IX.

ARRA

POM AL

Prodhimi i arrs sht i prhapur n hemisfern e veriut. Kina sht prodhuesi m i madh, me nj rritje prodhimi nga 246 Mt n 1998 n 503 Mt n 2008 (afro 49% rritje). Nj tjetr prodhues i madh sht SHBA, me 290 Mt n 2008, ku Kalifornia prodhon afro 98% t prodhimit amerikan. Megjithse prodhimi gjithsej i SHBA sht m i vogl se i Kins, nj prpjes e konsiderueshme e prodhimit t SHBA shkon pr eksport. Turqia, Irani dhe Ukrahina jan gjithashtu prodhues t mdhenj t arrave. Kili (23 Mt n 2008) dhe Argjentina (10 Mt n 2008) jan prodhuesit m t mdhenj n hemisfern e jugut.

Interesi pr dobit shndetsore t arrs ka qen i konsiderueshm, pasi konsumi i tyre n sasi t moderuara e ul kolesterolin lipoproteinik me dendsi t ult (LDL) me afro 16%. Ky nivel i ulur ka rezultuar i mjaftueshm pr t zvogluar rastisjet e infarkteve dhe. Mendohet se ndikimi vjen nga kombinimi i fibrs (10%), proteinave cilsore (14%) dhe nivelit veanrisht t lart t yndyrave Figura 9.1 Forma e pems s arrs

Tabela 9.1 Karakteristikat botanike, anatomike dhe fiziologjike t arrs Emrtimi i zakonshm Arra (angleze ose perse) Emrat botanik Juglans regia Juglans nigra (arra e zez amerikano-lindore); Juglans hindsii (arra Emri botanik i specieve t e zez amerikano-perndimore); Juglans allantifolia var. cordiformis lidhura dhe t dobishme (arrzemra); Juglans cinerea (arra gjalpore) Pem e madhe, gjethernse, 20 30 m e gjat, me kuror t prhapur, Madhsia dhe forma e pems jo veanrisht e dendur Monoike dhe me shfaqje t dikogamis. Pjalmi i lvarve (gathve) derdhet zakonisht prpara se t hapen lulet femrore, edhe pse tek Seksualiteti disa ndodh e kundrta. Pr t garantuar pjalmim t mir, sht mir t zgjidhen kultivar ku mbivendoset lulzimi mashkullor dhe femror Pjalmimi Pjalmim nprmjet ers Lvart mashkullore zhvillohen n sytha t thjesht, n an, t lastarve t sezonit t mparshm. Sythat me lule femrore jan t przier dhe prodhojn n pjesn kulmore, ndrsa n disa kultivar t rinj, n Sythat lulor pjesn ansore, gjithashtu t sezonit t mparshm t rritjes. Lulet formohen n pjesn kulmore t lastarve pranveror q e kan origjin nga sythi Pranver. sht nj prej pemve gjethernse m t vona n nxjerrjen Periudha e eljes s sythave e gjetheve Zakonisht pjalmi lirohet 10 12 dit pas eljes s sythit; lulzimi i Periudha e lulzimit plot i luleve femrore ndodh prgjithsisht 15 18 dit m von, megjithse kjo ndryshon sipas kultivarit Periudha e pjekjes s frutave Vjesht Rritja e frytit dhe lastarve Si zhgualli i jashtm ashtu edhe arra kan nj lakore rritje sigmoidale

79

ARRA

LDL.

