Istorija srpske kulture

Pristup knjizi "Istorija srpske kulture"

Pavle Ivi Malo je knjiga koje su toliko potrebne kulturi jednog naroda koliko knjige o samoj toj kulturi. Za iru publiku najkorisnije je delo saeto komponovano, pitko pisano, svakom pristupano, koje e kulturu ipak predstaviti svestrano, ne zaboravljajui ni jednu njenu bitnu sastavnicu. Takva knjiga, razume se, mora se ograniiti na ono najbolje i najvanije i mora biti plod rada mnogih autora, strunjaka za najrazliitije oblasti. Zadovoljavajui minimum radoznalosti publike i pruajui joj prva obavetenja, takva knjiga podstie na dalje traenje u oblasti po izboru itaoca. Svojom mnogostranou ona moe privui i najprosveenijeg pojedinca. Makar on bio i vrhunski stvaralac u pojedinoj oblasti, on e tu nai novih saznanja iz neke druge discipline. Sama ideja da se napie upravo ovakva knjiga potekla je od knjievnika oke Stojia, sada lana njenog Redakcionog odbora. Kod nas nema velike tradicije multidisciplinarnih dela koja bi, konvergentnim naporom mnogih strunjaka, davala iroke preseke nae mnogolike prolosti. U sredini gde je malo ljudi svaki istaknuti strunjak optereen je brojnim obavezama koje ne moe da izbegne jer nema nikoga drugoga da primi zadatak na sebe. Ta prezauzetost koi angaovanje na novim poslovima i ujedno obeshrabruje potencijalne inicijatore sloenih poduhvata. Kao to kretanje konvoja brodova zavisi od brzine najsporijeg, tako i dovrenje velikog kolektivnog posla zavisi od autora koji je, klecajui pod pretekim ukupnim teretom, najvie zakasnio. Pa ipak, u naoj sredini izala su u novije vreme dva takva dela: kapitalno desetoknjije Istorije srpskog naroda u izdanju "Srpske knjievne zadruge" i knjiga Sto najznamenitijih Srba u izdanju izdavake kue "Princip". Sada im se, evo, pridruuje i ova kratka Istorija srpske kulture, koja je, sreom, prola bez veih saradnikih zakanjenja. Istoriju kulture ne ini samo njena prolost nego i sadanjost. tavie, ova poslednja, merena kriterijima relevantnosti za savremenike i implikacija za budunost, u najmanju ruku ne zaostaje za prolou. Sve razuenija kultura naeg vremena obavezala nas je da uvedemo i odeljke o domenima kao to su publicistika, fotografija, radio, televizija, primenjena umetnost i dizajn, amaterizam. S druge strane, da bi se dobio neophodni okvirni kontekst koji kulturi stvaraju politika i ekonomska stvarnost epohe, zamoljena su dva eminentna istoriara da napiu saet pregled srpske istorije. Prilozima takve vrste

mesto je, naravno, na samom poetku teksta knjige. Iza njih je dolo poglavlje o jeziku kao oruu kulture. Pokazalo se da je knjievni jezik svakog razdoblja ogledalo usmerenosti kulture, njenog duha i uopte duha vremena. Tako mene kroz koje je prolazio knjievni jezik obeleavaju kljune take u periodizaciji istorije nae kulture. Ako se udubimo u faze kroz koje su proli, na primer knjievnost ili slikarstvo, uoiemo paralelizam osnovnih crta razvoja. Zamisao je Redakcionog odbora da se ova knjiga prevede na nekoliko svetskih jezika i objavi i u inostranstvu. Dobro e biti da se u rukama prosveenog stranca nae delce koje e ga obavestiti o mnogostrukim sadrajima nae kulture, nekadanje i aktuelne i koja e ga usput pouiti da ono to mu serviraju mediji u njegovoj zemlji nije cela istina o nama. Odoleli smo iskuenju da pravimo dve razliite knjige za domaeg i za stranog itaoca. Glavni razlog za takvo opredeljenje nije taj to bi stvaranje dvostrukog teksta komplikovalo i usporilo posao oko knjige, nego taj to smo eleli da i naem itaocu prikaemo sve ono to je vredno i po merilima stroim od naih nacionalnih. Izlaganje je, dakle, podeeno prema vizuri stranog itaoca; u njoj preovlauje ono to e njemu izgledati zanimljivo i znaajno. Kada se posmatra iz daleka, sve to je iskljuivo lokalna vrednost gubi sjaj, a reljefnije se istiu ostvarenja koja svojom porukom prelaze granice otadbine. Obraena je panja i na prijem naih ostvarenja u inostranstvu. Nisu samo za strance od interesa kritike ocene koje su tamo doivela dela naih ljudi, nagrade koje su mnogi od njih dobili, knjige koje su u svetu objavljene o naoj kulturi. Naravno, bilo bi neuputno ii do krajnosti u nastojanju da se govori samo o onome to je zapaeno u svetu. Ima pojava koje pomau da se shvati celina stvarnosti iako one same svojim kvalitetima ne izranjaju iznad gornje granine crte isto otadbinskih dostignua. Postoji namera, do ijeg ostvarenja ostaje dug put, da ova knjiga jednom poslui kao zametak budueg daleko opsenijeg dela, moda dvotomnog ili trotomnog, koje bi imalo ambiciju da prui zaokrueniju sliku, s vie podataka i vie analize. Tu bi moralo biti mesta i za sistematski napor da se pojave ne samo prikau nego i protumae u svojim prirodnim uzrono-posledinim ulanavanjima. Moda najpodesniji trenutak za poetak akcije oko tog programa bio bi kada se prikupe kritiki odzivi na ovu mnogo skromnije zamiljenu knjigu. Uostalom, moda e i ona sama, u savrenijem vidu posle primedaba koje e se uti, doiveti nova izdanja. Pisanju priloga koji se ovde objavljuju prethodio je dogovor autora o njihovom optem liku. U ponekim sluajevima i urednike intervencije kretale su se u tom pravcu. Ipak se nije teilo potpunoj jednoobraznosti priloga. Uvaene su kako specifinosti obraenih tema tako i line sklonosti pisaca.

Pod vizantijskim okriljem

Preduslovi za nastanak Srpskog naroda stvoreni su u 7. veku, kada se na tle rimske provincije Dalmacije naselio, uz druge slovenske skupine, i deo plemena Srba. Nije poznato ime su se plemena toga doba meusobno razlikovala, na emu se zasnivala njihova individualnost. Izvesnu ulogu su, svakako, igrala predanja o poreklu. Meu balkanskim Srbima dugo se odravala tradicija o doseljavanju sa severa, iz "Bele Srbije", odakle je poticao i najstariji vladarski rod. Sloveni su se na Balkanskom poluostrvu razlili na velikom prostranstvu, obrazujui veliki broj malih kneevina, koje su vizantijski pisci tog vremena zapaali kao mnotvo i opisivali karakteristinim imenom "Sklavinija". Pripadnici srpskog plemena sudelovali su u razvoju nekoliko kneevina. Pored Srbije, koja se u 9. v. prostirala izmeu Save i dinarskog masiva, priblino izmeu Ibra na istoku i Vrbasa na zapadu, nastale su u planinskim predelima i krakim poljima oblasti koje e dati stanovnicima posebna imena: Neretljani, izmeu Cetine i Neretve i na ostrvima Brau, Hvaru i Koruli, Zahumljani, izmeu Neretve i zalea Dubrovnika, Travunjani i Konavljani, izmeu Dubrovnika i Boke kotorske. U 11. v. jedno od sredita srpskog politikog ivota bilo je u kneevini Duklji, koja se prostirala oko Skadarskog jezera i doline reke Zete. Zajedno sa ostalim slovenskim plemenskim teritorijama, i ove su bile izloene pokuajima potinjavanja iz susedstva. U 7-8. v. za gospodare su se nametali Avari iz Panonije, dok je Vizantija pretendovala na sve to je nekad pripadalo Rimskom carstvu; od 680. slovenskim plemenima izmeu Dunava i planine Balkana zagospodarili su Protobugari, stvorivi dravu koja e se naglo proiriti, upijajui u sebe slovenske plemenske kneevine. Od sredine 9. v. i Srbija se nala na putu bugarskog irenja, pa je postala poprite suparnikih borbi Vizantije i Bugarske. Povod za meanje pruali su mnogobrojni sukobi meu lanovima vladarskog roda, potomcima kneza Vieslava, koji su se borili za vlast i esto smenjivali na prestolu. Vizantija je veliki uspon postigla oko 870, kada je pokrtavanjem kneevskih porodica otvorila put masovnoj hristijanizaciji, praenoj jakim politikim i kulturnim uticajima Carstva. Srpske kneevine bile su potinjene crkvenim metropolama u Splitu i Sirmiju. Pokrtavanjem su potisnute u drugi plan neke od razlika meu plemenima, pre svega one s korenom u paganskim verovanjima, a otvoren je put povezivanju na podlozi zajednike hrianske kulture. Znaajnu ulogu su u tome igrali prevodi biblijskih i bogoslubenih tekstova i pisma prilagoena osobenostima slovenskog jezika, glagoljica, a zatim irilica. Hrianstvo je, meutim, uticalo na pojavu novih razlika meu Slovenima usled nejednakih uticaja crkvenih centara pod iju su jurisdikciju dospeli. Veoma duboke korene i dalekosene posledice imao je odnos prema upotrebi slovenskog jezika u bogosluenju. Srbi su se nali u zoni u kojoj se mogla uvati, dalje razvijati i prilagoavati slovenska pismenost. Otpor bugarskom pritisku prestao je 924, kada je Srbija potinjena, ali samo kratko, jer je knez aslav (927- oko 950) neposredno posle smrti bugarskog cara Simeona uspeo da obnovi srpsku dravu. Proirio je granice do obale mora i odbio je napade Maara, koji

su se krajem 9. v. nastanili u panonskoj niziji, nametnuvi se za gospodara zateenom preteno slovenskom stanovnitvu. U svom daljem razvoju Srbi su veoma jako osetili posledice vizantijskih osvajanja. Preko etiri decenije trajale su borbe za potinjavanje Bugarske, najveeg vizantijskog suparnika u borbi za vlast nad balkanskim Slovenima. Kada su se konano zavrile 1018. godine, granice Vizantijskog carstva pomerene su do Dunava i Save. Tada je teritorije naseljene Srbima presekla granica koja odvaja oblasti pod neposrednom vizantijskom vlau, istono od linije Sirmij (Sremska Mitrovica) - Ras (Novi Pazar) Prizren, i zapadno od te linije, oblasti pod domaim vladarima, s tradicionalnim ureenjem izraslim iz slovenske podloge. Vizantiji potinjene teritorije pripale su autokefalnoj arhiepiskopiji u Ohridu, tako da su srpske zemlje jo pre konanog rascepa crkava (1054) preseene granicom izmeu carigradske i rimske crkvene jurisdikcije. U oblastima pod neposrednom vizantijskom vlau obnovljeni su antiki gradovi kao Sirmij, Beograd, Branievo, Ni, to su postali sedita crkvenih i svetovnih vlasti, koje su preko dva stolea neprekidno uticale na stanovnitvo svoje okoline. Severno od Save i Dunava u Ugarskoj kraljevini slabo nastanjene etniki heterogene teritorije dobile su naselja, utvrenja, organizaciju vlasti (upanije) i episkopije. Kako je posle potinjavanja Bugarske pritisak dolazio samo iz Vizantije, naroito iz njenih uporita u Dubrovniku i Drau, sedita srpskog otpora obrazovala su se u susedstvu. U Duklji (Zeti) i Zahumlju knez Stefan Vojislav (1037-1051) uspeo je da zbaci vizantijsku vlast, a njegovi naslednici Mihajlo (oko 1055- oko 1082) i Bodin (oko 10821101) proirili su i uvrstili dravu mirei se s vrhovnom vlau careva i povremeno joj se pokoravajui. Od kraja 11. v. veu ulogu poinju igrati oblasti u unutranjosti, ije je jedno jezgro bilo u Bosni, a drugo kod grada Rasa. Otkako je poetkom 12. v. Ugarska kraljevina zavladala Hrvatskom i potinila vizantijske gradove u Dalmaciji, poela je dugotrajna vizantijsko-ugarska borba za prevlast nad Balkanskim poluostrvom. Srbi su se nali izmeu jakih suparnika, tako da su oni u Bosni, pod vladarima s titulom bana, potinjeni ugarskim kraljevima, dok su oni u istonim oblastima, pod vlau velikih upana, bili tienici vizantijskih careva. U vreme ratova oni bi se odmetali i prilazili protivnikoj strani. U to doba bile su uspostavljene tenje veze izmeu ugarske i srpske vladarske dinastije. Poslednji trijumf Vizantije za vreme cara Manojla Komnina (1143-1180), kada su bile potinjene i Ugarska i susedna srpska oblast, plaen je preteranim iscrpljivanjem snaga, pa je posle smrti ratobornog cara usledio dug period krize. Tadanji srpski veliki upan Stefan Nemanja (1166-1196) iskoristio je slabosti i tekoe Vizantije da proiri vlast do June i Velike Morave, zatim na teritorije dananjeg Kosova, ravnice oko Skadarskog jezera i primorske gradove od Kotora do Skadra. Pod upravom Nemanjine brae i sinova nale su se i teritorije nekadanjih kneevina Zahumlja i Travunije, tako da je srpska drava obuhvatila prostor izmeu reke Neretve i June Morave, priblino od planine Rudnika do obale Jadranskog mora. Stefan Nemanja se povukao s prestola, odredivi za naslednika srednjeg sina Stefana, zeta vizantijske carske porodice. Zamonaio se u svojoj

zadubini manastiru Studenici, a ubrzo se pridruio najmlaem sinu Savi, monahu, na Svetoj Gori. Zajedniki su podigli za srpske monahe manastir Hilandar, koji je igrao znaajnu ulogu u kasnijem razvoju srpske crkve i kulture.

Meu balkanskim dravama

Kao carski zet i nosilac titule sevastokratora, Stefan Nemanji (1196-1227) uivao je podrku Vizantije i uspevao da ouva Nemanjine tekovine. A kada se situacija iz temelja promenila, poto su zapadnjaki krstai predvoeni Venecijom osvojili Carigrad i sruili Vizantijsko carstvo, Stefan se okrenuo Zapadu i vetom politikom otklanjao opasnosti od Ugarske, Latinskog carstva, obnovljene Bugarske i osamostaljenih gospodara u vizantijskim provincijama. U periodu previranja i naglih promena uspeo je da ouva neokrnjenu dravu i da joj podigne ugled i rang time to je od pape dobio kraljevsku krunu (1217), to mu je kod naslednika i potomstva donelo slavu "prvovenanog kralja". Zaslugom kraljevog brata Save temeljito su izmenjene crkvene prilike u srpskoj dravi, koja je imala dvojaku tradiciju: rimokatoliku u gradovima na jadranskoj obali i njihovom bliem zaleu i vizantijsko-pravoslavnu na podruju Ohridske arhiepiskopije. Katoliki krajevi bili su pod jurisdikcijom nadbiskupija u Baru i Dubrovniku, a u pravoslavnom delu bile su episkopije u Rasu, Lipljanu i Prizrenu. Nastojei da za svoju kraljevinu dobije jedinstveni crkveni okvir pod domaim stareinama, kralj je, i pored svojih veza s papskom stolicom, podrao pravoslavne tradicije zemalja u unutranjosti. U Nikeji, centru maloazijskih Grka, koji su uvali tradicije carigradske patrijarije i nastojali obnoviti Vizantijsko carstvo, Sava Nemanji je od cara i patrijarha izdejstvovao obrazovanje posebne arhiepiskopije za srpsku dravu. Sava je za arhiepiskopa posveen 1219. u Nikeji, dok je za njegove naslednike predvieno da se biraju i posveuju u Srbiji. Granice pravoslavnog podruja pomerene su prema zapadu i prema jugu sve do morske obale, s izuzetkom starih primorskih gradova i njihovih distrikata. Osnovane su nove episkopije, sa seditem u manastirima, gde su obrazovani svetenici i prepisivane knjige neophodne crkvenom ivotu. Sava I je za potrebe crkvenih stareina obezbedio prevod vizantijskog crkveno-pravnog zbornika Nomokanona (Krmija, Svetosavska krmija). Srpska kraljevina i autokefalna crkva predstavljale su okvir u kome je oivljeno kulturno stvaranje dobilo osobena obeleja. To se moe zapaziti na crkvenim spomenicima Rake kole (Studenica, ia, Mileeva, Sopoani, Gradac, Arilje i dr.) i na zamahu prepisivake i knjievne delatnosti. Nasleeni jezik knjievnog izraavanja dobija crte karakteristine za govorni jezik naroda, dok obogaena "biblioteka" prevedenih i prepisanih dela i anrova dobija i originalne srpske sastave. Kao i u graditeljstvu i opremanju crkava i manastira, i ovde prednjae lanovi dinastije. Stefan Prvovenani i Sava I, svaki sa svojim itijem svetog Simeona, oca i rodonaelnika dinastije. itija su imala vanu ulogu u zasnivanju kulta, kome su kasnije pridrueni sveti Sava i jo neki vladari koji su potovani kao sveci u krilu srpske autokefalne crkve. Kult svetih vladara uzdizao je autoritet dinastije i omoguavao da se u nastavku opte hrianske izgrauje i posebna srpska tradicija, koja e se uvati u krilu crkve.

Uporedo s kulturnim zaokruivanjem, podruja srpske arhiepiskopije produbljavala se granica prema onima koji su ostali izvan njenih okvira, pre svega graanima primorskih gradova i podanicima bosanskih banova. Izrasla iz srpske plemenske podloge, drava bosanskih banova razvijala se odvojeno, ukljuujui u sebe delove susednih hrvatskih i srpskih teritorija. Njenu posebnost naglaavala je "crkva bosanska", spornih uenja i neobinog ureenja, osuivana kao jeretika u pravoslavnim i katolikim sredinama. Konfesionalne razlike i povremeni sukobi banova s "rakim" kraljevima vodili su podvajanju stanovnika i tek je irenje Bosne na raun teritorija drave Nemanjia omoguilo da u drugoj polovini 14. v. Bosna zaigra znaajnu ulogu u uvanju i razvijanju srpskih tradicija. Posle Stefana Prvovenanog njegovi sinovi Stefan Radoslav (1227-1234) i Stefan Vladislav (1234-1243) igrali su podreenu ulogu u veoma sloenim balkanskim politikim prilikama, ali su uspeli da ouvaju neokrnjenu dravu. Njihov najmlai brat Stefan Uro I (1243-1276) pokuao je da nasleene teritorije proiri i prema severu (Mavanska banovina) i prema jugu (Skoplje). Trajnije rezultate imao je njegov rad na podsticanju rudarstva, kovanju srebrnog novca, jaanju trgovakog prometa i vrem povezivanju delova drave u jedinstvenu celinu. Tek su Uroevi sinovi Stefan Dragutin (1276-1282, umro 1316) i Stefan Uro II Milutin (1282-1321) postigli znatnije uspehe u irenju srpske drave. Milutin je osvojio severnu i srednju Makedoniju (do grada Proseka, danas Demir Kapije), dok je Dragutin kao zet i vazal ugarskog kralja dobio Mavansku banovinu i Beograd s njegovim podrujem. Zajedniki su braa osvojila od bugarskih velikaa teritoriju sadanje severoistone Srbije, onovremeno Branievo i Kuevo. Srpska drava se time privremeno proirila do Save i Dunava, ime su stvoreni uslovi da se bolje nasele i poveu teritorije pored Save i Dunava sa centralnim delovima Srbije. Pripremljeni su uslovi da se kasnije teite politikog i kulturnog ivota premesti na sever. Poetkom 14. v. dotadanje tekovine bile su uzdrmane dugogodinjom borbom izmeu Milutina i Dragutina, izazvanom nastojanjem i jednog i drugog da srpski presto osiguraju svojim naslednicima. Dinastiki sukob doveo je do slabljenja drave i teritorijalnih gubitaka u poetku vlade Milutinovog sina Stefana Uroa III Deanskog (1321-1331). Osvajaku politiku je nastavio tek njegov sin Stefan Duan (1331-1355), sluei se snagom ratoborne vlastele i iskoriavajui unutranje razdore i neprilike Vizantijskog carstva. U nekoliko talasa osvajanja usmerenih uvek prema jugu, prema bogatim i urbanizovanim vizantijskim oblastima, pomerene su granice Duanove vlasti sve dalje: od Makedonije i Albanije (1334, 1342-1345) do Epira i Tesalije (1374-1348). Duan se u aprilu 1346. krunisao za "cara Srba i Grka", poto je pre toga srpsku arhiepiskopiju uzdigao u rang patrijarije. Tim promenama vidljivo je izrazio nov poloaj srpske drave, koja je postala vodea sila na Balkanskom poluostrvu. Ona se irenjem udaljavala od svoga prvobitnog jezgra, stremei ka Carigradu, a i od svojih starih tradicija, identifikujui se sa univerzalnim pravoslavnim carstvom. Ogromna drava, koja se prostirala od Save i Dunava do Korintskog zaliv, morala se neprekidno braniti i na bojitima i usavravanjem uprave i zakonodavstva.

Politika ekspanzija karakteristina za Duanovo vreme omoguena je stabilnim unutranjim razvojem, pre svega bujanjem privrednog ivota, iz koga su napajane i vladareve finansije. Zahvaljujui interesovanju za proizvode srpskog rudarstva, pre svega za srebro, Srbija je posredstvom primorskih trgovaca ukljuena u mediteranske privredne tokove. Iz rudnika otvorenih do ovog vremena razvila su se gradska naselja, sredita trgovine i preduzetnitva, koje e naroito doi do izraaja otvaranjem znatnog broja novih rudnika krajem 14. i u 15. veku. U izgraivanju upravnog sistema, stvaranju institucija, uobliavanju pravnog poretka, Srbija je od Milutinovog vremena bila iroko otvorena za vizantijske uticaje. Duan je kao car - u organizaciji dvora i dvorskih slubi, sistema inova i titula, rada kancelarije svesno i dosledno presaivao na srpsko tle vizantijske obrasce. On je na celu dravu proirio upravni sistem koji je poivao na "kefalijama", vladarevim namesnicima u gradovima i oblastima. Duanovo carstvo sastojalo se od veoma razliitih teritorija. Neke su imale vizantijsko pravo i ureenje, druge nisu nikad bile pod neposrednom vizantijskom vlau, jedne su ivele po vizantijskim zakonima, druge po obiajnom pravu. Ujednaavanju ureenja i usavravanju funkcija dravne vlasti trebalo je da doprinese careva zakonodavna delatnost , iji je glavni plod bio Duanov Zakonik (1349, 1354). Dve stotine lanova Zakonika reguliu raznovrsnu tada aktuelnu pravnu materiju i deluju kao most izmeu uenog vizantijskog i srpskog obiajnog prava. Zakonodavac polazi od velike nejednakosti u drutvu u kome nasuprot povlaenoj vlasteli stoji prostran i heterogen stale sebara, snano namee ulogu dravne vlasti u obezbeenju javnog reda i iskorenjivanju razbojnitva, ali se miri s jurisdikcijom gospodara vlastelinstva, autonomnih optina i grupa s posebnim pravima. Kulturne tekovine ovog perioda pokazale su se trajnije od rezultata osvajakih poduhvata. Od Milutinovog vremena u graditeljstvu i likovnim umetnostima vlada ugledanje na carigradske uzore, to vodi pojavi srpsko-vizantijskog stila. U prepisivakoj, prevodilakoj i knjievnoj delatnosti poveava se broj anrova, meu kojima su neki, kao prevodi vizantijskih svetskih hronika i pravni prirunici, sluili popularisanju carske ideologije. Osvajaka politika prekinuta je posle iznenadne Duanove smrti (1355). Umesto jake careve vlasti, za vreme Duanovog naslednika Stefana Uroa (1355-1371) prevagu su dobili velikai, namesnici u pojedinim oblastima, koji se postepeno pretvaraju u samostalne gospodare. Razvoj drave krenuo je suprotnim pravcem, i to tako da su prvo otpadali oni delovi koji s poslednji osvojeni. Duanov polubrat Simeon Uro Paleolog proglasio se za cara i zasnovao je u Tesaliji posebnu dravu, koja se odrala do 14. v. Od Duanovih namesnika potekle su porodice lokalnih gospodara u Epiru i junoj Albaniji. Oni, meutim, nisu imali veze sa srpskom dravom.

