Gordana Bilbiloska

SHKENCAT NATYRORE DHE TEKNIKA

klas e 6
pr arsim fllor nntvjear
Shkup, 2011
Botues:
MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCS
Rr. ito Haxhivasilev - Jasmin bb
1000 Shkup
Recensent:
- Prof. D-r Gordana Dimeska, kryetar
fakulteti Matematiko-natyror- Shkup
- Liljana ntonovska,
profesor antar n SHF Ljuben Lape- Shkup
- -r Slagjana Stamenkova,
antar arsimtar n SHF Krste Misirkov- Shkup
Lektor: Nada Manasieva
Prpunimi kompjuterik : Dimitar Angelov
Prkthyes: Neshe Salih
Redaktim profesional: prof. Burhanxhait Nebiu
Lektor i botimit n shqip: Murtez Sejdiu
Shtypi: Grafcki centar dooel, Shkup
Tirazhi: 8.300
Me vendim pr lejimin dhe prdorimin t librit msimor nga lnda e Shkencave
natyrore pr kl. E 6-t n shkollimin fllor nntvjear me nr 22-995/1 t dats
13.06.2011 t sjell nga Komisioni nacional pr tekste msimore
CIP -
. ,
: , -
: 6 :

: : ,
2011
: 127 . : . ; 28
ISBN: 978-608-226-278-9
: 5/6(075. 2)
: , ,
: 07. 11. 2011
COBISS. MK-ID: 89102090
PARATHENIE
I dashur nxns, kt vit do ti plotsosh dijenit nga shkencat
natyrore nprmjet t lnds s re SHKENCAT NATYRORE
DHE TEKNIKA. teriali sht i ndar n pes trsi. N
temn e par prpunohet vendi i planetit Toka n gjithsi. Tema
e dyt e shqyrton Tokn si sistem dinamik. N temn e tret do
t njoftohemi me vetit e bots s gjall. Ekologjia prpunohet
n temn e katrt. Libri mbaron me temn shkencat natyrore
n jetn e prditshme. Libri sht i pasuruar me fotogra
dhe ilustrime t cilat do t ju ndihmojn q t thellohesh n
sekretet e natyrs.
Si do ta prdorsh librin? N do tem jua parashtrojm
hyrjen e shkurtr t prmbajtjes s do teme, ju njoftojm me
trsit q duhet ti arrish dhe termet e reja me t cilat do t
njoftohesh. do msim sht i ndar n katr trsi. N llim
ju nxisim-mendo q t prgjigjesh. Mandej rrjedh prpunimi
njsis msimore. Mbasi do t njihemi me njsin msimore
rrjedhin prgjigjet,pjes e cila duhet me vet iniciativ ti
prpunosh q ti kontrollosh arritjet e tua. N fund rrjedhin
aktivitetet,pr t ciln vjen deri te puna hulumtuese .
Pr nxnsit t cilt duan q ti zgjerojn dijenit e tyre
rrjedh mso m shum.
Pun e suksesshme.
Autori
PMBAJTJA
1.PLANETI TOKA N GJITHSI
Gjithsia, Dielli dhe sistemi Diellor.................................................................................................... 8
Trupat qiellor n gjithsi.................................................................................................................... 11
2.TOKA SHT SISTEM DINAMIK
Prbrja e brendshme e Toks........................................................................................................... 16
Dukurit natyrore t Toks.................................................................................................................. 19
Mungesa e shkmbinjve dhe llojet e shkmbinjve ................................................................... 25
Mungesa e tokave dhe llojet e tokave............................................................................................ 28
3.VETIT E BOTS S GJALL
Organizmat e gjalla dallohen me ndrtim qelizor...................................................................... 32
Qeliza.......................................................................................................................................................... 36
Organizmi njqelizor dhe dyqelizor............................................................................................ 39
Ushqimi dhe t ushqyerit..................................................................................................................... 41
Bimt krijojn ushqim........................................................................................................................... 44
Shtazt jan harxhues........ .................................................................................................................. 46
Zinxhirt e t ushqyerit......................................................................................................................... 48
Frymmarrja-vetia themelore biologjike........................................................................................ 50
Mnjanimi-lirimi nga materiet e dmshme................................................................................... 52
Lvizja e organizmave t gjalla.......................................................................................................... 54
Ndjeshmria e ngacmimit................................................................................................................... 57
Organet pr pranimin e ngacmimeve (nxitjeve)......................................................................... 59
Cikli jetsor tek bimt......................................................................................................................... 62
Mnyra e shtimit jo gjinor te bimt............................................................................................... 64
Mnyra e shtimit gjinor dhe jo gjinor te shtazt.................................................................... 67
Cikli jetsor tek shtazt....................................................................................................................... 69
Fazat zhvilluese t njeriut..................................................................................................................... 71
4.LOGJIA
Nivelet e ndarjes ekologjike................................................................................................................ 74
Ekosistemi.................................................................................................................................................. 77
Ekosistemi pyjor.................................................................................................................................... 79
Shkrettira, ekosistemi detar dhe polar.......................................................................................... 81
Raportet n botn e gjall................................................................................................................... 85
5.SHKENCAT NATYRORE N JETN E PRDITSHME
Prdorimi i shkencave natyrore n jetn e prditshme............................................................ 90
Mnyrat e matjes n jetn e prditshme........................................................................................ 95
Prodhimtaria e ushqimit....................................................................................................................... 98
Konservimi i ushqimit......................................................................................................................... 101
Prodhimi i materialeve t dobishme pr njeriun...................................................................... 104
Riciklimi................................................................................................................................................... 109
Uji i pastr pr pije, munges dhe zgjidhja............................................................................... 112
Lvizje npr mjedis ujor dhe ajror......................................................................................... 114
Fitimi i energjis n forma t ndryshme...................................................................................... 116
Fjalori terminologjik........................................................................................................................... 120
MSO M SHUM
AKTIVITETE
PRGJIGJU
MENDO
LEGJENDA
Pa uj t mjaftueshm n qeliza, bimt vdesin. Uji
prmban sheqere t tretura po edhe materie t tjera
ushqyese. Bimt, si edhe format tjera t jets, kan
nevoj pr ushqim pr zhvillimin e tyre, mbijetes dhe
reproduktim.
Rritja dhe zhvillimi i bimve sht nj nga ndodhit
kryesore t natyrs. Sidoqoft, pr shkak se ndodh,
ngadal, gjat disa ditve ose javve, nuk sht vshtir
t vrehen n koh t sakt.
Pasi bima do t arrij pjekuri t duhur lulzon dhe
n lulen formohen thrrime t polenit. Ato thrrime t
polenit prohen deri te lulja tjetr. Procesi sht i njohur si pluhurim.
Poleni arrin n lulen e re dhe ndodh procesi i shtimit.
Mandej formohet fara q me an t shtazve, era ose n
mnyr tjetr shprndahet. Disa nga farat e shprndara
do t rriten n bim t reja.
N baz t ciklit jetsor t bimve ndahen n: nj
vjetore, dyvjetore dhe m shum vjetore. Bimt nj
vjetore e gjith ciklin e saj jetsor e kalojn n nj
vjet. Ather rriten, zhvillohen, lulzojn, japin fryt dhe
far dhe vdesin. Bimt dyvjetore vitin e par rriten dhe
zhvillohen, ndrsa n vitin e dyt japin lule, fryt, far dhe
n fund vdesin.
Bimt shum vjetore disa vitet e para pas mbirjes rriten dhe zhvillohen. do vit t
ardhshm japin lule, fryt dhe
far. N kt grup bimsh
marrin pjes degt e frutave.
Cikli jetsor i nj organizmi tregon nj varg t
ndryshimeve n rritjen dhe zhvillimin e organizmit
q nga fllimi si form e pavarur e jets deri n
pjekuri. Cikli jetsor i bimve fllon me farn. Nga
kjo rritet dhe zhvillohet bima e re dhe n fund bima
vdes. Por, jep far nga e cila prsri do t zhvillohet
bim e re.
Fara mund t
mbijetoj nj periudh
m t gjat kohore
derisa t vij n kushte t
volitshme. Me nj sasi t
mjaftueshme t ujit dhe
nxehtsis fara fllon t
rritet n bim. Ky proces
quhet mbirje. Nga fara s
pari del rrnja dhe gjethet.
Rritja sht proces me t ciln bima e zmadhon
numrin dhe madhsin e gjetheve dhe krcejve.
Rritja edhe e bimve edhe e shtazve krkon
energji.
Shtazt ftojn energji nga ushqimi q e
konsumojn. Bimt ftojn energji nga dielli
nprmjet t fotosintezs. Fotosinteza sht proces
ku pigmenti klorofl i gjelbr thith energji nga drita
diellore dhe, me shfrytzimin e ksaj energjie, nga
uji dhe dyoksidi i karbonit, prodhon oksigjen dhe
karbohidrate t thjeshta.
Kryesisht, shumica e bimve rriten me thithjen
e
materieve ushqyese nga toka. Aftsia e tyre q ta
bjn kt varet nga natyra e toks. N varshmri
nga lokacioni i tij, toka prmban ndonj kombinim
t pesoflit, argjilit, materies organike.
Uji sht kye pr e gjith jetn. Derisa edhe shumics s bimve
shkretinore u sht e nevojshme uji. Por, nse toka ka tepric t ujit, rrnjt e
bims do t kalben. Rrnjt e shndosha mundsojn baraspesh prkatse
t ujit e cila sht kye gjat kultivimit t bimve.
Si do ta prdorsh librin!
Titulli i njsis msimore
Rikujtohu
CIKLI JETSOR
TEK BIMT
Vall
bimt rriten? Kt
si e vrejm? Vall
bimt a vdesin?
Fig. 19.1 Cikli
jetsor
Fig. 19.2 Cikli jetsor
Fig. 19.3 Rritja
Fig. 19.4 Rritja e bimve
Fig. 19.5 Qeset e polenit
Fig. 19.6 Pluhurimi dhe
shumimi
Shikoni video-
prshkrimet pr ciklet
jetsore t disa bimve
ka sht cikli
jetsor? Cilat kushte
jan t nevojshme
q fara t zhvillohet n bim
t re? Si jan t ndar bimt
sipas ciklit jetsor?
Lulet me ngjyrat e saja, format dhe
strukturat dhe me nektarin e mbl
i trheqin blett, futurat, insektet,
shpendt dhe shtaz tjera q ti
pluhurosin. Disa bim q lulzojn natn
kan mekanizm t veant t trheqin
pluhurimin si jan lakuriqt.
Figura
Skema
Prpunimi i njsis msimore
Aktivitetet pr
hulumtim
Prgjigje q
ta kontrollosh
dijenin
Pr ato q
duan t
msojn m
shum
PLANETI TOK N
GJITHSI
Gjithsia, Dielli dhe sistemi
Diellor,Trupat qiellor n gjithsi
Nxns me prvetsimin e ktyre
faqeve do t mundesh:
ti prshkruash gjithsin dhe yjet;
t kesh pasqyr pr hapsirn e gjithsis;
ti dallosh dhe ti klasifkosh trupat qiellor;
ti shpjegosh karakteristikat e Diellit;
t njoftohesh me karakteristikat e Hns;
ta kuptosh paraqitjen e faz e hns (faz
lunare);
ti prshkruash dukurit e meteorve dhe
kometave;
t zhvillosh mendime personale pr vendin e
njeriut dhe jetn e tij n Gjithsi.
Termet me t cilat do t njoftohesh:
Gjithsia
Yll
Grup yjesh
Galaksia
Rruga e qumshtit,
Satelit natyror,
Hna,
Fazat e hns
eteor
GJITHSIA DIELLI DHE
SISTEMI DIELLOR
Fig. 1.2 Grup yjesh
Fig. 1. 1 Gjithsia
Gjithsia sht hapsira e pafund q na rrethon.
Gjithsia ende konsiderohet si kozmos ose univerzum. At
e prbjn yjet, planett, satelitt etj. Disa t jan t mdha
e disa t jan t vogla, disa t jan t gazta e disa t t
lngta, disa jan t nxehta e disa t t ftohta. Astronomt
besojn se gjithsia sht formuar nga nj eksplozion gji-
gant q sht quajtur Big-Beng. Eksplozioni i madh e ka
formuar hapsirn si flusk e nxeht q sht rritur sa m
e madhe. Edhe sot astronomt mendojn se gjithsia vazh-
dimisht zgjerohet.
Ylli sht trup i madh i cili sht i ndrtuar nga gaz-
rat e nxehta. Pr shkak se ndodhen n distanc t mad-
he nga planeti jon dhe pr shkak t atmosfers toksore,
ne yjet i shohim si pika t vogla q shklqejn. Pr shkak
t nxehtsis s lart t yjeve ato rrezatojn drit. Formi-
mi i yjeve zhvillohet nprmjet t nxehjes s res s gazt, nn ndihmn e gravitacio-
nit. U njoftuam se Toka sht rrumbullake dhe lviz rreth boshtit t saj t paramendu-
ar dhe prandaj ne i shohim vetm yjet q gjinden mbi gjysmrrethin ton. Grupi i yjeve
q ndodhen afr njra tjetrs formojn grup yjesh. Popujt e vjetr grupit yjor u kan
dhn emra t ndryshme, zakonisht emra t shtazve q i kan kujtuar. Edhe sot nga
grupi yjor m t njohura jan: Macja e madhe, Ariu i vogl, Demi, Luani, Shqiponja etj.
Yjet formohen, qn-
drojn dhe pas nj kohe
t caktuar bien. Me ter-
min trupa qiellor jan
t prfshir t gjitha
objektet n gjithsi,
edhe at: yjet, planett,
asteroidet, satelitt,
natyror, kometat, me-
teort, galaksit etj.
Sa sht
e madhe
gjithsia? Sa sht i
nxeht Dielli? Pse na
sht e nevojshme drita
dhe nxehtsia e Diellit?
Planett jan trupa t
errt qiellor, ato nuk krijo-
jn drit por vetm e dbo-
jn dritn q e pranojn. N
sistemin ton Diellor ka
tet planet : Merkuri, Ven-
era, Toka, Marsi, Jupiteri,
Saturni, Urani dhe Neptuni.
Toka sht i vetmi planet
n t ciln ka jet.
Stlit sht trup qiellor e
cila rrotullohet rreth ndonj planeti,Toka ka nj, Jupiteri ka 63, Saturni 60 satelit, Marsi 2
satelit, ndrsa Venera nuk ka satelit.
Satelitt mund t jen natyrale ose
artifciale, t kryera nga njeriu.
Sistemi Diellor sht pjes e nj spirale
gjigante n gjithsi. Kjo sht galaksia-
Rruga e qumshtit n t ciln ka miliard
yje. Dielli bashk me tet planett t cilat
rrotullohen rreth saj, e formojn sistemin
Diellor. Pr planetin ton Dielli sht
burim i energjis jetsore. Ndrit pr shkak se
i djeg gazrat nga e cila sht e prbr dhe
shkakton drit t fort t ndritshme. Para
rreth 5000 milion vitesh me dendsimin
e res s gazt dhe pluhurit sht krijuar
sistemi Diellor. Dielli sht trupi m i madh
n at sistem, por pr nga madhsia e saj i
takon mesatares sipas madhsis s yjeve.
Edhe siprfaqja sht e prbr nga
masa e vluar e shum gazrave t nxehta
t cilat vazhdimisht lvizin si nj det i
valzuar. Supozohet se n siprfaqen e
saj ka temperatur prej 6000C. sht
ndrtuar nga brthama, siprfaqja e
dukshme (fotosfera), atmosfera diellore
(kromosfera) dhe korona.
Fig. 1.3 Sistemi diellor
Fig. 1.4 Satelitt e Jupiterit
Fig. 1.5 Ndrtimi i Diellit
Hromosfera
Fotosfer
Brtham
Korona
Forca trheqse e Diellit sht
disa her m e madhe nga forca
trheqse e Toks. Tet planett e
sistemit Diellor bashk me trupat t
tjer qiellor rrotullohen rreth Diellit.
Pse themi se pa Diell nuk ka jet?
Dielli na jep drit dhe nxehtsi. Me
ndihmn e drits diellore, uji dhe
dyoksidi i karbonit, bimt krijojn
ushqim dhe oksigjen pr vete dhe
pr t gjith organizmat e gjalla n
planetin e Toks.
Njeriu jeton n planetin Tok t rrethuar me bim
dhe shtaz dhe e gjith ajo q e prbjn natyrn e
gjall, jo t gjall dhe t ndryshuar. Por disa prfaqsues
nga natyra e gjall jan aq t vegjl q mund ti shohim
vetm me instrumente pr zmadhim (llup, mikroskop).
Ato organizma t imta e prbjn mikrobotn. Vall a
mundemi pr njeriun t themi se sht mikrobot n
raport t hapsirs s pafund q e rrethon?
Oksigjeni n
atmosfer
Dyoksidi i karbonit
i ajrit
Sheqeri
Uji nga toka
ka e prbn gjithsin?
Pse na duken yjet sikur se xixllojn?
Numroi trupat qiellor.
Prshkruaje ndrtimin e Diellit.
Prpuno modelin e sistemit Diellor.
Shiko video prezantime pr gjithsin, yjet, planett.
Nse ke mundsi vizatoje planetariumin dhe bisedo
me ndonj njeri profesional pr shtjen e Diellit,
planetve dhe trupave t tjer qiellor. Vzhgo qiellin
yjor gjat tre ditve, ka vren?
Shkenca q merret
me studimin e yjeve
quhet astronomi.
Pjesa e rrezatimit
diellor te ne njerzit
q mundemi ta shohim
quhet drit e dukshme
(380-780 manometra
gjatsi valore). Syt
tona e shohin si t
bardh, por ajo n
fakt prbhet prej m
shum ngjyra. Prve
drits s dukshme pr
ne, spektri i rrezatimit
diellor prmban edhe
rreze ultravjollc, infra
t kuqe etj.
Rrezeve diellore dhe
drits s dukshme u
jan t nevojshme 8
minuta q t arrijn
deri n Tok.
TRUPAT QIELLOR
N GJITHSI
Hna sht i vetmi satelit natyror i Toks. Ajo sht
trup i vogl qiellor, rreth nj e katrta nga diametri i
Toks. Paramendohet se sht krijuar ashtu q ka qen
e shkputur nga Toka, kur n t ka rn ndonj trup gji-
gant qiellor. N hn nuk ka atmosfer, nuk ka jet. Ajo
shum shpejt nxehet dhe ftohet. Gjat nj dite mujore
(e cila zgjat rreth 14 dit n Tok) temperatura rritet deri
n +120 0C dhe ulet deri n -160 0C. Siprfaqja e Hns
sht shkmbore, e mbuluar me pluhur me trashsi me-
satare prej rreth 68 km. N t vrehen numr t madh
t thellsive ose kratereve. Thellsit krijohen kur me-
teort bien n siprfaqe. Astronomt e lasht kan
menduar se Hna ka dete, kto n fakt kan qen ant
e errta q i kan par. Sot me siguri e dim se ato jan
hapsira t mdha, por q ende i quajm dete.
Hna rrotullohet rreth boshtit t saj si dhe rreth Toks. N
rrugn e saj rreth Toks ajo vetm nj her rrotullohet rreth
boshtit t saj. Pr kt shkak
nga Toka e shohim vetm
njrn an t Hns. Hna e
rrethon Tokn pr 27,3 dit
Toksore.
ka sht satelit?
Cilat jan trupat qiellor?
Fig. 2.1 Toka dhe Hna
Fig. 2.2 Siprfaqja e Hns
Fig. 2.3 Pjest e hnzs
Nj e katr-
ta e par
Nj e katr-
ta e fundit
Muaji i ri
Muaji i
plot
R
r
e
z
e
t

e

d
i
e
l
l
i
t
Duke lvizur rreth Toks, pjes t ndryshme nga siprfaqja e Hns ndryshe jan t ndriuara
nga ana e Diellit. Format e ndryshme q i ka Hna, pr shkak t ndryshimit t vazhdueshm t
pozits n raport t Diellit dhe Toks quhen fazat e hns (fazat lunare). Ato jan tet. Fazat
e hns (fazat lunare) jan: Hna e re, faza e par (risi), nj e katrta, Faza e fundit e ndriimit,
Hna e plot, Faza e par e errsimit,nj e katrta e fundit, Faza e fundit e errsimit. Nga kto
faza lunare karakteristike jan katr, edhe at:
Hna e re, ana e Hns q sht e kthyer nga ne nuk sht e ndriuar dhe nuk
mund t shihet, prve gjat kohs s errsimit t Diellit;
Nj e katrta e par, Hna sht e dukshme n mbrmje, kurse perndon n
mesnat;
Hna e Plot, Hna sht e dukshme gjat gjith nats;
Nj e katrta e fundit, Hna del n mesnat dhe sht e dukshme deri n lindje t
diellit. Ndrmjet nj Hne t Re dhe ajo e ardhshmja kalojn rreth 29 dit dhe 12 or.
teori sht trupi qiellor i cili duke rn npr atmosfer len gjurm drite. teort
lvizin me shpejtsi t madhe dhe kur hyn n atmosfern e Toks disa t digjen e disa
jo. Ato q nuk do t digjen bien n Tok si nj lloj i gurve t vegjl.
meta sht trup i errt qiellor n pjes m t madhe e prbr nga akulli. Kur
kometat jan afr Diellit, nj pjes e akullit kalon n gaz. Gazi bashk me pluhurin e liruar
nga akulli formon bisht t gjat dhe t ndritshm e cila lviz mbas komets. Te kometat
dallojm kokn dhe bishtin. Kur shihet nga Toka tek kometa m e vrejtur sht bishti i
saj. metat lvizin npr rrug n periudh t ndryshm kohore. Ajo sht koha pr t
ciln nj her e rrotullojn
rreth Diellit. Mund t jet
prej disa, e deri me miliona
vite. Emrat m s shpeshti
i kan marr sipas njerzve
q i kan zbuluar ose sipas
njerzve q t part i kan
par.
Fig. 2.4 Fazat e hns (fazat lunare)
Fig. 2.5 teori Fig. 2.6 met
Kometa t njohura jan
kometa e Haleeut, kometa
Enke etj.
Nse shohim kah qielli do t vrejm se sht
plot me yje q jan t shprndar npr t. Nse
shohim edhe n kahen tjetr, mundemi t vrejm
se n qiell ekzistojn grupe yjesh. Galaksia sht
grup yjesh q jan t lidhura. Galaksit formohen
n re t mdha nga gazrat e errta. Pas nj kohe,
gravitacioni i trheq thrrmijat e gazrave njra kah
tjetra. Kjo re m shum e m shum dendsohet
dhe n nj moment bhet aq e dendur, q t
munden npr t t formohen yje. Me ndihmn e
teleskopve astronomt mund ti shohin format e ndryshme t galaksive. Mund t jen
spirale, eliptike ose me form jo t rregullt. N gjithsi ka gati mijra galaksi.
Sateliti natyror sht objekt q rrotullohet rreth ndonj planeti ose rreth trupit
qiellor m t madh nga ai. Yjet dhe planett kan satelite natyrore. Si u njoftuam,
Hna sht i vetmi satelit natyror i Toks. T gjith trupa qiellor kan mas dhe jan
nn ndikimin e gravitacionit, por ndonjher sht vshtir q t prcaktohet se cili
objekt sht i cilit satelit.
Fig. 2.7 Galaksia
N fgurn e mposhtme jan t paraqitura fazat
e hns (fazat lunare)!
Vall a ka jet n
Hn? Pse?
Prshkruaje Hnn e Re dhe
t Plot
Hulumto pr sa vite paraqitet
kometa e Heleeut.

Prpuno nj pano pr format e ndryshme
t Hns (faza). Me arsimtarin simuloni formimin e
kratereve (n rr me hedhjen e gurve, topit etj. lnd).
Bisedoni pr njeriun dhe gjithsin, pr udhtimin e
par t njeriut n Hn. Shikoni video prezantime pr
dukurit dhe trupat qiellor.
Nil Armstrong
dhe Edvin Baz Oldrin jan
njerz t par t cilt kan
shkelur n Hn. Ky hap
historik ka ndodhur m
20 qershor t viti 1969.
Ather Nil Armstrongu
ka raportuar Ky sht nj
hap i vogl pr njeriun,
por i madh pr njerzin .
TOKA SHT SISTEM
DINAMIK
Prbrja e brendshme e Toks
Dukurit natyrale t Toks
Mungesa e shkmbinjve dhe llojeve t
shkmbinjve
Mungesa e truallit dhe llojeve t truallit
Nxns me prvetsimin e ktyre
faqeve do t mundesh:
ta njohsh ndrtimin e brendshm t Toks me
ndihmn e grafkut/modelit;
ti shpjegosh ndryshimet e brendshme dhe t jashtme
t Toks;
ti njohsh dhe selektosh dukurit natyrore : trmete,
vullkane, stuhi, erozion, batica, zbatica, shira;
ta shpjegosh formimin e dukurive natyrore;
ti numrosh ndikimet dhe shkaqet pr formimin e
shkmbinjve;
t lirohesh q ti dallosh llojet e shkmbinjve (t
shtypura, magmatike, t ndryshme);
ta shpjegosh krijimin e shtress s toks;
t aftsohesh q ti dallosh dhe ti klasifkosh tokt
(rrore , argjilore);
t nxitesh q t mendosh pr rndsin bujqsore t
tokave.
Termet me t cilat do t njihesh:
Sferat Toksore
Trmetet
Cunami
Vullkanet
Stuhi
Trualli
Zbatica
Shirat
Erozioni
Shkmbinjt
Batica
Njra nga tet planett q rrotullohen rreth Diellit sht
planeti Toka. ka sht e njohur edhe si planet i kaltr,
prandaj shikuar nga gjithsia ka ngjyr t kaltr. Ngjyra e
kaltr sht rezultat i ujit e cila e mbulon 71% t siprfaqes
s saj dhe t gazrave n atmosfer.
Nse e shikojm Tokn n ndonj incizim satelitor do
t mund t vrejm siprfaqet e mdha ujore, siprfaqet
toksore t paraqitura si pyje, shkrettira, male, do t
vrejm edhe disa nga ndrtimet q i ka ndrtuar njeriu.
Ato e paraqesin mbshtjellsit e jashtm ose sferat e Toks.
Dallojm atmosfer ose mbshtjells ajror, hidrosfera ose
mbshtjellsi ujor, litosfera ose korja e Toks dhe biosfera
ose sfera n t ciln ka jet.
Ajrin q e marrim sht pjes e mbshtjellsit ajror rreth
Toks, e njohur me emrin atmosfera. Llogaritet se atmosfera
sht krijuar para rreth 4 milion vitesh si rezultat i aktivitetit
vullkanik. Atmosfera e par ka qen e ndryshme, por me paraqitjen e bots s gjall ka
ndryshuar. Kt mbshtjells toksor nuk e shohim sepse ajri sht i pangjyr. sht e ndrtuar
nga przierja e gazrave. M s shumti ka azot me rreth 78%, mandej oksigjen me rreth 21%,
dyoksid i karbonit rreth 0.03% dhe gazra t
tjera. Trashsia e atmosfers paraqet rreth
900 km dhe paraqet mbshtjells t holl e
cila ka funksion mbrojts. Roli i atmosfers
nuk sht vetm q t na siguroj oksigjenin
pr frymmarrje. Ajo na mbron nga rrezet
e dmshme t diellit t cilat e pengojn
zhvillimin e gjith bots s gjall n planet.
Po ashtu e mbron e dhe Tokn nga meteort
m t vegjl duke e iniciuar djegien e tyre
para se t arrijn n siprfaqen. Gazi ozon q
ekziston ndodhet n atmosfer me shtres
t holl dhe e thith pjesn m t madhe t
rrezeve t dmshme t diellit. Atmosfera
sht vend jetsor pr nj numr t madh
t bimve, shtazve dhe mikroorganizmave.
PERBERJA E BRENDSHME
E TOKES
far forme
ka Toka? Vall e gjith
siprfaqja e Toks ka
ndrtim t njjt? A
mundesh t supozosh se
si sht brendia e Toks?
ka sht ajri?
Fig. 3.1 Planeti Tok
Fig. 3.2 Ndrtimi i Toks
Korja e To-
ks
Atmosfera Hidrosfera
Mbsht-
jells
Brthama e
jashtme
Brthama e
brendshme
Atmosfera sht e ndrtuar prej disa
shtresash:
troposfera, sht shtresa m e ult
dhe m i dendur n t ciln ndod-
hin t gjitha ndryshimet kohore.
Prmban nj sasi t madhe t avul-
lit t ujit. Vetit m karakteristike t
ajrit jan temperatura, shtypja dhe
lagshtia. Ajri i nxeht ngrihet n
lartsit dhe zvendsohet me at
t ftohtin. Si rezultat i ksaj lvizjeje
mundsohet ndryshimin klimatik.
N kt shtres paraqiten dukurit
meteorologjike dhe atmosferike si mjegull, shira, rrufeja etj.;
stratosfera, prmban ozon e cila na mbron nga rrezet e dmshme ultravjollce.
mperatura n shtresat m t ulta t stratosfers sht e prhershme. Ajri n
kt shtres sht shum i holluar dhe i that. Trashsia e ksaj shtrese sht rreth
50 km;
mezosfera, shtres e cila ka rnie t madhe t temperaturs. Kjo shtres sht me
trashsi prej rreth 85 km;
nosfera (termosfera), sht shtres e cila
prmban thrrmija t elektrizuara. Trashsia e ksaj
shtrese sht 500 km;
gzosfera, sht shtres e vakuumit ose hapsir e
paajr. N egzosfer ka gazra t holluara. Ndodhet
n lartsi prej rreth Tok ndodhet uji n gjendje t
lngt. Shum pjes e vogl e ujit sht n gjendje
t gazt dhe t ngurt.
Pjesa m e madhe e ujit
t lngt n Tok sht
uji i detit, ato jan ujrat
e oqeaneve dhe deteve,
ndrsa pjesa m e vogl jan ujrat e mbl ose ujrat e
burimeve, lumenjve, liqeve dhe t ngjashm. N planetin
ton t katr oqeanet e prbjn t a.sh.q detin Botror
me rreth 96% t ujit t prgjithshm, dhe ato jan: Oqeani
i Qet , Oqeani Atlantik, Oqeani Indian dhe Oqeani i Veriut
t akullt. Prandaj uji i mbl nga liqet dhe uji i rrjedhshm
kan rndsi t madhe pr jetn n planetin ton. Uji i
prgjithshm i Toks e ndrton hidrosfern.
Fig. 3.3 Shtresat e atmosfers
Fig. 3.4 Hidrosfera
Fig. 3.5 Litosfera
Egzosfera
Termosfera
Mezosfera
Stratosfera
Troposfera
Lartsia
mbidetare
Ajo prfshin 71 % nga siprfaqja e
prgjithshme e Toks. N hidrosfer ka jet.
Litosfera sht mbshtjells i ngurt
guror i Toks. Pjesa m e madhe e ksaj sfere
ndodhet nn fundin e oqeaneve. Si dhe n
sferat e mparshme t prmendura, edhe n
litosfer ka jet.
Atmosfera, hidrosfera dhe litosfera
ndrmjet veti jan t lidhura n biosfer. Ajo
i prfshin pjest nga t gjith sferat Toksore,
gjegjsisht pjes n t ciln ekziston jet, e
paraqesin biosfern.
Brendia e Toks sht e ndar n sfera, e ato jan: siprfaqja e ngurt dhe e holl e quajtur
korja Toksore, mandej mbshtjellsi Toksor dhe brthama Toksore. Korja toksore n
t ciln jetojm sht pjesa e vetme ku njeriu mund ta hulumtoj. Toka nuk ka formn e
rrethit t rregullt. Ajo ka formn e sfers, pak e shtypur n polet pr shkak t lvizjes rreth
boshtit t vet, ndrsa pak e zgjeruar n ekuator.
Duke u nisur nga siprfaqja po deri n qendrn e Toks ka rreth 6400 km. sht e
prbr nga shtresat e ndryshme t shkmbinjve dhe metaleve. rja sht e ndar n
kore kontinentale dhe kore oqeanike, e cila ndodhet nn fundin e oqeaneve, sht e
prbr nga shkmbinjt leht t tretshm me dendsi t vogl. Mbshtjellsi Toksor
sht e prbr nga shkmbinjt e shkrira dhe ka trashsi prej 2800 km. Ky mbshtjells
sht me dendsi m t madhe nga korja, sht e pasur me hekur dhe magnezium. N
pjesn e siprme t mbshtjellsit, e cila sht sht afr kores, ndodhen vend pozita
nga trmetet dhe vullkanet. Brthama e Toks n pjes m t madhe sht e ndrtuar
nga metalet nikel dhe hekur. Ajo sht e nxeht dhe ka dendsi t madhe.
Fig. 3.6 Biosfera
Prshkruaje formn e
Toks? Numroi sferat e
Toks? ka sht biosfera?
Vizato atmosfern Toksore dhe
shnoi shtresat.
Prpuno modele pr
prerjen e brendshme t
Toks (p.sh me topth t
prer dhe argjil). Prpu-
no vizatime n letr pllakati pr ndr-
timin e brendshm t Toks.
Shiko video prezantim pr karakteris-
tikat e brthams dhe mbshtjellsit
e Toks.
urij Gagarini sht kozmonauti
i par i cili me anije kozmike n vitin 1961.
futuroi nga Tok dhe na tregoi se si duket
planeti i kaltr shikuar nga lart. Globusi
sht model q tregon se si sht forma e
Toks. Me arritjen n lartsit zvoglohet
sasia e oksigjenit dhe temperatura.
Prandaj sht e domosdoshme q
kozmonautt gjat udhtimeve n
gjithsi t prdorin oksigjen nga aparatet
speciale. N disa planet tjera ekziston uj
por n form t akullit, por q jeta mund
t zhvillohet vetm nse ekziston uj n
gjendje t lngt.
Atmosfera
Litosfera
Biosfera
Hidrosfera
Trmetet
Trmeti sht dukuri natyrore e Toks, e cila paraqitet
pr shkak t zhvendosjes s pllakave tektonike ose
lvizjes s kores s Toks. Kjo sht e prcjell me lirimin
e sasis s madhe t energjis e cila shkakton dridhje t
Toks.
Litosfera e Toks paraqet mozaik pllakash t cilat lvizin.
Kufri i pllakave t ktilla tektonike gjatsia npr t ciln
paraqitet zhvendosja quhet siprfaqja e fdanishtes. Prderisa pllakat kontinentale dhe
pllakat oqeanike rrshqasin dhe shtyhen njra me tjetrn, ato shkaktojn shtypje t
madhe nn siprfaqen e kores Toksore.
Ndonjher shtypja e shkaktuar lirohet gradualisht dhe shkakton dridhje m t
vogla. Prderisa shtypja mbetet nj koh m t gjat ai bhet m i madh, kshtu q
energjia e akumuluar lirohet prnjher.
Npr shkmbinjt fllojn t zgjerohen
valt rnse dhe ajo sjell deri n trmet.
Burimi i valve rnse sht quajtur fokus
ose hipo qendr, vendi mbi fokusin quhet
si epiqendr. Forca e trmetit varet nga
sasia e energjis s liruar, thellsia e hipo
qendrs, largsia nga epiqendra dhe
prbrja e kores toksore.

