Grecia Salentina

ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ - ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑ
Επιστημονικός Υπεύθυνος: Καθηγητής Δημήτριος Ανωγιάτης-Pelé
2η ΕΡΓΑΣΙΑ
«Η δημογραφική εξέλιξη των ελληνόφωνων πληθυσμών της Grecìa

Salentina και η γλωσσική κατάσταση στη σύγχρονη εποχή:
Ενδεχόμενα και προοπτικές»
Μεταπτυχιακή φοιτήτρια: Σωτηρία Γεωργοτά
ΚΕΡΚΥΡΑ
ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2009

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Εισαγωγή 5
Μέρος 1ο: Οι ελληνόφωνοι πληθυσμοί της Κάτω Ιταλίας

Κεφάλαιο 1: Ιστορική αναδρομή: Αρχαιότητα – Βυζάντιο 7
Κεφάλαιο 2: Οι ελληνόφωνοι σύγχρονοι πληθυσμοί της Κάτω Ιταλίας 9
Κεφάλαιο 3: Αναλυτική παρουσίαση των χωριών της Grecìa Salentina 11
3.1 Η Calimera 11
3.2 Η δημογραφική εξέλιξη της Calimera 13
3.3 Το Castrignano dei Greci 15
3.4 Η δημογραφική εξέλιξη του Castrignano dei Greci 17
3.5 Το Corigliano d’Otranto 19
3.6 Η δημογραφική εξέλιξη του Corigliano d’ Otranto 20
3.7 Το Martano 23
3.8 Η δημογραφική εξέλιξη του Martano 24
3.9 Το Martignano 26
3.10 Η δημογραφική εξέλιξη του Martignano 27
3.11 Το Melpignano 30
3.12 Η δημογραφική εξέλιξη του Melpignano 31
3.13 Το Soleto 34
3.14 Η δημογραφική εξέλιξη του Soleto 34
3.15 H Sternatia 37
3.16 Η δημογραφική εξέλιξη της Sternatia 38
3.17 Το Zollino 40
3.18 Η δημογραφική εξέλιξη του Zollino 41
Μέρος 2ο: Η γλώσσα των ελληνόφωνων πληθυσμών της Κάτω Ιταλίας
Κεφάλαιο 4: Ιστορικά και γεωγραφικά στοιχεία των διαλέκτων
της Κάτω Ιταλίας 45
Κεφάλαιο 5: Γλωσσική περιγραφή των διαλέκτων - Σύγχρονη
κοινωνιογλωσσική κατάσταση 47
Κεφάλαιο 6: Η κατωιταλική ελληνική διάλεκτος της Απουλίας 50
Κεφάλαιο 7: Η διάλεκτος grico σήμερα – ερευνητικά δεδομένα 52
Μέρος 3ο: Προσπάθειες διάσωσης της κατωιταλικής

διαλέκτου - θεσμικά πλαίσια
Κεφάλαιο 8: Προϋποθέσεις διάσωσης της διαλέκτου - Η συνδρομή
του ιταλικού κράτους 55
Κεφάλαιο 9: Οικονομική ανάπτυξη και πολιτισμική
και γλωσσική αναζωογόνηση 57
Κεφάλαιο 10: Η διδασκαλία της γλώσσας 59
Κεφάλαιο 11: Η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι γλωσσικές
μειονότητες - Οργανισμοί 62
Επίλογος - Συμπεράσματα 69
Παράρτημα
1) Βασικά χαρακτηριστικά τής Κατωιταλικής διαλέκτου 71
2) Η ευρωπαϊκή έκθεση του «Ευρωμωσαϊκού 77
3) La Minoranza Linguistica Greca 85
Βιβλιογραφία – Διαδικτυακές πηγές 103

I glossama en ecchi na petheni.
O pappumma viata mu leghi
ti sta keru dicatu
ti glossa ti eplatega
ito viata to grecu.
Ce arte, lego ego:
iati' i guvernaturi
thelusi na chathi
i glossa tu grecani?
Ecini fenonde manacho' ste votazioni
ce ulli crazzondo fili ce cumparidi,
podo' ti tteglionni to bdomadi
en agronizzu pleo canena.
Afudatema esi cali' christianima
pu iste ode delemmeni
na some stili stin addi ghenia
ti glossama ce ta pramata to pappumma. ∗
Ένα ποίημα της Mimma Nucera, στη γλώσσα των Ελλήνων της Κάτω Ιταλίας

∗
H γλώσσα μου δεν αξίζει να πεθάνει. / Ο παππούς μου πάντα μου λέγει / ότι στους καιρούς τούς δι-
κούς του / η γλώσσα που μιλούσαν / ήτο πάντα ελληνική. / Και άρτι (αμέσως), λέγω εγώ: / γιατί οι
κυβερνώντες / θέλουσι να χαθεί / η γλώσσα του Έλληνα; / Εκείνοι, φαίνονται (=αρχ. παρουσιάζονται)
μονάχοι στις εκλογές / και όλοι κράζονται φίλοι και γνωστοί (κουμπάροι<κόμβος= δεσμός/δέσιμο) / κι
όταν τελειώνει η εβδομάδα / δεν γνωρίζουν πλέον κανέναν. / Βοηθείστε μας (ωφελήστε μας),εσείς
καλοί μου χριστιανοί / που είστε όλοι δουλεμμένοι (εξαπατημένοι / εκμεταλλευμένοι) / να παραδώ-
σουμε στύλη (πινάκιο γραφής) στην άλλη γενιά / τη γλώσσα μας και τα πράγματα του παππού μας.
Εισαγωγή
Κατεβαίνοντας από το Μπρίντιζι λίγα χιλιόμετρα προς το Νότο, βρίσκουμε την πόλη
Λέτσε. Από το Λέτσε ώς τη βυζαντινή πόλη Καλλίπολη και τη μεγαλοελλαδίτικη Υ-
δρούντα, το σημερινό Οτράντο, μέσα σ’ ένα τρίγωνο βρίσκονται οι εννέα δήμοι της
Γκρέτσια Σαλεντίνα (Grecìa Salentina).
Ο γεωγράφος μιας παλαιότερης εποχής αναφέρει «πόλεις τρεις και δέκα» και
οι κάτοικοι έλεγαν «τα δεκατρία χωριά μα», ενώ τον 15ο αιώνα τα χωριά ήταν είκοσι
επτά. Σήμερα είναι η Καλημέρα, το Μαρτινιάνο , το Μαρτάνο, το Καστρινιάνο ντέι
Γκρέτσι, το Μελπινιάνο, το Κοριλιάνο ντ’ Ότραντο, το Σολέτο, το Ζολίνο και η Στερ-
νατία.
Τα χωριά αυτά βρίσκονται σε μια εκτεταμένη πεδιάδα, συστηματικά καλλιερ-
γημένη και κατάφυτη από ελιές, αμπέλια, οπωροφόρα δέντρα και φυτείες καπνού.
Πυκνό συγκοινωνιακό δίκτυο συνδέει τα ελληνόφωνα χωριά μεταξύ τους και με τις
μεγαλύτερες πόλεις της περιοχής, ενώ το βιοτικό επίπεδο των 40.000 περίπου κατοί-
κων της περιοχής είναι αρκετά υψηλό.
Εκτός από την Grecìa Salentina, έξι κοινότητες με κέντρο την Μπόβα, στη
νοτιοδυτική άκρη της Καλαβρίας αποτελούν την Grecia Calabria, τη δεύτερη ελλη-
νόφωνη νησίδα της Νότιας Ιταλίας.
Το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν οι ελληνόφωνες αυτές νησίδες είναι το ι-
στορικό φαινόμενο της διατήρησης της ελληνικής γλώσσας στις περιοχές αυτές, παρά
τη δυνατή πίεση του λατινικού πολιτισμού, όπως αυτός εξελίχθηκε και διαμορφώθη-
κε μέχρι σήμερα στην Ιταλία. Στην περιοχή αυτή οι άνθρωποι μιλάνε μια άγνωστη για
τους υπόλοιπους Ιταλούς γλώσσα, την «grico» (γκρίκο), έναν συνδυασμό από αρχαία
ελληνικά και Ιταλικά. Από τον όρο αυτό οι κάτοικοι ονομάστηκαν Γκρεκάνοι.
Στην παρούσα εργασία θα μας απασχολήσει η πληθυσμιακή ομάδα της Grecìa
Salentina. Θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε τη δημογραφική εξέλιξη των ελλη-
νόφωνων χωριών της περιοχής αυτής και τη σχέση του πληθυσμού με την γλώσσα
καταγωγής τους, την grico.
5
Πιο συγκεκριμένα:
9 θα μελετήσουμε τη δημογραφική εξέλιξη του πληθυσμού κατά την τελευταία
τριακονταετία (1982-2009).
9 τη σύγχρονη σχέση του ελληνόφωνου πληθυσμού και της γλώσσας grico.
9 τις προσπάθειες για τη διατήρηση της «ζωτικότητας» της γλώσσας ως μέσου
ανάκτησης και διατήρησης της ευρύτερης πολιτισμικής ταυτότητας της ελληνόφωνης
κοινότητας.
9 στόχος της εργασίας είναι να επιβεβαιωθεί ή να απορριφθεί η υπόθεση ότι η
δημογραφική εξέλιξη του πληθυσμού συντελεί στη διατήρηση της ελληνικής διαλέ-
κτου της Κάτω Ιταλίας.
Οι πρωτογενείς πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για να εξετάσουμε την παραπά-
νω υπόθεση προέρχονται από τη Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας. Αντλήθηκαν τα στα-
τιστικά στοιχεία του πληθυσμού για τα έτη 1982 έως και 2009, για κάθε ένα από τα
ελληνόφωνα χωριά της Grecìa Salentina. Στη συνέχεια τα στοιχεία αυτά ταξινομήθη-
καν και έγιναν οι πίνακες και τα γραφήματα, που απεικονίζουν τη δημογραφική εξέ-
λιξη του πληθυσμού αυτού συνολικά, αλλά και συγκριτικά ως προς το σύνολο α-
ντρών και γυναικών. Η στατιστική ανάλυση της έρευνας έγινε με το πρόγραμμα Ex-
cel. Επίσης, χρησιμοποιήθηκαν ερευνητικά στοιχεία και επιστημονικά δεδομένα από
την υπάρχουσα βιβλιογραφία, καθώς και από διαδικτυακές πηγές.
Η εργασία εκτείνεται σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος αποτελείται από τρία κε-
φάλαια και δεκαοχτώ υποκεφάλαια και παρουσιάζει τα ελληνόφωνα χωριά της περιο-
χής, για την οποία γίνεται η μελέτη, καθώς και τα στατιστικά στοιχεία της έρευνάς
μας.
Το δεύτερο μέρος αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια και αναφέρεται στη
γλώσσα που ομιλείται στην περιοχή. Προτάσσεται η γλωσσική περιγραφή της διαλέ-
κτου και παρουσιάζονται τα σύγχρονα δεδομένα της γλωσσικής πραγματικότητας.
Το τρίτο μέρος αποτελείται από τέσσερα επίσης κεφάλαια και αναφέρεται στις
προσπάθειες διάσωσης της διαλέκτου.
Τέλος στον επίλογο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνάς μας.
Η έρευνα παρουσίασε δυσκολίες κατά την ανεύρεση στατιστικών στοιχείων
που θα παρουσίαζαν αναλυτικά τον αριθμό των κατοίκων που ομιλούν τη γλώσσα
ανά χωριό. Επίσης, δεν ήταν εφικτό να αντλήσουμε στοιχεία που θα παρουσίαζαν τον
αριθμό των ομιλούντων την διάλεκτο ανά ηλικία, ώστε να έχουμε μια περισσότερο
εμπεριστατωμένη ανάλυση του θέματος της έρευνάς μας.
6
Μέρος 1ο
Οι ελληνόφωνοι πληθυσμοί της Κάτω Ιταλίας
Κεφάλαιο 1
Ιστορική αναδρομή: Αρχαιότητα – Βυζάντιο
Η ιστορία της ελληνικής παρουσίας στην Κάτω Ιταλία ξεκινάει πριν από 3.500 χρόνια
με την άφιξη των Μυκηναίων στην Απουλία, στα παράλια του κόλπου του Τάραντα
και στη Βιβάρα, ένα νησάκι στις Αιολίδες νήσους. Από τότε η εξάπλωση των Ελλή-
νων στον χώρο της νότιας Ιταλίας υπήρξε ραγδαία, ενώ ακολούθησε μια περίοδος,
κατά την οποία δεν παρατηρήθηκε έντονος αποικισμός, εξαιτίας της κατάρρευσης της
μυκηναϊκής ισχύος.1
Αμέσως μετά, πρώτοι οι Χαλκιδείς κατέφτασαν στην Πιθηκούσα, νησί στον
κόλπο της Νεάπολης, και αργότερα την απέναντι ακτή της Κύμης, με αρχηγούς τον
Μεγασθένη από τη Χαλκίδα και τον Ιπποκλή από την Κύμη της Εύβοιας. Τα αμέσως
επόμενα χρόνια μεγάλος αριθμός αποίκων κατέφθασε στη νότια Ιταλία, σε σημείο
που να αποκαλείται η περιοχή αυτή «Μεγάλη Ελλάδα». Αυτή η διαδικασία του έντο-
νου αποικισμού κράτησε από το πρώτο μισό του 8ου ώς τον 5ο αιώνα π.Χ. Με τον
αποικισμό αυτό ιδρύεται για πρώτη φορά σε μεγάλη απόσταση από τη μητρόπολη
μόνιμη εγκατάσταση που δεν ελέγχεται από τον αυτόχθονα πληθυσμό και παραμένει
σε εξάρτηση από την κυρίως Ελλάδα.
Οι κυριότερες αποικίες στην περιοχή της Καλαβρίας και της Απουλίας ήταν οι
ακόλουθες: η Ποσειδωνία, η Ελέα, η Μέδμα, το Ρήγιο, οι Λοκροί, το Σκυλλάκιο, ο
1
ΝΑΝΑ, Α. – ΜΩΚΟΣ, Ε., «Ελλάδα, Ν. Ιταλία, Μεγάλη Ελλάδα. Παράλληλοι λαϊκοί πολιτι-
σμοί, χρησιμοποίηση των νέων τεχνολογιών, για καλύτερη εκπαιδευτική προσέγγιση των κοινών πα-
ραδόσεων», Λαϊκός πολιτισμός και νέες τεχνολογίες. Πρακτικά Συνεδρίου, 29 Σεπτεμβρίου - 1 Οκτω-
βρίου 2006, Συνεδριακό Κέντρο Θεσσαλίας, Βόλος 29 Σεπτεμβρίου - 1 Οκτωβρίου 2006, στο:
http://www.eipe.gr/praktika/cat09.htm.
7
ΜΕΡΟΣ 1ο: ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΠΛΗΘΥΣΜΟΙ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ
Κρότωνας, η Σύβαρις, η Ηράκλεια, το Μεταπόντιο, το Βρενδέσιο, η Υδρούς, ο Τάρα-

ντας κ.ά.
Κατά τα βυζαντινά χρόνια η ισχύς του Βυζαντίου άφησε ανεξίτηλα τα ίχνη
της στη «Μεγάλη Ελλάδα». Ο αυτοκράτορας Βασίλειος Α΄ ο Μακεδών μετά την κα-
τάληψη της Βάρεως (σημ. Μπάρι), έκτισε ναό αφιερωμένο στον Άγιο Δημήτριο. Η
Βάρη έγινε το κέντρο της Βυζαντινής Ιταλίας. Το 870 μ.Χ. το νησί Μελίτη (η σημερι-
νή Μάλτα) έπεσε στα χέρια των Βυζαντινών, ενώ στη συνέχεια οι Βυζαντινοί κατέ-
λαβαν τη Σικελία, την Καλαβρία και τον Τάραντα. Η βυζαντινή κυριαρχία εδραιώθη-
κε με τις επιφανείς νίκες του Νικηφόρου Φωκά. Στη νότια Ιταλία μετά το 800 μ.Χ.
ιδρύθηκε η αρχιεπισκοπή Καλαβρίας, ενώ στη Σικελία το 800 μ.Χ. ιδρύθηκε αρχιεπι-
σκοπή με μητρόπολη τις Συρακούσες, η οποία μεταφέρθηκε στην Κατάνη, όταν οι
Άραβες κατέλαβαν την πόλη.
Ο αποικισμός της νότιας Ιταλίας συνεχίστηκε από Έλληνες και κατά την επο-
χή της τουρκοκρατίας. Το χωριό Καργκέζε ή Καρζές, η ελληνική αυτή γωνιά της
Κορσικής, ιδρύθηκε από Μανιάτες πρόσφυγες που θέλησαν να σωθούν από τον
τουρκικό ζυγό. Χαρακτηριστική της εποχής αυτής είναι η βυζαντινή εκκλησία του
Καρζές, με θαυμάσιες εικόνες, που έφεραν μαζί τους τον 17ο αιώνα οι Μανιάτες.
Η σταδιακή υποχώρηση της ελληνικής γλώσσας έναντι της ιταλικής και οι
παρεμβάσεις της Καθολικής Εκκλησίας επέφεραν την απομόνωση των ελληνικών
πληθυσμών και την τελική παρακμή τους στο τέλος του 16ου αιώνα. Οι κάτοικοι των
ελληνόφωνων χωριών έχασαν τη θρησκευτική αυτονομία και την πίστη στην Ορθο-
δοξία βίαια: στη μεν Καλαβρία με προδοσία (1574), στη δε Απουλία μετά από δολο-
φονία (1621). Στην Καλημέρα ο τελευταίος Έλληνας επίσκοπος δολοφονήθηκε από
τους Λατίνους και στη συνέχεια η τοπική Εκκλησία περιήλθε από το Οικουμενικό
Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως στον Λατίνο Αρχιεπίσκοπο του Οτράντο.2
2
Ό.π.
8
Κεφάλαιο 2
Οι ελληνόφωνοι σύγχρονοι πληθυσμοί της Κάτω Ιταλίας
Στη σύγχρονη εποχή δεν υπάρχουν επισήμως ελληνικοί πληθυσμοί στην Κάτω Ιταλί-
α, αλλά ελληνόφωνοι. Η διάκριση αυτή επισημαίνει την ιταλική εθνική συνείδηση
των πληθυσμών αυτών, οι οποίοι όμως διατηρούν μέχρι σήμερα τη γλωσσική ιδιαιτε-
ρότητά τους, η οποία και τους συνδέει με το απώτερο παρελθόν της προέλευσης και
καταγωγής τους. Οι κοινότητες αυτές των ομιλητών τής Κατωιταλικής διαλέκτου ε-
ντοπίζονται σήμερα στη νότια Ιταλία· πρόκειται ουσιαστικά για δύο ελληνικές γλωσ-
σικές νησίδες (βλέπε χάρτη 1). Η μία βρίσκεται στη νότια άκρη της Καλαβρίας
(Reggio Calabria), γύρω από την Bova (πρωτεύουσα αυτής της ελληνόφωνης περιο-
χής), και ονομάζεται Bovesía. Περιλαμβάνει τα εξής χωριά (πέρα από τη Bova):
Roghudi, Chorio di Roghudi, Roccaforte del Greco, Condofuri, Gallicianò και
Amendolèa. Η άλλη νησίδα βρίσκεται στην Απουλία, στην περιοχή του Salento, νότια
της πόλης Lecce, και ονομάζεται Grecìa Salentina. Περιλαμβάνει τα χωριά Καλημέρα
(Calimera), Καστρινιάνο ντέι Γκρέτσι (Castrignano dei Greci), Κοριλιάνο ντ’ Οτρά-
ντο (Corigliano d’ Otranto), Ζολίνο (Zollino), Στερνατία (Sternatia), Μαρτάνο
(Martano), Μαρτινιάνο (Martignano), Μελπινιάνο (Melpignano) και Σολέτο (Soleto)
[βλέπε χάρτη 2].3
3
ΠΡΟΦΙΛΗ, Ο., «Η ελληνική στη νότια Ιταλία», στο: Διαλεκτικοί θύλακοι της ελληνικής γλώσ-
σας, επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης (σε συνεργασία με τη Μ. Αραποπούλου και τη Γ. Γιαννουλοπούλου), Αθή-
να: ΥΠΕΠΘ & ΚΕΓ 1999, σ. 31-37· της ιδίας, «Η αναζωογόνηση της Grico στην Grecía Salentina»,
ό.π., σ. 47-54.
9
Χάρτης 1: Περιοχές της Κατωιταλικής διαλέκτου
Χάρτης 2: Η Περιοχή Grecia Salentina
10
Κεφάλαιο 3
Αναλυτική παρουσίαση των χωριών της Grecìa Salentina
3.1 Η Calimera
...Zeni su en ise ettu ’s ti Kalimera4
Calimera
Η Calimera είναι ένα χωριό 7.320 κατοίκων στην ιταλική περιφέρεια της Απουλίας,
κοντά στο Lecce. Βρίσκεται στο κέντρο-ανατολικό τμήμα του Salento, με επιφάνεια
11,14 τετραγωνικών χιλιομέτρων και πυκνότητα πληθυσμού 656 κατοίκων ανά τε-
τραγωνικό χιλιόμετρο. Η μορφολογία του εδάφους είναι επίπεδη, υψώνεται 56 μέτρα
πάνω από το επίπεδο της θάλασσας και συνορεύει βόρεια με τους δήμους Vernole και
Castri di Lecce, στα ανατολικά με τους δήμους Melendugno και Carpignano Salen-
tino, νότια με τις πόλεις Martano και Zollino, και δυτικά με τους δήμους Martignano
και Caprarica. Είναι το δεύτερο σε πληθυσμό κέντρο της περιοχής Grecìa Salentina,
με χαρακτηριστικό την ελληνική γλώσσα, την grico, η οποία αποτελεί την διάλεκτο
όλων των χωριών της περιοχής.5
Σχετικά με την ονομασία της Καλημέρας, η παράδοση αναφέρει ότι το όνομά
της το πήρε από τους Έλληνες, οι οποίοι μόλις βρήκαν την όμορφη θέση είπαν «καλό
μέρος» και σιγά σιγά έγινε Καλημέρα. Σύμφωνα με άλλη παράδοση, λέγεται πως κά-
ποιος ξένος πέρασε και ρώτησε ένα χωρικό το όνομα του χωριού, κρατώντας έναν
χάρτη στα χέρια του. Ο χωρικός, που μίλαγε μόνο ελληνικά, δεν κατάλαβε και του
απάντησε «καλημέρα». Και ο ξένος σημείωσε στο χάρτη του τη λέξη Καλημέρα ως
όνομα του χωριού, γιατί νόμισε ότι πήρε απάντηση, και από τότε το όνομα αυτό δεν
το άλλαξε κανείς. Η ιστορία όμως λέει πως το χωριό αυτό, που θεωρείται το πιο τυπι-
κό ελληνικό χωριό της γης του Σαλέντο, ιδρύθηκε στα βυζαντινά χρόνια πάνω στα
4
«Ξένοι εσείς δεν είστε εδώ στην Καλημέρα». Στίχος χαραγμένος στο επιστήλιο του δημοτικού
κήπου της Καλημέρας.
5
http://it.wikipedia.org/wiki/Calimera, 20-10-2009. Αναλυτικά για τη γλώσσα βλέπε το κεφά-
λαιο 2 της παρούσας εργασίας.
11
ερείπια της πόλης Εκατονταπήγαδη (Centopozzi) και παρά τις καταστροφές που υπέ-
στη με το πέρασμα των αιώνων, κράτησε μέχρι σήμερα το ελληνικό όνομά της.6
Η Καλημέρα είναι το πολιτιστικό κέντρο της ελληνικής κοινότητας στο
Salento. Οι ρίζες του χωριού, που βρίσκεται κοντά στην Traina Calabra, τον αρχαίο
δρόμο που ένωνε το Lecce με το Brindisi και το Otranto, παραμένουν αβέβαιες. Με
χρονολογικά κριτήρια μπορούμε να συμπεράνουμε, δεδομένης της παρουσίας μνη-
μείων και μενχίρ (= μεγάλιθοι τοποθετημένοι σε όρθια θέση ως τμήμα προϊστορικών
μνημείων) στην ύπαιθρο, ότι η περιοχή κατοικήθηκε από την Εποχή του Χαλκού.
Όπως συμβαίνει και με άλλα κέντρα της ελληνικής περιοχής του Salento, η ιστοριο-
γραφική συζήτηση συνδέει τη γέννησή του με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ή και πα-
λαιότερα με την Magna Grecia, και την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου.7
Είναι πιθανό ότι το σύγχρονο αστικό κέντρο είναι χτισμένο κοντά σε έναν οι-
κισμό που χρονολογείται από τον 11ο αιώνα μ.Χ., στο κέντρο ενός αρχαιολογικού
χώρου που υπολογίζεται να ανήκει στον 2ο έως και 15ο αιώνα μ.Χ. Τα ανωτέρω απο-
δεικνύονται από τα κατάλοιπα του μεσαιωνικού οικισμού (τάφοι, σπηλιές, χάραξη
του οδικού δικτύου).
Σήμερα έχουν παραμείνει οφθαλμοφανή λίγα αρχαία στοιχεία, αλλά η Καλη-
μέρα ξεχωρίζει στην ελληνόφωνη περιοχή για τη ζωηρή πολιτιστική δραστηριότητα
που σχετίζεται με τις αξίες του ελληνισμού. Ανάμεσα στους κύριους εκπροσώπους
του χωριού είναι ο Vito Domenico Palumbo, ελληνιστής και λογοτέχνης, ο Pascuale
Lefons και ο Giuseppe Gabrielli.
Με τη βοήθεια των αρχών του τόπου και της κυβέρνησης της Ιταλίας έχει μεί-
νει ζωντανός ένας πολιτιστικός θησαυρός που συνίσταται σε λογοτεχνικά και μουσι-
κά κείμενα, όπως και σε θρησκευτικού περιεχομένου τραγούδια. Σύμβολό της είναι η
Stele Attica, δώρο από τον δήμο της Αθήνας το 1960.
Στην Καλημέρα υπάρχει και ένα Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, ενώ παράλληλα
στηρίζεται και η προστασία των άγριων ζώων. Στη σημερινή εποχή η Καλημέρα απο-
τελεί ενεργό κέντρο της περιοχής με μεγάλη δραστηριότητα στην τέχνη. Στο απώτερο
παρελθόν είχε σημαντική γεωργική παραγωγή που βοηθούσε το φέουδο, στο οποίο
ανήκε. Ο λαός της περιοχής, που δούλευε πολύ για την παραγωγή του κάρβουνου,
6
ΜΕΡΓΙΑΝΟΥ, Α., Ταξιδεύοντας στα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας, εκδ. Ακρίτας, Αθή-
2
να 1996, σ. 40.
7
ΛΑΜΠΡΟΣ, Λ., ΚΑΡΑΝΑΣΤΑΣΗΣ, Α. & ΓΙΟΧΑΛΑΣ Τ. Π., Η Ελληνική Μουσική Παράδο-
ση της Κάτω Ιταλίας, Ναύπλιο: Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα 1983.
12
θεωρούσε τον S. Biagio Άγιο προστάτη, τον S. Eligio προστάτη των μηχανικών, τον
S. Bitto προστάτη των ζώων και τον S. Viaggio προστάτη των καρβουνιάρηδων8.
Έξω από την Καλημέρα υπάρχει το έρημο ξωκλήσι του Αγίου Βίττο, χτισμένο
το 1648. Η Παναγία του Μεντοβάνο σύμφωνα με την παράδοση χτίστηκε από έναν
έμπορο από τη Μάντοβα, ο οποίος σώθηκε ως εκ θαύματος σ’ αυτόν τον τόπο μετά
από μια φοβερή καταιγίδα. Η εκκλησία αυτή βρίσκεται σε μικρή απόσταση από την
Καλημέρα. Άλλες σημαντικές εκκλησίες, χαρακτηριστικές της παράδοσης της περιο-
χής, είναι ο Άγιος Βλάσιος και ο Άγιος Βρίζιος.9
3.2 Η δημογραφική εξέλιξη της Calimera
Παρακάτω ακολουθεί γράφημα με τη δημογραφική εξέλιξη του πληθυσμού της Κα-

