T.C.

ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TEMEL SLAM B L MLER ( SLAM MEZHEPLER TAR H ) ANA B L M DALI

EHL- BEYT TASAVVURU VE ERKEN DNEMDEK YANSIMALARI

(Hicri I. ve II. Asr)

Doktora Tezi

Namk Kemal KARAB BER

ANKARA 2007

T.C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TEMEL SLAM B L MLER ( SLAM MEZHEPLER TAR H ) ANA B L M DALI

EHL- BEYT TASAVVURU VE ERKEN DNEMDEK YANSIMALARI

(Hicri I. ve II. Asr)

Doktora Tezi

Hazrlayan Namk Kemal KARAB BER

Tez Danman Prof. Dr. Hasan ONAT

ANKARA 2007

T.C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TEMEL SLAM B L MLER ( SLAM MEZHEPLER TAR H ) ANAB L M DALI

EHL- BEYT TASAVVURU VE ERKEN DNEMDEK YANSIMALARI

(Hicri I. ve II. Asr)

Doktora Tezi

Tez Danman Prof. Dr. Hasan ONAT

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad 1. Prof. Dr. Hasan ONAT 2. Prof. Dr. Recep KILI 3. Prof. Dr. Snmez KUTLU 4. Prof. Dr. Baki ADAM 5. Do. Dr. Osman AYDINLI Tez Snav Tarihi: 14/06/2007 mzas

NSZ Ehl-i Beyt kavram, hakknda net bir tanm yapabilmenin olduka g olduu ve pek ok anlam kaymasnn yaand bir kavram olagelmitir. Kavrama tarihi srete farkl anlamlar yklenmi, anlam alan bazen olduka geniletilmi, bazen de daraltlmtr. Bunda kavramn dini ve siyasi nitelikte bir takm olaylar zemininde anlalmasnn ve zamanla deer atfedilen bir ierie brndrlmesinin etkisi byktr. yle ki, farkl kutuplarda yer alan pek ok siyasi ve dini eilim, tarihsel olaylara bak ve dini konular yorumlay tarzlarndaki farkllamalar zemininde kavrama bir ierik kazandrmak istemitir. Bundan dolay da tarihsel sre ierisinde deiik anlamlarda kullanlm olan kavram zerinde ok sayda eser telif edilmi ve alma yaplm olmasna karn, ortak bir tanm gelitirilememitir. Bu alma, ieriksel farkllamalar merkeze alarak Ehl-i Beyt kavramnn tarihsel seyrini ortaya koymay hedeflemektedir. Bu kapsamda kavramn slam ncesi Arap toplumunda sahip olduu muhteva, slamla birlikte kazand anlam, Hz. Peygamberin lmn takip eden srete urad deiim ve temel dnm almann genel erevesini oluturmaktadr. alma giri ve blmden olumaktadr. Giri blmnde kavramsal ereve, metot ve kaynaklar zerinde durulmutur. Birinci blmde Ehl-i Beyt kavramnn Cahiliyye devri Arap toplumunda ifade ettii anlamlara, kavramn Kur'ndaki ve Hadis literatrndeki kullanmlarna ve drt halife dnemindeki olaylarla ilikisine yer verilmitir. Hilafet tartmalarnda Ehl-i Beyt kavramnn yeri, kavramn kimlerle ilikilendirildii ve bu kimselerin kavrama nasl yaklatklar ele alnmtr. kinci blmde Emev iktidar ile siyasi arenada ortaya kan farkl Ehl-i Beyt tasavvurlarna dikkat ekilmitir. Burada Ehl-i Beyte mensup olduu ne srlen kimselerin slmn erken dnem siyasi ve toplumsal olaylarndaki rolleri ve farkl Ehli Beyt tasavvurlar konu edilmitir. Ayrca ann ve sz konusu kimseler adna ortaya kan Gulat frkalarn Ehl-i Beyt kavram temelinde onlara ykledii siyasi ve itikadi anlamlar, Peygamberlik makamnn bir slale imtiyaz olup olmad gibi hususlar tahlil edilmitir.
I

slam

Mezheplerinin ve grlerinin teekkl etmeye balad hicri I-II. asrlarda geirdii

nc ve son blmde ise kavramn anlam erevesinin farkl bir boyut kazand Abbslerin ilk dnemleri merkeze alnarak, kavram temelinde gelien baz sosyo-politik olaylar incelenmitir. Abbslerin Ehl-i Beyt adna davette bulunmalarna, Emevlerin ykl ile beraber, Him ailenin iki ayr kolu olan Tlib ve Abbs aile fertlerinin Ehl-i Beyte yaklamlarna ve kavramdan hareketle siyasi sylemlerindeki hak iddialarna yer verilmitir. Bu kapsamda Abbsler dneminde ortaya kan Tlib isyanlar analiz edilmi ve isyanlarn Ehl-i Beyt kavramyla olan ilikisi tespit edilmeye allmtr. almann tarihsel olarak olduka geni bir dnemi kapsadnn farkndayz. Ancak Ehl-i Beyt kavramnn fikri erevesinin ve zaman ierisinde geirdii deiim ve dnmlerin salkl bir ekilde ortaya konabilmesi, almann kapsamnn geni tutulmasn gerekli klmtr. Yine de Ehl-i Beyt kavramyla ilikili olaylar ve tartmalar basit ve yaln bir tarzda verilerek, konu anlalr hale getirilmeye allmtr. Tezin, Ehl-i Beyt konusunu tm ynleriyle akla kavuturduu sylenememekle birlikte, kavramla ilgili temel problemlere farkl bir adan dikkat ekme nitelii tad rahatlkla ifade edilebilir. Tezin tespitinden ekillenmesine kadar emei geen, ahsi ktphanesini kullanmmza sunan ve tezin her aamasnda tevik ve yardmlarn esirgemeyen sayn hocam ve danmanm Prof. Dr. Hasan ONAT kranla anyorum. Ayrca gerek kaynak teminindeki yardmlar ve tezin incelenmesi aamasnda gsterdii katklarndan dolay Prof. Dr. Snmez KUTLU hocama mteekkirim. Tezin okunmas ve gerekli tashihlerin yaplmasnda emei geen hocalarma ve arkadalarma da teekkr bir bor bilirim. Namk Kemal KARAB BER Ankara-2007

II

KISALTMALAR

Arp. ev. A FD. ASBE. b. Bkz. bt. c. ev. D A. El. h. A JSAI. kr. nr.

Arapadan eviren Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Bin Baknz Binti Cilt eviren Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi The Encyclopedia of Islam (new edition) Hicri Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi Jerusalem Studies in Arabic and Islam Karlatrnz. Nereden

OM FD. On dokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi TDV thk. tsh. tsn. ts. yrz. Trkiye Diyanet Vakf Tahkik Tashih Tasnif Tarihsiz Bask yeri yok

III

 NDEK LER NSZ .................................................................................................................................. I KISALTMALAR .................................................................................................................III NDEK LER ....................................................................................................................IV G R .....................................................................................................................................1 I- AMA VE KAPSAM.....................................................................................................1 II- KAVRAMSAL EREVE ...........................................................................................3 III- KAYNAKLAR ..........................................................................................................13 IV- METOT HAKKINDA................................................................................................19 I. BLM EMEV LER N KURULUUNA KADAR EHL- BEYT A- SLAM NCES ARAP TOPLUMUNDA EHL- BEYT ............................................22 B- PEYGAMBER DNEM NDE EHL- BEYT ..............................................................27 1. Kur'nda Ehl-i Beyt le lgili Kavramlar ......................................................................27 a- Ehli Beyt le lgili Kavramlarn Mekki Ayetlerdeki Kullanmlar..............................28 b- Ehli Beyt le lgili Kavramlarn Medeni Ayetlerdeki Kullanmlar ............................34 2- Hadislerde Ehl-i Beyt ...................................................................................................45 a. Hz. Peygamberin Eleri ve ocuklar.......................................................................49 b. Hz. Peygamber, Ali, Ftma, Hasan ve Hseyin ........................................................51 c. Sadakann Haram Olduu Kimseler ..........................................................................53 d. Hz. Peygamberin Azadllar ve Hizmetileri ............................................................54 e. Hz. Peygamberin mmetinden Mttaki olanlar........................................................57 3- Peygamberin Ehl-i Beytine Din ve Politik Misyon Yklemek ...................................59 C. LK DRT HAL FE DNEM NDE EHL- BEYT......................................................63 1- Eb Bekirin Halifelii ve Kurey Ehl-i Beyti...........................................................64 2- Himilerin Eb Bekirin Hilafetine Kar Tutumu ...................................................73 3. Ali Dneminde Ehl-i Beyt ........................................................................................82 II. BLM EMEV LER DNEM NDE EHL- BEYT TASAVVURUNUN SOSYO-POL T K YANSIMALARI A. EMEV LERDE EHL- BEYT TASAVVURU .............................................................98 B. EMEV EHL- BEYT VE H M EHL- BEYT ARASINDAK KT DAR MCADELES ..............................................................................................................102

IV

C. EMEV ALEYHTARI BAZI SOSYO-POL T K HAREKETLERDE EHL- BEYT TASAVVURU ...............................................................................................................106 1. Hseyin b. Alinin syan ........................................................................................106 2. Tevvbn Hareketi..................................................................................................116 3. Muhtr es-Sakaf Hareketi ......................................................................................121 4. Zeyd b. Ali b. Hseyin b. Ali b.Eb Tlib ve Yahya b. Zeyd..................................132 5. Abdullah b. Muviye b. Abdillah b. Cafer b. Eb Tlib ..........................................143 D. GULAT: EHL- BEYT MENSUPLARINA GL SNADLAR ................................146 1-Abdullah b. Sebe ve Sebeiyye..................................................................................148 2. Beyn b. Sem'n et-Temim ve Beyniyye Frkas...................................................151 3. Muire b. Said el- cl ve Muiriyye ........................................................................152 4. Eb Mansr el-Icl ve Mansriyye ........................................................................155 5. Ebl-Hattb ve Hattbiyye.....................................................................................156 6. airler: Kuseyyir, Seyyid Himyer ..........................................................................158 III. BLM ABBSLER DNEM NDE EHL- BEYT TASAVVURUNUN SOSYO-POL T K YANSIMALARI A. ABBS DAVET .....................................................................................................162 B. POL T K HAYATTA ABBS-TL B EK MES VE EHL- BEYT TASAVVURU ...............................................................................................................169 C. H M LERDE KT DAR EK MES VE BAZI TL B SYANLAR ................175 1. Muhammed b. Abdillah (Nefsuz-Zekiyye)nin syan ............................................175 2. brahim b. Abdillah b. Hasan b. Hasan b. Ali ..........................................................184 3. Hseyin b. Ali b. Hasan b. Hasan b. Hasan b. Alinin (Sahibul-Fah) syan ...........186 4. Yahya b. Abdillah b. Hasan b. Hasann syan .......................................................189 5. Muhammed b. brahim er-Ress ( et-Tabtb)nn syan.......................................191 6. Muhammed ed-Dibc b. Cafer es-Sdk ve Hseyin b. Hasan el-Aftasn syan ....194 7. Ali er-Rz'nn Memn Tarafndan Veliaht Olarak Atanmas .................................197 SONU..............................................................................................................................205 B BL YOGRAFYA ...........................................................................................................210 MATBU K TAPLAR: ....................................................................................................210 MAKALELER: ..............................................................................................................222

GR

I- AMA VE KAPSAM Hz. Peygamber Allah tarafndan kendisine tevdi edilen vazifesini

tamamladktan sonra bu dnyadan gp gitti. Mslmanlar, Onun misyonunu temsil edecek kii hakknda yani, ona halife olacak kiinin kim olaca hususunda ihtilaf ettiler. Bu ihtilaf, ksa sreli bir tartmadan sonra Eb Bekire yaplan biat ile son buldu. Fakat ilk halife seildikten sonra da siyasi ve dini otoritenin kim olaca hususunda tartmalar devam etti. Hz. Peygamberin bu konuda bir vasiyetinin olmamas, bu konuyu Mslmanlarn seimine brakmas ve ilk drt halifenin seiminin farkl ekillerde sonulanmas, ihtilafn kmasna neden olduysa da, bu grevin Mslmanlarn kendi iradesine brakld genel kabul grmeye balad. Bununla beraber Hz. Peygamberin yakn akrabalar olan Ehl-i Beytin Hz. Peygamberin din ve siyas mirasna hak sahibi olduu ynnde grler ileri srenler de oldu. Ehl-i Beyt kavram ilk dnem siyasi ekimelerde srekli merkezi bir konuma sahip olmutur. nk gerek iktidarlar ve gerekse muhalefet gruplar kendilerini bir ekilde Ehl-i Beyte, dolaysyla Hz. Peygamber ile ilikilendirme yoluna gitti ve Ehl-i Beyte yaknlk meruiyet sebebi olarak grlmeye baland. Bu nedenle Ehl-i Beyt konusu genellikle immet ve hilfet tartmalar ile beraber ele alnmak durumunda kalnd. slamn net bir siyaset teorisinin olmamas bu tr tartmalarn kmasna neden olmutur. ktidarlarn meruiyet tartmalarnda ileri srlen artlardan birisi Ehli Beyt olmakt. Bu sebeple Hz. Peygambere yakn akraba olma bu ii deruhte etmede nemli meruiyet kayna olarak grld. Ehl-i beyt, i frkalarn nem atfettii ve kavramlatrmak istedikleri bir kelimedir. zellikle mamler, immet dncelerini Ehl-i Beyte mensup olanlar zerinden retir. Kutlu, bu gerei u ifadelerle dile getirir: Tarih boyunca Ehl-i Beyt zerinden siyaset yapm olan ann inan sisteminin temelini imamet nazariyesi, yani Ehl-i Beyt imamlarna itaat oluturmaktadr. nk mamiyye as, Ehl-i Beyti

oluturan on iki imama itaati bir inan esas haline getirerek, siyasal iktidar ele geirmenin ve meruiyetin kayna olarak grmektedir.1 Mslmanlar arasnda tek bir Ehl-i Beyt tasavvuru deil, Ehl-i Beyt tasavvurlar vardr. Bu sebeple tarihi srete birbirine yakn, zt ve paralel Ehl-i Beyt tasavvurlarn varlndan bahsedilebilir. Yani farkl Ehl-i Beyt tasavvurlar, ayn tarih diliminde olabildii gibi, farkl dnemlerde, birbirinden farkl anlaylar da ortaya kmtr. Kimileri, Hz. Peygamberin yakn akrabalar olan Ehl-i Beyti grmezlikten gelirken, kimileri de ii itikadi yne tayarak ayrcalkl bir konum atfetmitir. Farkl Ehl-i Beyt tasavvurlar, sosyo politik olaylara da sklkla yansm ve ou zaman da temel ihtilaflarn da nedeni olagelmitir. Hz. Peygamberin yakn akrabalar olan Ehl-i Beyt mensuplarn vc szlerinin bulunmas zamanla onlara ayrcalkl siyasi bir konum verdii eklinde yorumlanmtr. zellikle Mslmanlarn belleinde ciddi izler brakan Kerbel olayndan sonra Mslmanlarn Ehl-i Beyt mensuplarna kar, acma ile kark sevgi gsterileri, bu tr rivayetlerin oklukla dile getirilmesine neden olmutur. Ayrca Ehl-i Beyt hakkndaki rivayetlerin okluu, bu rivayetlerin toplumsal-siyasi alanda birer delil olarak kullanlmas ve taraflarn kendi iddialarn desteklemek amac ile yeni rivayetler ortaya koymalar neticesinde konu iinden klmaz bir hal almtr. lk dnemlerde konu ile ilgili ciddi tartmalar yaplmazken, zamanla siyasi zeminde Ehl-i Beyte sklkla atfta bulunulmu ve farkl tasavvurlarn ortaya kt grlmtr. Bu srete Ehl-i Beytle ilgili farkl tasavvurlar ortaya kmtr. Snn anlay, genel olarak, halifenin grevlerini eriatn yneticisi ve slam toplumunun nderi olmakla snrlarken; i anlaya gre, bu kii Peygamberin yerini almakta ve bu grevlerinin yannda, ok nemli bir baka ileve, yani slami mesajn gnn koullarna gre yorumlanmasyla ilgili ruhani bir yetkiye de sahiptir. Bu nedenle iilere gre, peygamberin ardndan slam toplumunu ynetecek olan kii, slamn retilerini aklamak ve Mslmanlara bu ynde yol gstericilik etmek iin meru bir otoriteye sahip olmaldr. Bu niteliklere sahip olan kii, ancak gerekli dini otoriteye sahip olan ve slam'n zgn mesajn aktaracak olan kii Ehli Beyt iinden gelebilir. Bu kiilere de stn vasflar isnad ederek onlara ayrcalkl bir konum

Kutlu, Snmez, Ehl-i Beyt Sembolik Kapitalinin Tarih Sre inde Semerelendirilmesi , slmiyt, cilt, III, Say, III, Ankara 2000, s.100.

atfederler. Bu hususta genel a mezhepleri arasnda da farkl Ehl-i Beyt tasavvurlarnn sklkla kullanlyor olduu rahatlkla grlmektedir. Cahiliyye dnemi ve Osmann ldrlmesinden sonraki siyasi olaylar incelendiinde toplumsal-politik yetkiyi elinde tutan Ehl-i Beytin ou zaman merkezi konumda olduu grlecektir. Bu nedenle Ehl-i Beytin ierii, kavramsallatrlmas, diniletirilmesi ve sosyal hayata yansmalarnn ele alnmas nem arz etmektedir. almamz, Ehl-i Beytin cahiliyye dnemi kullanm, slamn ilk dneminde ve Emevler dnemi ile Abbslerin ilk dnemlerinin sonu saylan 232/846 tarihine kadar olan srete, farkl kullanmlarna iaret edilerek, sosyo-politik alandaki alg biimleri, sosyolojik anlamda Hz. Peygamberin yakn akrabalarn ifade eden Ehl-i Beytin ats altna kimlerin girdii ve slamn bunlara herhangi bir ayrcalk verip vermedii, hilafet haklarnn olup olmad, dini emirler karsndaki sorumluluklar, toplum nezdindeki sosyal ve siyasal etkileri, onlarn hilafet taleplerinde kullandklar argman ve deliller, sre ierisinde yklenilen farkl anlamlar ve alg farkllklar gibi konulara cevap bulmay hedeflemektedir.

II- KAVRAMSAL EREVE Tarih aratrmas yapanlarn nndeki en byk engellerden birisi kavramlarn doru anlalmas meselesidir. Kavramlar, tarihi sre ierisinde farkllamaktadr. Kavram, ortaya kt zaman diliminden soyutlayarak anlamaya almak, bizlerin yanl hkmler karmamza neden olabilir. Bu nedenle bir kavram ortaya kt dnem esas alnarak incelenmelidir. nk kavramn ierik ve anlam olarak zaman ierisinde deiime uramas kanlmazdr. Bu nedenle kavramn bir anlam haritasnn karlmas son derece nemlidir. i siyaset anlaynda yer edinen kavramlarn banda gelen Ehl-i Beyt, gerek ierdii anlamlar ve bu anlamlarn zaman ierisinde fakllamas, gerekse bir ok sosyal ve toplumsal olayda nemli bir gereke/delil olarak yer almas bu kavramn nemini daha da arttrmaktadr. Ehl-i Beyte yklenilen anlamlar, tarihi srete yatay ve dikey olmak zere ift ynl bir deiime ura(tl)mtr. Nitekim dilsel adan, slamn gelii ile birlikte Cahiliyye dnemine ait baz kavramlarn ksmen, bazlar da tamamen deimi veya farkllamtr. Tarihi sre gz nnde bulundurularak bir kelimenin anlam deimelerini ve gelimelerini tespit etmeye "artzamanl semantik ad verilir. Artzamanl semantie,
3

geleneksel, gelimeli, tarihi ve diachronic semantik isimleri de verilmektedir.2 Aksan konu ile ilgili yapt deerlendirmede Szcklerin temeline inebilmek iin genel olarak, geirdikleri tarihsel gelimelere uzanmak, eski, en eski biimlerine ulamak gerektii iin bu almalar ounlukla artzamanl yntemle yrtlr.3 eklinde ifade eder. Sosyal bir olgu olan dilin, canl bir organizma gibi, gelimeye ve deimeye ak bir tabiat vardr. Aksana gre, Toplumdaki, toplumun dnya grlerindeki deiimler sonucunda kavramlarda da bakalama olduundan bir kavramla onu yanstan gsterge arasndaki iliki silinmekte, yeni bir bant kurulmaktadr.4 Ehl-i Beyt kavramnn da, Cahiliyeden slama gei srecinde farkllat ve anlamn deiime urad, daha sonraki siyasi tartmalar yoluyla daha da farkllat aka grlmektedir. Izutsunun da ifade ettii gibi aratrc iin odak sorun, her bir terim iin tamamlayc nitelikleri arayp bulmaktr.5 zellikle Ehl-i Beyt gibi tarifinin zor yapld kavramlarn tamamlayc niteliklerinin ortaya konmasyla ancak salkl bir deerlendirilme yaplabilir. Bylece kavramn bir anlam haritasnn karlmas ve bu haritann yol gstericilii istikametinde kavramn farkl balamlardaki nanslar ortaya konabilir. Her kavramn anlam ierii, ilk kt ekliyle sreklilik arz etmez. Her dnemde farkl kullanmlar olduu gibi, farkl tasavvurlar da olabilmektedir. Her kltrn bir dili olmakla beraber, bu dilin kullanld ve kltrn yanstt belli bal kavramlar da vardr. Ayn kavram kullanan topluluklarda bile, farkl anlamlarn yklenildiine ahit olunmaktadr. Bu durum kavram kargaasn dourmakta ve ihtilaflara da neden olabilmektedir. nk bazlar belli endie ve dnceler ile belli kavramlarn ieriini farkl anlamlar ile doldurabilmektedir. Ehl-i Beyt kavram istismara ak yn ve farkl yorumlar ile bir ok anlamn yklenildiine ahit olmaktayz. Kavramn pratikte, ne anlama geldii, kapsamna kimleri aldn tespit etmek olduka nemlidir. nk kavramn balamlarndan koparlmas konunun iinden klmaz hale gelmesine neden olur. Nitekim gemiin kavramlar ile gnmz

2 3

Bkz. Abdulkerim, Mcahid, ed-Delletl-Luaviyye indel-Arab, Ammn ts., 17. Aksan, Doan, Her Ynyle Dil, Ankara 2000, III/13. 4 Aksan, Doan, Her Ynyle Dil, III/216-7. 5 Bkz. Toshihiko zutsu, Kur'nda Din ve Ahlak Kavramlar, ev., Selahattin Ayaz, Pnar yay., stanbul 1997, 33.

deerlendiremeyeceimiz

gibi,

gnmzn

kavramlar

ile

de

gemii

deerlendirmemiz, bizi hatal sonulara gtrebilir. Ehl-i Beyt kavramna da bir ok kavram gibi farkl mlahazalarla tarihi srete farkl anlamlar yklenilmitir. Nitekim Onat yapt bir deerlendirmede kavramlarn gvenirlii sorunu, slam Dnce Tarihinin en temel problemlerinden birisidir. zellikle toplumsal boyut tayan kavramlarn, mezheplere, gruplara, cemaatlere verilen isimlerin tarihsel ak ierisinde nasl anlam deiikliklerine uradklar ve nasl keyfi olarak kullanldklar zaman zaman gzden karlmtr. Bunun en byk sebebi de sre mantnn ok fazla n plana kmay olabilir. slam Bilimleri dediimiz btn alanlarda, ncelikle kavramlar konusuna zen gstermek, slam Dncesinin tarihi seyrini anlamay kolaylatraca gibi, Mslmanlarn bilim dnyasna yapm olduklar katknn ortaya kmasna da imkan salayacaktr.6 ifadeleri ile kullanlan kavramlarn gvenirlii sorununu sre mantnn gz ard edilmesine balamaktadr. Bir kelimenin manasnn akla kavuturulmasnn en iyi yolu her eyden nce bir araya getirme, kyaslama, benzeyen, kart olan ve takabl eden tm kelimeleri birbirleri ile olan ilikileri iinde nizama sokma7 ile mmkndr. Ehl-i Beyt kavramnn anlamna yakn bir ok kavram, slam dncesinde yer etmitir. Bunlar arasnda Airet, l-i Resl, l-i Beyt, Itretur-Resul, Zil-Kurb, l-i ba ve Ashabul-Kis gibi kavramlar zikredilebilir. Bu kavramlar genellikle Hz. Peygambere yakn akrabal ifade iin kullanlmalarna ramen kavramlarn anlam ve kapsamlar bazen farllk arz edebilmektedir. Sadece ehlul-beyt ve zill-kurb Kur'nda gemektedir. Dier kavramlar da Hz. Peygamberin yakn akrabalar iin kullanla gelmitir. Ehl-i Beytin semantik alann tespit edebilmek iin nce kavramn szlk anlamlarn tespit etmek gerekir. Bunun iin de Ehl-i Beytin ierdii anlamlar Cahiliyye dnemi edebiyatna ve ilk Arapa szlklere mracaat ederek balamak daha isabetli olacaktr. Ehl-i Beyt, ehl/halk ve el-beyt/ev kelimelerinden oluan ve ev halk anlamna gelen bir terkiptir. Terkipte geen kelimelerin anlamlar ile balamak daha doru olacaktr.

6 7

Onat, Hasan, slam Bilimlerinde Yntem, Bilgi, Bilim ve Yntem , litam, Ankara 2005, 2-26, s.20. Izutsu, Kur'nda Din ve Ahlak Kavramlar , 62.

l kelimesinin lgatlerde yirmi be kullanmnn bulunduu ifade edilir.8 l Allah, Mekkede ikamet eden Kurey,9 l Beytullah, Mekke sakinleri, l Muhammed, Beni Him, sadaka almalar yasaklananlar ve her muttaki mmin gibi anlamlara geldii dile getirilir.10 l, Arapada ayrca serap, da, dan evresi ve adr direi manasna geldii gibi, kiinin bizzat kendisi, ailesi, taraftarlar, dost ve arkadalar gibi anlamlara da gelmektedir.11 Kur'nn kullanlmaktadr. l, mehur bir kimsenin soyuna, kabilesine, hnedanna veya temsil ettii fikirlere bal zmreler iin kullanlan bir terim13dir. Muktil b. Sleyman (150/767), l hakknda farkl grn bulunduunu ifade eder. Birinci gr, Kavim anlamnda kullanlmtr ki Kamer suresi 41. ayeti14 ve Mmin suresinin 28 ve 46 ayetleri15 buna delalet ederler. kinci gr ise, lin kiinin ev halk (ehl-i beyt) anlamnda kullanlddr. Buna delil olarak da Kamer suresi 34. ayeti16 ve Hicr suresi 58-6017 ve 61. ayetleri18 delil olarak gsterilir. nc ve son gr ise l tabirinin kiinin soyunu (zrriyet) ifade ettii grtr. Buna delil olarak Al-i mran suresi 33 ve 34 ayetleri19 rnek olarak gsterilir.20 bir ok yerinde l kelimesi ahs isimlerine muzaaf olarak da kullanlmtr.12 Kimi kullanmlar aile manasna, kimisi de mensubiyet anlamnda

8 9

Flgel, Gustav, Die Grammatischen Schulen der Araber, Leipzig 1862, 231. Kureye ilk defa l Allah tabiri kullanm Ebrehenin Kbe basknndaki hezimetinden sonra olmutur. Bkz. Asker, el-Evil, 17-19. 10 lin ksmlar iin bkz. rbil, Ali b. s, Keful-umme, Tebriz 1381, I/40 vd. 11 zel, Ahmet, l, D A, II/305; Bkz. Ragb, Mfredt, 29. 12 lin zel isme muzaaf olduu ile ilgili bir ok ayet iin bkz. Muhammed Fud Abdulbk, El-MucemulMfehres liElfazil-Kur'nil-Kerm, s. 97-98. 13 zel, Ahmet, L, D A, II/305. zel l-i Muhammed hakknda iki farkl gr olduunu ifade ile birincisi Kendilerine zekat verilmesi haram olan, neseb itibariyle Peygambere en yakn kimselerdir. kincisi de din bakmdan Hz. Muhammede tabi olanlardr.zel, L, II/305. Bu adan bakldnda Hz. Peygamberin getirii daveti kabul eden btn Mslmanlar l-i Muhammedden saylmaldr. 14 Firavun hanedann da uyaran peygamberler geldi. 15 Firavun kavminden olup o zamana kadar iman ettiini saklayan biri; Onlar sabah akam atein karsna getirilirler. Kyamet koptuunda da Haydi, Firavun kavmini en iddetli azaba sokun! denilir. 16 Biz de Lutun li dnda, hepsinin zerine ta savuran bir frtna gnderdik. 17 Haberin olsun dediler, Biz sulu bir topluluu cezalandrmak iin gnderildik. Ancak Lutun ei dndaki ki li mstesna, hepsini kurtaracaz. 18 Eliler Lutun line gelince.. 19 Gerek u ki Allah demi, Nhu, l brahim ( smail, shk , Yakub velEsbat) ile l mrn (Ms ve Harun), birbirinden gelen tek zrriyet halinde btn insanlardan szp onlara stn klmtr. 20 Bkz. Mukatil, b. Sleyman el-Belh (150,767), el-Ebh ven-Nezir fil-Kurnil-Kerim, thk., Abdullah Mahmd ehhate, Msr 1994, 271-2.

Sadaka Muhammed ve l-i Muhammed iin helal deildir denildiinde, bu l-i Muhammedin sadakann kendilerine haram olduu ve Humusun kendilerine verildii kimselerin l-i Muhammed olduklarna delalet eder. Bunlar da Ben Him ve Benil-Muttlib soyudur.21 lur-Recul, kiinin ehli ve ailesidir. Ayrca ona uyanlardr.22 Bu adan Ehl-i Beyt ile ayn anlam tamaktadr. Zaten yer yer birbirinin yerine mteradif olarak kullanld da grlmektedir. Mekke dneminde Mslman olan l-i Ysir /l-i Ammra ynelik yaplan ikencelere kar Hz. Peygamber, onlara sabr dileyerek: l-i Ysiri mjdeleyin. Onlarn yeri cennettir.23 Buradaki l tabiri aile manasnda kullanld grlmektedir. Ahmet b. Yahya, el-l ve el-Ehl kelimelerinin aslnda ayn olduunu, fakat el-l hakknda ihtilaf edildiini ifade eder. Bir grup lun-Nebi; kendisine akrabal olsun veya olmasn, Ona uyanlardr., dier bir grup ise, Nebiye uysun veya uymasn yakn akrabalardr.24 eklinde ifade eder. lk gre gre ayn inanc paylaan insanlarn hepsi de Ehl-i Beytten saylmaktadr. lu Muhammed: Ehl-i Dini Muhammeddir.25 eklindeki anlamada uygunluk gstermektedir. Bu ifade ile ayn dini deerleri paylaanlar iin kullanld grlmektedir. Salli Barik dualarndaki l-i Muhammedi bu balamda deerlendirmek mmkndr. kinci gre gre Hz. Peygamberin mrik akrabalar da Ehl-i Beytine dahil olmaktadr ki, Kur'n bu tr bir akrabal reddetmektedir. Ayrca l-i Muhammed Ehl-i Dini Muhammeddir diyenler Hd suresi 46 ayeti delil olarak getirirler.26 l ve Ehl arasnda anlam ve kk bakmnda benzerlik olsa da kullanm alanlar farkl olabilmektedir. Mesela Kur'ndaki l kullanm genellikle zel bir isme muzaaf eklinde gelmektedir. Kurnda l-i Dvud,27 l-i Msa, l-i Harn,28 l-i brahim,29
21 22

Ezher, Tehzbul-Lua, XV/439-40. bn Manzur, Lisnul-Arab, XI/38. 23 Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/234. 24 Ezher, Eb Mansr Muhammed b. Ahmed (370,980), Tehzbul-Lua, Kahire 1967, XV/438. 25 Ezher, Tehzibul-Lua, XV/439. 26 (11) Hud 46 Ey Nuh! buyurdu Allah, O senin ailenden deil. nk o, drst i yapan, temiz bir insan deildi. O halde, hakknda kesin bilgin olmayan bir eyi Benden isteme. Cahilce bir davranta bulunmayasn diye sana t veriyorum. 27 34-Sebe,13 O cinler ona kaleler, heykeller, havuz byklnde anak ve leenler, sabit kazanlar gibi istedii eyleri yaparlard. Ey l Dvd, kr gayreti iinde olun. Kullarmdan gerei gibi kredenler ok azdr. 28 2-Bakara,248 Peygamberleri devamla yle dedi: Onun hkmdarlnn almeti, size iinde Rabbinizden bir sekne ile l-i Ms ve l-i Harunun manev mirasndan bir bakiyyenin bulunduu ve meleklerce tanan bir sandn gelmesidir. Eer iman etmeye niyetli iseniz bunda, elbette sizin iin delil vardr.

l-i Firavn,30 vb. kullanmlarna sklkla rastlamak mmkndr. Anlam ieriine bakldnda baz yerlerde birbirlerinin yerine kullanlamad grlmektedir. l kelimesi kullanld yere gre Ehl kelimesinden daha umumi bir ifade olabilmektedir. l-i Ab veya Ashabu Kis tabirleri genellikle Snni ve i kaynaklarda mm Seleme ve Aie kanalyla aktarlan bir rivayetten gelmektedir.31 l-i Ab veya Ashabu Kis, Hz. Peygamber, kz Ftma, damad Ali, torunlar Hasan ve Hseyin iin kullanlan bir deyimdir. Bu be kiiye ayrca Pen l-i ba da denilmektedir. Soy anlamna gelen l szc ayrca akrabalk ya da inan asndan belirli bir kiiye ball da gsterir. Kur'nda geen l-i Ms, l-i Firavn, li mrn gibi terkipler buna rneklik tekil eder. l-i b Hz. Muhammedin ev halk anlamna gelen Ehl-i Beyt deyimi ile bu bakmdan e anlamldr. Fakat l-i b, Ehl-i Beyt ile e anlamda kullanlrsa da bu be kii dnda kimseye amil deildir. Hz. Peygamber dier drt kiiyi de abasnn altna alarak tathir ayetini okumu ve bu kiilere l-i Ab denilmitir. Ehl-i Beytin sadece bu kiilerden olutuu gr a tarafndan savunulur. Ehl kelimesinin iine, kiinin torunlar ve zrriyeti de dahil edilir.32 Ehl, kii ile ayn nesebe, dine mensup, ayn sanat icra eden, ayn evi ve beldeyi paylaan anlamlarna gelir. Kiinin ehli ayn evi paylat kimselere denir.33 Mecaz olarak ehl, bir kimsenin hanmna denir. Yine bu kelimenin manas ierisinde o kimsenin evlad da dahildir.34 Ehl kelimesi, kiinin hanm ve insana yaknl bulunan (Ehessen-Ns bihi)35 Ehlur-Recul, kiinin aireti ve yakn akrabalar36 veya Nesebinin kendisinde topland veya ayn dini, ayn sanat icra eden, ayn evi ve beldeyi paylaan kimse37 manalarna gelmektedir.

29 30

Bkz. 3. l-i mrn,33; 4. en-Nis,54; Bkz. 2. Bakara, 49; 50; 3. l-i mrn, 11; 7. el-Arf, 130; 141; 8. el-Enfl, 52; 54. 31 Bkz. Mslim, Sahih, Fedlu Ehl-i Beyt, 61; Hakim, el-Mstedrek, III/147; Frzbad Fedailul-Hamse, I/270. 32 Zebid, Tcul-Ars, ehl md. 33 Rab, Mfredt, 29; Semn el-Haleb, Ahmed b. Yusuf (756/1355), Umdetul-Huffz fi Tefsr ErefilElfaz, Beyrut 1993, I-IV, I/152-3. 34 Zebid, Tcul-Ars, ehl, 35 Halil b. Ahmed, Kitabul-Ayn, IV/89. 36 bn Manzur, Lisnul-Arab,, XI/28. 37 Frzabd, Mecduddin Muhammed b. Yakub, Besir zevit-Temyz fi Letifil-Kitabil-Azz, thk., Muhammed Ali el-Bihr, Msr 1986, II/83; Ragb, Mfredt, 29; Semn el-Haleb, Umdetul-Huffz, I/152.

Kii, mensup olduu dinin veya mezhebin ehlidir.38 Ehlul-Mezheb ve Ehlulslam gibi. Her nebinin mmeti ayn zamanda onun ehlidir.39 Buna dayanlarak, lu Muhammed, mmetinden mttaki olanlardr eklinde bir gr de ortaya atlmtr.40 Ev sakinlerinden her biri o evin ehlidir. Yine bir dine inanan ve bir mezhepte bulunanlarn her biri o dinin ve o mezhebin ehlidir, yani bireyidir.41 Buna gre ehl mensubiyet bildiren bir kelimedir. Beytullahn Mekkede olmas nedeniyle, Ehl-i Mekkeye de Ehlullah denir.42 bn Himn, bn shktan aktard haberde de Allahn Habelileri Mekkeden geri evirmesi sonucunda Araplar Kureyi ululayarak, onlar iin Ehlullah tabirini kullandlar.43 Kureye l-u Allah denildii de ifade edilir.44 Allah evinin ehli, komular, ehl-i harem de denilir.45 Frzabd, el-Ehl kelimesinin Kur'nn on yerinde farkl manalarda kullanldn ifade ile el-Ehl kelimesinin: Bir lkenin sakinleri46; ncil ve Tevratn okuyucular47; mal sahibi ve mlk elinde bulunduranlar48; aile ve evlad, yani e ve ocuk49; kavim ve yakn akraba50; (elMuhtr) Layk ve Mnasip51; mmet ve Ehl-i Millet52; bir eye mustehak ve

38 39

bn Manzr, Lisnul-Arab, XI/29. bn Manzr, Lisnul-Arab, XI/29. 40 Semn el-Haleb, Umdetul-Huffz fi Tefsr Erefil-Elfaz, Beyrut 1993, I/153. 41 Zebid, Tcul-Ars, ehl 42 bn Manzr, Lisnul-Arab, XI/28. 43 bn, Him, es-Sretun-Nebeviyye, Daru bn Kesr, ts., I/57. 44 Ebrehenin Mekkkeye saldrmasyla, Allahn, Ebrehenin errini Kureylilerden gidermesi zerine Arap Kurey iin l Allah tabirini kullanmaya balad. Bkz. Eb Hill Hasan, b. Abdillah b. Sehl el-Asker, el-Evil, Beyrut 1997, 17-9. 45 bn Sad, Tabaktul-Kubr, I/73 46 7. Araf, 97 Peki o lkelerin ahalisi, (geceleyin uyurlarken satvetimizin kendilerine baskn halinde gelivermesinden) emin mi oldular? 47 3. l-i mran, 64, 65, 70, 71, 98 ...,Ey Ehl-i Kitab! 48 4. Nisa, 58 Allah size, emanetleri ehline vermenizi (ve insanlar arasnda hkmettiinizde adalete uygun tarzda hkm vermenizi) emreder. 49 28. Kasas, 29 Ms mddeti tamamlayp ailesiyle Msr tarafna doru yolda giderken ... 50 4. Nis, 35 ... erkein ailesinden bir hakem, kadnn ailesinden bir hakem gnderin ... 51 48. Fatih, 26 ... Zaten onlar bu sze pek lyk ve ehil idiler. Allah her eyi hakkyla bilir. 52 19. Meryem, 55 Halkna namaz ve zekt tavsiye ederdi....

hakkeden53; Itre, Airet, Evld, Ahfd, Ezvc, Zrriyet54 Evlad ve el-Halil ( brahim)in evlad55 gibi anlamlarna yer verir.56 Ehl-i Beyt terkibinin ikinci kelimesi ise beyt kelimesidir. Beyt, snak, dankln topland mekan57, insann gece snarak geceledii, ayn ekilde gndz glgelendii yer58, skunet ve konaklama yeri manasnda adr veya binnn her ikisini de kapsayacak ekilde de kullanlr.59 Beyt kelimesi, Beyttetten mtak60 bir kelimedir. oulu el-buyt, el-buytt61 eklinde olup cahiliyye dneminde ileri gelen bir kii iin min ehl-il-buytt ibaresinin kullanldna sklkla rastlamak mmkndr. Ehlul-Beyt terkibi ise, bir evin sakinleri manasnda kullanlmaktadr.62 Buyt kelimesinin Putperest Araplarn ibadethaneleri iin de kullanlm olduunu grmekteyiz. ehristn, cahiliye dnemindeki ibadethaneleri aklarken, putperestlerin ibadethaneleri iin Buytul-Esnm ve ateperestlerin ibadethaneleri iin de Buytun-Nrn63 ifadelerini kullanmaktadr. Ehl-i Beyt kavram ehl ve beyt kelimelerinden mteekkil ev halk anlamna gelen Arapa bir terkiptir. Ehl kelimesi bir ok isme izafe edilmek suretiyle farkl anlamlar tretilmitir. l ve Ehl kelimeleri ou kere birbirinin yerine de kullanlabilmektedir. nk, Ehl ve l, her ikisi de ayn anlamda kullanld ifade edilir.64 Ha, Elife bedel olarak gelmitir.65 Ehlur-Recul, kiinin ehli derken: kiinin akrabas ve aireti de anlalr.66

53

74. Mddessir, 56 ... Sayg duyulup cezasndan saknmaya lyk olan da, gnahkrlarn gnahlarn balama anna yaraan da yalnz Odur. 54 20. Ta-Ha, 132 Ailene ve mmetine namaz klmalarn emret, kendin de namaza devam et ... 33. Ahzb, 33 ...Ey Ehl-i beyt! Allah sizden her trl kiri giderip sizi tertemiz yapmak istiyor. 55 11. Hud, 73 Ey Ehl-i Beyt! Allahn rahmeti ve bereketi sizin zerinize olsun. O gerekten her trl hamde lyktr, hayr ve ihsan boldur. 56 Frzbd, Besir zevit-Temyz fi Letifil-Kitabil-Azz, II/83-4. 57 bn Faris, Mucemu Mekayisil-Lua, I/324; Bkz. Akel, Hadislerle Ehl-i Beyt, 23. 58 Rab, Mfredt, 64. 59 bn Manzur, Lisnul-Arab, II/14. 60 kelimesinin mescit, Kabe, Mekke, Reslullhn evi vb. anlamlar iin de bkz. Semn el-Haleb, Umdetul-Huffaz, I/278. Ayrca kelimesi kelimesinin masdar olara da zikredilir. 61 bn Manzr, Lisnul-Arab, II/15. 62 Halil b. Ahmed, Kitabul-Ayn, IV/89; bn Faris, Ebl-Huseyn Ahmed b. Zekeriyya (395/1005), Mucemu Mekayisil-Lua, III/150; bnul-Manzur, Lisnul-Arab, XI/29. 63 el-Milel ven-Nihal, III, 255. 64 Ezher, Tehzbul-Lua, XV/438. 65 Bkz. bn Manzur, Lisnul-Arab, XI/30; rbil, Ali b. s (693/1294), Keful-umme, Tebriz,1381, I/41. 66 Zebid, Tcul-Ars, VII/217; bn Manzur, ehl; Bu anlam Nisa, 35. ayette de u ekilde ifade edilir: Eer kar-kocann aralarnn almasndan korkarsanz, erkein ehlinden (Aile-Airet) bir hakem ve kadnn ehlinden (Aile-Airet) bir hakem gsterin. Bunlar bartrmak isterlerse Allah aralarn bulur.

10

bn Manzr ve Zebid, Ehl-i Beyti, Hz. Peygamberin ailesinden erkek ve hanmlar, eleri, kzlar ve sihri olduklarn ifade ederler.67 Ehlu Beytin-Nebi; Eleri, Kzlar, damad yani Alidir.68 Ancak bize gre, eer shriyet ehl-i beyte mensubiyeti gerektiriyorsa, Osmann da Ehl-i Beytten saylmas gerekirdi. Zira, Hz. Peygamberin iki kz ile evlenen Osmann Ehl-i Beytten sayldna dair herhangi bir kayda rastlanlmamaktadr. Bu nedenle shriyetin Ehl-i Beyte mensubiyette yeterli bir art olduu sylenemez. Ali, Hz. Peygamberin z amcasnn olu olmas, evinde yetimesi ve torunlarnn babas olmas nedeniyle Ehl-i Beyt iinde zellikle zikredilmitir. Sadece shriyet Ehl-i Beyte dahil olmada yeterli bir hususiyet deildir. nk Hz. Osman iki kez Peygambere damat olmasna ramen Ehl-i Beyte dahil edilmemitir. Ehlul-Beyt kavram, Arap topluluklarnda kabilenin riyasetini elinde bulunduran aileye atfedilmi ve kabile reislerinin ailelerini ifade etmek iin elBuytt69 eklinde oul olarak kullanlarak daha sonraki asrlara da intikal etmitir.70 Gerek cahiliyye devrinde, gerekse slam dnemde bir ok ailenin bu kavram kendine atfettii grlmtr. Kavrama sre ierisinde Hz. Peygamberin ailesi iin zel bir anlam yklenmesi sonucu da farkl deerlendirmeler yapla gelmitir. zellikle bu kavrama Hz. Peygamberin hangi akrabalarnn dahil olduu ile ilgili tartmalar gnmze kadar devam etmitir. Ehl-i Beyt terkibi Kur'nda iki yerde gemektedir ki, her iki ayette de aile manasnda kullanlmtr. lk ayette (11. Hd, 73) Hz. brahimin ailesi, ikinci ayette (33. Ahzb, 33.) ise, Hz. Peygamberin ailesi kast edilmektedir. Hz. Peygamberin ailesi hakkndaki bu ayet tathir ayeti olarak da bilinir. Her Nebinin Ehli mmetidir.71 lu Muhammed, Ehlu Dni Muhammeddir.72 Bir peygamberin dininden olmayan (Kafir) kadn veya erkek ehlinden de deildir.73 Ehl-i Beyte mensup olmann ilk art, Hz. Peygamberin getirdii Dini kabul etmektir.
67 68

Lisnul-Arab, XI/29; Zebid, Tacul-Ars, ehl md. Ebl-Beka, el-Hseyn el-Kefev, Klliyat Ebl-Bek, Bulak 1289, 150; bnul-Manzur, Lisnul-Arab, XI/29. 69 Buytt, Buytun Cemul-Cemidr. Bkz. Lisnul-Arab, II/65. 70 Goldziher, Ignaz; C. VanArendonk; A.S.Tritton, Ahl Al-Bayt, EI2, New Edition, Leiden 1960; Mesela hilafet iin kendisine bait edilen Hasan b. Aliye, Abdullah b. el-Abbsn yapt tavsiyelerden birisi de ehl-i buytt ve-eref olan Arap airetleri ile iyi geinmesini istemesidir. Bkz. bn Kuteybe, UyunulAhbr, I/68; Sharon, slam ncesi kullanmna iaret ettii Ehl-i Beytin, Arap olsun veya olmasn asil ve nfuzlu ailelerin yeleri ve yneticileri iin kullanlan bir kavram olduunu ifade eder. Black Banners From East, 78. 71 Ebl-Beka, el-Hseyn el-Kefev, Klliyat Ebl-Bek, Bulak 1289, s.150; bnul-Manzur, Lisnul-Arab, XI/29. 72 Ezher, Tehzbul-Lua, XV/438. 73 Ebl-Bek, Klliyt Ebl-Bek, s.150; Kr., 11. Hd, 46.

11

Bu tarife gre salli barik dualarndaki l-i Muhammedin btn Mslmanlar ifade ettiini sylemek mmkndr. Ehlul-Beyt, cahiliyye dneminde de kullanlan bir kavram olmasna ramen, slamdan sonra tamamen farkl bir anlam yklenmitir. Ehl-i Beyt terkibi olan kavram, slam ile birlikte zellikle Hz. Peygamberin yakn akrabalarn ifade eden bir kavram olmutur. Bu nedenle kavram genel olarak l-i Nebiye has kullanla geldii ifade edilir.74 slam literatrnde de Ehl-ul-Beyt denilince ilk akla gelen husus Hz. Peygamberin aile ve soyudur. Kur'n bir kavram olarak ehlul-beyti farkl ekillerde yorumlayanlar da olmutur. Mesela, Rudi Paret, ehlul-beyt terimini tam olarak ev (kabe) halk yani Kabeye sayg gsteren kiiler anlamna geldiini ileri srer. el-beyt kelimesi Kur'nda getii btn yerlerde sadece Kabeye iaret ettiini ifade eder.75 Sharon, Rudi Paretin bu grnden hareketle, btn Kureyin, dolaysyla Kabeye sayg gsteren Mekkedeki o dnemin Mslmanlarnn ehl-i beyt olarak deerlendirilmesi gerektiini ifade eder.76 Kavram, Arapada Ehlul-Beyt eklinde yazlp okunmasna ramen, Trkede yaygn kullanm ekli olan Ehl-i Beyti kullanmay tercih ettik. Itret ehl-i beyte yakn anlam ifade eden kavramlar arasnda zikredilir. zellikle ann bu kavram sklkla kulland grlr. Hz. Peygambere sakaleyn hadisi olarak nispet edilen mehur bir hadisde bu kavrama yer verilmitir. Itr szlkte kiinin ehli manasnadr. Itret, ehl manasna olup, asl, ocuk, torun ve amcaoullarndan olan akrabalar anlamnda kullanlmtr.77 Bu adan Reslullhn tresi ehl-i beyti anlamna kullanlmaktadr.78 Kiinin treti, kavmi, aireti, ocuundan ve bakasndan olan yaknlar anlamlarna gelmektedir. Eb Bekir: Biz Hz. Peygamberin Itresiyiz demitir. Itretun-Neb, sadece Ftmann ocuklar olduu

74 75

Bkz. Ragb, Mfredt, 64. Rudi Paret, Der Plan einer neuen leicht Kommentierten wissenschaftlichen Koranbersetzung Orientalische Studien, Enno Littman. (nr., R. Paret,) Leiden, 1935, 128; Sharon, ahl al-bayt, 179; Him b. Abdimenf b. Kusay, sikye ve rifde grevlerini stlendii esnada Kureylilere hitap ederken Ey Kurey topluluu! Sizler Allahn komular ve Ehl-i Beytisiniz szleri de bu balamda deerlendirilebilir. Bkz. bn Sad, et-Tbaktul-Kubr, I/78. Buradaki Ehl-i Beyt Mekke sakinleri anlamnda kuyllanlmtr. 76 Bkz. Black Banners from East, Jarusalem, Leiden 1983, 76. 77 Halil b. Ahmed, Kitbul-Ayn, II/66. 78 Bkz. eyh es-Sadk, Kemalud-Din, tsh., Ali Ekber el-fr, Kum 1405, I/243.

12

gr de vardr.79 ItretuReslullah/Resul da ehl-i beyt anlamnda, Hz. Peygamberin yakn akrabalar/aireti anlamnda kullanlan bir kavramdr. Zil-Kurb, terkibi de Kur'nda gemektedir. Terkibin ilk kelimesi z kelimesi sahiplik manasna gelmekte olup, oulu zevndur.80 Kurb, ise neseben yaknlk ve akraba anlamnda kullanlr.81 Genel anlamda Humustan pay alan82 Peygamber yaknlarn ifade eder. Bir ok ayette bu anlamda kullanlmakta olup, baz ayetlerde Hz. Peygambere yakn akraba olanlar ifade etmek iin kullanlmtr.83 Ayette geen Peygamber yaknlarnn kimler olduu ile ilgili de farkl grler ileri srlmtr. Kavramsallatrma sreleri erken dnemlere kadar giden bu kullanmlar gnmz diline aktarrken, zerinden yzyllar gemesine ramen, karlklar yava yava deimi olan kelimelerin gerek anlamlarn brakp, ounlukla bugn yklenen anlamlar asl anlam olarak alyoruz. Ayn kavramlar farkl dnemlerde, farkl anlamlar kazanmasna ramen, bazen her dnem iin ayn anlam ykleyebiliyoruz.84 Yukarda dile getirdiimiz kelime ve kavramlar her ne kadar Ehlul-Beyt kavram ile e anlamda kullanlmlar ise de, ehlul-beyt kadar yaygn deildirler.

III- KAYNAKLAR almamz, Ehl-i Beyt tasavvurlarn ve yansmalarn incelemesi nedeniyle ncelikle Ehl-i Beytin semantik alann aydnlatlmas gerekir. Bu konuda cahiliyye dnemi sosyal ve siyasal alanlarndaki kullanmlar iin slam ncesi Arap edebiyatna ait divanlar son derece nemlidir. Ehl-i Beyt kavramnn Hz. Peygamber dneminde, bilinen anlamnn dnda, din ve siyasi bir karl bulunmazken, zamanla din ve siyas alana tanmtr. Bu nedenle kavramn kazand ilk anlamlarn, o dneme ait metinlerden veya o dneme yakn Lgatlerden tespit etmeye altk. Bu eserler arasnda mmkn mertebe bilinen ve ilk dnemde yazlanlarna ncelik verdik. Bunlarn banda Halil b. Ahmed

79

Lisnul-Arab, IV/538; Hz. Eb Bekirin bu sz, Hz. Peygamber ile ayn kabile olan Kureylilikten dolay sylemi olabilir. 80 Halil b. Ahmed, Kitbul-Ayn, VIII/207. 81 bn Manzr, Lisbul-Arab, I/665. 82 Bkz. 8. Enfal, 41; 59. Har, 7. 83 Bkz. 8. Enfl, 41; 59. Har, 7; 42. r, 23; baz ayetlerde de akraba anlamnda kullanlmtr. Mesela bkz. 2. Bakara, 83, 177; 4. Nis, 8; 36. 84 Bkz. Le Bom, Gustave, Tarih Felsefesi, ev., Hsrev Akdeniz, Murat Temelli, Ata Yaynlar, s.79-8.

13

(170/786)85, Ezher

(370/980)86,

bn Faris (395/1005)87,

Ragb el-Isfehn

(502/1108)88, bn Manzr (711/1311)89, Zebid90, gibi mellifler gelmektedir. Kavramn Kur'nda gemesi nedeniyle de mevcut i ve Snn tefsirlere baklarak yaplan yorumlara da yer verdik. i tefsirler arasnda Ali b. brahim elKumm (307/919)91, Ayy (320/932)92 ve Furat b. brahimin (III/IX. Asr)93 tefsirleri, erken dnemde telif edilmeleri nedeniyle tezimiz asndan nem arz edenlerin banda gelir. stifade ettiimiz i olmayan melliflerin banda, Mukatil b. Sleyman (150/767)94 Taber (310/923)95, Zemaher (538/1143)96, Fahreddin er-Raz (606/1209)97 Kurtb (671/1273)98 ve gelmektedir. Ehl-i Beytin Hz. Peygambere dayandrlan bir ok hadiste yer almas Hadis Klliyatna ve erhlerine mracaat zorunlu klmtr. Gerek i ve gerekse Snn temel kaynaklarda ilgili yerleri tarayarak, Ehl-i Beyt kavramnn yansmasna yer vermeye altk. i kaynaklardan Kuleyn (329/940)nin el-Uslul-Kfisi100 hadis klliyatndan el-Meclis (1110/1697)nin Bihrul-Envr101 istifade ettiimiz temel i kaynaklardr. Hadis edebiyat alannda Ehl-i Beyt ile ilgili bir ok rivayetin bulunmas ve bu rivayetler arasnda farkl, hatta birbirine zt rivayetlerin bulunmas konunun ortaya konulmasndaki nemli glkler ortaya karmaktadr. Hadis edebiyatndan yararlananlarn gz nnde bulundurmas gereken en nemli husus, siyasal atmalar sonucunda sylenen szlerin hadisletirilmesi, ya da hadis uydurmasdr. nk bir ok kimse Hz. Peygamberi kendi adna konuturmu ve
85 86

bn Kesr (774/1372)99 gibi mellifler

Eb Abdirrahmna, Kitabul-Ayn, Beyrut 1988. Eb Mansr, Muhammed b. Ahmed Tehzbul-Lua, thk. M. Ali Neccr, Abdusselm Hrun, Kahire 1967. 87 Ebl-Huseyn Ahmed b. Zekeriyya, Mucemu Mekayisul-Lua, I-VI/ 1969. 88 Ebl-Ksm el-Hseyn b. Muhammed, el-Mfredt fi Garbil-Kurn, Msr 1404. 89 Ebl-Fadl Cemluddin b. Muhammed Lisnul-Arab, Beyrut 1990. 90 Muhammed Murtaza el-Hseyn, Tcl-Ars min Cevahril-Kamus, Darul-Fikr, I-X. 91 Kumm, Ali b. brahim Ebl-Hasan, Tefsrul-Kumm, Kum 1404. 92 Ayy, Ebn-Nasr Muhammed b. Mesud b. Ayy es-Slem es-Semerkand(320/932), Tefsrul-Ayy, tsh. Seyyid Him er-Resl, Tahran 1380. 93 Furat b. brahim Kf, yrz., 1410 94 Ebl-Hasen Mukatil b. Sleyman b. Beir el-Ezd, Tefsiru Mukatil b. Sleyman, thk., Ahmed Ferid, Darul-Kitabil- lmiyye, I-III, Beyrut 2003. 95 Cmiul-Beyn an Tevlil-Eser vel-Kurn, I-XXX, Msr 1954. 96 Zemaher, Mahmud b. mer, el-Kef an Hakikit-Tenzil ve Uyunil Ekvl f Vuchit-Tevil, I-IV, Kahire 1966. 97 Tefsrul-Kebir-Meftihul-ayb, I-XXX, Beyrut 1985. 98 Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekir b. Fahr el-Kurtb, el-Cmi li Ahkmil-Kur'n, Msr 1952. 99 smail b. mer, Tefsrul-Kurnil-Azim, I-VIII, Kahraman yay., stanbul 1992. 100 Kuleyn, Eb Cafer Muhammed b. Yakb b. shk, el-Uslul-Kfi, tsh. Necmuddn ml, tlk. Ali Ekber ffr, Tahran 1388. 101 el-Meclis, Muhammed Bakr, Daru hyait-Turasil-Arabi, Muessesetut-Trhil-Arab, Beyrut 1992.

14

haklln Hz. Peygambere dayandrma yoluna gitmitir.

Mesela lk halifeler

arasndaki ilikiler, Ali-Muviye, Abdullah b. Zbeyr ve Abdulmelik b. Mervn arasndaki husumetlerle veya ar sevgiyle ilgili hadisler alet edilmitir. Bir ok dinpolitik hareket, haklln Hz. Peygambere dayandrma lzumu hissetmilerdir. Btn bu nedenler siyasal arenada kullanlan hadislere ihtiyatl yaklamamz zorunlu klmtr. Snn Hadis edebiyatndan mam Mlik (179/795),102 Abdurrezzk (211/826),103 Ahmed bn Hanbel (241/855),104 el-Buhr (256/870),105 Mslim

(261/874-75),106 Eb Dvud (275/888),107 et-Tirmiz (279/892),108 Nes (303/915)109 ve bn Mce (283/ 896 )110 istifade ettiimiz melliflerin balcalardr. almamz tarihi bir sre iinde ele alnd iin, kavramn bu srete nasl algland ve sosyal hadiselerde nasl bir argman olarak kullanld konusunun aydnlatlmasnda ilk dnem genel slam Tarihi kaynaklar son derece nemlidir. Ehl-i Beytin Cahiliyye dnemi ve slamn ilk dnemlerindeki kullanmlarn tespit iin bn shk (151/768)111 ve bn Him (213/828)112 nemli bilgiler verir. bn Kuteybenin (276/889)113 el- mme ves-Siysesi halifeler hakknda, snn bak asn vermesi114 ve nemli bilgiler ihtiva etmesi asndan son derece nemlidir.

102

Malik b. Enes Eb Abdullah el-Asbah, Muvatta, thk., Muhammed Fud Abdulbk, Daru hyaitTurasil-Arab, I-II, Msr ts. 103 Eb Bekr Abdurezzk b. Hemmm es-Senn, Kitabul-Musannef, thk., Habiburrahmn el-zam, Mektebetul- slam, I-XI, Beyrut 1403. 104 Eb Abdullah e-eybn, Musnedu Ahmed, Messesetu Kutuba, I-V, Msr ts. 105 Muhammed b. smail b. brahim b. El-Mure Eb Abdillah, Sahhul-Buhr, Darus-Selm, III. Bask, Riyd 2000. 106 Ebl-Hseyn Mslim b. El-Haccc b. Mslim el-Kueyr en-Nsbr , Sahhul-Mslim, Darus-Selm, III. Bask, Riyd 2000. 107 Sleyman b. El-Eas b. shk el-Ezd es-Sicistn, Sunenu Eb Dvud, Darus-Selm, III. Bask, Riyd 2000. 108 Eb sa Muhammed b. sa, Cmiut-Tirmiz, Darus-Selm, III. Bask, Riyd 2000. 109 Eb Abdurrahman Ahmed b. uayb b. Ali b. Sinn, Snenun-Nes, Darus-Selm, III. Bask, Riyd 2000. 110 Eb Abdullah Muhammed b. Yezd er-Reb el-Kazvn, Snenu bn Mce, Darus-Selm, III. Bask, Riyd 2000. 111 Sretu bn shk, thk. ve tlk., Muhammed Hamidullah, Konya 1981. 112 Es-Sretun-Nebeviyye, thk., Mustafa es-Sekk, brahim el-Ebyr, Abdulhafz ebl, Daru bn Kesr, ts. III. 113 Eb Muhammed Abdullah b. Mslim ed-Dinever, El- mme ves-Siyse, thk., Ali eyr, Kum 1314, zellikle ilk halifeler ile ilgili haberleri iermesi asndan istifade ettiimiz eserlerin banda gelir.; bn Kuteybenin istifade ettiimiz dier eserleri de unlardr; el-Merif, thk., Servet Ukke, Msr 1992; Uyunul-Ahbr, thk., Yusuf b. Ali et-Tavil, Beyrut 1986. 114 el-Cbir, el- mame ves-Siyase adl eserin, hilafet meselesinde erken dnem Snnlerinin metodolojisine uygun olarak yaplan ilk Snn teebbs olduunu ve aya red mant ile telif edildiini ifade eder. Ayrca yazarn da kat bir Snn olarak niteler. Muhammed bid el-Cbir, Arap- slm Aklnn Oluumu, ev., brahim Akbaba, Kitabevi, stanbul 2000, 110-11.

15

Dinever (282/895)115 ve Yakb (292/905)116 eserlerinde almamzn kapsamna giren konular iermesi bakmndan istifade ettiimiz genel slam tarih mellifleridir. Hakl bir ne sahip olan ve nemli tarihi klasiklerden saylan117 Taber (310/922),118 kendi zamanna kadar olan olaylar ile ilgili btn rivayetleri bir araya getirerek eserini ortaya koymutur. Biz de konumuz ile ilgili olaylar byk oranda Taberden istifade ederek hazrladk. Tarih kaynaklar arasnda bulunan ve Tabernin eserini esas alarak hazrlayan bn Esrin (630/1232)119 el-Kmil fit-Trh adl eserini de bu kategori de deerlendirmek gerekir. bn Esrin eseri byk oranda Tabernin eseri ile benzerlik arz ederken, Taberde bulunmayan baz rivayetleri de iermesi bakmndan nem arz eder.120 her iki eser de olaylar kronolojik olarak vererek
123

okuyucunun faydalanmasn kolaylatrmlardr. bn Asem (314/926),121 bn Abdirabbih (327/939),122 Mesd (349/959), bn Kesri (774/1372),124 yararlandmz dier genel slam tarih mellifleridir. Tabakt eserleri, Ehl-i Beyt kullanmn ve kimler iin kullanldn tespit asndan son derece nemli kaynaklardr. tespiti iin istifade ettik. slam Mezheplerinin Tarihi kaynaklarnda farkl dini ekollerin Ehl-i Beyt alglarn, zellikle Ehl-i Beyt ile ilgili gali isnadlarn tespitinde bu tr eserler olduka bn Sad (236/850)125 ve Belzur (279/892)126 gibi melliflerin eserlerinden Ehl-i Beyt mensubu olarak gsterilenlerin

115 116

Eb Hanife Ahmed b. Dvud, el-Ahbrut-Tvl, thk., mer Frk et-Tabba, Beyrut ts. Ahmed b. shk b. Cafer b. Vehb b. Vdh el-Badd, Trhul-Yakb, Darul-Kutubil- lmiyye, Beyrut 1999. 117 slamn ilk dnemleri ile ilgili olarak, hibir eserle kyaslanmayacak derecede nemli bilgiler ihtiva etmesi, toplad rivayetlerde herhangi bir tasarrufta bulunmadan eserinde yer vermesi Taberyi ne karan hususlarn banda gelir. Bkz. emseddin Gnaltay, slam Tarihinin Kaynaklar- Tarih ve Mverrihler, Endls yaynlar, stanbul 1991, 41 vd. 118 bn Cerr, Eb Ca'fer Muhammed, Trhur--Rusul vel-Muluk, Beyrut 1998. (Ayn zamanda AhbrurRusul vel-Muluk, Trihu Cafer, Trihu Tber de denilen bu eseri almamzda ksaca Trh olarak kullandk.) 119 Ebl-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdilkerim, el-Kmil fit-Trh, I-IX, Beyrut 1965. 120 el-Kmil fit-Trih hakknda bilgi iin bkz. Gnaltay, slam Terihinin Kaynaklar- Tarih ve Mverrihler, 154 vd. 121 Eb Muhammed Ahmed b. Asem el-Kf, el-Futh, Beyrut 1986. 122 Eb mer, Ahmed b. Muhammed el-Endels, el- kdul-Ferd, thk., Ahmed Emn, Ahmed ez-Zeyn, brahim el-Ebyr, I-VII/ Kahire 1948-53. 123 Ali b. Hseyin, Murcuz-Zeheb, thk., Sad Muhammed el-Lahhm, Darul-Fikr, I-VI cilt, Beyrut 1997. 124 mamuddin Ebll-Fida smail b. mer, el-Bidye ven-Nihye, I-XIV, Msr ts. 125 Tabaktul-Kubr, I-VIII/Beyrut, 1960. 126 Ahmed b. Yahy b. Cbir, Ensbul-Erf, thk. Mahmud el-Ferds el-Azem, I-III, Dimek 1997, Bu eserin ilk cildi Hz. Peygamber, ikinci cildi Ali ve Olullar, nc cildi de Abbs ve oullar ile ilgilidir. Himi soyunu tm ayrntlar ile anlatan Belzurnin bu eseri sklkla kullandmz eserlerin banda gelir.

16

nem arz ederler. Bu anlamda N el-Ekber (293/905)127, Kumm/Nevbaht (III/IX. asr)128 Eb Htim er-Rz (322/933),129 Er (324/936),130 Badd (429/1037)131, ehristan(548/1153)132, gibi melliflerin eserlerinden Ehl-i Beyt mensuplarna ynelik gali isnatlarn tespitinde istifade ettik. ada almalardan, mer Faruk Fevzinin el-Medhal il Trihi Alil-Beyt munzu Fecril- slam hatta Matlai Asril-Hadis133 adl eseri, Ehl-i Beytin kavramsal tartmalarn yannda, kavramn kapsamna giren kiilerin hal tercmeleri ve siyasi faaliyetlerini iermektedir. lk i fikirlerin irdelendii ve Ehl-i Beyt ad etrafnda ortaya kan hareketleri konu edinen Hasan Onatn Emevler Devri i Hareketleri ve Gnmz ilii134 adl alma, tezimizde ncelikle yararlandmz kaynaklar arasnda yer almaktadr. Onat, ilk i oluumlar olarak nitelenen hareketleri fikir hadise irtibat balamnda inceleyerek, ilk i fikirlere iaret etmektedir. lk i fikirlerin Ehl-i Beyt mensubu kiilerin ad etrafnda younlat da bilinen hususlardandr. M. Ali Bykkarann mamet Mcadelesi ve Himoullar135 adl almas zellikle Ehl-i Beyt saylan iki ailenin, Abbs ve Tliblerin, Abbslerin iktidara gelmesi ile birlikte imamet ekimeleri hakknda bilgiler iermesi asndan nem arz etmektedir. Ehl-i Beyt konusu ile ilgili olarak -u ana kadar tespit edebildiimiz kadar ilelkemizde yaplan doktora tezi bulunmaktadr. kisi slam Tarihi, birisi de Hadis Ana bilim dalndan yaplmtr. Bunlardan ilki Bahauddin Varolun Ehl-i Beyt

127

N el-Ekber, Mesilul- mame ve Muktetaft minel-Kitbil-Evsat fil-Maklt (Usulun-Nihal), thk. Josef Van Ess, Beyrut 1971. 128 El-Kummnin Kitbul-Makalt vel-Frak ve en-Nevbahtinnin Fraku-isnn bir arada bulunduu ve i Frkalar eklinde baslan eseri tezimizde kullandk. Aklamalar ile ev.ler: Hasan Onat, Sabri Hizmetli, Snmez Kutlu ve Ramazan imek, Ankara 2004. 129 Eb Htim er-Rz, Ahmed b. Hamdan, Kitbuz,Zne f Kelimetil- slmiyye el-Arabiyye, thk. Abdullah Sellm es-Semerr, (es-Samerr, el-Guluv vel-Frakil-liyye inde) Badd 1988. 130 Ear, Ebl-Hasan Ali b. smail, Makltul- slmiyyn vehtilful-Musalln, thk. Helmut Ritter, Weisbaden 1980. 131 Eb Mansr Abdulkahir b. Thir et-Temim, el Fark beynel-Frak, thk. eyh brahim Ramazan, Beyrut 199 (Mezhepler Arasndaki Farklar, ev. E. R. Flal, Ankara 1991.); Kitabu Usulud-Din, Beyrut 1981; el-Milel ven-Nihal, Darul-Merik, Beyrut 1992. 132 ehristan, Ebl-Feth Muhammed b. Abdulkerim, (548/1153), el-Milel ven-Nihal, thk., Ahmed Fehm Muhammed, Beyrut 1948. 133 Alul-Beyt niversitesi yaynlar, Amman 1998. 134 TDV Yaynlar, Ankara 1993. 135 Rabet yaynlar, stanbul 1999.

17

Gerei136 ad ile yaymland. Ehl-i Beyt konulu bu alma Kavram tahlili ve Ehl-i Beyt kapsamna giren kiilerin, Emev dnemi de dahil, siyasi faaliyetlerini ieren bir almadr. Ehl-i Beyt konulu bir dier alma, Glgn Uyarn Ehl-i Beyt, slam Tarihinde Ali-Ftma Evld137 ad ile yaynlanan doktora tezidir. Bu alma AliFtma evladndan ilk on tabakadaki neslin Snni kaynaklara gre siyasi ve itimai hayatlar esas alnarak hazrlanmtr. Dier bir doktora almas ise Yusuf Akelin hazrlam olduu ve henz baslmam bulunan, Hadislerde Ehl-i Beyt138 adl almadr. Her ne kadar yazar almann baln Hadislerde Ehl-i Beyt konusuna hasretse de, tezin ieriinde olduka geni bir dnem ele alnmtr. Yazar slam'n ilk dneminden gnmze kadar olduka geni tarihi bir srete konuyu ele almaktadr. Bu durum eserde bizim altmz zaman dilimiyle ilgili salkl ve yeterli sonulara ulalmasna engel tekil etmitir. almamzda kullanlan nemli ada almalardan birka tanesi Moshe Sharonun, The Umayyads as Ahl al-Bayt139, Ahl Al-Bayt-People of the House,140 ve The Development of the Debate Around the Legitimacy of Authority n Early Islam141 isimli makaleleridir. Bu makalelerden ilkini dier almalardan ayr klan zellik, tarih ierisinde Emevlerin de Ehl-i Beytten olduklar iddialarna yer vermesidir. Ayrca Kureyin farkl kabilelerine mensup Abbs ve Emevlerin iktidar meruiyetini salamak iin birbirlerine kar gelitirdikleri temel dayanaklara yer vermesi asndan nem arz eder. kinci makalede de Ehl-i Beyt kavramnn zelikle cahiliyye dneminde slami dneme geite alg farkllklar ele alnmtr. nc makalesinde ilk dnem iktidar ve meruiyet tartmalarn (kabilecilik temelinde) konu edinmeleri asndan nem arz eder. lkemizde yaplan nemli bir alma da Snmez Kutlu tarafndan kaleme alnan Ehl-i Beyt Sembolik kapitalinin Tarihi Sre inde Semerelendirilmesi.142
136

amil Yaynclk, stanbul ts.; Bu alma Farkl bir yaynevi tarafndan iki ayr kitap halinde tekrar yaymland. lki Ehli Beyt Kavramsal Boyut, Yediveren Yaynlar, Konya 2004; kincisi ise, siyasallama Srecinde Ehli Beyt, Yediveren Yaynlar, Konya 2004. 137 Ehl-i Beyt, slam Tarihinde Ali- Ftma Evlad, Gelenek yaynlar, stanbul 2004. 138 SDSBE., Hadislerde Ehl-i Beyt, (Baslmam Doktora Tezi), Isparta 1999. 139 Jerusalem Studies in Arabic and Islam, S., 14, Jerusalem 1991, s., 115-152. 140 JSAI, S., 2, Jerusalem 1986, s., 169-184. 141 JSAI, S., 5, Jerusalem 1984, s., 121-141. 142 slmiyt, c. III, S. III, Ankara 2000, s. 99-120.

18

adl makaledir. Makale, Ehl-i Beytin tarihi srete kazand farkl anlam ve alglar ile Ehl-i Beytin istismarna iaret etmesi bakmndan nem arz eden almalarn banda gelir. Hilafet Mcadelesinde Ehli Beyt Nesli143 adl bir alma da yine M. Bahaddin Varol tarafndan kaleme alnmtr. Bu almada, Ehl-i Beyt nesli olarak tavsif edilen Ali b. Eb Tlib nesli (Hasan, Hseyn ve Muhammed bnul-Hanefiyye) ile Abbs iktidar arasndaki siyasi ilikileri kronolojik olarak ele alan doktora sonras bir almadr. Son olarak Marife Dergisinin Ehl-i Beyt zel saysn144 zikredebiliriz. Marifede Ehl-i Beyti farkl ekilde ele alan eitli makaleler bulunmaktadr. Yeri geldike almamzda bu makalelere de yer verilecektir. Bizim almamz, Ehl-i Beyt konulu dier almalardan bir ok adan farkllk arz edecektir. ncelikle tarihi sre esas alnarak Ehl-i Beyt ile ilgili ortaya kan farkl tasavvurlara iaret edilerek, bu srete baz din-politik olaylarda Ehl-i Beyte yklenilen farkl anlamlar ilenecektir. Ehl-i Beyt konusunda yazlan eserlerin olduka fazla bir yekun tekil ettii konunun uzmanlarnn da malumudur. Biz zellikle erken dnem diyebileceimiz dnemde yazlan kaynaklara yer vermeye zen gsterdik. Dier taraftan muahhar almalara, bilgi asndan, pek yer verilmemekle beraber, konu hakkndaki yorumlara tezde yer vermeye altk. Tezin iinde kullanlan veya istifade edilen dier kaynaklara, bibliyografya ksmnda, genie yer verilecektir. IV- METOT HAKKINDA Bu alma, Ehl-i Beyt algsnn tarihi srete, sosyal ve siyasal olaylara yansmasn ortaya karmay hedeflemektedir. Bu tarihi sreci salkl bir ekilde analiz edebilmek iin ncelikle konunun tarihsel adan snrlandrlmas gerekir. Konunun tarihsel snr, Ehl-i Beytin Arap dilindeki ve slam ncesi Arap toplumundaki armlar, slam ncesi Arap toplumunda ifade ettii anlamlar ve slam ile beraber sosyo-politik olaylardaki yeri ve algs Abbslerin I. Dneminin sonu olan 232/847e kadar olan zaman dilimiyle snrlandrlmtr.

143 144

Yediveren Yaynlar, Konya 2004. Marife, Bilimsel Birikim-, Ehl-i Beyt zel Sayss, yl:4,say:3 K 2004, Konya 2005.

19

slamn erken dnemi ile ilgili aratrma yapmak isteyenlerin nndeki en byk engellerden biri, o dnemde kullanlan kavramlarn gerek anlamlarna ulama gldr. Bu nedenle bu alanda alanlar ncelikle, o dnemde kullanlan kavram ve terminolojinin gerek anlamlarna ulamak zorundadrlar. nk kavramlar tarihi sre iinde farkl ekillerde alglanm ve kullanlmlardr. Ayn kavramn farkl ierikler ile kullanld, zellikle slam mezhepleri tarihinde, ska rastlanlan bir olgudur. Bu nedenle kavramlar doduu ortam gz nnde bulundurularak ele alnma zarureti vardr. Bu kavramlarn tarihi balam/sreten koparlarak anlalmalar neredeyse imkansz bir hal almaktadr. Zaten bunun gl de ortadadr. Toplumlarn deimesi ve zaman am ile beraber kavramlar da deimekte ve farkllaabilmektedirler. Ehl-i Beyt kavram da tarihi sre ierisinde farkl ekillerde alglana gelen kavramlarn banda gelmitir. Bu farkl alglamalarn bir ok sebebi vardr. Bunlardan en nemlilerinden birisi, her dnemde retilen metinlerin, yazann ideolojik eilimini yanstmasdr. slm Mezhepleri Tarihi aratrmalarnda Deskriptif (betimleyici) metod esas alnmak durumundadr. Kii, gr ve mezhepleri, ksaca aratrmaya konu olan tarihi materyali anlamaya ynelik, erken dnem literatrnn taranmas yoluyla, bir durum tespiti yapmaya gayret edilmelidir. Bunun da ncelikli art, nyarglardan uzak ve objektif bir bak as gelitirmektir. Ehl-i Beytin tarihi sre ierisindeki farkl alg biimleri ele alnrken bu hususa dikkat edilecektir. Salkl bir almann ortaya karlabilmesinin n art Kutlunun Fikirlerin ne zaman, hangi artlarda, nerede ortaya ktklarn ve kimler tarafndan nerelerde benimsendiini tarafsz bir gzle ve ilmi aratrma esaslar dorultusunda ortaya koymaktr.145 eklinde formle ettii gibi bilimsel metodun takip edilme zorunluluu vardr. Konu hakkndaki rivayetlerin okluu ve bu rivayetlerin bir birinden farkl ierikte olmalar nedeniyle bu rivayetler zerinde derinleerek, fikir ve iddialarn tarihi srete siyasi ve sosyal yansmalar tespit edilmeye alld.146 Ehl-i Beyt hakkndaki alglarn sre ierisinde ne ekilde deiime urad Fikir-Hadise irtibat erevesinde analiz edildi.147 Sosyal gereklikte yansmas olmayan
145 146

Kutlu, Snmez, Trklerin slamlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, Ankara 2000, 27. Bkz. Watt, W. Montgomary, slami Tetkikler: slam Felsefesi ve Kelm, ev. Sleyman Ate, Ankara 1968, 15; Hizmetli, Sabri, tikadi slam Mezheplerinin Douuna ctimai Hadiselerin Tesirleri zerine Bir Deneme, A FD, c. XXVI/ 665. 147 Bu metod, Hasan Onat tarafndan ilk i hareketler ve kavramlarn tesbitinde kullanlmtr. Dnemin fikir ve kavramlarn gemi gereklik ile ne derece ilikili olduu tespit edilmeye allmtr. Bkz. Emevler Devri ii Hareketler, 12-20.

20

rivayetlerin incelenmesinde bu metod nem arz eder. Dier bir ifade ile konu ile alakal bir ok tarihi rivayetin varl nedeniyle, bu rivayetlerin i tenkidini yaparak menkulde makulu olan tercih etme abas iinde olduk. Ehl-i Beyt ile ilgili rivayetlerin okluu ve farkll konuyu anlalmaz bir hale sokmaktadr. nk tamamyla bir biri ile elien hatta birbirinin zdd olan rivayetleri bulmak mmkndr. Bu nedenle bu rivayetler ele alnrken sosyo-politik olaylardaki yansmalar da dikkate alnmak suretiyle ilendi. Bu balamda eserlerin kronolojik olarak okunmasna azami dikkat edildi. Ehl-i Beyt ile ilgili bilgi ieren kaynak olduka fazladr. Bu tr kaynaklardan yararlanrken, yazarn yetitii ortam (ahsta derinleme) ve konumu eserleri incelemede dikkat edilmesi gereken hususlarn banda gelir. nk yaplan deerlendirmeler bazen duygusallk, mezhebi kimlik, n yarg, n kabul ve tarafl bir yaklam ne kabilmektedir. Tarih her dnem yeniden yazlan ve yazann ideolojik eilimine gre biim kazanmas nedeniyle, ilgili dnemler hakkndaki bilgileri dikkatlice deerlendirmek zorunlu hale gelmektedir. Tarihi malzemenin farkl yorumlanmas farkl alglarn ortaya kmas ve zamanla bu yorumlarn hakikat olarak kabul edilmesine neden olabilmektedir. Tarihi bir materyal bilimsel bir yntem ve kurala dayanmadka, onu yorumlayann duygu ve birikimini yanstmaktan teye gidemez.148 Ayn zamanda indi yorumlar ve ynlendirmelere neden olur. Bu nedenle tarihsel materyalin bilimsel bir metod ile takip etme zorunluluu vardr.

148

Nitekim Onat, Gemi ve Tarih ayrmna dikkat ekerek, kaynaklarda bize akratlanlarn gemiin, sadece Tarihiler tarafndan bize aktarlan ksmndan ibaret olduunu ifade eder. Tarih bilince ve telekkisi ile ilgili olarak da Bkz. Hasan Onat, Din Anlaynda Deiim Sreci, Ankara 2003, 131 vd.

21

I. BLM EMEV LER N KURULUUNA KADAR EHL- BEYT Bu alma, Ehl-i Beyt tasavvurlarn inceleyecei iin, ncelikle Ehl-i Beytin slam ncesi ve slam ile birlikte nasl bir anlam ve tasavvur deiikliklerine uradn ortaya koymak gerekir. ncelikle Ehl-i Beytin Cahiliyye dneminde kullanlan bir kavram olmas nedeniyle, Cahiliyye dnemindeki kullanmlar, slamn gelii ile beraber ne tr bir benzerlik, farkllk ve deiimin olduunu ortaya koymak, konunun anlalmasna katk salayacaktr. A- SLAM NCES ARAP TOPLUMUNDA EHL- BEYT Ehl-i Beyt kavram, slam ncesi ve sonrasnda kullanlan bir kavram olmasna ramen, her iki dnemdeki kullanmlar ve yansmalar farkllk arz etmektedir.149 nk dil hep deiime uram, ayn kavramlar farkl zamanlarda ierii farkl ekillerde doldurulmutur. Kutlu bu hususu yle dile getirir: Bilgi sistemleri, farkl anlam kodlarna ve referans evrelerine sahip olduklarndan, ayn kavramlar kullanmalarna ramen, kendi ideolojileri ve alglama biimlerine uygun olarak, birbirinden farkl muhtevay kastederler.150 bu ifadeleri ile Ehl-i Beyt kavramnn da bu tr deerlendirmelere maruz kalan kavramlarn banda geldiini belirtir. Tarihi srete Ehl-i Beyt ile ilgili farkl alg ve tasavvurlar bu iddiay destekler mahiyettedir. Kavramn slam ncesinde Ehlul-Beyt/Ehlul-Buyttul-Arab, Beytu-eref, Ehlu Beytu-eref, Beytur-Recul, Beytul-Kavm, kiinin Beytul-Mehre151 hanmna, gibi kullanmlarnn olduunu tespit etmekteyiz. Lgatlerden anlayabildiimiz kadaryla, Ehlul-Buytt/Beytur-Recul/Beytul-Kavm, Arap kabilelere dalalet etmektedir. 152 oluk-ocuuna, kabilenin eref ve nesebini kendisinde toplayan yetkili ve nfuzlu kii/kiilere veya

149

Kavramn cahiliyye dnemi kullanm iin bkz. Sharon, Moshe, Ahl al Bayt people of The House, JSA , Jarusalem 1986, C. VII, S. 2, s. 169-184. 150 Kutlu, Snmez, Ehl-i Beyt Sembolik Kapitalinin Tarih Sre inde Semerelendirilmesi slamiyt, c., III, S., 3, Ankara 2000, s.99. 151 Bkz. el- sfehn, Ebl-Ferec Ali b. Hseyin (356/967), Kitabul-An, IX,19; bn Manzr, Ebl-Fazl Cemleddin Muhammed (771/1369), Lisnul-Arab, II/14-5; Ragb el-Isfehan, el-Mfredt fi GaribilKur'n, 64-5; ez-Zebid, Muhammed Murtaza b. Uhammed el-Hseyn (1205/1790), Tacul-Arus min Cevahiril-Kamus, VII/217; Kutlu, Ehl-i Beyt Sembolik kapitalinin Tarihi Sre inde Semerelendirilmesi, 100. 152 Halil b. Ahmed, Kitabul-Ayn, VIII/138; bn Manzr, Lisnul-Arab, II/14-15; Ayrca kr. Kutlu, Ehl-i Beyt Sembolik Kapitalinin Tarihi Sre inde Semerelendirilmesi, 100.