U borbi za opstanak
Preokret je imao utoliko tee posledice to su neto ranije na evropskom tlu stekli uporite Turci Osmanlije. Njima nasuprot stajale su umesto jedinstvene i mone Duanove drave teritorije razjedinjenih i zavaenih oblasnih gospodara. Prvi na putu turskog irenja naao se gospodar grada Sera i njegove oblasti despot Jovan Ugljea, iji je brat Vukain, gospodar teritorija u zapadnoj Makedoniji, postao 1365. savladar caru Urou, sa starom srpskom kraljevskom titulom. Braa su pokuala da suzbiju Turke, ali su u bici na Marici (26. 9. 1371) pretrpeli poraz i poginuli. Turci su ojaali, pojas njihovih vazala proirio se do Makedonije, gde su bili Vukainovi sinovi, i do granine oblasti Srbije i Bugarske, gde su Duanovi sestrii Dejanovii (Dragai) imali svoju teritoriju. Velikai iz centralnih oblasti ojaali su i nastavili gloenje oko teritorija. Sve vie se isticao knez Lazar Hrebeljanovi (1362-1389), gospodar oblasti od Novog Brda do Kruevca, koji je postepeno proirivao vlast do Save i Dunava. Njegov sused upan Nikola Altomanovi (1363-1373) uvrstio se u ranije formiranoj oblasti od zapadne Srbije do morske obale i ugroavao sve svoje susede. Zahvaljujui starijim i novijim osvajanjima, poev od doline Neretve irei se prema istoku, sve vanije uloge meu srpskim velikaima preuzima bosanski ban Tvrtko, koji je bio roak Nemanjia i koji je po tome osnovu polagao pravo na srpski presto. Zajedno sa knezom Lazarom porazio je 1373. Nikolu Altomanovia, proirio vlast do Polimlja i Boke i krunisao se 1377. za kralja Srba i Bosne. Gospodari sredinjih oblasti doli su pod udar Turaka. Posle vie lokalnih sudara, pokuali su da se suprotstave Turcima knez Lazar, njegov zet Vuk Brankovi i kralj Stefan Tvrtko I (1353-1391), koji je poslao pomoni odred. U krvavoj bici na Kosovu polju 15. juna 1389. poginuli su knez Lazar, turski vladar Murat i hiljade ratnika s obe strane. U kasnijoj istorijskoj tradiciji ova bitka je zapamena kao sudbonosni poraz i kraj srpske drave. Turci su se ubrzo oporavili, nametnuli vrhovnu vlast Lazarevim naslednicima, a od 1392. i Vuk Brankovi, koji je postao vodea linost dok ga 1397. Turci nisu zbacili i zatvorili. U novom turskom osvajakom talasu osvojene su dotadanje vazalne oblasti u Makedoniji (1395). Preokret je doneo tek turski poraz kod Angore (1402) u ratu s Mongolima. Usledile su unutranje borbe meu pretendentima na turski presto koje su omoguile balkanskim dravama predah od nekoliko decenija samostalnog razvoja. Sin kneza Lazara Stefan Lazarevi (1389-1427) uspeo je da se uvrsti u nasleenim oblastima i da postepeno okupi preostale teritorije nekadanje srpske drave. Od vizantijskog cara dobio je 1402. titulu despota, koju su srpski vladari nosili do kraja samostalnog dravnog ivota. Prihvatio je vrhovnu vlast ugarskog kralja i dobio Beograd i Mavu, oko kojih su se Srbija i Ugarska dugo sporile. Poloaj su mu oteavali sukobi s bratom i sestriima, sinovima Vuka Brankovia. Posle pomirenja 1411. njihove oblasti su sjedinjene, a Vukov sin ura odreen je za naslednika svoga ujaka. Drugi Stefanov sestri, Bala III, poslednji izdanak Balia, zavetao mu je pred smrt svoju zemlju. Tako je i Zeta, mada okrnjena, jer su deo poseli Venecijanci, ula u sastav srpske drave, ime

su otklonjene posledice dugotrajne rascepkanosti. Drava srpskih despota prostirala se od Save i Dunava do ar-planine i Skadarskog jezera, a imala je teite na severu, gde su joj blizu granice bile prestonice, u Beogradu za vreme Stefana Lazarevia i u Smederevu za vreme ura Brankovia (1427-1456). Uprkos nedaama i dvostrukim vazalskim obavezama, prema Ugarskoj i Turskoj, despoti su uspevali da obezbede dravi unutranju stabilnost, privredni prosperitet i poslednji kulturni procvat. Uz aktivne stare rudnike otvarani su novi, privlaei vie no ikada ranije trgovce i uveavajui vladareve prihode. Gradovi su uz svoje privredne i upravne funkcije sve vie dobijali ulogu drutvenih i kulturnih sredita. Ktitorske i graditeljske tradicije Nemanjia prihvatio je ve knez Lazar, a za njim i naslednici i velikai tog doba. Umetniki spomenici grupisani su u severnim oblastima i nose zajednika obeleja Moravske kole. U knjievnosti i prevodilakoj delatnosti izrazito je interesovanje za istorijske teme. Kratkotrajni prosperitet Despotovine poivao je na nesigurnim temeljima, jer tadanja Srbija nije imala snage da odbrani samostalnost. Ukletena izmeu Ugarske i Turske, zavisila je od njihovih meusobnih odnosa. U jednom periodu neprijateljstava Srbiju su bili osvojili Turci (1439), ali je ona ratom 1443. i mirom 1444. obnovljena. Meutim, poslednje razdoblje samostalnosti bilo je veoma kratko. Otkako su pod Mehmedom II (1451-1481) Turci poeli sistematski osvajati vazalne drave, Srbija je svake godine (1451-1459) bila izloena napadima, koji su je suavali, dok 20. VI 1459. nije palo i Smederevo. Ubrzo zatim pale su i srpske teritorije u okviru bosanske drave (1463-1465). Najdue su se odrale, sve do 1496. godine, zetske planinske oblasti, zvane od ovog vremena Crna Gora, pod lokalnom dinastijom Petrovia, koja je uvala stare tradicije i simbole. Njena jedinstvena kulturna tekovina bila je irilska tamparija pri Cetinjskom manastiru (1493-1496). Turskim osvajanjem iz temelja su se izmenili uslovi za razvoj srpskog naroda. Iskorenjena je dinastija s najveim delom plemstva, razorene su svetovne institucije, tako da je kontinuitet odravala jedino crkva, koja je imala mogunosti da deluje, ali u siromatvu i neuporedivo teim okolnostima. Dospevi u okvire islamskog teokratskog carstva, Srbi su, kao i drugi potinjeni narodi, bili izloeni trajnom pritisku da se prilagode osmanlijskom drutvenom poretku i dravnom i pravnom ureenju. Osmansko carstvo tolerisalo je pripadnike drugih vera, hrianski podanici su smatrani za tienike sultanove, ali put drutvenog uspona bio je otvoren jedino onima koji bi prihvatili veru osvajaa. Od prvih poetaka pa sve do kraja turske vlasti pojedinci ili grupe iz razliitih slojeva srpskog drutva primali su islam, nekada da bi olakali svoj poloaj i sauvali imovinu, nekada da bi dobili mesta u vojnom ili upravnom aparatu. Islamizacija je najee bila marginalan proces, praen otuenjem, esto i udaljavanjem iz srpske sredine, onih koji bi promenili veru. Izuzetno su se u pojedinim oblastima obrazovale kompaktne islamizovane mase, koje su bile podvojene od sredina svojih sunarodnika ne samo drugom verom nego i prateim kulturnim razlikama (imena, nonja, ishrana, ambijent, rituali kojima je uokviren ljudski ivot od roenja do smrti itd.). Iako su ostali u istoj sredini i sauvali svoj jezik, oni koji su prihvatili islam promenili su odnos prema

istorijskim tradicijama, a podvojenost je pojaana nejednakim stavom prema Osmanskom carstvu. Neposredno po osvajanju, zemlje su bile podeljene turskim ratnicima, meu kojima je neko vreme bilo i hriana, deo je rezervisan za sultana i visoke dostojanstvenike (rudnici i trgovi). Uvedena je upravna podela na sandake, nahije, kadiluke, sa centrima u gradskim naseljima, koja su zbog vojnih posada, inovnika i turskih zanatlija bre od seoskih naselja dobijala orijentalni izgled i islamski karakter. Turskom osvajanju prethodile su i sledile velike seobe, koje su i Srbe odvodile daleko od nekadanjih matinih oblasti. Prelazili su u susedne oblasti Podunavlja, naselili oblasti dananje Vojvodine i tu su do pada Ugarske (1541) odravane dravne tradicije pod titularnim despotima Srbije (Brankovii, Berislavii, P. Baki). Delom su i nasilno preseljavani i prevoeni s turske na hriansku stranu i ukljuivani u odbrambeni sistem (Vojna granica) koji je uoblien u 16. veku. Dospeli su u Dalmaciju, Hrvatsku, Slavoniju, alpske oblasti, udaljene delove Ugarske, Erdelj. U nekim oblastima srpski naseljenici bili su malobrojni i retko naseljeni, pa su kasnijim vremenima asimilovani od brojnijih i gue naseljenih kolonista dovoenih iz stranih zemalja. Ratrkani na ogromnom prostoru, podeljeni izmeu suparnikih carstava, Srbi su bili povezani jakom istorijskom tradicijom i jedinstvenim okvirom Srpske pravoslavne crkve. Patrijarsi i sabor nestali su ubrzo posle turskog osvajanja, mitropoliti i episkopi birani su od lokalnih sabora, a imenovanja su dobijali od sultana. Tek 1557. obnovljena je Peka patrijarija, obuhvatajui ogroman prostor sa preko 40 mitropolija i episkopija. Crkvi su pripadale i znaajne sudske nadlenosti u oblasti branog prava i naslea. Iako je crkva izgubila najvei deo imovine, ipak je uspevala da vri svoju misiju izdravajui se od malih priloga velikog broja vernika. Uprkos zvaninoj zabrani da se grade novi hrianske bogomolje, podignut je pod turskom vlau znatan broj crkava i manastira. U graditeljstvu, kao i u likovnim umetnostima, ouvane su tradicije iz srednjeg veka, a stari spomenici su sluili kao uzori. Uprkos nepovoljnim uslovima ostala je iva prepisivaka i knjievna aktivnost, i mnoga znaajna dela sauvana su zahvaljujui prepisima nastalim u tursko doba. Vremenom su oblasti plemenskog drutva u planinskim podrujima dananje Hercegovine i Crne Gore, zaklonjene od neposrednog turskog meanja i pritiska, postale najbolji uvari srednjovekovnih tradicija. Plemenski prvaci su zajedno sa crkvenom hijerarhijom 16. v. ivo radili na organizovanju borbe protiv turske vlasti i zanosili se idejom o obnavljanju srpskog kraljevstva. Zatije posle ustanka i pokreta protiv turske vlasti na prelazu iz 16. u 17. vek ispunjeno je bilo za vreme patrijarha Pajsija (1614-1647) intenzivnom kulturnom delatnou, iji je opti smisao odravanje i naglaavanje kontinuiteta. Revnosno se sakupljaju i prepisuju stari tekstovi, sam patrijarh Pajsije pie itije cara Uroa i zasniva njegov kult, obnavljaju se crkve i ivopis. Karakteristinim plodovima pajsijevske obnove pripada i mlaa prerada Duanovog zakonodavstva, koja vie uva uspomenu na staru srpsku dravu nego to utie na aktuelni pravni ivot u 17. veku.

Srednjevekovna knjievnost
Radmila Marinkovi Do primanja hrianstva Srbi su imali jedinstvenu kulturu duge tradicije i snage koja je poticala iz jednakosti i slinosti s brojnim slovenskim plemenima. Postojao je jedan jezik i jedan poetski sistema, kojim su usmeno izraavane sve potrebe plemenskog ivota. Tokom seoba i nastanjivanja na Balkanu, razvijala se istorijska svest koja je raala usmenu epiku, proznu i poetsku. Susret sa hrianskom kulturom upoznao je Srbe s potpuno razliitim poetskim sistemom, koji se stotinama godina razvijao na hebrejsko-helenskim osnovama i iskazivao jezikom koji se smatrao svetim. Nastae kulturni tip sa dva vida, starim tradicijskim i usmenim, i novim, hriansko-civilizacijskim i pismenim. Meu njima nastaju razliiti oblici kontakat, meanja i proimanja, dok se ne uspostavi kulturni sklop koji poiva na oba vida kulture i na njihovom produktivnom odnosu. Oni ne dolaze u koliziju jer imaju jasno razdvojene funkcije u drutvu. Pisana srpska knjievnost u srednjem veku predstavlja poseban knjievni sistem, i to se tie tipologije, i poetike, i knjievnih anrova, taj sistem je nastavak i dalje razvijanje staroslovenskog naslea, stvorenog za novohristijanizovane Slovene na ranovizantijskim uzorima, a na svetom slovenskom jeziku - staroslovenskom, koji je nadnacionalan, kao i literatura njime pisana, te se brzo i lako iri meu Slovenima. Najpre su prevedeni obredni i biblijski tekstovi, a uskoro i druga dela neophodna za razvijen hrianski ivot, meu kojima i velika dela hrianske poezije, retorike i dogmatike. Ali, i sva ostala znanja iz tadanjih nauka, istorijska, zemljopisna, medicinska, ulaze u ovaj opti slovenski fond, a isto tako i pouna i zabavna lektira mediteransko-azijskog sveta, kao to su uvena Knjiga o Varlaamu i Joasafu, Stefanit i Ihnilat, Fiziolog, legende o Aleksiju Bojem oveku, o svetom oru, pria o oveku koji je svoju duu prodao avolu, pria o premudrom Akiru, ciklus pria o Solomonu i druge pripovetke kao i veoma razvijena apokrifna produkcija. Sve, dakle, dela koja su se u isto vreme irila Evropom na njoj zajednikom latinskom jeziku. Posredstvom ove literature Srbi su, zajedno s ostalim pravoslavnim Slovenima, ulazili u irok krug evropsko-mediteranske kulture, na ovoj lektiri se vaspitavali u hrianskoj religioznosti i sticali sva tada potrebna znanja iz raznih oblasti. Bila je to u punom smislu rei "literatura posrednica", kako je naziva D. S. Lihaev. Ali ova literatura, koja je Slovene obrazovala i bila im lektira, nee u potpunosti uticati na njihovo originalno stvaranje. Kada budu obraivali svoje, slovenske teme, oni e koristiti samo onaj ui vid te literature, one anrove i onu poetiku kojima se slavi svetaki kult, jer su prvi junaci slovenske knjievnosti bili tvorci slovenske pismenosti i knjievnog jezika, irilo i Metodije i njihovi slovenski uenici, koje je mlada slovenska crkva smatrala svetiteljima. Te obredne vrste jesu: hagiografija, homiletika, himnografija, ili, prema slovenskim nazivima: itije, pohvala, sluba. U stvari, to su - proza, retorika, poezija. injenica da su prva dela slovenske produkcije obraena u kanonskim oblicima obredne knjievnosti i da je jezik literature obredni, sveti jezik Slovena, odredila je

karakter daljeg slovenskog knjievnog stvaranja. To je duhovna literatura, ozbiljna, misaona, etika, ona postavlja sutinska pitanja ovekove egzistencije. S druge strane, tretirajui istinite dogaaje ona je istorijski odgovorna. Staroslovenska knjievnost postala je slovenska klasika s bogatim svetom ideja, razraenom poetikom i poetskim jezikom. Ona e biti model za slovenske nacionalne knjievnosti u srednjem veku, u prvom redu za srpsku knjievnost. Sve to se u srpskoj pisanoj knjievnosti originalno stvara, ostaje u tom sistemu: u okviru obrednih vrsta - vanobredni sadraji, u sistemu stvorenom za verske potrebe izraava se svaka nova sadrina. Ovim sistemom knjievnih anrova nisu se mogla izraziti individualna ljudska oseanja i svetovne teme, te su anrovi usmene poezije, epske i lirske, i usmene naracije, pripovetke i predanja, dopunjavali sistem pisanih anrova. Zato u srednjem veku srpska pisana knjievnost nije izgradila ljubavnu poeziju, uprkos vezama sa zapadnoevropskom knjievnou gde je ovaj anr bio razvijen. Poetsko vienje prolosti kroz epske likove narodnih junaka moralo je u usmenom sistemu biti veoma razvijeno, moralo je postojati jaka potreba za poetizacijom istorije, kad je takvo shvatanje preuzela i pisana knjievna produkcija. Sveti Sava zapoinje seriju srpskih biografija priajui o svom ocu Stefanu Nemanji kao o ocu naroda i slikajui jedan patrijarhalan odnos izmeu vladara i podanika. Originalno srpsko knjievno stvaranje bavie se potom najvie opisivanjem ivota i podviga slavnih ljudi, njima e biti darovani svetiteljski venci, i oni e postati uzor moralnog ivljenja, ega u toj meri i u tako sistematinoj doslednost nema kod drugih naroda. Tako je stvorena srpska biografika kao bitna karakteristika i posebnost srpske srednjevekovne knjievnosti. Formiranje srpske biografske knjievnosti dugotrajan je proces on poinje s potrebom dinastije za svetorodnim poreklom, koje treba da bude potreba legitimiteta za ukljuivanje u hriansku vaseljenu. Tada e se, kao i kod drugih evropskih naroda, pojaviti sveti predak i slavie se njegov svetaki kult. Prvi takav srpski svetac jeste zetski knez Vladimir, idealan hrianski vladar, koji nepravedno strada u dinastikim borbama oko vlasti (1016). On pripada tipu kneza muenika, koji se javlja u ranim hrianskim dravama feudalne Evrope, pri sukobima starih plemenskih i novih hrianskih shvatanja. Kod Slovena takvi su eki knez Vaclav (ubijen 1922) i ruski kneevi Boris i Gljeb (ubijeni 1015). Nastala sredinom 11. veka, slovenska legenda o svetom Vladimiru sauvana je samo u latinskom prevodu proirena priom o ljubavi zarobljenog Vladimira i plemenite carske keri Kosare, nesumnjivo uzeta iz usmene poezije. Tip kneza muenika iskorien je da bi se izgradio lik kneza pobednika. U istoriji manastira urevih stupova obraen je lik ktitora, Stefana Nemanje, koga zla i nepravedna braa progone zbog njegove ktitorske delatnosti, ali ga patron manastira, sveti ore, spasava i pomae mu da se uzdigne na presto. Ova ratniko-hagiografska povest ula je u Nemanjin proglas iz 1171. godine kao dokaz legalnosti i njegovog preuzimanja velikoupanskog prestola srpskih zemalja i pomorskih. Drugaiji lik vladara naslikan je u Nemanjinom proglasu o abdikaciji iz 1186. godine, koji je potom uao u osnivaku Hilandarsku povelju (1198), gde predstavlja Nemanjinu

autobiografiju. Tu Nemanja najpre izlae svoju dravotvornu teoriju o vlasti koja je njegovim precima i njemu data od Boga da bi titili srpski narod. Time se vlast obezbeuje i Nemanjinim naslednicima, te e ova teorija ostati dominantna dravna misao svih nemanjikih vladara. U dvojnoj kompoziciji Nemanja svoj vladarski podvig izlae nabrajanjem ratnih uspeha i staranjem o crkvi, a moralni podvig kroz iznijansiranu ispovest o svojoj dui i odluci da se zamonai pod imenom Simeon. Tako je lik vladara postao nedeljiv spoj uspenog ratnika i visoko duhovne linosti, te e od tada vladarski podvig u srpskoj literaturi biti prikazivan kao neraskidivo jedinstvo ratnikog i moralnog podviga. Nemanjina autobiografija osnov je za umetniko uobliavanje njegovog lika kod dvojice njegovih sinova i biografa, Save i Stefana, koji su, svaki na svoj nain, nastojali da uspostave svetaki kult svoga oca kao idejnog stuba srpske narodne i dravne zajednice. Kao vladar i Nemanjin naslednik, Stefan je urio da oca proglasi svetim i dobije meunarodno priznanje i kraljevsku krunu, te je odmah preradio oevu autobiografiju u biografsko kazivanje, nazivajui ga svetim (Druga hilandarska povelja, 1200-1202), dok je Sava, potujui kanonske propise kao monah, polako pripremao svetaki kult oev, napisavi najpre slubu njemu posveenu i radei na ostalim potrebnim spisima. Ali u glavnom Savinom delu itiju gospodina Simeona (1208) Simeon - Nemanja shvaen je kao mudar vladar, plemenit otac, blaen starac, a njegova svetost je samo nagovetena. Stoga je Sava bio slobodan u izboru anra kojim e svoga junaka opisati, dok e Stefan svoj spis ivot svetog Simeona (1216) ostvariti po svim propisima hagiografskog anra, kanonskog oblika svetake biografije. Za vajanje Nemanjinog literarnog lika vladara i monaha Sava je koristio vei broj narativnih modela i literarnih tipova, pored slike koju je o sebi dao sam Nemanja. Ali za ubedljivost Nemanjinog lika i iv emotivan odnos prema njemu, koji doivljava i savremeni italac, ima se zahvaliti iskrenoj Savinoj ljubavi i divljenju prema izuzetnom ocu. Zapovest takvog oca sinovima da se ne sukobljavaju oko prestola i vlasti, ve da ive u bratskoj ljubavi i slozi, deluje kao proroanski zavet, te stoga zavrna scena, u kojoj Sava nad oevim motima miri brau Vukana i Stefana i tako prekida bratoubilaki rat u Srbiji, deluje sasvim prirodno i smirujue. Sava je koristio razne oblike dotadanje srpske pismenosti, kancelarijske dokumente, dvorske i ratnike prie i manastirske istorije, ali i narativne anrove dotle nepoznate srpskoj knjievnosti - dnevnik, prenos motiju, pouke sinovima. Uneo je u svoje delo razne oblike retorike prirode, kao to su molitve, besede, pohvale, citati i paralele iz Svetog pisma, i time naraciju obogatio retorikom, spajajui tako itije i pohvalu, to e ostati kao jedna od bitnih osobina srpske biografske knjievnosti. Sava je ovaj spis uobliio kao spoj istorije dva Nemanjina manastira, Studenice i Hilandara, a originalnom koncepcijom kompozicione strukture kao smene narativnih i dramskih odseka, postigao je dubinu istorijskog prikaza i neposrednost emotivnog doivljaja. Istovremeno hagiografski intonirano i istorijski verno, a linou pisca obojeno, Savino delo je neposredno i neponovljivo autobiografsko kazivanje najuglednijeg srpskog intelektualca srednjeg veka i osnivaa samostalne srpske crkve.

Stefan, prvovenani srpski kralj, imao je zadatak da iznese ceo Nemanjin ivot i posthumna dela, prema zahtevima anra koji pie. Za to je morao traiti razne izvore. Za izvetaj o Nemanjinom usponu preuzeo je povest iz istorije urevih stupova. Tome liku dodao je i nove. Vrhunac dravnikog delovanja svoga oca video je u uspostavljanju "prave vere" u srpskoj zemlji, ime je pomerio istorijski znaaj Nemanjine verske politike - Srbija je odavno bila hristijanizovana, a Nemanja samo progoni jeretike. Prikazan je u punom sjaju dravnog sabora koji raspravlja o jereticima, potpuno po ugledu na vizantijskog cara koji predsedava vaseljenskim saborima i daje konanu re u verskim polemikama. Tako po Stefanu, nemanja postaje "ravnoapostolni" vladar, koji uvodi hrianstvo u svoju dravu. Ovaj tip vladara oblikovan je prema Konstantinu Velikom, a meu Slovenima pripadaju mu moravski knez Rastislav (9. vek), bugarski knez Boris (9. vek) i ruski knez Vladimir (10. vek). Stefan je svetom Simeonu - Nemanji pripisao i ulogu sveca zatitnika domovine, po ugledu na kult Dimitrija Solunskog. U autobiografskom kazivanju, javljajui se kao svedok i uesnik dogaaja, Stefan opirno opisuje svoja ratovanja, u kojima pobeuje neprijatelje Nemanjinim udesnim delovanjem. Pojavljujui se pred srpskom vojskom u ratnim pohodima, sveti Simeon titi svoju dravu, koju je i za ivota branio, ali i svoga izabranika, sina Stefana, podravajui ga tako u borbama oko prestola. Za srpsku istorijsku stvarnost Stefan je stvorio novu tipologiju religiozne fantastike, unosei u nju ratnike prie iz usmene, a moda i pisane dvorske literature. Veoma uen, Stefan je svoje skladno komponovano delo obogatio prefinjenom retorinou i zakljuio ga sveanom pohvalom, koja na poetski nain saima znaaj Nemanjine pojave i s realnoistorijskog nivoa izdie je na viu duhovnu ravan. Srpska biografija, konstituisana knjievnim delima svetog Save i Stefana Prvovenanog, kao poetizacija savremene istorije i njen ideoloki tuma, svoje najpotpunije ostvarenje dobija u ivotu svetog Save od hilandarskog jeromonaha Domentijana (1243). Iako pie po nalogu dvora, Domentijan je bio dovoljno udaljen i od aktuelne vlasti i od dogaaja koje opisuje, te moe da postupa umnogome kao objektivan istoriar koji traga za dokumentom i na njemu gradi svoje obimno delo. Jer skoro sve to se zna o svetom Savi poiva na Domentijanovom izvetaju: posvetivi se od rane mladosti duhovnom pozivu, mladi srpski kneevi Rastko - monah Sava proao je sve lestvice moralnog uzdizanja i crkvene karijere i postao znaajna linost pravoslavnog Istoka u doba njegove pune ugroenosti od latinskog Zapada. Ali i vie od toga, Domentijan je izraziti tuma istorije kao vie, nebeske volje. Stoga je po njemu istorija vanija od pojedinca, ak kad je on, kao njegov Sava, dat od Boga. Sava je jo pre roenja predodreen za podvig sluenja otadbini. Uzdiui sebe, on uzdie i svoje otaastvo na vii stepen duhovnosti: svrha njegovog postojanja jeste otaastvoljublje. Osnov Domentijanovog vienja svetog Save jeste odnos oveka i njegove otadbine, verovatno jedinstven u evropskoj knjievnosti sredinom 13. veka. Predestinacija junakova mono je sredstvo za uvoenje brojnih i raznovrsnih poetskih i retorikih oblika. U slubi povesti o srpskoj istoriji Domentijan ujedinjuje sva tri osnovna anra srpskog knjievnog sistema: poezija u obliku molitve slui kao motivacija postupka, proza, faktografska i fikcionalna, osnov je celokupne naracije, a retorina

pohvala sublimira doivljaj i tumai pojave i ljude. Anticipacijom dogaaja kao vezanom trakom objedinjena je razuena kompozicija, organizujui se na bazi simbolinih hrianskih brojeva. Sainivi tako grandioznu istoriju Nemanjinog, Stefanovog i Savinog doba, Domentijan je Nemanjinu ideju o boanskom poreklu svoje loze proirio na ceo srpski narod, uzdiui ga na nivo izabranog Bojeg naroda, Novi Izrailj. Kao pandan ovakvom osnivau srpske crkve, Domentijan je, takoe po elji dvora, sastavio novu verziju ivota svetog Simeona (1264), kompilirajui svoje prethodno delo i Stefana Prvovenanog, i razvijajui retorine elemente pozajmicama iz Pohvale knezu Vladimiru od Ilariona Kijevskog (iz 1049) utvrdio svog junaka kao izabranog "ravnoapostolnog" srpskog vladara. Teka kad je prestala da bude ideoloki tuma nedavno proteklih dogaaja, srpska biografija je mogla da postane matovita romaneskna pria koja angauje itaoevo saoseanje. Upravo to je ivot svetog Save, koji je krajem 13. veka napisao hilandarski monah Teodosije. U poimanju svetog Save on je nainio radikalan zaokret. Sve to je kod Domentijana u oblikovanju Savinog lika bilo apstraktno, Teodosije je preveo na konkretno. On je primer srednjevekovnog realizma. Ali sveti Sava nije zbog toga manje svetac, on je samo pristupaniji, blii oveku, koji moe da saosea sa njime i da sledi njegov primer. Teodosije je od Domentijana preuzeo celokupnu kompozicionu graevinu i nije morao da reava teke istoriarske probleme, ali je zato maestralno razvio umetnost kazivanja istih sadraja drugim poetskim jezikom. Domentijanovu retorinost i poetinost podredio je istoj naraciji i tako postigao anrovsko jedinstvo i stilsku ujednaenost. Stvorio je iroku pripovedaku reku i jarkim bojama slikao vreme, ljude i njihove odnose. To je jedna dinamina freskoslika Srbije 13. veka. Njegovo delo je prvi srpski roman. Teodosijevi junaci uvek su u stanju poviene oseajnosti, koja se prenosi i na itaoce. Due svojih junaka Teodosije podvrgava prefinjenoj psiholokoj analizi. Stoga je po meri njegovog talenta moda vie od svetog Save bio njegov drugi junak, isposnik i podvinik sveti Petar iz planine Korie vie Prizrena. Teodosijev ivot Petra Korikog, jedina prava srpska hagiografija (1310), prua bogat repertoar plastino naslikanog nadrealnog sveta pustinjakove mate i mogunost za duboko poniranje u potresan svet njegovog unutranjeg ivota. To je najbolja psiholoka novela, koja prevazilazi srednjevekovne ideje i poetiku. Teodosije je rastvarao Domentijanov zgusnuti splet sva tri knjievna anra. Pored ovih narativnih dela, Teodosije je svojim junacima posvetio brojna dela crkvene poezije i jednu retoriku pohvalu, potujui kanonski model obrednih knjievnih vrsta. Kraj 13. veka doneo je srpskoj publici jednu novu literaturu, koja otvara pogled na svet vitetva i kurtoazije, drugaiji od onog koji joj se dotle nudio. To su slavni romani o Trojanskom ratu i o Aleksandru Makedonskom, koji se na srpskom jezikom prostoru usvajaju na stvaralaki nain uz korienje razvijene epske poetike, to predstavlja poredno svedoanstvo o njenim kvalitetima. Pojava ovih romana bila je veoma produktivna, jer je pruala model jednog literarnog sistema koji srpski pisci ubudue ne mogu zaobii. Nasuprot tome, znatno kasnije bledo prevedeni romani o Tristanu i Izoldi,

o Lanselotu i o Bovi od Antone nisu ostavili nikakvog traga u srpskom knjievnom ivotu. U vreme punog uspona srpske drave, ali i estih nasilnih smena na srpskom prestolu, naslanjajui se na Domentijanovu poetiku, pisao je arhiepiskop Danilo Drugi. On je pokuao da u tradicionalnoj formi srpske biografije objasni sloenu sudbinu ljudi kojima je poreklom odreeno da ispunjavaju teak zadatak vladara, i tako je proirio temu o odgovornosti vladalakog poziva, istaknutu jo krajem 12. veka. U Danilovom delu je stoga u prvom planu ovek i njegov odnos prema dobru i zlu, a istorija je fon na kome se reavaju pitanja linosti, morala, ideja. O svome vremenu Danilo svedoi kroz biografije triju linosti iz vladarske porodice, vezanih emotivnim i idejnim sponama. To mu je dalo mogunost da izgradi tri snane linosti i iznese vie gledita o istom vremenu. Kraljica Jelena je idealna majka i vladarka, u starosti uzorna monahinja. Ona je literarni pandan Nemanji (1316). Njen stariji sin, kralj Dragutin, iako je prestupom prema ocu oskrnavio srpski presto, nije negativan junak; on se iskreno kaje i snagom svoje volje stie potovanje (1317). Autobiografiju mlaeg brata, kralja Milutina (1317), gde su njegovi brojni ratni uspesi pripisani nebeskoj zatiti srpskih svetitelja, Save i Simeona, Danilo je (1321) preradio u opirnu biografiju, oslobaajui je pri tom hagiografskih primesa i suvine retorike, uda i patetike, i tako Milutinov ivot izneo kao koherentan ciklus prianja o ratovima, a uspehe na bojnom polju mogao je slobodno pripisati Milutinovoj ratnoj vetini. Danilo je zadrao tradicionalnu koncepciju o dvostrukom podvigu idealnog srpskog vladara, dravnikom i duhovnom, ali ne insistira na Milutinovom linom duhovnom podvigu, jer je ideal oveka i vladara sada vien u Aleksandru Makedonskom, s kojim on poredi svoga junaka. Srpski vladar nije vie brian otac Nemanja, nego moan vladar jedne drave na pragu carstva. Sakupljene u jednom zborniku, ove tri biografije ine iru verziju istorije Milutinovog doba, to predstavlja znaajan korak u proirivanju istorijskih koncepcija u srpskoj knjievnosti. U istom pravcu nastavio je da pie i Danilov anonimni Uenik. On je opisao ivot svoga uitelja (posle 1337), ali je u njemu obradio samo duhovni ivot i crkvenu karijeru Danilovu, a bogatu dravniku delatnost prikazao proirenjem Danilove uloge u biografijama vladara koje je napisao Danilo, dok je u biografijama kralja Stefana Deanskog (posle 1331) i njegovog sina Duana kao kralja (posle 1335), kojima je on sam autor, Danilu od poetka poverio vodeu ulogu. Objedinivi potom, sve ove tekstove, i dodavi im seriju ivotopisa srpskih crkvenih poglavara, od Danila i drugih pisaca, Uenik je sastavio veliki istorijski kodeks, nazvan Danilov Zbornik, kojim je postignut najvii stepen u razraivanju narativne strukture u srpskoj srednjevekovnoj knjievnosti. Istovremeno, Uenikovo delo predstavlja i krajnji domet srpske biografike kao originalne forme koja u hagiografskom obliku izlae poetizovanu istoriju. Uenikov Stefan Deanski negativan je lik, te je zadatak vladarske biografije u tom tekstu poveren drugim junacima. Ka duhovnom podvigu usmeren je tadanji crkveni poglavar, arhiepiskop Danilo, a mladi kralj Duan razvija se prema ratnikom podvigu. Hagiografski model morao je biti naputen, a glavna panja pisca posveena je ratnim dogaajima. Oni u

