Prof. Dr.

Hüseyin ÇAKALLI Saymanın Temel Prensipleri Kombinasyonlar Ayrık Matematik

1.3. Kombinasyonlar: Binom teoremi

Bir deste 52 lik standard oyun kağıdı kupa, karo, maça ve sinek olmak üzere dört
farklı çeşitten oluşur. Her bir çeşitten 13 kart vardır. Bunlar, birli, ikili, üçlü, dörtlü,
beşli, altılı, yedili, sekizli, dokuzlu, onlu, kız , erkek ve papazdır. Eğer yerine tekrar
koymaksızın arka arkaya standard bir oyun kağıdından üç kart çekersek, bu takdirde
çarpma kuralından,
52x51x50=52!/(49!)=P(52,3)
olası durum söz konusudur bunlardan biri AH (kupa birli) , 9C ( sinek dokuzlusu) ve
KD (karo papazı) dır. Eğer bunun yerine aynı anda üç kart birden seçersek ve
kartların sırası önemli değilse bu takdirde AH-9C-KD, AH-9D-KC, 9C-AH-KD, 9C-
KD-AH, KD-9C-AH ve KD-AH-9C şeklinde altı permütasyon vardır ve bunların hepsi
de bir tane sırasız üçlüye karşılık gelir. Sonuç olarak, üç kartın sıralama olmaksızın
her bir seçimi ya da kombinasyonu üç kartın (3!) permütasyonuna karşılık gelir.
Bunu aşağıdaki şekilde ifade edebiliriz.
(3!)(52 li desteden üç kart seçimlerinin sayısı)=(52 kart için üçlü permütasyonların
sayısı)
dır.
Sonuç olarak, standart bir kağıt destesinden yerine koymaksızın üç kart (52!)/(3!)49!)
= 22.100 yoldan seçilebilir.
Eğer n tane farklı nesneden başlarsak ve bu nesnelerin r tanesinin sıralamaya
bağlı olmaksızın seçimi ya da kombinasyonu bu n tane nesneden r taneli (r!) tane
permütasyonuna karşılık gelir. Böylece n tane nesnenin r taneli
kombinasyonlarının sayısı 0 ≤ r ≤ n olmak üzere
P(n, r) n!
=
C(n,r)= r! r!(n − r )!

dir.

⎛n⎞
⎜ ⎟
⎜ ⎟
C(n, r) sembolü yerine ⎝ 0 ⎠ sembolü de kullanılır. Her iki sembol de n altında r
olarak okunur. Burada her n ≥ 0 için C(n,0)=C(n,n)=1 olduğunu görüyoruz. Hatta

11
Prof. Dr. Hüseyin ÇAKALLI Saymanın Temel Prensipleri Kombinasyonlar Ayrık Matematik

her n ≥ 0 için C(n, 1)=C(n, n-1)=n dir. 0 ≤ r ≤ n olduğu zaman C(n, r)=C(n, n-r)
dir. 0 ≤ n ≤ r olduğu zaman C(n, r)=0 olarak alınır.
Bir sayma problemi ile ilgilenirken, problemde sıranın önemi hakkında kendimize soru
sormalıyız. Sıra önemli olduğu zaman permütasyonların ve düzenlemelerin terimlerini
düşüneceğiz ve çarpımın kuralını düşüneceğiz. Sıranın önemli olmadığı durumda
problemi çözmede kombinasyon önemli rol oynayacaktır.

Örnek 1.18. Bir ev hanımı bir komitenin üyelerinin bazılarını eve akşam yemeğine
davet edecektir. Kadının evinin küçük olması nedeniyle kadın 20 komite üyesinin
yalnız 11 tanesini davet edebilecektir. Sıra önemli değildir dolayısıyla şanslı 11 kişiyi
⎛ 20 ⎞
⎜ ⎟
⎜ ⎟
C(20,11)== ⎝ 11 ⎠ =20!/(11!)(9!) =167.960 yoldan davet edebilir.
Örnek 1.19.
Bir öğrenci matematik sınavında 10 sorudan herhangi yedi tanesini cevaplayacaktır.
Sıra ile ilgili herhangi bir durum yok dolayısıyla, öğrenci sınavda soruları
⎛10 ⎞
⎜ ⎟ 10! 10 x9 x8
⎜ ⎟ = = 120
⎝ 7 ⎠ = 7! 3! 3x 2 x1

yoldan seçip cevaplayabilir.