22

Beytin oulu Buytt olup, genellikle slam ncesi Arap toplumunda elbuytt ve e-eref kelimeleri beraber kullanlmaktadr.153 Bu iki kavram Arap airetlerinin soylular iin kullanlmaktadr. Buyttul-Arab, nde gelen Arap kabileleri154 manasnda kullanlmaktadr. Mesela bir kiinin soyluluunu ifade etmek iin min ehlil-Buytt, ehlul-Buytt ve-eref155 gibi tabirlerin kullanmlarna sklkla rastlamak mmkndr. Ehl-ul-Beyt/Buytt kavram, slam ncesi Kbe ve Kbe hizmetleri ile de yakndan ilgilidir. O dnemin nde gelen kabileleri beytul-lihe denilen putlarn bulunduu mabedlerden sorumlu olmalar nedeniyle de dini bir yetkiye sahiptiler. Bu yetki veraset yoluyla ayn kabilelerde devam ediyordu. Bu hizmetlerinden dolay da toplum nezdinde itibar gryorlard.156 Bu grevleri stlenenlerin toplum tarafndan itibar grmeleri, kabileler aras bir ok rekabeti de beraberinde getiriyordu. Kureyin atas saylan ve Arap kabileleri bir araya toplad iin kendisine mucemmi (birletirici) denilen Kusay b. Kilb, hicbe, sikye, rifde, nedve ve liv gibi eref telakki edilen btn dini-siyasi grevleri stlendii iin toplum nezdinde ok itibar ve tazim grmekteydi.157 Kusayn kazand bu paye kendisinden sonra nesli tarafndan devam ettirilmiti. Ortaya herhangi bir ihtilafn kmamas iin bu grevler, Abdimenf ve Abdiddr arasnda taksim edildi.158 slamn geliine kadar da siyas ve din grevler zerinde srekli bir rekabetin yaand da bilinmektedir. Abdimenfn soyundan olan Emev-Him ekimesinin de bu grevlerin paylam ile balad da ifade edilebilir.

153

. Bkz. Fevzi, Faruk mer, Ehl-i Beyt zerine ev., M.. Bahaddin Varol, S FD, S., IX, Konya 1999, s. 397-404, 397 154 Halil b. Ahmed, Kitabul-Ayn, VIII/138. 155 Mesela bu tabir iin bkz. Muhammed b. Eb Yala Ebl-Huseyn (521/1127), Tabaktul-Hanabile, thk., Muhammed Hmid el-Fak, Darul-Marife, Beyrut ts. I/121; Beyt ve eref kavramnn kimler hakknda kullanld ile ilgili olarak da bkz. bn Haldun, Mukaddime, I/337 vd. 156 Bkz. Fevzi, Ehl-i Beyt zerine, 397; Kavramn slam ncesi iin kullanm iin ayrca bkz. Fevzi, Faruk mer, el-Medhal il Trhi lil-Beyt, 2-5; Duman, Mekkenin fethedilmesiyle Kbe beytullihe olmaktan ve toplu halde Mekkeliler de ehl-i lihe olmaktan ktklarn ifade eder. Bunun sonucunda da ehl-i beytin cahiliyye dnemine ait anlamlarn yitirdii ve Arap dilindeki asl anlam olan ev halk anlamna yeniden dntn de dile getirir. Zeki Duman, Tefsiriin Temel lkeleri erevesinde Kurn- Kerimde Ehl-i Beyt, Marife, IV, (2004), 15. 157 bn Him, es-Sretunn-Nebeviyye, I/124-5; Ayrca bkz. Snmez Kutlu, Ehl-i Beyt Semboli Kapitalinin Tarihi Sre inde Semerelendirilmesi, s.101-2; Kusayn Beni Kinaneden hkmranl eline geiren ve hicbe, rifde, sikye nedve liv ve kyde gibi nemli dini-siyasi grevleri stlenen ilk kii olduu ifade edilir. Kureyi etrafnda toplad iin de mcemmi olarak isimlendirilmitir. El-Ezrak, EblVeld Muhammed b. Abdillah b. Ahmed, Ahbru Mekke, thk., Rd es-Slih Melhes, I-II, Mekke 2001, 106. 158 Bkz. bn Him, es-Sretunn-Nebeviyye, I/132.

23

Ehl-ul-Beyt tabirinin kkeni, cahiliyye Araplarnn gl kabilecilik hislerine dayanmaktadr. el-Beyt kelimesi cahiliyye devrinde kabilenin riyasetini elinde bulunduran aileye isnad edilmitir. Kabile reislerinin ailelerini ifade etmek zere elBuyttul-Arabn oul ekli daha sonraki asrlara intikal etmitir.159 slam ncesi Arap toplumunda Arap kabilelerinde eref ve byklk olarak mehur Buyttlarn (elBuytt el-Mehre) varlndan da haber verildii gibi,160 benzer anlam ifade eden Ehl-i/l-i Beyt tabiri slam dnemde de bir ok aile tarafndan kullanlmtr.161 l-i Abbs, l-i Ali, l-i Akil, l-i Bveyh, l-i Osman, gsterilebilir. Arap literatrnde Ehl-i Beyt terimi aralarnda fark gzetilmeksizin Arap veya Arap olmayan topluluklardaki soylu, nfuzlu ve etkin aileyi tanmlamak iin kullanlmtr. Bu adan kavram slam ncesine aittir. Kavram cahiliyye dneminde kullanlmakla beraber,162 Sharon, Mslman yazarlarca da yaygn bir ekilde kullanldna dikkati eker.163 Fakat kavram, zamanla Hz. Peygamber ile kan ba olan kimseler iin kullanlr olmutur. Asalet ve erefin Araplar arasndaki nemine binaen, soy bilimcilik (ilmunneseb) bir bilim dal olarak kabul edilir.164 nk cahiliyye Arap toplumunda eref ve asaletin verasetle intikali konusu srekli canl tutulmutur. Bir kii ancak mensup olduu kabile ile tannr ve hususi kabiliyetleri gz nnde tutulmazd. Nitekim, bn
159

bunlara rnek olarak

Goldziher, Ignaz; C. VanArendonk; A.S.Tritton, Ahl Al-Bayt, New Edition, Leiden 1960, I/257; Abbs halifesi el-Vskn mal datt kimseler zikredilirken ehlul-buyutttan olan kimselere de datt zikredilir. Bkz. Yakb, Trihul-Yakb, II/339; Demircan, Ehl-i Beyti Liderin ailesinden olanlar eklindeki anlamna vurgu yaparak, Cahiliye ve Hz. Peygamber ve Raid halifeler dnemlerinde kullanlan anlam ieriinin bir birine yakn olduunu ifade eder. Bkz. Demircan, Arap Siyas Geleneinin Ehl-i Beyt Tamlamasnn Kavramlama Srecine Etkisi Marife, yl: 4, S.,III, Konya 2004, s., 109-10; Sharon da Arap kabilelerin lider aileleri iin kullanlan bu tabirin, ayn zamanda Arap Yazarlarca da Arap olmayan asil ve nfuzlu aileler iin de kullanldn ifade eder. The Umayyads as Ahl al-Bayt, 135; Bizansl mehur (aile, hanedan) on Ehl-i Beytten bahsedilir. bn Askir, Trhu Dmak, I/15; Bermekiler iin min Ehl-i Buyttil-Belh eklinde bahsedilir. Bkz. Makds, el-Bed vet-Trih, VI/104. 160 el-Isfehn, Ebl-Ferec (356/967), Kitbul-An, thk., Semr Cbir, Darul-Fikr, Beyrut ts. I-XIV cilt. XIX,196; Ahmed b. Ali el-Kalkaend (821/1418), Subhul-A fi Snatil- n, thk., Ysuf Ali Tavl, Darul-Fikr, Dmak 1987, I-VII, I/435. 161 Bkz. Goldziher, I; C. V. Arendonk, A.S.Tritton, Ahl Al-Bayt, EI, New Edition, Leiden 1960, I/257. 162 Ehl-i Beyt ve eref kavramnn cahiliyye dneminde kullanldna rnek olarak bn Himda bir olay aktarlr. Bu rivayete gre, Muttlib, kardei Himin vefat ile Medinede bulunan yeeni eybe (Abdulmuttlib)yi yanna almak istediinde annesi Selma, onu veremiyeceini syler. Bunun zerine Muttlib onu almadan geri dnmeyeceini ifade eder. Kardeinin olunun kavminin dnda garip olduunu syler. nk biz Ehl-i Beytiz, kavmimizin ereflilerindeniz. diyerek, yeeninin de kendileri ile olmasnn daha iyi olacan syleyerek eybeyi beraberinde Mekkeye gtrr. es-SretunNebeviyye, I/138. 163 Bkz. Sharon, Ahl al-Bayt, 180. 164 Farz- Kifaye bir ilim dal olarak deerlendirilen neseb ilmi, zellikle Humusun kimlere verileceIi, zevil-Kurbnn kimlerden olutuu, sadakann l-i Muhammedden kimlere haram olduu ihtiyac nedeniyle neseb ilmine nem atfedilir. Bkz. bn Hazm, Cemheretu Ensbil-Arab, Beyrut 1983, 3.

24

Haldun bu hususa iaret ederken eref ve asalet, ancak kavim ve nesilleri arasnda sayg kazanm, eref sahibi baba ve atalardan domakla kazanlr. Bu babalardan domu olanlar da ancak onlarn fazilet ve stnlkleri sayesinde eref kazanrlar.165 ifadelerine yer verir. Cahili toplumda kan esasna dayanan gl kabilevi bir yapnn bulunduunu rahatlkla sylenebilir. slam ile beraber bu anlay ortadan kaldrlmaya allm ve takva166 esasna dayal bir stnlk esas getirilmitir. Bununla birlikte Peygamberin vefatndan sonraki siyasi ve politik hayatta tekrar soya dayal stnlk iddialarnn sklkla kullanldn grmekteyiz. Nesebe dayal stnlk dncesinin tekrar dile getirilmesi esnasnda kimilerinin kendilerini Hz. Peygambere dayandrmas veya Hz. Peygamberin kabiledalarnn bunu srekli dile getirmelerine yol amtr. Nesep alimleri/Soy bilimciler, insan soyunun ballk ve teekkl bakmndan aadaki sray takip ettiini sylerler: 1- Millet, 2- Boy, 3- Kabile, 4- Batn, 5- Kol, 6Kme, 7- Airet, Airet insann kendisine bal olduu en kk gruptur.167 Nesep alimleri bunu Hz. Peygamberin nesebini tespitte de kullanrlar. Buna gre, Muttlib oullar, Reslullhn Aireti; Him oullar oyma; Abdumenf oullar batn; Kureyliler kabilesi; Mudarllar da milletidirler.168 Bu tasnife gre, En yakn akraban (airet) uyar eklindeki ayet Himoullarna iaret eder. Nitekim bu emir zerine Hz. Peygamber Him oullarndan olan akrabalarna ilk daveti yapar. Nuveyr, Araplarn nesebini, on tabakaya ayrr ve bu ayrm da Peygamberin soyundan olanlar zerinden yapar. Ehl-i Beyti dokuzuncu tabaka iinde zikreder. Abdimenfa da bu tabaka iinde yer vererek, bu tabakalarn her birini vcudun her bir uzvuna benzetir: 1. Tabaka : el-Cizm (Kk), Adnan 2. 3. 4. 5. : el-Cemahir, Mad kabileleri : e-ub, Nizar b. Mad : el-Kabile, Mudr : el-Amir- mre, lyas b. Mudrn ocuklar

165

bn Haldun, Mukaddime, ev., Zakir Kadir Ugan, MEB yaynlar, stanbul 1990, I/337-8; bn Haldun, asalet ve erefin drt batn devam ettiini zamanla yeni neslin bu eref ve asaleti tayamad grlmtr diyerek, asalet ve erefin zamanla toplumdaki konumunun zayflayacan da belirtir. (Bkz. I/346 vd.) 166 Bir ayette buna yle dikkat ekilir: Ey insanlar! Biz sizi bir erkekle bir kadndan yarattk. Birbirinizi tanyp sahip kmanz iin milletlere sllelere ayrdk. unu da unutmaynz ki Allahn nazarnda en deerli, en stn olannz, takvda en ileri olandr. 49-Hucurt, 13; Kurnda neseb yoluyla peygambere yaknln bir deerinin olmad ile ilgili olarak bkz. 2. Bakara, 124; 3. l-i mrn, 68; 11. Hd, 45-6. 167 bn Kesir, el-Bidye ven-Nihye, II/262. 168 bn Kesir, el-Bidye ven-Nihye, II/329.

25

6. 7. 8.

: el-Butn-Batn, Kinne : el-Efhz, Fahz, Kurey : el-Air, Are, Bu tabaka drt kuaa kadar iine alr. Allah,

Peygamberine 26. uar, 214. ayette nce en yakn akrabalarn (Areteke) uyarmasn emretti. Nebi Kureyin ileri gelenlerine, Abdimenf da iine alacak ekilde, davette bulundu. nk Kureyliler 4. kuakta yani Abdimenfta birleiyorlard. 9. Tabaka: el-Fesil-Fasle. zellikle kiinin Ehl-i Beyti bu tabakadan saylmaktadr. Bu sebeple ayette Birbirlerine gsterildikleri halde hibir candan dost, dostunun hlini sormaz. Her mcrim o gnk azaptan kurtulmak iin fidye olarak oullarn, eini, kardeini, kendisine sahip kan slalesini (Fesletihi), hatta dnyada olanlarn tamamn verip de kurtulmak ister.169 eklinde buyurulur. Nuveyr, Abdimenf Fasleden saymaktadr. Dolaysyla bu tasnife gre Ehl-i Beyt kavramnn iine tm Abdumenaf girmektedir. 10. Tabaka: er-Raht, Rahtur-Recul, Ailesidir. Beni Him Rahttr.170 Bu tasnife bakldnda Araplarn kendi neseplerini olduka geriye doru gtrdkleri ve ilmun-nesebin de nemi akca grlmektedir. Bu hassasiyet Hz. Peygamberin nesebini tespitte de kendini gstermitir. Cahiliyye dneminde Ehl-i Beyt, Ehl-i lihe veya Ehlullah kavramlar, Mekkede bulunan Kbe ve dolaysyla Mekkenin dini ve siyasi hizmetlerini deruhte eden Kurey kabilesi iin kullanld da ifade edilmitir.171 Kurey kabilesi Kbe'ye hizmet ettii iin de dier Araplar onlara husus sayg duyuyorlard. Fil hadisesinden sonra bu gven ve sayg daha da artmt. Fakat slamn gelii ile bu kavramn Hz. Peygamberin ailesi iin kullanmnn ne kt grlmektedir. Cahiliyye dnemindeki Mekke toplumunda Ehlu Buyttil-Arab olarak bilinen bir snf vard. Buyttul-Arab nde gelen Arap kabileleri anlamnda

169 170

70. Meric, 10-14. en-Nuveyr, ihabuddin Ahmed b. Abdulvahhab (677/732), Nihayetul-Ereb fi Fununil-Edeb, DrulKutubil-Msriyye, Kahire 1924, II/277-282; Elmall da benze bir tasnife tefsirinde yer verir. Buna gre, ab, Kabile, Amair, Batn, Fahz, fasile, Aair eklinde bir tasnif yapar. Bu tasnife gre de Huzeyme bir ab, Kinane, bir kabile, Kurey bir Amre, Kusay bir batn, Him bir fahz, Abbs bir fasiledir. Hak Dini Kur'n Dili, VI/4478. 171 Byle bir kullanma rnek tekil edebilecek bir bilgi bn Himda bulunmaktadr. Bu bilgiye gre; Muttlib, Medinede bulunan yeeni eybeyi yanna almak ve sahiplenmek istedii esnada kendilerinin Ehl-i Beyt veeref olmalar hasebiyle yannda kalmasnn daha iyi olacan ifade eder. bn Him, esSiretun-Nebeviyye, I/138; slam ile beraber kavramn tekrar ev halk anlamna dnd de ifade edilir. Kavramn ierii cahiliyye ve slam dnemlerinde farkllk arz ediyordu. Duman, Zeki, Tefsirin Temel lkeleri erevesinde Kur'n- Kerimde Ehl-i Beyt, Marife, Ehl-i Beyt zel Says, 4 (2004) S.3, s.15.

26

kullanlmtr.172 Bu tabir erken dnemde hakim aileler iin kullanlmtr. slam ncesi Arap toplumunda bir devlet sistemi olmadndan devlet ileri ileri gelen kabilelerin eli ile yrtlmekteydi. Mekkede zellikle Kabe hizmetleri ve haclarn ihtiyalar ileri gelen bu kabileler tarafndan karlanmaktayd. Bu tr hizmetleri karlayan kabilelere Buyttul-Arab denmekteydi. slamn gelii ile birlikte, Ehl-i Beyt veya l tabiri,173 nde gelen mehur kabileler iin kullanlmakla beraber, Peygamber ailesine has kullanlmaya balanmtr. Ehl-i Beyt, daha ok Hz. Peygamberin ailesini ifade etmek iin kullanlm, dier soylu aileler iin kullanm ise, ikinci planda kalmtr. slam toplumunda Ehl-i Beyt denilince ilk akla gelenler Hz. Peygamber ile kan ba bulunan kimselerdir. Ancak kavramn kimleri kapsad konusu tartmaldr. zellikle, her siyasi iktidar taliplileri veya iktidar sahipleri kendilerini bir ekilde Peygambere nesebi ynden balama abas iinde olmalar, ii daha da iinden klmaz bir hal almasna neden olmutur.

B- PEYGAMBER DNEM NDE EHL- BEYT Ehl-i Beytin kapsam ve kullanm slam ncesinde bilinen bir husus olmakla beraber, slam dnemde Hz. Peygamberin ev halk iin kullanlmaya balanmtr. Kur'nda l ve Ehl kelimelerinin ierdii anlam, Hz. Peygamberin ev halk anlamnda kullanlan Ehlul-Beyt ve mradifi kavramlarn mahiyetini Kur'nn genel ierii ile karlatrmal olarak vermek konuyu daha anlalr hale getirecektir. 1. Kur'nda Ehl-i Beyt le lgili Kavramlar Kurn kavramlarn bazlar Arap dilindeki szlk anlamlar esas alnarak, baz soysal gerekliklere delalet edecek ekilde, yeni anlamlar yklemek suretiyle, daha sonralar ortaya kan yeni sosyal ve dini durumlar muvahecesinde tekrar yorumland

172 173

Halil b. Ahmed, Kitbul-Ayn, VIII/138. l tabiri Arap toplumunda ileri gelen aileler iin kullanlmaktayd. Mesela l Zbeyr (b. El-Avvm) tabiri kaynaklarmzda geen rneklerden sadece biridir. Bkz. bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim, (286/889) el-Merif, Msr 1992, 227. l Abbs, l Akl ve l Eb Sfyan gibi kullanmlara da kaynaklarda sklkla rastlamak mmkndr; Ehl-i Beyt kavramnn hakim ve soylu aileleri iin kullanlmasn gstermesi asndan Hz. Aieden nakledilen bir haberde, Neca ailesi iin, Onlar Habe lkesinin Ehl-i Beytidirler. (Bkz. bn Him, es-Siretun-Nebeviyye, I/339) ifadesi nem arz eder. Beyt ve eref kavramnn birlikte kullanld Arap toplumu gz nnde bulundurulduunda bu ifade yerinde bir kullanm olduu grlmektedir.

27

grlr.174 Ehl-i Beyt kavram bu tr kullanmlar olan, farkl zamanlarda farkl anlamlarn yklenmesi sonucunda farkl tasavvurlarn ortaya kmasna neden olan kavramlardandr. Kurnda Ehl-i Beyt kavram ve mradifi olarak kullanlan ayetlerin ieriine bakld zaman kapsamna kimlerin girdii aklanmamaktadr. Konu ile ilgili yer verilen birka ayet etrafnda yorumlar yaplm ve kavram ile ilgili farkl mlahazalara yer verilmitir.175 Kavramn kapsamna girenlerin kimler olduu hakknda net ifadelerin bulunmamas farkl tasavvurlarn ortaya kmasna sebep olmutur. Kur'nda Ehl-i Beyt kavram sadece iki ayette gemektedir. lki Hd suresinin 73. ayetidir. Bu ayette Hz. brahimin ailesi kastedilmektedir. kinci ayet ise, Ahzb suresi 33. ayetidir.176 Bu ayette Hz. Peygamberin ailesinin kastedildiinde bir ihtilaf bulunmamaktadr. Ancak kapsamna Hz. Peygamberin ailesinden kimlerin girdii tartmaldr. Ehl veya l kelimesi ve e anlamllar Kur'nda farkl ekillerde kullanlmtr. Gerek l ve Ehl, gerekse akrabal ifade eden dier kelimelerin Kurndaki kullanmlarn Mekk ve Meden olarak kronolojik bir ekilde vermenin konunun ortaya konmasna yardmc olacaktr. a- Ehli Beyt le lgili Kavramlarn Mekki Ayetlerdeki Kullanmlar

1)

Peygambere

nananlarn

Kasdedildii

Ayetler:

nan

bayla

peygamberlere balananlar, Peygamberin Ehl-i veya l-i olarak tanmlanrlar. Onun inanlarn paylamayan ailesinden bile olsa ehlinden kabul edilmez. Mekkede
174

Bkz. Kutlu, Ehl-i Beyt Sembolik Kapitalinin Tarih Sre inde Semerelendirilmesi , slmiyt, 99; Sharon da kavramn Kur'n ve Hadislerde yer bulmasnn, Ehl-i Beyte dini bir misyon yklenmesinde etikili olduunu ifade eder. Bkz. The Umayyads as ahl al-bayt, JSAI ,116; Kur'nda bir ok ayet Hz. Peygamberin ehl- beyti ile ilikilendirilerek farkl yorumlar da getirilmitir. Bkz. Akel, Hadislerde Ehli Beyt, 42 vd.; Herhangi bir fikir veya dncenin slam ve Mslmanlar nezdindeki meruluu, slamn iki kayna, tashih mercii olan Kur'n ve Hadisin verileri ile destekeme ihtiyacn da beraberinde getirmektedir. Ehl-i Beyt kavram gibi problematik yn ar basan bir kavramn Kurn ve Hadislerde de yer bulmas, farkl alanlarda farkl bak as ile konunun deerlendirilmesine neden olmutur. Bu konuda gr beyan edenlerin, grlerini temellendirmek veya kar tezleri rtmek amacyla Kurn ve Hadislerden dayanak noktalar bulma gayretleri olmutur. Bir ok siyasi iktidarn kendine meru bir dayanak bulmak iin buna benzer bir abann iinde olduklar da grlmtr. Polemik tr rivayetlerin deerlendirilmesine rneklik tekil etmesi asndan bkz. Mehmet Emin zafar, Polemik Tr Rivyetlerin Gerek Mhiyeti, slmiyyt I (1998), S., 3, 19-48. 175 i ve Snn Mfessirlerin Ehl-i Beyt ile ilgili deerlendirmeleri iin bk., Mesut Okumu, i ve Snn Mfessirlerin Ehl-i Beytle ilgili Baz Ayetlere Yaklamlar zerine, Marife, IV(2004), S., III, s., 211233. 176 i ve Snni Mfessirlere esas alnarak ele alnan Ehl-i Beyt kavram ve Ahzb suresi 33. ayetinin yorumlar hakknda bkz. Mustafa ztrk, i ve Snn Mfessirlere Gre Ehl-i Beyt, Marife, IV (2004) Ehl-i Beyt zel Says, S.III, s.37-53.

28

inen ayetlerde bu kelimelerin kullanmnda ayn inanc paylama/dindalk ne kmaktadr. Peygamberlerin inanmayan yaknlar-velevki ei veya olu bile olsaehlinden saylmayacan aka gsteren ayet udur: Nuh Rabbine dua edip dedi ki: Ey Rabbim! phesiz olum da ailemdendir. Senin vaadin ise elbette haktr. Sen hakimler hakimisin., Ey Nuh! buyurdu Allah, O senin ailenden (ehl) deil. nk o, drst i yapan, temiz bir insan deildi. O halde, hakknda kesin bilgin olmayan bir eyi Benden isteme. Cahilce bir davranta bulunmayasn diye sana t veriyorum.177 Bu ayette, Nuhun olu kendisine inanmad iin ehlinden saylmamtr. Baka bir ayette ise, Ltun ei kendisine inanmad iin ehlinden saylmamtr: Elilerimiz Lta gelince, onlar, halknn tecavzlerinden koruyamayaca dncesiyle zld, eli kolu balanp gs darald. Onlar dediler ki: Bizden yana endie etme, zlme! Biz seni ve yaknlarn (ehl) kurtaracaz, yalnz ein geride kalanlar arasnda yer alacaktr.178 Ayetlerdeki ehl kavram aile anlamnda kullanlmakla beraber, ilk ayette, aileden olduu halde evlad, ikinci ayette ise, aileden olduu halde e ehlin kapsamna dahil edilmemitir. Peygamberlerin en yakn akrabalarnn onlardan saylabilmesi ayn inanc paylamalarna baldr. nancn paylamad mddete ayn kan tasalar bile hibir ey ifade etmeyecei Kur'nda aka dile getirilmektedir. Bu ayetlere gre, Peygambere yakn olmann art kan ba deil, inan ve fikir birliidir. Yani en yakn akrabalar bile inanmadklar mddete peygamber ehli saylmazlar. 2) Aile Fertlerinin Kasdedildii Ayetler: Hz. Msnn ocukken nehre braklmasn takiben onu nehirde bulan Firavnun ailesi onu emzirecek birini aradklar zaman: Biz daha ilk gnden itibaren, onun st emziren kadnlarn memelerinden emmesini nlemitik. Kz kardei bu durumu renince onlara: Ona gzelce bakabilecek, onun iyiliine olan her ii yapacak bir aile (Ehl-i Beyt) tavsiye etmemi ister misiniz? dedi.179 Bu ayetteki Ehlul-beytten kastedilmektedir. Firavunun ailesi (lu Firavn) onu, kendilerine ileride bir dman ve balarna bir dert olmas iin rmakta bulup yanlarna aldlar. Dorusu Firavun da, Hman da,
177 178

maksad,

ocua

bakacak

aile,

aile

fertlerinden

anne

11. Hud, 45-6. 29. Ankebt, 33. 179 28. Kasas, 12.

29

askerleri de yanlyorlard.180 Bu ayette l tabiri de Firavnn ailesinden ebeveyn kastedilmektedir. Yine Kurnda Musnn kardei Harn iin ailemden biri olarak bahsedilir. Bana da ailemden (ehl) birini, yardmc kl, Harun kardeimi! Onunla beni takviye et! Onu bu iime ortak et!181 bu ayetteki ehl kavramnn da aileden karde kastedildii grlmektedir. 3) Ein Kasdedildii Ayetler: Ehl-i Beytin terkip olarak kullanld ikinci ayette kastedilen Hz. brahimin eidir. Hz. brahiminin ei: Vay bama gelenler! Ben bir kocakar, kocam da ihtiyar olmuken nasl dourabilirim? Dorusu bu alacak bir ey" dedi. Eli melekler: Sen, dediler, Allahn emrine mi aryorsun? Ey Ehl-i Beyt! Allahn rahmeti ve bereketi sizin zerinize olsun. O gerekten her trl hamde lyktr, hayr ve ihsan boldur.182 Bu ayetin aileden ein kastedildii grlmektedir ki, bu da Hz. brahim'in eidir. el-Kurtub de bu ayetin tefsirini yaparken kiinin einin ehli beytinden saylmasn, Enbiyann da elerinin Ehl-i Beytinden olduklarna delalet ettiini ileri srer. Buna gre bata Hz. Aie ve dier eleri de Hz. Peygamberin Ehli Beyti cmlesindendir.183 4) Soy Yaknl Anlamnda Kullanlan Airet: En yakn akraban (airet) uyar184 ayetinde geen airet kavram da Hz. Peygamberin yakn akrabalarn ifade eden bir kavramdr. Gelen vahyin ncelikle yakn akrabaya yaplmas ynnde ilahi bir emirdir. Nitekim Hz. Peygamber ilk teblii aireti olan Kureye ve zellikle de Ben Hime yapmtr. Yakn akrabalar olan Kurey mensubu kiiler yaplan bu teblie farkl tepkiler vermilerdir. Kur'nda Hz. Peygamberin yakn akrabalar iin en yakn akrabalarn (airet) uyar185 ifadelerine yer verilerek teblie akrabalarndan balamas ifade edilir. Nitekim Hz. Peygamberin getirdii mesajn ilk muhataplar yakn akrabalar olmutur. Bu emir ile slmn bir prensibi ortaya konmaktadr: Peygamber ve ailesi iin hi bir ayrcaln olmad, hatta ykmllklere ncelikle onlarn uymas gerektii vurgulanmaktadr. Mslmanlarn Zekat almalar helalken, Peygamber ailesine haram klnmtr. lk
180 181

28. Kasas, 8 . 20. T-H, 29-32. 182 11. Hud, 73. 183 Bzk., Tefsrul-Kurtub, IX/71. 184 26. uar, 214. 185 26. uar, 214.

30

kaldrlan faiz, Hz. Peygamberin amcas Abbsnki olmutur. lk kaldrlan kan davas bn Rabia b. El-Hrise b. Abdilmuttlibin kan olmutur.186 Faraza su ilemeleri halinde Peygamber hanmlarnn cezas iki misli olarak belirlenmitir.187 Hz. Peygambere soy ba ile ba olan yakn akrabalarnn yaplan davete de icabeti dier insanlara gre daha kolay olabilirdi. Nitekim Himi ailesinden bir ok kii, ya Hz. Peygamberin davetini kabul etmi veya en azndan kendisine desteki olmulardr. En yakn akrabalarn uyar ayetinin inmesi ile akrabalarn Hz. Peygamber yakn

slama davet etmitir. Reslullh, Aliyi ararak bir ziyafet

hazrlamasn ve btn Abdulmttalib oullarn davet etmesini istedi. Amcalar Eb Tlib, Hamza, Abbs ve Eb Leheb de dahil 40 kii idiler. Bu yemekte onlara bu emri tebli etti.188 Yakn akrabalarnn desteini alacak olmas, tebli grevinin ifasnda bir kolaylk salayaca muhakkakt. Bu nedenle Hz. Peygamber ncelikle yakn akrabalar olan airetine Peygamberliini aa vurarak onlar Hak dine davette bulundu. 5) Akrabalk Anlamnn Kasdedildii Zil-Kurb: Zil-Kurb yakn akrabalk anlamnda kullanlan bir terkiptir. Bir ok ayette bu anlamda kullanlmakta olup, bazen de Hz. Peygamberin yakn akrabalarn ifade etmek zere kullanlmtr. te bu, Allahn iman edip makbul ve gzel iler yapan kullarna verdii mutluluk mjdesidir. De ki: Ben bu risalet ve irad hizmetinden tr, sizden akrabalk sevgisinden baka beklediim hibir karlk yoktur. 189 Bu ayette de Hz. Peygamberin yaknlar iin kurba/akrabalk anlamnda kullanlmtr. i, bu ayette zikri geen Zil-kurba nn Ehl-i Beyte delalet ettiini ve Onlara sevginin risalet gerei olduu vurgusu dile getirilir.190 Ayetin Mekk oluu bunun yerinde bir yorum olmadn gsterir. nk Ehl-i Beyt, o dnemde inn anlad bir ierik kazanmamt. Meveddet ayeti olarak bilinen ra yirmi nc ayetten murad, Hz. Peygamberin tebliine icabet etmeyen Kurey topluluunun, hi olmazsa akrabalk hukuku gerei, aralarndaki akrabalk hakkn gzeterek ona eziyet etmemeleri veya

186 187

Bkz. bn Him, es-Sretun-Nebeviyye, II/603-4. Bkz. 33. Ahzb, 30. 188 Taber, Trh, II/319-20. 189 42. r, 23. .... te kim byle bir sevgi olsun, baka iyi iler olsun gerekletirirse, Biz de onun o iyiliinin sevap ve mkfatn kat kat artrrz. nk Allah gafurdur, ekrdur. 190 Bkz. Kumm, Tefsirul-Kumm, 275; Furat b. brahim el-Kf (III/IX. asr), Tefsru Furat el-Kf, 387.

31

engel olmamalar hususunda bir taleptir.191 Peygamberin kendi risaleti karlnda herhangi bir cret istememesi ile ilgili 34. Sebe, 47. ayeti192 meveddet ayeti olarak bilinen 42. r, 23. ayetteki sevginin Ehl-i Beyt mensuplarnn sevgisine delalet etmeyip, akrabalk hukukunun gzetilmesi istenmektedir. Hz. Peygamber, Nbvvetine inanmamalar halinde bile, bari akrabalk hukuku gerei kendisine tabi olmalarn ister.193 Ayet ve surenin Mekk olmas bu durumu teyid eder mahiyettedir. Katdeden nakledilen rivayete gre, Mekke mrikleri bir araya gelerek, Muhammed yapt bu iin karlnda sizden bir cret istediini, beklediini grmez misiniz? demeleri zerine bu ayetin nazil olduu rivayet edilir.194 Hatta Kurtub, bu ayetin nzul sebebini, surenin Mekki oluunu gz nnde bulundurarak, daha uygun olduunu syler.195 Ayetin Mekk olmas, slamn gelii ile beraber Hz. Peygamberin yakn akrabalarnn teblide kendisine destek olmalarn, aksi takdirde, hi olmazsa akrabalk hukuku gereince kendisine yardmc olmalar talebi daha makul gzkmektedir. Ayette yer alan "Kurb" (akrabalar ve yaknlar) kelimesi zerinde mfessirler farkl yorumlar yapmlardr. Bir grup mfessir, bu ayetten Hz. Peygamberin Kureylilere, "ayet benim szlerimi dinlemiyorsanz, hi olmazsa kabile hatr iin bana dier Araplardan daha fazla dmanlk gstermeyin."196 demek istedii eklinde bir anlam karmaktadrlar. Ayetteki, Bana inanmyorsanz, bari yaknlnzdan dolay beni sevin ve koruyunuz. akrabalk ifadesinden maksad Kureytir. bn Abbs, krime, Mcahid, Eb Malik ve e-abnin bu grte olduklarn ifade eder. bn Abbastan Kurb nn kimler olduu sorulunca, Sad b. Cbeyr: Kurb l-u Muhammeddir deyince, bn Abbs: Acele ettin. Kureyin hibir batn olmasn ki, Hz. Peygamberin onlarla

191

Bkz. Heytem, Ahmed b. Hacer el-Mekk (974/1566), es-Sevikul-Muhrika fi Reddi al Ehlil-Bidei vezZendeke, Darul-Kutubil- lmiyye, Beyrut 1985, 340. 192 De ki: Sizden bu hizmetim iin hibir cret istemiyorum, cret sizin olsun! Benim cretim yalnz Allaha aittir ve O, her eye ahittir. Kur'nda Hz. Peygamberin teblii karlnda herhangi bir cret (Ecr) istemediini, risalet cretinin Allaha ait olduunu ifade eden bir ok ayet verdr. Mesela; 6. Enam, 90; 11. Hd, 29;51; 25. Furkn, 57; 26. ur, 109;127;145;174;180; 38. Sd, 86. 193 el-Kurtb, Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekr b. Ferec (671/1272), Cmi Li-Ahkmil-Kurn, thk., Ahmed Abdulalm el-Berdn, Kahire 1372, XVI/21. 194 Vahid, Ebl-Hasan Ali b. Ahmed en-Nisabur (468/1075), Esbabun-Nuzl, Beyrut 1992, 265. 195 el-Kurtb, Cmi Li-Ahkmil-Kurn, XVI/22. 196 Bkz. Heytem, es-Sevikul-Muhrika, 320; Kr., Elmall, Hak Dini Kurn Dili, VI/4241.

32

bir yaknl bulunmasn197 diye karlk verir. Bu ifadelerden kurbnn ehlden daha kapsaml ve kapsamna btn Kureyin dahil olduu anlalmaktadr. kinci grup bu ayeti, yle yorumlar: Ben sizden hibir ey istemiyorum, yeter ki sadece gzel ameller ile Allah'a yakn olundan maksat, doru yola gelmeniz benim iin yeterli bir karlktr demektir. Kurb, nesep yaknl deil, Allaha yaknl ifade eder ki bu mana daha geneldir.198 Nitekim Kur'n'da konuyla yakndan ilgili bir ayet bulunmaktadr: "Ben buna karlk sizden bir cret deil, sadece Rabbine doru bir yol tutmak isteyen kimseler olmanz istiyorum, de"199 nc grup ise, "kurb" kelimesini "akraba" olarak kabul ediyor ve ayeti u ekilde anlyor. Ben sizden bir cret (mkafat) istemiyorum, sizden istediim sadece akrabalarma sevgi gstermenizdir. Bu grup iinde bazlar akrabalar kelimesiyle, "Abdlmuttlib oullarnn" kastedildiini sylerken, bazlar da "Ali, Fatma ve oullar Hasan ile Hseyin'in" kastedildiini iddia etmektedirler. Bu yorum Said b. Cbeyre nispet edilir. Elmall, bazlarnn bu karebeti Ali, Ftma ve evladna tahsis etmek istediklerini ifade eder.200 Bu yorumun birtakm nedenler dolaysyla kabul edilmesi mmkn deildir. Birincisi, bu sure Mekke'de nazil olduunda Ali ve Ftma henz evlenmemilerdi ve ocuklar yoktu. Bunun yan sra Abdulmuttlib oullarnn hepsi Mslman olmayp ilerinde, Eb Leheb gibi slm'n ok ak dmanlar bile vard. Buradaki akrabalk sevgisi birka ekilde aklamak mmkndr: 1. Hz. Peygambere yle demesi emrediliyor: Sizden hibir cret istemiyorum, sadece size olan akrabalm sebebiyle, bu yaknln hukukunu gzetmenizi, bundan tr, bana bir sevgi gstermenizi temenni ediyorum. 2. Sizden sadece benim en yakn akrabalarma (Ali, Ftma ve evlatlarna) sevgi beslemenizi istiyorum. Ayetin Mekki olmas bu grn sadece bir yorumdan ibaret olduunu gsterir. 3. Allaha gzel davranlarla yaklamay arzu etmenizi istiyorum. Bu son mna hem daha genel, hem de yetin ncesine ve sonrasna daha uygundur.

197

Cmiu liAhkmil-Kurn, XVI/21; Bkz. Buhr, Kitbut-Tefsr, 42 (4818); Tirmiz, Tefsrul-Kurn, 42 (3251); Kr., Elmall, Hak Dini Kurn Dili, VI/4241. 198 Bkz. Elmall, Hak Dini Kurn Dili, VI/4241. 199 25. Furkan,57; Kur'nn bir ok ayetinde Hz. Peygamberin Risalet grevi karlnda herhangi bir cret istemedii aka yer alr. Bkz. 6. En'am, 90; 12. Yusuf, 104; 23. Mminun, 72; 25. Furkan, 57; 34. Sebe, 47; 38. Sad, 86; 52. Tr, 40; 68. Kalem, 46. 200 Hak Dini Kurn Dili, VI/4241.

33

b- Ehli Beyt le lgili Kavramlarn Medeni Ayetlerdeki Kullanmlar Kur'n ayetlerinde Hz. Peygambere yakn olmann kan ba ile deil, ona inanan, beraber mcadele eden kiiler olduu aka dile getirilir: Bunlardan sonra iman edip hicret edenler, sizinle beraber cihad edenler var ya, ite onlar da sizdendir. Allahn hkmne gre, akrabalk ynnden yaknlklar olanlar, birbirlerine vris olmaya daha lyktrlar. Muhakkak ki Allah her eyi hakkyla bilir.201 Bir peygambere tabi olmann, ona yakn olmay netice verdii u ayette aka dile getirilir. nsanlarn brahim'e en yakn olan, ona uyanlar, u Peygamber (Muhammed) ve (ona) iman edenlerdir. Allah mminlerin dostudur.202 Ayn inanc paylamayan kimselerin peygambere yakn olamayacaklar dile getirilmektedir. Her ne kadar bu ayette ehl kelimesi gemese de, inan balamnda bir Peygambere yaknln ne ekilde olacan gstermesi asndan nem kazanmaktadr. Peygambere yakn olmak kan ba yolu ile deil, Ona inanma, mcadelesinde yardmc ve tabi olma yn iledir. Salt kan bann inanta yeri olduu sylenemez. 1) Zil-Kurb: Peygamberin Yakn Akrabalar: Peygamber yaknlar olan Zil-Kurbya ganimetten (humus) pay verilmesi, Kur'nda zikredilen baka bir konudur. Zil-Kurb, Hz. Peygamberin yaknlar iin kullanlan kavramlar arasnda yer alr. Medine dneminde, elde edilen ganimetten Hz. Peygamberin yakn akrabalarna da hisse verilmesi gerektii Kur'nda dile getirilmektedir. Zil-Kurba denilen akrabaya yaplacak iyilik ve yardm, btn semavi dinlerin mtereken vd bir davrantr. Hz. Peygamber de ahsen yakn akrabaya iyilikte bulunmak ile emredilmitir.203 Bu emir sadece Hz. Peygambere has deil, btn Mslmanlara da amildir. Bedir savanda ele geirilen ganimetin datlaca kimseler zikredilirken, Hz. Peygamberin akrabas olan zil-kurbas olanlara da pay verilmesi ayette u ekilde ifade edilir: Eer Allah'a ve hak ile btln ayrld gn, iki ordunun birbiri ile karlat gn (Bedir savanda) kulumuza indirdiimize inanmsanz, bilin ki, ganimet olarak aldnz herhangi bir eyin bete biri Allah'a, Resulne, onun akrabalarna (zil-kurb), yetimlere, yoksullara ve yolcuya aittir. Allah her eye

201 202

8. Enfal, 75. 3. l-i mran, 68. 203 Hatipolu, Hilafetin Kureylilii, 36.

34

hakkyla kadirdir.204 Ayette ganimet verilmesi gereken be grup zikredilirken, zilkurb da bu grup ierisinde zikredilmitir. Ganimetin Zil-Kurbaya verileceine dair baka bir ayette: Sava olmakszn fethedilen lkelerin halklarna ait mallardan Allahn, Peygamberine nasib ettii ganimetler; Allah'a, Resulne, akrabalara (Peygamberin yakn akrabalarna), yetimlere, fakirlere ve yolda kalm gariplere aittir....205 eklinde ifade edilir. Her iki ayette geen Zil-Kurb/Hz. Peygamber ile akrabal bulunanlarn kimler olduu ile ilgili farkl grn olduu ifade edilir. Bunlardan birinci gre gre, Zil-Kurb btn Kureytir. kinci gre gre Beni Him ve Beni Abdilmuttlibdir. nk Hz. Peygamberin Zevil-Kurb hissesini bunlara taksim ettii ifade edilir. nc gre gre zellikle Beni Him olduu ifade edilmektedir.206 Hz. Peygamber, Hayber Humusunu datrken207 Ben Nevfelden Cbeyr b. Mutim ile Ben Abdiemsden Osman b. Affn onun yanna gelerek, Ben Hime ve Ben Muttlibe veriyorsun, bize vermiyorsun; Ben Himin faziletini biliyoruz. Ancak Ben Muttlibin akrabalk derecesi ile bizim akrabalk derecemiz ayndr. demeleri zerine, Hz. Peygamber, parmaklarn birbirine kenetleyerek Ben Him ve Ben Muttlib ayn eydir. diye cevap vermitir.208 Buna gre ben Him ve Ben Muttlib Zil-Kurbdan sayldklar grlmektedir. Bu ayette ganimetten pay alanlar iinde Hz. Peygamberin yakn akrabalar da zikredilmektedirler. nk elde edilen ganimetin bete drd savaanlara, bete birinde bir hissesi Allah ve Resulne, kalan drt hisse de Hz. Peygamberin yakn akrabalarna, yetimlere, miskin ve yolculara taksim ediliyordu. Yani bete birin bete biri (humsun humsu) Hz. Peygamberin yakn akrabalar arasnda taksim ediliyordu.209

204 205

8. el-Enfl, 41. 59. Har, 7 (...Ta ki o mallar, sizden yalnz zenginler arasnda el deitiren bir servet haline gelmesin. Peygamber size ne verirse onu alnz, o sizi neden men ederse onu terk ediniz. Allaha kar gelmekten saknnz. Muhakkak ki Allahn cezas pek etindir.) 206 Humusun Zil-Kurba hissesinin ayrntlar iin bkz. Kurtb, Cmi LiAhkmil-Kurn, VIII/12 vd. 207 slamiyette ilk defa ganimet mallarndan bete biri (Humus) 2/624. ylnda alnd. Resululah ganimet mallarn asker arasnda blmeden nce devlet hissesi olan bete biri ve kendi payn alrd. Bkz. Taber, Trih, II/481. 208 Buhr, Sahh, Ferizul-Humus, 17 (3140). 209 Bkz. Belzur, Ensbul-Erf, I/606-8; Ganimet mallarndan elde edilen gelirin nasl taksim edilmesi gerektii ynnde farkl grler ileri srlmtr. Bu grlerden biri de, ganimetin alt ksma taksim edilmesi gerektiini ifade eden grtr.buna gre: Birinci hisse Kabeye (Allahn hissesi), ikinci hisse Hz. Peygambere (Allahn ve Reslullhn hissesini bir sayanlar da vardr), nc hisse zevil-kurbaya, drdnc hisse yetimlere, beinci hisse miskinlere, altnc ve son hisse de yolculara taksim edilmesi gerektiidir. Bkz. el-Kurtub, Cmi Li-Ahkmil-Kurn, VIII/10; Benzer aklamalar iin bkz. Cmi Li-

35

slam toplumunda muhtalara gerekli yardmn yaplmas ile ilgili olarak Kurnda bir ok emir bulunmaktadr. Sadaka ve zekat almalar yasaklanan Hz. Peygamberin yakn akrabalar iin (Zil-Kurb) de humustan pay verilmesi gerektii Kurn bir emirdir.210 Ehl-i Beyt kavramnda olduu gibi Zil-Kurb kavramna da kimlerin dahil olduu tartlan konulardandr. 2) Peygamber Ailesinin Ehlul-Beyt Olarak Kasdedilmesi: Kurn ayetleri iinde Hz. Peygamberin ailesi (Ehl-i Beyt) balamnda kullanlan tek ayet 33. Ahzb, 33. ayetidir. Kuranda geen ve hakknda bir ok tartmann yapld ayet u ekildedir: Hem vakarla evinizde durun da, daha nceki Cahiliye dneminde olduu gibi sslenip dar kmayn, namaz hakkyla ifa edin, zektnz verin, hlasa Allaha ve Resulne itaat edin. Ey Ehl-i Beyt! Allah sizden her trl kiri211 giderip sizi tertemiz yapmak istiyor.212 Ayet ve sre bir btn olarak ele alndnda, bu ayette geen ifadenin Hz. Peygamberin elerini kastettii ortadadr. Ancak Hz. Peygamberin Kz Ftma, damad Ali ve torunlar Hasan ve Hseyini basnn altna alarak bu ayeti okumas, delaletinin bu kimseler olduu eklindeki yorumlara da neden olmutur.213 Bu ayetteki Ehl-i Beyt kavram ile Hz. Peygamberin aile halkndan, yani zevcelerinden bahsedilmektedir. Hatipolunun da ifade ettii gibi, bu tabir iine baka akrabann alnmasna da imkan bulunmamaktadr. Mslmanlarn asrlar boyu Hz. Peygamber nesline Peygamberlerine gsterdikleri sevgi, ilahi bir emirden deil, tamamyla benzersiz ve sonsuz sevgi ve hrmetten duyduklar

Ahkmil-Kurn, XVIII/12; Eb Ubeyd, Ksm b. Selm, (224/838), Kitbul-Emvl, Khire 1981, 19 vd.; Hz. Peygamberin vefat etmesi ile kendisinin ve yakn akrabalarnn hisesinin dt de ifade edilir. Bkz. el-Kurtub, Cmi Li-Ahkmil-Kurn, VIII/11. 210 Ganimetin bete biri Allah yolunda harcanmak zere ayrlr, bete drd ise gazilere datlr. Bete birlik ksm ise, bu yette aklanan be gruba taksim edilir. Bu konudaki itihatlarn ayrntlar fkh kitaplarnda yer alr. Peygamberimizin hissesini muhtalara datt bilinmektedir. Bkz. bn Selm, Ebl-Kasm (224/839), Kitabul-Emval, 19 vd; Ayrca bkz. el-Ayn, Eb Muhammed Mahmd b. Ahmed b. Ms (855/1451), el-Binye f erhil-Hidye, Beyrut 1980, III/218-9. 211 Rics: Kalbi bir ters, pislik tabakas gibi rten pisliklerin yan sra, kendisi pis ve kirli olan eylere de denir. (Ragb, Mfredt, s.188) ...yahut pis (rics) olduunda hi phe olmayan domuz eti.... (6. Enam, 145) Ey iman edenler! arap, kumar, dikili taalar, ans oklar eytann amelinden birer ricstir (5. Maide, 90) mesela, mutahher olmayanlar harem blgesine giremez. Bu anlamda Peygamberin evine de mutahher olmayan giremez. O evin ehlinin de mutahher olmas risalet gereidir. Hz. Peygamberin elerine yaplan iftiralar bizzat Allah tarafndan tekzip edilmesi de bu durumu destekler mahiyettedir. 212 33. Ahzb, 33. 213 Ad geen bu be kiinin sadece Ehl-i Beyti oluturduklar iddias aya aittir. Bu Konuda bkz. Furat b. brahim el-Kf, Tefsiru Furt el-Kf, s., 332; Muammed b. Mesd el-Ay, et-Tefsirul-Ay, Tahran 1380, I/249.

36

kaynaklanmaktadr.214 Nitekim ayetin ncesi ve sonras ile hitabn Hz. Peygamberin elerine olduu aka ortadadr. 33. Ahzb, 33. ayetindeki Ehlul-Beyt ile kimin kastedildii konusunda mfessirler de ihtilaf etmilerdir.215 Bazlar bununla kastedilen Reslullh, Ali, Ftma, Hasan ve Hseyindir demiler. Ebl-Sad el-Hudr de Hz. Peygamberden bu ayetin ad geen be kii hakknda nazil olduunu ifade eder.216 Hz. Peygamberin eleri olduklar sylenir. Ancak Peygamber eleri ehlinden olmakla beraber, erkekler de onun lindendirler. Arap edebiyatna gre kadn ve erkeklerin hepsini birden kapsamas iin ankm/sizden ifadesinin kullanlmas, Ehl-i Beytin her iki kesime de delalet ettiini gsterdii ifade edilir. Eer sadece kadnlara mahsus olsayd Anknne eklinde gelmesi beklenirdi.217 nk Arap dilinde km (siz) zamiri hem kadn, hem de erkei kapsar. Alkameden rivayetle, krime sokakta bu ayeti yksek sesle okuyarak zellikle Reslullahn hanmlar hakknda nazil olduunu syledii ifade edilir.218 bn Abbstan aktarlan rivayette de 33. Ahzb, 33. ayet Hz. Peygamberin hanmlar hakknda nazil olduu aktarlr.219 bn Abbs ve Alkamenin bu konu ile ilgili gr bildirmeleri, dnemlerinde net bir Ehl-i Beyt tanmnn bulunmadn gsterir. Ayet, her ne kadar Hz. Peygamberin hanmlarna hitap eklinde ise de, muradn yalnz onlar olmad anlatlmak iin mzekker zamiri olan kum (sizden) ile hitap edilmitir. Elmall, lmi usulde malum olduu zere cemi mennes sgas yalnz menneslere mahsus olduu halde, cemi mzekker sigas hem erkee hem de kadna taliben amil olur.
220

ifadesi ile bu geree iaret eder. Kimleri kapsarsa kapsasn

veya murad kim olursa olsun, risalet hanesinde bulunan kadn veya erkek olsun herkesin gnahtan (rics) korunmalar hususunda bir tenbih olarak alglanmaldr. nk risalet hanesinde bulunan kimselerin, risalete halel gelmemesi iin her trl ricsten korunmalar hususunda daha titiz davranmas gerektii ynnde uyarlmlardr.

214 215

Hilafetin Kurelilii, 36. Mfessirlerin farkl deerlendirmeleri ile ilgili olarak bkz. Mustafa ztrk, i ve Snn Mfessirlere Gre Ehl-i Beyt, Marife, IV (2004) Ehl-i Beyt zel Says, S.III, s.37-53. 216 Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Camiul-Beyn an Tevilil-Kurn, I-XXX cilt, Msr 1954, XXII/6. 217 Zeccc, Eb shk brahim b. Es-Ser (311/923), Manil-Kurn ve rabuha, thk., Abdulcelil elb, I-V, Beyrut 1988, IV/226-7; Rz, et-Tefsru Kebr, Tahran ts., Darul-Kutubil- lmiyye, XXV/209. 218 Taber, Camiul-Beyn, XXII/8; Bkz. el-Vahd, Ebl-Hasan Ali b. Ahmed en-Nisbr, (468/1075), elVast fi Tefsril-Kur'nil-Mecd, Beyrut 1994, III/470. bn Kesr, Tefsrul-Kur'nil-Azm, VI/407. 219 Vahid, Esbabun-Nuzl, 292. 220 Yazr, E. M. Hamdi, Hakk Dini Kur'n Dili, VI/3892.

37

bnul-Cevz, Ehl-i Beytin kimlerden olutuu ile ilgili olarak farkl grn olduunu ifade eder. 1- Onlar Reslullhn eleridir. nk onlar Resululahn evinde beraber yaad kimselerdir diyenler. Bunu Sad b. Cbeyr, bn Abbs, krime ve bnusSibden rivayet etmitir. Bu sz ayetin syak ve sbak desteklemektedir. nk syak ve sbak Reslullhn eleri ile ilgilidir. Burada geen km (siz) zamirinden dolay da itiraz edenlere gelince mzekker taliben mennesi de kapsar. 2- Ehl-i Beyt, Reslullh, Ali, Ftma, Hasan ve Hseyine has olduu grdr. Eb Sad el-Hudr, Enes, Aie ve mm Selemeden rivayet etmitir. 3- Reslullhn ehl-i ve eleri grdr. Dehhk Zecccdan hikaye ettiine gre Ehl-i Beyt Reslullhn eleridir. Ancak erkekler de onun lindendirler. Dil asndan (el-Lua) kadn erkek hepsine delalet ettiini syler. Km zamiri hem kadn hem de erkei kapsar. 221 mamiyye is, ayetin anlamn farkl yorumlayarak, Ehl'l-Beyt'in sadece Ali, Ftma ve iki oullarn kapsadn, Hz. Peygamberin hanmlarnn buna dahil olmadn syler.222 Hatta daha da ileri giderek "Allah sizden pislii gidermek ve sizi tertemiz klmak istiyor" cmlesinden, Ali, Ftma ve iki oullarnn aynen peygamberler gibi ismet sahibi (gnahsz) olduu sonucunu karmlardr.223 a, bu ayeti Ehl-i Beyt imamlarnn masum olmalarna delil olarak ileri srmesine karn, Ehli Snnet ulemas ise ann bu grne katlmayp, Peygamberlerin dnda kimsenin masum olamayaca grndedir.224 i ulemadan erefuddin el-Musev de, tathir ayeti in delaletini ve dolaysyla Ehl-i Beyti Hz. Peygamber, Ali, Ftma, Hasan ve Hseyine hasredip buna delil olarak i ve Snn kaynaklardan elliye yaknn zikreder.225 Yine ayn eserinde Ehl-i Beyti be kiiye tahsis edildii rivayet olan mm Selemenin rivayetini de otuzu

221

bnul-Cevz, Ebl-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Kura el-Badd, (597,1201) Zdul-Mesr fi lmit-Tefsr, Dmek 1965, VI/381-2. 222 Bkz.. Kumm, Ali b. brahim, (403/1012), Tefsirul-Kumm, Beyrut 1984, II/193; Furt, Tefsru Furt, 332; el-Mufd, el-Fusulul-Muhtra, 54-5; Tabersi, Mecmeul-Beyn, VII/559-60; Olay nakleden mm Selemennin Hz. Peygambere Ben de Ehl-i Beytinden deimliyim sorusuna, sen de Ehl-i Beytimdensin demedii de aktarlr. Bkz. Furt el-Kf, Tefsru Furt, 331; el-Ayy, Tefsrul-Ayy, I/215; e-eyh Sdk, el-Hisl, Kum 1403, II/572; Ancak Hz. Peygamberin Aieye hitaben Allahn selam ve rahmeti zerine olsun (ey) Ehl-i Beyt! eklinde selam verdii ve bunu dier elerine hitaben de syledii rivayet edilir. Bkz. Buhr, Sahh, Kitbut-Tefsr, 33. 8. bab (4793). 223 Furt, Tefsru Furt, 331; el-Mfd, el-Fusulul-Muhtra, 53-5; el-Kumm, Tefsrul-Kumm, II/189. 224 ed-Dehlev, Abdulaziz ulam, et-Tuhfetul- sn Aeriyye, stanbul 1980, s.152. 225 Musev, Hseyin erefuddin, Mracat, 56-8.

38

akn kaynaktan delil getirir.226

a hadis edebiyatnda Ehl-i Beytten ve snrl

saydaki sahabeden baka hadis rivayet edilmezken sz konusu Ehl-i Beyt olunca genellikle Snni hadis edebiyatndan rnekler verilir. Ehl-i Beyt ile ilgili rivayetleri ieren fadil ve menkb tarzndaki eserlere bakldnda bu husus aka grlr. Hamdi Yazr, ann sz konusu ayetin mevzuunu tekil eden Hz. Peygamberin elerini dahi hesaba almayarak Ehl-i Beytin Hz. Peygamber kendisiyle Ali, Hasan, Hseyin ve Ftmadan ibaret olduunda srar ederek, bu nedenle de slam tarihinde ok byk tartmalara neden olduklarn ifade eder. Ayrca Selman bizden ve Ehl-i Beyttendir hadisiyle zel bir intisab ile Selman bile Ehl-i Beytten sayld halde, Peygamberle ayn evi paylaan elerinin Ehl-i Beytten saylmamasn garip bir taassup ile aklar.227 i melliflerden eyh Mfid, tathir ayetinin mm Selemenin evinde nazil olduunu ve bunun zerine Hz. Peygamberin abasn Ali, Ftma, Hasan ve Hseyinin zerine atarak bu ayeti okuduunu ve Allahm! Bunlar benim Ehl-i Beytim dediini, mm Selemenin Ben de Senin Ehl-i Beytinden miyim? eklinde sormas zerine de, Sen hayr zeresin demesine ramen Benim Ehl-i Beytimdensin demediini ifade eder.228 Ayn ekilde benim ehlimden deilsin de dememitir. Subjektif yorumlar ile Peygamber eleri ehlinin dnda braklmak istenmektedir. Hamse-i l-i bann Peygamberin ehlinden olmas, elerinin de ehlinden olmasna mani deildir. Hz. Peygamberin Tathir ayetini l-i Abaya hitaben okumas Hz. Aie yolu ile de nakledilir. Aie: "Reslullah, zerinde siyah (ynden) nakl bir kuma olduu halde sabahleyin (evden) kt. O srada Hasan geldi, onu rtnn altna ald. Sonra Hseyin geldi onu da ald. Sonra Ftma geldi, onu da ald. Sonra Ali geldi onu da rtnn altna soktu. Sonra da: Ey Ehl-i Beyt Allah gnahlarnz giderip sizi tertemiz yapmak istiyor (33. Ahzb, 33) buyurdu."229 Bu be kii Hamse-i Al-i Aba eklinde ifade edilir olmutur. Bu trden bir ok hadis nakledilmektedir. En mehuru ise hem i kaynaklarda geen ve hem de Snn kaynaklarda zikredilen ve mm Seleme tarafndan rivayet edilen haberdir. mm Seleme "Ben "Reslullah'n evinin kapsnda iken u ayet nazil
226 227

Musev, Mracat, 60-1. Yazr, Ali, Hasan, Hseyin ve Ftmann Ehl-i Beytten olmas, e ve dier ocuklarnn da Ehl-i Beytten olmalarna mani olmadn da ifade eder. Hak Dini Kur'n Dili, VI/3892. 228 Fusulul-Muhtara, thk., es-Seyyid Ali Mr erf, Beyrut 1993, 53. 229 Mslim, Sahih, Fedilu's-Sahbe, 61, (2424); Bkz. Hakim, el-Mstedrek, III/147.

39

oldu: "... Ey peygamber ailesi! Allah gnahlarnz giderip sizi tertemiz yapmak istiyor" (33. Ahzb, 33). Evde Reslullah, Ali, Ftma, Hasan ve Hseyin vard. Onlara bir rt brd ve: "Allahm, ite bunlar benim Ehl-i Beytimdir, bunlardan gnah gider ve bunlar kirlerden tertemiz kl!" buyurdu. Ben atlp: "Ey Allah'n Resl! Ben Ehl-i Beytten deil miyim?" dedim. Bana: "Sen (yerinde dur, sen zaten) hayrdasn" diye cevap verdi."230 Kis hadisi ile ilgili haberler genellikle Hz. Peygamberin eleri, Hz. Aie ve mm Seleme231 kanal ile aktarlmaktadr. Bu olayn vukuu bulduu hem i hem de Snn kaynaklarda bir ok tarikle zikredilmektedir. Ancak Kis hadisi olarak bilinen hadisin sahih olmas Ehl-i Beyt mensuplarnn bu be kiiden mteekkil ve masum olmas anlam tamamaktadr. Bu rivayetler zerine yaplan farkl yorumlar gr ayrlklarn da beraberinde getirmitir. mm Selemenin abann altna alnmamas Hz. Peygamberin hanmlarnn Ehl-i Beytten olmadklarna delil olamaz. nk ayetin syak ve sbak (28. ayetten 35. ayete kadar) onlarn Ehl-i Beytten olduklarna ak bir delil tekil etmektedir. Aksine Ali, Ftma, Hasan ve Hseyinin Ehl-i Beytten olduklar Hz. Peygamberin ifadelerinden anlamaktayz. Kur'nda onlarn Ehl-i Beytten olduklarna dair sarih bir ayet bulunmamaktadr. Nitekim ez-Zeccc bu ayette murad edilen Nebinin ezvacdr,232 diyerek bu hususa iaret etmektedir. Hz. Peygamber bu ayeti l-i baya hitaben okumas onlarn yakn akrabalar olmalar nedeniyle Ehl-i Beytten olduklarn ifadeye matuf bir davran olarak deerlendirilebilir. Hz. Peygamberin tathir ayetini Ali, Ftma, Hasan ve Hseyine hitaben okumas, genel manada Peygambere yakn olanlarn her trl gnah ve ktlkten uzak durmalar hususunu dile getiren bir tembih anlam tamaldr. Yoksa bu kiilerin masumiyetine delalet ettii anlamn karmak subjektif bir deerlendirme olur.

230

Tirmizi, Cmit-Tirmiz, Menakb, 54, (3870). Kis hadisinin farkl varyantlar ve kaynaklarnn uzunca bir listesi iin bkz. Cafer Murtaza el-mil, Ehlul-Beyt f Ayetit-Tathir, s., 36-40. ayrca bu rivayetlere gre Hz. Peygamberin elerinin Tathir Ayeti umuluna girmedikleri de ifade edilir. s.45. 231 ada ii melliflerinden Muhammed er-Rey ehr, mm Seleme kanal ile ilgili on be farkl varyant, Hz. Aie kanal ile ilgili de olmak zere on sekiz farkl rivayetle verir. Bkz. Ehlul-Beyt filKitab ves-Snne, s., 27-34; Yine ada i melliflerden Cafer Murtaza el-mil, Ehlul-Beyt fi yetitTathir adl kitabnda Kis hadisinin i ve Snn kaynaklardan oluan uzunca bir kaynak listesine yer verir. Bkz. 36-40. 232 Kurtub, Cmiul-Ahkm, XIV/182.

40

Nitekim Allah, tm

mminleri temiz klmak istediini u ayette ifade

etmektedir: ... Allah size bir glk karmak istemiyor, fakat sizi temizlemek ve kredesiniz diye de zerinizdeki nimetini tamamlamak istiyor.233 Fakat peygamber hanesinde bulunan kimselerin davranlarna daha ok dikkat etmelerini zellikle istenmektedir. nk onlarn hata ve gnahlarnn Nbvvete halel getirebileceinden daha dikkatli davranmalarna tembihte bulunuluyor. bn Teymiyye de bu hususa iaret ederek, Hz. Peygamberin Ahzb suresi 33. ayeti Ali, Ftma, Hasan ve Hseyine hitaben okumas ve Allahm bunlar benim Ehli Beytimdir. Onlardan kiri gider ve tertemiz kl ifadesinin sahih olmas ile beraber, Allahtan onlardan kiri ve gnah gidermesi iin bir talep (Dua) olduunu ifade eder. Eer Allah onlardan gnah ve kiri giderip temiz klsayd, Hz. Peygamber bu duay yapmazd. Hz. Peygamberin bu duas onlarn ismetine delalet etmez. Ehl- Snnete gre de Hz. Peygamberden bakas masum (gnahsz) deildir.234 Hz. Peygamber, ailesine ynelik herhangi bir ayrcalk tanmamtr. Hatta Kureyin Beni Mahzun kabilesinden bir kadnn hrszlk yapmas ve sme b. Zeyddin kadna efaat olarak gnderilmesine ok kzan Hz. Peygamber Sizden nce helaka neden olan davranlardan biri, ilerinden erefli biri hrszlk yaptnda (su ilediinde) ona ceza vermezlerdi. Ama zayf biri hrszlk yapnca, ona derhal gerekli haddi tatbik ederlerdi. Allaha yemin olsun ki, hrszlk yapan kzm Ftma bile olsa elini keserdim.235 szleri ile Hz. Peygamberin kendi yaknlarnn slam prensipler karsnda dier Mslmanlar ile ayn, hatta daha hassas davranmalar gerektiine vurgu yapmaktadr. Bilakis Peygamber ailesi btn gnahlardan kanmalar hususunda zellikle uyarlmlardr. nk peygamber hanesinde bulunanlarn her trl gnahtan (rics) korunmalar hususunda daha hassas davranmalarn gerektirir. Risalet hanesinde bulunanlarn belirtilmitir. Enes b. Mlikten aktarlan bir haberde Ahzb suresinin 33. ayeti vahyedildiinde Reslullah sabah namazna giderken, alt aya yakn bir sre zarfnda, Ftmann
233 234

sorumluluklarnn

dier

Mslmanlara

gre

daha

ar

olduu

5. Maide, 6. bn Teymiyye, Minhacus-Snne, IV/20; IV/22-3; bn Teymiyye ann bu tr iddialarna cevap olarak bir ok grn de dile getirir. 235 Buhar, Hudud, 11, 12; Mslim, Hudud, 8; Hrszlk suundan dolay eli kesilen ilk kadn Beni Mahzun kabilesinden Sfyan b. Abdulesedin kzdr. Reslullh Hrszlk yapan kadnn ileri gelen bir ailenin kz olmas nedeniyle slami hkmler karsnda kararln belirtmek ve sulu kim olursa olsun cezasz kalamyacan belirtmek iin Kzm Ftma bile olsa elini keserim demitir. Kr.. bn Kuteybe, elMerif, 557.

41

kapsna urayp: "Namaza kalkn ey Ehl-i Beyt!" Allah gnahlarnz giderip sizi tertemiz yapmak istiyor!" buyurdu."236 Bu rivayet, Ehl-i Beyt mensuplarnn dini emirler konusunda hassas olmalar ynnde yaplm bir tenbihtir. Bu hitaba binaen ayrcalkl bir konum atfetmek dinin temel ilkeleri ile rtmemektedir. Bu ayetteki Ehl'ul-Beyt (ev halk) kavram ile Hz. Peygamber'in elerinin kastedildii anlalmaktadr. nk ayetin bandaki hitap, "Ey Peygamber'in hanmlar" diye balamaktadr. Ayetin syak ve sbakna bakldnda muhataplarnn Peygamber'in eleri olduklar aka grlecektir. Bunun yan sra "Ehl'ul-Beyt" kelimesi Trke'deki (ev halk) "aile" anlamnda kullanlmaktadr. Kiinin e ve ocuklarn kapsayan bir terimdir. Bu nedenle kiinin eini ev halkndan saymamak bir eliki dourur. Tarihi srete din/mezheb ve siyasi endieler ile kavramn kapsam alan farkllk arz ettii ortadadr. Hz. Peygamber dneminde bu tr tartmalarn olmamas bu durumu destekler mahiyettedir. 3) Peygamber slalesinin Kasdedilmesi: Kuanda bir ok ayette l tabiri peygamber slalesi/zrriyeti anlamnda kullanlmtr. Aadaki ayetler bunun en gzel iki rneidir: Gerek u ki Allah demi, Nhu, l brhim ile l mrn, birbirinden gelen tek zrriyet halinde btn insanlardan szp onlara stn klmtr...237 unu da hatrda tutun ki: Bir vakit Rabbi brhimi birtakm emirlerle snamt. O da onlar hakkyla yerine getirdiinden Rabbi kendisine: Seni insanlara nder ( mam) yapacam dedi. brhim: Ya Rabb, neslimden de nderler kar deyince, Allah: Zalimler ahdime (nbvvete) nail olamazlar buyurdu.238 Bu ailelerden maksat, onlarn neslinden gelen peygamberlerdir. Buradaki l kelimesi ise, yaknlkta ve tutulan yolda herhangi bir insana mensup olan kimseler, ile, hanedan anlamnda kullanlmaktadr. l-i brhim, Bakara suresi 124 ayeti gereince ilah ahdin iinde olanlar, onun zalim olmayan nesli ve zellikle Hz. Muhammeddir. mran ise, Hz. snn anne tarafndan dedesi, yani Hz. Meryemin babasdr. 4) Mubahele Ayeti: Ehl-i Beytin kimlerden olutuu ile ilgili olarak i gr dile getirenler zellikle Mubahele ayeti olarak isimlendirilen ayeti delil olarak
236 237

Tirmiz, Cmiut-Tirmiz, Tefsrul-Kurn, 33. 3. l-i mrn, 33-4. 238 2. Bakara, 124.

42

getirirler. nk Necranl Hrstiyanlarn Hz. Peygamber ile giritikleri tartma sonucunda, Hz. Peygamber onlar Mubaheleye davet etmi ve Mubaheleye giderken de yanna Ali, Ftma ve iki torununu almtr. a da buna dayanarak Ehl-i Beytin bunlardan olutuu ynnde gr beyan etmitir. Artk sana bu ilim geldikten sonra, kim seninle s hakknda tartmaya girerse de ki: Haydi gelin oullarmz ve oullarnz, hanmlarmz ve hanmlarnz ve bizzat kendimizi ve kendinizi arp, sonra da gnlden Allaha yalvaralm da bu konuda kim yalanc ise Allahn lnetinin onlarn zerine inmesini dileyelim.239 Bu ayet Ehl-i Beyt ile ilgili dorudan ilikili olmamasna ramen, Ehl-i Beyi belirlemede delil olarak kullanlmas nedeniyle zikredilmesi gerekir. Taber, alimlerin ounun Ebnen lafz ile Hz. Peygamberin Hasan ve Hseyin dnda da kimseyi kapsamadn ifade eder.240 Bu yete mbahele yeti denir. Mbahele Hangi taraf yalanc veya zalim ise Allahn ona lnet etmesini btn kalbiyle istemek ve lanetlemek241 demektir. Hicri 9. ylda Necran Hristiyanlarn temsil eden 70 kiilik heyet, balarnda liderleri olduklar halde, Medineye gelerek Hz. Peygamber ile tartrlar.. Hz. Peygamberin ortaya koyduu delilleri kabul etmemede srara edince de, Hz. Peygamber mubahele teklifinde bulunur. Fakat Necranl Hristiyanlar dnmek iin sre isterler. Mubaheleyi kendileri iin tehlikeli bulup kabul etmediklerini bildirmek zere Hz. Peygamberin yanna geldiklerinde, baktlar ki, O Hseyini kucana alm, Hasann elinden tutmu, Ftma ile Aliyi arkasna alm Ben dua edince siz de min dersiniz diyor. Heyet bakan mbaheleyi kabul etmeyip cizye vererek slm hkimiyeti altnda yaamay benimsediklerini bildirir. Hz. Peygamber de onlara, kendilerine verilen haklar ve ykmllkleri bildiren bir bar antlamas yazar.242 mmiyye as Ehl-i Beytin Ali, Ftma, Hasan ve Hseyinden ibaret olduunu mbahele ayetini delil olarak gsterir. nk mbahele esnasnda Hz. torunlar

Hasan ve Hseyin olduu grnde olduklarn, ayrca, Hz. Peygamberin olullar ile

239 240

3. l-i mran, 61. Taber, Cmiul-Beyn, IV/104. 241 Bkz. bn Manzur, Lisnul-Arab, XI/72. 242 Necran Hristiyanlarnn Medineye gelen heyetleri ve Mubahele olaynn ayrntlar iin bkz. bn Kesr, elBidye ven-Nihye, V/148 vd.

43

Peygamber, yannda Ali, Ftma, Hasan ve Hseyin olduu halde Necran Hristiyanlar ile mbahele iin gelerek bunlar benim Ehl-i Beytimdir dedii aktarlr.243 Venev, mbahele ayeti ile ilgili yazd risalesinde, Hz. Peygamberin mbahele iin kz Ftma, Ali, iki torunu Hasan ve Hseyinden bakasn yanna almad hususunda el-Havaric de dahil Ehl-i Kblenin ittifak halinde olduklarn ifade eder.244 ounluu Snni kaynaklar olmak zere bir ok kaynaktan rnekler verir. Kur'nda zikredilen bu ayetler takvaya dayanmayan akrabaln makbul olmadn aka ortaya koymaktadr. slam, cahiliye dnemindeki kan ba esasna dayanan stnlk esas yerine takva esasna dayal bir stnlk esas getirerek, cahiliyedekinin hkmn kaldrmtr. Kii ancak ameli ile ykselir veya alalr. Birine akraba olmak veya belirli bir kabileye mensubiyet stnlk salamaz. stnlk takva esasna baldr.245 Fakat Ali, Hasan ve Hseyinin ahsi faziletlerinin yannda Hz. Peygambere yakn akraba olmalar onlarn faziletini arttrmaktadr. Zati fazilet olmadan sadece kan bana dayal stnlk geerli bir husus olmasa gerek. Ehl-i Beyt ile kim kastedilirse edilsin, Kutlunun da ifade ettii gibi, herhangi bir siyasi, din ve hukuki ayrcalk sz konusu olmas dnlemez. Genel olarak Kurn ayetleri dikkatli bir ekilde ele alndnda, Hz. Peygamberin vefat ile beraber Mslmanlarn kim veya kimler tarafndan ve nasl ynetilecei konusunda dolayl veya dorudan balayc bir hkmn varlndan bahsedilemez.246 Bir ok Kurn ayetini Ali ve Ehl-i Beyti ile ilikilendirerek, onlara bir misyon ykleme abalarna da rastlanmaktadr.247 Bu aba bile Ehl-i Beyt mensuplarna, Kurndan dayanak noktalarn tevillerle, ayrcalkl bir konum atfedilmek istenmektedir. Fakat yukarda dile getirildii gibi Kurnn genel ilkeleri erevesinden hareketle bu tr yorumlarn kabul edilmesi dnlemez.

243 244

el- rbil, Ali b. s, (693/1294), Keful-umme, I/109; I/150. Venev, Kvamuddin el-Kumm, Ehl-ul- Beyt ve yetil-Mubahele, Kum 1392, s.28. 245 Reslullhn. kyamet gnnde ne nesebten ne de soyundan sorulacak. Allah indinde en deerliniz Allahtan saknan (etk) kimsedir. Sz iin Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, Beyrut 1960, I/34. 246 Kutlu, Ehl-i Beyt Sembolik Kapitalinin Tarihi Sre inde Semerelendirilmesi, 107. 247 Bunun en arpc rneklerinden biri el-Muhassin b. Kirme el-Beyhak el-Cemnin Tenbhul-filn an Fedilut-Tlibiyyn adl eseridir. Bu eserde Kurn ve Ehl-i Beyt arasndan dorudan bir ilikiye iaret edilerek, iddiay destekleyecek bir ok ayete de yer verilmektedir. Bkz. el-Muhassin b. Kirme el-Beyhak el-Cem (494/1101), Tenbhul-filn an Fedilut-Tlibiyyn, thk., brhim Yahy ed-Ders, Merkezu Ehlil-Beyt, Sada 2000.

44

2- Hadislerde Ehl-i Beyt u ana kadar tespit edebildiimiz kadaryla, Hz. Peygamberin hayatta olduu zaman diliminde Ehl-i Beyt tartmalarnn yapld sylenemez. Ancak Hz. Peygamberin vefat ile beraber, maddi-manevi mirasna sahip kmak isteyenler tarafndan hararetle tartld grlmtr. Gerek ferdi, ailevi ve kabilevi olsun, gerekse siyasal iktidarlar ve muhalifleri olsun, konum ve grlerini glendirme adna kendilerini Hz. Peygamber ile ilikilendirme yoluna tevessl etmekten ekinmemilerdir.248 Hatta bu tartmalar esnasnda eski Cahiliyye dneminde olduu gibi, rka dayal stnlk iddialarnn bile dile getirildiine rastlamaktayz. nk siyasal stnln kan ba ile mmkn olaca hususu slam dnemde de Arap toplumunda arlk kazanm, Hz. Peygamber tarafndan tesis edilen, takva esasna dayal stnlk anlay gz ard edilebilmitir. Hz. Peygamberin szlerinde Ehl-i Beyt konusu ele alnnca ilk akla gelen sakaleyn hadisi olmaldr. Bu hadisin farkl varyantlar bulunmaktadr.249 Cbir b. Abdillahn aktardna gre, Hz. Peygamber, 632/10 ylnda Arafatta Hac esnasnda, insanlara hitap ederken yle der: Ey nsanlar! Size iki ey brakyorum. Ona tutunduunuzda saptmayacaksnz. Bunlardan biri Allahn Kitab, dieri de Itretim ve Ehl-i Beytimdir.250 Ancak bu haberin farkl varyantlarn bazlarnda sadece Kur'n251

248

Cihan, Ehl-i Beyt ile ilgili yaplan sevgi, buzetme, faziletli ve stn olmas, mmete yasak olan Ehl-i Beyte mbah omas gibi konularda hadis olarak rivayet edilenlere dikkat ekerek bu konudaki bir ok rivayetin belli hedefler dorultusunda uydurulduunu ifade eder. Bu konuda inn rivayetlerini dikkat eker. Bkz. Sadk Cihan, Uydurma Hadislerin Douu ve Sosyo-Politik Olaylarla lgisi, Samsun 1997, 137-38. Benzer deerlendirmeler iin bkz. Akel, Hadislerde Ehl-i Beyt, 238-9. 249 Sakaleyn hadisinin farkl varyanlar ve deerlendirmeleri iin bkz. Akel, Hadislerde Ehl-i Beyt, 111131; Adil Yavuz, Ehl-i Snnete gre Ehl-i Beytin konumu-Sakaleyn Hadisi zerine bir Deerlendirme, Marife Ehl-i Snnet zel Says V (2005), S., 3, s., 333-360. 250 Tirmiz, Cmiut-Tirmiz, Kitabul-Menkb, 31; Sakaleyn Hadisinin ayrntl ve farkl deerlendirmeleri iin bkz. Akel, Hadislerde Ehl-i Beyt, 111-131; el-Beyhk, Ahmed b. El-Huseyn b. Ali b. Ms Eb Bekr (458/1066), Snenul-Beyhak el-Kubr, thk, Muhammed Abdulkdir At, Mekke, 1994, I-X, X/113; Adem Dlek, Sakaleyn Hadisi ve Deerlendirilmesi, Marife Dergisi 4 (2004) S.III, s.149-173; Uyar, Sakaleyn hadisi ile ilgili olarak yapt deerlendirmede, bu ve buna benzer rivayetlerden imamn nasla tayini ve ismeti gibi hususlar kararak Ehl-i Beyt ile ilgili yapm olduklar deerlendirmelerin, Kur'n ve snnetin btnlne ters dt ifade eder. Bkz. Mazlum Uyar, mmiyye isnda Dnce Ekolleri -Ahbrilik-, Aykitaplar, stanbul 2000, 53 vd. 251 Bkz. Muhammed b. mer b. Vkd (207/822), Hz. Peygamberin 632 ylnn Arafat ve Kurban bayram gnnde verdii hutbelerin her ikisinde de Ben size benden sonra uyduunuz takdirde,sapmayacanz bir ey braktm. O da Allahn Kitabdr. eklindeki ifadelerine yer verilmektedir. Kitabul-Mez, thk., Marsden Jones, Alemul-Kutub, Beyrut 1984, I-III, III/1103; III/1113; Eb Dvdun Sneninde de Cbir b. Abdillahtan Hz. Peygamberin hacc sorulduunda, Cbir Hz. Peygamberin haccn uzunca bir rivayeti sonunda Hz. Peygamberin Ben size benden sonra uduunuz takdirde sapmyacanz bir ey brakyorum, ki o Allahn Kitabdr. Szn nakleder. Bkz. Eb Dvud Sleyman b. Eas es-Sicistn, Snen Eb Dvud, el-Mensik, 56; Benzer bir rivayet iin Bkz. bn Mce, Snen, el-Menasik, 84.

45

varken, bazlarnda da Kur'n ve Snnet252 birlikte zikredilir. Snni grte Ehl-i Beytin Kurna e deer grldne dair herhangi bir deerlendirmeye rastlanlmamaktadr. Eer Hz. Peygamber Mslmanlara, Kur'n ile birlikte Ehl-i Beyti braktn ifade etseydi, vafatndan sonra her meselede Ehl-i Beyte danmak gerekirdi. Yrkann ifadesi ile bu durum, Mslmanln kaldrd soy sop, haseb neseb asabiyetine geri dn olur, mmtaz bir snf tekili ruhu slama aykr derdi.253 Byle bir durumda ise temelde slamn mcadele ettii asabiyetin tekrar canlandrlmasna ynelik bir aba olurdu. Hz. Peygamber sonras hayatta Ehl-i Beytten herhangi biri veya birilerinin otorite olarak ne srlmemesi ve onlarn dier Mslmanlardan da bir ayrcalk beklememesi, Ehl-i Beytin ayrcalkl bir konumunun olduunu sylemek olduka zordur. Fakat Mslmanlarn, Hz. Peygambere olan yaknlklarndan dolay Ehl-i beyte sayg gsterdikleri de inkar edilemez. Sakaleyn hadisi ile ilgili yaplan tartmalar siyasal zemine tanarak, zellikle i tarafndan, Hz. Peygamberin maddi-manevi varisleri olarak soyuna bir karizma atfedilmitir. Eer bu rivayet Ehl-i Beyt mensuplar tarafndan Hz. Peygamber sonras siyasal olaylarnda bir delil olarak kullanlp, dier kesimlerce de kabul grseydi, daha sonra yklenilen anlamlara hakllk pay vermek kanlmaz olurdu. Hz. Peygamber dnemi de dahil olmak zere ilk halifeler dneminde bu rivayetin sosyal ve siyasal yansmalarnn olduu sylenemez. Sakaleyn hadisinin Gdir-i Hum mevkiinde Hz. Peygmber tarafndan zikredildii ifade edildii gibi254 Veda haccnda sylendii eklinde de rivayet bulunmaktadr.255

252

Veda Hutbesinde braklan iki emanetin Kur'n ve Snnet olduu ifade edilmitir. bn Him, es-SiretunNebeviyye, II/604; mm Mlik, Muvatta, Kitabul-Kader, 3, II/899; Hkim, Mstedrek, I/151; Beyhk, Snenul-Beyhak el-Kubr, , X/114. 253 Yrkan, Yusuf Ziya, Hz. Muhammedin Doumundan lmna Kadar slam Dini Tarihi, Notlarla yayma haz. Trkn Turgut, Kltr Bakanl yay., Ankara 2001, 425. 254 Hadsin Mslim'deki Zeyd b. Erkam (68/687) rivyeti yledir. "Mekke ile Medine arasnda Hm denilen bir su banda bulunurken Raslullah hutbe ird etmek zere ayaa kalkt; Allah'a hamd ve sena etti, vaaz ve hatrlatmalarda bulundu; sonra, 'Haberiniz olsun ki ey insanlar, ben ancak bir beerim; Rabbimin elisinin gelmesi ve benim ona icbet etmem yaklayor. Ben size iki ar emanet brakyorum: Bunlarn birincisi, Allah'n kitbidir; onda mutlak hidyet ve nur vardr. Bundan dolay sizler Allah'n kitbna tutununuz ve ona smsk sarlnz' buyurdu. Bylece Allah'n kitbna tevik edip gnlleri ona rabet ettirdi; sonra da yle dedi: 'Dieri de Ehl-i Beyt'imdir. Ben, Ehl-i Beyt'im hakknda sizlere Allah' hatrlatyorum' (son cmleyi kere tekrarlad). Mslim, Fadil's-Sahbe, 36; Hz. Alinin hilafet hakk meslesi ve Gadr Hum olay ile ilgil bkz. Adnan Demircan, Gadr Hum Olay, Beyan yaynlar, stanbul 1996. 255 Tirmiz, Camiut-Tirmiz, Menkb, 31.

