You are on page 1of 28

Vol. 6. Issue 7.

July 2014
(A monthly newsletter of the Zomi Baptist Church)

Na hoih sep cimtak kei ni
(Gal. 6:9)
Editor : Rev. Gin Lam Thang
LAITAI
Edited ! published by Rev. Gin Lam Thang, on behalf of
Zomi Baptist Church at Champhai, Mizoram;
and printed at C. K Press, Champhai,
Mizoram - 796 321, India
Copies - 1,120
Laitai kum khat tatman :
India & Kawlgam ..... ` 50/-
Gamdangte .......... U.S. $ 10/-
(A monthly Newsletter of the Zomi Baptist Church)
RNI. No. MIZ.MUL/2009/29499. Postal Regd. No. MZR 82/2013 -2015
Vol. 6. Issue 7. July 2014
Editor :
Rev. Gin Lam Thang
M.A., B.D.
! +919856274657
Editorial Board :
Upa J. Thawmte
Upa Z. L Thang
Pa K Lang Kap
Pa B. Cin Ngaih Lian
Upa N. K Dal
Business Manager:
Sia N. Cin Thang
! 09615948861
Type setting :
T. Sawm Lian
Circulation :
Pa Thang Khen Muang
Email : zbcindia@gmail.com
Website : zomibaptist.com
1
st
Issue of Laitai : Sept. 5, 1990
Laitai huhna a puak
nuamte in Zomi Baptist
Church Hq. Acc/No.
31647398947 ah bang hun
peuh in khak theih hi.
A sunga thute
Editorial .................... 01
Bang gim nam i hiam? 02
Muvanlai pan kisin ni 04
Tedim Lai Siangtho Vs
Paite ...................... 07
ACA pan hopihna ...... 10
Upna leh Gamtatna .... 14
Lungdam kohna ..... 15
DanielNipi Kal 70....... 17
Vapar khua siansuahna... 20
Tangthu tom ........... 21
Thu tuamtuam............ 22
Theihsakna Cover
Dahpihna Cover
1
Laitai July 2014
Editorial .......?
Jesu in thu um mite pen, Leitung chi na hi uh hi. Chi a alna
mang leh bangchi ki-alsak kik thei ding ahi hiam? chih thu hilh hi
(Mat. 5:13) .
Mihing ta dingin chi manphatna gen kul loin i thei hi. Meh lim
pen zong chi a kisawh kei leh alim ding zahin lim zo lo hi. Zolai sim
bu ah zong, Chi om lo sa lim lo na kichi hi. Nung kum 2013 bei kuan
in thuthang khatah, chi haksa ding hong kichi ahih manin Kg. 1 Rs.
15 man pen Rs. 100,150 khongin kilei ngam a, lei ding mu zo lote
khase lai hi.
Chi pen koimun peuh hi in bang hun peuh hi ta le zong, a al
ngeimah in al hi. Tua hi a Jesu in thu um mite chi tawh hong genteh
ahih manin bang hun peuh hi in, koimun peuh hi ta le zong, thu um
mi, Jesu nungzui ihihna kilang sak ding chihna hi. Thu um mi, a omna
tawh kizuia a lamdang zel te chi banga al loin, a alna bei chihna hi.
Jesu in hih thu a gen lai hun i et chiang Israel-te ngeina tawh
kituakin gen chih kilang hi. Jesu hun laiin Israel-te in thuk nuaiah chi
suang koih uh a, tua in mei satna nakpi takin khangsak hi. A hun a
sawt khit chiang tua chi suang alna bei a, na dangah kizang thei nawn
lo ahih manin kipai khia hi, chi uh hi.
Chi pen a omna peuh ah al a, a alna a kim leh kianga omte in
thei thei hi. Tui sungah i sawh ciang chi mel kilang loin tuisuak khin hi
mah leh, a alna tua tuiah kilangsak lai lai hi. Thu um mite chi banga al
ding in muanhuai tak om ding deihna hi ding hi. Mi pawlkhatte sum
iplah huai a muh uh chiang thu um mi ahih lam kiphawk lo, pawlkhat
dangte nek ding dawn ding lim chi a muh uh chiang Jesu nungzui
ahih kiphawk man lo, pawlkhat dangte leuleu chi leh sa iplahna ah al
zo loin om thei hi hang.
Chi banga al nungzui muanhuai hi dingin Topa thahatna ah
kinga ni. Tua hi leh Khristian ihihna meivak mite in mu dinga Jesu
khephungah tawlnga thei ding uh hi.
2
Laitai July 2014
Sermon: Bang gim nam i hiam?
Hotkhiatna a ngah mite leh a ngah lo mite lakah kote pen Khris
in Pasian tungah a piak Paknamtui tawh ka kibang uh hi. (2 Kor
2:15).
A pianthak khit ciang Pasian
ading phatuam ngai leh kipia, na
tampi a sem Paul in hih a tunga
thu gen hi. I gamah Lungdamna
thu a tun zawh kum za val khin
ta, a sunga tengte zong atam zaw
tham Khristian ahi te bang gim
nam i hiam? Hih thu awlmawh huai
peuhmah hi. Na tuamtuam sema
gam dang pan hong pai, a sem
laite leh a sem khinsate in i gamah
bang gim za di ng uh hiam?
Hotkhiatna Pasian ading Khris
namtuina a kilangsak mite ihi
hiam?
Pawlpi makai khempeuh
te, numei leh khangno makaite leh
Pawlpi sunga hihna nei te
khempeuh aw, lim takin hong ki-
enpha dih ve vua !. Note nasepna
pan hotkhiatna a ngahte leh a
ngahlote in Pasian adingin Khris
namtuina a thei uh hiam? Mipite
in nangmah ah bang gim za uh
hiam? A bilap huai zam leh daltuah
kitum bek za uh hiam? Pawlpi
sunga nasem ihih bangin nisim a
i seppih leh hong mu dente in
eimah ah bang gim za uh hiam?
Pasian gam ading i seppihte in
zong bang gim nam hong sa uh
hi am? Thukham zui hna tawh
hotkhiatna a ngah sawm, biakna
nasem bangin hong mu uh hiam?
Mi pite zong li m taka i
kingaihsut phat kisam hi. Judah
mipite mah banga eima kumpi
kua ahi hiam cih a tello kitam hi.
Jerusalem ah Jesu gualzawhna
tawh a lut ni in mipite in muak uh
a, a paina ding lampi ah a puante
uh phah in, Hosanna ! Pasian
min tawh hong paipa in thupha
ngahta hen ! Van a sang belna
ah Hosanna ci-in kiko uh a, a
nung ciang, Singlamteh tungah
kilhcip in a cite mah tawh kibang
i tam hi.
Pawlpi sunga khanlawhna leh
lawpna a tun cianga lawp pahpah,
a nung cianga gamtatna ah Khris
namtuina gim zak ding om ngei
lo, makai te in zong a muan ngam
loh tampi tak om hi hang.
Mipite lakah lungsim kician lo
i tam manin Pawlpi sungah thusia
piang hi cih zong a thei ban lo
tampi tak mah ki-om hi. Pawlpi
makai ding teelna ah zong mipite
lakah ngaihsutna kician nei lo tam
lai hi hang cih kilang thei hi. Bible
ah makai dingte pen, Hici bang
mi hi ding hi ci-in kitel takin hong
3
Laitai July 2014
hilh khit ciang zong awlmawhna
nei loin, mittaw in mittaw mah teel
in tua in Pawlpi sungah Kha thu
tawh kisai haksatna tungsak cih
zong i tel zo tuan kei hi. Hih
haksatna pen a teelte nuntakna
ah Khris namtuina a om loh mah
bangin, a kiteel khiate sungah
zong Pasian ading Khris namtuina
a om loh man ahi hi. Hih pen i gam
sunga Pawlpi khempeuhte in
haksatna leh siatna i tuahna bul
ahi hi.
Khaw tuamtuam leh veng
tuamtuam a biakinn te in zong
bang gim nam ding hiam? Khris
in a ompih biakinn ahi takpi mah
hiam? Bible ah Pasian in a mite a
pawlna biakinn nam li kimu a,
tuate:
(a) Kihona puan buk
(b) Biakna buk
(c) Solomon Temple leh
(d) Jerusalem Temple ahi hi.
Hih biakinn te laka a masa thumte
pen Pasian in a ompih biakinn,
Topa tenna, Topan a mite kianga
thu a genna leh tha a piakna
bi aki nn, Topa vangletna a
kilahkhiatna biakinn te hi cih Bible
ah kimu hi. Topa gim a namna
biakinn te cihna hi.
Biakinn thumte Topa ompih,
Topa tenna, Topa vangletna
mihing ten a muhna biakinn bang
hanga kici hiam? Bible sunga i
muh bangin hih biakinn thumte
Topa deihna banga kilam ahih
man ahi hi. Topa ompih biakinn
ahih theihna dingin (1) sum siang-
tho bek deih uh hi. (2) van zat
si angtho bek zang uh hi.(3)
Biakinn lamte Topa deihna banga
Kha Siangtho tawh kidim (a lam
siam peuhpeuh leh milim biate lam
a hi lo) Topa ompihna tawh, Topa
deih dan bangin biakinn kilam hi.
Tua ahih manin Pasian in ompih
in ten pih hi.
Topa ompih loh leh a luah loh
Jerusalem biakinn pen Herod in
Judah mite a mai-etna dinga
kilam ahih manin Topa in luah loin,
