Η ΑΝΘΡΩΠΟΚΤΟΝΙΑ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

ΠΗΓΕΣ

1. Η αρχαιότητα των φονικών νόμων

Αντιφών 5 Περί του Ηρώδου φόνου 14-15:

Όμως για τους νόμους που υπάρχουν για τις υποθέσεις ανθρωποκτονίας,
όλος ο κόσμος, νομίζω, ομολογεί πως είναι οι καλύτεροι και οι ιερότεροι από
όσους έχουν θεσπιστεί. Διότι συμβαίνει να είναι οι αρχαιότεροι νόμοι αυτής της
χώρας, κι ακόμη παραμένουν πάντοτε οι ίδιοι αναφορικά με τις ίδιες υποθέσεις,
πράγμα που αποτελεί την μέγιστη απόδειξη νόμων ορθών. διότι ο χρόνος και η
εμπειρία διδάσκουν στους ανθρώπους τι δεν είναι σωστό. (…) Έτσι οι νόμοι
σχετικά με τον φόνο είναι οι καλύτεροι από όλους, και γι’ αυτό κανείς μέχρι
τώρα δεν τόλμησε να τους αλλάξει.

Καίτοι τούς γε νόμους οἳ κεῖνται περὶ τῶν τοιούτων, πάντας ἂν οἶμαι ὁμολογῆσαι
κάλλιστα νόμων ἁπάντων κεῖσθαι καὶ ὁσιώτατα. ὑπάρχει μέν γε αὐτοῖς ἀρχαιοτάτοις εἶναι
ἐν τῇ γῇ ταύτῃ, ἔπειτα τοὺς αὐτοὺς ἀεὶ περὶ τῶν αὐτῶν, ὅπερ μέγιστόν ἐστι σημεῖον νόμων
καλῶς κειμένων: ὁ γὰρ χρόνος καὶ ἡ ἐμπειρία τὰ μὴ καλῶς ἔχοντα ἐκδιδάσκει τοὺς
ἀνθρώπους. ὥστε οὐ δεῖ ὑμᾶς ἐκ τῶν τοῦ κατηγόρου λόγων τοὺς νόμους καταμανθάνειν, εἰ
καλῶς ὑμῖν κεῖνται ἢ μή, ἀλλ᾽ ἐκ τῶν νόμων τοὺς τοῦ κατηγόρου λόγους, εἰ ὀρθῶς καὶ
νομίμως ὑμᾶς διδάσκουσι τὸ πρᾶγμα ἢ οὔ. Οὕτως οἵ γε νόμοι κάλλιστα κεῖνται οἱ περὶ
φόνου, οὓς οὐδεὶς πώποτε ἐτόλμησε κινῆσαι.

2. Απαγόρευση του φονέα (πρόρρησις) και μήνυση

Δημοσθένης 43 Προς Μακάρτατον 57:

Νόμοι: Η απαγόρευση του φονέα ανακοινώνεται στην αγορά από τους συγγενείς
μέχρι τον βαθμό του υιού του πρώτου εξαδέλφου. Στην δίωξη επικουρούν οι εξάδελφοι,
οι υιοί των εξαδέλφων, οι γαμβροί, οι γυναικάδελφοι, οι πεθεροί και τα μέλη της
φρατρίας.

“Νόμοι. Προειπεῖν τῷ κτείναντι ἐν ἀγορᾷ ἐντὸς ἀνεψιότητος καὶ ἀνεψιοῦ,

συνδιώκειν δὲ καὶ ἀνεψιοὺς καὶ ἀνεψιῶν παῖδας καὶ γαμβροὺς καὶ πενθεροὺς καὶ
φράτερας.

3. Άσκηση της μήνυσης για φόνο

[Δημοσθένης] 47 Κατά Ευέργου 72:

Ο νόμος, δικαστές, ορίζει ότι τη μήνυση (για ανθρωποκτονία) ασκούν οι

συγγενείς μέχρι τον βαθμό των τέκνων των εξαδέλφων. Και όταν ο μηνυτής
δίνει τον όρκο, ερωτάται για τον βαθμό της συγγένειας με το θύμα, ακόμη και αν

1
το θύμα είναι δούλος. Διότι μόνον από αυτά τα πρόσωπα μπορεί να ασκηθεί η
μήνυση. Αυτή η γυναίκα όμως δεν είχε καμιά συγγένεια με εμένα, ήταν απλώς η
τροφός μου. Αλλά ούτε δούλη ήταν πλέον, διότι ο πατέρας μου την είχει
απελευθερώσει, και ζούσε σε χωριστό σπίτι με τον σύζυγό της.

Κελεύει γὰρ ὁ νόμος, ὦ ἄνδρες δικασταί, τοὺς προσήκοντας ἐπεξιέναι μέχρι

ἀνεψιαδῶν (καὶ ἐν τῷ ὅρκῳ διορίζεται ὅ τι προσήκων ἐστί), κἂν οἰκέτης ᾖ, τούτων τὰς
ἐπισκήψεις εἶναι. Ἐμοὶ δὲ οὔτε γένει προσῆκεν ἡ ἄνθρωπος οὐδέν, εἰ μὴ ὅσον τιτθὴ
γενομένη, οὐδ᾽ αὖ θεράπαινά γε: ἀφεῖτο γὰρ ὑπὸ τοῦ πατρὸς τοῦ ἐμοῦ ἐλευθέρα καὶ χωρὶς
ᾤκει καὶ ἄνδρα ἔσχεν.

4. Αρμοδιότητα του Αρείου Πάγου

Δημοσθένης 23 Κατ’ Αριστοκράτους 22:

Απόσπασμα από τους φονικούς νόμους του Αρείου Πάγου: «Η Βουλή του
Αρείου Πάγου δικάζει τις υποθέσεις ανθρωποκτονίας με πρόθεση, σωματικής
βλάβης με πρόθεση, εμπρησμού και δηλητηρίασης, όταν κάποιος φονεύει
δίνοντας φάρμακο.»

Λαβὲ δὴ τοὺς νόμους αὐτοὺς καὶ λέγε, ἵν᾽ ἐξ αὐτῶν ἐπιδεικνύω τούτων τὸ
παράνομον. “Νόμος ἐκ τῶν Φονικῶν Νόμων τῶν ἐξ Ἀρείου Πάγου. Δικάζειν δὲ τὴν βουλὴν
τὴν ἐν Ἀρείῳ πάγῳ φόνου καὶ τραύματος ἐκ προνοίας καὶ πυρκαϊᾶς καὶ φαρμάκων, ἐάν τις
ἀποκτείνῃ δούς.”