Uenikovim delima zauzimaju centralna mesta. Model za tu opirnu ratniku naraciju naen je u Srpskoj Aleksandridi, srpskoj verziji slavnog romana, a s njom i lik idealnog srpskog vladara prerasta u lik ratnika i viteza, koji je, kako se prema nedovrenom ivotopisu Duanovom nasluuje, upravo njemu i namenjen. Srpska proza se tako postepeno usmerava ka vitekom romanu. Ali, pad carstva zaustavio je ovaj proces sekularizacije srpske knjievnosti, a Duanovi naslednici nisu imali vremena i ambicija da u knjievnosti objanjavaju njegovu vladarsku veliinu. Tako se zavrava dugotrajni tok srpske biografske knjievnosti kao poetizovane hronike Nemanjinih potomaka. Raspad hagiografske forme i kretanje ka vitekom romanu, kao beletristici, ostavlja nepokrivenom istorijsku komponentu srpske biografike. Ve poslednja poglavlja Danilovog Zbornika i nisu nita drugo do kratke istorijske beleke. U drugoj polovini 14. veka nastae i prvi srpski istorijski anrovi, letopisi i rodoslovi, koji su vremenom dobijali sve vei znaaj. U isto vreme javljaju se novi oblici, trae se nove literarne forme, osloboene istorijskog zadatka, kao to su uene poslanice, poetski zapisi, artistiki izvedeni stihovi i druge. U krilu crkve odvijala se obimna knjievna delatnost, u prvom redu obredna poezija, koja je itavo vreme pratila uspostavljanje svetakih kultova, a s njom i njen sastavni deo, kratko itije. U drugoj polovini 14. veka ona dostie svoj vrhunac. Ali uskoro se, s turskim napadima, javljaju nove teme i novi tonovi u srpskoj knjievnosti. U zapise i druge krae anrove useljava se tuga i jadikovka, individualna i kolektivna. Ta raspoloenja e dati osnovni ton i literaturi kosovskog podviga. Podvig kneza Lazara i kosovskih junaka (1389) izazvae itav ciklus poetskih sastava. Lazarevi naslednici se trude da odre srpsku dravnu organizaciju naslanjajui se na tradicije Nemanjia. Tako u dvorskoj sredini, kao i pre, nastaju spisi koji kroz lik jednog junaka objanjavaju poloaj i idejne osnove Lazarevia. Nova dinastija stvara svoga svetog pretka. A on je nov tip junaka, on je vladar s jednim podvigom, jednom bitkom. Ta je bitka izgubljena, ali knez Lazar je pao viteki, branei pred najezdom varvara druge rase i s drugog kontinenata evropsku hriansku civilizaciju. On je moralni pobednik, moe biti junak hrianskog speva. Njegova tema je identifikacija vere i otaastva, bezgranine privrenosti hrianskom idealu koja ide do svesne rtve, tema prednosti duhovnog nad materijalnim, nebeskog carstva nad zemaljskim carstvom. Ali nije samo knez hrianski heroj. Podvinici su i njegovi vitezovi koji ginu zajedno s njime. Oni su zatonici vernosti vladaru, oseanja asti i dunosti. Filozofija dunosti preneta je s vladara i na sve uesnike bitke. Nemanjina teorija vlasti je proirena - svi pripadnici vojnikog, feudalnog reda duni su da tite veru, narod i zemlju. Sve su to razlozi da se ne opisuje ceo Lazarev ivot, nego samo taj jedan jedini podvig. Hrianski podvig kneza Lazara i kosovskih junaka dovoljan je za njihovo proslavljanje. Trai se nova forma i nov uzor. Podvig kosovski blizak je ranim hrianskim martirijima, priama o prvim muenicima, koje muenika smrt uzdie meu izabrane, svete. Spisi o knezu Lazaru piu se u obliku pohvale, epsko-lirskim postupkom i povienim emotivnim nabojem. Umesto velianstvenosti starih biografija ovde prevladava oseajnost, sapatnja umesto divljenja, nema likovanja, sve je tuno i uzdrano, tiha smirenost koja proistie iz

dubokog uverenja da se postupilo kako se moralo. To je otmena poezija rtve i moralne pobede. Osnov ove kosovske poezije jeste sjajno Povesno slovo, koje je neposredno posle bitke (1392) napisao patrijarh Danilo trei u veoma negovanom stilu "pletenije sloves". Njegovo delo sadri sve elemente kosovske teme potonjih spisa i kosovskog mita usmene poezije. Kosovska tema jeste prvi sauvan i potpuno jasan primer simbiotike povezanosti pisanog i usmenog poetskog sistema srpskog srednjeg veka: ista tema sa svim sastavnim delovima neguje se istodobno u obe poezije. Meu Danilovim sledbenicima jesu i drugi ljudi s dvora. To je dvorska literatura. Tu su uena knjeginja Milica, udovica Lazareva, prva srpska pesnikinja tuge i bola, Jefimija, uvena vezilja, despotica i monahinja, Lazarev sin i naslednik, mladi despot Stefan Lazarevi, dravnik, vojnik i pesnik renesansno intonirane ljubavne lirike, koju otkrivamo u njegovom pesnikom traktatu o ljubavi Slovo ljubve, i drugi. Deset spisa za dvadeset godina. Izbeglice s balkanskih prostora ispred turske najezde donose u Srbiju i drugaije literarne tokove. Meu njima je Grigorije Camblak, koji za vreme svog kratkog boravka u Deanima pie ivot Stefana Deanskog (oko 1405) kao velikomuenika, potpuno u tradiciji bugarske Trnovske kole, u strogo hagiografskom maniru kakav u Srbiji nikad nije negovan. Dok se Camblak i delom kao i ivotom zalagao za slovensko i balkansko duhovno jedinstvo pred turskom opasnou, njegov zemljak Konstantin Filozof trai hrabrog ratnika kadrog da se s maem u ruci suprotstavi inovernom osvajau. Taj ideal naao je u svome zatitniku despotu Stefanu Lazareviu i posvetio mu je opirnu biografiju ivot despota Stefana (1433). Posle mnogo godina u sasvim drugaijim prilikama Konstantin je ostvario onakav knjievni lik vladara kakav je zainjao Danilov Uenik. Idealan vladar je uspean ratnik i plemenit vitez, prefinjen umetnik i neustraiv borac za hriansku kulturu, ovek velike moralne snage, koju crpi iz privrenosti svome tlu i istoriji svoga naroda. Time, a ne nebeskom zatitom, on je junak novoga vremena. A to novo vreme vidi se i u drugaijem, objektivnom vienju ljudi i dogaaja. Sam despot inicirao je prevoenje vizantijskih hroniara, sastavljanje srpskog rodoslova, proirenje letopisa. Pored interesovanja za antiku istoriju, racionalni duh epohe otkriva se i u tekstolokim i lingvistikim poduhvatima despotovog dvora i okoline. Stefan Lazarevi i Konstantin Filozof otkrivaju pogled na humanistika i renesansna kretanja u srpskom knjievnom ivotu, saseena i zatanjena tekom tragedijom gubitka srpske dravne samostalnosti i mnogovekovnim robovanjem gospodarima bez kulturnih tradicija. Pa ipak, i u takvim prilikama oskudno knjievno stvaranje i dalje je okrenuto idealnim junacima onoga tipa koje je ostvarila srednjevekovna knjievna produkcija. Junaci su sada poslednji predstavnici srpske dravnosti, sremski despoti Brankovii, kojima su tokom prve polovine 16. veka posveeni kultni spisi, slube i kratka itija, u Kruedolskoj knjievnoj koli, koja neguje nita manje artistiki stil od svojih velikih uzora ranije epohe. Umesto da se razvija preporodnim tokovima, kao to je i zapoinjala, srpska knjievnost ostaje na pozicijama na kojima ju je strana najezda zatekla. Pisana re nalazi podsticaj u usmenoj, tradicijskoj rei, pa tako ni patrijarh Pajsije, elei da napie ivot cara Uroa (1642), ne ini nita drugo nego stari hagiografski okvir ispunjava novim usmenim predanjem. U doba velikih obnova evropske kulture, srpska kultura,

izdvojena iz Evrope kordonom turskog oruja, pokuava da se obnovi iz sebe same; pisana knjievnost naslanja se na usmenu poeziju, koja ivi intenzivno, crpei svoja nadahnua, etika naela i plemenitu oseajnost iz svedoanstva srednjevekovne epohe, sauvanih u knjinicama starih manastira.

Slikarstvo u srednjem veku

Vojislav J. uri

I Priroda osobine, vrste i tokovi II Odlike najstarijih dela III Od Stefana Nemanje do Kralja Milutina 1. Monumentalnost i plastinost 2. irilski ukras izmeu Istoka i Zapada IV Od Kralja Milutina do raspada carstva 1. Klasicizam i akademizam 2. Doba emocionalnosti i raskoi V Od raspada carstva do pada pod Turke 1. Uporednost dramskih i lirskih tokova 2. Otmenost i seta 3. Prodor gotike i renesanse

I Priroda osobine, vrste i tokovi

ivot slikarstva u Srba u srednjem veku odreivao je niz inilaca razliite vrednosti i snage, meu kojima su, svakako, najvanije: veliina, mo i sudbina srpskih dravnih tvorevina; konfesionalna pripadnost naroda i poloaj njegovih crkvenih ustanova u odnosu na Carigrad i Rim; razvijenost drutva i mogunost ktitora; svrha religioznog slikarstva, ali i njegova politika uloga. Vremenski okvir slikarskog stvaranja meu Srbima u srednjem veku moe se tano odrediti. Po sadraju religiozno, bez i jednog laikog traga, ono se usadilo u srpsku sredinu po prihvatanju hrianstva, u drugoj polovini 9. veka. Istina, prva dela su unitena - najstarija ouvana su s kraja 10. veka. Ugasilo se uporedo s nestankom poslednje srpske drave pred sam kraj 15. veka, kada je izgubilo neka od bitnih stvaralakih svojstava. Istorijska pozornica bile su mu sredinje oblasti balkanskog poluostrva izmeu reka Save i Dunava na severu i Jadranskog i Jegejskog mora na jugu, od reka Timoka i Strume na istoku do Vrbasa i Cetine na zapadu. U prva vremena sredita su mu bila oko reke Rake, a potom na jadranskom primorju izmeu Cetine i Bojane, dakle u oblastima prvih dravnih tvorevina Srba. Zatim, pratilo je uspon i irenje Srbije i Bosne, koje su u 14. veku zauzimale najvee prostranstvo. Postepeno se regionalizovalo kako su pojedine oblasti Srba postajale manje-vie samostalne drave: u Seru, Epiru i Tesaliji, u Povardarju, na Kosovu, u Pomoravlju, u Hercegovini, Bosni, Crnoj Gori, u primorskim komunama. Kako je koja oblast potpadala pod Turke, prvo one na jugu i istoku, tako je gubilo dotadanje oblike i osobine. Taj proces trajao je itav vek: oblasti u Makedoniji bile su izgubljene krajem 14. veka, a u Hercegovini i Crnoj Gori krajem sledeeg stolea.

Od presudne je vanosti po duh srpskog slikarstva bilo to to su gradovi srpske drave na jadranskoj obali i oblasti u neposrednoj njihovoj zaleini bili pod uticajem velikih apeninskih duhovnih i umetnikih sredita, kakva su bila Rim, Venecija i Apulija, dok su predeli naseljeni Srbima u unutranjosti Balkana bili okrenuti vizantijskim politikim i kulturnim centrima: Carigradu, Solunu i Svetoj Gori. Taj poloaj srpskog naroda, izmeu Istoka i Zapada, postao je posebno osetljiv posle rascepa crkava sredinom 11. veka, kada je vei deo Srba uao u jurisdikciju Carigradske patrijarije, a onaj manji, primorski, zajedno sa romanskim stanovnitvom u gradovima, u nadlenost Rimske kurije. Do poetka 13. veka pravoslavni Srbi bili su u vlasti Ohridske autokefalne crkve, dok i sami nisu 1219. godine dobili autokefalnost. Katoliko stanovnitvo imalo je, do kraja 11. veka, svog crkvenog poglavara u licu arhiepiskopa u gradu Baru, koji se, kasnije, poeo nazivati primusom srpskim (primas Serviae). Meutim, i nadbiskupija dubrovaka pretendovala je na jurisdikciju u Srbiji, kao to je i grad Bari, na naspramnoj obali Jadrana, dugo bio crkveno-upravno sredite za nekoliko katolikih biskupija u Srbiji. Stojei vekovima licem u lice, pravoslavno i katoliko slikarstvo ponaalo se razliito od graditeljstva ili vajarstva. Dok su pravoslavne crkvene graevine i njihov vajani ukras mogli izgledati potpuno zapadnjaki i biti izvedeni u romanikom i gotikom stilu uz sauvanu funkciju pravoslavnog prostora, dotle je slikarstvo bilo veoma tvrdokorno u svojim vizantijskim ikonografskim reenjima i stilskim shvatanjima. Slika, toliko puta predmet teolokih raspri u istonoj crkvi, uporno je uvala svoju pravoslavnost. Katoliko slikarstvo u Primorju, kao i ono u mnogim Italijanskim gradovima, sve do pobede gotike, volelo je vizantijsko-romanika i vizantijsko-gotika proimanja na freskama i ikonama, obogaujui novom ikonografijom humanistiku sadrinu slika. Bez veih sukoba na rubovima pravoslavlja i katolianstva, ali uvek na oprezu, obe su crkve ile svojim putem u slikarstvu, sve do pred kraj srednjeg veka. Na umetnost Srba od uticaja je bila, gotovo od kraja 13. do poetka 14. veka, i injenica da se u bosanskoj dravi pojavila posebna crkvena organizacija, tzv. crkva bosanska. Pravoslavna i katolika hijerarhija smatrali su je jeretikom. Nosioci umetnikog stvaranja bili su, pre svega, lanovi vladarskih kua i crkveni poglavari, od 14. veka jo i ugledni vlasteoski rodovi i oblasni gospodari. U primorskim gradovima, meu katolicima, to su bili, pored aristokratije, u ranija vremena pripadnici benediktanskog reda, a od 13. stolea franjevci i dominikanci. Ktitori i donatori znatnije su uticali na programe slikarstva i na njegovu ideoloku sadrinu. Svi su eleli da ubelee sopstvenu ulogu ili ulogu svojih rodova u dravnim ili crkvenim poslovima. Primeri su postojali u vizantijskim i zapadnjakim sreditima. Ikonografski uzori zato su pozajmljivani, ali i preraivani za domau upotrebu. Tako je Srbija uspela da izgradi, pre svega preko razliitih portreta ktitora, posebnu vladarsku i vlasteosku, crkvenu i monaku ikonografiju. Slikari su u Srbiju dolazili sa strane, veinom po pozivu, ali je slikarskih radionica domaih majstora bivalo tokom itavog srednjeg veka. Stranci su imali odluujuu ulogu u prelomnim trenucima, kada su donosili najnovija umetnika shvatanja i visoka merila

razvijenih sredina. To se naroito osetilo u Srbiji na poetku 13. i na poetku i kraju 14. veka, kada su po pozivu ili po nudi u Srbiji radili najvei slikari iz Carigrada ili Soluna. U primorskim gradovima grki slikari (pictores graeci) su se ubeleili u istoriju slikarstva krajem 13. i u prvoj polovini 14. veka, a venecijanski, i italijanski uopte, na poetku renesanse. Srbi su negovali tri slikarska roda: zidno slikanje ili ivopis u fresko-tehnici, slikanje na drvenoj ploi ili ikonopis, obino u tehnici tempera sa zlatnom podlogom, i slikanje na pergamentu ili papiru, iluminaciju ili minijaturu u rukopisnim knjigama, izvedenu raznobojnim mastilima, temperom i, ponekad zlatnim listiima. Kod katolika sva tri roda ila su, u stilskom pogledu, ruku pod ruku; kod pravoslavnih Srba knjini ukras imao je svoje posebne zakone. Rukopisna knjiga kod svih Slovena koji su upotrebljavali irilsko pismo (Bugari, Srbi, Rusi) nije sledila ukras u grkoj knjizi, gotovo uvek stilski jednak s ikonopisom i ivopisom. U Srba sva tri slikarska roda postala su istovetna po umetnikom jeziku tek u 14. veku. Istorijska razdoblja srpskog slikarstva i umetnosti u celini gotovo da se poklapaju s osnovnim periodima srpske politike i dravne istorije. Nesumnjivo da su, unutar vremenskih granica srpske umetnosti, bile presudne tri cezure. Prva se dogodila oko sredine 12. veka, kada se poela uzdizati raka drava i kada joj je na elo stupio Stefan Nemanja. On je postao rodonaelnik dinastije koja je vladala dva veka. Drava se uvrstila i proirila, pravoslavlje ukorenilo i, uskoro, dobilo svoju nacionalnu crkvu, a Vizantija postala kulturni i politiki uzor. Iz Vizantije je prihvaen, a zatim razraen, monumentalni i plastini jezik slike, koji je dao peat eposi. Druga izrazita promena dogodila se krajem 12. veka s prodorom Srbije u Povardarje i Makedoniju. Nova vizantinizacija drutva, ustanova i umetnosti jasno je obeleila novu epohu. Stil koji je dobio ime po vizantijskoj carskoj porodici Paleologa zahvatio je, preko srpske dvorske radionice, sve srpske oblasti, pa delimino i one katolike. Srpski vladar se poeo pripremati da zameni vizantijskog vasilevsa na prestolu Romejskog carstva. Drava se sredinom 14. veka prostirala od Dunava i Save do jadranskog, Jegejskog i Jonskog mora ak tamo do Korintskog zaliva. Slom toga carstva pripremao se postepeno, a bitka na Marici 1371. godine dogaaj je koji ga je obeleio porazom na bojnom polju. Turci su zauzeli ili potinili velike oblasti na jugu zemlje. Novo razdoblje nije bilo osobeno samo po politikoj razjedinjenosti srpskih drava i oblasti nego i po raznovrsnosti lokalnih pojava i kola. Ipak, glavni uzor je ostao Solun sa Svetom Gorom i njihovo novo, emocijama natopljeno slikarstvo. Primorski katoliki krajevi prihvatili su, tada, gotiki stil sa Zapada, utiui njime i na pravoslavne vernike i na vernike crkve bosanske, koji su bili prisnije povezani s jadranskim gradovima. Izmeu prelomnih dogaaja u srpskoj umetnikoj istoriji, koji su uticali i na slikarsko izraavanje, bilo je i manje znaajnih uspona, zrenja i padova, koji su, ipak, ostavili dosta vidljiv trag. Oni u periodizaciji oznaavaju posebnost manjih razdoblja ili umetnikih celina, osobito u 14. i 15. veku.

II Odlike najstarijih dela

Tokovi slikarstva u Srba od sredine 12. veka ne mogu se vaspostaviti, jer je malo sauvanih fragmenata nekadanjih celina. Tekou predstavlja i to to su jedni, oni iz unutranjosti zemlje, iz sredita rake drave, stariji itav vek od drugih, mlaih, onih s jadranskog primorja. Ipak, koliko god nedovoljni da prue potpuniju sliku zbivanja na umetnikom planu, oni otkrivaju dva istonika nadahnua slikara koji su, u ta davna vremena, meu Srbima radili. U Raku su se, u 10. veku, slivali uticaji iz vizantijske provincije, u Zetu su oni dolazili s Apeninskog poluostrva i iz starih romanskih gradova, kakav je bio, ve u to doba, Dubrovnik. Freske najstarijeg sloja u rotondi Sv. Petra i Pavla u Rasu sauvane u tamburu kupole i potkupolnom prostoru, s nekoliko scena iz ivota Hristovog, od Blagovesti do Krtenja, imaju neke retke osobenosti, za koje ne postoje dovoljno pouzdane analogije. Freske u kupoli u bogatim i slikanim okvirima, a u potkupolnom prostoru obuhvaene su sistemom ornamenata i krstia po elima lukova i u niama, ugrebenim u sve malter. Uz pomo grafitne tehnike, oponaana je raskoniji sistem uokviravanja ornamentalnim trakama u tuku, kakav se primenjivao u karolinkoj i otonskoj umetnosti na zapadu Evrope. Figure uzdranih pokreta, skoro bez plastinosti, svedene u boji na okerne i ruiaste tonove, s dvobojnim belim i utim pozadinama, imaju daleke slinosti s retkim vizantijskim provincijskim proizvodima s kraja 10. i sa samog poetka 11. veka (Koropi na Atici, Sv. Stefan u Kosturu). Veoma isprane, ove freske ne pruaju mnogo podataka o meavinama vizantijskog i zapadnjakog stilskog izraza. Vie je o tome dokaza na delima s podruja zetske drave, Dubrovnika i njegove okoline. Fragmenti ivopisa iz dubrovake katedrale, iz crkvica Sv. Nikole na Prijekom i Sv. Ilije na Lopudu, veinom pronaeni prilikom arheolokih iskopavanja, pokazuju da je, u decenijama oko 1100. godine, bila u gradu omiljena slika na kojoj su vizantijski tipovi svetitelja i vizantijska stilizacija oblika bili pojednostavljeni na romaniki nain: crte je znatnije podebljan, senke pojaane, modelacija ostavljena bez polutonova, a podvuena je izraajnost lica i pokreta. Uravnoteen odnos izmeu vizantijskih i romanikih stilskih obeleja znao je na dubrovakim delima, prevagom jednih, biti naruen; najee bi pretegnula ona romanika, zapadnjaka. Tako je to u programu i stilu slikarstva u crkvici Sv. Jovana Pretee na ostrvu ipanu. Vizantijske osobine zastupljene su samo u programu apsida s Deisisom i crkvenim ocima, gde jo i poneki svetiteljski lik podsea na vizantijski prototip, dok su pojedinane figure u naosu i aneli u svodu romaniki. Dubrovaki slikari radili su, sasvim izvesno, i za velikodostojnike srpske drave u Zeti. Nekoliko glava sa ivopisa iz ruevina crkve Sv. Tome u Kutima u Boki Kotorskoj delo su iste ruke kao i nekoliki svetiteljski likovi otkopani u dubrovakoj ranoromanikoj katedrali. Crkva Sv. Tome bila je znatne veliine u odnosu na istovremene zadubine u Zeti, a i ivopis je bio uokviren plitkoreljefnim ornamentima i profilima u tuku, to otkriva, kao i raskona plastika ikonostasa, da je njen ktitor morao biti ugledan dostojanstvenik u dravi, ako ne i sam kralj.

Dve druge crkve iz istog doba s kraja 11. ili s poetka 12, primeri su dvaju suprotnih opredeljenja ktitora. U Sv. Mihailu u Stonu, zadubini zetskog kralja, najverovatnije Mihaila, ostao je znatan deo fresaka jednog potpuno romanikog programa dekoracije: Prvi greh u apsidi Maiestas Domini u svodu oltara, Jevanelisti i stojei sveci u bonim niama, kralj ktitor s modelom crkve u rukama. I sve to izvedeno je u provincijskoj varijanti romanikog stila, s izrazitim izoblienjima, iji su se visoki uzori nalazili u rimskom slikarstvu iz 11/12. veka. Nasuprot ovom shvatanju bio je slikar to je radio freske u jednobrodnoj crkvici na Paniku kod Trebinja, sada sruenoj. Istanano nacrtane glave svetitelja, blage plastinosti, sasvim su vizantijske po stilu. Bile su propraene grkim natpisima, to se vidi po otkopanim ostacima. Grki natpisi na freskama s Panika jedinstveni su, jer su sve ostale, iz dubrovakog kraja, bile s latinskim natpisima. To je samo spoljanja oznaka za konfesionalnu pripadnost ovih crkava - jedne su bile u katolikom kultu, druge u pravoslavnom. Sam zetski kralj, sudei po odei i insignijama s portreta u Sv. Mihailu iznad Stona, sledio dvorsku modu i obiaj zapadne Evrope. U ta vremena, romanski Dubrovnik bio je za susednu Zetu, a pogotovo za svoju neposrednu srpsku okolinu, umetnika matica i glavni posrednik u vezama s evropskim Zapadom.