46

Snni alimlerden bir ksm ise hadisin lfzn, "Allah'n Kitab ve Rslullh'n snneti" eklinde aklamaktadrlar.256 Bundan da Snnete Sakaleynden biri olarak bakld anlam karlabilir. Hz. Peygamberden aktarlan bir dier haber de Kis Hadisi olarak mehur olan haberdir.257 Hz. Peygamberin hadislerinde Ehl-i Beyt kavram bir ok yerde kullanlmasna ramen bu kavramn ierii ile ilgili daha sonra yaplan tartmalar netlik kazanmamtr. Bir deer paylamn da beraberinde getirmesi nedeniyle bir ok kimse kendisini bu kavramn ats altna almaya almtr. Hz. Peygamberi getirdii evrensel ilkeler gz nnde bulundurulduunda kendi aile fertlerine zel bir konum atfettiine dair herhangi bir rivayetin varlndan bahsetmek olduka gtr. Ehl-i Beyt mensuplarna atfedilen misyon genellikle Hz. Peygamberin szlerine getirilen yorumlardan ibarettir. Enes b. Mlikden nakledilen bir haberde Ahzb sresi 33. ayeti indii zaman, "Reslullah sabah namazna giderken, alt aya yakn bir mddette, Ftmann kapsna giderek: "Namaz(a kalkn) ey Ehl-i Beyt "Allah gnahlarnz giderip sizi tertemiz yapmak istiyor!" eklinde hitap eder."258 Gelen ilk vahyin yakn akrabalara tebli edilmesi ve onlardan bunlar titizlikle yerine getirmelerini istemesi kadar tabii bir ey olamaz. Bundan zel bir anlam karmak ve misyon yklemek subjektif bir deerlendirme olur. Ehl-i Beytin fazilet ve menkbelerini ieren bir ok eser gnmze kadar ulamtr. Bunun yannda dier sahabelerin faziletlerini dile getiren bir ok hadis de rivayet edilir. Genellikle Hz. Peygamberin yakn akrabalar olan bu kiilere yaplan hakszlklar da eklenince Mslmanlarn onlara ynelik sevgileri nedeniyle bu tr rivayetler oka dile getirilmitir. Hz. Peygamberden aktarlan haberler olduu gibi, ona izafe edilen bir ok rivayet de bulunmaktadr. Toplumda, Hz. Peygamberin yakn akrabalar olan Ehl-i

256 257

Bk. bn Him, es-Sre, II/ 604; bn Mce, Snen, el-Mensik, 84. ada i melliflerinden Muhammed er-Rey ehr, mm Seleme kanal ile ilgili on be farkl varyant, Hz. Aie kanal ile ilgili de olmak zere on sekiz farkl rivayetle verir. Bkz. Ehlul-Beyt filKitab ves-Snne, s.27-34; Yine ada i melliflerden Cafer Murtaza el-mil, Ehlul-Beyt fi yetitTathir adl kitabnda Kis hadisinin i ve Snn kaynaklardan oluan uzunca bir kaynak listesine yer verir. Bkz. s.36-40. 258 Tirmiz,, Camiut-Tirmiz, Tefsr Suretil-Ahzb, (8) 3206.

47

Beyt mensuplarna bir tevecchn olmas tabiidir. zellikle siyasal iktidarlarn onlara ynelik bask ve zulmleri nedeniyle bu yneli daha da artm ve i itikadi alana tanmaya kadar gtrlmtr. Ali'nin ahs hakknda hadislerde bir ok rivayetin bulunmas, dier halifelere gre daha ok vlmesi, zellikle Emev ve Hariclerin ona haksz yere saldrmalarna karlk onun hakknda bir ok rivayetin ne kmasna neden olmutur. Bu rivayetlerin hem Ehl-i Snnet hem de i tarafndan oka aktarld grlr. Dier halifeler hakknda bu kadar rivayetin vuku bulmamas, aslnda onlarn dneminde bu tr saldrlarn olmamasndan kaynakland eklinde yorumlanabilir. Hz. Peygamberin yakn akrabalarna dair syledii szlerini tek tek sralamaktan ok, rivayetlerde Ehli Beytten kimlerin kasdedildii nemlidir. Ehl-i Beytin kimlerden olutuu ile ilgili tartmalar, her dnemde yaanmaya devam etmitir. bn Kayym el-Cevziyye, konu ile ilgili tartmalara iaret ederek, slam alimlerinin l-i Muhammedin kimlerden olutuu ile ilgili grlerini drt ana balk altnda toplamtr: 1- Sadakann Haram olduu kimseler: Bu hususta ulema farkl gr ortaya koymutur. Bunlardan birincisi, Himoullar ve Muttliboullarndan olutuu ynndeki afii ve Ahmedin grdr. kincisi, bunlarn zellikle Himoullar olduklar ynndeki Eb Hanifenin grdr. ncs ise, bunlarn Himoullar ve alibe kadar olanlardr. Bunlara da Muttliboular, meyye oullar, Nevfel oullar ve alib oullarna kadar olanlardr. Bu gr Malike uyanlardan Ehebin grdr ki bunlarn sadaka almalar yasakland ifade edilir ki, bu gr ayn zamanda Ahmed ve afinin taraftarlarnn da grdr. 2- Hz. Peygamberin eleri ve soyu: Bu gr de Muvattada geen bir rivayete dayandrlr.259 3- Kyamete kadar Hz. Peygambere uyanlar: Bu gr bn Abdil-Berr ve baz ilim erbabndan aktarlr. Bu rivayeti ilk aktaran Cbir b. Abdillah'tr. 4- mmetinden Mttaki olanlar: Bu gr de el-Kd Hseyn, er-Rab ve bir topuluktan aktarlr.

259

Bkz. Mlik b. Enes Eb Abdullah (179/795), Muvatta, I-II, thk., Muhammed Fud Abdulbk, Msr ts., I/165. Allahmme Salli ala Muhammedin ve Ezvacihi ve Zrriyetihi

48

bn Kayym, bu drt grten ilk ikisini sahih, dier ikisini ise zayf olarak grdn ifade eder. 260 Ehl-i Beyt ile ilgili yaplan deerlendirmelerden hareketle yle bir tasnif yaplabilir: a. Hz. Peygamberin Eleri ve ocuklar Ehl-i Beyt kavram olarak ev halk anlamndadr. Bu nedenle bir evi paylaan aile efrad, o evin ehli saylrlar. Bu kavramn kapsamna girenlerin banda da e ve ocuklar gelmektedir. Hz. Peygamberin hayatta olduu dnemlerde Ehl-i Beytin kapsamna kimlerin girdii ile ilgili tartmalara rastlayamyoruz. Hz. Peygamberin vefat ile beraber mirasna sahip kmak isteyenler ve siyasal iktidarlarca kavramn kapsam ile ilgili tartmalar da beraberinde getirmitir. l Muhammedin Hz. Peygamberin Ehl-i Beytini oluturduklarn syleyenler iki farkl gr ortaya atarlar.. Bir grup kadnlarn Ehl-i Beytten olduklarn, dier bir grupta kadnlarn Ehl-i Beytten saylmadklarn iddia ederler.261 Fakat Hz. Peygamberin elerine ehl-i beyt eklinde hitap ettii kaynaklarmzda aktarlr.262 Yezid bnu Hayyan, Zeyd bnu Erkamdan naklen anlatyor: "Reslullah: "Haberiniz olsun! Ben size Sakaleyn brakyorum. Bunlardan biri Allah'n Kitab'dr. O, Allah'n (sema-arz arasna uzanm) ipi olup, kim ona tutunursa hidayet zere olur, kim de onu terk ederse dallete der. kincisi Itretim, Ehl-i Beytimdir." Biz, Zeyd bnu Erkam'a sorduk: "Kadnlar da Ehl-i Beyt'inden midir?" "Hayr! dedi, Allah'a yemin olsun, kadn bir mddet erkekle beraber olur. Sonra (kocas) onu boar, o da babasna ve kavmine dner. "Reslullah'n Ehl-i Beyt'i asl, ve kendinden sonra sadaka haram olan asabesi'dir."263

260

bn Kayym, Celaul-Efham f Fadlis-Salati ves-Selam Al Muhammed Hayril-Enam, thk., uayb Arnt, Abdulkadir Arnt, Kuveyt 1987, 112-119; Bkz. Nsr Ali, Akidetu Ehl-is-Snne vel-Cemati fis-Sahbetil-Kirm, I/329-331; Ehl-i Beytten muradn sadece Hz. Peygamber olduu ynndeki haber iin bkz. Heytem, es-Savikul-Muhrika fir-Red ala Ehlil-Bida vez-Zendeka, Beyrut 1985, 221. 261 Bkz. bn Teymiyye, Minhacus-Snne, IV/21. bn Teymiyye Ahzb sresi 33. ayetine gre kadnlarn Ehli Beytten olduklarnn aikar olarak grldn ifade eder. 262 Bkz. Buhr, Tefsr Sretil-Ahzb, 8. ; Mslim, Nikh, 87; Varol, Ehl-i Beyt Kavramsal Boyut, 56-7. 263 Mslim, Sahih, Fezailu's-Sahabe 37; Sahihi Mslimin bir nceki rivayetinde de (36) Zeyd b. Erkam, Hz. Peygamberin elerinin de Ehl-i Beytten olduklar ifade ederek. Hz. Peygamberini kendisinden sonra sadakann haram olduu kimselerdir. Bunlarn kim olduu sorulduunda da Zeyd b. Erkam, nlar l-i, Ali, l-i Akl, l-i Cafer, l-i Abbstr. Bunlarn hepsine sadaka haram m? Diye sorulunca da evet cevabn verir. Zeydden Hz. Peygamberin elerinin Ehl-i Beytten olup olmadklar ile ilgili olarak iki zt fikrin aktarlmas da ilgintir. Fakat Ehl-i Beytin sadaka almalar haram olanlardan olumas halinde de eler dahil edilir.

49

Zeyd bn Erkamn Hz. Peygamberin elerini Ehl-i Beytinden saymamas realitelere ters dmektedir. nk Ahzb suresi 28-34 ayetleri gz nnde bulundurulduunda hitabn sadece Peygamber eleri olduklar aikardr ve onlardan Ehl-i Beyti olarak bahsedilir. Kurtub de ayetin syaknn da Hz. Peygamberin elerine delalet ettiini264 elerin bu kapsamn dnda braklmayacan ifade eder. Ayrca Peygamber eleri boanma veya Hz. Peygamberi vefatndan sonra bile bakalar ile evlenmeleri haramdr. Bu nedenle hala Peygamber eleri olarak vasflandrlrlar. nk onlar mminlerin de anneleri mesabesindedirler. Zeyd bn Erkamdan aktarlan baka bir gre gre bir nceki grnn tersine olarak, Hz. Peygamberin elerinin Ehl-i Beytten saylmas ile beraber, zekat almalar da haram olan lu Ali, lu Akl, lu Cafer ve lu Abbs kapsadn ifade eder.265 Kurtub, Ehl-i Beytin kimler olduu hususunda ilim erbabnn ihtilaf ettiini ifade eder. At, krime ve bn Abbs Ehl-i Beytin zellikle Hz. Peygamberin eleri olduunu grndedirler. Kelbye gre ise de Ehl-i Beyt zellikle Ali, Ftma, Hasan ve Hseyindir. Bu konuda Hz. Peygamberin hadislerinin de olduu bildirilir.266 Zemaher ise Peygamber elerinin onun Ehl-i Beytinden olduunu ifade eder.267 Eer Ahzb 33. ayette hitap sadece kadnlara olsayd ( )zamiri deil ( ) zamir kullanlrd. ( ) zamirinin kullanlmas Ehl-i Beytten kadn ve erkek olan herkesi kapsamasndan dolaydr. Mennes ve mzekker bir arada bulunduunda mzekker galip olarak getirilir ki268 ( ) zamirinin burada zikredilmesi elerin Ehl-i Beytten saylmasna engel tekil etmez. Genel olarak ann Peygamber elerini Ehl-i Beytten kabul etmedikleri bilenen bir husustur. ayet hitap sadece erkeklere olsayd Ftmann da Ehl-i Beytin dnda kalmas gerekirdi. Fakat a bata Ftma olmak zere Ehl-i Beyti be kii ile snrlandrr. Rz, tefsirinde l-i Resulun kapsamn u ifadeler ile dile getirir: Hz. Muhammedin l-i (ailesi) idaresi ve geimi kendisine dayanan kimselerdir. Bu iler,

264

Bkz. Kurtub, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensr, (671/1272), El-Camiu liAhkmil-Kurn, Kahire 1947, I-XX, XIV/183. 265 Mslim, Sahih, Fedailus-Sahabe, 36; krime, bn Mesuddan aktardna gre, Ahzb suresi otuznc ayeti zellikle Hz. Peygamberin eleri hakknda nazil olduunu ifade ederBkz. bn Askir, Trihu Dmak, 69/150. 266 Kurtub, el-Camiu liAhkamil-Kurn, XIV/182. Hz. Peygamberin eleri iin Ehl-i Beyt tabirinin kullanm iin ayrca bkz. Trihu Dmak, 70/213. 267 el-Kef, II/212, Ayrca Ehl-i Beyt sevgisine iaret eden bir ok rivayet ve deerlendirmesi ile ilgili olarak bkz. el-Kef, II/339 vd. 268 Bkz. Kurtub, el-Camiu liAhkamil-Kurn, XIV/183

50

en mkemmel ve ileri derecede ona varp dayanan herkes onun lidir. Ftma, Ali, Hasan ve Hseyin ile Hz. Peygamber arasndaki ilgi ve yaknln son derece ileri olduundan da bir phe yoktur. Bu adeta tpk mtevatir bir haber ile bilinen bir husustur. Bu nedenle Hz. Peygamberin li ncelikle onlar olmas gerekir.269 b. Hz. Peygamber, Ali, Ftma, Hasan ve Hseyin Hz. Peygamberin bu kiiler hakknda vc szlerinin oka bulunmasndan, Ehl-i Beytin sadece bunlardan olutuu neticesi karlmamaldr. Ad geen kiilerin Ehl-i Beytten olmalar genel bir kabul grmesine ramen, sadece bu kiilerden olutuu ynnde de bir ittifak yoktur. Ehl-i Beytin sadece bu kiilerden olutuu ynndeki iddia genel olarak i frkalara aittir. Bu kiilerin Ehl-i Beytten olduklarna dair getirilen delil Kis hadisi olarak mehur olan rivayettir. Aie ve mm Seleme tarafndan iki tarik ile mehur olan bu rivayetin bir ok varyantlar zikredilmektedir.270 Kis hadisine dayanlarak 33. Ahzb, 33. ayetinin ad geen be kii hakknda nazil olduu aktarlr.271 Kis hadisi, Mslimin Sahihinde272, Hakimin Mstedrekinde,273 Beyhaknin Sneni274 vb. kaynaklarda275 gemektedir. Safiyye bt. eybenin, Aie tarikiyle bize aktard rivayet u ekildedir. Reslullah, sabah erken vakitlerde zerinde siyah
269

Rz, Tefsr-i Kebir, XXIX/446. ; Rz l tabiri hakknda ihtilaf olmasna ramen, l hangi anlamnda kullanlrsa kullanlsn bu kavramn iine bu kiilerin dahil olduklarnn kesin olduunu ifade eder. Hz. Peygamberin hanmlar ve ocuklarn kapsayan anlamn en doru gr olduunu da dile getirir. Bkz. XXVII/260-1; Erken denebilecek bir dnemde Hz. Peygamberin nesli ile ilgili yazlan bir eserde ncelikle Hz. Haticeden balamak zere eleri kzlar ve torunlar ile ilgili rivayetleri bir araya toplamas o dnemin Ehl-i Beyt tasavvurunu gstermesi asndan nem arz ederBkz. Eb Bir Muhammed b. Ahmed b. Himmd el-Ensr er-Rz ed-Dlb, (310/922), ez-Zrriyetu-Thire, thk.,M. Cevd el-Hseyn el-Cell, Beyrut 1988. Daha sonraki dnemlerde bu tasavvur bazen btn Himiler, bazende btn Tlibleri kapsayacak hale getirilir. 270 Kis Hadisi iin bkz. Tirmizi, Cmiut-Tirmiz, Ebvab- Menkb, Fi Fadli Ftma, 3867; Ahmed b. Hanbel, Eb Abdullah e-eybn (241/855), Msnedu Ahmed, I-VI, Msr ts., VI/298; VI/323; etTabern, Sleymn b. Ahmed b. Eyyb Ebl-Ksm (360,971), Mucemul-Kebr, thk., Hamd b. Abdilmecd es-Selef, el-Mevsl 1983, I-XX, III/53. 271 Heytem, es-Savaikul-Mukrika, 221. 272 Mslim, Sahih, Fedailu Ehl-i Beyt, 61; Bkz. Frzbd, Fedailul-Hamse, I/270. 273 eyheynin artlarna uyduunu belirten Hakim, bu hadisin senedinin sahih olduunu kaydetmitir. III/147 Hakim, Abdullah ibn-i Cafer bn-i Eb Tlibden rivayet etmitir ki: Reslullh, rahmetin indiini grdnde iki defa: arn gelsinler yanma diye buyurdu. Safiye: Kimi ya Resulellah? Hz. Peygamber : Ehl-i Beytimi; Aliyi, Ftmay, Hasan ve Hseyni dedi. Bunlar geldiinde Hz. Peygamber absn onlarn zerine att; sonra ellerini kaldrp yle dua etti:Ey Allahm, bunlar benim Ehl-i Beytimdir. Sen Muhammed ve l-i Muhammede salavat gnder. Allah da u ayeti indirdi: Allah siz Ehl-i Beytten her trl pislii gidermeyi ve sizleri tertemiz klmay istiyor.; Bkz. Frzbd, Fedailul-Hamse, I/270. 274 II/149; Bkz. Frzbd, Fedailul-Hamse, I/270. 275 Bkz. Tirmiz, Cmiut-T rmiz, Tefsrul-Kur'n, 3205, mer b. Eb Seleme tarikiyle; Menakb, 3871, 3872de Hz. Aie ve mm Seleme tarikleriyle farkl lafzlarla nakledilir.

51

kldan dokunmu bir aba olduu halde kt. Hasan b. Ali yanna gelince, Reslullah onu abasnn altna ald. Daha sonra Hseyin, Ftma ve Ali de gelince, hepsini abasnn altna alarak yle dedi: Ey Ehl-i Beyt !, Allah sizden her trl kusuru giderip sizi tertemiz klmak ister mealindeki Ahzb suresinin 33. ayetini okudu. Btn rivayetlerde Ehl-i Beyt olarak ad geen drt ahsa hitaben Ahzb suresi 33. ayeti okuyarak bunlarn Ehl-i Beytten olduklar ifade edilir. Kis hadisi olarak mehur olan bu rivayet farkl lafzlar ile de olsa bir ok farkl kaynakta gemesi olayn vuku bulduuna delalet eder. Fakat Ehl-i Beytin rivayette ad geen bu kiilerle snrlandrlmas yaplan yorumlar neticesinde olmutur. Nitekim Ehl-i Beytin sadece Ali oullarn ifade eden bir kavram olduu ile ilgili i gr, 100/721 yl cvarnda Kis ve Gadir hum gibi rivayetlerle desteklendii ifade edilir.276 Bir insann hele bir Peygamberin en yaknlar hakknda hayr dua da bulunmas kadar tabii bir ey olamaz. Onlarn her trl gnahtan kanmalar iin dua etmesi ve onlar hakknda mafiret dilemesi onlarn gnahszlna da delalet etmez. a, Kis hadisini gereke gstererek hem Ehl-i Kisy hem de imamlarn masum sayar. bn Teymiyye de, masum olan kii iin Ey Ehl-i Beyt !, Allah sizden her trl kusuru giderip sizi tertemiz klmak ister ifadesi kullanlmamas gerekirdi. nk masum biri iin Allah sizi tertemiz yapmak istiyor ifadesi kullanlmaz diyerek ann bu iddiasn reddeder.277 Eer onlarn ismetine dair herhangi bir karine olsayd farkl zamanlarda bunun mutlaka dile getirilmesi gerekirdi. Tarihi srete bu iddiay destekleyecek ciddi bir iddiann olduunu ifade etmek zordur. ada i tarihilerden Mehran, Ehl-i beyt, Nebi, Ali, Ftma, Hasan ve

Hseyin olduu ynndeki grn doruya en yakn gr olduunu ifade eder. Bu grn destekler mahiyette bir ok rivayeti de nakleder.278 Aslnda bu be kiinin ehli beyt olduklar hakknda hibir ihtilaf bulunmamakla beraber, zellikle bu be kii ile snrlandrmak genel olarak ii bak asn yanstmaktadr.

276

Sharon, Black Banners, 79; Sharon, Alun-Nebi tabirini Ali oullarn ifade edecek ekilde, ilk defa Kumeyt tarafndan 96-98 yllarnda, kullanldn da ifade eder. Black Banners, 80. 277 bn Teymiyye, Minhacus-Snne, IV/20; IV/22-3 278 Mehrn, Muhammed Beyym, el- mme ve Ehlul-Beyt, Darun-Nehdetil-Arabiyye, I-III, Beyrut 1995, I/16. Behran bu konuda gr olduunu dile getirir. lki, Hz. Peygamberin eleridir. kincisi, Kendilerine sadakann haram olduu kimselerdir. nc ve kendisinin tercih ettii gr olan Ehl-i Beyt, Nebi Ali, Ftma, Hasan ve Hseyinden oluan be kiidir.

52

c. Sadakann Haram Olduu Kimseler Ehl-i Beytin, Beni Himden kendisine sadakann haram olduu kimseler olduu ynnde bir ok rivayet ve gr vardr.279 Mehrann Beytun-Neseb280 dedii bu kimseler Hz. Peygamberin amca ve amca ocuklar olan lu Ali b. Eb Tlib, lu Cafer b. Eb Tlib ve lul-Abbs b. Abdulmuttlibten olumaktadrlar. Bu ynyle btn Him oullarnn farkl kollar Ehl-i Beytten saylmaktadr. Nitekim Heytem de tathir ayetinin btn Him oullar hakknda nazil olduunu aktarr.281 Him oullar ve Beni Abdil-Muttlibin zekat almalarnn haram olmas l-u Muhammed olmasna delil olarak da gsterilir.282 Zeyd bnul-Erkamdan aktarlan uzunca bir rivayette, Ehl-i Beyt kimdir, ey Zeyd, Hanmlar Ehl-i Beytten deil midir? Zeyd: Hanmlar Ehl-i Beyti olmakla beraber, Ehl-i Beyti sadakann kendilerine haram olduu kimselerdir. diye cevap verdi. Onlarn kimlerden olutuklar ynndeki soruya da Zeyd: Onlar, lu Ali, lu Akl, lu Cafer ve lul-Abbstrlar. Bunlarn hepsine sadaka haramdr. diye cevap verdi.283 Buradaki Ehl-i Beyt, Beytun-Nesebe284 delalet eder. Buna gre Hz. Peygamberin amcalar, amcaoullarnn da bu kavramn kapsamna dahil edilirler. Aie, Reslullhn hastal iddetlendii esnada Ehlinden el-Fadl b. el-Abbs ve dier birinin koltuklar arasnda ayaklar yere srnd halde kendi odasna getirildiini ifade eder. Bu ifade ile amcasnn olu, el-Fadl b. el-Abbs, Hz. Peygamberin ehlinden olduu anlalmaktadr.285 Eb Ahmed ez-Zbeyrden aktarlan bir habere gre, Hasan b. Alinin sadaka mal olan bir hurmay azna atmas zerine Hz. Peygamberin kendisine engel olduunu ve Biz l-i Muhammede sadaka helal deildir dedii aktarlr.286 i kaynaklarda da sadakann Hz. Peygamberin akrabalar olan Ben Hime haram olduu rivayetleri vardr. Abbsn ocuklarna, Alinin ocuklarna ve ayn
279

Sadakann Ehl-i Beyte haram olduu ile ilgili rivayetler iin, BuharI, Sahhul-Buhr, Zekat, 57 (1485), 60 (1491); ed-Drim, Snenud-Drim, Zekat, 16, I/414-5; en-Nes, Snenun-Nes, Zekat, 95 (2610); Mslim, Sahh, Zekat, 161;168; en-Nsbr, Sahihu bn Hzeyme, IV/59; bn Hanbel, Msned, I/200; II/279; II/444; bn Sad, Btn Beni Abdulmuttlibi iine alan Hz. Peygamberin yakn akrabalarnn sadaka malndan yiyemiyeceini de nakleder. Tabaktul-Kubr, I/388-91; Ayrca bkz. Varol, Ehl-i Beyt Kavramsal Boyut, 89; Akel, Hadislerde Ehl-i Beyt, 192-205. 280 Mehran, el- mame ve Ehlul-Beyt, I/16. 281 Bkz. Sevaikul-Muhrika, 222. 282 en-Nsbr, Muhammed b. shk b. Hzeyme Eb Bekr es-Slem (311/923), Sahihu bn Hzeyme, thk., Muhammed Mustafa elAzam, Mektebetul- slam, Beyrut 1970, I-IV, IV/62. 283 Mslim, Fedailus-Sahabe, 36; bn Hanbel, Msnedu Ahmed, IV/366. 284 Kurtub, XIV/183. 285 Taber, Trh, III/189. 286 bn Hanbel, Msnedu Ehl-ul-Beyt , Beyrut-1988, s.36. Ayrca Bkz, s.30; 33; 35; 38; 50.

53

ekilde Abdulmuttlib287 veya Beni Hime sadaka helal deildir.288 Yine Cafer b. Muhammedden, Reslullahn: Sadaka Bana ve Ehlime helal deildir. Sadaka insanlarn malnn kiridir289 dedii eklinde bir de haber aktarlr. Sadakann Ehl-i Beyte haram olmasnn nedenleri aka zikredilmemekle beraber, Hz. Peygamberin yakn akrabalarn parasal adan ve tartmal konulardan uzak tutma gayesine matuf olduu sylenebilir. Ayrca Peygamber yaknlarna zekat verilmesinin yasaklanmasnn arkasnda, insanlarn onlara zekat vermeleri sonucunda meydana gelebilecek bir saltanat veya hkmranl engellemeye ynelik bir tedbir olarak da grlebilir. Hz. Peygamber dneminde Ben Hime sadakann haram olduu ynnde bir ittifak olutuu grlmektedir.290 Sadaka almalar haram olanlarn Ehl-i Beyt saylmas halinde, btn Ben Him soyunun Ehl-i Beyt olmas gerekir. Him oullarnn Ehl-i Beyti oluturduu gr Sadaka almalar haram olan Peygamber akrabalar balamnda daha isabetli grlmektedir. Ehl-i beytin kimlerden olutuu ile ilgili deiik dnemlerde yaplan tartmalar sonucu farkl mlahazalar da beraberinde getirmitir. Nitekim Abbsler dneminde Him soyuna mensup olan iki aile Tlib ve Abbsler arasndaki karlkl ithamlarda, her iki tarafta gerek Ehl-i Beytin kendileri olduu ynndeki iddialara rastlamaktayz.291 Her biri dierini dlamak suretiyle Hz. Peygamberin maddi ve manevi mirasna sahip kmak istemektedirler. Aslnda btn bu tartmalarda Hz. Peygamberin maddi ve manevi mirasna sahip olmak ve bu yolla da dnyevi ikbal elde etmede bir ara olarak kullanma hedefi gdld sylenebilir. slam toplumunda Ehl-i Beyte mensup olma kiiye bir stat kazandrmas, bu konunun istismarn da berberinde getirmektedir. d. Hz. Peygamberin Azadllar ve Hizmetileri Arap toplumunda kle ve mevlann da mensup olduu aileye nispet edildii bilinen bir husustur. Bu nedenle Hz. Peygamberin azald kleleri de ehlinden
287 288

Ts, (460,1068), Tehzibul-Ahkam, Tahran 1360h, IX,158. Ts (460,1068), el- stibsar, Tahran 1390, II/35-6; el-Hurr el-mil, Muhammed b. el-Hasan, (1104,1692) Vesailu-a, Kum 1409, IX/269 (11994). 289 et-Temm, Numan b. Muhammed, (363/974), Deaimul- slam, Msr, 1385, I/259; en-Nr, el-Muhaddis, (1320/1902), Mustedrekul-Vesail, Kum,1408, VII/118-9; el-Meclis, Bihrul-Envr, 93,76. 290 bn Kayyn el-Cevziyye, Beni Himden Galibe kadar olan Him soyunu kapsad ynnde grlerin olduunu da aktarmaktadr. Buna gre Galibe kadar btn Kurey soyunu (Beni Muttlib, Beni meyye, Beni Nevfel vs.) Ehl-i Beyt iine almaktadrBkz. Celaul-Efham, 210. 291 Bkz. Bykkara, mamet mcadelesi ve Himolullar, 28 vd.

54

saylmtr. Hatta Hz. Peygamberin azadl klelerine292 de sadaka almak haram saylmtr. bn Asakir, Hz. Peygamberin mukateb kleleri (Mevla) hakknda genie yer verdii eserinde Hz. Peygamberin Biz Ehl-i Beyte sadaka almak helal deildir. Mevlamz da bizdendir. Ayn ekilde onlarda sadaka maldan yiyemezler293 szn aktarr. Hz. Peygamberin Hz. Hatice ile evliliinden sonra yanndan hi ayrlmayan, kendisine ilk inananlardan Zeyd b. Harise, azadl klelerin banda gelir. Hz. Aie, Zeyd iin Zeydin iinde bulunduu hibir seriye yoktur ki Hz. Peygamber onu komutan tayin etmesin.294 diyerek Hz. Peygamberin Zeyde verdii deeri dile getirmitir. Hz. Peygamber Zeydin Mutede ehid edilmesinden sonra, sme b. Zeydin de annesi olan, ei iin Ehl-i Beytimin bakiyesi295 diyerek onun Ehl-i Beytinden olduunu ifade etmitir. Hz. Peygamber vefat etmeden ksa bir sre nce sme b. Zeydi ordu komutan tayin etmi, vefatndan sonra da bu ordu, Hz. Eb Bekir tarafndan smenin komutanlnda sefere gnderilmitir.296 Hz. Peygamberin vefatndan sonra tehiz, tekfin ve defin ilerini yrten yakn akrabalar Ali, Abbs ve Fadla yardm edenlerin banda Hz. Peygamberin mevlas olan ukrn ve same b. Zeyd de bulunmaktadr.297 Bu durum mevlann da aile fertlerinden sayldn aka gstermektedir. Reslullhn azadllarndan biri de Selmn- Farisdir.298 Reslullh Medineye hicret ettii zaman Selmn Mslman olmu, Reslullh, Selmnn efendisi ile mkateblik yapmasn sylemi ve mkateblik bedelini demesi hususunda ona yardmc olmutur. Bu sebeple Reslullha nispet edilmi, yani onun ailesinden
292 293

Hz. Peygamberin mevalisi iin bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 144-9. Hz. Peygamberin Mevlalar hakknda geni bilgi iin bkz. bn Askir, Trhu Dmk, IV/251-302. bn Askir Hz. Peygamberin otuza yakn mevlasnn ismini vererek, Selman- Frsyi de mukatep mevlalar arasnda zikreder. 294 El-Hkim en-Nsbr, Mstedrek alaSahihayn, III/238; Zeydin yedi gazvede Hz. Peygamber ile bulunduu, dokuz gazvede de Hz. Peygamberin onu komutan olarak grevlendirdii ile ilgili rivayetler de bulunmaktadr. El-Hkim, Mstedrek, III/241; III/649. 295 bn Sad, Tabaktul-Kubr, VIII/223; Hz. Peygamberin mevlas olanlar bn Sad tarafndan ilk tabaka arasndan Beni Himin hemen arkasnda zikr edildii grlmektedir. Tabaktul-Kubr, III/40 vd.; Mutede ehid edilenlerin ismi zikredilirken, Vkd, Zeyd b. Harisenin ismini, Beni Himden ehid edilen kimse olarak Cafer b. Eb Tlib ile beraber zikr eder. Kitabul-Mez, II/769. 296 bn Him, es-Sretn-Nebeviyye, Daru bn Kesr, ts., II/650; Ayrca Usme b. Zeydin ordu komutanl iin bkz. Vkd, Kitabul-Mez, III/1117 vd. 297 bn Him, es-Sretn-Nebeviyye, II/662. vd. 298 Selmn el-Frs aslen Istarhdandr. Fakat babalar Krul-Ehvazdan Rmuhramuzdan Istahra gelmilerdi. Babasnn Dihkan beldesinden olduunu sylerdi. nceleri Mecusi idi. Bkz. el-Belzur, Ensbul-Erf, I/576; Selmn kendsini tanmlarken, Selman bnul- slm olarak tanmlyordu. Bkz. Ensbul-Erf, I/578.

55

saylmtr.

Bunun

zerine

Reslullh:

Selmn

bizim

ailedendir.

Ehl-i

Beytimdendir299 demitir. Aslnda bu iltifat Selmna zel bir stat salamad, Ensr ve Muhacirler arasnda Selmn bizdendir eklinde kan bir ekime sonucu Hz. Peygamberin ona Selmn benim Ehl-i Beytimdendir diyerek iki grup arasn uzlatracak bir zm ileri srd de aktarlr.300 nk Selmn hem arap deildi, hem de Hz. Peygambere herhangi bir kan ba da yoktu. Hz. Peygamberin Ehl-i Beytinden saylan mkatep kleleri arasnda sadece Selmn- Faris yoktur. Dier mkatep klelerinden de Ehl-i Beytten olduklar ynnde haberler mevcuttur. Bu durum Selmn- Farisye has bir durum deildir. i kaynaklarn Selmn- Faris ile ilgili rivayetlerin yaygn olarak aktarlmasndan dolay onun ile ilgili rivayetlerin daha bir ne kmasna neden olmutur. Reslullhn azald klelerinden Tahman, Peygamberin yle dediini rivayet eder: Zekat, bana ve Ehl-i Beytime helal olmaz. Kavmin azadls da kavmin kendisindendir.301 Buna binaen Reslullhn klelerinin de zekat almalar yasaklanmtr. Bir dier azadl kle ise Eb Rafidir. Zekat memuru olarak grevlendirilen Erkm b. Ebl-Erkm, Eb Rafiye beraber bu grevi ifa etme teklifinde bulunarak, zekat memurluu hissesinden kendisine vereceini ifade eder. Bu durumu Reslullha aktarnca, Reslullh: Ey Eb Rafi, biz kavmin mevlas da onlardandr. alamayacan ifade eder. Zekatn Hz. Peygamberin azadllarna da haram olduu hususunda bir ok rivayet vardr. Bu zelliklerinden dolay Hz.Peygamberin onlara herhangi bir farkl muamele yapt zikredilmez. Rislet hanesine yakn olan klelerin de bir aile ferdi olarak kabul edilmesi kadar tabii bir ey olamaz.
302

Ehl-i Beyte sadaka helal deildir. Bir

diyerek kendisinin de zekat mallarndan

299 300

Selam- Fars iin bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, IV/83; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, V/522-3. Hendek sava ncesi Selamann dmana kar hendek kazma teklifinden memnuniyetini bildiren Hz. Peygamber Selmana kar memnuniyetini belirtmitir. Buna kar Ensr Selman bizden, Muhacir de bizdendir demilerdir. Hz. Peygamber de Selam benim Ehl-i Beytimdendir diyerek Selmana iltifatta bulunmutur. bn Sad, Tabaktul-Kubr, IV/83; Ayrca bkz. bn Him, es-Sretn-Nebeviyye, II/224; Vkd, Kitabul-Mez, II/446. 301 bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, V/525. 302 bn Sad, Tabaktul-Kubr, IV/74; Ayn rivayet Beyhakide geer ancak, Eb Rafiye arkadalk teklif eden Beni Mahzum kabilesinden bir adam olarak zikr edilir. Snenl-Beyhak el-Kubr, II/151, (2688). Yine Kavmin mevlsnn o kavimden olduu rivayeti iin de bkz. Snenl-Beyhak el-Kubr, II/151, (2687).

56

e. Hz. Peygamberin mmetinden Mttaki olanlar l-i Muhammedin kimlerden olutuu hakknda farkl grlerden biri de, Hz. Peygamberin btn mmetidir ynndeki grtr. Bu konu da kimisi btn mmetidir derken, kimisi de mmetinden mttakiler olduunu iddia etmitir. Tasavvuf erbabna gre de lu Muhammed evliyann havasndan olanlardr. 303 Mutasavvflarn bu grn kabul etmeyen a, l-i Muhammedin btn mmeti Muhammed olduu ynndeki iddiaya karlk, l ve mmet arasndaki farka iaret ederek ikisinin tamamen birbirinden farkl eyler olduunu ifade ile mutasavvufun bu konudaki grn reddeder.304 Ehl-i Beytin btn Mslmanlar kapsad eklindeki Sfilerin gr, ann immet fikrine karlk Tasavvufularn ortaya attklar bir gr olduu da ifade edilmektedir.305 bn Kayym el-Cevziyye (751/1350), l-i Nebden kastedilenlerden drdnc gr
306

olarak da Hz. Peygamberin mmetinden mttaki olanlar olduunu ifade

eder.307 bnul-Kayymn aktard bu gre gre, Kyamete kadar kendisine tabi olanlar da bu balamda deerlendirilerek Ehl-i Beytin anlam olduka geniletilmitir. Aslnda bu son gr Ehl-i Beyt ile ilgili yaplan tartmalara son verme gayesi tad dnlebilir. Ancak bu gr pek desteklenmemekle beraber ayn inanc paylaanlar iin kullanlan bir kavram olarak da grlebilir. Nitekim bn shktan aktarlan bir haberde, Beni Mahzunun ikence ettii, Ammr b. Ysir, babas ve annesi hakknda bunlar slamn Ehl-i Beytidirler ifadesi kullanlr. Hz. Peygamberin onlar hakknda Sabr lu Ysir, gideceiniz yer cennettir308 sz aktarlr. Hz. Peygamber ile herhangi bir kan ba bulunmamasna ramen lu Ysir hakknda slamn Ehl-i Beyti tabirinin kullanlmas tamamen ayn inanc paylaanlar iin de bu tabirin

303 304

Bkz. bn Teymiyye, Minhacus-Snne, IV/21. Meclis, Biharul-Envr, XXV/392. 305 Arap- slm Aklnn Oluumu, 295; Arap- slm Kltrnn Akl Yaps, Kitabevi, ev., Burhan Krolu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli, stanbul 2000, 439. 306 l Nebi hakknda 4 ayr gr olduunu ifade eder: 1. Kendilerine sadakann haram olduu kimseler. 2. zellikle Eleri ve zrriyetidir. 3. Kyamete kadar kendisine tabi olanlardr. 4. mmetinden muttaki olanlar. Bkz. Celul-Efhm f Fadlis-Salti ves-Selm Al Muhammed Hayril-Enam, 210-212; bn Teymiyye de Sufiyyeden bir gruba gre mmetinden muttaki olanlar onun Ehl-i Beytinden grne yer verir. nk Allah, Hz. Peygambere salavt getirmesini isterken, Hz. Muhammeden baka bir kiiyi (Ehl-i Beytinden kimin kasdedildii anlalmaz) belirtmez. Bkz. Minhcus-Snne, II/358. 307 Bkz. Celaul-Efhm f Fadlis-Salti ves-Selm Al Muhammed Hayril-Enam, 211; Semn el-Haleb, Umdetul-Huffz, I/153. 308 bn Him, es-Siretun-Nebeviyye, I/319-20.

57

kullanlabileceini aka gstermektedir. lu Firavn ve lu brahim kavramlarnn da olduu gibi, lu kavramnn iine ayn inanc paylaanlar da girmektedir. Kurtub, nasl ki lu Firavn denilince kavmi, kendisine uyanlar ve ayn inanc paylaanlar ifade ettiine gre, ayn ekilde lu Muhammed tabiri ile de Hz. Muhammedin dini ve milleti zere olanlar kastedildiini ifade eder.309 Nitekim lu tabirinin sadece aile manas olmayp taraftar anlamna da geldii bilinmektedir. Beyhkde geen ve Aie ve Eb Hureyreden nakledilen bir haberde de l Muhammed, dar anlamda Hz. Peygamberin akrabalarna geni anlam ile de mminlere delalet ettii aktarlr.310 Yine Beyhkde geen bir haberde, l-u Muhammedin kim olduu hakknda sorulan soruya Sfyan es-Sevrnin l-i Muhammed hakknda insanlar ihtilaf etmilerdir. Ona uyan ve snneti ile amel eden Ehl-i Beytindendir.311 eklinde cevap verdii ifade edilir. Konumuza rneklik tekil edecek olan baka bir haberi de yine bn Him bize nakleder. Kisra, Yemen valisi Bzna yazd mektupta, Kureyten birinin Mekkede kendisinin Nebi olduunu iddia ettiini haber vererek bu iin asln renmesini ister. Tevbe edip bu iddiasndan vazgemesini aksi takdirde de kellesini kendisine gndermesini emr eder. Bzn bu haber zerine Hz. Peygambere eli gndererek iin asln renmeye alr. Hz. Peygamber de Bzna gnderdii mektubunda Kisrann falan ayn falan gnnde ldrleceini Allah bana vaat etti der. Bu mektup Bzna ulanca eer bu adam bir Nebi ise syledii gerekleir. diyerek olayn sonucunu beklemeye balar. Hz. Peygamberin haber verdii gnde Kisra ldrlnce, Bzn, kendisinin ve beraberindeki Farsllarn Mslman olduklarn bildiren bir mektup ile Hz. Peygambere bir eli gnderir. Hz. Peygambere gelen Farsl eliler Bizler bundan sonra kime mensubuz ey Allahn Resl! deyince, Hz. Peygamber Sizler bizden ve Ehl-i Beytimizden saylrsnz.312 diyerek karlk vermitir. Bu habere gre yeni Mslman olanlar Hz. Peygamberin inancn paylatklar iin Ehl-i Beytinden sayldklar grlmektedir.
309 310

Bkz. Tefsrul-Kurtb, I/381-2. El-Beyhak, Eb Bekr Ahmed b. el-Hseyn b. Ali b. Ms (458/1066), uabul-mn, thk., Muhammed Sad Besyn Zall, Kutubul- lmiyye, Beyrut 1410, I-VII, II/225. 311 El-Beyhak, Eb Bekr Ahmed b. el-Hseyn b. Ali b. Ms (458,1066), Snenul-Beyhak el-Kubr, I-X, Mektebetu Daril-Bz, Mekke 1994, II/151 (2689). 312 bn Him, es-Siretun-Nebeviyye, I/69-70. Bu sebeple Selman- Faris ile ilgili olarak Selma bizden, Ehl-i Beytimizdendir dedii de aktarlr.

58

Ehl-i beyt kavram ile ilgili yaplan birden ok tanm, konunun ne kadar karmak olduunu aka gstermektedir. Bir deer paylamnn olduu her yerde bu tr farkl yaklamlar kanlmazdr. Gnmzde Ehl-i Beyt kavram denilince sadece Hz. Peygamberin soyundan gelenler akla gelmektedir. zellikle mamiyye asnn Hz. Hseyin soyu ile snrlad Ehl-i Beyt tasavvuru bir ok kesimce de kabul grmektedir. Bunun yannda yaplan dier tasnifler ve tanmlamalarn konunun dnda kald grlmektedir. l Muhammede tabi olmann bir ayrcalk olmas durumunda kavramn iine dahil olan veya olmayanlar snflandrmak olduka gleir. Fakat l-i Muhammede tabi olmann ayrcalkl bir konum ve sosyal bir stat olarak yer verilmemesi durumunda da kimin kavramn kapsamn girdii veya kimin girmedii nem arz etmez. 3- Peygamberin Ehl-i Beytine Din ve Politik Misyon Yklemek Hz. Peygamber vefat ettiinde yaknlar hakknda onlara dini veya siyasi bir vasiyette bulunduu ile ilgili olarak herhangi bir haber aktarlmamaktadr.313 Kanaatimize gre, zamanla Ehl-i Beyt mensuplarna yklenilen misyon, Hz. Peygamberin onlar hakknda sarf ettii vc szlerden hareketle karmlar neticesinde ortaya kmtr. Soyla vnlen bir toplumda, Hz. Peygamberin ailesine yakn olmak ayrc bir unsur olarak grlebilir. Bu unsur bir ok kesim tarafndan tarihi srete farkl ekillerde alglanmtr. Fakat gerek i, gerek Snn kaynaklarn Ehl-i Beytten olma ayrcal gibi bir gerekeyi kullanarak ortaya ktklarna dair gvenilir bilgiler sunmadklar, sunulan bilgilerin de birbirleri ile elikili olduklar ifade edilir.314 slamn erken dnemlerinde siyasi olarak ortaya kan ihtilaflar, daha sonralar itikad boyut kazanarak Mezhepler eklinde tezahr etti. Bu srete, i ve Snn evreler Ehl-i Beyt kavramna, Kurn ve Hadislere dayandrlarak, farkl anlamlar yklemilerdir.315 O gnden bu yana Ehl-i Beyt denilince baz kesimlerce farkl
313

Mesela Hz. Aieye, Hz. Ali ile ilgili olarak, Hz. Peygamberin vefat esnasnda herhangi bir vasiyetinin olup olmad sorulduunda, Hz. Aie, Hz. Peygamberin vefat esnasnda herhangi bir vasiyette bulunmadn ifade eder. bn Sad, Tabaktul-Kubr, II/261. 314 Bkz. Kutlu, Ehl-i Beyt Sembolik Kapitalinin Tarihi Sre inde Semerelendirilmesi, slmiyyt, III (2000), S.3, 109. 315 Bkz. Duman, Zeki, Tefsirin Temel lkeleri erevesinde Kur'n- Kerimde Ehl-i Beyt Marife, IV (2004), Ehl-i Beyt zel Says, S.3, s.15.

59

ekillerde anlamlandrlm ve farkl tasavvurlar ortaya kmtr. Hatta i tarafndan itikadi alana kadar tanan bir olgu olmutur. zellikle Hseyinin ehid edilmesi ile beraber Ehl-i beytin siyasi arenada316 farkl tezahrleri ortaya kmtr. Hz. Peygamberden nakledilen bir haberde hibir zmrenin baka bir zmreye stnlnn olamayaca ifade edilir. Hz. Peygamber: Ey nsanlar! Rabbiniz bir, babanz birdir. Arab'n Aceme, Acemin Araba, Siyahn Kzla, Kzln da siyaha stnl yoktur. stnlk ancak Allahtan saknma (Takva) iledir..317 diyerek hibir kii veya grubun birbirine stnlnn olamayacan, stnln Allahn emir ve yasaklarn yerine getirmedeki hassasiyete bal olduunu aka dile getirmektedir. Buna ramen Hz. Peygamberin ailesine bir misyon ve ayrcalk yklemek, onun Resullne ters decei muhakkaktr. Kyamet gnnde Allahn ne nesebe, ne de soya gre muamele etmeyeceini ifade eden Hz. Peygamber, Allah indinde en ereflilerin Allahtan en ok saknan kimseler olduunu ifade ile318 ayn hakikati dile getirmektedir. stnlk ls, cahiliyye Araplarnda olduu gibi, nesebe bal olarak deil, Allaha kar tutumuna gre deimektedir. nsanlar, kyamette de buna karlk mkafat veya ikab hak ederler. Hz. Peygamber, kendisine gelen ilk vahiy bilgilerini ncelikle en yakn akrabalarna aktararak onlar hak dine davet etti. Tek tek yakn akrabalarna seslenerek, La ilhe illllh demedikleri srece kendisinin onlara herhangi bir faydasnn olamayacan, Allahtan gelebilecek herhangi bir eyi de savamayacan ifade eder. Kendilerini ancak iman ve salih amelin kurtaracan, bunlarn olmamas durumunda kendisine yakn akraba olmalarnn kendilerine herhangi bir fayda vermeyeceini de belirtir.319 slamda takvaya dayal stnlk anlay her vesilede dile getirildii gibi burada da slam esaslara bal kalmak ile ancak kurtulabileceklerini en yakn akrabalarna ifade etmitir.
316

slamn ilk iki asrndaki Ehl-i Beyte ideolojik yaklamlarn bir deerlendirmesi iin bkz. M. Bahaddin Varol, slam Tarihinin lk ki Asrnda Ehl-i Beyte deolojik Yaklamlar, Marife, IV (2004), Ehl-i Beyt zel Says, S.3, s.73-92. 317 Abdullah b. El-Mubarek, (181,797), Msnedul- mam Abdullah b. El-Mubrek, thk., tlk., Subh el-Bedr es-Smira, Mektebetul-Merif, Riyad 1987, 147. 318 Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, I/34. 319 bn Sad, Tabaktul-Kubr, I/200; II/215-6; II/256; Hz. Peygamber en yakn akrabalarna Ey Beni Abdimenf! ey Beni Abdilmuttlib! ey Ftma bt. Muhammed! ey Reslullhn halas Safiye! Nefislerinizi Allahtan satn almaya baknz. Allahtan gelebilecek bir eyi sizden def edemem. Malmdan istediinizi benden isteyin vereyim. Ama Allaha kar size bir faydam ulamaz bn shk, Siretu bn shk, 128. eklinde seslenerek kendisine yakn akraba olmalarnn faydasnn olamyacan ifade etmitir.

60

Hz. Peygamber, dinin emirleri hususunda teblide bulunurken ie ilk olarak yakn akrabalarndan balam ve ilk teblii de onlara ynelik yapmtr. Nitekim veda haccnda da verdii tarihi hutbesinde kaldrd ilk faizin amcas Abbs b. Abdulmuttlibin, kaldrlan ilk kan davas da yine kendi akrabas olan bn Rebia b. ElHris b. Abdulmuttlibin kan davas320 olduunu ilan etmitir. Hz. Peygamberin yakn akrabalar olmalar nedeniyle, srekli Mslman topluluklar Ehl-i Beyt mensubu kiilerin etraflarnda kmelenmi ve onlara bir tazim gstermilerdir. a bu tazimlerini iler gtrerek onlara dini ve siyasi bir misyon yklemi ve akidelerinin merkezi konumunda bir yer vermilerdir. Ancak ann zellikle mamiyyenin misyon ykledii Ehl-i Beyt mensuplarnn btn deil, sadece on iki imam ile snrl kald da grlmtr. Bir ok siyasi ve dini oluum hareketlerini merulatrmak iin Hz. Peygamberin yaknlar olan Ehl-i Beyt mensuplar ile bir iliki iinde olduklar grnts vermeye almlardr. nk onlar, Hz. Peygamberin varisleri olmalar nedeniyle, adlar merulatrmann yegane yollarndan biri saylmtr. Hz. Peygamberin yakn akrabalarna herhangi bir imtiyaz tannmad Hatipolu tarafndan u ekilde tespit edilmektedir: Hayatlar boyunca Hz. Peygamberin, neseb yaknlarna, akrabalk hukukundan ayr bir imtiyaz tand vaki deildir. Hatt Peygamber akrabal, Hz. Peygamberin maddi miras konusunda aleyhte bir unsur bile olmutur. slam toplumu ile ilgili herhangi bir meselede, onlarn sir Mslmanlardan farkl bir yanlar yoktur, yni peygamberlik makam, akrabaya herhangi bir stnlk salyor deildir. Peygamberlerin sfatlar, ahlaki deerleri, kendileri ile snrldr. Bunlarn nesebi yaknlk dolaysyla baz kimselere de intikali art deildir.321 Bununla birlikte tarihi srete Hz. Peygambere olan sevginin bir sonucu olarak da nesebi ve kabiledalarna kar bir sevginin ortaya k ve adlar etrafnda bir kmelemenin olmas da tabiidir. Bu sevgi bir misyon ve zorunluluk gerei deil, ancak Hz. Peygambere olan balln neticesi olarak grlmelidir. Ehl-i Beyte olan sevgi onlar hakknda bir ok rivayetin yaylmasna neden olmutur. Nitekim, Akel, Ehl-i Beytin velayeti ve masumiyeti ile ilgili rivayetler siyasi kar elde etmek isteyenler tarafndan uydurulmutur.322 diyerek Ehl-i Beyt mensuplarna ynelik rivayetlerin ounun siyasi kar elde etmek isteyen istismarclar
320 321

Bkz. bn Him, es-Sretun-Nebeviyye, II/603-4. Hatipolu, M.Said, Hilafetin Kureylilii, slamda lk Siyasi Kavmiyetilik, Kitbiyt, Ankara 2005, 35. 322 Akel, Hadislerde Ehl-i Beyt, 239.

61

tarafndan uydurulduunu ifade eder. Ehl-i Beyt ile ilgili olarak bir ok rivayetin varl ve siyasi endieler ile uydurulan bir ok haberin varl da konunun daha dikkatlice incelenmesini zorunlu klmaktadr. Gerek Kur'ndaki Ehl-i Beyt kavramnn getii ayetlerin delaleti, gerekse Hz. Peygamberin hadisleri incelendiinde Ehl-i Beyt olarak kabul edilen ahslara herhangi bir ayrcalkl konum ve deer atfetmedii rahatlkla sylenebilir. Ancak Hz. Peygambere yaknl olanlarn kendisinden hayr dua almas ve vlmeleri onlarn zel bir statye tabi olduklar anlam tamamaldr. Ehl-i Beyt olarak nitelendirilen ahslar slama hem nesep, hem de inan ba ile bal bulunmalar sonucu slam tabii olarak sahiplenmilerdir. Bu sahiplenme farkl dnemlerde siyasi ve politik arenada da kendini gstermitir. Ehl-i Beyt mensuplarna daha sonraki tarihi srete bir misyon yklenmek istenmesinin farkl tezahrleri olmutur. bn Sadda aktarlan bir haber bu durumu bize aka gstermektedir. Rafzi olarak nitelenen birisi, Hasan b. Hasan b. Ali b.Eb Tlibe: Reslullh, Ali iin Ben kimin mevlas isem, Ali de onun mevlasdr dememi mi? Hasan b. Hasan da buna karlk, bundan kastedilenin hilafet ve saltanat olmadn, byle olmas halinde Reslullhn bunu namaz, zekat, oru ve hac gibi aka insanlara aklard. () Eer durum senin iddia ettiin ekilde olsayd, Allah ve Resul, Aliyi semi olup, insanlar da bu emri yerine getirmedikleri iin Reslullhn emrini terk ile hata ve crm ilemi olurlard.323 Bizzat Ehl-i Beytten birinin bu ifadeleri, Hz. Peygamberin Ehl-i Beyte din veya siyas herhangi bir ayrcalk tannmadnn da ak gstergesidir.

323

bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/320.

62

C. LK DRT HAL FE DNEM NDE EHL- BEYT lk Mslmanlarn ounluu, Hz. Peygamberin de kabiledalar olan, Mekkeli Kurey kabilesine mensup kiilerden olumaktayd. Hz. Peygamberin vefat ile beraber Kurey kabilesinden olan kiilerin onun maddi ve manevi mirasna sahip kmak istedikleri grlmektedir. Nitekim Hz. Peygamberin vefatn takip eden srete, hilafet tartmalarnn byk oranda Kureylilik etrafnda ekillendii grlmektedir.. Abbs b. Abdulmuttlib, Hz. Peygamber hastalnda, Aliye Abdulmuttlib oullarnn vefat anlarn yzlerinden anladn syleyerek yle bir teklifte bulunur: Reslullha gidelim, bu ii (kendinden sonra mmetinin ilerini deruhte etmeyi) kendisinden sonra bize vermesini isteyelim. Eer bize verecekse bunu bilelim. Bizden bakasna verecekse de bizim iin ona vasiyette bulunsun. Ali Bunu istediimizde, Reslullh da bize vermezse, insanlar artk asla bize vermezler. Allaha yemin ederim ki ebediyen byle bir talepte bulunmayacam. eklinde karlk verir.324 Abbs ve Ali arasnda geen bu diyalogdan Hz. Peygamberin siyasi olarak herhangi bir vasiyette bulunmad anlalmaktadr. Nitekim bununla ilgili olarak Aie, Hz. Peygamberin hilafet ile ilgili herhangi bir vasiyette bulunmadn aktarr.325 Eer byle bir vasiyet olsayd, farkl zamanlarda mutlaka gndeme gelirdi. Fakat daha sonraki gelimelerde byle bir vasiyetin varlndan bahsetmek olduka zordur. Ayrca Hz. Peygamber bu konuda bir vasiyette bulunmu olsayd, insanlar bunun Allahn bir emri olduunu zannedebilir veya Hz. Peygamberin bu yndeki vasiyetinin balaycl sz konusu olurdu. Bunun sonucu olarak da uygulamada zorluklar ortaya kabilirdi. Bu haberin dier bir yn de Abbs, Hz. Peygambere olan yaknlklarn bir avantaj olarak grmekte ve bunu deerlendirme teklifinde bulunmaktadr. Ali de bu yaknln Hz. Peygamber yannda bir ayrcalk olmadnn bilincinde ve Hz. Peygambere yaknln bu ie sahiplenmede bir avantaj salamayacan bilerek bu teklifi reddetmektedir. Reddedildikleri takdirde bir gelenek balayacak ve bu gelenek de hilafetin Him oullarna verilmemesi eklinde olacaktr. Reddinin bile bu kadar belirleyici olduu bir

324

bn Sad, Tabakatul-Kubr, II/246-7; Abbsn Aliye bu szleri syledii gnde Hz. Peygamber vefat etti. Bkz. bn Him, es-Sretun-Nebeviyye, Daru bnu Kesr, ts., II/654. 325 bn Sad, Tabakatul-Kubr, II/261; Hz. Peygamberin Muhacirlere Ensr hakknda vasiyette bulunduu ile ilgili olarak bkz. bn Him, es-Sretun-Nebeviyye, II/650; Her ne kadar Hz. Peygamber siyasi bir vasiyette bulunmadysa da Kurnda siyasi faaliyetlerin snrlar belirlenmitir. Akbulut, bunlar yedi madde de sralayarak Kurn dayanaklarna gre sralar. Sahabe Dnemi ktidar Kavgas, 7-8.

63

durumda, Hz. Peygamberin ailesine bir imtiyaz tanma sz konusu olsa bu mutlaka sahabenin siyasi tutumuna yansrd. 1- Eb Bekirin Halifelii ve Kurey Ehl-i Beyti Hz. Peygamberin vefat326 ile beraber, dini-siyasi idarenin kime verilecei ile ilgili bir beyanatta bulunmad bilinen bir husus olmakla beraber, kendisinden sonra kimin ve nasl idareye geldii ile ilgili bir ok tartma meydana gelmitir. Bu ii Mslmanlara havale ettii halde, bir ok kii veya grup Hz. Peygamberin dini ve siyasi mirasna sahip kmak istemitir. Bu nedenle konu etrafnda bir ok tartma km ve bu tr tartmalar itikadi alana da tanarak gnmze kadar devam ede gelmitir. Hz. Peygamberin vefatndan sonra Mslmanlar arasnda ortaya kt sylenen ilk ihtilafn da imamet ile ilgili tartmalar olduu ifade edilir.327 Bu tartmalarn ilk dile getirildii yer ise, Sakife Beni Saide328 olarak bilinen olaydr. Bu tartmalar, Hz. Peygamberin vefatnn ertesi gn ounluun Eb Bekirin329 hilafetini kabul330 ile ihtilaf bymeden sona erdirilmitir.

326 327

Hz. Peygamberin hastal ve vafat ile ilgili olarak bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, II/205 vd. Er, Makalatul- slamiyyin, 2; Maklt sahiplerinin hepsi, Hz. Peygamberin vefarndan sonraki ilk ihtilafn, Ensr ve Muhacir arasndaki imamet ile ilgili meydana gelen ihtilaf olduunu sylemelerine ramen, i mellif eyh Mfid, makalat sahiplerinin bu konuyu kartrdklarn syleyerek, Hz. Peygamberin vefatndan sonraki ilk ihtilaf merin ihtilaf olduunu ifade eder. nk o Hz. Peygamberin lmediini iddia etmitir. Fusulul-Muhtara, 240; mamet meselesi ve inn immet nazariyesi iin bkz. Onat, i mmet Nazariyesi, ( Kuleyni, Kummi ve Tsinin Grleri erevesinde), A FD, Ankara 1992, Say, XXXI, s.89-110. 328 Sakife Ben Side olay ile ilgili olarak geni bilgi iin bkz. bn Him, es-Sretun-Nebeviyye, II/656 vd. 329 Hz. Peygambere ilk iman edenlerden ve hayat boyunca yardm ve desteini esirgemiyen Hz. Eb Bekir ile ilgili olarak bkz. bn Sad, et-Tabakatul-Kubr, III/171, tam ismi, Eb Bekir b. Eb Kuhfe, smi Atk ve Abdullah, Eb Kuhfenin ismi Osman b. mir b. Amr b. Kab b. Sad b. Teym b. Mrre b. Kab b. Ley b. lib b. Fihrdir. bn Him, es-Sretun-Nebeviyye, I/249; Hz. Peygamberin Hz. Eb Bekir ile ilgili sena edici ifadeleri iin bkz. bn Sad, et-Tabakatul-Kubra, II/215-24; bn Him, es-SretunNebeviyye, II/649-50; Hz. Peygamberin vefatna sebep olan hastal esnasnda gn sre ile Hz. Eb Bekir namaz kldrmtr. Hz. Peygamberin bu teklifine Hz. Aie Babam hassas (rakik) birisidir. Namaz kldrrken alamaktan geri duramaz. diyerek meri teklif etmesine rahmen Hz. Peygamber srarla Hz. Eb Bekirin namaz kldrmasn ister. Hatta kendisinin bile Hz. Eb Bekire ittiba ederek namaz kld da aktarlr. Bkz. bn Sad, Tabakatul-Kubra, II/217-9; III/178-9; Ayrca kr., bn Him, es-SretunNebeviyye, II/652-3; Bkz. el-Heytem, es-Savikul-Muhrika, 97-115. 330 Halife b. Hayyat (240/854-5), Trh, s.125; Hz. Eb Bekirin hilafetinin delilleri iin bakz., Ebl-Hasan Ali b. smail el-Er, Kitabul-Luma fir-Red ala Ehliz-Zey vel-Bida, Beyrut, 1987, s.159-161; Elbne an Uslid-Diyne, ev., Mustafa evik, Ankara 2005, 104-7; Hz. Peygamberin, Hz. Eb Bekiri ven bir ok sz bulunmaktadr. Hatta hastalnda kendisinin yerine bakasnn namaz kldrmasn isteyen Aiei azarlam ve srarla kendisinin yerine namaz kldrmasn istemitir. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, II/215-24; Hz. Eb Bekiri vc ifadeleri iin de bkz. Tabaktul-Kubr, II/224-8.

64

lk Halife seiminde bir argman olarak ileri srlen konulardan biri Hilafetin Kureylilii331 meselesidir. Kureylilerin Hz. Peygamberin kabiledalar olarak ne kmalar kanlmazd. Arap toplumunda kan bana dayal gl bir yapnn bulunmas, Hz. Peygamberin Kurey iinden kmas ve ilk Mslmanlarn ounun bu kabileye mensup olmas, Kureylileri bu ie tabii aday olmalar sonucunu dourmutur. Eb Bekir, Ensra kar imamet Kureyindir ( mametin Kureyin hakk olduunu) eklinde bir delil getirdii aktarlr.332 Ensra kar delil olarak kulland ifade edilir. Kureyin o dnem iin zerinde uzla salanaca bir unsur olmas, vurgunun Kureye yaplmasna neden olmutur. Yoksa imamlarn mutlak Kureyten olaca anlam tamamaktadr. Eb Bekir ve dier Ashb, Hz. Peygamberin Size idareci olarak tayin edilen insan salar kvrck, zm gibi siyah bir kle dahi olsa, dinleyin ve itaat edin.333 dediini biliyordu. Tarih rf ve gelenekleri itibariyle Kureyli bir efendi iin, siyah bir kleye itaat mmkn olmasa bile, Hz. Peygamber, kabile stnln ortadan kaldrmak iin gelmitir. Nitekim takva esasna ynelik bir toplum inas abas da buna yneliktir. Demek ki, Habeli bir kle de halife olabilirdi. Ne var ki, o zamanki artlar ve ortam -Mslmanlar mutlaka kendisine biat edecek olsalar bile- Habeli bir klenin ya da Ensr'dan birinin blgede hsn- kabul ile karlanmasna uygun deildi. Bunu sezen Eb Bekir ve arkadalar halifenin Kurey'ten seilmesi hususunda srar etmilerdi. Bu itibarla da, onlarn bu talebi ahslar adna deil umum mmetin maslahat hesabna bir talep olduu sylenebilir. Meseleyi salt iktidar kavgas olarak deerlendirmenin yeterli olamayaca rahatlkla sylenebilir. Sakifetu Beni Saide olay olarak tarihe geen olayn ksaca zetlemek konunun akla kavumasna yardmc olacaktr. Ancak bu dnemle ilgili vesikalarn en erken bir asr sonra yazya dklmesi bir ok zorluu da beraberinde getirmektedir. Nitekim Flal, tarihte bin yldan fazla zaman nce cereyan etmi olaylara yaklarken, o olaylara karan insanlarn tavrlarn, iinde yaadklar cemiyetin artlar ve alkanlklar, gelenek ve greneklerini gz nnde bulundurmakszn, srf
331

Hilafetin Kurelilii ile ilgili tartmalar hakknda ayrntl bilgi iin bkz.M. Said Hatipolu, slamda lk Siyasi Kavmiyetilik Hilafetin Kurylilii Ankara 2005. 332 Er, Makltul- slmiyyin, s.2; el-Fadl b. zn el-Ezd en-Nsbr, (260/881), el-zh, Beyrut 1982, 127; Her ne kadar mamlar Kureytendir sz Hz.Peygambere dayandrlrsada, bu szn ona aidiyeti hakknda farkl deerlendirmeler yaplmtr. Hatipolu, bir ok kimsenin hadis olarak iddia ettii bu szn hadis olamyaca kanaatini tamaktadr. Bkz. Hilafetin Kureylilii, 58. 333 Buhr, Sahihul-Buhar, Kitbul-Ahkm, 4; Kitbul-Ezn, 54,56.

65

eldeki vesikalara istinad ederek zmlemeye veya aklamaya almak, insan kmsenemeyecek yanllara drp bir takm faydasz polemiklere sevk edebilir334 diyerek konunun ele alnmas esnasnda bir ok ynden yaklalmas gerektiini nemle vurgulamaktadr. Aksi takdirde elde edeceimiz sonular salkl olamayacaktr. Hz. Peygamberin vefat ettii gn Ensr, kendi aralarnda toplanarak bu mmetin bana Sad b. Ubdeyi geirmek istediler. Bunu haber alan Eb Bekir, mer, Eb Ubeyde el-Cerrh,335 Osman ve muhacirlerden bir grup Ensrn topland yere geldi.336 Ensr ve Muhacirleri temsilen hazr bulunanlar arasnda karlkl tartmalar yapld. Ensrn hilafet iin toplanmas ne Kureyliliin ne de Peygambere yaknln hilafet iin mutlak yeterli dini bir gereke olmadn ortaya koymaktadr. Ancak daha sonra Hz. Peygambere yaknlk ve Kureylilik argmanlarnn kullanlmas ve Ensrn ikna edilmesi ise dier kabileler tarafndan kabul edilebilirlik siyaseten bir gereke olarak karmza kmaktadr. Bu da her halkarda Peygamber ailesinden olmann siyasi bir ayrcalk tannmas anlamna gelmektedir. Sonraki halifelerin de Kureyten olmas bunu gstermektedir. Hz. Peygambere yakn akrabal ifade eden Kurey, Him oullar ve zellikle Ehl-i Beyt olma tartmalar farkl dnemlerde siyasi arenada sklkla vurgulanan temel kriterler olmutur. Kurey ve Him oullar iinden de farkl mlahazalar km, kimin daha ok Peygambere yakn olduu ve birinin dierini dlamas sonucunda farkl tasavvurlarn ortaya kt grlmtr. Eb Bekir, Ensra hitaben: Biz ilk slam olan insanlar ve en merkezdeki (Evsatuhum) kesimdeniz. Nesep olarak en ereflileriz. Reslullaha en yakn akrabal olanlarz. Sizler slamdaki kardelerimiz, dindeki ortaklarmzsnz. Yardmnz, barndrmanz, yardm severliiniz ve desteinizin karln Allah verecektir. Bizler mera, sizler ise vzerasnz. Araplar Kureyten bakasna itaat etmez. Sizden bir ou Reslullahn yle dediini bilir: mamlar Kurey'tendir. Size den kardelerinizle bu hususta yarmamanzdr. Allah sizi buna sevk etmesin.337 Araplarn Kureyten bakasna itaat etmeyeceini ifade eden Eb Bekir, seilecek halifenin de siyaseten Kureyten olmasnda srar etmektedir.
334 335

Flal, E. Ruhi, mamiyye is, 21. bn Kuteybe, el- mme ves-Siyse, 1,22-3. 336 bn Asem, Eb Muhammed Ahmed el-Kf, el-Futh, Beyrut 1986, I/5. 337 Belzr, Ahmed b. Yahya b. Cbir (279/892), Ensbul-Erf, I-III/ thk., Mahmud el-Ferds el-Azm, Dmak 1997, II/8; Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/182; Taber, Trh, III/202.

66

Abdullah b. Mesd, Ensrn

yle bir teklifte bulunduunu ifade eder:

Bizden bir emir, sizden bir emir mer de, Ensra hitaben: Ey Ensr topluluu! Siz bilmiyor musunuz ki Reslullah, insanlara namaz kldrmas iin Eb Bekire emir verdi? Onlar: Evet deyince, mer: Buna ramen hanginiz kendisini Eb Bekirin nne geirir? Onlar: Eb Bekirin nne gemekten Allaha snrz.338 mer: Biz (Kurey) Peygamberin velisi ve onun airetiyiz.339 mer de Eb Bekir gibi bu ii stlenecek kiinin Kureyten olmas hususunda srar ettii grlmektedir. Fakat bunu Hz. Peygamberin herhangi bir vasiyetine dayandrmamaktadr. Kureylilerin Hz. Peygambere yakn olmalar nedeniyle bu ite haklar olduunu, Araplarn Kurey dndan bir kimseye itaat etmeyeceklerine vurgu yapmaktadr. Eb Bekirin hilafete layk olduunu ileri srenler onun Hz. Peygambere olan yaknln ve faziletlerini sayarak bunu izah etmeye almlardr. Bu balamda, Reslullahn hastal zamannda namaz kldrmas iin Eb Bekre emir verdii hususunda bir ok rivayet ile karlamaktayz. Hatta Reslullh, bakasnn kldrmas tekliflerini de reddederek Eb Bekirin namaz kldrmas hususunda srarc olmutur.340 Eb Bekir Reslullahn hastal zamannda Mslmanlara gn namaz kldrd341 ve namaz imaml esnasnda Reslullahn da Eb Bekire uyarak namaz kld ifade edilir.342 Eb Bekirin halifelie hak sahibi olduunu iddia edenler bunu bir delil olarak ileri srerler. Ali b.Eb Tlib Eb Bekirin namaz kldrmas ile ilgili olarak u ifadelere yer verir: Reslullh halka namaz kldrmak iin Eb Bekiri tayin etti. Ben de o srada oradaydm. Hasta deil shhatteydim. mamla beni geirmek isteseydi, elbette bunu yapard. u halde Allah ve Resulnn, dinimiz iin raz olduu kimseye bizde dnyamz iin raz oluruz.343 Alinin Eb Bekire biat ettii bilinen bir husus olduuna gre Alinin bu ekilde bir ifade kullanmas mmkn grnmektedir. Alinin Eb Bekire kar olduu husus hilafet seiminin bir oldu bittiye getirilmesi ve kendilerinin de bu hususta bir sz hakk bulunduunu dnmesiydi.

338 339

Belzr, Ensbul-Erf, II/6. Taber, Trh, III/220. 340 Belzr, Ensbul-Erf, I/634 vd; Kr., bn Sad, Tabaktul-Kubr, II/217-9. 341 Hz. Peygamberin hastalnn hafifledii esnada bile Hz. Eb Bekir namaz kldrmtr. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/180.. 342 Belazr, Ensbul-Erf, I/644; bn Sad, Tabktul-Kubr, II/217-9; III/181. Eb Bakirn namaz kldrd gn saysnn dokuz olduu dorultusunda gelen rivayetler de vardr. Bkz. Belazr, EnsbulErf, I/645. 343 Bkz. Nevevi, Tehzibul-Esma vel-Luga, II/191; H. brahim Hasan, Tarihul- slamdan naklen, I/270.

67

bn Mesd ve

bn Abbsn aktardna gre, Eb Bekir : Arap, bu ite

Kureyin dndakini tanmaz. Reslullah: Bu husus ( mamet) benden sonra Kureytedir. Seleme oullarndan el-Hubbb b. el-Mnzir: sizin faziletinizi biliyoruz. Fakat sizden bir emir, bizden de bir emir olsun. En dorusu budur. Ancak bu ekilde bizden biri dostuna muhalefet etmez.344 diyerek orta bir yol bulma teklifinde bulunmutur. Ancak bu teklif de Muhacirler tarafndan yine olumsuz karlanmtr. ki halifenin bulunmas slam toplumunun da ikiye blnmesi anlamna geldiinden Muhacirlerin buna raz olmas imkansz gibidir. Eb Bekir, yapt konumada Ensr frkalamadan sakndrarak, cemaate ar yaptn grmekteyiz. Bunu yaparken de kendi adndan ok mer ve Eb Ubeydenin adn ileri srer.345 Ayrca hep Muhacirlerin bu iin ehli olduklar hususunu dile getirdiini grmekteyiz.346 Kendisini deil de mer ve Eb Ubeydi aday olarak gstermesi de bu hususu destekler mahiyettedir. Bu iin Kureyte kalmas hususunda srarc olur. Bunu iddia ederken aslnda dini bir zorunluluktan dolay deil, siyasi bir gereklilik347 olduunu ima eder mahiyettedir. Eb Bekirin Kurey kabilesi ile ilgili srar, dier Arap kabilelerinin Ensr nder olarak kabul etmeyecei ve Ensrn bulunduu Medine toplumunda siyasi bir ynetimin olmay dncelerinden dolaydr. Neticede Peygambere kabilevi yaknlk bu iin ifasnda bir kolaylk salayabilirdi. Beir b. Sad Ebn-Numan b. Beir Ensra hitaben: Muhammed Kureytendir. Emirlik onlarn ncelikli hakkdr.348 Bu nedenle onlar ile ekimeyi doru bulmayarak onlara muhalefette ve ekimeden sakndrmaya almtr. Tabernin kaydettiine gre, Eb Bekir, Ensr vc szlerden sonra Sada yle hitap etti: Ey Sad! Sen onun katnda oturduun vakit Reslullhn: Kureyliler bu iin velileridirler, yani hakimiyet onlarn elindedir. nsanlarn hayrllar, hayrllarna, ktleri, ktlerine tabi olurlar dediini iittim. Bunun zerine de Sad da doru sylyorsun, biz vezirleriz, siz emirlersiniz349 demitir. Bundan sonra mer

344 345

Belazr, Ensbul-Erf, II/11; Bkz. bn Sad, Tabakatul-Kubra, III/182. bn Kuteybe, el- mme ves-Siyase, 1,26. 346 Bkz. Belazr, Ensbul-Erf, II/10-11. 347 Hilafetin Kureye tahsisi ile ilgili rivayetin Matrudinin diyeneten deil, siyaseten olduu gr hakknda Bkz, Snmez Kutlu, Bilinmeyen ynleriyle mam Mturd s.27-8. ( mam Mturd ve Maturidilik adl Kitabn iinde, Haz. Snmez Kutlu, Ankara 2003, ss. 17-55. 348 Taber, Trh, III/221; Hazr bulunanlardan ilk nce biat edenlerden biri de Beir b. Sad EbnNumandr. bn Sad, Tabakatul-Kubra, III/182. 349 Taber, Trh, III/203; Sad b. Ubade, Hz. Peygamberin vefatndan sonra ama gitti. Hz. merin hilafetinden iki sene sonra da orada vefat etti. Bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 259.

68

ve dierleri Eb Bekire biat ettiler.350 ayet Sad byle bir ifade kulanm ise, buna gre onun da Eb Bekire biat etmesi gerekirdi. Fakat u ana kadar yaptmz aratrmalarda Sadn Hz. Eb Bekire biat ettiine dair herhangi bir kayda rastlayamadk. Bu tartmalar Hz. Peygamberin vefatnn ertesi gn ounluun Bekirin hilafetini kabul
351

Eb

ile ihtilaf bymeden sona erdirilmitir.

Him oullarndan hi birinin Ftmann vefatna kadar Eb Bekire biat etmedii352 de aktarlan bilgiler arasndadr. nk Himiler de hakl olarak bu i gerekleirken kendilerine danlmad ve hilafetin ncelikle kendilerinin hakk olduunu dndkleri353 iin krgndlar. Fakat Reslullhn bu konuda kendilerine herhangi bir vasiyette bulunduu hususunda bir iddiay da dillendirmemilerdi. Eer Reslullhtan en ufak bir ima bile bulunsayd bunu dile getirmeden de geri durmayacaklar kesindi. Halk Eb Bekire biat ettikten sonra, Yakbnin bize aktardna gre Ensrdan bazlar: Biz Aliden bakasna biat etmeyeceiz.354 diyerek biat etmediler. Dier taraftan Ali ve Zbeyr biate yanamayanlardand. Hatta Zbeyr klcn knndan kararak: Halife olarak Aliye biat edilmeden nce klcm knna sokmayacam dedi. mer, Zbeyrin klcn elinden alarak: Klcn taa vurunuz355 dedi. Fakat sylendii gibi Eb Bekire yaplan tm itirazlara ramen kendisine yaplan umumi biat ile iin nihayetinde zerinde ittifak saland grlmektedir. Hilafet tartmalarnn yapld esnada Mnzir b. Erkmn Ali hakkndaki szleri konunun aydnlanmas asndan son derece nemlidir. Bu adaylardan hi kimsenin faziletini bir kenara brakamam. Fakat bu adaylar iinde yle birisi var ki eer bu hilafet onun hakk olsayd bu konuyu hi kimse onunla tartamazd.356 phesiz Ali bu konuda fazilete ve Hz. Peygambere olan akrabal nedeniyle bu ie hak sahibi olduu sylenebilir. Fakat Reslullahn bu konuda bir vasiyetinin olduu dile
350

bn Him, hilafet ile ilgli tartmalarn artmas ile beraber, bir ihtilafn ortaya kacan sezen Hz. merin Hz. Eb Bekirin elini tutarak biat ettiini, Hz. merin biati ile beraber Muhacir ve Ensrn da biat ettiini aktarr. es-Sretun-Nebeviyye, II/660. 351 Halife b. Hayyat (240,854-5), Trh, s.125; Ensrdan Zeyd b. Sabit Hz. Eb Bekire biat ederken, Hz. Peygambere ensr olduklar gibi kendisine de yardmc olacaklarn bildirir. bn Sad , Tabaktul-Kubr, III/212. 352 Mesd, Murucuz-Zeheb, II7302. 353 Hz. Eb Bekir ve mer, el-Abbs b. Abdulmuttlib ile konumaya gittiklerinde. el-Abbs kendilerinin dlanmas neticesinde memnuniyetsizliini belirterek, Hz. Peygamberi bir aa kendilerini de o aacn dallar olarak tavsif eder. Bkz. Yakb, Trhul-Yakb, II/84. 354 Taber, Trh, III/202. 355 Taber, Trh, III/203. 356 Yakub, Trh, II/83-4.

69

getirilmemektedir. Eer byle bir vasiyet olsayd, Abbsn tavsiye ettii bu ii Reslullah hayatta olduu esnada kendisine sormasn istemezdi. Ensrdan bir grubun ve Zbeyrin Ali lehine ortaya koymu olduklar tepkileri,
357

Alinin Peygamberin damad olarak hilafete tabii bir aday olarak grmelerinden

dolay olabilir. Fakat hilafetin Alinin hakk olduu veya nass ile ilgili herhangi bir delilin varlna rastlayamamaktayz. Eer byle bir delil olsayd bata Ali ve dier Mslmanlarn bundan bahsetmesi ve gereini yerine getirmesi gerekirdi. Beni Sakife toplantsnda yaplan tartmalarn odak noktasnda Kureylilik olmasna ramen, Himilik veya Ehl-i Beyte tartmalarda yer verildii ile ilgili herhangi bir rivayete rastlayamadk. Ensrdan bu ie muhalif olanlar da, madem Kureyten olacak, o zaman Hz. Peygamberin yaknlar olan Ben Himden olmas ynnde herhangi bir taleplerinin de olduu sylenemez. Bu tartmalarda vurgu genellikle Ben Hime deil, siyaseten Kureye yapld aka grlmektedir. Kureylilik yegane gereke olsayd Himiliin daha ok ne kmas beklenirdi. Belirleyici unsurun sadece Kureylilik olduu da sylenemez. Eb Sfyn, hilafet iinin Kureyin hakk olduunu syleyerek, Alinin istemesi durumunda bir ok adam ve at ile kendisini hilafet hususunda destekleyeceini syledi. Hilafet Kureyin nfuzu az olan kabilesinin358 eline dmemesi gerektii iddiasn da ileri srer. Ali de Eb Bekirin bu ie ehil olduunu359 ve Biz Eb Bekire biat ettik. Vallahi o bu ie ehildir.360 diyerek Eb Sfynn bu teklifini reddeder. Eb Sufynn dile getirdii husus tamamyla kabile asabiyetine dayanmaktayd. nk ona gre Mekkenin erafndan olan kabile mensubu birinin halife olmas gerekirdi.

357

Muhacir ve Ensrdan bir topluluk Eb Bekirin hilafetine muhalefet ederek Ali b. Eb Tlibe taraftar olanlarn isimleri yledir: Abbs b. Muttlib, El-Fdal b. el-Abbs, Ez-Zbeyr b. Avvm b. el-s, Hlid b. Sad, El-Mikdad b. Amr, Selman el-Faris, Eb Zerr el-ifari, Ammar b. Yasir, El-Bera b. Azib, Ubeyy b. Kaab, bkz. Yakb, Trhul-Yakb, II/84. 358 eref ve Riase Cahiliyyede Beni Kusayda idi. Kimse bu hususta tartamazd. Srekli onlar reis ve nder idiler. Btn grevler Beni Kusaydan sadece Kureyte idi. Hicabe, Sikaye, Rifade, Nedve, Liva, Riase. Harb b. meyye ldnde bu grevlerin hepsi Kureyte idi. Harb Muttlibten sonra liderdi. Riyaset ve eref Beni Abdi Menaf arasnda dalmt. Eb Bekir Kureyin Erafndan olmayan bir koluna mensuptu. Kureyin Beni Temim b. Mrreden olan bir kiidir. Bkz. bn Him, es-Sretun-Nebeviyye, I/249; el-Muhabber, s.164-5.?; Eb Sfyann Hz. Eb Bekirin hilafetine ynelik itiraz ve Hz. Alinin onu dinlememesi iin bkz. eyh Mfd, el- rd, Beyrut 1993, I/190; Hz. Eb Bekire yaplan biat haberi Mekkeye ulatnda babas Eb Kuhafe: Bu durumu Beni Abdiems ve Beni el-Muire raz oldu mu? diye sorunca yanndakiler evet deyince Eb Kuhafe, Allahn verdiine kimse engel olamaz, Allahn men ettiini de kimse veremez dedi. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/184. aslnda bu rivayet Kurey ileri gelenlerinin tavrn gstermesi asndan ilgin bir rnektir. 359 Taber, Trh, III/209; Ayrca Hz. Aliye bait etmek isteyenlerden bata Eb Sfyan dierleri iin bkz. Yakb, Trihul-Yakb, II/84-5. 360 Belazr, Ensbul-Erf, II/15-6.

70

Eb Sfyn, Kureyin pek bilinmeyen ve eref bakmnda ileri olmayan bir kabileden olmas nedeniyle Eb Bekirin halifeliine scak bakmamt. Aslnda bu dncesi Arap geleneklerini hatrlatan bir tavr eklidir. Kureyin eref ve asalet bakmndan pek ileri olmayan bir kabilesine mensup olan Eb Bekirin halifelii bir kesimce pek hazmedilememitir. Eb Bekirin hilafete getirilmenin bir oldu bittiye getirildii iddias gnmze kadar bir takm tartmalara yol amtr. zellikle imametin Ali ve soyunun hakk olduu dncesi bu tartmalar daha da srekli hale getirmitir. nk a, imametin nass, tayin veya veraset faktrn gz nne alarak imamet dncesini gelitirmitir. Flal Ancak durum ne olursa olsun Ali, Eb Bekirin halifelie seiliinden sonra hilafet konusunda hibir ekilde hak iddiasnda da bulunmamtr.361 szleri ile Alinin Eb Bekirin hilafetine raz olduunu dile getirmektedir. Haddi zatnda Alinin halife olmas ile ilgili herhangi bir nass bulunmu olsayd, bata kendisi ve dier sahabenin bu konuda sessiz kalmalar dnlemezdi. Aksine bu konu hakknda hibir zaman Ali kendisinin imameti ile ilgili bir nasstan bahsetmemitir. ann imameti hakknda nass bulunduu iddialar da eitli teviller ile meseleyi izaha altklar grlr. Snni dncede de hayrlsdr.362 Sakife olayndan sonraki umumi biat esnasnda Aliden Eb Bekire biat etmesi istendiinde, kendisinin imamette en ncelikli hak sahibi olduunu syleyerek biat etmeyeceini ve asl kendisine biat etmeleri gerektiini syleyerek memnuniyetsizliini belirtmitir.363 Kendilerinin de hakk olduu bir hususta, kendisine danlmad ve haklarnn gzetilmedii iin zntsn ifade etmitir. Bunun zerine Eb Bekir de aslnda kendisine danlmas gerektiini, ancak fitne kopaca endiesiyle iin aceleye geldiini de sylemitir.364 Ali, Eb Bekirin Ensra kar ileri srd delillerin fazlasyla kendisinde bulunduunu ve kendilerinin Hz. Peygamberin Ehl-i Beyti olduklar iddiasyla bu ite hak sahibi olduklarn ifade eder.365 Ancak bunu dile getirirken herhangi bir nass veya
361 362

Eb Bekir, Hz. Peygamberden sonra insanlarn en

Flal, Ali, D A, II/372. Eb Bekirin faziletlerinden bahsedildii esnada, Hz. Aliye Reslullahtan sonra insanlarn en hayrls kimdir? eklinde sorulan bir soruya Hz. Alinin: Eb Bekir, sonra mer, sonra Osman, sonra da Ben... eklinde bir cevap verdii aktarlr. Bu sralama tipik snni anlay destekleyen bir rivayettir. Bkz. Heytem, Ahmed b. Hacer, es-Sevaikul-Muhrika, 372-3. 363 bn Kuteybe, el- mame ves-Siyase, 28-9. Ayrca Eb Bekirin Ensra kar ileri srd stnlklerin kendisinde fazlasyla bulunduunu da ifade etmitir. 364 Mesd, Murucuz-Zeheb, II/302. 365 bn Kuteybe, el- mme ves-Siyase ,1,29.