ompih lo hi. Pasian deihna banga
kilam hi loin mihing deihna banga
kilam biakinn (political church) ahi
hi. Tua ahih manin Biakinn a
kemte leh Biakna makaite zong
Pasian aw a za ban lote ahih
manun Pasian minthanna kilang
zo lo hi.
Pawlpi makaite aw, tel takin
ngaihsun dih ve vua. Bible ah
Pasian in a mite a hopihna ding
Biakinn a deih teel dan tampi kimu
hi. Mosi kiangah tam veipi gen a,
David kiangah zong gen cih i thei
hi. I gama biakinn hoih leh etlawm
takte Pasian deih dan leh a tenna
taka lam ahi takpi hiam?
(1) A lamna dinga sum kithawh te
a siangtho takpi mah hiam?
(2) Van kizangte Topa muhna ah
a siangtho hiam?
4
Laitai July 2014
(3) Biakinn lamte Topa deihna
bangin Kha Siangtho tawh kidim
ahi uh hiam?
Bible sunga kigelh bangin
Topa deihna tawh kituaka biakinn
i lam leh Topa in hong luahpih
di nga, tua hil eh i biakinnte
hotkhiatna a ngahsate leh a ngah
nailote adingin Pasian ading Khris
namtuina a kizakna mun hong
suak ding hi. Hih bangin i lam kei
leh Pasian in a luahpih loh Jerusa-
lem Temple tawh kibang ding hi.
MUVANLAI PANIN KISIN NI
Nas (tg.Samuel)
Nidanglai a galhang masa Caeserte akipan Hitlerte dongin a
hansanna uh leh a thupina uh lahna dingin ana zat zel MUVANLAI
pen vasa tuamkai mahmah khat hi a, a pianzia ( character ) panin sin
theih ding tampi tak om hi. Tuate tamlo hong kaikhawm ing.
1. Vision hoih tak nei hi:
Muvanlai vision (muhkholhna)
a hoih dan a gen uh ciang, na
(object) khat pen Km 5 banga
gamla zong hoih takin mucian zo
sinsen lai ci uh hi. Galkhat a vasa
dang khat hong leng, tai 50 banga
kigamla zong pen mucian thei ci
uh hi. Van laiah lengin khuadak
kawikawi a, a an ding a duhduh
teel hi. A duh a teel khit ciangin
khel nawnlo in, tua a teel pen a
ngah masiah khawlsan ngeilo hi.
Eite in zong i lawhcin nading leh i
khantoh nadingin vision hoih tak I
neih kisam masa a, tua ciangin
sawm khat ngi m khat i neih
nungsang i thu i khel themthum
loh ding (focus ding ) thupi hi.
Mittawte sang a mi hehpih huai
zawte in mi t hoi h napi a
muhkholhna a neilote hi. -- Henry
Ford. Na lampi zuih khat peuh
pen na lungsim khempeuh tawh
zui in. -- Confucius.
2. Hangsan hi: Muvanlai pen
hangsan ngiat hi. Bangzah takin
a samat sawm a galte pen lian ta
leh buailo a, nungkik ngei nawnlo
hi. Kimuang ngam hi. Galdo nailo
a lungkia pah cih khong pen ama
zia tawh a kilehbulh lian thu hi. Eite
in zong hansanna i kisam pha
mahmah hi. I hansan ding zaha i
hansan zawh loh manin hunpha
leh thupha tampi i tanlawh zo a, i
tanlawh thei lai hi. Tua manin
hangsan ni. Hansanna i cih
ciangin lauh neih lohna hilo a, lau
pipi mah a sep ngamna hi zaw hi.
Mark Twain.
3. A sang lamah lengto hi:
Muvanlai pen mun sangah len
toh nuam a sate(high flyers) hi.
Vasa dangte len zawh lohna tanah
5
Laitai July 2014
lengzo hi, feet 10,000 tan khawng
ah maw. Dr. Myles Munroe in,.
Feet 10,000 tanah pen vasa
dang na mu kei ding hi. Na muh
leh zong muvanlai mah na hi ding
hi na ci hi. Amah in tangtat lelin
lengto vingveng hi. Lei khawng a
phiatphiat lel akpi, feet 10 zong a
leng theilote tawh hun tam zatlo
hi. Mihing zong i lawm kikholhpihte
in hong sai mahmah ahih manin
lawm deih teelhuai hi. Nang sanga
pi lzawte leh siamzawte tawh
kikhawl in. Kha thu ah zong nang
sang a picingzawte tawh kikhawl
in. Tua hileh nang zong amaute
lenna tanah na leng thei ding hi.
Na mailam hun ding na laibu
simte leh na lawm kikholhpihte ah
tampi tak kinga hi. - Unknown.
4. Haksatna tungah leng hi:
Huihpi hong nungin guahpi
hong zuk ciangin vasa dangte a
buk nading uh zongin buai laihlaih
thei mahmah uh hi. Muvanlai ahih
leh tua cilo hi. Huihpi guahpi hong
nung ding cih a theih phetin,
panmun hoih takin na la pah a, a
khate na zapin tua huih tha mah
tawh huihpi guahpite khenah
lengto ziau hi . Eite zong i
haksatna kizo sak loin haksatna
a zo theite i hi hi. Haksatna nuaiah
hi loin haksatna tungah a leng
dingte i hi hi. Hi thei in teh na ci
a, hi thei ken teh na ci zongin man
tuaktuak hi teh! Henry Ford.
5. Sa khing ne ngeilo hi:
Muvanlai pen ama an ding
amah leh amah a kizon tangtang
nam hi. A baihsa in a om, mi
thahsa leh mi nek valte ne ngeilo,
duhlo hi. A nek ding tawh kisai in
deihteel ngiat hi. Vasa dangte
sangin a thahat zawkna zong hih
hang hipah hi. Eite zong thu
ginalo leh bangmah a kimanglo
ding thu khawng tawh i kivak vak
leh bangmah tan i tung kei ding
hi. Laibu hoihte simin, seminar
khawngah hawh zel ding hi. I kha
i pumpi leh i lungsim ngaihsutna
pen a thahat theih nadingin an
hoih an pha an limci tawh i vak
theih den ding thupi hi.
6 A Note pantah hi: Kan
telten a gen uh ciang, muvanlai
zahin a note a khual leh a pantah
vasa dang omlo ding ci uh hi. A
kipattah dan uh bel ahih leh nopci
khol kei. A nu in a no pen leng
theita in teh a cih ciangin, a
nungzang ah pua a, sangpi ah
lenpih toin, tua panin khahkhia
ziau hi. A khahkhiat tak ciangin a
no zong lentheih sawmin kipek
keei a, a tha neih zah tawh a kha
zap hi. A len theih nai kei leh lei a
kiat madeuh in anu in va man kik
zel a, a len theih matan tua bangin
a pattah hi. I pil i siamnate sitloin
mite a pattah i hih theih ding zong
hong thupi leuleu hi. Hibang mite
pen mi hampha pente leh mi
6
Laitai July 2014
nuamsa pente hi. Thumu masa
Chinesete thupil khatin, Kumkhat
ading geelna na neih leh khaici
vawh in. Kumsawm geelna na neih
leh singkung suan in. Kum za
geelna na neih leh khangthakte
pantah in.
7. Tha lakik zel hi: Muvanlai
pen i gensa bangin thahat a, zong
hangsan hi. A duhduh ne in ta hi.
A tomin gen leng, nuntak nuam in
nungta hi. Himah leh, kum 30
khawng hong cin tak ciangin tuate
hong kikhel hi.A khangno lai zahin
hong hatzo nawnlo hi. A cinte hiam
nawnloin, a mukte hong mawl
pianta a, a mitte zong hong mang
kuan ta hi. A nuntakna masa tawh
hong kilehbulh pianta a, nuntakna
hong hamsa ta hi. Tua tak ciangin
amah leh amah kihehpih in, sih
ding bek ngakin nungta lel dinga
kilawm, ahi zongin tua cilo. Vasa
dangte bel tuaci kha mah un teh,
muvanlai ahih leh a zia tuam hi.
A tha neih zah tawh mual
tungah lengto vingveng a, mun
lemtang khatah nisuahna lam nga
in tu ngiungeu phot hi . Tua
ciangin kithaksuahna hong kipan
hi. A kha luite khat khit khat hong
bot khia in, a cinte leh a mukte
hong tatkhia hi. Dai dide in tu a,
amah leh amah kithaksuah hi. A
sawtlo, kha li bang hong kivei tak
ciangin a multe hong pokik in a
ngei hong bang kik thei pah a,
thathak tawh hong lenkhia kik thei
ta hi, huihlak kumpi bangin! Tua
tak ciangin bel a nuntak nuamsa
kikin kum 30 bang zangkik thei hi.
Eite zong mihing mah i hih
manin i thanem hun, i zawngkhal
hun om thei mah hi. Thahat zo
kinken, lawpzo kinken cih bang
om theihlo a, keu hun bah hun
pen a om thei zel mah hi. Tua hun
ciangin i khui cingta, i hun beita ci
mawk loin hih muvanlai bangin tha
i lak kik theih zel ding thupi hi.
Topa kammal tawh i thu khup
nuam hang. Khangnote nangawn
gimin tawl ding uh a, khanglaite
zong a tha uh bei ding hi.
Ahizongin Topa a muang mite
pen a tha uh dimkik di ng a,