III Od Stefana Nemanje do Kralja Milutina

1. Monumentalnost i plastinost U sedmoj deceniji 12. veka na prestolu srpske drave u Rakoj uvrstio se veliki upan Stefan Nemanja. Ubrzo, njegova zemlja je izbila na more izmeu Peljeca i Skadra i tu manje-vie ostala kroz ceo srednji vek. Naslednici su zemlju, do kraja 13. veka, proirili na Sever, nekad i do Save i Dunava, na Jug skoro do Skoplja. Iako su Nemanjini sinovi stekli titulu kralja i osamostalili crkvu dobivi za nju autokefalnost, razvili privredni sistem i kovali novac, postali i bogatiji i kulturniji, vreme, delo i linost Stefana Nemanje ostali su veliki uzor i primer za oponaanje potonjim naratajima. On je odmah po smrti stekao glas mirotoivog svetitelja, pa su se njegovi potomci smatrali svetorodnim, a njegove crkve i ivopis shvatali kao pravi prototipovi. Stefan Nemanja je prekinuo dotadanja umetnika lutanja - u njegovo vreme stvoren je novi tip crkvene graevine na ukrtanju vizantijskog plana i prostora s romanikom spoljanjom obradom, dok su uzori za ivopis postale vizantijske vladarske ili vlasteoske zadubine sa svojim tipinim programskim, ikonografskim i stilskim osobinama. Kada je Nemanja ukrasio freskama svoj spomenik pobede, crkvu Sv. ora ili ureve stupove, na brdu iznad prestonice u Rasu, on je preselio tekuu vizantijsku dekoraciju u srpsku vladarsku zadubinu. Savremeni hramovi vizantijske dinastije Komnina imali su na slian nain uokvirene scene i figure s mnogo linija, a odee su bile zaleprane, s izuvijanim rubovima, kako bi se dobio utisak to veeg zamaha figura, a scena postala izraenija. I mozaika scena Bogorodice Odigitrije, koju je, kao slavsku, Nemanja nabavio pred kraj ivota za svoj manastir Hilandar, nosila je, u velikim oima, znake svog unutranjeg ivota, kao toliki svetitelji komninskog vremena u Vizantiji. Istim idealima tada se stremilo na irokim prostranstvima pravoslavlja od Ladoge do Venecije, ali i u

neposrednom srpskom susedstvu (Nerezi kod Skoplja i Veljusa, Bakovo u Bugarskoj, Osios David u Solunu itd.). Smirivanje uzburkanih oseanja i oblika njima prikladnim poelo je ve krajem 12. veka (primer: ostaci fresaka drugog sloja u Sv. Petru kod Novog Pazara). Taj tok je u Vizantiji naglo prekinut 1204. godine, kada su je latinski vitezovi slomili i pokorili dva njena duhovna sredita. Carigrad i Solun. Nemanjina glavna zadubina, Studenica, ivopisana je posle njegove smrti. Njegovi sinovi - Stefan, naslednik na prestolu, Vukan, veliki knez, i Sava, tada iguman manastira pozvali su jednog uglednog vizantijskog slikara, koji je u novom duhu ukrasio crkvu 1208/9. godine. Velike i dostojanstvene figure svetitelja, spokojni izrazi lica i smirene draperije, plastina jasnost obima figura i monumentalnost scene - novi su izrazi lepote. Akcenti raskoi u vidu zlatnih listia na pozadinama jednih fresaka i na natpisima, a skupoceni azur na pozadinama drugih i ukrasni okviri oko naroito potovanih svetitelja sastavni su deo prestinih ambicija srpskog dvora u odnosu na okolne pravoslavne vladare. Lepota i rasko studenikih fresaka, a pogotovo autoritet Studenice kao mauzoleja prvog srpskog svetitelja, uticali su, koliko i opte prilike na bivem podruju Vizantije, na to da srpski kraljevi tokom 13. veka gledaju Studenicu kao veliki uzor. Novi stil u Srbiji dobio je snaan podsticaj s dolaskom carigradskih slikara u iu, oko 1220. godine, u vreme kada se ona dovravala kao katedralna crkva autokefalnog srpskog arhiepiskopa. Sava, koji je izborio nov status Srpskoj crkvi, i prvi seo na njen presto, kao dugogodinji svetogorski monah, dobro je poznavao umetnike prilike, tako da je uvek izabirao najbolje meu grkim slikarima za srpske zadubine. Njegovom zaslugom doveo ih je i kralj Vladislav, kada je, oko 1225, ivopisao manastir Mileevu, pripremajui ga za svoj i Savin mauzolej. Grki slikari, najverovatnije iz Soluna, preneli su u Mileevu, u fresko-tehniku, stil slikarstva kakav se negovao u mozaikim radionicama grada Sv. Dimitrija. On viestruko podsea na solunsko slikarstvo iz njegovih starih i uglednih svetilita, kakva su bile crkve Sv. Dimitrija i Sv. ora. Na pozadinama fresaka, u naosu pozlaenim, iscrtani su mali pravougaonici kao imitacije mozaikih kockica. To je bilo reenje koje su, zbog svojih raskonih efekata, mnogo puta kasnije primenjivali srpski vladari u svojim zadubinama. Mileevske figure mnogo su plastinije po izgledu nego one u Studenici i ii i neposredno vode konanom ostvarivanju umetnikih ideala 13. veka. Pored velikih grkih slikara, u Srbiji su radili i umetnici za koje se ne moe utvrditi, kao i za slikare iz Bogorodiine crkve u Studenici ili iz Mileeve, da nisu znali srpski jezik. Zbog toga izgleda da su u pitanju domai slikari ili stranci koji su se potpuno prirodili srpskoj sredini. Oni su slikali za arhiepiskopa Savu u ikoj kuli-zvoniku, za kralja Radoslava u spoljanjoj priprati i bonim kapelama u manastiru Studenici, a jedna njihova skupina, verovatno jedan atelje, ostavila je traga u najstarijem sloju fresaka u Bogorodici Ljevikoj (oko 1230), u crkvici Sv. Nikole u Studenici (Nikoljaa, verovatno oko 1240) i u Morai (1251/2. godine). U njihovim starijim delima jo se oseaju ostaci stila 12. veka, negde ak u grubom grafizmu, dok je u mlaima oevidan napor da se domognu tekueg plastinog iskaza. Postepeno popunjavanje forme volumenom posebno je vidljivo na delima radionice Ljevia - Nikoljaa - Moraa. U Morai umetnik je

dostigao vrhunac i u vrednosti i u stilskoj zrelosti. Moraki ciklus posveen sv. Iliji neposredno je prethodio najveim delima epohe. Freske u crkvi Sv. apostola u Pekoj patrijariji (oko 1260) i Sopoanima (oko 1265) predstavljaju vrhunce monumentalnog i plastinog stila 13. veka. Prve se nadovezuju na Studenicu i iu i njihovu tamnu zvunost i mistinu poetiku, druge su, svetlim bojama, zlatnim listiima na svim freskama, lepotom likova i njihovom atletskom graom, nastavak Mileeve i Morae i njihove ozarenosti antikom. Jedne su bile prikladnije crkvenim krugovima oko arhiepiskopije, druge dvorskim. Peko Vaznesenje u kubetu, koliko i Raspee u Studenici i ono u ii, simboliu, poput svakog remek-dela, najvie umetnike ideale svoga doba, u ovom sluaju ideale srpskih duhovnika iz 12. veka. Sopoansko Uspenje, kao i njegovi prethodnici u Srbiji, aneo iz Vaskrsenja u Mileevi ili sv. Ilija u peini u Morai, saima estetiku visokih laikih slojeva drutva, i to ne samo u Srbiji. Sopoani, kao srpski prestoniki spomenik, sazdan i ivopisan u doba osloboenja Carigrada od Latina, u isto je vreme i spomenik pobede pravoslavlja nad katolianstvom (otud i posveta sv. Trojici, o ijoj je prirodi bilo toliko sporova s katolicima). Sopoanskom slikarstvu veoma bliske carigradske ikone Hrista i Bogorodice Odigitrije iz manastira Hilandara nalie, moda jo vie, na likove iz Deisisa u Svetoj Sofiji u Carigradu. One jo neposrednije ukazuju na carigradske korene sopoanskih shvatanja. U Sopoanima je dovren i program dekoracije koji se kroz 12. vek postepeno obrazovao - u oltaru liturgijske scene, u naosu Hristovo iskupiteljsko delo iskazano kroz ciklus velikih praznika, u priprati starozavetne, dogmatske i eshatoloke teme. kroz ikonografiju portreta Nemanjia i istorijske scene iznesena su stanovita iz srpske dinastike ideologije: proslavljeni sveti preci, Simeon Nemanja i sveti Sava, kao starozavetni praoci i hrianski oci bogonosci, a srpski vladari kao uvari pravoslavlja. Savremeni srpski dostojanstvenici tu su predstavljeni kao verni sledbenici i dostojni potomci svetih predaka i njihovog dela. U Mileevi je kroz slikarstvo pokazan poloaj i odnos srpske dinastije prema vizantijskom vasilevsu, a time i izvesna duhovna podlonost Srbije Vizantiji; u studenikoj bonoj kapeli obznanjuje se simfonija izmeu drave i crkve u mladoj srpskoj dravi, zasnovana na Nemanjinom podvigu odricanja od vlasti vere radi. Iako su ikonografska reenja izraena na vizantijskim obrascima ili iz Vizantije pozajmljena, ipak su srpski duhovnici, svojim teolokim i pravnim znanjima bitno uticali na to da se srpske dinastike, vladarske i crkvene ideje na poseban nain formuliu. Posle Gradca (oko 1275), zadubine kraljice Jelene supruge sopoanskog ktitora, kralja Uroa I, iji slikari jo visoko stoje na vrednosnoj skali stvaralatva, nastupa u Srbiji izvestan umetniki zastoj. Poslednja etvrtina 13. veka vreme je ponavljanja prethodnih shvatanja, ali bez ranijih velikih slikara (freske u kapeli u kapeli u urevim stupovima iz 1282/83. sa znaajnim istorijskim slikarstvom; Arilje 1296; sv. Petar kod Novog Pazara - trei sloj s kraja veka; ikona sv. Petra i Pavla u Rimu s portretima kraljice Jelene i njenih sinova kraljeva Dragutina i Milutina). Dok su se slikari u Srbiji drali starijih pouka, vizantijski slikari u velikim gradovima, Carigradu i Solunu, pripremali su, kroz minijaturno i zidno slikarstvo, jedan novi stil, koji e dobiti ime po novoj vizantijskoj dinastiji Paleologa.

Slikarstvo srpskih kraljevskih zadubina i katedrala u 13. veku popunjava u celini istorije vizantijskog slikarstva onu prazninu koja je nastala latinskim osvajanjem Carigrada i razaranjem Vizantije. Ono je proizvod najboljih slikara koji su u to doba radili u pravoslavnom svetu.

*
U Boki kotorskoj, najvanijem pristupu Srbije moru, dve biskupije, jedna katolika, sa seditem u Kotoru, a druga pravoslavna, na poluostrvu Prevlaka, koja je pripala poetkom 13. veka Srpskoj autokefalnoj crkvi, negovale su svaka svoje religiozno slikarstvo. Katolike freske i ikone nosile su najee latinske natpise, mada ih ima i sa srpskoslovenskim; pravoslavne su bile propraene slovenskim natpisima, mada ih ima i sa grkim. Pet - est spomenika, nastalih u razmaku od kraja 12. do kraja 13. veka, otkrivaju ponaanje poruilaca slikarstva dveju konfesija. Ktitori su bili, u ta vremena iz redova srpskih i latinskih crkvenih dostojanstvenika i gradskog plemstva romanskog porekla. Ako se uporede tri svetiteljske figure u Sv. Luki u Kotoru, sa samog kraja 12. veka, iz zadubine vlasteoske porodice Kazafranka, s freskama u apsidi crkve Rize Bogorodice u Bijeloj, iz prve dve decenije 13. stolea, ivopisane zaslugom pravoslavnog episkopa Danila, onda se vidi da ih dele natpisi, ikonografija i stilska obeleja. Natpisi u Sv. Luki bili su latinski, u Bijeloj grki. Tri svetiteljske figure u Sv. Luki u odeama su od kojih su se jedne upotrebljavale u katolikom, a druge u pravoslavnom kultu. U Bijeloj su freske Bogorodice kojoj se klanjaju dva anela i Sluba arhijereja u ikonografskom vidu koji se pojavljivao u ta vremena u vizantijskoj umetnosti, pa i u susednoj Ohridskoj arhiepiskopiji, u iji je sastav po svoj prilici ulazila pravoslavna episkopija Boke kotorske. Stilske osobine fresaka u Sv. Luki, s meavinom komninskih vizantijskih crta i onih romanikih, ima paralele u ivopisima apulijskih peina toga vremena, dok freske u Bijeloj nose crte osobene za vizantijsko slikarstvo s poetka 12. veka, iz vremena kada se stilski izraz poeo oslobaati komninskih linearnih reenja. Sedamdesetih su godina 12. veka freske u katolikoj crkvi Sv. Pavla u Kotoru, nad grobom ktitora Pavla Barija, i u pevnici pravoslavne crkvice Sv. Petra u selu Bogdaii, uraene zaslugom srpskih episkopa s Prevlake. Figura apostola Pavla iz Sv. Pavla ima izvesne naturalistike crte gotikog porekla, mada iskazane kroz vizantijsku stilizaciju, a svetitelji i scene iz Bogdaia spadaju u izuzetno vredna dela nekog slikara koji je iz unutranjosti Srbije preneo sopoanske pouke na Jadran. Freske s kraja 13. veka u Sv. Mariji na Rijeci (Koleati) u Kotoru vrhunac su u kotorskom stvaralatvu iz toga vremena i veoma reit primer za stanovita katolike crkve u vezi s religioznim slikarstvom na granici pravoslavlja. Program je sasvim katoliki: scene stradanja Hristovog rasporeene oko scene Raspea u apsidi, neobian izbor pojedinanih svetaca na zapadnom zidu. Meutim, jedva je gde odstupljeno od pravoslavne ikonografiji, dok se u stilu oseaju upadice gotike u vizantijska shvatanja. Verovatno je umetnik gledao u rimsko slikarstvo oko radionica majstora Toritija iz Ruzitija kao na svoj uzor.

Iz primera u Boki Kotorskoj vidi se da su slikari koji su radili za pravoslavne pomno pratili ono to se deava u sredinim oblastima Srbije, ostajui verni pravoslavnim shvatanjima slike, dok su katoliki slikari upirali pogled u prekomorska umetnika sredita, birajui sebi za uzor ona reenja koja se nisu, na prvi pogled, razlikovala od pravoslavnih proizvoda. ak su renesansni i barokni katoliki prelati, vrei kanonske vizitacije crkava, zabeleili da se do njihovog vremena sauvala poneka crkva za koju se moglo rei da je tota depicta picturis graecis. 2. irilski ukras izmeu Istoka i Zapada Odvojen ivot ukrasa u srpskoj rukopisnoj knjizi, bez bitnih doticaja s tekuim stilom fresaka ili ikona, naroito je izraen u vremenu od kraja 12. do kraja 13. veka. Tekao je, pre svega, kroz slikarstvo inicijala, pa tek zatim zastavica i vinjeta, dok je ilustracija ili slika na celim stranicama bilo samo po izuzetku. Gotovo da je isti ivot imao ukras u istovremenoj ruskoj i bugarskoj knjizi. Na poetku stoje dve bogato ukraene knjige s kraja 12. veka, Miroslavljevo i Vukanovo jevanelje. U prvoj preovladavaju veliki inicijali geometrijskog, biljnog, zoomorfnog i figurativnog sastava, u drugoj su najei mali inicijali s geometrijskim prepletom, nekad u vrhu s vujom glavom. Ali Vukanovo jevanelje ima dve figure, izvedene u crteu, na celim stranama - jevanelistu Jovana i Hrista Emanuila. I dok Miroslavljevo jevanelje, raeno negde u jadranskoj zaleini, nosi obeleja romanikog stila, mada prenosi i starije slovensko predanje, dotle figure u Vukanovom jevanelju pokazuju osobine vizantijskog stila iz doba Komnina. Prosean srpski rukopis iz 13. veka ima skromnije inicijale od ova dva rukopisa; najvie ih je geometrijskog i teratolokog karaktera. "Zverinji stil" inicijala vezuje ih za opteslovenski ukras u irilskoj knjizi. Posebno ga je volela prepisivaka radionica u manastiru Hilandaru. Na toj osnovi bio bi, s vremena na vreme, izraen poneki raskoniji ili neobiniji rukopis. Hilandarsko jevanelje (br. 22), s poetka veka, odlikuje se lepotom velikih inicijala, iji su oblici podstaknuti Miroslavljevim jevaneljem; raskona njihova pozlata, jedinstvena u 13. veku. otkriva da je ktitor bio neki bogat poruilac. Beogradski parimejnik, iz istog doba, ima nekoliko izuzetno nacrtanih figurativnih i ivotinjskih inicijala, koji i prilie tom, valjda najlepe ispisanom srpskom rukopisu iz 13. v. Drugi parimejnik, hilandarski, delo je smelih, ali likovno zaputenih crtaa inicijala, prepunih mate. S kraja je 13. veka tzv. Prizrensko jevanelje, s bogatim figurativnim ukrasom na marginama listova, crtaki izvedenim i ivo obojenim, verovatno nastalim u nekoj srpskoj monakoj koloniji u Svetoj zemlji. U tim inicijalima vrlo je mnogo orijentalnih i zapadnjakih stilskih osobina, a u odei figura i islamske mode. Koliko god odana slovenskom predanju pri ukraavanju rukopisa, nastalom po svoj prilici na osnovu iskustva vizantijskih provincijskih prepisivakih radionica, srpska iluminacija je u 12. i 13. veku, bila pod uticajem zapada, preko jadranskog primorja; prihvatala je podsticaje iz vizantijskog knjievnog i zidnog slikarstva; bila je otvorena i prema

orijentalnim uplivima. Uprkos tome, sauvala je svoju nezavisnost i drukije osobine od onih koje su bile svojstvene drugim slikarskim rodovima.

IV Od Kralja Milutina do raspada carstva

1. Klasicizam i akademizam Osloboenje Carigrada od Latina omoguilo je da se prestonica Carstva, pa i drugi njegov grad, Solun, ponovo stale na elo slikarskog stvaranja u itavom pravoslavnom svetu. U poslednjoj deceniji 13. v. gasili su se poslednji napori da se odri monumentalna slika 13. veka, monog plastinog izraza. Slikari tadanje generacije bivali su podsticani novom intelektualnom klikom, idejama grkog klasinog obrazovanja i teolokim pogledima oslonjenim iznova na izvorna uenja svetih otaca. I liturgija se promenila pod uticajem crkvene poezije, kao to su se umnoili njeni tumai i besednici. Dejstvo na slikarstvo bilo je viestruko, pogotovo to su poruioci ili njihovi savetnici pripadali visokoobrazovanim slojevima drutva. Program slikarstva u crkvama veoma je mnogo dopunjen uenim temama i ciklusima, ikonografija neobinim tumaenjima, metaforama i simbolima, a stil, prilagoen mnoini pria i znaenja, postao je narativan, sa slikama prepunim figura i epizoda. Sklop slika sve vie je teio klasicistikim ravnoteama, a izgled figura antikom izgledu i proporcijama. Osvajanja kralja Milutina u Makedoniji, krajem 12. veka, i njegov brak s vizantijskom princezom stvorili su uslove, oko 1300. godine, da se srpska sredina, zaslugom dvora, prikljui novom stilu slikarstva, tzv. renesansi Paleologa. Od tog vremena svaka, pa i najmanja, promena u slikarstvu Carigrada ili Soluna osetila se i u Srbiji. Osim toga, kralj Milutin je uspeo da u Srbiju prevede slikare Mihaila, iz ugledne slikarske porodice Astrapa, i Evtihija sa saradnicima, stvorivi im mogunosti za neprestan rad; preko njih obezbedio je visoku umetniku vrednost svojim freskama. Oni su, neposredno pre toga, zajedno radili u Ohridu, u Bogorodici Perivlepti, za jednog uglednog vizantijskog vlastelina, takoe zeta carske dinastije. Tu su i raskinuli sa starim shvatanjima. Zadrali su figuru snanih fizikih svojstava, ali su njen saliveni volumen razbili, njeno dostojanstveno spokojstvo pretvorili u jak zamah, a filozofski izraz u estinu i ljutnju. Uinili su to dotle nepoznatom "kubistikom" stilizacijom, izlomljenim crteom, a u toplom koloritu. Moguno je da su doli u Srbiju kada se oko 1300. godine ivopisao zapadni deo crkve Sv. apostola u Pekoj patrijariji. Te feske s njihovima u Ohridu pokazuju znatne slinosti, mada su figure izduene, smirenije, a modelacija uzdranija. Ali, takav je bio opti tok u tadanjem vizantijskom slikarstvu. Izvesno je da su bili u Srbiji oko 1310, kada se ivopisala u Prizrenu Bogorodica Ljevika, jer se Astrapa u njoj i potpisao. U Ljevii, kao i u ii, u kojoj su radili njima srodni umetnici, jo se osea kolebanje izmeu monumentalnog i narativnog, izmeu velikih figura i na nov nain vaspostavljene celine, izmeu emocionalnog i racionalnog. U drugoj deceniji 14. veka u Carigradu, Solunu i Srbiji ostvareni su klasicistiki ideali ka kojima je stremilo slikarstvo od kraja prethodnog veka. Zadubine kralja Milutina, u

kojima su radili slikari Mihailo i Evtihije, do 1321. godine - Kraljeva crkva u Studenici, Staro Nagoriino, Sv. Nikita kod Skoplja, Graanica - i freske i ikone nekih solunskih slikara u manastiru Hilandaru, na Svetoj Gori, manastiru koji je obnovio kralj Milutin, remek-dela su ne samo u Srbiji ve na itavom prostranstvu pravoslavnog sveta u ovo doba. Uspostavljene su ravnotee izmeu tematskog bogatstva i formalnih reenja, izmeu emocionalnosti sadraja i strukture kompozicije, obuzdani su neumereni iskazi raspoloenja gestom ili izrazom lica, uspostavljene su ravnotee masa i simetrije, postao je ravnomeran odnos izmeu svetlog i tamnog, toplog i hladnog u boji. Postavljena je u pozadini scena arhitektonska ili pejzana kulisa; ona je bila tako sklopljena da je omoguavala da se u prostor ispred nje smeste nekad i mnogobrojne figure. Njena inverzna perspektiva pribliavala je dogaaj verniku u crkvi, inei ga svedokom, a ne ravnodunim posmatraem. Antika odea, izgledi lica i pokreti figura, preuzimani iz ranijih vizantijskih umetnikih "renesansi", doprineli su da se ovo razdoblje tzv. renesanse Paleologa moe nazvati klasicistikim. Srpsko slikarstvo iz zadubina kralja Milutina ini jedinstvenu celinu s istovremenim u prestonici carstva i u njegovom drugom gradu, ne zaostajui ni shvatanjem ni vrsnou za najlepim delima, kakva su carigradski mozaici u Hristu Hori ili Bogorodici Pamakaristos i solunski u Sv. apostolima ili kakve su freske u Protatonu na Atosu, Sv. Nikoli Orfanosu u Solunu ili Sv. Spasu u Veriji. Posle poslednjih spomenika kralja Milutina, sve do pred sredinu 14. veka, nisu se dogodile znaajnije promene u ikonografiji i stilu slikarstva u Srbiji, iako su u umetniko stvaranje, s razmicanjem granica drave i usavravanjem uprave, ukljueni ktitori iz redova vlastele i manjih crkvenih dostojanstvenika. Dvor se i dalje trudio da doe do dobrih slikara, a vlastela da sledi primere koji su se otud ukazivali. Iako je obim slikarskog stvaranja uvean, oslonac su, ipak, ostali slikari iz domaih radionica. Kao i u vizantijskom svetu, u treoj deceniji 14. veka dolo je do izvesnih kolebanja u pogledu stilskog izraza, dok se tematski program i dalje bogatio i irio. Obrazovani slikari trudili su se da ne iznevere klasicistika shvatanja iz druge decenije veka; najbolji su eleli - nastojei na emocionalnoj strani slika, uveavajui oblike ili potcrtavajui izraajnost figura - da iskorae iz dotle poznatog. Freske u Sv. Nikoli Dabarskom i velika ikona u crkvi Sv. Nikole u Bariju u Apuliji, dela koja je poruio kralj Stefan Deanski, primeri su sveijeg nastupa i osobenih reenja izgraenih na klasicistikim primerima. Majstori u srpskoj arhiepiskopiji u Pei, u etvrtoj deceniji veka (crkva Bogorodice Odigitrije i spoljana priprata), bili su, u sutini, na istom putu, pokuavajui da deformacijom dobiju neto novo, ali oni nisu bili ni priblino daroviti koliko umetnici u Sv. Nikoli u Dabru. Freske u vlasteoskim zadubinama - Sv. Spasu u Kuevitu, Rili, Treskavcu, Polokom iz etvrte i pete decenije veka ostvarene su u duhu prethodnih shvatanja, uz izvesnu svedenost oblika i ispoenost boje, kako se to deava kod umetnika akademskog nastojanja. Sredinji spomenik takvog nastojanja jesu freske u naosu i ikone s ikonostasa u Deanima, uraene do 1345. godine, brigom i trokom kralja Stefana Duana. Mnogobrojni umetnici godinama su se trudili da naprave stotine scena iz mnogobrojnih

ciklusa i hiljade figura, kako bi po elji kraljevih savetnika to vie obuhvatili slikom savremenu teoloku uenost. Kralj je namerio da njegova zadubina, s obzirom na prestine ambicije koje je tada gajio, deluje to raskonije. Zato su freske slikane skupocenim bojama, na mnogim mestima su pozlaene, a uokvirene su, gde god se pruila prilika, irokim ukrasnim trakama, prepunim cvea i lisnate loze. Dok su oslikavani Deani i srpski arhiepiskopi su, u svom nedalekom seditu u Pei, dovravali dela zapoeta od prethodnika. Za tu priliku pozajmili su kraljeve slikare (freske u crkvi Sv. Dimitrija i delimino u Sv. apostolima). Ne zna se da li nehotino, ali su vladarskim i arhiepiskopskim autoritetom branjena akademska shvatanja odana klasicizmu iz druge decenije veka. Moda su dvor i crvka mislili da takvo slikarstvo upravo pristaje njihovom visokom dostojanstvu. Lokalni slikari, koji su ostali da rade za vlastelu u Rakoj (Karan, Dobrun) ili za gradsku gospodu u Prizrenu (Sv. Spas, Sv. Nikola) nisu se udaljavali od savremenih stilskih postavki, ve su samo uproavali reenja. U primorskim oblastima, na neposrednoj granici pravoslavlja s katolianstvom, u prvoj polovini 14. veka najzanimljiviju pojavu predstavljaju pictores graeci. Oni su dolazili iz grkih gradova i nastanjivali se, privremeno ili stalno, u Kotoru i Dubrovniku. Prilagoujui svoj stil Zapadu, dobijali su vee poslove od katolikih vlasti i vernika. Oko 1330. slikali su u velikoj katolikoj katedrali Sv. Tripuna, od ega su ostale nekolike scene i figure. Oslonac im je bio u vizantijskoj umetnosti, ali su oni, pod uticajem gotike, veoma izobliavali likove kada je trebalo prikazati njihov unutranji ivot u dramatinim situacijama. Dobili su reenja slina onima na mozaicima u krstionici Sv. Marka u Veneciji. Nije iskljueno da su pre Kotora due radili na podruju Venecijanske republike. Nekako istovremeno ivopisana je i mala crkva u manastiru Duljevu, iznad Budve, moe biti ve tada metoh manastira Deana. Slike su romanogotike, s malim ostacima vizantijske stilizacije, ak manjim nego u kotorskoj katedrali. Snane figure neobinog izgleda ostaju kao svedok ivih i nepredvidivih tokova u slikarstvu Srbije u drugoj etvrtini 14. veka. 2. Doba emocionalnosti i raskoi Slikarstvo iz doba srpskog carstva (1346-1371) sadri izvesne stilske i ikonografske posebnosti, koje ga, u istoriji srpske umetnosti, izdvajaju od prethodnog i potonjeg vremena, od prvog odreenije nego od drugog. Akademizam renesanse Paleologa iz druge etvrtine 14. veka zadovoljavao se manje-vie zanatski doteranim ponavljanjima prethodnih oblika i reenja bez stvaralakih ambicija. Znalatvo je bilo potpuno preovladalo. Novo shvatanje u doba carstva, nasuprot prethodnom, isticalo je oseajnost na slikama. Jedni slikari su to inili, na prvom mestu, podvlaenjem izraajnosti putem sugestivnih pogleda i posredstvom stilizacije, ak deformacija fizionomskih crta; tome su najee, dodavali reite poloaje tela, ponekad s neprirodnim ili iznenadnim pokretima. Na taj nain pojaavali su dramski sadraj fresaka. Drugi su se opredeljivali za nean i

svetao kolorit, za figure blagih izraza i smirenih stavova, ime su doaravali vedrinu i lirsko nastojanje. Oba toka ulila su se u slikarstvo posle 1317. godine. Stvaraoci su, tada, dosegli do jo snanijih linih obeleja, a njihove radionice do izrazitijih osobenih crta. Ako su stilske promene s nastajanjem carstva bile nagle, ikonografske nisu bile osetne, ak su jedva primetne. Meutim, u ikonografiji srpskih vladara one su veoma izrazite, a bile su i dugo pripremane. Cilj im je bio - uostalom kao i itavoj vladarskoj ideologiji u to doba - da pokau kako je srpski vladar dostojan da zameni vasilevsa na prestolu pravoslavnog carstva. Ideja o tome negovana je jo od vremena kralja Milutina. Naroita je bila obuzetost stvaranjem plemenitog rodoslovlja dinastije, isticanjem njene svetorodnosti i odanosti pravoj veri. Raniji nizovi izabranih lanova kue Nemanjia, naslikanih jedan uz drugog ili jedan iza drugog, na elu sa sv. Simeonom Nemanjom i svetim Savom, pretvoreni su, pod uticajem uenih teologa i knjievnika, u vertikalnu genealogiju dinastije ili porodino stablo. Slino kao na Drvu Jesejevu, slici starozavetnih predaka Hristovih, na Lozi Nemanjia _ nemanja je u korenu kao Jesej, dok je u vrhu savremeni srpski vladar kao tamo Bogorodica s Hristom. Kralj Milutin je u Graanici napravio prvo takvo rodoslovlje, a Duan ga je prihvatio i tri puta ponovio: u Pei, Matejiu i Deanima. Srpski vladari su tu proslavljeni kao branioci vere, kao novi Konstantini, kojima, kao i njemu nekad, Hristos s neba alje vladarski ornat i krunu. Pred samo proglaenje carstva Duan je napravio u manastiru Matejiu Lozu srpskih vladara u koju su upleteni i nekoliki vizantijski carevi kao njegovi preci. Time je eleo da obrazloi svoje politike pretenzije na presto u Carigradu. U crkvenoj knjievnosti uporeivani sa starozavetnim praocima i carevima, srpski kraljevi su na slikama dobijali ikonografske oznake, koje su ih kao takve otkrivale. Duan i njegov otac, nad ulazom u naosu Deana, primaju boanske poruke kao nekad David i Solomon, ije su slike uz njih naslikane. U Polokom, Duan je novi Isus Navin, jer prima prima ma pobede iz ruku arhanela, a alje mu ga Hristos. Srpska vladarska titula boanskog je porekla, kao i ona vizantijska, jer se u vie navrata, jo od Milutinovih vremena, pokazuje na slikama kako Nemanjiima aneli stavljaju krune donosei ih sa neba. S proglaenjem carstva, srpska arhiepiskopija uzdignuta je na stepen patrijarije. Simfonija drave i crkve prikazana je uporednim slikanjem dostojanstvenika crkve i carske porodice (crkva Sv. Dimitrija u Pei, priprata Deana, a u Ohridu Sv. Sofija, Sv. Nikola Bolniki, Bogorodica Perivlepta). Odluke srpskih dravnih sabora, o pitanjima vlasti ili o crkvenim pitanjima, smatrane su jednako vanim i bogom nadahnutim, koliko i odluke pojedinih vaseljenskih sabora (peka crkva Sv. Dimitrija, itd.). Veinom su tu u pitanju pozajmice iz vizantijske ikonografije. One su bile omoguene tek kada su u srpskoj sredini, u srpskoj knjievnosti i bogoslovskoj misli, sazrele ideje o novoj misiji srpske drave i crkve. Bitne stilske promene i u zidnom slikarstvu i ikonopisu, one koje su obeleile itavo vreme srpskog carstva, odigrale su se iznenada i to ba u vladarskim zadubinama u toku neposrednih priprema ili odmah po proglaenju carstva. Slikanje Deana bilo je u toku