DUKURIT NATYRORE
T TOKS
Cilat dukuri
natyrore i
njeh? ka sht e
prbashkt pr trmetet
dhe vullkanet? Prej nga
paraqiten shirat?
Fig. 4.1 Zhvendosja e pllakave tektonike Fig. 4.2 Rrshqitja e pllaks
kontinentale dhe tektonike
Fig. 4.3 Pllakat tektonike t Toks
Pllaka veri
amerikane
kore oqeanike
Trmetet regjistrohen me mjet q quhet
sizmograf, ndrsa dokumenti n t ciln
verifkohen trmetet quhet sizmogram.
Forca e trmetit matet me disa shkall.
Shkalla e Merkalievit ka 12 shkall dhe
i mat efektet e trmeteve n siprfaqen
e Toks. Shkalla e Riterit e mat forcn
e valve rnse dhe energjia q lirohet
gjat dridhjes. Kjo matse ka 9 shkall. Me
Shkalln Evropiane Mikroseizmatike
(EMS) prcaktohet intensiteti i trmetit n
ato evropiane por edhe n shumicn e vendeve tjera.
N varshmri nga forca e trmetit, zona e sulmuar mund t jet edhe plotsisht e
shkatrruar. Trmetet dmin m t madh e shkaktojn n epiqendrat, duke u larguar nga
ato zvoglohet edhe fuqia e shkatrrimit
t trmetit. N zonn e epiqendrs
shkatrrohen ndrtesat, shtpit dhe
objektet tjera, kputen rrjetat elektrike,
shpesh her paraqiten edhe zjarre.
Trmete m t vogla paraqiten edhe n
vendin ton. M 26 korrik t vitit 1963 n
Shkup ka qen i sulmuar nga trmeti me 9
shkall sipas shkalls s Merkalievit, ndrsa
6,1 sipas shkalls sizmike t Riterit
Trmeti i Shkupit sht ndjer n
hapsir prej rreth 50.000 kilometra
katror.
Dridhja ka shkaktuar shkatrrim dhe dmtim t nj numri t madh t ndrtesave
dhe objekte t tjera. Nn ndrtesave t shkatrruara me mijra njerz e kan humbur
jetn ose kan qen t lnduar.
Fig. 4.4 Elementet e trmetit
Fig. 4.5 Seizmogram
Fig. 4.6 Shkupi pas trmetit
Epiqendra
Hipoqendra
Gjat trmeteve t forta kur epiqendra
sht e pozicionuar nn siprfaqen e oqeanit,
mund t shkaktojn val t mdha. Ato jan
t njohura si cunami. Lartsia e ktyre valve
arrin deri n 30 m ose m shum . Kur valt
arrijn deri n bregun shkaktojn dme t
mdha.
Vullkane
Vullkani sht hapje ose plasaritje e kores
Toksore nga e cila del magma n form t
lumit nga lava e nxeht. Kur ka rupcion vullkanik
eksploziv nga hapja e vullkanit rrjedhin gazra t
nxehta dhe helmuese, hiri, kur t nxeht dhe sasi
t madhe t lavs n disa kilometra. Lava vullkanike
ftohet rreth hapjeve dhe shkaktohen format
konusoide. Forma e vullkanit varet nga dendsia e
magms dhe forca me t ciln ajo shprthen. Toka
rreth vullkanit sht shum pjellore, falnderim
t hirit q paraqitet. Erupsionet vullkanike
eksplozive paraqiten atje ku pllakat e kores
Toksore ndahen njra nga tjetra. Vullkanet ndahen
sipas fuqis dhe shpeshtsia e erupsioneve t tyre.
Vullkanet q kan erupsione t shpeshta jan
quajtur si aktive, ato q kan erupsione t rralla
quhen t fetura, ndrsa ato q jan ndalur me
eruptim jan quajtur vullkane t shuara.
Tek vullkanet e gjalla dallohen: shtretr t
mass s nxeht, kanali vullkanik sipas s cils
lviz magma e nxeht, hapja e vullkanit ose
krateri dhe kupa vullkanike e cila shkaktohet
rreth vullkanit nga lava e precipituar.
Shumica e vullkaneve ndodhen prgjat
gjatsis s kufjve t pllakave tektonike,
sepse atje korja sht m e dobt. Vullkanet
shpesh her paraqiten rreth rretheve malore
toksore, por paraqiten edhe n fundin detar
dhe shprthejn n siprfaqen e ujit.
Fig. 4.7 Cunami
. 4. 9
. 4. 8
Gryka
k
a
n
a
l
i

i

v
u
l
l
k
a
n
i
t
Pjesa e vullkanit
Llava
Vendqndrimi
Gejzert jan burime nntoksore t cilat lshojn uj t nxeht. Ndodhen n zonat
vullkanike t cilat afr nn siprfaqen e Toks ka shkmbinj t nxeht. Uji nxehet nga
ato shkmbinj, avulli jep shtypje pr s larti e mandej npr ndonj plasaritje del n ajr.
Lartsia e fuksit t rrjedhjes mund t jet prej disa
centimetra e deri n disa metra.
Stuhit
Stuhi sht shkatrrim n atmosfer.
Stuhit i shkaktojn ret e mdha t quajtura
kumulonimbuse. N brendin e reve ka kristale t
akullta, breshri dhe pika uji t cilat frkohen njra
me tjetrn dhe shkaktojn elektricitet.
Kur kjo sasi e elektricitetit do t jet m e madhe, vjen deri te zbrazja, kjo njihet si
vettima t ciln e vrejm. Vettima mund t formohet ndrmjet res dhe truallit
,ndrmjet dy reve ose n nj re t njjt. Zrin q
e dgjojm kur ka stuhi quhet rrufe. Ajo krijohet
pr shkak t zgjerimit t shpejt t ajrit t nxeht,
ndrsa npr t kalon vettima.
Erozioni
Erozioni sht proces i shkatrrimit t shtress
siprfaqsore t toks dhe bartja e materialit n
vend tjetr. Shkatrrimi i shkmbinjve mund t
jet:
imtsim fzik i masave shkmbore deri n rr t
imt ose pluhur;
zbrthim kimik i shkmbinjve nn ndikimin e ujit dhe disa reagens kimike;
shkatrrim dhe zbrthim organik i shkmbinjve.
Nn termin erozion t toks nnkuptohet proces i
trheqjes dhe bartjes s toks pjellore t tundur me
shira dhe er. Erozioni varet nga faktort natyror
por edhe nga faktori njeri, pr shkak t shkatrrimit
t vegjetacionit natyror. Pasojat e erozionit jan :
vrshimet, precipitimi i sasive t mdha t bartsve,
veanrisht n akumulimet ujore, shkatrrimi i
objekteve etj. Nga erozioni mbrohemi duke marr m
shum masa dhe aktivitete si jan: ndrtimi i tarracave
dhe mureve, prpunim t toks konturore, pyllzimi
etj. Pas nj kohe erozioni e ndryshon reliefn e Toks.
Fig. 4.11 Stuhia
Fig. 4. 10 Geysers
Fig. 4.12 Erozioni i toks
Batica dhe zbatica
Batica dhe zbatica jan dukuri e rritjes dhe
uljes reciproke t nivelit detar, me ndikimin e
forcave t gravitacionit t Hns dhe Diellit.
Uji n dete rritet dhe lshohet 2 her gjat
dits, gjegjsisht n do 6 or. sa e Diellit
sht shum m e madhe nga masa e Hns,
por Hna sht aq afr Toks kshtu q forca
e saj trheqse sht 2,5 her m e madhe n
krahasim me masn ujore t Toks nga Dielli.
Prandaj siprfaqet ujore q jan t kthyera kah
Hna u rritet niveli dhe paraqitet batica. N ann e kundrt t Toks masa ujor mbetet
mbrapa dhe atje paraqitet batica e pavrejtur.
Ndrmjet ktyre dy baticave toka lshohet dhe
paraqitet zbatica. Zonat e batica dhe zbatica
pr botn e gjall n det ka prparsi dhe
mangsi. Me largimin e ujit nga bregu, shtazt
n mnyr direkte jan t koncentruar n Diell
dhe n temperatur m t lart. Gjat kohs s
zbatica koncentrimi i krips bhet m i madh.
Prparsit prbhen n at se batica sjell uj
t freskt me sasi t reja t ushqimit, ndrsa
zbatica i
mnjanon substancat mbeturinore.
Shirat
Shirat paraqesin forma t avullit ujor t
kondensuar t cilat bien n siprfaqen e Toks,
n gjendje agregate t lngt ose t ngurt. Shira
m t shpeshta jan shiu, bora, grad etj. Shirat
krijohen n atmosfer kur tretja e gazt kondenson
n ret. Pikat e kondenzuara lidhen n mes veti dhe
bien n Tok n form t shiut. Sasia e shiut matet
me mjet t posam pr matjen e shiut.
Fig. 4.13 Batica
Fig. 4.14 Zbatica
Fig. 4.15 Shi
Reja paraqet sasi t pikave t kondenzuara ose kristaleve t ngrira n atmosfer.
Dallojm m shum lloje t reve, si jan:
Stratusi sht re e ult e pa form n majat e maleve,
ku prej tyre bie shiu ose bora e imt;
umulonimbus sht re e ult por i madh dhe gjat
kohs s vrant prej tij shpesh bie gradi;
umulus sht re e bardh, e cila paraqitet gjat
kohs s mir;
Cirusi sht re e lart, n form t grshets, dhe
paraqitet n koh t mir.
N temperatur m t ult se 0*C, avlli i ujit
kondenson n kristale t bors. Breshri paraqitet kur
rreth pikave t ngrira t shiut akumulohet uj dhe ajo
ngrin. Vesa paraqitet kur nett jan t kthjellta gjat
vers. Veanrisht paraqitet n vende me lagshti m
t madhe. Brym vrehet gjat dimrit kur koha sht e
mir.
Fig. 4.16 Re
Fig. 4. 17 Bor
Si ndodhin trmetet?
ka sht epiqendr?
Cili sht dallimi n mes vullkaneve t
fetura dhe t shuara?
Cilat pjes vrehen tek vullkanet e gjalla?
Shpjego formimin e stuhive. Si mund t
ndalohet erozioni i toks?
Sa her gjat nj dit e nat paraqitet
batica?
Cilat jan prparsit t batics e cilat t
zbatica?
Shpjegoi llojet e shirave q bien n Tok.
teorologjia sht shkenc e cila
e studion kohn.
Disa minuta para vals s par t
cunamit t arrij deri tek bregu, pr
sa metra deti trhiqet pr sa metra.
Kur stuhia sht larg, s pari vrehet
vettima e mandej dgjohet rrufeja.
Pasi t vresh vettim numroi
sekondat derisa ta dgjosh zrin.
At numr ndaje me 3 dhe do
t njoftohesh se sa kilometra je i
larguar nga stuhia.
Lexo tekste pr dukurit natyrore dhe pasojat e ndryshimeve t
brendshme dhe t jashtme t Toks. Prpuno model dinamik t vullkanit.
Shiko video prezantim t erupsionit vullkanik. Prpuno fotoalbum pr
dukurit natyrore t Toks.
Korja e Toks sht e ndrtuar nga shtresat t shkm-
binjve t ndryshm. Ato e formojn reliefn e Toks, malet,
fushat, kodrat, fundin e detit. Jan formuar gjat n peri-
udh prej milion vitesh. Shkmbinjt mund t jen t
prbra prej nj ose m shum minerale. Dallohen n mes
veti pr nga ajo se si jan krijuar, sipas prbrjes kimike,
ngjyrs, fortsis, madhsis etj. Sipas mnyrs s formimit
ndahen n: magmatike, sedimentuese dhe t ndryshme
(metamorfe).
Shkmbinjt m
t vjetra dhe m t
shprndar t Toks
jan shkmbinjt
magmatik. Ato krijo-
hen pas erupsioneve
vullkanike. gma del n siprfaqen ftohet dhe kalon
n shkmb t ngurt. Shkmbinjt magmatik mund
t formohen edhe n brendin e Toks, nse vullkani
nuk ka forc q ta hedh magmn n siprfaqe. N
zonat ku ka vullkane t gjalla, shkmbinjt magmatik
ndodhin edhe sot. Para rreth katr miliard vitesh, nga
kto shkmbinj ka qen e formuar korja e ngurt e Toks.
Shkmbinjt m t njohur magmatik jan: bazalti, graniti etj. Bazalti m s shumti
ndodhet n siprfaqen e Toks, ndrsa
graniti n kontinentet. Shkmbinjt
magmatik jan shkmbinj t ngurt dhe
pr kt shkak gjejn prdorim n ndr-
timtari.
Shkmbinjt sedimentues krijohen
me precipitimin e materialit t imt t
rrs, argjilit, glqeres, mbeturinat nga
shtazt t ngordhur (nafta), mbeturina
nga bimt (karboni) etj. Ato precipitohen
n fundin e liqeve ose deteve, e mandej
precipitojn n brendin e toks dhe atje
ngurtsohen.
KRIJIMI I SHKEMBINJVE DHE
LLOJET E SHKMBINJVE
ka jan
shkmbinjt?
Ku ke vrejtur shkmbinj?
Vall t gjitha shkmbinjt
kan ngjyr dhe form t
njjt?
Fig. 5.1 Shkmbinj n Matk
Fig. 5.2 Shkmbinj magmatik
Fig. 5.3 Formimi i shkmbit magmatik
Shkmbi magmatik i formuar nga
lava e vullkanit
Magma
Nga kto shkmbinj jan t formuar num-
ri m i madh i toks n t ciln lvizim. Sipas
mnyrs s precipitimi dhe llojit t materialit
q precipiton, ekzistojn tre lloje t shkm-
binjve sedimentues : mekanike, kimike dhe
organogjene.
Shkmbinjt sedimentues mekanik for-
mohen me precipitimin e materialit t imt n
ujrat ose n tok. Materiali i precipituar gjat
kohs verbohet, imentohet dhe shndrrohet
n shkmb t fort. Shkmbinjt sedimentues
mekanik jan argjiri, rra, akall. N kto shkm-
binj ndodhen mbeturina fosile-t ngurtsuara
nga krmijt, peshqit, shpendt dhe shtaz t tjera. Shkmbinjt sedimentues kimik for-
mohet me precipitimin e materialit q krijohet nprmjet t tretjeve kimike. Kshtu jan
formuar: sol, gipsi, bigori etj Shkmbinjt sedimentuese organogjene jan formuar me
precipitimin e mbeturinave nga organizmat bimore dhe shtazore. N kt mnyr jan
formuar shkmbinjt glqeror, koralet etj. N grup t posam t shkmbinjve sedi-
mentues organogjene marrin pjes karboni dhe nafta. Karboni sht formuar nga drun-
jt gjigant q kan ekzistuar para shum milion vitesh, ndrsa nafta sht formuar me
zbrthimin e organizmave n detet e dikurshme. Karboni dhe nafta kan veti t digjen
dhe t lirojn temperatur t lart.
Fig. 5.4 Formimi i shkmbinjve
sedimentues (shtresor)
Fig. 5.5 Shkmbinjt sedimentues
Material i
imt
Formimi i shkmbinjve
sedimentues nga
materiali i grumbulluar i
coptuar
Shkmbi
sedimentues
Sediment
S
h
t
r
e
s
i
m
Erozion, bartje
Shkmbinjt e ndryshuar (metamor-
fe) formohen nga sedimentet dhe nga
shkmbinjt magmatik n brendin e
kores s Toks nn ndikimin e shtypjes
s lart dhe temperaturave t larta. Pr
shkak t ndikimit t ktyre faktorve ato
e ndryshojn pamjen fllestare dhe pr-
brjen kimike. rmeri sht shkmb i
ndryshuar e cila sht krijuar me ndrysh-
imin e shkmbinjve glqeror. N shkm-
binjt e ndryshuar marrin pjes: mermeri,
kristale etj.
Llojet e ndryshme t shkmbinjve jan t prbra nga minerale t ndryshme. Min-
erali sht i prbr nga kristalet t cilat lidhen n mes veti dhe formojn struktur t
rregullt.
Fig. 5.6 Shkmbinjt e ndryshuar
Si ndahen shkmbinjt sipas mnyrs
s krijimit?
Si krijohen shkmbinjt magmatik? Sa
lloje t shkmbinjt sedimentues ekzis-
tojn?
Ku gjejn prdorim karboni dhe nafta?
Numro shkmbinj t ndryshuar. Ku
gjejn prdorim kto shkmbinj: argjili,
gipsi, glqerori, graniti dhe mermeri?
Vzhgo lloje t ndryshme
t shkmbinjve. Me arsim-
tarin vizitoni minier pr mermer ose
ndonj gur stolie dhe njoftohuni me
prdorimin e tyre . Nse n afrsin e
vendit tuaj ka gurore vizitojeni, njofto-
huni me shkmbinjt q prdoren dhe
pr aplikimin e tyre.
Njeriu i prdor mineralet
e shkmbinjve, si pr shembull met-
alet ar, argjend, bakr, aluminium etj.
Mineralet krijohet edhe nga uji, gjat
avullimit t tij. T ktill materiet min-
eralore q jan t tretura n uj dhe t
cilat, npr plasaritjet e shkmbinjve
arrijn deri n shpella nntoksore. Uji
avullohet dhe
mbeten shtresa
glqerore . Me
shtresimin e
ktyre materia-
leve glqerore
krijohen shpel-
la t stolisura
si jan stalak-
titet dhe stalag-
mitet.
Fig. 5.7 Stalaktitet
dhe stalagmitet
Toka paraqet shtres siprfaqsore t kores Toksore.
sht e prbr nga thrrmijat mineralore, materie organike,
uj, ajr dhe organizma t gjalla. Krijimi i toks sht proces i
ngadalshm, prej disa qindra deri n disa mija vite. Prej ktu
rrjedh edhe rndsia e saj e madhe. Faktort t cilat ndikojn
n formimin e toks jan: relief, klima, vjetrsia dhe prbrja
e shkmbinjve, si edhe organizmat bimore q jetojn n at
zon. Pr shkak t formimit n nj koh t gjat, tokt gjat
formimit ndryshojn, ndrsa njeriu ka ndikim t vet n
formimin e tyre. N Republikn e Maqedonis ka rreth 30 lloje
t tokave. Toka ka numr t madh funksionesh :
furnizon ushqim pr organizmat e gjalla;
vend pr aktivitetin njerzor;
mundson pasuri gjeologjike dhe arkeologjike;
vend jetes pr disa organizma t gjalla;
formon, i pastron dhe i shndrron shum materie, si uji,
disa materie t ushqyeshme dhe karbon;
Profli toksor sht horizonti toksor i prgjithshm
n t ciln klasifkohet toka gjat procesit t formimit. N
tok dallojm disa shtresa:
shtres t pasur me materie organike, quhet humus
dhe shnohet me ;
shtres t pasur me rrnj dhe organizma t gjalla,
shnohet me ;
shtres n t ciln nuk ka shum organizma t gjalla,
por ka rrnj t bimve dhe shnohet me ;
shtres pa organizma t gjalla dhe me thrrmija t
mdha shnohet me .
Toka prbhet nga materiet organi dhe dhe
inorganike nga t cilat m i rndsishm
sht humusi. Ai e rregullon gjendjen
e strukturs s toks, ndalon erozionin,
mundson lshimin e ujit dhe ajrit. Pranon,
pron dhe i akumulon elementet kimike
t rndsishme pr rritjen dhe zhvillimin
e bimve. N natyr sht krijuar dhe
spontanisht krijohet, me zbrthimin
dhe precipitimin e materialit organik n
siprfaqen.
KRIJIMI I TOKS DHE
LLOJET E TOKS
Si quhet
shtresa siprfaqsore
e litosfers? Pr se
prdoret toka?
Sa lloje t tekve i
njeh?
Fig. 6.2 Profli toksor
. 6. 1 o
kstura sht prbrje e rrs, pluhurit dhe argjilit
n tok. Me ndryshimin e teksturs ftohen kushte t
prshtatshme pr mirmbajtjen e bimve.
Tokt jan t grupuara sipas madhsis s
thrrmijave mineralore. T tre grupet kryesore t toks
n baz t teksturs jan: rrore, glinore dhe argjilore.
Tok a rrore sht e vrazhdt, prmban thrrmija t
cilat mund t shihen me sy. Thrrmijat kryesisht nuk
ngjiten, kur kan lagshti. Toka rrore nuk prmban
shum materie ushqyese. Glina prmban thrrmija
m t vogla nga thrrmijat e toks rrore. Kjo tok ka
pamje t pluhurit. Thrrmijat e glins ngjiten, prderisa
do t ken lagshti. Glina nuk e prmban formn pasi
t thahet. Toka argjilore prmban thrrmija edhe m t
vogla. Thrrmijat e toks argjilore ngjiten pasi t ken
lagshti dh m s shpeshti e mban formn pas tharjes. Toka argjilore sht e lmuar kur sht
e that, ndrsa ngjitse kur sht me lagshti. Tokt q prmbajn m shum argjil jan t
quajtura si toka t rnda. Argjila mund t prmbaj shum materie ushqyese, por npr t
vshtir deprton ajri dhe uji. Prbrja e toks ka rol t rndsishm pr funksionet e saja. do
shkatrrim i ksaj prbrjeje shkakton probleme t caktuara me funksionin e saj. do dit toka
dmtohet me erozion, zvoglimin e materieve organike, ndotje, zvoglimin e bots s gjall,
vrshime, koha jo e mir, dmtim mekanik, plehra artifciale etj. Ndrmjet t gjith ktyre
faktorve njeriu me aktivitetet e tij m s paku ndikon n shkatrrimin e shtress toksore.
Ndotsi i toks mund t jet i pranuar nga
rrnja e bims dhe kjo ndikon n rritjen jo
t rregullt t saj. Bima mund t jet e ngrn
nga shtazt shtpiake, e mandej nprmjet t
mishit, qumshtit ose vezve, njeriu e pron
ndotsin n trupin e tij.
Fig. 6.3 Shtresat e toks
Si formohet toka?
Numroi funksionet e toks?
Prshkruaji shtresat e toks.
Numroi llojet e toks.
Shpjego rndsin e toks.
Prpuno model t
shtresave toksore.
Bisedoni pr karakteristikat e toks
pr t cilat Resnja sht e njohur
me moll, Koani me oriz, Prilepi
me duhan, Strumica me kulturat
kopshtare. Njoftohuni me mjetet e
prpunimit t toks.
Q t formohet tok prej 2.5
centimetra jan t nevojshme ndrmjet
1 dhe 25 shekuj. ka sht llogaritur se
do vjet nga erozioni humbin rreth 75
000 milion tona tok. Nj centimetr
kub t toks mund t jet vend jetes
e m shum se 1.000.000 baktereve.
Pothuajse do gj q sht e nevojshme
pr njeriun e fton nga toka: ushqimi,
veshmbathja, letra, druri, barrat ...
VEORIT E BOTS
S GJALL
Organizmat e gjalla dallohen me ndrtim qelizor
Qeliza
Organizmi njqelizor dhe shumqelizor
Ushqimi dhe t ushqyerit
Bimt krijojn ushqim
Shtazt jan harxhues
Zinxhiri t ushqerit
Frymmarrja veti themelore biologjike
Mnjanimi-lirimi nga materiet e dmshme
Nxns me prvetsimin e ktyre faqeve do t mundesh:
ta zbulosh shumllojshmrin dhe gjenezn e organizmave t gjalla;
ti kuptosh dallimet e organizmave t gjalla;
ta kuptosh ndrtimin qelizor t organizmave (njqelizor dhe shumqelizor);
ti emrtosh format, pjest prbrse t qelizs dhe funksionet e tyre (bimore dhe shtazore)
me ndihmn e grafks;
ti vresh dhe ti shprehsh ngjashmrit dhe dallimet n ndrtimin ndrmjet qelizs shtazore
dhe bimore;
ta zbulosh kuptimin e t ushqyerit n raport t t gjith shtazve tjera, vetive dhe proceseve;
t kuptosh se bimt e prodhojn ushqimin n pjest e gjelbra nga materiet e toks, ajrit
dhe drits Diellore;
ta kuptosh se shtazt jan harxhues t ushqimit;
ta shpjegosh lidhshmrin e bimve dhe shtazve nprmjet t t ushqyerit (zinxhiri i t
ushqyerit);
ta kuptosh frymmarrjen si kmbim t gazrave ndrmjet organizmit dhe mjedisit jetsor;
ta kesh t qart se bimt marrin frym me ndihmn e gjith organeve;
t kesh dijeni se shtazt marrin frym me ndihmn e organeve pr frymmarrje t cilat
jan t ndryshme n varshmri nga mjedisi jetsor;
ta kesh t qart se organizmi lirohet nga materiet e panevojshme dhe t dmshme;
ta lidhsh lvizjen te shtazt me t ushqyerit;
ta kuptosh se mnyrat pr lvizje varen nga mjedisi jetsor;
Termet me t cilat do t njihesh:
Ndrtim qelizor
Qeliza
Mbshtjellsi qelizor
Citoplazma
Brthama
Organizmat njqelizor
Mikroorganizmat
Organizmat shumqelizor
Ushqimi
T ushqyerit
Prodhuesit
Harxhuesit
Barngrns
Mishngrns
Gjith anshm
Zinxhiri i t ushqyerit
Frymmarrja
Kmbimi i gazrave
Organet e frymmarrjes
Mnjanimi
Lvizje
Lvizje e organizmave t gjalla;
Ndjeshmria e nxitjes;
Organet pr pranimin e nxitjeve;
Cikli jetsor te bimt;
Shumimi jo gjinor te bimt;
Shumimi gjinor dhe jo gjinor te shtazt;
Cikli jetsor tek shtazt;
Fazat zhvilluese t njeriut
ti krahasosh mnyrat dhe organet pr lvizje tek
prfaqsuesit t njohur nga mjediset jetsore dhe t
ushqyerit e tyre;
ti kuptosh se bimt n mnyr t kufzuar lvizin;
ta kuptosh ndjeshmrin tek shtazt si lidhje e organizmit
me mjedisin;
ta kuptosh rndsin dhe ti prdorsh termet lidhur me
ndjeshmrin;
ti prshkruash paraqitjet e tua pr lidhet ndrmjet drits,
ushqimit, mnyrs s lvizjes dhe mbrojtjes nga rreziqet;
ti shpjegosh lidhjet (ndjeshmrin) e nj shtaze dhe
mjedisit;
ta kuptosh rritjen, shumimin ,vdekjen si faza t ciklit
jetsor t do organizmi t gjall;
ta kuptosh rritjen dhe shumimin jo gjinor te bimt;
ta kuptosh shumimin tek organizmat si mnyr pr
mbijetes;
ti njohsh fazat zhvilluese gjat rritjes s njeriu;
ta pranosh vjetrsin dhe vdekjen si faz natyrale n ciklin
jetsor t do individi.
Organet e lvizjes
Ndjeshmria
Ngacmimi
Organet pr pranimin e nxitjeve
Mbrojtja nga nxitjet t forta
Rritja
Zhvillimi
Shumimi jo gjinor
Shumimi gjinor
Shumimi
Plakj
Vdekja
do organizm i gjall sht i ndrtuar nga pjest m t
vogla. Kto pjes t vogla kan funksione t ndryshme, por
t gjith punojn bashk q t mund tju mundsojn orga-
nizmit t jetoj dhe t mbijetoj n mjedisin e tij. Pjest m
t vogla jan t ndrtuar nga pjest tjera m t vogla, t cilat
po edhe ato jan t ndrtuar nga pjest edhe m t vogla,
dhe kshtu deri sa t vij n pjesn m t vogl qeliza. Qeli-
za sht njsia themelore ndrtuese e t gjith organizmave
t gjalla.
T gjitha organizmat e gjalla t Toks jan t ndar n
pes mbretri edhe at: mbretri e baktereve, mbretri e pa-
ra-shtazve dhe algave, mbretri e kpurdhave, mbretri e
bimve dhe mbretri e shtazve. Pr do organizm t gjall
veti t prbashkta
jan ndrtimi i tyre
qelizor dhe pro-
ceset jetsore t
cilat zhvillohen n
t. procese jetsore
t prbashkta tek
t gjith organizmat
e gjalla jan: frym-
marrja, t ushqyerit,
rritja, lvizja ndjesh-
mria, mnjanimi
dhe shumimi.
T gjith organizmat e gjalla marrin frym. Pranojn ok-
sigjen nga mjedisi i jashtm dhe me ndihmn e saj ushqimin
e shndrrojn n energji.
Shtazt q jetojn n mjedis ujor marrin frym
nprmjet t verzave. N kt mnyr marrin
frym peshqit, bretkosat ujore.
Shtazt q jetojn n tok ose n mjedis
ajror mund t marrin frym me sistem t
gypave (trakes) ose me mushkri t bardha.
Me sistem t gypave marrin frym edhe in-
sektet. Mushkri t bardha ka tek njeriu,
shpendt, qent, majmunt, gjarprinjt,
zvarranikt etj. Disa shtaz si pr shembull
krimbat, oksigjenin e marrin nprmjet t
lkurs.
Si jan t
ndrtuar bimt dhe
shtazt? Vall t gjitha
pjes ndrtuese t
bimve dhe shtazve
mundemi ti shohim? Pr
ka jan t ngjashm
bimt dhe shtazt? Pr
far dallohen bimt dhe
shtazt?
Fig. 7.1 Organizmat e gjalla
ORGANIZMAT E GJALLA DALLOHEN
ME NDRTIM QELIZOR?
Fig. 7.2 Verzat te peshku
Verzat
Mushkrit
e bardha
Goja
Fig. 7.3 Organet e frymmarrjes tek njeriu
Uji
Hapsira e hunds
Laringu
Bimt marrin frym me ndihmn e hapjeve, t ashtuquajtura stome, t cilat ndodhen
m s shumti n gjethe.
Organizmat e gjalla ushqehen n mnyra t ndryshme. Trupi i shtazve nuk mund
t formon ushqim, dhe prandaj ato e shfrytzojn ushqimin e gatshm nga bimt ose
ushqehen me shtaz t tjera. do dit marrin ushqim q t mundet trupi t formon energji
pr kryerjen e proceseve jetsore, qelizat q t rriten dhe t riparohen.
Pr dallim nga shtazt, bimt kan aftsi vet t krijojn ushqim. Ky proces zhvillohet n
pjest e gjelbra t bims.
Organizmat rriten, kjo domethn se
e zmadhojn madhsin e tyre. Shtazt
bhen m rnda dhe m t larta.
T vegjlit e shtazve rriten dhe e arrijn
madhsin e prindrve t tyre.
Bimt e zmadhojn lartsin e tyre,
masn dhe rindrtohen.
Tek shtazt dallohen mnyra t
ndryshme t lvizjes. Disa t shkojn,
disa t nxitojn, t tjerat lvizin me krcim,
zvarritje, futurim etj . Shtazt lvizin n
t gjithat mjedise jetsore, n truall, n uj dhe tok. Shkaku themelor pr lvizjen sht
krkimi i ushqimit, por lvizin edhe pr t gjetur vend jetes, ti mbrojn t rinjt, t gjejn
partner etj.
Pr dallim nga shtazt t cilat lvizin n
mnyr aktive, gjegjsisht e ndryshojn
vend jetesn bimt nuk e ndryshojn vend
jetesn por lvizin n pjes t caktuara t
trupit t tyre. Lvizja e tyre sht e kahzuar
kah Dielli. Pjesa e bims q sht n tok,
rrnj, lviz kah burimi i ujit dhe kah qendra
e Toks.
Fig. 7.4 T ushqyerit e shtazve
Fig. 7.6 Lvizja e bimve
Fig. 7.5 Bima rritet
Uji Uji
Bimt dhe shtazt jan
t ndjeshm n sinjalet
nga mjedisi i jashtm. Kjo
domethn se jan t
ndjeshm n ndryshimet
n mjedisin e tyre dhe re-
agojn n kto ndryshime.
Disa shtaz si sht lepuri
jan shum t frikshm dhe
reagojn edhe n ndrysh-
met m t vogla. Shtazt t
cilat jetojn n det reago-
jn n sinjalet t cilat i bar-
tin valt detare. Bimt, po
ashtu reagojn n sinjalet
nga mjedisi por n mnyr t ndryshme nga shtazt. Kthehen kah Dielli, kah uji, jan t
ndjeshme me prekje, dmtim mekanik dhe ngjashm.
Q t munden normalisht t jetojn organizmat do dit i mnjanojn materiet e
panevojshme dhe t teprta nga trupi i tyre. Shtazt n mjedisin e jashtm lshojn
materie t lngt, t ngurta dhe t gazta. Ato kan organe t veanta pr mnjanimin
e ktyre materieve. Pr dallim nga kto bim nuk kan organe t veanta, dhe m s
shpeshti kt e bjn nprmjet t gjetheve dhe luleve.
Shumimi sht veti e prbashkt pr t gjitha organizmat e gjalla. Q t mundet t
zhvillohet ky proces organizmat duhet t jen mjaft t pjekur . Bimt shumohen me
fara ose me pjes t kputura nga vet bima.
Fig. 7.7 Mimoza
Fig. 7.8 Mnyrat e lvizjes s shtazve
Shtazt shumohen n
m shum mnyra. Thjesht
t ndrtuarat vetm nga
qeliza, shumohen me
ndarjen e vet qelizs.
Shtazt me ndrtim m t
ndrlikuar shumohen me
lindje t t vegjlve, me
dhnien e vezve ose me kputjen e pjesve nga trupi i tyre. N procesin e shumimit t
organizmave e prbashkt sht formimi i njsive t reja dhe mbijetesa e llojit t tyre.
Fig. 7.9 Shumimi tek bimt
Bni prmbledhje nga materiali i
konservuar nga shembujt t mbled-
hur t bimve dhe shtazve. Pr-
gatitni album me grafk pr format e ndryshme
t organizmave t gjalla dhe proceset jetsore.
Vzhgoni vetit t ndryshme t shtazve
(lvizje t peshqve n akuarium, t ushqyerit e
shpendve, ndjeshmria e mimozs etj).
Fig. 7.10 Shumimi tek shtazt
Shqyrto kto
fotografa t
shtazve t
caktuara. Vall a jan
t gjall organizmat?
Si e vren kt?
Cilat an vetit e
prbashkta pr bimt
dhe shtazt? N tabel
shnoi dallimet dhe
ngjashmrit te bimt
dhe shtazt n raport
t t ushqyerit, lvizjes
dhe shumimit?
Pr nj organizm t llogaritet se sht
i gjall, duhet ti ket kto karakteristika:
organizmat e gjalla jan t ndrtuar
nga qelizat;
organizmat e gjalla ftojn dhe e
shfrytzojn energjin;
organizmat e gjalla rriten dhe
zhvillohen;
organizmat e gjalla shumohen;
organizmat e gjalla i prgjigjen
sinjaleve nga mjedisi i tyre jetsor;
organizmat e gjalla adaptohen n
mjedisin e tyre jetsor.
Kristalet e sheqerit rriten n fundin e
shurupit, por ato nuk jan organizma
t gjalla sepse e plotsojn njrin kusht
pr organizm t gjall. Me arsimtarin
bisedoni pr ndonj objekt q tregon
disa nga karakteristikat e organizmave
t gjalla a nuk sht i gjall.
Sipas forms qelizat jan: topthore, drejtkndore, t deg-
zuara, t spiralizuara ose me form t parregullt.
U njoftuam me qelizn, njsin themelore ndrtuese dhe funk-
sionale nga t cilat jan t ndrtuara t gjitha organizmat e gjal-
la. Shkenctari anglez Robert Huk, i pari e ka zbuluar duke e v-
zhguar nj cop tape. Qelizat i ka par dhe i ka prshkruar si kuti
t mdha, t radhitura njra pas tjetrs. Sot me modernizimin e
mikroskopit sht deprtuar m thell n strukturn e qelizave.
Qelizat ndrmjet veti dallohen
pr nga ndrtimi, forma ose
pamja dhe madhsia.
Numri m i madh i qelizave
sipas madhsis jan mikros-
kopike, gj.gj mund t shihen
vetm me mikroskop. Por, ekzis-
tojn edhe qeliza t cilat jan t
dukshme me sy. T ktilla jan
qelizat e limonit, portokallit,
shegs, qeps dhe disa t tjera.
Madhsia e qelizave mund t
jet njmij her m e vogl
prej nj centimetri ose t arrij
gjatsi deri n nj metr.
Qelizat q i ndrtojn bimt
jan t quajtura qeliza bi-
more, ndrsa qelizat t
cilat marrin pjes n ndr-
timin e shtazve jan qeliza
shtazore.
Pjest themelore ndrtuese t do qelize jan: brthama, citoplazma dhe membrana
qelizore. Si edhe do organizm i gjall edhe qeliza mund t funksionoj vet. N t
zhvillohen t gjitha proceset jetsore.
QELIZA
Cilat jan
njsit m t vogla ndr-
tuese t organizmave t
gjalla? Vall a mundemi
ti numrojm njsit m
t vogla ndrtuese tek
njeriu?
Fig. 8.1 Qelizat
Fig. 8.2 Qelizat e dukshme
nn mikroskop
Fig. 8.3 Pem citruse Fig. 8.4 Pambuku
Qeliza shtazore
Brendia e do qelize sht e mbro-
jtur me mbshtjells qelizor. Ajo
paraqet membran t holl e cila
e kontrollon se ka hyn dhe ka del
nga qeliza. N qeliz hyn vetm ma-
teriet e nevojshme, ndrsa jasht saj
dalin materiet e teprta dhe t pan-
evojshme. Citoplazma sht mate-
rie gjysm e lngt e cila e plotson
brendin e qelizs. Ajo prmban nj
numr t madh t materieve t cilat i
ndihmojn qelizs. N citoplazm jan t vendosura t gjitha pjest qelizore. Brthama
paraqet qendr t kontrolluar t qelizs. Ka dy funksione themelore: i kontrollon t
gjitha proceset jetsore n qeliz dhe n t sht e vendosur materiali trashgues i cili
bartet prej nj qelize n tjetrn. Me pjest tjera t qelizs shtazore do t njoftohesh n
lndn e biologjis.
Qeliza bimore
Prve pjesve themelore, n qelizn bimore ndodhen edhe muri qelizor,
kloroplasti dhe kokrrza t amidonit. Muri qelizor sht mbshtjells plotsues
i qelizs bimore. E prmban formn e qelizs, merr pjes n kmbimin e materieve
ndrmjet qelizs dhe mjedisit t jashtm dhe shrben si mbshtjells mbrojts.
Kloroplastet jan pjes t gjelbra n qelizn bimore, prmbajn pigment t gjelbra
e cila merr pjes n procesin e formimit t ushqimit tek bimt. Ushqimi i formuar n
kloroplaste, akumulohet n qelizn n form t ushqimit rezerv n kokrrat e amidonit.
Fig. 8.5 Qelizat me forma t ndryshme
Brthama
Qeliza bimore
Qeliza shtazore
Fig .8.6 Pjest e qelizs Fig. 8.7 Brthama qelizore
Kloroplaste
Citoplazma
Kokrra amidoni
Brthama
Muri qelizor
Membrana
qelizore
Zgjidhni
model t qelizs, duke
prdorur materiale t
cilat i keni n prdorim.
Me ndihmn e arsimtarit
vreni n mikroskop
preparatet t: qelizs bi-
more, qelizs shtazore,
qelizs mikrobe.
Ushtrim: Vrejtja mikros-
kopie e qelizave
Mjete dhe materiale:
mikroskop, qelq lndore
dhe siprfaqsore, pincet,
qep, pikues me uj, fetore
dhe laps.
Qrojeni qepn dhe me
pincet nxjerri] cop nga
mbshtjellsi i brendshm.
Copn vendoseni n qelqin
lndor, pikoni 2-3 pika uj
dhe mbulojeni me qelqin
siprfaqsor. Preparatin
vzhgojeni n mikroskop.
ka vreni? Vizatoni n fe-
toret tuaja dhe shnoni
pjest e qelizs.
Fig. Lkura e qeps
Si jan t ndar qelizat? Cilat pjes
i ka vetm qeliza bimore? Si mund t jen qelizat
sipas forms?
Duke e prdorur fotografn plotsoje kt tabel.
Pjesa qelizore
Shenj e
fotografs
Funksioni
Brthama
Mbshtjell
si qelizor
Citoplazma
Muri
qelizor
Kloroplasti
Kokrrza t
amidonit
Ndarja themelore e qelizave sht n
prokariote dhe eukariote. Qelizat prokariote
kan material barts, por nuk kan brtham t
vrtet t formuar. Qelizat eukariote jan qeliza me
brtham t vrtet t formuar. Kur qelizat do t
ishin t mdhenj sa nj shtpi, brthama do t ishte e
madhe sa nj dhom.
Vakuola
Nj organizm mund t jet i defnuar si qenie e gjall, e
cila mund t ndikoj n mnyr t pa varur duke i treguar t
gjitha shenjat themelore t jets. Sipas ndarjes kemi dy lloje
t organizmave, njqelizor dhe shumqelizor.
Organizmat njqelizore jan t ndrtuar prej nj qelize.
N at qeliz zhvillohen t gjitha procese jetsore dhe orga-
nizmi punon pa ndalur.
Organizmat njqelizor,
mundet t gjinden n t gjitha mjedise jetsore, n tok,
n uj dhe n mjedis ajror. M s shpeshti organizmat
njqelizor i vzhgojm me mjet pr zmadhim, por disa
t mund t shihen edhe me sy. Shumohen me ndarjen e
qelizs n dy gjysma gati t barabarta.
Mikroorganizm sht do organizm t ciln nuk
mundemi t shohim me sy. Mikroorganizmat mund t
jen prkats pothuajse t t gjitha mbretrive t orga-
nizmave t gjalla.
Pr dallim nga organizmat njqelizor, organizmat
shumqelizor jan t ndrtuar nga m shum se nj qel-
iz. T gjitha qelizat n nj organizm t ktill nuk kan
form t njjt, ndrtim dhe madhsi. Q t mundet t
punojn grupohen mes veti n inde.
Indi prbhet prej shum qelizave t cilat jan t
ngjashme pr nga forma, ndrtimi dhe madhsia dhe
kryejn pun t njjt. Indi q ndodhet n siprfaqen e t gjitha organizmave sht sipr-
faqsore, ka rol mbrojts pr trupin. Indi i cili i lidh
pjest n nj trupi sht indi lidhor, n bim ha-
set indi barts dhe ka rol t bart materie npr
gjith bimn.
Indet grupohen ndrmjet veti dhe formojn
organ, ai kryen nj funksion. Te njeriu veshkat e
pastrojn gjakun, lukthi e prpunon ushqimin,
zemra e bn qarkullimin e gjakut npr trup,
zorra e holl i thith materiet ushqyese etj. N dy
grupe jan t ndar organet tek bimt. N nj
grup marrin pjes: rrnja, krcelli dhe gjethi, ato
u ndihmojn bims t rritet dhe t zhvillohet. N
grupin e dyt marrin pjes: lulja, fryti dhe fara dhe
i mundsojn bims qe t shumohet.
ORGANIZM NJIQELIZOR
DHE SHUM QELIZOR
Fig. 9.1 Organizmat nj
qelizore
Fig. 9.2 Mikroorganizmat
ka sht
qeliza? Sa
qeliza ka n nj organizm
t gjall?
Si punojn qelizat n nj
organizm t gjall?
M shum organe t lidhura ndrmjet veti gjat kryerjes
s nj procesi jetsor formojn sistemin organik. Pr
shembull, veshkat, mshikza e urins dhe kanalet urinare
jan organe t ndryshme, kan funksion t ndryshm, por
bashk e formojn sistemin pr mnjanimin. Sistemi i tretjes
s ushqimit e pranon, prpunon ushqimin dhe i mnjanon
materiet e panevojshme n mjedisin e jashtm, sistemi
i frymmarrjes e pranon oksigjenin, ndrsa dyoksidin e
karbonit e mnjanon n mjedisin e jashtm etj.
Lidhshmria e sistemeve organike e prbjn
organizmin. Q t mundet organizmi t punoj pa ndalur, sht e nevojshme dikush ta
kontrolloj at pun.
N organizmin e njeriut dhe n organizmin e shtazve kt rol e ka sistemi nervor. Ai
e prshtat punn n inde, organet, sistemet organike dhe organizmit si trsi.
Fig. 9.3 Luledielli
Indi qelizor Indi i gjakut Zemra
Sistemi
barts
Organizmi i
njeriut
Fig. 9.4 Niveli i organizmit t organizmit t njeriut
Dallimet m t shpeshta ndrmjet organizmave njqelizore dhe shumqelizore jan
Organizmi njqelizor Organizmi shumqelizor
Ndrtimi
N organe
Jo gjinore dhe gjinore
Nj qeliz M shum qeliza
Procese jetsore Shumimi N vet qelizn jo gjinore
Nj qeliz
N organe t specializuara dhe
sisteme
Vreni n mikroskop or-
ganizmat njqelizor dhe
shumqelizor t knetave.
ka vreni?
Organizmat njqelizor e marrin
ushqimin nprmjet t organeleve
qelizore t njohur si vakuola ushqyese. Ushqimi
prpunohet edhe nprmjet t organeleve
qelizore mnjanohet jasht nga trupi. Organelet
n organizmin njqelizor punojn si organet
n organizmat shumqelizore. Ekzistojn 78
organe t ndryshme n trupin njeriut.
Njeriu ka 11 sisteme organike t mdha. Ato jan
sistemi muskulor, sistemi pr tajitje, sistemi pr
tretje, sistemi barts, sistemi limfatik, sistemi
lkuror, sistemi nervor, sistemi pr shumim,
sistemi pr frymmarrje, sistemi skeletor dhe
endokrin.
Defnoi kto terme: ind,
organ dhe sistem organik.
Numroi tre dallime ndr-
mjet organizmave njqelizore dhe
shumqelizore. Vall t gjith orga-
nizma njqelizor jan mikroorga-
nizma? Numroi funksionet e sistemit
nervor t cilat i ke t njohura.
Ushqimi sht do materie q organizmi i pranon nga mje-
disi q t mbijetoj dhe ti kryej proceset jetsore. T ushqyerit
nnkupton marrjen e materieve ushqyese n trupin ton q t
sigurohemi se trupi mund t rritet n rregull, dhe t gjitha or-
ganet tona ti kryejn n rregull funksionet e veta. Q t mundet
ushqimi t shkaktoj rritje t trupit, ta mbroj shndetin dhe t
jep energji pr t gjitha proceset jetsore, sht e nevojshme
t kaloj npr sistemin e tretjes. Ushqimi mund t prdoret i
freskt ose me prpunim termik. do komponim q ndodhet
n ushqim dhe shfrytzohet quhet materie ushqyese. do ush-
qim i prmban kto materie ushqyese: proteinat, sheqernat
(karbohidratet), yndyrat, vitaminat dhe materiet minerale.
Proteinat m s shumti ndodhen n ushqime me prejardhje
shtazore, ato jan t nevojshme pr organizmin pr ndrtimin e
qelizave.
Yndyrat i konsumojm nprmjet t ushqimit me prejardhje bimore dhe shtazore. Me ndih-
mn e tyre organizmi fton nxehtsi dhe energji pr kryerjen e aktiviteteve fzike ose pun t krejt
trupit.
Sheqernat i marrim m s shpeshti nprmjet t frutave ose mjaltit. Sheqernat e ktilla jan t
prdorshme pr organizmin, sepse japin energji.
Vitaminat i konsumo-
jm n sasi t vogla do
dit nprmjet t t ush-
qyerit. Ato kan veti q
mundsojn eshtrat tona
t rriten n rregull, lkura
dhe dhmbt t jen m
t shndetshme, i ndih-
mojn trupit ton n luft
kundr smundjeve.
ineralet materiet n sasi t vogla jan t domosdoshme pr pun t rregullt t organizmit.
Ushqimi i shndetshm sht do ushqim i cili mundson baraspeshn e trupit dhe rezis-
tencn ndaj stresit, infeksioneve dhe smundjeve.
Bimt jan t prshtatur t shkaktojn ushqim n trupin e tyre. Pr dallim nga ato trupi i
shtazve nuk mundet t formon ushqim dhe duhet do dit ta konsumoj.
USHQIMI DHE
TE USHQYERIT
Vall t
gjitha organizmat e gjalla
ushqehen?
Pse njeriu ushqehet?
Fig. 10.1 Piramida e t
ushqyerit
Fig. 10.2 Pem dhe perime
Proteine m s shumti ka n ushqime me pre-
jardhje shtazore, mish, qumsht dhe vez dhe
produktet e tyre.
Ushqim i pasur me yndyra sht qumshti dhe
produktet qumshtore, disa lloje t mishit, vezve,
lulediellit, ullirit etj.
Sheqerna ka n produktet e mbla, por duhet t
prdoren sheqernat e pemve dhe mjaltit.
Pemt dhe perimet jan t pasura me vitamine
dhe minerale.
T gjitha kto materie ushqyese duhet do dit
ti konsumojm si ushqim q t mundsojm rritje dhe zhvillim t rregullt t orga-
nizmit. Sasia e ushqimit q
e konsumojm varet nga
mosha, aktiviteti fzik dhe
gjinia.
Duhet ti largohemi
ushqimit t teprt t yn-
dyrshm, ushqimin q
prmban aditive artifciale
dhe ushqim t konservuar.
Fig. 10.3 Proteinat
Fig. 10.4 Yndyrat
Fig. 10.5 Sheqernat
Hulumtoni
mnyrn e t ushqyerit
t bretkoss, peshkut t
akuariumit, krmillit dhe
shpendit.
ka vreni?
far
ushqimi
zakonisht prdorin? ka
sht ushqimi? Numro
materiet ushqyese. ka
do t ndodh nse hani
ushqim m shum se ka
sht e nevojshme? Pse
nj djal 12 vjear duhet
t konsumoj m shum
ushqim sesa nj bebe?
Numro pes lloje t
ushqimit q prmbajn
vitamina
A
Portokall, pem t verdha dhe
perime, ajk, gjalp, mlia e
zez
Pamje m t mir, lkur dhe
fok t shndetshme, sistemi t
frymmarrjes dhe tretjes, rritje
dhe zhvillim t eshtrave dhe
dhmbve, mbron nga infektimet
Teprica shkakton kokdhimbje,
prishje t t pamurit, vjellje, lkur
t that me zbokth
C
limoni,speca, kaa, dredhza,
brobulle, domate, perime
Shrimi i plagve, plagve nga
djegiet, plagt tjera, mbron nga
arterioskleroza dhe shtrngime
t zemrs, e ndalon ftohjen
Mungesa shkakton smundjen
skorbut; Teprica krijon
amullin,jashtqitje, krijimin e
gursve n veshkat
D
Produkte qumshtore,
losos, tuna
Eshtra dhe dhmb t
shndetshm, e ndalon
smundjen e rahitisit
Munges- nervoz, pagjumsi
Teprica przierje, humbje t
oreksit, etje t madhe
E
Vajrat bimor, arra, pem
t detit, avokado
Pun normale t sistemit
imunologjik, endokrin
dhe gjinor, mbron nga
arterioskleroza
Munges - dobsimi i gjakut