71

Peygamber sz aktardna ahit olamamaktayz. Kendisini bu ie layk gren Alinin, bata amcas el-Abbs ve Eb Sfyn gibi bir ok kimsenin, kendisine biat tekliflerine de scak bakmad ve geri evirdii gz ard edilmemelidir. Ali ve Eb Bekir arasndaki biat sonras ilikilerde, kaynaklarmzda herhangi bir anlamazln yaand ile ilgili bir tartmaya da rastlanlmamaktadr. Hatta Eb Bekir, alaca kararlar Ali ile de istiare etmekteydi.366 Ayn ekilde Ali bu dnemde ilmi otoritelerden ilki olarak zikredilir.367 Bu hususlar Eb Bekirin halifelii esnasnda iyi ilikiler ierisinde olduklarn gsterir. Hatta Ali oullarndan birinin adn Eb Bekir koymas368 ona kar bir tavrnn olmadn gstergesidir. Alinin Eb Bekire biat etmesinden sonra ona kar herhangi olumsuz davran ve tutum sergilediine rastlanlmamaktadr. Eb Bekirin halka yapt ilk konumasnda da imamet seiminin neden aceleye geldii hususunda ifadelere rastlamaktayz. Eb Bekir ad geen hutbede ...Sizin hayrlnz olmadm halde banza seildim. Bana aniden biat edildi. Bu acele benim fitneden korkmamdan dolay oldu.... kendisine biat ve itaati da kendisinin Allaha ve Reslullaha itaat ettii lde olacan, aksi takdirde kendisine itaatin gerekmediini ifade eder. 369 Hz. Peygamber, dneminde eitli kiilere idari ve askeri grevler tevdi etmitir. Bu idari ve askeri grevleri verirken herhangi bir kii veya kabileye zel bir ncelik vermedii ortadadr.370 Hz. Peygamberin grev verdii kiilerin kimliklerine bakldnda da bu husus aka grlecektir. Hz. Peygamberin birine grev tevdi ederken, kabilevi faktr gz nnde bulundurmad bilinen bir husustur. nk idareci seimleri liyakat esasna gre yaplrd. Sakife toplantsnda sylenenler bir yana, sonucunda Hz. Eb Bekire umumi bir biat yapld aka ortadadr. Flalnn da ifade ettii gibi, Burada zerinde durulmas gereken nokta, bu olaylarn olup-olmad veya yle mi veya byle mi olduundan ziyade, o gn yaam bir topluluu tekil eden fertlerin, yani Allahn ne

366

Bkz. Yakb, Trihul-Yakb, II/90. Hz. Eb Bekir Rumlar ile yapaca sava hususunda Hz. Ali ile istiare etmesi bu iikiye gsterilen bir rnektir; Hatta bn mer, Hz. Eb Bekirin: Hz. Peygamberi Ehl-i Beytinde gzetin. Szn aktarark, Hz. Peygamberin aile efradna verilecek deerin Hz. Peygambere verilmi olabileceini ifade eder. Buhar, Sahihul-Buhr, Fedailul-Ashbin-Nebi, 12 (3713); 22 (3751). 367 Yakb, Trihul-Yakb, II/95. Dier ilmi otoriteler unlardr: mer b. Hattb, Muaz b. Cebel, Ubeyy b. Kab, Zeyd b. Sabit ve Abdullah b. Mesud. 368 Isfehn, Mekatilut-Tlibyyin, 91. 369 Belazr, Ensbul-Erf, II/18-9; Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/183. 370 Bkz. Hatipolu, Hilafetin Kurelilii, 42.

72

melek ne de eytan olarak yaratt insan malzemesinin, iinde yaad artlar ile gelenek ve grenekleri asndan nasl davranm olabileceklerinin tespitine almaktr.371 ifadeleri ile bu olaylarda gr beyan edip hak iddia edenlerin bu adan bakmada da fayda vardr. Hakknda bir ok farkl yorum ve tartmann yapld Sakife toplants hakknda ada dnrlerde Rayys, zellikle msterik aratrmaclar tarafndan yaplan ve Eb Bekir, mer ve Eb Ubeydenin bir komplo ile hilafeti ele geirdikleri yorumlar tenkit ederek, o dnemin ruhunu yeterince tanyamamalar veya o dnemin nde gelenlerini karalamak nedeniyle yanl yorumlarn yaplmasna neden olduunu ifade eder.372 Yukarda yer verdiimiz ilk halife seiminde Ehl-i Beyt ile ilgili herhangi bir vurgunun yapld sylenemez. Hilafet tartmalarnn merkezi konumunda olan Kureylilik kavramdr. Bu dnemde Ehl-i Beytin kimlerden olutuu veya bir hak taleplerinin olup olmad ile ilgili ciddi tartmalarn olduu sylenemez. Alinin ad etrafnda yaplan baz deerlendirmeler, Alinin Hz. Peygamberin damad ve Him ailenin ileri geleni olmas nedeniyledir. 2- Himilerin Eb Bekirin Hilafetine Kar Tutumu Bu dneme belli bir Ehl-i Beyt tasavvurunun veya Ehl-i Beyt ile ilgili tartmalarn olduu sylenemez. Hz. Peygamberin yakn akrabalar (Him oullar) anlamnda Ehl-i Beyt kavramn kullanmak yerinde olacaktr. Fakat Eb Bekirin bir Kureyli olarak halife olmas, hilafet tartmalarnda arlkl olarak Kureye vurgu yaplmas konumuz asndan nem arz etmektedir. Cahiliyye dnemindeki konumu nedeniyle Kureyin toplumda bir arlnn olmas, ilk inananlarn ounlukla Kurey'ten olmas ister istemez Kureyi ne karmtr. Bu dnemdeki Ehl-i Beyt tasavvuru Kureylilik olarak karmza kmaktadr. Himilerin Eb Bekire biat etmemeleri de kendilerinin peygamber yaknlar olmalar nedeniyle hak sahibi olarak grmelerinden dolaydr. nk bu yaknl Eb

371

Flal, E. Ruhi, mamiyye as, 22; hakknda bir ok tartmann yapld bu toplant ve sonularnn, Ensr ve muhacirin zerinden uzlat hususlar iin bkz. Flal, E. Ruhi, mamiyye as, 42-3; sonular itibar ile tarihi srete tartlmaya devam edilen imamet ile ilgili farkl frka ve mezhepler bir ok gr beyan etti. Akbulut, mmetin zarureti ve dindeki yeri ile ilgili olarak bir ok frkann kendi bak as ile deerlendirdii bir konu olduunu, bunlardan kimisi Kurna, kimisi Hadise kimisi de Sahabe icmana balayarak yorumladn ifade eder. lk Halife seimi ile ilgili deerlendirmeler iin bkz. Sahabe Dnemi ktidar Kavgas, 107 vd. 372 Bkz. Ziyauddin Rayys, slamda Siyasi Dnce Tarihi, ev., . Sarm, Nehir yay., stanbul 1995, 39.

73

Bekir Ensra kar kullanmt. Fakat ilk etaptaki tepkilerden sonra ciddi bir itiraz olmam ve sonunda herkes Eb Bekire biat etmitir.373 Alinin de ayn ekilde Eb Bekire hemen olmasa bile, daha sonraki dnemde biat ettiine ahit olmaktayz. Aieden aktarlan bir habere gre, Ali, Ftma vefat ettikten alt ay sonra Eb Bekire biat etmitir. Mslmanlar, Aliye hitaben: sabet ettin. Gzel yaptn diyerek memnuniyetlerini ifade ettiler. Eb Bekir de Alinin Reslullaha olan akrabaln dile getirerek onu vc ifadeler kullanmtr.374 Eb Bekir ile Hz. Peygamberin kz Ftma arasnda vuku bulduu aktarlan Fedek arazisinin Ftmaya verilmedii375 ile ilgili tartmalar grmekteyiz. iilerin Eb Bekire ynelttii eletirilerin banda da Ftmann hakk olduunu syledikleri Fedekin kendisine verilmemesidir. Halbuki Eb Bekir ahsi tasarrufta bulunmam, aksine Hz. Peygamberin bir hadisini aktararak Fedeki kendisine veremeyeceini dile getirmiti. Fedek arazisinin durumu daha sonraki halifelerin gndemine de girmitir. Benzer bir talep Ali ve Abbstan da gelmi fakat Eb Bekir, miras talebinde bulunan Abbs ve Aliye Reslullahn Biz miras brakmayz. Braktmz sadakadr.376 szn hatrlatarak onlara herhangi bir miras vermemitir. Eb Bekir, gerek Hz. Peygamberin elerine, gerekse yakn akrabalarna kar muamelelerinde titizlik gstermitir. Hz. Peygamberin, Ehl-i Beyti zerinden gzetilmesi gerektii ve Hz. Peygamberin akrabalarn kendi z akrabalarndan daha ok sevdiini377 ifade ederek, Hz. Peygamberin Ehl-i Beytine bakn ortaya koymutur.

373 374

Yakb, Trhul-Yakb, II/84 vd. el-Belazr, Ensbul-Erf, II/13; Ayrca bkz. Mslim, Sahh, Kitabul-Cihd, 53; Sakifetu Beni Saide olaynn sonu be deerlendirmelerinin ayrntlar iin bkz. Flal, mamiyye as, 34-45. 375 Sadakatur-Resl, Fedek ve Hz. Peygamber braktnn sadaka olduu ile ilgili ravayetler iin Bkz. Buhar, Sahihul-Buhr, Kitabul-Humus, 1 (3092-3); Hz. Eb Bekir Hz. Peygamber zamanndaki uygulamay srdreceini ifade ederek Sadakatu Resul ile ilgili herhangi bir deiiklik yapmyacan ifade eder; Fedailu Ashabin-Nebi, 12 (3711-2); Kitabul-Megaz, 14 (4033-6); 38 (4240-1); Kitabun-Nafakt, 3 (5358), Kitabul-Feraiz, 3 (6725-30), Kitabul- tisam bil-Kitb ves-Snne, 5 (7305), Kitabul-Vesy, 32 (2776); Mslim, Sahihu Muslim, Kitabul-Cihd ves-Siyer, 49-52, 54,56; bn Sad, Tabaktul-Kubr, II/314-5; Nitekim Hz. Eb Bekirden sonra Hz. mer ve Osman da ayn uygulamay devam ettirmilerdir. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/388. 376 el-Belazr, Ensbul-Erf, I/612, Ayrca ganimetlerden Reslullahn olan eylerin bahsi iin Bkz. Belazr, I/606-12; bn Sad, Tabaktul-Kubr, II/314-5; Taber, Trh, III/10; Dinever, el- mme vesSiyse, I/20; Ali-Ftma evladnn gelir kaynaklar iin de Bkz. Glgn Uyar, Tarihte, Ali- Ftma Evld, Gelenek yaynlar, stanbul 2004, 419 vd. 377 Buhr, Sahih, Fedilu Ashb, 12 (3712-3).

74

mer Dneminde Ehl-i Beyt merin halife tayini esnasnda ciddi tartmalarn ve itirazlarn varlna rastlanlmaz. lk drt halife arasnda halifelii tartmasz genel kabul gren merin hilafeti olduu rahatlkla sylenebilir. Hz. Peygamberin namaz kldrmas iin Eb Bekiri grevlendirdii gibi, ayn ekilde Eb Bekir de hastalnda insanlara namaz kldrmas iin, meri grevlendirmiti.378 Eb Bekir, meri halife olarak vasiyet etmeden nce sahabeden bir ok kimsenin grne ba vurmutur.379 Bu grmelerden sonra da meri atamaya karar vermitir. Eb Bekirin hastal artnca, Osman ararak vasiyetini yazdrr. Eb Bekir, vasiyetinde mer b. el-Hattb Mslmanlarn balarna tayin ettiini ve onu dinleyip, itaat etmelerini vasiyet eder.380 Eb Bekirin vefat ile beraber, Eb Bekrin ad geen vasiyeti ve Sahabenin de tensibi ile mer halife olmutur.381 Bu kararn eletirenlere kar da Eb Bekir en hayrlsn halife setim vermitir. mer halife olduktan sonra, devlet idaresinde grevlendirdii kimseleri nesebine gre deil, slamdaki konumunu esas alarak grevlendiriyordu.383 mer ve Ali arasnda da imameti ile ilgili herhangi bir ekimenin veya mer, Reslullahn : Kyamet tartmann olduuna rastlayamamaktayz. Hatta
382

diyerek karlk

gnnde benim sebeb ve sihrim dndakiler kesilir. Ancak benim sebeb ve sihrim devam eder. szn aktararak kendisiyle shriyet ba kurmak amacyla Aliden kz mm Glsm istemitir. 384 Kendisinin de Reslullahn sebeb ve sihri olmak iin kzna talip olmutu. Bu talebi olumlu karlayan Ali de kzn mer ile on bin dirhem

378 379

Taber, Trh, III/419. bn Sad, Tabaktul-Kubr, II/199-200. 380 Yakb, Trhul-Yakb, II/93; Hz. Eb Bekirin vasiyeti iin bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/200. 381 bn Abdirabbih, kdul-Ferd, IV/267; Bozan, Metin, mamiyyenin mamet Nazariyesinin Teekkl Sreci,24. 382 bn Sad, et-Tabakatul-Kubra, III/274.; Pazartesi Hz. Eb Bekir vefat eder. Ertesi gn Sal gn de Hz. mere biat edilir. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/274. 383 Mesela Hz. merin u szleri bize bir fikir vermesi asndan nem arz eder. Ameli az olann, nesebi hzlandrmaz. Ameli olmayann nesebi ne karmaz. Ameli olan Acem, ameli olmayan Araptan daha ok Hz. Peygambere yakndr. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/296. Bu ifadeler, tpk Hz. Peygamberin yapt gibi, kabile asabiyetinin yaygn olduu Arap toplumundaki kabilecilik asabiyetini ykma, yerine slamn takva esasna dayal stnlk anlayn ikameye matuf bir tavr olarak deerlendirilebilir.. 384 el-Belazr, Ensbul-Erf, II/136; Yakb, Trhul-Yakb, II/102; bn Sad, Tabaktul-Kubr, VIII/463.

75

mehir ile evlendirmitir.385 Bu ekilde mer ve Ali arasnda sihriyyet ba da olumu oldu.386 Ali gerek Eb Bekir, gerekse mer ile iyi ilikilerde bulunmu ve her iki halifeyede danmanlk yapanlarn banda gelmitir.387 Ancak Ali ve mer arasnda var olan mspet iliki daha sonralar farkl ekillerde deerlendirilecektir.388 Muviye ile hilafet hakknda yaptklar yazmalardan birinde Ali bu hususu dile getirmitir. Bu ite (imamet) insanlarn en hak edeniyim. nsanlar Eb Bekire biat ettiler. O da meri halef setiinde ben de biat ettim, rza ve muvafakat ettim. Daha sonra insanlar Osmana biat ettiklerinde yine ben de biat ettim. Rz ve muvafakat gsterdim.389 Aslnda bu ifade ile Alinin dier ilk halifeye de biat ettii ve bu biatini bozmadn ifade etmitir. merin on yl akn halifelii dneminde Mslmanlarn devletleme ve kurumsallama srecinde byk gelime ve genileme olmutur. Hilafeti dneminde itikadi ve siyasi ihtilaflarn varlna da rastlanlmamaktadr. olmutur. Divan Tekilinde Peygambere Yaknlk Eksenli bir Tasnif mer, Fey gelirlerini datmak iin kurduu divan390 tekili esnasnda, ilk nce kendi adnn yazlmas sylenince, bu teklifi kabul etmeyerek ie Hz. Peygamberin yakn akrabalar ve kabilesi Beni Him ile balanmasn ister. Daha sonra da Eb Bekir ve akrabalarn, ardndan da kendi kavminden olanlar daha sonra da srasyla, slamdaki ncelik ve hizmetlerine gre, btn Mslmanlar divana kaydettirir.391 mer, Hz. Peygamberin Ehl-i Beytinden ve elerini baa alarak Divana kaydetmeye balad. Dier bir ifade ile ie Hz. Peygambere yaknlklar olan kimseler
385 386

mer ayrca Hz.

Peygamberin yakn akrabalar olan Ehl-i Beyt mensuplar ile de iyi ilikiler ierisinde

Yakb, Trhul-Yakb, II/102. bn Asem, de aktarlan bir haberde, Hz. mer vefat edince, Hz. Ali kendi elleriyle ykayp kefenledikten sonra yatana koyarak insanlara kar Hz. merin faziletini anlatan bir konuma yapmtr. Bkz. elFuth, I/330. 387 bn Sad, Tabaktul-Kubr, II/350 vd. 388 Hz. Ali ve Hz. mer arasndaki ilikilerin tahrifine ynelik abalarn deerlendirmesini ieren bir alma iin bkz. Kamil Gne, Hz. mer ile Hz. Ali arasnda oluturulan menfi ilikinin mspete dntrlmesi zerine, Marife, yl. V, S. 3, (Konya 2005), s. 299-331. 389 el-Belazr, Ensbul-Erf, II/129-30. 390 slamda ilk defa Divan tekil eden kii de Hz. merdir. Bkz. Asker, Eb Hill Hasan b. Abdillah b. Sehl (395,1005), el-Evil, Beyrut 1997, 119; Eb Ubeyd, Ksm b. Selm, Kitbun-Neseb, thk., Meryem Muhammed, Drul-Fikr, 1989, 74; Hz. Peygamber dneminde Mslmanlara dzenli bir maa balanmad, ancak Medineye gelen devlet mallarn ihtiya sahiplerine datld ifade edilir. Bu uygulama Hz. Eb Bekir dneminde de devam etti. Ancak Hz. mer dneminde artan devlet gelirlerinin halka datlmas iin, Hz. mer tarafndan divan oluturulmutur. Bkz. bn Tiktak, el-Fahr, 68-9. 391 bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/295-6.

76

ile balad. En yksek seviyede onlara maa balad. Mesela Hz. Peygamberin elerine on ikier bin dirhem tahsis etti. Hz. Peygamberin elerinden bakasn ehl-i Bedrin nne geirmedi.392 Divanda Hasan ve Hseyini de babalarnn snfna dahil etti. Bunu da Reslullha olan yaknlklarndan dolay yapt. Her birine beer bin dirhem tahsis etti. Ayn ekilde Hz. Peygamberin amcas Abbs b. Abdulmuttlibe de ayn ekilde be bin dirhem tahsis etti.393 Hz. Peygamberin halas Safiye bint Abdulmuttlibe alt bin dirhem tahsisi edildi.394 mer b. Hattb yaralandnda ona yle denildi: Ey Mminlerin Emiri! Kendi yerine birisini veliaht tayin et o bu sze yle cevap verdi: Eer Eb Ubeyde b. elCerrh hayatta olsayd, onu halife aday gsterirdim. ayet Rabbim bunu neden byle yaptn? diye soracak olursa; Ey Rabbim, senin Peygamberin: Eb Ubeyde bu mmetin eminidir dediini iittim, derdim. Eb Huzeyfenin klesi Slim395 hayatta olsayd, ayn ekilde onu da halife aday gsterirdim. Rabbim bunu da sorarsa: Ey Rabbim! Senin Peygamberinin Slim Allaha iddetle muhabbet besleyen bir kiidir. dediini iittim. Dedikten sonra olu Abdullah teklif eden birini de ret etmiti.
396

nk merin bu iin verasete dnmesi endiesi vard. Bu endie ile de olunu aday gstermemitir. Kendisinin tercihi hep slama hizmetleri geenlerden yana olduunu gsteren bu dncesi nedeniyle, ura yelerinin seiminde de bu tercihini aka dile getirmektedir. mer, slamiyette ncelii olan muhacir Kureyten 6 kiilik bir heyeti kendinden sonraki halifeyi tayin etmek iin seti. Farkl ynleri ile Reslullhn tevecchn kazanan Ali, Osman, Abdurrahman, Sad, Zbeyr b. Avvm397 ve Talha b. Ubeydullaha398 bu ii havale eder. mer, Eer onlar seerlerse en iyisini seer ve

392

bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/297; Hz. Aieye on iki, dier elerine on bin dirhem tahsis edildii de aktarlr. bn Sad, III/304. 393 bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/296-7. el-Abbs Mekkenin fethinden nce Mslman olmasna ramen, Bedir savana katlanlarn pay kadar tahsis edildi. Hz. Peygamberin amcas ve Ben Himin en by olmas Hz. merin byle bir tercih yapmasnda etikili olduu ifade edilebilir. 394 bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/297-8. 395 Eb Huzeyfenin mevlas Slim bn Utbe b. Rebia veya Slim b. Mekldr. Aslen Istahr halkndandr. Slim iin bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/85-88. 396 bnul-Esr, el-Kmil fit-Trih, III/70. 397 Hz. Peygamberin kendisine Havarim dedii Zbeyr b. Avm iin bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/105-115. 398 b. Osman, b. Amr b. Kab b. Sad b. Teym b. Mrre. lk Mslman olanlardandr. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/214-25.

77

ona ileri havale ederler.

399

diyerek onlara gvenini ifade eder. Alt kiiden biri

seilene kadar Sheybe insanlara namaz kldrmasn emretti.400 mer, ra yelerini seerken yelerin Peygamber hayatta iken onlar hakknda yapt deerlendirmelere gre setiini ve onlarn insanlarn nderleri ve fazilete de rnek ahsiyetler olmalarn l ald grlmektedir. mer, ertesi gn sabahleyin, Ali, Osman, Sad, Abdurrahman ve Zbeyre (Talha Medine dnda idi.) haber gnderip artr ve onlara yle der: Ben size yle baktm da, sizleri bu mmetin reisleri ve ileri gelenleri olarak grdm. Bu iin mutlaka sizin aranzdan birisine havale edilmesi gerektiine inanyorum. Reslullh, Rabbine kavutuu srada sizlerden raz olarak bu dnyadan g etmitir.401 (sbkat) ve hizmetleri tercih sebebi olmutur. mer setii ura yeleri ile tek tek grerek baz tavsiyelerde bulundu. Osmana da ayn tavsiyelerde bulunarak, halife seildii takdirde kabilesi BeniEb Muayt insanlarn boyunlarna bindirmemesi tavsiyesinde bulundu. Ayn ekilde Aliye de halife seildii takdirde Beni Andulmuttlibi insanlarn boyunlarna bindirmemesini tavsiye etti. Her ikisinin de Hz. Peygamberin sihri ve akrabalar olduklarn da ifade etti.402 mer ray oluturduktan sonra: Drt kii uyutuunda ikisi muhalefet ederse, o ikisinin boynunu vurun. raz olur, de muhalif olursa, Abdurrahmann iinde olmad dier nn boynunu vurun. gn sonunda kimseye raz olunmadnda ise hepsinin boynunu vurun.403 diyerek herhangi bir fitne kar endiesiyle bu ii sk tutmak istemi ve halifenin bir an nce seilmesi iin acele edilmesi gerektiini de vurgulamtr. merin ra tekilinden sonra Abbs, Aliye yle der (ra tekili annda) Onlar arasna girme bunun zerine Ali: Muhalefet etmeyi asla sevmem diyerek Abbsn teklifine olumsuz cevap verir. Abbs ise yle karlk verir: O halde Bu kiilerin seilmesinde Hz. Peygambere rsi yaknlk tercih sebebi deil, slamda ncelikleri

399

bnul-Esr, el-Kmil fit-Trih, III/71; Bkz. Yakb, Trhul-Yakb, II/111; bn Sad, TabaktulKubr, III/61; ry oluturan alt kii ayn zamanda Hz. Peygambere ilk inanan kimselerden olutuu grlmektedir. Bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 168. Hz. merin bu tercihi Kureylilikten ok, slamdaki ncelikleri ve hizmetlerinden dolay olduu sylenebilir. 400 Yakb, Trhul-Yakb, II/111; bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/340. 401 bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, III/71. 402 bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/340-1;343-4. 403 Yakb, Trhul-Yakb, II/111; Ayrca bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/61;344.

78

sevmediin bir eyle karlarsn404 el-Abbs b. Abdulmuttlib hi bir zaman Himiler adna hilafet talebinden vazgemedii grlmektedir. Abdullah b. Abbs ve mer arasnda geen bir diyalogda mer, Abdullah b. Abbsa Kureyin Nbvvet ve hilafetin Himilerde toplanmasn istemediini de ifade eder.405 Eer imamet ile ilgili Himiler hakknda herhangi bir delil bulunmu olsayd, bunun mutlaka bu tr diyaloglarda dile getirilmi olmas gerekirdi. Snni kaynaklarda Him ailesi ile ilgili nassa dayandrlan herhangi bir delilin varln rastlayamyoruz. Dier taraftan ii kaynaklarda bu tr iddialarn varlna oka rastlamak mmkndr. Yeri geldike bu iddialara yer vermeye alacaz. merin ra tekil ettii srada, Beni Him ve Beni meyye kendi aralarnda tartmaya baladlar. Ammr: Ey nsanlar! Allah Nebisiyle bizi ereflendirdi, Dini ile de aziz kld. Bu iin (hilafet) Nebinizin Ehl-i Beytinden uzaklatrmayn406 ifadeleri ile hilafetin Hz. Peygamberin soyu Himilere verilmesi gerektii grn dile getiriyordu. Aslnda bu temenni Hz. Peygamberin soyu Himilerin Ehl-i Beyt olarak imamete daha layk olduunu gsteren bir kanaattir. Mslmanlar idare etme hakknn, Hz. Peygamberin Ehl-i Beytinin Himiler olarak alglanmas dnemin Arap geleneinin tipik bir yansmas olarak grlebilir. Himiler ile Emevler arasndaki rekabet Osmann407 hilafete seilmesi ile ortaya ktn grmekteyiz. Osman halife seilince Mslmanlar, Emevler ve Himiler olarak ikiye blndkleri ifade edilir.408 Dolaysyla oullarnn lideri olarak grlmesi nedenleriyle insanlar ona yneldiler. mer ray tekil ettikten sonra vefat etti. ura yeleri merin vefatndan sonra gn boyunca el-Eas b. Kaysn kzkardei Ftma b. Kaysn evinde toplanarak hilafet iini grtler. Tartmal geen bu grmeler sonunda bir karara
404

Alinin ilk

Mslmanlardan olmas, Hz. Peygamberin damad ve amcasnn olu olmas, Him

bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, III/71; Ayrca Ali ve Abbsn hilafet hakkndaki diyaloglar iin Bkz. Taber, Trh, IV/230. 405 Taber, Trh, IV/222-3. 406 Taber, Trh, IV/233. 407 Her ne kadar Osman Emev aileisnden olsa bile Hz. Peygambere yakn olan, maddi destek veren ve iki kz ile evlenerek shriyet ba bulunan birisidir. Belzr, Osman ile iligili olarak u ifadelere yer verir: Rukiyye lnce, Reslullh, ikinci bir kz olan mm Glsm Osman ile evlendirdi. 9/630. senede mm Glsm lene kadar Osman ile evli kald. mm Glsm ldnde Osman ok zlnce Hz. Peygamber Osmana seni alatan nedir? Osman: seninle olan shriyetimin kesilmesidir Ya Rsulullah Reslullh: Bilakis lmle shriyet kesilmez. Ancak kii eini talak ile boarsa o zaman shriyet kesilir. diyerek Osman teselli etmitir.Belazr, Ensbul-Erf, I/486; Ayrca Him ve meyye oullar arasndaki ekimelerin ayrntlar iin bkz. Markiz, en-Niz vet-Tehsum fma beyne Ummeyete ve Beni Him, Msr 1937. 408 Bkz. Hasan brahim Hasan, slam Tarihi, I/328-9.

79

varlmaynca Abdurrahman b. Avf bu iin tartmalarla zlemeyeceini, herkesin kendi grn aka belirtmesini istedi. Bunun zerine herkes kendi grn aklad. Abdurrahman b. Avfn teklifiyle kendisinin bakanlnda Osmandan birini semek zere karar verdiler. Bu karara dier yeler de katld. tercih ederek ilk kendisi biat etti. Ardnda da Alinin biat ettii aktarlr.410 Abdurrahmann411 Osman ile sihr balar vard, yani Abdurrahman, Ukbe b.Eb Muaytn kz mm Glsm ile evli idi. mm Glsm de Osman ile ana bir karde bulunuyorlard.412 Abdurrahmann bu nedenle Osman tercih ettii de sylenir. Mikdd, Abdurrahmann Osman semesini eletirerek, bu iin Ehl-i Beyte ait olduunu syleyince, Abdurrahman: Ey Mikdd! Allahtan kork. Ben senin fitnenin ilk ba olmandan korkuyorum diye karlk verdi. Baka birisi de Mikdda : Ey Mikdd! Allah sana merhamet etsin. Bu Ehl-i Beyt dediin kimseler kimlerdir? Ve bu bahsettiin adam da kimdir? diye sorunca, Mikdd : Bu Ehl-i Beytten kast, Abdulmuttlib oullardr ve sz konusu ettiim kii de Ali b.Eb Tlibdir.413 diye cevap verdi. Bu siyasi tartmalarla beraber Ehl-i Beyt Abdulamuttlib oullarna hasredilerek sosyo-politik alanda bir argman olarak kullanlmtr. Daha nce byle bir snrlamann varlndan bahsetmek olduka gtr. Ali yanda olarak bilinen Mikdd, aslnda nassa dayal bir gr ileri srmeyip, o gnn artlarnda tipik bir Arap geleneinin yansmas olarak kanaat belirtmitir. Mikdda Ehl-i Beytten kimleri kastettiinin sorulmas, aslnda Ehl-i Beyt kavramnn, ierik olarak ne kastedildii net olmad ve farkl kesimler iin de kullanldn gstermektedir. Osmann seilmesi ile beraber kabilecilik rekabeti tekrar hayat bulduu yaplan tartmalarda grlmektedir. Ali taraftar olanlarn Alinin Ehl-i Beytten olmasn gereke gstererek iin Alinin hakkn olduunu dile getirmeleri tamamen indi bir kanata dayanmaktan te bir deer tamad da ortadadr. Osman Dneminde Ehl-i Beyt Ali ve
409

Abdurrahman yapt deerlendirmeler sonucunda, hilafet seiminde Osman

409

ra yelerinin dnceleri ve Hz. Osmann halife seilii ile sonulanan sre iin Bkz. bn Asem, elFuth, I-II/331-335. 410 bn Sad/ Tabaktul-Kubr, III/62. 411 Abdurrahman b. Avf bn Abd Avf b. Abd b. El-Hris b. Zhre b. Kilab, Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/124 vd. 412 bnul-Esr/ el-Kmil fit-Trh,/ III/78; Ayrca bu konu ile ilgili tartmalar iin bkz. Flal, mamiyye as, 49-50; Glpnarl, Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve iilik, Kum 2000, 75. 413 Taber, Trh, IV/233; bnul-Esr el-Kmil fit-Trih, III/77.

80

Osman, Hz. Peygambere ilk iman edenlerdendir. Srasyla Hz. Peygamberin iki kz ile evlenmi olup sihri balar da vard.414 Osmana 24/645 senesinin muharrem aynn balarnda biat edildi.415 Ona ilk biat eden Abdurrahman bn Avf, ikincisi ise Alidir. Alinin de biat etmesiyle dier insanlar da Osmana biat ettiler.416 Osmana biat edildii srada bir grubun Ali b.Eb Tlibe meyleder. Bu grubun szlerinde Osmana kar adil davranmadklar da ifade edilir. Aliyi isteyen grup, Alinin lk iman edenlerden olmas, Reslullahn amcasnn olu olmas, Allahn dini hususunda en fakihi ve insanlarn en bilgili olmas gibi zelliklerinden dolay hak sahibi gryorlard.417 Fakat bu zellikleri yannda Reslullahn ona bir hak verdiine dair bir szn aktarmadklarn da gryoruz. Hilafetinin ilk alt yl sorunsuz geen Osman, hilafetinin ilk alt yl sonunda baz icraatlar farkl kesimlerde rahatszlk uyandrd. Osmann beenilmeyen ve tenkid edilen ilk icraat Reslullahn srgn ettii, el-Hakem b. Ebl-sa
418

(Mervann babas) mektup yazarak Medineye armasdr. Beni meyyeden bir grup daha nceleri hem Eb Bekirden, hem de merden izin istemelerine ramen her iki halife de bu taleplerine olumlu karlk vermemilerdi. El-Hakemin Medine'ye gelmesi bir ok kiide honutsuzluk yaratmt.419 Ayrca yakn akrabalarna beytlmalden bir ok mal datmas, Mervna Msrn humusunu vermesi420 ve Mervnn halife adna tasarrufta bulunmas tenkid edilen dier uygulamalaryd. Ali ilk halife dneminde ne idari grevde bulunmu, ne de yaplan savalara katlmtr. Sadece Halife merin Filistin ve Suriye seyahati srasnda Medinede

414

Mekke dneminde Rukiyye ile evlenmiti. Rukiyye lnce de mm Glsm ile evlendi.. 9/630 senesinde mm Glsm vefat ettiinde Hz. Peygamber: nc bir kzm olsayd onu da seninle evlendirirdim diyerek ona kar hislerini dile getirmitir. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/36-8. 415 Osmana biat edildiinde Osman 69 yanda idi. bn Kuteybe, el-Merif, 194. 416 bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/62. 417 Yakb/ Tarhul-Yakb, II/113. 418 El-Hakem b. El-s, Hz. Osmann amcasdr. Hz. Osman Hz. Peygambere iman edip, mslma olunca, hemen amcasn da Hz. Peygamberin yanna getirir. slam kabul etmemekle beraber Osman azarlayarak Babalarn dininden kap, yeni kan dine mi g.receksin? diyerek Mslman olmasna kar kar. Fakat Osmann kararln grnce onu kendi haline brakr. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/55; bn Kuteybe, el-Merif, 194-6. 419 Yakb, Trhul-Yakb, II/114; bn Kuteybe, el-Merif, 194-6; Ayrca bkz. Flal, mamiyye as, 52. 420 bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/64.

81

askeri vali olarak kalm, Medinede ikamet edip dini ilimlerle uramay dier grevlere tercih etmitir.421 Bu durum Osmann hilafeti dneminde de devam etmiti.. Ali b.Eb Tlib, hilafet ile ilgili Hz. Peygamberin herhangi bir belirlemede bulunmadn yle aklar: Muhammedi Peygamber olarak seen ve onu bize Resul olarak gnderen Allaha hamd ederim. Biz Peygamberlik grevinin Ehl-i Beytiyiz. Biz hikmetin ve gzel szn madeniyiz. Biz yeryzndeki insanlarn garantileriyiz. Hakk isteyenler iin de kurtulu yolunu gsteren kimseleriz. (...) Eer Reslullh bize bu konuda emir vermi olsayd, biz onun bu emrini mutlaka yerine getirmi olurduk. Eer bize bu konuda bir ey sylemi olsayd, ayn ekilde lnceye kadar onu gerekletirmek iin arprdk. Hak bir davay ikame etmek ve Mslmanlar arasnda sla-i rahimi gerekletirmek iin benden daha sratli davranacak kimse yoktur.422 Aliye ait olduu aktarlan bu ifadelerden, Himiler Ehl-i Beyt olarak grlmelerine ramen, Hz. Peygamberden herhangi bir hakkn kendilerine verilmediini anlyoruz. Eer Hz. Peygamber tarafndan bu ynde bir vasiyet bulunmu olsayd, bata Hz Ali ve dier sahabenin bunu dile getirmesi ve gereini yerine getirmesi kanlmaz olurdu. Bu tr iddialarn grlmektedir. Osmann hilafete getirilmesi esnasnda dile getirilmedii de aka

3. Ali Dneminde Ehl-i Beyt Osman b. Affn katledilince423 halk, Aliye komu, ounluk ona biat hususunda ittifak etmiti. Ali etrafnda toplananlara yle dedi: Bu i byle olmaz. Halifeyi seme hakk Bedir savana katlanlarndr; Talh, Zbeyr ve Sad neredeler? Mteakiben Talh, Zbeyr ve Sad b.Eb Vakks gelerek biat ettiler. Onlar mteakiben muhacir ve Ensr devamla dier halk biat etti. Bu merasim, 35/655 yl zilhicce aynn 13. Cuma gn icra edildi. Aliye ilk biat eden ahs, Talh b. Ubeydullah idi.424 Ali halifeyi seme hakknn Bedir ashabna ait olduunu ifade etmektedir. Yine farkl yerlerde bu hakkn Ensr ve Muhacire ait olduu hususu ile rtt sylenebilir. slamda ncelii bulunanlar halifeyi seme yetkisini de ellerinde bulunduruyorlard. Fakat Eb Bekir ve merin seilmelerinde ncelik genelde Muhacirlere, zelde de

421 422

Flal, Ali D A, II/372. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trih, III/79-80. 423 Osman ldren kimselerin, ilk Haricilerden olutuu nitelemesi iin bkz. Demirca, Haricilerin siyasi Faaliyetleri, 79-87. 424 bn Abdirabbih, kdul-Ferid, II/93; Hasan brahim Hasan, slam Tarihi, I/342.

82

Kureylilere verilmitir. Aslnda bu hak slama en ok ncelii ve hizmeti geenlere verildii aka grlmektedir. Muhammed bnu'l-Hanefiyye, Osmann ldrld zaman babas Ali ile beraber olduunu ve o srada babasnn evine kapandn syler.425 Ancak Reslullhn ashab ona gelerek, Osman ldrld. nsanlara bir imam gerek. Bu ie senden daha layk ve Reslullha daha yakn, slamda evveliyyeti olan bir kimse bulamyoruz dediler. Ali, bunu bana teklif etmeyiniz. Benim vezir olmam,426 Emir olmamdan daha hayrldr. Sahabi: Hayr, Vallahi bunu yapmayacaz. Ta ki, sana biat edene kadar. Ali: O halde bana mescitte aka biat ediniz. Btn Mslmanlarn rzas olmak artyla biat alrm. nce Muhacir ve Ensr daha sonra da dier insanlar biat ettiler.427 talebi olmam. Aliye gelen talepleri zerine Kendisine biat talebinin Alinin biat almay kabul ettii Mslmanlar tarafndan geldiini anlalmaktadr. nk Osmann vefat ile beraber kendisinin halifelie kar bir grmekteyiz. Osmann ldrlmesi ile beraber Alinin hilafet ile ilgili herhangi bir talebi olmamasna ramen, kendisine yaplan talep sonucunda da kendisine biati kabul etmitir. nk Osmann ehadetiyle gerek r yeleri arasndaki konumu ve gerek slama hizmetleri ve Hz. Peygambere yakn akraba olma zelliklerinden dolay Aliden baka da alternatifi de dnlmemiti. Ancak ii kabile asabiyet ve ekimesine dntren Muviye, bata Osmann kann talep ederken, daha sonra da hilafete adayln koyarak muhalefet bayran ekmitir. Osman ldrldkten sonra insanlar Aliye biat ettii srada, Talhnn Aliye geldii srada, Alinin ona yle dedii de aktarlr: uzat elini sana biat edeyim Talh da buna karlk olarak sen bu hususta benden daha hak sahibisin428 diyerek Aliye

425

bn Kuteybe de Hz. Alinin Osmann ldrlmesinden sonra ne yapacan ardn ve evine kapandn syler. Bkz. El- mame ves-Siyase, 64. 426 Hz. Alinin ilk halife dneminde de vezirlik ve danmanlk makamlarnda bulunduu da bilinmektedir. 427 Bkz. Taber, Trh, IV/427-9; Osman ldrldnde Muhacir ve Ensr aralarnda Talha ve Zbeyr olduu halde toplandlar. Aliye gelerek: Ey Ebl-Hasan! Hadi sana beyat edelim. Teklifinde bulunduklarnda Ali: Buna gerek yok. Ben sizinleyim. Siz kimi seerseniz ben de ona razym. eklinde karlk verdi. Bkz. Taber, Trh, IV/427. Medinede bir halifenin seilmesi teklifinin isyanclar tarafndan geldii ifade edilir. syanclar cumhurun kabul etmesi halinde Aliye biat edebileceklerini ifade ederler. Bkz. Seyf b. mer ed-Dabb el-Esed (200,815), el-Fitne ve Vakatul-Cemel, thk., Ahmed Rtb Arm, Drun-Nefis, Beyrt 1391, 93; Demircan, Haricilerin Siyasi Faaliyetler, 88. 428 Belazr, Ensbul-Eraf, II/154.

83

biat etmitir. Aliye ilk biat eden de Talh b. Ubeydullaht. Talhdan sonra insanlar Aliye biat ettiler.429 syanclarn Osman ldrmelerinden sonra Talh ve Zbeyre hilafeti teklif ettikleri ve onlarn bu teklifi kabul etmedikleri de aktarlan haberler arasndadr.430 Talh ve Zbeyre yaplan teklifler karlk bulamaynca, Ali bu teklifi btn insanlarn biatn alarak kabul etmitir. Aslnda fitne ortamnda sorumluluk almaktan ekinenlere karlk Alinin bu tavr fitnenin daha bymesini nlemeye ynelik bir hareket olarak da baklabilir. Wellhausen, Alinin hilafete getiriliini, Hz. Peygamberin yeeni ve damad olmas nedenine balamamaktadr. Bu ie en layk kiilerin banda geldii iin halife olarak biat edildiini ifade eder.
431

Aliye 35/655. senenin Zil-Hicce aynda biat edildi.432 nsanlarn geneli biat etti. Ancak Kurey/Beni meyye'den Mervn b. el-Hakem, Said b. el-s ve Velid b. Ukbe biat etmediler. Bunlar Ben meyyenin ileri gelenleri idiler.433 Emev ailesinin ileri gelen bu kimselerin emareleriydi. Baka bir grup da Aliye biat ermeyerek Medineden ama kat. Kudme b. Mazun, Abdullah b. Selam, Muire b. ube de Aliye biat etmeyenlerdendi.434 am dndaki btn ehirlerden Aliye biat edildi.435 Aliye yaplan biatn Alinin talebi zerine gereklemedii aka grlmektedir. Ali, gelen srarc teklifler sonucunda halifelii kabul etmi ve herkesin biat etme artn da eklemitir. Ensr Aliye biat ettii halde, biat etmekten imtina edenler genellikle Muhacirler ierisinden kt. Sad b.Eb Vakks, bn mer, Suheyb, Zeyd b. Sabit, Muhammed b. Mesleme, Seleme b. Vak, same b. Zeyd. Biat etmekten kanan bakalarndan da bahsedilir.436 Bunlar genellikle tarafszlar grubunu tekil ediyordu.
429

Aliye biat etmeyii, Emev muhalefet dncenin ilk

Belazr, Ensbul-Eraf, II/148; Fakat Zbeyt Cemel savana hazrlk esnasnda etrafndakilere kl zoruyla biat ettiklerini iffade eder. Bkz. bn Kuteybe, el- mme ves-Siyse, 81. 430 Bkz. Seyf b. mer, el-Fitne ve Vakatul-Cemel, 93-5. 431 slamiyetin lk Devrinde Din-Siyas Muhalefet Partileri, Ankara 1996, 89. 432 bn Sad, Osmann ldrld ertesi gn Aliye biat edildiini aktarr. Tabaktul-Kubr, III/31. 433 Yakb, Trh, II/123; Medinede Aliye biat edilmeden nce Emevler Mekkeye katklar da aktarlr. Bkz. Taber, Trh, IV/448. 434 Taber, Trh, IV/430; Emev ailesine mensup bir ok kii Medineyi terk ederek ya ama ya da Mekkeye gitmilerdi. Mekkeye gidenlerin Hz. Aliye muhalefet cephesi oluturan Hz. Aienin yannda yer aldklar aktarlr. Seyf. B. mer, el-Fitne ve Vakatul-Cemel, 113. 435 bn Kuteybe, el- mme ves-Siyse, 68. 436 Bkz. Taber, Trh, IV/431. Muhacirlerden biat etmek istemeyenlerin saysn yedi olduu da aktarlr. Dier taraftan baka bir topluluu biattan ekindi, Talha ve Zbeyrin biatlar iin de farkl rivayetler mevcuttur. Bir topluluk Aliye biat ermeyerek Medineden ama kat. Kudame b. Mazun, Abdullah b.

84

Mutemir b. Sleyman babasna, baz insanlarn Aliye yaplan biatin tamamlanmadn iddia ettiklerini aktarnca babas: Ey Olum! Haremeyn halk ona biat etti. Biat Haremeyn halk iindir.437 Yani Mekke ve Medine halknn biat etmesi, biat artn tamamlandn gstermektedir. Dier beldelerin biatna gerek duyulmuyordu. Bu nedenle Emevler ve Abbsler Haremeyn halknn biatn srekli nemsemi ve Haremeynden biat etmeyenler iin zecri yollara bile tevessl etmekten geri durmamlard. Muviyenin olu Yezid iin srarla Harameyn halkndan biat etmelerini istemesi buradaki halknn biatine verilen ehemmiyeti gstermesi asndan nem arz eder. Ali kendisine yaplan biat tamamlanr tamamlanmaz, hanmna gelerek Osman ldrenlerin kim olduunu sorar. Osmann kim veya Osmann ei Naile kimler tarafndan ldrldn tespit etmekle ie balar. Ali, ilk olarak Osmann ieriye bir ok adamn girdiini, sadece yzlerini grd adamlar tanyamadn ifade eder. Fakat ilerinden Muhammed b.Eb Bekri tandn ifade etmesi Ali, Muhammed b.Eb Bekri artt. Osmann einin anlattklarn ona sorunca, Muhammed: eri girenlerden biri olduum dorudur. Osman bana babam hatrlatnca da oradan ayrldm. Ben Allaha tevbe ediyorum vallahi ben ldrmedim. Naile, Doru syledi. Fakat eve girenler arasnda o da vard.438 tahkikatlarna ramen katilleri tespit edemez. Aliye yaplan biat Medinedeki karmaa ortamnda vukuu bulmutur. Ali kendisine yaplan biatten sonra skuneti salamak iin Medinede bulunan isyanclar ehirden uzaklatrmak istedi. Osmann katillerinin bilinmemesi, Medineyi terk etmemeleri, iin iinden klmaz bir hal almasna neden olmutu. Ancak Alinin katilleri bulma teebbs neticelenmeden iki ayr cepheden muhalefet bayra ekilmiti. Muhalif gruplardan birinin banda Aie, dierinin banda da Muviye vard. Her iki grup da Osmann kann bahane ederek Aliye muhalefet bayra ekmilerdi. Ali, Ms el-Er hari, Osmann valilerini grevlerinden azletti.439 Azledilen bu valiler daha sonra Aliye kar oluturulan muhalefet cephelerine maddi-manevi Ali tm

Selam, Muire b. ube Aliye biat etmeyenlerdendi. Talha ve Zbeyr, Aliye kerhen biat ettii ve dier bir gre gre de Zbeyrin biat etmediidir. Bkz. Taber, Trh, IV/430. 437 Belazr, Ensbul-Erf, II/149. 438 bn Kuteybe, el- mme ves-Siyse, 66. 439 Yakb, Trhul-Yakb, II/124; hicri altnc senede kendi valilerini atad.Kimlerin nereye atand ile ilgili olarak bkz. Seyf b. mer, el-Fitne ve Vakatul-Cemel, 99-100.

85

destek vereceklerdir. Dier bir ifade ile beklentilerine karlk bulamayanlar veya gayr memnunlar Aliye kar ekilen muhalefet bayra altnda birlemilerdi. Ali, hilafeti srecinde muhalefet kanadna ynelik iddialarna karlk, kendisini bu i ile bizzat grevlendirildii hususunda herhangi bir kar iddia ile kmamtr. Ali tamamyla ortaya kan iktidar boluu nedeniyle sorumluluk bilinciyle bu ie sahip kmtr. Osmann ldrlmesinden sonra Mekkede bulunan Aie, Medineye dn yolunda karlat bir adama Medinenin durumunu sorar. Medineden gelen adam, Osmann ldrldn, insanlarn da Aliye biat ettiini ve durumun kark bir hal aldn ifade edince Aie: iin tamamen byle olduunu zannetmiyorum. Diyerek Medineye gitmekten vazgeerek Mekkeye geri dner.440 Aienin Osmann ldrlmesinden ve Aliye yaplan biatten holanmad grlmektedir. Aliye yaplan biatten holanmamasna neden olarak, fk hadisesindeki tutumundan dolay Ali ile Aie arasndaki krgnln sebep olduu aktarlr.441 Aienin sadece ifk hadisesindeki tavrndan dolay Aliye muhalefet ettii hususu, etkisi olmakla beraber, tek bana belirleyici unsur olduu sylenemez. Medinede Aliye biat tamamlannca Talh ve Zbeyr Aliye gelerek bu ite kendilerinin de ortak olduklarn sylediler. Zbeyr Irakn hakimiyetini, Talh da Yemenin hakimiyetini istedi. Aralarndaki konumalarndan sonra Talha ve Zbeyr kendilerine istenilenin verilmeyeceini anlaynca ikayete baladlar. Talha ve Zbeyr Aliye gelerek Umre iin izin istediler. Umre yaptklarnda tekrar geri geleceklerini sylediler. Ali. siz ikiniz umre iin gitmiyorsunuz.442 diyerek asl gayelerinin Basra veya ama gitme arzusunda olduklarn ifade eder. Onlar da yemin ederek Mekke dnda bir yere gitmeyi istemediklerini ifade ettiler.443

440

Taber, Trh, IV/449; Ayrca bkz. Yakb, Trhul-Yakb, II/125; bn Kuteybe, el-Merif, 208; Mekkeye geri dnen Aie, daha sonra da Osmann kann talep hususunda Hz. Ali ile savaacakt. Halbuki Osman ve Aie arasnda, Msrllarn tekrar Medineye gelmesi esnasnda, munafere vard. Bunun bir nedeni de mer b. el-Hattbn kendisine verdiinden Osmann eksiltmesidir. Bkz. Yakb, TrhulYakb, II/121; Aie, Osmann evi muhasara edildii sralarda hac maksadyla Medinede Mekkkeye gitmiti. bn Kuteybe, el-Merif, 208. 441 Bkz. Seyf b. mer, el-Fitne ve Vakatul-Cemel, 183; Th Hseyin, el-Fitnetul-Kubr, Ali ve Benuh, 25-6. 442 bn Kuteybe, el- mameves-Siyase, 70-1; Yakb, Trhul-Yakb, II/125. 443 Mesd, Murucuz-Zeheb, II/354; Talha ve Ubeydullah istemeyerek biat ettiklerini ifade ederler. Her ikisi de Mekkede bulunan Aienin yanna gittiler. (Talha ve Zbeyrin Aie ile sihri balar vard. Bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 233.). Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/31.

86

Bu arada Medinedeki fitne ve karmaklktan dolay bir ok sahabe ehri terk etti. Mekke, Aie, Talh ve Zbeyrin444 ban ektii ve Alinin imametini kabul etmeyen muhalefet cephesinin merkezi durumuna geldi. Emev ve dier gayr memnun kimseleri de yanlarna ektiler. nk Muviye henz muhalefet bayran ekmemiti. Zbeyr, Medineden ayrlp Mekkeye gittikten sonra Aliye biati can korkusuyla yaptklarn ifade eder: Biz kllarn glgesinde (ensemizde kllar olduu halde) biat ettik.445 Halbuki Taberde geen bir ok rivayette kendi istekleri ile biat ettikleri anlatlr. Hatta Ali nce onlara biat etmeyi teklif eder. Fakat Aliye biat etmeyi kabul etmilerdir. Hz. Peygamberin ei mm Seleme Aieyi bu hareketinden vazgeirmek iin bir mektup yazd. Kendisinin toplumdaki konumunu hatrlatan ifadeler ile bu iten geri durmasn tavsiye etmesine ramen, Aie iin kendisinin bildii gibi olmadn ifade ile vazgemeyeceini belirtir.446 Abdullah b. Amir (Osmann Basra valisi), Aie, Talh ve ez-Zbeyre bir ok deve ve mal vererek Aliye kar oluan muhalefet cephesine mali destek verdi.447 Kendiside bu muhalefet hareketinin nclerinden biri idi. Mekkede toplanan muhalifler kendi aralarnda tarttklar esnada Abdullah b. Amirin iareti ile Iraka gitme dncesi kabul edilerek, topluca Iraka doru harekete getiler. nk Kfe halk Talhnn, Basra halk ise Zbeyrin iasndand.448 Osmann kann talep iin Basraya gitmek zere toplanan Talh, Zbeyr ve Aieye Yal b. Mnye Yemenden (Osmann Yemen valisi), onlara aralarnda Aienin bindii Asker adl devenin de bulunduu, drt yz deve getirerek mali destek salad.449 Mervn b. el-Hakem, Abdullah b. mir b. Kureyz de Mekkede bulunan Aieye katlanlar arasndaydlar. Mekkede toplananlarn bataki niyeti ama

444

Eb Mihneften akratlan bir rivayete gre, Talha ve Zbeyr umre iin Aliden izin istediklerinde, Ali: sizler Irak veya ama gitmek istiyorsunuz deyince Onlar: Vallahi biz umreye niyetlendik. Ali de o ikisine izin verdi. Onlar hzlca kp gittiklerinde de yle dediler: Hayr. Vallahi Aliye biat etmedik Ancak kl altnda istemeyerek biat ettik. Bu szleri Aliye ulat. Bkz. Belazr, Ensbul-Eraf, II/158. 445 bn Kuteybe, el- mme ves-Siyse, 81; Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/131. 446 bn Kuteybe, el- mme ve-Siyse, 76. 447 Taber, Trh, IV/452. 448 Bkz. Belazr, Ensbul-Erf, II/157-8; Yala, ayn zamanda Zbeyr b. El-Avvamn kz, Aienin yeeni ile evli idi. bn Kuteybe, el-Merif, 276. 449 Belazr, Ensbul-Erf, II/159; Bkz. bn Kuteybe, el- mme ves-Siyse, 78-9; Yakb, TrhulYakb, II/125; Yal b. Mnyenin alt yz bin dirhem ve alt yz binek getirdii de akratlr. Bkz. Seyf b. mer, el-Fitne ve Vakatul-Cemel, 113; Demircan, Haricilerin Siyasi Faaliyetleri, 89.

87

Muviyenin yanna gitmekti. Ancak Abdullah b. mirin teklifi ile Basraya gitmeye karar verdiler.450 Eb Mihneften aktarlan bir rivayette Aie, Aliye kar kma nedenini yanndakilere yapt u ardan anlyoruz: Osman mazlum olarak ldrld. Ben sizi Osmann kann talep etmeye ve bu ii rya iade etmenize aryorum. Bunun zerine Mekkede bulunan mm Seleme bintiEb meyye ona yle dedi: Size tavsiyem Allahtan saknmanz ve Aliye tabi olarak ondan raz olmanzdr. Vallahi zamanmzda ondan daha hayrl biri olduunu bilmiyorum.451 diyerek muhalefet kanadnn yanl yolda olduunu aka dile getirdi. Aienin Osman hayatta iken muhalefet etmesi ve ldrldkten sonra da kann talep etmesi de bir eliki dourmaktadr. Mslman cemaat Osmann ldrlmesinden sonra drt ayr gruba ayrlm oldu. Kfede Ali, Basrada Talh, Zbeyr ve Aie,452 amda Muviye ve Hicazda da tarafszlar grubunu tekil ediyordu. Bu grup herhangi bir taraf desteklemeyip, Mslmanlar arasnda meydana gelen savaa katlmayanlardan olumaktayd.453 Ali, Osmann katillerini cezalandrmak hususunda istekli olmasna ramen katillerinin bilinmemesi ve isyanclarn olay stlenmeleri ii iinden klmaz bir hale soktu. Dier taraftan Muviye ve Aie cephelerinin srarla katillerin cezalandrlmasn talep etmeleri de Aliyi zor durumda brakyordu. Aslnda Osmann kann talep Aliye olan muhalefetin sylemi olup, iktidar taleplerini de bu talebin arkasna gizlemekteydiler. 36/656 senesinin Cemaziyel-lda el-Hareybe denilen yerde iki taraf kar karya geldiinde, Ali onlara haber gndererek: Talepleriniz nelerdir? Ne
450

bn Kuteybe, el-Merif, 208.Cemel savanda Hz. Aienin yannda yer alan Mervan b. El-Hakem Talhann ldrlmesinde bizzat rol olduu da aktarlr. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/38. 451 Belazr, Ensb, II/159. Talha ve Zbeyrin Basraya gelme nedenini u ifadelerinden anlamamz mmkn: Biz, Osmann kann talep ve ii uraya havale etmek iin geldik. bkz. Belzr, EnsbulEraf, II/169. Fakat ii uraya havale etmek zere daha nce Aliye kar herhangi bir taleplerinin olmadn gryoruz. 452 Talha, Aienin yeeni, Abdurrahman b. Eb Bekirin kz ile, Zbeyr b. El-Avvm da Aienin kzkardei Esma ile evliydi. Her ikisininde Aie ile sihri balar vard. Bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 233. Bu sihri akrabalk bir araya gelmelerinde de etkili olmutur. Dier taraftan Talha ve Zbeyr arasnda da bir rekabetin olduu grlmektedir. Talha ve Zbeyr arasndaki rekabeti gstermesi asndan u haber de ilgintir. Cemel Ashab Basrada topland esnada, Namaz vakti geldiinde Talha ve ez-Zbeyr namaz kldrma hususunda ekitiler. Onlardan her biri namaz kldrmak istiyordu. Neredeyse namaz vakti geiyordu. nsanlar : Namaz! Namaz! Ey Hz. Muhammedin Ashab! diye bartlar. Aie: Bir gn Muhammed b. Talha, bir gn Abdullah b. ez-Zbeyr kldrsn. Bunun zerine anlatlar. Bkz. Yakb, Trhul-Yakb, II/ 126. Dier taraftan daha nceki hilafet seimlerinde hilafete aday grnen Talha ve Zbeyrin Aliye kar durmalar da r ehli olarak kendilerini de bu ie ehil olarak grmelerinden dolaydr. 453 Taber, Trh, IV/486.

88

istiyorsunuz? diye sorunca, onlar: Osmann kann istiyoruz. Ali: Allah Osmann katillerine lanet etsin. Diye karlk verdi. Alinin taraftarlar saf halinde dizilmilerdi. Ali adamlarna: Ok atmaynz, mzrak kullanmayn, kl ile kimseye vurmayn 454 tavsiyesinde bulunarak taraftarlarnn sava balatmamalar talimatn verdi. Cemel savanda bata Talh ve Zbeyr olmak zere bir ok kiinin lm ile sonuland.455 Watt, Cemel ashabnn dini bir dayanann bulunmadn ve ahsi menfaat ile hareket ettiklerini ifade eder.456 nk bu harekete taraf olanlarn durumlarna bakldnda bu durum daha iyi anlalacaktr. Hasan b. Aliye Emirul-Mminin yannda mazeretli olduu iin Cemele itirak edemedii iin zr beyan eden bir kiiye, Hasan yle dedi: Ben babam savan en iddetli annda yle derken duydum. bundan yirmi sene nce lmeyi arzu ederdim.457 Ali byle messif bir olayda bulunduu iin piman olduu aktarlr. Ancak olaylarn bu noktaya gelmesini de engelleyemedi. Ali, Cemel savanda hemen sonra Aieye Ahzb suresi 33.458 ayete telmihde bulunarak: Ey Humeyr! Reslullh sana bunu mu emretti? Sana evinde oturman iin emretmedi mi? ....459 diye seslenince Aienin barts slanncaya kadar alad aktarlr.460 Kfenin ileri gelen Ali taraftar olan iki kardei aralarnda yaptklar konumada birbirlerine yle demekteydiler: Ey kardeim! Bizim hak zerinde olduumuz takdirde bu savamz ne gzel oldu! Dieri de: Biz hak zerineyiz. nsanlar sadan soldan bu davay benimsediler. Bizler ldrlene kadar Nebimizin Ehl-i Beytine temessk edip savaacaz.461 Bu diyalog, Kfe halknn Ehl-i Beyt taraftarln gsteren rneklerden biridir. Bu tarihten sonra da Kfe srekli Ehl-i Beyt taraftarl ile bilinen bir merkez olmutur. nk Ehl-i Beyt mensubu veya muhibbi olan kiilerin balattklar bir hareket Kfeden bamsz olarak dnlmeyecek ve Kfe bu tr olaylarn merkezi konumunda yer alacaktr.

454 455

Yakb, Trhul-Yakb, II/126. Yakb, Trhul-Yakb, II/126; Cemel savanda lenlerin saylar hakknda bkz. Demircan, Haricilerin Siyasi Faaliyetleri, s.90. 456 Watt, slam Dncesinin Teekkl Sreci, 15; Ayrca bkz. Demircan, Hariciler Siyasi Faaliyetler, 90-1. 457 Belazr, Ensabul-Eraf, II/192;II/223. 458 Hem vakarla evinizde durun da, daha nceki Cahiliye dneminde olduu gibi sslenip dar kmayn... 459 Mesd, Murucuz-Zeheb, II/364; Ammr b. Ysir de Hz. Aieye Ahzb 33. ayeti hatrlatt da ifade edilir. Bkz. Kurtub, el-Cmi li Ahkmil-Kur'n, XIV/181. 460 Belazr, Ensbul-Erf, II/189; Ali, Abdulkays kabilesinden yetmi kadna erkek kyafeti giydirerek Hz. Aieyi Medineye kadar refakat etmelerini istedi. Yakb, Trhul-Yakb, II/127. 461 Taber, Trh, IV/522.

89

Cemel savandan sonra da biat etmekten kanan ve Osmann kann talep etmede srar eden Muviye ile Ali arasndaki sava kanlmaz bir hal ald. Biz Sffin savann ayrntlarna girmeden462 bu srete hilafet ile ilgili dile getirilen iddialara yer vermek suretiyle konumuzun daha iyi anlalmasna alacaz. nk hilafet veya devlet bakanl ile ilgili iddialar genellikle karlkl yazmalarda oka dile getirilmitir. in sava boyutunun ayrntlarn konumuzun dnda tutarak, karlkl yazmalarda hilafet ile ilgili iddia ve argmanlara yer vermeye alacaz. Alinin Muviyeye kar yapaca sefere kiinin muhalefet ettii ifade edilir. Sad b.Eb Vakks, Abdullah b. mer b. el-Hattb ve Muhammed b. Mesleme elEnsr bu ie rza gstermeyenlerdendi.463 Alinin hakllna inandklar halde onunla beraber savamaktan kanan kimselerden de sz edildiine rastlamaktayz. Bata Abdullah b. Mesud ve arkadalarndan Ubeyde es-Selman, Rebi b. Huseym ve Kurradan drt yz kiilik bir grup, Alinin faziletine inandklar halde, Sffin seferine katlmadlar.464 Sffin'de Muviye ile beraber olanlardan biri de Alinin kardei Akil b.Eb Tlibtir.465 Sffinde Muviye ile beraber olan Muviye Akile kardei Aliye karlk kendi yannda yer aldn ifade edince Akil: Evet ayn ekilde Bedir gnnde de sizinle beraberdim.466 diyerek kardeine ramen Muviye saflarnda bulunmutur. Muviye baka bir zamanda Akile: Ben senin iin Aliden daha hayrlym. Akil: Kardeim dinini dnyaya tercih etti. Sen ise dnyan ahiretine tercih ettin. Kardeim kendi asndan senden daha hayrldr. Sen benim iin ondan daha hayrlsn.467 dedii de aktarlr. Aliye en yakn birinin kar taraftarda olmas kabile asabiyetin yaygn olmasna ramen manidardr. Muviye bata hilafet talebi olmad halde, Amr b. sn, Muviyeye am ahalisini toplayp Osmann kann bahane ederek Ali ile savalmay tavsiye etmesi

462

Ayrnt bilgi iin bkz. Nasr b. Muzahim el-Minkari (212,827), Vakatu Sffin, nr., Abdusselm Muhammed Hrun, Kahire 1382. 463 Dnever, el-Ahbrut-Tvl, 133; Ayrca bu kiinin Aliye biat esnasnda muhalefet ettikleri konusu iin bkz. bn Kuteybe, el- mme ves-Siyse, 72-3. 464 Dnever, el-Ahbrut-Tvl, 155. 465 Knyesi Eb Yezidtir. Bedirde esir edilenler arasndayd. El-Abbs drt bin dirhem fidyesini deyerek serbest kalmasn salad. Aliden yirmi ya byk kardeidir. Mslman olduktan sonra Muviye ile birlikte oldu. Muviyenin hilafeti zamannda ld.. Akilin ocuklarndan dokuz tanesi Hseyin ile beraber Kerbelda ldrldler. Mslim b. Akil de bn Ziyd tarafndan Kfede ldrld. Bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 203-4. 466 Belazr, Ensbul-Eraf, II/73. 467 Belazr, Ensbul-Eraf, II/74.Muviyenin iyi bir dostu olan ve sonuna kadar destek veren Akil, Muviyenin hilafeti dneminde lmtr.

90

zerine, Muviye de bu tavsiyesine uyarak Ali ile sava karar ald ifade edilir.468 nk hilafeti elde etmenin tek yolu Osmann kann talep etmek gibi masum bir istek ile kamufle edilmiti. Siyasi bir deha olduu tarihi kaynaklarmzda zikredilen Amr b. Asn bu tavsiyesi, Muviyeye hilafeti getirecek bir sreci de balatm oluyordu. Muviye ve Ali arasnda bir ok yazmalar oldu. bn Asemde taraflarn birbirlerine kar hilafet ile ilgili hak iddialarna yer verilir. Ali, Muviyeye kendilerinin Ehl-i Beytten olmalar nedeniyle bu ie herkesten daha hak sahibi olduklarn ifadeleri ile hilafette hak sahibi olma nedenleri arasnda zikreder.469 Ali, Muviyeye yazd uzunca bir dier mektupta, Himoullar ile meyyeoullarnin mukayesesini yapt. Ali, Muviyenin Osmann kann talep hususundaki iddiasn cevaplandrarak, mektubuna devamla yle der: ...Him b. Abdimenf bizden, mttefiklerin kelbi meyye sizdendir. eybetul-Hamd (Abdulmuttlib) bizden, yalanclarn yalancs sizdendir. Allahn aslan bizden, Reslullahn kovduu (Hakem b. meyye) sizden, Cafer Tayyar bizden, slamn ve snnetin dman sizdendir. Kadnlarn efendisi yalansz bizden, Hammletul-Hattb sizdendir. Reslullaha akraba olmam bana kafidir. Benden Osmann katillerini istiyorsun! Bunu istemek sana dmedii gibi, onlar vermek de bana dmez. Osman kann talep etmek evlatlarnn hakkdr. Bu hususta onlar babalarnn kann talep etmede senden daha hak sahibidirler. Kendini Osmann kann talep hususunda daha kuvvetli olduunu iddia ediyorsan, Muhacirlerin ve Ensrn yaptn yap....Aramzda kltan baka bir ey yoktur diyorsun. Ey cieri yiyen kadnn olu! Beni alattktan sonra gldrdn...Kardeinden, dayndan, dedenden ve dier gemilerinden tandn kllar sana ulaacak...470 bu yazmalarda kabile asabiyetine dayal stnlk tartmalarnn sklkla dile getirildii grlmektedir. Alinin Muviyeye yazd bir dier cevabi mektubunda: ... Abdimenf oullar olduumuzu ifade eden bazlarmz bazlarmzdan faziletli deildir szn doru deildir. meyye Him gibi deildir. Harb, el-Muttlibin kolu gibi deildir.

468

bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, III/284; Bkz. Taber, Trh, V/68. Amr b. As hakem olaynda Al-i Muviyenin Osmann velileri olduu hususunu dile getirirken 17- sra-33 ayetini delil olarak getirir. Hakl bir sebep olmadka, Alahn haram kld cana kymayn. Kim hakszlkla (mazlumen) ldrlrse, biz onun velisine muhakkak bir tasallut hakk vermiizdir. Ama o da ksas iinde ileri gitmesin. nk kendisi yardm grmtr. Taber, Trh, V/68. 469 el-Futh, I-II/579. 470 bnm Asem, el-Futh, I-II/ 581-2; Bkz. Dinever, Ahbrut-Tvl, 173, Muviye, Aliye yazd mektupta: ... biz Benu Abdimenaf birimiz birimizden faziletli deiliz. (Hilafet iddiamzda seninle eitiz) Birbirimize stnlmz yoktur. Ancak bizimle azizler zelil, hrlerde kle olmaz vesselam bkz. Dinever, AhbrutTvl, 172-3; Saram, Emev-Him ilikileri, 270-1.

91

Eb Sfyan, Eb Tlib gibi, Tuleka (Eb Sfyan ve Muviye) Muhcir gibi olamaz. Bizim elimizde Nbvvetin fazileti vardr ki, onunla, savaarak aziz olduk. Onunla zelil olanlar ise bize boyun eer.
471

Aliye isnad edilen bu iddialar doru kabul

edilirse, cahiliyye dneminde olduu gibi atalar ile vnme ve iin kabilevi boyuta tand sylenebilir. nk her iki taraf da atalar fazileti zerinden siyasi argmanlar gelitirmilerdir. Fakat ehl-i iman olmayan atalarn herhangi bir stnlkleri olmayaca gibi, halife olmada da bir kriter olamayaca da aikardr. Ali, Muviyeye yazd baka bir mektubunda bu iin idamesinin Ensr ve Muhacire ait olduunu ifade ederek, Mslmanlarn zerine ittifak ettikleri kiinin imam diye isimlendirileceini472 syleyerek kendisinin meru imam olduunu bildirir. Burada dikkat edilmesi gereken husus, imamet iinin Ensr ve Muhacirin hakk olduu hususunun dile getirilmesidir. Bir nceki mektubun aksine Ali hilafetteki hakkn Ensr ve Muhacirin olduunu ifade etmektedir ki bu gr o dnemin bak asna daha yakn gzkmektedir. Ensr ve Muhacirin ounluunun kendisine biat etmesi nedeniyle de kendisini meru halife olarak grmtr. Muviye ise sadece am halknn destei ve Osmann akrabas olmas nedeniyle kann talep ile hilafete talip olmutur. amllar, Aliye kar Muviyeye yardm edecekleri szn verdiler. Fakat amn abidlerinden olan Eb Mslim el-Havlan, Muviyeye, bu ite kendisinin pek ansnn olmadn, nk Alinin slama girme nclnn (sbkat) bulunduunu ifade edince, Muviye de: Fazilete dengi olduumu iddia etmiyorum. Fakat siz bilmiyor musunuz ki, Osman mazlum olarak ldrld? Evet deyince Muviye: Onun katillerini bize teslim etsinler ki, biz de bu ii (Hilafet) ona teslim edelim.473 eklinde cevap verir. Muviye, srarla hilafet telebini ifade etmeyip, Osmann kann talep ettiini ifade etmektedir. Muviye, Aliye kar ansnn olmadn bildii halde ondan yapamayaca bir talepte bulunmak suretiyle onu zor duruma sokmak istemitir. Muviyenin elindeki tek kozu olan Osmann kann talep i Aliye kar bir silah olarak kullanmtr. Bu iddias ile de hilafete olan talebini gizlemitir.

471 472

Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 173; Bakz. Saram, 272-3. Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 148; Alinin Cemel savandan sonra Muviyeye bir mektup yazarak, Ensr ve Muhacirin kendisine biat ettiini yazmtr. Ensr ve Muhacirin biat hilafette hak nedeni olarak grlmektedir. Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trih, III/284. 473 Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 152.

92

Amr b. As da Muviyenin Ali karsnda bu yarta pek ansnn olmayacan, nk Alinin slama giriteki ncelii ve Reslullha olan akrabal nedeniyle Mslmanlarn kendisini onunla eit tutmayacaklarn Muviyeye bildirir. Muviye ise buna karlk elindeki tek koz olan Ali, Osmann ldrlmesi hususunda onlara yardm etmi, fitneyi ortaya karm ve cemaati de blmtr.474 ilgili olarak Aliyi sulayc ifadelere yer vermitir.475 Sffinde henz savan balamad bir esnada Muviyenin tekrar Osmann kann talep etmesi ve Aliden Osmann katillerini istediinde, Alinin askerlerinden yirmi bin kiilik bir grubun bir tarafa ayrlarak: Osman biz ldrdk diye bartklar da aktarlr. Bunun zerine Alide ok kalabalk bir grubun bu ii yaptklarn ifade ederek Osmann katillerini teslim etmeye gcnn yetmediini ifade etmitir.476 nsanlarn am zerine yaplacak olan sefer ncesi toplanmalar esnasnda Ali minbere karak onlar yle seslendi: Ey nsanlar! Kur'n ve snnet dmanlarn zerine yrynz. Ensr ve Muhaciri katledenlere kar yryn. Korku ve zorla Mslman olanlarn zerlerine yryn. Onlarn ktlklerini Mslmanlardan uzaklatrmak iin Mellefe-i Kulublarnn (Emev) zerlerine yryn.477 Ammr b. Ysir, Sffinde Mslmanlar Muviyeye kar kkrtmak iin yle sesleniyordu: Haydi hep birlikte u Osmann kann talep eden insanlarn zerine yryelim. Vallahi onlar Osmann kann talep ediyor deiller. Onlar dnyann ve dnya makamnn tadn aldlar da onu tercih ettiler. Onlar ok iyi biliyorlar ki eer hak onlarn arasnda hkmedecek olursa, onlar bu dnya zevkleri iine dalp durduklar hayatlar arasna girmi olacak ve onlar bu nimetlerden uzak tutacak. Onlarn slami hayatta herhangi bir ncelikleri yoktur ki, bu ncelikleri ile Mslmanlarn kendilerine itaat etmelerini istesinler ve bu hilafet ykn yklensinler. Onlar: Bizim imammz zulmen ldrld diyerek kendi etrafndaki adamlar aldattlar. Gayeleri gerekten zorba hkmdarlar olmaktr.478 Ammr muhalefet cephesine kar ileri srd iddialarnda hilafet makamnn Him Ehl-i Beytinin hakk olduu hususunda herhangi bir sz sarf etmemektedir. Ancak slamiyet'teki ncelikleri bulunmadn
474 475

eklindeki

iddialarn tekrarlamtr. Muviye, Ali ile yazmalarnda, Osmann ldrlmesiyle

Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 149. Bkz. Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 152-3. 476 Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 159-60. 477 Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 154. 478 bn Esr, el-Kmil fit-Tarh, III/312.

93

ifade ile,

slamiyet'teki sbkat, hilafeti taleb etmede bir art olarak grld

anlalmaktadr. Yaplan sava sonunda Ammr da ldrlenler asndadr. Ali, Sffin sava balamadan Muviyeyi teke tek savamaya davet iin : Benimle senin aranda insanlar niye byle birbirlerini kesip ldrsnler? Haydi gel seninle karlkl bu ii halledelim. Kim dierini ldrrse btn iler ona kalsn. Dedi. Alinin bu sz zerine Amr b. s Muviyeye : Gerekten sana kar insafl davrand demi. Muviye, ldrlmekten korkmu ve Alinin ok iyi savatn ileri srerek bu teklifi kabul etmemi.479 Karlkl grme ve yazmalarn netice vermemesi sonucunda Ali ile Muviye taraftarlar Sffinde kar karya gelir. Muviye Sffinde yenileceini anlaynca Aliye kar Amrn da yol gstericilii ile Kur'nn hakemlii hilesine bavurur. Amr bu kmazdan kurtulmann tek k yolunun bu olduunu grmt. Muviyede bunun zerine, Aliye yazd mektupta: ... Eer Kur'n ehlindensen onun hkmne raz ol480 diyerek sonunda kendisine zafer getirecek olan hileyi hayata geirir. Muviye taraftarlar, Kur'n sayfalarn mzrak ularna takp, Kur'nn hakemliine arda bulunduklarnda Ali bunun bir hile olduunu ifade eder. Ben Muviyeyi, Amr, bnEb Muayt, Habibi, bnEb Serhi ve Dahhk ok iyi tanyorum. Onlarn din ve Kur'n ile ilgileri yoktur. Ben onlar sizden daha iyi bilirim. nk onlarla beraber bydk ve beraber vakit geirdik. Onlar ocukken de son derece kt ve erli kimselerdi. Byynce de o ktlk ve erliliklerini srdrdler. Size yazklar olsun, aldanmaynz! Vallahi bu Kur'n sayfalarn srf sizi aldatmak ve size tuzak kurmak iin havaya kaldrmlardr.481 ifadeleri ile de ad zikredilen kiilerin gayesinin Kur'nn hakemlie bavurmak deil, yenileceklerini bilerek bu hileye ba vurduklarn dile getirir. Ancak Alinin bu abalar sonu vermeyecek ve i hakemlere havale edilecektir. Nihayetinde i hakemlere brakld. Ali adna Eb Ms el-Ear, Muviye adna da Amr b. el-s hakem olarak seildiler. Eb Ms: Muviye bu i iin sz konusu olamaz. O bu ilerden bir eye layk deil. Amr: Sen Osmann mazlum olarak ldrldn bilmiyor musun? Eb

479 480

bn Esr, el-Kmil fit-Trh, III/316. Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 176. 481 bn Esr, el-Kmil fit-Tarh III/321.

94

Ms: Evet Amr: Muviye Osmann velisidir482 bu diyalogdan da anlald gibi Muviye ve taraftarlarnn hilafete talip olmada Osmann velilii dnda herhangi ciddi bir argmanlarnn olmad grlmektedir. Eb Ms, Amr b. El-sa : Benim gme gre bu ikisini de ( Ali-Muviye) bu iten azledelim. Bu i iin Mslmanlar arasnda bir ra oluturalm da ilerinden sevdikleri birini sesinler. Teklifinde bulundu. Amr da bu teklifi olumlu karlaynca, ii uraya brakmaya karar kldlar. lk sz alan Eb Ms, anlatklar ekilde Ali ve Muviyeyi azlettiini, ii uraya havele ettiklerini ilan etmesine ramen, sz sras Amra geldiinde, Aliyi azlettiini, fakat Muviyeyi de halife olarak tayin ettiini ilan eder.483 kan tartmalar sonunda bir sonuca varlmadan dalrlar. Amr bu grmeler esnasnda, Muviyenin faziletlerini saynca,484 Eb Ms: Allahtan kork ey Amr! Senin Muviyenin erefi olarak saydn bu eyler, ayet hilafet erefi gerektiren bir ey olsayd, Ebrehe b. es-Sebbh bu ie daha hak sahibi olurdu. nk o, yeryznn dousu ve batsnn melikleri olan Yemen meliklerinin tabilerindendi. Daha sonra Ali b. Eb Tlibte bulunan hangi stnlk, Muviyede vardr? Senin Muviye, Osmann velisi olduu szne gelince; Osmann olu Amr b. Osman bu ite ondan nce gelir.485 Aslnda Eb Msnn hilafet iin kabilevi erefi yok saymas o gnn bak asn gstermesi asndan dikkat ekici bir husustur. Kiisel vasflarn hilafete talip olmada ncelikli olduu da anlalmaktadr. Kiisel vasflar ve slamdaki ncelii hususunda Muviye, Ali ile yaracak konumda da grlmemektedir. Sffin sava sonunda iin hakemlere braklmas neticesinde meydana gelen olaylar srecinde Muviyede amda kendi adna biat ald. Sffin savann nemli bir dier sonucu da siyasi grlerini itikadi alana tayan ve Harici olarak bilinen grubun

482

Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 181; Taber, Trh, V/68; bn Esir, el-Kmil fit-Trh, III/331; Amr b. As, Eb Ms el-Earye kar Muviyenin Osmann velisi olduunu ve onun kann talep hususunda haklar olduunu, Onun ailesinin (Beytuhu) Kureyten olduu ve Reslullhn zevcesi mm Habibenin kardei olduu hususlarn onun bu ite hakk olduu iddiasna delil olarak ileri srmtr. 483 bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/33; IV/256-7. 484 Bkz. Dinever, el-Ahbrut-Tvl, s.181, Buna gre Amr b. El-As, Eb Msya: Muviye Osmann velisidir. Onun beytinin (ailesinin) Kureyin bir kolu olduunu biliyorsun. (....) Muviye, bununla beraber, Nebini zevcesi mm Habibenin kardei ve Onun ashabndan biridir. Aslnda Amrn sayd bu hususlarn fazlasyla Alide olduunu ancak fazilet olarak saylan bu hususlarn hilafette bir ncelik tanmad el-Ear dile getirmektedir. 485 Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 181.

95

tarih sahnesine kmasdr.486 Haricilerin ortaya kmasyla beraber Alinin onlar ile mcadeleye girmesi neticesinde de Muviye karl kan taraf olmutur. Hariciler, hakem olayndan sonra honutsuzluklarn dile getirerek, her iki tarafa ynelik aka cephe aldlar. Nitekim, e-abden gelen bir rivayette, Haricilerin Ali, Muviye ve Amr b. As ldrmeye karar verdiklerinde yle dedikleri aktarlr: Bu el-Beyt (Kurey) Cahiliyyede de en nde, slamda da erefli ve ulu idiler. Bunlar slamn mukaddesatn inediler. Ali-Muviye ikilisi yeryzn ifsad ettiler. Bu Beytin saygnln zorla aldlar. Bunlar ldrdmzde biz de mmet de rahata kavuur. nsanlar kendileri iin bir imam seerler.487 Haricilerin Kureye bir misyon ve karizma yklemeleri o gnn artlarnda pek makul grnmemektedir. Eer byle bir sz kullanlm ise ayn ekilde imamet grlerinde de Kureylilii n planda tutmalar gerekirdi. Fakat Haricilerin imam olacak kiide Kureylilik art aramadklar bilinen ve ne kan bir husustur. Osmannn katli, Cemel ve Sffinde Peygamberin yaknlar ve ashab arasnda meydana gelen olaylarn gerekliklerini gz ard edemeyiz. Bu ekimelerin meydana gelmesinde rol olanlarn, ncelikle, hemen her zaman Peygamberin baarlarnda byk paylar bulunan ve fakat temaylleri ve menfaatlar atan ashab arasnda cerayan ettii unutulmamaldr. Alinin karizmatik bir lider olmas, zamanla Ehl-i Beyt e mensup birisinin karklklar dneminde en akll rehber olduu inanc ile her zaman ayrt edilmediini ifade eden Watt, Bununla birlikte Emevler devrinin olaylar gzden geirildiinde, karizmatik nder fikrinin, Ehl-i Beyti destekleyenler fikrine stn gelinceye kadar daha hakim olduu hususu grlecektir.488 ifadesi ile de Alinin karizmasnn Ehl-i Beyt karizmasna dnt ifade edilmektedir. Bundan sonra Hz. Peygamberin tabii varisleri olan yakn akrabalar, bu karizma sayesinde, bir ok sosyo-politik olaylarn merkezinde yer alacaklardr. Hz. Peygamber dneminde Ehl-i Beyt ile ilgili bir karizmann varlnn bulunmay da bu gr destekler mahiyettedir.

486

Haricilerin ortaya k ve Emev dnemi siyasi faaliyetleri hakknda geni bilgi iin bkz. Adnan Demircan, Haricilerin Siyasi Faaliyetleri, Beyan yaynlar, stanbul 1996; Hariciler hem siyasi arenada hem de itikadi alandaki grleri ile farkllk arz etmi ve bir ok durumda etkili olmulardr. Hatta Emevlerin ykl nedenleri arasnda Harici isyanlarn byk bir katks olduu da sylenebilir. Watt, Haricileri incelemek isteyenlerin ie Osmann ldrlmesi ile balamas gerektiini vurgular. nk Osmana kar isyan edenler ile Hariciler arasnda kken itibari ile bir benzerlik vardr. Bkz. slam Dncesinin Teekkl Devri, 11. 487 Belazr, Ensabul-Erf, II/348. 488 Watt, slam Dncesinin Teekkl Devri, 49.

