Ebul Hukema Hermes-Hz. İdris PDF

Ebu'l-Hukem: Mahmud Erol KILI
Hikmetin Atas
Hermetik felsefenin
D
inler Tarihi,
Felsefe Tari-
slm dnce hi ve Bilim
Tarihi saha-
tarihinden grnm lar, tarih
(diyakronik) olarak geriye doru
gtrldklerinde her nn
kesitii bir hem-zaman (senkronik) nokta zerinde mterek bir motifin
durduu grlecektir. Farkl gelenek ve kltrlerde deiik isimler altnda
tezhr eden bu figr daha ok hkim greko-latin kltrnde arld
ekli olan Hermes ismiyle hret bulmutur. Felsefe tarihinde, bilim ta-
rihinde ve edebiyat tarihinde mitolojik ve yar-mitolojik bir grnm
altnda karmza kan bu figrn dinler tarihi sahasnda bir peygamber ile
zdeleerek daha tarihsel bir zemine oturduu gze arpar. Eski Msr di-
nindeki Tothu, brn dinindeki Uhnuhu, Budizmdeki Buday,
Zerdtlkteki Hengi ve slm dinindeki drisi hep buHermes
karl olarak dnme bir bakma modern anlamdaki mukayeseli dinler
almalarnn da balang noktasn oluturacaktr. Bu motifin farkl isim-
ler altnda tezhr ediini tevhd etme abalarnda, mesel branilerin Uh-
nuhu ile Mslmanlarn drisinin ayn ahslar olduunu ileri sren Ta-
ber1 ve Fahreddin Rz2 gibi dnrlere Brun ve benzerlerinin Buda
da olabilecei ihtimalini katmalar3 bu karlkl irtibat ann kapsamnn
ne kadar geni olduunu gzler nne sermektedir. Pek kabul grmese de
onun daha ge dneme it bir ahs, mesel Yeni-Fisagorcu Ammonius
Saccas (ki o ok sonraki Hermesilerdendir) veya skenderin beraberce b-
hayat aramaya kt as Andreas olduunu dahi ileri srenler olmu-
tur. Mmfih ondan bahseden efsanev rivyetlerle rl bir takm yazl
metinleri zmeye tb tuttuumuzda sz konusu bu rivyetler arasndaki
btn farkllklara ramen Hermes motifinin btn kltr ve medeni-
yetlerde asgar u zellie sahip oluta birletiklerini de grrz. Onun
ne kadar evrensel bir kimlik olduunu ispatlayc bu zellikler unlardr:
a-) Bir ekilde Tufanla beraber anlr; Yni ya ondan nce veyahut son- 1
ra yaamtr. DVAN
b-) Btn kltrlerde sekin, bilgili, neb veya vel bir kiilii vardr. 1998/2
1 Tarih, I/94.
2 Tefsr, XXI.cz, s.233-234.
3 el-srul-Bkiye, 188.
Mahmut Erol KILI
c-) En dikkat ekici olan da btn geleneklerde onun yce bir makma
km olmas, lmemesidir.
Mitolojide Hermes
Hermes kelimesinin etimolojik kkeni hakknda farkl grler vardr.
Bu kelimenin aslnn Srynice olduu ve lim anlamna geldiini sy-
leyenlere gre Hermesl-hermise tamlamas limlerin limi demek
olur. Mandeistler, nr meleklerinden biri olan Zehrunu gne felei ile
zdeletirdiklerinden Hrmz ya da Hermez kelimelerinin buradan
geldii ve daha sonra Sbilerce Hermese dntrlm olabilecei ih-
timali zerinde de durulur. nk Sbiler Msrl Hermesi peygam-
berlerinden biri olarak grmekteydiler. Ayrca Sbilerin Hermes iin
kullandklar Buzasaf ismi ile Budha ismi arasnda bir etimolojik ben-
zerlik de gze arpmaktadr. branlere gre ise onun ad Uhnhtur ve
ders vermek, inbe vermek ya da aydnlatmak anlamlarna gelir.4 Bu
durumda Uhnuh ismi de ifal babndan ok ders vermek, ok ders al-
mak anlamlarna gelir ki buradan da Arapada gayri munsarif cem bir
kelime olarak dris ismi tretilir.5 Dier bir grte ise eski Msr tanr-
larndan Ahnaton kelimesinin Uhnuha, Oziris kelimesinin de d-
rise dnm olabilecei ileri srlr.6 Tarihi Mesud Hermes keli-
mesinin Utarid demek olduunu sylerken ona tarih olutan ziyde koz-
mik bir yer bier7. Zaten Hind geleneinde de bir felek Budha bir de ta-
rih Budha bulunmaktadr. Tarih Budhann annesinin ad Mayadr. Grek
mitolojisindeki Hermesin annesinin adnn da Maia olmas hayli ilgin
mukayeseler ortaya karr. Pers kltrnde ise ona Heng ad verilir
ve onlara gre ulv eylerden ilk bahseden odur ve dedesi Adem (Giyo-
mert) gndzn ve gecenin saatlerini ona retmitir. Ayrca Zerdtlk-
teki Daena kavram ile Hermesiliin Tam Tabiat kavram arasnda
artc benzerlikler bulunmaktadr.
Btn bu efsnev rivyetlere gre ilk defa mbed ina edip ierisinde
Allaha ibadet eden, Tb bilimi hakknda ilk konuan ve Tufann gelece-
ini de ilk o haber veren bu kimsedir. Onun hikmetin kaybolmasndan
korktuu iin el-Barb (oulu:barb) ve Panopolis (Ihmm) isimli pi-
ramidleri in ederek kendinden sonra gelecekler iin btn ilimlerin for-
mllerini bunlarn i duvarlarna kazd da rivyet edilir. Bu yzden
Hermes kelimesi ile Ehram kelimesi arasnda da bir irtibat kurulur8.
2 Homerik ilhilerde ondan Ta ynna ait diye sz edilmesi de bu g-
DVAN
4 Encyclopedia Judeica, VI/793.
1998/2
5 Fruzabad, Basiru zevit-temyiz, VI/51.
6 A. Gassan Sbun, Hrmsl-Hekm, 8.
7 Mrcz-zeheb, I/39.
8 Ana Britannica, X/601.
Ebul-Hukem Hikmetin Atas
r destekler mahiyettedir9. Onun tarafndan i duvarlara kaznld ri-

vyet edilen bu yazlara da hiyografi, yani kutsal harfler denilir. Zra
o, hikmetin ehil olmayan ellere gemesini nlemek iin bu ekilde bir sem-
bolik yaz kullanmtr. Buna ayn zamanda Enoh Harfleri de denilir. Bir
dier efsneye gre Enoh, Tanrnn dokuz kat semaya ykselttikden son-
ra kendisine sylemi olduu gerek adn (sm-i zam) tepesi aaya
doru gen eklindeki bir altn plaka zerine kazm ve bu altn plakay
bir akik ta zerine yuvalamtr. Sonra derin bir ukur kazp iine stste
dokuz tane kubbeli oda yapm ve akik ta en alttaki odaya sakladktan
sonra hepsinin zerine bir mbed in etmitir. Takprlzdede10
btn bu rivyetlerin yansmalarn yle grmekteyiz:dris aleyhisselm
Nuhtan ncedir denildi. Bazlar peygamberlik mansb verilenlerin birin-
cisidir dediler. Ad Ahnuh b. Berd b. Mehlil b. Enu b. Kaytn b. it b.
Ademdir. Vehb Nuhun dedesi Ahnhtur dedi. dris ismi Sryanicedir.
Bazlar, Arapadr ve dirsetten tremedir, nk suhfu ok okur, tedris
ederdi dediler. Eski Yunanllarn Hermes dedikleri kimse ve daha sonraki
feylozoflar fizik, kimya ve tp bilgilerini dris aleyhisselmn kitabndan
aldlar. Bunun yansra Mehmed Ali Ayn ise; ...Hakikat halde Hermes
bir ism-i cinstir. Manou, Boudha gibi. Yani hem bir deme, hem bir ta-
rka ve hem bir mbda dellet eder. Hermes, bir dem olmak tibryle M-
srn en eski ve byk bir mrididir. Tark olmak zere de kendisine an-
nt- gaybiyye ve esrr- btnyye emnet edilmi olan rehberler demektir.
Mbd mnasna gelirse Utaride iaret eder. Zra Utaridi kendi sipehriyle
beraber esrr- lhutiyyeye vkf bir snf ervha tebh etmilerdir...11diye-
rek tek bir Hermesten deil ancak Hermeslerden bahsedilebilecei g-
rnde olanlara itirak eder. Onlara gre bu bir zel isim deil bir sfat,
bir cins isim ve hatta bir lakap olduundan tek bir kiiye deil de gayb ve
srr ilimlerde otorite olan bir takm ahsiyetlere verilen ortak bir nvandr.
Platonun iki yerde12 aritmetiin, cebirin, geometrinin, yaznn ve dier
baz ilimlerin kurucusu olarak bir Msr ilah kiisi olan Theuthtan bahset-
tii grlr. Zr eski Msrllar onu Thoth, Tahuti, Thech, Tat
gibi isimlerle anarlard ki bu kelime Mrid veya retmen anlamla-
rna gelmekteydi. Msrllarn bu ismi Aa Aa Tehuti eklinde telaffuz et-
tikleri sylenir ki buradaki Aa Aa; kere byk anlamna gelir.
Grekler de bu ifdeyi Trismegistos olarak kendi dillerine evirince bunun
anlam zerinde hayli farkl yorumlar geliir. Baz Mslman dnrler bu
l olua kere hikmetlenmi (Mselles bil-hikme) anlamn verirler-
ken bunu nmetler geni dedikleri Nbvvet, Hikmet ve Hilfetin Allah 3
tarafndan ona bahedilmesi olarak anlamaya meylederler.13 Dier baz
DVAN
9 Encyclopedia Americana, XIV/131. 1998/2
10 Mevzutul-Ulm, II/866.
11 Tasavvuf Tarihi, 30-31.
12 Phadr, 274c; Phileb, 18b.
13 Nianczde, Mirt- Kinat, I/124-128.
Mahmut Erol KILI
mellifler ise bundan ayr tarih Hermes olduu anlamn karrlar. Me-
sel Eb Maer el-Belhnin (.272/885) Kitabul-Ulfunda yle dedi-
i rivyet edilir: Hermes adyla anlan ahs vardr. Birinci Hermes -ki
l ltf ona ihsan olmutu ve tufandan nce yaamt. Hermes kelime-
si bir nvandr. Tpk Kayser ve Hsrev gibi. kinci Hermes, Babilli idi. Kil-
danilerin ehri Babilde yaad. Tufandan sonra Nibrizerban ? zamannda
hayat srd. Tp ve felsefede stad idi. Saylarn zellikleri hakknda bilgi sa-
hibi idi. Aritmetiki Pitagoras onun talebesiydi. Kildanilerin bu ehirleri do-
unun felsefeciler ehriydi. nc Hermes ise Msr ehrinde Tufandan son-
ra yaamt. Zehirler ve hayvanlar zerinde kitaplar vard. Tabib ve felse-
feciydi. ehirler kurmada ustayd. Simya ve onun tekniklerine dair kymetli
eserler yazd. Suriyede Ansklepius isimli bir rencisi vard... .14
Hermesin Eski Msr rivyetindeki efsanev ahsiyeti ve bu efsnev kim-
lie atfedilen dnceleri daha sonraki Yunan ve slm felsef geleneklerin-
deki muhteva ile hayli ilgin benzerlikler gsterir. Yine efsaneye gre
Thoth, sis ve Ozirisin olu olan gne-tanrs Horusun oludur. Hiye-
ografik yaztlara gre Toth, Tanr Ptahn kalbi ve dilidir ve ayn zamanda
onun haberlerinin taycsdr (Hermeneutes). ..300l yllara gelindi-
inde ite bu Toth ve Hermes figrlerinin zdeletirilmeye balan-
dna ahit oluruz. Herodot, Tothun Hermes olduunu, Yahudi
alim Profiat Duran da Enohun Hermes olduunu ileri srerler.15
Ancak Msrl Tothun Yunanl Hermes olmas srecinde Toth var-
lnn saf semv olan yann kaybetmi ve bir takm kozmik glere sahip
bir Grek tanrs haline gelmekten de kaamamtr. Daha sonralar ortaya
kacak olan Hermesilik akmnn saf metafizikten ziyde doa bilimle-
ri ve majiyle ilgilenmesinin temellerinin de bu decadanceda yatt bir ger-
ektir. Bununla beraber eski Yunanda Hermesin arz ile sema arasnda
ba kurucu ve yukarnn yorumcusu (hermesneuta) olarak grlmesi her
ne kadar bu geite bir dnme uramsa da baz ynlerinin hal mu-
hfaza edildiini de gsterir. Bugn adna Hermentik denilen yorum il-
mi ite onun bu fonksiyonundan neet etmitir. Yunana geince o artk
bir tabibler, mzisyenler, tccarlar, yolcular, obanlar ve de en nemlisi il-
ham tanrsdr. bran Makkaba mistiklerinde olduu gibi burada da rz-
garlarn, bulutlarn, imeklerin ve dier baz tabiat olaylarnn tanrsdr.
Ayrca eski Yunanllara gre insan ldkten sonra onun ruhu bir nefes, bir
rzgar gibi kp giderdi. te rzgarlarn Tanrs Hermes bu gkte ba-
bo gezen ruhlar toplar ve yarglanmak zere yksek mahkemeye sevke-
derdi. Elinde tpk Tothunki gibi bir asa vardr ki bu zellii de Msr
Tothunun lleri yarglamas sahnesindeki durumuna benzemektedir.
4
Dier bir ilgin benzerlik de Msrl Totha atfedilen Hermetik Klliyatn
DVAN
en ba risalesi olan Poiemanderin Greke nsanlarn oban anlamna
1998/2
gelmesidir ki bu da Yunan mitolojisindeki Hermesin oban yksne
14 Eb Maer el-Belhnin Kitbul-Ulf isimli kitabndan aktaran bn Clcl,

