You are on page 1of 9

“PULPIT TUAITHARNA”

-Hminga Pachuau

(Lengzem Chanchinbu October,2020 a chhuah)

Mizote hi ‘Mizo-Kristian’ intih kher ngai lovin, kan Kristianna hi Mizo kan nihna-ah
hian a bet tlat a tih theih awm e. Kan ram hi ‘Kristian Ram’ a ni a, kan hawina
apiangah Biak In ropui tak tak hmuh tur a awm. Tlawmngaihna chawisangtu Mizo nih
hi a nuam a, hmanni lawka India rama ‘hlimna tehna’ (happiness ranking) ah phei
chuan pakhatna kan ni nghe nghe. Hei hi miten min hmuh dan leh pawn lama kan lan
dan a ni, a lawmawm hle mai.

*Mihlim Thawpik*

Chutih mek laiin, Mizoramah hian mahni intihlum kan tamzia kan hre ṭheuh awm e.
Hei hi kan hun tawn mek leh kan dinhmun dik tak (present-reality) a ni si. Pawn lama
kan lan dan leh chhungrila kan nihna hi a inmil lo deuh em ni ang tih, hei hian min
ngaihtuahtir ru ṭheuh awm e.

Mahni intihlum kan tam chuan, kan zingah rilru hah tak tak leh nun beidawng ngawih
ngawih kan tam hle tih a chiang reng mai. Depression natna tia an sawi kan hriat ṭhin
leh hei hian inkungkaihna a nei ang em le?

Mak deuh mai chu, Mizo zingah hian rilru hah (depression) natna hi a awm tak tak
ring lo, depression neite hi an ti der mai mai emaw ti tlat, ‘An intih changkan duh
vang’ ti zawnga la ngai tlat kan la tam hle a, a pawi khawp mai. He thuziak chhiar tute
zingah ngei pawh, hetiang ngaihdan nei tlatte leh depression natna hi ngaih thutak
nachang hre lem lo kan lo la awm ve palh hlauh takin hei hi kan tarlang ang e.

Ministry of Home Affairs, Central Sawrkar hnuaia National Crime Records Bureau te
chuan kum tin hian India ram State hrang hrang aṭangin record an la khawm ṭhin a.
Chuta ṭang chuan, Accidental Deaths and Suicides of India tih an buatsaih ṭhin a.
Chutah chuan, 2012 kum khan, Mizoram hi India ram puma mahni intihlum punna
(suicide-increase rate) sang ber kan ni. Tin, Aizawla Kulikawn Hospitalah, kum 2008-
2014 inkar ringawtah, kum tin mi 500 – 600 vel depression natna vei an hmu
(diagnosed) a ni.

Chuti a nih chuan, a nawlpui zingah hian doctor rawn phak lo leh damdawiin pan ve
lem lo, mahni intihlum ve kher lo, mahse rilru hah em em leh nun beidawng ngawih
ngawih engzat tak awm ang maw, in ngaihtuah ve ngai em? Awih loh kual vel chu
sawi loh, ngaihdan dang neih pawh a hun tawh lo! Mizoten rilru hriselna (mental
health) ṭha kan neih theih nan beihpui thlâka, kan inven a ṭul ta takzet tihna a ni.

Kan doctor te, mithiamte, leh mi ṭhahnemngaiten theihtawp an chhuah mek a,


Kohhran pawhin Counselling center-te hawngin counsellors ṭha tak takte kan nei a, a
lawmawm hle.

*Pulpit Power*

Rilru lam natna hri leng kan do mek lai hian, Mizoram bik hi han thlir ta ila. A ram leh
hnam puma ‘Kristian Ram’ inchhál ngam khawpa Kristian kan nihna hi, kan do
hnehna hmanraw remchang takah kan hmang thei ang. Mizo Kristian kan nihna hi he
hrileng kan dona ralthuam ṭha ber a ni tih hriat chhuah leh chhawr ṭangkai thiam hi a
pawimawhin a hun hle mai. Kohhran huang chhunga, sum leh tha sen belh ngai hauh
lova, he hrileng do tura, kohhran pawl tinin kan hman mek leh kan hman thiam sa
langsar tak chu kan kohhran pulpit ṭheuh hi a ni.