96

II. BLM EMEV LER DNEM NDE EHL- BEYT TASAVVURUNUN SOSYO-POL T K YANSIMALARI Ali b.Eb Tlibin hilafetinden sonraki srete olu Hasana biat edilir. Ancak artlarn hilafeti iin pek elverili olmadn gren Hasann hilafeti Muviye b. Eb Sfyana489 devretmesi ile Emev devri de balam olur. Muviye, yirmi yllk hilafetinin sonlarna doru, slam toplumunda bir ilki balatr. Olu Yezidi veliaht tayin ederek, yeni bir uygulamann da mimar olur. Bata Hseyin olmak zere Mekke ve Medine gibi yerlerde Abdullah b. Zbeyr, Abdullah b. mer gibi nde gelenler tarafndan Yezidin veliahtl kabul grmemekle beraber Muviye, bir ok kimseyi biata zorlamtr. Yezidin babasndan sonra halife olmasyla beraber, kendisine kar kan Hseyin ve yakn akrabalarnn byk ounluunun ldrld Kerbel olay vuku bulur. Eskiden beri var olan Emev-Himi mcadelesi, Kerbel sonrasnda daha da derinleir. Yezidin yl akn sren hilafeti onun 64/683 senesinde lmesiyle son bulur.490 Yezidin lm ile olu Eb Leyla Muviye b. Yezid hilafete gemitir. On yedi yanda halife olan II. Muviyenin hilafeti de ancak krk gn srebilmitir.491 Muviyeden kendisinden sonra birisini veliaht olarak atamasn istemelerine ramen, o byle bir teklife yanamamtr.492 II. Muviyenin kendisinden sonra kimseyi veliaht olarak brakmamas sonucunda, Abdullah b. Zbeyr ve Mervn b. Hakem arasnda sren hilafet mcadelesinde, bir ok beldenin Abdullah b. Zbeyri desteklemesine ramen,493 Mervn stnlk salayarak hilafeti ele geirmitir. Mervnn halife olmas ile de Emevlerin Mervn kolunun iktidar dnemi de balamtr. Emev/Mervn

489

Muviye b. Eb Sfyan b. Harb b. meyye b. Abdi ems b. Abdi Menf b. Kusay. Annesi, Hind bint Utbe b. Rebi b. Abdi ems b. Abdi Menf b. Kusaydr. Knyesi Eb Abdurrahmandr. Hudeybiyye senesinde Mslman olduu anlalr. Mslman olduunu babas Eb Sfyandan saklamtr. Hz. Peygamberin Mekkeyi fethetmesiyle de Mslmanln aa vurmutur. Bkz. bn Sad, TabaktulKubr, VII/406; Mekkenin fethinden sonra Mslman olanlardandr. Hz. Peygambere katiplik, mer ve Osman dnemlerinde de am valilii grevlerinde bulunmutur. amda yirmi yl valilik yapmtr. 40/660 ylnda halife olduunda altm yanda idi. Yirmi seneye yakn halifelik yapan Muviye seksen iki yanda amda vefat etmitir. Bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 349; bn Sad, Tabaktul-Kubr, VII/406-7; Ayrca Muviye hakknda ayrntl bilgi iin bkz. rfan Aycan, Saltanata Giden Yolda Muviye b. Eb Sfyn, Ankara 1990. 490 bn Kuteybe, el-Merif, III/351. 491 bn Kuteybe, el-Merif, III/352; bn Sad, II. Muviyenin hilafetinin krk gn veya ay srdn ifade eder. Bkz. Tabaktul-Kubr, V/39. 492 bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/39. 493 Mervan ve bn Zbeyrin iktidar mcadelesi iin bkz. Yakb, Trhul-Yakb, II/178; bn Kuteybe, elmme ves-Siyse, II/20-20-3.

97

halifelerin Himilere kar takip ettikleri siyaset de halifeden halifeye farkllklar gstermitir. A. EMEV LERDE EHL- BEYT TASAVVURU Devlet bakannn kim olaca ve hangi vasflar tayaca ile ilgili tartmalar Emevlerin ynetimi saltanata dntrmesiyle yani bir boyut kazanmtr. Hz. Peygambere yaknlk, yani asabiyet bu adan nem arz eden konularn banda gelmekteydi.494 ktidarlarn merulatrmak iin kendilerinin Hz. Peygamberle akrabalk tesisi, Hz. Peygamberin yakn akrabalar ve derecelerinin belirlenmesini gerekli klmtr. Bu nedenle iktidara talib olanlar her zaman bir ekilde kendilerini Hz. Peygambere yakn gsterme abas ierisine girmitir. Peygambere akraba olmann, erken dnem siyas arenada nem kazanmas, ortaya kan siyasi tartmalarn Ehl-i Beyt ekseni etrafnda dnmesine yol amtr. Bu durumda tabi olarak Ehl-i Beytin kim olduu veya kimlerden olutuu sorusu gndeme gelmitir. Emevlerin kendilerini Hz. Peygamberin yakn akrabalar olarak takdim etmeleri, iktidarlarna meruiyet kazandrma abalar olarak deerlendirilebilir. nk Emevler Himiler ile Abdimenfta birlemektedirler. En yakn akraban uyar495 ayeti indiinde ilk tebliin Abdulmuttlib oullar ve Abdimenf oullarna yapld vurgusu, aslnda Emevlerin de kendilerini Akrebndan gsterme abas olarak grlebilir.496 Emevler, Hz. Peygambere yakn akraba olma snrn, Abdimenfa kadar geni tutmaya almtr. Taber'de geen bir rivayette, en yakn akraban uyar ayeti indiinde Hz. Peygamberin sadece Abdulmuttlib oullarndan olan akrabalarna ziyafet vererek onlara teblide bulunduu ifade edilir.497 Muviye, Ben Himin imametin kendi haklar olduu iddialarna karlk, hilafet hakknn genel olarak btn Kureyin hakk olduuna sklkla atfta bulunmaktadr. Dier bir ifade ile Ehl-i Beytin erevesinin Kureyi de iine alacak
494

Nitekim Muviye, Beni Himden bazlar ile bir araya geldii bir toplantda, Hz. Peygambere olan karabetlerine binaen hilafete talip olduklarn, fakat karabetin imametin zelliklerinden olmasna ramen, tek bana yeterli bir art olmadn da ifade eder. Hilafetin artlar olarak Cemat (zerinde ittifak edilmesi), er-Rd ve Karabeti gsterir. Ben Himin karabetten baka art tamad grndedir. Bu hakkn genel anlamda Kureyin olduunu da ifade eder. Bkz. bn Kuteybe, Uyunul-Ahbr, I/85. 495 26-ura, 214. 496 Bkz. Belzur, Ensbul-Erf, I/134 vd; Taber, Trh, II/319; Ayrca Emevlerin kendilerini Hz. Peygamberin yakn akraba olduklarna ynelik abalar iin bkz. Sharon, The Umayyads as ahl al-bayt, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, Say XIV/ ss., 115-52, Jerusalem 1991, 143. 497 Taber, Trh, II/319-20; Amcalarnn Hz. Peygamberin davetini kabul etmemeleri zerine, Ali: Ya Reslullh bu ite ben senin yardmcn ve vezirin olurum dediinde, Peygamber boynuna sarlarak, daveti kabul eden Ali hakknda te bu gen benim kardeim, vasim ve sizin aranzda benim halifemdir. Siz onun szlerini dinleyiniz, ona itaat ediniz ifadeleri ile Ali nazara verilir.

98

ekilde geniletilmeye alld grlmektedir. Halifenin genel olarak Kureyten olma vurgusunun da en ok Emev iktidar zamannda yaplmas bu gr destekler mahiyettedir. Emevlerin ok tenkid edilen veliahtlk messesesini devreye koymalar, bir ok kimse tarafndan eletiriye tabi tutulmutur. Ancak Emevler iktidarlarn merulatrma adna byk aba gstermilerdir. Watt, Emevlerin kendi idarelerini savunma ve hakl gsterme abalar hakknda, kaynaklarda oka malzeme bulunmasna ramen aratrmaclarn ok az ilgi gsterdiklerini ifade ettikten sonra Emevlerin ilah selahiyet iddialarna vurgu yapar.498 Emevler, Osmann kann talep etmeyi hilafeti elde etmede bir ara olarak kullanmalar yannda, daha sonraki dnemlerinde cebr grn499 de hilafetleri hakknda temel bir dayanak olarak ele almlardr. Hilafetin kendi haklar olduunu belirttikten sonra, hilafetin kendilerine, Ehl-i Beyti ve asabesi olduklar, Osman b. Affndan tevars ettiini sylerler. nk Osmann ra ile halife olduunu ve mazlum olarak ldrlmesi sonucunda da hilafetin kendilerine getiini sylyorlard.500 Emevlerin hilafet iddialarn, byk lde Osmann velisi olduklar tezine dayandrmlar ve bu yolla hakllklarn ispat etme abasna girmilerdir.501 Dier taraftan kendilerinin de Kureye mensup olmalar nedeniyle, bu ite hak sahibi olduklarn da dile getirmilerdir. mamlarn Kureyten olmas vurgusu Emevlerin iktidarlarn merulatrmaya ynelik bir siyaset tarzdr. Nitekim Kureyin dier Arap kabilelerden daha stn olduu fikri resm olarak Emev halifelerince dile getirilmekteydi. Kureyin stn kabile olduu kabul ettirilirse, mantksal olarak

slam Dncesinin Teekkl Devri, 99-100. Emevlerin Cebr grn hilafetlerinin meruiyetine bir ara olarak kullanmalar ile ilgili olarak bkz. Husayn Utvn, el-Emevyyun vel-Hilafe, Darul-Cl, Beyrt 1986.19 vd., Burada Emevlerin devletlerinin kuruluundan itibaren iktidarlarn merulatrmak iin bavurduklar yollardan birinin de Cebr grzerinde durulmaktadr. 500 Bkz. Husayn Atvn, el-Emevyyun vel-Hilafe, 13; Ferezdak, Abdulmelike Osmann velileri olarak bu ie insanlar arasnda en ok hak sahibi olduklarn ifade eder. nk Emevlerin Osmann Ehl-i Beyti olduunu syler. el-Emevyyun vel-Hilafe, 14, 46; Dier taraftan Emev halifelerinin Cebr ideolojisini gelitirerek iktidarlar iin bir ara olarak kullandklar ile ilgili olarak bkz. Muhammed bid el-Cbir, slamda Siyasal Akl, Kitabevi, ev., Vecdi Akyz, stanbul 1997, 589-95. 501 Fakat Muviye daha sonra Osmann Olu Said ile yaptklar bir konumada, hilafete Osman sayesinde kavutuklar dncesini kabul etmedii grlr. Said b. Osman b. Affan,Muviyeden kendisini Horasana vali tayin etmesini isteyince Muviye Horasann valisi Ubeydullah b. Ziyddr deyince Said, babas sayesinde bu gnlere eritii halde kendisine herhangi bir lutufta bulunmayp, nesebinin olunun nesebinden daha stn olduu halde olu Yezidi kendisinin nne geirdiini syleyerek Muviyeye sitem etmitir. (Bkz., Taber, Trh, V/305; bnul-Esr, el-Kmil fit-Taih, III/512). Muviyenin Said b. Osman b. Affnn bu iddiasna glerek: ...Benim senin baban sayesinde hilafete gemem hususuna gelince, Allah dilediine mlk verir. dedii de aktarlr. ( bn Kuteybe, el- mme ves-Siyse, I/214)
499

498

99

Kureyin btn Mslmanlarn lideri olduu fikri de benimsenmi olacaktr.502 Bu yolla da iktidarlarna meruiyet kazandrm olacaklardr. Halifenin Kureyli olmas gerektii vurgusu en ok Emevler dneminde dile getirilmesine karn, Abbsler ile birlikte, hilafetin Kureye ait olduu ynndeki iddiann mahiyeti biraz daha daraltlarak Himilie, daha sonra da Abbslerin Hz. Peygamberin gerek varisleri olduu iddias ile hak Abbslie dntrlmeye allmtr. Bu durumda da Himilerin iki kolu olan Abbs ve Tlibler arasnda karlkl hak talepleri dile getirilir. lk halife Eb Bekir dneminden itibaren halifelik ile ilgili olarak Kurey ierisinde eitli dayanak noktalarnn ortaya kt grlmektedir. ktidara sahip veya talip olan her kesim, kendini bir ekilde Hz. Peygambere dayandrmak suretiyle kendine meruiyet arama yoluna gitmitir. Emevler de Kureyten olmalarn dile getirerek Hz. Peygambere yaknlk kurma abasnda olmulardr. meyye oullar, am halk arasnda kendilerinin Hz. Peygamberin Ehl-i Beyti olduklarn, miraslarna kendilerinden bakasnn sahip olamayacan, dolaysyla bu karabetle hilafeti hak ettikleri grn de yaymaktaydlar. Abbslerin ii ele almalarna kadar bu durumun am halk arasnda byle bilindii de aktarlr.503 Nitekim el-Belzurde geen bir haberde, am halknn ileri gelenleri Ebl-Abbsn huzuruna vardklarnda, Abbslerin iktidara geldikleri ana kadar Emevlerden baka Hz. Peygamberin varisleri olduklarn bilmediklerini ifade ederler. Emevlerin hilafete de bu akrabalk nedeniyle varis olduklarn dile getirirler.504 Atvn da Emevlerin hilafet taleplerini Reslullha olan akrabalklarn ne srerek, hilafeti Reslullha olan akrabalklar sayesinde hak ettiklerini ve bu yolla iktidarlarna meruiyet kazandrma yoluna gittiklerini ifade eder. Bu akrabal da insanlar arasnda yayarak Himilerden Alev ve Abbslerin imamet iddialarn nefyetmek iin kullandklarn syler.505 Bu noktada Emevler am halkn kendilerinin Hz. Peygamberin yegane akrabalar olduklarna inandrarak, iktidarlarn merulatrma yoluna gittikleri anlalmaktadr.

502 503

Sharon, The Umayyads as ahl al-bayt, JSAI,136. Mesd, Murcuz-Zeheb, III/43. Emevlerin kendilerinin Hz. Peygamberin airetinden ve Ehl-i Beytinden olduklarna dair deerlendirmeler iin bkz. Moshe Sharon, The Umayyads as ahl al-bayt, 115-52; Sharon, Black Banners From East, 79. 504 Bkz. Belzr, Ensbul-Erf, III/180. 505 el-Emevyyn vel-Hilfe, 17.

100

Emevler kendi dnemlerinde muhalif olan Him soyuna herhangi bir idar grev vermemeye hususunda titiz davranmlardr. nemli din ve siyas grevlerden biri olan Hac emirlii grevini stlenenlerin hepsi Beni meyyeden olumaktayd.506 Emevlerin iktidarlarnn balangcnda Him Ehl-i Beytinin fiili ilk bakaldrs, Hseyinin nderliinde gereklemitir. Bunun nedeni ise Yezidin veliahtlna duyulan tepki olduu anlalmaktadr. Emevlerin ii verasete intikal ettirmesiyle beraber, farkl kesimlerden zellikle de Himilerden tepkiler gelmeye balamtr. Muhtemelen Hseyinin isyan din endielerden kaynaklanan ilk muhalefet hareketiydi. Muviyenin yirmi yllk hilafeti sresince Hucr b. Adiyy olayn hari tutarsak- herhangi bir olayn meydana gelmemesi ve Hseyinin bu zaman zarfnda herhangi bir muhalif harekette bulunmamas bu durumu destekler mahiyettedir. Yezid b. Muviyenin lmnden sonra olu Muviye halife olur. Halifelii ok ksa srmesine ramen Muviye b. Yezid b. Muviye b. Eb Sfyn,507 hilafeti ilk halifeler dneminde olduu gibi bir raya havale etme dncesi tamaktadr. Etrafnda yerine brakabilecek birini bulamad iin byle bir yola bavurduunu ifade eder.508 Yakb de Muviye b. Yezid ile ilgili vc ifadelere yer verdikten sonra Muviye b. Yezidin bir hutbesini aktarr. Hutbede Muviye b. Yezid, Alinin faziletlerini saydktan sonra, dedesi Muviye ile babas Yezidin, Ali ve evladna kar yrttkleri hilafet mcadelesinde onlara hakszlk ettiklerini, ar bir ekilde ifade ederek, ahirette bunun hesabn vereceklerini aktarmaktadr.509 Emev soyundan mer b. Abdilaziz,510 Ehl-i Beyt mensuplarna alla gelmiin dndaki muamelesi ile gze arpan bir dier Emev halifesidir. nk daha nceki halifeler dneminde Ehl-i Beyt mensuplarna ciddi basklar uygulanmtr. Bu basky, halkn kendilerine olan tevecchn potansiyel bir tehlikeye (muhalefete) varacan
506 507

Bkz. Yakb, Trhul-Yakb, II/167. Bkz. Mehmet Ali Kapar, Muviye b. Yezid, D A, XXX/335-6. 508 Bkz. Taber, et-Tarh, V/503. 509 Bkz. Trhul-Yakb, II/177; ada baz yazarlarca bu tr rivayetlerin baz dini ve siyasi gruplarca uydurulmu olabileceini ifade ederler. Bkz. Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu, ev., Fikret Iltan, Ankara 1963, 80. 510 mer b. Abdilazizin halife olmasyla beraber Emevlerin Ben Hime kar tavrnda ciddi bir deiiklik meydana geldi. zellikle hutbelerde Aliye lanet okunmas uygulanmasna son verildi. Mesd, Muruucuz-Zeheb, III/192; Ftma binti Ali b. Eb Tlib, kendilerine kar iyi davranlarndan dolay mer b. Abdulazizi hayrla yad ettii de aktarlr. Medine valisi olduu dnemde yanna gittiinde, adamlarn dar karttktan sonra Ftmaya: Yeryznde sizin Ehl-i Beytiniz gibisi yoktur. Sizin Ehl-i Beytiniz benim Ehl-i Beytimden bana daha sevimlidir. diyerek onlara kar sevgisini aka ifade etmitir. bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/334.

101

hesaba katarak, srekli hale getirdiler. Bu tavr deiiklii ile ilgili anlatlan olaylardan biri udur: mer b. Abdilaziz, Medinedeki valisine on bin dinar Ali b. Eb Tlib evladna taksim etmesini istedi. Vali cevaben, Alinin Kureyin farkl kabilelerden ocuklar olduunu syleyerek hangi ocuklarna datmasn sorunca, mer, Alinin Ftmadan olan ocuklarna on bin dinar datmas eklinde talimat verir.511 nk Emevler daha nce baz mali haklarndan onlar mahrum brakmlard. mer b. Abdilazizin dier olumlu bir icraat da, hutbelerde Ali b. Eb Tlibe yaplan hakaretlere son vermesidir. nk Emevler hutbelerde Emirul-Mminn Ali b. Eb Tlibe sebbediyorlard. mer b. Abdilaziz de bu uygulamaya 99/717. senesinde son vermitir. Ayrca valilerine de haber gndererek bundan byle bu adetin terk edilmesini emretmitir.512 mer b. Abdilaziz, babasnn valilii zamannda verdii hutbede, Aliye lanet okuduu yere geldiinde tereddt geirerek laf geveledii ifade edilir. Bunun zerine mer babasna hutbenin ok gzel olduunu, srann Alinin ismini zikretmeye geldiinde sesinin titredii ve kekelediini ifade eder. Babas da evrelerindeki insanlarn Ali hakknda kendilerinin bildikleri iyi eyleri bilmeleri halinde, yanlarndan ayrlacaklar ve Alinin ocuklar etrafnda toplanacaklarn ifade etmitir.513 Aslnda adet haline gelen Aliyi ktleme ii, bu rivayeti doru kabul edilmesi halinde, mer b. Abdilaziz gibi birinin bile, yanl bilgilendirme sonucunda hakknda net bilgisi olmad anlalmaktadr. nk ayn ii kendisi de vali olduu dnemlerde yapmtr. Dier bir husus da, Emevlerin Ali ve evlad hakknda salkl bilgi edinmemeleri iin halk yanl ynlendirmeleridir. zellikle am halknn Emevlerden baka kimseyi tanmadklar grlmektedir. Bu da youn propaganda sonucunda halkn baz konularda yanltldn gstermektedir. B. EMEV EHL- BEYT VE H M EHL- BEYT ARASINDAK KT DAR MCADELES Ali ile Muviye arasndaki hilafet mcadelesi sonucunda, her iki taraf da iktidarn meru gstermek iin farkl sylemler gelitirmilerdir. Ayn zamanda hem Aliye hem de Muviyeye yaplan biatler sonucunda slam toplumu iki bal bir grnt arz etmeye

511

Mesd, Murucuz-Zeheb, III/192; bn Sad da mer b. Abdilaziz Medine valisine gnderdii paray Beni Hime taksim etmesini syler. Ftma binti Hseyin de mer b. Abdilazize bir teekkr mektubu yazar. Tabaktul-Kubr, V/388-90. 512 bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/42. 513 bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/42.

102

balamtr. Bu duruma muhalefet eden Hariciler, Muviye, Amr b. el-s ve Aliye ynelik bir suikast tertiplemilerdir. Bu suikastlardan sadece Aliye kar olan hedefine ular. Abdurrahman b. Mlcem el-Murd, Aliyi sabah namaznda hanerleyerek yaralar. Ali iki gn sonra bu yara sonucunda 17 Ramazan 40/660 ylnda vefat etti.514 Alinin ldrlmesiyle beraber Muviyenin hilafet mcadelesindeki en byk rakibi de saf d kalm olur. Aliye yaplan suikast sonucu hasta yatanda yatarken, Cundeb b. Abdillah yanna gelerek: Ey Mminlerin Emiri! ayet seni kaybedersek, Hasana biat edelim mi? diye sordu. Ali de: Size ne emrederim, ne de nehyederim. Siz daha iyisini yaparsnz.515 sylememitir. Snn kaynaklarda Alinin hilafet ile ilgili olarak kendinden sonra herhangi birisine vasiyette bulunduuna dair herhangi bir rivayet bulunmamaktadr. Bata Kseyyir olmak zere insanlardan bir grup Alinin iki olu Hasan ve Hseyine vasiyet ettiini iddia etmektedirler. Bu gr i dncesine de uygun bir iddiadr. Dier taraftan dier bir grubun Aliye Hasana biat edelim mi? sorusuna Ali, Bu hususta ne size emr ederim, ne de nehy ederim.516 eklinde karlk verdii ifade edilmektedir. Ali yapt vasiyette, genellikle Allahtan korkmalarn, dini vecibelerini yerine getirmelerini, ayrla dmemelerini, akrabay gzetmelerini, yetimlere, komulara iyi davranmalarn, Kurn okumalarn, namaz klmalarn, mal ve can ile cihad etmelerini, zekat, Nebinin ashabnn, fakirin ve miskinlerin, klelerin gzetilmesini, namaz ve emr bil-maruf nehy anil-mnkeri terk etmemelerini syledikten sonra, Allah Ehl-i Beyti korusun dedii ifade edilmektedir.517 Alinin vefatnn ardndan Hasana Kfede 17 Ramazan 40/24 ocak 661 tarihinde biat edilmitir. Kuleynnin iddiasna518 gre, Hasan, Alinin salnda bizzat halife tayin edilmitir. Hasana yaplan biat bir vasiyet gerei deil o gnn siyasal artlarnda oluan bir durum olarak grlebilir. Alinin vefatndan sonra insanlar byk camiye gelen Hasana biat etmiler ve Hasan burada kendisine biat edenlere hitaben bir konuma yapmtr.519 Hasan yapt
514 515

eklindeki cevab ile oluna biat edilmesi hususunda net bir ey

Dinever, Ahbarut-Tvl, 197 vd.; Ayrca bkz. Yakb, Trhul-Yakb, II/148. Taber, Trh, V/146-7; bn Esir, el-Kmil fit-Trh, III/391. 516 Mesd, Murucuz-Zeheb, II/408. 517 Taber, Trh, V/148; Bkz, Dinever, el- mme ves-Siyse, II/183. 518 Bkz. Kuleyn, el-Usl minel-Kf, I/297-8. 519 Dinever, Ahbrut-Tval, 199-201; Hasan bu konumasnda kendisinin mslman cemaatinden olanlara kar kt bir his beslemediini onlar da ayn grdn syleyerek, istemedikleri bir eyi de kendilerine

103

konumada insanlara yle hitap etmitir. Biz baarl (felaha erenler) Allahn hizbiyiz. (Hizbullahul-Muflihun) Reslullhn en yakn tresiyiz. Temiz ve pak Ehl-i Beytiyiz. Resululahn ardnda brakt iki sakaleynden birisiyiz, ki birincisi Allahn kitabdr. Onda her eyi tafsil etmitir.520 ktidar taleplerinde ilk defa sakaleyn (Kitap ve Ehl-i Beyt) tabirinin kullanldna ahit olmaktayz. Bir ok tarih kitabnda zikredilmeyen bu bilgi ile Hasan, kendilerinin Hz. Peygambere yakn akraba olmalar nedeniyle hilafette hak sahipleri olduklarn iddia etmektedir. Alinin ldrlmesiyle beraber Muviye hilafete daha da yaknlamt. Bu nedenle kuvvetlerini toplad. Kfede bulunan Hasan, bunu haber alnca hazrlklara balar. Ancak taraftarlarndaki isteksizlii grnce Muviye ile anlamaya karar verir. Bu karar nedeniyle de bir ksm taraftarnca tartakland da ifade edilmektedir.521 Hilafeti Muviyeye teslim ettikten sonra, Hasann Taber de geen baka bir hutbesinde de Kfelilere hitaben Ey Kfe halk! Komularnz, misafirleriniz ve Nebinizin Ehl-i Beyti hakknda Allahtan saknn.522 Onun burada Ehl-i Beytten olmalar nedeniyle kendilerine sahip klmasn istedii grlmektedir. Mslmanlarn ikinci neslinden itibaren hilafet ile ilgili argmanlarn deimeye balad da grlmektedir. Hasan, Ehl-i Beytten hilafete getirilen ikinci kiidir. Birka aylk hilafeti sresince etkin bir siyaset ortaya koyamamsa da, Mslmanlar fitne ve anariden kurtarmaya almtr.523 O, Mslmanlarn kannn akmamas iin, hilafeti belli artlar karlnda Muviyeye teslim etmitir.524 Hasan hilafeti Muviyeye teslim etmeye karar verdiinde karlnda Muviyeye Kfedeki beytul-mali ve be milyon dirhemlik bir meblan kendisine verilmesini, Fars illerindeki Drabcerd ehrinin haracn ve Aliye lanet okunmamasn art komutur.525

yklemek istemediini syler. lerinden bir grubun kar kmas ve tartaklamasna ramen bu grnden de dnmemi, ii Muviyeye teslim etmitir; Ayrca Hasann hilafeti ile ilgili deerlendirmeler iin bkz. Flal, mamiyye as, 84 vd; Ayrca bkz. bn Sad, et-Tabakatul-Kubr, III/38. 520 Mesd, Murcuz-Zeheb, III/11. 521 Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 200; Taberde de Hasann hilafeti Muviyeye teslim edip Medineye dnd esnada kendisi ile karlaan baz insanlarn, Ey Araplarn zelil kimseleri diye seslendikleri aktarlr. Taber,Trh, V/165. 522 Taber, Trih, V/165 bnul-Esr, el-Kmil fit-Trih, III/406. 523 Demircan, ktidar Mcadelesi, 24. 524 Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 202. 525 bnul-Esr, el-Kmil fi-Trh, III/413; Ayrca bkz. Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 202; Hasann Muviyeye artlar hakknda ayrca bkz. Flal, mamiyye as, 87.

104

Hasan, ynetim iini tamamen Muviyeye devretmeyi kararlatrdnda u aklamay yapt grlmektedir: Ey nsanlar! Bizler sizin emirleriniz ve misafirleriniziz. Biz Yce Allahn kendilerinden her trl ktln kaldrp temizledii peygamberimizin Ehl-i Beytiyiz.526 Hasan, hilafeti 41/661 senesinin Rebiulevvel veya Cemaziyell aynda Muviyeye teslim eder.527 Daha sonra da yakn akrabalar ile beraber Medine'ye gider ve lnceye kadar da burada kalr.528 Meseleyi Emev-Him mcadelesi erevesinden deerlendiren Varol, Himilerin hilafeti Hasan b. Ali eliyle Emevlere kaptrmasyla, Himilik kimlii ile hilafete olan taleplerini Ehl-i Beyte sarlma ve bu yolla bir g oluturma eklinde tezahr ettiini ifade eder.529 nk, sre ierisinde farkl milletlerden topluluklar slama girmi ve i kabilecilik boyutunu amtr. Bu durumda da Emevlik ve Himilik deil Hz. Peygamberin ailesinden olma, toplumda daha ok prestij kazandrmtr. Bu nedenle de bundan sonraki siyasal tartmalarda Peygambere yaknlk daha ok nem kazanm ve vurgu da srekli buna yaplmtr. Muviyenin yirmi yla yakn halifelii dneminde Him Ehl-i Beytine mensup kiiler ile herhangi bir ihtilaf yaamam ve bu sre Yezidin veliaht olarak gsterilmesine kadar srmtr. Ali evlad ile Muviye arasnda herhangi bir srtmenin ve muahlefetin varlna da rastlamamaktayz. Aslnda anlamazlk Yezid adna biat alnmas ile balad anlalmaktadr. Muviye dneminde Emev-Him mcadelesi, Muviyenin siyas gc sayesinde kanl bir tarzda cereyan etmekten ziyade szl ekimeler ve nesep ile vnmeler eklinde kendini gstermitir. Ancak Himilerin hilafette hak iddias ve Ben meyye aleyhtarl devam ede gelmitir.530 zellikle ilk halifeler ve Muviye dnemindeki tartmalar, Ehl-i Beyt ile ilgili olmaktan ok imam olacak kiinin Kureylilii zerinde younlamtr. Halifenin meruiyetinin yegane art Kurey Ehl-i Beytinden olmasna balanm ve Kurey/Kureylilik hilafet tartmalarnda kullanlan yegane argman olarak karmza kmaktadr.
526 527

bnul-Esr, el-Kmil fit-Trih, III/414. Halife b. Hayyt, Trih, 250; 41/661 senesinde evval aynda Muviyeye Beytul-Makdiste biat edildi. Muviyenin hilafeti 19 sene 8 ay srd. 61/681 senesinin Receb aynda, seksen yanda vefat etmesiyle sona erdi. Mesd, Murcuz-Zeheb, III/12, Babus-Sarde defnedildi. Kabri zamanmzda 332/934 senesi- ziyaret edilir. Kabri zerine bir ev yaplmtr. Sal ve perembe gnleri kaps alr, Muviyeye Kfede zilkade aynda biat edildii rivayeti de vardr. Bkz. Yakb, Trhul-Yakb, II/150. 528 Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 202. 529 Varol, M. Bahaddin, Hilafet Mcadelesinde Ehli Beyt Nesli, 27. 530 Saram, Emev-Him likileri, 304.

105

C. EMEV ALEYHTARI BAZI SOSYO-POL T K HAREKETLERDE EHL- BEYT TASAVVURU 1. Hseyin b. Alinin syan Hseyin b. Ali b. Eb Tlib531, Hz. Peygamberin kz Ftmadan olma iki torunundan biridir. Hseyinin ilk iki halife dneminde cereyan eden nemli olaylarda fiilen yer ald grlmemektedir. Kardei Hasann hilafeti Muviyeye terk etmesine itiraz etmesine ramen, daha sonra rza gstererek aabeyi Hasan ile birlikte Medineye yerlemi532 ve Muviyenin hilafeti sresince Muviyeye yapm olduu biata sadk kalmtr. Kendisine Muviyeye kar kmas sylendiinde de : Muhakkak biz biat ettik ve anlatk. Bizim onunla szlememizi bozmamz imkanszdr. diyerek kar kmtr.533 Hseyinin hilafeti sresince Muviyeye kar herhangi bir muhalefette bulunmamas bu rivayeti dorular mahiyettedir. Hasann Muviye ile yapt anlama gereince bu sre zarfnda yllk iki milyon dirhem ald da ifade edilmektedir.534 Hasan ve Hseyin, Muviyenin hayat boyunca ondan kendilerine ynelik bir ktlk grmedikleri, ayrca Muviyenin onlara takdir ettiinden bir eyi ksmad ve onlara kar drstln bozmad da ifade edilir.535 Muviyenin lmnden sonra Yezidin halifelii genel kabul grmemekle kalmam, pek ok kii de aka onu tanmadn beyan etmitir. Yezidin meru halife olamayacan iddia edenlerin banda Hseyin b. Ali gelmektedir. Nitekim Hseyin Yezide olan muhalefetini fiiliyata da dkecektir. Ehl-i Beyt mensuplarnn Yezid dnemi ile beraber balattklar muhalefet isyanlarndan da sz etmemiz, Ehl-i Beyt algsnn anlalmasna katk salayacaktr. Hseyin, Yezide biat etmeyerek Ali oullarndan ona kar fiili harekete geen ilk kiidir. Hseyin bu harekete giriirken dncelerini, Muviyenin ii saltanata dntrmesi ve Yezidin bu ie ehil olamayaca sylemleri etrafnda gelitirir.
531

Hseyin b. Alinin Hayat ile ilgili olarak bkz. el-Belzur, Ensbul-Erf, II/453-501; el-Isfehn, Mektilut-Tlibyyn, 84-5; M. Asm Kksal, slam Tarihi: Hz. Hseyin ve Kerbel Facias, Ankara 1984; Hayat ve siyasi faaliyetleri iin bkz. Adnan Demircan, ktidar Mcadelesi, 127-292; M. Bahaddin Varol, Siyasallama Srecinde Ehli Beyt, 125-145; E.Ruhi Flal, Hseyin, XVIII/518-521; lyas zm, XVIII/521-524, D A, stanbul 1998. 532 Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 202, 204-5; Bkz. E. Ruhi Flal, Hseyin, XVIII/518-521; lyas zm, XVIII/521-24, 533 Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 204. 534 Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 202. 535 Dinever, el-Ahbrut- Tvl, 208.

106

Muviye, Hasan b. Alinin vefatndan sonra olu Yezid iin halktan biat almak istediinde de, Yezidin bu ie ehil olmad ve iin verasete dntrlecei endiesiyle, biat etmek istemeyenlerin banda Hseyin b. Alinin olduu zikredilir. Dier nn de Abdullah b. mer, Abdurrahman b.Eb Bekr ve Abdullah b. Zbeyr olduu ifade edilir. Abdullah b. mer, biat etmemesini onun ahlakszlna ve baz dini gerekelere balamtr. Abdullah b. Zbeyr de : Yaratcya isyanda, mahluka itaat olamaz. Dinimizi ifsad edecek. diyerek biat etmeyeceini ilan etmitir.536 Hseyin de ayn ekilde Yezidin bu ie ehil olmadn ve iin saltanata dnecei endiesi ile kar kmtr. Yezide yaplacak biata kar klmasnda iki hususun ne kt grlmektedir. Bunlardan biri iin saltanata dnmesi endiesi, dieri de Yezidin gnahkar ve sefahat dkn biri olarak grlmesidir. Bu noktada nesep ve kabile faktrnn zikredilmemesi hususu dikkat ekmektedir. Him Ehl-i Beyt mensubu olan Hseyinin, dini gerekelerle Yezide kar kt sylenebilir. Bunun da temelinde, slam yasaklar aikar olarak ileyen birinin halife olamayaca dncesi yatmaktadr. Hseyinin Yezide biat etmemesi ve ona kar isyann da tamamyla din endiesinden kaynakland sylenebilir. Saram, Himin siyas eletirilerinin yannda dini endielerin de mevcut olduuna iaret etmektedir. 537 Yezide biat etmeyen bu drt ahsn, ya babasnn halifelik yapm olmas, ya da ra yelerinden birinin olu olmas dikkati eken bir dier husustur. nk kendilerinin bu ie Yezidden daha layk olduklarn dnyorlard. Ne de olsa babalar ura yeleri idi. Yezidin fskna iaret edip bu ite ehil olmad kanaati tamaktaydlar. Muviye, Yezide yapt vasiyette, Kureyten Hseyin b. Ali, Abdullah b. mer ve Abdullah b. Zbeyr dnda kendisine muhalefet edecek kimsenin olamayacan ifade eder. Hseyin b. Aliyi Irakllarn yalnz brakmayacaklarn, onu isyana tevik edeceklerini ve onun hakkndan geldiinde onun cann balamasn tavsiye eder.538 Muviyenin abalarnn nihayetinde Yezid adna, zorla da olsa, biat alnd. Ad geen drt kii ise biat etmeme hususundaki srarlarn srdrmleridir.
536

Yakb, Trhul-Yakb, II/159; biat etmeyenler arasnda beinci kii olarak Abdullah b. Abbsn da ismi zikredilir. Bkz. Taber, Trh, V/303. 537 Emev-Him likileri, 403. 538 Abdullah b. merin dindar bir kii olmas asndan onun herhangi bir tepkisinin olamayacan ifade eder. bn Zbeyrin ise sahtekar ve hilekar biri olduunu, ayrca gc yettii takdirde (onlara galip geldii takdirde) kavminin kann aktmaktan saknmasn tavsiyesinde bulunur. Bkz. Taber, Trh, V/323.

107

Hseyin, Yezide biat etmesi ynndeki basklardan kurtulmak iin Mekkeye gitmeye karar verdiinde, ocuklarn, kz kardeinin ve kardelerinin ocuklar, Muhammed bnu'l-Hanefiyye hari, btn Ehl-i Beytini yanna alarak Medineden ayrlmtr.539 Hseyin, Mekkeye hareket etmeden nce kardei Muhammed bnu'lHanefiyyeye, Yezide biat etmemesinin ve idareye bakaldrmasnn sebebini yle aklamaktadr: Ben marklmdan, bozguncu ve zlim olarak ortaya km deilim. Dedem Muhammedin mmetinin felahn ve iyiliini talep maksadyla ortaya atldm. yilii emretmek ve ktlkten nehy etmek istiyorum. Dedem, babam ve Hulefa-i Raidin yolunda yryorum540 Hseyinin bu ifadelerinden, onun tamamen din endielerden dolay Yezide biat etmedii, hilafetin kendilerinin hakk olduu yolunda herhangi bir iddiada da bulunmad anlalmaktadr. Hseyin Mekkeye geldiinde, daha nce bnuz-Zbeyrin etrafnda toplanan halkn bu defa Hseyinin etrafnda topland grlmektedir. bnuz-Zbeyr, Hseyinin Mekkede kald srece insanlarn kendisiyle szlemeyeceklerini biliyordu.541 Hz. Peygamberin torunu olan Hseyine toplumda bir tevecchn olumas kanlmazd. Bu nedenle de bn Zbeyr, Hseyinin Mekkeye gelmesinden rahatsz olmutu. Bu sebeple Kfelilerin daveti esnasnda, herkesin Hseyine Kfeye gitmemesi gerektiini sylerken, bnuz-Zbeyr, aksi bir tutum sergileyerek Hseyinin Kfeye gitmesi yolunda telkinlerde de bulunmutu. Hseyin Medineden Mekkeye gittiinde Kfe halk adna eliler gelerek ona: Biz kendimizi sana saklyoruz, bize gel. Cumada vali ile beraber bulunmuyoruz. demeleri zerine Hseyin de bunu tahkik ettirmek maksadyla amcasnn olu Mslim b. Akili Kfeye gndermi,542 olumlu haberlerin gelmesi zerine Kfeye gitmeye karar vermitir.543 Kfelilerin Emev idaresinden honut olmadklar bilinmektedir. Fakat muhalif olduklar Emevlere kar mcadele edebilecek kiinin de, Hz. Peygamberin torunu olarak, ancak Hseyin olabileceini dnmekteydiler. Hseyinin Hz. Peygamberin torunu olmas Kfeliler tarafndan davet edilmesinde etkin bir faktr olarak karmza kmaktadr. Bu da Kfelilerin Ehl-i Beyte farkl bir misyon ykledikleri anlam tamaktadr.
539

Taber, Trh, V/341. bnu'l-Hanefiyye Hseyinin Ehl-i Beytinden olduu ifadesi de dikkat ekicidir; Ayrca Muhammed bnul-Hanefiyyenin Hseyini bundan vazgeirme abalar hakknda bkz. Taber, Trh, V/341 vd. 540 bn Asem, el-Futh, V-VI/23-4; Bkz. Taber, Trh, V/345; Saram, Emev-Him likileri, 310-11. 541 Dinever, el-Ahbrut- Tvl, 212; Hatta Abdullah b. Abbs bn Zbeyre gelerek gzn aydn Hseyin b. Ali Iraka gitmek zere, Hicaz sana kald. der. Bkz. bn Asem, el-Futh, V-VI/74. 542 Taber, Trh, V/347; Bkz. Belzr, Ensbul-Erf, II/463. 543 el-Belzur, Ensbul-Eraf, II/455.

108

Abdullah b. Cafer de Hseyinin Kfeye gitmemesi iin kendisine mektup yazanlardandr.544 Fakat daha ncede Hasann vefat haberini alan Kfelilerden Hseyini de ok seven biri olan Cade b. Hubeyre b.Eb Vehb, Hseyine yazd mektubunda, Hseyinin meziyetlerini saydktan sonra Bu ii (hilafet) talep etme arzusunda olduun takdirde bize gel diyerek Kfeye davet eder. Fakat Hseyin, abisi Hasann vefat sonrasnda yaplan bu daveti kabul etmemitir.545 Aslnda Hseyin, Muviyeye yapt biat bozduuna dair herhangi bir habere de rastlayamamaktayz. Muviyeye olan biatn Muviyenin lmne kadar da bozmamtr. Fakat Yezidin halife olmas ile birlikte Kfelilerin davetine icabet etmitir. Yezide biat edilmesinden sonra Kfelilerden Hseyine ilk davet mektubu yazanlarn banda Sleyman b. Surad, el-Mseyyeb b. Necebe, Habib b. Mzhir Rufae b. eddd, Abdullah b. Vl ve daha pek ok kiinin ismi zikredilmektedir.546 Kfelilerin Hseyine yaptklar davet zerine, Hseyinin onlara: ...Size, kardeim, amca olum, gvendiim ve Ehl-i Beytimden olan Mslim b. Akli iin asln bana bildirmesi iin gnderiyorum.
547

eklindeki cevab dikkat ekmektedir.

Mektubunda Mslim b. Akili Ehl-i Beytinden biri olarak gstermektedir. Ayn ekilde Mslim b. Akil Kfelilere kendisini Hz. Peygamberin Ehl-i Beytinden biri olarak takdim etmektedir. Buradaki Ehl-i Beyt kavramnn, Himileri iine alan akrabalar anlamnda kullanld anlalmaktadr. Din ve hukuk bir ierii ifade ettiini sylemek mmkn gzkmemektedir. Yezidin Kfeli taraftar (atu Yezid) Abdullah b. Mslim, Mslim b. Akilin Kfeye gelerek Hseyin adna biat aldn ve biat edenlerin saylarnn da giderek arttn bir mektupla Yezid b. Muviyeye bildirir. Ayn ekilde Ammr b. Ukbe b. Eb Muayt ve mer b. Sad b. Eb Vakks da benzer ifadelerle durumu Yezide bildirirler.548 phesiz Yezide yneltilen ikayetler ve honutsuzluk sadece Hseyine ait deildi; bata Irak olmak zere Hicazda ve sair blgelerde iktidarn icraatlarndan memnun olmayan ve Hseyin gibi dnen pek ok insan vard. Bu bakmdan biz Hseyinin tek bana teebbs ettii bir isyandan ziyade onun nderliinde iktidardan
544 545

bn Asem, el-Futh, V-VI/74. Dinever, Ahbrut-Tvl, 205. 546 bn Asem, Futh, V-VI/31vd. ikinci bir mektubta da isim belirtilmeden min atihi ve ati Ebhi Babasnn ve kendisinin taraftarlarndan gelir. Bkz. V-VI/33. 547 Dinever, Ahbrut-Tvl, 212; Taber, Trh, V/353; bn Asem, Futh, V-VI/35. Aslnda Mslim b. Akil de Kfede kendisinin Hz. Peygamberin Ehl-i Beytinden olduunu birka yerde ifade eder. Bkz. bn Asem, Futh, V-VI/58;V-VI/62. 548 bn Asam, Futh, V-VI/40; Ayrca bkz. Taber, Trh, V/356-7.

109

ikayeti olan Irakllarn isyan ile kar karya bulunuyoruz. Her ne pahasna olursa olsun Yezide biat etmemesi ve Mslmanlar arasndaki itibar dolaysyla Hseyin, konum ve kiilik olarak byle bir harekete liderlik yapabilecek durumda bulunuyordu.549 Hz. Peygamberin torunu olmas hasebiyle halkn kendisine ynelik ilgisi, Yezide kar ekillenen muhalif hareketin liderlii hususunda, Hseyinin adnn n plana kartmtr. Hseyin, kendisine gelen davet mektuplarna da yazd cevapta Basrallara yle diyordu: Allah, Muhammedi mahlukat arasnda seerek Nbvveti ile ereflendirdi. Risaleti iin onu seti. Sonra Allah cann kabzetti. Kendisinin gnderilme nedeni olann tebli etti. Biz onun ehli, evliyas ve vasileriyiz. Onun mirasna ve insanlar arasndaki makamn en ok hak edenler bizleriz. Kavmimiz bununla zerimizden ayrcalk elde etti. Biz buna blnmeye raz olmadmz ve afiyet istediimiz iin raz olduk. Biz biliyoruz ki, bu hakka idaredekilerden ve hak iddia edenlerden daha ok hak sahibiyiz. (...) Ben sizi, Allahn kitab ve Nebisinin snnetine aryorum. nk snnet ldrld; bidat ihya edildi. Szm dinler emrime uyarsanz sizi doru yola iletirim. Allahn selam ve rahmeti zerinize olsun.550 Hseyinin kendileri dnda hilafete talip olanlara gre daha ok hak ve liyakat sahibi olduklarn ifade etmesine ramen bu iin kendilerin tekelinde olduu hususunda hibir iddiada bulunmad grlmektedir. Fakat Him Ehl-i Beyti olarak kendilerinin Hz. Peygamberin madd ve manev mirasnn vrisi olduklar ve bu konuda kendilerinin daha ok sz sahibi olmas gerektiini de aka dile getirmektedir. Hseyinin Basra ve Kfe halklarna yazd mektuplarnda snnetin ldrld ve bidatlerin ihya edildiine vurgu yapmasna baklrsa Yezide aka cephe ald sylenebilir. Bu ifadelerden de Hseyinin, daha nce de ifade ettiimiz gibi, sadece dini kaytszlndan dolay Yezide kar kt daha net bir biimde anlalmaktadr. Basra ve Kfelilere yazd mektuplarnda ne kan bir dier husus, Hseyinin, Him Ehl-i Beyt mensubu olarak kendisinin bu ie layk olduunu sylemesidir. Ehl-i Beyt kavramnn kullanlmasna genellikle siyasi ekimelerin younluklu olarak yaand dnemlerde daha sk rastlanlacaktr. Nitekim Himiler

549 550

Saram, Emev-Him likileri, 313. Eb Mihnef, Makteul-Hseyn, 22; Bkz. Taber, Trh, V/357.

110

olarak Ehl-i Beyte vurgu yaplmas, Hseyinin Kfeliler tarafndan davet edilmesi sreci ile siyaset sahnesinde sklkla kullanldna ahit olmaktayz. Hseyini Kfeye gitme kararndan vazgeirmek iin bir ok kiinin caba sarf ettii, ancak onu bu kararndan caydramadklar da grlmektedir. Abdullah b. Abbs, Hseyini bu dncesinden caydrmaya alanlarn banda gelmektedir. Hseyinin Kfeye gidecei haberini alnca, Kfelilere gvenilmeyeceini ve babasn terk ettikleri gibi kendisini de terk edeceklerini syleyerek onu bu dncesinden vazgeirmek iin nasihatte bulunur.551 Ayrca, Bu gn insanlar Dnar ve Dirhemin klesi olmulardr. Seni ldreceklerinden korkarm.552 diyerek endiesini farkl bir slupla dile getirmitir. Eb Mihneften aktarlan bir habere gre de Hseyini Kfeye gitmemesi iin aba sarf eden bir dier ahs Abdullah b. Caferdir. Abdullah b. Cafer Sen bu gn helak olursan yeryznn nuru snecektir. Sen kendisine doru yol gsterilen sekinlerdensin.553 eklindeki szleriyle Hseyine gittii takdirde kendisinin helak ve Ehl-i Beytinin de yok olacana dair endiesini dile getirmitir. Yezid b. Muviye, Hseyinin Kfeye ynelik almalar ve hazrlklar hakknda haberdar olunca sertlii ile bilinen Basra valisi Ubeydullah b. Ziyda durumu bir eli ile bildirir. Mektubunda Kfelilerden taraftar olan birinin kendisine bir mektup yazdn, bn Akilin Kfede Mslmanlar isyana tevik ederek kalabalklar etrafna topladn bildirdiini syler. Mektubu alr almaz da Kfeye hareket etmesini, Kfelilerin ve bn Akilin faaliyetlerini aratrmasn ister. bn Akile galip gelince de ya onunla uzlamasn, ya srgn etmesini veya ldrmesini emreder.554 bn Ziyd da Yezidin mektubu zerine Kfeye gider. bn Ziyd, Kfeye geldii srada halka hitaben yapt konumada geli gayesini aklamadan nce yle der: Ey Kfeliler! Emirul-Mminin beni ehrinize vali ve feylerinizi aranzda taksim etmek zeren tayin etti. Bana, mazlumlarnza insaf, itaat edip sz dinleyenlerinize iyilik etmemi, asi ve fitnecilere kar sert davranmam emretti. Ben onun bana tembihledii ileri bu ekilde yerine getireceim. Ben itaat edenleriniz iin mfik bir baba gibi olacam. Muhaliflere kar da ldrc bir zehir

551 552

Dinever, Ahbrut-Tvl, 224. bn Asem, el-Futh, V-VI/72. 553 Taber, Trh, V/387. 554 Taber, Trh, V/357; Bkz. el-Belazr, Ensbul-Eraf, II/77.

111

gibi olacam, ta ki onlardan hi kimse kalmasn.555 bn Ziyd Kfelilere yapt bu ilk konumasnda Mslimden bahsetmemesine ramen dolayl olarak ona destek verenleri de tehdit etmekten geri durmad. Aslnda bu hitap muhtemel bir ayaklanmann sert bir ekilde bastrlacann da bir habercisiydi. Yezid de Ubeydullaha yazd baka bir mektubunda muhaliflere kar sert davranmasn istemekteydi. Mektupta: ... Ali b. Eb Tlibin neslinden hibir kimseyi brakma! Mslim b. Akili istiyorum, onu ldr ve ban bana gnder
556

diyerek

hareketin bastrlmasnda en iddetli ekilde karlk vermesini emretmekteydi. bn Ziyd, ilk olarak sylentilerin asln renmek ve bn Akilin yerini tespit etmek iin, aml klesi Makla bin dirhemden oluan bir keseyi vererek, grevlendirir. Makl, Mslimin bir taraftarn bulmak iin byk camiye gider. Bir adamn caminin bir kenarnda ok namaz kldn grnce Tahminime gre bu adam onlardandr557 der. Makl, kendisini Ehl-i Beyt seveni ve taraftar bir aml olarak tantr.558 Makln kendisini bir Ehl-i Beyt seveni ve taraftar olarak tantt bu kii Mslim b. Avsece el-Eseddir. bn Ziydn tavsiyesi ile yannda gtrd mal Mslime iletmek istediini ve bununla dmanlarna kar yardmc olmak istediini belirtir.559 Birka grmeden sonra Avseceyi kendisini Mslim ile grtrmeye ikna eden Makl, ona yle der: Ben Ehl-i Beyt-i Reslullh muhibbi bir adamm. Bana gelen haberlere gre Hseyin b. Ali Kfe halkndan oluan iasna adamlarndan birini gndermi. Yanmda ona vermek istediim ve onun ve sizin ilerinizde yardmc olacak mal var. bn Avsece de ona gvenerek yle dedi: Hseyin tarafndan bize gelen kii amcasnn olu Mslim b. Akildir. Seni onun yanna gtreceim. Makl kendisini Mslim b. Akilin yanna gtrmesi iin sk sk bn Avseceyi ziyaret eder. Bir sre sonra bn Avsece Makl Hani b. Urvenin evinde Mslim ile grtrr. Makl yannda getirdii mal ona verir ve daha sonra durumu Ubeydullah b. Ziyda
555

Dinever, Ahbrut-Tvl, 215; bn Ziydn izledii politika ve Kerbel hadisesinin seyri iin bkz. A. Turan Yksel, htirastan iktidara Kerbel, Yediveren yay., Konya 2001; Ayrca, Ehl-i Beytin iki nemli simas Hasann hilafet serveni Hseyinin Kerbelda ehid edilmesiyle sonulanan iktidar talepleri ve siyasi mcadeleleri iin bkz. Adnan Demircan, slam Tarihinin lk Asrnda ktidar Mcadelesi, stanbul 1996; M. z, R. Kurtulu, M. Uzun, Kerbel, D A, XXV/271-75. 556 Eb Mihnef, Maktelul-Huseyn, 22. 557 Mslimin eline frsat dt halde ibn Ziayd ldrmemesini dini bir yasaa dayandrmas ve bn Ziydn klesi Makln ok namaz klan birisinin Hseyinin taraftar olabileceini ifade etmesi aslnda Hseyinin taraftarlarnn dindar kimselerden olutuunu gstermektedir. Ayrca Ehl-i beyt muhibbi kimselerin toplumdaki varlndan da haber verilmektedir. 558 Dinever, Ahbrut-Tvl, 217-8; bn Asem, Futh, V-VI/46-7. 559 Taber, Trh, V/362; Dinever, Ahbrut-Tvl, 218.

112

bildirir.560 Makln kendisini Ehl-i Beyt seveni ve taraftar olarak tantmas, Kfede yaygn olan Him Ehl-i Beyt taraftarlnn da bir gstergesidir. Mslim hakknda yeterince bilgi edinen bn Ziyd, onu yakalatmak iin harekete geer. Mslim b. Akil, Ubeydullahn askerlerinin takibinden saklanmak iin bata kendisini tanmayan bir kadna Ben Ehl-i Beytin erefli ve cmert bir yesiyim diyerek evinde saklanr.561 Mslim b. Akil, sakland evde izini bularak kendisine kar savaanlara hitaben de Yazklar olsun size ben, z sz doru olan Nebinin Ehl-i Beytindenim.562 diye seslendii nakledilmektedir. Mslimin de kendisini Hz. Peygamberin Ehl-i Beytinden biri olarak tanmlad grlmektedir. Fakat siyas ihtirasn Peygamberin Ehl-i Beytinden bile olsa kendisine rakip olacak kiiye hayat hakk tanmayaca da ortadadr. Mslimin kendisinin Ehl-i Beytten olduunu ifade etmesi, ayrca Ehl-i Beyt kavramnn kapsam hakknda bize fikir vermektedir. bn Ziyd, hem yakn akrabalarn bu mcadeleden uzak tutmaya raz etmek, hem de onlara gzda vermek maksadyla, Kfenin ileri gelenlerini bir araya toplayarak onlarla bir grme yapmtr. Bunu zerine, grmeye katlanlarn yaknlarndan nemli bir ksmnn yaplan arya uyarak Mslimi terk ettikleri grlmektedir. Tabi olarak bu durum Mslim ve taraftarlar arasnda moral bozukluuna neden olmutur. bn Ziydn tehdidi neticesinde, Kfede yaayan herkesin oluna, kardeine ve yakn akrabalarna giderek bu iten uzak durmalar gerektiini syledikleri, aksi takdirde lmle kar karya kalacaklar ynnde bir takm uyarlarda bulunduklar nakledilmektedir. Hatta kadnlarn da devreye girerek kocalarn, ocuklarn ve yakn akrabalarn isyandan uzak tutmak iin youn aba sarf ettikleri ynnde rivayetler bulunmaktadr.563 Btn bu yldrma abalar sonucunda taraftarlarnn kendisini terk etmesi zerine Mslim yalnz kalmtr. Mslim b. Akil ldrldkten sonra, bn Ziyd, Mslimn destekilerinden olan Hni b. Urvenin de herkesin gz nnde boynunun vurulmasn emretmitir.564 bn Ziyd, Mslim b. Akil ve Hni b. Urvenin ldrln herkesin gz nnde yaparak halka gz da vermek istedii grlmektedir.

560 561

el-Belazr, Ensbul-Erf, II/78-80. bn Asem, Futh, V-VI/58. 562 bn Asem, Futh, V-VI/62. 563 Dinever, Ahbrut-Tvl, 220; Ayrca bkz. Taber, Trh, V/390. 564 Taber, Trh, V/378-9.

113

Mslim b. Akilin ldrld haberi Kfeye doru gitmekte olan Hseyin ve beraberindekilere ulanca, Hseyinin yannda yer alan Akilin karde ve ocuklarnn srar zerine Hseyin yola devam karar ald aktarlmaktadr.565 Hseyin ve taraftarlar Kerbel denilen yere geldiklerinde, karlarnda bn Ziydn nc komutanlarndan el-Hurr b. Yezid ile karlarlar. Hseyin, el-Hurre ne istediklerini sorunca, el-Hurr: Allaha yemin olsun ki istediim sadece seni emir Ubeydullah b. Ziyda gtrmektir. eklinde karlk verdi. Hseyin bu talebi yerine getirmektense savamay tercih edeceini bildirir.566 Hseyin, Kerbelda kld ikindi namaz sonrasnda yanndakilere yle hitap eder: Ey insanlar! Allahtan saknr ve bilirseniz, Hakk, Allah honut edenler iindir. Biz Ehl-i Beyt bu ii (Hilafet) stlenmede, bu ii iddia edenlerden ve sizi zulmle, dmanlkla idare edenlerden daha fazla hak sahibiyiz.567 Hseyin bu ifadeleri ile kendilerinin Allah honut eden muttakiler olduunu ve Him Ehl-i Beytinden olduklar gerekesiyle kendilerinin bu ie Emevlerden daha layk olduklarn sylemektedir. Yoksa sadece Ehl-i Beyt mensubu olarak bu ie ehil olduklarn iddia etmemektedir. Ayrca Yezidin fcir biri olduu hususunda yaygn bir kanaatin varl da aikardr. Bu tr szlerin Muviyeye kar deil de Yezide kar sylenmesi bunu destekler mahiyettedir. Meselenin bir dier yn de Hseyinin Himi Ehl-i Beyti olarak kendilerinin Emevlerden daha ok hak sahibi olduklar ynnde gr beyan etmesidir. Bu hak sahiplii, Yezidin fask biri olarak nitelenmesi ve Him Ehl-i Beytinin Hz. Peygamberin soyundan geliyor olmasndan kaynaklanmaktadr. bn Ziyd, yeni bir birlik ile mer b. Sad Kerbelya gnderir. mer b. Sad Hseyin ile savamak istemez. bn Ziyd, bn Sada yazd cevabi mektubunda Hseyinin Yezide biat etmesi teklifini gtrmesini, Onun ve beraberinde bulunanlarn hepsinin biat haberlerini beklediini de ifade eder. bn Sad, bn Ziydn mektubunu Hseyine iletir. Hseyin, mektubu getiren eliye bn Ziydn bu teklifini, ucunda lm bile olsa ba gz stne diyerek, ebediyen kabul etmeyeceini ifade eder.568 Hseyin, batan beri Yezidin hilafetini tanmayacan belirtmi ve bu kararnda da bir deiiklik olmadn bir kez daha ifade etmitir. Karlkl anlamann salanamamas neticesinde sava kanlmaz olur. Kerbelda Hseyin taraftar olarak savaan Malik b. Enes el-Bhil okuduu iirde:
565 566

Bkz. Dinever, Ahbrut-Tvl, 228. Dinever, Ahbrut-Tvl, 229-30. 567 Taber, Trh, V/402. 568 Dinever, Ahbrut-Tvl, 233.

114

l-i Ali Rahmann taraftardr. l-i Ziyd eytann taraftardr ifadeleri ile kar tarafa bakn dile getirmitir. Yapt hamleden sonra da ldrld ifade edilir.569 Burada l tabirinin taraftar anlamnda kullanld da aka grlmektedir. nk Hseyin de ayn ekilde imr b. Zil-Cevenin banda bulunduu toplulua hitaben : Yazklar olsun! Ey l-i Sfyann taraftarlar (as) diye bard ifade edilir.570 Kaynaklarda btn ayrntlaryla anlatlan Kerbel571 olayndaki atmalar sonucunda Hseyin ailesinin bir ou ve taraftarlarndan da yetmii akn kiinin ldrlmesiyle sonulanr.572 Kerbel olaynn vehameti ve Mslmanlarn belleinde derin izler brakmas nedeniyle slam tarihinin krlma noktalarndan birisi olarak grmek mmkndr. Hseyinin Kerbelda katledilmesiyle ilgili olarak slam tarihi kaynaklarnn geni bir yer vermeleri, olayn slam tarihinde derin bir iz braktnn gstergesidir. Bu feci olayn tarihte brakt iz ve bunun akabinde gelien bir ok olaya nclk etmesi de olayn slam tarihi asndan ehemmiyetini ortaya koyan dier bir husustur. Bu olay tm Mslman toplumlarn belleinde derin izler brakm ve Peygamber ailesi olan Ehl-i Beyte kar sevgi ve acma ile kark bir tevecchn olumasna neden olmutu. Bu tarih, muhalif gruplarn iktidara kar Ehl-i Beyt ad etrafnda eitli argmanlar gelitirdikleri bir srecin de balangc olmutur. Yezid, Hseyinin ldrlmesinden sonra Ehl-i Beytin lideri konumunda bulunan Muhammed bnu'l-Hanefiyyeyi ama davet eder. Yezidin davetine icabet eden bnu'l-Hanefiyye ama gider. amda iyi karlanan bnu'l-Hanefiyyeye Yezid tarafndan 200 bin dirhem para verildii rivayet edilmektedir. Yezidin Hseyinin ldrlmesinden dolay zrn ileri srd ve suu Ubeydullah b. Ziyda att, bunun zerine de bnu'l-Hanefiyyenin tekrar Medineye dnd belirtilmektedir.573

569 570

bn Asem, Futh, V-VI/121. bn Asem, Futh, V-VI/134. 571 Kerbel olaynn ayrntlar ile ilgili olarak mstakil baz almalar iin bkz. Eb Mihnef Lt b. Yahya, Maktelul-Huseyn, Badd 1977; Taber, Trh, V/303 vd.; M. Asm Kksal, Hz. Hseyin ve Kerbel Facias, Aka yaynlar, Ankara 1984; Ahmed Araka, Emevler Dneminde Kyamlar, afak yay., stanbul 1992; Adnan Demircan, ktidar Mcadelesi, stanbul 1996; Ahmet Turan Yksel, htirastan ktidara Kerbel, Yediveren yaynlar, Konya 2001; Flal, E. Ruhi, Hseyin, D A, stanbul 1998, 18,518-521; lyas zm, 18,521-524. 572 ldrlenlerin says hakknda farkl bilgiler bulunmaktadr. Ehl-i Beyt mensuplarndan ldrlenlerin listesi iin bkz. Taber, Trh, V/468-9; ehid edilenlerin toplam saysnn seksen yedi kii olduu ifade edilir. Bkz. Mesd, Murucuz-Zeheb, III/72; Ehl-i Beyt mesuplar dnda ldrlenlerin kabilelere gre dalm ekilde verilir: Kinde 13, Hevazin 20, Benu Esed 6, Mezhi 7, sair askerden de 7 olmak zere toplam 70 kii ldrlr. Bkz. Taber, Trh, V/468; eyh Mfid, rd, I/125-6. cd 573 Bkz. bn Asem, Futh, V-VI/159-62.

115

Hseyin ldrldnde,

bn Zbeyr574 Mekke halkna kar Hseyinin

ldrlmesini abartarak Emevlere kar halk kkrtma yoluna gitmitir. Hseyinin ldrlne seyirci kalan Kfe halkn ayplam, genel olarak da Irak halkn ktlemitir. Irak ve Kfe halk hakknda: Irak halknn az bir ksm hari sadakatsiz ve gnahkardrlar. Kfe ehli ise Irak halknn erlileridirler. Onlar Hseyini veli edinmek ve yardmda bulunmak iin ardlar. Hseyin onlara gitti ve olanlar oldu.575 eklinde szler sarf ettii nakledilmektedir. Hseyinin kendisine siyas bir rakip grerek onu Kfeye gitmesi hususunda tevikte bulunan durumdur. Kerbelnn slam siyaset ve dnce tarihine ciddi etkiler yapt bir dnm noktas olduu sylenebilir. nk bu olay sonucunda slam dininin peygamberi ve mbelliinin en yakn akrabalar feci bir ekilde ldrlmt. Olayn vahameti toplum nazarnda Ehl-i Beyt mensuplarna kar tevecchn artmasna ve yaylmasna neden olmutur.576 Daha sonraki bir ok olaynda k noktas olduu grlecektir. Nitekim daha sonra meydana gelecek olan bir ok sosyo-politik olayda Ehl-i Beytin kann talep/intikam bir slogan ve argman olarak kullanlr olmutur. 2. Tevvbn Hareketi Tevvbn hareketini deinmeden nce birka arkada ile beraber ferdi olarak Emevlere kar muhalefetini aka ortaya koyan Hucr b. Adiyin kna deinmek gerekir. Emevlerin Aliye sebbetmelerine ilk tavr Hucr b. Adiy577den gelmi ve bu tavr kendi hayatna mal olaca sert bir ekilde bastrlmtr.578 Hucr b. Adiy hareketinin, bn Zbeyr, onun ldrln kendi siyasetinde bir sylem olarak kullanmas da dikkat ekici bir

Yezid b. Muviyenin lmnden sonra rdn ve am hari btn beldelerdeki insanlar ibn Zbeyre biat ettiler. bn Zbeyr de ald bu destekle Beni meyye mensuplarn Medineden kard. Yakb, Trhul-Yakb, II/178; Hilafet talebi ile ortaya kan Abdullah b. Zbeyr, Hicaz, Irak, Yemen ve Msrda stnlk salad. Buralarda dokuz sene hkm srd. Hacccn Mekkeyi muhasaras esnasnda kendisine isabet eden bir ok ile ldrlr. bn Kuteybe, Merif, 225. 575 Taber, Trh, V/474. 576 Watt, Ehl-i Beytin fertlerinden bir ounun Kerbelda Emev idaresi tarafndan ldrlmesinin daha sonra ortaya kan i muhayyilesine ciddi etkiler yaptn ifade eder. Bkz. slam Dncesinin Teekkl Sreci, 49. 577 Hurc b. Adiy b. Cebele b. Adiyy b. Rebia b. Muviye el-Ekremin b. el-Hris b. Muviye b. Sevr b. Muratta b. Kind, hem cahiliyye devrini hem de slam dnemini idrak eden bir sahabedir. Hucr el-Hayr olarak da bilinir. Kadisiye savana itirak eden Hucr, Cemel ve Sffin savalarnda Ali ile birlikte hareket ett. Ayrntl bilgi iin bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, VI/, 217-20; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, III/472. 578 Hucrun Emevlere muhalefeti ve hareketinin sebep ve sonular iin bkz. Hasan Onat, Emev Devri i Hareketleri ve Gnmz ilii, 43-61.

574

116

Ali ve Muviye mcadelesinin hazrlad ictima ve siyas zemin zerinde ortaya kt ifade edilir.579 Aliye sebbedilme hadisesi Muviyenin iktidara gelmesinden itibaren balam ve Ehl-i Beytten herhangi fiil bir itirazn geldii de vaki olmamtr. Hucrun tavr sadece Aliye yaplan lanet deil, ayrca kendilerine verilen atann kesintiye uramas da hareketine neden olarak gsterilmektedir.580 lk i olaylar olarak zikredilen olaylarn temel nedenlerin banda Emev idaresine kar duyulan memnuniyetsizliin farkl ekillerdeki tezahrnden ibaret olduunu sylemek mmkndr. Onat, Hucr b. Adiyy hareketinin mevcut kaynaklara gre hibir ynyle ii motif tamadn, ayn ekilde mevcut kaynaklar dorultusunda, bu olay ile ilgili olarak ne iilikten ne de i fikirlerden sz edebilmenin mmkn olamyacan ifade etmektedir.581 Bu nedenle de harekete katlanlarn Aliye veya Ehl-i Beyttin herhangi bir ferdine ayrcalkl bir konum, karizma veya misyon atfettikleri sylenemez. Ancak samimi Ali taraftar ve muhibbi olduklar anlalmaktadr. Bu harekete destek verdii iddia edilenlerin idam ile sonulanan hareket ciddi bir etki brakmadan sona erdirilmitir. Emevlerin bu muhalefeti ar bir ekildeki cezalandrmakla, dier muhalif gruplara da gz da vermeyi amalam olduklar sylenebilir. Hucrdan sonra Emevlere kar savama teebbsnde bulunan grup, Hseyine verdii sz yerine getirmeyerek onu yalnz brakanlarn oluturduu Tevvbn denilen harekettir. Hareketin banda yer alanlarn ou, Hseyini Kfeye arp desteksiz brakanlardan olumaktadr. Hseyine sz verdikleri destekten mahrum brakmalar sonucunda kendilerini sorumlu tutmular ve bunun neticesinde de Emevlere kar ayaklanmlardr. Watt, ilk i olaylarn582 Arap kkenli olduunu ifade ettikten sonra, Emev dnemindeki hareketlerin genelde Ehl-i Beyti k noktas olarak ele aldklarn, Arap rf ve geleneklerine bal olduunu u ekilde dile getirir: Emev devrindeki (Hariciler dndaki) isyanlarn liderlerinin pek ou, Ehl-i Beyt in intikamn, siyas kalkmlarnn
579 580

temel

hedefi

kldlar;

bu

ise

tipik

bir

Arap

fikrinden

Onat, Hasan, Emev Devri i Hareketler, 46. Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, III/ 479. 581 Onat, Emev Devri ii Hareketler, 61; harekette kullanlan a tabiri henz stlahi bir hviyet kazanmam ve umimilemedii de ifade edilir. Ayrva Hz. Aliye karizmatik zellikler de atfedilmemitir. Onat, Emev Devri i Hareketler, 59. 582 Tevvbn ve benzeri hareketlerin i veya ilk i hareketler olduu ynndeki tartmalar iin bkz. Onat, Emev Devri i Hareketleri ve Gnmz ilii, 62.

117

kaynaklanmaktadr. Ehl-i Beytin zel vasflara sahip olduu eklindeki daha ileri bir fikir- ki bu fikir, eref ve erefsizlik gibi iyi ve kt vesflarn, rs olarak aile soyundan getii yolundaki mterek Arap inancna uygundur ve umumiyetle bununla birletirilirdi.583 Bu nedenle Emev devrinden cerayan eden siyasi ekimeler, daha ok kabile asabiyetine dayanmakta ve bu srete (Him/Emev) Ehl-i Beyt olma mcadelesine sahne olmaktayd. Him Ehl-i Beytinin Emevlere muhalif kesimlerce desteklenmesi, onlarn Hz. Peygamberin yakn akrabalar olmalarndan dolaydr. Ehl-i Beyt muhibbi kiilerden oluan Tevvbn topluluunun, 65/684 ylnda Hseyin b. Alinin kann talep etmek ve ama yrmek iin birbirleri ile yazmaya balad grlmektedir.584 Bu yazmalarn sonunda, Hseyinin intikamn almak iin ama yrmek gayesiyle en-Nuhaylede toplanmak zere anlarlar. Eb Mihneften aktarlan habere gre, Hseyinin ldrlp, bn Ziyd ve askerlerinin Kfeye dnmesiyle, Hseyine destek sz verdikleri halde, destek vermeyenlerin kendilerini aypladklar ve pimanlk duyduklar aktarlr. Hseyin yan balarnda ldrlmesine ramen ona yardm etmemilerdi. Bu aybn ve gnahn ancak onun ldrlmesine itirak edenlerin ldrlmesiyle telafi edileceini dndler.585 Tevvbn hareketi bu dnceler etrafnda olumaya balamtr. Eb Mihnef, Kfede bu hareketin banda ann ileri gelenlerinden be kiinin ismini zikreder: Sahabeden olan Sleyman b. Surad el-Huz586 Alinin ashabndan el-Mseyyeb b. Necebe el-Fezar,587 Abdullah b. Sad b. Nufeyl el-Ezd, Abdullah b. Vl et-Temm ve Rifae b. eddd el-Becel. Alinin sekin ashabndan olan bu kiilere adan da nde gelen kiiler katlmtr.588

583 584

Watt, slam Dncesinin Teekkl Devri, 48. Taber, Trh, V/551; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, IV/175; Onat, Tevvbn Hareketi gerek hazrlayc unsurlar, gerekse esaslar ve hadefleri itibariyle kanaatmzca bir ii hareketi grnm tamamaktadr. Emev Devri ii Hareketleri, 90. Deerlendirmelerine yer vererek, Tevvbn hareketinin i bir hareket olduunu sylemek imkanszdr. nk Ali ve evladna herhangi bir karizma atfedilmedii ve ilii oluturan unsurlarn bulunmad grlmektedir. 585 Taber, Trh, V/552; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, IV/178.; Mesd, Tevvbn ismi ile beraber Turabiyyun olarak da isimlendirir. Bkz. Murucuz-Zeheb, III/103-4. 586 Sleyman b. Surad b. el-Cevn b. Ebl-Cevn. O Huza kabilesinden Abduluzza b. Munkiz b. Rabia b. Esrem b. Dabs b. Haram b. Hubiyye b. Selul b. Kabdr. smi Yesar iken Mslman olunca Reslullh adn Sleyman olarak deitirdi. Ali ile Cemel ve Sffinde bulundu. Hseyinin Kfeye gelmesi iin mektup yazanlardand. Hseyin Kfeye yakn olan Kerbelya gelince de verdii destek szn yerine getirmeyerek onu yalnz brakt. Ayrntl bilgi iin bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, VI/25-6; IV/292. 587 el-Mseyyeb b. Necebe bn Reba b. Reyh b. Avf b. Hill b. emh b. Fezredir. Kadisiyye savanda yer ald. Ayn zamanda Hz. Alinin de yannda yer alanlardand. Aynul-Verde de Tevvbn hareketi sonucunda ldrld. Ba nce bn Ziyda daha sonra da amda bulunan Mervan b. Hakeme gnderdi. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, VI/216. 588 Taber, Trh, V/552; Bkz. Mesd, Murucuz-Zeheb, III/103. Bu kiiler mektup yazarak Hseyini Kfeye aranlardan olumaktayd. Lider kadrosu hakknda bkz. Onat, Emev Devri i Hareketler,74

118

Sleyman b. Suradn evinde toplandklarnda el-Mseyyeb b. Necebe toplulua hitaben bir konuma yapm ve yapt uzun konumadan sonra bu olaydaki kabahatlerini ve Hseyini yardmsz braktklarn da itiraf etmitir. Daha sonra dierleri de ayn dorultuda konumalar yaparak Sleyman b. Surad hareketin bana lider olarak setiler.589 Sleyman b. Suradn, Sad b. Huzeyfe b. el-Yemana yazd mektupta kendilerini Nebinizin l-inin as eklinde tantmas dikkat ekmektedir.590 Nihayetinde yardmsz brakld iin ldrlen Hz. Peygamberin torunu Hseyindi ve onun kann talep amacyla bu harekete kalkmlard. Tevvbn hareketinin balamasndan sonra Muhtr es-Sekf de o srada Kfeye gelir. Muhtr da ayn ekilde Hseyinin kann talep hususunda kendisine arda bulunur. Fakat Tevvbn hareketine itirak edenler: Sleyman b. Surad ann lideridir. nsanlar onun komutan olmas hususunda birletiler. diyerek onu bu hareketinden sakndrmaya alrlar. Muhtr bunun zerine ary kendi adna deil de, bnu'l-Hanefiyye adna yaptn syleyerek yle der: Ben, el-Mehd Muhammed b. Ali bnul-Hanefiyye tarafndan grevlendirilen, gvenilir ve seilmi bir vezir olarak size geldim.591 Muhtr bu ifadeleri ile kendisinin bizzat Ehl-i Beytten biri tarafndan bu ie grevlendirdiini ifade ile insanlar kendi etrafnda toplamay ama edinmitir. Muhtrn da Tevvbn hareketinin gelitirdii Hseyinin kann talep syleminden hareket etmesi, o gn iin Ehl-i Beyte kar ciddi bir taraftar kitlesinin varln bize haber vermektedir. Tevvbna katlanlarn dnyevi bir menfaat ve siyasi bir emel tamadklarn gstermesi asndan u rivayet dikkat ekmektedir; Tevvbndan Suhary b. Huzeyfe b. Hilal b. Malik el-Mzen yapt konumada: Ey insanlar biz, gnahlarmzdan tevbe etmek ve Nebimizden olann (yani Hseyin ve ailesinin) kann talep iin ortaya ktk. Bizim yanmzda dinar ve dirhem yoktur. demesi zerine, taraftarlar: Biz

vd; Burada kullanlan a kavram Ehl-i Beyte taraftar ve muhib olanlar ifade eden bir kavramdr. Mezhebi anlamda bir kulanm deildir. nk bu dnemde mezhebi anlamda adan bahs etmek gtr. 589 Taber, Trh, V/552-3; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, IV/175. 590 Taber, Trh, V/556. 591 Taber, Trh, V/560-61; Ayrca bkz. V/580- Mehd ibnul-Vas Muhammed b. Ali beni size gvenilir, seilmi bir vezir ve emir olarak size gnderdi. Bana mlhitlerle savamay, Ehl-i Beytin kann taleb ve zayflara yaplan ktlkleri def etmek iin savamam emretti.

119

dnyay istemiyoruz. Dnya mal iin de ortaya kmadk eklindeki szleriyle seslerini ykseltmeye balamlardr.592 Tevvbn hareketine katlanlar Ey Hseyinin intikam! slogann da sklkla dile getiriyorlard.593 Bu sloganlar ile sadece Hseyinin intikamnn alnmak istendii ortadadr. Baka siyas ve politik bir hedefleri olmadan sadece Hseyin ve ailesinin intikamn almaya matuf bir hareket olduu sylenebilir. Nihayet, Tevvbn grubu Nuhaylede toplanarak, 5 Rebiulahir 65/19 Kasm 684 Cuma gn Nuhayleden Kerbelya hareket eder. Ubeydullah b. Ziydn ordusu ile Sleyman b. Suradn ordusu 22 Cemaziyelevvel 65 aramba gn kar karya gelirler.594 Tevvbn hareketi, liderleri de dahil bir ounun ldrlmesi ile sona erer.595 Tevvbn hareketi ve ondan sonra meydana gelecek Muhtr hareketinin i hareketler olduunu ileri srmek "fikir-hadise irtibat" asndan ele alndnda mmkn grnmemektedir.596 nk her iki harekette de iiliin temel fikirlerine rastlanlmamaktadr. Her iki hareketin temel zellii genelde Ehl-i Beyt mensuplar adna, zelde ise Hseyinin intikamn almaya ynelik hareketler olmalardr. Muhtr hapiste iken, Aynul-Verdeden dnen Rifae b. eddda bir mektup yazar. Mektubunda: Sleyman b. Surad ldrld. Allah onu vefat ettirdi ve ruhunu, Enbiyann, ehitlerin ve salihlerin ruhlar ile beraber kld. Artk size yardm edebilecek bir yardmcnz yok. Ben bnul-Hanefiyye tarafndan grevlendirilmi bir emirim. Ordu komutan, zorbalarla savaan, din dmanlarndan intikam alc, aslna bal olan ben sizi hazrlayacam. (..) Sizi Allahn kitabna ve Nebisinin snnetine, Ehl-i Beytin kann taleb etmeye, zayflar korumaya, haramlar helal klanlar ile savaa aryorun vesselam.597 Muhtr daha nce ibn Surada muhalif bir tutum sergilemesine ramen lmnden sonra onu vmesi, aslnda onun, geri kalan taraftarlarn kendi saflarna dahil etmeye ynelik bir niyet tadn, bunun yannda
592

Taber, Trh, V/585; Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, IV/164-5; Wellhausen de Tevvbn hareketine bakanlk edenlerin ounun yalarna dikkat ekerek, bunlar ihtiras deil, dini vicdanlarnn birletirdiini ifade eder. slamiyetin lk Devrinde Din-Siyas Muhalefet Partileri, 116. 593 Taber, Trh, V/583-4; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, IV/175. 594 Taber, Trh, V/598 595 Tevvbn hareketinin lideri olan Slayman b. Surad doksan yanda 65/684 senesinin rebiulhir aynda ldrld. Onunla beraber hareketin ileri gelenlerinin bir ou da ayn ekilde ldrldler. bn Sad, Tabaktul-Kubr, VI/26; Taber, Trh, V/599. 596 Muhtr hareketine kadar olan srete yaanan Ali ve oullar merkezli hadiselerin zel anlamda bir i hareket olduunu sylemek olduka gtr. nk bu dnemde i akidenin temel ilkelerinden bahsetmek mmkn grnmemektedir. Kr. Onat, iliin Douu Meselesi, 101. 597 Taber, Trh, V/606.

120

Kerbelda ldrlen Hz. Peygamberin yaknlar olan Ehl-i Beytin kann talep etmekle de, Kfedeki Ehl-i Beyt taraftarlarnn desteini almay hedefledii grlmektedir. Tevvbn hareketini seyri incelendiinde, bu hareketi balatanlardan hi birinin Ehl-i Beyt mensuplarna herhangi bir misyon veya karizma ykledikleri mevcut kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanlmamaktadr. Ancak Hz. Peygamberin torununa destek sz vererek Kfeye davet ettikleri halde, yanbalarnda ldrlmesine seyirci kaldklar iin, bu davranlarndan piman olmalar nedeniyle598 bu harekete giritikleri anlalmaktadr. Nihayetinde ldrlen Peygamber torunudur ve kalkmlarnn en belirleyici unsuru da bu olmutur. Nitekim Onat, Tevvbnu Emev kuvvetlerinin karsna karan, ne iilikteki masum imama itaat ve karizmatik lider anlay gibi motifler, ne de siyas-din bir hakimiyet kurma emelidir599 demek suretiyle bu hareketin, Ehl-i Beyt mensuplarndan herhangi birine bir misyon yklemekdikleri gereine iaret etmektedir. Sadece Hz. Peygamberin torunu Hseyini ldrenlerden intikam almak ve onu yardmsz braktklarndan dolay vicdani bir rahatlamay ve balanmay hedefledikleri anlalmaktadr. Muhtrn ve bn Zbeyrin Vali ve hara emirinin de gelmesiyle Emevlere kar Kfede ayr muhalefet cephesi olutu: Sileyman b. Surad ve arkadalar yani Tevvbn harketine itirak edenler, Muhtr es-Sekf ve bn Zbeyrin Vali ve hara emirini de ieren Zbeyr muhalefet.600 Muhtr, kendisinin lider olamad Tevvbn hareketine katlmayarak hareketin sonucunu beklemitir. Tevvbn hareketinin baarszlkla sonulanmas Muhtra iyi bir frsatn da kaplarn am ve Muhtr da, Muhammed bnul-Hanefiyye adna arda bulunarak Emev idaresine kar ayaklanmtr. 3. Muhtr es-Sakaf Hareketi Muhtr es-Sakaf, Emevlere kar verdii muhalefet mcadeledesini Ehl-i Beyti merkeze alarak ekillendirmitir. Ehl-i Beytten sayd ve hareketini isnad ettii Muhammed bnul-Hanefiyye hakknda verilecek bilgi konunun akla kavumasna katk salyacaktr.

598

Bkz. Mesd, Murucuz-Zeheb, III/103; Bu nedenle de kendilerine Tevvbun denilmitir. bn etTiktak, Muhammed b. Ali b. Tabtab, el-Fahr, Msr 1962, 96 599 Onat, Emev Devri ii Hareketler, 90. 600 Taber, Trh, V/561.

121

Hseyinin Kerbel'da ldrlmesi ile beraber Ali oullarndan Muhammed bnul-Hanefiyyenin ad ne kmtr. Muhammed el-Ekber b. Ali b. Eb Tlib, annesine nisbetle bnu'l-Hanefiyye olarak mehur olmutur. Annesi, el-Hanefiyye Havle binti Cafer b. Kays b. Mslime b. Salebe b. Yerbu b. Salebe b. ed-Duvel b. Hanfe b. Lceym b. Sab bn Ali b. Bekr b. Vaildir.601 Muhammed bnul-Hanefiyye, Alinin Ftma dndan olan bir einden olmasna ramen, Hseyinin ldrlmesi ile beraber Alinin ocuklarndan en by olarak Tlib ailenin lideriydi.602 Nitekim Varol, Hz. Peygamberin torunlarndan olmayan Muhammed bnul-Hanefiyyeyi Ehl-i Beytin ileri gelenlerinden bir olarak tavsif eder.603 Ali evladna ynelik bu tevecch, Alinin sahip olduu karizmann kendinden sonra evladna getiinin de bir gstergesidir. Bu nedenle, Hz. Peygamberin neslinden olmamasna ramen, siyasi arenada bnu'l-Hanefiyye ve olu Eb Himin ad etrafnda bir ok oluum meydana gelmitir. Muhammed bnul-Hanefiyye, Hseyinin ldrlmesi ile beraber Him Ehl-i Beytinin lideri konumuna gelmiti. Nitekim Watt, Emevler dneminde imamet ile ilgili karizmann AliFtma evladna has klnmayp btn Him oullarn temil edildiine604 iaret ederek dikkatleri bu hususa eker. lk dnemlerdeki Him Ehl-i Beytinin sahip olduu karizma, zamanla nce Ali oullar ve daha sonra da sadece Ali-Ftma evlad ile snrlandrlmasna doru farkl eilimler ortaya kmtr.