5. Απαγόρευση φόνου του εξόριστου καταδικασθέντος για φόνο ἐκ προνοίας

Δημοσθένης 23 Κατ’ Αριστοκράτους 37-41:

Νόμος: «Εάν κάποιος σκοτώσει τον φονέα ο ίδιος ή γίνει ηθικός

αυτουργός στον φόνο του, ενώ αυτός απείχε από τις συνοριακές αγορές, τους
αγώνες και τα αμφικτυονικά ιερά, θα ενέχεται για φόνο σαν να είχε σκοτώσει
Αθηναίο. Οι εφέται είναι αρμόδιοι να αποφασίζουν.»
Εδώ, Αθηναίοι, πρέπει να κατανοήσετε την πρόθεση που είχε ο
νομοθέτης αυτού του νόμου: θα δείτε με πόση ακρίβεια και πόση νομική
συνείδηση όρισε τα πάντα. «Εάν κάποιος σκοτώσει τον φονέα ο ίδιος ή γίνει
ηθικός αυτουργός στον φόνο του, ενώ αυτός απείχε από τις συνοριακές αγορές,
τους αγώνες και τα αμφικτυονικά ιερά, να υποστεί την ίδια ακριβώς μεταχείριση
σαν να είχε σκοτώσει Αθηναίο. Οι εφέται είναι αρμόδιοι να αποφασίζουν.»
Τι σημαίνει αυτό; Σύμφωνα με το νομοθέτη, ο άνθρωπος που εξορίστηκε
μετά από κατηγορία για φόνο στην οποία κρίθηκε ένοχος, από τη στιγμή που θα
διαφύγει και σώσει τη ζωή του, είναι σύμφωνο με τους νόμους να είναι
αποκλεισμένος από την πατρίδα του θύματός του, αλλά ο θεϊκός νόμος δεν
επιτρέπει να φονευθεί πουθενά. Για ποιο λόγο; Επειδή εάν εμείς σκοτώσουμε
εκείνους που διέφυγαν σε άλλες πόλεις, άλλοι θα σκοτώσουν εκείνους που
διέφυγαν στη δική μας. Κι αν είναι έτσι, η μοναδική δυνατότητα σωτηρίας που
έμενε σ’ αυτούς τους δυστυχείς, εξαφανίζεται. Ποια; Το να εγκαταλείψουν την

2
πατρίδα των θυμάτων τους και να εγκατασταθούν ειρηνικά στην πατρίδα
ανθρώπων που δεν έπαθαν τίποτε από το αδίκημά τους.
Για να αποφευχθεί αυτό και για να μην προκαλούν τα ατυχή γεγονότα
αντεκδικήσεις δίχως τέλος, ο νομοθέτης έγραψε «εάν κάποιος σκοτώσει τον
φονέα που απέχει από τις συνοριακές αγορές». Τι εννοεί με αυτό; Τα όρια της
χώρας. διότι εκεί, νομίζω, τα παλιά χρόνια συναντιόνταν οι γειτονικοί λαοί, που
προέρχονταν από την δική μας πόλη ή από τις πόλεις που συνορεύουν, γι’ αυτό
και την ονόμασε «συνοριακή αγορά».
Και στη συνέχεια λέει «από τα αμφικτυονικά ιερά». Γιατί απέκλεισε και
από αυτά τον φονέα; Επειδή αποκλείει τον ένοχο από όλα τα μέρη στα οποία
ήταν δυνατόν να παρευρεθεί το θύμα όσο ζούσε: αρχικά την πατρίδα του και
όλους τους δημόσιους και ιερούς χώρους της πατρίδας του, θέτοντας ως όριο της
απαγορευμένης περιοχής την συνοριακή αγορά, έπειτα τα αμφικτυονικά ιερά .
διότι και σ’ αυτά θα συμμετείχε το θύμα, εάν ήταν Έλληνας. «Από τους αγώνες».
Γιατί; Επειδή οι πανελλήνιοι αγώνες είναι κοινοί σε όλους, και αυτή η κοινή
συμμετοχή αφορά και την συμμετοχή του θύματος . και από αυτά λοιπόν πρέπει
να απέχει ο ένοχος.
Αυτοί είναι οι χώροι που του απαγορεύει ο νομοθέτης. Εάν όμως τον
σκοτώσει κάποιος κάπου αλλού, του παραχωρεί την ίδια διαδικασία όπως για
τον φόνο ενός Αθηναίου. Διότι ο αυτοεξόριστος δεν προσδιορίζεται με το όνομα
της πόλεώς του, στην οποία δεν μετέχει πλέον, αλλά με το όνομα της πράξης, με
την οποία ο ίδιος κατέστησε τον εαυτό του ένοχο. Γι’ αυτό και λέει «εάν κάποιος
σκοτώσει τον φονέα». Αλλά αφού αναφέρει τους απαγορευμένους τόπους, όταν
πρόκειται να επιβάλει τη νόμιμη ποινή, ονομάζει την πόλιν: «να υποστεί την ίδια
μεταχείριση σαν να είχε σκοτώσει Αθηναίο», διάταξη που δεν μοιάζει καθόλου,
Αθηναίοι, με αυτήν του δημιουργού του παρόντος ψηφίσματος.