λημέρας, όπως αυτή καταγράφεται από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ιταλίας.
Τα δημογραφικά δεδομένα αφορούν τα τελευταία 150 χρόνια. Παρατηρούμε ότι υ-
πάρχει μια συνεχής αύξηση του πληθυσμού. Aπό το 1861 έως το 2001 ο πληθυσμός
έχει αυξηθεί περίπου 320%.
ΓΡΑΦΗΜΑ 1
ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ CALIMERA 1861-2001
Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας
8
http://it.wikipedia.org/wiki/Calimera, 20-10-2009.
9
Ελληνισμός και Κάτω Ιταλία. Από τα Ιόνια νησιά στην Grecìa Salentina, τόμ. Β΄, Ιόνιο Πανεπι-
στήμιο, Επιτροπή Ερευνών, Interreg II Ελλάδα-Ιταλία, Κέρκυρα 2002, σ. 130.
13
Στη συνέχεια ακολουθεί πίνακας μαζί με το σχετικό γράφημα, όπου καταγρά-

φεται η δημογραφική εξέλιξης της Καλημέρας για την περίοδο 1982-2009.
ΠΙΝΑΚΑΣ 1
ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ

1982 7002 3329 3673 1996 7395 3496 3899
1983 7021 3348 3673 1997 7386 3493 3893
1984 7042 3354 3688 1998 7373 3494 3879
1985 7096 3380 3716 1999 7328 3482 3846
1986 7169 3411 3758 2000 7313 3467 3846
1987 7195 3419 3776 2001 7290 3463 3827
1988 7203 3423 3780 2002 7306 3461 3845
1989 7208 3423 3785 2003 7331 3476 3855
1990 7253 3452 3801 2004 7305 3472 3833
1991 7272 3440 3832 2005 7336 3481 3855
1992 7324 3449 3875 2006 7351 3487 3864
1993 7319 3452 3867 2007 7360 3487 3873
1994 7340 3459 3881 2008 7363 3491 3872
1995 7369 3474 3895 2009 7310 3456 3854
Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας (http://demo.istat.it/)
ΓΡΑΦΗΜΑ 2
Calimera
7500
7400 7395 7386 7373

7369 7360 7363
7324 7319 7340 7328 7313 7331 7336 7351
7300 7290 7306 7305 7310
7253 7272
7200 7195 7203 7208
7169
7100 7096
7042
7000 7002 7021
6900
6800
1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
14
Από τους παραπάνω πίνακες προκύπτει ότι η Καλημέρα παρουσιάζει αύξηση

του πληθυσμού της έως τη χρονιά 1996 (5,6% περίπου) και στη συνέχεια μικρές αυ-
ξομειωτικές τάσεις έως και σήμερα, που ο πληθυσμός της είναι 7.310 κάτοικοι (αύ-
ξηση 4,3% από το 1982), ενώ από το σύνολο του πληθυσμού περισσότερες είναι οι
γυναίκες, όπως φαίνεται και στο γράφημα 3.
ΓΡΑΦΗΜΑ 3
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΑΝΔΡΩΝ-ΓΥΝΑΙΚΩΝ CALIMERA
4000
3900
3800
3700
3600
Άνδρες
3500
Γυναίκες
3400
3300
3200
3100
3000
82
85
88
91
94
97
00
03
06
09
19
19
19
19
19
19
20
20
20
20
3.3 Το Castrignano dei Greci
Το Castrignano dei Greci βρίσκεται νοτιοανατολικά του Σαλέντο, ογδόντα μέτρα πά-
νω από την επιφάνεια της θάλασσας, με πληθυσμό 4.406 κατοίκους, σύμφωνα με την
απογραφή του 1991. Το όνομά του μπορεί να έχει προέλθει από το λατινικό castrum ή
από το όνομα του Ρωμαίου εκατόνταρχου Καστρίνο, του επικεφαλής των ρωμαϊκών
στρατευμάτων στην περιοχή. Δεν μπορούμε, ωστόσο, να αποκλείσουμε ότι το όνομά
του προέρχεται από την ελληνική λέξη «κάστρον», από το κάστρο που δέσποζε στο
παλαιό φέουδο, ερμηνεία η οποία υποδεικνύει ελληνικές και όχι ρωμαϊκές ρίζες.10
10
Ό.π., τόμ Β΄, σ. 142.
15
Το Castrignano dei Greci λέγεται πως χτίστηκε από τους Κρητικούς του Μί-
νωα και τους ακόλουθους του Ιάπυγα. Γι’ αυτό ένα όνομα πολύ συνηθισμένο είναι
και το Καντιώτης, από το Κάντια (Κρήτη).11
Η οικονομία του χωριού αυτού βασίζεται στην καλλιέργεια της γης και στο
εμπόριο με τις γειτονικές ιταλικές πόλεις Ναρντό και Μάλλιε. Σε παλαιότερη περίοδο
το χωριό ήταν φημισμένο για την παραγωγή λεπτεπίλεπτων υφασμάτων. Παρά τις
εμπορικές τους επαφές, οι κάτοικοι παραμένουν Έλληνες και μιλούν τη γλώσσα των
πατέρων τους. Την τελευταία εικοσαετία πρωτεργάτης στην αναβίωση της γλώσσας
υπήρξε ο καθηγητής Άτζελο Κοτάρντο.
Οι ιταλικές αρχές αξιοποιώντας το άρθρο 6 του Ιταλικού Συντάγματος έδωσαν
την άδεια στον Κοτάρντο να διδάσκει σε όλα τα ελληνόφωνα χωριά. Μετά από πολ-
λές προσπάθειες συνεργασίας με το Υπουργείο Παιδείας της Ιταλίας ο Κοτάρντο κα-
τόρθωσε να επεκταθεί ο κύκλος της διδασκαλίας του σε όλες τις τάξεις. Ακόμη, με
άδεια του Υπουργείου Παιδείας διεύθυνε ένα σχολείο, από το οποίο προοριζόταν να
αποφοιτήσουν δάσκαλοι της γκρεκάνικης γλώσσας.12
Το αρχαίο κέντρο του Castrignano dei Greci είναι πολύ μικρό και τα στοιχεία
της αρχαίας ιστορίας του λίγα. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται σε λίγες εκκλησίες και
τους σωζόμενους θόλους τους. Υπάρχει, ακόμα, ένα παλάτι αρχιτεκτονικής μπαρόκ,
χτισμένο το 600 μ.Χ. πάνω σε φρούριο, με βασικό του χαρακτηριστικό το καμπανα-
ριό του. Το χωριό δείχνει καθαρά την ελληνική οργάνωση (τοπονομασία), με πυρήνες
αναπτυγμένους γύρω από μικρές εκκλησίες. Το πιο παλιό εύρημα είναι η βυζαντινή
κρύπτη του Αγίου Ονουφρίου. Ο ίδιος ο Κοτάρντο ανακάλυψε την κρύπτη και φρό-
ντισε για την αναστήλωσή της, ενέργεια που είχε ως αποτέλεσμα να παραμένει σήμε-
ρα ζωντανό ένα αποδεικτικό στοιχείο του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας, με τη
χρονολογία του να είναι γραμμένη στα ελληνικά (αβγζ΄, δηλαδή το έτος 1237).13 Άλ-
λες σημαντικές εκκλησίες είναι η Antino da Padova και η Immacolata.
Το κάστρο του χρονολογείται την εποχή του Μεσαίωνα και έχει υποστεί πολ-
λές ανακατασκευές. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εκκλησία Matrice, με πίνακες
του Saverio Altamura, και το πάρκο του Pozzelle, όπου συλλέγεται βρόχινο νερό.
11
ΜΕΡΓΙΑΝΟΥ, Α., Ταξιδεύοντας, ό.π., σ. 56.
12
ΜΕΡΓΙΑΝΟΥ, Α., Ταξιδεύοντας, ό.π., σ. 56-58.
13
Ό.π., σ. 58.
16
Χαρακτηριστικό όνομα της πόλης είναι το Arcona, που συνδέεται με την Πα-
ναγία Arcona, με αβέβαιες ρίζες.14
3.4 Η δημογραφική εξέλιξη του Castrignano dei Greci
Το παρακάτω γράφημα δείχνει την εξέλιξη του χωριού Castrignano dei Greci τα
τελευταία 150 χρόνια, όπως αυτά έχουν καταγραφεί από την Εθνική Στατιστική Υπη-
ρεσία της Ιταλίας.
ΓΡΑΦΗΜΑ 4
ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ CASTRIGNANO 1861-2001
Με βάση τα στοιχεία του πίνακα παρατηρούμε ότι υπάρχει μια συνεχής αύξη-
ση του πληθυσμού, καθώς από το 1861 έως το 2001 ο πληθυσμός έχει αυξηθεί περί-
που 320%.
Ακολουθεί πίνακας και σχετικό γράφημα που καταγράφει τα στοιχεία της δη-
μογραφικής εξέλιξης της περιοχής για την περίοδο που μελετάμε.
14
http://it.wikipedia.org/wiki/Castrignano, 20-10-2009.
17
ΠΙΝΑΚΑΣ 2

1982 4034 1916 2118 1996 4038 1932 2106
1983 4024 1904 2120 1997 4056 1936 2120
1984 4012 1899 2113 1998 4077 1949 2128
1985 4020 1913 2107 1999 4089 1963 2126
1986 4006 1904 2102 2000 4076 1950 2126
1987 3987 1893 2094 2001 4103 1969 2134
1988 3957 1898 2059 2002 4085 1970 2115
1989 3917 1875 2042 2003 4146 1992 2154
1990 3940 1890 2050 2004 4184 2003 2181
1991 3951 1893 2058 2005 4188 2001 2187
1992 3985 1906 2079 2006 4164 1989 2175
1993 4002 1920 2082 2007 4121 1976 2145
1994 3991 1908 2083 2008 4149 1982 2167
1995 3997 1895 2102 2009 4148 1976 2172
ΓΡΑΦΗΜΑ 5
Castignano de' Greci
4250
4200
4184 4188
4150 4164
4146 41494148
4121
4100 4103
4077 4089 4076 4085
4050 4056
4034 4024 4038
4000 4012 4020 4006 4002 3991 3997
3987 3985
3950 3957
3940 3951
3917
3900
3850
3800
3750
1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Από τους παραπάνω πίνακες προκύπτει ότι στο Καστρινιάνο ντέι Γκρέτσι από
το 1982 έως το 1989 μειώθηκε κατά 117 κατοίκους ο πληθυσμός του, ενώ από το
1990 έως και σήμερα παρουσιάζεται αύξηση. Η αύξηση αυτή ανάγεται σε 208 κατοί-
18
κους, δηλαδή ποσοστό περίπου 5%. Ο πληθυσμός των γυναικών είναι μεγαλύτερος
από των αντρών, όπως φαίνεται και στο γράφημα 6.
ΓΡΑΦΗΜΑ 6
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΑΝΔΡΩΝ-ΓΥΝΑΙΚΩΝ CASTRIGNANO
2250
2200
2150
2100
2050
2000 Άνδρες
1950 Γυναίκες
1900
1850
1800
1750
1700
82
85
88
91
94
97
00
03
06
09
19
19
19
19
19
19
20
20
20
20
3.5 Το Corigliano d’ Otranto
Το όνομα Κοριλιάνο ντ’ Οτραντο (Corigliano d’ Otranto) βγαίνει από το ελληνικό

Χωριάνο, σύμφωνα με την παράδοση, δηλαδή χωριουδάκι του Ότραντο, όνομα που
πήρε κατά την εποχή που είχε λιγότερους από τους σημερινούς (5.000 περίπου) κα-
τοίκους του.15 Ορισμένοι μελετητές εντοπίζουν την προέλευση του ονόματός του στη
Ρώμη και στο όνομα ενός Ρωμαίου αποίκου που λεγόταν Corelius.16 Αξίζει να ση-
μειωθεί γενικά ότι οι Ιταλοί δίνουν σε κάθε περίπτωση και μια δική τους εξήγηση
σχετικά με το όνομα και την καταγωγή της κάθε πόλης του Σαλέντο. Εν προκειμένω
αναφέρουν ότι το Corigliano d’Otranto έχτισαν οι Βυζαντινοί, ανάμεσα στον 6ο και
15
16
http://en.wikipedia.org/wiki/Corigliano_d%27Otranto.
19
τον 11ο αιώνα, και εκεί δίδαξαν βασιλειανοί καλόγεροι τη γλώσσα και τις τέχνες (το
ορθόδοξο δόγμα διατηρήθηκε στην περιοχή μέχρι τον 17ο αιώνα)17.
Το χωριό έχει πλούσια πολιτιστική παράδοση. Η μονή τους (Sinodia), αφιε-
ρωμένη στον Άγιο Γεώργιο, χτίστηκε στα πρώτα χρόνια του 9ου αιώνα και σήμερα
δεν υπάρχει. Το χωριό έχει εξαιρετική καλλιεργήσιμη γη. Έντονη υπήρξε στην περιο-
χή η καλλιτεχνική δραστηριότητα, πράγμα που φανερώνει ότι αποτελούσε ένα από τα
πιο δραστήρια κέντρα της περιοχής του Otranto, και αυτό καταμαρτυρείται από τα
διάφορα στοιχεία της αρχιτεκτονικής τέχνης, από διάφορες masserie (= φάρμες με
ζώα και παράλληλα εστιατόρια), καθώς και από την ανέγερση αγαλμάτων. Η εποχή
της Αναγέννησης στο Κοριλιάνο ντ’ Ότραντο υπήρξε η πιο δραστήρια περίοδος.
Οι ρίζες του χωριού είναι μάλλον μεσαιωνικές, αν και υπάρχουν αρχαία κατά-
λοιπα στη γύρω περιοχή. Σίγουρα η παρουσία του βασιλικού ναού του S. Giorgio είχε
μεγάλη επιρροή στην ανάπτυξη του χωριού. Τον 16ο αιώνα το κέντρο είχε οχυρωθεί
με τείχη, με μια πύλη που ονομαζόταν Caporta και που υπάρχει ακόμα και σήμερα.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν το Arco Lucchetti, ο πύργος Bell (15ος αιώνας), η
εκκλησία του S. Nicola (16ος-17ος αιώνας) και το κάστρο που φέρει πρόσοψη σαφώς
επηρεασμένη από την εποχή του μπαρόκ.18
Στο Κοριλιάνο ντ’ Ότραντο ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού μιλάει την διά-
λεκτο grico. Οι ορθόδοξες εκκλησίες λειτουργούσαν ώς το 1628, οπότε και τις αντι-
κατέστησαν οι καθολικές. Κοντά στο χωριό, στην περιοχή Άγιος Γεώργιος, υπήρχε
ένα κοινόβιο βασιλειανών μοναχών, στο οποίο λειτουργούσε σχολείο για την εκμά-
θηση της ελληνικής γλώσσας και την καλλιέργεια του ελληνικού πολιτισμού. Το κοι-
νόβιο λειτούργησε ώς τον 15ο αιώνα.
Προστάτης Άγιος του Κοριλιάνο ντ’ Ότραντο είναι ο Άγιος Νικόλαος, ο οποί-
ος τιμάται άλλωστε σε όλη την Grecìa Salentina.19
3.6 Η δημογραφική εξέλιξη του Corigliano d’ Otranto
Το παρακάτω γράφημα δείχνει την εξέλιξη του χωριού Corigliano d’Otranto τα τε-
λευταία 150 χρόνια.
17
18
http://it.wikipedia.org/wiki/Corigliano, 20-10-2009.
19
Ελληνισμός και Κάτω Ιταλία, ό.π., τόμ. Β΄, σ. 143.
20
ΓΡΑΦΗΜΑ 7
ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ CORIGLIANO D’OTRANTO 1861-2001
Με βάση τα στοιχεία του πίνακα, παρατηρούμε ότι υπάρχει μια συνεχής αύ-
ξηση του πληθυσμού, αφού από το 1861 έως το 2001 ο πληθυσμός έχει αυξηθεί περί-
που 230%.
ΠΙΝΑΚΑΣ 3
1982 5330 2495 2835 1996 5687 2683 3004
1983 5360 2529 2831 1997 5666 2661 3005
1984 5386 2544 2842 1998 5659 2644 3015
1985 5377 2541 2836 1999 5625 2637 2988
1986 5408 2553 2855 2000 5630 2642 2988
1987 5383 2534 2849 2001 5638 2625 3013
1988 5455 2593 2862 2002 5649 2639 3010
1989 5481 2599 2882 2003 5691 2659 3032
1990 5500 2603 2897 2004 5731 2676 3055
1991 5582 2669 2913 2005 5750 2697 3053
1992 5632 2687 2945 2006 5762 2713 3049
1993 5620 2670 2950 2007 5779 2720 3059
1994 5624 2650 2974 2008 5794 2737 3057
1995 5695 2688 3007 2009 5840 2755 3085
21
ΓΡΑΦΗΜΑ 8
Corigliano d' Otranto
5900
5840
5800 5794
5762 5779
5731 5750
5700 5695 5687 5691
5666 5659
5600
5632 5620 5624 5625 5630 5638 5649
5582
5500 5500
5455 5481
5400 5408 5383
5360 5386 5377
5330
5300
5200
5100
5000
1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Από τους παραπάνω πίνακες παρατηρούμε τα εξής: από το 1982 μέχρι και το
2009 το χωριό παρουσιάζει μικρή αύξηση στον πληθυσμό του. Η αύξηση αυτή ανέρ-
χεται σε ποσοστό 9,5% περίπου, αφού από τους 5.330 κατοίκους έχουμε σήμερα
5.840. Οι γυναίκες είναι περισσότερες από τους άντρες και σε αυτό το χωριό, όπως
φαίνεται και στο γράφημα 9 που ακολουθεί.
ΓΡΑΦΗΜΑ 9
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΑΝΔΡΩΝ-ΓΥΝΑΙΚΩΝ CORIGLIANO D’OTRANTO
3500
3000
2500
2000
Άνδρες
1000
500
0
82
85
88
91
94
97
00
03
06
09
19
19
19
19
19
19
20
20
20
20
22
3.7 Το Martano
Το Martano είναι το μεγαλύτερο κέντρο της Grecìa Salentina, ευρισκόμενο σε υψόμε-

τρο 90 μέτρων από το επίπεδο της θάλασσας. Το Μαρτάνο αποτελεί και την πρωτεύ-
ουσα των εννέα ελληνόφωνων δήμων του Σαλέντο, καθώς είναι το πιο μεγάλο χωριό,
με πληθυσμό 10.000 περίπου κατοίκους.
Στην ιδιαίτερη γλώσσα των Ελλήνων του Μαρτάνο η ονομασία προέρχεται
από τη λέξη μαρτάνω= αμαρτάνω, που θα πει βλασφημώ, κάνω τρέλες, αμαρτίες. Σ’
αυτή τη λέξη αποδίδουν και την ονομασία του χωριού τους, επειδή ισχυρίζονται πως
είναι θεότρελοι και χρησιμοποιούν βλάσφημες εκφράσεις κατά κόρον στην καθημε-
ρινότητά τους. Το Μαρτάνο, όπως και η Καλημέρα, φημίζεται, ωστόσο, για τους
πνευματικούς άντρες που κατάγονται από εκεί.20
Στη Βυζαντινή εποχή η πόλη είχε ήδη πολλές επιρροές από τη δυτική ρωμαϊκή
παράδοση. Στο Martano φαίνεται έντονα η διαφορά ανάμεσα στις δύο θρησκευτικές
παρατάξεις (καθολική, ορθόδοξη), καθώς η διαμάχη αποτυπώνεται στις εκκλησίες
που υπάρχουν εκεί. Η Αναγέννηση είναι η βασική περίοδος, κατά την οποία αναπτύ-
χθηκε η πόλη. Τότε χτίστηκαν τα τείχη, οι πύργοι και τα κάστρα.21
Το κάστρο του Μαρτάνο είναι ένα ισχυρό οχυρό του 15ου αιώνα, με δύο κυ-
λινδρικούς πυργίσκους. Όλα αυτά επισκευάζονται συνεχώς στις μέρες μας. Στο χωριό
αυτό σώζονται πολλά λαϊκά τραγούδια, προσευχές και μοιρολόγια.22
Μέχρι τον προηγούμενο αιώνα το κέντρο του Μαρτάνο, η Χώρα, προστατευ-
όταν από τείχη και ένα μεγάλο κάστρο με πέντε πύργους και κυκλική τάφρο. Αργότε-
ρα, οι πύργοι γκρεμίστηκαν, η τάφρος επιχωματώθηκε και το κάστρο χρησιμοποιή-
θηκε ως παλάτι των ευγενών. Στην περιοχή υπάρχουν αξιοσημείωτα προϊστορικά,
καθώς και μεσαιωνικά ευρήματα. Το χωριό αυτό θεωρείται ότι έχει ρωμαϊκές ρίζες,
περί το 250 π.Χ. Το ιστορικό του κέντρο έχει στυλ μεσαιωνικό, με τείχη, πύργους
αμυντικούς και ένα κάστρο. Έχει πολλά παλάτια, όπως το Palazzo Moschettini, το
20
ΜΕΡΓΙΑΝΟΥ, Α., Ταξιδεύοντας, ό.π., σ. 48
21
http://en.wikipedia.org/wiki/Martano.
22
ΜΕΡΓΙΑΝΟΥ, Α., Ταξιδεύοντας, ό.π.
23
Palazzo Pino, το Palazzo Micali και το Palazzo Indricci. Μεγάλο ενδιαφέρον παρου-
σιάζουν οι εκκλησίες Matrice dell’Asunta, chiesa dell’Immacolata, η Chiesa e l’ ex
Convento dei Padri Domini cani και η Madonna di Rosario.23
Προστάτιδα του Μαρτάνο είναι η Παναγία, η οποία και εορτάζεται στις 15
Αυγούστου, όπως επίσης και στις 19 Νοεμβρίου, καθώς κατά την ημερομηνία εκείνη,
το έτος 1787, ξέσπασε πρωτοφανής καταιγίδα και οι κάτοικοι που σώθηκαν από την
καταστροφή απέδωσαν τη σωτηρία τους στη μεσολάβηση της Παναγίας και έτσι της
αφιέρωσαν τη γιορτή αυτή και έγραψαν το e Madonna u tristu ceru’ στη διάλεκτο gri-
co.24
3.8 Η δημογραφική εξέλιξη του Martano
Το παρακάτω γράφημα δείχνει την εξέλιξη του χωριού Martano τα τελευταία 150
χρόνια.
ΓΡΑΦΗΜΑ 10
ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ MARTANO 1861- 2001
23
http://it.wikipedia.org/wiki/Martano, 20-10-2009
24
24
ση του πληθυσμού, αφού από το 1861 έως το 2001 ο πληθυσμός έχει αυξηθεί περίπου
275%.
ΠΙΝΑΚΑΣ 4
ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ MARTANO 1982-2009

