4.

GAIA: FUNTZIOAK

(aurreko ikasturtetako birpasa arina)

4.1 FUNTZIO-KONTZEPTUA

Funtzioaren bidez, modu erabilgarri deskribatzen dira magnitudeen arteko erlazioak.

Adibidez, y izeneko magnitudea, x magnitudearen bikoitza bada, horrela idatziko

dugu.

y = 2x

Adierazpen hau begiratuta, jakin badakigu x-ren balioa y-rena lor dezakegu .

Adb)

x -3 -2 -1 0 1 2 3 4

y -6 -4 -2 0 2 4 6 8

ALDAGAI ERREALEKO FUNTZIO ERREALA

Kuestio matematiko guztian parte hartzen duten magnitudeak konstante eta

aldagaietan sailkatzen dira:
Konstantea: Balio finkoa eta determinatua duen magnitudea da.
Aldagaia: Balio ezberdinak har ditzaken magnitudea da.
Bere aldetik, aldagaiak independente eta dependenteetan sailkatzen dira:
Aldagai independentea: x letraz izendaturik gehienetan, bere aldakortasun-
eremuan barne dagoen edozein balio edonola har dezakena da.
Aldagai dependentea: y letraz izendaturik gehienetan, edonola hartu ezin dena da,
bere balioak aurretik aldagai independenteari esleitu zaizkionaren menpe baitago.
Adibidez:
Konsidera dezagun 60 kilometro orduko abiaduraz higitzen den autoa, eta
denbora tarte batean ibiltzen den espazioa kalkulatu nahi dela.
Abiadura zehatz batez higitzen den higikari batek ibilitako espazioa, abiadura
denboraz biderkatzen kalkulatzen da:
e=v.t
Ondorioz, abiadura v = 60 km/h denez, lortzen da:
e = 60 . t
 Adierazpen honetan abiadura, balio finko eta zehatza duena, konstantea da;
denbora, t, nolanahi ezarri daitekeena, aldagai independentea: eta espazio, e, bere
balioa denboraren menpe dagoena , aldagai dependentea.

FUNTZIO-KONTZEPTUA

Intuitiboki, funtzio bat bi aldagairen arteko erlazio bat da; hain zuzen ere, lehen
aldagaiaren (independentearen) balio bakoitzari bigarren aldagaiaren
(dependentaren) balio bakar bat (edo bat ere ez) dagokio.

Funtzio hauei aldagai errealeko funtzio errealak deitzen zaie, "x" aldagaiak eta "y"
edo f(x) funtzioko balio errealak hartzen dituelako, hain zuzen ere. Hau da:

Funtzioa, aldagai independenteak har ditzaken balioen multzoaren eta

ondorioz aldagai dependenteak hartzen dituen balioen multzoaren arteko
erlazioa da eta honela adierazten da:

y=f(x)

"y, x-en funtzioa da" irakurtzen delarik.

Bertan, f letrak funtzioa adierazten du eta y aldagai dependenteari dagokion balioa

lortzeko, x aldagai independentearen balio baikoitzarentzat ezarritako eragiketa
guztiak egingo ditugu.

Adb) y0=f(x0) eta f(x0) zenbakizko balioa, x0-ren irudia ere deitzen da.

• f(x)=3x+5 ---> x0=3-->y0=3 . 3 +5=9+5=14, hau da, x0=3 eta y0=14=f(3)

• bada

Modu analitikoa ez da funtzioa adierazteko modu bakarra, enuntziatu bat, taula edo
grafikoen bidez ere eman daitezke.

Nicolas Oresmeko apezpiku frantziarra datuen taula eta grafikoen arteko

baliokidetasunlogikoaz jabetu zen.

Datuen taula bat funtzio baten ekintzaren zerrenda ordenatu bat da elementuz
elementu.

Egiten ditugun ekintzei eta fenomeno gehienei buruzko taulak aurki daitezke. Honako taula honek tenperaturaren aldaketa
adierazten da , itsaso-mailatik gora goazen arabera:

Altuera (km) 10 20 30 40 50 70 90 110

Tenperatura (ºC) -48 -50 -38 -18 6 -56 -90 -20

Funtzio bat grafikoaren bidez ere adieraz daiteke R2 -n definitutako erreferentzi

sistema kartesiarrean egiten da, eta horren arabera

(x, y) pare bakoitzari planoko puntu bakar bat dagokio.

 GRAFIKO MOTA BATZUK

4.2 FUNTZIOEN SAILKAPENA

Hasieran, funtzioak analitiko eta enpirikoetan sailkatzen dira.

• Funtzio enpirikoa: Aldagairenarteko menpekotasuna fenomenoren bat

esperimentatetik badator, edo behaketa hutsetik, funtzioari enpiriko esaten
zaio.
 • Funtzio analitikoa: Aldagairen arteko menpekotasuna lege matematikoetan
oinarritutiko azterketa baten bidez definituta badago, funtzioari analitiko esaten
zaio.