37. Λέγε τοὺς ἐφεξῆς νόμους. “Νόμος. Ἐὰν δέ τις τὸν ἀνδροφόνον κτείνῃ ἢ αἴτιος ᾖ
φόνου, ἀπεχόμενον ἀγορᾶς ἐφορίας καὶ ἄθλων καὶ ἱερῶν Ἀμφικτυονικῶν, ὥσπερ τὸν
Ἀθηναῖον κτείναντα, ἐν τοῖς αὐτοῖς ἐνέχεσθαι, διαγιγνώσκειν δὲ τοὺς ἐφέτας.” Τουτονὶ δεῖ
μαθεῖν ὑμᾶς, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τὸν νόμον τί ποτ᾽ ἐβούλεθ᾽ ὁ θείς: ὄψεσθε γὰρ ὡς ἅπαντ᾽
εὐλαβῶς διώρισε καὶ νομίμως.
38. ‘Ἐάν τις ἀποκτείνῃ τὸν ἀνδροφόνον’ φησὶν ‘ἢ αἴτιος ᾖ φόνου, ἀπεχόμενον ἀγορᾶς
ἐφορίας καὶ ἄθλων καὶ ἱερῶν Ἀμφικτυονικῶν, ὥσπερ τὸν Ἀθηναῖον κτείναντα, ἐν τοῖς
αὐτοῖς ἐνέχεσθαι, διαγιγνώσκειν δὲ τοὺς ἐφέτας.’ Τί δὴ ταῦτ᾽ ἐστίν; ἐκεῖνος ᾤετο τὸν
πεφευγότ᾽ ἐπ᾽ αἰτίᾳ φόνου καὶ ἑαλωκότα, ἐάνπερ ἅπαξ ἐκφύγῃ καὶ σωθῇ, εἴργειν μὲν τῆς
τοῦ παθόντος πατρίδος δίκαιον εἶναι, κτείνειν δ᾽ οὐχ ὅσιον πανταχοῦ. τί σκοπῶν; Ὅτι καὶ
τοὺς δεῦρο πεφευγότας, ἂν ἡμεῖς τοὺς ἑτέρωσ᾽ ἀποκτιννύωμεν, ἀποκτενοῦσ᾽ ἕτεροι.
39. Εἰ δὲ τοῦτ᾽ ἔσται, ἡ μόνη λοιπὴ τοῖς ἀτυχοῦσιν ἅπασι σωτηρία διαφθαρήσεται.
ἔστι δ᾽ αὕτη τίς; ἐκ τῆς τῶν πεπονθότων μεταστάντα εἰς τὴν τῶν μηδὲν ἠδικημένων ἀδεῶς
μετοικεῖν. ἵνα δὴ μὴ τοῦτ᾽ ᾖ μηδ᾽ ἀπέραντοι τῶν ἀτυχημάτων αἱ τιμωρίαι γίγνωνται,
ἔγραψεν ‘ἐάν τις τὸν ἀνδροφόνον κτείνῃ ἀπεχόμενον’ φησὶν ‘ἀγορᾶς ἐφορίας.’ τί τοῦτο
λέγων; τῶν ὁρίων τῆς χώρας: ἐνταῦθα γάρ, ὥς γ᾽ ἐμοὶ δοκεῖ, τἀρχαῖα συνῇσαν οἱ
πρόσχωροι παρά θ᾽ ἡμῶν καὶ τῶν ἀστυγειτόνων, ὅθεν ὠνόμακεν ‘ἀγορὰν ἐφορίαν.’
40. Καὶ πάλιν ‘ἱερῶν Ἀμφικτυονικῶν.’ τί δήποτε καὶ τούτων ἀπέκλεισε τὸν
ἀνδροφόνον; ὅσων τῷ παθόντι ζῶντι μετῆν, τούτων εἴργει τὸν δεδρακότα, πρῶτον μὲν τῆς
πατρίδος καὶ τῶν ἐν ταύτῃ πάντων καὶ ὁσίων καὶ ἱερῶν, τὴν ἐφορίαν ἀγορὰν ὅρον
προσγράψας ἧς εἴργεσθαί φησιν, εἶτα τῶν ἱερῶν τῶν ἐν Ἀμφικτύοσιν: καὶ γὰρ τούτων,

3
εἴπερ ἦν Ἕλλην ὁ παθών, μετῆν αὐτῷ. ‘καὶ ἄθλων.’ διὰ τί; ὅτι κοινοὶ πᾶσίν εἰσιν οἱ κατὰ τὴν
Ἑλλάδ᾽ ἀγῶνες, κατὰ δὲ τὴν πάντων μετουσίαν μετῆν καὶ τούτων τῷ πεπονθότι: καὶ τούτων
οὖν ἀπεχέσθω.
41. Τούτων μὲν δὴ τὸν εἰργασμένον εἴργει. ἂν δ᾽ ἔξω τούτων κτείνῃ τις αὐτὸν
ἄλλοθι, τὴν αὐτὴν ὑπὲρ αὐτοῦ δίκην δέδωκεν ἥνπερ ἂν τὸν Ἀθηναῖον κτείνῃ. τὸν γὰρ
φυγάδα τὸ τῆς πόλεως οὐ προσεῖπ᾽ ὄνομα, ἧς οὐκ ἔστι ματουσία αὐτῷ, ἀλλὰ τὸ τοῦ
πράγματος, ᾧ κατέστησεν αὑτὸν ἐκεῖνος ἔνοχον: καὶ διὰ ταῦτ᾽ ‘ἄν τις ἀποκτείνῃ’ φησὶ ‘τὸν
ἀνδροφόνον.’ εἶτ᾽ εἰπὼν ὧν εἰργόμενον, ἐπὶ τῷ τὴν τιμωρίαν νομίμως ἐπιθεῖναι τὸ τῆς
πόλεως ὄνομ᾽ ὠνόμασεν, ‘τοῖς αὐτοῖς ἐνεχέσθω καθάπερ ἂν τὸν Ἀθηναῖον ἀποκτείνῃ’
γράψας, ἀνομοίως, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τῷ τουτὶ τὸ ψήφισμ᾽ εἰρηκότι.

6. Φόνος από αμέλεια και Παλλάδιον

Δημοσθένης 23 Κατ’ Αριστοκράτους 71-72:

Δεύτερον, υπάρχει ακόμη ένα δικαστήριο, το Παλλάδιον, το οποίο δικάζει

τις ακούσιες ανθρωποκτονίες. Όπως θα φανεί, ο αντίδικος παραβιάζει επίσης
τους νόμους που διέπουν αυτό το δικαστήριο. Διότι και σε αυτό η σειρά που
ακολουθείται είναι: πρώτα ο όρκος, δεύτερον οι δημηγορίες των διαδίκων και
τρίτον η απόφαση. Όμως κανένα από τα στοιχεία αυτά δεν υπάρχει στο
προσβαλλόμενο ψήφισμα. Εάν όμως κάποιος συλληφθεί και καταδικασθεί για
ανθρωποκτονία από αμέλεια, ούτε ο μηνυτής ούτε κανείς άλλος έχει εξουσία
επάνω σε αυτόν, παρά μόνον ο νόμος.
Τι ορίζει λοιπόν ο νόμος; Ότι όποιος καταδικάζεται για ακούσιο φόνο θα
φύγει από την πόλη σε ορισμένη προθεσμία, από ορισμένη οδό, και θα
παραμείνει στην εξορία έως ότου κάποιος από τους συγγενείς του νεκρού τον
συγχωρήσει. Τότε ο νόμος του επιτρέπει να επιστρέψει, όχι άτυπα, αλλά με
συγκεκριμένο τρόπο: τον διατάζει να τελέσει θυσία και να εξαγνιστεί, δίνει δε
και άλλες οδηγίες για τη συμπεριφορά του.