1982 9066 4306 4760 1996 9583 4544 5039
1983 9141 4332 4809 1997 9547 4536 5011
1984 9215 4369 4846 1998 9537 4548 4989
1985 9309 4412 4897 1999 9538 4550 4988
1986 9295 4392 4903 2000 9538 4556 4982
1987 9400 4454 4946 2001 9513 4553 4960
1988 9426 4462 4964 2002 9519 4537 4982
1989 9480 4497 4983 2003 9539 4540 4999
1990 9552 4535 5017 2004 9551 4544 5007
1991 9593 4571 5022 2005 9573 4572 5001
1992 9577 4542 5035 2006 9588 4588 5000
1993 9628 4576 5052 2007 9565 4577 4988
1994 9597 4565 5032 2008 9583 4572 5011
1995 9597 4561 5036 2009 9540 4550 4990
ΓΡΑΦΗΜΑ 11
ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ MARTANO 1982-2009
Martano
9700
9600 9628 9597 9597
9593 9583 9588 9565 9583
9552 9577 9547 9537 9538 9538 9551 9573
9500 9513 9519 9539 9540
9480
9400 9400 9426
9300 9309 9295
9200 9215
9141
9100
9066
9000
8900
8800
8700
1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
25
Για το Μαρτάνο παρατηρούμε τα εξής: Από το 1982 μέχρι και το 1993 μία
αύξηση του πληθυσμού της τάξης του 6.%, ενώ από το 1994 έως το 2009 μία σταθε-
ρή πορεία δημογραφικής εξέλιξης με πολύ μικρές αυξομειωτικές τάσεις. Ο αριθμός
των γυναικών είναι και εδώ μεγαλύτερος από των αντρών, όπως φαίνεται στο επόμε-
νο γράφημα 12.
ΓΡΑΦΗΜΑ 12
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΑΝΔΡΩΝ-ΓΥΝΑΙΚΩΝ MARTANO
5200
5000
4800
4600 Άνδρες
4200
4000
3800
82
85
88
91
94
97
00
03
06
09
19
19
19
19
19
19
20
20
20
20
3.9 Το Martignano
Το Μαρτινιάνο είναι το μικρότερο γεωργικό χωριό και απέχει 16 χλμ. από το Λέτσε
προς τα νοτιοανατολικά. Έχει περίπου 2.000 κατοίκους.
Σχετικά με την ετυμολογική προέλευση του ονόματος του χωριού υπάρχουν
αρκετές θεωρίες. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι το χωριό ιδρύθηκε κατά τη Ρωμαϊκή επο-
χή και το όνομά του αρχικά είχε κατάληξη -anum. Άλλοι θεωρούν ότι το χωριό ιδρύ-
θηκε κατά τη Βυζαντινή εποχή καθώς το παλιό όνομά του είναι «Μαρτινιάνο των Ελ-
λήνων» που πιθανότατα προήλθε από έναν οικισμό της Στερνατίας. Σύμφωνα με την
26
παράδοση, το Μαρτινιάνο αποτελεί προέκταση του χωριού Μαρτάνο.25 Άλλη θεωρία

θέλει την ετυμολογία να προέρχεται από παραφθορά της ιταλικής λέξης martignone,
που σημαίνει αφελής χωρικός, γιατί ένας τέτοιος έφυγε από τη Στερνατία και έκτισε
το πρώτο σπίτι εκεί, όπου αργότερα έγινε το χωριό.26 Σύμφωνα με μια άλλη θεωρία,
το όνομά του προέρχεται από το έμβλημα του χωριού, που είναι μια νυφίτσα, η οποία
στα λατινικά λέγεται martes.27
Οι κάτοικοι ζουν από την καλλιέργεια της γης. Έχουν χωράφια που τα φυτεύ-
ουν με καπνό, σιτάρι, φάβα, κρεμμύδια και άλλα κηπευτικά, ενώ οι ελιές τους παρέ-
χουν στις οικογένειες τον καρπό και το λάδι για τη συντήρηση του οίκου τους.28
Στη μικρή αυτή ελληνόφωνη κοινότητα η Ορθοδοξία έσβησε οριστικά το
1685. Η γλώσσα όμως παραμένει, έστω και σε μικρό ποσοστό, ζωντανή, με το 21%
των οικογενειών του χωριού να μιλούν την grico.
Οι ρίζες του Martignano, που σε αρχαία έγγραφα αναφέρεται με το όνομα
Martignano graecorum, ανάγονται στο Βυζάντιο τον 9ο-10ο αιώνα. Ένας από τους
σημαντικούς ανθρώπους του τόπου είναι ο Giuseppe Palmieri, σημαντικός εκπρόσω-
πος της εποχής του Διαφωτισμού. Ο Άγιος Παντελεήμονας είναι ο προστάτης Άγιος
του Μαρτινιάνο. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Pantaleone (Παντελεήμων) ήταν ένας
νέος γιατρός από την Nicomedia (πόλη διάσημη για τις ιατρικές σχολές της). Είναι
σήμερα ο προστάτης της υγείας και των γιατρών.29 Στο Μαρτινιάνο η λατρεία του
εδραιώθηκε με το πέρασμα του χρόνου, σε σημείο ώστε τελικά να αντικαταστήσει
τον Άγιο Νικόλαο που ήταν ώς τότε ο προστάτης του χωριού.30
3.10 Η δημογραφική εξέλιξη του Martignano
Το παρακάτω γράφημα δείχνει την εξέλιξη του χωριού Martignano τα τελευταία 150
χρόνια.
25
26
ΛΑΜΠΙΚΗΣ, Δ., Ελληνισμός της Νοτίου Ιταλία (Grecìa Salentina), Αθήνα 1933, σ. 44.
27
28
29
http://en.wikipedia.org/wiki/Martignano.
30
27
ΓΡΑΦΗΜΑ 13
ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ MARTIGNANO 1861-2001
ση του πληθυσμού από το 1861 έως το 1991 κατά 230% περίπου ενώ κατά την απο-
γραφή της τελευταίας δεκαετίας ο πληθυσμός μειώθηκε κατά 4,4% περίπου.
28
ΠΙΝΑΚΑΣ 5

1982 1755 872 883 1996 1804 893 911
1983 1760 876 884 1997 1777 872 905
1984 1774 885 889 1998 1778 866 912
1985 1783 889 894 1999 1766 860 906
1986 1787 887 900 2000 1782 868 914
1987 1760 862 898 2001 1774 865 909
1988 1771 874 897 2002 1770 867 903
1989 1785 882 903 2003 1770 865 905
1990 1788 890 898 2004 1773 868 905
1991 1803 895 908 2005 1774 869 905
1992 1865 913 952 2006 1784 871 913
1993 1843 911 932 2007 1777 871 906
1994 1841 913 928 2008 1799 880 919
1995 1823 899 924 2009 1788 889 899
ΓΡΑΦΗΜΑ 14
Martignano
1880
1860 1865
1840 1843 1841
1820 1823
1800 1803 1804 1799

1780 1783 1787 1785 1788 1782 1784 1788
1774 1777 1778 1774 1770 1770 1773 1774 1777
1771 1766
1760 1755 1760 1760
1740
1720
1700
1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Το χωριό Μαρτινιάνο παρουσίασε αύξηση του πληθυσμού του έως και το

1992 (από 1.755 κατοίκους έφτασε τους 1.865, ποσοστό 6% περίπου). Από το 1993
έως και το 1997 είχε πτωτικές τάσεις σε ποσοστό 5% περίπου, ενώ στη συνέχεια πα-
ρατηρείται σταθεροποίηση του πληθυσμού με πολύ μικρές αυξομειωτικές τάσεις. Ο
29
αριθμός των γυναικών είναι μεγαλύτερος από αυτόν των ανδρών, όπως φαίνεται και
στο γράφημα 15.
ΓΡΑΦΗΜΑ 15
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΑΝΔΡΩΝ-ΓΥΝΑΙΚΩΝ MARTIGNANO
960
940
920
900
Άνδρες
880
Γυναίκες
860
840
820
800
82
85
88
91
94
97
00
03
06
09
19
19
19
19
19
19
20
20
20
20
3.11 Το Melpignano
Το Melpignano είναι μια μικρή κοινότητα, με πληθυσμό περίπου 2.209 κατοίκους και
βρίσκεται κοντά στο Λέτσε. Εκτείνεται σε μια περιοχή που καλύπτει τα 10,93 τετρα-
γωνικά χιλιόμετρα και βρίσκεται σε ύψος 89 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θά-
λασσας.31
Σχετικά με την ετυμολογία του ονόματος, κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι
το Melpignano ιδρύθηκε από τον Ρωμαίο εκατόνταρχο Μελπίνιο, ενώ άλλοι ότι απο-
τελούσε χωριό της μεγάλης Ελλάδας και πήρε το όνομά του από τη μούσα Μελπομέ-
νη.32 Αν δεχθούμε τη δεύτερη ερμηνεία, Melpignano θα πει Τραγουδοχώρι, αφού η
31
http/en.wikipedia.org/wiki/melpignano.
32
30
Μελπομένη ήταν η Μούσα του τραγουδιού, όπως επισήμανε και ο δημοσιογράφος

Λαμπίκης στις αρχές του αιώνα μας.33
Το Melpignano διαθέτει μια από τις ωραιότερες αγορές στο Σαλέντο, η οποία
έχει πάρει το όνομά της από τον Άγιο Γεώργιο από την Καππαδοκία. Η αγορά περι-
στοιχίζεται από αψίδες, φτιαγμένες από τοπική ορυκτή πέτρα. Οι αψίδες κατασκευά-
στηκαν περίπου στα τέλη του 1500 μ.Χ. και από τότε φιλοξενούσαν την υπαίθρια α-
γορά, στην οποία έπαιρναν μέρος πολλοί έμποροι από το Λέτσε, τη Νάπολη και το
Μπάρι. Κατά τη διάρκεια των αιώνων οι αψίδες έχουν υποστεί επισκευές. Το 1694
ένα μέρος τους ανοικοδομήθηκε με τη φροντίδα της κοινότητας, όπως αναγράφεται
σε μια κομψή επιγραφή.34
Τα μενχίρ που βρίσκονται κοντά στο χωριό δείχνουν πως η ιστορία τους είναι
πολύ παλιά, μερικοί μάλιστα υποστηρίζουν ότι προέρχονται από την εποχή του Χαλ-
κού. Οι ιστορικοί πιστεύουν πως η περιοχή κατοικήθηκε από τους Ενώτριους, οι ο-
ποίοι πήγαν εκεί με τον Ενώτριο Αρκάδα και τους Αβοριγένους από την Πελοπόννη-
σο.35
Οι κάτοικοι του Melpignano ασχολούνται με αγροτικές εργασίες, κυρίως με
την καλλιέργεια της ελιάς και του καπνού. Είναι ακόμη τεχνίτες της πέτρας (η επε-
ξεργασία της γίνεται στα λατομεία που βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή του
Melpignano) και του πηλού.
Προστάτης Άγιος είναι ο Άγιος Γεώργιος ο Μάρτυρας, ενώ ως προστάτιδα
Αγία τιμάται και η Αγία Μαρία η Μαγδαληνή. Αξιοσημείωτα μνημεία της περιοχής
είναι η Chiesa ed ex Convento degli Agostiniani, η Piazza San Giorgio, η Cappella
Sant’Antonio de lo Cairo και η Cappella di Santa Maria della Candelora.
3.12 Η δημογραφική εξέλιξη του Melpignano
Το παρακάτω γράφημα δείχνει την εξέλιξη του χωριού Melpignano τα τελευταία 150
χρόνια.
33
34
35
31
ΓΡΑΦΗΜΑ 16
ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ MELPIGNANO 1861- 2001
Παρατηρούμε ότι υπάρχει μια συνεχής αύξηση του πληθυσμού, αφού από το
1861 έως το 2001 ο πληθυσμός έχει αυξηθεί περίπου 310%.
ΠΙΝΑΚΑΣ 6
1982 2145 1045 1100 1996 2189 1030 1159
1983 2106 1025 1081 1997 2171 1028 1143
1984 2092 1013 1079 1998 2192 1034 1158
1985 2098 1012 1086 1999 2208 1036 1172
1986 2090 1004 1086 2000 2214 1044 1170
1987 2069 996 1073 2001 2223 1045 1178
1988 2043 987 1056 2002 2211 1043 1168
1989 2064 1000 1064 2003 2185 1034 1151
1990 2077 997 1080 2004 2204 1050 1154
1991 2092 1012 1080 2005 2224 1069 1155
1992 2173 1034 1139 2006 2234 1081 1153
1993 2193 1036 1157 2007 2223 1075 1148
1994 2196 1033 1163 2008 2234 1075 1159
1995 2198 1038 1160 2009 2215 1069 1146
32
ΓΡΑΦΗΜΑ 17
Melpignano
2250
2223 2224 2234 2223 22342215
2200 2208 2214 2211 2204
2193 2196 2198 2189 2192 2185
2173 2171
2150 2145
2100 2106
2092 2098 2090 2092
2069 2077
2064
2050 2043
2000
1950
1900
1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Το Μελπινιάνο παρουσιάζει αύξηση του πληθυσμού του σε ποσοστό μόλις

3% . Ο αριθμός των γυναικών είναι μεγαλύτερος από αυτό των αντρών, όπως φαίνε-
ται στο γράφημα 18.
ΓΡΑΦΗΜΑ 18
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΑΝΔΡΩΝ-ΓΥΝΑΙΚΩΝ MELPIGNANO
1200
1150
1100
1050 Άνδρες
950
900
850
82
85
88
91
94
97
00
03
06
09
19
19
19
19
19
19
20
20
20
20
33
3.13 Το Soleto
Το Σολέτο είναι από τα πιο όμορφα και γραφικά χωριά της Grecìa Salentina. Από τα
χριστιανικά χρόνια είχε ιδιαίτερη στρατηγική σημασία, εξαιτίας της θέσης του στο
Σαλέντο. Αποτελούσε σπουδαίο συγκοινωνιακό κόμβο ήδη πριν κυριαρχήσουν οι
Ρωμαίοι στην περιοχή. Η διάταξη των δρόμων στο Σολέτο επιβεβαιώνει πόσο σημα-
ντικό ρόλο διαδραμάτιζε το Σολέτο όχι μόνο εντός της ελληνόφωνης περιοχής, αλλά
και σε όλο το Σαλέντο.36
Οι αρχαίοι θησαυροί του έρχονται τώρα στο φως με τις αρχαιολογικές ανα-
σκαφές. Η ανάπτυξή του συνεχίστηκε και στα βυζαντινά χρόνια, όπως φαίνεται από
την εκκλησία του S. Stefano και της Assunta. Χαρακτηριστικό έργο στο ιστορικό κέ-
ντρο είναι το τείχος του 14ου αιώνα, με τις πύλες Porta S.Vitto και Porta S. Antonio.
Σ’ αυτή την εποχή ανήκει και το Julia di Raimoudello, ενώ τα παλάτια Arcudi, Blan-
co και Gervasi κατασκευάστηκαν τον 16ο αιώνα. Η εκκλησία Chiesa delle grazie οι-
κοδομήθηκε επίσης τον ίδιο αιώνα. Ο οικονομικός πλούτος του χωριού οφείλεται
στην εξαγωγή της τοπικής πέτρας.37
3.14 Η δημογραφική εξέλιξη του Soleto
Το επόμενο γράφημα δείχνει την εξέλιξη του χωριού Soleto τα τελευταία 150 χρόνια.
36
37
http://it.wikipedia.org/wiki/Soleto, 20-10-2009.
34
ΓΡΑΦΗΜΑ 19
ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ SOLETO 1861- 2001
Παρατηρούμε ότι υπάρχει μια συνεχής αύξηση του πληθυσμού, αφού από το
1861 έως το 2001 ο πληθυσμός έχει αυξηθεί περίπου 230%.
ΠΙΝΑΚΑΣ 7
1982 5231 2451 2780 1996 5392 2575 2817
1983 5250 2472 2778 1997 5411 2589 2822
1984 5270 2484 2786 1998 5452 2615 2837
1985 5254 2474 2780 1999 5483 2615 2868
1986 5322 2510 2812 2000 5507 2633 2874
1987 5309 2499 2810 2001 5530 2627 2903
1988 5295 2513 2782 2002 5534 2631 2903
1989 5242 2504 2738 2003 5541 2635 2906
1990 5288 2496 2792 2004 5526 2638 2888
1991 5297 2513 2784 2005 5527 2645 2882
1992 5343 2537 2806 2006 5551 2653 2898
1993 5373 2555 2818 2007 5579 2673 2906
1994 5383 2550 2833 2008 5563 2664 2899
1995 5384 2556 2828 2009 5590 2669 2921
35
ΓΡΑΦΗΜΑ 20
Soleto
5700
5600
5579 55635590
5551
5530 5534 5541 5526 5527
5500 5507
5483
5452
5400 5411
5373 5383 5384 5392
5322 5309 5343
5300 5295 5288 5297
5270 5254
5231 5250 5242
5200
5100
5000
1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Το χωριό Σολέτο αύξησε τον πληθυσμό του από τους 5.231 κατοίκους στους
5.590 (αύξηση 7% περίπου). Ο αριθμός των γυναικών είναι μεγαλύτερος από αυτόν
των αντρών, όπως φαίνεται στο επόμενο γράφημα 21.
ΓΡΑΦΗΜΑ 21
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΑΝΔΡΩΝ-ΓΥΝΑΙΚΩΝ SOLETO
3000
2900
2800
2700
Άνδρες
2600
Γυναίκες
2500
2400
2300
2200
82
85
88
91
94
97
00
03
06
09
19
19
19
19
19
19
20
20
20
20
36
3.15 H Sternatia
Η Στερνατία είναι ένα χωριό με 2.500 περίπου κατοίκους και καταλαμβάνει έκταση
περίπου 16,51 τετραγωνικών χιλιομέτρων στην περιοχή του Σαλέντο.
Υπάρχουν πολλές υποθέσεις σχετικά με τη δημιουργία του χωριού. Οι ιστορι-
κοί Πλίνιος και Κλαύδιος Πτολεμαίος υποστηρίζουν ότι ο χώρος που προσδιορίζεται
ως η μεσσαπική πόλη Στούρνιουμ είχε αποικιστεί από αρχαίους Κρήτες. Τα πρώτα
αρχαιολογικά ευρήματα μέχρι σήμερα αφορούν μη κατοικημένες περιοχές και ανα-
φέρονται στη Ρωμαϊκή εποχή, και συγκεκριμένα στον 3ο αιώνα π.Χ.38 Σύμφωνα με
την παράδοση, η ετυμολογία του ονόματος προέρχεται από την ελληνική συνήθεια να
χτυπούν (= τιάα) οι μοιρολογίστρες το στήθος τους (= στέρνο), θρηνώντας τον νε-
κρό.39
Η Στερνατία υπήρξε φέουδο πολλών αρχόντων του Μεσαίωνα. Μερικοί από
αυτούς της συντέλεσαν σε τέτοιο βαθμό ανάπτυξης της περιοχής, ώστε είχε στην ε-
ξουσία της και τη γειτονική πόλη Γκαλατίνα, που από το έτος 1278 ήταν χωριό.
Το 1480 η Στερνατία πολιορκήθηκε από τους Τούρκους, που τελικά την κυρί-
ευσαν και την κατέστρεψαν. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που το χωριό δεν έχει
να επιδείξει σπουδαία ελληνικά πολιτιστικά μνημεία.
Τα παλάτια των αρχόντων που σώζονται και το μοναστήρι των Δομινικανών
καλογέρων είναι του 16ου αιώνα.40
Προστάτης Άγιος της Στερνατίας είναι ο Άγιος Ρόκο, ο οποίος γεννήθηκε στο
Μονπελιέ, το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα.
38
39
ΜΕΡΓΙΑΝΟΥ-ΒΟΓΑΣΑΡΗ, Α., Λαογραφικά των Ελλήνων της Κάτω Ιταλίας, Ινστιτούτο του
Βιβλίου, εκδ. Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1989, σ. 358.
40
37
3.16 Η δημογραφική εξέλιξη της Sternatia
Το παρακάτω γράφημα δείχνει την εξέλιξη του χωριού Sternatia τα τελευταία 150
χρόνια.
ΓΡΑΦΗΜΑ 22
ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ STERNATIA 1861-2001
Παρατηρούμε ότι υπάρχει μια συνεχής αύξηση του πληθυσμού έως το 1961
(αύξηση κατά 180% περίπου). Τη δεκαετία του 1971 υπήρξε μείωση του πληθυσμού
κατά 308 κατοίκους (13% περίπου). Τις δεκαετίες 1981 και 1991 παρατηρείται αύξη-
ση, ενώ το 2001 παρατηρείται μία μικρή μείωση του πληθυσμού (4% περίπου, δηλα-
δή 112 κάτοικοι).
38
ΠΙΝΑΚΑΣ 8

1982 2611 1220 1391 1996 2814 1315 1499
1983 2647 1250 1397 1997 2764 1288 1476
1984 2651 1243 1408 1998 2772 1295 1477
1985 2660 1246 1414 1999 2760 1287 1473
1986 2679 1245 1434 2000 2760 1292 1468
1987 2709 1263 1446 2001 2711 1275 1436
1988 2716 1277 1439 2002 2697 1269 1428
1989 2733 1287 1446 2003 2658 1254 1404
1990 2730 1283 1447 2004 2647 1259 1388
1991 2729 1273 1456 2005 2628 1241 1387
1992 2807 1309 1498 2006 2583 1216 1367
1993 2810 1317 1493 2007 2548 1191 1357
1994 2816 1319 1497 2008 2511 1167 1344
1995 2830 1320 1510 2009 2489 1151 1338
ΓΡΑΦΗΜΑ 23
Sternatia
2900
2830 2814
2800 2807 2810 2816
2764 2772 2760 2760
2733 2730 2729
2700 2709 2716 2711 2697
2679
2647 2651 2660 2658 2647
2628
2600 2611
2583
2548
2500 2511
2489
2400
2300
1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Η μείωση του πληθυσμού της Στερνατίας συνεχίζεται και μετά το 2001 (βλέπε
και προηγούμενο σχολιασμό). Συγκεκριμένα από τη χρονιά 1996 έως και σήμερα ο
πληθυσμός μειώνεται συνεχώς. Η μείωση αυτή είναι περίπου στο 13%. Οι γυναίκες
είναι περισσότερες από τους άντρες, παρουσιάζουν όμως και αυτές μειωτικές τάσεις,
όπως φαίνεται και στο επόμενο γράφημα 24.
39
ΓΡΑΦΗΜΑ 24
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΑΝΔΡΩΝ-ΓΥΝΑΙΚΩΝ STERNATIA
1600
1400
1200
1000
Άνδρες
800
Γυναίκες
600
400
200
0
82
85
88
91
94
97
00
03
06
09
19
19
19
19
19
19
20
20
20
20
3.17 Το Zollino
Το χωριό Zollino είναι σχετικά νέο, ίσως το νεότερο από τα ελληνόφωνα χωριά του
Σαλέντο. Απέχει 18 χιλιόμετρα από το Λέτσε και είναι σε στενή επαφή με την γειτο-
νική αυτή πόλη και το Μάλλιε, γι’ αυτό οι άνθρωποι μιλάνε συνήθως ιταλικά. Έχει
περίπου 2.100 κατοίκους.
Τα μενχίρ που βρίσκονται μέσα και γύρω από το χωριό, υποδηλώνουν ανθρώ-
πινη παρουσία από τους προϊστορικούς χρόνους. Το πιο εντυπωσιακό είναι το μενχίρ
στην οδό Στατζιόνε. Οι πρώτοι οργανωμένοι οικισμοί δημιουργήθηκαν κατά την Βυ-
ζαντινή εποχή.
Δεν υπάρχουν στοιχεία σχετικά με την ίδρυση του Ζολίνο. Κάποιοι πιστεύουν
ότι ιδρύθηκε από τους κατοίκους του γειτονικού Σολέτο ή από τους κατοίκους του
Απιλιάνο, το οποίο δεν υπάρχει πια. Δεν υπάρχουν στοιχεία που να στηρίζουν τη μία
ούτε την άλλη υπόθεση, αλλά φαίνεται μάλλον απίθανο κάτοικοι ενός ισχυρού και
σημαντικού χωριού, όπως το Σολέτο, να το εγκατέλειψαν για να ιδρύσουν ένα μικρό
και ανοχύρωτο χωριό.
40
Η περιορισμένη έκταση και γονιμότητα των εδαφών αποτέλεσαν φραγμό στη

δημογραφική ανάπτυξη του Ζολίνο, η οποία παρά την αύξηση των κατοίκων κατά τις
τελευταίες δεκαετίες ήταν πάντα περιορισμένη στον αρχικό πυρήνα του χωριού.
Προστάτης Άγιος του Ζολίνο είναι ο Άγιος Αντώνιος, ο οποίος εορτάζεται
στις 23 Αυγούστου, καθώς αυτή τη μέρα έσωσε το χωριό από μια φοβερή θύελλα.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το Largo Pozzelle, που έχει ελληνικές ρίζες, η εκ-
κλησία Parrachiale και η εκκλησία Chiesa di S. Anna. Στο κέντρο της περιοχής δια-
κρίνονται βυζαντινά στοιχεία και παραδοσιακά σπίτια. Η πόλη είχε κάστρο, τώρα
όμως είναι ευδιάκριτα μόνο τα ερείπιά του. Κύρια πνευματική μορφή του χωριού ή-
ταν ο Sergio Stiso, ουμανιστής και λογοτέχνης κατά τον Μεσαίωνα.41
3.18 Η δημογραφική εξέλιξη του Zollino
Το παρακάτω γράφημα δείχνει την εξέλιξη του χωριού Zollino τα τελευταία 150 χρό-
νια.
ΓΡΑΦΗΜΑ 25
ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ZOLLINO 1861-2001
41
http://it.wikipedia.org/wiki/Zollino, 20-10-2009.
41
Παρατηρούμε ότι υπάρχει μια συνεχής αύξηση του πληθυσμού έως το 1961
(περίπου 300%), στη συνέχεια μείωση στις απογραφές των ετών 1971, 1981 (14%
περίπου), μια μικρή αύξηση τη δεκαετία 1991 (11% περίπου) και στη συνέχεια και
πάλι μείωση (4% περίπου).
ΠΙΝΑΚΑΣ 9
1982 1993 979 1014 1996 2267 1094 1173
1983 2028 1003 1025 1997 2258 1091 1167
1984 2056 1018 1038 1998 2252 1080 1172
1985 2072 1022 1050 1999 2242 1073 1169
1986 2075 1014 1061 2000 2218 1067 1151
1987 2120 1034 1086 2001 2189 1051 1138
1988 2133 1029 1104 2002 2205 1060 1145
1989 2155 1036 1119 2003 2218 1063 1155
1990 2170 1049 1121 2004 2176 1046 1130
1991 2196 1058 1138 2005 2148 1033 1115
1992 2279 1102 1177 2006 2143 1039 1104
1993 2281 1102 1179 2007 2116 1028 1088
1994 2276 1093 1183 2008 2108 1020 1088
1995 2272 1100 1172 2009 2103 1012 1091
ΓΡΑΦΗΜΑ 26
Zollino
2350
2300
2279 2281 2276 2272 2267
2250 2258 2252
2242
2218 2205 2218
2200 2196 2189 2176
2150 2155 2170 2148 2143
2120 2133 2116 21082103
2100
2075
2050 2056 2072
2028
2000 1993
1950
1900
1850
1800
1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
42
Από τους παραπάνω πίνακες προκύπτει ότι το Ζολίνο (όπως φαίνεται και από το
γράφημα των απογραφών - γράφημα 18) παρουσιάζει μείωση του πληθυσμού του, η
οποία μείωση συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Από τους 1.993 κατοίκους το έτος 1982,
το Ζολίνο έφτασε τους 2.281 το έτος 1993 (αύξηση 14.5% περίπου). Στη συνέχεια
όμως, από το έτος 1994 μέχρι και σήμερα παρατηρείται μείωση σε ποσοστό που φτά-
νει το 8%.Οι γυναίκες είναι περισσότερες από τους άντρες, όπως φαίνεται και στο
επόμενο γράφημα 27.
ΓΡΑΦΗΜΑ 27
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΑΝΔΡΩΝ-ΓΥΝΑΙΚΩΝ ZOLLINO
1400
1200
1000
800
Άνδρες
400
200
0
82
85
88
91
94
97
00
03
06
09
19
19
19
19
19
19
20
20
20
20
43
Μέρος 2ο
Η γλώσσα των ελληνόφωνων πληθυσμών της Κάτω Ιταλίας
Κεφάλαιο 4
Ιστορικά και γεωγραφικά στοιχεία των διαλέκτων της Κάτω Ιταλίας
Κατωιταλική ή γραικάνικη διάλεκτος (ή γραικάνικα) ονομάζεται η διάλεκτος της ελ-

