Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 44,1 (2004) 37-52

ELEUSS'DE DEMETER KLT VE KADIN RTELLER THE CULTS OF DEMETER AND THE RITUALS HELD BY WOMEN AT ELEUSIS

Ayen SNA*

zet Yunanistan'n Attika blgesindeki Eleusis kenti, tm Yunan dnyasnda sayg gren ve "Tanralar" olarak adlandrlan Demeter ve kz Persephone onuruna dzenlenen riteller ve gizemleriyle nldr. Biim ve ierik zellikleri bakmndan gelenein Homeros'a atfettii, ancak gerekte deiik ozanlarca yazlm olan otuz hymnosun en uzun tanesinden biri olan Demeter'e Hymnos, Elelusis'deki Demeter tapnmnn en nemli kaynak eseri olma zelliine sahiptir. Eskia Yunan kadnlarnn dinsel dnyalar ve tarmsal takvimin btn aamalarna ilikin eretilemelerle doludur. Bu balamda Demeter'in adna kutlanan toplam sekiz bayramn hepsi sz konusu hymnosa konu olan mitos ile ilikilidir. Eleusis'deki Demeter kltnn kutlamalar kapsamnda dzenlenen sekiz bayramdan ikisi, Thesmophoria ve Haloa bayramlar, Yunanistan'n her yanndan gelen evli kadnlara akt. Bu iki bayram zellikle oru tutma, kurban kesme, arnma, yas tutma ve baz eylerden saknma zerine temellenmitir. Abstract Eleusis, a city located in Attica, was famous far the rituals and mysteries which were held on Demeter and Persephone, the two goddesses revered and worshipped in ancient Greece. Demeter is the maternal archetype. She represents maternal * Dr., Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi

38

Ayen Sina

instinct fulfilled through pregnancy or through providing physical, psychological or spiritual nourishment to others. The goddess Demeter and her daughter Persephone are best known through the Homeric Hymn to Demeter, which is formally and contextually attributed to Homer like other thirty-two hymns, which were, in fact, written by other poets. Hymn to Demeter, which is one of the three longest of the thirty-three hymns is considered to be the most important source to the cults of Demeter in Eleusis. The hymns describes the religious world of women in ancient Greece and is rich in metaphors referring to all the different stages of the agricultural calendar. All the eight religious festivals celebrated to honour Demeter, furthermore, are related to the myth which gives the hymn its topic. All the married women coming to Eleusis from all over Greece used to participate in the religious festivals of Thesmophoria and Haloa, the two outstanding festivals among the eigth. These two festivals were especially based on fasting, sacrificing, getting purified and keeping away from certain attitudes considered to be vice.

Eleusis kenti Attika blgesinde, Attika, Boiotia ve Peleponnesos blgelerini birletiren ticaret yolunun zerinde, Atina'nn 22 km. batsnda yer almaktadr. Eleusis'deki Demeter kltne ilikin en nemli kaynak olan Demeter'e Hymnos'un Homeros'a ait olduu sylenilmesine karn, bu eser gerekte ondan ok daha ge bir dneme, .. 7. yzyln sonlar ile 6. yzyln balarna tarihlendirilmektedir.1 Deiik yazarlar tarafndan yazlm olan ve kullanlan vezin, sfatlar vb. nedeniyle gelenein Homeros'a mal ettii bu ilahiler iin biz aslna sadk kalarak "hymnos" terimini kullandk. Demeter, mitosda olduu gibi, dinde de kz Persophone ile sk bir birliktelik iindedir ve ikisi birden ksaca "Tanralar" olarak adlandrlan bir ift oluturmulardr. Tanra ile kznn servenleri, onlarla ilgili mitosun temelini oluturur. Bu mitosun derin anlamn kavrayabilmek, ancak Eleusis gizemlerinin srlarna ermekle olasdr. Tm hymnoslar iinde 495 dizeyle en uzun iirlerden biri olan Demeter'e Hymnos, hem tanra ve kznn mitosunu hem de Eleusis gizemlerinin kkenini anlatr. Ancak sz konusu hymnosun tartlmaz nemi, Antika Yunan kadnlarnn dinsel dnyalarna ve zellikle ritellerdeki rollerini biimlendiren ruhsal yaamlarna k tutmasndan kaynaklanmaktadr. Homeros destanlarnda "gzel sal kralie" ya da "gzel rgl Demeter"2 diye anlan toprak ve bereket tanras Demeter, adn "toprak ana" anlamna gelen Ge-meter'den alr. Kronos ile Rhea'nn kz olup ikinci tanr kuandandr ve kardei, ba tanr Zeus ile beraberliinden kz Persephone doar. Btn blgelerde ve tm Yunan kentlerinde tapnlan
H. P. Foley. The Homeric Hymn to Demeter. New Jersey: Princeton University Press, 1994,s.29 2 Homeros. Odysseia, V.125; lyada, XIV.326.
1

