Professional Documents
Culture Documents
Temel Hücre
Teorisi
Küçük Hayvan Bitki Temel hücre teorisine göre; yafla-
Virüs Bakteri
moleküller hücresi hücresi
yan organizmalar›n yap›sal ve ifllevsel
özelliklerinin temel biriminin hücre ol-
du¤u ve hücrenin tek bafl›na canl›l›k
Elektron mikroskobu özellikleri olan beslenme, üreme ve
Ifl›k mikroskobu
metabolizma ifllevlerini yürütebildi¤i,
ayr›ca tüm canl›lar›n da hücrelerden
Hücre büyüklüklerinin kendi aralar›nda ve di¤er yap›sal elemanlarla karfl›laflt›r›lmas›
olufltu¤u görüflü kabul edildi.
Organel
Makromolekül R-O-R
Hücre Eter -O- oksi
Enzimatik tepkimelerde
anahtar kilit etkileflimi
Doku Aldehit C=O karbonil
lünün özgül olarak kendilerini tan›ma
Organ
ve tepkimeye girebilmesini sa¤larlar.
Keton C= karbonil
Sistem Bu özelliklerinden dolay› bir enzimin
(hücre içi ya da d›fl› tepkimelerin biyo-
Karboksilik -CO2H karboksil lojik katalizörleri) substrat›na özgül-
Organizma asit
lük göstermesi için, substrat›n üç bo-
yutlu yap›s› yan›nda sahip oldu¤u ifl-
-CO2-
Ester karboalkoksi levsel grubun da etkisi vard›r. Biyo-
kimyada bu tepkime, anahtar kilit etki-
Canl› bir organizmada yap›sal hiyerarfli ‹fllevsel gruplar leflimi olarak tan›mlan›r.
Vezikül Lizozom
Sitoplazma
Ragella
Düz Kloroplast
Ökaryotik Plazma zar› endoplazmik
hayvan Granüllü Düz retikulum Plazma zar›
Ökaryotik Prokaryotik bakteri
endoplazmik endoplazmik
hücresi Ribozom Golgi cisimci¤i Hücre duvar› bitki hücresi hücresi
retikulum retikulum
Zar Proteinleri
Hücre zar›nda çok farkl› iflleve sahip
proteinler bulunur. Zar proteinlerini
zardaki yerleflimlerine göre, “integral”
ve “periferal” olarak ikiye ay›rmak
mümkün. ‹ntegral proteinler, zar›n her
iki taraf›na do¤ru yerleflim gösterirken,
periferal proteinler, ya iç ya da d›fl taba-
kada bulunurlar. Bafll›ca zar proteinleri
ve ifllevleri flöyle s›ralanabilir:
Çapa proteinleri: Zarlar›n birbirleri-
ne tutunmas› ve s›k› ba¤lant› noktalar›- Fagositoz
n›n oluflmas›n› sa¤larlar.
Bikarbonat-klor
Zar Geçirgenli¤i Sitoplazma
pasif geçiflte Zar geçirgenli¤i ve zarlardan geçifl Hücre zar›n›n çevreledi¤i bir alanda
görev alan bir Tafl›y›c› protein (transport), dört flekilde olur. hücre içi s›v› ve hücre organellerini içe-
integral
protein
Filtrasyon: Bir bas›nç etkisiyle uy- ren aland›r. Hücre içi s›v› ve organeller
gun boyuttaki parçac›klar›n mevcut ka- olmak üzere iki önemli bölüm içerir.
nallardan geçiflidir. Kan damarlar›nda
kan bas›nc› etkisiyle besin maddeleri ve
di¤er substratlar›n hücreler aras› s›v›ya Hücrelerin
s›zmas›, buna iyi bir örnek. Hücrelerin konsantre tuz
Tan›ma proteinleri: Zara yerleflik ba- Tafl›y›c› arac›l›¤›yla geçifl: Protein ya- distile suya solüsyonuna
konmas› konmas›
z› karmafl›k proteinler (glikoproteinler p›l› tafl›y›c›lar arac›l›¤›yla aktif ya da pa-
gibi, baflka bir yap›yla birleflmifl protein- sif olarak gerçekleflen geçifllerdir.
