Kur'an'da - Istihza (Küçümseme) - 158s-TEZ, Ahmet - Sait.sicak

T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLM DALI
TEFSR BLM DALI

KURANDA STHZA (KMSEME)

Yksek Lisans Tezi

Ahmet Sait SICAK

Danman: Do. Dr. Nihat TEMEL

stanbul, 2006
i
NSZ

Son zamanlarda Mslmanlar Kuran- Kerimin kendileri iin yapm olduu
ou uyardan habersiz durumdadrlar. Bunun sonucunda Mslmanlar yaantlarnda
karlatklar kavramlar ve olaylar karsnda Kurann kendilerine emrettii ekilde bir
tavr sergileyememektedirler. Mslmanlarn bak alarn ve yaklamlarn Kurana
gre ayarlayamad kavramlardan biri de stihza dr. Bu durum Kurann istihzaya
yaklamnn Mslmanlar tarafndan bilinmemesinden kaynaklanmaktadr. Oysaki Kuran
insan istihza etmeye ynlendiren sebepleri, bunlardan nasl kanlacan, istihza
edenlerin dnya ve ahiretteki durumlarn ve istihza edenler karsnda Mslmanlarn
tavrlarnn ne olmas gerektiini ayrntl bir ekilde aklamaktadr. Bu alma ile
Kuranda istihza kavramnn ele aln aklanmaya allmtr. Bu almay
sonulandrmamda emei geen bata tez danmanm Do. Dr. Nihat TEMEL beye,
yorumlaryla tezim adna yeni ufuklar aan Do Dr. Ali DURUSOY beye ve bir tez
danman kadar ilgisini ve yardmn grdm Yrd. Do. Dr. Fatih OLLAK beye ok
teekkr ederim. Ayrca akademik almalarla tanmama vesile olan Dr. Hasan KURTa
yardmlarn esirgemeyen Osman Sacid ARIya her hususta dostluunu gsteren smail
GLLKe ve tm SAM alanlarna teekkr bir bor bilirim.

stanbul, 2006 Ahmet Sait SICAK
ii

NDEKLER

NDEKLER ..................................................................................................................ii
KISALTMALAR............................................................................................................... v

GR................................................................................................................................. 1
I-STHZA KAVRAMI .................................................................................................. 1
A- STHZA KELMESYLE YAKIN ANLAMLI KELMELER VE BUNLAR
ARASINDAK FARKLAR........................................................................................ 3
SUHR (=-').......................................................................................................... 3
HEZL (+')........................................................................................................... 3
B- STHZA EREVESNDE DEERLENDRLEBLECEK KAVRAMLAR...... 3
GAMZ (-').......................................................................................................... 4
DAHK (==-') ....................................................................................................... 4
NEBZ (--') ............................................................................................................ 4
HEMZ (-+') .......................................................................................................... 4
LEMZ (-'') ........................................................................................................... 4
LEHV (,+'')............................................................................................................ 5
LAB (-'') ............................................................................................................ 5
HAD (-=') ........................................................................................................... 5
HZY (=') .......................................................................................................... 5

BRNC BLM
KURANDA STHZA KAVRAMI

I. KURANDA STHZA KAVRAMININ KULLANIMI ............................................. 7
A. Kuranda stihzann Kullanm ekilleri................................................................. 7
B. Kuranda stihzann Allaha snad Meselesi ......................................................... 9
C. Kuranda Mminlerin stihzalar ......................................................................... 23
1. man Edenlerin Kafirlerle Kar Alayc Tavrlar............................................... 23
2. man Edenlerin Allahn Ayetleriyle lgili Tutum ve Davranlar Konusunda
Uyarlmas ............................................................................................................ 25
3. man Edenlerin Birbirleriyle Alaylar ................................................................ 26
D. Mstehzilerin zellikleri ve Psikolojik Karakterleri............................................. 30
E. stihza Etmenin Dindeki Yeri ............................................................................... 33
II. STHZAYI OLUTURAN TEMEL SEBEPLER.................................................... 34
A. Kibir .................................................................................................................... 34
1. Kalplam Bir Dnya Gr.......................................................................... 36
2. Zenginlik ve Servet Faktr.............................................................................. 37
B. Cehalet ve Akln Kullanmama............................................................................. 39
C. Dnya Hayatnn Ssl Gsterilmesi .................................................................... 44
1. efkat ve Merhametle Yaklalmas .................................................................. 50
iii
2. Belli Bir Mddet Verilmesi ............................................................................... 51
III. KAFR VE MNAFIKLARIN ALAY ETTKLER KLER VE ALAY
KONULARI................................................................................................................. 54
A. Allahla Alaylar .................................................................................................. 55
1. Melekleri Allaha Nisbet Ederek....................................................................... 56
2. Allah Cimrilikle Niteleyerek........................................................................... 58
B. Peygamberlerle Alaylar....................................................................................... 61
1. Peygamberlerin Beer Olmas Sebebiyle ........................................................... 63
2. Peygamberlerin Melek Olmamas Sebebiyle ..................................................... 64
3. Peygamberlerin Yaptklar ler Sebebiyle......................................................... 67
4. Peygamberlerin Kendi Yneticilerinden Olmamas Sebebiyle........................... 70
C. Kuran- Kerimle Alaylar .................................................................................... 71
1. Beer Sz Nitelemesi ...................................................................................... 72
2. Bir Defada ndirilmemi Olmas Nitelemesi...................................................... 73
3. Basit eylerden Bahsedilmi Olmas Nitelemesi ............................................... 74
4. Eskilerin Masallar Nitelemesi .......................................................................... 75
5. Kark Ryalar Nitelemesi ............................................................................... 77
6. Tesirsiz Olduu Nitelemesi ............................................................................... 78
D. Ahiretle Alaylar .................................................................................................. 80
1. Azapla lgili Kavramlarla Alaylar .................................................................... 80
2. Vadedilen Mjdelerle Alaylar .......................................................................... 83
E. Mminlerle ve Davranlaryla Alaylar .............................................................. 86
F. Dinin eiri ve Furatyla Alaylar ....................................................................... 87

KNC BLM
KURANA GRE ALAYCILARIN VE ALAYCILAR KARISINDA
MMNLERN DURUMLARI

I. KURANDA ALAYCILARIN DURUMLARI ........................................................ 90
A. Alay Edenlerin Dnyadaki Durumlar .................................................................. 90
1. Kendi Aralarndaki Gven Eksiklii ................................................................. 90
2. Ba Bo Braklmalar ...................................................................................... 91
3. Her An fa Edileceklerinden Korkmalar ......................................................... 96
4. phe erisinde Olmalar ................................................................................. 97
5. Ftratlarnn Bozulmas.................................................................................... 101
6. Allah Zikretmeyi Unutmalar ........................................................................ 102
7. Alay Edenlerin Kt ekildeki lmleri ve Sonlar ........................................ 103
B. Alay Edenlerin Ahiretteki Durumlar.................................................................. 107
1. Kuatc Bir Azapla Karlamalar ve Alay Ettiklerinin Balarna Gelmesi..... 108
2. Azapla Kskvrak Yakalanmalar..................................................................... 112
3. Cehenneme Atlmalar .................................................................................... 117
iv
4. Alaltc Azapla Karlamalar....................................................................... 117
5. Kendilerine Kzmalar..................................................................................... 119
6. Mminlerin Kendileriyle Alay Edenlere Glmeleri........................................ 119
7. zrlerinin Kabul Edilmemesi ........................................................................ 120
8. Gizlediklerinin Ortaya kmas....................................................................... 121
9. Veyl Edilmesi ................................................................................................. 122
II. ALAYCILARA KARI MMNLERN TAKINMALARI GEREKEN TAVIRLAR
................................................................................................................................... 123
A. Alay Edenlerin Alaylarna Mahal Brakmama.................................................... 123
B. Alay Edenlerin Meclisinden Ayrlma ve Onlar Dost Edinmeme ........................ 126
C. Aldr Etmeme ve Kendine Deni Yapma........................................................ 130
D. Alay Edenlerin ncitici Szlerine Kar Sabretme............................................... 134
SONU.......................................................................................................................... 145
KAYNAKA................................................................................................................. 147

v
KISALTMALAR
b. : Bin
Bkz. : Baknz
c.c. : Celle Celaluh
DA : Diyanet slam Ansiklopedisi
hz. : Hazreti
FAV : lahiyat Fakltesi Vakf
M.L. : Meydan Larousse
MEB : Milli Eitim Bakanl
nr. : Nereden
r.a. : Radiyallahu Anh
s.a. : Sallallahu Aleyhi Vesellem
Thk. : Tahkik eden
Trc. : Tercme eden
v. : Vefat
vb. : Ve Benzeri
vd. : Ve Devam

1

GR

I-STHZA KAVRAMI

HE- ZE- E ( - - - ) fiil kknden geldii sylenen
1
istihza, alay etmek
2
, krmak
3
,
kesmek, ypratmak
4
, hzlanmas iin hareketlendirmek
5
, lmek
6
, yorgunluktan bitkinleip
dp kalmak
7
, iddetli souu hissetmek
8
, iine girmek
9
, gizli bir ekilde (st kapal
olarak) mizah yapmak, aka yapmak, kmsemek, elenmek
10
, sulamak
11
gibi anlamlara
gelmektedir.
Trke szlklerde istihza, alay, elenme
12
, gizli ve ince alay
13
gibi anlamlara
gelmektedir.
Trke szlklerde Yunanca alagion kelimesinden dilimize getii ifade edilen
14

alay kelimesine u anlamlar da verilmektedir: Sz, ses tonu, davran ile bir kimsenin, bir
eyin ya da bir durumun eksik, kusurlu, gln ve buna benzer ynlerini kmseyerek ve
hafifseyerek elenmek
15
, nemsememek
16
, bir kimsenin herhangi bir halini ele alp onu

1
Halil b. Ahmed, Ebu Abdurrahman, Kitabul-Ayn, Beyrut: Messeset'l-A'lem li'l-Matbuat, 1988, IV, 85.
2
bn Fris, Mekayisl-Lua; thk. Abdsselam Muhammed Harun, Beyrut: Darl-Cil, VI, 52; Zebd,
Muhammed Murtaz, Tcl-Ars min Cevhiril-Kms; thk. brahim Terzi, Beyrut: Daru hyai't-Trasi'l-
Arabi, 1975, I, 509.
3
Zebd, Tcl-Ars, I, 510.
4
Ezher, Muhammed b. Ahmed, Tehzbl-La; thk. Abdsselam Muhammed Hasan-Muhammed Ali
Neccar, Kahire: Messeset Sicili'l-Arab, 1964, VI, 164
5
Zebd, Tcl-Ars, I, 509; bn Manzr, Muhammed b. Mkerrem, Lisnl-Arab, Beyrut: Daru Lisani'l-
Arab, 1970, III, 801.
6
7
Halil b. Ahmed, Kitabul-Ayn, IV, 85.
8
9
10
Ragb el-sfahani, Mu'cemu Mfredati Elfazi'l-Kur'an, thk. Nedim Mar'ali, Beyrut: Dar'l-Fikr, 540.
11
el-Mu'cem'l-vasit, haz. brahim Enis, Mektebetu Neri's-Sekafeti'l-slam, 1891, 983.
12
Mustafa Nihat zn, Resimli Byk Trk Dili Szl, stanbul: Arkn Kitabevi, 1971, 325.
13
Pars Tulac, Okyanus: 20. Yzyl Ansiklopedik Trke Szlk, stanbul: Pars Yaynlar, 1971, II, 1251.
14
Pars Tulac, Okyanus, I ,63.
15
Ali Pskllolu, Arkada Trke Szlk, Ankara: Arkada Yaynevi, 2004, 47.
2
gln bir ekle sokarak hafifsemek veya glme konusu yapmak, birisinin saflndan
faydalanarak onu asl olmayan eylere inandrmak ve bylece kendine zevk salamak,
birinin beenilmeyen haliyle ince, dokunakl kelimelerle ou tersini kasteden vc
szlerle knama eklinde elenmek
17
. Felsefi anlamda alaya alma, kendisinin bir ey
bilmediini iddia ederek eitli sorular sormak suretiyle karsndaki kiiyi kendi fikrine
getirmek, bilgisizliini hissettirerek onu mahcup duruma drmek suretiyle doruyu
buldurma eklinde ortaya kmaktadr.
18

Terim olarak ise istihz, bir kimseyi hezl iinde maskara etmek, onun eref ve
haysiyetini krmak istemek,
19
kk drc, gler bir edayla, insanlarn ayp ve
kusurlarn bulup meydana karmak ve alay etmek eklinde tarif edilmektedir. Alay, sz
ve davranla olduu gibi yaz ve ima yoluyla da olmaktadr
20
.
Bakalarn alaya alma eyleminin ardnda kibir, ar bir gurur, hakir grme,
acizliini bu yolla dnleme, kin ve kskanl tatmin etme gibi eilimler yatmaktadr.
21

stihza kelimesinin genel muhtevas ve Kuranda getii yerler incelendiinde, en byk
nankrlk anlamna gelen kfr kelimesi ile ok yakndan ilgili olduu ve imanszlk
sfat tayan kafirleri kapsad ak olarak grlecektir. slam alimleri, Allahn ayetleri ve
eriatyla alay etmeyi inkar nevilerinin en iddetlilerinden birisi olarak zikrederler
22
.
stihza, insann hakikati grmesine engel olan kt bir davran olmakla birlikte,
inkarclarn Peygamberleri kabul etmemelerinin, hakka kar ayak diremelerinin en bata
gelen sebebi ve kfr ehlinin en tipik karakteri olarak da gzkmektedir. Bu adan,
istihzann nankrlk anlamna gelen kfrn bir tamamlaycs ve sebebi olduu
sylenebilir. Dier bir tabirle kfr istihza ile beslenmekte ve ondan ayrlmaz bir para
olmaktadr.
23

16
Trke Szlk: rnekleriyle, Ankara: MEB, 1995-1996, I, 87.
17
Pars Tulac, Okyanus, I ,63.
18
Sleyman Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler Ve Terimler Szl, Ankara, Aka Yaynlar, 1996, 13.
19
Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kur'an Dili, Sdl. smail Karaam, Emin Ik, stanbul, Feza
Gazetecilik. I, 216.
20
Yalkzade Ahmet Rifat Efendi, Tasvir-i Ahlk, stanbul: Tercman Gazetesi, 153.
21
Abdurrahman Kasapolu, Kuranda Ahlk Psikolojisi, stanbul, 81.
22
Eb'l-Fida madddin smail b. mer bn Kesir, Hadislerle Kur'an- Kerim Tefsiri: Tefsir'l-kur'ani'l-azim,
trc. Bekir Karla, Bedreddin etiner, stanbul, ar Yaynlar, 1993, 5/168.
23
Kerim Bulad, Kuranda Nankrlk Kavram, stanbul: Pnar Yaynlar, 2001, 130.
3

A- STHZA KELMESYLE YAKIN ANLAMLI KELMELER VE
BUNLAR ARASINDAK FARKLAR

SUHR (,=~-)
Suhr kelimesi alay, istihza
24
, glnen ey, aka
25
, teshr ise; zorla boyun
edirmek
26
, istenen eyi yapmaya gtrmek anlamna gelir. Ayn kkten gelen suhr,
suhriyyet de, birine istedii eyi yaptrp onu gln duruma drmek, yani onunla alay
etmei
27
ifade eder. stihza ve suhriyet kelimelerinin szlklerde yaplan tarifleri her iki
kelimenin anlam alanlarnn birbirlerine yaknln gstermektedir. Kuranda ou zaman
her iki kelime ayn anlamda kullanlmakta fakat asl olarak suhriyet kk grme, istihza
ise alaya alma eklinde gemektedir. Ayrca kuranda dihk (glmek) kelimesi de, zaman
zaman bu anlamda kullanlmaktadr. Dilimizde sinsi sinsi gl deyimi de bu anlama
gelmektedir
28
.
HEZL (,)-)
Hezl kelimesi, ciddiyetin zdd
29
, sonu vermeyen
30
oyun, szn zayflayp anlam
kuvvetini yitirmesi, fakirlik, zayflk
31
gibi anlamlara gelmektedir. Terim olarak ise hezl,
istihzann temelini oluturan iinde bulunulan olayn ciddiye alnmamas manasn
artrmaktadr.

B- STHZA EREVESNDE DEERLENDRLEBLECEK
KAVRAMLAR

24
bn Manzr, Lisnl-Arab, II, 113.
25
26
sfahani, Mfredat, 232.
27
Sleyman Ate, Kuran ansiklopedisi, stanbul,Kuran Bilimleri Aratrma Vakf (KUBA).XX, 310.
28
Hayati Aydn, Kuranda nsan Psikolojisi, stanbul, 1999, 252.
29
30
31
bn Manzr, Lisnl-Arab, III, 804.
4
GAMZ (,--)
amz kelimesi gz kapaklaryla iaret etme, eliyle bir eyin suyunu skma,
ayplanlacak i
32
, bir kiinin aybn veya eksiini gstermek iin el ve gz hareketi
yapma
33
gibi anlamlara gelmektedir.
DAHK (4=~-)
Dahk kelimesi, kiinin n dilerinin tmnn grnmesi
34
, yz genilii ve
insann mutluluk gstergesi olan srur belirtisi anlamlarn ifade ettii gibi, hayret , hoa
gitme , parlama, aa kma, glme gibi anlamlara da gelmektedir. Ayrca, akalama ve
alaya alma gayesiyle de kullanlmaktadr.
35

NEBZ (,---)
Nebz kelimesi, nebeze fiilinin mastar olup, irkin lakap takmak anlamna
gelir.
36
Yine teful kalbnda bu kkten tremi olan tenbz kelimesi de; insanlarn kt
lakaplarla birbirlerini utandrmak, kk drmek gayesiyle armalar anlamna
gelmektedir.
37

HEMZ (,-)-)
Hemz kelimesi, kardeinin aybyla uramak, arkasndan ayplamak
38
, kiinin
gybetini yapmak
39
, inelemek
40
, avucunun iinde suyunu skmak
41
gibi anlamlara
gelmektedir.
LEMZ (,---)
Lemz kelimesi, kusur aratrmak gybet etmek, ayplamak, yze kar dil
uzatmak, ayplamak
42
, uzaklatrmak, gizli szlerle ba, gz ve dudaklarla ayplamak
43


32
33
34
Halil b. Ahmed, Kitabul-Ayn, III, 57.
35
36
Zemaher, el-Kef an Hakiki avmidit-Tenzl, Riyad, Mektebetl-Ubeykan, 1998, IV, 14.
37
Asm efendi, el-Okyanus'l-Basit fi Tercmeti Kamus'l-Muhit, 1886, II, 856.
38
39
Ezher, Tehzibl-lua, VI,164
40
Elmall, Hak Dini, VIII, 269.
41
42
Halil b. Ahmed, Kitabul-Ayn, VII, 372.
5

LEHV (;)--)
Lehv kelimesi, nefsin arzulad ve sevin hasl eden eylerle kiiyi megul
etmek, bir eyden uzaklamak, bir eyle uramak
44
LAB (~--)
Lab kelimesi, kiinin yapt fiilin herhangi bir amaca matuf olmamas, herhangi
gaye iermemesi veya geerli bir gayesinin olmamas gibi anlamlara gelmekle birlikte
45

ocuklarn, gzn, gnein hareketlenmesi
46
, yaplan iin faydal bir sonucunun olmamas
47

gibi anlamlarda da kullanlmaktadr.
HAD (-=-)
Gafletten yararlanma, zekaya izin vermeyecek ekilde hakszlk yapmak, kastn
dna kma, bir eyi gizleme.
48

HZY (,=-)
Hizy kelimesi, ktlkten kaynaklanan utangalk duygusuyla kahrolmak
49
,
zilletin, ktln, belalarn iine dmek, deersiz olmak, hakir dmek, kk dmek,
kk dmenin bocalamasn yaamak, pimanlk duymak gibi anlamlara gelmektedir.
50

Ayrca, bir kiinin bana kendi nefsinden veya evresindeki kiilerden kaynaklanan bir
inkisarn, iburukluun, pimanln gelmesi iin de kullanlr. Buradaki inkisar kiinin
kendisinden kaynaklanyorsa haya; kiinin kendisi dnda baka bir sebepten
kaynaklanyorsa kmseme anlamn ifade eder. Neticede kiinin kiinin zillete ve kk
dmesine yol aar. Bu ekilde haya vlen bir sfat olurken, zillet ise rezillik, rsvaylk ve
knanan bir sfat haline gelir.
51

43
44
45
46
Halil b. Ahmed, Kitabul-Ayn, II, 148.
47
48
Halil b. Ahmed, Kitabul-Ayn, I, 115.
49
50
bn Manzr, Lisnl-Arab, I, 828.
51
6

BRNC BLM

KURANDA STHZA KAVRAMI
7

I. KURANDA STHZA KAVRAMININ KULLANIMI

A. Kuranda stihzann Kullanm ekilleri
stihza kelimesinin asl olan h-z-e kknden treyen kelimelerin, Kuran-
Kerimde geni bir kullanm alan bulunmaktadr. Kuranda 32 ayette yer alan h-z-e, kk
ve trevleriyle birlikte toplam 34 defa tekrar edilmektedir
52
On bir ayette hzv kelimesi,
yirmi yerde ise istihza mastarndan tremi olan isim ve fiiller gemektedir. stihza
kelimesinin asl olan h-z-e kknden treyen kelimeler dokuz ayr kalpta u ekilde
gemektedir:
Hzven; bu kelime toplam on bir ayette gemektedir.
53

Testehzine; bu fiil bir yerde gemektedir.
54

Yestehziu; bu fiil bir yerde gemektedir.
55

Yesyehzine; fiil on drt yerde gemektedir.
56

stehzi; bu fiil bir yerde gemektedir
57

Ustuhzie; bu fiil yerde gemektedir.
58

Yustehzeu; bu fiil bir yerde gemektedir.
59

Mustehzine; bu isim bir yerde gemektedir.
60

El-mustehzine; bu isim bir yerde gemektedir.
61

H-z-e ve trevlerinin Kuran- Kerimdeki dalmn aadaki tabloda daha ak
bir ekilde grebiliriz.
62

52
Toplam olarak 32 ayette geen h-z-e kk ve trevleri Enam, 6/10 ve Enbiya, 21/41de ise ikier defa
gemektedir.
53
Hzven eklinde getii on bir ayet unlardr: Bakara, 2/67-231; Maide, 5/57-58; Kehf, 18/56-106;
Enbiya, 21/36; Furkan, 25/41; Lokman, 31/6; Casiye, 45/9-35.
54
Tevbe, 9/65.
55
Bakara, 2/15.
56
Enam, 6/5-10; Hud, 11/8; Hicr, 15/11; Nahl, 16/34; Enbiya, 21/41; uara, 26/6; Rum, 30/10; Yasin, 36/30;
Zumer, 39/48; Mumin, 40/83; Zuhruf, 43/7; Casiye, 45/33; Ahkaf, 46/26.
57
Tevbe, 9/64.
58
Enam, 6/10; Rad, 13/32; Enbiya, 21/41.
59
Nisa, 4/140.
60
Bakara, 2/14.
61
Hicr, 15/95.
8
SIRA
NO SURE NO VE ADI AYET NO LAFIZ EKL MEKK-MEDEN
1 2 Bakara 14 ,- +-- Medeni
2 2 Bakara 15 +--, Medeni
3 2 Bakara 67 Medeni
4 2 Bakara 231 Medeni
5 4 Nis 140 +--, Medeni
6 5 Maide 57 Medeni
7 5 Maide 58 Medeni
8 6 En'am 10 +- Mekki
9 6 En'am 10 ,- +--, Mekki
10 6 En'am 5 ,- +--, Mekki
11 9 Tevbe 64 ,- +- Medeni
12 9 Tevbe 65 ,- +-- Medeni
13 11 Hud 8 ,- +--, Mekki
14 13 Ra'd 32 +- Medeni
15 15 Hicr 11 ,- +--, Mekki
16 15 Hicr 95 ,- +---' Mekki
17 16 Nahl 34 ,- +--, Mekki
18 18 Kehf 56 Mekki
19 18 Kehf 106 Mekki
20 21 Enbiya 36 Mekki
21 21 Enbiya 41 +- Mekki
22 21 Enbiya 41 ,- +--, Mekki
23 25 Furkan 41 Mekki
24 26 uara 6 -, ,- +- Mekki
25 30 Rum 10 ,- +--, Mekki
26 31 Lokman 6 Mekki
27 36 Yasin 30 ,- +--, Mekki
28 39 Zumer 48 ,- +--, Mekki
29 40 Mumin 83 ,- +--, Mekki
30 43 Zuhruf 7 ,- +--, Mekki
31 45 Casiye 33 +--, ,- Mekki
32 45 Casiye 9 Mekki
33 45 Casiye 35 Mekki
34 46 Ahkaf 26 ,- +--, Mekki

62
Tabloda ayetlerin mekki ve medeni eklinde ayrlmas istihzann kullanm zaman ve etkisi asndan bize
birok bilgi vermekte ve aratrmamza k tutmaktadr.
9
B. Kuranda stihzann Allaha snad Meselesi

stihza kelimesi Kuran- Kerimde sadece bir ayette Asl Allah onlarla alay
ediyor.
63
eklinde Allah iin kullanlmtr. stihzann; abesle uramak, oyun, elenmek
manalarna gelmesi, ayetin tefsiriyle ilgili olarak istihzay hakiki manasyla anlamaya engel
olup olmad?, istihzann hakiki manasyla Allaha nispet edilmesinin nasl caiz
olabilecei?, istihzann hakiki manasyla Allaha isnadnn caiz olmas durumunda Allahn
nasl istihza edecei?, istihzann hakiki manasyla Allaha isnadnn caiz olmamas
durumunda ayetteki istihzann manasnn ne olduu? ve istihza kelimesinin dier manalara
hamledilmesinin hangi dil kaideleri sebebiyle olduu? Gibi bir ok soruyu da yannda
getirmektedir. Allaha istihzann isnad meselesiyle ilgili olarak ortaya kan bu ve bunun
gibi sorulara tezimizin bu blmnde cevap bulmaya alacaz.
Allah Teala hakknda istihzann hakiki manasnda kullanld gr, tefsirlerde
rivayet edilen bir gr olmakla birlikte bu gr tefsir kitaplarnda genel olarak yer
almamaktadr.. Otuza yakn tefsir iinde yaptmz inceleme sonucunda Alusi (1270/1854
v.) istihzann Allah Teala hakknda hakiki manas ile anlalmasn ksa bir ekilde de olsa
belirtmekte, bu gr savunann ise sadece Taberi (310/923 v.) olduu grlmektedir.
Alusi istihzann hakiki manasnda kullanld grn u ekilde aktarmaktadr:
Hadisilerin ve ehli tevilin bir ksm istihzay Allah hakknda hakiki manasna
hamletmektedirler. Mustehzi, Allahn isimlerinden olmamasna ramen istihzay hakiki
manasna hamledenler istihzann muttali olan kiiyi artp, o kiinin glmesine vesile olan
bir tahkir olduunu belirttiler. Allah Tealadan byle bir fiilin sadr olmas da imkansz
demek deildir. Ancak gaybi bir olay ehadet alemine kyas (istihzann Allaha nispet)
edilmesini bu kiiler men ettiler.
64

Allah Tealann bizzat onlarn yaptklarna kar kendileriyle alay ettii
sylenmektedir.
65
eklinde bir ok tefsirde mfessirlerin sadece byle bir grn de var
olduu kabilinde bir bilgi vermelerine ramen Taberi bu konuyu etraflca ilemi ve kendi

63
Bakara, 2/15.
64
ihabuddin Mahmd ls, Rhu'l-men f tefsril-Kuranil-Azm ves-sebil-mesn, Beyrut, 1997.I,
256.
65
Ebu Bekir Cabir el-Ceziri, En Kolay Tefsir, Mektup Yaynlar, I, 52-53.
10
tercih ettii grn de bu olduunu belirtmitir. Mracaat ettiimiz kaynaklar iinde bu
gr etrafl bir ekilde savunan tek mfessir Taberi olduu iin Taberinin bu grle
ilgili yazdklar aktarmakta yarar grdk.
Bize gre izahlarn dorusu udur: Arapada alaya almann
mns, alaya alan kimsenin, alaya alnana kar grnte memnun edici
ve davranlarna uygun szler sylemesi ve iler yapmasdr. Bylece,
alaya alan kii sz ve davranlaryla aslnda alaya alnana ktlk
yapmaktadr. Aldatma Tuzak kurma vb. kelimelerin mns budur.
Alaya alma, aldatma, tuzak kurma gibi kelimelerin Arapada
anlam bu olduu iin, yet-i kerimelerde de ayn anlamlara
yorumlanmaldr. Alaya almann, kendi anlamnda kullanldnn kabul
edilmesi halinde ise yetin izah yle olur: Mnafklar, grnte
mminlere, raz olacaklar szleri sylyor ve davranlarda bulunuyorlar.
Halbuki aslnda syledikleri szlerin ve yaptklar amellerin aksine
inanyorlar. Bu yolla mminleri aldatyorlar. Allah Teala da aynen o
mnafklarn yaptklar amellerin karl olarak onlar ayn ekilde
cezalandrmaktadr. Yani dnyada iken onlar Mslmanlar olarak kabul
ettiriyor bylece onlarn davranlarna ve arzularna gre muamele
yapyor, hirette ise onlar cehennem azabna sokarak kfirler gibi
muamele yapacak ve onlar asl inanlarna gre cezalandracaktr. Allah
Tealann, mnafklar bu ekilde cezalandrmas onlar iin bir hakszlk
deil, yaptklarnn tam karln vererek onlara adaletini tatbik
etmesidir. Abdullah b. Abbas da bu yeti izah ederken: Allah onlardan
intikam almak iin onlar alaya alr. eklinde aklamtr.
Taberi diyor ki: yet-i kerimeyi Biz, mminlerle ancak alay
ediyoruz. diyen mnafklara Allah Tealann bir cevabdr. eklinde
izah eden ve Alaya alma Tuzak kurma ve Aldatma gibi sfatlarn
Allaha yakmayacan syleyen grler isabetli deildir. Zira onlar
Allah Tealann, kendisi iin ispat ettii eyleri ondan uzaklatrmaya
11
alyorlar. Bu gibi kimselere denir ki: Bir kimsenin, Allah falan
kimselerle alay eder. Veya Falan kimseleri aklatr. Yahut Onlara
tuzak kurar eklindeki haberleri kabul etmemesi, Allah falan kimseyi
yerin dibine geirdi. Falan kavmi suda bodu eklindeki haberleri de
kabul etmemesini gerektirir. imdi. Allah Teala bizlere, bizden nce
geen ve kendilerini grmediimiz bir kavme tuzak kurduunu, baka bir
kavmi yerin dibine geirdiini, dier bir kavmi suda boduunu
bildirmitir. Biz bu haberler arasnda herhangi bir ayrm yapmadan
hepsini tasdik ettik ve onlara iman ettik. Sizlerin, bildirilen bu haberleri
birbirinden farkl grmenize dair deliliniz nedir de Yce Allahn baz
kavimleri yere geirip dier bazlarn suda boduunu kabul ediyorsunuz
da baka bir kavme tuzak kurduunu kabul etmiyorsunuz?
Eer denecek olursa ki: Alay etmek abes bir itir ve
elenmektir. Allah Teala ise bu tr eylerden beridir. Ona cevaben denir
ki: Peki, Allahn alaya almasn kabul etmiyorsan: Allah onlar alaya
alr. Allah onlarla elendi. Allah onlara tuzak kurdu. yetlerini
okumuyor musun? ayet Hayr diyecek olursa Kuran yalanlam olur
ve slam dininden kar. Eer Evet o yetleri okuyorum diyecek olursa
ona denir ki: Sen, Allah onlar alay alr. Allah onlarla elendi.
derken Allah onlarla oynar ve elenir fakat Allahn ne oynamas vardr
ne de elenmesi. demek mi istiyorsun? Eer Evet diyecek olursa
Allah, Mslmanlarn ittifakla kendisinden uzaklatrd bir sfatla
sfatlandrm olur ve Allaha, sapklarn izafe ettii sfatlar izafe etmi
olur. Eer diyecek olursa ki: Ben, Allah onlarla oynuyor ve eleniyor.
demiyorum, fakat ben, Allah onlar alaya alyor ve onlarla istihza
ediyor. diyorum. Ona denir ki: Sen, oynama, elenme, alaya alma,
istihza etme, tuzak kurma ve aldatma gibi kavramlar birbirinden
ayryorsun, her birinin ayr ayr yerlerde kullanlacaklarn kabul
ediyorsun. Bundan da anlalyor ki, bu kelimelerden her birinin mns
12
dierinden farkldr. O halde Allah onlar alaya alyor. ifadesini Allah
onlarla oynuyor ve eleniyor. anlamnda kabul ederek bunlarn ikisinin
ayn eyler olduklarn, bu itibarla Allah onlar alaya alyor.
denilemeyeceini iddia etmek doru deildir. Zira alaya almak baka
eydir, oynama ve elenme baka eydir.
66
.
fadeleriyle Taberi, tefsirinde bu meseleye uzunca bir blm ayrmtr fakat
Taberinin savunduu bu gr dier mfessirler tarafndan ounlukla tercih edilmemitir.
ounluk Allah Tealann gerek manada istihza sfatyla tavsif edilemeyecei
grne sahiptir. nk bunda alay edilen eyin cehaletini takrir etme sz konusudur.
Allah Tealann hikmetinin ve rahmetinin gerei doruyu gstermektir. nk mstehzi
sfat onun sfatlarndan olmad halde ona bu sfat nispet etmek Allaha oyun oynamak
sfatnn nispet edilmesidir ki bu onun kibriyasna yakmaz.
67

Mnafklarn Mslmanlarla alay etmi olmalar, aslnda onlar inan ve
itikatlarndan dolay kk grmeleri ve onlarn inandklar eyleri hafife almalar
neticesinde gereklemektedir. Fakat bu alay, kk grdkleri ve hafife aldklar inan ve
itikatlar, mslmanlara kar aman ne gzel; biz de byle inanyoruz szn de iine
alan bir many tar. Mnafklarn bu davranlarna karlk Allah Tealann onlarla alay
etmesi ise, phesiz bu manda deildir. Bu ekilde bir alay, insanlar iin mmkn olsa
bile, Allah Teala iin mmkn deildir; Onun anna yaramaz.
68
Yce Allah iin alay
etmek, iin gerei ve hakikati bakmndan caiz deildir. Zira bu abesle uramaktr ki,
Allah bundan ycedir ve mnezzehtir.
69

Allahn, kendisini alay edici olarak vasflamas nasl caiz olur? Halbuki istihza
etmenin telbis (yanl doruya kartrmak)ten ayr olmad bellidir. Bu ise, Allah iin
muhaldir. Bir de, istihzada cehalet manas vardr. nk Cenb- Hak: Dediler ki: Ey

66
Ebu Cafer bn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid Taberi, Taberi Tefsiri, trc. Kerim Aytekin, Hasan
Karakaya, stanbul, Hisar Yaynevi, 1996, I, 129-132.
67
ls, Rhu'l-men, I, 257.
68
Prof. Dr. Talat Koyiit, Prof. Dr. smail Cerraholu, Kuran- Kerim Meal ve Tefsiri, Diyanet leri
Bakanl Yaynlar, I, 54.
69
mam Nesefi, Nesefi Tefsiri, Ravza Yaynlar, I, 192.
13
Musa, bizimle alay m ediyorsun! O da: Chillerden olmaktan Allaha snrm
70

buyurmutur. yleyse, Allaha cehalet nisbet etmek haydi haydi imknszdr.
71
Allah alay
etme gibi eksikliklerden mnezzehtir.
72

Allah iin istihzann gerek anlamyla kullanlmasnn caiz olmayacan savunan
alimlerin tevillerini iki ana balkta toplamak mmkndr. Birinci grupta dil kaidelerinden
tr burada istihzann farkl anlam ifade ettiini savunanlar, ikinci grupta ise Yce
Allahn alay edenlerin fiillerine karlk verdii cezalarn insanlarn fiilleri
dnldnde alay olarak kabul edilmesi gerektiini savunlar yer almaktadr.
Allahn burada onlar kkle ve nemsizlie srklemesi bir mecazdr. Fakat
buradaki mecaz gaye konumunda ve lsnde olan bir mecazdr. Tasavvur asndan
netice sebebe bina edilmitir. Bunun aksi olarak varolmas bakmndan da sebep neticeye
bina edilmitir.
73

Allah irkinlikten mnezzehtir; alay ise ayp ve cehaletin gerektirdii bir eydir.
Hz. Musa bakara suresinin 67. ayetinde onlar hakir drmek ve nemsiz olduklarn
gstermektir. nk mstehzinin maksad alay ettii kimseyi alaltma ve hafife alma
isteidir. ve onu kk grmesi nemsizliini gstermesidir. tikak da buna ahiddir.
Allah Tealann sznde kafirleri alaya alma oktur. bundan kast onlarn kk
drlmesidir. Burada alay edenlerin gittii yol, alay edenlerin alay etmelerine ve
glenlerin glmelerine layk ve mstahaktr.
74

Hor ve hakir olmann meydana gelmesi, istihzann bir neticesidir. Buna gre,
netice, o neticeyi meydana getiren sebeple ifde edilerek istihzadan bahsedilmi, ondan da
horluk ve aalanma kastedilmitir.
75
Allaha isnat olunan ou fiillerde ve sfatlarda
istenilen, gayelerdir. Bilinen bir eydir ki, alaydan maksat aka deil, eref ve haysiyeti
krarak maskara etmek ve budalal gizlice anlatp sezdirmeden hakaret etmek ve hafife
almak, bunlardan da bir honutluk duymaktr. Halbuki mnafklar gibi alayclarn ou,

70
Bakara, 2/67.
71
Fahruddin Er-Rzi, Tefsir-i Kebir Meftihul-Gayb, Aka Yaynlar, II, 48.
72
Ali Arslan, Byk Kuran Tefsiri, Arslan Yaynlar, I, 239.
73
ls, Rhu'l-men, I, 258.
74
Zemaher, el-Kef, I, 184.
75
Rzi, Meftihul-Gayb, II, 48.
14
alay ettikleri kimselere hakikaten hakaret etmeye gleri yetmez de, ou zaman, budalalk,
hakaret, alayclarn kendilerinde kalr ve onunla elenirler. Halbuki Cenab- Allah, rzas
olmakszn hareket edenler hakknda ilh adaletini aklamak iin, byle bir hakaret ve hor
grmeyi istedii zaman, onlar hakkyla hor grr ve rezil eder. Ve btn kinat nazarnda
onu rezil eder de, o, bir deli gibi kendisinin bu halinden haberdar bile olmaz. Ayplarn
gizliyorum zannederken, btn leme sergiler de farknda olmaz. Dnyada uurun bu
syrlma tarz en byk bedbahtlk olduunda ise phe yoktur. te Allahn alay ki, bunu
ancak Allah yapabilir ve bu bir ilh adalettir. Ve her adalette Allahn rzas vardr. Birisi
sslenmek ister ve karsnda altn yaldzl bir kat grr. Okumasn bilmez, zinet diye
gsne yaptrr. Sokaa kar ve bununla alm satmak ister. Grenler ise bakarlar
levhada hz rezl = bu rezildir yazlm, zavallnn haberi yok, olmak ihtimali de yok.
te, Allah korusun, bu bir ilh alay olur. Allah Teala mnafklar taknlklarnda byle
maskara eder. Bu mnlar dolaysyladr ki er bakmdan Allaha alayc denilmez, fakat
alay eder denilir.
76

Mfessirlerin byk bir ounluu incelediimiz ayet ve ilerde belirteceimiz
bunun gibi ayetlerde Allahn yaplan ktlklerin karln, cezasn vermesi manasnda
kullanldn belirtmi ve bunun makele yoluyla olduunu sylemilerdir.
Alay etmek, aldatmak, tuzaklara karlk vermek gibi fiillerin Allaha nispet
edilmesi, bunlar yapanlar, fiillerine uygun bir ekilde cezalandrmas, kazdklar kuyuya
kendilerini drmesi sebebiyledir; nispet bu mnaya yneliktir.
77

Makele szlklerde iki eyin birbirine uygun ve benzer olmas anlamndadr.
78

Bir bedi stlah olarak makele, bir eyi kendi lafznn yerine, sohbette bahsi geen baka
bir lafzla zikretmektir. Bu konudaki en mehur rnek udur: zerine giyecek elbisesi
olmayan fakir bir airin dostlar, ona souk bir gnde haber gnderirler ve kendisini
yemee davet ederler. air, dostlarna cevaben unlar yazar:
79

,'' : -' =-= =' -= '-,- - : ,=-= '-,- - _'

76
Elmall, Hak Dini, I, 217.
77
Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Prof. Dr. Mustafa arc, Prof. Dr. brahim Kafi Dnmez, Prof. Dr. Sabrettin
Gm, Kuran Yolu, I, 27.
78
bn Manzr, Lisnl-Arab, XI, 357
79
Hikmet Akdemir, Belagat Terimleri Ansiklopedisi, zmir, Nil Yaynlar, 1999, 304
15
Dediler ki: ne istersin, (syle) onu sana gzelce piirelim. Bana bir cbbe ve bir
de gmlek piirin dedim.
80

Bu beyitte : ,=-= (piirin) lafz daha nce bahsi getii iin ,=, =-= (dikin)
lafznn yerine kullanlmtr.
( '- _'- '+' , ... --' .- '=' -,- )
81

Btn Arap toplumlarna benim evden nce komu ina ettiim (haberini)
ulatran kimdir?
=-- ' '= ` -- ' ', ayeti kerimesinin tefsirinde Alusi makelenin cinas
oluturduunu belirtmitir.
82

lm-i beyanda bu sanata mkele denilir. Mkele: ki cmlenin lafzda ayn,
manda farkl olmasdr.
83

Araplar bir sz bir baka szn kart ve cevab veya cezas olarak
zikrettiklerinde ayn ekilde o sz tekrarlard. sterse manas farkl olsun. te Kurn-
Kerim ve Snnette de ayn durumu gryoruz. Yce Allah yle buyurmaktadr: Bir
ktln cezas onun gibi bir ktlktr.
84
Size kim saldrrsa siz de tpk onlarn size
saldrdklar gibi saldrn.
85
Ktle karlk vermek ktlk olamaz. Ksas da bir saldr
olarak deerlendirilemez. nk ksas yerine getirilmesi gereken bir haktr.
86
Eer dikkat
edilirse ilk yette, ktln cezas yine ktlk olarak ve ikinci yette de saldrnn
karl yine misliyle saldr olarak deerlendirilmitir.
87
Burada birinci saldr zulm,
ikincisi adalettir.
88
Geri her ne kadar cezann karl ktlk ve saldr olmasa da byle
ifade olunmutur.
89

80
bn Kesir, Hadislerle Kur'an- Kerim Tefsiri, II, 196.
81
Hamdullah b. Ebi Bekr b. Ahmed el-Kazvini, el-zah fi ulumi'l-belaga, thk. Muhammed Abdlmn'im
Hafaci, 1980, II, 493.
82
Maide, 5/64.
83
Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvett-Tefasir, Ensar Neriyat, I, 61.
84
ura, 42/40.
85
ra Sresi, 42/40; "Bu mecaz en mkemmel hale getiren bir edeb sanattr" Zemaher, el-Kef, I, 186.
86
mam Kurtubi, el-Camiu li-Ahkamil-Kuran, Buru Yaynlar, I, 468.
87
Nesefi, Nesefi Tefsiri, I, 193.
88
Sabuni, Safvett-Tefasir, I, 61.
89
Nesefi, Nesefi Tefsiri, I, 193.
16
Yce Allahn u buyruklar da byledir: Onlar hilekrla saptlar, Allah da
hilekarlklarna karlk verdi.
90
Gerekten onlar bir hile yapyorlar, Ben de bir hile
yaparm
91
Biz ancak alay edicileriz... Allah onlarla alay eder
92
an yce Allahn hile
yapmas da alay etmesi de hilekarlk yapmas da sz konusu deildir. Onun bunu
yapmasnn anlam sadece onlarn hilelerine, alaylarna ve hilekarlklarna ynelik bir
cezadr.
Yce Allahn u buyruklar da byledir: Allah aldatmak isterler. Halbuki O,
onlar aldatr
93
; Onlarla alay ederler, Allah da onlarla alay eder.
94

Peygamber (s.a) da yle buyurmutur: Siz bitkinlemedike Allah da bitkinlik
gstermez, siz usanmadka Allah da usanmaz.
95
Bu Allah usanmaz, halbuki siz
usanrsnz anlamndadr. Yine asl usananlar sizlersiniz denildii gibi, anlamn u olduu
da sylenmitir: Sizler amellerinizi bitirmedike, amellerinize devam ettike Allah da sizin
sevabnz kesmez, amellerinizin karln yazar.
96

Allah onlarla alay eder. Alay etmenin cezasna yine alay adnn verilii, mecaz
veya mkele yolu ile olmutur. Yukarda da akland zere Mkele, anlam
itibariyle farkllk olmakla beraber farkl cmlelerde lafzlarn birbirine uygun dmesi
veya ayn anlamda olmasa dahi sylenen bir sze misliyle karlk vermektir. Yce Allahn
u buyruu gibi: Bir ktln cezas onun gibi bir ktlktr
97
Halbuki ikincisi ktlk
deildir. u kadar var ki, ktle karlk olduundan dolay ktlk ad onun hakknda
da kullanlmtr. Yce Allahn u buyruunda da durum byledir: Size kim saldrrsa siz
de tpk onlarn saldrdklar gibi onlara saldrn
98
Saldrya karlk olan ikinci saldr
aslnda saldr deildir. Yce Allahn u buyruunda da byledir: ayet bir ceza ile
karlk verecek olursanz, size verilen cezann benzeri ile ceza veriniz.
99
Burada sz

90
Al-i mran, 3/54.
91
Trk, 86/15-16.
92
Bakara, 2/14-15.
93
Nisa, 4/142.
94
Tevbe, 9/79.
95
Mslim, Saltu'l-Msfirin, 215, 220.
96
Kurtubi, Ahkamil-Kuran, I, 466.
97
ra, 42/40.
98
Bakara, 2/84.
99
Nahl, 16/126.
17
geen birinci ceza, ceza deildir. Sylenen lafza aynsyla karlk vermek ve onun benzeri
bir ifade kullanmaktr. Mesel, Araplar da Ceza cezaya karlktr tabirini kullanrlar.
Halbuki burada sz geen birinci ceza, ceza deildir.
100

Cenb- Hakkn onlara yapm olduu ey, onlarn istihzalarna karlk bir
cezadr. Ancak, Cenb- Hak bu cezay istihza diye adlandrmtr; nk bir eyin czne
de o eyin tamamnn ad verilebilir. Nitekim Cenb- Hak: Bir ktln cezas, onun
misli olan bir ktlktr
101
, size saldrrsa, siz de ona, onun size saldrd kadar
saldrn
102
buyurmaktadr.
Ayn ekilde konu ile ilgili olarak Yce Allah yle buyurmaktadr: Allah
aldatyorlar (gya); oysa ki Allah onlar aldatyor
103
, Tuzak hazrladlar; Allah da tuzak
hazrlad
104
. Onlar Allah aldatmaya alrlar. Halbuki Allah da onlar aldatr.
105
Onlar
mminleri alaya alyorlar. Allah da onlar alaya ald.
106
Onlar Allah unuttu. Allah da
onlara kendilerini unutturdu,
107
gibi yetlerin mns, Allahn, bu gibi ileri yapanlar,
layk olduklar ceza ile cezalandracan bildirmesidir. lenilen suun gerektirdii cezaya
da, o suun ilendiini belirten fiil ile isim verilmitir. Yani aldatmann cezasna aldatma,
alaya almann cezasna alaya alma, hile yapmann cezasna da hile yapma ismi verilmitir.
Kuran- kerimde bu ekilde ifadeler mevcuttur. Nitekim bir yet-i kerimede: Ktln
cezas onun gibi bir ktlktr.
108
Kim tecavz ederse siz de ona kar size yapt
tecavzn aynsyla mukabele edin
109
buyurulmaktadr.
Grld gibi birinci yette, ilenilen gnaha da Ktlk ismi verilmi gnahn
cezasna da Ktlk ismi verilmitir. Halbuki bu ceza bir adalettir. Yine ikinci yette

100
Ebu Bekr Ahmed b. Ali er-Razi Cessas, Ahkam'l-Kur'an, thk. Muhammed es-Sadk Kamhavi, Beyrut,
Daru hyai't-Trsi'l-Arabi, 1985, I, 25; Vehbe Zuhayli, et-Tefsirl-Mnir, Risale Yaynlar, I, 74-75.
101
ra, 42/40.
102
Bakara, 2/194.
103
Nisa, 4/142.
104
Al-i,imran, 3/54.
105
Nisa, 4/142.
106
Tevbe, 9/79
107
Hair, 59/19.
108
ra, 42/40.
109
Bakara, 2/194.
18
saldrya da Tecavz ismi verilmi saldrnn cezasna da Tecavz ismi verilmitir.
Halbuki ikincisi aslnda bir tecavz deil, zalimi zulmnden alkoymadr ve bir adalettir.
110

Burada cezaya, ilenen gnahn ad verilmitir. ou ilim adamnn gr budur.
Araplar bu ekildeki ifadeleri oka kullanrlar. Amr b. Klsmn u beyiti bu trdendir:
'-,'= - '+=, ` ` ... '-,''=' .+ , .+=-
Dikkat edin! Kimse bize kar bir cahillik etmesin,
Bu sefer cahillerin cahilliklerinden daha fazla cahillik ederiz.
Burada alaca intikama o da cahillik adn vermitir. Halbuki akl sahibi bir
kimse cahillikle vnmez. Onun byle bir ifade kullanmas, ayn kelimeleri tekrarlamasnn
farkl kelimeler kullanmaktan dile daha kolay gelmesi asndandr.
111

Mfessirler Allah hakknda istihzann hakiki manasna hamledilmesinin uygun
olmadn belirttikten sonra bunun nasl olduu ve olacan belirmek zere tevil yoluna
gitmilerdir. Yaplan bu tevillerin says olduka ok ve farkl tefsirlerde genel olarak
aynlar olmas sebebiyle bu tevilleri maddeler halinde sralamay uygun grdk:
1- Allahn, mnafklarla alay etmesinin mns, onlara dnyada iken hirette
varacaklar akbetin tersine bir durum gstermesidir. Nasl ki onlar Resulullaha ve
mminlere, kalplerindeki inanszln tersini gstererek iman ettiklerini sylemilerdir
Allah Teala da onlara dnyadaki hallerini hiretteki hallerinin aksine bir ekilde
gstermektedir. yle ki dnyada onlara, evlenme, boanma, miras vb., hukuki
muamelelerde mslman muamelesi yaptrmakta hirette ise onlar cehennemin en alt
tabakasna atmakla cezalandrmaktadr.
112

Bu ilh alay cmlesinden olmak zere bunlara dnyada mslman muamelesi
yaplr, slm toplumu dnda tutulmazlar. Mnafk olmayan gayr-i mslimler gibi
yinlerinde, dine mahsus hkmlerinde serbest deillerdir.
Mnafklara, gerek ibadet ve gerek muamelelerle ilgili din hkmlerin hepsi
mslmanlar gibi tatbik edilir. Mminler bunlara dikkat etmeye, bu hususta gzlerini ap
mcahede etmeye, nizam, hkm ellerinde tutmaya ykmldrler.