Tabaktl-etibba vel-hkem, 5-10.
15 Hermetic Writings, Encylopedia Judaica, IX/372.
benzemektedir.16 Ayrca yedi telli lir sahibi Orfe ile yedinci patriyark olan
Enoh arasnda da bir irtibat kurulur ve Hermese 7 says atfedilir. Ayrca
Enoichion kelimesinin Grekede gz, kalp gz anlamlarna gel-
mesi de yine ilgin i balantlarn kurulmasn salar.
Romallar ise ona Merkr ya da Merkr Trismegiste adn verirlerdi.
ieroya gre, Argusu ldren beinci Merkri bu olay zerine Msra
kamak zorunda kald ve orada Msrllara kanunlar ve tler verdi. M-
srllar ona Theuth adn verdiler ve yln birinci ayn (September-Eyll)
onun adyla andlar. Bu nakli ierodan yapan Lactantius ilave olarak
Hermopolis kentini kurann da o olduunu ve bu ahsn Platondan Pit-
hagorasdan ve hatta Yedi Bilgeden de ok daha nce yaadn syleye-
rek onun antikliini savunur. Tertullian Enohun Kitabnn tufan nce-
sine ait olduunu ve Nuhun gemisinin kitaplndaki kitaplardan birisi ol-
duunu syler. Vergicus onun Hz.Musadan nce yaadn, Patricius
Hz. Musadan az nce yaadn, Flussas Candala ise onun Hz. bra-
himin ada olduunu sylerlerken Isaac Casaubon, Isaac Voss ve B-
yk Fabricius gibi yazarlar onun Hz. Musa bir yana Homerosdan bile ge-
riye gtrlemeyeceini iddia ederler.
Ebul Ferec (Bar Hebraeus) ise Tarihinde yle syler: Tanr, Enohu
kendi nezdine ykselttii zaman [olu veya torunu] Asklepious son derece
mahzun oldu. nk yeryz ve sakinleri onun bereketinden ve hikmetin-
den mahrum olmutu. O da onun, semaya ykselen bir adam eklinde akl-
lara hayret veren bir resmini yaptrm ve ibadet ettii mabede Hermesin
bir heykelini koydurmutu. Mabede girdike, salnda nasl karsna ge-
ip oturursa ylece oturuyor ve bylece feyiz alyordu. Denilir ki yeryznde
heykellere tapnma ilk kez bununla balamtr. ok zaman sonra da Yu-
nanllar bu heykelin Asklepiousa ait olduunu zannederek ona son derece
sayg gstermeye ve onun huzurunda and imee baladlar. Hipokrates her
tabibin onun adyla konumaya balamasn ve her tabibin ona benzemeye
almasn isterdi.17
slm Kltrnde Toth/Enoh/Hermes ve dris/lyas/Hzr likisi

slam kltrnde dris peygamberin mukbili olarak Hermesin d-
nlmesinde ya Yunan versiyonunun veya brn versiyonunun (isriliyyt)
baz izleri aka grlr. Felsef literatrde ilki, din ilimleri sahasnda ise
daha ok ikincisi baskndr. Zten cevher (perennial) bir motif olmas ha-
sebiyle onun Kitab- Mukaddeste geen kssas ile Kuranda geen ks-
sas arasnda baz benzemelerin bulunmas bu ekilde dnmeye zemn
5
hazrlayan en balca mildir. Yn; Enoh(Uhnuh); a-) dindar bir insan- DVAN
1998/2
dr, b-) yeryznde 365 sene yaamtr, c-) lmemi ge ekilmitir
(Tekvin, V/23 v.d). Kuranda drisden iki yerde dorudan bahis bulun-
16 efik Can, Klasik Yunan Mitolojisi, 78.

17 Abl-Farac Tarihi, ev. .R.Dorul, I/72.
Mahmut Erol KILI
maktadr. lki;Kitapta drisi de an; nk o ok sadk bir Peygamberdi.

Biz onu yce bir mekna ykselttik (Meryem, 56-57); kincisi ise sma-
ili, drisi, Zl-kiflide hatrla. Bunlarn her biri sabredenlerdendi (En-
biya, 85) eklindedir.18 Fakat ilgin olanVe lyas da phe yok ki gnde-
rilmi peygamberlerdendi(Saffat, 123) ayetinin tefsirinde bn Abbas ve
bn Mesudun buradaki lyas dris olarak tefsir etmeleridir ki bu riv-
yet daha sonra lyas/dris berberliinin Hzr motifine dnmesinde de
temel tekil edecektir. Hatta bn Mesudun kendi mushafnda bu ayeti
dris olarak iml etmi olduu dahi rivayet edilir.19 Ayrca Saffat suresi
130. ayette geen "lysn"den maksadn hem lyslar hem de lys-
lk sfat mns olduu sylenir ki bu lyslk fonksiyonundan Hzr
motifi doar.20 Bu durumda dris, lys ve Hzr bir ve ayn hakikatin de-
iik zaman ve fonksiyonlarda aldklar farkl isimler olmaktadr. Ayrca d-
ris hakkndaki baz rivayetler arasnda yer alan onun mirata Hz. Muham-
med ile drdnc kat semada grmesi hadisesini yukarda nakledilen
drdnc felein Gne felei olduu yorumuyla beraber aldmzda mi-
tolojik rivayetlerde geen gne feleinin sorumlusu Hermes/Toth ile
arasndaki iliki daha da belirginleir. ki ada ve priten mfessirden
18 lk ayette geen Biz onu yce bir mekana ykselttikin manas zerinde slam
dnrleri deiik tefsirlerde bulunmulardr. Bazlar bununla drdnc kat
semann, bazlar cennetin kasdedildiini ve dierleri de bununla ona peygam-
berlik verilmesinin murad edildiini sylemilerdir. (Bkz. Abdullah Aydemir,
slami Kaynaklara Gre Peygamberler, 43-45; a.g.m. Tefsirde srailiyyat,
278). Sf mellif Muhyiddin bnul-Arabnin (.1240) drisin ykseltildii
yer hakkndaki u ezoterik zhlar tarihsel drisin tesinde semv ve felek d-
ris hakknda da baz ipular vermektedir ki onun bu yorumu hem dier
geleneklerle bz benzerlikler tad ve hem de kendinden sonra gelen baz
dnrlere kaynaklk etmi olmasndan dolay nemlidir. Mekn ykseklii
Onu yksek bir mekna ref'ettik ayetinin medllu gibidir. Meknlarn en
ycesi felekler leminin zerinde dnd arktr. O da gne feleidir ki d-
risin (a.s) rhan makm oradadr. Altnda yedi ve keza stnde yedi felek
vardr. Gne felei on beinci felektir. Bunun stnde Merih, Mteri, Zhal,
Menzil, Atlas, Bur, Krs ve Ar felekleri bulunur. Altnda ise Zhre,
Utarid, Kamer, Esr, Hava, Su ve Toprak vardr. u halde gne felei feleklerin
kutbu olmas bakmndan en yksek mekndr (Fussul-Hikem, 75). Bu
yoruma Osmanl sfsi smail Hakk Bursev ise u ilveleri yapar: dris (a.s)
dnyada on alt sene yemedi imedi, uyumad, tezevvc etmedi. Bylece ehvet on-
dan tammiyle zil oldu. Riyzetinin okluundan akl- mcerred hline geldi.
Sonra mr 365 yana geldiinde meknen uly mcibince feleklerin kutbu
olan drdnc felee ref olundu. dris (a.s) kutbiyyetinde htimul-enbiynn
6 nibidir. Htiml-enbiydan sonra gelen aktb ise drisin (a.s) nevvbdr
DVAN (Kitbun-Nect, 11-14).
1998/2 19 Buhar, Sahih- Buhar, ev. Mehmed Sofuolu, VIII, 3124; Taber, Tefsir,
VII/261; F.Razi, Tefsr, VIII, 162; Kurtub, Tefsir, XV, 115.
20 Leo Schaya, Eliatic Fonction, Studies in Comparative Religion, XII/ 31-
40; Ahmet Yaar Ocak, slam-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr-lyas
Klt, 74; Abdullah Aydemir, slami Kaynaklara Gre Peygamberler, 231.
Seyyid Kutubun Fzillil-Kuran21 isimli tefsirinde dris ile Msrl

Toth arasnda, Ebul-Al el-Mevdudnin Tefhmul-Kurannda22 ise
dris ile Enoh arasnda irtibat kurulmas yine hep bu motifin deiik gele-
neklerde yer alan farkl rivayetleri arasnda tevhd edilme abalarndan
baka bir ey deildir. Aff ise gerek el-Kftnin, gerek bn Eb Usey-
biann ve gerekse Ykubnin Hermes-Enoh-dris zdeletirmesini Kin-
dnin ada nl Yahudi astrolou Ebu Maerden aldklarn ileri s-
rer.23 Hsl Mslmanlarn bu konudaki yorumlarnn geni bir yelpaze-
ye oturduu Nianczdenin u rneinde de ok ak bir ekilde gr-
lr: Hz.drisin (a.s) mucizeleri reml ilmi olup, heyet, ncm, hesab, tb,
nebatlarn srlar ve nice acb ilimler, garib sanatlar, yaz yazmak, diki
dikmek, terazi kullanmak gibi eyler hep ondan zhir olmutur. Sahifelerin-
de semav srlar, ruhanilere hkmetmek, acb ilimler, varlklarn zellikleri
ve her eit bilinmeyen eyler vard. Harflerin zellikleri ilminde bir kitap
yazd. Aristo ve nice bilginler buna erhler yazdlar. Daha bir ok kitaplar
yazm olup, ok sayda talebesi vard. Msrda Mnif ehrinde domu ve
yaamtr. Dnyann her tarafn gezmi, yine Msra gelmitir. Baz ki-
taplarda yazar ki, ilmin menba, hikmet ve nazar ilimlerin stad idi. Se-
neleri ve hesab insanlara retti. Zaman halkna gelecek btn peygam-
berlerden ve Tufandan haber verdi ve son Peygamber Muhammed Mustafa
Hazretlerinin (S.A.V) gzel sfatlarn beyn etmi idi... drisde Allah-u
Tealann ihsan ile Peygamberlik, hikmet ve hilafet toplanmt. Bunlara
Nimetler geni denir. Halkn ksm etti; biri melikler ve amirler, bi-
ri kahinler ve alimler, biri de avam ve reya idi .24
ann en geni rivyet ansiklopedisi olan Meclisnin Bihrul-En-
vrnda25 drisin Sahifesi isimli bir blm vardr. Tahran niversitesi
Ktphanesi (Danigh) Nr.955de kaytl yz ksur sayfalk bir es-Suhu-
ful-drsiyye nshas daha bulunmaktadr. Ayrca Ebu Bekir Muhammed
b. Hasan el-Nahvnin Yunancadan Arapaya evirmi olduu Sifr-i d-
risten baz paralar Sprenger tarafndan1856 ylnda Journal of Asian So-
ciety of Bengal dergisinde yaynlanmtr. Sprenger bu apokrifik metnin
Enohun Kitabnn Arapa tercmesi olabileceini syler. Kefuz-Z-
nundan26 rendiimize gre bn Sebn bu Sifr-i drise bir erh yaz-
mtr. Bu Sifr-i dris veya Sahife-i dris daha ok drisin hikmetli
szlerini ierdiinden ancak Hermetik Klliyat ierisinden Poimander ile
mukayese edilebilir.
21 c.IX, s.520. 7
22 c.III, s.205. DVAN
23 A.E.Afifi, The Influence of Hermetic Literature on Moslem Thought, Bull. of 1998/2
SOAS, XIII/841.
24 Nianczde, a.g.e., I, 124-128.
25 c.XIX, s. 317.
26 c.III, s.599.
Mahmut Erol KILI
Daha nce de temas ettiimiz gibi baz mslman dnrler ise Her-
mesl-mselles tabirinden herbiri deiik zelliklere sahip tane Her-
mes olduu sonucunu karrlar.
Onlara gre Birinci Hermes veya Hermesl-Hermisenin Gauo-
marthn sllesinden geldii ve Uhnuh ve dris ile ayn olduu kabul edi-
lir ve insanlara gkler hakknda ve tp konusunda bilgiler veren ilk insan-
dr. Harflerin ve yaznn mcidi olduuna ve insanlara giyinmeyi retti-
ine inanlr. Ayrca Allaha ibadet iin evler bina eden ve Nuh tufanndan
haber veren de odur.
kinci Hermes ya da Bbilli Hermes ise Tufandan sonra Bbilde ya-
amtr. Tp, felsefe ve saylarn havass ilmi (ilmu havssil- erkm) std-
dr. Tufandan sonra ilim ve hikmeti yeniden ihya eden kiidir. Nemrudun
tahribinden sonra Bbili yeniden ina eden de odur. Ayrca Pithagorun
stddr. Kere Hikmetli Hermesin (Hermes Trismegistos) bu olduu
sylenir. Bu ikinci Hermes ile ilgili isriliyat trnden yle bir efsnev y-
kye de yer verilir. Rivyete gre Nuhun iki vey kardei daha vardr. Tu-
fandan nce bu iki karde tm bilimlerin temelini oluturan Yedi Bam-
sz lmi bulmulardr. Tufann yaklat anlalnca bu bilgilerin kaybol-
mamas iin kardelerden biri bunlar bir ta stun zerine dieri de ii bo
ve su zerinde yzebilen bir tun ktlesi zerine ilemitir. Yyllar sonra
Hermes bu iki stundan birini bularak Yedi Bamsz limi renmi ve
bylece bu bilimlerin babas saylmtr. Ayrca Kitbu zehirtil-sken-
derde Hermesin tufandan nce btn bilgileri deniz kenarnda bir tnel
ierisine gizledii, ok sonra Balinusun bunu bulduu ve Aristoya, onun
da bunu skendere naklettii, skender'in de vefat etmeden nce I.Anti-
ouchusa bunlar Ammuriyada bir manastrn duvarnn altna gizlemesini
ve emrettii ehir daha sonra el-Mutazid tarafndan ele geirilince sz
konusu bu kitabn da bulunduu rivayetler arasnda yer alr. Ayn yk Ba-
linus tarafndan Srrul-Halkann ba ksmnda aktarlmaktadr.
nc Hermes ya da Msrl Hermes ise Fustat yaknlarndaki
Mnif kentinde (ki skenderiyeden nceki ilim merkeziydi) domutur.
Agathedemonun rencisiydi. Bir ok ehir bina etti (Urfa v.s). Her ikli-
min halkna kendi zel durumlarna uygun gelenekler verdi. Hayvanlar,
tp, felsefe, simya, zehirli bitkiler hakknda kitaplar yazd. Hilalin ilk gr-
n ve gnein yeni bir bura girii gibi birtakm astrolojik kavuum za-
manlarna ait baz riteller dzenledi. Kendisinden bilim, felsefe ve ada-
let zerine baz kymetli szler nakledilir. Asclepiusun hocasyd.27
8
27 bn Ebi Useybia, a.g.e., 16-17; ehrazur, Nzhetl-Ervh, 61, bn Nedim,
DVAN
Fihrist, 267-313; Yakub, Trihul-Ykub, I, 11; Mesud, Mrcz-
1998/2
Zeheb, 48; bnl-Esr, Trihul-Kmil, I, 22-23; Saaleb, Kssul-Enbiya,
81; ehristn, el-Milel ven-Nihl, II, 202-206; Diyarbekr, Trihul-
Hams, 66; bnul Kft, Trihul-Hukema, 3-6; el-Belh, Kitbul-Bed vet-
Trih, III, 115; Meclis, Bihrul-Envr, XIX, 317-32; bn Clcl,
Tabaktul-Etibb vel-Hukem, 5-10.
Grld gibi birinci Hermes hakkndaki rivayetler dris (a.s) hakkn-