kada je izvreno carsko krunisanje u Skoplju, na Uskrs 1346. godine. Ba su slikari premetali skele iz naosa u pripratu i zapoinjali u njoj rad. Tada su zamenjeni stari majstori, akademiari, novim, ija su nastojanja bila drukija. Oni su boju prosvetlili, figure uznemirili, likove izobliili potcrtavajui njihovu duevnu napregnutost, poveali su dramatinost scena, a svetiteljima podarili snane karakterne crte. Izgleda da je Duan naao ove umetnike u svojoj prestonici Skoplju, jer su upravo iz skopske blie ili dalje okoline spomenici koje su slikali, neto kasnije, pripadnici iste radionice. Odmah posle deanske priprate jedni su od njih radili u naosu Lesnova, u njegovoj kupoli i potkupolnom prostoru, a drugi u manastiru Leku. Neto kasnije obreli su se u maloj crkvi sela elopeka kod Tetova, da bi, najzad, napravili, 1376. godine, svoja remek-dela u donjim pojasevima Markovog manastira. Odjek njihovog shvatanja osetan je na freskama Sv. Nikole ievskog kod Skoplja i u crkvi sela Lipljana na Kosovu, koje mogu biti iz sedamdesetih godina veka, kao i u crkvi manastira Zrze kod Prilepa (iz 1368/69). Srpska vlastela rado je sledila primer svoga cara. Druge tri vladarske zadubine - Mateji kod Kumanova (pre 1346), Sv. arhaneli kod Prizrena i Sv. Sofija u Ohridu (obe oko 1350) - dobile su freske prosvetljene i nene u boji, takoe bogate temama, ali bez dramatinih naglasaka u sadrini i oblicima. matejiki slikari su tada uradili freske i u oblinjoj vlasteoskoj zadubini Ljubotenu kod Skoplja. U Svetoj Sofiji u Ohridu dva su slikara ostavili potpise. Jedan od njih Jovan Teorijanos, Grk, stvorio je itavu kolu u Ohridu. On je sa saradnicima radio u ohridskim crkvicama toga vremena: Malim Sv. vraima, Bogorodici Bolnikoj, Sv. Pantelejmonu (manastiru Sv. Klimenta(, dok su dela njegovih nastavljaa u Bogorodici Perivlepti (posebno u junoj kapeli), u elnici i u Petanima u blizini Ohrida. Teorijanosova je i izvanredna dvostrana ikona s likovima sv. Klimenta i Nauma, ohridskih zatitnika. Najobimnija i najuspenija dela njegovih aka nalaze se u naosu Sv. Sofije, u crkvici nedalekog sela Reice i u zadubini kralja Vukaina i kralja Marka u Markovom manastiru (u gornjim zonama i meu stojeim figurama). Njegovi sledbenici u Reici i u Markovom manastiru doveli su njegov stil do izuzetne ekspresivnosti. Napustili su svetlu obojenost za raun mistinih odblesaka svetlosti na tamnoj gami slike, izduili su tela i liili ih volumena, poglede svetaca uinili sugestivnim. Ohridsko domae slikarstvo doivljavalo je u njihovom delu svoje vrhunce. Negde izmeu tih dvaju pravaca, koji su se manje-vie proimali jedan s drugim, nastao je niz vlasteoskih zadubina u Povardarju u doba cara Uroa: Zaum, drugi sloj fresaka u Treskavcu, Kone, Reani, Psaa, Sv. Jovan Prodrom kod Sera. Blage deformacije likova, ornamentalne stilizacije vlasi, umereno prosvetljeni kolorit bez jakih kontrasta - osnovne su osobine njihovih dela. U tu skupinu ulazi i niz istovremenih ohridskih ikona. carsko doba ostavilo je znaajan trag na Svetoj Gori, koja je ula u sastav srpske drave pred samo Duanovo krunisanje, a izala iz nje posle poraza na Marici 1371. Manastir Hilandar bio je briga srpskog cara, kao i prethodnih vladara. U vreme cara Uroa jedan veliki slikar napravio je desetinu ikona za glavnu crkvu, jedne za veliki Deisis na ikonostasu, a druge kao litijske slavske ikone. On je po zahtevu igumana Doroteja 1360. godine ukrasio minijaturama jevanelista jedno starije jevanelje. U isto vreme radio je minijature i ikone i za susedni manastir Vatoped. U tom klasicistikom delu ipak postoje

blaga izoblienja likova i proraunata upotreba svetlo-tamnih efekata radi postizanja utisaka mistine meditativnosti. U to vreme, mistika je sve vie ulazila u sredite panje monaha i crkvenih ljudi. Koliko je do proglaenja carstva vladarski autoritet stajao iza stilskog "akademizma" toliko je oevidno da je, upravo on, doprineo promenama koje su iroko zahvatile srpsku sredinu i gotovo sve slojeve drutva iz kojih su poticali crkveni ktitori. I u samoj Vizantiji oseala su se kolebanja u stilu posle 1320. godine. Odluno zastupanje akademizma ili pak nagli zaokret u stilskim shvatanjima oko sredine veka nisu toliko oigledni. Malo je sauvanih spomenika iz glavnih umetnikih sredita Vizantije da bi se to moglo pratiti. Iz toga vremena je veliki grki slikar koji je za bugarskog cara Ivana Aleksandra u Ivanovu spojio klasicistike naslage s novom emocionalnou i to iskazao svetlim bojama. Po skupinama fresaka koje su radili najznaajniji vizantijski slikari u drugoj polovini 14. veka, u Mistri, Solunu, Mingreliji, ili Novgorodu, videlo se da je do preokreta u estetici slike dolo negde ba sredinom stolea. Jezik slike bio je slian onome u Srbiji iz istog vremena. neko od znanja i ugleda pomogao je srpskom caru da bude u toku promena i da se nae na elu onih koji e doprineti da novo uhvati korena. U doba carstva izvrena je preorijentacija srpskog knjievnog ukrasa. Izgleda da je Hilandar, zahvaljujui svojoj prepisivakoj radionici, postao njegov rasadnik. Ime nekog monaha i pisara Simeona (ili Simona) vezano je za znatan broj srpskih i bugarskih knjiga u kojima se nalaze minijature tzv. emaljnog stila. One su potpuno jednake minijaturama u najraskonijim vizantijskim rukopisima iz carskih radionica. U Hilandaru se uvaju, njemu verovatno darovana i tu napravljena, izmeu ostalih, jevanelje patrijarha Save i jevanelje velikog vojvode Nikole Stanjevia. Istoj skupini pripadaju i rukopis srpskog serskog mitropolita Jakova (sada u Londonu), likovi jevanelista u tzv. Kumanikom jevanelju i ukras u apostolu iz Vukove zbirke u Berlinu (br. 47). U toj korenitoj izmeni slikarske opreme srpskih liturgijskih knjiga, kada je odlueno da se oponaa rasko vizantijskih knjiga, izvesno je da su vanu ulogu odigrale prestine ambicije srpskih dostojanstvenika i srpskog cara. Tek je od tada srpsko minijaturno slikarstvo uhvatilo korak sa ivopisom i ikonopisom. Treoj etvrtini 14. veka pripadaju likovi jevanelista u rukopisima iz manastira u Povardarju koje su, sudei po signaturama, radili grki majstori iz manjih makedonskih gradova (zbirka Hludova u Istorijskom muzeju u Moskvi br. 10, Zbirka Saltikov-edrina u Publinoj biblioteci u Sankt Petersburgu F I 114). Jedan od njih je imenom poznat. To je Mihailo, koji je za raun Hilandaraca ubacio slike jevanelista u stariji grki rukopis manastira Polokog (sada u ikagu). Sve te sliice lie na istovremene freske i ikone srpske vlastele u Povardarju. Stilske promene odigravale su se jednako u vodeem slikarstvu koliko i u delima manjih majstora to su tada radili za slovenske prepisivake radionice.

V Od raspada carstva do pada pod Turke

1. Uporednost dramskih i lirskih tokova

Godina 1371. bila je kobna ne samo za srpsko carstvo ve i za umetnost koja se do tada negovala u srpskom drutvu. Porazom u borbi protiv Turaka na Marici, za Srbe su bile izgubljene znatne teritorije, koje su, time, izile iz podruja njihove umetnosti. Smru cara Uroa, iste godine, nestalo je ujedinjujueg autoriteta, a oblasni gospodari s razliitim titulama i pretenzijama obrazovali su svoje drave. itav jedan vek i vie, posle toga, umetnost je bila sastavni deo kulturne istorije tih regionalnih tvorevina. Neke od njih bile su sasvim efemerne, druge su se dosta dugo drale, ostvarivi visoke domete u privredi, kulturi i umetnosti. Prve decenije posle propasti srpskog carstva dale su bogatije i znaajnije plodove nego potonje, kada se razmahao turski ma, te su, jedna za drugom, srpske drave padale pod tursku vlast. Kratka je bila istorija onog dela srpskog carstva i njegove vlastele kojim su, u Tesaliji i Epiru, upravljali lanovi dinastije Nemanjia, iji je rodonaelnik bio Duanov polubrat Simeon (Sinia). Taj deo se ugasio u poslednjoj deceniji veka, ali su se njegovi spomenici sauvali u meteorskim manastirima u Tesaliji. Freske i ikonostas u manastiru Preobraenju (Velikom Meteoru), zadubini poslednjeg srpskog cara Jovana Uroa Paleologa, i ikona njegove sestre Jelene i mua joj Tome Preljubovia, iz devete decenije veke, spadaju u veoma istaknuta dela epohe. Sva su veoma raskona - ikone sa srebrnim okovima, poneka ukraena dragim kamenovima i biserima. Careva dela su ekspresivna, patetina, s jakim svetlo-tamnim efektima, despotska su uglaena, milozvuna, istanano obraena kao da ih je radio neki carigradski umetnik. Nije mnogo due ivela ni kraljevina dinastije Mrnjavevia u Povardarju, s prestonicom u Prilepu, a s osloncem na Ohridsku arhiepiskopiju. U Prilepu je, tada, bilo sedite mitropolije, a na njenom prestolu se nalazio mitropolit Jovan, veoma znaajan kao slikar. On i njegov brat, jeromonah Makarije, takoe slikar, bili su potomci jedne naseljene srpske vlasteoske porodice, koja je u blizini Prilepa, jo u doba cara Duana, podigla manastir Zrze. Glavari porodice su se pod starost monaili i u manastiru Zrze zavravali ivot. Braa slikari su od mladosti ivot podredili crkvi, ali su se kolovali i kao slikari u nekom vizantijskom umetnikom sreditu. oni su bili glavni slikari prilepskog dvora za vreme kralja Marka i njegovog brata kraljevia Andrejaa. Andreja je Jovanu poverio ivopisanje svoje zadubine, crkve Sv. Andreje u klisuri reke Treske, nedaleko od Skoplja, 1388/89. Mitropolit je posao obavio uz pomo saradnika, monaha Grigorija; obojica su svoj rad potpisali. Andrejako slikarstvo otkriva da se Jovan oslanjao na monumentalni stil iz 13. veka, ali da je pratio i tekue ideje u Vizantiji. Zvuno u boji, jako u efektima svetlo-tamnog, "barokno" po oseanju za volumen i zamah, klasino po likovima svetitelja, dekorativno i pomno islikano, Jovanovo slikarstvo ima za glavne junake ljude snanog karaktera, monog izgleda. Freske mlaeg sloja u prilepskoj katedrali Sv. Dimitrija nisu potpisane, ali nose Jovanov peat; one su od njegovih potpisanih dela neto nevetije, kao da su naslikane na poetku njegove karijere. Vidi se da ih je uradio s jednim saradnikom. Meutim, velika ikona Hrista Spasa i ivotodavca, iz 1393/94, s ikonostasa u manastiru Zrze, ima iste osobine kao i ivopis u Andrejaevoj zadubini.

Jovanov brat, jeromonah Makarije, naslikao je 1421/22. godine za isti ikonostas veliku ikonu Bogorodice Pelagonijske, a zajedno s jednim saradnikom deizisni in. Makarijevo nepotpisano delo svakako je freska Bogorodice s Hristom u nii iznad ulaza u crkvu sela Zrze, a moda i ona iznad ulaza u prilepsku crkvu Bogorodice Preiste. U formalnom pogledu Makarijevo slikarstvo veoma je zavisno od Jovanovog. Makarije je iveo i radio u Prilepu i posle turskih osvajanja, kada mu je brat bio mrtav. S izmenom politikih prilika braa nisu bila u stanju da se staraju o svojoj porodinoj zadubini, manastiru Zrze, pa su ga predali svom nekadanjem kmetu i njegovoj porodici u naslee. Njihova slikarska radionica, iz koje su bili monah Grigorije i nepoznati Makarijev saradnik na deizisnom inu iz Zrza, imala je jo aka. Neki Aleksije, koji je, u njihovom duhu, naslikao freske u peini Sv. Marije kod sela Globoko na Prespanskom jezeru, pohvalio se u natpisu da je "uenik Jovana zografa". Uticaj njihovog rada osetio se i u Srpskoj despotovini u Pomoravlju. 2. Otmenost i seta Najznaajniji naslednik srpske dravnosti bila je srpska kneevina, sa seditem u Kruevcu, od 1402. godine despotovina, ije su prestonice bile jo u Beogradu i Smederevu. Do pada pod Turke, 1459. godine, Pomoravlje je bilo stecite uenih izbeglica iz Soluna, Makedonije, Bugarske i sa Svete Gore, koji su uinili da ono postane znaajno kulturno arite pismenosti, knjievnosti, umetnosti. Podloga kulturnom razvitku bilo je, pre svega, bogatstvo srpskih rudnika metala, srebra i zlata. Nova dinastija Lazarevia drala je do nemanjikog naslea, to se osetilo i u vladarskoj ideologiji. U laikoj ikonografiji prihvaeni su i primenjivani stariji obrasci - za ktitore je, pred Hristom, posredovao sam vladar, njegova vlast bila je boanskog porekla, njega su za pobede pripremali sami arhaneli, donosei mu maeve i koplja s nebesa. Kroz slikarstvo se osea hijerarhijsko ustrojstvo drutva. U Studenici, gde su poivale moti rodonaelnika Nemanjia, napravljena je, na fasadi ulazne kule, velika slika loze srpskih vladara, na kojoj su Lazarevii predstavljeni kao naslednici Nemanjia, stekavi preko enske linije, i svetorodnost stare dinastije. Tada sastavljeni rodoslovi opravdavali su takvu povezanost Lazarevia i Nemanjia. Ktitorsku delatnost oni su nastavili tamo gde su Nemanjii prekinuli. Preuzeli su brigu o ivotu njihovih zadubina, naroito onih na Svetoj Gori, ali su i sami podizali nove, raskone i velike, gotovo kao prethodne. Oevidno po savetu obavetenih prelata i uenih monaha emigranata, oslonili su se, prilikom islikavanja crkava, na umetnike iz solunskih i prilepskih radionica i njihove domae uenike. Oni su retko kad bili u prilici da rade na slikarskom programu u crkvama koji bi bio obimniji od tri ciklusa iz Hristovog ivota Veliki praznici, Stradanje, Propoved s udima; najee je on bio i manji. neka bi se pojavio i ciklus posveen patronu hrama. Donje povrine zidova su zapremale pojedinane predstave svetitelja. Solunski slikari dospeli su u Srbiju kada je knez Lazar, posle 1380. godine, ivopisao ravanicu. Sobom su doneli azurno-ruiasto-sive harmonije celine, esto ukraene

zlatom, osobene za solunsko slikarstvo od vremena fresaka u Sv. apostolima, i tipove svetitelja "realistinog" izgleda, kao to su oni u Staroj mitropoliji u Vodenu ili u Pantokratoru na Svetoj Gori. Ali su tu, u Srbiji, izgradili poseban dekorativni sistem, s ivinim trakama punim ornamenata i biljnog ukrasa, a za medaljone s poprsjima povezane okvire duginih boja. Drugi talas solunskih slikara naiao je oko 1400. godine nosei duh solunskog aristokratskog slikarstva i njegove plavo-zlatne efekte, ali i ikonografske predloke tamo omiljene. Radei prvo za uglednog monaha Sisoja u Sisojevcu, a zatim za despota Stefana u Resavi (do 1418. godine), oni su primenili svoja znanja i ukus. naslikali su svete ratnike kao one u crkvici Svetih besrebrnika u manastiru Vatopedu, koja je bila zadubina despota Jovana Ugljee. Omogueno im je da ostvare utisak raskoi primenjujui zlato i azur, ali je zahtevano da se ostvari onaj dekorativni sistem kakav je bio u zadubini kneza Lazara; u zadubini despotovoj morao je biti jo efektniji i bogatiji. U Resavi je nebeski dvor u ciklusu Hristovih parabola naslikan poput zemaljskog; uesnici su u onovremenim odeama despotovih dostojanstvenika. Hristova pouka, na taj nain aktuelizovana, dobila je neto od duha vremena. Slikari Resave daleko su nadmaili vrednou dela sve ono to je bilo prethodno stvoreno u slinom stilskom izrazu u solunskim hramovima. Gospodstvenoj umetnosti Resave, hladnih harmonija, dvorske otmenosti i vitetva, stoji nasuprot istovremeno setno i elegino slikarstvo manastira Kalenia. Njegov ktitor bio je despotov dvorjanin Bogdan s porodicom. I u njemu je doao do izraaja sistem dekoracije uspostavljen u Ravanici, ali se nije nastojalo na luksuzu. Slikar je eleo da pokae scene i figure osvetljene uzdranom svetlou, koja kao da dolazi iz prirodnog izvora, ostavljajui prozirne senke, natapajui nijansama okera gotovo sve oblike. Svetitelji malih oiju, blagih izraza, tiha pokreta i hoda, odgovarali su jednoj posebnoj, smirenoj i ozarenoj pobonosti i molitvenom tihovanju. Ta poetika ostavila je trag na minijaturama tzv. Radoslavljevog jevanelja (sada u Sankt Peterburgu), gde je jevaneliste, istovetne svetiteljima iz Kalenia, uradio 1429. godine, slikar Radoslav. Tolika slinost njegovih minijatura s kalenikim slikarstvom jemstvo je da je on sa saradnicima ivopisao zadubinu protovestijara Bogdana. Njegovom shvatanju slike blizak je bio i minijaturista Teodor, to je slikao ukras u rukopisu Besede Jovana Zlatoustog (iz manastira Hilandara). kao da mu je bio ne samo sledbenik nego neposredni uenik. Sasvim je izvesno da su slikari iz prilepske radionice doli u Srbiju na poetku 15. veka. U manastiru Koporinu, s osrednjim freskama, upotrebili su iste predloke za scene iz Hristovog stradanja koje je imao na raspolaganju mitropolit Jovan u zadubini kraljevia Andrejaa. U zadubini kneginje Milice, Ljubostinji, na ivopisu iz oko 1405. godine, potpisao se slikar Makarije. Po tipovima svetitelja i nainu modelovanja izvesno je da je re o jeromonahu i zografu Makariju, bratu Jovana mitropolita. U Ljubostinji su njegova dela u hladnim harmonijama plavog i sivog, dok su mu ona iz Zrza topla, okerna, a i vie je ornamenata i ukrasa na odeama u Ljubostinji, kako to prilii zadubini jedne vladarke.

Zadubine vlastele - kakve su Nova Pavlica, Rudenica, Ramaa, Joanica, s kraja 14. veka - imaju slikarstvo po mnogim osobinama i vrednostima jednako onome iz radionice u manjim gradovima Makedonije, kakvi su Ohrid, Kostur, Verija, Velse itd. Variraju s uzdranou oblike tekuih shvatanja. Neki put, kao u Veliu, ili u minijaturama Srpske Aleksandride, pojave se dela umetnika crtaki nespretnih, u boji skuenih, sirovih i arenih, iji oblici vie naginju povrini nego obimu. Minijaturno slikarstvo u kneevini i despotovini, gde je obrazovanje bilo ideal a knjiga brino negovana, visokih je umetnikih vrednosti. U njemu vladaju ista shvatanja koja i u zidnom slikarstvu i ikonopisu. Siloanovo jevanelje s kraja 14. veka ima likove jevanelista bliske prorocima iz kalote kubeta u Ljubostinji, s prvog sloja fresaka nastalog pre 1389. godine. Najraskonija srpska knjiga iz srednjeg veka tzv. Srpski minhenski psaltir, moda uraen za despota Stefana na poetku 15. veka, ima oko 150 ilustracija, najviih umetnikih vrednosti. One su u boji svetle, u modulaciji nene, u harmonijama plavo-ruiaste i zlatne, i pripadaju ogranku srpske dvorske umetnosti koja prati najsavremenija kretanja. Slino je i s minijaturama na povelji despota ura za svetogorski manastir Esfigmen, iz 1429. godine, gde je prikazano sedmoro lanova despotove porodice. Oni stoje u paradnim ornatima, svi s izrazitim portretskim crtama. Tako je uraen, neto pre izdavanja povelje, i portret despotovog rano preminulog sina Todora u manastiru Graanici. Freske i minijature dvorskih slikara u Pomoravlju, svojim sistemom dekoracije, osobenim izrazom i visokom vrednou, zajedno s delima vizantijskih slikara Teofana Graka u Novgorodu, kir Manojla Evgenika u Gruziji ili anonima u Mistri, ulaze u najui izbor slikarstva iz poslednjeg veka velikog vizantijskog stvaralatva. S nailazeim politikim tekoama i vojnim neuspesima, umetnost u despotovini lagano se gasi. Skoro tri decenije pre no to e pod Turke pasti prestonica Smederevo jedva da se ta slikalo. Posle drugog pada Soluna pod Turke, a potom i Carigrada, nestalo je stvaralakih sredita koja su napajala ceo pravoslavni svet, pa i srpske zemlje. 3. Prodor gotike i renesanse Pravo na naslee Nemanjia isticao je i bosanski ban Tvrtko. zasnivao ga je na posedu podruja koja su ranije pripadala njihovoj dravi i na svom nemanjikom poreklu po enskoj liniji. Poruio je rodoslov, iz kojeg se videlo njegovo svetorodno poreklo, krunisao se u Mileevi i uzeo titulu kralja Srba i Bosne - koju su njegovi naslednici zadrali do pada drave pod Turke - usvojio je obiaje i inove srpskog dvora. Bosna se ukljuuje u celinu srpskog stvaralatva svojom irilskom rukopisnom knjigom i njenim ukrasom iz 14. i 15. veka. Po svom sastavu te knjige se nisu razlikovale od pravoslavnih liturgijskih rukopisa, mada su veinu poruili pripadnici crkve bosanske. Samo je jedna meu njima bila odreena za katoliki kult. Tip inicijala i zastavica preteno je nastavljao tradiciju teratolokog, geometrijskog i figurativnog ukrasa srpskih knjiga od Miroslavljevog jevanelja do rukopisa iz 13. veka. Ali, krajem 14. i poetkom 15. veka doli su do izraaja primorski, gotiki uticaji. Knjige ukraene za bosanski dvor

ili za hercega Stefana Vukia Kosau, na poetku 15. veka - poput Mletakog zbornika, Hvalovog rukopisa ili Hrvojevog splitskog misala (jedine glagoljske i katolike knjige u ovoj skupini) - imaju scene i figure gotikog stila. Njuh su uradili umetnici iz dalmatinskih gradova, pre svega iz Splita, koji se u to doba nalazio u vlasti kraljevine Bosne. Jugoistoni deo drave, do 14. veka pod vlau Nemanjia, dosta se izdvojio iz Bosne i poeo nazivati Hercegovinom. Vlasteoska porodica Hrania-Kosaa, koja je tu vladala, pripadala je pravoslavnoj crkvi i ulazila u jurisdikciju mitropolije sa seditem u manastiru Mileevi. Kao ktitori, lanovi ove vladarske kue oslanjali su se na primorske graditelje, od primorskih zlatara poruivali su nakit i skupoceno posue, od krojaa bogata odela, a slikari iz Dubrovnika i Kotora dolazili su im prilikom ivopisanja crkava ili su od njih poruivane ikone. Zato nije ni udo to je u pravoslavnom manastiru Savini, zadubini hercega Stefana u Boki kotorskoj, u neposrednoj blizini njegove zimske prestonice Novog, sredinom 15. veka, izveo freske najvei gotiko-renesansni slikar u primorju, Kotorani Lovro Dobrievi. Stil je zapadnjaki, ikonografija bikonfesionalna, natpisi srpski, dok je manastir podignuta kao pravoslavni. Lovro Dobrievi i veina domaih slikara u Kotoru i Dubrovniku u 15. i 16. veku sledili su pouke venecijanskih slikara, koji su proli put od gotiko-vizantijskih shvatanja do rane renesanse. Radili su, uglavnom, za katoliku pastvu, ali neretko su pozivani da slikaju i za pravoslavne. Florentinsko-ferarska unija, iz 1440. godine, omoguila je prodor zapadnjakog jezika slika u nekad zatvorenu pravoslavnu sredinu. Ona je poela, u jednom asu, da prihvata vizantijsko-gotike meavine (freske u bogorodinoj crkvi u Mrepu iz 1451, minijature u jevanelju iz manastira Beoina, Muzej pravoslavne crkve, Beograd, br. 357, itd.) s poverenjem koje ranije u njih nije imala. Kada su na Cetinju, izmeu 1494. i 1496. godine, irilskim pismenima odtampane prve srpske liturgijske knjige, zaslugom oblasnog gospodara Crne Gore ura Crnojevia, grafike ilustracije bile su prevashodno u toj stilskoj proetosti. tamparija donesena iz Venecije, majstori tampari bili su domai, ali su grafiari morali biti iz neke kotorske ili dubrovake slikarske radionice. Na scenama praznika u Oktoihu petoglasniku ikonografska reenja su pouzdano vizantijska, pravoslavna, ali je crte posve gotiki, s naturalistikim osobenostima. Meutim, zastavice, inicijali i vinjete su u celini renesansni, esto s krilatim putima, cveem i lozicama. Izraeni su u duhu venecijanske tampe iz istog doba. Jedni za drugima, ti poslednji ostaci nekadanjih drava Srba u srednjem veku sruili su se pod udarom Turaka: Bosna 1463, Hercegovina 1481, a Crna Gora u poslednjim godinama 15. veka. Srpsko slikarstvo pod Turcima jo dugo se hranilo ivotodavnim sokovima crpenim s velikih dela iz doba samostalnosti.

Arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji

Vojislav Kora

Sakralna arhitektura Fortifikaciona arhitektura

Sakralna arhitektura
Monumentalna arhitektura, osnovni tokovi i njihova obeleja Pojava skupine graditeljskih dela visoke zanatske i umetnike vrednosti u Srbiji, u drugoj polovini 12. veka, zasenila je razmiljanje o svemu to je sagraeno pre toga. Jedna za drugom su nicale graevine prema programu koji je bio plod pouzdanog saznanja o smislu i prirodi graditeljskih poduhvata koji se ostvaruju uz angaovanje ozbiljnih materijalnih sredstava. Reklo bi se da je monumentalna srpska arhitektura naglo nastala, a da se pre toga nije dogaalo nita znaajno. U sutini, prethodni tok bio je slian zbivanjima na svim ovim podrujima izvan ueg dela Vizantijskog carstva na kojima je velike poremeaje izazvao raspad antikog sistema usled Velike seobe naroda. U irokoj vremenskoj skali prilagoavanja, zatim razvoja srpskih drava, postoje mesta koja bi odgovarala poecima monumentalne arhitekture. Najistaknutiji rani spomenik u kontinentalnim srpskim oblastima jeste crkva Sv. Petra kod Novog Pazara, iz 9. ili 10. veka. osobene je graditeljske zamisli. U spoljnom opsegu rotonda, s istaknutom polukrunom apsidom, u unutranjoj strukturi tetrakonhos, s kupolom na sredini. Rotondi je dodat asimetrian pretprostor na zapadnoj i severnoj strani crkve. Iznad njega je spratna galerija, s otvorima prema unutranjosti crkve. Graena od lomljenog kamena, crkva je ravnih fasadnih povrina, a jedini ukras su plitke polukruno zavrene nie na tamburu spolja osmostrane kupole. Arhitektonska zamisao crkve Sv. Petra predstavlja slobodniju reprodukciju ranovizantijskog graditeljskog ostvarenja sline prostorne sheme. Po nainu na koji je graditeljska zamisao ostvarena, Sv. Petar bi se naao u skupini arhitektonskih dela izgraenih u ranom srednjem veku u perifernim oblastima vizantijskog podruja. Do crkve u Srbiji zamisao je stigla verovatno preko jadranske obale srpske drave. Crkva Sv. Petra je sagraena uz neko crkveno, a moda i svetovno sredite, kojeg vie nema. Prema dosadanjim arheolokim opaanjima, nekoliko trikonhosnih crkava, nastalih u 10. ili 11. veku, mogle bi biti plod rada prvih slovenskih prosvetitelja u Bugarskoj i Srbiji. U srpskim primorskim oblastima, Duklji, potom Zeti, ouvalo se, u razliitim vidovima, vie spomenika. Primorski gradovi ili traju u kontinuitetu od kasnoantikih vremena, s romanskim stanovnitvom, ili nestaju srazmerno rano, da bi se na drugim lokacijama pojavila gradska naselja koja obrazuje slovensko stanovnitvo. Urbana tradicija, bilo iz neprekinutog trajanja gradskog ivota bilo iz novoobrazovanih gradova u srednjem veku,

vana je za ukupnu obnovu graditeljske delatnosti. Tome treba dodati rad koji je tekao u okviru dejstvovanja benediktanskih monaha to dolaze iz june Italije, a verovatno i takozvanih istonih monaha, koji preko june Italije stiu iz udaljenih vizantijskih provincija. Trobrodna bazilika, kao najea graevina kasne antike ili ranog hrianstva, nastavlja trajanje u graditeljskoj obnovi ranog srednjeg veka takoe u zapadnim srpskim krajevima. Vredna je panje pojava krstoobrazne kupolne crkve, s kupolom na stubovima, na samom kraju 8. ili na poetku 9. veka, u vreme kada u Vizantiji nastaju prva takva reenja. To su prvobitna crkva Sv. Tripuna u Kotoru i Sv. Tome blizu Kotora, a moda i crkva Sv. Petra u Dubrovniku. Kasnije je veoma rasprostranjena jednobrodna crkva s kupolom na sredini. Njena unutranja struktura raena je po uzoru na karakteristina vizantijska ostvarenja toga vremena, pa se pojava o kojoj je re pripisuje odjecima i podsticajima iz vizantijske arhitekture. Reprezentativan primer je crkva Sv. Mihajla u Solunu, zadubina zetskog kralja Mihajla (kraj 11. veka). Po stilskom obelejima ta bi se crkva prikljuila protoromanskoj arhitekturi. Crkve Sv. Nikole i Bogorodiina crkva kod Kurumlije (esta - sedma decenija 12. veka), urevi stupovi kod Novog Pazara (1171), Studenica (1183-1196), sagraene voljom i sredstvima velikog upana srpskog Stefana Nemanje, graditeljska su dela kojima se obeleavaju poeci Rake kole arhitekture. Podizana u skladu s najboljim iskustvima i znanjima na susednim kulturnim podrujima, naznaila su prirodu daljeg razvitka srpske monumentalne arhitekture. Velika sredstva i trud koje je u graenje zadubina uloio Stefan Nemanja govore o izuzetnom dravnopravnom znaaju ktitorstva. Bilo je to afirmisanje dravne vlasti u vreme kada Srbija sjedinivi u sebi primorske i kontinentalne oblasti postaje vaan partner susednim dravama. Ktitorstvo, podizanje zadubina, traje kao vaan in do kraja srpske srednjovekovne samostalnosti, na svim stepenima vlasti. Stoga je razumljiva njegova velika vanost za kulturu. Kurumlijska crkva Sv. Nikole, uoljiva po zidovima od opeke i irokih spojnica maltera, jednostavnog je organizma u prostornom smislu. Naglaen je njen srednji deo, koji nosi kupolu. Meutim, fasadne povrine nose jako istaknut crte unutranje strukture graevine, onako kako je bilo uoblieno u srednjovizantijskoj arhitekturi. Po zamisli prostora ona potie s istog graditeljskog podruja; jednobrodna je, ima tri polja po duini s kupolom iznad srednjeg kvadratnog polja. Uz srednji deo june strane izgraena je mala kapela s kupolom. Moda je ta kapela bila namenjena za grobnicu ktitora. Razmera je koje su bile uobiajene u srednjovizantijskoj arhitekturi. Po besprekornom zanatu i ukupnom sklopu - koncepciji celine i odnosu delova prema celini - Sv. Nikola je najblii arhitekturi vizantijske prestonice, pa je verovatno i delo prestonikih majstora. Uz zapadnu stranu crkve naknadno je dozidan zatvoren pretprostor, priprata, sa simetrino postavljenim kulama na glavnoj fasadi. Kule su sagraene pod uticajem slino ostvarene koncepcije uz 1166. godine zavrenu katedralu u Kotoru, kao to su na slian nain nastale i kule uz crkvu Sv. ora u Rasu, podignutu nekoliko godina kasnije. Ta crkva, u predanju upamena pod nazivom urevi stupovi, na naglaeno svean nain promovisala je ktitorovu elju da krupnim delima monumentalne arhitekture obelei svoje dravnike korake. Iz celine manastira na bregu, Sv. ora, na domaku prestonice,

izdvajaju se i istiu dva visoka zvonika i snani i saeti organizam crkve s kupolom. U koncepciji prostora, u kojoj se nastavlja prethodna graevina, izgraena je celina koju zatvaraju ravne fasade romanskih oblika. One reito govore o zapadnom poreklu majstora. Prethodna stanica te skupine majstora verovatno je bio Kotor, u kome je tada trajala razvijena graditeljska delatnost. Vizantijska umetnika shvatanja i vizantijska zanatska praksa iskazani na Sv. Nikoli, kao i romanska zanatska praksa i preteno romansko umetniko shvatanje ugraeni u urevim stupovima, na jedinstven nain su se spojili u glavnom delu Stefana Nemanje, sveanoj grobnoj crkvi posveenoj Bogorodici, u manastiru Studenici. Glavna crkva jedinstveno zamiljene celine utvrenog manastira, iju izvornu zamisao danas rekonstruiemo prema sauvanim delovima, sagraena je za potrebe pravoslavnog obreda, i to onako kako je bilo uobiajeno u vizantijskoj arhitekturi. Jednobrodna crkva s kupolom, u ritminom rasporedu prostora, uz bone vestibile kao novinu u Rakoj, u svojoj unutranjoj strukturi - kupoli, svodovima, razvijenoj supstrukciji - ima sve to je svojstveno vizantijskoj arhitekturi, ukljuujui i unutranje strane zidova u meovitom materijalu, sigi i opeci. Spolja je obraena na romanski nain. Fasade ravnih povrina, graene od besprekorno otesanih i uglaanih mermernih blokova, podeljene plitkim pilastrima u ritmu unutranje strukture, zavrene su karakteristinim arkadnim frizevima. mogu se meriti s luksuzno obraenim fasadama najpoznatijih dela italijanske romanike. Celini spoljne obrade Studenice pripadaju monumentalni portali i prozori, jednostruki, dvojni i trifora na apsidi. Sredinji deo graevine, koji je zavren kupolom, odvaja Studenicu od uobiajenog lika luksuznih celina romanske arhitekture. Dvanaestostrana kupola u celini je, iznutra i spolja, vizantijska. Potkupolni prostor - po izgledu strogo geometrijski odreen volumen - na bonim stranama je obraen na vizantijski nain. Na fasadnim povrinama iskazana je unutranja struktura dvaju zidova, s lukom na vrhu, koji odgovara potkupolnom luku. Tome luku su prilagoeni i prozori na obema fasadama. tako je preplitanje dvaju umetnikih shvatanja ostvareno na jedinstven nain, koji nije ponovljen nikad vie. Studeniki portali dela su najvie vrednosti u svojoj umetnikoj vrsti. Najrazvijeniji i najsveaniji, glavni, zapadni portal, po arhitekturi i reljefnom ukrasu najblii je porodici junoitalijanskih portala. Ukupna ikonografska zamisao portala, s Bogorodicom koja dri Hrista u krilu i dva anela sa strane, izala je iz vizantijske umetnosti. Besprekornim klesarskim i vajarskim umeem izvedeni su i ostali portali. Meu prozorima izdvaja se trifora na apsidi. Pandan je glavnom portalu, mesto, arhitektura i reljefni ukras po vrednosti i znaaju, glavni portal i trifora, dve simboline slike crkve, najbolje predstavljaju arhitektonski i skulptoralni ukras Studenice. Ukupna harmonija dveju celina - odnos osnovnih mera, raspored ukrasa i briljivo smiljen ritam arhitektonskih elemenata - mogla je nastati samo po ukusu odnegovanom na merilima najvieg sloja komninske umetnosti. Na verovatno junoitalijansko poreklo majstora upuuje okolnost to je re o podruju na kome traje vie gradova, naprednih u svakom smislu, ivog umetnikog rada. Na sredokrai vizantijske tradicije i neposrednih vizantijskih uticaja i visoke romanike stvarana su jedinstvena dela. Ipak, presudna je bila uloga poruioca u pogledu celine u Studenici, u njenom okviru i portala i prozora i

drugog reljefnog ukrasa. Moramo se podsetiti da je taj krug poruilaca podjednako nepogreivo izabrao najbolje slikare za freske na zidovima Studenice. O visokoj zanatskoj spremi studenikih klesara svedoe crtei po kojima su raeni detalji portala, nacrtani u prirodnoj veliini na nekoliko mesta na mermernim fasadama. Studenica je snano uticala na potonju arhitekturu u Srbiji. Za to su postojala dav razloga. Prvi je ideoloke prirode. Studenica je bila grobna crkva osnivaa dinastije, koji je kanonizovan ubrzo posle smrti. Drugi razlog bila je Studenica po sebi: njeni portali i prozori, njene fasade, a verovatno i luksuzna unutranja oprema. Program prostora i arhitektonska zamisao celine ostali su dve bitne odrednice srpske arhitekture u 13. veku. U ii (1207-1219), ktitora kralja Stefana i njegovog brata Save, prvog srpskog arhiepiskopa, program prostora je zaokruen u bitnim elementima. Jednobrodna graevina s kupolom na sredini, delovi prostora za horove uz naos i odvojena priprata, s bonim paraklisima - to bi pripadalo za naredne spomenike neizostavnoj celini. Dodaci tome programu bivali su plod naroitih namena. U ii spoljna priprata, sa spratom i kulom napred, podignuta je, po svoj prilici, po elji prvog arhiepiskopa. Proirena namena u Studenici bila je razlog za izgradnju velike spoljne priprate kralja Radoslava, a u Mileevi, u drukijoj zamisli, verovatno po Savinoj elji. U toj priprati Sava je sahranjen. Jedno od sedita episkopije Bogorodica Hvostansaka u Metohiji, takoe je dobila spoljnu pripratu i dve snane kule. Iz odreenih razloga, spoljnu pripratu imaju i Sopoani. Majstori graditelji, obrazovani u radionicama one prakse koja je imala izrazito vizantijska obeleja, nakratko se pojavljuju, na delima malog obima, poetkom 12. veka. U kasnijim radovima izostaje ono to bi se moglo smatrati kao izrazito obeleje naina rada svojstveno vizantijskom podruju. Zanatski deo rada nose majstori koji dolaze iz sredita gde vlada romanski, potom prelazni, romansko-gotiki stil, ili, ako su iz lokalnih radionica, kleu i grade kao da su obrazovani u ateljeima srpskih primorskih gradova, u kojima neprekinuto traje rad graditeljskih, kao i svih drugih zanata. Jednostavno reeno, majstore osnovnih graditeljskih zanata bilo je najlake nai na domaku velikih gradilita. U vremenu o kome je re, za razliku od slikara, iz razbijene Vizantije ne stiu ni strunjaci za opeku, ni klesari, niti se odravaju veze izmeu tamonjih graditeljskih radionica i gradilita u Srbiji. Stoga se i ukupna spoljna obrada znaajnih graditeljskih dela pomera ka ukusu koji je blii zapadnoevropskoj arhitekturi. Volumeni su zatvoreni ravnim povrinama, koje imaju pilastre ili su bez njih, a prozori i portali od ukrasnog kamena, po pravilu skromnije arhitekture od studenikih, plastini su ukras. Poseban odnos prema boji - valja imati u vidu injenicu da su enterijeri uvek prekriveni freskama - okolnost je koja je proizvela pojavu bojenog ukrasa na omalterisanim fasadama. Na Mileevu (trea decenija 13. veka) u celini se odnosi opisano svojstvo - vizantijsko poreklo unutranjeg prostora i spoljna obrada pod uticajem romanike, ili po ugledu na Studenicu. Morau (1252) ine prostor uspostavljen u rakoj arhitekturi i fasade, likom i

nainom obrade bliske romanici grada Kotora. Sopoanska crkva, koja je posluila za okrilje najvrednijih fresaka svoga vremena (1265), na izrazit nain otkriva dvostruke izvore rake arhitekture, iz kojih je nastala njena priroda. Iako graena pod jakim uticajem zrele romanike, sopoanska crkva - u spoljnom liku bliska trobrodnoj romanskoj bazilici - ima unutranji prostor koji veoma podsea na monumentalne enterijere srednjovizantijske arhitekture. Nekoliko godina mlaa, crkva u Gradcu nosi u svom ukupnom obliku monumentalan sklop razuenih volumena. Njena su posebna obeleja elementi gotike u strukturi i oblicima. Njih su doneli majstori koji dolaze, po svoj prilici, iz june Italije. Naglaeno romanski uticaj vidi se na fasadama Arilja (1295/6), u kome je takoe dosledno sauvana tradicionalna unutranja struktura. Veliki spomenici srpske monumentalne arhitekture srednjeg veka, s kojima poinje klasino razdoblje njene istorije i kojima se do kraja obeleava njen glavni tok, pripadaju manastirskim celinama. Odreda su manastiri stradali u mnogim neprilikama u toku duge turske vladavine nad srpskim zemljama. Mnogo ih je uniteno. Meu unitenima su i neki od najvrednijih. Neka, za primer, budu pomenuti: Bogorodica Hvostanska, jedna od prvih srpskih episkopija, od koje su ostali samo temelji; Banjska, od crkve ostao mali deo, bez ukrasa, pretvoren u damiju i prostor za stanovanje, a sve ostalo razoreno; prizrenski Sveti arhaneli, u celini razoreni; crkve u gradovima Skoplju, Novom Brdu, Beogradu, Smederevu, kao i mnoge druge u manjim sreditima. Manastirske crkve koje su u dananjem svetu uvene po freskama veinom su u ruevinama dosegle moderna vremena. Pomenuemo najpoznatije: ureve stupove u Rasu, Mileevu, Sopoane, Gradac. Ti spomenici opstajali su pre svega zato to je sredina u kojoj su se nalazili najee imala volje i snage da ih obnovi posle pustoenja, razaranja i paljenja. Sve drugo to je pripadalo manastirskim celinama lake je stradalo i propadalo i, po pravilu, ako je bilo snage za obnovu, zamenjivano je novim graevinama. Stoga su nam saznanja o trpezarijama, palatama i drugoj vrsti graevina praktine namene malobrojna i oskudna. To se odnosi u jo veoj meri na sve to je nastajalo u gradskim naseljima. U istoriografiji srpske umetnosti odavno su arhitektonska dela graena od kraja 13. do poslednje decenije 14. veka nazivana srpsko-vizantijskom kolom. Poetak tog razdoblja obeleava prvo veliko delo kralja Milutina, obnova manastira Hilandara (1293). U nizu graevina tada podignutih u Hilandaru istie se glavna crkva, po razmerama, sloenoj strukturi i najviem stepenu zanatske i umetnike obrade. U njoj se nastavlja srednjovizantijski tip graevine s kupolom na sredini. U Hilandaru je ostvaren u razvijenoj zamisli prostora i strukture, oblicima i nainom graenja svojstvenim vizantijskoj prestonici. Umetnikoj celini hilandarske crkve pripadaju mozaiki pod i reljefni kameni ukras na portalima i prozorima. Poreklo ukrasa je iz dva izvora: plitkoreljefna obrada ravnih povrina u tokovima je onovremene vizantijske umetnosti, a kamene konzole u obliku ivotinjskih glava potiu od majstora iz neke klesarske radionice u Srbiji. Za ime kralja Milutina (1282-1321) vezuje se potpuno usmerenje zemlje ka vizantijskom duhovnom svetu i vizantijskoj civilizaciji. U arhitekturi to je jasno iskazano. Sve njene

bitne odrednice potekle su iz vizantijske arhitekture. Namesto dotadanje jednobrodne crkve s kupolom, prilagoene osobenom rakom programu, usvojena je u vizantijskom svetu opte rasprostranjena crkva upisanog krsta s kupolom. U Srbiji, posle izgradnje Hilandara, podie se niz crkava, bilo u zamisli blioj jednostavnijem obrascu upisanog krsta s kupolom, kao to je Sv. Nikita u Skopskoj Crnoj gori, bilo u razvijenoj varijanti, carigradskog i solunskog porekla. U Prizrenu se gradi nova gradska katedralna crkva, Bogorodica Ljevika (1306/1307), kao petokupolna graevina. Ouvala se u gradskoj sredini zato to je pretvorena u damiju. Nova je crkva podignuta na delimino zadranim zidovima starije bazilike. Ostvarena je zamisao po kojoj je u istoriji vizantijske umetnosti poznata crkva solunskih Apostola: jezgro ini raspored u vidu upisanog krsta sa pet kupola, a oko njega je na severnoj, zapadnoj i junoj strani, obimni brod. U nainu zidanja, materijalu i oblicima prizrenske zadubine kralja Milutina na najbolji nain su predstavljene vizantijska graditeljska shvatanja toga vremena. Posebno se istie sveana zapadna fasada, koju ine arkade prizemnog trema, ukrasne nie iznad trema, u simetrinom i ritminom rasporedu, i visok zvonik smele konstrukcije u osovini kompozicije. Arhitekt Nikola - zna mu se samo ime - ostvario je delo bez premca u vizantijskoj arhitekturi na poetku 14. veka. Slino prizrenskoj katedrali nastala je crkva Sv. ora u Starom Nagoriinu (1312). U zateene zidove crkve iz 11. veka ugraena je takoe petokupolna crkva. Kao u Prizrenu, zidovi zateene graevine sauvani su iz uobiajenog potovanja starijeg kultnog mesta. U Starom Nagoriinu je idealna shema petokupolne crkve u neto veoj meri prilagoena, stoga to su se uvali stari zidovi, a obimni brod je zamenjen tremovima du tri strane graevine. Koncepcija petokupolne crkve s obinim brodom ostvarena je u osobenom reenju u Graanici (1315). Graanica je bila zavrno delo svojevrsnog razvitka sloene zamisli crkve sa vie kupola, koja ima poreklo u ranovizantijskoj arhitekturi. Anticipacija petokupolne crkve u obliku koji ona ima u srpskoj arhitekturi verovatno je solunska. U Graanici je ta zamisao ostvarena u vrstom i zatvorenom organizmu, u kome je prekrivena strukturalno-prostorna razuenost, osobena za vizantijske spomenike tih vremena. Ouvao se prostor, ili obimni brod, koji sa tri strane okruuje sredinji organizam, s glavnom kupolom, ali je celina povezana u gornjoj konstrukciji i gornjim oblicima, koji u svom piramidalnom sklopu nagovetavaju raspored unutranjeg prostora. U dinaminoj kompoziciji celine Graanice ne deluje samo kao petokupolna graevina ve kao sklop kupolnih volumena. Njene fasadne povrine, zidane u pravilnom ritmu kamena i opeke, imaju oblike svojstvene poznovizantijskoj arhitekturi, i, uz njih, iz rake arhitekture nasleena potkupolna postolja i prelomljene lukove. Razuenog prostora, prema ukusu i potrebama poznovizantijske arhitekture, harmonine kompozicije oblika, u kojoj je paljivo odmeren odnos delova prema celini - posebno malih kupola prema velikoj - u razmerama svojstvenim poznovizantijskom kulturnom podruju. U nizu dela koja nastaju u prvim decenijama 14. veka vredni su panje i spomenici malih razmera, podizani bilo u postojeim manastirima bilo kao zadubine vlastele skromnijih materijalnih mogunosti. Najveu panju zasluuje Kraljeva crkva u Studenici (1313/1314), takoe delo kralja Milutina. U osnovi priblinoj kvadratu, u celini prekrivenoj jednom kupolom, koju nosi saeta supstrukcija, s plemenitim odnosima mera, u svom unutranjem prostoru predstava je idealne crkve slike kosmosa, zamiljene u

ranovizantijskoj arhitekturi. Bie ona plod vraanja na stare uzore. Zakljuiemo da je re o jednoj od onih obnova u vizantijskoj umetnosti koje se obeleavaju kao svojevrsni klasicizam. Krajem tree decenije 14. veka dobila je konaan oblik Peka patrijarija. Ta velika celina razvijenog prostora obrazovala se tako to je uz severnu stranu Sv. Apostola, rakog plana, dograena crkva Sv. Dimitrija, u drugoj deceniji 14. veka, kao jednobrodna graevina s kupolom, uz junu stranu Bogorodiina crkva, u obliku razvijenog upisanog krsta s kupolom, a uz zapadnu stranu sve tri graevine velika priprata. Celina je zakljuena Bogorodiinom crkvom, velikom pripratom i kapelom i tremom na junoj strani staranjem arhiepiskopa danila II (1328/1330). U spoljnom izgledu Patrijarija je panorama oblika svojstvenih tadanjoj srpskoj arhitekturi. Na fasadama velikog dela celine slikani ukras je zamenio reljef u kamenu i ukras u opeci i kamenu. Potpuna usmerenost ka vizantijskoj graditeljskoj tradiciji i praksi nastavlja se u narednom razdoblju. U junim oblastima ukljuenim u srpsku dravu, podie se niz znatnih graditeljskih dela. Ktitori su linosti iz najvieg sloja vlastele. Osnovni tip prostora zadran je kod veih spomenika, uz varijacije u detaljima. U oblicima i nainu zidanja i, u tom okviru, graenju ukrasa na fasadama takoe se uoavaju varijacije. Najznaajnija dela su antologijski spomenici graditeljstva na ukupnom vizantijskom podruju. Sv. Arhaneli u tipu (1332, ktitor vojvoda Hrelja), karakteristinog unutranjeg prostora, geometrijski pouzdano utvrenih volumena, ritmino graenih zidova, obeleeni su odnegovanim oblicima. Ukrasni lukovi na severnoj, zapadnoj i junoj strani prate unutranju strukturu, a na istonoj strani, zajedno s apsidom, uokviruju, u dvostepenom sistemu, svaku posebnu arhitektonsku povrinu. U Ljubotenu (1337, ktitor vlastelinka Danica) slina je koncepcija prostora, strukture i arhitekture fasada. Znatnije su povrine, u gornjim zonama, pokrivene ukrasom. Koncepcija prostora, slina reenjima svojstvenim u arhitekturi u Grkoj, nastavlja se u potonjim delima, u narednim decenijama. Pojam slinog bi se mogao upotrebiti takoe za ukupne strukture graevina, a u najveoj meri i za njihovu spoljnu obradu, to navodi na zakljuak da je program bio u rukama obavetenih i meusobno povezanih poruilaca. Takoe je mogue pretpostaviti a se radilo o skupini majstora koji se kreu s jednog na drugo gradilite. Njihova znanja i praksa nalaze se negde izmeu onog toka iji su izvori u vizantijskoj prestonici, ili u Solunu, po idejama Carigrada, i arhitekture u zapadnim krajevima Grke, prvenstveno u Epiru. Pri tome su bitne odrednice u koncipovanju celina dug tradicionalnoj srpskoj arhitekturi: grupisanje prostora u zatvorene celine i briga o proporcijama, s naglaavanjem vertikale. Crkva Sv. arhanela u Lesnovu (1341, priprata 1349, ktitor despot Oliver) ima dve celine, razliitih koncepcija, crkvu u uem smislu i pripratu. Crkvena graevina je kao zatvorena celina, slina prethodnima, obeleena ritminim nizovima ukrasnih lukova, koji su dvostepeni i po visini postavljeni u dve zone. Zamisao koloneta krunog preseka, koje se prikljuuju pilastrima, nagovetena u Arhanelima u tipu, u Lesnovu je dosledno sprovedena. Poreklom je, ili posredno ili preko Soluna, iz vizantijske prestonice. Zamisli

priprate neizostavno emo pripisati reprezentativan izvor. Znalaki sagraene strukture, s kupolom na sredini, iroko otvorenih zidova, preko bifora, zajedno s detaljima u obradi fasada, bliska je ostvarenjima najboljih vizantijskih ateljea. Lesnovo je kao celina bilo model za Psau (1358, ktitor sevastokrator Vlatko). Iako oronula u toku duge istorije, crkva Sv. Bogorodice u Kuevitu, u oblasti Skoplja (1348, ktitor upan Radoslav), delo je visokih graditeljskih vrednosti. Uz pojedinosti koje otkrivaju najbolju graditeljsku radionicu, kao to su oblik apside i nie polukrunog preseka na njenim spoljnim stranama, uoljiv je rad na ukrasnim povrinama, praen koloristikim obelejima, karakteristian za shvatanje arhitekture u poznovizantijskom svetu. Tenja za ukrasom, bojom i ornamentom, graenim uz pomo cigle i maltera, u najveoj meri je iskazana na fasadnim povrinama Zauma (na Ohridskom jezeru, 1361, ktitor keser Grguri). Celina graevine ostvarena je u tradiciji srpsko-vizantijske kole. Meu nejednako ouvanim i istraenim spomenicima iz poslednje decenije 14. veka treba pomenuti Markov manastir, u oblasti Skoplja (kraljevi Vukain i Marko, 1371. zavren), Sv. Andreju (Andrea) na Tresci (1389, ktitor Andreja, brat kralja Marka), Matku na Tresci (1371, ktitor Bojko, sin vlastelinke Danice), Konu kod Radovita (1366, ktitor Nikola Stanjevi). Markov manastir, krupnih razmera i dobro graen, i Andrea, skromnije graen, s fasadnim povrinama doterivanim malterom i bojom, nose obeleja onih shvatanja po kojima se oblici grupiu po vodoravnim pojasevima. Time se vraaju idejama nastalim u okviru renesanse Paleologa i nagovetavaju novine koje e biti ostvarene u narednom razdoblju srpske arhitekture. Poseban tok u srpskoj monumentalnoj arhitekturi ostvaren je u tri velika i reprezentativna hrama, sagraena za grobne vladarske crkve, u Banjskoj, kralja Milutina (1312-1316), Deanima, Stefana Deanskog i njegovog sina Duana (1327-1335), i Arhanelima kod Prizrena, cara Duana (sredina 14. veka). Prema svedoenju kraljevog biografa i saradnika arhiepiskopa Danila II, Milutin je Banjsku sagradio po uzoru na Studenicu. U bitnim sastavnicama, prema kojima je trebalo prepoznati uzor, potovana je kraljeva volja: u zamisli celine prostora, posebno njegovog oltarskog i potkupolnog dela, i u sveanim portalima i prozorima. U svemu ostalom modelu su dodana ona ostvarenja rake arhitekture koja su se dogodila posle Nemanjine Studenice. Velika i skupocena celina koju danas rekonstruiemo na osnovu ouvanih ostataka, Banjska se na osoben nain nala na sredokrai vizantijske graditeljske tradicije i onovremene zapadnoevropske arhitekture. Prema optem izgledu, snane i zatvorene celine, ravnih fasada, pokrivenih, na jedinstven nain, ukrasnim kamenom u tri boje, po sistemu ahovskih polja, reklo bi se da je u srodstvu sa najboljim delima severnoitalijanske ili apulijske romanike. Meutim, Banjska u bitnim odrednicama nastavlja raku arhitekturu, i to ne samo u onome to su nametnule funkcionalne potrebe ve takoe u vrsti donje i gornje konstrukcije, u unutranjim oblicima prostora i u delu kamenog ukrasa. Zidanje, bez spoljne oplate, vizantijsko je, u meovitom materijalu. Poput Studenice, celinu su zamislila dva protomajstora, ili protomajstor i poruilac iz dveju kulturnih sredina. Deane bismo lake nego Banjsku prikljuili odgovarajuem nizu katolikih romanikih ili romaniko-gotikih katedrala. Njen graditelj, franjevac iz Kotora, gradi trobrodnu baziliku s kupolom. S gradilita u zapadnim srpskim oblastima tada poletne romanskogotike arhitekture preuzeti su gotiki svodovi, gotiki prozori i spoljna dvobojna kamena