110
Taber, Taberi Tefsiri, 1, 132.
111
112
Taber, Taberi Tefsiri, I, 130.
19
Bunda balca hikmet vardr:
Birincisi slmn sabr ve skunu, terbiyesinin ykseklii, ruh hogrsdr.
kincisi bu sayede bunlarn slm muhitinde ve slm hkmler altnda yetiecek olan
ocuklarndan ciddi mminlerin yetimesine imkan brakmaktr. ncs de bu
mnafklar kalben iman etmedikleri ilh hkmlerin tatbikatna zorlamak suretiyle her an
gnl azab iinde brakmak ve maskaralklarnn cezasn dnyada da ektirmektir.
113
Yine
bu sebepten, gayr-i mslimlere tannan bir takm haklar bunlara tannmam, fakat
mslmanlara tatbik edilen hkmler, bunlara da tatbik edilerek mslman gibi
davranlmtr. Aslnda bu muamele, mnafklar iin dnyevi bir azb olmutur. nk
insan iin, kalben inanmad bir dnin hkmlerine tbi olmaktan ve bu hkmleri tatbik
etmek iin dima zorlanmaktan daha byk bir azb dnlemez.
114

2- Allah Tealann mnafklarla alay etmesinden maksat, Allann onlar derhal
cezalandrmayp kendilerine bir mhlet vermesi ve kyamet gnnde yetlerde beyan
buyurduu ekilde davranmasdr.
115
Cenb- Hak onlara, dnya ve ahirette, alay eden bir
kimseye yaplan muamele ile muamele edecektir.
116

Allahn mnafklarla istihza etmesi, onlarn mminlerle alay etmelerine karlk
,ilh adalet gerei, ceza vermesi, inanm tertemiz insanlarla alay etmenin ne demek
olduunu elem verici bir azapla gstermesidir. Bu da daha ok kyamet gn
gerekleecektir.
117

Ahiretteki muamelesi hakknda ise, bn Abbas (r.a.) yle demitir: Mminler
cennete, kfirler de cehenneme girince, Allah, cennetten cehenneme, mnafklarn
bulunduu tarafa bir kap aar. Mnafklar bu kapnn aldn grnce, cehennemden
kmaya ve cennete ynelmeye balarlar. Bu srada cennetlikler de onlar seyretmektedir.
Onlar tam cennetin kapsna ulatklarnda, ite o zaman kap yzlerine kapanr. te bu
durum Cenb- Hakkn; O gnah ileyenler iman edenlere glerlerdi. Mminler onlarn
yanndan geerken, ka-gz hareketlen yaparlard. Ailelerine dndklerindeyse, pr nee

113
114
Kuran- Kerim Meal ve Tefsiri, I, 54.
115
Taber, Taberi Tefsiri,I, 129.
116
117
Celal Yldrm, lmin Inda Asrn Kuran Tefsiri, Anadolu Yaynlar, I, 86.
20
dnerlerdi. Mminleri grdklerinde: Bunlar muhakkak ki sapktrlar derlerdi. Halbuki
onlar, mminlere gzc olarak yollanmamlard. te bugn de, iman edenler kfirlere
glyor
118
ayetlerinde bahsettii durumdur ki, bu onlarla alay etmek demektir.
119
Ahirete
gelince Dorusu mnafklar, atein en aa tabakasndadrlar.
120
yeti gereince onlar,
atein en aa tabakasnda olduktan baka, bunlarn orada da alay muamelesine maruz
kalacaklar, cennetin kaplar kendilerine gsterilip gsterilip kapatlverecei hadislerde de
aklanmtr.
121
Cehennemde onlara cennetten bir kap aar, sonra onlara: Gelin, denilir.
Ate ierisinde yzerek oraya doru giderler.
122
Mminler ise, ssl adrlar ierisinde
tahtlar zerinde onlara bakarlar. Kapya doru vardklarnda kap zerlerine kapatlr,
mminler de onlara glerler. te Allah onlarla alay eder buyruunda anlatlan budur.
Yani hirette onlarla alay eder, demektir. Kaplar yzlerine kapatlnca da mminler onlara
glerler. Yce Allahn u buyruunda anlatlan da ite bu durumdur: te bugn iman
edenler kfirlere glerler. Tahtlar zerinde (cehennem ehline ) bakarlar. O kfirlere ileye
geldiklerinin cezas verildi mi?
123

3- Cenb- Hak onlara, dnya ve ahirette, alay eden bir kimseye yaplan muamele
ile muamele etmitir. Allahn dnyada bu muamelesi, , Resuln, onlarn gizlemeye son
derece aba sarf ettikleri srlarna muttali klmasdr.
124

Mnafklar durumlarn gizlediklerini ve mminleri aldattklarn zannederek
ilerini yrtrken ve bunda baarl olduklarn dnerek kendi aralarnda mminleri alay
konusu edinirken, Allah her eyi bildii ve Hz. Peygambere durumu bildirdii iin
yaptklar, gizli kameradan ekrana aktarlan kimseler gibi kendilerini alay konusu haline
getirmektedirler
125
Peygamber Efendimiz mnafklarn hepsini biliyordu. Fakat
bilmezlikten geliyor ve onlar yakn takipte tutuyordu. Bylece aldattk zannederlerken

118
Mutaffifn, 83/29-34.
119
120
Nisa, 4/145.
121
122
Eb'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali bn'l-Cevzi, Zad'l-Mesir Fi lmi't-Tefsir, Beyrut, El-
Mektebet'l-slamiyye, 1987, I, 36.
123
Mutaffifin, 83/34-36.
124
Rzi, Meftihul-Gayb,II, 48.
125
Kuran Yolu, I, 27.
21
aldanyorlard. Mminlerle alay ettiklerini zannederlerken kendileri alay edilecek duruma
dyorlard.
126

4- Aslnda onlarla alay eden Allahtr.. Onlara, bu hilelerinin mminler
tarafndan yutulduunu ve bu ifte standartl kiiliklerinin deifre edilmeyeceini
dnmelerini salayan Allahtr. Ve kendilerini azgnlklar iinde debelenmeye brakan
Allahtr.. Onlar annda cezalandrmayan, gvenle yollarna devam ettiklerini hissettiren,
planlarnda, hilelerinde tezgahlarnda bu ie dnk ahsiyetleri ile d tutumlar arasnda
debelenip durmalarna, bu alanda gvenle almalarna izin veren Allah tr. Halbuki
Onlarn bu tutumlar gerekten elencelidir, glntr. Sonra mnafn tutumu zaten iki
yzldr. Tavrnn ortaya kmasndan, olduu gibi anlalmasndan, sonularnn ortaya
kmasndan da endie etmektedir.
127

5- kiyzlln dnyadaki cezas bununla da kalmamakta; kendilerini akll, iman
edenleri de aklsz ve ahmak sananlar, kendilerine emanet edilen hayat, akl ve irade
sermayesiyle hidayet yerine sapknl aldklar iin hayat ticaretini de iflasla
kapatmaktadrlar.
128

6- Allahn onlar aldatmas ve onlarla alay etmesi, onlara pek ok dnyev
nimetler vermek suretiyle onlar derece derece azaba yaklatrmasdr. an yce Allah,
hirette onlar iin gizledii azaptan farkl olarak dnyada onlara birok ltuf ve ihsann
izhar eder, hiretteki azaplarn da gizler, gstermez. Onlar da Allahn kendilerinden raz
olduunu sanrlar.
Halbuki yce Allah, kesinlikle onlara azap edecektir. te bu durum, insanlar
tarafndan dnld takdirde sanki bir alay, bir hile ve bir aldatma gibi gzkr.
Nitekim buna Peygamber (s.a)in u buyruundan anlalan ifadeler de delil olabilir: Aziz
ve celil olan Allahn kula, Allaha isyan srdrd halde sevdii eyleri verdiini
grrseniz, bilin ki bu Allah tarafndan bir istidrctr. (Derece derece azaba
yaklatrmaktr). Sonra u yet-i kerimeyi okudu: Bunlar kendilerine hatrlatlanlar
unutunca zerlerine hereyin kaplarn atk. Nihayet onlara verilenlerle marp

126
Mahmut Topta, Kuran- Kerim ifa Tefsiri, Canta Yaynlar, I, 104.
127
Muhammed Hseyin Fadlullah, Min Vahyil Kuran, Akademi Yaynlar, I, 75.
128
Kuran Yolu, I/27.
22
sevindiklerinde de anszn onlar tutup yakalayverdik. Artk onlar mitsiz kalverirler.
Zalimler topluluunun ard arkas kesilmi olur. Alemlerin rabbi olan Allaha hamd
olsun.
129

Kimi ilim adamlar da yce Allahn: bilmeyecekleri bir taraftan onlar derece
derece helake yaklatracaz.
130
buyruu hakknda yle demilerdir: Onlar her yeni bir
gnah ihdas ettike Allah da onlara yeni bir nimet verir
131
ki bu da istidrac halidir.
132

7- Cenab- Allahn istihzas ise, onlarn hakaret ve idrk ktlklarna aldr
etmemesidir. biz, sizlerle beraberiz; mminlerle sadece dalga geiyor ve dinlerini alaya
alyoruz derler. Cenab- Allah onlarn bu batl inanlarn reddetmitir. Noksanlklardan
mnezzeh Yce Allah, onlarn bu hallerine nem vermemektedir ve bu yaptklarna kar
onlar iddetle cezalandracaktr. Onlar aknlk ve hayretin doruk noktasna ulasnlar diye
Yce Allah onlarn taknlk ve sapklkta daha ileri gitmelerine gz yummaktadr.
133

8- Onlarn mminlerle alay etmelerinin zarar kendilerinedir. Mminlere zarar
vermez. te sanki bu sebeple Cenb- Hak, onlarla alay etmi olur.
134

9- Allah Telnn mnafklarla alay etmesi, onlar, iinde bulunduklar dallet
ukurunda yzst brakmas ve vakti geldii zaman, bu alaylarndan tr yakalarna
yapp lyk olduklar cezay onlara vermesidir.
135
Kfr ve dalaletlerinde akn kalp
kendi kendilerine aciz duruma derler.

Allahn akn dmanlar iin son derece irkin ve
korkun bir akbet hazrlyor. Bu aknlar azgnlklarna devam etmelerini salayan bir
toleransla aldatlarak ve ilerindeki dmanl da kusmalarna biraz daha frsat tannarak
kr gidilerinde debelenmeye, srnmeye braklyor. Fakat az tede pusu Kuran korkun
akbet kendilerini bekliyor, onlar ise bundan habersiz olarak gzleri kapal bir ekilde

129
En'am, 6/44-45.
130
A'raf, 7/182
131
132
bn'l-Cevzi, Zad'l-Mesir, I, 36.
133
Prof. Dr. Muhammed Mahmud Hicazi, Furkan Tefsiri, lim Yaynlar, I, 26.
134
135
Kuran- Kerim Meal ve Tefsiri, I, 54.
23
yryorlar.
136
Allah nce mhlet vermekle sonra da ibret verici bir ekilde cezalandrmakla
onlar cezalandracaktr.
137

10- nsann insanla alay etmesi, bir taknlk, bir isyan ve bir bocalamadr. Bunu
yapan insanlar zamanla utanlacak hale drmesi ve bylece alay edilecek hale gelmeleri,
Allahn onlarla alay etmesidir.
138

11- Mnafklarn mminlerle alay etmesi, mminlere bir zarar vermek yle
dursun, bilkis onlarn Hakka olan imn ve teslimiyetlerini artrmtr. O halde bu sonula
Allah mnafklarla alay etmi oluyor; yani onlar bu durumdan tedirgin ederek dnyada
huzursuz, hirette mutsuz brakyor demektir. Dier bir tabirle, Allah mnafklara dnyada
olduu gibi hirette de alayc muamelesi yapacaktr. Mutaffifn sresinde bu hususa temas
edilerek buyuruluyor ki: Gerekten sulu gnahkrlar (Dnyada iken) imn edenlere
glerlerdi. Onlara uradklar zaman birbirlerine gzle kala iarette bulunurlard.
139

Bugn ise imn edenler kfirlere (onlarn perian hline) glerler.
140

12- Allahn, mnafklarla alay etmesinden maksadn, onlar inkrlarndan ve
isyanlarndan dolay knamas ve ayplamas yahut da onlar helak etmesi ve yok etmesi
olduu sylenmitir.
141

C. Kuranda Mminlerin stihzalar

1. man Edenlerin Kafirlerle Kar Alayc Tavrlar

Kuranda mminlerin inanlaryla alay eden kafirlerin alaylarna, mminler
tarafndan karlk verilmesi istenmemi; hatta Onlarn Allahtan baka yalvardklar
tanrlarna hakaret etmeyin ki, onlar da cahillik ederek hadlerini ap Allaha hakaret

136
Seyyid Kutub, Fi Zilali'l-Kur'.an: Kurann Glgesinde, trc. M. Emin Sara, . Hakk engler, Bekir
Karla, stanbul, Beyan Yaynlar, I, 114.
137
Zuhayli, et-Tefsirl-Mnir, I, 75.
138
Bayraktar Bayrakl, Yeni Bir Anlayn Inda Kuran Tefsiri, Bayrakl Yaynlar, I, 224.
139
Mutaffifin, 83/30.
140
Celal Yldrm, Asrn Kuran Tefsiri, I, 88.
141
Taber, Taberi Tefsiri, I, 130.
24
etmesinler!
142
ayetiyle Allahtan baka ilah edinenlerin ilahlarna ister alay ederek isterse
baka bir yolla olsun hakaret edilmemesi istenerek onlarn yaptklar ktlklere misliyle
de olsa karlk verilmemesi istenmitir. Bunun yannda Allah, alayclarn alaylarnn
karlksz kalmayacan da Allah da kendileriyle alay eder ve azgnlklarnda onlara
mhlet verir; bylece onlar bir mddet babo dolarlar ve Seninle alay edenlerin
haklarndan gelmeye Biz yeteriz
143
gibi bir ok ayeti kerime ile bildirmitir. Bylece Allah
alayclarn alaylarna kar mminleri muhatap klmam ve onlarn alaylarna karlk
vermeyi kendi zerine almtr.
Kuranda mminlerin bu dnyada kafirlerle alay etmelerine msaade
edilmemekle birlikte, her yaplan iyilik ve ktln karlnn grlecei kyamet
gnnde mminlerle alay edenlere kar mminlerin glmeleri Kuranda mevzu bahis
edilmitir: te bu gn de, mminler kfirlerin stne glerler.
144
slam ahlakyla
ahlaklanm bir mminin karsnda kim olursa ve ne yapm olursa olsun onun kt
duruma dmesine glmesi dnlemez; bu sebeple mminlerin bu ayetteki glmelerinin
kahkaha deil de ac bir glmseme olduu ihtimalinin gz nnde bulundurulmas
gerekir.
Mminlerin glmeleri hakknda sylenebilecek bir dier sz ise buradaki
glmenin, mminlerin alayclarn yaptklarna sabretmeleri sonucunda aldklar sevaptan
tr iinde bulunduklar srur iindeki ruh haletini ifade eden bir glme olabileceidir.
Kuranda kafirlerin zerine eklinde bir ifade kullanlmas ise kafirlerin o anki
durumlarnn mminlere iinde bulunduklar durumu hatrlatmas veya mminlerin
karlatklar sevaplarn sebeplerinin onlarn olmas eklinde anlalabilir.
Mminlerin glmelerinden karlacak dier bir sonu da mminlerin glmelerinin
sembolik bir glme olduu meselesidir. Bununla kafirlerin alaylarnn cezasnn, alay eden
ve alayyla alay ettii insanlar kk drmeye alan bir kimsenin kendisinin glnecek
duruma dtnn yani cezasnn en gzel bir ekilde hak sahipleri tarafndan verildiinin
ifade edilmesidir. Hz Nuhun kendi ile alay edenlere kar syledii imdi bizimle alay

142
En'am, 6/108.
143
Hicr, 15/95.
144
Mutaffifin, 83/34.
25
ediyorsanz, elbet bizim de sizinle alay edeceimiz bir gn gelir.
145
sz de ayn ekilde
yorumlanabilir.
Bu hususta yle bir yaklamdan bahsetmek de mmkndr. Dnya da
mminlerin kafirlere alayla ve onlara glerek cevap vermemeleri kafirlerin kalplerinin
slama sndrlabilmesi iindir; ahirette ise imtihan bitmi her eyin karlnn verilmesi
gereken an, din gn gelmitir. Artk mminlerin kafirlere merhamet etmeleri
gerekmemektedir.

2. man Edenlerin Allahn Ayetleriyle lgili Tutum ve Davranlar
Konusunda Uyarlmas

Kuranda bir ok ayette belirtildii gibi insanlarn kfre ynelmesindeki mhim
sebeplerden birisi dnya hayatdr. Zira dnya ve iindekiler, kafirleri aldatm ve bylece
dinlerini bir oyun ve bir elence haline getirmilerdir
146
. Dinin oyun ve elence edinilmesi
u manalara gelmektedir:
- Uymakla mkellef olduklar Hak dini hafife alp alay etmilerdir.
- Kuran- Kermde, dnyay bir oyun ve elence olarak tanmlayan yetler
dnlerek tefsir edildiinde ise, kafirler, dini dnyevletirmi, dnyev gayeler iin
vesile yapmlar
147
ve dnyann geici metsn din haline getirmilerdir.
- Elence ve oyun nevinden eyleri din zannetmiler, deta din folklr haline
getirmilerdir. Putlara tapnmalar oyun ve elence tr eylerdir.
148
Mesel Mekkeli
mriklerin, Mescid-i Haramdaki dualar ve ibadetleri slk alp el rpmaktan ibaretti
149
.
Mrikler, erkekli-kadnl, ak-ak bir ekilde ve slk alp el rparak Kabenin
etrafnda tavaf ederlerdi. Hz. Peygamber, Kabeye geldiinde ise, bunu daha iddetlendirir
ve Onun huzurunu bozmaya alrlard
150
. Yine mriklerin din vecibeler karsndaki

145
Hud, 11/38.
146
Enam, 6/70.
147
Rz, Mefathu'l-ayb, V, 24; Elmall, Hak Dini, III, 444.
148
Yunus Ekin, Kurana Gre nanszlk, zmir: Ik Yaynlar, 2001, 191.
149
Enfal, 8/35.
150
Taber, Taberi Tefsiri, IX, 318; Ebu Ali Eminddin Fazl b. Hasan b. Fazl Tabersi, Mecma'l-Beyan fi
Tefsiri'l-Kur'an, tsh. Fazlullah Tabatabai, Haim Mahallati, Beyrut, Dar'l-Ma'rife, 1986, IV, 463.
26
tutumlarn gsteren bir dier husus ise, hrmetli aylarn yerlerini deitirip ertelemek
suretiyle Allahn haram kldn helal kabul etmeleridir. Bylece Hacc ibadetinin vaktini
deitirmi oluyorlard
151
. Bu durumlar da onlarn inanlarna kar ne derece kaytsz
olduklarn gstermektedir.
Kuran kafirlerin iine dtkleri bu durumdan mminleri sakndrmtr: Ey
kocalar! Elerinizi boar, onlar da iddetlerini bitirirlerse, artk ya onlar iyilikle yannzda
tutar, yahut gzellikle salverirsiniz. Onlarn hukukuna tecavz etmek kastyla zarar vermek
iin elerinizi alkoymayn. Kim byle yaparsa kendine zulmetmi olur. Sakn Allahn
yetlerini akaya almayn. Allahn sizin zerinizdeki nimetleri ve sizi irad etmek
gayesiyle indirmi olduu kitap ve hikmeti hatrlayn, dile getirin, Allaha kar gelmekten
saknn ve Allahn her eyi hakkyla bildiini pek iyi bilin.
152
ayeti kerimesi de
mriklerin iine dtkleri bu durumdan mminlerin saknmas gerektiini belirtmekte ve
dini emirlerin ciddiye alnmamasnn bir kafir ahlak olduu, bu kt ahlaktan kendini
koruyamayan mminlerin ise dinden kma tehlikesiyle kar karya kaldklar
belirtilmektedir.
inde bulunduumuz asrda, Mslmanlarn dine kar tutumlarndaki lakaytlk
dnldnde bir ok Mslmann ayeti kerimenin kapsam dahilinde olduu ve bu
konunun etrafl bir ekilde incelenmesi gerei ortadadr.

3. man Edenlerin Birbirleriyle Alaylar

slamn Kuran- Kerimin yol gstericilii ile kurmu olduu stn insan
topluluunun yce bir edebi vardr. O toplumda herkesin dokunulmaz bir haysiyeti vardr.
Herhangi bir bireyi ayplamak bizzat insann kendisini ayplamas anlamna gelir. nk
toplumun tm birdir, bir btndr ve haysiyeti de birdir.
153
te bunun iindir ki slam
ahlakna kaynaklk eden Kuran- Kerimde Mslman toplumun cahiliye kusurlarndan ve
ahlakndan uzak olarak sadakat, hakikat, sayg ve ciddiyet esaslar zerinde ykselmesi iin

151
ls, Rhu'l-men, X, 136; Elmall, Hak Dini, IV, 331-333.
152
Bakara, 2/231.
153
Kutub, Fi Zilali'l-Kur'.an, XIII, 500.
27
mminler alay ve istihza huyundan sakndrlm, mminlerin alay ve istihza etmeleri
yasaklanmtr.
154

Yce Allahn Ey iman edenler! Sizden hibir topluluk bir baka toplulukla alay
etmesin. Ne mlum? Belki alay edilenler edenlerden daha hayrldr. Kadnlar da baka
kadnlarla alay etmesinler. Belki de alay edilenler edenlerden daha hayrldr. Birbirinizi,
(daha dorusu kendilerinizi) karalamayn. Birbirinize kt lakaplar takmayn. man ettikten
sonra insann adnn ktye kmas, fsk damgas yemesi ne fena bir eydir! Kim tvbe
etmezse ite onlar tam zalim kimselerdir.
155
Buyurmas mminlerin birbirleriyle alay
etmelerini kesin bir ekilde yasaklamaktadr. Konu ile ilgili olarak Hz. Peygamber de yle
buyurmutur: Kibir hakk kabul etmemek ve insanlar kk grmektir.
156
bu ise
haramdr.
Bakalaryla alay edenlerin iinde bulunduu durum u ekilde zetlenebilir.
Bakasn malup etmek, susturmak, fazilet ve erefini gstererek halkn tevecchn
kazanmak iin yaplan hareketler Allahn sevmedii hareketlerdendir. nsan karsndaki
kiiyi alt etmek iin yapt davranlarda karsndaki kiinin kusurunu ima etmesi helake
gtrc bir afetken karsndaki kiinin kusurunu yksek sesle sylemesi onun ahmaklk
ve alay edicilik girdabnda kaybolmuluunu gsterir
157
.
Alay eden kimsenin alay ettii kiiyi yksek sesle herkesin ortasnda mahcup
duruma drmesini, insanlarn birbirleriyle alaylar asndan alay etmenin son noktas
olarak gren selef ulemasnn aka programlar ad altnda insanlarn insan olmalarndan
kaynaklanan eksiklikleriyle alay edilmesini nasl karlayacaklar ise malumdur. nk bu
ekilde yaplan alayl tutum bir kiinin belli bir yerde belli kiilere mahcup edilmesinden
ok daha rencide edici bir davrantr.
Mslmanlarn, insanlarn birbirleriyle alay etmelerine kar tavrlar din adna
yasaklanan eylerin reva bulacan haber veren bir hadisi erifi hatrlatacak mahiyettedir.
Efendimiz, (s.a.) etrafnda Sahabe halka olmu Onu dinlerlerken yle buyurdular:

154
Kahtani, Muhammed b. Said, Din ve Dindarlarla Alay Etmek, guraba, 2003, 26.
155
Hucurat, 49/11.
156
Mslim, man, 92.
157
Eb Hamid Gazal, hy Ulumid-Dn, Beyrut, Darl-Hayr, 1997, I, 64.
28
Nasl olacak hliniz? O gn kadnlarn ba kaldrd, sere serpe, alp salarak
sokaa dkld, ktlklerin her tarafta yayld ve hakk ifadenin terk edildii gn?
Sahabenin Bunlar olacak m ki ya Reslallah?sorusuna Allah Resul (s.a.):
Nefsim kudret elinde olan Allaha yemin ederim ki, daha iddetlisi de olacak
buyurdular.
Sahabenin hayret dolu Bundan daha iddetlisi nedir ya Resulallah? sorusuna
cevap olarak Allah Resul:
Btn ktlkleri iyi ve btn iyilikleri kt grdnz gn hliniz nice olacak
bir bilseniz! buyurdular.
Bu da olacak m ya Reslallah? Yani iyilikler men edilip, ktlkler emredilecek
mi?
Daha iddetlisi bile olacak!diyerek cevap veren Allah resuluna sahabelerin sorusu:
Bundan daha iddetlisi de nedir, Ey Allahn Resul? oldu.
Mnkert karsnda susup ve bizzat onu tevik ettiiniz gn vay halinize!
eklinde cevap veren Allah resulune ayn soruyu tekrarlayan sahabeler,
Bu da m olacak ya Reslallah? eklinde ki sorularna
Evet. Hatta ondan da iddetlisi olacaktr.cevabn aldlar.
Ve tam bu esnada Allah Resul (s.a.), Allah (c.c.)a kasem ederek Ondan u sz
nakletti: Celalime yemin olsun ki bu duruma gelmi bir cemiyetin iine alayanlar gibi
fitneleri salvereceim.
158

Hadisi erifte bundan daha iddetlisi cmlesinin tekrarlaryla ktln
zirveletii noktay gsteren Allah resul, ktln zirvesi olarak dinin yasakladklarnn
inenmesi karsnda kaytsz kalmay ve bilakis dinin yasakladklarnn tevik edilmesini
gstermektedir.
Bakalarn gldrmenin ve alay etmenin mehur olmann bir yolu ve bir sanat
haline gelmi olduu asrmzda, insanlarn karlaabilecekleri en iddetli durumla kar
karya olduklarn, insanlar kmseme ve alaya alma zerine bina edilen aka
programlarnn toplum tarafndan da benimsendiini belgeleyen reytinglerinin iyi olmas

158
Heysemi , Mecma'z-Zevaid, VII, 551.
29
gstermektedir. Bu durum bakalarn kmseyerek ve alaya alarak rahatlayabilen hasta
ruhlu insanlarn toplum ierisinde ne kadar ok yayldklarn gstermektedir. Oysaki
dinimizce kardelerine kar bbrlenen ve akranlarndan ve kardelerinden herhangi
biriyle alay eden herkes apak bir gnah ve sorumluluu yklenmitir.
159

Toplumda var olan alay etme alkanlnn zararlar ne yazk ki alay edilip
mahcup duruma drlen kimsenin grd zararla snrl kalmamaktadr. Ayeti kerimede
Ne mlum? Belki alay edilenler edenlerden daha hayrldr ifadeleriyle dikkat ekilen,
alay eden kimsenin kendisini evresinden daha stn grme hastal: ocuk yetitirme
yurtlarndaki yetimlere sahip klmamasndan, sokak ocuklarnn saylarnn gnmzde
artan bir seyir gstermesine, toplumda tabakalamann olumasyla birlikte i btnlk ve
beraberliin sarslmasndan, yardmseverlik misafirperverlik, alak gnlllk, diergamlk
gibi bir ok gzel hasletin kaybolmasna kadar, toplumun kmesi manasna gelen bu
durumlarda da birinci derecede rol oynamaktadr.
Bu hususta gz ard edilmemesi gereken dier bir noktada slamn teki
dnyaclnn mizahtan alnan gerek zevki ve onun edebi beenisini fazla etkilememi
olmasdr. Tm ciddiyetine ve ilerdeki kyameti haber vermesine ramen Hz Muhammedin
kendisi her zaman mtebessim bir ehreye sahipti ve yz yllar boyunca onun takipileri
esprilere ve aka oyunlarna her zaman byk bir ak duymulardr.
160

aka ve mizahn kabulyle birlikte, onlar zararl ve zararsz olarak ikiye
ayrmakta fayda vardr. nk birok aka ve mizah sahiplerinin mahvna sebep
olmaktadr.
161

aka ve mizah slamn yasaklamayp snrlarn izerek Mslmanlar iin olumlu
taraflaryla var olmalarn salad iki kavramdr.
Mizahlarn bir ounun sratle unutulmas artc bir durum deildir. Elence
dnyasnn nllerinin hretlerinin ne kadar abuk getii ortadadr.
162
Fakat esprilerinin

159
Seffarini, Giza'l-elbab erhi manzumeti'l-adab,gz.ge. Muhammed Abdlaziz Halidi, Beyrut, Dar'l-
Ktbi'l-lmiyye, 1996, I, 134.
160
Franz Rosenthal, Erken slamda Mizah, trc. Ahmet Arslan, stanbul, ris Yaynlar, 1997, 7.
161
Rosenthal, Erken slamda Mizah, 7.
162
Rosenthal, Erken slamda Mizah, 18.
30
ierisine hikmet damlalarn serpmi olanlar edebiyatmz Nasrettin hoca rneinde olduu
gibi yzyllardan beri hayatmz sslemeye ve ynlendirmeye devam etmektedir.
Toplumumuzda Hz. Peygamber ve onun sahabelerinin akac ve mizaha yer veren
hayatlar fazla bilinmemektedir. Oysaki her hareket ve davranyla bizlere tefekkrn
yollarn aan Peygamberimizin aka ve mizahyla da mminlere tefekkrn yolunu at
bir ok rivayeti
163
hadis kitaplarnda ve zel olarak yazlm eserlerde bulmak mmkndr.

D. Mstehzilerin zellikleri ve Psikolojik Karakterleri

Kuran- Kerimde alay etme ilk bata kafir ve mnafk sfat olarak gzmze
arpmaktadr. Kuran insanlarla, onlarn inan ve fikirleriyle alay etmeyi, Cahiliye
putperestleri gibi zihnen ve ahlak bakmndan gelimemi topluluklara has bir davran
olarak deerlendirmitir.
164
Kuran- Kerimde kafirlerin ve zellikle mnafklarn
psikolojik halleri ve karakterleri ayrntlaryla birlikte bir ok yerde belirtilmektedir
Kurann alay eden mnafklarla ilgili ayetlerini say bakmndan kafirler takip etmektedir.
Son olarak da, farkl bir slup kullanlarak, bu kafir sfatn ahlak edinmi inananlar
uyarmaya ynelik ayetler yer almaktadr.
Bu blmde istihza edenlerin zellikleri ve psikolojik karakterleri tahlil
edilecektir. ster inanan ister inanmayan olsun, alayclarn genel karakterleri ilk bata
belirtilmeye allp ardndan alay edenlerin psikolojik hallerinin ve karakterlerinin yer
ald ayetler nda bu zellikler maddeler halinde incelenecektir.
Alay ve istihza edenlerin bu kt fiillere ynelmelerinin sebepleri arasnda, bata
onlarn sahip olduklar yanl inan gelmektedir. Alay edenler kendilerini, gayesiz, oyun ve
elenceden ibaret olan bir hayatn ierisinde grmektedirler. Bu inan ve grleri onlar
iinden kamayacaklar bir bolua doru srklemekte fakat onlar yaadklar bu boluu
alay ve elenceyle doldurmaya almaktadrlar. Onlar iin yaadklar her ey oyunun bir

163
brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar, XV, 209,210.
164
Mustafa arc, stihza. DA.,Ankara, Trkiye Diyanet Vakf, 2001, XXIII, 347.
31
paras ve en ciddi olunmas gereken durumlar ise bir elence vesilesidir. nsan bu dnyaya
geliinin yce gayesini unuttuu zaman hayatnda kahredici bir boluk hisseder. Bu sebeple
bu boluu dolduracak eytani yollara o kadar abuk ynelir ki armamak mmkn
deildir. Velev ki bu, Allah ile Onun ayetleriyle, Peygamberleriyle ve mminlerle alay
etmek olsun. Baz hasta ruhlu kiiler sadece insanlara glmekten, yaratllaryla ve
davranlaryla alay etmekten zevk alrlar. Hz Peygamber insanlar bu huydan sakndrm
ve yle buyurmutur: Bir kimse Allahn gazabna sebep olacak bir sz syler de bu
szn kendisini Allahn gazabna duar edebileceini dnmez. Halbuki Allah Teala, o
kimseye, o sz sebebiyle kyamete kadar buz eder. nsanlar gldrmek iin yalan
syleyen kiiye yazklar olsun.
165
Bir adam beraber bulunduu kiileri gldrmek iin bir
sz syler ve bu sz sebebiyle cehennemin derinliklerinde Sreyya yldzndan daha uzaa
der.
166
Oysaki dil, bn Srnin de dedii gibi zarif, yz ve dili gzel kimselerin yalan
sylemesini gerektirmeyecek kadar geni ve zengindir.
167
. Nitekim Hz. Peygamber Bedir
savana kt zaman bir ihtiyara rastlam, ihtiyarn neredensiniz?, sorusunu; biz
sudanz, diyerek cevaplamtr. O zamanlar Iraka Su denilmekte idi. Hz. Peygamber o
adama Irakl olduklarn ifade etmi gzkrken aslnda nutfeden yaratldk
168
anlamn
kastetmekteydi.
169
Bu rneklerle de anlalaca gibi sz ve ifadelerin arkasndaki niyet,
yaplan iin mahiyetini tamamyla deitirmektedir.
Alay ve istihza Allah dmanlarnn huylarndan bir huydur. Kafirler ve mrikler
bu huyu kendilerine ahlak edinmilerdir. Allahn dinine ve dindarlara kar i dnyalarnda
kin ve fkeyle yanp tutuan mnafklar da bu huya sahiplerdir. Bu sebeple Allah Teala, bu
ahlak ve bu ahlakn sahiplerini Hz. Peygambere ve ashabna aklamtr. Kuran-
Kerimde bu kt ahlak sahiplerinin zelliklerini belirten pek ok ayet vardr.
170

Alay edenlerin Allahn dinine ve bu dinin mntesiplerine besledikleri kin,
kindarlarn kendi varlklarnn, menfaatlerinin, ehevi arzularnn, ve eilimlerinin

165
Ahmed b. Hanbel, Msned, stanbul 1992, 3/469.
166
Tirmiz, Eb sa, es-Snen, el-stihzan, stanbul 1992, 2/206; Msnedu Ahmed, 5/5.
167
bn'l-Cevz, Latifeler Kitab, ev. Sava Kocaba, stanbul: ule Yaynlar, 2000, 17.
168
Secde, 32/8; Mrselat, 77/20.
169
bn'l-Cevz, Latifeler Kitab, 24.
170
Kahtani, Din ve Dindarlarla Alay Etmek,18.
32
karlatklar dinden dolay tehlikeye decei endiesine kaplm olmalarndan
kaynaklanmaktadr. Dine kar kp onunla alay edenler kendi i dnyalarnda hak ve
hakikatten ne kadar ok uzaklatklarn vicdanen hissetmelerine ramen yine heva ve
heveslerine boyun eerek ehvetlerine teslim olurlar.
Yeni dine kar kanlarn banda eraf takm denilen o ehrin veya blgenin
bykleri gelmektedir.
171
Fakat bunlarn haricinde de dine ve dindarlara kar alay ve
istihza silahn kullanan eitli tabakalar vardr. Bunlar; yazarlar, hikayeciler, medya
mensuplar, sanatkarlar, her trl erdemden yoksun gnahkar kadnlar, ikiciler, uyuturucu
mptelalar ve dierleridir. Bunlar da din ve dindarlarla alay ederler, nk onlarn alma
dzenleri Allahn yasaklad ilikiler zerinedir.
nsann iinde ftrattan gelen ve ktlk yapma annda onu rahat brakmayan bir
vicdan mekanizmas vardr. Bunun iindir ki yaptklar ktlkleri ilerine sindiremeyenler
vicdanlarndan ve kendilerine kt yolda olduklarn hatrlatan akllarndan kurtulmak iin
kendilerini ikiye vermekte ve geici bir srede olsa kendilerini iyi hissetmektedirler.
Toplumdaki temiz ve iyi insanlar da toplumun oluturduu vcutta toplumun ierisinde
yanl yapan fertlere hatalarn hatrlatan toplumun vicdan mekanizmas gibidirler. Onlar
yanl ahlak zerine yaayanlara karmasalar bile takndklar temiz ve insann yaratlna
uygun tavrlar, kt ahlak sahiplerinden kendilerini grenler iin her zaman bir uyarc
grevini ifa etmitir. yilerin sahip olduklar bu temizlik ve namusluluk, ktleri ve
bozguncular rahatsz eder ve onlar kendilerine gre yoluna koyduklar dzenlerini bozar.
Bu sebeple bu bozguncular iyilerin saygnln ve itibarn ortadan kaldrmaya alrlar.
Hem de onlarn iyiliklerini ne srerek bunu yaparlar. Bu durum, mantksal olarak
imkansz gzkse de alayn kendine has mantna uymaktadr. Nitekim Yce Allah Araf
suresinde yle buyurmaktadr: Ltu da gnderdik. Halkna dedi ki: Daha nce hi
kimsenin yapmad pek irkin bir ii siz mi yapyorsunuz? Siz kadnlarn tesinde,
ehvetle erkeklere gidiyorsunuz ha! Yok, yok anlald! Siz haddini am bir milletsiniz!

171
Abdlkerim Zeydan, Usld-dave, Beyrut, 1993, 381.
33
Kavminin ona verdii cevap undan ibaret oldu: karn bu adamlar memleketinizden!
nk bu beyler pek temiz insanlar!
172

Yaptklar ktl ahlak haline getirmi ve dzenlerini bu ahlak zerine kurmu
alayclarn mantna gre toplumun tamamnn rezil, ahlaken km ve kirli bir toplum
haline dnmesi gerekmektedir. Toplum ierisinde temiz ve iffetli, namuslu insanlarn
kalmas kt ahlak sahiplerinin tahamml edemeyecekleri bir durumdur.
173

E. stihza Etmenin Dindeki Yeri

slam bilginleri Allah ve Peygamberi ile alay etmeyi ya da onlar kk grmeyi
sebbetme(svme)olarak kabul etmilerdir. Bu manada Allaha yalan ve acz nispet eden
kimsenin de kfir olacan sylemilerdir.
174
Alay ve istihza konusunun neminden dolay
fkh kitaplarnda asli kfr eitlerinden en by olan ridde (dinden kma)
blmlerinde alay ve istihzadan bahsedilmitir. bni Kudame (620/1223 v. ) ister aka
yollu olsun ister ciddi olarak olsun Allaha sven kimse kfir olur. Allah ile ayetleriyle,
Peygamberleriyle, kitaplaryla alay eden kimse de byledir demitir.
175
Nevevi (676/1277
v.) Kfr gerektiren fiiller, kastl olarak ve din ile alay ederek sadr olan fiillerdir. Bu
aktr. Demitir.
176
Kelam bilginlerinden mer Nesefi (537/1142 v. ), din ile alay etmeyi,
insan kfre gtren yedi halden biri olarak zikreder.
177
Bir eyle alay eden onu inkr
ediyor demektir. slama hakaret ise kfrn en bydr.
178
man edilmesi istenen
mukaddes eylere fiilen hakaret ve alay etme, onlar kmseme ve hafife alma ile bunlar
bozmaya almann en irkin bir kfr olduunda phe yoktur.
179
u halde Allahn zat,
sfatlar, emirleriyle alay etmek ya da emir ve yasaklarn kmseyici szler sylemek

172
A'raf, 7/80-81-82.
173
Kahtani, Din ve Dindarlarla Alay Etmek, 42.
174
Ali el-Kari, erhu-ifa, stanbul, 1299, II, 481-482.
175
bnu Kudame,el-Muni: Kitbul-Murted, tkk. Abdullah b. Abdlmuhsin Trki, Abdlfettah Muhammed
el-Hulv, XII, 298-299.
176
Nevev, Ravzat't-Talibin, Dar'l-Ktbi'l-lmiyye, 1992, VII, 283.
177
Teftzni, erhul-Akid, 106.
178
Zemaher, Mahmud b. mer, el-Kef an hakiki avmidit-tenzl, Beyrut, 1995, I, 186.
179
34
kfr saylmaktadr
180
slam limleri Allah ile Onun dini ve Onun resulyle alay etmenin
ak bir kfr olduunda gr birlii iindedirler. Muhammed b. Abdulvehhab (1206/1792
v. ), Alay ve istihzann kiiyi kesin bir ekilde slamdan kardn syleyen en ak szl
limdir. nk o kiiyi slamdan kartan on davran ve inan sayarken
181
Peygamberin
dininden olan bir eyle veya onun sevab veya cezasyla alay etmeyi altnc srada
zikretmitir.
182

II. STHZAYI OLUTURAN TEMEL SEBEPLER

A. Kibir

Kibir, kiinin kemal bakmndan kendini bakasndan stn grmesidir.
183

Tekebbrn en by, ibadet etmemek ve hakk kabul etmemek suretiyle Allaha kar
yaplan tekebbrdr.
184

Alay ve istihzann sebebi olan kibir, kendini beenmilik, kendini byk grp
bakalarn kk ve basit grmektir. Kuranda buna dair pek ok misal bulunmaktadr.
Kehf suresinde geen misallerden birisi, bu psikolojiyi ok gzel bir ekilde
yanstmaktadr; O ahsn baka serveti de vard. Arkadayla konuurken ona: Benim,
dedi, malm ve servetim senden ok olduu gibi, maiyyet, oluk ocuk bakmndan da
senden daha ilerideyim.
185
Muhatap kiiye kar bu tavrn kayna, bu sz syleyen
kiinin kendini stn grmesidir. Bakasyla srekli alay eden kimse kendisini, gznde
byterek daha faziletli grr ve bakasna da kmseyerek bakar. Allaha davet edenlere
kar tavr alr ve onda eitli eksikler grr. nk bakasn eksik grmeseydi onunla alay
etmezdi.
186
Gsterilen dmanln ilk sebebi kibirdir.
187

180
Bkz. Komisyon, el-Fetvl Hindiyye f mezhebil-mmil-Azam Ebi Hanfe, (nr. eyh Nizam vd.),
Diyarbakr, 1973, II, 258; bkz. Hasan Kurt, slam nancna Gre Nifak ve Mnafk, stanbul, Nesil Yaynlar,
2004, 89.
181
Muhammed b. Abdlvehhab, Feth'l-Mecid erhi Kitabi't-Tevhid, Kahire, Dar'l-Hadis, 1992.,422.
182
183
Eb Hamid Gazal, hy Ulumid-Dn, Kahire, 1992, III, 363.
184
Bulad, Kerim, Kuranda nankrlk kavram, 125.
185
Kehf, 18/34.
186
Seffarini, Giza'l-Elbab, I, 131.
35
Kibir karakterinin temelini kendini beenme, byklk duygusu oluturur.
Kendini beenen kimse gerek d ve aldatc bir kanaate saplanarak, kendisinde
bakalarnda olmadn sand fazilet ve stnlklerin varlna inanr. Kendisini yksek
meziyetlere sahip kabul ettiinden, yksek mevkilere layk grr.
188
Esasen byle bir
kanaat geree uygun olsa bile, insana kibirlenme hakkn vermez ve cenneti arzulayan bir
mmin kibre yanamaz bu hususta hadis-i erifte Kalbinde hardal tanesi kadar kibir
bulunan kimse cennete girmez.
189
denilmitir. nk slam ahlkna gre gerek anlamda
byk ve ulu olan yalnz Allahtr. Bu yzden kulun kibirlenmesi ilk nce Allaha kar bir
saygszlktr. Bir baka deile insann kendini bu konumda grmesi, Allahn hakkna
tecavz demektir. Konu ile ilgili olarak bir kutsi hadis-i erifte: Byklk ridamdr, izzet
de izarmdr. Kim bu iki eyde benimle niza ederse ona azap veririm.
190
buyurulmutur.
Nitekim byle bir hatay ilemesinden dolay eytan ilahi rahmetten uzaklam ve kafir
olmutur.
191

Byklenmek daha ziyade, inkrclarn ve taknlk yapanlarn sfatdr.
192

Mnafklarn alayc tavrlar gz nnde bulundurulduunda onlarda, nevrotik bir gururun
varlndan da sz edilebilir. Nevrotik gurur, bireyin kendisinde olduunu varsayd
kiisel zelliklerine balad abartl ve akl d gururdur.
193
Gurur sistemi her eyden
nce nevrotik bireyi ben merkezcil yaparak onu insanlardan uzaklatrr. Birey tek bana
dolaan bir kurt gibi olabilir, ya da bakalar iin ve bakalaryla yaayabilir. Ne var ki her
durumda kendi gururunun dikenli tellerinden oluan iti ierisinde, ieriden ya da dardan
gelebilecek tehlikelere kar kendini korumak iin her an tetikte, kendi ilkel diniyle yaar,
kendi yasalarna uyar. Sonuta bakalarn kendinden farkl ve kendi bana bir birey olarak
grmek onun iin zorlar. Her fert onun ba ilgisinin, yani kendisinin emri altndaym gibi

187
Zeydan, Usld-dave, 382.
188
Knalzade, Ali Efendi, Ahlk- Ali, Tercman 1001 Temel Eser, 184.
189
Mslim, Ebul-Huseyn b. Haccc, el-Msneds-Sahih, man, stanbul, 1992, 147; Eb Dvud, Sleyman
b. Eas, es-Snen, Edeb, stanbul, 1992, 29, (4091); Tirmiz, Birr, 61, (1999).
190
Mslim, Birr 136; Ebu Davud, Libas 29, (4090).
191
Muhsin Demirci, Lokman Sresi ve Ahlki tler, stanbul, 2001, 201; bkz.el-Araf, 7/12; el-sra, 17/61;
Sad, 38/76.
192
Abdurrahman Kasapolu, Kuranda nsan Psikolojisi, stanbul, 63; bkz.el-Furkan, 25/21.
193
Karen Horney, Nevrozlar ve nsan geliimi, trc. Seluk Budak, Ankara, 412.
36
alglamaya balar.
194
Benzer ekilde mnafklarn mminlere beyinsiz demeleri, kendilerini
onlardan farkl yada stn grmelerinden, Hz. Peygamberle alay etmeleri de bakalarn
idare etme yetkisinin sadece kendilerinde olduunu dnmelerinden kaynaklanmaktr.
195

Kibir hastal eitli ekillerde ortaya kmaktadr.