muvanlai bangin kha tawh lengto
in, amaute tai napi in tawllo ding
uh a, lampai napi un gimlo ding
uh hi. - Amen. (Isaiah 40:30-31).
Kikhel thei keng cih kammal pen
thahat lo leh kidek thei lote kammal
hi. (Timothy)
Heh suak laia lungsim leh kampau
kidek zo a, kilemna a bawl theite, mi
tunga tuang ciamtehna hi.
(Cicero)
Dahna khitui pen kizopna khauhual
to pen khat hi a, dahna kibanga kap
khawm theite sisan kizoppihte sangin
ki-it zaw uh hi (Rev. Lalsawma)
7
Laitai July 2014
TEDIM LAI SIANGTHO v/s PAITE LAI SIANGTHO
P.L Mang Naulak
Vengthar, Champhai
Zomi nam sungah biakna lam panin Lui lianpi nihin kiluang a,
Tedim Lai Siangtho leh Tedim Labu zang pawl luipi khatin luang zai
zai a, Irrawadi luipi lam zuanin luang hi. Pawlkhat Paite Lai Siangtho
leh Paite Labu zangin, a lui lianin a luikam zong lian mahmah a,
Ganga Luipi lam zuanin luang hi .Hih luipi nihte luita bang zah hiamta
kigawm khawm hi a, amau luanna
lam ciatah luangin tuibang
gawmding simthu leel lo uh hi. Hih
luipi naakte ahih leh Zomi Chris-
tian Literature Society (ZCLS),
Kalemyo leh Paite Literature So-
ciety (PLS) Lamka ahi hi. Hih luipi
nihten haksatna bangzah hiam
thuakin, khatvei leh luipi dangin
nawkgop hi. Guahpi leh huihpi
hanga buaina tampi lak pan kum
100 val bang luangin tuibang
gawm ding lungin gel zel mah leh
kigawm taktak thei nailo uh hi.
Hih gunpi nihte pen Zomite
tenna gam, Zogam sungah
luangin a gammite a dingin nek
leh tak zonna gunpi ahih hang,
haksatna leh mite simmawhna,
minam khenzaktu leh unau pata
sambang khentu hong suak mawk
hi. Hih gunpi nihte hangin Zomiten
haksatna a thuakte lakpan hih a
nuai a teng en pak ni .
1. Laimal(Alphabet) kibang lo:
Zomi Christian Literature So-
ciety ( ZCLS) in luita neu bang
zah hiam tawh A,B,C ( Roman Al-
phabet) laimal zangin luang a ,
Paite Literature Society (PLS)
gunpi zong tuamah bangin luita
bangzah hiam tawh A, Aw, B ,CH
zangin luang hi. Namkhat, ci khat
sa khat hi napi hangin, laimal khat
i zatkhop theih loh pen leitungah
minam kamsia leh mi hehpihhuai
pen dinmunah hong luang lut sak
mawk hi.
2. Aw suah kibanglo:
Laimal a kibatloh manin i aw
suah, i pau leh i haam kibanglo a,
i pau leh haam a kibatloh ciang i
lungsim hong kil amdang a, i
lungsim hong kilamdan ciang, ko
pau ko haam cih hong piangkhia
hi. Tua in beh leh phung hong
liansak mawk hi. Kipumkhat a
khau khat len a tuibang kigawm
ding sangin sambang hong khen
hi zaw mawk hi.
3. Unau Sanggam mel kitheilo:
Zomite minam khat dingin i
biak Pasianin hong bawl hi napi
hangin, singdangin khenloin ei
leh ei gibang kikhente i hi mawk
hi. I laimal kibatlohna hangin i
8
Laitai July 2014
mipih i sapih i laigui zoppihte
nangawn gamdang mi leh sa ci-
in, Zomite tenna khuasung panin
i laigui zoppihte ut lo pipi in mat
leh henkol bulhin thong inn sung
kidenna mawk hi.
4. Pawl tuam lungsim hong
guan: I laimal kibat loh hangin ko
pau leh ko haam kici tuam mawk
hi. Tuamah bangin pawl tuam
tuam hong piang khia in A,B,C
zang lamte leh A , Aw, B zang
lamte i deihdan hong tuam pah
mawk hi, minam khat hi napi
hangin. Etsakna dingin Mizoram
bangah pawl (Organi sation)
Zomite sungah Paite Tribe Coun-
cil, Zomi Innkuan, Zomi Cultural
Society, Siamsin Pawlpi, Zomi
Sangnaupang Pawl ci-in a tuam
tuamin i kikhenzak mawk hi.
Hi hte bang hang a hong
piang khia hi mawk hiam? A bulpi
pen i laimal leh i aw suah kibatloh
hang hilo ding maw ? A.B.C laimal
zang lamte in KHUADO hiam khat
amau inntekna tawh bawl leh A,
AW, B lamte in i thupisim kei a,
tuamah bangin A, AW, B zang
lamte in ZOMI NAM NI bang amau
inntekna tawh bawl leh A, B, C
zang lamte in i thupi ngaihsut sak
loin, midang leh namdang bangin
i ki- en mawkta uh hi.
5. Biakna lamah:
Zomite bulpi leh tenna ahi
Tedim gamah American mi mis-
sionary Dr. J.H Cope in kum 1915
in Matthai Lai Siangtho sung A,
B, C laimal zangin hong tei sakin
kum 1982 ciangin Lai Siangtho
buppi kitei zoin, Nipi ni 17 Octo-
ber, 1982 in Tedim Lai Siangtho
tei zawhsiangna pawi Tedim TBA
tualah mipi 7000 in pawi na bawl
uh hi.
Kum 1940 in Paite laimal A,
Aw, B, CH tawh Rev. Neng Za
Chin in Johan Lai Siangtho bu tei
khia a, kum 1950 in Paite pau
tawh Thuciam Thak leh Late Bu
na khenkia hi. Zomi mi pil masate
leh pawlpi makai masaten laimal
kibang zangin Lai Siangtho na
khen hi leh, Zomiten Laimal khat
leh Pau khat kizang khinta ding
hi. Tu in A, B, C zang lamten Zomi
Baptist Church kici in tuamah
bangin A, Aw, B, CH zang lamte
in Evengilical Baptist Convention
kici hi. Tuiphum (Baptist) tuak hi
napi hangin, tuibang kigawm thei
nailo ding i hiam?
I unau Mizoten Baptist, Pres-
byterian, UPC, Salvation Army leh
pawl tuamtuam, Mizo a kici peuh
mahin Lai Siangtho khat leh Labu
khat bek zang khawmin, a nam uh
leh a hihna (identity) ah kip mah
mah mawk uh hi. Tua mah bangin
Burma Mizo leh India Mizote, ei
Zomite bangloin Laimal khat leh
pau leh haam dan kibang uh hi.
Eite abang ci tuam i hiam? I pilna
9
Laitai July 2014
leh i siamna ten tuibang hong
gawm loin hong khenkhen hi zaw
mawk hi. Zomite Lai Siangtho lam
ah mi pil mi siam degree ngah i
om ciang Biakna Pawl / Saptuam
thak i phot zel pen tawp san hun
ta hi. Zomiten i theih ding khat,
Biakna khatah i om ciang i lungsim
leh i deihna thu khatin hong
luangin, biakna tuamah i om ciang
i lungsim zong hong kilamdang
sak hi cih thu hi.
Lai gelhpa Tup leh ngim:
1). Zomi kici napi hangin, i laimal
kibanglo pen beisakin laimal khat
(common alphabet) leh pau khat
( common language ) zat ding.
2) Tedim Lai Siangtho / Labu,
Paite Lai Siangtho / Labu beisakin
Zomiten Lai Siangtho, Labu laimal
leh aw suah kibang khat zat ding.
3). Thu leh La (Literature)
phungpi Zomi Christian Literature
Society (ZCLS) leh Paite Litera-
ture Society (PLS) beisakin Zomi
Literature Society khat neih ding.
4). Zomiten midangte theihkhop
dingin Biakna lian khat neih ding.
Etsakna dingin India lamah biakna
lianpen EBC leh Myanmar lamah
ZBCM / AG biakna khat hi leng
pawlpi mi 2,00,000 pan 6,00,00
pha ding hi.
5). Zomite tuibang gawmna
dingin suangthu thum Lai khat,
pau khat, biakna khat kisam hi.
Thu khupna:
Zomiten lail khat, pau khat,
biakna phungpi lian khat i neih
theih hun ciangin Zogam paak
bang palh khia ding a, tu a i
haksatna ko biakna, ko beh leh
phung, ko pau i cihcih te huih mut
bangin hong mang ding hi. Tua
hun ciang i laigelh siamte, la
siamte in laibu/ video a bawl uh
ciang mi 30,000 khawng bek
lakah sa seh hawm a i hawmte
hong bei ding a, mi 5,00,000 bang
hong kituhta ding hi. Tu a i Biakinn
neu cikcik mimal inn sanga aneu
zawte tua hun ciang Biakinn lianpi
pi hong hi ta ding a , i biakna siate
khasum piak ding haksa i sak
mahmahte kumpi nasep sangin
khasum hoih zawhta ding hi.
Tua hun ciang Zomi party min
tawh MLA, MP bangzah hiam i
neita ding uh a, Zomi i zumpih
pihna hong beita ding a, gamdang
mi cihte om nawnlo ding hi. Tu a
siamlopi a English, Burmese, Hindi
i sim pen B.A MA tan dongin Zolai
in i sin theita ding hi. Hih hun ciang
Devel opment Couci l, Distri ct