da anlatlanlara benzemektedir. Bu durumda ikinci Hermes Bbilli, n-
cs de Msrl bir baka ahslar olmaktadr. Bu sonuncu Hermesin s-
kenderiye okulu mensublarndan biri olan ve Aristo ve Platonu erheden
Hermesl-skender olduu da yine baz rivayetler arasnda yer alr.
limlerin ou Hermesin doum yeri olarak aa Msr (Mnif) gs-
terirler. Bazlar da Bbilde doduunu ve Adem ve itin eriatndan yz
evirenlerden ayrlmas istenildiinde Msra getiinden bahsederler.
Onun doum yeri olarak olayn hikaye edildii kltre gre, Yemen, M-
sr, Babil, Fars v.b. gibi deiik yerler ileri srlr. Herev Kufede dris
(a.s)e atfedilen bir makam olduunu ve doum yerinin Harran olduunu
syler .28 Ayrca Lbnandaki Cebel-i Lbnanda ona atfedilen bir ma-
km bulunmaktadr ve bu dalar baz mezheplere gre (zellikle Drzi-
ler) btn bir nem tamaktadr. Onun tufandan nce veya sonra yaad-
konusunda da farkl grler vardr. Kft, Yakub ve bn Eb Useybia
tufandan nce aa Msrda yaam olduunu ileri srerler.29 phesiz
antik dnceler ile mslmanlarn temsa getii yegne kanal orta-ark
Hristiyan merkezleri deildi. Harranllar arasnda, Bbil dinlerine ait un-
surlar Grek geleneinin ezoterik ynleriyle birletiren sbilik adl bir di-
n gruplar vard ki mslmanlar bu kanaldan da Babilin matematik ve ast-
ronomik bilgilerini almlard. nk bu Harranllar Yeni-Pisagorculuk
ve Hermesiliin miraslarydlar. Sbilerin Hermetik dncelelere sahip
olmalar ve ehli kitap olarak grlmeleri daha sonra bu fikirlerin msl-
manlarn eline gemesinde byk nem arzetmektedir. Harranl Sbilerin
en nl bilginlerinden olan Sbit b. Kurra, Hermesin Kitbul-Nev-
misini Sryaniceden Arapaya evirmitir. Kindinin talebesi bn Tayyib
el-Serahs, Hermesi sbi dininin kurucusu olarak grr. emseddin el-
Dimak Nuhbett-Dehr isimli kitabnda Sbi szcnn Sabiden
tretildiini ve bunun da Hermesin olu demek olduunu syler. bnl
Esr ise onu drisin olu Metulahn olu olduunu nakleder. Bugn da-
hi Irakta ok kk bir cemat olarak varlklarn srdren sbiiler 7 Azer
(Ocak) tarihini Hermes Bayram olarak kutlarlar. Mecritnin Gyetl-
Hakm isimli eserinin sbiiler zerine olan yedinci blmnde Tabiat-
Tamme konusu bizzat Hermese atfedilir ve ona yaplan hayli ilgin yle
bir mnct aktarlr: Biz seni btn isimlerinle, Arapa ey Utarid, Fars-
a ey Tir, Latince ey Harus, Yunanca ey Hermes, Hindce ey Budd, diye a-
rrz.30
9
28 Nakleden A.G.Sabun, a.g.e., 12. DVAN
1998/2
29 Kft, Trihul-Hukema, 2/3-6; Eb Yakub, Twrihul-Yakub, I/11; bn
Eb Useybia, Uynl-Enb, 16-17.
30 Francis E. Peters, Hermes and Harran: The Roots of Arabic-Islamic Occultism,
185-210; Seyyed Hossein Nasr, slam ve lim, ev. lhan Kutluer, 11; L. Massig-
non Inventaire de la literature hermetique arabe, Opera Minora, I, 650-656.
Mahmut Erol KILI
Hermetik Klliyat (Corpus Hermeticum) ve Muhtevass

Hermesin bizzat kendisine ve onun adyla anlan ekole nisbet edilen bir
takm yazl metinler gnmze biri Arap kaynaklar dieri de Grek kay-
naklar olmak zere iki yoldan ulamtr. Grek kaynaklarna baktmzda
Gerekleri aa karan Totha atfedilen yzlerce kitap olduunu syle-
yen rivyetlerle karlarz. Mesela Jamblichus Misterler isimli kitabnda
son Toth a olarak anlan Msrl Rahip Manethonnun Hermes-
Tothun 36.525 kitab olduunu sylediini nakleder. Ona gre Msr ta-
rihinde Tothun hakimiyetiyle balayan dneme tanrlarn hakimiyeti dev-
ri de denilmektedir. Zr o rahiplii [Nbvvet], hkimlii[ hikmet]
ve krall[ saltanat] kendinde cem etmi bir kimsedir. Yine ayn kaynak
bu sefer Seleucus ve Julius Farmicustan naklen Hermes-Tothun 20.000
kitab yazm olduunu syler. Lactantius da (. M.S. 325) onun ok ese-
ri olduunu belirtenlerdendir. skenderiyeli Clement (M.S. 200) bu eser-
lerin Eski Msr dini gelenei ile irtibatn aka belirtir ve Hermes-
Totha 42 kitap atfeder ki bunun 10u teolojiyle, 10u ritellerle, 2si ila-
hilerle ve krallarn riayet etmeleri gereken kurallarla, 4 astronomi ve ast-
rolojiyle ve son 10u da kozmografya, corafya ve dier meselelerle ilgili-
dir (Stromates, VI/4). Hsl btn bu rivyetlerden anlalan odur ki
yle veya byle ortada Hermes-Totha atfedilen muhteem bir bilgelik
ktphanesi, devsa bir klliyat bulunmaktayd.31 lk kez 1868de Pa-
riste yaynlanan eski Msr metinlerinden Turis papirsnde kendisine
mlara rastlanlan bu Toth Kitabnn veya klliyatnn on bin veya yirmi
bin yllk bir gemii olduu,32 Msr medeniyetinde kutsal saylan tm
ilimleri ierdii; Gramer, Mantk, Hitbet, Aritmetik, Geometri, Mzik
ve Astronomiden teekkl eden Yedi Serbest limi -ki bu yedi sanat daha
sonra gelen tm bilimlerin kaynan oluturacaktr- bu Hermes-Tothun
bulduu rivyet edilir.33 Ancak mehur skenderiye ktphanesinin ge-
irdii yangnlar ve tahripler srasnda bu tr eserlerin pek ounun zyi
olmas da muhtemeldir.
te Hermes-Totha atfedilen bu yazl metinler daha sonra kesin tarihi
bilinmeyen ama yaklak M..3000li yllar olduu tahmin edilen bir d-
nemde Grekeye evrilip tasnif edilmeye balannca gnmze kadar uza-
nan bir felsef tarzn temelleri atlacakt. Zten bir ok felsefe trihisine
gre Grek felsefesi orijinal deildi ve dounun bilgeliine dayanmaktayd.
Greklerin katks daha ok bu metinlerin nakledilmesinde olmutu. M..
1.yzyln ba ve M.S. 2.yzyln sonu arasnda Hermesin Klliyt denen
10 Corpus Hermeticumun ortaya kn grmekteyiz. Dolaysyla u an eli-
DVAN
1998/2 31 Hermes Trismegistus, Encyclopedia of Religion and Ethics, VI/626.
32 Christian Pitoisin Histoire de la Maqie ve Anotine Court de Gbelinin Le
Monde Primitif isimli kitaplarndan aktaran Jacques Bergier, Lanetli Kitap-
lar, ev. Vedat Glgen retrk, 10.
33 Hermes Trismegistus, mad. Encyclopedia of Religion and Ethics, VI/626.
mizde bulunan bu en eski Hermetik metinlern byk bir ksm Greke ve

ok az bir ksm da Latincedir. Corpus Hermeticum adyla anlan bu kl-
liyat, ierisinde Asklepius, Kore Kosmou, Poimandres ve Tothun
Kitabyla beraber daha sonra gelen baz kimselerin bir takm ilavelerini de
barndrmaktadr. Corpus Hermeticum zerinde nemli almalar yapan
A.J.Festugire bu metinleri iki dneme ayrarak incelemektedir. Ona gre
birinci dnem ile ikinci dnemin ayrm noktas M.S.400l yllarda yaa-
m olan Zosimosdur. Bu ilk dnemin kiileri ncelikle Hermes, Agatho-
daimon, Isis, Kleopatra, Ostanes, Maria ve Teophilostur. M.S.400den
sonra ise erhler dnemi balar ve bu dnem M.S.7. asrn sonlarna kadar
srer. M..3. ile M.S.3. yzyllar arasnda meydana getirildii sanlan 17
kitaptan mteekkil bu eserler ayrca muhtevalar bakmndan da iki kate-
goriye ayrlrlar. Birinci tip eserler tabir caizse popler hermetizmi olu-
turur ki bu kitaplar astroloji, maji, oklt bilimler ve simya zerinedirler.
kinci tip eserler ise ilk tipteki popler kitaplarla irtibatl ama daha ok di-
n ve felsef yapdaki ilm hermetik kitaplardr. Bu sayede her iki klliyat
Hermetik dncenin amel ve nazar yanlarn olutururlar.34 Dank ve
ayr ayr olan bu risalelerin kim tarafndan ve tam olarak ka tarihinde bir
klliyat haline getirildii ise kesin olarak belli deildir. Toplu bir klliyat
olarak bunun XI.yzylda Psellus tarafndan bilinmekte olduunu biliyo-
ruz. Metinler Platonun diyaloglar tarznda yazlmlardr. Dil olarak
Greke, bazlar da Latincedir. Yalnz yakn tarihlerde Msrda bulunan
gnostik metinlerinden Kptice Nag Hammadi metinleri ierisinde baz
Hermetik yazlara da rastlanmtr nk bu metinler ile Enohun Kitab
muhteva olarak birbirlerine ok benzemektedirler.
Netce olarak bugn Hermetik Klliyat denilince balca u eserler
akla gelmektedir:
a-) Greke Corpus Hermeticum,
b-) Latince Asclepius,
c-) Greke Stobaeusun (M.S.500) Anthologiumu,
d-) Kptice Nag Hammadi metinleri.
Latince ve Greke asllarndan bugnk Bat dillerine bu klliyatn evi-
risini yapanlar daha ok ilk kitab esas almlardr. Nag Hammadi me-
tinleri ise yeni bulunduu iin genellikle ayr olarak deerlendirilmektedir.
Bu eserlerin en ok rabet grd ve bu yzden kimilerince bu d-
nemde yazldklar iddia edilen M.S. II. yzyln ilm ve fikr panoramas-
na bir gz attmzda sz konusu bu dnemde Byk Roma mparator-
11
DVAN
luunun en ihtiaml gnlerini yaamakta ve sava yerine barn hkm
1998/2
srmekte olduunu grrz. Eitilmi snflar yedi serbest sanata dayal
Greko-Romen kltrn zmlemilerdi zmlemesine fakat zihn ve ru-
34 Hermetica, The Interpreters Dictionary of the Bible, [Supplemantary

Volume], 408.
Mahmut Erol KILI
h tatminsizlik de had safhadayd. Bu yzylda Grek felsefesi bir durgunluk

dnemine girmi ve Grek diyalektii artk bir yerlere gtremez olmutu.
Platoncular, Stoaclar, Epikrcler stadlarnn szlerini tekrarlamaktan
baka bir ey yapmyorlard. Fakat btn bu fikri donukluklara ramen ha-
kikatin bilgisini elde etmek iin ne pahasna olarsa olsun aba sarfedilmek-
ten de geri kalnmyordu. Ancak ne varki formel felsef eitimin cevab ve-
remedii sorulara sezgiye dayal mistik ve majik cevablar aranyordu. Re-
ason yerine Nous daha bir n plana kt. Felsefe bir diyalektik altrma
olarak deil ilah olana yaklama arac olarak grlmeye ve zhidane din
yaayla bir tutulmaya baland. Bir stad ve tilmizi arasnda geen diya-
loglardan oluan Hermetik metinler byk vecd ile okunuyordu. Platon-
culukta ve Stoaclkta ksmen var olan dnceler Hermesilikde bir din
veya bir din felsefe olarak yaanyordu. Yine bu dnemin insanna gre es-
ki olan ilah olana daha yakn grlmekteydi. Pisagorculuun yeniden
canlanna hid olunmaktayd. Grek rasyonalizminin baarlar
M..3.yzylda Grek ruhuna yabanc dou din dncelerinin tehditle-
riyle sarsld. mparatorlukta dou dinlerine ve kltrlerine byk hog-
r ile baklmaya baland. zellikle Msr din dncesi bunlarn en ba-
nda geliyordu. Mitrayik srlar ve mister dinleri de en yce erdemler ola-
rak grlyordu. nsan ve kozmozun aklanmasnda M.S.1.yzyln d-
nrleri dou Akdenizin rasyonel olmayan baz doktrinlerine bavurmak
zorunda kaldlar. Bu yzden sz konusu bu dnemde Gnostikler, Yeni-Ef-
latuncular ve Hermesileri birbirinden ayrabilmek bir hayli gleti. Her-
mesiliin ilm yn (lm Hermesilik) daha sonra baz Grek ekollerinin
felsef dncelerinin oluumuna zemin hazrlarken daha alt dzey Her-
mesiliin (Vulgar, popler Hermesilik) ierdii majik ameliyeler ise in-
sann kemle erdirilmesi ve onun insan-stletirilmesi iin gerekli olan
baz ritelleri veriyordu.35
Binanaleyh Hermetik Klliyt Corpus Hermeticum [C.H] muhteva
olarak ierisinde bir ok eski Msr din motifini, Tevrat, Zerdt, Stoac,
Platoncu, Yeni-Platoncu, Pisagorcu ve Gnostik temalar tamaktadr. Mir-
cae Eliadeye gre bu metinler toplam az bir ran tesirle beraber tama-
myle bir Msr-Yahud (Judeo-Egyptian) senkretizmi rneiydi.36 Za-
ten kahramanlar, mekan ve mitler bu klliyatn Msrl bir rn olduunu
aka gstermektedir. Mesel Klliyat ierisinde yer alan Asclepiusda
Msrllarn din inanlarna ve onlarn kozmozun gleriyle majik irtibat-
larna olduka geni yer verilir. Poimanderde ise Tevratn Tekvin ba-
b ile hayli benzer bir uslubta dnyann yaratlndan bahsedilir. Dier
12 metinler ise ruhlarn felekleri aarak nasl ilah sahaya ulamaya altkla-
DVAN rndan ve ruhun bu ykseliine engel olan beden ve madde balarndan
1998/2
nasl kurtulunacandan bahsederler. Hermetik Klliyattaki retiler yer
yer dalist Platonizme ve yer yer de panteist Stoisizme ynelir. Yani hem
35 Frances A.Yates, Giordano Bruno and the Hermetic Tradition, 3-5.