1. Kalplam Bir Dnya Gr

Dn olduu gibi, bugn de insan aklnn ve zeksnn rn saylan pozitif ilimleri
tahsil edenlerin ou, kinat fethettiklerini sanarak Peygamberlerin getirdikleri ilh
yetleri ve bilgileri kmsemektedirler.
196
Bu, dine kar alayc ve kmser tavra sahip
olanlarn genel karakterini ortaya koymaktadr. Ruh ve vicdan ihmal edip kendi ilimlerine
gvenenlerin bu durumunu Kuran- Kerim yle ifade etmektedir. Resulleri onlara ak
ak deliller getirdike, bunlar kendilerinde bulunan bilgi ile marp bbrlendiler
(Peygamberlerin getirdii hidyetle alay ettiler). Sonunda alaya almalarnn cezas,
kendilerini her taraftan kuatverdi.
197

Peygamberler, ayetler ve ak mucizelerle kendilerine geldikleri zaman, kendi
yanlarnda bulunan dnyevi ilimlere aldanarak marmlard. Tabiat felsefeleri, retileri
ve bu gibi hayale dayal mitolojik hikayeleri din olarak kabul edip doru addederek,
Peygamberlerin tadklar ilme (vahye) hi iltifat etmiyor
198
, sadece dnya hayatnn zahiri
ilmini benimsiyorlard. Yanlarndaki hurafelerle bo phelere dayanarak marklk
gsteriyorlard.
199
Kendilerindeki batl pheleri ve sapk inanlar faydal bir ilim
zannederek Peygamberlerin getirdikleri ilimlerden kendilerini mstani gryorlard. Konu
ile ilgili olarak syledikleri szlerden bazlar unlardr: Bizi o srekli zamandan bakas
helak etmez.
200
. Eer Allah dileseydi ne biz ne de atalarmz irk koardk.
201
. Bu

194
Horney, Nevrozlar, 314-315
195
Hasan Kurt, Nifak ve Mnafk, 96.
196
Celal Yldrm, Asrn Kuran Tefsiri, X, 5383.
197
Mumin, 40/83.
198
Eb'l-Ala Mevdudi, Tefhim'l-Kur'an: Kur'an'n anlam ve tefsiri,trc. Muhammed Han Kayani, stanbul,
nsan Yaynlar, 1986, V, 306.
199
Mahmud Hicazi, Furkan Tefsiri, V, 377.
200
Csiye, 45/24.
37
rm kemiklere kim can verecekmi?
202
. Bu bo ve batl eylerle iyice mardlar.
nk onlar Allah Tealann dedii gibiydiler: Onlar dnya hayatnn sadece d yzn
bilirler.
203
. Vay onlarn hallerine! Yanlarndaki lme gvenip maryorlar. Keke o ilmi
bilmeselerdi. Bilmemeleri daha hayrl olurdu. nk alaya aldklar azap zerlerine
indi.
204
Bizler ilim ve uygarlk sahibi kimseleriz. Dine veya Peygambere hi ihtiyacmz
yoktur eklinde ifadeler kullanyorlard.
mansz ilim beladr. Kr eden ve azdran bir bela. nk bu tr yzeysel bilgi
insan gurura iter. Bu bilgi sahibi, bilgisiyle byk glere hkmettiini, byk iler
yapmaya gcnn yettiini zanneder. Kendi konumunu ve deerini takdir etmede yanlr.
Bilmedii korkun boyutlar, derinlikleri unutur. Halbuki bunlarn hepsi kainatta vardr.
Kendisi bunlara hkmetmemekte hatta onlar kavrayamamaktadr. Onlarn bize yakn olan
ular, kenarlar dnda hibir eyi bilmemektedir. te bilmedii iin imekte, kendisini
olduundan byk grmeye balamakta, sahip olduu ilim kendisini basitletirmekte ve
cahilliini unutturmaktadr. Bunlar kendi ilimlerine gvenip bunun tesindekileri
kendilerine hatrlatanlar bile alaya almlardr.
205

2. Zenginlik ve Servet Faktr

Kuran- Kerimin Hmeze suresinde, arkadan ekitirip duran, ka gz
hareketleriyle alay eden kiilerin psikolojileri tasvir edilirken, yine ayn kiilerin mal ve
oul sevgisine mptela olduklar da beyan edilmitir. Arkadan ekitirip duran, ka gz
hareketleriyle alay eden her kiinin vay haline; bylesi mal yar ve onu sayar durur. Sanr
ki, mal kendisini ebediletirmitir. Mal sahibi olmu ve oullar var diye
206

Bu ayetlerde geen hemz ve lemzin (alay edip, ekitirmenin) sebebi ve illeti
mteakip ayetlerle ortaya konmutur. Ayetlerde aklanan sebep, hmeze ve lmeze olan
kiinin, biriktirdii maldr. O kiinin kendisini beenmesi ve kendisindeki stnln mal

201
En'am, 6/148.
202
Yasin, 36/78.
203
Rum, 30/7.
204
Mahmud Hicazi, Furkan Tefsiri, V, 376.
205
Kutub, Fi Zilali'l-Kur'.an, XII, 572.
206
Humeze, 104/1-3.
38
yznden olmasn sanmas; bylece de bakalarn eksik ve noksan bulmas,
kmsemesidir.
207

Mekkeli mriklerin, dnyaya olan arzular ve tccar kiilikleriyle, insan tipleri
tasnifi ierisinde ekonomik tipler arasnda yer aldklar sylenebilir. Onlar iin bilgelik
pratik fayda ve kar salyorsa nemsenir.
208
Ekonomik deer bu tip iin en yksek
deerdir. Dolaysyla dini anlamda bunun daha yksek bir anlamla ilintilendirilmesi artk
gerekli deildir.
209

Mekkeli mrikler hem zeki, hem kabiliyetli, hem de dnya arzusuyla dolu i
adamlar idiler. Gelecek hayata, ahirete ait hibir ey renmek istemiyorlard, nk onlar
zaten ahirete inanmyorlard. Mekkelilerin tekrar dirilme fikrine kar olan bu olumsuz
davranlar, ancak bu i adam olmak zihniyetiyle izah edilebilir. Bu onlarda zengin
tccarlarn kendilerine gvenme halini, Kurann deiiyle istina (kendi bana buyruk)
halini oluturmutu.
210
Kuran- Kerim, bu surede, Mekkeli mriklerin bu ekildeki hayat
tarzlarnn ve bak alarnn onlar bakalaryla alay etmeye ve evresinde bulunanlardan
gelir seviyesi dk mminleri kmsemeye ittiini bildirmektedir. Alay edicilerin
alaylarna mesnet ettikleri bu bak tarz, Kuran- Kerimde bir ok ayette belirtilmektedir:
Buna kar halknn ileri gelen kfirleri hep birden kalkp: Bize gre, sen sadece bizim
gibi bir insansn, bizden farkn yoktur. Hem sonra senin peinden gidenler toplumumuzun
en dk kimseleri, bu da gzler nnde! Ayrca sizin bize kar bir meziyetiniz olduunu
da grmyoruz. Bilakis sizin yalanc olduunuzu dnyoruz dediler.
211
A! dediler,
Seni izleyenlerin, toplumun en aa tabakasndan olduklarn gre gre sana inanmamz
nasl beklersin?
212

207
Rzi, Meftihul-Gayb,, XXIII, 405.
208
Eduard Spranger, nsan Tipleri: Bir Kiilik Psikolojisi, trc. Ahmet Aydoan, stanbul, z Yaynclk,
2001,181.
209
Spranger, nsan Tipleri: Bir Kiilik Psikolojisi,.187.
210
Toshihiko Izutsu, Kuranda Allah ve nsan, trc. Sleyman Ate, Ankara, Ankara niversitesi lahiyat
Fakltesi, 1975, 84.
211
Hud, 11/27.
212
uara, 26/111; ayrca bkz. Enam, 6/52-53; Abese, 80/5-12.
39

B. Cehalet ve Akln Kullanmama

Akl, ilm kabul edilmesi iin sistematize eden kuvvete denir. Bu kuvvetle insann
yararland ilme de akl denir. Akln asl anlam, tutmak, balamaktr. Deveyi iple
balamak, kadnn san balamas, dilin balanmas gibi ifadeler .-= szc ile ifade
edilmektedir.
213

Akl; kalp ve ruhun madeninde, beynin nda bulunan manevi bir nurdur ki
insan bununla, duyu organlaryla hissedilemeyen eyleri anlar. Akl yrtmek; sebeplerle,
sebeplerin meydana getirdii eyler ve eser ile eseri meydana getiren eyler arasndaki
ilgiyi, yani illiyet kanunu dediimiz sebebi neticeye balayan kanunu ve ona bal olan
gerekli ilgileri idrak ederek eserden messire veya messirden esere yahut da bir messirin
iki eserinin birinden dierine intikal etmektir.
214
Mantk denen bu intikal sayesinde duyu
organlaryla hissedilen bir eserden, hissedilemeyen messir anlalr. Mesela, hissedilen bir
hltdan grlp hissedilmeyen bir hayvann anlalmas gibi. Yahut da hissedilen bir
messirden hissedilmeyen eseri anlalr. Mesela grlen bir bal arsndan, grlp
hissedilmeyen bal idrak edilir. Yahut hissedilen bir eserden, ilgili olduu dier bir eser
anlalr. Mesela grlmeyen bir arnn vzltsndan, henz grlp hissedilmeyen bal
kefedilip, bilinir. te byle hissedilenden, hissedilemeyene intikale sebep olan veya
hissedilemeyen bir mnay bizzat ve aklkla kefeden idrak vastasna akl denir.
215

Kuran- Kerimde kelimesi isim olarak deil, bu kkten treyen fiil
ekilleriyle kullanlmtr.
216
Kuran, ilevi olmayan akldan deil, fonksiyonel ve aktif bir
akldan sz eder. nk ancak fonksiyonel bir akl, dnce retir; hak ile batl birbirinden
ayrt eder ve bylece insan dier varlklardan deerli klar. Akln Kuranda isim olarak
deil fiil olarak gelmesiyle ilgili u sebepleri zikredilebilir: aklediyor dendiinde bu ifade

213
214
215
216
Muhammed Fuad Abdlbk, el-Muceml-Mfehres Lli Elfzil-Kur'an- Kerm, stanbul, 1982, 468;
Kuranda bu ekilde krk dokuz yerde gemektedir.
40
hem akletmeye, hem de akleden kiiye delalet eder. Nerede akletme varsa orada mutlaka
akleden de vardr. Zira fiil yapsnn, bir olu, kii ve zamanla irtibatlandrlmas gerekir.
Bu husus, akli tefekkrn hem ciddi bir eylem olduunu, hem de kii ve zamanla
irtibatlandrlmas gereken boyutu ve anlamlar olduunu gsterir.
217
Ayetlerde srekli
olarak --_ trevleriyle, olan, olmas gereken veya gerektii halde yaplamayan zihni
bir faaliyete iaret edilmektedir.
218
Kuran, akln ontolojik deil epistemolojik ynne
nem verir. Asl dikkat edilmesi gereken akln ne olduu deil; akln grev ve
fonksiyonunun neler olduudur. Kuranda akl kkne yklenen manaya bakldnda, bu
kkn grnenle grnmeyen, yaratlanla yaratc arasndaki ilikiyi kefetme, anlama gibi
insani ykmll ifade iin kullanld grlr.
219
Kuranda akletme fiili en ok
inanmayanlarla ilgili olarak ve olumsuz ekilde yer almaktadr. nanmayanlar iin
akletmeme kelimesi kullanld gibi cansz varlklar, putlar iin de ayn yap
kullanlmtr.
220

Mekkeli mriklerin ve Medineli mnafklarn zeka ynnden bir problemleri
yoktu. Fakat yukarda da belirtildii gibi onlara, grnenle grnmeyen, yaratlanla yaratc
arasndaki ilikiyi kefetme, anlama gibi insani ykmll ifade eden akl kelimesini
kullanarak akll diyemeyiz. Ne yazk ki ve yazklar olsun o kullara ki, kendilerine gelen
her eli ile, mutlaka alay ederlerdi.
221
Bylece zekalarn, duyu yetilerini, gzlerini ve
kalplerini kullanmayp akledemezler.
222
Zekalar olmasna ramen nefislerine tabi olur ve
bile bile doruyu terk ederler. Nitekim Hz Peygamber de kiinin akll oluunu hevasna
uymamasna ve grnenleri deerlendirip onlarla grnmeyene ulamaya balam ve
yle demitir: Akll kii, nefsine hkim olan ve lm sonras iin alandr. ciz kii de,

217
Abdulbaki Gne, Kuranda levsel Akla Verilen Deer: Akl Kavramnn Semantik Analizi, Van, Ahenk
Yaynlar, 2003, 31.
218
Muhammed Ali Cz, Mefhum'l-Akl Ve'l-Kalb Fi'l-Kur'an Ve's-Snne, Beyrut, Dar'l-lm li'l-Melayin,
1983, 56.
219
Bakara, 2/242; Csiye, 45/5; Bakara, 2/44; Bakara,2/75; Nahl, 16/12; Nur, 24/61 vb.
220
Zmer, 39/43.
221
Yasin, 36/30.
222
Bakara, 2/171; Hac, 22/46.
41
nefsini duygularna tbi klan ve Allahtan dileklerde bulunup duran (bunu yeterli gren)
dr.
223

Kuranda, Medineli mnafk ve Yahudilerin namaz alaya almalarnn sebebi
olarak onlarn akllarn kullanamamalar zikredilmitir. Siz ezan okuyarak onlar namaza
dvet edince, bunu alay ve elence konusu yaparlar. Onlarn byle yapmalarnn sebebi,
akllarn kullanmayp bu gzellii anlamamalardr.
224
denilmitir. Evet dini elence
olarak kabul etmeleri, onunla alay etmeleri akllar olmamasndan deil; fonksiyonel ve
ilevsel olarak akllarn kullanamamalarndan kaynaklanmaktadr. Gerekten onlar
dnmezler. Eer sz dnseler, namaza arma akl sahiplerinin iittii en gzel
seslerden bridir. nk o temizlie, arnmaya, iyilik ve sevgiye, Allah anmaya ve ibadete
bir ardr.
225
Bakalarnn ibdetine sayg gstermek akln gstergesidir. Onun iindir ki,
yetin sonunda akln faaliyeti olan dnce gndeme getirilmektedir. Akln bamsz
almas, ibdete saygya gtrr, ibdet zgrlnn kutsiyetini ne karr.
Ezan bu ekilde alay konusu yapmalar, onlarn anlayszlklarnn ak bir
delilidir. Cehalet ve aklszla bulanmam olsalard, Mslmanlarla olan dini ayrlklarna
ramen bylesi basit eylere dalmazlard. nk, akll bir insan, ekli ne olursa olsun
herhangi bir kiinin Allaha yapt ibadetle elenmeyi aklndan bile geirmez.
226

Bakalarnn ibdetini kmsemek, alaya almak aklszln, yani akl kullanmamann
iaretidir. bdet zgrln kutsamayan, onu alaya alanlarn davranlarnn arkasndaki
temel sebep onlarn dncesizlikleridir.
Kurnda din ve ibdet hrriyetine geni yer verilmitir. Mslmanlarn
fethettikleri lkelerde Yahud ve Hristiyanlarn inan ve ibdetlerine dokunulmam,
ibdet yerleri ellerinden alnmam; tek kelimeyle bal bulunduklar dinde ve
yapageldikleri ibdette tamamen serbest braklmlardr. Ancak talar aalar yontarak
ekillendirdikten sonra onlar ilh kabul edenlerle, baz kiileri ilhlatranlara kar,
belirtilen lde msamaha gsterilmemitir. nk bu dnce ve tutumda insan vakar ve

223
Tirmiz, Kymet, 25. Ayrca bk., Eb Abdillah el-Kazvin bn Mace, es-Snen, Zhd, stanbul, 1992, 31.
224
Maide, 5/58.
225
Ceziri, En Kolay Tefsir, II, 395.
226
Mevdudi, Tefhim'l-Kur'an, I, 515.
42
erefini zedeleyen, daha dorusu insan insanlk eref ve fazilet mertebesinden aa
dren ok hatal bir yol vardr. Bu yola girmek, insan ruhunun yceliine ters der.
227

Bu yet ibdet zgrlnn ve bakalarnn ibdetine sayg gstermenin temelinde akln
yer aldna iaret etmektedir. badet zgrl ile ona sayg gsterme, ne kan deerler
arasnda yer almaktadr. badet zgrl, hukukla siyaseti, ona sayg gstermek de ahlk
ilgilendirmektedir.
Siyas ve hukuk deerlerle, ahlk deerlerin kaynanda akl yer almaktadr.
Vahiy, bu deerlerin korunup yaatlmasn akla vermitir. Akln bu grevi yerine
getirebilmesi iin siyaset, hukuk ve ahlk alanlarna girmeli ve oralarda faaliyet
gstermelidir.
yetin sonundaki Bu davran onlarn dnmeyen bir toplum olmalarndandr
ifadesinden, toplumsal akl kavramn karmak mmkndr. nk ibdet zgrlne
saldran, onu alaya alp kmseyen fert deil bir toplumdur. Bunu gerekletiren toplumun
ortak zellii, toplumsal akl kullanamamalardr.
yette toplumsal akln ktye kullanlmas ele alnrken zellikle ibdet zgrl
ve ibdete sayg konusu gndeme getirilmektedir. Toplumsal akln ilemez hale
getirilmesinin arka plann da bir sonraki yet vermektedir. De ki: Ey Ehl-i kitap! Sizin
bizden holanmaynzn tek sebebi galiba udur: Biz Allaha iman ettiimiz gibi, hem
kendimize indirilen kitaba, hem de daha nce indirilen ilh kitaplara iman etmekteyiz.
Sizin ise ekseriniz yoldan km fsksnz.
228

Kuranda alay etmenin bir sebebi akl kullanamamak olarak ifade edilirken, bir
dieri sebebi de cehalet olarak ortaya kmaktadr.
trl cehalet vardr; birincisi, nefsin ilimden hali olmasdr. Cehaletten asl
kastedilen de budur. Baz kelam alimleri, ilimi bir dzene bal olan fiiller iin; cehaleti de
gayr nizami ve dzensiz fiiller iin kullanmlardr. kincisi, bir eye, hakikatin hilafna
inanmaktr. ncs, bir ii yaplmas gerekenin tersine yapmaktr. Bu hususta ister doru
bir inana isterse yanl bir inana sahip olunmas fark etmez. Namazn kasten terk

227
Celal Yldrm, Asrn Kuran Tefsiri, IV, 1726.
228
Maide, 5/59.
43
edilmesi gibi. Bir vakit de Ms kavmine: Allah, bir sr kesmenizi emrediyor demi,
onlar da: Ay! Sen bizimle alay m ediyorsun diye cevap vermilerdi. Ms da yle
cahillere katlmaktan Allaha snrm demiti.
229
Ay! Sen bizimle alay m ediyorsun
sz ister verilen emrin olayla irtibatn kuramamaktan isterse nebiye dini alay konusu
haline getirdiini syleme kstahlndan kaynaklansn bu bir cehalettir ve burada dini
konular elence vastas yapmak, onlarla alay etmek cahillik olarak belirtilmitir.
230
Hz.
Musa bunu syleyince: Sen bizimle alay m ediyorsun?, diyerek, Allahn Peygamberini
alayclkla, ciddiyetsizlikle suladlar. Hi kukusuz bu, iren bir gnaht.
231

Hz. Musann cevab bu kt niyetli yaklama ders olacak nitelikte, ac gerekleri
dile getirmektedir. Aslnda beni, alay eden olarak deerlendirmekle siz kendiniz
cahilliinizi ortaya koydunuz, cahil sizlersiniz.
232
Hz. Musa byle bir i yapmaktan,
cahillerden olmaktan Allaha snmaktadr. Onlarn yanl anlaylarna gre hareket
etmek, byle bir tavr taknmak Hz. Musay nasl yapacan ve ne syleyeceini bilmeyen
bir cahil konumuna sokar ki bu da Peygamberliin konumunu, makamn ve hareket
mantn anlamama demektir.
233
Hz. Musann bu kstahla kar cevab Allaha
snmak; onlar tatl dille sitemli ve dolayl bir slupla yce Allah karsnda taknlmas
gereken edebe armak, Onun hakkndaki aslsz dncelerin ancak bu edebi bilmeyen
ve taknamayan cahillere lyk olduunu kendilerine anlatmak olmutur.
234
Alay ile cehalet
arasndaki iliki ksaca u ekilde aklanabilir:
a) Alay etmekle megul olmak, ancak cahillikten dolay olur. Peygamberlik
makam ise alaya (istihza yapmaya) msait deildir. te bu nedenle, Hz. Musa (as)
kendisine nisbet edilen eyden deil, onun sebebi olan eyden Allaha snmtr. Nitekim
bazen, insan bu gibi yerlerde, Akln olmamasndan, heva ve hevesin akla galib
gelmesinden Allaha snrm der. Netice olarak, sebebin isminin mecaz olarak
msebbebe (neticeye) verildiini syleyebiliriz. Bu, en kuvvetli izahtr.

229
Bakara, 2/67.
230
231
Ceziri, En Kolay Tefsir, I, 108.
232
Nesefi, Nesefi Tefsiri, , I, 325.
233
Fadlullah, Min Vahyil Kuran, II, 81.
234
Kutub, Fi Zilali'l-Kur'.an, I, 114.
44
b) Din meselelerle istihza etmede iddetli ceza ve byk ilh tehditler olduu
iin, chillerden olmaktan Allaha snrm. nk ben bu durumu bildiim halde, istihza
etmem imkanszdr.
235

c) Birisi yle demitir: Alayn bizzat kendisi, bazan cahillik diye
adlandrlmtr. Baz dilcilerden, cahilliin, hilmin (arballn) zdd olduu rivayet
edilmitir. Bazlar da, cahilliin ilmin zdd olduunu sylemilerdir.
236

Doru yolu aratran ve bu maksatla soru soran bir kimseye istediinin dnda bir
cevap verip onunla alay etme yolunu tutmak bir cahilliktir. Hz. Ms da byle bir eyden
Allaha snd. nk cahillik Peygamberlere yakmayan ve Peygamberlik makamna
aykr bir durumdur. Ayrca cahillik ilmin de zdddr. Onlar bizimle alay m ediyorsun?
diye yce Allahtan aldn kendilerine bildiren kimseye kar cahillik ettikleri gibi, o
cahillik etmeyerek ondan Allaha snmtr. (Syledikleri) byle bir sz zahiren o sz
syleyenin itikadndaki bozukluu gsterir. Mucizesi ortaya km bir Peygambere byle
diyen ve: Allah sana bunu mu emrediyor, sen bizimle alay m ediyorsun? diye syleyen bir
kimsenin iman sahih olamaz. Eer o gnlerde herhangi bir kimse Peygamber (s.a.)in bir
sz ile ilgili olarak bu ifadeyi kullanm olsayd, o kimsenin tekfir edilmesi gerekirdi.
Bazlar bu sz syleyenlerin kaba, kat tabiatl olularndan ve masiyet yoluyla sylendii
kanaatindedir. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.) Huneyn ganimetlerini paylatrrken birisi
Peygamber (s.a.)e: Bu kendisi ile Allahn rzasnn aranmad bir paylatrmadr.
237

demesiyle bir bakasnn: Adaletli davran ey Muhammed!
238
demesini andrmaktadr.
Btn bunlar esasen cahilliin irkinliine ve dini ifsat ettiine son derece ak bir
delildir.
239

C. Dnya Hayatnn Ssl Gsterilmesi

235
Rzi, Meftihul-Gayb, III, 80.
236
Kutub, Fi Zilali'l-Kur'.an, I, 115.
237
Muhammed b. smail Buhar, el-Cmius-Sahih, Hums, el-Mektebetl-slmiyye, stanbul, 19; Mslim,
Zekat, 140-141.
238
Mslim, Zekat 142.
239
Kurtubi, Ahkamil-Kuran, II, 155.
45
Kuran- Kerim alayclarn alay etme sebeplerinden biri de onlara dnyann ssl
gsterilmesine balamtr. Kfirlere dnya hayat ssl gsterildi; Bu yzden iman
edenlerle elenirler. Halbuki Allaha kar gelmekten saknanlar, kyamet gn brlerinin
stndedir. Allah dilediine hesapsz nimetler verir.
240
Burada da iki insan tipi yer
almaktadr: Biri dnya hayatnn yani dnyann geici zevk ve menfaatlerinin, an ve
hretinin, makam ve mevkiinin ekiciliine kaplp kalc iyiliklerden uzaklaan, geici ve
aldatc eyleri deer ls sayarak, bunlara sahip olmayan veya kalc deerler olarak
grp nemsemeyen mminlerle alay etme ilkelliini gsteren inkarclar; dieri de onlarn
alay ettikleri, fakat herkesin gerek deerinin lld kyamet gnnde onlardan stn
tutulacak ve sonuta Allahn hesapsz ltuflarn kazanacak olan takva sahipleri yani din
duyarl ve sorumluluk bilinci yksek mminlerdir.
241

Dnya hayatnn cazibesine kaplan inkarcnn baka bir eylemi de, inanan
insanlarla alay etmektir. Yce Allah burada, iki farkl inan grubuna mensub olanlarn
ilikisini anlatrken, inananlarn inanmayanlarla alay etmesine ihtimal vermiyor,
inanmayanlarn inananlarla alay edeceine dikkat ekiyor. nkr psikolojisine sahip olan
insanlarn, inananlara tahamml edemediklerinin bir delili de bu ayettir.
242

bn Abbstan gelen bir rivayete gre yet, bn Mesd, Ammr, Habbb ibnu1-
Eret, Salim, Amir ve Ebu Ubeyde gibi mminlerin fakirlerini alaya alan ve: Muhammed
gerekten Peygamber olsayd bizden eraf ve ileri gelenler ona tbi olurdu. diyen ve
Allahn kendilerine zenginlik verdii Ebu Cehil ve benzeri Kurey bykleri hakknda
nazil olmutur. Bu ayetin, fakir muhacirlerle alay eden Kurayza, Nadr ve Kaynuk
oullar Yahudilerinin bykleri veya bn Ubeyy ibn Sell hakknda nazil olduu
sylenmitir. At da Btn bu zikredilenler ve ayn davran sergileyenler hakknda nazil
olmu olmasna bir engel yok. demektedir.
243

Farkl bir bak asyla, bu ayette alay edilenlerin zulm edilen Mslmanlar
kurtarmak iin, paralarn birletiren ve bu uurda kazandklar paralar harcayan Hz. Ebu

240
Bakara, 2/212.
241
Kuran Yolu, I, 221.
242
Bayrakl, Kuran Tefsiri, III, 38.
243
ihabuddin Mahmd ls, Rhu'l-Men f Tefsril-Kuranil-Azm ves-Sebil-Mesn, Beyrut, 1997,
XI, 100; etiner, Esbab- Nzul: I, 84.
46
Bekir , Hz. Osman gibi zengin sahabiler olduu sylenmektedir. Nitekim Ebu Cehil ve
meyye gibi alayc kafirlerin, bu kadar para harcamak ie yaramaz kleleri kurtarmaya
deer mi?, eklindeki alaylar da bu yorumu desteklemektedir.
244

Dnya yaanan hayat itibariyle ahiret hayatna mukabil ncelik ve yaknlk arz
ettiinden en yakn manasndadr. d-n-e kknden tremi olabilecei ihtimalini
verenler olsa da tercih edilen, en yakn manasna gelen d-n-v kknden tremi olduu
grdr.
245
Zira etimolojik yaps itibariyle dnya kelimesinin her iki manaya gelebilme
ihtimali olsa bile, ahiret kelimesinin etimolojik yaps ve yklendii mana ile balantl
olarak dnldnde, en yakn olmak manasna gelen , kelimesinden tremi
olabilecei kuvvet kazanmaktadr.
246

Dnya kavram Kuranda 111 ayette 114 defa gemekte, 64nde ,` ' , -
eklinde hayat kelimesine sfat eklinde gelmektedir. Drt yerde de hayat kelimesi ile isim
tamlamas ,` ' , - eklinde gemektedir. Kuran da dnya sevgisi ve ona balanma
tmyle yerilmitir. Burada sz konusu olan dnya Trkemizde ifade edildii gibi yer
kre anlamnda kullanlmamaktadr. Kuranda yer kre anlamnda kullanlan Arz
dnenler ve akllarn
247
kullananlar iin lahi ayetlerin grlecei, anlalaca,
bilinecei, yaratan grme gayesiyle okunmas
248
gereken bir kitap hviyetindedir. Dnya
Kuranda nefis ve onun arzularndan ibaret olan, hrs tetikleyen bir sembol olarak
kullanlmaktadr.
249
Kuranda dnyann kerih grlmesi onun yceler ycesi Allaha
doru giden kiilere mani olmas ynyledir. Nitekim Hz Peygamber dnya sevgisi btn

244
Topta, ifa Tefsiri, I, 438.
245
bn Manzr, Lisnl-Arab,,XIV,271-275; Asm Efendi, Kamus'l-Muhit, I, 38-39.
246
ehmus Demir, Kurann dnya hayatna bak ve dnya hiret mnasebeti, 1.
247
Bakara, 2/164.
248
Alak, 96/1.
249
Yaar ztrk, Kur'an'n temel kavramlar, stanbul, Yeni Boyut Yaynlar, 1995, 96.
47
yanllarn badr
250
buyurmutur. Burada nemli olan dnya hayatnn deil onun
sevgisinin yerilmi olmasdr.
Kuranda dnya kavramnn ou yerde hayatla birlikte kullanlmasnn sebebi,
nemli olann dnya deil kiinin sergiledii tavr, hal ve davranlar ksaca yaay ekli
olduunu gstermektedir.
Zinet insana ister dnyada isterse ahirette verilmi olsun irkin gelmeyen
manasndadr. Zinetin eitleri balkta zetlenebilir: nsann i yapsn ilgilendiren
zinet, ilim ve itikat gzellii gibi
251
; bedeni zinetler, boy durutaki asalet gibi; d zinetler
mal ve makam gibi
252
. Zinetlerin bazlar herkes tarafndan fark edilebilirken baz ssler ise
o ile ilgili zel bilgi gerektirmektedir. Tezyin sslemek, gzelletirmek, Allah iin onu
gzel yaratmak ve gzellik vererek icat etmek manasndayken insanlar iin kullanldnda,
insanlarn szleri ve zevke uygun amelleriyle bu fiili yapmalar kastedilir.
253

Kuran- kerim tezyin kavramyla, saduyusuna deil; arzularna deer veren bir
insann, yaptklarndan utan ve pimanlk duymamasn, aksine iftihar etmesini hatrlatr.
Atalarndan grd baz kt ileri yapa yapa onlara yle alr ki, artk o ileri
yapmaynca duramaz. Uyuturucu veya alkol bamlln, yalanclk ve kfrbazlk gibi
bir fiili, yada ibadetsizlii, alkanlklar yznden gzel ve zevkli grrler ya da
kendilerine yle gelir. Bu Allahn yaratt sosyolojik bir yasadr.
254

Fahreddin Razi (v.606/1209) ise mutezilenin tezyin fiiliyle ilgili grlerini onlara
verdii cevaplarla birlikte ayrntl olarak belirttikten sonra Allahn tezyin etmesinin
Allahn insann kalbinde, eyay murad etme ve onlara kadir olma gcn yaratmas;
hatta bu fiilleri ve halleri Allahn var etmesi manasnda anlalmas gerektiini
sylemitir.
255

Dini inkar ederek dindarlar alaya alanlar onlarn mal ve evlat asndan
eksikliklerini delil getirerek kendilerinin doru yolda olduklarn ifade etmektedirler. Bu

250
Alauddin Ali b. Abdlmelik b. Kad Han Mttaki el-Hindi, Kenz'l-ummal fi sneni'l-akval ve'l-ef'al, ner.
Bekri Hayyani, Saffet Saka, Beyrut, Messeset'r-Risale, 1985, III, 353.
251
Hucurat, 49/7.
252
Kasas, 28/79.
253
254
Bilal Temiz, Kuran- Kerimde hidayet kavram, 1996, 215.
255
Rzi, Meftihul-Gayb, V, 47.
48
yzden yoksul mminlerle alay ediyor ve eer bunlar Allahn dinine bal insanlar
olsayd, hi phesiz Allah onlara bol rzk verirdi diyorlard.
256

Kuran inkarclarn bu grlerini Uyarmak zere Peygamber gnderdiimiz
hibir belde yoktur ki onlarn ileri gelen, varlkl ve mark olanlar: Biz sizinle
gnderilen eyleri reddediyoruz, bunu byle bilesiniz! demi olmasnlar. Ve ilave ettiler:
Bizim malmz da, evladmz da sizinkinden daha fazla, sizden daha glyz. Biz yle
iddia ettiiniz gibi azaba falan da urayacak deiliz!
257
. Bu szleri syleyenlere gre
hayat sadece dnya hayatndan ibarettir
258
ve burada dnyadan kendi bak alaryla daha
fazla yararlanan onlardr. Her eyin olup bitecei esas gaye olan bir hayatta baarl olanlar
onlar olduklarna gre tutulmas gereken yolda onlarn yoludur.
Bu dnya hayatnda mminlerle kafirlerin konumlar arasnda ak bir ayrlk
vardr. yle ki; kafirler azmlar ve gzlerine gzel grnen ehvet ve arzular ile dnya
hayatna kaplmlardr. Ellerinde bulundurduklar dnya nimetleri ile btn bir hayatn
anahtarlarna sahip olduklarn ve gle her eye hkmettiklerini hissetmek gibi byk br
yanlgya dmlerdir. Bylece, hayat deerleri, ilkeleri ve Allaha olan ball ile
yaayan dier insanlara kar kalpleri kibir ve ykseklik kompleksi ile dolmutur. Sonra bu
kompleks onlar, mminlerle, onlarn yaptklar ilerle, syledikleri szlerle ve imanlar
hesabna glkleri gslemeleriyle ve kendilerini imanlar uruna feda etmeleriyle,
hibir kimseden gelecek herhangi bir msbet veya menf karla aldrmadan Allah
yolunda harcadklar abalarla alay etmeye dnmtr.
Dnyaya balanm ve dnya tarafndan aldatlm kafirler sahip olduklar ve bu
sebeple mminleri alaya aldklar dnya grnde yanlmaktadrlar. Dnya ceza yeri
deildir. Tersine, amel ve imtihan yeridir. Bir hadis-i erifte Hz. Peygamber yle
buyurmaktadr.Dnya, Allah katnda bir sinek kanad kadar (deer tam) olsa idi, kfire
orada bir yudum su; iirmezdi.
259
Bu sebeple Cenab- Allah, kfir ve fask ta olsa
nsanlardan dilediinin rzkn geniletir. taatkr bir mmin de olsa, insanlardan

256
zzet Derveze, et-Tefsirul-Hadis, Ekin Yaynlar,V, 221.
257
brahim, 14/34-35.
258
En'am, 6/29; Mu'minun, 23/37; Casiye, 45/24.
259
Tirmiz, Zhd,13, bn Mace, Zhd 11.
49
dilediinin rzkn daraltr. O, dinine bakmakszn dilediine hesapszca rzk verir.
260

Bylece dnya hayatnda baarl olmalarndan kaynaklanan kibirlerinin de aslsz olduu
ortaya kmaktadr.
Bu hususta Peygamber (s.a.) yle buyurmutur: Her kim fakirlii, ya da elinin
darl sebebiyle mmin bir erkek yahut mmin bir kadn kk grrse ya da ona
hakaret ederse, Allah da o kimseyi Kyamet gnnde tehir eder, sonra da onu rezil eder.
Her kim mmin bir erkek veya kadna iftirada bulunur ya da onda olmadk bir eyi onun
hakknda sylerse, yce Allah onu, gnahnn cezasn ekinceye kadar, Kyamet gnnde
ateten bir tepe zerinde durdurur. phesiz ki mminin bykl Allah katnda mukarreb
bir melein byklnden daha fazladr ve mmin daha keremlidir. Allahn tevbe eden
mmin bir erkek veya mmin bir kadndan daha ok sevdii bir ey yoktur. Mmin kii,
tpk bir kimsenin ailesini ve ocuunu tanmas gibi semada tannr.
261

Nitekim Allah, Karun ve benzerlerinin imkan ve varlklarn bol bol verdii gibi
yine Allah dilediine bol imkanlar ve rzklar verir. Size bu trden bol imkanlarn verilmesi
Allahtan bir hikmete dayaldr. Bu hikmet ise, nimet ile bir deneme ve istidratr,
dnyalkla bir ilerlemedir, baka deil. Eer bu dnyada bir keramet, bir deer olsayd,
ncelikle sizden nce mminlerin bunu hak etmeleri gerekirdi. Bu itibarla mesele alayc
kafirlerin dnd gibi deildir.
262
Onlarn zannettiklerinin aksine geici bir meta olan
dnyaya gereinden fazla nem vermekle onlar alay edilecek duruma dmektedirler.
Ayet-i kerimede kafirlerin iman edenlerle alay ettikleri belirtildikten sonra alay
edilenlerin alay edenlerden stn olduklar cevab gelmesi gerekirken iman edenlerin deil
de mttakilerin alay edenlerden stn olduunun sylenmesi ettikleri imann onlar dnya
adna bir takm mahrumiyetler yaatacan bilmesi gereken ve hayatn takva izgisinde
baz dnya nimetlerinden saknlarak srdrmesi istenen bir mmin iin ok
ehemmiyetlidir. Cenab- hak byk sadetin ancak muttaki mmin iin sz konusu
olduunu ortaya koymak gayesiyle ve bu mminleri takvaya bir tevik olsun diye, byle

260
Mahmud Hicazi, Furkan Tefsiri, I, 157.
261
Msned, III, 487
262
Nesefi, Nesefi Tefsiri, 2, 18-19.
50
buyurmutur.
263
Ayn ekilde Zemaher (v. 538/1144)de Mminlerle diye buyurulduktan
sonra, halbuki takva sahipleri diye buyurulma sebebini yle izah etmektedir: Bylelikle
Yce Allah kendi nezdinde ancak takva sahibi olan mminin mutlu olacan gstermek
istemekte ve bunun mminleri takvaya tevik etmesini dilemektedir.
264

1. efkat ve Merhametle Yaklalmas

Alayclarn alay etmelerinin ve alaylarnda devam etmelerinin bir sebebi de
kendilerine Allahn bu dnyada tm canllar iine alan Rahman sfatyla muamelede
bulunduunu anlayamam olmalardr. Onlar yaptklar iin kt bir ey olmas halinde
Allahtan kendilerini kskvrak yakalayacak bir azap beklemiler, Rahman olan Allahn
onlara hatalarndan geri dnmeleri iin mhlet vereceini hatrlamay ise reddetmilerdir.
Bu husus ayet i kerimede ylece belirtilmitir: Kfirler seni grnce: Bu mu sizin
ilahlarnz diline dolayan adam! diye alay etmekten baka bir ey yapmazlar. Ama btn
kinat yaratan Rahmana gelince Onun anlmasn reddediyorlar.
265
Ayette Hz.
Peygamberi alaya alan mriklerin durumu anlatlrken, Rahmann zikrinden gaflette
olduklar ve Rahmann zikredilmesini, anlmasn reddettikleri belirtilmektedir. Bu ayette
Rahman isminin kullanlmas dikkat ekicidir.
Fahrettin Razi, Rahman isminin kullanmn bu ayeti takip eden 42 ve 44. ayetlerle
birletirerek u ekilde aklamtr:
De ki: (Allahn) geceleyin ve gndzn (gelebilecek) azabna kar, Rahman
dan baka sizi kim koruyabilir? Hayr, onlar Rablerini zikirden yz evirmektedirler.
Yoksa onlarn bize kar mdafaa edebilecek tanrlar m var? Kendi kendilerine bile
yardm etmeye g yetiremezler. Biz, onlar da. atalarn da yaattk, nihayet kendilerine
mrleri uzun geldi. Ama imdi grmyorlar m ki biz o arza gelip, etrafndan tedricen
eksiltip duruyoruz. O halde glib olanlar onlar m?
266
Allah Teala, anlatt ekilde,

263
264
Zemaher, el-Kef, I, 421.
265
Enbiya, 21/36.
266
Enbiya, 21/42-44.
51
kfirlerin hirette yzlerinden cehennemi uzaklatramayacaklarn belirtince, bunun
peinden, onlarn dnyada da byle olduklarn anlatarak, Eer Allah onlar gzetip
korumasayd, onlar esenlik iinde yaayamazlard demitir. te bundan dolay Yce
Allah, Hz. Peygambere Alay eden ve marur olan o kfirlere, Geceleyin ve gndzn
(gelebilecek) azaba kar, sizi kim koruyabilir de dedi. Bu tpk bir kimsenin, elinde
tuttuu ve kendisinden tutmasnn imkansz olduu kimseye, sen benim elimden nereye
kaacaksn. Benden kurtulmana imkan var m? demesi gibidir.
Cenb- Hak, buna verilecek cevab im etmek iin, burada zellikle Rahman
adn zikretmitir ki insan, Ya Rabbi, btn canllar rahmetinle koruyan sensin sen diye
cevab versin. Bu tpk, Sen; kerim Rabbine kar aldatan nedir (nfitar, 82/6) ayeti gibidir.
Cenb- Hak bu ayette de, cevab im iin zellikle kerim adn zikretmitir.
267

Bu ayette rahman isminin zikredilmesi mriklerin iine dtkleri durumu ortaya
koymaktadr. Mrikler eer Peygamberin dedikleri doru ise kendilerine azabn gelmesini
istemekte ve bylece Hz. Peygamberle alay etmekteydiler. Onlarn tm bu yaptklarna
ramen Allahn rahmetiyle onlara muamele etmesi normalde alayc kafirleri insafa
getirmesi gerekirken Allahn onlara kar bu muamelesini dine kar var olan kt
tavrlarn arttrmak iin bir frsat olarak kullanyorlard. Bu durumun, onlarn Allahn
rahman isminden gafil olmalarndan ve onlara kar Allahn bu tavrn gizlemek
istemelerinden kaynakland sylenebilir.
Yce Allahn kafirlere kar bu tavr, Hz. Peygamber tarafndan da mriklere
kar uygulanm; Hz. Peygamber kalplerini slma sndrmak istedii kimselere (melle-
fetul-kulub), kt bir inanca sahip olduklarn bilmekle, birlikte sndrmak gayesiyle
balarda bulunmutur.
268

2. Belli Bir Mddet Verilmesi

267
Rzi, Meftihul-Gayb, XVI, 147.
268
Kurtub, Ahkamil-Kuran, I, 456.
52
Yce Allah Allah da kendileriyle alay eder ve azgnlklarnda onlara mhlet
verir; bylece onlar bir mddet babo dolarlar.
269
ayet-i kerimesinde mnafklarn
mminleri alaya almalarna karlk ve onlara cevap olarak ceza vermenin kendisine ait
olduunu belirtmi ve ardndan onlara belli bir mddet verildiini belirterek de onlarn
dnyada, ahirette kendilerine verilecek asl cezalar ncesinde nasl cezalandrldklarn
aklamtr. Bu ayet-i kerimedeki mhlet verme alayclarn alaylarna bir ceza iken ayn
zamanda onlarn alaylarn arttrmalarna sebep olmutur. Onlara mhlet vermemiz ancak
gnahlarn artrmalar iindir.
270
ayeti de ayn ekilde onlara verilen mddetin onlarn
azgnlklarn arttrmalarna yarayacana ve Allahn onlarn azgnlklarn arttrmalar iin
onlara mddet verdiini belirtmektedir. Bu ayetin meali bakara 15. ayetin u ekildeki
tefsirini desteklemektedir; Uzun mr ile onlara mhlet verir. Ta ki tuyanlarn artrsnlar,
O da onlarn azaplarn artrsn, diye.
271
Taknlk ve sapklkta daha ileri gitmelerine gz
yumacaktr ki, aknlk ve hayretin doruk noktasna ulasnlar.
272
Kimi ilim adamlar da
yce Allahn: ... bilmeyecekleri bir taraftan onlar derece derece helake
yaklatracaz.
273
buyruu hakknda yle demilerdir: Onlar her yeni bir gnah ihdas
ettike Allah da onlara yeni bir nimet verir.
274
Ktlk ktl dourur, eklindeki
Cenab- Hakkn kanunu gerei mnafklarn azgnlklar daha da arttrlmtr.
275

Kuran- Kerimdeki dier ayetler, bu mhlet vermenin alaylarn ve taknlklarn
arttrmalarna sebep olduu manasn desteklerken ayn zamanda ayet-i kerimedeki ` ,` ' ` , ,
lafz da ifadenin belirttiimiz ekilde anlalmasn salamaktadr.
Onlara mhlet verir; yani srelerini uzatr, onlara sre tanr. Yce Allahn u
buyruunda olduu gibi: Onlara mhlet vermemiz ancak gnahlarn artrmalar
iindir.
276
Bu kelimenin asl, fazlalk anlamndadr. Yunus b. Habib der ki: Ktlk de
onlara fazlalk verdi, hayr da fazlalk verdi denilir. Yce Allah da yle buyurmaktadr:

269
Bakara, 2/15.
270
Al-i mran, 3/178.
271
272
273
el-A'raf, 7/182.
274
275
276
Al-i mran, 3/178.
53
Mallarla, oullarla sizin imdadnza yetitik.
277
Ve onlara arzu edecekleri meyve ve
etleri fazlasyla verdik.
278
el-Ahfein yle dedii nakledilmektedir: - - Bir eyi terk
edip braktn takdirde denilir. Ancak bireyi vermek halinde ise: -- denilir. el-Ferra ve
el-Lahyaniden nakledildiine gre, eer bireyin fazlalatrlmas onun mislinden ise,
(-) artrdm denilir. Mesela, nehir nehre katld, denirken bu kelime kullanlr. Yce
Allah da yle buyurmaktadr: Denizden sonra yedi deniz de ona katlsa
279
Eer yaplan
fazlalk baka trden olursa o vakit artrdm, denilir. Mesela: Askere yardm ulatrdm,
anlamnda:- denilir. Yce Allahn: Rabbiniz be bin melekle size yardm edecektir.
buyruu da byledir. rin yarada baka trden olduundan dolay yarann irin toplamasn
ifade etmek zere - ,=- denilir. Orda irin topland, demektir.
280

Din ve dindarlarla alay edenlere Allah ve Resuln inkara edenlere mddet
verilmesi alay edicilerin tutumlarna bakldnda da ayn sonucu vermitir. Onlarn verilen
mddeti ancak azgnlklarn arttrmaya bir vesile klmalar ayeti kerimelerde yle ifade
edilmitir: Onlar: Sen bizi tanrlarmzdan vazgeirmeye mi geldin! Haydi, iddianda
tutarl isen, geleceini bildirerek bizi tehdit ettiin azab bamza getir bakalm!
dediler.
281
ayet Biz kendilerine azap gndermeyi belirli bir zamana kadar ertelersek:
Bu azab alkoyan sebep nedir? derler. yi bilin ki o azap balarna geldii gn, artk
onlardan geriye evrilmez ve alaya aldklar o azap, kendilerini epeevre kuatm
olur.
282

Noksanlklardan mnezzeh Yce Allah, onlarn bu hallerine nem vermemektedir
ve bu yaptklarna kar onlar iddetle cezalandracaktr. Fakat onlar, azaba arptrlncaya
kadar, yeryznde azgnlk iinde dolamalarna gz yumulacak, onlara dokunulmayacak
283

Senden nce de nice Peygamberlerle alay edildi. Fakat Ben, o kfirlere akllarn
balarna toplamalar iin bir sre mhlet verdim. Ama onlar akllanmaynca sonra da

277
el-sra, 17/6.
278
et-Tur, 52/22.
279
Lukman, 31/27.
280
281
Ahkaf, 46/22.
282
Hud, 11/8.
283
Prof. Dr. Talat Koyiit, Prof. Dr. smail Cerraholu, Kuran- Kerim Meal ve Tefsiri, Diyanet leri
Bakanl Yaynlar, I, 54.
54
onlar azabmla kskvrak yakaladm, cezam naslm, grdler.
284
Ayet-i kerimesinde
belirtildii zere kalbi iledikleri gnahlar sebebiyle mhrlenmi olanlara eer bir rahmet
vesilesi olarak sre tannm olsayd sonu ayn olacakt nk onlara kendi halleri iinde
bir mddet tannmt. Nitekim kafirlerin ahirette kendilerine verilen mddettin daha
tesinde kendilerine yeniden bir ans verilmesi iin yalvarlarn: Onlar orada imdad
istemek iin yle feryad ederler: Ey Ulu Rabbimiz! Ne olur, kar bizi buradan, dnyaya
geri gnder de, daha nce yaptklarmzdan baka, gzel ve makbul iler yapalm! Allah
onlara yle buyurur: Biz, size, dnp ibret alacak, gerei grecek kimsenin
dnecei kadar bir mr vermedik mi? Hem size Peygamber de gelip uyard. yleyse
tadn azab! Zalimlerin hi bir yardmcs yoktur!
285
ayeti kerimesi ifade etmi fakat
onlarn bu ftrata sahip olduklar mddete yine ayn kt amelleri ileyecekleri
belirtilmitir.
Kalbi mhrlenmemi olanlara verilen mhlet ise konumuz dndadr bu hususta
Hz. Peygamberin uygulamas onlar iin mitli bir bekleyiten ok te kalplerini sndrmak
iin daimi bir faaliyet iinde olmutur. Yine ayn mantkla Peygamber efendimizin onlar
ldrmeyii maslahat dolaysyladr. Bu da kalplerin ondan uzaklamayp ona snmas
iindir. Bu hususa Peygamber (s.a.) Hz. mere syledii: Benim ashabm
ldrdmden insanlarn sz etmesinden Allaha snrm
286
buyruu ile iaret
etmektedir.
287

III. KAFR VE MNAFIKLARIN ALAY ETTKLER KLER VE ALAY
KONULARI

Kafirlerin ve mnafklarn alay ettii eyler konusunda yaplacak bir tasnif
olduka zordur. Onlar kendilerine ne kadar ayet gnderilmise ve neyle uyarlmsalar
hepsini alaya almlar. Bu durum Kuran kerimde yle belirtilmitir: Halbuki biz
resulleri azap getirmeleri iin deil, sadece iman edenleri Allahn rahmetiyle

284
Ra'd, 13/32.
285
Fatir, 35/37.
286
Buhr, Edeb, 95; Mslim, Zekt 142.
287
Kurtub, Ahkamil-Kuran, I;455.
55
mjdelemeleri, inkr edenleri ise bekleyen tehlikeleri haber verip uyarmalar iin
gndeririz. Kfirler ise hakk batlla kaydrmak iin mcadele verirler. Onlar btn
yetlerimizi, btn uyarmalarmz hep alay konusu yaparlar.
288
Gerei gsteren bir delil
veya bir mcize grseler onunla alay ederler.
289
Mrikler, slamn ve ilah mesajn
muhtevasn zellikle de ana ilkelerini istisnsz bir ekilde alay konusu etmekten geri
durmamlardr. Mrik ve mnafklarn iki temel alay konusunu tevhid ve nbvvet
oluturmaktadr. nc temel alay ve istihzalar ise, ldkten sonra dirilme, yani hiret
inanc ile ilgilidir. Mrikler iin, dirili, hesap gn, cehennem azab gibi, kendilerine
ynelik vad ve tehditler, ancak alay konusu olacak eylerdi.
290

A. Allahla Alaylar

Alayclarn dine ait her kavramla alay ettiklerini daha nce belirtilmiti. Bu
durumun bir Mslman iin anlalmayacak olan taraf ise alay edenlerin bu alaylarn
Yce Allaha ynelik olarak yapmalardr. Alayclarn bu zelliklerinde ar giderek bu ii
Allahla alay etme taknlna evirmeleri onlarn inkarlarndaki babo
yalpalamalarnn
291
ve hidayetten yoksunluklarnn
292
hangi dereceye ulatnn en belirgin
rneidir. Btn eksikliklerden ve arlklardan mnezzeh bir kavramla elbette salim bir
inanca sahip olan veya hi yoksa slamn gerektirdii inan esaslarndan tevhidi
benimseyen bir kimsenin alay etmeyecei ve hatta bunu aklndan bile geirmeyecei
akken Allahla alay edenlerin alay etmelerini onlar iin mantkiletirecek olan
psikolojilerini iki sebebe balayabiliriz: Alay edenlerin kendilerini alay ettikleri tanr
seviyesinde grmeleri ki onlarn tanryla alay etmeleri kendileriyle alay etmeleri manasna
geleceinden bu yola tevessl etmemi olabilirler
293
. Yada alay edenlerin tanry kendileri

288
Kehf, 18/56.
289
Saffat, 37/14.
290
Yunus Ekin, Kurana Gre nanszlk, 2001, 203.
291
Bakara, 2/15.
292
A'raf, 7/186.
293
Nemrutun ibrahimin rabbi karsndaki bu tavr ise hsranla sonulanmtr.
56
seviyesinde grmeleridir ki alayclarn genel durumlarn bu tavr aka ortaya
koymaktadr.