ληνικής γλώσσας που περιλαμβάνει ιταλικά στοιχεία και ομιλείται στη Μεγάλη Ελ-
λάδα της Νότιας Ιταλίας. Είναι κυρίως γνωστή ως κατωιταλική διάλεκτος, ενώ οι ο-
μιλητές της την ονομάζουν γκρίκο (grico) ή κατωιταλιώτικα. Η κατωιταλική διάλε-
κτος είναι σε κάποιο βαθμό κατανοητή και από τους ομιλητές της ελληνικής γλώσ-
σας.
Όσον αφορά την παρουσία της ελληνικής γλώσσας στις περιοχές αυτές, έχουν
διατυπωθεί δύο διαφορετικές θεωρίες. 41 Σύμφωνα με την πρώτη, που υποστηρίζεται
από τον Morosi (1870) και άλλους Ιταλούς γλωσσολόγους, τα ελληνικά της περιοχής
χρονολογούνται κατά τη βυζαντινή εποχή, όταν Έλληνες από τη Βυζαντινή Αυτοκρα-
τορία (προερχόμενοι από την Πελοπόννησο, την Ήπειρο, τη Στερεά Ελλάδα, την Εύ-
βοια και τον Πόντο) εγκαταστάθηκαν κατά τον 9ο αιώνα μ.Χ. στην νότια Ιταλία. Η
δεύτερη θεωρία, που αναπτύχθηκε από τον Γερμανό γλωσσολόγο G. Rohlfs και στη-
ρίχθηκε και από Έλληνες γλωσσολόγους (Χατζιδάκι, Καρατζά, Τσοπανάκη, κ.ά.) υ-
41
Για τις εν λόγω θεωρίες, βλ. FANCIULLO, F., «Greek and Italian in Southern Italy», στο:
Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα. Πρακτικά της 6ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του
Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (22-24
Απριλίου 1985), Θεσσαλονίκη 1985, σ. 93-106· του ιδίου, «On the origins of Modern Greek in South-
ern Italy», στο: A. Ralli, B.D. Joseph & M. Janse (επιμ.) Proceedings of the First International Confer-
ence of Modern Greek Dialects and Linguistic Theory, Πάτρα, Πανεπιστήμιο Πατρών, 12-14 Οκτω-
βρίου 2000, Πάτρα 2001, σ. 67-78· LAMBROPOULOU, S., «Ancient Greek Survivals in the Dialects
"Grico" and "Grecanico" of Southern Italy», στο: G. Drachman, A. Malikouti-Drachman, J. Fykias &
S. Klidi (επιμ.), Greek Linguistics '95. Proceedings of the 2nd International Conference on Greek Lin-
guistics (Salzburg, 22-24 Σεπτεμβρίου 1995), τόμ. 1, Graz 1997, σ. 717-726.
45
ΜΕΡΟΣ 2ο: Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΟΙ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ
ποστηρίζει ότι οι ελληνόφωνοι πληθυσμοί των περιοχών αυτών κατάγονται από τους
αρχαίους Έλληνες αποίκους του Β΄ Ελληνικού Αποικισμού (8ος αιώνας π.Χ.), οι ο-
ποίοι ενισχύθηκαν με Έλληνες μοναχούς κατά τα χρόνια της βυζαντινής κυριαρχίας
της νότιας Ιταλίας, καθώς και με Έλληνες πρόσφυγες και εξόριστους αργότερα. Χάρη
στη δεύτερη θεωρία μπορούν να ερμηνευθούν οι έντονοι δωρισμοί στις διαλέκτους
αυτές, οι οποίοι μάλιστα δεν απαντούν καν στις αρχαίες δωρικές διαλέκτους του ελ-
λαδικού χώρου.
46
Κεφάλαιο 5ο
Γλωσσική περιγραφή των διαλέκτων - Σύγχρονη κοινωνιογλωσσική κατάσταση
Στους ελληνόφωνους πληθυσμούς της Κάτω Ιταλίας, παρατηρείται διαλεκτική δια-

φοροποίηση από χωριό σε χωριό, αλλά και σημαντικές διαφορές μεταξύ των ελληνι-
κών της Απουλίας (που λέγονται «γραικοσαλεντίνικα» ή «πουλιέζικα» ή, στα ιταλικά,
«grico») και αυτών της Καλαβρίας («καλαβρέζικα» ή, στα ιταλικά, «grecanico»,
«bovese», «greco-calabro», «romaico»)· τα μεν πρώτα έχουν δεχθεί λιγότερες ξένες
επιδράσεις από ό,τι τα δεύτερα. Παρ’ όλα αυτά, τα καλαβρέζικα είναι πιο συντηρητι-
κά και διατηρούν περισσότερους αρχαϊσμούς. 42
Γενικά, οι κατωιταλικές διάλεκτοι δεν ανήκουν ούτε στα βόρεια ούτε στα νό-
τια ελληνικά ιδιώματα. Έχουν δεχθεί ιδιαίτερα έντονες επιδράσεις από την ιταλική
και τις τοπικές διαλέκτους στην προφορά, τη μορφολογία, τη σύνταξη και το λεξιλό-
γιο και γράφονται σχεδόν πάντοτε με το λατινικό αλφάβητο. 43 Επίσης, μέρος του λε-
ξιλογίου τους προέρχεται από τη λατινική γλώσσα.
Γενικά, οι ομιλητές των ελληνικών διαλέκτων στη νότια Ιταλία είναι Ιταλοί
υπήκοοι, έχουν ιταλική εθνική συνείδηση και είναι χριστιανοί καθολικοί στο θρή-
σκευμα, άρα δεν ταυτίζονται με τους Έλληνες. Είναι μάλλον φορείς μιας ιδιαίτερης
παράδοσης και ταυτότητας που τους διαφοροποιεί από τους υπόλοιπους Ιταλούς, χω-
ρίς ωστόσο να έχουν αυτονομιστικές τάσεις. 44
Η κοινωνιογλωσσική κατάσταση των κατωιταλικών διαλέκτων δεν είναι η
ίδια ακριβώς στις δύο νησίδες. Τα καλαβρέζικα, πρώτα, φαίνεται ότι αποτελούν «τυ-
πική περίπτωση σταδιακής εγκατάλειψης ενός γλωσσικού κώδικα». 45 Η εδαφική και
γλωσσική συρρίκνωση του ελληνικού στοιχείου στις περιοχές αυτές οφείλεται σε γε-
42
ΜΕΡΓΙΑΝΟΥ, Α., «Ελληνικές διάλεκτοι στην Κάτω Ιταλία», στο: Νεοελληνική Διαλεκτολο-
γία. Πρακτικά Πρώτου Διαλεκτολογικού Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτολογίας (Ρόδος 26-30 Μαρτίου
1992), Αθήνα 1994, σ. 239.
43
Τα σχετικά με τη μορφολογία, τη σύνταξη και το λεξιλόγιο της γλώσσας παρουσιάζουν απο-
κλειστικά γλωσσολογικό ενδιαφέρον και δεν ενδιαφέρουν το αντικείμενο της εργασίας μας. Ωστόσο,
οι κανόνες της γλώσσας παρουσιάζονται στο Παράρτημα της εργασίας, σ. 73.
44
ΠΡΟΦΙΛΗ, Ο, «Η ελληνική στη νότια Ιταλία», ό.π.
45
ΚΑΤΣΟΓΙΑΝΝΟΥ, Μ., «Ελληνικά της Κάτω Ιταλίας: η κοινωνιογλωσσολογική άποψη»,
στο: Α. Μόζερ (επιμ.), Ελληνική Γλωσσολογία ’97. Πρακτικά του Γ΄ Διεθνούς Γλωσσολογικού Συνεδρί-
ου για την Ελληνική Γλώσσα (Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τομέας Γλωσσολογίας, 25-27 Σεπτεμβρίου 1997),
Αθήνα 1999, σ. 605.
47
ωφυσικά φαινόμενα (σεισμοί, πλημμύρες, κατολισθήσεις), αλλά κυρίως στις δύσκο-

λες συνθήκες λόγω της απουσίας οικονομικής ανάπτυξης στα χωριά αυτά. Έτσι, πολ-
λές οικογένειες μεταναστεύουν είτε προς τους παραθαλάσσιους δήμους ανάμεσα σε
Bova Marina και Reggio Calabria είτε προς τη βόρεια Ιταλία, την Ελβετία, τον Κανα-
δά και την Αυστραλία. 46 Ο αριθμός των ελληνόφωνων σήμερα είναι πολύ μικρός, αν
και δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία. Ακόμη και αυτοί οι ομιλητές χρησιμοποιούν την
ελληνική διάλεκτο ως δεύτερη γλώσσα, ενώ ως πρώτη γλώσσα έχουν μια τοπική ρο-
μανική διάλεκτο («calabrese» ή «dialetto», όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι), η οποία
χρησιμοποιείται για την καθημερινή επικοινωνία στην περιοχή. Η ελληνική διάλεκτος
θεωρείται πλεονάζων ξενόγλωσσος μειονοτικός κώδικας, καθώς δεν υπάρχουν επι-
κοινωνιακές περιστάσεις που να απαιτούν τη χρήση της. Δεν διαθέτει κύρος, ώστε να
μπορεί να συμβάλει στην κοινωνική άνοδο των ομιλητών της, αντιθέτως οι ομιλητές
της συχνά εμφανίζουν συμπεριφορές αυτο-υποτίμησης και αυτολογοκρισίας. Αξιο-
σημείωτο είναι ότι η ελληνική διάλεκτος της Καλαβρίας χρησιμοποιείται για να μην
γίνονται αντιληπτοί οι ομιλητές της από «ξένους» (κρυπτολαλική λειτουργία) ή/και
σε ανεπίσημο οικογενειακό πλαίσιο ως παιχνίδι ή αστείο. Τέλος, διαθέτει συμβολική
λειτουργία, αποτελεί δηλαδή σύμβολο ταυτότητας και αλληλεγγύης μεταξύ των ομι-
λητών της.
Σχετικά με τη δεύτερη γλωσσική νησίδα, την περιοχή του Σαλέντο, η κατά-
σταση ενδεχομένως να δείχνει πιο «ανθεκτική» στον χρόνο και στις κοινωνικές και
γεωγραφικές συνθήκες, χωρίς όμως να διαφαίνεται κάποια ουσιαστική διαφορά όσον
αφορά το μέλλον της διαλέκτου. Η grico δέχεται ιδιαίτερα έντονες επιρροές από την
τοπική σαλεντινική διάλεκτο, με αποτέλεσμα το γλωσσικό της σύστημα να είναι ε-
ξαιρετικά ασταθές και τελικά να τείνει να υποκατασταθεί από αυτό της σαλεντικής.
Ενδεχομένως μάλιστα να μπορούμε να μιλάμε για κρεολοποίηση 47 της grico. Ωστό-
σο, εκδηλώνεται ζωηρό ενδιαφέρον στην περιοχή (κυρίως από τους νέους) για τη
διδασκαλία της ελληνικής διαλέκτου στο σχολείο, τη συλλογή γλωσσικού υλικού, την
46
CAMPOLO, I., «Ένα καινούριο ιστορικό λεξικό των νοτιοϊταλικών ελληνικών», στο: Μελέτες
για την Ελληνική Γλώσσα. Πρακτικά της 24ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του Τμήμα-
τος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (9-11 Μαΐου
2003), Θεσσαλονίκη 2004, σ. 153-162.
47
Κρεολοποίηση είναι η διαδικασία που οδηγεί σε παρεφθαρμένη μορφή μιας γλώσσας από την
επικράτηση δύο ή περισσότερων γλωσσών, μορφή που τελικά επικρατεί ως μητρική γλώσσα μιας κοι-
νότητας.
48
προβολή της μέσω του τουρισμού και γενικά την αναβίωση και τη διαφύλαξή της.
Γίνονται δηλαδή προσπάθειες για την αύξηση του κοινωνικού γοήτρου της. Παρ’ όλα
αυτά, η έλλειψη τυποποίησης αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για οποιαδήποτε
προσπάθεια προς την κατεύθυνση της διάσωσης. 48
48
OZTASCIYAN-BERNADINI, I., «Η ελληνική διάλεκτος της Κάτω Ιταλίας», στο: Νεοελληνι-
κή Διαλεκτολογία. Πρακτικά Πρώτου Διαλεκτολογικού Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτολογία (Ρόδος
26-30 Μαρτίου 1992), Αθήνα 1994, σ. 64-70.
49
Κεφάλαιο 6
Η κατωιταλική ελληνική διάλεκτος της Απουλίας
Οι ομιλητές της grico στο Σαλέντο, που αποτελεί και την περιοχή του ειδικότερου
ενδιαφέροντος της εργασίας μας, κατοικούν στις εννέα μικρές πόλεις, οι οποίες πα-
ρουσιάστηκαν αναλυτικά στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας μας: Καλημέρα (Ca-
limera), Μαρτάνο (Martano), Καστρινιάνο ντει Γκρέτσι (Castrignano dei Greci), Κο-
ριλιάνο ντ’ Οτράντο (Corigliano d’Otranto), Μελπινιάνο (Melpignano), Σολέτο (So-
leto), Μαρτινιάνο (Martignano), Ζολίνο (Zollino) και Στερνάτια (Sternatia).
Η ελληνική διάλεκτος παρ’ όλα τα εμπόδια επιζούσε εντυπωσιακά, μέχρι που
έφτασε η περίοδος της Ένωσης της Ιταλίας (1867). Μαζί με την ένωση έφτασε και η
συγκεντρωτική γραφειοκρατία, η υποχρεωτική στρατιωτική θητεία και εκπαίδευση.
Τα μικρά παιδιά άρχισαν να πηγαίνουν υποχρεωτικά στο δημοτικό σχολείο, μέχρι την
Τρίτη τάξη, όπου διδάσκονταν τις βασικές γνώσεις στην ιταλική γλώσσα και όπου για
πρώτη φορά ακόμα η μητρική αποτελούσε ανυπέρβλητο εμπόδιο στη μόρφωση. Οι
νέοι που ήθελαν να σταδιοδρομήσουν στις ένοπλες δυνάμεις ή να καταταγούν στα
σώματα ασφαλείας, έπρεπε να ξεχάσουν τα ελληνικά. Κάτι παρόμοιο συνέβαινε και
με εκείνους που παρακολουθούσαν ιδρύματα μέσης ή ανώτερης εκπαίδευσης στο Λέ-
τσε και τους εργαζόμενους μακριά από τα χωριά τους. 49
Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος άλλαξε ριζικά τη γλωσσική κατάσταση της μικρής
Σαλεντινικής Ελληνικής κοινότητας. Σχεδόν το σύνολο των ανδρών που ήταν ικανοί
για στράτευση και εγκατέλειπαν για καιρό τον τόπο γέννησης τους, ήταν υποχρεωμέ-
νοι να συναναστρέφονται χρησιμοποιώντας την ιταλική γλώσσα. Το φασιστικό σύ-
νταγμα δεν δέχονταν ούτε θεωρητικά συζήτηση για ύπαρξη και δικαιώματα εθνικών
μειονοτήτων.
Η κρίση της Ελλάδας του Σαλέντο κορυφώθηκε κατά τη διάρκεια του Β΄ Πα-
γκοσμίου Πολέμου. Πολλοί νέοι στράφηκαν στη μετανάστευση ή στα μεγάλα αστικά
κέντρα ή στη στρατιωτική καριέρα. Παράλληλα, εκατοντάδες νέοι άφηναν τα χωριά
τους για να παρακολουθήσουν την ανώτατη εκπαίδευση στα πανεπιστήμια του βορ-
ρά, όπου και τελικά προτιμούσαν να εγκατασταθούν. Η κατάσταση στο Σαλέντο πα-
49
ΑΠΡΙΛΕ, Ρ., Η Ελλάδα του Σαλέντο, Αθήνα 1996, σ. 134-135.
50
ρουσίασε πρωτοφανή εικόνα από πλευράς κοινωνικής σύνθεσης των χωριών και των
κωμοπόλεων. Υπήρχαν μόνο γέροι και μικρά παιδιά. 50
Ενδεικτικά στοιχεία της συρρίκνωσης του ελληνικού στοιχείου στο Σαλέντο
είναι ότι τον 15ο αιώνα οι ελληνόφωνες κοινότητες ήταν τουλάχιστον 25, στις αρχές
του 19ου αιώνα μειώθηκαν σε 13, στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν 9, ενώ σήμερα στο
Σολέτο και το Μελπινιάνο δεν ομιλούνται πλέον τα Γκρίκο.
Η στατιστική έρευνα που διεξήχθη από τον Ντονάτο Μπρέι το 1993 για τον
ελληνόφωνο πληθυσμό του Μαρτινιάνο, δίνει την εξής εικόνα η οποία είναι ενδεικτι-
κή και για τις υπόλοιπες ελληνόφωνες κοινότητες: Οικογένειες 640. Στο 21% των οι-
κογενειών οι σύζυγοι χρησιμοποιούν και τη διάλεκτο (132 οικογένειες). Στις 132 αυ-
τές οικογένειες υπάρχουν 92, στις οποίες οι γονείς χρησιμοποιούν συχνά την ελληνι-
κή διάλεκτο, ενώ σε 40 οικογένειες η χρήση της διαλέκτου δεν είναι τόσο συχνή. Από
το σύνολο των κατοίκων (1.859 άτομα) 502 άτομα, δηλαδή 27%, ομιλούν και την
grico, 451 άτομα (24%) καταλαβαίνουν την grico αλλά δεν τη χρησιμοποιούν, 306
άτομα την ομιλούν συχνά, ενώ 196 άτομα πιο σπάνια. Χαρακτηριστικό είναι ότι όλοι
όσοι ομιλούν την grico στην καθημερινή ζωή τους είναι άνω των 50 ετών. 51
50
Ό.π., σ. 137-142.
51
Ό.π., σ. 147-148.
51
Κεφάλαιο 7
Η διάλεκτος grico σήμερα – ερευνητικά δεδομένα
Η ελληνική γλώσσα που μιλιέται στην περιοχή του Σαλέντo αγωνίζεται να επιβιώσει
μέσα σε ένα γλωσσικό ανταγωνισμό. Είναι αλήθεια ότι η επαφή ανάμεσα στην κοινή
ιταλική (επίσημη γλώσσα της χερσoνήσoυ και κατά συνέπεια γλώσσα της εκπαίδευ-
σης), στη σαλεντινή (τoπική ρoμανική διάλεκτo πoυ μιλιέται από την πλειoνότητα
τoυ πληθυσμoύ) και στην grico, έδρασε κατά τη διάρκεια τoυ 20ού αιώνα σε βάρoς
αυτής της μειoνoτικoπoιημένης γλώσσας. 52
Πριν από 20 περίπoυ χρόνια, τo Πανεπιστήμιo τoυ Λέτσε πραγματoπoίησε μια
έρευνα, με την oπoία πρoσπαθoύσε να περιγράψει τη ζωτικότητα της grico και έκανε
λόγo για συνεχή διάβρωση του κυριαρχoύμενoυ συστήματoς από τo κυρίαρχo σύστη-
μα της ιταλικής γλώσσας ή της ρoμανικής διαλέκτoυ τoυ Σαλέντo. H αστάθεια τoυ
γλωσσικoύ συστήματoς καταδείχθηκε και η ερευνητική oμάδα τoυ Λέτσε κατέληγε
στην έρευνα της σε μια απαισιόδoξη παρατήρηση, όπoυ η σχέση μεταξύ grico και
σαλεντινής oριζόταν στην κίνηση από την απλή παρεμβoλή στην υπoκατάσταση. Έ-
τσι η παρεμβoλή αντιπρoσώπευε την αρχαϊκή φάση, και η υπoκατάσταση, με την α-
χρήστευση τoυ υπoκαταστημένoυ κώδικα, τη νεωτεριστική φάση.
Στην αρχή της δεκαετίας τoυ ’80, η έρευνες της Όλγας Προφίλη στη περιοχή
έδειξαν ότι οι τρεις γλώσσες βρίσκονταν αντιμέτωπες μεταξύ τους και χρησιμοποιού-
νταν από τρεις διαφορετικές γενιές (ηλικιωμένoυς, γoνείς και παιδιά), σε διαφορετι-
κές περιστάσεις. Oι ηλικιωμένoι, η μoναδική γενιά με μητρική γλώσσα την grico,
χρησιμoπoιoύσαν τη γλώσσα αυτή σε όλες σχεδόν τις περιστάσεις επικoινωνίας, ό-
μως για ζήτημα γoήτρoυ πρoτιμoύσαν τη σαλεντινή, όταν απευθύνoνταν στα παιδιά
και στα εγγόνια τoυς. Oι γoνείς καταλάβαιναν την grico, αλλά τη χρησιμoπoιoύσαν
σπάνια, ενώ χρησιμoπoιoύσαν συχνά τη σαλεντινή και την ιταλική γλώσσα (πoυ την
είχαν μάθει στo σχoλείo) σε συγκεκριμένες περιστάσεις (στην τράπεζα, στo δημαρ-
χείο ή μιλώντας με τα παιδιά τoυς). Tέλoς τα παιδιά, μέσω της υπoχρεωτικής σχολι-
κής φoίτησης, είχαν oδηγηθεί σε μια παθητική ως μηδαμινή επάρκεια στην grico και
σε μια ενεργητική επάρκεια στη σαλεντινή και στην ιταλική γλώσσα.
52
ΠΡΟΦΙΛΗ, Ο., «Η αναζωογόνηση της Grico Grecia Salentina», στο: Διαλεκτικοί θύλακοι της
ελληνικής, επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης κ.ά., Αθήνα: ΥΠΕΠΘ & Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999, σ. 47-54.
52
Η έρευνα της Όλγας Προφίλη κατέδειξε ότι η μειoνoτικoπoιημένη 53 γλώσσα