Khawvel Kristiante zinga inkhawm tam leh, pulpit sermon uar hnam chu Mizote hi
kan ni. Chuvangin, Mizo kohhran din tirh aṭanga he kum za chuang chhung hian,
pulpit sermon hi a nawlpuiin rilru, taksa leh thlarau lam ‘chaw’ kan dawnna a la ni
reng.
Mipuite hian, ngaihthlak chak leh ngaihnawm tih zawng te, tui zawng leh ‘rau’ tih
zawngte nei ve bawk ṭhin mah ila, kan pulpit erawh hi chuan, chungte ai chuan,
mipuiin harsatna kan hmachhawn mila kan chaw mamawh min pek a ṭul ta takzet a
ni. Chaw rau rauvah tui kan tih zawng aiin tunlai hun khirh taka min tihriseltu tur
chaw hmanga min chawm a ngai ta.

Pulpita thu sawitu tur chuan, sawi nuam tih zawng te din chhuahpui ngawt lovin, tun
huna mipui mamawh hre chiang hmasa sela, mipui mamawh pe thei tura ṭawngṭai
chunga a inbuatsaih a ṭul lehzual ta tihna a ni.

*Mamawh mil Sermon*

Kan Zosap J.H. Lorrain-a khan a diary a a tarlan dan chuan, Mizo ṭawnga sermon an
sawi hmasak ber chu September 16, 1895 khan a ni a. ‘Chhandamna’ tih thupui
hmangin thu an sawi a. Chutah chuan Isua hi Lal leh Chhandamtu a nihzia leh, sual
laka tizalentu a nihna te uar takin a sawi a.

Amaherawhchu, motor la hmu ngai lote hnena motor ṭangkaizia hrilh ang maiin, kan
pi leh puten ‘sual’ awmzia an la hriat tlat loh avangin an tan hriat thiam ngaihna a
awm lo. Chuta ṭang chuan, Mizote dinhmun zir chian hmasak phawt a ṭul tih an hre
ta a. Tichuan, Mizoten ramhuai kan hlauhzia leh, hlauh vanga inthawi ṭhin kan nih
dan te an hriat hnu chuan, pulpitah, ‘Isua hi sual lak aṭanga min tizalentu a ni’ ti nghal
ngawt lovin, an hlauh ramhuaite chuan Isua an ngam loh thu te, Isua chu ramhuai
thlarau sual lak aṭanga min chhanchhuaktu Lalber a nih thu te, Isua ringtu tan
ramhuai hnena inthawi a ngaih loh thu te an sawi ta zawk a. ‘Hei hian an mamawh
dik tak a phuhruk chiang hle a ni,’ tiin an sawi nghe nghe.

Zosapte khan Sap ram aṭanga an rawn tuipui leh an sawi thiam sa te, ‘rau’ nia an
hriatte chauh puang lovin, an hneh tur mipuite dinhmun leh an hriat thiam dan tawk
te an zir phawt a, mipuite mil tur chanchin ṭha an puang ta zawk tihna a nih chu.

*Kum Za Sermon Thupui*


A hnam nawlpuia lakin, khawvel Kristiante zingah Mizote hi Pathian Thu hria leh
ngaina ber pawl kan ni hial ang. Kan vaiin kan inkhawm tam vek lo a nih pawhin,
Pathian Thu kan hriatna leh kan tuina siamtu lian ber chu pulpit sermon hi a ni kan ti
thei ang. Pulpit hi thlarau nun bakah, kan hun lai mil zela chhungkua, khawtlang leh
‘political education’ thlenga kan inzirtir theihna remchang a ni. Chuvanga hlawhtling
taka Kristian ram tia inchhal thei hial khawpa tun dinhmun hi thleng kan ni a, pulpit
sermon rah chhuah hi a ropui em em a ni. He thuziak pawh hi, pulpit hlutna hnawl
tumna thu ni lovin, hlu lehzuala chantir dan tur ngaihtuah hona thuziak a ni.

Kristian kan nih ṭantirh aṭanga tunlai hun thlenga Mizo Kristiante pulpita ri tam berte
chu, chhandamna thu te, sual leh simna chungchang te leh, Krista lo kal lehna thute
hi a ni. Heng thupuite hi kan pi leh pute’n Kristianna an hmelhriat ṭan tirh aṭang
tawha kan tuipui a ni a, 1913 vela Harhna lo thlen aṭang khan, heng thupui
(theology)-te hian kan pulpit a luah tam zual a ni.