1. Melekleri Allaha Nisbet Ederek

Cahiliyye Araplarnn, kzlar Allaha nispet etmeleri nceki blmde ifade edilen
alay oluturan sebepler asndan dnldnde; alay etmeye sebep olan tm durumlar
iinde barndrmaktadr. Allahn kzlar olduunu iddia ediyorlar. O, ocuu olmaktan
mnezzehtir. Holandklar erkek ocuklarn ise kendilerine yaktrrlar.
294
Bu ayette
ifade edildii gibi, Cahiliyye Arab kibrinden tr erkek varken kz ocuunu kendine
yaktrmamakta, dnya hayatnn ssl gsterilmesinden tr kendine dnyay elde
etmesini kolaylatracak erkek ocuu tercih etmekte, cahillikteki arlndan tr ise
kendine bile layk grmedii bir eyi sbhan olan Allah iin dnebilmektedir. nsanolu
isteklerine ve duygularna esir dt ou zaman kendi farknda olmasa bile mantksz
fikirleri veya tutumlar olanca ciddiyetiyle hem de bunun daha yararl olduuna inanarak
muhatabna aksettirmekte, muhatap ise bunun ciddi olamayacan benimle dalga m
geiyorsun?, alay m ediyorsun ? ifadeleriyle ortaya koymaktadr. Buradaki hayret verici
durum ise bu szlere muhatap olmasna sebep olan fikir ve tutumlarn kii tarafndan iinde
bulunduu istek ve duygularna esir dmlk hali dolaysyla bu sonucu vereceinin gz
ard edilmesidir. Gnah ilemeye devam ettii halde istifar eden rabbiyle istihza eden
gibidir
295
, Hadis-i erifinde belirtildii gibi kiinin tavrlar ve tutumuyla sznn ve
dncelerinin rtmemesi alay etme durumunu oluturmaktadr. Melekler grlmeyince,
onlar grlmeme, gizlenme bakmndan Cahiliye Araplar kadnlara benzetmiler ve onlar
hakknda bu lafz kullanmlardr. Gnein hlesi, o net ve kuvvetli aydnl sebebi
ile, sanki gze grnmez bir varlk gibidir. te bundan dolay da, gnee menneslik

294
Nahl, 16/57.
295
Hindi, Kenz'l-ummal, IV, 360; Eb'l-Fida smail b. Muhammed Acluni, Kef'l-Hafa ve Mzil'l-lbas :
Amma tehere mine'l-Ehadis ales-Snnetin-Nas, thk. Ahmed Kala, Haleb, Mektebet't-Trasi'l-slami, I,
350.
57
(diilik) isnd edilmitir.
296
te mriklerin bu yanl inanca dmelerinin sebebi byle
masum gibi grlen bir sebep olsa bile iinde bulunduklar durum yani kzlara olan
baklar ve onlar kendilerine bile yaktrmamalar tavr onlarn bu kullanmlarn bir alaya
dntrmektedir. Byle iken tuttular, cinleri Allaha erik yaptlar; halbuki bunlar da O
yaratmtr. Bundan baka Ona birtakm oullar ve kzlar yaktrdlar. Ne dediklerini
bildikleri yok. O, mriklerin Kendisine isnad ettikleri bu gibi nitelendirmelerden
mnezzehtir, ycedir.
297
, ayeti kerimesinde bu szleriyle ne gibi yanl bir duruma
dtklerini bilemeyecek halde olduklar belirtmitir
Allahn kzlar olduunu iddia ediyorlar. O, ocuu olmaktan mnezzehtir.
Holandklar erkek ocuklarn ise kendilerine yaktrrlar.
298
Bu ve bundan sonraki
ayette cahiliyye devri inanlarna sahip Araplarn Allaha kar cehalet, kstahlk ve
aklszlkta ne kadar ar gittiklerini gstermek zere anlmtr. Bu cehalet ve kstahlk
nedeniyle onlar, kz ocuuna sahip olmay kendileri iin aalk bir durum olarak kabul
etmelerine ramen Allaha kzlar isnad etmekte tereddt etmemilerdir. Bunun yansra bu
isnad, onlarn kotuklar irk nedeniyle Allaha ne kadar az bir deer verdiklerini de
gstermektedir. Bu nedenle onlar, her eyden mstani ve yce olan Allaha byle sama
ve komik eyler isnat etmekten saknmamlardr.
299

Kuran- Kerimde mriklerin bu inanlarn ele alan ayeti kerimelerde: Onlara
(Mekkelilere) sor bakalm: (hla irklerine devam edip) kz evlatlar senin Rabbine, erkek
evlatlar da kendilerine mi isnad edecekler?
300
Allah kzlar oullara tercih mi etmi?
301

Yoksa kz ocuklar Onun da, erkekler sizin mi?
302
Ne o, yoksa O, yaratklarndan,
aklnz sra kzlar Kendisi evlat edindi de, o deerli oullar size mi ikram etti?
303
Erkek
evlatlar size, kzlar Ona olsun, yle mi?
304
gibi ifadelerle genellikle soru kalbnn

296
Rzi, Meftihul-Gayb, XIV, 252.
297
En'am, 6/100.
298
Nahl, 16/57.
299
Mevdudi, Tefhim'l-Kur'an, II, 606.
300
Saffat, 37/149.
301
Saffat, 37/153.
302
Tur, 52/39.
303
Zuhruf, 43/16.
304
Necm, 53/21.
58
kullanlmas mriklerin istek ve duygularnn esiri olmalarndan tr iine dtkleri
durumdan onlarn ayltlmas istendiini gstermektedir.

2. Allah Cimrilikle Niteleyerek

Cimrilik Allah ve rasl tarafndan zemmedilmi, insanlar arasnda ise ho
karlanmayan bir sfattr. Bir kii hakknda cimri eklinde bir tanmlama bahsedilen
kiinin duruma gre iftira, hi yoksa gybet olmaktadr. Bu ifade kardaki kimseyi
kmsemenin yan banda istese de yapamaz anlamyla kar tarafn aczini ortaya
koyarak bir nevi alay zellii de tamaktadr. Yahudilerin Allah hakknda bu gibi tutumlar
Kuranda bir ok yerde belirtilmitir. Bu tavrlarnn cezasnn da Yahudiler: Allahn eli
baldr dediler. Hay kendi elleri balanaslar! Hay dediklerinden dolay meln olas
adamlar! Hayr, hi de yle deil! Allahn iki eli de aktr. Diledii ekilde infak eder.
Rabbinden sana indirilen yetler, mutlaka onlardan birounun azgnln ve gvurluunu
artracaktr. Bununla beraber, biz onlarn aralarna, kyamete kadar srp gidecek bir kin ve
nefret braktk. Her ne zaman onlar sava karmak iin bir yangn tututurdularsa Allah
onu sndrd. Srf fesat karmak iin dnyann her tarafnda koup dururlar. Allah
mfsitleri sevmez.
305
, ayetinde belirtildii gibi Allah tarafndan lanetlenmeleri olmutur.
Yahudilerin Allaha kar bu ar ve saygsz ifadeleriyle ilgili tefsirlerde u aklamalar
yaplmtr.
Yahudiler, Allahn eli baldr, skdr, dediler. Bu sz, mahcr (kullanlmaktan
menedilmi) dur, baldr, diledii gibi tasarrufa yetkili deildir, her istediini yapamaz ve
u halde istedii gibi infak ve ihsan da edemez, dardr, bol rzk veremez demek olduu
gibi, eli skdr, tabiatnda cimrilik ve tutmak vardr, vermek istemez, isteyemez demek de
olabilir. Yani ya dorudan doruya cmertliin inkr veya kudretin inkr ile beraber
cmertliin inkrndan kinayedir. Arap dilinde gulliyet deyimi, cimrilik ve pintilikten;
bast- yed de el akl gibi cmertlik ve keremden kinaye olur. Ve onun iin hakikaten
el bulunmayan yerde de kullanlr. Dilimizde eli bal demek, el darl gibi bir darlk,

305
Maide, 5/64.
59
fakirlik veya aciz olma ve engel mns ifade eder. El skl ise, esasen yine darlktan
alnm olmakla beraber bu mn dnlmeksizin servet ve kudreti de varken dorudan
doruya cimrilik ve yaratltan pintilii ifade eder. nk kinyeler, ya bir mertebe veya
mertebelerle gerekli yerlerde kullanmak demektir. Arapa gulliyet ise, her iki mnya
msaittir. Nitekim Elini boynuna asp balama sra suresinin 29. ayetinde geen el skl
da el ball zaruret ve skntl mnsnadr. Yahudiler derken, eli, hem bal, hem sk
mnsn kastetmiler ki, cevapta hayr, onun eli aktr, dilediine infak eder
buyurulmu, hem kudret ve hem tam irade ile cmertlik isbat olunmutur. u halde
Yahudilerin bu sz, Allah her istediini yapamaz ve her istediini veremez, onun iin bol
bol rzk da veremez, yoksa Yahudilere hi darlk ektirmez, her eyi ihsan ederdi
melinde olduu anlalyor.
306

Yahudilerin Allahn eli baldr demelerinin birka sebebi olduu
zikredilmitir.
Muhtemelen Yahudiler bu sz, ilzam slbu ile sylemilerdir. nk onlar,
Bakara suresinin 245. ayetinde getii zere Allaha kim gzel bir bor verirse... yetini
duyduklar zaman, Eer Allah borca muhta ise, fakr ve cizdir dediler. Onlar,
kullarndan bor isteyen lahn fakir ve elleri bal (cimri) olduu neticesine varnca,
Cenb- Hak onlardan byle sylediklerini nakletmitir.
307

Yahudilerin bu dnceleri Yce Allaha ilikin yanl dnceleridir. Kuran-
Kerim, bu tr yanl dncelerinin bir ounu anlatmtr. Allah yolunda harcama
yapmalar istendiinde, Allah fakir biz ise zenginiz
308
demilerdi. Nitekim Allahn eli
skdr diyorlard. Bunu cimriliklerine neden gsteriyorlard. ddialarna gre Allah, onlara
ve insanlara ok az mal veriyordu. O halde, nasl hayr amal harcama yapsnlard?
309

Yahudiler, Allahn cmert olmay braktn sylyorlard. Yahudiler yzyllarca
en baya durumlara dtkten ve tm ulusal kurtulu mitlerini yitirdikten sonra,
kaybolmu anlar iin yas tutmaya ve kendilerine kar cimrilik gsteriyor diye Allah

306
Elmall, Hak Dini, III, 279.
307
Rzi, Meftihul-Gayb, IX, 142-143.
308
Al-i mran, 3/181.
309
Kutub, Fi Zilali'l-Kur'.an, III, 584.
60
sulamaya baladlar. lerindeki beyinsizler, Allah ylesine sklat ki, hazinelerin
kaplarn bize kar kapatt. Bizim iin bellr ve felketlerden baka yannda hibir eyi
kalmad.demeye kadar gittiler. Bu tavr yalnzca Yahudilere has deildir. Baka
toplumlardaki beyinsiz kiiler de Allaha dnmek yerine, balarna bir felket geldiinde
bylesi gnah szleri sylerler.
310

Onlar ierisinde, filozoflarn grlerini benimseyen kimseler vard. Filozoflara
gre, Allah mucip liz-zt (zatndan dolay bir eyi gerekli klan) dr. Binenaleyh sonradan
meydana gelen varlklarn meydana gelii ancak tek bir tarz ve tek bir ekilde mmkn
olur. Allah Teala, o eyleri meydana geldikleri eklin dnda baka bir ekilde meydana
getirmeye kadir deildir. Binenaleyh filozoflarn grn benimseyenler, Allahn ite
deiik bir ekilde yaratmaya muktedir olmamasn, elinin bal olmas olarak ifde
etmilerdir.
311

Bundan maksad, Yahdilerin: Allah bize ancak, buzaya tapm olduumuz
gnler miktarnca azap edecektir szdr. Fakat Yahudiler, Hak Tealann, kendilerine
ancak bu kadarck bir sre azap edecei hususunu, bu yanl ibare (cmle) ile belirtmek
istemiler, bylece szn bozukluu ve edebe uygun olmay sebebi ile de lanete mstahak
olmulardr. Bu, Hasan el-Basrnin grdr.
312

Yahudilerin, bu sz Rasulullahn ashbnn fakirlik ve ihtiya iinde
bulunduklar srada: Muhammedin Allah fakir, eli baldr, onun iin onlar skntdan
kurtaramyor eklinde Mslmanlarla alay etmek iin sylemi olmalar ihtimali de
zikredilmitir.
313

Yukarda belirtildii gibi, bu sz, her ne sebeple sylenmi olursa olsun
Yahudilerin saygszlk, kar taraftakini hor ve hakir grme, iinde bulunulan olayn
mantk d yaratln realitesine smayacak ekilde
314
gln bir hale getirerek ifade
edilmitir. Bu da kendini ve rabbini bilmemenin zirveletii bir alay ortaya koymaktadr.

310
Mevdudi, Tefhim'l-Kur'an, I, 290.
311
Rzi, Meftihul-Gayb, IX, 143.
312
313
Rzi, Meftihul-Gayb,: IX, 142; Elmall, Hak Dini, III, 277.
314
61
B. Peygamberlerle Alaylar

Kuran, nasl gemi Peygamberler tebli vazifesiyle gnderildii kiiler
tarafndan inkar edilmilerse
315
yle de Peygamberlerin hepsinin inkarclar tarafndan alaya
alndklarn belirtmitir. Btn Peygamberle alay edilii ve alay edenlerin bu deimez
ftrat Kuran- Kerimde u ekilde aklanmaktadr:
Senden nce de nice Peygamberlerle alay edilmiti. Fakat alay ettikleri gerek, o
maskaralk edenlerin zerine inip her taraflarndan sararak mahvetti.
316

317

Senden nceki Peygamberler de alaya alnmt. Fakat o alayclar, alay konusu
ettikleri azabn penesine dtler.
318
gibi ayet-i kerimelerde daha nce birok
Peygamberle alay edildii bunun sadece Hz. Peygamberin yaad ve maruz kald bir
durum olmad ifade edilmektedir. Ayrca, Ve onlara hibir Peygamber gelmiyordu ki,
onunla alay ediyor olmasnlar.
319
Onlara hibir neb gelmedi ki onunla alay etmi
olmasnlar.
320
ayetleriyle ister nebi olsun ister resul istisnasz her Peygamberle alay
edildii ifade edilmitir.
Bu ayetlerde resullerin her zaman alaya maruz kaldklar belirtilirken Yazklar
olsun o kullara ki, kendilerine gelen her eli ile, mutlaka alay ederlerdi.
321
ayetiyle de belli
bir takm oluturan alay edici ftrata sahip olan kullarn hangi Peygamber gelirse gelsin
onunla alay ettikleri belirtilerek alay edilenlerin deimedii gibi alay edenlerin de
deimeyecei ifade edilmitir. Resulleri alaya alanlarn yaptklar davranlar birbirine o
kadar ok benzemektedir ki sanki aralarnda bir anlama varm, sanki nceki nesiller
sonrakilere bu davran tarzn vasiyet etmiler eklinde dnmemize sebebiyet

315
Kf, 50/12-14; uar, 26/105,123,141.
316
En'am, 6/10.
317
Ra'd, 13/32.
318
Enbiya, 21/41.
319
Hicr, 15/11.
320
Zuhruf, 43/7.
321
Yasin, 36/30.
62
vermektedirler. Kuran bu konuda unlar sylemektedir: Birbirlerine tavsiye mi ettiler,
aralarnda anlatlar m ki hep ayn eyleri sylediler? Hayr, byle bir tavsiye yok ama,
onlar azgnlkta mterekler. te ondan, byle sylerler.
322
Bu ayet kfrn ve inkarn
deimeyen mantna dikkatleri ekmektedir. Zaman ve mekan deiebilir, alar
farkllar ama insan gene kendine has zellikleriyle kendine ynlendirilmi imtihan
vesileleriyle ayndr. imdilerde, yirmi birinci asrn yaanmas birok an geride
braklmas insann kendini mstani grd, her ne olursa olsun, tm olgulara kar ba
kaldrn
323
deitirememektedir.
Yce Allahn Hz. Peygambere ynelik bu hatrlatmalar, Onun kalbinin
skntsn hafifletmeye ynelik olduu sylenebilir. nk, kalbi rahatlatan eylerden birisi
de, sknt ve kederin sebebindeki mterekliktir. Buna gre, Hz. Peygambere sanki yle
denilmek istenmitir: Onlarn sana kar gsterdikleri kt muamele, dier mmetlerin
kendi Peygamberlerine kar izhr ettikleri hal ve hareketlerinde de mevcuttu. Bu konuda
sadece sen eziyet gryor deilsin; tek deilsin
324

Onlarn sylediklerinin hakikaten seni zmekte olduunu biliyoruz. Aslnda onlar
seni yalanlamyorlar, fakat o zalimler aka Allahn yetlerini inkr ediyorlar
325
ayet-i
kerimesi de ayn ekilde Hz. Muhammedi teselli etmektedir. Bu ayette inkar edilenin Hz.
Muhammed veya herhangi bir Peygamber deil de Allahn ayetleri olduu belirtilerek
kfrn deimeyen mantna bir kez daha dikkat ekilmektedir.

Nbvvete kar kp alay edenler iki balk altnda toplanabilir.
a) Nbvvetin aslna kar kanlar. Bunlar, Allahn Allah, bir insan m
Peygamber olarak gnderdi.
326
dediklerini naklettii kimselerdir.
b) Nbvveti aslnda kabul eden, fakat Hz. Peygamberin Peygamberliine kar
kanlardr. Bunlar, Yahudi ve Hristiyanlardr. Seni grdklerinde mutlaka seni alaya alr
ve: Allahn, eli olarak gnderdii bu ahs m imi! Bula bula bunu mu bulmu?

322
Zariat, 51/53.
323
Alak, 96/7.
324
325
En'm, 6/33.
326
sra, 17/94.
63
derler.
327
ayetiyle Peygamber karsndaki takndklar tavrlar Kuran- Kerimde birok
yerde zikredilmektedir. Bu kimselerin kar kmalarndaki sebepler ok eitlidir.
328
Biz
bu blmde, inkarclarn nbvvete kar ktklar ynleri maddeler halinde ele almak
yerine Kurann Peygamberlerle ilgili olarak alaya nasl deindiini ifade edecek yapda
balklar koymay uygun grdk.

1. Peygamberlerin Beer Olmas Sebebiyle

Her devirde cahil insanlar, insan denen beerin hibir zaman Peygamber
olamayacan dnmlerdir.Kendileri de bir insanken tadklar aslsz gururdan ve
kibirden tr vahyin kendilerine inmemesini kabul edememilerdir. Bundan dolaydr ki,
ne zaman onun insan oluuna hak keyfiyetine muttali olsalar onun Peygamber olmadna
kanaat getirmilerdir.
329
Kafirler Allahn resullerine verilen risaletin benzeri bize
verilmedike, sana asla iman etmeyiz.
330
diyerek, vahyin niye kendilerine inmediinin
hezeyann yaarken Hz. Peygamber kendine has tevazusuyla Kurann kendine
vahyolunmasn ummuyordu. Sen bu kitabn senin kalbine indirileceini hi mit etmi
deildin. O, ancak Rabbinden bir rahmet eseri olarak gnderildi. O halde sakn kfirlere
arka kma!
331
ayet-i kerimesiyle Hz Peygamberin Peygamberlii kendine layk bir i
olarak grmesi deil; bunun hayaline bile girmediini en gzel ekliyle ifade etmektedir.
Bu ayetler inkarclarn Peygamber kavramna olan baklarn da ortaya koymaktadr. Onlar
bir Peygambere, insanlarn hidayetine vesile olmalar iin deil, tantana, otorite, gz
kamatrc ve garip eyler gstersin diye ihtiya duyuyorlard.
332

327
Furkan, 25/41.
328
329
Ebl-Ala Mevdd, Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi Ve Hazreti Peygamberin Hayat, trc. Ahmed
Asrar, stanbul: Pnar Yaynlar, 1992, I, 261.
330
Enam, 6/124.
331
Kasas, 28/86.
332
Mevdd, Tevhid Mcadelesi, I, 262.
64
Hz Muhammedi anlayan ve bilenler iin Hz. Muhammed hakknda ancak Halid b.
Velidin syledii gibi ben Onu size tarif etmekten acizim ama bir ey sylemem
gerekirse, gnderilen gnderene layktr. demek der.

2. Peygamberlerin Melek Olmamas Sebebiyle

nkarclarn nbvvete kar inkarlarn aklamadan nce, dier tm inkarlarnda
olduu gibi Peygamber olarak bir melek indirilmesi konusundaki inkarlarn da onlarn
inatlklarndan ve alayc tavrlarndan kaynaklandn ifade etmek gerekmektedir.
nkarclarn nbvvete kar tenkitlerini hem rasul yani gnderilen hem de gnderen yani
Allah asndan dnlebilir. nkarclar ilk bata bir beerin bu tebli grevine layk
olmadn dnm ve bir beer, Peygamber olmaya layk deildir demilerdir.
Ardndan gnderilenin ancak Allaha elilik greviyle yaratlm olan meleklerin
olabileceini, Allahn anna bunun layk olduunu, Allahn bir eli gnderecekse onu
zellikle sadece bu i iin yaratacan dnerek gnderilenin bir melek olmas gerektiini
iddia etmilerdir.
nkarclar bu iddialarn Allah reslnn kendileri gibi sosyal yaantya sahip
olmas, beeri ihtiyalarnn olmas gibi ynlerle delillendirmeye alyorlard. Yine: Ne
oluyor bu Peygambere, byle Peygamber mi olur: Yemek yiyor, ar pazarda dolayor!
Bari yannda heybetli bir melek olsayd da etrafndaki insanlar korkutup uyarda
bulunsayd!
333
Rableri tarafndan kendilerine gelen her yeni uyary, alaya alp kalpleri
elenceye dalarak dinlerler. Hem o zalimler aralarnda kulis yapp, u fslty, gizlice
yayarlar: O da sizin gibi bir insandan baka bir ey deil. imdi siz gz gre gre sihire
mi kaplacaksnz yani?
334
ayetlerinde nakledildii gibi Allahn elisi olduunu syleyen
kiinin eer beeri ihtiyalar varsa, onlar gibi sosyal yaantnn ierisinde sadece bir ferdi
oluturuyorsa elbette Allahn elisi olamazd. Allahn elisi deilse bu yapt harikulade
eylerde ne oluyordu ?, sorusuna ise ancak sihir diyerek cevap veriyorlard.

333
Furkan, 25/7.
334
Enbiya, 21/2.
65
nkarclarn Peygamberin insan olmamas hakkndaki dnceleri bu iken, peki
niin rasulun illa melek olmasn istiyorlard? Onlarn Peygamberin melek olmas
hakkndaki dnceleri yleydi. ayet Cenb- Hak mahlkata bir Peygamber
gnderecekse, bu Peygamberin meleklerden biri olmas gerekir. nk onlar, melekler
zmresinden olurlarsa, ilimleri daha ok, gleri daha fazla, heybetleri daha byk, dier
insanlardan ayrlp seilmeleri daha mkemmel ve nbvvet ve risletleri hususundaki ekk
ve pheler de daha az olur. Hakm olan bir zt, bir ii gerekletirmek istediinde neticeyi
elde etmeye daha fazla gtren ekli uygular. Binaenaleyh, meleklerin nbvveti
hususunda vaki olan pheler daha az olunca, Allah Teala da insanlara bir Peygamber
gndermek isteyince, bu resuln meleklerden olmas gerekir. te yetteki Ona bir melek
gnderilmeli deil miydi?
335
ifadesinden kastedilen de budur.
Yce Allah bu phe ve iddiay, iki farkl ynden cevaplamtr: Birincisi, Onun
Eer biz bir melek gnderseydik, elbet i bitirilmi olurdu., ikincisi bir melek
gnderseydik insan suretinde gnderirdik ifadesidir. Eer biz bir melek gnderseydik,
elbet i bitirilmi olurdu fiilinin manas, tamamlamak ve ilzam etmek demektir. Burada
birka hususu daha zikretmek gerekir:
a) Beere, (Peygamber olarak) melek gndermek, apak ve ezici bir mucizedir.
Melein o kfirlere (Peygamber olarak) indirilmesi halinde, Cenb- Hakkn da: Eer
hakikaten biz onlara melekleri indirseydik, ller kendileriyle konusayd, her eyi de
onlara kar kefiller olmak zere bir araya getirip toplasaydk, onlar, Allah dilemedike
yine iman edecek deillerdi...
336
yetinde de buyurduu gibi, onlar ou kez iman
etmezler. Onlar iman etmeyince de, kklerinin kaznmas suretinde tecelli eden bir azab ile
helak edilmeleri vaciptir. nk Allahn knunu, apak ve ezici bir mucize zuhur
ettiinde, eer onlar (buna ramen) iman etmezlerse, onlara kklerinin kaznmas azab
gelmesi eklinde cereyan eder. te bunlar o azaba mstahak olmasnlar diye Allah onlara
melek olan bir Peygamber gndermemitir, denebilir.

335
En'am, 6/8.
336
En'am, 6/111.
66
b) Onlar melei grp mahede ettiklerinde, grdkleri eyin dehetinden onlarn
canlar kar, helak olurlar.Bu durum u ekilde aklanabilir. nsanolu melei
grdnde, onu ya asl suretinde veyahut da beer suretinde grecektir. Eer birinci
durumda grrse, insanolu diri kalamaz. Hz. Peygamber Hz. Cebraili asl suretinde
grnce, kendinden gemi, baygnlk geirmitir. Eer ikinci ekilde grrse, bu durumda
grlen ey, beer suretinde bir ahs olmu olur. Bu ise, aslnda o ister melek olsun isterse
beer olsun, durumu deitirmez. Btn Peygamberler, melekleri, mesela brahim (a.s.)in
ve Lt (a.s.)un misafirleriyle, duvardan mescide trmanan (melekler)
337
ve Hz. Meryeme
kusursuz bir beer eklinde grnen Cebrail gibi melekleri, daima bir beer suretinde
grmlerdir.
c) Peygamber olarak melek gndermek, inanmaya mecbur eden (ilc) ve irde ve
ihtiyar ortadan kaldran apak ve ezici bir mucizedir. Bu ise, teklifin shhatini zedeler.
d) Peygamber olarak melek gndermek, her ne kadar zikredilen pheyi ortadan
kaldrsa bile, dier adan bir ok pheyi gndeme getirir. Zira, gnderildiini
dndmz melein elinde zuhur edecek olan her mucize hakknda onlar, Bu, senin
kendi ihtiyarn ve kudretinle yaptn bir itir. Eer, senin elinde olan kudret, kuvvet ve ilim
bizim elimizde olsayd, senin yaptnn aynsn biz de yapardk... derlerdi. Bylece,
Peygamber olarak melek gndermenin, her ne kadar daha nce zikredilmi gerekeler
bakmndan pheleri giderici olduu sylense bile, bunun bu bakmlardan da var olan
pheleri glendirici olduunu aktr.
338

Allah, beer olan bir Peygamber gndermekten ok ok yce ve mnezzehtir.
Aksine O, bize bir Peygamber gndermek istemi olsayd, bir melek gnderirdi. Bu ayetin
bir benzeri de, Cenb- Hakkn, o mnkirlerin sylediini naklettii u ayetlerdir: Ona bir
melek gnderilmeli deil miydi?
339
Bizim gibi, iki beere iman m edeceksiniz?
340
. Bu,
sizin gibi bir beerden bakas deildir. Sizin yediklerinizden yiyor, itiklerinizden

337
Sad, 38/21.
338
339
En-m, 6/8.
340
M'minun, 23/47.
67
iiyor
341
. lerinden bir adama yaptmz vahiy insanlar iin alacak bir ey mi
oldu...
342
ve Ona bir melek indirilip de beraberinde bir uyarc bulunmal deil miydi?
343

te Cenb- Hak bu phelere, Senden evvel kendilerine vahyeder olduumuz
erkeklerden bakasn, biz Peygamber gndermedik ifadesiyle cevap vermitir ki bu,
Allahn, mahlkat yaratp da mkellef tuttuu ilk zamandan itibaren deti ve kanunu
sadece beer olan bir Peygamber gndermesi olmutur. Binenaleyh, Allahn bu snneti
devam ede gelmektedir. Bu sebeple o cahillerin bu tr tutarsz ve zayf sorularla ileri
srdkleri bu tenkitler, eskiden beri hep sregelen tenkitlerdir. Onlara iltifat edilmez
manasndadr
344

Kafirlerin bu dncelerinin ardnda, kendileri gibi insan olmaktan kaynaklanan
eksiklikleri iinde barndran bir varln cenab hakk temsil edemeyecei dncesi
olduunu Kuran Zaten, insanlarn ekserisinin, kendilerine hidyet geldii halde iman
etmemelerinin balca sebebi: Allah bula bula bir insan m seip halka eli gnderdi?
demeleridir
345
ayetiyle bildirmektedir. Oysaki kk vesilelerle byk sonular yaratarak
kendi bykln gsteren Allah, melek olup beeri eksiklikleri tamamak bir tarafa
yetimlik, mmilik gibi insanlarn gznde zayflk olarak grlebilecek bir takm sfatlara
sahip olan kiileri Peygamber yaparak kendi iradesini zafere ulatrmaktadr.
346

3. Peygamberlerin Yaptklar ler Sebebiyle

Allahn gnderdii elilerini kendi ilahi yardmyla bir an olsun yalnz
brakmayacandan habersiz olan veya Allahn gnderdii elilerini kendi korumas
altnda tutacan inkar etmeseler de alay ettikleri kiilerin Allahn gnderdii eliler
olduklarn inkar eden alayclar ou zaman vahiy ile teyid edilmi Allahn elilerinin
yaptklarna bir anlam verememi ve onlarla ve yaptklar ilerle alay etmilerdir. Kuran-

341
M'minun, 23/33.
342
Yunus, 10/2.
343
Furkan. 25/7.
344
345
sra, 17/94.
346
Gustav Mensching, Dini sosyoloji, trc. Mehmet Aydn, Konya, Din Bilimleri Yaynlar, 1994, 243.
68
kerimde inkarclarn Allah resullerinin yaptklar ilerle alay etmeleriyle ilgili bir ok ayet
vardr. Birok Peygamberin kavimleriyle aralarnda geen bu olaylar Kuranda teker teker
zikredilerek Peygamberlerin karsnda duranlarn acnas durumlar ortaya konulmu ve
inkarclar ibret almaya arlmlardr.
Peygamberlerin yaptklar ilere bir anlam veremeyip bu yaptklar ilere alayl bir
tavrla karlk verenlerin en ar rneini Hz Musann Peygamberliini kabul eden
Yahudiler oluturmaktadr. Onlarn bu konuda dier alay edenlerden farkl kabul
edilmesine sebep olan birka zellikleri vardr. Kuranda Peygamberlerin yaptklar ilerle
alay edenler iinde karlarndaki kiinin Peygamberliini kabul edenler sadece onlardr.
Dier rneklerde ya inkarclarn yada mnafklarn tutumlarndan bahsedilmitir. Ayrca
Hz. Musann karsnda alayl bir tavr tandklar mesele kendi istekleriyle Hz Musaya
danp sorunlarnn giderilmesi iin bavurduklar bir olaya aittir. Bu husus ayeti kerimede
yle belirtilmitir. Bir vakit de Ms kavmine: Allah, bir sr kesmenizi emrediyor
demi, onlar da: Ay! Sen bizimle alay m ediyorsun diye cevap vermilerdi. Ms da
yle cahillere katlmaktan Allaha snrm demiti.
347

Kuranda verilen bir dier rnekte Hz Nuh ve kavmi hakkndadr. Hz. Nuh,
kavmini eer inkar ederlerse balarna gelecek azap hakknda uyarm. Onlar inkar edince
de Allahtan ald emir dorultusunda gemi yapmaya balamt. Nuh gemiyi yapyor,
halkndan ileri gelenler her ne zaman yanndan geseler onunla alay ediyorlard.
348

inkarclarn alay etme sebebine gelince bunu birka madde halinde zetleyebiliriz.
- Onlar, Ey Nh, sen Allahn Peygamberi olduunu iddia ediyordun; ama imdi
marangozlua baladn diyorlard.
- Eer sen, iddianda doru olsaydn, tanrn seni bu zor ve g iten mstani klar
bylesine yorulmana ihtiya brakmazd diyorlard.
- Onlar daha nce hi gemi grmemi ve ondan nasl istifde edileceini
bilmiyorlard. te bundan dolay gemiye ayor ve Hz. Nuhla alay ediyorlard.

347
Bakara, 2/67.
348
Hud, 11/38.
69
- O gemi gerekten ok bykt ve Hz. Nh (a.s.) onu sudan ok uzak bir yerde
yapyordu. Onlar, bundan tr, burada su yok ve senin onu byk nehirlere, denizlere
taman mmkn deil diyorlar ve bunu bir nev aklszlk ve delilik ; sayyorlard.
- Hz. Nuhun kavmi iindeki mr uzayp, bu mddet zarfnda onlar boulma
azab ile inzr edince ve onlar da buna dair hibir emare ve iaret grp mahede
edemeyince, zann- galiplerince, Hz. Nh (a.s.)un bu sznde yalanc olduuna
hkmettiler. Bu sebeple de, Hz. Nh (a.s.) gemi yapmaya balaynca, onunla alay ettiler.
zah edilen btn bu hususlar ihtimal dahilindedir.
349
Her ne sebeple alay ederlerse etsinler
karlarndaki vahyin teyidi altnda olan bir Peygamberdir ve onlara Hz. Nuhun cevab
yle olmutur: Nuh da: Siz, dedi, imdi bizimle alay ediyorsanz, elbet bizim de sizinle
alay edeceimiz bir gn gelir.
350

Zamannda Nuh (a.s.) yapt gemiyi vesile klarak alaya alanlar Allah resulnn
ktlk senesinde hem de scak aylarda sefer dzenlenmesini ilahi teyidattan habersiz bir
ekilde alaya almlard. bunun stne slk o devrin en byk iki gcnden biri olan
Rumlara kar yaplmas ise alaylarndaki arlklarn artrdka arttrmt. Tebuk seferine
itirak eden mnafklar, Bu adam var ya, Rum (am) kalelerini ve saraylarn
fethedeceini mi sanyor! eklinde hafife alarak Reslullahla alay ediyorlard. Yce
Allah, bu hallerinden Hz. Peygamberi haberdar etti. Bunun zerine Reslullah, bu mnafk
grubunun tutup getirilmesini emretti ve sylediklerini ve yaptklarn onlarn yzlerine
vurdu. Bunun zerine onlar, Reslullah! Biz sadece aka yapp eleniyorduk dediler.
Bunun zerine u yet-i kerime nazil olmutur
351
: Eer onlara, (niin alay ettiklerini)
sorarsan, elbette, biz sadece lafa dalm akalayorduk, derler. De ki: Allah ile, Onun
yetleriyle ve Onun Peygamberi ile mi alay ediyordunuz?
352

Mnafk ve inkarclarn Hz. Peygamberin yapt veya yaptn syledii ilerle
ilgili alaylar sadece verdiimiz bu rnekle snrl deildir. Hadisi eriflerde belirtildii gibi
Hz. Muhammedin isra mucizesini anlatmas sonucunda bata Ebu Cehil ve dier mrikler

349
Rzi, Meftihul-Gayb,: XIII, 19.
350
Hud, 11/38.
351
Taber, Taberi Tefsiri, X, 220-223.
352
Tevbe, 9/65.
70
onunla alay etmi ve Hz. Muhammedin yaptn syledii bu ii kendilerinin doruluunu
ispatlama adna nemli bir delil olarak grmlerdir. Mnafk ve inkarclarn alaylar Hz.
Muhammedin yapt iler kendi menfaatlerini olumsuz ynde etkilediinde ise artk bir
espri olmaktan ok nefret dolu bir dil uzatma eklini almtr. Onlardan bazlar da senin
zekt ve sadakalar taksim ediine dil uzatrlar. Bu mallardan kendilerine pay verilirse
memnun olurlar, verilmeyince hemen kzp fkelenirler.
353
Ayeti alayclarn deiime
urayan bu tavrlarn en gzel ekilde gstermektedir.

4. Peygamberlerin Kendi Yneticilerinden Olmamas Sebebiyle

Mriklerin nbvvete ynelik temel itirazlarndan ilki, bir insann resl olarak
gnderilmesiydi. Onlara gre bu Allahn azametiyle elimekteydi. Mrikler bu konuda
gerekli cevab alp ilzam edilince, ikinci bir itiraz ileri srdler
354
: ayet insanlardan
Peygamber gnderilecekse, bu kiiler Hz. Muhammed ve dier eliler gibi kiiler
olmamaldr. Zira kendi toplumu iinde serveti ok, zengin, makam-mevki sahibi insanlar
arasndan seilmelidir. Kuran onlarn bu dncelerini asl bu gerek kendilerine gelince:
Bu sihirdir, biz bunu kabul etmeyiz dediler ve eklediler: Bu Kurn, bu iki ehirden
byk bir adama indirilseydi ya!
355
ayetiyle nakletmitir. Mesel Mekke ehrinden Veld
b. Mureye yahut Tif ehrinden Urve b. Mesud es-Sekafye Kuran indirilseydi,
inkarclara gre daha doru olurdu. Hatt Velid b. Murenin Muhammedin dedii doru
olsayd, vahiy ya bana, ya da Urveye nazil olurdu dedii rivayet edilmitir
356
.
Mekkeli mrikler Peygamberin kendi byklerinden olmayn mazeret olarak
ileri srerken, Yahudiler ise kendi rklarndan, Yahudi byklerinden olmayn ne
sryorlard. Yahudilerin nbvvet anlaylar, onlarn dalaleti ve inkar tercihlerinde
byk paya sahiptir. Yahudiler bisetten nce mriklere kar zafer kazanmak iin, hir
zaman Peygamberi hakk iin diye dua ettikleri ve mrik kfirleri, yaknda gelecek bir

353
Tevbe, 9/58.
354
Taber, Taberi Tefsiri, XXV, 85.
355
Zuhruf, 43/30-31.
356
Kurtub, ahkamil-Kuran, XVI, 77; Muhammed b. Ali evkn, Fethul-Kadir El-Cmi Beyne Fenneyir-
Rivye ved-Dirye Min lmit-Tefsr, Beyrut,1997, IV, 693.
71
Peygamberle tehdit ettikleri halde, ahir zaman nebisi geldiinde, hak Peygamber olduunu
ok iyi bilmelerine ramen inkar ve tekzip etmilerdir
357
. Hatt baz Yahudiler, Allahn
hibir insana hibir vahiy indirmemitir
358
melindeki bu yette ifade edildii zere Allah
layk vechile takdir ve tazim edememilerdir. Kendilerine Allahn indirdii bu Kurana
da iman edin denildii vakit: Biz sadece bize indirilene inanrz demilerdi
359
. stelik,
Allah, bize, atein yakp kor haline getirecei bir kurban getirmedike hibir Peygambere
inanmamamz emretti.
360
demek suretiyle de Allaha iftira etmilerdi. Btn bunlar, Hz.
Muhammedin nbvvetini reddetmek iin yapyorlard. nkarlarnn asl sebebi ise,
yetlerde de ifade edildii gibi, kendilerinin dnda birisine nbvvetin ltfedilmesini
kabullenememeleridir. Dier bir ifadeyle haset etmeleri ve rkla sapmalardr
361
. Onlar
asla kendilerinden (Yahudilerden) bakasna vahyedilip risalet verilmesini istemezlerdi.
Byle byk bir nimetin Araplardan birisine verilmesi ve baka insanlarn bu vesileyle
bahtiyar olmalarn kskandklarndan onlarn kfre dmelerini istemilerdir. Bylece
Mslmanlar hir zaman Peygamberinin mmeti olma vasfn kaybedip kfrde onlarla
eitlenmi olacaklard
362
.

C. Kuran- Kerimle Alaylar

Alayc mrik ve mnafklarn Kurana kar yapm olduklar iftira dolu
alaylarnn merkezinde Kurann Allah tarafndan indirilmediini ispatlama gayreti vardr.
Bunun iin Kuranda belirtildii gibi bir ok fikir ilesi ekmi; lp bimi
363

nihayetinde kimi zaman beer sz kimi zaman kark ryalar kimi zaman eskilerin
masallar demilerdi. Dnceleri bunlarla da kalmam bu Allah kelamysa niye kk
eylerden bahsediyor?, bir defada inmesi gerekmez miydi? gibi hem alay ve kmseme
hem de inkar dolu bir ok fikirle alay ve inkarlarna mesned aramlardr.

357
Bakara, 2/89.
358
Enam, 6/91.
359
Bakara, 2/91.
360
l-i mran, 3/183.
361
Bakara, 2/90; Nis, 4/51-54.
362
Nis, 4/89; Bakara, 2/105,109, bkz. Yunus Ekin, Kurana Gre nanszlk, 184.
363
Mddesir, 74/18.
72

1. Beer Sz Nitelemesi

nkarclar, shir, mecnn, ir, khin diye Hz. Peygambere iftira atarken,
Kurann mahiyetiyle ilgili iddialarn da sralam olmaktaydlar.
364
Hz. Peygamberi
dinleyerek halkn hidayete ermesini engelleme ve saptrma amal iftiralar bunlarla
bitmemiti. Velid b. Mure, dnp tanm, sonra da Kuran hakknda u iftiray
Mekkeli mriklere tavsiye etmiti: Bu sylene gelen bir sihirden, bir beer sznden
baka bir ey deildir.
365
Bu iftiray, Hacc mevsiminde Mekkeye gelen Arap kafileleri
arasnda yayarak onlarn Mslman olmalarnn nne geilecekti. Kendilerince bu yeni
proplem zlecek ve bymesi nlenecekti
366
.
Mrikler, Kurana, beer sz derken ya Hz. Peygamberin kendiliinden bunu
uydurduunu, ya da baka insanlardan aldn, veya rendiini kastetmilerdi: Kafirler:
Kuran onun uydurduu bir yalan olup, bu hususta bakalar da kendisine yardmc
olmulardr diye iddia ettiler. Onlar bylece, kesin bir yalan syleyip zulmettiler. Ayrca:
Onun syledikleri, kendisi iin yazdrtm olduu ve sabah akam kendisine dikte ettirilen
nceki nesillerin efsanelerinden baka bir ey deildir dediler.
367
Kuran- Kermin
birok yetinde Yoksa Kuran kendi uydurdu mu, diyorlar?
368
buyurularak sz konusu
iddia dile getirilmekte, akabinde de cevap verilerek iddia rtlmektedir. lgili yetlerde
de grld gibi mriklerin tek bir iftirada karar klamam hatta bu konuda kendilerini
ne syleyecekleri konusunda ikna edememilerdi. Bundan dolay da bakalarn da ie
kartrmaktaydlar. Onlara gre Muhammede yetler birisi tarafndan retilmekteydi
369
.
Yce Allah onlarn bu szlerini pekla bildiini ancak hakikatten uzaklaarak kendisine
yneldikleri ahsn dilinin ise Arapadan baka, acem; halbuki Kurann ise apak

364
Yunus Ekin, Kurana Gre nanszlk, 227.
365
Mddessir, 74/24-25.
366
bn Kesr, Tefsir, VIII, 293.
367
Furkan, 25/4-5.
368
Secde, 32/3; Hd, 11/13; Yunus 10/38; Tr, 52/33.
369
Duhn, 44/14.
73
Arapa olduunu belirterek bu iddiay reddeder
370
. Ayrca ne cinler ne de insanlar, bir araya
da gelseler, Kurann bir benzerini getirebilirler
371
. Ayetlerde beyan edilen bu ve benzeri
hususlar, Kurann kaynayla ilgili iddialarn imkanszln ve aslszl en genel
erevede ortaya koymaktadr.
372

2. Bir Defada ndirilmemi Olmas Nitelemesi

Kurana kar inkarclarn ortaya koyduklar ve srarla tekrarladklar dier bir
iddia da Kurann neden bir defada indirilmediiydi. Onlara gre yava yava, para para
yazlan bir kitab bir beer de yazabilirdi. Ama Hz. Muhammed bir gn nur dandan btn
bir Kuran kendisine vahyolunmu olarak inseydi bunu bir insann kendi aba ve
kabiliyetine balamak olduka zordu. Evet zordu nk inkarc bir mantk karsnda
getirilen delillerin inanlmama ve inkar edilme yolu illaki bulunacakt, bu hususu Eer
sana kada yazl olarak bir kitap indirmi olsaydk, kendileri de elleriyle onu tutmu
bulunsalard o kfirliklerinde inad eder, yine de: Bu besbelli bir byden baka bir ey
deil! derlerdi.
373
, ayeti kerimesi en gzel bir ekilde belirtmektedir. nkarclar indirilen
vahiy karsnda kendilerine den, inanp itaat etme grevini brakp Allahn vahyi nasl
indirmesi gerektiini Ona retmesi gereken kendileriymi gibi Bir de o kfirler dediler
ki: Bu Kurn ona toptan, bir defada indirilmeli deil miydi?
374
demekteydiler. Bu
elbette kibir dolu alayc bir ifadeydi.
Daha ncede belirtildii gibi inkarclar kendilerini eitecek ve doru yola iletecek
bir kitap deil de kendileri iin bir orijinalitesi olan grp de aracaklar hatta
elenecekleri bir vesile aramaktaydlar. Zaten kendi dinlerini de bir oyun ve elence haline
getirmilerdi. nkarclarn eer dini emirleri yerine getirmek gibi bir kayglar olsayd
elbette kendilerini zorlayacak ekilde dini emirlerin hepsinin birden inmesini istemezlerdi.
Oysaki inkarclarn gzden kardklar bu husus Halbuki Biz vahiyle senin kalbini

370
Nahl, 16/103.
371
sr, 17/88.
372
373
En'am, 6/7.
374
Furkan, 25/32.
74
pekitirmek iin byle ara ara indirdik ve onu para para okuduk. eklinde kendi
mesuliyet bilinlerinden habersiz inkarclara bir cevap olarak Bu Kurn ona toptan, bir
defada indirilmeli deil miydi?
375
iddialarn mteakiben ayn ayette bulunmaktayd.

