Professional Documents
Culture Documents
THULU
1. American Baptist Boston Seminar
2. Sang Leh Lai Tawh Kipattahna Panin
3. Lungdamna Thu Gingsak Un
4. A Kileek Kim Tawikhaina
5. I Pasian Nasepna
6. A Kipatna Thu Neucik Hi
7. Zogam Tangthu a Tomin
8. Thukizakna Tawh Pasian Nasepna
9. Zomite' Sumgum
10. Gamtatna Hoih a Om Upna
11. Mite Leh Zomite
12. Lai Tawh Nasepna
13. Zolai Hong Kipatna
14. Mother Teresa: Numei Lawmlawm
15. Zomi Cih Ciangin
16. Zomi-in Ka Suak Hi
17. Zo Aw Panin
18. Thu I Cih La Hi
19. Ci Biangbuang Le'ng
India pan USA ni khat thu a tun’ pen a uphuai lo zah a hih hangin thuman a hi hi. Bombay pan August 31, 1973 zingsang nai khata
ding pen tua ni mah nitak nai 3:58 lian, ni san mahmah laiin Boston kitung hi. Tua laitak ka nai ka et leh, India gamah September
Gam khat leh gam khat Pasian nasepna a sai American Baptist Board of International Ministries in a masa pen thu kikupna ding a
vaihawm uh 'Seminar' kici zanga kha li sung tam dinga pai ka hi hi. Calcutta pan August 30, nitak nai 10 in India vanleeng tawh nai
nih sung ka pai zawh ciangin Bombay tung a, tua pan US vanleeng TWA tawh zan kimpi mahin dingkhia kikin Israel khuapi Tel
Aviv zing khua vak pan cih dingin kitung hi. Tua pan amau gamah ni sang mahmah zo ta a hih ciangin kileeng khia kik leuleuin,
Italy khuapi Rome ah tawl khat kikhawl kik a, tua pan France khuapi Paris kitung hi. Nitumna gam lam vanleeng in hong delhpih a
hih ciangin ni niam ta cih peuhmah om tuan lo-in Paris pan penlepi Atlantic Ocean tungah kileeng kik leuleu hi. Penle tungah a
kilen’ lai takin meiipi bekbek in mun khempeuh tuam khin a, nisa in tua meiipi pen paalpi pak bangin kap taang khin a hih ciangin
muhnop pha mahmah cih lel ngel ding hi. Tua bangin penle tungah nai 5 sung khawng a kilen’ zawh ciangin American-te tanglai
khuapi Boston kitung hi. Israel gam pan kipan ni tum cih mahmah om nawn keei lo-a America kitung a hih ciangin tua ni pen kei a
Boston pen Massachussetts State khuapi, US gam bup khuapi lian a kici sung pan 8-na a hi, tai patle 987 (Sq.Miles) lian hi.
American revolution kipatna a hi ‘Boston Tea Party’ kici 1773 kumin hih munah piang kha a hih manin a min neihna khat hi a,
Pasian nasem minthang Moody, leitung makai min nei Kennedy suahna khua, leitung sang inn min nei Harvard University leh a
Boston khua sungah Pasian Thu sinna 8 om a, tua sang inn giatte in Boston Theological Institute (BIT) ciin kipawlna nei a hih
manin a hoihna, a manphatna lian hi. Tua sang innte Andover Newton Theological School, Boston College Department of
Theology, Boston University School of Theology, Episcopal Theological School, Gordon Conwell Theological School, Harvard
Divinity School, St. John Seminary leh Weston College a hi hi. Hih sangte peuhpeuhah kah peuh lecin adang khat peuhpeuhah
zong course na deih bang na kah kawi kawi thei ding hi.
Seminar a kivaihawmna bul in, tu hun leitung khantohna a ngah zo nai lo gamte haksatna thu phawkna ding leh tua haksatna thute
tawh kisaiin tu hun Khristian Pawlpite in i sep ding, i tavuan bang a hi hiam cih thu kikupna a hi hi. Tua a hih ciangin Africa, Asia leh
Latin America kici gam sung mite tawh kipawl thu kilim ngaihsut diak hi. Tua banah khantohna a ngah khinsa gamte leh a zawng, a
khangto nai lo, a pil zo nai lo gamte in, lungsim, ngaihsutna leh ngeina bangci neih uh a, bangzah kikhiatna om hiam, cih thu
kikupna zong hi lai hi. American Baptist Pawlpi tawh Pasian na a sem khawm ngei gam pawlpite panin, a gam pawlpite in kilawm a
saksak uh min a puak masak khit ciangun tua mite lak pan American Baptist Board in a sepna a bawlna, a pilna leh mun in a tuam
ciat a hi thei dingin India pan Arjison G. Momin, Lecturer, Govt. College, Meghalaya; Archibald Shear, Pastor, West Bengal; B.
Karunakar Thyagaraj, Pastor, Andhra Pradesh; Khup Za Go, Field Director, Chin Baptist Association, Manipur; leh Philippines pan
Reinaldo M. Nolido, sitni (lawyer), Bocolod City teel hi. American mite lungsim paizia theihna dingin Donald Ng (Massachussetts)
Nipi kal khatin khatvei ta “Seminar” ci-in makai dinga a kiseh khat tawh kikah khawm zel hi. Hun awng dangteng pen komau utna
leh deihna bang bangin sangnaupang dangte tawh Course kikah ciat hi. Tua tawh kisai-in Systematic Theology, Theology of
Mission, Theology of Pastoral Care, Pastoral Counselling, Ethics and Mission kici te-ah ka kah pha pen hi. Sang inn tuamtuam ah
a kikah thei kawikawi a hih hangin seminar ka neihna phual uh, Andover Newton Theological School-ah ka kah kim pen uh hi. A
kiphuat zawh kum 166 bang a pha khin zo, Andover Newton pen Burma Missionary masa pen Dr. Adoniram Judson kah ngeina
sang a hi hi. Master of Divinity (M.Div.), Master of Religious Education (M.R.E.), Master of Arts (M.A.), Doctor of Ministry (D.Min.)
Seminar a kineihna panin, a masa penin komau omna pawlpi, minam leh gam tangthu leh haksatna thute khatkhatin kikupna kinei
phot hi. Hih tawh kisai-in Harvard University Library pan ka kawm laibu Structure of Chin Society in kimang thei bilbel hi. Tua ban
thu tuamtuam kikupna panin, pawlpi lampai zia leh nasepna thu, Nature of the Church kici George Peck tawh ka kikum uh hi. North
East India ah missionary hong sem ngei, tu-a Andover Newton Theogical School-ah ‘Dean’ a sem, George Peck pen Board of
International Ministries ah upa khat a hih ciangin seminar uk ding, sai ding vaihawm dinga kiseh a hi hi.
American pawlpi leh gam pua lam pawlpite sum-le-pai vai a kipawlna a hi zongin, pawlpi nasepna tawh kisaia sum ngahna leh
zatna vai leh mai lam cianga sum tawh kipawl gamtat zia ding thu Dr. James Sprigg in hong kikuppih hi. Tu hun science leh
technology khan’tohna in noptuamna bangbang piang sak a, haksatna bangbang hong guan hiam cih thu theihna dingin Boston
Industrial Mission a makai lian khat a hi Mr. Norman J. Famelli tawh kikupna kinei hi. Hih Mission in Pasian min tawh a nasepna zia
uh hong gen ciangin a zaknop huai, a theih huai thu tampi hong phawksak hi.
America thu i gen peuhpeuh ciangin Mivomte (Negro) thu i gen thei puut hi. US tangthu ah gam vaihawmna a hi zong, annek
tuidawn thu a hi zong, biakna thu a hi zong i gen ciangin Mivom leh Mikang thu in thu lian khat hi ngitnget hi. Hih thu tawh kisai-in
Dr. Warner Traynham in hong makaih hi. Amah pen B.T.I. ah Director, Black Studies hi a, Mivom mi mah hi. Mivomte in Mikangte
sangin America tung masa zaw uh hi, cih thu a hi zong, Jesuh in hong suak kik hi taleh Mivom minam sung pan hong suak ding hi,
bang hang hiam cih leh, Palestine gam in Mikanggam hi lo-in Mivom gam hi zaw hi, cih thu hong gen ciangin Mikangte in Mivomte
a nen’cip theih pen uh a kilawm lohna hong phawksak hi. Amau in “Negro” cih sangin “Mivom” cih pen thukim zaw uh hi. Bang
hang hiam cih leh, khau vom in khau kaang zah mahin hoih veve hi, “Black is beauty” a ci uh hi. Hih in tu hun suahtakna thu
‘Liberation Movement’ tawh kisai a hih ciangin adiakdiakin Asia, Africa leh Latin America adingin thu lian khat a hi hi.
Tu hun leitung biakna paizia theihna dingin Harvard University Centre for World Religions ah ka kah uh hi. Biakna tawh kisai Ph.D.
leh Th.D. sinna hi a, Hinduism, Buddhism, Christianity leh a dang sin nuamin leitung gam khempeuh panin mite pai thei hi.
Department of Tribal Religion a om nai loh thu, leh a kulna thu a makai pa in hong gen hi.
Tu hun leitung mihing seh thum suah seh nih a uk ngiau zen ‘Communism’ in bang hanga hih zaha hong lian hi a, bang hangin
mite in um a hi uh hiam cih thu a hi zongin, hih thu in Khristian upna leh zuihna hong suksiat sakna thu kikupna kinei hi. Pasian thu
tun khitna a hi China leh tua gam makai Khristian a hi Chiang Kai-Shek pen bang hanga Communism (Marxist) leh Mao Tse-Tung
in suankhia zo kik thei a hi hiam cih thute Dr. Robert Starburk tawh kikupna om hi.
U.N.O. in 1974 pen ‘World Population Year’ ci-in leitung mihing tamna thu leh, tua hanga haksatna piangte bangci le’ng veng sak
thei ding i hi hiam cih thu kikupna dingin thukim zo hi. Leitung gam khempeuh panin hih thu kikum dingin Bucharest, Romania
gamah August khain khoppi om hi. Hih thu tawh kisai kikupna Max Stackhouse tawh kinei hi. Amah in India gamah Visiting
Professor in hong pai ngeisa khat a hih ciangin a lungsim takpi tawh a lunghihmawhna thu hong genpih hi.
Khristian Pawlpi kici-a minpiang Roman Catholic a hi zong, Protestant a hi zong, khat leh khat kihotheihna thu; tua banah
Protestant Pawlpi sungteng nasep huan theihna ding, kipawl khop theihna ding thu, ‘Ecumenical Movement’ Rev. George Peck
tawh kikupna kinei hi. America gam sunga Denomination tuamtuamte in a sep khop theihna thu zong kigen hi.
Tu hun leitung thu liante leh haksatna thute tawh kipawlin, “Leitung Khuavak na hi uh hi,” “Leitung ci na hi uh hi,” cihna za a ngah
Khristiante bangci gamtat ding i hi hiam cih thu Rev. George Peck tawh nakpi kikupna a om hi. Seminar deihna leh ngimna bulpi in
hih thu a hih ciangin thu lian, thu haksa khat hi a, mi kim in a kikup ding, lunghihmawh ding thu a hi hi.
Nitumna gam a hi zongin, American-te mahmah a hi zongin mite ngeina leh gamtatna phawkna ding, muhna dingin Boston khua
leh a kiim-a om a hi England pan America a tung masa pen mite penle pan gunkuangpi tawh a kumkhiat ciang uha a khe uh tawh a
sik masak pen uh suangpi, Plymouth Rock (1620), gunkuangpi minthang Mayflower II, a khua sat masak pen uh Plimoth Plantation
(1627), Science Museum, Museum of Arts, tuipi sung ganhing nam kim khawina, New England Aquarium, ka en uh hi. Sang
minthang MIT hawlin, Harvard University ah Seminar ka nei uh hi. Boston in leitungah a min neihna khat a hi Boston Symphony ah
mi za khat in a kitona tumging a tum uh ngai-in ka pai uh hi. A makaipa pen Japanese mi hi bilbel hi. Minthang Boston Garden pi-
ah vuk tunga Hockey sat a hi zongin, Basket Ball kimawl a hi zongin ka en uh hi. Television (TV) ah ni simin kimawlna a tuamtuam i
et den hangin a munah i mit tang tek tawh i et ciangin a nopna khat om hi. Oct. 10 ni-in vaihawmna inn Massachussetts State
House ka hawl zawh ciangun, nitak nai 1 lai takin House of Representatives tu khawm laitak enin, Speaker in koteng maitang lahna
House ah hong nei-in, vaihawm upate in khutbeengin hong pahtawi uh a, siam zo sawnsawn kisa hi.
UN Day a hi, Oct. 24 in Massachussetts Governor in Boston khua sung a om gam dang mi sangkahte khempeuh ‘International
Students’ Day’ ci-in State House mahah hong sam khawmin, Senator pawlkhatte makaihna tawh Governor in thu genna a neih
zawh ciangin Ocean zat zia ding thu tawh kisaia zaknop huai pha ngeel Debate ngaiin, tua zawh ciangin ankuang umna om zeizai
a, khuangpi leh a ging thei khempeuh tawh Navy pawl in hong khim uh hi.
November 21-23 dong New York City ah ka hawh uh hi. Nov. 21 ni-in National Broadcasting Corporation (NBC), Rockefeller Centre
ah pai-in Radio Tv Studio leh thukizakna zum United Press International (UPI) leh Associate Press (AP) ka en uh hi. Nai 11.30 AM
in TV show ah “What’s My Line?” a bawl laitak ka en kik uh hi. Nitak nai 3:15 PM ciangin leitung bup vaihawmna zum, UNO ka hawl
uh hi. Hih zum ah kha pan a kingah suang et ding om hi. Nov. 22 ni-in mi 6200 tut theihna Radio City Music Hall ah Jesuh suahna
tangthu, “Nativity” kilak ka et zawh ciangun leitung bup inn sang pen “Empire State Building” ah ka kah uh hi. Nov. 23 ni-in
Pawlpi paizia muhna dingin Methodist, Lutheran, Congregational, Baptist, Evangelical Baptist, Free Evangelical Baptist leh a
tuamtuamah kikhopna ka nei hi. Mivom Khristian pai zia theihna dingin nihvei Seminar minin Black Church ah kikhawm ung.
Seminar min mahin biak inn tuamtuamah hun zatna kinei hi. ‘International Students Night’ kici Park Street Church, Boston, in Oct.
14 nitakin hong vai hawm a, gam tuam tuam pan pai mite in an nek khopna leh Pasian thu tawh kihansuahna hun kizang hi. India
December 15-18 sungin American Baptist Zumpi, Valley Forge, Pennsylvania ah meileeng tawh hawh in India leh Burma
missionary hong sem ngeite leh makai dangte tawh kimuh banah vuk pi lom tang ka tuak lai uh hi. George Washington inn leh a
galkapte giah buk ‘Camp’ i muh ciangin hong lungzuan huai phial hi. Hih zum dawl thum a pha, a beema kilam, a sauna pi 800(ft.),
a zaina pi 600, nasem 700 omna, ‘Baptist Taj Mahal’ ci-a a nophuah liang uh hawlin, makaite tawh annek khopna, niang hawp
khopna a kineih zawh ciangin Chin Hills Missionary nunung pen Rev. Dr. Robert Johnson in Philadelphia ciang hong kha-in,
US ah tu hun lai-in bang “huih” nung pha pen hiam ci-in kidong pak le’ng - numeite khan’toh nading hanciamna, Black Movement,
Khristian pawl tuamtuam kihotheih na’ng, Ecumenical Movement; gam khat sung mi nam khat sung hi lo leitung bup Pasian nasep
nopna, World Mission; leh nitumna gam khangnote in nisuahna gam mite ngeina, gamtat, puansilh niikten’ a uuknate uh, kigen thei
ding hi. Roman Catholic Pawlpi sungah Kha nasepna, Pentecostalism, a tun’na zong thu thak khat hi, kici nuam ding hi.
FOCUS (Friendship for Overseas College and University Students) in Dec. 21 nitakin kikhakna ankuang tungah “Christmas
Presents” hong piak zawh ciangun America ah Khristmas zangin, London leh Jerusalem Khristmas kibawlte TV pan a ki-et veve
zawh ciangin Dec. 27, nitak nai 8 in kong din' khiat teh, vanleeng sungah thukizakna ka sim leh, 1973 kum leitung thu piang, thu
lian zaw diak nam 10 a gualh suk ciangin: nitak sim TV-a suak ngitnget, mihing gitlohna kiphawkkhiatna; Watergate thusia; sum thu
hanga ana(force) tawh US Vice President, Spiro T. Agnew a kitawpsakna thu; Vietnam gal beina leh gal matte kikhahkhiatna;
leitung nek leh dawn haksatna; Israel gam kikapna; phalbi khuadam a behlap mahmah Energy Crises; Texas gamah pasalno 27 a
kithahlup thu; Vietnam gal a piang sak, gal a bei leh a sih akituak kha President Johnson sihna; Skylab Space Mission leh Marxist
deihna tawh vaihawmna gam Chile ah galkap in vaihawmna a suh sak thute, a ci ngelhngelh hi.
TWA vanleeng mah tawh Boston Logan International Airport pan ka tot ngei lampi teng mah tawna kong ciah khiat leh, Dec. 29,
zing nai 5 lianin Bombay hong tung kitung kik a, December 28 pen mang hiau hi cih ka ngaihsun kha het kei hi. Zindo a hahkat,
zin-leh-leeng ho a siam, ngeina hoihte phatak a keem, dangka sik tungah “Pasian i um uh hi” cih a tuang sak mi nam leh gam ciah
Leitung bup minam ciaptehna pan Mongolian minam a hi, Tibeto-Burman kam a zang Zomite pen Burma, India leh Bangladesh
gamte-ah i teeng hi. Burma-ah Chin Hills, Upper Chindwin leh mun tuamtuamah i teeng hi. India ah Manipur, Mizoram, Tripura,
Nagaland leh Assam gam mun tuamtuamah i teeng hi. Bangladesh-ah Chittagong gam sungah i teeng hi. Tua bangin mun tuam
gam tuamah teengin kikhenthang i hih manin i ngeina, i gamtat leh kampau kibang kim lo hi. Tua hangin mite in zong minam
tuamtuam mah hong sa-in Chin, Kuki leh Lushai cih bangin min tuamtuam hong guan uh hi. Tua bangin eite in zong i kam zatna
tawh kituakin Laimi, Mizo, leh Zomi cih bangin i kilo hi. A tomin ci leeng, minam khat hi napi hangin gam tuamtuamah min
tuamtuam leh kam tuamtuam zangin i om hi. Tua a hih manin mi tuam nam tuam takpi mah a kisa zong i om hi. A hih hangin tu hun
ciangin lai pilna tawh khuamuhna, gamtatna leh ngaihsutna hong tangzai zaw ta a, kikawmna, kiphakna zong hong ol zaw ta a hih
manin pum khat sa khat i hihna pen kitel pianpian ta a hih manin lungdam huai hi.
1890 pawlin British Kumpi in hong khangin i gam hong uk a, tua tawh kitonin Khristian makaite hong tun ciangun i minam tangthute
lai-ah kikhumin, i kam i lai zong tua hun ciangin hong piang hi cih ding a hih manin a khangmoi mahmah lai minam khat i suak hi.
Tua ahih manin 1900 ma lam tangthu gen ding tam pha lo-in a beisa kum 75 sung thu panin i minam leh gam nuntakna zia kikum
thei leeng zong a kicing mahmah lai ding khat ahi hi. Tu-in kum za-sim 20-na a cin’na ding kum 25 bek in sam lai a, seh li suah seh
thum pen i zang khin hi. Tua a hih ciangin kum 2000 a cin’ nading a sapna kum 25 sung teng pen bangci bangin zangin zeek leeng
i gam i lei, i minam a dingin manpha thei pen ding hiam cih thu ei tu khang mite in i lunghihmawh ciat ding kilawm hi. Hong tung
ding kum 25 sungin a beisa 75 sunga thu piang, na piang leh mi piang khempeuh sanga tam zaw leitungah piang ding hi ci-in
mipilte in ummawh uh tham lo-in, tua phawk kawm gige-in kalsuan ding, ngimna geelna neih ding hanciam uh hi. Tua a hih leh,
Zomite in zong lungpilna ngaihsut siamna tawh i kalsuan kul ding hi.
Mi dang gam dangte zahin i pilna, i siamna leh hauhna a kicin’ nai lohna hang tawh kihawmthawhna tampi i neih hangin i gam in lei
leh a ni a kha tawh kituakin thupha tampi Pasian in Zomite hong pia hi cih thu i phawkkhialh loh ding thu khat hi. British kumpi in
kum 60 tang hong uk zawh uh 1947-48 ciangin Burma leh India in suahtakna ngahin, tua pan Pakistan hong piangin, Pakistan
panin 1971 kumin Bangladesh hong piang hi. Tai patle 13,902 a zai, mihing 32,300 (1973) a pha Chin Hills pen 1948 ciangin Chin
Special Division kici-in Chin Affairs Council leh Chin Affairs Ministry nei-in ki-uk hi. Gam vaihawmna-ah Vum Ko Hau, Mang Tung
Nung, Shein Htang, Vuan Tu Maung, Za Hre Lian, Ral Hmung, Thang Lian, Lun Pum leh ulian dang tampi min hong kidawk hi.
Kumpi nasepna sungah Thawng Cin Thang, Tuang Hmung leh mi dang tampi mahin min hong nei uh hi. Galkap lam zong kidawm
tuan lo-in Dal Za Kam, Lian Cin Zam, Khen Za Mung, Hrang Thio, Putpa, Pau Khan Thang leh adang tampi mah i lungnoppih uh hi.
1962 kuma General Ne Win’ makaihna tawh galkap in gam vaihawmna hong let ciangun Chin Supreme Council kinei a, Son Kho
Lian in hong makaih hi. 1974 ciangin Burma in Upadipi thak nei a, Chin Special Division pen Chin State hong suak hi. Gambup
vaihawmna lian pen Council of State-ah Chin State panin Khen Za Mung leh Thakin Aung Min, Council of Ministers-ah Vankulh, leh
vaihawmna hiang tuamtuamah ulian tampi kihel hi. Khristian pawlpi lamah S.T. Hau Go, Van Bik, Kyon Bil, Hre Kio, Kam Khaw
Thang te-a kipan mi dang tampi in hong makaih uh hi. Tua bangin khantohna hong piang a, tu ciangin kumpi nasem ulian, galkap
mang, zato siavuan, sitni omin, M.A., M.Sc., Ph.D. cih mah a ciangciang panin hong pusuak nainai hi i ci ding hi.
Tai patle 8143 a zai, mihing 332, 390 (1974) a omna Lushai Hills pen 1952 kumin District Council-in ki-uk hi. Tua huna kipanin R.
Vanlawma, Pachhunga, Lalsawia, Ch. Saprawnga, H.K. Bawichhuaka, Chalchhunga, Lalmawia, R. Thanhlira, C. Pahlira, A.
Thanglura, Hrangaia, Lalbuaia leh mi dang tampi min hong kigen hi. Kumpi nasepna panin Hmingliana, Lalbiakthanga,
Khawtinkhuma, C. Lalrema leh a dang dang in za lian hong ngah hi. Galkap panin Thenphunga, C. Vankunga cihte in min hong nei
hi. Khristian pawlpi lamah Zairema, Ngurauva Ralte, Pazawna, C. Lalhminga, leh a dang tampi mahin makai uh hi. 1972 ciangin
Mizo Hills District pen Union territory hong suakin Mizoram cih min hong pua hi. Legislative Assembly nei-in Chalchhunga, R.
Thangliana, H. Thansanga, Ch. Saprawnga, Vaivenga, Khawtinkhuma, Lalsangzuala leh ulian dang tampi in vaihawmna len hi.
Sangliana in M.P. sem hi. Tua bangin khantohna piangin, zum nasem ulian, siavuan, galkap mang tampi omin, M.A., M.Sc., Ph.D.
cihte leh I.A.S., I.F.S., I.P.S. cihte a gamgamah hong kicing mahmah hi.
Tai patle 8628 a pha, mihing 10,72,753 (1974) ten’na Manipur pen suahtakna ngah ciangin State minin tawmvei sung ki-om hi; tua
zawh ciangin Part C State kihi kik a, tua pan Union Territory in sawtpi mah a ki-uk zawh ciangin 1972 ciangin State i ngah kik uh hi.
Tua sungin gam vaihawmna-ah Teba Kilong, S. Vungkhom, Paokhohang Haokip, Paolen Haokip, T. Goukhenpau, Pauneikhai, N.
Gouzagin, T. Gougin, Haukholal Thangjom, Ngurdinglien leh a dang ulian tampi hong khang khia uh a, India Parliament-ah Paokai
Haokip M.P. in i nei hi. Kumpi nasepna-ah Thangkhopao Kipgen, T.C. Tiankham, H. Vum Khaw Thang cihte leh mi dang tampi in
hong makaih uh hi. Khristian pawlpi lam panin Nengzachin, Rochunga Pudaite, T. Jam Khothang, Dongkhothang Singson,
Mangkhosat Kipgen leh a dang tampi mahin hong makaih uh hi. Tua ciangin zum nasem ulian, siavuan tampi M.A., M.Sc., a kipan
I.A.S., I.F.S., I.P.S. cihte dongin ulian tampi hong piangkhia hi. Manipur gam mi buppi seh li suah seh thum tang pen Meitei hi a,
seh nihte pen Naga leh Zomite hi hang cih theih ding hi. Tua hi napi-in a mi tawh kituakin Zomite in nasepna leh vaihawmna kilen
Kampau leh lai tawh kisai-in Mizoramah Lusei kizangtang pen hi. Mualtung Manipur ah a kizat kim theih loh hangin Manipur-ah
Meitei kam kizangtang pen hi. Chin State ah a kizangtang kam piang zo nai lo a hih manin haksatna leh supna tampi om hi. Lai leh
kam pen pilna siamna kihawmna, kikawmtuahna bulpi a hih ciangin i lunghihmawh ding thu lian khat hi. Hih thu tawh kisai-in
Tedim kam pau mite in tavuan lian nei uh hi ci le’ng kikhial lo ding hi. Bang hang hiam cih leh kam nam khat zang panin Chin State
sungah a milip tam pen a hih mah bangun zum nasem, sangsia, galkap leh lai pilna a ngah zong tam pen a hi uh hi. Sumsin
sumbawl a hahkat mi a hih mah bangun neih leh lam zong a kicing zaw gam hi a, Chin State pua Burma gam sung mun
tuamtuamah Tedim kam a zang mi a om bek tham loin India gampi dongin kizang thei kawikawi hi. Sang leh lai tawh kisai-in Burma
ah gambup kam leh lai a hi Burmese banah gamkete leh minam tawmte’ kam leh lai zong zum sung sang sungah zat theih, puah
theih na’ng thu a thak Upadi Nambat (Article) 102 leh 152 sungah lim takin hong kikhumsak ciatciat hi. Tua bang mahin India
gamah zong gam bup kam a hi, Hindi leh English banah gamkete leh mi nam tawm zawte’ kam leh lai puah ding, zat ding thu
Upadi Nambat (Article) 29, 30 leh 46 sungah a kicingin kigelh hi. Ei a puah ding, a zang ding mite i ginat ding, i kivak i kizen ding
Lokhawh singpuak haksatna gam, sing kawm suang kawma teeng, kumpi tuamtuam vaihawmna nuai-ah a kikhen minam i hih
hangin a toma i gen samsamna bek panin zong i gamah khantohna nakpi tak piang hi i ci ding hi. Tua thu i ngaihsut ciangin
Pasian in Zomite deihna zatnopna khat hong nei hi ding hi cihna lungsim hong guan hi. Gentehna pak panin, 1973 August kha-in
Calcutta khuapi-ah Zomite khat Customs & Excise zuma mang lian Collector khat ka mu hi. November kha-in New York City-ah
Indian Mission to UNO-ah Secretary a sem khat na om hi. 1974 May kha North East India Christian Council kumcin’ kikhopna
Tezpur ah President a kipan ulian dang tampite in Zomi vive a hi uh hi. Gauhati vanleng tualpi-ah 1975 September kha-in Manipur
Gam Director of Tourism, Manipur gam Secretary, India kumpi Income Tax Officer, Gauhati University a Ph.D. a kah laitak,
Allahabad University pan M.A. a man khinsa, Eastern Theological College pan B.Th. a man khin lian tawh zing tungin ka kisutuah
kha uh hi. 1976 January kha-a Hyderabad khuapi-ah Evangelical Fellowship of India (EFI) Silver Jubilee khoppi lian a kineih lai-in
hun ukpi a kipan makai dangte leh Pasian phatna lapawl sate in Mizoram leh Manipur pana pai Zomite a hi uh hi. A kha kik
February kha-in Imphal vanleng tualpi-ah Manipur gam Cabinet Minister leh Hill Standing Committee-ah Chairman a sem masa
penpa te gel tawh ka kimu kha uh hi. March kha-a Manipur Baptist Convention kum nga hal kikhoppi Imphal-ah a om lai-a mihing
10,000 mai-ah, “Hong Honpa Itna Gengen Nuam Ka Sa” ci-a la tawh teci a pang, tua late mah April 2, nitak nai 5, minit 5 hun lai
taka All India Radio, Imphal, pana hong sakhia zuaizuai mite in Chin Baptist Choir (Manipur) te a hi uh hi. Hih banga i mit tawh i
muh, i bil tawh i zak thu tawm khat i kaihkhop pakte nangawn in Zomite khut sungah talen lian hong kikoih hi cih hong lak hi. Tua
hi-a Pasian zahtak kawma sang leh lai tawh kipattahna panin gam leh lei-ah khantohna, mainawtna leh nopsakna piang thei-a,
(Lungdamna Aw Vol.1 No.1 March-April, 1976, laimai 1 leh Vol 1 No.2 May-June, 1976 laimai 1 leh 4 pan kiteikhia)
Ei mualtung gamte ah Khristian biakna thu hong tun nungsang kammal thak i zat bel khat in Mission ahi hi. ‘American Baptist
Mission’ hi’ng, ‘Welsh Mission hi’ng, ‘N.E.I.G. Mission hi’ng’ i kici thei puut hi.
Tua in bang deihna, bang khiatna, bang cih nopna taktak hiam cih kan tuan nawn se lo-in, Khristiante’ kipawl khopna min bangin i
zang thei pen hi. Tua pen a hih tei hangin biakna tawh kipawl a kizatna panin thupuak nasepna thu gen nopna hi zaw hi. Pasian
lungdamna thu mi khat pan mi khat, mun khat pan mun khat leh gam khat gam khata kipuak sawnna nasepna in ‘mission’ kici hi.
Pasian thu khat leh khat kihilhna thu hi a, a mun a gam bangtan gamla hi ding cih thu pen a deihna lian hi masa lo hi. Tua banga
nasepna a hong sem, thu a hong puak mite pen ‘Missionary’ kici hi. Abei sa kum bangzah hiam a kipanin tua banga Pasian thu a
hong hilh Missionary-te in hong ciahsan zawh ciangun eite pen ‘T.B.A., ‘C.B.A.’, ahi zongin, ‘Presbyterian Synod’, ‘N.E.I.G. Mission
Church’ ahi zongin pawlpi ci-in pawlpi (Church) min i kivawh leuleu hi. Gamdang mite’ kepna khoina Mission hun panin ei leh ei a
ki-uk a kikeem thei Pawlpi-Church hun tung ta hang i kicih nopna khat ahi hi. Tua ahih leh mission kici kammal eite in i zatna ding a
kisapna om nawn lo hi i ci thei ding hiam? Hih dotna in tu-a i kikup nop pen thu a hi hi. Mission bangcih nopna hiam? Lai Siangtho
hilh siam Rev. Dr. John Stott in hi bangin ci ngei hi: ‘Pasian in Pasian a hihna hanga na a sepnate in mission hi. Lai Siangtho sunga
nungta Pasian pen thupuak Pasian hi i cih ciangin Mission khiatna gen hi hang’ ci hi. Pasian in a Tapa Lungdamna Thu puak dingin
hong paisak a, tua mah bangin eite zong tua Lungdamna Thu hilh sawn, gen sawn dingin Jesuh in thu hong pia hi. Tua pen
Mission hi. ‘Pasian in Mission phuan a, Jesuh pen Missionary hi a, leitung pen Mission Field hi’ a cih pak pen thuman khat hi. Tu
huna Mission Committee, Missionary Board, Missionary Society cihte hong kiphuh ngeingaina in hih thu hang ahi hi.
Mission kici kammal pen i zakna sawt zo ci phot ni. Tu huna i zak mun mahmah khat pen ahih leh Evangelism kici kammal hi. Hi
pen Evangel kici pan hong kizang hi a, tua pen Gospel kici tawh a khiatna kibang hi. Gospel pen Lungdamna Thu ci-in i Lai
Siangtho sungah kizang hi. Jesuh in Ama nuntakna tawh leitung mi mawhte hong gup khiatna thu, nuntakna thu gen nopna hi a,
tua pen lungdam huai ahih ciangin Lungdamna Thu kici pah hi. Tua ahih ciangin Evangelism kici pen a tomin gen pak sawm leeng,
Lungdamna Thu, Gupkhiatna Thu pulakna leh kizelhsakna nasepna thu kici thei ding hi. Bang ci-in Lungdamna Thu genin, semin,
hilh le’ng kicing thei peen ding hiam cih thu in Evangelism hong suak hi. Hih tawh kipawl in Lai Siangtho thu a hihna, a hilhna bang
a lente, a saangte in Evangelical Pawlpi ci-in zong kigen thei hi. Tua bang thu a lente leh a sang mite in zong Evangelical kici thei-
a, amaute gamtatna leh sepna thu pen Evangelistic nasepna kici thei hi. Tua ahih ciangin tu huna Pawlpi nasepna sungah ei
kammal a hi lo, Mission, Gospel, Evangelistic, Evangelical, Evangelism cihte hong kizatna pen thu lamdang hi lo zaw a, a khiatna
leh a zatna i kikup taang ciat ding thu khat hi zaw hi. Kha khanlawhna hong tung a, Pasian nasepna tawh kipawl lawpna,
thanuamna leh hahkatna hong piang a hih manin kuama peuh nuam hang.
Thu khat panin, ‘Pasian na sem ni’, ‘Gupna thu, Lungdamna Thu gen ni,’ i cih ciangin thu haksa lo tawh a kibat hangin, ‘Bang ci
sep ding, bang ci gen ding?’ cih thu i gen ciangin ngaihsutna kibang kim pah loin, kikup ding thu tampi tak hong piang thei hi. Tua
Lai Siangtho siam khat ahi Leighton Ford in a genna panin Thuciam Thak Bu sunga Pasian nasepzia (Evangelism) pawl thumin
1. Khat leh khat ki-itna tawh kipawl khawm a, teci panna (Koinonia). Marka 2:16 sungah Jesuh in a sepzia kimu hi.
2. Khat leh khat kikep kikhoina tawh teci panna (Diakonia). Cinatna nam tuamtuam a veite damsakin, dawite hawlkhia-in
3. Lungdamna Thu genna, pulakna tawh teci panna (Kerygma). Mawhnate kisik a, Lungdamna Thu saang dingin Jesuh in thu
hilh hi. (Marka 1.14) Tanglai sawltakte hun lai-in zong hi bangin na seem uh hi. Khat le khat ki-itna tawh kipawl khawmin teci
pang uh hi. (Sawltak 3:6). Tua ciangin hahkatin Pasian thu hilh uh hi (Sawltak 5:42). Gambup Pawlpi in a hi zong, khua
pawlpi in a hi zong, mi pum khat in a hi zongin Pasian na i sepna uh, Jesuh a ding teci i pan’na-ah hih thu thumte ki-itna
tawh kipawlna (fellowship or koinonia), hehpihna tawh nasepna, gamtatna (service or diakonia), leh kam tawh hilhna,
pulakna (proclamation or kerygma) a kicingin i zat kim ding, i zuih kim ding a hi hi.
I phawk kik ding thu pawl khat om hi. Pasian Thu, Lungdamna Thu, Lai Siangtho Thu, Khristian Thu Upna kici leh biakna dang a
tuamtuamte kilamdanna lianpen in Kha nuntakna thu a hi hi. Lungdamna Thu kici-in mihingte in mawhna sungah a sihna pan
nuntak kikna a ngahna thu cih nopna hi. Johan 3:16 in a gen zong tua thu hi. Tua hi-a tanglai mah bangin tu hunin zong Jesuh
Khrih a saang, Amah hanga nuntakna thak a ngah, Amah hanga mi thak a suak leitungah a ni ni, a kha kha-in kibehlap tawntung a
hih manin Topa min i phat hi. Tua laitak mahin gupna thu, suahkikna thu, lungdamna thu a saang nuam lo, a saang thei lo mi tampi
tak Pawlpi sung mahah a hi zong, Khristian kici min pua mite lakah a hi zong om lai a hih manin dahhuai hi. Tua bangin thu-um nai
lo, Pawlpi pua lamah a om lai mite i teci pan’na kitelh zo lo hi. Amau ading thu i ngetsak ding i tavuan lian hi. Tua ciangin Lai
Siangtho thu a thei, suahkikna thu a kamngah, Lungdamna Thu a thei, a hih hangin amah pen Jesuh tungah a ki-ap lo Jesuh thu a
zui lo hi napi’n ama theih bang a thei lote a simmawh pawl khat a om manin dahhuai sem hi. Tua ciangin amah in gupna thu sang
a, kha nuntakna zong ngah takpi hi napi, ama muhna leh theihna bang leh zuihna bang a ngah nai lote a hi zong, ngah nai a sak
lohte a hi zongin te pen neu et kha pah a, amah leh amah tawh kibang zaw diakteng pen ‘misiangtho’ pawl lima kibawla pawl tuam
Tua banah amahin suahtakna, nuntakna thak, kikheelna thak a ngah kha beek zong hi lo napi tua ‘misiangtho’ pawl penah va kihel
sam a, amau pawla kihel lote a thusim hiau lo mi pawl khat mah om hi. A taktakin ci leeng hi banga thu zuau gen a, a kineih, tuu
vun a silh ngiate hangin mi tampite in Jesuh hotkhiatna thu sang thei lo uh hi kha ding hi. Lam khat panin tua banga a kineih a
kibawlte hanga ei a lunghihmawh, a deih taktak kimlai-in Jesuh thu thudon lo-a mot om pen lah dahhuai sawnsawn hi.
Tua ahih ciangin Pawlpi makaite, thuhilh siate leh thu-um mite khempeuh in i Pasian nasepna, i teci pan’na kingaihsun pha ciat ni.
Lungdamna Thu a kicingin mi buppi adingin hilh ding hi. Gupna in tawntung nuntakna thu hi a, tua kha a nei mipa/minu in pumpi
leh lungsim nei mihing a hih mah bangin, it khin hehpih khin, gum khin nuam hi. Gum thei hi. I thu hilhna in vantung lam bek sukha
lo-in leitung zong a suk khak ding hi. Jesuh vantungah om den lo-in leitung ah hong kumsuk ciangin Lungdamna Thu kici hong
piang thei pan bek hi. Pasian Thu a za nai lo, gupna thu a sang nai lo, khuavak a ngah nai lo mite lakah “Leitung ci” leh “Leitung
khuavak” i suah ding pen i mission nasep hi. Ci leh khuavak in leitung panin al kei luateh, mial luateh ci-in kidaithah mawk-le-uh
amaute a alsak, a vaksak Jesuh adingin amau geelin kimanna nei lo suak ding hi. Khatvei College ah ka kah lai-in ka siapa un
Khristian nuntak zia ding, pawlpi nuntak zia ding hong lahna tu dongin ka mit kha-ah luai lai hi. Suang laivom sungah mihing
lungtang a hi zong, pawlpi lungtang lim a hi zongin dingin beem (o) golpi gelh hi. Tua beem laizang takah beem khat gelh kikin, tua
sungah Khrih omsak phot hi. Tua Khrih beem panin Pasian tawh kipawlna (worship), lawmte tawh kipawlna (fellowship), Lai
Siangtho simna (Bible study), thungetna (prayer), thuhilhna (proclamation/preaching), leh gamtatna nasepna (service) te hong
mengkhia sakin a gol beempi pen a kikim ciatin hong kihawmsak liailiai hi. “Jesuh Khrih sungah i khantohna a kidom kim ding hi,
Tua ahih ciangin thugenin, Lai Siangtho enin Mission leh Evangelism thu pawlpi in lim takin a ngaihsut ding thupi hi. Kha
mangthang a zong lo pawlpi in a mangthang pawlpi hi a kicih mah bangin mi ngah na’ng i hanciam ding hi. Tua kha mangthang i
zawn penin nang leh keimah bangin a gilkial thei, natna satna a thei pumpi nei, a heh thei, a nuam thei, a dah thei lungsim nei hi
cih zong phawk khial lo-in, Jesuh mah bangin a buppi-in i it ding hi. Jesuh in a phel lang khat bek it lo hi. “Kha Siangtho tua bangin
kikaisak lecin (lehang), vantung na seem dingin siam ding sawt lo-in.”
“Topa in tawi khaina man lo a zangte mudah a, tawi khaina man a zangte tungah lungkim hi” ci-in Paunak 11 sungah Pasian thu i
mu hi. Sum zuak sum leite in a man lo tawi khaina a zat uh Topa in mudah ahih leh, Ama thu tawh kisaia a man lo, a kileek kimlo
thuhilhna pen nasia takin mudah zawtham lai ding hi. Tua a hih manin sawltakte, siate leh pawlpi makaite in kidawma i gamtat
theih na’ngin a lunghihmawh huai diak thu pawl khat kikum ni.
Lai Siangtho hilhna a buppi-a ngaihsun masa lo-a kammal khat hiam, mun khat hiam bek bulphuha nei ahi zong, tua thu bek siksan
a neih khak ding kidophuai hi. Sawltak Paul thuhilhna ahi upna hangah hehpihna tawh gupna ngah thu (Ef 2:8) i hilh ciangin Jesuh
thuhilhna ahi gamtatna hoih om lo upna neih khak ding a lauhuaina thu zong kiphawkmawh bawl khak ding hi lo hi. Tham lo in Ef.
2:8 i sim khit ciangin din’ khawl pah lo-in 2:10 zong sim suk lai leeng gamtat hoih a gamta thei lo leitung mite in gamtat hoih i
gamtat theih na’ngin Jesuh Khrih sungah hong kigumkhia, hong kipiangthaksak a hihna i tel pah ding hi.
Gupkhiat sa ahi, a piangthak, Jesuh nungzui a kici ei Khristiante in Mat. 22:37 sung thu siksan a, Pasian it ding, Pasian thu bek
ngaihsun ding. Pasian tungah ki-ap ding cih thu bek gena nei-a, mihing it ding, mihing thu lunghihmawh ding thu gen mang pen
zong a dahhuai thu hi thei hi. Tua bek mei letin 1 Joh. 4:20 thu lawng kha ngei kei leeng thu hilhna kicing lo hong suak thei ding hi.
Tham lo-in Mat.22:37 pen thukham masa pen leh a lian pen hi cih i theih zawh ciangin tang 39 sim leeng, “Na pumpi na it bangin
na lawmte (mihingte) zong na it in, a cihna thukham nihna in tua a masa thukham tawh kibang hi,” ci lian hi. Jesuh in a kibang hi a
Pasian thu bul bawl nuam kisa in, ‘Mi in khomun bek tawh nungta lo hi. Pasian kam sung pan pusuak thu khempeuh tawh a nungta
hi,” (Mat. 4:4) thu i gen ciangin khomun a kici an nek tui dawn pen Jesuh in a thusim lo zaha muut khak ding baih hi. Izipt gam pan
Israelte Kanaan zuan a a pai laitak uh a, vantung pana nek ding manna a khiat Topa in a mite adingin an nek tuidawn a
lunghihmawh Pasian ahi hi. Leitung an nek tuidawn bek lunghihmawh pen a nei a, vantung nuntakna thu thusim lote hilhna tawh
kisai in Jesuh in a gen dawimangpa khemna a thuhna hi zaw hi. “Tunia ka kham khop ding uh an hong pia in,” ci-in thu na ngen un
ci-a a nungzuite thu a hilh, an nek ding hong deihsak pha mahmah, gilkial a om mi 5000-te nek ding ngasa leh khomun a
vaihawmsak tantan migi Jesuh in an ngawla puksi dingin hong deihsak bang zia-a teci pan khak ding hi lo hi.
A tawntung a ding kha nuntakna pen khang khat bek ding ahi leitung pumpi nuntakna sangin thupi zaw hi cih thu i gen ciangin
Jesuh pen kha bek it-a pumpi it lo zaha lah khak theih hi. Tua mah bangin kha leh pumpi in nuntakna bup sungah nuntakna nam
tuamtuam nih ahihna thu i gen ciangin kha leh pumpi pen a kisai kha lo hiam a kikhen tuam vilvel zaha kipehna nei lo zaha hilh
khak zong a ol mahmah khat ahi hi. Pumpi leh kha pen kisai kha tuah mahmah zaw tham ahih manin na pumpi hiang khat ahi na
khut tawh mi na na guksak a, na kam tawh mi na hosiata, na khe tawh mite simmawhna tawh na pek zanzan leh tua na pumpi
gamtatnate in na kha nuntakna tawh hong kisai mahmah zaw tham ding hi. Hih leitung ah na pumpi gamtatna in hong tung lai ding
vantung a na kha nuntak na’ng tawh tua zaha kisai ahih chiangin kha leh pumpi tuam khen a thu hilh khak ding zong kingaihsut
ding hi. Pasian Lungdamna thu a kicinna inah hih leitung nuntakna a kipan sih zawh cianga vantung nuntakna donga zat theih ding
thu hi a, na kha bek hi lo-in na nuntakna buppi, na hinna buppi tawh hong it hi cih thu na phawk ciangin Pasian itna in bangzahta’n
lian a, za a, thuk ahi hiam cih hong ngaihsun sak ding hi.
Pasian gupkhiatna in mipum khat khat bek tawh kisaia gen a, gambup a ding leh mi nam adingin gupna thu, hotkhiatna thu in
khiatna nei lo banga kihilhna in zong a man lo thuhilhna khat hi thei hi. Gam sung leh gam bupa mawhna leh khialhnate khempeuh
pen mi pum khat leh khat bek mawhna leh khialhna pana hong kipan khin kikeuh banga ngaihsut khak theih hi. Ahi zongin Lai
Siangtho in mawhna pana kisik dinga a sap mite pen mi khat khat lak ten’ ziau ziau a kisik ding a ci bek hi loin mi nam bup khat,
leitung bup in zong mawhna leh a khialhna nei hi ci-in tuate khempeuh zong a kisik dingin leh kikheel dingin deih hi. Mi khat khat
pen mawh hi cih zong a man mah hi. (Rom 3:23). Ahih hangin mawhna inah mi pum khat khialhna leh mawhna bek bang zia a
ngaihsun a, a siangtho lo an nek tui dawn, a siangtho lo kimawlna a kipan numei pasal mawhna leh khialhna te bek khialhna leh
mawhna sa kha-a mi nam kideidanna, leitunga zawnna ngaunate leh gam sung ki ukna sunga thuman lohnate thudon loh khak pen
Khristiante ading a kicing hi lo ding hi. Thuciam Lui sung i et ciangin Pasian in mi pum khat bek gum lo-in a nam buppi a a gupna a
huhna leh mi pum khat bek gimna pia lo-a a gam bup nam bup-a gimna a piakna mun tampi om hi. Sodom leh Gomorrah pen a
vekun gimna kipia hi. Nineveh khua ah Jonah in thu a hilh lai in mi pum khat bek kisik dingin ci lo-in a khua buppi a kisik dingin ci
hi. Mat. 28:19 sungah Jesuh in mi pum khempeuhte nungzui suak dingin a cihna i muh mah bangin mi pum khat bek hi lo, mi nam
in zong thukhenna thuak ding hi ci-in a genna Mat 25:31-46 kimu hi. Tua hi-a mi pum leh gam kikhen thei lo-in mi pum khat
kigawmkhawm, kipawlkhawm a om i hi (Rom 13, 1 Pi 2, Ef 5 & 6). Mi pum khat bek nuntakna pen Pasian thu in a gen sak khakna
bangin gam sung thu leh nuntakna ziate Khristiante in thudon kul lo ding ngaihsutna leh tuate suk khak leh lawn khak pen a siang
lo zaha kihilhna om thei a hih manin dahhuai hi. Hih thu tawh kisai-in Billy Graham in “Jesuh in suahkikna thu khut lang khatah
tawi-in a lang khatah tui hai khat tawi dingin hong hilh hi. Na dang khempeuh tawh gam sung haksatna leh thuman lohnate zong i
lunghihmawh ding ahi hi. Lungdamna thu pen tangpi tangta nuntakna tawh kisai hi cih thu ka hanciam tawntung hi. Gam sung
haksatna thute thudon lo-a om kha Khristian pen dahhuai hi” ci ngei hi. 1967 kuma America Kumpi in “Zawn’na Gal Do Ding” (War
on Poverty) cih thu kikupna Washington khuapi-ah a pai lai-in mi tampite in a mawhsakna thu pen Billy Graham in a thuh kikna-ah
mi zawngte leh ci mawhte kep ding don ding thu Lai Siangtho sung mun 175-ah om ahih ciangin zawn’na langpan’ dingin Lai
Siangtho in hong hilhna lian khat hi ci hi. “Na khut taklamah Lai Siangtho tawi-in na vei lamah leitung thukizakna (newspaper) tawi
leteh Pasian nasep zia ding na tel pan ding hi” ci-in gen ngei hi. Pasian thu aipeng noptuamna ding sa i hih manin angsung thei
Khristian tampi ki-om kha-in “Kei siangtho peuh leng hih leitung bup gam bup pen a nit hang phamawh sa ke’ng” ci bang pianin mi
“Leitung” kici kammal telkhialhna in zong a dahhuai khat hi. Vantung thu leitung thu, Pasian thu deih kisa-a leitung thu leh leitung
nuntakna thu khat peuhpeuh nasim lo hiam, a kihhuaia seh khit hiam zong man lo kha ding hi. Leitung nuntakna sunga gamtatna
man lote genna in “leitung” cih mah a om manin kitel khial thei hi. Pasian in leitung ita a Tapa hong pai sak zaw tham a hih
ngaihsunin, dawimangpa bek i piak bawl tawntung ding hi lo hi. Pasian deihlohna tawh kituak genna leitung leh a deihna tawh
kituak genna leitung kammal omnate lim takin Lai Siangtho ah kan ding kisam hi. “Wheaton Declaration of 1966” kici sungah “Lai
Siangtho cihna tawh kituak zia lo bang pi-in leitung pan pumpi kituam bawla i om sawmna bangin leitung haksatna leh kisapnate
pha takin i sem thei kei hi” ci hi. Leitung a ding ci i hihna tuat pha ni (Mat. 5:13).
Tu huna Pasian thu gupna thu i san cianga i khialhna lian khat in Jesuh Khrih pen mawhna khialhna sung pana hong honkhia thei
ciang bekin sangin Kumpi Topa ahihna i sang kei hi. A sia lamin gen leng, Jesuh pen i cihmawhna pan hong hon ding bek-a deiha,
a thu zuih ding, a ukna man ding leh thudot ding a sang nuam lo i suak hi. Hong hotkhiatna pen hong uk nop man leh a deihna i
zuih theih na’nga a hong honkhia hi zaw hi. Ama’n hong hotkhiat ciangin ama huhna tawh ama deihna zuih theihna thu hong guan
hi. Tua pen Kha Siangtho nasepna hi. A tak takin Jesuh pen mi pum khat tung bek ah vaihawmna ana nei hi lo-in leitung leh
vantung a ana khempeuh a neipa hi (Mat. 28:18). Na khempeuh ama piansak ahi hi (Joh. 1.3). Kumpi tokhomte, uknate, a sang
bel nate leh vangliatna khempeuh zong ama piansak hi a, amahmah in uk hi (Kol. 1:15-20). Tua hi-a gupna deihna pen a
kipiangsak nate khempeuh in suahtakna a ngah na’ng ahi hi (Rom 8.19-22). Mihingte pian’thakna ding bek hi lo-in na khempeuh in
a thak a suah na’ng thu pen Lungdamna Thu ahi hi (Mang 21:5).
5. I Pasian Nasepna
(Lungdamna Aw, Lom 4, Hawm 6 June 15, 1979, laimai 2 leh Hawm 7 laimai 3 pan a kiteikhia)
Tu nai diakin Asia gambup tawh kisai khoppi nih vei om hi. Nov. 1-10, 1978 sungin Asian Leadership Conference on Evangelism
(ALCOE) ci-in Khristian makaite Asia gam tuamtuamte panin Pasian thu hilh zia ding kikumin kikhawm uh hi. Tua mah bangin
amasa pen Asia Gambup kikhopna Baptist makaite in India gam Hyderabad khua-ah January 8-14, 1979 sung kikhopna nei-in teci
pan zia ding kikum uh hi. Ei gam leh ei lei bek hi lo-a i gam veengte khualna tawh Pasian thu kikupna hi bang i neih theih manin
lungdamhuai mahmah a, tham lo-in a tangzai zaw Pasian nasepna i hanciam ding thu hong phawksak hi. Hih Asia gambup Pasian
nasepna thu leh kikhopna thute i ngaihsut ciangin gam tuamtuam panin tangmite pai diamdiam hinapi’n i sanggam i u i naute omna
Kawlgam panin tangmi hong pai theih loh thu uh i ngaihsut ciangin i dah hi. A beisa hunin biakna vai tawh kisaia gampua zin pen
Kawlgam panin haksa hi ci-in i thei uh hi. A lungdamhuai thu khat panin mailam ciangin khualzinna pen hong ol zaw deuh ta ding hi
ci-a upmawhna om hi. Makaite in Asia gam buppi nasepna zia ding a lunghihmawhna uh i ngaihsut cianginn ei zong i gam leh i mi
nam tawh kisaia Pasian nasepna thu khat leh khat kikum thei leeng pha ding hi.
Kipawlna: Manipur gamah mi nam tuamtuam leh kampau tuamtuam zang mi tampi i om manin Association phuanin, tua
Associationte kipawl khawmin Manipur Baptist Convention ci-in i gam sung leh gam pua-ah teci pan’na i neih mah bangin Chin Hills
sungah leh a pua-ah a om Tamu, Kabaw Valley, Homalin gamte leh Asho Chinte dong kipawlin Zomi Baptist Convention ci-a
Kawlgam sungah kipawlna a om pen a man pha leh a it huai mahmah teci pan’na hi ci-in i thei hi. ZBC zum pen tulai takin Falam
hi a, tua laiah nasepna hiang ahi, Lai Siangtho sang Zomi Baptist Theological Seminary leh Zomi Baptist Press zong om hi.
Khamtung gam pen lam haksa-a, kikawmna ollo ahih manin khoppite leh committee pai ciangin, ni tampi, thatang tampi, leh sum
tampi bei ahih manin Upper Chindwin lam sanggamte bangin kipawlna tuam nei a thakhat-a Burma Baptist Convention tawh kipawl
ding ut uh hi ci-in i za ngei zel hi. Tua pen man kha ding hi. Ahih hangin mai lam sawtpi ding khualna tawh ZBC mahah Zomite
khempeuh kipawl khop pen khamtung gam hi lo-in Kawlgam sungah Zomite adingin Pasian nasepna tangzai zaw hong hi kha ding
hi. Kipawlna pen khatvei kikhen phot leeng kigawm kik cih pen thu baih lo mahmah ahih ciangin kikhen lo-a nasep khop liailiai mah
hong hoih zaw tam ci-in ngaihsut theih hi. Thu khat panin a gamla diak Associationte leh tua ciangin ZBC nasepna mahmah zong a
tangzai zawk na’ngin ZBC nasepna pen Falam bek ah gawmkhawm (centralized) sangin Khanglam Khamtung gam Mindat leh
Kalemyo cihte ah Lai Siangtho sangte, lai khetna sette ahi zong koih kawi kawi-in, thamloin Associate General Secretary zum cih
bang zong Tedim cih bangah koihin kihawm (decentralized) kawikawi leh ci-in zong ngaihsut theih hi. Bangbang hileh ngimna leh
deihna bulpi pen Zomi Khristiante in pumkhat suak a, kipawl khawmna teci pan’ theih na’ng hanciam tawntung ding hi.
Lai leh Radio: Tu hun ciangin a hau zaw leh a pil zaw gamte in kikawmna (communications) tawh nasep hahkatin, Television,
Radio, drama akipan laibu leh laidal tawh Pasian thu nakpi takin gen uh hi. Hi bang nasepna tawh kisai-in ei zong lai leh radio
zanga nasep pen hanciam phat lai dingin kilawm hi. Sawltak Paul in Pawlpite laikhak in, lai tawh hansuah tawntung ahih manin tua
a laikhakte pen tu dongin Lai Siangtho sunga a manpha thute ahi hi. Pumpi tawh i pai theih lohna leh i pai zawh lohna mun leh
gamte leh pumpi tawh i muh zawh loh i sanggamte tawh lungdamna thu i kikup theihna, a kihilh theihna pen laibu leh laidalte hi.
Tua ahih ciangin Association in i sep banah ZBC panin zong lai lam nasepna pen thupi sim zo leeng hoih ding hi. Khua Pawlpi
akipan Association leh Convention dongin laibu sai phuat kawikawi tuak hi. CBA in laibu pawl khat khenin, laibu sai neu khat
hongin, Lungdamna Aw i khen hi. Hite pen kicing zo nai dek lo ahih ciangin puah toh lai na’ng akisam tampi om hi. CBCNEI in
Gauhati, Dimapur, Imphalte-ah laibu sai a phuan hi. Tua bang mahin ZBC in zong gentehna’n Kalemyo leh Mindat khuate-ah laibu
sai-in biakna laibu manpha tuamtuamte zuakin i mite lakah pilna leh Pasian khuavak puak zo leeng hoih peuhmah ding hi. Tua
banga Pawlpi in a phuat zawh lohna mun leh khuate ah Pawlpi khat, sumbuk khat-in zong Topa itna lungsim tawh kiphuan thei ding
hi. Rangoon hi taleh, Gauhati leh Imphal pan hi taleh Zopau tawh Kumpite in radio zangin thu leh la hong hilh uh i za tawntung hi.
Tua pen Pasian thu hilhna dingin zong zat theih ding hi cih theihna hi. Tu-in Manila panin Tedim pau tawh Nipikhat khatvei hong
kigen thei hi. A hun kicing zaw, a thu kicing zaw i ngah na’ng hanciam huai hi. FEBA zumpi khat Bangalore ah om a hih ciangin
India lam pan hanciam zo lehang hong kician semsem ding hi.
Lai thu i gen ciangin kampau thu tawh hong kizom hi. Topa Jesuh khang laiin Rom gam sungah Greek kam leh lai na kizang tang
thei a hih manin a thu hilhna kizeel baih diak hi ci-in i thei hi. Tua mah bangin Chin Hills ah zong a kizang tang thei kampau om leh
Pasian nasepna leh thu hilhna in nakpi-in mai nawt tuam ding hi. Tu-in Chin Hills ah Tedim pau bek tawh Lai Siangtho buppi kingah
pan hi. Tua ahih ciangin Tedim kam pen Khanglam Khamtung gam dong na kithei khin hi leh bangzah ta-in Pawlpi-in noptuampih
ding hiam! I gam leh i mite it a, Pasian thu hong phawk ding uh zong deihsak takpi i hih leh Saklam Khamtung gam bek ah hi lo-in
Khanglam Khamtung gam dongin thu hilh sia i puak zawh na’ng hanciam ni. Kumpi nasemte leh sang sia semte in zong Pasian
min tawh sawltak nasem zah a kingaihsun a, i Zomipih Matupite, Kanpetlet te, Paletwa te leh Asho Chin te pen zawl leh lawm a
man a, khat leh khat pumpi ah khantohna hong ngah zawh na’ng uh hahkatin teci i pan ding uh kisam hi. Tua bangin i lai leh i pau
dong thei sakin i sisan kibatpih i u i naute e’n puah kei, don kei le’ng, kua’n hong puah sak ding hiam! Gam dang pan mite hong
pai-in hong sem le uh zong Pasian tung leh mite tungah ei a minamte adingin a zumhuai zaw zong hong suak thei phial ding hi.
(Hih thu pen Rev. Khup Za Go in July 27, 1980 Nipi Nitak nai 6-a Serampore Baptist Mission Biakinn ah a thuhilhna
hi. Hih Biakinn pen William Carey leh a lawmte in 1800 kum-a a lam uh hi a, kikhopna in zang uh a, tu dongin Biakinn
in kizang lai hi. Tu kum August 16 ni-in William Carey a suah zawh kum 219 a cinna William Cayer Day kici thupi
takin Serampore ah pawi kibawl a, Carey leh a lawm missionary masate in Pawlpi leh tangpi ading a sepnate uh
Ute naute aw, ankam tang tawh gentehna thu kikum leeng ci-in hong teel ing. Palestine gam ankamte pen India gama ei muh ngei
ankamte tawh kibang lo hi, ci-in kigen hi. Palestine gam ankam tangte pen sing kung cia mah pha thei hi. Vasa in tua ankam
tangte duh uh ahih ciangin ankam kung tunga vasa tuang pen muh ding om den hi. A tak takin ci leeng ankam tang pen a tang neu
pen hi khol lo kha ding hi. Ahih hangin Palestine gam mite in na neu cihna in paunak in zang uh hi. ‘Sisan ankam’ cih khawng
Judah te paunak khat ahi hi. Tua mah bangin Topa Jesuh in zong ‘ankam tang bang upna’ ci-in na gen ngei hi. (Mat. 17:20). Tua
hi-a Jesuh in Pasian Gam pen ankam tang leh a khantoh zia tawh a genteh ciangin a cih nopna bel kitel pah hi. Pasian Gam thu
pen neuno khat tawh a kipan thei hi-a, tua pen bangzah in tangzai ding cih pen kuamah in thei lo hi. A beisa tangthu i ngaihsut
ciangin a kipat cilna thu gina lo bang ahih hangin a nung ciangin thu lian a suak tangthu tam pi i thei hi.
Thuciam Lui tangthu i et ciangin Israel mite tangthu i thei hi. Izipt gamah kum tampi salin tang uh hi. Israel mite gimna leh
thuaknate Pasian in thei a hih ciangin a honkhia dingin Moses zang hi. Moses in Pasian kiangah, “Faro kiangah pai in Izipt panin
Israel mite a paikhiatpih dingin kei in kua ka hi hiam?” ci zahin a ginat lohna kiphawk hi. Pasian in, “Moses aw, nang kong huh ding
hi,” ci hi. Tua bangin Moses in Pasian cihna mangin Israel mite Kanaan gam annek tuidawn deih banga a kicin’na gam tun hi. Tua
bangin bangmah a zong a kisim lo zah Moses in Israel minam buppi suahtakna piangsakin Israel mite tangthu pen van leh lei zahin
kilumlet hi.
Thuciam Thak sung i et ciangin Nungzuite in pilna siamna a nei lo, nautang mi ahi hi. Ahih hangin Jesuh a zuih ciangun a siapa uh
Jesuh tawh Khristian Pawlpi hong phuan khia uh hi. Sawltakte Tangthu i sim ciangin sawltakte pen thu thuk thei leh pilna sang a
ngah mi ahih lam uh i thei kei hi. Ahih hangin tua hun lai biakna leh gam sung nuntakna thu kihei sak uh a, “Leitung gam khempeuh
Tham loin tu hun Pawlpi tangthu i et ciangin mission thupi mahmah i cihte pen a gina lo neng khat tawh hong kipan lel peuh na hi
thei hi. Gentehna in Serampore Mission thu ngaihsun pak leeng. William Carey pen mizawng ta hi a, kum 12 a phak ciangin a ban
sang kah zo nawn lo hi. Naupang no lai pi mahin khedapbawl khat kiangah khedap bawl sin hi. Tua khedap bawl a sinnapa in ama
laibute a sim dingin kawm a, Greek Thuciam Thak bu zong tua panin ngahin Greek lai zong sin pah hi. Tua panin Lai Siangtho a
hahkat mah bangin 1785 kumin Tuiphum sia ngah hi. 1792 kumin Mikang gam Baptistte in Nottingham khuaah khoppi aneih
ciangun Carey zong thu hilh dingin seh uh hi. Isaiah 54:2-3 sung siksanin thu a hilh ciangin Pasian thu puakkhiat nopna lungsim
hong khangin ama sa bel Baptist Mission Society Mikang gamah kiphuan hi. A kum kik 1793 ciangin Carey te nupa pen India-ah
Missionary na sem dingin teembaw tawh hong ding khia uh hi. Carey zi pen numei ahihna hang bek hi loin lai thei het lo khat hi
sawnsawn ahih manin minam tuam, gam tuam, pau tuam leh ngeina tuam a zang India gam Hindu mite lakah ten’ ding a ngaihsut
ciangin haksa sa mahmah hi. Tua bangin nasep hong kipan uh a, 1818 kumin tu-a Serampore College Asia gama Lai Siangtho
Sanginn masa pen hong phuanin B.A., B.Sc. leh B.Com. sinna sang zong suak ahih manin Bengali mite pilna ngah masakna
Sanginn suak hi. Bengali lai puahin, lokhawh, singpuak dan hoih zaw lakin, Kalate in naungeek a deihlote uh gunah a paih
pahpahna uh ahi zongin, pasalte a sih ciangin a zite uh zong a pasalte uh luang tawh hallup khop ding ngeinate man lo hi ci-in gen
hi. Tua bangin 1834 kum a sih ma in kam pau 50 phial, Kawl kam, Tibet Kam, Khasi leh Meitei kam dongin Lai Siangtho buppi leh a
Ute naute aw, tua bang i cih ciangin Pasian in mizawngte, mihaite leh mi nautangte bek thupha pia hi i cihna hi lo hi. I deihna pen
Pasian in thu gina lo pi-a i sehnate leh mite panin zong a thupi mahmah a vangliatna kilangsak thei hi i cihna hi zaw hi. Tu-in India
gam en leeng mihing mak 700 phial i pha hi. Biakna leh ngeina atuamtuam tampi i nei hi. Gam buppi seh nih suah seh khat phial in
zing leh nitak nek ding an i ngah zo kei hi. Seh ni suah seh khat tang mah lai sim thei lo en thei lo i hi hi. I gam vaihawmna akipan i
gam biakna leh annek tuidawn dongin haksatna i tuak hi. Tua zaha mial leh haksatna gam sungah a teng a nungta ihi hi. Hih thute
in India gam Khristian Pawlpite hanciam ding leh sep ding thu lian khat ahi hi. Tu nia ei Khristiante i ki-et ciangin mak 17 tang bek
hi. Mihing za pai ciangin nih leh alang tang bek Khristian i pha hi. Hizahta gam lian pi sung ah, minam tawm, pawl tawmte kisuak
hi. Hih thute i lungngaih ciangin Moses mah bangin i liing kha ding hi. Ahih hangin Pasian mi pawl tawmte hi hang! I tha hatna pen
Pasian vangliatna sungah om hi. A khasia, a lungmang leh cimawh a ton mawk ding te i hi kei hi. I Topa Jesuh in, “Note leitung ci
na hi uh hi,” ci ngei hi. Pasian khaici in India gam bek hi loin leitung buppi zeel ding hi. Thagum hat hang hi lo hi, vangliatna hang
zong hi lo, Keimah tung panin na ngah Kha hang bek tawh na ma na tun zo ding hi”(Zekh 4:6). Pasian thu in ci hi. Amen.
Zogam (Chin Hills) pen a leitang tai patle 13,902 hi a, mihing pen 1974 kumin 354,000 pha dingin ki-ummawh hi. A gam buppi pen
township 9 kisuah a, Tiddim, Tonzang, Falam, Thlantlang, Haka, Matupi, Paletwa, Mindat leh Kanpetlet kici a, Township Officer
khat ta in uk hi.
Thangmual (Fortwhite), Inbuk, Bawipa, Lunmual, Awtaraw leh Khonu kicite mual minthangte hi a, lui min nei deuh pen, Gun, Ciau,
Bawinu, Lemro, Mata leh Mong kicite hi. Lih pen bual lian pen hi.
Ki-ukna:
Tang laiin Zogam pen kuama khut nuaiah om loin Zomite amau leh amau ki-uk hi. 1896 kumin Mikang kumpi in ana tawh la-in,
India leh Kawlgam pen gam khatin uk khawm uh hi. 1948 kum a Kawlgam in suahtakna a ngah ciangin Zogam pen Chin Special
Division kici-in a uk Zumpi pen Chin Affairs Council kici hi. 1974 kumin Zomite in State ngah uh a, Zogam pen Chin State kici a, Zo
Zumpi pen Chin States People’s Council kici Zo Zumpi pen amasa in Rangoon ah om hi. Tua panin Kawlpi (Kalemyo) ah kisuan a,
tua pan tawl khat khit ciangin Haka khua ah kikhin kik a, tu takin tua lai munah om hi.
Biakna:
1. Khanglui Biakna: Ni dang laiin Zomite in dawi leh kau, sing leh suang bia uh hi. Mual leh guamte kihta in vokno akno tawh
kithoi uh hi. Dawi nam tampi inn dawi, gam dawi a bia uh hi. Hih bang biakna pen Mikang pau-in Animism kici a, leitung mi
khempeuh phial in tanglai in tua bang upna leh biakna a nei uh hi. Kawlte in zong Buddha biakna a zuih ma un hih bang
2. Pau Cin Hau Biakna: 1900 pawl ciangin gan tawh kithoih dawi biakna phiatin Pasian khat om hi ci-in upna biakna thak khat
Pau Cin Hau in phuan hi. Tua biakna thak pen kibawl phain tu-a Zogam sung bekah hi loin Manipur leh Aizawl gam Zomite
tenna dong in kizel man hi. Pau Cin Hau pen Tedim khua Khan Lian leh Cing Zam’ tapa hi a, 1859 kumin suak a, 1948 Dec.
28 ni-in Mualbem khua-ah si hi. Zolai zong phuan ahih manin “Laipian Biakna” zong kici thei hi.
3. Khristian Biakna:
(a) American Baptist Pawlpi : Zogam Lai Siangtho thu hong puak masa pen American Baptist Pawlpi hi. March 15, 1849
kumin Rev. A. `Carson-te nupa Zogam tung hi. March 21, 1902 ciangin zato siam Dr. H. East-te nupa Zogam hong
tung uh hi. Missionary masa pen Rev. A. Carson April 1, 1908 kum a sih ciangin Dec. 21, 1908 ciangin Dr. J.H. Cope
te nupa hong tung hi. Dr. East pen a gam tawh kituak lo-a dam thei lo ahih manin sawt om loin America ciah kik pah
a, a laih dingin zato Dr. J.G. Woodin te nupa Nov. 11, 1910 ciangin hong tung uh hi. Dr. Woodin te 1915 kumin
Bhamo-an kisuan uh ahih manin Zogam nasem dingin Dr. C.V. Strait te nupa Oct. 2, 1925 ni-in hong tung uh hi. June
11, 1938 ni-in Dr. Cope a sih ciangin Dr. F.O. Nelson-te 1940 kumin hong tung uh hi. A nunung penin Rev. R.G.
Johnson-te nupa February 2, 1946 ni-in hong pai uh a, 1966 kumin ciah kik uh hi. Amau nupa pen American Baptist
Missionary Zogam pan a ciah nunung pen ahi uh hi. Hi bangin Zogam ah Khristian Pawlpi hong kipan a, 1940 kumin
R.C.M. Pawlpi, 1948 ciangin S.D.A. Pawlpi hong tung uh a, tu ciangin Khristian Pawlpi tuamtuam tampi Zogam ah
piang hi.
(b) Khristian Khantohna: Zogam ah tui kiphum masa pen Thuam Hang leh Pau Suan hi a, April 4, 1904 ni-in Rev. Carson
in tuiphum hi. Missionary-te leh Zomi Khristian masate in haksatna tampi tawh na hong sep ciangun hi bang tuiphum
1915 150
1930 1,591
1940 5,514
1950 19,655
1960 37,705
1970 kithei lo
1980 69,191
Hih pen Zomi Baptist Convention (ZBC) ciaptehna bangin tuiphum sa teng bek hi a, Pawl huam milip hi lo hi. Tua
ciangin ZBC pen Zogam sung bek hi lo Kale Valley, Tamu Valley leh Upper Chindwin sung Zomi Baptist kipawlna
ahih manin Zogam sung Baptist Pawlpi ahi lo Khristian Pawlpi dangte tawh kigawm lai leh Zogam bup Khristian pha
(c) ZBC Tangthu Tawm: Zogam Khristiante pen tawm lai ahih manin 1905 a kipanin pawlpi khat bangin vai pai lai uh hi.
1948 ciangin Tiddim, Falam leh Haka ci-in Association 3 kisuah uh hi. 1953 ciangin hih Association thum tengin Zomi
Baptist Convention ci-in kipawl khopna phuan uh hi. Tu ciangin ZBC pen Association tuamtuam 14 kipawlna hi a,
Zogam sung Baptist bek hi loin a kiima Zomi Baptist te zong kipawl uh a, Tiddim, Falam, Haka, Kale Valley, Tamu
Valley, Kalemyo, Thantlang, Matu, Tonzang, Kuki, Siyin, Zo, Thado leh Zotung ci-in Pasian nasep khopna hi. Tu-in
ZBC pen Burma Baptist Convention sungah Karen zomin Convention thahat pen a nihna ahi hi. ZBC General
Secretary masa pen Sia Hau Go hi a, tu laitak a sem pen sia Hrang Tin Khum hi. ZBC in Kawlgam bup BBC sungah
pan mun a tuamtuam len ngei a, tu laitak BBC President zong Zomi Sia Tial Dum ahi hi.