Eleusis'de Demeter Klt ve Kadn Ritelleri

39

tanralar iinde halk tarafndan en ok tutulan ve en eskisi Demeter'di. Demeter, yapsal balamda neolitik an Doa, Dourganlk (Yaratclk) ve Bereket Tanralarnn bir uzantsyd. Ekinleri ve zellikle buday simgeleyen tanrann tek mitosu mevsimleri sembolize eden sz konusu hymnosda geen efsanedir. Yunan dnyasnn daha ok buday tarm yaplan blgelerinde tapnm gren Demeter'in en nemli klt merkezi Eleusis idi. Demeter ve kz Persephone onuruna her yl dzenlenen bayramlar, tm Yunan dnyasnn katlmyla gerekleen saygn dinsel kutlamalarnn banda yer alrd.3 Demeter adna kutlanan bayramlar, dier tm bayramlar gibi geit trenleri, lenler ve eitli oyunlardan oluur, demoslar* ya da kentler tarafndan, amacna uygun olarak dzenli aralklarla yaplrd. Eleusis dinsel trenleri kapsamnda Attika blgesi genelinde Demeter ve kz Persophone onuruna kutlanan sekiz byk bayram vard: Proerosia, Thesmophoria, Haloa, Khloaia, Mikra Mysteria (Kk Gizemler), Thargelia (Harman), Skira ve Makra Mysteria (Byk Gizemler). Eleusis'de yaklak olarak .. 750 ylnda, sz konusu bu bayramlar erevesinde "Eleusis gizem trenlerinin"de dzenlenmeye balamasyla, yalnzca tanr evi saylan tapnaklarn aksine, kare planl bir toplant salonu ve tarafnda halkn trenler srasnda oturmas iin basamaklar olan Telesterion** ina edilmitir.4 Bu toplant salonun bir kesinde etraf duvarla evrili en kutsal klt yeri (anaktoron) yer almaktayd. .. 600'de ncekinden daha geni bir Telesterion'un yaplarak Eleusis gizemleri btn Yunan halklarna ak bir klt haline getirilmitir. Peisistratos ve oullar dneminde (.. 6.yzyln ortalar) yeni yaplan surlar ve daha da geni bir Telesterion ina edilmesiyle tapnak bytlmtr. Pers savalar srasnda yklan bu yap, .. 5. yzyln ikinci yarsnda Perikles tarafndan yeniden yaplm ve dnemin en tannan tapnaklarndan biri haline gelmiti. Roma mparatorluu dneminde de nemini koruyan tapnak .S. 390 ylnda Theodosius'un pagan kltlerine kar balatt savaa ve .S. 396 ylnda da Vizigotlarn saldrlarna dayanamayarak yklmtr.5 Eleusis'deki Demeter kltnn kkeni konusunda kesin bilgi olmamasna karn, Akdeniz dnyas ierisinde yer alan drt blgenin ad gemektedir: Msr, Thesalia, Girit ve Thrakia. Tarihi Herodotos (.. 484424), Demeter kltnn, Danaos'un kzlar tarafndan Msr'dan getirildiini

Pausanias.X.38.11. Demos: Yerel anlamda kendine ait belirli snrlar, hazinesi ve kltleri olan kk idari birliklere verilen ad. ** Telesterion: Erginleme evi. 4 G. Mylonas. Eleusis and the Eleusinian Mysteries. Princeton, 1969, s.77-78. 5 Bkz. Eleusis Telesterion'u ve gizemlerinin tarihi konusunda G. Mylonas. A.g.e. s. 23-189.

40

Ayen Sina

ve Pelasg kadnlarna retildiini yazar.6 Herodotos, sonralar Dorlar Peloponnesos'da oturanlarn tmn yurtlarndan attktan sonra Demeter gizemlerinin kaybolduunu, yalnzca ilk Peloponnesoslular olan ve g etmeyip yerlerinde kalm bulunan Arkadiallarn bunlar koruduunu ayrca belirtir. Herodotos'un grn izleyen P. Foucart, Demeter'in Eleusis mitosu ile Msr'n sis ve Osiris mitosu arasnda dikkat ekici benzerlikler olduuna deinerek gizemlerin XVIII. Hanedanlk dneminde (.. 15391292) Msr'dan Eleusis'e gelmi olduunu syler.7 Ancak, Eleusis tapnak alannda bulunan ve .. 2. bin yla tarihlendirilen mezarlarn gn na kmasyla, mitosun kkeni konusunda yeni grler ileri srlmtr. Bunlardan C. Picard, .. 2 binyln ortasndan itibaren Demeter'e ayrlm hieronda (kutsal alanda) kltn Msr kkenli olabileceine ilikin hibir buluntuya rastlanmamasndan ve mitoslarn ok farkl zellikler gsterebileceinden yola karak gizemlerin kkeninin Girit olduunu ve tarihncesi dneme ait olabileceini syler.8 Demeter'in Girit kkenli olabilecei ynndeki gr destekleyen edebi kaynaklar da vardr. Odysseia'da9 Demeter'in Giritli tasion'a gnl vermesi, Theogonia'da10 ise asion ile birlikteliinden 'Girit'in nadasl tarlalarnda Plutos'u dourmas' tanrann Girit kkenli olduunu dndrtr. Ayrca, Giritlilerin ok eskiden beri Atina yaknlarndaki Laureion gm madenlerinde altklar ve bu dnemde Attika'ya yerletikleri ve de Eleusis kentinin bir Myken yerleimi olduu bilinmektedir. Demeter, hymnosda bizzat kendi azndan Hades tarafndan karlan kzn bulabilmek iin yeryzn dolarken geldii Eleusis'de bu kentin kral Keleos'un kzlarna bandan geenleri anlatrken 'Girit'ten geldiini' syler.11 Ancak son kazlar Eleusis yaplarnda Girit ya da bir baka deyile Minos etkileri olabilecei savn rtmtr.12 Mylonas, eskia yazarlarnca anlatlanlarn daha ok kuzey, yani Thesalia veya Thrakia kkenli bir tapnma iaret ettiini anmsatr. Thrakia ve Thesalia'nn Demeter kltnn kkeni olabileceine ilikin gl kantlar bulunmaktadr. Bunlardan ilki, Eleusis'de gizemleri ilk kutlayanlar arasnda Thrakia'dan gelmi olduu bilinen Khione'nin olu ve 13 ilk hierophantes*" olan Eumolpos'un da adnn gemesidir. Tarihi Pausanias, Atina kral Erektheos .. 9. yzylda Eleusis dnda, Attika blgesinin tm kentlerini egemenlii altna aldn ve bu srada
6

Herodotos, 11.171. Les Mysteres d'Eleusis, Paris, 1914, s.20-40. 8 "Sur la patrie et les peregrinations de Demeter." REG, 40 (1927) s. 321-330. 9 Homeros. Odysseia,. 11.125-126. 10 Hesiodos. Theogonia. 969-971 11 Demeter'e Hymnos, 123 vd. 12 G. Mylonas. A.g.e. s. 16. *** Hierophantes: Tapnak ve kltn ba grevlisi olan rahip. 13 Demeter'e Hymnos. 474-475; Apollodoros. III. 15,4-5; Pausanias. I. 38.2-3.
7