oplata. Ipak, u Deanima je izgraen pravoslavni hram, sa svim delovima prostora koji su ostvareni u rakoj arhitekturi. Da je u Deanima takoe potovana Studenica kao uzor, potvruju sveani portali i trifore. Graenje Deana bilo je veliki poduhvat. Za osam godina podignuta je crkva vea od kotorske katedrale, a verovatno i od stare dubrovake katedrale ija je izgradnja trajala oko sto pedeset godina. Potovanje dinastike tradicije, oigledno u odreenom ideolokom smislu, prihvatio je i Stefan Duan gradei svoje glavno delo, hram koji je namenio za svoju grobnu crkvu. Ona obeleja Studenice koja su ocenjena kao bitna preneta su u koncepciju, nove graevine, a ta je graevina zamiljena, u pogledu sheme prostora i oblika, prema naelima srpsko-vizantijske kole. Sveti Arhaneli, glavna carska zadubina, krupnih razmera, briljivo obraena, s fasadama od ukrasnog kamena, mermernim portalima i prozorima i mozaikim podom, najvee je i najskupocenije delo sagraeno u 14. veku na irokom podruju vizantijskog sveta. Idealna rekonstrukcija toga poruenog spomenika, iji je materijal najveim delom iskorien za graenje Sinan-paine damije u Prizrenu, govori o petokupolnoj crkvi izuzetnog harmonijskog sklopa volumena i fasadnih povrina, s portalima i prozorima iji su prauzor portali i reljefni ukras Studenice. Time se jo jednom potvruje da je grobna crkva osnivaa dinastije neka vrsta sopstvenog srpskog reenja. Prizrenski Arhaneli bili su model za drugu carsku zadubinu, Mateji (u Skopskoj Crnoj gori zapadno od Kumanova), ktitora carice Jelene i cara Uroa (esta decenija 14. veka). Uz manje prilagoavanje, u njoj je ponovljena zamisao prostora prizrenske crkve. U petokupolnoj shemi gornjih oblika, velikih razmera, graena u meovitom materijalu, u oblicima srpsko-vizantijske kole skromnije je obrade od prizrenske crkve. Dva poznata graditelja dela kneza Lazara, Ravanica (1377/1381), namenjena za grobnu crkvu ktitora, i Lazarica (1377/1380), sagraena uz dvor u Kruevcu, i u simbolinom i u stvarnom smislu na elu su poslednje stilske skupine u srpskoj srednjevekovnoj arhitekturi. Ta je skupina poznata pod nazivom Moravska kola, prema oblastima u kojima se razvila iva graditeljska delatnost u poslednje tri decenije 14. i u prvoj polovini 15. veka. Glavni tokovi monumentalne arhitekture i dalje su u sakralnim graevinama, a najvrednija poznata dela u manastirskim celinama. Neto vie podataka o gradovima iz toga vremena; i u njima su nastajali spomenici moravske arhitekture. Moravska arhitektura izrasla je iz prethodnog graditeljskog stvaranja u Srbiji. Nova obeleja, po emu se ona razlikuje od prethodne srpske arhitekture i suverenih zbivanja u vizantijskoj arhitekturi, jesu opti izgled celine i njena unutranja harmonija, koncepcija oblika i obrada fasadnih povrina. Pravilan je ritam osnovnog rasporeda, pouzdan konstruktivni sklop. Harmonija u oblicima i volumenima i arhitekturi povrina i otvora graena je po izvornim shvatanjima srednjovizantijske arhitekture. Reljef i boja na fasadnim povrinama u moravskoj arhitekturi nove su vrednosti. Zamisao prostora, ili, uproeno reeno, plan, produava prethodna reenja. Varijante su razvijen i saet upisan krst s kupolom, kojima su dodane bone konhe pod uticajem svetogorske arhitekture. Dve varijante su predstavljene u Ravanici i Lazarici. Prostorna i konstruktivna struktura otkrivaju se u gornjem delu graevine i na fasadama, koje su podeljene u tri vodoravne povrine. Raspored otvora usklaen je s tim povrinama, a one

su organizovane, u vodoravnom smeru, ritminom podelom pilastrima ili kolonetama, na koje naleu ukrasni lukovi, bilo da je re o lukovima na elu unutranje konstrukcije bilo o onima to predstavljaju samo zavretak ritminog ukraavanja fasadnih povrina, kao to su apside. Zidanje je u pravilnom smenjivanju jednog vodoravnog reda kamenih kvadera sa slojem od tri reda opeke. Vidljivo je u dva nia pojasa fasade, dok su povrine zidova u treem, najviem pojasu, zavrenom ukrasnim lukovima, ili ozidane na slian nain ili prekrivene ukrasom u vidu ahovskih polja. U tim poljima su osobene moravske rozete, postavljene u ona polja kojima se obeleavala struktura graevine i u kojima su u niim pojasevima odgovarajui otvori. Osobeni moravski ukras, prvenstveno kameni reljef, pokriva sve okvire prozora i portala, rozete, ela lukova i kapitele koloneta. Najveim delom je geometrijski. Znaajan je ne samo po obimu ve i po uticaju na oblike klasinih arhitektonskih elemenata. Pokrivajui ela lukova reljefni ukras istovremeno transformie doprozornike, dajui im oblik ukrasnih bifora, ili neki drugi oblik, a kapitele zamenjuje bilo stilizovanim cvetom bilo nekim geometrijskim spletom. Na skupini spomenika zrelog stila - Ljubostinji (pre 1393, ktitor kneginja Milica), Rudenici (1409/1410, ktitor vlastelin Vukain), Kaleniu (1413/1417), ktitor protodovijar Bogdan) - razvile su se mnoge varijante oblika pod uticajem reljefnog ukrasa. Dva su vana svojstva moravske arhitekture, njen arhitektonski ukras, kao apsolutna novina, i stroga simetrija u koncepciji celina i detalja, u emu ona naputa poznovizantijska shvatanja harmonije i vraa se obrascima prethodne arhitekture. U toj svojevrsnoj obnovi naglaen udeo ukrasa, prvenstveno reljefnog, ima odreeno dejstvo, pa bi se reklo da se arhitektura poela shvatati integralno. Nastojalo se na uspostavljanju jednakih vrednosti unutranjeg i spoljnog prostora. Posebno mesto u Moravskoj koli ima Resava (Manasija), zadubina i grobna crkva despota Stefana Lazarevia (1407-1417). Velikih razmera, petokupolna crkva, slina je Ravanici po zamisli prostora. Fasadama u kamenu, frizom arkadica i oblikom dvojnih prozora podsea na reenja u Rakoj koli arhitekture. Mogue je da je ktitor imao u vidu tradiciju koja se odnosila na poseban odnos vladara iz dinastije nemanjia prema Studenici. Arhitektura Resave imala je odreen odjek u Vraevnici (pod Rudnikom, 1428-1429, ktitor Radi Postupovi). Tursko osvajanje prekinulo je moravsku obnovu, koja je bila snaan i iv podsticaj za dalje trajanje ne samo srpske arhitekture nego vizantijske umetnosti u celini.

Fortifikaciona arhitektura
U idealno zamiljenoj slici srpskih zemalja u srednjem veku jako bi se isticale tvrave, verovatno vie od svega drugog to je bilo podignuto ljudskom rukom. Zidane su najee u kamenu, krupnih razmera, zatvorenih masa, postavljene na mestima koja su u strategijskom smislu paljivo odabrana, pa su stoga svakom putniku bile lako uoljive. Podizane su na dominantnim visovima, na ulazima u klisure, na rubovima plodnih ravnica ili uz vane vodene tokove, titei najvrednija ljudska stanita. Beli kameni

bedemi zatvarali su gradska naselja, kue ili palate nosilaca lokalne ili oblasne vlasti, vladarske dvorce, velike manastire ili su kao prava utvrenja namenjena profesionalnim vojnicima, uvali vanije trgove i rudnike. U ratovima na srpskoj teritoriji srednjovekovne tvrave su jako stradale, bilo usled neposrednih razaranja bilo stoga to su naputene, pa ostavljene da propadnu. Otud se neizbeno dananja predstava o njima gradi prema tvravama koje su se ouvale u neto veem obimu. U vievekovnoj istoriji od ranog srednjeg veka do sredine ili kraja 15. veka, do pada svih srpskih zemalja pod Turke - menjao se nain graenja tvrava, menjale su se ili nestajale pojedine tvrave i nastajale nove, ali su ta markantna zdanja ostala obeleja drave, njenog trajanja i odreenog vida njene civilizacije. O tome, na posredan nain, slikovito govore promene koje je donela turska vlast. Graenje tvrava oslanjalo se, u pogledu osnovnih zamisli i oblika, na kasnoantiku tradiciju. Potom se osetio uticaj poloaja zemlje izmeu vizantijskog i zapadnoevropskog sveta. Meutim, po bitnim odrednicama - prirodi potrebe za utvrenjem, najeim razmerama, u odreenoj meri i nainu graenja - i po optoj slici, tvrave su bile sline onome to se zbivalo na vizantijskom podruju. Osobena su obeleja celina koje ine primorska gradska naselja, zajedno sa svojim utvrenjima. Stara Budva privlai panju svojim poloajem na grebenu, na severnom vrhu pitomog zaliva. Postojea utvrenja - iz vremena mletake vlasti - samo podseaju na srednjovekovnu tvravu, a u temeljima su im ostaci helenistikih i srednjovekovnih zidova. Kotor, u dnu zaliva pod planinskom gromadom, od davnina privlai panju svojim izgledom. Sagraen na ravnom zemljitu uz obalu, oslonjen je na otro stenovito brdo, koje se odvaja od planinskog zalea i u celini uokviren snanim bedemima. Karakteristinu sliku grada, koja se u varijantama javlja na likovnim predstavama od najstarijih vremena, obrazuju naselje u pojasu uz obalu i brdo iznad njega, obeleeno po rubu bedemom i tvravom na vrhu. Gradski bedem, sa snanim bastionima na karakteristinim mestima, dug oko pet hiljada metara, ima oblik koji potie iz vremena mletake vlasti, ali i bedemi i bastioni sadre u svojoj masi srednjovekovni zid ojaan kulama. Kao grad i sedite episkopije pominje se prvi put krajem 8. veka, a skoranji arheoloki nalazi govore da potie iz antikih vremena. Znaajno politiko, privredno, kulturno i crkveno sredite u srednjem veku, Bar - danas u geografskom smislu poznat kao Stari Bar - sagraen je na nekoliko kilometara od obale na stenovitom terenu koji je neto povien u odnosu prema pitomoj ravnici barskog zaliva. naputen i delimino razruen, sauvao je snane bedeme, s bastionima, takoe iz vremena mletake vlasti. Venecijanski bedemi su prekrili srednjovekovni odbrambeni zid, pa se moe zakljuiti da se opti izgled grada nije bitno izmenio. Stoga moemo lako rekonstruisati prvobitnu sliku primorskog mediteranskog gradskog naselja, koje je, u ivopisnom pejzau, vrsto uokvireno monim bedemom, ojaanim kulama.

Najstariji pisani podaci o gradovima u srpskim zemljama, a to su istovremeno bile i tvrave, potiu od vizantijskog cara pisca Konstantina Porfirogenita (oko sredine 10. veka). Pored gradova u zapadnim krajevima, on pominje, kao najjuniji, Dostinik, danas Drsnik u Metohiji. O izgledu tih gradova nismo obaveteni. U tom pogledu bi mogao pomoi grad nedaleko od antike Duklje, kod gradia Spua (u Crnoj Gori), koji nosi samo neodreen naziv Gradina. Na kamenom grebenu iznad zetske ravnice ini ga bedem ojaan polukrunim i etvrtastim kulama, koji zatvara nepravilnu ovalnu povrinu zemljita. U sredini, na najviem delu terena, stajala je skupina zgrada, rasporeenih priblino po rubu pravougaonika, s ostacima snane kule na jednom uglu. Bila je to, oigledno, palata. Ukupna zamisao grada naslanja se na kasnoantiku tradiciju, pa e se nai paralele u oblastima u kojima je ta tradicija bila jaka. Taj grad je moda Lontodokla Konstantina Porfirogenita. Manastirska utvrenja mogla bi se po svojoj prirodi svrstati u irok raspon razliitih reenja, od neizbenih pojedinanih graevina za osnovnu zatitu do raskonih reenja, u kojim se ostvaruju bilo vizije idealno zamiljenih celina bilo prave tvrave. Manastirka utvrenja imaju svoju istoriju. Iako im poeci u Srbiji nisu sasvim jasni, najstarija meu delimino ouvanim celinama, kao to je Sv. Nikola kod Kurumlije, imaju monu kulu radi zatite, po ugledu na vizantijske pirgove. Kod jednog od najstarijih spomenika Rake kole, urevih stupova u Rasu, moe se rekonstruisati zamisao svojstvena vizantijskoj praksi. Povrina namenjena manastiru, nepravilnog ovalnog oblika, zatvorena je odbrambenim zidom, uz koji su podizane odgovarajue zgrade. Crkva je u sredini, a celini je dodana kula, kroz koju se ulazilo u manastir. Reprezentativno reenje te vrste ostvareno je u Hilandaru, a potom u Banjskoj i Deanima. Naroite panje je vredan prvi vizantijski pirg u Banjskoj, potpuno slian hilandarskim pirgovima. Izuzetnu celinu predstavljao je manastir Studenica. Mada su u dobroj meri prvobitne graevine potpuno nestale, ili zamenjene novim zgradama, manastir i danas prua osnov za rekonstrukciju izvornog oblika. Po svemu sudei, to kljuno delo Stefana Nemanje trebalo je da ima transponovan lik idealnog, nebeskog grada. Rub manastira obeleen je krugom iji je centar pod kupolom velike crkve. Po rubu su uz istoni i zapadni ulaz, flankirana polukrunim kulama, izgraena ojaanja bedema, kule trougaone osnove, rasporeene u pravilnom ritmu. Tome treba dodati mogue simbolino znaenje broja dvanaest, koliko ima ukupno ojaanja bedema - dva ulaza i deset trougaonih kula. U arhitekturi studenikog utvrenja nailazimo na svojevrsni klasicizam. I krune i trougaone kule imale su za uzor kasnoantika utvrenja. Pred nadiruim Turcima, u dugom, gotovo neprekinutom ratovanju, u poslednjim decenijama 14. i prvoj polovini 15. veka, manastirska utvrenja postaju prave tvrave. Dobri su primeri manastir Ravanica kneza Lazara i Resava despota Stefana Lazarevia, dveju najuglednijih linosti kasnog srpskog srednjeg veka. Meu tvravama koje su bile namenjene zatiti vanih privrednih sredita dve su se bolje ouvale, a obe su bile vodee po razmerama, pa ih je lake predstaviti. Prizren je bio srednjem veku vano trgovako sredite, pa se razvio i u znatno gradsko naselje. Grad, postavljen uz obalu reke Bistrice, bio je pod zatitom snane tvrave na bregu iznad

naselja. Tvrava je trajala i pod Turcima, pa je pretrpela mnoge izmene. Ipak, mogu se razaznati ostaci snanog srednjovekovnog utvrenja, kod koga su vidljive reminiscencije kasnoantikih oblika. U srednjem veku nadaleko uveno Novo Brdo, po rudnom bogatstvu, bilo se razvilo u znatno naselje, nad ijim se, samo delimino ispitanim ostacima, uzdiu preostali delovi snane citadele. Osnove u nepravilnom lepezastom obliku, srazmerno male povrine, sastojala se od est masovnih i snanih kula, meusobno povezanih bedemom. Po spoljnom obimu nalazila se niskim bedemom zatiena staza, to kao zamisao sklopa odbrane nesumnjivo potie od vizantijskih utvrenja. Valja se podsetiti toga sistema razvijenog u krupnim razmerama u carigradskom kopnenom bedemu. Novobrdskim kulama, pravougaone osnove, graenim od lomljenog kamena belosive boje, karakteristino obeleje daju krupni blokovi tamnocrvene bree, kojima su ozidani uglovi kula i okvir ulaza u citadelu. Bedemom je bilo zatieno i gradsko naselje. O gradovima-tvravama vodeih vladarskih linosti veoma malo znamo, jer su temeljito razoreni. O tome u odreenoj meri mogu neto rei ouvana sedita oblasnih gospodara. Sedite kralja Marka - legendarne linosti srpskih narodnih pesama - Prilep uva srazmerno znatne ostatke srednjovekovnog utvrenja. Na stenovitom grebenu izgraeni su snani bedemi, ojaani kulama etvrtaste forme, prema obiajima u vizantijskom svetu. Ispod utvrenja obrazovalo se gradsko naselje. Prestonica kneza Lazara, Kruevac, arheoloki je razjanjena u novije vreme. Na raskrsnici puteva, na domaku reke Morave, sagraen je dobro utvreni dvor. Uz pridvornu crkvu Lazaricu, danas su vidljivi ostaci palate, bedema i velike i snane kule. Po svom optem izgledu, razmerama i dosledno sprovedenom sistemu odbrane, naroito je panje vredno Smederevo. Najpre je izgraen utvreni dvor despota ura Brankovia (1428-1430) a zatim je bedemom zatiena vea povrina, na kojoj se obrazovalo gradsko naselje. Smederevo je poslednje veliko delo srpske srednjovekovne fortifikacione arhitekture. Bio je to izuzetan graditeljski poduhvat: tvrava je velikih razmera, a podignuta je za srazmerno kratko vreme. Pod nadzorom Dimitrija Kantakuzina, Vizantinca, brata despotice Jerine, sagraena je tvrava u kojoj su dosledno uvaavani naela i praksa vizantijske fortifikacione arhitekture. Na ravnom zemljitu, na uu Jezave u Dunav postavljena je u geometrijskom smislu pravilna trougaona osnova. Njen manji deo, u vrhu, uz samo reno ue, pripadao je dvoru, ija je kula na uglu bila najvea i potpuno zatvorena, poput vizantijskih pirgova. Tvravu ine bedem, sa stazom i zatitnim zupcima po vrhu, i ritmino postavljene veoma visoke kule, otvorene na unutranjoj strani. U detaljima u Smederevu, kao i u nekoliko drugih tvrava iz tog vremena, odrala se vizantijska praksa: zidanje u lomljenom kamenu i krenom malteru, s mestiminim ukrasom u opeci - u Smederevu i Ravanici to su natpisi izvedeni u opeci. Po vrhu zidova i kula su zatitni zupci i zatieni odbrambeni balkoni (maikule). Iako se u vreme zidanja Smedereva ve koristi vatreno oruje, ni na smederevskim, kao ni na drugim onovremenim utvrenjima, nema znakova bilo kakvog prilagoavanja novom oruju. Ipak, Turci srpske gradove osvajaju uz veliki trud. Za primer navedimo

Novo Brdo. Osvaja ga (1456) vojska Mehmeda II, posle pada Carigrada U ruevinama novobrdskih bedema naene su kamene topovske kugle izuzetno velikih dimenzija.

Srednjevekovna muzika
Roksanda Pejovi Dokaza o postojanju muziara, pevaa, sviraa u iane instrumente i bojne trube kod Junih Slovena ostavili su, izmeu ostalih, vizantijski istoriari i arapski putopisci. Tragovi slovenskog muziciranja moda su sadrani u pesmama i igrama dodola, devojaka okienih cveem koje idu po selu kako bi molile kiu da pada, u krstonokim pesmama, iji uesnici nose krst i ikonu sveca, molei se za rodnu godinu i u drugim obredima. kada su irilo i Metodije, pokrtavajui Slovene u 9. veku, preveli grke knjige na slovenski i uveli bogosluenje na ovom jeziku, poeo je, pretpostavlja se, razvoj slovenske crkvene muzike. Verovatno su grke melodije bile prilagoavane slovenskim reima. Kasnije su izvesni crkveni tekstovi itani, drugi su recitovani na jedan, dva ili tri tona, a liturgijske pesme pevane su, izgleda, u poetku silabino a potom s melizmima. Srpska srednjovekovna muzika, kao i umetnost istog doba, razvijala se u sferi delovanja vizantijske muzike kulture u srpskoj dravi od 12. do 15. veka, ali i za vreme petvekovnog robovanja pod Turcima. Pojanje je bilo jednoglasno izvoeno solistiki ili u horu (u dve pevnice). Dirigent (domestik) pokretima ruku pokazivao je tok melodije koja se uila napamet: glavni peva (protopsalt) otpevao bi poetnu intonacijsku formulu, zapravo skraenu melodijsku pripremu pesme, odnosno melodijsko - ritmiku celinu koja karakterie pojedini crkveni napev (poznavanje ove formule omoguavalo je iskusnom pevau da otpeva celu pesmu), a zatim bi poinjao melodiju unisono, jednoglasno s horom (pesma je mogla imati i druge formule). Ako ej melodija bila melizmatina, solista bi je sam otpevao, uz drani ton hora (ison). Kao uzori, tj. modeli po kojima su komponovane srpske crkvene melodije, sluile su melodije Osmoglasnika, zbirke crkvenih pesama za nedeljnu slubu (veernje, jutarnje, liturgija), posveene Hristovom vaskrsenju. One su ciklino, u osam nedelja ponavljane tokom crkvene godine u jednom od osam crkvenih glasova - svaki glas je podrazumevao odreeni modus zasnovan na izvesnom broju formula. Pesme Osmoglasnika su sluile kao uzori za stvaranje drugih crkvenih pesama. Veliki znaaj su imale pesme posveene srpskim vladarima i slube koje su pisali srpski autori: U njima nema srednjovekovnih nota - neuma, ali ima oznaka pojedinih glasova, to znai da su bile predviene za pojanje. U crkvenim izvorima postoji informacija o svakodnevnom pojanju, kao i o pojanju prigodom smrti pojedinih vladara, ili prenosa njihovih motiju. Izgleda da je kraljica Jelena, ena kralja Uroa I, imala svoj crkveni hor pevaa pod upravom velikog domestika Raula iz Zihne. U izvesnom broju srpskih srednjovekovnih rukopisa zabeleeni su neumski notni znaci. Njihovi autori su bili Stefan Srbin, ija dela, meu kojima i uvena pesma Ninja sili (Sada nebeske sile), otkrivaju zajednike melodijsko-ritmike osobine, takoe Nikola Srbin, zatim Isaija Srbin, s pesmama u ast junoslovenskih svetitelja i drugi. Ove

jednoglasne liturgijske pesme nevelikog obima i postupnog pokreta (vei skokovi naglaavaju znaajne rei) ine neraskidivu celinu s tekstom. Zasnovane su na nekoliko osnovnih jezgara koja se javljaju tokom pesme doslovno, varirano ili u fragmentima. Pojedine imaju bogatu melizmatiku. One pripadaju duhovnom svetu drugaijem od gregorijanskog - zadrale su iskonski izraz i fleksibilnost, pokazujui kako dramska, tako i lirska raspoloenja. Mada malobrojna, svedoanstva o svetovnom muziciranju u Srbiji, Bosni i Hercegovini i Zeti, pokazuju da je muzika imala svoje mesto u boju, na dvoru i u narodu. Ona je u dravi Nemanjia bila u sastavu dvorskog ceremonijala. Njeni su nosioci bili, kao u zemljama irom Evrope, igrai, svirai i zabavljai. Nazivani sviralnicima, glumcima i praskavnicima, uveliavali su svojom svirkom veselje povodom krunisanja vladara (vlastela je na krunisanju Stefana Prvovenanog sluala svirku bubnjeva i gusala), doekivali si kraljeve pesmama (kralja Milutina), a despote sviranjem u trube (Stefana Lazarevia). Stefan Duan, koji je na svom posedu imao i muziare, i koji ih je poklanjao zajedno s imanjem, izmenjivao je muziare sa Dubrovnikom povodom raznih sveanih prigoda. Cenjeni srpski svira Dragan iz Prizrena bio je 1335. gradski muziar u Dubrovniku. Stefan Lazarevi je na svom dvoru imao muziku kapelu, a njegovi muziari su svirali na laama dok je gostio turskog cara. Despot ura Brankovi je voleo muziku. U njegovoj biblioteci se nalazio i uveni psaltir bogato ilustrovan muzikim instrumentima (Minhenski psaltir). Na bosanskim, hercegovakim, humskim i zetskim dvorovima vladara i velikaa 15. veka vojvode Sandalja Hrania, kralja Tvrtka I i Bale Balia - bilo je pevaa, glumaca, maioniara, lakrdijaa i sviraa u svirale, laute, trube, gajde, doboe i druge instrumente. Njihovi muziari su se mogli uti u Dubrovniku, a dubrovaki su im dolazili u pohode. Mada srpska svetovna muzika nije notama zabeleena, po muzikalnosti i patetici teksta stare srpske knjievnosti mogu se naslutiti njena pevljivost i mirni ritmiki tok. Muziki instrumenti na spomenicima srpske srednjovekovne likovne umetnosti od kraja 12. do polovine 18. veka predstavljaju dragocene priloge za prouavanje sveukupnog srednjovekovnog instrumentarijuma, koji je gotovo u celini poznat samo iz likovnih izvora. U koliko nisu vizantijski ili prednjoazijski, mogu biti antikog ili zapadnoevropskog porekla. Mogue je da se u neke od njih sviralo i u balkanskom srednjem veku. Islikavani su najee na scenama Hristovog roenja, ruganja Hristu i kao ilustracije psalama, ali i na drugim kompozicijama. esto su prikazivani tasovi, a naroito bubnjevi, rogovi i trube, razne vreste lauta i psalterioni. Oni krase Miroslavljevo jevanelje i Minhenski psaltir, zidove Hilandara, Starog Nagoriina, Deana, Lesnova, Hopova i mnogih drugih manastira i crkava. Za vreme robovanja pod Turcima od sredine 15. veka, narod je, krijui se od zavojevaa, pevao uz gusle i svirao u tambure, zurle, tapane i jo neke instrumente. Njegovo muziciranje se pominje i u narodnim pesmama. Glasoviti srpski guslari boravili su u 16. i

17. veku na poljskim plemikim dvorovima, zatim u Ukrajini i Maarskoj. Time se odravao kontinuitet s muzikom minulog doba i pripremala renesansa srpske muzike.

Knjievni jezik kao instrument kulture i produkt istorije naroda

Pavle Ivi

Srednjevekovne prilike Crkvenoslovenski i narodni jezik Ruski uticaj Kretanje ka narodnom jeziku Reforma Vuka Karadia Ekavica i ijekavica Moderni knjievni jezik

Jezik je osnovno orue kulture svakog naroda. U njemu se odraava pojmovni svet kojim je ovladalo neko drutvo, ali on ujedno utie na mogunosti daljeg razvoja kulture, olakavajui komunikaciju u nekim pravcima i oteavajui je u drugim relacijama, ime se razvoj u znatnoj meri usmerava. Poblii uvid u prolost srpskog knjievnog jezika pokazuje da se ne samo u renikom fondu jezika i njegovoj sintaksi nego i u njegovoj morfologiji i glasovima ogledaju sve bitne promene u orijentaciji srpske kulture. te se promene tiu dimenzija kao to su klerikalna ili svetovna orijentacija, istona ili zapadna (sa daljim podkategorijama vizantijska; ruska i nemaka; francuska; angloamerika), aristokratska (elitistika) ili narodnjaka. Jezik kojim govore Srbi najee se u nauci naziva srpskohrvatskim. Njime se slue osim Srba i Hrvata i slovenski muslimani u Bosni i Hercegovini, kao i u Sandaku (nekada Novopazarskom), odn. Staroj Rakoj (pojas du veeg dela sadanje granice izmeu Srbije i Crne Gore), a u prolosti je bilo i drugih etnikih grupa koje su govorile tim jezikom, a nisu imale ni srpsko ni hrvatsko opredeljenje. Hrvati nazivaju taj jezik hrvatskim a Srbi srpskim.