Lai Thu
I gen sa bangin Tedim gam panin Pau Cin Hau in lai bawlin Zomite pen lai nei minam khat suak hi. Tua lai pen a tungin laimal
1053 bang hi. Tua pen kipuah phain laimal 37 kisuak sak hi. Hih laimal tawh biakna thu, tangthu leh late kikhumin Tedim gam bek
hi loin Manipur gam dong kizang ngei hi. Hih Zolai tawh 1931 kumin British and Foreign Bible Society kici Lai Siangtho Khen
Pawlpi in zong Mualtung Thuhilhna teng bu 500 khen ngei uh hi. (Tua Laibu pen India Bible Society in London Bible Society tung
panin ngah ding a hanciam laitak hi). Kumpi lam panin Census of India, 1931 Volume XI; Part 1 laimai 194-5 sungah “Pau Cin Hau
Script” ci-in kikhum hi. 1917 kuma Zomi French gam paite in hih Zolai zangin inn lamte tawh lai kikhak thei uh hi. Tu-a a kizang
Mikang laimal bang loin Zopau pen hih Zolai tawh a awsuah a man lianlianin kigelh thei hi, kici hi. Tangthu a kigen savun tunga
kigelh lai, uipi in a nek mang bang hi nawn lo ahih ciangin hih lai pen Zogam in a ngaihsut phat mahmah dingin kilawm hi.
Mikang laimal tawh 1915 Dr. Cope in Mattiu bu Tedim pau-a a khet pen Zogama laibu kibawl masa pen hi. 1932 kumin Thuciam
Thak bu kikhen a, 1977 ciangin Lai Siangtho buppi kikhen hi. 1932 kuma kikhen Thuciam Thak bu pen Zogam ah muh ding om
nawn lo hi. Burma Bible Society ah bu khat kikhen hi ci-in Sia Kam Khaw Thang in gen a, London University library ah bu khat mah
om hi ci-in “Tiddim Chin” kici laibu bawl Prof. Henderson in gen hi.
Haka pau tawh 1920 kumin Lungdamna Thute leh Sawltakte Tangthu a kikhet cil kum hi a, 1940 in Thuciam Thak bu kikhen a,
1933 kumin Lai Siangtho bupi kikhen a, Falam tawh 1933 kumin Lungdamna Thu bute, 1937 kumin Thuciam Thak kikhen a, Lai
Siangtho buppi pen a kibawl laitak hi. Zotung leh Ngawn pau tawh zong Lai Siangtho bu nono kibawl hi.
Sang laibu tawh kisai-in Dr. Cope in Tedim, Falam leh Haka pau tawh Class IV dong 1925 in na bawl khin hi. Dr. Cope in
missionary ahih hangin Kumpi ah Sang Mang (Inspector-of-Schools - Chin Hills), na sem ahih manin Sang Mang a sem lo
Ni dang lai-in Zogam ah kikawmna haksa-a, khua muhna lah toi ahih ciangin gam khat leh nam khat ahih hangun kampau
tuamtuam na piang hi. Tu hun leuleu ciangin kikawmna kiphakna tam, pilna siamna zong khang ahih manin khat leh khat pau leh
Minam Min
Tu-a hih lai gelhna sung ah kizang mah bangin Zomi leh Zogam cih pen a tunga kipanin a kizang tawntung hi a, Mikangte leh a
pualam mi nam dangte in Chin leh Chin Hills ci-in ciamteh uh hi. Tedim gam pana lal Aizawl gam leh Manipur gam a tung mi pawl
khatte i kilawh i kisapna khat Paite kici Zogam gen loh Tedim gamsung mahmah a zong a kizat loh pen mi tam pi-in lamdang sa in
a hang kithei nuam ciat kha ding hi. Tua tawh kisai-in Census of India 1931, Vol. XI, Part 1, laimai 184 sungah: gamsung minam
ciaptehna sungah Paite cih pen kiphiat hi. Bang hang hiam cih leh Zogam Mangpi (Deputy Commissioner of Chin Hills) in a genna
ah Paite cih min pen Falam gam mite in Zogam sak lam (Northern Chin Hills) a teeng Zomite pen Thahdo hitaleh Zote hitaleh,
Sukte hitaleh mi namte a cihna uh kampau hi a, amau minam min, amau kilawhna min hi lo hi ci hi.
Thukhupna
Zogam tangthu, Pawlpi tangthu leh minam tangthu cih bang a kicinga gelhna laibu omlo a, a om sunte zong Mikangte gelh
ahih manin ei theih nop leh deih lam thu tuang kim lo hi. Missionary te hong paina thu a kigelhna laibu thum ka et leh a ni a kha a
tuam ciatin kikhum a, Rev. Nelson hong tun ni leh kha a kikhumna om lo hi. Zogam sazian (statistics) a kikan hangin kingah zo lo
hi. Zogam lai sim thei en thei (Literacy percentage) ahi zongin, Kawlgam bupa Zomi pha zah ahi zongin a thei om lo hi. I gam i lei
sazian thei kei leeng a khang a kiam i hih bangci kitheih ding hiam? Tua ahih manin 1981 gambup kisimna (census) pen lim taka
theih sawm ding ahi hi. Mai lam hunah thu a kicing zaw a kan, a gelh hong om pah ding lamen hang. Bang hang hiam cih leh
Pasian in a bawl sa na khat peupeuh kep loh don loin a mawkna in nusia ngei lo hi. Leitung leh a bawl sa na khempeuh a uk ding,
a keem dingin mihing bawl hi. A bawl sa Eden huan a keem ding a hah ding, a puah dingin mipa koih hi. Tua ahih ciangin
minamte Topa ahi Pasian in a bawlsa, a piansak Zomite leh Zogam zong Ama deihna tawh kituakin, Ama vangliatna dingin a keem
ding, a cing ding, a zun ding mipa koih peuhmah ding hi. Tua mipa pen nang leh kei hi hang.
I gama hong pai masa missionary te leh biakna makaite in lai leh sang tawh hong pattahna pen thei tek hang. Ahih hangin amau
nung ciangin suahtakna kingah a, suahtakna i ngah zawh kum 30 val, tu hun ciangin biakna laibu hi taleh, laibu bangmah i neih
zawh nai loh pen a dahhuai khat hi. Tu nai-in Kawlgam ah Zomi Christian Literature Society ci-in lai tawh Pasian nasep kipawlna
khat kiphuan hi ci-in thu kiza hi. Ahi thei zahin neihsa, lungsim leh thungetna tawh tha piak tek ding kilawm hi.
Tu-a i kikup pak nop khat pen ahih leh, lai tawh nasepna i cih ciangin laibu bawlna bek hi loin thukizakna (Newspaper) tawh
nasepna zong ahi hi. Pawlpi in i neih tu-a thukizakna omte zong Pawlpi sung thu, biakna thu bek kikhetna laidal hi zaw a, mi kimin
i zak nop, i theih dinga kilawm gam sung thu leitung thu piangte leh biakna thute khetna lai hi lo hi. I gama hong pai masa
missionary-te leh biakna makaite in thukizakna lai pen tangpi in pilna i ngah na’ngin a kisam mahmah nasepna khat hi ci-in na
ngaihsun uh hi.
Serampore Mission kiphuat zawh a sawt lo 1818 ciangin Mikanggam pan hong pai missionary, William Carey, Joshua, Marshman
leh William Ward te in nipikal sim thukizakna Samachar Darpan leh khasim thukizakna Dig Darshan kici Bengali pau tawh khen uh
a, Mikangpau tawh “The Friend of India” pen tu-a Calcutta leh New Delhi pan nisima kikhen Statesman kici thukizakna lai pen ahi
hi. Hih thukizaknate pen India gam sungah a kikhen masa pawl thukizakna lai ahi hi.
Assam gamah American Baptist Mission in nasep hong kipat ciangun Assamese pau tawh 1846 kumin Orunodoi kici thukizakna
phuan uh a, Assamese kama a kikhen masa pen mah suak hi. Tua mah bangin Mualtung gam Garo Hills ah zong American Baptist
Mission in nasepna a kipat ciangun Achikni Ripeng kici Garo pau thukizakna 1881 pek mahin na na phuan uh hi.
Zogam (Chin Hills) a missionary te tangthu i gen ciangin i phawk theih tawntung khat zong thukizakna hi. Dr. J.H. Cope in Zogam
hong tun phetin lai hong phuatsak pah hi. A sawt loin Kumpi-in Zogam sung Sang mang (Inspector of Schools) dingin zang a, tua
nasep tawh kisai-in Kumpi-in sum tawm khat (honorarium) pia hi. Tua banga Kumpi tung pan a ngah sum tawm khat tawh 1919
kum pan kipan Tedim Thukizakna kici khasimin hawm a, Zogamah thukizakna kiphuan masa pen hi. Tua hun lai-in Zogam gen loh
Kawlgam sung nangawn ah laikhetna set deih banga zat ding haksa lai ahih manin India gam tawng Madras khuapi pekah
Tu-in Tedim Thukizakna a kiphiat zawh kum 60 val zo hi. Tua sungin amau missionary te hong pattahna leh kumpi hong khan tawh
kituak in Zolai a sim thei ciang bek gen loh, B.A., M.A. ong bangzah pha, kumpi nasem ulian bangzah om cih zong kigen thei pah
nawn loin laikhetna set lah Tedim, Falam, Haka leh Kawlpi ah hong om-a, Lamka khuapi bangah laikhetna bangzah om cih
nangawn kithei zo nawn lo hinapi’n Kawlgam Vaigamah thukizakna lai kician nei loin i kihawm khai hi.
Tua ahih ciangin hi zaha tam missionary te leh laikhetnate in ei hong uum pilpel ahih ciangin eite in i paulap theih khempeuh ahi
zongin, hong lungkiasak thei thu tuamtuamte ahi zongin paaikhia in, Jesuh tel takin enin, i mai ah a om lai tawh Pasian nasep
9. Zomite’ Sumgum
(Chin Students’ Association Silver Jubilee Magazine (1956-81) sung pana kiteikhia)
1901 kum pawlin Zomi khempeuh awn khat (1,000,000) pha ding hi ci-in Dr. G.E. Grierson in gen ngei hi. 1962 kuma Dr. G.E.
Marrison in a tuatna panin India, Burma leh Bangaldesh gam sunga Zomite pen kigawm leh awn nih (2,000,000) sangin tam zaw
tham ding hi ci-in gen leuleu hi. Hih gam 3 sunga om Zomite khempeuh tawh kisai thu kikum ni ci leeng i laimai in hong cin lo ding
ahih ciangin tu-a Zomi gam (Chin Hills) sunga om Zomite tawh kisai kikum diak ni.
Gam: Tai patle 13,902-a zai Zomi gam pen a pualam mite in Chin Hills ci uh hi. 1974 kum Zogam in state a ngah ciangin
vaihawmna a nop zawk na’ngin Tedim, Tonzang, Falam, Haka, Thlantlang, Matupi, Mindatr, Paletwa leh Kanpetlet ci-in township
kua kisuahin Township Officer khat ciatin uk hi. Haka khua ah Zo Zumpi om hi.
Minam: Zogam, Zo lei, Zo thau cih kammal mah bangin Zomi pen minam min hi-a, a pua lam mite in Chin ci-in ciamteh pen uh hi.
Minam min ahi Zomi min tawi-in 1945-46 kumin sang leh lai khantoh na’ngin Zo Education Board kici kipawlna Tedim ah kiphuan
hi. 1947-48 kumin Rangoon University sangnaupangte in Zomi Sangnaupang Pawlpi cih phuanin kumcin laibu zong khen uh hi.
Haka, Falam, Tedim, Thado, Zo, Zotung, Kuki, Thlantlang, Matupi cih bangin Baptist Association 14 kipawlna Zomi Baptist
Convention kici 1952-53 kumin kiphuan a, Falam khua ah Zomi Baptist Convention Zum leh Lai Siangtho sang Zomi Baptist
Theological Seminary, leh Zomi Baptist Press omin, “Zomi Christian” kici kha sim thukizakna khat zong tu ma lamin kikhen ngei hi.
cih pen tua hun lai khangnote’ han la hi. Tua bangin mun khempeuhah Zomi ci-in i kilo kim ciat thei hi.
Tangthu leh Ngeina: Kumpi Bayyinnaung khan 1551-1558 hun laiin Zomite in galhang gal siam cihna minphatna na ngah ngei zo
uh hi. Zomite huhna tawh Kumpi Alaungpaya in 1700 kuma Syriam a kap lai-in Zomite in a thuman a citak mi ci-in min nei uh hi.
1884 kumin Zomite ngeina bu Customary Law of the Chin Tribes kici Maungtet Pyo in na bawl zo hi. Mikang kumpi hong khan
ciangin i minam ngeina banga ki-uk theih na’ng Chin Hills Regulations, 1896 kici upadi hong bawlsak uh zong Lushai Hills, Naga
Hills leh Arunachal Pradesh dongin kizang ngei hi. Kawlgam suahtakna ngah zawh ciangin Zogam pen Chin Special Division kici-in
Chin Special Division Act, 1948 kici upadi tawh Zogam ki-uk hi. Mikang khan cianga Mangpi hong sem masa B.S. Carey leh H.N.
Tuck in Zomi leh Zogam a muhna uh The Chin Hills (Vol. 1 & 2) leh The Chin Hills Gazetteer ci-a 1896 kuma kikhen laibute tu-in
Tribal Research Institute, Aizawl panin kingah thei hi. Mikang kumpi-in hong nutsiat ding cianga Kawlgam leh mualtung gamte
mailam ki-uk zia ding kikupna Panglong Conference ah Zogam tangmite in minam ngeina, pupa ngeinate zanga ki-uk ding thu a
sun uh zong The Report of the Frontier Areas Committee of Enquiry kici laibu 1947 kuma Mikang kumpi in London leh Rangoon ah
a khet uh laibu sungah tuang hi. Tu nai 1963 kumin American mi, F.K. Lehman in Zomite’ nuntakzia a muhna The Structure of Chin
Biakna: Tanglai Zomite in biakna dawi leh kau, sing leh suang bia uh hi. Mikang Mivom a kipan mualmi dangte khempeuh in zong
a neih uh tua bang biakna pen Mikangpau-in Animism, Tribal Religion leh Primitive Religion a ci uh hi. 1888 kum pan kipan Tedim
gam mi Pau Cin Hau kici in na khempeuh a bawlpa Pasian khat bek om hi ci-in dawi biakna phiatin Pasian biakna nam khat
piangsak hi. Biakna bek hi loin lai zong piangsak ahih manin Laipian biakna zong kici hi. Agama piang a leisuak hi bang upna leh
biakna pen lim takin kipuahin, phatakin kimakaih theih leh, Khristian biakna thumaan dong tunpih theih ding up huai hi ci-in 1932
kumin British & Foreign Bible Society in gen hi. Zogama Khristian makai sia leh upa tampite pen hih Zo biakna sung pan hong
cih pen tu lai pau leh Pau Cin Hau pianthakna la hi.
Lai: Zomite lai pen savun tungah ki-at a, uipi in tua savun a neksak ciangin mang suak hi ci-in tangthu kigen thei hi. Ahi zongin
tangthu ahi lo a takpi mahin lai i nei hi. Tedim kamah ‘Lai’ kammal a om mah bangin Tedim gamah lai laimal zong na piang hi. I
gensa bangin 1900 pawl in Pau Cin Hau in lai na bawl zo a, Zogam bek hi loin Lusei gam, Meitei gam dongdong na zeel hi. Tua
huna kipanin ni danga kam bek tawh a kigen sawn tangthu tangla leh biakna thute tua lai tawh kiciamteh thei pah a, patau kamtai
pen laitai hong suak a, kelkong sialkong pial peuh leh a kiho thei nawn lo minam pen lai tawh kiho thei uh a, Galpi Masa hun sung
bangin French gam dongdong ah lai kikhakna’n na zang zo uh hi. 1931 kumin hih lai tawh British & Foreign Bible Society in
Mualtung Thuhilhna teng na khen ngei uh hi. Pau Cin Hau bawl hih Zolai pen 1931 India gambup Kisimna Laibupi sungah tuang a,
tua a kikhumna Laibupi pen India, Pakistan, Burma leh Bangladesh gam state leh district laibuli (library) minthang khempeuhah om
ding hi. Calcutta National Library ah zong om hi. Zogamah Kawllai leh Mikanglai hong khantoh main-
Pau: Zogamah Mikangte hong khan tuung pawlin kampau nam sawmli-le-nga bang pha hi. Tua pen a lamdang hi lo hi. Gam khat
peuhpeuh pen a pil ma uh, kikawmna a haksat lai hunin pau kitel loin khaw khat beh khat, khawk khatin pau tuam a nei thei zel
mah uh ahi hi. Mikangte nangawn tanglai-in kam tuam tuam pau uh hi. Zomite zong Mikangte hong khang, Pau Cin Hau thu leh Lai
Siangtho Thu hong khang, Galpi masa lai-in Tedim gam mihing 1,000 France gam dong, (mi 10 bang London dong) va pai, Galpi
Nihna in Zogam hong nawk, 1948 teh suahtakna kingahin, tua bangin gam mite in khua kimu panpan hi. 1952-53 kum Rangoon
Zomi Sangnaupangte in kumcin laibu hong khet ciangun kilomkhat na’ngin tangkam a kulna kiphawk hi. Mualtung gam dangte mah
bangin Zogam ah zong sang leh lai pen Missionaryte leh biakna makaite in hong bawlsak masa uh hi. Rev. J. H. Cope in hong
bawlsak laibute 1925 kumin Zogam sungah kitawi hi. Falam pau tawh 1933 kumin Lungdamna Thu Laibu nonote kikhen a, 1951
ciangin Thuciam Thak bu kikhen hi. Lai Siangtho buppi pen a kikhet san laitak hi. Haka pau tawh 1920 pawlin Lungdamna Thu bute
leh Sawltakte Tangthu bu kikhen a, Thuciam Thak pen 1940 pawlin kikhen hi. 1959 kumin Piancilna Paikhiatna kikhen a, 1979
kumin Lai Siangtho buppi kikhen hi. Tedim pau tawh kisai-in Rev. Cope 1910 kum Tedim hong tun ciangin Tedim pau kisin pahin,
Tual Lai Sin Tawmna cih leh Mualtung Thuhilhna thute khen hi. 1915 kumin Mattiu bu khen a, Thuciam Thak pen 1932 kumin
kikhen hi. 1964 kumin Late kikhen a, Lai Siangtho buppi pen June 12 ni, 1977 kumin kingah hi. 1954 kumin London University
panin kampau thu kanin Prof. Henderson Tedim-ah hong pai a, Tiddim Chin kici laibu khat Oxford University Press-ah 1965 kumin
a khen hi. Zogam buppi ah lai kigelh cilna kampau ahih mah bangin Tedim pau pen tu ciangin Zogam leh Kawlgam sung bekah hi
Lai leh pau puah ding leitung bupah UNESCO in a thu bulphuh khat hi a, India Kumpi in University dongah zang sak thei a, Kawl
Kumpi in gam bup kam ahi Kawlpau banah gamkete ah zong amau kam zat theih ding thu pia hi.
Zomite khut sungah Pasian in sumgum tampi hong ap hi. Tuate Ama deihna tawh kituaka kep ding, puah ding, leh zat ding pen
Tu tungin i thu bulphuh in gamtatna hoih a om upna hi a, i Lai Siangtho sim leh siksan in Jeim laibu ahi hi. Hih pen i kikup dinga thu
lian khat ahi hi. Mi kim khatte in upna tawh Jesuh Khrih sang a, tua pana hehpihna tawh gupna ngahna thu pen tel thei lo-in sang
thei lo uh ahih manin sepna leh gamtat pha bek tawh gupna kingah ding hi ci-in hih Jeim bu siksanin zang thei uh hi. Tua mah
bangin pawl khatte in gamtatna, nuntakna leh nisim nuntakna don lo zahin upna bek tawh hehpihna hangin gupna kingah hi ci-in
Efesa laibu (2:8) bek bullet tentan uh hi. Pawlpi puah phatna hun lai-in Martin Luther in upna bek tawh hehpihna hangin gupna
kingah hi cih bul let nuam ahih ciangin hih Jeim bu pen thupi sim lo a, RC-te leuleu in nasepna tawh gamtat pha hanga gupna
kingah zo ding hi ci uh ahih ciangin hih bu bek mah thupisak nuam uh hi ci-in kigen hi. Tu hun lai-in eite lakah zong tua banga
telkhialhna om thei kawikawi ahih ciangin i lim ngaihsut ding ahi hi. A toma i theih dinginah Jeim laibu pen gupna ngah theih nading
kihilhna lai hi loin Jesuh Khrih mi, gupna a sang, thu um mite zuih ding leh gamtat zia ding hilhna hi zaw hi. Tua mah bangin Efesa
2:8 bek sim loin a ban i sim suk lai ciangin Jesuh Khrih in hong gupkhiatna pen mawhna khialhna sung pan hong gumkhia ahih
manin a deihna in gamtat pha i gamtat theih nading, Ama deihna i zuih nading hanga hong honkhia hi zaw a, gupna ka ngah khin
hi ci-a khut phaipeka om ding cihna hi lo hi cih tel takin kithei hi. Tua ahih manin Jeim laibu pen tu hun Khristiante in sepna tawh a
kiton biakna, gamtatna pha tawh a nungta upna thu omna ahih manin a manphatna kiphawk phingphing hi.
Lungsim takpi tawh Pasian a um mite in a pha gamtatna, a pha nasepna a nei tawntung uh hi cih tanglai hun hitaleh, tulai hun
hitalehin muh theih ding mi om tawntung hi. Thu um mite Pa a kici Abraham in Pasian sapna a zak ciangin uma, a pian’na gam, a
beh a phung nusiain Kanaan gam zuanin ding khia hi. A it mahmah a tapa Isaak nangawn meihal biakna dingin piak ding Abraham
in a thukim hi. Tua bangin Abraham in Pasian a upna leh a muanna pen gamtatna leh piakna tawh lak hi. Abraham in a upna
hangin Pasian thu mang hi. Thu um mi i cihte pen Pasian cihna a mang, Pasian thu a ngai mite hi. Tua bang ahih manin Abraham
in Pasian lawm cihna minphatna ngah a, tua bang minphatna a ngah leitungah mi dang kithei nai lo hi. Moses pen Izipt kumpite inn
sungah a khangkhia mi khat ahih hangin Pasian it mi ahihna hang tawh a ci a nam Hebru mi sal tangte hehpih huai sa-in, amaute
makai suakin gentheihna nam kim a thuak hi. A minam Hebru mite pen Izipt gama a sal tanna gam panun honkhiain bawngnawi
leh khuaizu-a luanna gam a kici Kanaan gam tun nadingin San Tuipi kantanin a makaih hi. Leitung ah mi lungnem bel pena kigen
khat a hih hangin leitung mi thupi pente laka khat zong ahi hi. Tua zaha Topa a it, a um mi, sepna tawh, nuntakna tawh a lak pah
mi ahih mah bangin LS in “Israel sungah Moses bangin Topa in maitang kimu in a theih kamsang dang kuamah om hi" (Thkna
34:10) ci hi. Tu laitak hunin zong ei Zomite pen kha lamah kol tang banga khua mial sungah a om, an nek tuidawn a kicing a ngah
zo lo, nikten puansilh, inn leh lo a nei lo, gen theihna nam tuamtuam tawh a kidimin i om lai hi. Khua mial sung pan khua vak sung
hong tun ding, haina leh zawnna gam pan pilna leh nopna gam hong tun ding, leitung haksatna ‘San Tuipi’ leh gam dawn kan tana
TT sungah gamtatna pha tawh upna nei tampite sung panin St. Paul en pak leeng. Khrih lo buang dingin Khristian tangthu sungah
a min ngaih pen kua hiam kici leh Paul hi kici pelmawh ding hi. Ni dang lai-in Khristian te a simmawh, a bawlsia mi khat ahih hangin
Pasian thuman a muh ciangin, Damaskas khua nawlah Khrih tawh kituahna a neih ciangin a nuntakna kikhelin, sawltakte lakah a
minthang pen suak hi. Asia Minor panin Rom khuapi dong thuhilhin vakin mi tampite Khristian suaksak a, pawlpi tampi a phuan hi.
Pasian thu hangin an duh gilkialna, thong kiatna dong a thuak hi. Thong sungah zong mawk om loin lai gelhin a pawlpi leh
Khristiante hansuah a, a laikhak gelhte pen tu ciangin TT sungah Khristiante a ding a manpha pen laibute a suak hi. Ama tangthu a
kikhumna laibu khat ahi Sawltakte Tangthu a kici sungah “Paul in kum nih tawntung a sap innah om a, ama kiangah a pai
khempeuh tungsak hi...” Noptakin Pasian Gam thu gen a, Topa Jesuh Khrih a sang Paul in gamtat pha tawh gamta mah hi lo
hiam?
Sawltakte hun zawh ciangin zong Pasian a mu mite in thadah a, Jesu Khrih hong pai kik ding ngaka khut phaipheka dingte hi loin
Jesuh nuntakna banga mite itna, hehpihna leh deihsakna tawh hahkata sun tawh zan tawh a sem mite mah hi lai hi. William Carey
in a pianna gam England nusia in India gam, Bengali mite lakah a lutang hong phum hi. Bengali leh India pau tuamtuam tawh LS
khen hi. Gam mite pilna dingin 1818 kumin Friend of India leh Samachar Darpan kicite khen hi. Hindute ngeina kilawm lo Sati
phiatin, naungek tui sungah paih pahpahnate beisak hi. College phuanin Arts, Science, Commerce banah Asia gamah a masa pen
LS sang phuan hi. Missionary J. H. Cope in dawi leh kau kihta, sikha kihta Zomite kiangah tuate sangin Pasian thahat zaw hi,
Pasian in mihingte itin a Tapa tawh hong tan hi cih thu hong phawksak in Zomite in suahtakna i ngah hi. Lai nei lo minam lai nei
minam hong suaksak a, LS leh labu bek hi lo, sang laisim bu akipan thukizakna dong hong bawlsakin, Zogamah a lutang hong
phum hi. Tu laitakin India gam Maharastra State ah Dr. Arole te nupa in Jamkhed khawk sungah sangin phuanin, phak khoina
bawlin, bawng khawi gan khawi mite hilhin, khaw 30 sungah, mihing 40,000 in a noptuampihna uh na sem uh a, Pasian min
thangsakin, Asia gama minphatna lian bel akici Magsaysay Award (Pound 10,000) nikumin kipia hi. Mi deihsak tuam a nei lo
Pasian in eite lak panin zong tua banga teci pang ding mi hong sam lo hi, hong sam lo ding hi kua’n ci thei ding i hi hiam? Mite in
Jeim muhna panin a man tak upna a nei, Khristiante in sum hauhna kisak theihpih lo ding hi, Pasian thu a za mi, a thei mi bek hi
loin a zak a theih bang a zui pah, a gamta pah mi hi ding hi. Tagahte leh meigongte a don, a kam akem zo mi, a leii a uk zo mi hi
ding a, lungduai-in thunget a hahkat ding hi. Tua bangin Pasian um mi a hih manin a gamtatna hoih ding hi.
Gamtatna hoih a om upna i neih zawh na’ngin Pasian Kha Siangtho in thupha hong pia kim ciat ta hen. Amen.
mite in hoihsain Zomi-Chin Sangnaupang Magazine, 1984-85, Pune; Zo Aw July-Sept. 1985 sung leh laibu tuamtuamah a
Zomite in khe tawh a sik ngil tawm uh lampi mah tawntawn lai uh hi.
Zomite in mihing bang zah pha uh hiam cih takpi kithei nai lo lai uh hi.
Mite in gam khat pan gam khat ah thu hilh a vak lai takun,
Zomite in labu leh Lai Siangtho nangawn deih bangin ngah zo nai lo uh hi.
Mite leh Zomite kikhai ngitnget ding uh hiam ci-a ka lungngaih lai takin,
Zomite in zong mite hong bang pah ding uh hi, cih aw ka za hi;
Bang hang hiam cih leh Zomite a bawlpa in Pasian mah ahi hi.
Lai lam khantohna leh nasepna i cih ciangin laibu leh thukizakna lai tampi bawl ding cihna bangin i bilah hong ging pahpah hi. A
deihna bulpi pen tua hi masa loin pawlpi khantohna, gam khantohna leh gam mite noptuamna’ng lai tawh gen ding, pulak ding, hilh
A masain lai gelh siam mi kisam hi. Lai gelh siam mi hi dingin mi dang lai gelh siam minthangte laibu a sim ngei mi, leitung
thupiang, gam sung thupiangte a thei, tua a theih leh a muh thute gam mite a hilh sawn nuam, gam mite a puah nuam mi hi ding hi.
Tua banga lai a gelh, lai a bawl siamte pen Mikang pau in writer ahi zong, Author a hi zong kici hi.
Thu gelh lai gelh siamte in lai bawlzia leh khet zia thei pah kim lo hi. Tua ahih manin sum nei, laibu bawlzia a thei khat in Writer pa
pen a thaman ding a kilawm pia-in tua lai pen khenin hawmkhia hi. Tuapa pen publisher kici hi. Publisher-te in lai puah siam
Tua banga khet dinga a man ciangin publisher pa-in lai khetna setpi nei pah loin, set vai zong a thei khol lo lai a hih manin
Laikhetna set neite kiangah thaman piak dingin khensak leuleu hi. Tua set neipa pen printer kici hi.
Printer in a khet zawh peuh ciangin a zuak pah dingin laibu sai khat a om kul hi. A zuak thaman a kipia ding hi a, ama tung panin
mite in zuak thalawh sawn thei lai hi. Tua banga laibu saipa pen Bookseller hiam Salesman hiam kici hi. Laibu pen kigelhin,
kikhenin a mansain a om hangin a kizuak khiat kei a, a kisim kei a, tangpite khut sung a tun kei leh, Writer-te, Publisher-te, Printer-
te in hahkatin phatakpi a sep hangun a mawkna suak thei lai veve hi. Sum khempeuh zong a mawkna suak thei hi. Tua ahih manin
laibu zuakte tavuan a lian mahmah suak hi. Tua bangin laitui laidal man banah lungsim, thatang leh hun tampi beia a kisep zawh
ciangin laibu kingah zo pan ahih manin laibu man zong tampipi hong tung thei hi.
Thuphuah siam, lai gelh siam kisam hi cih thu i gen zo hi. Tu-in i gen nop, i pulak nop leh tangpite i theihsak nop thute a hilh zia, a
Numei naupangte bek hi loin nupi papi dongin tangthu pen kingai nuam ciat a, ciapteh zong baih se ahih manin tangthu bangin
kigen thei hi. Tapa taimang tangthute, Samari mi hoih tangthute zangin Jesuh in thu a hilh ciangin mite in tel nop sa-in, tu dongin
tul thei lo hi. Hih banga gentehna thu, tangthu leh phuahtawm thute pen Mikang pau-in Short Story, Fiction, Novel ci-in nam tampi
om thei hi.
I gen nop thute la-in kiphuak thei a, la tawh kipulak thei hi. Khangluite in ‘La i cih thu hi,’ a cih pen uh a man hi a, mi’n thu a gen
nop pen uh la tawh a phuah ciangun mite lungsim bun zaw thei hi. Dahna, nopna, lungzuan thu cihte bek la tawh phuah theih hi
loin gam sung nuntakna thu, khangnote hansuahna thu leh Pasian thu thukte zong la tawh kigen thei hi. Ei Zomite in la i cih
ciangin sak theih, lampih theih dingte bek i sa kha hi. Sak ding, ciin ding, ngaihsut ding la om thei hi. Lai Siangtho sungah David
phuah Late a kici pen i sak theih a om phat loh hangin i simkhiat mun pen, biakna ah tha hong guan pen bu khat ahi hi. Sia Hau
Go in, “Bang i ci Gamtat Ding Hiam?” cih Chin Magazine, 1971-72, Mandalay laimai 102 sunga leh Sia Gin Khat Suan in, “Mihingte
Nam Li Lian Pha,” cih Zomi Magazine, 1975 laimai 19 sungate pen la hi a, ahih hangin kuamahin sa ngei lo napi kideih mahmah hi.
Na deih thute pen a lim tawh lah theih ding zia-in na gelh thei hi. Tuate pen Drama hiam, Play hiam kici a, tuate panin Cinema i cih
dong hong suak thei ahi hi. A thu bek hi loin mit tawh gamtatna muh pah ding om ahih manin mite kilawp hi. Lai sim thei tam nai
A gen nop thute a lim tawh laibu sungah lak pah zaw in sim ding tawm khat bek tawh laibu na bawl thei hi. Tuate pen Cartoon
hiam, Comics hiam kici a, Kawlte bang siam mahmah hi. Zomite zong a siam kiukiu om kha ding hi napi’n tua bang laibu hong
kibawl ngei nai lo hi. Lamka Khua Sudden Muanga kici in a bawl leh mi’n pakta mahmah hi.
Na hilh nop mite tungah laikhak bangin na gelh thei hi. Mipil sitni minthang Sawltak Paul in tua bangin Pawlpi mite a hilh leh, a
Na gen nop thu pen mi nih leh thum kiho bangin na gelh thei hi. Tua pen Dialogue kici hi. Mi khat in donga khat in a hilh, a dawng
(Question and Answer) bangin zong kigelh thei hi. Hih teng banah nang ngaihsut tawmna tawh na gelh theih pah kei leh, Mikang lai
leh Kawl lai a kigelh, Zomite theih ding leh zak dinga kilawm na sak laibu khat teikhia leteh tua zong a piang thei lai hi. A tak takin
tu ciang dong Zo paua lai kibawl a tam zaw pen ei pilna tawh ki-at hi loin midangte in a at uh, a khet uh, tua pen ei pau tawh a
kibawl tam zaw tham lai hi. Tua pen Zomite bek hi loin lai lama khangto nai lo mi nam khempeuh in a kipat zia uh hi kici hi.
Lai gelh zia pen a nam tuamtuam om thei a, tuate sung panin koi pen i siamna lam ahi hiam cih leh, koi pen tawh i thu deih pen
gelh leeng a sim ding, a lei dingte deih dan tawh hong kituak kha thei pen ding hiam cih teel siam ding kisam lai hi.
Tui siam dingin laibu a sim tawh kisiam ngei lo hi. Tua mah bangin i laikung, laidal la a, sabuai ah dai dide a i tut nop matengin lai
bawl siam kihi ngei lo ding hi. The Old Man and the Sea kici tangthu a gelh Hemmingway in 80 vei a puah phat zawh ciangin
kikhen pan hi ci uh hi. Madras Christian Literature Service thuvanpi Dr. D. Francis in Johan bu pen la tawh bawl a, “Sawmnih vei ka
puah phat zawh ciangin ka khensak pan hi,” ci hi. Zomi graduate 1000 val a phate sung panin lai gelh siam peel lo hong om ding
Kum 1886-in Mikang gamah awsuah tawh kituaka laimal gawm ding vaihawm pawl International Phonetics Association kici kiphuan
a, Dr. Sweet, Reader in Phonetics, Oxford, in Honorary President sem a, Mr. Daniel Jones in Secretary len hi.
1894 kumin ei nisuahna gam mite lai, pau, ngeina leh tangthu a lunghimawh, a ukteng in Geneva khuapi-ah kikhopna nei-in
Congress of Orientalists kici hi. Tua kikhoppina panin nisuahna gam mite pau tawh lai gelhna dingin Mikanglai (Roman script) zat
ding phasa uh hi. Tua tawh kisai in Mr. Grant Brown, I.C.S. in hi bangin ci hi: Mikang lai zang ding “kam khat” pen “laimal gawm
khat” hisak ding, mipil gamteah zong a kizang thei dingin bawl ding, gam khat peupeuhah kam khat peuhpeuh gelh theih pahpah
na’ngin bawl ding, a thei photte in kam khat ol tak manlang taka a sim theih ding uh a bawl ding, lai khetna tawh a kikhet teh sum
tawm bei thei thei dinga bawl ding, kampau tawh kisai pilna nei mite in pha a sak uh - Mikanggamteah zong a kizang thei lai leh a
phatuam ding, tua teh haksatna khat peuh a om ciang a thu dot ding kampau pilna nei mi pawlkhat committee kibawl leh hoih ding
hi ci hi.
Imperial Gazetteer (1900) kici laibupi a gelhpa Sir William Hunter in laimal gawm dan khat nei a, tua pen “Hunter System” kici pahin
tu dongin Aizawl gam, Lamka gam, Tedim gam, Falam gam, Haka gam leh Zomite in a bulphuh laiat dan, laigelh zia hong kipatna
khat ahi hi. Banghang hiam cih leh, Zogama hong pai masa i sangmangte, i biakna mangte pen Mikang mite hi a, amaute pen i
1912 kumin Royal Asiatic Society kici Mikang gam mahah kiphuan a, Mikang kumpipa mah patron hi pah a, 1904 kuma Linguistic
Survey of India kici laibu gelhpa Dr. A. Grierson zong makaipi khatin pang hi. Hih Society in a khet thukizakna July 1912, laimai
647-663 sungah Zopau gelhna dingin Kawllai sangin Mikanglai zat ding kilawm zaw hi cih thu tuang hi.
Chin Hills tawh kisaiin hi hun lai pawl mahin Zolai hong kipan hi. 1898 kumin missionary masapen Rev. Carsonte nupa Haka hong
tun hangun lai lam bangmah pan pah thei nai lo uh hi. Carson sih ciangin Rev. Cope 1908 kumin Haka hong tunga, 1910 kumin
Tedim ah kikhin hi. Cope in Zogam hong tun a kipanin Zolai gelh zia ding a sin pah hi. Tua hun laiin Chin Hills sung kampau khat
peuhpeuh lai kibawl nai lo, lai kikhen nai lo hi. Zomite in kam khat bek zang loin kampau nam tampi tak zang uh hi cih zong kumpi
uliante leh makaite (biakna) in thei uh hi. Tua paute khempeuh tawh lai kikhen thei lo a, a zang ding mi zong tawm hi. Tham loin
gam khata teng minam khat mah ahih ciangun kampau tampi tawh lai bawl ding pen kumpi a dingin supna hi ding a, Zomite a ding
mahin zong lai lam thahat lohna suak ding hi cih mu khin uh hi. Tua hun laitak mahin bang pau tawh Lai Siangtho tei lehang hoih
ding hiam ci-in LS thuvanpipa Rev. W. Sherratt pen Rangoon panin December 1911 in Chin Hills ah va zin hi. A zinna pan a muhna
thu London LS saipite zumah a puaknaah Chin Hills a Sub-Division thum, Tedim, Falam leh Haka sung panin Tedim gam a gol
pen, a zai pen hi. Zogam sung kumpi uliante leh tua gam sung thu a tel zaw mite ngaihsutna panin kampau tawh kisaiin Tedim gam
thupi pen hi: tangkam (lingua Franca) ding vai zong hi gam panin piang dingin ki-ummawh hi ci-in puak hi. Tua mah bangin J.H.
Cope in 1913 kumin Matthai bu teikhia hi. Tua pen khat vei puah pha kik laiin March 16, 1914 ciangin a bu in kikhen a, a pau
kizatna leh a kiteina khua pansanin Tedim pau (Tedim dialect) cih a tungah kituangsak hi. Tua pen LS saite ciaptehna panin 1915-
a kikhen ci-in a mailamah tuangsak uh a, Chin Hills ah LS kikhen masa pen ahi hi.
Mikang kumpite leh Khristian biakna makaite in Chin Hills a tun ciangun Kawllai sang tawmkhat tawh lai pantah uh hi. Ahi zongin a
tunga kigen sa bangin Kawllai sangin Mikanglai leh Zolai tawh kipantah masa leh hoih zaw ding hi ci-a Falam khua ah Educational
Conference Thukimna 1920-21 pawl in om ngei hi. Tua mah bangin Maymyo ah 1923 October ni 23 niin Chin Education
Conference om kik a, tua panin Zopau Zolai tawh sang lai simbu bawl ding thukim kik uh hi. Tua tawh kitonin Rev. Cope pen
kumpite in Honorary Inspector of Schools za pia uh a, ama bawlsa laibute 1925 pawlin Chin Hills sangteah hong kizat ciangin tu-a
“Zolai” i cihcih uh Mikanglai tawh a kinei Zopau laibute hong piang hi.
Numei lawmlawm, numei liang tak, numei takpi, numei buang a kicih ciangin Zomite ngaihsutnaah a hoih lam sangin a sia lam, a
gina lo lam thu a om ciangin hi nuam pha diak hi. Ahi zongin Mother Teresa tawh kisaiin a khiatna tuam hi.
June 20 niin Amerika President Reagan in Presidential Medal of Freedom kici minphatna Mother Teresa pia hi. Hi minphatna,
pahtawina dangkapi pen Amerika kumpi in galkap leh kumpi nasem ahi lo, civil mite tungah a piak theih, minphatna a lian pen hi,
kici hi. Amerika kumpi leh India kumpi bek hi lo, leitung kumpi tuamtuam leh kipawlna tuamtuam in minphatna leh pahtawina a buak
uh, tu hun leitung kisia sungah vantung mi zah a kigen hi numei takpi pen koi pan hong piang ahi hiam ci-in mite khempeuh in a
Teresa pen Yogoslavia gam Skopje khuaah 1910 August 27 niin suak hi. Amah pen Roman Catholic Pawlpi hi a, 1929 kumin
sangsia sem dingin India ah nungak siangtho (nun) in hong pai hi. Amasa in Darjeeling ah sem phot hi. Tua panin Calcutta Loreto
School ah hong kisuan hi. Sangsia nasep pen a uukna, a siamna khat hi a, a sawt loin siapi ngah hi. Ahi zongin a sia sepna sang
inn nopci mahmah sung panin Calcutta khua sung mizawng, mitagah, inn leh lo nei lote a gal et tawntung hi. 1948 kumin nupi khat
lam geiah a si dinga om, than leh thopi in a bawk lutlut a muh ciangin ki-ip zo loin tua numei pen lain a laitah dong ama omnaah a
kem hi. Tua ni-a kipanin Calcutta khua sung mi gentheite kem dingin a lungsim sungah khensatin Pasian tungah ki-apna a nei hi.
Tua bangin a siapi nasepna pan tawpin Pope in a thukimna tawh 1950 October 7 ni-n Missionaries of Charities kici itna tawh
nasem kipawlna a phuan hi. Hih a phuat tung laitakin Teresa in a khut sungah sumtang pek nga leh a lungtang ah upna bek mah
om hi ci-n kigen hi. Tua banga tagahte, meigongte, pitek putek a kem a don ding neilo mite, leh mi zawng inn leh lo neilo, lam gei
leh leipi nuai cih banga omte ading a nuntakna a ki-ap tak ciangin mite lungsim kilamdangin a huh nuam, a panpih nuamin mi lian
mi haute tanute leh tapate hong ki-ap uh a, tu ciangin Sisters kici nungak 2000 val leh Brothers kici tangval 400 val Teresa
A kipat cilin Calcutta khua sung bekah phual neia sem a hih hangin tu ciangin kumpi gam tuam 50 valah phual leh mun neiin na
sem hi. Pitek putek khoina inn 25, phak khoina 25, zato ki-etna 670, mi zawng sanginn 140 nei hi. Naupang 6219 vak a, cina kum
khatin 1500946 khoi uh a, kum khata a sumzek uh Rs. 30 Crore pha hi ciin India Today thukizakna, 1983 May 31 in gen hi. Tua
zahin na a sep hangin Mother Teresa in ni khata ama an neknain Pek khat leh hamu (Rs. 1.50) bek zang a, a seppihte khempeuh
kha sum sang lo a, nek tawm tawh, puansilh lai tawmkhat tawh a sem a hi uh hi.
Mother Teresa in tua zaha na sem a hih hangin kuama kiangah huhna ngen ngei lo a, a nasepna phatna thu zong thukizakna,
radio cihte ah suaksak nuam loin, ama tangthu zong laibu a bawl ding 1975 masiah gelh ding thukim lo zaw hi. 1975 ciangin a hih
leh Missionaries of Charities kici kiphuat zawh kum sawmnih-le-nga a phakna ding hi a, minsiatna gen banna khat beek om lo a,
hici bang nasepna thupi a om pen a huh nuam, a panpih nuam tampi om ding a, ama tangthu mite in a zak ciangun tha a ngah
lawh leitung mi tampi omzaw ding hi cia ngaihsutna tawhin Something Beautiful for God kici laibu sungah amah leh a nasepna
Lai Siangtho thu ki-itna thu tawh a kituak, biakna nasepna, leitung mihingte adinga a manpha nasepna sem a hih manin minphatna
leh pahtawina India kumpi akipan leitung kumpi tuamtuamte in a piak uh nam za val bang pha khin ta ding hi. Tua lak pan
pawlkhat a hun zui pianin gen le’ng 1962 kumin India kumpi in Padma Shri pia a, tua kum mahin Asia gam minphatna lian bel ahi
Magsaysay Award zong ngah hi. 1964 kumin Pope Paul II Bombay ah hong pai laiin ama mawtawka Lincoln Car a kici pen pia a,
tua pen Mother Teresa in zang loin lai tawh a deih deih in bawh dingin a bawl leh Rs. 4,600,000 ngah a, a nasepna dingin zang hi.
1971 kumin Pope John Peace Prize kici ngah a, Washington University in Doctorate pia hi. India kumpi in 1972 kumin Nehru
Award for International Understanding kici pia hi. 1973 kumin biakna nasepna tawh kisai leitung minphatna lianpen a kigen
Templeton Foundation Prize kipia hi. 1979 kumin leitung minphatna lian pen Nobel Peace Prize ngah leuleu hi. 1980 kumin India
kumpi in minphatna a lian pen Bharat Ratna pia kik hi. Minphatna leh huhna a ngah simin Mother Teresa in, “Leitung mi zawng mi
Mother Teresa pen tu in kum sawmsagih-le-nga hi ta hi. Ahi zongin om khinkhian cih om loin a nasepna tawh kisaiin vanleng,
meileng, mawtaw tawh zin kawikawi hi. Kum khat in tai 50,000 bang zin hi. Zingsang nai 4 in tho a nai 6 ciangin Nekkhawm Bawlna
(Mass) nei a, nai 8 ciangin zato leh inn tuamtuama a mi khoite vehin pai hi. Nai 11 ciangin amah tawh kimu nuama hong pai a
lenglate adingin hun pia hi. Kumpite, thukizakna nasemte, laibu bawlte, India gam leh a pua pana hong pai lengla tatsat ngei lo hi.
A seppihte in, “Mother pen zanin nai thum tang khawng bek ihmu man hi,” ci uh hi. Mi zawngte, mi tagahte, mi gentheite ka muh
ciangin amau sungah Jesuh ka mu hi, banghang hiam cih leh Jesuh in, “Hih mi neu pente tunga na sepna bang bang uh kei tungah
hong sem na hi uh hi, ci hi” ciin Mother Teresa in gen hi. Thukizaknate in leitung ah mi zawng leh mi genthei, cina luna hizahta om
pen nang hizah taka na hanciam hangin phatuam zo taktak dingin um na hi hiam? ci-a a dot ciangun Mother Teresa in, “Kei
nasepna a hihleh tuipi (penlepi) sungah tui tak khat tak suk tawh kibang bek mah hi; ahi zongin tua tui tak khat bek mah zong tak
suk kei le’ng tuipi pen tak khatin kiam ding hi,” ciin thuk ziau hi.
“Leitung mi zawng pente Nu” cihna a ngah Mother Teresa hangin leitung bup kilawm tuam hi; Zomi leh Zogam sung pan zong hici
Zo la phuakin, sa hi.
17. Zo Aw Panin
(Zo Aw, Vol. I, No. 4, October-December 1985 laimai 1-7 sung pana kiteikhia)
Zomite in minam kician, khiatna neia a nungta, ki-itna leh kihehpihna dopphah a liangko kikima khangto, Pasian a ding teci pang
thei minam i suah na’ngin minam ngeina, biakna, lai leh minam min kician nei mi i hih ding kisam hi.
Mi nam dangte mah bangin ngeina leh tatzia i nei hi. Nei bek tham loin innkuan khat, bangkua khat a kipan khua khat, beh khat cih
bangin kizatna gamtatna i nei hi. Tua bek hi loin Teizang, Saizang, Lamzang, cih banga i neih banah Tedim, Falam, Haka, Lushei,
Hmar cih bangin zi leh ta thu, man leh mual thu, innluah gamluah thu i nei ciat lai hi. Puansilh nikten kizepna a tuam ciat i nei hi. Ni
thupi diak a hi, Khuado, Sialsawm, Mimkut, Pawlkut, Chavang Kut cih pawi zong a tuamtuam i nei hi. Tua ahih manin mi nam
ngeina, gam ngeina ci-a i mat pak ding, i zuih tang ding Zo ngeina cih theih ding tuan nei loin i om hi. Tua ahih manin a manpha
mahmah hih i ngeina a tuamtuamte kai khawm a, kumpite hong phawkpih ngeina a omsa pawlkhatte tawh bulh khawm a, Zomi
hi’ng a kici mi khat peuhpeuh in sim gam, mal gam, Zo gam, Kawl gam, Vai gamah om ta se leh a zat theih dingin, a let theih
dingin, a zuih theih dingin, i puah ding kisam hi. A beisa kum za khat hun lai, 1884 pekin Kawl thukhen mang khat a hi Maung Tet
Pyo kici in Kawl zaang sunga om Zomite tawh kisai ngeinate kai khawmin The Customary Law of the Chin Tribe kici laibu Mikang
kumpi theihpihna tawh na bawl ngei zo hi ci-in i thei hi. Ngeina lo tawh minam leh gam khat peuhpeuh kinungta thei lo, ki-uk thei lo
a, kikhelna leh thu bul let nei loin mihingte in kihotheihnate kinei thei lo hi cih phawkin gam makaite, thukhen mangte leh sitni (ukil)
siamte leh thu a mu Zomite peuhpeuh in lunghimawh ding thu lian khat a hi hi.
Upna khat peuhpeuh nei loin mihing kimawk om thei lo hi. Tanglai i pute i pate in Pusa biakna, khanglui biakna a nei uh hi. Mikang
kumpi hong khang a, tua tawh kitonin nitumna gam panin Khristian biakna, Lai Siangtho thu hong tung hi. Tu-in Zomi khempeuh in
Khristian i suah khit loh hangin i tenna, i omna gam khempeuhah Lai Siangtho thu a zui mi nam i suakta hi cih ding a hi hi. Leitung
pilna siamna bangmah i phawk ma, neih leh lam zong bangmah i neih ma huna hong kipuak hong kihilh biakna a hih mah bangin
Pasian thu, khuavak thu, nuntakna, lungdamna thu, ki-itna thu ci-in nuamin i kisak theih pih hi. Ahi zongin hiam khat, van khat
peuhpeuh a zangte, a kemte i siam loh ciangin a manpha mahmah na khat pen na man lo bek tham loin eima siatna dong hong tun
thei ahih mah bangin tanglai a biakna khat a zui Zomite in tu hun ciangin biakna nam tampi tak zuiin i beh i phung mah bangin
hong kikhensak, hong kideisak, hong kitawngsak biakna i suaksak khin hi. Baptist, Presbyterian, Methodist, S.D.A., R.C., U.P.C.,
Ecumenical, Evangelical, Biblical cih bangin khua khat ah biakinn nih leh thum bawlin, thuhilh sia tuam nei ciatin, zum mah neih
tuam sawm ciatin a zawng pen leh a hai pen, mi nam a tawm pente in i sumpi khiat sunsun sal khat ah sung khawm thei loin, a
sisan pen hai khat ah dawn khawm thei loin, Jesuh sa pen kuang khat ah um khawm thei loin, ui leh kel bangin i kihem et gualgual
uh hi. Tua ahih manin ki-itna leh kilemna kumpipa ahi Jesuh nungzui, Lai Siangtho a len Zomite in huang khat, gil khat, pawlpi
khatah i kikhum khop theih na’ng pen i thungetna leh i sepna ahih ding, adiakdiakin Pawlpi makaite tavuan ahi hi.
Tanglaiin lai i nei ngei kei hi. Mikang kumpite hong tunga, Khristian biakna thu hong tun mah ciangin Lai Siangtho leh Labu i neih
hong kulna panin lai leh sang kulna i phawk pan hi. Tua hun pawl mahin Tedim gam panin Pau Cin Hau kici in lai khat ana bawl
ngei hangin tua pen kizang suak loin tu-a i zat Mikang lai tawh kigelh Zo lai tawh hong kipantah hi. Tua banga lai i neih ding
ciangin bang kam tawh lai gelh ding cih thu hong kipan hi. Zomite pen i minam a tawm hangin pau tampi a zang, pau nam tampi a
nei mi i hi hi. Pau tawh kisai-in Zomite in zong Babel Tausang dawh laiin van ah khapi in tan hun, tan loh hun cih bang a neih pen
nuam kei ci-in nitak sima a tang tawntung dingin bawl ni, ci-in a bawl dingin tausang a dawh sawm uh hi. Tua hun laiin Zomite in
kampau khat bek pau uh hi. Tausang pen sangpi a tut ciangun a tunga omte anne dinga kumsuk a kul tawntung pen dongkholhsain
an kiban khak zaw dingin a vaihawm uh hi. Tua banga a hanciam laitak un khapi a om dawite hehin, thangpai uh a, leitung ah
kumsuk in huihpi guahpi kithuahin a kipeisak gawp uh hi. Tua ciangin a tau dawh pen uh kipuk a, saklam khanglamah kitheh ten
hi. A suakta lai mite in a tukna a kiatna sansan uhah teng suakin a pau ngei uh mangngilhin kampau a tuamtuam hong piang hi.
Tau bawlna sing leh suangte pen tu a khamtung Zogam mual leh guamte hong suak hi, ci uh hi.
Hih tangthu pen a man maw a man lo cih i theih loh hangin kampau tuamtuam tawh a pau mi nam khat i hih i thei ciat hi. Tu laitak
mahmah in zong Lai Siangtho bekbek zong Zo pau nama kisim thei nam 20 val tawh kitei hi ci-in i thei hi. Mi nam tawmkhat ahi
Zomite in pau tuamtuam 20 val tawh laibu bawl a, i kikhen sawm sawm lai ciangin laibu khat, kampau khat a sim ding mihing pen
gen tak pha nawn het loin tulnga, tul sawm cih peuh phain, a kimang thei pawlte pen tulza ciang peuh i hi likliak hi. Tulai taka i
omna India, Bangladesh leh Burma gamteah mihing awn tampi pi tawh a om khawm a teng khawm, a vaihawm khawm ding i hih
kitheia Zomi kici tengin pau khat a zang thei mi nam i suah ding kisam hi. Thakhat thuin kampau khat pen kizang diam thei lo ding
hi cih pen theihsa hi. Ahi zongin i tenna i omna gam zilin a kinaizaw diak, pau kinai zaw diakte in bulbawl neiin, i khua pau, i
innkuan paute damdamin khiamin kipan le’ng a kizang zaw diak nih leh thum hong pha ding a, tuate panin ahi zongin, tuate
gawmin ahi zongin kam nam khat pan khang thakte in hong piangsak thei ding hi. Lai i cih pen thu manpha, la manpha, tangthu
manpha, genna ding, gelhna ding, khualzin theihna gamvak theihna, annek tuidawn theihna, sang inn sung, zum sung cihteah zat
theih ding a hi hi. Tua bang hi lo a, innkuan khat, beh khat, khua khat cih bangin kiho theihna ciang bek a hi, a mang thang lo lel
pen museum-a, bangmah a kimanna nei lo khanglui van khat a kikoih bang lel ding hi. I mualmipih Kachinte, Karente, Khasite, leh
Garote khawng zong a tungin kam nam tampia neite a hi uh hi. Ahi zongin lai gelhna ding lai pau pen pau tampi a neihte uh lak
panin khat bul bawlin hong puah toh ciangun tu-in lai khat, pau khat a nei mi nam hong suakin mi ngeina hong bang dek pan uh ahi
hi. “Kei aw suah, kei pau cici loin kihotheiin ki-itna tak tawh mi nam khat buang kigawm thei le’ng i nahlawh pek zaw ding hi. A
piangthak Khristiante in Babel Tausang dawhdawh lai ding maw, Pentekost pawi siim zaw ding cih thu khentat ding kisam hi.
Mi nam kician khat suahna dingin pel loa i ngaihsut phat mahmah leuleu ding thu in kilawhna, kisapna mi nam min ahi hi.
Leitungah mihing khat peuhpeuh a suah ciangin numei hiin, pasal hitaleh, a zawng pen, a gina lo pen zong min nei lo cih om ngei
lo hi. Tua hi napi’n Zomite pen tuni dongin min kician nei zo nai loin i om tazen hi. Pawlkhatte pen Lushai hong kici hi. Pawl khatte
pen Chin hong kici hi. Tua mah bangin eite in zong hih minte i tuah khak peuhpeuh, i theih masak peuhpeuh minin i sang pah hi.
Tu ciangin hih minte pen Kawlte, Vaite, leh Mikangte hong min vawhna hi veen, eimah leh eimah kilawhna min om buang hi lo hiam
ci-in laihna ding a lei kiat min a kikan ciangin Laimi, Mizo, Zomi cih bangin min tuamtuam i nei leuleu hi. Hih minte khat beek deih
nei lo a, eima pau min, i beh min leh i phung min peuh mi nam mina neih sawm, a lungkim sawm pawl zong i om lai hi. Hih banga
min tuatuama kikhen a, kuamah phawkpih khol loh min peuh tawh i lung nuntak manin leitung mi namte lakah kihil zawhna, kihel
zawhna khat beek nei loin i gil gap khin hi. Atak takin sim leh mal, kham leh zaanga om Zomite in min khatin kihual theiin, thei khat
lawng khata thun bangin kihothei hi le’ng Pasian leh a Pawlpi aa ding nasepnaah zong a zumhuai lo khop zaha mi pawlcing khata
Pasian bawlsa mi nam khat i hi hi. Zomite pen 1900 pawlin 600,000 pan 10,00,000 dong pha ding hi, ci-in Dr. Grierson in Linguistic
Survey of India kici laibupi sungah hong khum zo hi. David Steinberg in 1982 kuma a tuatna, a simna panin India, Bangladesh leh
Burma gam sunga om Zomite pen kigawm khawm leh 2,000,000 pha ding hi, ci-in Burma kici a laibu bawlna sungah gen hi. Tua hi
a i minam nambat i et ciangin a tawm luate kihi sam lo hi. Tua mah bangin i omna gamgamah galkap mang, sang mang, thukhen
mang, biakna makai, gam makai, Minister, Ambassador cih bang dongin i om kawikawi hi. Tua hi napi’n i kiim i paam mite in hong
simmawh bawlin, hong neu et-in, hong dep bawl thei uh hi, cih i thei hi. Tua in banghang hiam cih leh, min tuamtuam tawh i kilawh
manin minam tuamtuam mahin hong seh uh a, ei nangawn zong tua bang mahin kingaihsun thei kha i hih man a hi hi. Lei sung
sum piang lam pilna a neite bangin Kawlgam Vaigam sing sung, suang sung veel thei hi le’ng sum gum a hi suangmanpha Zomi
2,000,000 a pha kimot phum i mu ding hi. Tuu cing om lo tuute banga i om lailai leh, tulai taka 2,000,000 a pha tuute pen a sawt
loin min leh puam nei loin mangthang thei ding hi. Bang hang hiam cih leh 1881 kisimnaah Zomi bekbek pen Kawlgam sung
Thayetmyo ah 16,416; Kyaukpyu ah 11,617; Prome ah 10,000, Henzada ah 3,652 pha hi ci-in kiciamteh hi. Tu-in tua zawh kum za
pha ta a, Zomi pen kisim leh a nambat khangto het loin kiam zawsop ding hi. Tua in a mihingte a kibehlap lo, zi leh tain a kinei lo,
cihna hi loin 1881 kuma Zomite tute tate pen tu ciangin Zomi min pu nawn loin kuate hiam khat min peuh na kawm gai khin uh hi
Tua hi a sanggam aw, Zomite in pum khat lom khat i suahna dingin ngeina, biakna, lai leh min kician i kisam hi. Tua bang mi nam i
suahna dingin ngeina tuam, pau tuam, biakna upna tuam leh mi nam min tuamtuam a nei Zomite a gawm khawm thei ding makai i
kisam hi. Siamgat siam numeinu in khau kang, khau vom, a dup, a pal a gawm khawm ciangin puan hoih manpha a suaksak thei
hi. Limgelh siampa in laitui a vom, a san, a dup, a hing cihte hel khawmin lim hoih manpha taih innpi zepna ding a bawl theih
bangin biakna, ngeina, pau leh ham, puansilh nikten donga a hampi, a bupi tawh a om lai a hi nianua Zomite pen leitung mi namte
aa dinga paknamtui zah dong dingin piang thei lai ding hi. Tua bang suahna dingin pilna a nei, thu a mu, itna leh hehpihna tawh a
kidim makai i kisam hi. Tatsat lo-a Israel mi namte makai a guan Topa in a it, a sisan manpha tawh a lei, Zomi namte makai ding
“Ka mi, Zomite, kawlkai keugaw, gatam cik leh kawhhol zong a kham zo lo, bi inn bit takpi nuaia zong a ihmu lo, phalbi taleh, nipi
taleh a silh ngei, a bat ngei teng mah a bat, a ci a lu a na zonga zato inn a zuan zo lo, ken leh guam kawm kala zawng banga a
nungta, ka mi nam tel Zomite a kem a don ding, buhsih leh aksa tawh a kidimna gam a tun dingin kua na kithawi ngam uh hiam?”
cihna aw za le’ng, “Topa aw, kei hiah om ing; ka hihna bang bang tawh pha na sak bangin hong zang lel ve” a ci pah lel thei dingin
pilna asin sangnaupangte, kumpi nasem palikte, galkapte, zum nasemte, lokhote, sumsin sumbawlte, saangsiate, biakna makaite
leh gam makaite, hausa vaihawmte a kipan laphuakte, lasiamte, leh laigelh siamte dongin, a nu a pa a mansain i om hiam? Topa
deihna tawh kituak na manpha khat peuhpeuh gam leh mi nam aa dinga kum thak 1986 sunga sem thei bawl thei dingin Zo Aw a
Khangluite in kam tawh a gen siang pah nop loh uh a hehna a dahna ahi zongin, a nuamna uh leh a kiliatsaknate uh ahi zongin la
tawh na phuangkhia thei tawntung zaw uh ahih manin zawl la, sannem la, la tung, la phei, han la cih bang a nei dildel uh hi. Tua
ahih manin La i cih thu hi ci-in la pen neusak lo dingin na kihanthawn uh hi. Tu tunga i kikup sawm pen ahih leh, tua tawh a
La i cih ciangin la kam kihel ding a, la aw (tune) zong nei hamtang ding hi cih pen Zomite in i ngaihsutna a hi hi. Ahi zongin aw neia
sak theih zong a hi lo, la kam cih zong a kihel tuan lo hi napi’n a thu luanzia tawh kisaia la cih dinga kilawm thu pawlkhat om hi.
A ha ka bak ka bak a,
Hih naupang la sungah la kam khat bek kihel lo hi cih ding a hi hi. Hi pen tang lai a kiphuak hi cih ding hi. Tu naiin zong hi bang
Hih la pen Rangoon pan kikhen Zomi Magazine, 1980, laimai 165 sungah Kam Khan Kap in a suahsak a hi hi. Tu hun laiin zato
thu, singno thu, gamsung khantohna thu leh tangthute khawng zong hi bangin a sim nop dingin a kibawl ciangin mite lungsim
Sia Hau Go in 1972 kumin Chin Literature & Cultural Magazine kici Mandalay pana kikhen, laimai 102 sungah hi ci bangin ci hi:
Hih a tunga thu pen la mah bangin kamngahin a kitonin kigen ziahziah kawikawi leh, Zogam leh Zomite in a kalsuanna ding uh
lunghihmawhhuai lo tuam pah dingin uphuai hi. Hih a nuaiah Sia Ginkhatsuan in Rangoon pana 1974-75 kuma kikhen Zomi
University Magazine, laimai 19 sungah a gelh "Mihingte Nam Li Lian Pha" a cih pen khatvei na sim khit ciangin zong sim kik teitei
Lai Siangtho sungah Job laibu te, Paunak bute leh Thuhilhna bute Hebru mite in la bua a ngaihsut uh a hi hi. Ei ngaihsutna panin la
kam lah om lo, la banga lah kisa ngei lo a hih manin la bu cih tuak lo khat suak hi. Lai Siangtho sunga i la neih khat pen Late kici
pah bu pen hi a, khatvei beek lah sak dingin i teel ngei kei hi. A hi zong a thute i deih pen leh i simkhiat mun pente a hi hi. Thu i
cih zong la hi cih ngaihsun kawmin Late sunga te mah bang la phuak thei, la bawl thei Zomite lakah hong om pah ding lamen hang.
Ci biangbuang le’ng kum 1960 September kha ni 15 a hi dingin nei ing – Kawlgam Vaigamah gam leh lei ngaihsun kisaa ka vak
kawikawina panin ka lung hong leng ngeungau a, la phuak ngei zong hi lo napi’n :
cih la ka phuak hi. Hi la ka phuah zawh tuin Silver Jubilee bang hong cing phial ta a hih hangin khatvei beek genkhia ngei loin ka
diary sungah ka sel sim hi. Tu ciangin phuak kik ding hi leng, hi sanga ngaih zaw ka phuak thei tam cici ing. Ahi zongin tu teh
phuak taktak ding hi leng, a thulu Zomi Gam Nuam ka cih pen phiat khia in ki-um ing. Bang hang hiam cih leh, an duh gulkialna
gam, inn leh lo haksatna gam, khat leh khat kihazatna gam, a beh a phunga kideidanna gam, a hau leh a pilte in a zawngte leh a
haite a thudon lohna gam, i Zogam pen Zomi Gam Nuam ci tangtang dingin ka ki-um thei kei hi.
Ci kik kik le’ng, kam tawh a kipulak thei lo thute pen la tawh a kiphuak thei zel ahih mah bangin Zomite lungsim leh ngaihsutna
gilte pen i late panin kitel mahmah hi. Zomite in gentehna tawh kam a pau mite i hih mah bangin i late zong gentehna tawh kidim hi.
Tangval khatin lawm ngaiin kuai liang ahih hangin a lungzuan thu layh a lawmnu hilh ngam loin amah guak mah in gumthuak thu hi
Hih bangin la pen gentehna vive tawh a kidim a hi hi cih ngaihsun kawmin khat zong sa lai mah lecin:
I late sasa le’ng a hoihna khat pen a bul leh a dawn a tawpna gual tuakah a hiam, aw hiam tawh tawp zel se hi. Tua banga
kammal khat nihvei, thumvei a kigen kik pen i kam paunaah zong tam a, i kam a hoihsak khat na hi gige hi:
Tua bang ahih manin i naupang late, i nau oih late zong a ciaptehna baih se zen hi:
Ni aw, suaksuak,
Tawn deudeu.
Ci lailai le’ng, la bekah hi loin i paunakte zong gentehna tawh a kidim bek tham loin kammal a kilo tuan mah na om put hi. Miksite
bek zong a kikim ciat, a kibang ciat ahih hangin a lubawk khat om se a, a dang tengin tua a lubawk thu pen a man mah bangin
Zomite in zong pilna siamna a nei letlat peeng om se ta kei le’ng makai khat kiminvawhin tuapa thuthuin kihei thei le’ng pha zaw
ding hi a cih nopna un: "Miksi zong kim citciat lubawk kiguan" ci ziau lel uh hi. Miksi pen Zomi a lian a neu in a muh ciat, a theih
ciat uh ahih manin a cihnopna kitel pah hi. Tua mah bangin sakhi pen kithei ciat a, vom zal zal cih bang hi loin a san hi a, no a neih
ciangin zong a sansa mahin suak zel hi. Tua pen nute leh pate gina kei le’ng i tate’n hong sun thei cihna in "Sakhi a pi san, a no
san" ci pak leuleu uh hi. Tua bangin i late leh i paunakte, i kamzatte i et ciangin tanglai mipil Greekte khawng mah bangin
gentehna hoih nono tawh a nungta mi nam na hi hang a, zumhuai khol lo hi. "Ui pang sansa san leng", "Vaphual tang ding va-ak
tang", "Akta lal kuan kitutu"cih bang i nei hi. Jesuh pen Juda mite lakah a bual bangin Zomite lakah zong hong bual leh, Zo paunak
Ci tadihdih le’ng, malai i Zo late i et ciangin kammal tam khol loin a khiatna pen nungak leh tangval lam thu tawh kisai a hi nuam
Tu lai khangthakte phuahte pen kammal tam a, saupipi peuh zong hi thei a, a deihna zong mi pum khat phuahna zong hi loin gam
A mai lama i gensa bangin hih late ah zong kammal kilo tuan kikkik tam a, tuate mahin ngaihsak zo pan mah hi leh kilawm hi.
Ci themthum le’ng, hih a nuaia la pen a bul a teeng pan sutin tu hun i gam nuntakna ngaihsun kawmin a khiatna gen in, ci-in
Matric laivuannaah dotna khatin bawl le’ng bang ci-in a kidawng diaide ci-in ngaihsunsun thei ing:
Ci laizang le’ng, Za bung puak ding mangngilh lo, mangngilh hang la kik hamtang cih bang te pawl pen la ding buangin la kam a
kitam zat pha het lo khat a hih bang mi ki-elkona la bang hi napi’n Pasian thu zui taktakte in deih mahmah ciat uh hi leh kilawm sa
ci kha tanghial leng kilawm. Kilawm i cih pen khatveivei kilawm lawmlawm lo hi leh kilawm.
Ci thithe le’ng, khangluite in thu a gen ciangun siang gen pah loin, hem genin thum thei tawntung hi. ‘An na hau ding uh hiam?’ a
cih nop ciangun ‘Ankhing na kham ding uh hiam?’ kici se uh hi. Misi a gen ciangun ‘a lai tat, a bei, a man, hong nusia’ cih kamte
zang uh hi. A neu a gen nop ciangun ‘akmai cia, than cia, samzang cia’ peuh ci uh hi. A sauvei lo genna in ‘tuibuk muam tam,
mitphiat kal,’ cih bang pau zang uh hi. Nasep thanuam a man lahte pen 'bui leh kei bang’ ci uh a, a lungtom a heh pahpahte pen
‘Tangtel sih tan bang’ ci leuleu uh hi. 'Kimang thei buang ung, dam liailiai ung' cih bang pau zang uh hi. Mi khat in nungak khat
kiangah, 'No khua ah nungak kua hoih pen kici hiam?' cia a dot khak zenzen leh, tua nungaknu pen na kamsiam mahmah sam a,
'Tu lai thu khut tung lum leh bang kei leh, kei hong kici pian', ci-in na dawng hi, cih pen a kigen thei tawntung khat hi. A tom a gen
pak dingin khanglui lai mite kamsiamna leh thumna kamte pen tu lai ei khangthakte in a lang zong a leem lo i hi ve. Tua hi a,
leitung mipil a i neih Mikangte khawng mah bangin a kimu thei kampau (dramatic language) zang thei tawntung uh a hih manin a
cihnopna uh kitel zaw hi. La sungah nungak tangvalte pen Zogam pak hoih penpena kigen tumtai, heisa, ngeisok, zozam, nipi pak
leh khuangsuan pak cihte tawh na kigenteh uh a, Rose, Lily leh Daffodil pak cihte leitungah a om lam zong na phawk tuan se lo uh
hi. Pauda, sathau namtui leh paknamtui cihte a zat se loh hangun tumtai zaha namtuiin na kiza uh a, ngahtang ngek (len tang
Ci zalzal le’ng, i late sungah Zo pau nam tuamtuamte kihel kim a hih manin manpha diak a’i ve. Kel pen leng kel kici a, tua pen
Galte (Ralte) pau in kel cihna mah na hi lel hi. The pen leng the kici. Tua pen lumlet pakin the leng ci le’ng Luseite the cihna the
reng suak ziau lel hi. La pau ah kam pen tong (tong dam nem, tong luan siam) kici a, gal pen lal kici hi. Tuate pen Lusei, Hmar,
Falam, Haka, Komte kampau in kam leh gal a cihna mah uh na hi lel ngel hi. Zal cih pen la kam ahih ciangin lum, a ihmu genna hi
a, tua pen Gangte pauin a lum cihna hi zel hi. Mang pen zal mang kici hi, tua pen Gangte pau in ci le’ng lum kawm a mangmat
Ci zenzen le’ng, khatvei Delhi ah ka zin laiin tangval khat kiangah, “Tulaiin inn lam laikhak na ngah ngei maw?” ka cih leh, “Ngei
kei veng aw, ke’n laithon zong ka khak ngei lohpi,” hong ci hi. Laikhak pen laithon ci a, ahi zongin “ka thon ngei lohpi” ci loin “ka
khak ngei lohpi,” ci bilbel. Aman kei, “koia om na hia?” hong ci kik hi. Lusei laka om ngei khat ka hih manin, koi sanah, koi laiah
koi munah cihna in Lamka lam khangnote in “koi zawnah?” ci thei zel uh hi ci ka phawk lian hi. Ni khat mopinaah Siapa Pastor
khatin “Tulaiin nungak tleilawr, a kizen, a fel, a thanuam a taima, nalh tak leh kilawm taka hong kizem, hong kiceite pen tangvalte
aa dingin iplahhuai, ngaihno beitak hi a, kohhran saptuam pawlpi sungah zong tua bang mite pen i mamawh leh kisapna pen ahi,”
ci vanglak. Zo pau nam nih a thugen hi pah a, a ngaikhiate aa dingin navakhuai bilbel cih ding hoh a hi tam. Kawllam pana hong
pai tazahaw sia khatin zong nainganzi, alohtamah, kungtuaizi leh simanking cihte a gen ciangin bangmah ongmian lo ding a hih
manin seihpiathuai mahmah cih thu a gen cianginn a thu ngaite in lunglung thei lo mawk uh a, na-le-hmuh om lo pha mahmah hi ci-
in kigengen hi. Kei zong Mikang pau a siam takpi mah banga ka theih sun tawh sitting room a light hong off un la, dining hall ah
breakfast ne dingin hong pai un” ka innkuanpihte kiangah ka cih vial leh, ka lenglate un lamdangsain hong hemet giaugiau phet uh
hi. Hi bang danin tu lai ei khangnote in i pau uh i buah ban’sak leh bel a sawt loin i kahbia gengente mah suak pah ta ve hang
mataw.