Coucil, U.T cih khawng ngetnget
ngailo ding amau ei sangin hong
buai zawta ding hi. Hih bang hun
hong tun ciang Zomi a zumpih
tengin, Zomi in ka piang a,
Zomi bang ka nungta a, Zomi
bangin ka si ding, hong ci thei
ta ding uh hi.
10
Laitai July 2014
ACA PAN HOPIHNA
~ T. Sawm Lian
ZBC G/C in sangkah ding hong phalsak bangin sanginn tuamtuam
ka en a, tuate lak pan nih Asian Christian Academy (ACA) nuai ahi
Evangelical Theological College (ETS), Hosur ah M.Th. sin ding leh,
Eastern Theological College (ETC), Jorhat ah B.D sin theih nadingin
entrance leh interview ka piak leh, Pasian huhna tawh cing tuak ka
hih manin ACA, Hosur lamah pai ding ka khensat hi.
Serampore leh ATA : Serampore
College (University) pen Seram-
pore khua, Hoogly Dist. West
Bengal, India a om hi a, kum 1818
in The Serampore Trio ki ci
missionary thum Joshua Marsh-
man, William Carey leh William
Ward-te in a phuh ahi hi. Tulaitak
Senate of Serampore College in
a saan (affiliated) college India,
Nepal, Bangladesh leh Sri Lanka
gamah 50 val om hi. Tua sanginn
te ah diploma pan doctorate dong
kisin thei hi. Gensa bangin ETC,
Jorhat pen SSC in a saan sanginn
minthang, a kiphuh zawh kum 100
val ta ahi hi.
ATA (Asian Theological Asso-
ciation) pen kum 1970 a kiphuan,
Asia gam sunga Lai Siangtho
sanginnte kipawlkhopna khat hi.
Asia gam banah gam 27 ah
sangi nn 212 saan (aff ili ated/
accredited) nei a, phualpi zum
Manila, Philippines ah om hi. Tu a
ka sinna Eastern Theolo-gical
Seminary zong ATA in a saan
sanginn khat hi.
ETS, ACA : ETS pen sang ka
kahna ding mun hi a, Asi an
Christian Academy, kum 1976 a
kiphuan thak, nasepna hiang khat
leh a huang sunga om ahi hi. ETS
ah Master of Biblical Studies
(MBS) kum nih leh Master of
Theol ogy (M.Th) kum l i sin
theihna om hi. Tua banah ACA
huang sungah Agape Hospital
li anpi khat omin, biakinn,
auditorium, library (Wi-Fi free),
office, hostel leh family quarters
tampi om a, library building ding
lianpi khat a kilamsaan laitak ahi
hi. Football, Volleyball, Basketball
leh Badminton kimawlna kicing
takin om lai hi. ACA huang sungah
si ngkung leh thei kung tam
mahmah hi.
Asian Christian High School
(ACHS) tan 12 ciang sin theihna
zong om a, admission fee bek
zong Rs. 35,000+ ahih banah
tuition fee a tuamin om lai a,
naupang 2600 val om hi. ACA
huang sungah (kei adi ngi n)
11
Laitai July 2014
kamtuampau vive zang uh a, ka
theihsiam hun bang zong om hi!
Sin ding tam mawk ei. A sunga om
nasemte leh a tate un ko a pai
thakte ka maingal theih nading un
gamta a, a gamtat zia uh etteh
ding tampi om hi.
ACA pen Tamil Nadu state
sung, Bangalore leh Bagalur kikal
a om, kum 800 a valta, mi 3,26,
821 omna Hosur khua a om hi a,
lampi kiang ahih hangin mawtaw
leh bilap huai thawm gingte in a
buaisakloh mun nuam khat hi.
ACA tunna :June 1, 2014 panin
secular background tawh M.Th leh
MBS zom dingte kha khat sung
orientation class neih ding ahih
manin May 27, 2014 in Aizawl pan
paikhia dingin Air ticket ka la hi.
May 26, 2014 in ka Nu Cing
Go Niang in thu hong ngetsak khit
ciang, lawm le gual, it leh ngaihte
tawh gibang khenin Tg. Pianga of
Ngur sumo tawh Champhai pan
Aizawl ka zuan a, Pa Tualboihte
innah kinga-in, Tg. Samuel tawh
vaknopna pawlkhat-ah ka vak
man lai uh hi.
May 27, 2014 in Pa Zam Lian
Mang, Lecturer, Govt. Saitual
College in a car tawh Lengpui
Airport tan hong kha a, Pa Mang
lawmnu Nu Niang leh Tg. Samuel
in hong zui hi. 12:35pm ciang
Lengpui Airport pan lengkhia-in,
Guwahati leh Kolkata ah tawlkhat
ka khawl khit uh ciang, 9:15pm
kiimin Bangalore Airport ka tung
thei hi. Guah tam pian ahih manin
khua phelepin van ging zuazua hi
mah leh,ihmut a nop taktak ciang
van-ging zong kiza lo dan ai ve.
Airport terminal building pan
ka pusuak leh, kalate pakkual
tawiin kongkhak ah na kigual uh
a, Pakkual tawh hong muak ding
thei kei sing e, hong thei khial hi
nutehaw midang zong hi thei
ei cih ngaihsun kawmin ka
pusuak leh, ka upmawh bang
lianin kei hi loin, ka nunga hong
pai lai ding, amau ngaihsutna-ah
kei sanga thupizaw, om ahih lam
ka tel pah a, tuhun pen kei hun hi
lo hi, ciin ka sang siam lel hi!
Kristu Jayanti Col lege,
Bangalore a B.A kum nihna a sin
Tg. Thang Lam Tuang (Mama)
s/o Upa T. Thang, Champhai in
hong dawn a, Bangalore lam
zuanin, ka lam lak lawm SAIACS
a M.Th sinlai khat tawh ka pai pah
uh hi. Gate a tute computer hoih
loh manin mawtaw sungah naikal
lang dektak ka om uh a, mawtaw
hekte gate dutyte tawh tawlkhat a
kinial khit uh ciang computer tawh
kisai loin ka pai thei uh hi.
Tg. Mama kiangah giakin, a
zingsang ciang ACA lam zuan
dingin ka kizuikhia uh a, Rs. 250/
- tawh auto rickshaw ka zat khit
uh ciang City Market tungin, tua
12
Laitai July 2014
mun pan Hosur pai ding mawtaw
ka ngak uh hi. ACA a M.Th a sin
laitak Nu Nem Khan Cing, Tamu
leh Pa Khup Lian Mang, Lanva in,
Hosur bus station panin Rs. 150/
- kiim tawh auto rickshaw in kipai
thei ci uh ahih manin auto
rickshaw ka dot uh leh Rs. 400/-
ci mawk! A dang ka dawp uh leh a
tawpna-ah Rs. 160/- in paina ding
ka mu bilbel uh hi.
ACA tungin Nu Nemi ka hopih
a, aman hong pii in a quarters ah
an hong nesak a, tua khit ciang
office ah hong paipih a, vai nuam
tuam peuhmah hi. Secular pana
orientation kah ding Bandung,
Indonesia pan mi khat hong tung
lian a, tua tawh ka nih un quarters
khatah hong tungsak uh hi. A min
Da-Wood, kum 52 hi a, zi nei lo,
Hebrew leh Greek a sin nuam, M.A
zo sa hi. Zan khat ka giakkhop khit
uh ciang mun dangah hong suan
a, tua laiah kei bek zan khat
giakin, a zing ciang a tha lian
mahmah, MBA zosa Jonley Sam,
Kerela mi ka room-ah hong koih
uh a, pata mah ka bang uh hi!
Nek le dawn leh : Nek le dawn
pen khaigah leh be san (dal) hi
pipen a, sa zong om thei zel hi.
Zing an 8:00am, sun an 1:30pm,
nitak an 7:30pm ciang ka ne uh
hi. A tangpi thu-in sun leh nitak an
pen nek theih a, zing an bel nek
theih hun om cih ding hi.
ACA huang sungah biakinn
om a, tua laiah kikhop theih hi.
Mun dangah kikhop ding kikhamlo
ahih manin sangnaupang pawl
khat leh sangsia pawlkhat mun
dangah kikhawm thei zel uh hi.
Jorhat ka pai laiin mi hau thei
uh ei maw, ka cih leh hi lam zong
tua bangmah na hi mawk. En
kisap lei nading in i neihsa i zuak
laiin, amau kisap melloh dongin a
kicing takin nei uh hi. Bang kisam
a, koi tak panin kilamdang i hiam?
cih khawng ka ngaihsun hi. Zomi
pawlkhatte in, Khristian hoih,
Pasian nasemte leh pawlpi pen a
zawng khilkhial dinga a tuat leh a
deih pawl bang om mai ding hi ei.
Mite bel tua bang hi het lo. A maan
lo a hauhna leh pilna-siamna neih
ding lam hi loin, Pasian tung pana
pilna-siamna leh hauhna a nei, a
zeek leh a piakhia ding Khristian /
pawlpite i hi hi. Mi sang a niamzaw
dinga Pasian hong bawl hi tuan
lo cih la pen i nuntakpih taktak
hun ding ngaklahhuai hi.
ACA huang sunga inn omte
House of Peace, House of
Fellowship, House of Harmony,
House of Wi sdom, House of
Worship, House of Joy cih bangin
a min phuak uh a, ko omna pen
House of Wisdom, room nambat