Spinaq, lakr, brobull, mushkri e

zez e viit, aj i gjelbr, djathi
Pr krijimin e proteinave
themelore t rndsishme pr
koagulimin e gjakut, pr punn
e veshkave dhe metabolizmit t
eshtrave
Teprica -reaksione alergjike, ndikon
keq n aftsin e koagulimit t
gjakut
Produktet qumshtore, sardina,
losos, badem, perime me ngjyr
t gjelbr t errt
sht i domosdoshm pr
zhvillimin e eshtrave dhe
dhmbve, merr pjes n
koagulimin e gjakut, e mban
shtypjen e gjakut, e ndalon
rahitisin te fmijt dhe
osteoporozn tek t moshuarit
Teprica iritim dhe fundrrimin e
kalciumit n indet e buta
Mishi i kuq, frute detare, perime
me ngjyr t gjelbr n t errt,
arra, pem t thata
Prforcimi i sistemit
imunologjik
Mungesa shkakton dobsimin e
gjakut
Mishi i puls, vezt, peshku,
arra, produktet e qumshtit,
drithrat
Shndeti i eshtrave, rritja dhe
riparimi i indeve
Munges -dobsi e prgjithshme,
humbja e oreksit, dhimbje n eshtra
dhe thyeshmria e tyre
Teprica-e shpejton zvoglimin e
sasis s kalciumit
Qumsht i payndyrshm, pem
t freskta dhe perime, banane,
vokado, patate
Udhheq me ritmin e zemrs
dhe shtypjen e gjakut
Munges-przierje, vjellje, dobsi e
muskujve, aritmia e zemrs
Alga, pem detare, perime
E ndalon gushn, merr pjes n
punn e nervave dhe muskujve
Teprica - iritim, hiperaktivitet
Qumsht i payndyrshm, pem
detare, vez, soja, kikirik,
djathi, ostriga
Rritja dhe zhvillimi i eshtrave,
sistemi imunologjik, e forcon
sistemin pr shumim
Munges- rnia e fokve,
dermatitis, humbja e oreksit, lodhje
()
B
Mushkrie zez dhe organet
e brendshme, peshku, mishi i
bagtis, tharmn e birs, vez,
grosh, drithrat
Mirmbajn lkur dhe muskuj
t shndetshm, e prmirsojn
punn dhe ndarjen e qelizave.
Mungesa shkakton lkur t
yndyrshme, shtrngime t
lukthit, kokdhimbje, ndryshim t
menjhershm t disponimit
mineralet
Ca
(kalciumi)
Fe
(hekuri)
P
(fosfori)
K
(kaliumi)
Zn
(zinku)
I
(jodi)
vitamina ndodhet n ...
ndodhet n ...
sht e nevojshme pr ...
sht i nevojshm pr ...
Munges/tepric ...
Munges/tepric ...
Njeriu dhe shtazt do dit konsumojn ushqim sepse
trupi i tyre nuk mundet ta prodhoj. Ushqimi sht i nevo-
jshm pr zhvillimin t gjith proceseve jetsore. Bimt
munden vet t krijojn ushqim. Ky sht procesi i fotosin-
tezs, nj nga proceset m t rndsishme q ndodhin n
natyr.
Fotosinteza sht krijim i ushqimit (sheqerna) dhe
oksigjen n gjethet e gjelbra t bims. Ekziston nj shtres
e qelizave e cila ndodhet menjher nn siprfaqen e gje-
thit. Kto qeliza prmbajn kloroplaste . N kloroplaste
ndodhet materia e gjelbr klorofli. Nga Dielli deri n kul-
min e gjethit vjen energjia
e drits dhe mbetet e
robruar nga ana e klorofl-
it. Kjo energji akumulohet pr prdorimin e mvonshm.
Dyoksidi i karbonit i gazt nga ajri hyn npr vrimave
e vogla t siprfaqes s poshtme t gjethit. lekulat e
dyoksidit t karbonit nga ajri arrijn deri n qeliza ku ka
klorofl i cili e ka akumuluar dritn e diellit. Kjo energji ndi-
hmon q t krijohet ushqimi dhe t lirohet oksigjeni. Q t
zhvillohet ky proces sht i nevojshm edhe uji dhe n t
materie mineralore t tretura n t ciln bima i pranon nga
toka nprmjet rrnjs. Ktu
ndodhen gypa pruese q e
bartin ujin deri tek gjethi.
Oksigjeni i formuar npr-
mjet gjethit shkon n ajr.
Kt e prdorin t gjitha or-
ganizmat e gjalla pr frym-
marrje. Ushqimi n form t
kokrrave t amidonit npr-
mjet t gypave prues kthe-
het n rrnj, krcell ose n
gjethin.
BIMET KRIJOJNE
USHQIM
Vall bimt
ushqehen?
Fig. 11.2 Kloroplaste
Fig. 11.3 Fotosinteza
. 11. 1
Ushqim
Uj
Dyoksid
karboni
Uj
Ushqimin e akumuluar mandej e pr-
dorin njeriu, shtazt dhe vet bimt q
t rriten dhe ti kryejn proceset jetsore.
Sheqernat e akumuluara n bim t cilat
i prdorim ndodhen n: moll, portokall,
kumbulla dhe rrushi. Amidoni i deponuar
ndodhet n: patate, misr, oriz dhe drithi.
Bimt nuk jan lloje t vetme n t cilat
zhvillohet procesi i fotosintezs. Algat dhe disa lloje t baktereve po ashtu kan mund-
si ta kryejn kt proces.
Ushtrim: Bimt krijojn ushqim
Mjete dhe materiale: bima spinaqi, alkooli, tretje e jodit, llamb spiritusi, en pr nx-
ehje, letr pr zhytje.
N en pr nxehje vendosni 2-3 gjethe t spinaqit dhe zhyteni n alkool. Mandej nxe-
heni. Pasi gjethet do ta humbin ngjyrn e gjelbr nxirrni dhe vendosni n nj cop letr,
q ta thith alkoolin. Mandej n do gjeth pikoni nga 2-3 pika tretje t jodit. Gjethet do
t marrin ngjyr t kaltr t errt deri n t zez pr shkak t amidonit q ndodhet n
to.
Fig. 11.4 Ushqimi i pasur me amidon
ka sht fotosinteza? ka
do t kishte ndodhur n
planetin ton nse bimt
nuk kryejn fotosintez? Bj nj list
t bimve nga t cilat do ta prdorsh
rrnjn.
Me ndihmn e arsimtarit
parashtroni eksperiment ku
do ta vrtetoni se bimt krijojn ushqim
(amidon ).
Zgjidhni list me t dhna pr pjest e
bimve t cilat shrbejn n ushqimin e
njeriut.
Bimt toksore, veanrisht drunjt, lirojn rreth 80% nga rezervat e prgjithshme
botrore t oksigjenit.
T gjith organizma t gjalla u sht e nevojshme en-
ergji q t mbijetojn. Energjin e ftojn nprmjet t
ushqimit. Sipas mnyrs s t ushqyerit organizmat e
gjalla jan t ndar n:
prodhues;
harxhues;
zbrthyes.
Si u njohm m par deri
tani bimt vetm formojn
ushqim. Nj pjes e ushq-
imit t formuar e prdorin
pr nevojat e veta, ndrsa
nj pjes e deponojn n
gjethin, rrnjn ose krcel-
lin. Sipas mnyrs s t ushqyerit bimt jan prodhues.
Shtazt jan harxhues sepse prdorin ushqim t gatshm
nga bimt ose nga shtazt tjera.
Kur bimt dhe shtazt vdesin, ende ekziston energji t akumuluar n to. Organizmat
t cilat i prdorin shtazt e ngordhura dhe bimt quhen zbrthyes. Zbrthyes m t
shpesht jan disa mikroorganizma dhe krpudha. Ato i zbrthejn trupat deri n uj dhe
kripra mineralore. Kto kripra mineralore dhe uji prsri kthehen n tok, ajr dhe uj.
Bimt e gjalla nprmjet toks ose ajrit kto materie prsri i prdorin. Kur shtazt i han
bimt, kto materie i marrin n trupin e tyre. Zbrthyesit jan t dobishm pr bujqit,
kopshtart dhe n prgjithsi pr jetn n Tok. Grup gjethesh, bari dhe mbeturina t
tjera i shndrrojn n komposto. Ai sht i pasur me minerale, t cilat mandej kthehen
n tok.
Vall shtazt
formojn ushqim? Si
ushqehen? Vall t gjitha
shtaz e han ushqimin
e njjt?
Fig. 12.1 Harxhues
SHTAZET JANE
HARXHUES
Fig. 12.2 Prodhues
Fig. 12.3 Zbrthyes
T gjith shtazt nuk ushqehen me lloje t njjta t ushqimit. Shtazt, si jan dreri,
zebra, kali, delja dhe lepuri ushqehen vetm me ushqim me prejardhje bimore dhe
quhen barngrns.
Nj grup shtazsh, si merimanga, luani, tigri, kuna dhe huti , q han vetm shtazt
tjera, quhen mishngrns.
Gjethengrns, si kitra, korbi, gaforrja, ariu dhe bretkosa jan shtaz t cilat
ushqehen me ushqim me prejardhje bimore dhe shtazore. Sipas llojit t ushqimit q e
han edhe njeriu merr pjes n grupin e gjethengrnsve.
Fig. 12.4 Barngrns Fig. 12.5 Mishngrns
Fig. 12.6 Gjethengrns
Me arsimtarin shikojeni prezantimin pr
mnyrn e t ushqyerit tek zbrthyesit
dhe bisedoni pr rndsin e tyre n planetin e Toks.
Si jan t ndar organizmat e gjalla sipas
mnyrs s t ushqyerit? Shpjego rolin e
zbrthyesve. Si jan t ndar harxhuesit sipas llojit
t ushqimit q e konsumojn?
Mishngrnsit
jan t aftsuar n jet
duke gjetur gjah n m
shum mnyra.
Prshtatshmrit e tyre
jan: vrapojn shpe-
jt, kan dhmb t
mpreht, pamje t ash-
pr, shqisat e ers t zh-
villuara mir dhe kthetra
t ashpra.
do organizmi t gjall i nevojitet energji q t mund t
jetoje. Shtazt ftojn energji nga ushqimi q e konsumojn.
Bimt e shfrytzojn dritn, ujin dhe materiet minerale q t
formojn energji. Ndrsa zinxhiri i t ushqyerit na tregon se si
pr punn e prditshme konsumojm ushqim dhe si materiet
ushqyese dhe energjia prohen nga organizmi n organizm.
Zinxhiri i t ushqyerit fllon me prodhues, ndrsa mbaron me
harxhues. Disa shtaz han bim, ndrsa kto i han shtaz t
tjera.
Prodhuesit jan hallka e par n nj zinxhir t ushqimit. Prve bimve prodhues
jan edhe algat t cilat jetojn n mjedis ujor.
Harxhuesit jan n hallkn e ardhshme t zinxhirit t ushqimit. Ekzistojn grupe t
harxhuesve . Grupi i par i harxhuesve sht quajtur shtaz bar kullots.
Ato ushqehen me bimt nga zinxhiri. Grupi i dyt i harxhuesve jan quajtur gjethen-
grns. Grupi i fundit i
harxhuesve, mishngr-
nsit, n ushqimin e tyre
e prdorin dy grupet e
para t harxhuesve. Ato n
fakt jan hallka e fundit n
zinxhirin e t ushqyerit.
ZINXHIRI I T
USHQYERIT
Me ka ushqehet
lepuri?
Kush e han lepurin?
Fig. 13.1 Zinxhiri i t
ushqyerit
Fig. 13.2 Niveli i organizmit n zinxhirin e t ushqyerit
Fig. 13.3 Zinxhiri i t ushqyerit
Huti
lulja
bretkosa
vemza
gjarpri
Bim
prodhues
Huti
Mij
Barngrenes
gjithngrns mishngrns
Insekt
Kur antari i fundit ose ndonj antar tjetr n zinxhirin e t ushqyerit do t vdes
paraqiten zbrthyesit. N kt grup jan krpudhat, bakteret dhe disa mikroorganizma t
cilat antart e vdekur i shndrrojn n uj dhe kripra minerale. Kto materie kthehen
prsri n tok dhe prodhuesit e prdorin q t krijojn ushqim.
Njerzit jan n fund t zinxhirit t ushqimit. Ato i han bimt dhe shtazt.
Fig. 13.4 Njeriu n zinxhirin e t ushqyerit
Prpunoni zinxhir
t thjeshta t t
ushqyerit pr livadh (bashksi
jetsore n tok) dhe n liqen
(bashksi jetsore ujore). Ndiqni
video prshkrime pr zinxhir t
thjeshta t t ushqyerit.
Ekzistojn m shum se 100.000 lloje t
ndryshme t organizmave t organizmave
zbrthyes. Nse nj hallk sht e shkputur
nga zinxhiri i t ushqyerit, mund t ket
pasoja katastrofale.
ka sht zinxhiri
i t ushqyerit?
ka do t ndodh
me zinxhirin e t
ushqyerit nse
prodhuesit nuk
ekzistojn?
Ku sht vendi i
njeriut n zinxhirin e
t ushqyerit?
Nga fotografa e
ardhshme formoni
pes zinxhir t t
ushqyerit.
Bar Vemza
Pula Njeriu
Organizmat e gjalla kan nevoj t vazhdueshme t mar-
rin ajr t pasur me oksigjen gj.gj t marrin frym. Frym-
marrja prbhet nga marrja dhe lirimi i fryms. Nprmjet
frymmarrjes ushqimi digjet dhe shndrrohet n energji e
cila sht e nevojshme pr organizmin. Po ashtu frymmarrja
sht e prgjegjshme pr mnjanimin e gazit dyoksid i kar-
bonit dhe disa materie t tjera t panevojshme nga trupi n
mjedisin e jashtm.
Tek grupet e ndryshme t
organizmave t gjalla frym-
marrja zhvillohet nprm-
jet organeve t veanta ose
pjes t trupit. Bimt kan
organe t veanta pr frym-
marrje. T gjitha pjest e
bims si rrnja, krcelli dhe gjethi marrin frym. Frymmarrja te bimt bhet shum
m ngadal sesa te shtazt. Kmbimi i gazrave zhvillohet nprmjet t hapjeve t vogla
t quajtura hapje ose gojore q ndodhen n numr t madh tek gjethet.
Tek organizmat njqel-
izor kmbimi i gazrave zh-
villohet nprmjet t mem-
brans qelizore.
Gypat e vegjl ajror t
quajtura trakeje kalojn
npr trupin e insektit. Ajri
hyn n trakeje npr vrimat
e murit trupor.
Shtazt q jetojn n mjedis
ujore marrin frym me verza. Kto organe, t cilat ndodhen
n t dy ant e koks, jan t prbr nga hapjet e verzave,
t cilat jan n struktur t perlave t cilat sigurojn sipr-
faqe t madhe pr kmbimin e gazrave. Edhe pse verzat
jan t kufzuara n nj pjes t vogl t trupit, siprfaqja e
madhe e tyre shkakton kmbim t mjaftueshm t gazrave.
Uji e cila prbn oksigjen t tretur hyn n goj t shtazs.
Kjo e lviz nofulln e tij dhe n kt mnyr uji pompohet
npr verza
FRYMMARRJA VETIA THEMELORE
BIOLOGJIKE
Cilat orga-
nizma t gjalla marrin
frym? ka do t ndodh
nse disa mikroorganiz-
ma ndalohen t marrin
frym?
Fig. 14.1 Ndrtmi i gjethit Fig. 14.2 Gojore
oksigjeni
ushqim
dyoksid karboni
avulli i ujit
pr pun
pr zhvillimin e proceseve jetsore
energjia
Fig. 14.3 Organizmat
njqelizor
Mushkrit e bardha jan
organe t brendshme pr
frymmarrje tek uj toksort,
zvarranikt, shpendt dhe gji-
tart. Prve ngjashmrive,
ekziston edhe ndryshueshmri
e madhe n sistemin e frym-
marrjes tek kurrizort toksor.
Bretkosat, pr shembull, kan
ballon si mushkri t bardha t
cilat nuk kan siprfaqe t mad-
he. Shpendt kan rreth tet
torba pr ajr me mure t holla.
Te njeriu mushkrit e bardha
jan t vendosura n kraharor.
Kan struktur shpuzore e cila
mbushet me ajr kur marrim
frym.
Fig. 14.4 Insektet
Fig. 14.5 Peshqit
Siprfaqja e mushkrive t bardha
sht prafrsisht e njjt me siprfaqen e nj salle
tenisi. do dit prafrsisht njeriu merr frym rreth
25.000 her, dhe pr periudh prej 70 vitesh, ai do t
bj m s paku 600 milion frymmarrje.
Fig. 14.6 Mushkrit e bardha
tek njeriu
ka ftohet
gjat
frymmarrjes?
Si frymmarrja tek bimt
dallohet nga frymmarrja e
shtazve? Cilat jan organet
pr frymmarrje tek shtazt q
jetojn n tok?
Si marrin frym peshqit?
Hulumtoni pasojat kur organet
e ndryshme t frymmarrjes tek
shtazt jan t vendosura n ajr dhe n uj.
Hulumtoni frymmarrjen e nj shtaze pr
shembull peshkut n uj n gjendje t qet
dhe n lvizje, numroni lvizjet e verzave n
minut dhe shnoni t dhnat. Hulumtoni
frymmarrjen e nj bime dhe nj shtaze nn
qelqore (t kihet kujdes t mos rrezikohet jeta
e shtazs).
do dit n trupin e njeriut konsumohen materiet e
nevojshme ushqyese dhe oksigjeni. Kto jan t nevo-
jshme pr punn normale t trupit. Por gjat kryerjes s
proceseve jetsore formohen materie t dmshme dhe
t teprta. Nga ato trupi i njeriut duhet do dit t liro-
het. Mnjanimi sht nxjerrja e materieve t panevojshme
jasht nga trupi. Kto produkte t panevojshme patjetr
duhet t mnjanohen nga trupi sa m shpejt, sepse
jan t helmuar pr qelizat. Veshkat, lkura, mushkrit e
bardha dhe disa nga organet pr tretje jan organe npr-
mjet t cilave n mjedisin e jashtm mnjanohen
materiet e dmshme. do mbajtje e tyre n trup
mund t shkaktoj probleme n punn normale
t tyre.
Veshkat jan pal organesh, t vendosura n
pjesn m t holl, kan ngjyr t kuqe t errt
dhe form t kokrrs s groshs. Kan rolin e fl-
trave, sepse e pastrojn gjakun nga materiet e
dmshme. Prve veshkave sistemin pr mnja-
nimin te njeriu e prbjn edhe kanalet urinare
dhe mshikza urinare. Nprmjet t sistemit
pr mnjanim largohet uji, kriprat minerale dhe
materie tjera t dmshme.
Lkura e mbulon trupin e njeriut dhe kryesisht
sht e kyur n mbrojtjen e trupit nga humbja e
ujit, nga bakteret, drits dhe dmtimet.
Por, ajo ndikon edhe si organ pr mnjanimin e
djerss dhe tepricn e kriprave nga trupi.
Edhe pse mushkrit e bardha jan pjesa
kryesore e sistemit pr frymmarrje, ato kan
rndsi t madhe n mnjanimin sepse ndihmojn
n mnjanimin e avullit t ujit dhe dyoksidit t
karbonit.
Sistemi pr mnjanim sht sistem q ka lidhshmri
me sistemin pr tretje. Nprmjet sistemit pr tretje
materiet e ngurta n form t mbeturine largohen
nga trupi n mjedisin e
jashtm.
MNJANIMI -LIRIMI NGA
MATERIET E DMSHME
Vall n or-
ganizmat e gjalla formo-
hen materiet e panevo-
jshme?
Si njeriu i liron materiet
nga trupi? ka do t
ndodh prderisa bimt
nuk lirojn materie?
Veshka
Fig. 15.1 Sistemi pr mnjanimin
te njeriu
Fig. 15. 2 Lkur
Kanali
urinar
Mshi kza
urinore
Mlia e zez sht pjes e sistemit pr tretje,
por ka rol t rndsishm n sistemin pr mnja-
nimin e materieve t dmshme. Me t rregullo-
het akumulimi i sheqernave, mbeturinave nga
zbrthimi i proteinave dhe yndyrave etj. Kjo i
ndihmon organizmit t lirohet nga kto mbetu-
rina t panevojshme. Materiet e panevojshme
shndrrohen n materie t dmshme.
Zorra e trash, sht pjesa e fundit nga ky
sistem i cili i mnjanon materiet e ngurta nga
trupi.
N organizmat njqelizor, produktet e dm-
shme largohen direkt nprmjet t siprfaqes s
qelizs. Organizmat shumqelizor
kan organe t veanta pr mn-
janim. Bimt i mnjanojn gazrat
nprmjet hapjeve ose nprmjet
poreve n siprfaqen e gjetheve.
Gjndrrat n lulen lirojn mate-
rie me er. Pjest tjera t bims
lirojn materie ngjitse, vajra etj.
Shum materie organike mbeturi-
nore shkojn n tok nprmjet
rrnjve ose gjetheve rnse.
Kto materie mbeturinore
mnjanohen me humbje
graduale t kores dhe rnies
s gjetheve, luleve, frytit dhe
farave.
g. 15.4 ntarioni
Me ndihmn e arsimtarit prpunoni
mekanizm t thjesht pr fltrimin
e tretjes s ngjyrosur.
Fig. 15.3 Organizm njqelizor
ka sht
mnjanim?
N far
mnyre njeriu lirohet
nga materiet e pan-
evojshme? ka lirojn
bimt?
Sistemi i mnjanimit t njeriut t
moshuar zakonisht liron rreth 1-1,8 L
urin pr 24 or.
Si rezultat i prishjes s funksionit t veshkave,
produktet e panevojshme mbesin n gjak dhe duhet
t mnjanohen me metod artifciale.
Lvizja sht proces jetsor i njohur pr t gjitha
organizmat e gjalla. Lvizja te njeriu sht mundsuar nga
aktiviteti i prbashkt i eshtrave dhe muskujve. Shtazt
mund t lvizin n mnyra t ndryshme prej nj vendi n
vend tjetr, n krkim t ushqimit dhe vendstrehimi dhe
kan lloje t ndryshme t organeve pr frymmarrje. Pse
sht e rndsishme lvizja e shtazve?
t gjejn ushqim;
t gjejn vendbanim;
ta mbrojn veten nga armiqt.
Lvizje n tok
Format e lvizjes s shtazve n tok jan: ecja,
nxitimi, krcimi dhe zvarritja. Shtazt toksor kan
dy ifte t ekstremiteteve. Disa prej tyre i prdorin t
katr kmbt pr ecje, ndrsa t tjerat i prdorin vetm
ekstremitetet e pasme, pr shembull, kanguri. Disa insekte kan gjasht kmb pr
lvizje, pr shembull, lloj insekti q han buk dhe buburrec shtazt tjera lvizin me
ndihmn e trupit, si jan skrrajat e shiut. Gjarpinjt lvizin duke prdorur disa mnyra t
ndryshme, n varshmri nga siprfaqja dhe shpejtsia e nevojitur. Kur shkojn n tok,
bretkosat i prdorin kmbt e pasme pr krcim. Disa shtaz derisa edhe rrokullisen,
zakonisht jo si mnyr themelore pr lvizje. Disa shtaz lvizin npr materie t ngurta,
futen n tok me prdorimin e kthetrave, dhmbve ose metodave tjera. Rrmojn
vrim ose tunel n tok q t formojn hapsir t prshtatshm pr jetes ose fshehje
t prkohshme. Karkalecat i prdorin kmbt e pasme pr krcim. Disa shpend nuk
jan t aft t futurojn pr shkak se kraht e tyre jan shum t dobta pr futurim,
si pr shembull, struci ,emu, etj. q lvizin me ecje. Gjat lvizjes n tok, pinguint ose
lvizin ngadal me t dyja kmbt, ose rrshqasin me stomakun. Sipas nevojs mund
t krcejn me t dyja kmbt.
LEVIZJA E ORGANIZMAVE
TE GJALLA
Fig. 16.2 Lvizje n tok
Pse
organizmat e gjalla
lvizin?
Cilat jan organet pr
lvizje tek njeriu?
Vall bimt lvizin?
Fig. 16.1 Lvizje
Lvizje n mjedis ujor
N mjedis ujor shtazt: notojn, lundrojn, zvarriten n fundin. Shtazt si patat mund
t notojn n siprfaqen e ujit. Me not lvizin edhe peshqit, bretkosat, gjarprinjt e ujit
etj. Peshqit notojn me ndihmn e fetve. Bretkosat notojn me ndihmn e lkurzs
s gishtave t kmbve t pasme. Pinguint notojn t dy fett dhe kmbt. Yjet detar
dhe gaforret lvizin me zvarritje npr fundin. Organizmat e imta njqelizore lundrojn
n siprfaqen e ujit.
Fig. 16.4 Lvizje n mjedis ajror
Shpendt kan krah, t cilat u ndihmojn gjat
futurimit. Tek ato ekstremitetet e prparme jan
t shndrruara n krah t cilt kan pupla. Disa
insekte kan nj ose dy ifte t krahve pr futurim,
pr shembull futura. Kraht jan t ndryshme nga
ato t shpendve, nuk kan pupla.
Organizmat njqelizor njsoj si edhe
shumqelizort kan aftsi pr lvizje. Ato nuk kan
organe t veanta pr lvizje, kt e realizojn me
pjest e qelizs t cilat ndodhen n membrann
qelizore si vetullat.
Fig. 16.3 Lvizje n mjedis ujor
Lvizje n mjedis ajror
Fig. 16. 5 Bakteret
Pr shum shtaz aftsia pr lvizje sht me
rndsi t veant pr mbijetes. Pr shembull,
shtazt migruese t cilat udhtojn n largsi
t mdha, zakonisht kan mekanizm n t
ciln harxhohet shum pak energji n njsi t
largsis. Barngrnsit dhe gjethengrnsit
shpesh duhet t lvizin shpejt q t ikin nga
grabitqart. Mishngrnsit kan zhvilluar
mekanizm pr lvizje t shpejt q t mundet
m leht ta prvetsojn gjahun.
Lvizja te bimt sht i ngadalshm dhe
proces i vazhdueshm. Pr dallim nga shtazt
t cilt mund t lvizin nga nj vend n vend
tjetr, bima sht e rrnjzuar n vet vendin ku
rritet. Drita e diellit sht me rndsi t madhe
pr bimt dhe pa t nuk do t mbijetojn. Me
pjesn nntoksore t bims lvizin kah burimi
i drits. Rrnja e bims lviz n tok kah burimi
i ujit ose kah qendra e Toks.
Fig. 16. 6 Lvizjen e bimve
Vzhgoni dhe krahasoni lvizjet
e shtazve (peshku n uj, gjitari n
tok dhe n uj, insekti n tok (buburreci), insekti n
ajr (futur, miza).
Vzhgoni aftsin e forms s organeve pr lvizje
n tok-kmb, n uj-perka, n ajr-fett. Vzhgoni
lvizjen e bims kah drita- misrin, lulediellin etj.
Gepardi mund t vrapoj me shpejtsi
prej 76 kilometra n or - kjo sht me t vrtet
shpejt! Karkalecat mund t krcejn n largsi edhe
deri m 40 her m gjat nga gjatsia e trupit t tyre.
Vemza mesatarisht ka 2000 muskuj.
ka sht
lvizje?
Cilat jan organet pr
lvizje tek njeriu? N
far mnyre lvizin
shtazt n mjedis ujor?
Cilat jan shkaqet pr
lvizjen e shtazve? Si
lvizin bimt?
Pse bimt nuk
e ndryshojn
vendbanimin?
Jeta e njeriut dhe organizmave t tjer t gjall zhvil-
lohet pandashm nga mjedisi jetsor. Q t mundet t
mbijetojn n mjedis, te njeriu sht paraqitur nevoja t
jet informuar pr do gj q ndodh rreth tij. Gjat evo-
lucionit jan zhvilluar organe t veanta t cilat i prano-
jn ngacmimet nga mjedisi i jashtm, e informojn trurin
dhe ai jep urdhr pr reaksion. Ato jan organet shqisore
- shqisat. Aftsia e organizmit ose organit t prgjigjet n
ngacmimet e jashtme quhet ndjeshmria. Jo shum m par, sht besuar se njeriu
ka vetm 5 shqisa: parja, dgjimi, prekja, era dhe shija. Por shkenctart n kt list e
shtuan edhe shqisn e uris dhimbjes dhe etjes. T gjith shqisat tona jan t ndar n
dy grupe, t jashtme dhe t brendshme. T jashtmet na bjn me dinjitet pr ndodhit
jasht nga trupi i yn. Npr-
mjet shqisave t brendshme
marrim t dhna pr ndry-
shimet n trupin ton, si
sht uria, etja, dhimbja dhe
lodhja. Ekzistojn disa hapa
n procesin e ndjeshmris
s ndryshimeve t jashtme
dhe t brendshme. Ngac-
mimi vjen deri te organi e
deri n trup, impulset ner-
vore nga organi udhtojn
deri te truri. N tru, impulset kalojn n ndjenj ose reaksion. Pr shembull, nse digje-
mi n fak, mbaresat nervore t lkurs nxiten, dhe drgojn impulse deri tek truri, q
i njeh si dhimbje. Por dhimbja vet vetiu
nuk ndjehet n tru, ajo ndjehet n gish-
ta, t cilat n fakt jan organet ku sht
br stimulimi. Truri reagon me drgi-
min e sinjalit deri te muskujt prreth pr
heqjen e gishtit.
NDJESHMRIA
E NGACMIMIT
Vall
organizmat mund t
jetojn ndaras nga
mjedisi?
Vall organizmat
reagojn n sinjalet e
mjedisit?
Fig. 17.2 Rruga e nj ngacmimi
Fig. 17. 1 SHQISAT
Fig. 17.3 Bimt reagojn n ndotjen e ambientt
Si edhe shtazt ashtu edhe bimt reagojn n ngacmimet nga ambienti jetsor. Ato
nuk kan organe shqisore t veanta, n ngacmime re-
agojn me ndryshime t ngadalshme. Prderisa ndod-
het n kushte t paprshtatshme, munges t ujit,
drits, nxehtsis, bima tregon ndryshime nprmjet
rritjes dhe zhvillimit t dobt. Mjedisi jetsor i ndo-
tur e ndalon zhvillimin normal t bims. Ndryshimet
e ktilla dhe t ngjashme ndikojn keq te bimt sepse
ato nuk munden ta ndryshojn vendbanimin.
Ndjeshmria ka rndsi t madhe n jetn si te njeriu
edhe te shtazt dhe te bimt. Nga aftsia pr pranimin
e ngacmimeve varet orientimi i tyre n rrethin, adap-
timi, ushqimi, shumimi dhe n prgjithsi mbijetesa.
Fig. 17.4 Ndjeshmria
ndaj drits
ka sht
nxitja?
Numro nxitje
n t cilat
reagon njeriu.
ka sht ndjeshmria?
Shpjego rrugn e nj
nxitje. Si bimt reagojn
n nxitjet?
Hulumtoni ndjeshmrin e nj
bime n kushte t ndryshimit t ndjeshmris dhe
ndryshimit t temperaturs.
Bimt u prgjigjen n nxitjet e
ndryshme t jashtme me prdorimin e
materieve-hormone si kontrollor n nj lidhje nxitje-
prgjigje. Lvizjet jan t njohura si tropizma, pozitive
si lvizja sht kah burimi i nxitjes dhe negative kur
sht e kundrt nga burimi i nxitjes.
do dit dgjojm shum zra. Cili organ na ndihmon
q ti dgjojm kto zra? Cili organ na e rregullon shijen
e t ushqyerit q e ham? Si e ndjejm ern e luleve?
Prgjigje e ktyre pyetjeve sht veshi, gjuha dhe
hunda. Bashk me lkurn dhe syrin e prbjn organet
shqisore. Roli i tyre sht t pranojn informata nga
rrethina.
Shikimi
Syri sht organ pr shikim. Zakonisht jan ift,
kan gati form sferike dhe ndodhen n hapsirat
e syrit t kafks. Syri i njeriut ka ndrtim t prbr.
Rrezet e drits t cilat hyjn n sy, prthyhen nga
ana e pjesve t caktuara t syrit dhe fotografa
sht formuar n pjesn e brendshme t syrit. Kto
fotograf jan t nxitura me qelizat t ndjeshme ndaj
drits prezent n syrin dhe sjellin mesazhe n trurin.
Disa lloje t gjarprinjve kan senzor t veant infra
t kuqe t cilat u mundsojn q ta gjejn gjahun n errsir absolute me prdorimin e
vetm ngrohtsis q emitohet nga gjahu .
Syt e merimangs dallohen n varshmri nga lloji. Merimangat t cilat e zn gjahun
kan pamje t shum t zhvilluar. Merimangat q jetojn npr shpella, n errsir,
nuk kan ose kan pamje dobt t zhvilluar. Ato varen n
prgjithsi nga zri q e dgjojn.
Insektet kan dy sy t prbr me shum thjerrza t
ndryshme. Me syt e ndrlikuar nuk munden t shohin
shum detaje ose gjra q jan larg. Me ato mundet t
shihen shum lvizje t shpejta ose gjra q jan t afrta
pr to.
Syt e njeriut jan t dobta n krahasim me disa shtaz.
Disa shtaz shohin ngjashm si njerzit. Disa shtaz mund
t shohin m shum ngjyra, disa nuk shohin me ngjyra,
disa kan m shum se dy sy, ndrsa t tjert m s miri shohin gjat nats.
Syt e shtazve ujor jan t prshtatur pr t par npr uj. Shtazt ujor nuk kan
kapak ose kanale t lotit, sepse ato jetojn n mjedis ujor. Syt e ktyre shtazve jan
veanrisht t ndjeshme n dritn e kaltr, sepse ajo sht ngjyra e cila m s thelli
deprton n uj.
ka sht
nxitja? Si njeriu pranon
nxitje nga rrethina? Vall
shtazt pranojn nxitje
nga rrethina?
RGANET PR PRANIMIN
E NXITJEVE
Fig. 18.1 Syri i njeriut
Fig. 18.2 Syri i insektt
Ekzistojn edhe sy t tjer t specializuar t shtazve. Pr shembull, kameleoni mund
t sheh n kahe t kundrta njkohsisht, disa gaforre lumenjsh kan sy thupror q
mund t rrotullohen rreth 360 shkall.
Dgjimi

Veshi sht organ pr dgjim q sht i specializuar
pr pranimin e zrave, po ashtu ndihmon n mbajtjen e
baraspeshs. Te njeriu ky organ mund t ndahet n veshin
e jashtm, veshin e mesm, dhe veshin e brendshm.
Zri hyn npr hapsirn e veshit n veshin e jashtm.
Mandej bie n membran t holl t quajtur si lodra e
veshit, nprmjet t tre eshtrave t holla kalon deri te
veshi i brendshm.
Merimanga nuk ka vesh. Dgjon nprmjet t
fjeve shum t holla t kmbve. Ato jan t aft pr
lokalizimin e burimit t zrit duke e kuptuar lvizjen e
ajrit. Fijet e antenave t insekteve shkaktojn truptha
shqisor t ndjeshme pr zrat.
Shija
Te njeriu gjuha sht shqis pr shije, ku mund t ndjehen katr shije themelore: t
kripur, t mbl, e hidht dhe e thart. Shumkmbshit kan shqisa pr shije t cilat
jan t vendosura n goj dhe n kmb. Insektet i tejkalojn tretjet e kripura.
Era
Hunda sht organ
shqisor pr er. Te insektet
shqisa pr er sht e
vendosur n antenat.
Peshkaqent kan shqis
t zhvilluar mir pr er,
ku mund ta ndjejn ern e
gjakut n largsi prej disa
kilometrash. Qent kan
ndjenj pr er e cila sht
shum m e zhvilluar sesa
tek njeriu.
Fig. 18.3 Veshi
Fig. 18.4 Shqisa pr er
Prekja
Shqisa pr prekje sht e shprndar npr trupin.
Mbaresat nervore n lkur dhe pjest tjera t trupit i
projn informatat n trurin. Disa pjes t trupit kan
numr m t madh t mbaresave nervore dhe prandaj
jan m t ndjeshme. Katr lloje t shqisave mund
t dallohen: e ftohta, e ngrohta, prekja dhe dhimbja.
Peshqit kan linj ansore n t cilat jan t vendosura
qeliza shqisore t cilat jan t afta ti zbulojn lvizjet n uj. Peshku mund t ndjej
edhe lvizje m t vogla valore n uj dhe me t, t mbrohet nga rreziku.
Fig. 18.5 Linja ansore
Numro organet shqisore dhe
nxitjet t cilat ato i pranojn.
Shpjego pr shqisn e t pamurit tek
grupet e ndryshme t shtazve.
Ku sht vendosur shqisa pr shije tek
njeriu? ka do t ndodh nse dmtohet
ndonj nga shqisat e njeriut?
Hulumtoni aftsit
tuaja shqisore
duke u prkufzuar n nj shqis
(pamje, dgjim, nxeht-ftoht,
er ), shnoni dhe analizoni t
dhnat.
Njeriu dallon ngjyra kromatike dhe akromatike. Kromate jan ato t cilat
ndodhen n spektrin diellor t ngjyrave: vjollc, e kaltr, e gjelbr, e verdh,
portokall, e kuqe. Ngjyrat akromatike jan e bardha, e zeza dhe t gjitha niansat e
prhimta ndrmjet tyre. Niansa t ndryshme t ngjyrave kromatike ndodhin me
przierjen e valve t drits me gjatsi valore t ndryshme.
Veshi i njeriut e regjistron vetm ato val t zrit frekuenca e t cilave lviz prej 16
deri 20 000 herc (val n sekond). Zrat mund t jen si shushurim, tone dhe fal.
Shushurimat jan dridhje jo periodike ajrore, ndrsa tonet dhe falt jan periodike.
Shqisat e ers formohen kur materiet kimike t gazta ndikojn mbi shqisn pr
er. Errat ndahen n: t luleve (vjollca), t pemve (limoni), mlmesave (vanila),
rrshirave (rrshira, t djegura (katrani dhe mbeturina (plehra). Shqisat pr lvizje dhe
baraspesh e informojn njeriun pr lvizjet dhe pozitn e trupit gjat aktiviteteve
t ndryshme: ecje, nxitim, lkundje, vibrim.
Cikli jetsor i nj organizmi tregon ndryshime n
rritjen dhe zhvillimin e organizmit. Cikli jetsor i bimve
fllon me farn. Nga kjo rritet dhe zhvillohet bim e re
dhe n fund bima vdes. Por, jep far nga e cila prsri do
t zhvillohet bim e re.
Fara mund t mbijetoj periudh m t gjat kohore
derisa nuk vjen n kushte t prshtatshme. N sasi t
mjaftueshme t ujit dhe nxehtsis fara fllon t rritet
dhe t zhvillohet n bim. Ky proces quhet t mbimunit.
Nga fara s pari del rrnja e mandej krcelli dhe gjethet.
Rritja sht proces n t cilin bima e zmadhon num-
rin dhe sasin e gjetheve dhe krcellit. Rritja e bimve
dhe shtazve krkon energji.
Shtazt e ftojn energjin nga ushqimi q e han. Bimt
ftojn energji nga Dielli nprmjet fo-
tosintezs.
Kryesisht, shumica e bimve rriten
me thithjen e materieve ushqyese nga
toka. Aftsia e tyre ta bjn kt varet
nga natyra e toks. N varshmri nga
lokacioni i tyre, toka prmban ndonj
kombinim t rrs, lymit, argjilit dhe ma-
teries organike.
Uji sht i rndsishm gjat gjith
jets. Por, nse toka ka tepric t ujit,
rrnjt e bims nuk do t mbijn. Rrn-
jt e shndetshme sigurojn baraspesh
prkatse t ujit e cila sht e rnd-
sishme gjat mirmbajtjes s bimve.
Pa uj t mjaftueshm n qeliza,
bimt vdesin. Uji sjell sheqer t tretur
dhe materie ushqyese t tjera. Bimt, si
edhe format tjera t jets, kan nevoj
pr ushqimin, pr zhvillimin e tyre, mbi-
jetesn dhe reproduktimin.
CIKLI JETESORE
I BIMEVE
Vall
bimt rriten? Kt si e
vrejm? Vall bimt
vdesin?
Fig. 19.1 Cikli jetsor
. 19. 2 Rritje
. 19. 3 Rritjen e bimve
Rritja dhe zhvillimi i bimve jan nj nga ndodhit
kryesore n natyr. Pasi bima do t arrij pjekurin
e duhur lulzon dhe n lulen formohen kokrrza t
polenit. Kto kokrrza t polenit shprndahen deri
n lulen tjetr. Procesi sht i njohur si pluhurizim.
Poleni arrin deri tek lulja e re dhe ndodh procesi i
shumimit.
Poleni arrin deri
tek lulja e re dhe
ndodh procesi i
shumimit.
Mandej formohet fara e cila me shtazt, ajrin ose
n mnyr tjetr shprndahet. Disa nga farat e
shprndara do t rriten n bim t reja.
N baz t ciklit jetsor, bimt ndahen n: njvjeare,
dyvjetore dhe shumvjeare. Bimt njvjeare gjith
ciklin e tyre jetsore e kalojn n nj vjet. Ather rriten,
zhvillohen, japin lulen, frytin dhe farn dhe vdesin.
Bimt dyvjetore vitin e par rriten dhe zhvillohen, ndrsa n vitin e dyt japin lule, fryt
dhe far dhe vdesin.
Bimt shumvjeare disa
vite t para pas t mbijn
rriten dhe zhvillohen. do
vit i ardhshm jep lulen,
frytin dhe farn. N kt
grup bimsh marrin pjes
drunjt e pemve.
Fig. 19.4 Qeset e polenit
Fig. 19.5 Pluhurimi dhe shumimi
Fig. 19.6 Shprndarja
Shikoni video
prshkrime pr
ciklet jetsore
t disa bimve.
ka sht cikli jetsor?
Cilat kushte i jan t
nevojshme fars q
t zhvillohet n bim t re? Si
jan t ndar bimt sipas ciklit
jetsor?
Lulja me ngjyrat e saja, forma dhe struktura
dhe me nektarin e mbl i trheq blett,
futurat, insektet shpendt dhe shtaz
t tjera q ta pluhurojn. Disa bim t
cilat lulzojn natn kan mekanizm t
veant t trheqin pluhurizuesit si jan
lakuriqt.
Shumimi sht nj nga vetit themelore pr organizmat
e gjalla. Kjo mundson ftim t nj pasardhsi t ri me
qllim t vazhdimit t llojit. Tek bimt dallohen dy mnyra
t shumimit:
jo gjinore
gjinore.
Bimt shumohen n mnyr jo gjinore n disa mnyra:
me lastare, me pjest t prera, me toptha, me hudrzim,
me shartim, me rizome, me kultur t indit. Pr t gjitha
kto mnyra t shumimit sht i nevojshm nj prind.
Njsia e re do t bhet kopje e prindit t tij.
Degza lastar
Bima lshon lastare
majat e t cilave kan
sythe. Nga ajo zhvillohet
bim e re. Kjo mnyr
e shumimit sht tek
dredhzat.
Rizomat
Rizomat jan mbetje
nntoksore nga t cilat
formohet bim e re. N
kt mnyr shumohet
bari, luleshpat dhe disa
bim tjera.
SHUMIMI JOGJINOR
TEK BIMT
ka sht
shumim? Pse bimt
duhet t shumohen?
Fig. 20.1 Bimt
Fig. 20.2 Lastari te dredhza
. 20. 3 Rhizomes
Plis (toptha)
Topthat prve se paraqesin vend pr sigurimin e ushqimit rezerv ato jan edhe
organe pr shumim. Kan pjes thelluese n t cilat formohen sythe. N kt mnyr
shumohet patatja.

Hudzimi
Shrben pr ta kaluar dimrin bima n periudha jo gjinor t vitit dhe pr shumim
gjinor. Gjendet te hudhra, qepa, gladiola etj.
Pjes t prera
Nj numr i madh i bimve shumohen me
pjest t prera. M s shpeshti pjest e krcellit
ose gjetheve vendosen n uj dhe pasi t
lshohen rrnjt mbillen n tok pjellore. Kshtu
shumohen disa nga bimt saksie, afrikane,
vjollca, begonia etj.