Eleusis'de Demeter Klt ve Kadn Ritelleri

41

Thrakiallarn Eleusislilere yardm ettiine deinir. Homeros da, Demeter'in Thesalia kenti Pyrasos'da temenosu*** olduu yazldr.15 Pyrasos kelimesinin Hellen ncesi bir dneme ait olmas, Thesalia'daki Demeter kltnn de Homeros ncesi dneme ait olabileceine iaret eder.16 Kltn kkenleri neresi olursa olsun, gizemlerin Yunan ncesi dneme ait olduklar ve arkaik zellikli bir tapnmn uzantsn oluturduklar kesindir. Demeter klt kapsamnda dzenlenen bu bayramlardan zellikle Thesmophoria ve Haloa bayramlar yasal eler olan kadnlar tarafndan kutlanrd.17 Demeter kltne bal sz konusu bu kadn ritellerinin olduka eskiye, Yunan ncesi (.. 2000) Akdeniz dinine ortak ana tanra tapnmna ait olduu bilinmektedir.18 Bayramlardan ilki, adn Demeter'in sfat olan Thesmophoros'dan alan Thesmophoria bayram, ekin ekme zaman olan Pyanopsion (Ekim-Kasm) aynn 9'u ile 13' arasnda be gn sren kutlamalarla gerekleirdi. Thesmophoros "thesmoi'un tanmasdr" ve Thesmos da "konulan" bir eydir; genellikle bir "yasa" ya da "kural" dr ve "yasa koyucu, yasa tayan, dzeni salayan" anlamna gelir. Bu sfat Demeter'e evlilik tanras olmasndan dolay yaktrlmtr.19 Yalnzca kadnlarn, zellikle de evli kadnlarn kutladklar bir bayram olan Thesmophoria'da erkekler kutlama trenlerine kesinlikle katlamazlard. Samsatl (Samosato) Lukianos20 bu bayramn nasl kutland konusunda en nemli kaynaktr: "Thesmophoria, Skirophoria da denilen gizem trenlerini kapsayan bir Yunan enliidir. Katlmclar, iek toplarken Pluoton*** * tarafndan karlan Kore***** * efsanesi gereince bu enlii kutlard. Kore'nin karld yerde Eubouleos adnda bir domuz oban srsn otlatmaktayd. Plouton'un Kore'yi karmak iin at yara bu domuz oban da der. te, Eubouleos'un onuruna, Demeter'in kz Kore'nin

14Pausanias.I. 38,2-3. **** Temenos: Etraf duvarla evrili, bir ya da daha fazla tapna ve dinsel yapy iine alan kutsal alan. 15 Homeros. lyada. II.695. 16 G. Mylonas, A.g.e., s. 19-20; M.P.Nilsson. The Minoan Mycenaen Religion and Its Survival in Greek Religion. New York:Biblo and Tannen, 1971, s. 520 vd. 17 C. Kerenyi. Eleusis: Archetypal Image ofMother and Daughter. New York, 1967, s. 138. 18 C. Kerenyi. A.g.e,s.28-29. 19 L. Deubner. Attische Feste. Berlin, 1932, s. 44-45. 20 Lukianos. Scholia in Lucianum: Diologi Meretricii.( H. Rabe). Lipsiae: Typis B.G. Teubneri, 1906, 80,11.4, s. 275-276. *****Plouton: Hades'in ritel addr. Ad "grnmez" anlamna gelen Hades genellikle fkesini uyandrmaktan korkulduu iin "zengin" anlamna gelen bu sfatyla arlrd. ****** Kore: Persophone'nin "Gen Kz" anlamna gelen dier ad.

42

Ayen Sina

yeraltna karlrken domuzlarn da dt ve "megara"******* denilen bu yarklara domuzlarn atlmas bundandr. Trenlerin saflk kurallar gn gzledikten sonra, "bulucu" denen kadnlar maaralara inerler ve rm kalntlar arayp bulduktan sonra da yukar karrlard. Tapnaa getirilen bu kalntlar sunan zerine koyarlard. Sunak zerindeki kalntlardan bir para eline geiren kii de, bunu tohumluk ekinine kartrp tarlasna ektiinde iyi bir rn alacana inanrd. Ayrca, maaralarda aaya atlan domuz etlerini yiyen ylanlar olduu sylenirdi. "Bulucu" denilen kadnlar grlt yaparak ylanlar korkutup karr ve aaya atlanlardan geriye kalanlar alrlard. Ylanlarn kutsal yerler olarak kabul edilen bu maaralar koruduuna inanrlard. Bir de benzer biimde yaplan Arretophoria vard. Bu da, insanolunun remesi ile rnlerin bereketini arttrmak amacyla kutlanrd. Katlmclar bu kutsal yere gelirken yanlarnda ylanlara gstermek iin hamurdan yaplm erkek cinsel organ eklinde mahrem nesneler ile ok abuk byyen bir aa olmasndan dolay kozalakl am dallar getirirlerdi. Yanlarnda getirdikleri bu nesneleri domuzlarla beraber kutsal saydklar maaralara atarlard. Domuzlar, insan ve hayvanlarn remesini salayan bereket sembolleri olarak kabul edilirdi. Yani, insan soyunu uygarlatran Demetrian'a (Tahl Ana), bereketi salayan Demeter'e kran sunusu olarak domuz sunulurdu. Yukarda anlatlanlar bu eylemin mitolojik aklamasdr. Gerekte bu riteller doay izlemekten baka bir ey deildir. Sz konusu bu Thesmophoria enlii adn, Demeter'in "yasa koyucu, dzen salayc" anlamna gelen Thesmophoros sfatndan alr." Demeter, Thesmophoros (kadnlarla ilgili yasalar koyan) kabul edildii iin, bu bayram bir tr evlenme ve annelie hazrlk kutlamasyd. Yalnzca yasal elerin katld bu enliin Pyanopsion aynn 9'undaki ilk gnne Stenia denirdi ve gndz gerekleen resmi al trenlerinin ardndan, Yunanistan'n her yanndan gelen kadnlar btn gece boyunca ak sak konumalar ve kaba saba hareketlerle Demeter'in dnn kutlarlard. 21 Demeter'e hymnosda kadnlarn bu davran biiminin amac yle aklanmaktadr: "Hizmeti akll Iambe yapt akalar ve aklabanlklarla gldrmeyi baarr Demeter'i". G. Thomson, dinsel trenler srasndaki bu tr edebe aykr davranlar ve cinsel imalarn, tm dnyada yaygn olan ilkel bir bereket treni olduunu, erginlenmeyle zellikle bir bants olmadn syler. 22 Eski toplumlarda hemen her yaant biimi trensel bir eyleme dnr. Bylelikle de dinsel tren, btn zelliklerini yeniden

******* Megara: "Maara, yeralt uurumlar" anlamna, Fenike dilinden bir szckten gelir ve olaslkla da tanrlara ayrlm yeralt mahzenleri ya da uurumlaryd. (Frazer, Altn Dal, ev. M.H.Doan, stanbul: Payel Yaynevi, 1992, cilt.II, s. 48, dipnot 167). 21 Demeter'e Hymnos, 203-204. 22 Aiskhylos ve Atina. (ev. M.D. Hzlan). stanbul: Payel yaynlar, 1990, s. 149.