ler) sayesinde zar, ba¤›fl›kl›k hücreleri Kesecikler arac›l›¤›yla geçifl: Hücre
taraf›ndan tan›n›r. zar›n›n s›v› (pinositoz) ya da kat› (fago-
Zar enzimleri: ‹ntegral ya da perife- sitoz) substratlar› hücre içine ald›¤› (en-
Hücrelerin fliflmesi Hücrelerin
ral yerleflim göstererek, substratlar›n› dositoz), ya da hücre içi art›klar› bir zar- büzüflmesi
ve parçalanmas›
bu bölgelerde ürüne çevirirler. la çevreleyerek hücre d›fl›na att›¤› (ek-
Almaçlar: Hormon ya da iletici al- zositoz), farkl› bir geçifl mekanizmas›- Bir eritrositin (k›rm›z› kan hücresi) yüksek ve dü-
maçlar› olarak bulunurlar ve biyokim- d›r. flük deriflimli s›v›lardaki durumu
yasal etkinin meydana gelmesinde rol Difüzyon: Zardan rahatça geçebilen
alan bir basama¤› olufltururlar. iyon ya da moleküllerin, deriflim fark›na Hücre ‹çi S›v› (Sitozol)
Tafl›y›c› proteinler: Enerji kullan›la- göre, yüksek deriflimden düflü¤e do¤ru
rak aktif geçifl ya da enerji kullan›lma- ak›m›d›r. Moleküllerin, lipid zarlardan Erimifl halde besin maddelerini,
dan gerçekleflen pasif difüzyon gibi tafl›- geçebilmesinde büyüklükleriyle yükleri iyonlar›, proteinleri ve at›k maddeleri
ma olaylar›nda dolays›z rol oynarlar. önemlidir. içeren bölümdür. Hücre zar› arac›l›¤›yla
hücre d›fl› s›v›dan ayr›lm›flt›r. Hücre
Hücred›fl› bölge Tafl›y›c› protein Hücred›fl› bölge
içindeki ve d›fl›ndaki s›v› aras›nda üç
önemli fark vard›r.
*Hücre içi s›v›da esas olarak potas-
yum (K) iyonu bulunurken, hücre d›fl›
s›v›n›n ana iyonu sodyumdur (Na).
Sitoplazma *Hücre içi içerik, protein derifliminin
Sitoplazma
yüksek olmas› sayesinde s›v› reçel ile jel
Hücred›fl› bölge aras› bir k›vamdayken, hücre d›fl› s›v›-
Hücred›fl› bölge n›n deriflimi daha azd›r.
*Lipid ve karbonhidrat deriflimi, hüc-
re içi s›v›da daha düflüktür.
Sitoplazma ayr›ca suda çözünmeyen
Sitoplazma yap›lar da içerir. “‹nklüzyon” olarak ad-
Sitoplazma land›r›lan bu yap›lar›n büyük k›sm›n›,
depo edilen glikojen ve lipid damlac›k-
Aktif iletimde görev alan bir tafl›y›c› protein ve bu ifllemde kullan›lan ATP lar› oluflturur.