301 ahi hi.
Lungdamkohna : Laphuak
khatin, Lungdamna koh ding
13
Laitai July 2014
simloh leibat dang ken nei nawn
keng, a cih bangin, hih ciang ka
tun pen lungdamna ding vive hi.
Hong makaih a, lam hong lak leh
hong kithuahpih den Pasian tung
pan kipanin, vaihawm upate, siate
leh hong deihsakte tungah nakpi
takin ka lungdam hi. Test leh
interview pia a ka paia kipan sum
hong piate, an hong nekpihte,
laibu hong letsongte, thungetna
tawh hong phawkte leh, ACA ka
pai ding ci ang Vapar ZBC in
khakna hun nuam leh limci tak
hong zatpihna leh niangtui hong
tawi banah, lam an ding letsong
hong piakte hangin ka lungdam.
Genloh theihloh, Guwahati
leh Jorhat a test leh interview ka
pai lai a hong kithuahpih den Tg.
Thang Khan Lian @ Pate, B.A.,
LLB s/o Rev. Gin Lam Thang,
Shillong; Aizawl khawsung a hong
vakpih, Lengpui ciang hong kha
Tg. Samuel leh Pa Zam Lian
Mangte nupa, Lengpui pan ka
kithuahpih SAIACS a M.Th sin
Lalengzaua, Lunglei; Bangalore
pan hong muaka hong buaipih Tg.
Thang Lam Tuang leh ACA a
nuam taka zin hong do leh hong
buaipih Nu Nemi tungah genkhit
zawhloh lungdam ka ko hi.
Kei thuhkik ding lamen lo a,
Pasian na itna uh leh kei nong
deihsakna uh hanga na sup na
baina khempeuh uh Pasian in a
zah tampi in hong thukkik ta hen.
Thuhialna : Tukum M.Th sin thak
ding mi 24 leh MBS sin ding mi 9
hi ung a, Indonesia, Myanmar,
Nepal leh India gam state 12 pan
paikhawm ka hi uh hi. Orientation
class pen M.Th & MBS sin lo
dingte in zong kha khat sung bek
hong siim thei uh ahih manin 15
ka pha uh a, tuate pen Nepal,
Indonesia, Kerela, Tamil Nadu, leh
Mizoram pan ka hi uh hi. Tuate
lakah MBS sin suak ding 1 leh M.
Th. sin suak ding 5 ka hi uh a, a
dangte: kumpi nasem, LLB sinlai,
Engineering sinlai, Evangelist cih
khawng hi. A hanciamna uh thupi
ka sa hi. Pasian hang bekbek a
mi hi teng, gam tuamtuam pan
kimukhawm cih ka ngaihsut ciang
Pasian thupina ka phawk sem hi.
Mel l eh puam, dei hdan,
muhzia, ngaihsutzia, siamna,
theihna kibang lo pipi omkhawm
ding ka hih manun note thunget-
pihna ka kisampha hi. Nek le
dawn, pau le ham leh a dangte
ah haksatna nengneng om a, sin
ding tampi maban nei lai ka hih
manin, a kuapeuh in thungetna ah
nong mangngilhloh ding uh kong
thuum phapha hi. Hi ciang hong
tunpih Topa Pasian in i thungetna
guaksuaksak lo hi. Hong tam lua
kha zel in ciai, hun khat lai a
laikhak danin Gennop tampi
tawh hunsak phot ni.
14
Laitai July 2014
Upna leh Gamtatna
Upna leh Gamtatna pen thutuampi hi mah leh kizopna nei uh a, a
nih a kigawm bekin hotkhiatna a ngah thei i kisa kha zel hi. I Lai Siangtho
in hong hilh dan pan en dih ni.
Upna pen Pasian lama mihoih
i hihna leh ta za i ngahna hi a,
Ei ten i upna tawh a khawn-
khongin hotkhi atna i ngah a,
mihing in sep kul lo hi (Efesa 2 :8-
9). Rom 4:5 in kician takin hong
hilh hi. Na zong sem lo, Pasian
zong ngaihsak lo napi siam hong
tangsakpa Pasian a upna hangin
amah si am kitangsak hi.
Banghang hiam cih leh dawng 7
na lamah Pasian in a mawhna
maisak in selcipsak hi. Mawhna a
maisak Jesu sisan hi a, Jesu upna
in Pa kiang ah mawhmaisak, a tate
kisuak hi (Gal 3:26). Gentehna in
nu leh pa ta hi ding in en bangmah
i cih ding kisam lo bang hi, tuaci
bangi n eite zong Pasian ta i
suahna ahi hi.
Gamtatna lamah James 2:17
Tua ahih ciangin gamtatna in a
zuilo upna guak pen a si ahi hi.
Hih thu pen Sawltak Paul thugen
tawh kilehbulh tuak mahmah hi.
Ahi zong Sawltak Paul in ahih leh
i hihna, Pasian laka siamtang i
hihna lam gen hi. Min Jesu a neih
phet leh vanlam pana kiciamtehna
Kha Siangtho nei pah a (Efe1:13-
14),.tua in gamtatna neisak teitei
zaw hi. Mihing in hih a sawm lam
hi loin, a sung om Kha in Van lam
thute deih ta ahih manin a hih ngei
loh Pasian deih bang hih utna
hong nei a, Kha mangthang
veinate hong nei in, Pasian ading
ahih theih chiang chiangah kipiak
hong ut ta hi. Mi pawlkhatin
sepna/gamtatna i cih ciangin Kha
thu mahmah ahih kei l eh
missionnary lam vai kisa a, tua
lam hi lo hi. Nisimin Kha thu ah
naungek piang tung banga
tawmtawm a khangto ding i hi hi,
naungek piang tung upa suak
pah kimu ngei lo a, a om leh zong
mibanglo cihna hi. Tuamah bangin
Kha thu a gamtatna ah damdam
a khangto ding te hi hang.
Tua ciangin upna a neite in a
ut a, a ut kei zongin gamtatna
amah ah om ta hi. A gen ngei loh
hotkhiatna a ngah thu a gen khiat
bek zong a upna gahsuah hong
hi zaw ta a, na lamdang lua lamet
ding zong hi lo hi. Upna pen
Pasian lam pan siamtang a i
omna, hong accept-na hi a,
gamtatna ahih leh mihing lam pan,
hih pen piangthak hi, thu um mi
hi cih i kisanna hi. Upna ka nei ci
napi a upna gahsuah muh ding a
om kei leh a kam bek tawh piang-
15
Laitai July 2014
thak a hih kei leh a upna diklo
cihna hi.
Upna pen Vantung i tunna
ding, Pasian ta i suahna hi in,
upna gahsuah gamtatna pen
mihing lama Pasian ta i hihna a
LUNGDAM KOHNA
Asawm Sukzo Bawmkhai B.Th
A masa penin ka sangkahna, kum 2011-14 sung tawntung
gualzawhna hong pia a, hong zawhpih Pasian tungah nakpi takin
kilahna hi a, Vangam a i thaman
ngah ding zong ahi hi.
Source : Thungaihnawm Huang
@facebook.com pan Tg. Nang
Gin Lian in a teikhiat ahi hi. Ed.
lungdam thu ka ko masa a,
mi nthanna l eh vangletnate
khempeuh zong nei tawntung ta
hen. Tuabek hi l oin hih ka
lungdam kohna pen lungdam
takpi hi ci a hong sansak dingin
kongthum hi, banghang hiam cih
leh, kihihsak mana gen hi lo
zawin, nakpi taka Pasian hoihna
ka muh mana gen ka hi zaw hi.
Tu kum 2014 ZBC thulu, Na
hoih sep cimtak kei ni cih pen
keima nuntakna tawh kituakin,
keimah in mite ka huhzawh nailoh
hangin, Pasian in thupha apiak
mite in, keima tunga a nasepna
ziate uh ka ngaihsut ciangin, i
thulu manpha mahmah hi cih
hong tel khesak in thupha naak
hih mahmah hi. Na hoih sep
cimtak kei ni cih pen Chiristiante
nuntakna tawh zong kituak in
nuntakpih dinga thu hoih mahmah
hi a, ahizongin nuntakpih ding
haksa mahmah thu hi. Tua ahih
laitakin a nuntakpih thei Zomite
lakah i om pen nakpi takin zong
angtangin ka phattuampih hi.
Na hoih semte pen mi te
ading a thupha ahihna uh keima
nuntakna ah ka tel hi. Huhna, i
cihte ahi a, panpihna i cih ahizong
in, lametna i neihte khempeuh i
innkuanpihte, sanggamte pan
hongpai ding bek na hi lo a, i
lamet khakloh lampanin zong
nakpi takin hongpai hi. Tuapen
keima nuntakna ah nakpi takin ka
mu a, ka theitel mahmah hi. Ka
sangkah cilin sum leh pai ah
nakpitakin haksatna ka tuak uh a,
Leitung ahih manin sanggam, nu
leh pa, lampan nakpi takin
lametna ka neia, ahizongin huhna
ka lametna pipen, kei lamet hong
bang zo lo ahih manin, nakpi takin
lungkia in ka om hi.
H
Haksatna pen gen ding cileng
kuama peuhin gen ding i nei ciat
16
Laitai July 2014
dinga, gen nuampen zong hi lo a,
ahih hangi n i tuah lai takin i
lungsim gimin, nakpi takin thuak
kisa ciat hi hang. Banghang hiam
cih leh, haksatna i cih a tuak kha
lo om lo hi hang. Tuamah bangin
kei zong haksatna ka tuahna
panin, Pasian in bangci danin
nasem a, na hoih sepna pen
bangzahin manpha ahi hiam cih
pen hih lai a sim mite tungah