A thu lam la dik reng mah se, khawvel hun inthlakin nasa tak leh chak takin a nawlpui
thil ngaihtuah dan a thlak tawh a, kan hlauh leh kan vei zawng leh kan ngaihhlut
(values) a inthlak a. Pathian Thu rau rauvah, ni tina kan thil tawn leh kan harsatna
min ngaihvensaka, kan thawpikna min hmachhawn-puitu tur pulpit sermon kan
mamawhna a lo lian ta tial tial a ni.

Hetih lai vek hian, kan lo uar em em ṭhin, chhandamna thu te, sual laka kan fihlim a
ṭulzia te, Lal Isua lo kal lehna thu te hi a ropui reng a, Kristiante thlarau nun chawmtu
a ni reng a, engtik lai pawh a kan mamawh reng a ni. Heng ‘Thawnthu Hlui’-te hi a
thar reng zel tho ang. Mahse he lam chauh kan uar a, kan nitin mamawh, kan tun
huna kan harsatna tawhte min hmachhawnpuia, min chinfelsak thei tur zirtirna pawh
pulpit aṭang ngeia kan inpek tel loh chuan, rilru-thlarau-tisa damna tak tak kan chang
thei dawn lo.

Kan thil sawi tifiah lehzual turin leh kan hun tawng mila kan Pathian thu sawite pawh
hi a danglam tur a ni tih tarlan nan Mizo tena kan hun lo tawn tawhte thlir lêtin,
khatih hun laia kan pulpit thuhril te han bih chiang deuh dawn ta ila.
*Pehhêl Sermon?*

Mizoram hi State naupang te e ti lo chuan, kan harsatna paltlangte hi a namen lo hle


a ni. Mautam ṭam hun lai te (1912-1913, 1960-1961), ram buai hun lai (1966 bawr
vel) te han thlir ta ila. Heng hun laia kan harsatna tawh leh kan mangannate chu sawi
thui a ngai awm lo ve. Khang hun laia kan pulpit sermonte kha a zavai chuan hai
chhuak seng lo mah ila, a hlawma han thlir thuak hian, kan sermon thupui tam berte
chu sual leh simna chungchang leh Isua lo kal lehna thute a ni. Sawi tawh ang khan,
hengte hi kan mamawh em em, kan thlarau nun min chawmtu an ni.

Chutih ruala kan ngaihtuah tel tur chu, Mautam vanga kan ṭàm lai leh Sap nena kan
inthlauhzia hriatna-a ṭhanharhna a inrual a. Tisa lama mawlna leh retheihna kan
thawvensan theihna awmchhun chu sual sim te, thlarau lam thawvenna leh Isua lo
kal lehna nghahhlelhna thute a ni tih kan pulpit sermon chuan, uar takin min
kawhhmuh ṭan ta a ni.

A nawlpuiin politics awmzia kan hriat chian hmain 1966-ah ram a lo buai leh a.
Politics tuboh leh dolung kara kan awm lai khan, mipuite mamawh dik tak pulpitah
kan sawi chhuak ngam lo. Kan mamawh dik tak sawi chu duh pawh ni ila, uar tak leh
huai taka thlarau lam thu ril tak kawhhmuh ngawt loh chu mipui thlabar hnemna
remchang thu dang hril ngam a ni lo. Tisa lama kan hlauhna ‘escape’ nan thlarau lam
thil kan hmang a ni maithei. A hun lai mil a nih avangin indem theih a ni lo.

“.. loh chuan Sermon”