3. Basit eylerden Bahsedilmi Olmas Nitelemesi

nkarclarn alaylarnda materyal olarak kullandklar dier bir ey de Allahn
Kuranda gerei aklamak iin bir sivrisinei, hatta onun tesinde olan bir eyi misal
376

getirmi olmasyd. Onlara gre bu beklenmedik bir sluptu. Nasl olur da kainatn
yaratcs btn eksikliklerden mnezzeh olan Yce Allah bir sinek gibi kk bir eyi
misal olarak getirirdi. Nasl olurdu da bir baba bir kz ocuuna sahip olur yine bir baba
btn azametine ramen ocuklarnn ban okar ve bir erkek lp giden bir sevdiinin
ardndan alayabilirdi. Bu, onlarn kendi kendilerini kibirleri uruna koyduklar, ou
zaman arln tayamadklar ve hak etmedikleri bir yerdi ve imdi de Allah hakknda
byle bir beklenti iindeydiler. Bu dnce iliklerine kadar ilemi olan kibir duygularnn
baka bir ekilde da yansmasyd. Evet onlar kainata evrelerine her zaman kendilerinin
daha byk olduklar kk ezebilecekleri alay edip kmseyebilecekleri yada
kendilerinden daha byk olan ve ezilmemek iin itaat etmeleri gerekenler olarak
bakmaktaydlar. imdi ise karlarnda sivri sinek gibi nemsenmemesi gereken bir
varlktan bahseden bir kitap vard ve bunu da dier frsatlarda olduu gibi
deerlendirmeliydiler.
nsanlar iin komik gzken ve glmelerine sebebiyet veren bir eyde
beklentilerin haricinde bir rneklendirme vard.
377
Kafirler, duyduklarn teyit etmek iin
evrelerine sordular, kulaklarna inanamadklarn vurgulamak, rnein basitliini anlatmak
istercesine birbirlerinin gzlerine baktlar. Allahn bununla neyi kastettiini soruyormu

375
Furkan, 25/32.
376
Bakara; 2/26.
377
John Morreall, Glmeyi Ciddiye Almak, trc. Kubila Aysevener, enay Soyer, stanbul, ris Yaynclk,
1997, 25.
75
gibi yapp alay etmek istediler.
378
Allah onlara cevaben u ayeti kerimeyi indirdi: Allah
gerei aklamak iin bir sivrisinei, hatta onun tesinde olan bir eyi misal getirmekten
ekinmez. man edenler onun Rablerinden gelen gerek olduunu bilirler. Kfirler ise
Allah byle misal vermekle ne kastediyor derler. Allah bu misal ile biroklarn artr,
yine onunla bir oklarn yola getirir; ancak bununla fsklardan bakasn artmaz
379
.
Ayette haya fiilinin kullanm da kibirlerinden dolay kendilerini kk dreceini
umduklar bir eyden ayplanaca korkusu ve huyunda olan kafirlere bir cevap nitelii
olmas asndan nemlidir. nk haya etmek, ekinmek, kiinin ayplanaca korkusuyla
meden cesaretinin krlmas, deiiklie uramas ve dolaysyla, yapaca ii yapmaktan
geri durmasdr.
380

Kafirlerin bu tutumlar hadisi eriflerde de yer almtr Medinede mnafklar
Allah rasulnun tuvalet adabn ashabna retmesi hususunu kendi aralarnda alay konusu
yapm ve gerekten Muhammed size tuvalet adabn da m retiyor?, eklinde kmser
tavr ve alayl szlerle mminleri rahatsz etmilerdi.

4. Eskilerin Masallar Nitelemesi

Karlarnda Allahn kelam olduu sylenilen bir metin varken onlarnestrul-
evveln eklindeki Kuran tanmlar, Kurann Allah kelam olma seviyesi adna kk
drc bir hitaptr. Birok yette zikredilen estrul-evveln tabiri ncekilerin
yazdklar eyler anlamna gelmektedir. Baz alimler tarafndan, estr kelimesine,
hurfeler, uydurma ve sama sapan eyler anlamnn yklenmesi, kelimenin tefsirinden
ziyade yazlan nceki hikaye ve hadiselerin aslszlndan kaynakland belirtilmitir
381
.
Kafirler byle demekle, Kurann ilah bir vahiy, bir hak kitap deil, bilakis, eskiden
yazlm satrlara istinad eden, Muhammedin eski kitaplardan alp alp yazdrd
382
,

378
Derveze, et-Tefsirul-Hadis, V, 56.
379
Bakara, 2/26.
380
381
Rz, Mefathu'l-ayb, IV, 506.
382
Furkan 25/5.
76
gemilerin masallar, mitleri, ve nceki zamanlara ait sama sapan uydurma
383
bilgiler
manalarn kastediyorlard
384
. Ayrca eskilerin masallar nitelemesi Kurann getirdii
hakikatlerle ilgilidir. Zikredilen tabirinin getii baz nasslara bakldnda bunun ldkten
sonra dirilmeye yani ahiret gereine kar bir tepki olduu grlecektir
385
. O gn hiretten
bahsettii iin Mekkeli mrikler tarafndan efsane(mit) diye nitelenen Kuran, baka bir
mekan ve zamanda ise, ihtiva ettii baka ahlk, hukuk veya ibadetle ilgili prensiplerinden
dolay eski alara ait bir mit olmakla, insanln yaayp geride brakt bir dneme ait
bilgileri ihtiva ettiinden idrak edilen zamana hitap etmemekle
386
nitelenebilir. Bu tr
nitemeler de estrl-evveln tabirinin kapsam iindedir. Onun bugne tekabl eden
tefsirleri olarak da dnlebilir.
387

Kuran- Kerimin, kafirler tarafndan estrul-evveln olarak adlandrlmas u
ekillerde gemektedir: Onlara: Rabbiniz ne gnderdi? denildiinde ncekilerin
masallarn! derler. Bylece kyamet gn kendi gnahlarn tastamam yklenmelerinden
baka, bilgisizlikleri sebebiyle saptrdklar kimselerin gnahlarnn epey bir ksmn da
yklenmeleri iin byle derler. Bak! Ne fena bir yk ykleniyorlar!
388

Dini inkr edenler ille kendilerine meleklerin gelmesini, yahut Rabbinin azap
emrinin gelmesini mi bekliyorlar? Onlardan ncekiler de byle yaptlar. Allah zulmetmedi
onlara, kendi canlarna zulmediyordu onlar! Kendilerini buldu, yaptklar kt iler. Sarp
kuatverdi onlar alay ettikleri eyler.
389
Kfirler: Kurn onun uydurduu bir yalan
olup, bu hususta bakalar da kendisine yardmc olmulardr diye iddia ettiler. Onlar
bylece, kesin bir yalan syleyip zulmettiler.
390
Ayrca: Onun syledikleri, kendisi iin
yazdrtm olduu ve sabah akam kendisine dikte ettirilen nceki nesillerin efsanelerinden

383
Sebe, 34/43.
384
Elmall, Hak Din, III, 408-410; Muhittin Akgl, Kuran- Kerimde Hz. Peygamber, Ik Yaynlar,
stanbul, 2002, 109.
385
Neml, 27/68; el-Ahkf, 46/17.
386
Nahl, 16/24-25.
387
388
Nahl, 16/24-25.
389
Nahl, 16/33-34.
390
Furkan, 25/4.
77
baka bir ey deildir dediler.
391
Kendisine yetlerimiz okunduunda: Eskilerin
masallar der.
392

5. Kark Ryalar Nitelemesi

Kuran- Kerme muhtevasyla irtibatl olarak yaplan iftiralardan biri de ads
ahlm
393
yani karmakark ryalar olduu iddiasdr.
394
Adsn tekili olan ds ya
veya kuru birbirine karm ot demeti demektir. Kark ve tevili anlalamayan ryalar,
birbirine gemi ve karm ot demetlerine benzetilmitir
395
. Ahlm ise, uykuda
grlm bo hayaller ve ryalardr. Ads ahlm terkibi ise, eskisi yenisi birbirine
karm yn yn dler, uyku hayalleri, hakikatte hibir manas olmayan vehimlerle
hayallerin birbirine karm, anlalmaz eyler mnsnadr
396
.
Kafirlerin Kurana ynelik bu iddialar u ekillerde gemektedir: Hayr!
dediler, bu adsu ahlam: kark kark ryalar. Yok yok, byle deil, anlalan onu
kendisi uydurmu! Hayr! bu da deil, galiba o bir air!, yleyse nceki
Peygamberlere verilen mcizeler kabilinden istediimiz mcizeyi bize gstersin!.
397
Bu
ayette nakledilen bu adsu ahlam: kark kark ryalar. iddeasna gelince,
Peygamberin uyank ve hassas duygular, dinlenme ve skun anlarnda bile canl ve
dinamik ahsiyeti bunu reddetmektedir. Hz. Peygamberin bu dinamizm ve kavray henz
ilk balangtan, Allahn oku szyle kendisine hitabndan Kurann son ayetinin
iniine ve vefatna kadar devam etmitir.
398
Baz mfessirlerin ve amz yazarlarndan
baz hsniniyet sahiplerinin iine dtkleri byk bir hataya burada iaret edilebilir.
Bunlar, geni hayallerinin bir neticesi olarak, vahyin ilk geliinde Hz. Peygamberi Hira
maarasnda uyuyor bir ekilde tasavvur ederler. Oysa Sahhaynn rivayeti, vahiy geldii

391
Furkan, 25/5.
392
Kalem, 68/15.
393
Enbiy, 21/5.
394
395
396
Ebul-Hasen Ali B. Muhammed Mverd, en-Nket vel-Uyn, Beyrut, 1992, III, 437; Elmall, Hak Dini,
V, 46.
397
Enbiy, 21/5.
398
Subhi es-Salih, Mebahis fi Ulumi'l-Kur'an, Beyrut, Dar'l-lm li'l-Melayin, 38.
78
an Peygamberin uyank bulunduunu ve hakikati aratrp Allah dndn kesinlikle
ifade etmektedir.
399
Onun iin de korkmu ve kalbi kt kt vurduu halde Hz. Haticeye
gelmitir. ayet vahyin gelii uykuda olduu bir srada olsayd uyandktan sonra korkusu
gemi olurdu. Sz, Kurann buyurduudur: Onun grdn kalbi yalanlamad. imdi
siz onun bu grne kar da kendisiyle mcadele mi edeceksiniz?!
400

Belki de, Araplarn yalanc dlerden kastlar delilik samalklardr.
401
Onun
iin Peygambere: retilmi bir deli
402
demilerdir. Yine yle demilerdir: Size
gnderilen eli bir delidir.
403
Yce Allah, Peygamberini teselli ederek iftiralarna yle
cevap verir: Nun ve Kalem, bir de satra yaz yazdklar eyler hakk iin, sen Rabbinin
(Peygamberlik) nimeti ile bir deli deilsin.
404

6. Tesirsiz Olduu Nitelemesi

Alayclarn Kurana olan alay yollu itirazlarn incelediimiz bu blmde
kendilerine etki etmemesi diye tanmladmz bu itiraz dier itirazlardan farkl bir zelik
gstermektedir. ine dtkleri kibir girdabnn etkisini her eye kar kmseme ve alay
tavryla gsteren inkarclar, aslnda kendi byklk veya kklklerini belirtecek
kendileriyle alakal hususlarda bile Allahn ayetlerine olan kr baklarndan dolay kendi
eksikliklerini dahi karsnda kmsemek istedikleri olgulara balamaktadrlar. Bir baka
deile, kendilerindeki eksikliklerini bile alay etme yolunda deerlendirmektedirler.
Bu husus Kuranda yle belirtilmitir: Yeni bir sre indirildiinde onlardan
bazlar: Bu inen ksm hanginizin imann artrd acaba? diyerek vahyi kmserler.
Ama bu, iman edenlerin imann, yakinini artrr ve onlar sevinip birbirlerini
mjdelerler.
405

399
Buhari, man, 1.
400
Necm, 53/11-12.
401
Subhi es-Salih, Mebahis, 39.
402
Duhn, 44/14.
403
uara, 26/27; Hicr, 15/6.
404
Kalem, 68/1-2; Tur, 52/29; Kalem, 68/2, Tekvir, 81/22.
405
Tevbe, 9/124.
79
Saylar yz on drd bulan Kuran srelerinden biri, mnafklarn bulunmad
bir toplant esnasnda indirildii ve bu sre dinleyicilere okunduu zaman, mnafklardan
bazlar: Bu, hanginizin imann arttrd? derler. Bu szleri kibrin ve kendini
beenmiliin ifadesidir
406

Bu sure hanginizin imann arttrd? sorusu, phe kokan bir sorudur. ndirilmi
olan surenin etkisini gnlnde hissetmeyen birinden bakas byle bir soru soramaz. Yoksa
bakalarna sorup duracana kendi iinde arard surenin etkilerini. Bu soru ayn zamanda,
inen sureyi kmseme, kalpler zerindeki etkisi hakknda kuku uyandrma amal bir
sorudur.
407

Ne var ki sen onlarn hari inkr etmelerine aryorsun, onlar ise seninle alay
ederler.
408
, ayetinde belirtildii gibi mnafk ve inkarclarn bu durumlar insan hayrette
brakacak bir durumdur. Nasl olur da bir hidayet rehberi olarak gnderilen Kuran bu
kiiler iin bir alay vesilesine dnebilir? Mteakiben gelen ayeti kerime mnafklarn ve
inkarclarn bu durumunun sebebini aklamaktadr. Kendilerine nasihat edildiinde
uyarmalar dikkate almazlar.
409
Evet bu durum onlarn Kurana bak tarzlarndan
kaynaklanmakta ve bu bak tarzlarndan tr de onun hakknda akletmeye nem
vermemeleri, dikkatlerini onu anlamak iin younlatrmamalar sonucunu dourmaktadr.
Kurann muhataplarnn farkl tutumlarna gre tesirinin ve etkisinin deiecei de zaten
bir realite olarak Biz Kuran iman edenler iin bir ifa ve rahmet kayna olarak
indiriyoruz. Kuran zalimlerin ise ancak zararn artrr.
410
Bir baka ayette, De ki: Bu
Kuran, iman edenlere bir hidayet rehberi ve ifadr. man etmeyenlerin ise kulaklarnda bir
arlk vardr. Onlarn gzleri Kurana kar krdr. Onlar tpk uzak bir yerden arlp da
duymayan kimseler gibidirler.
411
gibi bir ok ayette gemektedir.

406
Ceziri, En Kolay Tefsir, III, 486.
407
Kutub, Fi Zilali'l-Kur'.an, VII, 470.
408
Saffat, 37/12.
409
Saffat, 37/13.
410
sra, 17/82.
411
Fussilet, 41/44.
80
D. Ahiretle Alaylar

Alayclar bundan nceki blmlerde incelediimiz Allah, Peygamber gibi eitli
kavramlarla alay ederlerken, aslnda ounlukla kendi bildikleriyle bir eliki iine
giriyorlard. nk kendileri bile, ou kez alaylarnn ardndaki geree inanmyorlard.
Allah hakkndaki alaylar direkt bir alay olmayp iine dtkleri yanl inanlarn bir
sonucuydu. Hz Muhammed hakknda ise kendilerinin ramna bir tutumlar vard ki ona
el-emin ismini biz verdik sznde aka grlmektedir. Kuran ise brakn alay etmeyi
nasl inkar edecekleri konusunda ardklarn ve bu hususta olduka zorlandklarn O
dnd, lt, biti... Kahrolas, nasl da lt biti!
412
ayeti kerimesi belirtmektedir.
nkarclarn alayc tavrlarn sergilemeleri asndan en rahat davrandklar husus ise ahiret
ve ahiret adna vaat edilenlerdi. Zaten eskatoloji (ahiret bilgisi) tarih boyunca sadece aklla
yol aldnda, insan iin her zaman anlalamazlar arasnda kald grlmektedir.

1. Azapla lgili Kavramlarla Alaylar

Rivayet olunduuna gre, Cenb- Hakkn Biz cehennem grevlilerini sadece
melaikelerden kldk. Onlarn saysn da kfirler iin imtihan ve sknt sebebi yaptk ki
Ehl-i kitaptan olanlar Peygambere imanda yakn sahibi olsun, daha kesin inansn.
Mminlerin imanlarndaki yakinleri artsn. Ehl-i kitap ve mminler tereddde dmesinler.
Kalplerinde hastalk olan mnafklar ile kfirler de neticede: Allah, bu misal ile ne
anlatmak istemi olabilir? desinler. Bylece Allah dilediini artr, dilediini doru yola
iletir. Rabbinin ordularn Kendisinden baka kimse bilemez. Bu, yani cehennem veya
ondan bahseden yetler beere bir t ve uyardan baka bir ey deildir.
413
ifdesi nazil
olunca Eb Cehil, Kureye, Anneniz lnze alasn!.. dedi. bn Eb Kebe de
Cehennem bekileri on dokuzdur. Siz ise, byk bir topluluksunuz. Sizden her on kii o
zebanilerden birisini kskvrak yakalayamaz m? deyince, Ebul-Eed bn Useyd bn Kelde

412
Muddesir, 74/18-19.
413
Muddesir, 74/35.
81
el-Cumah de, -ki o, ok gl kuvvetli birisi idi-, Ben sizin namnza, onlardan on
yedisinin hakkndan gelirim. Siz de, benim namma, ikisini haklayn dedi. Ebu Cehil ve
Ebul-Eedd byle syleyince, Mslmanlar, Yazklar olsun size! Hi melekler, iki
kapcyla mukayese edilebilir mi?! dediler. Bunun zerine bu sz, aralarnda denklik
bulunmayan iki ey iin darb mesel olarak kullanlmaya baland. Ki bu, Melekler,
gardiyanlar ve demircilerle mukayese edilmez demektir. Seccn, atei kontrol eden
melektir. te bunun zerine Allah Teala, Biz o atein bekiliine, meleklerden bakasn,
memur etmedik.. buyurdu.
414

Kfirler, dnya ve hiret korkular ile ve zakkum aac ile korkutulduklarnda, bu
korkutma ancak onlarn azgnlk ve taknlklarn artrmtr. Bu da, onlarn kalplerinin
kararp katlatna ve artk iyice azgnlk-taknlk iine battklarna delalet eder.
415
Ebu
Cehil yle demiti: Arkadanz (Muhammed), cehennem ateinin, Onun yakt talar ve
insanlardr
416
diyerek talar bile yaktn iddia ediyor, sonra kalkp o cehennemin iinde
bir aacn yeerdiini sylyor. Halbuki ate, aac yer, yakar bitirir.
Yce Allah Kuran- Kerimde zakkum aacn anlatnca Ebu Cehil yle dedi: Ey
Kurey topluluu! Muhammed sizi zakkum aacyla korkutuyor. Siz bilmiyor musunuz ki,
ate aac yakar. Halbuki Muhammed atein aa bitirdiini iddia ediyor. yle ise o
cehennemde nasl o aa yeerebilir?
417
Siz zakkumun ne olduunu biliyor musunuz? O
hurma ve kaymak. Ey Cariye bize hurma ve kaymak getir. Cariye onlar getirdi. Ebu
Cehil: Muhammedin sizi korkuttuu bu zakkumu yeyin dedi.
418
bnz-Ziber yle der:
Bizim bildiimize gre zakkum, hurma veya kaymak demektir. Bir eyi lokmalamak
hakknda da tezakkam derler. te onlar cehennemde bir aacn olmasna atklar iin,

414
Rzi, Meftihul-Gayb, XII, 262-263.
415
416
Bakara, 2/24.
417
418
Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali bnl-Cevz, Zdl-mesr f lmit-Tefsir, Beyrut, 1994, V/55;
Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvett-Tefasir, Ensar Neriyat,III, 387-388.

82
Allah Teala Hakikaten biz o (zakkum aacn) zalimler iin bir fitne yaptk
419
ayetini
indirmitir.
420

Kafirlerin alay konusundaki arlklar insan artacak dereceye kardklar
dier bir alay da kendilerine vaad edilen azabn gecikmesi sonucundaki tutumlardr.
nkarclarn, Peygambere azapla ilgili sorduu sorulardan, ilk bata bir tereddt
geirdikleri anlalmaktadr. Gerekten kendilerine vaat edilen azap gerek midir? Ama
gene de onlar Kuranda belirtildii gibi bu soruyu olmas gereken ciddiyette soramazlar ve
yle derler:
Sahi doru mu bu? diye senden haber sorarlar. De ki: Evet! Rabbime yemin
ederim ki o elbette gerektir ve siz bundan yakay kurtaramazsnz.
421
. Kendilerine evet
cevabnn verilmesini frsat bilen alayclar bu sefer baka bir soru sorarak alaylarn devam
ettirirler Onlar: Eer dediiniz doru ise, peki bu vaadin ne zaman gerekleeceini
syleyin!
422
derler. Bununla o azab uzak bir ihtimal olarak grdkleri ve onunla alay
ettikleri grlmektedir.
423
Fakat n kabulleri ve soruyu sorarken ortaya kan kt niyetleri
onlara verilen cevaplarn kendilerini etkilemesine frsat vermemektedir. Verilen her cevap
onlarn mark ve alayc tavrlarnn dozunu arttrmaktadr. Artk azapla ilgili soru sormay
brakarak asl gayeleri olan inkar ve alay direk sylemektedirler. Onlar: Sen bizi
tanrlarmzdan vazgeirmeye mi geldin! Haydi, iddianda tutarl isen, geleceini bildirerek
bizi tehdit ettiin azab bamza getir bakalm! dediler.
424
Kfr ve inkarn vazgeilmez
zellii, snr tanmama; kfrlerindeki ve inkarlarndaki son noktaya ulam ve alayl
srarlar, Allaha kar bir nankrlk eklini almtr.Bir de o kfirler alayla yle dediler:
Ey bizim Rabbimiz, bizim azap paymz hesap gn gelmeden abuklatr!
425

Yahudiler Biz Allahn evlatlar ve sevgilileriyiz.
426
, biz seilmi bir milletiz,
Peygamberlerimiz bizlere efaat edeceklerdir diyerek
427
; Cehennem atei, sayl birka

419
Saffat, 37/63.
420
Rzi, Meftihul-Gayb, XIV,521.
421
Yunus, 10/53.
422
Yunus, 10/48.
423
Zuhayli, et-Tefsirl-Mnir, VI, 177.
424
Ahkaf, 46/22.
425
Sad, 38/16.
426
Maide, 5/18.
83
gn dnda bize asla dokunmayacak iddiasnda bulunmulardr. Onlara gre Bu dnya
hayat yedi bin senedir. nsanlar hirette, dnyadaki her bin sene iin hiret gnleriyle bir
gn azb olunacaklar, bu da sadece yedi gn demektir ki bu yedi gnn sonunda azb
kesilecek, sona erecektir. Bir dier kavle gre Yahudilerin Hz. Musann Tur dana
kmasndan dnme zamanna kadar geen krk gnlk srede buzaya atalarnn
tapmasndan tr krk gnlk azap ekecekleri iddiasndadrlar, dier bir kavilde ise
cehennemin bir ucundan dier ucuna yrmenin krk bin yl ald Yahudilerin her bin
yllk mesafeyi bir gnde geerek krk gn iinde cehennemden kacaklar iddiasnda
bulunmulardr.
428
Taifte de Yahudiler, Allah rasulune bir sre azap grdkten sonra
yerlerine Mslmanlarn girip kendilerinin cehennemden karlacaklarn
sylemilerdir.
429
Yahudilerden bir grup her trl gnah ilemelerine istedikleri her eyi
yapmalarna ramen Cehennem atei bize sayl gnler dnda asla dokunmayacaktr
430

demekte yaptklarndan tr cehenneme gireceklerini dnmekte fakat bir takm
iddialarla kendilerinin sadece belirli gnlerde azaba maruz kalacaklarna inanmaktadrlar
Gnah ilemeye devam ettii halde istifar eden rabbiyle istihza eden gibidir
431
hadisi
erifinde olduu gibi yapt eyin tvbe edilmesi gereken kt bir ey olduunu bilmekte
fakat Allahn tvbeleri kabul edecei iddiasyla iinde bulunduu kt hali devam
ettirmektedir. Hadisi erifte bu halin alayc bir tavr olduu belirtilmitir.

2. Vadedilen Mjdelerle Alaylar

Ahirette kendilerine vaat edilen azaplarla, inkar buutlu szlerle alay eden
mriklerin cennetle ilgili alaylar ise Baksana u yetlerimizi inkr edip: Mutlaka malm
mlkm de olacak, oluk ocuum da olacak! diyen adamn haline!
432
ifadeleriyle

427
428
etiner, Esbab- Nzul, I, 28.
429
Zuhayli, et-Tefsirl-Mnir, I, 180.
430
li-mran, 3/24.
431
Hindi, Kenz'l-ummal, IV, 360; Keful Haf, I, 350.
432
Meryem, 19/77.
84
anlatlan alayclarn sadece Allaha inanmlar iin vaat edilen cenneti dahi kendileri adna
gstermeleridir.
Bu tavrlaryla ilgili u olay rivayet edilir: Habbb b. el-Eret (r.a.) yle demitir:
Benim, As b. Vilden alacam vard. Borcumu ondan istedim. O, Hayr, Hz.
Muhammed (s.a.)i inkr etmedike vermem dedi. Bunun zerine ben, Kesinlikle hayr!
Ben Hz. Muhammed (s.a.)i ne salmda, ne lrken, ne ldkten sonra dirildiimde
inkr etmem dedim. As b. Vil: Ben ldmde yeniden mi diriltileceim? dedi. Ben,
Evet dedim. Bunun zerine o, ldkten sonra yeniden diriltildiimde ve sen bana
geldiinde, orada benim malm ve ocuklarm da olur. te borcunu o zaman veririm dedi.
u rivayet de yaplmtr: Habbb (r.a), As b. Vil iin, bir tak yapt. As, Habbbdan onu
vermesini istedi. Habbb da onun cretini isteyince O: sizler ldkten sonra
diriltileceinizi, cennette altn, gm ve ipek bulunduunu iddia ediyorsunuz. Binenaleyh
ben bunun cretini orada veririm. nk orada bana da mal ve evld verilecek dedi.
433

Grld gibi bu dnyada yaplan fedakarlklarn karlnda mkafat olarak verilecek
cenneti bu dnyada mkafat elde etme mantyla ve kar taraftaki mmini alaya alma
vesilesi olarak kullanmaktadrlar.
Allahn byklnden ve kudretinden habersiz olan mrikler ve mnafklar,
Kuranda veya Hz. Peygamberin szlerinde Mslmanlara vaat edilenlerle Mslmanlarn
iinde bulunduu durumu karlatrm ve dier mevzular gibi bunlar da alay vesilesi
yapmlardr. Bununla ilgili olarak Kuran- Kerimde u rnekler yer almaktadr:
Rumlar yakn bir yerde malub oldular. Ama bu yenilgilerinden sonra galip
gelecekler. Birka yl iinde. nk ileri karara balama yetkisi, banda da sonunda da
Allaha aittir. O gn, mminler de, Allahn verdii zafer sayesinde sevinecekler. Allah
dilediini muzaffer klar. Zira O, azzdir, rahmdir
434
Bu ayetler nazil olunca Mekkeli
kfirler ok gldler ve bunu alay konusu yaptlar
435
Bu yet-i kermelerin nzul
srasnda, Hz. Ebu Bekir mriklerin yanna giderek: Bizansllarn yenilgiye uramalar sizi
memnun mu etti? Bizim Peygamberimiz yce Allahtan bize onlarn ila dokuz yl

433
Rzi, Meftihul-Gayb, XV, 402.
434
Rum, 30/1-3.
435
Mevdd, Tevhid Mcadelesi,I,384.
85
ierisinde galip geleceklerini bize haber vermektedirler. Bunun zerine Ubeyy b. Halef ile
onun kardei meyye, denildiine gre bir de Ebu Sfyan b. Harb, dediler ki: Ey Ebu
Fasil! (Stten kesilmi deve yavrusu anlamnda olup), bununla Ebu Bekir knyesi ile bir
eit alay etmeye alyorlard. Haydi bu hususta seninle bahse tutualm. Bunun zerine,
Ebu Bekir onlarla bahse tututu.
436

nkarclarn alaylarna vesile yaptklar iki olay da Ali mran suresinin sebebi
nzulyle ilgili anlatlmtr. Bunlardan birincisi Hz. Peygamber ve ashabnn en fazla
sknt ektii Hendek gnlerinde gemektedir. Raslullah Medinenin etrafnda hendek
kazmak istediinde, ashabn onar onar guruplara blp her guruba krk arnlk yer verdi.
Onu kazmalarn istedi. Ashab kazmaya baladlar. Hendekte byk ve sert bir kaya kt.
Kazma ve krekler kramaz oldular. Selman Raslullaha gnderdiler. Haber verdi.
Raslullah gelip kazmay ald. Taa bir darbe vurunca, tatan akan imekten Medineyi
kapsayan iki dan aras apaydn oluverdi. Sanki karanlk gecenin iinde bir ra parlyordu.
Peygamber tekbir getirdi. Ashab da beraberinde tekbir aldlar. Hz. Peygamber Bu
imekten bana t Hirenin kkleri grnd. Sanki kpeklerin n dileri gibi idiler.
dedikten sonra ikinci darbeyi taa indirdi. Rum diyarnn krmz kkleri bana grnd bu
imekten! dedikten sonra nc darbeyi vurdu. Sanann kkleri bana grnd.
dedikten sonra devam etti: Cebrail bana haber verdi ki, mmetim btn buralara hkim
olacaktr. O halde mjdelenin! dedi.
437

Bu hadiseden sonra mnafklar seferber olup yle propaganda yaptlar: Ey
Mslmanlar! Hayret etmiyor musunuz? Muhammet! size bo mit verip btl vaatlerde
bulunuyor. T Yesribden Hirenin kasrlarn ve kisrann medainini grdn ve onlarn
sizin olacan sylyor. Halbuki, siz korkudan titriyorsunuz ve hendek ayorsunuz!..
Bunun akabinde de Ey Allahm! Ey mlkn sahibi!... yeti nazil oldu.
438

kinci olay ise Mekkenin fethi zamanndadr. Raslullah (sav) Mekkeyi
fethedince mmetine ran ve Bizans mlkn vadetti. Mnafklarla Yahudiler: Heyhat,
heyhat, dediler. Muhammed nerde, ranllarla Bizansllarn mlkn ele geirmek nerde?

436
Kurtub, Ahkamil-Kuran, XIII, 437.
437
Arslan, Byk Kuran Tefsiri, II, 410.
438
Arslan, Byk Kuran Tefsiri, II, 410.
86
Onlar bunu kaptrmayacak kadar gl ve kuvvetlidirler. Muhammede Mekke ile Medine
yetmiyor mu ki ran ve Bizansllarn mlkne gz dikiyor?
439
Mnafklarla Yahudilerin bu
alay dolu Szleri zerine De ki: Ey mlk ve hakimiyet sahibi Allahm! Sen mlk
dilediine verir, dilediinden onu eker alrsn. Dilediini aziz, dilediini zelil klarsn. Her
trl hayr yalnz Senin elindedir. Sen elbette her eye kadirsin.
440
, ayeti nazil oldu.
rneklerde grld zre ister mrik ister mnafk yada ehli kitabn alaylar
olsun hepsinin alaylarnn temelinde Bildikleri, sadece dnya hayatnn d grndr;
ama hiretten habersiz, gafildirler. Ayetinde belirtildii gibi olaylar ve hadiseleri
yorumlamadaki yanl baklar vardr. Zamann da Hz. Muhammedin nasl Mekkeyi
fethetmesini imkansz gryorlarsa imdide ayn bak asyla Hz. Peygamberin ran ve
Bizans hakkndaki szlerini deerlendiriyor, hadiselerden bir trl ibret almyorlard. Bu
dier btn kt hasletler gibi onlarn bir trl Allaha inanamam olmalarndan
kaynaklanyordu. Mekkenin fethini vadedip vaadinde hilaf etmeyen Allah elbette bu
vaadlerini de yerine getirmeye kadirdi.

E. Mminlerle ve Davranlaryla Alaylar

Alayclarn asl hedefleri mminler deildi. Buna ramen slam ve eairi ile alay
eden alayclar frsat bulduka mminlerin davranlarn da hedef almlardr. Mminlerin
davranlarnn alaya alnma sebebi mminlerin islami bir tavr ortaya koymalar,
davranlarn dinin emri ve yasaklarna gre ayarlamalardr. Bu noktada mminlerin alaya
alnmalar iin baka bir sebep gerekmemekte alaya alnan mminin zellikleri ikinci plana
itilip bir mminin sevap veya Allah rzas dncesiyle yapt her tr davran kafirler
tarafndan alaya alnmaya allmaktayd.
Alayclarn bu durumunu Kuran yle ifade etmektedir: Mminlerden gh farz
zekt dnda ayrca gnlnden koparak bata bulunanlar, gh ancak alp didinerek ele
geirdikleri mallar balayanlar dillerine dolayp alaya alanlar var ya, ite Allah onlar

439
Vhid, Esbab Nuzlil-Kuran, Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut, 102.
440
Al-i mran, 3/26.
87
alay konusu yapp maskara etmitir ve onlara gayet ac bir azap vardr.
441
Bu ayetin sebeb
i nzulyle ilgili olarak bn Mesddan yle rivayet edilmitir: Zekt yeti nazil
olduunda biz zekt verebilmek iin srtmzda yk tar, ondan kazandmzdan getirir
tasaddukta bulunurduk. Bu arada mesel birisi ok mal getirip tasaddukta bulunursa
(mnafklar) onun iin: Riyakr, gsteri iin bu tasaddukta bulundu. derler; birisi getirip
bir s hurma tasadduk etse: Allah unun bir s hurmasndan mstanidir. derlerdi. te
bunun zerine bu ayeti kerime nazil oldu.
442

Rivayetten de anlald gibi mnafklar ister zengin ister fakir olsun Allah
yolunda infak eden herkesle bir yolunu bulup alay ediyorlard. Kendileri zekat vermeyip
verenleri de engellemeye alyorlard.
443
Dnya hayatna ballklar Kuranda bir ok
yerde belirtilen ve bu sebeple alaylarn arttran alayclar elbette zekat verenlerden daha ok
mallarn fakirlerle paylamalarna sebep olup o ok sevdikleri dnyalarn belli bir oranda
kaybetmelerine yol aan zekattan rahatsz oluyorlard. Oysaki zekat bal bana kendisine
sahip kan toplumlar zilletten kurtarp stn bir hayat seviyesine karacak esasl bir gce
sahipti
444
ve onlarn dnya hayatlar adna da bir menfaat kaynayd.

F. Dinin eiri ve Furatyla Alaylar

Kfirler, Mslmanlarla ve dinin temel unsurlaryla alay ettikleri gibi dinin
furatyla da alay ederler
445
. Dinn eirinden ezan ile de istihza etmilerdir. Zira
Mslmanlar ezan okuyarak namaza davet ettiklerinde kafirler bunu alay ve elence
konusu yapmlardr. Bu husus Kuranda yle belirtilmitir. Siz ezan okuyarak namaza
dvet edince, bunu alay ve elence konusu yaparlar. Onlarn byle yapmalarnn sebebi,
akllarn kullanmayp bu gzellii anlamamalardr.
446
. Bu ayetin nzul sebebiyle ilgili
olarak iki olay rivayet edilmektedir. Ezan okunup Mslmanlar namaza kalktklarnda,
Yahudiler glerek ve alay ederek, Kalktlar, kalkmaz olascalar, kldlar, klmaz olascalar,

441
Tevbe, 9/79.
442
Buhari, Zekt, 10.
443
Mn, 107/7.
444
Nihat Temel, Kur'an'da Sosyal Gvenlik Kurumu Olarak nfak, stanbul, FAV, 2001, 64.
445
446
Mide, 5/58.
88
ruk ettiler etmez olascalar. derlermi. Yine Medinede bir Hristiyan, mezzinin Ehed
enne Muhammeden Raslullah dediini iittiinde, Allah yalancy yaksn dermi.
Neticede bir gn eviyle birlikte kendisi yanp gitmi
447
. Gerek yalancnn kim olduu da
ortaya km.

447
Vhid, Esbabn-nuzl, 202; Beav, el-Hseyn b. Mesd, Melimt-Tenzl, Riyad 1993, III, 74.
89

KNC BLM
KURANA GRE ALAYCILARIN VE ALAYCILAR KARISINDA
MMNLERN DURUMLARI
90

I. KURANDA ALAYCILARIN DURUMLARI

Kuranda alayclarn durumlarn daha iyi anlamak iin cehennemin en alt
tabakasn oluturan mnafklarn durumlarn gz nnde bulundurmak gerekmektedir.
Mnafklar Allah ve rasulyle en ok alay eden kimselerdir. Bu onlar tamamen dinden
karan bir durumdur.
448

A. Alay Edenlerin Dnyadaki Durumlar

Alayclarn dnyadaki durumlar iki adan incelenebilir. Birinci alayclarn alay
etmelerine en byk sebep olan ftratlarnn onlara olan olumsuz getirileri, ikinci ise Yce
Allahn onlarn alaylarna bu dnyadayken vermi olduu cezadr.

1. Kendi Aralarndaki Gven Eksiklii

nanmayanlar iin gvenin olmad, bu dnyada ve ahirette gvenden yoksun
olduklar, Mminlerin imanlar lsnde eman ve gvende olacaklar bir hakikattir.
449

nanmayanlarn durumu bu iken Kuranda alay edenlerin genel gven yoksunluklarnn
yannda kendileri arasndaki gven eksikliklerine Bunlar iman edenlerle karlatklar
vakit Biz de mminiz derler, fakat eytanlaryla babaa kaldklarnda da: Emin olun
biz sizinle beraberiz, biz onlarla alay ediyoruz derler
450
. Ayeti ile dikkat ekilmitir. Ayeti
kerimede belirtildii gibi mminleri grdkleri yerde kendilerini mminlere ispat etmek
istemekte ve iman ettik diyerek mnafk olduklarnn mminler tarafndan her an
anlalaca korkusunu gidermek iin mminlerin gvenini kazanmaya almaktadrlar.

448
449
brahim Cokun, slam Dncesinde nkar Problemi, Konya, Tekin Kitabevi, 237; bkz. Fussilet, 41/30-
32; Fetih, 48/4; Enfl, 8/27; Taha, 20/124; Rad, 13/28; Zmer, 39/26-31; Bakara, 2/74; Enam, 6/125.
450
Bakara, 2/15.
91
Fakat stnlk mminlerde, Medinenin ounluunun Mslman olmasndan
kaynaklanan cazibesi mminlerin tarafndayken, kendilerinin aznl oluturduklar elit
451

tabaka hviyetindeki mnafkla, kendilerini kabul ettirmek iin cmlelerine bir ok tekit
ifadesi koyarak, Emin olun biz sizinle beraberiz szn inandrc olmaya alan bir
slupla sylemek zorunda kalmaktadrlar. Ne yazk ki kendilerinin gvenilir olduklarn
syledikleri yerde bile gvenilirlikle ztlk arz eden biz dierleriyle alay ediyoruz szn
sylemeden edememektedirler. Sadakat arz ederken hyanetlerini, ecaat arz ederken
sirkatlerini sylemektedirler.
452

Kendi aralarnda tekitli Mslmanlara karysa rahat konumalarnn dier bir
sebebiyse;
nceki ayette getii ekliyle mminleri Beyinsizler
453
olarak grdkleri gibi,
eytani ynleri ar basm dost, arkada ve nderlerini inandrmann zor olduunu
dnmeleridir. Aslnda bylece kendilerinin de inanmalar zorlamaktadr. Zihinlerinde
mukadder sualler oluturup onlara cevap vermek durumunda kalmaktadrlar.
454
te byle
bir fasit daire ierisinde kalan mnafklar ne kendileri inanabilmekte ne de karlarnda dost
olarak kabul ettikleri yandalarn inandrabilmekte ve bylelikle phe ve gvensizlik
ierisinde bocalayp durmaktadrlar.

2. Ba Bo Braklmalar

mandan mahrum braklp Allahn hidayet rahmetinden nasipdar olmamak da bir
helak eididir.
455
Rahmeti gazabn gemi olan Yce Allahn
456
en byk rahmet
gstergesi ve nimeti olan imandan mahrumiyet en byk mahrumiyettir. Kad el-
Beydavinin Allahn hidayetinin saylara smayacak kadar eitli olduunu
457

451
Bakara, 2/13.
452
453
Bakara, 2/13.
454
455
Abdullah Emin imen, Kuran- Kerimde helak kavram, 2001, 421
456
Mslim,Tevbe, 14.
457
el-Kd Beydv, Envrt-tenzl ve esrrt-tevil, stanbul, 1984, I, 10-11.
92
belirtmesiyle birlikte mfessirler Kuranda ifade edilen hidayeti birka madde altnda
toplamaya almlardr
458
. Bunlar zetleyecek olursak;
- Ftri ilhamn yol gstermesi: Bu doumundan itibaren kk ocukta bulunan
bir hidayettir. O yemeye, imeye ihtiya duyar, o bakmdan anne ve babas onu unutacak
olurlarsa bunlar istediini aklayacak ekilde alar, feryad eder.
- Duyularn yol gstermesi: Bu bir nceki hidayeti tamamlamaktadr. Bu iki tr
hidayette insan ve hayvan ortaktr. Hatta balangta bunlar hayvanda insana gre daha
mkemmeldir. nk hayvann ilham doumundan ksa bir sre sonra kemal derecesine
ularken bu, insanda tedric bir ekilde mkemmele doru gider.
- Akln yol gstermesi: Bu, nceki iki hidayetten daha stndr. nsann
tabiatnda dier insanlarla birlikte yaama arzusu vardr. Toplumsal bir hayat iin ise d
duyular yeterli deildir. O bakmdan hayat yolunda kendisini ynlendirecek, yanllk ve
sapmaktan koruyacak, duyularn yanllklarn dzeltecek, nefsin arzularnn etkisinde
kalarak ayan kaymaktan nleyecek bir akla sahip olmak, insan iin gerekli bir eydir.
- Dinin yol gstermesi: Bu herkes tarafndan bilinen ve grnen bir hidayettir.
Akl hata edebilir, nefis zevk ve arzularn etkisi ardndan srklenip gidebilir ve nihayet
bunlar nefsi helake gtrebilir. O bakmdan insan nefsin arzularnn tesiri altnda kalmayan,
doruya ileten, doruyu gsteren, yanldnda dorultan bir eye muhtatr. te bu
noktada dinin hidayeti, insann yardmna komaktadr. Bu, insann ya hataya dmesinden
nce olur veya sonra olur. Bu hidayet hayrn anahtarlarn elde etmek, erri kilitlemek iin,
insann snd gvenilir bir koruyucudur. Bylelikle insan tkezlemekten kurtulur,
emniyette olur, kurtulua erer, nefsinin derinliklerinde kendisine boyun edii Allahn
yce hakimiyetine kar yerine getirmesi gereken, uymas gereken snrlar ona tantr; insan
kendisinin en gzel ekilde yaratan ve nimetler ihsan eden yce egemenliin sahibine kar
iten ie srarla ihtiya duyar. O bakmdan bu hidayet, mutluluunun gereklemesi iin
insann en ok muhta olduu bir hidayettir.
Kuran- Kerim bu tr hidayetlere birok ayet-i kerimede iaret buyurmutur. Ve
biz ona iki de yol gsterdik
459
ayeti bunlardan bir tanesidir. Yani biz ona hayrn ve errin,

458
Bilal Temiz, Kuran- Kerimde hidayet kavram, 1996, 38.
93
mutluluk ve bedbahtln yollarn akladk. Bir dier ayet-i kerime: Semda gelince; biz
onlara hidayet verdik; fakat onlar krl hidayete tercih ettiler
460
. Yani biz onlara hayr
yolunu da ktlk yolunu da gsterdiimiz halde onlar ikincisini tercih ettiler.
- Hayr ve kurtulu yolunda yrmek iin ilah yardm ve tevfkin yol
gstermesi: Bu, din hidayetinden daha zel bir hidayettir. te Yce Allahn: Bizi
dosdoru yola ilet
461
buyruunda devaml istememizi emrettii hidayet budur. Bunun da
anlam udur: Bizi dosdoru yola yle bir ilet ki, bununla birlikte senin katndan bizi
sapmaktan ve hatadan gayb bir yardm bize elik etsin.
Bu hidayet, an yce Allaha hastr. Mahlukatndan hibir kimseye byle bir
imkan vermemitir. Hatta u buyruunda Peygamber (s.a.)in dahi byle bir hidayete sahip
olmadn belirtmektedir: phesiz ki sen sevdiin kimseleri hidayete erdiremezsin.
Fakat Allah dilediine hidayet verir
462
. Onlar hidayete erdirmek sana den bir i
deildir. Fakat Allah diledii kimseye hidayet verir
463
. Yce Allah u buyruunda da bu
tr hidayetin yalnz kendi zatna ait olduunu belirtmitir: te bunlar Allahn kendilerine
hidayet verdii kimselerdir, O halde sen de onlarn hidayetine uy
464

Hayra ve hakka dellet anlamnda hidayete gelince; Yce Allah u buyruunda
bunun Peygambere ait olduunu bildirmektedir: Muhakkak ki sen dosdoru yola
iletirsin
465

zetle: Hidayet, Kuran- Kerimde iki trldr: Genel hidayet: Bu, kulun iki
dnyada da menfaatlerini gstermektir; sz geen bu hidayet tr, az nce iaret ettiimiz
drt tr kapsamaktadr. zel hidayet ise doru yolu gstermekle birlikte hayr ve kurtulu
yolundan yrmek iin gereken yardm ve baary da ihsan etmektir ki bu da beinci
hidayet trdr.
466
Kuran Allah ve mminlerle alay edenler iin te onlar hidyeti
alacaklarna, dallete mteri oldular. Ama bu, krl bir ticaret olmad. nk kr yolunu

459
Beled, 90/10.
460
Fussilet, 41/17.
461
Fatiha, 1/6.
462
Kasas, 28/56.
463
Bakara, 2/272.
464
En'am, 6/90.
465
ura, 42/52.
466
sfahani, Mfredat, 307. Zuhayli, et-Tefsirl-Mnir, I, 49.
94
tutmadlar.
467
Diyerek onlarn kendi rzalaryla ve al veri yapyormucasna kazanma
hrsyla hidayete kar dalaleti setiklerini belirmitir. Allah da kendileriyle alay eder ve
azgnlklarnda onlara mhlet verir; bylece onlar bir mddet babo dolarlar.
468
Ba
bo dolamalar Allahn onlar hidayet etmedii manasna gelmektedir. Nitekim Allah kimi
artrsa onu doru yola getirecek yoktur. Allah onlar azgnlklar iinde brakr, kr
krne yuvarlanr giderler
469
. Bu ayet-i kerimelerde Yce Allah, kendisinin hidayet
etmedii kimseyi hi kimsenin hidayet edemeyecei hidayet etmenin yalnz Allaha
mahsus olduunu belirtmektedir. ki ayet i kerime de dikkat edilecek husus udur ki Allah
ve iman edenleri aldattklarn sananlara ve onlarla alay ettiklerini syleyenlere kar ayette
kullanlan ifade ile Allahn artt kimselerle ilgili ayette geen ifadeler ayndr;
Tuyan; kfirlikte inad edip srar etmek, ileri gitmek demektir. Yce Allahn bu
hususta onlara yardm etmesi mecazdir. Zira Allah kfre raz deildir. Yamehn fiili
meh kknden gelmektedir. Bunun mans, basiretin krl demektir. Bu durumda
olanlar aknlk ve hayret ierisinde kvranp dururlar. Battka batarlar. Bir trl kar
yolu semeye yanamazlar.
470

Azgnlklarnda buyruundan kast kfr ve sapklklardr. Azgnlk (tuyan)n
asl haddi amaktr. Tuyn: taknlk, azgnlk, snr amak demektir. Fiziksel glerin
normal snrlar aacak ekilde faal hale gelmeleri de tuyanla ifade edilmitir.
Yce Allahn: phesiz su haddini at zaman Biz...
471
buyruu da bu
anlamdadr. Bu ekilde taan ve her yeri kaplayan eye tye denilmektedir. Yani su,
ykselip tayin ve tesbit edilen miktarn at zaman, demektir. Kavram olarak tuyn,
isyan ve gnahta, snr tanmayacak lde ileri gitmektir. nsann haddi ve ly amas
demektir. nsann haddi; Allahn, onun iin koyduu snrdr ki, kiinin onu amas caiz
deildir. nsann deeri, Allaha kul olmas itibariyledir; onun iin Rabbine itaati ve srekli
kulluk snr iinde bulunmas gerekir. Ne zaman, Allahn insan iin koymu olduu
almamas gereken hududu aar, ly karrsa tuyana dm, Allaha isyan etmi