9.1 Kultivart

Figura 9.2 Sythat e arrs

Shumica e kultivarve t rinj jan tepr prodhues, q e formojn prodhimin n pjesn e jashtme t kurors dhe japin m shum fruta n pemt e reja. N Kaliforni, Franquette dhe Harrley jan kultivart m prodhues, ndrsa Sunland dhe Chandler m t prhapurit n mbjelljet e reja. Tulare sht nj kultivar q sapo sht nxjerr n treg n SHBA, me nj vmes (cip) pakz m t errt, rendiment m t lart dhe nj shije m t fort arre se sa Chandler. Pr disa linja m t hershme, p.sh. Serr, u vu re se vuanin nga rrzimi i parakohshm i frutave dhe humbja e shijes, edhe pse n disa vite kishin rendimente m t larta arrash cilsore. Ekzistojn t tjer kultivar specialitetesh prodhojn sa m posht: arra shum t mdha por kan m pak se 20% thelpinj (Wilsons Wonder); arra t purpurta (G1239); ose arra m t errta, me shije m t fort (Vina). N Evrop dhe ishBashkimin Sovjetik apo edhe pjes t tjera t Azis kemi kultivar vendor. Shartimi ofron metodn m t mir por nuk sht gjithnj i suksesshm. N Kaliforni, arrat angleze shartohen mbi nnshartesa farore Paradox. N kushtet e Kalifornis, kto farfiliza arrijn 3 4 m rritje n nj sezon. M pas, priten n 45 cm lartsi n pranver, lihen pr 1 2 jav dhe m pas priten

shum t pangopura (70%), prfshir ktu edhe acidet yndyrore omega-3 dhe omega-6, t cilat ulin prkatsisht trigliceridet e gjakut dhe kolesterolin

9.2 Shtimi

Figura 9.3 Lastar vegjetativ t arrs dhe karakteristika t gjethes 80

Tabela 9.2 Krkesat klimatike, gjeografike, pedologjike dhe hidrike t arrs Krkesat pr temperatur

Toleranca ndaj ngricave

Nevojat pr uj

Toleranca ndaj tokave t lagshta Toleranca ndaj thatsirs Toleranca ndaj lagshtis

Toleranca ndaj ers Krkesa edafike Nevojat pr tok

Krkesat pr ushqyes

Rritet n vendet me klim t freskt n t ngroht. N zonat me klim t ftoht nevojiten kultivar me pjekje t hershme. Temperaturat shum t larta (>38C) mund t dmtojn lvoren dhe zhguallin dhe japin thelpinj me cilsi t dobt Ngricat e vona pranverore, nn -1C, mund t dmtojn lulet si edhe lastart e rinj dhe pemt e reja Krkohen t paktn 760 mm shi ndrkoh q ujitja i shrben mjaft pemve n zonat e thata. Ujitja deficitare e kontrolluar (rasti kur prdoret nj stres ujor i but gjat mesit t sezonit pas lulzimit por prpara se bima t ket nj krkes t fort pr karbohidrate pr mbushjen e arrs) mund t prmirsoj lulzimin dhe prodhimin e arrave dhe t zvogloj rritjen vegjetative Moti i lagsht gjat vjeljes shkakton ngjyrosjen e gujads dhe thelpinjve. Pemt mund t dmtohen nga niveli i lart i ujit nntoksor dhe krkojn kullim deri n t paktn 3 m. N kushtet e ekspozimit t zgjatur n toka t lagshta shtohet ndjeshmria ndaj kalbzimit krpudhor rrnjor Mesatare Nuk e plqen motin e ftoht e t lagsht n pranver. Kjo e predisponon pemn ndaj kancerit bakterial, e cila mund t jet nj smundje serioze n zonat me klim t lagsht Nse ekspozohet ndaj errave t vazhdueshme rritet dhe prodhon shum m ngadal. Gjithashtu sht e ndjeshme ndaj thyerjes s degve. Ksisoj, mbrojtja sht thelbsore pr t patur rritje t mir gjat viteve t stabilizimit Paraplqen tok t shesht Prvoja n Kaliforni tregon se arrat kan leverdi ekonomike vetm nse kultivohen n toka t thella dhe pjellore Ka nevoja mesatare pr azot dhe potas dhe sasi t vogla fosfori. Arrat reagojn ndaj kalciumit dhe prdorimi i glqeres sht i dobishm pr t ruajtur nj pH mbi 5.8. Sugjerohet i njjti regjim plehrimi si ai i pemve frutore gjethernse i ndjekur nga nj analiz gjethore e rregullt q prdoret pr t monitoruar nivelet e ushqyesve