71. Δεύτερον δ᾽ ἕτερον δικαστήριον τὸ τῶν ἀκουσίων φόνων φανήσεται συγχέων,

τοὐπὶ Παλλαδίῳ, καὶ τοὺς παρὰ τούτῳ νόμους παραβαίνων. καὶ γὰρ ἐνταῦθ᾽ ὑπόκειται
πρῶτον μὲν διωμοσία, δεύτερον δὲ λόγος, τρίτον δὲ γνῶσις τοῦ δικαστηρίου, ὧν οὐδέν ἐστιν
ἐν τῷ τούτου ψηφίσματι. ἂν δ᾽ ἁλῷ καὶ δοκῇ τοὔργον εἰργάσθαι, οὔθ᾽ ὁ διώκων τοῦ
δεδρακότος κύριος οὔτ᾽ ἄλλος οὐδεὶς πλὴν ὁ νόμος.
72. Τί οὖν ὁ νόμος κελεύει; τὸν ἁλόντ᾽ ἐπ᾽ ἀκουσίῳ φόνῳ ἔν τισιν εἰρημένοις χρόνοις
ἀπελθεῖν τακτὴν ὁδόν, καὶ φεύγειν ἕως ἂν αἰδέσηταί τινα τῶν ἐν γένει τοῦ πεπονθότος.
τηνικαῦτα δ᾽ ἥκειν δέδωκεν ἔστιν ὃν τρόπον, οὐχ ὃν ἂν τύχῃ, ἀλλὰ καὶ θῦσαι καὶ
καθαρθῆναι καὶ ἄλλ᾽ ἄττα διείρηκεν ἃ χρὴ ποιῆσαι, ὀρθῶς, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, πάντα
ταῦτα λέγων ὁ νόμος.

7. Παραχώρηση συγγνώμης (αἴδεσις) στο δράστη ακούσιου φόνου

Δημοσθένης 43 Προς Μακάρτατον 57:

Για την παραχώρηση της συγγνώμης, εάν υπάρχει πατέρας ή αδελφοί ή

υιοί, χρειάζεται η συναίνεση όλων, διαφορετικά υπερισχύει όποιος αντιτίθεται.
Εάν δεν υπάρχει ούτε ένας από αυτούς, και η ανθρωποκτονία ήταν ακούσια, οι
δε Πενήντα Ένας, οι ἐφέται, κρίνουν πως πράγματι ήταν ακούσια, η συγγνώμη

4
παρέχεται με την συγκατάθεση δέκα μελών της φρατρίας . αυτούς τους εκλέγουν
οι Πενήντα Ένας μεταξύ των αρίστων.
Ο νόμος αυτός εφαρμόζεται αναδρομικά και στις ανθρωποκτονίες που
διαπράχθηκαν προηγουμένως.

Αἰδέσασθαι δέ, ἐὰν μὲν πατὴρ ᾖ ἢ ἀδελφὸς ἢ υἱεῖς, ἅπαντας, ἢ τὸν κωλύοντα
κρατεῖν. ἐὰν δὲ τούτων μηδεὶς ᾖ, κτείνῃ δὲ ἄκων, γνῶσι δὲ οἱ πεντήκοντα καὶ εἷς, οἱ ἐφέται,
ἄκοντα κτεῖναι, ἐσέσθων οἱ φράτερες, ἐὰν ἐθέλωσι, δέκα: τούτους δὲ οἱ πεντήκοντα καὶ εἷς
ἀριστίνδην αἱρείσθων. Καὶ οἱ πρότερον κτείναντες ἐν τῷδε τῷ θεσμῷ ἐνεχέσθων.

8. Ατιμώρητος φόνος (δίκαιος φόνος)

Δημοσθένης 23 Κατ’ Αριστοκράτους 74:

Υπάρχει ένα τρίτο δικαστήριο, ακόμη πιο καθαγιασμένο και σεβαστό, που
προορίζεται για υποθέσεις όπου κάποιος ομολογεί ότι σκότωσε, αλλά
ισχυρίζεται ότι το έπραξε νόμιμα. Πρόκειται για το δικαστήριο του Δελφινίου.
Μου φαίνεται, δικαστές, ότι για εκείνους που πρώτοι όρισαν τους κανόνες
δικαίου, το πρώτο ζητούμενο ήταν εάν κανένα είδος φόνου δεν θα πρέπει να
θεωρείται δικαιολογημένο ή αν ορισμένοι φόνοι θα πρέπει να θεωρούνται
δικαιολογημένοι. Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Ορέστης, που σκότωσε τη μητέρα
του και το ομολόγησε, έχοντας δικαστές θεούς αθωώθηκε, οι νομοθέτες
θεώρησαν ότι υπάρχει η έννοια του δικαιολογημένου φόνου, αφού οι θεοί δεν θα
μπορούσαν να δώσουν άδικη ψήφο. Σχηματίζοντας αυτή τη γνώμη, αμέσως
έγραψαν το νόμο και προσδιόρισαν με σαφήνεια τις περιπτώσεις όπου ο φόνος
είναι δικαιολογημένος.

74. Τρίτον δ᾽ ἕτερον πρὸς τούτοις δικαστήριον, ὃ πάντων ἁγιώτατα τούτων ἔχει καὶ
φρικωδέστατα, ἄν τις ὁμολογῇ μὲν κτεῖναι, ἐννόμως δὲ φῇ δεδρακέναι. τοῦτο δ᾽ ἐστὶ τοὐπὶ
Δελφινίῳ. δοκοῦσι γάρ μοι, ὦ ἄνδρες δικασταί, ζητῆσαι τοῦτο πρῶτον ἁπάντων οἱ περὶ
τούτων ἐν ἀρχῇ τὰ δίκαι᾽ ὁρίσαντες, πότερ᾽ οὐδένα χρὴ φόνον ὅσιον εἶναι νομίζειν ἢ τινά γ᾽
ἔσθ᾽ ὅσιον νομιστέον, λογιζόμενοι δ᾽ ὅτι μητέρ᾽ Ὀρέστης ἀπεκτονὼς ὁμολογῶν θεῶν
δικαστῶν τυχὼν ἀποφυγγάνει, νομίσαι δίκαιόν τιν᾽ εἶναι φόνον: οὐ γὰρ ἂν τά γε μὴ δίκαια
θεοὺς ψηφίσασθαι. ὡς δὲ τοῦτ᾽ ἐνόμισαν, γράφουσιν ἤδη καὶ διορίζουσι σαφῶς ἐφ᾽ οἷς
ἐξεῖναι ἀποκτιννύναι.

9. Νόμιμη άμυνα
Δημοσθένης 23 Κατ’ Αριστοκράτους 60:

Νόμος: «Και εάν κάποιος σκοτώσει επιτόπου αμυνόμενος εναντίον

κάποιου που επιτίθεται απειλώντας την ζωή ή την περιουσία του με βία και
χωρίς να έχει το δικαίωμα, να μην υπόκειται σε τιμωρία.»
Άλλη μία περίπτωση όπου ο φόνος επιτρέπεται. «Εάν κάποιος σκοτώσει
επιτόπου αμυνόμενος [εναντίον κάποιου που επιτίθεται απειλώντας την ζωή ή
την περιουσία του με βία και χωρίς να έχει το δικαίωμα], να μην υπόκειται σε
τιμωρία», λέγει ο νόμος. Μα τον Δία, δείτε με πόση σοφία: αφού ορίσει την
περίπτωση του ατιμώρητου, προσθέτοντας το «επιτόπου», αφαιρεί κάθε χρονικό
περιθώριο για προμελέτη. ενώ με το «αμυνόμενος» δηλώνει ότι μόνο στο θύμα
δίνει αυτό το δικαίωμα, και σε κανέναν άλλο.