Eleusis'de Demeter Klt ve Kadn Ritelleri

43

reten bir mitos ortaya karr. Byle durumlarda da, mitosun dinsel trenin aklamas olduu sonucuna varlr. rnein, Demeter'e hymnosda da benzer durum vardr: Bunlardan ilki bir gen kzn evlenmesi, ikincisi ise, bir annenin (zellikle de annenin ve kzn rzas alnmakszn) kznn evlenmesiyle ortaya kan dramatik duygusall ve son olarak da kzn evlilik sonras konumu yklenir. Bu balamda, geceleyin gerekleen genel ahlaka aykr bu eylemlerin amac byk bir olaslkla toplumsal basknn kadnlar zerinde yaratt yasaklardan kurtulma denemesiydi. Ancak mstehcen davran ve konumalarn en nemli amac, apotropaios (ktlkleri uzaklatrc) ilevi olduu inancdr. Maaralara domuz atlmas, yani kurban edilmesi Yunanistan'n her yerinde Demeter kltne zg bir uygulamadr. Mitoslarda etken bir e olarak yer alan domuz ounlukla insanlarla tanrlar arasnda bir arac konumundadr. Bireysel zenginliin artnn ve evrenin dzene sokulmasnn arac olan domuz, burada tohumun ya da ekinin bereketini arttrmak iin belli bir amaca hizmet eder. W. Burkert, Yunancada "domuz yavrusu" iin kullanlan khoiros szcnn halk dilinde "kadn cinsel organ" anlamna geldiini anmsatr.23 Bu durumda domuzun kurban edilmesi de simgesel olarak bir gen kzn ldrlmesini betimlemektedir. Bu balamda, Thesmophoria bayramnda maaralara atlan canl domuzlarn bereketi artrc zelliinin yan sra erginlenme trenleriyle de ilikili olduu anlalmaktadr. Pyanopsion aynn 10'unda denk gelen ve Thesmophoria denilen enliin ikinci gn kutlamalar yalnzca Halimos'da gerekleirdi. Burada kadn katlmclar Demeter'e kurbanlar sunar ve Kolias yaknndaki sahilde dans ederlerdi. Kolias ve Halimos'da tanrann tapna vard.24 Halimos'daki kutlamalar, tohumlarn ekilmesi onuruna kutlanan yerel bir enliin yapldnn gstergesidir. Ayn ll'indeki kutlamalarna kathodos denilen enliin nc gnnn Atina'da kutland ve tren alaynn Phnyks tepesine doru yrye gemesi nedeniyle bu eyleme anodos (k) ve kathodos (ini) 25 dendii dnda bilgi bulunmamaktadr. Pyanopsion aynn 12. gnne Nesteia (oru gn) veya Mee (be gnlk enliin tam ortasna iaret ettii iin "orta gn") denirdi.26 Komedya yazar Aristophanes .. 411 ylnda Byk Dionysia enliklerinde oynanm olan Thesmophoriazusai (Thesmophoria enliini Kutlayan
Homo Necans. Berlin, 1971, s. 284 vd. Aristophanes. Thesmophoriazusai. 80; Pausanias. I.31.1. 25 B. B. Rogers. Aristophanes. Cambridge: Harvard University Press, 1996, s.126; Aristophanes. A.g.e. 80,585 26 Aristophanes. A.g.e. 80; L. Deubner, A.g.e. s. 52.
24 23

44

Ayen Sina

Kadnlar) adl eserinde o gn ayrntlaryla anlatr. Nesteia gnnde kadnlar oru tutarlar ve erkeklerle bir araya gelmezlerdi. Kadnlar orulu olduklar srece yere serdikleri st dallarnda ya da ehveti yattran bitkilerden yaplm minderlerde otururlard. Kentte kamu ileri yaplmaz ve kurban kesilmezdi. Ayrca gnn onuruna mahkumlar serbest braklrd.27 Lukianos'un anlatt maaraya ini treni byk bir olaslkla bugn gerekleirdi. nk, maara tapnakt ve kadnlar yalnzd. Bugnn belirgin dier zelliklerinden biri de, Persephone'nin Hades tarafndan yeraltna karlnn zntsn canlandrmak amacyla kadnlarn yas tutmalaryd. Be gnlk Thesmophoria enliinin son gnne Kalligeneia (iyi domu ya da gzel doum) denirdi. Kalligeneia'da her demostan bayramda kendilerini temsil etmek amacyla "arkhousa" (kadn bakan) denilen ve demosun nde gelen kadnlar arasndan seilen kadnlar tarafndan tm kadn katlmclara bir ziyafet verilirdi.28 Kholargos demosuna ait bir yaztta, Thesmophoria enliinde arkhousalar tarafndan rahibelere kek sunular yapld gemektedir.29 Kalligeneia adndan da anlalaca zere gzel, salkl ocuklarn domas umuduna ve insan tohumunun iyi hasat beklentisine yneliktir. Thesmophoria bayram kutlamalarnn hangi gnnde yapld kesin olarak bilinmeyen ve yalnzca kadnlar tarafndan gerekletirilen baka riteller de vard: Bunlardan ilki verimlilik ve dourganl arttrmas amacyla yapld sanlan ve morotton denilen ynden yaplm bir krba ile kadnlarn birbirlerine vurmas ya da vurur gibi yapmasdr. Dieri zemia denilen kefaret kurbann kesilmesi ve sonuncusu da kadnlarn habersizce birbirlerini kovalamas temeline dayanan diogma ve Khalkis kovalamas 30 ritelleridir. Kutlamalar sresince kadnlar Persephone'nin iek toplarken karlmasndan dolay ieklerden yaplm ta takmazlar, cinsel ilikiden kanrlar ve Hades'in Persephone'ye gizlice nar yedirmesinden dolay bu meyveyi yemezlerdi. Krmz renkli yiyeceklerin yalnzca llerin yemei olarak grld ilkel tabular vardr. Persephone de artl olarak geri dnm olsa bile, ller lkesini temsil etmektedir. Narn yasaklanmasnn, Demeter kltndeki Orphik etkiye mi yoksa Demeter'e Hymnos'da da geen Persephone'nin karl mitosuna m dayandn aklamak olas deildir. Demeter mitosunun Orpheusu yorumu ad verilen anlatya gre, Eleusis'de yaayan yoksul kyl Dysaules ile kars Bauba'nn sefil bir kulbeden
27 28

H.P.Foley.A.g.e.s.72-73. Isaios .VIII. 19; III. 80 29 IG 11,2 1184 30 L.R. Farnell. The Cults ofGreek States. Vol. III. Oxford: Clarendon Press, 1907, s.103-104.