Funtzio analitikoak, adierazten diren moduaren arabera, esplizituak ala

inplizituak izan daitezke:

• Funtzio esplizitua: Aldagai dependentea (y) berdintzako atal batean aske

agertzen denean, hau da y=f(x) moduan agertzen denean.

• Funtzio inplizitua: funtzioaren gai guztiak elkarturik agertzen dira atal batean,
berdinketaren beste atala "0" delarik, hau da F(x,y)=0

Era inplizituan emandako funtzio guztiak era esplizituan eman daitezke eta
alderantziz.

Adb) • funtzioa era esplizituan dago, gai guztiak elkartutik jarri ostean,
funtzioa era inplizituan emango dugu: 2x-y+7=0.

• funtzioa era inplizituan dago, "y" bakantzean era esplizituan jarriko

dugu:

Funtzio esplizituen artean, mota berezi batekoak daude zatikako funtzioak

alegia. Horien berezitasun zera da: ez daude adierazpen matematiko bakar baten
bidez definituta, batek baino gehiagok baizik definitzen dute, aztergai dugun
tartearen arabera.

Alde berean, funtzio esplizituak aljebraiko eta tranzendentetan sailkatzen dira:

• Funtzio aljebraikoa: Aldagai independenteari ezarritako eragiketak hauexek

dira: batuketa, kenketa, biderketa, zatiketa, berreketaren berrekizunen eta
erroketaren errokizunen eragiketak.
• Funtzio transzendentea:Funtzio ezaljebraikoak dira.

Bestealde,funtzio aljebraikoak osoa,arrazionala eta irrazionaletan sailkatzen

dira

• Funtzio aljebraiko osoa: Funtzioa, polinomio baten eran emanda dagoenean.

• Funtzio aljebraiko arrazionala: Funtzioa, zatiketa eran emanda dagoenean
(izendatzailea era polinomikoan emanda)
• Funtzio aljebraiko irrazionala: Adagai independentea errokari ikurraren
barruan agertzen denean.
 Bestealde funzio traszendenteak esponentziala, logaritmikoa eta
trigonometrikoetan sailkatzen dira.

4.3 FUNTZIOEN EREMUA

Funtzio baten eremua (izate eremua), aldagai independenteak (x) hartzen dituen
balio guztien multzoa da.

Hasieran, funtzio bat zehazki definiturik egon dadin, bere eremua zein den adieraztea
beharrezkoa da, normalean D letraz adierazten da [D(f)].

Edozein kasutan, eremua edo izate eremua ezartzeko, nahikoa da "x" aldagai
independentearen balioak zehaztea, hauentzat "y" aldagai dependenteak balio erreal
bat hartzen duelarik.

Azkenik, adierazi beharra dago menpeko aldagaiak hartzen dituen balio guztien
multzoak "ibilbidea" izena jasotzen duela.

(ikusi liburuko 106.orrialdeko ezkerreko irudia)

• f funtzioa abzisa -ardatzeko tarte bateko balio guztietarako definituta

badago, f funtzioaren eremua jarraitua dela esaten da.

• f funtzioa x aldagaiaren balio isolatu batzuetarako bakarrik badago

definituta, f funtzioaren eremua diskretua dela esaten da.

Ez dago arau orokorrik funtzioen eremua kalkulatzeko; dena den, aintzat hartu behar
dira honako hauek:

• Funtzio polinomikoak : : eremua R da, x aldagaiaren balio erreal

guztietarako y aldagaiaren balioa kalkula daitekeelako.

Adb) f(x)= x2 - 5x + 6 D(f )= R

• Funtzio arrazionala :eremua zenbaki erreal guztiek osatzen

dute, izendatzailea zero egiten dutenek izan ezik; izan ere R multzoan ez da
bidezkoa zeroz zatitzea.

Adb)
 X 2 - 5x +6=0  x 1 =2; x 2 =3 D( f ) =R- {2, 3}

• Funtzio irrazionala : funtzio irrazional baten eremua zehazteko,

bi kasu bereiz behar dira, errotzaile bakoitia den kasua eta bikoitia den kasua;
izan ere, zenbaki negatiboen errotzaile bikoitiko erroketek ez dira bidezkoak R
multzoan. Beraz:

a) Errotzaile bakoitia bada eremua R osoa da:

Adb)

(eremutik kendu behar ditugu errokizunaren izendatzailea 0 egiten duten balioak)

b) Errotzaile bikoitia bada P(x) positiboa egiten duen balio multzoa izango
da eremua.

Adb)

• Funtzio esponentziala: (f(x)=ag(x)): Funtzio esponentzial baten eremua

funtzioaren berretzailean agertzen den funtzioaren eremuaren berdina da (a>0
eta a≠1).
• Funtzio logaritmikoa (f(x)=loga[g(x)]):zenbaki positiboen logaritmoak
bakarrik bidezkoak direnez, g(x)>0 egiten duten x balio multzoa eremua izan
behar da (a>0 eta a≠1).

Adb)

ARIKETAK:

Egin liburuko 107. orrialdeko ariketak