Gengen ni ci le’ng, bei thei siang lo ding a hih ciang in, mang mat leh gen mang mat: 1956 kum pawl a hi dingin ngaihsun ing –
Manipur gam, India gamah zong i minam min Chin cih pen zumpih loin puah le’ng ci-in a kinavaksaka kiheng khangno pawlkhat in
khangno kipawlna Young Chin Association (YCA) cih ka phuan dep sam uh hi. Tualeh, Tedim a om Dr. Vung Suan pen Lamka
lamah hong zin kha hi. Tua hun laiin Zomi MBBS cih bang peuhmah a kisikha muh ngei nai beek lo a hih ciangin Bungmual kici
khuaah samin, a ngawng thau sim tentan zawzen nungak khatin Dr. Vung Suan pen pakkhi a awhsak khit ciangin thakhatin
cihlakin:
cih la keima phuah ma sa zenin lungsim leh aw tawh amah phat zuaizuai ung. Gam leh nam itna sungah piangthaksakin,
tuiphumna ngahsakin, nekkhawm bawlna neihpih pah le’ng ci bang kekin tutpih pelpal ung. Ama’n, “Chin pen Kawlte leh mi nam
dangte in hong cihna min hi a, ei pen bel Zomi a kici hi hang” ci hiat lelin hanthotna hoih nono hong mutkhia hi. Rangoon Zo
Sangnaupang Pawlpi makai a hi, magazine sungah thugelh laigelh a siam, Japan gal laia Chin Defence Army (CDA) makai pawl a
hi, hong nusiazo Dr. Vung Suan te, Siapi Vul Za Thang te ka ngaihsut khak ciangin:
cih CDA lapite sa a, a lam laitak ding uh mitkha tawh bawl tawm pahpah ing.
“Kal ta tawng e, ci a, khung leleh” cih bangin ka nau tumpen uh Mungno in Bangalore Zomi Sangnaupangte lapawl "Zogam Gia
cih ka ngaihkhiat ciangin 1973 kuma America gam Boston leh New York cihteah biakna vaia ka pai lai khawng, nikum mahmah
1984 kuma kha guk London, Oxford, Glasgow leh Edinburgh cihteah lai lam tawh kisaia ka om lai khawng, tu kum July kha a
Indonesia gam Bali tuikulhah Asia gam thukizakna (Communications) thu kikupna khoppiah ka pai lai khawng peuh hong
phawkkhiasak a, ka awm hong bing pian, ka mit hong gial dandan, ka nakngek peuh hong na sim, ka khitui peuh hong mual tuang
Kum 1972 June kha ni 7 pan 11 sung London ah laibu tawh kisai leitung bup kikhopna World Congress on Books, kici om a, hih a
1. 1982 kum London khuapiah UNESCO vaihawmna tawh Leitung bup Lai Khoppi laia kumpi gam 92 pan a kikhawm laigelh,
laitei, laizek, laikhen, laibuzuak, laibulisai, laipilna nasem kumpi uliante in 1972 Leitungbup Laibu Kum kici, a beisa kum
sawm laia vaihawmna ngimna leh deihna thubulpite ka thukimpih lailai uh hi cih ka pulak uh hi.
2. Leitung mihingte pilna, theihna leh ngeina manphate hawmkhiat na’ngin laibu mah hipi pen hi ci-in ka ngaihsun uh hi. Laibu
in mi pum khat ciat a ding hitaleh, gam buppi khantohna ding hitaleh, piangsak khawmkhawm hi. UNESCO in a deihna a hi
mihingte in lungsim sungah kilemna deihna ding leh mi nam tuamtuam sungah kihotheihna a pianna ding laibu in khangsak
hi.
3. Leitungbup Laibu Kum a kici a kipanin tu dong kum sawm sung ka et phat ciangun Laibu Thubulphuh kici a manphatna
hitaleh, 1972 kuma lai lam nasem kipawlna hitaleh, mi khempeuh a ding Laibu cih hitaleh, sep ding mah, ngim ding mah hi
ci-in phasain ka kipsak kik uh hi. Thubulphuh sungah thu lian nam sawm a kikhumte lakah mi kimin lai sim theih na’ng thu
ngah hi; laibu pen pilna dingin a kisam hi; laibawl mite in a pilna a siamna bang uh a deih banga a kizat theih ding uh kumpi
in tavuan a piak ding hi; gam khantohna dingin vanzat kicing leh laibawlna pha kisam hi; laizek (publisher) te leh tangpi lai
simte in a kisapna bang uh deih banga a ngah na’ngun laibuzuakte leh laibuli saite in a hanciam ding uh hi; gam khat leh
gam khat kawm kalah deih banga laibu kikhak tuah theih ding kisam hi; laibute in leitung gam bup kihotheihna ding leh
lungnopna na sepkhawmna ding thu a hanciam ding hi, cih thute tuang hi.
4. Mailam hunah leitung mun khempeuhah mi a tam zawsemin laibu a tamzaw semsem a ngah na’ng uh, mite in lai sim
theihna, laisim lawpna leh laisimna pana kingah thu manphate ngah nopna a neih na’ngun kumpite in nasiazawa a hanciam
5. Numei pasal in zakima pilna zon theih na’ng thu ngah uh hi. Pilna a ngah na’ng uh, gam dang mite pilna, theihna leh
ngeinate a phawk na’ng uh, tang lai mite nuntaknate a theih na’ng uh thu ngah uh hi. Amau muhna, ngaihsutna bangbang
uh zong lai ah a khum ding uh, a ciapteh pahpah ding uh zong kisam hi. Mi kim in eima tavuan ciat i sep theih na’ng leh a
manpha zaw nuntakna i ngah na’ngun laibu kisam hi. Tham loin laigelhna leh laikhetna tawh mipil laigelh siamte in gam a
ding a kisam ngaihsutnate pulak ding uh a, ngaihsutna a thak zong ding uh a, behlap thei uh hi. Tuate in lai sim mite
6. Laisimna in gam leh mi nam ngeina deidan tuam nei lo hi. Ahih hangin laisim thei ding mi pawlkhatte pilna a neih loh man
uh hiam, laisim na'ng vanzat a kiningcin loh man hiam, leh laibu manpha lim taka a kihawmkhiat zawh loh man hiamin lai
sim loin om thei uh hi. Tua ahih manin lai bawlna leh lai hawmkhiatna tawh kisai mite in hong hanciam phat lai ding uh ka
hanthawn uh hi. Tua mah bangin laiatte, laisimte, adiakdiakin inn leh sang inna lai sim lai tawh a kisaipih mite in a hanthot
7. Gam sung hi taleh, gam pua hi taleh, lai bawlna, laikhetna leh lai hawmna tawh kisai nokkhakna omte peuhpeuh a kiphiat
mangna dingin a kisaipih, adiakdiakin kumpite ka zasak uh hi. Mun khempeuha om laiatte, laiteite, laibawlte, siate leh
laisimte in a noptuam na’ngun gam khat sunga mite bawlsa laibute a simthama khetsak loh ding cih thukhamte phatak a
8. Mi khempeuh in laibu manlanga a ngah mengmengna ding deihna tawh khawmpi in ngimna atuamtuamte kithukimpih hi.
Tuate in noptaka lai a kisim theih na’ng thu leh mailam ciangin laibu hong manphat semsemna dingin leitung bup in kipawl a
9. Tua ahih manin kumpite leh lai tawh kisai a sem mite khempeuh in hi thute a zuih ciat dingun ka zasak uh hi. Leitung mi
khempeuh in a sim ding uh laibu a kingah bek tham loin, mi khempeuh in a sim theih na’ng uh leh lai sim kici pen nisim
nuntaknaah a kisam leh a kul khata a kingaihsut kim na’ng ka deih uh hi. Leitung mi khempeuh pen lai a sim thei cih bang
ciang bek hi loin lai sim mi kici dong a suah na’ng uh ka hanciam uh hi.
Mihing mak sagih (700,000,000) val tenna India gam pau leh lai thu tomcik khata gelh ding pen baih lo hi. India ah pau 1652 om hi
ci-in kiciamteh hi. Tua lak panin kumpi in a thupi diaka a seh pau sawmlehnga om hi. Tuate in Assamese, Bengali, Gujarati, Hindi,
Kannada, Kashmiri, Malayalam, Marathi, Oriya, Punjabi, Sanskrit, Sindhi, Tamil, Telugu leh Urdu kicite a hi hi. Hite banah lai lam
sai National Academy te in English, Maithili, Dogri, Rajasthani, Manipuri, Konkani leh Nepali kici pau nam sagih ciamteh uh hi. Hih
banga a kitengkhia, a kitelkhia tuam pau sawmnih leh nih sungah Zo pau cih theih ding a kihel lo cih ding hi. Kumpite ngaihsutna
pana Zopau tawh a kinawl zaw deuh panin Manipuri kici Meitei pau hi kha ding hi. India pau tawh lai a kigelh masa Rig Veda kici
pen Jesuh suah ma kum 1500 hun laia kigelh a hi hi. Hi zomin Upanishad, Epic leh Purana kicite hi ding hi. A beisa kum 5000 sawt
India lai ah a manpha khata kigen kik pen Jesuh suah ma kum guk hun laia Sanskrit lai tawh a kigelh Valmiki leh Ramayana leh
Vyasala Mahabharata pen dawng 100,000 pha hi kici hi. Dr. Grierson in Ramayana pen Kalate Lai Siangtho bu cihsak liang hi.
Tu hun ciangin India lai leh pau hong khantohna pen East India Company hong kipatna kum 1800 pawl, pan cih ding hi. Tua hun
pawlin Baptist Mission te Serampore hong tung uh hi. Mikangte in Calcutta ah Fort William College kici phuan hi. Mikang gam pan
William Carey hong paiin Bengali lai siam ahih manin Serampore pan Pasian thu a hilh kawmin Fort William College ah Bengali sia
a sem hi. Carey in Bengali lai leh pau khantohna dingin Bengali Dictionary kammal 80,000 a om khat leh Bengali grammar zong a
bawl hi. Kihona pau bu Kathopakatham kici bu zong bawl a, West Bengal sunga kigen tangthu 150 kaikhawmin Itihasamala kici a
khen hi. Tua ahih manin West Bengal pen lai lam khantohna gam hong suak hi.
South India lamah kum 1556 pawlin Jesuit Missionary te in Goa ah lai lam nasepna pan zo uh hi. German mi Ziegenberg te, Italian
mi Beschi te leh mi dang pawlkhat in Tamil, Kannada leh Dravidian paute tawh lai bawl zo uh hi. Hih bangin South India lamah lai
lam nasepna a kipat baih zawk hangin Mikang kumpi leh biakna nasemte hangin Calcutta lam pen India lai hong khantohna suak
hi. Hih banga lai leh pau hong puahtote lak pan a min nei deuh pawlte in la phuak siam Rabindranath Tagore te, Fort William
College Principal Dr. John Gilchrist te, Dr. William Carey leh a seppih Dr. Marshmann leh Dr. Ward te pawl cih ding ahi hi. . Hi hun
pawl mah a lai, pau leh ngeina khanlawhna a piangsak pen Raja Rammohan Roy hi a, Bengali pau tawh laibu 27 bawl a,
Rabindranath Tagore in Gitanjali kici laibu a gelhna hang tawh Nobel Prize 1913 kumin a ngah semsem ciangin mite in lai lamah
kilawpna hong neih lawh tektek uh hi. Lai siama kigen a hi lo, ahih hanga India lai a khangsakpa khata kigen pen Mahatma Gandhi
a hi hi. Amah in Mikang Kumpi khut sung pana India mite suahtakna ding thu a deihna, a hanciamna tawh lai a gelh, thu a gennate
in India lai khantohna khat a suak hi. Tua hi a, tu hun ciangin India pen leitung bupah lai hatna gam, laibu tam kikhetna gam ahi hi.
Zomite pen India, Burma leh Bangladesh gamteah kikhenthang i hih manin khat leh khat kithuzakna ding, kiphawkna ding,
kikawmna ding baih lo hi. A khua khua, a gam gam cih bangin i kampau nangawn tuam ciat lai hi. Bang hang hiam cih leh tanglaiin
lui leh guam, ken leh mualte in hong hal hi. Kikawmna kiphakna haksa a hih manin a tuaci nuntak i hi hi. Tu hun ciangin lampi hoih
zaw ta hi. Lai theihna leh khuamuhna khang zaw ta hi. Tua a hih manin kikawmna, kithuzakna leh kihotheihna zong hoih zaw pah
Tu a i gen kihotheihna, kikawmna leh thukizakna kici pen Mikang pau tawh communication kici kammal pen i cihnopna hi. Hih thu
tawh kisaiin New World Information and Communication Order (NWICO) kici leh New International Information and Communication
Order (NIICO) kicite pen gam khempeuh ah thu ngaihsun thei kici mi khempeuh in a et uh, a vel uh hi a; deihna, deih lohna leh
India gama kibawl Manorama Year Book kici laibu khat ka lei thei leng hi. Tua sungah leitung mi nam khat a hi zongin, kampau
khat a hi zongin a tampen Sente a kipanin tulza-sawm (million) khat ciang bek a pha minam leh kampau a kikhumna sungah mi
nam 156 a pha hi. Leitung mi nam 156 tak a kitelkhia sungah Zomi peuhmah kidawk kha hiau lo hi. Bang hang hiam cih leh, Zomite
in Zomi ci-in min khat kivawh lo uh a, min tuam tampi taka kikhen a hih manun tulza-sawmnih a pha ding Zomite pen tulza-sawm
khat phain zong kiciamteh lo hi lel hi. Tulai pauin ci le’ng Zomite in communication nei loin amau tumtumin tuni dong mahmah in
zong om uh hi cihna hi. Tua a hih manin Zomite a dingin kikawmna, kihotheihna leh thukizakna vala thupi zaw om lo hi cih ding hi.
Laikhak: Leitung ah lai a kineih main mi khempeuh in kam bek tawh kiho thei hi. Kam tawh kiho theihna ciang pen tangtoi lua hi.
Lai hong om ciangin mite in lai kikhakin thu kiza tuah thei uh hi. Tu hun ciangin Zomite zong khangno khempeuh phial lai pai en
thei, gelh thei i hi phial hi. Ahi zongin lai gelh thadah lua hang a, thu kizak tuah a kulna phawk zo nai kim lo i hih manin i meltheih
galkapte, palikte, sangnaupangte, zato lumte, thongkia te cih bang lai gina takin i kikhak zo kei hi. Nikumin Kawlgam ah ka pano
khat in hong nusia hi cih thu kam dawn ka zak zawh kha khat ciangin zong a sihna hang leh a sihdan leh a sihni theih na’ngin
laikhak khat beek ngah lo ka hih manin dip hum kawmin ka om tawntung hi. 1918 kumin Zomi pawlkhat in kumpi langpangin gal
bawl uh hi cih thu Pau Cin Hau lai tawh kigelin laikhak a ngah tak ciangun Piancit (France) pai Zomi tul khatte pen inn lam ciah ding
lunghimawhin kitok pah ngeingai uh hi cih thu i thei hi. Dahna thu, nuamna thu khat leh khat kiphawksakna in ki-itna, leh kikhualna
lahna hi. Jawaharlal Nehru in a tanu Indira Gandhi a neu laia a laikhak pen tu ciangin sang laisim buin kizang hi. Sawltak Paul in
ama khang laia Khristian pawlpite a laikhakte mah tu dongin pawlpite in gen belin kinei lai hi.
Thukizakna Lai: Japan gal khit cianga Tedim gam leh Zogam sung thu i zak theihna khat pen Tedim pana kikhen Thukituahna lai
hi a, Pawlpi thu i zakna pen Tiddim Baptist Association Lungvakna lai ahi hi. 1961-63 sung Rangoon pan Pa S.B. Khual Za Kham
leh Pa G.H. Gin Do Lian in a khet uh Nipikal sim thukizakna Zomi Tangko kici pen Kawlgam sung bekah hi loin India gam Manipur
leh Lusei gam dongin kihawm ahih manin nasia takin Zomite ki-itna, kiphawkna leh kihotheihna piangsak hi. A tak takin ci le’ng
India gam Zomite in Kawlgam Zomite leh Zogam tangthu a zakna uh leh a theihna uh pen Zo zumte hiam, Pawlpi (ZBC) te hiam
tung pan hi masa loin Rangoon Zo Sangnaupangte’n 1952 kum pan a khet uh Hill Chin Students’ Union Annual Magazine leh Zomi
Zingsol, Zomi Magazine kicite peuh pan hi zaw hi. Tua ahih manin Zogam Zomite thu phawkna ding, theihna dingin Zopau tawh a
kikhen thukizaknate leh laibute lei hahkat ding, sim hahkat ding kisam hi. Thukizakna lai khat beek tan lo, sim loin na om kha
mikmek diai!
Laibu: Sia J. Gin Za Twang in 1960 kuma a bawl Thuhilh Makaite Tangthu kici ka simna panin Tedim gam pawlpi makaite tangthu
leh nuntakna ka thei hi. Carey leh Tuck in 1896 kuma a bawl uh The Chin Hills kici laibu panin tanglai Zomite nuntakna leh Mikang
hong khantoh lai thu pawl khat ka theih lawh hi. A hih hangin Zomi Baptist Convention tangthu gina tak tu dongin kibawl lo a hih
manin Haka, Falam, leh Thlantlang cih bang gama makaite tangthu ka thei kei hi. Tu dongin Zopau tawh Zomi tangthu cih ding a
kician a bawl om lo a hih manin Mikang hong khan zawh tangthu gen loh Kawlgam in suahtakna a ngah zawh cianga Zogam sung
ki-ukna, gam vaihawmna tangthu pen ka thei kei pah hi. Ka cih nopna inah eima gam thu, mi thu tawh kisai nangawn laibu bawl kin
lo i hih manin khat leh khat i kitheih ding zahin i kithei kei pah hi. Khamtung a om Zomite in Kawl zaang Thayetmyo kim, Henzada
kimah Zomi om a hih lam zong i phawk kei hi. Manipur gam Zomite in Tripura, Assam, leh Meghalaya gamah Zomi a om lam i thei
kei hi. Chittagong gam Bawm Zote, Tripura gam Hallamte, Darlongte, Hrangkholte leh Manipur gama Komte, Analte, Maring kicite
pen Zomi a hih lam uh i thei khol kei hi. Kawlte, Kalate leh Mikangte tangthu i theih nop zah mahin Zomi leh Zogam tangthu zong
Tu-a i gensate pen laisim thei leh gelh theite tawh kisai zaw diak hi. Tuin lai thei leh thei ta se kei leh a zat khop uh kikawmna,
kihotheihna pawl khat gen lai ni. Television (TV) in kikawmna dingin a vanglian pen khata kingaihsun a hi hi. India gam bup ah
hong tung khin ta hi. Kawlgam ah bel Rangoon bekah kizang pan hi. TV hangin leitung nuntakna pen hong kilumlet phial dingin a
ummawh pawl om hi. Zomite lakah a nei tam nai lo i hih ciangin kikawmna dingin a thupi nai lo suak hi.
TV mah bangin Video zong a vanglian khat a hi hi. Ahi zongin Zomi lakah a nei zo kitam nai lo a hih manin a kizatna gen ding tam
lo phot hi. Radio pen India leh Kawlgama Zomite a dingin a manpha khat a suak hi. Radio panin la leh thu Zopau in manlangin i za
thei ta hi. Hi zong mite neih zahin mi kim in zang zo nai lo i hih manin leh thugenna hun tam ngah nai lo i hih manin a manphat ding
zahin manpha zo nai lo hi. TV, video leh radio te hangin tu hun ciangin mihau gamte in leitung buppi pen khua no khat, khuata khat
zahin ngaihsun uh hi. India Prime Minister Indira Gandhi a kikaplum laiin mi hau, mi pil leh a nei zote in a ni mahin a thu a zak pah
uh hangin Arunachal Pradesh gam mite pen a sih zawh ni thum khawngin zong si takpi mah hiam cih thu kan dingin khuata panin a
khuapi uh Itanagar ah khe tawh pai tangtang lai uh hi, a kicih bangin Zomite zong i om lai hi.
Tu nai diaka hong kiphawksak thei khat pen kheset a hi hi. Agape-te, Sihna Kigo Zo-te, Lia leh Tang-te, Zoheisa kheset late in
kimeltheihna nasia takin hong piangsak tuam hi. Sangnaupang pawlpite, Biakna pawlpite in lim tak a puah ding, zat dingin a hoih
khat hi. I puah theih lai khat pen limlah (drama) a hi hi. Khawmpite bangah drama leh action la a hoih a om ciangin, a en nuam a
ngai nuam kiphu liang hi napi khawmpi zawh ciangin a dai kik lel hi. Tua bang ding hi loin a nam tuamtuam bawl a, khawmpina
mun bekah hi loin Matupi, Kanpetlet, Mindat cih gama Zomite lak khawngah zong kilakin, action tawh la kisa leh ki-itna, kingaihna,
kimeltheihna piangsak ding hi. Tu-a hong kimeltheisak, hong kimusak thei pen biakna khawmpi, MBC, ZBC leh ECC cih bangte hi
a, hihte lah kum khat khat vei, kum nih hal khat vei cih bang peuh a hi hi. Khawdo pawite, Zo Minam Ni cihte khua khempeuhah
kibawlin, khua sung gam sung khantohna thu kikupna leh kimeltheihna dingin kipuah thei leh hoih ding hi.
Pumpi tawh kimuhna, kihona in ki-itna, kingaihna leh kimeltheihna piangsak hi. Khat vei ka lawmpa khatin Calcutta Bible College a
kah Hmar nungak khat a muh a, a hopih ciangin “Hih nu pau pen Falam gama Khualsim pau kici tawh a kilamdanna om lo hi,” a ci
hi. Hih nungak a muh main Manipur leh Assam a om Hmar kicite leh Falam gama om Khualsimte pen a tuampi ding khat mah a sa
hi. Kawlgam Ambassador lui Dr. Vum Ko Hau, Mizogam Speaker Dr. H. Thansanga leh Manipur gam pana IFS a sem Pu
Thanzauva Pudaite kicite kumpi mina a khualzinna uh gamdang khatah kisutuah kha uh a, Zopau tawh a kihopih theih tek ciangun
lamdang kisa kik bilbel liang hih tuak uh hi ci-in kigen thei hi. Tua bangin i tenna, i omna a kigamlat manin mi tuampipi peuh a
kisasa lai hi hang a, TV khawng ah kimu-in, radio khawng panin i pau kiza le’ng, “Tun sung khat pan piang hi ngei ngei hang e,” cih
ngeungeu bek mah a kul ding hi. “Sanggam melmak” a kici pen kuamah dang hi loin Zomite mah a hi leltak hi hang. Tua ahih
ciangin a beh a phunga i kikhop luai luai sangin Zomi a kici peuhpeuh ka unau, ka sanggam, ka laizomte hi i cih kim theihna dingin
i tangthu kihilh tuahin, i an nek, i tui dawn, i puansilh, i nikten, i ngeinate kitheihpih sawmin, a hi thei thei, zi-le-ta, sung leh pu mahin
kimat sawmin hi le’ng, kigawmna, kipumkhatna, kiphawkna hong khang pan ding a, tua panin i minam leh gam zong hong kip thei
pan dingin upmawhhuai hi. Kikhenna in manthanna hi cih pen kum tua tanta na sin khin zo i hih ciangin kipumkhatna, kilomkhatna,
kihotheihna bek tawh suakta zo ding hi hang cih phawkin i lim i kilamdansak ding hun hong ta hi.
A nap a nit ciangin munteng gamteng singkhuah tung, suangthu tung, khuam tung leh tutphah tung cih bangah siak kawikawi,
tat pahpah cih bangin hih nuam lo hi. A cil pen lam pai lai, mi tawh kiho lai, kikhawm laitak khawngin se ziauziau nuam lo hi. A
khaksawh zong an nek lai, kikhopna sung, sang inn sung, zum sung cih bangah la daldal nuam lo hi. A zun a ek a suah ciangin
zun buk ek buk zuan hi. Numei hiin pasal hileh, lam pai lai peuh, mi muhna peuh ah tha suk pah, pek pah cih bangin hih nuam
lo hi. A zing thawh phet in a mai phiat pah hi. A kam khuah pah hi. A ha nawt siang sinsen hi. Ha kawm a an neng bang peuh,
zanah tepna ha vom neinai peuh tawh lawmte maiah pau ding, nuih ding sitai sa lo hi. A zanah tep hanga mite in mawtaw,
meileng, vaanleng, tembaw a kham lawh khak ding dahhuaisa hi. A um, a bel, a nik, a puan, a inn a lo, a siangtho sak hi.
Vanzat khat peupeuh a senna mun a neisak dimdiam hi. A zinte, a lenglate in a nopsak ding, a lungkim na’ngin a hopih thei hi.
Mi inna a hawh ciangin hitaleh, mi inn a a tun ciangin hitaleh, inntekte lungsim theiin, inntekte mithek a en gige hi.
Naupangte leh amah sang khangno zaw mite nopneh bawlin kam kilawmlo pipi tawh hai hopih zanzan cih bangin hih nuam lo
hi. Amah sanga tek zaw, hamzawte hehpihna nei a, zahtak bawl siam hi. Amah zong ni khat ni ciang amau bangin tek ding,
vuai ding, tha tual ding a hih lam a kiphawk hi. Mizawngte, gentheite, tagahte, mi bang lote a muhkhak ciangin, a tuahkhak
ciangin nuihsan mawk loin hehpihna leh khasiatlawhna tawh a en tawntung hi. A gam a lei khualin, thu manpha, la manpha kan
India leh Kawlgam sung Zomite in zatpia i zat uh Tedim pau pen Pasian in vantung pana hong khiatsuk manna zaha manpha
khatin ka ngaihsun hi. Lusei gam Murlen kici khuaah ka om lai uh ka neu laiin Teizang pauin ka pau hi. Sang ka kah theih ciangin
Lusei lai kisim a hih manin Teizang pau sangin ka siam zaw phial hi. Ko khuaah Japan gal laiin Khristian biakna thu na tung khin a
hih manin biakna inn ah Tedim Lai Siangtho leh Tedim La Bu na kizang hi. Tua a hih manin lai ka sim theih ciangin Tedim pau leh
lai ka kisin tawm hi. Tua hun laiin zong naupangno ka hih hangin “Ei pau ei lai i cih ding pen hih Tedim pau mah hi ding hi,” ci-in ka
Primary School ka zawh ciangin Middle School pen Lusei gam Champhai khuaah kahin hostelah ka om hi. Khatvei ka siate huan
sungah lai sia kipai khat ka vel leh Manipur gama kikhen Thukizakna kici na hi hi. Tua sungah "A Theihtuak Thu Pianzia" kici J.
Gin Za Twang in a gelh, innkuan sung kikep dan ding, zin leh leng hopihzia ding thu na tuang a, sim thei pha lopiin enen velvelin a
lai ka kem hi. Middle School ah kum thum ka kah sungin Lusei pau bek bek tawh nungta ka hih manin ka ute khawng hong pai
ciangin ei pau tawh hopih ding pen zumhuai ka sa phial hi. Middle School ka zawh ciangin Manipur gamah High School kah dingin
Lamka gam Bungmual kici khuaah ka pute bel dingin ka pai hi. Tua lai ka tun ciangin ka Teizang pau leh Lusei pau pen phiat bawl
a, Lamka lama kizang Paite pau pen kisin ding ka ngaihsun hi. Tua hun lai pawl mahin 1952-53 kuma Rangoon Zo Sangnaupang
Pawlpi kumcin Magazine a khet uh ka mu kha zenzen hi. Tua sungah "A Theihtuak Thu Pianzia" kici J. Gin Za Twang laigelh pen
ka muh kik ciangin Thukizakna sungah ka sim pen mah a hih lam ka phawk kik a, lamdang ka sa hi. Tua Magazine pen ka velvel
ciangin Mikanglai, Kawllai leh Zopau tuamtuam Tedim, Haka, Laizo (Falam), Kanpetlet, Mindat cihte tawh a kikhen a hi hi. Hih
Zopaute lak panin Tedim pau bek mah India gam Manipur ah a kithei a, ke’n zong ka sim theih a hih lam ka mu hi. Tua tak ciangin
India leh Kawlgama om Zomite a dingin Tedim pau le’ng kizang thei kawikawi a hih ciangin ci-in Tedim pau mah kisin phat dingin
ka khensat kik hi. Zolai sang a om a hih loh ciangin Tedim pau a zang ka pi tung pan ka sin hong kul hi. Tedim gama pianpih paua
zangte leh Dr. Cope bawlsa Zolai tawh a khang khawmte zahin ka siam zawh loh hangin tuni dongin kei a dingin ka Zolai leh ka
Zopau a suak hi. Tuin tua zawh kum sawm thum a pha phial ding hi ta a, Tedim pau leh lai ka zat pen khatvei beek kisik lo tham
loin ka lung a kip semsem a, Chin State sung Zopau lak panin zong Tedim pau mah a kithei taang pen(common language) hi ci-in
ka ngaihsun hi.
Khangluite genna panin Tedim pau pen Zopau tuamtuam a kigawm a kihel khawm kampau a hi hi. Ni dang laiinah Tedim khua pen
inn zathum pha hi. Tua hun laiin Teizang, Sihzang, Saizang, Simte, Gangte, Zote, Guite, Vangteh, Vaiphei, Thado cihte a ten khop
ciangun a tatdan a paudan uh hong kilawh ciat a, tua panin tu a Tedim pau kici pen hong piangkhia hi ci-in a gen uh hi. Tua hi a,
“kei pau hi,” “ei pau hi” cia a zang thei peuhpeuh a dingin i pau i ham suak pah lel hi.
Mikang kumpi hong khang a, tua tawh kitonin Khristian biakna makaite zong Zogam hong tung uh hi. Tua hun laiin Zomite in lai nei
nai lo uh hi. Zopau tampi om hi cih a theih ciangun koi pen tawh lai bawl le’ng pha pen ding hiam ci-in kumpi lam pan hitaleh,
biakna lam pan hitaleh a vaihawm uh hi. Tua thu tawh kisaiin Kawlgam Lai Siangtho Thuvanpi Rev. W. Sherratt Zogam ah a zin
kawikawi hi. Sherratt in London Lai Siangtho zumah thu a puakna lai July 7, 1913 sungah: Kumpi lam pan leh biakna lam makaite
ngaihsutna panin Tedim gam panin tangkam (lingua franca) piang thei pen leh kilawm hi, ci-in thu puak hi. Tua thu tawh kituak in
Rev. J. H. Cope in a tei, 1915 kuma kikhen Mathai bu pen Chin Hills sung Zopau tawh a kikhen masa pen Lai Siaangtho hi pah hi.
Tua hi a, mipil masa, laithei masa Mikangte in zong Zopau bulpi khata a seh uh Tedim pau pen a manpha diak pau khat a hi hi.
Kampau kicing, thu cing minam cih kitheihna khatin paunak leh kam kopte a hi hi. Khiatna a nei paunak 'Mihing leh pa po'; 'Hawm
siam nungta, ne bum si'; 'Zawng khel bai thu’n zong zang hon ta' cih bangte in i minam nuntakna leh gamtatzia ding hong lak hi.
Khangluite thucin tampi i paunak sungah om hi. Tua bek hi loin pau kicing sak, a ngaihsak a hi kam kop kici annek tuidawn, nikten
puansilh, a tek a khang, thu sia la sia, sumnu sumpa, inn thu gam thu cih bangte pen tu dongin a neu a lianin kizang thei lai hi. I
paunakte, i kam zatte leh kam kopte limtakin kikai khawm leh laibupi khat dim ding hi a, tuate hangin Tedim pau in thu bun diak,
Leitung mihing khempeuh in i deih ciat, leitung mihingte dinga kham leh ngun zaha manpha in bang hiam cih leh la ahi hi.
Khangluite in la i cih thu hi ci-in la thupi a sakna uh na gen thei uh hi. Nopsakna dahna thu a kipan biakna upna thu zong la tawh
kiphuak a, la mah tawh kipulak hi. Tedim pau tawh zawl la, zo la, la tung, la phei ci-in kicing takin om hi. Hih i late sungah Lusei,
Thahdo, Simte, Zote, Gangte, Vaiphei, Hmar, Ralte, Ngawn leh Laizo cih bang dongin i kammal kihel a hih manin manpha lai hi.
Tang laia kipan a khang a khangin la phuak siam a om mah bangin tu dongin zong om hi. Khristian biakna hong tuna kipan Mikang
la (western music) tawh la phuak siam, la sak siam Zomi om a, mun khempeuh ah ngaih theih dingin kheset, radio leh dalpau
I khanglui la pawl khatte pen a bul leh a dawn ah "aw" hiam, "a" hiam tawh kikhup thei zel a, hoih citciat hi:
Tedim pauah dawi thu, gal thu, sa thu, mi hangsan thu, lawm kingai thu cih bang a omna tangthu Penglam, Neino, Lengtonghoih,
Dawikungpu leh Galngam, Liando leh Thangho cih bang zong a kicing takin om hi. Hih bang tangthute leh late in Tedim pau pen a
maitangsak hi.
Tedim pau a lamdanna khat ah lai pau leh kam pau (literary style and colloquial style) om tuam se hi. Lai pau i cih pen khual pau
cih a, kam pau pen tual pau zong cih theih ding hi. Lai pau pen mel kimu lo a thugenna a hih manin upa pau zaw diak a, thupi
genna leh gatang kaihna pau a suak hi. Tual pau pen ahih leh maitang kimu kawma kihopihna hi a, naupang pau zong bang diak
hi. Ahi zongin a zang siam ta dingin a thu zilin zat khop theih kawikawi hi. A pong piin lai pau pen sau a, kihona pau pen kammal
kimelh tam a hih manin tom zaw deuh hamtang hi. Lai pau ah, “Nang koi ah pai ding na hi hiam?” a kici pen kihonaah, “Kaw pai
ding na?” kici ziau thei hi. “Kei in ka hong pai thei kei hi,” cih pen, “Hong pai thei kei ning,” ci le’ng zong kitel veve hi. Hih banga
khual pau leh tual pau cih theih ding Tedim pau sungah a omna thu leitung bup a a pulakkhia Zomi hi loin Mikang mi, kampau pilna
nei, London a om Dr. E. J. A. Henderson, Professor of Phonetics, University of London a hi bilbel hi. Amah in kum 1954 kumin Chin
Hills ah kampau thu kana hong paina panin Colloquial Chin as a Pronominalized Language kici laibu 1957 kumin khen hi. Khaw Lei
Uikai leh Dahpa tangthu tegel panin Tedim kampau leh lai gelhdan a muhna thu laimai 172 dimin a gelh Tiddim Chin kici laibu mah
1965 kumin a khen kik hi. Hih banga khual pau leh tual pau cih banga lai a kigelh theih kawikawi pen Tedim pau a ithuaina, a
Khatvei lai pil mawh lo lawmte khatin, “I Tedim pau ah hi cih kammal tam lua sa ing. A hi lah a hi hi a, a hi lo lah a hi hi” hong ci hi.
Ke’n, “Lawm aw, hi hi. Hi cih kammal pen Tedim pau panin phiat ni ci mawk le’ng Tedim pau in naman lo ding hi. Kei ngaihsutna
panin kam gui cing, kam gual cing peuhmah pen hi cih kammal tawh kihup ngiat tawntung a hih manin hi cih kammal pen tanglai,
zanni, tuni, a tawntung in a kizang tawntung ding, a kiphiat ngei hial lo ding kammal manpha khat hi kha citciat se zen laizang
dihzen hi” ka ci hi. Kam kisawlna, kam kidotna cih bangte lo buang ah thugenna, kam pauna, kihona khempeuh pen hi cih
Lo nonaah keimah hong lumsak a, tui kiangah kei hong paipih hi.
Ama min a than nadingin thuman lampiah kei hong kha hi (Late 23.1-3).
Hih bangin Tedim pau mah bang kammal gualcing, khiatna khat gen zawh cianga kammal a kibang khat tawh a kihial tawntung
kampau dang leitungah a om kha a hi zongin kei bangin a za kha nai lo ka hi ding hi.
Tedim pau a limcitna mahmah khat pe tanglaia i pu i pate in a neih ngei loh, a zat ngei loh uh, tu hun cianga i zat i neih nate, vante
leh thute genna kammal thak phuahna dingin kilem nuam a, a suak thei mahmah hi. Post office, hospital, cycle, aeroplane, train,
army, stamp, envelope leh gramaphone cihte pen laito, zato, siksakol, vanleng, meileng, galkap, lailu, laiip leh dalpau kici ziau a,
kitel pah hi. A pil masa zaw Mikangte, Vaite leh Kawlte cihna pen i zuih loh theih lohna pawlkhat a om ding mah a hih hangin i lai
leh i pau a khantohna dingin kammal thak pen a hun hunin i phuah tawm ding kisam hi. Kampau pawl khatte ah hih a tunga kigen
kammalte pen amau pauin suak thei pha lo a hih manin midangte cihna a zuih uh kul hi.
1975 kumin BSI Translations Centre, Shillong ah Tedim Lai Siangtho teina vai tawh kisai ka om laiin Translations Consultant a hi
Dr. M.P. John, M.A., Ph.D. in Lai Siangtho bu min Genesis, Exodus, Leviticus, Numbers, Deuteronomy, Joshua, Judges, Kings,
Chronicles, Psalms, Proverbs, Ecclesiastes leh Lamentations cihte Piancilna, Paikhiatna, Siampi Laibu, Gamlak Vakna, Thu
Hilhkikna, Thukhente, Kumpite, Khangthute, Late, Paunak, Thuhilhna leh Kah La ci-a kitei a, Tedim kampau mite in telnop a sak
mahmah uh thu a theih ciangin lamdang a sa hi. Bang hang hiam cihleh, hih Lai Siangtho bu minte hih banga kitei thei, a kibulh
ziauziau thei kampau pen leitung ah tam lo hi. Cross pen singlamteh ci ziau a, la khawng ah kisa thei vauvau, i lungsim lah hong
bun veve a hihna thu a theih ciangin Dr. John in lamdang a sa hi.
Tedim pau ah ko leh ei, nang leh no cihte a tuam sinsena i neih pen i pau a kitelna, a sianna khat a hi hi. Mikang pau ah nang leh
no pen you mah hi tuaktuak a, a kitel khial hun tam hi. Ko leh ei zong we bekmah hi thapai a, a kitel lohna mun tam hi. 1973 kum
America ka pai laiin ka zinpa kiangah, “Ko gam pen zawng lua hi” ka cih nopnain “Our country is very poor” ka cih ciangin amau
ngaihsutnaah, “Ei gam pen zawng lua hi,” cihna zong suak thei a, amau USA zong India zah maha a zawng gam ka suaksak khak
America gam, Mikang gam, German gam cih bang panin meltheite tung panin Tedim pau tawh kigelh laikhak ka ngah hun hong om
thei zel hi. Tua mah bangin Rangoon, Mandalay, Delhi, Bombay, Bangalore, Madras, Calcutta cih bang panin zong laikhak ka ngah
thei zel hi. Tua pen kei bek hi loin no zong a ngai ngei ciat dingin kong um hi. Hih bang laikhakte a kipan leitungbup Lai Siangtho
Khen Pawlpite in Tedim pau tawh Lai Siangtho hong khetsakna thute i ngaihsut ciangin Tedim kampau mite in Tedim, Tonzang,
Kawlpi, Tamu, Lamka, Aizawl gam cihte bekah hi loin mun teng gam tengah kumpi nasem, galkap, palik, sangkah, sumbawl,
biakna nasem cih bangin a dim kawikawi i hihna hong phawksak hi. A beisa hun kum sawm lai sangin tu ciangin kizel kawikawi i
hihna keima mit mahmah tawh Kawlgam, Lusei gam, Manipur gam, Assam gamah zong ka mu hi. Mai lam kum sawm hun ciangin
ki hi zaw sem lai ding hi. Kampau kibang, lai kha a zong hi banga in omna in hamphatna, i vangliatna a hi hi.
Leitung mi nam khat pan a mihing tam pena kigen Sente in gam tampiah kikhen a, pau nam tampi mah a pau hangun lai (script)
nam khat tawh lai pau a neih manun a minam uh kilom khat a, a gam uh kip hi ci-in kigen hi. America gama suak Sente khat in Sen
pau leh Sen lai sin dingin Hong Kong ah pai a, Sen pau Sen lai siam hi cihna letmat a bang tungah kisuang ka muh ciangin ka
lungsim hong lawng hi. Kawlgam, Vaigam, Simgam, Zogama om Zomite thu leh la i kizak theihna, khau banga hong khil khawm
Tedim pau leh lai pen Pasian in Zomite a siam dinga hong tawisak ai hi ci a, kuama peuh in i puah, i hah, i zun ciat ding hi ci-in ka
ngaihsun hi.
Zomite in a nopna, a dahna leh a khasiatna thute kam bek tawh gen loin la tawh phuak pah, sa pah uh hi ci-in i thei hi. Tua a hih
manin Zo la, zawl la, la tung, la phei cih bang tampi tak om hi. Tua late in amau hun leh mun tawh kituak in a thupi, a khiatna nei
khat ahi hi. Khanglui laiin sa-mat gal-mat, gawh leh lup cihte ah kidemna a om tei hangin tu laia, B.A., M.A., I.A.S. cihte, mawtaw,
taih inn cihte tawh kidemna na om lo hi. Cidamin zu-leh-sa mehin, sialki leh khuang khat tawh a lam ciangun a tup uh a tung hi a,
Zin lai len kal a cih in dawite khualak vak kal sung a cih nopna bang uh hi a, dawi leh kau pen a kihtak pen uh a hihna kilang hi.
Hi banga dawi ha vang kala a nuntakna panun Pasian vangliatna leh muhna tawmkhat Pau Cin Hau khan 1910 ciangin hong om hi.
Pasian a muhna leh a ngaihsutna thu hi bangin Pau Cin Hau in phuak hi:
Sianmang na gamlei hi e.
Lung ka launa om lo e.
Tu khang leuleu ciangin Lai Siangtho sung thute mahmah siksana Zo aw tawh Pasian thu gilte la a phuak hong om hi. Tuate lak
panin Tedim gamah SDO a sem ngei, Pa L. Gin Za Cin, B.G.M., W.K.H., H.G.P., in a phuah pawl khat ngai dih ni.
Piancil laibu sunga Pasian in lei leh van ni sagih sunga a bawlna thu:
Eden huan laizang ah pilna singkung po hi. Pasian in tua singgah a nek uh leh si ding uh hi ci-in Adam leh Evuah hilh napi-in gulpi
Ka ngaih beng khua hong vak ven, zam luang ging bang,
Noah hun laiin leitung mite tatsia lua hi. Pasian in leitung ah tuicim tungsak a, Pasian a zahtak Noah te innkuan bek tembaw tawh
suakta uh hi.
Tuicim tun zawh ciangin Babel tausang bawl ding hong kipan hi:
Sianmang sin thu’n ham tong kaih, hong pian dang ven,
Izipt gam pan Khanan gam zuan Israel suante hong pai ciangin Moses in Sinai mual tungah Pasian thukham nam sawm ngah hi.
Khua mual gelh sing lum suang man tung khai lo aw.
Sinthu’n sut sum khau bang peh, khuam sing bang gelh,
Mi kim in i sim nop, hong lung muangsak Lai Siangtho in Late sawmnih-leh-thum a hi hi:
Lamka lam mite in Lamka sunga Zomite i thei hi. Tedim lam mite in amau gam sung Zomite tangthu mah thei hi. I tenna gam pua
lama om Zomite tangthu zong theih dinga kisam khat hi. Chin State in a huam khak loh Kawl zaang sunga teng Zomi nam mah a hi
Khumi te leh Asho te laka Pasian thu tum na thu tawmkhat gen ni.
1834 kum pek laiin Tavoy ah Zo numei khatin tuiphumna ngah ngei hi ci-in Rev. Francis Mason in a gen ngei a, ahih hangin tua nu
1845 kum ciangin Rev. Burpe leh a zi Arakan gamah Lungdamna Thu puak dingin America pan hong pai uh a, Zomite lakah
1847 kumin Akyab gamah Khumi te nga in tuiphumna ngah ngei uh a, Zomite Khristian suak masa pente ci-in kiciamteh hi. 1948
kumin Rev. Lyman Stilson in Pwo Karente laimal tawh Khumi pauin lai bawl a, Muolmein ah kikhensak hi. Tua zawh ciangin Rev.
Knapp te nupa leh Rev. Campbell te nupa in Khumi te lakah Lungdamna Thu hong sem uh hi. Mi 24 kituiphum a, sang inn zong
phuan uh hi. Amau cidam lohna hangin ciah uh hi. Tua zawh ciangin nasem om nawn loin sawtpi tak kihal hi.
ABM panin nasem a om theih pak loh ciangin Mikang gam pana nasep ding thukim uh a, Bible Churchmen’s Missionary Society te
in hong sem uh hi. Mikang laimal zangin Lai Siangtho tei ding kipan hi.
1856 kumin Prome gamah Asho mite sawmkhat Khristian hong suak uh hi ci-in thu kiza hi. Asho mite in Karen sang ah kahin,
amau khua lam a ciah ciangun Asho mite lakah teci pang uh hi.
1856 kumin Burma Baptist Convention kici kiphuan hi. Tua laiin Pwo Karente Mahn Company kici khat Prome gam Asho mite lakah
nasem dingin kikoih hi. Rev. E.O. Stevens in Asho lai pen puahphain Kawllai leh Sgaw Karen te laibu panin la pawlkhat leh Johan
1871 in Zomi Khristian khat Shwe Daung kici leh Kawlte khat Maung Htike kici in Mindon gamah thu hilhin vak uh hi. Kawlte leh
Zote in mun khempeuhah a thu uh na ngai uh hi. Shwe Daung pen Asho mite lakah Pasian na a sem Samo Gyi Zo’ pa a hi hi.
1886 ciangin ABM te in Asho mite lakah Missionary dingin Rev. Arthur E. Carson hong koih uh hi. Bassein ah sangsia a sem
Laura Hardin tawh kiteng uh a, a nupa un Henzada gam lamah na sem uh a, Asho mite sawmlehthum tui phum uh hi. Rev. Carson
te nupa in Zogam Haka khua ah missionary dinga hong pai maun Thayetmyo gamah kum giat sung sem uh hi. Asho pau kisin uh
a, biakinn leh sang inn a phuan kawikawi uh hi. 1892 kumin Asho labu ABM press ah kikhen hi. Hi late kipuah phain Dr. Condict,
Samo Hla U leh midangte hanciamna tawh Thuciam Thak bu zong kikhen hi.
Asho Zote lak panin makai tampi tak piang hi. Samo Kha kici khat Sandoway leh Rangoon ah sangsiapi a sem ngei khat pen 1952-
53 kuma Burma Baptist Convention President a hi hi. 1961-62 kuma BBC President mah a sem Samo Pu Lay zong Asho Zomi
mah a hi hi. 1963 kuma Kengtung Christian Hospital siavuanpi Dr. Aung Thaik zong Asho mi mah a hi hi.
1963 kumin Asho Zomite lakah Lungdamna Thu a tun zawh kum sawmsagih-leh-nga a cinna pawi nasiatakin Thayetmyo ah kibawl
hi. Tu dongin Asho Chin Baptist Conference kicite pen BBC sungah pawlpi muanhuai khat a hi hi.
Hi a tunga tangthute i et ciangin Chin Hills, Lushai Hills leh Manipur gam Zomite lakah Lungdamna Thu a tun ma thamin Kawl
zaang sung Zomite lakah na tung khin zo hi ci-in kithei hi. Biakna lam i sepnaah Zomite khat leh khatin thu kiza in, kiphawkin, na i
Hih la pen tu laiin Lamka khua ah naupang pai thei cil pan kipan nungak tangval nupi papi dongin i omna khempeuhah, biakinn
sung biakinn pua, mo pawi cih bang dongin kisa nuam ciat hi. 1970 kum pawla kipanin Tedim gam leh Lamka gamah Kha Siangtho
nasepna hong tung a, pawlpi sungah khanlawhna hong tung hi. Tua hangin thuhilha vak pawl, la sa a vak pawl, a sak a khangah
hong kipelh nainai a, tua tawh kitonin la thak i gamah tampi tak hong ging khia hi. Hi banga biakna khanlawhna hong tun hun mah
tawh kitonin gam leh nam itna, Zogam leh Zomi nam hihna kiphawkna khanlawhnapi khat mah hong tung a hih manin gam leh lei
itna la thak tam khop mah hong kisain, kam tawh, kheset tawh, a ciang a ciangah, a mual a guamah i gam lum henhan hi. Lamka,
Aizawl, Guwahati, Shillong khuapite bek tham loin India khuapi gol a hi Calcutta, Bombay leh Delhi cih bang dongin hih Pasian la
leh gam itna la thakte Zomi uliante inn khempeuhah ging ngeingai hi cih keima pumpi mahmah tawh zong ka mu kawikawi hi.
La i cih zong thu mah bangin a phuakte leh asasate in i deihna lai, ngaih i sakna lai kibang kim khol lo hileh kilawm sa’ng. A thu
hanga deih i hi hiam, a sate siam mana deih i hiam, la kam hoihnono a om mana deih i hi hiam cih ka ngaihsut ciangin ka khentat
zo pha kei hi. Hi late hoih na sakna hang bang teng hi takpi mah hiam ngaihsun pak dih ve leh.
N. K. Vung in a phuah, Lam Cin in a sak Gupna Ni, Gupna Ni cih pen ka zak tunga kipan ka deih pah hi. Hih la sungah khanglui la
kamte om het lo a, i tual pau ngeina tawh kiphuak hi cih ding hi. Ahi zongin a sakkik ah Mual hong liam san kha deh a kicih se mah
bangin a nambat tawp simin Topa hong pai pak kha leh Jesuh hong pai pak kha leh cih thumvei tak hong om tuan ciangin ka sin lai
ling bang hong vut peuh hi leh kilawm hi. I kampau "kha deh", "kha leh" cihte tanga kipan i zat tawntung a hih hangin la sungah a
om masakna khat kei a dingin hong suak a, tua pakta hi pong leng kilawm phial hi.
Sul hong hei aw cih Tuamung phuah zong a thu zong ngaih, la kam lah a om hi tei ven, ahi zongin "Kholhkhop lai ni nuam hong bei
veh", "Sul hong hei kik vaw" a cih teng leh “Na lua e sinlaiah aw, na lua e,” a cih ciangin ke’n zong na sa lua pah khong hi veng aw.
Tua mah bangin "It huai ei lawm" cih Zam Cin Khual phuah, Liansen sak zong a sanu a siam bek hi loin a sakkik ah “Zatam mual
liam ta en vaw, lawm va khahkhia ni, Amau hinna ithuai ei, lawm" cih zong "vaw" leh "ei lawm" a cih citciat in lungsim lawng pha
diak se hi.
"Tui valui leng" la Dorkas Team-te sak semsem, la paute in ngaihsak tuam a hih sam hangin "Ka nunna’n Topa ngaiin ka tau den
e" cih thum vei sinsen hong cih keei mawk ciangin i lung hong zuangsakin, i zaitha hong nemsak a, tau ngeungeu ding longal i
lungsim ah bangmah dang om thei nawn lo hi. Tuamung phuah mah, Liansen sak "Sian Vontawi" sem "…thasial ke’n hun hoih lai"
cih thum vei tanghial a cih tuan kikkik zong a hoihna khat hi sa ing. Ahih hangin Tuailai a cih pen Tedim kam a man zo lo tawh
kibang sa ing. “Khangno lai ni ngai zen si’ng” cih bangin ci leh zong ngaih veve leh kilawm. Bangbang hi ta se leh "thasial ke’n" a
I kiho ciangin, "ci in teh", "ci nuteh,” cih bang i zat den phial hangin Pasian la sungah na zang ngei pha lo i hih maninn "Lusu ke’n
maw" cih Kap Mang phuah Cingsan in a sak ngeungeu pen “Upmawh loh lai hong pai kha leh, Lusu ke’n maw, zekai niteh” a cih
"niteh" penin kideihsakna kam hisak pha se sa ing. Hih la ah Kap Mang in, "Khangnote aw, hong tho ta un” a cih ciangin khangno
La kam kihel pha lo lah hoih veve khat pen Tuamung phuah, Cingsan mah in a sak "Sodom leh Gomorrah" zong hi. I lawmte
midangte ginat lohna simmawh bek zong mawhna hi a, mawhna thaman in sihna hi, cih thu i zak ciangin mi gensiat pahpah
khawng a kidophuaina hong phawksak hi. Hih la sunga ke’n ka na pahtak gige khat pen, “Tuniin midangte khialna mukpiksan ke’n”
a cih a hi hi. I naupan laia kipanin i nute in mi dangte simmawh loh ding, mitphen loh ding, nehpik loh ding, mukpik loh ding hong
cih uh i zakzak a hih hangin lai sung leh la sungah hong tuanna pen hi la hi pan hi ci-in ngaihsun ing.
Lai gina tak gelh dingin lim tak a kigin kul a, ei sunga thu thei zawte etsak a, kikup a kul mah bangin khatveivei pen i gam sunga la
phuak mite in zong la a hoihna, a hoihlohnate kikum zelzel le uh phatuam khain um ing. Tua mah bangin ei a phuak thei lo, a sak
zong a sa thei lo, la lah a deih mahmah veve pawlte in i la phuak siamte pahtawina ding zong vaihawmhuai sa lo i hi hiam? Zomi
Zogam pahtawina ni cih Pauno phuah dawng thumna tawpnaah "I gam leh minam tawisang ve ni" a cih bang hoih sain mun teng
gam tengah i sak tek hi na sam ven, tawisang cihna san pen la hi leh, kam zat ngeina sungah hi leh i cih ngei mah hiam cih kei
bang a tel zo nai lo hi’ng. Luseite’n a hihleh "Chawi sang" ci thei zel veen.
I la patna mah tawh hial bawl kik le’ng lain hi leh, thuin hi leh a beisa hunin i kihanthotnaah Pasian in nang hong it, hong deih cih
thu i na gengen ngei, i na cici ngei kha a hi zongin "Nang tektek hong deih" ci-in a "tektek" kammal kizang ngei nai lo a hih manin
hih la sungah a phuakpa in hi kammal na zang kha tektek a, nang leh kei in lah Zogam mialpi tangsak dingin Jesuh in eigel tektek
mah hong deih tektek a, tua hanga ngaih sa tuam tektek hi hang. Pasian hong piaksa i kammal hoih nonote mangsak lo a zang thei
kim dingin i la phuak siamte leh sa siamte Topa in thupha hong piaksak leh ci zen si hang.
Mi khat in Khristian a hih a, Jesuh Khrih mi a hihna a kitheih ciangin Pasian tawh kipawlin neihsa kempa, neihsa kemnu a hihna a
kiphawk pah ding kisam hi. Jesuh sungah a om mi khat in Jesu neihsa a kempa a hih lam a kiphawk kei leh Khristian cingtak suak
ngei lo ding hi. A kiphawk ding bek hi loin a thuman, a citak mi a hih ding hi zaw lai hi.
Hih a thupi mahmah neihsa kep thu pen pawlpi sung leh labu sung khawng ah neihsa kepna kammal i muh hangin, i zat hangin i
Lai Siangtho sung ah tua kammal lian na kizang lo hi. Nasepna, nasemte ci-in kikoih zaw hi. Lk. 12.42; 16.2; Tita 1.7; 1 Kor. 4.1
sungah i et ciangin Pasian nakemte cih sangin Pasian nasemte ci-in kilim gen zaw hi. Ahi zongin a cih nopna taktak pen kibang
veve hi. Pasian na lim taka a kem ding, a cing dingte i hi hi.
Pasian hong piaksa neih leh lam, sum leh pai kemte, a zekte i hi hi. Amah Pasian biakna ding, leh gam zaina dinga piakna ding
teah i thuman ding i cihtak ding kisam hi. Sawmah khat i piak zawh cianga ei khut sunga om lai seh kuate zong a zatna ding, a
zekna ding kilawm leh kituak bekah i zat ding hi lai hi. Pasian in eima kisapnaah zat dinga hong piak a hih mah bangin a kisam leh
a kul takpite bekah zat ding hi a, deih peuh leina ding, duh peuh nek na’ng leh dawn na’ng a hong piak hi lo hi. Mt. 25.21 sungah
neihsa tawmno khat pen hoih tak leh cihtakna tawh a zek siampa pen a tampi tak kizeksak ding hi, cihna thu Topa Jesuh in
gentehna thu gen hi. Tua mah bangin thu neu cikah thumanna leh cihtakna tawh a vaihawm siampa pen khua sawm tungah
kivaihawm sak ding hi ci-in Jesuh mahin a genna i thei hi. Pasian in thupha tawmno khat hong piakte zang thei lo, kem thei lo, zek
siam lo pah malam i hih manin thupha tampi hong pia ngam lo a, hih zahta a zawng khat i hi kha kei tam ci-a kingaihsut phat tuak
mahmah a hi hi.
Leitung mi khempeuh, mi nam khempeuh in Pasian tung pan thupha a kikim ciat, a kibang ciat i ngah kim khat pen hun a hi hi.
Mikangte, Kalate, Kawlte, Zote in i ngah ni khat pen kikim ciat a, i nai khat hun sung zong kibang ciat hi. Cihtakna leh pilna lungsim
tawh a zang thei mi nam khat in lai pilna leh neihsa sum leh pai, inn leh lo, hoihnono ngahna dingin a nuntakna hun, a khang hun a
zat theih lai takin mi nam pil nai lote pawl in an kham khop ngah zo lo, puan silh ding nei zo lo, tenna ding inn nei zo lo zahin i niam
hi. Leitung nuntak hun tom a, ut khempeuh sepna ding, mun khempeuhah paina dingin kicing lo a hih manin hun manphatna phawk
a cil zat theihna ding lungpilna a neihna ding Late laigelhpa in Pasian tungah huhna ngen liang hi (Late 90.12). Sawltak Pawl in,
“Hun hoih na ngah khempeuh uh val khongsak kei un”(Kol. 4.5) a cih ngeungeuna tawh kituakin Zomite in i khang khat hun zekna
Topa in a manpha mahmah hong kepsak khat pen gam leh lei a hi hi. Hih thu Zomi Khristiante in phawk kha ngei lo hi hang. Topa
Pasian in mipa lain Eden huan a kho ding, a kem dingin a koih hi cih thu Pian. 2.15 sungah i mu hi. Leitung leh a tunga omte, a
tunga tengte Topa neihsa, Topa a vive a hi hi cih thu Late 24.1 ah i thei hi. Mawhna khialna, siatna pana hotkhiat a kisam pen
mihingte bek hi loin, mihingte in a omna a tenna leitung leh a sunga om nate khempeuh zong kizang khial khin, kisusia kha khin a
hih manin, tuate khempeuh bawl phat ding, puah phat ding kisam khin hi. A tomin ci le’ng Pasian in a bawlsa mihingte leh na
dangte khempeuh zong a bawl cil a a deihna, a ngimna banga a kizat theih kim kikna ding thu Lai Siangtho in hong lak nuam a,
Topa Jesuh in hong phawksak nuam hi. Pasian leh mihing leh nate khempeuh a kituak, a kilawmna ding thu pen Lungdamna Thu
in a deihna a hi hi. Suangthu thum tawh a kibangin kha thu, mihing thu leh leitung thu a kilem tuah kim ding pen Pasian deihna hi(a
triple harmony - Harmony between the divine, humanity and the world).
Adam in Eden huan kem zo lo a, nek loh ding sing gah a nek khak ciangin huan puaah kihawlkhia hi. Ahi zongin Khrih sungah
Adam in mi thak hong suah kik ciangin a tavuan ngeina Eden huan kem ding za a ngah kik a hi hi. Pasian in amah a um, a muang
Khristiante tungah gam leh lei, khua leh tui kep ding, puah ding, hut ding hamphatna hong pia hi. Tua banga i kep ding gam Pasian
in Zomite zong hong pia hi. Leitung mihing khat i hihna tawh, Khristian khat i hihna tawh, pawlpi mi khat i hihna tawh nautang khat i
hi a, sia leh makai khat i hi zongin hih Pasian hong seh gam leh lei kepna tavuan tawh a kipeng thei ding i hi kei hi. Zomi khat hi
napia Zomi leh Zogam siatna leh phatna pen ei tawh a kisai kha het lo-a a ngaihsun ngei tawntung mi khat i hih khak leh Topa in
Kain tungah, “Na sanggampa Abel koi ah om a hi hiam?” a cih laia, “Ka thei kei hi; ka sanggam a kempa ka hi hiam?” a cih mah
bangin, “Ka sanggam (Zogam) a kempa hi zenzen ka hi hiam?” ci a mi poi om khate khempeuh in tu kum thaka kipanin i mawhna, i
khialhna pulakin Pasian tungah hehpihna ngen ni. Topa in a hehpihna tawh thupha hong piak neihsa, hun leh gamte thumanna leh
cihtakna tawh kem thei dingin Topa mah in Zomi Khristiante khempeuh thupha hong pia ta hen.
29. A Mawknapi I Hi Hi
(Lungdamna Aw, Vol. XII, No.1 Jan. 1988, laimai 20 pan kiteikhia)
Nei kisa lam kisain taih innpi leh mawtawpi tawh i kitun luapluap hangin,
Thei kisa, siam kisain B.A., M.A. laipi i ngah deda hangin,
Pasian thu phawk kisain pulpit tung pan i kiko lualua hangin,
A khangto gam a khangto minam i cihte pen a pil, a khua phawk, a thu mu, a thu khual, mai lam hun ding a gel khol thei gamte leh
minamte a hi uh hi. A mi lip, a mi buppi pen tua bangin thakhat thuin pilna leh siamna pen a ngah ton diam cih bang hi tuan loin,
amau minam sung pana a madawk diak, a theizaw leh a cimzawte thu umin muang uh a, kithumanna leh kithutuahna hangin a pil
gam leh a khangto minam cihna a ngah uh hi. Leitung khuavak a hi Jesuh hong suah zawh kum tulnih tanghial ciangin Zomite zong
a pil, a siam, a khangto gam leh minam i suah ding Pasian min tawh ka um hi.
Nomenclature: Kum tulnih ciangin minam kician hihna ahi minam min kician i nei ta ding hi. Tu ciangciang Mikangte, Kawlte,
Kalate leh minam dangte hong cihna, hong sapna, hong lawhna leh hong ciaptehna uh ahi Chin leh Kuki kici minam minte tawh i
kinamtak lai uh hi. Tu nai diakin Zomi kici minam i hihna i kiphawk pan hi. Tua pen tu nai diaka kipan Zomi kici min a kiphuak tawm
pan phing hi loin tanga i pu i pate kilawhna leh kicihna min leh kammal a phawk kik pan phing i hi zaw hi. Kum tulnih ciangin mite
hong phuah tawmsak leh hong guat tawm uh minte sangin i pu i pate lamsa minam min a hi Zomi kici mah suakta takin, lungkim
Common Language and Literature: Kum tulnih ciangin lai leh pau kician i nei ta ding hi. Tu hun laitak a Manipur gam sungah
lai (literature) ci-a i gen theih zel pen kampau (language) hi zaw hi ci le’ng kikhial lo ding hi. Paite, Simte, Gangte, Zote, Vaiphei cih
bangin lai leh pau i nei tuam ciat uh hi. A hi zongin hih kampau a zang mite leh hih kampaute tawh a gelh mite pen a nen a si
donga i kisim ciangin zong a tam pawlte zong tul sawmnih, tul sawmthum cih kim khawng peuh i pha lel hi. Lai leh pau a khangsak
zo ding, a puah zo ding zah minam i hi kei hi. Tua pen ei minam i hihna hang hi loin leitung gam dang teah zong tua zah khawng a
pha minam leh kampaute pen lai leh pau tawh kisaia thupi zo khat beek i thei kei hi. Tua hi a, Paite, Simte, Gangte, Zote, Thahdo,
Vaiphei, Tedim leh a kinaihuai minam leh kampaute kihothei a, kigawm khawm a, pau khat, lai khat i zat nop, i zat theih ciang bekin
lai leh pau kician nei minam i suak zo pan ding hi.
Common Customary Law and Practice: Kum tulnih ciangin ngeina, tatdan kician i nei ta ding hi. Khua khat sunga kizang ngeina,
beh khat sung leltaka kizui tatdan, zi leh ta thu, innluah gamluah thu, puansilh nikten leh minam pawi tuamtuamte dong takin deih
nawn loin Zomi nam hi’ng a kici khempeuh in ngeina khat i zat nop hun hong tung pah ding a, kituam bawl leh kikhenna pen i
minam a dingin zumhuai bek tham loin suphuai a hih lam kiphawk ciat ta ding hi.
Kum tulnih ciangin Pasian deihna, Lai Siangtho deihna in ki-itna, kihotheihna, kipawltheihna leh kilomkhatna hi a, tua pen kikhenna
leh kilangneihna sangin Pasian gam nasepna sungah metna zong hi zaw hi cih kiphawk ta ding hi. Pawl(denomination) thu zuihna
leh deihna sangin Khrih thu zuihna leh bulphuhna hong gualzo ta ding a hih manin Khrih thu zui Zomite khempeuh in pumkhat
Lai theihna, sum leh pai neihna bek tawh minam lian zo lo a, gam zong khangto zo lo hi. Pasian kihtakna, zahtakna tawh kiton
pilna, siamna, neihna, leh ki-itna bek tawh a kip a kho, a manpha gam leh minam khantohna piang zo bek hi. 1984 kuma Mikang
gamah sang ka va kahna panin leitung mipil, misiam gama a kingaihsun, Zomite in kumpi nangawn a i neih ngei Mikang (English)
minamte in hih zahta min leh vangliatna hong ngahna uh a hang khat pen a minam itna uh hanga a kithutuahna uh leh a
kithumanna hang uh hi ci-in keima mittang mahmah tawh ka mu hi. Tua in bang hiam cih leh, Mikang mite in a kumpite (royal
family) uh itin, zahtakin, pahtawiin a thu mang hi. A vaihawm a kumpite uh kisiain kip kei leh kumpite innkuan bek a kisia ding hi loin
a gam buppi uh, a minam buppi uh kisia ding, kip lo ding a hih lam a tel uh hi. A kumpite innkuan pen a pil pen, a siampen leh a
hau pen hi lo uh a, ahih hangin Mikang gam bup vaihawm innkuan a hihna hang uh tawh a thu uh mangin, pahtawiin, vangliansak
uh hi ci-in ka mu hi. Khanglui Zomite in, “Miksi zong kim citciat lubawk kiguan,” “Simbeng zong kim citciat tangzang kineih,” a cih
pen uh Mikangte in khahsuah loin bullet a hih manin a pil minam, a siam minam leh a khangto minam suak uh hi ci-in ka mu hi. Hih
Zomite paunak a len Mikangte in zong hih zahin vanglian thei a hihleh hih paunak a nei Zomite in zong hih thute i let kip lai tengin
Tua ahih manin India gam sunga om Zomite in zong Pasian thu bulphuhin kipumkhatna, kilomkhatna leh kithumanna letpiin nei
le’ng a sawt nawn lo kum tulnih ciangin a dik, a man, a migi, a vanglian minam hi dingin Vanglian Topa Pasian in hong bawl thei
ding hi ci-in ka um hi. Topa Pasian vangliatna ding mahin Topa Pasian in Zomite hong vangliansak ta hen.
India gam Tedim mite in lai, pau leh minam min tawh kisaiin Kawlgam Tedim mite tawh a kibatna ding, a kikhatna ding a thupi
ngaihsut ngitnget uh a hi hi. Tua a hih manin CBA a kiphuat tunga kipanin Lai Siangtho leh Labu pen Tedim kam mah a kizang pah
a hi hi. Lai Siangtho Sai Pawlte vaihawmna tawh Tedim Lai Siangtho Indiaah kingah pah hi. 1977 kumin Lai Siangtho buppi bu
3500 kikhen a, 1983 kumin bu 10,000 kikhen hi. Lai Siangtho khetna tawh kisaiin India leh Kawlgam Lai Siangtho saite bek hi loin
leitung bup Lai Siangtho nasem kipawlna United Bible Societies in tavuan hong laksak tawntung uh hi. Labu tawh kisai zong
Kawlgam lam pan a kicin zawh loh ciangin CBCNEI te vaihawm siamna tawh CLC in 1969 kumin India gamah Tedim labu hong
khetsak uh hi. 1974 kumin solfa labu 4,000; 1979 kumin 8000; 1984 kumin 10,000; 1986 kumin 2,000 kikhen kik a, tuin kisam kik
leuleu hi.
Bang hanga India leh Kawlgamah lai khat, pau khat kideih sese hiam cih leh: biakna tawh kisai lailam nasepnaah a kihat zawkna
ding; pilna siamna tawh kisai laibu leh thukizakna khat peuhpeuh noptaka a kizat theih, a kizuak theih kawikawi na ding leh minam
khat si khat sa khat i hihna a kip den nading deihna hi ci-in a tomin kigen thei hi.
Tua bang ngaihsutna leh hanciamna pen a sia, a khial hi lo hi cih pen i biakna makai misonarite ngimna tawh kituak hi cih i phawk
ciangin kitel semsem hi. Tu huna Mizogam, Manipur, Nagaland, Arunachal Pradesh, Meghalaya state te Assam gam mah a hih lai
pek uh 1893 January 20 niin Garo khuapi Tura ah American Baptist Missionary Union in Triennial Conference thum veina a neih
Hih khawmpi ngaihsutna panin Assam gama amau kam tawh lai tuam a nei lo mualtung mite aa dingin Mikang (Roman) laimal hoih
pen hi.
Assam leh Burma a om misonarite in Upper Assam leh Burma kikala mualtung gamte ah nasep kipan tuaktuak ta uh a, a
sawt loin a lang tuaka sem i misonarite pen a kikawm tuah loh uh hong kiphamawh ding hi. Tua a hih manin hih gama teng
mite in laimal (alphabet) nam khat a zat khawm ding uh kisam hi.
Tua a hih ciangin hih Khawmpi lai-atpa in Burma gam Kachin leh Chin (Zomi) gama misonarite tungah hih i ngaihsutnate a
Hih bang ngaihsutna manpha i gama hong sem misonarite in hong nusiatte uh, biakna leh minam tawh kisaia i sia masa, makai
masate in a phawk zo lo uh a hi phial zongin tu hun khangthak thu lungngai thei tadingin lim ngaihsuthuai hi. “Amau laigelhdan,
kampau dan tua ci lua, “Kawl kam tam lua, Kalakam tam lua, Meiteikam tam lua, tua lai mal tuaci gin thei kei, “dik kei,” i cihcih theih
pen eimau lungsim a tuacih luat man hizaw hi. Khangluite in Nungak i ngaih vanglak ciangin a aktuam sia nangawn uh ngaihhuai
kisa zungzung hi” ana cih theih zel mah bangun, misonari lungsim tawh Zomi innkuan ki-it le’ng, tua kikona, i kigensiatna leh i
kiphunsanna a hi i lai, i pau leh i ngeinate pen deihhuai, ngaihhuai, ithuai kisa zungzung ding a, a man lo, a dik lo kha na om tak leh
zong a puah phat ding pen kuamah i kithasial nawn het kei pah ding hi.
Mikang laigelh siam minthang Sir Walter Scott a sih ding kuanin a makpa a hi Lockhart sam a, “Lai khat hong sim dih in,” ci hi.
Walter Scott in a bawl laibu tampi tak om a, laibu sal sungah laibu nam tuamtuam mah a dim tek om venvan a hih manin Lockhart
in, “Bang bu pen hong sim ding ka hi hiam?” cia a dot kik ciangin Walter Scott in, “Tua pen kei nong dot kul ding hiam?” Laibu kici
khat bek om hi lo a hi hiam?” ci hi, kici hi. Tua laibu a cih pen Lai Siangtho bu a hi hi. I nopsak laitak leh i dah pen laitaka sim ding a
Leitung mipil leh mi siamte in Pasian kam Pasian thu a ngahna uh Lai Siangtho tawh kisai teci panna gen ding tam cihtak tam hi.