Eğer öğrenci, ilk üç soruyu ilk beş soru arasından seçebilirse ve dört soruyu da son
beş soru arasından seçebilirse bu takdirde ilk beş sorudan üç soruyu C(5,3)=10
yoldan seçebilir ve diğer dört soruyu da C(5,4)=5 yoldan seçebilir. Buradan çarpma
kuralından, öğrenci sınav sorularını C(5,3).C(5,4)=10x5=50 yoldan seçip
cevaplayabilir.
Son olarak, en az üç soruyu ilk beş soru arasından seçebilirse bu takdirde aşağıdaki
durumlar karşımıza çıkar.
(i) Öğrenci ilk üç soruyu ilk beş soru arasından ve dört soruyu son beş soru içinden
seçebilir. Çarpma kuralından, bu durum (b) de olduğu gibi C(5,3)C(5,4)=10x5=50
yoldan olabilir.
(ii) Öğrenci dört soruyu ilk beş soru arasından ve üç soruyu son beş soru arasından
seçebilir. Bu da yine çarpma kuralından, C(5,4)C(5,3)=5x10=50 yoldan yapılabilir.
(iii) Öğrenci beş soruyu ilk beş soru arasından ve iki soruyu son beş soru arasından
seçebilir. Bu da yine çarpma kuralından, C(5,5)C(5,2)=1x10=10 yoldan yapılabilir.

12
Prof. Dr. Hüseyin ÇAKALLI Saymanın Temel Prensipleri Kombinasyonlar Ayrık Matematik

Yukarıda (i), (ii) ve( iii) de yapılanları birleştirerek, toplama kuralını

uygulayarak, en az üç soruyu ilk beş soru arasından seçerek yedi soru cevaplayacak
bir öğrenci bu cevaplama işini
C(5,3)C(5,4)+ C(5,4)C(5,3)+ C(5,5)C(5,2)=50+50+10=110
yoldan yapabilir.
Örnek 1.20.
Bir lisede bir beden eğitimi öğretmeni bir voleybol takımı için birinci sınıftan ve diğer
sınıflardan dokuz kız öğrenciyi seçecektir. Eğer birinci sınıfta 28 kız öğrenci ve diğer
sınıflarda 25 kız öğrenci varsa beden eğitimi öğretmeni bu seçimi
C(53,9)=4.431.613.550 yoldan yapabilir.
Eğer birinci sınıfta iki tane kız öğrenci ve diğer sınıflarda da bir tane kız öğrenci en iyi
sıçrayan kız öğrencilerse ve bunların takımda mutlaka olmaları gerekiyorsa bu
takdirde takımın geri kalanı C(50,6)=15.890.700 yoldan seçilebilir.
Belli bir turnuva için takım birinci sınıftan dört ve diğer sınıflardan beş kişiden
oluşmalıdır. Öğretmen birinci sınıftan dört kız öğrenciyi C(28,4) yoldan seçebilir. Bu
seçimlerin her biri için geri kalan beş kız öğrenciyi C(25,5) yoldan seçebilir. Sonuç
olarak, çarpma kuralından, öğretmen takımını bu özel turnuva için
C(28,4)C(25,5)=1.087.836.750 yoldan seçebilir.

Şimdi Binom teoremini vermeden önce vermemiz gereken seri kavramını

açıklıyoruz. k, n, m pozitif tamsayılar olmak üzere

am+am+1+...+am+n-1+am+n
m+n

∑a k
toplamını k =m sembolü ile göstereceğiz.