36 Mircea Eliade, A History of Religious Ideas, II, 295.
grlmez bir Tanr lemde mndemitir ve hem de lem Tanrnn do-

rudan yaratmas deildir. Boussete gre ise Hermetik Klliyat iyimser
ve ktmser olmak zere iki doktrine sahiptir. yimser olan monistik ve
panteisttir. Buna gre lem iyidir, gzeldir. nk o Tanry indima
eder. Onunla grlmez Tanr kendisini tezahr ettirir. (C.H.8.1/5.2).
Bu yzden lemin gzelliini mhade ve murkaba eden kimse ilahile
varr. Bir olan Tanr (C.H.11.11) her eyi yaratandr. Tanrdan ve lem-
den sonra insan, genin nc kesini oluturur. nsann gayesi sema-
v eylere tzm ve ibadet ve arz olan eylerin tedbir ve tedviridir (Ascle-
pius, 8). Ktmser doktrinde ise tersine, lem en temelde ktdr. n-
k lem hi bir ekilde birinci Tanrnn ii deildir. Zira birinci Tanr her
eyin fevkindedir ve varlnn srlar ierisinde gizlidir. Dolaysyla lemi
terk etmeyen, ona srt evirmeyen Tanrya ulaamaz, dnya ktlklerden
mrekkep (C.H.6.4) olduundan ilahlie domak (C.H.13.7) iin o
dnyaya garib kalmak arttr (C.H.13.1). Poimanderdeki lemin ve in-
sann oluumu tablosuna bakarsak androjenik en yce akln (nous) nce
bir Demiurge yarattn grrz. Bu Demiurge nce lemi sonra da se-
mav insan (anthropos) yaratr. Bu semav insan sevmekle kand aa
katlara doru iner ve orada tabiat (Physis) ile birleerek yeryz insan-
n oluturur. Fakat o gnden beri ilah anthropos olan ayr bir ahsiyyet
olarak semada kalr. nsana can veren odur. Onun hayat insan nefse, -
da akla (nous) intikal eder. te bu yzden yeryzndeki nesneler ieri-
sinde yalnzca insan hem lml ve hem de lmsz ift tabiata yani hem
ilh ve hem de dnyev/cismn iki yze sahip varlktr. nsan isterse bil-
ginin yardmyla tanr[sal] olabilir. Teknik tabiriyle Hermesilik (herme-
tizm) Eski Msrda Hermesin ardndan kurulmu olan retiye denildii
gibi bu tlmin verildii ezoterik ekollerin alma sistemlerine de verilen
bir ad olmutur. Bu retinin kalk noktas hakikatin aratrlmasdr.
Akllar gelimemi ya da gelimeye elverili olmayan kimseler gerekleri
anlayamaz ve onun ykn kaldramazlar. Nefislerini hesaba ekemeyen-
lerin baz gereklere ulaabilme anslar yoktur. Nefsan istek ve tutkular-
dan syrlamayp ktlklerden btnyle arnamam olanlar ise gerek-
leri elde ederlerse bunlar yanl ve zararl ynde kullanrlar. Hermesilie
gre, kainatn gereklerini anlayabilmek iin nce erdemli bir ruh sahibi
olmak arttr. Hermesiliin temel retisine gre madde karanlk ile z-
detir. Ik ise ruhtur ve aydnlk ruhtadr. Yeryz hayat ruhun maddey-
le mcdelesinden oluan bir imtihan srecidir. Hakikate erebilmek bu
imtihanda baarl olup olmamaya baldr. Eer ruh maddeye yenilip im-
tihan kaybedecek olursa karanla tutsak olacak ve varln kaybedecek- 13
tir. mtihan kazanan ruh ise lmszlk ruhuna doru ykselecektir. DVAN
1998/2
Hermetik Klliyatn Bat Dncesi ve Rnesans zerine Etkileri

Lactantiusa gre Hermes de aynen Hristiyanlar gibi Tanrdan Baba
diye sz etmektedir. Demiurgus karlnda Hermes Tanrnn olu ifa-
Mahmut Erol KILI
desini kullanr. Asclepiusda Hermesin Kmil Kelm (Sermo Perfectus)

isimli bir risalesinden alntlar yaplr. Burada Kelm Tanrnn iradesin-
den kmadr ve Demiurgusu bu kelam ile yaratr. Demiurgus kelmdr
(Logos). Klliyatta baz Hristiyan temalar gzkyorsa da bunlarn asln-
da o kadar ok olmad ve bazlarnn da bizzat Hristiyanlarca kendi
inanlar dorultusunda yle yorumland sylenmitir. Aslnda Herme-
tik Klliyatta Hristiyanlktan ok Yahudi din temalar bulunmaktadr.
Bunlar yap ve terminoloji bakmndan Hristiyanlkla alakas olmayan me-
tinlerdi fakat daha i bir realitenin dier kltrlerde de paralar olabilece-
i dncesinde olan baz mistik Hristiyanlarn bu kitaplara dierlerinden
farkl baktklar da bir gerekti. St.Paul Frikyaya gelmeden ok nce bu
blgede Ofitler denilen bir mezheb yaamaktayd. Bunlarn grleri ile
Hermetik grler arasnda bir ok bakmdan benzerlikler vard. Daha
sonra bunlar bu tavrlarn Hristiyan terminolojisiyle de srdrmeye de-
vam edince, renaus ve Hippolutus gibi Hristiyan otoritelerce zndklkla
sulandlar. Aslnda dier btn Gnostik gruplar da ncil dnda bir hik-
met aramakla bu zndklk sulamasndan, kimi zaman serte nasiplerini
almlard. lk kilise babalar, Tertullan, Lactantius ve hatta St.Agustine gi-
bi dini otoriteler bir ok ynden Hermetik Klliyat kabul ediyor ve eser-
lerinde kullanyorlard. Hristiyanln M.S.4.yzyldaki zaferlerinin ardn-
dan insann ve kainatn mahiyeti hakkndaki bu tip speklasyonlar yava
yava zorla bastrlmaya baland. Ortaan balarnda Papaln gittike
artan gc resm Hristiyanln yegane ve tek geerli yorum olmasn da
beraberinde getiriyordu. Hermesilik bu dnemde byk saldrlara ma-
ruz kald ve yaklak drt yz bin varak elyazmas tahrib edildi. Kurtulabi-
lenler ise ta, kil gibi nisbeten daha dayankl maddeler zerine kaznarak
mezarlara gmldler. Aslna baklrsa Hermesiliin Hristiyan heretikle-
ri olan Gnostiklerle de uyumayan baz noktalar vard. Bir kere Gnostisiz-
min radikal dualizmi Hermeilikte yoktu ve yaratl bizatihi kt olarak
grlmyordu. Demiurgus, Tanrya kar bir isyankr deil Yce Tan-
rnn oluydu. Hermetik Klliyatn Anthroposu da, sa Mesih gibir kur-
tarc deildi. Sonra teslis aka ilenmemekteydi. Netice olarak Herme-
tik Klliyatn resm Hristiyanlkla bir alakas yle dursun kendisinden
Hristiyanlk dlm bir Gnostisizmle bile irtibatn kurmann hayli zor
olduunu syleyebiliriz.
Corpus Hermeticum ierisinde yer alan Poimanderin modern dn-
yaya tantm ilk olarak 1460 ylnda Makedonyadan Floransaya gelen bir
keiin beraberinde son ksm noksan Yunanca bir asln getirmesi ve Cos-
14 mo de Medicinin evirmeyi dnd Platonun diyaloglarn bir kena-
DVAN ra brakp derhal bunu evirmesini Ficinodan (Marsilius Ficinus) (1433-
1998/2 1499) istemesiyle olmutur. Ficinonun bu evirisi 1463 ylnda Venedik-
te baslr ve yzyl iinde on alt bask yapar.37 Ficino, XV. yzyln en
nemli Neo-Platoncularndandr ve ilgin olan da bir rahip olmasna ra-
37 Hermes Trismegistus, Encyclopadia of Religion and Ethics, VI, 626.

men hi bir zaman Hristiyanlktan sz etmemesidir. Hristiyanlara hararet-

le Platonu okumalarn tavsiye etmi ve hatta kendi kilisesinde onun eser-
lerinden baz paralar dua yerine okutmutur. Ruhun bedenle birlikte he-
lak olaca konusunda Afrodisyal Alexander ve Averroese (bn Rd)
kar kmasyla bilinir. Platonun diyaloglarn Latinceye evirmekle me-
gul iken Hermesin eserlerinin ona kaynaklk ettiini ve ondan ok daha
eski olduunu grnce derhal Corpus Hermeticumu evirmeye ba-
layacaktr. Ficino ilk ondrt risaleyi Latinceye evirmi ve hepsine birden
birinci risalenin bal olan Poimander adn vermitir. Geri kalan risale-
ler ise Lazzarelli tarafndan Latinceye evrilmitir. 1554 ylnda Turnebus
tarafndan Pariste Greke orjinal metinler yaynlanr. Gabriel Prateolus ta-
rafndan Franszcaya evrilir. Flussas 1579da bir baka Franszca eviri da-
ha yapar. Ona gre Hermes, Musadan nce yaam bir peygamberdir ve
Hermeticalar da en ba din metinlerden saylr. ok sonralar 1866da
Louis Mnard tarafndan bir baka Franszca tercme daha yaynlanacak-
tr. 1643de Hollanda diline evrilir. 1706da bir eviri ve 1781de bir ba-
ka eviri olmak zere Almanca olarak da yaynlanr. lk ngilizce eviri
Everard tarafndan Arapadan yaplr ve 1650 ylnda baslr. Bir ok bas-
k yapar. Daha sonra ciltlik ve daha kamil bir eviri G.R.S.Mead tara-
fndan gerekletirilir ve Londrada 1806da yaynlanr. 1591de Kardinal
Francesco Patrizzi uzun bir alma yaparak Greke aslndan Latinceye ye-
ni bir eviri yapar. eviriye Asclepius ve Stobaeus paralarn da ilave eder
ve metinlerin dzenini yeniden yapar. Patrizziye gre, Greklerin btn
felsef sistemleri, Pisagoraslarn mistik matematikleri, Platonun etii ve
teolojisi, Aristotales ve Stoaclarn fizikleri hep bu Hermesin yazd eser-
lerden alnmadr. Ona gre Hermetik felsefe Grek felsefesinden kma de-
ilse o zaman uras kesindir ki Grek felsefesi Hermetik felsefeden kma-
dr. Patrizzi yapt bu yeni Latince eviriyi Papa XIV. Gregorye ithaf
eder. Kendi aklamalarn da ilave ettii Nova de Universis Pilosophia
(Yeni Evrensel Felsefe) isimli kitabnda o dnemde felsefeyle itigal etmek
iin Tanry reddetmek gerektiini halbuki bunun felsefenin esasna ayk-
r olduunu syler. Patrizzi Papadan ve ondan sonra gelecek btn Papa-
lardan bu Hermetik klliyatn btn mektep ve manastrlarda okutulma-
sn taleb eder. Ayn yerde, Niin Tanrya dman bir Aristocu felsefenin
yaylmasna gz yumuyorsunuz? diye de cretle Papadan sorar. Zra ona
gre Hermetik metinler Aristonun risalelerinin hepsinden ok daha fazla
derin felsefe iermektedir. Skolastiklerin yalnzca Aristoya nem atfetme-
lerini Patrizzi ok tehlikeli bulur. Din Hermesilik talyaya giden ve Fi- 15
cino ve Pico ile gren Lefvre dEtaples tarafndan Fransaya getirilir. DVAN
Zira Ficino ve Pico prisca theologiay ve Neo-Platonizmi Hristiyanla 1998/2
bir temel olarak grmekteydiler. Bunlarn tesirleriyle XVI.yzylda gittik-
e byyen bir Katolik Hermesiliine ahid olunacaktr. Kta Avrupasn-
dan yaylmaya balayan bu kabil hermetik dnceler Britanya adalarna da
ular. Thomas More topiasnda bu dorultuda bir yaklam sergiler.
Mahmut Erol KILI
Dnemin dier dnrleri Agrippa, Robert Fludd ve Adhannasius

Kircherin hararetli Hermesilik mdafalar vardr. Fakat sz konusu dne-
min belki de en nemli Hermesi dnr Griordano Brunodur
(Do.1548). Onun Hermesilik anlay Hristiyan kart bir Hermesi-
likdir. Byle olmas da sonunda bedelini hayatyla demesine neden ola-
caktr. Yazd Spaccio isimli kitapta Hristiyanlarn Hermesilii yanl an-
ladklarn ve kastl olarak da yanl yorumladklarn ileri srer. Ona gre
bu bilgeliin asl Msr Hikmetinde yatmaktadr. Msra ok nem verir z-
ra ona gre ilk Hikmet Mbedi Msrda ina edilmitir. Kildnlerin
bunda pay byktr. kinci olarak bu mbedi Zerdt kurmutur. n-
c olarak Hind yogileri tarafndan, drdnc olarak Traklar arasnda Or-
fede, beinci olarak Thales ve dier bilgeler tarafndan Grekler arasnda,
altnc olarak Lucretius ve dierlerince talyanlar arasnda, yedinci olarak
da Albertus Magnus, Cusanus, Copernicus ve Palingenius tarafndan Al-
manlar arasnda in edilmitir. Grlecei gibi Bruno da tpk slm mis-
tik filozofu Shreverd gibi insanlk tarihinde hikmetin yayl halkalarn
bir zincir olarak resmeder ve bunun bana Hermesi oturtur.
te dnemin dier pasif din retilerine nispetle Hermesiliin insann
kudretlerine byk nem vermesi ve onun isterse her eye kadir olabilece-
ini, Kozmosun srlarn renebileceini, maddeye, tabiata hakim olabile-
ceini ve hatta ilahlaabileceini sylemesi, bilahere insanlk tarihinde b-
yk dnme yol aacak olan Rnesansn bu dntrme ilemini
zerinde gerekletirecei miras oluturacakt. Tm anti-tradisyonel fikir-
lerin tradisyonun tersine evrilmesiyle elde edilmesi gibi Rnesans da her-
metik grlerin tersine evrilmesiyle gerekletirilmiti. Hermesiliin din
ierikli stn insan ideali ve bunu yaratmak iin kulland baz pratikler,
daha sonra Rnesans dnrlerinin hmanizme yapacaklar nemli vurgu-
da kullanlacakt. Rnesans dneminde Hermeticalarn tam yirmi iki bas-
k yapmas da bu gerei gzler nne serer. Ancak ne varki din st pren-
sib unutulunca Hermesilik retisi Rnesansn elinde profanlatrlr ve i
boyuttaki ilerleme metodlar d boyuttaki teknolojik ve bilimsel ilerlemeler
iin fikir kayna olur. Oklt bilimler, maji, astroloji, simya orijinallerinden
farkl dorultuda almaya balarlar. Bir hedef kaymas olur Rnesansta ve
bu ilimlerin tecrbeye verdikleri nem deneysel ilimlerin ve amprizmin
domasna sebebiyet verir. Daha sonra da deneyciler din prensibi bir kena-
ra brakarak sadece yaptklar deneyi kutsallatrmaya ve bir mddet sonra
da bunun teorisini yapmaya balarlar. Rasyonel gelimeler gittike hz kaza-
16 nr. Hermesin ruhta gerekletirmeyi dnd devrim Rnesans aydn-
DVAN
larnca dta yaplmaya allr. lk dnemlerin kutsal ve btncl simya an-
1998/2 lay > modern kimyaya, Astroloji anlay > modern astronomiye, Maji an-
lay > modern bilime ve teknolojiye dnecektir. Zaten bat felsefesi ie-
risinde kenarda kalm ve resm ders kitaplarnda hep gzard edilmi bir ka-
dm felsefe varlln alttan altta srdrmt. Bu rasyonalist olmayan fel-
sefelere -mesel Hermesilik- XVII. ve XVIII.yzylda ve Rnesansda ok
byk ihtimam gsterildi. Hatta tecrb bilimlerin ortaan hemen ardn-