Khat gen kik lai ni. Tickichi Ishu kici min nei na za ngei hiam? Amah pen Japan mi hi a, mi gilo pena kigen, tualthatpa khat a hi hi.
Pasal bek tham loin numei leh naungek dong dawm lo hi. A sawtna ciangin palikte in man zo uh a, thong ah kiain thah dingin om hi.
Tua lai takin Canadian nupi nih thong ah va hawh uh a, Ishu a va hopih uh hangin amah in na thudon beek lo hi. Gamsa bangin a
muk piksan lel hi. Hih nupi gel in a cih na’ng uh thei loin Lai Siangtho bu khat nutsiatin a ciahsan uh hi. Bang thu hiam ci-in Ishu in a
sim ciangin khawl thei nawn lo hi. Singlamteh thu a tun dong sim hi. Jesuh in, “Pa aw, amau mawhna na maisak in, amau in a
gamtatna uh a thei lo uh a hi hi a cihna thu ka sim khak ciangin ka sim thei nawn kei hi. Ka lungtang sung siktukilh letmat li tawh
hong kikilh bangin na ka sa hi” ci hi. Tua pen Khrih hong itna ci ding ka hi hiam, bang min vawh ding ka hi hiam ka thei kei hi, ka
lungsim kikhel lian hi, ci hi. A lungsim khauh, tualthat migilopa Ishu in khailup dinga a paipih laitakun, lungmuang tak, maitai takin a
pai hi. Hih bangin Pasian kam pana pusuak thu bu, Lai Siangtho in Kha Siangtho nasepna tawh mite lungsim a kikhelsak thei hi.
Sanggam aw, Lai Siangtho na sim ngei hiam? Lai Siangtho panin na lungsim kikhelna na ngah hiam? Thungetna tawh Lai
Tu lai takin Lai Siangtho bup kam 286, Thuciam Thak kam 596, Lai Siangtho bunono kam 928 tawh kitei a, a kigawsmin kam 1808
Lai Siangtho pen a cilin tu a laibu i tawi theih bangin a om pah hi lo a, savun tung peuh, nahteh tung peuha kigelh pana a
kikaikhawm, a kizomtuah a hi hi. A bu lima hong om masakna Latin kam tawh kibawl pen Vulgate kici a, Greek kam tawh a kibawl
masakna pen Septuagint kici hi. Hite pen tanglai a kibawl laibu a hi hi. Hih laibute panin damdamin Mikang kam tawh hong kibawl
hi.
1611 Authorised Version: Mikang Kumpi King James I vaihawm laiin ama thuneihna tawh Mikanggam sunga zat ciat dinga kibawl
a hih manin Authorised Version kici a, America gamah King James Version kici deuh se hi.
1881 Revised Version: Mikang pau mite in kum zathum phial Authorised Version a zat zawh ciangun tua bu pen mah kipuah pha
1901 American Standard Version: Hih a tunga Mikangte in Revised Version a bawl pen mah uh siksanin America te in puahpha
1952 Revised Standard Version: America te bawl Lai Siangtho pen Mikangte in puahpha kik uh a, tu laitaka RSV kici pen hong
suak hi. Lai Siangtho sang inn ah a kilim zat khat a hi hi.
1965 Jerusalem Bible: Hih pen Roman Catholic te tei a hi hi. French kam tawh a kitei masa pan Mikang kam tawh a kitei sawn hi.
Palestine gam mahmahah paiin a mun a gam, a mite ngeinate en kawma kibawl a hih manin a hoih khata kingaihsun a hi hi.
1970 New English Bible: Mikang gam Protestant Pawlpi tuamtuamte kigawm in a tei uh hi a, 1961 kumin Thuciam Thak teng kizo
1976 Good News Bible: Today’s English Version zong a kici thei hih Lai Siangtho pen Mikang kam a tel nop, a kizangtang pha
diak kammal tawh kitei hi a, leitung Lai Siangtho Khen Pawl in khen pahin tu hun ciangin a kilim zat mahmah khat a hi hi.
Hih a tunga kigente pen Pawlpi leh Lai Siangtho Khen Pawlpite tei leh bawl hi diak hi. Hihte banah Lai Siangtho siam mi pum khat
in a tei uh zong om hi. Moffatt Bible kici 1935 in kikhen hi. J. B. Philips in a tei New Testament in Modern English kici 1958 kumin
kikhen hi. Dr. K. N. Taylor in a tei Living Bible kici a hi zong, New International version kici a hi zong Mikang kam tawh kibawl
Topa Jesuh in, “Pa in kei a hong sawl bangin note zong ka hong sawl hi,” ci-in nungzuite a vaikhak hi. Pasian in a sawl bangin
Lungdamna Thu genkhia hi. Thu hilh a, a pumpi tawh semin mi zawngte, daipamte, leh mittawte leh khelbaite huhin, dawite
hawlkhia hi. Hih Jesuh nasepna pen Grik kam tawh a kigen ciangin kam thum kisuah a, kerygma, didache leh diaconia ci-in kigen
hi. Tu hun Khristiante in zong hih Jesuh a kisawlna mah bangin a kicing taka gen ding, hilh dingin hong kisawl hi. A hi zongin mi
tampite in i tel khial uh hi. Vantung thu leh leitung thu, kha thu leh pumpi thu, Pasian thu leh mihing thu ci lianlianin thu khempeuh
seh nih suahin baihlam takin i khen ziau hi. Jesuh hong piak hotkhiatna thu pen a kicing mahmah Lungdamna Thu hi a, lei pan van
thu, sa pan kha thu, a hai leh a pil ta ding, a zawng leh a hau tading, minam tawm leh minam lian tading nuntakna thu a hi hi. Lei
Tulai Khristiante in i pawlpi sung khantohna thu gen belin neiin i gam sung khantohna ding thu i don kei hi. Ei Khristian a suaksa
teng kipuah puahin Khristian a suak nai lote leh i omna leitang leh gam teng dawimangpa i ap hi. Leitung thu leh gam sung thu pen
ei Khristiante tavuan a hih lam kimangmat lo hi. Pasian in a Tapa pen leitung bup a dinga hong piak hi a, tua leitung buppi sunga
mihingte leh lopate khempeuh aa ding Lungdamna Thu a hi hi. Thuciam Lui sungah Pasian in Israelte a piak pen cidamna thu,
lungnopna thu hi a, tua pen Hebru kamin Shalom kici hi. Lai Siangtho in hong lah thu pen vantung aa ding bek hi loin leitung aa
ding hi pah hi. Nupa aa ding, pata aa ding, innkuan sung aa ding, leitung bup aa ding cidamna, nopna, kihotheihna, nuntakna thu
shalom hi. Thuciam Thak sungah Jesuh in, “Leitung ci na hi uh hi, leitung khuavak na hi uh hi,” hong ci hi. Cinate, dammawhte a
kem ding, a vel ding, a don ding. Zato siavuanpa in cinate kih hen la, a cidamte thupi bawl leh a tavuan sem kha lo suak ding hi.
Khristiante in zong vantung thu bek kin bawlin i gam i lei cinate leh gilkialte thudon loin biakinn sung bekah i nuntakna hun beisak
sawm lehang cik ciangin i gam in khuavak ngah ding a, i gam cik ciangin alsak ding, nopcisak ding i hi hiam i kingaihsut phat kul hi.
Dr. Benjamin Moraes in, “Pastorte leh siate in gam sung haksatna ka thei kei hi; politiks ka thei hi, annek tuidawn (economics) ka
thei kei hi, cih hun hi nawn lo hi,” ci hi. Bishop John Taylor in, “Gilkialte in khua za thei lo hi,” ci hi. Dr. John Scott in, “Gilkialte pen
sermon sangin an piak masak ding hi,” Rom. 12.20 siksanin ci ngei hi. Tedim gam, Aizawl gam leh Lamka gama om Khristiante leh
Pawlpite in Jesuh min tawh i gam aa dingin bang teci i pang hiam ci-in ki ngaihsun pha ciat ni.
A pu - Kam Hau
A pa - Hau Pum
A nu - Tel Ciin
Ukpi Hau Cin Khup pen Hau Pum’ tapasal upen hi a, sanggam numei nih nei hi. A zi masa Ciin Za Niang tawh tapa khat Pum Za
Mang leh tanu khat Lian Za Cing nei hi. 1902 kuma a zi Ciin Za Niang in a sihsan ciangin Vung Khaw Man tawh 1903 kumin kiteng
Mikang kumpi hong khantoh lai takin Tedim gamah a gal hang pen, a vaihawm siam pen Hau Cin Khup a hih manin Tedim mite
Ukpi dingin a kilawm hi a, Ukpi dingin kikipsak hi, ci-in B.S. Carey, Political Officer, Chin Hills in May 7, 1894 ni-in Mikang kumpi
Hau Cin Khup in a gam mite a uk siamna hang leh kumpite phataka a huh zawhna hangin 1901 November khain India Viceroy leh
Governor General a sem Lord Curzon in minphatna lai (certificate of good service) leh ngun nam (silver mounted da ) pia hi.
A beisa kum sung teng Hau Cin Khup a gamtat hoih hi, pha takpiin gam uk hi, tu sawngin zong Mang Buk hoih mahmah khat zong
lam hi, ci-in Chin Hills Superintendent a sem Captain J. D. Prothero, in July 8, 1913 ni-in ciamteh hi.
Galpi masa huhna dingin Hau Cin Khup in Rs. 1150.00 pia hi ci-in J. Rundal in March 3, 1915 ni-in ciamteh hi.
India Viceroy leh Governor General a sem Chemsfort in Hau Cin Khup pen mi tunga leeng hi, cihna in minphatna khamkhi (Kyet
theye zaung Shwe Salwe ya Min-KSM) Delhi panin January 1, 1917 niin a pia hi.
Tua zawh ciangin kum thak ni January 1, 1918 ni mahin Lt. Governor of Burma, R.H. Craddock in pahtawina lai khat Hau Cin Khup
Upper Burma a kilak zawh Chin Hills sungah mi nam thupipen a hi Tedim mite tenna Tedim gamah Hau Cin Khup pen ukpi a
hi hi. A beisa hunin amah in kumpi nasia takin a huh hi. Tu nai a Zomi Labour Corps vaihawmnaah amah a pahtakhuai
mahmah hi. Mipite a khualna leh kumpi tungah a cihtakna ciaptehnain Kawlgam Lt. Governor in Ama vangliatna tawh saithau
Chin Hills Superintendent B. S. Carey in Zogam a nutsiat ding ciangin 1919 February 10 niin hih bangin Hau Cin Khup lai khak hi:
Mangphapi tak na man in la, mailam hunah zong na tuahpha semsem ta in, ci-in lai hong khak ing. A beisa kum 25 sungin
nong ciamna mah bangin kumpi tungah na thuman hi. A thutak, a zahtakhuai leh a hangsan mi khat na hi hi. Tua bang na hih
manin ka angtang mahmah a, nang a kipan na innkuan bupun a tawntungin tuahphatna na ngah ding suh ka hong deihsak
hi.
Mangpi J. M. Wright in July 19, 1919 niin Fort White panin hih bangin lai a khak hi:
Zogam pan ciahta ding ka hih manin nop ni dah ni a na thumanna leh na thusiamna hangin lungdamna tampi hong gen ing. I
kimuh kikkik ding lamen ing. Kumpite in minphatna a tuamtuam hong piakte noptuampiha kum tampi tak na nuntak lai ding
1914-1919 sunga India kumpi tungah na manpha a sepna hangin War Badge khat Hau Cin Khup kipia hi, ci-in Gazettee of India,
July 29, 1919 sungah Hau Cin Khup min tuang hi, ci-in India galkap zumpi panin March 12, 1920 ni-in Hau Cin Khup lai kikhak hi.
Mangpipa F. O. Fowler in zong March 25, 1924 ni-in Zogam a nutsiat ding ciangin Hau Cin Khup lai khak a, tua sungah Hau Cin
Khup a pahtakna thu leh mailam huna ding deihsakna a neihna thu tampi tak a gen hi.
Tedim zato a cina lumte innkuanpihte omna ding zato huang sungah zinbuk khat Ukpipa Hau Cin Khup in a lamsak manin zato
komiti minin lungdamna thu February 4, 1926 ni a komiti thukimna sungah pulak uh hi.
Hau Cin Khup in Tedim gam ukpi a hihna a tapa Pum Za Mang tungah a piakna lai November 30, 1926 ni-in Kawlgam Chief
Secretary in Magwe Division Commissioner tungah thu pia hi, cih thu Mangpi W. R. Head in December 18, 1926 ni-in thu a
suaksak hi.
Ukpipa Hau Cin Khup in sai ha pak 5, saipi 2, zangsial 28, humpi 2, kamkei 2, leh sa nautang 200 val man a, Do khen 5 vei sim hi,
ci-in a tapa Ukpi Pum Za Mang in 1935 kumin sial 74, lawi 11, bawng 18, sakol 2 in ngeina banga a vuina thu mual suang tungah
kigelh hi.
Tu hunin leitung ah mihing nambat pen nakpi takin khang hi. Ni danga gam neu cik leh minam neu cik khata i ngaihsutte zong tu
hun ciangin mihing tampi hong phata uh hi. A mihing nambat bek a khang hi loin neih leh lama zong kikhangin, pilna siamna lamah
zong kikhang cih ding a hi hi. Mi pawl khat pen kisapna a nei nawn lo zah dingin pil kisain, nei zong kisain, khua phawk zong kisa
uh hi cih ding hi. Ahi zongin tua bang lim tawh i om laitakin innkuan sungah, khua sungah, gam sung leh minam sungah makai
ding, sia ding i kisapna lian semsem hi ci-in mipilte in ngaihsun uh hi. Makai nuam pen tam hi, sia a sem nuam pen tam hi. Ahih
hangin makai siam sia gina ding baih lo hi. Tang lai Israel minamte mah bangin tu hun leitung minamte zong makai ding gina leh
Gam sung vaihawm ding, minam sung makai ding i kisap mah bangin, Khristian pawlpi sungah zong makai ding i kisam den hi. A
beisa a sawt nai het lo laiin lai pilna dikri a ngah makai i nei kei hi. Biakna pilna dikri a ngah makai i nei kei hi. Tu nai ciangin Tedim
gam, Aizawl gam leh Lamka gam sungah zong minam khempeuh leh pawlpi khempeuh in tua bang makai nei thei tei ta i hih manin
lungdamhuai hi. Ahih hangin a tunga i gensa bangin makai ding kisapna pen bei tuan loin kisam semsem, suk semsem zaw hileh
kilawm zahin i om hi. Tu hun laitak Khristian pawlpi sungah sia leh makai dingin bang ci bang mi kisam i hi hiam?
Pasian mite leh Khrih pawlpi mite makai ding mipa hiam, minu hiam in Jesuh Khrih mah Honpa leh Topa in a nei mi, Jesuh tungah
a nuntakna buppi a ap khin mi hi pelmawh ding hi. Mi mawh mi khial a hihna kithei a, tua lai panin Jesuh in a hehpihna hang bek
tawh singlamteh tungah honkhia hi. Tua hotkhiatna Lungdamna Thu midangte kiangah a pulak nuam, a lak nuam, a zui nuam mi a
Tua banga Jesuh Khrih tawh a kipawl mi khat a hih zawh ciangin lai pilna a kicing dikri khat peuhmah a ngah khinsa hithei lai leh
lungkimhuai lai ding hi. Pasian in a it leitung minamte leh gam thute thei ding hi. Pasian thu a tangko nading gam sung kiukna leh
vaihawmna a theih ding kisam hi. Lungdamna Thu a hilh ding mite in a theih nop uh biakna thu pan leitung nuntakna thute a hilh
thei, a kikuppih thei leh lam man a lak thei a hih ding kisam hi. Tu hun ciangin Khristian pawlpi mite sungah pilna a nei, kumpi
nasem ulian leh thukhen mang, galkap mang leh palik mang tampi om ta i hih ciangin tuate in zong thu a dot theih, thu a kuppih
theih makai leh sia a hih ding kiphamawh hi. Tua tham loin tua zaha thupi leh uliante in zong thu theihna leh pilna lamah zong a
Tua banga leitung pilna dikri leh theihna kicing a hih zawh ciangin biakna pilna, Lai Siangtho theihna dikri a ngah, biakna makaihna
thu a sin ngei, Khristian pawlpi tangthu leh thu upna leh zuihna thu a kicinga a thei mi khat a hih lai ding kisam hi. Hindu biakna,
Buddha biakna, Muslim biakna thu leh thu upna zuihna tuatuam a nei mite thu a theih bek hi loin, tua bang mite kiangah Lai
Siangtho sinsakin teci a pang thei mi zaha pilna leh kisinna a nei mi, Pasian tungah a ki-ap mi makai leh sia ngahna ding pen thu
baih lo ding hi. Thu baih lo a hih hangin Pasian upna leh muanna tawh tua bang sia leh makai nei dingin thungetna tawh hanciam
Tua bang makai leh sia i neih zawh nadingin sangkahnaah zong stipend leh scholarship i cih a kicing taka vaihawm pah kisam kha
ding hi. Tua zomin na hong sep tak ciangin kha sum pen a zi a ta tawh a kivak nading, a silh a ten ding uh a kicing piak zawh ding
kisam hi. Tua bek hi loin omna inn leh vanzat zong a kilawm a kituaka vaihawmsak kul ding hi. A sangkah laia a sinna leh a
theihnasa teng bek tawh lungkim lel lo a a hun leh a mun tawh a kituak pilna theihna a ngahna dingin Bible Commentary, Bible
Dictionary, Concordance cih bang a kipan leitung Khristian pawlpi thukizaknate, magazine hoihte leh nisim thukizaknate sim zo, tan
zo ding zahin zat tawm ding sum a hi zong, van a hi zongin pawlpite in i guat zawh ding kisam lai ding hi. Tua bangteng khempeuh
zawh ciangin i siapa leh i makaipa pen upate leh pawlpimite in i huh a, i tawdom a, tha pia a, i seppih ciangin lim takin sem thei pan
lai ding hi. Tua a hih manin Pasian zat nop mi, pawlpimite aa ding sia leh makai muanhuai leh manpha i neih zawh nadingin Topa
Ni khat ni ciangin:
I beh min, i phung min, i khaw min, i gam min cih banga minam min i kilawh a hi zongin, mite in Lushai peuh, Kuki peuh, Chin peuh
hong ci ta uh cia i kicih suk pah a hi zongin, eite lakah Laimi, Mizo, Zomi ci-a min tuamtuam i kicih pen mi hong muhna leh etna pan
zumhuai a, ei kimuhna panin zong suphuai, haihuai a hih ciangin min khat puam khatin kilo thei le’ng i nahlawh pekzaw ding hi cih i
Ni khat ni ciangin:
I beh pau, i khua pau, i gam pau cih banga pau tuam bulbawl ciat nei a, minam pau cih ding tang kam zat diak i neih nop het loh
pen mite hong etna leh muhna panin neuhuai a, ei a dingin lah zumhuai, haihuai, suphuai lua hi ci-a kam pau nam khat bek zat
Ni khat ni ciangin:
‘Ko ngeina’, ‘No ngeina’, cia i buangkua, i khua, i beh ngeina, innluah, gamluah, man leh mual, khutkhialh bankhialh thu donga
zatdan tatdan tuam ciat Kawlgam Vaigam dongah i neih sangin ngeina khat zat khop ding hoih zaw, kilawmzaw hi cih i phawk ni
Ni khat ni ciangin:
Biakna zuihna kibang, Lai Siangtho bu khat a len ciat mah a hi Khristiante in Baptist, Presbyterian, Methodist, Adventist,
Pentecostalist, Catholic, Evangelical, Ecumenical leh min tuamtuama kivawhte in kimudah a, kitelkhial a, hi zaha saisa i bat sangin,
khat a leh khat ki-itin, zum khat nei khawmin, sumpi zek khawmin, biakinn khat ah gil kah khawm thei liailiai le’ng Jesuh nungzui i
hihna kilang zaw ding a, i khuavak zong tang pha zaw ding hi cih i phawk ni hong tung pelmawh ding hi.
Ni khat ni ciangin:
“Ni khat ni ciangin” i cihcih niloh pen tu khang tu kum, tu kha, tu ni, tu nai laitak mah hi pah lian hi ci-a i gam i lei makaite, uliante,
laitheite, a kipan tangpi tangta donga “Uimeikang” mah banga om khong thei nawn lo zaha thu i kikup khop pah pialpual ciangin Zo
minam i hih pen zumhuai liailuai, zumhuai niangnuang cih bang hi nawn lo ding a, “Tu ni ei sunni hi e,” ci-in ki-angtangsak
mahmahzaw thamin a hong bawlpa Pasian min i phat ding i phawk ni hong tung pelmawh ding hi
Khristian innkuan cih ciangin Khrih in lutang a hihna, Lai Siangtho bulphuha Khristian nuntak ding banga ki-ukna, vaihawmna
innkuan cihnopna hi. Nu-leh-pa in ki-itna, kizahtakna leh kideihsakna tawh vaihawm ding a, tua nuntakna pen tate, lenglate, zinte
Lungdamna, dahna leh siatna khat peuh hong tun hangin zong a mawkna a patau lo a Pasian tungah puak a, tua zawh ciangin
zatui zaha lei ding leh sep ding dangte sem ding uh hi. Amau innkuan kimawhsakin kingawh masa lo ding uh hi. Na khempeuh
Lai Siangtho thu kikupna, thunget khopna innkuan hi ding hi. Innkuan kikhopna pen papi pen bek in tavuan a lak ding sa lo ding hi.
Inntekpa khualzinin, khawmpiin a paikhiat laitakin zong innteknu hiam, innsung nungak tangvalte in Pasian biak khawmna na nei
den ding uh a, tua in a zinkhia a paikhiate kha muangsak tuam ding hi zaw hi.
Khristian innkuan pen zin leh leng sinkhamna, lungkhamna a neite in maingal taka a lut ngamna mun hi ding hi. Tua bang mi
cimawhte in a lut ciangin kam siam leh Pasian thu tawh kikhamuanna leh thungetna na neihpih thei ding uh hi. Mihingte kisapna
pen sum leh pai, nikten puansilh, nek leh tak bek hi loin hong it ding, hong ngai ding, hong thusim ding mi deiha om ciat i hihna
Khristian innkuan in Topa tung pan a ngah thuphate, sawma khatte a manmanin lungdamna tawh Topa tung mahah pia kik
tawntung ding hi. Tua thu tate leh zin leh leng tungah zong gen sawn lai ding hi. Paul in, “Itna longal bangmah na kibasak kei un,” a
cih bangin, vengte, sumbukte leh mite tung pan a ba vive a la lo dingin, ei leh ei kikem zo, kivak zo dingin nasep hahkatin thanuam
ding Khristian ngeina a hi hi. Semlopi a nek bek sawm pen Lai Siangtho thu tawh kituak lo hi cih Khristian innkuan sungah kihilh
Innkuan bangkua vaihawmna pen democracy ngeina tawh kidong dialdiala vaihawmna hi ding hi. Ahi zongin tua sungah nu leh pa
in ana lian nei ding a, thutawpna pen innkuan sung makaipi a hi pa thu hi ding hi. Pa pen in Khrih dong kawmin thu khentat ding hi.
Tate in inn sungah eima thu tawh om sawm, eima thu tawh vakkhia, eima thu tawh gamta cih bang mawk ding hi loin i nu leh i pa
thukimna i ngah masak tawntung ding kisam hi. Hawhna ciahna kithei lo a om innkuan pen Khristian innkuan deihhuai hi lo ding hi.
Khristiante in Pasian hong piaksa i inn i lote, i huang sung cihte a limci thei pen leh a siangtho thei pen dingin puah ding hi. Nikten
puansilh, tu leh hei i neihsa pen kilawmtakin a manphathei ding banga zat ding hi. A hunlopi-in susia pahpah lo ding hi. A nei zote
in zong “common room” a kilawm a kituak bekin zem ding a, a nei zo lo ute naute i hop zawhna dingin meh lim thupi bawl lo ding hi.
Ahi theite in pumpi aa dinga an hoih “balanced diet” kici pen bang teng hi hiam ci-in kan ding hi. Lim i sak leh i duh lam peuhpeuh,
nek ding dawn ding, huan den ding hi lo hi. Lai Siangtho bu a kipan laibu manpha leh magazine limci khawng innzepna suahsak
ding hi. Zin leh leng leh tate in thu hoih, thu manpha tawh nuntak pen innkuan sung kizepna hoih pen a hi hi cih a theih theihzia
ding un “common room” ah kikoih ding hi. Calendar luisa, milim gina khol lo, eima innkuan manteng tawh kidimsak pen innzep
siamte cihdan hi khol lo hi, cih phawk ding hi. Gam sung, pawlpi sung phataka Pasian deihna tawh kituaka, i khantohna ding pen
innkuan sung pan hong kipankhia thei bek a hihna phawkin Khristian innkuan limci tak i suah zawh nadingin Topa in hong huh ciat
ta hen.
A citak dingin
A thuman dingin
39. Na Pastorpa Uh
(Lungdamna Aw, Vol. XII, No. 8, July, 1988 laimai 11 pan kiteiklhia)
Nangmah bangin Lai Siangtho sim, thu nget, kikhop a thadah hun om thei hi.
Nangmah bangin thu ngetsak ding, hanthot ding, tha piak ding, tawdom ding kisam ngitnget hi.
Khristian a kicite pen mawhna leh khialhna hanga si khinsa, a nin khinsa hi napiin, Jesuh Khrih itna, hehpihna leh mawh maisakna
sisan hanga mihing a suak kik, a siangtho kik leh mihing ngeina a bang kikte i hi hi. Tua a hih manin a beisa huna i hihna leh i
nuntak lui ngaihsun kawma Pasian hehpihna leh vangliatna hanga hi banga lungdama, migi a, khata leh khat a ki-ittuah ciat dinga
kilawm i hi hi. A kilawm bek hi loin Jesuh mahmah in zong tam veipi tak khat leh khat a ki-it, a kingai dingin thu hong pia hi cih i thei
hi.
Tua hi napiin eite khat leh khat kigensiain, kiphunsanin, kikoin i om thei tawntung hi. Zomi Khristiante in tua banga i kiko theihna leh
i kigensiat theihna pawl khatte i ngaihsut phat dingin i deih hi. Pilna, siamna, neihna leh mipum mahmah zong leitung minam
dangte tawh teh dingin thu laka hel taak hi lo napiin biakna pawl (denomination) tawh kisaiin Baptist, Presbyterian, Methodist,
Lutheran, Salvation Army, S.D.A., Pentecostal, Evangelical Pawlpi cih bangin sai sa bangin i kikhen hi. Hih banga i kikhen pen a
hoihpen leh a deihhuaipen a hih loh hangin tu laitaka i phut khak thu khat hong suak a hih manin kihehsan a, kinuaksan mawk
theih thu hi lo hi. I upna, i sanna leh i deihna thute kikum a, khat leh khat kisimmawh lo a sep khawm theihna bangbanga sem
Khristian i suah ciangin Lai Siangtho leh la bu neih loh hong kiphamawh hi. Tua pen Mikang pau panin i makaite leh lai theizaw
deuhte in a tei uh kul hi. Kampau khat panin kampau dang khatah thu leh la a kitei ciangin a teidan nam khat bek om loin
atuamtuam zong om thei hi. Tua a hih manin a sem ding, a bawl dinga kisehte sepna leh bawlna tawh lungkim theih sawm ding
kisam a; a siatna leh a hoihlohna lam bek zon khak ding kidop tuak hi. Damdamin, a khang a khangin i lai, i pau hong hoih to
hiaihiai ding hi cih lametna tawh thuakzawh ding, ngakzawh ding kisam hi.
Laitei thu leh lai bawl thu ah lungsim tangzai taka thuakzawh sawm ding a hih mah bangin laimal gawm thu, laimal zat thu kikup
ciangin zong a pilpen, a siampen banga a kam tungnung ding kituh pah sangin, “Kei muhna leh ngaihsutnaah hih bang hi ven, no
bang ci na sa ding uh hiam?” ci-in kam dam tawh gen ding, kikup ding kisam hi. A pilna a siamna bek hi lo, laimal nangawn i
ngahna minam Mikang mite zong laigelhzia leh gawmzia pen tu dong mahin a kikumkum lai uh hi a, man siang ta hang, ci thei nai
lo uh hi. Tua hi a, zan diak maha Mikang lai zui ei Zomite in zong i deih bangin laigelhdan leh gawmdan khawng nei pah ziau lo
ding mah i hi hi, cihna lungsim tawh i lai i pau ngaihsun leh khual a kisate in zong i genna leh i gelhnaah i kidop ding thupi hi.
Khristian pawlpi kipawlna (Ecumenism) thu tawh kisaiin India gam Khristiante pen leitung bup Khristiante in et bela a neih khat uh a
hi hi. 1947 kumin South India lama om pawl tuamtuamte in kihoin Church of South India (CSI) cih pawlpi phuan uh hi. 1970 kum
leuleu ciangin CSI in a huam khak loh North India pawlpi teng kipawlkhawmin Church of North India(CNI) kici pawlpi phuan kik uh
hi. Tua zawh ciangin ei North East India sunga omte zong kipawl ding hi lo hiam ci-in Church of North East India (CNEI) kici
vaihawm ding komiti kiphuan a, tu dongin a kikum hi laiin pawlpi pen piang zo nai lo hi. Tulaitakin CSI te leh Mar Thoma Orthodox
pawlpite in kipawlna ding a kikum uh hi. Tua mah bangin CNI te leh Methodist Church of India (MCI) te in pawlpi khat suah nading
a kikum uh hi. Hih banga India gam sung mahmah zong i sanggampih Khristiante in a kim a pam uh a om Khristiante tawh nasep
khawm na’ng, kipawl nading lampi a maimai lai takun Zomi Khristiante pen i om ngeingeiin, pau loin i om hi. Adiak in Lamka gam
sunga om biakna makaite in zong Hindu biakna a zui Meitei honpi tawh om khawm, teng khawm i hih kitheiin bangci lehang i teci
panna tangzai thei ding a, Khrih aa dingin a tangzai zaw gam la thei ding i hi hiam ci a kam kek hun ta lo hiam cih ngaihsuthuai hi.
Kampau zong a kitel kim lo Chin State a om Falam, Haka, Matupi, Zotung, Thlantlang cihte leh adangte in kipawlkhawma Zomi
Baptist Convention kici ah kigawmkhawm thei uh a; kampau zong a kithei het lo mah Angami, Ao, Lotha, Sema, Chang, Konyak,
Chakesang cihte leh a dangte Nagaland Baptist Church Council ci-a na sem khawm thei uh a hihleh Lamka gam sunga om, pau
leh ham kithei, minam khata kiminvawh thei Thahdo, Hmar, Paite, Vaiphei, Simte, leh a dangdangte in zong Khristian kipawlna khat
neih ding kilawm lo hiam, a nei thei dingte hi sam lo i hi hiam cia khuadak ding kilawm hi. Jesuh Khrih min leh a vangliat nadingin
Tanga kipanin tu ni ciang dong Khristian pawlpite in pawl khat, gual khat hi zo loin kikhenna, kideina, kisiatna om tawntung hi.
Sawltakte hun laia kipanin up khialhna ahi zong, kilang neihna a hi zongin na kipan pah hi. Khrih in bang a hi hiam, mihing maw,
Pasian cih thu kiselna om pah hi. Khrih pen Pasian lah hiin mihing zong a hi hi cih pen tanga kipan ngaihsutna a hi hi. Tua bang
hun laitakin Alexandria kici pawlin Khrih pen Pasian hi cih uang gen nuam uh a, Antioch kici pawl in mihing a hihna uang gen nuam
uh a hih manin ngaihsutna pawl nih pha hi. Kum 431 in Council of Epheses kamkumnaah Antioch pawl ngaihsutna mawhsak uh a,
a makaipa uh Nestorius pawlpi panin hawlkhia uh a hih manin tua hun panin Nestorian pawlpite kici nisuahna gamah hong piang
hi. Tua pen Khristian pawlpi kici pan a pialkhia masa pen Khristian kipawlna hi, ci-in kigen hi.
A sawt lo khatin Monophysite pawlpite hong piangkhia hi. Nestorius leh a lawmte hong uang lua kik uh hi. Khrih in hihna nam khat
bek nei hi. Tua pen Pasian hihna (divinity) bek hi, ci uh a, tua pen Grik kamin monophysis ci uh hi. Ahih hangin kum 451 Council of
Chalcedon ah hih monophysite upna pen kimawhsak a, Khrih sungah hihna (nature) nam nih kibuai het loin mi khatin om hi, ci uh
a, tua pen Grik kamin hypostasis ci uh hi. Ahih hangin hih Chalcedon upna pen Monophysite upna a nei pawlte in sang thei lo a hih
manun kikhenna piang a, tua pen nih vei kikhenna ci-in kiciamteh hi.
Kikhenna lian a thum veina pen 1054 kumin hong piang kik hi. Tua pen nisuahna leh nitumna gam Khristiante kikhenna ci-in kigen
a, a dahhuai pen pawl kikhenna khat hong suak hi. Hih pen biakna phualpi Constantinople leh Rome kikhenna hi a, tua panin
Eastern Orthodox leh Western Roman Catholic Pawlpi kici kikhenna hong piang hi.
Pawlpi kikhenna lian a liveina pen 1517 kuma Martin Luther in Roman Catholic makaipi Pope thu a niala kipanin Protestant Pawlpi
a kicite pen pawlkhat suak tuan loin Lai Siangtho upna leh sanzia tawh kisai leh kivaihawmna atuamtuamte hangin, Lutheran,
Presbyterian, Baptist, Methodist, Quaker, Brethren, Disciples, Pentecostals Pawlpite cih bangin i kisem nen sawn hi.
Hih zaha Khristiante i kikhenna pen Pasian deihna hi lo a, lawkite mahmah in zong hong simmawh uh a, i teci panna kisiasak a hih
ciangin kipawl nading, kihotheih nading hanciam ding hi cih ngaihsutna pen pawlpi makaite lungsim ah a cil apatin si ngei lo hi. Tua
banga pawl khat suah kik nading ngaihsutna hangin 1921 kumin gam tuamtuama om misonarite in khawmpi hong vaihawm uh a,
tua pen International Missionary Council kici hi. Tua zawh ciangin upna leh gamtatna thu kikup nadingin Faith and Order kici
kikhopna 1929 kumin Geneva ah hong kivaihawm kik hi. Tua panin damdamin pawlpi tuam makaite kikupna leh kikhopna panin
1948 ciangin World Council of Churches (WCC) kici pen hong piangkhia hi. WCC pen Protestant pawlpi teng vaihawm khawmna
leh kam kikupna hi a, pawlpi (church) khat hi lo hi. Tua banah WCC ah Roman Catholic pawlpite pen a cil apatin kihel ngei lo uh hi.
Ahi zongin 1962 kum ciangin Roman Cantholic pawlpi in Khristiante khempeuh pum khat suah kik nading vai ngaihsutna tawhin
Second Vatican Council kici vaihawmna hong nei uh a, amau pawlpi ngeina leh ngaihsutna tampi puahpha uh hi. Tu in Roman
Catholic pawlpi in WCC kipawlna sungah a kihel loh hangun Khristian minpiang khempeuh kihotheih nading leh kipawl khopna ding
a ngaihsun Committee khat vaihawm uh a, tua Committee upate leh WCC upate pen a kulna leh a kisapna bangin a hunhunin thu
Jesuh in Johan 17.21 sungah, “Pa aw, amaute khempeuh pum khat a suah theih nadingun ka hong ngetsak hi,” cihna thu a
tangtun nadingin tu hun laitakin zong khua a ngaihsun thei, a thu khual thei Protestant Khristian makaite hi taleh, Roman Catholic
Khristian makaite hi taleh in ihmu man lo liangin, thu ngen kawmin a vaihawm san laitak uh a hi hi.
Tu kum Lungdamna Aw, aman mana simto ngiatngiatte in a phawk ciat ding uh khat pen khasimin thu bulphuh deuh khat neia
kisuaksak a hihna a hi hi. January kha in ei Khristiante pen Pasian hong piaksa neihsa nam kim a kemte, a zekte i hihna thu hi.
February kha sungah numeite in pawlpi, gam sung, khua sung leh innkuan sungah a tavuan uh a kigen hi. March kha sungah i lai
leh i pau puahdan ding leh gelhdan ding thu kigen pha diak a, April kha sungah Lai Siangtho bu tuamtuam leh a teizia tuamtuam
tangthute kigen hi. May kha hawm sung penah Khristiante in biakna nasemte bek hi loin i gam vaihawmna leh khantoh nading zong
sem dingin Jesuh in hong lamlahnate kigen a, June kha sungah pawlpi siate leh makaite dinmun leh tavuan lam kigen hi. July
hawm sungah Khristian innkuan lam thu kigen a, August hawm sungah Khristian pawl (denomination) tuamtuamte i pawl theih
Tua bangin a kicingin i gelh theih loh hangin lai sim mite in thu a theih ngei sa uh, a zak ngei sa uh thu mah za kikkik cih bang hi
loin, a ngaihsut ngei khol loh lam leh a phawk khak ngei khol loh lam thu zong a phawk nadingun a kihanciam a hi hi. Tua pen
Khristian nuntaknaah zong a cingtaak suah nading, a kilekkim, a kidom kima khantoh nadingin kisama kituat hi a; a dah huai khat
pen bel hih banga thu manpha tuamtuam kai khawm thei ding, gelh thei ding pilna leh, theihna nei i kicin nai lohna a hi hi.
Tu kha a i kikup nading pen khantohna thu hi. Khristiante, pawlpite in kha khantohna thu bek i tavuan sain pumpi leh leitung
nuntakna sungah khantohna pen kineu ngaihsut in, Lai Siangtho in a thupi sim loh banga ngaihsun kha thei i hih manin hih thu i
kikup phat ding kisam hi. Khantohna i cih ciangin bang i gen nopna hiam, a khiatna bang hiam? Mipilte in a gen uh ciangin
khantohna kici pen French te kammal pan kingah masa hi ci uh hi. Galkap sungah a kizang kammal hi. Gal a kimante pen mun
khatah kikoihin gawl tawh a ki-um hi. Tua banga kikhumna, a ki-umna (encirclement/envelopment) pan a pusuah theihna pen uh
de-envelopment kici a, tua panin tu laia khantohna i cih laimal development pen hong piang hi, ci uh hi. Tua hi a, khantohna i cih
kammal pen a tungin ‘envelope’ hi phot a, tua pen e’n laiip i ci hi. Envelope panin development hong piangkhia a, tua pen a cilin
laiip kihong, laiip kibalkek cih nopna hi. Laikhak i ngah ciangin phelin, hongin i sim leh a sunga kigen cidamna thu, natna thu teng
khempeuh theiin, laiip sungah a kisin cip thu, a kisel sim thute hong pusuakin, hong suakta-in ei laikhak ngahte in a thu i thei hi.
Tua hi a, khantohna (development) i cih pen a cilin pusuahna, suahtakna, paikhiatna cihna pan hong kipan a hi hi. Tua a hih manin
khantohna i cih ciangin a kikhum cipte khahkhiatna, a mial sunga omte khuavak puakna, a siate a pha suahna, a tawmte a kicing
suahsakna, i omna i dinna ngei pan i theih ngei nai loh, i muh ngei nai loh muhna paina hi. Pasian muhna leh deihna pana
hoihzaw, a phazaw suah nading zonna leh hanciamna pen khantohna a hi hi.
Gam sung vaihawmna, ki-ukna gina lo tawh khantohna gina leh kician om thei lo hi. Tua hi a, Khristiante in zong khantohna pen i
tavuan hi cih thu i gen ciangin nikten puansilh, annek tuidawn, sanginn leh zato inn thu bek hong hi loin tuate a sai kumpite leh
vaihawmte gen loh hong kiphamawh a, tua pen gam sung ki-ukna leh vaihawmna thu (politics) i cih tawh hong kizom pelmawh hi.
Tua pen lah ei Khristian tampite in i theih zawh loh leh i lunghihmawh nop loh thu a hi hi. Ni dang laiin Sengam i cih tu a
Communist China gamah Pasian thu, Khristian biakna thu hat mahmah ngei zo hi kici hi. Ahih hangin tua gam Khristiante in gam
sung khantohna leh gam sung vaihawmnate pen ei sai ding hi lo hi, Pasian thu tawh kituak lo hi, kihhuai thu hi ci-in ngaihsun uh a
hih manin a gam sung uhah khantohna gina lo hi. Tua bang hun lai takin Communist Party te in gam khantohna thu hong gen uh
ciangin mipite in khantohna kisam a hih lam uh kitheiin, annek tuidawn haksatna a ven nadingin Communist Party ah kipia in
thakhat thuin Sengam pen Communist vaihawmna leh ukna gam hong suakin, Khristian pawlpite in bawlsiatna leh gentheihna nam
kim thuak hi ci-in Khristian pawlpi tangthu kante in hong hilh uh hi.
Topa Jesuh pen tupna, ngimna leh deihna neiin, pulak ding thu theisain hong pai hi. A kikhum cipte khahkhia ding, khua mu lote
musak dingin khua phawk lote phawksak ding, cinate damsak ding leh nuntakna thu tangko dingin hong pai hi. (Lk. 4.18-19).
Jesuhin, “Thuman na thei ding uh a, tua thuman in note hong suaktasak ding hi” (Jn. 8.32) ci hi. “Kei ka hihleh tuute a nungta
maimai bek hi loin nuntakna cingtaakna a neih theih nadingun a hong pai ka hi hi,”(Jn. 10.10) ci lai hi. Pasian hotkhiatna thu in,
mimal a kipan mihing buppi hotkhiat nading, cidam nading, nuntak nading thu hi a, lei pan van dong khantoh nading nuntakna
cingtaak thu a hi hi. Jesuh in hong lah nuntakna, Lai Siangtho in hong hilh tangthu pen tu hun lai tak leitung leh a sunga om nate
khempeuh aa dingin zattheih, zuihtheih leh kimanna nei thu hi a, biakna thu leltak ci-a nualsuat ding hi lo hi. Jesuh in hong it a,
khialhna, mawhna leh gitlohnate nusia a, khangto dingin hong deih hi.
Mikangte pilna, Americate siamna, Russiate mainawtna, Japante hauhna leh Sente mehbawl siamna thu kam pat liangin a thei
ding leh a gen siam ding i kidem hi. Gam dangte, nam dangte leh i gam vengte hauhna, pilna leh vangliatna thu bek kamlim lawhin
ei Zomite pilna, siamna leh khantohna pulaak tak i nei kei hi. Kawlgam leh India in Mikang pan suahtakna i ngah zawh kum sawmli
pha zo hi. Leitung pilnaah B.A., M.A. i om ta hi. Biakna lama B.R.E., B.D. i om ta hi. Taih innpi leh mawtaw nei i om ta hi. Vuandok,
Mangpi i om hi. Ahih hangin Zomite pen mite simmawh, neu-et, nelhsiah, nualsuat leh a khangto het lo minam i suak lailai hi. Tua
banga i niamna hang pen kikum taktak lehang dawng tam peuhmah ding a hih hangin thu li bekin gen ni.
A kiho thei lo minam i hi hi: A kipawl thei, a kigawm thei, lawng khata ging thei minamte kuamah in zozo lo hi cih i thei hi. Eite in
pau tuam, lai tuam satin Lai Siangtho bu, La bu i tuam vaihawm tek hi. Khristian i suah zawh ciangin pawl (denomination) vai tawh
kidimin, khua khatah biakinn nih leh thum i nei hi. Lamka khua sung bekbekah Khristian pawl tuamtuam zum 20 phial om tazen hi. I
lai thei, i misiam teng kikhen zakin, i B.Th. leh B.D. te eimau pawl ciatah hong kikhen thang ciangin khantoh nading om zo nawn lo
hi. Gam vaihawmnaah zong a minam zuiin makai tuam deihin, zum tuam deihin, a tuam tek mahin vaihawm hong kul ciangin Zomi
bup aa dinga vai hawm man om nawn lo hi. Eimau puansilh leh ngeinate laamto nuam ciat i hih manin gamdangte namdangte
zahtak ding zahin i minam pen kilang zo nawn lo hi. Zomi nam bup pen sumbawl kipawlna bangin ngaihsun lecin a sumsa a vakvak
i hi lel hi.
Angsung thei minam i hi hi: Tangpi taangta khual i om kei hi. Mawtawpi, taih innpi leh dangka tulza, tulza sawm cih bang a nei a
lam i om hi. Ahih hangin tangpi tangta in i zat khop, i neih khop ahi lampite kipuah lo hi, lei siate kibawl lo hi, sang inn leh zato inn
kipuah lo hi. Kumpite tavuan hi i ci a, kumpite hong bawlsakte lah i kem kei hi, i don kei hi. Eimau innkuan bangkua bek kikhualin
tagah meigong, mizawng daipamte aa ding i gel kei hi. Tu tung Lungdamna Aw sungah siamah numei Sylvia Mayall in naupang
gina lo, mi banglo leh piangsual mi poite a khualna tawh leitung bup kimkotin a zu a ham thuakin, gamdai gamkeu ah a zin sawm
thu i mu hi. Pakistan gam mi Abdul Sattar Edhi kici in Edhi Welfare Centre ci-a gammi a si, a liam, a zawng leh gentheite kepna,
khoina a bawl thu i mu hi. “Leitung mizawngte nu,” cihna a lawh, Nobel Prize a ngah Mother Teresa in NEHU panin D.Litt. dikri a
ngah ding thu zong na sim kha ding hi. Zomite lakah tangpi tangta leh gentheite aa dinga tulsawm, tulza a pia cih i zak ngei loh pen
a pia zo ding i om loh man takpi mah hiam, a pia ngam, a cingh i om man loh man hizaw hiam ngaihsuthuai hi.
Biakna thupisim lo minam hi hang: I khua i gamah Pasian thu, gospel thu hong tun zawh kum tua zah phata ci-in Silver Jubilee,
Golden Jubilee, Diamond Jubilee ci-in bawng tawh, sial tawh pawi bawlin, gilpi dimin sa i kikham teh hangin Topa leh a gam aa
dingin i kipia ngam taktak kei hi. Sawmakhat pia i tawm lua hi. Zomi Khristian minpua khempeuh in Pasian hong piaksa seh sawm
suah seh khat a manmanin, a kha a kumin pia ciat takpi hi lehang, Lai Siangtho sangkah ding, pastor ding kicing ding hi. Zum
nasem ding leh zum vanzat ding kicing ding hi. Lai lam nasepna leh gam thak nasep zong kicing ding hi. Mikang Khristiante in a sih
ciangun a gamh uh pawlpi leh kipawlna tuamtuamah a pia thei om hi, kici hi. Zomite lakah Pasian gamh a tomsak, a luahsak ngam
i om nai hiam?
A ki-uk zo lo a kidek zo lo minam hi hang: Mi pum hi leh, gam hi leh a khangto i cihte pen a ki-uk zo, a kidek zo, a kikhal zo, a
kikem zo cinten minamte hi. Zanah, tuibuk, dummuam, khaini, kuva i kidek zo kei hi. Zawng mahmah napi zukham, sa khamin
khua phawk loin i om thei hi. Siangthona zui zo lo, cilsiat, khaksawh siat, napnit i kikilkam zo kei hi. Gan mah bangin i tuahna
peuhah zun tha, ek tha-in i om hi. I siate, i makaite hong thuhilhna i mang zo kei hi. I mang nuam kei hi. Biakna thu thei B.Th., B.D.
beek nei lehang cici napi-in i neih ciangin amau hilhna i zui nuam kei hi. Nute, pate, makaite leh vaihawmte thu i zui nuam kei hi.
Tu hun lai a akhangto gamte in Abraham banga mailam hun aa ding thu mu khol, Pasian a muang, thu khual thei, mi tawm khat
“Think Tank,” a kici om uh a; tuate thu tangpi mipite in a zuih ciangun “bawngnawi leh khuaizu” kicinna, gam ciam, gam thak tung
uh hi, kici hi. A ki-uk zo, thu kimang minamte khangto hi.
Tua a hih manin Kawlgam leh India gamgi mual sang tunga a teng ei Zomite in zong ki-itna tawh kiho thei a, Pasian biakna
thupisim a, eimau angsung ding bek ngaihsun lo a nautang tangpi tangtate khual thei a, ei leh ei ki-uk zo, kidek zo, makai thu
lungngai thei (think tank) nei a, tuate thu zui thei, mang theia i om ciangin keugaw gam zong lonona hong suak ding a, i gam pen
Khangno lai pen sangkah theih lai, lai sim theih lai hi a, pilna zon hun ahi hi. Na nu na pa vaksa a sangkah a, amau kha sum tawh
lai sim thei na hihleh, mi hampha na hih lam ngaihsun in la, na lai sim na sangkah hahkat in. Hong vak ding om lo a nang neihsa
tawh sangkah zo lo ding na hih lehzong, sum thalawh kawm a hi zong, mi khat peuh sawl tak nasem kawm a hi zong, mi hau khat
peuh an huansak bek tawh a hi zongin sangkah in, lai sim teitei in. Na sim theih zah sim in la, na theih zawh zahzah cihtakna tawh
theih sawm in. Tu hun bang hun hoih ngah nawn lo ding na hi hi. Nangmah banga mi zawng khilkhial sangkah, tua pana ulian,
milian a suak tampi om zo hi. Khangno genthei khat hi napiin America President a suak Abraham Lincoln ngaihsun in.
Khangno thahat na hih lai mahin mailam huna na kivak nading na nuntak nading ngaihsut kipan pah in. Khangno lai hun pen
sumbawl sumzon hun a hi hi. Na nu na pa panin a genthei mahmah innkuan khat na hi kha ding hi. Tua bang na hih hangin Topa
in cidamna hong pia a, ngaihsut theihna khuak leh lungtang hong pia a hih nakleh, lungkia kei in. Tu hun laiin a pu a pa pana
bangmah tawh a kipan het lo mah, a hih hanga amah kum 30, kum 40 gual bek mah hi pan napi dangka tulsawm gen loh, tulza
nangawn a nei Zomite lakah zong tampi ka thei hi. Na zi neih ma na pasal neih ma mahin na mailam nuntak nading, na kivak
nading gel khol pah in. Khangno pawl khatte in sumbuk kipanin, ansai hotel cih bang a bawl tei hangin, a ut leh laithai kap, a ut leh
zu dawn, a ut hun hunin zingtho niangnuang lel uh a, a sum zonna, a nek zonna, a nasepnaah citak lo uh hi. Tua bang mi khat na
hihleh manlangin kingaihsun pha in. A sum ding, a lal ding sa na hi khin hi. Khangno pawl khatte in lah a gualnop nalam, a ging thei
lam, a muh nop thei lam bek delhin lai sim man lo, nasep don man lo liangin gualnopna khempeuhah kihel kim sawm uh hi. La
ngaih khempeuh ngaihkhiat sawm uh hi. Tua bang danin khangno tampite in a lai sim na’ng hun uh leh a nasep na’ng hun uh zang
Zi nei nai lo, pasal nei nai lo khangno na hih leh kidawm takin thu ngen kawmin gamta in. Tangval thahat khempeuh nang aa ding
sa a, nungak maipak khempeuh nang zi ding sa a na manlah leh a sawt loin na kisik ding hi. Bangbang hileh, zi nei leteh bang
tawh na zi vak sawm a, bang tawh na ta vak sawm na hi hiam? Pasal nei lecin bang na sem thei a, bang tawh na pasal leh na tate
et sawm na hi hiam? Zi neih, pasal neih i cih pen innkuan khat piangsak ding cihna a hih ciangin innkuan sung vaihawm ding leh
thusai dingin leitung vai hiin Pasian vaiah hileh a kimansain, a kicingsain na om na hiam, kingaihsun in.
A tawntungin Pasian na kisem thei hi i cih tei hangin khangno lai, thahat lai, cidam lai mahin hun a kingah, a kisem zo zong a hihna
phawkin, zi leh ta don ding nei nai lo, innsung bangkua ah tavuan lian nei nai lo na hih manin Pawlpi sung nasepnaah, khua sung
nasepnaah a kul bangin, a kisap hunin na kizang thei tawntung hi. Nungak tangval hih lai mahin la sinna, lasak khopnaah, khawmpi
painaah, sihna dahna munah nopna munah, hanmualah na kizat kei leh, tua bang hun hoih na neih kik nading baih lo hi. Topa in
ama nasem dingin, hun bit nasem dingin hong sam hiam cih zong ngaihsunsun in. Tu a na pilna, na siamna, na dikri tawh Lai
Siangtho sangkah ding, misonari pai ding hong cihna mel zong theih loh hi. Khangno na hih lai mahin Topa hong deihna leh sapna
tel khial lo dingin thu ngenin, Lai Siangtho simin, biakna makaite tawh kithuahin gamtat kisin pah in.
Pasian deihna tawh kituak sep ding bawl ding i minam sungah, i gam sungah, i pawlpi sungah, i innkuan sungah hih zahta a tam a,
gamdang minam dangte lah hih zahta maha a khantoh lai takun Zomi khangnote in laithai kapin, zu khamin, zatui guiin, gualnopna
leh thadahna ding lam bekbek sun tawh zan tawh buaipih lai ding i hi hiam? Vangliatna, minthanna, dikna leh itna tawh a kidim,
leitung vantung a uk Siangtho Topa tawh kitonin hoihna leh sianthona lam tawn dingin Jesuh sungah ki-ap lo ding na hi hiam?
Nangmah banga khangno ka hih laiin UNO Secretary General pen thupisa-in, ka lunggulh ngei hi. UN Secretary General gen loh
officer neu khat bek ka suah ngei loh hangin 1973 November kha a UNO zum ah ka vak laiin Topa in kei nangawn hong
lungkimsak nuam hi ci-in lamdang ka sa hi. Dr. I. Ben Wati in, “Ka khangno laiin khatvei beek leitung kimkotin kipai zo leh, cih ka
ngaihsun ngei hi. Tuin khatvei bek hi loin Topa in thumvei tak leitung kimkotin hong paisak zo hi,” ci-in 1972 kumin Tangnuam CBA
biakinnah a gen ngei hi. Tua hi a tu hun laitak khangnote, nungak lai, tangval laite in zong Topa leh a dikna zong masain, amah
tungah ki-ap lehang Ama’n zong hong guaksuak sak lo ding hi. Tu mahmahin na hihna bangbang tawh Jesuh tungah ki-ap tapeuh
ve! Nang hong len ding, hong kawi dingin Topa a mansa’n om hi! Jesu’n nang hong ngai hi.
I gam leh lei khantoh nadingin khangnote in tavuan i nei hi cih thu kikum thei ding i hih manin nuam ing. India gam bup a hi zongin,
ei nisuahna lam gam teng bek i hi zongin i et pak ciangin khantoh na’ng sep ding tampi om hi cih i thei hi. India gam in suahtakna i
ngah zawh kum sawmli bang a phakkhit hangin i gam pen zawnna leh haina tawh kidim lai hi. Minam kimuhdahna, biakna
kideidanna, ngeina kisimmawh-sakna, kampau a tuam mana kilang bawlna, a hau a zawng, minam lian leh minam neu ci-a
kinenniamnate hangin ei leh ei kido-in khangto zo het loin i om den hi. Kumpi nasemte, sangsiate, galkapte in gam mipite itna leh
cihtakna takpi tawh na sem loin, zulhtatna leh thangtatna a tuamtuam tawh gamta uh hi cih nangawn i za thei hi. Ahi zongin tua
bang thute hangin ei khangnote i kilungkiat sak pah ding, i kithadahsak pah ding hi lo hi.
Khangnote pen a thahat, a cidam, a sisan hat laite i hi hi. A beisa kum swmnih, kum sawm thum hun lai tawh i kiteh ciangin tu hun
khangnote pen lai theite, thu theite leh khua a muzaw mite zong i hi hi. India gam bup ah a hi zongin, nisuahna lam gam Assam,
Meghalaya, Nagaland, Mizoram leh ei Manipur gamah ahi zongin khangnote, nungak tangvalte, college leh university ah sang a
kah lai takte pen a mawk om i hi tuan kei hi. Manipur gam bekah zong mihing seh sawm suah seh khat tang peuhmah pen
khangno a kici theite i hih ding upmawhhuai hi. Tua a hih ciangin i gam leh i lei puah na’ng hih zahta tam nasep ding nei i hih
manin khut phaipheka ding mawk loin, khut tumbulha ‘takkheh’ ci-a a hanciam ding khangnote i hi hi. Bang hang hiam cih leh zing
mah, thai mah ciangin i gam sung vaihawmna, i pawlpi sung vaihawmna leh makaihnate pen khangnote liangko tungah hong
kisuan pah ta ding hi ci-in i thei hi. Zing mah thai mah ciangin gam nu, gam pa hihna a len pah dingte i hi hi. Tua hi a, hih leitungah
khang khat bek nungta ding hi hang a, gul bang, the banga a li kik thei ding, a sen kik thei dingte i hih loh manin ka gam ka lei aa
ding ka sep theih, ka bawl theih bang a hi hiam ci a nasia taka i kingaihsut ding kisam hi.
I gam i lei i cih pen i huante, i lote mah tawh a kibang hi ci-in ka genteh nuam hi. In huan sungah pak hoih nono palpi pak, nipi pak,
zozam pak a kipan heisa, tumtai leh ngeisokte kicing hi. Nek theih a lim nono, hai kung, kawlsing, lengthei leh nahtangte zong
kisuan zihziah hi. Lo ah zong tua bang mahin mim leh tang, buh leh vaimimte tui dimdem hi. Ahih hangin i huanah lei hoih za i
buah loh manin i pakte leh i singno limcite lungno in ne gawp thei hi. I um loh manin zawng leh ngaute in zong i ankungte hong
gaihsak khin thei hi. Gina taka i hon loh man leh i vil loh manin zusa, vasa leh kite in i mim i tangte hong tuah mangsak thei hi. I
huante, i lote lim taka puah ding, kep ding, hon ding a kisap mah bangin i gam i lei zong i puah, i zun ding kisam hi.
Tua bangin khangnote in gam leh lei puah ding tavuan lianpi nei i hih manin tupna, ngimna leh cihtakna lungsim tawh i sepna, i
gamtatna khempeuhah i hahkat ding kisam hi. Tang laiin khangno Josef in gentheihna leh ze-etna nam kim a tuah hangin cihtakna
leh kidekzawhna tawh gualzo in Izipt gam mang lianpen a suak hi. Khangno Daniel in kumpi zu leh sa tawh kithanghuaisak lo
dingin thu khentat a, anteh leh tui bek tawh a kivak hangin lai pilna leh pilna thukte a nei veve hi. Khangno M.K. Gandhi in an limci
leh puansilh hoih nonote khialah loin India gam leh mipite hong khualna leh hong itna tawh an ngawl lianga na hong sep ciangin
Tu ni-in ei khangnote in zong i puah ding, i zun ding a kisam gam leh lei i nei hi cih phawkin tha thak i lak ding kisam hi. Lai sim lai,
sangkah laite in cihtakna tawh ma pan pha ni. Zato sung, sang sung leh kumpi zum sungah nasep khat peuhpeuh a len lai takte in
zong gam leh mipite a kem a cing i hi hi cih kitheihna tawh hahkat sem ni. Gam leh nam leh biakna makaihna a lente in zong tua
Topa maiah thungetna tawh i phawk theih tawntung Kawlgam leh Kawlgam sung ki-ukna vai hih lai a kigelh lai tak dongin buai den
lai hi. Mi kim in i theihtheih dingin a tomin Kawlgam thu hong kigelh hi.
Mikang kumpi tung panin suahtakna Kawlgam in January 4, 1948 ni-in ngah hi. Tua hun laitaka vai hawmna a len pen Anti-Fasist
Peoples Freedom League (AFPFL) kici hi. Kawlgam khantoh nading kum-8 gelna 1952 kumin vaihawm uh a, tua pen Pyidawtha
(Happy Land) kici hi. Suahtakna a ngah tunga kipan tualgal tawlnga ngeilo a hih manin 1955 ciangin Pyidawtha pen piang zo loin
kiphiat hi.
1958 kum ciangin gam uk party AFPFL pen kitamin vaihawm zo lo a hih manin October 29 ni-in Gen. Ne Win makaihna tawh
galkap tungah gamukna ki-ap a, tua pen inncing kumpi (caretaker government) kici hi. 1960 February khain galkapte makaihna
tawh gambup kitelna kibawl a, Prime Minister a semsa U Nu’ pawl a hi Union Party kicite gualzo uh a, U Ba Swe leh U Kyaw Nyein
makaihna a hi AFPFL-te guallel uh hi. Hih kitelna a kineih laiin U Nu in ‘Ka gualzawh leh Buddhism biakna Kawlgam bup biakna ka
suaksak ding hi; tua ciang Kawlgam ki-ukna Federalism mantak a hih nadingin Upadipi kipuahpha ding hi’ cih thu tawh a gual zo a
hi hi. Tua a hih manin a kamciamsa bangin U Nu in Prime Minister hong let kik ciangin Buddha biakna pen gambup biakna (State
Religion) hong suahsak sawm leuleu ciangin Kawlmi taktak te zong lungkim lo zel hi. Hih bang biibiaia haksatna tuamtuam gam
sungah a om lai takin March 2, 1962 ni-in Gen. Ne Win makaihna tawh galkap in vaihawmna suhsak kikin mipi deihna (democracy)
ngeina tawh a kitel kumpi pen phiatin lumlet kumpi (Revolutionary Council) in ukna hong la hi. U Nu leh makai pawlkhatte galkapte
in man uh hi. April 30 ciangin Kawlgam ki-uk nading thubullet dingin Burmese Way to Socialism kici socialist policy hong pulak uh
hi.
U Nu leh a lawmte pawlkhat 1966 kumin thong panin khahkhia uh hi. Kawlgam ki-ukzia pen lungkim zo lo a hih manun U Nu in
National Unity Advisory Board phuanin, Democracy ngeina tawh ki-ukna ding ngeihsutna kumpi tungah thu a sun hangin Gen. Ne
Win te in sang lo uh hi. Tua ciangin U Nu pen Kawlgam pan taikhiain Bangkok, London, Washington, Ottawa, Tokyo, Hong Kong
cihte paiin ama pawlte aa ding sum dong hi. Tua zawh ciangin Thailand ah gal tai hi. 1970 kumin U Nu mahin National United
Liberation Front kici party phuanin galkap 50,000 bang ngah hi ci-in kigen ngei hi. Ahi zongin hih party sungah a kihotheih khol loh
ciangun U Nu pen USA ah tai kik hi. 1973-74 sung tawntung U Nu in USA ah omin Buddha biakna thu hilh a, tua zawh ciangin
Galkap in ki-ukna a lak zawh kum sawm-le-nih a phak kum 1974 March 2 lianin galkapte in mipi (civil) tungah ki-ukna ap kikin gam
ukna upadi bawlin Socialist Republic of Union of Burma ci-in Kawlgam min zong laih uh hi. Mipi vai hawm ci-in galkapte mah
pensen lain Socialist kumpi-ah makaiin amau teng mah kiteel kik uh hi. Hih upadi thak panin Arakan, Mon leh Zomi (Chin) te in
State ngah uh hi. Gen. Ne Win pen Kawlgam President leh Socialist party Chairman hong suak hi. Tua upadi bangin Kawlgam
sungah Burma Socialist Programme Party (BSPP) sim loh party dang om thei lo ding ci-in upadi om hi.
Hih bangin upadi a kilaih kawikawi hangin gam mite pen lungkim tuan lo hi. Kawlgam pan UNO ah Secretary General a sem,
Kawlte in a thupi sim mahmah khat uh a hi U Thant hong sih tak ciangin a luang USA panin Rangoon ah hong kipua hi. Kumpite
leh sangnaupangte a luang vui ding vaiah hong kibuaiin mi 16 si, za val liam, 45 thong kia uh hi. Buaina pen veng loin
sangnaupang thong kia zong kibehlap lap hi. 1976 July khain galkap mang pawlkhat in vaihawmna lak sawmin a hanciam hangun
suhsak man loin kiphawk man a hih manin a vaihawm pawl teng Ne Win kumpi in thong sung denna hi. 1978-79 sung teng tualgal
hat mahmahin Kawlgam galkap 150 kikaplum a, tualgal lam pen 800 val bang si hi, kici hi. Tualgal i cihte pen Karente, Shante,
1974 kuma kipanin gam dang mite Kawlgamah a zin ciangun ni 7 sung taam thei ta uh hi. Tua main tua zah bang ki-omsak thei lo
hi. 1979 September khain Non-Alignment kipawlna panin Kawl kumpi kidokkhia uh hi. Kawlgam pen a suahtak tung a kipanin
1980 kumin tualgalte mawh maisakna upadi zuiin U Nu zong Kawlgamah ciah kik hi. 1981 ciangin Gen. Ne Win pen Kumpi
President a hihna panin tawp a, BSP Party Chairman sem hi. Brig. San Yu pen gambup President dingin kikoih hi. Tua bang a hih
hangin thu khempeuh pen Ne Win theihpih lohin bangmah kivaihawm tuan lo hi. Tua bang kawmkalin Kawlgamah an nek tuidawn
haksa tektekin, gam sung buaina veng tuan lo a hih manin tu kum July 26 ngawngaw ciangin Gen. Ne Win party President a hihna
pan tawpin Brig. Sein Lwin in President hong len hi. Tua bangin a kilaih hangun mipite leh sangnaupangte lungdam tuan lo a hih
manun August 12 ciangin Brig. Sein Lwin zong tawp leuleuin, thukhen mang lian a sem Dr. Maung Maung in President hong sem
hi. 1962 a kipan tu dong kum sawm nih leh guk hun sunga civil mi President a sem masa pen hong suak ahih manin mipite a
lungkim diai de a ci pawl om hi. Ahi zongin mipite leh sangnaupangte, phungzite in lungkim loin Democracy tawh ki-ukna deih ung
ci-in gam buppiah buaina hong piangin September 18 ni-in Gen. Saw Maung makaihna tawh Kawlgam galkapte in vaihawmna la
kik hi. Ahih hangin mipite leh sangnaupangte dai tuan loin Rangoon leh khua tuamtuamah kikapna leh kilaina piang a, mi tampi in a
nuntakna uh tan lawh hi ci-in thukizakna leh radio in gen den hi. Gam sungah kihotheihna leh ki-ukna man a om theih nadingin thu
Pasian thu i cih pen Mikang kamin Theology kici hi. Pasian kici khat bek om a, a thu hong kigenkhiatna Lai Siangtho zong khat bek
mah hi ci-in Pasian thu i cih ciangin thu khat bek mah a hi dinga mi tampi in i ngaihsut lai takin tu hun ciangin Khristian pawlpi
sungah theology tuamtuam hong ging tham loin Mikang kam thei lopite kiang khawngah zong “Ko pen fundamental hi a, amau pen
liberal hi, ei pen evangelical taktak hi hang a, hiate ahih leh ecumenical hi” cih bangin i ki-elkoko ciangin ei sang pilzaw leh
khuamuzaw-a i ngaihsut Mikang gam pawlpite in Pasian thu a ngaihsutna uh atuamtuam, i theih sunsunte in hong lawh a, tua
Pasian thu leh Lai Siangtho khat hi mah a, ahi zongin a zuite, a zangte in ngaihsutna, khiatna a hun zuiin, a gam zuiin leh a minam
tawh kizuiin na kinei a hih manin tua panin theology tuamtuam hong piang hi. Grik kamah theo pen pasian cihna hi a, logia pen
thu, tangthu cihna bang hi a, tua theologia kici kammal panin Mikangkam theology i cihcih pen hong piangkhia hi. Tanga kipan tu
ciang dong theology tuamtuam a piangte khempeuh i theih kim zawh loh hangin leh i theih kim zong a kisam lua a hih loh hangin a
kan beh nuamte leh a kikum nuamte in a noptuam na’ngin a tomin gen sawm ni. Leitungah Pawlpi hong piankhiata kipanin Pasian
thu leh Lai Siangtho khiatzia tawh kisai ngaihsutna tuamtuam na om pah hi. Jesuh Khrih thu a langpang leh a daisak nuamte
hangin Pasian thu pen a gum, a hu, a kem nuamte panin Apologetic Theology hong piang hi. Pasian leh a deihna pen a bawlsa
nate panin zong kitheithei hi cihna panin Natural Theology hong piang a, Lai Siangtho sungah a kikhum thute bek panin Pasian thu
kingah hi cihna panin Revealved Theology hong piang hi. Mihingte in Pasian leh a lungsim taktak pen tel khin zo tuan lo i hih
ciangin mihing in i theihna leh i tuahkhakna panin Pasian thu kipan ding hi cihna panin Existential Theology cih bang hong om hi.
Lai Siangtho bu kici laibu nam 66 tak pen tel kim haksa tham loin leitung piancilna pan a bei dong ding thute a gual a guala kigelh
lo a hih manin Pasian thu i theihtheih nadingin Lai Siangtho sung panin a kisam thupiteng a dawl a dawl, a banbanin pulakkhiat
ding ngimna panin Systematic Theology hong piang hi. Lai Siangtho, Pasian thu kici pen a hun tawh kituakin et ding, puah ding,
Hih banga Pasian thu etzia leh muhzia a om mah bangin a gam zuia biakna thu ngaihsutna om a hih manin Mikanggam, nitumna
lam gam mite Pasian thu hilhzia pen Western theology kici a, nisuahna lam gam khristiante kalsuanpihdan pen Eastern theology
kici pah hi. Tua bek loin African theology kici, Latin American theology, Asian theology, Indian theology kici tu ciangin genpi-in kinei
hi.
Lai Siangtho sanzia kibat loh hangin pawl(denomination) tampi tak leitungah hong piangkhia a hih mah dangin Roman Catholic
theology, Protestant theology, Reformation theology, Reformed theology cih zong om pah hi. Lai Siangtho updan, khiatdan leh
zuihzia kibat lohna panin Liberal theology, Ecumenical theology, Conservative theology, Fundamental theology cih leh Evangelical
theology ci-in kigen hi. Tuateng bek tawh pha loin Mikang minamte in a simmawh uh, a vun vom man bekbek uha a kibawlsia
negro mite in Black theology ci-in a vomte zong Pasian bawl hi, khau kaang a hoih zah mahin khau vom zong hoih hi, "Black is
beauty" ci-in theology hong piang hi. Tua mah bangin Mikanggam mite in a uk cip ngei uh, bawlsiatna leh simmawhna thuak kisa
minamte in Pasianthu pen suahtakna thu hi ci-in Liberation theology hong piang hi. Tua lai takin numeite in zong hih banga pasalte
sanga hong kineu-etna leh hong kisimmawh pen pasian thu tawh kituak lo a, Lai Siangtho thu tawh ki-elpuak hi ci-in numei suahtak
thu - Feminist theology/Women liberation theology hong piang hi. India gama Hindute in a simmawh uh, mihing ngeina banga a
bawl loh uh Outcastes peuh a kici minamte lak panin Dalit theology kici hong piangin tu-in India gam Lai Siangtho sang pawlkhatah
Hih banga a kigen khin zo lo ding zah Pasian thu, Lai Siangtho thu leh ngaihsutna hong pianna pen i gensa mah bangin i gam, i lei,
i minam, leh ngeina tawh kituaka Pasian thu kici pen i gen theih a, i pulak theih ciang bekin Lungdamna Thu kici hangin kilungdam
thei pan ding a, mite in noptuampih pan ding hi cihna pan hong piang hi. Pasian khat bek, Lai Siangtho bu khat bek hi i cih hangin a
en, a sim, a ngaihsun leitung minamte in i muhzia leh i sanzia pen i mit-limlang bulh tawh kisai hi a, mitlimlang san bulhte in a et
khempeuh uh a sanin mu a, a vom bulhte in na khempeuh a vom mahin a muh uh bangin mit siang sinsen tawh Pasian leh Lai
Siangtho a en hi’ng, a kici ciat i hih hangin i minam mittang zilin kilamdang hi, ci uh hi. Tua hi a, Lai Siangtho thei leh siam kicite’
tavuan pen Pasian thu, Lai Siangtho sunga kigen leh kipulak koisan pen leh Kawl leh Zomite’ ngaihsutna leh haksatnate kisan a,
kituak pen ding hiam cih theihkhiat ding a hi hi. Zato siamte in natna namkim tawh a kituak, a kizaang ding za, zatui zaha bawl uh
hi. Tua zatui zahate i nek ma, i dawn main i natna, i thuakna, i liamna pen tel taka thei a, tua i natna tawh kituak zatui i nek khak
bek ciangin a kidam thei pan a hih mah bangin Lai Siangtho sunga damna zatui - Lungdamna Thu zong natna a thuak, a gim a tawl
mihingte leh a omna a tenna leitung leh gam thu i tel tak ciangin a manin kizang thei bek ding hi.
African theology, Asian theology, Indian theology, Burmese theology ci-a a gam leh a mihingte nuntakna, ngeina leh ngaihsutna
tawh kituak Lai Siangtho laigil, Pasian thugil a kikan mah bangin Zogam, Zomi leh Zongeina tawh kituak Pasian thugil - theology i
zon ding, i kan ding kiphamawh hi. Pasian in mi pumkhat a hotkhiat, a gupkhiat a, a nuntaksak, a suahtaksak mah bangin minam
khat zong honkhia thei, suahtak thei, damsak thei, nungtasak thei Pasian hi a, tua thu Israel minamte tangthu panin zongin i mu hi.