5
 60. Λέγε τὸν μετὰ ταῦτα νόμον.“Νόμος. Καὶ ἐὰν φέροντα ἢ ἄγοντα βίᾳ ἀδίκως
εὐθὺς ἀμυνόμενος κτείνῃ, νηποινεὶ τεθνάναι.” Ἄλλα ταῦτ᾽ ἐφ᾽ οἷς ἔξεστι κτεῖναι. ‘ἐὰν
ἄγοντα ἢ φέροντα βίᾳ ἀδίκως εὐθὺς ἀμυνόμενος κτείνῃ, νηποινεὶ τεθνάναι’ κελεύει.
θεάσασθε πρὸς Διὸς ὡς εὖ: τῷ μὲν ὑπειπών, ἐφ᾽ οἷς ἐξεῖναι κτείνειν, προσγράψαι τὸ
‘εὐθὺς’ ἀφεῖλε τὸν τοῦ βουλεύσασθαί τι κακὸν χρόνον: τῷ δὲ ‘ἀμυνόμενος’ γράψαι δηλοῖ τῷ
πάσχοντι διδοὺς τὴν ἐξουσίαν, οὐκ ἄλλῳ τινί. ὁ μὲν δὴ νόμος εὐθὺς ἀμυνομένῳ δέδωκεν
ἀποκτιννύναι, ὁ δ᾽ οὐδὲν εἴρηκεν, ἀλλ᾽ ἁπλῶς ‘ἐάν τις ἀποκτείνῃ,’ κἂν ὡς οἱ νόμοι διδόασιν.

10. Ἀπαγωγή εναντίον των καταδικασθέντων για ανθρωποκτονία

Δημοσθένης 23 Κατ’ Αριστοκράτους 28-34:

Νόμος: «Οι φονείς επιτρέπεται να θανατώνονται στην επικράτεια της

πόλεως και να συλλαμβάνονται με ἀπαγωγή όπως θεσπίζεται στον άξονα (του
Δράκοντος), δεν επιτρέπεται όμως να υπόκεινται σε βασανιστήρια ή να
αποτελούν αντικείμενο λύτρων, διαφορετικά να τους επιδικάζεται αποζημίωση
στο διπλάσιο της βλάβης που προκλήθηκε. Οποιοσδήποτε πολίτης μπορεί να
καταθέτει τη σχετική αγωγή στους αρμόδιους για την κάθε περίπτωση άρχοντες.
Αρμόδια να αποφασίζει είναι η Ηλιαία.»
Ακούσατε το νόμο. Τώρα σκεφθείτε, Αθηναίοι, και παρατηρήστε πόσο
σοφά και με πόση ευσέβεια ενήργησε ο νομοθέτης. «Οι φονείς (ἀνδροφόνοι)»,
λέει. Κατ’ αρχάς χαρακτηρίζει φονέα όποιον κρίθηκε ένοχος στην ψηφοφορία.
Διότι σε κανέναν δεν μπορεί να προσδώσει αυτό το όνομα χωρίς να έχει
καταδικαστεί στο δικαστήριο. Και πού αποδεικνύεται αυτό; Τόσο στον
προηγούμενο νόμο όσο και στον παρόντα. Στον προηγούμενο θεσπίζει ότι «αν
κάποιος σκοτώσει», είναι αρμόδια να αποφασίσει η βουλή του Αρείου Πάγου,
ενώ στον παρόντα αναφέρει τον φονέα και στη συνέχεια ορίζει την ποινή που
πρέπει να επιβληθεί. Προκειμένου να αποδειχθεί η ενοχή, ο νόμος μιλάει για
απόφαση, εδώ όμως που πρόκειται για τον κατηγορούμενος που καταδικάστηκε
για το έγκλημα, μιλάει για τιμωρία. Προφανώς αναφέρεται σε όσους έχουν
καταδικασθεί.
Και τι λέει ο νόμος; «Επιτρέπεται να θανατώνονται και να
συλλαμβάνονται». Να τους συλλαμβάνει κανείς και να τους οδηγεί στο σπίτι
του; Με όποιον τρόπο θέλει; Καθόλου. Αλλά πώς; «Όπως ορίζεται στον άξονα»,
λέει. Τι σημαίνει αυτό; Το γνωρίζετε όλοι σας. Οι Θεσμοθέται είναι αρμόδιοι να
θανατώνουν τους φυγάδες φονείς, και θυμάστε όλοι πέρυσι εκείνον που αυτοί
συνέλαβαν και τον έβγαλαν από την εκκλησία. Σ’ αυτούς λοιπόν πρέπει να
οδηγηθεί ο φονέας που θα συλληφθεί.
Και σε τι διαφέρει αυτό από το να τον οδηγήσει κανείς στο σπίτι του; Στο
ότι εκείνος που τον παραδίδει στους Θεσμοθέτες, δίνει στους νόμους την εξουσία
επί του συλληφθέντος, ενώ αυτός που τον οδηγεί στο σπίτι του, δίνει την εξουσία
στον εαυτό του. Και στην πρώτη περίπτωση, η τιμωρία γίνεται όπως ορίζει ο
νόμος, ενώ στη δεύτερη γίνεται όπως θέλει αυτός που τον συνέλαβε. Είναι
βεβαίως πολύ διαφορετικό το να ορίζει την τιμωρία ο νόμος από το να την ορίζει
ο εχθρός.
«Να μην υπόκεινται όμως σε βασανιστήρια», λέει ο νόμος, «ούτε σε
καταβολή λύτρων». Τι σημαίνει αυτό; «Να μην υπόκεινται σε βασανιστήρια»

6
σημαίνει για όλους, νομίζω, να μη μαστιγώνεται, να μην δένεται σε αλυσίδες και
τα σχετικά, ενώ το «να μην υπόκειται σε λύτρα» σημαίνει να μην αποσπά
χρήματα. οι παλαιοί λύτρα ονόμαζαν τα χρήματα.
Ο νόμος λοιπόν προσδιόρισε με τους όρους αυτούς το είδος και τον τόπο
της τιμωρίας για τον φονέα, ο οποίος έχει ήδη καταδικαστεί για τον φόνο:
αναφέρεται στην πατρίδα του θύματος και ορίζει ρητώς με ποιον τρόπο – και με
κανέναν άλλο – και σε ποιον τόπο – και σε κανέναν άλλο.