κατέληξε να κυριαρχείται κατά πρώτo λόγo από τη σαλεντινή και κατά δεύτερo λόγo
από την ιταλική γλώσσα. Oι παρεμβoλές αφoρoύσαν σε όλoυς τoυς τoμείς και κατέ-
δειχναν τη διαδικασία ρoμανικoπoίησης της grico, ακόμα και περιoρισμένης
κρεoλoπoίησης. 54 Oι oμιλητές της grico δεν φαίνoνταν να έχoυν συναίσθηση της φω-
νητικής, μoρφoλoγικής και συντακτικής αστάθειας της γλώσσας τoυς, πoυ oφειλόταν
στην επαφή με τη σαλεντινή και με την ιταλική γλώσσα. Eίχαν την τάση να δέχoνται
κάθε εκφώνημα, ακόμη κι αν ήταν υπερβoλικά ρoμανικoπoιημένo, αρκεί να παρέμενε
κατανoητό. Φαινόταν όμως να τoυς απασχoλεί η «ρύπανση» τoυ λεξιλoγίoυ και
oνόμαζαν τη γλώσσα τoυς «νόθα ελληνική». H grico δεν φαινόταν να έχει πια σταθε-
ρό φωνητικό σύστημα, 55 oύτε σταθερή γραμματική, υπήρχε μόνo παράθεση διαφορε-
τικών τάσεων πoυ αφoρoύσαν την πραγμάτωση ενός ήχoυ ή εκφωνήματoς. Aκριβώς
όπως συνέβη και παλαιότερα με την oμάδα τoυ Λέτσε, επιβεβαιώθηκε τo «εύθραυ-
στο» ενός γλωσσικoύ συστήματoς, στo oπoίo απoδεικνυόταν δύσκoλo να μιλήσει κα-
νείς για γραμματικές νόρμες. Όμως ακόμη κι αν επιβεβαιώθηκε η κίνηση από την
παρεμβoλή πρoς την υπoκατάσταση, όπως και η ρήξη μεταξύ των γενεών, διαπιστώ-
θηκε ότι σήμερα η χρήση της grico στην περιoχή τoυ Σαλέντo εξακoλoυθεί να επι-
βιώνει. H ζωτικότητά της μόνo θετικά ξαφνιάζει σήμερα τους ερευνητές. Aκριβώς σε
αυτή τη ζωτικότητα πρέπει να αναζητηθούν τα αίτια της επιβίωσης.
H grico χαρακτηρίζεται από έλλειψη τυπoπoίησης, από σημαντική ικανότητα
λεξιλoγικής ανάπτυξης ανεξάρτητης από τη νεoελληνική γλώσσα, από ένα φωνητικό
και φωνoλoγικό σύστημα επηρεασμένo από τη διάλεκτo τoυ Σαλέντo καθώς και από
ένα ασταθές μoρφoλoγικό και συντακτικό σύστημα πoυ μεταβάλλεται ριζικά. Είναι
αναμφίβoλα μια γλώσσα πoυ βρίσκεται σε εξέλιξη. Eίναι μια γλώσσα πoυ μπόρεσε να
απoρρoφήσει την επαφή/σύγκρoυση με την ιταλική και τη σαλεντινή, δημιουργώντας
τις δικές της δoμές, όπως πρoέκυψαν από τη μίξη τριών διαφoρετικών κωδίκων·
τέλoς, είναι μια γλώσσα πoυ δεν αναπαράγεται εδώ και μια τoυλάχιστoν γενιά, αλλά
η oπoία βλέπει σήμερα τo γόητρo της -και κατά συνέπεια τη χρήση της- να ενισχύο-
53
Για τον χαρακτηρισμό μειονοτικοποιημένη, βλ παρακάτω, μέρος 3ο.
54
PROFILI, O. «L’emploi particulier du verbe ἵστημι dans un parler grec des Pouilles: un pro-
cessus de romanisation en cours», στο Géolinguistique II (Γκρενόμπλ 1986), σ. 45-65.
55
PROFILI, O., Description du système phonétique et phonologie du parler grico de Corigliano
d’Otranto. Studi Linguistici Salentini 14, Lecce: Associazione Linguistica Salentina «Oronzo Parlange-
li».
53
νται. Mια γλώσσα τέλoς, πoυ θα μπoρoύσε, με τη βoήθεια κάπoιας επείγoυσας και
συστηματικής παρέμβασης να διατηρήσει τη ζωτικότητα της όχι μόνo στo επίπεδo
τoυ πρoφoρικoύ αλλά και τoυ γραπτoύ λόγoυ.
54
Μέρος 3ο
Προσπάθειες διάσωσης της κατωιταλικής
διαλέκτου - θεσμικά πλαίσια
Κεφάλαιο 8
Προϋποθέσεις διάσωσης της διαλέκτου - Η συνδρομή του ιταλικού κράτους
Ως προς τον γραπτό λόγo, η τυπoπoίηση της γλώσσας είναι ασφαλώς τo πρώτo
στάδιo στο οποίο πρέπει αυτή να περάσει, αν η γλωσσική κοινότητα θέλει πραγματι-
κά να διασώσει τη γλωσσική της ιδιαιτερότητα. Ήδη έχει ξεκινήσει μια σχετική
πρoσπάθεια με τα σεμινάρια πoυ oργανώθηκαν με την πρωτoβoυλία τoυ πoλιτιστικoύ
συλλόγoυ «Ghetonìa» της Kαλημέρα. Σκoπός αυτών των σεμιναρίων υπήρξε η
πρoώθηση της συζήτησης γύρω από την grico και η συλλoγή, με τρόπo συστηματικό,
τoυ απαραίτητoυ υλικoύ για την αναζωoγόνηση της γλώσσας. Στην Εισαγωγή του
έργου Katalìsti o Kosmo. Tra passato e presente. Lingua, tradizione e folklore nella
Grecía Salentina, καρπός της προαναφερθείσας προσπάθειας, διαβάζoυμε τα εξής:
«La guida linguistica si propone di organizzare (e magari introdurre gradualmente al
grico chi ne sia ignaro) tutto il materiale linguistico rimasto: lessico e strutture
grammaticali e sintattiche. Tale organizzazione, diversamente dalle precedenti
analoghe sistemazioni, non ha intenti filologici, non vuol cogliere dipendenze dal
greco antico né evidenziare nessi o analogie di sviluppo col greco moderno; molto più
semplicemente e modestamente prende in esame il grico nella sua autonomia ed
assolutezza» 57 [= «O γλωσσικός oδηγός πρoτίθεται να oργανώσει (και ενδεχoμένως
να απoτελέσει βαθμιαία εισαγωγή στην grico για όσoυς δεν γνωρίζoυν τη γλώσσα
αυτή) όλo τo εναπoμείναν γλωσσικό υλικό: λεξιλόγιo, γραμματικές και συντακτικές
δoμές. Mια τέτoια oργάνωση, σε αντίθεση με πρoηγoύμενες ανάλoγες
συστηματoπoιήσεις, δεν έχει φιλoλoγικές πρoθέσεις, δεν θέλει να εντoπίσει εξαρτή-
57
TOMMASI, S., Katalìsti o Kosmo. Tra passato e presente. Lingua, tradizione e folklore nella
Grecía Salentina. Καλημέρα: Ghetonìa 1996, «Εισαγωγή», σ. 5-6.
55
ΜΕΡΟΣ 3ο: ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΔΙΑΣΩΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΩΪΤΑΛΙΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ
σεις από τα αρχαία ελληνικά, oύτε να τεκμηριώσει συνάφειες ή αναλoγίες ανάπτυξης

της grico με τα νέα ελληνικά· πoλύ πιo απλά και συγκρατημένα εξετάζει την grico
μέσα στo πλαίσιo της αυτoνoμίας και της oλότητάς της.»] H τυπoπoίηση της grico θα
πρέπει να δώσει λύσεις στo πρόβλημα των τύπων πoυ θα πρέπει να διατηρηθoύν και
των επιλoγών πoυ θα πρέπει να επιβληθoύν.
Η Ιταλική βουλή έχει αναγνωρίσει τη γραικάνικη κοινότητα του Σαλέντο ως
«γλωσσική μειονότητα» με την ονομασία Minoranze linguistiche Griche dell’Etnia
Griko-Salentina (Γλωσσική μειονότητα της Γκρικο-Σαλεντίνικης εθνότητας). Η
γλώσσα αυτή δεν είναι η μόνη που έχει αναγνωριστεί ως μειονοτική στη γειτονική
χώρα. Συνολικά έχουν αναγνωριστεί από το CIP (Centro Internazionale sul
Plurilinguismo) 12 γλώσσες που έχουν επίσημα αναγνωριστεί ως μειονοτικές με δε-
δομένο ότι έχει διαπιστωθεί η χρήση τους από ανάλογα τμήματα του πληθυσμού της
χώρας. Οι γλώσσες αυτές είναι οι εξής: Català (catalano), Hrvatski (croato), Sardu
(sardo), Arbëresh (albanese), Griko (greco), Français (francese), Francoprovenzale,
Occitan (occitano), Deutsch (tedesco), Ladin (ladino), Furlan (friulano) και Slovensko
(sloveno). 58
Το CIP στην έκθεσή του παρουσιάζει το θέμα της γλωσσικών μειονοτήτων
στη βάση 8 αξόνων: α) Τυπολογία γλώσσας, β) Διάδοση της γλώσσας στην Ιταλία, γ)
Γενικές θεωρήσεις, δ) Αριθμητικά δεδομένα, ε) Status, στ) Δημόσια χρήση της γλώσ-
σας, ζ) Εκπαίδευση και η) Μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Επίσης, το Υπουργείο Εσωτερικών της Ιταλίας έχει συντάξει έκθεση για την
ελληνική γλωσσική μειονότητα της Κάτω Ιταλίας. Η έκθεση αυτή δεν προθέτει κάτι
περισσότερο στα έχουν αναφερθεί στην παρούσα εργασία. 59
58
http://web.uniud.it/cip/e_min_tutelate_scheda.htm#5.
59
http://www.prov-varese.leganord.org/lingue/Cultura_e_immagini_cpl_09_greci.pdf. Η εν λό-
γω έκθεση παρατίθεται ολόκληρη στο Παράτημα της εργασίας, σ. 85.
56
Κεφάλαιο 9
Οικονομική ανάπτυξη και πολιτισμική - γλωσσική αναζωογόνηση
To 1996, oι δήμαρχoι των εννέα κoινoτήτων της Grecìa Salentina συγκάλεσαν δημο-
τικό συμβoύλιo και απoφάσισαν να oργανώσoυν, με βάση τoν ιταλικό νόμo 142/90,
ένα «κoνσόρτσιoυμ» πoυ θα τoυς επέτρεπε να ενώσoυν τις δυνάμεις τoυς και να
υπoστηρίξoυν ένα κoινό σχέδιo oικoνoμικής ανάπτυξης. Mε τo σχέδιo αυτό oι δή-
μαρχοι στόχευαν στην ανάπτυξη τoυ τoυρισμoύ για μικρές oμάδες και μεμονωμένα
πρόσωπα, της βιoτεχνίας, καθώς και στην παραγωγή αγρoτικών προϊόντων ανώτερης
πoιότητας. H oικoνoμική άνθηση πoυ αναμενόταν να πρoκύψει θα επέτρεπε τη
δημιoυργία θέσεων εργασίας για τoυς νέoυς: εγκαινιάστηκε έτσι η συντήρηση των
ιστoρικών κέντρων των κoινoτήτων, η ανακαίνιση κτιρίων μεγάλης αρχιτεκτoνικής
αξίας όπoυ θα στεγάζονταν εστιατόρια και μπαρ, η ίδρυση συνεταιρισμών της
νεoλαίας (για τη συντήρηση, την καθαριότητα, τoν αγρoτoυρισμό), η μεταμόρφωση
των παλιών «μασεριών» (= μεγάλες έγγειες ιδιoκτησίες) σε αγρoτoυριστικές τοποθε-
σίες κ.τ.λ.
Όλα αυτά συνδυάστηκαν απόλυτα με την εγκατάσταση μιας κoινής συνείδη-
σης και με την ανάκτηση μιας πoλιτιστικής κληρoνoμιάς, πoυ για μεγάλo χρoνικό
διάστημα είχε παραμεληθεί. H Grecìa Salentina, λoιπόν, ήθελε να μεταμoρφωθεί σε
πόλo έλξης για τoυς τoυρίστες και να επενδύσει στην πoλιτισμική και γλωσσική
πoικιλότητα.
Δέκα χρόνια νωρίτερα, τo τoπικό σχoλικό συμβoύλιo τoυ Mαρτάνo (Consiglio
Scolastico Distrettuale di Martano) είχε εγκρίνει τo πoλιτιστικό σχέδιo «Grecìa
Salentina». To σχέδιο αυτό στόχευε στη συνειδητoπoίηση από όλoυς της ένταξής
τoυς σε μια γλωσσική νησίδα ιδιαίτερης κoινωνικoπoλιτισμικής αξίας και διαρθρωνό-
ταν γύρω από τρεις άξoνες:
α) καταρχάς έπρεπε να μελετηθεί βαθύτερα o σαλεντινός μεσαίωνας ώστε να
γίνει κατανoητό τo περιβάλλoν πoυ ευνόησε την εγκατάσταση της γλώσσας και τoυ
βυζαντινού πoλιτισμoύ, καθώς και την όσμωση μεταξύ της γλώσσας και των
πρoϋπαρχoυσών παραδόσεων·
β) στη συνέχεια έπρεπε να εμπλoυτιστoύν και να επεκταθoύν oι εκδόσεις πoυ
αφoρoύσαν τη Grecìa Salentina·
γ) τέλoς, έπρεπε να κεντριστεί τo ενδιαφέρoν των νέων για την grico με την
πρoώθηση και στήριξη των καταλλήλων πρωτoβoυλιών, πρoσφέρoντας έτσι τη δυνα-
57
τότητα να αναγνωριστεί η εξαιρετικά στενή συγγένεια μεταξύ της grico και της νέας
ελληνικής γλώσσας.
Όμως, μoλoνότι στoυς κόλπoυς τoυ «κoνσόρτσιoυμ» αναπτύχθηκαν πoλλές
ιδέες και o ενθoυσιασμός δεν απoυσίαζε, τα μέσα ήταν δυστυχώς περιoρισμένα. Έτσι,
για να μπoρέσει στο μέλλον να πραγματoπoιηθεί μια επoικoδoμητική παρέμβαση, θα
πρέπει να υπάρξει πρόνoια για συστηματική βoήθεια, θέτoντας στη διάθεση της
κoινότητας της Grecìa Salentina τoυς απαραίτητoυς πόρoυς σε συνδυασμό με την
πείρα ειδικών επιστημόνων πoυ θα βoηθήσoυν στo εγχείρημα της τυπoπoίησης της
grico. Aκόμη, πέρα από τo έργo της τυπoπoίησης της γλώσσας, θα πρέπει να υπάρχει
o στόχoς της ενδυνάμωσης της παρoυσίας της γλώσσας μέσα στην ίδια την κoινότητα
(π.χ. πoλιτιστικά πρoγράμματα, χρήση της γλώσσας από τα μέσα ενημέρωσης κ.λπ.),
καθώς και η ενεργoπoίηση των νεότερων γενιών ως πρoς τo ζήτημα της χρήσης. 60
60
ΠΡΟΦΙΛΗ, Ο., «Η αναζωογόνηση της Grico Grecia Salentina», ό.π. 47-54.
58
Κεφάλαιο 10
Η διδασκαλία της γλώσσας
Στις μέρες μας η διδασκαλία της grico γίνεται σε 1.000 μαθητές περίπoυ (παιδιά και
ενήλικες) και oργανώνεται σε διαφoρετικά επίπεδα:
α) Στα δημoτικά σχoλεία, καθώς και στα σχoλεία τoυ πρώτoυ κύκλoυ της
δευτερoβάθμιας εκπαίδευσης (scuola media) τoυ Koριλιάνo, Kαστρινιάνo, Mαρτάνo,
Kαλημέρα, Ζoλίνo και Στερνατία, όπου γίνεται κάθε εβδoμάδα ένα τρίωρo μάθημα
συγκριτικής διδασκαλίας grico και νέας ελληνικής. Tα μαθήματα αυτά απευθύνoνται
σε παιδιά ηλικίας άνω των oκτώ ετών.
β) Στις διάφoρες κoινότητες oργανώνoνται ανoιχτά τμήματα ενηλίκων. Εκ-
παιδευτικοί, φoιτητές και άλλες κατηγoρίες πoλιτών παρακoλoυθoύν αυτά τα τμήμα-
τα διάρκειας ενός έτoυς.
γ) Πρoσφέρoνται ακόμη τμήματα επιμόρφωσης για δασκάλoυς της grico πoυ
δεν έχoυν λάβει ειδική εκπαίδευση. Tα τμήματα αυτά αναγνωρίζoνται από τo Iταλικό
Yπoυργείo Eθνικής Παιδείας και oργανώνoνται με τη συνεργασία της Eπιθεώρησης
Eκπαίδευσης της επαρχίας τoυ Λέτσε. Toν Σεπτέμβριo τoυ 1996 είχαν πρoβλεφθεί
δύo επίπεδα για τoυς εκπαιδευτικoύς (ένα για τoυς δασκάλoυς της πρωτoβάθμιας εκ-
παίδευσης και ένα για τoυς δασκάλoυς τoυ πρώτoυ κύκλoυ της δευτερoβάθμιας εκ-
παίδευσης), με πρόβλεψη συμμετoχής 70 περίπoυ εκπαιδευτικών.
Ωστόσο, η τρίωρη εβδoμαδιαία σύγκριση δύo γλωσσών κινδυνεύει να φέρει
αποτέλεσμα αντίθετo από τo πρoσδoκώμενo. Η διαδικασία εκμάθησης της νέας ελλη-
νικής θα έπρεπε να είναι ανεξάρτητη από τη διαδικασία εκμάθησης της grico. H
γλωσσική κoινότητα δεν έχει πια ανάγκη να αντλεί γόητρo από τη μητέρα-γλώσσα
για να μπoρέσει να ανακτήσει την ιδιαίτερη γλωσσική και πoλιτισμική της ταυτότητα.
Μένoυν φυσικά πoλλά πράγματα που πρέπει να γίνoυν. Ακόμη κι αν η grico κατόρ-
θωσε τα τελευταία χρόνια να αναστρέψει την αρνητική, εδώ και μερικές δεκαετίες,
πoρεία της και να διατηρήσει τη ζωτικότητά της, είναι πoλύ νωρίς για να ζητωκραυ-
γάσουμε. 61
Η γλώσσα της περιοχής του Σαλέντο επιβιώνει ως επί το πλείστον στη σημα-
ντική προφορική παράδοση, ενώ ορισμένα τραγούδια και ποιήματα στην κατωιταλική
είναι δημοφιλή στην Ιταλία και στην Ελλάδα. Υπάρχουν γνωστά μουσικά σχήματα
61
ΠΡΟΦΙΛΗ, Ο., «Η αναζωογόνηση της Grico Grecia Salentina», ό.π.
59
από το Σαλέντο, όπως οι Ghetonìa και οι Aramirè. Επίσης, αξιόλογοι Έλληνες καλλι-
τέχνες όπως ο Διονύσης Σαββόπουλος και η Μαρία Φαραντούρη έχουν εκτελέσει
κομμάτια στα γραικάνικα.
Η άποψη του καθηγητή Σαλβατόρε Σικούρο για το μέλλον της γλώσσας αυτής
είναι χαρακτηριστική: 62 «Πριν 100 χρόνια λέγανε πως πεθαίνει η γλώσσα. Ακόμη
όμως τη μιλάμε». Ο καθηγητής διατυπώνει τη φράση σε άπταιστα ελληνικά. Μπορεί
να είναι Ιταλός αλλά κατάγεται από τα ελληνόφωνα χωριά της Νοτίου Ιταλίας. Τα
νέα ελληνικά τα έμαθε από κασέτες στα 50 του χρόνια. Ώς τότε ήξερε μόνο τα γκρε-
κάνικα, τη γλώσσα που μιλούσαν οι γονείς του και οι παππούδες του. Τώρα στη νότια
Ιταλία είναι πιο εύκολο να μάθει κανείς νέα ελληνικά παρά την τοπική διάλεκτο. Οι
δάσκαλοι από την Ελλάδα κάνουν μαθήματα όχι μόνο στα σχολεία αλλά και σε τμή-
ματα ενηλίκων, για τα οποία μάλιστα δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και πολλοί Ιτα-
λοί από τα κοντινά χωριά. «Οι νέοι πλέον δεν μιλάνε τη διάλεκτο, όπως παλιά», επι-
σημαίνει ο κ. Σικούρο, «και δεν μπορούν να τη μάθουν στα παιδιά τους. Αλλά όπως
σας είπα και πριν από 100 χρόνια έλεγαν πως η γλώσσα και οι παραδόσεις μας θα χα-
θούν...». Από το 1994 το Ελληνικό Υπουργείο Παιδείας έχει αποσπάσει έξι δασκά-
λους για να διδάξουν στους κατοίκους τα νέα ελληνικά.
Επίσης αισιόδοξη άποψη εκφράζει και ο πρόεδρος του συγκροτήματος «Με-
γάλη Ελλάδα» Φίλιππο Βιόλι σε συνέντευξή του σε κρητική εφημερίδα, απόσπασμα
της οποίας παρουσιάζουμε ενδεικτικά: 63
Ερ.: Εδώ και πολύ καιρό έχετε ξεκινήσει μία εκστρατεία ανάδειξης και συνέχι-
σης των γραικάνικων.
Απ.: Ναι. Ένας από τους κύριους λόγους που το συγκρότημα αυτό γυρίζει τον
κόσμο είναι για να αναδείξει τη γραικάνικη διάλεκτο. Αν και έχει ιστορία 2.500 και
πλέον χρόνων αρχίζει πλέον να εξαφανίζεται κυρίως γιατί δεν γίνεται γνωστή στις
νέες γενιές. Θέλουμε, λοιπόν, να αναδείξουμε τη γλώσσα αυτή ώστε να μην ξεχαστεί.
Αυτό προσπαθούμε να το πετύχουμε μέσα από το τραγούδι καθώς αυτός είναι ένας
από τους πιο προσιτούς τρόπους για να μεταφέρεις κάτι στον κόσμο. Θα πρέπει εδώ
να πω ότι ως τώρα έχω γράψει τριάντα βιβλία για την ανάδειξη της διαλέκτου και της
62
http://abnet.agrino.org/htmls/D/D010.htm.
63
Η συνέντευξη δόθηκε στις 24-08-2009 στην Ε. Βακεθιανάκη, στο πλαίσιο των εμφανίσεων
στην Κρήτη του συγκροτήματος «Μεγάλη Ελλάδα»· εφημ. «Η ΤΟΛΜΗ» ΠΑΓΚΡΗΤΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑ-
ΤΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ, στο http://www.tolmi.gr/index.php/%CE%A4%CE%95%CE%A7%CE%9D%
CE%95%CE%A3/diaswsi-twn-graikanikwn.html .
60
γραμματικής της και μέσα από αυτή τη διαδικασία έχω διαπιστώσει ότι λίγοι γνωρί-
ζουν για αυτήν την πραγματικότητα».
Ερ.: Είστε αισιόδοξος για την επιβίωση της γλώσσας;
Απ.: Ναι, είμαι αισιόδοξος. Πρέπει να αναφέρω ότι έχει ψηφιστεί νόμος από
το ιταλικό κράτος για την προστασία των γλωσσών γενικότερα, κάτι που είναι πολύ
θετικό γι’ αυτό και εκτός από το τραγούδι ευελπιστώ ότι και μέσα από το σχολείο υ-
πάρχουν δυνατότητες αυτή η διάλεκτος να μην χαθεί. Επίσης και εμείς μελετάμε τα
νεοελληνικά από Έλληνες καθηγητές που έχουν έρθει στην Ιταλία από την Ελλάδα γι’
αυτόν το σκοπό και όταν αυτός ο μικρός «ποταμός» του γραικάνικου κατανοηθεί, θα
μπορέσει να ιστορήσει την μεγάλη «θάλασσα», δηλαδή την Ελλάδα, δηλαδή αυτή η
διάλεκτος να «παντρευτεί» με την ελληνική γλώσσα.
Ερ.: Ποια είναι τα βήματα που πρέπει να ακολουθηθούν;
Απ.: Τα πρώτα βήματα για να μαθευτεί αυτή η διάλεκτος είναι να μιλιέται στα
παιδιά των οικογενειών μας, στο σχολείο και μετά να μπούμε και στα νεοελληνικά
ώστε το κοινό μας να γίνει ευρύτερο. Υπάρχουν τα μέσα για να γίνουν αυτά σήμερα
με τη βοήθεια και των βιβλίων που έχουν τυπωθεί στα γραικάνικα».
Ερ.: Όταν αναφερόμαστε στα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας, για πιο α-
ριθμό χωριών μιλάμε;
Απ.: Η ευρύτερη περιοχή του γραικάνικου αποτελείται συνολικά από 16 χω-
ριά, ωστόσο είναι πέντε τα χωριά όπου ακόμα μιλούν τη συγκεκριμένη διάλεκτο σή-
μερα.
Ερ.: Οι Έλληνες που επισκέπτονται τα ελληνόφωνα χωριά αισθάνονται μεγάλη
οικειότητα για την περιοχή. Ισχύει το αντίστροφο;
Απ.: Υπάρχει αυτό το συναίσθημα και από πλευράς μας όταν ερχόμαστε στην
Ελλάδα, και πρέπει να πούμε εδώ ότι στην πόλη Μπόβα Μαρίνα υπάρχει ένα Ινστι-
τούτο για τους ελληνόφωνους. Πολλοί Έλληνες επισκέπτονται το Ινστιτούτο αυτό και
γενικότερα από αυτήν την επαφή βρίσκουν κοινά πράγματα, μιλάνε με ηλικιωμένους.
Διαπιστώνουμε συνεχώς την ύπαρξη αυτής της μεγάλης οικειότητας και θερμής α-
τμόσφαιρας.
61
Κεφάλαιο 11
Η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι γλωσσικές μειονότητες - Οργανισμοί
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρέχει στήριξη σε δύο βασικούς οργανισμούς που έχουν ως

αποστολή την προώθηση των περιφερειακών και μειονοτικών γλωσσών και την πα-
ροχή σχετικών πληροφοριών: το Ευρωπαϊκό Γραφείο για τις Λιγότερο Διαδεδομένες
Γλώσσες (EBLUL / European Bureau for Lesser-Used Languages) και το Δίκτυο
Mercator.
Το EBLUL συστάθηκε με πρωτοβουλία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου το
1982 και έχει την έδρα του στο Δουβλίνο. Ανάμεσα στις κύριες δραστηριότητές του
είναι οι εξής:
α) Εκπροσωπεί τις περιφερειακές και μειονοτικές γλωσσικές κοινότητες της
ΕΕ και προωθεί τα κοινά τους συμφέροντα σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Το
EBLUL επιτελεί αυτό το έργο μέσω ενός δικτύου επιτροπών στα κράτη μέλη, οι ο-
ποίες λειτουργούν ως δίαυλος επικοινωνίας ανάμεσα στις γλωσσικές κοινότητες και
στους ευρωπαϊκούς και διεθνείς φορείς.
β) Παρέχει συμβουλές και πληροφορίες σχετικά με τις περιφερειακές και μει-
ονοτικές γλώσσες και τη γλωσσική πολυμορφία στους υπευθύνους για τη χάραξη
πολιτικής, τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, την ακαδημαϊκή κοινότητα και το ευρύ κοι-
νό.
Το EBLUL διευθύνει την Eurolang, μια υπηρεσία ειδήσεων για θέματα που
αφορούν τις περιφερειακές και μειονοτικές γλώσσες. Βασικές δραστηριότητες της
Eurolang είναι οι εξής:
α) ενημερώνει για τις περιφερειακές, μειονοτικές και άλλες γλώσσες της Ευ-
ρώπης που δεν ανήκουν σε συγκεκριμένο κράτος·
β) στηρίζει πρωτοβουλίες περιφερειακών και μειονοτικών γλωσσικών κοινο-
τήτων με την παροχή συμβουλών, πληροφοριών και υπηρεσιών δικτύωσης και τη δι-
ευκόλυνση της πρόσβασης σε χρηματοδότηση από την ΕΕ·
γ) συντονίζει ορισμένες πανευρωπαϊκές πρωτοβουλίες που αφορούν τις περι-
φερειακές και μειονοτικές γλώσσες, όπως προγράμματα εκπαιδευτικών επισκέψεων
και σχολικών ανταλλαγών.
Το δίκτυο Mercator έχει ως στόχο να βελτιώσει την ανταλλαγή και τη ροή
πληροφοριών για τις μειονοτικές γλώσσες και τους πολιτισμούς των μειονοτήτων μέ-
62
σω της συνεργασίας και της δικτύωσης ανάμεσα στους αρμόδιους φορείς και οργα-
νώσεις, ακαδημαϊκά ιδρύματα και τοπικές, περιφερειακές και εθνικές αρχές. Το Mer-
cator παρέχει επίσης στο ευρύ κοινό έγκυρη πληροφόρηση για τις περιφερειακές και
μειονοτικές γλωσσικές κοινότητες.
Τρεις είναι οι βασικοί άξονες του Mercator:
α) Mercator - εκπαίδευση
β) Mercator - νομοθεσία
γ) Mercator - μέσα ενημέρωσης
Η Ευρωπαϊκή Ένωση διαθέτει περισσότερες από 60 αυτόχθονες περιφερειακές και