Organeller
Organeller, hücrenin me- ve kalp kas› hücreleriyle sinir
tabolizmas›n›n sürdürülme- hücrelerinde bulunmazlar.
sinde özel görevler yükle- Kirpiçik (silyum), 9 adet
Plazma
nen çok önemli yap›lard›r. membran› mikrotübül destesinden olufl-
Zara ba¤l› (membranöz) ve mufl bir yap›d›r. Temel ifllevleri
Plazma Mikrotübül
zardan ba¤›ms›z (nonmemb- hücre yüzeyini art›rmak ve sü-
membran› Mitokondri
ranöz) iki organel grubu müksü yap›lar›n hücre yüze-
vard›r. Zardan ba¤›ms›z or- yinden aktar›lmas›n› sa¤lamak-
Ribozomlar
ganeller, hücre içi s›v›yla t›r.
do¤rudan iliflkiliyken, zara Kamç›, kirpikçi¤e benzer,
ba¤l› organeller, lipid bir ancak ondan daha uzundur.
zarla çevrilmifl halde hücre Mikro ve orta Temel ifllevi hücrenin hareketi-
büyüklükteki
içi s›v› içinde, ancak s›v›dan filamentler ni sa¤lamakt›r. Sperm hücrele-
izole halde bulunurlar. ri, insan›n kamç›ya sahip tek
fiekil: Hücre iskeleti temel elemanlar›
*Zardan ba¤›ms›z organeller; hücre hücresidir.
iskeleti, mikrovilluslar (hücre d›fl›na oluflur. Özellikle kalp ve iskelet kasla-
do¤ru olan ç›k›nt›lar), sentriol, silia, r›nda yo¤un olarak bulunur. Bu hüc- Protein Üreten
flagella ve ribozomlard›r. relerde aktin iplikçikleriyle beraber
*Zara ba¤l› organeller; mitokondri, kuvvetli kas›lma hareketini gerçeklefl- Fabrikalar: Ribozomlar
endoplazmik retikulum, golgi cisimci- tirir.
¤i, lizozomlar, peroksizomlar ve çekir- *Mikrotübüller, tüm hücrelerde bu-
dektir. lunan ve tübulin adl› proteinden olu- Hafif altbirim
flan, 25 nanometre çap›ndaki borucuk-
Hücre ‹skeleti lard›r. Bir binan›n ana kolonlar›na
benzeyen bu yap›lar, hücrenin ana ça-
A¤›r altbirim
Özelleflmifl yap›sal proteinlerin t›s›n› olufltururlar. Di¤er iplikçikler,
oluflturdu¤u hücre iskeleti, hücre içini bu ana kasnak içini dolduran ve a¤s›
bir a¤ gibi sarar ve hücre yap›s›na es- özellik gösteren protein yap›lard›r. Ribozom
neklik ve sa¤laml›k kazand›r›r. Hücre Mikrotübüller ayr›ca, sentriol, kir-
iskeletini oluflturan proteinler, kal›n- pikçik (silyum) ve kamç› gibi organel- Ribozomlar, 25 nanomikron çap›n-
l›klar›na göre dörde ayr›l›rlar: lerin de yap›s›n› olufltururlar. da ve yaklafl›k %60’› RNA, %40’› da
*Mikro-iplikçikler, çap› 6 nanomet- protein olan yap›lard›r. Protein üreti-
reden küçük olan protein yap›lard›r. Hareket Sa¤lay›c›lar: minin gerçekleflti¤i zemini oluflturur-
Büyük k›sm›n› aktin proteini olufltu- lar. Bir bak›ma, hammadenin geldi¤i
rur. Bunlar, hücre zar›n›n integral pro- Sentrioller, Kirpiçikler ve bunlar›n ürüne dönüfltürüldü¤ü
teinleriyle iliflki kurarlar ve bu sayede fabrikalara benzerler. Ribozom say›s›
zarla sitoplazma içi a¤›n ba¤lant›s›n› ve Kamç›lar hücre tipine göre farkl›l›k gösterir.