“Νόμος. Τοὺς δ᾽ ἀνδροφόνους ἐξεῖναι ἀποκτείνειν ἐν τῇ ἡμεδαπῇ καὶ ἀπάγειν, ὡς ἐν

τῷ α ἄξονι ἀγορεύει, λυμαίνεσθαι δὲ μή, μηδὲ ἀποινᾶν, ἢ διπλοῦν ὀφείλειν ὅσον ἂν
καταβλάψῃ. εἰσφέρειν δ᾽ ἐς τοὺς ἄρχοντας, ὧν ἕκαστοι δικασταί εἰσι, τῷ βουλομένῳ. τὴν δ᾽
ἡλιαίαν διαγιγνώσκειν.”
Ἠκούσατε μὲν τοῦ νόμου, σκέψασθε δ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, καὶ θεωρήσατε ὡς
καλῶς καὶ σφόδρ᾽ εὐσεβῶς ἔθηκε ὁ τιθεὶς τὸν νόμον. ‘τοὺς ἀνδροφόνους’ φησίν. πρῶτον μὲν
δὴ τοῦτον ἀνδροφόνον λέγει, τὸν ἑαλωκότ᾽ ἤδη τῇ ψήφῳ. οὐ γάρ ἐστ᾽ οὐδεὶς ὑπὸ ταύτῃ τῇ
προσηγορίᾳ, πρὶν ἂν ἐξελεγχθεὶς ἁλῷ.
Ποῦ τοῦτο δηλοῖ; ἔν τε τῷ προτέρῳ νόμῳ καὶ τούτῳ. ἐν μὲν γὰρ ἐκείνῳ γράψας ‘ἐάν
τις ἀποκτείνῃ,’ τὴν βουλὴν δικάζειν εἶπεν, ἐν δὲ τούτῳ τὸν ἀνδροφόνον προσειπών, ἃ χρὴ
πάσχειν εἴρηκεν: οὗ μὲν γὰρ ἦν αἰτία τὸ πρᾶγμα, τὴν κρίσιν εἴρηκεν, οὗ δ᾽ ὁ ἁλοὺς ἔνοχος
τῷ προσρήματι τούτῳ καθέστηκεν, τὴν τιμωρίαν ἔγραψεν. περὶ μὲν δὴ τῶν ἑαλωκότων ἂν
λέγοι. λέγει δὲ τί;
Ἐξεῖναι ἀποκτείνειν καὶ ἀπάγειν.’ ἆρ᾽ ὡς αὑτόν; ἢ ὡς ἂν βούληταί τις; πολλοῦ γε
καὶ δεῖ. ἀλλὰ πῶς; ‘ὡς ἐν τῷ α ἄξονι εἴρηται’ φησίν. τοῦτο δ᾽ ἐστὶν τί; ὃ πάντες ἐπίστασθ᾽
ὑμεῖς. οἱ θεσμοθέται τοὺς ἐπὶ φόνῳ φεύγοντας κύριοι θανάτῳ ζημιῶσαί εἰσι, καὶ τὸν ἐκ τῆς
ἐκκλησίας πέρυσιν πάντες ἑωρᾶθ᾽ ὑπ᾽ ἐκείνων ἀπαχθέντα.
Ὡς τούτους οὖν ἀπάγειν λέγει. διαφέρει δὲ τί τοῦτο τοῦ ὡς αὑτὸν ἄγειν; ὅτι ὁ μὲν
ἀπάγων, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, ὡς τοὺς θεσμοθέτας, τοὺς νόμους κυρίους ποιεῖ τοῦ
δεδρακότος, ὁ δ᾽ ὡς αὑτὸν ἄγων ἑαυτόν. ἔστι δ᾽ ἐκείνως μέν, ὡς ὁ νόμος τάττει, δοῦναι δίκην,
οὕτω δέ, ὡς ὁ λαβὼν βούλεται. πλεῖστον δὲ δήπου διαφέρει τὸν νόμον κύριον τῆς τιμωρίας ἢ
τὸν ἐχθρὸν γίγνεσθαι.
‘Λυμαίνεσθαι δὲ’ φησὶ ‘μή, μηδὲ ἀποινᾶν.’ ταῦτα δ᾽ ἐστὶν τί; τὸ μὲν δὴ μὴ
λυμαίνεσθαι γνώριμον οἶδ᾽ ὅτι πᾶσιν μὴ μαστιγοῦν, μὴ δεῖν, μὴ τὰ τοιαῦτα ποιεῖν λέγει, τὸ
δὲ μηδ᾽ ἀποινᾶν μὴ χρήματα πράττεσθαι: τὰ γὰρ χρήματ᾽ ἄποιν᾽ ὠνόμαζον οἱ παλαιοί.
Ὁ μὲν δὴ νόμος οὕτως τὸν ἀνδροφόνον καὶ τὸν ἑαλωκότ᾽ ἤδη διώρισεν ὡς κολαστέον
καὶ οὗ, τὴν τοῦ πεπονθότος εἰπὼν πατρίδα, καὶ περὶ τοῦ μηδέν᾽ ἄλλον τρόπον ἢ τοῦτον μηδ᾽
ἄλλοθι πλὴν ἐνταῦθ᾽ ἄντικρυς εἴρηκεν. ὁ δὲ τὸ ψήφισμα γράφων, πολλοῦ γε δεῖ, διώρισεν,
ὅς γε πάντα τούτοις τἀναντί᾽ εἴρηκεν: γράψας γὰρ ‘ἐάν τις ἀποκτείνῃ Χαρίδημον,’
‘ἀγώγιμος ἔστω’ φησὶν ‘πανταχόθεν.’

11. Τμήμα του φονικού νόμου

Ιnscriptiones Graecae I3, 104:

Η επιγραφή αυτή βρέθηκε στην αθηναϊκή Αγορά και περιέχει τμήμα του φονικού νόμου
του Δράκοντα, που αναφέρεται στην ακούσια ανθρωποκτονία. Η επιγραφή όμως δεν
χρονολογείται από την εποχή του Δράκοντα, αλλά προέρχεται από την ανακαταγραφή
των νόμων του έτους 409/8 π.Χ.
Με μπλε χρώμα σημειώνονται οι διατάξεις που έχουν αποκατασταθεί με βάση
χωρία των λόγων του Δημοσθένη.