Hun a lo kal zel a, ram buai a reh a, nasa taka kan nunphung a lo inthlâk hnuah pawh,
‘Krista thu ngai’ chu kan tuipui chho ta zel a, chatuan thu dik ni mah se, ṭhangthar
nun leh hun milin kan hril chuang lo. Tunah, zau zawka thil thlir theia mipui dinhmun
chawisan a lo nih tak hnu hian han ngaihtuah nawn leh ta ila. He kum za chuang
chhung hian, uar lam bik leh ngaihthah lam bik neiin pulpitah hian thu kan hril a ni
kan ti thei ang.
Sual sim leh Chhandamna thu chu uar leh lutuk chuan a ngaithlatu lamin ngaia neih
chin an lo nei a. Sermon nung chu piangthar zat aṭanga teh a nih phei chuan pulpita
thuhriltu ṭhahnemngaihna a nasa zel si a, ‘loh chuan sermon’ kan tih mai (I pianthar
loh chuan… kawng dik I zawh loh chuan…) tih lam kan uar chho leh a, inkawhhmuhna
aiin ‘invauna sermon’ a ang chho tial tial a. Pathian nihna rau rauvah, hmangaihtu a
nihna lam aiin sual hremtu Pathian hlauhawm a nihna lam kan uar tak zel avangin,
kan Pathian Thu pawm dan thlengin a inthlak a. ‘Pathian Thu’ kan tih tam zawk chu,
sual leh hremna nen kan suih zawm ta a ni maithei.

*Hlauhna hri kan lentir*

Tichuan, Pathian chu khawngaihna leh hmangaihnaa khat a nihna lam kan sawi tlem
si chuan kan pulpit sermon hi a inbuk tawk lo kan ti thei ang. Pathian hi kan
hmangaih vanga nél taka Amah hnaiha léng dun lovin, dam laia Pathian malsawmna
dawn loh hlauh vang leh, thih hnua hremhmuna kal hlauh vang ringawta piangthar
tur kan ni lo tih hriat thar leh kan mamawh ta a ni. A hlauhawm vang ni lovin, min
hmangaih em avanga hmangaih lêt ve tur kan nihna hi kan inzirtir uar a ṭul ta hle.
Hlauhna avanga thupek zawm hi chuan tlin loh hun a nei thei a, hmangaihna erawh
hi chu intukluhna a nih avangin a pung tual tual zawk ṭhin.

Hlauhna hmanga thu zawmna hian kan rilru lam hriselna leh rilru hah natna hrang
hrangah pawh nghawng thui tak a nei thei ang. Rilru hah natna hriatthiampui chunga
pulpita thu sawitu chuan, misual pawh, sim tura a sawm rualin a thawpikna
hriatthiampuiin a tuarpui ṭhin a. Thlarau damna mai ni lovin a rilru hah tihdamna a
ngaihvenpui tel a ni. An harsatna leh tuarna kan chinfelsak thei lo a nih pawhin,
hahdam taka hmachhawna tuar chhuak ngam turin kan pui thei a ni.

*Thlamuanna Thuchah*

Mizote hian rilru hrisel kan neih theih nan, tuna hmalakna hrang hrang bakah hian,
kan platform neih hlu tak mai, kan pulpit hi kan chhawr thiam a ṭul thar ta hle mai.
Pulpit aṭang ngeia zirtirna dik kan inpek a, tun hun atana kan mamawh leh hman
nghal theih Pathian thu, depression vei mekte hnèm thei leh beiseina thar pe thei
pulpit sermon kan mamawh a. Sawi hlauh ai chuan, tuar chhuak ngei tura vènpui
chunga hmachhawn ngam tura fuihna pulpit sermon hmanga kan chawm a ṭul ta
takzet a ni.

Heti zawnga sermon hi a tlem bakah, a sawi chhunte zinga ṭhenkhat phei chuan,
depression kan hriatthiam dan a dik tawk lo va, mamawh tuten an hlawkpui tur angin
an hlawkpui lo mai ni lovin, an thawpikna kan belhchhahsak zawk chang te pawh a
awm ṭhin.

*Nat lehzualna sermon*

Kan sawi zau hlek ang e. Thuhriltu ṭhenkhat chuan depression hi sual hnathawhah an
ngai a, chuvang chuan he natna tuartute hi piangthar se an dam mai an ring.
Chutiang ngawt a nih theih loh chang a tam. Piangtharte leh rawngbawltute ngei
pawhin depression an vei thei tih hi kan hre tur a ni. Hemi chungchang bikah phei hi
chuan, theology leh science hriat kawp a pawimawh zual a. Science hi Pathian min
pek a ni tih pawm a, luh chilh a, scientific research aṭanga kan hriat theihte zir peih a,
kan hun tawng mila pulpita thu kan hril theih nan kan hriatna tihzauh te pawh a ngai
a ni.