(a + b )n ifadesinin a ve b nin kuvvetleri cinsinden açılımını vermeden önce

faktoriyel ve binom katsayısı kavramlarını verelim.
1.3.1.Tanım. Sabit bir doğal sayı k olmak üzere 1 den k ya kadar olan
doğal sayıların çarpımına k faktoriyel (ya da k çarpansal) denir ve k! ile gösterilir.
Buna göre

13
Prof. Dr. Hüseyin ÇAKALLI Saymanın Temel Prensipleri Kombinasyonlar Ayrık Matematik

k!=1.2.3...(k-1).k
dır. 0!=1 olarak tanımlanır. Örneğin, 4!=1.2.3.4=24 , 5!=1.2.3.4.5=120 dir.
Bu tanımdan her k∈IN için (k+1)!=k!(k+1) olduğu hemen görülmektedir.
1.3.2.Tanım. α bir reel sayı ve k da bir doğal sayı olmak üzere
⎛α ⎞
⎜ ⎟
⎝ k ⎠ sembolü α altında k diye okunur ve

⎛ α ⎞ α (α − 1)(α − 2)...[α − (k − 2)][α − (k − 1)]

⎜ ⎟=
⎝k⎠ k!

⎛α ⎞
⎜ ⎟ =1
ile tanımlanır ve ayrıca ⎝ 0 ⎠ olarak tanımlanır.
Mesela
⎛ 4 ⎞ 4[ 4 − ( 2 − 1)] 4( 4 − 1) 4.3 12
⎜ ⎟= = = = = 6,
⎝2⎠ 2! 2! 2! 2.1
1 1 1 1 1 1 1 1 3 3
⎛ 12 ⎞ ( − 1)[ − (3 − 1) ( − 1)( − 2) (− )(− )
⎜ ⎟ 2 2 2 2 =8= 3 = 1,
⎜3⎟ = = 2 2 2 = 2 2
⎜ ⎟ 3! 3! 3.2.1 6 48 16
⎝ ⎠
1 1 1 1 1 4 4
⎛ 15 ⎞ [ − (2 − 1)] ( − 1) (− ) −
⎜ ⎟ 5 5 2
⎜ ⎟= = 5 5 = 5 5 = 25 = − ,
⎜2⎟ 2! 2.1 2 2 25
⎝ ⎠
1
⎛ 13 ⎞
⎜ ⎟ 3 1
⎜ ⎟ = 1! = 3 ,
⎜1⎟
⎝ ⎠
dir.
Özel olarak n ile k doğal sayılar olduğunda, n ≥ k olmak üzere
⎛ n ⎞ n( n − 1)(n − 2)...( n − k + 2)(n − k + 1)
⎜ ⎟=
⎝k⎠ k!
eşitliğinin sağ tarafının pay ve paydasını (n-k)! ile çarparsak,

⎛ n ⎞ n( n − 1)(n − 2)...( n − k + 2)(n − k + 1)[(n − k )!] n!

⎜ ⎟= =
⎝k⎠ k![(n − k )!] k![(n − k )!]
elde edilir.
Ayrıca her n doğal sayısı ve her 0 ≤ k ≤ n için

14
Prof. Dr. Hüseyin ÇAKALLI Saymanın Temel Prensipleri Kombinasyonlar Ayrık Matematik

⎛n⎞ ⎛ n ⎞
⎜ ⎟=⎜ ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝k ⎠ ⎝n − k ⎠
eşitliği sağlanır.

1.10.3.Teorem. IN 0 = INU {0} olmak üzere her α reel sayısı ve her

k ∈ IN 0 için

⎛ α ⎞ ⎛ α ⎞ ⎛ α +1 ⎞
⎜ ⎟+⎜ ⎟ =⎜ ⎟
⎝ k ⎠ ⎝ k +1 ⎠ ⎝ k +1 ⎠
eşitliği sağlanır.
İspat.
⎛α ⎞ ⎛α ⎞ ⎛ α +1 ⎞
⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ = 1+α ⎜ ⎟ = α +1
⎝0⎠ ⎝1⎠ ve ⎝ 1 ⎠ olduğundan k=0 için eşitlik doğrudur. Şimdi
de herhangi bir k doğal sayısı için eşitliğin sağlandığını gösterelim.
⎛ α ⎞ ⎛ α ⎞ α (α − 1)...(α − k + 2)(α − k + 1) α (α − 1)(α − 2)...(α − k + 1)(α − k )
⎜ ⎟+⎜ ⎟ = +
⎝ k ⎠ ⎝ k +1 ⎠ k! (k + 1)!
α (α − 1)...(α − k + 2)(α − k + 1)(k + 1) α (α − 1)(α − 2)...(α − k + 1)(α − k )
= +
(k + 1)! (k + 1)!
(k + 1)α (α − 1)...(α − k + 2)(α − k + 1) + α (α − 1)(α − 2)...(α − k + 1)(α − k )
= (k + 1)!