7
 Ο Διόγνητος του δήμου των Φρεαρίων ήταν γραμματεύς.
Ο Διοκλής ήταν επώνυμος άρχων (409/8).
Απόφαση της βουλής και του δήμου, που ψηφίστηκε επί πρυτανείας της
Ακαμαντίδος φυλής, επί γραμματέως Διοκλέους, υπό την προεδρία του
Ευθυδίκου, μετά από πρόταση του Ξενοφάνους.
Ο νόμος του Δράκοντος περί ανθρωποκτονίας να μεταγραφεί από τους
αναγραφείς των νόμων, αφού τον παραλάβουν από τον βασιλέα μαζί με τον
γραμματέα της Βουλής, σε μαρμάρινη στήλη και να τον τοποθετήσουν μπροστά
από την Βασίλειο Στοά. Οι πωληταί να διενεργήσουν την κατακύρωση σύμφωνα
με το νόμο, και οι ελληνοταμίαι να προμηθεύσουν τα χρήματα.
Πρώτος άξων:
Αν κάποιος διαπράξει ανθρωποκτονία μη εκ προνοίας, να εξορίζεται. Οι
βασιλείς είναι αρμόδιοι να κρίνουν την περίπτωση, εάν πρόκειται για τον φυσικό
αυτουργό … ή τον ηθικό αυτουργό. Οι εφέται είναι αρμόδιοι να εκδίδουν την
απόφαση.
Για την παραχώρηση της συγγνώμης, εάν υπάρχει πατέρας ή αδελφοί ή
υιοί, χρειάζεται η συναίνεση όλων, διαφορετικά υπερισχύει όποιος αντιτίθεται.
Εάν δεν υπάρχει κανείς από αυτούς, χρειάζεται η συναίνεση όλων των συγγενών
μέχρι τον βαθμό των πρώτων εξαδέλφων και των υιών των πρώτων εξαδέλφων,
διαφορετικά υπερισχύει όποιος αντιτίθεται. Εάν δεν υπάρχει ούτε ένας από
αυτούς, και η ανθρωποκτονία ήταν ακούσια, οι δε εφέται κρίνουν πως
(πράγματι) ήταν ακούσια, να παρασχεθεί η συγγνώμη με την συγκατάθεση δέκα
μελών της φρατρίας. αυτούς να τους εκλέξουν οι Πενήντα Ένας μεταξύ των
αρίστων.
Ο νόμος αυτός να εφαρμοστεί αναδρομικά και στις ανθρωποκτονίες που
διαπράχθηκαν προηγουμένως.
Η απαγόρευση του φονέα να ανακοινωθεί στην αγορά από τους
συγγενείς μέχρι τον βαθμό του πρώτου εξαδέλφου και υιού του πρώτου
εξαδέλφου. Στην δίωξη να επικουρούν οι εξάδελφοι, οι υιοί των εξαδέλφων, οι
γαμβροί, οι γυναικάδελφοι, οι πεθεροί και τα μέλη της φρατρίας.
..…. είναι ένοχος ανθρωποκτονίας …… οι Πενήντα Ένας …. κρίνουν
ένοχο ανθρωποκτονίας(;) ……
Εάν κάποιος σκοτώσει τον φονέα ο ίδιος ή γίνει ηθικός αυτουργός στον
φόνο του, ενώ αυτός απείχε από τις συνοριακές αγορές, τους αγώνες και τα
αμφικτυονικά ιερά, να υποστεί την ίδια ακριβώς μεταχείριση σαν να είχε
σκοτώσει Αθηναίο. Οι εφέται είναι αρμόδιοι να αποφασίζουν.
…. στο εσωτερικό της χώρας ……
…. τον επιτιθέμενο …… σκοτώσει αυτόν που του επιτίθεται άδικα ……
οι εφέται είναι αρμόδιοι να αποφασίζουν.
….. ή εάν είναι ελεύθερος.
Και εάν κάποιος σκοτώσει επιτόπου αμυνόμενος [εναντίον κάποιου που
επιτίθεται απειλώντας την ζωή ή την περιουσία του με βία και χωρίς να έχει το
δικαίωμα], να μην υπόκειται σε τιμωρία.