Shartimi
Procesi i bashkimit t dy bimve t ndryshme
n at mnyr q ato do t jetojn si nj bim
quhet shartim. Mnyra e ktill e shumimit
prdoret te pemt.
Fig. 20.4 Vjollc Afrikane
Fig. 20.5 Shartmi
Fig. 20.6 Metod pr klonimin e bimve
Klonimi i bimve me kultur t indit
Me kultur t indit ftohen bim t reja nga grup qelizash t bims prind. Kjo mnyr
realizohet n laboratori. Prfshin disa hapa:
merren sasi t vogla t indit ose numr t madh t qelizave;
materiali bimor prohet n pllaka t cilat prmbajn siprfaqe sterile ushqyese;
shtohen hormone bimore q t nxiten qelizat t ndahen;
qelizat rriten shpejt n inde t vogla;
indet prohen n en ku zhvillohen n bim.
Ushtrim: Bimt
Mjete dhe materiale: cop patate, gjethi i
vjollcs afrikane,
deg sardele, saksi
me tok, got me uj.
Copn e patates
vendoseni n saksi
me tok. Vzhgoni saksin gjat nj muaji. ka vreni?
Gjethin e vjollcs afrikane dhe degn e sardeles
vendoseni n got me uj ose n saksi me tok. Pas disa
ditsh do t lshojn rrnj. Si duken bimt q zhvillohen?
Fig. Sardele
ka sht shumim? N sa
mnyra t shumimit t
bimve ekzistojn? N far mnyre
shumohen? Shpjego shumimin t
patates.
Cilat bim mund t shartohen?
Fig. Gjeth i vjollcs afrikane
Hulumtoni rritjen e
bims n rrugn tuaj.
Prcaktoni dinamikn e matjes
dhe t dhnat shnoni. N fund
krahasoni t dhnat para fllimit t
matjes dhe n fund t matjeve.
Vetm njri prind nevojitet pr ftimin e pasardhsit gjat shumimit jo
gjinor. Kjo domethn se llojet m shpejt zgjerohen. Pr shembull, shumimi jo
gjinor mundson hardhi mbledhsit ta mbledhin hardhin, q do t vazhdojn
ta mirmbajn dhe nga ajo t ftojn njsi t reja. Mungesa e shumimit jo gjinor
sht pamundsia pr ftimin e llojllojshmris s njsive t reja.
Shumimi sht veti e t gjitha organizmave t gjalla
t formojn trashgimtar t frytshm. Si tek bimt ashtu
edhe tek shtazt ekzistojn dy mnyra t shumimit: jo
gjinor dhe gjinor.
N mbretrin shtazore ekzistojn pak shembuj t
shumimit jo gjinor. Vetm organizmat njqelizor
dhe disa organizma shumqelizor shumohen n kt
mnyr. Shumimi jo gjinor mund t jet me ndarje t
thjesht ose me formimin e sythave.
Me ndarje t thjesht shumohen bakteret dhe disa
organizma njqelizor. Qeliza ndahet n gati pjes t
barabarta dhe nga donjra zhvillohet organizm i ri.

Shumimi jo gjinor mund
t jet i prshtatshm pr
shtaz t caktuara. Shtazt
t cilat mbesin n nj vend
dhe nuk jan n gjendje
t krkojn iftin mund t
shumohen n mnyr jo
gjinore. Prparsia tjetr e
shumimit jo gjinor sht
se nj numr i madh i
pasardhsve mund t jen t formuar pr koh m t
shkurtr. Ndrsa munges e ktij lloji t shumimit sht pr
shkak t mospasjes s ndryshueshmris ndrmjet llojeve.
T gjith organizmat jan t njjt dhe prandaj i ndajn t
njjtat dobsit dhe prparsit.
Hidra, shpuzoret, tharmi shumohen me formimin e
fluskave. Pasi q fluska do t arrij pjekuri t caktuar
shkputet nga trupi i nns dhe vazhdon t zhvillohet
vetvetiu. Njsia e re lundron n uj derisa nuk prforcohet
q t ushqehet dhe t zhvillohet n hidr t rritur.
SHUMIM GJINOR
DHE JOGJINOR TEK SHTAZT
Fig. 21.2 Ndarja e organizmit njqelizor
Si shumohen
shtazt? Cili sht
kuptimi i shumimit pr
shtazt?
Fig. 21.1 munat
Fig. 21. 3 Hidra
Shumimi gjinor sht bashkim i qelizs seksuale femrore dhe mashkullore dhe
formimin e organizmit t ri. Qelizat seksuale mashkullore formohen n gjndrat sek-
suale mashkullore, ndrsa qelizat seksuale femrore for-
mohen n gjndrat seksuale femrore. Qeliza vezore e
pllenuar quhet zigot. Shumimi mund t jet i jashtm
prderisa ndodh n mjedis t jashtm ose i brendshm
nse ndodh n sistemin seksual t njsis femrore.
N trupin e krimbit t shiut dhe krmillit formohen
organet seksuale
mashkullore dhe
femrore.
Peshqit dhe bret-
kosat shumohen n mnyr t jashtme. Femra i
lshon qelizat seksuale n uj njlloj sikurse edhe
mashkulli dhe krijohet pllenimi. Kto shtaz for-
mojn nj numr t madh t qelizave seksuale por
t gjitha nuk do t pllenohen.
Shpendt shumohen n mnyr seksuale. Nj-
sia femrore i ofron vezt. Brenda sht njsia e
mbrojtur me mbshtjells. Gjarprinjt, vezt nga
t cilat do t zhvillohen njsi t reja, ku i mbulojn
me tok n rr t ngroht. Njeriu shumohet n
mnyr gjinore me shumim t brendshm. Zigo-
ti zhvillohet me prdorimin e nns gjat nnt
muajve.
Pas shumimit klysht e disa shtazve zhvillo-
hen n mjedis t jashtm, t tjert po n trupin e
nns.
Fig. 21.4 Shumimi
Fig. 21.6 Vez e shpendit dhe njsi e
re
Fig. 21.5 Krmilli
Shikoni video prshkrimet pr
mnyrn e shumimit t baktereve, tharmit
dhe ndonj shtaze njqelizore.
Bretkosat femrore lshojn deri n
9.000 vez, krapi 800.000 vez, ndrsa bakalari
2.000.000 vez.
Peshqit mashkullor lshojn 30 her m shum
qeliza seksuale nga femroret.
ka sht
shumim jo
gjinor? N cilat mnyra
zhvillohet shumimi jo
gjinor te shtazt?
Cka sht shumim
gjinor?
Cka sht zigot?
Gjat ciklit jetsor, bimt dhe shtazt formojn
trashgimtar t llojit t tyre. Cikli jetsor sht rreth q
nuk ka fund, nj jet mbaron dhe doher fllon nj jet e
re. Shumica e shtazve ,duke i prfshir peshqit,gjitart,
zvarranikt dhe shpendt kan cikle jetsore t thjeshta:
Lindin
Rriten
Dhe zhvillohen
plaken dhe n fund t ciklit jetsor vdesin. Organizmi
i ri lind, sht antar i ri dhe bhet i moshuar. T rinjt
zakonisht jan t ngjashm me prindrit e tyre, vetm
jan m t vegjl. N do faz t zhvillimit ato m shum
bhen si prindrit e tyre.

Bretkosat, futurat dhe disa shtaz t
tjera kan cikl t ndrlikuar jetsor. Ato
jan t nnshtruar n metamorfoz ose
ndryshim t madh.
Bretkosat lindin, gjeneratat e reja
jetojn n uj dhe marrin frym me verza,
n fund kalojn n njsi m t moshuara.
Bretkosat e moshuara lshojn vez n
uj. Nga ato formohen bretkosa t reja,
t cilat ngjajn n peshqit t vegjl, dhe
quhen fulterz. Fulterzat kan bisht dhe
marrin frym me verza.
M von bishti zhduket, formohen
mushkrit e bardha dhe bretkosa bhet
e rritur. Bretkosa femr e rritur mund t
formoj vez dhe cikli jetsor vazhdon.
Cikli jetsor i insekteve ka katr faza:
vez, larv, kukulla dhe njsia e rritur.
CIKLI JETESORE
TEK SHTAZET
ka sht
cikli jetsor?
Cilat ndryshime
ndodhim n jetn e
futurs?
Fig. 22.1 Cikli jetsor i
uturs
Fig. 22.2 Cikli jetsor i bretkoss
Fig. 22.3 Cikli jetsor i insektt
Shumica e gjitarve zhvillohen n mnyr t veant n trupin e femrs. Mandej ato
lindin t gjalla. Kur t rejat do t lindin, nna formon qumsht q ti ushqen. Prindrit
kujdesen pr gjeneratn e re n periudhn e par t jets. Gjitart e rij mandej rriten,
zhvillohen dhe bhen t rritur. Njsia e rritur e vazhdon jetn dhe bhet e prgatitur t
krijon jet t re.
Fig. 22.4 Femra tek gjitart i mban t vegjlit n stomakun
Rritja sht zmadhim i mass trupore t organizmit. Organizmat rriten, duke u
falnderuar ndarjes s qelizave, me ka zmadhohet numri dhe madhsia e tyre. Rritja
sht dukuri e pakthyeshme. Rritja mund t vrehet, por m s shumti vrtetohet me
matjen e lartsis, peshs dhe gjatsis s organizmit.
Zhvillmi sillet n ndryshimet biologjike q ndodhin n organizmin nga vet lindja
e m tutje gjat jets. Zhvillimi domethn formim t pjesve t trupit dhe ftimi i
ngjashmrive me vet prindrit.
Plakja sht periudh nga cikli jetsor e cila dallohet me zvoglim t prgjithshm
t t gjitha funksioneve n organizm.
Shtazt duhet t han, t rriten, dhe t shumohen. Kjo sht pjes nga cikli jetsor.
Trupat e tyre jan t aftsuara pr zgjidhjen e problemeve jetsore dhe mbijetes n
mjedisin.
Cka sht
cikli jetsor?
Shpjego ciklin jetsor
te bretkosa. Shpjego
ciklin jetsor tek
futurat. ka ndodh me
organizmin derisa rritet?
Se ka vrehet plakja?
Shikoni video prshkrime pr ciklet
jetsore t futurs, bretkoss dhe njeriut.
Periudha jetsor e disa shtazve:
merimanga 1-20 vjet, macja 8-15 vjet, pinguini 15-20
vjet, ariu polar 20-30 vjet, gorilla 35-50 vjet, elefanti
rreth 65 vjet.
Cikli jetsor te njeriu fllon me shumimin e qelizs
seksuale femrore dhe formimin e zigotit.
Gjat jets s tij njeriu kalon npr disa faza, edhe
at posa lindurit, fmijri, adoleshenca, rini, pjekuri dhe
pleqri.
Faza e posa lindurve fllon me lindjen dhe vazhdon
deri n vitin e par t jets. Posa lindurit nuk mund t fa-
sin, nuk mund t ushqehen dhe t veshn vet. Prindrit
kujdesen pr nevojat e tyre.
Fmijria ndodh n mosh ndrmjet 1 dhe 10 vite. N
dy vitet e para t fmijris, fmijt msojn se si t shko-
jn, t fasin, t veshn dhe t kujdesen pr vete. Kto af-
tsi t fmijs gjat fmijris i prvetson dhe socializo-
het. Fmijria sht si blloqet n ndrtes q ndrtohet
n adoleshenc, e mandej pjekuria do t jen t ndrtu-
ara.
Adoleshenca sht periudha m e gjall n jetn e
njeriut. Paraqitet prej 11 deri 14 vjet. N adoleshenc or-
ganet seksuale tek organizmat mashkullore dhe femrore
tajon hormone seksuale t cilat mundsojn zhvillim t
karakteristikave seksuale sekondare. Te meshkujt kto
jan: zri i thell, du-
kuri e mjekrs dhe
mustaqeve, muskuj
t fort, formimi i
organeve seksuale
dhe formimi i qel-
izave seksuale ndrsa
tek femra: zhvillimi i
gjinjve dhe gjndrs
qumshtore, z t
but, ndjenj e brend-
shme femrore dhe
paraqitja e ciklit mu-
jor.
FAZAT ZHVILLUESE
T NJERIUT
N ciln faz
t zhvillimit ndodhesh?
Cilat ndryshime n
zhvillimin i vren te
vetja?
Fig. 23.1 Fmijria
Fig. 23.2 Fmij e porsalindur
Fig. 23.3 Fmijria
Fig. 23.4 Adoleshenca
Pas pubertetit vjen rinia dhe zgjat deri 18
vite. Ajo dallohet me pjekuri seksuale. Djemt dhe vajzat
m shum jan qenie t vetdijshme seksuale dhe
krkojn pa varshmri m t madhe nga prindrit e tyre.
Por kjo sht faz kur t rinjt leht bien n risqe n vet
shndetin e tyre dhe t mjedisit.
Kur fmijt arrijn fundin e adoleshencs llogariten pr
t rritur. Pjekuria sht faza m e gjat dhe zakonisht
zgjat deri n 18 vite deri n pleqri. Pjekuria sht kur
njeriu plotsisht ka siguruar prdorimin e aftsive q i ka msuar gjat fazave t para
t jets. Kjo po ashtu sht periudh e rndsishme, sepse ather cikli jetsor prsri
sht i iniciuar, pr fllimin dhe lindjen e fmijve t veta.
N fund t ciklit jetsor paraqitet plakja. Dallohet
me pun t zvogluar n t gjitha pjest e trupit. Lkura
bhet m e holl dhe m pak elastike, paraqiten rrudha,
fokt marrin ngjyr t bardh, masa muskulature
zvoglohet, eshtrat bhen leht t thyeshme, ent e
gjakut dobsohen dhe qelizat e trurit fllojn t vdesin.
Organet shqisore, po ashtu, bhen m pak t ndjeshme.
Te grat n vitet e pesdhjeta ndalohet cikli mujor.
Pas pleqris, paraqitet vdekja e njsive. Por, cikli
jetsor vazhdon derisa njeriu t len pasardhsin e tij.
Fig. 23.5 Rinia
Fig. 23.6 Jeta vazhdon
Npr cila faza
zhvillohet jeta e njeriut?
Prshkruaje fmijrin.
Cila ndryshime ndodhin
n adoleshenc? N
ciln faz t zhvillimit t
njeriut sht i prgatitur
t krijon trashgues?
Cilat jan karakteristikat
e pleqris?
Bisedoni pr problemet dhe prparsit
gjat rritjes s nxnsve. Shikoni video prshkrime pr
fazat nga rritja dhe zhvillimi i njeriut.
N suazat botrore, ekzistojn 81 burra
n moshn prej 60 ose m shum vjet pr do 100 gra
n at grup moshe, edhe ndrmjet m t moshuarit, ka
53 burra pr do 100 gra. Duke flluar prej rreth viteve
t tridhjet e pesta, njerzit mund t humbin rreth
njqind mij qeliza t trurit n dit.
KOLOGJIA
Nivelet e ndarjes ekologjike
Ekosistemi
Ekosistemi pyjor
Shkrettira, ekosistemi detar dhe polar Raportet
n botn e gjall
Nxns me prvetsimin e ktyre njsive
msimore do t mundesh:
ti emrosh dhe ti shpjegosh termet themelore
ekologjike;
ti numrosh kushtet themelore n mjediset jetsore
t cilat ndikojn n botn e gjall;
t parashtrosh shembuj pr llojet e bashksive
jetsore, vend jetesave dhe ekosistemet;
ta kuptosh vendin e njsis n bashksin jetsore;
t tregosh mbi llojet e pyjeve n varshmri nga
kushtet klimatike;
ti parashtrosh kushtet ekologjike dhe bashksive
jetsore t pyjeve me shtres mesatare, pyjet me shi,
n shkrettira, n zonat polare dhe ekosistemit detar;
ti njohsh dhe ti shpjegosh shkaqet e grabitjes
(redatorizm), simbiozs dhe parazitizmit;
ta kuptosh ndikimin e njeriut mbi ekosistemet
Termet me t cilat do t njoftohesh:
Njshi
Bashksia jetsore
Vend jetes
Ekosistem
Pylli n brazin mesatar
Pylli me shi
individi Shkrettir
Ekosistemi detar
Ekosistemi polar
Simbioza
Parazitizm
Grabitsit
Mjedisi jetsor paraqet vend n t ciln zhvillohet
ndonj lloj bimor ose shtazor. Edhe njeriu ka mjedis t
caktuar jetsor, por n t nuk sht vetm. Jeton bashk
me bim dhe shtaz tjera. N mjedisin ku jetojn orga-
nizmat mbizotron bashksia nga kushtet e natyrs s
gjall dhe jo t gjall. N mjedisin n t cilin jetojn orga-
nizmat marrin frym, ushqehen, rriten, zhvillohen dhe i
kryejn t gjitha funksionet jetsore. Kushtet n mjedisin
jetsor iu mundson kto funksione. T gjith organiz-
mat e gjalla t Toks jetojn n mjedis jetsor ujor,
ajror ose toksor.
N mjedisin jetsor ujor jetojn peshqit, guacat, ga-
forret e lu-
menjve, algat, etj. Disa nga ato marrin frym
me varreza dhe e prdorin oksigjenin t
tretur n uj. Lvizin dhe t gjitha proceset
jetsore i realizojn n uj.
Mjedisi jetsor ajror sht e banuar me
nj numr t madh shpendsh, insekte dhe
disa shtaz t tjera. Numri m i madh i pro-
ceseve jetsore te kto shtaz zhvillohet n
ajr. Shtazt e prdorin oksigjenin nga ajri.
N mjedisin jetsor toksor jetojn
numri m i madh i shtazve, t cilat mund
t jetojn nn tok ose mbi tok. Ato q
jetojn n tok jan t prshtatur q ti
kryejn proceset jetsore n sasi m t
vogla t drits. Shtazt marrin frym me
mushkri t bardha ose sistem gypash
dhe e prdorin oksigjenin nga ajri.
Si sht
i lidhur njeriu me
mjedisin n t cilin
jeton? Vall a mund
t jetoj i ndar nga
mjedisi?
Fig. 24.1 Mjedisi jetsor
NIVELET E NDARJES
EKOLOGJIKE
Fig. 24.2 Mjedisi jetsor ujor
Fig. 24.3 Mjedisi jetsor ajror
Ekologjia sht shkenc e cila e studion
shprndarjen e organizmave t gjalla
dhe lidhjeve ndrmjet organizmave dhe
mjedisit t tyre. N do mjedis ekologjik
ekziston nivel i caktuar i organizimit.
Faktort ekologjik t cilat mbizotrojn
n nj mjedis mund t rrjedhin nga natyra
jo e gjall dhe e gjall. Uji-lagshtia, ajri,
drita diellore, toka, temperatura jan
faktor ekologjik nga natyra jo e gjall. T
gjitha ndikimet ndrmjetsuese ndrmjet bimve dhe shtazve, ndrmjet vet bimve
dhe ndrmjet vet shtazve i formojn faktort ekologjik nga bota e gjall. Faktort
ekologjik ndryshojn gjat dit-nats, me ndryshimin e stinve vjetore etj.
Fig. 24.5 Nivelet e organizmit ekologjik
Njshi-individi paraqet themelin e raporteve ekologjike. Ai sht sistem i gjall q
formon lidhje me mjedisin jetsor.
Grup prej individsh q jetojn n hapsir t caktuar formojn popullacionin.
T gjitha organizmat t gjalla q jetojn n nj vend jetes formojn bashksi jetsore.
Bimt dhe shtazt q jetojn n nj livadh formojn bashksin jetsore t livadhit.
Bashksit jetsore mund t jen natyrale dhe artifciale. Pylli, kullota, moale, liqe
jan bashksi jetsore natyrale. Ato jan krijuar dhe jetojn sipas rrugs natyrale pa
ndikuar nga njeriut. Bashksit jetsore artifciale si kopshtet, parqet, vreshtat, pemishtet
kto i formon dhe kujdeset pr to njeriu. N to jetojn numri m i vogl i llojeve bimore
dhe shtazore.
Fig. 24.4 Mjedisi toksor jetsor
Nj
popullat ekosistem biosfera
bashksia
jetsore
Fig. 24.6 Bashksit jetsore natyrale.
Vendi n mjedisin jetsor n t ciln ndikojn faktor t veant ekologjik quhet
vend jetes. Vend jetesa t ktilla jan t banuara me bim dhe shtaz t veanta
N nj vend jetes mbizotrojn faktor t ngjashm ekologjik. Vend jetes mund t
jet pjes e nj bregu detar, moali, pylli dhe t ngjashm.
. 24. 7
Cka sht
mjedisi
jetsor? Shpjegoi
kushtet n tre mjedise
jetsore t Tok ku
jetojn organizmat?
Cka studion ekologjia?
Cka sht njshi? Si
mund t jen bashksit
jetsore? Cka sht
vend jetes?
Vizitoni parkun shkollor dhe bisedoni pr
rrethinn natyror. Vzhgoni dhe zbuloni
llojet e bashksive jetsore n rrethinn tuaj.
Prpunoni projekt pr bashksit jetsore n rrethinn
lokale.
Vzhgoni dhe mbani ditar pr nj shtaz (njsi), pr nj
bim ose pr lumin lokal.
Bashksia jetsore ndryshe quhet
edhe biocenoza, ndrsa vend jetesa biotop.
Biosfera sht pjes e atmosfers, litosfers dhe hidros-
fers n t ciln paraqitet jeta. Ajo i prfshin t gjitha eko-
sistemet. Ekosistem sht lidhshmri funksionale e pjess
s gjall dhe jo t gjall t mjedisit jetsor. Q t mun-
den organizmat e gjalla t mbijetojn n biosfer jan t
nevojshme ushqimi dhe oksigjeni. Kto kushte bimve u
mundsohet nprmjet procesit fotosintetik. Mjedisi jet-
sor q nuk sht nn ndikimin e njeriut sht ekosistemi
natyror. Kushtet t cilat atje mbizotrojn jan t radhi-
tura n nevojat e organizmave. N do ekosistem zhvil-
lohen ndikime t shumta ndrmjetsuese ndrmjet orga-
nizmave dhe mjedisit, e kto jan me rndsi t madhe
pr mirmbajtjen e tij. Bashksia jetsore ndryshon nn
ndikimin e kushteve jetsore t ndryshueshme n vend
jetesn. Por ndryshimet e bashksis jetsore e ndryshoj-
n vend jetesn. Liqeni paraqet ekosistem i liqeve, dhe e prfshin hapsirn e liqenit
(vend jetes) dhe botn e gjall (bashksi jetsore) q jeton n at vend. Ekosisteme t
ktilla jan edhe nj pyll, shkrettira, lumi, deti etj.
Ekosistemet ndryshojn pr nga prbrja e tyre dhe madhsia. rakteristika e ekosiste-
meve sht ndryshimi i tyre
i vazhdueshm.
Nj nga pjest kryesore
t jets n nj ekosistem
sht gjetja e energjis.
donjri q jeton n nj
ekosistem prdor energji q
t mbijetoj. Burimi kryesor
i energjis pr jetn n Tok
sht Dielli. Bimt e prdorin
energjin e drits s Diellit
q t formojn ushqim. Kto
organizma quhen prodhues.
SISTEM
Cilat jan
nivelet e organizmit
ekologjik?
Cka sht zinxhiri i t
ushqyerit?
Fig. 25.1 Ekosistemi
Fig. 25.2 Ndryshimi i ekosistemit
Organizmat t cilat ftojn energji me
ngrnien e organizmave t tjera jan quaj-
tur harxhues. Ky prim i energjis formon
zinxhirin e t ushqyerit.
do hallk e zinxhirit ka vend t caktu-
ar. Prodhuesit jan me numr m t madh
n zinxhirin e t ushqyerit, mandej numri
zvoglohet duke shkuar kah barngrnsit,
gjethengrnsit edhe n fund mishngr-
nsit jan me numr m t vogl.
Njeriu ka ndikim t vet mbi ekosistemin.
Ai i prdor dhe i shkatrron pyjet, disa ekosisteme i shndrron n ara punuese, i kosit
livadhet dhe ngjashm. Me kto aktivitete shkatrrohet nj numr i madh ose i vogl nga
bashksia jetsore q atje jetojn. Njeriu me aktivitetin e tij e ndryshon natyrn, duke
formuar ekosisteme artifciale. N mjedisin e tij
jetsor njeriu do dit ndrton vendbanime, ura
dhe rrug, fabrika dhe objekte t tjera. E ndryshon
mjedisin natyror, duke iu adaptuar sipas nevojave
t veta, por e disbalancon baraspeshn e llojeve
shtazore. Njeriu i than moalet, duke i shndrruar
n tok pjellore, por e shkatrron vend jetesn
pr organizmat t cilat ktu jetojn. Me prerjen
e pyjeve njeriu fton dru pr djegie dhe material
ndrtimor, por mbas vetes len lloje shtazore pa
vend jetes, e zmadhon erozionin, e pamundson
procesin e fotosintezs dhe ngjashm.
Fig. 25.3 Zinxhiri i t ushqyerit
Fig. 25.4 Numri prfaqsues i
antarve n nj zinxhir t ushqimit.
Prpuno vizatim t ekosistemit pyjor ose livadhor me
fotografa t prfaqsueseve tipik nga bashksia bimore dhe
shtazore t ekosistemeve.
Bisedoni pr shembujt nga ekosistemet.
Cka sht
ekosistem?
Prshkruaje ndikimin e
njeriut n ekosistem?
N ekosistemet ndodhin edhe disa
cikle bio-gjeokimike, dhe at cikli i ujit, acideve t
tharta, cikli azotik, cikli karbonik dhe i oksigjenit. Cikli
bio-gjeokimik sht lvizje e materieve inorganike
nga atmosfera ose toka n organizmat e gjalla dhe
anasjelltas.
Pylli paraqet zon e cila sht me dendsi t madhe
drunjsh. Sasi t mjaftueshme t lagshtis dhe nxehtsis
jan kusht i rndsishm pr zhvillimin e bashksis jetsore
n pyll. do pyll sht i lidhur me zon klimatike t caktuar.
Ekosistemi pyjor dallohet me kushte t caktuara sipas: toks,
ujit, temperaturs dhe drits. Toka ka sasi t madhe t lagshtis
dhe materieve ushqyese t cilat vijn nga pjest t vdekura
bimore. Sasin m t madhe t ujit e thithin myqet dhe me
t e mbajn lagshtin nj koh m t gjat. mperatura n
pyjet varet nga kushtet klimatike ku ndodhet, drita, prezenca
e errave dhe lartsia mbidetare. Gjat dimrit tempetarura
npr pyje sht m e lart sesa n rrethinn e jashtme, pr
shkak t degve t dendura q e pengojn lvizjen e ajrit. Sasi
e vogl e drits deprton deri tek shtresat e nn dheut tek
pyjet pr shkak t dendsis s madhe t drunjve. Pr shkak t
dallimeve t veta dhe vendit ku paraqiten jan t ndar n: pyje nga brezi mesatar dhe pyje
tropike me shi.
Pyjet e brezit mesatar ndodhen n gjysm sfern veriore, n Amerikn Veriore,
Azin verilindore dhe Evropn perndimore dhe qendrore. N kto pyje ndodhen drunj
t gjat t cilat munden t jen gjethernse dhe t gjelbra-gjethe mbajtse, kaubet
dhe bim t ulta. Dallimet themelore t pyjeve t brezit mesatar jan:
shira me shpeshtsi t barabart gjat gjith vitit;
toka sht pjellore, e pasur me trupa mbeturina nga bimt dhe kafsht;
dendsia mesatare e cila lejon q drita t deprtoj, vegjetacion t pasur dhe t
zhvilluar;
drunjt dallohen me gjethe t gjera t cilat nj her n vjet bien, si sht dushku,
gshtenja, ahu, shelgu, ndrsa n pranver paraqiten bim me lule;
nga shtazt jan kitrat, lepujt, shpendt, dreri, ujku, dhelpra, ariu i zi, dhelpra e kuqe,
petriti, qukapiku, insektet, kaprolli, merimangat etj
Sipas shprndarjes sezonale t shirave n pyje t brezit mesatar jan t ndar n:
pyje me gjethe t gjera dhe gjilprore dhe t gjelbra me dimra me lagshti dhe
verra t thata, rnia e shirave bhet kryesisht n muajt e dimrit ndrsa dimrat jan
relativisht t buta;
pyll gjeth gjilprore e that, n lartsi mbidetare m t madhe, dhe dallohet me rnie
t dobta t shiut;
pyjet mediterane me shirat gjat dimrit;
pyjet t gjelbra mesatare me dimra t buta pa ngrirje dhe akull dhe sasia t reshurave
q zakonisht vijn gjat gjith vitit;
EKOSISTEMI
PYJOR?
Sa lloje t
pyjeve njihni? N nj
ekosistem pyjor, cili e
paraqet vend jetesn e
cili bashksin jetsore?
Fig. 26.1 Pylli
Pyjet tropikale shi rnse dallohen me klim t
nxeht dhe me lagshti gjat gjith vitit q mundson
vegjetacion t pasur. Drunj t gjat edhe deri n 60 m,
mandej drunj m t ult, kauba me gjethe t mdha n
t cilat sht e nevojshme sasi e vogl e drits, pallma dhe
paprate drunore. Shumica e krmijve i mbulojn krcejt
e drunjve ndrsa n to fshihen gjarprinjt, qind kmbsh,
merimangat. Lirart enden dhe rrin rreth drunjve, si dhe
aty lkunden majmunt. Karakteristikat e ktyre pyjeve
jan:
temperatura mesatarisht sht 20-250 C, pak ndryshon
gjat gjith vitit;
shirat n mnyr t barabart jan t shprndar gjat
vitit;
toka sht e pasur me materie ushqyese;
pyjet tropik jan shum shtresore, sasia e vogl e drits
deprton n shtresat e poshtme;
bota bimore sht i llojllojshm, ka vreshta vere, myshk,
orkideja;
nga shtazt ka shpend, lakuriq, gjitar t vegjl dhe
insekte.
Sipas shprndarjes sezonale t shirave n pyjet tropik
shi rnse ato jan t ndar n:
pylli i gjelbr n t ciln nuk ka sezon t that;
pyll sezonal me periudh t shkurtr t that n pjes
shum t lagt tropik;
pyje gjethernse t thata ose me lagshti ku gjatsia e
sezons s that zmadhohet ashtu si shiu zvoglohet
(t gjith drunjt jan gjethernse).
Prpunoni fotograf t ekosistemit
pyjor me foto tipike t prfaqsuesve
nga bashksit bimore dhe shtazore n te.
Prdorni internet pr krkim dhe shikim t llojeve t
ndryshme t pyjeve me prfaqsuesit e tyre bimor dhe
shtazor.
Pyjet tropik shi rnse prodhojn
40% nga oksigjeni i nevojitur pr Tokn. Nj e gjysm
hektar t pyjeve t vjetra humbet do sekond me
pasoja tragjike.
N kt moment, 121 barra me recet q shiten npr
gjith botn vijn nga burimet bimore nga pyjet shi
rnse.
Fig. 26.2 Pylli gjetherns
Fig. 26.3 Pylli gjeth gjilpror
Fig. 26.4 Pylli shi rns
Cka sht
ekosistemi pyjor?
Prshkruani pyjet
nga brezi mesatar.
Prshkruani pyjet shi
rnse.

Ekosistemi shkretinor
Shkrettira sht rajoni ku shirat mesatare vjetore
rrall jan m shum se 250 mm, ndrsa sasia e ujit e cila
humbet me avullimin sht m shum nga sasia e ujit q
ftohet gjat rnies s shiut.
Edhe pse shkrettira mund t duket si tok e shkret
pa asnj forme jetsore, ekziston jet n kt ekosistem.
Llojet e ndryshme t bimve dhe shtazve jan prshta-
tur n kto kushte n vshtrim t par kushte t papr-
shtatshme. N ekosistemin shkretinor, klima sht faktori vendoss pr ekzistimin e for-
mave jetsore. N shkrettira temperatura mund t arrij deri n 50 0C gjat dits, dhe t
zvoglohet deri n 5 0C natn. Temperaturat e ktilla ekstreme e bjn jetn t vshtir
pr format jetsore.
Shkrettirat jan vendbanim i nj numri t madh
t llojeve nga mbretria e shtazve. Si edhe n
pjesn m t madhe nga ekosistemet tjera, bimt
jan prodhues, ndrsa brejtsit, insektet dhe gjar-
prinjt t cilt ushqehen me kto bim jan harx-
hues. N kulmin e zinxhirit t t ushqyerit jan gra-
bitsit shpendt dhe gjitart. Antart m t njohur
t shkrettirs jan breshka shkretinore, tarauk,
petritt, noj, kangurt, minj fushe etj. Shumica nga
kto shtaz jan aktive gjat nats, ndrsa ditn e
kalojn t mbuluar nn dhe. Ky adaptim u ndihmon
q t luftojn kundr temperaturave t larta.
Bimt shkretinor jan t ndryshme nga bimt n ekosistemet tjera, sepse ato duhet
t jetojn dhe t rriten me m pak uj. Bimt jan me rrnj t cekta, ashtu q t thithin
uj. Kur fasim pr vegjetacionin shkretinor, mendojm vetm n kaktuset. Sidoqoft,
ekzistojn lloje t ndryshme t bimve q rriten n shkrettira t ndryshme t bots.
EKOSISTEMI SHKRETINOR,
DETAR DHE POLAR
Cilat bim
dhe shtaz jetojn n
shkrettir?
far kushtesh klimatike
mbizotrojn n zonat
polare? Cilat jan karak-
teristikat e detit si mjedis
jetsor?
Fig. 27.1 Shkrettra
Fig. 27. 2 Bim shkretnor
Shtazt q jan prezent n kt ekosistem jan disa lloje gjitar t mdhenj nga
t cilat deveja sht shtaz e njohur. Shtaz t tjera t cilat ndodhen n ekosistemet
shkretinore jan: dhelprat, lepujt, minjt e fushs, brejtsit e vegjl, buburrect,
gjarprinjt, insektet, disa lloje t shpendve, miza dhe hardhuca. Shtazt prezent n
ekosistemin shkretinor jan prshtatur q t mbijetojn n ditt e nxehta dhe nett e
ftohta, me kontrollimin e nxehtsis s tyre trupore.
Baraspesha e ekosistemit shkretinor n ditn e sotme sht e dmtuar pr shkak t
aktivitetit t njeriut. sht shum me rndsi t njihen dhe t kuptohen format e jets q
jan t kyura n zinxhirin e t ushqyerit n ekosistemin shkretinor dhe t ndrmerren
masa t domosdoshme pr ruajtjen e ktij ekosistemi.
Fig. 27.3 Shtazt shkretnore
Ekosistemi detar
Ekosistemet detare jan pjesa m e madhe e sistemeve ujore t planetit. Ekosistemet
detare jan vendbanim t shumics s llojeve t ndryshme, t organizmave t vogla t
cilat e prbjn bazn e ushqimit detar, deri n gjitar detar t mdhenj, si jan balenat.
Ktu jetojn edhe lignjat, guacat, yjet detar, nga peshqit -tuna, skusha, peshkaqeni etj.
Shpendt po ashtu, ndodhen n kt ekosistem.
Antart e ekosistemeve detare jan t ndar
n antar t fundit detar dhe antart n
siprfaqen e lir ujore. Si edhe ekosistemet tjera,
ato detare krkojn materie ushqyese dhe drit
pr prodhimin e ushqimit dhe energjis. Sasia e
drits q deprton npr ujin detar zvoglohet
me zmadhimin e thellsis s ujit, dhe prandaj
fotosinteza mund t zhvillohet vetm n
siprfaqen e ujit. mperatura, drita dhe lvizja
e ujit detar si faktor, kan rndsi t madhe pr
botn e gjall q jeton aty. Ekosistemet detare
jan shum t rndsishme pr gjendjen e prgjithshme t ekosistemeve. Llojllojshmria
dhe produktiviteti i ekosistemeve detare sht po ashtu e rndsishme pr mbijetesn e
njeriut. Kto vendbanime jan burim i pasur i ushqimit.