gentel nuam hi hang. I haksak
taktak hun ciangin i khitui zong
hong luan hun om pet mah a, ahih
hangin tua natein nakpi takin thu
hong hilh a, Pasian in Na hoih sep
cimtak lo a, na hoih sem zo dingin
ama nungzui mite hong sinsak
nuam ahi cihpen tu in ka thei tel
pan hi. Na sum ahi a, na neih na
khat peuhpeuh tawh mite na huh
leh tuain mite tungah nakpi takin
na hoih sem a, tua bek hilo, na
huh mipa/minu zong lungdam
mahmah ding a, tua bek lo zong i
Pa Pasian zong lungdamin, hong
pahtak mahmah ding hi cih cian
takin ka nuntakna ah ka tel hi.
A mai zum huai thu ahih
hangin, Pasian tung leh Pawlpi,
mimal leh innkuante mun tuam
tuam a om, adiakin Australia lama
omte ahi a, USA lamte ahi zongin,
tuate khempeuh tungah ka
lungdam lua ahih manin, i Pasian
hoihna keima nuntakna ah atate
tungtawna, hongpiang thuphate
hangin ka lungdamna thu gen khe
nuam ka hi hi. I gensa mah bangin
Pawlpi mite ahi a, Pasian a zahtak
innkuan, mimaltein hong hehpih
in, ka sangkahna tungtaangah ka
ngah dinga kilawmlo ahi huhna
tampi tak hongpia in, ka saang a.
Tuate hangin Eastern Bible
College; Dimapur panin B.Th. zo
thei ka hih manin nakpi takin
Pasian leh hong huh mite tungah
ka lungdam mahmah hi.
Khat khit khat tungah lung-
damna gen ding cileng ka gen khe
kimzo ngei kei dinga, a neih a lam
val hi hetlo a hong pe khiate
tungah nakpi takin lungdam ka ko
kikkik nuam hi. Ka lungdamna thu
gen khe siam hi leng siam taka
gen ka ut mahmah a, ahih hangin
kei siamnain hong cinlo bek hi
loin, kei gen sanga a sangzaw leh
thupi zaw nohte ading a kong
thumsaknate Pasian kiang tung
ding a, damna thupha, hauhna
thupha ahi a, kei bek hong huh
zo hi lo a, mitam zaw sem a huh
zo zel dingin thupha tampi tak
tawh hong thuk kik ding hi.
Nuntakna in a neih khempeuhte laka a manpha penpen
minphatna, pumpi leisungah a kiphum nungin zong thupi takin
nungta den lai ding hi. (Schiller)
17
Laitai July 2014
DANIEL NIPIKAL SAWMSAGIH
(Dan. 9:24-27) Rev. Thang D.L. Pau Mung
Siantong Study Notes
I. Nipikal Sawmsagih kici bangtan sawt ding hiam?: Hebru
Bible in, Nipikal ci loin Sagih ci bek hi. Tua bangin Nipikal
Sawmsagih kici pen Sagih mun Sawmsagih (7x70=490) kici hi. Tua
ahih leh hih sagih mun sawmsagih ahi 490 pen kum hi ding maw, ni hi
zaw ding? A sung thu (context) i et ciangin hun pen a kumin kisim zaw
hi (Dan. 9:1-2). Tua banah Daniel
10:2-3 sungah nipikal thum genna
dingin, Ni sagih mun thum na ci
ahih manin Ni a kici hamtanglo
Sagih mun Sawmsagih cih bek
pen a kum a tuat dingin kingaihsun
hi. Tua bangin nipikal khat ciangin
ni sagih kal khat hiloin kum sagih
kal khat genna hizaw cihna hi. Tua
ahih manin Nipikal 70 kici pen kum
sagih kal 70 cihna hi a, tua pen
kum 490 sawt ding cihna ahi hi.
Judah mite leh Jerusalem khuapi
in mawhna leh Gentail mite ukna
nuaiah gimna kum 490 sung
thuak lai ding uh a, tua khit
ciangin kihonkhia pan ding cihna
ahi hi.
II. Nipikal Sawmsagih koi pan
sim kipan ding?: Liberal critics-
te in hi h nipikal 70 kici pen
Jeremiah in a gen kum 70 saltan
ding thu hilhcianna hi dingin tuat
uh hi. Saltan hun pen kum 70
hiloin 70 mun sagih ahi kum 490
hizaw ding hi ci uh hi. Tua bangin
nipikal 70 pen Babi lon gama
saltan kipat hun 605 BC panin sim
kipan uh a, Makabis-te hun 165
BC dong hisak uh hi.
Ahi zongin hih thu dik theilo
hi. Bang hang hiam cih leh saltan
kipat hun a kipan Makabis-te hun
kikal kum 490 a cinna dingin kum
50 kiim in sam hi. Tua banah
Makabis-te hun in nipikal 70 cin
cianga thupiang dinga kigente
tangtung lo hi (tg. 24 enkik in). Hih
hun sehna pen Jeremiah in a gen
kum 70 saltanna hun a bei kuan
ciangin a kipia pan hi a, mailam
hun aa dinga geelna thak hizaw
hi. Saltan kipat hun pana sim kipat
ding zong hilo hi. Daniel 9:25
sungah a kipat hun ding kigen a,
tua pen Jerusalem lamkikna
ding thupiak khiat hun a kipan
cih ahi hi. Bang cik kumin tua
thupiakna kipiakhia ahi hiam cih i
kan ding kisam hi.
1. Sairas thupiakna: Judah mite
Babilon gamah kum 70 dektak sal
a tan khit uh ciangin Persia kumpi
Sairas in Babilon kumpi zo a,
amah in October 29, 539 BC
kumin Judah mite Jerusalem-ah
18
Laitai July 2014
ci ahkiki n Pasi an biakinnpi a
lamkikna dingun phalna pia hi (2
Khg. 36:22-23; Ezr. 1:1-4; 6:3-5).
Ahi zongin hih laia phalna kipia
pen Jerusalem khuapi lamkikna
ding phalna hiloin biakinnpi lam
ding phalna hi bek hi. Tua banah
539 BC panin kum 490 i sim toh
ciangin 49 BC kitung a, kum 483
(nipikal 69) khit cianga kithat ding
Sathau Kinilhpa (Messiah) suak
nai deklo hi. Tua ahih manin hih
Sairas thupiakna pen Nipikal 70
sim kipatna hi theilo ding hi.
2. Darias thupiakna: Sairas
thupiakna tawh kizui-in Judah mite
in bi aki nnpi lamki k uh a, ahi
zongin zo manloin kum sawm kiim
dinkhawl uh hi. Darias hun ciangin
zomkik uh a, ahi zongin tua hun
laitaka Judah gam a uk (gover-
nor) Tattenai in kumpipa Darias
kiangah a kiphal mah ahi hiam cih
dong a, tua leh Darias in Sairas
thupiak omsa bangin biakinnpi
lam nasep a zop theihna dingun
phalna 519 BC kumin piakik hi
(Ezr. 5:3-17; 6:1-12). Hih pen
thupiakna thak ahih loh banah
biakinn lam phalna thu bek ahih
manin Nipikal 70 sim kipatna hi
theilo ding hi.
3. Artakzaksis in Ezra tungah a
piakna: A thum veina dingin
kumpi Artakzaksis in Ezra tungah
457 BC in Judah mite Jerusalem-
ah ciahkik a, biakinnpi leh biakna
ngeinate puahkik dingin phalna
pia hi (Ezr. 7:11-26). Hih tawh a
kituat ciangin Sathau Kinilhpa
hong pai hun ding a kici nipikal
69 na pen AD 25 tawh kituak a,
tua pen Jesu Khris nasep kipat
hun tawh kinaih ahi h manin
pawlkhatte in Daniel kamsanna a
tangtunna hi dingin ngaihsun uh
hi. Ahi zongin hih pen Israel mite
kamsan kumsimna (prophetic
year ni 360 kum khat) tawh a
kituat hi loin, Rom mite kumsimna
(kum khat ni 365) tawh a kituat hi
zaw a, Babilon gama Judah mi
kamsanna tawh a kisaikhak ding
uphuailo hi. Tua banah hih lai a
kipia phalna pen a masa a te mah
bangin biakinnpi tawh kisai hi zaw
ahih manin dikzo nailo hi.
4. Artakzaksis in Nehemiah
tungah a piakna: Jerusalem
khuapi lamkikna ding thupiak a
piapa pen Artakzaksis hi a, amah
in March 6, 444 BC in phalna
Nehemiah tungah na pia hi (Neh.
2:1-8). Hih pen nipikal 70 (kum
490) sim kipatna ding ahi hi.
Kamsan kumsimna-ah kum 483
(nipikal 69) ciangin ni 173, 880 om
hi. Tua pen tu lai kum simna tawh
i tuat ciangin March 30, AD 33
tawh ki tuak hi. Nipikal 69
(7+62=69) pen Sathau Kinilhpa
hong pai ding hun (Dan. 9:25) cih
ahih mah bangin Messiah Kumpi
gualzawhna tawh Jerusal em
khuapi-ah March 30, AD 33 kumin
lano tung tuangin hong pai takpi
19
Laitai July 2014
hi . Tua khi t ciangi n Sathau
Kinilhpa kithat ding a cih mah
bangin tua khit ni li ahi April 3 (Fri-
day), AD 33 in singlamteh tungah
Jesu Khris thumanlopi-in kithat
takpi hi.
Bible kumsimna: Kum khatin ni
360 Kha khat ni 30, kum khat kha
12 (30x12 = 360) Pian. 7:11 cf.
8:3-4; Mang. 11:2-3; 12:6, 14;
13:5. (7x7)+(62x7)Kum 483Kum
483x ni 360 Ni 173, 880
Tuhun kumsimna: Kum khatin ni
365 om. 444 BC pan AD 33 kikal