Tua mah bangin Zomi nam buppi cidam nading, lungdam nading, suahtak nading leh nuntak nading thu zong Lai Siangtho laigil
sungah kiphum khin a, tua pen i kalhkhiat zawh ding kisam hi. I minam ginatlohna, cidamlohna, leh lungkhamna leh mawhna i thei
tek hi. Beh leh phung pibawlin i kikhen hi. Pau leh ham tuam neiin tuate thupibawl nuam tekin i kitawng hi. Ngeina tuam leh
puansilh tuam neiin i zang khawm thei kei hi. I tenna gam leh lei a tuam manin lungsim tuam pahin, kilawhna min tuam nei ciatin,
tuate mah a kikhiam nuamzaw sawn om loin nainganzi leh minam kipawlnaah lomkhatin i om thei kei hi. Cidam nading i an, i meh
duhdan kibang lo a, kawhhol, vaimim, gatam cim a duh om a, sathu-um, singthupi, zawngtah leh ling-uih cih bang a uih pian vive a
duh citciat pawl i om a, vuttui, ngathu leh ngapik khah duh citciat pawl i om mah bangin Pasian thugil leh Lai Siangtho laigil zong
Baptist, Methodist, Penticostalist, Seventhday Adventist, Biblical Evangelical, A.G., Salvation cih bangin a kigen khin zo pak lo
zahin kikhenin tuikiphum nuam, tui kitak nuam, a dai dide nuam, gamluma a laam nuam tawh Kha Siangtho meh i duhdan leh
bawldan kikhat loh manin Lai Siangtho guipi leh bulpi let mel neilo bangin i om hi. Tua ahih manin Zomi Baptist Convention-te,
Baptist Church of Mozoram-te, Manipur Baptist Convention-te leh pawlpi tuamtuamte in kumza-pawi (centennial) zang dinga innpi
lam sawm tawh, suangpi phuh sawm tawh i manlah lai takin Zomi Khristiante khempeuh a tun khawm thei ding, a lom khawm zo
ding Theology muhkhiat ding pen Zogam pawlpi makaite leh Zomi Lai Siangtho lam siamte’ tavuan ahi hi. Tua banga Kha Siangtho
lam lahna tawh a kimukhia Theology pen Zomi Khristiante tawh a kizaang Pasian thu hong hi ding hi.
Khanglui i pu i pate pen gam sungah tengin, lai nei loin, khua phawk loin na nungta uh hi. Tua banga mial tak leh khua phawk lo-a
i om laitakin ei sanga pilzaw Mikang kumpite hong khangin, tua tawh kitonin Pasian thu a phawk misonarite hong tung pah uh a,
tuate nasepna panin tuin pilna leh siamna a ngah i hi hi. Tu hun ciangin ei Churachandpur gam diak bang kigen lehang lai sim thei
liailiai a kipan graduate dong tampi omin, pilna a tuamtuam tawh dikri a ngah tampi omna gam i suakta hi. Tua hangin kumpi office
leh biakna office leh skul lamah zong a sem tampi mah i om hi.
Tua bangin ni danga lai thei lo, sim thei lo leh laibu a bawl thei ngei lo minam hi napi’n tu ni ciangin lai thei minam leh lai bawl thei
minam hi ta hang cih theih ding zahin i khangto hi. Ahi ta zongin lai sim thei napi lai sim ngei lo, lai en ngei lo i tam lua kik hi. Kim
khatte pen High skul leh college pan a tuah khiat cianga kipan lai sim beh ding, thu kan beh ding mangmat nawn het loin suakta
kisa bang liangin om hi lehang kilawm ka sa hi. Tua pen a dahhuai thu khat ahi hi. Pilna siamna ngah nadinga lai theih ding neua
kipan kihilh to ngekngek a, High skul zo a, college ciangzo a, tua pan lai sim ngei nawn lo-a om kik dihzen cih pen a lungkhamhuai
Thu khat panin ci lehang, ei lai tawh kigelh, ei pau tawh kigelh laibu gina i nei zo nai kei hi. I neih sun pen magazine kici kha sima
kihawmkhia khawng hi pen leh kilawm hi. Magazine pen pawlpi(denomination) khempeuh phialin nei ciat hi lehang kilawm hi. Ei
gam sungah i neih ding kisam Lai Siangtho thu theihtheih nading Bible Introduction, O.T. Introduction, N.T. Introduction cihte ahi hi.
Tua bangin Lai Siangtho thu i cih bang a hi hiam cih genna laibu i nei kei hi. Tua zomin Bible Dictionary, Bible Concordance cihte
zong i nei zo nai kei hi. Tua ciangin pawlpi tangthu Church History cihte zong i nei kei hi. Khristian a kici mite pen ei
Churachandpur gama omte bek hi loin, tanglaia kipan England, America leh gam tuamtuamteah zong na om uh a, India gam sung
bekbekah zong a beisa kum za tampi Khristian pawlpi a om khitna state om a, ei nisuahna gam Assam, Manipur, Mizoram cihte
khawngah zan diak maha kisin pan cih bang i hi hi. Tua a hih manin mi gam khristiante bang ci om a, bang ci-in thu na kihilh uh a,
amau gamah Pasian thu bangci bangin kizui hiam cih i kan kei leh, Lamka tualsung bek pana Japan gal zawh khawnga Khristian
tamna gam eite in i cindan, i zuihdan leh i theihdan khawng a hoihpen leh a thupipen banga om khak ding zong a baihlam khat ahi
hi. Tua mah bangin ei Lamka gam sunga om khristiante nasepdan pawlkhat pen India gam bek hi lo, gam pua nangawnah lai-in
gelhin hawmkhia zo hi lehang ettehhuai a sak uh, zuihtuak a sak uh zong om tham ding hi. Tua a hih manin mi gam pawlpi tangthu
thuk taktakte zong ei pau tawh khetkhiat ding kisam a, ei gama pawlpite tangthu zong ei pau leh English tawh lai siamte in
Lai lam tawh kisai i gen ciangin gen khak loh kiphamawh leuleu khat pen laigelhzia leh laibu bawlzia thu ahi hi. Ei gamah lai siam
ci-in dikri nei tampi i om hangin laigelh leh laibu bawl tawh nek zonga kivak om nai lo i hih mah bangin laigelh leh laibu bawl lam
theihna pilna nei i om nai kei hi. Tua a hih manin Lamka sunga i laibu gelh pawlkhatte leh i laibu khette lim takin vel lehang mite
laibu gelh leh bawl ngeina bang zo lo tham loin mipi muh ding leh sim dinga zumhuai nangawn om lai ding hi cih i thei hi. Tua ahih
manin lai lamah i khan nadingin thu theih bek a kicing hi loin, thu i theih, thu i zakte bang ci gelh dinga, tua ciangin laibu ah bang ci
bawl ding hiam cih thu zong nakpi taka i hanciam lai ding khat ahi hi. Tua tawh kisaiin Lamka sung laikhetna (Press) lam nasemte
in zong laibu hoih zaw bang ci bawl ding, a tuamna(binding) hoihzaw leh a to zaw bang ci hih ding cih pen thupi ngaihsut mahmah
lai kisam ding hi. Tua a hih kei leh, asunga thu a hoih hangin an phel tunna gina lo leh an um gina lo sunga an i nek thanop loh
mah bangin i laikhetna leh tuamna a ginat loh manin mite in a thu sim thadah thei hi.
Tu hun leitungah thu limci lo leh thu siangtho lo gelhna leh genna laibu leh laidal a tam lai takin ei khristiante leh pawlpite in Pasian
thu tawh kituak laibu, i minam nuntakna tawh kilawm laibu leh i gam leh pawlpite in a kisap lam laibu a kicingzaw i neih zawh
(Christian Involvement in the Contemporary Society organized by the Theological Graduates and Ministers Association,
Khangluite in “zu kham, an kham, zu hai, sa hai” a cih ciangun zu hi ta leh, sa hi ta leh, an hi ta leh mi dawn ngei banga dawn lo, ne
lo a, lu leh taw zong sel zo nawn lo zaha omte a kona uh ahi hi. Tua a hih manin tanglai i pute, i pate in ‘zu hainu, zu haipa, sa
hainu, sa haipa’ mite in a cih ding uh, a ko ding uh zumhuai a sak pen uh, a zakdah pen uh kampau a hih manin zu dawn an nekna
Tedim gam, Aizawl gam leh Lamka gamah Pasian thu hong tun zawh, zu leh sa, khamtheih guihtheih a kikham zawh, a kitan a
kiphiat zawh kum sawm tampi a phak zawh tu hun ciangin tanglai khanglui laia zong a tuah khak ngei loh uh khamtheih guihtheih
duhna, goihna, zongsatna hong khangin i khangno thahat lai tampite lakah hih gu veiin inn sung, khua sung, gam sung leh Pawlpi
sungah naman nawn lo zah hong suak hi. I thulu in a deihnaah tua bang a tuak kha mite leh amau innkuanpihte tungah Pawlpi
makaite leh Pastorte in i sep ding, i bawl ding bang ahi hiam cih thu hi. Hih bang thu tawh kisaia pilna a nei (scholar) hi lo ka hih
manin mi nautang khat in mi nautang dangte tawh a kikupna leh holimna bangin ka hong gen sawm hi.
Khamtheih guihtheih i cih bang ahi hiam? Zopauin khamtheih guihtheih i cih pak ciangin a khiatna tampi a hih theih hangin tu
tungin a tomin zu leh zatui ci ziau ni. Zu pen zupi, zuha, zuhang cih bang om a, tua banah Mikangzu ci-in nam tampi leh man
tampipi a cil mahmah om lai hi. Tuate mi khat in a ciap ciangin, a dawn ciangin zongsangin, goihin, kidek zo nawn lo a hih manin
natlawh, hailawh thei hi. Zatui zatang cih ciangin zong cidam nading, thakhauh nading, gilna laina, lutangna dam nadinga zatote in
hong piakte cih nopna zong a hih hangin tu-a i gen nop diak pen ganja, opium leh heroin-te pan kibawl zatuite hi. Hihte pana
kibawl zatui zahate zong zatote deihna, hilhna bangin a pha bek leh a kulna munah a kizat ciangin cina sukte, maliam nasia luate
leh lungkhamna tuakte aa ding khawngin a hoih lua leh a kisam lua hi. Ahi zongin tuate mah zatote dong lopi-a mi khat in a mot
zat, a mawk nek ciangin amah aa dingin siatna, natna leh sihna bek tham loin amah tawh kisai a nu leh a pa, a sanggam, a u a
naute khempeuh dong in supna, zawnna, manna, inn gapna leh a mulkimhuai dahna suak thei hi.
National Institute of Social Defence, New Delhi-ah Lecturer a sem Mr. J. S. Goel in a gennaah ganja panin za vui, a kang namkhat
kibawl thei a, tua pen zanah tawh kizial khawm thei a, tukbel tawh zong kitep thei hi. Opium pan zatang vom leh kang mah kibawl
thei hi. Tua pen kawfi sung, niangtui sungah khiasuk ziau lehang tuisuakin dawn khawm theih hi. Zanah bangin zong kitep thei hi.
Heroin pen a vui hi a, lai tungah lum saka a gim diktheih hi. Lumsak se loin zong kidik thei hi. Tua pen zatui sutna tawh kisut theih
a, zanah tawh zong zial khawmin kitep thei hi. Hih pen India gamah a kinak zat pen khat hi ci hi.
Khamtheih guihtheih siathuaina: Mr Goel mah in zu haina, zatui haina hanga siatna supna a piang thei a tuamtuamte a tomin hih
A) Zu khamna hangin accident tuamtuam a piansak mah bangin zatui khamna leh guihna in zong accident tampi mah piangsak
thei hi. Natna tuamtuam T.B., Cancer, AIDS cihte piangsak theia, lungkhamna, dahna leh lungkiatna piangsakin tua hangin
B) Nupa kitotna, lupkhawm theih lohna, ta leh naute sat gawpna, innkuan sung buaina, nupa kikhenna leh kimaknate piangsak
thei hi.
C) Lawm leh gualte tawh kimuhdahna, kilangneihna, nasep theih lohna, sum leh pai vaia siatna tuamtuamte piangsak thei hi.
D) Zu man leh zatui mana a neihsa teng uh bei a, a goihpa in guktak bek a sep theih suakin, amau innkuan sungah a neih a
lamteng uh bangmah lo kalin hong bei ciangin inn sung manna leh kiamna hong suak hi.
E) Khamtheih guitheih sep leh bawl pen kumpi ngeina tawh kituak lo a hih manin kumpite leh vaihawmte aa dingin haksatna
tampi tun hi. Hih bang kumpi van kham hihte pen India gamah kum sawm pan sawmnih dong thongkiat leh sum liau hi theia,
gam pawlkhat Malaysia gamte bangah thong sungah khailup dong hi thei hi.
A. A hang tuamtuam om thei hi. Pawlkhatte in bang ci peuhmah hiam thei nuam ing, sin nuam ing, ci-in a ciap ciangun themno
B. Khangno pawlkhatte in a lawm a gualte uh thu a manna un, makaite thu a nial ngam loh manin lawmte cih peuh ci-in nein dawn
uh a, ngeinaseh kha uh hi. Tua a hih manin hih bang vaiah lawmte leh tungsiahte thu nialngam ek kisam hi.
C. Innkuan sungah lungkim lohna, sang sungah lungnop lohna, laivuanna ah kiatna leh cihmawh luatna hangin pawlkhatte in
lungnop na’ng ci-in hih bang zatui leh zu khawng dawn uh a, tua in lungnopna tun loin natna leh sihna dong tun zawsop hi.
Haksatna, lungkhamna i neihte akisaipih mite tungah hilh ngam, genngam a, kikup ngam pen a zatui hoih hi zaw hi.
D. Lamka sung i et pak ciangin 1980 pawla kipanin hih bang zatuite hong khang pha diak a, “No. 4” ci-in numei naupang
khempeuh in gen ngeingaiin, Pastor-te in zong pulpit tung pan kikopihin, Evangelistte in zong Lamka khua laiah slogan-in i nei
hi. Hih bang zatui siahuai leh thanghuaite tawh i kipelh theih nading lampi khat pen sumsinna-a a zangte, a zuakte in mihing
sihna ding, a u a naute siatna ding gu zuak a hih lam uh kithei a, mite leh Pasian maiah khial a hih lam uh kiphawk ding, a
kikhel ding uh a, sumbuk panin zong a kingah loh ding kisam hi. Kumpite leh mipite zong hih bang siatna a piangsak thei dona
leh dalna tawh kisaiin kithutuak a, sep khawm ding kisam hi. North East India sungah hih khamtheih guihtheih zatuite hong
paina tawh kisai N. C. Deb in Sentinel, April 7, 1990 ni-a a genna-ah Manipur leh Mizogam tawna sumbawlte in hong puakna
lampi pen Tamu-Moreh-Imphal, Tedim-Lamka-Imphal, leh Tedim-Champhai-Shillong cih bangin Kawlgam panin lampi thum
hong tawn hi ci hi. Hih thukizakna mah in a genna dang khatah “Kawlgamah galkapte in vaihawmna hong let ciangun gam
sungah annek tuidawn, sum leh pai hong haksa a, kumpite in opium tawh sumbawl a, tua tawh gam uk ding hong vaihawm uh
hi. Tua mah bangin Kawlgamah tualgal pawlkhatte in opium tawh sum bawl a, thauvui thautang lei a, tua tawh nasep kipan uh
hi. Tua a hih manin leitung bupa opium kicing khempeuh seh nih suah seh khat taang Kawlgam pan piang hi” a ci hi. Hih lai
san takah i gen nop bang hiam cih leh, hih bang sumsinna thanghuai a sem mite in a khawlsan ding uh leh a zuak sawn mite in
Tuin hih bang khamtheih guihtheih tawh a buai, a zongsang, a nat lawhte leh a innkuanpihte tawh kisai i phawk ding panin:
1. Amaute pen eite mah bangin Pasian in a it, a ngaihte mah hi a, ahi zongin khemna leh ze-etna a nang zo lo a hi uh hi. Tua a
hih ciangin zu hi leh zatui zaha hi leh a nek a dawn, a khama guih pen uh i muhdah, i zakdah luat mahmah a hih hangin
amaute leh a innkuanpihte i it, i ngaih ding bek hi loin i hehpih ding hi zaw lai hi.
2. I gensa bangin khangno tampi hih bang siatna sungah a tumkhate pen alawm leh gual gina lote khemna leh zolna hang hi thei
a hih manin, tua bang mi gina lote tawh kikhen a, damdama hong kibawlphat zawh nadingun Topa min tawh khangnote mah
lawm leh gual tak maha a san uh a, kikholhpih, kithuahpih a, a kikawmtuah ding uh hoih ding hi. Tua bangin khangno
piangthakte in a lawmte uh lunghimawh le uh biakinn sung tun kik thei ding uh hi.
3. A khamthei, a guitheite’ innkuanpihte tawh kisai zong lim takin ngaihsuthuai hi. Zomite in ‘Sakhi a pi san a no zong san’ cih
paunak khat i nei hi. Tua pen paulapin hih bang siatna a tuak tanu, tapa a nei nu leh pate pen amau ginat lohna hanga a tate
uh hih bang a suak ci nuam pianin i om pah hi. A nute a pate in zong a deih het loh uh a tuak kha hi a, a dah mahmah lai
takun eite pawlkhat in gensiain, simmawh bawlin, phunsanin a kiang naiah zong om nuam lo phialin i galet vial uh hi. Kim
khatte bang in “Thunget kikhop a hahkat loh manun hih bang tuak hi” ci-in dawilam lai uh hi. Kua mawhna, kua khialhna ahi
zongin khristiante leh makaite aa dingin Topa min tawh amaute hehnep ding, hanthot ding, thungetpih ding leh huh ding a
kisam pen ahi hi. Lamlak dingte hi hang a, a gensia dingte i hi kei hi.
4. Zu hang ahi zong, zatui hang a hi zongin nungak khat, tangval khat in hih bang siatna hong tuah ciangin a nu leh pa neihsa
lamsa teng a nini-in hong kiamin, nek ding nei loin, inn leh lo nei zo lo zah dongin zong hong om thei ding hi. Tua banga
haksatna a tuak i inn veng, i inn pamte pen a tanu hang hi a, a tapa hang hi cih mawk bek tawh pawlpite, mipite leh siate in
Topa min tawh i hih theih zah sem lo don lo-a kisiansuah mawk pen a kilawm takpi ding hiam ci-a i ngaihsut ding a hoih khat
ahi hi.
5. Mi mal in hi ta leh, Pawlpi in hi ta leh i sep theih lian pen thungetsak ciang bek mah zong hi thei kha ding hi. Tua zangin
Pasian in damna leh pianthakna a pia thei hi cih i theih zawh ciangin mihing lam panin i sep theih i bawl theih bang hiam cih i
ngaihsut lai ding kisam hi. Adiakdiakin hih bang natna a tuakte kepna leh khoina tawh kisai kumpi lam panin zong bangbang
om hiam cih zong i kankhiat ding khat hi lai hi. Social Welfare Department lam panin Rehabilitation leh a dangdang a sep
theih uh tampi om bek tham loin hih bang khamtheih guihtheih a zongsang, a goih mite kepzia leh donzia ding zong a thei,
pilna nei tampi mah om a hih ciangin tuate zong i hopih ding ahi hi.
Pasian in hong hehpihna tawh thupha hong piakte pen a ngah leh a zang eite in Ama deihna leh Ama cihna bang lo-a i zat
khialh khak peuhpeuh ciangin i siatna ding leh i sup nading a piangsak thei vive a hih ciangin i nuntakna, i gamtatna, i nek i
dawn khempeuhah itna tawh hong pia i Pa Pasian dong kawma kidawm taka nungta thei ciat dingin Topa in thupha hong pia
ta hen.
Kikup ding:
1. Khristian thu hong tuna kipan Zogamah zu kitang hi napi tu nai cianga hih banga hong lan kik pen bang hang hi ding hiam?
2. “Khamangthang hotkhiat ding” cih leh “Mi mangthang hotkhiat ding” cih kampau a khiatna a kibang hiam?
Lai lam khantohna thu i gen ciangin laidal leh laimai khantoh nading i cihna hi loin laibu leh thukizakna sungah i gelh, i gen leh a
kiciamteh thute tawnin i gam, i minam leh i pawlpi mite khantoh nading pulak ding, tangko ding leh kikup ding i cih nopna ahi hi.
Lai lam nasepna khantoh nading leh lai tawh khantoh nadingin laibu leh thukizaknalai bang zah peuhmah Tedim pau tawh kigelh
zo, kikhen zo a, kibawlzo hiam cih i theih masak ding kisam hi. Tua bek hi loin tua a kibawlsa laibute sungah bang thuthu kigen zo,
kigelh zo hiam, mai lamah bang thu lam kisam hiam cih theih ding hi. Tedim pau tawh ahi zongin, Zo pau khat peuhpeuh tawh ahi
zongin laibu leh thukizakna a kikhen cih taak leh gen tham ding a nei nai het lo hi napi hangin, ahi zongin tua i neih sunsunte
nangawn bu bang zah hi a, kuakua bawl hi a, cik kum pawla kikhente ahi hiam cih thei loin i om mikmek hi. Thu leh la lam nasepna
1984 kuma England-ah ka pai laiin British Museum Library-ah tawlkhat thu kanin ka pai hi. Hih laibu saalsungah 1955 ma lama
leitunga laibu kikhen khempeuh minte ciaptehna nei uh hi. Tua laibu pen British Museum Catalogue of Printed Books to 1955
Compact Edition kici a, volume tampi pha hi. Tedim pau tawh kikhen laibu a ciamteh kha uh hiam ci-a ka velvel leh volume 3,
laimai 187-ah:
CHIN
Kamhau Dialect
CHIN
Kamhau Dialect
ci-a kigelh ka mu hi. Hih bang ka genna inah amau Mikangte aa dingin kimanna a nei lo, a sim theih beek uh zong a hi lo, tanglaia
kikhen Tedim kam laibute nangawn a ciapteh ciltelna uh ka lah nopna hi a, phathuai, pahtakhuai ka sa peuhmah hi.
Tua mah bangin Guwahati Christian Literature Centre-ah ka sep cianga ka laibu muh khat pen A Catalogue of Available Literature
in the Languages of the Council of Baptist Churches in North East with the names of literature workers, November, 1961 kici ahi hi.
Hih laibuno pen Amerika pan hong pai Misawnari Rev. George Gillespie in CBCNEI zumah Literature Director a sep laia a bawl ahi
hi. Hih sungah Assamese, Garo, Karbi, Manipuri, Ao Naga, Angami Naga, Tangkhul Naga, Thado Kuki, Mao, Mundari, Hallam pau
cih banga CBCNEI in laibu a khet ngeisa teng leh a sem a bawlte min, laimai phazah leh a kingahna munteng lahna laibu ahi hi.
Ei zong tua bangin Tedim pau tawh a kikhen ngei laibuteng a kan a, laibu khatin a bawl zo om thei lehang lai lamah i khantohna leh
i khantoh nai lohna zong a kitheihna, a kitelna hi ding a, bang thu lam laibu om ngei zo hiam cih zong kithei pah ding hi. Tedim pau
bek hi loin Haka, Falam, Lusei, Hmar, Paite, Thahdo, Vaiphei, Gangte, Simte cih bangin Zopauteng tawh laibu a kibawlteng a kan
Tua bangin Catalogue ahi zongin, Bibliography ahi zongin a kibawl ciangin laibu min, a gelhpa hiam, a teipa hiam min, laibu liatna,
laimai phazah, a kikhet kum leh a kikhetna mun leh gam kigelh a, laibu man zong kigelh hi. Tua banah tua laibu pen tu ciangin a
kingah lai hiam, koi pana kingah thei hiam cih zong tuang pah hi.
Hih bang laibu in bang laibuteng om a, bang thu lam laibu kibawl zo hiam cih thu bek hong phawksak loin laibu gelhpa, teipa in
laibu bang zah bang bawlkhia zo hiam cih theihna zong a hih manin lai lam nasepna hanthotna hi a, mite thalawpsak tuam lai hi.
Hih bang laibu a bawl nuam, a kan nuam gige khat na hih a, a kilawp khinkhian khat na hih leh kikuppih ding na ut leh kei zong a
mansa khat ka hi ve. Lungngai loin, na laitui leh laikung dokkhiain pan leteh laibu a bawlpa suak pah ding na hi ve. I gam, i lei leh i
pawlpi in “pama lui dawng hong bang a, nu tha, pa tha kheng dingin” hong ngaklah lua a’i ve!
Lai tawh i gam i lei, i minam puah nadingin Zolaia kikhen laibu minteng i ciapteh a, i theih pen a kicing hi nai loin a laibute mahmah
lim taka i kepcing ding ahi hi. Laibu, magazine, thukizakna laidal khat peuhpeuh i tatsa, i leisate pha takin i kep pah cinten ding
kisam lai hi. Guwahati CLC zumah ka sep laiin tu lai taka Champhai ZBC zumah Secretary a sem Rev. Cin Kam tungah “Ni danga
TBA in a khet Lungvakna bu luisa na kep lai leh, nong huhnain kei hong puak thei lecin” ci-a ka nget leh siapa in zong ama kepteng
mah hong puak pah letlat hi. A hun laiin ka ngah loh hangin tu ciangin a beisa huna TBA sung thupiangte leh lai kigelhte ka
theihlawh hi. Khatvei laiin Tamu-ah Sia Gin Khat Suan’ innah ka hawh leh tu nunga Zangkong Zo sangnaupangte in kumcin
magazine a khette a lompi khat a kep hong lak a, ka nuam peuhmah hi. Zan diak mahin New Lamka-a om Sia Khampu Hatzaw,
Section Officer (Electricity) kiangah ka zing vak leh, Zangkong pana kikhen magazine-te mah, Tedim pana kikhen Thupha Puak leh
Khanlawhna Hun cihte pawl, a khol tohtoh lompi khat hong lak neinai hi. Hih banga laibu leh thukizakna laite bal kek pah pai mang
pah, lal thangsak gawp lo-a a kem vinven tampi i gam sung leh i minam sungah om ding hi ci-in ka ngaihsun a, lungdamhuai ka sa
hi. Bang hang hiam cih leh, tu huna kigen, kigelh thute leh ngaihsutnate pen tu zawh kum sawmnih, kum sawmthum hun ciangin
kikan kik nuam ding a, kisim kik nuam ding hi. Mi dang in a sim nuam kei zongin nang tate beek in sim nuam ding hi. Laibu leh
thukizakna khet pen thu baih lo-a laidal man zong khang mahmah a hih ciangin mailam hunah tu-a kikhen bangin hong kikhen zo
nawn lo bang hi kha zenzen leh, tu-a na neihsa teng mah na sim kikkik hong kul ding hi. Laibu hong kibawl thak leh a kikhen thak a
om hangin lei zo nawn lo hiam, tan zo nawn lo hiam hi lecin tu-a teng mah zong a tuamna bawlsak lecin nang laibu manpha nei
khat na suak lai ding hi. Laibu pen pa cik khat nangawn zong a bei ciangin khet kiksak ding thu baih lo hi. I neihsa, i khuta omsate
kem ni.
Lai khantoh nadingin a gelh a khen i om kul hi. Laibu bawl ding, gelh ding ka thei kei hi a ci nuam peuh zong ki-om mikmek thei hi.
India gamah teng napi hangin India tangthu (History) i thei kei lua hi. Kawlgam history bu zong khat beek Zolaiin a bawl i om lohpi!
Bawl thanophuai ka sak, min lah a sim nop luat ding uh mite’ tangthu (biography) a hi ve. Leitung kumpi minthang, mi pil minthang,
mi hau minthang, la siam, thu siam, lai siam, lam siam minthang tam lua a, theihnophuai sa ing. Zolai tawh kuamah in i bawl nai
lohpi! Gam dang lei dang gen taak loh Zogam leh Zomite sungah i mi masate tangthu a gelh a om peuhmah ciangin bu khat beek
vokkuang tung liangin a lei pah sawm hi’ng. Galkap lamah Col. Dal Za Kam, Col. Lian Cin Zam, Col. Van Kulh, Col. Khen Za Mung,
Brig. Tuang Za Khai cihte; Civil ulian masa Pu Thawng Cin Thang, Pu Tuang Hmung, Pu Vum Ko Hau cihte; gam vaihawmna
lamah Capt. Mang Tung Nung, Pu Za Hre Lian, Pu Vuantu Maung cihte tam lua! Biakna lama i makai masate, lai pilna lamah
Masters degree ngah masate, doctorate degree ngah masate tangthu bawlhuai lua hi. Tua bang danin a kitengkhia mi sawm hiam,
sawmnih hiam tangthu bek zong gelhin, bang hanga amaute hih banga za lian thei a, min pha thei a, khua suak uh hiam cih gelh
thei lehang tu lai khangthak pilna zong tawm pan lai tadingin bang zahin manpha ding hiam! Hih a tunga kigen minte a gentehna
dinga i lah pak hi a, nang theih lam Manipur gama i uliante - Pu T. Kipgen, Pu T.C. Tiankham, Rev. Nengzachin, Rev. Dr. Rochung
Pudaite, cih lam khawng a hih leh zong kidawm tuan kei in. Kan in la, gelh in la, khen in la, zuak in
Hih bang danin laibu bawl tuak pen tam lua zaw hi. A tunga i thu zawhna kam ahi “zuak in” cih thu tawm gen laiin hial bawl sawm
ni. Zomite lakah lai lam nasepnaah i hamsatna lian pen in laibu khot zawh loh thu hi. Tua pen a dahhuai mah hi. Laibu pen khet
bek ding hi lo a, sima theiha noptuampih ding ahi hi. Minam i tawm luat manin laibu kikhawng zo lo hi cih lam pen i theihsa a hih
ciangin gen vet kei ni. Ahi zongin a kibawl sunsun pen kizuakkhia lo mawk hi. Laibu sai gina kinei lo hi. A bawlte in amau innah
koih dap lel uh hi. A lei nuamte in a ngah nading baih lo pah hi. Tua bang laibu kibawl hi cih kuamah in kitheihpih lo hi. Tua a hih
manin sum hamsatna, lai sim thadahna cihte pen a hih tei hangin a zuakna a ginat lohna hi zaw hi. Tua a hih manin pawlpi lam
pana lai lam saite i hi zongin, Literature Society lam pana tavuan neite in i hi zongin, sangnaupang lam pana lai a puah sawmte in i
hi zongin laibu leh thukizakna a kikhen peuhpeuh bang cih lehang Tedim, Kawlpi, Tamu, Tonzang, Zangkong, Lamka, Singngat,
Thanlon, Imphal, Aizawl, Champhai, Shillong cih bangah thakhatin kizuak pah lian thei ding hiam cih thu lim taka vaihawm ding
kisam hi. Lamka nupi bazarah meh zuak pawlte in a anteh tatte mi zonna mun sumbukah sun thapaiin tutpih uh a, tua pan a khot
khit lohteng pen innah hong ban zuak lai ciangun a khawng zo pan uh hi. Ei lai lam nasemte in sumbukah, bazarah i laibu thak i
tutpih hiam? Station khawng, hotel khawngah i vakpih hiam? A gelh leh a khet bek nasepa nei a, a zuak lam a sai ding, a
hawmkhia ding i dahlauh manin a sim thei ding, a lei zo ding mite khut tungsak zo lo hi lehang kilawm hi. Lai bawlnaah mangngilh
het loh ding khat pen a hih leh, i gam leh i mite in a kisapna uh, a deih uh laibu i bawl ding a thupi hi. A tunga kigensa bangin kei
uukna khat ahi mi-tangthu (biography) pen ka bawl hangin mite in a kisapna lam uh a hih kei a, mi theih nop pen bang ci lehang
cidam thei ding, ankhing kham thei ding cih thu peuh a hih leh, zato laibu lam, lokhawh thu, singno thu, gan khawi thu lam bawl
leng a kikhawng zo bek ding ahi hi. I gam in bang thu lam kisam hiam cih ngaihsut masak ding hi.
Gentehna lah ahi, a man takpi lah ahi khat i khit nadingin gen ta lehang – 1983 kumin Tedim Lai Siangtho bu tulsawm (10,000)
kikhen a, tua zawh kum thum, kum li 1987 ciang kikhawng khin a, kingah zo nawn lo hi. 1984 kumin Tedim La Bu 10,000 mah
Calcutta-ah a kikhen pen 1988 ciangin kingah zo nawn lo hi. Laibu dang neu cikcik bu 1,000 bek kum sawm khawng zuak kul a,
Lai Siangtho leh La bu sum tampi man, a bu zong tampi a kikhen lah kingah kim zo lo liang i cih ciangin i gam leh mite in a kisapna
(demand) tawh kisai hi cihna hi. Tua a hih manin bang laibu bawl masa ding, bang bawl nunung ding cih thu zong i kisapna panin
et ding hi. Tuhun khangnote khempeuh zong lai sim thei hong hi ta uh a hih manin amau kisapna lam tawh pattah ding kisam hi.
Pau nam khat, kam nam khat i zang nuam ding hi,
Tedim lai leh pau thu ahi zongin, Zomi buppi tawh kisai Zolai leh Zopau thu ahi zongin i gen cianga a kiphawk khial ngei lo mipa
khat pen American Baptist Missionary Rev. Joseph Herbert Cope ahi hi. Sangmang Cope in La bu, Lai Siangtho leh Zolai bute a
bawlpa bek hi loin Zogam (Chin Hills)-ah thukizakna lai (newspaper) a bawl masa penpa zong ahi hi. 1919 kum akipanin a sih
dong (1938) Tedim khua panin Tedim Thukizakna Lai kici hawm a, Mikang pauin The Tedim Chin Hills News ci a, amah Editor hi a,
Dam Khup leh Thuam Hang Sumkem hi a, hawm khat ciangin hamu (paisa sawmnga) man hi.
1919 pan 1930 dong Christian Literature Society’s Press, Madras-ah khensak a, tua panin Tedim gam, Zogam leh Kawlgam sung
mun tuamtuamah a kihawm hi. 1930 pan 1938 dong Diocesan Press, Madras-ah khensak hi. Christian Literaure Society leh
Diocesan Press pen tu dongin Tamilnadu khuapi Madras-ah om lai a, lailam nasepna leh laikhetna minthang khat hi lai hi.
Hih thukizakna lai sungah biakna thu bek gelh loin Zomite theih ding, phawk dinga kilawm, tua hun laia gam sung thu piangte leh
tangthu zaknop nono zong suaksak hi. Thuzempi pen Sangmangpa a hih hangin tua hun laia lai thei leh biakna nasem Sia Za
Huat, Sia Cin Khaw Gin, Sia Thang Lian leh Sia Za Khup te khawng in a puak uh thu zong a tuang hi
A kipat tung lianin bu (copy) bang zah kikhenhiam cih a kitheih loh hangin 1931 kumin bu 1425 panin 3633 dong khang hi. 1932
kumin bu 1425 pan 5872 dong khang leuleu hi. 1933 kumin Bu XIII Nambat 4 October khain bu 9111 tak a khen hi. 1937 kum
ciangin bu 1242 dongin a bu hong kikhiam kik hi. Tua pen damdamin khang kik a, 1938 kum ciangin bu 4239 dong pha kik man hi.
Hih Tedim Thukizakna Lai pen tu hun ciangin ei gaamah a bu sia mang khinin, a kem ki-om nawn lo hi. Ahi zongin kamphat laina
khat pen Sangmangpa’ van leh laite America-a om a tapa Mr. Danforth Cope in na kem lai khinkhian a, tua pen Rev. G. K. Nang in
USA-ah a pai laiin hong kankhia thei zenzen a hih manin Sia Nang tungah lungdamna lianpi gen ding i nei hi. Topa min tawh
Zogamah a luguh hong phum Sangmangpa’ kampau leh laite, a khutmate a za nuam, a thei nuam, a mu nuam pel lo om ding i hih
teh ci-in Tedim Thukizakna Lai pen tu hun laimal gawmzia tawh a kiteikhia thu a hunhunin Lungdamna Aw-ah hong kisuaksak ding
hi. Pai mang pah loin lim takin na vom ciat ni.
(Tedim Thukizakna Lai, January 1930, Tedim, Bu X Nambat 1, laimai 2 sung pan kiteikhia)
Sunder Singh kici India Khristian khat a om hi. Tuapa a siangtho mahmah hi a, a upna zong a lian hi.
A pa Khristian a hi kei hi. Sunder Singh in Khristian a suah ciangin leitung thu khat beek ngaihsun
loin Pasian thu bek a hilh nuam hi. India gam sungtengah vak kawikawiin Pasian thu a hilh hi.
Khatveivei asih dektak hangin Pasian in hehpihin a nungta kik hi. Sum nei loin mite piaksa an a ne
hi. Sen gam leh Mikang gamah zong pai a, Khristiante leh Lawkite in ama thu a ngai nuam uh hi. A
teek ciangin a mit hoih lo a, hat nawn lo a hih ciangin nasia takin khual a zin zo kei hi. Ahi zongin
nikumin Tibet gamah Pasian thu hilh dingin a pai hi. Tibet gam kumpipain Pasian thu kham a, Pasian
thu hilhte a that thei hi. A masain Sunder Singh in Tibet gamah pai a, a hehpih thei mi na om lo hi leh
a si zo ding hi. Nikumin a pai kik ciangin, “September khain ka hong ciah kik kei leh, a si zo hi ci-in
na ngaihsun un,” ci-in a lawmte a vaikhak hi. A lawmte in September kha leh October kha a ngak uh
hangin a ciah kei hi. Tua ciangin Mikang Sangmangpa in Tibet gamah Sunder Singh a zong hi. “Na
mu uh hiam?” ci-in a dot hangin kuamah in, “Ka mu uh hi,” ci-in a dawng kei uh hi. Sunder Singh
Tibet gamah a om lai takin tua gamah pul tung a, mi tampi a si uh hi. Tua ahih ciangin Kumpipa in a
that hiam, pulin a si hiam, a nungta lai hiam cih a thei kei hi. Ahi zongin a si zo dingin ki-um hi.
Khristiante aa dingin Pasian phatna la bu pen Lai Siangtho bu zomin a manpha leh a thupi lai bu khat ahi hi. Adiakdiakin Tedim La
Bu pen Tedim pau tawh a kikhen laibute panin a kikhen masa pen zom (a nihna) a hih manin a kibawlna tangthu a theih nophuai
diak khat hi. Lai bu kibawl masa pen Lai Sim Bu (Chin Primer in the Tiddim Dialect) a kici 1913 kuma American Baptist Mission
Tedim La Bu a khatveina 1914 kumin American Baptist Mission Press, Rangoon-ah kikhen a, la dawng 25, laimai 29 a pha, zon
olna cih zong a om se lo, book size-a kikhen hi. Bu bang zah kikhen hiam cih a tungah tuang lo a hih manin kithei lo hi. Laibu min
zong La Bu kici lel hi a, a nuaiah Tiddim Kam cih tuang hi. A nuaiah Mikang lai tawh a kigelhnaah Chin Hym Book golpi-in kigelh a,
a nuaiah Tiddim Dialect kici tuang hi. Rev. J. H. Cope makaihna tawh Mikang la pan Tedim pau-a a teite Mg. Po Ku, Mg. Tun En,
Mg. Vial Nang ci-in kiciamteh hi. Mg pen Kawl kam Maung cihna hi a, tu laia Tang (Tg) i cihna tawh a kibang hi. A hun zuia i lai leh
i pau laimal gawmzia hong khantohna theih nadingin hih Tedim La Bu khatna sunga kikhen bangin Pasian Phatna (Doxology) hong
kisuaksak hi:
La bu nih vei bawlnaah la dawng 101, laimai 119 hi a, la zon olna zong Zolai leh Mikang laiin om ta hi. A tuamna tungah La Bu
acih zawh ciangunb TE DIM KAM ci kik uh a, Mikang lai tawh CHIN HYMN BOOK cihna nuaiah Kamhau dialect ci-in a teite pen
Mg. Po Ku, Mg. Tun En, Mg. Lal Nang leh mi dangte kici hi. 1918 kumin American Baptist Mission Press, Rangoon-ah kikhen a, bu
bang zah kikhen hiam cih kithei lo hi. Pasian Phatna (Doxology) hih bangin kigelh hi:
Thumvei bawlna pen Novemba kha 21, 1923 ni-in Khalkhaah ki zo a, American Baptist Mission Press, Rangoon mahah 1925
kumin kikhen hi. La dawng 283 pha a, zon olna zong a ngeina bangin om hi. La teite pen Sia Po Ku, Tun En, Vial Nang, Dam
Suan, Cin Lang, Khup Thang, Ngul Suan, Dam Khup leh Awn Khua Ning ci-in kikhen hi. Hih a nunung pen Awn Khua Ning hi loin
Awn Khua Neng hi dingin ki-um hi. Laimal gawm zong khangto mahmah ta hi.
Lai bu tuamna tungah TEDIM LA BU a kicihna nuaiah Nambat 3 cih tuang a, Mikang laiin CHIN HYMN BOOK cihna nuaiah
Kamhau Dialect cih mah tuang hi. Hih thumvei bawlna panin La Bu a kici zel pen Tedim La Bu hong kici ta hi. Pasian Phatna zong
i et ciangin laimal gawm kilawm zaw tham ta a, Shiangtho kici pen Siangtho ci-in h hong phiat uh hi. Hih la bu panin Pashian a kici
zong Pasian ci-in kigelh ta hi. Khatna leh nihna sungah Jesu a kici pen hih thumnaah Zeisu ci-in hong kilaih hi.
Livei bawlna pen Sia S. T. Hau Go in a genna panin 1946-48 sunga amah in a bawl hi a, July 23, 1948-in zo a, Baptist Board of
Publications, Rangoon in 1949 kumin khenkhia hi. La dawng 295 om hi kici hi. Hih livei bawlna pen ke’n tu mahamahin a bu et
ding nei lo ka hih manin laimai bang zah pha a, a tuamna tungah lai bu min bang ci kigelh cih ka gen thei kei hi.
Ngavei bawlna pen Baptist Board of Publications, Rangoon mah in 1959 kuma a khet hi a, la dawng 295, laimai 328, zon olna zong
om, Lai Siangtho kidawng zong a om ahi hi. Bu 4,000 kikhen a, a tuamna tungah Tedim La Bu a kicih zawh ciangin Tiddim Hymn
Book kici hi. Pasian Phatna zong tu huna i zat bang lian hi ta hi.
A tawpnaah “Zeisu, Kha Siangtho min phat un” a kici zel pen “Phat un, Pa, Ta le Kha Siangtho” hong kici ta hi. “Pa” zong hong
kiguang thei ta hi. Kei upmawhna panin livei bawlna a kici 1949 kuma a kikhen, Sia Hau Go bawl lian pen bangmah puahphatna
leh behlapna om het loin ngavei bawlna ci-in 1959 kumin hong kikhen hi leh kilawm ka sa hi. Livei bawlna Reprint cih ding hi.
Tua zawh ciangin Rev. Kam Khaw Thang in dawng 20 behlapin la dawng 315 a pha, Lai Siangtho Kidawng leh Zon Olna teng tawh
laimai 366 a pha hong bawl hi. Baptist Board of Publications, Rangoon in 1963 kumin hong khen hi. La bu tungah Sia Kam Khaw
Thang min leh puahphatna thu tuang lo a hih manin Ngavei bawlna mah a sa tampi ki-om hi.
1963 kuma kikhen Tedim La Bu (Nambat 6) a kici pen Baptist Board of Publications, Rangoon, thukimna tawh Manipur gam Chin
Baptist Association ngetna bangin CBCNEI tangin Christian Literature Centre, Gauhati in bu 1,000 hong khetsak hi. Gauhati-ah
M.A. ka kah lai tak tawh kituak ahih manin hih la bu khetnaah proofreading tavuan hong kipia hi. “CBA upate in “mit kham man” ci-
in letsong hong pia uh a, laivuanna ding sum ka kisap lai tak tawh hong kisi lian a hih manin lungdamna lianpi tawh ka sang hi. Hih
Tua khit ciangin Tiddim Baptist Association thukimna tawh Tiddim Baptist Christian Endeavour Union (TBCEU) in Tonic Solfa tawh
a kibulh Tedim La bu hong bawl uha, May 14, 1969-in zo uh a, kei muhnaah tua pen 1974 kumin hong kikhenkhia hi. Hih bu
preface a kigelhnaah Ngavei Bawlna Thu kici hi. A kikhet simin kibehlap se loin a kipuahpha se lo a hi zongin nambat pia hi lehang
7-vei bawlna hi ding hi. Tua mah bangin 1963 kuma kikhen tungah 6-vei bawlna cih tuang zo hi. Tonic Solfa Edition ci-in ciamteh
ding hi lehang 1-na hong suak ding hi. Hih bu sungah la dawng 469 tak hong pha ta a, Lai Siangtho Kidawng leh Zon Olnate tawh
laimai 453 pha a, demi size tawh kikhen hi. Bu 4,000 kikhen hi. Hih la bu pen Zomi BaptistConvention buppi-ah la nambat kibang
dingin Falam, Haka la bute tawh a kituak dinga kibawl a hih manin “ZBC La Bu” ci-in kigen thei zel hi. Ahih hangin a man taktak
Hih 1974 kuma kikhen solfa tawh a kibulh sunga la malteng bek solfa kihel loin 1977 kumin TBA thukimna tawh Sia J. Zel Khaw
Suan in hong khen a, Thu Masa pen Rev. Cin Kam, Secretary, Tiddim Baptist Assocation in gelh hi. Laimai 544 pha hi.
1974 kuma kikhen Tedim La Bu pen 1979 kumin pocket size tawh bu 8,000 kikhen hi. 1984 kumin a bu lian mahin bu 10,000, 1986
1980 kuma ZCLS hong kiphuata kipanin 1974 kuma kikhen la bu pen tei phat ding, puahphat ding, solfa tawh a kithuaha khet ding
kigel a, komiti in zong sem ngekngek mah hi napi-in tu dongin kingah zo nai lo hi. Hih thu tawh kisai komiti upa khat ahi sia Go
Khan Dal in Zo Mit magazine 1990, laimai 43 sungah Tedim La Bu Gukvei Kibawlna Thu ci-a hong gelhna i ngaihsut ciangin 1913
kuma akibawl cil pan i sim ciangin behlap leh puahphat om lo-a a kikhen (reprint)-te sim kei lehang 6-vei bawlna a cih pen a man
America pek pan hong pai Rev. J. H. Cope, Karen gam pan hong pai Sia Po Ku te akipan a lai theihna ciangciang uh tawh la bu
hong teisak, hong bawlsak, leitung hong nutsiat san khinte leh tu donga hong sepsak i makaite hangin Topa tungah lungdamhuai
lua hi. A sep khialhnate uh a pang a, gensiat nading a zongte hi loin lungdamthu puakna tawh topa min phat a, amaute thu i
Kawlgam Chin Hills sung kampau panin Tedim pau tawh Lai Siangtho bu kitei masa pen hi. India, Kawlgam, Bangladesh gam
sung Zopau sung panin Meitei pau sim lohin Tedim pau pen Lai Siangtho kiteina a thumna cih ding hi. (Dr. Grierson in Meitei pau
zong Zopau (Kuki-Chin group) sungah sim hi). Lusei pau tawh 1898 kumin kitei a, 1912 kumin Lakher (Mara) tawh kitei hi. Hih
banga Lai Siangtho a kitei masakna khat ahi Tedim pau tawh Lai Siangtho a kikhetna thu a kicingin laibu kigelh nai lo hi. Hih laiah a
toma i ciapteh theih nadingin kong gelh hi. Kithei khial kha ahi zongin, a kimangngilh kha ahi zongin om thei ding a hih ciangin a
manzaw a theite in nong zaksak pah nading uh deihna tawh hong kigelh hi. Bang hang hiam cih leh, mai lam hunah hih bang thute
a man tak leh a kicing takin kiciapteh nuam ding a hih manin tu-a kipan a thu i kan ciat ding kisam hi.
1915 kumin Lungdamna Thu Matthai bu British & Foreign Bible Society (BFBS) in Rangoon-ah khen hi. Rev. J. H. Cope 1910-a
Tedim hong tun ciangin lai lam nasepnana kipan pah hi. 1913 July 7 ni-in Matthai a tei pen zozo hi. 1913 November 5 ni-in BFBS
in khet ding thukim hi. 1915 kumin kikhen zo hi, kingah ta hi ci-in BFBSte in ciapteh uh hi. Bu bang zah kikhen cih kithei lo hi. Hih
bang danin Marka, Luka, Johan bute zong a tuamtuamin a kikhen masa hi a, ahih hangin tua bute cik kumin kikhen hiam cih kithei
lo hi.
1931 kumin BFBSte mahin Mualtung Thuhilhnateng Pau Cin Hau lai tawh a sinnain khen uh hi. Hih bawlnaah Cope Tonu in
nakpiin huh a, Pau Cin Hau lai tawh bawlnaah Tonzang khua Thang Cin Kham in huh hi ci-in kiciapteh hi.
1932 kumin Chin Hills-ah a masa pen Thuciam Thak bu BFBSte in khen uh hi. Rev. Cope in Matthai bu a zawh peuh ciangin laibu
dangte tei to pah ngekngek a, November 22, 1928-in Thuciam Thak bu khempeuh khet theih dingin kiman zo hi ci-in BFBS zumah
thu puak hi. January 2, 1931 ni-in second proofreading kizo hi ci-in thu a puak hi. Tua bangin Kawlgam khamtung Zopau lak pan a
masa pen Thuciam Thak bu 1932 kum ciangin Tedim pau tawh kingah hi. Hih a teinaah Rev. Cope pen Tedim gam mi Sia Vial
Nang in zong huh hi ci-in kiciapteh hi. Tua kum March khain Tedim khuaah Chin Hills buppi Khristian gambup khawmpi tung a,
mihing 700 bang pha dinga a kilamen pen mihing 1,000 khawng pha a, annek tuidawn zindo pawlpi aa dinga haksa zah dongin
mite kikhawm uh hi. Khamtung gambup Zomite in Thuciam Thak bu a ngah cil kum uh a hih ciangin kilawp ciat hi dingin ki-
ummawh hi.
Thuciam Thak bu khatvei khetna 1932 kum hi leh, a nihvei khetna kum pen kithei cian lo hi. Japan gal laiin kikhen a, Sia Vial Nang
leh Sia Hau Go in tawmtawm puahpha hi leh kilawm hi. Nihvei khetna pen bu 1,000 kikhen hi ding hi.
1948 kumin Thuciam Thak bu mah thumveina kikhen hi. Japan gal sungin van leh laibu khempeuh mangthang khin a hih manin
Thuciam Thak bu a khet kik nading uh laibu nangawn kimu zo lo hihtuak hi. Tua lai takin Madras Christian College-ah a kah Sia
Hau Go in Kawlgam pek pana a puak pen pia a, tuapanin hih thumveina bu kikhen hi. Proofreading zong Sia Hau Go in sem hi ci-
in kiciamteh hi.
1951 kumin Thuciam Thak bu mah kikhen kik hi. Bu bang zah kikhensak hiam cih kithei lo hi. Tua zawh ciangin zong hih Thuciam
Thak bu pen bang zahvei kikhensak kik hiam cih ` ciaptehna ka mu kei hi.
1964 kum ciangin Thuciam Lui bu Late (Psalms) kikhen hi. 1932 kum peka Thuciam Thak bu kingah zo hi napi kum tua tana
Thuciam Lui bu nei lo-a i om pen kuamah peuh in lamdanga ki sa ciat thu khat hi. Tedim Lai Siangtho teina thu i et ciangin Rev.
Cope in Thuciam Thak bu a zawh ciangin Thuciam Lui bute tei toh pah ding a tupna thu zong om hi. Piancilna leh Paikhiatna zong
Rev. Cope in tei khin hi ci-a ciaptehna a om hangin a buin kikhen lo a, alaidal (MSS) zong kimu zo nawn lo hi. Tua zawh ciangin
Sia Hau Go USA-ah Lai Siangtho sang kah dinga a pai ciangin sang khak sungin Thuciam Lui bu tei ding ci-a kihona zong om hi.
Ahi zongina sang kah kawmin tei man lo hi ding hi. ` America pan hong ciah ciangin Sia Hau Go mah a tei dinga ngaihsutna om
ngei hi. Ahi zongin Zomi Baptist Convention phuat leh tua-ah General Secretary tavuan a let ciangin laiteina ding hun ngah nawn
lo a hih manin Thuciam Lui bute kitei pah thei loin kum tampi hong bei hi. 1960 pawl ciangin TBA in Rev. Kam Khaw Thang laitei
dingin a sehkhiat ciangin Thuciam Lui tei kipan thei taktak pan hi.
1967 kum ciangin Thuciam Thak leh Late a kigawmin Kawlgam Lai Siangtho Khen Pawlpi in khen hi. Bu bang zah kikhen cih kithei
lo hi. Hih Thuciam Thak leh Late pen Kawlgam panin India Lai Siangtho Khen Pawlpi tungah hong kikhakin India gamah zong lei
theih dingin kivaihawm hi. Hih banga hong kivaihawm theihnazia zong Kawlgamah misawnari a sem masa pen Rev. Judson
Kawlgam a tun zawh kum 150 cinna pawi 1963 kumin Rangoonah tung hi. Tua pawi tawh kisai-in CBA pawlpi tawh a kizom
CBCNEI makaite zong General Secretary ahi Rev. Edward Singh’ makaihna tawh Gauhati panin pawi siim mi bang zah hiam pai uh
hi. Tua pawi siim mahin tua hun laia CBA Director a sem Sia Lian Za Go, tu-a Gauhati-ah Regional Director (Handicraft) a sem
pen va pai thei hi. Tua bangin Burma Baptist Convention makaite, CBCNEI makaite leh Sia Lian Za Go te hong kihona panun
kimeltheihna hong piangin tua bangin Bible Society of Burma panin Bible Society of India tungah Tedim Lai Siangtho bu zong
1977 June 12 ni-in Tedim Baptist Association vaihawmna tawh Rev. Kam Khaw Thang leh komiti in a tei uh Thuciam Lui buteng leh
Thuciam Thak bu a kineisa pen a buppi-in United Bible Societies vaihawmna tawh Bible society of India in a khetkhiat a masa pen
Tedim Lai Siangtho bu kingah hi. Hih kumin Lai Siangtho bu 3,500, Thuciam Thak bu 3,500 lian mah kikhensak hi. A sawt loin
kikhawng khin pah a hih manin 1979 kumin Lai Siangtho bu 2,000 kikhen kik hi. 1980 kumin Thuciam Thak bu 2,000 mah kikhen
kik hi.
1983 kum ciangin Rev. Cope in a tei Thuciam Thak bu pen Rev. Kam Khaw Thang in tei pha a, Thuciam Lui a kiteisa tawh
kigawmin bu 10,000 kikhen hi. Hih a kikhet ding laiin Thuciam Thak bu teng pocket size tawh khet ding a hi zongin a kideih leh a
kingen hi napiin kikhen pah thei lo hi. 1983 kum mahin Pulpit Bible ci-in Tedim Lai Siangtho mah a laimal gol tawh a kikhen bu 300
kibawlsak a, tu dongin mite a deiha kikoko lai zong om hi. 1987 kumin Rev. Cope in a tei Thuciam Thak bu bek 1977 kuma kikhen
bangin bu 2,000 kikhen kik hi. 1990 kumin 1977 kuma Lai Siangtho a kikhensak lian bangin bu 900 khawng BSI in khen kik hi.
Tuin 1983 kuma kikhen pen zong bu 5,000 khetsak kik ding a kivaihawm lai tak hi. 1983 kuma kikhen pen mah zong kipuahpha kik
zo a, tua a kipuahpha pen cik ciangin kingah thei ding cih kithei nai lo hi.
Tedim gamah misonari hong sem masa pen Rev. Cope akipan tu ni donga Tedim Lai Siangtho hong teisak, hong khetsak, leh
hong hawmkhiatpih ute naute khempeuh leh lai lam sai siate hangin Topa tungah lungdam thu puakin, mai lamah Lai siangtho a
Zolai leh Zopau i cih ciangin tangzai lua mahmah a hih manin Khuado Hun Gel Pawlte deihna tawh kituakin Manipur gam
Churachandpur District sunga Tedim mite tawh kisai thu kikum pha diak lehang ci-in ka ngihsun hi. Hih thu i kikup nadingin Zogam
leh Zomite sungah a piangsa thute leh a piang lai tak thu pawlkhat gen masak kiphamawh hi. Mikang kumpite leh misawnarite
hong khang a, lai leh pu nei minam hong suah uha kipanin Tedim gamah tu-a i zat Tedim pau, Falam gamah Falam (Laizo), Haka
gamah Haka (Lai), Aizawl gamah Lusei (Duhlian) pau tawhlai hong bawlsak uh hi. Tuate mah tawh laisim bu zong bawlsak uh a, tu
` dongin kizang lai hi. Tua mah bangin Manipur gamah Meitei (Manipuri) na kizang a, Zomite aa dingin kampau zat tang om lo hi.
Japan gal zawh ciangin Manipur gam Zomite in zong tawmkhat khua kiphawk zaw deuhin lai leh pau puah leh kep ding biakna lam
pan hi ta leh, kumpi lam pan hi ta leh, hong kipat ciangin kampau khat teelkhiat tuam om thei nawn loin Thahdo, Hmar, Vaiphei,
Lusei, Simte, Gange, Zote, Paite leh Komte in amau pau leh lai ciat hong pibawl ciangun Tedim mite in zong amau pau leh lai
bulphuh ding thukim uh hi. Tedim pau a thei pen India leh Kawlgam sungah mihing 250,000 pha dingin ki-ummawh hi. Tua bang a
hih manin tu ni ciangdong lai leh pau tawh kisai hih bang thu bullet kinei hi.
1. La: Tang lai i pu i pate pana i neihsa la tung, la phei, zawl la, zo la akipan khristian thu hong tun ciangin Rev. J. H. Cope leh
makai masate in 1914 kuma a bawl uh, a kipuah toto Tedim La Bu mah tu dongin i zang ngekngek hi. Mikang la a tei thei i om
loh man leh lai bu-a a khen thei i om loh mana kizang hi loin minam khat i hih manin Kawlgam Vaigamah i om zongin la bu khat
zat khawm liailiai ding a kilawm hi cihna tawh a kizang ahi hi. La bu khat, lai khat i zat khawm ciangin Pasian thu sungah ki-itna,
pumkhat suahna leh minam khat hihna lim hi ci-in a bullet i hi hi.
2. Lai Siangtho: Zo minam sung pan Tedim mite kamphatna leh hamphatna pen Zomi lai thei, mi pil i om main misawnarite in la
bu leh Lai Siangtho hong teisak, hong khetsak uh hi. 1914 kumin Matthai bu kikhen a, 1932 ciangin Thuciam Thak bu kikhen hi.
1977 ciangin Thuciam Lui leh Thuciam Thak kigawm a khatveina United Bible Societies thukimna tawh kikhen hi. Tua zawh
ciangin 1932 kuma kikhen Thuciam Thak pen kiteipha kik leuleuin 1983 kumin UBS vaihawmna mah tawh bu 10,000 kikhen hi.
Tua bangin 1977 kuma kikhen leh 1983 kuma kikhen pen English Versions a kicite banga Tedim pau version tuam dinga kikhen
hi loin 1977 kuma pen kipuahpha-a a kikhen hi zaw hi. Tuin 1983 kuma kikhen pen mah zong kipuahpha kik zo a, a sawt loin
hong kikhen kik ding hi. Lai Siangtho sunga gam min, mun min leh mihing min (Proper Names)-te zong Tedim, Haka, Falam
bek hi loin Zopau peuhpeuh tawh Lai Siangtho a teite in i zat tang theih dingin UBS Consultant ahi Dr. Stephen Hre Kio
makaihna tawh thukimna a kinei bangin Rev. James Tial Dum, General Secretary, Zomi Baptist Convention, Falam, Chin State
3. Alphabet zatna: Laimal zatna zong misonari Rev. Cope-te in a zat uh, tu hun ciangin Zomi Christian Literature Society in a
puah bangun kizang hi. ch (caw) cih Tedim laiah om loin c bek kizang ziau hi. Gtna. Cin Khaw Lang, Cing Za Luan cih bangin
kizang hi. o zatna pen "Lo no po zo lo hi" cih bangin kizang hi. Ahih hangin o pen aw tom tangin consonant nih kikalah kizang
thei hi. Gtna. Zawng in an duh hi. Bawng long lawng kei un. O leh u gawm khawm a nou, gou, tou cih bang kizang ngei lo hi.
Vowel a, e, i, u cihte a thuapin kizang thei hi. Gtna. "Hih laibu kei aa hi. Amah bek sangin nang beek tawh hong pai un.
Hong nuisak ngiingei hi. Tuu migi mahmah hi." A khiatna a kitel khial thei takpi dingte bekah vowel thuap zat ding hi. Ni dangin
consonant thuap pen inn bekah kizang hi napi'n tu ciangin ann, nna cih bangin hong kibehlaplap a, dahhuai mahmah hi. ZCLS
Secretary a sem ngei Rev. Thuam Thang in Suangpi khua ZCLS Executive Committee-ah Zolai gelhdan a genna sungah
consonant laimal b, c, ch, gh, kh, mh, nh, ph, r, s, th, v, j, z te laimal tawpna dingin kizang ngei lo hi a cih pen a man mahmah hi
napi-in laimal kitel khial ding khual luatna tawh tu nai ciangin gh, kh, mh, nh cihte a zang kha thei bek tham loin a lim zat
mahmah pawl i om gawp hi. Gtna. "Cingno cingh mahmah hi. Mi neu luate a khekh kici hi. Go leh gamh thu gen hak hi. Ama
tanh ai pia pah in Tui a ngaph hi." Zopau leh Zolai a thei ngei lo mi khat aa dingin Grammar leh Dictionary khat bang a tuam
gelh ding hi-in tua bang laibu sungah kammal leh laimal a khen tel theih nadingin vowel thuap, consonant thuap leh gh, kh, mh,
nh, ph leh th cihte zat loh a kiphamawh a hih liang kei buang leh lai pen a kim a pam thu tawh kisaia sim ding a ngeina a hih
ciangin kuamah peuh zongsang nawn kei lehang hoih dingin ngaihsun ing.
4. Nipikal min: Khristian thu hong tun main Zomite in Nipikal min cihte nei ngei lo hih manin Nipikal simna min kician nei loin
sawtpi tak i om zawh ciangin tuin ZCLS in hong bawl uh a, tua pen i zat ding hi ta hi.
Hih bangin: Sunday - Nipi, Monday - Pizing, Tuesday - Pithai, Wednesday - Nilai, Thursday - Laizing, Friday - Laithai,
Saturday - Nino. Hih tawh kizomin Lai Siangtho Alian leh Aneu i cih mawk zong Phung leh Tang ci-in hong khen uh hi. La a hih
5. Kha min: Mikang kha leh Zo kha kituak thei pha lo hi. Ahih hangin hih bangin bulhin kituaksakin zang lehang hoih ding hi.
6. Nambat simna: Nambat simna zong Zolai bu sungah a kician zuih ding gina om lo hi. Tua a hih manin tu nai ciangin hih banga
Sangsawm 10000000000
Simna khat peuhpeuh za ciangah a kikhawlsak a hih hangin hih Makza sanga tamzaw a om ciangin Maktul, Makthen, Maksang,
Makawn, Makam, Makmak, Makmaksawm, makmakza, Makmaktul, Makmakthen cih bangin sim tohtoh theih ding hi.
7. La pau: Tedim mite in paunak, la pau, min phuahna kammal leh maitang kimu-a kihona kampau i nei dimdiam hi. Tua a hih
manin lai gelh ciangin lai pau mah zang lehang kicianzaw hi ci-a a zang pawl i hi hi. Ahih theih laitengin kammal hong kipatna
(root word) pen laimalah kilang leh kitel khial lo zaw deuh hi. Gtna. "Pasian vanglian a, a vangliatna kuamah in gen zo lo hi. Pa
Khup Mung in khua sat a, a khua sungah khantohna om hi. Thangno in sialkhau a let leh a letna a khut tak hi. Meh ciam a, a
ciap khit ciangin suan pah hi. Kam ciam a, a ciamna a tangtun hi. Siapa in mi gensia nuam lo a, mite kiangah "Kuamah
gensiasia sese kei hoh un", ci ngutngut hi. Siapa in pe khat a piak leh a piakpa leh a piapa a lungdamna uh kibang hi".
8. Min: Mihing khempeuh i min tawh hong kiciamteh a hih banah i min panin Kawl leh Zo, Sen leh Kala cih khawng kikhen thei hi.
Tedim pauah la kammal mah bangin minphuahna kammal a om bek tham loin a khiatna zong om tuam hi. Gtna. Min sungah Za
cih pen 100 pha lian hi cihna hi loin a tampi gennopna hi. Tua hi-a ni dang laiin min sungah Za ciang kizang lel a, Tul, Then,
Sang cihte kizang ngei lo hi. Tua mah bangin Bia cih a om hangin Biak cih bang om lo a, Thang cih a om hangin Than om lo a,
San a om hangin Sang om lo hi. Mawi leh Muan cihte tu nai diaka Lusei, Hualngo, Falam lamte min pana i khanglam uh hi kha
ngel ding hi. Biak, Sang, Mawi leh Muan cihte i minah i zat hangin Fel leh Nalh cihte i kamah i zat hangin minah zang nai liang
lo hi lehang kilawm hi. Hih kammalte pen Tedim minah kizang lo cihna bek hi a, Zo minah kizang ngei kei cih mawk theih ding
hi lo hi. Mai lam hunah Zomi khempeuh kipumkhat nading bangin hih banga min kikawmtuah gawp pen hong kisam peuhmah
Min mah bangin minno, kinophuahna min zong i nei a, tua tawh hong kisap ciangin i lungdam lua kisain i duang tham bang
hong zen zo phial hi. Gtna. Cingno, Khupta, Thangbawi, Dimboih, Gokawi, Ngaihkhek, Ciangkok, Nangtawng, Mangsau,
Niantom, Niangsan, Cingvom, Dimpuang, Cingkang, Lianpu, No, Ta, Bawi, Boih, Kawi, Khek, Kok, Tawng, Sau, Tom, San,
Vom, Puang, Kang leh Pu cih kammalte kizang deuh hi. Hihte lo nophuahna kammal bang om lai hiam?
A san, a vom, a puang, a kang cih bang i zat hangin a eng, a dup, a pal, a au cihte zang nai lo hi le'ng kilawm hi. Minno pen a
pongpiin a min tak tawh a kipeh zel hi napi'n Didim, Zezen, Gawgo cih bang zong om hi. Hihte tawh kibang lo lailai pen
Tuamung, Ciamang cihte hi leuleu hi. Min tak kammal la vet lo - Sanno, Ngeknu, Nuboih, Tawngpu, Puangnu ci-a kinophuah
pawl zong i om hi. A hoih mah hiam? Sian Siam Muang leh Cing Sian Muan pen tu nai diaka Tedim mite minphuah tuak hi. A
man tuak mah hiam, koi man lo zaw hiam? Min pen minphuahna kammal ngeinate mah tawh kiphuak hen la, minno zong a
ngeina mah zang lehang hoih ding hi. (Gentehna dinga i zat minte a kituak khate in gentehna bek dinga kigelh hi a, no min hong
kigensiatsak hiam, hong kisimmawhsak hiam na sak loh nadingun hong kithum hi.)
Min tawh kisai i gen lai takin i kisapna, i kilawhna leh tu laia Mikangte in Title a zat khangno lamte Lia leh Tang (Tg), zi nei,
pasal nei, ta nei ciang deuhte Nu leh Pa; a ham, a tek, a khan khin, kum sawmguk lamte Pi leh Pu i cih pen a hoih khat hi ci-in
ciaptehhuai hi.
Laimal leh kammal man lo: Kawlkam, Kaalakam, Mikangkam leh mi nam dangte tawh kisai bangte zang ding a, bangte zang lo
ding cih ahi zong, i zatte zong Zolaiah bang ci gelh ding cih thute a kikup khophuai mahmah ahih hangin hih sungah i kikum zo kei
ding hi. Kampau man, laigelh man cihte leh a man lo cihte zong kikup tuak a hih hangin i kikum zo kei ding hi. Ahi zongin i zat
khialh khak pakpak pawlkhat lak pak lehang. Gtna. "Thu ngen ni hang" cih pen man lo a, "Thu ngen ni" cih bek ding hi. "Nikumin
Tangnuamah khawmpi nei hangin, tukum koiah khawmpi nei ding i hi hiam?" Adverb ahi liailuai, niainuai, ciaituai cihte pen leiluai,
neinuai, ceituai i cih ciangin a man lo hi. Tua mah bangin lei pen lawi in zui ding a, nei pen nawi in zui hamtang ding hi. "Topa in
thupha hong pia hen la" ci-in la kaammal tawh sentence kitawpsak thei ngei lo hi. "Topa in thupha hong pia ta hen" ci lehang
sentence a kicing hi a, khawl thei hi. "Cingno in la hong sa hen la, mipite in na ngai khipkep ni", "Lianpu in lai hong hahkat hen la,
Mangpi hong suak ta hen" cih theih hi. Tu hun ciangin Mikang lai panin Zolai gelh i hih manin Mikangte kammal zat in hong lawh
luain verb khat pana noun piansak pen i nak zat lua hi. "Hun pan ta ni, la sa ta ni, thu ngen ta ni" cih ding pen "Hun patna nei ta ni,
lasakna nei ta ni, thungetna nei ta ni" i ci ta hi. I kidop nading mun tampi om hi.
Lai leh pau khantoh nading: Leitung minam dangte khempeuh sangin ei Zomite aa dingin lai leh pau khantohna a kisam pha diak
tawh kibang hi. Bang hang hiam cih leh leitung minam tampite pen minam khat a hih peuh leh lai kician khat zang khin thei pah,
pau zong a kician khat a zang thei pah tampi om hi. Ei Zomite pen tua ci bang hi loin Zomi nam a kici thei sungah laigelhdan, lai
zatdan tuam tampi i nei hi. Pau zong a mun a gam zuiin tuam pah a, i awsuah leh i leilawh zong kidang ciat lai se hi. Tua a hih
manin Matu gam lai leh pau pen Lusei gam leh Tedim mite in kithei zo lo hi. Thahdo lai leh pau pen Falam mite in tel zo lo hi. Hih
banga Zomi mihing tam het lo khat bek pen khat leh khat lai leh kampau i kitel zawh loh pen a zumhuai bek tham loin a suphuai, a
dahhuai thu hi. I gamah thusia piang leh kitheihpih lo, thu pha piang leh zong kilunghihmawhpih thei lo, kiphawkpih loin i lung
nuntak hi. Tua bang hi lo a, leitung minam pilte leh khangtote mah banga i nuntak zawh nadingin sep ding, bawl ding, hanciam
(a) Kum sim, kha sim, Nipikal sim leh Nisima kikhen thukizakana lai leh laidal pen lai leh pau khantohna bulpi, tangpite khua a
phawksak, mi a pilsak nasep manpha ahi hi. Hih bang lai pen Tedim pau tawh zong tampi kibawl khin sam napiin pai suak
zo lo hi. A phuanpa, a sempa a sih ciangin bei kik pak hi. Rev. Cope in 1919 kuma a khet Tedim Thukizakna Lai kici pen
1938 kuma a bawlpa a sih ciangin a thukizakna lai in a sihpih laizang nading thu om lo hi ci-a a hanciam Zogamah pasal
khat zong om lo hi. 1976 kuma kikhen Lungdamna Aw pen tu ni ciang dong a kihawm theih liailiai pen a lungdamhuai hi.
Lusei pau tawh 1911 kuma kikhen Kristian Tlangau kici tu donga Aizawl pana khasima kihawmkhia pen North East India-ah
si lo-a pai suak thukizakna khat hi ci-in kiciamteh hi. A phuatkhiat haksa lo a, a nuntak paisuak ding haksa zaw hi.
(b) Lai leh pau a khangtosak khat pen laphuak siamte hi a, lasak siamte zong ahi uh hi. Tua hi a, i gamah la hoih nono a
phuakte, a kilawm mahmaha a sa theite simmawh bawl lo a, pahtawi a, puah ding kisam hi. Zogamah la hoih tampi tak a
kiciamteh nawn lo, laibuah a kikhen lo, khesetah a kikhum lo tampi maimang dingin um ka hih manin pammaih lua ka sa hi.
Kheset, video, radio leh TV cihte panin lai leh pau khantoh nading kisem thei hi.