Srednjevekovne prilike
Srpskohrvatski jezik pripada slovenskoj grupi, jednoj od tri najvee grane indoevropske jezike porodice, uz romansku i germansku. Slovenski jezici su uzajamno znatno razumljiviji od romanskih ili germanskih. U ranom srednjem veku razlike meu slovenskim jezicima bile su relativno neznatne, verovatno manje od onih izmeu dananjih nemakih dijalekata u vajcarskoj. U sedmoj deceniji 9. veka dva uena Vizantinca iz Soluna, braa Konstantin (docnije u kaluerstvu irilo) i Metodije, koji su odlino poznavali slovenski govor okoline svoga grada, preveli su, po naredbi vizantijskog cara Mihajla, najvanije hrianske verske knjige na slovenski. Do kraja desetog veka jezik tih prevoda postao je bogoslubeni i knjievni jezik veine Slovena, u prostoru od Jadranskog i Egejskog mora do severa Rusije. Osnovni korpus apstraktnih

termina, verskih, filozofskih i psiholokih, u koji su se bile ulile tekovine razvoja grke misli tokom antikog perioda i ranog srednjeg veka, dobio je tako jednim potezom adekvatne slovenske prevode. Tako su i Sloveni ovladali pojmovnim arsenalom koji je mnogo ranije latinski preuzeo iz grkog, a kasnije zapadnoevropski jezici iz latinskog. Staroslovenski jezik tvorevina solunske brae, uao je tako u porodicu velikih sakralnih i knjievnih jezika hrianske Evrope, naporedo sa grkim i latinskim. Van hrianskog sveta slinu su ulogu igrali hebrejski, klasini arapski i sanskrit. Konstantin (koji je pred smrt, primajui monaki in promenio ime u irilo) i Metodije izmislili su i poseban alfabet kojim su ispisali svoje prevode. Taj alfabet, poznat danas pod imenom glagoljice, sadrao je blizu etrdeset slova. Tadanji glasovni inventar slovenskih jezika bio je daleko bogatiji od onoga u grkom, a glagoljica je za sve te glasove imala razliita slova. Uskoro je glagoljica kod pravoslavnih Slovena zamenjena azbukom koja je kasnije prozvana irilicom. Ona je ustvari tadanje grko uncijalno pismo dopunjeno sa etrnaest posebnih slova za slovenske glasove kojih nije bilo u grkom. Time je stvoren instrument kulture daleko podesniji od latinice, koja je nastala adaptacijom grkog alfabeta za latinski jezik jo u antiko doba, ali su joj nedostajala slova za posebne glasove kasnijih evropskih jezika, to je pismenost tih naroda opteretila mnogim problemima, kolebanjima i nedoslednostima. Izlaz se najee traio u tome da se jedan glas obeleava grupom od dva ili tri slova. Tako se poznati utavi konsonant u engleskom oznaava sa sh, u francuskom sa ch, u italijanskom sa sc, ili sci, u nemakom sa sch, u vedskom sa sj, u poljskom sa sz itd., dok irilica ima jedno slovo za taj glas, i to isto svugde gde se ta azbuka upotrebljava.

Crkvenoslovenski i narodni jezik

Zajedniki crkveni jezik i zajednika azbuka u Bugara, Srba i Rusa omoguili su lako prelaenje knjievnih i uenih dela iz jedne sredine u drugu, tako da se u znatnoj meri moe moe govoriti o zajednikoj knjievnosti. Tokom vremena jezici tih naroda razvijali su se divergentno, ali je jezik bogosluenja i knjievnosti ostajao u osnovi isti. Dodue, pojavile su se i u njemu izvesne razlike i u izgovoru, kao u srednjevekovnom latinskom u zapadnoevropskim zemljama, ali su se kod Slovena te razlike odrazile i u pisanju. Zamena izvesnih vokala drugima u ivom govoru bila je praena odgovarajuom zamenom slovnih znakova. Budui da same glasovne promene nisu bile svuda jednake to je stvorilo nekoliko tzv. redakcija crkvenoslovenskog ( sada vie ne staroslovenskog) jezika - rusku, bugarsku, srpsku. Tim intervencijama malog dometa nije oteena uzajamna razumljivost tekstova niti je umanjena ogromna prednost prostranog kulturnog trita. Zajedniki knjievni jezik Srba, Bugara i Rusa uvrivao je pripadnost svih tih naroda pravoslavnom kulturnom krugu, uvek otvorenom prema grkom uticaju. S grkog se prevodilo mnogo, a jednom nastali prevodi, isto kao i originalna dela slovenskih autora, cirkulisali su po celom pravoslavnom slovenskom svetu. Meu glavnim prevodilakim radionicama nalazili su se slovenski manastiri na Svetoj Gori od kojih je srpski, Hilandar, bio zadubina Stefana Nemanje, rodonaelnika najznaajnije srpske srednjevekovne

dinastije. To je prevoenje obogaivalo srpskoslovenski knjievni jezik, u koji su ulazili neologizmi skovani po modelu grkih rei, mahom onih apstraktnog znaenja. Slovenski autori i sami su razvili, i iroko praktikovali, umee da stvaraju takve rei. Izraajni potencijal crkvenoslovenskog jezika stalno je rastao i dostigao je veoma visok nivo u oblasti religijskih i apstraktnih tema. Bio je izvanredno osposobljen za sveano izraavanje, za retorske figure i stilske arabeske, u skladu sa tadanjom vizantijskom poetikom. Pozajmljenica je u tom jeziku bilo vrlo malo. Prevodioci i autori, oigledno potujui ideal istote jezika, po pravilu nisu preuzimali grke rei nego su ih zamenjivali prevedenicama. Za razliku od latinskog, crkvenoslovenski jezik nije bio sasvim nerazumljiv onima koji ga nisu posebno uili. Odstupanja srpskog, ruskog i bugarskog narodnog jezika od crkvenoslovenskog rasla su tokom vremena ali su u srednjem veku samo u ogranienoj meri smanjivala razumljivost. Ta injenica nije bila samo prednost. Ona je doprinela da zakasni pojava knjievnosti na domaem jeziku, koja je znatno ranije i s neodoljivom snagom probila sebi put u zemljama gde je sakralni jezik bio latinski. Ipak, postoji domen u kojem je narodni jezik bio iroko zastupljen i u srednjevekovnoj pismenosti u srpskim zemljama. To su povelje vladara i magnata i drugi svetovni pravni dokumenti, takvi kao zakonici. Svrha tih spisa zahtevala je da oni budu savreno jasni svakome, kako bi se izbegli nesigurnost i sporovi oko tumaenja. Uz to su ti tekstovi bili puni pojedinosti iz ivotne svakidanjice koje se nisu mogle dobro iskazati crkvenim jezikom, siromanim upravo u toj znaenjskoj oblasti. Pravni tekstovi otkrivaju iznenaujue razuenu terminologiju pravnog, drutvenog i privrednog ivota. Oblasti u kojima su dominirale rei domaeg porekla i one u kojima su preovlaivale pozajmljenice bile su jasno razgraniene. Pravni izrazi, ukljuujui terminologiju feudalnog drutvenog ustrojstva, bili su po pravilu slovenski, nasleeni iz davnina ili nastali na srpskom tlu. Pozajmljenice iz grkog gospodarile su u terminologiji crkvenog ivota, kontrastirajui tako s terminologijom same religije, dosledno slovenskom. U privrednom domenu bilo je, osim grkih rei, i dosta romanskih, naroito meu nazivima mera i monetarnih jedinica. Izrazit je i kontrast izmeu trgovine, iji je internacionalni karakter vidljiv i u terminologiji, i poljoprivrede, u kojoj osim domaih gotovo i nije bilo drugih rei. U rudarstvu, kojim su se u ono vreme bavili naseljeni Nemci, tzv. Sasi, preovlaivali su nemaki izrazi. U mnogim poveljama, naroito u darovnicama manastirima, nalazimo uvodne odeljke ispisane crkvenim jezikom, u kojima se biranim reima izlae i motivie ktitorova intencija da uini bogougodno delo. O Bogu ste mogli govoriti, i Bogu ste se smeli obraati, samo posveenim crkvenim jezikom. Profani jezik bio je prihvatljiv samo kada je re o profanim temama. Ustvari upotreba oba jezika u istom tekstu pokazuje da se oni nisu smatrali razliitim jezicima, ve funkcionalnim varijantama istog jezika. esto se dogaalo i da se re ili oblik iz crkvenog jezika unese u kontekst narodnog jezika. Oko 1400. godine pravopisna norma u srpskim knjigama znatno je izmenjena u tenji da se arhaizira i priblii grkim uzorima. Iza tog nagovetaja humanizma ipak nije dolo do ireg usvajanja tog pokreta; puteve k njemu uskoro je presekla turska invazija.

Sve do 15. veka jedini drutveni sloj sa irim obrazovanjem bilo je svetenstvo. U njegovim rukama nalazila se ne samo religijska knjievnost nego i erudicija, lanovi klera su se u svakodnevnoj bogoslubenoj praksi sluili crkvenim jezikom i bili su jedini koji su potpuno i neusiljeno vladali tim jezikom. To je uvrivalo njihovu nadmo na polju kulture i njihov snaan uticaj u drutvu uopte. Kad je re o knjievnom jeziku, osnovnu orijentaciju kod Srba u srednjem veku davala je crkva. Pa ipak, u tom razdoblju se javila i knjievnost na narodnom jeziku. To su bili prevodi vitekih romana, namenjeni zabavi feudalaca. Takva je lektira bila privlanija za svoje itaoce ako je izloena na jeziku koji e oni razumeti bez napora. Od 15. veka romanima se pridruuju i letopisi, istorijski spisi laike sadrine. Najzad, narodni jezik je bez sumnje bio izraajni medij usmene knjievnosti, za koju imamo dokaza da je u srednjem veku cvetala iako ne raspolaemo zapisanim tekstovima. Osmanlijska invazija nije izmenila zateene odnose u knjievnom jeziku. Sauvale su se i naporednost crkvenog i narodnog jezika, i pretena uloga crkvenog. Karakteristino je da je u srpskim tampanim knjigama iz 15, 16. i 17. veka zastupljen jedino crkvenoslovenski jeziki izraz. U stvari, turska vladavina je konzervirala srednjovekovno stanje. Ukoliko je i bilo promena, one su ile u korist crkvenog jezika, to odgovara prilikama u srpskom drutvu. Poto je uniteno politiko vostvo srpskog naroda, crkveni poglavari ostali su jedini njegovi voi. Promena je nastala u drugoj etvrtini 18. veka, i to prvo meu Srbima na zemljitu Habzburkog carstva, koje je krajem 17. i poetkom 18. veka preotelo do Turske najvei deo podruja srednjovekovne Ugarske, i zateklo tu i brojno srpsko stanovnitvo, ukljuujui i upravo prispele izbeglice iz zemalja koje su ostale pod Turskom.

Ruski uticaj
Austrijske vlasti obilato su iskoriavale Srbe kao vojnike, ali su istovremeno vrile pritisak na njih da prime crkvenu uniju s Rimom. Tom pritisku odupirala se crkvena hijerarhija, koja je i u Austriji ostala jedino vostvo Srba tolerisano od drave. Pravoslavnu crkvu je na muan nain sputavao nedostatak crkvenih knjiga neophodnih za bogosluenje i za versko obrazovanje svetenstva. Austrijske vlasti namerno nisu doputale tampanje srpskih knjiga, to se pokazalo kao teka greka. U ulozi zatitnice pravoslavlja pojavila se Rusija. Za potrebe srpske crkve uvoene su, esto tajnim kanalima, crkvene knjige iz Rusije, s kojima je dola i ruska redakcija crkvenoslovenskog jezika. Od godine 1726. poeli su dolaziti, na inicijativu srpskih mitropolita, ruski uitelji, koji su, prirodno, uili mlade srpske klerike onoj verziji crkvenog jezika koju su sami poznavali. Ubrzo je ruska redakcija tog jezika i zvanino postala jezik srpske crkve, istiskujui tradicionalnu srpsku redakciju. Promena u jeziku odgovarala je promenjenoj kulturnoj politici: i dalje je u srpskoj kulturi glavnu re vodila srpska crkva, ali sad s izrazitom orijentacijom k Rusiji. Novi jezik je proizaao iz te orijentacije, a ujedno je bio i glavno orue njenog sprovoenja.

Nezavisno od intencija srpskih crkvenih vlasti, u dugoj polovini 17. veka iz Rusije su se poeli prenositi i drugi sadraji osim verskih. Rusija, koja je od vremena Petra Velikog bila otvorena prema zapadnoevropskoj kulturi, postala je posrednik preko kojega je ta kultura prodirala u sredinu srpskog graanskog drutva, nastalog tokom 18. veka u habsburkim zemljama. To je omoguilo odstupanja od norme crkvenoslovenskog jezika. S jedne strane, prilikom adaptacije ruskih tekstova za srpske potrebe ostajale su neizmenjene mnoge ruske rei kojih nije bilo u crkvenoslovenskom. ak su i pojedini srpski autori poeli pisati tadanjim ruskim knjievnim jezikom, namenjujui svoja dela i srpskim i ruskim itaocima. Rairilo se i shvatanje o zajednikom "slavenskom" knjievnom jeziku, koji bi obezbeivao veoma prostrano kulturno trite.

Kretanje ka narodnom jeziku

Ipak, pokazalo se da su to iluzije. I crkvenoslovenski i ruski jezik bili su suvie udaljeni od ivog srpskog govora; iri slojevi publike slabo su razumevali tekstove napisane tim jezicima. Razvoj je nezadrivo krenuo u pravcu pribliavanja knjievnog jezika narodnom. Godine 1768. Zaharije Orfelin proklamativno je uveo u srpski knjievni jezik meavinu crkvenoslovenskog i narodnog jezika, u kojoj je uvek bilo mesta i za specifine ruske rei. Taj jezik, kasnije nazvan slavenosrpskim, sjedinjavao je u sebi izraajne mogunosti dvaju ili ak triju jezika, ali je bio optereen dvema tekim slabostima, koje su se pokazale fatalnim za njegov opstanak. Od normalnih knjievnih jezika on se razlikovao time to je bio haotian. Umesto gramatikih pravila carovala je proizvoljnost; subjektivnom nahoenju autora bilo je preputeno da izabere srpski, crkvenoslovenski ili ruski oblik. Takvom izraajnom instrumentu nedostaje u isti mah intelektualna preciznost i estetska prefinjenost. Ujedno, taj je jezik patio od toga to ga je veliki deo publike nedovoljno razumeo. Mnoge rei bile su Srbima nepoznate, a znatan je i broj rei ije se znaenja u crkvenoslovenskom i ruskom razlikuje od onih u srpskom. Uz to crkveni jezik nije imao leksiki fond za realnost svakodnevnog ivota u onovremenoj srednjoevropskoj civilizaciji, a ruski se u srpskoj sredini nigde nije mogao uti, niti se uio u kolama. Sa slabljenjem pritiska za prihvatanjem crkvene unije nestalo je razloga za zaziranje od kulture evropskih nepravoslavnih naroda, a naporedo s jaanjem graanskog stalea postepeno se laiciziralo srpsko drutvo na podruju Austrije, a za njim i njegova kultura. Namesto daleke i slabo poznate Rusije ulogu uzora sve vie je preuzimala Evropa, pre svega zemlje nemakog jezika, utoliko pre to je to bio dominantan jezik u Habsburkoj monarhiji, bez kojeg se nije moglo napredovati ni u vojnoj ni u inovnikoj karijeri, ni u trgovini ni u zanatu. Udeo narodne komponente u slavenosrpskom knjievnom jeziku stalno je rastao. Godine 1783, Dositej Obradovi, centralna figura srpske knjievnosti 18. veka, izaao je s novim jezikim programom. Nadahnut idejama evropske prosveenosti, on je knjievnom jeziku priao utilitaristiki. Taj je jezik morao biti bezuslovno razumljiv itaocu, ak i enama, koje je tadanje kolovanje zaobilazilo. Zalaui se, u teoriji i praksi, za narodni jezik u knjievnosti, on je ostavio netaknute one crkvenoslovenske i ruske rei, mahom apstraktnih znaenja, koje nisu imale ekvivalenta u narodnom jeziku Srba. Njegovi sledbenici nastavili su pravcem koji je on oznaio. Poetkom 19. veka u srpskoj knjievnosti ostala su praktino samo dva jezika izraza: slavenosrpska meavina

i narodni jezik kakav je uveo Obradovi. Ruski knjievni jezik vie nije bio u upotrebi kod srpskih pisaca, a crkvenoslovenski je postao veoma redak van bogoslovskih i bogoslubenih knjiga. U skladu s promenama u srpskom drutvu i kulturi, srpski knjievni jezik ponovo je doiveo preobraaj. Njegov lik vie nije odreivala crkva, nego graanstvo, a osnovna orijentacija sada je bila ka drugim delovima Evrope, a ne k Rusiji.

Reforma Vuka Karadia

Godine 1814. u knjievnojeziku arenu ulazi neobino darovit i uz to smeli i borbeni samouk, seljaki sin Vuk Karadi, koji je preao u Austriju kao izbeglica iz Srbije posle sloma Prvog srpskog ustanka. On je u sebi nosio neugasli duh tog ustanka zajedno s bogatom folklornom tradicijom srpskog seljatva. Za Karadiev dalji ivotni put odluan je bio susret s velikim bekim slavistom, Slovencem Jernejem Kopitarom, ponesenim romantiarskim oduevljenjem za autentini narodni duh, otelovljen u istom narodnom jeziku i u folkloru. Po Kopitarovom nagovoru Karadi je pristupio objavljivanju narodnih umotvorina i obradi jezikog materijala. Njegov Srpski rjenik s gramatikom iz 1818. udario je temelj novom tipu knjievnog jezika, ije je polazite seljaki govor, a ne gradski. U svojim kasnijim radovima Karadi je odredio nov stav prema crkvenoslovenskom jezikom nasleu. Ono se smelo zadrati samo u najnunijoj meri, i to striktno prilagoeno glasovnoj i oblikoj strukturi srpskog jezika. Karadi je korenito reformisao i srpsku azbuku izbacujui iz upotrebe sva ona zateena irilska slova koja u srpskom narodnom govoru nisu odgovarala nekom posebnom zvuku. Uveo je pravopis u kojem napisana re precizno odslikava izgovorenu, po naelu "jedan glas, jedno slovo".

Ekavica i ijekavica
Otpor Karadievoj reformi bio je vrlo jak. Konzervativni crkveni poglavari branili su pravoslavno naslee olieno u crkvenoslovenskim reima i tradicionalnim irilikim slovima, a veina knjievnika i veliki deo graanstva "otmenost" kojom se dotadanja praksa izdizala nad govornim navikama prostog naroda. I dijalekat kojim je Karadi pisao izazvao je otra reagovanja. U dotadanjoj knjievnosti dominirao je ekavski novotokavski dijalekat severoistonih krajeva, u kojima su se nalazila najvanija kulturna, politika i privredna sredita onovremenog Srpstva: cela Vojvodina i najvei deo dotad osloboene Srbije, dok je Karadi pisao svojim rodnim ijekavskim govorom, rairenim u zapadnoj Srbiji, u Bosni i Hercegovini, u Crnoj Gori i meu Srbima u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji. Ispoetka je izgledalo da Karadieve reforme ne mogu uspeti. Ipak, on je stekao veliki ugled u inostranstvu, pa i meu Srbima, najvie zahvaljujui zbirkama srpskih narodnih pesama koje je sabrao i objavio. U domovini je u etrdesetim godinama 19. veka on postao idol romantiarske omladine, koja je u narodnoj poeziji nalazila inspiraciju za svoje vatreno rodoljublje. Protivljenje konzervativaca bilo je za mlade samo razlog vie da se odueve prkosnim novatorom Karadiem. Uticaj svetenstva u srpskom drutvu i dalje je opada, a na tlu Austrije napredak prosvete irio je krug zainteresovanih za demokratizaciju kulture. U sazvuju s duhom Karadievog borenja bio je i narodnjaki

mentalitet, koji je davao ton u novoj srpskoj dravi, stvorenoj ustancima seljakih masa protiv Turaka 1804. i 1815. godine. I najzad, Karadieva azbuka i njegov pravopis bili su oigledno nadmoni nad zateenom batinom (i danas Karadiev grafijski sistem spada meu najadekvatnije u svetu). Poetkom ezdesetih godina njegova reforma preovladala je u praksi, a 1868. vlada u Srbiji ukinula je poslednje ogranienje upotrebe njegovog tipa irilice. Pobeda Karadieve reforme znaila je doslednu sekularizaciju knjievnog jezika i njegovu potpunu demokratizaciju otvaranjem prema jeziku sela. Jezik je stao na isto srpsku osnovicu, emancipujui se od istorijske povezanosti s drugim pravoslavnim Slovenima. Sve se to odlino uklapalo u optu kulturnu orijentaciju Srba u ono vreme. Prirodno je to je u knjievnom jeziku Srba ostalo mnogo manje crkvenoslovenskog naslea nego kod Rusa ili Bugara. Srpske zemlje su ne samo zapadnije smetene nego je i njihov veliki deo pripadao preteno katolikoj Austriji. U jednom pogledu Karadieva pobeda ostala je nepotpuna. Srbija i Vojvodina, sa vrsto ukorenjenom knjievnom tradicijom, nisu se pokazale spremne da ekavski lik svog knjievnog jezika zamene ijekavskim, dok je u ijekavskim oblastima Karadiev knjievni jezik prihvaen bez izmene. Uz to je Karadi, dosledno veran fonetskom naelu, iskljuio iz upotrebe irilsko slovo za onaj stari slovenski vokal iji je razliiti razvoj po dijalektima stvorio kontrast izmeu ekavskog i ijekavskog izgovora u novotokavskom dijalektu. Time je onemogueno da se ustali jedinstven grafiki lik za srpski knjievni jezik, bez obzira na postojanje dvaju razliitih izgovora. Tako su stvorene i do danas koegzistiraju dve verzije srpskoga knjievnog jezika, to se pokazivalo kao izvor problema, kulturnih i politikih. Deo tih problema proizaao je iz injenice da su Hrvati u 19. veku prihvatili, dodue postepeno, u etapama, Karadiev ijekavski govor kao temelj svoga knjievnog jezika, iako je tim idiomom govorio veoma mali deo Hrvata. Ovim potezom postignuto je knjievnojeziko ujedinjenje Hrvata, koji su se dotada sluili regionalnim knjievnim jezicima. Ujedno je omogueno da hrvatsko nacionalno opredeljenje prodre u predele koji su dotad imali samo regionalnu svest, a po jeziku su bili neuporedivo blii Karadievom srpskom govoru nego hrvatskom kajkavskom nareju, koje je do 30-ih godina 19. veka imalo status knjievnog jezika u Zagrebu. Ovakva hrvatska jezika politika, esto praena izjavama o jezikom, pa i etnikom jedinstvu Hrvata i Srba, stvorila je novu konstelaciju u srpskohrvatskom jezikom prostoru: ijekavska verzija karadievskog knjievnog jezika uvrstila se krajem 19. stolea kod Hrvata, zahvativi i pre toga bosanskohercegovake muslimane i Srbe u zapadnim krajevima, ukljuujui tu i Crnu Goru, smetenu na jugozapadu, a ekavska verzija u Srbiji s Vojvodinom, koja je do 1918. ulazila u sastav Ugarske.

Moderni knjievni jezik

Odbacujui na nepotrebno rigorozan nain crkvenoslovensko naslee, pa i poneke kasnije uvedene obrte koji su inili gipkijom reenicu pisaca u razdoblju koje je prethodilo,

srpski knjievni jezik je u izvesnim pojedinostima uinio korake unazad. Dobitak koji je donela pobeda Karadievih ideja bio je ipak mnogo vei. Raien je teren za spontan, neusiljen razvoj knjievnog jezika. Od tada taj razvoj tee u pravoj liniji, prostim irenjem polja izraajnih mogunosti, bez modifikacija ili naputanja onoga to se ve nalazi u jeziku. Leksika se bogati tvorbom novih rei, mahom od domaih, slovenskih korena, razvijanjem novih nijansi znaenja postojeih leksema, ali i irokim prihvatanjem pozajmljenica. Orijentacija srpskog knjievnog jezika preteno je kosmopolitska, kao na primer ruskog i poljskog ili engleskog, a za razliku od nekih drugih slovenskih i neslovenskih jezika, u kojima preovlauju puristika nastojanja. I glavna razlika izmeu srpske i hrvatske varijante knjievnog jezika tie se vee spremnosti Srba da prihvate stranu re, nasuprot sklonosti Hrvata da je prevedu kovanicom. Glavninu stranih rei usvojenih u 19. i 20. veku inile su one internacionalne, izvedene iz grkih i latinskih korena, esto tek u novije vreme. Strukturalna slinost srpskog jezika sa dva velika klasina jezika omoguava da se takve rei srazmerno lako uklope u jezik. Osim toga, u prvim decenijama 20. veka primljeno je mnogo francuskih rei, dok meu onima usvojenim posle Drugog svetskog rata dominiraju engleske. irenje izraajnih mogunosti knjievnog jezika ilo je naporedo s pojavom i razgranavanjem raznovrsnih novih profesija i s napretkom privrede, nauke i tehnike. Uvoenje svakog novog pojma unosilo je i re koja je oznaavala taj pojam. Taj je proces iao prirodno, uglavnom neometan nekim politikim obzirima ili purizmom filologa. Pred kraj 19. veka javio se, prvo u esejistikoj prozi, tzv. beogradski stil, iji su protagonisti bili pisci iroke kulture, odlini znalci mnogih jezika i svetske knjievnosti. Oni su definitivno uneli urbani duh u knjievni jezik, ovoga puta udruen sa spontanou i elegantnom lakoom izraavanja. Srpska reenica pod perom tih ljudi stekla je novu gipkost, u znatnoj meri pod uticajem francuskih uzora. Pravcem koji su oni oznaili ilo se i dalje. Kasniji razvoj je donosio i sve veu stilsku diversifikaciju. Razigrana mata pojedinih pisaca vodila ih je u eksperimente, ne samo literarne ve i jezike, dok su drugi negovali saet, precizan izraz u kojem je sve bilo funkcionalno i nita izlino. U jugoslovenskoj dravi, stvorenoj 1918. godine, izmenio se odnos Srba i Hrvata prema zajednikom knjievnom jeziku. U 19. veku Hrvati su bili ti koji su forsirali ideju jedinstva, jezikog kao i drugog, a kad je ujedinjenje ostvareno, pokazalo se da im je ono bilo potrebno radi reenja njihovih tada aktuelnih problema, i da njihov krajnji cilj nije izgradnja i uvrivanje zajednike drave, nego izdvajanje iz Jugoslavije. U skladu s tim, hrvatski lingvisti poeli su da neguju razlike, a ne vie slinosti. Srbi, koji su ideju o jedinstvu o jedinstvu bili ozbiljno shvatili, doekivali su ovakav stav sa uenjem. Pobornici secesije, koji su upravo meu hrvatskim jezikim strunjacima imali jaka uporita, osnaeni naroito posle Deklaracije o nazivu i poloaju hrvatskog knjievnog jezika (1967), prikazivali su hrvatskoj publici zalaganje za zajednitvo kao srpski unitaristiki pritisak. Proglaen je hrvatski knjievni jezik kao poseban entitet, a rasprave oko toga posluile su za psiholoku pripremu politikog odvajanja. Masovno su kovane nove rei kako bi se hrvatski knjievni jezik to vie razlikovao od srpskog. Na srpskoj strani takvog ponaanja nije bilo. Srpski lingvisti rukovodili su se sveu da jeziko zajednitvo znai ire kulturno trite i bogatiju kulturu, i osim toga da se menjanjem jezike norme i unoenjem mnotva novih rei unosi zabuna u publiku ije se jezike

navike iskorenjuju i zamenjuju drugima. Time je razvoj knjievnog jezika kod Srba sauvan od ekstremizma i tetnih zaokreta. Politiki i ratni dogaaji 1991. i 1992. godine raskinuli su dravno jedinstvo na podruju srpskohrvatskog jezika. Hrvatsku je zapljusnuo nov talas vetakog stvaranja jezikih razlika prema Srbima, najjai posle onog u doba ustake tzv. Nezavisne Drave Hrvatske pod nacistikim okriljem 19411945. Ipak, na srpskoj strani slinih promena u jeziku nije bilo a postojea atmosfera u srpskoj javnosti daje povod za uverenje da ih nee ni biti. S druge strane, kod Srba u zapadnim krajevima, pre svega onih u Republici Srpskoj (na teritoriji bive Bosne i Hercegovine), na delu je jaka tendencija da se uvrsti kulturno jedinstvo Srba, to znai da se smanji ionako nevelike razlike u knjievnom jeziku izmeu tamonjih Srba i onih u Srbiji.