sa¤larlar. Ayr›ca orta kal›nl›ktaki iplik- Sentrioller, silindirik yap›l›, k›sa Protein sentezinin yo¤un oldu¤u hüc-
çiklerden miyozinle ba¤lant› sa¤laya- mikrotübüllerdir. Hücre bölünmesi s›- relerde bol bulunurken, ya¤ sentezi-
rak, hücrenin aktif hareketini sa¤lar- ras›nda DNA zincirlerinin her birini nin yap›ld›¤› bir ya¤ hücresinde say›s›
lar. bir kutba do¤ru çekerek hücre bölün- daha azd›r. Protein sentezinde ifllevsel
*Orta kal›nl›ktaki iplikçikler; 7-11 mesinin gerçekleflmesinde rol oynar- olan ribozomlar, endoplazmik retiku-
nanometre çap›nda ve temelde miyo- lar. K›rm›z› kan hücrelerinde, iskelet luma ba¤l› ve sitoplazmada da¤›n›k ol-
zinden oluflmufl yap›lard›r. Organel mak üzere iki flekilde bulunur. Endop-
konumlar›n›n sabitlenmesi ve hücre lazmik retikluma ba¤l› ribozomlar,
içine al›nan yap›lar›n sitoplazma içine esas olarak protein sentezinin gerçek-
yönlendirilmelerinde rol al›r. leflti¤i alanlard›r. Bu alanlar ribozo-
*Kal›n iplikçikler; çap› 15 nanomet- mun hafif ve a¤›r iki alt-birimi taraf›n-
reden büyük miyozin demetlerinden dan oluflturulurlar.
D›fl zar
‹ç zar
Enerji olarak, günümüzde kullan›lan
Matrisks
Krista motorlara göre çok daha yüksek verim-
de çal›flan bu sistem, oksijen varl›¤›nda
bir molekül glukoz bafl›na yaklafl›k 38
mol ATP eldesi sa¤lar ve bu duruma ae-
robik (oksijenli) glikoliz ad› verilir.
Mitokondri içermeyen hücrelerdey-
se, anaerobik (oksijensiz) glikoliz süre-
ci ifller ve 1 molekül glukoz bafl›na 2
molekül ATP geliri elde edilir, bu ne-
denle de enerji kazanc› aerobik solu-
Tilakoit numa göre 19 kat daha az olur.
Lamel ‹ç zar Oksijeni yeterli ve mitokondrisi
olan hücrelerde, enerjinin %95’i aero-
bik glikoliz ile karfl›lan›r.
DNA
RNA
Çekirdek
bilgi
Sitoplazma
Çekirdek zar› Dördüncül yap›
Çeviri
Protein Protein sentezi
Ribozom
Proteinlerin birincil,
ikincil, üçüncül ve
Santral dogma dördüncül yap›lar›
Protein
DNA t RNA
mRNA
Amino asitler
RNA rRNA
Polimeraz
Spermatogenez Oogenez
Cinsiyet hücresi
diploid (2n)
Mitoz
Spermatogonium,
oogonium
diploid (2n) Mitoz
Yavru
kromozomlar Anafaz Birincil sperm hücresi,
Hücrenin
yumurta hücresi I. Mayoz
Çekirde¤in
bölünme izi oluflumu diploid (2n) bölünme
Zigotun oluflumu
ve endometriuma
göçü
Trofoblast
‹ç hücre kitlesi
Blastosist
Embriyo oluflumu
Rahim bofllu¤u
Endometrium m›fl durumda.
Yafllanma ve ölüm kavramlar› ne
Mayoz bölünmenin evreleri ve özellikleri
dönemde, art›k embriyo olarak adland›- kadar so¤uk gelirse gelsin, devam
r›lan yap›da tüm önemli organ ve organ eden hücresel program›n parçalar› ol-
Sa¤l›kl› bir insanda 200 farkl› çeflit- sistemleri geliflmeye bafllar. du¤undan, kaç›n›lmaz gerçeklerden-
te, yaklafl›k 100 trilyon hücre bulu- dir. Yafllanma ve ölüm, hücrelerin ge-
nur. Farkl› tiplerdeki bu hücrelerin netik malzemesinde kodlanan ve za-
kayna¤›, bafllang›çta haploid (n) say›- Hücre Program›n›n man içinde etkinleflen gen bölgeleri-
da kromozom içeren sperm ve yumur- nin ürünleri olan proteinlerin etkileri
ta hücresinin birleflmesi sonras› olu- Son Perdesi: Yafllanma sonucu gerçekleflir.