467
Bakara, 2/16.
468
Bakara, 2/15.
469
A'raf, 7/186.
470
Arslan, Byk Kuran Tefsiri, I, 234.
471
Hakka, 69/11.
95
olur.Yce Allahn Firavun hakknda: nk o pek azmtr
472
buyruu, o ileri srd
iddiasnda ok arya gitmitir, demektir. nk Firavun: Ben sizin en yce
rabbinizim
473
demiti.
Ayette geen zamirler, alayclarn ba bo braklmalar Allah ve onun
hidayetinden uzak olma manasn de ifade etmektedir. Cenb- Allah, uzaklk ifade eden
iaret zamiriyle onlara iarette bulunarak yle buyurmutur: Doru yolu, bu dinin
gerekliini gsteren ak ve berrak delilleri srf taknlk ve ekememezlikleri nedeniyle
terkettikleri iin, onlar sanki hidayeti vererek dnya ve ahirette hsran ve sapkl satn
almlardr. Bu ticaretlerinden hi de kazanl kmamlardr. Onlar, bu alverilerinde ne
kadar da zarar etmilerdir. te onlar, hep bu durumdadrlar.
474

Basiretsizce dolamalarna... yani kr olarak dolamalarna mhlet verir.
Mfessirlerden Mcahid der ki: Kfr ierisinde akn akn gidip gelirler. Dil bilginleri
unu nakletmektedir: Bu kelime aknlk ifade eder. akn ve mtereddit kimse hakknda
denilir. Develerinin nereye gittiini bilmeyen bir kii hakknda: develeri bilmedii yere
gitti tabiri, kullanlr. Krlk, gzde olur; kalpteki krl (basiretsizlii) ifade eder.
Nitekim yce Allah yle buyurmaktadr: Geri gzler kr olmaz, fakat gslerdeki
kalpler kr olur.
475

Allaha kar (isyan etmeye) hrs gsterenden baka hibir kimse helak olmaz.
476

hadis i erifinde buyrulduu gibi Allah Teala hazretlerinin bunca geni rahmet ve keremi
olduu halde o kimseye hidayet kaplar kapanrsa helak olmu demektir.
477
te siz onlar
alaya aldnz; sonunda bu davrannz size beni yd etmeyi unutturdu; nk siz onlara
glyordunuz.
478
Kendilerine bildirilen o hesap gnne kavuuncaya kadar, onlar kendi
hallerine brak, batllarna dalsnlar, varsn oyalansnlar.
479
Artk sen onlar kendi

472
Naziat, 79/17.
473
Naziat, 79/24.
474
Mahmud Hicazi, Furkan Tefsiri, I, 25-27.
475
Hac, 22/46.
476
Mslim, man, 208,
477
Ahmet Davutolu, Sahih-i Mslim Tercme ve erhi, stanbul, 1977, I, 482.
478
Mu'minun, 23/110.
479
Zuhruf, 43/83.
96
hallerine brak da, kendilerine vd edilen gn gelinceye kadar btla dalsn, oynasnlar!
480

Onlar ki daldklar batl iinde oynayp dururlar.
481

3. Her An fa Edileceklerinden Korkmalar

Alay, insann iine kendi iradesiyle dm olduu bir hastalktr. Mnafklarn bu
alkanlklar kendilerini ne kadar rezil ve rsvay etse de yine onlar bu hastalklarndan
vazgeememektedirler. Mnafklarn dtkleri rsvaylklarn en by, kalplerindeki
hastalktan tr inanamadklar, fakat doru oluunu da yaadklar tecrbelerden kabul
etmek zorunda kaldklar, Kurann ya da Hz. Peygamberin her an onlar ifa edecekleri
korkulardr. Mnafklar, her ne kadar Hz. Peygamberin dinini kabul etmiyor iseler de,
onlar, Hz. Peygamberin, saklayp gizledikleri her eyi onlara haber verdiini mahede
ediyorlard. te byle bir gzlem ve tecrbeden dolay, onlarn kalplerine byle bir korku
ve saknma hissi dmt.
482
Kuran, mnafklarn ilerinde bulunduklar bu duruma,
ayrntl olarak, onlarn psikolojik tahlillerini yapmamza frsat verecek ekilde birok yerde
deinmitir.
Kuran, mnafklarn tepelerine bir ayetin inmesi ve kalplerindekilerin btnnn
ifa edilmesinden korkmalar Mnafklar, kalplerindekileri btnyle haber verecek bir
surenin tepelerine inmesinden ekinirler
483
ifadesiyle bir ayette belirtirken, onlarn bu fikre
sahip olmalarnn deil; bir bekleyi iinde olmalarnn zerinde oka durmutur.
Kuranda kendilerini ifa eden bir bilginin Hz.Peygambere ulamas deil de bunun
haberinin '- zerine vurgu yaplmas
484
, mnafklarn iinde bulunduu bekleme ruh
haletini ortaya koymaktadr.
Mnafklarn iinde bulunduklar korku sadece ifa edilmeleri deil ayn zamanda
gelecek mkellefiyetlerden de saknmalardr. Mnafklar hallerini ifa edecek veya sava
emri gibi meakkatli bir vecibe ykleyecek bir yetin inmesinden ekinirler. Nazil

480
Mearic, 70/42.
481
Tur, 52/12.
482
Rzi, Meftihul-Gayb, XII, 70.
483
Tevbe, 9/64.
484
Enam, 6/5; uara. 26/6.
97
olduunda ise, lm sekeratna giren kimse gibi bakmaya balarlar
485
. Ksaca Kurann
nzulnden rahatsz olurlar.
486

Mnafklarn bu tavrlar sadece vahyin gelmesi karsndaki bir tavr deildir.
Mnafklar kendilerini mminlerin grp kendi durumlarna muttali olunmasndan da
ekinmekteydiler. Bu endie, mnafklarn rsvalklarnn bir baka eididir. Her ne zaman
mnafklardan bahseden ve onlarn zilletlerini ortaya koyan bir sre iner, onlar da bunu
dinlerlerse, sklrlar ve kendi aralarnda, o sreyi eletirmeye, onunla alay etmeye ve onun
ann kltmeye dellet edecek bir biimde birbirlerine bakarlard. Belki de onlarn bu
tavrlar, mnafklarn rsvalklarn dile getiren o sreye mahsus olmayp, genel olarak
Kuran hafife aldklarnn da bir gstergesi olmaktadr. Bundan dolay onlar, her ne zaman
bir sre nazil olduunu duysalar ve onu dinleseler, onunla alay etmeye, onu tenkit etmeye
balar ve tan ve istihza yollu olarak onu ekitirmeye, aralarnda glmeye balarlard.
Sonra da birbirlerine, Sakn sizi gren olmasn!
487
, derlerdi. Yani, ayet, ya birisi sizi
grdyse! eklindeki devam ede gelen korkularnn sadece bir da vurumuydu.
488

4. phe erisinde Olmalar

Kuran, inkr ruh haleti iinde olanlarn mnafklarn iine dtkleri pheleri,
birok yerde, ya direk veya misallerle ortaya koymaktadr. Arapa yaknin zdd olarak
kullanlan phe,
489
bir eyin varl ve yokluu arasnda tereddtte kalmak anlamna
gelmektedir.
490
Felsefi acdan bir nermenin lehinde ve aleyhinde karar verememe, olumlu
bir sonuca ulaamam olma durumunu ifade eder. Ayrca phe ve phecilik, insan
zihninin bilgide kesin ve pozitif dorulara ulaamayacan, kesin ve doru bilginin
mmkn olmadn ve insann, grnlerin tesine geerek gerekliin kendisine
ulaamayacan ne sren gr olarak da ifade edilmekle birlikte, daha genel olarak belli

485
Tevbe, 9/64; Muhammed, 47/20.
486
Yunus Ekin, Kurana Gre nanszlk,183.
487
Tevbe. 9/127.
488
Rzi, Meftihul-Gayb, XII, 242.
489
Asm efendi, Kamus'l-Muhit, III, 1091.
490
98
bir doruya ulamadan nce, kuku duymann zorunlu ve kanlmaz olduu anlamlarna da
gelmektedir.
491
Din psikolojisinde ise apaklk ve kesinlik arzusunun, nceki inanla veya
sebepleri karlkl ve denk olan iki inancn birbiriyle atmas sonucu ortaya kan,
kararsz ve sabit olmayan bir ruh hali olarak tanmlanmaktadr. phe, artlara ve duruma
gre, uurlu iman ya da kararl inanszla geii iinde barndran iki gelime yolu olarak
da grlebilir.
492

Felsefede phe iin birok tasnif yaplmtr.
493
Genel olarak zerinde durulan
tasnif ise metodik ve septik phecilik eklinde ortaya kmaktadr.
494
Metodik phe, kesin
bilgiyi buluncaya kadar tm bilgileri gzden geirme anlamnda bir yntem olarak
kullanlmaktadr.
495
Buradaki phe sadece hakikati bulmak ve yakini bilgiye ulamak iin
bir vastadr. Hibir zaman gaye deildir.
496
Metodik phe metodu, hem slam leminde
hem de bat leminde kullanlmtr. slam leminde Gazali, bat leminde Descartes
Metodik pheciliin nde gelen temsilcilerindendir. Gazalinin kulland ve Descartes
tarafn sistematize edilen metodolojik phe, bilgileri tartmak ve denemek iin kullanlan
bir metot ve vastadr.
497

Septik phe, duygusal tecrbelerden dini itikatlara kadar insann btn
inanlarna ynelik bir tavrdr. Bir bilginin kesin olmayacan, iinde daima phe
barndracan, akln asla tereddtten kurtulamayacan, hibir aratrmann olumlu veya
olumsuz bir sonuca ulaamayacan ifade eden bir tavr olarak dnlebilir.
Grld gibi phe, bilgi ve inanla ilgili konularda ruhi ve zihni karkl ve
belli bir inanca ulaamama durumunu ifade eder.
498
Kuran, kesin bilgiye ulamak
isteyenlerin tek olan Allaha inanmaya ararak, Yakin, kesin bilgi ve itminan peinde
iseniz, bilin ki O, gklerin, yerin ve ikisi arasndaki varlklarn Rabbidir. Ondan baka
tanr yoktur. Hayat veren ve hayat alp ldren de Odur. Sizin ve daha nce gelmi

491
Ahmet Cevizci, Felsefe szl: paradigma, stanbul, Paradigma Yaynlar, 1999.532-
533.
492
Hayati Hkelekli, Din Psikolojisi, Ankara, 1993, 195.
493
Cevizci, Felsefe Szl, 533.
494
Bolay, Felsefi Doktrinler ve Terimler Szl, 239.
495
Orhan Hanerliolu, Felsefe Szl, 1979, 390.
496
Bolay, Felsefi Doktrinler ve Terimler Szl, 239.
497
Seluk Acar, phecilik. ML , XI, 810.
498
99
gemi atalarnzn da Rabbidir.
499
, ayetiyle yakini bilginin ancak Allaha inanmakla elde
edileceini belirtmitir. Ardndan gelen ayet-i kerime ksa bir ifadeyle ok nemli
gereklere deinmektedir:
.,` , : ` ,` ,
Fakat onlar phe iindedirler. Din gerekleriyle alay edip elenirler. denilerek
nekra olarak ifade edilen ekkle phenin dahi bilinemeyecek pheli bir yapda
olduunu belirtildikten sonra yaplan iin faydal bir sonucunun olmamas
500
manasna
gelen oynamak fiiliyle onlarn bu phelerinin kiiyi sonuca gtren ve gtrebilecek olan
Metodik phe deil de kendilerini sonuca gtrmedii gibi kendileri iin, iinden klmaz
bir hal oluturacak olan septik pheye sahip olduklarn ifade ettii sylenebilir. Burada,
onlarn bu pheyle, byle kt bir sonuca doru giderlerken, kendilerinin insanlarn rahat
ve skntsz zamanlarnda yapacaklar alay etme ve oyun oynama durumunda olduklarn
dnmekte olduklar dikkat ekici bir husustur. Cenb- Hak, daha sonra onlarn yakin
sahibi olmalarn, Hayr, hayr. Onlar bir phe iinde oyalanp duruyorlar diyerek
reddetmi ve onlarn ikrarlarnn (kabullerinin) ne ilimden, ne yakini inantan ve ne
ciddiyetten ve hakikatten kaynaklanmadn; aksine alay ve elence ile kark bir sz
olduunu bildirmitir.
501

Bylesine ksa bir ayetle ok nemli bir geree deinildii grlmektedir.
Tanrtanmazlar ve Allah tanmakla birlikte Ona ortak koanlar, dncelerinde ne kadar
banaz olurlarsa olsunlar, kalplerinde zaman zaman birtakm kukularn domamas
mmkn deildir. nk bir toprak parasndan gkyzne, bir tek yapraktan insana
varncaya kadar ciddiyetle dnlecek olursa, bunca mkemmel varln kendi kendisine
meydana gelmi olmas imknszdr. Bir mrik bile irkinde ne kadar srar ederse etsin,
kendi ilahlar hakknda bile Bunlardan mabud olmaz diye kukuya der. Ancak
kalplerindeki bu kukular, onlarn muvahhit bir tavr almalarna yetmedii gibi, Allah
inkr etme ve Ona ortak koma konusundaki dncelerinden emin olmadklar bir halde

499
Duhan, 44/8.
500
501
Rzi, Meftihul-Gayb, IXX; 571.
100
helk olup gitmelerine sebep olmaktadr. Yani, ne kadar kesin bir tanrtanmaz veya mrik
olsalar da, onlarn dinleri phe zerine kuruludur. imdi kp biri, Peki o halde bu phe
niin onlar rahatsz etmiyor ve Hakk arayarak kalplerinin mutmain olmasn
istemiyorlar? diye bir soru yneltebilir. Bu soruya u ekilde bir cevap verilebilir: Onlar,
din hakknda ciddi endieler tayan kimseler deillerdir. Onlar iin nemli olan, bu
dnyadr. Dolaysyla gece gndz tm enerjilerini dnyada servet elde etmek ve refaha
kavumak iin harcarlar. Din, onlar iin sadece bir oyalanma vastasdr ve din
hakknda hibir zaman ciddiyetle dnmezler. Dikkat edilecek olursa, dini birtakm ibadet
ve merasimleri dahi, bir eit elence niteliindedir. Tanrtanmazlarn ciddi gibi grnen
tartma ve mnakaalarna bakldnda aslnda fikir jimnastiinden baka bir ey
yapmadklar grlr. Yoksa onlar, bu dnyadan baka bir ey dnmezler. Yine bu tip
insanlarn, hak yoldan sapmalarnn sonucunun ne olduunu dnecek vakitleri bile
yoktur. Yani onlar, dnyaya o kadar meyletmilerdir ki, dnmeye vakit bile
ayramamaktadrlar.
502

Oynayp, elenirler buyruunun Hz. Peygambere, iftira olduunu sylemekle
birlikte, onunla alay etmeyi de katyorlar, anlamnda olduu da sylenmitir. Nitekim
tlerden yz eviren kimseye de oynayan denilir. Byle bir kimse oyun oynayp da
yapt ilerin sonunda nereye varacan bilemeyen kk bir ocuk gibidir.
503
nk
onlar Allahn Kitabndan dinledikleri ayetleri phe, alay ve oyun konusu olarak
alglarlar.
504
Bu ayet, bir imanszn i dnyasnn fotorafn bize gstermektedir. Bu
imanszlar, imanszlklar ierisinde mutmain deiller. Hep phe iindeler.
505
Kfirler,
kendilerine anlatlan bu hususlarn gerek yzn anlayan kiiler deillerdir. Bilakis onlar,
anlatlanlar hakknda phe iindedirler. Ve bu pheleriyle bocalayp dururlar.
506

Batakla dm bir kimsenin abalamasnn kendisine zarardan baka bir getirisi
olmayaca gibi onlar da bu septik pheleriyle inkr ve kfrn ierisine battka
batmaktadrlar. Hi bir ey karsnda olumlu veya olumsuz bir sonuca ulaamayan septik

502
Mevdudi, Tefhim'l-Kur'an, V, 464.
503
Kurtubi, Ahkamil-Kuran, XV, 568.
504
Derveze, et-Tefsirul-Hadis, III, 400.
505
Topta, ifa Tefsiri, VIII, 103.
506
Taber, Taberi Tefsiri, VII, 355.
101
tavrlarndan tr kendi dinleri iin bile taknamadklar
507
ciddi tavr hak din olan
slamiyet iin de taknamazlar. te byle tehlikeli bir duruma yol atndan tr
Mminler ancak o kimselerdir ki Allah ve resuln tasdik eder ve sonra da hibir pheye
dmezler, Allah yolunda mallaryla, canlaryla mcahede ederler. te imanna bal,
gerek mminler bunlardr.
508
, denilerek mminlerin kalplerinde kesinlikle phe
bulundurmamalar gerei ifade edilmitir.

5. Ftratlarnn Bozulmas

lkel dnemlerden gnmze kadar her ada insanlarn bir yaratcya dolaysyla
da bir dine inanma gerei duyduklarn grmekteyiz. nsanda, stn ve yce bir kudrete
inanma kabiliyetinin yaratltan varolduunu sylenebilir. u halde bir olan Allah inkr
ederek inanszl tercih etmek, en bata ftrata aykr bir davran olarak grlmektedir.
509

Akln gerektirdii gibi davranmak ise insan ftratnn temel gereklerindendir. Alayclarn
Peygamber ve Peygamberin getirdikleri karsnda mantkl ve akli bir temele oturtulmu
bir karlk verememeleri ve bir nevi gerekleri saptrma yolu olan aka ve alay yolunu
semeleri gereklere uymay temel davran olarak alglayan insan ftratna aykr bir
davran olmakla birlikte insan ftratn ve ahsiyetini dejenere etmekte ve bozmaktadr.
zellikle Mslmanlk ve Mslmanlarla alay eden mnafklarn durumu ruh
sal asndan olduka tehlikelidir. Hayatlar boyunca inanmadklar ve sevmedikleri bir
dinin kurallarna uymak, yleymiesine muamele grmek durumundadrlar. Bir kimsenin
inanmayarak kld bir namazn, yine ayn ekilde tuttuu ve tutmak zorunda olduu bir
orucun kendi ruh saln ne derece zorlayaca ve bozaca ortadadr.

507
A'raf,7/51; En'am, 6/70; Enfal, 8/35.
508
Hucurat, 49/15.
509
102
6. Allah Zikretmeyi Unutmalar

Kuranda alayclarn alay etmeleri sebebi ile karlatklar dier bir durum ise
kalplerinde itminan hsl edecek olan Allah zikretmeyi unutmalardr. Kullarmdan, bir
ksm inandk ya Rabb! Affet gnahlarmz, merhamet et bize, nk Sen merhamet
edenlerin en iyisi, en hayrlssn! dediklerinde, onlar alaya alan sizler deil miydiniz?
Sonunda sizin bu davranlarnz Beni gnlnzden geirmeyi, Beni yd etmeyi size
unutturdu da, onlarla elenip glp durdunuz.
510
Ayetiyle belirtilen bu durum onlarn iine
dtkleri durumu bir kez daha gzler nne sermektedir. Ayeti kerimede inkr etmeleri
yetmezmi gibi stne slk mminlerle alay edenlere yle syleniyor gibidir: Sizin
suunuz sadece. Kfir olmanz deildir. Sadece kfir olmanz bile byk bir sutur, ama siz
beyinsizlikte ve kstahlkta o kadar ileri gittiniz ki, Rablerinden balanma ve merhamet
dileyen mminleri alaya aldnz, onlara gldnz. Bu da sizi Allah hatrlamaktan
alkoydu. Sizi, varlk leminin sayfalarna serpitirilmi iman kantlarn dnmekten,
onlar ett etmekten uzaklatrd. imdi bakn bakalm bugn siz nerdesiniz, o alaya
aldnz, zerlerine gldnz kimseler nerdedir?
511
nkrclarn bu alayc tavrlar artk
evrelerinde kendilerini hakka davet eden her ayete gereken ciddiyetle bakamamalar
sonucunu vermi, onlarda artk Allahn kendilerine gnderdii ayetlerden ibret ve ders
alamaz hale gelmilerdir. Bu durum ise Allah tanmak ve ona ibadet etmek iin yaratlm
bir insan iin kendi z benliini unutmas ve inkr etmesi manasna gelmektedir ki
mminler Sakn unlar gibi olmayn ki onlar Allah unuttuklar iin, Allah da kendi z
canlarn kendilerine unutturdu. Fayda ve zararlarn dahi bilemiyorlar. te yoldan kanlar
bunlardr
512
ayetiyle bu duruma dmekten sakndrlmlardr. Bu ekilde alay etmekten
vaz gemeyip alaylarna devam ederek yaptklar alaylarnn Allah zikretmekten al
koyduu kimselerin ahiretteki durumlar ise Kuranda yle belirtilmitir. Ve kendilerine
yle denildi: Siz Bizi, daha nce nasl unutup terk ettiyseniz, Biz de bugn sizi unutup
kendi halinize brakacaz! Kalacanz yer atetir. Hibir yardmcnz da yoktur. Bu byle

510
Mminun; 23/109-110.
511
Kutub, Fi Zilali'l-Kur'.an, X, 361.
512
Har, 59/19.
103
olacak, nk siz Allahn ayetlerini alay konusu yaptnz, dnya hayat sizi aldatt. Bugn
artk ne oradan karlrlar, ne de zrleri kabul edilip dnyaya gnderilirler.
513

7. Alay Edenlerin Kt ekildeki lmleri ve Sonlar

Tezimizde ele aldmz bu blm, esasnda bal bana bir tez konusu olabilecek
bir niteliktedir. Kuran- Kerimde Onlar dnyay hi gezmediler mi ki kendilerinden nce
yaayanlarn akbetlerinin nasl olduunu grp anlasnlar?
514
gibi birok ayette bu kt
son hatrlatlmakta ve insanolunun ibretine sunulmaktadr. Seninle alay edenlerin
515
, eklindeki geen ayet Allahn istihza edenlerin
hakkndan gelme vaadi dnya veya ahiret olarak tahsis edilmemesiyle beraber ayetin sebebi
nzullerine bakldnda manann ahirette olmasna mani olmamasyla birlikte bu dnyann
kastedildii grlmektedir. Ayn zamanda ayetin isim cmlesi formunda olmas, bunun
ayetin nzul zamanyla snrl olmad ve kyamete kadar Allahn din ve dindarlarla alay
edenlerin hakkndan geleceini de ortaya konmaktadr. Yalanclk, yoldan kmaya (fcr)
srkler. Fcur da cehenneme gtrr. Kii yalancl meslek edinince Allah katnda ok
yalanc (kezzb) diye yazlr.
516
, Hadisi erifinde buyrulduu gibi kiinin tavr ve
davranlar o kiinin Allah katnda da yapm olduu tavr ve davranlaryla anlmas
sonucunu dourmaktadr. Ayet i kerimede kullanlan cmle eidi, tekit edatlar ve slup
bize Allah katnda istihza eden olarak anlan kimselerden gelmi ve gelecek hepsinin bu
dnyada haklarndan gelineceini gstermektedir.
Hz. Peygambere, kavminden aka, ilk ve ciddi bir ekilde alay ve eziyet eden,
dmanlkta bulunanlar ahslar unlardr:
-Amcas Eb Leheb, asl ad Abduluzz b. Abdilmuttalibtir.
-Eb Lehebin amcasnn olu, Eb Sfyn b. el-Hris b. Abdilmuttalib.

513
Casiye, 45/34-35.
514
Yusuf. 12/109.
515
Hicr, 15/95.
516
Buhri, Edeb,69; Mslim, Birr, 103-105; Ayrca bk. Eb Dvd, Edeb, 80; Tirmizi, Birr, 46; bni Mce,
Mukaddime, 7; Du, 5.

104
-Abdu ems b. Abdi Menaf Oullarnndan, Raba b. Abdi emsin iki olu Utbe
ve eybe.
-Ukbe b. Eb Muayt b. Eb Amr b. Raba b. meyye b. Abdi ems, Raslullah ile
alay edip, Onu kmseyenlerden biri idi.
-Eb Sfyn Sahr b. Harb b. meyye b. Abdi ems, Raslullah ile alay edip,
Onu kmseyenlerden biri idi.
-EI-Hakem b. Ebil-s b. meyye b. Abdi ems, Raslullah ile alay edip, Onu
kmseyenlerden biri idi.
-Muviye b. el-Mure b. Ebil-s b. meyye b. Abdi ems.
-Abduddr b. Kusayy Oullarndan, En-Nadr b. el-Hris b. Alkame b. Kelede b.
Abdi Menaf b. Abdiddr b. Kusayy.
-Abduluzz b. Kusayy Oullarndan, El-Esved b. el-Muttalib b. Esed b.
Abduluzz, -Raslullah ile alay edip onu kmseyenlerden biri idi.
-Onun olu Raba b. el-Esved.
-EbuI-Buhter el-As b. Him b. Esed b. Abduluzz b. Kusayy.
-Zhre b. Kilb Oullarndan, Zhrenin days olu olan el-Esed b. Abdi Yas
b. Vehb b. -Abdi Menf b. Zhre b. Kilb.
-Mahzm b. Yakaza b. Mrre Oullarndan, Eb Cehl Amr b. Him b. el-
Mure b. Abdullah b. Amr b. Mahzm.
-Onun kardei, el-As b. Him.
-Amcalar: Hlid b. Veldin babas Veld b. el-Mure.
-Onun olu Eb Kays b. el-Veld.
-Onun amcasnn olu Kays b. el-Fakhe b. el-Mure.
-Amcalarnn olu ve mminlerin annesi mm Selemenin kardei Zheyr b.
Eb meyye b. el-Mure.
-El-Esved b. Abdilesed b. Hill b. Abdullah b. Amr b. Mahzm.
-Abid b. Abdullah b. Amr b. Mahzm Oullarndan: Sayfyy b. es-Sib.
-Sehm b. Husays b. Kab b. Leyy Oullarndan: Amrn babas el-s b. Vil b.
Him b. Suayd b. Sehm b. Husays.
105
-Onun amcasnn olu el-Hris b. Adiyy b. Suayd b. Sehm b. Husays.
-El-Haccc b. Amir b. Huzeyfe b. Suayd b. Sehm b. Husaysn oullar
Munebbih ve Nubeyh.
-Cumh Oullarndan, Halef b. Vehb b. Huzfe b. Cumh b. Husays b. Kab b.
Leyyin iki olu meyye ve Ubey.
-Eb Mahzrenin kardei Enis b. [Miyer] b. Levzan b. Sad b. Cu-mh.
-El-Hris b. et-Tultla el-Huz. Adiyy b. el-Hamr es-Sakaf.
517

Burada adn zikrettiimiz alayclarn hepsinin dnyadaki sonlarn belirtmek
elbette g ve ayrntl bir aratrma gerektirmektedir. Fakat alayclarn kt sonlaryla ilgili
yeterli sayda rnei vermeye alacaz. Dierlerinin sonlarnn da farkl olmayaca,
Allahn ayetlerini yalanlayanlarn ve onlarla elenip alay edenlerin en kt bir sonla
karlaacaklarn Sonra, o fenalk yapanlarn akbetleri, en fena bir akbet oldu. nk
Allahn ayetlerini yalan saydlar. Bir taraftan da onlarla eleniyorlard.
518
, ayeti kerimesi
belirtmektedir.
Alayclarn akbetleriyle ilgili birok aklamaya siyer ve tefsir kitaplarnda
ulaabilmekteyiz. Bu husus, selef ulemasnn da alayclarn kt sonlarndan ibret alnmas
gerektiini ortaya koymas asndan dikkat ekicidir.
Mesela; Yahudilerin alay ve eziyetlerinin ardndan u ayeti kerime nazil
oldu:Yok yz evirirlerse, mutlaka size kar bir ayrlk ve dmanlk iindedirler. Bu
takdirde ise onlarn hakkndan gelmek iin Allah sana yeter. O hakkyla iitir ve bilir.
519

Allah ona verdii bu vaadini yerine getirmitir. Kaynukaoullarnn ve Kurayzaoullarnn
ldrlmesi, Nadiroullarnn ise srgne gnderilmesiyle bu vaat gereklemitir.
520
Hi
kukusuz Yce Allah elisine ynelik bu vaadini yerine getirmi; Yahudileri Medineden,
daha dorusu, lmcl bir zillet ve utan tattrarak Arap yarmadasndan snr d
etmitir.
521

517
bn Hazm, Cevmius-Sire, ra Yaynlar, 78.; Abdlber Nemeri, ed-Drer fihtisari'l-Megazi ve's-Siyer ,
thk. Mustafa Dib Buga, Dmak, Messesetu Ulumi'l-Kur'an, 1984, 30.
518
Rum, 30/10.
519
Bakara, 2/137.
520
Kurtub, Ahkamil-Kuran, II, 361.
521
106
Bu husustaki dier bir rnek ise udur: Namaz klarken Hz. Peygamberin zerine
secdedeyken ikembe konulmas zerine bata Ebu Cehil ve dier mrikler yere
yklncaya kadar gldler. Hz. Peygamber namaz bitirince kebeye doru ynelerek ellerini
kaldrd ve yle beddua etti: Allahm, Ebu Cehil Amr bin Hiam sana havale
ediyorum! Allahm, Ukbe bin Rabiay sana havale ediyorum! Allahm, eybe bin
Rebiay sana havale ediyorum! Allahm, Ukbe bin Muayt sana havale ediyorum!
Allahm, meyye bin Halefi sana havale ediyorum! Allahm, Veld bin Utbeyi sana
havale ediyorum! Allahm, Umare bin Veldi sana havale ediyorum! daha sonra bu
kiiler Bedir Kuyusunda ikiye katlanm vaziyette l olarak bulundular
522
.
Bu husustaki dier bir rnek ise: Medine Hristiyanlarndan birisi ezan okunurken
mezzinin: Ehed enne Muhammeden Raslullah cmlesini duyunca Allah yalancy
yaksn. dermi. Bir gece hizmetisi elinde bir atele eve girmi. Ateten bir kvlcm
sram hem o, hem de evde bulunan ailesi yanmlar
523
.
Seninle alay edenlerin haklarndan gelmeye Biz yeteriz.
524
ayetinin sebebi
nzulyle ilgili olarak u hadise rivayet edilmitir: Resulullahla alay etmeyi zellikle bir i
haline getiren be kii unlardr; El- Esved b. Abdiyegus b. Vehb, el- Esved bnl-Muttalib
b. Esed, el- Veld b. el-Mugira, el-As b. Vil, el-Haris bnt-Talatla el-Huzai. Bunlar
Resulullahla alay ederler ve gz ve ka hareketleriyle Onu alaya alrlard. Cibril (a.s.),
Resulullaha gelerek onu Kbeye gtrd. Onlar da Kbeyi tavaf ediyorlard. Kendisine
el- Esved b. Abdi Yegus b. Vehb urad. Cibril onun karnna iaret etti, karn su toplad,
karn iip ld. El- Esved bnl-Muttalib b. Esed geldi. Cibril yzne yeil bir yaprak att,
kr oldu. El- Veld b. el-Mugira geldi henz yaralanm olan ayana Cibril iaret etti, yara
onu kertti ve ldrd. El-As b. Vil geldi. Onun da ayak tabannn ortasna iaret etti. El-
As b. Vil merkebe binip Taife gitti. Merkep onu, diken dolu bir yere indirdi, ayann
altndan bir diken girdi ve onu ldrd. El-Haris bnt-Talatla el-Huzaiye gelince Cibril

522
bn shak, Siretu ibn. ishak, thk. Muhammed Hamidullah, Konya, 1981, 192.
523
Vhid, Esbabn-nuzl,202; Beav, Melimt-tenzl, III, 74.
524
Hicr, 15/95.
107
onun bana iaret etti. Oda irin iti ld. Allah onlar hakknda Seninle alay edenlerin
525
., ayetini inzal buyurdu.
526

Allah resulyle en fazla alay edenlerden biri de Ebu Lehebti, size u dalarn
arkasndan bir ordunun geldiini sylesem inanr msnz ifadeleriyle Ebu Kubeys
tepesinde yapt tebli sonras bizi buraya bunun iin mi ardn? diyerek Hz
Muhammedin yapt teblii kmseyerek alay etmiti. Onun sonu da dier alay
edenlerden farkl olmad; beklide en fazla ibret dolu olan onun lm idi. Bedir yenilgisi
haberinden sonra O, ldrc sivilceye yakalanm ve bu sebeple ailesi Onu terk etmiti.
nk bu hastaln kendilerine gemesinden korkuyorlard. ldkten sonra da gn
kimse cesedine yaklamad. Nihayet, cesedi bozuldu ve kokusu her tarafa yaylmaya
balad. En son, herkes Eb Lehebin oullaryla alay etmeye balaynca, kendileri birka
zenciyi kiralayp cesedi gmdrdler. Bir rivayete gre zenciler bir ukur kazp, sopa ve
deneklerle cesedi ieriye attlar ve zerine ta ve toprak attlar. Eb Lehebin daha byk
hezimeti ve baarszl ise, btn gcyle ykmaya alt hak dini kz ve oullarnn
kabul etmeleri oldu. lk nce, Eb Lehebin kz Drre, Mekkeden Medineye hicret
ederek slmiyeti kabul etti. Daha sonra, Mekkenin fethi srasnda oullar Utbe ve
Muatteb, Hz. Abbas vastasyla Raslullah (a.s.)a gelerek kendisine biat ve iman ettiler.
527

B. Alay Edenlerin Ahiretteki Durumlar
Kuranda h-z-e kk ve trevlerinin getii, alayclarn ahirette karlaacaklar
durumlarla ilgili olan ayetlere bakldnda ahirette alayclara bu dnyada alay etmelerine
sebep olan kt ahlaklarnn her bir yn iin ceza amelin cinsindendir. kaidesine uygun
olarak ayr bir ceza verildii grlmektedir. Bu deerlendirme Allahn Adl ismini bilen her
Mslman iin malumu ilam kabilinden olsa da alayclarn zelliklerini aratrdmz ve
kendilerini alay etmeye iten psikolojilerini aklamaya altmz bu tezimizde Kuranda
alayclar iin belirtilen her cezann onlarn zellikleriyle ve tadklar psikolojileriyle

525
Hicr, 15/95.
526
bn shak, Siretu ibn. ishak, 254.
527
Mevdd, Tevhid Mcadelesi, I, 378.
108
tamamyla bir uyum ierisinde olduunu fark etmek, bu herkese malum olsa bile suyun
kaldrma kuvvetini bulmann heyecann yaatmaktadr. Alayclarn ahirette
karlaacaklar azap, ceza ne olursa olsun Sonra, o fenalk yapanlarn akbetleri, en fena
bir akbet oldu. nk Allahn ayetlerini yalan saydlar. Bir taraftan da onlarla
eleniyorlard
528
ayetinde belirtildii gibi en kt, en fena vasfna sahip olacak zellikleri
tayacaktr.
529

1. Kuatc Bir Azapla Karlamalar ve Alay Ettiklerinin Balarna Gelmesi

Alay etmek, dalga gemek ve hile kurmakla Allahn vahyini Onun hakikatlerini
deersiz klmaya ve bakalarnn gznde kk drmeye alan kimselerin, bu
davranlarnn karl olarak balarna gelen bela ve musibetleri anlatan kelimelerden biri
- fiilidir.
530

Kuranda istihza kelimesinin getii otuz iki ayetten sekizinde bu fiil azab ifade
etmektedir. Hake fiili Kuranda on yerde geer; bunlarn biri muzari
531
, dokuz tanesi de
mazi olarak gemektedir ve biri haricinde
532
hepsini, istihza kelimesinin bulunduu ayetler
oluturmaktadr.
533

Senden nce de nice Peygamberlerle alay edilmiti. Fakat alay ettikleri gerek, o
maskaralk edenlerin zerine inip her taraflarndan sararak mahvetti.
534

- fiilinin ne manaya geldii hususunda dilcilerin pek ok aklamas vardr ki,
bu aklamalarn hepsi de mana bakmndan birbirine yakndrlar. Mesel en-Nadr, onlara
vcib oldu manasn verirken; Leys, kelimesi, yapm olduu bir ktlk, tuzak sebebiyle,
insann bana gelen; bu sebeple ona inen musibet anlamn vermektir. Nitekim Allah

528
Rum, 30/10.
529
Kurtub, Ahkamil-Kuran, XIII, 450.
530
imen, Helak Kavram, 83.
531
Fatr, 35/43.
532
Mumin, 40/45.
533
Enam,6/10; Hud,11/8; Nahl, 16/34; Enbiya, 21/41; Zmer, 39/48; Mumin, 40/83; Casiye, 45/33; Ahkaf,
46/26.
534
Enam. 6/10.
109
tuzaklarn balarna evirdi ve tuzaklar balarna geti, evrildi... denilir denmitir.
Ferr da, tabirinin manasnn, onlara tekrar geldi, dnd eklinde olduunu sylemitir
(,,-) deyiminin bu, onlarn bana geldi, kt anlamna geldii de sylenmitir.
Zeccc, - fiilinin (kuatt, ihata etti) manasna geldiini sylemitir. Ki Ezher de,
Zecccn, - fiilini (kuatt, ihata etti) manasna yorumladn belirtmitir. Bu kelime
yuvarlak eyin bana sarlan ,=' kelimesinden itikak etmitir.
535

- insann kt bir fiil veya komplosunun karln grmesi, insan, yapt
fiillerin sonunun, tuzaklarnn veya direkt olarak yapt kt fiillerin iine almas, kii iin
verilen kanlmaz cezann onu kuatmas, istihzalaryla oluturduklar cezann kendilerine
dnmesi
536
, bir eyin karl olarak gelmesi, gelip atmas, inmesi anlamna
gelmektedir
537

nsanlarn ciddiye almalar gereken bir olay alaya almalar onu bir espriyle
savuturmaya almalar karlatklar olay karsnda mantkl bir k yolu
bulamamalar manasna gelmektedir. Alay eden kii aslnda yzlemesi gereken
gereklerden kamaya almaktadr. Allaha inanmak iin yaratlm, dnyaya gnderilmi
olan bir insann
538
aslnda Allaha inanmaktan baka kar yolu yoktur
539
. lk bata
yaratld ftrattan tutunda
540
kendisini yalanlamas imknsz olan Peygambere
541
kadar
iinde bulunduu sosyal yaantdan kinatn yaratlnda ki ahenk ve kusursuzlua
542
kadar
her ey onu Allaha inanmaya mecbur klmaktadr. Kii bir manada Allahn varln ve
birliini gsteren delillerle epeevre kuatlmtr. Alay ite byle dna klmas ve
kurtulunmas zor hatta imknsz bir ortamda bile insana bir kaamak imkn verir. nk

535
Rzi, Meftihul-Gayb,: IX, 338.
536
bn Manzr, Lisnl-Arab, X, 71.
537
bn Fris, Mekayisl-Lua, 291.
538
Bakara, 2/21.
539
Zariyat, 51/56.
540
Buhari, I, 452, Ebu Davud , II, 642.
541
En'am, 6/33.
542
Mulk, 67/3-4.
110
artk szler ve davranlar mantksal bir platforma sahip olup da yararl bir sonu vermesi
iin deil; insan iinde bulunduu ortamdan kurtarmak ve kendisini rahat hissedecei,
gereklii olmasa da glme eylemiyle geici bir rahatlama salayan ve huzur veren bir
ortam oluturmak iin yaplmaktadr. te gereklerden kamaya, hayat ve onun asln
oluturan dini alay ve elence haline getirerek kendilerine bir k yolu bulmaya alan
alayclara kar onlarn katklar gerek, azap, alaya aldklar ey, kendilerini epeevre
kuatmtr. Bu kuatmay yarp kurtulmalarna ve yakalarn azaptan syrmalarna imkn
yoktur. Yaptklar ktlklerin sonucundan asla kurtulamazlar.
543
Manasn, alay ettikleri
azapla kuatldklar ifade eden - fiili cezann amelin cinsinden oluunu en gzel bir
ekilde gstermekte ve ahirette kendilerine en uygun ceza ile cezalandrlacaklarn
belirtmektedir.
Ayetlerde ` , ` , , ,` ` ., , ibaresinin srarla tekrarlanmas da olduka
nemlidir. Bu ifade de alay edenlerle ilgili olarak - fiiliyle birlikte --- fiilinin
getii ayetlerde sekiz kez tekrarlanmaktadr. - fiili Kuranda --- kknden
tremi mastar ve fiillerle birlikte bu ibare olmakszn kullanlmamtr. Bu ibarenin -
fiiliyle ilgisini zmlemek iin ilk bata ibareyi incelememiz gerekmektedir.
., ,` , ` , , ,` ` bandaki lfznn ne ifade ettii hususunda iki gr
bulunmaktadr: Birinci gr: Bununla, hem Kurn- Kerim hem de Hz. Muhammed
(s.a.)in getirmi olduu eriat kastedilmitir. Bu takdire gre ayette bir muzf hazfedilmi
olup, bunun takdiri, Onlar elenmekte olduklar eyin cezas epeevre kuatt
eklindedir. kinci gr: Bununla onlarn, Hz. Peygamber (s.a.)in kendilerini inmesiyle
tehdit ettii azapla istihza, alay etmeleri kast olunmutur. Buna gre, burada herhangi bir
takdirde bulunmaya gerek kalmaz.
544

543
Mahmud Hicazi, Furkan Tefsiri,II, 146.
544
Rzi, Meftihul-Gayb,IX, 337.
111
- Yce Allahn ,` ` buyruundaki; (Kt tuzak ancak sahiplerini
kuatr.)
545
anlamndadr. Mastar anlamnda olduu da sylenmitir. Bu ekilde alaylarnn
akbeti kendilerini epeevre kuatt, anlamnda olmaktadr.
546

(Onlarn) alay ede geldikleri ey epeevre kuatverdi, yani azap nazil oldu,
onlar kuatt, herhangi bir ekilde ondan kap kurtulamadlar. Yani azap alay edenlerin
drt bir yann kuatt. Ayn ekilde seninle alay edenlerin durumu da byle olacaktr.
Kuatvermek ise bir insann yapt ktln yahut da hile ve tuzaklarnn kendi bana
evrilmesidir.
547
Kendisini alaya aldklar ey, onlardan maskaralk yapanlar epeevre
kuatverdi. Yani alayla kullandklar ey azap olarak onlarn zerine vaki oldu. Azab
onlarn zerine indi. Ceza ve Azab alay etmelerinin karl olarak onlara gerekli oldu.
548

fadelerinin birletikleri nokta alay ettikleri azapla ve elenmekte, alay etmekte olduklar
eyin cezasyla azaplandrlmalardr.
Kiinin alay ettii eyle azaplandrlmas veya cezalandrlmas ise o kii iin
karlat azabn dnda ayr bir azap oluturmaktadr. nk ortada bir alay etme fiili
vardr. Bakalarn bir eyle, vaat ettikleri arkasnda durduklar bir iddia vastasyla alaya
alma vardr. Bu sadece inkr zellii gsteren bir tutum deildir. Peygamberin azapla tehdit
etmesi zerine ilk bata bu azabn olmad sylenmi bylece azap inkar edilmi, ardndan
kar tarafn iddias rtlemedii iin iddia sahibine ynelinmi ve iddia sahibi herhangi
bir mesnet olmakszn yalanlanm ve son nokta olarak da sanki bu tehdit edildikleri azapla
hibir ilgileri yokmu bu azap kendilerini tehdit etmiyormu gibi rahat bir tavrla ayn
zamanda araya kendi gurur ve egolarn koyarak, kendi byklkleriyle kar tarafn
kkln ortaya kartan bir tarzla yani alay ederek azabn olduunu inkara, olmadn
ispata almlardr. te byle bir durumda olmasna imkn vermedikleri bir azabn iinde
onla kuatlm bir halde kalvermek azabn stnde azab, yaptklarna karlk olacak
ekilde, laykyla tatmalar manasna gelmektedir.

545
Ftr, 35/43.
546
Kurtubi, Ahkamil-Kuran, VI, 542.
547
Zuhayli, et-Tefsirl-Mnir, IV,143.
548
Arslan, Byk Kuran Tefsiri, IV, 530.
112
Ayn ekilde, Ad kavminin byk bir kasrgayla helak edilmesini anlatan
ayetlerde, Hz. Hudun kendilerini daha nce uyard azab ve Allahn ayetlerini hafife
alarak dalga gemeleri, onlarn helakine sebep olmutur.
549
Alay konusu ettikleri gerek
tarafndan kskvrak kuatlmlardr.
550
O dalga getikleri Allahn gazab onlar yle
yakalayvermitir ki, kendileri Allaha ve dinine tuzak kurduklarn sanrken, bir baka
tuzaa dtklerini fark edememilerdir. - kelimesi onlarn bu hallerini anlatan gzel
bir anlam yapsna sahiptir.
551
Fatr suresinde - fiilinin Hlbuki kt tuzak, sadece
hazrlayann ayana dolanr, sadece onu perian eder.
552
anlamnda kullanlmas da,
kelimenin tuzak kurarken, daha sonra bu tuzaa veya baka bir tuzaa deceini hi
hesaba katmad ancak bundan da kurtulamad anlamn pekitirmektedir. Bylece
ahirette karlaacaklar azap, tuzak Kurann kendi tuzana dmesi gibi alay edilesi bir
duruma yapm olduklar alaylar sebebiyle dtklerini gstermektedir. Bunun iin,
sonunda yaptklarnn cezas balarna felaket oldu ve alay edip durduklar o azap,
kendilerini kuatt.
553
, ayeti kerimesi de karlatklar azabn kendi yapp ede geldikleri
ktlklerin karl olduunu ifade etmektedir.