Fig. 27.4 Det
Fig. 27.5 Antart detar
Prve rndsis s ekosistemeve detare, zmadhimi i aktiviteteve njerzore, si jan
peshkimi i teprt, zhvillimi afr bregut, ndotja, sjellja e llojeve ekzotike shkaktojn dmtim
t dukshm dhe paraqesin krcnim serioz pr detin.
Ekosistemet polare
Fig. 27.6 Ekosistemi polar
Ekosistemet polare jan shtresat n afrsi t poleve. Zona rreth polit Verior quhet Arktik
ndrsa rreth polit Jugor quhet Antarktik. Klima n zonn arktike sht polare, dallohet
me temperatura t ulta dhe stin dimrore t prhershme, me bor dhe akull. Atje jeton
ariu polar, fokat, luani i detit dhe balenat, ndrsa nga bimt ka myshk dhe likeje sht e
banuar nga eskimt t cilt jetojn n shtpi t akullta, dhe merren kryesisht me gjueti dhe
peshkim. Antarktiku sht i pa banuar dhe me bot t gjall t varfr. Rajonet polare kan
verra t shkurtra dhe dimra t gjata dhe t ftohta. N to mund t mbijetojn vetm shtaz
mir t prshtatshm, pr shembull shtaz me shtresa t trasha t lkurs dhe yndyra q
e mbajn nxehtsin e trupit. Gjitart polar zakonisht kan vesh dhe nofulla t vegjl q
t mos e humbin shum nxehtsi nprmjet tyre. Pinguint, balenat, fokat dhe shpendt
detar e zn gjahun n detet e ftoht, ndrsa bagtia moshuse i kullosin bimt n tundrat
n t cilat jetojn gjat gjith vitit.
Arinjt polar jetojn vetm n Arktikun, ndrsa pinguint vetm n Antarktik. Oqeani
sht i pasur me materie ushqyese dhe u mundson jet pr peshqit, shpendt detar dhe
balenat.
Arktiku sht
pjesrisht oqean i
ngrir i rrethe kuar
me peizazhe t
ndryshme nn ndi-
kimin t mbuless
s bors sezonale
dhe akullit. Antark-
tiku sht kontinent
i rrethuar me oqean.
Ai sht kontinenti
m i ftoht dhe m i that i Toks.
Akulli i Antarktikut ka thellsi mesatare prej rreth 2.000 metra. Antarktiku nuk ka
kurrizor toksor, por ka popullacion t madh t shpendve detare, rreth 45 lloje t
shpendve ktu formojn fole. Pjesa m e
madhe e fokave n bot ndodhen n oqeanin
rreth Antarktikut.
Antarktiku nuk ka popullsi vendase.
Tundra sht zon prreth rrethit t
Arktikut ndrmjet pyjeve veriore dhe
mbuless s prhershme e akullit rreth polit t
Veriut. Toka n siprfaqen e tundrs shkrihet
vetm n disa periudha verore prderisa
shtresa nn siprfaqen sht doher e ngrir.
Kjo domethn se vegjetacioni nuk mundet ti
lshoje rrnjt e saja shum thell. Atje mund
t rriten vetm shkurra t vogla, myshku dhe
drunj t ult.
Fig. 27.7 kafsht q jetojn n zonn polare
Fig. 27.8 Tundra
Cilat jan
karakteristikat e
ekosistemit shkretinor?
Cilat jan prshtatjet e
shtazve t cilt jetojn
n shkrettir? Numro
antar t ekosistemit
detar. Cilat jan
prshtatjet e shtazve
t cilt jetojn n
ekosistemin polar?
Prshkruaj tundrn.
Hulumtoni pr prshtatjet e bimve
dhe shtazve t cilt jetojn n
ekosistemet shkretinore dhe polare.
za sht vend i vogl pjellor n
shkretin n t cilat ujrat e nntoksore dalin n
siprfaqe. N Antarktik temperatura lviz prej-25?C
deri -89?C, temperatura m e ult e matur n Tok
sht -89/2?C e cila sht e matur vetm aty.
N natyr paraqitet spektr i gjer i raporteve ndrmjet
bimve, shtazve dhe mikroorganizmave. Disa nga kto
raporte karakterizohen me afrsi ndrmjet llojeve q
vazhdon nj periudh e rndsishme nga cikli jetsor,
ndrsa t tjerat gjat gjith jets. Simbioza sht raport
ndrmjet dy organizmave q jetojn bashk ose bashkim
i dy organizmave t ndryshme. Raportet simbiotike jan
shum t prhapura n do vend. Ato ndodhin n suazat
e ekosistemeve, vendbanimet tona dhe n trupat tona .
Kto raporte jan me rndsi t veant pr mirmbajtjen
e sistemit t ndrlikuar n t cilin jetojm. Raportet
simbiotike jan prgjegjse pr ekzistimin e bregut koral,
pr shkak t raportit ndrmjet polipeve korale dhe algat
etj.
N simbioz njri antar ka dobi, ndrsa tjetri:
mund t mos ket dobi-komensalizm;
mund t ket dobi mutualizm;
mund t jet i lnduar ose i dmtuar-parazitizm
mensalizmi sht lloj i lidhjes kur dy organizma t
ndryshm jetojn n afrsi t njri tjetrit. Njri organizm
ka dobi nga aktivitetet e tjetrit,
prderisa organizmi tjetr nuk sht as i dmtuar e
as ka ndonj dobi.
Pr shembull, bimt t cilt rriten n bim t
tjera, por nuk jan parazite ftojn dobi t madhe
ekologjike. Shum drunj pemsh prodhojn fryte
t cilat kapen pr lkurn e ndonj gjitari dhe me
lvizjen e gjitarve ato prhapen.
utalizm sht lloj i lidhjes e cila prshkruan
dy organizma t ndryshme t cilat jetojn n afrsi
t njri tjetrit, ndrsa do organizm ka dobi nga
aktivitetet e organizmit tjetr.
RAPORTET N
BOTN E GJALL
Si jan t
lidhur organizmat e gjall
n nj vendbanim?
Fig. 28.1 Simbioza
Fig. 28.2 mensalizm
Fig. 28. 3 Mutualizm
Bimt bishtajor dhe disa bim tjer jan t kolonizuara nga bakteret t cilat formojn
toptha t vegjl t rrnjve t tyre. Kto baktere e lidhin azotin nga ajri pr rrnjn. Azoti
sht elementi themelor i nevojshm pr t gjitha organizmat. Azotin e ktill bimt mund
ta shfrytzojn. Te shtazt, mutualizmi paraqitet ndrmjet m shum shtazve barngrnse
dhe mikroorganizmave t sistemit pr tretje. Thundrakt dhe disa shtaz t tjera han bim
t cilat prmbajn celuloz, edhe pse ato nuk kan enzime t afta pr zbrthimin e celulozs.
Kt e bjn mikroorganizmat q jetojn n to.
Parazitizm sht lloj i lidhjes s dy organizmave t
ndryshme t cilat jetojn n afrsi t njri tjetrit, dhe nj
nga organizmat, organizm parazit, ka dobi n llogari t
organizmit tjetr, ose ndaj pronarit. Disa baktere parazite
jetojn si for normale t njeriut, prderisa presin mundsi
t shkaktojn smundje. nia sht parazit i cili jeton n
zorrn e holl t t zotit dhe e prdor ushqimin e tij ndrsa
organizmi dobsohet. T gjitha smundjet bakteriale, kr-
pudhat dhe virusale te shtazt dhe bimt jan shembuj
pr parazitizm.
Raport grabitsi -gjahu
Grabitsi (predatori ) sht organizm q han organizmin
tjetr. Disa shembuj pr grabitsit dhe gjahun jan luani
dhe zebra, dhelpra dhe lepuri, petriti dhe pula etj. Luant
m t shpejt jan n mundsi t kapin ushqim, dhe ato do
t mbijetojn, zebrat m t shpejta kan mundsi t shp-
tojn nga luant, dhe prandaj ato do t mbijetojn.
Fjalt: predatori dhe gjahu gati do her prdoren
vetm pr shtaz t cilt han shtaz, por e njjta sillet edhe
pr bimt: lepuri dhe marulja, karkaleci dhe gjethi.
Fig. 28.4 Parazitzmi
Shum drunj nga pyjet tropik shi rnse
kan raport simbiotik me krpudhat e rrnjve t
tyre. Krpudhat ftojn energji nga drunjt, ndrsa si
zvendsim t drunjve u japin fosfor dhe materie tjera
ushqyese. Nj parazitt jan parazit t cilt jetojn
brenda n trupin e njeriut ose shtazve.
Fig. 28.5 Grabitsi -gjahu
Shpjego
simbiozn. ka sht
komensalizm? Shpjego
mutalizmin nprmjet
raportit bim -insekt.
Trego disa shembuj
pr raportin grabitsi
-gjahu.
Prshkruani
shembuj pr raportet
simbiotike ndrmjet dy
organizmave. Gjeni sh-
embuj pr parazitizm
ndrmjet pronarit dhe
parazitit. Prshkruani ra-
portin e grabitsit dhe
gjahut. Gjeni t dhna
pr raportet e organiz-
mave t gjalla n vend
jetn tuaj dhe bisedoni
n baz t t dhnave t
ftuara nga ana juaj.
SHKENCAT NATYRORE
N JETN E PRDITSHME
Prdorimi i shkencave natyrore n jetn e prditshme
Mnyrat e matjes n jetn e prditshme
Prodhimtaria e ushqimit
Konservimi i ushqimit
Prodhimi i materialeve t dobishme pr njeriun
Nxns me prvetsimin e ktyre faqeve do t mundesh:
ta kuptosh se shkencat natyrore kan prdorim t gjer n jetn e prditshme;
t vshtrosh lidhshmrin ndrmjet shkencave natyrore dhe zbulimeve teknologjike
ta kuptosh se deri n zbulime t mdha njeriu ka arritur nprmjet hulumtimeve t
gjata, a ndonjher edhe rastsisht;
ta kuptosh rndsin e matjes, leximit dhe kuptimit t rezultateve si faktor t
rndsishm pr zbulime t reja;
ta massh dhe ti lexosh t dhnat nga instrumentet;
ta shqyrtosh rndsin e shkencave natyrore n ftimin dhe ruajtjen e ushqimit n
gjendje t rregullt;
ta lidhsh ftimin e buks, uthulls, dhallit, produktet dimrore me pranin e disa
mikroorganizmave;
ti prshkruash mnyrat pr ftimin e : buks, dhallit dhe uthulls;
t parashtrosh shembuj pr efektin pozitiv dhe negativ t mikroorganizmave;
t parashtrosh mnyra pr ruajtjen e ushqimit n gjendje t rregullt (tharja, ngrirja,
thartimi);
t prshkruash se si ftohet qelqi dhe produktet qelqore;
ta kuptosh se nprmjet t hulumtimeve ftohen materiale t reja (materiale plastike
dhe barra);
Termet me t cilat do t njoftohesh:
Zbulimet teknologjike
Ushqimi
Mikroorganizmat
Tharma
Prodhimet qumshtore
Uthulla
nservimi i ushqimit
Qelqi
Materiale plastike
Barrat
Riciklimi
Mulliri i ers
Mulliri
Kolektori i energjis diellore
ta kuptosh rrezikun nga prdorimi i barrave pa reko-
mandimin e mjekut;
t shpjegosh pr prdorimin dhe dobin e riciklimit;
t arrish shprehi pr klasifkimin e materialeve t pr-
dorshme (letr, qelq, metal dhe plastik) pr riciklim;
t numrosh prodhime t cilat munden prsri t
prdoren;
ta shpjegosh rndsin dhe nevojn e ujit t pastr
pr pije;
ta prshkruash pastrimin e ujit t detit n uj pr pije;
t zbulosh se objektet me form hidro/aerodinamike
m shpejt lvizin npr mjedisin;
t parashtrosh shembuj pr shndrrimin e energjis
prej nj forme n nj form tjetr n jetn e prdit-
shme (mulli me er, mulliri, hidrocentrali, kolektori di-
ellor , laser , dinamo n biiklet, poi, mikseri, kalo-
riferi);
ta kuptosh prdorimin e drits n teknologjin m t
re (laser).
Riciklim
Uji i pastr pr pije,
mungesa dhe zgjidhja
Lvizje npr uj dhe mjedis ajror
Fitimi i energjis n forma t ndryshme
Njohja e shkencave natyrore sht e rndsishme q
t kuptohet se shkenca dhe teknologjia jan ngusht
t lidhura me jetn ton. Shkencat natyrore merren me
studimin e natyrs dhe organizmave t gjalla. E studiojn
natyrn dhe e zbulojn lidhjen ndrmjet njeriut dhe natyrs.
Hulumtimi n fushn e shkencs e hapi rrugn e zbulimeve
t mrekullueshme. Vall a keni ditur se t gjitha gjrat rreth
jush jan t lidhura me shkencn dhe teknologjin? Nga
koha kur do t zgjohemi n mngjes, e deri sa t shtrihemi
t fem, do gj sht nn ndikimin e shkencs dhe
teknologjis.
Shkencat natyrore n jetn e prditshme

Biologjia sht shkenc pr gjallesat, ajo e studion
natyrn e gjall. Biologjia i studion karakteristikat
dhe vetit e organizmave t gjalla, prejardhjen e
tyre dhe raportet ndrmjet veti si dhe raportet e
organizmave t gjalla ndaj mjedisit jetsor. Dijenit
pr biologjin rrjedhin nga e kaluara e lasht, q nga
njerzit e lasht. Ato kan flluar ti dallojn bimt
dhe shtazt kur i kan mbledhur pr ushqim, m
von kan flluar ti kultivojn bimt dhe ti zbusin
kafsht. Kan arrir n dijeni pr kushtet n t ciln
jetojn bimt dhe kushtet q jan t nevojshme t shtazve pr jet. M von sht
nevojitur t msojn pr mnyrn e shumimit t organizmave t gjalla. Biologjia sht
ngusht e lidhur me jetn ton t prditshme. Pr shembull, ushqimin q e ham sht
nevoj biologjike e organizmit q t kryhen proceset jetsore, si jan frymmarrja,
tajitja, shumimi. Ne, po ashtu, i kuptojm dallimet ndrmjet organizmave t gjalla dhe
natyrs s vdekur dhe nevojat e gjallesave tjera pr mbijetes. Rndsia e biologjis n
jetn ton t prditshme qndron n faktin se biologjia mundohet ti studion parimet
bashkuese q ekzistojn ndrmjet organizmave t ndryshm. Rndsia e biologjis
n jetn ton t prditshme qndron n prodhimin e ushqimit dhe veshmbathjes,
n sigurimin e produkteve pr letr dhe ngjyr, kultivimi i peshqve, shtazve, kulturat
kopshtare dhe pem etj. Prparimi i mjeksis, po ashtu, e paraqet rndsin e biologjis
n jetn ton t prditshme.
Kujtohu se ku
gjejn prdorim diturit
e shkencave natyrore?
Fig. 29.1 Hulumtmi n
shkencat natyrore
PRDORIMI I SHKENCAVE NATRORE
N JETN E PRDITSHME
Fig. 29.2 aji nga bimt
Studimi i smundjeve, shkaktart e tyre agense,
barrat jan mnyra t dituris biologjike se
mundohemi t arrijm kah zvoglimi i vuajtjeve
t njeriut. Rndsia e biologjis n jetn ton t
prditshme, po ashtu, qndron n gjetjen dhe
mjekimin e smundjeve trashguese. Biologjia ka
rol t rndsishm n kontrollin e ndotjes s mjedisit
jetsor.
Kimia sht shkenc e cila merret me studimin
e vetive, prbrjes dhe strukturs s substancave
si dhe ndryshimet q ndodhin gjat reaksioneve
kimike. Kimia i studion vetit e xeheve, karbonit, drurit, krips, lndt djegse fosile dhe
produkte t tjera natyrore dhe prpunimi i tyre. Fakt i thjesht sht se kimia luan rol
t rndsishm n aktivitetet e prditshme t do njeriu nga momenti kur sht lindur.
far prdorimi ka kimia me t vrtet n jetn e prditshme? Zakonisht prdorimi fllon
q nga zgjimi i par n mngjes. Shumica e njerzve zgjohen me alarm ose radio. Kto
lnd t prgjithshme pr amvisri prmbajn bateri, q i bn shum t varur kimikisht.
Kimia luan rol t rndsishm n zbulimin dhe kuptimin e materialeve q ndodhen n
kto lnd t zakonshme pr amvisri. Kimia po ashtu merret edhe me prodhimin e
sapunve dhe mjeteve tjera pr higjien. Pa kimi, kto materiale ose kombinacionet
e tyre mund t jen t rrezikshme ose nuk mund t ekzistojn. Nuk ka gati asgj t
bni gjat nj dite, e n njfar mnyre t mos kyet kimia. Pasta prmban kemikale,
qumshtin q e pim prmban kalcium i cili sht
element kimik dhe ngjashm. Djegia e drurit dhe
ndryshkja e hekurit jan shembuj pr ndryshime
kimike. Kimia sht shkenc eksperimentale
atraktive e cila na mundson ta kuptojm botn
dhe e bn jetn ton m t leht.
Gjeografa sht shkenc q e hulumton dhe
studion siprfaqen e planetit Tok. Gjeografa
n kuptimin m t ngusht t fals sht edhe
shkenc natyrore edhe shoqrore, sepse i studion
t gjitha format e siprfaqes s toks, t gjitha
dukurit natyrore t cilat ndodhin n t dhe n
atmosfer, popullsin dhe veprimtarin ekonomike t saj.
Gjeografa i studion pasurit natyrore, botn bimore dhe shtazore n Tok. Gjenezat
e gjeografs datojn nga e kaluara e lasht. Njerzit kan qen t interesuar pr
Diellin, Hnn, yjet, rrufen, shiun dhe ngjashm. Gjeografa sht zhvilluar me
zhvillimin e tregtis, marins, e veanrisht sht zhvilluar n kohn e zbulimeve t
mdha gjeografke. Kto dituri gjeografke na mundsojn q ti kuptojm aktivitetet e
prditshme, si udhtimi kah shkolla, ndotja e cila shkakton nxehjen globale etj.
Fig. 29.3 Uji
Fig. 29.4 Liqeni natyror
Punt q do ti kryejm, por pr cilat jan t nevojshme diturit nga gjeografa jan:
zgjedhim vend ku do t jetojm, zgjedhim vend pr vizit dhe njoftohemi se si t arrijm
deri atje, njoftohemi se n cilin vend t qytetit jan vendosur restorantet etnike dhe
kulturore, e kuptojm se pse sht vshtir t ndrtohen shtpi n vendet tatpjete
t maleve me tok jo stabile etj. Vall a pyeteni se pse njerzit vazhdojn t jetojn n
vende ku ballafaqohen me reshje ose uragane, tornado ose trmete ose ka ndotje nga
fabrikat industriale kimike ose nukleare.
Fizika sht shkenc e cila merret me studimin e
energjis dhe raportit t tij ndaj materies. Fizika sht
shkenc e gjer e cila i prfshin t gjitha shkencat e sotme
natyrore. E gjith ajo q ne e prdorim n jetn ton t
prditshme tek e fundit rregullohet me parimet e fziks. T
gjith n prditshmri prdorim biiklet dhe automjete,
lloje t ndryshme t makinave dhe mjeteve, t cilat punojn
sipas parimeve t fziks. Prek ktu q t kuptohen edhe
punt m t thjeshta t ktyre sendeve, studimi i fziks sht me rndsi t madhe.
Przierja e ujit me sheqer sht edhe nj shembull pr ndryshim fzik, por sheqeri
dhe uji mund ndahen me avullimin e ujit ku mbetet sheqeri i that. T gjitha dukurit
natyrore n Tok i prshkruan fzika. Gjen prdorim n jetn e prditshme. Zbulimet
e fziks sjellin deri n gjetje t ndryshme t cilat ndikojn n jetn ton, si energjia
elektrike, auto mjetet dhe elektronika n prgjithsi. Proceset e ndryshme mjeksore
dhe mjetet mbshteten n fzik, sepse kto mjete ndihmojn n diagnostikn dhe
mjekimin e smundjeve t ndryshme.
Shkencat natyrore jan ngusht t lidhura ndrmjet veti n lndn e studimit dhe
lidhshmria e tyre n zgjedhjen e problemit t caktuar. Problemi i nxehjes globale me
rndsi t barabart shqyrtohen dhe mund t zgjidhen me diturit e t gjitha shkencave
natyrore.
Shkencat natyrore dhe zbulimet teknologjike
Zbulimet teknologjike n mas m t madhe ose m t vogl jan t lidhura me
shkencat natyrore. Zhvillimi i shkencave natyrore ka
mundsuar q t arrihen zbulime m t rndsishme t
cilat e prmirsuan jetn dhe zgjodhn shum probleme
q e mundonin njerzin. N pjesn e mbetur do t
njoftohemi me disa shkenctar natyror dhe zbulimet e
tyre q dhan kontribut pr jet m t mir.
Rbert Huk sht shkenctar anglez i cili e ka zbuluar
qelizn. Duke krkuar nn mikroskop cop tape, ka vrejtur
zbraztira t ngjashme pr nga forma me zbraztirat e hojeve
t bletve, dhe i ka quajtur qeliza. Me mikroskopin q e ka
pasur ather nuk ka qen e mundur t shihen t gjitha pjest
e qelizs.
Fig. 29.5 Dukuria
natyrore- ret
Fig. 29.6 Mikroskopi i R. Huk
arls Darvini sht shkenctar britanik i cili e ka themeluar bazn pr teorin
moderne t evolucionit sipas s cils t gjitha format e gjalla jan zhvilluar me selektim
natyror. Me anijen Bigl dhe me grup biologsh sht nisur n ekspedit shkencore
npr gjith botn.
Gregor Mendel sht botanik austriak i cili llogaritet pr themelues t gjenetiks
klasike. Me prdorimin e llojeve t ndryshme t bizeles dhe ndjekjen e vetive t caktuara
i ka vrtetuar rregullat themelore t trashgimis.
Lui Paster ka qen mikrobiolog dhe kimist francez. N
mnyr eksperimentale ka dshmuar se bakteri mund t
shkakton smundje tek njeriu. Me tundimin e smundjeve
t rrushit t vers ka zbuluar se bakteret mund t
shkatrrohen me nxehtsi dhe e ka zgjeruar metodn
pr mbrojtjen e ushqimit, i cili e ka marr edhe emrin e
tij, pasterizim. Pasteri ka zbuluar vaksina kundr shum
smundjeve, i ka prmirsuar metodat pr vaksinim dhe
ka gjetur vaksin kundr trbimit, me prdorimin e trurit
kurrizor t that t lepujve t smur. Vaksina pr her t par ka qen e prdorur te
nj djal, i cili ka qen i kafshuar nga nj qen i trbuar.
leksandr Fleming sht mikrobiolog skotlandz dhe farmakolog i cili e ka zbuluar
krpudhn penicilium.
lbert Ajnshtajn sht padyshim nj nga fgurat m
t njohura ndikuese t ers moderne. Kontributi i tij pr
fzikn moderne sht unikate. Ai i ka shlyer konceptet
e deriathershme pr kohn dhe hapsirn, energjin
dhe materien. Ai sht babai i teoris s relativitetit dhe
teoris s kuanteve. nshtajni ka qen fzicienti teorik
mjetet e konkretizimit t tij kan qen, thjesht lapsi dhe
letra.
Nikolla Teslla ka qen hulumtues gjeni dhe zbulues i
fushn e elektrotekniks dhe radiotekniks. slla sht i
njohur pr nga zbulimet e tija revolucionare n zonn e elektromagnetizmit nga fundi
i shek. 19 dhe fllimit t shek. 20. Patentet e Teslls dhe puna e tij teorike bhen baz
pr formimin e sistemit t prgjithshm t rryms alternative. Pas demonstrimit t tij n
komunikimin pa tel dhe radios, sht emruar pr ftues n Luftn e rrymave. Ai bhet
nj nga shkenctart m t mdhenj dhe m t respektuar botror.
slla vendos nj vul dhe n zonn e robotiks, konstruimit t telekomands s largt
dhe radarit, si dhe n zhvillimin e shkencs kompjuteristike.
Isak Njutn sht fzicient dhe matematicient anglez, q nga shumica llogaritet si
fzicient m i madh i gjith kohve. Kontributet e tija m t mdha n fzik jan ligji i
gravitacionit dhe ligjet pr lvizjet.
Fig. 29.7 Vaksinimi
Fig. 29.8 lbert nshtajn
Dimitrij Ivanovi Mendeleev
sht themeluesi i sistemit periodik
t elementeve. N sistemin periodik
t Mendeleevit ka pasur 68 elemente.
N at koh, ai e ka ditur ekzistimin
e elementeve tjera t cilat ende nuk
kan qen t zbuluar.
han Kepler sht astronom
gjerman . E ka zbuluar teleskopin-mjet
q shrben pr vzhgimin m t mir
t planetve dhe yjeve. Me llogaritjet
matematikore i ka zbuluar ligjet sipas
s cils lvizin planett. Sipas ligjeve
t Keplerit, planett lvizin n orbita
eliptike (rrug) rreth Diellit.
Galileo Galilei sht matematicienti, fzicienti dhe astronomi italian. I ka zbuluar
pikat e Diellit dhe ka theksuar se yjet jan shum t larguara nga Toka. Ka vrtetuar se
rruga e Qumshtit sht nuk sht re, por mas prej yjesh. Pr shkak t teorive t tyre ka
qen i persekutuar nga kisha. sht e njohur falia e tij Sidoqoft (Toka) lviz i cili e ka
shprehur n nj seanc gjykimi i cili ka qen i detyruar t mohoj teorin e Kopernikut.
Fig 29.9 Sistemi periodik i
Mendeleevit nga vit 1871.
Lexoni tek-
ste nga en-
ciklopedit, nga librat
historike, atllase dhe t
ngjashm pr zbulimet
e rndsishme dhe pr
mnyrn e jetes n
periudha t ndryshme.
Diskutoni duke dhn
shembuj pr prdorimin
e shkencave natyrore n
jetn e prditshme.
Ku gjejn prdorim diturit nga biologjia?
Ku prdoren diturit nga kimia?
Ku prdoren diturit nga fzika?
Ku gjejn prdorim diturit nga gjeografa?
Numro disa zbulime teknologjike.
ristoteli ka jetuar prej vitit 384-322 para
ers son. Ai sht nj nga mendimtart m t mdhenj
antik i cili sht marr me flozof, por i sht prkushtuar
edhe biologjis, mjeksis, fziks dhe astronomis. Ai ka
theksuar se Toka sht top q nuk lviz n gjithsi dhe
sht qendr rreth s cils rrotullohen planeta tjera, yjet,
Hna dhe Dielli. E ka shkruar librin Pr qiellin e cila sht
nga fusha e astronomis.
Jemi rrethuar me lnd t ndryshme dhe rreth nesh
ndodhin dukuri t ndryshme. do dit kemi nevoj t
shohim n or, ta organizojm kohn, t shikojm n
termometr n klas q t dim se sa sht temperatura
momentale. Her pas here e masim lartsin ton dhe
peshn etj. T gjitha kto aktivitete jan t nevojshme
pr zhvillimin normal t jets. Jo vetm q masim, n
hulumtimet e shkencave natyrore shpesh i krahasojm q
t sjellim prfundim.
Vetit e lndve dhe dukurive dhe karakteristikat e materies kan madhsit fzike.
Madhsi fzike jan: gjatsia, syprina, vllimi, masa, koha, dendsia, temperatura,
shtypja, forca e rryms elektrike, shpejtsia, forca, puna etj. Pr do madhsi fzike ka
shenj prkatse ose simbol. Vlera numerike e madhsis fzike duhet t shnohet
bashk me njsin matse. Njsia matse sht madhsi e sasis fzike .
Matja sht veprim me t ciln prcaktohet vlera e ndonj madhsie fzike me
ndihmn e instrumenteve matse prkatse.
T gjitha madhsit fzike kan emra internacionale dhe shprehen n njsi. Shenjat
ofciale pr madhsit fzike dhe njsit jan defnuar nga sistemi Internacional i njsive
SI.
MNYRAT E MATJES
N JETN E PRDITSHME
N cilat aktiv-
itete t prditshme ti e
prdor matjen si veprim?
N cilat lnd q i m-
son sht e nevojshme t
bhet ndonj matje?
N jetn e prditshme dhe n hulumtimet e thjeshta n shkencat natyrore m s
shpeshti prdoren matjet e mass, gjatsis, temperaturs dhe kohs.
Madhsi fzike Njsia matse Shenja (simboli)
Masa
Gjatsia
Koha
mperatura
Sasia e substancs
Rrym elektrike
Intensiteti i drits
kilogrami
metri
Sekonda
Kelvin
Mol
Amper
Kandela
g
m
s