flan ve diploid (2n) say›da kromozom Ve Ölüm Ölümsüzlük ya da uzun süreli ya-
içeren “zigot”tur. flam üzerine düflünceler, insanl›k tari-
Dünyam›zda var olan tek ya da çok hi kadar eskidir. Binbir gece masalla-
hücreli tüm canl›lar›n r›nda ab-› hayat’› (ölümsüzlük suyu-
Mitoz,
Yenido¤an yaflamlar› sonsuz olma- nu) arayan masal kahramanlar› ya da
farkl›laflma ve
(2n) büyüme y›p, hepsinin belirlen- çocuklu¤umuzda okudu¤umuz, ölüm-
mifl bir yaflam süreleri süz çizgi roman kahramanlar› hep
vard›r. Yafllanma ve uzun süreli yaflam ya da ölümsüzlü¤e
Mitoz
farkl›laflma ölüm hakk›nda birçok duyulan bir hayranl›¤›n ifadeleriydi.
ve büyüme kuram ortaya at›lm›fl ol- Günümüzde yap›lan bilimsel çal›flma-
Eriflkin (2n) sa da, bu sürecin tek bir lar, insan›n, yaflam süresini olabildi-
Zigot (2n) Mayoz kuramla ayd›nlat›lama- ¤ince uzatabilmek için, hücre harabi-
Mayoz
yaca¤›, pek çok etkene yetini art›ran serbest radikal oluflumu,
Birleflme Sperm (n) ba¤l› olarak geliflti¤i ve afl›r› beslenme, sa¤l›ks›z ortamlar (ha-
baz› genlerin etkinlefl- va kirlili¤i, kimyasal ve fiziksel zararl›
Yaflam döngüsünde mayoz ve
Habloid dönem
mesiyle gerçekleflti¤i etkenler) gibi olumsuz etkilerden ka-
mitoz bölünmenin yeri Yumurta (n) Diploid dönem görüflü a¤›rl›k kazan- ç›nmas› gerekti¤ini belirtiyorlar.
Do¤um öncesi
Zigottan fetusa kadar olan dönemde yap›sal de¤ifliklikler Embriyodan fetusa, haftalar içinde izlenen yap›sal ve fonksiyonel geliflim
Fizyolojik Bir Süreç: çevesinde, ölüm sinyali alarak canl›l›kla- olarak hücre, h›zla y›k›ma u¤rayarak
r›n› sonland›rmalar› anlam›na gelir. ölür. Hücre, günümüzde bile ayd›nlat›-
Hücre Ölümü Çok karmafl›k mekanizmalar sonucu lamam›fl pek çok s›rr› saklar. Hücre
Hastal›klar ve kazalar d›fl›ndaki gerçekleflen apopitozda, baz› genlerin üzerine yap›lacak araflt›rmalar, baz›
ölümler, yafllanma sürecinden sonra, etkinleflmesi sonucu, baflta DNA’y› y›k›- hücresel mekanizmalar›n anlafl›lmas›-
çekirdekteki gen bölgesi ya da bölge- ma u¤ratanlar› (endonükleazlar) olmak n› sa¤layacak; baflta kanser olmak
lerinin etkinleflmesinin bir sonucudur. üzere, di¤er organellere de zarar veren üzere birçok hastal›¤›n erken tan› ve
Nekroz ve apopitoz olmak üzere iki ve bir flekilde hücrenin ölmesine neden tedavisi, ayr›ca canl› ve canl›l›k kav-
tür hücre ölümü vard›r. olan y›k›c› proteinlerin sentezlenmesi ramlar› konusunda da bizlere yeni
söz konusudur. Bunlar›n bir sonucu ufuklar açacakt›r.