2. Azapla Kskvrak Yakalanmalar

Kuranda istihza edenlere verilen cezalarla ilgili olarak zerinde nemle durulmas
gereken dier bir ceza ekli de kendilerini babo ve istediklerini yapabilme hrriyetine
sahip zanneden alayclarn kskvrak yakalanmalardr. Kuranda istihza edenlere verilen bu
azap iin ehaze fiili kullanlmtr.
Ehaze kknn dildeki temel anlam, almak, bir eyin kontroln ele geirmek ve
elde etmektir. Bu iki ekilde olur. Ya normal yollarla elde edilen bir alma eklinde

549
Zemaheri,keaf, II, 8.
550
Kutub, Fi Zilali'l-Kur'.an, V, 102
551
552
Fatr, 35/43.
553
Nahl, 16/34.
113
gerekleir. Bu durumda vermenin zdd bir anlam ifade eder. Ya da bir eyi zor kullanarak
elde edip kontroln ele geirme eklinde gerekleir.
554

Cezalandrma anlamnda kullanld ayetlerde ahz bu ikinci anlamnda
kullanlmtr. Ayetlerdeki kullanmlarndan hareketle bu kelimeye yakalamak, ele almak,
tutmak ve ikence etmek gibi anlamlarda verilebilmektedir.
555
Helak edilen kavimlerle ilgili
pasajlarda yer aldnda ahz cezalandrmak anlamna gelmektedir.
556

Ahz eklindeki helak bazen anszn gelebilecei gibi bazen de yava yava gelir.
Bu durumda tedrici bir helak anlam kazanan ahz, geldii birey ve toplumu yava yava
bitirerek tketir ve sonunda helak eder. Bazen onlar bunun farknda olmazlar, bazen de
bunu fark ederek hissettikleri ac bu ekilde ok daha fazla olur. zerlerine gelen azabn
uzun bir mddet srmesi, onlarn da bunun bir nevi azap olduunu bilmelerine ramen
aresiz bir ekilde azabn kendilerini yiyip tketmesi, bekli de anszn gelmesinden ok
daha etkili ve ac verici olabilir.
557
Bu geen sre ierisinde Senden nce de birtakm
mmetlere resuller gnderdik. Dinlemediler: Hakka dn yapsn, sularnn aff iin niyaz
etsinler diye onlar etin bir yoksulluk, hastalk ve skntlarla cezalandrdk
558
ayetinde
belirtildii gibi onlara mhlet verilmi, hatta yoksulluk, hastalk ve skntlarla zorlanlm
ama Kendilerine verilen tleri terk edip unutunca anszn onlar kskvrak yakaladk
559

ayetiyle de sonlarnn nasl olduu belirtilmitir.
Kskvrak yakalamak fiilinin akla ilk getirdiklerinden biri de kskvrak yakalanan
bir nesnenin olmasdr. Eer kskvrak yakalayan elinden, kudretinden ve hkmnden
hibir varln kaamayaca Allah ise kskvrak yakalamak fiilinden nce iradi bir sal
verilmenin ve braklmann var olduu ortaya kar. Alaya alanlarn kskvrak
yakalanacan ifade eden ayette ayn ekilde ahz fiilinden nce "Ben inkr edenlere
mhlet verdim.", denilmitir. Ayetin bu ksmnda geen emleyt kelimesi "mhlet vermek"
anlamna gelmektedir. Rz'nin de belirttii gibi iml', "hayvanlara otlakta bir mddet

554
bn Fris, Mekayisl-Lua, 62; sfahani, Mfredat, 12.
555
Bkz. Hud, 11/67; Fatr, 35/26.
556
557
558
Enam, 6/42.
559
Enam, 6/44.
114
otlama imkn verilmesi gibi, kfirlerin de bir sre bolluk ve refah iinde braklmasdr.
560

Yce Allah onlara mhlet verirken, doruya dnme ihtimallerini takip etmitir. Kfirlerin
deiimi iin mhletin verilmesi bir ilh kural olmaktadr.
Mhletin verilmesi kfirlerin var olan alay ve zulmlerinin daha da artmas
manasna gelmekteydi. Kfirler Hz. Peygamber'den alay edercesine mucizeler
gstermesini, Mekke dalarn yrtp yerin genilemesini, llerini diriltmesini, rzgr
emirlerine vermesini istemilerdi. Bu isteklerinde iyi niyetli olmadklarn Yce Allah
anlatm
561
, alayclarn kskvrak yakalanarak cezalandrldklarn bildiren ayette de bunu
alay etmek iin yaptklarna iaret etmitir. Bunu anlatrken Yce Allah Hz. Peygamber'i
teselli de etmektedir. Onlarn yersiz, zamansz ve tutarsz istekleri elbette Hz. Peygamber'i
zmt. Bu zntsn Yce Allah, bu ayetteki aklamas ile gidermektedir.
562
Allah, bu
mucizeleri isteyerek kfirlerin alay etmelerine ve kavminden bazlarnn yalanlamalarna
karlk Peygamberi yalnz brakmamakta, Allah, Resuln mriklerin inad karsnda
duyduu elem ve yorgunluktan dolay teselli edilmekte Ey Muhammed onlarn durumu seni
tasalandrmasn. nat ve kibir olsun diye senden mucizeler isterlerse onlarn eziyetlerine
sabret, denilerek Hz. Peygamberi kavminin inkr ve alaylarna kar sabrl olmaya davet
etmekte, kfirlerin detlerinin byle olduunu bildirerek onu teselli etmekte ve usanmadan
tebli vazifesine devam etmesinin gerektiini beyan edilerek,
563
alay etmeleri seni
incitmesin denilerek teselli edildiini ve kavminin beyinsizliine kar onun aydnlatldn
gsterilmektedir. Senden nceki Peygamberlerle de alay edilmiti. Senden nceki
Peygamberlerde senin iin rnekler vardr. Onlar, kavimlerinden neler ektiler neler?
Kssalarnda okuyup rendiin gibi, kavimleri onlara neler sylediler neler? Ama sonu,
onlarla alay edenlerin aleyhine oldu
564
hakikati ifade edilmekte ve yle denmektedir;

560
Rzi, Meftihul-Gayb, XIII, 457.
561
Rad, 13/31.
562
Bayrakl, Kuran Tefsiri, X, 103-105.
563
Taber, Taberi Tefsiri, V, 87.
564
Mahmud Hicazi, Furkan Tefsiri, III/252.
115
565
Yani onlara zaman
tandm. Ta ki, aleyhlerinde delil bulunsun. Cenab- Allah o inansz zorbalara sre tand.
Nihayet onlar yine zulm ettiler. Mslmanlar da Allah hakknda eitli zanlarda
bulundular. (Kimi, Allah'n inananlara yardm edeceini, kimi de, inananlar yz st
brakacan zannediyordu). Sonra Cenab- Allah o inansz zorbalar, stn ve her eye
muktedir olana yarar bir ekilde ve elem verici bir azapla yakalad. Allah'n onlara
indirdii Azab nasld? Yok mudur dnen?
566
Bu verilen sre ierisinde uyarma devam
eder ve Hz. Peygamberi alaya alan Kureyin ileri gelenlerinin bana geldii gibi kfirlere
de yldrm, esir edilme, kuraklk, zelzele, yanarda patlamas ve benzeri helak edici azap
ve bellar her zaman iner durur. Bazen bu azap yakn evrelerinde bulunan insanlara da
iner ve onlar, bu azaptan da etkilenirler.
567

Bu ayet, kfirlerin tehdit edildiklerine iaret etmektedir. lgili ayetlerle, inkrc
azgnlara verilecek azabn yakn olduu bildirilmekte; daha nce gelip geen Peygamberleri
de alaya alan inkrclara bylesine az bir mhletin verildii, sonra vakti gelince Allah'n
azabnn onlar yakalad misal olarak hatrlatlmaktadr. Bylece tarihin tekerrr ettii ve
edecei bir ihtar mahiyetinde haber verilerek kfr ve ahlkszlkta srar edenler bir defa
daha uyarlmaktadrlar.
Nitekim ok gemeden Medine'ye hicret ve arkasndan Bedir ve Uhud savalar,
sonra da Mekke'nin fethi birbirini izleyerek gerekletirilmi ve bylece kfrde inatla srar
eden elebalar hak ettikleri azaba uratlmlardr. Bedir savanda kfr temsil eden
eleballardan ou, inkr ve tuyann kerih kokular iinde son nefeslerini vererek her
eylerini kaybetme felketini kendilerine hazrlamlard.
568
nk Allah Telala, onlardan
kendisinin iman edeceklerini bildii kimselerin mmin olmas iin onlara ksa bir sre
verir. Sonra takdir edilen zaman gelince onlar yakalayp cezalandrr. Cezann by
onlar ahirette beklemektedir Dorusu dnya azab, hiret azabna nispetle ok hafiftir.

565
Rad, 13/32.
566
Mahmud Hicazi, Furkan Tefsiri, III, 251.
567
Zuhayli, et-Tefsirl-Mnir, VII, 151.
568
Celal Yldrm, Asrn Kuran Tefsiri, VI, 3085.
116
dnya azabnn bir sonu ve snr vardr, ama hiret azab Cehennem'de ebedidir..
569

Mekkeli mriklerden nceki kfirlere ne yaptysa, o mriklere de, hatta her devirde
yaayan btn kfirlere de aynsn yapacaktr.
570

Deiim iin btn kaplar kapannca, gnller kararnca ve kulaklar tkannca
cezay hak ettiler ve Yce Allah onlar yakalayverdi. Yce Allah bu azabn "nasllnn"
bilinmesini istemektedir. Tarihsel bir olgunun "naslln" tespit etmek, o olguyu ibrete
dntrmek, ondan ders almak demektir, "De ki: Yeryznde dolan, sonra
yalanlayanlarn sonunun nasl olduuna bakn!"
571

Alayn, inkrn ve yalanlamann meydana getirdii toplumsal tahribat ve bu
tahribatn helake dnmesinin "nasll" tarih biliminin aratrmalarnn merkez konusu
olmaldr.
572

Mhlet verilmesiyle ilgili ifadelerin ardndan Sonra da onlar yakaladm, onlardan
hi bir ferdi brakmadm." "Nice kasabalara, haksz olduklar halde, mehil vermitim.
Sonunda onlar yakalayverdim. Dn ancak banadr."
573
Cezam naslm (grdler).", gibi
ayetler gelmektedir. Azabmn nasl iddetli ve genel olduunu grdler. Tvbe edip
Mslman olmazlarsa, seninle alay eden kimselere de ayn ekilde davranrm
574
Buhar ve
Mslim'de Raslullah (s.a.), Allah phesiz ki zalime, azabyla yakalayncaya kadar, biraz
mhlet verir. Yakalaynca da artk o, O'nun (kahr elinden) kurtulamaz.
575
buyurmutur.
Sonrada "Allah, kasabalarn zalim halkn yakalaynca byle yakalar; yakalamas da iddetli
ve elimdir."
576
ayetini okumutur. Ayetten maksat udur: "phesiz Ben, o gemi
mmetlerden aldm gibi bu kfirlerden de alacam."
577

Allah resulyle alay edenlere kar Allahn onlar azabyla kskvrak yakalayaca
bu ayeti kerimelerde belirtilmi, bylece hem resul ve mminlere bir teselli verilmi hem
de alayclara kar verilen mhletin onlarn yaptklar alayda ar gitmeleri iin deil de

569
Eb Dvud, Talk, 27; Mslim, Lin, 4.
570
Zuhayli, et-Tefsirl-Mnir.VII, 150.
571
En'm, 6/11.
572
Bayrakl, Kuran Tefsiri, X/104.
573
Hacc, 22/48.
574
Ceziri, En Kolay Tefsir, IV, 338.
575
Mslim, Birr, 62.
576
Hd, 11/102.
577
Zuhayli, et-Tefsirl-Mnir, VII, 149.
117
yaptklarnn ktln akledip yaptklar ktlklerden biran nce dnmeleri iin
verildii, alaylarna ramen azapla karlamamalarnn verilen mhlet sebebiyle olduu
yoksa onlarn hali hazrdaki durumlarnn azab gerektirdii ve bu durumlarn terk
etmemeleri halinde mhlet vermeye kadir olann azabyla kskvrak yakalamaya da kadir
olduu ifade edilmitir.

3. Cehenneme Atlmalar

Kuranda eitli azap ekilleriyle cezalandrlacaklar aklanan alayclarn
cehenneme gidecekleri aktr. Bunun Kuranda dier cezalarn yannda ayr bir ekilde
ifade edilmesinin sebebi ise din ve dindarlarla alay eden ou kimsenin cehenneme gitme
kaygsn tamasna ramen Ciddi bir ey konumuyorduk, sadece lafa dalm
akalayorduk!
578
gibi kendilerini cehenneme gitmelerinden kurtaramayacak mazeretler
ileri srerek bu davranlarna devam etmeleridir. Kuran aka te kfir olmalar,
ayetlerimle ve kendilerine yaplan uyarlarla alay etmeleri sebebiyle, u cehennem onlarn
cezas olarak hazrlanmtr.
579
eklinde alay edenlerin cehenneme gideceklerini Yce
Allah belirterek alay etmeyi hafife alan onu bir oyun ve elencenin paras olarak grenleri
uyarmtr.

4. Alaltc Azapla Karlamalar

Alay edenlerin ahiretteki cezalarn aklayan ayetler iinde alay edenlerin kuatc
bir azapla karlamalarnn ardndan en fazla zerinde durulan cezalandrma ekli
alayclarn alaltc bir azapla karlamalardr.
Bu cezalandrma ekli de dier cezalar gibi alayclarn dnyada yapa geldikleri
ktlklerin tam manasyla karl olacak ekildedir. Karsndakini kmsemek ve onu
aalk bir varlk olarak grmek manasna gelen istihzann karl, aalayan ve
kmseyen kibirli kiilerin aalanmas sonucunu veren bir azap eklinde verilmektedir.

578
Tevbe, 9/65-66; Casiye, 45/35.
579
Kehf. 18/106.
118
Ayetlerimizden rendii bir eyler olursa, onlar alaya alr. te onlara hor ve
zelil edecek bir azabn geleceini mjdele!
580
ayetinde de belirtildii gibi kibirli olan
burunlarndan kl aldrmayan alayclar mminlere kar bu tavrlarnn cezasn alaltc ve
kendilerini zelil klan bir azapla ekeceklerdir. Ayette hor ve hakir klc, alaltc
manasnda muhn kelimesi kullanlmtr. Azab, gerekte hor ve hakir klc olmaz.
nk bunun manas, "O dndakileri hor ve hakir kld" demektir ki bu sfat ancak akll
bir varlk iin uygun olur. yle ise ok azaba urayan kimseleri hor ve hakir klan Cenb-
Allah'n kendisidir. Ancak bu hor, hakir kl Azab ile meydana geldii iin, "hor ve hakir
klan" azabn sfat yapmak yerinde olmutur. Eer, "Azab, ancak hor ve hakir klmakla
birlikte var olur. O halde azab ayrca byle nitelemenin faydas nedir?" denirse, denilir ki:
Azabn "hor ve hakir klc" vasfyla birlikte zikredilmesinde mutlaka Allah'tan olduunda
bir delil vardr, bu sebeple Allah azabn kendisi tarafndan verildiine delil olsun diye,
"muhn" (hor ve hakir klan) kelimesini zikretmitir.
581

Cehennem azab mminler iin onlar temizleyici, gnahlarndan arndrc bir
mahiyet tamaktadr. Oysaki alay edenlere verilen azabn gayesi onlarn bu dnyadaki
amellerinin karl olacak ekilde aalamak, hor ve hakir klmaktr. "Kltc
(muhn)" kelimesi "hevn"dan alnmadr. Bu ifade, Mslman isyankrlarn cehennem de
uzun sre kallarndan farkl olarak cehennemde kfirlerin ebediyen kallarn gerektiren
durumlar hakknda kullanlr
582
. Onlarn cehenneme atl gayeleri temizlenmeleri deil hor
ve hakir klnmalardr.
Alayclarn hor ve hakir klan azapla karlamalarnn dier bir sebebi insann
izzetini arttraca, satn alp verme, ilim elde etme gibi faaliyette bulunan alayclarn
bunlar alaylarna malzeme elde etmek gayesiyle yapar hale gelmeleridir. Yce Allah da
onlarn izzetlerini arttrmalarna vesile kld nimetleri kt yolda kullanmalarna mukabil
bu yaptklar davranlarla onlarn zilletlerini arttrm onlara, onlar zelil ve aalk bir
durumda brakacak bir azap vermitir. Bu husus bir ayeti kerimede yle insanlar vardr ki
hibir delile dayanmakszn, halk Allah yolundan saptrmak ve onunla alay etmek iin laf

580
Casiye, 45/09.
581
Rzi, Meftihul-Gayb, III, 220.
582
Kurtub, Ahkamil-Kuran, II, 216.
119
elencesi satn alrlar. te onlar zelil ve perian eden bir azap vardr.
583
eklinde ifade
edilmitir. Yine baka bir ayette Gerek u ki, kfre sapanlar, (insanlar) Allah'n yolundan
engellemek iin mallarn harcarlar; bundan byle de harcayacaklar. Sonra bu, onlara yrek
acs olacaktr, sonra bozguna uratlacaklardr. Kfredenler sonunda cehenneme srlp
toplanacaklardr.
584
buyurulmaktadr. Kar kanlarn bize yazk olsun demesi; alay
edenlerin bana yazk olsun demesi terk edilmilik ve yalnzlk hissini hatrlatmaktadr.

5. Kendilerine Kzmalar

Alay eden, bakalarnn kusurlarn aratrp onlarn kmsenebilecek ynlerini
kefedip onlarla elenen kiilerin temel zelliklerinden biri de kendilerindeki kusuru asla
grmemeleridir. Bu zellikleri onlarda yle bir noktaya ulamtr ki brakn bakalarnn
kusurlaryla alay etmeyi, kendi kusurlarn dahi bir yolunu bulup alay etmek istedikleri
kavram veya kiiye yamayp onla alay etmilerdir. Bu inen ksm hanginizin imann
artrd acaba?
585
ayeti kerimesinin bu hususu gzler nne seren bir rnek olduunu daha
nceki blmlerde ifade edilmiti.
Kuran kerimde eer kurann tlerine uyulmazsa alayclarn bu kt ahlaklarnn
cezasnn Rabbime kar yaptm bunca kusurdan dolay yazklar olsun bana! Yazklar
olsun bana ki ben Onun diniyle, kitabyla alay edenler arasnda yer aldm!
586
eklinde
dnyada iken gremedii kendi kusurlarn grp kendi kendine yazklar olsun demek
olduu belirtilmitir.

6. Mminlerin Kendileriyle Alay Edenlere Glmeleri

Mrik ve mnafklarn dnyada yaptklarnn karl olacak ekilde, ahirette
grdkleri dier bir ceza tr de dnya da onlar mminlere nasl glyorlarsa mminlerin
de ahirette onlara ayn ekilde glmeleridir. te bu gn de mminler kfirlerin stne

583
Lokman, 31/06.
584
Enfal, 8/36.
585
Tevbe, 9/124.
586
Zmer, 39/56.
120
glerler
587
ayetiyle belirtilen mminlerin kfirlere glmelerinin sebebi hakknda iki
ekilde izah tarz ortaya konabilir:
a) Kfirler, dnyada iken m'minlerin iine dtkleri sknt ve darlktan tr,
onlara glyorlard. Ahirette ise mminler, kfirlerin iine dtkleri eitli azab ve
belalardan tr onlara glecekler. Bir de mminler, dnyada iken kymeti olmayan bir
hayat iinde olduklarn, bu fani hayat vererek, baki olan ahiret hayatn satn aldklarn
biliyor ve kendilerini ebedi nimetleri elde etmi, ufack bir gayret ve yorulma ile, ebedi
rahat elde ettiklerini, bylece cennete girip, o koltuklar-tahtlar zere oturtulduklarn,
oradan cehennemliklerin cehennemde nasl azab grdklerinden orada nasl barp,
ardklarna; bir deil binlerce lm istediklerine ve birbirlerine lanet okuyularna
bakyor bir konumda buluyorlard.
b) Eb Salih yle demitir: "Cehennemlikler, cehennemde iken onlara, "Haydi
kn" denilecek ve cehennemin kaplar alacak. Onlar kaplarn ak olduunu grnce,
kmak iin kaplara doru koacaklar. Tam kaplara vardklarnda, kaplar yzlerine
arplacak. Mminler ise tam bu srada, cennette koltuklar zerinde bunlar
seyretmektedirler. Ayette bahsedilen gl, mminlerin bu esnada onlara glmeleridir."
588

Ayetteki gln sebebi her ne olursa olsun bunu dnyada din ve dindarlarla alay
edenlerin glmelerine benzetmek yanl olur. Kk drc ve alay eder bir tarzda
glmek elbette bir kfir sfat ve ahlakdr. Bu sfat mminlere ahirette dahi olsa
yaktrmak cennette cehennemliklerin ahlaknn yaanmas manasna gelmektedir. Ayette
glme fiili getiine gre bunun bir kfir gln andracak ekilde kendinden emin,
kibirli ve karsndaki kk drc ekilde deil de kfirlerin dtkleri durumu ifade
edecek ekilde ac bir tebessm olduunu ifade etmek daha doru olsa gerek.

7. zrlerinin Kabul Edilmemesi

Hz. Peygamberin hayatn incelediimizde onun insanlar iinde en merhametlisi
olduunu grrz. Hata ileyenlerin zrn en abuk kabul eden hatta kendi yaptklarndan

587
Mutaffifin, 83/34.
588
Rzi, Meftihul-Gayb, XXII, 585.
121
habersiz, Allah ve resulne kar savaan ve resuln kann aktan mrikler iin bile
Rabbinden mafiret dilemekte Allahm kavmimi affet, nk onlar bilmiyorlar
demektedir. Btn bunlara ramen alay edenlerin zrlerini kabul etmemitir. Alay eden ve
Tebuk sava ncesi yaptklar alaydan tr biz sadece akalayorduk diyen mnafklara,
o anda nazil olan Eer kendilerine ettikleri alay hakknda soracak olursan, yaptklarn
gizler ve: Ciddi bir ey konumuyorduk, sadece lafa dalm akalayorduk! derler. Sen
onlara kanmayp, sularn itiraf etmilercesine de ki: Demek, siz Allah ile Onun ayetleri
ile ve Onun Resul ile eleniyordunuz ha! Ey mnafklar! Hi bouna zr dilemeyin!
Gerek u ki: Siz iman ettiinizi akladktan sonra, iinizdeki inkr aa vurdunuz.
Sizden bir ksmnz, affetsek de, bir ksmn sularnda srar etmelerinden dolay
cezalandracaz.
589
ayetlerini okuyarak zrlerinin kabul edilmediini bildirmitir.
Oysaki Allah resulyle birlikte savaa km, ailelerini, elerini, ocuklarn,
vatanlarn terk etmi; lde hem de yaz aynda iddetli bir scakla ve o sene hkm sren
ktlktan dolay iddetli bir ala maruz kalmlard. Grnte slam adna katlandklar
bu kadar sknt ve zorlua ramen affedilmemeleri iledikleri suun bykln ortaya
koymaktadr.
590

8. Gizlediklerinin Ortaya kmas

Mnafklarn dnyadayken bir ayetin, kendi i yzlerini haber vermesinden ne
kadar ok ekindikleri
591
, kendi yaptklar ktlkleri mminlerden birileri grr
korkusuyla nasl etrafa kuku iinde baktklar
592
, her an ifa edileceklerinden korkmalar
blmnde aklanmaya allmt. Bu ruh haletini yaayan kimseler iin yaptklar
ktlklerin ortaya kmas elbette en byk bir ceza mahiyetindedir. Mnafklarn,
inanmadklar hatta alay ettikleri ahiret ve azapla korkutulmalarndan ziyade Hz
Peygamberin zaman zaman onlarn durumlarn ifa ederek gerekliini ispatlad Allahn

589
Tevbe, 9/65-66; Casiye, 45/35.
590
591
Tevbe, 9/64.
592
Tevbe, 9/127.
122
mnafklarn btn ktlklerini ortaya karmas ikiyzll ve sinsilii ftrat haline
getirmi olan mnafklar iin daha tesirli bir cezalandrma olmaktayd.
Derken, yaptklar ne kadar kt, pis i varsa karlarna kt. Alay ettikleri
cehennem azab, kendilerini her taraftan sard.
593
ayetinde bu cezalandrma yaptklar
kelimesiyle ifade edilirken yine ayn yapya sahip bir baka ayette ledikleri pis iler
ortaya kar ve Allahn dini ve Peygamberleriyle yaptklar alaylarn cezas kendilerini her
taraftan sarverir."
594
iledikleri eklinde meallendirilen kesb kelimesiyle ifade edilerek
mnafklarn alay etmeleri sonucu yaptklar te onlar hidyeti alacaklarna, dallete
mteri oldular. Ama bu, krl bir ticaret olmad. nk kr yolunu tutmadlar.
595
ayetiyle
belirtilen zarar eden ticaret hatrlatlmakta iine dtkleri durum bir kez daha
belirtilmektedir.

9. Veyl Edilmesi

"el-veyl", zemmetme, knama ve fkelenmeyi ifade eden bir lafz olup, her sknt
annda sylenilen ve kendisiyle bedduada bulunulan bir kelimedir. Aslnda bu kelime, "Vay
falancaya" eklinde kullanlr. Ama Araplarn szleri iinde ska kullanld iin,
kendinden sonraki lm ile birlemi "veyl" olmutur. "Veyl'in, cehennemde bir dan ad
olduu da rivayet edilmitir.
596
Veyl, kzgnlk bildiren, birine ktlk ve helak dilemek
iin kullanlan bir uyar ve tehdit kelimesi olduu gibi kmseme, zavallln belirtme ve
acma ifadesi olarak da kullanlr. Trke'deki "yazklar olsun, vay..." sylemlerinin
karldr
597

Arkadan ekitirip duran, ka gz hareketleriyle alay eden her kiinin vay
haline;
598
ayetinde alay edenler iin kullanlan bu lafz alay edenlerin dnyada ve
ahiretteki durumlar iin genel bir ifadedir. Ve bu ifade ister bu dnyada olsun isterse

593
Casiye, 45/33.
594
Zmer, 39/48.
595
Bakara, 2/16.
596
Rzi, Meftihul-Gayb,: 23/401.
597
Ate, Kuran Ansiklopedisi, XXII, 268-272.
598
Hmeze, 104/1.
123
ahirette alay edenlerin iine dtkleri acnas durumdan olsun kurtulamayacaklarn ifade
etmektedir.

II. ALAYCILARA KARI MMNLERN TAKINMALARI GEREKEN
TAVIRLAR

Alay edenlere kar alnacak tavr Mekke ve Medine dnemlerinde farkllk arz
etmektedir. Mekke ve Medinenin ilk dnemlerinde sabr tavsiye edilirken, Tebuk
gazvesinde alay edenler bizzat Peygamber efendimiz tarafndan arlp istintaka tabi
tutulmulardr. Ayn ekilde Kab bin Zheyr ve dier alayc airlerin ldrlme emirlerini
bizzat Peygamber efendimiz vermitir.

A. Alay Edenlerin Alaylarna Mahal Brakmama

Ktllklerden kurtulmann, kar salamaktan nce gelmesi, her eyden nce bir
hayat gr ve yaam biimidir. Bat toplumu ve imdilerde ise onun etkisinde kalan ou
insanmz bu ilkeyi anlamakta zorlanp, kar salamann ncelikli olduunu dnrken,
dou toplumu insannn ncelii ktlklerden kurtulmaktr.
599
Belli bir tarihten itibaren
dou kltrnn hayat tarznn temelini oluturan Kuran kerimde alayclara kar
alnacak ilk tavrn; onlarn alay etmelerinde materyal olarak kullandklar mminlerde
bulunan sz, tavr, davran ne varsa onun deitirilip alay vesilelerinin def edilip,
alaylarna mahal brakmama olduu gereidir. Ey iman edenler! Siz kendinizi
dzeltmeye bakn! Siz doru yolda olduktan sonra sapanlar size zarar veremez. Hepiniz
dnp dolap Allahn huzurunda toplanacaksnz. O da yaptklarnz size bir bir
bildirecek, karln verecektir.
600
ayetinde belirtildii gibi insann ilk bata kendisini
dzeltmesi gerei, kendisini dzelttii mddete zararlardan korunmu olaca, bu hakikati

599
lhan Cengiz, Mecelle Hukukun Doksan Dokuz lkesi, stanbul, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih
Vakf, 2003, 34.
600
Maide, 5/105.
124
destekleyen ilkelerdendir. Ayn zamanda bir Mslmann nasl hayra davet etmesi
601
ve
hayrda yardmlamas
602
dinin bir emriyse, ayn ekilde ktlkleri engellemesi ve onlara
mahal brakmamas
603
da dinin dier bir emridir.
Ey iman edenler! (Siz, onlarn bylesi kt etkilerine kar uyank olun, mesela)
Rina demeyin, Unzurna deyin ve dinleyip itaat edin. Kfirler iin ac veren bir azap
vardr.
604
Bu ayetin ini sebebiyle ilgili rivayet yledir; Yahudiler arasnda birbirlerine
svmek iin kullandklar mehur bir kelime vard, '--- derlerdi, bu tabir Arapa
"bizim oban" demek olduu gibi, bran ve Sryan dillerinde "dinle a dinlenmeyesi, dinle
a sz dinlenmez herif!" gibi hakaret ve alaya alma manas ifade eden bir anlama
gelmektedir. Mslmanlarn Hz. Peygamber'e kar byle diye hitap etmelerini,
Yahudiler frsat bilerek ve kendi dillerindeki kelimesini andracak ekilde azlarn eerek,
bkerek, svmek ve hakaret kastiyle '--- demeye balamlard. Sa'd b. Muaz
hazretleri, bunu iitmi, "Ey Allah'n dmanlar, lanet olsun size, vallahi hanginizin,
Resulullah'a kar bunu sylediini bir daha iitirsem boynunu vururum." demi, onlar da
buna kar "Siz byle sylemiyor musunuz?" diye kaamak bir cevap vermilerdi. Bunun
zerine ite bu ayetin inmi olduu rivayet edilmitir. Nisa Suresinde "Yahudilerden bir
ksm kelimeleri yerlerinden deitirerek, dillerini eerek, bkerek ve dine saldrarak,
Peygambere kar da, "iittik ve isyan ettik, dinle ey dinlenmez olas, rina, derler"
605
. ayeti
bu hadiseyi aka gstermektedir.
606

Sebebi nzulden de aka anlalaca gibi Kuran mminlerin alaya vesile
yaplan szlerini deitirmelerini emretmekte, alaya mahal brakmamalarn istemektedir.
Ayette sadece szlerine dikkat etmeleri gerektii gese de nassn delaletiyle tavr ve
davranlar hakkndaki hkmn mesktun anh hakknda sbutu, manss aleyh hakknda
sbuttan da stndr.
607

601
Kasas, 28/87.
602
Mide, 5/2.
603
l-i mrn, 3/104.
604
Bakara, 2/104.
605
Nisa, 4/46.
606
607
Zekiyyddin aban, Usul'l-fkhi'l-islami, Beyrut, Dar'l-Ktb, 1971.
125
Alay edenlerin bu davranlar, imandan uzaklamalar ve kfrlerini arttrmalar
sonucunu veren bir ktlktr. Hadis-i eriflerde insanlar iyiye ynlendirmenin sevap
olduu
608
, bir iyiliin oluumuna vesile olann iyilii yapan gibi kabul edilecei
609

belirtildii gibi ktlklerden saknlmas yannda ktlklerde r almamas
610
, sebep
olunan ktln gnahndan sebep olann da bir pay alaca
611
birok yerde belirtilmitir.
Hz.Peygamber hayatnda gerek inanmayanlarn gerekse inananlarn kendinden kaynaklanan
bir sebeple kt bir duruma dmemeleri iin elinden geleni yapmtr. Bu konuda Hz
Peygamber hassasiyetini Safiye Binti Huyey (r.a) yle anlatmaktadr. Resul-i Ekrem (a.s)
itikfa girmiti. Bir gece onu ziyarete gidip konutum. Sonra eve dnmek zere kalktm
zaman o da beni evime gtrmek zere kalkt. Bu srada Ensardan iki kii, Allah onlardan
raz olsun, bizimle karlat. Peygamber (a.s) onlar grnce oradan abucak uzaklamak
istediler. Resul-i Ekrem (a.s): Biraz yava olun. Yanmdaki Safiyye Binti Huyeydir dedi.
Onlar: Elisinin uygunsuz bir davranta bulunmasndan Allah tenzih ederiz, Ya
Resulallah! Deyince de: eytan insann vcudunda kan gibi dolar, Onun sizin kalbinize
bir ktlk, veya bir phe atmasndan korktum buyurdu.
612
Hz Peygamber ktle
sebebiyet vermekten kand gibi bakalarnn gnaha girmelerini engelleyici tedbirler
alan Mslmanlar ise taltif etmitir. Hz. Ali efendimizin aktardna gre: Bulutlu ve
yamurlu bir gnde Bakide Raslullahla beraberdik. Merkebe binmi bir kadn geiyordu.
Merkepten decek oldu da Raslullah (bir, yeri alr endiesiyle) ondan yzn dnd.
Orada bulunanlar: Kadnn pantolonu (sirval) var (zeri almaz) dediler de Raslullah:
Pantolonlar (sirvaller) edinin. nk onlar en iyi rten elbiselerinizdendir. Kadnlarnz
(avretini) da dar ktklarnda onlarla koruyun. buyurdular. Bir baka rivayette ise,
kadnn o hli houna gittiinden tr memnuniyetini ifade ederek: Allah sirval giyen
kadnlara merhamet eylesin. buyurdular.
613
Burada verilen rnekler, belki

608
Mslim, Zekt,69; Ayrca bk. Nes, Zekt,64.
609
Mslim, mre, 133; Ayrca bk. Eb Dvd, Edeb, 115; Tirmiz, lim, 14.
610
Buhr, Ceniz, 33; Enbiy, 1, Diyt, 2, tism, 15; Mslim, Kasme, 27; Ayrca bk. Tirmiz, lm, 4;
Nes, Tahrim, 1; bn Mce, Diyt, 1.
611
Mslim, lim, 16; Ayrca bk. Eb Dvd, Snnet, 6; Tirmiz, lim, 15; bni Mce, Mukaddime 14.
612
Buhr, tikf, 11, Bedl-halk, 11, Ahkm, 21; Mslim, Selm, 23-25; Ayrca bk. Eb Dvd, Savm, 79,
Edeb, 81; bni Mce, Sym 65.
613
Hindi, Kenz'l-ummal, XV, 528.
126
nemsenmeyecek, sahabenin tavrnda olduu gibi garipsenecek ve Hz Peygamberin
tavrnda olduu gibi beklenmeyecek durumlar gsterme ynnden ktle mahal
brakmamann nemini belirmek kastyladr; yoksa ktle yol aan vesilelerin nlenmesi
(Sedd-u Zeri) fkh usulnde eri hkmlerin delilleri arasnda olan genel bir kuraldr.
614

Ayette sadece yle byle demeyi brakn denilmeyip nasl denilmesi
gerektiinin retilmesi de eitimde rnek alnmas gereken nemli bir Kuran yntemidir.
Bylece Mslmanlar bir bocalama devresi yaamaktan kurtulmakla kalmam ayn
zamanda sylenebilecek en gzel kelimeyi de renmi olmaktadrlar. Demenin
yasaklanmas, sosyal hayatn pek ok ynne k tutmaktadr: Anlam tam olarak
bilinmeyen alaya sebep olabilecek ithal kelimelerle konumamaktan, halkn gdlecek sr
olmadna, sosyal seviyesi farkl olanlar arasndaki konumalarn altn kuralndan, geree
kar gsterilecek tepkiye ve siyasetin erdemini korumaya kadar, bir dizi ahlk davran ve
kurallarn temellerini oluturmaktadr.
615
Fakat biz konumuzla ilgili olan ksm iin bu
kadarn yeterli grdk.

B. Alay Edenlerin Meclisinden Ayrlma ve Onlar Dost Edinmeme

nsann bir dine intisap etmesi veya bir dinden kmasnda, evresinin ve iinde
bulunduu toplumun etkisi hibir zaman kmsenemez. Buna dikkat etmemek insann
sosyal gerekliini inkr etmek manasna gelir. nsann ilk evresini oluturan anne ve baba
sonrasnda toplum, insann dini tercihinde dorudan sz sahibi ve ana etken olmaktadrlar.
nsann sahip olduu evresinin bu zelliini Ve her doan ftrat zere doar. Ta ki dili
kendisi hakknda aklamada bulununcaya kadar
616
. Sonra da annesi babas, onu Yahudi,
Hristiyan yahut da Mecusi yapar.
617
hadisi erifi en gzel bir ekilde aklamaktadr. Bir
ahs ilk bata nasl anne ve babasnn ocuu olarak onlara izafe ediliyorsa ayn ekilde

614
Abdlkerim Zeydan, , Fkh Usul, trc. Ruhi zcan, stanbul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi
Vakf (FAV), 1993, 231.
615
Bayrakl, Kuran Tefsiri, II, 114.
616
Ebu Bekr Abdrrezzak b. Hemmam Abdrrezzak es-San'ani, el-Musannef, thk. Habiburrahman A'zami,
Beyrut, El-Meclis'l-lmi, 1983, XI, 122.
617
Buhari, I, 452; Ebu Davud, II, 642.
127
evresinin gelimesiyle birlikte yaad kltrn ve toplumun adam olma halini
almaktadr.
618
nsan, hayatn idame ettirdii cemiyetin kurallarna, Adetlerine,
geleneklerine ve hatta inanlarna, sosyalleme sreci ierisinde, farknda olmadan
benimseyerek uymakta, cemiyetin kendisinden yapmasn ve yapmamasn istedii
hususlara riayet etmektedir.
619
Kiisel olduu kadar ortamsal etkenlerinde etkileimi ortaya
kan uyma davran, iman etmeyi salamakla kalmayp kiinin sahip olduu iman
esaslarn brakarak bir baka dine girmesinde de motive edici bir rol stlenmektedirler.
620

Kuran Kerimde Allahn mesajnn inkr edildii, hafife alnd ortamlarda mminlerin
bulunmamalarnn emredilmesi evrenin insann dini hayat zerinde nemli bir
fonksiyonunu olduuna iaret etmektedir. Vahyin devam eden ksmnda verilen emre
uymaz ve bu tr meclislerde bulunurlarsa kesinlikle onlar gibi olacaklar ikaznn
yaplm olmas ayetin evreyle irtibatl olarak anlalmasnn doruluuna dalalet eden bir
aklama olmaktadr.
621

Mrikler, bir araya geldiklerinde, Allahn ayetlerini tekzip, inkr ve alay konusu
eden konumalara dalarlard. Hz. Peygamber beer mnasebetler, tebli ve ibadet gibi
maksatlarla Kabe gibi mterek meknlarda mriklerle birlikte olurdu. Yce Allah, byle
durumlarda mriklerin inkar dolu istihzalarna kar, Hz. Peygamberden ve inananlardan
kaytsz kalmayp tepki gstermelerini emretmitir
622
: yetlerimiz hakknda alayl tavrla
mnasebetsizlie dalanlar grdn zaman, onlar baka bir konuya geinceye kadar
kendilerinden yz evir, eer eytan bunu sana bir an unutturursa, hatrna geldii gibi
hemen kalk, artk o zalimler gruhuyla oturma!
623
Mekkede inen bu ayette hitap Hz.
Peygambere iken Medinede de Yahudi hahamlar bulunduklar meclislerde Kurandan
kfr ve alay ile bahsederler ve mnafklar da onlarla beraber bulunur, dinlerlerdi. Bunun
zerine yukardaki yet mel olarak anlm ve bu ekilde Peygambere hitabn, btn

618
Orhan apl, nsann i dnyas, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1992, 94.
619
zzet Er, Sosyalleme, sosyal gelime ve slam : din sosyolojisi asndan bir deneme, Bursa, Furkan
Kitabevi, 1988, 2.
620
Alper, mann Psikolojik Yaps, 203.
621
Alper, mann Psikolojik Yaps, 196.
622
623
Enam, 6/68.
128
mmetine hitap etmek demek olduu anlatlm ve buyrulmutur ki
624
: Allah size kitapta
unu da bildirmitir: Allahn yetlerinin inkr ve onlarla alay edildiini iittiiniz zaman,
bunu yapanlar baka bir konuya gemedike onlarn yannda oturmayn. Byle yaparsanz
siz de onlar gibi olursunuz. phe yok ki Allah mnafklar da, kfirleri de cehennemde bir
araya getirecektir
625
. Bylece kalben raz olup emre muhalefet ederek Yahudilerin slamla
alay etmelerine katlan mnafklarn; kiinin arkadalk ettii dostunun dini zerine
olduu
626
, ahirette sevdikleriyle beraber olaca
627
, bir guruba benzemeye alann
onlardan olduu
628
; hadislerinde de ifade edildii zere hirette de onlarla beraber olaca,
Mslmanlarla deil Yahudi ve kfirlerle birlikte haredilecekleri zikredilmitir. Dini alaya
alanlarla ayn meclisin paylalmamas, onlarla beraber olunmamas emredilen ayetlerin
ardndan onlarla kalbi ve dostane tm irtibatn kesilmesi gerektii ise
Ey iman edenler! Ne dininizi alay ve elence konusu yapan sizden nce
kendilerine kitap verilenleri, ne de dier kfirleri dost (ve zerinize ynetici) edinmeyin.
Mmin iseniz, Allahn bu buyruklarna kar gelmekten saknn!
629
ayeti ile bildirilmitir.
Bylece dine yaplan alaylardan, onlarn menfi etkilerinden korunmu olan Mslmanlar
hayatn eitli safhalarnda beraber olduklar dine kar alayc tavr taknan dostlarnn kt
etkilerinden tamamen kurtulmalar salanmtr. Sad ibn Cubeyr veya krimenin bn
Abbastan rivayetlerinde ayetin indirilme sebebi yle anlatlmtr: Yahudilerden Rifa ibn
Zeyd ibn Tabut ve Suveyd ibnul-Haris Mslman olmu grnm ve sonra da
mnafkla balamlard. Mslman grndkleri iin baz Mslmanlar onlara dostluk
beslemeye balamlar bu ayeti kerime nazil olmu
630
Ayetin ini sebebi hususi olmakla
birlikte hkm umumi olup Mslmanlara yneltilen her trl alay etme, kmseme ve
onlar elence yerine koyma gibi kinci davranlar ve bu davranlarn sahibi olan kfirleri
iermektedir.
631
51. ayette, Yahudi ve Hristiyanlar dost edinmeyiniz denirken, gereke,

624
Elmall, Hak Dini, III, 107.
625
Nis, 4/140.
626
Ebi Davud, II, 675; Tirmizi, IV, 589.
627
Buhari, V, 2283; Mslim, IV, 2031; Tirmizi, IV, 593.
628
Ebu Davud, II, 441.
629
Maide, 5/57.
630
Taber, Taberi Tefsiri, VI, 187; Vahid, Esbbu'n-Nzl, 137-138.
631
Kuran Yolu, II, 239.
129
onlarn kendi aralarnda dost olduklar, mminlerle dost olmadklar vurgusu yaplmaktadr.
57. ayette ise din ile alay etmeleri gereke olarak belirtilmektedir
632
. Peki, alay etmeleri
nasl olmaktadr; dtan Mslman grnp iinden kfr ve nifak tamak, dini irkin
maksatlara alet yapmak, dini elence ve oyuncak yerine koymaktr ve bununla nce
Mslmanln aa vurarak, Mslmanlara ilerinden fesat samak isteyen dnme
kfirlere dikkat nazar celbedilmitir.
633
Onlarn, din ile oynamalarnn ve istihza
etmelerinin manas, kalben kfrde srar ettikleri halde, dilleriyle slm olmu
grnmeleridir.
634
Byle bir tavrla dini aalayanlar dost edinmek ise akldan olduka
uzaktr. Mminler, mminleri brakp, kfirleri veli edinmesinler.
635
ayetinin sebebi
nzul dost edinmemenin sebebini aklayc mahiyettedir; bn Abbastan rivayete gre
Kab ibnul-Erefin antlamals Haccc ibn Amr, Kehmes ibn Ebil-Hukayk, Kays ibn
Zeyd adndaki Yahudiler Ensardan bazlarna kar onlar dinlerinde belki fitneye
drrz dncesiyle dostluk beslerlermi. Rifa ibnu Munzir ibnuz-Zubeyr Abdullah
ibn Cubeyr ve Sad ibnul-Hayseme onlarn Ensardan dostlarna: Bu Yahudilerden uzak
durun, onlarla birlikte olmaktan, onlara dost olmaktan saknn ki sizi dininizde fitneye
drmesinler. demiler ve fakat onlar bu Yahudilere kar dostluk beslemekte, onlarla
birlikte olmakta srar etmiler de bunun zerine Allah Teal bu yet-i kerimeyi indirmi.
636

Yahudilerin niyetlerinden ve ashabn uyarlarndan anlald gibi Mslmanlarn Yahudi
veya slamiyet dnda herhangi bir dinden dost edinmeleri onlar dinlerinde fitneye
srklemektedir. Bu durum, kar taraf zellikle fitneye drmek istemese dahi byledir.
nk kiinin dostu inan hareket ve davran olarak kendi dininden olmad mddete
dostuna kendi inan hareket ve davrannn propagandasn yapyor demektir. Bu durumda
Mslmann kt rnekten etkilenmemesi iin her an uyanklk ve tepki halini devam
ettirmesi gerekmektedir. Nitekim Hz. Peygamber de kiinin ktle kar her an uyanklk
ve tepki hali ierisinde olmas gerektiini Sizden kim bir ktlk grrse onu eli ile

632
Bayrakl, Kuran Tefsiri,VI, 67-69.
633
Elmal, Hak Dini, III, 273.
634
635
li-imran, 3/28.
636
Taber, Taberi Tefsiri, XI, 52.
130
deitirsin. Gc yetmezse dili ile deitirsin. Ona da gc yetmezse kalbiyle (buz etsin).
Bu ise imann en zayf mertebesidir.
637
szyle belirtmitir. Dini alaya alan, hicveden,
karikatrize eden kim olursa olsun, ister Yahudi, ister Hristiyan, isterse putperest veya
ateist olsun, onlar dost ve ynetici edinmemek gerekir.
638

C. Aldr Etmeme ve Kendine Deni Yapma

Yce Allah insan ve cinleri ancak ve ancak kendine ibadet etmeleri iin
yaratmtr.
639
Bu grev zere yaratlm olan insann da tm hayatn ibadet olarak
deerlendirmesi gerekmektedir. Bylece Rabbinin sunaca dllere ve mkfatlara ehil
hale gelmeye almaldr. Allahn (c.c.) vaat ettii en byk mkfat ise Allah mmin
erkeklere de, mmin kadnlara da, ebed kalmak zere girecekleri, iinden rmaklar akan
cennetler vaat etti. Hem Adn cennetlerinde ho ho konaklar! Hepsinden alas ise Allahn
kendilerinden raz olmasdr. te en byk mutluluk, en byk baar budur.
640
Ayet i
kerimede buyurulduu gibi kendi rzasdr. Bata kul sonrasnda ise resul olarak kabul
ettiimiz Hz. Muhammed (a.s)de tebli grevini bir kulluk bir ibadet olarak yapmaktayd.
Mrikler Peygamberin bu grevi yapmasndan rahatsz olmakta ve ona alay ve iddialarla
engel olmaya almaktaydlar. Mriklerin bu kabil davranlar karsnda Hz Peygamber
zlmekte ve incinmekteydi. te byle bir durumda Seninle alay edenlerin haklarndan
gelmeye Biz yeteriz.
641
Buyurularak, Allahn gvencesi altnda olduu ayrca alay
edenlere karlk vermesi gerekmedii, en gzel karln Allah tarafndan verilecei
belirtilmiti. Ardndan teselli etmeye devam edilerek Onlarn bu kabil iddialarndan tr
senin cannn skldn ok iyi biliyoruz.
642
Ayetiyle, kendinden ve iinde bulunduu
durumdan haberdar olunduu ifade edilerek en byk bir teselli verilmitir.
643
Peki, bu
durumda her eye ramen Hz Peygamberden istenen neydi? Kuranda Ama sen Rabbini

637
Mslim, I, 69.
638
Topta, ifa Tefsiri, II, 445.
639
Zariyat, 51/56.
640
Tevbe, 9/72.
641
Hicr, 15/95.
642
Hicr, 15/97.
643
Bayrakl, Kuran Tefsiri, X, 423.
131
hamd ile tenzih et ve secde edenlerden ol.
644
denilmekte; Rabb lafznn Hz.
Peygamberin zamirine izafesi, Allahn Peygamberi hakknda ne kadar ltufkr olduunu
belirtmekle beraber, hkmn sebebini de isar ederek
645
kendisine grevinin ibadet olduu
bir kez daha hatrlatlmaktadr. Bylece kendisine denin sadece tebli olduu
646
, Ya
onlar uyardmz birtakm belalarn bir ksmn sana gsterir, ya da bundan nce senin
ruhunu teslim alrz, fark etmez. Zira senin grevin sadece tebli etmektir, hesap grmek
ise Bize aittir.
647
Eer bu arya srtlarn dnerlerse, ho biz de seni zerlerine beki
gndermedik ya! Senin grevin sadece teblidir.
648
gibi birok ayetle belirtilmi, kendisine
denin hidayet etmek olmad Sen dilediin kimseyi doru yola eritiremezsin! Lkin
ancak Allah dilediini doruya hidayet eder. O, hidayete gelecek olanlar pekiyi
bilir.
649
ayetiyle buyrulduu gibi hidayetin Allahn meietine bal olduu bir kere daha
hatrlatlp Allahn kulundan beklediinin ibadet olduu Sana lm gelip atncaya kadar
da Rabbine ibadet et! denilerek belirtilmitir. O halde onlarn sylediklerine sabret.
Gnein domasndan ve batmasndan nce Rabbinin yceliini ilan et, Ona hamd et.
Gecenin baz vakitlerinde, gndzn baz taraflarnda da Ona ibadet et ki Allah rzasna
eresin.
650
ayeti ile de yapt kulluun sonucunda kullua verilecek en byk mkfat olan
Allah rzasnn esas gaye olmaktan hibir zaman karlmamas gerektii belirtilmitir.
Alay edenlerin incitici ve yaralayc szlerinden can sklan kalbi daralan bir
nebiye gsterilen are ise udur; tesbih, tahmid ve namaz.
Tesbih, hamd, secde ve ibadet. limler, bu taatlar yapmann, gsn daralmas ve
hzn gidermeye nasl vesile olduu hususunda deiik izahlar yapmlardr. Bu cmleden
olmak zere, hakkn peinde olan arifler (sfler) yle demilerdir: nsan bu eit
ibadetlerle megul olduu zaman, ona rubbiyyet leminin nurlar inkiaf eder. Bu inkiaf
tahakkuk ettii zaman, dnya btnyle onun gznde deersizleir. Dnya onun nazarnda

644
Hicr, 15/98.
645
Arslan, Byk Kuran Tefsiri, IX, 287.
646
Al-i mran, 3/20; Maide, 5/92,99; Nahl,16/35,82; Nur, 24/54; Ankebut , 29/18; Yasin, 36/17; Tegabun,
64/12.
647
Ra'd, 13/40.
648
ura, 42/48.
649
Kasas, 28/26.
650
Taha, 20/130.
132
byle nemsiz hale gelince de, ne dnyay elde etmek, ne de elden karmak onun iin bir
ey ifade etmez. Dolays ile o, dnyay kaybetmekten tr vahete ve dehete dmez,
dnyay elde ettim diye de marmaz. te bu noktada, hzn ve keder diye bir ey
kalmaz.
651

Mutezile yle der: Allahn ktlklerden mnezzeh olduuna inanan kimsenin,
zorluklara katlanmas kolay olur. nk o, Allahn son derece dil olduunu, kendisine
sebepsiz ve faydasz yere eziyet vermekten mnezzeh olduunu bilince, kalbi yatr.
Ehl-i snnet ise yle der: nsann bana, istemedii (holanmad) eyler
gelince, yine Allaha itaata koar. Bylece sanki: Ey Allahm, ister bana hayrlar ver, ister
bellara dr, her halkrda sana ibadet etmem gerekir demi olur.
652

Sadre ifa olan ila; Allah tesbih ve takdis etmek, huzurunda rku ve scuda
varmak, fazlaca ibadet etmek, Allaha bal olmaktr. nk bu saydklarmz, nefsi
temizler, ruhu takviye eder. Ruh takviye edilince de; Allah yolunda alt takdirde,
duyaca sknt, elem ve yorgunlukla madd nefis zayflar. Bu, Allah yolunda alan ve
Allaha davet eden her davetinin kullanmas gereken ok kymetli bir ilatr.
Kz Fatmann (r.a), el deirmeni evirerek ektii zahmet ve aclar; tesbih,
tahmid ve tekbir ilacyla tedavi eden Resulullah (s.a.v.) efendimiz ne kadar da doru bir i
yapm ve ne kadar da doru konumutur!
653
Resulullah kzna skntlara kar ibadet
iksirini sunduu gibi ayn iksiri skntl anlarnda kendisi de kullanmtr. Nitekim Huzeyfe
b. el-Yeman : Resulullah (s.a.v.) herhangi bir hususta skntya dt zaman namaz
klard. demitir.
654

Namazn her mmin iin skntlar giderici, stresten ve gnl darlndan kurtarc
bir iksir olduu Kurann beyanlaryla ortaya konmutur. Bir de bu namaz, elini
uzattnda cennet balarndan salkmlarn toplanaca
655
kadar Allahn ltuflaryla i ie,
cehennem ehline kartn hissedecek
656
kadar hayet dolu, sabahlara kadar devam edecek

651
Rzi, Meftihul-Gayb,: XIV, 146-147.
652
Rzi, Meftihul-Gayb,: XIV, 146-147.
653
Mahmud Hicazi, Furkan Tefsiri, III, 329.
654
Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 388.
655
Buhari, Ebvbl-Amel fis-Salt, 11.
656
Buhari,Ezn, 90; bn Mce, kmet,152.
133
ve ayak topuklarnn imesine
657
aldr ettirmeyecek kadar lezzetli, benim ehvetim
namazdadr.
658
dedirtecek kadar ftri, onu gz aydnl olarak tanmlayacak kadar inirah
verici
659
, kld namazn tarifi sorulunca Hz. Aienin onun namaznn gzelliinden ve
uzunluundan sorma gitsin!
660
deyip iirletirilecek kadar gzel, hakk mahede
ediyormuasna
661
klnacak kadar ihsan uuruyla dopdolu tam bir kulluk uurunun
tezahr olan Hz Muhammedin namaz
662
olursa elbette Yce Allahn. Peygamberin
gnlnn daralmasndan kurtulmas iin namaz emretmesinin hikmeti anlalm olur.
Ayette namazn deil sadece secdenin zikredilmesi Secde edenlerden ol
denilmesi namaz klanlardan ol manasna gelmektedir. Secde cz, namaz klldr. Burada
klln yerine cz kullanlmtr. nk secde, namazn en stn ksmdr.
663
Bundan
dolaydr ki, bu buyrukla zellikle secde hali sz konusu edilmitir.
664
Hz. Peygamber (s.a),
Kulun Rabbine en yakn olduu hal, secdedeki halidir. O bakmdan ihlsla dua ediniz.
665

diye buyurmutur. Huzurunda durduun ve secde edenlerle birlikte yere kapandn zaman
seni gren Allaha gvenip dayan
666
ayeti seni secdede kendine tam ynelmi olarak gren
rabbin elbette seni yalnz ve savunmasz brakmayacak anlamyla birlikte Kuran Allahn
hitab olmasyla gvenmesine ve ynelmesine sebebiyet veren ne varsa gerekleeceine
iaret etmektedir. Secde et yerine, secde edenlerden ol! buyurulmas da Mslmanlarn
Hak yolunda birlikte davranmalarn, ayn inanc ve din davran paylamalarn ima
etmektedir.
667
Baz mfessirler, bu ayetin rk edenlerle birlikte rk edin
668
ayetinde
olduu gibi cemaat namazn terib ve tevik iin geldiini sylemilerdir. Cemaat,

657
Tirmiz, emil, 79.
658
Ebul-Hasan el-Heysemi, Bugyetr-Raid fi Tahkiki Mecma'z-Zevaid ve Menba'l-Fevaid, thk. Abdullah
Muhammed Dervi, Beyrut, Dar'l-Fikr,1994, II, 552.
659
Nes, rtun-Nis,1.
660
Buhari, Kyamul-Leyl f Ramazan, 1.
661
Buhari, mn ,37; Eb Davud, Snne,16, Tirmz, mn ,5.
662
Habil entrk, badet psikolojisi: Hz. Peygaber rnei, stanbul, z Yaynclk, 91.
663
Arslan, Byk Kuran Tefsiri, IX, 284.
664
Kurtub, Ahkamil-Kuran, X, 99.
665
Mslim, Salt, 215; Nesi, Tatbik, 78.
666
uara, 26/218-219.
667
Kuran Yolu, III, 334.
668
Bakara, 2/43; Al-i mran, 3/43.
134
birlikteliin ve paylamn remzidir. Nitekim sevinler paylatka oalr, hzn ve
kederlerse paylatka azalr, yok olurlar.