μειονοτικές γλωσσικές κοινότητες (βλέπε τον παρακάτω πίνακα). Υπολογίζεται ότι
έως 40 εκατομμύρια άτομα χρησιμοποιούν τακτικά μια περιφερειακή ή μειονοτική
γλώσσα.
Πολλές χώρες μέλη της ΕΕ χρησιμοποιούν για ορισμό της περιφερειακής ή
μειονοτικής γλώσσας αυτόν που περιέχεται στον «Ευρωπαϊκό Χάρτη Περιφερειακών
ή Μειονοτικών Γλωσσών», μια διεθνή συνθήκη που εφαρμόζεται υπό την εποπτεία
του Συμβουλίου της Ευρώπης. Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, περιφερειακές ή μειο-
νοτικές γλώσσες είναι «αυτές που χρησιμοποιούνται παραδοσιακά από μέρος του
πληθυσμού ενός κράτους, οι οποίες δεν είναι όμως διάλεκτοι επίσημων γλωσσών του
κράτους, γλώσσες μεταναστών ή τεχνητά δημιουργημένες γλώσσες».
Πίνακας των αναγνωρισμένων ευρωπαϊκών μειονοτικών γλωσσών

(με σκίαση σημειώνεται η ελληνική γλώσσα [Ellinika])
Πηγή: http://www.smo.uhi.ac.uk/saoghal/mion-chanain/en/#Ellinika
63
Ο ορισμός αυτός καλύπτει πολλές γλώσσες. Η περισσότερο διαδεδομένη από

αυτές είναι τα καταλανικά που ομιλούνται από 7 εκατομμύρια άτομα στην Ισπανία,
τη Γαλλία και την πόλη Αλγκέρο στη Σαρδηνία. Οι περισσότεροι ομιλούντες τα κα-
ταλανικά κατοικούν σε κοινότητες της Ισπανίας όπου η γλώσσα αυτή ομιλείται από
την πλειονότητα του πληθυσμού και έχει επίσημο καθεστώς μαζί με τα ισπανικά.
Ο ορισμός αυτός περιλαμβάνει επίσης γλώσσες των οποίων το καθεστώς είναι
περισσότερο επισφαλές ή γλώσσες οι οποίες, αν και ομιλούνται από την πλειοψηφία
των κατοίκων σε μία χώρα, χρησιμοποιούνται μόνο από μειονότητες σε άλλη:
α) τα σάμι (λαπωνικά) - μια οικογένεια γλωσσών που ομιλούνται από τους
ιθαγενείς στη Βόρεια Φινλανδία, τη Σουηδία, τη Νορβηγία και τη χερσόνησο Κόλα
της Ρωσίας. Ορισμένες γλωσσικές κοινότητες σάμι απαρτίζονται από μερικές εκατο-
ντάδες μόνο άτομα και οι γλώσσες τους απειλούνται με εξαφάνιση.
β) οι γερμανόφωνες κοινότητες του Βελγίου, της Δανίας, της Γαλλίας και της
Ιταλίας, η δανόφωνη κοινότητα της Γερμανίας, οι αλβανόφωνες και ελληνόφωνες
κοινότητες της Ιταλίας και οι κοινότητες της Ιταλίας και της Αυστρίας που μιλούν
κροατικά και σλοβενικά.
Οι γλώσσες που ομιλούνται από την πλειοψηφία σε μια χώρα, αλλά από μειο-
νότητες σε άλλη, συνήθως δεν κινδυνεύουν. Ωστόσο, όπως και τα βρετονικά και τα
γαελικά, και αυτές οι μειονοτικές κουλτούρες και γλώσσες ενδέχεται να υποστούν
πιέσεις.
Ο ορισμός καλύπτει επίσης τις λεγόμενες «κινητές» γλώσσες που ομιλούνται
από φυλετικές ομάδες οι οποίες διαμένουν ή μετακινούνται σε διάφορες περιοχές της
Ευρώπης. Στις γλώσσες αυτής της κατηγορίας ανήκουν τα γερμανοεβραϊκά (γίντις)
και οι γλώσσες ρομανί και σίντι (των τσιγγάνων). 64
Επίσημες μειονοτικές γλώσσες
Περιφερειακές ή μειονοτικές γλώσσες μπορούν να έχουν επίσημο καθεστώς, π.χ. τα

ιρλανδικά και τα λουξεμβουργιανά που, παρά το επίσημο καθεστώς τους ως εθνικές
γλώσσες στις αντίστοιχες χώρες, έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τις περιφε-
ρειακές ή μειονοτικές γλώσσες.
Διασυνοριακές γλώσσες
64
http://ec.europa.eu/education/languages/languages-of-europe/doc141_el.htm.
64
Όπως και άλλες γλώσσες που ομιλούνται σε περισσότερες από μία χώρες, π.χ. τα
γερμανικά, ορισμένες μειονοτικές ή άλλες σχετικές γλώσσες ξεπερνούν τα σύνορα
αποτελώντας συχνά τον σύνδεσμο πολιτισμικών κοινοτήτων.
Παραδείγματα των γλωσσικών αυτών κοινοτήτων είναι οι βασκικές και οι κα-
ταλανικές κοινότητες της Ισπανίας και της Γαλλίας και η ομάδα κελτικών γλωσσών
στη Γαλλία, την Ιρλανδία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Οι δεσμοί αυτοί είναι αναμφίβο-
λα σημαντικοί και εξακολουθούν να προωθούνται σε διαπεριφερειακό επίπεδο, αλλά
όλες σχεδόν οι περιφερειακές και μειονοτικές γλωσσικές κοινότητες έχουν και πολλά
κοινά βαθύτερα ενδιαφέροντα που σχετίζονται με την επιβίωση και τη συνέχιση της
εξέλιξης των γλωσσών και των πολιτισμών τους και την αξιοποίηση του δυναμικού
τους στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 65
Η πολιτική της ΕΕ για την προστασία και προώθηση των περιφερειακών και
μειονοτικών γλωσσών
Η πολιτική της ΕΕ υπέρ των περιφερειακών και μειονοτικών γλωσσών θεμελιώνεται

στο άρθρο 22 του Ευρωπαϊκού Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων το οποίο ανα-
φέρει: «Η Ένωση σέβεται την πολιτισμική, θρησκευτική και γλωσσική πολυμορφία».
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει εκδώσει επίσης μια σειρά ψηφισμάτων για
την προώθηση δράσεων υπέρ των περιφερειακών και μειονοτικών γλωσσών. Οι δρά-
σεις αυτές εμπίπτουν σε δύο κυρίως κατηγορίες:
α) χρηματοδότηση σχεδίων και πρακτικών πρωτοβουλιών για την προστασία
και προώθηση των περιφερειακών και μειονοτικών γλωσσών - σχετική βοήθεια πα-
ρασχέθηκε έως το 2000 και
β) χρηματοδοτική στήριξη του Ευρωπαϊκού Γραφείου για τις Λιγότερο Διαδε-
δομένες Γλώσσες και το δίκτυο πληροφοριών Mercator.
Οι δράσεις αυτές αφορούν αυτόχθονες γλώσσες που ομιλούνται παραδοσιακά
από ένα τμήμα του πληθυσμού των κρατών μελών της ΕΕ, καθώς και των χωρών του
ΕΟΧ (= Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου). Ο ορισμός αυτός δεν καλύπτει τις
γλώσσες κοινοτήτων μεταναστών, τις τεχνητά δημιουργημένες γλώσσες ή τις διαλέ-
κτους των επίσημων εθνικών γλωσσών.
65
Ό.π.
65
Μελέτες και σχέδια της Ευρωπαϊκής Επιτροπής
Το 1992 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ξεκίνησε μια λεπτομερή μελέτη για τις περιφερεια-
κές και μειονοτικές γλωσσικές κοινότητες της ΕΕ. Με την προσχώρηση στην Ένωση
νέων χωρών, το πεδίο που καλύπτει η μελέτη διευρύνθηκε.
Επίσης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει συνεισφέρει στη χρηματοδότηση του
σχεδίου ADUM (2004-2005). Μέσω του σχεδίου αυτού, ενημερώνονται οι πολίτες
και οι οργανώσεις που εργάζονται για τη στήριξη των περιφερειακών και μειονοτικών
γλωσσών σχετικά με τις δυνατότητες ευρωπαϊκής χρηματοδότησης.
Στα πιο πρόσφατα σχέδια περιλαμβάνεται το CRAMLAP (σχέδιο για τις κελ-
τικές, περιφερειακές και μειονοτικές γλώσσες στο εξωτερικό), στο πλαίσιο του οποί-
ου πραγματοποιήθηκε έλεγχος και αξιολόγηση του βαθμού ενσωμάτωσης των κελτι-
κών και άλλων περιφερειακών και μειονοτικών γλωσσών της Ευρώπης στην τριτο-
βάθμια εκπαίδευση, καθώς και το Δίκτυο Ευρωπαϊκών Οργανισμών Γλωσσικού σχε-
διασμού, που δημιουργήθηκε για την προώθηση της συνεργασίας μεταξύ των οργανι-
σμών σχεδιασμού μειονοτικών γλωσσών στην Ευρώπη.
Ευρωπαϊκή Ένωση και γλωσσικές μειονότητες - Το «Ευρωμασαϊκό»
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προωθεί τα τελευταία χρόνια μέτρα για τη διαφύλαξη των

περιφερειακών και μειονοτικών γλωσσών. Οι αποφάσεις για τη στήριξη περιφερεια-
κών και μειονοτικών γλωσσών βασίζονται στην πλήρη κατανόηση του καθεστώτος
τους και των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν. Για την εξέταση των μειονοτικών
γλωσσικών ομάδων της ΕΕ, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανάθεσε την εκπόνηση μιας ολο-
κληρωμένης μελέτης, με τίτλο «Ευρωμωσαϊκό».
Η μελέτη «Ευρωμωσαϊκό» χρονολογείται από το 1992, όταν η Επιτροπή απο-
φάσισε να εξετάσει τις δυνατότητες επέκτασης της χρήσης των περιφερειακών και
μειονοτικών γλωσσών και να μελετήσει τα σχετικά εμπόδια. Η μελέτη προσδιόρισε
τις κοινωνικές και θεσμικές παραμέτρους που επηρεάζουν τη συνέχιση της χρήσης
μιας γλώσσας και οι οποίες αποτελούν την προϋπόθεση για την επέκτασή της. Οι κυ-
ριότερες παράμετροι που επηρεάζουν αυτή τη διαδικασία διαπιστώθηκε ότι είναι η
οικογένεια, η εκπαίδευση και η κοινότητα, καθώς και το θεσμικό και το νομικό πλαί-
σιο στο οποίο στηρίζεται η χρήση των γλωσσών. Όσον αφορά τα κίνητρα για τη χρή-
66
ση μιας γλώσσας, διαπιστώθηκε ότι το «κύρος» της γλώσσας και η αξία της ως μέσο
κοινωνικής εξέλιξης και πολιτιστικής αναπαραγωγής έχουν καθοριστική σημασία.
Με βάση αυτές τις παραμέτρους, η μελέτη επικεντρώθηκε στην εξέταση της κα-
τάστασης διαφόρων γλωσσών. Έτσι, η μελετητική ομάδα συνέταξε πενήντα εκθέσεις
για τις περιφερειακές και μειονοτικές γλώσσες, στις οποίες ανέλυσε την ιδιαίτερη κα-
τάσταση κάθε γλώσσας. Μετά τη διεύρυνση της ΕΕ το 1995, με την προσχώρηση της
Αυστρίας, της Σουηδίας και της Φινλανδίας, εκπονήθηκε δεύτερη μελέτη με βάση τις
ίδιες παραμέτρους. Τον Σεπτέμβριο του 2004 εκπονήθηκε και τρίτη μελέτη όταν η
Εσθονία, η Κύπρος, η Λετονία, η Λιθουανία, η Μάλτα, η Ουγγαρία, η Πολωνία, η
Σλοβακία, η Σλοβενία και η Τσεχική Δημοκρατία προσχώρησαν στην ΕΕ. Η ομάδα
εμπειρογνωμόνων και επιστημόνων που εκπόνησαν τη μελέτη συνέταξαν επίσης
συνοπτική συγκριτική μελέτη στην οποία έδωσαν μια γενική εικόνα της κατάστασης
που επικρατούσε στα κράτη μέλη που προσχώρησαν το 2004, καθώς και στοιχεία σύ-
γκρισης με τα δεκαπέντε παλαιότερα κράτη μέλη.
Η πλήρης σειρά των εκθέσεων «Ευρωμωσαϊκό» παρέχει χρήσιμα στοιχεία για
το καθεστώς των περιφερειακών και μειονοτικών γλωσσών στην ΕΕ. Με βάση τα α-
ποτελέσματα της μελέτης, η Επιτροπή δημοσίευσε το 2006 μια γενική έκθεση με τίτ-
λο «Ευρωμωσαϊκό»: Η παραγωγή και αναπαραγωγή των μειονοτικών γλωσσικών
ομάδων στην Ευρωπαϊκή Ένωση», η οποία διατίθεται από την Υπηρεσία Επίσημων
Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (ISBN 92-827-5512-6).
Η ευρωπαϊκή έκθεση του «Ευρωμωσαϊκού» 66 για τη γλωσσική μειονότητα της
Κάτω Ιταλίας παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον και παρατίθεται ολόκληρη στο Πα-
ράρτημα της εργασίας. Τα βασικά σημεία της, που σχετίζονται μόνο με την περιοχή
της Grecìa Salentina, συνοψίζονται εδώ στα εξής:
• Η grico δεν αποτελεί ενιαία γλώσσα, καθώς παρουσιάζει διαφορές στις δύο
περιοχές της Κάτω Ιταλίας όπου ομιλείται.
• Ο αριθμός των ομιλητών μειώνεται λόγω της μετανάστευσης των κατοίκων σε
αστικές περιοχές.
• Από το 1980 επιτρέπεται σε Έλληνες δασκάλους ή πανεπιστημακούς να προ-
σφέρουν μαθήματα στις 2 γλωσσικές περιοχές των ελληνοφώνων.
• Η γλώσσα δεν χρησιμοποιείται στο δημόσιο βίο των ανθρώπων (στη Δικαιο-
σύνη, στις Υπηρεσίες κ.α.).
66
http://www.uoc.edu/euromosaic/web/homect/index2.html. Βλ. και Παράρτημα, σ. 77.
67
• Τα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα που χρησιμοποιούν τη γλώσσα είναι λιγο-

στά.
• Η γλώσσα χρησιμοποιείται περισσότερο στον Πολιτισμό και στις Τέχνες (πα-
ραδοσιακά μουσικά συγκροτήματα, ποίηση κ.α.).
• Η γλώσσα δεν χρησιμοποιείται στον εμπορικό και επαγγελματικό κόσμο.
• Η παρακμή της γλώσσας οφείλεται στους εξής λόγους: α) ένδειξη χαμηλού
κοινωνικού status, β) εγκατάλειψη της γλώσσας ως μέσου επικοινωνίας, γ) γλωσσι-
κός και γεωγραφικός κατακερματισμός του πληθυσμού, δ) δυσκολία εκμάθησης της
γλώσσας και ε) χρήση της ιταλικής γλώσσας και των διαλέκτων της.
• Η προοπτική για τη διάσωση της γλώσσας είναι μάλλον απαισιόδοξη, με βάση
και τις μαρτυρίες του εγχώριου πληθυσμού, που προβλέπουν τον αφανισμό της σε
σύντομο χρονικό διάστημα.
68
Επίλογος - Συμπεράσματα
Στο νότιο τμήμα της Ιταλικής μπότας, στην περιοχή της Γκρέτσια Σαλεντίνα, υπάρ-
χουν εννέα ελληνόφωνα χωριά, στα οποία επιβιώνει το ελληνικό πνεύμα μέσω της
παράδοσης και της γλώσσας.
Συνοψίζοντας τα αποτελέσματα της παρούσας εργασίας θα μπορούσαμε να
επικεντρωθούμε στα εξής:
Η απάντηση στην αρχική υπόθεση εργασίας είναι ότι η αύξηση του πληθυ-
σμού δεν συντελεί στη διατήρηση της ελληνικής διαλέκτου της Κάτω Ιταλίας.
Αναλυτικότερα:
• Το ελληνικό στοιχείο των χωριών αυτών έχει υποστεί γενικά μια συρρίκνωση,
καθώς από τα είκοσι πέντε τουλάχιστον χωριά που υπήρχαν στην περιοχή τον 15ο
αιώνα, σήμερα υπάρχουν μόνο εννέα, ενώ στα δύο από αυτά (Σολέτο και Μελπινιά-
νο), δεν ομιλείται η κατωιταλική ελληνική διάλεκτος grico. Σύμφωνα με τα συμπερά-
σματα που απορρέουν από το πρώτο κεφάλαιο, ο αριθμός του πληθυσμού των εννέα
περιοχών που εναπέμειναν, ακολουθεί στο σύνολό του μία αύξουσα τάση. Εξαίρεση
αποτελούν τα χωριά Μαρτινιάνο, Στερνατία και Ζολίνο, στα οποία παρατηρείται μι-
κρή μείωση του πληθυσμού.
• Προσπαθώντας να εξετάσουμε τη σχέση του ελληνόφωνου πληθυσμού και

της γλώσσας, διαπιστώσαμε ότι η ομιλούμενη γλώσσα grico οδηγείται σταδιακά σε
συρρίκνωση στην ευρύτερη περιοχή του Σαλέντο, ενώ στο Σολέτο και Μελπινιάνο
δεν ομιλείται καθόλου.
• H έλλειψη τυποποίησης, η αδυναμία λεξιλογικής ανάπτυξης ανεξάρτητης από

τη νεοελληνική γλώσσα, η αδυναμία ύπαρξης ενός φωνητικού και φωνολογικού συ-
69
στήματος ανεξάρτητου από τη διάλεκτο του Σαλέντο, καθώς και η έλλειψη ενός στα-
θερού μορφολογικού και συντακτικού συστήματος χαρακτηρίζουν και προσδιορίζουν
τις αδυναμίες της γλώσσας για την επιβίωση της μέσα σε ένα καθεστώς τριγλωσσίας:
Γκρίκο, ρωμανική διάλεκτος και Ιταλική γλώσσα (κεφάλαιο 2).
• Αναζητώντας τις προσπάθειες εκείνες που κατά καιρούς έχουν γίνει για την
διατήρηση της «ζωτικότητας» της γλώσσας ως μέσου ανάκτησης και διατήρησης της
ευρύτερης πολιτισμικής ταυτότητας της ελληνόφωνης κοινότητας, διαπιστώσαμε ότι
η προοπτική για τη διάσωση της είναι μάλλον απαισιόδοξη. Οι προσπάθειες των το-
πικών συλλόγων, η συνδρομή του Ιταλικού κράτους με την αναγνώριση της Γκρεκά-
νικης κοινότητας του Σαλέντο ως γλωσσική μειονότητα αλλά και οι προσπάθειες της
Ευρωπαϊκής Ένωσης μέσω των προγραμμάτων που προωθεί για τις λιγότερο διαδε-
δομένες γλώσσες, θα πρέπει να στοχεύουν παράλληλα και στην ενδυνάμωσή της μέ-
σα στην ίδια την κοινότητα, καθώς και την ενεργοποίηση των νεότερων γενεών ως
προς το ζήτημα της χρήσης (κεφάλαιο 3).
• Την αγωνία για τη γλώσσα που σβήνει εκφράζει ένας ποιητής από την Καλη-
μέρα:
Jus ise oria glossa-mu, [Έτσι είσαι όμορφή μου γλώσσα]
Proi tosso milimmeni, [πριν τόσο μιλημένη,]
Attu cciuri-mma permeni, [απ’ τους προγόνους φερμένη,]
Ftammene ros ema. [Φτασμένη ως εμάς]
Pai channonta quai meri [Πάει, χάνεται κάθε μέρα]

Jenete pleo fteci, [γίνετε πιο φτωχή,]
Mas jinni li ce li [μας αφήνει σιγά σιγά]
Sbinnete mo cero. [Σβήνει με τον καιρό.]
70
Παράρτημα
1) Βασικά χαρακτηριστικά τής κατωιταλικής διαλέκτου 61
Α. Φωνολογικά χαρακτηριστικά
Διατήρηση της προφοράς των αρχαίων διπλών συμφώνων (λ.χ. κόσ-συφο, λύσ-σα, άd-
dο (άλλος), gράμ-μα, άρ-ρουστο) και αναλογική ανάπτυξη διπλών συμφώνων σε άλ-
λες θέσεις (λ.χ. πίν-νω, τόσ-σο, μύτ-τη).
Σημείωση: Το διπλό -λλ- έχει τραπεί σε ανακεκαμμένο διπλό -dd- (λ.χ. φύd-dο
«φύλλο», χαμηd-dό «χαμηλός», jαd-dέω «διαλέγω», ποd-dύ «πολύς»).
Ουράνωση και τσιτακισμός τού -κ- (και του -ξ-) προ των φωνηέντων /e/ και /i/,
δηλαδή τροπή σε [ts] / [tš] ή παχύ [š], ανάλογα με το ιδίωμα (λ.χ. š-šύddo «σκύλος»,
š-šύλο «ξύλο», έτσου «έξω», άτσυν-νο «έξυπνος», φατσή «φακή», τšαιρό «καιρός»).
Σίγηση του τελικού -ς (λ.χ. ο άντρα, ο κόσμο, ο αφ-φαλό, ο πόνο, τρει «τρεις»,
γελάει «γελάς»), αλλά σε συνεκφορές έχουμε διατήρηση, αφομοίωση ή παρέκταση
ανάλογα με το ιδίωμα (λ.χ. πού πάσ-σε «πού πας;», ώρjες όρνισε έχει «ωραίες όρνιθες
έχεις», ηύρα τε ddυχατέρενdου «βρήκα τις θυγατέρες του», το ’φαγε μαναχόνdου «το
έφαγε μοναχός του»).
Συχνή σίγηση των ενδοφωνηεντικών συμφώνων β, γ, δ, σ, τ με διαφορετικά
προϊόντα ανάλογα με το ιδίωμα (λ.χ. ας < ά(γι)ος, τζύο < ζυγός, σημάι < σημάδιον,
έπ-πεα < έπεσα, αμμάι < ομμάτιον).
Το συμφωνικό σύμπλεγμα κβ (και το γβ) τρέπεται σε /gu/ (ηχηροποίηση του
/k/ και κατόπιν μερική αφομοίωση τόπου αρθρώσεως /v/ > /u/), o δε φθόγγος -u-
συνιζάνεται με το επόμενο φωνήεν (λ.χ. guαίν-νω < εκβαίνω, αguά < αγβά < αβγά,
πιστέguω < πιστέγβω < πιστεύω).
61
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%84%CF%89%CE%B9%CF%84%
CE%B1%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%B4%CE%B9%CE%AC%CE%BB%CE%B
5%CE%BA%CF%84%CE%BF%CF%82.
71
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Διατήρηση λειψάνων τού αρχαίου δωρικού -α- σε ορισμένες λέξεις, εκεί όπου η Νέα
Ελληνική και τα περισσότερα ιδιώματα έχουν το ιωνικό-αττικό -η- (λ.χ. λανό «λη-
νός», νασίd-dα «νησίδα», παφτά «πηκτή (κρέμα από πηγμένο γάλα)», αίgα άσαμο
«αίγα άσημη (ασημάδευτη, αμαρκάριστη)», πίτζαλο «επίζηλος»).
Β. Μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά
Διατήρηση του απαρεμφάτου κυρίως στον ενεργητικό και μεσοπαθητικό αόριστο και
εν μέρει στον ενεστώτα (λ.χ. ’ε σ-σών-νω γερτή «δεν μπορώ να σηκωθώ (να εγερ-
θώ)», ’ε τ-το σ-σώτζει γιάνει ο γιατρό «δεν μπορεί να τον γιάνει ο γιατρός», ’ον ήκου-
σα έρτει «τον άκουσα που ήρθε», ’εν έχει πει «δεν έχει (τι) να πει»).
Διατήρηση μετοχής ενεργητικού ενεστώτα και αορίστου με άκλιτο κοινό τύπο
για όλα τα γένη (λ.χ. εμπαίν-νει κλόντα «αρχίζει να κλαίει», θελήσοντα να πάω «όταν
θέλησα να πάω», πορπατώντα επάντηά τον «περπατώντας τον συνάντησα (απάντη-
σα)», είχα γράφσοντα «είχα γράψει», ήρτανε τραβουdώντα «ήρθαν τραγουδώντας»).
Ο μέλλοντας αποδίδεται περιφραστικώς, όχι ως ξεχωριστή μορφολογική κατη-
γορία. Δηλώνεται από τον ενεστώτα συνοδευόμενο από κατάλληλο χρονικό προσδιο-
ρισμό, ώστε να δηλώνεται το τέλειο ή το ατελές ποιόν ενεργείας (στιγμιαίο – διαρκές)
(λ.χ. αύρι πάμε «θα πάμε αύριο», ’εν bρέχει «δεν θα βρέξει», του καιρού έρκομαι «θα
έρθω του χρόνου»).
Τα παραθετικά των επιθέτων σχηματίζονται με το ποσοτικό επίρρημα πλέο(ν)
ή πλέ(ν) (λ.χ. πλε μ-μέγα «μεγαλύτερος», πλεν άš-šημο «ασχημότερος», ο πλεμ bλούσο
χριστιανό «ο πλουσιότερος άνθρωπος»), διατηρούνται ωστόσο λίγα κατάλοιπα αρ-
χαίων παραθετικών, τα επιρρ. κάĺ-ĺω < καλλίων (αρσ.), κάj-jο < καλλίων (θηλ.), χεί-
ρου < χείρων.
Το ρήμα στέ(κ)ω συντάσσεται με μετοχή ενεστώτα, για να δηλώσει το διαρκές
ποιόν ενεργείας (λ.χ. στέει νασταίν-νοντα α π-παιδάι «ανατρέφει (ανασταίνει) ένα
παιδί», ήστηκα tšε πλέναμο «πλενόμουν», στέω gράφοντα «συνεχίζω να γράφω»).
Το ρήμα έχω απαντά στο γ΄ ενικό έχει με απρόσωπη χρήση και σημασία «υ-
πάρχει, είναι» (λ.χ. τώρησο, έχει τις πω; «κοίταξε (θώρησον), είναι κανείς;», ’ε τ-τον
έχει τ-του «δεν είναι εδώ (αυτού)»). Αξιοσημείωτη είναι επίσης η χρήση των απρο-
σώπων ρημάτων νgίτζει < εγγίζει «κοντεύει, είναι ώρα», δε μ-μου συνέρκεται «δεν
θυμούμαι», με dιφσάει «διψώ», με πεινάει «πεινώ», πιθανόν με ιταλική επίδραση.
72
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Η κλίση του ρήματος είμαι σε ενεστώτα και παρατατικό έχει ως εξής: (Ενε-
στώτας) είμ-μαι, είσαι, έναι, είμ-μεστα, είστε, έναι, (Παρατατικός) ήμ-μο(ν), ήσ-σο,
ήτο(ν), ήμ-μεστα, ήστε, ήσ-σα.
Γ. Λεξιλογικά χαρακτηριστικά
Οι ιστορικές συνθήκες που συνδέονται με την Κατωιταλική διάλεκτο και τη μακραί-