kum 476 hi.(1 BC leh AD 1 kikalah
kum 0 omlo hi).Kum 476x ni 365Ni
173, 740 (Ni 173, 880 a cin na
ding ni 140 in sam hi).Kum 476
sungin Besiang Kum (leap year)
119 vei om man hi. Ahi zongin cen-
tenary kum ciangin leap year om
lo a, a kum zalina ciang bekin om
ahih manin ni 116 bek kisim thei
hi.*Artakzaksis in thu a piak March
6 leh Jesu Jerusalem lut March 30
kikal ah ni 24 kisim thei ding hi.Ni
116+ni 24= ni 140Ni 173, 740 + ni
140Ni 173, 880 ahi hi.*Tua ahih
manin Bible kumsimna a kum 483
kici pen tu lai-a kizang kumsimna
ah kum 476 tawh kituak a, ni 173,
8
80 om tuak hi. Tua bangin 444
BC pani n kum 476 i si m toh
ciangin AD 33 kitung hi (444
BC+AD 33=477 hi a, 1 BC leh AD
1 kikal ah kum 0 om lo ahih manin
khat kidok kik a, 476 suak hi).*Tua
bangin Topa Jesu gualzawhna
tawh Jerusalem a lut pen AD 33
hi cih kituat thei hi. Tua nipikal
sung mah in kithat ahih manin Jesu
sih ni zong April 3, AD 33 cihna
ahi hi.
C. Nipikal sawmsagih cik
ciangin kicing ding hiam?: A
tunga kigensa bangin nipikal 70
pen 444 BC pan in sim kipan a,
AD 33 kumin nipikal 69 kicing ta
hi. Tuin a nipikal 70-na ahi nipikal
khat (kum sagih) bek om lai hi. Hih
pen AD 33 pan a sim kum sagihna
AD 40 hipah lel leh kilawm napi
na hilo mawk hi. Jerusalem leh Is-
rael mite aa dingin Pasian in
nipikal 70 hun a sehsaksa pen tu
tadihin dinkhawl phot hi. Nipikal 69
na-ah Israel mite i n Sathau
Kinilhpa nolh uh ahih manin Israel
mite program dinkhawl a, Gentail
mite tungah hehpihna hun hong
kipia pak hi. Tua pen pawlpi hun
ki ci hi. Ahi zongin rapture ni
ciangin Pasian in a pawlpi leitung
panin hong lakhia ding a, tua khit
ciangin Israel mite hun kum sagih
(A nipikal 70-na) hong kizomkik
ding hi. Tua hun ciangin Israel
mite in Gentail kumpi khut sungah
a kitehpih theilo gimna lianpi thuak
ding uh hi. Tua kum sagih gimna
hun a bei ciangin nipikal 70 hun
sehna kicing ding a, Jerusalem
leh Israel mi te kihonkhi ain a
mawhna uh kimaisak ding a, a
tawntung thumanna hun hong
tung ding hi. Tua hun ciangin
20
Laitai July 2014
Messiah ukna (kum 1000 man)
hun hong tung ding hi.
NIPIKAL 70 HUNSEHNA (KUM
490): Nehemiah hun pan Jesu
Khris sih kum dong (444 BC - AD
33) (PAWLPI HUN)Israel mite hun
dinkhawl Kum 7 Gimna Rapture
leh Khris hong paikik kikal a thu
piang ding Israel mite hun nipikal
69 (kum 483) cing khin zo Israel
mite hun nipikal khat bek (kum 7)
om lai.
VAPAR KHUA SIANSUAHNA THUKHUN
April 30, 2014 Rev. Suan Khan Thang
Kum 2014, April kha, ni 30 ni-in Mizoram a Vapar khua ah a teengte
in Vapar Khua Siansuahna kinei a, hih thukhunte vanpi leipi a piangsak
a nungta Pasian maiah lungkim takin ka pulak uh hi.
1. A.D.1918 in Hnahlan khua
hausa Pu Saithuama Sailo deih-
sakna leh phalna tawh Pu Khan
Gin leh Pu Hong Cin in a saat uh
Vapar khua pen, Pasian in eite
tualbual nadingin hong piak hi cih
saangin tuni dawng a nuntakna
hu hong kawm i biak Pasian tung
leh Vapar gam hong piapa tungah
Lungdamna ka ko uh hi(Rom
11:36;Late56:13;Kah.3:22).
2. A beisa hunin Dawi biakna
tawh a kizom aisanna, kibumna,
zawl-ai tawh kizolna, khamtheih
guihtheih atuamtuamte zuakin
zatna hangin a mulkimhuai kithah-
na, thusia lasia hanga zumkong
mangkong kitutna, koltan khau-
bulh tuakna, leh numei pasal
thangtat-na hanga innkuan
kisiatna Vapar khua ah om ngei
a, poi kisa mahmah hi (Gen.4:8-
10;Deu.28:15-20; 2 Chro. 7:22).
3. A mawh a khialhnate kisik
kikheel a, Pasian maipha a zong
te, a mawhna uh Pasian in maisak
thei ahih manin, siatna a pianna
dinga Satan vanzat ahi khamtheih
guih-theih zu leh nganzate zuak
nawn loin, dawi leh aite zang nawn
loin, khat le khat mawhnate kimai
sak dingin ka thukimna uh Jeho-
vah Pasian tungah ka pulak uh hi
( Mat . 6114, 15; 2Chr o. 7: 14;
Kah.3:25; Lk. 15:21).
4. Vapar khua ah a teengte in
Pasian maipha ngah-in, salam leh
khalam ah thupha a ngah
nadingin a kibawl Vapar Khua
Siansuahna a langpan, a lehdo;
Vapar gam sungah dawi leh ai a
zang teitei, khamtheih zu leh
nganza a zuak teitei, khamtheih
hi hna hangin veng l e pam a
buaisakte, kul a sak bangin
Pasian in thukkik ta hen (Exo. 20
:5; Rom 12:19; Deu.29:19-21).
21
Laitai July 2014
5. Anungta Jehovah Pasian aw, ka
mawhna uh kisik kikheelin, ko le ko
ka mawhnate uh kimaisakin Nang-
mah hong beel ka hih manun Na Tapa
Jesu hangin kote mawhna zong hong
maisak inla, ka sepgimna gah uh
hong nesak in, hong daupaisak inla,
ka innkuan leh ka gante uh cidam-
sakin, ka gam leitang uh thupha hong
piain, ka suan le khakte uh tungah
na t hupha hong tungsak t a i n
(Deu.30:8,9; Exo.20:6Late 32:1,2;
Mat.18:19,20; Lk. 15:22).
Vapar khua Siansuahna ah
Vapar khua sunga Pawlpi tuamtuam
Zomi Bapti st Church, Uni ted
Penticostal Church, Presbyterian,
Seventh Day Adventist, Roman
Cathol ic l eh Yahweh Pawlpi in
lungkituak takin mabung khawm uh
a, Speaker dingin Rev. Suan Khan
Thang ZBC kizanga, Pasian in
lamdang takin nasema June 18,2014
dongin khamtheih hanga buaina om
nawn lo hi.
Tangtom TUU MANG LA
Kum 1842 pawlin, Scottish tangval zu hai mahmah khat om hi. A
nuntak kikhel sawmin Canada gamah pai himah leh kikhel zo tuan lo
hi. Kum 21 mi bek ahih hang zu dawn loin om thei nawn lo a, mi gilo
tuamtuam tawh kithuah hi.
Zingsang khat lamzikpi geiah
cimawh in a lum mu uh a, zu lim
dawn lua ahih manin thahatna khat
zong nei nawn lo hi. Thahatna nei
nawn lo bek hi loin a neihsa sum
leh pai teng zu dawn nangin zang
khin ahih manin neihsa bangmah
nei lo hi. Tua zawh a sawt loin si
a, Ontario State a Fergus khawpi
ah phum uh hi.
Scottland gama Fife khua a
om a innkuanpihte in a sih thu za
uh a, a lungsim uh na peuhmah
hi. Amau unau laka a tumpen Eliza-
beth Cecelia in thuak siam lo pha
diak hi. A sanggampa pen a hoih
leh hoih lo kikim hel hi a, tua bang
himah leh amau unau sung pana
tuuvom om sun(unau laka gilo
tuam genna) ahih manin itin
hehpih a, hun khat ciang piang-
thak a hotkhiatna ngah dingin
lamen ngiat hi. Hih banga a upna
in a tul ngei nawn lo ding la thak
khat phuaksak hi. Laidal l eh
laikung lain, a lungsim sunga la
thu omte gelh khia a, Tuu sawm
kua leh kua cih la phuak hi. A la
phuak bizu sungah hoih takin kalh
cip a, la dang zong hon khat phuak
hi. Elizabeth Cecelia zong kum
1869 in si a, a sih ciang a la
phuakte a koihna ah kikalhcip lai
hi.
22
Laitai July 2014
Kum 1874 in DL Moody leh Ira
D Sankey te Scotland gamah
Pasian thu genin pai uh a,
Glasgow khua ah Gospel Camp-
ing nei uh hi. Camping hun beita
ahih manin Edinburg lam zuanin
pai sawm uh a, pai a sawm ni in
Thukizakna bu ah, Tuu sawm
kua leh kuate lungmuang takin,
cih la kigelh hi. Ira D Sankey in a
sim ciang a lungsim lawng kha
peuhmah ahih manin tep khia in
hoih koih hi.
Edinburg khua ah kikhopna
nei uh a, a ni nihna sun nung
hunah DL Moody in, Tuucing
hoih cih thu bulphuh in hun zang
hi. Thu a gen khit ciang thu tomno
gen dingin Bonar sam hi. Bonar
in thu a gen khit ciang thubulphuh
tawh kituak la sa dingin Ira D
Sankey sam a, tua lasak pen hun
khakna ding zong hi pah hi.
Ira D Sankey zong van dakin