601

bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/91 vd; Ali b. Eb Tlibin 16/637 ylnda Havle bt. Cafer b. Kaystan doma oludur. Knyesi, Ebl-Ksm olan bn Hanefiye, bn Zbeyrden kaarak Taife gitti ve 81/700 ylnda altm be yanda vefat etti. bn Kuteybe, el-Merif, 216; Hayat ile lgili olarak bkz. Mustafa z, Muhammed b. Hanefiyye, D A, XXX/537-9; Kendisine Mehd denmesini istemeyen bnu'l-Hanefiyye, kendisine selam sana ey Mehd! denmesine karn, bana selam verenler: Selam sana ey Muhammed! veya Selam sana ey Ebl-Ksm! denmesini isterdi. bn Sad, Tabaktul-Kbr, V/94; bnulHanefiyyenin kiilii ve adna oluan frkalar iin bkz. Sayn Dalkran, Muhammed b. el-Hanefiyye ve Adna Oluan Frkalar, Dini Aratrmalar, c., VII, s., 19, Ankara 2004, 139-158; Ayrca mehur Trk mutasavvf Ahmed Yesevnin neseben Muhammed bnul-Hanefiyyeye dayand hakknda bkz. Mevln Safiyd-Din, Neseb-Nme Tercmesi, Haz., Kemal Eraslan, Yesevi yaynclk, stanbul 1996. 602 Muhammed bnul-Hanefiyye, Hseyinin ldrlmesinden sonra ailenin by olmas nedeniyle yeeni Ali b. Hseyine immetin kendisinin hakk olduunu ifade ettii ve ikisi arasnda bu hususta tartma kt aktarlr. Bkz. es-Saffr, Muhammed b. Hasan b. Ferrh (290/902), Besirud-Derect el-Kbr fi Fedili l-i Muhammed, Kum 1374, 522. 603 Varol, Hilafet Mcadelesinde Ehli Beyt Nesli, 44; Varol, Hz. Peygamberi salnda grenleri Ehl-i Beyt, daha sonra gelenleri de Ehl-i Beyt neslinden olma eklinde bir ayrma gitmektedir. Bu adan Muhammed bnul-Hanefiyye ehl-i beyt neslinden saymamakta, Ehl-i Beyt olan Alinin olu olduunu ifade eder. Bkz., Hilafet Mcadelesinde Ehli Beyt, 18. 604 Islamic Philosophy and Teology, Edinburg 1985, 16; Kutlu, Neseb itibariyle Hz. Peygamberin neslinden olmayan bnu'l-Hanefiyyenin karizmasnn babas Aliden ve Him soyundan olmasna balamaktadr. Bkz. Ehl-i Beyt Sembolik Kapitalinin Tarihi Sre inde Semerelendirilmesi, 112.

122

Hseyinin ldrlmesi ile beraber

bnul-Hanefiyyenin605 ad etrafnda

odaklanmak isteyen bir ok hareket ortaya kmtr. Bu hareketlerin en ilginci de Muhtr es-Sakaf hareketidir. Muhtr, Ehl-i Beyt sempatizanlarnn okluunu ve bunlarn Emev idaresine kar olan memnuniyetsizliklerini bir harekete dntrme yoluna gitmitir. Muhtr, siyas hedeflerine varmak iin de kendi adna yrtt hareketi, grnrde Muhammed bnul-Hanefiyye adna yrttn iddia ederek geni bir taraftar kitlesi toplamtr. nk Hseyinin ldrlmesi ile beraber Ehl-i Beyte olan tevecch artm ve toplumdaki Ehl-i Beyt sevgi ve taraftarln bilen Muhtr, Ali evladnn en by olan Muhammed bnul-Hanefiyye adna ortaya ktn iddia etmitir. Muhtrn, Hseyinin ldrlmesinden sonra Ehl-i Beytin savunucusu ve intikamn alacak kii olarak ortaya kmas, bu dnem iin Ehl-i Beytin sadece Hasan ve Hseyine hasredilmediinin de ifadesidir. Bu dnemde kavramn kapsam Alinin Ftmadan olmayan evladn da kapsad grlmektedir. Muhtr b. Eb Ubeyd es-Sakaf606 ad etrafnda bir ok iddiann ortaya atld bir ahsiyet olarak karmza kar. ehristan, onun srasyla Haric, Zbeyr, i ve Keysn607 olduunu ifade eder. Onun zikzakl hayat, siyas ihtiras, sk sk saf deitirmesi ile daha net anlalmaktadr. Bu durum onun hakknda farkl deerlendirmelerin yaplmasna sebebiyet vermitir. Muhtrn hayat ile ilgili bilgi yok denecek derece de azdr. Bu bilgilerin azln i yazar Selim Abdullah, tarihilerin sultanlara dalkavukluk etmeleri nedeniyle bilinli olarak ihmal edildii dncesiyle aklamaya alr. Selim, onun slam ftuhatna, Alinin yapt Cemel, Sffin ve Harur savalarna katlm olabilecei dncesindedir. Buna ramen hayat ile ilgili sadece bir rivayetin bize kadar ulatn dile getirir.608 Selim Abdullah, Muhtr ven, yeren ve herhangi bir

605

Hseyinin Kerbelda ldrlmesinden sonra hicri birinci asrn sonlarna doru i nitelikli ilk frkalama ne Ali, ne oullar Hasan ve Hseyin, ne de Ali b. Hseyin etrafnda olmutur. ii nitelikli ilk frkalama bnu'l-Hanefiyyenin ad etrafnda ortaya kmas da ilgintir. iiliin Douu Meselesi iin bkz. Onat, iiliin Douu Meselesi (Birinci Hicri Asr), A FD, Ankara 1997, Say:XXXV, s. 79-117. 606 el-Muhtr b. Eb Ubeyd b. Mesd b. Amr es-Sakf, Amcas Sad, Alinin Medin amillii yapmt. Babas Eb Ubeyd ise mer zamannda ordu komutanl yapmt. Bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 401. 607 Milelven- Nihal, I/236-7. ehristn, bu balamda ayr frkann adn verir. Keysniyye, Muhtariyye ve Himiyye. Bkz. I/236-45. 608 Selim Abdullah, Maal-Muhtr es-Sakf, Beyrut-1996. 23. Muhtrn hayat ile ilgili bize ulaan rivayet Keinin ricalinde u ekildedir: Ravi: Ben Muhtr ban Emirulmmininin dizine koyduunu grdm. O, Muhtrn ban okayarak: Ya Keyyis, Ya Keyyis (Akll, Fetanetli, zarif ve ilerini en gzel ekilde yapan manasnda) dedii aktarlr. Ke, Ricalul-Ke, 127.

123

tavr taknmakszn tavakkuf eden tarihiler tarafndan farkl tavr taknldn da dile getirir.609 Mslim b. Akilin Kfeye geldiinde, Muhtr b. Eb Ubeyd es-Sakafnin evine misafir olduu ve Ehl-i Beyt taraftarnn onu sk sk ziyaret ettikleri de aktarlr.610 Fakat kaynaklarmzda Muhtrn Mslim b. Akile aktif olarak destek verip vermedii hakknda herhangi bir bilgiye rastlanlmamaktadr. Muhtr b.Eb Ubeyd es-Sakaf, Ehl-i Beyte yardm ettiini iddia ederek ortaya kan ilk kii olduu ifade edilir.611 Her ne kadar Muhtr, Ehl-i Beyt adna ortaya ktn iddia eden ilk kii olarak gsteriliyorsa da Hucr b. Adiy ve Tevvbn hareketi de Muhtrdan nce Ehl-i Beyt taraftarl ile ortaya kmtr. Fakat Muhtr bizzat bnu'l-Hanefiyye tarafndan grevlendirildiini iddia etmektedir. Muhtrn btn hareketi Him Ehl-i Beytinin mensubu Muhammed bnulHanefiyye612 ismi etrafnda gelimitir. Hseyinin ldrlmesi ile beraber, ailenin by olarak bnul-Hanefiyyenin ismi ne kmtr. Muhtrn dier iki hareketten fark, siyasi bir talebinin bulunmas ve bu talebini de Muhammed bnul-Hanefiyyeye, dolaysyla Ehl-i Beyte dayandrmak suretiyle hareketini merulatrmak ve taraftar kazanmaya ynelik bir ekilde ortaya koymasdr. Daha nceleri Ehl-i Beyt taraftar olarak bilinmeyen Muhtr hakkndaki baz rivayetler bize onun kiiliini daha iyi tahlil etmemiz asndan bize eitli ipular vermektedir. Mesela Muhtrn amcas Sad b. Mesd es-Sakafnin Medin valisi olduu bir dnemde Hasan b. Alinin bir mddet buraya gelmesini frsat bilen Muhtrn, amcasna Hasan b. Aliyi Muviyeye teslim etmeyi ve bu yolla nemli bir kazan elde etmeyi teklif ettii ancak amcasnn onu azarlayarak bu teklifi reddettii ynndeki rivayet613 bize Muhtrn daime kendi menfaatini gzeten ve bu dorultuda her trl durumdan istifade etmeyi dnebilen bir yapya sahip olduu izlenimi vermektedir.
609

Selim Abdullah, Maal-Muhtr es-Sakf, 15. Selim, yerenlerin Muhtra atfettikleri be itham yle sralar: 1- Yalanc, 2- Nbvvet iddias, 3- Muhammed bnul-Hanefiyyenin Mehdili iddias, 4Amcasnn Medain valilii esnasnda Hasan Muviyeye teslim etme dncesi ve sonuncu olarak da 5Yannda mukaddes bir krsnn bulunduunu ve bu krs ile zafer elde ettiini iddia etmesi; Mesela bn Kuteybe de, Muhatarn Cibrilin kendisine geldiini iddia ettiini ifade eder. Bkz. Merif, 401. 610 Bkz. Belazur, Ensabul-Erf, II/77. 611 Asker, Eb Hilal el-Hasan b. Abdillah b. Sehl (395/1005), el-Evil, Beyrut 1997, 225. 612 Muhammed bnul-Hanefiyye, Alinin Ftma dnadaki bir hanmndan olan ocuklarndandr. ed-Deli b. Hanife b. Lceymden, Havle bt. Cafer b. Kays b. Mesleme b. Ubeyd b. Sakebe b. Yerb bn Salebedir. Bkz. Belazur, Ensabul-Erf, II/145. 613 bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, III/412.

124

Muhtr b. Eb Ubeyd es-Sakafnin Emevlere kar giritii isyan hareketinin seyrinin ortaya konmas, bu srete taknd tavr ve ortaya att sylemlerin bilinmesi konunun anlalmasna katk salayacaktr. Mekkede beraber bulunduu bn Zbeyre, Kfedeki Him Ehl-i Beyti taraftarlar ile Emevleri yenebilecei bir ordu oluturabilecei teklifinde bulunur, ancak bn Zbeyr, Muhtrn bu teklifine scak bakmaz.614 Muhtrn, Kfe halknn Beni Him taraftarln bildii ve bu taraftarl kendi siyas emeli iin kullanmay ok nceden hedefledii anlalmaktadr. Nihayet bu hedefini bu dnceler ile gerekletirdii de grlr. Muhtr Mekkede iken Kfe hakknda edindii bilgiler dorultusunda bn Zbeyrden habersiz olarak Mekkeden ayrlarak, Kfeye gelir. Kfelilere yapt arda asl niyetini onlarla da paylar. Muhtr Kfelilere: Sizi kurtulula mjdeliyorum! Hounuza gidecek eyle geldim. Ben fasklara musallat olacam ve Ehl-i Beyti Nebinin kann talep edeceim.615 szleri ile Emevlere kar Ehl-i Beyt adna muhalefet bayran atn ilan eder. Kfenin Him Ehl-i Beyti taraftarlnn merkezi konumunda olmas, Hseyinin Kfe yaknndaki Kerbelada ehid edilmesi ve Kfe halknn Ehl-i Beyt muhibbi olmas, Muhtr byle bir tercihe yneltmiti. Muhtr, ayrca Kfenin Emev kartlnn merkezi konumda olduunu grerek oraya gitmitir. Mekkede bn Zbeyrin yannda umduunu bulamaynca da kendi adna Kfede bir harekete girimi ve bunu da Ehl-i Beyt adna planlamtr. Kfeye geldiinin ertesi gn Ehl-i Beyt muhibbi olanlardan ileri gelenlerini toplayarak kendisinin Veliyyul-Emr, Medenil-Fadl, Vasiyyul-Vasi, mamul-Mehd Muhammed b. Ali b. el-Hanefiyyenin yanndan geldiini syler. bnul-Hanefiyyenin kendisini emin, vezir, amil ve emir olarak Kfeye gnderdiini ifade eder. Kendisine haramlar helalatranlarla savamasn ve Nebinin kznn olunun kann talep etmesini kendisine emrettiini ifade eder. Kfeliler tarafndan Sleyman b. Suradn hareketin ba olduu hatrlatlnca, Muhtr, Sleyman b. Suradn bakanlndaki Tevvbn hareketinin sonucunu beklemeye balar.616 Muhtrn bizzat kendisini bnu'l-

614 615

Med, Murucuz-Zeheb, III/84. bn Asem, Futh, V-VI/228-9; bn Sad, Muhtrn Kfeye gidiinin bn Zbeyrin izni ve tensibi ile gerekletiini ifade eder. Tabaktul-Kubr, V/98. 616 bn Asem, Futh, V-VI/229-30.

125

Hanefiyyenin grevlendirdiini syleyerek taraftar toplamaya almas dikkat ekmektedir. Iraka gelince de bn Zbeyrin valisi Abdullah b. Mutie de muhalefet eder. nsanlar bnul-Hanefiyye adna arda bulunarak, bn Mutie kar kkrtmas sonucunda da bn Muti, Zbeyrin yanna kamaya mecbur kalr.617 Muhtrn bu baars kendisini cesaretlendirmitir. Muhtr, Kfeye gittikten sonra bir mektup yazarak baz hediyeler ile beraber Ali b. Hseyine gnderir. Ali b. Hseyin Yalanclarn hediyelerini kabul etmem ve mektuplarn da okumam diyerek bu mektubu ve hediyeleri kabul etmez ve elilerini geri evirir. Bu mektubun balnn deitirilerek Muhammed bnul-Hanefiyyeye verildii de aktarlr.618 Muhtrn Ehl-i Beytin iki nemli ismine srayla mektup yazmas onun hareketini Ehl-i Beyt ile ilikilendirme gayretlerine ynelik bir davrantr. Muhtr Kfeye geldii esnada Tevvbn hareketi isyan hazrlklarna balamt. Muhtra kendilerine katlmas teklif edilince, liderlii kendisinde olmad iin onlara katlmay reddeder. nk Sleyman b. Suradn Muhtra gre bir arl vardr.619 Muhtr, Kfede giriecei harekete destek olmas iin, ilk nce Ali b. Hseyin Zeynelabidine bir mektup yazarak ona biat etmek istediini, imametini ilan edeceini ve aktan onun adna arda bulunacan yazar. Ancak Ali b. Hseyin bu teklifi kale almayarak, mektubuna cevap bile vermez ve Hz. Peygamberin mescidinde onun yalanc ve facir biri olduunu syler. Muhtr, Ali b. Hseyinden midini kesince bu sefer Alinin amcas Muhammed bnu'l-Hanefiyyeye ayn tekliflerde bulundu.620 Muhtr Ehl-i Beyt mensubu farkl iki kiiye de ayn teklifte bulunmas Muhtrn niyetini gstermesi asndan nem arz etmektedir. nk Muhtr, hareketini Ehl-i Beyt mensubu birisiyle ilikilendirmek suretiyle destek bulacan mit etmektedir. Ali b. Hseyinin teklifini reddetmesiyle bnul-Hanefiyyeye ynelir. Fakat Muhammed bnul-Hanefiyye ile Muhtr arasnda herhangi bir iliki bulunmamasna ramen, bnul-Hanefiyyenin dolayl olarak Muhtr destekledii aktarlr. Muhtrn srarla hareketini Ehl-i Beytten bir kii ile ilikilendirme gayretleri olduu anlalmaktadr.
617 618

bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/98. Ke, Ricalul-Ke, 126; Muhtr ile ilgili rivayetleri iin bkz. , Ricalul-Ke, 125-128. 619 Bkz. Taber, Trh, V/580-1. 620 Mesd, Murucuz-Zeheb, III/85.

126

Eb Mihneften aktarlan bir haberde de, el-Esved b. Cerad el-Kindnin durumu tedkik iin birka arkada ile bnul-Hanefiyyenin yanna gittikleri aktarlr. bnu'l-Hanefiyyeye giden heyet bir ihtiyalar olduunu ifade edince, yanndakilerin kalkmasn bekleyen bnul-Hanefiyyeye hitaben Abdurrahman b. ureyh yle der: Sizler, Allahn nbvvetle ereflendirdii ve ayrcalkl kld Reslullhn Ehl-i Beytsiniz. Hakknz bu mmet zerinde yceltilmitir. Hakknz hi kimse inkar edemez. Ancak ksr grller ve nasibi kt olanlar hari, (Hseyin ve ailesinin bana gelenler anlatldktan sonra) ...Muhtr b. Eb Ubeyd sizin tarafnzdan bizlere gnderildiini iddia ediyor. Bizleri, Allahn kitabna, Nebisinin Snnetine, Ehl-i Beytinin kanlarn talep etmeye ve zayflar korumaya ard. Bizler de, bu hususta ona biat ettik. Sonra da yannza gelip durumu size arz etmeyi uygun grdk. Eer bize ona uymay emrederseniz, ona itaat ederiz; eer ona uymaktan nehy ederseniz uymayz.621 Sizler Allahn bir faziletle ayrcalkl kld Reslullhn Ehl-i Beytsiniz ifadeleri ile o gnn artlarna gre deerlendirildiinde, Hz. Peygamberin Himilerden seilmi olmasndan dolay, toplumda Him aileye kat bir tevecchn olduu anlalmaktadr. Him Ehl-i Beytinin toplumdaki bu itibarn kendi emellerine alet etmek isteyenlerin de olaca muhakkaktr. Muhammed bnul-Hanefiyye kendisine gelen kiilere hitaben: ... sizin bizim kanmzn talebi iine gelince; Allaha yemin olsun ki, Allahn dmanlarmza kar, bize diledii kimse ile yardm etmesini arzu ederim.. eklinde cevap verir. bnu'lHanefiyye ile gren heyet, bu szleri Muhtra destek verilmesi eklinde yorumlayarak yanndan ayrlrlar.622 Muhtrn Ehl-i Beytin kann talep hususunda ortaya kmas ve bu hususta bnul-Hanefiyye tarafndan grevlendirildiini sylemesi, o dnemde bnu'lHanefiyyenin Him Ehl-i Beytinden biri ve lideri olduunu da gstermektedir. Daha sonra ortaya kan Ehl-i Beyt tasavvurlar, Ftma soyundan gelenlerin Ehl-i Beyt olduu dncesinden kaynaklanyordu. Erken dnem denilebilecek bir dnemde bnu'l-Hanefiyyenin Ehl-i Beytin lideri olarak gsterilmesi, o dnemin tasavvuru

621

Taber, Trh, VI/13: bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, IV/214: Ayrca bkz. bn Asem, Futh, V-VI/251-2; Bkz. Onat, Emev Devri i Hareketleri, 98. 622 Taber, Trh,VI/14 ; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, IV/214; Bkz. Onat, Emev Devri i Hareketleri, 99; Bu kiilere Yalanclardan uzak durun dininize ve nefislerinize bakn dedii de aktarlr. bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/99. Bu ifadeden Muhtrn desteklenmemesi anlam kmaktadr. Halbuki bnu'lHanefiyyenin yanndan dnenler Muhtrn desteklenmesi ynnde gr bildirdii ynnde bir ok rivayet vardr.

127

hakknda bize fikir vermektedir. Bu durum Ehl-i Beyt algsnn krlma noktalarndan biri olarak kabul edilebilir. bnul-Hanefiyyeye danmak zere Mekkeye giden heyet dnnde Muhtrn desteklenmesi gerektii ifade ettiklerinde, endie iinde bekleyen Muhtr son derece sevindirmi ve Kufelileri etrafnda toplanmaya armtr. Bu haberin yaylmasyla Kfeliler Muhtrn etrafnda toplanmaya balar.623 Muhtr endie iinde beklerken hi ummad destek cevab karsnda son derece rahatlam ve Kufelilerin desteini almay baarmtr. Muhtr, Kfeye geldiinde etrafnda toplananlara geli nedeni olarak, bnu'lHanefiyyeden onay aldn: Mehd ibnul-Vas Muhammed b. Ali beni size gvenilir, seilmi bir vezir ve emir olarak size gnderdi. Bana mlhitlerle savamay, Ehl-i Beytin kann taleb ve zayflara yaplan ktlkleri def etmek iin savamam emretti.624 ifadeleri ile dile getirmitir. Halbuki ary kendi adna yapmasna ramen bunu halktan gizleyerek, bnul-Hanefiyye adna grevli olduunu sylemekten ekinmemiti. Bundan da Kfede bnul-Hanefiyye taraftarlarnn olduu veya Ehl-i Beyt taraftar olanlarn etkin olduu hususu aka anlalmaktadr. Ayrca Muhtrn sylemlerinde kulland Mehd ve Vasi kavramlar ile ilk i fikirlerin nvesini tekil etmesi asndan nemlidir. Muhtr, Hseyinin kann talep hususunda insanlar ilk nce kendisine arda bulunduu srada, Kfedeki Ehl-i Beyt muhibbi olan kimselerin balarna Sleyman b. Surad setikleri bilinmektedir. Muhtr bunun zerine ary kendi adna deil de bnul-Hanefiyye adna yaptn sylemeye balamtr. Bu durumu teyid etmek iin Ben, el-Mehd Muhammed b. Ali edilmektedir. Muhtrn isyana giritii esnada Allahm! Sen biliyorsun ki biz muhakkak Hz. Muhammedin Ehl-i Beytine yaplanlara fkelendik. Allahm onlar ile yapacamz savata bize yardm et. armz tamamla. Muhakkak senin her eye gcn yeter.626 ifadeleri ile de Ehl-i Beytin intikamn almak iin yola ktn ifade ettii grlmektedir.
623 624

bnul-Hanefiyye tarafndan grevlendirilen,

625

gvenilir ve seilmi bir vezir olarak size geldim.

iddiasnda bulunduu ifade

Taber, Trh,VI/14 ; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, IV/214. Taber, Trh, V/580. 625 Taber, Trh, 5,560-61; Muhtra Emnu l Muhammed ve Resuluhu da denildii de kaynaklarmzda aktarlmaktadr. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/99. 626 bn Asem, Futh, V-VI/258-9.

128

Abdullah b. Zbeyr ise kardei Musb b. Zbeyri Iraka gnderir ve Musb Muhtr ile savar. Ubeydullah b. Ali b.Eb Tlib, bu savata Musb b. Zbeyr ile beraberdir. Musb, Muhtrn taraftarlarna kar, Muhtrn yalancnn biri olduu, l-i Muhammedin kann talep ediyorum dedii halde kendilerini aldattn syler. nk Ali b. Eb Tlibin oullarndan Ubeydullahn kendi aralarnda olduunu syleyerek l-i Muhammedin intikamnn asl velisinin o olduu da ifade edilir. Ubeydullah da Muhtrn iddialarn boa karr.627 Abdullah b. Zbeyrin kardei Musab tarafndan dile getirilen bu ifadeler ile Ehl-i Beytin Zbeyr kitlelerce de propaganda malzemesi yapld grlmektedir. Ali b. Ubeydullahn kendi aralarnda olduunu syleyerek bu hususu kendi lehlerine kullanmlardr. Muhtr, bata Emev idaresine kar baar kazansa da daha sonra Zubeyr grup tarafndan ldrlecektir. Muhtr hareketinin belli bir noktada baarl olmas, Ehl-i Beyt adna ortaya kmasnn yannda, Kfede ciddi bir arl ve evresi bulunan, Ehl-i Beyt muhibbi, brahim el-Eteri kendi saflarna katmas da nemli bir etken olmutur. brahim elEterin asker ve siyas gc nedeniyle, Muhtr onu saflarna katmak iin her yola bavurmutur.628 Muhtr, brahim b. el-Eteri yirmi bin kii ile Ubeydullah b. Ziydn zerine gnderir ve akabinde brahim, Ubeydullah ldrerek ban Muhtra gnderir. Muhtr da, Ubeydullah b. Ziydn ban Medinede bulunan bnu'l-Hanefiyye, Ali b. Hseyin ve Beni Hime gnderir. Alinin, Ubeydullahn ban grnce, Muhtr hakknda: Allah onu ateten uzak tutsun diye dua ettii ve btn Beni Himin de Muhtr vc ifadeler kulland ifade edilmektedir.629 Muhtr bu hareketi ile Ehl-i Beytin gvenini kazanmtr.

627

Yakb, Trhul-Yakb, II/184; Musab b. Ez-Zbeyrin saflarnda Muhtra kar savaan Ubeydullah b. Ali b. Eb Tlib, Muhtrn adamlar tarafndan ldrlenlerdendir. Alinin Leyl binti Mesud b. Hlidden olma ocuudur. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/19; bn Kuteybe, Merif, 401. 628 Muhtrn el-Eteri kendi safna ekmek iin verdii aba ve bnul-Hanefiyyenin kendisine yazdn iddia ettii mektup iin bkz. Taber, Trh, VI/15; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, IV/214; brahim elEter, Kfenin ileri gelen ailelerinden olup nufuzlu birisidir. Nitekim Muhtr ona hitaben Siz Ehl-i Beytsiniz. Allah l-i Muhammede yardmlarnzdan dolay sizi kerim klacaktr. bn Sad, TabaktulKubr, V/99-100. 629 bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/100; Yakub, Trhul-Yakb, II/181.

129

Ali b. Hseyinin Muhtr hakkndaki vc ifadelerine ramen,630 Cafer esSdkn Muhtr ile ilgili yapt bir deerlendirmede, Muhtrn Ali b. el-Hseyine yalan isnad ettiini ifade etmesi ilgintir.631 Her sene hac emirlii grevini bir kii yrtmesine ramen, 68/687 senesinde Arafattaki vakfede de drt sancak ve emirin varlndan bahsedilir. Bu sancaklar: 1. Muhammed b. bnul-Hanefiyye ve shab. 2. bn ez-Zbeyr ve shab. 3. Necde b. Amir el-Hrur. 4. Beni meyye Sanca. el-Musavver b. Hind b. Kays bu sancaklarla ilgili olarak, bu drt sancan drt ayr ubeye ayrldn ve her sancan da bir Emirinin olduunu ifade eder.632 Bu drt sancan farkl g odaklarn (Buytt) temsil etmesini gstermesi asndan nem arz eder. Ehl-i Beyt adna Ftmann ocuklarndan olmayan birinin, Muhammed bnul-Hanefiyyenin adnn zikredilmesi, Ehl-i Beyt algsnn Ali-Ftma evlad odakl olmadn veya en azndan Ali-Ftma evlad dndaki Him kimselerin Ehl-i Beyti temsil edebildiklerini gstermesi asndan da nem arz etmektedir. Ehl-i Beyt adna ortaya ktn iddia eden Muhtr es-Sakafnin bu iddiasndaki samimiyeti tartmal olmakla beraber,633 hurucunun her safhasnda Ehl-i Beyti, zellikle de Ftma evladndan olmayan bnul-Hanefiyyenin adn referans olarak kulland aka grlmektedir.634 bnu'l-Hanefiyyenin isminin ne kmas, Him aileye mensup olmasndan dolaydr. Muhtrn Musab b. ez-Zbeyr tarafndan ldrlmesinden635 sonra bnu'lHanefiyye, kendisine biat etmesini isteyen bnuz-Zbeyrin elisine ; Vallahi! Muhtr daveti ve yardmc olarak ben gndermedim diyerek Muhtr ile herhangi bir ilgisinin bulunmadn ifade etmitir.636 Abdulmelik b. Mervan, biat etmedii iin bnuz-Zbeyrin bask yapt bnu'l-Hanefiyyeyi yanna davet etti. bnu'l-Hanefiyye

630

Ali b. Hseyinin Muhtr ile ilgili deerlendirmeleri farkllk arz eder. Ali b. Hseyin Kabe kapsnda Muhatara lanet okuyunca, bir adam, sizin intikamnz alan birini mi lanetliyorsun? diye sorunca Ali, O yalancnn birisidir. Allah ve Resulune yalan isnad ediyor. bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/213. 631 Ke, Riclul-Ke, 125; 226. 632 Yakb, Trhul-Yakb, II/184,187; Ayrca bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/102-3. 633 Mesela bn Zbeyrin basklar sonucunda Kfeye gitmek isteyen bnul-Hanefiyyeyi gelmemesi iin st kapal Mehdnin ak bir alameti vardr ki klla vurulduu zaman, kl ona zarar veremez eklinde tehdit ettii aktarlr. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/101; bn Kuteybe, Uyunul-Ahbr, I/299. 634 Onat, Muhatarn bu hareketinin her safhasnda bnul-Hanefiyyenin ismini kullanmasna ramen, Onun imam olduunu veya onun imameti iin hareket ettiini sylemediini ifade eder. Hareketin bu adan da i bir unsur tamad akca anlalmaktadr. Bkz. Emev Devri i Hareketleri, 113. 635 Muhtr b. Eb Ubeyd 68/687 senesinde ldrlmtr. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/105. 636 bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/106.

130

de bu davete icabet etti. Abdulmelikin ona iltifat ederek, bir takm ihsanlarda bulunduu ifade edilir.637 Onat, Muhtr hareketinin i veya ilk i hareket olarak tavsif edebilmenin pek mmkn olmadn ifade eder. Onat ayrca, Mezhepler Tarihi kaynak eserlerinde Muhtriyye veya Keysniyye ad altnda yer alan frkalarn grlerinin de, Muhtrn ldrld 67/686 ylndan daha sonralarda kitlelere mal olmu olabileceinin altn izerek bunun her adan i bir hareket olamayacan sylemektedir.638 Him Ehl-i Beytinin teden beri var olan siyas talepleri bilinmekle beraber, Muhtr hareketi ile beraber Ehl-i Beyte dini bir karakter yklenmeye de balanmtr. Bu gr, yetmili yllardan itibaren Ali oullarnn Peygamberin yegane varisleri olarak Irak blgesinde yaygnlk kazanr.639 Nitekim bu tr grleri ile ortaya kan Keysniyye640 frkas tamamen bnul-Hanefiyye ve olu Eb Himin ad etrafnda ekillenir. Keysniyye frkasnn iddiasna gre o dnemde Hseyinin ocuklarnn imamet grevini ifa edecek yata olmamalarndan dolay bu i, kardei Hseyinin Kfeye gitmeden nce yapt vasiyet gerei, Muhammed bnul-Hanefiyyenin hakk olmutur.641 Ear, bnu'l-Hanefiyye adna ortaya kan Keysniyye frkasnn on bir frkasndan bahsetmektedir.642 Bu on bir frka bnul-Hanefiyye ve olu Eb Himin ad etrafnda ekillenmektedir. bnu'l-Hanefiyye bu frkalarn oluumunda katks olmad gibi, sz konusu frkalarn tamam, onun lmnden sonra ancak onun ad etrafnda ekillenmilerdir. Muhammed bnul-Hanefiyye ve olu Eb Himin ad etrafnda ortaya kan mezhep veya hareketler o dnemde Ali oullarnn hepsine bir karizma yklendiini gstermektedir. Hseyinin Kerbelda ehit edilmesinden sonra siyas nderlik karizmasnn uzun sre bnu'l-Hanefiyye ve olu Eb Himde kald ve karizmann

637 638

bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/107-8;112. Onat, Emev Devri i HareketlerI/ 144. 639 Kr., Sharon, Black Banners, 81. 640 Muhammed bnul-Hanefiyyenin imametini ileri sren kimselere Keysniyye denilmektedir. N, bnul-Hanefiyye taraftar olarak gsterdii Keysniyyenin farkl frkaya ayrldn syler. Bkz. Mesilul- mme, 26; Kumm, Nevbahtde, Keysnn Muhtr b. Eb Ubeyd es-Sakafnin lakab olduu da ifade edilir. Bkz. i Frkalar, 102-111; Er, Keysnn Ali b. Eb Tlibin mevlalarndan biri olduunu ifade eder. Makltul- slmiyye, 18. 641 Badd, Kitabul-Milel ven-Nihal, Beyrut 1992, 46. 642 Makltul- slamiyyn, 18 vd.

131

Hseyn aileye geiinin daha sonralar tekrar ve ayn zamanda tedricen olduunu sylemek mmkndr.643 bnul-Hanefiyye, kendi adna ortaya kan Muhtr hareketine ramen Emev idaresi ile iyi ilikiler ierisinde olmutur.644 Nitekim Emevlere kar Himilerin lideri konumunda olan bnul-Hanefiyyenin bn Sad tarafndan aktarlan bir sz, onun Emev idaresine bakn da yanstmaktadr. bn Sadn aktardna gre bnulHanefiyye: Biz Kureyten iki Ehl-i Beyti, insanlar Allahtan sonra birbirlerine eit tutarak severler. Biz (Beni Him) ve amca ocuklarmz olan Ben Umeyyedir.645 sz ile o dnemdeki toplumun iki aileye bakn yanstmtr. Emevler ile iyi ilikiler ierisinde olduu sylenen bnu'l-Hanefiyyenin bu sz hangi balamd sylediini tam olarak bilemezsek de, o dnem iin toplumun nde gelen iki ailesinin belli bir arlnn olduu rahatlkla sylenebilir. 4. Zeyd b. Ali b. Hseyin b. Ali b.Eb Tlib ve Yahya b. Zeyd Hseyin b. Alinin Kerbelda ldrlmesinden sonra, Him Ehl-i Beyt mensubu olarak ilk isyan teebbsnde bulunan kii Zeyd b. Ali b. Hseyin b. Ali b.Eb Tlibdir.(122/740)646 Zeydin, Emev idaresinin icraatlarndan ve kendilerine kar tutumlarndan duyduu rahatszlktan dolay isyan ettii anlalmaktadr. Zeydin isyan Zeydyye olarak bilinen, nceleri siyas, daha sonra ise itikad bir vehe kazanan yeni bir mezhebin douunu da beraberinde getirir. Zeyd b. Alinin 118/736 senesinin sefer aynda,647 121/739 veya 122/740 senesinde648 isyan ettii eklinde farkl rivayetler bulunmaktadr.

643 644

Kr., Watt, slam Dncesinin Teekkl Devri, 66. Muviye, olu Yezid iin biat almak zere geldii Medinede bnu'l-Hanefiyyenin Yezid iin biat ettii ve Muviyenin de ona teekkr ettii aktarlr. Bkz. Belzr, Ensbul-Erf, II/557; Ayrca bkz. Msnid, el-Aleviyyun vel-Abbsyyn ve Davetu Alil-Beyt, 25. 645 bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/94. 646 Zeyd b. Alinin hayat, mcadelesi, fikirleri ve dnemi ile ilgili olarak bkz. Belzr, Ensbul-Erf, II/520-541; Isfehn, Maktilut-Tlibyyn, 124-44; bn Abdirabbih, el-Ikdul-Ferd, IV/482-488; elHrn, Yahya b. Hseyn el-Hrn, el- fe f Trihi Eimmetuz-Zeydiyye, thk., Y.S. zzan, Sade 1996, 617; Ebl-Abbs el-Hasen, Ahmed b. brahim b. el-Hasan el-Mesbh, th., Abdullah b. Ahmed el-Hs, Sana 2002, 385-404; Hasan Hsamuddn Humeyd b. Ahmed el-Muhall, Kitbu Hadikil-Verdiyye f Menakbi Eimmetiz-Zeydiyye, ts., 137-152; Yusuf Gkalp, Zeydilik ve Yemende Yayl, (Baslmam Doktora Tezi), ASBE., Ankara 2006;; Muhammed Eb Zehra, mam Zeyd, afak yaynlar, ev., S. Parlak, A. Karababa, stanbul 1993, 33 vd; sa Doan, Zeydiyyenin Douu ve Grleri, Samsun 1996, 23-29; Hayreddin Zirikl, el-Alam, Kahire 1954-1959, III/59. 647 Dinever, el-Ahbrut-Tvl, 316. 648 Taber, Trh, VII/181; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/245-6; bn Kuteybe, Zeydin Himn hilafeti zamannda 122/740 ylnda isyan ettiini ifade etmesine ramen, (el-Merif, 21) Zeydin 121/739 ylnda Yusuf b. mer tarafndan Kfede ldrldne de yer verir. Bkz. el-Merif, 365.

132

Zeydin isyan etme nedeni olarak kaynaklarmzda farkl sebepler zikredilir. Bu nedenlerin banda Zeyd b. Alinin, imametin kendi haklar olduunu iddias649 ve Emev idaresinin kendisine ynelik tahrik ve tazyikleri gelmektedir. Emevler ile yaad sylenen problemlerden biri, Hasan oullar ile yaad anlamazlkta Medine valisinin kendilerine kar tutumundan dolay, Zeydin tepkisini dile getirmesidir. Zeyd ile Hasan aile arasndaki, Alinin vakflarnn650 (Sadakatu Ali) idaresinin kimde olaca ile ilgili, tartma Abdullah b. Hasan arasnda meydana gelir. Bu tartmada Abdullah kzgnlkla Zeydin Sindli bir cariyenin olu olduu halde hilafete talip olduunu ifade edince, Zeyd de: smail de bir cariyenin ocuu olmasna ramen bundan fazlasna nail oldu. eklinde karlk verir. Bu tartma Medine valisine intikal edince, vali iki taraf, Kurey ve Ensr bir araya toplar. Zeyd ve Abdullah halkn huzurunda tartmaya balar, Ensrdan bir adam araya girmeye alnca Zeyd, Ben Kahtandan olan birinin kendileri arasndaki bu tartmaya giremeyeceini ifade eder. Adamn: Allaha yemin ederim ki ben, senden, babam babandan, annem de annenden daha hayrlyz. szlerine Zeydin karlk vermemesi zerine, Kureyten bir adam, bu szlere itiraz ederek, Zeydin ailesinin onun ailesinden daha hayrl olduu cevabn verir.651 Zeyd ve Abdullah meselelerini zmesi iin vali Hlide ba vurduklarnda, Zeyd ve Abdullaha bugn gidip yarn gelmelerini ve meselelerini mutlaka halledeceini ifade eder. Bu arada Zeyd ve Abdullah arasndaki bu anlamazlktan dolay Medinenin huzursuz olduu ve Zeyd yle dedi, Abdullah byle dedi sylentilerinin insanlar arasnda yayld ifade edilir. Ertesi gn Hlid insanlar camiye toplar. nsanlardan bu olaya sevinenler ve zlenlerin olduu sylenir. Medine valisi Hlidin yanna artt Zeyd ve Abdullahn tartmalar houna gittii ifade

649 650

Nevnul-Himyer, Hrul-Iyn, 188. Farkl dnemlerde Alinin ocuklar babalarnn vakflarnn idaresi ile ilgili olarak tarttklar grlmtr. Gerek Hasen, gerek Hseyn ve gerekse bnul-Hanefiyye evlad bu vakflarn idaresi hakknda hak talep etmi ve bu nedenle de anlamazlklar kmtr. Zeydin amca ocuklarndan olan Abdullah b. Hasan b. Hasan arasndaki tartma da bu tr tartmalardandr. Mesela el-Hasan b. el-Hasan b. Ali b. Eb Tlibin babasnn vasisi ve Sadakatu Alinin yneticisi olduu ifade edilir. Haccc, mer b. Ali'nin de vasiyete dahil edilmesini ister. O bunu kabul etmez. Bkz. Belzr, Ensbul-Erf, II/403. 651 Taber, Trh, VII/163; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/231-2; Bkz. Belazr, Ensbul-Erf, II/541; Abdulahn, Zeyde : Ey byc Hindlinin olu dedii ve Zeydin de O Hindlidir. Ama Allaha hamd olsun byc deil. Bilakis o, geride kalanlarn gzdr. Efendisinin lmnden sonra sabretmitir, evlenmemitir. Abdullahn annesini kast ederek, Sabretmeyenler onu ayplamasn. diyerek karlk verdii de ifade edilir. Bkz. Belazr, Ensbul-Erf, II/143-4, II/520.

133

edilmitir.652 Valinin kendilerine rakip olarak grd Himilerden iki ailenin birbirlerine olan husumetinin bymesini arzulad grlmektedir. Zeyd, Valiye : Sen Reslullhn zrriyetini Eb Bekir ve merin toplamad bir i iin bir araya topladn. 653 dediinde, Vali de ona yle cevap verdi: Sen ve bu ite bylesiniz!. Zeyd bu duruma fkelenerek: Allaha yemin ederim ki hayatta olduum mddete, hakl veya haksz olsam bile seninle tartmayacam dedi. Zeyd ve Abdullah valinin kendileriyle alay etmek istediini anlamlard. Zeydin konumaya devam eden Abdullaha aralarndaki tartmay bitirmek istediini ifade etmesi ve beraberce meclisi terk edince hazr bulunanlar dalr.654 Zeyd, Valinin kendilerini cemaatin huzurunda kk drmek amacyla bu toplanty tertip ettiini anlaynca, bu plan bozmak iin oradan ayrlmtr. Zeydin Emev idaresi ile yaad problemler esnasnda onun hilafete talip olduu, en azndan Emevlere muhalif olduu hususunun bilindii anlalmaktadr. Bu da Emevlerin Zeydin zerine giderek bask uygulamalarna sebebiyet vermitir. Him, gittii her yerde valileri vastasyla Zeyde bask uygulatm ve her hareketi gzetim altna almtr. Zeydin hilafete talip olduu halife Himn kulana da gitmiti. Bunun zerine Him bir seferinde Zeyde: Ey Zeyd! Bana gelen habere gre, sen hilafeti dile getiriyor ve onu arzuluyormusun. Sen bir cariyenin olusun ve bu grev sana gre deil. Zeyd de kendisine verilecek bir cevabnn olduunu syleyince Him da konumasn ister. Zeyd de Hima hitaben: Hi kimse Allahn gnderdii bir Peygamberden Allaha daha yakn ve onun katnda daha yksek derecede olamaz. smail bir cariyenin olu olmasna ramen, Enbiyann hayrllarndandr. Evlatlarnn hayrllarndan biri de Muhammeddir. smail bir cariyenin oludur. Kardei ise senin gibi soylu bir kadnn oludur. Buna ramen Allah smaili semitir. Ondan da insanlarn en hayrlsn karmtr. Hi kimse bu erefe nail olamamtr. Annesi kim olursa olsun dedesi Reslullh olan kim var? eklinde karlk verir. Neseb olarak kltmek istedii Zeydden beklemedii bir cevap alan Him, Zeydi yanndan kovmak istediinde, Zeyd, ayrlacan fakat bundan sonra kendisine kar houna gitmeyen bir tavr taknacan ifade ederek oray terk eder.655 Zeydin, Himn
652 653

Taber, Trh, VII/164; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/231. Taber, Trh, VII/163-4: bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/231. 654 Taber, Trh, VII/163. 655 Taber, Trh, VII/165-66; Bkz. Mfid, rd, II/173; bnul-Esr, el-Kmil fi-Trh, V/232; Bkz. Mesd, Murucuz-Zeheb, III/214-5; Zeydin halife Him ile baka anlamazlklarndan da

134

houna gitmeyeceini syledii husus, hilafete talip olaca ve ona kar muhalefet edeceidir. Himn Zeyde kar ileri srd kan bana dayal eref/stnlk anlay, Hz. Peygamberin ortadan kaldrmak istedii bir durumdu. Ancak siyasi ekimelerde cahiliyye dneminde olduu gibi kan bana dayal stnlk anlay tekrar canl tutulmaya allyordu. Him, cariye olan annesinden dolay da Zeydi kk drmeye almas bu kanaatimizi desteklemektedir. Zeydin Him ile arasnda geen ve Zeydin Hima kar isyan nedenlerinden biri olarak aktarlan baka bir olay daha nakledilir. Zeyd b. Ali, Muhammed b. mer b. Ali b.Eb Tlib ve Dvd b. Ali b. Abdillah b. Abbs ile beraber, Irak valisi Hlid b. Abdillah (el-Kasr) ziyaret ederler. Hlid, bunlara baz hediyeler verir ve onlar da Medineye dnerler. Yusuf b. mer Iraka vali olunca, bu durumu bir mektupla halife Hima bildirir. Yusuf b. mer mektubunda, ayrca Hlidin, Zeydin Medinedeki arazisini on bin dinara satn aldn ve sonra da bu araziyi tekrar Zeyde iade (baladn) ettiini ifade eder. Him, Medine valisine mektup yazarak, Zeyd ve dierlerini kendisine gndermesini istemesi zerine, Himn yanna giderler. Him onlara verilen hediyeleri sorduunda, kendilerine hediye verildiini kabul ederler. Fakat bunun haricinde de arazinin sat ve baland olaynn gerek olmadn ifade ederler. Zeyd ve beraberindekilerin yemin etmesi zerine, Him da onlarn doru sylediklerini kabul eder.656 Zeydin hilafet talebini bilen Him,657 bu ve buna benzer hareketleri ile srekli onlar gzetim altnda tutarak her hareketlerini dikkatle takip ettii izlenimi vermektedir. Bir dier haberde de ad geen kiinin Hlid b. el-Kasr olmayp olu Yezid olduu zikredilir. Sz konusu rivayette, Zeydin halife ile aralarnda geen ilk olay olduudur. Eb Mihneften aktarlan habere gre, Yezid b. Hlid el-Kasrnin, Zeyd b. Ali, Muhammed b. mer b. Ali b.Eb Tlib ve Dvd b. Ali b. Abdillah b. el-Abbs , brahim b. Sad b. Abdirrahman b. Avf ez-Zhr, Eyyub b. Seleme b. Abdillah b. elVeld b. Mure el-Mahzmye (Kureyli birka kii) emanet olarak baz mallar

bahsedilmektedir. Bkz. bn Sad, et-Tbaktul-Kubr, V/325; Taber, Trh, VII/165; bnul-Esr, elKmil fit-Trih, V/231. 656 Taber, Trh,VII/160; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/229. 657 Himn Zeyde Sen bir cariyenin ocuu olduun halde hilfeti kendine istiyorsun diyerek azarlad ve ikisi arasnda tartmalarn yaand aktarlr. Yakb, Trhul-Yakb, II/227.

135

verdii ve Yusuf b. merin de bu durumu Him b. Abdilmelike bir mektup ile bildirdii ifade edilir.658 Zeyd b. Ali ve beraberindekiler bu problemlerini halletmesi iin Himn yanna giderler. Fakat Him, Yusuf b. mere hitaben bir mektup yazarak kendilerini Yusuf b. merin yanna gnderirler. Him, mektubunda Yusuf b. merden yanna gnderecei kiiler ile Yezid b. Hlid el-Kasr ile yzletirmesini ister. Eer onlar haklarndaki iddialar kabul ederlerse kendisine yollamasn emreder. nkar ettikleri takdirde de kendilerinden delil istemesini, getiremedikleri takdirde de yemin ettirmesini ister. ayet Yezid b. Hlid el-Kasr onlara emanet bir mal brakmamsa onlar serbest brakabileceini syler. 659 Himn talebi zerine Yusuf b. merin yanna giden Zeyd ve arkadalar Yusuf tarafndan Yezid b. Hlid ile yzletirilirler. Yusuf, Yezide Zeyd ve arkadalarn gstererek bunlara emanet ettii mallar sorunca, Yezid ad geen ahslara az veya ok herhangi bir mal vermediini ifade edince Yusuf: sen benimle mi, yoksa Emirul-Mminin ile mi alay ediyorsun? diye karlk vererek, Yezidi ok sert bir ekilde cezalandrr. Yusuf, durumu bir mektupla halife Hima bildirir. Him da Yemin ettikleri takdirde kendilerini serbest brakmasn emreder. Yusuf tarafndan serbest braklan Zeyd Kfede kalr, dierleri ise Medineye geri dnerler.660 Zeydin Him Ehl-i Beytin mensubu olarak siyaset talepleri toplum tarafndan destek greceinden, Emev idaresi Zeydi srekli potansiyel bir tehlike olarak grr. Zeydin siyasete olan ilgisi onu srekli gzetim altnda tutulmasna neden olmutur. Kardei Muhammed el-Bkra iliilmemesi de bunu destekler mahiyettedir. Emev idaresinden honut olmayan Kfeliler, ayaklanma dncesinde olan Zeyde yardmc olacaklarn ve Emevlerin yok edilme zaman geldiini sylemeleri zerine Zeyd Kfede kalr. Vali Yusufun kovuturmas neticesinde bir sre iin Kfeden ayrlmak zorunda kalr. Kadisiyyeye vardnda Kfeliler kendisine adam gndererek, yz bin kiinin kllaryla ardnda olduu srada gitmesinin uygun olmadn syleyerek Zeydi isyana tevik ederler.661 Ona, es-Salebiyye denilen yerde

658 659

Taber, Trh, VII/160-61; Bkz. el-Isfehn, Mektilut-Tlibyyn, 130-1. Taber, Trh, VII/161; Bk., Belzr, Ensbul-Erf, II/525. 660 Taber, Trh, VII/161-62; Belzr, Ensbul-Erf, II/525; Emanet olarak verilen maln Hlid elKasrye verildii ve bu parann bin altyz dirhem olduu ifade edilir. Ayrca yemin ettirlien Zeydin halife tarafndan bir saat bile Kfede tutulmamasnn da emredildiine yer verilir. Bkz. Yakb, TrihulYakb, II/227-8. 661 Taber, Trh, VII/166; Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/234.

136

krk bin kii olduklarn, Kfeye dnd takdirde kendisine destek olunaca eklinde haber gnderirler.662 Emev idaresinin her frsatta Zeyde kar sert bir tutum izlemesi ve Kfelilerin kendisine biat etme istekleri, onu bu hususta gayrete getirmitir. Emev Ehl-i Beytine kar muhalefeti ile bilinen Kfe, Him Ehl-i Beyttinden birilerini balarna getirmekle ancak etkili bir mcadelede bulunabilirlerdi. Bu dnceler ile Zeydi balarna geirerek Emev Ehl-i Beytine kar mcadele etmek istiyorlard. Nitekim bu tarihten nce de Him Ehl-i Beyti adna ortaya kan hareketler bu karizmann glgesinde siyaset sahnesine karak onlar adna hak talebinde bulunmulard. Kfeliler Ehl-i Beyte bir misyon ykleyerek, hilafete talip olacak kiinin ancak Ehl-i Beytten biri olaca inancn tayor ve Zeydin l-i Muhammedden Allah tarafndan desteklenecek biri olacan ifade ediyorlard. 663 Zeyd, isyanndan nce kardei Eb Cafer Muhammed b. Ali b. Hseyin b. Ali el-Bkr ile istiare eder. Muhammed el-Bkr, Kfe halkna gvenilmeyeceini, onlarn hile ve ihanet ehli kimseler olduuna iaret eder. Devamla yle der. Deden Ali orada ldrld. Amcan Hasan orada aypland. Baban Hseyin orada ldrld. Onlarn yaptklar arasnda biz Ehl-i Beyti ktlemekte var.664 Kardei Muhammed el-Bkrn srarlarna ramen, Zeyd isyan dncesinden vazgememitir. Zeyd, Kfelilerin davetine icabet ettii srada, Dvd b. Ali b. Abbs da daha nce ecdadna yaptklarn hatrlatarak Kfelilere gvenilmeyeceini ifade eder ve tekrar Kfeye dnmesine engel olmaya alr. Kfeliler de Dvd b. Alinin bu szlerine karlk: Bu Dvd senin stn gelmeni istemiyor. Kendisinin ailesinden (Abbs Ehl-i Beyti) olanlarn bu ie sizden daha layk olduunu zannediyor dediler.665 Bu ifadelerden Abbslerin kendi adlarna davette bulunduklar hususunun bilindii anlalmaktadr. Ancak Kfeliler de Zeydin bu ie daha ok hak sahibi olduunu ifade ile Zeydi bu hususta cesaretlendirirler. Aslnda bu olay Him Ehl-i Beyti iinde Abbs ve Tlib ayrmasnn ve srtmesinin de baladn gstermesi asndan nem arz etmektedir. Zeydin isyan gayesini anlamak iin, biat arsnda syledii szler bize bir fikir vermesi asndan nemli gzkmektedir. Zeyd, insanlar kendisine biate
662

Taber, Trh, VII/167-68; Kfeliler, Zeyde yz bin klcn kendisi ile beraber Ben Mervana kar savaacan bildirdikleri de nakledilmektedir. Bkz. bn Asem- el-Futh, VII-VIII/315. 663 bn Asem, el-Futh, VII-VIII/314-5. 664 Mesd, Murucuz-Zeheb, III/214. 665 Taber, Trh, VII/168; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/234-5.

137

arrken: Biz sizleri Allahn Kitabna, Nebisinin snnetine, Zalimlerle cihada, zayflar korumaya, maldan mahrum edilenlere (hak ettiklerini) vermeye, bu feyi hak edenlere eit taksim etmeye, zalimlere kar durmaya, Ehl-i Beyte yardm etmeye ve bilinmeyen (inkar edilen) hakkmzn verilmesi iin yardma aryoruz.666 diyerek biat alyordu. Zeyd, Him Ehl-i Beyt mensubu olarak bu iin kendilerinin hakk olduunu iddia etmesine ramen, Ehl-i Beytin mahrum brakld haklarnn iadesi ve dini endielerden667 dolay isyan ettii de anlalmaktadr. Zeydde destek veren Kfeliler genellikle Peygambere ve Him ailesine sevgisi olan ve Emevlerin idaresinden honut olmayan muhalif kimselerden olumaktayd.668 Tek balarna Emevlere kar koyamadklar iin Peygamberin kabilesinden olduu iin karizmaya sahip bulunan Zeyd b. Aliyi kendi balarna geirmek iin davette bulunduklar anlalmaktadr. Him b. Abdilmelik, Yusuf b. mere mektup yazarak, Zeydin durumu ve Kfelilerin Him Ehl-i Beyt sevgisi hakknda onu uyaryor ve gerekli nlemleri almasn da tembihlemeyi de ihmal etmiyordu.669 Himn Kfelilerin kendi iktidarlarna kar muhalefetinin farknda olduu grlmekedir. Ayrca Kfelilerin harekete gemek iin Ehl-i Beytten destek alacaklarn da biliyordu. O dnemde kendilerine ciddi rakip olabilecek yegane g, ancak Ehl-i Beytten birinin nclk ettii bir hareket olabilirdi. Eb Mihneften aktarlan bir habere gre Zeyd, tekrar Kfeye dndnde, Ehl-i Beyt muhibbi olanlar, onu karlayarak sk sk ziyaret edip kendisine destek olacaklarn ifade ediyorlard. Hatta onun divannda, kendisine biatn sunan on be bin kiinin kayda geirildii ifade edilir. Kfede on ay kadar kalan Zeyd, destek bulmak amacyla iki ay da Basrada kaldktan sonra, tekrar Kfeye gelir ve orada faaliyetlerine devam eder. Ehl-i Sevad ve Ehl- i Mevsla adamlar gnderir.670
666

Taber, Trh, VII/182; Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/233; Bkz. Belzr, Ensbul-Erf, II/527; bn Asem, el-Futh, VII-VIII/316. 667 Nitekin Zeyd, etrafa yazd mektuplardaki ifadelerinde, Beni Umeyyenin zulm ve kt gidiatna dur demek iin, Allah ve din uruna kar ktklarn ifade eder. Belzr, el-Ensbul-Erf, II/527. 668 Kfelilerin genellikle Ehl-i Beyt muhibbi ve taraftar olarak bilinmesine ramen sergiledikleri tutum bunu dorulamamaktadr. Nitekim Zeyd b. Alinin kardei Eb Cafer ile yapt grmede, Eb Cefer, Kfelilere gvenilmeyeceini, ceddi Alinin orada ldrldn, amcas Hasan orada aypladklarn, babas Hseyinin orada ldrldn, ayrca Ehl-i Beyt olan kendilerine de svdklerini ifade ederek, Kfelilere gvenerek harekete gememesini ister. Bkz. Mesd, Murcuz-Zeheb, III/214. 669 Taber, Trh, VII/169. 670 Taber, Trh, VII/171; Belzrnin sadece Kfeden on iki bin kiinin biat ettiini, Medin, Basra, Vst, Mevsl, Horasan, Rey, Curcn ve Cezireden de kendisine biat edildiini ifade eder. Ensbul-Erf, II/526; el-Isfehn, Mektilut-Tlibyyn, 132. Zeyd, Yusuf b. merin yerini bulamamas iin sk sk yer deitirdii ve bir yerde uzun sre kalmad da ifade edilir. Bkz. bn Asem, Futh, VII-VIII/316.

138

Zeydin taraftarlar Yusufun Zeydin hareketinden haberdar olduunu ve aratrmaya baladn grnce ileri gelenlerden bir grup Zeyde gelerek: Allah sana merhamet etsin, Eb Bekir ve mer hakkndaki dncen nedir? diye sordular. Zeyd : Allah her ikisine de rahmet ve mafiret etsin. Ehl-i Beytimden onlar hakknda hayrdan baka bir ey syleyeni duymadm. Onlar: Sizin zerinize ullanp elinizden hilafeti alrlarken, siz hala niye bu Ehl-i Beytin kann talep ediyorsunuz?671 diyerek Zeyden ayrlrlar. Bunun zerine Zeyd de onlara: sizin bahsettiiniz konuda Reslullhn hilafetine btn insanlardan daha ok hak sahibi idik. nsanlar onu bizim elimizden ald ve onlara verdiler. Bu bize gre onlarn kfrn gerektirmez. Onlar bu grevi yklenmi ve insanlar arasnda adil davranmlar. Kur'n ve snnet ile amel etmiler eklinde cevap verir672 Zeydden ayrlanlarn Eb Bekir ve merin de hak gasbnda Emevlerden fark bulunmadklar halde onlardan teberri etmeyip Emevlerle ile mi savayorsun? diye sorduklarnda Zeyd: Eb Bekir ve mer Emevler gibi deillerdi. Emevler, bana, size ve kendilerine zulmediyorlar. Biz sizi Allahn kitabna, Resulnn snnetine, ihya edilecek snnetlere, bidatlerin sndrlp yok edilmesine aryoruz. Bana icabet ederseniz saadete erersiniz. Eer kabul etmezseniz, ben sizin vekiliniz deilim eklinde cevap verir.673 Zeydin Eb Bekir ve mer hakknda hayrdan baka bir ey sylememesi, Ehl-i Beyt namna onlardan teberri edilmesi ne kadar gereki olur tartlr. Zeyd onlarn isteine uymaynca, Zeyde yaptklar biati bozarak yanndan ayrlarak yle dedikleri nakledilmektedir: imam geip gitmitir(lmtr) -Onlarn iddialarna gre, Eb Cafer Muhammed b. Ali imamd ve o zaman lmt- onun olu Cafer b. Muhammed hayatta olduuna gre onlarn: Bugnk imammz, babasndan sonra Caferdir. Babasndan sonra Cafer imamete daha hak sahibidir. Zeyd bizim imammz deil ve ona uymayacaz. demeleri zerine Zeyd, bunlar er-Rafza diye isimlendirmitir.674 Rafza olarak isimlendirilen ve inn ekillenmesinde nc rol olan grup olduu sylenebilir.

671

Taber, Trh, VII/180; Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/242; Zeydin kendisinden ayrlan taraftarlarn er-Rfda diye isimlendirerek: Haricilerin Aliyi terk etmeleri gibi de er-Rfda beni terk etti. dedii de aktarlr. Bkz. Belzr, Ensbul-Erf, II/528-9. 672 Taber, Trh, VII/181; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/242-43. 673 Taber, Trh, VII/181; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/243. 674 Taber, Trh, VII/181; bnul-Esr el-Kmil fit-Trh, V/243; Belzr, el-Ensbul-Erf, II/528-9; Rfda kavram iin bkz. Metin Bozan, mamiyyenin mamet Nazariyesinin Teekkl Sreci, (Baslmam Doktora Tezi) Ankara 2004, 14-6.

139

Zeyd, btn hazrlklarn tamamlayarak 122/740 senesinin sefer aynn ilk gecesi olan aramba gecesi ayaklanmaya karar verir.. Zeydin ayaklanaca haberini alan Yusuf b. mer, Hakem b. es-Salt Kfe halkn byk mescide toplamakla grevlendirir. Kfelilerin mescide hapsedilmelerinden sonra mnadiler Kfe sokaklarna kimsenin kmamas, aksi halde zimmetin kaldrlaca ilan ediliyordu. nsanlar Zeydin ayaklanma iin kararlatrdklar gnden bir gn nce Sal gn mescide toplatldlar. Hakem b. es-Salt ehrin ana kaplarn, ar pazar yol ve girilerini tutarak, mescidin kaplarn Kfelilerin zerine kapatt.675 Alnan sk tedbirler sonunda Kfelilerin isyana katlmas engellenmiti. Zeyd, isyan sabah kendisine gelenlerin saysnn ancak 218 kiiden ibaret olduunu renince hayretle: Sbhanallah! Bu insanlar nerede? diye sorduunda ona yle denildi: Onlar byk mescitte mahsur haldeler Zeyd, kendisine biat edenler iin bunun bir mazeret olamayacan ifade eder.676 Zeyd bekledii taraftar kitlesini yannda bulamaynca hayal krklna uramtr. Peygamber soyuna, yani Him Ehl-i Beytine mensub kimselere kar toplumda var olduu sylenen sevgi ve ballk isyanlar dneminde pratik destee dnmemi ve her isyanda yalnz brakldklar grlmtr. Bu nedenle onlara ynelik sevgi sadece szde kalm ve her defasnda yalnzlklar iinde tek balarna kalmlardr. Hseyinin Kerbelda ehid edilmesi de ayn ekilde en yaknlar tarafndan bile yalnzla itilerek, giritii ayaklanmada destekten mahrum braklmt. nk o dnemdeki bilinsiz topluluklar g ve maddi menfaat karlnda rahatlkla saf deitirebilmektedirler. Toplumun bu zaafn sezen Emevler her defasnda bu yola ba vurmak suretiyle kendilerine kar olan siyasal giriimlere kar baar kazanmlardr. Zeydin isyannda da bu durumun ortaya kt aka grlmektedir. Zeyd ve az saydaki taraftar, Kfe halknn iine hapsedildii mescide doru harekete getiklerinde, Nasr b. Hzeymenin onlara hitaben yapt btn arlar bouna gidecek ve kimse mescidden dar kmak iin bir aba gstermeyecektir.677 Zeyd, aramba sabah ayaklanr ve perembe gecesi alnna isabet eden bir ok ile ldrlr. Zeydin isyan ancak iki gn srmtr.678 Zeydin ldrlmesi ile
675

Taber, Trh, VII/181-2; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/243; Ayrca bkz. Belzr, el-Ensbul-Erf, II/530; bn Asem, el-Futh, VII-VIII/319. 676 Taber, Trh, VII/182; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/244; Belzrde bu sayy 218 ve 250 kii olarak verir. el-Ensbul-Erf, II/530; Zeyd daha dn diyannda on be bin kiinin kaytl olduunu ifade ederek etrafnda da az insan olunca hayretini gizleyemedi. Ceddi Hseyine de aynsn yaptklarn da ifade eder. Bkz. bn Asem, el-Futh, VII-VIII/319-20; el-Isfehn, Mektilut-Tlibiyyn, 132. 677 Taber, Trh, VII/181; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/245.

140

beraber Horasandaki Him-Abbs Ehl-i Beyti taraftar diyebileceimiz ann harekete getii ifade edilir. Onlara katlanlarn veya onlara taraftar olanlarn saylarnda artlar olmutur. Beni meyyenin Him Ehl-i Beytine yaptklar her tarafta anlatlmaya balanmtr. yle ki byle haberlerin ulamad bir yer kalmad dile getirilir.679 yle anlalyor ki Zeydin lm haberi ile Horasan blgesinde aka Emevler aleyhine allyor ve Emev kartl organize bir hal alyordu. Zeydin ldrlmesi ile toplumda Ehl-i Beyte kar yeni bir sevgi atmosferinin olutuu da sylenebilir. Sonraki dnemde Horasan merkezli Abbs dileri de bu durumu ustaca kendi lehlerine kullanmay bilmilerdir. Zeyd ldrldnde taraftarlarndan Beni Esedden biri, Yahya b. Zeyde Horasana gitmesini tavsiye eder. nk Horasanllarn kendi taraftarlar (atu) olduunu ifade eder. Yahya, sk takip edildiini syleyince de, ortaln sakinlemesini beklemesini ve ondan sonra da Horasana gitmesini tavsiye eder. belli bir sre saklanan Yahya, bir grup taraftar ile Horasana gider. 680 Yahya geri kalan taraftarlar ile uzun bir yolculuktan sonra geldii Mervde Nasr b. Seyyr tarafndan hapsedilir. Nasr, durumu bir mektup ile Yusuf b. mere bildirir. Yusuf b. mer de Him b. Abdilmelike durumu bildirir.Yahya hapiste uzun sre kalmadan Himn lmesi ile de serbest braklr.681 Yahya ilkinde yakalandnda halife Velidin emri ile serbest brakld da aktarlr.682 Fakat Yahya ikinci kez ayaklanma teebbsnde bulunur. Yahya b. Zeyd b. Ali, ikinci kez el-Velid b. Yezid (126/744) zamannda Horasann Czcan beldesinde ayaklanr. Arne683 denilen kyde yaplan atmalar sonucunda da ldrlr.684

678

bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/245-6; Yakb, Zeydin ldrld yl olarak 121/739 yln gsterir. Trhul-Yakb, II/228; Mfid ise ldrld yl olarak h.120 kaydeder. Bkz. eyh Mfd (413/1022), el- rd, II/174; bn Asem, Zeydin cesedinin gml olduu yerden kartlp Nasr b. Huzeyme elAbesi, Muviye b. shk b. Zeyd b. Harise ve Ziyd b. Abdillah el-Fihrnin yanlarna asldn ifade eder. Bkz. el-Futh, VII-VIII/322; Zeydin ldrl ile sonulanan olaylarn seyri ile ilgili olarak bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, II/533-39. 679 Bkz.Yakb, Trhul-Yakb, II/228. 680 Taber, Trh, VII/189; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/247. 681 bn Asem, el-Futh, VII-VIII/327. 682 Taber, Trh, VII/228; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/271. 683 Arne, Bkz. bn Asem, el-Futh, VII-VIII/330; bn Kuteybe, Czcanda Nasr b. Seyyarn valilii zamannda ldrldn syler. el-Merif, 216. 684 Onun kabri blgede mehur olup ziyaret edilen mekanlarn banda geldii ifade edilir. Bkz. Mesd, Murucuz-Zeheb, III/221; Bkz. bn Asem, el-Futh, VII-VIII/330-2; Nasr b. Seyyarn adamlarndan olan Selm b. Ahvez tarafndan ldrld de aktarlr. bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/325; Yahyann ldrld sene Horasanda doan her ocua Zeyd ve Yahya ismi verildiine de yer verirli. Bkz. Mesd, Murucuz-Zeheb, III/222.

141

Emev devrinde Him Ehl-i Beytinin karizmasnn artmasna etki eden unsurlarn banda Muviyenin Ali kart faaliyetleri, Hseyinin katli ve Kerbel facias ve en son olarak da Zeydin ldrlmesidir. Bu karizma farkl dnemlerde Emevlere kar kullanlm ve nihayetinde de Emevlerin sonunu hazrlayan etkenlerin banda gelmitir. Ehl-i Beyt karizmas, ahsi menfaat gruplarnca istismar edildii gibi, zulme kar birletirici unsur olmas, toplumda herkesin nderliinin kabul edilmemesi veya ailev karizmalarnn olmas, Ehl-i Beyt mensuplarn toplumda ne karan unsurlarn banda gelmitir. Zeyd b. Ali ve Yahya b. Zeydin Emev iktidarna kar klarnn nedenlerine bakldnda, isyan nedenlerinin Emev iktidarlarn kendilerine kar tutumlar, dini ve siyasi endielerden kaynakland sylenebilir. Bu srete de Ehl-i Beyt mensuplarna Hz. Peygamber tarafndan herhangi bir vasiyetin dillendirildiini sylemek olduka gtr. Hseyinin Kebeladaki ehadetinden sonra Him Ehl-i Beyt mensubu ilk fiili isyann Zeyd b. Alinin isyan olduu da grlmektedir. Bu hareketle Tlib ailede iki farkl grn ortaya kt grlmektedir. Biri siyasetten uzak duran Cafer esSdk685, dieri de zalim hkmdara kar silahl mcadeleyi esas alan Zeydiliin de temel k noktas olan siyasi ierikli Zeydliktir.686 Milel-Nihal, Frak ve Maklt tr eserlerde mezhepler tasnif edilirken Zeydiliin temel ve ayrc vasf, onlarn imamet konusundaki grleridir. Zeydilere gre imamet, Ali-Ftma soyundan birisine aittir. Ali- Ftma soyundan gelen, ilim ve ahsiyet bakmndan gerekli vasflar tayan, imametini aka ilan eden ve klca sarlarak mcadele meydanna kana imam olarak itaat etmek esastr.687 Bu dnce Zeydiler arasnda zamanla ortaya kan bir dnce olduu da unutulmamaldr. Zeydin pratikleri zamanla itikadi alana tanarak formle edilmi bir dncedir.688 Zeyd b. Ali isyan ile beraber imameti Ali oullarndan, Ali-Ftma evladna hasreden bir dncenin de olumaya balamtr. Daha nce bnu'l-Hanefiyye ve olu Eb Himin isimlerinin n plana kmasna ramen, bu durum Zeydin ortaya kmas
685

Cafer es-Sdk dnemi fikri ve siyasi adan alkantl bir dnemdir. lmi kiilii ve ilimle meguliyeti, kan siyasi hareketlerde destek olmamas nedeniyle Abbs iktidar tarafndan msahama grmtr. Abbslerin Cafer es-Sdka kar tutumu ile ilgili olarak bkz. Bozan, mamiyyenin mamet Nazariyesinin Teekkl Sreci, 46-7. 686 Kr. Gkalp, Yusuf, Zeydilik ve Yemende Yayl, (Baslmam Doktora Tezi), ASBE, Ankara 2006; mit, Mehmet, Zeydiyye MutezileEtkileimi ve Ksm er-Ress, (Baslmam Doktora Tezi), ASBE, Ankara 2003. 687 N el-Ekber, Mesilul- mme, 42-45; Er, Makltul- slmiyyn, 65-70; e-ehristn, el-Milel venNihal, 1,249-50; Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 26; Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 94; elsferyn, et-Tabsr fid-Dn, 27-29; Msnid, el-Aleviyyun vel-Abbsyyn ve Davetu Alil-Beyt,23. 688 Kr. Gkalp, , Zeydilik ve Yemende Yayl, Ankara 2006.

142

ile Al-i Ftma evladna zel bir konum atfedilmitir. Bu adan Ehl-i Beyt Ali-Ftma evlad ile snrlama yoluna gidildiini sylemek mmkndr. 5. Abdullah b. Muviye b. Abdillah b. Cafer b. Eb Tlib Him ailesinden, Emev idaresine kar isyan eden kiilerden biri de Abdullah b. Muviyedir.689 Hayatnn ilk dnemleri hakknda fazla bilgi bulunmayan Abdullah b. Muviye b. Abdillah b. Cafer b. Eb Tlibin, Kfede 127/745 senesinde kendi adna arda bulunduu rivayet edilmektedir.690 Abdullah b. Muviyenin isyan sreci, Irak valisi Abdullah b. mer b. Abdilazizi ziyaret etmek ve ba istemek iin Kfeye gelmesi ile balar. Kfeye geldii ilk gnlerde ayaklanma niyeti olmayan Abdullah b. Muviye, Kfedeki kabileler arasnda ortaya kan asabiyet nedeniyle, Kfeliler: Kendi adna arda bulun! Him Ehl-i Beyti hilafete Beni Mervandan daha layktr. diyerek ona kendi adna biat almaya tevik etmeleri ile Abdullah ayaklanma karar alr. bn mer Hrede iken Abdullah gizliden halktan biat almaya balar.691 Kfelilerin Him Ehl-i Beytnin Hilafete Beni Mervandan daha layk olduunu sylemeleri, Himilerin Hz. Peygamberin soyu olmas nedeniyledir. Emevlere kar oluan muhalefet hareketinin Himilerden, Ali soyu dnda, Eb Tlibin soyundan birine yaplan bu teklif manidardr.692 Kfede genelde Himilere, zelde ise Hz. Peygamberin torunlarna kar ciddi bir alakann varlndan bahsedilebilir. Abdullah, er-Rd min l-i Muhammed slogan ile Kfede gizliden insanlar biata arr.693 Biat ald kiilerden biri de bn Damre el-Huzadir. Fakat bn mer, Damreyi gizliden raz ederek onu ihanete ikna eder. bn Damre, sava esnasnda kastl

689

Annesi mm Avn binti Avn b. El-Abbs b. Rebia b. El-Hris b. Abdulmuttlibtir. bn Sad, TabaktulKubr Mmetemmimi, 263; Abdullah b. Muviyenin devrinin nl airlerinden bir olduu da aktarlr. Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/327; Baz iirleri iin bkz. bn Kuteybe, Uyunul-Ahbr, I/463; III/22, 87, 229. 690 Taber, Trh, VII/302; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/324. 691 Taber, Trh, VII/302-3; Kr., Belazr, Ensabul-Erf, II/64. 692 Nitekim Watt bu hususa dikkat ekerek Emevler dneminde imamet ile ilgili karizmann Ali-Ftma evladna has klnmayp, btn Himoullarna temil edildiini ifade eder. Bkz. Islamic Philosopy and Teologhy, Edinburg, 1985, 16. Emevlere kar Ali-Ftma evlad dndaki iki Him bnul-Hanefiyye ve Abdullah b. Muviye etrafnda kmelenen insanlarn varl da bunu destekler mahiyettedir. 693 Abbslerin davet slogan olan bu slogann Abdullah b. Muviye tarafndan da kullanld grlmektedir. Bkz. el-Isfehn, Mektilut-Tlibbbn, 155; el-Isfehn, baka bir yerde de, Abdullah b. Muviye belli bal kentlere yazd mektuplarda ary er-Rd min Ali Muhammede deil kendi adna yaptn ifade eder. Isfehn, Mektilut-Tlibbbn, 157.

143

olarak yenilecektir. Abdullah bu durumu haber almasna ramen, bu plan bozmaya muvaffak olamaz. Abdullah yaplan savata yenilir ve Kfeye dner.694 Baz tarihi kaynaklarda da Abdullah b. Muviyenin isyan u ekilde aktarlr: Abdullah b. Muviye, kardeleri Hasan ve Yezid ile birlikte Abdullah b. mer b. Abdilazizin yanna gittiler. Abdullah b. mer bunlara ikramda bulunarak, baz hediyelerle birlikte gnlk 300 dirhem de tahsis eder. Bu uygulama Yezid b. Velidin lmne kadar devam edilmitir. Yezidin lm, yerine brahim b. Velidin gemesi ve daha sonra da Mervan b. Muhammedin brahimi tahttan indirip halife olmasyla Emevler arasnda i ekimeler ba gstermitir. Buna bir de Kfedeki kabileler aras asabiyet de eklenince otorite boluu iyice hissedilmeye balanmtr.695 Him taraftar olan Kfeliler, Abdullah b. merin olaylar karsndaki zaafn grnce durumdan istifade etmek iin onu ktlerler ve cesarete gelirler. Abdullah b. Muviye b. Abdillah b. Cafere kendi adna arda bulunmasn talep ettiler. Bu amala da toplanarak Abdullah b. Muviye adna biat ettiler.696 Bu safha Abdullah b. Muviyenin dnda gelitii grnmektedir. nk Emev idaresinden memnun olmayan kesim karizmas bulunan birisini balarna geirerek isyan teebbsnde bulunmak istedikleri grlmektedir. Bu isteklerini gerekletirmek iin de toplumun geneli tarafndan benimsenecek olan bir Himyi semilerdir. Kfeliler Emevlere olan muhalefetini bir Him zerinden hayata geirmekteydiler. Him taraftarlar ortam hazrlaynca Kfeliler Abdullah b. Muviyeye gelerek biat ederler. Kfede ikameti esnasnda insanlarn gnlerce kendisine biat ettikleri ifade edilir.697 Abdullah b. mer, Rebiallarn rahatszln haber alnca, kabile reislerine yzer bin dirhem datmasna ramen insanlarn bn Muviyeye biatn nleyemedi. nk Abdullah b. merin, mer b. Gadban el-Kubaserye yz bin dirhem vermesine ramen yine de ismi ibn Muviyeye biat edenler arasnda geirmekteydi.698
694

Taber, Trh, VII/303; Kfelilerden bir ok kimsenin kendisine biat etmesine ramen bazlarnn, iimizden bir ounun bu el-beytin ehl-i ile beraber ldrldn ifade ederek biat etmekten kand ifade edilir. Bkz. Isfehn, Mektilut-Tlibbbn, 155-6. 695 Taber, Trh, VII/303; Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/324; Kabileler arasnda asabiyenin ortaya kma nedeni, Abdullah b. merin Mudar ve Rebia kabilelerine verdii bolca ihsanlarn kesilmesidir. Bunun sonucunda Mudar ve Rebia kabilelerine mensup kiler Abdullah b. mer e kar muhalafet bayran ekerler. Bu hareketlerine de Him aileden olan Abdullah b. Muviye bakanlnda yapmak istediler. Bkz. Taber, Trh, VII/305; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/325; Halife, Trh, 449-50 ; Saram, 353-4; 696 Taber, Trh, VII/305; Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/325-6. 697 Taber, Trh, VII/305; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh , V/325. 698 Taber, Trh, VII/305; Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/325.

144

Abdullah b. Muviye saflarnda Zeydiyyeden kiiler de bulunduuna ahit olmaktayz.699 Zeydiyyeden elli kiilik bir grup savamak isteiyle bn Mriz elKurenin evinde toplanp sava karar alrlar. Abdullah b. Muviye isyannda Zeydiyyeden baka Kfelilerden kimsenin ldrlmei de aktarlan haberler arasndadr.700 Bu dnemde Zeydiyye mezhebinden bahsetmek g ise de, Zeyd b. Alinin baz taraftarlarnn Emevlere olan muhalefetleri nedeniyle Abdullah b. Muviyeye destek olduklar grlmektedir. Emevler tarafndan ldrlen Zeyd b. Ali taraftarlarnn, Emevlere kar yaplan bir harekete destek vermelerinin nedeni onlarn da Emevlerce srekli bask altnda tutulmalar sonucunda olmutur. Abdullah b. Muviye, Abdullah b. mer ile yapt savata yenilgiye urayarak, nce Medaine, oradan da Hulvana geer ve bu blgelerde baarlar elde eder.onun kendi adna para bastrd ve bu paralarn zerine de Meveddet701 ayetini yazdrd, daha sonra Isbahan, Ahvaz ve tm Fars zerine galip geldii,702 ve daha sonra da Farista ld nakledilmektedir.703 Abdullah b. Muviye bastrd parann zerine meveddet ayetini yazdrmakla Hz. Peygambere olan yaknln ifade etmek istemitir. Bu nedenle de kna byle bir dayanak bulma dncesiyle bu yola bavurduu sylenebilir. Himi ailenin de bir ferdi olmas insanlarn etrafnda toplanmasnda en byk etken olduu rahatlkla sylenebilir. Herata kaan Abdullah b. Muviye, Eb Mslimin Herat amili tarafndan durumu kendisine bildirilir. Eb Mslimin bu konudaki emri dorultusunda yakalanp hapsedilir. Eb Mslim: Eer onu serbest brakrsan btn Horasann beldelerini ifsad eder. diyerek onu ldrtt ve lm haberiniEbl-Abbsa bildirdii de aktarlr.704 Kaynaklarda 129/746 senesinde ldrld zikredilir.705 Abbs Davetinin
699

Bkz.Taber, Trh, VII/303-8; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/327; Burada Zeydi olarak nitelenenler, aslnda Zeyd b. Alinin isyanna da destek veren siyasal bir Zeydilik anlamak gerekir. Zeydilik o dnemde henz itikadi bir vecheye brnmemiti. Dier bir ifade ile Zeyd b. Alinin ldrlmesiyle, onun destekileri ilk Him isyanna da destek vermilerdi; Kr. Gkalp, Zeydilik ve Yemende Yayl, 45 vd. 700 Taber, Trh, VII/303. 701 (42) r- 23 ...De ki: Ben bu risalet ve irad hizmetinden tr, sizden akrabalk sevgisinden baka beklediim hibir karlk yoktur... 702 Belazr, Ensabul-Erf, II/64. el-Isfehn, Hemdn, Kum er-Rey, Kmis, Isbehn ve Farisden sonra Isfehnda ikamet ettiini ifade eder, Mektilut-Tlibbbn, 156; bnul-Esr de, Abdullah b. Muviyenin Eb Mslime katlmak gayesi ile Horasana gittiini ifade eder. nk Eb Mslimin insanlar l-i Muhamede yardma arn ve Horsana hkim olduunu biliyordu. Bkz. el-Kmil fit-Trh, V/372. 703 Er, Makltul- slmiyyn, 85. 704 Belazr, Ensabul-Erf, II/66-7; bn Sad, Abdullah b. Muviyenin ldrl ileilgili iki farkl rivayet aktarr. Rivayetlerden biri Mervann kuvvetleri tarafndan Isbahann nahiyelerinden Ceyyde ldrlddr. Dier rivayete gre de Eb Mslimin onu hapse attrd ve orada ld eklinde aktarlr. Bkz. Tabaktul-Kubr Mtemmim, 263-4.

145

artk aa kt dnemde Abdullah b. Muviyenin bu knn, Abbs hareketine halel getirir dncesi ile bertaraf edildii anlalmaktadr. Bir Himnin l-i Muhammede ar yapan biri tarafndan ldrlmesi olayn en arpc yndr. nk artk Abbsler kendileri dnda bu ie talip siyas rakiplerini, kim olursa olsun bertaraf edecekleri mesajn da vermi oluyorlard. Eb Mslimin, Abdullah b. Muviyeyi Horasanda yakalaynca, Him ailesinden babasnn adnn Muviye olan birini bilmiyorum diyerek nce hapsettii, ardndan da onu ldrtt ifade edilmektedir.706 Abdullah b. Muviyenin lmnden sonra ayr frkann onun hakknda grler ileri srd707 bunlardan zellikle Cenhiyye frkasnn Abdullah b. Muviye hakknda gli fikirleri savunduu grlmektedir.708 Abdullah b. Muviye toplumdaki Ehl-i Beyt sevgi ve taraftarln grp, bunu siyasi hedeflerini gerekletirmede kullanarak ortaya kan birisi olduu ifade edilebilir. Ehl-i Beyt tasavvurunun toplum tarafndan farkl ekillerde alglanmas, Emevlere kar yaplacak bir muhalefetin ancak Ehl-i Beyt mensubu kiiler kanalyla gerekletirilme dncesi, Ehl-i Beyt ile ilikilendirilen bir ok hareketin ortaya kmasna neden olmutur. Emevlere muhalif gruplarn Ehl-i Beyt ad etrafnda toplandklar grlmektedir. zellikle Kerbel ve Zeyd b. Alinin ldrlmesinden sonra Peygamber ailesine ynelik, acma ile kark, artan sevgi bir ok kimsenin dikkatini ekmitir. Bu nedenle de siyasi kalkmlarn hareket noktas haline gelmitir. Abbslerin de herhangi bir ad belirtmeksizin er-Rda min l-i Muhammed adna arda bulunmas bu durumu destekler mahiyettedir.

D. GULAT: EHL- BEYT MENSUPLARINA GL

SNADLAR

slamn fetihler yoluyla ok hzl bir ekilde yaylmas, yaps henz btnyle teekkl etmemi olan slamiyeti, geni lde, fethettii yerlerdeki eski medeniyetlerden gelen fikirlerin tesirine ak hale getirmitir. Bu durum, ortaya kan frka ve gali dncelerin taraftar bulmasna neden olmutur. Farkl din ve kltrlerden
705 706

Taber, Trh, VII/371; bnul-Esr, el Kamil fit-Trh, V/370. Bkz. Flal, Abdullah b. Muviye, D A, I/118-19; Kr., bn Sad, Tabaktul-Kubr Mmetemmim, 263; bn Kuteybe, el-Merif, 207. 707 Bkz. Ear, Makltul- slamiyyn, 22. Keysniyyenin dokuzuncu frkas olarak bilinen Harbiye frkas Abdullah b. Muviye hakknda farkl frkaya ayrld. Frkalardan biri Onun ldn iddia etti. Dier bir frka da onun Isbahan dalarnda olduu ve lmediidir... nc bir frka da Onun Isbahan dalarnda olduu ve lmedii, Nebi tarafndan mjdelenen Mehd olduunu iddia etti. Bkz. Er, 22. 708 Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 199; sferin, et-Tebsr fid-Dn, 126.

