Professional Documents
Culture Documents
6.OPTİK
6.1.IŞIK VE IŞIK KAYNAKLARI
Işık ısı gibi bir çeşit enerjidir. Aslında ışık, yüksek sıcaklıktaki maddeler tarafından
yayılan ışımanın ya da ışınsal enerjinin, görülebilen kısmıdır. Lamba, mum, alev ve
güneş gibi birtakım cisimler kendiliklerinden görünebilmektedirler. Bunlara ışık
kaynağı denir. Güneşten gelen ışık Dünya’nın başlıca enerji kaynağıdır. Bu ışığın bir
bölümünü bitkiler fotosentez ile kendi içlerinde kimyasal potansiyel enerji olarak
depo ederler. Işık başka birçok kimyasal olaylardan da sorumludur. Bazı yapay ışık
olayları kimyasal bir reaksiyona dayanır. Cisimler ya kızıl kor, ya akkora kadar
ısıtılmaları, ya da başka bir yolla, bir enerji ile uyarılmaları sonucunda ışıma
yapabilirler. Işık enerjisi fotoelektrik hücre ve güneş pili ile elektrik enerjisine
dönüşebilir
Birim zamanda yayılan ışın enerjisi ışık kaynağının yüzey yapısına ve sıcaklık
derecesine bağlıdır. Böyle bir ışın demeti, çeşitli dalga boylarının bir karışımıdır. 300
°C sıcaklık derecesinde bu dalgaların en şiddetlisinin boyları kızılötesi bölgede
5000.10–9 m’dir.800 °C sıcaklık derecesinde bulunan bir cisim kendiliğinden ışıklı
olacak derecede yeteri kadar görünür ışık yayar ve bu yüzden de “kızıl sıcak “
görünür.
Laboratuvarlarda kullanılan bir ışık kaynağı civalı arktır. Cam veya kuvarzdan
yapılmış bir tüpün iki ucuna tungsten elektrodlar kaynatılmış olup, negatif elektrod
civa içinde bulunur. Elektrodlar arasına belirli bir potansiyel farkı uygulandıktan
sonra civa iki elektrod arasında temas edinceye kadar tüp eğilir. Bu sırada bir miktar
civa buharlaşır ve tüp eski durumuna getirilince elektrodlar arasında elektron ve
pozitif civa iyonları yardımıyla bir boşalma elektrik akımı meydana gelir. Ortalama
dalga boyu 589,3 µm olan bir sarı ışık kaynağı, sodyum ark lambasından elde edilir.
Böyle bir ark lambası iki ucuna elektrodların kaynatıldığı cam tüpten yapılmıştır.
Elektrodların her biri soygaz içinde boşalma akımı meydana getiren, elektron veren
birer filamandır. Soygaz boşalma akımı birkaç dakika devam ettikten sonra sıcaklık
derecesi(sodyum buharının karakteristik sarı ışığını çıkaracak yeterlikte), elektron
oluşturacak kadar yükselir. Sodyum lambaları ucuz ışık vermeleri ve monokromatik
ışığın daha çok görülme etkisinde olması sebebiyle çoğunlukla caddelerin
aydınlatılmasında kullanılırlar.
68
FİZİK Tefek
6.2.YANSIMA KANUNLARI
Kaynaktan çıkarak homojen ortam içinde doğrular boyunca yayılan çok ince ışık
demetine ışık ışını denir. Işık bir cismin yüzeyine çarptığı zaman bir kısmı yansır, bir
kısmı da cisim tarafından emilir, bazen de bir kısmı cisimden geçer. Işığın bir cismin
yüzeyine çarpıp, tekrar geldiği ortama geri dönmesine yansıma denir. Yüzey pürüzlü
ise yansıma dağınık, pürüzsüzse yansıma düzgündür. Şekil 6.1, ışığın bir yüzeyden
yansımasını göstermektedir. Burada N yüzeye dik doğrultuyu, yani yüzeyin normalini
göstermektedir. Optikte tüm açılar bu doğrultuya göre ölçülür. Gelen ışının normalle
)
yaptığı açıya geliş açısı( i ), yansıyan ışının normalle yaptığı açıya da yansıma
)
açısı (r ) denir. Buna göre yansıma kanunları,
6.3.KIRILMA KANUNLARI
Işık homojen bir ortamda doğrultu değiştirmeden yayılır. Işığın saydam bir
ortamdan diğer bir saydam ortama geçerken doğrultu değiştirmesine kırılma denir.
Işığı geçirmeyen maddelere saydam olmayan madde, ışık bir maddeden geçip
arkadaki maddeleri gösterirse saydam madde, ışık cisimden geçerek arkadaki
cisimleri göstermezse yarı saydam madde denir.
Kırılma kanunları,
1-) Gelen ışın, yüzeyin normali ve kırılan ışın aynı düzlem içindedir.