(c) Limpiah zong a manpha lua hi. Tedim gamah action tawh lasak hih zahta siam i hih ciangin limlah (drama) pen pel loin siam
hamtang ding hi hang. Tangthu omsa ahi zongin, a kiphuaktawm tangthu ahi zongin lim tawh lakin hi lehang tua pen mite
kilawpna hi. Drama siamte pen cinema bawl siam pah ding cihna hi. Tu hun ciangin video om ta a hih ciangin Dramatic
(d) Lai, pau leh ngeina puah ding, zun ding, khangtosak ding i cih takpi leh kipawlna kisam hi. Tu hun ciangin mi pum khat guak
in i sep zawh ding om nawn lo hi. A kipawl thei minamte a khangto minamte hi. Leitung bup en se kei lehang zong, i kim i
pam en pak le'ng - Kawlgamah lai leh pau a khangsak pen Burma Club, Burma Translation Society leh Burma Research
Society te hi. Assam gamah Asom Sahitya Sabhate in kum simin gambup khawmpi neiin, lai leh pau, ngeina khantoh
nading thu kikumin, a hahkat zote pahtawina zong a pia tawntung uh hi. Meitei gamah kum sawtpi panin Manipur State Kala
Academy in hanciam hi. Aizawl gamah 1965 kum panin Mizo Academy of Letters phuanin lai khantoh nading a sem uh hi.
Kawlgamah 1980 pawlin Zomi Christian Literature Society kiphuanin tuate mah tuin zong lailam nasepnaah i lamet, i
muanpite a hi uh hi. ZCLS zong biakna lamte nasepna hi a, tua lo minam hihna tawh lailam nasep kipawlna khawng a piang
thei lo a sa zahin mi dangte nasem loin i om hithiat hi. Manipurah CBA pan Chin Baptist Literature Board khat a minin kinei
liailiai a, minam khat hihna tawh lai leh pau puah nading leh khantoh nading kipawlna khat beek nei loin graduate tampi tak i
mawk om hi. Laibu a bawl zo lo leh a bawl thei lote in zong a kibawlsa leh a kikhen sunsunte kaikhawm a, mi kim sim theih
nadinga Library bawl zong i hanciam theih lai hi. Tedim baptist Association laibu, Zomi Baptist Academy laibute gawma
Tedim Baptist School Library-ah gawm khawm a, Rev. Kam Khaw Thang in zong ama neihsa laibute a piakna thu ka zak
Thukhupna: Zogam leh Zomite sungah Tedim kampau mite pen Pasian in thupha hong guan a, talen tampi hong kemsak hi.
Tonzang gam, Tedim gam, Kawlpi gam, Tamu gam, Homalen gam, Mizogam, Manipur gamah a teng lai siam zato mang, galkap
mang, thukhen, sumbawl hau leh Lai Siangtho siam makai tampi i om mah bangin Zogam leh Zomi tadingin Zolai Zopau piankhiat
nading tavuan lian i nei hi. Hih, tavuan lian a zo dingin Topa in hong huh ta hen.
Club Silver Jubilee 1969-1991 leh Khuado Pawi 1991 Souvenir pan a kiteikhia)
Ngeina (Culture) cih ciangin inn leh lo bawlzia, puansilh nikten kizepna, zi leh ta kilak kitenna, man leh mual thu, innluah gamluah
thu, siat ni phat ni-a kizatna, inn sung bangkua ki-ukna leh kizatna, leitung vantung thu i ngaihsutnate khempeuh hi a, mihing khat
a suah akipan a sih dong a nuntakna pen mihing ngeina in uk khin hi.
Biakna (Religion) cih ciangin Pasian leh mihing, lei leh van, pumpi leh kha kizopna thu leh sih zawh cianga mihing omdan ding thu
hi. Tu-a i gen ding pen Khristian biakna thu ahi hi.
Ngeina leh Biakna: Dr. R. C. Sproul in "Lai Siangtho bu pen Pasian in vantung laizang panin parachute tawh hong khiatsuk hi a,
Pasian thu genna dinga a hoih diak vantung pau khat tawh hong kigelh hiam, leitung mihingte' laitui leh laidal leh kam zang loin,
Pasian mahmah in ama khut tawh hong gelh suk ngiatngiat hi, peuh i cih kei buang leh Khristian biakna leh mihing ngeina pen
Lungdamna Aw August leh September 1988 sungah Rev. S. Pau Khan En in Khristian biakna leh pupa ngeina a ki-elpuak hi.
Khristian biakna pupa ngeina in a tuamcip ding hi, Khristian biakna pen pupa ngeina sangin tungnungzaw ding hi, Khristian biakna
in pupa ngeina a puahphat, a kicinsak, a kikheelsak ding hi a ci pawl om hi a ci hi. Hih ngihsutna nam lite pen khiatna saupi neia
kigen hi a, kei ngaihsutnaah a lina pen a san nop pena ka ngaihsut ahi hi. Tanglai Judah mite’ Messiah, Grik mipilte' Khrih leh
Gentail mite' Honpa pen tu hun lai taka Zo mite' Topa hong hih theih nadingin i minam sung, i ngeina sung leh i khuasakna sungah
Lungdamna thu i lutpih ding kisam hi. Vantung ngeina sungah a mang tawntung Pasian pen leitung mihing ngeina sungah
mihinga hong suak ahih manin a sia nate bawlphain, a mangthang ding ngeina gina lote honkhiain a siangtho, a namtui a suaksak
hi. Tu mahmahin ei Zomi Khristiante in i pu i pate nek ngei vaimim leh ga, ci leh zasante phiatmai loin a lim theithei dingin i behlap
hi. Ahi zongin i pu i pate mah in a nek uh zu in mite haisak, amsak thei a hih manin itang hi. Tua pen Lai Siangtho khuavak pana i
muhdan zong a hi hi. Tua mah bangin dawi thu, dawi late tawh kituak kammalte phiatin i minam la aw ngeina tawh Pasian phatna,
Jesuh hong hotkhiatna thu i sak ciangin i minam aw pen tui a kiphum, Khristian a suaksak i hi ding hi. Tua mah bangin Khuado
pawi bawlin Khrismas ni mah bangin Pasian tungah lungdam thu puak ni i suahsak ding zong a kilawm hi ci-in ka ngaihsun hi.
Tua hi leh i pupa ngeina Khuado pawi pen a kiphiat hi loin Khristian hong suak, tui hong kiphum cihna hi ding hi.
Khantohna (development): Khristian Pawlpite leh Khristiante in khantohna pen i lunghihmawh loh ding a sa pawl i om lai manin
dahhuai hi. Ei sanga Pasian thu a mu masa Mikanggam, Amerika gamte hangin tu hun ciiangin ei gamah zong khantohna a mu
dekdek pan i hi zaw hi. Leitung kumpite' ngim khantohna leh khristian pawlpite' ngim khantohna pen a kammal a kibat hangin a
deihna, a ngimna kibang kim lo hi. Khristiante' ngimna pen Pasian in mihing a bawl cila vangliatna a ngahsak Pasian tawh kibang
hihna vangliatna, thupina (dignity) i ngah kik zawh nading ngimna hi. Jesuh in a sep ding, a bawl ding a genna "Nazareth
manifesto" kici Lk. 4:18-19 sungah bang gen hiam cih leh
Topa in a mite a hotkhiat ding hun pulak dingin kei hong kisawl hi ci hi.
Pasian deihna tawh kituak leitung pan vantung dong khantohna pen i tavuan hi.
1 . Minam lianzaw, pilzaw leh hauzawte in hong simmawhna, hong bawlsiatna hangin gam leh lei nei lo mi bongsongte i suak
hi.
2 . Gam leh lei nei lo minam suak i hih manin i ngeina, i pau, i laite kuamah puah loh, kuamah zat loh, kuamah zun lohin sam-
ek khin hi.
3 . Pilna, siamna i ngah nading sanginn, college leh university ngah zo lo, phuan zo lo, kah zo lo i hih manin mittaw leh
4 . Zato inn, zato siam leh zatui hoih tawh teng khawm lo i hih manin liamna, baina, natna i thuak ding zah val i thuak hi.
5 . Lampi leh gina lo, mawtaw, meileng, vanleng hong tung lo, kizang zo lo a hih manin ken leh guamah i khe tawh paiin, i
kisapna van khempeuh nungzangah pua i hih manin nenniamna a thuakte i hi hi.
6 . Lokhawh singpuak hamsa, meh leh buh kikham zo lo banah an huan, moh bawldan takpi zong thei zo lo lai i hih manin i
duh lohpi an leh meh nein i pumpi aa ding thahatna om zo lo a, lungsim nangawn hat zo lo sawnsawn hi.
Zomite pen kol bulh kul lo-a thongkiate, saltangte i hi hi. Belpuansia tawh tuam sawn kul se lo-a mittawte, bengngong
khinsate i hi hi. Suang tawh delh suk nawn se kul lo-a nenniamna a thuak khinsa minamte i hi hi. Dawimang' khemna aitui dawn
khinsate i hi hi. Jesuh in " a cing om lo tuute" a cih bang liana makai nei lo minamte i hi hi.
1984 kum Londonah ka pai laiin mi tate in "World Development Movement" ahi zong, "World Community Development Service"
kici ahi zong bawlin leitung buppi khantoh nading a hanciam pawl om uh hi. 1986 kum Germany gam Frankfurt ah ka pai laiin
"Society for Promotion of African, Asian and Latin American Literature" ci-in Continent thum sung lailam khantoh nading kipawlna
Tu ni-a khangthak laipil, lunggel thei kicite in zong leitung buppi khualin i hanciam zo nai kei ta zongin ei tawh kituakin "Zomi
Development Service" ahi zong gelin, semin i bawl kei leh khang sawnte' samsiatna tawh i kipeng kei ding hi.
Tu hun ciangin sang leh lai lam nasepna thu i gen ciangin kumpite leh leitung vaihawmte tavuan ding hi a, khristiante leh pawlpite
in tua zah taka hanciam dinga a ngaihsun pha lo mi pawlkhat i om thei hi. Tua pen i ngaihsut khialhna hi. A diakdiakin ei mualtung
mite tawh kisai bangin gam dang pana pasian thu puaka hong pai misonarite in i lai leh i pau hong puahsakin, sang leh pilna zong
Tua banga misonarite in a pat uh thukizakna pawlkhatte en pak le'ng - 1842 kumin Amerika tuiphum misonarite in Sgaw Karen pau
tawh Morning Star kici thukizakna khen uh hi. 1842 Kum ciangin Kawl kamin Religious Herald kici kikhen hi. Tua pen 1862 ciangin
a min kilaih a, Burma Messenger ci-in kilaih hi. Assamese pau tawh thukizakna a khen masa pen zong Amerika tuiphum
misonarite mah hi. 1846 pan 1880 dong Orunodoi kici thukizakna khen uh hi. Hih pen Assamese lai hong khantohna khat hi pah
hi. 1882 Kumin Amerikan tuiphum misonarite mah in Garo mite pau tawh thukizakna Achik Ripeng kici a khen uh hi. Welsh
misonarite in Khasi pau tawh Ka Pateng khen uh a, Lusei pau tawh 1911 kumin Kristian Tlangau kici khen uh hi. Hih Kristian
Tlangau pen tu ni dongin Aizawl panin kikhen lai a, Presbyterian Synodte thukizakna bulpi hi. Galpi masa hi ta leh, Japan gal sung
hi ta leh, Kristian Tlangau pen tawlnga loin kikhen a, MNF gal sungin zong tatsat loin kikhen tawntung a hih manin Pasian in thupha
Zogam (Chin State) sungah thukizakna a kikhen masa pen zong Amerika tuiphum misonari Rev. J. H. Cope in a khet Tedim
Thukizakna Lai kici, Mikanglai tawh The Tedim Chin Hills News kici 1919 kuma kikhen pen hi. Tua hun laiin Kawlgamah laikhetna
a haksat banah Kawlgam zong India tawh gam khat, uk khat a hih mah bangin Christian Literature Society Press leh Diocesan
Press, Madras-ah khensak a, tua pen Zogam sungah a hawm kawikawi hi. Hih bangin khang masa misonarite in gammite pil
nading, khua phawk nadingin thukizakna lai hong bawlsak masa a hih manun amaute ithuai, zahtakhuai peuhmah uh hi. Amau
hanga pilna leh khuavak a mu ei khangthak khristiante in hih nasep manpha tangpite, mipite pilsakna leh khua muhsakna ahi
thukizakna pen i hanciam semsem ding a kilawm Pasian nasepna ahi hi.
Khangluite in thu neu zong thupi suak thei hi cih kampau na nei ngei uh hi. Mikangte in mi khat lungtang pen a puansilhzia panin
kithei hi ci uh hi. Tua bang danin i laibu neih leh gelhna panin mi khat, khua khat, pawlpi khat leh minam khat nangawn i hihna a
Mi khat peuh innah i va lenglat ciangin a sabuai tungah thukizakna laidal, thukizakna bu, Lai Siangtho leh laibu manpha nono a om
sim leh tuate innkuan pen a na vak, thu a kan, thu a phawk, a pil mawh lo innkuan khat na hi gige hi. A bizu dima biakna thu, gam
thu, khangthu leh laibu gina simsim a na cian venvan leh innkuan zahtak tham khat na hi thei ngiau hi.
Khua khat peuhah na pai ciangin khua nawl khawlmun nuam mual suang kigelhte, han muala thu leh la kigelhte, mihing leh
ganhing lim a kigelhte leh, a laimal gawmzia uh, a kammal zatzia uh lim takin en lecin tua khua mite nuntakna, a ukna, a lawpna
lam uh leh a thupi simte uh na kigelh ding hi. Hih mual suangte panin mi gina leh gina lo, khua pil leh pil lo na sansat thei phial ding
hi. Kohima khua Japan gal laia mual suang tunga kigelh thu khat pen a simte khempeuh in a diary uhah ciamteh bek tham loin
laibu bawl mi tampi in laibu sungah khen uh hi. No khua mual sungte va vel pah lecin na lung a kim zo hiam?
Biak inn khat peuhpeuhah na kikhop ciangin lai kisuangte, hun gelna tunga hun-ukte, hunzangte leh panmun neite min kigelhna
khawng, biakinn min leh khua min kisuangte khawng, pulpit kima lai kisuangte khawng lim takin va vel lecin tua pawlpi makaite leh
mite phakna tan kithei dek phial ding hi. Pawlpi library khawng nei a, biak kikhop hun khawng a nai zah a kigelh dimdiam a, tua pen
a zuih pah takpi uh leh pawlpi gina mawh lo khat na hi ding a, gelh lianluana a zuih kei uh leh nang hong khem hi ding uh hi.
Mi inn khatah na hawh a, kongkhak tung, kong biang tung, innkam, liangzawl leh bang tung khawngah meihol hiam, suangkang
hiam tawh lo zawh ni, uino suah ni, tha cial ni, lo hal ni cih bang nungsun peuh a kigelh bialbual se leh, tuate innkuan pen diary a
nei nai vet lo hi a, mun khat peuhpeuh diary dana a zang hi a, lai a thupibawl het lo innkuan na hi zawsop mikmek thei hi. Hih a
kigelhte zong a nautum penpa uh in lai gelh kisinna-a a gelhte peuh zong hi thei bilbel a’i ve.
Makai khat, lai siam khat, Pawlpi leh kipawlna lian khat hi buang a, i lai hawmte, i laibawlte kisim thei pha lo, suak pha lo nemnum,
gelh khialh leh khet khialh tawh a kidim, lai-ukna (punctuations) ngeina zong don lo-a i hawm ciangin i ginat lohna teng mite a hilh
den hi hang.
Minam khat kici buanga eima lungtang pana suakkhia thu limci gelhna laibu khenkhia zo om nai lo a, mite gelhsa a tei sawn thei
ding bek kidema i om lai tengin pilna leh cimna lungtang taktak a nei nai lo minam ci-in mite in hong ciamteh ding hi.
Laitai kum sawm cin ni-in kum sawm sunga a kisuaksak thului sung pan a hoih pen hi cihna tawh pahtawinain laigelhpa
Bang hang hiam cih leh Amah in Carson-te, Lorrain- te, Pettigrew-te
Lai nei lo minam lai hong guan a, sang nei lo minam sang hong
bawlsak a, zato inn zong hong bawlsak zo hi. Tuin B.A., M.A. tawh
Bang hang hiam cih leh Amah in mawhna, haina leh zawnna pan
hong honkhia zo hi. Nuntakna thak tawh singinn, sikinn leh suanginn
sungah hong lumsak hi. Vaimim leh tangcim a kham zo lo minamte scooter,
Gypsy leh Maruti mawtaw tawh hong vaksak a, Zangkong khuapi, Delhi
Bang hang hiam cih leh Amah in dawi leh kau, singbul, suangbul a
Satan khemna tawh tual gal a kineih tawntung mite ki-itna tawh minam
Bang hang hiam cih leh Amah in Zomite hong lamtoin minam vanglian
khat hong suaksak zo hi. Zam leh dak, khuang leh sialki, phit leh
liamlo tum un la, teipi leh namsau lek kawmin ama maiah tawn un.
Vokno, akno, sumgum paigum, ngun leh khamte sit loin gammial leh
gam thak nasep na'ngin lawnkhia un la, cil kei un. India, Kawlgam,
Leitung minphatna lian pen Nobel Prize Committee in October 14, 1991 ni-a Kawlgam makai Aung San Suu Kyi in Nobel Peace
Prize a ngah thu Sweden khuapi Oslo pan hong pulak ciangun leitung thukizakna, radio leh TV khempeuhah hong kigenin Zomite
in zong lungdamhuai kisa ciatin holimnain i nei hi. Nobel Prize pen pahtawina lai (citation) banah sumtangin US dollar 1,000,000 hi
a, tu hun sum kheknain tuat le'ng India sum 25,000,000 sangin tamzaw lai hi.
Nobel Prize kici pen Sweden gam mi, dynamite a mukhiapa Alfred Bernhard Nobel kici December 10, 1896 ni-in a sih ciangin a
neihsa dollar 9,000,000 sumkholna (bank)-ah koih a, a met panin leitung in a noptuampih ding pilna, siamna, thu leh la a piangsak
zo mite tungah kum sima pahtawina letsong piak tawntung dingin thu a nutsiat hi. Tua bangin Swedish kumpi vaihawmna tawh
Nobel Prize committee omin 1901 kuma kipanin Physics, Chemistry, Medicine, Literature leh Peace letsong hawm tawntung uh a,
1969 kuma kipanin economics zong behlap uh a, tu ciangin pahtawina nam guk suak hi.
A kihawmkhiat cil 1901 pan kipan tu ciang dong, a ngah dinga kilawm a om loh cianga a kipia lote tawh tuatin, leh 1969 kuma
kihawm pan Economics Prize tawh simin Nobel Prize kihawmkhia khempeuh pen 440 peuhmah cingta ding hi. Tua banga
minphatna leh pahtawina a ngahte lim takin i et ciangin USA leh Europe gam mite in luak khin phial cih ding hi. Leitung buppi
mihing seh nih suah seh khat sanga tamzaw tham tenna ei Asia gam buppi sungah Europe minam India mi hong suak Mother
Teresa tawh simin Nobel Prize a ngah zo mi 9 khawng bek a kihel zo liailiai i hih lai taka tu kuma Aung San Suu Kyi in hong ngah
pen Asia gam bup aa dingin angtanhuai a, Nobel Prize a ngah zo a om nai lohna Kawlgam mite aa dingin kisaktheihhuai a, leitung
bup numei lakah Nobel Prize a ngah khutme zah zong a pha nai lo numeite khempeuh aa dingin lungdamhuai hi. (Asia gam panin
Nobel Prize Japan in 3, India 2, China 1, Pakistan 1(USA tawh kihawm), Vietnam 1(USA mah tawh kihawm), Tibet 1(China tawh
Suu Kyi pen Kawlgam suahtak nading makaipi General Aung San' tanu hi a, a pa 1947 kuma a langpangte in thau tawh a kaplup
laiin Suu Kyi kum nih pha pan hi, kici hi. Suu Kyi' nu (Aung San’ zi) pen Kawl kumpi tangmi (ambassador)-in India-ah kum tampi
sung om a hih manin Suu Kyi pen New Delhi-ah sang kah masa hi. Tua zawh ciangin St. Hugh's college, Oxford, U.K-ah kah hi.
Tuaah Politics, Philosophy, Economics leh Japanese sim a, 1967 kumin dikri ngah hi. 1985-86 sungin Kyoto University, Japanah
visiting Scholar hi a, 1987 kumin Indian Institute of Advanced Studies, New Delhi-ah Fellow-in hong om hi. 1988 kum ciangin a nu
cina don dinga Kawlgamah hong ciah leh Kawlgam sangnaupangte in Kawlgam galkap vaihawmna ngat tak pen tangpi tangta
deihna tawh vaihawm - Democracy deiha a kiphin uh tawh kituak hi. Tua banga kiphinnaah sangnaupang tul tampi in galkapte
thauvui thautang leh thaguma nen cipna a thuakna uh a mittang tawh a muh ciangin National League for democracy (NLD) party
phuanin Kawlgam galkap kumpi in Multi-party system tawh kiteelna nei a, gam vaihawmna a hei sawm tawh kituakin NLD in zong
kuang a lui ciangin kiteelnaah gualzo uh hi. Ahih hangin galkap kumpi in State Law & Order Restoration Committee (SLORC) min
tawh gam ukin tu dong paulap atuamtuam hangin Aung San Suu Kyi' makaihna NLD party tungah ana pia khia nuam lo hi. Kitel ma
thamin Suu Kyi pen kong pua pialkhia thei lo dingin a Inya Lake kiang amau innah khum cip uh hi. Amah tuin kum 46 hi a, a pasal
Mikang mi Michael Aris hi a, tapa 2 nei uh hi. Michael Aris in Harvard University, USA-ah sang sia sem a, a tapate gel tawh om hi.
Suu Kyi in "Kawlgamah mipite suahtak nading a hanciamna leh a hansanna pen tu hun khang aa dingin Asia gamah tehpih theih
loh ding lamlahna hi" ci-in Nobel Prize committee in ciaptehin pahtawina pia hi. Nobel Prize Committee Chairman Mr. Sejersted in
Kawl kumpi tungah sikkhau tawh hih thu zasak a, lengla zong a nei thei lo Suu Kyi a hilh leh hilh loh kithei lo hi. Sejersted in
Michael Aris telephone tawh a hilh ciangin "Nuam lua ing, ka tate gel na hilh pah ning" ci hi. Gam dang Radio leh TVte panin
Zangkong khua mipite'n zong hih thu a zak pah hangin kumpite kihtakna hangin kuamah kam kek ngam om lo hi ci-in thukizaknate
in gen hi.
India Mikang pau thukizakna liante khempeuh in Suu Kyi in Nobel Prize a ngah thu lungdampih ciat uh hi. "A beisa kum thum laia
Mikanggam Oxford-ah inn nupi khat a hi Aung San Suu Kyi pen a pianna nu leh pa hang leh a hun tawh kisaiin thakhat thuin
Kawlgam kumpi langpangte' makai suakin, leitung bupah minnei khat hong suak hi" ci-in Times of India in laimai masa pen tungah
gelh hi. A beisa kum sawm sunga Nobel Peace Price a ngahnate i et pak ciangin Poland gam makai Lech Walesa, Africa mivom
biakna makai Bishop Desmond Tutu, Tibet minam makaipi Dalai Lama leh nikuma ngahpa USSR makaipipa Mikhail Garbachev te
hi a, hih bang leitung min nei makaite ngah bang min phatna Zomite tenna gam khat Kawlgam in a ngah manin lungdamhuai kan
hi. Suu Kyi in tuma lam diakin Sakharov Prize for Freedom of Thought kici European Parliament in minphatna a piak thu zong i thei
hi. "Ka pa Aung San leh Mahatma Gandhi te thubullet len kawma nasem ka hi hi" Suu Kyi in ci hi. A pa phawk tawntung nading
laibu a gelhna sungah "Mite khut muanga om ding hi lo hi. Sup thuakin gamtang ngam peuh le ucin a hangsan makai suak lo ding
kuamah na om tuan kei uh hi. Tua tak ciangin suahtakna man i ngah pan ding hi," ci hi ci-in gen hi. Aung Suu Kyi pen tua bang
lian hi.
Tu laiin thukizakna i sim a, radio leh TV khawng i et ciangin leitung gam tuamtuam leh minam tuamtuamte sungah ngaihsutna thak,
vaihawmna thak, ki-ukna thak piang ziahziahin kikhelna lianpi piang hi ci-in thei ciat hang. Suahtakna tawh kitelna a beisa kum
sawmnga sung a nei ngei lo Poland gamah tuin democracy ngeina tawh kitelna om zo hi. Hungary kumpi kilaih a, ki-uknazia zong
kilaih hi. Czechoslovakia zong tua ci mah hi. Nisuahna leh nitumna gam ci-a kikhen tawntung German mite in kumpi gam khatah
hong kigawm uh hi. Romania kumpi Nicolae Ceausescu leh a zi kithatlumin kumpi kilaih hi. Socialist khukpi leh phungpi-a
kingaihsun USSR kumpi tu sawngin nakpi takin kilaih gawp hi. 1988 May khain People's Republic of China in ni danga a suk khak
ngei loh Tianamen Square-ah sangnaupang langpangte tawh nasia takin a kisu uh hi.
Hih bangin 1983 kuma US President Ronald Reagan in "Communism kici pen khangthu paihna bawm sung kidenna ding hi" ci-a
British Parliament-ah a gen ngei pen hong tangtung ta hi. Tua hi a, laigelh minthang Zbigniew Brzezinski in communism suah thu
leh sihna thu "Birth and death of communism in twentieth century" laibu khat a gelh zo hi. 1989 kumin Washington pan kha thum
hal a kikhen National Interest thukizakna bu sungah Francis Fukuyama in Khangthu a beina (The End of History) kici thu khat gelh
ngei hi. Hih bangin tu laiin leitung thu leh leitung ki-ukna kilamdang a, kilaih ziahziah tang hial a hih manin China gam makai
Prime Minister Li Peng in British Prime Minister Mr. John Major tawh Beijing-ah a kiho laiun, leitung bup ngeina thak khat zanga ki-
uk ding New World Order kisam hi a cih zong khial lo ding hileh kilawm hi.
Hih banga leitung a kilumleh laitak, gam tuamtuamah vaihawmna leh ki-ukna a kilaih ziahziah lai takin Zogam leh Zomite i bang ci
nuntak hiam? Kilaihna leh kikhelna pen mihing lungsim sung hong kilaih a, hong kikhel ciangin a piang ahi hi. Tua mihing lungsim
pen Pasian Kha Siangtho in kilaihsak thei hi. Tedim gam, Lusei gam leh Lamka lam gam sungah Kha Siangtho nasepna tawh
lungtang kikhelna, kilaihna thu nakpiin kigen a, "pianthakna" a kici hi. Siate leh thuhilhte in mi pum kilaih ding leh kikhel dinga i cih
mah bangin a munmunah kikhelna piang takpi hi. Ahi zongin gam leh lei, minam bup kikhelna thu gen lo-a mi pum khat bek, mimal
bek mah kikhelna ding camp leh crusade khempeuhah i bulphuh mah bangin mi pum bek mah kikhel a, gam leh minam kikhel tuan
lo hi. Hih banga thu lang genna a om khak manin Pasian Kha Siangtho pen mi khat nuntakna a thaksuaksak thei bek kisain gam
buppi dong thaksuaksak thei leh thak suaksak nuam ahihna thu kimangngilh kha hi. Hih bang thu hilhna cingta lo pen 1974
Lausanne Congress ah lunghihmawhna thu kipulak zo hi. Tu nai diakin New Zealand gam Evangelical pawlpi makaite in The
Kingdom Manifesto kici a hawmkhiatna sungah mipum leh mimal khat nuntakna tawh kisai Pasian' ukna thu pibawlin tangpi leh mi
buppi tawh kisai Pasian' ukna thu kinawlkhin kha hi (We have emphasised the individual and personal aspects of the kingdom of
God to the neglect of the corporate and communal) ci-in leitung bup in a phawl dingin a tangko uh hi. Tua bangin mi pum
khanlawhna leh gam bup khanlawhna a kiton ding, hanciam tuaktuak ding a hihna North East India gam Assam, Nagaland,
Manipur, Mizoram leh Chin State te-ah kimangngilh kha hi. Tua a hih manin ei siate leh pawlpi makaite in i Lai Siangtho en pha
kikin, i Pasian nasepna zia zong i ngaihsut phat kikkik ding kisam hi.
Tuin leitung ki-ukna tawh kisaiin India leh Kawlgam in Mikang kumpi tung pana suahtakna i ngahna kum sawmli sungin Zomi leh
Zogam tawh kisaiin a kikhel, a kilaih, a kipuahpha, a thak bang teng om hiam ci-in i ngaihsut ciangin bangmah gen ding om pha lo
hi. Kampau tawh kisaiin i khua, i mun leh gam zila awsuah leh kampau tuam nei i hih ngei mah bangin tu dong in lai tuam, pau
tuam mah nei-a a kikhen zihziah lai hi hang. Tang kam pen a kigal muh pak lo ding hi. Pupa ngeina, kitenna, man leh mual,
innluah gamluah thu akipan tatdan, hek dan tuamtuam i neihte khahkhia a, a kigawm ngeina neih ding i upate leh makaite in
ngaihsutin zong nei nai vet lo lel uh hi. Minam min thu i gen ciangin Kawl leh Kalate hong min vawh sa Chin mah, Kuki mah a
bullet tantan lai i tam hi. Eimau kilawhna min Zomi, Laimi leh Mizo i gen ciangin zong ei zat ngei bang peuhmah a khia thei nawn
lo-a kipumkhatna a mangmat thei nai lo i hi hi. Biakna pawlpi lam i et ciangin nimtumna gam khristiante ginat lohna leh ngeina
ginalo teng mah luah sawnin kipum khat ding leh kilomkhat ding ngaihsun loin denomination tuamtuamin sial ek bangin i kithehnen
gawp hi. Tu dongin i lungsim tangtoi lua lai ahih manin Chin State sunga om Zomite in Manipur, Assam, Tripura leh Mizoram
sungah i Zomipihte koikoiah om a, bang ci nuntak uh a, bang ci bang vaihawmna leh kipawlna zangin nungta uh hiam cih i siate, i
makaite nangawnin kanin nei nai lo uh hi. Tua bangin leitung bupah Jesuh aa ding teci pang dinga sawlna a ngah ei Zomi
Khristiante in lungsim tangtoi tak leh muhna cingtak lo tawh i nungta lai uh hi. Tua ahih manin a beisa kum sawmli, sawmnga hun
sungin leitung mi nam dangte nasia taka kikhel a, akilaih lai takun ei Zomite pen i dinna ngei, i sikna ngei mahah i om lailai hi. I
gam leh minam in Khrih hanga suahtakna leh kikhelna a ngah zo nai kei hi. I ihmutna pan khanglo a, kalsuan a khuadak dingin
Japan gal main Chin Hills, Lushai Hills leh Manipur Hills panin sangnaupang leh laipil gentak om nai lo hi. Independence zawh
ciangin college kah thei ciang hong om neknek pan a, tua hun pawl mahin Rangoon Hill-Chin Students' Union cih khawng zong
hong kiphuan pan hi. 1960 pawl cingin college leh university sangnaupang hong kicing panpan a, graduate zong hong pawlcing
panpan ta hi. 1980 pawl ciangin leitung pilna leh biakna pilna dikri a ngah zong hong pawlcing sim tham ta in, i lai leh i pau
bawlphat nopna leh puahphat nopna lungtang a nei, gam leh nam a khual makai zong hong kiciing pianpian ta a, lungdamhuai hi.
Tua banga khangthak pilna siamna a ngah hong khanna tawh kizuiin khang masate leh makai masate sepna leh makaihna gensiat
nopna leh hawmthawhna zong hong om cipcip pah a, Rev. J. H. Cope akipan i lai, i pau hong bawlsak, Lai Siangtho leh la bu hong
teisakte hawmthawhna zong hong ging thei ta a, lungdamhuai mah cih ding hi ding hi. Bang hang hiam cih leh i lai i pau puah
nopna, khantohsak nopna i minam sungah hong khangto ta hi cihna a suak hi. Tu ciangin Zomi Christian Literature Society te,
Chin Students Association te leh Chin Baptist Literature Board te hangin lailam lawpna hong khang semsem a, Mizogam nangawn
panin thukizakna Laitai kici zong Tedim pau tawh hong kihawm thei ta hi. Hih banga laibu leh laidal a munmun pana hong suah
ngeingei ciangin laimal gawmzia, laizepna leh kammal zatzia leh deihdan zong atuamtuam hong om pah a, ngaihsutna zong a
kiukiu panin hong kibang kim khol lo hi. Tua a hih manin a hunhunin kamkumna neih ding hong kiphamawh a hih manin CBLBte
inntekna tawh May kha ciangin New Lamka Pawlpi biakinnah Seminar om ding hi cih thu i za hi. I lai, i pau a puah nuam, a
khangtosak nuam, a lawp, a kin velvel t'adingin gen khawm pialpual dinga kilawm om tham ding hi.
1. La tawh kisai ngaihsutna kibang kim hetlo hi. Pawl khat in la cih buang la kammal vive mah hi pah ding, la i tei ciangin zong
la kammalte zat ding hi. Tua hi leh, Pasian hong piaksa i la kammalte mangthang lo ding hi. Lai Siangtho sungah la bu 'Poetical
books' a kici Psalms, Songs of Solomon-te leh a dangdangte zong la pau tawh tei lehang kilawm zaw tham ding hi, a ci om hi.
Pawlkhat in a hih leh, tu hun ciangin kuamah in la kammal a khiatna zong kitel nawn lo a hih ciangin zat theih ding hi nawn kei,
Lawki vai lua, a ci thei pawl zong om hi. Pawlkhatte in Lusei kam tawh kiphuak la pawlkhatte Tedim kam tawh tei ngakngakin, a
buin khen uh hi. Pawlkhatte leuleu in Tedim kam tektek tawh a kiphuaksa, la hoih la ngaih hi zahta puah ding, zun ding don lo-a
Tedim kam tawh kituak lopi tei ngakngak a, sin tantan pen haihuai a sal phial pawl om zel hi.
2. Gam min, khua min leh minam min pawlkhat, gentehna in Burma pen tu naiin Myanmar ci-in hong laih uh a, tua pen
Kawlgam i cih ngei pen hi. Rangoon pen Yangon ci-in hong kilaih hi. Zangkong i cih ngei pen hi. Hihte lai sungah koi pen zang
ding? China pen Sengam, Chinese pen Sente, Senmi, English pen Mikangte, Mikangpau, Shan pen Sian, Karen pen Kazian,
Thailand pen Zudia, Kalemyo pen Kawlpi, Mizoram pen Mizogam, Nagaland pen Nagagam, Chin State pen Zogam cih bang om hi.
Hihte Tedim pau sungah bang ci gelh ding? Kei ngaihsutna panin laitung thuh leh zum lai tawh kisaiin, Myanmar cih ding, ei lai
sungah Kawlgam mah cih ding, laitung thuh leh zum laiah Yangon cih ding, ei lai sungah Zangkong mah cih ding, leitung thuhah
Mizoram ci ding, ei lai sungah Mizogam cih dingin ka ngaihsun hi. Bang cih ding hiam ngaihsut ciat ding hi.
3. Kawlte, Kalate, Mikangte' kammal ei kama om pak lo leh i zat ngei lohte tawh kisai zong kikuphuai tampi om hi. Office
(Mikang) leh zum (Kawl), Minister leh Vuanzi, politics leh nainganzi, economics leh sipuaizi, School leh sang - koizaw ei lai leh pau
tawh kituak zaw hiam? Suti (Kala) leh akhuan (Kawl), hamu (Kawl) leh makhai (Meitei), Post Office (Mikang), Dak (Kala), Sadaih
(Kawl), Laito (Tedim) bang cih ding? Mikanglai i zuih ciangin amau gelh mah banga gelh ding maw Zolai gelh ngei bangin, gtna.
Office - ofis, school - sikul, bus - bas, magazine - megazin, clerk - kalak, college - kawlez (kawleih), Kawlte, Kalate, Mikangte'
cihdan zui loin ei pau tawh phuak tektek ding ci lehang a piang zo ding hiam?
4. Tedim laiah lai pau leh tual pau cih om hi. Maitang kimu-a i kiho bangin laikhak sungah lai gelh lehang tel haksa hi. Tua
mah bangin laikhak sunga i kihona bangin tu khawm gegu kiho nguatnguat lehang zong hong haihuai phial ding hi. Tua a hih
manin lai pau (literary language) leh kihona tual pau (colloquial language) a nei hi hang, a ci pawl om hi. Pawl khatte in bel pau
pen pau hi suk lel a, lai pau leh tual pau cih ding om lo hi. I pau bang liana lai sungah zong gelh suk pah lian ding hi, a ci pawl om
hi. Kei ngaihutna panin leitungah lai a pian main pau om zo hi. Lai hong om tak ciangin i pau pen laimal tawh a kiciamteh ahi hi. I
pau leh i awsuah bang lian kuamah in laimal a nei leitung minam om lo hi. Ei Zomite leh Zolai bek hi loin leitung minam khat
peuhpeuh pau pen Hebru, Grik, English leh Hindi cihte zong amau pau leh a lai pen a kibang lo hi a, amau awsuah bang lianin
amau laiah kikhum thei tuan lo, kigelh thei tuan lo hi. Tedim mite bek hi loin leitung mihing lai nei khempeuh in lai pau leh tual pau
5. Leitungah laimal a nei tuam zo minamte pen minam cingtak, minam picing, minam vanglian ci-in kiciamteh hi. Zopau gelh
nadingin Pau Cin Hau in Zolai hong bawlkhiatsak hi. Tua pen puah a, zunin zang lehang Zomite zong leitung minam dangte zaha
min nei ding, vanglian ding, pahtawi huai minam a suak ding i hi hi ci-a ngaihsun pawlkhat om hi. Pawlkhatte in Pau Cin Hau in a
phuahtawm, a bawltawm lai leltak thupi kei, a ci om hi. Meiteite lai a zuih hi ding hi a ci pawl zong om hi.
6. Tanglaiin minam khat leh minam khat gal leh sa-a kinei ngei minam i hi hi. Khua khat leh khua khat i kido hi. Mual leh guam
in hong halin, mawtaw, vanleng, meileng cihte leh laito leh mel muhtongsan cihte tu hun bangin om lo hi. Tua a hih manin Teizang,
Saizang, Sihzang, Lamzang, Dim, Vangteh, Khuano, Losau, Dapzal, Bukpi, Thahdo, Zo, Vaiphei, Simte, Gangte cih bangin khua
pau leh awsuah i neih hangin kamphen kul zaha pau kithei lo leh kitel lo liang i om kei hi. Hih i pau tuamtuamte kem tentan, zang
kaikai mahin om toto lehang i minam bup in mainawt zaw ding hiam, bang cih lehang pau leh lai kigawm thei ding hiam cih zong
ngaihsuthuai hi. Kammal a kibat kim zawh pah loh hangin laibul A B C (A AW B) cihte beek kibangsak phot ding i hi hiam?
7. Hih a tunga teng banah vowel thuap zatna tanglak ('), thekna (-), awtong ciamtehna-a laimung (consonant) h tawh ciamteh
cihte pawl zong kikuphuai lua hi. "Mite in Pasian um uh a hih ciangin a bia uh hi" cih leh "Mite in Pasian um a hih ciangun a bia uh
hi" cih leh, "Jesuh in paw awk khat a pausak thei hi" cih leh "Jesuh in pau awk khat a pau theisak hi" cih koi manzaw ding hiam?
Hih bangin gengen lehang kikup tuak leh kikuphuai thu tam lua hi. Seminar ah kikup dinga na deih thute hong puak ta in.
Na buk mun khan in la, na teenna puanbukte kizalsak in. Cil bawl kei in. Na khaute sausak in la, na khetphimte khem kip in (Isai
54:2). Leitungbup misawnari minthang Dr. William Carey in hih Lai Siangtho siksanin Mikanggam panin India gam West Bengal ah
1792 kumin hong tung hi. Kam tawh, lai tawh nasemin Pasian buk mun hong khangsakin, Lungdamna Thu hong kizalsak hi.
Tu hun khangthak, lai thei, biakna makaite leh minam makai Zomite in i buk mun bang ci lehang khan thei ding? I puanbuk khaute
bang ci sausak ding a, i khetphimte bang ci lehang khen kip thei ding i hi hiam ci a i ngaihsut phat ding kisam hi.
Zomite pen tanga kipan tu ni ciang dongin Zogam, Kawlgam, Aizawl gam, Lamka gam, Haflong gam, Kohima gam cih bangin mun
tuamtuamah i om hi. Tua ahih manin ei omna khua khat leh subdivision khat sung hiam bek bulbawl a, tua sung thu bek phawk a,
khua dang en het lo a i om khak ding dahhuai hi. I thungetna leh i nasepna khempeuhah eima omna mun leh gam sunga om
Zomite bek pen eimi sa-a tangtoi taka i om khak loh nading hanciam huai hi.
Innkuan sung hiam, khua hiamah i zat eima kampau leh lai bek pen thusim loin i minampih Tedim gama om, Aizawl gama om,
Lamka gama omte’ pau leh laite zong eima aa hi ci-a ngaihsun a, khua i hek ding kisam hi.
Ei zat ngei puandumte, khephiaute leh ngeinate bek mah pibawl cih bang hi loin i minampih Matu gamate, Falam gamate, Aizawl
gamate, Lamka gamate leh Haflong lamte puansilh leh niktente zong enin, khat leh khat kideidan loin ki-it bawl kingaihbawl ciat
zawin hi lehang minam khat i hihna lahna bek hi loin Jesuh Khrih sungah pumkhat mi khat i hihna a kitheihna zong hi ding hi. Tu
hun leitung nuntakna leh biakna nasepna sungah tangtoi taka om mawk loin, khua dak a, i buk mun khan a, i puanbukte kizalsak a,
i khuamuhna leh thungetna khaute sausak a, minam leh Pasian i letna khetphimte a kipzaw sema khen pha kik lai dingin kuama
Siate, makaite in mite thanop nading leh kilawp nadingin "Pasal khat hileng, Numei khat hileng" ci-a Lungdamna Aw ah hong gen
theih zelte uh ka sim ciangin Sen leh kik thei leng maw ci-a Pauno in la a sak ngeungeu theih mah bangin kei zong ka suah zawh
kum sawmnih nuai lam khawng a pha lai hi tazen leng ci-in ka tup, ka sawm dingte ka lungsim mit khaah hong kilang ziahziah
tanghial hi.
Ka nute, ka pate in amau nek sik, amau silh leh ten ding banah u leh nau sum leitawi lianga sang hong kahsaklai, ka mit a vak lai,
ka bil a pil lai, ka lungsim a hat lai mahin ka sang kah, ka laisim hahkat tentanin, ka sim dinga kilawm, ka ngah zawh dinga kilawm
laibute, ka neih loh ciangin zong library ah pai ngekngekin pilna ka zong ding hi.
Zi neih zawh, ta thum leh li neih zawh, inn tum lo tum suan zawh ciangin sum zong, pai zonga khualzin gam vak leh nasep silbawl
zong haksa semsem ding ahih ciangin ka khangno lai, ka tangzan lai mahin sumsin, sumbawl leh sum cil, sum khol zong ka kisin
pah vinve ding hi. Khasum sanna nei ka hih leh zong sum zat siam ka kisin to pah ngelhngelh ding hi.
Zi leh pasal pen mel leh sa, neih leh lam, pilna siamnate bek iplahna tawh zong loin, ka nu, ka pa leh sangam u leh naute tawh
kikum loin ahi zongin, a thupi penin Topa Pasian dong lo peuhmah in mawk neih ziau cihte ka sawm het kei ding hi.
Pumpi cidamna ding leh thahat nadingin a hunhuna kimawlna a kisam bek tham loin kimawlna siangtho khat peuhpeuh kiva
mahmah leng zong nuntak zawhna, kivak zawhna, hauh zawhna nangawn tu ciangin Michael Chang, Pele te mah bangin piang
theita ahih ciangin badminton, tennis, volleyball, football cihte kisinin, siam sawmin, pumpi leh nek leh dawn dongah kidekin ka
Lasak siamte, laphuak siamte, laigelh siamte a manpha ahih banah siam zo lehang kivak zawhna, nuntak lawhna mah suak zo
tham lua ahih ciangin tonic solfa, staff notation, githa cih bang nengneng akipanin music nam tuamtuamte ka hih theihna zah tawh
Lai pil na'ng, kimawl siam na'ng leh la siam na'ng bekbekin zong cidamna kisam ahih ciangin kei kikep zawhna tawh kisaia
cidamna a susia thei ding leh hong thazawmsak thei ding zatui, zu, zanah, khaini, dummuam, tuibuk cih bang nengnengte
peuhmah tawh ka kinainawngsak kei ding hi. Cina tutpih, misi zanhah cih banga kisam lua lo buangah a mawkna a zan hak a,
ihmut kham lo-a niangnuang cihte peuhmah tawh kimemat kha peuhmah kei ding hi.
Biakin kikhop, khawmpi leh a kulna munah tutphah hawm ding, sai ding, nai sat ding, mun phiat ding, tangna sem dinga siate,
upate leh makaite leh tungsiahte khat pepuhpeuh hong sawl nak leh ka hih zawh laiteng uaikai het loin ka diang pah lianlian ding
hi.
Nupi ka suah ciang, papi ka suah ciang, upa khat sia khat leh makai khat peuh ka suah ciangin ka tate, ka nauzawte khat
peuhpeuh in ka sawlna ka vaihawmna hong mang nuam loin, hong zahtak kei leh, nop lo lua mahmah ding cih thei khol ka hih
manin khangno ka hih laiin ka tungsiahte thu mang dingin a mansain ka om ding hi.
Khua khat sung, gam khat sung makai khat, pawlpi leh leitung bup dong makai manpha khat suah teitei nadingin tu-a kipan
cihtakna, thumanna leh mite itna lungsim takpi tawh pan lak pah, ma bun pah linlen ka sawm ding hi.
Mihingte in bangbang i gel zongin Topa' deihna bang bek mahin a piang ding ahihna thu Lai Siangtho sung pan thei cian khin vet
zo ka hih ciangin, tua tham loin mihingte pen Pasian' vangliat nadinga hong kipiangsak a hih ciangin ka naupan lai, ka khangno lai
mahin Jesuh pen Hopa leh Topa in sang pah vetin, Ama nungzuiin, Amah ka kimakaihsak pah vet ding hi.
Tu hun ciangin eima omna tual sung pawlpi bekah Lungdamna Thu gen loin a pua-a om pawlpite ahi zong, i tenna gam pua-a om
khristian lo mite lakah Pasian' Khuavak puak ding leh nasep ding a kulna leh tua banga athei nai lo leh a za nai lo mite leh gamteah
i Topa Jesuh mahmah in hong sawl hi cih theihna i neih manin lungdamhuai hi. Tua bangin i kim i pama om khristian pawlpi
tuamtuamte in zong gam thak nasep ahi zongin, gam mial nasep ahi zongin semin, Manipur gam Meiteite leh India gam sung mun
tuamtuamah a sep thu uh i za ta hi. Tua bang thu i zak ciangin eite zong a sem ding mite hi lo i hi hiam, misawnari a puak ding mite
hi lo i hi hiam ci-in pulpit tungah genin, thungetnaah i nei hi. Tua banga kalsuankhia ding misawnari kici suah nadingin bangteng
1. Misawnari a sem ding mipa/minu in Jesuh Khrih sungah a suak kik mi khat a hi ding hi. Lungdamna Thu kici pen mi
mawh, mi khial sihna dan a tuak mi khat in Jesuh Khrih' tatkhiatna leh hotkhiatna hanga dikna a ngah, mi siangtho a suak, kha
thuah a si mi khat in Khrih' sihna leh thawhkikna' vangliatna hanga mihing nungta a suah kikna thu ahi hi. Lai Siangtho in 'Mi
khempeuh mawh khin uh a, Pasian hehpihna ngah nading kisia hi' a ci hi. Tua hi a, leitunga piang mihing khempeuh pen amau
mawhna tang dinga a si Jesuh Khrih' sisan tawh sawp siangna loin mawhna dan pana suahtakna, Pasian' gam tun theihna lampi
omlo hi. Misawnari a sem ding mi in ama nuntakna mahmahah hih Lungdamna Thu, suah kikna thu, nuntakna thu a thei, a ngah, a
mu mi khat ahih teitei ding kisam masa hi. Tua ama muhna, theihna leh a ngah thu pen a ngah nai lote tungah teci a pang nuam a
hih ding hi. Kam dangin ci lehang lehang suahtakna, nuntakna a ngah pen mite a hilh nuam, a hawm nuam, a pia nuam mi a hih
2. Misawnari a sem ding mipa/minu in Lai Siangtho a theih ding kisam hi. Tanga kipan Pasian in leitung, vantung, mihing,
ganhing leh nate a bawl hi a, tuate amah Pasian in deihna leh ngimna neia a bawl hi. Tua banga ngimna leh deihna neia a bawlsa
mite leh nate in Lai Siangtho hilh \na leh Lungdamna Thu bek mah panin Pasian' deihna leh tupna theithei bek, phawk thei pan a
hih manin Lai Siangtho thu a kicingtakin a thei, a sin mi a hih kul hi. Hih tawh kizomia i deihna pen Lai Siangtho sangah a kah ngei
mi, tanglai pawlpi leh tu hun lai pawlpi khantohna leh nuntakna thu a thei mahmah mi a hih kisam hi. Lai Siangtho sangah leitung
biakna leh upna a tuamtuamte, upkhialhna a piang thei thute khempeuh kisin khin hi. Tanga misawnaria semsate tangthute lim
takin kisin hi. A suak kik tung mi khat a ukna a lawpna hanga thu tampi khual lopi-a diankhiat khak ding kidophuai mahmah hi. A
3. Misawnari a sem ding mipa/minu in a sep nading gam thu, tangthu, minam thu, ngeina thu, puansilh nikten leh
nuntakzia khempeuh uh pha takpiin a theih masak ding ahi hi. A sepna ding gamah a beisa hunin Hindu, Muslim, Buddha leh
bang biakna upna na lian zo hiam? Tua bang mite bang tawh kivak, bang tawh annek tuidawn zong uh hiam? Kumpi vaihawmnaah
zong democracy, socialist, autocracy, cih bangin bang tawh ki-uk a, India gam ki-ukna tawh a bang ci gam hiam cih tel masak ding
kisam hi. Tua bangin a tel zawh ciangin Lai Siangtho tawh a kiletngat a hih kei buang leh a sepna gam, a omna gaam mite'
nuntakzia leh gamtatziate a zuih nop ding, a zuih ngam ding leh a kisin pah ding kisam hi. A sepna gaam mite' kampau, ngeina leh
puansilh leh nek-le-dawnte a simmawhsak peuhmah leh Pasian' itna thu teci pang thei lo pah lian ding hi.
4. Misawnari a sem ding mipa/nu in tua bangin a sanggam, a meltheih a om het lohna gamah a silh ngei loh puante
silhin a nek ngei loh antenein va om ding a hih manin lungzuan khuangaih a sin ding hi. A tomin ci lehang supna leh gimna
a thuak ngam mi hi ding hi. Ama minam ngeina, kampau, puansilh nikten leh annek tuidawn mah a khahsuah thei lo, a kikhel thei
lo mi khat a hih leh a va omna gam mite tawh zong kituah lohna leh kilem lohna a piangsak thei ding hi. Gam thak leh gam mialah
inn lam bangin gual nop takin la a sakpih ding mi om lo ding hi. A lungsim tak tawh thu a ngetpih theih ding mi tam om lo kha ding
hi. Tham loin Pasian thu, Gopsel a na langpan, a deih lo minamte lakah zong a va sep kul kha ding hi. Dawi leh kau a kihta lai
mite lakah a gamtat kul kha ding hi. Tua tham loin a sepna gamah kha mangthang va man pah ziahziah ding hi lo lai kha ding a,
tua hamgin ama pawlpite mah in gina sep lo hi ci-in gensiatna leh phunsanna zong thuak kha lai ding hi. William Carey te,
Adoniram Judson te in Khristian khat a ngah nading uhin kum tampi tak a sem uh hi. A lungkia pahpah lo mi, Topa huhna tawh
lametna tawh a citak mi hih ding kisam hi. Sih donga citaka om ding pen misawnarite aa ding hi pha diak hi.
5. Jesuh Khrih a um, a muang khristian khat pen teci pang ding mi a hih pahna thu i thei ciat hi. I sepna, i bawlna leh i
nuntakna buppi tawh a pang dingte i hi hi. Misawnari nasepna pen teci panna thupi pen leh lianpen a hih hangin thu-um mi khat in
misawnari nasem dinga sapna sawlna Topa tung panin a ngah ding thupi hi. Sawltak Paul in mite' sawl hi lo, ama ut thu zong hi lo,
Topa' sawlna leh teelna a ngah sawltak ka hi hi ci-a tamveipi a gen mah bangin Khristian khat hih man, Lai Siangtho theih man leh
siam man leh kul hi cih bek tawh a diangkhia mawk hi loin Topa' sapna a ngah mi a hih ding kisam hi. Tua ciangin misawnari
nasep i cih zong nam tampi tak om a, sawltak zong hi thei, Pastor zong hi thei, zato zong hi thei, sang sia zong hi thei a hih manin
ama kizat nading leh kivakna leh sapna a theih cian sinsen ding kisam hi. A theih tel nadingin thungetna, Lai Siangtho etna, siate
leh makaite tawh kikupna mah kisam ding hi. Inn sung pana misawnarite thungetsak ding leh huhna a piazaw dinga Pasian in a
seh gige kim lai, inn leh lo nusia-a gam dang leh mun dangah a paikhiat sawm, a nungcianga a khialhna thu a kiphawk kik tampi
tak mah om hi. Home missionary ding kimlai Foreign missionary a suah sawm teitei kha i hih ding zong kidophuai lua hi.
Bangbang hi leh, misawnari nasem dinga sapna a ngahte bek in misawnari na a sep ding hi. Kamsang Isaiah te, Ezekiel te in
A beisa hun kum bang zah hiam pana kipanin Manipur mualtung mi pawlkhat - Thahdo, Hmar, Kom, Vaiphei, Tedim, Lusei, Paite,
Simte, Zote, Gangte cih bang kampau kithei tuah, tangthu tangla a nei khawm, pu leh pa pana suahna pianna a kibang minamte in
min khat neia kigawm khawm pen i khantohna ding bek hi loin i suahtakna ding zong ahi hi ci-in kingaihsun tawntung hi. Hih thu
pen tu hun ciangin ngaihsuta gengen bek hi loin zat takpi hun hita hi ci-in makaite leh mipite in zong i phawk ciat ta hi. Tua bang hi
leh bang min pen tawh kigawm thei ding a, koi min pen kisang kim theizaw deuh ding hiam cih tu lai huih nun dan enin i kikup hun
ta hi. I kigawmna ding, pum khat i suah nading a hih peuh leh "Sing" ahi zong, "Suang" ahi zong phamawh lo hi cih zaha
kipumkhatna leh kilom khatna thupi a sa pilna a nei khangnote leh sangnaupang zong hong tam ta hi. Tua ahih leh mite hong
sapna ahi zong, eimah i kicihna min - Kuki, Chin, Mizo leh Zomi cihte lak panin ei Manipur gam mualtung mite in koi pen zang
lehang eimite tenna Chin State leh Mizogamah zuak theih pen ding, khot theih pen ding, maingaphuai pen ding hiam cih sau lo
Kuki: Hih min pen ei gam, ei lei tualsuak min leh kammal hi lo a, gam dang leh minam dangte hong phuahsak min hi cih i thei ciat
hi. Ahih hangin ei Manipur gam mualtung mite in zang ni ci lehang Manipur gam pen a kizat ngeinasa gam a hih manin haksa lo
ding hi. Ahi zongin Mizogamah hih min tawh kipawlna khat beek om nai lo a, Chin State ah zong kizang ngei nai lo a hih ciangin
hih gam nihteah zuakh ding a, Manipur gama eiteng bek kigawmna suak kha ding hi.
Chin: Hih min zong ei gam, ei lei tual suak min leh kammal hi lo a, gam dang leh minam dangte hong sapna min ahi hi. Kigawmna
min dingin zang ni ci lehang Manipurah Chin Baptist Association, Chin Youth Association cih khawng na om niknek tei a hih manin
kizang thei ding a, Chin State ah zong kizang thei ding hi. Ahih hangin Mizogamah hih min tawh kipawlna om nai het lo suak a hih
manin zuak hak ding a, Manipur leh Chin State kigawmna bek hi ding a, Mizogam tawh i kikhen kha ding hi.
Mizo: Hih pen ei gam, ei leiah a kizang min leh kammal hi. Manipur gamah zat ding ci lehang kizang thei ding a, Mizogam pen a
kizatna sa gam mah a hih ciangin a mansa hi ding hi. Ahih hangin Chin Stateah tu dongin Mizo cih min tawh biakna leh leitung
vaiah zong kipawlna om nai het lo a hih ciangin zuak haksa ding hi. Tua ahih manin Chin mah bangin Manipur leh Mizogam mite
bek kigawmna hi ding a, Chin State tawh kikhenna suak kha ding hi.
Zomi: Hih pen ei gam, ei leiah a kizang min leh kammal mah hi. Manipur leh India gam mun pawlkhatah Zomi cih min tawh biakna
kipawlna, sangnaupang kipawlna leh leitung vaia kipawlna United Zomi Organization, Zomi National Congress, Zomi Democratic
Front, All Zomi Students Association, Zomi Christian Fellowship cih bang na om kawikawi zo a hih ciangin Manipurah tu mahmahin
zong zang ni ci lehang a piang thei pah hi. Chin State leh Kawlgam sungah zong sawt peka kipanin Zomi Baptist Convention, Zomi
Theological College, Zomi Christian Literature Soociety kici khawng na om khin zo hi. Mizogam lah Zomi cih pen a khiatna
(meaning) a kibang a hihna thei uh a hih manin kizang thei a, Zomi Baptist Churches, Zomi Re-Uninification Organization(ZORO)
cih khawng tu nai mahin Mizogam panin hong kipankhia hi. Tua a hih ciangin eimite tenna Manipur, Chin State leh Mizogam
sungah Kuki, Chin, Mizo leh Zomi kici i min neihte lak panin Zomi cih min a deih leh a zang thei pawl pen om kim zaw deuh hi cih
kitel hi. Hih gam thuma om eimite khempeuh in Zomi bek deih khin uh hi cihna hi loin a dang min thumte sangin Zomi cih pen hih
gam thum sung ei mite lakah a deih om kawikawi pen cihna hi. Tua a hih ciangin Manipur gam mualtunga om eite in tuin
kigawmna leh kipumkhatna min dingin na zang thei lehang mai lam hunah damdamin Zomi pen Chin State leh Mizogam sunga om
eimite khempeuh aa dingin min kitang (common identity & nomenclature) hong suak thei pen ding hi, zuak nop pen ding a, kisang
thei kim pen leh kilawm hi cihna ahi hi. Tua banga Zomi cih min i zat manin Paite, Simte, Zote, Gangte, Vaiphei, Tedim, Thado,
Lusei, Hmar, Kom cih banga min leh pau i neih atuamtuamte a mang pah ding, a bei pah ding cihna hi loin, i pau i ham a tuam
Kipumkhat leh kilomkhatna pen thakhauhna leh vangliatna hi a, ki-itna leh kilemna zong a hih manin Pasian deih lam a hi hi. Gam
makaite, khangno makaite, sangnaupang makaite leh biakna makaite in lim taka ngaihsut hun hi. Ei sanga pilzaw, lianzaw leh
hauzaw East Germany leh West Germany te kigawm zo hi. North Korea leh South Korea kigawm zo hi. North Vietnam leh South
Vietnam te kigawm zo hi. Tuin Europe gam kumpi tuamtuamte in European Union ci-in kipumkhatna ding a vaihawm lai tak hi.
"Kuamah in a muh ngei loh, a zak ngei loh, piang thei dingin zong a ngaihsut loh uh thu pen Pasian in amah a it (Zo) mite aa dingin
a bawl kholhsaksa ahi hi(1 Kor. 2:9). "En un, sanggam bangin (Zo) mite pumkhat suakin a tut khawm uh ciangin bang zahin hoihin
Lai thei a kici khempeuh in laibu bawl lo hi. Lai gelh thei khempeuh in magazine khat peuh sungah thu (article) puak kim lo hi. Lai
pil kici khempeuh pen magazine khat peuhah Editor tavuan kipia kim lo hi. Tua hi a, Tedim pau bek tawh laibu khat peuh i bawl a,
article khat peuh i puak a, magazine neu khatah Editor za hong kisuat velval ciangin lai sim numei naupang, tangpi tangtate in lai
thei takpi mah, lai siam takpi mah, i lai gelhzia leh kammal zatdan bek zong a man diak ding mahin a ngaihsun pah pawl na om
sam hi. Tua pen ei bangmah a siam tuan het lopi mah in i sep sunsun, i gelh nengneng a hi ding mah hi ci-a hong pibawl a, hong
pilbawl a om pen lungdamhuai cih ding hi. Ahi zongin ei lai bawlte, thu puakte leh editorte pen tua zah taka ettehhuai leh
pibawlhuai pha lo i hih pen a dahhuai khat hong suak kik zawsop hi. Lam khat panin tua zaha i minam in hong muang, hong suang
sam uh a hih leh ei zong takkheh ci-a thu limcizaw leh manphazaw sem kan a, lai leh pau zong a kilawm semsem ding i hanciam
kisam lua hi ci-in ngaihsun ing. Zangkong pana kikhen ahi zongin, Kawlpi leh Tedim pana kihawm ahi zongin, Champhai leh
Lamka khuapi pana kikhen leh kihawm a hi zongin i laibute leh thukizaaknate i vel ciangin i lai zepna leh laimal gawmzia
pawlkhatte pen i khangnote in hong zuih khak ding, a man mah a sak ding uh a dahhuai zo phial om thei hi ci-in mu ing. A kikhen
khial leh a ki-en mangngilh laimal leh thute pen thu khatin ngaihsun vetin, ahi mah, a man mah saa i lai gelh pawlkhatte i kibawl
phat theih ding deihna tawh tawm bang ka hong gelh hi. Keimahmah pen a thei cian nai lo leh a siam zo het lo ka hihna tawh hihte
a kaikhawm hi'ng.
I laibu pawlkhatte pen a kikhetna mun leh gam a hi zongin, a bawlpa leh a gelhpa address peuhpeuh a kiciana om het lo om mawk
hi. Laibu deihte leh a sung thu a hong kikuppih nuamte in lai a man taka hong khak theih teitei nadingin postal address leh pin
I thukizakna pawl khat a tatna sum zah kigelh lo mikmek hi. A kikhetna mun leh a sai pawl zong a kicianin om lo hi. Man piak kul
lo-a a khawnkhonga kingah, kihawm a hih semsem leh a kitel takin gelh pah ding hi.
Laibu min, thukizakna min cihte lai gelhna sungah press tawh kikhen a hih lleh italics laimal hiam tawh khet ding hi. Gentehnain
Mizogam ZBC Pawlpi thukizakna lai pen a min Laitai hi. Tua pen laitai cih peuha i gelh leh mite in laibu min sa loin laipua
(postman)-te peuh sa kha ding hi. Ei pauin laitai cih pen a laikhak pen hi loin a thupuapa pen hizaw a hih manin, tua banga
thuphamawh pua-a laitai zelte tama min kiphuak hi cih i theih ciat nadingin Laitai cih laimalteng italics type-in khen thei lehang kitel
tuam hi.
Laimal tom lakna zong a kiciana i zat ding kisam hi. Lai Siangtho pen L.S. cih ding hi a, L.S.T. hiam, Lst hiam cih ding hi lo hi.
Thuciam Lui pen T.L., Thuciam Thak pen T.T., Kha Siangtho pen K.S. cih ding hi. Tua mah bangin L.S. sunga minte zong L.S.
sunga kigelh mah bang liana i zuih ding hi. Paikhiatna pen Pai, Gamlakvakna pen Gam, Paunak pen Pau, Thuhilhna pen Thna,
Daniel pen Dan, Nahum pen Nah, Malakhi pen Mal, Matthai pen Mat, Titu pen Titu mah, Jeim zong Jeim mah, Juda zong Juda
mah, a hih hangin Thesalon pen The, Piter pen Pi cih bangin i laigelhnaah i zat kim ciat ciangin lai kician nei minam kisuak hi.
Thukizakna leh Magazine bu sung khawngah hih bangin a tom lakna gelh pen a kizang pha diak hi. Tua mah bangin Mary pen
Mari, Calvary pen Kalvari, Christian pen Khristian a kici hi napi pawlkhat in Zolai sungah Calvary, Christian peuh zong ci citciat zel
uh hi. Lai Siangtho sungah hih banga a kizangte i zuih ciat ding hi. Laih ding, khel ding a kisam a om ciangin a saite mah in hong
laih ding a, tua pen ei mipite in i zuih theih ciat ciangin minam kithutuak leh kihothei i hihna a hong langsak hi pah hi.
Reverend, Doctor, Mister, Tang cihte pen a toma a kigelh ciangin Rev. Thang Gin, Dr. Piangpu, Mr. Khupta, Tg. Thangpu kici full
stop tawh a kiciamteh hi a, a hi ding mah hi. Ahih hangin Pi, Pu, Nu, Pa, Lia, Sia, Upa cihte a tom lak cih om tuan lo a hih mah
bangin Pi Khup Cing, Pu Khai Mung, Nu Luan Dim, Pa Mang Khai, Lia Cingno, Sia Lian Kham cih ding hi a, full stop hiam, comma
hiam koih kul lo hi. Upa, Lian Thang, Nu, Cing Dim, Pu, Khai Thang cih banga thukizakna leh laibu khat peuhpeuhah hong kigelh
Kualhna (bracket) zong a zang khial pawl om den lai hang a, dahhuai hi. Nambat peuhpeuh um pahpah pawl om hi hang. TTBA
Kum (18) Cinna, Pastor khat in mi nih letthatin kha (3) zawh ciangin nau nei hi cih peuh om thei hi. Hihte pen kualhna zat nading
Rev. P. Thuam Thang, B.Th., Rev. S. Pau Khan En, B.Th., B.R.E., B.D., S.T.M., cih ding hi zaw hi. Tua ciangin B.A., M.B.B.S.,
B.R.E. cih bangte ah full stop (.) pen koih tektek ding hiam, koih se kul lo hiam cih tawh kisai pen a ngeinain koih ding hi napiin tu
hun ciangin mi pawlkhat, a diakdiakin USA lamte in full stop pen tat se loin hong zang uh a, tua zong kizui thei a hih manin MBBS,
STM, MA, LLB cih bangin i gelh hangin a sia luain kituat tuan lo hi. Tua banga i gelh hangin BCom, BSc, MDiv cih ding hi a,
BCOM, BSC, MDIV cih bangin kigelh ngei lo zel hi. Na zat khialh ding kidawm in.
Tu hunin min leh beh min a gelh khawm pawl ki-om hi. Khampu Hatzaw, Tualchin Neihsial, Vum Lian Pau Shoute cih bang i gelh
ciangin Khampu, Hatzaw, Tualchin, Neihsial, Vum Lian Pau, Shoute ci-a a gelh pawl om thei hi. Tua pen man lo lua a hih ciangin
Nipikal min leh kha min peuhpeuh a patna laimal gol tawh gelh ding hi. Nipi, Nilai, Nino, Phalkha, Dopi, Dota, Khuado kha cih ding
hi.
Mikang laiah A.D. pen a kum nambat maiah kikoih a, B.C. pen a kum nambat nungah kikoih hamtang hi. Tua bangin Zolaiah zong
zang lehang a kicianzaw tam ci ing. 1500 A.D. ci loin A.D. 1500, B.C. 325 ci loin 325 B.C. cih ding hi. Welcome cih na gelh ciangin
wel come ci loin wel-come zong ci tuan se loin welcome ci-in gelh lel lecin a kicing khin hi a, zep tuan kul lo hi.
Jesuh Khrih hanga kong it sanggam, suahpih u leh nau Assam pan hong paite, Nagaland pan hong paite, Manipur gam sung mun
tuamtuam pana hong paite khempeuh tungah Kha Siangtho thupha hong tung ta hen.
I thubulphuh La 85:6 thu Tedim, Thahdo/Kuki, Lusei, Hmar, Vaiphei, Gangte, Simte, Paite, Falam leh Haka pau tawh ka hong
simkhiatna panin Kuki-Chin Baptist Union ci-a tu-a a kikhawm mite pen biakna bekah innkuan khat hi loin leitung minam hihnaah
pianna suahna kibang, pau leh ham kibang, ngeina tatdan zong a kibangte hi hang cih a kitel pah hi. KCBU a kipat kum 1981 lianin
Churachandpur Baptist Fellowship ci-in Lamka sunga om Tedim, Vaiphei, Gangte, Thangkhal leh Thahdo/Kuki leh Chongthu
pawlpite kigawmin khawmpi kumsin ka nei uh hi. Tua hangin pau leh ham zong kitheiin, mel leh puam zong ka kithei ta uh hi. Tuin
KCBU zong a khatveina i pan thei hi. Hih bangin khawmpi tamveipi bang i neih zawh ciangin numei naupangte hong kimeltheih
ding a, upate hong kihothei ding a, i kampau zong i kitel semsem ding hi. Pawlkhatte in Kuki-Chin Baptist Union pen Kuki Baptist
Convention leh Chin Baptist Association aa ding deuha a ngaihsun pawl a om manin i tel khialh loh ding ka deih hi. 1981 kum
pana MBC sunga om makaite kikupna panin eite in tuin min kitaang (common identity) nei thei nai lo i hih manin tua bangin eima
pau tawh Zomi/Mizo cih bang i zat theih matengin Britishte hong lawhna Kuki-Chin cih pen i zang phot hi. Tua zawh ciangin eima
pau tawh kilawhna i zat theih kim hun hong om peuhpeuh ciangin i laih ding hi cihna tawh Kuki-Chin cih pen a kizang hi bek hi.
Kuki lah ei pau hi lo, Chin lah ei pau hi lo hi cih thei gige kawma kizang ahi hi. Chin State-ah Zomi a zat bangun, Mizoramah Mizo
a zat bangun i zat theih ding pen tu lai takin i mipil, i mi siam (scholars)-te in a kan lai tak uh hi a, amau zat ding ci-a hong lah
bangbang uh a zang thei, a sang thei dingin mipite a mansain i om ding hi.
I sanggampa Prof. D. S. Spurgeon in mipum leh pawlpiah khanlawhna thu hong hilh zo hi. Rev. Dr. Mangkhosat Kipgen in Kuki-
Chin Baptist History pana khanlawhna ding, kibawlphatna ding thu hong hilh zo hi. Hih thu mah siksanin ke'n i kibawlphat nading, i
kipuahphat lai nading pawlkhat ka hong lak nuam hi. Kei pen Mizogama suak, kawlgamah kum thum sung i minamte lakah a om
ngei, Manipur gam MBC-ah kum sawmnih val Topa hehpihna tawh na sema ka omna pana i pawlpi leh i minam puahphathuaina ka
I misawnari a hong makaih masa American Baptist Missionte ngeina mah zuiin Chin Stateah Local Church ngeina kizui hi.
Nagaland, Manipur leh CBCNEI sungah Local Church system i zui hi. Tua pen i khantoh theih lohna khat hi. Mizogama Lusei
Baptistte in centralized system zuiin sumpi khempeuh phualpiah a puak uh hi. Tua a hih manin pawlpi thahat uh a, tuin misawnari
500 val a vak zo uh hi. MBC sungah ko CBA Pawlpi pen a cihtak lo pen ka hih hangun Centralized system mah zuiin sumpi
khempeuh Association zumah puakin tua panin sum ka zek manun a kal suan zo hi ci-in CBCNEI sungah sumkhiatna lamah
ettehhuai hi cihna lai CBCNEI silver Jubilee, Jorhatah i neih laiin Certificate ka ngah uh hi. Tua a hih manin Local Church system-a
ki-uk sangin Centralized system pen zui ciat zaw lehang i pawlpi khangtozaw ding a, Pasian nasepna thahat zaw ding hi. Local
Church-a ki-ukte in a lungsim uh zong local sung bekah teng pah a, association, Convention leh gambup khantoh nading thudon lo
I gam leh i minam sungah Gospel a hong tun zawh kum za a cing nuam hita hi. Lusei gamah 1994 ciangin Gospel Centenary pawi
bawl ding uh hi. MBC in 1995 ciangin zat ding i thukim zo hi. Nagaland-ah 1972 kumin Centenary pawi kibawl zo hi. Chin State-ah
1999 ciangin Haka khuaah kibawl ding hi. Ahih hangin a buppiin i gam i minam i et ciangin Gospel hangin kikhelna, khantohna a
nei lo zah mah i bang lai tazen hi. 1890 pawla British kumpite, Kawlte leh Vaite in i minam hong muhna uhah: khangthu kan a
hahkat, khasiatna thangpaihnate a phul kik teitei, beh leh phung a thupisak, galbawl a manlang ci-a Encyclopaeadia Britannica
sungah hong genna uh tu hun mahmahin zong a man lai hi leh kilawm ka sa a, ka dah hi. Tua a hih manin Jesuh Khrih khuavak a
mu, a suak thak, a piang thak minam takpi i hi hiam i kingaihsun pha ding hi. Minam puan thupisak ding ci-in Thahdo, Vaiphei,
Gangte, Paite cih bangin puan i nei a, minam dangte in hong silhsak khak ding nangawn a zadah pawl i om phial hi. Pasian in
puansilh nikten pen mite tawh kitot nading, i kisaktheih nadinga hong piak hi lo hi. Pau leh lai thupisak ding cih i phawk leuleu a, ei
pau banga pau lo peuhpeuh i simmawh hi. Ko pau thupizaw, ko lai thupizaw ci-in i kitawng hi. Pasian in lai leh pau hong pia a,
misawnarite in lai a hong bawlsak laiun mite tawh kitotna ding, mite simmawh nadingin hongg piak hi lo a, ki-itna thu genna ding,
gelh nadinga hong piak hi. Khangthu beh leh phung thu i pibawl hi. I innah zin hong tungte khawng ama behte kiangah tung zaw
leh ci bang kekin "Kua beh na hiam? Na behte uh huaah om hi" peuh a ci thei pawl i om hi. Pasian in beh leh phung enin vai a
hawm ngei kei hi. Pasian in uzaw beh leh nauzaw beh a khen kei hi. Tham loin Pasian pen tagahte' Pasian kici zaw hi. I et pak
dingin Billy Graham Evangelistic Association Chairman a sem tawntung Dr. Leighton Foord pen tagah hi a, a nu leh pa kiphumna
mun nangawn tu nai cianga kan pan phing hi kici hi. Amah zangin Pasian in leitung buppah thu a gen hi. US President thak Bill
Clinton in pa nei nawn lo a, kum 15 a phak kumin a nu nurse a sem pen a mel mu pan hi kici hi. Tuin Baptist ahi Bill Clinton pen
leitung makai a suak hi. Mari, Josef leh Piter te minam niamte ahi hi. A hih hangin Pasian in vanglian takin amautezang hi.