Eleusis'de Demeter Klt ve Kadn Ritelleri

45

baka bir eyleri yoktu. nk buday Demeter tarafndan henz ortaya karlmamt. Attika anlatsna gre ise, Triptolemos Dysaules'in oluydu. Persephone ile beraber yeraltna giden domuz oban Euboleos da Dysaules'in dier oluydu. Orpheus'a vg Demeter'in Eleusis'deki orucunu ve yasn kesince Euboleos'un verdii bilgilere uyarak yeralt dnyasna indiini anlatr.31 Orpheus tarikatnn inanna gre arnma, drst bir yaam, canllarn verdikleri besinlerden ve eitli bitkilerden uzak durarak salanrd. Demeter dinine katlanlarn da inand gibi Orphik dinde de iyileri lmden sonra mutlu bir te dnya bekler, ktler ise ller efendisinin ve Tartaros'un bataklna gtrleceklerdir. Demeter'e Hymnos'da, tanrann bizzat kendisinin ve kznn dinine katlanlara yaplan arda da ayn tema ilenmitir: "Ne mutlu yeryznde yaayan insanlardan bu gizemleri grm olana! Ama erginlenmeyen ve ritellere katlmayanlar, lmden sonra orada, o karanlk yerde iyiliklerden pay alamayacaklar. "32 Hangi nedene dayanrsa dayansn her iki durumda da baz yiyeceklerden kutlamalar sresince uzak durulmas "arnma" dncesinden domu olmaldr. Bayram kutlamalarna katlacak kadnlarn nasl bir araya geldii kesin olarak bilinmez. Bu kadnlarn bulunduklar toplumda yksek statye sahip olduklar, fahielerin bu kutlamalara katlmasna izin verilmediini ileri srlmektedir.33 antika yazar Aristophanes, Isaios ve Lukianos bu konuya daha ayrntl k tutmaktadr. Aristophanes34 katlmc kadnlar "eugeneis" olarak adlandrr. Bu szck, insana olduu kadar bitki ve hayvanlara da atfedilir ve "kaltmla geen iyi zelliklere sahip" anlamna 35 gelir. Isaios tapnaa sadece temiz bir yaam sren kadnlarn girmesine ve dinsel trenleri izlemesine izin verildiini yazar. Ayrca, Thesmophoria enliinde "arkhousa" grevi yapacak bir kadnn kanuna ve trelere uygun bir seimle bu greve geldiini ekler. Ksaca kadnlarn hem temiz bir yaam srmeleri hem de toplumun st tabakasnn yesi olmas gerekirdi. 36 Lukianos enlie yalnzca evli kadnlarn deil gen kzlarn da katldn, hatta anneler ve kzlarnn birlikte katldklarn aktarr. te yandan Menandros'un Epitrepontes (Hakeme Bavuranlar) adl oyununda varlkl bir adam Thesmophoria enliine hem karsnn hem de metresinin katlmas

Pausanias. 1.14.3; Kerenyi. A.g.e. s.171. Demeter'e Hymnos. 480-482. 33 L. Deubner. A.g.e, s. 53 34 Aristophanes. A.g.e. 330. 35 Isaios. A.g.e. VI, 49-50; VIII. 19 36 Lukianos. II. 1
32

31

46

Ayen Sina

iin yklce para der.37 Alkiphron'un Mektuplarndan birinde bir fahie bir dierine yle yazar: "Biz imdi Thesmophoria enliini kutluyoruz. Yarn da Kalligeneia'y kutlayacaz, Atinal kadnlarla birlikte kurban sunmak iin acele Atina'ya gel!" 38 Lukianos'da da enlie katlmaya can atan bir fahie geer.39 Ritelin yalnzca bir tanrya verilen bir dizi "sunu" deil, sz konusu tanrnn konumunu tanmlayan birer dizge olduu anmsandnda, kadnlarn Thesmophoria bayramlarnda ileri ylanlarla dolu olan maaralarla ilikisi de aydnlanacaktr. Ylan, yaam ve lm sembolize eden bir kartlk iersindedir her zaman. ncelikle yeraltnda yaad iin len atalarla zde tutulmu ve llerle ilikilendirilmitir. Ancak ylann en belirgin zellii, yln belli dneminde deri deitirmesinden dolay lmsz kabul edilmesidir: Durmakszn lp dirilme ya da sonsuz biimde yenilenmektir. Deri deitiren ylan ayn zamanda beden de deitirmektedir, nk yeni deriyle yeni bir bedene sahip olmutur. Bu durum erginlenme ritelleriyle dnce temelinde ok yakndan ilikili olmasyla aklanabilir. Demeter klt kapsamnda gerekleen kadn ritellerinde, kadnlarn ileri ylanlarla dolu maaralara domuzlar, rekler, kekler ve am dallar atmalar "merkez simgeciliine" de iaret etmektedir. "Merkez simgecilii ya da "merkez" kavram, bnyesinde pek ok unsuru barndrr: Kozmik seviyelerin kesiim noktas, hireofanik, dolasyla gerek mekan, olaanst bir yaradl mekandr; nk tm hakikatin kayna, dolaysyla enerji ve yaamn kayna buradadr. Dnyann yaradl belli bir merkezden baladna gre, insan da bundan farkl bir merkezde yaratlamazd."40 Burada ylanlarla dolu maaralara giren kadnlar, kendi benliklerine, varlklarnn merkezine giden yolu ararken bir ok zorlukla karlarlar. Tam bu noktada zahmetli ve tehlikeli bir eylem olan maaraya inme, dind olandan kutsala, geici ve yanltc olandan sonsuzlua, lmden yaama ve son olarak insandan tanrya gei ritelini canlandrr. nk "merkeze ulamak kutsallamaya, erginlenmeye hak kazanmaya eittir. Dnn dind ve yanltc varoluunun yerini yeni bir varolu, gerek, 41 kalc ve bir o kadar da etkin olan yeni bir yaam almaktadr." Yalnzca kadn katlmclar tarafndan kutlanan ikinci bayram Haloa, Thesmophoria bayramndan farkl olarak her demosda kutlanmayp, yalnzca Eleusis'de kutlanrd. Tam k ortasnda, Poseidon aynda (Aralk-Ocak) Eleusis'de Demeter ve kz Persophone onuruna dzenlenirdi. Haloa,
Menandros. Epitrepontes. 13-14. Alciphron.II.37.2 39 Lukianos. II.l. 40 M. Eliade. Dinler Tarihine Giri.{ ev. L. Arslan), stanbul: Kabalc Yaynevi, 2003. s. 364. 41 M. Eliade. Edebi Dn Mitosu. (ev. . Altu). Ankara: mge Kitabevi, 1994, s.31
38 37