mol

cd
Fig. 30.1 Sistemi internacional i njsive
sa matet me peshore. Peshoret
mund t jen teknike dhe analitike, por
dallohen pr nga saktsia dhe masn t
cilat mund ta masin. Peshorja analitike
sht instrument i ndjeshm me t cilin
duhet t punohet me kujdes.
Gjatsin e masim me metr ose me vi-
zore. tri prdoret pr matjen e gjatsive
m t mdha, ndrsa vizorja pr matjen e
gjatsive m t vogla, m s shpeshti gjat
kryerjes s detyrave shkollore. Prve
gjatsis me metr matet edhe lartsia
dhe gjersia.
mperatrura matet me termometr,
por m s shpeshti shprehet n shkall
Celsiusi. Ekzistojn termometra t zhivs
dhe alkoolit t cilat dallohen sipas gjer-
sis s shkalls matse. Kohn e masim
me mjet q quhet or. Masim or, minuta
dhe sekonda.
Prve ktyre matjeve themelore, shum shpesh n
hulumtimet e shkencave natyrore sht e nevojshme
t matet vllimi i ndonj
lngu. Vllimi i lngjeve
prcaktohet me en
matse t cilat jan t
shnuara ndarjet.
Nse vrejtjet pr
ndonj dukuri natyrore
ose objekt jan vetm
prshkruese, ato sigur-
isht do t jen joprecize
dhe mund t shkaktojn mospajtime ndrmjet eks-
perimentatort. Shumica e eksperimenteve krkojn
q vrejtjet e kryera t jen me numr. Pr shembull,
shkenctart jo vetm q munden t tregojn se ob-
jekti sht i madh ose i vogl, ato duhet ta shprehin madhsin e tij me numr dhe me
prdorimin e njsive standarde, si kilogram ose metr.
Fig. 30.2 Peshore analitke
Fig. 30.3 Vizore
Fig. 30.5. Termometri
Fig. 30.4 tri
Si ka prparuar shkenca gjat shekujve,
ashtu rndsia e matjeve t sakta sht
zgjeruar npr gjith botn. Me qllim
q tu mundsohet shkenctarve t
cilt punojn n pjest e ndryshme t
bots ti krahasojn matjet e tyre, sht e
nevojshme defnimi i njsive themelore.
Fig. 30.6 Gota matse Fig. 30.7 ikro pipeta
ka sht
madhsi
fzike? ka sht njsi
matse? Cka nnkupton
metoda e matjes? Cilat
jan madhsit fzike
themelore dhe njsit e
tyre matse n SI siste-
min?
Mateni
temperaturn n klasn
tuaj para fllimit t orve,
n pushim e madh dhe
pas mbarimit t orve,
gjat gjith javs. T
dhnat paraqitni n ta-
bel.
Lexoni t dhnat nga
ujmatsi.
Ndiqni letrat kohore nga
Interneti.
1: metr (m): Ajo sht gjatsi e rrugs s
drits, q kur udhton npr vakuum pr koh prej 1 /
299 792 458 pjes t sekonds.
2: kilogram (Kg): Kjo sht e barabart me masn
e prototipit ndrkombtar pr kilogram. Prototipi
sht cilindr prej platini-iridiumi q ruhet n Biron
Ndrkombtare pr matje dhe pesha, n Sevr, n afrsi
t Parisit, Franc.
3 koha (s): Kjo sht koha e zgjatjes s 9, 192, 631, 770
periudhave t radiacionit e cila i prgjigjet kalimit
ndrmjet dy nivele hiperfne nga gjendja themelore e
atomit t ceziumit.
4: amper (A): Kjo sht rryma e zakonshme e cila, mbahet
me dy prues paralel direkt me gjatsi t pakufzuar,
me prerje trthore rrethore dhe gjatsi prej 1 m, prve
n vakuum. Do t shkaktohet ndrmjet tyre forc e
barabart me pruesit e Njutonit n nj metr gjatsi.
5: kelvin (K): Kjo sht pjes e 1/273.16 nga temperatura
termodinamike e piks treshe t ujit.
6: Mol (mol): Ajo sht vler faktikisht e sistemit q
prmban aq njsi elementare, saq ka atome n 0,012
kilogram karbon . 7: kandela (cd): sht intensiteti i
tejdukshm, n kahe t caktuar q emiton rrezatim
monokromie me frekuenc prej herci dhe q ka
intensitet diellor n at kahe prej 1 / 683 vat.
Numro produktet ushqyese q i prodhon njeriu? Cilat
nga kto produkte ushqyese njeriu mund ti prodhoj n
kushte shtpiake?
Ushqimi ka rndsi t madhe n jetn e njeriut. Nprmjet
ushqimit ftojm energji pr kryerjen e aktiviteteve fzike
dhe pr kryerjen e t gjitha proceseve jetsore. Ushqimin
e marrim nga bimt dhe nga shtazt. Bimt prdoren n
form t freskt ose me prpunimin e tyre ftohen produkte
tjera ushqyese. N t ushqyerit e prditshm prdorim buk,
qumsht dhe produkte qumshtore etj. Diturit nga shkencat natyrore qysh nga e kaluara
e largt t njeriut i kan ndihmuar kto produkte ushqyese q ti prodhoj edhe n kushte
shtpiake.
Misri dhe elbi kan qen dy nga kulturat m t vjetra q jan kultivuar. Edhe njerzit
t cilt kan jetuar q nga viti 5000 p.e e kan ditur se kto kokrra hahen. Besohet se
buka me tharmi jan zbuluar rastsisht, kur przi-
erja e misrit dhe ujit kan qen t lna n vend t
ngroht, ku natyrisht krijohet tharmi q t formohet
brumi. Pjekja e brumit n furr ose mbi zjarr t hapur
i jep shije m t mir buks. Romakt kan menduar
metoda pr bluarjen e drithit me frkim, ndrmjet
dy gurve .
Von n shek. 18, ka qen i menduar mekanizmi
q e ka thjeshtsuar procesin e bluarjes, dhe kjo
ka mundsuar deri n prodhim masiv t miellit t
bardh. Gjat shek. 20, inovacionet shkencore dhe
teknike bn q t ndrtohen fabrika t mdha pr
buk, t cilt e kontrollojn procesin e ndrlikuar fzik, kimik dhe biologjik.
Buka sht e br nga tre komponent themelore: drith, uj dhe tharmi i pjeks. Pro-
cesi i prodhimit t buks prbhet nga shtimi i pjess
s nevojshme t ujit n miellin dhe tharmin. Mandej
prpunimi i przierjes nn shtypje pr formimin e
brumit, fermentimi i brumit, prpunimi i brumit q
t ftohet brumi i dshiruar dhe pjekja.
Fermentimi, po ashtu, mund t jet e shkaktuar
me shtimin e aditivve kimike dhe vitamins . Bru-
mi vendoset n en t mbyllura dhe ruhet n tem-
peratur t kontrolluar derisa t arrij brumi.
PRODHIMTARIA E
USHQIMIT
Numro
produktet ushqyese
q i prodhon njeriu?
Cilat nga kto produkte
ushqyese njeriu mund
ti prodhoj n kushte
shtpiake?
Fig. 31.1 Mulliri pr drith
Fig. 31. 2 Buk
Tharmi sht krpudha
njqelizore. Nj nga karak-
teristikat m t rndsishme
sht aftsia t fermentoj
sheqernat pr prodhimin e
alkoolit.
Tharmi karakterizohet me
mundsi t madhe pr jet,
n vend jetesa natyrore.
Tharmi shpesh merret si
shtes sepse prmban 50%
albumina dhe sht i pasur
me B vitamin.
Kosi ftohet me fermenti-
min e qumshtit t lops s
pasterizuar me shtim t kulturs qumshtore. Ajo tek qumshti shkakton vlim t thart
qumshtor, ku sheqeri i qumshtit kalon n acid qumshtor. Kosi duhet t posedoj
dendsi dhe njtrajtshmri.
Uthulla sht lng alkoolik n t ciln i sht lejuar t merr shije t thart. Prdorimi i
uthulls q ushqimi t merr shije sht e vjetr
me shekuj. Po ashtu, prdoret si bar, material
korroziv dhe si konzervans. Shndrrimi i vers
ose t lngut t pemve n uthull sht proces
kimik.
Q nga historia, disa procese ka qen e nevo-
jshme t bhet uthull. Fui me moll kan qn-
druar hapur n temperatur t dhoms. Gjat
disa muajve, lngjet e pemve fermentojn n
alkool, e mandej oksidohen n acid acetik.
Kjo metod kontinuive dhe e ngadalshme krkon disa muaj q t prodhohet uthulla.
N prodhimtarin moderne komerciale t uthulls, procesi sht i shpejtuar. Kto metoda
bazohen n shtimin e oksigjenit sa sht e mundshme m shum n produktin alkoolik
dhe oksidim m t shpejt t t njjtit.
Uthulla ftohet nga produktet t ndryshme, m shpesh ver, birr dhe oriz.
Baza e uthulls sht materie e lngshme, e cila paraqitet n siprfaqen e produktit
alkoolik q sht i shndrruar n uthull. Ajo sht karbohidrat natyror i quajtur celuloz.
E njjta i shtohet edhe n serit alkoolike t tjera q t shpejtohet formimi i uthulls.
Fig. 31.4 Kosi
Fig. 31. 3 Tharmi
Ndonjher prdoren shtesa pr ndryshimin e shijes s uthulls, si jan: hudhra,
borzilok, mjedulla, qershia, limoni etj.
N procesin e ftimit t disa
produkteve ushqyese mikroorganiz-
mat mund t ken efekt pozitiv ose
negativ. Ekzistojn baktere qumsh-
tore t dobishme q ndodhen n kos
dhe disa prpunime tjera qumsh-
tore. Ato e prmirsojn shijen dhe
kan efekt pozitiv mbi sistemin pr
tretje. Mikroorganizmat e dobishme
marrin pjes n konservimin e lakrs
dhe prgatitjeve dimrore. Prpos
rolit t dobishm shumica e mikro-
organizmave kan efekt negativ mbi
ushqimin, ato e prishin ushqimin.
Fig. 31.5 Uthull
B-ULTURA V
ndikim t prshtatshm
n sistemin pr tretje,
e pastron lukthin. Birra
e tharmit tregon efekte
pozitive kundr: lodhjes
fzike dhe mentale,
e zvoglon nivelin e
sheqerit dhe yndyrave
n gjak pr kt shkak
rekomandohet pr per-
sona me smundje t
sheqerit. Me ndikimin
antibakterial natyror e
neutralizon ndikimin e
dmshm t baktereve,
prdoret edhe n koz-
metik etj.
Cilat jan prbrsit themelor pr
prodhimin e buks? Cili sht roli i tharmit t buks?
Prshkruaj procesin e ftimit t kosit. Cka sht
uthulla?
Numro shembuj t efektit pozitiv t
mikroorganizmave.
Vizitoni puntori pr prodhimin
e buks dhe njoftohuni me procesin.
Mundojuni ta thartsoni qumshtin me ndihmn e
arsimtarit.
Shikoni video prshkrim pr mnyrn e ftimit t
uthulls.
Bakteret i zbrthejn substancat e ushqimit dhe n kt
mnyr e bjn t njjtn t paprdorshme dhe t rrezik-
shme pr njeriun. Disa baktere formojn acide q e prishin
ushqimin, ndrsa t tjerat formojn gazra me ka e bjn
ushqimin t merr er t keqe. Sa m gjat bakteret qn-
drojn n ushqim, aq m shum shumohen dhe ushqimi
m shpejt prishet.
Ka shum mnyra se si t shkatrrohen kto baktere dhe
t mbrohet ushqimi. Njra mnyr sht t shtihet krip.
Kripa i shkatrron bakteret ose e pengon shumimin e tyre.
Mnyr tjetr sht tharja e ushqimit, sepse bakteret nuk
mund t jetojn pa lagshti. Nxehja i shkatrron gati t
gjitha bakteret pr shkak se gati do ushqim gatuhet. Edhe
frigorifert e ruajn ushqimin t freskt, sepse bakteret nuk
munden t jetojn n temperatur m t ult se 0
o
C.
nzervimi i ushqimit sht metod e ruajtjes n t
cilin ushqimi prpunohet dhe paketohet, q t ndalohet ose ngadalsohet humbja e
kualitetit dhe vlera ushqyese. Ruajtja zakonisht prfshin ndaljen e rritjes s baktereve,
tharmit, krpudhave dhe mikroorganizmave tjera.
Proceset e ruajtjes s ushqimit prfshijn numr t madh t metodave. Ruajtja e
pemve n form t xhemit, pr shembull, nnkupton vlim t pems q t zvoglo-
het lagshtia dhe t shkatrrohen bakteret, krpudhat etj. Ekzistojn metoda t ndry-
shme tradicionale pr ruajtjen e ushqimit
q e kufzojn hyrjen e energjis dhe e
zvoglojn prezencn e karbonit.
Q t pengohet ushqimi nga prishja,
prdoren nj numr i madh i metodave:
ftohja, ngrirja, tharja, vakumim , zhytje
n tretje shum t kripur, acid , baz etj.
Pemt m s shpeshti konservohen n:
xhem, komposto, shurup, mblsir,
ndrsa perimet konservohen si ajvar, tur-
shi, djegset dhe t ngjashme.
NSERVIMI I
USHQIMIT
Sa koh spe-
ci mund t qndron i
freskt? N cila mnyra
e prpunojm specin
q t mund t qndron
m gjat?
32.1 Ushqim i konservuar
Fig. 32.2 Prgattja e ushqimit
pr konservim
Nj nga metodat m t vjetra t konser-
vimit t ushqimit sht me tharje. Me kt
zvoglohet aktiviteti i ujit mjaftueshm q
t ndalohet ose ngadalsohet rritja e bak-
tereve.
Sterilizimi sht proces teknologjik gjat
s cils me nxehtsi shkatrrohen mikroor-
ganizmat. Pemt zakonshmit sterilizohen
n temperatur prej 100 0C. Pr shkak t
rezistencs s mikroorganizmave, steril-
izimi shpesh prsritet 3-4 her. N kushte
shtpiake nuk mundet t arrihet sterilizimi
i plot, por edhe e pjesrishmja sht e
dobishme, pr shkak se nuk ndikon mbi
kualitetin e produktit. Sterilizimi arrihet me
vlim.
Ngrirja sht mnyr e konservimit t
pemve dhe perimeve. Perimet t pak-
etuara dhe t prgatitura n rregull, ruhen
n frigorifer dhe prmban prqindje t madhe t vlers biologjike. Perimja e ktill e
mban pamjen fllestare, ngjyrn, aromn dhe shijen, prmban prqindje t madhe t
vitaminave n krahasim mnyrn termike t konservimit. Disa lloje q jan vshtir t
tretshme, ushqimi i freskt me ngrirje bhet shum m e prshtatshme pr organet pr
tretje si jan lakra e kuqe, kelji, krpudhat etj.
Para ngrirjes s perimeve ai pastrohet, lahet, thahet dhe paketohet. Pavarsisht nga
ajo se cili lloj i perimes ngrin, procesi sht i ngjashm. Pasi ta kullojm nga uji i ftoht,
perimen e vendosim n material t that dhe t pastr q ta pi ujin, e mandej paketo-
het n qese najloni. Madje duhet t kemi ku-
jdes ajri nga qesja plotsisht t shtypet. Bal-
ancimi ka pr qllim q t shkatrrohen disa
materie t cilat edhe n temperatura t ulta
e ndryshojn ushqimin. M s miri sht q
n do paket t ngjitet etiket me shkrim
pr at se cili lloj i perimes sht i paketuar,
me dat dhe sasi. Disa lloje t perimeve si
jan: sallata e gjelbr, qepa, trupkat, trangujt
nuk jan t prshtatshme pr ngrirje. Fto-
hja e mbron ushqimin, e ngadalson rritjen
dhe shumimin e mikroorganizmave t cilat
shkaktojn prishjen e ushqimit.
Fig. 32.3 Tharja e pemve
Fig. 32.4 Ngrirje
Thartsira sht proces i konservimit t ushq-
imit me shtimin e uthulls. N kt mnyr m s
shpeshti konservohen perimet.
N ushqimet shtpiake edhe sot e konservojm
me krip, uthull, mjalt, sheqer, ndrsa me ln-
gun e limonit e ndalojm q pemt ose perimet
t qruara t nxihen. Kto substanca jan prdorur
dhe prdoren, q ushqimin q e ka gjat vers t
mbetet e prdorshme edhe gjat dimrit.
Substancat pr konservimin e ushqimit e pengo-
jn ose e ngadalsojn shumimin e mikroorganiz-
mave t cilat munden t shkaktojn prishjen.
nservimi i ushqimit ka rndsi t madhe n
t ushqyerit sepse mundson q gjat gjith vitit
t konsumojm ushqim t pasur me minerale, vi-
tamina dhe prbrsit tjer t dobishme.
Fig. 32.5 Konservimi i ushqimit n
shtpi
Shkrirja n mikroval sht m e sigurt.
Ushqimi m s shpejti shkrihet dhe nuk ka koh t
mjaftueshme pr rritjen e baktereve. Mishi i ngrir
duhet t ruhet n pjesn m t poshtme t frigoriferit,
ku temperatura sht m e ult.
Shkrirja n uj t ftoht sht m e shpejt nga shkrirja
n frigorifer, por mandej krkon m shum kujdes.
Ushqimi duhet t jet i paketuar ashtu q t mos rrjedh
q ti pengoj bakteret t mos hyjn n ushqim. Mishi
mund t absorboj uj si shpuzorja. Ndrrojeni ujin do
30 minuta. Asnjher mos shkrini ushqimin n uj t
nxeht.
ka sht
konservimi i
ushqimit? Pse ushqimi
konservohet?
Cila sht metoda m e
vjetr pr konservimin e
ushqimit?
Numro dhe shpjego
mnyrat e konservimit t
pemve dhe perimeve?
ka jan substanca pr
konservim?
Me cila substanca
konservohet ushqimi n
kushte shtpiake?
Gjeni receta pr ruajtjen e ushqimit n gjendje t rregullt.
Diskutoni pr prishjen e ushqimit dhe si ajo t pengohet.
N mjedisin ton jemi t rrethuar me lndt q na e
lehtsojn jetn. Ato jan t prgatitura nga materiale t
ndryshme me veti t ndryshme. Materialet q shpesh i
prdorim jan: qelqi, plastika, druri dhe metali. Zhvillimi i
shkencs i prmirson vetit e ktyre materialeve, ndrsa
ato ftojn prdorim m t madh.
Qelqi dhe produktet e qelqit
Qelqi sht material i ngurt q ftohet me ngurtsimin e tretjeve silikate t ftohura.
Sipas zbulimeve sht gjetur n
Egjipt dhe Mesopotami para ers son.
Mandej nga Egjipti sht bartur n Itali,
prej ku dhe shprndahet npr gjith
Mbretrin Romake. Ka qndruesh-
mri kimike, tejdukshmri, pruesh-
mri t vogl t nxehtsis, ngurtsi
mekanike t mjaftueshme. Kto veti
lejojn q qelqi t gjej prdorim t
gjer n ndrtimtari dhe n amvisri.
Lnda e para themelore pr ftimin e
qelqit sht rra kuarcore q shkrihet n temperatur shum t lart prej 1400 deri 1700
0C. Pas shkrirjes shndrrohet n mas qelqore. Qelqi ftohet sipas procesit teknologjik:
lnda e par thahet, pastrohet nga papastrtit e ndryshme dhe thrrmohet;
bhet dozimi i komponentve n raporte t mass prkatse, kryhet przierje me
dor ose me makin, ku ftohet e a.sh.q guri qelqor ;
masa e njtrajtshme paketohet n cop m t mdha;
shkrihet n furra speciale n temperatura t larta.
Guri qelqor nxehet n temperatur prej 1450 deri 1600 oC deri n ndarjen e plot t
t gjitha przierjeve n form t shkums. Gjat procesit t shkrirjes, przierja ngjyroset
dhe mnjanohet ajri dhe gazrat t tjera me ndihmn e shtesave t ndryshme.
PRODHIMTARIA E MATERIJALEVE
T DOBISHME PR NJERIUN
Prej far
materiali jan br gota
pr uj dhe stilolapsi me
t cilin shkruani? Cilat veti
i kan kto materiale?
Fig. 33.1 Rra e kuarcit
Shtrirja e gurit t qelqit kryhet
n tre faza t ndara hapsinore.
N pesn e par sillet przierja, n
pjesn e dyt bhet shkrirje e plot
e gurit qelqor dhe n fazn e tret
bhet ftohja. Masa e qelqore ftohet
gradualisht deri n temperatur t
formsimit.
Prpunimi i qelqit bhet me:
trheqje gj.gj zgjatje, fryrje, trheqje,
derdhje dhe presim.
N procesin e fryrjes prodhohen pllaka t ndryshme dhe gypa. gjithat, sot, kryesisht
kjo metod prdoret pr ftimin e t a.sh.q qelqit me vrima. Fryrja e qelqit mund t
kryhet me dor dhe me makin. Me dor kryhet me ndihmn e fryrsit e a.sh llull
qelqore. Ajo paraqet gyp t gjat i hekurit q n njrin skaj sht veshur me drurin,
ndrsa n tjetrin sht e prforcuar q t mbrohet nga ndikimi i temperaturs s lart.
Puntori, fryrsin e fut n furr dhe me rrotullimin e vazhdueshm e mbledh masn e
shkrir.
Mnyra e ftohjes s qelqit ka ndikim t madh ndaj
vetive t tij. Nse ftohja sht graduale ftohet qelq
i tejdukshm, elastik dhe i fort. Nse masa e shkrir
ftohet shpejt, ather pr shkak t ftohjes s jo
barabart t qelqit sht shum e ndjeshme gjat
goditjes dhe n ndryshimin e temperaturave t pr
njhershme, ku shum leht mund t thyhet.
Kalitja sht proces i prpunimit special termik me
t ciln zmadhohet fortsia dhe ngurtsia e qelqit.
Fig. 33.2 Prpunimi i qelqit me dor
Fig. 33.3 Produkte t qelqit
Fig. 33.4 Prpunimi i stolive nga
qelqi
Polirim (Pastrimi) sht mnyr pr mnjanimin e jo homogjenitetin optik t
qelqit, e cila paraqitet pr shkak t prezencs s siprfaqeve valore dhe trashsis s jo
barabart.
Turbullimi sht proces i erodimit mekanik ose kimik t siprfaqes s qelqit.
Qelqi prdoret edhe pr ftimin e stolive dhe zbukurimeve.
Materialet plastike
Nevojat e njeriut pr prdorimin e materialeve do dit rriten, ashtu q materialet natyrore
m nuk munden t mjaftojn. Njeriu krkon mnyra si ndonj nga materialet natyrore ti
zvendsoj me artifciale. U krijuan materiale t reja, t cilat sipas llojllojshmris dhe kualitetit
do t ken edhe prparsi. Shkenctart nprmjet kimis m ve prodhojn materiale
artifciale. N grupin e materialeve organike artifciale t reja marrin pjes edhe polimert dhe
masat plastike, ndryshe e njohur si plastika.
Fig. 33.5 Lnd t plastks
Plastika sht materiali q e vulosi shekullin e njzet dhe q n ardhmri do ta mbaj
dhe zgjeroj rolin e vet. Pr kimistt paraqet materie e par organike e ftuar n mnyr
artifciale. Aq sht prezent n jetn e prditshme q vshtir sht funksionimi pa t.
Prdoret: n shtpi, ofse, fabrika, n industrin automobilistike, n elektroindustri, n
industrin e mobileve dhe ambalazhit pr ushqim.
Fig. 33.6 Stropori
Plastmasa e par , gj.gj polimeri i par, sht zbulim i amerikanit Xhon Vesli Hajat prej
shek. 19 . Shkenctari Belgjian Leo Bakeland, n fllim t shek. 20 e ka zhvilluar polimerin
e par artifcial bakelit. N SHBA sht gjetur edhe nj material revolucionar- najloni.
N mesin e shek. 20 n nj frm gjermane sht gjetur stiropori. Kjo shkum e bardh
e fort , n veten ka 98% ajr t robruar, ka pesh t vogl dhe aftsi t mdha t
termoizolimit. Polimert dhe masat plastike sot kan prdorim t madh praktik n
ndrtimtarin bashkkohore. Nga ato prpunohen lndt m t imta pr prdorimin
e prditshm, si dhe materiale t ndryshme t cilat munden ta zvendsojn letrn,
lkurn, drurin, shum produkte qeramike, qelqin dhe deri edhe metalet.
Prdorimi i gjer i materialeve polimere i detyrohen vetive t tyre:
pesh t vogl;
prueshmri t vogl t nxehtsis;
shum polimere kan pamje t mir t jashtme dhe mundsi t prodhohen n ngjyra
t ndryshme;
stabiliteti i mir kimik;
veti t mira teknologjike: leht formohen, prehen, gdhenden, leht ngjiten, presohen,
farkohen etj.
disa polimere kan stabilitet t zmadhuar t frkimit dhe goditjeve, fuqi t madhe
dhe tejdukshmri.
Prve prparsive kto materiale kan edhe mangsit e tyre:
rezistenc t ult ndaj temperaturs;
deformacion t pamjes;
disa polimere kan cilsi q t vjetrsohen nn ndikimin e nxehtsis, drits dhe
oksigjenit ;
lirojn komponime kimike me er jo t mir t cilat ndonjher jan t dmshme pr
shndetin e njeriut.
Barrat
Barrat paraqesin
produkt q sipas mnyrs
shkencore sht vrtetuar
se nse u jepet njerzve
ose shtazve n sasi t
caktuara dhe n mnyr
t rekomanduar, mund t
shroj nga smundjet e
ndryshme. Pr barin q t
vij n mnyr t sigurt
deri tek prdoruesi, duhet
t kaloj npr proces t
caktuar t prodhimit.
Fig. 33.7 Barrat
Procesi i prodhimtaris sht do metod e cila prdoret n prodhimtarin e barrave,
nga prgatitja e materialeve e deri n paketim. do bar ka substancn elementare,
aktive dhe substancn ndihmse. Pjesa m e madhe e barrave ftohen nga bimt.
ntrolli i kualitetit t prodhimtaris sht shum i rndsishm q bari ta mbaj vetin
themelore, ndrsa kjo sht ndihm gjat problemit t caktuar shndetsor.
Prgjegjsia e do prodhuesi t barrave sht:
procesi i prodhimtaris ta parashtroj sipas ligjit t vrtetuar pr barra;
t mundsoj sistem pr kontrollin e kualitetit.
Para se t flloj me prodhimtarin e barrave, kompanit farmaceutike sht
e nevojshme t bhen analiza profesionale t substancave dhe ti kyin efektet e
mundshme t padashur nga prdorimi i barrs.
Pr ne sht me rndsi se barrn nuk duhet ta marrim pa rekomandim t mjekut.
Doza e cila sht rekomanduar prej mjekut sht shum i rndsishm. do zmadhim i
t njjts pa konsultim, mund t rezultoj me pasoja t padashur, helmime t shpeshta
deri sa edhe n vdekje.
ka sht
qelqi? Shpjego procesin
teknologjik pr ftimin e
qelqit. ka sht turbul-
limi i qelqit?
Numro lndt q i pr-
dor e jan t prodhuara
nga qelqi. Ku gjejn pr-
dorim materialet poli-
mere? ka sht bari?
Kush mundet t prodhon
barra?
Shikoni video prshkrime pr ftimin
e qelqit dhe produkteve qelqore.
Shikoni video prshkrime pr ftimin e barit penicilin
si dhe barrave tjera.
Shikoni video prshkrime pr prdorimin e materialeve
plastike.
Pambuku i qelqit dhe fjet e qelqit
ftohen nga qelqi i thyer dhe komponentt themelore
pr ftimin e qelqit, rrs kuarcore, glqerorit, sods
etj. knologjia e prodhimtaris s pambukut qelqor
prbhet prej dy fazash: ftimi i mass qelqore t shkrir
dhe ftimi i fjeve qelqore t holla.
Riciklimi sht prpunim i materialeve t prdorura
pr ftimin e produkteve t reja. Me kt proces pengohet
humbja e materialeve, zvoglimi i shpenzimit t lndve t
para t reja, zvoglohet prdorimi i energjis, zvoglohet
ndotja e ajrit dhe ujit. Riciklimi sht komponent e
rndsishme e zvoglimit bashkkohor t hedhurinave.
Riciklohen shum lloje t qelqit, letrs, plastiks, tekstilit
dhe elektroniks. Pothuajse gjysma e hedhurinave q
e formojm mund t riciklohet. Shenja e riciklimit ka
tre shigjeta t cilat i paraqesin t tre fazat: mbledhje,
prpunimi dhe prdorimi i srishm.
Riciklimi i materialit do
t prodhon material t ri,
pr shembull, letra do t
shndrrohet n letr t re
pr zyrn. Form tjetr e
riciklimit sht shptimi i
materialeve t caktuara nga
produktet e prbra, si pr
vlern e tyre t brendshme
ose pr pjest e tyre t
rrezikshme.
Riciklimi sht n
praktikn e zakonshme, e
prdorur shum m par.
N periodat kur resurset
kan qen t rralla, hulumtimet arkeologjike t deponive antike tregojn m pak hedhurina
nga amvisrit si hiri, mjete t thyera dhe qeramik. Kjo domethn se hedhurinat prsri
jan prpunuar. N periudhn e para industris, ka dshmi pr hedhurinat e bronzit dhe
metaleve t tjera, t cilat jan mbledhur dhe jan shkrir pr prdorimin e srishm.
Industrializimi e ka nxitur krkesn pr materiale m t prshtatshme, si disa metale
sepse kan qen m t lira sesa ato q jan ftuar nga xehja e paprpunuar.
RECIKLIMI
ka ndodh
me shishet plastike t
prdorura? ka ndodh
me letrat e prdorura?
Fig. 34.1 Mbledhja e
hedhurinave pr riciklim
Fig. 34.2 Shenja pr riciklim
Q nga civilizimet e vjetra
njerzit kan pasur nevoj
t shkruajn. Kt e kan
br n argjil, lkur, kan
gdhendur gurin dhe drurin.
Letra e par sht e pr-
punuar n Kin rreth viteve
150 p.e.s edhe pse dshmo-
het se n prdorim ka qen
edhe 200 vjet m par. Prej
ather e deri n ditn sot-
me, letra prdoret do dit
m shum ose m pak. Ktu
fllojn nj numr i madh i
problemeve ekologjike. Por,
problemet thellohen edhe
me prdorimin e ngjyrave
helmuese pr letrn dhe
plastifkimin e tyre sepse le-
tra e ktill nuk riciklohet.
Letra prodhohet n fab-
rika t mdha. Pjesa m e
madhe e letrs ftohet nga
druri i but, pr shembull
dllinja dhe pisha.
degt priten n trungje,
dhe ohen n fabrik
pr letra;
trungjet imtsohen n
pjes t imta n
pluhurin e shars;