dan ortaya klarnn arka plannda Kabala, Gl-ha ve muhtelif hermetik
cemiyetler gibi bylesi oklt dnce kaynaklarnn yatt bilinmektedir.
XX. yzyla gelindiinde ise artk Batda bu sefer Rnesans dneminde-
ki sapmadan kurtulmu orjinal Hermesilik araylarnn balad grle-
cektir. 1884de Dublinde Hermetic Society kurulur. Teofizist
G.R.S.Mead 1900lerde Hermesilii yorumlayan yazlar yazar. Teozofi,
Rose croix (Gl-Ha), Golden Dawn v.b. gibi baz oklt cemiyetler ger-
ek Hermesiliin kendilerinde olduunu iddia etmeye balarlar. Btn
bu asla orijinal olana dn araylarna ramen st Prensip (yn Tra-
disyon) bir trl bulunamadndan gnmzde batda Hermetik D-
nce denildiinde daha ok astroloji, simya, maji ve oklt bilimler anla-
mndaki vulgar Hermesilik akla gelmektedir. Bunun yol at sorunlar da
en az Rnesans kadar problematik bir yapdadr. Mmfih kimi mslman
dnrlere gre bu oklt cemiyetler de mslman bilim adamlarnca in-
celenmelidir zr netcede gerek ruh bakmndan ve gerekse tarihsel olarak
bu ekoller dou-islam ile bir ekilde irtibatldrlar.38
Hermetik Klliyat bugn bat dillerinde A.J.Festugirein drt cilt ha-
lindeki Franszca tercmesi (Corpus Hermeticum, Paris 1945 ve
1954); Walter Scottun yine drt ciltlik ngilizce tercmesi (Hermetica,
Oxford 1924-36 ve U.S.A., 1985) ve J.Krolln Almanca tercmesiyle
(Die Lehren des Hermes Trismegistos, Munster 1914) bulunmaktadr.
Az sonra ele alacamz gibi Arapa, Farsa ve Trke'de ise toplu bir ter-
cmesi bulunmamaktadr. Sadece baz blmlerin Arapa tercmeleri
bulunmaktadr.
Hermetik Klliyatn Arapa Kaynaklar

Bat kaynaklarndan incelediimiz Hermetik Klliyatn dorudan M-
srdan (skenderiyeden) deil de slam kaynaklarndan batya aktarld
ve Greke, Latince Corpus Hermeticum ile Arapa Hermetik metinlerin
tamamyla ayn muhtevaya sahip olduklar kimi aratrmaclarca ileri srl-
mtr.39 Arapa yazl Hermetik metinler konusu ilk olarak Louis Mas-
signon tarafndan ele alnmtr. Ona gre Grek felsefesi adyla anlan fel-
sef dncenin slam dnyasnda rahatlkla yer bulabilmesinin nedeni
Mslmanlarn bu felsefenin ardnda dris nebye kadar uzanan bir silsile
grm olmalardr. M.Plessner, H.Corbin, S.H.Nasr gibi bir ok bilim
adam da bu gre itirak ederler. Ne var ki Massignonun Eranos top-
lantlarnda dkmn yapt Arapa Hermetik kitaplar listesi baz eksik- 17
likleri de beraberinde tamaktadr. Yazar baz eserleri bu listeye almay DVAN
unuturken baz Hermetik olduklar pheli kitaplar da bu listeye dahil et- 1998/2
mitir. Onun bu listesi daha sonra M.Plesner ve dierlerince daha da ge-
38 S.H.Nasr, Traditional Islam in the Modern World, 209.

39 S.H.Nasr, slam ve lim, ev. . Kutluer, 1989.
Mahmut Erol KILI
litirilecek ve en son Fuat Sezgin tarafndan da ikmal edilecektir.40 Sezgin

sz konusu bu yerde slm dnyasndaki ktphnelerde hem bizzat Her-
mese ve hem de Hermesi saylan dier baz yazarlara atfedilen Arapa
eserlerin bir listesini sunmaktadr.
Arapa Hermetik kitaplar konusunda en fazla tartlan konu bu eserle-
rin dorudan Arapa m kaleme alndklar veya Arapaya sonradan m ter-
cme edildikleri mevzusudur. J.Ruskaya gre bu eserlerin byk bir bl-
m M.S.10. ve 11. yzyllarda yazlm Arapa orijinal eserlerdir ve uslb
olarak da ne Grek ve ne de Kpti zellikler tamaktadrlar. te yandan
G.L.Levis, F.S. Taylor ve Stapleton ise Arapa Hermetik yazlarn Greke
asllar olduunu ileri srerler. Stapleton Arapada mevcut olan btn kim-
ya ile ilgili literatrn Grekeden tercme edilmi olduunu iddia eder.
Blochet de Arapa kimya ve astrolojiye dair eserlerin dorudan Grekeden
tercme edildiklerini syler. rnek olarak da Kitabul-ustumatsin aslen
Greke olduunun delillerini sayar. Nallino 1909de Ambrosiana Merkez
Ktphanesinde Aradu miftahi esrarn-ncm isimli Hermese nisbet
edilen bir kitaba rastgeldiini syler ve bu kitabn Grekeden Arapaya ter-
cme edilen ilk eser olduunu ve tercmenin H.125/M.843 yllarnda ya-
pldn iddia eder. Athanasius Kircher de Oedipus Aegyptiacus isimli
eserinde Halid b. Yezidin bir rislesini kullanmaktadr. Hlidin bu risale-
de Hermesten yapt iktibaslarn asl Grekedendir ve bizzat kendisi ta-
rafndan tercme edilmitir. Arapada ilk kimyya dair telif kitap Kitbu
krtsil-hakm budur. Hermes de Castigationa Animae isimli latince
kitapla Kitbu zecrin-nefsin de ayn olduklar anlalmtr. Zosimosun
Grekedeki kitabyla Arapas ayndr. Bu konuda kesin bir bilgiye varlabil-
mesi ancak bugne kadar ulam olan Arapa ve Greke kitaplarn kar-
latrmal metin incelemelerine baldr. H.III./M.IX.yzylda Mslman-
lar epeyce bir Hermetik kitapla tantlar. Ebu Maer F esrr- ilmin-n-
cm ve el-Medhall-kebr isimli eserlerinde Hermesin Kitbul-es-
rrndan alntlar yapmaktadr. bn Nedim el-Fihristinde41 Hermese at-
fedilen 22 Arapa risleden bahseder ki bunlarn 13 simyaya, 5i astrolo-
jiye ve 4 de de majiye dairdir. Bunlardan bugne sadece 7 tanesi kalabil-
mitir. Hermetik metinlerin batl kaynaklarn incelerken yaptmz ilm
kitaplar (Metafizik, Teoloji, Mistisizm) ve popler kitaplar (Simya, Ma-
ji) ayrmn Arapa Hermetik kitaplar incelerken de kullandmz takdir-
de ilk trden kitaplar iin ok fazla bir atf yapabilmemiz mmkn deil-
dir. Sadece Kitbu muzenetin-nefs, Risle fil-meviza ve Makle fit-
18 tevhd isimli eserin nisbeten ilm saylabilecek Hermetik kitaplar olduk-
DVAN larn syleyebiliriz. Bu trden dncelerin baz Mslman filozoflarn ve
1998/2 sflerin eserleri ierisinde zaten mndemi olduklar da illeri srlr. Do-
laysyla dorudan Hermese atfedilen Arapa kitaplarn ou bu ikinci tr
40 G.A.S., IV.
41 el-Fihrist, Th. Rza Mzendern, s. 418-419, Beyrut, 1988.
ilimlere ait kitaplardr. Bunlarn da yle bir listesi verilebilir;

A. Eski Kimya (Alimi) le lgili Kitaplar :
1- Risletu Hermes fil-iksr
-st.niv.Ktp., A-6415, (57a-57b).
2- Tefsru sahifetihi ve kefu remzil-haceril-zam ve tedbrihi, dier
bir ad da Risle il ibnihidir. (Libellus IV ve V ile mukayese edilmelidir).
- st.niv.Ktp., A-6156, (88a-89a).
(Bu risaleyi Cafer-i Sadkn tercme ettii de sylenir.)
3- Tedbru Hermesil-Hermise
- Tek nsha Hindistan, Haydarabad-Asafiye Ktphanesindedir.
4- Risle fis-sunaatir-rhaniyyeti vel-hikmetir-rabbniyyeti ve
hiye mrfe bil-felekiyyetil-kbr
- Tahran, Asgar Mehdev Ktp., 342, (1b-6b).
5- Risletus-Srr
- Bursa, Genel Ktp., 813, (65b-70b).
6- Urcze f ilmis-suna
- Carullah; 2130/3 (36b-38b). Bu risale erhiyle beraber P. Kraus tara-
fndan Jabir ibn Hayyn, I/188 isimli eser ierisinde nerolunmutur.
7- Srrul-kimiya
- Carullah, 2130/4 (53b-38b).
8- Risle fil-elvn Bu risalenin szyle balamas ilgintir.
- Fatih, 5309 (124b-130b).
- Hac Mahmud, 4224/12 (63E-64b).
9- er-Risletil-mrfe bi ztil-mbyin
- P.Kraus, a.g.e., I, 188.
10- Kitb-u Gtdimn (Agatodaimon)
- Ch.Beatty, 5153 (+-491).
11- Havassul-ahcr
- Berlin, 621b.
- Tahran, Danigh, 8/46; 1354.
12- Mushaf fil-ahcr Bu Hermesl-Hermisenin mushafdr.
- Cambridge, 2nr, 43. 19
13- Kitbul-mlts, ya da Ustumatis veya Ustuvates DVAN
1998/2
14- el-Levhuz-zmrd (Tabula Smaragdina)
Zmrd levha adyla mehur olan bu eser en nemli Hermetik kitap-
lardan saylmaktadr. Hermes tarafndan yazld ve bilahare gmld
ve ok sonra da Tyanal Apolloniusun bunu bularak yaratln srlarn bu
Mahmut Erol KILI
kitaptan rendii sylenir. Bu kitap Mslman simyaclarn eline bazen

Aristotalesin Srrul-esrr ierisinde ve bazen de Apolloniusun Srrul-
halkas ierisinde gemitir. J. Ruska tarafndan neri yaplan bu eser
zerinde bir ok erh yaplm ve hakknda pek ok makale nerolmutur.
Greke tercmesi bugn bilinmeyen bu eserin Latinceye ve Almancaya da
tercmeleri vardr.
- Kprl, 872-212b.
15- Kabsul-kbis fi tedbri Hermesil-hermis
- Nuruosmaniye, 3234 (120E-122b).
16- Risle il veledihi
- Tahran, Asgar Mehdev, 261. [2 nolu eserle ayn olmas muhtemel-
dir].
17- Risletul-hacer ve tedbrihi min kavli Lukmanil-Hekm
- Tahran, Danigh, 1087 (22A-18b).
18- Risle fis-simya
- Tahran, Meclis, 736/1.
B. Astrolojik, Astronomik ve Majik Kitaplar

1- Kitbu arzi mifthi esrrin-ncm
Bir ok mslman rih Ptolemusun Quadripartitumu diyerek bu ki-
taptan istifade etmilerdir. Latincesi de bulunmaktadr. H.125/M.743 y-
lnda Arapaya evrilmitir.
- Ambrosiana Ktph., C.86.
2- Kitbut-tulu; Mifthu esrrn-ncm
- Ambrosiana Ktph. C.86.
3-Ahkmut-tului-iril-yemniyye min havdis elleti tehaddese
fl-lem
Ahlwardt, bu kitabn bizzat Hermes tarafndan yazldn ve filozof Nef-
tuya tarafndan Grekeye evrildiini sylerken Blochet bunun Pehlev di-
linden Grekeye tercme edildii ihtimalini de zikreder. ir (Sirius) yld-
znn domas ile alemde ne gibi hdiselerin olduundan bahseden bu ki-
tab Aristotalesin erh ettii de sylenir. Tunus, Kahire, Berlin, Paris, Ox-
ford, Vatikan, Florensa ktphanelerinde nshalar vardr. Bir nshas da;
20 Topkap Saray, III.Ahmed, 2957/3 (254-264k), blmnde bulunmak-
DVAN tadr.
1998/2 4- Mesil f ahkmi ilmin-ncm
- Leiden, 1991.
- Topkap Saray, Emanet, 1969/6, (106b-122b).
5- Kitbu f menzilil-kamer
- British Museum, Or.5591.