Eleusis'de Demeter Klt ve Kadn Ritelleri

47

Yunanca kelimesinden, "meyve bahesi", "meyve aalan" anlamna gelmektedir. Genel anlamda her trl bitkinin topraa dikilmesi nedeniyle verimlilik ve dourganl ifade eder. Kadnlar tarafndan kutlanan Haloa enlii konusunda en ayrntl bilgiyi Samsatl Lukianos verir: 42
"Haloa, Atina'da kutlanan Demeter, Kore ve Dionysos'un gizli ritellerini ieren bir bayramd. Bu bayramda asmalarn budanmas ve nceki yln rnlerinden depolanan araplarn tadna baklmas kutlanrd. Kadnlar bu ritellerde erkek cinsel organ tasvirleri tarlard. Tasvirlerin tanmas erkeklerin, doann dlleyici glerinin sembol olarak kabul edilmesinin kant saylrd. nsanlara zm ve arab armaan etmek iin yeryzne gelen Dionysos, karios'un*** evine konuk olur ve ehvet uyandran araptan imesi iin ona da verir. karios araptan obanlarna da ikram eder. arabn etkisiyle ldran obanlar kendilerini zehirlediini dnerek karios'u ldrrler. karios'a kar yaplan irkin hareket zerine, Atinal gen kzlar ldrarak ayp ve utan verici davranlar sergilerler. Dantklar kahin, deliliklerinden kurtulmalar iin onlara amurdan seks organlar yapmalarn ve adamalarn tler. Deliliklerinden kurtulan insanlar, bu olayn ansna Haloa enliini kurarlar. Bu enlii Eleusis'de sadece kadnlar kutlad iin canlar nasl isterse yle davranp konuurlard. Bu nedenle de kadnlar birbirlerine aza alnamayacak denli ayp eyler sylerler ve kaba hareketler yaparlard. Rahibeler gizlice kadnlarn yanna sokulur ve konuulmayacak eyleri konuurken olduu gibi fsldayarak uygun olmayan ak teklifinde bulunurlard. Kadnlar bir yandan hep bir azdan bu teklife kfr dolu konumalarla karlk verirler, dier yandan da ellerinde tuttuklar kadn ve erkek cinsel organ tasvirlerini gstererek ayp davranlar yaparlard. Kutlama srasnda masada snrsz arap olur ve masann zeri topran ve denizin gizemin yasaklamad nimetleriyle dolup taard: Narlar, elmalar, kmes hayvanlar, yumurtalar, kefaller, barbunyalar, tatl su stakozlar ve kpek balklar. Arkhonlar******** masay donattktan sonra kadnlarn arasndan ayrlp dar karlar, bayram sona erinceye kadar da kadnlarn arasna katlmazlard. Hamurdan yaplan kadn ve erkek cinsel organ tasvirleri de len sresince kalmak zere masann zerine yerletirilirdi." ncelikle Haloa enliinin tam k ortasnda Poseidon (Ocak-ubat) aynda kutlanmas dikkat ekicidir. Lucianos'un kutlan trenlerini ayrntlaryla anlatt enliin amacnn, bir nceki babozumunun rn olan arabn tadna baklmas olarak aklamasna karn, gerek neden daha
42

Lukianos. 80,VII.4. ********karios: Dionysos'un ak olduu Erigone'nin babas olan karios, Yunanistan'da bacl yayan kii olarak gsterilir. ******** Arkhon: Atina'da hkmetin banda bulunan ve en yksek mlki otoriteyi temsil eden yksek memur.

48

Ayen Sina

farkl olmaldr. En azndan sadece bir nceki dnemin araplarnn iilmeye balanmasyla aklanmayacak kadar kark ritelleri kapsamas ve sadece kadn katlmclar tarafndan kutlanmas bu sav rtr. Esasen erkeklerin kutlamaya katlmamas yalnz Haloa enliine zg deildir; erkeklerin yer almad Thesmophoria gibi bir ok bayram vardr. Ayrca arap sadece kadnlar tarafndan iilmiyor, tersine o dnemde de erkeklerce daha fazla tketiliyordu. Yazar bayramn kimin adna kutlandn sayarken Dionysos'un adn da anmasna karn, arlkl olarak Demeter adna kutlanmaktayd. yleyse bunun gerek nedeni, hem kutlama takviminde hem de gerekletirilen trenlerde aranmaldr. enliin kutland Ocak ay, tm doann gelecek bahara kadar l olduu ve topran donduu en etin k aydr. Bu ayda bitkilerin bymeleri geici olarak duraksar. Ayn ekilde ksack gnlerde gnein gc her gn biraz daha azalr. Byle bir zamanda insanolu bir takm bysel trenlerle, cinsel veya tarmsal sembolleri kullanarak topran dourganln uyandrmay amalamtr. enliin kutlama programnda yer alan ak sak konumalar ve mstehcen davranlar, enlik ateleri, gizemlerce yasaklanmam olan her trl eyi yiyip ime, hepsi dourganl uyandrmay amalayan davranlardr.43 Ancak yine de bayramda cinsel organ tasvirlerinin kadnlarca tanmas kolay anlalr bir durum olmamasna karn, bysel amal olduu varsaylmaktadr. Kar cinsin yokluunu frsat bilerek arabn da etkisiyle her trl ak sak konuma ve davran kadnlarn bu konulardaki srlarn birbirlerine amalar iin uygun bir ortam yaratt da kuku gtrmez. Kadnlarn kutlamalar srasnda gizemlerce yasaklanmam her eyi yiyip itikleri bilinmektedir. Nar meyvesi Thesmophoria'da yasak olmasna karn Haloa enliinde yenmesinde saknca olmayan yiyecekler arasndadr. Thesmophoria bayramnda nar yememenin nedeni arnma ve mitosdaki yky canlandrma amacna yneliktir. Haloa bayramnda nar yenmesi ise, bu meyvenin bereket sembol olarak benimsenmi olmasndandr. Genel olarak nar, haha, buday gibi ok tohumlu bitkiler, gerek evlilik kurumunda gerekse de tarmsal ilerde bereketi ve remeyi sembolize ederler. Ayrca, k ortasnda kutlanan Haloa bayramnda, yine ka zg bir meyve olan nar yemek son derece doaldr. Haloa enliinin iki amac olduu anlalmaktadr. Bunlardan ilki topran tam bu mevsimde kaybolan bereketini geri kazanmaktr. Bu konuda tohumlarn da yardma ya da dayanmaya, en azndan byme srelerinde "elik edilmeye" gereksinimleri olduu eklinde bir gr ileri