pluhuri i shars duke
vluar me substanca
kalon n pulp (mas
fjore) q ti lshojn fjet;
fjet przihen me komponime kimike dhe ngjyra;
nga pulpa me thithje mnjanohet uji;
cilindrat e mnjanojn ujin e mbetur dhe e presojn pulpn n letr;
tubi i madh i mbshtjell me letrn sht produkti i fnal.
Letra e cila e prbn nj t tretn e hedhurinave mund t prpunohet prej 3 deri
5 her. Nj ton i letrs s ricikluar prmban 17 drunj dhe 67 % energji pr letr t
prodhimtaris s re.
Fig. 34.3 Rruga e nj shisheje
Teknologjit e reja vazhdi-
misht e prmirsojn kualite-
tin dhe dizajnin e materialeve
t ricikluara. Prmirsimet
e proceseve prodhuese re-
zultojn me prodhim t nj
numri t madh t produkteve
t ricikluara. Pr shembull, le-
tra e ricikluar sot sht me
karakteristika t ngjashme si
dhe letr me kualitet t lart
e prodhuar nga produktet
primare dhe mund t prdo-
ret n t njjtn mnyr.
Me riciklimin e qelqit, prsri ftohen produkte qelqore t cilat kan prdorim t pr-
ditshm. Nga plastika e ricikluar ftohen materiale plastike pr amvisri, ndrtimtari dhe
industri.
Procesi i riciklimit n prgjithsi sht i prfunduar kur blejm produkte t bra nga
materialet e ricikluara. Me kt e nxisim kt proces dhe ndihmojm n mbylljen e qarkut
t materies.
Fig. 34.4 Shporta pr selektmin e hedhurinave
Nj npuns hedh rreth 90 kg letra brenda nj
viti.
Nj zyr administrative mund t shpton 17
drunj dhe ta pengoj ndotjen e atmosfers me
30 kg gazra t dmshme prej do toni letre q
do t riciklohet. Me riciklimin e nj shishes do t
kursehet aq energji sa sht e nevojshme:
pr pun t nj poi drite prej 100 vat pr
rreth nj or;
pr pun t nj kompjuteri prej rreth 25
minuta;
pr pun t nj lavamani rreth 10 minuta.
ka sht riciklimi?
Numro disa
lnd t cilat i prdor dhe
mund t riciklohen.
Ku gjen prdorim qelqi i
ricikluar?
Prpunoni
tabel me materiale
dhe produkte t cilat munden
t riciklohen ose prsri t
prdoren. Punoni n grupe:
ricikloni letr (gazeta).
do qelize t trupit ka nevoj pr uj. Ky sht shkaku
se pse sht aq me rndsi t konsumohet mjaft lng,
veanrisht uji. Ta marrim pr shembull trurin, i cili prbhet
prej 90% uj. Nse nuk sigurohet uj t mjaftueshm pr
trupin, truri nuk mundet mir t funksionoj. Ujin pr pije
t ciln e prdorim npr shtpi vjen nga burimet e ujit
t pastr. do dit kemi m pak uj t pastr. Ndrmjet
shkaqeve kryesore pr gjendjen e ktill sht zmadhimi
i numrit t popullsis dhe pakujdesit njerzor pr mjedis
jetsor t pastr.
Pjes t shumta t bots ballafaqohen me mungesn
e ujit pr pije. Mungesa e burimeve ujore dhe nevoja
plotsuese pr ujin, do t jen shum t rndsishme
n ardhmri. Shum sht e qart se uji si edhe burimet
fosile t energjis n ardhmri do t llogariten si faktor pr
prcaktimin e stabilitetit botror. Uji q npr shtpia
vjen nprmjet t rrjetit ujsjells, kalon n procese t pastrimit kimik dhe biologjik.
Klorimi sht metod pr dezinfektimin e cila rekomandohet q t sigurohet uji i sigurt
npr shtpia. Shtohet klor n sasi t vogla pr shkatrrimin e mikroorganizmave t
mundshme n uj.
Q t kursehet uji pr pije, duhet t prdoret uji teknik pr ujitje dhe nevoja t
ngjashme. Teknologji shum m e mir sht ajo e cila mundson q uji mbeturinor
t prdoret, t pastrohet, nga ajo t mnjanohen shkaktart e smundjeve. Uji i ktill
mund t prdoret n bujqsi.
Trupi i njeriut prmban prej 55% deri
78% uj n varshmri nga madhsia e
trupit . Funksionet e ujit n trup jan me
rndsi vitale:
kryen bartjen e materieve ushqyese
dhe oksigjenin n qelizat;
ndihmon gjat metabolizmit;
u ndihmon organeve tona m mir ti
thithin materiet ushqyese;
e rregullon temperaturn trupit
UJI I PASTR PR PIJE, MUNGESA
DHE ZGJIDHJA
Pse duhet t
prdorim uj do dit?
Cilat jan burimet
natyrore t ujit pr pije?
Fig. 35.2 Uji i dett
Fig. 35.2 Uj
Rreth 97% t ujit n Tok sht npr oqeane, ndrsa vetm 3% t ujit t Toks sht
i mbl. Njerzit nuk mund t pin uj t kripur. Por, uji i kripur mund t shndrrohet
n uj t mbl. Procesi quhet distilim. Distilimi sht nj nga format m t vjetra t
prpunimit t ujit, q prdoret edhe sot. N kohrat antike, shum popuj e kan
prdorur kt proces n anijet e tyre q ta shndrrojn ujin e kripur n uj pr pije. Sot,
bimt prdoren pr shndrrimin e ujit t detit pr pije n anijet dhe n shum rajone
t thata t bots. Distilimi sht ndoshta nj nga
teknologjit pastruese t ujit pr pije q plotsisht i
zvoglon ndotsit e nj spektri m t gjer.
N natyr, ky proces themelor i detyrohet ciklit
ujor. Dielli shkakton uji t avulloj nga burimet
siprfaqsore si jan liqet, oqeanet dhe prrenjt.
Avulli i ujit n fund vjen n kontakt me ajrin e ftoht,
ku kondenson dhe formohen pika vese ose shiu. Ky
proces mund t zhvillohet n mnyr artifciale, m
shpejt sesa n natyr, me prdorimin e burimeve
alternative t nxehjes dhe ftohjes.
Q ta mbrojm ujin e pastr pr pije duhet t prdorim disa kshilla t rndsishme:
mbylleni ezmn kur i lani dhmbt;
bni tush n shpejtsi, ather harxhohet m pak uj t nxeht;
mendoni t instaloni tush me fuks m t dobt;
mbusheni makinn pr tesha para se ta kyni;
n vend q ti shplani perimet nn uj mbusheni lavabon n kuzhin deri
n gjysm;
lajeni veturn n bar q t ujitet edhe kopshti n t njjtn koh ujitni hert
n mngjes ose von natn; ujiteni kopshtin m
rrall por m gjat.
Cili sht
roli i ujit pr organizmin
e njeriut? Si uji i kripur
shndrrohet n uj t
mbl?
N sa mnyra do t
kursejm ujin npr
shtpit tona?
Rreth 2,4%
t ujit n
Tok sht e ngrir n
vazhdimsi n akullnajat
dhe shkmbinjt t
akullit polar. Njeriu mund
t jetoj rreth nj muaj
pa ushqim, por mund
t jetohet vetm rreth 1
jav pa uj.
Realizoni eksperiment
me t ciln paraqitet
mnjanimi i krips nga
uji me nxehje. Bni vid-
eo prshkrim, vizatim,
tabel dhe ngjashm
pr procesin e pastrimit
t ujit. Hulumtoni harx-
himin e ujit n amvisri
dhe gjeni mnyr pr
kursim.
FIG. 35.3 UJI PR PIJE;
Popujt e vjetr kan udhtuar npr uj duke prdorur
lundrues. Anijet e para kan qen t bra para rreth 5000
vitesh. Kto objekte lundrua n shek. 19 kan qen t
zvendsuara me makina avulli. M von anijet kan
lundruar me motor me benzin. Anijet me avull kan lvizur
me rrota me fet dhe kan shrbyer pr bartjen e njerzve
dhe bagtis. Me lvizjen anijet i kundrshtojn forcave termodinamike t ujit dhe forcave
aerodinamike t ajrit. Pjesa e prparme e mpreht t objekteve ujore lundruese e pren
ujin dhe mundson lvizje m t leht.
Nndetset lvizin nn
siprfaqen ujore. N hap-
sirn ndrmjet dy mureve
t trupit kan kontejner
t mdhenj. Ato jan t
mbushur me ajr. Kur nn-
detsja duhet t zhytet kah
fundi kontejnert mbush-
en me uj dhe nndetsja
bhet m e rnd. Kur nn-
detsja duhet t lundroj n
siprfaqen e ujit, mnjano-
het nga ato.
N fllim t shek. 20- jan br eksperimentet e para t suksesshme q t mbizotro-
hen lartsit. Sot ekzistojn aeroplan t cilat mundsojn or t shumta vozitje t sig-
urt. Lvizja e aeroplanve i detyrohet pamjes s tyre aerodinamike, me pjes t pr-
parme t mpreht t trupit.
LEVIZJE NEPER MJEDISIN
UJOR DHE AJROR
Si lvizim
n mjedisin ujor? Si
lvizim n mjedisin
ajror?
Fig. 36.1 Objekte lundruese
Fig. 36.2 Nndetse
Fig. 36.3 Aeroplan
Kjo form ndihmon n prvetsimin e hapsirave ajrore. Kraht dhe bishti i aero-
planve kan fet t lvizshme t njohura si siprfaqe kontrolluese. Ato u ndihmojn
aeroplanit gjat futurimit si dhe gjat kthimit n t djatht dhe t majt.
Helikoptert jan objekte ajrore me prdorim m t gjer. Prdoren pr udhtime,
transport t mallrave, pr intervenim t do lloji etj. Ato n vend t krahve kan fet
q rrotullohen, t ashtuquajtura rotor. Ato rrotojn me shpejtsi t madhe dhe i
trheqin helikoptert
q t ngjiten n ajr. N
bisht kan fet plot-
suese e cila krijon forc
dhe i kundrshtohet
forcave q u shkak-
ton feta kryesore. N
at mnyr ndalojn
rrotullimin e paparashi-
kuar t helikopterit.
Fig. 36.4 Helikoptert
Numro objektet
lundruese. Si lvizin
nndetset? Si lvizin aeroplant?
Hulumtoni lvizjen e
objekteve me form
hiodrodinamike n mjedis
ajror dhe ujor.
Me ndihmn e mjetit periskop,
njerzit n nndetset mund
t vzhgojn se ka ndodh n
siprfaqe. Vllezrit Villbur dhe
Orvill Rajt n vitin 1903 kan
br futurimin e par q ka
zgjatur 12 sekonda.
nergjia sht kushti themelor pr ekzistimin e bots
s gjall dhe lvizjes s materieve n planetin Tok.
Energjia e prgjithshme vjen nga:
Dielli
nergjia diellore arrin n Tok nprmjet t rrezeve
diellore. Si vrehet n fotografn, rrezet jan tuf drite t
cilat e kahzojn energjin diellore kah siprfaqja e Toks n linjn e drejt . Jo t gjitha
kto rreze t kahzuara arrijn n Tok. Kjo sht pasoj e vetis s drits q t dbohet,
prthyhet dhe thithet . Kjo ndodh kur rrezet e diellit vijn deri n mbshtjellsin e ozonit.
Vetm nji pjes e tyre lshohen deri n siprfaqen e Toks, ndrsa t tjerat prthyhen
dhe dbohen dikund n gjithsi.
Toka
nergjia e Toks shprehet nprmjet t energjis e
cila posedon uji (lumenjt e shpejta, liqenet e mdha t
cilat ndodhen n lartsi m t mdha, ujrat e nxehta t
cilat dalin nga brendia e Toks), energjia e ers, lndt
djegse nukleare, vullkanet etj.
Materiet organike
Ajo sht energji e prbr nga karboni, nafta
dhe gazit natyror.
nergjia domethn edhe aftsi pr kryerjen e ndonji pune. Nse trupat kryejn pun
ather ato posedojn energji. Domethn pr kryerjen e puns s nevojshme sht e
nevojshme energjia. Ekzistojn m shum lloje t energjis:
energjia potencijale ( shkmbi n kodrn ), e posedojn trupat n qetsi ;
energjia kinetike , e posedojn t gjitha trupat q lvizin;
energji kimike (ushqimi, lnd djegse kumullator), kto jan trupa t cilat lirojn
energji gjat proceseve t cilat quhen reaksione kimke, si jan tretja e ushqimit dhe
djegja e lndve djegse ;
energjia nukleare , materiet radiaoaktive lirojn energji gjat ndryshimeve t cilat
ndodhin brenda n atome ;
energjia e nxehtsis , e posedojn t gjitha trupat, pr shkak t lvizjes s atomeve
t tyre ;
energjia elektrike , lvizje e ngarkess elektrike npr tel;
energjia e zrit , valzimi i ajrit nn ndikimin e mikrofonit ose ndonji burim tjetr.
nergjia shndrrohet nga njra n tjetr lloj por ajo nuk mund t krijohet nga
asgjja, e as nuk sht e mundshme plotsisht t asgjsohet.
FITIMI I ENERGJIS N
FORMA TE NDRYSHME
Cili sht
burimi m i madh i en-
ergjis n Tok ?
Vall energjia mund t
krijohet?
Fig.37.1 Rrezet e Diellit
N shtpin jemi t rrethuar me objekte t cilat kryejn shndrrimin e energjis prej
nj n tjetr lloj. N kt mnyr llojet themelore t energjis i ftojm n form t
drits nga poi, nxehtsia, zri, lvizja etj.
Hekuri e shndrron energjin elektrike n at t nxehtsis.
Telefoni e shndrron energjin e zrit n elektrike dhe e kundrta. Luhatsja e
shndrron energjin potenciale n energji kinetike, at n potenciale dhe ashtu vazhdon
derisa ta ndrpres luhatjen.
Poi e shndrron energjin elektrike n drit.
Fig. 37.2 Aparate t cilat prdorin energji elektrike
Kur nxitojm, energjia kimike nga ushqimi n trupin ton shndrrohet n energji
mekanike dhe na mundson q t lvizim.
Mullinjt me er jan mjete pr shndrrimin e energjis s ers n energji elektrike.
Vendosen n vende ku ka rrymim t fort t ajrit. Gjeneratori starton me rrym
minimale t ajrit. Montohen
n kostrukcione metalike. Kto
mullinj me er jan ideale pr
objektet t cilat jan larg nga
rrjeti elektrik. Mullinjt me er
mund t kombinohen edhe me
panele solar, me ka formohen
t a.sh.q sisteme hibride.
Panelet solar dhe mullinj me
er plotsohen me njra tjetrn
dhe bjn mbulim me dit kur
nuk ka Diell ose nuk ka er.
Me kt mbahet pa ndalur
prodhimi i energjis elektrike.
Fig 37.3 Mullinjt e ers
Hidrocentralet jan stacione n t cilat energjia
potenciale e ujit shndrrohet n energji kinetike me
rrjedhje e tij, mandej n energji mekanike dhe m n
fund n energji elektrike.
Mulliri e prdor energjin e ujit dhe e shndrron
n energji pr pun. Era me energjin e saj e ndih-
mon punn.
lektort jan mbledhs t nxehtsis, ato e
shndrrojn energjin e Diellit n nxehtsi. Kjo nx-
ehtsi i prohet ujit nprmjet t sistemit rrethor.
Ashtu e prgatitur, mund t prdoret n amvisri. Uji
i nxeht mund t rrjedh npr gypat ose t lviz
npr trupat nxehs dhe ti ngroh. Rrezet nga Di-
elli bien n mbulesn qelqore-kolektor. Ai i mbledh
rrezet e diellit dhe e shndrron n nxehtsi me ndi-
hmn e absorbuesit t errt. Nxehtsia prohet me
ndihmn e lngut npr gypat izolues dhe prohet
n sistemin pr nxehje n shtpi nprmjet t km-
byesit t nxehtsis. Kmbyesi i nxehtsis sht
pjes e rndsishme e sistemit diellor dhe sistemit nxehs.
Laseri sht burim optik i cili emiton tuf rreze. Drita e laserit prbhet nga nj gjat-
sia valore. Kjo sht e kundrt me burimet e zakonshme t drits, si drit e thjesht e
cila emiton gati n t gjitha drejtimet dhe n spektr t gjer t gjatsive valore.
sht zbuluar n vitin 1950, ku laseri sot sht burimi m i fort i energjis q njeriu
e ka menduar. Q t krijohet rreze laseri, drita sht e fokusuar n kristal t rubinit i cili
mbahet shum i ftoht. Drita stimulon atome t caktuara t rubidit, t cilat emitojn
drit t kuqe shum t fort.
Vall a mundemi ta mendojm jetn pa drit dhe nxehje n shtpi, radio, televi-
zor, frigorifer, automjet etj? Q e gjith
kjo t ekzistoj dhe punoj harxhohet
energji. Domethn, energjia, veanr-
isht ajo elektrike sht shum e rnd-
sishme dhe duhet n rregull t prdoret.
Si zmadhohet harxhimi i energjis ashtu
zmadhohet edhe nevoja pr prodhimin
e tij. Gjat ksaj ndotet mjedisi jetsor,
ndrsa vet procesi i prodhimit t en-
ergjis sht i shtrenjt. Me kursimin e tij
dhe prdorimin e arsyeshm e kursejm
mjedisin n t cilin jetojm.
Fig. 37.4 Hidrocentral
Fig. 37.5 Mulliri
Fig. 37.6 Kolektor Dielli
Do t kursesh energjin elektrike do
her kur do ta shuash dritn n dhomn
pasi t dalsh, do ta kysh bojlerin t nxehet
uji vetm pr koh t regjimit t rryms
elektrike t lir. Gjat dimrit kur nxehet
hapsira, nuk ajroset shpesh sepse ashtu
ftohet ajri i nxehur. N kt mnyr kursehet
energjia e nxehtsis. E kundrta e ksaj,
nuk duhet t hapet frigoriferi prderisa nuk
sht e nevojshme dhe mundsisht kjo t
kryhet sa m shpejt, q t mos nxehet ajri
brenda n frigorifer. Pr ftohjen e tij sht
harxhuar energji elektrike etj.
Kur ham ushqim, trupi jon e shndrron
energjin t akumuluar n ushqimin n energji q t kryejn pun. Automjetet,
aeroplant, dritat, varkat dhe makinat, po ashtu, e shndrrojn energjin n pun. Pun
domethn se dika lviz, t ngriturit e ndonj sendi, dritsimi etj. Kto jan disa nga
llojet e ndryshme t puns.
Energjia solare, energjia e ers, energjia gjeotermale dhe hidro energjia quhen energji
q riprtrihen.
Por, nj numr i madh i formave tjera t energjis q i prdorim n shtpit tona dhe
automjetet nuk riprtrihen.
Fig. 37.7 Laseri
Cka sht energji?
Cka paraqet rrezja e drits? Cilat
jan llojet themelore t energjis?
Numro disa shembuj pr shndrrimin e energjis
prej njrit n tjetr lloj.
Pse sht e rndsishme q t kursehet energjia dhe
si mundet kjo t realizohet?
Demonstroni eksperimente q ta paraqisni
shndrrimin e energjis prej njrit n lloj
tjetr, nprmjet t prdorimit t aparateve t
ndryshme t amvisris. Shikoni video prshkrime pr
prdorimin e laserit.
Drita e laserit
mund t jet e
fokusuar n rreze aq t
fort q mund t bj
vrim n diamant pr
vetm 1/5000-ta pjes
e sekonds. Lasert gje-
jn prdorim t gjer n
kirurgji.
A keni ditur se m shum
se 40% nga nxehtsia e
nj shtpie t zakonshme
humbet nprmjet t
korridoreve dhe mureve.
FJALOR TERMINOLOGJIK
A
Astronomi sht shkenc q merret me studimin e yjeve.
Atmosfera sht mbules ajrore e Toks.
Amidoni sht sheqer i prbr
Adoleshenca sht periudha m aktive n jetn e njeriut, paraqitet prej 11 deri
14 vjet
B
Barngrnsit jan shtaz t cilt ushqehen me ushqim me prejardhje bimore
Bakelit sht polimeri i par i ftuar plotsisht n mnyr artifciale
Barra paraqet produkt pr t cilin n mnyr shkencore sht vrtetuar se nse
u jepet njerzve ose shtazve n sasi t caktuar dhe n mnyr t rekomanduar
mund t shrohen smundjet
Brthama sht organele qelizore e cila paraqet qendr kontrolluese e qelizs
Biologjia sht shkenc pr organizmat e gjalla, ajo e studion natyrn e gjall
Biosfera sht pjes e atmosfers n t ciln ekziston jet
Bashksi jetsore formojn t gjitha organizma t gjalla q jetojn n nj
vendbanim
Breshri paraqitet kur rreth pikave t ngrira t shiut precipitohet uji dhe e njjta
ngrin
Batica sht dukuri e ngritjes alternative t nivelit t detit me ndikimi e forcave
t gravitacionit t Hns dhe Diellit
Mullinjt me er jan mjete pr shndrrimin e energjis s ers n energji
elektrike
Vitaminat jan materie ushqyese t cilat i konsumojm n sasi t vogla do dit
nprmjet t ushqimit
Mulliri e prdor energjin e ujit nga uji dhe e shndrron n energji pr pun
Shirat paraqesin forma t avullit t ujit t kondensuar q bien n Tok
C
Cirus sht re e lart n form t grshets e cila paraqitet gjat kohs s mir
Citoplazma sht materie gjysm e lngt e cila e mbush brendin e qelizs dhe
n t jan t vendosura organelet qelizore
Cunami jan val t mdha t cilat formohen gjat trmeteve t mdha kur
epiqendra sht e pozicionuar nn siprfaqen e oqeanit
Cikli jetsor i nj organizmi tregon ndryshime n rritjen dhe zhvillimin e
organizmit
E
Ekologjia sht shkenc q e studion shprndarjen organizmave t gjalla dhe
lidhjet ndrmjet organizmave dhe mjedisit t tyre jetsor
Ekosistem sht lidhshmri funksionale e jets dhe pjess s mjedisit jetsor t
gjall dhe jo t gjall
Energjia sht aftsi pr kryerjen e ndonj pune
Epiqendr sht vendi n siprfaqen e Toks ku m s shumti ndjehet trmeti
Erozion sht proces i shkatrrimit t shtress siprfaqsore t kores s Toks.
gzosfera sht shtres e vakuumit ose hapsirs pa ajrore
Ekosistemet detare jan pjes nga sistemet ujore m t mdha t planetit
Ekosistemet polare jan shtresat n afrsi t poleve
F
Fmijria sht periudh e jets q paraqitet n mosh ndrmjet 1 dhe 10 vjet
Fmij e porsalindur sht periudh e jets q fllon me lindje dhe zgjat deri n
vitin e par
Fermentim sht proces i vlimit gjat s cils lirohet energji
Fizika sht shkenc q merret me studimin e energjis dhe raportin e tij ndaj
materies
Fokus ose hipoqendr sht quajtur burimi i valve rnse gjat trmetit
Fotosinteza sht formimi i ushqimit dhe oksigjenit n pjest e gjelbra t bims
Fazat e hns (fazat lunare) jan format e ndryshme t cilat i ka Hna pr shkak
t ndryshimit t vazhdueshm t pozits n raport t Diellit dhe Toks
G
Galaksia sht grup yjesh t cilat n mnyr gravituese jan t lidhura
Gejzert jan burime nntoksore t cilat lshojn uj t nxeht
Grup yjesh formojn grupe t yjeve t cilat ndodhen afr njra tjetrs
Gj
Gjeografa sht shkenc q e studion dhe hulumton siprfaqen e planetit Tok
Gjithsia sht hapsira e pafund q na rrethon
do gj ngrns jan shtaz t cilt han ushqim me prejardhje bimore dhe
shtazore
H
Hna sht i vetmi satelit natyror i Toks
Hunda sht organ shqisor pr er
Harxhuesit jan shtazt sipas mnyrs s t ushqyerit, ato prdorin ushqim t
gatshm
Hidrosfera sht mbshtjellsi ujor
Hidrocentral sht vend pozit e cila energjia potenciale e ujit shndrrohet n
energji kinetike, e mandej n energji mekanike dhe n fund n energji elektrike
Humusi sht materie organike n tok
Hudrizim shrben pr kalimin e dimrit t bims n periudha t paprshtatshme
t vitit dhe pr shumim jo gjinor
I
Ind sht shum e qelizave t cilat jan t ngjashme pr nga forma, ndrtimi dhe
madhsia dhe kryejn pun t njjt
J
nosfera (termosfera ) sht shtres e atmosfers q prmban thrrmija t
elektrizuara
Jo gjinore shumimi zhvillohet n pranin e nj prindi.
K
lektort jan mbledhs t nxehtsis, ato e shndrrojn energjin e Diellit n
nxehtsi
mersalizm sht lloj lidhje kur dy organizma t ndryshm jetojn n afrsi t
njri tjetrit, dhe njri organizm ka dobi nga aktivitetet e tjetrit, ndrsa organizmi
tjetr nuk sht as i lnduar me aktivitetet e organizmave tjer dhe as ka dobi
nga ato
meta sht trup i errt qiellor n pjes m t madhe e prbr nga akulli,
kur kometat jan afr Diellit nj pjes e akullit t tyre kalon n gaz. Te kometa
dallojm kokn dhe bishtin.
Korja Kontinentale sht kore e Toks
Krater sht hapje e vullkanit nga e cila del llava
Kultur e indit sht veprim me t cilin ftohen bim t reja nga nj grup qelizash
t nj bime
umulonimbus sht re e ult shum e madhe ku gjat kohs s keqe shpesh
bie breshri
umulus sht re e bardh e cila vrehet gjat kohs s mir
Kimia sht shkenc e cila merret me studimin e vetive, prbrjes dhe strukturs
s substancave si dhe ndryshimet q ndodhin gjat reaksioneve kimike
Klorimi sht metod pr dezinfektimin e cila rekomandohet q t sigurohet
uj t pastr npr shtpia, shtohet n sasi t vogla pr shkatrrimin e
mikroorganizmave t mundshme n uj
Kloroplastet jan organele qelizore n qelizn bimore, prmbajn materie t
gjelbr e cila merr pjes n procesin e formimit t ushqimit n bim
Klorofl sht materia e gjelbr n kloroplastet
Korja oqeanike ndodhet nn fundin e oqeaneve
Kokrrza t amidonit jan organele qelizore tek bimt ku akumulohet ushqimi
rezerv
litje sht proces i prpunimit special termik n t ciln zmadhohet fortsia
dhe ngurtsia e qelqit
L
Llava sht mas e lngt e nxeht e cila del nga vullkani aktiv
Laser sht burim optik q emiton tuf rrezesh
Lastar jan pjes t cilat i lshon bima
Litosfer sht korja e Toks
Lkura e mbulon trupin e njeriut dhe kryesisht sht e kyur n mbrojtjen e
trupit nga humbja e ujit, nga bakteret, drits dhe lndimit
M
Mjedis jetsor paraqet vend n t ciln zhvillohet ndonj lloj bimor ose shtazor
Mnjanim sht lirim nga materiet e panevojshme jasht nga trupi
Mushkri t bardha jan organe pr frymmarrje tek njeriu
Mur qelizor sht mbshtjellsi plotsues i qelizs bimore
Mbshtjellsi qelizor sht membran e holl e cila e kontrollon at q hyn
dhe del nga qeliza
tim sht proces i erodimit mekanik ose kimik n siprfaqen e qelqit
zosfera sht shtres e atmosfers n t cilin ka rnie t madhe t temperaturs
Matje sht metod me t ciln prcaktohet vlera e ndonj madhsie fzike me
ndihmn e instrumenteve matse prkatse.
Mishngrnsit jan shtaz t cilt han ushqim me prejardhje shtazore
teor sht trup qiellor e cila duke rn npr atmosfer len gjurm t
ndritshme
Mikroorganizm sht do organizm i gjall q nuk mundet t shihet me sy
Mikroskop sht mjet me t ciln vzhgohen organizmat e imta ose pjest e saja
Materiet minerale n sasi t vogla jan t domosdoshme pr punn e rregullt
t organizmit
Vettima shohim kur ka zbrazje t sasis s madhe t elektricitetit
utualizm sht lloj i lidhjes e cila e prshkruan dy organizma t ndryshm
t cilat jetojn n afrsi t njri tjetrit, e do organizm ka dobi nga aktivitetet e
organizmit tjetr
Madhsit fzike kan vetit e lndve dhe dukurit si dhe karakteristikat e
materies
Materie ushqyese sht do komponim q ndodhet n ushqim dhe shfrytzohet
Mlia e zez sht organ n sistemin e tretjes
N
Nxitje jan informatat t cilat pranohen nga mjedisi i jashtm nprmjet t
organeve t veanta
Najlon sht material polimer
Ndjeshmria sht aftsia e organizmit ose organit t prgjigjen n nxitjet e
jashtme
Nj
Njsi paraqet themel i raporteve ekologjike, ai sht sistem i gjall q realizon
lidhje me mjedisin jetsor
Njsi matse sht madhsi e sasis fzike
O
Organizmat njqelizor jan organizma t ndrtuara vetm prej nj qelize
Ozon sht gaz n atmosfer, n shtres t holl dhe e thith pjesn m t madhe
t rrezeve diellore t dmshme
Organ sht grup prej indesh t cilat kryejn nj funksion
Organizm sht lidhshmria e sistemeve organike n nj trsi
Zbatica sht dukuri e lshimit t nivelit t detit me ndikimin e forcave t
gravitetit t Hns dhe Diellit
Organizmi shumqelizor sht organizm i ndrtuar prej m shum qeliza
P
Parazitizm sht lloj i lidhjes s dy organizmave t ndryshm t cilat jetojn
n afrsi t njri tjetrit, dhe njri nga organizmat, organizmi parazit, ka dobi n
llogari t tjetrit organizm
Proteinat jan materie ushqyese t cilat m s shumti ndodhen n ushqim me
prejardhje shtazore, ndrsa pr organizmin jan t nevojshme pr ndrtimin e
qelizave
Planett jan trupa qiellor t errt, ato nuk formojn drit por vetm e dbojn
Plastika sht material organik artifcial
Polirim (pastrim)sht metod pr mnjanimin e jo homogjenitetit optik
t qelqit, e cili paraqitet pr shkak t prezencs s valve n siprfaqen dhe
trashsin e pabarabart