Tua hi a, tuin Chin State, Mizoram, Manipur, Nagaland, Tripura, Haflong leh Chittagong Hill Tract-ah a cing om lo tuu banga a
kikhenthang i minamte pen Nehemiah in a minam Judahte a lunghihmawh bangin Jerusalem kulhpi kicim a puahphat bangin eite in
zong i minam kisiasa pen Pasian thu tawh i kipuahphat ding kisam hi.
1. Lai leh pau kitang i neih ding thupi hi. Mizoramah i mipite pen Lusei, Hmar, Ralte, Paite, Lai leh Mara cih bangin pau tuam
a pau ciat hangun Lusei pau a zat ciat theih manun biakna leh leitung vaihawmnaah zong a khangto, a mainawt a suak uh
hi. Chin State-ah pau sawmli a om ahangin Tedim, Falam, leh Haka pau pibawlin, tham loin Tedim in Falam pau, Falam in
Haka pau, Haka in zong Chin State sung pau khat peuhpeuh kisin a, siam a, pau kitheihtuah ding a hanciam uh hi.
Khristian hi a, minam khat hi lai buang i hih leh i pau khawng i kisimmawhsak ding hi lo hi. Pau pen a hoih tuam om lo a,
ki-itna thu genna peuhpeuh pau hoih hi lel a, thusia genna a hih nak leh English a hih hangin pau hoih leh thupi hi tuan lo
hi. Churachandpur-ah ei mite pen pau khat leh khat ka kitheituah ta uh a, Pentecostal nation ci-in nop takin Pasian ka
2. Minam ngeina leh tatdan kician khat i neih ding kilawm hi. 'Ko beh mo man tua zah, ko beh innluah dan tua ci' ci-a i tat i
hek kibang lo pen zong kisaktheihpih ding hi lo a, zumhuai i sak ding hi. Chin Sttate-ah upadi siam khat in "Common
Customary Law for the Chins" cih thuluin article khat English tawh a gelh ngei hi. Tua bang lungsim a pua ei khristian
makaite lakah hong om ding i deih hi. Mizogam sungah ngeina kibang a zat ciat manun kilemna leh ki-itna piang hi.
3. Minam min kician i kisam hi. KCBU makaite in kilawhna min khat i neih ding deihin tamveipi a kikum ngei uh hi. Tua
banga eima pau tawh kilawhna min i neih main "Kuki-Chin" cih zang phot ni, a ci uh hi a, Kuki-Chin cih pen a tawntunga
zat ding a ci uh hi lo hi. Kawlte, Vaite, Mikangte, Bebgalite hong phuahsak min a hi lo, eima minam sungah a kizang ngei
minam min khat om ding hi ci-in tu lai takin lai siam Scholarte in a kan laitak uh hi. Ei mipite in i makaite hong makaihna
leh i mi pil Scholarte hong lahna min pen kithutuaka sang thei diam dingin lungsim i puak ding kisam hi. Tua pen
4. Minam leh biaknaah i khantohna hong dal khat pen pawl (denomination) hi. Baptist makaite in zong i zakdah tuan ding hi
lo hi. Baptist, Presbyterian, Methodist, Seventhday Advantist, UPC cih bangin i kikhenna in hong thazawmsak hi. Gam
mial na sem man loin eimahteng mah i kinawk khop hi. Eiteng mah i kisual khop hi. 1947 kumin pawl tuamtuam kigawmin
Church of South India (CSI) kici pawlpi lian khat South India lamah piang hi. 1970 kum ciangin tua mah bangin Church of
North India (CNI) a piang kik hi. Ei gam lamah Church of North East India (CNEI) neih ding a kivaihawm hangin a
vaihawm mahin i nitum lai hi. Kei cihnaah hih bangin mite in vaihawm zo a hih leh eite zong kigawmin Khristian Pawlpi
khat vaihawm zo lehang gam mial nasepna hat ding, Lai Siangtho siam kicing ding hi. Pau zui leh pawl (denomination)
5. Khrih sunga kong it suahpih sanggamte aw, Khristian i hihna hangin i kikhelna bang om hiam ngaihsun ni. Jesuh in "Na
mit lang khat in hong kipuksak leh khelkhia in. Na khut lang khat in hong kipuksak leh satkhia zaw in" ci-a nungzuite a
hilhna i ngaihsut ciangin i minam puan hang, i lai leh pau hanga i minam kipuk a, i Pasian nasepna in a zawmlawh ding leh
hong dal thei nate phiatin Topa' minin bangmah lo (zero)-in kipan lehang Pasian' deihna hizaw ding hi. Tua hi a, i minam
in lam a khial khin hi hang. "Keima mina kisam ka mite amau mahmah kiniamkhiatin, thungenin ka mai zong a, amau
gitlohnate panin a kihei uh leh, keimah in vantung panin ka za ding a, amaute' khialhna maisakin a leitang uh ka hoihsak
kik ding hi’ (Khg. 7:14) cih thu i mu hi. Eima pawlpi (local church) bek itna, eima puan, eima lai leh pau, eima pawl
(denomination) bek itna i neihnate i khialhna, i mawhna, i kisiatna hi. I mawhnate pan kisikin, Jesuh' khut sungah ki-ap
lehang limgelh siam (artist) in lim (photo) ninsa sawp sianga a ngeina zaha siangtho leh limci a suahsak theih mah bangin
Jesuh in minam thak, minam siangtho leh limci, eimah minam aa ding beka manpha hi lo leitung bup minam dangte tungah
manphatna a nei ding zahin ei mite hong puahpha thei, hong sawp siang thei, hong cidamsak kik thei hi. Tua bang minam
Lanvaah a simkhhia hi a, Tedim Chin Cultural Club Silver Jubilee 1969-94 leh Khuado Pawi 1994 Souvenir pan a
kiteikhia hi)
Do na lingling, do na lingling e,
Khanglui laiin Khuado ciangin hih la a kisa pelmawh khat ahi hi. Tuni Mahatma Gandhi' suahni tawh kituaka Zo minam pawi lian
pen gualnoppen ahi Khuado leh Manipur gamah Tedim minamte kipawlna Tedim Chin Union kici a kiphuat zawh kum sawmthum
cinna pawi i zat theih citciat manin upa vaihawmte leh makaite tungah lungdam thu puak ing.
Zomite Kum Thak pawi zong ahi Khuado pen i pu i pate in Tedim gam sung Saizang leh Phaileng kikal Cimnuai-ah a ten laiun na
zang khin uh hi dingin ki-um a hih manin Khuado pawi i neih zawh kum 600 sangin tawmzaw lo ding hi ci-in kigen hi. Bang hang
hiam cih leh i pu i pate in "Cimnuaia sa kibak Geltuiah kithuk" cih kampau na nei uh a hih ciangin Cimnuaiah a om lai pekun
Khuadoin sa na kibak vauvau zo uh hi cih kithei hi. Cimnuai pen AD 1400 pawl in khuapi mahmah zo hi ci-in kiciamteh hi. Tua a
hih manin hih bang ni manpha leh vanglian a sim, a zang uliante, nupi papite, nungak tangvalte leh numei naupang khempeuh
Gam khat, minam khat leh mihing nuntakna sungah thu lian ahi biakna, ngeina leh khantohna pen khi banga a kikhen thei lo,
suangthu banga a kiphiat thei lo thu ahi hi. Tang laiin Zo numei khat leh pasal khat a kipi, a kiten ciangin "Akmit et" loh, "khahual"
lohin nupa suak thei lo hi. Tua pen khangluite ngeina leh gamtatna hi. Tua pen minam ngeina bek hi kici thei mawk lo hi. Bang
hang hiam cih leh akmit et leh khahual pen mi khempeuh sep theih leh bawl theih hi mawk lo in siampipa bek in a hih thei hi.
Siampipa bek in a sep theih na pen ngeina vai hi loin biakna vai hong suakzaw hi. Tu hun Khristiante in zong i kipi i kiten ciangin
Pastorte maiah dingin khut kilenin, Pasian maiah kiciamna leh thungetna a neihsak khit ciang bekin ngeina bangin nupa pum khat
a suak kici thei pan hi. Tua pen Khristiante aa dingin a biakna ngeina uh lah ahi, a minam ngeina uh lah ahi nuntakna ahi hi.
Siampipa in zu a phih, phui a sam mah bangi tu lai Pastorte in zong thu ngenin thupha a pia uh hi. Tua a hih manin minam khat in
a zuih uh ngeina pen tua minamte mah aa dingin a biakna ngeina uh zong na hi thei kawikawi a hih manin biakna leh ngeina mun
tampi-ah kiton khawm a, kikhen thei kim het lo hi. Gentehna khat gen lai ni. Tu hunin mi khat in inn thak khat a neih ciangin upate
leh siate samin inn kong honna, inn apna kinei thei hi. Tua pen Khristian ngeina hi a, minam ngeina hi lo hi, mawk cih theih ding hi
lo hi. Bang hang hiam cih leh khanglui laiin zong inn thak khat a kilam zawh ciangin pasal khat in inn tung panin zuha a sak a
khang theh kawikawi a, "Tuilu huih na pel in, tui taw huih na pel in. Mei ngo, mei san, kangmei patau na pel in. Huih sia, guahsia
na pel in" ci-in phui a sam hi. Tu hunin zong na inn zawh ni-in a tung khumah kahtoin Topa tungah lungdam thu puakin thu ngen
lecin a sia hi loin, a kilawmzaw mahmah ding hi. Khanglui laiin inn thak neite in a tap uh a keu ciangin, inn kiluah thei taktak ta ding
cih a kitheih ciangin siampi sam a, zu bel lupin, aklui khat goin, inn thak leh inntekte innkuan in thupha a ngah nadingin zu a phih
hi. Tua pen "inn tam" kici hi. Tua bangin Khristian i suah main "inn tam" kinei a, Khristian suah zawh ciangin siate leh upate tawh
"inn apna" kinei hi. I apna Pasian a kibang lo hi bek cih ding hi.
Biakna, ngeina leh minam thu kikhen thei lo hi. Jesuh suahna, nuntakna leh nasepna sungah vantung leh leitung kigawm a,
vantungmi leh leitung mi pumkhat hong suak hi. Jesuh pen van minam sungah suak loin leitung minam khat ahi Judah minamah
hong suak hi. Van pau zang loin leitung Aramik pau hong zang a, Judah mite puan tualpi sialhin, tua lai gam annek ahi anlum leh
lenggahtui ne in a dawn hi. Tua lai gam uk Rom Kumpi nuaiah hong khangkhia in 'Kumpipa' sum Kumpipa pia unla, Pasian'
sumteng Pasian tungah pia un' a ci ziau hi. Ahih hangin Jesuh in bang hong piangsak hiam? Amah in tua hun lai minamte,
ngeinate, biaknate, zuihnate leh gam vai hawmna sungah Pasian' deihna tawh kituak lungsim thak, ngaihsutna thak, gamtatna pha,
tawntung nuntakna vantung thu, "Gospel" thu leitung minamte in a zuih ciangun minam ngeina manpha suak a, biakna it tawh a
ente a'n biakna manpha a suak hi. A tomin leh gen kik lehang, minam ngeina khat pen biakna ngeina tawh a kituah kei leh, tua
ngeina a man lo hiam, tua ahih ke'h tua biakna a man lo hiam khat hi ding hi. Tua ahih kei lai leh, tua minam ngeina pen a kizang
khial kha hiam, a kigen khial kha hiam, tua biakna a kizang khial kha hiam, a kikhia khial kha mah hiam, khat teitei hi ding hi.
Ngeina a nei minamte leh biakna a zui minamte pen mihing hi tuaktuak a hih manin ngeina leh biakna in mihing hoihna ding leh
phatna ding a hih teitei ding hi. Tua bang ahi kha lo takpi cih a kitel nak leh, phiat hiam puahphat hiam, bawlphat hiam mah kisam
hi hamtang ding hi. Mihingte pen Pasian lam man leh thutak lampi panin a lam khial ngei khin, a kipuk ngeisa mihingte i hih manin
Pasian ngeina tawh a ki-elpuak leh a kilehngat minam ngeinate khempeuh Lai Siangtho bulphuhin et tel ding ahi hi. Biakna thu,
Gospel thu pen minam ngeina a susia ding leh a mangthangsak dingahong piang hi loin a kiciang lote a puahpha ding thu hi zaw
hi. Tua ahih manin Jesuh in hong puak Gospel in minam ngeinate, deihnate leh ngimna tupnate a sawpsiang ding, a khi siang
ding, a khaih siang ding, a hawi siang ding, a hah siang ding, a zolsak, a mamsak, a nelsak ding, a alsak, a limsak, a khumsak ding
silngo leh tol bang ahi hi. Jesuh' kha in a suk khak minamte Pasian mi siangtho a suak uh hi. Lai Siangtho siam Dr. R.C. Prout in,
"Lai Siangtho pen van laizang pan parachute tawh hong kikhia suk hi, Lai Siangtho zong a tuam pian van pau khat tawh a kigelh hi,
i ci hiam, Lai Siangtho thute Pasian in leitung gam khat, minam khat tawh tawm beek kisawh kha lo, kisuk kha mahmah lo a tang
taka hong kipulak ziahziah hi, a ci i hih kei buang leh, lai Siangtho thu (biakna thu) leh leitung minam ngeinate a kizopna, a kipehna
leh a kisaina gen ding om kei, kici thei ngei vet lo ding hi", ci-in biakna leh ngeina thu a kikhen theih lohna thu a gen ngiat hi.
Tua zaha biakna leh ngeina a kikhen theih loh mah bangin gam leh minam khantohna tawh zong a kikhen thei lo, a kilom khat, a
kithubup ahi hi. Bang hang hiam cih leh, biakna leh ngeina in a tup leh ngim bulpi bang hiam cih leh, a zui minamte, a zang
mihingte hoih nading, siamna ding, phat nading, pil nading, khuamuh nading, a tom in a khantoh nading uh ahi hi. Tua bang hi lo
a, minamte, mihingte leh gamte a hai sak ding, a kiamsak ding, a mialsak ding leh a sumsak zaw ding biakna leh ngeina a hih khak
zenzen leh manlanga phiat hiam, puahphat hiam, khit siang hiam kisam pah ding hi. Gentehna in, tanglaiin Hindu minam leh
biakna ngeinaah pasal khat a sih ciangin a luang kihalna meikhukpi mahah a zi zong a kikhul ding, a sihpih ding ngeina om a, tua
pen "Sati" ci uh hi. Tua pen a zi in a pasal it takpi hi, ngai takpi mah hi, cih a lah nopna uh hi. Hih ngeina pen a nung ciangin
numeite in it takei leh, ut ta kei leh kihal lup teitei nading ngeina suak a, teknu tekpate in dong kholh a sak uh, a muhdah uh a monu
uh gawt theihna dan hong suak hi. Ki-itna leh kingaihna siksana kinei biakna leh zuihna ngeina a hih hangin sihna leh manthanna
ngeina numei simmawhna ngeina suak ahih manin Dr. William Carey leh Raja Rammohan Roy-te in nasia takin sawtpi tak a
langpan uh ciangin Mikang kumpi hun ciangin a kiphiat zo pan hi. Biakna ngeina, minam ngeina i cih hangin tua banga a
thanghuai, a siahuai gamtatna leh zuihnate pen gam leh minam khantohna a lam khak a hih manin lim takin et ding kisam hi.
Tanglaiin Zomite in zong sihna manna i tuah ciangin ki-itna leh kingaihna hang mahin "kawsah hangtak" i nei hi. A sawt ciangin ki-
itna leh kingaihna hanga kawsah bawl vai hong hi nawn loin, nei taleng nei ta kei le'ng, ut ta le'ng ut ta kei le'ng hih teitei ding
ngeina, ana suakin, leiba thangba kiguan liangin nasepna a suak hi. Kikepna, kithoihna ah a neih khempeuh uh bei a, sihna
manna tuak lai a, tua zawh cianga neih leh lam khempeuh, nei kei ta leh zong leitawi lianga a nungta laite aa ding khual nawn lo-a
kawsah kibawlna pen hi kisa lo a hih manin Khristian i suah ciangin a kiphiat hi. Tu hun caingin khristian ahi lote in zong lim taka a
ngaihsut ding uh ngeina lipkhaphuai khat a suak hi. Tua bangin biakna leh ngeina pen khantohna a tawh lo om lua hi cih
ngaihsuthuai hi. Gentehna gen lai ni. Zogamah Khristian thu hong tun cil lai in Nipi ni tan pen a suphuai-in kingaihsun a, lawkite lo
kuan ngekngek uh hi. Ahi zongin Nipi ni pen Pasian thu, kha thu kihilhna leh kikupna hun bek hiloin pumpi aa dingin zong ni sagih
hala tawl om a, tha thak ngah kik zel pen mihingte nuntaknaah a kisam khat a hih manin tu hun ciangin Khristian lote zong tawlnga
uh a, Khristian omlohna gamte nangawn in tawl om ni (holiday) in a kizang ahi hi. Khristian lote in zong Nipi simin mun khatah pai
khawmin bang ci lehang nuntakna zongin, bang ci gamtat lehang mihingte hoih zaw ding hiam cih thu bek zong kamkumna zang
thei tawntung leh nakpiin khantohna hi ding hi. Khristiante ngeina manpha mahmah khat gen lai le'ng - tua pen tanglai Israelte,
Judahte leh Sawltakte in a na zat uh, a hau a zawngte in a neihsa uh, a lamsa uh pan Sawmah khat a neih khop uh ahi hi. Hih pen
kuamah kideidan lo a neihsa kiciampihna leh kipawlna "sum-lawm" hi a, Khristian pawlpite' "Marup" cih ding hi. Leitung "Marup" te
bang loin a tamkhia leh a tawmkhia kideidan loin, hih sumte tawh Pasian gam thu kigen a, mizawng daipamte kihuh a, Khristian a
hi het lo i leitung mipih huhtuak leh panpih tuakte kihuh hi. Hih sawma khat sumlawm pen Khristian lote in zong nei theiin,
kithuthuak zo uh hi leh a sia het lo ding ngeina hi. Tu lai takin Kawlgam Vaigamah a om Zomite khempeuh in, suang bawl
sumbawlte khempeuh tawh, i sumlawm tawh i lam sia, i lei sia, i inn siate bawlin, tagah meigongte enin, i lai i pau puahin, sanginn
zato inn bawlin "Development Fund" in zang thei zen le'ng bang zah takin Zogam leh Zomite in i noptuampih ding hiam cih
ngaihsun leteh Khristian ngeina khat ahi Sawma khat i tawi khop, i zek khop pen minam leh mihingte aa dingin a manpha ngeina hi
cih na tel ding hi. Tua hi a, biakna, ngeina leh khantohna pen a kikhen ding hi loin a pangkhawm a sem khawm ding, a ton khawm
Tedim Zomi nam bup ahi zongin, Zomi sung pan minam lian khat ahi, Cimnuaia piang Tedim minam teng i khantoh nadingin
ci-a kum khen kum thak akipanin dawite, kaute tawh kikhen a, Pasian thu tawh cidama mul mam a om ding a deihna uh la a sak
theih zel mah bangun ei Zomite a khanto, a pil a cim, ngeina kician a nei, biakna a hahkat minam i suah nadingin Minam Thukhunpi
Nam Sawm hih bangin nei thei lehang a hoih tam ci ing:
2. Pupa ngeina nau min phuahzia ngeina leh kammalte zat ciat ding.
4. Minam lam - phitlam, daklam, tonko, khawkhai, lamvui siam ciat ding.
5. Minam puan leh kizepna: numei in puandum, khephiau leh zonik, pasal in puanlaisan, tangcing leh angki neih ciat ding.
6. Minam pawi - Sialsawm leh Khuado pawite, kum simin eimau khua, eimau mun leh gamah bawl ciat ding.
7. Minampi suahna February 20, Zomi Nam Ni, kum simin eimau khua, eimau mun leh gamah zat ciat ding.
8. Mun tuam, gam tuamah a om Zomite kihotheihna, kikawmtheihna leh thu kizakna theihna Zopau leh Zolai sim theih, gelh
10. Minam nuntakna sungah "Hawm siam nungta - ne bum si" cih bulphuh ciat ding.
Minam makaite leh upate hawm siamna tawh tuni hih bang hun pha leh pawi i zat theih mah bangin mai hunah zong Mikang kumpi
ukna tawh Zogam kumza cinna (Chin Hills/ Chin State Centennial: 1896-1996), Tedim gam Vuandok uk khat a suahna kumza
cinna (Tedim Subdivision Cenetnnial: 1894-2004), Tedim khuapi kum zanih cinna (Tedim Bicentennial: 1810-2010), leh Tedim Chin
Union kum sawmnga cinna (Tedim Chin Union Golden Jubilee: 1960- 2010) pawite gam leh minam a piangsak Pasian tungah
lungdam thu puakna tawh nasia taka a bawl nuam, a bawl zo dingin Topa Pasian in Zogam leh Zomite ama thupha tawh hong
kidimsak ta hen.
October 9, 1993 Nino ni-in Tedim Chin Cultural Club leh Zomi Christian Litereture Society inntekna tawh Zo Kum Thak
Khuado leh Zolai Kum Sawmgiat Cinna Pawi bawlnaah pumpi tawh ka hong kihel zawh loh uh hangin Bangalore panin ko innkuan
zong lungsim tawh a gal khat panin ka hong kihelna uh nong phawkpih ding uh ka deih hi.
Chin State, Mzoram State leh Manipur State sung kampaute lak pana lai sim bu (Primer) a kibawl masakna penpen leh Lai
Siangtho a kitei masakna penpen kampaute sungah Tedim pau zong kihel hi cih a theite aa dingin tu ni pawi pen angtanhuai diak
ding a, Pasian in Zomi leh Zogam thupha hong piakna hi cih phawk pelmawh ding uh hi.
Minam pilte leh gam khangtote in lai leh pau a manphatna phawkin a kemcing uh hi. Pau Cin Hau in Zo Tual Lai na bawl
ngei a, tua lai tawh Mualtung Thuhilhna bu zong kikhen ngei hi cih khang luite kam pan i zak ngel zel hangin ei khangthakte in a
laibu leh a lim taktak i mu ngei kei hi. Tu lai taka Guwahati ah Regional Director (Handicraft) Sia Lian Za Go in Deputy Director
sema New Dlehi ah a om lai, 1983 kumin a kumpi nasepna tawh kisaiin U.K. ah training in a va pai hi. British & Foreign Bible
Society zum panin Zo tual lai teek tawh Mualtung Thuhilhna (Sermon on the Mount) a kikhen lian xerox copy hong lakhia hi. Tua
panin block bawlsakin 1985 kuma Christianity in Chinland ka bawl ciangin a tuamna tungah ka tuangsak hi. 1986 kuma Dr. Vum
Son in Zo History kici Mikang lai tawh a khet ciangin tua block pen mah zangin a tuangsak kik hi. Tuin khangthakte in hih lai pen
mangsak nawn lo ding hi ci-in ka um hi. Tua mah bangin Zogam Sangmang Rev. Joseph Herbert Cope in Zolai hong bawlsak a
hong khetsak hi cih thu khangluite leh upate kam panin i zak den hangin ama khut tawh kibawl laibute khat beek ei khangthakte in i
lawng kha ngei kei a, i sim kha ngei kei hi. 1987 kum ciangin tu lai taka CBA Executive Secretary a len Rev. G. K. Nang in
Switzerland ah Lai Siangtho sang a va kah hi. Tuaah a om sungin Amerika tuiphum pawl zumpi Valley Forge ah pawlpi tangthu
kana a paina panin tu ni-a pawi i bawl theihna Rev. J. H. Cope in a bawl, 1913 kuma kikhen laisim bu (primer) hong pua a, i khut
tawh lawngin i mittang teek tawh i sim thei hi. Tua bek hi loin 1915 kuma kikhen Matthai bu, 1919 kuma kikhen Tedim Thukizakna
Lai leh 1932 kuma kikhen Tedim Lai Siangtho Thak (New Testament) te zong hong pua hi. Tua bangin Zogamah a kimu zo nawn
lo i laibu manphate Mikangte leh Amerikate in hong kepsak uh a, tuate khut panin i siate thusiamna tawh tu in ei gam hong tung kik
thei hi. Hih thute in bang hong phawksak lai hiam cih leh, i minam aa ding, i pawlpi aa ding a hoih, na manpha khat peuhpeuh a
kisemte pen Pasian in maimangsak mawk lo hi cih thu hi. Hih thu tawh kizuiin United Theological College, Bangalore ah kha thum
bek ka om sunga ka tuahkhak thu pawlkhat kong gen nuam hi. East Asia gam Khristian Pawlpi tangthu ka kanna ah ei gam lamah
a kingah zo pakpak lo Journal of Asia Studies ka simna panin Mangkangte khat in Dr. Vum Son bawl Zo History a review na thu ka
mu hi. Tua mah bangin India gam tanglai pawlpi thu ka kanna panin Kerala gama 1982 kuma kikhen Christian Encyclopeadia of
India kici St. Thomas pawlpi in a bawl uh laibupi sungah sawt lam peka Tedim Chin Cultural Club makaihna tawh Khuado pawi,
Sialsawm pawi bawla Tangnuam, Lanva leh Imphal ah Republic Day ah ngeina lahna (cultural show) te ka mu hi. Hih pawi bawlna
man sunga kihel nupi, papi, nungak tangval pawlkhatte tuin leitung hong nutsiat san khin zo a om hi cih ka thei hi. Ahi zongin hih
laibupi a kisimna khempeuhah a mel uh mang lo ding a, hih laibupi a kikhet laitengin a mante uh mang kik nawn lo ding hi ci-in ka
ngaihsun hi.
Tua hi a, a hoih, a manpha nasep pen Pasian in a mawkna suak sak lo hi cih i phawk hi. Mikanggam ah thusiam laisiam, la
siamte a pahtawinaun a sih ciangun Mikang kumpite kivuina Westminster Abbey (Parliament Square)-ah a vui uh hiam, a mual uh
a bawlsak uh hiam a hi hi. Tua bangin Kawlgam leh India mualtung mite in i lai, i pau hong bawlsak leh hong puahsak masate
bawlsak ding hi lehang Karen lai bawl masa Jonathan Wade, Mon lai Robert Halliday, Shan lai J. N. Cushing, Kachin lai A. J. Lyon,
Khasi lai Thomas Jones, Garo lai M.C. Mason, Ao lai E. W. Clark, Tangkhul lai William Pettigrew, Lusei lai F. W. Savidge leh J. H.
Lorrain te hi a, Zolai Tedim pau tawh kisaiin J. H. Cope ahi hi. Chin Hills ah Misionary masa pen Rev. A. E. Carson a hih bangin
amah si baih a hih manin lai tawh kisaiin J. H. Cope in tam sem pen a, missionary na zong kum 30 sem a hih manin a sawt sem
Zan diak UTC Library mahah Deccan Herald thukizakna ka sim leh Madras khua Raja Muthiah kici Tamil papi khat in ama
pumpi leh neihsa tawh a hanciamnain laibu 1,00,000 Tamil thukizakna laidal 5,00,000, Tamil pau tawh 1800 pawla kikhen laibu
10,000 nei a, tangthu 2,00,000, Buddha biakna tawh kisai article 2,000, kitenna tawh kisai thu bekbek 5000 tak kem hi cih thu ka
muh ciangin hihpa hanciamna lamdang ka sa hi. Bang hanga hih zaha lai lam hahkat zo hi ding hiam cih thu ka lungngaih dide lai
takin India gam pau khempeuh lak panin Tamil pau tawh Lai Siangtho kikhen masapen (1714) a hihna ka phawk kik hi. Zolai Kum
Sawm-giat cinna pawi a siimte sung panin hih Raja Muthiah mah banga Zolai a it, a kem nuam khat leh nih peuhmah hong
piangkhia ding a, tua tak ciangin i laibu khetsa leh gelhsate zong Amerika gam khawng, Mikangam khawng pekpekah leh zon kik
hong kul nawl liang lo ding hi ci-in ka ngaihsun hi. Tua hun ciangin tua bang lai siam, thu siam, la siamte pen Mikanggamte mah
bangin kumpi han mualah kivui nuam ding a, mual suang zong kibawl sak nuam ding hi. Tangpi tangta in zong tua banga
Hih pawi tawh a kisai makaite, sum leh pai siit lo-a a zangte, gim leh tawl phamawh sa lo-a a diangte, leh ngeina, lai leh pau
puah ding hi, thupisim ding hi cih phawka pawi a siim ute naute khenpeuh tungah Zomi, Zogam, Zolai a piangsak Topa Pasian in
vantung thupha leh leitung thupha nam kim hong pia ta hen.
Lai Siangtho Isaiah 1:18 sungah "TOPA in hih bangin ci hi: Tuin hong pai un la, thu kikum ni" cih thu a tuang pen mi tampi in
LS sungah a kigelh kampau zaknophuai leh ngaihnophuai pen hi ci-n gen thei uh hi. Ngaihsutna kikupna panin thu thak hong
piang a, tua panin khantohna i cih hong piang thei hi. Tua hi a, Khristian Pawlpi sung thu, gam sung thu, lai leh pau thu cihte tawh
kipawl ngaihsutna hih i thukizakna sungah a hunhunin hong kisuaksak ding hi. Tu tungin Kawlgam leh India gama om biakna
makaite leh lai lam saite lunghihmawh diak Zopau tawh LS a kiteina thu kikum khawm ni. LS teina thu i cih ciangin laigelhzia leh
laimal gawmna tawh zong hong kizom pah ding hi. Bang hang hiam cih leh, Mikang hong khan tawh kitona misawnari hong paite
tung panin tu-a i zat laimal pen ngah hang a, tua panin laibu dang i neih main LS leh la bu hong kibawlsak masa a hih manin tu ni
ciang dongin LS leh la bu pen Zomite khempeuh aa dingin i lai kipatna hi ciat hi.
Tu lai taka Kawlgam sung, India gam sung leh Bangladesh gam sungah a om Zomite pen i omna ciatah lai tawh kisai, pau
tawh kisai leh minam hihna tawh kisaiin a khan khin cih bang hi nai loin a khangto pan litlit hi a, i tup, i ngimna gam a tung nai lo i hi
hi. Gentehnain i inn pen bi tawh a kilam zel hi. Ahi zongin bi inn pen i deihna leh i inn ngeina teitei ding cihna hi lo hi. Papi kivate
in sing inn hong tawm uh hi. Japan gal hun khawnga kipanin a nei zote in sikkang inn hong bawl leuleu uh hi. Tu hun ciangin sum
zong zo leh nei zote in taih inn hong bawl leuleu uh hi. Tua bangin a khua hun leh neihna leh hatna tawh kituakin i inn pen hong
hoih tektek, hong to semsem hi. Tua mah bangin i inn gelzia zong hong kikhel toto hi. Tua tawh kibang lian mahin i laimal, i
kampau zong hong kilaih toto a, i lai tei zong hong kilaih toto a, mai lamah zong kilaih toto lai ding hi. Hih banga i lai, i pau, i ngeina
leh minam in mai lam nawta a khantoh lai takin Zomite pen minam khat i hih mah bangin lai khat, pau khat, min khat nei a, i
kipumkhat nading, i kilomkhat nading, i thahat nading, makaite leh mipite in i bulphuh den ding kisam hi.
Tu laitakin Tedim, Falam, Haka, Lusei, Hmar, Paite, Thahdo, Mara, Asho, Cho, Khumi, Bawm cih bangin Zo pau tuamtuam
sawmnih val tawh LS leh la bu i nei hi. Mikang laimal zanga lai gelh ciatciat i hih hangin misawnarite, kumpite leh i makai masate
hong pattahna bangin i laimal zat leh lai malgawm kibang kim nai lo hi. Tedim, Falam leh Hakate in c laimal i zatna munah Lusei,
Hmar, Thado, Paite leh mi dang tampite in ch i zang hi. Tedim, Falam, Haka, Lusei, Hmar leh mi dang pawlkhat in o bek a zatna
mun uh pawlkhatah Thado, Paite, Simte, Zoute, leh pawlkhatte in u behlapin Houbung (Thahdo), Siangthou (Paite leh Simte),
Siengthou (Zou) cih bang i zang hi. Tua bangin mihing min i gelh ciangin Tedim, Falam, Haka leh mi pawlkhatte in Lian Kham,
Siang Uk, Hniar Ceu cih bangin kammal khatta i tuam gelh pen Lusei, Hmar, Thahdo, Paite, Gangte, Simte, Vaiphei leh a dang
pawlkhatte in Lalkima, Thanglung, Dongkhothang cih bangin a kizomin i gelh leuleu hi. Hihteng bek pen i laimal zatzia kibat
lohnateng hi loin a dang zong tampi mah om lai hi. Hih banga i kibat kim zawh nai lohna pen i omna, i tenna tuam a, lai hong
bawlsak masa i misawnari masate, i biakna makaite leh i minam makaite hong pattahna tawh hih ciangciang a tung i hi hi. Mai lam
hunah minam khat i hih mah bangin lai khat, pau khat, laimal gawm kikhat i zat theih nadingin lailam saite, biakna makaite leh
minam makaite mahmah in hong hanciam tohtoh lai ding i lamen hi. Tua banga hong kibat kim pah nai loh hangin hehna,
thangpaihna leh kinial kiselnapi suahsak dingz ong hi lo a, lungkiat pah nading zong hi tuan lo hi. Zomite in i etteh leh genbela i
neih theih Mikang minamte zong thakhat thu-a laimal khat leh pau mal khat zang khawm pah ziahziah thei loin, khang tampi zawh
ciangin tu-a a tunna ciang uh a tung pante hi cih thu zong den ciangin i kikum pan lai ding hi.
Tuin Lai Siangtho Zo pau tuamtuam tawh a kiteina thu kikum ni. A tunga i genna bangin i mun, i gam leh hong pattahte zilin
i laigelhzia kibang lo a, i kammal zong a kibang lo hi cih i gen zo hi. Tu-a i gen ding pen ahih leh, Zo pau a hi lo, i mun i gam a tuam
zenzenna hanga a tuama gelh teitei ding cihna a om tuan peuhmah lo LS sunga mihing min, gam min leh khua minte pen Tedim,
Falam, Haka, Lusei, Hmar, Thahdo, Paite, Simte, Gangte, Zou, Vaiphei, Bawm, Asho, Khumi, Mara, Biate, i vekpiin a kibanga zang
thei ding gige hi napi hangin tua bang na hi khol het lo zel hi. Tua zong, ci kikkik le'ng, i mun, i gam, i pawlpi leh hong pattah
masate hang mah na hi veve hi. Gentehnain Mikang laia Jesus Christ cih kammal pen i Zo Lai Siangthote-ah hih bangin kikhen hi:
Asho (1921) Yesheu Kalit, Mara (Lakher-1928) Zisu Krisita, Tedim (1932) Zeisu Khazih, Thado (1933) Jesu Krista, Haka (1940)
Zisu Kri, Ngawn (1951) Zisu Khrih, Vaiphei (1957) Jesu Krista, Simte (1957) Isu Krista, Khumi (1959) Isu Krista, Paite (1959) Jesu
Kris, Biate (1958) Jesu Krista, Hmar (1959) Isu Krista, Kom (1958) Jesu Krista, Bawm (1961) Jisu Krista, Falam (1964) Jesuh Krih,
Zou (1967) Jesu Krist ci-in kigelh hi. Hih laimalte pen 1972 kuma United Bible Societies in a khet The Book of a Thousand
Tongues Revised Edition sung pana hong kiteikhia hi a, tu hun laitaka kizang LS pawlkhat tawh a kituak nawn lo zong om ding hi.
Hih banga min kibang kimlai a kibang lo-a kigelh neinai mawk pen i muh ciangin lamdang i sa ciat kha ding hi. A lamdang mah hi.
Ahih leh Mikangte zong tanga kipan Jesus Christ a ci pah ngekngek hiam cih en pak ni. 1525 Tyndale Bible-ah Jesu Christ, 1535
Converdale Jesus Christ, 1537 Matthew's Bible Jesu Christ, 1539 Great Bible Jesus Christ, 1551 Taverner's Bible Jesu Christ,
1560 Geneva Version Jesus Christ, 1568 Bishop's Bible Jesu Christ, 1582 Rheims Version Jesus Christ, 1611 King James' Version
Jesus Christ, 1966 Jerusalem Bible Jesus Christ, 1967 TEV Jesus Christ. Min dangte en loin Jesus Christ bekbek i et ciangin
Mikang lai tawh LS a kitel cil 1525 panin 1582 dong pen christ kammal a kilaih loh hangin Jesus cih pen Jesu tawh kilaih to
ngelhngelh phial hi cih ding hi. Tua pen a neih cil uh kum 70 sung phial kip pah loin kilaihlaih hi. Ahi zongin 1582 panin kilaih nawn
loin tudong a zang pai suak uh ahi hi. A lungdamhuai thu panin 1990 kumin Kawlgam Zomi Baptist Convention in UBS
Translations Consultant Dr. Stephen Hre Kio makaihna tawh Spellings of Proper Names in Chin Bibles ci-in Kawlgam sunga kizang
Zopau tuamtuam tawh LS a teiteng in zuih ciat dingin hong bawlkhia hi. Hih laibu pen LS teite, la teite, la phuakte, leh laigelh mite
peuhmah in a hi thei banga zuih sawm dingin kilawm hi. Mai lam hunah hong kizuih semsem ding zong um hang. A beisa huna
laibu kikhensate, kiteisate, leh a kizuih nai lohna munte pen nung kikkik nawn loin i mai ngat lam i en ding hi. Tua ciangin a zui zo
nai lo, a zui thei nai lo, zuih ding a hoihna leh a manphatna a phawk nai lo, a khanglo nai vet lote zong i maisak theih ding kisam hi.
Kha sawma suak ciatciat i cih tei sam hangin mipum khat leh khat i muhna, i theihna leh i khuaphawkna pen a kibang kim het lo hi
cih zong phawkhuai hi. Kawlgam LS teite lakah hih thukimna a zui kim pah lianlian thei lo om hi cih i theih ciangin i dah hi. Ahi
zongin tua sanga a dahhuaizaw lai pen India lam LS teite in hih bang zuih ding a om lam zong kithei lo a, a theite in zong
lunghimawh lo lai i hih manin dahhuai sawnsawn hi. Mai lam hunah India Zomite sungah hih tawh kisai khanlawhna hong tun ding
lamenin lungduaiin i om ding hi. A ngak zote in thupha ngah ding hi cih thu bulphuh ciat ni.
Kum 1888 kumin Thayetmyo gam Zomite lakah Amerikan Baptist misonary Rev. Arthur Carson-te nupa in Jesuh
Lungdamna thu na puak zo a hih manin 1988 kumin Asho Chin Baptist Conference in kum za cinna pawi bawl hi. 1894 kumin Rev.
J. H. Lorrain leh Rev. F. W. Savidge in Mikang gam panin Mizoramah Lungdamna Thu hong tun a hih manin nikumin Mizogamah
kum za pawi kibawl zo hi. Chin State-ah 1899 kuma Rev. Arthur Carson-te nupa mah in Lungdamna thu a puak uh kum za phakna
pawi 1999 ciangin lungdam pawi bawl dingin kithawi uh hi. Tua mah bangin Rev. William Pettigrew in Amerika gam pan Manipur
gamah Lungdamna thu khuavak a hong puak zawh kum za cinna pawi bawl dingin Manipur Baptist Convention-te a kithawisain om
uh hi. Tua bangin Manipur Baptist Convention sunga Association khat ahi Chin baptist association in zong 1996 February Nipi
nihna zangin Manipur gamah Pasian thu hong tun zawh kum za cinna pawi bawl dingin thu khensat zo hi. Tua a hih manin
Manipur gamah Pasian thu a hong puak masa William Pettigrew tangthu tawmkhat kikum ni.
William Pettigrew Scotland gam Edinburgh khuaah January 5, 1869 kumin suak hi. London khua Livingstone College-ah
sang kah hi. Tua zawh ciangin England gam Leeds khua Robert Arthington kici mi hau khat in a phuat Arthington Aborigines
Mission min tawh misonari dingin India gam Bengal-ah hong pai hi. Mikanggam pan a hong dinkhiatin Anglican pawlpi mi a hih
hangin India hon tun ciangin tui sungah kiphum tektekna tawh Jesuh nungzui suah ding ngaihsutna nei hi. Tua bangin Dacca
khuaah tuiphumna a ngah hi. Arthington mission ngeinaah misonari khat pen mun khatah sawt om loin kisuan kawikawi ding cih
ngeina pen Pettigrew ngaihsutna panin hoih lo zaw hi. Ama ngaihsutnaah misonari khat in kum tampi mah mun khatah semin, a
sepna gam mite' kampau leh lai leh ngeinate tel mahmah leh Pasian na kisem thei bek ding hi ci-in ngaihsun hi. Tua a hih manin
Assam gama om American Baptist Foreign Mission-te tungah amau pawlah nasep ding a nget ciangin na sang thei uh a, January
Manipur zaang sungah Pasian nasep theih na'ng thu ngah lo a hih manin mualtung mite lakah sem dingin Ukhrul-ah a hong
kipan hi. Sang inn khat bawlin tua a sangnaupangte Pasian thu a hilhna panin 1901 Sept. 29 ni-in a masa pen mi sawm-le-nih tui a
phum hi. 1917 kum ciangin zatosiam Dr. G. G. Cruzier zong Amerika pan hong tung a, galpi masa zawh ciangin Ukhrul panin
Kangpokpi-ah Mission Centre thak a bawl uh hi. Pettigrew in galpi sungin Mikang kumpi nakpi-in huh a hih manin minphatna
Kaisar-I-Hind dangkapi zong a ngah hi. Tua hang mahin Meitei lengpa Sir Churachand Singh in Imphal sung Thangmeiband-ah
leitang pia hi. Tua pen a nung ciangin tu-a D. M. College kiangah kisuanin tua laiah tuin Manipur Baptist Convention phualpi om lai
hi.
Tua bangin ABM in Manipur gamah na a sep laitakin Aizawl gam panin Welsh misonari Watkin Roberts 1910 kumin Senvon-
ah hong paiin Lungdamna Thu hong gen hi. Tua panin NEIG Mission a kici, tu huna ECCI kici pawlpi piang hi. Tua bangin
Manipur gam mualtung gam khempeuhah Pasian thu a hong tung hi. Tua bangin Manipur gam Naga minam sungah leh Zomite
sungah Pasian thu a hong lut hi. Tu hun ciangin zaang sunga Hindu biakna a zui Meitei minamte sung panin zong Lungdamna
Thu a sang tampi mah hong om ta hi. Tua bangin Mikang gam pana hong pai misonarite akipan thu zui masate hanciamna tawh tu
hun ciangin Manipur gam mualtung mite pen Khristian minama sim theih ding zahin i om ta hi. Amaute nasepna panin lai leh pau
neiin, pilna siamna ngahin ulian leh mangpi tampi i om ta hi. Hih banga khua mial sung pana khuavak a hong puak, lai nei lo
minam pen lai nei minam a hong suaksak, pilna leh siamna a hong pia Pasian tungah lungdam thu puak kik ding a kilawm ahi hi.
Tua a hih manin CBA Upa vaiahawmte in Manipur Gospel Centennial ci-in kum thak February Nipi nihna sungin kum za pawi bawl
ding a, MBC in December Nipi masa sungin kum za pawi mah bawl ding hi. Hih pawi leh hih kum in Topa tungah lungdam thupuak
kum, mawhna pulak kum leh Topa gam aa dinga thalak thak kum a suah nadingin tu-a kipanin i omna ciatah kuamah peuh in
Tu hun thukizakna - radio, TV leh nisim thukizakna lai kihawmte panin leitungah lungnopna om lo hi. Siatna khang semsem
hi. Guktakna, tualthahna piang den hi. Ei Manipur gam mualtung gam semah kihazatna, kideidanna, minam kimuhdahna, inn leh
lo nangawn kihal tumsakna minam khat leh minam khat, pawlkhat leh pawlkhat kigalbawlna leh kilangbawlna om den hi. I
sanggamte ahi, Khristian mah a hi Nagate leh Kukite kikal kisiatna zong veng thei nai lo hi. Hih bang hun laitakin Khristian mimal
leh pawlpi in i nasep ding a lianpen in thungetna hi ci-in i phawk hi. Jesuh Khrih min tawh khat leh khat ki-itna, mawhna
kimaisakana, leitung hauhna leh manna bek ngaihsun lo-a Pasian deihna tawh kituak nuntakna pen hauhna man leh manna kip a
Hih banga thungen kawma i kalsuan laitakin Jesuh Khrih a um Khristiante pen a kiho thei, a kithutuak leh kilemna a
piangsak ding mite hi pha diak hi hang cih siate, makaite, gam sung leh khua sung vaihawmte in i phawk diak ding hun laitak zong
a hi hi cih i ngaihsun ding hi. Khristian ci-a pawl (denomination) min tuamtuam pua-a a kikhen a, ngeina leh upna lamah deihdan
leh sandan tuam bulphuh nei-a a kikhente khempeuh in zong tu hun tawh kituakin i kalsuanzia zong en pha a, kipumkhat theih
na'ng, kipawl theih na'ng leh nasep khawm theih na'ng thungetna sungah hel tawntunghuai ta hi.
Bang hang hiam cih leh, Jesuh in "Pa aw, amaute khempeuh pum khat a suah theihna dingun ka hong ngetsak hi’ (Joh
17:21) ci-in a Pa tungah thu a ngen hi. Ama nungzuite kihothei a, pum khat i suah ding pen Jesuh deihna hi a, Lai Siangtho hong
hilhna hi. Thu nihna panin, pawlpi tuamtuamte kigawmin, pum khat suak lehang pawl khat leh pawl khat kikona, kitotna, thu-up
(doctrine) paulama kinialnate hong tawm tuam ding a, tua in tha hong hatsak ding hi. A thumna panin i pawlpite pen kampau leh
minam zuia kibawl zong i hi hi. Gentehnain, Evangelical Convention Church kici pen Paite kampau, Evangelical Organization
Church kici pen Vaiphei kampau, Kuki Christian Association pen Thado kampau, Gangte Baptist Association, Chin Baptist
Association, leh Independent Church of India pen Hmar kampau zatna pawlpi cih bangin a khil a khilin i om dimdiam hi. Tua pen
thu sia lamah a hong pai ciangin nam leh nam kisiatna suak a, tu hun ei Manipur gam nuntakna bangah kipawlna lauhuai mahmah
zong suak thei hi. Tua a hih manin hih bangin min i puak hangin i tup, i sawm, i ngimna a kibang hi a, Jesuh Khrih sungah
pumkhat hi hang cih pen tu laiin siate leh makaite in numei naupang leh mipite maiah lim gen kik diak ding kilawm hi. Kipawl
khawm ding leh kipumkhat ding a kiphat mawh mahmahna khat gen lai lehang gam mial nasepnaah mai i nawt ding hi. Pawl
tuamtuamte in Mission committee/Mission Board cih i nei ciat hi. Tua hanga i sepnaah sem khawm lo a, eima utna leh lawpna
ciatah i sep manin Missionaryte sungah kitelkhialhna piang thei tham loin gam thak i sepna sungah kikhenna leh kitotna nangawn
Khatvei sangnauapangte khoppina khatah siapi B. Kam Za Mung, Principal, Bethany Christian College, in Zomite pum khat i
suah ding a deihna thu tawh kizomin mi pil khat kampau hih bangin hong gen sawn ngei hi:
ci hi. Tuin hih mi pil khat kampau bangin Khristiante pumkhat suak lehang a manphat nading thu tawh i thu hial ta ni.
A pastorte, missionarite leh sawltakte khempeuh ma hong bung khawm tazen leh,
(Lungdamna Aw, Vol. XIX, No. 11 November 1995, laimai 8-12 pan a kiteikhia)
Khuado pen i pu i pate Cimnuaiah a om lai hunin kizang khin zo a hih manin tuin i neih zawh kum zaguk peuhmah bang pha
ding hi ci-in Tedim khua-a om Pa Hau Za Dal leh a lawmte in “Khuado Thu leh Khuado La kici” sungah a gen hi.
Tua ciangin pawi zatdan tawh kisaiin Tamu khua-a om Pa Gin Khat Suan in 1994 kuma Cimnuai Magazine sungah a gelhna
panin ni nga bang kizang thei hi. Kigin ni ci-in tua ni-in meilah kila hi. Pansik ni ci-in dawi hawlkhiat ni hi. A zing ciang pen khekleh
ni ci-in khualate phit tawh, zam leh khuang tawh hong tun ni hi. A zing pen khuaisak tan ni ci-in amau sawm ciatah kuamah pua
pial loin om khipkhep uh hi. Ni nga ni pen pawi sian ni ci-in sawm khat leh sawm khat kihawh theiin tha cial nuamte'n cialin a nitak
Leitung bup in a zahtak India minam' pa a kici Mahatma Gandhi suah ni tawh kituaka Manipur gama Tedim Chin Cultural
Clubte in Khuado pawi i zat ni-in India, Burma gam leh Bangladesh gama om biakna makai, gam makai, khangno makai, numei
makai leh sangnaupang makaite khempeuh tungah Zomi khat ka hihna tawh hih bangin kam vaikhak a tomin ka hong nei nuam hi.
Gandhi in "Na gam na neusak leh na lungsim zong neu ding hi" a cih bangin, leh ukeng in bawngpi khekhap pen penlepi a sak
bangin Lamka gam bek Zogam sain, Lamka mite bek mah Zomi sa kei ni. Aizawl gam bek Zogam sain, Aizawl gam mite bek mah
Zomi sa kei ni. Tedim gam bek Zogam ci nawn loin Tedim mite bek mah Zomi ci nawn kei ni. Tua bangin Zomite koi lai gam, koi
lai leitangah teng i hi hiam cih khuadakin tua sunga om mite Zomi hi ci-in, tua lai gamteng Zogam hi i ci ding hi. Tua hi-a tu ni-a
1. Zomite pen Pasian a zahtak, dawi a hawlkhia minam i hihna hong phawksak hi. La 33:12 in "TOPA pen Pasiana a nei
minam, ama luah dinga teelna a ngah minam in thupha ngah ahi hi" ci hi.
2. Zomite in leitung minampi leh khangtote mah bangin kum khen, kum thak a nei minam i hi hi. Kawlte Yi-long Pwe, South
Indiate Pongal, Assamese-te Bihu cih mah bangin eite in zong Khuado ci-in Zo Kum Thak i nei hi.
3. Tedim gamah Khuado ci-a pawi a kizat mah bangin Lusei mite in Pawl Kut, Hmarte in Favang Kut, Thahdote in Chavang Kut
ci-a pawi mah i neih ciatna in a min a tuamtuam a hih hangin Khula piang, Sinlunga suak minam Zomite pen pau leh ham leh
gamtatna a mun a gam zila a kibang lo themkhat khat a om hangin minam khat, beh khat, phung khat i hihna hong phawksak
hi.
Tua banga i pu i pate pum khat, nam khata a om hi napi-in Britishte hong khangin kumpi tuam, state tuam leh district tuamah
hong khenzak ciangin eite khat leh khat a kilanget, a kituambawl i hi hi. Tua tawh kitonin i gamah Khristian biakna hong khangin
Eden huanah Adam-te nupa in sing gah a nek ciangin a mit uh hong keuh bangin eite zong Gospel khuavak hong tan ciangin lai
neiin, pau neiin, minam min tuamtuam tawh kiloin i kikhenzak hi. Tua bangin nitumna gam pana ei sanga pil masa zaw minamte
pattaahna tawh mission leh pawl (denomination) hong lutin Zomi Khristian a kici ding kimlai pen Baptist Zomi, Presbyterian Zomi,
Seventh-day Zomi, Salvation zomi, Evangelical Zomi, Ecumenical Zomi, Orthodox Zomi, Conservative Zomi, Liberal Zomi,
Pentecostal Zomi, AG Zomi, Full Gospel Zomi, Piangthak Zomi, Pianglui Zomi, Piangton Zomi, Kha Zomi, Sa Zomi, Roman Zomi,
Katholik Zomi cih bangin a bei thei lo zahin Khristian beh a ni a ni-in i kibehlap ziahziah den hi. Tua i cih ciangin British kumpi hong
ukna pen sia khin hi i cihnopna hi lo hi. Ahi zongin naupang khat in temta hiam a tawi ciangin a ki-at khak, a kisat khak theih mah
bangin Zomi Khristiante in zong "namsau lang nih hiam tawh a kibang Kha Siangtho” i ngah ciangin tua tawh kisun khain, tua
namsau tawh i kidawt kha gawp hi, i cihna bek hi. Ki-it nading, kigawm nading, Gospel pen Zomite aa dingin kikhenna hong suak
zawsop a hih amanin Mizogam Murlen khua-a Pu Sing Dai in khristiante hong kona:
a cih mah bangin phung khen bukah kikhenin kuamah a ki-en nuam zong i om nawn kei hi.
Tua hi a, tu ni huna khanglui khangthak kuamah peuh in i phawk dinginah gam sung ki-ukna leh vaihawmnaah dinmun khat,
siksan khat (political entity) nei i hihna mangngilh loh na'ngin February 20 pen Zo National Day ci-a Kawlgam Vaigamah i zat ngei
zel mah bangin Khuado zong Zo New Year ci-a minam khata hong bawl Pasian tungah lungdam thu puakna, thunget ni, daw
hawlkhiat ni, ngeina khat (cultural unity) i neih phawk nadingin i zat tawntung ding ni thupi leh vanglian a hi hi.
Tu ni-a hih pawi hong sim ute naute khempeuh tungah Topa Pasian in Khuado thupha hong pia hen la, leitung gam
tuamtuamah a om Zomite in mai lam hun ciangin hih sanga thupizaw, tangzaizaw leh manphazaw-a Khuado pawi a bawl thei
(Hih thu October 2, 1995 ni-a Tedim Chin Cultural Club vaihawmna tawh Lanva khuaah Khuado Pawi a kibawl ni-a a gen, a
Papi siam neel khat in nang a phan pen hoih diak se hi. Nupi siam neel khat mah in siam a gat peuhpeuh pen kideih diak se
hi. Tua mah bangin laigelh, lai-at i cih zong a siam neelte gelh leh at pen kilawm diak se hi. Tua a hih manin khut siam lettamate
in i muh ngei loh na a hoih nono hong bawlkhiat mah bangin laigelh siamte in zong laigelhzia leh lai-atdan a hoih nono ding
ngaihsun uh a hih manin a ni a ni, a kum a kum cih bangin laigelhzia zong kilaih toto hi. Tua bangin hoih i sakzia leh i deihdan
zong kibang kim lo pah hi. Tua bang kawmkalah kei bangin hih bangin gelh lehang sia lawmlawm ding hiam ci-in pawlkhat a hong
Laikhak i gelh ding a hi a, thului (article) khat peuh i gelh ding ahi zongin laimai lang nih tuakah gelh lo ding a, laimai khat
bekah gelh tawntung ding hi. Laimai vei lamah letmat khat leh a lang awngsak hamtang ding a, taklamah letmat khat peuhmah
awng leh hoih hi. Tua hi leh Editorpa in file-ah a guan ciangin i laigelhte susia kha lo hi. Laimai nih tuakah na gelh leh file-ah a
guan ciangin laimai nihna tak lam pen vut vang kha ding a, a kisim thei lo pawl om ding hi.
Lai lam khat bekah gelh loin double space-ah gelh ding hi. Single space-a na gelh hiam, na khet hiam a hih leh, press-ah
laigualte in gual khial nuam pha diak se hi. Tua bek hi lo laiin nang mahmah in na gelhsa na puahphat nop a om ciangin (zong
hong om hamtang a'i ve!) laimal ta zo nawn lo ding a, kineh luain kisim thei nawn lo ding hi. Tua a hih manin khut tawh gelh a hi a,
laikhetna tawh i khet ciangin ahi zongin double space-a khet pah ding hi cih a theite pen a hampha hi pah hi. Editorpa tungah
thului na puak a hong suak sak lote pen ngaihsun kikkik leteh na laigelh kician lo hiam, na laikhet kizing lua hiam, a kisim thei pha
lo peuh a hih manin a manlah mahmah Editorpa in puah haksa lua sa hi khamawh lo ding hi. A thu hoih napi na laigelh sia lua
Lai Siangtho sunga mihing minte, khua leh gam minte i gelh ciangin a kikhen nunung penpen sungah a kizang laimalte bang
liana gelh ding, zuih ding hi. 1996 kuma lai gelh hi buanga 1932 kuma Cope Topa laigelh banga i gelh lailai ciangin khantoh vai het
lo hi. Kum sawmnga bang a ziakai i suak hi. Lai Siangtho zong Lai Siangtho ci-a gelh ding hi a, Laisiangtho cih ding hi lo hi.
Atoma i gelh ciangin zongin Lst peuh ci loin LS cih ding kilawmzaw hi. Khristian thukizakna leh Khristian kikhopna khat
peuhpeuhah lai siangtho bu minte i gelh ciangin a veka gelh ding hi lo zawin tom lakna vive zang lehang laitui laidal phatuam a, a
simte tawldamzaw hi. Gamlak Vakna 5, Nehemiah 6 ci loin Gam 5, Neh 6 cih ziau ding hi. Tua pen i Lai Siangtho bu-ah en lecin
tua bangin cih ding hi cih kigelh zo a hih manin theih ciat ding hi. Sawltak 5 ci se loin Sawl 5 cih ziau ding hi. Kam tawh i gen, i sim
ciangin "Sawltak Tangthu phung nga" cih ding hi. Tua bangin LS sunga laibu minte a toma gelhna a vekin theih sawm ciat ding hi
a, Pastorte, upate leh Lai Siangtho sang kah ciangciangte buang in a theih teitei ding uh ahi hi.
Thuciam Lui zong Thuciamlui peuh cih ding hi loin, a toma gelh ciangin zong Tcl ci loin TL cih ding hi. Thuciam Thak zong
TT cih ding hi. Khasiangtho ci loin Kha Siangtho (Holy Spirit) cih ding hi a, a tomin KS cih ding hi. Laigelh ngei mi, thukizakna
editor a sem thei, laibu a bawl thei ciangte in zatzia khat neih ding kisam hi. Tua pen lai kip nei hihna hi.
Lai sungah sazian gelhna leh laikhak tunga nimit gelhna peuh a hih kei leh, phazah genna zong nambat 1, 2, 3, 4 cih sangin
laimal tawh gelh ding a ngeina hizaw hi. Tua pen Lai Siangtho sung khawngah kizang pha diak hi. Jesuh' nungzui 12 ci loin Jesuh'
nungzui sawm-le-nih, sawm leh nih cih hiam zatzawk ding hi. Mi 5000 vakna kici loin mi tulnga vakna cih ding hi. Mangmuhna
sungah laimal hi loin nambat (figure) tawh a kigelhna pawlkhat tu nai ciangin hong om hi. Mang 7:5-8 en in. Hih zong sazian bang
piana kigelh a hihmanin ciapteh olzaw ding cihna hi kha ding hi. Adiakdiakin novel sung khawngah figure tawh gelh loin "Cingno
pen kum 5 a phak ciangin" cih sangin "Cingno pen kum nga a phak ciangin" cih pen mite zatdan hizaw hi.
I khialh theih laina khat pen nambat i gelh sima bracket koih ding i sak zong ahi hi. "TBA Kum Cin Kikhop (48) Veina" ci loin
"TBA Kum Cin Kikhop 48-veina" cih ding hi. A hoihzaw lai pen "TBA Kum Cin Kikhop Sawmli-le-giatveina" ci lehang man pen ding
hi. Kawlte in nambat peuhpeuh bracket sungah a gelh manun Zomi tampi in tua banga nambat peuhpeuh bracket-ah gelh ding a sa
i om hi. Tua pen man lo hi. Sum tawh kisai Money Order tung khawngah figure leh laimal a kigelhna pen sum thu hi a, kikhem
theih loh nading deihna hi. Thu nautangah tua bangin zat ding hi tuan lo hi.
"I khua", "i laibu", "i deihna" cih bangah "ih" ci-a "h" behlap pen khanglui laigelh mah hi a, khangthakte in zathuai nawn lo hi.
Tedim La Bu leh Lai Siangtho sungah tua bangin kigelh nawn lo hi.
Magazin leh thukizakna sungah thului na gelh ciangin khatvei na gelh suk tawh lungkim kei in. Nihvei, thumvei, a kul leh
sawmvei dongin gelh pha kikkik in. Tua pen Mikangte, Kawlte in zong a hih ngeina hi. Khangual laikhak gelh bang ziauin thului
khawng kigelh kikhen pahpah thei hi leh mi khempeuh in Reader's Digest khawngah, Times Magazine khawngah thu na puakpuak
ding hi. Magazin leh thukizakna gina khat sungah na thului hong suahsak ding deih takpi na hih leh, tamveipi puahpha bek tham
loin kha tampi sung kemin, vel pha kikkik in la, nang sanga siamzaw dinga na upte nangawn simsak masa in. Amau hong lahna
Ei tup, ei ngim leh hahkat thu hi loin Pasian pha sakna hang tawh a sawt loin kum tulnih hun a tung ding i hi hi. Zomite in
A.D. 2000 i tun nading kum li bekin sam lai hi. Hih bangin i om ngei bangin tup leh ngim nei tuan se loin tua hun mot ngak ding
maw, ahih kei leh gam leh lei, lai leh pau leh pawlpi aa ding deihna ngimna (agenda) nei kawmin kalsuanzaw ding cih kikuphuai hi.
Leitung kumpi tuamtuamte in A.D. 2000 hun cianga ki-ukzia ding leh gamtatzia ding ngimna gelna nei ciat zo hi. UNO in
zong tua hun cianga leitung pianzia ding ngimsain kipuahphat sawm hi. Leitung bup Roman Catholic pawlpi in zong tua hun
cianga pawi bawlzia leh pawlpi kalsuanzia ding kikupna nei zo hi. Tua mah bangin Protestant pawlpi tuamtuamte in zong amau
Ahih hangin Kawlgam khamtung Zogama omte in bang geel uh hiam? Kawlgam bupa om Zomite in bang tup leh ngim nei
hiam? Assam gam,, Tripura gam sunga om Zomite in bang sawm hiam? Manipur gam sunga Zomite in bang tawh kum tulnih hun
muak sawm uh hiam? Mihing tam ahi peuhmah lo leitunga om Zomite in kum tulnih hun hong tun tawh kituakin gam dangte pilna,
siamna tawh kiton thei ding zahin bang ci gamtat ding a, na bang ci sep ding a, Pasian thu bang ci gen ding i hi hiam cih thu
Gunkuang khat pen a hawl om loin, tup leh ngim nei tuan loin tuipi tungah huih mutna lam peuhah pai kawikawi leh cik
Tua a hih manin India gama om, Kawlgama om leh leitung mun tuamtuamah pilna siamna sina om leh pawlpi sunga
makaihna za a nei ute naute in hih thu pen i lunghihmawh ding, thungetnaaah i hel ding leh genpi-a i neih dingin a hong kiluikhia
ahi hi.
Kum 2000 cianga Zogam leh Zomite' nuntakzia ding gamsung nuntakna (social cultural life), annek tuidawn zonna
(economic life), lai leh pau khantohna (literature), gamsung ki-uknna leh vaihawmna (political life) leh biakna nasepna (christianity)
tawh kisai thu, Lungdamna Aw laimai li sanga sauzaw lo hong puak ciat dingin kong thum hi. Mipite theih dingin hong kisuaksak
ding hi. Tua ciangin Lungdamna Aw sungah suaksak ding hi se ta kei leh, ngihsutna a sauzaw leh a kicingzaw-a a gelh nuamte in
zong hong puak ta un. Tuate a mawkna suak lo dinga hih banga khantohna a sai mite leh kipawlna khat peuhpeuh tungah kipuak
sawn ding hi. Tua mah bangin ngimnasa leh ngaihsutnasa a nei om a, a gengen zo om a, Lungdamna Aw saite in a phawk lo zaw
ka hih uh leh, tua bang thu a omsate zong hong puak ta un. Ngimna leh tupna nei het loin a beisa kum za khat hun pen a zang khin
zo i hih lamtak phawkin tua bang dan maha kalsuan pen minam bup lleh pawlpi aa dingin haihuai a, suphuai a, leitung mi namdang
a khangtote tawh kituak lo ding hi hang cih phawkin Topa dong kawmin ngaihsutna kikum ni. "Tuin hong pai un la, thu kikum
New Lamka khua laizangah kumpi lam lian khat a pai suak om a, tua pen Tedim Road kici-in ni sima i muh, zing tawh nitak
tawh i tot tawntung lam ahi hi. Hih Tedim Lampi a kicihna Tedim pen a tom mahmahin nam li-in ka gen nuam hi.
Tedim kici pen khua min hi. Chin State sung saklam gamah khua lian pen ahi, Mikang kumpi huna SDO zum omna hi a,
tuin Township zum omna hi. Chin State sungah khua a lianpen pawl hi.
Tedim pen gam min hi. Tua Tedim khua pana Mikang kumpi hun laia SDO in a uk sung, tu-a Tonzang Township tawh
Tedim pen pau min hi. Tang laiin hih Tedim khuaah Teizang, Saizang, Dim, Khuano, Vaiphei, Zo, Thahdo, Sihzang,
Hualngo, Phaileng, Khuangnung (tu ciangin Simte), Gangte, Guite, Losau cih bang kampau tuamtuam a zang mite a kiten khopna,
a kihelna panin pau thak khat hong piangin tua pen Tedim pau kici hi. Tedim khua ah a teng mite pau zat cih nopna hi. Tua pau
pen Mikangte hong khang a, Khristian biakna thuhilh Missionaryte hong tun ciangin Tedim pau tawh lai hong bawlsak uh hi. Mikang
kumpi hun laiin Kamhau pau a ci uh hi. Tua bangin tu dongin Chin State sunga khuapi a hi ngei Falam, Haka leh Tedim cihte in pau
kinei ciat hi. Tua bangin kampau tuamtuam a kizatna gam Tedim gam sungah hih Tedim khuapi sunga kizang pau pen sangah
Tedim pen minam min hi. Chin State sungah Kawl leh Kala lo buang a gam mite pen Zomi a kici ciat uh hi. Zomi sungah
kampau khat kizang taang thei pah nai lo a hih manin Tedim, Falam, Haka cih banga a hong kikhenna sung panin Tedim kampau a
zang thei, a theiteng pen tatdan, hekdan, min phuahdan, nikten puansilh dong a hong kibat deuh ciangin Zomi nam veve sung
panin Tedim lai leh pau zang mite pen Tedim mi, Tedim minam, Tedim kampau mite i hi hi. Tua bangin Mikang kumpi in hong
nutsiat ciangin tang laia Cimnuaiah a piang, Tedim gamah a teng ngei, Tedim pau leh lai bek tham loin puansilh nikten akipan nop
ni, dah ni-a tatdan kibang, man leh mual donga ngeina kihual zaw diak, Sialsawm leh Khuado pawi, gal aih sa aih dante nangawn a
zang khawm, a nei khawm thei mite pen Kawlgam bekah hi nawn loin India gam sung, Bangladesh gam sung leh leitung mun
tuamtuamah i om tak ciangin Tedim minam pen kuamah in khahsuah loin i len kim ciat hi. England gama teng English minamte in
Asia, Africa leh Europe gam tuamtuamah sumbawl, nasem leh pilna sina a omna gam khempeuh uhah zong English minam mah a
kicih kawikawi bang i hi hi. Tua bang minam kician leh kip khat i hih manin Tedim gam Khuadai-a om Pa P. Kham Do Nang in hih
Pasian pen itna hi a, Pasian thu i cih ciangin ki-itna thu hi. A ki-it a kingaite pen kiho thei uh a, pum khat suakin, kigawmin
Mawhna hanga leitung leh vantung a kikhen khinsa pen Pasian in hong it a, a tapa Jesuh tawh hong tan hi. Jesuh' sisan
hangin a kiho thei lo Judah leh Gentailte in pum khat suakin Khrih sungah minam khat a hi uh hi ci-in Sawltak Paul in a gen hi.
Jesuh in amah a um, a muang mite pen pum khat, pawl khat hi a, Pasian min a thangsak dingin hong hilh hi. Tu hun ei
Zomi Khristiante in kiho thei a, pum khat suak a, pawl khat suah ding lam i manawh hiam? I Zogam bek en loin i kim i pam, mun
tuamtuam, gam tuamtuama om Khristian thu umte leh makaite in bang vaihawm uh a, bang lam holim pen uh hiam ci-a i khuadak
Manipur State sungah kampau leh ngeina tuamtuam a nei, mun tuamtuama om Baptist Association sawmnih val bang
Manipur Baptist Convention (MBC) ci-in kipawl khawm thei a, Council of Baptist Churches in North East India (CBCNEI) sungah
Baptist Association sawmguk val kigawmin Assam, Meghalaya, Arunachal Pradesh, Nagaland leh Manipur gam sung huamin na a
sem khawm uh hi. Tua pen a lungdamhuai thu bek hi loin Pasian deihna hi. September kha CBCNEI Seminar a kineih laiin
CBCNEI kipawlna tawh lungkim pah loin Tripura gam Baptist, Mizoram Baptist leh Baptist pawl dangdangte tawh North East India
Baptist Council cih ahi zong, East Baptist Mission cih ahi zongin neih khop lai ding zong kisam lai hi lo hiam ci-in holimna nei uh hi.
Tua bangin Baptist-teng bek hi loin North East India gam sunga om Protestant Khristianteng kipawlna North East India
Christian Council (NEICC) ci-in Presbyterian, Baptist, Salvation, Church of God cih bang kipawlna a om hi. Tua bangin India
gamah Protestant Khristianteng kipawlna National Council of Churches in India (NCCI) cih zong a om lai hi. A dahhuai lua khat
pen NEICC hi taleh, NCCI hitaleh a kipawl nuam lo, a kipawl ngam lo Zomi Khristian pawlkhat i om lai hi.
Khristian kipawlna thu i gen ciangin pawlpi(church)-ah kigawm ding thu a kigen pah hi khin loin Lai Siangtho tawh kisai
khiatna leh sanna tawh kisaiin a kibat kim pah lian loh hangin i sep khop theih ding leh i sep khop dinga kilawm lailamah, zato
lamah, gam sung khantohna vaiah tampi tak om a, thu-um lo, Khristian a hi lo mite maiah teci i pan khop theih na'ng thu tampi, na
tampi om hi cih thu a hi hi. Tunai Khristian thukizakna en pak lehang Scotland gamah pawlpi nga – Scottish Episcopal Church,
Scottish Congregational Church, United Reformed Church, Methodist Synod in Scotland kici Presbyterian-te in kigawma pawlpi
khat 1998 cianga bawl ding a thukim uh cih i thei hi. North leh South America gama Protestant pawlpi Baptist, Presbyterian,
Lutheran, Congregational cihte in amau gama om Pentecostal pawlpite tawh May 1997 cianga kiho a, Lai Siangtho sanzia, Kha
Siangtho nasepna thu leh kibat lohna thu dangdangte gen khawm a, nasep khop theih na'ng kikup sawm uh hi. 1875 kuma
kiphuan World Aliance of Reformed Church (WARC) kici leitung gam 200 valah a om, pawlpi tuamtuam 200 val kipawlnate lleh
leitung Pentecostal makaite in zong kiho ding vaihawm zo uh hi. Tua bek hi loin tanglai pawlpi Orthodox te, Roman Catholic te,
Protestant pawlpi tuamtuamte leh Pentecostal pawlpi makaite in kum 2000 ciangin kiho a, Pope dinmun zong bang ci bang ding
hiam cih thu kikum ding uh hi. Hih kikup ciangin World Alliance of Reformed Church makaite zong kihel ding hi ci-in kiza hi. Hih
kamkupna panin pawlpi khat bawl pah ding cihna hi loin tu hun leitung pilna, siamna, hauhna leh siatna a khan mahmah laitakin
Khristian a kici Jesuh a um mite in bang ci bangin dawi mangpa nasepna do ding i hi hiam cih kikupna leh tua tawh kisaia leitung
buppi a huam Khristian kipawlna (Universal Christian Council) khat vaihawm zawh na'ng hi ding hi. Hih banga Khristiante khat leh
khat ki-ita kipawl khawma nasep khop ding a kigen mah bangin Pope John Paul II in Roman Catholic pawlpi a sat kham zaha
kingaihsuna pawlpi pana a kinilkhia, Reformation makaipa Martin Luther pen a khialhna sut kik ding a utna thu nangawn pulak hi.