6- el-ktrnt vel-ittislt vel-mumzact
- Hafid, 176/1 (1E-75E).
7- Kitbu ilelir-rhniyyeti lil-Hermes
- Paris, 2577.
8- Ahkmul-klliyye fid-delilil-ulviyye
- British Museum, Or.590 v.
9- Kitbus-simya
10- Esrru kelmil-Hermesil-mselles bil-hikme ve huve Herme-
ss-sn
- Paris, 2487.
11- Kitbu fil-burc ve havdisi klli sa.
- Tunus, Ahmediye 5605/2.
12- Risle f ilmin-ncm
- Topkap Saray, Emanet, 1735/5.
13- Tuhfetus-seniyye f ilmin-ncm vet-tavli vet-tabi
- Kahire, 26.
14- Kitbu f ilmil-hurf vel-evfk
- Kahire, 50.
15- Kitbul-harf f mrifetil-marz
- Leiden, 1834.
16- Kitbu mukranatil-kevkib fil-brc
- Tahran, Ed.Fak. C.390/2.
17- Fevid min kitb Hermes li feleki tisin derece
- Tahran, Meclis, (Necmud devle), 29.
18- Multektt min kitb Hermes li selsn derece
- Tahran, Meclis, 3083/2.
19- Kitbul-ess
- Tahran, Danigh, 960.
20 - Kitbu Hermes
- Wellc.Tp Tarihi Ktp. Londra, 99 (cat-s,107).
21
21- Kitbul-hasisil-melekiye fil-kavidil-felekiyye DVAN
- Kahire, Dar Mikat, 180/1. 1998/2
C. lm, Metafizik ve Etik Kitaplar:

1- Kitbu muzenetin-nefs 225
Mahmut Erol KILI
Bazen Platona bazen de Aristotelese atfedildii de grlr. Latinceye,

Almancaya, ngilizceye, Farsaya evrilmitir. Arapaya kim tarafndan ve
ka tarihinde evrildii belli deildir. Arapas ilk kez Philemon tarafndan
Beyrutta (1903) yaynlanmtr. A.Bedev, el-Efltuniyyetil-muhdese
indel-arab, 53-116, isimli almas ierisinde bunu yeniden neretmi-
tir (2.basks 1977). Farsaya Efzalddin Kn tarafndan Yenbul-Ha-
yat adyla evrilmitir. Nefs terbiyesi zerine bir eserdir. Fleischer, bu ki-
tabn bir Msrl Hristiyan Platoncu elinden km olabileceini, Barden-
hauer ise bu kitabn tipik bir Mslman-Arap rn olduunu sylemek-
tedir. Teorik felsef konular yerine pratik felsefe ve ahlak ierikli bir kitap-
tr. On drt babdan meydana gelir.
2- Risle fil-mevizel-latfe ven-nesihi-erfe
- st.niv.Ktp. 1458 (5b-56b).
3- Makle fit-tevhd
Kindnin grd ve vgyle bahsettii sylenilen kitap.
* * *
Bizzat dorudan Hermese nisbet edilen kitaplardan F. Sezginin tesbit
ettii bu eserlerin yansra bir de A.Bedevnin el-nsniyye vel-vcdiy-
ye fil-fikril-arab isimli eserinde Hermesin Kitbul-esrr neredil-
mitir ki bu kitap libellus IIIn tercmesi olsa gerektir. Ayrca bn Ne-
dmin dkmne gre bir de Kitbul-hrits, Kitbul-istimhis, Ki-
tbul-salmts [Bkz. libellus XVII-XVIII], Kitbu armnas [Bkz. libel-
lus XVI], Kitbu nitdas, Kitbu damns [Bkz. Poimandres, Libellus I
ve XIII], Kitbul-ezhk isimli Hermese atfedilen bir takm Arapa eser-
ler daha bulunmaktadr. Mamafih bunlarn yannda konular corafyadan
tarma, ilm-i havassdan (okltizm) rasat aletlerine kadar deien bir ok
isimsiz Arapa risale daha Hermese nisbet edilmektedir. Mesel Kymet-
li Szler (Hikemiyyt) trnden baz hikem, ahlki tler de Hermese
atfedilmi ve bu szler muhtelif kitaplar ierisinde bugnlere ulamtr.
Bu szler u kitaplarn ierisinde toplu olarak bulunmaktadr: Huneyn bin
shak, Adbul-Felsife, II, 13; bn Dureyd, Mten, 75; bn Fatik,
Muhtrul-Hikem, 7-26; Sicistan, Muntehb Sivnul-Hikme, 32-34;
bn Umeyl, Kitbu Maul-Varak, 22; ehristan, el-Milel ven-Nihl,
II, 114; bn Miskeveyh, Hikmetul-hlide, (Ner; A.Bedev) 214-216.
Plessner Arapa Hermetik kitaplar ierisine Empedoklesin ve ayrca h-
van- Safann stadlarndan saylan Ahmed Hayyaln eserlerinin de katl-
22 mas gerektiini syler.
DVAN Arapa Hermetik eserler ierisinde belki de en nemlilerinin mellifi,
1998/2 Balina, Bilinis, Bulniyas, Ebullun, Balinus Tuvn gibi okuyularla ve S-
hibut-tlasmt bazan de el-Hekm lakabyla Mslmanlar arasnda ta-
nnan Kapodakya Tyanal Apolioniusdur ( Latince Belenus). (Yakub
onu Pergeli Apolloniusla kartrmtr.) Kendisine pek ok majik for-
mller nisbet edilmektedir. Rivyete gre Apollonius epey bir mddet
Pers imparatoru Kubadn emri altnda bulunmu ve baz tlsmlar tertip

etmitir. Bu nemli hermetik dnre atfedilen kitaplar ise unlardr:
1-) Kitbul-ilel; veya Srrul-halka; veya Cmiu l-ey veya Tekv-
nil-halk ve ilelil-ey. Bu kitab Cbire byk etki etmitir. Kraus, C-
birin bir ok grn Apolloniusa atfetmektedir. Bazlar bu kitabn as-
lnn Sryanice olduunu bazlar da Arapa olduunu ileri srmlerdir.
Ebu Bekir Rzye gre bu kitab Balinos mahlsn kullanan bir Arabn
elinden kmadr. Halife Memun dneminde ad bilinmeyen bir Msl-
man tarafndan meydana getirildii tahmin edilmektedir. Bu sz konusu
musannifin kaynaklar da dolaysyla mehuldr. Bu kitab, Abbasi sarayn-
da bir Nestur doktor olan Urfal Yakbun (Job dEdesse) yazd Hazi-
neler Kitab ile byk benzerlikler gstermektedir. Dnyann pek ok k-
tphanesinde yazmalar vardr. Latinceye XII.yzylda Hugo Sanctelleni-
ensis tarafndan evrilmitir. Franszca ve Almancaya ksm olarak Silverst-
re de Sacy ve J.Ruska tarafndan evrilmitir.
2-) Firdevsul-hikme; Yine simya ile ilgili bir kitaptr. Yedi felee mu-
kabil olan yedi madenden bahseder. bn Nedimin bildirdiine gre C-
bir b. Hayyan bu kitab Balinusun retisi dorultusunda on kitap hali-
ne getirip tasniflemitir. Bu kitabn da Halid b. Yezid zamannda Arapa-
ya tercme edildii sylenir.
3-) Mushaful-kamer; Kitabn mukaddimesinde Balinusun bu kitab
Hermesten ald ve bilahare Arapaya tercme edildii anlatlr. Belirli
artlarda terkib edilmesi gereken tlsmlar ierir. Her eyden nce konu
yirmi sekiz ay menzili zerine bina edilmitir. Mezkur menzillere mensub
yirmi sekiz melek ismi de zikredilmektedir.
Bunlarn yannda Blinusa atfedilen u Arapa kitaplar da nemli Her-
metik metinler arasnda saylrlar: Tekvnl-medin; er-Risle f tesirir-
rhniyeti fil-mrekkebt; el-Medhalul-kebr il risletit-tlsm; Kitbu
tlsm Balnasl-ekber; Kitbu inkifs-srrl-mektm; Mifthul-hik-
me; Kitbu rufs f tedbiril-menzil lil-Balinyus; Kitbul-felha; Kitbu f-
ma amilehu bi mednetihi ve bi memlikil-mlk; Kitabul-habb.
Bir dier nemli hermetik dnr de Ebu Mesleme el-Mecrit isimli
Endlsl bir riyazyeci ve okltisttir. Onun Gyetul-hekm ve ehak-
kun-neticeteyni bit-takdm isimli eseri bu konudaki en nemli eserler-
den birisi saylr. Bu eserin onun deil bir baka Mecritnin olduu da sy-
lenir.42 Bu kitap spanya kral Kastilyal Alfonsun emriyle 1256 M. tari-
hinde spanyolcaya tercme ettirilmitir. Latince tercmesi ise Pricatrix
adn tamaktadr. Dnyann bir ok ktphanesinde yazmas bulunmak- 23
tadr. H.Ritter nce Arapasn neretti daha sonra Almancaya Plessner ile DVAN
beraber tercme ettiler. bn Haldun bu eser hakknda O, sihir ve tlsma 1998/2
dair yazlan btn eserleri ksaltt, dzeltti, bu bilgilerin terim ve kanun-
42 Maribel Fierro, Btinism in Al-Andalus: Maslama b. Qsim al-Qurtub

(d.353/964), Author of the Rutbat al-hakm and Ghyat al-Hakm (Picatrix),
Studia Islamica, nr:84, s.87-112, Paris, 1996.
Mahmut Erol KILI
larn kendinin Gyetul-hekm adl eserinde toplad. Mecritden sonra hi

bir bilgin tarafndan bu bilgiler hakknda bir eser yazlmad demekte-
dir.43 Ona nisbet edilen u eserler de nemli Arapa Hermetik metinler-
dir: Rutbetl-hekm; er-Ravda fis-sunatil-ilhiyyetil-kermetil-maht-
me; el-Evzn f ilmil-mzan; Kitbu f ilmil-ahcr ve tedbriha; Mefhi-
rtul-ahcr; Makle fil-kimiya; Risle fit-taba; Risle fil-kimiya.
Buraya kadar grdmz Arapa Hermetik eserlerin en balcalar ya-
nsra slam tarihinin muhtelif dnemlerinde Hermetik saylabilecek konu-
lar zerinde devaml eserler verildii grlmektedir. Hatta vulgar hermes-
iliin daha revata olduu ve pratik kullanm da olduundan bugne ka-
dar bu ynnn canlln hep muhafaza ettii de bir gerektir. Mesela
Magrib alimlerinden Ahmed emseddin el-Bnnin emsl-marif
isimli eseri, yine Maribli el-Tilimsannin msl-envr ve Nazillili
Seyyid Muhammed Hakk Efendinin Hazinetl-esrr bu nevden olan
eserlerin en mehurlarndandr.
Netice olarak hem batl ve hem de doulu rivyet kanallarn bir araya
getirerek gnmze ulaabilmi olan Hermese atfedilen btn metinler
toplamn u ekilde bir tasnife tbi tutmamz imdilik mmkn gzk-
mektedir:
a) Poimandres ve Asklepiusun on drt hutbesini ieren Corpus
Hermeticum.
b) Orjinal Greke metni kaybolmu olan Latince Kamil Hitab(Sermo
Perfectus) denilen ksm.
c) M.S.V. yzyln sonunda yaam olan Stabaeusun yirmi yedi ihtisar.
d) Hristiyan kaynaklarndan baka hi bir yerde karlalmayan yirmi be
para.
e) Zosimus, Fulgentius, amblichus, mparator Julian v.b. gibi ahsla-
rn eserlerinde bulunan paralar.
f) Nag-Hammadi Metinleri ierisinde bulunan be Kptice risale. Bu ri-
salelerden drd yeni, biri de Asklepiustur.
g) Arapada olup ta Latince, Greke veya Kpticesi olmayan metinler
h) Ayrca Bibliotheca Graeca ierisinde Hermese atfedilen dier bir
ok risale.
Hermesilik ve Mslman Dnrler

24 Mslmanlarn zellikle am ve Msrn fetihlerinden sonra Hermetik
DVAN
felsefeyle yzyze geldiklerini syleyebiliriz. Burada arac olarak sblerin
1998/2
roln unutmamak gerekir. M.S. VI. yzyln yarsndan itibaren bu d-
ncenin Helenik dnyada nemi nisbeten azalnca Harran daha bir nem
kazanacakt. Kendi insanlar tarafndan dlanan Sabit b. Kurra (.288 h.)
43 Mukaddime, ev.Zakir Kadiri Ugan, III, 3.

isimli bir Harranlnn Badata gelmesi ve Halife el-Mutedidin onayyla

orada yeni bir okul kurmasyla Harrann yannda Badat da Hermetik li-
teratrn Mslman dnyaya yayld ikinci merkez haline geldi.
H.II/H.VIII. yzyldan itibaren Yeni-Pisagorcu ve Hermetik felsefenin
baz mslman evrelerde yaylmaya balad gze arpar.
Hermetik dncelerle ilk ilgilenen Mslmanlar sentezci bir fizik g-
rne va zamann farkl devreler (edvr ve ekvr) halinde, periyodik bir
ekilde telakki edilmesine inanyorlard. Ayrca baz sebepler bu kiileri
Aristo felsefesinin rasyonalistik unsurlarna ve fiziinin bir ok ynne de
souk bakmalarna neden olmutu. Fizikte, Hermetik temaylde olanlar
lemin btnlne inanyor ve onun ay-alt ve ay-st eklinde ikiye ay-
rld Aristocu gre kar kyorlard. Bu ekoln tabiat grne gre
eitli varlk mertebeleri arasnda, unsurlar arasnda, renkler, ekiller, key-
fiyetler, sesler, dahil ve haric duyular arasnda karlkl bir mtekbiliyet
ess vard. Bu kozmik ve tabi keyfiyetlerin uyumu hvan- Safann Risa-
lelerinde, astrolojik ynden de Brunnin Tefhminde uzun uzun ele
alnmaktayd. Bu beraberlik slm dnemde de srm ve tecrb meto-
dun domasna zemin hazrlamtr ki bilahare bu metod metafizik ve
mistik kalbndan soyulunca pozitif bilimin ana metodu haline gelecektir.
slamda bu metodun sembolik mahiyeti boaltlarak ilk defa Zekeriya er-
Raz tarafndan gerek tpta ve gerekse simyada kullanldna ahit olun-
maktadr. Zekeriya er-Raz bu adan manev simyadan madd simyaya ge-
i noktasdr. Ayrca Hermetik temyl fizikte, tekil ve mahhas sebebi
kabul etmekle Aristocularn genel bir sebep araylarna karyd. Herme-
tik tp anlay da Galen tbb yerine hastalklarn sonularndan ziyade
dorudan doruya sebeplerini aratrmaya ynelen Hipokratik tebbet
anlayyla uyumaktayd. Tabiat felsefesinde ilgileri uzak sebebler deil,
vastasz, dorudan sebebler zerinedir. Her bir muayyen sonu iin mu-
ayyen bir sebep aramalar ve bunun iin tecrb ve mahhas bir yntem
kullanmalar Hermesileri Aristocularden ziyade Stoaclara yaklatrmak-
tayd. Onlar ayrk nermeli kyasa dayal Aristocu mantk yerine yine Sto-
acla meyletmilerdir. slam dil okullar ierisinde de Basra Aristocu iken
buna mukabil Kufe Hermetikdi. Bu tarz felsef izha ynelenler matema-
tiksel sembolizme ve oklt bilimlere de zel ilgi duyarlar ve slam tbb
ile astrolojik bilimler ve havas ilmi arasnda da nemli irtibat kurarlar. Bu
felsefeyi izleyenler ile mealer cb [pozitif] teolojilerinde ayrlmak-
taydlar. Hermetik teolojinin bir zellii olan, Tanrnn sfatlar ve isim-
leriyle Zat arasnda bir ayrm olmad inanc Arapa Empodoklesvar 25
eserlerde de grlmektedir ve bnul Kftye gre bu inan nl Mute-
DVAN
zil kelamcs Allaf ve Endlsl bilge bn Meserreyi de etkilemitir.
1998/2
Massignon ayrca, sfatlarn Tanrdan ayr olduunu reddeden Cehm b.
Saffannn da Hermetik dnceden etkilenip etkilenmediinin aratrl-
mas gerektiini syler.
Afif, Mslman dnrlerin Hermetik espiriye Kuranda geen ed-
Mahmut Erol KILI
Dnul-Kayym olarak yaklatklarndan dolay hi bir mahzur grmeden