146

Mslman olanlar, eski inan ve kltr kalntlarn da beraberinde slama mal etmeye almlardr.709 Bu tr dncelerin de genelde Hz. Peygamber ailesi ve yaknlar etrafnda younlat grlmektedir. Bu durumun, onlarn toplumdaki karizmalarndan kaynakland anlalmaktadr. Gulat frkalarnn, Ehl-i Beyti gali dncelerine bir tr kalkan olarak kullandklarn sylemek de mmkndr. Dier bir ifade ile Hz. Peygamberin yakn akrabalarn oluturan Ehl-i Beyt, sosyal, siyasi, dini ve itikadi alanlarda bir nevi meruiyet arac ve bir snak olarak kullanlmaya alld aka grlmektedir. Ehl-i Beyt mensuplarna, bir ok etnik, sosyal, dini ve mezhebi grub tarafndan nem atfedilmitir. Ehl-i Beyt, iktidarlar tarafndan bask ve zulme maruz kalan kesimlerin sna olmutur. Bu kesimlerin kendi duygu ve dncelerini onlara isnad etmek suretiyle gelecek tepkileri azaltmay hedefledikleri de sylenebilir. Gulat frkalar da grlerini Peygamber soyuna ve Him Ehl-i Beytine mensup kiiler ile ilikilendirmilerdir. Gulat frkalarnn mahiyeti ile ilgili ayrntlara girmeden, Ehl-i Beyt ile ilgili baz gali dnceye sahip baz kiiler zerinde duracaz. el-aliye/el-ulat haddi aan, batla meyleden,710 imamlar hakknda ar fikirler ileri srenlere711 verilen genel bir isimlendirmedir. Gali dncede olanlar, mamlar hakknda insan st ilahi- vasflar ileri srmlerdir. Gali frkalarn imamlarnn hepsi Ehl-i Beyt mensubu olmamakla beraber, kendilerini bir ekilde Ehl-i Beyt mensuplar ile ilikilendirmek suretiyle dncelerine meruiyet kazandrma yoluna gitmilerdir.712 Ehl-i Beyt mensuplar ve zellikle de Ali hakknda gali dnceler ileri sren bir ok frka bulunmaktadr. Bunlar genellikle ann el-Galiyye frkasna dahil edilirler. Er, Ali hakknda gali grler ileri sren frkalarn saysn on be olarak bildirmektedir.713 el-Galiyye sadece Ali hakknda gali dnceler ileri srmemi Ehl-i Beytin dier mensuplar hakknda da gali fikirler ileri srmlerdir. ult frkalar imamlar hakknda bidalar tebih, bed, ricat ve tensh olmak zere drt konu714 etrafnda younlat grlr. mamlar hakknda ileri srlen gli
709 710

Henry Laoust, slamda Ayrlk Grler, 22. Rz, Eb Htim, Kitabuz-Zne, Badd,1988, 303. 711 ehristan, el-Milel ven-Nihal, I/288; z, Gliyyeyi Daha ok aya mensup olan ar dnceler tayan gruplar iin kullanlan, slm toplumu tarafndan tasvip edilmemeyi belirten bir terim eklinde tarif eder. Ayrca Gliyyenin temel zellikleri iin de bkz. Gliyye, D A,XIII/333-7. 712 Bkz. Bozan, Metin, i Frkalarn Tasnifi (Nispet edildikleri imamlar Ekseninde Bir Deneme) Dicle FD, c.,VI, S.1., Diyarbakr, s., 21-37, 33-35. 713 Er, Makaltul- slmiyyin, 5. 714 ehristan, el-Milel ven-Nihal, I/289; Eb Cafer Muhammed b. Aliye: Siz Ehl-i Beytten biri gnah ilemenin irk olduunu iddia eder mi? diye sorulunca o da, Hayr, Siz Ehl-i Beytten biri ricat dile getirir mi?, Hayr, Siz Ehl-i Beyten bir Eb Bekir ve mere sebb eder mi? Hayr, o ikisini

147

fikirler, ismet, gizli ilim, ilham, mucize, gaybten haber verme, keramet ve ihtiyalarn onlardan istenmesi gibi konulardan olumaktadr. Bu tr gali dncelerin Ali dneminden itibaren varl bilinmektedir. Gulat frkalarnn imamlar hakknda bir ok farkl grleri olmakla beraber, biz sadece Ehl-i Beyt mensuplar hakknda ileri srdkleri baz iddialarna yer vermekle yetineceiz. Badd, imameti Ehl-i Beyten karan ve kendilerine hasretmeye alan be kiiden bahseder. Bunlar Gulat frkalarnn da nde gelen kiileridir. Ravendiyye, imametin Beni Abbsa; Beyaniyye, Beyn b. Sem'na; Harbiyye, Muhammed bnu'lHanefiyyeden sonra Abdullah b. mer b. Harb el-Kindye; Mansriyye, Eb Mansr el- clye; Hattbiyye ise Ebl-Hattba getiini iddia etmektedir.715 Bu frkalarn ounluunun da iddialarn Ehl-i Beyt kanal ile dile getirerek, meruiyetlerini salamaya altklar sylenebilir. 1-Abdullah b. Sebe ve Sebeiyye Ali b. Eb Tlib hakknda ilk gali fikirleri ileri srenler, kaynaklarda hakknda kiilii hakknda ihtilaflar bulunan, Abdullah b. Sebe716nin taraftarlar olan Sebeiyye717dir. Alinin imametinin farz olduu dncesini ortaya atan ilk kiinin Abdullah b. Sebe olduu sylenir.718 Sebeiyye, Alinin ilah olduu grn ileri srmlerdir.719 Badd, tasnifinde Sebeiyye frkasn Hululiyyenin bir alt frkas altnda yer verirken, onlarn lahn ruhunun Aliye hulul ettii iddialarna yer verir.720 Badd, Sebeiyyenin Ali hakknda arla gittiini ifade ile, Alinin nceleri bir peygamber, daha sonra da bir ilah olduunu iddia ettiklerini aktarr. Onlar hakknda Aliye bilgi verildiinde Ali de onlarn ate ukurlarnda yaklmalarn emrettiini ifade
severim, tevelli eder ve onlara istifarda bulunurum. eklinde cevap verir. Bu durum Gali dncelerin daha erken dnemlerde Ehl-i Beyte isnad edildii fikrini vermektedir. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/321; bn Askir, Trhu Dmk, 54,284. cd. 715 Badd, Kitabul-Milel ven-Nihal, 54-5. 716 Kaynaklarda bnus-Sevd, bn Seb, bn Vehb b. Seb, bnus-Sevdaes-Sebe, bn Sebe el-Himyer, bn Sebe Vehb er-Rsb el-Hemedn adlaryla da anlan Abdullah b. Sebe, Sebeiyye, Sebiyye veya Sibe adl i mezhebinin ar bir kolunun da kurucusu saylr. Ayrntl bilgi iin bkz. E. R. Flal, Abdullah b. Sebe, D A, I/133-4; M. Watt, slam Dncesinin Teekkl Devri, 72-4; Korkmaz, Abdullah b. Sebe ve Sebeilik ile alakal ortaya konan bilgilerin net olmadn, Osman ve Ali dnemleri ile ilikilendirilemiyeceini de ifade eder. Abdullah b. Sebenin gerek bir ahsiyet olup olmad, yaadysa ne zaman yaad ve kim olduu hakknda bir bir ile elien bilgiler bulunmaktadr. Bkz. Sdk Korkmaz, Tarihin Tahrifi bn Sebe Meselesi, Aratrma yaynlar, Ankara 2005. 717 es-Sebeiyye,es-Sebiyye tabirleri iin bkz. i Frkalar,132. Dipnotla ile ev.ler, H. Onat, S. Hizmetli, S.Kutlu, R. imek, Ankara 2004, s.96. 718 Bkz. Eb Htim er-Rz, Kitabuz-Zne, 305. 719 Bkz. Eb Htim er-Rz, Kitabuz-Zne, 305; ehristan, el-Milel, I/289; Abdullah b. Sebe iin Bkz. Sddk Korkmaz, Abdullah ibn-i Sebe, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Konya 1996. 720 Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 198; Badd, ayrca Sebeiyye frkasna Gali frkalardan Mebihe (Allahn zatn insana benzetenler) iinde de zikreder. Bkz. Mezhepler arasndaki Farklar, 169.

148

eder.721 Korkmaz, Snn malakalt ve frak edebiyatndaki Abdullah b. Sebe ve Sebeiyye hakkndaki deerlendirmelerine yer verdikten sonra Snn gelenekteki Abdullah b. Sebe ve Sebeiyye hakknda yazarlarn aktard rivayetlerin ounun tarihi bir gereklii yanstmadn, bunlarn birer kurgu rn olduunu, bu kurguyla da zellikle ay
722

ve

alt

kollarn Sebeiyye

yermeyi hakknda

hedeflediklerini yaplan

sylemek

yanl tarafl

olmamaldr

diyerek

deerlendirmeleri

olduklarn ifade eder. N el-Ekber (293/906), Alinin lmnden sonra taraftarlarnn ayr gruba ayrldklarn ifade ederek, Alinin hayatta olduunu ve lmediini iddia eden, Abdullah b. Sebenin taraftarlar olan, es-Sebeiyyei ikinci frka olarak zikreder.723 Abdullah b. Sebe, Eb Bekir, mer, Osman ve Sahabeye ynelik aka dil uzatan (tan) ve onlardan teberri eden ilk kiidir. Bunu kendisine Alinin emrettiini de iddia etmektedir.724 Ear, es-Sebeiyyeyi Abdullah b. Sebenin taraftar olan Gali frkalarn on drdncs olarak zikreder. ddialarna gre Ali lmemi, kyametin kopmasndan nce dnyaya dneceini ve zulmle dolan yeryzn adaletle dolduracaktr.725 Badd, Sebeiyyenin Ali hakkndaki iddialarn yle ifade eder: Ali ehid edilince, bn Sebe ldrlenin Ali olmadn, onun ancak insanlara Ali eklinde grlen eytan olduunu; Alinin s b. Meryemin ge k gibi, ge ktn iddia etmi ve demitir ki: Yahudi ve Hristiyanlarn snn ldrlmesi iddialarnda yalan syleyileri gibi, Aliye dmanlk gsterenler ve Hariciler de Alinin ldrlmesi iddialarnda yalan sylemilerdir.Yahudi ve Hritiyanlar, ancak sya benzeyen armha gerilmi bir ahs grdler. Ayn ekilde Alinin ldrldn syleyenler de Aliye benzeyen ldrlm birini grdler ve onun, Ali olduunu sandlar. Ali ise ge kmtr; dnyaya inecek ve dmanlarndan intikam alacaktr.726

721

Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 177; bn Kuteybe, Abdullah b. Sebeye nispet edilen Sebeiyyeyi Rafidadan sayar. Ali iin Rabbulalemin dedikleri iin kfre giren ilk frka olarak kabul eder. Alinin bn Sebe ve taraftarlarn atele yakt da aktarlr. El-Merif, 622. 722 Bkz. Tarihin Tahrifi bn Sebe Meselesi, 127; Korkmaz, i maklt tr eserlerde de Sebeiyyenin yerildii, inn kkenlerini temize karmak iin, Sebeiyye ile ilgilerinin bulunmadklarn belirttiklerini ifade eder. Bkz. 139, 723 Mesilul- mme, thk., Josef Wan Ess, Beyrut 1971, 22. 724 Er, Ebl-Halef, Kitabul-Maklt vel-Frak, 20; Nevbaht, Fraku-i, 22. 725 Makalatul- slamiyyin, 15. 726 Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 177.

149

Baddden aktarlan baka bir rivayete gre: bn Sebeye, Gerek u ki Ali ldrlmtr. dendiinde, u cevab vermitir: Bize, onun beynini bir torba iinde bile getirseniz, lmn dorulamayz. O, gkten inip yeryznn her bucana hakim oluncaya kadar lmez.727 Aslnda bu ifadeler gstermektedir ki Sebeiyyenin Ali hakkndaki iddialar bilinli bir saplantdan baka bir ey deildir. Badd, Sebeiyyenin Ali hakkndaki iddialarna yer verdikten sonra: Alinin bir ilah veya peygamber olduunu iddia eden bir topluluk, nasl olur da slam frkalarndan olur?728 eklinde bir soru sorarak, aslnda Sebeiyyenin slam d bir frka olduunu ifade etmektedir. sferain de Sebeiyye frkasn Revafdn Gulatndan kabul ederek, kendilerini slama mensup saymalarna kar, Mslman zmresinden olmayan ehl-i bida frkas olarak deerlendirir. Onlar bata Alinin Nebi olduunu ileri srmelerine karn, daha sonra ileri giderek Alinin hakikatte ilah olduunu iddia etmilerdir.729 Hasan b. Aliye baz insanlar: Alinin kyametten evvel diriltilip tekrar geleceini iddia ediyor, ne dersin? eklinde bir soru sorduumda, Hasan bunlara yle cevap verdi: Vallahi, bunu syleyen adamlar yalan sylyorlar. And olsun onun kyametten evvel tekrar dirilip geleceini bilseydim, hanmlarn evlendirmez ve brakt maln da miraslar arasnda taksim etmezdim.730 bnul- Esir bu iddiann sadece baz iilerce dile getirildiini, yoksa btn ann bu grte olmadn dile getirir.731 Bu rivayetten hareketle Ali hakknda gali dncelerin daha Hasann hayatnda baladn sylemek mmkndr. Ali hakknda ileri srlen ve Alinin tasvip etmedii bu tr dnceler, aslnda farkl din ve kltrlerden slama girip, slam sindiremeyen ve eski inanlarn da slama mal etmek isteyenlerin, gali dnceleri bir ekilde slam ile ilikilendirmelerinin bir sonucu olduu sylenebilir. Bu dnceler sadece Ali ile snrl kalmayp, Ehl-i Beytin dier fertleri iinde dile getirilmitir. Mesela Kfide geen bir rivayette de Hz. Peygamberin vefatndan sonra Cebrailin Ftmaya gelerek taziyede bulunduunu, Babasndan haber getirdiini, kendisinden sonra zrriyeti hakknda bilgiler verdii ifadelerine rastlanr. Cebrailin Ftmaya gelerek taziyede bulunmas ve
727 728

Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 178. Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 179 729 sferin, et-Tebsr fid-Dn, 123. 730 bn Sad, Tabaktul-Kubr, III/39. 731 bn Esr, el-Kmil,fit-Trh, III/402. Burada bahsi geen a Ali taraftarln bildiren ay ifade eden bir kavram olarak kullanlmtr. Gnmzde anlald ekilde mezhebi bir a ad sonraki tarihlerde olumutur.

150

kendisine gayb bildirmesi dikkati eken hususlardr. 732 a kaynaklarnda zellikle de Kuleynide Ehl-i Beyt mensuplarnn (imamlarnn) gayb bildikleri ilgili rivayetlere sklkla rastlamak mmkndr. Daha sonraki dnemlerde bu tr iddialarn Alinin oullarndan Hasan, Hseyin, Muhammed bnul-Hanefiyye ve olu Eb Him hakknda ileri srld grlecektir. 2. Beyn b. Sem'n et-Temim ve Beyniyye Frkas Ehl-i Beyt mensuplarna gali dnceler isnad eden bir dier kii de Beyn b. Sem'n et-Temimdir.733 Ear, tasnifinde Beyn b. Semn et-Temmnin ashab olan Beyniyye frkasna ulat frkalarnn ilki olarak yer verir. Beyniyye frkasnn ounluu Eb Him Abdullah b. Muhammed bnul-Hanefiyyenin nassla imam olduu ve Beyn b. Sem'n da imam tayin ettii grndedirler.734 Beynn imaml, Eb Him kanal ile merulatrlmak istendii grlmektedir. mametin Eb Him yolu ile Beyn b. Sem'na getiini iddia eden Beyniyye, kan ban esas alan dnce yerine, aslnda vasiyet ve gizli ilimle de imam olunabilecei grn ortaya koymaktadr. Muire b. Sad ve Beynn grlerinin Ehl-i Beyt mensuplarnca ho karlanmadn, Eb Cafer Muhammed b. Alinin onlar kendisinden uzak tutmas iin Allaha dua etmesinden anlyoruz.735 Beyn b. Sem'n Eb Himin vefatn mteakip nbvvet iddiasnda bulunduu, hatta Cafer b. Muhammed b. Ali b. Hseyine de kendisine uymas iin mektup gnderdii de aktarlr.736 Badd ve sferiyin, Beyniyyenin Muhammed bnul-Hanefiyyenin imam olduunu, fakat ounluun onun nebi olduunu ve Hz. Muhammedin eriatnn bir ksmn nesh ettiini iddia ettiklerini aktarrlar. lahn ruhunun Nebilerden imamlara, imamlarn birinden de dierine getiine de inandklarn ifade ederler. lahn ruhunun Eb Him b. Muhammed bnul-Hanefiyyeden Beyna getiini sylerler. Beynn
732 733

Kuleyn, Usulul-Kaf, I/458. Ayrca Beyn b. Sem'n ve Beyniyye hakknda bkz. Muhammed Cbir Abdull, Hareketu-atulMutatarrifn, 33-36; William F. Tucker, Bayn b. Samn and Bayniyya, The Muslim World, LXV,4 (1974), s., 241-253; erafettin Glck, Beyn b. Semn, D A, VI/,28-29; Nai el-Ekberde aktarlan bir habere gre, Beyn, Kendisinin ge karldn,Tanrnn onu, kendisiyle baraber ara oturttuunu ve ban okadn, sonra da ..Ey oulcuum! Benden tebli et, dedii aktarlr. Bkz. Mesilul- mme, 40; bu grlerin Eb Mansr el- clye ait olduu ile ilgli olarak bkz. Onat, Emev Devri ii Harketleri, 118. 734 Er, Makaltul- slmiyyn, 5-6; Bkz. Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 180. 735 bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/321. 736 Nevbaht, Fraku-a,34; Eb Halef el-Ear, Makalt vel-Frak, 37.

151

bu iddialar Hlid b. Abdillah el-Kasrye ulatnda, Hlidin onu astrd ifade edilir.737 Beyn b. Sem'n et-Temm Allah hakknda tebih ve tecsim grler ileri sren biri olarak da nitelendirilir. Beyniye frkas Beynn nbvvetini ileri srmekle beraber, imametin Eb Him Abdullah b. Muhammed bnul-Hanefiyyeden nassla kendisine getiini de iddia ederler.738 Beni Temimden olan Beyn b. Sem'n enNehd, 100/718. yldan sonra Irakta ortaya kar ve Alinin uluhiyyeti inancn yayd sylenir ve Ali, bnul-Hanefiyye, Eb Him hakknda gali dnceler ileri srerdi. Eb Cafer el-Bakr kendisine uymayan aran bir mektup yazm, Muhammed elBkr ondan teberri etmitir. Cafer es-Sdk onu grlerinden dolay lanetlemitir. 739 Beynn, Hlid b. Abdillah el-Kasr tarafndan ldrlerek yakld ifade edilmektedir.740 Beynn Ali evladndan bnul-Hanefiyye merkezli grler ortaya koyduu grlmektedir. Kendi imamet ve nbvvet iddialarn Ali evladndan bnu'l-Hanefiyye ve bn Him kanal ile dile getirdii grlmektedir. Hseyinin Kerbelda ehid edilmesi ile beraber, bnu'l-Hanefiyyenin Ali evladnn lideri konumunda olmas onun ad etrafnda baz speklasyonlarn yaplmasna neden olmutur. Baz gali frkalarda olduu gibi, Beyn da kendi grlerini topluma kabul ettirmek iin Ehl-i Beytten olan kimseler zerinden dncelerini yaymak istedii grlmektedir. 3. Muire b. Said el- cl ve Muiriyye Ehl-i Beyt mensuplarna gali dnceler isnad eden kiilerden bir dieri de Muire b. Said el- cli (119/737)dir.741 bn Kuteybe, el-Muiriyyeyi Revafddan kabul eder ve Becile mevlasndan el-Muire b. Sade nispetle Muiriyye adn aldn ifade eder.742

737 738

Mezhepler Arasndaki Farklar, 180; et-Tebsr fid-Dn, 124. Bkz. Er, Makaltul- slmiyyn, 5-6. 739 Bkz. Meclis, Biharul-Envr, XXV/271. 740 Er, Makltul- slmiyyin, 5. 741 Erken dnem Gali dncenin iki temsilcisi, Muire b. Said ve Eb Mansr el- clnin grleri iin bkz. Muhammed Cbir Abdull, Hareketu-atul-Mutatarrifn, 36-41; Onat, Emev Devri i Hareketleri, 122 vd; William F. Tucker, I. siler ve Gnostikler: el-Mure bn Said Ve Muiriyye, ED.,V/203215; II. Eb Mansr el- cl ve Mansriyye ED., terc.E. Ruhi FlalI/ Ankara, 1982., V/216-229. 742 Hlid b. Abdillaha kar yapt ayaklanma sonucunda Vstta idam edilir. bn Kuteybe, el-Merif, 623; Uyunul-Ahbr, I/256.; II/164. Muirenin Sebeilerden olduu da ifade edilir. Uyunul-Abr, II/165.

152

Muire, Medinede ldrlen ve Nefsuz-Zekiyye denilen,

Muhammed b.

Abdillah b. El-Hasan b. El-Hasan b. Ali b. Eb Tlibin imam ve Mehd olduunu ve imametin, Muhammed b. Ali b. Hseyinden kendisine intikal ettiini iddia etmitir.743 Ali b. Eb Tlibe gali dnceler isnad eden ve Ali taraftar olmayanlar tekfir eden ilk kiinin de Muire b. Said el- cl olduu ifade edilir. Muire, Alinin ilah olduunu iddia ederek, Eb Bekr, mer ve Alinin yannda yer almayan dier Sahabeyi de tekfir eder.744 Keide geen birka rivayette de Cafer es-Sdkn kendi babas adna yalan isnadlarda bulunduu iin Muireyi knad aktarlr.745 Cafer esSdkn, ulat frkalarna kar sesini ykselten ilk kii olduu da ifade edilir.746 Kede aktarlan haberler de bunu destekler mahiyettedir. Muirenin gali dncelerine Muhammed Bakrn tepki gsterdiini aralarnda geen bir diyalogdan anlamaktayz. Muire b. Sad, Muhammed Bkra gelerek Gayb bildiini ikrar et de Irak senin iin toplayaym deyince, Muhammed Bkr, Muireyi azarlayarak yanndan kovmutur. Ayn eyleri Muhammed Bakrn olu Cafere de syleyince, Cafer de Allaha snrm cevabn vermitir.747 Ayrca Muirenin babas Muhammed el-Bakr adna hadis uydurduu gerekesi ile Cafer Sdkn onu lanetledii ynnde bilgiler bulunmaktadr.748 Muirenin Ehl-i Beyt mensuplar etmitir. Muire b. Said, Muhammed Bakrdan sonra kendisinin imam olduunu iddia etmitir. Muirenin byle bir iddiada bulunduunu ehristan749 de ifade etmitir. Nevbaht (310/922), Muirenin kendisinin deilde taraftarlarndan bazlar, onun etrafnda oluturmaya alt dncelerini bizzat Ehl-i Beyt mensuplarnca yalanland halde Muire bu tr dncelerini yaymaya devam

743

N, Mesilul- mme, 41; Ernin de Muirenin taraftarlarna Muhammed b. Abdillah b. el-Hasan b. el-Hasan b. Ali b. Eb Tlib (Nesuz-Zekiyye)inin intizarn emrettii de aktarlr. Makltul- slmiyyn, 8-9. Fakat Muirenin Nefsuz-zekiyyeden ok nceleri vefat etmesi nedeniyle bu rivayetlerin doru olmadn sylemek mmkndr. Bunu iddia edenlerin, ancak Muiriyye frkasnn mensuplar olduklar sylenebilir. Muiriyye frkasnn Nefsuz-Zekiyye ile ilgili Mehd (el-muntazar) olduu inanc da vardr. Bkz. Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 182. 744 bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/208-9. 745 Ke, Ricalul-Ke, 223 vd. 746 Abdul-l, Muhammed Cbir, Harektu-atil-Mtetarrifn, 83; zellikle Cafer es-Sdk ismi etrafnda ileri srlen gali fikirler iin bkz. hakknda ileri srlen Atalan, Mehmet, iliin Farllama Srecinde Cafer es-Sdkn Yeri, Aratrma yaynlar, Ankara 2005, 133-152. 747 bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/209. 748 Ke, Riclul-Ke, 223. 749 el-Milel ven-Nihal, I/295; Muiriyye frkas, Muhammed b. Alinin Muireyi vasi tayin ettiini, Mehdnin ortaya kmasna kadar, imamn Muire olduuna inanr. Cafer b. Muhammedin imametini kabul etmedikleri gibi, Muhammed b. Aliden sonra Hz. Alinin hibir evladnn da imam olarak kabul edilmedii de ifade edilir. Bkz. Kumm,Nevbaht, i Frkalar, 190.

153

Hseyin b. Ali, Ali b. Hseyin ve Muhammed b. Ali tarafndan vasi klndna bu sebepten Mehd kncaya dek onun imam olduuna inandklarn ifade etmektedir.750 Muire b. Said ile birlikte vesayet fikrinin ak ve seik olarak tarih sahnesine kt grlmekle beraber, hilafetin Alinin soyuna hasredildii fikrinin bu hadise esnasnda mevcut olduu ile ilgili sarih bir delilin varlndan bahsetmek olduka gtr.751 Bir eit tenash inancyla Alinin uluhiyyetini iddia eden Muire, Hasan, Hseyin, daha sonra da Muhammed bnu'l-Hanefiyye ve olu Eb Him b. Muirenin Alinin Muhammedin birer ilah olduklar inancndayd.752 Ayrca

Ftmadan olmayan ocuklarna da bir misyon yklemesi ve haklarnda gali dnceler ileri srmesi, o dnemin Ehl-i Beyt algs ile ilgili olarak ilgi ekici bir durumdur. Muire hakknda ileri srlen sihirbazlk ile megul olduu ve insanlar tekrar diriltebilecei iddialar da vardr.753 Muire: Bu, insanlar iin bir beyan, bir aklamadr754 ayetinden kendisinin kast edildiini syleyerek, nbvvet iddiasnda bile bulunmutur.755 Muirenin sihir ve by meselelerindeki mahareti, kendisine uyanlar cezp etmekte nemli bir amil olduu ifade edilir.756 Muire b. Said, Beyn b. Semn ve birka kii757 ile birlikte isyan teebbsnde bulunduuna dair bilgiler de bulunmaktadr. syana ka kiinin katldn tespit etmek zor, hatta hemen hemen imkanszdr. Muhtemelen isyana katlanlarn saysnn ok az olduu ve Beyn ve Muirenin kendi varlklarn devam ettiren taraftarlarnn var olduu anlalmaktadr.758 Kfede isyan edenlerin says bilinmemekle beraber, Hlid b.

750 751

Nevbaht, Fraku-i, 54. Kr., Kumm,Nevbaht, i Frkalar, 190. Onat, Emev Devri i Hareketleri, 128. 752 bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/209. 753 Taber, Trh, VII/128. Ame: Muire kabirlere gider (kendi kendine) konuurdu. ekirge sesine benzer sesler kard grlrd.; Muirenin lleri dirlttii ve tenashe de inand sylenir bkz. Kumm,Nevbaht, i Frkalar, 190. 754 3. l-i mrn, 138. 755 bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/209; Badd, nbvvet iddiasnda bulunarak, smi Azam bildii ve bununla da lleri dirilttii iddialarnn Muirete nispet edildiini ifade eder. Mezhepler Arasndaki Farklar, 182. 756 Tucker, 204. 757 Bkz. Taber Trh, VII/129, Yedi kii veya alt kii ile ayakland da aktarlr. Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/209; Muhammed b. Yezid el-Mberred, el-Kmil fil-Lua vel-Edeb, Kahiren ts., 20. (Tucker-203) de bu saynn 20 olduu da aktarlr. 758 Kr., Tucker, siler ve Gnostikler: el-Muire ..., 203.

154

Abdillah el-Kasr bunlar yakalatarak ldrtt759 ve bunlarn yetmeler, hizmetkarlar) diye isimlendirildii ifade edilmitir.760

Vusefa (Yeni

Byle kk apl gibi grnen bir hareketin tarihi kaynaklarda yer bulmas o dnemde gali grlerin ortaya kt bir dnemi tavsif iin nem arz etmektedir. Fakat bu grler slam toplumu ierisinde ok az taraftar bulduunu rahatlkla syleyebiliriz. Muiriyye, el-Muire b. Sadin nebi olduunu, sm-i Azam bildiini ve bu ismi azam ile lleri dirilttii iddia eder. Muire Alinin hakk olduu imameti elinden ald iin Eb Bekir ve meri sular, hatta merin eytan olduunu iddia eder.761 Onat, Muiriyye hareketi ile ilgili olarak, Muire b. Said hareketi, her ne kadar gerek anlamda i fikirlere dayanyorsa da, Milel-Nihal kitaplarnda yer alan iliin ilk tezahrlerinden birisi olarak telakki edilebilir ifadelerine yer vererek, hilafetin Ali soyuna hasredildiini gsteren herhangi bir delilin bulunmadn, ancak bu dnemde vesayet fikrinin aka ortaya ktn ifade eder.762 Muirenin kendi grlerini Him soyu zerinde aklayarak gelecek olan tepkileri azaltmak ve bununla da dinisiyasi emellerini gerekletirmek istedii anlalmaktadr. 4. Eb Mansr el-Icl ve Mansriyye Ehl-i Beyt hakknda gali dnceler ileri srenlerden biri de Muire b. Saidin takipisi olan Eb Mansr el-Icl olup, 121-127/738-44 tarihleri arasnda Emev idaresine kar ayaklanm, sonunda da idam edilmitir. Badd, Mansriyyeyi slama mensup olmadklar halde slama nispet edilen frkalarn beincisi763 olarak zikreder. Abdulkays764 kabilesine mensup olduu sylenen Eb Mansr el- cl, Eb Cafer Muhammed b. Ali lnce, kendisini vasi tayin ettiini, Eb Caferden sonra imametin kendisine getiini sylemi, daha sonra da kendisinin nebi ve resul olduunu da iddia etmitir. Mansriyye frkas ise Eb Mansra uyanlara denilir ki

759

Taber, Trh, VII/128; Kumm ve Nevbaht, Muirenin, Hlid b. Abdillah el-Kasr tarafndan ldrld ifade ederek, taraftarlarnn uzun sre fikirlerini srdrdklerini ifade ederler. Bkz. Kumm, Nevbaht, i Frkalar, 190. 760 Taber, Trh, VII/129. 761 Bkz. Er, Makaltul- slmiyyn, 6-9; Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 182-3. 762 Onat, Emev Devri i Hareketleri, 128-9. 763 Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar,187; bn Kuteybe, el-Mansriyyeyi Revafddan sayar, elMerif, 623. 764 Nevbaht, Fraku-i, 38; Ebl-Halef el-Ear, Makalt, 46; Onat, Emev Devri i Hareketler,130; Ayrca bkz. Muhammed Cbir Abdull, Harektu-atul-Mutatarrifn, 41-3.

155

Er de bu frkay ulat frkalarn beincisi olarak zikreder765. Eb Mansr, Eb Cafer Muhammed b. Ali el-Bkrn kendisini vasi tayin ettiini,766 Eb Caferden sonra da imametin kendisine getiini iddia etmitir.767 Ona gre, l-i Muhammed gkyz, i yeryz, kendisi de Ben Himden bir paradr. Yine onun iddiasna gre, Allahn yaratt ilk insan Hz. s, ikincisi ise Alidir. Peygamberlik de hi kesilmeyecek,768 Ali, Hasan Hseyin, Ali b. Hseyin ve Muhammed b. Ali birer peygamber769 olduklar, haram olan bir ok hususu taraftarlarna helal saymas770 ve toplum tarafndan tepki grmesinden dolay Emevlerin Irak valisi Yusuf b. mer esSakaf tarafndan ldrlmtr.771 Kendisini Ben Himin bir paras olarak gren Eb Mansr, dile getirdii bu tr iddialar ile Ehl-i Beyt mensuplarna gali dnceler atfeden ilgin bir kiilik olarak karmza kmaktadr. Ayrca ali frkalarn bir ksmnda Ehl-i Beytten kimselerin kendilerine vasiyet ettikleri ve bu yolla da kendilerini imam olarak ilan etmilerdir. Aslnda bu yolla da imameti kan bandan, vasiyet fikrine getikleri anlalmaktadr. Ehl-i Beyt taraftarln kendi imametlerini merulatrmak iin bir ara olarak kullandklar sylenebilir. 5. Ebl-Hattb ve Hattbiyye Ehl-i Beyt mensuplarna gali dnceler isnad edenlerden biri de Hattbiyye frkasdr. Kurucusu Muhammed b. Eb Zeyneb Miklas el-Esed el-Kf el-Ecda (138/755) olan ve Ebl-Hattb olarak bilinen bu ahs zellikle Cafer es-Sdk hakknda ileri srd gali dnceler ile ne kan kiilerin banda gelir.772 EblHattba nispet edilen el-Hattbiyye, Revafd frkalardan kabul edilir.773 Eb Htim er-Rz, Ebl-Hattbn Caferin hayatta olduu esnada smail b. Caferin imam olduunu iddia ettiini, smailin lmesi ile beraber Caferin imam olduu grn savunduunu ifade eder. Daha sonra da Cafer hakknda ar gali

765 766

Bkz. Er, Makltul- slmiyyn, 9. Nevbaht, Fraku-i, 34. 767 Ear, Makatul- slamiyyn, 9; ehristan, el-Milel ven-Nihal, 298. 768 Er, Makaltul- slmiyyn, 9. 769 Kumm, Nevbahti, i Frkalar, 144; Onat, Emev Devri i Hareketler, 131. 770 slamn haram kld bir ok eyi helal saymas, farzlar ortadan kaldrmas gibi slamn temel ilkeleri ile uyumayan fikirlere sahipti. Er, Makltul- slmiyyn, 10. 771 Er, Makaltul- slmiyyn, 9-10; Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 187, 772 Bkz. N el-Ekber, Mesilul- mme, 41; Ebl-Halef el-Kumm, Kitbull-Maklt vel-Frak, 81; ehristn, el-Milel ven-Nihal, I/300; Onat, Hattbiyye, D A, XVI/492-3. 773 bn Kuteybe, el-Merif, 623.

156

dncelere sahip olduunu syler.774 Kede, Cafer b. Muhammedin Ebl-Hattb lanetlediine dair bir ok rivayet zikredilir.775 Caferin hayatta olduu esnada, Abbs halifesi Mansr devrinde, Kfede bir grup taraftar ile isyan eden Ebl-Hattb, Kfe valisi ldrlmtr.
776

s b. Ms tarafndan

Ebl-Hattbn lmyle beraber takipileri olan Hattbiyyenin farkl frkalara ayrld ve bunlarn imamlarn ilah, Eb Hattbn da bir Nebi olduunu iddia ettikleri aktarlr.777 Hattbiyye, imametin Cafer es-Sdka gelinceye kadar Ali oullarnda olduuna inanyor ve imamlarnn ilah olduklarn iddia ediyorlard. Ebl-Hattb, nceleri, imamlarn peygamber olduklarn ileri sryordu. Daha sonra ise, onlarn ilah ve Hasan ve Hseyinin ocuklarnn Allahn oullar ve sevdikleri olduunu iddia etti. Ayrca onun Cafere ilah demesi zerine, Caferin ona lanet ederek yanndan kovduu ifade edilmitir.778 Ebl-Hattb, kendisinin bir ilah olduunu, ona uyanlarn ise Caferin bir ilah olduunu, fakat Ebl-Hattbn ondan ve Aliden daha efdal olduunu iddia ettikleri grlmektedir.779 Ehl-i Beyt mensuplar hakknda gali fikirler ileri srenler genellikle Hz. Peygamberin yakn akrabalar olan kiilerin toplumdaki nfuzlarndan istifade yoluna gitmilerdir. nk muhaliflerden siyasi bir teebbste bulunmak isteyenlerin, mutlaka kendisini en azndan Himilie (Hz. Peygamberin nesebi yaknl bulunanlara) dayandrmas zorunluluu hissedebiliyordu. Gali frkalarn bir ounda olduu gibi, Ebl-Hattb da grlerinin, Ali oullar zerinden, toplum tarafndan benimsenmesi

774 775

Kitabuz-Zne, 289. Bkz. Ke, Ricl, 528 vd; Ebl-Hattbn, mamlarn enbiya, daha sonra da ilah olduklarn iddia ettikten sonra, Cafer b. Muhammed es-Sdka uluhiyyet atfettii de aktarlr. Caferin babalarnn ilah, Allahn oullar sevdikleri ve Nbvvetin ilahi nurlar olduunu da iddia ettii ifade edilir. ehristn, el-Milel ven-Nihal, I/300; Kr., Er, Makaltul- slmiyyn, 10-11; Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 191-3. 776 Na, Mesilul- mme, 41; Eb Htim er-Rz, Kitabuz-Zne, 289; Kumm,Nevbaht, i Frkalar, 149; ehristn, el-Milel ven-Nihal, I/300. 777 Er, Makaltul- slmiyyn, 10-11; Bu be frka Mameriyye, el-Beziiyye, el-Umeyriyye, elMufaddaliyye (Bkz., Er, Makaltul- slmiyye, 11-13; ehristn, el-Milel ven-Nihal, I/301-330; Kr., Kumm,Nevbaht, i Frkalar, 150vd.) ve Ebl-Hattba ballkta srar eden, ondan sonra herhangi bir kimsenin imametini tanmayan el-Hattbiyye el-Mutlakadr. Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 192-3; Kr., sferin, et-Tebsr fid-Din, 126-8. 778 Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 191. 779 Ayrca Ebl-Hattbn lmnden sonra be ayr frkaya ayrlan Hattbiyye frkasnn dier grleri iin de bkz. Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 191-3.

157

veya en aznda gelecek tepkileri azaltmak iin Ehl-i Beyt mensubu kiilere dayandrarak meruiyet zrhna brnmek istediini anlamak mmkndr. 6. airler: Kuseyyir, Seyyid Himyer airler iinden Ehl-i Beyt mensuplarn venler olduu gibi780 Ehl-i Beyt mensuplarna gali isnadlarda bulunanlarn varlndan da bahsedilebilir. Kumeytten sonra gelen baz airlerin, Ehl-i Beyt mensuplar hakknda gali dnceler ieren iirlerini bulmak mmkndr. iirlerinde Ehl-i Beyt mensuplar hakknda gali grler ileri sren airlerin banda Kuseyyir (105/723) gelmektedir.781 Kuseyyir, Muhammed b. Aliyi el-Mehd diye isimlendirirdi. Kuseyyir bu szn nfitar suresinin 8. ayetini782 delil getirerek ruhlarn tenash ettiini iddia etmektedir.783 Kuseyyirin Alinin oullar Hasan ve Hseyin ile beraber bnul-Hanefiyyeyi de imamlar listesinde gsterdiine ahit olmaktayz. Bir iirinde: Dikkat edin mamlar Kureytendir. Ali ve oullarndan . Kerbeldadr. Torunlardan birini de gzler gremez taki, atllar gelipte ona sanca takdim edene kadar. Hakkn velileri drttr. Onlar torunlardr ki bu gizli deildir.

Torunlardan bir torun man ve birrdedir. Torunlardan birinin kaybolmas

780

Kumeyt, Ehl-i Beyt mensuplarna ynelik vgler ieren iileri ile hret bulan nemli airlerdendir. Kumeyt ile ilgili olarak bkz. Eb Reyys Ahmed b. brahim el-Kays, erh Himiyyt bn Zeyd el-Esed, thk., Dvd Sellum, Nuri Hemevvud el-Kays, Beyrut 1986; brahim Saram, Kumeyt b. Zeyd ve Himiyyat I, A FD., 36 (1996.); Kumeyt b. Zeyd ve Himiyyat II, A FD., 37 (1997.); Wilferd Madelung, The Hashimiyyat of el-Kumeyt and Hashimi Shiism, Studia Islamica, 70 (1989), ss., 5-26; Ayrca Emev devri ii karekterli airler iin de bkz. Sreyy Abdulfetth, Hizbu-i f Edebil-AsrilEmev, Beyrut 1990. 781 Eb Sahr Kuseyyir b. Abdirrhman b. Eb Cuma b. el-Esved. Kendisin Kureyli olduunu sylemesine ramen Kahtndan Ezd kabilesinden olduu sylenir. Emev devri mehur airlerinden kabul edilir. Ricata inan ar bir i olarak da bilinir. Bkz. Nevnul-Himyer (573/1178), el-Hrul-Iyn, 158; Ebl-Felh Abdulhayy b. el- md el-Hanbel, (1089/1678), ezertuz-Zeheb ve Ahbru men Zeheb, IVIII/ Beyrut ts., I/131-2; Ayrca Keysni airlerden kabul edilir. Azze ismi ile mehur olmutur. Bkz. bn Sellm, Tabakt Fuhlu-uar, II/534 vd.; Kaynaklarda ad, Huza kabilesinden, Kuseyyir b. Abdirrahman b. Eb Cuma olup knyesi Eb Sahradr. bn Kuteybe, e-ir ve-uar, 121; Kaynaklarda onun bnul-Hanefiyyeyi vem bir ok iiri zikredilir. Bkz. Ebl-Ferec el-Isfehn, Kitbul-An, VIII/26; Bkz. bn Kuteybe, e-ir ve-uar, 1?; Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 32-4. 782 Ve seni diledii bir surette terkib eden. 783 Belazr, Ensbul-Erf, II/146.

158

O zamanmzda grlmeyen bir yerdedir. Radvada olup, Yannda da bal ve su vardr.784 Badd, Kuseyyirin bu beytine u ekilde karlk verir: Hakkn dostlar drttr; ancak iki kiinin ikincisinin hreti kendini gemitir. Kainatn Faruku imam olarak klarn sat ve ondan sonra da Zin-Nureyn lmn karlad. Onlardan sonra Ali, imam olarak klarn sat. Benim verdiim bu sra iinde geldiler; takdir byle indi. Andklarmza buz eden lanetlenmitir ve cezasn cehennem ateinde ekecektir. Ehlur-Rafd, Hristiyanlar gibi, aknla dmtr ve aknlklar iin de bir ila yoktur.785 Hseyinin ldrlmesinden sonra Ehl-i Beytin tabi lideri konumunda grlen Muhammed bnul-Hanefiyye ad etrafnda insanlarn kmelenmesi ve ad etrafnda speklasyon yapmalar Ben Him ailesinin toplumdaki karizmalar sonucudur. Ancak daha sonralar kavramn ieriinin deimesi ile beraber bnul-Hanefiyye ismi, AliFtma evladnn ne kmas sonucu geri plana itilmitir. Ehl-i Beyt mensubu olarak telakki edilenden Muahmmed bnul-Hanefiyyenin ad etrafnda gelitirilen sylemler, adna izafe edilen gali fikirler, genellikle gali frkalarn siyasi emellerine ulamada kullandklar bir yntem ve grlerine meruiyet kazandrma yolu olarak grlmektedir. Muhammed bnul-Hanefiyye, Hz. Peygamberin torunu olmamasna ramen Alinin evlad olmas hasebiyle ad etrafnda oluumlar meydana gelmitir. bnul-Hanefiyyeye gali fikirler isnad eden bir dier air de Seyyid Himyer (173/789-90)dir.786 Seyyid el-Himyernin de Ehl-i Beyt mensuplar hakknda gali fikirler ieren benzer iirleri bulunmaktadr.787
784

bn Kuteybe, Uynul-Ahbr, II/160; Bu iir iin ayrca bkz. Belazr, Ensbul-Erf, II/147; Kumm,Nevbaht, i Frkalar, 114; Mesd, Murucuz-Zeheb, III/89; bn Kuteybe, Uyunul-Ahbar, II/144; el-Isfehn, Kitbul-An, IX/14; Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 33-4; Kitabul-Milel ven-Nihal,51; ehristn, el-Milel ven-Nihal, I/150; bn Kuteybe, Badd ve ehristnnin rivayetlerinde drdnc beyit u ekildedir: Bir torunu ise, nnde sancak ile svarilere komutanlk edene kadar lm tatmayacaktr.; Kuseyyirin bu konu ile ilgili baka bir iiri iin bkz. Kumm, Nevbaht, i Frkalar, 114. 785 Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 33. 786 smil b. Muhammed b. Yazid b. Rebia b. Mferri el-Himyer el-Yemn. Knyesi Eb Him olan elHimyer, iirlerinin bir ounun Ehl-i Beyt ile ilgili olmas nedeniyle es-Seyyid olarak hret bulduu ifade edilir. iirleri sadece bnul-Hanefiyye hakknda olmayp dier Him Tlib ve Abbsler ile ilgili

159

Gulat a, Muhammed b. bnul-Hanefiyyenin lmediini iddia eder. Bu nedenle es-Seyyid el-Himyer: Vasiyye deyin ki Nefsim sana feda olsun Dadaki (Radva) uykunu uzattn.788 diyerek bnul-Hanefiyyenin tekrar dnyaya dneceine inanr. bnul-Hanefiyye hakknda farkl iirleri789 de olan elHimyernin bu grlerinden vaz geerek Cafer b. Muhammedin imametini kabul ettii de aktarlr.790 Ravendiyyeden el-Eblak adnda, abral olan bir kiinin 158/775 senesinde gali fikirler savunduu ifade edilir. nsanlar Ravendiyyeye davet eden el-Eblakn iddiasna gre, s b. Meryemin ruhu Ali b.Eb Tlibe gemitir. Daha sonra da bir imamdan dier bir imama derken brahim b. Muhammede kadar devam ettiini ifade eden el-Eblak, Onlarn birer ediyordu.
791

ilah olduunu iddia ederek, haramlar helal kabul silsilesinde brahim b. Muhammedin saylmas

Bu tarihte mamlar

konumuz asndan nem arz eder. nk imamet silsilesinin Ali b.Eb Tlibden Abbs brahim b. Muhammede kadar uzatlmas Abbs iktidarn merulatrma gayretleri olarak da grlebilir. Ehl-i Beyt mensuplar hakknda gali dnceleri ileri sren ar i gruplarn bu tr dnceleri farkl inanlardan etkilenerek veya mensubu bulunduklar eski inan ve kltrlerinden etkilenerek dile getirdikleri bilinmektedir. Nitekim Ahmed Emin, ann farkl kaynaklardan etkilendii hususunu u ekilde dile getirir: Hz. Peygamberin vefatn mteakip zaman diliminde Yahudi, Hristiyan ve Mecusi gibi farkl unsurlarn slamiyet'e girmeleri ile beraber Teeyyu yeni bir mahiyet almtr. Btn bu milletlerden her biri kendi boyas ile boyamtr. Yahudi ay kendi rengi ile, Hrstiyan kendi rengi ile, dierleri de kendi renklerini vermilerdir. iilii en ok etkileyen kesim ise, slamiyet'e girdiklerinden sonra, Fars unsuru olmutur.792 iilik
vc iirlerinin de olduu da ifade edilir. Es-Seyyid el-Himyernin kiilii ve bu tr iirleri iin bkz. Sreyya Abdulfetth Mulhis, Hizbu-i f Edebil-Asril-Emev, Beyrut 1990, 201 vd; Ayrca bkz. Kumm, Nevbahti, i Frkalar, 124-26; Kr., el-Isfehn, Kitbul-An, VII/2-31 787 Bkz. Badd, Kitabull-Milel ven-Nihal, 51. 788 Belazr, Ensbul-Erf, II/147; Ayn iir iin bkz. bn Kuteybe, Uyunul-Ahbr, II/159-60. 789 Kumm, Nevbahtide geen u iiri de: Ey Vas olu ve Ey Muhamedin ada ve knyeda! Varlm senin iin erimekte, O bizden Nuhun mrnn uzunluunca gizli kalsa bile, kalplerimiz onun dnecei inancyla doludur. szleri ile bnul-Hanefiyyenin tekrar geri dneceine inandn ifade eder. Benzeri iirleri iin bkz. Kumm,Nevbaht, i Frkalar, 125-6; Mulhis, Sreyy Abdulfetth, Hizbu-i f Edebil-Asril-Emev, 201 vd. 790 Kumm,Nevbaht, i Frkalar, 126. 791 Taber, Trh, VIII/83. 792 Ahmed Emin, Fecrul- slm, 278.

160

Araplar iinde nevu nema bulmasna ramen daha sonralar Fars unsurunun etkin olduu, eski Fars din ve kltr de iiliin ekillenmesinde etkin olduu sylenebilir. slam'n erken dneminde ortaya kt bilinen Ehl-i Beyt muhabbetinin ekli, farkl unsurlarn katksyla da zamanla deimi ve Kutlunun ifade ettii gibi II/VIII. asrn sonralarna doru i gruplar arasnda ar derecede Ali ve Ehl-i Beyt Klt793 ortaya kmaya balamtr. Gali frkalardan bir ounun bir dier karakteristik zellii ise imameti kan bandan vasiyet fikrine dntrmeleri ve bu yolla da kendi imametlerini ilan etmeleridir. Emev iktidarndan honut olmayan eitli muhalif gruplarn Him Ehl-i Beyti etrafnda toplanmas gibi, gali frkalar da kendi dncelerini yaymak iin bu dnemde dncelerini Ehl-i Beyte mensup kiilere dayandrdklar grlmektedir.

793

Bkz., Kutlu, Snmez, slam Dncesinde lk Gelenekiler, Ankara 2000, 33.

161

III. BLM ABBSLER DNEM NDE EHL- BEYT TASAVVURUNUN SOSYOPOL T K YANSIMALARI

A. ABBS DAVET Abbs Daveti, Hz. Peygamberin amcas Abbs b. Abdulmuttlibin torunlar tarafndan insanlarn, meyye oullarna kar Him oullarn desteklemelerine ynelik yaplan bir davettir. Abbs davetinin gizli dnemi 97/715 veya 98/716; ak davet dnemi ise imam brahimin Eb Mslimi Merve gnderdii 128/745-6 ylnda balamtr.794 Abbsler 132/749 ylnda Emevleri devirerek kendi iktidarlarn tesis ettiler. Abbslerin Emevlere kar balatt isyanda davet, Himiler,795 yani btn Peygamber ailesi adna yaplarak dier Himilerin, zellikle Kerbel ile beraber Ali evladna ynelen sevgi ve destein artmas sonucunda, Ali evlad taraftarlarnn desteinin de alnmasna dikkat edildii grlmektedir. Emevler devrinde ortaya kan muhalefet hareketlerinde Ehl-i Beytin kann talep slogan yerine, Abbsler l-i Muhammedden Raz Olunacak Kii eklinde bir slogan kullanmlardr. Bu slogan kullanma nedenleri ise kendilerini de bu emsiye kavramn iine alma dnceleri olsa gerektir. Nitekim hareketin devamnda da Hz. Peygamberin gerek varislerin kendileri olduu iddiasyla Ali evladn bu ite saf d brakmlard. Her ne kadar Abbslere yakn tarihilerin Abbs b. Abdulmuttlibi, Hz. Peygamberin amcas olmas nedeniyle, vmeleri ve sahabenin ileri gelenlerinden biri olarak gstermelerine ramen bu ifadeler abartl bulunur.796 nk Abbs Mekkenin fethi srasnda Mslman olmutur. Abbslerin iktidara gemesi ile birlikte Abbs hakkndaki vc rivayetler oalmtr. Davetin balad 100/718 ylna kadar Abbs b. Abdulmuttlib soyundan gelenlerin Emevler ile iyi ilikiler ierisinde olduklar grlr.797 bn Zbeyr, Abdullah
794

Frk mer, Tabiatud-Devletil-Abbsiyye, Beyrut 1980, 153; Kr., Hasan brahim Hasan, slam Tarihi, II/297. 795 Mesela, Eb Mslim Abdurrahman Horasanda Beni Him adna davette bulunuyordu. bn Kuteybe, elMerif, 370. Davetin baar salamasndan sonra bu i Abbs oullarna hasredilmitir. 796 Bkz. Laoust, slamda Ayrlk Akmlar, 69; Hilafetin el-Abbsn evladna geecei ile ilgili olarak Hz. Peygamberden nakledilen (Bkz., bn el-Tiktak, el-Fahr, Msr 1962, 110) rivayetler bile bulunmaktadr. Bu tr rivayetlerin erken dnemdeki kaynaklarda bulunmamas, eer bu tr rivayetlerin varl bilinseydi, bir ok olayda dile getirilirdi, bu tr rivayetlerin gvenirliliine phe drmektedir. 797 Msnid, el-Aleviyyun vel-Abbsyyn ve Davetu Alil-Beyt, 15; Abbs Oullarnn Emevler ile ilikileri iin ayrca bkz. Bykkara, mamet Mcadelesi ve Himoullar, 14-58.

162

b. Abbs Mekkeden gitmelerini istemesi zerine, bn Abbs olu Aliyi amda Abdulmelikin yanna gnderip yle dedii rivayet edilmitir: Amcamn ocuklarnn beni beslemesi, Esedoullarndan birinin beslemesinden benim iin daha hotur.798 Burada bn Abbs amcasnn oullar ile meyye oullarn kastediyor, nk meyye oularnn tm Abdimenfn soyundandr. Esedoullarndan biri szyle de bn Zbeyri kasdettii anlalmaktadr. Ali b. Abdillah b. Abbs, bn Zbeyre bait etmedikleri iin Babas ve Ehl-i Beytinin bana gelenleri Abdulmelik b. Mervana bildirir. Babasnn kendisini yanna gitmesini tavsiye ettiini de ekler. Onu en gzel ekilde karlayan Abdulmelik, ailesi ile beraber amda bir eve yerletirir.799 Bu olay Abbs ve Emevlerin yaknlamalarna vesile olmutur. Abbsler, kendi adna davette bulununcaya kadar Emevler ile iyi ilikiler ierisinde olmaya devam etmilerdi. Kaynaklar, bildirmektedirler.
800

ilk

Abbs

Davetinin

100/718

ylnda

baladn

Muhammed b. Ali b. Abdillah b. Abbs taraftarlarna kendisine ve

Ehl-i Beytine arda bulunmalarn emretmitir.801 Abbs naiblerinden Eb Muhammed Sdk, 100/718. ylnda Muhammed b. Ali iin 12 kiiyi naib olarak semesi,802 davetin en azndan fiil olarak 100/718 ylnda baladn gstermektedir. Abbslerin hilafete talip olmalarnn nedeni olarak, Eb Him Abdullah b. Muhammed bnu'l-Hanefiyyenin bu ii kendilerine vasiyet etmesi olarak gsterilir. nk Sleyman b. Abdilmelikin Eb Himi zehirlettii ve Humeymeye giden Eb Himin orada vefat ettii aktarlr. Vefat etmeden nce de davet ile ilgili kitap ve rivayetlerini Muhammed b. Ali b. Abdillah b. el-Abbs b. Abdilmuttlibe vererek bu iin kendilerinin hakk olduunu vasiyet ettii ifade edilmitir.803 bnul-Hanefiyyeden
798 799

bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, IV/254. Yakb, Trhul-Yakb, II/191. 800 Davetin Balangc mer b. Abdulaziz dnemine raslad ifade edilir. Bkz. Hasan brahim Hasan, slam Tarihi, II/296; Davetin gizli dneminin balang tarihi 97-98 yllar olduu da ifade edilir. Frk mer, Tabiatud-Devletil-Abbsiyye, 153. 801 Taber, Trh, VI/562. 802 Taber, Trh, VI/562; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/53-4. Burada seilen naiblerin ismi tek tek verilir. Nakiplerin ismi ve kimler tarafnda seildii ile ilgili olarak, bkz. Msnid, el-Aleviyyun velAbbsyyn ve Davetu Alil-Beyt, 62; Bozkurt, Oluum srecinde Abbs htilali, 40 vd. 803 bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/327; Belazur, Ensabul-Erf, II/555-56; Ahbru ed-DevletulAbbsyyede verilen bilgilerde Sar Sayfadan bahsedilir. Ali b. Eb Tlibden oullar Hasan, Hseyin ve bnul-Hanefiyyeye getii ifade edilir. Sar Sayfa olarak isimlendirilen bu belgede Horasandaki siyah sancaklarn bilgisi, ne zaman nasl ve kimin idaresi ile ilgili olaraca gibi hususlar ieren bilgilerin varlndan bahsedilir. bnul-Hanefiyyenin lm ile bu sar sayfa olu Eb Hime, onun Humeymede lm ile de Muhammed b. Ali b. Abdillaha getii rivayet edilir. (Ahbru ed-DevletulAbbsyye184-5); Eb Himin Muhammed b. Aliye vasiyeti iin de bkz. Ahbru ed-DevletulAbbsyye, 186 vd; Her ne kadar davetin balangcnda, sar sayfa veya herhangi bir vasiyetin varlndan bahsedilse bile, Saffah, Mansr ve zellikle Mehdnin hilafetleri esnasnda bu iddialardan vazgeerek,

163

sonra olu Eb Him Ehl-i Beyt taraftarlar arasnda ne kan bir ahsiyettir.804 Eb Himden bu yolla istifade etmek isteyen Abbsler byle bir iddia ile ortaya karak bu kesimin desteini almay hedeflemilerdir. Abbs daveti balangta meruiyetini bnu'l-Hanefiyyenin olu Eb Hime dayandrma gayreti ierisinde olmutur. eitli kaynaklarda geen iddiaya gre, Eb Him amda bulunduu srada rahatszlanarak Humeymeye gider. Humeymede vefat ettiinde de yannda hazr bulunan Muhammed b. Ali b. Abdillah b. el-Abbs b. Abdulmuttlibe vasiyette bulunur. Vasiyetinde: Sen bu iin sahibisin. Bu i senin ocuklarnndr. e-am (taraftarlarm) bu ii senin ocuklarna evirir. diyerek kitap ve rivayetlerini (gizli ilim)805 ona verdii ifade edilir.806 kimdeyse, gerek imam odur.
807

Bozan, gizli ilmi lim

dncesi ile ilikilendirmektedir. Bunu da, imameti

kan ba dnda bir yolla, yani vasiyet dncesiyle almak isteyen kimselerin iddia etmi olabileceklerini ifade eder.808 Abbs olmann tek bana yetmedii, i evrelerde meru grnmek iin ayrca kitap ve gizli ilim alnd, Abbsler tarafndan ifade edilmitir. Abbslerin son ana kadar asl imam gizlemesi de karizmann Tlib Ehl-i Beyt'inde olduuna iaret ettii sylenebilir. Ancak Abbsler Mansr ve Mehd dnemlerinde bu iddiadan vazgeerek, kan bana dayal, dedeleri Abbsn Hz. Peygamberin amcas olmas yoluyla aldklarn ifade edeceklerdir. Abbs davetine destek olanlara bakldnda, Emev muhalifi ve Peygamber ailesine sempatisi olan kesimlerden olutuu grlmektedir. Eb Himin taraftar
babalar Abbsn Hz. Peygamberin gerek varisi olduu ynndeki sylemleri ile ne kmlardr. Yani hilafet iddias gizli ilimden, tekrara kan ba esas alnarak hilafet sylemi gelitirilmitir. Tarihiler bu olayn gereklii hakknda da garkl grler ileri srmlerdir. Bkz. Frk mer, Tabiatud-DevletilAbbsiyye, 110-117. 804 Babas bnul-Hanefiyyenin vefat ile Ehl-i Beytin ileri geleni olarak tavsif edilen olu Ebl-Hime vasiyette bulunduu ifade edilir. Bkz. bn Tiktak, el-Fahr, 112. 805 Rivayetlere gre Eb Him, gizli ilimleri babasndan almtr. Muhammed bnu'l-Hanefiyye ise Ali b. Eb Tlibden almtr. nanlarna gre, bu ilme sahip olann gerek imam olduu savunulmutur. Bkz. ehristn, el-Milel ven-Nihal, I/243; Abbs davetinin sahibi Muhammed b. Ali b. Abdillah b. elAbbsn Eb Himden ilim ald da aktarlr. Bkz. Ahbrud-Devletil-Abbsiyye, 173; Gizli ilim ile ilgili olarak bkz. Metin Bozan, mamiyyenin mamet Nazariyesinin Teekkl Sreci, 37-39. 806 Eb Him Abdullah b. Muhammed bnul-Hanefiyye, bilgin bir kii olarak bilinirdi. Sleyman b. Abdilmelik b. Mervan zamannda Humeymede vefat eder. ( bn Sad, Tabaktul-Kubr, V/327-8); bn Kuteybe de, Eb Himin yannda bulunan kitaplarn Muhammed b. Aliye vererek, taraftarlar olan ay onlara ynlendirdiini aktarr. (el-Merif, 217); Taber de Eb Himin Muhammed b. Aliye bir sr vereceini ve bu srla hilafetin kendilerine dnecei ve insanlarn kendi idareleri altna gireceklerini ifade eder. (Trh, VII/421; Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/408; Ayrca Kr., Ahbrud-DevletilAbbsyye, 173; Yakb, Trihul-Yakb, II/208; bn Kuteybe, el- mme ves-Siyse, II/149); Fruk mer de, Eb Himden alnd iddia edilen sar sayfalar gizli ilim, ilmul-btn ile ilikilendirerek Abbslerin bununla davetlerini desteklediklerini ifade eder. el-Abbsiyyn el-Evil, 84; Ayrca Eb Himin liderlii Abbs oullarna devri ile ilgili tartmalar iin bkz. M. Bahaddin Varol, Hilafet Mcadelesinde Ehl-i Beyt Nesli, Yediveren Yay., Konya 2004, 71-6; 807 Kr. ehristn, el-Milel ven-Nihal, I/243. 808 Bozan, mamiyyenin mamet Nazariyesinin Teekkl Sreci, 37-38.

164

olduu sylenenlerin organize bir hareket iinde olmayp, Hz. Peygamberin yakn akrabalarna sevgi besleyen ve hilafet hakknn Him Ehl-i beyt'inde olmasn arzu edenler olduu sylenebilir. Abbs ihtilal hareketi er-Rz min l-i Muammed yani Peygamber Ailesinden Raz Olunan Kii yi iktidara getirmek amacyla balatlm, davet boyunca da bu slogan zihinlere ilenmitir. erii btn akl ile belirtilmemi olan bu slogan, Ali ve Abbs oullarn, yani Beni Himi kapsamaktayd.809 htilalin temsilcileri olanlar bu slogan ile Ali oullarnn byk lde desteini almay da baarmlardr.810 Abbs davetinin hedefine ulaaca son dnemlerine doru aka kendi adlarn ne kardklar grlr. er-Rd min l-i Muhammed den kasdn da Abbs oullar olduklar aka dile getirilmeye balanr.811 Bu slogan ileride deineceimiz gibi Seffhn hilafete gelmesine kadar mulak bir ifadeden ibaret olduu yani bununla kimlerim kastedildii net olarak ifade edilmemekteydi. Seffhn hilafete gelmesi ile beraber er-Rd min l-i Muhammedden kasdn Abbs oullar olduu aka dile getirilmitir. Hicri birinci asrn sonu ve ikinci asrn banda Abbsler slam mmetinin liderliine uygun grlmyorlard. Hz. Peygamberin yakn akrabalar olmalarna ramen Ehl-i Beytin temsilcileri olarak da grlmemekteydiler. Ehl-i Beytten olmann getirdii baz haklar bu tarihe kadar Alinin ocuklarna veriliyordu. Bu nedenle de bu tarihe kadar Emevlere kar muhalefet sadece Ali oullar veya onlar adna yrtlyordu. 812 Abbs daveti 100/718 senesinden sonra farkl metodlarla zellikle Horasan blgesinde faaliyete balamtr.813 102/720 ylnda Horasanda Abbs propagandisti
809

Bykkara'ya gre; Abbslerin bu slogan kullanmakla aslnda bir nevi kendilerini saklyorlard. nk o dnemin artlarnda Peygamber ailesi denilince akla Ali oullar gelmekteydi. Abbsler kendi hareketlerine Alevi bir hareket ss vererek kendilerini bu yolla gizliyorlard. Ayrca bir Abbsnin imametini kabul etmeyecek olan topluluklarn bu ar etrafnda toplanmalarn da salamay hedeflemekteydi. Peygamber ailesinden farkl ahslara yklenilen karizma nedeniyle de byle bir taktik gelitirildii sylenebilir. Bkz. mamet Mcadelesi ve Himoullar, 24; Kutluya gre de hicri I. asrn ikinci yarsnda yaanan siyasi mcadelede, Himi olmann, Ali-Ftma soyundan olmaya gre daha ok prim yaptdr. Bkz. Ehl-i Beyt Sembolik Kapitalinin Tarihi Srete Semerelendirilmesi 111. 810 Bozkurt, Oluum srecinde Abbs htilali, 95; Bozkurt, ieriinin tam olarak net olmayan bu slogan ile ilgili deerlendirmelere yer verdikten sonra, Abbslerin daha geni taraftar kitlesi bulabilmek iin byle bir slogan setiklerini ifade eder. Bkz. Abbslerde ktidarn Meruiyeti zerine Bir Analiz, slmiyt, III (2000), S., 3, s., 147-158, 149. 811 Sharon, Moshe, Black Banners from East, Jarusalem, Leiden 1983, 45. 812 Benzer deerlendirmeler iin bkz. Sharon, Black Banners from East, 45 813 Abbs davetinin Horasan hareket alan olarak semesinin nedenini, Muhammed b. Alinin davetilerine Kfe, Basra, Hicaz ve am gibi blgelerin farkl eilim ve arzularnn bulunduunu ifade ederek, Horasann kendi davetleri asndan bakir olduunu, dolaysyla burasnn davet merkezine uygun bir

165

olduklar ileri srlen kimselerin kendilerini tccar olarak tantarak, faaliyet gsteriyorlard.814 Bkeyr b. Mhn, 107/725 ylnda aralarnda Eb krime, Eb Muhammed Sdk, Muhammed b. Huneys, Ammr el-Abbd ve taraftarlarnn bulunduu bir grubu Horasana Abbs daveti adna propaganda iin gnderir. Bunlardan Ammr hari hepsi ele geirilerek, idam edilirler. Bkeyr b. Mhn, durumu Muhammed b. Aliye bildirdiinde Sizin davetinizi ve sznz dorulayan Allaha hamd olsun! Sizden ldrlecek niceleri var eklinde cevap verir.815 Horasana ilk defa, 109/727 ylnda gelen Abbs propagandacs Ziyd Eb Muhammeddir. Muhammed b. Ali, Ziyd gndermi ve u talimat vermiti: nsanlar bize davet et. Yemenlilerin yanna git. Mudar kabilesine iltifat et. Ayrca Ebreehrden (Niabur) alib isimli kimseye yaklamamasn, nk onun Ftma oullarna kar ar bir muhabbeti bulunduunu da tembihler.816 Bu dnemde Ftma oullarna ball olanlarn varl Abbs propagandistlerini rahatsz ettii ve hedeflerini gerekletirme adna bir engel olarak grdkleri anlalmaktadr. Abbs dailerinden Ziyd Horasana gelince, Mervan oullar zulmnden ve kt gidiattan bahsederek Abbs Oullar adna arda bulunur. Orada insanlara yemekler yedirir. alib denen ahs Ziydn yanna gelir ve l-i Ali ve l-i Abbsn stnl konusunda tartmalarndan sonra ayrlrlar.817 Bu tartma davetin Abbsler adna aka yapldn ortaya konulmas asndan nem arz etmektedir. nk davet l-i Muahhammeden Raz Olunana ar eklinde balam ve bu slogan Ali oullarn da iine alacak ekilde ifade edilmiti. Fakat zamanla davetin Abbs Ehl-i Beyt'i adna olduu aa kmtr. Horasan blgesinde faaliyet gsteren bir ok Abbs daisi Emev valilerince sk takibe uratlarak, Onlardan ele geirilenlerin hepsinin kan helaldir.818 diyerek Abbs dailerine eman vermeyeceklerini de aka ifade etmilerdir.819 Horasanda bulunan btn Arap kabileleri, 129/746 senesinde Eb Mslim ile savamak zere aralarnda anlama yaparlar. Bunun zerine Eb Mslim karargahn
blge olaca kanaatini davetilere bildirmesinden anlamaktayz. Bzk., bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim ed-Dnever (276/889), Uyunul-Ahbr, tlk., Y. Ali Tavl, Beyrut 1986, I-IV, I/303. 814 Taber, Trh, VI/616-17; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/100. 815 Taber, Trh, VII/40; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/136,140. 816 Taber, Trh, VII/49; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/143. 817 Taber, Trh, VII/50; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/144. 818 Taber, Trh, VII/88; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/176. 819 113-117/731-735 yllar arasnda Abbs dailerine yaplan muameleler ile ilgili olarak bkz. Taber, Trh, VII/88-107; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/176-90.

166

Sefizencten Mhvana nakleder.820 Eb Mslimin Mevaliden olmas, Emev idaresinin de Arap rkn stn tutan politikas sonucunda, Araplarn Eb Mslime kar birlikte hareket etmelerine neden olmutur. Emev idaresince dlanan ve hor grlen mevalinin de desteini alan Eb Mslim, onlara kar zafer elde ederek Emev saltanatn ykmada en byk pay bulunanlardan oldu. Abbs davetinin ilk sahibi olan Muhammed b. Ali821 lnce olu brahim ondan sonraki vasisi ve Abbs davetinin de sahibi oldu. brahim b. Muhammed de Horasana es-Sabin mevlas Eb Seleme Hafs b. Sleyman gndererek davete devam eder.822 Ayn dnemde Eb Mslim de Horasanda brahim b Muhammedin direktifleri dorultusunda faaliyet gsteriyordu.823 Bylece Horasandaki siyasal propaganda organize bir ekilde hz kazanm oluyordu. Davetin, Horasan merkez edinmesinin iki nemli nedeni bulunmaktadr; Bunlardan ilki Horasan halknn Ehl-i Beyt taraftar olarak bilinmesi,824 ikincisi de Horasann hilafet merkezinden uzak oluudur.825 Horasann hilafet merkezinden uzak olmas, daha nce meydana gelen olaylarda taraf olmamalar ve herhangi bir tarafa da meyilli olmadklarndan propaganda iin uygun bir blge olarak grlmekteydi.826 brahim b. Muhammedin lmesi ile Abbs propagandas ksa sreli bir aknlk yaar. Nitekim brahimin lm haberi Kfedeki Abbs temsilcisi ve davetisi olan Eb Selemeye ulatnda, l-i Muhammedin veziri827 olarak

820 821

Taber, Trh, VII/363; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/366. Muhammed b. Ali b. Abdillah b. el-Abbs, Horasana daveti gndererek isim belirtmeden er-Rz ya davet yaplmasn emr eden Abbs davetinin ilk sahibidir. Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/408. Bozkurt da Muhammed b. Ali iin, htilalin hem teorisyeni, hem de aksiyon adam olarak tarihteki yerini almtr. demek suretiyle Muhammed b. Alinin Abbs davetinin ilk sahibi olduunu dile getirir. Oluum Srecinde Abbs htilali, 25. 822 Taber, Trh, VII/421. 823 brahim b. Muhammed Eb Mslime hitaben Ey Eb Abdurrahman sen bizim Ehl-i Beytimizdensin dedikten propaganda iin baz tavsiyelerde bulunur. Bu tavsiyelerin banda da kabileler aras dengelere dikkat ekmesi gelmektedir. Bkz. bn Kuteybe, el- mme ves-Siyse, II/156. 824 Bkz. Ahbar Devletu Abbsyye, 205-6. 825 Bozkurt, Oluum Srecinde Abbs htilali, 37; Kr., Atvan, Trh, 171. 826 Bkz. Ahbarud-Devletil-Abbsyye, 206. Bu nedenle de Abbs davetileri, Emevlerin kt idaresini ve bu hakkn Hz. Peygamberin akrabalar olan l Muhammedin olduu ynnde propaganda yapmaktaydlar. 827 Bkz.Taber, Trh, VII/450; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/436; Kr., bn Kuteybe, el- mme vesSiyse, II/162; II/165-6; el-Cehiyr, Kitbul-Vzer vel-Kttb, 84; Aslnda Eb Selemenin l-i Muhammedin Veziri olarak isimlendirilmesi Abbsler adna davette bulunmas, er-Rz min l-i Muhammed slogannn Abbsleri iaret ettiini gstermektedir. nk Eb Selemenin Abbs iktidarndan nce, Tlib Ehl-i Beyt'i ile herhangi bir ilikisi olduu ynnde bir haberden bahsedilmemektedir.

167

isimlendirilen Eb Seleme el-Halll, bu ii lEb Tlibe ynlendirmek istemesi bunu aka gstermektedir.828 Eb Seleme el-Halll, imam brahim ldrldnde yaplan davetin sona erecei endie etmesi nedeniyle l-iEb Tlibten Cafer es-Sdk b. Muhammed ve Abdullah b. Hasan b. Hasana birer mektup yazar.829 Her ikisine de bu ary kendilerine ynlendirmeyi teklif ediyordu. Cafer es-Sdk, Ben kimim? Eb Seleme kim? Eb Seleme benden bakasnn taraftaradr. diyerek gelen mektubu yakmtr. Bunu zerine Eb Selemenin elisi dier mektubu da Abdullah b. el-Hasana verir. Kendisine yaplan bu teklif, Abdullahn houna gitmitir. Abdullah b. Hasan, Eb Selemenin mektubu ile ilgili olarak grt Cafer es-Sdka Horasandaki taraftarlarndan (a) mektup geldiini sylediinde, Cfer es-Sdk Ey Eb Muhammed! Horasan halk ne zaman senin taraftarn oldu? Eb Mslimi Horasana sen mi gnderdin? Siyah giysiler giymesini ona sen mi emrettin? Onlardan herhangi birini tanyor musun? szlerinden sonra Abdullah b. Hasan ile tartr. Bu topluluk benim olum Muhammedi istiyor. nk o bu mmetin Mehdsidir. diyen Abdullah b. Hasana, Cafer es-Sdk Vallahi o bu mmetin Mehdsi deildir. eklinde cevap vererek, bu grn yayd takdirde olunun lmne sebep olacan da ifade eder. Abdullah bu szler zerine hasedinden dolay kendilerini istemediini syler. Bunun zerine Cafer es-Sdk, ayn mektubun kendisine de geldiini, ancak onu okumadan yaktn syleyince, Abdullah kzarak Caferin yanndan ayrlr.830 Eb Seleme elHallln hayatna mal olacak bu olay,831 l-iEb Tlibten herhangi birisi ile ilikisi olmad halde manidardr. nk u ana kadar yaptmz aratrmalarda, Eb Selemenin Ali oullarndan herhangi birisiyle dolayl veya dorudan herhangi bir iletiim iinde olduuna dair bir bilgiye rastlayamadk.

828

Taber, Trh, VII/423; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/409-10. Eb Seleme, halife olarak EblAbbs selamlad esnada Eb Humeyd, (hilafeti Tlib Ehl-i Beyt'ine evirme geyretlerini ima ederek) sana ramen olanlar oldu" diyerek Eb Seleme'ye hakaret eder. Ebl-Abbs durma mdahele ederek, Eb Selemenin karargahna dnmesini emreder. Bkz. Taber, Trh, VII/424; bnul-Esr, el-Kmil, fitTrh, V/411; Ayrca bkz. bn Abdirabbih, el- kdul-Ferd, Khire 1948-53, V/113. 829 el-Cehiyr, kendisine mektup yazlan Ali oullarnn kii olduklarn ifade eder. Bunlar Cafer b. Muhammed, Abdullah b. Hasan ve ncsnn de mer b. Ali b. el-Hasandr. Abdullah b. el-Hasann mektubu kabul etmesi ile mer b. Aliye mektup verilmedii bilgisini verir. Kitbul-Vzer vel-Kttb, 86; mer b. Ali de mektubun sahibini tanmad gerekesi ile mektubu red ettii aktarlr. Bkz. bn elTiktak, el-Fahr, 122-3. 830 Mesd, Murucuz-Zeheb, III/266-7; Kr., Cehiyr, Kitbul-Vzer vel-Kttb, 86; bn el-Tiktak, elFahr, 123. 831 Nitekin Abbslerin iktidara gelmesi ile ldrlr. Bkz. bn Kuteybe, el- mme ves-Siyse, 165-6; EblAbbs es-Seffha biat edilmesi ile beraber amcas Dvud b. Alinin de tavsiyesi ile Eb Mslim elHorasnye idam ettirilir. El-Cehiyr, Kitbul-Vzer vel-Kttb, 90; bn el-Tiktak, el-Fahr, 123.

168

Abbslerin otuz iki yllk propagandas sonucunda Emev hkmranlnn sona ermesi832 ile birlikte Abbs dnemi Ebl-Abbs es-Seffha biat edilmesiyle balamtr. Abbs davetinin baarya ulamadaki en nemli faktrn, ierii ve kapsam belli olmayan er-Rd min l-i Muhammed slogan olduu sylenebilir. nk Abbs propagandistleri var olan Ehl-i Beyt taraftarln ok iyi ekilde kendi lehinde kullanmasn bilmi ve iyi bir tekilatlanma sonucunda da baar elde etmilerdir. Ali oullar ve taraftarlarndan gelebilecek herhangi bir tepkiyi bertaraf etmek iinde bu yola bavurduklar sylenebilir. ktidara gelmeleri ile beraber kendilerinin Hz. Peygamberin yegane varisleri olduklarn ifade etmek suretiyle Tlib Ehl-i Beyt'ini dlamlardr. Abbs Ehl-i Beyt'inin iktidara gelmesiyle beraber, Himi olan Abbs ve Tlib Ehl-i Beyt'leri arasnda iktidar mcadelesi balar.

B. POL T K HAYATTA ABBS-TL B EK MES VE EHL- BEYT TASAVVURU Geni kitlelerin desteini almaya alan Abbsler, isim belirtmeden er-Rd min l-i Muhammed slogann kullanarak l-i Muhammed kavramn n plana karmlardr. Bu slogan, Ali ve evladnn ad etrafnda bir takm iddialarda bulunan ou kimsenin desteini almann yannda, Emev iktidarndan memnun olmayan kitlelerin de desteini almada byk etken olmutur. Abbslerin iktidara tanmasnda belirleyici rol olan bu kavram, Abbslerin iktidara gelmesi ile beraber833 anlam ve ierik olarak farkl bir ekilde alglanmaya balanmtr. Abbsler uzun bir propaganda dneminde ary, Kii
834

isim belirtmeden, genel olarak l-i Beytten Raz Olunacak

adna yapmlardr. ktidara gelmeleri ile beraber kendilerini Hz. Paygamberin

gerek varisleri olarak takdim ederek Tlib oullarn saf d brakmlardr.835 Bylece

832

el-Minkarden aktarlan bir haberde Emevlerin ykl ile ilgili olarak on yedi sebeb gsterilir. Ayrntl bilgi iin bkz. Mesd, Murcuz-Zeheb, III/237 vd; Ayrca iktidardaki hanedan deiiklii arkasndaki baary kolaylatran sosyo-kltrel ve ekonomik faktrler iin bkz. Bozkurt, Oluum Srecinde Abbs htilaIi,15-19. 833 Ebl-Abbs Abdullah b. Muhammed b. Ali b. Abdillah b. el-Abbsa 132/749 senenin Rebiulevvel aynn 17 Cuma gn biat edilmesi ile Abbs dnemi de balam olur. Bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 372. 834 Eb Muslim, Horasanda daveti, genel olarak isim belirtmeksizin, Ben Him adna yapt aktarlr. Bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 370. 835 Kutlu, Himiler arasnda ilk ciddi blnmenin bizzat Peygamber Ailesi parolas ile ortaya kan Abbs daveti ile yaandn ifade eder. Bkz. Ehl-i Beyt Sembolik Kapitalinin Tarihi Srete Semerelendirilmesi, 113.

169

er-Rd min l-i Muhammed slogann sadece Abbsleri kapsadn pratik olarak da gstermi oldular. Emevleri iktidardan uzaklatran Himiler, bundan sonra kendi ilerinde iktidar kavgalar vermeye balamlardr.836 Abbs halifelerinin dier Ehl-i Beyt mensuplarna (Him-Tlib) kar politikalar da farkllk arz ettii sylenebilir. Emev iktidar Kureylilik kavramn ne kard gibi, Abbsler de Himililii ne kararak837 Hz. Peygamberin gerek varislerinin kendileri olduklarn ileri srdler. Bunu yaparken Ehl-i Beyt kayram yerine kapsam daha geni olan l-i Beyt tabirini kullanmlard. nk Ehl-i Beyt kavramnn Ehl-i Beytin Kann Talep slogann ve dolaysyla Tlib aileyi artrmas, Abbslerin anlam ierii belirtilmeden l-i Beyt kavramn kullanmalarna sevketmi olabilir. Himi (Abbs-Tlib) muhalefeti Emevleri iktidardan uzaklatrnca bu sefer kendi aralarnda iktidar mcadelesi vermeye baladlar. ktidar tek bana sahiplenen Abbsler, hilafet hakknn kendilerinin olduunu ifade ederek Tliblere bask uygulayarak sindirme yoluna gitmilerdir. Bu dnemdeki hem i hareketler ve hem de Abbs iktidar, meru imam teorilerini desteklemek iin kullandklar Ehl-i Beyt kavram merkezi bir konum kazanmtr. Abbslerin l-i Beyt tasavvuru Himilii iine alacak ekilde deerlendirilirken, i hareketlerin Ehl-i Beyt algs, Ehl-i Beyti Ali ve oullarna has klma abalar ile kavramn kapsam alann daraltma eklinde tezahr etmitir. Bu nedenle i ve Abbs iktidar arasndaki ilikilerde bir istikrar salanamamtr. Abbs ihtilalinin baar salamasnda i hareketlerin ciddi destei olmasna ramen, Abbs iktidar zamanla onlarn beklentilerine cevap vermeyerek ayrla dmlerdir.

836

Abbs-Tlib rekabetinin Emevlerin son zamanlarandan itibaren belirginlemeye balad grlmektedir. Ahbru Devletil-Abbsyye de geen bir olay bu hususu destekler mahiyettedir. Emev Halifesi Mervan, kendisini Harrandaki saraynda ziyaret eden brahim b. Aliye bir mektup gsterir. Hasanlerden Abdullah b. Hasan tarafndan yazlan mektupta, bata brahim b. Ali olmak zere baz Abbslerin Horasanda Emev idaresine kar bir isyan hazrl iinde olduklarn bildiriyordu. brahim b. Ali de Abdullah b. Hasann yalan sylediini ve asl kendisinin olu Muhammedi Mehd olarak ilan ettiini ve Emevlere kar hazrlk yaptn syler. brahimin bu szlerine inanmayan Mervan onu hapse attrr. Nitekim yedi gn sonra hapiste lr. (Bkz. Ahbru Devletil-Abbsiyye, 394-5). Abbs ve Tlib iki ailenin hilafet iin birbirlerini ortak dmanlarna jurnallemeleri aralarnda ciddi bir rekabetin varln gstermektedir. 837 Hz. Peygamberin Himiler iinden seilmilii ile ilgil olarak, bkz. Murtaza el-Firuzbd, FedilulHamse fs-Shhis-Sitte, Beyrut 1982, I/11-3; Sharon, Tliblerin Ehl-i Beyt kavramn Ali ve soyu veya Eb Tlib ailesi ile snrlandrrken, Abbsler kavram ieriini genileterek, btn Himolullarna temil ettiklerini ifade eder. The Umayyads As Ahl al-Bayt, JSAI, 115; Fakat Abbslerin de Ehl-i Beytten bir para (Him) olduu ynndeki deerlendirmeler de yaplmtr. Bkz. el-Msnid, elAleviyyn vel-Abbsyyn, 5.

170

Bu beklentilerin karlk bulmamas neticesinde bir ok i ve Tlib ayaklanma ba gstermitir. Mansr, zellikle Tlib ayaklanmalarn en sert karlk veren Abbs halifelerindendir. Mansrdan sonra halife olan olu Mehd838 ise iktidarn Ali evladna uygulad bu sert politikalar olduka yumuatmtr. Ancak, Mehd dneminde Abbslerin hilafetin kendi haklar olduu ynndeki iddialarn merulatrma abalar farkl bir boyut kazanmtr. Buna gre daha nceleri Ali ve oullar ad etrafnda ortaya atlm iddialara karlk, bizzat Peygamberin kendi amcas Abbs vs ilan ettii ynndeki iddiasn dile getirmilerdir.839 Bylece Ali b. Eb Tlib ve evladnn hilafet mcadelesi gz ard edilerek, hilafet taleplerinin meru bir dayanann olmadn dile getirmeye balanmtr. Tliblerde de tek siyasi bir izginin olduu sylenemez. zellikle Hasan Ehl-i Beyt aktif siyasete atlrken, Hseyn Ehl-i Beyt, Zeyd b. Alinin isyanndan sonra aktif siyasetin dnda kalmaya almtr. Me'mn, Tlib ve ayn zamanda Hseyn Ehl-i Beyt'inden biri olan mm Rzy840 veliaht tayin edecek kadar Tliblere kar msamahal davranmasna ramen, ailesinin dier mensuplarnn tepkisi karsnda geri adm atmak zorunda kalmtr. Her iktidarn meruiyetini bir temele dayandrmak zorunluluundan dolay, Abbs Ehl-i Beyt'i de kendi iktidarlarn meru gerekelere dayandrmak iin eitli iddialara yer vererek meruluk kazanma yoluna gitmilerdi.