………………
Δεύτερος άξων:
………………

8
1   Διόγν[ε]τος Φρεάρριος ἐγραμμάτε[υε]·
            Διοκλε͂ς ἐ͂ρχε·
ἔ̣δοχσεν τε͂ι βουλε͂ι καὶ το͂ι δέμοι· Ἀκα[μ]αντὶ̣ς ἐπ[ρ]υ̣τάνευε, [Δ]ι̣ό[γ]-
νετος ἐγραμμάτευε, Εὐθύδικος [ἐ]πεστάτε, ․․Ε․․․ΑΝΕΣ εἶπε· τὸ[ν]
5 Δράκοντος νόμον τὸμ περὶ το͂ φό[ν]ο ἀναγρα[φ]σά[ν]τον οἱ ἀναγρ̣αφε͂-
ς το͂ν νόμον παραλαβόντες παρὰ το͂ β̣[α]σ̣[ι]λ̣έ[ος με]τ[ὰ το͂ γραμμ]ατέο-
ς τε͂ς βουλε͂ς ἐστέλει λιθίνει καὶ κα[τ]α[θ]έντ[ον πρόσ]θε[ν] τε͂ς στο-
ᾶς τε͂ς βασιλείας· οἱ δὲ πολεταὶ ἀπ̣ομι[σθο]σ[άντον κατὰ τὸν ν]όμο-
ν, οἱ δὲ ἑλλενοταμίαι δόντον τὸ ἀρ̣[γ]ύ[ρ]ι[ον].
10 προ͂τος ἄχσον.
   καὶ ἐὰμ μὲ ’κ {²⁶ἐκ}²⁶ [π]ρονοί[α]ς [κ]τ[ένει τίς τινα, φεύγ]ε[ν· δ]ι-
κάζεν δὲ τὸς βασιλέας αἴτι̣ο[ν] φόν̣[ο] Ε․․․․․․․17․․․․․․․․Ε [β]ολ-
εύσαντα· τὸς δὲ ἐφέτας διαγν[ο͂]ν̣[α]ι̣. [αἰδέσασθαι δ’ ἐὰμ μὲν πατὲ]ρ ἐ͂-
ι ἒ ἀδελφὸ[ς] ἒ ℎυε͂ς, ℎάπαντ[α]ς, ἒ τὸν κ̣ο[λύοντα κρατε͂ν· ἐὰν δὲ μὲ] ℎ̣οῦ-
15 τοι ὁ͂σι̣, μέχρ’ ἀνεφ[σι]ότετος καὶ̣ [ἀνεφσιο͂, ἐὰν ℎάπαντες αἰδέσ]α̣σ-
θαι ἐθέλοσι, τὸν κο[λύ]οντ̣α [κ]ρα[τε͂ν· ἐὰν δὲ τούτον μεδὲ ℎε͂ς ἐ͂ι, κτ]έ-
νει δὲ ἄκο[ν], γνο͂σι δὲ ℎοι̣ [πε]ντ[έκοντα καὶ ℎε͂ς ℎοι ἐφέται ἄκοντ]α̣
κτε͂ναι, ἐσέσθ[ο]ν δὲ ℎ̣[οι φ]ρ[άτορες ἐὰν ἐθέλοσι δέκα· τούτος δ]ὲ ℎ̣ο̣-
ι πεντέκο[ν]τ[α καὶ] ℎε͂ς ἀρ[ι]στ̣[ίνδεν ℎαιρέσθον. καὶ ℎοι δὲ πρ]ότε[ρ]-
20 ον κτέ[ν]α[ντ]ε[ς ἐν] το͂[ιδε το͂ι θεσμο͂ι ἐνεχέσθον. προειπε͂ν δ]ὲ το͂ι κ-
τέν̣α̣ν̣[τι ἐν ἀ]γορ̣[ᾶι μέχρ’ ἀνεφσιότετος καὶ ἀνεφσιο͂· συνδιόκ]εν
δὲ [κ]ἀνεφσ[ιὸς καὶ ἀνεφσιο͂ν παῖδας καὶ γαμβρὸς καὶ πενθερὸ]ς κ-
αὶ φρ̣[ά]τ[ο]ρ[ας ․․․․․․․․․․․․․․․․․36․․․․․․․․․․․․․․․․․] αἴτι-
ος [ἐ͂ι] φό[νο ․․․․․․․․․․․․26․․․․․․․․․․․․ τὸς πεντέκοντ]α κα̣ὶ
25 ℎένα ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․42․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․ φόνο
ℎέλ̣οσ[ι ․․․․․․․․․․․․․․․․35․․․․․․․․․․․․․․․․․ ἐὰν δ]έ [τ]ις τ-
ὸ[ν ἀν]δ̣ρ̣[οφόνον κτένει ἒ αἴτιος ἐ͂ι φόνο, ἀπεχόμενον ἀγορᾶ]ς ἐφο-
ρί[α]ς κ̣[α]ὶ [ἄθλον καὶ ℎιερο͂ν Ἀμφικτυονικο͂ν, ℎόσπερ τὸν Ἀθεν]αῖον κ̣-
[τένα]ν̣[τα, ἐν τοῖς αὐτοῖς ἐνέχεσθαι· διαγιγνόσκεν δὲ τὸς] ἐ[φ]έτα[ς]
30 ․․․Ε̣․․․․․․․․․․․․․․․․․․39․․․․․․․․․․․․․․․․․․․τ̣ει ἑμεδ̣-
[απε͂ι ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․41․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․]ΟΝΑΤ․
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․45․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․Α̣Ν̣Α̣․․
Ν̣[․․․․․․․․․․․․․․․․․․39․․․․․․․․․․․․․․․․․․․ ἄρχον]τ̣α χερ̣-
ο͂ν̣ ἀ[δίκον ․․․․․․․․․․․․․․30․․․․․․․․․․․․․․ χερ]ο͂ν ἀδίκον κ-
35 τέ[νει ․․․7․․․]Σ̣[․․․․․․․․19․․․․․․․․․ διαγιγνόσκ]εν̣ δὲ τὸς ἐ-
[φέτ]ας ․․․․․․․․․․․․․․․․․36․․․․․․․․․․․․․․․․․ΕΙΣΕ ἐλεύθ-
ε[ρ]ος ἐ̣͂ι̣. κ̣α̣[ὶ ἐὰν φέροντα ἒ ἄγοντα βίαι ἀδίκος εὐθὺς] ἀ̣μυνόμενο-
ς κτέ[ν]ει, ν̣[εποινὲ τεθνάναι ․․․․․․․․19․․․․․․․․․]Σ̣ΕΧΟΝΤΟΒ․
ΙΑΝ․․Λ̣[․․․․․․․․․․․․․․․․35․․․․․․․․․․․․․․․․․ τ]ὲν ἀ̣πόστα̣-
40 σιν ΤΟ․․․․․․․․․․․․․․․․․37․․․․․․․․․․․․․․․․․․ΕΣ δεκατε̣͂-
[ς] ΤΟ․․Ι․․․․․․․․․․․․․․․․․37․․․․․․․․․․․․․․․․․․Ε ΔΕΚΑ․․
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․43․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․ΕΑ̣ΚΥΡ̣․․
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․44․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․ΟΜΝΥ̣Μ․
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․44․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․ΟΣ̣ΕΛ̣․․
45 ․․․Φ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․41․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․Ν․․ΝΗ
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․47․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․ΟΙΠ
․․ΕΝ․․Η․․․․․․․․․․․․․․․․․․39․․․․․․․․․․․․․․․․․․․ΑΝ̣Α̣Ε
․․․Κ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․42․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․Ι̣ΗΕΚ
․․5․․Ρ․․․․․․․․․․․․․․․․․․39․․․․․․․․․․․․․․․․․․․Λ․․Ο̣Α
50 ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․46․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․Υ․ΙΤ̣

9
 Ο̣․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․46․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․Ο̣․․
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․45․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․Π̣ΙΘ̣Ε․
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․48․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․Ι̣Ε̣
․․․7․․․Ο̣․․․․․․․․․․․․․․․․․37․․․․․․․․․․․․․․․․․․Ι․Ο̣․․
55 ․․6․․․Σ̣ΝΙ̣ — — — —
[δεύτ]ε̣ρος̣ [ἄχσον]·
        ․․․․․․․․․․․․․․c.32․․․․․․․․․․․․․․ΣΕΝ̣․
․․․8․․․․Α̣․․․․․․․․․․․․․․․․․․․41․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

Οι στίχοι 13-23 του νόμου του Δράκοντα βρίσκονται, με διαφορετική σειρά, στο χωρίο του
Δημοσθένη 43 Προς Μακάρτατον 57, με βάση το οποίο γίνεται και η συμπλήρωση της
επιγραφής στο σημείο αυτό.
Οι στίχοι 26-29 του νόμου του Δράκοντα παραδίδει αυτολεξεί στο χωρίο του Δημοσθένη
23 Κατ’ Αριστοκράτους 37-41. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα η ανάλυση του Δημοσθένη,
καθώς μας διαφωτίζει για τις διατάξεις του νόμου που είναι λακωνικές.
Κατά πάσα πιθανότητα οι στίχοι 30-33 της επιγραφής περιλάμβαναν το νόμο για την
απαγωγή των φονέων που παρατίθεται από τον Δημοσθένη 23 Κατ’ Αριστοκράτους 28.
Οι στίχοι 37-38 του δρακόντειου νόμου που αναφέρονται στη νόμιμη άμυνα έχουν
αποκατασταθεί με βάση αυτό το χωρίο του Δημοσθένη 23 Κατ’ Αριστοκράτους 60.

10