Pasian kiang pan huhna ngen a,
Thukizakna bu pana a tehkhiat la
pen la khia in organ tawh thuah
hi. Tuu sawm kua leh kuate
lungmuang takin cih la sa dingin
hong kipan hi. A dawng khatna
hoih takin sa khin thei a, a dangte
zong hoih takin sa khin thei hi. Hih
la in Scottish te lungsim sukha
peuhmah a, tua banah DL Moody
lungsim zong sukha hi. Kikhop
tawp ciang DL Moody in Ira D
Sankey kiangah, Tu ma in zong
hih la sa hi lecin hoih ding hi a, a
cih leh, Ken zong kikhop tawp dek
ciang ka theih pat hi cih thu tawh
Ira D Sankey in dawng hi.
THU TUAM TUAM
1. ZBC Office Assistant Sia T. Sawm Lian zong 27 May 2014 in M.Th
a sinna ding mun Asian Christian Academy, Hosur, Bangaluru cidam
in tung a, Orientation Course hoih takin zom thei cih thu kiza a,
kilungdampih hi. Thungetna ah phawk ni.
Upa Pau Lian Sang Champhai Vengthar in B.Th a sinna ding
mun Buntain Theological Seminary Kolkata cidam in tung cih thu kiza
ahih manin kilungdampih hi.Thungetna ah phawk ni.
2. Champhai ZBC Naupang Sunday School Hall zong June 9, 2014
in kiphelkhia a, a kilamthak laitak ahi hi. Hoih taka a kizawh theihna
dingin a sem a bawlte leh vaisaite thungetna ah phawk ni.
3. National Liberation Front of Tripura (NLFT) mi hi a theihte in
Bengali mi 2 man uh a, kitatkhiat nadingin nuai 10 demand uh hi. Hih
mi 2 te pen June ni 14 in Rajiv Nagar leh New Kawnpui kikal, Mizoram
23
Laitai July 2014
leh Bangladesh gamgi pana kilometre 5 khawngah mi 6 tuanna moto
dingsak uh a, Bengali 1 taiman in, a matte lak pan Nepali 1 leh Chakma
2 khah khia uh a, North Tripura district-a Dosda khua sumbawl 2 te
bel Bengladesh gam sungah lut pih in man suak cih thu kiza hi.
helpawlte in sumbawlna ding a hih banga mi a kidnap uh NGO
tuamtuam in a lungkim loh thu pulak hi..
4. June Kha bullam in World Bank Board of Executive Director Wash-
ington a tutkhopna ah Mizoram lampi bawl nadingin US Dollar 107
million India kumpi zangsak dingin thukim uh hi. Hih pen Mizoram State
Road II Project tungtawna piak hi ding hi. Hih Project pen Mizoram leh
North East sunga State tuamtuam te kipaituahna ding banah Myanmar,
Bhutan, Nepal leh Bangladesh kipaituah na lampi dingin bawl sawm
uh hi.
5. India kumpi thak in meileng tuanman class teng tengah 14.2% leh
van puakna ah 6.5 % in June ni 25 pan khang ding hi cih pulak hi.
Advance a ticket a na la sate zong ni 25 khita zin dingte in piak beh
ding uh hi. Hih thu pen deih lo a gensia tampi om ta uh a, Congress
Party leh Tamil Nadu leh Odisha CM J Jayalalitha leh Naveen Patniak
te bangin mizawng leh mipi dona (anti-poor, anti-people) hi ciliang uh
hi. Hih bang a apai leh tukum pai laiah Rs. 8,000 crore muh man
dingin kilam en hi.
6. June ni 22 in Germany a civil mite pahtawina sang leh thupi Ger-
man Humanist Union te malakna tawh Fritz Bauer Prize pen US FBI
nasem, America National Security Agency (NSA) thusim leitung i theih
dinga a gen khia Edward Snowden (31) pia uh hi. Hih thu a pulak khia
German Humanist Union Chairman in Edward Snowden in lungsim
hang- san takin US in dan lo a mi etsim- na (illegal serveillance) do a,
leitung buppi theiha a gen khiat ngam pen thupi in pahtawi tak a hi ci
hi.
7. China gam a Xinjiang biala police building June ni 21 in mi 13 in
bomb tawh luh uh a, Chinese Police te in kap lum khin uh hi. Hih
kiluhna ah Police lam 3 liam uh a, midang si leh liam om lo uh hi.
Tianshan Region Government Official Website in a gen danin hih
migilote in Car tawh Kargilik County, Xinjiang huamsunga Public Se-
curity building phusuak in lut uh a, a sungah bomb puaksak uh
ahihmanin Police ten zong kap pah uh hi.
24
Laitai July 2014
8. America gama pawlpi lian pen pawl ahi Southern Baptist Con-
vention in tulai leitung a pasalleh pasal, numeileh numei kitenna tawh
kisai ngaihsut khopna nei uh a,Pasian in mihing a bawllaiin numei
leh pasal bek bawl hi. Tua ahihmanin hih thu khengvala gamtate
Pawlpiin sang thei lo ding hi cih thupukna bawl uh hi.
9. Pune a om Liverpool International Football Academy, DSK Shivajians
ah kalkhat val selection a neih khit uh ciang in Manipur pan Zomi 5 in
Liverpool Academy a lut dingin cing uh hi, amau teng in Scholarship
zong ngah ding uh hi.
Liverpool Academy pen Ray Curtis leh Michael William Rice te coach
nuai ah kisinsak ding uh hi.
10. Mizogamah kum 1995 pan zu khamna dan, The Mizoram Liquor
Total Prohibition Act kizang pen Mizogam Kumpi in khek sawm a, The
Mizoram Liqour Prohibition and Control Bill 2014 pen July 8 cianga
Assembly Session ah passed theih dingin puak kisawm cih thu kiza hi.
11. Lia D.S. Muan Ching d/o Khai Mang (L), New Champhai in Thlarau
Bo Zawngtute tungtawn in Madhya Pradesh State ah Missionary sem
dingin tunai in pai cih thu kiza hi. Thungetpih ni.
12. ZBC Mission Board tung tawnin hih a nuaiate Missionary te huhna
kipiaa, amaute thungetna ah phawk ni.
(1) Nu Niang Khan Man, (Friends Missionary Prayer Band),
HimachalPradesh.
(2) Rev. Zam Za Kap (Indian Evangelical Mission)
Arunachal Pradesh).
(3) Bipul Doley (Baptist Church of Mizoram) Assam.
(4) Tedim Baptist Convention tungtawnin Paletwa Khuami
(Dai gam) ah missionary kisawlte.
(5) Zomi Baptist Convention of Myanmar tawh partnership in
missionary a kisawlte.
13. ZBC Project khat ahi Bethel Veng Child Development Center
vaisaina tawh June 28, 2014 10:00am in Save a Child cih thu bulphuh
in Upa Darthangvung Point pan kipanin Bethelkawn ciang dong Child
Protection Rally nei uh hi. Hih Rally ah Champhai District Child Protec-
tion Unit, Juvenile Justice Board leh Child Welfare Committee te in uap
uh hi. District Child Protection panin thugenna hun zang uh a, naupang
kepbit a kisapna thu nasa takin gen uh hi.
THEIHSAKNA
ZBC Lydia Project ah Facilitator post khat awng ahih
manin, a ngen nuamte in ngetna lai Executive Secretary kiangah
hunciam beima in khiat theih hi.
Nget theih hun July 20, 2014,
Personal Interview July 25,2014 (10;00am).
A mun ZBC office, Champhai.
Kha sum Rs. 11,000/-pm
Sep hun sung Lydia Project pen bang hun peuh
a tawp thei ahih manin sep hun
sung kitel takin kigen thei lo hi.
Hihna leh lai kisamte;
1. Kum 18-30 kikal, Numei hi ding hi.
2. Graduate (Any Stream).
3. Lai khet leh computer siam hi ding hi.
4. English siam hi ding hi.
5. Birth certificate nei hi ding hi.
6. A omna pawlpi Pastor recommend-na ding hi.
7. Kha sum cih loh facility dang kipia lo ding hi.
Executive Secretary ZBC
DAHPIHNA:
Nu Ting Ngul Khupson, kum 88 w/o Thang Khaw
Sawng (L) Champhai Kanan Veng in June 15,
2014 in gilsung natna hangin hong nusia hi. June
16, 2014 in Presbyterian Pastor Rev. Lalnunmawia
Pachuau in vuina hun zang hi. A nusiat a tu leh tate
Kha Siangthoin ompih ta hen.
F
r
o
m

:
L
A
I
T
A
I
Z
B
C

O
f
f
i
c
e
,
C
h
a
m
p
h
a
i

-

7
9
6

3
2
1
M
i
z
o
r
a
m
,


I
n
d
i
a
B
O
O
K

P
O
S
T
R
N
I
.

N
o
.

M
I
Z
.
M
U
L
/
2
0
0
9
/
2
9
4
9
9
P
o
s
t
a
l


N
o
.

M
Z
R

8
2
/
2
0
1
3

-
2
0
1
5
T
o
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-

You might also like