POM AL

Figura 9.4a Lule femrore e arrs

Figura 9.4b Lulja mashkullore e arrs 81

ARRA

Figura 9.5 Fruta arre t pamaturuar, t paraqitur edhe n prerje trthore (djathtas) prsri dhe shartohen me mbishartesa t forta duke prdorur metodn me arje t dyfisht. Nse kushtet q nxisin rritje t till nuk do t krijohen, shartimi n fush sht i vshtir.

Farfilizat Paradox jan hibride ndrmjet J. hindsii dhe J. regia. Farrat przgjidhen nga pemt J. hindsii q rriten n nj zon ku pran kan pemt e J. regia. Farrat japin dy tipa farfilizash: hibridin, e quajtur Paradox, i cili sht m i fuqishm dhe ka gjethza m t mdha, dhe J. hindsii, i cili sht m i dobt dhe ka gjethza m t vogla. Q t dy mund t prdoren por paraplqehet Paradox.

mund t kultivohen n vazo ose qese. N dimr, pas nj sezoni rritje, ato priten, shartohen me arje t dyfisht dhe vendosen n nj korniz t nxeht ose serr xhami n temperaturn e duhur pr 2 3 jav. Kur sht zhvilluar kallusi, bimt largohen nga temperatura e ngroht dhe vendosen n nj serr t freskt. Ato mbillen n pranver.

Lidhja e shartimit dhe maja e mbishartess duhet t vulosen me kujdes me dyll shartimi. Ruajtja e nj atmosfere t lagsht gjat kallusimit, pr shembull, duke vendosur nj qese ose myshk sfagNse kemi nnshartesa dhe mbishartesa m num mbi lidhjen e shartimit. t dobta, shartimi n tavolin sht norm, ndrkoh q bhen t rndsishme temperaturat Jan hulumtuar edhe teknika t tjera inteligjente pas shartimit. Optimumi sht 26 28C. Farrat por forca dhe shndeti i mbishartess dhe nn-

Figura 9.6 Pamja e frytit t pjekur n pem 82

Figura 9.7 Pamja e frytit n vjelje

Tabela 9.3 Aspekte agroteknike t kultivimit t arrs

shartes dhe/ose temperaturat e duhura duket se vendosura n ruajtje n t ftoht. Shartimi sht jan faktor t rndsishm q prcaktojn sukse- kryer me sukses nga fillimi i dimrit deri n fillim sin. Kalemat (copat e drunjzuara) duhet t mbli- t pranvers. dhen n fillim t dimrit dhe t ruhen jasht n nj vend t freskt, t zhytura n rr t lagur ose t