D. Alay Edenlerin ncitici Szlerine Kar Sabretme

Kuran- Kerimde 100den fazla yerde sabr kelimesi kullanlmtr. Btn bu
yerlerde sabrn kullanlna dikkat edilirse, bunun birok deiik anlam tad grlr.
Bunlardan biride; Muhaliflerin kstahlk ve irkin hareketleri ile alaylarna sert tepki
gstermemek, fkelenmemek aksine soukkanll muhafaza ederek tebli ve slah
faaliyetini srdrmektir.
669

Kuran- kerimde birok yerde alay edenlerin incitici szlerine kar sabrn
tavsiye edilmesi, Hz. Peygamberin yaralayc ve incitici szler karsnda ok zldn,
bu szlerin iinde derin bir iz braktn ifade etmektedir.
670
Ayrca kendisine Hz Aie
tarafndan yneltilen Uhuddan zor bir gn geirdiniz mi? sorusuna, Kavminden
karlatklarm ok daha zordu
671
ifadelerinde anlatlan Taifte yaplan hakaret ve incitici
szler ardndan gelen eziyetler sonrasnda Rabbine yapt mnacat, o i yakc, gz
yaartc dua, beni kime brakyorsun szyle acizliini ve balln ifadede zirveleen
yalvar, belki yreinde hissettiklerini en gzel ifade eden bir belge niteliindedir.
Allahm, gszlm, zaafm ve insanlar nazarnda hakir grlmemi Sana
ikyet ediyorum. Ya Erhamerrahimn! Sen hor ve hakir grlen biarelerin rabbisin.
Benim de Rabbimsin. Beni kime brakyorsun? Kt szl, kt yzl uzak kimselere mi,
yoksa iime mdahil dmana m? Eer bana kar gazabn yoksa ektiim mihnetlere,
bellara hi aldrmam. Ancak afiyetin arzu edilecek ekilde daha ferah-feza, daha genitir.
lh, gazabna giriftar yahut honutsuzluuna duar olmaktan, Senin o zulmetleri parl parl
parlatan dnya ve ahiret ilerinin medar- salh Nur-u Vehine snrm. lh, Sen raz

669
Mevdd, Tevhid Mcadelesi , III, 129.
670
Kardavi Yusuf, es-Sabr fi'l-Kur'ni'l-Kerim, Messeset'r-Risale, Beyrut, 1991, 29.
671
Buhari, III, 1180.
135
oluncaya kadar Senin affn muntazrm! lh, btn havl ve kuvvet sadece Senin
elindedir.
672

Kuran- Kerim, alayclarn kimlerden olacan alayclara kar Hz. Muhammed
(a.s)in ve mminlerin taknmalar gereken tavrn ne olduunu ve hangi hal iinde olmalar
gerektiini, iinde bulunduklar halin Allah katndaki makbuliyetinin ne olduunu bir ayet i
kerime ile bizlere u ekilde bildirmitir:
u muhakkak ki gerek mallarnzda, gerek canlarnzda imtihana tbi
tutulacaksnz. Sizden nce kendilerine kitap verilen Yahudi ve Hristiyanlardan ve bir de
mriklerden sizi inciten birok sz iiteceksiniz. Ama siz sabreder ve takva lleri iinde
korunursanz, muhakkak ki bu davran, yaplacak ilerin en deerlisidir.
673

Mfessirler bu ayet i kerimenin kimin hakknda nazil olduu hususunda eitli
grler zikretmilerdir.
- krimeye gre bu ayet, Resulullah, Ebu Bekir ve Kaynuka oullarnn lideri olan
Yahudi Finhs ibn Azr hakknda nazil olmutur. Finhs ibn Azr rabbiniz kendisine
yardm etmenize mi muhta oldu ? diyerek mminleri incitmi ve alaya almtr. te
bunun zerine bu ayet ve bundan nceki ayetler nazil olmutur. bn Abbastan rivayetle bu
surenin 181. ayetinin nzul sebebi olarak anlatlan ve Hz. Ebu Bekir ile Yahudi Finhs
arasnda geen hadisenin ayn zamanda bu ayet-i kerimenin de nzul sebebi olduu
sylenmitir
674

- Zhriye gre ise bu ayet-i kerime, Kb b. el-Eref hakknda nazil olmutur. Bu
kii, iirleriyle mrikleri, Resulullaha ve sahabelerine kar kkrtyor ve Resulullah
ktlyordu. Kb b. el-Eref Resulullah kastederek Vallahi, bu adam gelip size
konakladndan beri byk bir skntya dtnz belli dedi. Bu sebeple ayet nazil
oldu. Bazlarna gre ise, Kab b. Erefin Peygamber (a.s)e ve Mslmanlara iirleriyle
hakaret etmesi, onu kendi hanmlarna benzetmesi hakkndadr.
675

672
Heysemi , Mecma'z-Zevaid, VI, 37.
673
Al-i mran, 3/186.
674
Bkz. Taber, Taberi Tefsiri, II,413-414.
675
136
- Usame b. Zeyd ise, bu ayet-i kerimenin, Abdullah b. bey vb. mriklerin ve
Ehl-i kitabn hakknda nazil olduunu sylemitir. Abdullah b. bey, Mslman olmadan
nce, Resulullah kendisini slama davet etmek zere merkeple yanna varnca,
Efendimizin binitinin tozu meclise ulanca Abdullah ibn beyy burnunu elbisesinin
ucuyla kapatarak: bizi tozutma. dedi. Merkebinin dksn kastederek Bu bizi rahatsz
etti. diyerek Resulullah ho karlamamtr. Bu sebeple onu zmtr.
676
Efendimiz (a.s)
hayvanna bindi ve yoluna devam edip Sad ibn Ubdenin yanna geldi. Ona, Abdullah ibn
beyyi kastederek: Ey Sad, Ebu Hubbn ne dediini duymaz msn? yle yle
syledi. dedi. Sad: Ey Allahn elisi, onu affet, onu ho gr, Sana kitab indiren Allaha
yemin ederim ki Allah sana indirdii hakk gnderdiinde bu belde (Medineyi kastediyor)
halk onu baa geirmek bana krallk sarn giydirmekte anlamlard. Allah seni hak
ile gnderip onun krall suya dnce ok zld, yeryz adeta ona darald, nefes
alamaz hale geldi, herhalde bu yaptklar ondandr. dedi. Allahn Resul (a.s) de Abdullah
ibn beyyin bu davrann affetti.
677
te ayet-i kerime bunun gibi meseleler hakknda
nazil olmutur.
Ayetin tarihsel boyutu dikkate alndnda, mal ve canlarla imtihan edilmelerinin
ve kitap ehliyle mriklerden incitici szler iitmelerinin Uhud sava mnasebetiyle
gerekletii sylenebilir. Zira Mslmanlar Uhud savanda hem can ve mal kaybna
uramlar, hem de kitap ehli ile mriklerden zc szler iitmilerdi.
678

bni Kesir bu ayetteki u muhakkak ki gerek mallarnzla, gerek canlarnzla
imtihana tbi tutulacaksnz lafzn ifade ettii manann Biz mutlaka sizi biraz korku ile
biraz alk ile yahut mala, cana veya rnlere gelecek noksanlkla deneriz. Sen sabredenleri
mjdele!
679
ayetindeki gibi olduunu sylemitir.
680
ki ayette de bu imtihann
sabredenler tarafndan kazanlabilecei ifade edilmitir. Bu ayette sabredenlerin

676
Taberi, Taberi Tefsiri, II, 418.
677
bnul-Cevz, Zdu'l Mesr, I, 518; etiner, Esbab- Nzul, I, 189-191.
678
Bayrakl, Kuran Tefsiri, IV, 496.
679
Bakara, 2/155.
680
bni Kesir, IV, 1500.
137
azmedilmesi gereken bir i yaptklar, dier ayette ise mjdelenecek bir i yaptklar ve tavr
sergiledikleri belirtilmitir.
Ayeti Kerimede insann maruz kalaca musibetlerin ikisine de deinilmitir. Bu
iki trl sabrn birincisinde Allahn takdiriyle gelen bir musibet sz konusudur. kincisinde
ortada ilenen bir su vardr. Kii, buna sabrederek balamaya gider. kincisine nazaran
birinci trden sabr kolaydr. Dieri ise daha gl bir iradeyi gerekli klar ve olduka
zordur.
681

nceki ayette her canlnn lecei bildirilmi ve dnya hayatnn aldatc zevk ve
menfaatlerden baka bir ey olmad vurgulanarak mminler bu ayette verilecek haberlere
psikolojik olarak hazrlanmtr.
682

Kitap ehli ile mriklerin, Mslmanlar ktlemeleri, alay etmeleri, kendi hayat
tarzlarna ekmek iin abalamalar ve bu konuda propaganda yapmalar Mslmanlar iin
incitici ve zc faaliyetlerdi. Yce Allah, bunun Mslmanlar iin bir imtihan olduunu
ifade etmektedir.
683
Mslmanlar bu ayette; alaylar, incitici propagandalar ve dmanlklar
karsnda sabr gstermeye davet ediliyorlar.
684

Ayet-i Kerimede mminin sabretmesini bir zm olarak gstermeden nce
sabretmesini kolaylatracak olan baz hususlarda imtihana maruz kalacaklar belirtilerek,
mmin bylece zorluklara hazrlkl hale getirilmektedir. Bu hususta Fahreddin er-Razi
unlar demitir: kfirlerin, Uhud gn kendisine ve ashabna yaptklar eziyetten sonra,
ileride de canlar ve mallar hususunda, mmkn olan her trl yolla eziyet edeceklerini
bildirmitir. Bu ifade henz olmam bir eyi nceden haber vermektir
685
. Bu bildirmeden
maksat, onlarn gnllerine sabr yerletirip, sabrszlk gstermelerini engellemektir. Bu
byledir, nk insan, bana gelecek bely bilemedii zaman, o bel kendisine geldiinde,
bu onun iin daha zor olur. Fakat o byle bir belann gelebileceini bildiinde, o bel

681
Muhammed Mtevelli arvi, Kuran Mucizesi, stanbul, 68.
682
Kuran Yolu, I, 548.
683
684
685
Muhammed Hseyin Tabatabai, el-Mizan fi Tefsiril-Kuran, ev. Vahdettin nce, stanbul, Kevser
Yaynlar, IV, 136.
138
geldii zaman, bu ona fazla zor gelmez.
686
Bundan maksat, nefse sebat vermek ve
eziyetlerle musibetlere dayanmaya onu altrmaktr.
687

Mminlerin sabretmelerini kolaylatrc giriten sonra onlara sabrn yolu
gsterilmektedir. Sabretme fiilinin emir eklinde gelmemesi ve sabrederseniz denilerek
sadece yol gsterilmesi ve sabra tevik edilmesi ayet-i kerimenin ini sebebini bize daha
belirgin bir ekilde ifade etmektedir. Kendilerine kitap verilen Yahudi ve Hristiyanlarn ve
bir de mriklerin yaptklarndan tr Allah Teal Her canl lm tadacaktr.
688

ayetiyle Hz. Peygamberi teselli etmi fakat bir sonraki ayet olan bu ayetle Fahreddin er-
Razinin de dedii gibi Onu daha ok teselli etmi
689
tir. Daha nceki sayfalarda Hz.
Peygambere verilen teselli burada Peygamberimize ve mminlere genel bir teselli halini
almtr.
690
Bu ayetin nzulnn bir hikmeti de, teselli vermek olan bir ayette incitici szler
ve davranlarla mahzun braklm bir ahsa emir kipi gibi insan zorlayan ve ypratan bir
ifade, teselli verici slubun iinde bulunmam sabr tavsiye edilmitir.
Bu ayette sabrn tavsiye edilmesinin sebepleri birka maddede toplanabilir:
- Sabretmelerinden maksad, Hz. Peygamber (s.a.)e, canlar ve mallarna gelen
bellar ile eziyetlere katlanma ve kar koymama hususlarnda sabrla stn gelmeyi
emretmedir. Allah Teal bunu, muhalif olanlarn dine girmesini daha fazla salayaca iin
emretmitir.
691
Nitekim Allah (c.c.) bir ok ayet-i kerimede yle buyurmutur:
Ona tatl, yumuak bir tarzda hitap edin. Olur ki akln bana alr, yahut hi
deilse biraz ekinir.
692

Mminlere de ki: Allahn, her milletin yaptklarnn karln verecei
gnlerinin geleceine inanmayanlar balasnlar.
693

O kullar, yalan ahitlik etmezler. Bo sz ve ilere rastladklarnda vakarla oradan
geip giderler.
694

686
Rzi, Meftihul-Gayb, VII, 256.
687
688
Al-i mran, 3/185.
689
Rzi, Meftihul-Gayb, VI, 255.
690
691
692
Taha, 20/044.
693
Casiye, 45/14.
139
Peygamberlerden azim sahibi olanlarn sabrettii gibi sen de sabret; inkrclar
iin acele etme; onlar, kendilerine sz verileni grdkleri gn dnyada sadece gndzn bir
mddeti elendiklerini sanrlar. Bu bir bildiridir; yoldan km olanlardan bakas m yok
edilir?
695

yilikle ktlk bir olmaz. O halde sen ktl en gzel tarzda uzaklatrmaya
bak. Bir de bakarsn ki seninle kendisi arasnda dmanlk olan kii candan, scak bir dost
oluvermi!
696

- Bu sabr ve istikadan murat, kfirlerle mcahede ve muharebe etmeye ve onlar
reddetme hususunda sabretmeleridir
697
Nasl ki Hz. Ebu Bekir Finhs ibn Azrn
Rabbiniz kendisine yardm etmenize mi muhta oldu ? sz karsnda onu ldrmeyi
dnp sonra Resulullahn Dnnceye kadar sakn kendi grnle hareket etme
szn hatrlayp sabrederek Finhs ibn Azry ldrmekten vaz geiyorsa mminler bu
hususta da kendi nefislerinin deil Allahn szne uyacaklardr.
3- Sabrdan murad udur: Ktle ktlkle karlk vermek, ktlklerin
artmasna sebebiyet verir. Bundan dolay Allah Teal, dnya zararlarn azaltmak iin sabr,
hiret zararlarn azaltmak iin de takvay emretti. Ayet. Bu izaha gre, dnya ve hiret
adabn iinde toplamaktadr.
698

- Ehl-i kitap veya mriklerden gelecek tahriklere kaplmamalarn; onlarn
sulamalarna, satamalarna, alay etmelerine, kt sz ve propagandalarna kar sabrl
olmalarn; yanl, adaletsiz, ahlk d sz ve hareketlerden saknmalarn, azimli, kararl
ve sabrl olmalarn, skntlara katlanmalarn, madd ve manev olarak zarar veren her
trl kt davrantan saknmalarn istemektedir.
699

- Mzzemmil suresinin onuncu ayetinde de sylenenlere kars sabredilmesi
buyurulmakta, Fahreddin er-Razi sabret szn yle aklamaktadr; Bu, Sen beni vekil
edindiin (Bana tevekkl ettiin) zaman, onlar ne derlerse sabret ve onlarn iini bana

694
Furkan, 25/72.
695
Ahkaf, 46/35.
696
Fussilet, 41/34.
697
698
699
Kuran Yolu, I, 548.
140
havale et. nk Ben senin vekilin olduum zaman, senin kendi ilerini dzeltmeye
gayretinden daha gzel ekilde ilerini dzeltirim demektir.
700

- Bu emirde, daha balangtan itibaren direndii iddetli (olumsuz) skntlara
kar Peygamber (s.a.)in ferahlatlmas. Bu gibi durumlara aldr etmemesinin telkin
edilmesi sz konusu edilmitir.
701
Hz. Peygambere ve mminlere kar alay edip sataan
gruhun bu tavrlarnn sebebi Allah resulnn ve mminlerin dine sahip kmalar
sebebiyledir, aceleci davranmayp inatla dine kar gelenlere sabrla karlk vermek onlarn
bu incitici ve alayc davranlarnn iddetini azaltacaktr. Sabrla ilgili dier aklamalar
insann kendini alakadar eden bir i savunmayken burada sabrla kar tarafn hareketlerini
de etkileme bak zaviyesi ortaya kmaktadr Peygamber (s.a.)in, inat kfirlerin
tavrlarna zld durumlarda, ayn emir tekrar edilmitir.
702

Hi kt ileri kendisine gzel grnen kimse, iyilik edip drst iler ileyen
kimse gibi olur mu? Allah dilediini sapklk iinde brakr, dilediini doru yola iletir. O
halde insanlardan tr zlp kendini mahvetme! nk Allah onlarn btn yaptklarn
bilir.
703

Sabret! Senin sabrn da ancak Allahn yardm iledir. Kfirlerin yz
evirmelerinden mahzun olma, yaptklar hilelerden dolay da tela edip darlanma.
704

Eer Senin Rabbin dileseydi, dnyada ne kadar insan varsa hepsi imana gelirdi.
Ama bunu irade etmedi. imdi sen mi, imana gelsinler diye insanlar zorlayacaksn?
705

De ki: Ey insanlar! te Rabbiniz tarafndan, hakikat size gelmi bulunuyor.
Artk kim o gerei kabul eder de doru yolu tutarsa, bunun faydas sadece kendisinedir.
Her kim de o yoldan saparsa, o da kendi aleyhine olarak sapar. Bilin ki, ben ilerinizi
ynetmeyi stne alm biri deilim.
706

700
Rzi, Meftihul-Gayb, XXII, 221.
701
Eb'l-Ferec Nureddin Ali b. brahim b. Ahmed Halebi, es-Siret'l-Halebiyye, Beyrut, Dar'l-Maarif, I,
283; Derveze, et-Tefsirul-Hadis, I, 72.
702
es-Srtu'l-Halebiyye I, 283.
703
Fatr, 35/8.
704
Nahl, 16/127.
705
Yunus, 10/99.
706
Yunus, 10/108.
141
Sana Rabbinden ne vahyolunursa ona tbi ol ve Allah hkmn izhar edinceye
kadar sabret. nk hkimlerin en hayrls, en gzel hkm vereni ancak Odur.
707

Biz onlarn aykr iddialarn pekiyi biliyoruz, ama sen onlar kuvvet kullanarak
imana getirecek bir zorba deilsin. Sen sadece uyaran bir elisin. Senin yapacan i,
sadece tehdidimden endie edecek kimseleri Kurn ile irad etmektir.
708

Takvann sabrn ard sra gelmesinin dier bir sebebi de takvann sabr yoluyla
gerekleebilmesidir.
709
Sorumluluk bilincinin (takvann) artmasndan kastmz da, moral
bozucu ve znt verici, alayc szlerin altnda ezilmeden dimdik durarak akln, bilginin ve
ilah vahyin peinden komaktr.
710
Ve hadis i erifte buyurulduu gibi Allahn emrini
yerine getirmede knayanlarn knamalarndan korkmamak zere biat ettim.
711
Ayn
ekilde Yce Allah eytan ve avenelerinden korkulmamas gerektiini belirtmektedir: Size
o haberi getiren adam eytann tekidir. O sizi kendi dostlar ile korkutmak ister. Fakat siz
mmin iseniz onlardan korkmayn, Benden korkun.
712

Nitekim sra mucizesinin sabahnda Resulullah, mm Haniye bandan
geenleri anlattktan sonra evden darya kmak isteyince mm Hani elbisesini tutarak :
Allah akna bu hikyeyi halka anlatmayn. Yoksa onlara sizi alaya almak iin bir koz
daha vermi olacaksnz. demesine ramen, Raslullah (a.s.), ben bunu mutlaka
anlatacam diyerek evden km ve kendine den tebli vazifesini knayanlarn
knamasna ve alay edecek olanlarn o hakaret dolu szlerine deer vermeksizin hakkyla
yerine getirmitir.
713

Mminlerin, zc szlere hakaret ve propagandalara alay ve satamalara kar
sabrla karlk vermelerini tavsiye ve onlara kar yumuak bir sz, balama, vakar,
acelecilik etmeden, gzel bir tarzda uzaklatrma ile karlk verilmesini emrederek daha

707
Yunus, 10/109.
708
Kaf, 50/45.
709
710
711
Buhr, man: 11; Mslim, Hudud: 41, (1709); Nes, Bey'a: 17, (7, 148); Tirmizi, Hudud: 12, (1439);
brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar: 2/272.
712
Al-i mran, 3/175.
713
Mevdd, Tevhid Mcadelesi, III, 327.
142
nce serdettiimiz birinci gr destekleyen dier bir ayet-i kerime ise udur: Onlarn
sylediklerine kar sabret, onlardan gzel bir tavrla uzak dur.
714

Bahsedilen zc ve incitici szlere kar sabr tavsiye eden ve onlardan uzak
durmay bir neri olarak vererek, onlardan uzak durma ve onlara aldr etmemeyi tavsiye
ve emreden daha birok ayet vardr: Allah onlarn kalplerinde ne var, ne yok pekiyi
biliyor. Onun iin sen onlara aldrma, fakat kendilerine t ver ve onlara kendilerine dair,
ilerine ileyecek beli szler syle.
715

Sen af ve msamaha yolunu tut, iyilii emret, cahillere aldr etme.
716

O halde Bizi anmaktan, bu Yce Kitabmz dinlemekten uzak duran ve dnya
zevkinden baka bir ey istemeyen kimseleri sen de bir tarafa brak!
717

Sabrn ardndan incelediimiz Ali mran suresindeki ilk ayet takvay tavsiye
ederken Mzzemmil suresindeki ikinci ayet uzak durmay, gzel bir ekilde uzaklamay
tavsiye ederek saknmann incitici sz syleyenlere kar da olabileceini akla
getirmektedir.
bn Eb Hatim, Sad bin Cbeyrden rivayet etti: phesiz bu, emirlerin
azmindedir. Yani, eziyete kar olan sabr, emri bil maruf ve nehyi anil mnkerdeki sabr
emirlerin azmindendir. Yani Allahtan gelen emirlerin hakkndadrlar.
718
Ayetteki te bu,
azme deer ilerdendir buyruu ise, iin zor, salam ve metin olanlarndandr, demektir.
719

Azimet, bir eye verilen kat karar tamamlamak demektir. Sana mutlaka bu ii yapman
azmediyorum denildii zaman; sana and veriyorum, demektir. emir der ki: Azimet ve
azim mutlaka yapacana dair iinde bir eye dair karar vermen demektir.
720
te bu,
azmedilmesi gereken ilerdendir buyruu kendisinde doruluun zuhur ettiinde phe
olmayan en doru tedbirlerdendir demektir. Bu da her akl sahibinin byle davranma

714
Mzemmil, 73/10.
715
Nisa, 4/63.
716
Araf, 7/199.
717
Necm, 53/29.
718
Arslan, Byk Kuran Tefsiri, III, 201.
719
Kurtub, Ahkamil-Kuran, IV, 510.
720
Kurtub, Ahkamil-Kuran, III, 270.
143
mecburiyeti vardr manasna gelmektedir.
721
ite bu, azmedilmeye deer byk
ilerdendir. Yani vacip olduklarndan yerine getirilmeleri iin kesin karar verilen ve
zerlerinde sebat edilmesi gereken ilerdendir. Yani sabr ve takva, isabetli bir davran ve
irade gcnden kaynaklanr. Olgun bir akl ve tefekkrn semeresidir. Ayrca geveklik
gsterilmesi caiz olmayan kesin emirlerdendir.
722
Sabredip Allahtan korkarsanz, sabredip
korkmanz Allahn size farz kld hususlardandr. Mendup ve mstehap deil, aksine farz
ve vacip trndendir.
723
Kesin emirlerdendir ifadesi bu ayetin icap ettirdiklerini dnen
bir Mslman iin azmedilmesi gereken ilerdendir ifadesi bir emir halini alr manasnda
anlalmaldr.
Alayclara kar sabrla karlk verenlerin gsterdikleri sabrlarna karlk
dllendirilecekleri Kuranda yle belirtilmitir;
Kullarmdan, bir ksm inandk ya Rabbi! Affet gnahlarmz, merhamet et
bize, nk Sen merhamet edenlerin en iyisi, en hayrlssn! dediklerinde, onlar alaya
alan sizler deil miydiniz? Sonunda sizin bu davranlarnz Beni gnlnzden geirmeyi,
Beni yd etmeyi size unutturdu da, onlarla elenip glp durdunuz.
724

te Ben de sabretmelerine karlk bugn onlar dllendirdim. te umduklarna
kavuanlar onlardr!
725

Alayclara ve alaylara kar alnacak tavr ilk bata; kukusuz cennetin zorluklarla
ve tuzaklarla, cehennemin ise ehevani eylerle evrili olduunu ve daha sonra, Allah
davasn yklenmenin zor, yklenenin yolunun ise zdrap, ile ve imtihanlarla dolu
olduunu bilmekten gemektedir. Bunun nedeni, davaya inananlarn kararllklarn tesbit
etmektir. Bu yzden Mslmanlar aleyhlerindeki imtihan, fitne, bo iddia, holanlmayan
ve eziyet verici eyler iittike sevinirler. Bunlarla sevinirler; nk nceden yce Allahn
kendilerine vasfettii yolu takip ettiklerine iyice inanrlar.
726
Sabr ve takvann, yol az

721
722
Zuhayli, et-Tefsirl-Mnir, II, 442.
723
Ceziri, En Kolay Tefsir, II, 55-56.
724
Mminun, 23/109-110.
725
Mminun, 23/111.
726
Ahzab, 33/22.
144
olduunu da bilirler. Onlarn sabretmeleri ve bu hususta Allahtan korkmalar, cennete
giden yolda ki kararllklarnn belirtisidir.
727

727
Kutub, Fi Zilali'l-Kur'.an, II, 590.
145
SONU

Kuran- Kerimde alay kavramn ifade etmek iin en fazla kullanlan iki
kelimenin istihza ve suhriyet olduu grlmektedir. stihza kar taraftaki bir kimse
zerinde ezici bir stnl olmayan, dolaysyla alay ederken muhatabn dorudan
karsna almayan bir tavrla yaplan, ou zaman sinsilik ve zeka dolu ince ve gizli alaylar
ifade etmek iin kullanlrken; suhriyet muhatab karsnda ezici stnl olan ve bunu
karsndakini aka kmseyerek gsterebilen kiilerin yaptklar alaylar iin
kullanlmtr. Kuranda alay etmeyi ifade etmek iin kullanlan bu iki kelime, ayrca ka ve
gz hareketi yaparak, lakap takarak alay etme durumlarn ifade etmek iin de
kullanlmtr.

stihza, sinsi ve gizli tavryla en ok mnafklarn iki yzllk ve
yapmacklklaryla uyum ierisindedir. stihzann bu zellii ve mnafk karakterine uyumu
onun mnafklarn en belirgin vasflar arasnda zikredilmesine sebep olmutur. zellikle
Medinede mnafklarn belirgin vasflar olarak ifade edilen istihza, Mekkede de gl
mminleri dorudan karlarna muhatap almak istemeyen mrikler tarafndan oka
kullanlmtr.
Bilgi seviyesi ve kltr asndan mmi olarak deerlendirilen cahiliyye Arap
toplumunun inkrlarnn ve zellikle inkr etme tarzlarnn olgun ve seviyeli olmasn
beklemek elbette mmkn deildir. slam ve islamn teblicisi karsnda mnkirlerin
tutumu da kendi seviyelerine mnasip olarak ekillenmitir. te bu sebepten mriklerin
inkrlar ou kez hatta tamamna yakn alay ve kmseme tavrn ierecek ekilde
olmutur.
Kuran- Kerim kt davranlar, genellikle yaplan davrann ktln
aklayarak yasaklamtr. Kurann alay kavramna kar tavrysa farkllk arz etmektedir.
Dini alaya alanlarn bir elence ekline getirdikleri alay tavrl inkarlar hakknda iyi-kt
eklinde bir tanmlama yaplmam, yaptklar bu gayri ciddi davran muhatap kabul
edilmemi ancak bu kt ahlakn sahiplerinin cezalandrlacaklar srarla belirtilmitir.
146
Kurannda istihza kelimesinin getii ayetlerin hemen hemen tamama yakn mstehzilerin
nasl cezalandrlacaklar hakkndadr. Mstehzilerin cezalandrlacaklarn ifade eden ilgili
ayet-i kerimeler incelendiinde ou kez bu ayetlerin alay edenleri tehdit etmekten ziyade
alay edicilerin alaylar karsnda ok zlen ve muhataplarnn dine kar bu tavrlarna bir
anlam vermekte zorlanan bata Hz. Peygamber olmak zere inanlarndan tr alaya
maruz kalan tm mminlerin teselli edilmek istendii anlalmaktadr.

Kuranda mstehzilerin yapmayn eklinde muhatap olarak kabul edildikleri tek
ayet sadece mminlerin dinlerini alaya almalaryla ilgili olan ayettir. Bu ayetin, dini ciddiye
alm ve ona inanm olan mminlerin yapacaklar muhtemel kt davranlar ncesinde
uyar mahiyetinde olduu grlmektedir.

Kuranda suhriyet kelimesi daha ok mminlerin kendi aralarnda vuku bulan
alaylar ifade etmek iin kullanlmtr. lgili ayet-i kerimede de belirtildii gibi toplum
iindeki balar koparan bu alayc davrann, muhatap kimseyi veya topluluu kk
grmek gibi durumlar ifade eden suhriyet kelimesi ezici stnlk ve hakimiyet salama
anlamyla belirtilmitir. aka ve alay kavramnn birbirine kart gnmzde bat
toplumunun ve elence dnyasnn miras olarak toplumumuza brakt bakalarn kk
grme ve onlarn eksikliklerinden memnun olup bunu bir elence haline dntrme
ahlaknn ypratt sosyal yapnn yeniden inas iin, Kurann alay karsndaki tavrnn
bilinmesi gerekmektedir.
Kuranda istihza kelimesinin getii ayetlerde vurgulanan dier bir husus da
mminlerin, mstehziler karsndaki tavrlarnn ne ve nasl olmas gerektiidir.
Mslmanlarn son dnemlerde karlat karikatr krizinde olduu gibi, Kurann
mminlere sunduu zm yollarndan habersiz olular ve zm adna sergiledikleri
baarsz tavrlar, bu konunun ciddiyetini bir kez daha gzler nne sermitir.

147
KAYNAKA

Abdulbaki Gne, Kuranda levsel Akla Verilen Deer: Akl Kavramnn Semantik
Analizi, Van, Ahenk Yaynlar, 2003.
Abdullah Emin imen, Kuran- Kerimde helak kavram, 2001
Abdurrahman Kasapolu, Kuranda Ahlk Psikolojisi, stanbul.
Abdurrahman Kasapolu, Kuranda nsan Psikolojisi, stanbul.
Abdlber Nemeri, ed-Drer fihtisari'l-Megazi ve's-Siyer , thk. Mustafa Dib Buga, Dmak,
Messesetu Ulumi'l-Kur'an, 1984.
Abdlkerim Zeydan, , Fkh Usul, trc. Ruhi zcan, stanbul, Marmara niversitesi
lahiyat Fakltesi Vakf (FAV), 1993.
Abdlkerim Zeydan, Usld-dave, Beyrut, 1993.
Ebu Bekr Abdrrezzak b. Hemmam Abdrrezzak es-San'ani, el-Musannef, thk.
Habiburrahman A'zami, Beyrut, El-Meclis'l-lmi, 1983.
Acar,Seluk, ML. ,phecilik,XI,810.
Ahmed b. Hanbel, Msned, stanbul 1992.
Ahmet Cevizci, Felsefe Szl: Paradigma, stanbul, Paradigma Yaynlar, 1999.
Ahmet Davutolu, Sahih-i Mslim Tercme ve erhi, stanbul, 1977.
Alauddin Ali b. Abdlmelik b. Kad Han Mttaki el-Hindi, Kenz'l-ummal fi sneni'l-akval
ve'l-ef'al, ner. Bekri Hayyani, Saffet Saka, Beyrut, Messeset'r-Risale, 1985.
Ali Arslan, Byk Kuran Tefsiri, Arslan Yaynlar.
Ali el-Kari, erhu-ifa, stanbul, 1299.
Ali Pskllolu, Arkada Trke Szlk, Ankara: Arkada Yaynevi, 2004.
Asm Efendi, el-Okyanus'l-Basit fi Tercmeti Kamus'l-Muhit,1886
Bayraktar Bayrakl, Yeni Bir Anlayn Inda Kuran Tefsiri, Bayrakl Yaynlar.
Bedreddin etiner, Esbab- Nzul, ar Yaynlar.
Bilal Temiz, Kuran- Kerimde hidayet kavram, 1996.
Celal Yldrm, lmin Inda Asrn Kuran Tefsiri, Anadolu Yaynlar.
Eb Abdillah el-Kazvin bn Mace, es-Snen, stanbul 1992.
148
Ebu Ali Eminddin Fazl b. Hasan b. Fazl Tabersi, Mecma'l-Beyan fi Tefsiri'l-Kur'an, tsh.
Fazlullah Tabatabai, Haim Mahallati, Beyrut, Dar'l-Ma'rife, 1986.
Ebu Bekir Cabir el-Ceziri, En Kolay Tefsir, Mektup Yaynlar.
Ebu Bekr Ahmed b. Ali er-Razi Cessas, Ahkam'l-Kur'an, thk. Muhammed es-Sadk
Kamhavi, Beyrut, Daru hyai't-Trsi'l-Arabi, 1985.
Ebu Cafer bn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid Taberi, Taberi Tefsiri, trc. Kerim
Aytekin, Hasan Karakaya, stanbul, Hisar Yaynevi, 1996.
Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Taberi Tefsiri, Hisar Yaynevi.
Eb Dvud, Sleyman b. Eas, es-Snen, stanbul 1992.
Eb Hamid Gazal, hy Ulumid-Dn, Beyrut, Darl-Hayr, 1997.
Eb Hamid Gazal, hy Ulumid-Dn, Kahire.
Eb sa Tirmiz, es-Snen, stanbul 1992.
Eb'l-Ala Mevdudi, Tefhim'l-Kur'an: Kur'an'n anlam ve tefsiri,trc. Muhammed Han
Kayani, stanbul, nsan Yaynlar, 1986.
Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali bnl-Cevz, Zdl-mesr f lmit-Tefsir, Beyrut, 1994,
Ebul-Hasan el-Heysemi, Bugyetr-Raid fi Tahkiki Mecma'z-Zevaid ve Menba'l-Fevaid,
thk. Abdullah Muhammed Dervi, Beyrut, Dar'l-Fikr,1994.
Ebul-Hasen Ali B. Muhammed Mverd, en-Nket vel-Uyn, Beyrut, 1992.
Ebl-Ala Mevdudi, Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi Ve Hazreti Peygamberin Hayat,
trc. Ahmed Asrar, stanbul: Pnar Yaynlar, 1992.
Eb'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali bn'l-Cevzi, Zad'l-Mesir Fi lmi't-Tefsir,
Beyrut, El-Mektebet'l-slamiyye, 1987.
Eb'l-Fida madddin smail b. mer bn Kesir, Hadislerle Kur'an- Kerim Tefsiri:
Tefsir'l-kur'ani'l-azim, trc. Bekir Karla, Bedreddin etiner, stanbul, ar
Yaynlar, 1993.
Eb'l-Fida smail b. Muhammed Acluni, Kef'l-Hafa ve Mzil'l-lbas : Amma tehere
mine'l-Ehadis ales-Snnetin-Nas, thk. Ahmed Kala, Haleb, Mektebet't-
Trasi'l-slami.
149
Eduard Spranger, nsan Tipleri: Bir Kiilik Psikolojisi, Trc. Ahmet Aydoan, stanbul, z
Yaynclk, 2001.
el-Fetvl Hindiyye f Mezhebil-mmil-Azam Ebi Hanfe, (nr. eyh Nizam
vd.),Diyarbakr, 1973.
el-Hseyn b. Mesd Beav, Melimt-Tenzl, Riyad 1993.
el-Kd Beydv, Envrt-tenzl ve esrrt-tevil, stanbul, 1984.
Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kur'an Dili, Sdl. smail Karaam, Emin Ik,
stanbul, Feza Gazetecilik.
el-Mu'cem'l-vasit, haz. brahim Enis, Mektebetu Neri's-Sekafeti'l-slam, 1891.
Ezher, Muhammed b. Ahmed, Tehzbl-La; thk. Abdsselam Muhammed Hasan-
Muhammed Ali Neccar, Kahire: Messeset Sicili'l-Arab, 1964.
Fahruddin Er-Rzi, Tefsir-i Kebir Meftihul-Gayb, Aka Yaynlar.
Franz Rosenthal, Erken slamda Mizah, trc. Ahmet Arslan, stanbul, ris Yaynlar, 1997.
Gustav Mensching, Dini sosyoloji, trc. Mehmet Aydn, Konya, Din Bilimleri Yaynlar,
1994.
Habil entrk, badet psikolojisi: Hz. Peygaber rnei, stanbul, z Yaynclk.
Halil b. Ahmed, Ebu Abdurrahman, Kitabul-Ayn, Beyrut: Messeset'l-A'lem li'l-Matbuat,
1988.
Hasan Kurt, slam nancna Gre Nifak ve Mnafk, stanbul, Nesil Yaynlar, 2004.
Hayati Aydn, Kuranda nsan Psikolojisi, stanbul, 1999.
Hayati Hkelekli, Din Psikolojisi, Ankara, 1993.
Hikmet Akdemir, Belagat Terimleri Ansiklopedisi, ,zmir,Nil Yaynlar, 1999.
Hlya Alper, Bir kelam problemi olarak imann psikolojik yaps, stanbul, Rabet
Yaynlar, 2002.
bn Fris, Mekayisl-Lua; thk. Abdsselam Muhammed Harun, Beyrut: Darl-Cil.
bn Hazm, Cevmius-Sire, ra Yaynlar.
bn shak, Siretu ibn. ishak, thk. Muhammed Hamidullah,Konya,1981
bn Manzr, Muhammed b. Mkerrem, Lisnl-Arab, Beyrut: Daru Lisani'l-Arab, 1970.
bnu Kudame,el-Muni: Kitbul-Murted, tkk. Abdullah b. Abdlmuhsin Trki,
Abdlfettah Muhammed el-Hulv, XII
150
bn'l-Cevz, Latifeler Kitab, ev. Sava Kocaba, stanbul: ule Yaynlar, 2000.
brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar, XV.
brahim Cokun, slam Dncesinde nkar Problemi, Konya, Tekin Kitabevi,
lhan Cengiz, Mecelle Hukukun Doksan Dokuz lkesi, stanbul, Trkiye Ekonomik ve
Toplumsal Tarih Vakf, 2003.
mam Kurtubi, el-Camiu li-Ahkamil-Kuran, Buru Yaynlar.
mam Nesefi, Nesefi Tefsiri, Ravza Yaynlar.
zzet Derveze, et-Tefsirul-Hadis, Ekin Yaynlar,
John Morreall, Glmeyi Ciddiye Almak, trc. Kubila Aysevener, enay Soyer, stanbul,ris
Yaynclk, 1997,
Kardavi Yusuf, es-Sabr fi'l-Kur'ni'l-Kerim, Messeset'r-Risale,Beyrut ,1991.
Karen Horney, Nevrozlar ve nsan geliimi, trc. Seluk Budak, Ankara.
Kerim Bulad, Kuranda Nankrlk Kavram, stanbul: Pnar Yaynlar, 2001.
Knalzade, Ali Efendi, Ahlk- Ali, Tercman 1001 Temel Eser.
Mahmut Topta, Kuran- Kerim ifa Tefsiri, Canta Yaynlar.
Muhammed Ali Cz, Mefhum'l-Akl Ve'l-Kalb Fi'l-Kur'an Ve's-Snne, Beyrut, Dar'l-lm
li'l-Melayin, 1983.
Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvett-Tefasir, Ensar Neriyat.
Muhammed b. Abdlvehhab, Feth'l-Mecid erhi Kitabi't-Tevhid, Kahire, Dar'l-Hadis,
1992
Muhammed b. Ali evkn, Fethul-Kadir El-Cmi Beyne Fenneyir-Rivye ved-Dirye
Min lmit-Tefsr, Beyrut,1997
Muhammed b. smail Buhar, el-Cmius-Sahih, el-Mektebetl-islmiyye, stanbul.
Muhammed b. Said el-Kahtani, Din ve Dindarlarla Alay Etmek, Guraba, 2003.
Muhammed Fuad Abdlbk, el-Muceml-Mfehres Lli Elfzil-Kur'an- Kerm, stanbul,
1982.
Muhammed Hseyin Fadlullah, Min Vahyil Kuran, Akademi Yaynlar.
Muhammed Hseyin Tabatabai, el-Mizan fi Tefsiril-Kuran, ev. Vahdettin nce, stanbul,
Kevser Yaynlar.
151
Muhammed Mtevelli arvi, Kuran Mucizesi, stanbul.
Muhittin Akgl, Kuran- Kerimde Hz. Peygamber,Ik Yaynlar, stanbul, 2002.
Muhsin Demirci, Lokman Sresi ve Ahlki tler, stanbul, 2001.
Mustafa arc, stihza, DA.,Ankara, Trkiye Diyanet Vakf, 2001, XXIII.
Mustafa Nihat zn, Resimli Byk Trk Dili Szl, stanbul: Arkn Kitabevi, 1971.
Mslim, Ebul-Huseyn b. Haccc, el-Msneds-Sahih, stanbul 1992.
Nevev, Ravzat't-Talibin, Dar'l-Ktbi'l-lmiyye, 1992.
Nihat Temel, Kur'an'da Sosyal Gvenlik Kurumu Olarak nfak, stanbul, Marmara
niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf (FAV), 2001.
Orhan Hanerliolu, Felsefe Szl, 1979.
Pars Tulac, Okyanus: 20.Yzyl Ansiklopedik Trke Szlk, stanbul: Pars Yaynlar,
1971.
Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Prof. Dr. Mustafa arc, Prof. Dr. brahim Kafi Dnmez,
Prof. Dr. Sabrettin Gm, Kuran Yolu,
Prof. Dr. Muhammed Mahmud Hicazi, Furkan Tefsiri, lim Yaynlar.
Prof. Dr. Talat Koyiit, Prof. Dr. smail Cerraholu, Kuran- Kerim Meal ve Tefsiri,
Diyanet leri Bakanl Yaynlar.
Ragb el-sfahani, Mu'cemu Mfredati Elfazi'l-Kur'an, thk. Nedim Mar'ali, Beyrut: Dar'l-
Fikr.
Seffarini, Giza'l-Elbab erhi Manzumeti'l-Adab, gz.ge. Muhammed Abdlaziz Halidi,
Beyrut, Dar'l-Ktbi'l-lmiyye, 1996
Seyyid Kutub, Fi Zilali'l-Kur'.an: Kurann Glgesinde, trc. M. Emin Sara, . Hakk
engler, Bekir Karla, stanbul, Beyan Yaynlar
Subhi es-Salih, Kur'an limleri, trc. M. Said imek, Konya, Hiba Yaynlar.
Subhi es-Salih, Mebahis fi Ulumi'l-Kur'an, Beyrut, Dar'l-lm li'l-Melayin.
Sleyman Ate, Kuran ansiklopedisi, stanbul,Kuran Bilimleri Aratrma Vakf (KUBA)
Sleyman Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler Ve Terimler Szl, Ankara, Aka
Yaynlar,1996.
ehmus Demir, Kurann dnya hayatna bak ve dnya hiret mnasebeti,b.tez
152
ihabuddin Mahmd ls, Rhu'l-Men f Tefsril-Kuranil-Azm ves-Sebil-Mesn,
Beyrut, 1997.
ihabuddin Mahmd ls, Rhu'l-men f tefsril-Kuranil-Azm ves-sebil-mesn,
Beyrut,1997.
Teftzni, erhul-Akid,
Toshihiko Izutsu, Kuranda Allah ve nsan, trc. Sleyman Ate,Ankara,Ankara niversitesi
lahiyat Fakltesi, 1975.
Trke Szlk: rnekleriyle, Ankara: Milli Eitim Bakanl, 1995-1996.
Vhid, Esbab Nuzlil-Kuran, Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut,
Vehbe Zuhayli, et-Tefsirl-Mnir, Risale Yaynlar.
Yalkzade Ahmet Rifat Efendi, Tasvir-i Ahlk, stanbul: Tercman Gazetesi.
Yaar ztrk, Kur'an'n temel kavramlar, stanbul, Yeni Boyut Yaynlar, 1995.
Yunus Ekin, Kurana Gre nanszlk, zmir: Ik Yaynlar, 2001.
Zebd, Muhammed Murtaz, Tcl-Ars min Cevhiril-Kms; thk. brahim Terzi,
Beyrut: Daru hyai't-Trasi'l-Arabi, 1975.
Zekiyyddin aban, Usul'l-fkhi'l-islami, Beyrut, Dar'l-Ktb, 1971.
Zemaher, el-Kef an Hakiki avmidit-Tenzl, Riyad, Mektebetl-Ubeykan, 1998.

Kur'an'da - Istihza (Küçümseme) - 158s-TEZ, Ahmet - Sait.sicak

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kur'an'da - Istihza (Küçümseme) - 158s-TEZ, Ahmet - Sait.sicak

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

You might also like