Sin i
= n ( Snell kanunu )
Sin r
69
FİZİK Tefek
Boşluktan bir maddeye geçen ışık için, gelme açısının sinüsünün kırılma açısının
sinüsüne oranı, o maddenin mutlak kırılma indisidir. Havadan bir maddeye geçen ışık
için, kırılma indisi mutlak kırılma indisine çok yakındır.
Kırılma indisi n1 olan madden, kırılma indisi n 2 olan maddeye geçen ışık için snell
kanunu,
Sin i n 2
= = n12
Sin r n1
şeklinde yazılır. Buradaki n12 = n2 n1 oranına, ikinci maddenin birinciye göre bağıl
kırılma indisi denir(şekil 6.2).
Bir maddenin kırılma indisi, üzerine gönderilen ışığın rengine bağlıdır. Bazı
maddelerin bir renkli ışık için mutlak kırılma indisleri çizelge 6.1’de gösterilmiştir.
Çizelge 6.1
Örnek 6.1
Bir ışık ışını havadan aseton içine geçmektedir. Aseton içinde 25 0 ‘de kırılması için,
aseton üzerine hangi açıyla gelmesi gerekir? na =1,358, nh =1, sin 25 0 = 0,423
Çözüm:
70
FİZİK Tefek
Örnek 6.2
Sudan elmasa geçen ışın için bağıl kırılma indisi 1,8’dir. Elmasın mutlak kırılma
indisi 2,4 olduğuna göre suyun mutlak kırılma indisini bulunuz.
Çözüm:
ne 2,4
nse = ⇒ 1,8 = ⇒ n s = 1,33
ns ns
6.4.TAM YANSIMA
Işık az kırıcı ortamdan, çok kırıcı ortama geçerken normale yaklaşarak kırılır. Bu
durumda, ışığın her gelme açısına karşılık bir kırılma açısı bulunur. Işık çok kırıcı
ortamdan az kırıcı ortama geçerken, her gelme açısına karşılık bir kırılma açısı
bulunmayabilir. Kırılma acısının 90º olduğu geliş açısına sınır açısı denir(İs). Işınlar
sınır açısından büyük açılarla geldiğinde ikinci ortama çıkamazlar, tekrar birinci
ortama geri dönerler. Bu olaya tam yansıma olayı denir(şekil 6.3).
71
FİZİK Tefek
6.5.FLUORESANS
Bir atom herhangi bir nedenle uyarılırsa 10-8s gibi kısa bir süre içinde ışıma yaparak
tekrar eski enerji düzeyine döner. Bu olaya kendiliğinden emisyon denir.
72
FİZİK Tefek
6.6.FOSFORESANS
Bazı atomlar, yarı kararlı enerji düzeyine sahiptirler. Bu yarı kararlı enerji düzeyine
uyarılan atomlar derhal temel enerji düzeyine inemezler. Böyle maddeler bir süre
aydınlatıldıktan sonra ışıksız bir yere götürülürse uzun bir süre maddenin ışık
yaydığı görülür. Bu olaya fosforesans denir(şekil 6.6). Kalsiyum, baryum ve çinko
sülfürler en iyi bilinen fosforesans maddelerdir. Saatlerdeki rakamların, akrep ve
yelkovanın karanlıkta da görülmesini sağlayan fosforlu boyaların yapımında
genellikle çinko sülfür kullanılır.
73
FİZİK Tefek
6.7. MERCEKLER
Başlıca iki çeşit mercek vardır. Küresel mercekler ve sindirsel mercekler. Kesişen
veya kesişmeyen küreler arasında kalan ve merkezler doğrusuna göre simetrik olan
saydam ortamlara küresel mercekler denir. Paralel eksenli, kesişen veya
kesişmeyen iki silindirin yüzeyi arasında kalan saydam ortamlara da sindirsel
mercekler denir. Kullanılan merceklerin büyük çoğunluğu küresel merceklerdir.
6.7.1.KÜRESEL MERCEKLER
Yakınsak merceklerin ortası kalın kenarları incedir. Üzerine düşen paralel ışık
demetini bir noktada toplarlar. Bu noktaya odak noktası denir(F). Odak noktasının
optik merkeze uzaklığına da odak uzaklığı(f) denir(şekil 6.8).
Iraksak merceklerin ortası ince kenarları kalındır. Asal eksene paralel gelen ışınlar,
asal eksen üzerindeki bir noktadan geliyormuş gibi kırılır. Bu nokta merceğin odak
noktasıdır ve ışınların kendileri değil uzantıları odak noktasından geçtiği için de
sanaldır(şekil 6.9 ).
74
FİZİK Tefek
Şekil 6.8 Yakınsak mercekte odak uzaklığı Şekil 6.9 Iraksak mercekte odak uzaklığı
Sağ taraftan asal eksene paralel gelecek ışınlar için de merceklerin birer odak
noktaları(FI) daha vardır. F ve FI noktaları iki mercekte de optik merkeze göre
simetriktir. Küresel mercekler yüzeylerinin durumuna göre de isimlendirilirler. Küresel
yüzeylerinin yarıçapları(eğrilik yarıçapları) birbirinden farklı veya aynı olabilir.