α (α − 1)...(α − k + 2)(α − k + 1)[(k + 1) + (α − k )]

= (k + 1)!

α (α − 1)...(α − k + 2)(α − k + 1)(α + 1)

= (k + 1)!

(α + 1)α (α − 1)...(α − k + 2)(α − k + 1) ⎛ α +1 ⎞

=⎜ ⎟
= ( k + 1)! ⎝ k +1 ⎠

bulunur.
Şimdi Binom teoremini veriyoruz:

1.3.4.Teorem. (Binom Teoremi) Her a , b reel sayısı ve her n pozitif

tamsayısı için
⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛ n⎞ ⎛n⎞
(a + b )n = ⎜ ⎟a n + ⎜ ⎟a n −1b + ⎜ ⎟ a n − 2 b 2 + ... + ⎜ ⎟ab n −1 + ⎜ ⎟b n
⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝2⎠ ⎝ n −1 ⎠ ⎝n⎠
dir.
İspat. İspatı tümevarım yöntemi ile yapacağız.

15
Prof. Dr. Hüseyin ÇAKALLI Saymanın Temel Prensipleri Kombinasyonlar Ayrık Matematik

Önce n=1 için eşitliğin doğru olduğunu görelim.

⎛1⎞ ⎛1⎞ ⎛1⎞ ⎛1⎞
⎜ ⎟ = 1, ⎜ ⎟ = 1 ⎜ ⎟a + ⎜ ⎟b = 1.a + 1.b = a + b
(a + b )1
= a+b ve ⎝ 0⎠ ⎝ 1⎠
olduğundan, ⎝ 0 ⎠ ⎝ 1 ⎠
olacağından eşitlik n=1 için sağlanır.
Şimdi de n=m için eşitliğin doğruluğunun n=m+1 için doğruluğunu
gerektirdiğini ispat edelim. Eşitliğin n=m için doğru olduğunu kabul edelim. Bu
takdirde
⎛m⎞ ⎛m⎞ ⎛m⎞ ⎛ m⎞ ⎛m⎞
(a + b )m = ⎜ ⎟a m + ⎜ ⎟a m −1b + ⎜ ⎟a m − 2 b 2 + ... + ⎜ ⎟ab m −1 + ⎜ ⎟b m
⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝2⎠ ⎝ m −1 ⎠ ⎝m⎠

dir. Bu eşitliğin her iki tarafını (a + b) ile çarparsak,

(a + b )m (a + b) = (a + b)[⎛⎜ ⎞ m ⎛ m ⎞ m −1 ⎛ m ⎞ m − 2 2 ⎛ m ⎞ m −1 ⎛ m ⎞ m
m
⎟a + ⎜ ⎟a b + ⎜ ⎟a b + ... + ⎜ ⎟ab + ⎜ ⎟b ]
⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝2⎠ ⎝ m −1 ⎠ ⎝m⎠

(a + b )m+1 = ⎛⎜ ⎞ m +1 ⎛ m ⎞ m ⎛ m ⎞ m −1 2 ⎛ m ⎞ 2 m −1 ⎛ m ⎞ m
m
⎟ a + ⎜ ⎟ a b + ⎜ ⎟a b + ... + ⎜ ⎟ a b + ⎜ ⎟ab +
⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝2⎠ ⎝ m −1 ⎠ ⎝m⎠

⎛m⎞ m ⎛ m ⎞ m −1 2 ⎛ m ⎞ m − 2 3 ⎛ m ⎞ 2 m −1 ⎛ m ⎞ m ⎛ m ⎞ m +1
⎜ ⎟a b + ⎜ ⎟ a b + ⎜ ⎟a b + ... + ⎜ ⎟a b + ⎜ ⎟ ab + ⎜ ⎟b
+ ⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝2⎠ ⎝ m−2 ⎠ ⎝ m −1 ⎠ ⎝m⎠

bulunur. Burada
⎛ m ⎞ ⎛ m +1 ⎞ ⎛ m ⎞ ⎛ m +1 ⎞
⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ = 1,
⎝ 0 ⎠ ⎝ 0 ⎠ ⎝ m ⎠ ⎝ m +1 ⎠
olduğu ve Teorem1.3.3 den dolayı k=0,1,2,...m-1 için
⎛ m ⎞ ⎛ m ⎞ ⎛ m +1 ⎞
⎜ ⎟+⎜ ⎟ =⎜ ⎟
⎝ k ⎠ ⎝ k +1 ⎠ ⎝ k +1 ⎠
olduğu kullanılırsa