bu konularn zerine eildiklerini syler.44 Dier bir bilim adam Nasr ise
slam Dncesi denilince btn dikkatin daha ok Kelama ve Mea
felsefeye yneltilmesini tenkid eder. Ona gre btnl yakalayabilmek
iin aslnda Hermesilerin, rklerin ve Sflerin de grlerine bavur-
mak gerekmektedir.45 Zaten hkim me ekoln yannda -ki bn Sina ile
zirvesine ular- bylesi baka ekoller de her zaman slm dnyasnda bu-
lunmaktayd. Mslman filozoflar Hermesi ya da drisi Hikmetin
(Sophia) kayna ve filozoflarn, bilgelerin ilki olarak grrler ve ona
Ebul-Hukem nvann verirler. Mslmanlar arasndaki felsefede her
ne kadar hicri IV. yzyldan sonra Hermesilik etkisini kaybetmeye bala-
yacaksa da Hamidddin Kirman ve smail felsefecilerin yazlarnda ve
VI. yzylda da Suhreverdinin irak mektebinde bu tarz dnce srme-
ye devam etmitir. Zaten bu Hermetik dnceler felsefenin iraklemesi-
ni salayan en nemli unsurlardand. slam Felsefesinde, zellikle rak
okulda etkili olan dier bir Hermetik espiri de hicri VI. yzyldaki bir ok
din-felsef eserde grlecei gibi insana hakikati aramasnda yardmc olan
ve o insann ruh aray seyrinin sonunda kendisiyle birleecei bir sema-
v rehber telakkisiydi. bn Sinann Hayy bin Yekzan, Necmeddin-i
Kbra gibi baz sfilerin Semv hid (e-hid fis-sem) grleri ve
Kuran temalardan Refkul-alnn hep bu Tam-Tabiat ifade ettik-
leri sylenir. Suhreverd el-Mutharat isimli kitabnda yle der: Hermes
dedi ki; Bana nesnelerin ilmini getiren manev bir varlkla karlatm.
Sen kimsin? dedim. Ben senin tam (kamil) tabiatnm dedi. Ayn temay
Osmanl arif ve ediblerinden Nevnin u szlerinde gryoruz: Her-
mesden sual itdiler, lm-i hikmet nedir? Tbauket-tm deyu cevab virdi.
Mifth- hikmet nedir? didiler. Yine, tbauket-tm didi. Tbaut-tmm
nedir? didiler. Ruhaniyyet-i feylesoftur ki kevkeb ile muttasl bulunur di-
di.46 Hermetik teolojide Tanrnn mutlak mteal oluu, insan aklnn
kendi gleriyle ve kyas yoluyla Onun bilgisine ulaamayaca, ancak
Ondan tecelller ve zuhurlar olabilecei, Ona ancak dular, mnctlar
ve zhidne bir yaantyla yaknlalabilecei, Ondan tecrb olarak zevk
almann akla deil de ruha ait olduu ve ancak kendini arndrma yoluyla
aydnlanmaya ve Hakikatin kefine ulalabilicei gibi hususlar slam tasav-
vufundaki yaklamlar ile de benzerlikler arzeder. Yalnz ne var ki mutasav-
vflara gre bu tip bilimler birer arac bilimlerdir ve st Prensibe -ki o da
nebev kaynaktr- tabi olmak zorundadrlar. bn Arab Felsefecilerin bilgi-
si ile tasavufun bilgisi arasnda u fark vardr. lki dris (a.s)in eriatna
26 dayanmakta iken ikincisi Muhammedin (a.s) eriatna dayanmaktadr
DVAN derken buna iaret etmektedir. Hsl slamdaki Hermetik Klliyat cid-
1998/2
d bir ekilde incelemek gerekmektedir. nk byle bir alma slam bi-
44 a.g.y., 84.
45 S.H.Nasr, Islamic Life and Thought, 96.
46 Netyicul-Fnn, 25b.
lim, felsefe ve kozmolojik doktrinlerin temel vechelerini sunmann yans-

ra mslmanlarn kendi slam tevhid esaslaryla kadm alardan tevrs
eden bilimleri nasl bir potada eritip bir btncl dnya gr yaratabil-
diklerini anlayabilmemiz bizim iin bir arac olacaktr diyen Nasr bu sz-
leriyle tek tek her bir mslman dnrn Hermetik dnce karsnda-
ki tavrlarnn da tesbit edilmesinin altn izmektedir.47
Mslmanlar arasndaki Hermetik dncelerin bir tarihini karmaya
alanlar tabir cizse ilk mslman Hermetistin Emev emiri Halid b. Ye-
zid olduunu, oniki imamn altncs Cafer Sdk ile bunun zirveye ula-
tn ve talebesi Cbir b. Hayyan ile bunun daha da gelitiini sylerler.
Zra Cbiri himaye eden Bermekler bu konuya ok nem veriyorlard.
Halid b. Yezid 15 kadar telif ve tercme kitabn sahibidir. Bunlarn iin-
de en nemlileri, Firdevsul-hikme, Kasid fil-kimiya, Vasiyyetu li ve-
ledihidir. Cfer Sdka bu konuda nisbet edilen eserler arasnda Risle-
tul-vesya vel-fsl, Risle fil kimiya, Tarifu tedbrul-hacer en
nemlileridir. Talebesi Cbir ise en byk kadim-kimyaclardan saylr.
Kendisine bu konuda yzlerce eser nisbet edilir.48 hvan- Safada da Her-
mes motifinin canl olduunu grrz.
Hatta her ne kadar sistemi daha sonralar mealerce benimsenecekse de
Kindnin (796-873) asl cevherler ve tal cevherler arasnda gzettii ay-
rmla, astrolojiye, simyaya ve oklt bilimlere olan yakn ilgisiyle Hermetik
felsefeyle de irtibatl olduu grlmektedir. Talebelerinden Tayyib-i Se-
rahs hocas Kindnin, Hermesi Sabilerin kurucusu olarak grdn ve
Hermesin Asklepiusa tlerini ieren tevhid zerine bir eserini okuduk-
tan sonra Hi bir mslman filozof bundan daha gzel bir ekilde bunu
ifade edemezdi demi olduunu da aktarr.49
Farab (872-950) astroloji ve simyann iddialarn da geerli bir disiplin
olarak kabul etmekteydi. Hatta bizzat kendisi kendi astrolojik bulgularna
gre ilerini idare etmeye mtemayil mneccimler arasnda saylmtr.
bn Sinann (980-1037) kimi aratrmaclarca Hermetik olarak tanm-
lanan risalesinden ilki olan Hayy b. Yakzan yks ile Hermeticala-
rn I. libellusu olan Poimanderde grdmz yk arasnda ok b-
yk tematik benzerlikler vardr. bn Sinann bu yksnde geen Kral,
Hermetik Poimanderdeki Hayr- mahzdr. Onun Hayy bin Yakzan
dedii eyh ise Hermestir. Bedeninden kp bir ilham elde etmek iin
astral seyahate kan nefs ise Hermesin nasihatlerinin muhatab olan
Tothdur. bn Sinann bu trden ikinci rislesi Tayr (Ku) risalesi n-
cs ise Salaman ve Absal isimli risaledir. 27
ehabeddin es-Shreverd (1155-1191) irak felsefenin z mesabesin- DVAN
1998/2
de olan nur ilmini arzederken kendisinin yeni bir ey syledii iddiasn-
47 S.H.Nasr, Islamic Life and Thought, 112.

48 GAS,IV/196-395.
49 bn Nedim, a.g.e., 320.
Mahmut Erol KILI
da deildir. nk ona gre bu ilim yani Hikmet, Tanr tarafndan insan-

lara Peygamber dris (a.s) vey Hermes vastasyla aklanmt. Ona gre
bu Hikmet daha sonra iki kola ayrlmtr. Birincisi eski Pers diyarna gel-
miken ikincisi Msrda yayld ki buradan da daha sonra eski Yunana ge-
ecekti. te bu iki kanaldan da (Yunan ve Pers) slam Medeniyetine gir-
mitir. Shreverdi bu balamda bir de kendi ahs silsilesini de verir. Buna
gre Hermes > Agathedemon > Asklepius > Pitagoras > Empedokles >
Plato > Znnn-u Msr > Ebu Sehl et-Tuster tarikiyle bu hikmet zinciri
kendisine ulamaktadr.50 Hatta ayn yerde der ki ...yi bil ki, gemi za-
manlarda felsefenin szl olduu dnemlerde filozoflarn atas saylan ba-
balarn babas Hermes, ondan nce de Agathodemon, ayrca Fisogoras, Em-
pedokles ve bilgeliin ulusu Eflatun gibi byk filozoflar bizim burhan bi-
limlerde sivrilmi olarak tandmz slam dnrlerinden ok daha s-
tn ve deerli idiler. Bu sebepten Farab nasl mea felsefeyi ihya ederek
Muallim-i Sn olduysa Shreverdnin de ite bu hermetik felsefeyi ih-
y ve tecdit etttii sylenecektir .
Molla Sadra rz de (982-1050) Shreverd gibi, Ademden bra-
hime, Yunanllara, Filozoflara ve slam Suflerine kadar kopmayan bir sil-
sile ile aktarlan hakikat bilgisinin birliine inanr. Dnyann her yerine
Hikmetin yaylnn sorumlularnn it ve Hermes olduunu syler..
Yediliin olu mahlsn semesi bile Hermes ile bir irtibtn gste-
ren Endlsl feylesof bn Sebnin (1217-1269) felsef sisteminin kay-
naklarn talebesi ster yazd bir kasdede onun btn Hermeslerin (el-
hermisa kllihim) talebesi olduunu sylemek sretiyle gsterir. bn
Sebn en nemli eseri Buddul-arifde Allah Tealaya istihre yaparak ilk
devirlerde Hermesin remzettii Hikmetin aynsnn insnda kendisine
yardmc olmasn niyaz ettiini syler.51 Yine bir baka yerde kendisinin
Melerden daha mukaddem bilgilere sahip olduunu nk onun teb-
ir ettii bilgilerin ilk zamanlarda Hermesin remz ettii hikmet olduu-
nu syler.52 Ayn eserin baka bir yerinde ise u aklamay yapar: Fevz,
nect, keml, itmm, sadet ve insn gaye, Aristo mezhebine gre aklul-
faal ile, Balinus (Apollonius Tyana) mezhebine gre aklul-kll ile, Fi-
sagoras mezhebine gre nefsul kll ile; Diojenus mezhebine gre faslul-
mtevehhem ile, Hermesul-azam mezhebine gre ise Kelime (logos)
ile ittisal vastasyla gerekleir. imdi sen ey kii! btn bunlar ayr ayr
eyler sayp paralyorsun. Fakat bir olan; blnmeyen ve paralanmayann
eylerden meydana gelir, bunu bil.53 Yine bn Sebnin harfler ilmi konu-
28 50 Hikmetul-rk, 12.
DVAN 51 2. levha.
1998/2 52 Resil, 162-163.
53 61. levha.
54 Vincent J. Cornell, The Way of the Axial Intellect: The Islamic Hermetism of the
Ibn Sabn, Journal of The Muhyiddin Ibn Arabi Society, c.XXII, s.41-79,
Oxford, 1997.
sunda drisin (a.s) suhufuna erh yazd da rivayet edilir.54

A.Bedev Gazzalnin hyau-Ulmiddn isimli eserinin Kitbul-Mu-
rkaba vel-muhsebe blmnn Hermese atfedilen Zecrun-Nefs
isimli kitapla gerek uslp ve gerekse yap bakmndan byk benzerlikler
tadn iddia eder.55
Ayrca Ebi Bekir Zekeriyya Raz, bn Vahiyye, bn Umeyl, Fahreddin
Raz, Ebul-Hasen el-Amir, bn Miskeveyh v.b. gibi pekok feylesofun
hermetik konulara ilikin bir takm eserleri olduklar bir gerektir. Sf
dnrlerden Znnun- Msr, Sfyan- Sevr, Cneyd-i Badad, Hal-
lac- Mansur gibi zatlara da bir takm hermetik trden eserler izfe eden-
ler de vardr.
hmmli (Panopolis) Sufi Znnna atfedilen eserler ierisinde Risle
fil-hikmetil-uzm ves-sunatil mubreke; Risle fis-suna; Kitbul-m-
cerrebt bulunmaktadr.
Sfyn- Sevrye nisbet edilen bir kadim-kimya kitab Tahran, Dani-
gh, 2265da kaytldr.
Cneyd-i Baddye ise bu konuda Tedbrul-hacerul-mkerrem;
Tarkatul-Cneyd elleti ahazaha anil-Hasenil-Basr ft-tektyr vel-hal
gibi kitaplar bu konularda kendisine atfedilen eserlerdir.
Hallac- Mansra ise bu konularda Risletu fil-kimya ve Kitbul-
tevsn gibi iki eser nisbet edilir.
A.E.Afif Hermesiliin byk sf Muhyiddin bn Arabnin (1165-
1240) zerinde de byk tesiri olduunu iddia eder ve onun grleri ile
Hermetik Klliyat arasnda nemli baz paralelliklere tems eder. Kaos,
Nefes-i Rahmani, Nur, Zulmet, Su, lah kelime, Semav eflke
ve onlarn tesine ruhan mirac, Hadratul-ilahiyye kavramlarnn ben-
zerlerini Hermetik Klliyatta da bulunabileceini ileri srer. Hatta ona
gre btn Mslman dnrler ierisinde hepsinden fazla Hermetik
motifleri ieren kimse bnul-Arabdir. Fakat bnul-Arabnin dnce
kaynaklar ierisinde bir Shreverd veya bir bn Sebin gibi aka Hermes
motifinin telaffuz edilmemesi Afifnin bu tezinin sadece benzerlikler
dzeyinde kaldn gstermektedir.
Nbnin Tefsr-i fazletinde dris
Eyler sf- kudsiyna tedrs
Beytinde olduu gibi bz osmanl iri, edibi ve sflerinde de Hermes
vey dris motifine zel bir yer verildii grlecektir. Osman Fazl At- 29
pazr, smail Hakk Bursev ve Erzurumlu brahim Hakky bunlar DVAN
arasnda saymamz mmkndr. 1998/2
Netce olarak diyebiliriz ki Hermetik fikirler denilince ya bamsz
55 A.Bedev, el-Gazzal vel-masdruhul-yunniyye, Mihricnul-Gazzal f