43

A.C. Brumfield. The Attic Festivals of Demeter and Their Relation to the Agricultural Year. New Hampshire, 1981. s. 121-126.

Eleusis'de Demeter Klt ve Kadn Ritelleri

49

srlmektedir.44 Yaamn biimleriyle eylemleri arasndaki bu dayanma, eski insann en nemli keiflerinden biridir ve bu dayanma u ekilde aklanabilir: Tm topluluun bir arada gerekletirdii ey, en mkemmel sonucu verir. Kadnn retken olmas tarlalarn retken olmasn salarken ayn anda bitkinin bolluu da kadna bu konuda yardm eder. Yunan geleneklerinde de genlerin henz tohumlanm tarlalarda birletiine tank oluruz: Demeter ile Iasion'un birliktelii bunun ilk rneidir. Bitkilerle balantl olarak zellikle de Haloa gibi k ortasnda kutlanan tarm trenlerinde gerekletirilen bysel davranlarn nedeni ok aktr: Her ne olursa olsun, donmu toprak canlandrlmaldr, yani tahllarn filizlenmesi, aalarn ieklenmesi, kadnlarn oullar-kzlar dourmas, hayvanlarn remesi iin gk ve toprak uyarlmaldr. Bize enliin kutlann anlatan Lukianos'un da syledii gibi, ak sak konumak, erkek cinsel organ tasvirleri tamak ve cinsellii artran danslar yapmak yerin, yani topran, hayvanlarn ve insanlarn retkenliklerinin artmasn salamak iindir. Bu bysel davranlar, tohumlarn topran rahminde ekilmesinden sonra, topran zerinde yeil srgnlerin filizlenmesini canlandrmak ve yeni bir hayatn balamasn salamaktan ibaretti. kincisi ise, btn toplumlarda olduu gibi, eski Yunan toplumunda da genellikle kar cinsin katlmasnn yasak olduu toplantlarn nemli bir riteli kutlamak iin en uygun anlar olmasdr. Bu nemli anlar bazen tahln bymesi esnasnda geirdii bir aamay, bazen de bir bireyin yaamndaki nemli bir an betimlemektedir. Demeter klt kapsamndaki bayramlardan bir dieri, Skirophorion (Haziran-Temmuz) aynda kutlanan Skira idi. Bu bayramda kadnlar tarafndan yalnzca gizli bir ritel gerekletirilmekteydi. Bayram kutlama programndaki dier kutlamalar btn halka akt. Kadnlarn icra ettikleri bu gizli ritel, yeryznn bereketi ve Persephone'nin karl ve dn efsanesiyle ilikiliydi. Ayrca, kadnlar bayramdaki tren alaynda ne olduu bilinmeyen mahrem nesneler tayorlard.45 Hakknda baka bilgi olmayan bu enliin sadece bu nedenlerle kadnlara ayrlm olduu sylenemez. Demeter'e Hymnos ile kadn ritelleri arasndaki ilikiye gelince ise bu daha ok erginlenmeye dayanmaktadr. nk Demeter'e Hymnos'da tarma yalnzca bir kez, gizemlerde ilk erginlenen kiinin ad kez srlm anlamna gelen Triptolemos olduu belirtilirken gnderme yaplr. Ve aklad onlara riteilerinin nasl yaplacan ve retti btn gizemlerini Triptolemos'a, Polyksenos'a ve Diokles'e.46
44

M.Eliade. A.g.e.,s. 343. L, Deubner. A.g.e. s.40-49; A.C.Brumfield, A.g.e. s. 166; Aristophanes, A.g.e. 834. 46 Demeter'e Hymnos. 476-479.
45

30

Ayen Sina

Gelenee gre Demeter Yunanllara tarm retmesi iin Triptolemos'u gndermitir. Aratrmaclar buna dayanarak gizemlerin douunu tarmla uyumlu bir mitsel-ritel senaryoda aramlardr. Nilsson'a gre47 Demeter "budaylarn anas" ve Persophone de "tahl tanesi" gen kz olup bu tanralar eski ve yeni hasad simgelerler, dolaysyla da ikisinin birlemesi iki hasadn harman edilmesini temsil eder. Nilsson bundan yola karak da Eleusis'de reti olmadn, yalnzca yaam ve lm zerineeski hasadn iinden kan yeni hasadn temsil ettii -baz basit ve temel dncelerin varln ileri srer. Bu konuyu daha da genelletirecek olursak, trenlerin amac ergenlik ana ulam olan yeni nesle yaadklar toplumun geleneklerini retmekti. Bu genler her yl zel trenlerle ergin yaama hazrlanrlard. Genlere, cinsellik ve beslenmeyle ilikili yasaklarda dile getirildii biimiyle, toplumsal treleri retmek ve toplumun yallarnca anlatlan geleneklerin inenmemesi gerektii mesajn vermekti. Ayrca bedensel, ruhsal ve toplumsal deiimleri ocuun kz ya da erkek olmasna baklmakszn "yeniden domu" olduu dncesini dile getirmekti. Erginlemeyi evlenme izlerdi. Bu evlenmeler doann bereketini arttrmak iin tasarlanan trenlerin yansmalar olarak yaplrd. Bu balamda, Demeter tm insanlara ama zellikle kadnlara kendini tohum tanesinin geirdii dnmlerde ve lm evrimden geerek yeniden douun habercisi, yani kendini adamann yce ltfunun nkoulu sayan yok olup gidile dnyaya geli arasndaki karlkl ilikilerde gsterir. Bachofen "gizemcilik maddesel ile duyust arasndaki yakn baklk dolaysyla kadnn doasna kk salmtr. Gizemcilik kadnn maddesel doayla olan akrabalndan kar; bu maddesel doann iindeki sonsuz lm kadnda avutucu dnceler yaratma gereksinimi ve aclardan szlp 48 gelen bir umut uyandrr" der. Bu balamda Demeter gizemlerinde insanlara iki iyilik balanr: Yaamda, yani dnyada maddesel gnen ve lmde ise yce umuttur. Gnen, bolluk, bereket bu yaam sresinin kazanmlardr, umut ise lmden sonraki zaman iin mutlu bir grn balayan "nedensiz iyilik"tir. Ayrca, ritellerin yalnzca kadnlarca kutlanmas kadnla ekili toprak arasnda kurulan bantdan kaynaklanmaktadr. Topran "Ana" olarak alglanmas ve adlandrlmas tarmn kadnlarn bir buluu olmas eylemi ile ilintili olmaldr. Pek ok uygarlkta rastlanan ve azmsanmayacak kadar ok inan ve ritele konu olan ekili tarla ile kadn rahmini, tarm ile doumu zdeletirme olduka eski ve yaygn bir inantr. Ekili tarlann verimiyle kadnn retkenlii arasndaki dayanma tarm toplumlarnn en belirgin zelliidir. Bayramlarn kutlanmas sresince kadnlarn cinsel organ
47 48