Khawsik hi natna a ni lo va, natnain khua a tisik zawk a ni tih kan hria a. Depression
pawh hi science mithiamte chuan, ‘rilru khawsik’ ang deuh a nihzia an finfiah tawh a.
A lan chhuah dan aiin a awmtirtu tihdam a pawimawh a, a awmtir theitu hrang hrang
a awm a ni tih pulpit sermon sawitute hian kan hriat hmasak a pawimawh.

Natna (disease model) anga depression hi kan sawi chuan, science chuan, mihring
thluaka thil inbuktawka awm tur leh hna thawk tur chu intam hleih leh inchak hleih a
nihin depression a lo awm ṭhin an ti a. Hetiang avanga depression lo awm zinga tam
tak hi damdawi leh therapy hmangin doctorten an enkawl dam thei tlat a ni. Hei hian,
depression hi sual hnathawha puha pianthar ruala fel duak tur anga pawngpaw ngaih
leh sawi ngawt hi a dik lohzia a finfiah a ni. A thil pawm dan leh nia a hriat dan
awmtirtu, a awmna khawtlang leh kohhran leh chhungkaw awmphung a zirin miin
depression a nei thei a, a lan chhuah dan leh a enkawl dam dan turte pawh a dang
thei vek a ni. Thlawhhma lâk dan inang veka ei kan zawn laia ‘Pulpit damdawi’ inang
vek hmanga chin fel theih kha a theih tawh lo a ni tihte pawh kan pawm a ngai tawh
a ni.

Heti zawnga zir chiang hmasa lo va, pulpit aṭanga “I pianthar loh vang a nih kha”,
emaw “I rinna a chak tawk loh vang anih kha” emaw han intih mai te hi a fuh tawh lo.
“Ramhuai hnathawh a nih hi tiin sawi ila, depression an nei duh lo mai ang,” emaw,
“Meidil hlauhawmzia hi sawi uar ila, an depressed ngam teuh lo mai” tih ngaihdan te
phei hi chu, damna thlentu aiin, thawpikna leh chi-aina thlen belhchhahtu a ni zawk
thei.

Depression veite hian Pathian an hnar lo. Pathian thlamuanna duhin an tuihal zawk a
ni. An rilru a harh chhung zawng hian an natna nen hian an inbuan a. Hneh turin
Bible-a Pathian hi inrawlhtir an duh a. A taka hman nghal mai theih loh thlarau lam
thu ril tak aiin, chutih lai taka anmahni ngaihtuahna ngei hmanga an hneh tur, hman
nghal theih thu hmanga, venpui chunga ṭanpui an mamawh a ni.

“He lei hi zawng thawpikna ram a ni a, nakinah vanrama kan la hahchawlhsan daih
tur a ni,” tih sermon hi a dawn dan a dik loh chuan inawhhlum duhna rilru an put
phah thei. Mi beidawng hnena mi sual a nihzia leh Pathianin sual a huatzia i hrilh hian
a beidawnna i belhchhahsak thei. Isua lokal lehna thu hmanga ‘beiseina hla tak’ i
siamsak hian, ni khat dam pawh huphurh tawh chuan Isua lo kal hun nghâk ve hman
lovah a inngai maithei.

*Hman nghal theih damna sermon*

Chuvangin beiseina i kawhhmuhin, tuna ama nun ngei hmanga a hman nghal theih
beiseina kawhhmuh ang che. I thil kawhhmuh chu a taka hman theih a ni tih
finfiahsak la, ringa innghat ngam turin a rinna tichak thei turin thutiam hlen thin
Pathian rinawmna sermon hmangin chawm ang che.

Depression natna veite hi anmahni an inhmuh dan a dik lo fo. Chu chuan an khawvel
thlir dan a tidik lo a ni. Chuvangin, Pathianin a duh tawh loh ang ni lovin, Pathianin a
duh em avanga hmangaihnaa a zawn chhuah, mi hlu tak a ni tih hrilh an mamawh.
Nakina vanrama hruai tur ringawtin Pathianin a fapa a rawn tir lo va, tuna a
thawpikna chinfelsak turin a rawn tir a ni tih hriattir a ṭul. Sual laka tlanna hian he leia
tuna kan harsatna lak aṭanga min tlanna pawh a huam tel a, chu tak chu rinna nungin
kan beisei ngam tur a ni tih hi, kan pulpit sermon-ah hian lo ri tam tial tial teh se.

You might also like