Dimak, 219-237.
Mahmut Erol KILI
olarak ezoterik, oklt, mistik, gnostik, teozofik ve teofanik bilimler

veyahut da bir din gelenein sz konusu bu ynleri anlalmaktadr. Fakat
gnmzde bal olduu bu gelenekten koparak tl bilgelik haline gel-
mi ekli reva bulduundan Hermetik Felsefe, Hermetik limler, Her-
metik Dnce v.s. denildii zaman bununla daha ziyde Simya ve Maji
ifde edilir olmutur. Orijinal ve tam Hermetik doktrinin hangi form al-
tnda bulunabilecei konusunda ise bnul-Arabnin modern takipilerin-
den Titus (brahim) Burckhardt u yorumu yapmaktadr: Hermesilie
yeni bir rhn eksen veren, daha dorusu son dnem Hellen natraliz-
minin bomasndan kurtararak onun orijinal yapsn tam manasyla
yeniden kuran, slam inancnn ezoterik tefsiri olan vahdet-i vcd dokt-
rini olmutur56.
Ne varki srf Hermetik (Hermetique) kelimesinin bugnk kullanm
dahi ierisinde asl anlamndan baz krntlar hala muhafaza etmekte ol-
duunu gstermektedir. Mesel teknolojide hermetique denilince hava
ve su geirmeyecek ekilde bir eyi iyice kapamak, azn leimlemek an-
lalmaktadr ki bu da hikmetin ehil olmayandan gizlenmesi esasnn bir
yansmasndan baka bir ey deildir. Sosyoloji de onun teknolojideki bu
manasn alarak da kapal grup ve cemaatler iin bu tabiri kullanmaya
balamtr. Buna gre tarikat, gizli rgt, gizli servis, ordu v.b.
gibi baz cemiyetler bylesi hermetik zellikler arzeden messeseler ol-
maktadr. nk bu bnyelere giri herkese ak deildir ve baz zel art-
lar ve yetenekleri iltizam etmektedir.
te yandan pozitif bilimde de, zellikle Alman Bohmun fiziinde her-
metik dncelerin izleri vardr. Bu doktrinin mimar ve gzel sanatlarda
dahi yansmalar olduu ileri srlmtr. Mesel Hermesi Gobineau de
Montluisantn kitaplarndan biri Paris Notr-Damnn giriindeki muam-
malarn ve ekillerin aklanmas zerinedir. Benzer bir almay da
T.Burckhardt Chartres katedrali zerinde yapmtr. zellikle talyada
yaygnlam olan ve daha ok kapal anlamlar ve sembolizme yer veren bir
iir ekolnn ad da hermetik iir (poezia ermetica) ekoldr. Ayn kk-
ten treyen bir dier kelime olan hermnetik(Hermeneutics) szc ise
bir metnin i anlamnn bulunmas, metnin asl maksadnn anlalmas an-
lamlarnda kullanlmaktadr ki yine dorudan bu doktrinle irtibatldr.
Bibliyografya
Afif,A.E., The Influence of Hermetik Literature on Moslem Thought,
30 Bull.SOAS, No.13, London, 1951.
DVAN Aristo, Srrul-Esrar, Thk.: A.Teriki, Beyrut, 1983.
1998/2 Arkdal, Ergn, Gizli reticilik, Istanbul, 1997.
Aydemir, Abdullah, Tefsirde srailiyat, D..B.Yay., Ankara 1979.
a.mlf. slami Kaynaklara Gre Peygamberler, Ankara, 1992.
56 T. Burckhardt, Alchemy, tr.W. Stodart, s. 19.

Ayn, Mehmet Ali, Tasavvuf Tarihi, stanbul, 1341.

Babaolu, Ali, Hermetizm, Istanbul, 1997.
Balinus, Srrul-halika, (elyazma), Istanbul, Kprl Ktp., nr.872.
Bardon, Franz, Initiation into Hermetics, I-II, Graz, Avusturia, 1962.
Bedev, A., el-Efltuniyyetil-muhdese ndel-arab, Kuveyt, 1977.
Bedev, A., el-nsniyye ve l-vcdiyye f fikril-arab, Kuveyt, 1977.
Bedev, A., el-Gazzal vel-masdruhul-yunniyye, Mihricanul-Gazzal f
Dimak, Kahire, 1962.
Bergier,Jacques, Lanetli Kitaplar, ev.V.G.retrk, Istanbul, 1981.
el Bun, Ahmed b. Ali, emsul-Marif, I-IV, ev.S.Alpay, Istanbul, 1988.
Brockelman, G.A.L., I-III, Suppl., Brill, Leiden, 1937.
Burckhardt, Titus, Alchemy, London, 1987.
Cabir, Resil, Nair; J.Ruska, Kahire, 1935.
Can, efik, Klasik Yunan Mitolojisi, Istanbul, 1970.
Corbin,Henry, slam Felsefesi Tarihi, ev.H.Hatemi, stanbul, 1986.
a.mlf., Avicenna and The Visionary Recital, Texas, 1980.
a.mlf., Cyclical Time and Ismaili Gnosis, London, 1983.
bn Clcl, Tabaktul-etibba vel-hukema, Beyrut, 1985.
Eco, Umberto, Avrupa Kltrnde Kusursuz Dil Aray, ev. K. Atakay, Is-
tanbul, 1995.
Eflatun, Phaidros, ev.Hamdi Akverdi, stanbul, 1943.
Eflatun, Philebos, ev.S.E.Siyavugul, stanbul, 1943.
Eliade, Mircea, A History of Religious Ideas, I-III, USA, 1982.
a.mlf., Simya, Doa Bilimleri ve Zamansallk, ev.A.nsel, Birikim-6, Ekim
1989.
Encyclopedia Judaica, I-XVI, Jerusalem, 1982.
Evola, Julius, The Hermetic Tradition, USA, 1994.
The Encylopedia of Islam, New Edition, Leiden, 1979.
Enoch, The Book of Enoch, Trans. R.Laurence, San Diego, 1983.
Erzurumlu,brahim Hakk, Marifetname, Sad. Turgut Ulusoy, Istanbul, 1979.
bnl-Esr, slam Tarihi, I-XVI, ev.A.Araka ve dr. Istanbul, 1985.
Fahri, Macid, slam Felfesesi Tarihi, ev.K.Turhan, Istanbul, 1987.
Festugiere, A.J., Hermtisme et Gnose Paienne, Histoire Generale Des
Religions, III, Quillet, 1948.
Fowden, Garth, The Egyptian Hermes, USA, 1993.
Gilbert, R.A., Hermetic Papers of A.E.Waite, London, 1987.
Gilis,Charles,Andre, Le Coran et la fonction dHermes, Paris, 1984.
31
Guenon, Rene, Formes Traditionelles et Cycles Cosmiques, Paris, 1970.
DVAN
Gndz, inasi, Mitoloji ile nan Arasnda, Samsun 1998.
1998/2
Hastings,J., Encyclopedia of Religion and Ethics, T.T.Clark, Edinburgh,
1934.
Ihvan- Safa, Resil, I-IV, Beyrut, 1957.
Ishak b.Huneyn, Trihul-Etibba, Nereden ve ngilizceye eviren, F.Rosent-
Mahmut Erol KILI
hal, Oriens, VII, 1954.

Jabir bn Hayvan, Dix Traits dalchimie, Trad. Pierre Lory, Paris, 1983.
Jadaane,Fehmi, LInfluence du Stoisme sur la Pense Musulmane, Beyrut,
1986.
Kandehlev, Keaf Istlhtl-fnn, I-II- Kahraman Yaynlar, Istanbul,
1985.
Kl, Mahmut Erol, slam Kaynaklar Inda Hermes ve Hermetik Dn-
ce, (Baslmam Y. Lisans Tezi) Mar. niv. Sos. Bil. Enst., stanbul,1989.
Kraus,P. Jabir bn Hayyan, I-II, Kahire, 1943.
Kutluer, lhan, slamn Klasik anda Felsefe Tasavvuru, Istanbul, 1996.
Manzalaoui, Mahmoud, The Pseudo-Aristotelian Kitab Srr all-Asrar, Oriens,
XXIII, Leiden, 1974.
Massignon, Louis, Inventaire de la littrature hermetique arabe, Opera
Minora, I, Beyrut, 1963.
Miskeveyh, el-Hikmetul-Hlide, Nair. A.Bedev, Kahire, 1952.
Nasr, Seyyed Hossein, Science and Civilization in Islam, USA, 1970.
a.mlf., Islamic Life and Thought, Albany, 1981.
a.mlf., slam ve lim, ev. . Kutluer, stanbul, 1989.
bn Nedm, el-Fihrist, Darul-Marife, Beyrut, 1978.
Nianczade, Mirt- kinat, I-II, Sad A.F.Meyan, Berekat Yay. Istanbul, 1987.
Ocak, A. Yaar, slam-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr lyas Klt, An-
kara, 1985.
Plessner, M., Hermes Trismegistus and Arab Science, Studia Islamica, II.
London, 1954.
Raleigh, A.. S., Hermetic Science of Motion and Number, London, 1987.
Rosenthal, Franz, The Classical Heritage in Islam, London, 1975.
Ruska, J., Tabula Smaragdina, Heidelberg, 1926.
Ruska, J., Turba Philosophorum, Berlin, 1931.
Sabun, A.Gassan, Hrmsl-Hekm, am, 1982.
Saidul-Enduls, Tabaktul-mem, Beyrut, 1985.
Sezgin, Fuat, G.A.S. Brill, Leiden, 1967.
Scott, Walter, Hermetica, I-IV, Boston, 1985.
Sheikho, Lois, Anciens traits arabs, Orient, XIX, 1950.
ehristan, el-Milel-ven-Nihal, Kahire, 1980.
Takprlzade, Mevzutul-Ulm, I-II, Sad. M.evik, Istanbul, 1975.
Ullmann, Manfred, slam Kltr Tarihinde Maji, ev.Yusuf zbek, stanbul,
1986.
32 Vincent J. Cornell, The Way of the Axial Intellect: The Islamic Hermetism of the
DVAN Ibn Sabn, Journal of The Muhyiddin Ibn Arabi Society, c.XXII, s.41-79,
1998/2 Oxford, 1997.
Waite, Arthur Edward, The Hermetic Museum, Newyork, 1973.
Wynn Westcott, Collectanea Hermetica, Londra, 1714.
Yates, Frances,A., Giordano Bruno and The Hermetic Tradition, London,
1977.

Ebul Hukema Hermes-Hz. İdris PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ebul Hukema Hermes-Hz. İdris PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ebu'l-Hukem: Mahmud Erol KILI

r destekler mahiyettedir9. Onun tarafndan i duvarlara kaznld ri-

14 Eb Maer el-Belhnin Kitbul-Ulf isimli kitabndan aktaran bn Clcl,

slm Kltrnde Toth/Enoh/Hermes ve dris/lyas/Hzr likisi

16 efik Can, Klasik Yunan Mitolojisi, 78.

maktadr. lki;Kitapta drisi de an; nk o ok sadk bir Peygamberdi.

Seyyid Kutubun Fzillil-Kuran21 isimli tefsirinde dris ile Msrl

Grld gibi birinci Hermes hakkndaki rivayetler dris (a.s) hakkn-

Hermetik Klliyat (Corpus Hermeticum) ve Muhtevass

mizde bulunan bu en eski Hermetik metinlern byk bir ksm Greke ve

34 Hermetica, The Interpreters Dictionary of the Bible, [Supplemantary

h tatminsizlik de had safhadayd. Bu yzylda Grek felsefesi bir durgunluk

35 Frances A.Yates, Giordano Bruno and the Hermetic Tradition, 3-5.

grlmez bir Tanr lemde mndemitir ve hem de lem Tanrnn do-

Hermetik Klliyatn Bat Dncesi ve Rnesans zerine Etkileri

desini kullanr. Asclepiusda Hermesin Kmil Kelm (Sermo Perfectus)

37 Hermes Trismegistus, Encyclopadia of Religion and Ethics, VI, 626.

men hi bir zaman Hristiyanlktan sz etmemesidir. Hristiyanlara hararet-

Dnemin dier dnrleri Agrippa, Robert Fludd ve Adhannasius

byk ihtimam gsterildi. Hatta tecrb bilimlerin ortaan hemen ardn-

Hermetik Klliyatn Arapa Kaynaklar

mitir. Onun bu listesi daha sonra M.Plesner ve dierlerince daha da ge-

38 S.H.Nasr, Traditional Islam in the Modern World, 209.

litirilecek ve en son Fuat Sezgin tarafndan da ikmal edilecektir.40 Sezgin

ilimlere ait kitaplardr. Bunlarn da yle bir listesi verilebilir;

kitaptan rendii sylenir. Bu kitap Mslman simyaclarn eline bazen

B. Astrolojik, Astronomik ve Majik Kitaplar

- British Museum, Or.5591.

C. lm, Metafizik ve Etik Kitaplar:

Bazen Platona bazen de Aristotelese atfedildii de grlr. Latinceye,

Pers imparatoru Kubadn emri altnda bulunmu ve baz tlsmlar tertip

42 Maribel Fierro, Btinism in Al-Andalus: Maslama b. Qsim al-Qurtub

larn kendinin Gyetul-hekm adl eserinde toplad. Mecritden sonra hi

Hermesilik ve Mslman Dnrler

43 Mukaddime, ev.Zakir Kadiri Ugan, III, 3.

isimli bir Harranlnn Badata gelmesi ve Halife el-Mutedidin onayyla

Dnul-Kayym olarak yaklatklarndan dolay hi bir mahzur grmeden

lim, felsefe ve kozmolojik doktrinlerin temel vechelerini sunmann yans-

47 S.H.Nasr, Islamic Life and Thought, 112.

da deildir. nk ona gre bu ilim yani Hikmet, Tanr tarafndan insan-

sunda drisin (a.s) suhufuna erh yazd da rivayet edilir.54

Netce olarak diyebiliriz ki Hermetik fikirler denilince ya bamsz

55 A.Bedev, el-Gazzal vel-masdruhul-yunniyye, Mihricnul-Gazzal f

olarak ezoterik, oklt, mistik, gnostik, teozofik ve teofanik bilimler

56 T. Burckhardt, Alchemy, tr.W. Stodart, s. 19.

Ayn, Mehmet Ali, Tasavvuf Tarihi, stanbul, 1341.

hal, Oriens, VII, 1954.

You might also like