Popullacion sht grup prej njsish t cilat jetojn n hapsir t caktuar
Toka paraqet shtres siprfaqsore e kores s Toks, sht e formuar nga
thrrmijat minerale, materie organike, uj, ajr dhe organizma t gjalla
Profli toksor prfshin t gjith horizontet toksore n t cilat antarsohet
toka gjat procesit t formimit
Pleqria sht periudh e ciklit jetsor e cila dallohet me zvoglim t
prgjithshm t t gjitha funksioneve n organizmin
Prodhuesit jan bim sipas mnyrs s t ushqyerit
Pllenim sht bashkim i qelizs mashkullore dhe femrore
Pluhurim sht procesi kur kokrrat e polenit shprndahen prej njrit n lule tjetr
Pyll paraqet zon e dendur me drunj
Q
Qelq sht material i ngurt i cili ftohet me ngurtsimin e tretjeve silikate t
ftohura
Qeliza sht njsia themelore ndrtuese e t gjitha organizmave t gjalla
R
Rritje sht zmadhimi i mass trupore t organizmit
Riciklim sht prpunim i materialeve t prdorura pr ftimin e produkteve t
reja
Rizome jan mbeturina nntoksore nga t cilat formohet bim e re
Rinia sht periudh e jets, zgjat deri n 18 vjet dhe dallohet me pjekuri gjinore
Rr
Rrufe sht zri q e dgjojm kur ka stuhi
S
Sistemin diellor e prbjn Dielli, planett dhe trupat tjer qiellor
Stalagtite dhe stalagmite jan stoli t shpellave t cilat krijohen me shtresimin
e materialit glqeror
Satelit natyror sht objekt q rrotullohet rreth ndonj planeti ose trupi qiellor
m e madhe nga ajo
Sterilizimi sht proces teknologjik gjat s cils me nxehjen shkatrrohen
mikroorganizmat
Sistem organik sht grup prej organesh t lidhura ndrmjet veti n kryerjen e
ndonj procesi jetsor
Syri sht organ pr shikim
Stiropori sht shkum e bardh e ngurt e cila n vete ka robruar 98% ajr
ka pesh t vogl dhe aftsi t mdha termoizolatore
Simbioza sht raport ndrmjet dy organizmave q jetojn bashk ose derisa
edhe bashkim t dy organizmave t ndryshm
Satelit sht trup qiellor e cila rrotullohet rreth ndonj planeti
Stome (gojza) jan hapje t cilat ndodhen n gjethe
Stratosfera sht shtres e atmosfers e cila prmban ozon i cili na mbron nga
rrezatimet ultraviolete t rrezikshme
Stratus sht re e ult e pa form n majat e maleve, prej tij bie shi i imt ose bor
Stuhi sht disbalansimi n atmosfer
Brym vrehet gjat dimrit kur koha sht e hapur
Sh
Sheqernat jan materie ushqyese t cilat organizmit i japin energji
Shkmbinjt sedimentues krijohen me precipitimin e materialit t imt t rrs,
argjilit, glqerorit, mbeturinat e shtazve t vdekura (nafta), mbetje t bimve
(karbon) etj.
Shkalla e Rihterit e mat fuqin e valve rnse dhe energjin q lirohet gjat
dridhjes
Shqisat jan organe nprmjet t cils pranohen nxitjet nga mjedisi i jashtm
Shprndarje sht primi i fars n tokn pjellore
Shkencat natyrore merren me studimin e natyrs dhe organizmave t gjalla
Shkrettir sht rajon ku shirat mesatare vjetore rrall e tejkalojn m shum
se 250 mm
Shumimi gjinor sht bashkim i qelizs seksuale mashkullore dhe femrore
dhe formimi i organizmit t ri
Shkalla Mikroseizmike Evropiane (EMS) sht shkall me t ciln vlersohet
intensiteti i trmetit
Shkmbinj magmatik krijohen pas erupsionit vullkanik, magma del n
siprfaqen, ftohet dhe kalon n shkmb t ngurt
Shkalla e Merkalit sht shkall e cila i mat efektet e trmeteve n siprfaqen e
Toks
Shartimi sht proces i bashkimit t dy bimve t ndryshme n at mnyr q
ato t jetojn si nj bim
Shkmbinjt e ndryshuara (metamorfe ) formohen nga sedimentet dhe nga
shkmbinjt magmatik n brendin e kores s Toks nn ndikimin e shtypjes s
lart dhe temperaturave t larta
T
leskop sht mjet me t ciln mundet m mir t vzhgohen planett
raheje jan organe pr frymmarrje tek insektet
Grabitsi sht organizm q han organizmin tjetr
roposfra sht shtresa m e ult dhe m i dendur i atmosfers n t ciln
ndodhin t gjitha dukurit kohore
Tundra sht zona rreth rrethit Arktik ndrmjet pyjeve veriore dhe mbulesa e
vazhdueshme e akullit rreth polit Verior
Trupa qiellor jan t gjitha objektet n gjithsi, dhe at yje, planet, asteroide,
satelitt natyror, kometa, meteor, galaksi etj.
Trmet sht dukuri natyrore e Toks, e cila paraqitet pr shkak t zhvendosjes
s pllakave tektonike ose lvizjes s kores s Toks, e prcjell me lirimin e sasis
s madhe t energjis e cila shkakton dridhjen e toks.
Tiptha (plisa) jan vende pr mbajtjen e ushqimit rezerv dhe organe pr
shumim
T
Tharm sht krpudh njqelizore
U
Ushqim i shndetshm sht do ushqim e cila kontribuon n baraspeshn e
trupit, rezistenc ndaj stresit, infeksioneve dhe smundjeve
Ushqimi sht konsumimi i materieve ushqyese n trup q ta sigurojm se trupi
mund t rritet n rregull dhe t gjitha organet ti kryejn funksionet e veta n
rregull
Ushqimi i konservuar sht metod e ruajtjes n t cilin ushqimi prpunohet
dhe paketohet q t pengohet ose ngadalsohet humbja e kualitetit ose vlers
ushqyese
Uthull sht lng alkoolik n t ciln i sht lejuar t merr shije t thart
V
Verza jan organe pr frymmarrje tek shtazt q jetojn n mjedis ujor
Vend jetes sht vend n mjedisin jetsor n t ciln ndikojn faktor t
veant ekologjik
Vakuol sht organele qelizore karakteristike vetm pr qelizn bimore
Veshk jan organe pr mnjanimin e materieve t panevojshme
Vullkan sht hapje ose plasaritje e kores s Toks ku del magma n form t
llavs
Veshi sht organ pr dgjim i cili sht i specializuar pr pranimin e zrit, e po
ashtu ndihmon n mirmbajtjen e baraspeshs.
Vesa krijohet kur nett jan t hapura gjat vers, e veanrisht paraqitet n
vendet me lagshti m t madhe
Y
Ylli sht trup i madh qiellor i cili sht i ndrtuar nga gazra t nxehta
Yndyrat jan materie ushqyese t cilat organizmit i japin nxehtsi dhe energji
pr kryerjen e aktiviteteve fzike ose pun t krejt trupit.
Z
Zigot sht vez e pllenuar nga e cila zhvillohet organizmi i ri
Zbrthyesit jan organizma t cilat i prdorin shtazt e vdekura dhe bimt
Zinxhiri i t ushqyerit sht lidhshmria e organizmave t gjalla sipas t
ushqyerit, na tregon se si pr punn e prditshme konsumojm ushqim dhe si
materiet ushqyese dhe energjia prohen nga organizmi n organizm
ZH
Zhvillim sht formimi i pjesve t trupit dhe ftimi i ngjashmrive me prindrit
e tyre