ωνα παρουσία της στην περιοχή μάς επιτρέπουν να διακρίνουμε ορισμένα βασικά λε-
ξιλογικά χαρακτηριστικά, τα οποία μαρτυρούν πτυχές τής ιστορίας της. Αυτά είναι
τεσσάρων ειδών:
Δωρισμοί. Πρόκειται για δωρικά λεξιλογικά στοιχεία, συχνά ήδη από τους
Δωριείς αποίκους των αρχαίων χρόνων, τα οποία διατηρήθηκαν ακόμη και μετά την
εξάπλωση της ελληνιστικής Κοινής (λ.χ. κυσπάλα < δωρ. κυψάλα «κυψέλη», μακ-
κών-νω «κοιμούμαι βαθιά» < δωρ. μάκων «παπαρούνα» (αττ. μήκων), φάγο < δωρ.
φαγός «άγρια δρυς» (αττ. φηγός), κασένdολο < δωρ. γᾶς ἔντερον «σκουλήκι που ζει
στο χώμα»).
Αρχαϊσμοί. Η απομόνωση της διαλέκτου από τον υπόλοιπο ελληνόφωνο χώρο
συνέβαλε στη διατήρηση λέξεων ή σημασιών από την περίοδο της ελληνιστικής Κοι-
νής, που δεν απαντούν πλέον στη Νέα Ελληνική (λ.χ. γέρ-ρω «σηκώνω» < εγείρω (>
ν.ελλ. γέρνω), σώτζω / σών-νω «μπορώ» < σώζω, τοπικό επίρρ. ώδε «εδώ», αλάν-νω
«οργώνω» < ελαύνω, βουθουλεία «αγελάδα» < βους θήλεια).
Λατινικά δάνεια. Όπως είναι φυσικό, η συμβίωση με τη Λατινική —και ειδι-
κότερα με την υστερολατινική της περίοδο— οδήγησε στην είσοδο αρκετών λατινι-
κών λέξεων στη διάλεκτο (λ.χ. κροτέddι «τετράγωνη πέτρα οικοδομής» < κοδρέλ-
λι(ον) < υστλατ. *quadrellum < λατ. quadrum, μουρινό «φαιός» < λατ. murinus, αρ-
γκάμι «το φυτό άγρωστη» < αγράμι(ον) < λατ. gramen, άσκλα «σχίζα ξύλου» < υ-
στλατ. asc(u)la).
Ιταλικά δάνεια. Η μακρά επαφή με την Ιταλική και με τις τοπικές διαλέκτους
της έχει πλουτίσει την Κατωιταλική διάλεκτο με πλήθος ιταλικών λέξεων, οι οποίες
ωστόσο έχουν προσαρμοστεί μορφολογικά (λ.χ. κάddου «πετεινός» < διαλεκτ. ιταλ.
caddu, λούτσι «φως – φωτιά» < διαλεκτ. ιταλ. luci, παγέω (-εύω) «πληρώνω» < δια-
λεκτ. ιταλ. pajare, ανιμάλε «ζώο» < ιταλ. animale, φάτ-το «γεγονός, επεισόδιο» < ι-
ταλ. fatto, πόι «έπειτα» < ιταλ. poi).
73
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Ως δείγμα τής λειτουργίας τής γλώσσας είναι αξιοπρόσεκτες οι ακόλουθες παροιμίες,

οι οποίες (λόγω της στερεότυπης εκφοράς τους) τείνουν να διατηρούν σημαντικά χα-
ρακτηριστικά τής διαλέκτου. (Οι παροιμίες έχουν ληφθεί από το βιβλίο τού Rohlfs,
Grammatica storica dei dialetti italogreci, München 1977, σ. 223 κ.εξ.)
Η gλώσ-σα στέα δεν έχει τšαι στέα κλάν-νει «Η γλώσσα κόκκαλα δεν έχει και
κόκκαλα τσακίζει (αρχ. κλάω «σπάζω»)».
Τις πλών-νει ε π-πιάν-νει αφσάρια «Όποιος κοιμάται (αρχ. ὑπνόω) δεν πιάνει
ψάρια».
Ο šύddo που αλυφτά εν δακ-κάν-νει «Ο σκύλος που γαβγίζει (αλυχτάει) δεν
δαγκώνει».
Το πει έναι ένα πράμα, το κάμει έν’ άddο «Να το πεις είναι ένα πράγμα, να το
κάνεις είναι άλλο».
Τις φαίνει νιφτού ε κ-κάν-νει μάτι «Όποιος υφαίνει τη νύχτα δεν κάνει πουκά-
μισο (αρχ. ἱμάτιον)».
Δ. Δείγμα της διαλέκτου
Απόσπασμα από το δημοφιλές τραγούδι "Καληνύφτα" (χωρίς επιστημονική φωνητική

μεταγραφή τής ακριβούς προφοράς).
Κατωιταλικά Ελληνικά
Evò panta se sena pensèo, Εγώ πάντα εσένα σκέφτομαι,

jatì sena fsichì mu gapò, γιατί εσένα ψυχή μου αγαπώ,
ce pu pao, pu sirno, pu steo και όπου πάω, όπου σέρνομαι, όπου στέκομαι,
stin kardìa mu panta sena vastò. στην καρδιά μου πάντα εσένα βαστώ.
Διαπιστώνεται μια ισχυρή τάση για απλοποίηση της μορφολογίας, η οποία προσβάλ-
λει περισσότερο τη διαφοροποίηση μεταξύ των πτώσεων και λιγότερο τις διακρίσεις
γένους και αριθμού. 62 Η απλοποίηση αυτή μπορεί αφενός να οφείλεται στη κοινωνιο-
γλωσσολογική κατάσταση της διαλέκτου, δηλαδή στο γεγονός ότι είναι μια γλώσσα
υπό εξαφάνιση, η οποία μιλιέται σε περιβάλλον γενικευμένης διγλωσσίας, κι αφετέ-
62
http://www.e-poema.eu/dokimio.php?id=132&pid=18.
74
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ρου στο γεγονός ότι η απλοποίηση των κλιτικών σχημάτων χαρακτηρίζει συνολικό-
τερα την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας.
§ Τα θηλυκά διαθέτουν το μικρότερο αριθμό τύπων, ένα για τον ενικό και δύο
για τον πληθυντικό.
κεφαλή |tjefalí-Ø| (ονομ-γεν-αιτ ενικού), |tjefal-é| (ονομ-αιτ πληθυντικού),
|tjefal-ó| (γεν. πληθυντικού) μάνα |mán-a| (ονομ-γεν-αιτ ενικού), |mán-e| (ονομ-αιτ
πληθυντικού), |mán-o / man-ó / man-áδo| (γεν. πληθυντικού) αδερφή |led-á / ledá-
Ø|(ονομ-γεν-αιτ ενικού), |led-á / ledá-δe|(ονομ-αιτ πληθυντικού),|led-áδο / ledá-δο|
(γεν. πληθυντικού)
§ Τα ουδέτερα ονόματα έχουν δύο τύπους για κάθε αριθμό και τα περισσότε-
ρα είναι ανισοσύλλαβα.
ξύλο |jíl-o| (ονομ-αιτ ενικού), |jíl-u| (γεν ενικού), |jíl-a| (ονομ-αιτ πληθυντι-
κού), |jíl-o| (γεν πληθυντικού) γάλα |γál-a| (ονομ-αιτ ενικού), |γal-átu|(γεν ενικού),
|γál-ata| (ονομ-αιτ πληθυντικού), |γal-áto| (γεν πληθυντικού) δουλειά |lavúr-o|(ονομ-
αιτ ενικού), |lavur-íu| (γεν ενικού), |lavur-i(a)| (ονομ-αιτ πληθυντικού), |lavur-ío| (γεν
πληθυντικού)
§ Τα αρσενικά ονόματα διαθέτουν τη μεγαλύτερη μορφολογική διαφοροποίη-
ση καθώς είναι η μόνη κατηγορία, η οποία διακρίνει την ονομαστική από την αιτιατι-
κή του πληθυντικού.
μύλος |míl-o| (ονομ-αιτ ενικού), |míl-u| (γεν ενικού), |míl-i| (ονομ πληθυντι-
κού), |míl-u| (αιτ πληθυντικού), |míl-o| (γεν πληθυντικού) μήνας |mín-a| (ονομ-αιτ
ενικού), |mín-a / mín-u /min-ú| (γεν ενικού), |mín-i| (ονομ πληθυντικού), |mín-u| (αιτ
πληθυντικού), |mín-o /min- ó| (γεν πληθυντικού)
Βάσει των παραπάνω ενδεικτικών παραδειγμάτων διαπιστώνουμε ότι στη συ-
γκεκριμένη διαλεκτική ποικιλία η διάκριση ονομαστικής και αιτιατικής εξαρτάται
σχεδόν αποκλειστικά από την παρουσία του οριστικού άρθρου, ενώ μορφολογικά πα-
ρατηρείται ότι η διάκριση αυτή τείνει να καταργηθεί. Επιπλέον, υπάρχει μια ισχυρή
τάση να εμφανίζονται συχνότερα ανισοσύλλαβοι τύποι πληθυντικού, οι οποίοι χαρα-
κτηρίζονται από τη παρουσία του συμφώνου /δ/. Καταλήγουμε, επομένως στο συ-
μπέρασμα ότι το μορφολογικό σύστημα της διαλέκτου αυτής τείνει να εξελιχθεί από
ένα πτωτικό σύστημα σε ένα μη πτωτικό.
75
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Ε. Σύνταξη
Στη συγκεκριμένη ενότητα, παραθέτουμε κάποια βασικά συντακτικά τυπολογικά χα-

ρακτηριστικά της κατωιταλικής.
Η κατωιταλική παρουσιάζει τις ακόλουθες ιδιαιτερότητες στη συντακτική της
δομή: (α) χρήση του απαρεμφάτου του αορίστου σε θέση ουσιαστικού, π.χ. to pi ce to
fai "το πιοτό και το φαΐ", (β) σύνταξη του ρήματος «ssozzo» με απαρέμφατο, π.χ. evo
e ssozzo fai aggua "εγώ δεν μπορώ να φάω ούτε αβγά" (γ) γενικεύμενη χρήση της
πρόθεσης [atsε], η οποία αντιστοιχεί στις προθέσεις di και de της ιταλικής καθώς και
στην te της τοπικής λατινογενούς διαλέκτου. Χρησιμοποιείται για να πραγματώσει
μια σειρά συντακτικών λειτουργιών όπως: - εμπρόθετο έμμεσο αντικείμενο: anamu
rεtti atsε tui ca tera (ιταλική: s’innamorò di questa ragazza) - εμπρόθετο προσδιορι-
σμό: iso ndimεno atsε jinεγa (ιταλική: era vestito da donna) Κείμενο προφορικού
λόγου: Ti ste marete ja sìmmeri? Evò ste mareo diu patane ma lio krea. Emì tumis-
ciamera trone làchana grikà vrammena me lion alai. Enna vresì panta kane’ pprama na
fame! Evò e ssozzo fai agguà, e ssozzo fai tirì, e ssozzo fsi krea. O àndrammu passo
forà ènna pi imiso llitro kkrasì. Lei ka dopu pinni noìete kajo.
Τι μαγειρεύετε σήμερα; Εγώ μαγειρεύω δυο πατάτες με λίγο κρέας. Εμείς το
μεσημέρι τρώμε βραστά λαχανικά με λίγο λάδι. Πάντα βρίσκεται κάτι να φάμε. Εγώ
δεν κάνει να φάω αβγά, δεν κάνει να φάω τυρί, δεν κάνει να φάω κρέας. Ο άνδρας
μου κάθε φορά πρέπει να πιει μισό λίτρο κρασί. Λέει ότι όταν πίνει, νιώθει καλύτερα.
76
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
2) Η ευρωπαϊκή έκθεση του «Ευρωμωσαϊκού» 63
Greek (Griko) in Italy
Geographical and language background
The Greek language spoken in Italy, known by the names grico, griko, greco-bovese
or greco-calabro, is written in Roman characters and is a highly corrupted form of
modern Greek. Griko is not a unitary language since it is spoken in two geographi-
cally and linguistically distinct enclaves, one in the area known as Bovesia near Reg-
gio di Calabria and the other near Lecce, in the area known by the name of Grecia
Salentina.
The Greek-speaking territory of Bovesia lies in very mountainous terrain and
is not easily accessible. In recent times, many descendants of the early inhabitants of
the area have left the mountains to set up home by the coast. The Grico speakers of
Calabria live in the villages of Bova Superiore, Bova Marina, Roccaforte del Greco,
Condofuri, Bagaladi, Polizzi and Gallicianò. The villages of Chorio and Roghudi
were abandoned after the floods of 1971 and 1972, and their inhabitants were resettled
in Mélito di Porto Salvo.
In Grecia Salentina, the Grico speakers are to be found in the villages of Ca-
limera, Martignano, Martano, Sternatia, Zollino, Corigliano d’Otranto, Soleto,
Melpignano and Castrignano dei Greci, although Grico seems to be disappearing from
Martignano, Soleto and Melpignano.
The number of Grico speakers is very limited in Bovesia. Some authors speak
of 3,900 speakers at the end of the seventies, principally in Roghudi and Gallicianò.
The number of Greek speakers also appears to have fallen by around 70% since the
fifties.
Bovesia has lost large numbers of its indigenous population, especially from
its mountainous areas. Around 10% of the population born there have left the area in a
wave of emigration that peaked during the sixties because of the job shortage, the in-
dustrial crisis, the crisis in agriculture, crafts and trades and the redundancies that fol-
lowed the closure of a factory. This contrasts with the fact that around 80% of the pre-
63
http://www.uoc.edu/euromosaic/web/homect/index2.html.
77
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
sent population of Bovesia came to the area as a result of the development of the tour-
ist industry, the establishment of second homes for the retired and the creation of new
industries. Around 30% of the population are employed in agriculture, 35% in the
construction industry and service sector and a substantial percentage, although no pre-
cise figures are available, in forestry and related occupations. Bovesia also has a very
high unemployment rate.
The situation in Grecia Salentina is fairly similar, since until recently the econ-
omy of the province of Lecce depended more or less directly on the size of the harvest
of grapes, olives, tobacco, tomatoes, etc. Moreover, the existence of numerous huge
landed estates (masserie) was one of the main reasons for the underdevelopment of
agriculture that persisted into the sixties. Nowadays there is still a marked tendency
among the rural population to emigrate to the urban centres. It is this very situation of
economic underdevelopment, added to the fact that, until the agrarian reforms of
1950-51 took effect, the Grico-speaking peasants lived out a virtually self-sufficient
existence on the masserie, that has enabled them to preserve their language for such a
long time.
General history and history of the language
Towards the end of the 13th century, the political and cultural decline of the Byzan-
tine Empire engulfed the Hellenism of Calabria in a crisis, which it withstood very
effectively until the 15th century. From that time on, the various Romance dialects
began to prevail in everyday interaction, especially in the urban centres that were
open to external influences. There were even scattered pockets of bilingualism in the
more remote towns and villages.
Italian and its regional dialects spread like wildfire among the population, due
to their far superior social and cultural standing to that of Calabrian Greek. The results
of this were a reduction to about twelve in the number of villages where Grico was
still in common use at the start of the 19th century and the emergence of a situation of
general bilingualism. Thus the first general census conducted in Italy after unification
identified only seven Greek-speaking communes in Calabria, which represented some
8,000 people.
Universal schooling in Italian after the Second World War, compulsory mili-
tary service, the law of 1901 granting freedom to emigrate (which caused serious de-
78
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
population throughout southern Italy) and the growing influence of the Italian mass
media put an end to the bilingualism that had existed since the 17th century and re-
duced Greek to a dead language as far as social intercourse between communities was
concerned.
Initiatives designed to promote the language were launched in the late fifties,
thanks to the growing awareness of some intellectuals from the middle classes in
Reggio di Calabria and Bova Marina and the interest shown by foreign researchers
such as Rohlfs. A group of university students from Bovesia, for example, published a
pamphlet entitled La Ionica.
In 1970, the group reconstituted itself as the La Ionica Cultural Circle, and the
pamphlet became a periodical, in which poetry and prose in Italian and Greek are pub-
lished.
The La Ionica Cultural Circle establishes contacts with the Greek speakers of
Grecia Salentina, which brought about the creation of the UGIM (Unione dei Greci
dell’Italia Meridionale). That association unsuccessfully petitioned the Regional Tour-
ist Office for the introduction of bilingual road signs and five minutes’ broadcasting
time on Radio Cosenza. The private radio stations Radio Bova, Radio Mélito and Ra-
dio San Paolo in Reggio di Calabria proved to be more sympathetic.
The Greek Government, through the International Association of Greek
Speakers (SFEE), has established close links with La Ionica and invites the Grico
children from Calabria every year to attend summer camps in Greece. At the present
time there are several Grico cultural groups: Zoí ce glossa (Life and Language) in
Reggio di Calabria, Cinurio Cosmó (New World) and Jalò tu Vúa in Bova Marina,
CUMELCA in Gallicianò and Roghudi and Apodiafázi (Daybreak) in Bova Superi-
ore.
These groups have organized various different activities to promote the lan-
guage: conferences on the Calabrian Greek language - one of which spawned the Isti-
tuto Regionale Superiore di Studi Ellenofoni in August 1993 - poetry prizes in 1990,
1991 and 1992, cultural exhibitions and the publication of the periodicals I Riza and
CUMELCA.
79
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Legal status and official policies
The Calabrian Autonomy Statute accords recognition to the historical cultural heritage
of the ethnic Albanian and Greek populations and makes provision for the promotion
of instruction in both languages in the places where they are spoken. In 1993 the
Calabrian regional authorities also set up the Istituto Regionale Superiore di Studi El-
lenofoni, which is based in Bova Marina.
The use of the language in various fields
Education
A regional law of 1980 allows Greek-speaking school teachers or university lecturers

to offer courses in the regions where the language is spoken, but there are no teachers
or lecturers with sufficient command of Grico to be able to give such courses.
The Grico courses that are held in the schools of Bovesia are due to the initia-
tive of the aforementioned Grico cultural groups. At a local level, the municipal au-
thorities of Bova Marina provide a little economic help for the efforts of the Grico
cultural groups to set up courses in the Greek language and training courses for teach-
ers.
Although Calabrian Greek is not used as a classroom language anywhere, op-
tional regional courses in Greek language and culture have been held for the past ten
years or so in certain nursery and primary schools in Bovesia, thanks to funding from
the regional and religious authorities and the EC. Although the number of pupils who
choose to attend these courses is limited (fifty at the very most), there seems to have
been a resurgence of interest in learning the Greek language and learning about Greek
culture.
Greek is totally absent from the secondary curriculum. Only a handful of par-
ticularly motivated pupils attend the extracurricular courses offered by some Grico
cultural groups. The same applies to the realm of technical education. The cultural
group Jalò tu Vúa organizes Greek courses for adults. For some years now, thanks to
European Community aid, Jalò tu Vúa has been organizing training courses in the
Calabrian Greek language for teachers.
80
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
At the end of the eighties, the Jalò tu Vúa group formed a committee to lay
down methodological standards for teaching Greek in each community and to draw up
a Calabrian Greek grammar book for the schools in the region. The municipal admini-
stration in Bova published a Calabrian Greek grammar in 1979 and an informative
pamphlet, La Glossa di Bova, some time later. As far as the Greek-speaking commu-
nities of Salento are concerned, there are also several educational publications de-
signed for very young children.
Judicial authorities
The language has never been used in the administration of justice since the need has
never arisen.
Public authorities and services
The language does not feature at all within the public services. Only the municipali-
ties of Bova and Bova Marina have bilingual road signs.
Mass media and information technology
There are two periodicals in Grico: I Riza, which is trilingual and is published by Jalò
tu Vúa, and CUMELCA, published by the organization of the same name.
The periodical I Riza is published once every four months and half of it is
written in Grico, while CUMELCA is a quarterly publication which is also 50%
Grico, but in actual fact it appears at very irregular intervals.
The regional authorities award small grants to the Grico cultural groups to en-
able them to publish these periodicals.
At the time of writing the language is not used for radio broadcasting, al-
though between 1977 and 1984, years that coincide with the zenith of private radio
broadcasting in Italy, some stations did broadcast programmes in Greek, among them
Radio Antenna Don Bosco in Bova Marina, Radio San Paolo in Reggio di Calabria
and RTM in Mélito di Porto Salvo. Grico is never used on television.
81
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
The Arts
Literary output is very restricted and is limited to some anthologies of poetry, books
about the history of the region and a trilingual calendar in Italian, Grico and Greek.
There is a local traditional music group within the Jalò tu Vúa organization
which sings at local festivities. The group produced a record in 1982.
Grico is not used in theatre productions, with the exception of two plays per-
formed some years ago by an amateur company, La Clessidra.
An annual festival of Calabrian Greek music and song is held in Bova Marina,
but it is now less prestigious than in bygone years.
The municipal authorities in Bova Marina provide a little economic assistance
for the activities of the Grico cultural groups.
The business world
Grico is never used in commercial and professional transactions as it is not spoken

spontaneously by anyone.
Family and social use of the language
It seems at the present time that nobody in Bovesia speaks Grico spontaneously, ex-
cept for a few people will do so if encouraged - especially shepherds and farmers.
Grico, in other words, has given way to Italian and the region’s various Italian dia-
lects. There has been a total breakdown in oral tradition, especially since the fifties, on
account of economic changes, depopulation of the region and the growing percentage
of the population who have attended school. The Grico speakers attribute the decline
of the language and their lack of interest in it to the following factors: its inferior so-
cial status, its lack of usefulness as a vehicle of communication, linguistic and geo-
graphical fragmentation, the difficulty involved in learning it and the use of Italian
and the other Romance dialects for social advancement.
82
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Transnational exchanges
Since the early seventies there have been cultural exchanges with Greece, and these
have subsequently been reinforced, especially through the various Greek Ambassa-
dors to Italy and through the universities of southern Italy.
There are also some twinning arrangements between Calabrian and Greek vil-
lages, such as those between Bova and Paleio Fáliro and between Condofuri and
Alimós, and a partnership between the Jalò tu Vúa cultural group and the Filologhiki
Stéghi association in Piraeus.
Conclusion
Since Grico no longer has any social influence and is not spoken spontaneously as a
language of everyday communication, the general impression of all observers and,
most significantly, of people from the ethnic Greek communities of Calabria, is that it
will disappear within a generation, despite the fact that the initiatives taken by the
various Grico cultural groups to introduce the language into the education system
seems to have aroused a degree of interest in Grico among young people. This rekin-
dling of interest, however, relates more to the value of the language as a relic of the
region’s past than to its value as a means of communication.
The fact is that throughout the entire territory only 2,500 people know and un-
derstand the language. Among young people and adults below the age of 35, there are
only about 50 who understand the language and even fewer who can speak it, despite
the fact that several Greek courses are run each year. The main cause of this terminal
crisis of the Greek language in Italy have been the constant depopulation of the area
since the early 20th century, universal compulsory schooling and the growing influ-
ence of communications and the mass media. This situation has been exacerbated by
the lack of interest in the language among young people.
83
115
http://www.prov-varese.leganord.org/lingue/Cultura_e_immagini_cpl_09_greci.pdf.
LA MINORANZA LINGUISTICA GRECA
Cultura e immagini dei gruppi linguistici di antico insediamento presentii n Italia

85
116
Ministero Interno – Ufficio Centrale zone di confine e minoranze etniche - Ufficio minoranze linguistiche
86
117
Area geografica e lingua
La minoranza linguistica greca si è costituita insediandosi nelle regioni

Puglia e Calabria.
In particolare:
- in provincia di Lecce nei centri di Calimèra, Castrignano dei Greci, Corigliano
d'Otranto, Martano, Martignano, Sternatìa, Zollino, Melpignano e Soleto; in
questi ultimi due paesi la lingua minoritaria non è più usata, se non da
pochissimi anziani, ma dal 1988 tutti i comuni si sono consorziati per la
valorizzazione e lo sviluppo dell'area ellenofona del Salento;
- in provincia di Reggio Calabria nei centri di Amendolea (fraz. di Condofùri),
Bova, Roghùdi e Gallicianò (fraz di Condofùri). Vi sono, poi, i centri costieri
(Reggio Calabria, Mèlito Porto Salvo e Bova Marina) nei quali, per motivi
diversi, negli ultimi anni si è trasferita gran parte della popolazione grecanica
calabrese. Si rileva, altresì, che a Condofùri, Chorìo di Roccaforte e Roccaforte
del Greco la lingua non è più utilizzata.
La minoranza è individuata con i termini di greco-calabra e greco-salentina
ed utilizza, ancora oggi, la lingua greca. Questa lingua è chiamata grico in Puglia,
forse dall'osco griko piuttosto che dal latino graecus, e greco in Calabria.
Il periodo di insediamento in Italia può considerarsi compreso tra la
formazione della Magna Grecia (VIII - VI secolo a.C.) e la dominazione
bizantina (VIII - XI secolo d.C.).
Su tale periodo sono state elaborate diverse ipotesi, tutte fondate sullo
studio della lingua greca. La prima, sostenuta dal Rohlfs, afferma che
quell'idioma, contenendo parole, suoni e forme sintattiche così arcaiche da
non essere state riscontrate neppure nei dialetti della Grecia, rappresenta la

87
118
continuazione dell'antica Magna Grecia. Il Morosi ritiene, invece, che le

colonie risalgano al Medio Evo e che la migrazione possa essere avvenuta in
epoca bizantina. C'è, infine, l'ipotesi del filologo Comparetti, avvalorata
anche da alcuni studiosi greci, come Karanastasis, che affermava come
molto probabile la sovrapposizione di colonie greche più recente su altre già
presenti sul territorio.
Di certo il declino delle comunità elleniche della Magna Grecia nell'Italia
meridionale provocò la quasi totale estinzione del greco, sostituito dal latino; la
lingua greca, probabilmente, continuò ad essere utilizzata dai pastori e dai
contadini che vivevano isolati.
La successiva diffusione del cristianesimo, sotto la sovranità di Bisanzio,
contribuì a far rifiorire le comunità grecofone, che ebbero la loro massima
vitalità nell'VIII secolo con la presenza di numerosi monasteri.
In Calabria, la Chiesa continuò ad utilizzare il rito bizantino fino al 1572,
anno in cui ufficialmente si passò al rito latino. Nella grecìa salentina il rito
greco scomparve ufficialmente nella prima metà del 1600, anche se, per altri due
secoli, nelle stesse chiese si celebrò nei due riti.
La lingua, nel tempo e a causa della notevole distanza dalla madrepatria,
si è logorata, ha perso quasi interamente i nomi astratti, ha assottigliato il
numero degli aggettivi e degli stessi nomi concreti, ha apportato elisioni e
scambi di lettere, ha accolto in sé numerosi prestiti da altre lingue e, in
particolare, dai dialetti italofoni, dando loro desinenza greca e, per così dire,
grecizzandoli, mantenendo, però, vivi alcuni suoni, forme e vocaboli che in
Grecia sono andati persi nel corso dei secoli.
Pur tuttavia, nella grecìa salentina sono state realizzate diverse iniziative
di carattere culturale che, nel contesto delle attività a sostegno della lingua
88
119
greca, con i contributi della Comunità Europea, hanno interessato l'ambito

scolastico (corsi di lingua, produzione di libri, video, etc.).