(a + b )m+1 = ⎛⎜ ⎞ m +1 ⎛ m +1 ⎞ m ⎛ m +1 ⎞ m −1 2 ⎛ m +1 ⎞ 2 m −1 ⎛ m +1 ⎞ m ⎛ m +1 ⎞ m +1
m +1
⎟a + ⎜ ⎟ a b + ⎜ ⎟a b + ... + ⎜ ⎟a b + ⎜ ⎟ab + ⎜ ⎟b
⎝ 0 ⎠ ⎝ 1 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ m −1 ⎠ ⎝ m ⎠ ⎝ m +1 ⎠
elde edilir. Böylece tümevarım prensibinden dolayı her n doğal sayısı için Binom
formülünün doğru olduğu ispat edilmiş oldu.

1.3 Alıştırmalar (Binom Teoremi)

⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛ n ⎞ ⎛n⎞
⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ... + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ = 2
n

⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝2⎠ ⎝ n −1 ⎠ ⎝ n ⎠ eşitliğinin sağlandığını gösteriniz. (Yol Gösterme:

Binom formülünde a=1, b=1 yazınız.).

16
Prof. Dr. Hüseyin ÇAKALLI Saymanın Temel Prensipleri Kombinasyonlar Ayrık Matematik

⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ n −1 ⎛

n
⎞ n⎛ ⎞
n
− +
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ − + ... + ( − 1) ⎜ ⎟ + ( − 1) ⎜ ⎟=0
⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝2⎠ ⎝ n −1 ⎠ ⎝n⎠ eşitliğinin sağlandığını gösteriniz.
(Yol Gösterme: Binom formülünde a=1, b=-1 yazınız.).
⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞
⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ... = ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟...
⎝1⎠ ⎝3⎠ ⎝5⎠ ⎝0⎠ ⎝2⎠ ⎝4⎠ eşitliğinin sağlandığını gösteriniz. (Yol
Gösterme: Bir önceki alıştırmayı kullanınız.).
⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ n −1
⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ... = 2
⎝1⎠ ⎝3⎠ ⎝5⎠ eşitliğinin sağlandığını gösteriniz. (Yol Gösterme: Bir
önceki alıştırmayı ve birinci alıştırmayı kullanınız.).
11
⎛ 3 ⎞
⎜ 2x − 2 ⎟
⎝ x ⎠ ifadesinin açılımında x3 lü terim var mıdır? Varsa bulunuz.
2 2 2 2 2
⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛ n ⎞ ⎛n⎞ (2n)!
⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ... + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ =
⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝2⎠ ⎝ n −1 ⎠ ⎝ n ⎠ (n!) 2 eşitliğinin sağlandığını gösteriniz. (Yol
Gösterme:
⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞
(1 + x) n (1 + x) n = [⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ x + ⎜ ⎟ x 2 + ... + ⎜ ⎟ x n ][⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ x + ⎜ ⎟ x 2 + ... + ⎜ ⎟ x n ]
⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝2⎠ ⎝n⎠ ⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝2⎠ ⎝n⎠
⎛n⎞ ⎛ n ⎞
⎜ ⎟=⎜ ⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
eşitliğinde xn in katsayılarını karşılaştırınız ve ⎝ k ⎠ ⎝ n − k ⎠ eşitliğini kullanınız.).

⎛ n⎞ ⎛ n⎞ 2⎛ n ⎞ n −1 ⎛
n
⎞ n⎛n⎞
⎜ ⎟ + 2⎜ ⎟ + 2 ⎜ ⎟ + ... + 2 ⎜ ⎟ + 2 ⎜ ⎟ = 3
n

⎝ ⎠ ⎝ ⎠
0 1 ⎝ ⎠
2 ⎝ ⎠
n −1 ⎝ ⎠
n
eşitliğinin sağlandığını gösteriniz. (Yol
Gösterme: binom formülünde a=1, b=2 yazınız.).

17