Nekroz: Patolojik olaylar sonucu
geliflen hücre ölümleridir. Hücre hasa- Apopitozda hücre ölüm mekanizmalar›ndan biri, Yrd. Doç. Dr. Hakan Boyuna¤a
r› oluflturan travma, hücre kanlanmas›- endonükleazlar›n sal›n›m› K›r›kkale Üniversitesi, T›p Fakültesi
Biyokimya Anabilim Dal›
n›n, dolay›s›yla oksijenlenmenin bozul- Öldürücü proteinin
gen bölgesinin hboyunaga@excite.com
mas›, enfeksiyon gibi nedenlere ba¤l› aktivasyonu
olarak gerçekleflir. Organeller flifler, Kaynaklar
Martini F.H, Fundamentals of Anatomy and Physiology. Prentice
hücre s›n›rlar› düzensiz hale gelir ve Öldürücü Hall. Englewoods Cliff, N.J. pp.30-61
bunlar›n bir sonucu olarak da hücre Protein Arking R. 1991. Biology of Aging: Observations and Principles.
Prentice Hall, Englewoods Cliff, N.J. pp.284-285
bütünlü¤ü kimyasal ve yap›sal olarak http://telomeres.virtualave.net/theories.html
Apopitotik http://www.DennisKunkel.com
bozulur. Hücre http://www.cytochemistry.net/Cell-biology/
Apopitoz: Sonbaharda yapraklar›n http://www.meddean.luc.edu/lumen/MedEd/
Endonükleaz http://gened.emc.maricopa.edu/bio/BIO181/BIOBK/
dökülmesi anlam›na gelen bu terim, http://www.uoguelph.ca/zoology/devobio/
http://www.accessexcellence.org/AB/GG/
normal yaflam sürecini tamamlayan http://www.thinkquest.org/library/lib/site_sum_outside.html
hücrelerin, sahip oldu¤u program çer- DNA’n›n parçalanmas› http://ntri.tamuk.edu/cell/cell.html
De¤iflime u¤rayan proteinler Hücresel proteinlerin flekilsel de¤iflimleri, onlar›n ifllevsel özelliklerini de Yafllanmay› kesin olarak ayd›nlatamamaktad›r.
bozabilir.
DNA hasar› ve tamirinin DNA’da oluflan hasarlar›n ileri yafllarda tam düzeltilememesi (telomer ku- Yafllanmada, DNA hasar› ve tamirinin rolü tam
gerçeklefltirilememesi ram›n› da içerir). olarak bilinmemektedir.
Çapraz iliflkiler kuram› Kollajen gibi büyük moleküller zaman içinde birbirlerine ba¤lanarak ifl-
levlerini kaybederler
Nöroendokrin kuram› Nöroendokrin sistemde zaman içinde oluflan fonksiyon kayb› Bu durum sadece kad›nlar›n üreme sisteminde
gösterilmifltir
Serbest radikal kuram› Serbest radikaller, hücresel hasar› art›rarak yaflam süresini k›salt›r. Yafll›l›kla birlikte artan birçok hastal›¤›n temelinde
serbest radikal hasar› vard›r.
Genetik Gen ifadesi s›ras›ndaki bir de¤ifliklik, hücre yafllanmas›na neden olur. Hücrenin yap›sal ve ifllevsel özelliklerini
bozucu tarzda olur.
Ölüm iflareti Yafllanan hücrelerin d›fl zarlar›nda, ölümüne neden olan protein yap›lar
oluflur.
At›klar›n birikimi At›klar›n birikimi sonucu hücre ifllevleri bozulur.
Diyet K›s›tlanmas› %25’lik bir diyet k›s›tlamas›n›n yaflam süresini %30 oran›nda art›rd›¤›, Olas› nedeni, serbest radikal oluflumunun
deneylerle gösterilmifltir. azalmas›d›r.