89
120
Cenni storici
Dall'VIII al V secolo a.C. i greci fondarono basi commerciali e città

litoranee in Sicilia, Calabria e nel resto dell'Italia meridionale.
I segni di questa colonizzazione sono ancora oggi visibili nei siti
archeologici di centri come Taranto, Sibari, Crotone, Locri, Reggio e Siracusa,
sul versante ionico, e Poseidonia (l’attuale Paestum) e Cuma su quello tirrenico,
che prosperarono grazie all’agricoltura ed al commercio.
A partire dal Vl secolo a.C. l'insieme di queste città, divenute ben presto
indipendenti, fu indicato come Magna Graecia. Con tale termine all'inizio si
designarono i primi insediamenti dell’Italia meridionale posti sullo Ionio;
successivamente, si passò ad indicare più genericamente la vasta area litoranea
dell'Italia meridionale. In tale realtà il Salento probabilmente non fece mai parte
della Magna Grecia, ma fu colonizzato in epoche successive. Quel territorio,
infatti, era occupato dai Messapi (gente tra i due mari, l'Adriatico e lo Ionio),
popolazione proveniente dall'Illiria, che adottò l'alfabeto greco ma con lessico e
grammatica differenti, quindi non comprensibili.
L'unità linguistica fu realizzata alla fine del IV secolo a.C., e deve la sua
straordinaria diffusione all’importanza commerciale e culturale che assunsero le
diverse colonie.
Conquistata definitivamente dai romani tra il 212 e il 203 a.C., la Magna
Grecia non fu latinizzata del tutto, nonostante l'influenza culturale e linguistica
esercitata dai vincitori. La lingua greca, infatti, come attesta Strabone, era
ancora utilizzata nei centri urbani di Napoli, Reggio e Taranto 10. Il Salento restò
messapico fino al III secolo a.C. e la Magna Grecia si sviluppava a partire da
10 Strabone, Geographia, VI-1.2, I secolo d.C.
90
121
Taranto: la guerra contro Roma segnò la loro decadenza perché, alleati di Pirro e
Taranto, furono sconfitti dai romani che occuparono il Salento.
La crisi e la conseguente fine dell'Impero Romano d'Occidente (476 d.C.)
segnarono, anche per l'Italia meridionale, un periodo d'agitazioni politiche e
sociali che furono rese ancora più drammatiche dalla guerra tra i Goti ed i
Bizantini, cominciata nel 536 con lo sbarco del generale Belisario a Reggio.
La conquista del Brutium (Brètia o Bretanìa per i Bizantini) segnò il
passaggio dell'odierna Calabria all'autorità di Costantinopoli, protrattasi, poi,
sino al 1066.
Nell’antichità con l’appellativo di Calabria si denominava la penisola
Salentina, mentre l’attuale Calabria era indicata come Brutium.
Fino alla prima metà del VII secolo la Brètia e la Basilicata costituirono
un’Eparchia, direttamente dipendente dall'Esarcato di Ravenna.
Tra il 680 ed il 687 Romualdo I, duca longobardo di Benevento,
attaccando i possedimenti Bizantini, invase la Basilicata, riducendo l'Eparchìa
alla sola Brètia.
Nel 754 i Bizantini, che in seguito all’invasione dei Longobardi avevano
dovuto rinunciare al dominio sulla Puglia, trasferirono il nome Calabria al
Brutium, costituendovi un ducato. Dalla Metropolìa di Santa Severina, in
Calabria, dipendevano anche i Bizantini del Salento.
Un ruolo importantissimo nella seconda ellenizzazione dell'Italia
meridionale fu svolto dai monaci melchiti, copti e, soprattutto, basiliani che,
dopo essere stati costretti ad abbandonare i territori dell'impero di Bisanzio,
soprattutto orientali, vi trovarono rifugio e sicurezza, popolando monti e valli
con eremitaggi, monasteri e ascetari.

91
122
La nuova immigrazione si attuò nel Vll secolo, dalla Cappadocia, dalla

Siria e dall'Egitto: consistenti gruppi di monaci, per sottrarsi all'islamizzazione,
trovarono riparo nell'Italia meridionale, dove, fra le remote ed intricate asperità
morfologiche, poterono occultarsi per vivere in raccoglimento ascetico,
rafforzando il fenomeno degli insediamenti in grotte creatosi a seguito dello
sfaldamento dell'Impero Romano d'Occidente.
Nel corso dell'VIII secolo vi fu un'ulteriore affluenza di monaci, ancora
più numerosa, provenienti oltre che dall'Oriente, dalla stessa penisola ellenica.
Ed un'altra ondata migratoria si ebbe nel secolo X, dopo la riconquista
della Sicilia da parte degli Arabi.
In Calabria il potere bizantino superò di poco la seconda metà dell'Xl
secolo, perché due grandi avvenimenti ne causarono la fine: lo Scisma d'Oriente
e l'invasione dei Normanni nell'Italia meridionale.
Lo scisma ebbe origine dall’affermazione che Papa Leone IX (1049-1054)
fece al Concilio riformatore di Reims, nel luglio del 1054, secondo cui il
pontefice romano era il solo primate apostolico della Chiesa universale.
La tesi del primato di Roma trovò un oppositore nel patriarca di
Costantinopoli, Michele Cerulario, il quale, invece, pretese l'autonomia da Roma
e la piena giurisdizione su tutta la Chiesa d’Oriente.
Qualche anno dopo, Niccolò II, papa dal 1059 al 1061, approfittando delle
prime conquiste dei Normanni in Puglia e in Calabria, al Sinodo di Melfi del 23
agosto 1059, concesse l'investitura di duca di Calabria e di Puglia a Roberto
d’Altavilla, detto il Guiscardo, con l'impegno di riportare sotto la potestà di
Roma tutte le diocesi e i monasteri dei territori conquistati e di ripristinare il rito
latino.
92
123
In breve tempo i Normanni restaurarono l'ubbidienza dei vescovi

all'autorità papale, mentre, resisi conto dell'impossibilità di cancellare
rapidamente consuetudini e tradizioni di un popolo completamente grecizzato,
procedettero al ripristino del rito latino in modo graduale.
Molto più difficile si rivelò il mantenimento dell'impegno preso con il
papa in campo monastico, in quanto i monasteri, a differenza delle diocesi,
erano ramificati e radicati nel territorio, con grande influenza sulla popolazione
che in esso vi gravitava.
Favorirono, quindi, con donazioni ed elargizioni, la fondazione di
monasteri latini, benedettini e cistercensi, fiduciosi che a lungo andare questi
avrebbero potuto assorbire la popolazione greca; ma operarono anche su quelli
greci, che vennero riorganizzati e raggruppati in confederazioni, dette
Archimandrie, non senza aver prima scoraggiato la vita eremitica.
La popolazione, soprattutto nella Calabria centro-meridionale, era in
maggioranza greca, tanto che Federico II di Svevia, nel 1231, dovette far
tradurre in greco le sue Costituzioni di Melfi in quanto la popolazione calabrese
non comprendeva il latino.
Nel Salento, l'abbazia di S. Nicola di Casole era centro di irradiamento
della cultura greca: distante solo tre chilometri da Otranto e da alcuni secoli
assurta a rango di Metropolìa, con rapporti diretti con Costantinopoli, da essa
dipendevano tantissimi scriptoria salentini, dove si miniavano i codici greci
oggi diffusi nelle biblioteche di mezza Europa.
Venuti meno i contatti religiosi e gli scambi culturali con la terra
d'origine, si tracciò un solco sempre più profondo tra Oriente ed Occidente, tra
cattolicesimo ed ortodossia.

93
124
Nel periodo angioino-aragonese e durante la dominazione spagnola, la

supremazia della lingua greca cessò, sostituita dalla diffusione di quella
romanza. Nella grecìa salentina la caduta di Otranto, occupata dai Turchi nel
1480, e la controriforma scaturita dal concilio di Trento, furono gli elementi che
contribuirono a dare il colpo di grazia ad una grecità affievolita per l'interruzione
dei rapporti con Costantinopoli.
Il grande patrimonio di lingua e culturale cominciò ad essere trasmesso
oralmente ed il lessico sopravvisse solo nei termini legati alle esigenze della
civiltà contadina.
94
125
Immagini

95
126
96
127

97
128
98
129

99
130
100
131

101
132
102
Βιβλιογραφία – Διαδικτυακές πηγές
Βιβλιογραφία
Α) Ελληνόγλωσση
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ, Δ., Γκρεκάνοι – Οι Έλληνες της Μάγκνα Γκρέτσια, Αθήνα 1997.

ΑΠΡΙΛΕ, Ρ., Η Ελλάδα του Σαλέντο, Αθήνα 1996.
ΒΡΑΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ε., Οδοιπορικό στη Μεγάλη Ελλάδα, Αθήνα 1999.
CAMPOLO, I., «Ένα καινούριο ιστορικό λεξικό των νοτιοϊταλικών ελληνικών», στο:
Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα. Πρακτικά της 24ης ετήσιας συνάντησης του
Τομέα Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α-
ριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (9-11 Μαΐου 2003), Θεσσαλονίκη
2004.
Ελληνισμός και Κάτω Ιταλία. Από τα Ιόνια νησιά στην Grecìa Salentina, 2 τόμοι, Ιόνιο
Πανεπιστήμιο, Επιτροπή Ερευνών, Interreg II Ελλάδα-Ιταλία, Κέρκυρα 2002.
ΚΑΤΣΟΓΙΑΝΝΟΥ, Μ., «Ελληνικά της Κάτω Ιταλίας: η κοινωνιογλωσσολογική ά-
ποψη», στο: Α. Μόζερ (επιμ.), Ελληνική Γλωσσολογία ’97. Πρακτικά του Γ΄ Διε-
θνούς Γλωσσολογικού Συνεδρίου για την Ελληνική Γλώσσα (Πανεπιστήμιο Αθη-
νών, Τομέας Γλωσσολογίας, 25-27 Σεπτεμβρίου 1997), Αθήνα 1999.
ΛΑΜΠΙΚΗΣ, Δ., Ελληνισμός της Νοτίου Ιταλία (Grecìa Salentina), Αθήνα 1933.
ΛΑΜΠΡΟΣ, Λ., ΚΑΡΑΝΑΣΤΑΣΗΣ, Α. & ΓΙΟΧΑΛΑΣ Τ. Π., Η Ελληνική Μουσική
Παράδοση της Κάτω Ιταλίας, Ναύπλιο: Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα
1983.
ΜΕΡΓΙΑΝΟΥ, Α., Ταξιδεύοντας στα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας, εκδ. Ακρί-
τας, Αθήνα 21996.
―, «Ελληνικές διάλεκτοι στην Κάτω Ιταλία», στο: Νεοελληνική Διαλεκτολογία. Πρα-
κτικά Πρώτου Διαλεκτολογικού Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτολογίας (Ρόδος
26-30 Μαρτίου 1992), Αθήνα 1994.
103
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ– ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
ΜΕΡΓΙΑΝΟΥ-ΒΟΓΑΣΑΡΗ, Α., Λαογραφικά των Ελλήνων της Κάτω Ιταλίας, Ινστι-

τούτο του Βιβλίου, εκδ. Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1989.
ΝΑΝΑ, Α. – ΜΩΚΟΣ. Ε., «Ελλάδα, Ν. Ιταλία, Μεγάλη Ελλάδα. Παράλληλοι λαϊκοι
πολιτισμοί, χρησιμοποίηση των νέων τεχνολογιών, για καλύτερη εκπαιδευτική
προσέγγιση των κοινών παραδόσεων», Λαϊκός πολιτισμός και νέες τεχνολογίες.
Πρακτικά Συνεδρίου, 29 Σεπτεμβρίου - 1 Οκτωβρίου 2006, Συνεδριακό Κέντρο
Θεσσαλίας, Βόλος 29 Σεπτεμβρίου - 1 Οκτωβρίου 2006, στο: http://www.eipe.gr/
praktika/cat09.htm.
OZTASCIYAN-BERNADINI, I., «Η ελληνική διάλεκτος της Κάτω Ιταλίας», στο:
Νεοελληνική Διαλεκτολογία. Πρακτικά Πρώτου Διαλεκτολογικού Συνεδρίου Νεο-
ελληνικής Διαλεκτολογία (Ρόδος 26-30 Μαρτίου 1992), Αθήνα 1994.
ΠΑΝΤΟΥΛΑ, Α., ΠΑΡΤΣΑΚΟΥΛΑΚΗ, Ε., ΡΑΨΟΜΑΝΙΚΗ, Ο., ΧΑΪΜΕΛΗ, Ε.,
«Οι κατωιταλικές ελληνικές διάλεκτοι της Απουλίας και της Καλαβρίας», στο:
http://www.e-poema.eu/dokimio. php?id=132&pid=18
ΠΡΟΦΙΛΗ, Ο., «Η αναζωογόνηση της Grico Grecia Salentina», στο: Διαλεκτικοί θύ-
λακοι της ελληνικής, επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης κ.ά., Αθήνα: ΥΠΕΠΘ & Κέντρο Ελ-
ληνικής Γλώσσας 1999.
―, «Η ελληνική στη νότια Ιταλία», στο: Διαλεκτικοί θύλακοι της ελληνικής γλώσσας,
επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης (σε συνεργασία με τη Μ. Αραποπούλου και τη Γ. Γιαν-
νουλοπούλου), Αθήνα: ΥΠΕΠΘ & ΚΕΓ 1999.
―, «Η αναζωογόνηση της Grico στην Grecía Salentina», στο: Διαλεκτικοί θύλακοι
της ελληνικής γλώσσας, επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης (σε συνεργασία με τη Μ. Αραπο-
πούλου και τη Γ. Γιαννουλοπούλου), Αθήνα: ΥΠΕΠΘ & ΚΕΓ 1999.
Β) Ξενόγλωσση
FANCIULLO, F., «Greek and Italian in Southern Italy», στο: Μελέτες για την Ελληνι-
κή Γλώσσα. Πρακτικά της 6ης ετήσιας συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας του
Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης (22-24 Απριλίου 1985), Θεσσαλονίκη 1985.
FANCIULLO, F., «On the origins of Modern Greek in Southern Italy», στο: A. Ralli,
B.D. Joseph & M. Janse (επιμ.) Proceedings of the First International Confer-
104
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
ence of Modern Greek Dialects and Linguistic Theory, Πάτρα, Πανεπιστήμιο

Πατρών, 12-14 Οκτωβρίου 2000, Πάτρα 2001.
LAMBROPOULOU, S., «Ancient Greek Survivals in the Dialects "Grico" and "Gre-
canico" of Southern Italy», στο: G. Drachman, A. Malikouti-Drachman, J.
Fykias & S. Klidi (επιμ.), Greek Linguistics '95. Proceedings of the 2nd Inter-
national Conference on Greek Linguistics (Salzburg, 22-24 Σεπτεμβρίου 1995),
τόμ. 1, Graz 1997.
PROFILI, O., Le parler grec de Corigliano d'Otranto. Phénomènes d'interférence entre
ce parler grec et les parlers romans environnants, ainsi qu' avec l'italien.
Διδακτoρική διατριβή, Université des langues et lettres, Γκρενόμπλ 1983.
―, «L’emploi particulier du verbe ἵστημι dans un parler grec des Pouilles: un proces-
sus de romanisation en cours», στο Géolinguistique II (Γκρενόμπλ 1986).
―, Description du système phonétique et phonologie du parler grico de Corigliano
d'Otranto. Studi Linguistici Salentini 14, Lecce: Associazione Linguistica Sa-
lentina «Oronzo Parlangeli».
TOMMASI, S., Katalìsti o Kosmo. Tra passato e presente. Lingua, tradizione e
folklore nella Grecía Salentina. Καλημέρα: Ghetonìa 1996.
Διαδικτυακές πηγές
http://abnet.agrino.org/htmls/D/D010.htm.
http://demo.istat.it/.
http://en.allexperts.com/e/g/gr/griko_language.htm.
http://en.wikipedia.org/wiki/Griko_language.
http://fr.wikipedia.org/wiki/Griko.
http://guide.supereva.it/linguistica_filologia/interventi/2000/07/7345.shtml.
http://helas.uoi.gr/html/italy.htm.
http://help.com/wiki/Griko_language.
http://how-to-learn-any-language.com/forum/forum_posts.asp?TID=1528&PN=1.
http://it.wikipedia.org/wiki/Dialetto_greco-calabro.
http://it.wikipedia.org/wiki/Isola_linguistica_greca.
http://kalinitta.splinder.com/tag/griko.
105
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ– ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
http://pt.wiktionary.org/?title=%CE%9A%CE%B1%CF%81%CE%B4%CE%B9%C
E%AC.
http://slt.wcl.ee.upatras.gr/Wcl_files/frame.htm.
http://spazioinwind.libero.it/mycrossofworld/MusicaDelSud/Personaggi%20e%20gru
ppi%20storici/Ghetonia.htm.
http://stage.vitaminic.com/avleddha/.
http://tismappe.calabriaweb.it/MinoranzeLinguistiche/grecanici.html.
http://tovima.dolnet.gr/print_article.php?e=B&f=12490&m=Z02&aa=1.
http://users.att.sch.gr/ikomninou/greko.htm.
http://web.uniud.it/cip/e_min_tutelate_scheda.htm#5.
http://www.answers.com/topic/griko-language.
http://www.ardin.gr/Arxeio_Ardin/2001/ardin_31/papagianopoulos_kato_italia/papag
ianopoulos_kato_italia_txt.htm.
http://www.avleddha.it/default.htm.
http://www.babylon.com/definition/Griko/Greek.
http://www.biocrawler.com/encyclopedia/Griko_language.
http://www.canzonieregrecanicosalentino.net/home%20page.htm.
http://www.christusrex.org/www1/pater/JPN-grecanic.html.
http://www.edscuola.it/archivio/antologia/proverbi.pdf.
http://www.eurac.edu/Focus/linguistic_islands_greco_it.htm.
http://www.geocities.com/athens/9479/griko.html.
http://www.geocities.com/enosi_griko/.
http://www.geocities.com/enosi_griko/Articoli/Greek_Vernacular.html.
http://www.grecia-gr.com/forum/.
http://www.greciasalentina.org/.
http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/studies/dialects/thema_b_4/
index.html.
http://www.grikamilume.com.
http://www.istoria.gr/jul03/4.htm.
http://www.languagehat.com/archives/000595.php.
http://www.logosdictionary.com/pls/dictionary/new_dictionary.kdic.main?phrase_cod
e=5497638.
http://www.molossia.org/griko.html.
http://www.philology.upatras.gr/research_a.html.
106
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
http://www.rootsworld.com/griko/.
http://www.salentogriko.info/.
http://www.salentu.com/grecia-salentina/gr_canti.asp.
http://www.salentu.com/index.asp.
http://www.soletoonline.it/grecia/taranta.htm.
http://www.sternatia.com/lingua.htm.
http://www.tolmi.gr/index.php/%CE%A4%CE%95%CE%A7%CE%9D%
CE%95%CE%A3/diaswsi-twn-graikanikwn.html.
http://209.200.101.189/publications/csq/csq-article.cfm?id=1106.
http://www.ucy.ac.cy/bneG/staffg/katsogiannoug/ereunitika1g/ereunitika1g.html.
http://www.uoc.edu/euromosaic/web/homect/index2.html.
http://www.websters-online-dictionary.org/translation/Griko+Salentino.
107

Grecia Salentina

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Grecia Salentina

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ - ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

«Η δημογραφική εξέλιξη των ελληνόφωνων πληθυσμών της Grecìa

Μεταπτυχιακή φοιτήτρια: Σωτηρία Γεωργοτά

Μέρος 1ο: Οι ελληνόφωνοι πληθυσμοί της Κάτω Ιταλίας

Μέρος 3ο: Προσπάθειες διάσωσης της κατωιταλικής

Βιβλιογραφία – Διαδικτυακές πηγές 103

Κρότωνας, η Σύβαρις, η Ηράκλεια, το Μεταπόντιο, το Βρενδέσιο, η Υδρούς, ο Τάρα-

Χάρτης 1: Περιοχές της Κατωιταλικής διαλέκτου

Χάρτης 2: Η Περιοχή Grecia Salentina

3.2 Η δημογραφική εξέλιξη της Calimera

Παρακάτω ακολουθεί γράφημα με τη δημογραφική εξέλιξη του πληθυσμού της Κα-

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

Στη συνέχεια ακολουθεί πίνακας μαζί με το σχετικό γράφημα, όπου καταγρά-

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ CALIMERA 1982-2009

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας (http://demo.istat.it/)

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ CALIMERA 1982-2009

7400 7395 7386 7373

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

Από τους παραπάνω πίνακες προκύπτει ότι η Καλημέρα παρουσιάζει αύξηση

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

3.3 Το Castrignano dei Greci

3.4 Η δημογραφική εξέλιξη του Castrignano dei Greci

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας (http://demo.istat.it/)

Castignano de' Greci

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

3.5 Το Corigliano d’ Otranto

Το όνομα Κοριλιάνο ντ’ Οτραντο (Corigliano d’ Otranto) βγαίνει από το ελληνικό

3.6 Η δημογραφική εξέλιξη του Corigliano d’ Otranto

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας (http://demo.istat.it/)

Corigliano d' Otranto

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

Το Martano είναι το μεγαλύτερο κέντρο της Grecìa Salentina, ευρισκόμενο σε υψόμε-

3.8 Η δημογραφική εξέλιξη του Martano

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας (http://demo.istat.it/)

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

παράδοση, το Μαρτινιάνο αποτελεί προέκταση του χωριού Μαρτάνο.25 Άλλη θεωρία

3.10 Η δημογραφική εξέλιξη του Martignano

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ MARTIGNANO 1861-2001

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ ΑΝΔΡΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας (http://demo.istat.it/)

1840 1843 1841

1800 1803 1804 1799

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

Το χωριό Μαρτινιάνο παρουσίασε αύξηση του πληθυσμού του έως και το

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

Μελπομένη ήταν η Μούσα του τραγουδιού, όπως επισήμανε και ο δημοσιογράφος

3.12 Η δημογραφική εξέλιξη του Melpignano

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας (http://demo.istat.it/)

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

Το Μελπινιάνο παρουσιάζει αύξηση του πληθυσμού του σε ποσοστό μόλις

Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ιταλίας

3.14 Η δημογραφική εξέλιξη του Soleto