Zakonisht me shartim me kalem, ndonjher me shartim me syth me dritare. N vendet me klim t ngroht, shartimi mund t kryhet n fush t hapur duke prdorur mbishartesa t prgjumura. N rastin e materialit t dobt mbishartes dhe nnshartes, duhet t prdoret shartimi n tavolin dhe temShumimi peraturat duhet t mbahen n nivelin 26 28C pr 2 3 jav. Punimet e fundit kan treguar se potenciali rrnjzues mund t nxitet duke prdorur Agrobacterium, i cili indukton tumore n copat e degve, nga t cilat rrnjt formohen m leht Mund t prdoren farfiliza t J. nigra, J. hindsii ose J. regia. Hibridet ndrmjet J. regia dhe J. hindsii quhen Paradox (tolerant ndaj nematodave t lezioneve Nnshartesa por m t ndjeshm ndaj kancerit t pemve frutore) dhe konsiderohet si nj nnshartes superiore. Smundja e vijs s zez mund t jet problem kur si nnshartes prdoret arra e zez M par mbilleshin n kuadrate 12 18 m. Kultivart e rinj t Kalifornis jan Largesat (hapsirat, m t ngjeshur dhe rekomandohen kuadrate 9 m. Pemtoret mund t mbillen distancat) me nj dendsi t dyfisht ose katrfisht dhe m pas pemt rrallohen Formsimi dhe kra- Fillimisht krasiten dhe formsohen me udhheqs qendror por m von nuk sitja krkohet shum krasitje Rrallimi Nuk krkohet N Kaliforni, n shumic e rasteve arrat rriten n kushte kultivimi t pastra, ku Menaxhimi i dysheprdoret vjelja e mekanizuar. Parcela duhet t jet e niveluar dhe e pa mbuluar mes s pemtores me bar ose t bar t prer shum shkurt Periudha e vjeljes s Me pem t mira, n vitin 4 5, ndrsa me kultivar apo farfiliza t dobt, n par vitin 8 10 Periudha deri n N vitin e 10 20, n varsi t kultivarit dhe dendsis s mbjelljes prodhimin e plot Mbshtetur n kultivar dhe toka t mira dhe e mbjell fillimisht n dyfishin e numrit t bimve sipas largess: Rendimentet e n vitin 4: 1 t/ha pritshme n vitin 8: 4 t/ha n vitin 12: 5 t/ha Jeta produktive e 50 100 vjet zakonshme Vilet me dor shpejt pasi arrat kan rn nga pema. Zhguajt hiqen sa m shpejt Metoda e vjeljes q t jet e mundur. Mekanikisht, pemt mund t shkunden dhe arrat mblidhen n kontejner t prshtatshm Kur zhguajt jan hequr dhe fryti sht i that, mbahet n kuti ose arka n nj Ruajtja depo t that, t ajrosur, e mbrojtur nga dmtuesit Kanceri bakterial, Xanthomonas juglandis, veanrisht n kushte t lagshta. Patogjent dhe dmProbleme t tjera m pak t rnda jan tenja, krimbi, morrat, breshkzat dhe tuesit kryesor miza e zhguallit. Minjt jan problem me arrat e rna n tok ose n depo

POM AL

83

ARRA

jet mbishartess dhe nnshartess dhe shpesh shfaqet 10 ose m shum vite pas mbjelljes s pemve n pemtore. Kjo shkaktohet nga nj virus (virusi gjetheprdredhse i qershis) i cili nuk sht i pranishm n t gjith vendet, prandaj nuk rekomandohet importimi i materialit nga vende t tjera pr t cilat dihet se virusi sht i pranishm. Smundja e vijs s zez mbizotron n pemt me nnshartes arr t zez, prshi edhe Paradox. Nuk zhvillohet kur si nnshartes prdoret J. regia.

Figura 9.8 Pamje e frytit t arrs Kanceri bakterial (Xanthomonas juglandis) prbn problem veanrisht n zonat e lagshta t kultivimit dhe mund t jet kufizues pr prodhimin n zona m t thata. Przierja e Bordos (Lng bordolez) apo przierje t tjera q prmbajn bakr e q mund t zvoglojn infeksionin duhet t prdoren sapo t shfaqen shenjat e para t eljes s sythave dhe n mot t lagsht, edhe pas 7 10 ditsh. Kalbzimi i rrnjve dhe i qafs s rrnjs (Phytopthora spp., Armillaria mellea) dhe kanceri i thell i lvores (Erwinia rubrifaciens) mund t shkaktojn probleme sporadike. Edhe tenja mund t shkaktoj probleme por zakonisht nuk krkon ndrhyrje.

9.3 Smundjet dhe dmtuesit

Smundja e vijs s zez (blackline disease) mund t shkaktoj ngordhjen e qelizave ndrm-

Figura 9.9 Farra (fruta) t arrs 84