Hih banga leitung bup leh gam tuamtuamah tu hun laia thu piangte leh thu gingte in a vekpi-in hoih pah ding, pha pah ding hi
cihna hi loin hih banga leitung a kihei leh a kilumlet tawh kituakin ei Zomi Khristiante in zong khua i phawk ding, thu ngen kawma
kal i suan ding, lungsim tangtoi tak tawh i mot tut loh ding a hong lak hi. Tua tham loin Manipura om pawlpi tuamtuamah a kikhen
mang khin Zomi Khristiante, Mizogama om pawlpi tuamtuam sawmgiat vala a kikhen Zomite, Chin State-a om pawlpi thak a
phuanphuante, a kiphuansa Zomi Baptist Convention pana lenkhiat ding a hanciam laitakte in i kingaihsut phat maahmah kisam leh
kilawm hi. A pilzaw gam, a khangtozaw gam pawlpite leh makaite in bang thu kikum a, bang na sep sawm uh hiam cih lungngaiin
Zomite in zong i mun leh gam tawh kituakin Topa na bang ci sep ding i hi hiam cih kikup hun, ngaihsut hun hi ta hi. Zomite in koi
Tu ni-a Moreh CBA Pawlpi Silver Jubilee a sim ute naute khempeuh tungah Pasian hehpihna thupha hong tung ta hen. Hih
bang hun hoih hun pha a hong pia i Topa min thang ta hen.
Moreh CBA Jubilee i zat laitakin a beisa huna Topa hong makaihna i ngaihsut hong kisam hi. Tua thu i tel sem nadingin
CBA pawlpi tangthu zong i gen loh hong kiphamawh hi. Tu laitakin CBA pawlpi-ah hun bit nasem khempeuh 15 bang kipha hi.
Khua 15 a kipha sungah mihing 3000 val bang pha hi? Tua pen inn khatah Matrict khatta cih ding hi. Kei tuat pakna panin inn 4
ciangin graduate khata om bang hi a, inn 20 ciangin Masters dikri ngah khatta a om bang i hi hi. Tua sung panin tuin doctorate
ngah 2 i nei hi. 19966 pawlpi sum ngah khempeuh pen Rs. 1,375,000 bang hi. Hih zaha pawlpite a hong lamto i Topa min i phat
hi.
CBA kipat tung 1960 pawl i lungngaih ciangin lungdam thu puak ding longal gen ding dang om lo hi. Tua kuma hong
makaihte pen Upa Khai Lian Nang (Chairman), Upa Thuam Za Gin (Vice-Chairman), Upa Hen Khaw Gin Tawtak (Secretary), Pa
Thang Khaw Tuan (Assistant Secretary), Upa Pum Thawng (Treasurer), Pa Go Khan Thang (Financial Secretary) leh Pastor Kam
Khaw Gin te hi. Sawltak Paul in, "Leitung mite hong muhna panin note a tamzaw mi pil na hi kei uh a, mi vang lian zong na hi kei
uh a, mi thupi zong na hi kei uh hi"(1 Kor 1:26) a cih bang lian i hi hi. 1964 kumin F/D in Rs. 80/-, Pastor in Rs. 50/-, Evangelist in
Rs. 15/- sang uh hi. 1973 kum ciangin C.Th. khat om a, 1975 ciangin B.Th. khat i nei hi. Tu hun ciangin Manipur gam bekah hi loin
Mizogam, Assam gam leh Kawlgam dongah nasem i nei hi. Kumpi sang siapi, zato siavuan leh ulian pawlkhat i om ta a, India sung
bekah pilna zong loin gam dangah pilna ngah nangawn i om hi. Topa Jesuh in vantung ki-ukna pen khaici tawh a genteh hi.
"Khaici khempeuh lak panin ankam tanga neu pen ahi hi. Ahi zongin a khan khit ciangin ankung lakah a gol pen suak a hih manin
vasate in a hiang tungah bu a tom theihna zah ding ciang hong suak thei hi"(Mat. 13:32). Mun tuamtuam, gam tuamtuamah mite
dot theih ding, belh theih ding leh zat theih ding zahin CBA pawlmite i om manin Pasian min thang ta hen.
Moreh pawlpi zong 1970 kum pawla galtaite leh nektawm zonga a lal i sanggamte tung pana hong kipan hi a, hih ciang dong
a hong gualzawhpih Topa min i phat hi. Haksatna tampi kawmkalah a hong makaih Upa Pau Suan te, Upa Lian Kho Vung, Upa
Pau Kho Thang te leh mi muanhuai leh citak, a hong nusia i sanggamte i phawk mahmah hi. A nutsiat uh a zi a tate un thupha
ngah ta hen.
Mihing nambat etin Moreh pen mihing pawlcing zihziah cih om ngei lo hi. Tua bang hita se leh, a mun pen Kawlgam leh
Vaigam kisuktuahna a hihna tawh mun thupi khatin kinei a, tu mahmahin zong huh sia khat in a ngak hi. Lai Siangtho, La bu leh
Nipi sang lai leh thu kikupna leh nasepna, zindo pawlpi a hi uh hi. Mai lamah zong hih pawlpi tawnin Topa in a thupi zaw sem na
Tua hi a, kum sawmnihnga ciang bang khua a mu pawlpi pen mihing hi leh zong khanglai, thahat laitak hi cih ding hi. Hun
nunungah a omte i hih mah bangin tha i la ding hi. "Zan khuamial bei dek tak a, sun khuavak hong tung dek ta hi. Khuamial sunga
gamtatnate khawlin khuavak sunga na-zatte zam ta ni. Sun khuavak sunga om mite bangin a kilawmin gamta ni. Gualnopna leh
zukhamna, mawhna leh thangtatna, kitotna leh kihazatnate-in i hun beisak kei ni. Kidalna dingin, i Topa Jesuh hong piak
gaalhiamte zang un la, na pumpi uh deihna bangin gamtatna ding hun om sak nawn kei un"(Rom 13:12-14) ci-a Sawltak Paul in
Korin Khristiante a hilhna thu i phawk ding hi. "Tua a hih ciangin a zaw nuangnuang na khutte uh leh a no dakdak na khukte uh
khauhsak un. Bai luangluangin a paite, na guh na taang uh a kipelh lohna dingin lampi tang zuiin na pai un. Mi khempeuh tawh na
kilem theihna ding uhhanciam un. Nuntak siangtho lo tawh kuamah in Topa mu zo lo ding a hih manin nuntak siangtho na nungta
un"(Heb. 12:12-14) ci-a Sawltak Paul mah in Hebru mite a hanthotna phawk ni. Tanga tuana hong huh Pasian, Abraham' Pasian,
Isaak' Pasian, Jacob' Pasian, CBA pawlpi khah lo-a a len tawntung Topa Pasian in Moreh pawlpi mite leh a tate Golden Jubilee
nop taka mu thei dingin hong gualzawhpih ta hen. Tu ciangciang Topa'n eite hong huh hi (I Sam 7:12).
(Hih pen Feb. 17, 1997, zing nai 10 huna Moreh CBA Silver Jubilee pawiah a gen hi).
Tu laiin Kawlgam Vaigamah kuamah peuh in ei Zomite cih kampau i zat ciat hangin i minam huamsak pen kibang kim het lo hi cih
kithei hi. Tua ahih manin kuateng Zo mi hi a, minam dang i cih ciangin kuate i cih nopna hiam cih a toma i gen masak kisam hi.
Zo mite i tenna pen India, Burma leh Bangladesh gam sung ahi hi. Laigelh mite, khangthu sut mite in hih gam thum sunga
mite pen Aryan, Dravidian leh Mongoloid minam leh kampaute ci-in lompi thumin khen ziau uh hi Aryan a kicite pen Hindi, Sindhi,
Punjabi, Bihari, Rajasthani, Gujarati, Marathi, Bengali, Oriya, Kashmiri, Assamese leh Sanskrit cihte hi a, North India gamah tam
pha diak uh hi. Dravidian minam leh kampaute pen South India lamah tam pha kiak uh a, Telugu, Tamil, Kannada, Malayalam
cihte hi. Mongoloid minamte pen Kawl (Burmese), Shan, Kachin, Naga, Garo, Bodo, Dimasa, Karbi, Rabha, Mishing,
Meitei(Manipuri), Tripuri, Arunachal Pradesh gam mualtung mite leh Zo minamte i hi hi. Zo pau pen Tibeto-Burman group sungah
kihel hi. Tua bangin Aryan leh Dravidian minamte sangin Mongoloid minam leh Tibeto-Burma kampau mite tawh a kinaizaw, a ki-
innkuanzaw i hihna i phawk hi. Zogam a hong uk masa British kumpite leh laigelh mite in Chin peuh, Kuki peuh, Lushai peuh a
hong cih manun tuateng pen minam khat hi cih lahnain Chin-Kuki-Lushai cih bangin a kigelhna mun zong om hi. Ahi zongin tu
ciangin khang thak khua a mu zaw leh a pil a siamzawte in minam dangte hong sapna leh hong minvawhna sangin eimahmah i
kisapna, i kicihna min Zo cih mah bulbawl ding, pibawl ding, thupisak ding leh zatzawk ding hi cih thu hong ging hi. Zo minamte
pen Kawlgam, India leh Bangladesh gam dongah i omna, i tenna leitang zong a kizom, a kimat diudeu lai hi. Ei Haka, Falam,
Tedim, Matupi, Ngawn, Mara, Asho, Khumi, Chou, Hualngo, Lusei, Hmar, Ralte, Thadou, Vaiphei, Zou, Gangte, Simte, Biate,
Hrangkhol, Paite, Hallam, Kom, Zanniat cih bang kampau tuamtuam a zang mite pen leitung mi pilte in Zo minam vivein hong
ngaihsun uh hi. Hih sungah i gen khak loh i Zo mipih dang zong tampi om lai ding hi.
Hih i gen daudau kampaute leh minamte minam khat i hih lam kiphawk loin tu ni ciangdongin i om lai hi. A hang pen a tomin
1. Eimau kampau zuiin Khul, Khur, Sinlung, Chhinlunga piang hi hang cici napi-in minam khat i hih lam a hong phawksak nawn
lo khat pen China-Tibet gam panin tu-a i omna Chin State, North East India leh Bangladesh gamte i tun hun, i pem hun, kiton lo hi.
A pai masa omin, a pai nunung omin tua bangin khang tampipi kikhen i hih manin i pau, i puansilh, i ngeinate tawmtawmin hong
kilamdang hiaihiai a hih manin mi tuam takpi mah i kisa kha hi.
2. Tua bangin i pai hun, i pem hun kiton lo-a mun leh gam, mual leh guamah i om lai takin British kumpi hong khangin India
panin Burma hong khenkhia uh hi. India mah panin Pakistan hong lengkhia leuleu a, Pakistan gama Zo mite omna lamteng pen
Bangladesh ci-in hong inntuan kik uh hi. Tuin kumpi tuam sinsen India, Burma leh Bangladesh-ah kikhenin kikawm tuah thei nawn
loin i om hi.
3. Burma gamah zong Arakan State, Chin State, Sagaing Divison leh Kawlzangah kikhen sawn lai i hih manin kikawmna,
kiphakna haksa hi. India gam sungah zong Mizoram, Manipur, Assam, Nagaland, Meghalaya leh Tripura gamah i kikhen banah
state khat sungah zong district tuamtuamin hong kikhen lai a hih manin kikhenna leh kituam etna lungsim hong khang semsem hi.
4. British kumpi'n hong khenna banah Khristian i hih zawh ciangin mission tuamtuam hong lutte in hong khento leuleuin tuin
denomination (Baptist, Presbyterian, Methodist, Penticostalist, Church of God, Salvation Army, Seventh Day Adventist, Roman
Catholic) leh pawlpi tuamtuamah kikhenin Jesuh Khrish-ah pumkhat, pawlpi khat ding kimlai pen sai sa bangin i kikhenzak hi.
5. British uk cipna panin suahtakna i ngah zawh ciangin zong i politics theih sunsun pen beh leh phung (communal) politics
hong hih manin Paite, Simte, Gangte, Zoute, Thadou, Vaiphei, Kom, Hmar, Lusei, Ralte, Tedim, Mara, Biate, Chongthu, cih bangin
neu cikcikin kikhen langlangin, uino bangin i kikei hi. I khuaphawkna zui mahin Youth, Student, Culture leh Literature zong
organisation leh society tuamtuam nei tuam ciatin a nennenin i kikhen lai hi.
India gamah mihing million 900 val pha hi. Bangladesh-ah mihing million 120 val pha hi. Kawlgamah mihing million 46 val
pha hi. Tua zaha tam mihing omna tennaah om i hih mnain tualsawm, tulza cih khawng peuh a pha bek minamte pen i kibawl siam
a, i kilomkhat siam kei leh damdamin i pau i pai, i ngeina hong mangthang ding a, minam mangthang i suak lel ding hi. Tua banga
minam mangthang lelte hi lo a, minam manpha leh vangliante i hih nadingin ki-it kingai a, kipumkhat siam ding a kisam pen hi.
1. I minam tangthu kan a, sin a, theih ciat sawm ding ahi hi. Kawlgama om Zo mite in India leh Bangladesh gama i Zo mipihte
theih sawmin, India gam Zo mite in Kawlgam leh Bangladesh gama om i Zo mipihte tangthu theih i sawm ding ahi hi. Mi i theih
lohte ki-it kingai cih om thei lo hi. German mite, English mite leh Russia mite tangthu thei mahmah a, eimau minam Zo minam
2. Khristian mission tuamtuam i gamah a hong lutna hanga i kikhenna pen i khialhna khat mah hi. Denomination tuamtuam leh
doctrine tuamtuam i neih hangin ki-itna, kilemna nei a, pumkhat i suah a, kipawl khopna neih i sawm ding ahi hi. Pasian thu hanga
kikhen pen Pasian thu tawh kituak lo hi cih makaite in genkhiat ngam ding kul hi.
3. I pau pen a bulpiah a kibang hi a, neu khakha a kibang lo hi bek hi. A vekpi-in Zopau hi ci-in khat leh khat kisimmawhsak
loin kisin ciat ding hizaw hi. Comparative Word Book leh Dictionary khawng bawlin kitheihtuah i sawm ding hi. Tua bangin
tangkam (common language) neih sawm a, tua pen Eight Schedule ah i guan zawh i sawm ding ahi hi.
4. Gam leh nam aa ding phatuam ngaihna tawh kipawlna - Youth leh Student lama i neihte zong i min neute leh kampau minte
damdamin kiamsakin, min kitaang Zo cih tawh kipawlna i bawl ding hi.
5. Tu lai taka i kampau zuia zi leh ta i kizonna zong Zo minam leh Zogam sungah beisak a, kipumkhat zawk nadingin Lusei leh
Paite, Thadou leh Vaiphei, Tedim leh Haka, Falam leh Matupi cih bangin kideidan het loin zi leh ta kilak i sawm ding hi. Tua banga
6. Thukizakna lai khente, laigelh mite leh public leader kicite in Zo mite pen pau kithei, puansilh nikten zong a kibang pupa
ngeina, inn bawl lo bawl dan kibang, la leh lam zong a kibang, meh bawl dan zong a kibang i hi hi cih lam lim gen a, i kibat lohna
neuno cikcik omte pen uang gen zawsop loh ding kisam hi. Zogama Pastor om peuhmah in zong ki-it ding, kingaih ding leh
pumkhatna ding gen pen Pasian leh Lai Siangtho deihna hi a, kikhen na'ng, kitot na'ng thu gen pen Setan deihna hi cih theih ding
ahi hi. Tua mah bangin sum leh pai a neizaw, a citheizaw mite in zong kipumkhatna ding, kilemna ding leh kizop khawm nading
lam pen huhna sum zong a piak ngam ding uh kisam hi.
Kamsang Isaiah in "Na buk mun khan in la, na ten'na puanbukte kizalsak in" (54:2) a cih thu siksanin William Carey in May
31, 1892 ni-in Baptist siate kikhopnaah thu hilhna a neihna panin tu hun misonari nasepna thu hong kipan hi ci-in i thei hi. Hih Lai
Siangtho mun mah pen CBA pawlpi in 1997 sunga thu bulphuh dingin kitelkhia hi. Tua a hih manin hih Lai Siangtho mun pen mai
lamah khoppi hi ta leh mun tuamtuamah sermon i za thei ding hi. Tu mahmaha kipanin hih thu pen holimna suak sakin i gam i mun
leh i minam tawh kituakin i kikup dinga kilawm thu ahi hi. Tutungin zong hih Lai Siangtho mun ngaihsun khawmin William Carey
1. William Carey in a inn a lo leh a suahna gam nusiain India gamah a buk mun hong khan hi. England gam mi hi a, mi pil gam
leh a khangtho gam hi napi-in Jesuh Khrish Lungdamna Thu, hotkhiatna thu a za ngei lote leh a thei nai lote a lunghihmawhna
hang bek bekin gam haksa leh kuamah om nop lohna mun Serampore ah phualpi hong bawl hi. Carey pen khatvei zong England
gamah ciah kik nawn het loin a sih dong India gamah om suak in a lutang a phum hi. A toma i gen nop khatah England gam bekah
om ning ci loin khuadakin nitumna gam panin nisuahna gam lam Indiaah hong kek hi. I muhna tangzaisak a, i theihna tangzai
nadingin i pianna khua leh mun bekah, tapkaw tawngah tuttut ding hi loin khua dak a, vakkhiat ding kisam hi. Tu hun laiin ei
Khristian pawlkhatte pen i omna khua leh gam zong nusia ngam lo, nutsiat ding zong sawm loin mi dang a hong pem ding leh lal
ding nangawn phal lo-a hazain i om hi. Tua hangin Manipur gam mualtung mite bangin buaina a nei i hi hi. Tua bang lungsim
tangtoi pen William Carey in pua loin leitung khempeuh Pasian bawlsa hi a, Lungdamna thu tawh kizelhsak ding thupi hi cihna tawh
a nungta hi.
2. Minam tuamtuamte' kampau sinin, siamin tua tawh William Carey in a buk mun a khan hi. Amah pen lai siam leh lai pila
kigen hi masa lo hi. Khedap bawlna tawh a kivakpa khat hi lel hi. Tua bang kim laiin a pilna a siamna a kicin zawk nading leh a
tangzai zawk nadingin lai leh pau tuamtuam siam ding thupi hi cih phawkin Grik pau sinin, tua tawh ama pau English tawh Lai
Siangtho a simsim hi. India gamah misonari na a hong sep tak ciangin keima suahpih leh pianpih kam leh pau zong a thupi pen
leh a lian pen hi ci loin India pau Sanskrit, Bengali, Marathi leh pau tuamtuam nakpi takin sia lain a sin hi. Tua bangin Kawlpau,
Meitei pau nangawn dongin India pau leh Asia gam pau tuamtuam sawmli val Lai Siangtho teiin a khen hi. Ei Zomi Khristiante in
kampau tawh kisaia i lungsim tangtoinate pen a zumhuai phial hi. Eimau kam, keima suahpih leh pianpih pau ci-in Tedimte in i
Zomipih Khalkha, Falam leh Lusei pau cihte i za nuam kei hi. Tua mah bangin Thahdo, Hmar, Paite, Simte kampau mite in
Vaiphei, Gangte, Zoute pau cihte sin sawm loin, simmawh bawlin lungsim tangtoi tak mahin i om hi.
3. Tua mah bangin lianin Luseite, Zahaute, hualngote in i Zomipih ahi Marate, Ngawnte, Matute pau leh laite simmawh bawlin
ei aa bek mah ultungsakin i om phiu phiau hi. Thamlo in Manipur gama om napi-in Meitei pau simmawhin Assamah om napi in
Assamese pau simmawhin, India gamah om napi-in Hindi sin nuam loin Kawlgamah om napi in kawl pau i simmawh bawl thei
tazen hi. Hih banga lungsim tangtoi leh minam deina lungtang tawh i khankhiat manin Pasian gan nasepnaah zong "Leitugn
khempeuhah vak kawikawi un la" ci hi ci napi-in ei omna khua leh mun teng bek mahah i kibusa hi. William Carey in tua bang hi
4. Tua hi a, Manipur gam, Mizogam leh Kawlgama om Zomi Khristiante sungah zong beh leh phung bek thupisak loin pau leh
ham min bek tawh khangno kipawlna, sangnaupang kipawlna cihte bek tawh lungkim sawm loin i minam bup min Zomi mah tawh
kipawl nading, kilom khat nading gelin, tua panin leitung bupah Jesuh hong sawlna bangin Lungdam Thu puak dingin kingaihsunin
kipuahpha thei lehang i buk mun zong hong khang zaw deih ding a, i ten'na puanbukte zong sau hong kizal zaw deuh lo ding hiam
cih i ngaihsut ciat ding kisam hi. I mimal nuntakna, i pawlpi nuntakna leh i gam bup nuntaknaah Jesuh Khrih' lungsim tawh a
tangzai zaw, a manpha zaw a gamtang thei dingin Topa in thupha hong pia ta hen. Amen.
Jesuh Khrih sungah kong it Principal, Chairman, Board of Governors, Teaching Staff, ECCI Makaite, Pawlpi makaite,
graduate thakte, nu leh pate leh ute naute khempeuh aw, hih bang Dinwiddie Bible College hun thupi khatah hih bang panmun lian
na hong ngahsak manun vaihawmte leh makaite khempeuh tungah lungdam thu kong gen a, i Topa Pasian min ka phat hi.
1. Lai pilna hahkat semsem ni: Tu ni-a graduate-te khempeuh a thakin na ban uh kong sat a, ka lungsim tawng tawh ka hong
lungdampih hi. Tu ni a note tawh hun ka zat theih zenzen pen hampha ka kisa hi. Bang hang hiam cih leh kei zong Theological
College pan ka tuahkhiat zawh kum nih a cing dek pan a hih manin sangnaupang bang mahin ka kingaihsun lai hi. I gam leh i
minam pen education lamah i kisapna nasia mahmah lai a hih manin Theology lam hi-in, secular line ah hi ta leh nakpi takin i
hanciam lai ding kisam hi cih ka gen masa nuam hi. Thungetna mah tawh kal suan a, a hi thei liaite in B.D., M. Div. Cih bang
further study na pai lai ding uh ka hong deihsak hi. Kei zong M.A. ka zawhzawh, zi leh ta ka neih zawh kum sawm zawh ciangin
B.D. ka kah thei kik a, tua zawh kum 15 phial ciangin M.Th. ka va kah thei kik hi. Kei sanga naupang zaw sangsiate nuaiah ka va
Mi pawlkhat in Pasian nasepna dingin Theologcal College kah kul lo hi, "Calvary Bible College" kah ding kisam bek hi a ci
thei uh hi. Kha Siangtho pen Bible College kahin kah ta kei lehang a kisam lo i om kei hi. Ahi zongin training pen kisam a hih
manin i Topa Jesuh in zong nungzuite pen kum thum sung tawntung pattah masa hi ci-in i thei hi. Khristian khempeuh pen Jesuh
min tawh teci pang ding i hi hi; ahi zongin Pawlpi makai leh Lai Siangtho thu a man taka hilh nadingin, Sawltak Paul in Timothi (2
Tim. 2:15) kiangah a gen bangin i hih theihna zah tawh Lai Siangtho sin i hanciam ding kisam hi. Lai Siangtho lim takpia sin lohna
panin pawlpi aa dinga thuhilhna cidamhuai lo leh thutak cing zolo piang thei hi. Gentehna in Pa, Tapa leh Kha Siangtho pumkhat
ahi kim lai pen phelkham a, khat bek bulbawl khak theih hi. Pasian pen na khempeuh a piangsak theipa a hihna siksanin "hauhna
leh cidamna piapa" bangin theology of wealth and health/prosperity theology kici tu laiin US leh Europe gam pawlkhatah om hi. D.
P. Titus in (September, 1996, Light of Life) in 'we are fast becoming converted to a 'prosperity theology' coming from the affluent
west that promises 'multiplied gold and silver' as is not found of in the New Testament" a ci hi. Paul mah in Timothi (1 Timothi 6:10)
kiangah hauh nopna in siatna bulpi a hihna na gen zo hi. Tua hi a, Lai Siangtho deihna bulpi zulin a hi ngial lo thu khat kihilh theih
a hih manin zing mah cianga Pastor, Evangelist, Missionary leh makai a hi pah dingte in thu lim taka ngaihsut kisam hi. Training
2. Balanced Christianity: South India ah Khristian thu a tunna kum tulnih phial cingta hi. British ah Khristian thu a tunna kum
1400 a cinna nung Nipi (May 25, 1997) ni-in kikhopna nei uh hi. Manipur gamah gospel hong lutna kum za pha ta a,
Churachandpur gam sungah kum sawmgiat val zo hi. Khristian thu a tun masakna gamah pawlpi a hat pah cihna a hih loh hangin
Church history danin ei gam pen Khristian i suahna zan diak mah suak a, a khangmoi lai pawlpi i hi hi. Khristian thu pen a kicingin,
a kilekkimin a khantoh ding kisam a hih manin John Stott in Balanced Christianity kici laibu khat a gelh ngei hi. Church History bu
sung panin North East India ah Misonary a hong lutna pen USA, England leh Wales gama Great Awakening/Revival gah pana
hong tung hi cih thu i thei hi. Tua a hih manin laigelh pawlkhatte in Pietistic movement in ei North Khristian pawlpite hong influence
mahmah hi ci-in gen uh hi. Individual/personal salvation kilim gen a, corporate community salvation/social concern kihah gen lo hi.
Tua in kei hoih peuh leng, kei dam peuh leng pha zo cihna lungsim piangsakin gam leh minam cidam nading leh nopsak nading
mangngilh thei hi. 1970 pawla kipanin Churachandpur gamah gospel crusade, 1980 zawh lam ciangin gospel camp, 1990 pawl
ciangin seminar ci-in pawlpi khempeuh in i hanciam hi. Tuate hanga pianthakna leh khanlawhna a pianna mun tampiah a om tei
hangin i nasep gah ahi tu hun lai i gam Khristian nuntakna i et cingin a lungkim huai zo lo tawh kibang hi. I ministry uh i etphat
kisam hi. 1985 kuma Oxford ah ka om laiin ka sanginn uhah Food Science Department a om hi. Doctor-te in balanced diet a kisap
dan a gen uh i thei ciat hi. Sa pen lim a, i pumpi aa dingin zong hoih hi. Ahi zongin zing tawh nitak tawh meh lim pen ahi sa
bekbek na nek leh vitamin dang tampi na kisam ding a, na pumpi na cidamna balance lo bek tham loin natna dang khat nangawn
na ngah lawh ding hi. John Stot in a gen tawntung khat pen mihing pen thum kigawm - pumpi-kha-lungsim nei hi a, gospel pen
hihteng thum cidam kim na'nga Pasian in a hong piak hi, cih thu hi. Suangthu thum pem a kikim ciata a om ciang bekin an hoih
takin kihuan thei pan hi. Innkuan sungah pa, nu leh ta a kihotuah ciangin innkuan cidam hi pan hi. Tua a hih manin tu laiin holistic
mission, whole gospel for the whole world kici slogan i za hi. Theologian khat in a gennaah, 'Theoloy man taktak pen triangle bang
hi a, vantung, leitung, mihing hoih takin a kilemsak ding ahi hi' ci hi. China gam pawlpi tangthu pana i theih khat bang hiam cih leh
China gamah Khristian pawlpi thahat mahmah ngei zo hi napi-in amau gospel in vantung lam bek na gen kha a, lei lam
(economics) na gen kha lo a hih manin tua a hat lohna uh economic lam tawnin Communist thu hong lut hi ci-in i thei hi. I gam
zong balance Khistian gam a hong hih theih nadingin mi gam Khristian pawlpi tangthute zong enin i gam pawlpi i makaih ding
kisam a, tua nasep thupi sem dingin Lai Siangtho sang kahte in Kha Siangtho kimakaihsak in pan i lak kisam hi. Pasian ukna pen
leitunga kpan vantung donga i khom suak ding nuntakna hi a, Jesuh Khrih gospel in tua nuntakna lampi a kicingin hong lak zo hi.
3. Khrih tanga nasemte i hi hi: Sawltak Paul in Korin khua Khristiante tungah eite pen Khrih tanga nasemte i hi hi (2 kor 5:20) a
cihna thu i phawk phat kik ding kisam hi. Dawi leh kau bia a, mawhna khua mial sungah i om lai takin Jesuh Khrih Gospel khuavak
hong tang a, Jesuh Honpa leh Topa a i san tak ciangin mawhmaina ngahin amah sungah mi thak i suak hi (2 Kor. 5:17). Leitung
mi hihna panin Khristian i hong suah tak caingin i ngaihsutna hong kikhel hi. I nuntakna, i gamtatna, i duhna leh deihnate hong
kikhel hi. Tua bangin ei mite zong minam thak i suak ta hi. New People for the New World cih thuluin i nei thei ta hi. Tua bang a
hih manin Paul in Galati Khristiante kiangah "Tua ahih manin Judah mi leh Jentail mi sila, leh sila lo, numei leh pasal cih bang
kideidanna om nawn lo a, note khempeuh Khrih tawh na kipawlna hangun pawlkhat hi in, akibang na hi uh hi" (3:28) a cih mah
bangin eite in zong i pau leh ham thu-ah, zong Jesuh minam hi ta i hih manin ngaihsut dan thak etdan thak, i neih ding kisam hi.
Theological College ah ka kah ciangin mite thesis gelh laibu tuamtuamte ka sim ka sim hi. Khasi, Garo, Naga leh Lushai
Hills ah Gospel a hong lut tak ciangin minam gilote migisak a, a haite pilsak a, a kihhuaite limcisak a, mihaza theite in mite
deihsakna lungtang pua a, dawi leh kau kihta mite in suahtakna ngah a, gal leh sa-a kido, mi lu la mite pen kha mangthang mante
(soul hunters) minam suakta hi cih ka muh ciangin diksain lungdamna tawh ka kidim hi. Kei zong B.D. Thesis ah Christianity in
Chinland ka gelh a, tua sungah Gospel in Chin Hills a kikhelsakna, siatna pan hoihna lamah a kisuahna ka gelh hi. Tua mah
bangin Manipur mualtung mite tangthu ka sim ciangin Gospel khuavak in a hong tansakna thu ka sim ciangin Topa min ka phat
tawntung hi. Ahih hangin 1995 kumin M.Th. thesis ka gelh ding ciangin i minam tangthu ka kan a, pawl (denominaitons)-ah i
kikhenna thu, minam lungsim (communal feellings) i neih ciatna thu, i pau leh ham pau lama i kikhenna thu (dialectical chauvinism)
ka ngaihsut ciangin ka dah a, ka zum hi. Jesuh nungzui kici-a hi ci bang lungsim nei a, hi ci banga i gamtat pen Jesuh a lungdam
taktak ding hiam cih ka ngaihsun hi. Heb. 11 sungah tanglai upna sungah mi hangsan, Pasian thu zui Abel, Enok, Noah, Abraham
leh mi dangdangte a gen zawh ciangin "Amah pen ka Pasian uh hi, ci-in a gen ding pen Pasian in maizumnain na ngaihsun lo hi"
(11:16) a ci hi. Tua hi a, tu laiin Manipur gam mualtung mite nuntakna leh gamtatna pen i Pasian in hong pakta ding hiam, i Pasian
in zumna'n a nei zaw ding hiam cih hong ngaihsunsak mahmah hi. Tu zawh kum sawm ciangin ahi zongin, khang kikte in ahi
zongin Dinwiddie Bible College, Grace Bible College, Trulock Theological College, Manipur Theological College, cihte leh
University-te panin Mnaipur mualtung Khristian pawlpi tangthu a study ciangun hong bang ci muh ding hiam cih thu ka mitkha tawh
Tua ahih manin tu ni-a hih laiah a om Khrih sunga sanggam itte leh adiakdiakin graduate thakte khempeuh in i minam
nuntakna, i gam sung nuntakna leh i Lai Siangtho hong lahna thute i etkak ding kisam hi. Pasian leh mihingte a kizomsak bek hi
loin mihing leh mihingte mahmah a kizomsak, a ki-itsak leh a kitawngte akilemsak thei Topa sawltakte hong suaksak ta hen. Ka la
deih phat mahmah "Renew Thy Church" cih dawng khat pen ka thu khupna ding leh i thungetna dingin ka pulak nuam hi.
(Hih DBC pen Evangelical College of Theology ci-in 2000 panin a min kilaih hi.)
Gam leh minam khantoh nading, tangpi tangta khuamuh nading leh pil nadingin laibu leh thukizakna kisam hi. I gam leh
minam tangthu, tu hun leitung thupiang leh gam dang pilna siamnate laiah gelh a, khet ding, hawm ding kisam hi. Tua banga a
kibawl laibu leh laidalte mangthangsak mawk lo-a khangsawn donga a ki-et a kikan kikkik theih nadingin leh a lei zo lote in kawma
a sim theih nadingin laibu kaihkhopna library kisam hi. Mikangte in "library" a cih uh pen Tedim pauin "laibusal" kici thei a, "laibuli"
zong kici thei hi. Hih thulu sungah laibuli ci-in i gen ding hi. A khangto gam leh minamte in laibuli a pibawlna uh keima pumpi
mahmah tawh ka muhna leh ka tuah khak thu pawlkhat gen masa nuam ing.
A khangto gam leh minamte in sang a kah tung uh, tan khat a sim uha kipanin laibuli tawh a kipantah to pah ngekngek uh a hih
hangin kei bang pen tan khat pan tan sawm dong laibuli-ah ka tum lam ka thei kei mai hi. College ka kah ciangin zong lai sim bu lei
ziauin siate lecture tawh note bawlin tua bangin ka man hi. 1968-70 sung Gauhati University-ah M.A. ka kah ciangin tuaah laibuli taihinn
golpi tak khat hi a, laibu leh thukizakna nam tuamtuam zong a kicing mahmah hi. Khatveivei tuaah ka pai zel tei hangin tua zah takin
laibuli ka lim zat kei hi. Laibu sai pana ka lei laibu leh siate hong hilhna class lecture tawh a zo thei ka suak hi.
Biakna pawlpi sungah 1971 kumin nasem khatin ka om hi. 1973 kum ciangin Amerika tuiphum pawlpite thusiamna tawh
American Baptist Boston Seminar kahin kha li sung Boston khua Andover Newton Theological School (ANTS)) siksanin Asia gam panin
mi li ka om uh hi. ANTS pen Adoniram Judson te khang hun lai peka kiphuan sang hi a, laibuli gina tak neiin laibu lui leh laibu thak a
kicing takin a om hi. Boston area-ah Lai siangtho sang St. John's Seminary, Gordon-Conwell Theological Seminary, Boston University
School of Theology leh Harvard Divinity School cihte om a, hih sangte in Boston Institute of Theology (BTI) ci-in kipawlna nei sawnin
sang khat peuhpeuh panin laibu a kisamte sang dang khat pan kikawm thei kawikawi hi. Structure of Chin Society kici laibu ANTS-ah
ka kan leh na nei lo uh a hih manin Harvard panin hong kawmsak uh hi. Pilna leh siamna kuamah in angsung bawl loin khat leh khat
hih bangin kihawm dialdial ding hi cih a pilsa gamte mah in hong phawksak pah hi.
Serampore College-ah 1978 kuma B.D. ka kahna panin laibuli manphatna tawmkhat ka phawk pan hi. A masain siate in
laibuli zatzia ding methodology hong hilh masain tua panin ka laibu sim nopte ngah theihna dan ka thei pan hi. William Carey in a
phuatkhiat hih sanginnpi-ah Carey Research & Study Centre kici zong om pahin tuaah a beisa kum 200 hun Careyte khang laia a
laibu bawlte uh leh laigelhte uh tu dongin muh theih dingin pha takpi-in kikem hi. B.D. thesis dingin Christianity in Chinland cih gelh
ka hih manin Zogam tuiphum pawlpi leh nasepna tangthu (historical background) ngah na dingin National Library, Calcutta ah pai-in
Chin Hills Report, The Chin Hills, Linguistic Survey of India, Census of India 1911,1921, 1931 cihte leh laibu tuamtuam tampi tak hih
laibuli panin ka ngah hi. Mikang kumpi hun laia Zogam Ki-ukna zia leh ka neu laia ka nute ka pate in a gen theih zel uh Pau Cin Hau
Pawl leh Lai cihte zong hih laibute pan ka mittang tawh ka muh tak ciangin laibu a kemcing kumpite leh laibulite manpha ka sakna
Laibu bawlzia "Book Publishing Course" sin dinga 1984 kuma Oxford ah ka pai ciangin Zomi leh Zogam tangthu zong kanin
laibuliah ka bual theih zah in ka bual hi. Siate tung panin recommendation lai tawiin British Library ah ka pai hi. I laibu deih
peuhpeuh amau hong zonsakin, laimai i deihna san hilhin a kisam zah pia peuh lehang amau xerox-in laito tawnin i omnaah hong
Zomi leh Zolai tawh kisai pen School of Oriental and African Studies (SOAS) Library ah zong hon khat mah na kem uh hi.
Hih laibuli ah tum nadingin Tiddim Chin: A Descriptive Analysis of Two Texts kici laibu bawlnu E.J.A. Henderson hong
hanciampihna tawh a pai thei ka hihi. Sangmang J.H. Cope in Tedim, Haka, Falam leh pau dangdang tawh a bawl Zolai bute leh
Zogamah thuciam thak a kikhen masa pen Tedim pau Lai Siangtho Thak kici bu zong a kem uh hi. Kei zong hih bu ka muh
Laibu 45,000,000 a omna Bodlein Library ah zong hun ka ngah simin ka pai hi. Hih laibuli sung mahah Indian Institute Library
a kici inn khat om sawn a, tua sungah Pakistan, Bangladesh leh Burma section zong om tuam kik lai hi. Zomi tawh kisai India leh
Kawlgam khawngah a kingah zo nawn lo 1884 kuma kikhen A Customary Law of the Chin Tribe bu zong oma, Vum Ko Hau' bawl A
Profile of Burma Frontier Man leh Nok Swan Lian' bawl Students' English-Tiddim Chin Dictionary zong om hi. Oxford Library a cih
ding uha kilawm hi napi Bodlein Library a kicihna pen Bodlein kici mipa in a inn leh a neihsa teng hih laibuli bawl nadingin pia khin
siang a hih manin tuapa min a pua ahi hi. Mite' ki-itna leh kideihsakna pen thuneu kei sam mate guai. Oxford pan London ah sang
khak ciangin pai-in British and Foreign Bible Society (BFBS) laibuli-ah zong Zopau Lai Siangtho teina thu kanin tamveipi tak ka pai
hi. 1914 kuma kikhen Matthai leh 1931 kuma Pau Cin Hau Lai tawh kikhen Mualtung Thuhilhna bu zong hih laiah a kem uh hi. 1994
kumin hih laibuli Archive section mah panin Zopau tuamtuam Lai Siangtho a kitei cilna thute Rev. Dr. S. Pau Khan En in xerox copy
khat hong vaihawmsak kik lai a, ka nuam peuhmah hi. Ei a gam mite in i kep zawh loh hih bang i laibu leh thu manphate a hong
kepsak khinkhin laibuli ka muh ciangin laibuli pen ei zong neihhuai takpi hi cih hong kipsak semsem hi.
Ka lim bual mahmahna laibuli khat leuleu pen 1993-95 sung M.Th. ka kahna United Theological College, Bangalore hi.
Taihinn dawl li-a kilam hi a, laibu 800,000 om hi ci uh hi. Zinga kipan nitak nai sawm dong tatsat loin sangnaupangte hih sungah lai
sim bek tham loin, a pua lam mi lai gelh nuamte zong hong pai den uh hi. Pawlpi nasepna pan a pensen zo T.K. Thomas, M.M.
Thomas cihte khawng a hong pai thei zel ka muh ciangin laibuli gen ding a nei lo Zogam pawlpi nasem pensente leh siate khawng
in hun a bang ci zat uh tam ci-in ka ngaihsun thei zanzan hi. Zogamah Zolai nangawn kician taka a sim thei pha lo tampi ki-om lai
hi. A sim theite sungah a sim thadah ngiat mah om lai hi. A sim thanuam kici tading Zolaibu sim ding lah cihtaak om lo hi. Tua a
hih manin thu thak leh pilna behlap na'ng haksa a hih manin i theihsa i zaksa thuteng peuh kam pat lianga a lumletlet minam hi
lehang kilawm hi. Zopau tawh kisai Lai Siangtho teina thu M.Th. thesis gelh dingin ka ngaihsut tak ciangin Bible Society of India
Central Library, Bangalore-ah tawlkhat paiin Zopau vive a kiminvawh Lusei, Tedim, Mara, Hmar, Thado, Haka, Falam, Halam,
Kom, Bawm, Hrangkhol, Darlong, Paite, Simte, Gangte, Biate, Zotung, Zou, Asho, Cho, Khumi, Siyin, Dai, Vaiphei cih bang Lai
Siangtho teina thu ka kan ciangin pau zong a kithei het lo Naga minamte bang loin Zomite pen pau leh ham a kinai, a kihual
mahmah i hihna thu ka tel muh semsem ciangin hamphathuai ka sa hi. E.A. Nida in a bawl, United Bible Societies in 1972 kuma a
khet A Book of Thousand Tongues kici ka et ciangin Mikang minamte zong tang laiin pau nam tampi tawh na kikhen uh a, Lai
Siangtho zong pau nam tampi tawh a tei, a khen uh hi. Ahi zongin a nung ciangin vaihawm siamin, khua hong muin, a metzaw
ding leh a manphazaw ding hong theih ciangun London khua-a kizang tu-a English i cih ngakngak uh kampau hong zat theih tak
ciangun lai leh pau lamah hong thahat pahin leitung kumpi 70 valah zum pau (official language)-in mihing million 350 in a zat uh,
leitung tang kam cih theih phial ding a hong hihna thu ka ngaihsut ciangin Zomite zong cik tak ciangin i khanglo tam ci-in ka
ngaihsun thei zel hi. Japan gal zawh cianga Zogam pana Zangkongah sang a kah, Zangkong Zo Sangnauapang Pawlpi (Rangoon
Hill-Chin Students' Union) kici a phuan, a hong nusia zo G. Lian Cin Thang leh a lawm a gualte hong hing kik thei hi leh:"Tute tate
aw, Mikang kumpi khut sung pan suahtakna i ngah zawh kum sawmnga zawh nangawna Zomi leh Zomi mah "Note, kote, no' lai,
ko' lai, no' pau, ko' pau" ci-a na kikhenkhen lai tazen maw?" hong ci-a khitui luang lianga hong kah ding peuhin ka mitkhain ka bawl
thei zel hi. Tua mah bangin Sangmang A. E. Carson te khawng hong pau thei kik hi leh:"Zomite aw, Pasian thu hong tun zawh
kum za khat cing ta a, Korin pawlpi mah banga no pawl, ko pawl ci-a na kikhenkhen lai na hi uh hiam?" hong ci dingin ka ngaihsun
hi.
India gama mualtung mite omna – Meghalaya, Nagaland, leh Mizoram khualna tawh a kiphuan North Eastern Hill University
(NEHU), Shillong laibuli pen kumpi sang a hih mah bangin laibu a kicing bek tham loin Zomi leh Zogam tawh kisai laibu a omna
pawl hi. Biakna sang panin Sacred Heart Theological College, Shillong pen Missiology tawh kisai laibu a kicing pawlkhata kigen a
hih banah tu naia kikhen Zo History, Discovery of Zoland, Zo People and Their Culture, Burma Manuscript leh A Crtical Historical
Study of Bible Translations among the Zo People in North East India cih bute zong kingah hi. Hih bangin a beisa ka nuntaknaah
mite sepna leh bawlna laibuli a noptuampih leh a manphatna themno khat a ciam kha ka hih manin huh theihna dang lah om lo ci-
in ka laibu bawl pawlkhat British Library, Cambridge University, School of Oriental and African Studies, London; Bodlein Library,
Oxford; Andover Newton Theological School, Boston; Myanmar Institute of Theology, Insein; Zomi Theological College, Falam;
United Theological College, South Asia Institute of Advanced Christian Studies, Bible Society of India, Bangalore; Serampore
College, West Bengal; Eastern Theological College, Jorhat; North Eastern Hill University, Sacred Heart Theological College, John
Roberts Theological Seminary, BSI Translations Centre, Shillong; Central Institute of Indian Languages, Mysore leh laibuli dang
pawlkhatah ka letsong hi. Hih Central Institute of Indian Languages-ah kei gelh laibute bek hi loin J. Gin Za Tuang leh Vul Za
Thang bawl Tiddim Chin Vocabulary, Grammar & Dictionary, Nok Swan Lian bawl Students English-Tiddim Chin Dictionary, Rev.
Kam Khaw Thang bawl Proper Names in Chin Bibles leh Tedim Lai Siangtho (1983 edition) zong ka letsong hi.
I thukhupnaah A.D. 2000 a hong tung ding hi ta a, tu donga laibuli gina leh kician i neih nai loh lawmlawm pen lungkimhuai
het lo hi. Zopaua laibu leh thukizakna a kikhen khat peuhpeuh kep nading leh sim nadingin laibuli phuan zoin, Zomi leh Zogam
tawh kisai laibu a kingah zo nawn lo leh mi kim in i ngah zawh loh laibu pawlkhat – 1884 kuma kikhen A Customary Law of the Chin
Tribe, 1896 kuma kibawl Chin Hills Regulation Act, 1913 kuma kikhen J. H. Cope in a bawl Tual Lai Sin Tawmna (Chin Primer in
the Tiddim Dialect), 1915 kuma kikhen Matthai Lai Siangtho bu, 1919 kuma J. H. Cope mah in a pat Tedim Thukizakna, 1931 kuma
Pau Cin Hau lai tawh a kikhen Mualtung thuhilhna, 1932 kuma kikhen Lai Siangtho Thak, E. J. E. Henderson in a bawl Colloquial
Chin as Pronomalized Language, Tiddim Chin: A Descriptive Analysis of Two Texts, G. H. Luce in a bawl "A Common Form of
Burma Chin Languages"(a kikhen nai lo), Vum Ko Hau bawl Profile of A Burma Frontier Man, R. G. Johnson bawl History of
American Baptist Chin Mission cihte leh a kilawm dang tampi a omte tua laiah mi kim et theih leh sim theih dingin koih zo lehang
leitung gam tuamtuam pana hong pai thu kan mite leh laigelh mite in zong i gam leh i minam tangthu zong thei tuam pah ding hi.
Zolai kum sawmgiatnga cin tawh kitonin ZCLS in laibuli bawl ding hong vanin sum neite leh a ci theizaw hiatte in zong tha hong pia
le uh gam leh minam khantohna bulpi khat hi lo ding hiam ci-in ka ngaihsun hi. Gam mite khua a musak ding, pawlpi a khangsak
ding, khang sawnsawnte in a hong noptuampih ding uh hih bang nasep manpha laibuli kham leh zangah phuan kawikawi zo ding
India gama Baptist pawlpi lian pen ahi Council of Baptist Churches in North East India (CBCNEI)-ah nikum 1, 1999 panin
Rev. Dr. J. M. Ngul Khan Pau in thuvanpi tavuan General Secretary len a, tu kum thak January kha panin Kawlgam bup Baptist
kipawlna leh Kawlgam Khristian pawlpi lian ahi Myanmar Baptist Convention (MBC)-ah Rev. Dr. Simon Pau Khan En in thuvanpi
mah General Secretary len hi ci-in i za kik hi. Hih banga India gam baptist pawlpi lian pen leh Kawlgam bup Baptist pawlpi lian
penah Tedim kampau Zomi in hih zaha gol tavuan a hong let tuakna uh pen Topa Pasian in a sep khialh hi loin nalamdang a bawl
thei Pasian in nin phual pana Zomite a hong lap tohna hi ci-in kilang a, Ama min i phat hi.
CBCNEI kici pen Baptist Convention guk - Assam Baptist Convention, Nagaland Baptist Convention, Garo Baptist
Convention, Manipur Baptist Convention, Arunachal Pradesh Baptist Convention leh Karbi Anglong Baptist Convention kiciteng
kigawmna bulpi ahi hi. Tua a hih manin kampau tuamtuam leh ngeina tuamtuam a nei minam 70 val Association kipawlna phualpi
hi a, pawlpi buppi pen 874,050 (2000) ahi hi. CBCNEI pen gam bup kipawlna khat suak a hih manin Asian Baptist Federation leh
Tu lai taka i siapa Rev. Ngul Khan Pau pen Mizogam Murlen khua pana Khristian suak masa pawl leh pawlpi upa khat
innkuan sung pana khangkhia hi a, 1980 kumin Churachandpur College (Gauhati University) panin B.A. dikri ngah a, 1985 kumin
Union Biblical Seminary, Pune panin B.D. dikri ngah kik hi. Topa tungah suahkikna a ngah ciangin thuhilh lamah Topa in thupha
pia a, New Life Ministries-ah nasemin thu hilhin kum tampi mah a kawi vak hi. CBA-ah Youth Secretary tawlkhat sem a, tua zawh
ciangin 1986 panin CBCNEI Students Chaplain (Pastor) Shillongah sem hi. Tua panin Western Baptist Seminary, USA pan Doctor
of Missiology ngah a, tua zawh ciangin CBCNEI Associate General Secretary sem a, tuin General Secretary hong sem hi.
Siapa Rev. Pau Khan En pen a pa Zogamah Khristian thu hong tun cil laia bawlsiatna hanga Kawlzaang Nahnuai khua-ah a
lal innkuan pan hong khangkhia hi a, B.Th., B.R.E, dikri Burma Divinity School, tu-a Myanmar Institute of Theology (MIT), Insein
pan a ngah zawh ciangin Zomi Theological School, tu-a Zomi Theological College a kici Falamah Principal sem hi. 1980 kuma
Serampore College pan B.D. First class a ngah zawh ciangin a sep ngeinasa Leipi Baptist Pawlpi Pastor sem kik a, tua panin 1983
ciangin Zomi Baptist Convention-ah General Secretary len hi. Tua panin tu-a a sepna Myanmar Baptist Convention-ah Associate
General Secretary tavuan kipia hi. Tua zawh ciangin Union Theological Seminary, New York, USA-ah S.T.M. dikri ngah kik hi. Tua
panin University of Birmingham-ah Ph.D. kah kikin 1995 kumin man hi. Tua panin MIT, Insein-ah Lecturer sem kikin tuin MBC-ah
MBC pen CBCNEI i gensa mah bangin Karen Baptist Convention, Shan Baptist Convention, Kachin Baptist Convention,
Zomi Baptist convention, Asho Chin Baptist Conference, leh minam tuamtuam Mon, Arakanese, Lahu, Pa-O, Lisu, Wa, Akha cih
bang kipawlna hi a, Asian Baptist Federation leh Baptist World Alliance cihte mah tawh a kizom to suak hi.
Hun khat laiin CBA upa pawlkhatte in ni khat ni ciangin Kawlgam Zomite leh India Zomite in Topa min tawh leitung mun
tuamtuamah khoppi leh vaihawmna munte-ah kipai khawm, kitu khawm ding hi ci-a a sunmang gen theih zel pen uh tuin a tangtung
ding hong suak ta a hih manin "Hih pen TOPA' nasepna hi a, eite' mitah lamdang hi"(La 118:23) David tawh i cih khop a, Zomite
tungah hih zaha tavuan lian a guan i Topa tungah i gam leh i minam bup i ki-ap phat kik ding longal bang i sep ding om hi mawk
Christian International, Vol. V No. 2,March - April, 2001, laimai 2-5 sung pan a kiteikhia)
Luka 5.4 sungah 'Tui thukna lamah na gunkuang hot in la, na ngen tawh na khuh in' Jesuh in a cihna i mu hi. Matthai leh
Marka sungah Galile Tuili geiah Jesuh a pai laitakin Piter leh Andru-te unau leh Jeim leh Johante unau ngen tawh nga beng laitak
mu a, ama nungzui dingin a sap ciangin a nasep laitak uh leh a nu a pate uh nusiain a zuih pah thu i mu hi. Luka sungah Jesuh
pen gunkuang tungah tuangin thu hilh a, tua zawh ciangin Simon Piter kiangah tui thukna lamah nga khuh dingin sawl hi ci-in i mu
hi. Simon in 'Sia aw, tu zan thapai ngasa ka khuh uh hangin khat zong ka man kei uh hi. Ahi zongin khuh in nong cih leh ka khuh
ding hi' ci-a a dawn zawh ciangin a khuh takpi leh ngasa tampi tak awk a, a ngen kikek dektak hi cih thu i mu hi.
Matthai leh Marka sungah Galile tuili a kici leh Luka sungah Gannesaret Tuili a kici pen a kibang hi a, Tiberia tuili zong kici
lai hi. Hih tuili pen a dung tai 13, a vang tai 8 hi a, tui nuai pi 680 thuk hi ci-in kigen hi.
Hih Lai Siangtho mun pen a kigen mun mahmah thu khat hi. Khua mial sungah nasepna a phattuam lohna, sun khuavakah
nga a kimatna, mihing hanciamna bek tawh sepna a phattuam lohna, Topa thu tawh nasepna panin nga tampi a kimatna thu, a
daina munah nga om lo a, a thuk sungah nasepna panin a kimat zawkna thu cih bangin tampi kigen thei hi. Tuin hih Lai Siangtho
mah bulphuhin a tangzaizaw leh a thukzaw Pasian nasepna (wider and greater Christian ministry/mission) cih thu kikum ni.
A tangzaizaw Pasian nasepna cih thu a kitel nadingin Modern Missionary Movement makaipia a kigen William Carey
nasepzia a tomin en pak dih ni. Pasian thu a za lo, thu um lo mi khuamial sungah tul then tampite nakpiin a ngaihsun hi.
Lungphamawh lua hi. Ahi zongin hong mawk paikhiat pah loin leitungah mihing bang zah pha hiam, Hindu, Muslim, Buddhist, dawi
bia mi bang zah takpi pha hiam, koikoiah om uh hiam, bang cih lehang hih mite in Lungdamna Thu khuavak ngah baih pen ding
hiam cih thute a hih theihna zah tawh kan masa ngiingei a, tua tawh mite in tu donga a velvel phial uh An Enquiry into the
Obligations of Christians to use Means for Conversion of the Heathens kici laibuno khat 1792-in khenkhia hi. Hih laibu siksanin
mission nasep hong pan hi. Lai Siangtho Isaiah 54: 2, 3 sung "Na buk mun khan inla, na tenna puanbukte kizalsak in, cil bawl kei
in, na khaute sausak in la, na khetphimte khen kip in” cih siksanin Pasian in nasia takin hong huh ding lamen in la, Pasian aa dingin
nasia tak mahin na sem in’ (Expect great things from God. Attempt great things for God) cih thu hong bullet a hih manin ama
William Carey Nov. 11, 1793 ni-in Calcutta hong tung hi. India mi Bengalite lakah hong om a, India pau hong kisin a,
kampau 30 valin Lai Siangtho a tei hi. Tua sungah Kawlkam, Meiteikam leh Khasi zong kihel hi. Bengali lai tawh Dig Darsan,
Samachar Darpan kici thukizakna bawlin Mikangkam tawh Statesman phuankhia hi. India gam a uk Mikang mi khat in a ukna gam
India mite lai, pau leh ngeinate sin a, amau sungah hong bual a, Pasian na hong sepna pen mission nasepnaah cross-
cultural/inter-cultural evangelism kici a, tu hun missionary nasepnaah a kigen pha mahmah nasepna hi.
Serampore Mission in thu bullet thukhunpi Serampore Covenant kici thu sawm-le-khat nei a, tua thute pen kum khatin
thumvei peuhmah a gen kikkik zel uh ahi hi. Tua thukhun nambat 6-na in bang gen hiam cih leh 'India mite pen eimah tawh a
kibang, a kiza kim hi ci-a i ngaihsut, i pibawl tawntung ding hi’ (Esteem and treat Indians always as our equals) cih thu hi. I gen
noppi bang hiam cih leh Carey in Topa min tawh minam deidanna lungtang nei loin itna tawh a hong sepna hi. Tang lai hi-in tu hun
hi ta leh minam kideidanna in siatna lianpi piangsak hi. 1973 kumin American Baptist pawlpi thusiamna tawh Boston Seminar kici
siimin Andover Newton Theological School-ah kha li ka va om hi. Hih Lai Siangtho sangah Nipi kal simin biak kikhopna ni khat pen
Black sanctuary ci-in Mivomte in makaih hi. Mikangte leh Mivom (Negrote) in Pasian a biakzia uh kibang lo hi. Bang hang hiam cih
leh Mikangte in Mivomte a bawlsiatna uh panin Pasian a biakzia uh leh a phat nopna dan uh kilamdang hi. Ka neu laiin Uncle
Tom's Cabin laibu ka simna panin Mikangte in a silate uh Mivomte a bawlsiatna uh, ganhing zaha a etna thu a thei ngeisa hinapi
ingin ka mit tawh US-ah va mu a, a thu ka zak ciangin US gam mi ciatciat, Khristian mah ahi veve, English kampau mah a zang
ciatciat hih banga kideidanna leh kituam bawlna, kineu etna a om ka muh ciangin mulkimhuai bang ka sa phial hi. Tua panin India
gam Manipur mualtungah a teng, pu leh pa pana pianna suahna a kibang, minam khat kim lai, kampau mal khat mal nih a kibang lo
bekte i kikhenna, i kideidanna leh i kineu-et nopnate ka ngaihsut ciangin Jesuh nungzui Khristian mah ahi veve lai i hihna tawh
lamdang ka sa hi. Hih thu in bang hong phawksak lai hiam cih leh kum tampi tak Mahatma Gandhi nung a zui ngei missionary E.
Stanley Jones a kici in mi pil leh mi hai a kibat lohna pen mi pilte in thu lian leh thu neu khentel thei uh hi, mi haite in thu lian pen
thu neu bawlin, thu neuno pen lah thu lian bawl uh hi, cih thu a diary sungah a gelh ka sim ngei thu hong phawksak hi. Ei Zomite in
i kibatna tampite pen minor sakin, i kibat lohna neunote i major sak kha hi. Kuamah in i zakdah ding hi loin keimahmah zong tua
bang ka hi hi. Student khat in a major subject teng minor subject bawlin, a minor subject kimlai major subject bawlin bawl leh bang
grade ngah mawk ding hiam? Doctor khat in major operation ding kimlai minor operation bawlin, minor case-a damsak theih kimlai
major operation bawlin bawl mawk leh a cina khoi pen bang suak ding hiam? Bangalore-ah ka om laiun Mizogam panin TB kimlai
malaria treatment tawh a kikhoi khat Bangalore TB Hospital-ah hong pai ka veh ngei a, tu dong ka mulkim lai hi.
Hih thu pana i gen nop bulpi in Khristiante pen ei minam leh kampau ngeina kibangte sung bekah na sem ding hi loin nam
dang a kicite sung mahmahah zong Carey banga a sem dingte hi napi hangin ei minam khat sung nangawnah a sem thei lo i hihna
i dahna thu hi. Tedim Baptist Association-ah siapi leh makai khat ahi Rev. Kai Khaw Thawn in Upper Chindwin Homalin gamah
Kuki-Chin Baptist Association ah Secretary semin a innkuanun om uh a, Thadou pauin pau a, Thadou pau tawh laibu a bawl hi.
Zomi khangthak Khristiante in Carey bangin inter-cultural ministry, inter-tribal mission semin a tangzaizawin Pasian na i sep ding
kisam hi.
Tuin a thukzaw-a Pasian nasepna cih a tomin gen lai ni. Minam dangte mah bangin Zomite sungah pawl lungsim
(denominationalism) khauh pai mahmah lai hi. I Khristian hihna sangin i denomination hihna kipibawlzaw kha dekdek hi. Zomite
tenna gam Chin Hills leh Manipur-ah American Baptist Mission in Pasian thu hong puak masa hi. Welsh Presbyterian Mission in
North Mizoram leh Cachar Hills-ah hong sem masa uh hi. Denomination bulphuh tuam a nei lo Independent mission in South
Mizoram Lakher area-ah hong sem a, Manipur Churachandpur gamah North East India General Mission in hong sem hi. Topa in
hih missionte zangin na hong sep manin khuavak hong tang a hih manin i lungdam hi. Ahi zongin hih foreign missionaryte in a
hong nutsiat zawh uh kum tampi nangawn ciangin a hong pai masa denominational mission leh independent missionte mah tawh
kikhen thei nawn lo zahin i om lai hi. Presbyterian, Baptist, Methodist, Lutheran, Salvation Army, AG, SDA leh Evangelical cih
bangin kigawm khawm thei lo, kipawl khawm thei loin i kikhen lailai hi. Tua pen Zomi Khristiante bek i cihna hi loin North East India
Khristiante khempeuh i dinmun uh hi lai hi. India gam in suahtakna a ngah ding kuanin denomination tuamtuamte kigawm khawma
nasep khop nading pawlpi khat suah ding kivaihawm hi. Tua vaihawmna panin 1947 kumin Church of South India hong piang a,
1970 kum ciangin Church of North India hong piang hi. Hih sungah a kihel lo North East India Khristiante pen Church of North East
India ci-a kigawma nasep khop ding ngimna leh tupna a om ngei hangin tangtung zo loin tu-a bangin i om lai hi. Tu mahmahin India
gamah CNI-CSI-Marthoma-Methodist-Lutheran pawlpiteng kigawma a tangzaizaw leh a thukzaw tawh India gam sungah Pasian
nasep nading kikupna leh gelna a om hangin ei North East India Khristiante pen khanglo tuan nai loin i tutna ngei mahah i tu lai hi.
Doctrine paulama nitumna gamah a kikhenna uh denomination teng mah ei Zomite in zong luah sawnin nasia takin i kikhen lawh lai
hi. Keimahmah zong tua banga om ka hi hi. India gamah Pasian thu a langpang hih zaha hong khan lai takin Pasian nasepna
tangzaizaw leh thukzaw i sep theih nadingin denominational pawlpi pen thahat thuin i phiat thei nai kei zongin, phiat liang zong a
kisam pah lo ahi zongin Khristian i hihna pen nambat khatnaah koih theiin na i sep khawm liailiai ding hun lua ta hi.
Tua bangin India khuapi Delhi-a om Zomi khristiante beek in cross-cultural ministry, inter-cultural mission, inter-
denominational mission, inter-tribal mission, intra-denominational/non-denominational, ministry nasepna tawh kha mangthang
tamzaw i mat theih nadingin nasep ding kisam ta hi. Kum 20001 akipanin a tangzaizaw leh a thukzaw Pasian nasep sem thei
Hih la kisa ka zak simin a thu a la hoih ka sa a, a sate lah siam ka sa hi. Ahi zongin i Zogam leh Zomite pen hih laphuakte cih i
bang hiam cih thu ka ngaihsut ciangin ka dip a kua hi. Zomi nam a lunghimawh, lai gelh a hahkat ahi Sia J. Gin Za Tuang in 1973
kumin Zomi Innkuan Laibu kici khat Tedim khua pan hong hawmkhia hi. Zogam leh Zomi buppi innkuan khat bangin hong gen
ciangin a ki-it ding, a kingai ding i hihna, i kinaina hong langsak phadiak tawh kibang hi.
Tuin zong Zo suan, Zo tate teng innkuan khat, khua khat zah bangin kikum le'ng ka ci hi. Zomi innkuan kalsuanzia ding i cih
ciangin i gam i lei khantoh nading a gen nuam hi hang a, khantoh nading thu a gen ding i hih ciangin i khantoh theih lohna, i
haksatna bangteng hiam cih thu gen masa lehang tua tung panin bang ci lehang i haksatna, i buainate vangsak thei ding i hi hiam
ci-in i kikum ding hi. Zatote in cina mi khat a gal panin a muhna tawh zatang zatui tawh mawk bawl loin a et, a vel ngiatngiat mah
bangin i gam i lei, i minam zong puah ding, hah ding, zun ding i cih ciangin i gam leh i minam in natna bang ngah a, bang zatui pia
ding, at loha dam zo lo ding zah hiam ci-a i ngaihsut masak (study)ding kisam hi. Tua bang lian mahin tuin zong i haksatnapite
1. Kumpi ki-ukna in hong khen hi: Gamkeek Mikang kumpi in hong khan main Kawlzaang ah a teng pawl om, khamtung
mualtung ah a teng pawl i omzo hi. Mikang kumpi in India a uk tungin kumpi khat ukna, vaihawmna sungah Zo minam khempeuh a
om khin hi. Ahi zongin India gam ukna sung pan Kawlgam province khata 1937 kuma a khenkhiat ciangin Zomi pawlkhat Kawlgam
province sung ah, pawlkhat Assam leh Bengal province sungah i kikhen hi. 1897 kumin Burma, Bengal leh Assam province sunga
Zomite gam khata gawm ding thu Chin-Lushai Conference, Calcutta ah kikupna leh thukimna a om ciangin Bengal gama omteng
Assam province-a om Lushai Hills ah a kigawm hangin Kawlgama omte tawh a kigawm ding thu gam vaihawmte in mangmat nawn
lo uh hi. Tua huna kipanin Mikang kumpi tung pan suahtakna i ngah ciangin zong uk khat sungah hong kigawm kik nawn loin India,
Burma leh Pakistan ci-in seh thum hong kisuah hi. Pakistan pan Bangladesh a tuamin hong lenkhiat kik leuleu ciangin tua gama
om Zomite omna Chittagong Hill Tracts pen Bangladesh huam sung a hih ciangin tuin India, Burma leh Bangladesh ci-in sialdai
hong kikaih nelh hi. A taktakin India uk khat sungah i om lai nangawnin gam khat, state khat, district khat cih bang sungah hong
koih khawm loin Chin Hills, Lushai Hills, Assam,Tripura, Cachar Hills cih bangin bilbem tuam ciat ah hong kikhum tuam a hihmanin
lunsim leh ngaihsutna tuam puain minam khat, innkuan khat i hih lam i phawk nawn kei hi.
2. Min in hong khen hi: Mikang kumpi hong khan main zong leitung pilna siamna nei loin eimau leh eimau gal leh sa peuha
a kinei thei minam khat i hih manin kilawhna min takpi zong zat taang kician i neih loh laitakin hong uk kumpite in Kawlgam sunga
om deuhteng Chin, India uk sung ahi Assam, Manipur leh Tripura gama omteng Kuki cih min hong vawh uh hi. 1890 zawh lam
ciangin pawlkhatte in Lushai Hills cih gam sungah Lushai min puain hong uk ciangun ei zong minam tuam ciat mah i kisa hi. Tua a
hih manin tu hun nangawnin eimau kivawhna min Zomi, Mizo, Laimi cih sung panin koi pen zang ding i hi hiam cih thu i kikup
ciangin kithukim zo nawn lo tham loin gamdangte hong piak tawm Kuki leh Chin cih minte a len vinven nuam awl zong i om lailai hi.
3. Pau in hong khen hi: kampau in hong kikhensak hi. Lai tawh kop lo-a gam sungah a vak kawikawi minam khat i hihna
tawh i tenna, i khanna khua leh gam zuiin kampau tuam ciat i nei hi. Mikang kumpi leh Khristian misonarite in lai leh pau hong piak
ciangin Chin Hills sungah Tedim, Falam, Haka; Lushai Hills ah Lusei, Mara (Lakher); Manipur, Cachar Hills, Tripura leh Chittagog
Hills ah zong Lusei pau hiam, Tedim pau hiam, Haka pau hiam sinsak zangsak lehang minam khat pau khat zang mi suak ding uh
hi cihna om nawn loin tua gama om Zopau khat peuhpeuh tawh lai kibawl hi. Tua bangin 1900 hun laia a mun leh gam zuia
themkha a kilamdang pau 60 phial i zatte sung panin tuin Lai Siangtho leh La Bu pau sawmnih val thamin i kikhennen lai hi.
4. Ngeina leh tatzia i hong khen hi: Kampau bek hi loin i ngeina leh i tatzia in Zomi innkuan bangkua hong kikhensak hi.
Pawlkhatte in uzaw innluah gamluah i hih laitakin pawlkhatte pen nautum innluah gamluah i hi hi. Kitenna tawh kisai man leh mual,
sihna dahna gamtatdan kibang kim lo hi. Minam pawi a hi Khuado, Sialsawm (Lawm An), Pawl Kut, Mim Kut leh Chavang Kut cih
bangin a tuam ciat i nei hi.Hih bang nengneng in hong kikhensak hi.
5. Biakna thu in hong khen hi: Mikang kumpi hong khan tawh kitonin Khristian Mission hong tung hi. Tua hun laiin leitung
Khristian mission makaite in Pasian thu a za nai lo minamte leh gamte ah a manlanga Pasian thu a kizelh nadingin comity
agreement ci-in gam a khen uh hi. Hih thu tawh kituakin Chin Hills ah American Baptist Mission, Lushai Hills saklam ah Welsh
Presbyterian Mission, Lushai Hills khanglam ah British Missionary Society (Baptist), Manipur leh Assam gam ah American Baptist
Mission cih bangin leitang hawm uh hi. Hih comity agreement zui se loin Lushai Hills khanglam Chin Hills kigi lam ah Lakher
Pioneer Mission lut a, Manipur khang lam gamah Indo-Burma Pioneer Mission lut hi. Amaute pen pawl (deonimnation) thu puak
dinga hong pai hi loin Lungdamna Thu (Gospel) puak dinga hong pai hi napi-in amau hong nutsiat zawh nangawn ciangin Khristian
ciatciat hihna tawh pawlpi khat ah kigawm ding thu kigen nawn loin Baptist, Presbyterian, Methodist, Seventh Day Advantist,
Evangelical, Salvation, A.G., Roman Katholik cih bangin khuakhat sung bek ah zong biakinn tuam sat ciat i hih manin Mizogam
Murlen khua-a om Pu Sing Dai kici in "Phung khen buk ah hei aw e" ci-a Khristiante la hong phuahsan mah bangin i biakinnte pen
phung khen buk i suaksak khin hi. Gospel hangin kha nuntakna leh leitung nuntakna ah zong lai leh khantohna i ngahna pen i thei
ciat hi. Ahi zongin zatui khat pen a zang siamte aa dingin damna a hih laitakin a zang khialte aa dingin siatna a hih mah bangin ei
gam ah zong biakna pen kilang neihna leh kikhenna i suaksak hi.
Hih zaha Zomi innkuan sial ek denten banga hong kikhensak pen leitung vai leh minam lungsim bek pana a ngaihsun
pawlkhatte in Mikang gamkekte (British colonialism and divide and rule policy) hang ngawh gige uh a hih manin
Mim bang pianna i gam tulta i pian gam ngei, ngei it kei le’ng,
a ci tawh,
Keekta’n nuaisiah a,
a na ci ngeungeu bek pawl om uh hi. Ei pawl suakta kisa-a Halleuijah, Hosanna, Amen ci-a i kiko ziahziah laitakin henkol sut ding
a hanciam pawl peuh na om thei ngiau! Hih bang pian la 1960 pawl in Zangkong ah Tg Kham Za Ngo (Mualbem) in a sut vanglak
Zomi leh Zolai a ngaihsun mahmah khat ahi Sia Gin Khat Suan (Tamu) in “Zomite tawm si, hai si, zawng si,” ci-a a
hawmthawh pau theih mah bangin a tunga thu ngate hangin i kikhenkhenna lam ah mangthang khin dekphial i hih ciangin tuin
bang lawhta ding i hi hiam? Minam kipumkhat nading, kihotheih nading, khantoh nading, kamkum nading, vaihawm nadingin i
minam leh gambup a huamzo ding kipawlna khat vaihawm kisam lo ding ahi hiam? Tua kipawlna ah minam kilomkhatna
(integration), minam min (nomenclature), tangkam (common language), ngeina (customs & culture), biakna pawlpi (united Church),
gam sung kihotheihna leh mawinawtna (peace & development) komiti cih bangin leitung vai, biakna vai leh kumpi lam ah i makaite
leh mipil misiamte hong kikum leh thu khat peuhpeuh hong piang pelmawh ding hi. Hih thute thakhatin a piang thei thu hi loin a
Kamsang Nehemiah in Judah mite’ haksatna leh tuahsiatna ahi zongin, Jerusalem khuapi leh kulhpite siatna thu a zak
ciangin ahi zongin na sem thei loin, antangin Pasian kiangah thu ngen niloh hi. Minam makaite, biakna makaite, sum bawl a
cithawizaw, a om theizaw diakte, pilna siamna a neite, a khangto gamte ah nasema a omte in “Hong pai un, zahkona i ngah nawn
loh nadingin i Zogam kulhpi ciang pha ni” nong cih ding uh hunta hi lo hiam? Hih bang ngimna leh kipawlna vaihawmna a om
peuhmah leh sum tawh ka huhzo kei zong, pilna siamna tawh ka kuppih thei kei zongin, vantung Pasian tungah thupha a ngetsak
Sim leh mal tui bang kigawm pumkhat suakin ma suan khawm ve ni.
Blog: www.ZoAw.info
Zomi News Blog: www.CSAVaphual.Blogspot.com