M.P.Nilsson. Greek Folk Religion. Ne w York, 1961, s.51 vd. J. J. Bachofen. Sylence, Din ve Anaerki. (ev. N. arman), stanbul: Payel Yaynlar, 1997, s. 116.

Eleusis'de Demeter Klt ve Kadn Ritelleri

51

tasvirleri tamas topran daha bereketli olmasn salamak amacyla gerekletirilen ritellerdir. Kadnla ekili toprak arasndaki dayanma ya da benzetme, tarmn erkeklere zg bir teknie dnmesinden sonra saban, tohumluun yani erkek cinsel organn yerini aldnda da devam etmitir. Bu durumda kadn ekili tarlayla zdeleince erkek kendisini onu dlleyen tohumla bir hissetmitir. Sonu olarak, gerek Thesmophoria gerekse yalnzca Eleusis'de kutlanan Haloa bayram kapsamnda gerekleen kadn ritellerinin drt temel amac olduu anlalmaktadr. Bunlardan ilki "nefsi kreltme" ritelleridir. Oru tutma, yaslara brnme ve cinsel ilikiden kanma, kiinin iradesine hakim olarak nefsini kreltmeye yneliktir. kincisi "arnma" ritelleridir ve genellikle bilmeden ilenen sularn karl olarak kefaret kurban olarak ya da burada olduu gibi kurban edilecek hayvann insanlar, bitkiler ve hayvanlar zerinde verimlilik saladna inanlmasndan dolay dilek kurban kesilerek yerine getirilirdi. ncs "canlandrma" ritelleri olup domuzlarn maaralara atlmas, ak sak konumalar, ynden yaplm krbalarla kadnlarn birbirlerine vurmas hep mitik yklere yknmedir. Sz konusu bu riteller, Demeter'e Hymnos'da da geen kuraklk gibi, ekili mahsulleri tehlikeye atan felaketleri anlamak, kabullenmek ve engelleyebilmek iin mitolojik dramlar halinde yanstlmasndan oluurdu. Drdnc ve sonuncu da "kutlama" ritelleridir ve genellikle enliin son gn gerekleen ziyafetlerdir. ANTK KAYNAKLAR: Alciphron. The Letters of Alciphron, Aelian and Philostratus. Cambridge: Harvard University Press, 1990. Apollodoros. Apollodorus. (J.G. Frazer). 2 vol., Cambridge:Harvard University Press, 1963. Aristophanes. Aristophanes. (B.B. Rogers). Cambridge: Harvard University Press, 1996. Herodotos. Herodotos Tarihi. (ev. M. kmen-A. Erhat). stanbul: Remzi Kitabevi, 1983. Hesiodos. Hesiodos Eseri ve Kaynaklar. (ev. S. Eybolu-A. Erhat). Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1977. Homeros. lyada. (ev. A. Erhat-A. Kadir). stanbul: Can Yaynlar, 1984. Homeros. Odysseia. (ev. A. Erhat-A. Kadir). stanbul: Can Yaynlar, 1984. Isaios. Isaeus, (E. S. Forster). Cambridge: Harvard University Press, 1983.

52

Ayen Sina

Lukianos. Scholia in Lucianum. (H. Rabe). Lipsiae: in Aedibvs B.G. Tevbneri, 1907. Menandros. Menander. (Ed. W.G. Amott). Cambridge:Harvard University Press, 1997 Pausanias. Description ofGreece. (W.H.SJones). Cambridge: Harvard University Press, 1935 MODERN KAYNAKLAR: Bachofen, J. Jakob. Sylence, Din ve Anaerki. (ev. N. Sarman), stanbul: Payel Yaynlar, 1997. Brumfield, Allaire Chandor. The Attic Festivals of Demeter and Their Relation to the Agricultural Year. New Hempshire: The Ayer Company, 1981. Burkert, Walter. Homo Necans. Berlin, 1971 Deubner, L. Attische Feste. Berlin, 1932. Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giri. (ev. L. Arslan). stanbul: Kabalc Yaynevi, 2003 Eliade, Mircea. Edebi Dn Mitosu. (ev. . Altu). Ankara: mge Kitabevi, 1994. Farnell, Lewis Richard. The Cults of Greek States. Vol. III. Oxford: Clarendon Press, 1907. Foley, Helene P. The Homeric Hymn to Demeter. New Jersey: Princeton University Press, 1994. Foucart, P. Les Mysteres d'Eleusis. Paris, 1914. IG = Inscriptiones Graecae. Kerenyi, C. Eleuisis: Archetypal Image of Mother and Daughter. New York, 1967. Mylonas, George E. Eleusis and the Eleusinian Mysteries. New Jersey: Princeton University Press, 1969. Nilsson, Martin P. Greek Folk Religion. New York, 1961. Nilsson, Martin P. The Minoan - Mycenaen Religion and Its Survival in Greek Religion. New York:Biblo and Tannen, 1971. Picard, C, "Sur la patrie et les peregrinations de Demeter." REG, 40 (1927), 321-330. Thomson, George. Aiskhylos ve Atina. (ev. M.D. Hzlan). stanbul: Payel yaynlar, 1990.