Yüzeylerinden biri düzlem de olabilir(şekil 6.10).
Kalınlığı küçük bir merceğin f odak uzaklığı ile R1, R2 eğrilik yarıçapları ve dış
ortama göre n kırılma indisi arasında,
1 1 1
= (n − 1) +
f R1 R2
75
FİZİK Tefek
bağıntısı vardır. Buna mercekçi denklemi denir. Odak uzaklığı istenilen değerde bir
mercek yapmak için bu denklemden yararlanılır. Bu formül kullanılırken merceklerin
tümsek yüzeylerinin eğrilik yarıçapları (+), çukur yüzeylerin eğrilik yarıçapları (-)
alınır. Bu formülde (n -1) çarpanındaki n, merceğin yapıldığı saydam maddenin
havaya göre kırılma indisidir. Eğer mutlak kırılma indisi n1 olan mercek, mutlak kırılma
indisi n2 olan bir ortam içinde bulunuyorsa n = n2 / n1 olur. Bu oran merceğin
yakınsak veya ıraksak olmasını belirtir.
Örnek 6.3
Kırılma indisi 1,52 olan crown camından yapılmış yakınsak bir merceğin odak
uzaklığı 25 cm‘dir. Bu merceğin eğrilik yarıçapları aynı olduğuna göre, eğrilik
yarıçaplarını bulunuz.
Çözüm :
1 1 1
= (n − 1) +
f R1 R2
1 1 1 2
= (1,52 − 1) + = 0,52 ⇒ R = 26 cm
25 R R R
76
FİZİK Tefek
1 1 1
= +
f u u′
c u
=
g u′
f 2 = x. y
bağıntıları vardır. Yakınsak mercekler için yazılan bu bağıntılarda odak uzaklığı (-)
alınırsa, ıraksak mercek formülleri elde edilir.
Bir merceğin ışınları asal eksene yaklaştırması onun odak uzaklığıyla ters orantılıdır.
Bir merceğin odak uzaklığının tersine onun yakınsaması denir.
1
Y=
f
Uygulamada f ‘nin birimi metredir. Y ‘nin birimi de m-1 olur. Bu birime diyoptri de
denir. Iraksak merceklerde yakınsama negatiftir.
Örnek 6.4
77
FİZİK Tefek
Çözüm :
1 1 1 1 1 1
= + ⇒ = + ⇒ u ′ = 60 cm
f u u′ 20 30 u ′
c u 2 30
= ⇒ = ⇒ g = 4 cm
g u′ g 60
Araçlar ve Gereçler: Yakınsak mercek, mum, cetvel, uzun kağıt şerit, yapışkan
bant, kurşun kalem.
Deneyin Yapılışı: Yakınsak merceklerde görüntü cismin yerine bağlı olarak ters
veya düz, gerçek veya sanal olabilir.
Uzun kağıt şerit masa boyunca yerleştirilip, uçlarından bantla yapıştırılır. Mercek
masanın ortasına, kağıt şerit üzerine konur. Yanan mum kağıt şeridin bir ucuna
yerleştirilir. Yanmakta olan muma merceğin diğer tarafından kağıt şerit
doğrultusunda bakılır. Görüntünün ters mi yoksa düz mü olduğu bulunur.
Görüntünün yeri, kırılan ışınların önüne konan bir levha üzerine görüntüyü düşürerek
bulunabilir. Cismin çok uzakta bulunması durumunda görüntünün yeri bulunur(F).
Mum mercekle odak noktası arasına konur. Her durum için cismin bulunduğu
yerdeki odak noktasıyla, cismin arasındaki uzaklık(x) ve görüntüyle diğer odak
noktası arasındaki uzaklık(y) şeritten ölçülür. x ve y arasındaki bağıntıyı bulmak için
y ile 1/x arasında bir grafik çizilir(şekil 6.13 ).
Şekil 6.13
78
FİZİK Tefek
3- F odak noktasının dışında gerçek bir cismin bulunması durumunda, yakınsak bir
mercek için görüntüyü betimleyiniz.
a-) Kömürlü ark b-) Güneş c-) Mum alevi d-) Fluoresan lamba e-) Ay
7- Yansıtıcı bir yüzeye gelen ışının yüzeyle yaptığı açı, geliş açısına eşittir. Yansıma
açısı kaç derecedir ?
8- Düzlem-çukur bir merceğin kırılma indisi 1,5 ve çukur yüzün eğrilik yarıçapı 50
cm’dir. Bu merceğin odak uzaklığı kaç cm’dir?
9- Çift tümsek bir merceğin eğrilik yarıçapları eşit ve 40 cm‘dir. Bu merceğin odak
uzaklığı 40 cm olduğuna göre merceğin kırılma indisi kaçtır?
10- Odak uzaklığı 10 cm olan yakınsak bir mercekten 20 cm uzağa konan bir cismin
görüntüsünün merceğe uzaklığı kaç cm’dir?
79