838

Eb Abdillah el-Mehd billah Muhammed b. Abdillah el-Mansr (169/785): Abbs devletinin nc halifesidir. Babasnn 158/774-5 de olmesi ile halife olmutur. 839 Halife Mehd, imametin Muhammed bnu'l-Hanefiyye ve olu Eb Him kanalyla geldii sylenen fikri kabul etmeyerek, Peygamber'den sonra amcas el-Abbs b. Abdilmuttlibin gerek imam olduunu, bu nedenle de el-Abbsn hakkn gasp edip hilafete gelen Eb Bekir, mer, Osmn, Ali ve Peygamberden sonra hilafete gelen herkes gasptr. Haklar olmayan bir eye zorla sahip olmulardr. Bkz. Kumm,Nevbaht, i Frkalar, 171; Ahbarud-Devletil-Abbsyyede Mehdnin Eb Him kanal ile gelen vasiyeti reddettii, bunun yerine Hz. Peygamberin gerek varisleri olduu ynndeki grne yer verilir. el-Mehd, immetin Hz. Peygamberin amcas el-Abbsn hakk olduunu, nk insanlar ierisinde en uygunu ve Hz. Peygambere olan akrabal nedeniyle de bu ite en ok hak edeni olduunu iddia eder. mametin el-Abbstan sonra da srasyla Abdullah b. Abbs, Ali b. Abdillah, Muhammed b. Ali, brahim b. Muhammed, Ebl-Abbs, Eb Cafer ve el-Mehdye getii iddiasna yer verilir. Ahbarud-Devletil-Abbsyye, 165. 840 Ali er-Rznn veliahtl meselesi iin bkz. Metin Bozan, Ali er-Rznn Veliahtl Meselesi, mamiyyenin mamet Nazariyesine Teori-Pratik Asndan Eletirel Bir Yaklam, Dini Aratrmalar Dergisi, VII (19), s. 159-171, Ankara 2004.

171

Abbslerin iktidara gelmesi ile Akrebn841 olarak ii Beni Abdulmuttlibi ile snrlamalar, Emevlerin Ben Abdimenf da iine alacak ekilde, kendilerini de Akrebndan saymalar grne bir tepki olarak grlebilir. Bunun yannda Abbsler iktidarlarn merulatrma ynnde bir ok iddia ve bu iddiay desteklemek iin bir ok delil ortaya koyma abas iinde olmulardr. Sharonun ifadesine gre842 Beni Abdulmuttlibin seilmilii ile ilgili rivayetler843 zellikle Mehd dneminde yaygnlk kazanm ve bu yolla Emevler akrebn dairenin dnda tutulmulardr. Dier bir ifade ile Hz. Peygamber'e olan akrabal Kureylilik yerine Himilikle snrlama yoluna gitmilerdir. Bununla da Ehl-i Beyt'in kapsamn daraltmlardr. Hz. Peygamberin hilafetin Abbs b. Abdulmuttlibin soyuna geecei haberinin varlndan da bahsedilir. Abbs ollarnn da byle bir beklendi iinde olduklar ve kendi aralarnda konutuklar aktarlr.844 Bu tr haberler ile Abbs iktidarnn meruiyyet temelleri Hz. Peygambere dayandrlmak suretiyle atlmaktadr. Abbslerin ilk bataki iddialarndan biri de hilafet haklarnn Eb Him kanal ile Muhammed b. Aliye devredildiidir.845 nk Hz. Hseyinin Kerbelda ldrlmesi ile beraber Muhammed bnu'l-Hanefiyye ailenin lideri konumuna gemitir. Bir ok isyan giriiminin onun ad etrafnda odaklanmas bu hususu destekler mahiyettedir. Abbsler de bnu'l-Hanefiyye kanal ile olu Eb Himden hilafet hakkn devraldklarn ifade ederler. Aslnda byle bir hakkn varl ayr bir tartma konusunu tekil eder. Fakat daha sonraki dnemlerde bu iddiadan da vazgeilecektir. Abbs daveti devlet olma yolunda bir ok merhalelerden geerek, uzun bir mcadele sonucunda hilafeti Emevlerden alarak kendi uhdelerine aldlar. Abbsleri
841

26. uara, 214: En yakn akraban uyar ayeti zerine Hz. Peygamberin yakn akrabalarnn kimler olduu ile ilgili olarak yaplan tartmalarda bu ayetteki airetinden en yakn akrabann kim veya kimleri kapsad ile ilgili tartmalar zellikle Emev ve Himiler arasnda sklkla dile getirilmitir. Tlibler ilk tebliin kendilerine yapld (mesela bkz. bn shk, Sretu bn shk, 126-7) iddias ile kendilerini en yakn akraba olarak nitelendirirken, Emevler de bu kapsama Beni Abdi Menafn hepsinin (Hz. Peygamberin Ben-i Abdimenafa da hitab iin bkz. bn shk, Siretu bn shk, 128.) dahil olduu iddialarn dile getirirler. Bu tartmalarn ayrntlar iin bkz. Sharon, The Umayyads as Ahl al-Bayt, JSAI, 115-152. Aslnda Hz. Peygamberin en yakn akrabalarn uyar emri karsnda Mekkedeki kabiledalarna teblide bulunmasndan tabii bir ey olamazd. Fakat bunun siyasi bir hedefe matuf olarak farkl ynlere ekilmesi de subjektif bir deerlendirme olarak grlebilir. 842 The Umayyads as Ahl al-Bayt, JSAI, 137-8. 843 Bkz. Muhibuddin et-Taber, Ahmed b. Abdillah, (694/1295), Zehirul-Ukb fi Menkbi Zevil-Kurb, Msr ts., 10; Hz. Peygamberin seilmiliinin kabilesi Beni Hime kadar snrlandrlmas ile ilgili olarak bzk., Mslim, Sahih, "Kitabul-Fedil, Babu Fadli Nesebin-Nebi, 1(5938); Tirmiz, Cmi, "elMenkb", Babu m Ce F Fadlin-Nebi, 1(3605); Muhibuddin et-Taberde geen rivayette Beni Himden sonra Beni Abdulmuttlib ziyadesi de vardr. Zehiru'l-Ukb, s.10. 844 Bkz.Taber, Trh, VII/421; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/408. 845 bn Sad, Eb Him Abdullah b. Muhammed bnul-Hanefiyyenin Muhammed b. Aliye vasiyet ederek kitablarn da ona verdiini ifade eder. Ayrca Muhammed b. Aliden de Eb Himin vassi eklinde bahseder. Bkz. Tabaktul-Kubr Mtemmim, 244; Tabaktul-Kubr, V/328.

172

iktidara tayan sre ve bu srete dile getirilen hak iddialar konumuz asndan nem arz etmektedir. Abbslerin ilk halifesi, Ebl-Abbs Abdullh b. Muhammed b. Ali b. Abdillah b. Abbs b. Abdulmuttlib b. Hime 132/749 senenin Rebiulhirin (31 Ekim 749) cuma akam biat edilmitir. Vakdi, 132. senenin Rebiulevvel veya Cemadiyella aynda biat edildiini ifade eder.846 Ebl-Abbs, kendisine yaplan biat treninde yapt konumada Hz. Peygambere olan akrabalna zellikle vurgu yaparak, er-Rd min l-i Muhammedden kasdn kendileri olduklar ifade eden uzunca bir hutbe okur. Abbslerin Ehl-i Beyt algsn ortaya koymas asndan nem arz eden Seffhn bu hutbesi klasik slam tarihi kaynaklarnn ounda yer almaktadr. Ebl-Abbs hutbesindeki Allah bizi Reslullhn akrabas ve yaknlar olarak korudu. Bizi babalarmzdan tretti ve Reslullhn soyundan getirdi. Onun pnarndan kaynatt. Onu bize aziz, dkn, mminlere kar yumuak kalpli ve merhametli kld. Bizi slam iinde yce bir mevkiye yerletirdi.847 szleri ile Hz. Peygambere olan yakn akrabalklar nedeniyle, kendilerinin Ehl-i Beytten olduklar aka dile getirerek iktidarnn temellerini de bu akrabalk zerine tesis edeceini m ettii grlmektedir. Ebl-Abbs: Yce Allah mminlere bizim stnlmz bildirdi. Onlara biz sevmeyi ve hakkmz vermeyi farz kld. Bize ikram ve ltufta bulunarak, ganimet ve vergilerden (humus) nasibimizi bol yapt848 ifadeleri ile de yine kendilerinin stn olduklarn bu nedenle de dier Mslmanlardan kendilerini sevmeleri ve itaat etmeleri gerektiini dile getirmitir. Tathir, meveddet, inzr ve zevil-kurb ayetlerini okuyarak, bu ayetleri de Ehl-i Beytten olduklarna delil olarak getirmesi, bu ayetlerin bir arada siyasi bir malzeme olarak kullanlmas asndan en arpc istismar rnei olarak
846

Taber, Trh, VII/420; Hicri 132/749 senenin rebiulevvel aynn on ikinci gn olan Cuma akam biat edildii de ifade edilir. Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/408; V/411. 847 Bkz.Taber, Trh, VII/425; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/411.bu balamda Kur'nda Ehl-i Beyt ve Hz. Peygamberin yaknln ifade eden u ayetleri pe pee okuyarak iddiasn Kur'n ile temellendirmeye alr: ..Ey Ehl-i Beyt! Allah sizden her trl kiri giderip sizi tertemiz yapmak istiyor (33. Ahzb, 33.) De ki: Ben bu risalet ve irad hizmetinden tr, sizden akrabalk sevgisinden baka beklediim hibir karlk yoktur (42. ura, 23) nce en yakn akrabalarn uyar (26. uara, 214), Sava olmakszn fethedilen lkelerin halklarna ait mallardan Allahn, Peygamberine nasib ettii ganimetler; Allaha, Resulne, akrabalara (Peygamberin yakn akrabalarna), yetimlere, fakirlere ve yolda kalm gariplere aittir. (59. Har, 7), Bir de malumunuz olsun ki savata elde ettiiniz ganimetin bete biri Allahndr. Yani Reslullha, onun akrabalarna, yetimlere, yoksullara ve yolculara (gariplere) aittir. (8. Enfal, 41). Hutbesinde okuduu bu ayetler ile Hz. Peygambere olan yakn akrabaln ifade eder. Aslnda davetin bandan beri sloganlarndaki kendisinden raz olunan l-i Muhammedin kendileri olduunu ima etmektedir. 848 Taber, Trh, Vll, 425: bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/412.

173

gsterilebilir. Ehl-i Beyti sevmenin farz ve bu nedenle kendilerine itaatin de farz olduu ynndeki iddia, Ehl-i Beyt mensuplarnca daha nce dile getirilmemiti. Fakat Ebl-Abbs, Hz. Peygambere olan yaknl gereke gstererek hilafetin kendi haklar olduunu ve kendilerine itaatin zorunluluunu dile getirmitir. Abbslerin iktidara gelmesiyle, Himi soyundan olan Abbslii Ehl-i Beyt kavramnn merkezi konumuna dahil ettikleri Ebl-Abbs es-Seffhn hutbesinde aka anlalmaktadr. Abbslerin davet srecinde er-Rd min l-i Muhammed slogan ile Tlibleri de kapsayan bir politika izlemelerine ramen, daha sonralar Hz. Peygamberin gerek varisleri olduklarn iddia ile dier Himileri zellikle de Tlibleri dlama yoluna gitmilerdir. Ebl-Abbsn vermi olduu hutbede, Ben Abbs Hz. Peygamberin yegane varisi olarak takdim etmi, l-i Muhammedin kendileri olduklarn aka ilan etmitir. Dvd b. Ali, yeeni Seffhn konumasndan sonra: Hak, Nebinizin Ehl-i Beytine dnd. Onlar (Ehl-i Beytten olan Abbs ailesi) size kar yumuak kalpli ve dostturlar. Nebimiz Muhammedden olan mirasmz bizim oldu.849 szleri ile kendilerinin Ehl-i Beyt olarak Hz. Peygamberin gerek varisleri olduklarn aka ifade etmitir. Dvd b. Ali'nin daha sonra sizin bu minberinize Reslullhtan sonra Ali b.Eb Tlibten ve eliyle Ebl-Abbs es-Seffh iaret ederek- bir halife kmad.850 demesinden hem Abbslerin bu iki halife dndaki halifeleri meru kabul etmediklerini, hem de ilk etapta Ali taraftarlarn da dlamadklar mesaj verdii karlabilir. Ayrca ihtilalin yapld ilk gnlerde, Tablib taraftarlar karlarna almak istemedikleri iin lml mesajlar vermilerdir. Halifelii dneminde Ali olullar ile herhangi bir ekime ierisine girmeyen Seffhn 136/753-4 ylnda lmesi851 ile birlikte ayn yl kardei Eb Cafer elMansra halife olarak biat edilmitir.852 Eb Mansr kendisine muhalif olarak grd herkesi sert tedbirler ile saf d etmekle hret bulmutur. ncelikle veliahtl dneminden itibaren iktidar iin tehlike olarak grd Eb Mslim Horasan853 gibi,
849 850

Taber, Trh, VII/426; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/413-4: Taber, Trh, VII/428; VII/431; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/415: 851 zilhicce aynn 13. gnnde (Pazar gn) Enbarda vefat etti. Zilhiccenin (12. gn) iek hastalndan ld de sylenmitir. Halifelii 4 yl 8 sekiz veya 9 ay srmtr. Bkz. Taber, VII/470; bnul-Esr, elKmil fit-Trh, V/459. 852 Taber, Trh, VII/471; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/461. 853 Eb Cafer Eb Mslimi ldrtmek iin Seffha birka defa teklifte bulunmu ise de Seffh buna yanamad. Kendisinin iktidara gelmesi ile beraber bu dncesini kendisi gerekletirdi. Hatta Seffha Eb Mslimin yaptklar ile ilgili olarak: Eb Mslimin yaptklar ancak devletimiz sayesinde mmkn

174

gl komutanlar bertaraf etmitir. Daha sonra bu sert tedbirlerden en ok nasibini alanlar ise Tliblerden zellikle Hasan Ehl-i Beyt'i olmutur.

C. H M LERDE KT DAR EK MES VE BAZI TL B SYANLAR Emevlere kar balattklar hareketi er-Rda min l-i Muhammed slogan etrafnda yapmalarna karn, Abbslerin iktidara gelir gelmez saf d brakma yoluna gittikleri Ali oullar da, iktidarda hak sahibi olduklar ynndeki iddialar nedeniyle eitli isyanlar karmlardr.854 Tlib Ehl-i Beyt'inin zellikle Hasani koluna mensup kiiler tarafndan balatlan bu isyanlarda kullanlan argmanlar arlkl olarak Ehl-i Beyt erevesinde cerayan etmitir. Bu isyanlarda da dile getirilen "l-i Muhammed'den Raz Olunan Kii" eklindeki slogan ile bu ie kendilerinin daha ok hak sahibi olduklarn ifade ederler. Bu isyanlarn nedenleri, gayeleri, Tlib ve Abbs Ehl-i Beytlerinin hilafet taleplerinde kullandklar argmanlar konumuza k tutacak niteliktedir. 1. Muhammed b. Abdillah (Nefsuz-Zekiyye)nin syan Muhammed b. Abdillah en-Nefsuz-Zekiyyenin855 ayaklanmas Abbs

iktidarndaki ilk Ali evlad ve ayn zamanda ilk Hasan isyan olma zellii tamaktadr.856 Seffha biat etmeyerek857 siyas muhalefetini hissettiren Muhammed, Mansrun hilafeti zamannda kendi adna yapt ar srecinden sonra ylnda isyana kalkmtr.
olmutur. Allaha yemin olsun ki, ayet onun yerine bir kedi bile gnderseydin, onun yaptklarn yapard. Szleri ile de bu iin gereklemesinde kendisinin paynn ok az olduunu ifade etti. Eb Mslim ilk etapta Abbsler iin tehlike olarak grlen bir ok muhalifin ortadan kaldrlmasnda birinci rol oynamasna ramen kendisinin de sonunu hazrlamtr. Bkz. Taber, Trh, VII/469; bnul-Esr, elKmil fit-Trh l, V/459; el-Cehiyr, Kitbul-Vzera vel-Kttb, Msr 1980, 112. 854 Abbs dnemindeki Abbs ve Tliblerin hilafet mcadelelerinin ayrntlar iin bkz. Bykkara, mamet Mcadelesi ve Himoullar, stanbul 1999; Varol, Hilafet Mcadelesinde Ehli Beyt Nesli, Konya 2004; Ali-Ftma Evladnn Abbsler ile ilikileri ve siyasi mcadeleleri iin bkz. Uyar, Ehl-i Beyt- slm Tarihinde Ali-Ftma Evlad, 133-336. 855 Muhammed b. Abdillah b. Hasan b. Hasan b. Ali b. Eb Tlib, Annesi Hind binti Eb Hubeyde b. Abdillah b. Zema b. el-Esed b. Abdil-Uzz b. Kusaydr. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr Mutemmimi, 372; l Eb Tlib ulemas Nefsuz-Zekiyye olarak tavsif eder. Bkz. el-Isfehn, Mektilut-Tlibiyyn, 207. Tlib aile tarafndan kendisine el-Mehd eklindeki isimlendirme iin de bkz. el-Isfehn, MektilutTlibiyyn, 210. 856 Nefsuz-Zekiyye isyan ii bkz. Nahide Bozkurt, Alioullarnn Siyasal ktidar stencinde-Abbs Dnemi- lk Mcadelesi: Muhammed en-Nefsuz-Zekiyyenin syan Dini Aratrmalar, c., V, S., 13, Ankara 2002, s. 107-118. 857 Seffha biat etmeyen Muhammed ve brahim kardelerin yokluu dikkatlerden kamamt. Seffh, babalar Abdullaha oullarn Muhammed ve brahimin nerede olduklarn sorduunda, Abdullah, Badiyede olduklarn fakat nerede olduklarn bilmediini ifade edince Seffh da srarc olmamt. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr Mutemmimi, 375; Ayrca bkz. el-Isfehn, Mektilut-Tlibiyyn, 162.

145/762

175

Mansrun halife olduktan sonra ilk ii Seffha biat etmeyerek siyasal muhalefetlerini ortaya koyan Abdullah b. Hasann iki olu Muhammed ve brahim hakknda bilgi toplamak olmutur. Mansr, bu nedenle Muhammedin yerini tespit edebilmek iin 144/761 senesinde bir ok tedbire ba vurmu, etrafa haberciler gndererek yeri ve faaliyetleri ile ilgili bilgi edinmeye almtr.858 Mansr, Ali oullarndan gelebilecek tehlikeyi bertaraf etmeden hilafetinin ayakta duramayacana inandndan olsa gerek onlara kar her trl tedbire ba vurmaktan geri durmamtr. Mansr, ayrca Muhammedin kendisinden saklanmas nedeniyle Beni Himin btn fertleri ile tek tek grerek bilgi almaya alt ise de baarl olamamtr. Hepsinin de Muhammedin kendisine kar bir yanl hareketinin olamayacan bildirdikleri grlmektedir. Ancak Muhammedin amca ocuu olan Hasan b. Zeyd, Muhammedin asl niyetini Mansra bildirir mahiyette szler sarf ederek Muhammedin plann aa vurmutur.859 Bu olay Tlibler arasnda bir birlikteliin olmadn da aka ortaya koymaktadr. En azndan siyasi talep ile ortaya kan Muhammed ve brahimin dier Tliblerin desteini aldn sylemek mmkn gzkmemektedir. Mansr, Muhammed b. Abdillah hakknda bilgi alamaynca, Medine valisi Riyah b. Osmana Medinedeki Hasan oullarnn hepsini hapsettirdi.860 Buna karn Hseyin soyundan olanlar serbest kald. Mansr, Hasan oullarndan Muhammed ve brahimi kendisine teslim etmelerini istiyordu.861 Tutuklu bulunan Hasan oullarnn pek ou, maruz kaldklar zorluk ve ikenceler yznden hapiste farkl ekilde ya ldler ya da ldrldler.862 Nefzuz-Zekiyyenin babas Abdullah b. Hasan ve kardei Hasan b. Hasan hapiste ilk len kimselerdi.863

858 859

Bkz. Taber, Trh, VII/518; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/514 vd. Taber, Trh, VII/517-8; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/514. Hatta bu nedenle Ms b. Abdillah b. Hasan hep yle derdi: Ey Allahm! Hasan b. Zeydi kanlarmzdan tr hesaba ek. diye beddua ettii de ifade edilir. 860 Uyar, Tabernin verdii bilgilere dayanarak, Hasan oullarndan Riyah tarafndan tutuklanan on kiinin listesini verir. Ehl-i Beyt, 169. 861 Taber, Trh, VII/527 bkz. VII/546; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/521-2; ayrca bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr Mutemmimi, 254; el-Isfehn, Mektilut-Tlibiyyn, 166. 862 Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/526-7; Hasan b. Hasan b. Hasan b. Ali, brahim b. Hasan b. Hasan b. Ali, Ftma binti Hseyin b. Ali b. Eb Tlib olan Muhammed b. Abdillah b. Amr b. Osman b. Affan, Mansrun hapsinde lenlerden bir kadr. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr Mutemmimi, 260-1; Mansr ldrlen Muhammed b. Abdurrahman b. Amr b. Osmann ban Horasana gndererek, NefsuzZekiyyenin ba olduunu sylemek suretiyle belde belde tehir etmitir. Bkz. bn Sad, TabaktulKubr Mutemmimi,257. 863 Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr Mutemmimi, 257; Tabaktul-Kubr, V/319; Mansrun Hasan oullarna kar sert tutumu ile ilgili olarak bkz. Uyar, Ehl-i Beyt, 171-179.

176

Mansr, Abdullah b. Hasan ve aile fertlerini tutuklatp hapse attktan sonra Himiyye ehrinde minbere karak Horasanllara hitaben Ali evladnn uzun sren hilafet mcadelesini tek tek anlatr. Ali evladn hilafetle ba baa braktklarn ve bu hususta Ali evladnn beklenen baary gsteremediini ifade eder. Allahn Horasanllar kendilerine yardmc olarak gnderdiini ve onlar sayesinde,
864

Reslullhtan kendilerine miras kalan haklarn geri aldklarn syler.

Mansr

hilafet haklarn iyi deerlendiremeyen Ali oullarnn hilafet haklarn kaybettikleri ve Hz. Peygamberden miras kalan bu hakkn kendilerine getiini ifade etmekle birlikte bu hakkn nasl miras kald hususuna aklk getirmez. Muhammed b. Abdillahn 145/762 senenin Receb aynn ilk gn865, ayn yln Cemaziyelahir aynn yirmi sekizinci gecesi veya Ramazan aynn on drdnc gn Medinede isyan ettii ifade edilir.866 Muhammed b. Abdillah, Medinede verdii ilk hutbesinde, Abbslerin hilafet iddialarna karlk: Bu dini idare etmeye en layk olanlarn Muhacir ve Ensrn ocuklar867olduunu ifade eder. Medinede bulunmas, Abbslerin atas Abbsn muhacirden saylmamas onu Ensr ve Muhacire vurgu yapmaya sevk etmitir. Devamla Mansr ve taraftarlarnn iktidarlarnn meru olmad iddiasn Allahm! Mansr ve taraftarlar senin haramlarn helal, helallerini de haram kldlar. Senin korkuttuklarna eman verdiler. Emin kldklarn da korkuttular. Allahm! Onlar teker teker kahret868 eklindeki ifadelerinden anlyoruz. Muhammed, hak iddiasnda bulunurken Ehl-i Beytten olmay dolay deil de, Muhacir ocuklarndan olmay bu ite bir l olarak kabul ettii anlalmakta; Abbslerin ise muhacirlerden olmadna da vurgu yapt grlmektedir. Muhammed ayn hutbesinde, kendisine Msrdan da biat edildii halde zellikle Medineyi869 setiini de sylemeyi ihmal etmez. Ne varki, bu tercihinin onu stratejik olarak bir ok adan skntya sokacann farknda deildir. Nitekim Riyah bu durumu Mansra ynelik u szleriyle dile getirir: Ey Emirel-Mminin!

864 865

Hutbenin ayrntlar iin bkz. Mesd, Murucuz-Zeheb, II/241. Taber, Trh, VII/543; Muhammedin 145/762 senesinin cemaziyelahir aynn ikinci gecesi isyan ettii de aktarlr. Bkz. Taber, Trh, VII/557. 866 bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/525; Medine halkndan Kureyli ve dier insanlardan bir ok kimse etrafnda topland. Etrafnda toplananlar beyaz elbiseler giymilerdi. Muhammed 145/762 senesinin cemaziyelahir aynn bitmesine iki gn kala Medineyi ele geirir. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr Mutemmimi, 375-6. 867 Taber,Trh, VII/558; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/531. 868 Taber, Trh, VII/558; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/531. 869 Bkz.Taber, Trh, VII/558; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/531.

177

Horasanllar senin taraftarn ve yardmclarndr. Irak halk l Eb Tlib taraftardrlar. am halkna gelince Vallahi onlara gre tm Aliler ancak kafirdirler.870 te yandan, Medinenin kuatmaya uygun yapsnn byle bir hareketin baar ansn drd sylenebilir. Muhammedin kendisine biat etmeye ard Medineliler, Eb Cafere olan biatlerini bozmak istemediklerini belirtirler ve bu nedenle Muhammed ile beraber isyan etmek iin Malik b. Enesten fetva isterler. Bunun zerine mam Malik onlarn Mansra istemeyerek biat ettiklerini, zorla yemin ettirilenin yemininin ise yemin olmayacan syler.871 mam Mlikin destek mahiyetindeki bu fetvay vermesine ramen, Muhammed b. Abdillahn Medinedeki isyanna katlmam, Muhammedin ldrlmesi ile sonulanan isyann sona ermesine kadar evinden kmad da aktarlmtr.872 Enes b. Mlikin bu destei fiili olarak isyana katk salamasa da, halkn Nefsuz-Zekiyyeye olan tevecchn arttrd da muhakkakt. syan balar balamaz Mansr, Muhammede Mide sresi 33-34. ayetleri ile balayan bir mektup yazarak, bu iten vaz geirmeye alr.873 Bununla onun isyannn meru olmadn syler ve .Muhammede btn ocuklarna, kardelerine, Ehl-i Beytine ve yaknlarna teminat vermem hususunda Allahn ahdi ve misak ile Reslullhn garantisi vardr.874 eklindeki szleri ile de isyandan vazgemesi halinde bata kendisine ve Hasan Ehl-i Beyt'ine eman vereceini ifade eder. Ayrca, onun dkt kanlar ve el koyduu mallardan dolay da hesaba ekilmeyeceini, hapisteki akrabalarnn serbest braklacan, ihtiyalarnn karlanmas iin kendisine bir milyon dirhem verileceini, btn yandalarna eman vereceini ve istedii yere gidebileceini ifade eder.875 Fakat Muhammed, Mansrun btn tekliflerini geri evirerek isyanna devam edecei mesajn verecektir. Muhammedin, Mansra gnderdii cevabi mektubunda kendisini Mehd olarak tekdim ettii de grlmektedir.876 Ayrca Kasas sresinin ilk alt ayeti877 ile

870 871

Taber, Trh, VII/543; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/525. Taber, Trh, VII/558; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/531. 872 bn Sad, Tabaktul-Kubr Mutemmimi, 440. 873 Allah ve Resulne sava aanlarn, (yol keserek terr eylemi yaparak) yeryzn ifsad etmek iin kouanlarn cezas; ldrlmeleri veya aslmalar yahut sa elleri ile sol ayaklarnn kesilmesi yahut da bulunduklar yerden srlmelerinden baka bir ey olmaz. Bu onlarn dnyadaki rsvayldr. hirette ise onlara bakaca mthi bir ceza vardr. Ancak kendilerini ele geirmenizden nce tvbe edenler, bu hkmn dndadr. Biliniz ki Allah gafurdur, rahimdir. 874 bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh,, V/536; Bkz. Taber, Trh, VII/566. 875 Taber, Trh, VII/566; Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh,, V/532. 876 Taber, Trh, VII/567.

178

Mansru Firavna benzeterek onu zorba, zalim birisi olmakla, hakszlk yapmakla sulam ve onun yapt btn teklifleri geri evirmitir.878 Muhammed mektubunda devamla: Bana verdiin eman ben de sana misliyle veriyorum. Hak (hilafet) hakkmzdr. Siz iddianzda hilafetin sizin olduunu iddia ettiniz. Bu ie bizim taraftarlarmzla yola ktnz. Faziletimizle de bunu elde ettiniz. Babamnz Ali el-vasi ve imamd. Alinin ocuklar sa iken onun mirasna nasl sahip karsnz? Senin de bildiin gibi bu ie, nesebimiz, erefimiz, durumumuz, atalarmzn erefine denk hibir kimse talip olmad. Biz lanetlilerin, kovulanlarn ve tulekann ocuklar deiliz. Beni Himden hibir kimse yaknlkta, slama girmedeki ncelikte ve fazilette bizim nmze geemez. Bizler Reslullhn annesinin oullaryz. Ftma cahiliyye dnemindeki Amrn kzdr. Ftmann kzlarnn oullar sizden nce Mslman olmulardr. Allah bizi ve bizim iin ( baz eyleri semitir.) atamz Muhammed onlarn en faziletlisidir. Seleften ilk Mslman olan Alidir. Zevcelerinden en efdali Haticetut-Thiredir ki, kbleye ilk namaz klan kiidir. Kzlarndan hayrls cennet kadnlarnn efendisi Ftmadr. ocuklardan cennet ehlinin efendileri Hasan ve Hseyindir879 szleri ile kendilerinin Himilerin iinde, Hz. Peygambere hem kurbiyette, hem de fazilette daha nde olduklar iin hilafete daha layk olduklarn ifade ettii grlmektedir. Mansr, Muhammedin mektubuna cevaben ikinci bir mektup yazar. Burada da Muhammedin iddialarna uzunca cevaplar verir. Mansr, Muhammedin vnd hususlarn hepsinin kadnlarn yaknl ile olduunu ifade ederek bununla da ancak ayak takmn (kuru kalabalklar) yoldan karabileceini belirtir. Ayrca Allahn kadn amca ve babalar gibi klmadn, fakat Allahn amcay baba mesabesinde kldn ve kitabnda en yakn anneden nce baba ile baladn gereke gsterir. Ona gre eer kadnlar yaknlklarndan dolay tercih edilseydi, Amine akrabalk ynnden en yakn, hak bakmndan en byk ve cennette ilk giren olurdu. Allahn kullarn tercihi, onlarn yapacaklarna ve onlar seiine gredir. Eer bir kii

877

1-T Sn Mm 2- te unlar gerei aklayan kitabn ayetleridir. 3- nanacak kimseler iin, sana Ms ile Firavunun arasnda geen olaylarn bir ksmn, geree tam uygun olarak anlatacaz. 4- Dorusu Firavun, lkesinde zorbalk yapt, byklk taslad. Halkn eitli frkalara ayrd. Onlaradn bir topluluu, erkek evlatlarn kesmek, kz evlatlarn ise hayata atmak suretiyle zellikle zayflatmak istiyordu. O, bozguncunun teki idi. 5-6- Biz ise o lkedeki gszlere ihsanda bulunmak, onlar dnyada rnek ahsiyetler yapmak ve lkeye onlar vris klmak, onlara dnya hkimiyeti vermek, Firavunu, Haman ve onlarn ordularn ise korkularna uratmak istiyorduk. 28. el-Kasas,1-6. 878 Bkz. Taber, Trh, VII/567; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/537. 879 Taber, Trh, VII/567; Bkz. el-Kmil fit-Trh,, V/537.

179

Peygambere yaknlndan dolay Mslman olsayd, Abdullah hem dnyada hem de ahirette insanlarn en hayrls olurdu.880 Mansr mektubunda devamla: Lakin Allah dinini istediine nasip etmitir. Allah: Ey Muhammed! Sen sevdiini doru yola eritiremezsin, ama Allah dilediini doru yola eritirir. Doru yola girecekleri en iyi O bilir. (28. Kasas, 56) Allah Reslullh gnderdiinde drt amcas vard. Allah yle buyurdu: Yakn akrabalarn uyar (26. uar, 214) bu emir zerine Peygamber amcalarn inzar etti ve onlar slama ard. Bunlardan iki kii bu arya uydu, birisi benim babamd. kisi de bu ary red etti, bunlardan birisi de senin baband. (Eb Tlib) Allah onlarn ikisinin akrabalk balarn ortadan kaldrd, ikisi ile de Peygamber arasnda yaknlk, zimmet ve miras tanmad. Sen kendini cehennem ehlinden en hafif azab grenin ve ktlerin hayrlsnn olu olduunu iddia ediyorsun. Halbuki Allaha kfrn k olmad gibi, Onun azabnn da hafifi ve basiti yoktur. Ktln de hayrls olmaz. Allaha inanan bir kii cehennem ile vnmek yakmaz. Sen u ayeti881 bilirsin: Hakszlk eden kimseler nasl bir yklla yklacaklarn anlayacaklardr.882 Mansr, Muhammedin bu teebbsnde baarl olamayacan ifade eder. Mansr, mektubunda ayrca neseble vnmenin ne kadar yanl bir husus olduuna da vurgu yaparak, Muhammedin bu yndeki yaklamn eletirmektedir. te yandan Muhammedin Peygamberin ocuklarndan biri olduu ynndeki iddiasna da deinir ve Ftmann onun kz olmasna ramen ona miras olamad, bu sebeple onda olmayan bu hakkn ocuklarnda da olamayaca hususunun altn izer. Hatta bu balamda Ali iin de baz sulamalarda bulunur. Buna gre Ali Peygamberin vefatndan sonra tmyle hilafete talip olmu, bu yndeki hrs yznden Ftmann hastalanp lmesine sebep olmutur.883 Mansr, mektubunun son ksmnda Ali ve evladnn hilafeti hak edi noktasndaki iddialara yer verir. kendisinden nceki Ali gerekten bu ie layk bir kimse olsayd halifelere tercih edilmesi gerekirdi, ama durum bunun aksi

istikamette seyretmi ve dahas Alinin hilafeti ounlukla tartmalarn glgesinde kalmaktan kurtulamamtr. Mansr, Hasan b. Aliyi hilafeti para karl Emevlere teslim eden biri olarak, Hseyin b. Aliyi de ngrszlkle itham eder ynde ifadeler kullanr ve adeta Ali oullarnn imamet sevdasnn kendilerine pahalya mal olduunu,
880 881

Taber, Trh, VII/568; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh,, V/538. 26. uar, 227. 882 Taber, Trh, VII/569; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh,, V/538-9. 883 Taber, Trh, VII/569-70; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, , V/539-40.

180

ancak yine de bu ii ellerine yzlerine bulatrdklarn ima eder. Emevleri iktidara tayan asl hususun da bu olduunu belirtir. Ona gre Abbs Oullar, Ali oullarnn yapamadn yapm ve yapmakta olup, Emev iktidaryla da gerek anlamda yzleerek, mcadele ederek iktidar hak etmi olduklarn ifade etmitir.884 Muhammedin Mansra kar ileri srd iddialara Mansrun verdii cevaplara bakldnda tamamen Arap geleneinin n grd akrabalk ilikileri ve vnleri ne kt grlmektedir. Kadn yolu ile meydana gelen akrabaln bir deerinin olmad hususu Mansr tarafndan srarla ortaya konulmaya allmtr. Zira gerek O, gerekse Muhammed mektuplarnda ayetleri kullanarak dini hakllklarn ve kendilerinin Hz. Peygambere daha yakn olduklarn ispatlamaya alyor ve bir adan Hz. Peygamberin maddi-manevi mirasn sahiplenme abas iine girmilerdir. Arap toplumunun kabile asaleti tamamen erkek akrabal zerine bina edildiinin farknda olan Mansr, bunu srarla vurgulayarak kendilerinin hilafet konusunda daha ok hak sahipleri olduklarn iddia ettii de grlmektedir. Ayrca tarihi bir vaka olan Ali oullarnn Emevlere kar baarszlklar, Mansr tarafndan ustalkla aleyhlerine delil olarak gsterilmitir. Yaplan yazmalar bir netice vermeyince Mansr, kardeinin olu s b. Ms b. Ali b. Abdillah b. Abbs Muhammede kar savamak zere Medineye gnderir. Eb Cafer s b. Msya l-iEb Tlibten kime rastlarsa ismini kendisine bildirmesini, ortalarda gzkmeyenin ise mallarna el koymasn tembihler. s da bu talimatlar dorultusunda Cafer es-Sadkn mallarna el koyar. Mansr Medineye geldiinde Cafer ona mallarnn akibetini sorar. Mansr Nefzu-Zekiyyeyi kasdederek: Mehdniz malnza el koydu885 ifadeleri ile Caferin mallarn iade etmeyi reddetmitir. s b. Ms akll bir kimsedir ve Muhammede Medineden kaynaklanan gl destei krma ynnde ince stratejiler gelitirir. yle ki, Medine ileri gelenlerine ipek kumalar zerine yazlm mektuplar gndermek suretiyle onlardan pek ok kiinin Muhammede verdikleri destei bertaraf etmede baarl olmutur.886 Artk sava kanlmaz hale geldiinde her iki taraf da son kontrollerini ve deerlendirmelerini yapar. s b. Ms, el-Avas denilen yerde konakladnda, Muhammed de Medine halkn toplayarak onlardan sz alr. Onlara hitaben yapt
884

Mansrun Muhammedin iddialarna verdii cevaplarn ayrntlar iin bkz. Taber, Trh, VII/570-1; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/540-2; Ayrca bkz. Frk mer, Tabiatud-Devletil-Abbsiyye, 119. 885 Taber, Trh, VII/579; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/544. 886 Taber, Trh, VII/579.

181

konumasnda, nsanlarn en hakl olanlarnn kyam eden Ensr ve Muhcirin oullar olduunu belirterek887 hilafet hususunda Ensr ve Muhacirin sz sahibi olduklarndan hareketle Medinelileri kendisine uymaya arr. Muhammed b. Abdillahn hilafet iddiasndaki vurguyu Ensr ve Muhacire yapmasnn arkasnda temelde Abbslerin atas olan Abbs b. Abdulmuttlibin Ensr ve Muhacirden olmamas yatmaktadr. Muhammed bunun ok iyi farkndadr ve bu yolla Abbslerin haksz olduklar vurgusunu yapt sylenebilir. Ancak Muhammedi bir srpriz beklemektedir. Taraftarlarna dnk yapt bir konumasnda dileyenin ayrlabileceini sylemi ve bu konuda onlar serbest brakmtr. Fakat onlarn kendisini yalnz brakp gideceklerini ve Hseyin b. Alinin Kerbeldaki yalnzlna kendisinin de maruz kalacan hi tahmin etmemitir. Greekten de Medinelilerin pek ou onun saflarndan ayrlarak onu gsz brakrlar. Onlar kararlarndan dndrmek uruna gsterdii abalar fayda vermez ve onlar tekrar saflarna katmada muvaffak olmamtr.888 Nefsuz-Zekiyye cephesinde bu gelimeler yaanrken, s da onun, savaa hacet brakmadan, teslim olmas ynnde diplomatik giriimlerde bulunur ve Muhammedi ikna etmek zere el-Ksm b. Hasan b. Zeydi eli olarak gnderir. Mansrun kendisine ve Ehl-i Beytine verdii eman hatrlatarak, teslim olmas ynnde snn talebini iletir. Ancak Muhammed bu teklifi iddetle reddederek, sya u cevab verir: Ey Adam! Senin Reslullha akrabaln var. Seni Kitabullaha, Nebinin snnetine ve ona itaate davet ediyorum. Allahn ceza ve azabndan sakndryorum. Vallahi ben Allaha kavuuncaya kadar bu iten vazgemeyeceim Mektup kendisine ulanca s artk olayn geri dnlmez bir hal aldn anlar ve savaa hkmeder.889 Her iki tarafn da restlemesi sonucunda sava kanlmaz hale gelmitir. ki taraf arasnda gerekleen sava Muhammed iin hazinli bir sona dnr. Muhammed sava srasnda yaralanarak yere der. Bir yandan kendini korumaya alrken dier yandan da : Peygamberinizin mazlum olu yaraland. Sizlere yazklar olsun! diyerek etrafndakilere kar fkesini ve de hayal krkln dile getirmekten de geri durmaz. Ancak onu bu durumundan kurtarmaya kimsenin gc yetmeyecektir. bn
bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/545; sa, el-Aves denlen yere gelince Muhammed minbere karak Sizin ve Allahn dman s b. Ms el-Aves mntkasna gelmitir. Bu din hususunda ayaklanma, ilk Muhacirler ve Ensrn ocuklar olan sizler daha ok hak sahibisiniz.. diyerek Ensr ve Muhacir neslini kendisine uymaya armtr. Bkz. Taber, Trh, VII/582-3. 888 bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, , V/545: Bkz. Taber, Trh, VII/583. 889 Taber, Trh, VII/584; Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh,, V/546.
887

182

Kahtabe adnda biri gsne vurarak onu yere ykar. Daha sonra da ba kesilip sya getirilir. Muhammed ald yaralardan tannamaz hale gelmitir.890 Muhammed, 145/762. senesinin, Ramazan aynn 14 de sal gn ikindiden sonra ldrlmtr.891 Muhammedin isyan ve ldrl arasnda 2 ay 17 gn sre vardr.892 Bylece Abbs dnemi Hasan Ehl-i Beyt'i isyanlarndan ilki olan Muhammed b. Abdillah Nefsuz-Zekiyye isyan kanl bir ekilde sonlandrlmtr. s b. Ms, Muhammedi ldrdnde, Mansrun verdii talimat dorultusunda Hasan Ehl-i Beyt'inin btn mallarna el koyacaktr.893 Himilerden Muhammed b. Abdillah ile beraber olanlar arasnda kardei Ms b. Abdillah, Zeyd b. Ali b. Hseyin b. Alinin iki olu Hseyin ve Ali de vardr. Mansr Zeydin iki olunun kendisine kar Muhammede yardm ettiklerini haber alnca: Ne garip! Babalarn ldreni ldrp, onu astklar gibi asmamza, onu yaktklar gibi yakmamza ramen bize kar isyan ediyorlar894 demek suretiyle fkesini aknla dntrmtr. Muhammede Tlib Ehl-i Beyt'inden bir ok kiinin destek verdii grlmektedir. Mansr, Abdullah b. Hasan ve Ehl-i Beytinden olan yandalar yakaladnda minbere karak Tliblerin iktidar mcadelelerini deerlendirir ve bu mcadelelerinin baarszlkla sonulandn ifade eder. Abbs oullarna Nebiden miras kalan hilafet haklarn elde ettiklerini iddia etmekten de kanmaz.895 Muhammed b. Abdillah isyannn konumuzu ilgilendiren yn, isyann seyrinden ok Muhammed ve Mansr arasndaki yazmalar ve bu yazmalarda ileri srlen iddialardr. Yukarda da yer verilen bu iddialar daha ok Peygamberin maddi ve manevi miras hakknda olup, her ikisi de kendisinin bu mirasa daha ok hak sahibi olduunu iddia etmektedir. Her iki taraf bu iddialarn da Arap rf ve gelenekleri dorultusunda delillendirmeye alarak haklln ortaya koymaya almaktadr.

Bkz. Taber, Trh, VII/595; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh,, V/549. Bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 378; bn Sad, Tabaktul-Kubr Mutemmimi, 259;378; Muhammedin ocuklar da eitli beldelerde ldrldler. Abdullah Kemirde, Ali Msrda, Hasan Fahta ldrlrler. (Tabaktul-Kubr Mutemmimi, 375.372-3). 892 Taber, Trh, VII/609; bn Sad, Tabaktul-Kubr Mutemmimi, 378 ve bnul-Esr Muhammedin 145,762 senesinin Ramazan aynn on drdnc gn olan pazartesi ldrldn ifade ederler. Bkz. elKmil fit-Trh, V/554. 893 Taber, Trh, VII/603. Mallarna el konulanlar arasnda Hseyn aileden olanlar da bulunmaktayd. 894 Taber, Trh, VII/604; bn Esir, ilerinde bir ok Himnin de bulunduu, Muhammede destek verenlerin bir listesini verir. Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/552. 895 Mansrun ad geen hutbesi iin Bkz.Taber, Trh, VIII/92-3.
891

890

183

Muhammedin hilafet talebi ynndeki iddialarna bakldnda, onun hilafet meselesine dini olmaktan ziyade, siyasi adan bakt anlalmaktadr.896 nk Mansra kar ileri srd iddia ve grleri dini dayanaktan ok siyasi temellendirmeler zerine kurduu grlmektedir. Muhammed, Ali Oullarnn Hz. Peygamberin en yakn akrabalar olduklar ve bu nedenle hilafete Abbs soyundan daha ok hak sahibi olduklar897 iddias ile Mansra kar ayaklanmt. Karlkl itham ve iddialarda bu durumu net olarak grmek mmkndr. Ancak etrafnda ok kiinin toplanmamas neticesinde Mansurun ordusuna yenilmekten kurtulamamtr. Hilafet ekimesi sadece Tlib ve Abbs Ehl-i Beyt'leri arasnda deil, Abbs Ehl-i Beyt'i ierisinde de meydana gelmitir. Mansr, Muhammed ve kardei brahimi bertaraf ettikten sonra, veliaht olarak olu Mehd adna biat almak istemitir. s b. Ms kabul etmek istemeyince tehdit ve bask ile veliahtl elinden almtr. Ayrca hilafete talip olan898 amcas Abdullah b. Ali b. Abbs da eitli entrikalar ile ortadan kaldrr.899 Bu iki olay bile Abbs Ehl-i Beyt'i iinde ciddi taht kavgalarnn olduu ve bu kavgada her trl yola ba vurmaktan da ekinilmedii grlmektedir. ktidar sahipleri iktidarlarn koruma adna her trl tedbire ba vurmaktan ekinmediklerini aka gstermekteydiler. 2. brahim b. Abdillah b. Hasan b. Hasan b. Ali Abbs iktidar srasnda grlen ikinci Hasan Ehl-i Beyt'i isyan brahim b. Abdillahn isyandr. Bu isyan Muhammedin Medinede balatt isyana paralel olarak Basrada gelien ve bu haliyle de onun bir uzants olma nitelii tayan bir isyandr. Temel hareket noktas Nefsuz-Zekiyye isyanna destek vermektir. Ancak akbeti, Medine'dekinden pek farkl olmamtr. syann lideri konumundaki brahim ve taraftarlar Basradaki hareketlerinde baarl olamamlardr.

896

Bozkurt, bu dnemde ii gelenekte var olan Nas-Tayin dncesinin dile getirilmedii iin bu dnemde nas ve tayin dncesinin henz gelitirilmediini ifade eder. Eer byle bir iddia olsayd mutlaka dile getirilirdi. Bkz., Alioullarnn Siyasal ktidar stencinde-Abbs Dnemi- lk Mcadelesi: Muhammed en-Nefsuz-Zekiyyenin syan, 116. 897 Bkz. Nahide Bozkurt, Alioullarnn Siyasal ktidar stencinde-Abbs Dnemi- lk Mcadelesi: Muhammed en-Nefsuz-Zekiyyenin syan 118. 898 el-Cehiyr, Kitbul-Vzer vel-Kttb, Msr 1980, 103. 899 Bkz. Taber, Trh, VIII/7 vd.; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/577; Bkz. Frk mer, TabiatudDavetil-Abbsiyye, 239-44.

184

brahim b. Abdillahn900 Basraya 145/762 senenin Ramazan aynn ilk gn geldii ifade edilir.901 Basraya ilk gelii 143/760 senenin bandadr. nsanlar kardei Muhammede uymaya ard. brahim b. Abdillah b. Hasan, Basrada 145/762 senesinde ayakland. brahim, ldrlmeden nce, kardei Muhammed ile birlikte, be sene boyunca Mansrdan saklanm, Fars, Kirman, Hicaz ve Yemen blgelerinde srekli yer deitirmitir. lim ve Fukaha ehlinden bir ok kimse kendisi ile beraber el-Mansr ile yapt sava ayakland ifade edilen Muhammed, Eb Cafer sonucunda da ldrlmtr.902 brahimin lm, 145/762 yl zilkade aynn 25. pazartesi gn gerekleir. Ayaklanmasndan ldrlmesine kadar iki ay 25 gn getii ifade edilmektedir.903 Bu sre zarfnda geici de olsa baar elde eden brahimin ldrlmesi ile kardei Muhammed adna yrtt hareket de sona erdirilmi oldu. Himi iki aile olan Tlib- Abbs Ehl-i Beyt'leri arsndaki siyasi ekime ksa sreli de olsa rafa kaldrlm gibi gzkmektedir. Bu olaylardan sonra da Mansrun, Tlib aile fertlerine farkl muamelelerde bulunduu aktarlr. Nitekim o bir taraftan Medine valisini azlederek yerine Hasan b. Zeyd b. Hasan b. Hasan b. Ali b.Eb Tlibi vali olarak atarken,904 dier taraftan Sind lkesine kaan Abdullah b. Muhammed (Nefsuz-Zekiyye) b. Abdillah yakalayp ldrmekten ekinen vali mer b. Hafs azlederek, yerine Sinde vali olarak gnderilen Him b. Amr et-Talebiye Abdullah yakalatarak ldrmesi talimatnda bulunmutur.905 Tlib Ehl-i Beyt'inden Muhammed ve brahimin isyanlar, yine Him Ehl-i Beyt'inden olan Abbs oullarna kar meydana gelmi ve Mansrn sert nlemleri sonucu her iki harekette hedefine ulamadan sonlandrlmtr. Bu iki isyan sonucunda
900

brahim b. Abdillah b. Hasan b. Hasan b. Ali b. Eb Tlib, Annesi Hind binti Eb Ubeyde b. Abdillah b. Zema b. el-Esved b. el-Muttlib b. Esed b. Abduluzza b. Kusaydr. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr Mutemmimi, 378. 901 Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr Mutemmimi, 375; bn Kuteybe, el-Merif, 378; brahim b. Abdillaha bata imam Azam Eb Hanife olmak zere erafdan bir ok kimsenin destek verdii ifade edilir. Bkz. elIsfehn, Mektilut-Tlibiyyn, 310-16. 902 Taber, Trh, VII/622; brahimin taraftarlar da Muhammedin taraftarlar gibi beyaz renkli elbiseler giymilerdi. Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr Mutemmimi, 379. 903 Bkz. bn Sad, Tabaktul-Kubr Mutemmimi, 381; bn Kuteybe, el-Merif, 378; bnu-Esr, el-Kmil fitTrh, V/570; brahim b. Abdillahn isyan ile ilgili olarak bkz. Varol, Hilafet Mcadelesinde Ehli Beyt Nesli, 132-136; Uyar, Ehl-i Beyt, 209-230. 904 Taber, Trh, VIII/32; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/593. Ailesini terk edip Mansra taraf olan ve bunun sonucunda valilik ile mkafatlandrlan Hasan b. Zeyd, 155/772 senesinde Mansr tarafndan valilikten azledilmi ve malna el konularak Baddda hapsedildii aktarlr. Bkz.Taber. Trh, VIII/49; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/80. 905 Bkz.Taber, Trh, VIII/33-6; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, V/595.

185

Hasan Ehl-i Beyt'inin bir ok ferdi de Mansrun gazabndan kurtulamam ve bir ounun hapislerde eitli ekillerde ld ifade edilmitir. zellikle Mansr ve Muhammed arasndaki mektuplamalarda yer verilen grler ve iktidar talepleri ile ilgili argmanlar konumuz asndan nem arz etmektedir. Ehl-i Beyt'ler arasndaki bu siyasi mcadelede, her iki taraf da konumunu glendirme adna kan ban esas alan stnlk anlayn esas alarak, kendilerini Hz. Peygambere daha yakn gsterme abas iinde olmulardr. 3. Hseyin b. Ali b. Hasan b. Hasan b. Hasan b. Alinin (Sahibul-Fah) syan Mehd 169/785 senesinde vefat edince, onun yerine Ms el-Hdiye biat edilmitir.906 Ayn yln zilkade aynda Hseyin b. Ali b. Hasan b. Hasan b. Hasan b. Ali Medinede isyan etmi ve Mekke civarnda Fah907 denilen vadide ldrlmesi nedeniyle Hseyin b. Ali Sahibu Fah olarak isimlendirilmitir. Tarihilere gre Hseyin b. Alinin isyan etmesinin sebebi, Mus el-Hdnin Medine valisinin Hasan b. Muhammed b. Abdillah b. Hasan iki itii iin cezalandrmas olarak gsterilmitir. Bu olay kaynaklara u ekilde yansr: Ms elHd, Hz. merin torunlarndan mer b. Abdilaziz b. Abdillah Medineye vali tayin etmitir. mer b. Abdilaziz greve baladktan sonra Ebz-Zift Hasan b. Muhammed b. Abdillah b. Hasan, air Mslm b. Cndb el-Hzeyli ve mer ailesinin azatls mer b. Sellm bir iki sofrasnda yakalamtr. mer b. Abdilazizin emri ile bunlar hem dvlm, hem de boyunlarna ipler balanmak suretiyle Medine sokaklarnda dolatrlmlard.908 Hseyin b. Ali, mer b. Abdilazizin grevli memuruna gelerek, akrabalar olan bu kiileri dvme gerekesini yanl bulur ve Irakllarn bu iki trn imekte bir beis grmekdiklerini dile getirir. Aslnda bu deerlendirmeleriyle o, onlarn yapt iin er olarak gnah nitelii tamadn sylemek ister gibidir. Onlarn bu sularndan dolay Medine sokaklarnda tehir edilmelerine ise tmyle kar kar. Bu kiiler, Hseyinin itirazlarndan sonra tehirden kurtulsalar da hapse atlmaktan kurtulamazlar.909

906 907

Taber, Trh, VIII/168 vd.; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/181 vd. Mesd, Murucuz-Zeheb, III/339-40; Taber, Trh, VIII/192 vd; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/90 vd; Fah olay ile alakal olarak geni bilgi iin bkz. Ahmed b. Sehl er-Rz ( IV/X Asrn ba), Ahbru Fahh, Beyrut, 1995. 908 Taber, Trh, VIII/192; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/90. 909 Taber, Trh, VIII/192; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/90.

186

Hseyin b. Ali ile Yahya b. Abdillah b. Hasan, Ebz-Zift Hasan b. Muhammede kefil olmu ve onun hapisten kmasn salamlard. Grevli memur ise Eb Tlib ailesini birbirlerine kefil klmt. Bu yzden Eb Tlib ailesi mensuplar devaml gzetim altnda bulunduruluyorlard. gn gzden kaybolan Hasan b. Muhammedin durumunu sormak iin grevli memur, Hseyin b. Ali ile Yahya b. Abdillah yanna arm ve onlara ar szler sylemiti.910 Bu durum onlarn isyannn balang ve hareket noktasn oluturdu. Ancak isyan herhangi bir hazrlk aamas geirmeden birden geliti.911 Ani bir gece baskn ile grevli memur ve mer b. Abdilazizin evlerine saldrmalarna karn onlar evlerinde bulamadlar. Yahya, Hseyin ve arkadalar sabaha doru mescidi igal ettiler. Hseyin sabah namazn kldrdktan sonra halk Allahn kitabna, Peygamberin snnetine ard. Onlarda bu arya kaytsz kalmad ve l-i Muhammedden raz olunan kii olarak Hseyine biat ettiler. Hseyin, Yahya ve arkadalar hac mevsiminde Mekke ve Minada bulumak zere anlatlar.912 Aslnda Abbs iktidar onlarn bu ynde bir eilimlerinden haberdar olabilme dncesiyle onlar bu ekilde gzetim ve bask altnda tutmulard. Hseyin b. Ali ve adamlar birka arpmadan sonra Medinede ynetime el koyarak, Mescidi ele geirirler ve Beytulmali de yama ederler. Panie kaplan halk dalr ve Medineliler de evlerine ekilirler. Ertesi gn Hseyinin adamlar, toplanan Abbs Oullar taraftarlar ile savar ve iki gn devam eden arpmalar sonucunda Hseyin b. Ali taraftarlar, Abbs taraftarlarn hezimete uratmlardr.913 Hseyin b. Ali b. Hasann isyann balatt srada taraftarlarna verdii hutbede isyann peygamber neslinden olma gibi bir zemine tar ve bununla bir meruiyet arar.914 Bu isyannn meruiyetini tamamyla Hz. Peygambere dayandrma gayretinde olan Hseyin b. Ali, verdii hutbede kendisini Hz. Peygamberin torunu olarak takdim etmektedir. Abbslerin kendilerini Hz. Peygamberin amcasnn olu
910 911

Taber, Trh, VIII/192-3; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/90. bn Tabtab, Hseyin b. Alinin baz Ali oullar ile beraber isyan etme dncesinin olduu, Medine valisinin kendilerine kar tutumlarn bahane gstererek ayaklandn ifade eder. el-Fahr, 172-3. 912 Taber, Trh,VIII/194-5; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/91. er-Rda min l-i Muhammed ifadesi, Tliblerden ilk defa bn Tabtabnn 199/814 senesindeki isyannda dile getirildii sylenir. Bkz. Bykkara, mamet Mcadelesi, 46. Ancak Ali b. Hseyin Sahibu Faha el-Murtaza min l-i Muhammed olarak biat edildii grlmektedir. Bu da gstermektedir ki 169/785 senesinde l-i Muhammed tabiri Tlib aileye hasredilmeye allmaktadr. 913 Taber, Trh, VIII/,194-5; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/91; Bu isyanda Abbslerden elMsevvide; el-Hseyin b. Ali b. el-Hasan taraftarlarna da el-Mubeyyida diye isimlendirilirlerdi. nk Abbs taraftarlar siyah renkli elbiseler; Hseyin taraftarlar da beyaz elbiseler giyiyorlard. Bkz. Taber, Trh, VIII/194. 914 Taber, Trh, VIII/201.

187

olarak ne karmalar gibi, Hseyin b. Ali de bu harekete karlk kendisini peygamberin olu olarak takdim etmitir. Medinede onbir gn kalarak iyice hazrlk yapan Hseyin ve taraftarlar 24 zilkade 169/29 Mays 786 tarihinde Medineden ayrlrlar. Onlarn ayrlmasndan sonra Mescide gelen Medineliler, onlarn yedikleri etlerin kemikleri ve dier artklar ile karlanca onlara beddua etmeye baladlar. Mekkeye gitmek iin Medineden ayrlrken Hseyin Medinelilerle restleti ve bedduada bulundu. Medineliler buna misliyle cevap verdiler ve Allahtan bir daha balarna musallat etmemesi niyaznda bulunurlar. Mescidi kirleten Hseyin taraftarlarnn kirlerini de Medineliler temizlemilerdir.915 Hseyin Medinede bulamad destei Mekkede aramaya koyuldu. Mekkeye gelince, kendilerine snan her klenin hrriyetine kavuacan duyurur. Bu nedenle klelerin bir ou ona katlarak hrriyetlerini elde ettii ifade edilir. el-Had, Hseyinin isyann haber alnca ona kar koymak zere Muhammed b. Sleyman grevlendirdi.916 ki taraf Tevriye gn (arefeden bir gn nce) savaa tututular. Bu arpmalarda Hseyinin taraftarlar bozguna uratlrken, Hseyin de ldrld. Umumi eman verilmesi zerine Ebz-Zift Hasan b. Muhammed b. Abdillah teslim olmasna ramen, Ms b. s ve Abdullah b. Abbs b. Muhammed tarafndan ldrlmtr.917 Fahdaki hezimetten sa olarak kurtulan dris b. Abdillah b. Hasan b. Hasan b. Ali Msra kaar. Posta ilerine bakan Salih b. Mansrun azadls ve Ali taraftar olan Vadht. Vadh, dris b. Abdillah posta ile Marib lkesine kadar gtrr ve Velile ehrinin Tanca blgesine yerletirir. Berberiler onun etrafnda toplanrlar. Halife elHd, Vadhn drise verdii desteklerden dolay boynunu vurdurdu. Onu Harun erReidin ldrd de aktarlr. Buna gre Harun, Yemameli e-emmh vastasyla drisi ldrtt de ifade edilir.918
915

Taber, Trh, VII/195; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/92. Taber Ali b. Hseyinin taraftarlarnn mescidi dk ve bevl ile doldurduklar da aktarlr. Bkz. Taber, Trh, VIII/195. 916 Taber, Trh, VIII/195-6; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/92. 917 Taber, Trh, VIII/195; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/92-3. Hseyinin taraftarlarndan yze yakn kii ldrld. dris b.Abdullah b. Hasan b. Hasan b. Ali bu hezimetten kurtularak Msra, oradanda Maribe gider. Harun, Yemameli e-emmah vastasyla drisi ldrtr. drisi ldrlnce daha ok kk olmasna ramen ol dris b. dris yerine geer. drisiler hanedan drsi b. dris soyundan gelirler.Bkz.Taber, Trh, VIII/198-9; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/93. 918 Taber, Trh, VIII/198-9; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/93; dris el-Asar olarak da bilinen dirs b. Abdillah b. Hasan b. Hasan b. Ali b. Eb Tlibin annesi, Atike binti Abdulmelik b. el-Hrise b. Hlid b. El-s b. Him b. El-Mure b. Abdillah b. mer b. Mahzundur. Muhammed b. Abdillah isyan ettii esnada ya kk olan dris, Hseyin b. Alinin isyannda yannda bulundu. Hseyin ldrldnde ise

188

Hseyin b. Ali ldrldnde Yaktin b. Ms adndaki ahs Hseyinin ban el-Hadinin nne koyar. Hd bu duruma fkelenir ve bir tautun ban getirmi gibi bir beklenti iinde olduklarn yzlerine vurur. Onlarn bu davrann da cezalandrmak ister. Ama ceza Hseyinin ban bu ekilde getirdikleri iin onlara hi bir dln verilmemesidir.919 Nitekim Hd Hseyinin lmnden duyduu znty eitli vesilelerle dile getirir.920 4. Yahya b. Abdillah b. Hasan b. Hasann syan Yahya b. Abdillah,921 Harun Reid dneminde 176/792 ylnda, Deylemde ayaklanr.922 Yahya, Fah vakasndan sonra bir mddet gizlenir. Gizliden gizliye bir ok beldeyi dolar ve Fadl b. Yahya el-Bermekinin yol gstericilii sonucunda da Deyleme yerleir.923 Bu srete herhangi bir propaganda faaliyetine girimedii ifade edilse bile,924 belli bir zaman sonra insanlar onun etrafnda toplanmaya balar. Yahyann gcnn gittike artmas, her taraftan insanlarn etrafnda birlemesi ve evresinde toplananlarn giderek oalmas halife Harunu derinden endielendirir. Harun, Fadl b. Yahyay elli bin kiilik bir kuvvetle Yahyann zerine gnderir. Crcan, Taberistan, Rey, Kumis gibi yerlerin valiliklerini de ona verdi. Fadl, Yahyaya bir mektup gnderdi. Mektupta gayet yumuak ifadeler kullanarak nasihatte bulunarak onu uyarr ve maksat ve arzularn ayrntl bir ekilde anlatr.925 Bu ilk mektup bir sonu vermemi olacak ki, ayn yl, Talekanda Eb denilen yerde Fadl, Yahyaya pepee mektuplar yazd. Ayrca Deylem blgesinin hakimine de bir mektup gndererek Yahyann oradan karlmasn istedi ve ona bu konuda yardmc olacak bir milyon dirhemi hediye olarak verdi. Yahya b. Abdillah, kadlarn, fakihlerin, Him oullarnn ileri gelenlerinin ve Abdussamed b. Ali gibi byklerin ahitlik edecekleri ve Harunn bizzat kendi el yazs ile verecei bir eman karlnda

Endlse Berberilerin yanna kat. Orada bir ok ocuu oldu ve bu blgeye hakim oldular. bn Sad, Tabaktul-Kubr Mtemmimi, 382. drisiler hanedan da ona nisbet edilir. 919 Taber, Trh, VIII/203; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/94; Bkz. bn et-Tiktak, el-Fahr, 153. 920 Mesd, Murucuz-Zeheb, III/339-40. 921 Yahya b. Abdillah b. Hasan b. Hasan b. Ali b. Eb Tlib, Annesi, Kureybe b. Rukeyh b. Eb Ubeyde b. Abdillah b. Zema b. el-Esved b. El-Muttlib b. Esed b. Abdiluzz b. Kusaydr. bn Sad, TabaktulKubr Mutemmim, 383; Yahya b. Abdillah ailesinin ileri gelenlerindendi. Cafer b. Muhammed gibi ilim erbab kiilerden bir ok rivayette bulunmu ilmi kiilii olan bir ahsiyettir. Bkz. el-Isfehn, MekatilutTlibiyyn, 388-89. 922 Taber, Trh, VIII/242; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/125. 923 el-Isfehn, Mekatilut-Tlibiyyn, 390. 924 Varol, insanlarn Yahyann etrafnda toplanma nedeni olarak onun Ehl-i Beyt mensubu olmasna balar. Bkz. Hilafet Mcadelesinde Ehl-i Beyt Nesli, 174. 925 Taber, Trh, VIII/242; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/125.

189

sulh kabul edeceini bildirdi. Harun Yahyann bu kararna sevinerek istedii eman baz Himileri ahit gstererek verdi. Yahyann teslim olmas ile beraber Fadl, Yahya ile birlikte Badda dnd.926 Ayaklanma sava olmakszn sona erdirilmiti. Ancak Hrun, Yahya ile yzlemek istemekte ve bu amala Yahyay yanna ararak kendisi ile alay ederek kzar. Yahya kendisi ile Harun arasndaki kan ba ve akrabala (yaknl) iaret eder. Yahya, kendisinin (sradan) bir Trk veya Deylemli olmadn da ifade eder. Kendilerinin ve Harunun Ehl-i Beytten olduklarndan hareketle, Yahya bu yaknln sonucunun cezalandrlp hapse atlmak olmamas gerektiini belirtir. Bunun zerine Harunun Yahyaya kar kalbinin yumuad aktarlr. 927 Eman verilmesine ramen, evresindekilerin de kkrtmas ile Harun tarafndan hapishaneye attrlan Yahyann, bir ay gemeden hapiste ld ifade edilir.928 Nasl ld ile ilgili kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte, Badda getiriliinden ksa bir sre sonra ld anlalmaktadr.929 Harun, iktidar iin bir tehlike olarak grd Tlib Ehl-i Beyt'inin fertlerine kar srekli bir teyakkuz hali yaamtr. Nitekim kendi dneminde yaayan Tliblere kar tutumunda, halkn onlara ynelik tevecchlerinde iktidarna kar bir harekete dnmesi endiesini srekli tad grlmtr. Kendisinden nceki Abbs halifeleri gibi Harun er-Reidin de peygambere olan yaknln bir ekilde n plana karama abasnda olduu ve bunu eitli vesilelerle dile getirmekten geri durmad anlalmaktadr. Nitekim, Harunun Ehl-i Beytten Ms b. Caferi de hapse atmas ile ilgili olarak bnul-Esr yle bir olay nakleder: Harun 179/795 senesinde Medinede Reslullhn kabrini ziyaret ettiinde: Ey Allahn Resul! Selam sana ey amcamn olu! dedi. Bu sz Harun evresindekilere kar vnmek iin sylemitir. Bunun zerine Ms b. Cafer de: Ey baba! Selam sana olsun der. Harunun bu szler zerine yz deiir. Bu sebeple Msy beraberinde Badda gtrerek orada hapsettii de ifade edilir.930 Bu olay gerek Tliblerin ve gerekse Abbslerin kendilerini Hz. Peygambere yakn gsterme abas iinde olduklarnn ak bir delilidir.

926 927

Taber, Trh,VIII/243; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh,, VI/125. Taber, Trh, VIII/245. Bekr b. Abdillah b. Musab b. Sbit b. Abdillah b. ez-Zbeyr, Hrunu Yahyay cezalandrmas iin kkrtt. ez-Zbeyr l Eb Tlibe iddetli buz eden birisi olarak bilinirdi. Bkz. Taber, Trh, VIII/244. 928 Taber, Trh, VIII/247; Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/125; bn Sad, hapishaneye girip orda vefat ettiinden bahs etmez. Ancak, Yahyann Medineye yerletiini ve orada vefat ettiini aktarr. Tabaktul-Kubr Mutemmim, 384. 929 Yahyann Halife Harun er-Reid tarafndan eitli nedenlerden dolay zehirletmi olabilecei ihtimali de dile getirilir. Bkz. Varol, Hilafet Mcadelesinde Ehli Beyt Nesli, 179. 930 bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh,, VI/164.

190

5. Muhammed b. brahim er-Ress ( et-Tabtb)nn syan Abbs dnemindeki Tlib-Hasan Ehl-i Beyt'i isyanlarndan bir dieri de, bn Tabtab ad ile bilinen ve nesebi Eb Tlibe kadar dayanan, Eb Abdillah Muhammed b. brahim b. smail b. brahim b. Hasan b. Hasan b. Ali b.Eb Tlib'in 10 Cemaziyelhir 199/27 Ocak 815 tarihinde Kfede balatt isyandr. bn Tabtab halk, l-i Muhammed'den Rz Olunan Kiiye biata, Kitab ve snnet ile amel etmeye davet eder.931 Tabernin ifadesine gre Kfe ve evresinden Arap olan ve olmayan bir ok kimse ona gelerek biat eder.932 bn Tabtab isyannda kullanlan slogana bakldnda, Abbas Ehl-i Beyt'ini iktidara tayan slogann kullanld grlmektedir. bn Tabtab, bununla da l-i Muhammed'den Raz Olunacak Kiinin kendi Ehl-i Beyt'i olduklarn dillendirdii anlalmaktadr. Be yl sren bir iktidar kavgasnn sonucunda iktidara gelen Me'mna, bakentten uzakta bir yerde biat edilmi olmas ve g dengelerinin tamamen oturmam olmas iktidar zaafn da beraberinde getirmitir. ktidar kavgalarnn merkezi konumunda olan Irak blgesinde karklklarn ba gsterdii bir ortamda bn Tabtab isyan eder. Muhtemelen bn Tabtab da iktidar boluunun bulunduu bu ortamda hedeflerini gerekletirmek iin isyan etmitir. bn Tabtab ordularn komutan ve harb emiri olarak Srri b. Mansr EbsSeryy seer. Ebs-Sery, nceleri Abbs komutan Hersemenin adamlarndand. Herseme onun maan geciktirince fkelendi ve Kfeye gelerek bn Tabtabya biat etti. Ebs-Sery Kfeyi alnca Kfe halk etrafnda topland, ayrca Kfe civarndan bir ok Arap halk bn Tabtabya gelerek biat etti. Bu srada Kfe valiliine Hasan b. Sehl adna Sleyman b. Mansr bulunuyordu. Sleyman b. Mansru yeren Hasan b. Sehl, Zheyr b. Mseyyeb ed-Dbb komutasnda svari ve piyadelerden oluan on bin kiilik bir kuvveti Kfeye gnderdi. bn Tabtab ile Ebs-Sery, Zheyr b. Mseyyebe kar koydular, h kynde savaarak onu hezimete urattlar ve Zheyrin askerlerini yok ettiler. Bu olay 29 Cemaziyelahir 199/14 ubat 815 tarihinde meydana geldi.933 Ancak ok srpriz bir gelime yaand ve bn Tabtab beklenmedik bir ekilde ld. Bunun zerine Eb's-Sery onun yerine yine Ali soyundan

931

Taber, Trh, VIII/528; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/302; Ebs-Serynn ayn gn bn Tabtabya katld da ifade edilir. Bkz. Halife b. Hayyt, Trh, 559; Kfeyi ele geiren bn Tabtab taraftarlar ksa srede Mekke, Medine ve Yemende de stnlk saladlar. bn Kuteybe, el-Merif, 387. 932 Bkz. Taber, Trh, VIII/529. 933 Bkz. Taber, Trh, VIII/529; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/304-5.

191

Muhammed b. Muhammed b. Zeydi getirdi.934 syann bundan sonraki safhas Muhammed b. Muhammed b. Zeydin yann kk olmas nedeniyle, EbsSerynn ismi etrafnda ekillenmeye balad. Kaynaklarda bn Tabtabnn lm nedeninin Ebs-Sery tarafndan bn Tabtab olduu tarafndan Ebs-Seryya mddete kendi hkmnn zehirlenmesi olduuna yer verilir. Zehirleme sebebi olarak da Zheyr b. Mseyyebin askerlerinden elde edilen ganimetin, Serynn, bn Tabtabnn verilmemesi gsterilir. Halkn bn Tabtabya olan itaat ve balln bilen Ebshayatta gemeyeceini dnerek onu zehirledii de aktarlr. bn Tabtab lnce, EbsSery onun yerine henz ya ok kk olan tysz bir genci geirdi. Bu gen Muhammed b. Muhammed b. Zeyd b. Ali b. Hseyin b. Ali b.Eb Tlib idi.935 Bundan sonra da idarede asl sz sahibi Ebs-Sery oldu. bn Tabtab isyannn ba olarak gzken Ebs-Serynn kiilii ile ilgili aktarlan bilgilere baklacak olursa, onun son derece muhteris ve ahsi menfaat peinde koan biri olduu anlalmaktadr. bnul-Esrin aktardklarna baklrsa Ebs-Sery srekli maddi olarak karmza kmaktadr.936 Eb's-Sery kendi ahsi menfaatleri ve siyasi emelleri iin bn Tabtabya uymu ve menfaatlerinin nnde bir engel olarak grd anda da zehirleterek ortadan kaldrmtr. Daha sonra da insiyatifi eline alarak Tliblere de eitli grevler tevdi etmitir. Eb's-Sery, Hasan Ehl-i Beyt mensuplarn ihtiraslar iin kullanan ve istismar eden bir ahsiyet olarak grlmektedir. Taber de geen bir rivayete, Eb's-Sery, istediini atyor, istediini de azlettii ifade edilir.937 Eb's-Sery bu isyan hareketinin asl yneticisi konumuna gelmitir. Fakat onun da Hasan Ehl-i Beyt mensuplarn kendisine arac yapmak suretiyle siyasi emellerine kavumay hedefledii grlmektedir. kar peinden koan ve bunun iin her trl yola ba vurmaktan ekinmeyen muhteris biri

934

Yakb, Trhul-Yakb, 2,312. Yakb ani lm nedenini belirtmezken, Muhammedin 1 receb 199 (15 ubat 815) da Ebs-Serynn zehirlemesi sonucunda ldrld aktarlr. Bkz. bn Kuteybe, elMerif, 388; Taber, Trh, VIII/529; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/304-5. 935 Taber, Trh, VIII/529; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/305; Bkz. Halife b. Hayyt, Trh, 560. 936 Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/302-4. 937 Bkz. Taber, Trh, VIII/530.

192

bn Tabtab isyan ile birlikte Tlibler btn memleketlere yayldlar. EbsSery ise para bastrd.938 bn Tabtab ve akabinde Ebs-Serynn devam ettirdii hareketin ilk bata baar elde etmesi, bir ok Tlib Ehl-i Beyt'ini cesaretlendirmi ve Abbs iktidarna kar ayaklanmalarna neden olmutur. Ebs-Sery askeri birliklerini Basra, Vst ve bu iki ehrin civarnda bulunan yerlere gnderir. Ayrca Abbs b. Muhammed b. s b. Muhammed el-Caferyi Basra, el-Aftas adyla bilinen ve Hac emiri olarak grevlendirdii Hseyin b. Hasan b. Ali b. Hseyin b. Aliyi Mekke, brahim b. Ms b. Caferi Fars valiliklerine tayin etti. Bu arada Ehvaz valiliine tayin ettii Zeyd b. Ms b. Cafer Basraya giderek buraya hakim olur ve Basra valisi bulunan Abbs b. Muhammed b. s b. Muhammed elCaferi buradan uzaklatrarak Basra ve Ehvaz valiliklerini stlenir. Ebs-Sery, Muhammed b. Sleyman b. Avud b. Hasan b. Hasan b. Aliyi Medaine gnderdi ve dou tarafndan Badda gelmesini emretti. Ancak Muhammed b. Sleyman Medaine geldi ve burada konaklamaya karar verdi. Askerlerini ise Deylaya gnderir.939 200/815 ylnda Herseme taraftarlar ile Kfede muhasara altnda tutulan Ebs-Sery Kfeden kaar. Bir ok yer deiikliinden sonra, Hasan b. Sehlin adamlar tarafndan yakalanp Nehrevandaki Hasan b. Sehle gnderilir. Hasan b. Sehl onu ldrerek ban da Me'mna gnderir. Gvdesi Badd kprs zerine aslr. Ebs-Sery ile birlikte yakalanan Muhammed b. Muhammed b. Zeyd de Me'mna gnderilenler arasndadr.940 Ebs-Serynn bakaldrmas ile ldrlmesi arasnda geen sre 10 aydr.941 Eb's-Serynn ldrlmesine karn, onun tarafndan eitli yerlere atanan Tlib valiler onun adna ynetimi devam ettirmilerdir. Ali b. Said 200/815 ylnda Basraya gelerek buray Alevilerin elinden alr. Bu srada Basra, Zeyd b. Ms b. Cafer b. Muhammed b. Ali b. Hseyin b. Alinin elinde bulunuyordu. Zeyd b. Ms, Basrada Abbsler ve onlarn tabilerine ait pek ok sayda evi yakt iin kendisine Zeydun-Nar (Ate Zeyd) ad verilmiti. Abbs oullarndan alm olduu mallarn yan sra tacirlerden de pek ok mal almt. Ali b. Said Basraya gelince kendisinden eman diledi. Bunun zerine kendisine eman verildi
938

Parann zerine de Allah, talar birbirine kenetlenmi bir bina gibi saflar halinde, kendi yolunda savaanlar sever. ayetini yazdrd. 61. Sf, 4; Bkz.Taber, Trh, VIII/530; bnul-Esr, el-Kmil fitTrh, VI/305. 939 bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/305. 940 Bkz. Taber, Trh, VIII/534-5 ; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/309; Kr. Halife b. Hayyt, Trh, 561. 941 Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/310.

193

ve yakaland. Ali b. Said daha sonra Mekke, Medine ve Yemene askeri birlikler gnderdi ve buralarda bulunan Aleviler ile savamalarn emretmitir942 Tliblerin bir ok yere yaylmalar ve isyanlar nedeniyle Me'mn hala bakente gelmemi, Horasan blgesinde kalmaya devam etmiti. Bu durum isyan eden gruplarn greceli de olsa bir baar kazanmalarn salamtr. brahim b. Ms b. Cafer b. Muhammed 200/815 ylnda Mekkede isyan eder. Ancak Ebs-Serynn bana gelenleri renince hane halk ile beraber Yemene gider. Yemende shk b. Ms b. s b. Muhammed b. Ali b. Abdillah b. Abbs, Me'mnun valisi olarak grev yapmaktadr. shk b. Ms, brahim b. Msnn Sanaya yaklatn renince Mekke ynne hareket eder ve Muaa gelerek askeri karargahn kurar. Bu arada Mekke halkndan bir grup Alevilerden kaarak shk b. Msnn evresinde toplanrlar. brahim b. Ms ise Yemeni istila ederek bir ok mal ve esir ele geirir. Ayrca Yemende ok kan dkt iin kendisine Kasap manasna gelen el-Cezzr ad verilmitir.943 bn Tabtab isyan, balangcnda Tlib biri tarafndan balatlmasna ramen, zamanla kontrol tamamen Ebs-Seryann eline gemitir. Ebs-Sery siyann liderliini sembolik olarak yaa da kk olan bir Tlib Ehl-i Beyt'inden birini getirerek, isyan kendi kontrolne ald anlalmaktadr. Tlib Ehl-i Beyt'ine mensup bir ok kimseye farkl grevler vererek liderliini onlara da kabul ettirdii grlmektedir. Eb's-Sery Tlib Ehl-i Beyt mensuplarn kendi iktidarn salamaya alan ve onlar istismar eden bir grnt vermektedir. Tlib Ehl-i Beyt mensuplarn kendi siyasi emellerine arac yapan Ebs-Serynn isyan bata nisbi bir baar kazansa da bu baar uzun srmemi ve isyan Abbs iktidarnca bastrlarak sonlandrlmtr. 6. Muhammed ed-Dibc b. Cafer es-Sdk ve Hseyin b. Hasan el-Aftasn syan Abbsler dneminde, Tlib Ehl-i Beyt'ine mensup birisi olarak, kendisine halife olarak biat edilen kii Muhammed b. Cafer b. Muhammed b. Ali b. el-Huseyn b. Ali b.Eb Tlibdir.944 Muhammed b. Ca'fer'e yaplan biatn gerekesi olarak bir ok neden
942 943

bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/310. Taber, Trh, VIII/536; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/310-1. 944 Muhammed b. Cafer b. Muhammed, ailesinin ileri gelenlerinden, zhid, faziletli, ilim erbab biri olarak bilinen bir kimsedir. Babas Cafer b. Muhammedden bir ok rivayette bulunmutur. Bkz. el-Isfehn, Mektilut-Tlibiyyn, 438 vd; Muhammed b. Cafer hareketi iin ayrca bkz. Varol, Hilafet Mcadelesinde Ehli Beyt Nesli, 203-207.

194

aktarlr. Baz kaynaklarda balangta bn Tabtab iin alt, fakat onun lm ile beraber kendi adna arda bulunduu ifade edilir.945 Baka bir rivayete gre ise Eb'sSery zamannda bir kii, Ftma bt. Reslullh ve btn Ehl-i Beyte sebbeden bir kitap yazmtr. Baz Tlibler, siyasetten uzak duran Muhammed b. Cafere bu kitab gsterir. Buna herhangi bir tepki vermeyen Muhammed b. Cafer evine girer ve bir mddet sonra da zrhn ve klcn kuanm olduu halde dar kar ve kendi adna arda bulunur.946 Taberde, Muhammed b. Cafere biat edilmesi meselesi el-Aftas olarak bilinen Hseyin b. Hasan b. Ali b. Hseyin b. Ali b.Eb Tlib ile ilikilendirilerek anlatlr. Buna gre Hseyin b. Hasan, 200 ylnn Muharrem aynda (Austos-815) Kabenin rtsn Ebs-Serynn Kfeden gndermi olduu ipek rt ile deitirdi. Abbs Oullarna ve taraftarlarna ait olan emanetlere el koyarak, Abbslere olan muhalefetini aka ilan etti. Bununla da yetinmedi ve veda haccn yapmakta olan kimselerin mallarna da el koydu. Bu yzden mallar alnan kimseler kendisinden kamaya baladlar. Bu arada Hseyin b. Hasann taraftarlar bir yolunu bulup Haremin pencere demirlerini skerek ieri girdiler ve deersiz olmasna ramen stunlarn zerinde bulunan altnlar aldlar. Ayn zamanda Hseyin b. Hasan, Kabenin hazinesinde (depo) bulunan eyalar alr ve rtsyle birlikte bunlar taraftarlar arasnda taksim eder.947 Bu tr isyan giriimlerinde asker ve taraftarlara kaynak temin etmek iin her trl yola ba vurulduu grlmektedir. Zira cretlerini alamayan asker ve taraftar grubu, liderlerini tanmamakta veya kolaylkla saf deitirebilmektedir. O dnem toplumuna bakldnda bu durum sklkla karmza kmaktadr. Hseyin b. Hasann da bu yola bavuranlardan biri olduu grlmektedir. Ebs-Serynn ldrldn renen ve kt hareketleri yznden halkn kendisine ve taraftarlarna kar deitiini anlayan Hseyin b. Hasan taraftarlar ile birlikte hemen Muhammed b. Cafer b. Muhammed b. Ali b. Hseyin b. Alinin yanna gelirler. Muhammed b. Cafer, ailesine mensup pek ok kimsenin kt gidiatndan uzak durduu ve onlarn bu hareketlerini tasvip etmedii iin halk tarafndan sevilen bir kiidir. Yal ve zhd hayat yaayan bir zat olan Muhammed b. Cafer, babas Caferden ilim aktaryor ve pek ok kimse onun babasndan aktard bilgileri kayda geiriyordu. Muhammed b. Caferin yanna gelen Hseyin b. Hasan ve taraftarlar ona
945 946

Bkz. Mesd, Murcuz-Zeheb, IV/29. Bkz. el-Isfehn, Mektilut-Tlibiyyn, 439. 947 Bkz. Taber, Trh, VIII/536-7; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/311.

195

halkn arasndaki itibarn hatrlatarak, kendisine halife olarak biat etmek istediklerini, bunu yapt takdirde kimsenin kar kmayacan bildirmilerdir.948 Muhammed b. Cafer, nceleri onlarn bu teklifini reddetmi, ancak olu Ali ile Hseyin b. Hasan el-Aftasn srar sonucu bu teklifi kabul etmitir. Bunun zerine Rebiulevvel 200/Ekim-815 tarihinde Muhammed b. Cafer, halifelik makamna getirilmi ve halife olarak biat edilmitir. Bu arada Muhammed b. Cafere biat ettirmek iin topladklar kimselerin bir ksm gnll, bir ksm da gnlsz olarak biatte bulunmulardr. Ayrca kendisini Emirul-mminin olarak isimlendirmilerdir. Bylece Muhammed b. Cafer hi bir ey olmadan birka ay bu ekilde kalr. Ancak olu Ali ve Hseyin b. Hasan ile bunlarn evresinde bulunan bir grup kimsenin olumsuz davranlarda bulunup kt iler949 yapmas durumun deimesine neden olmutur. Bu durum, halkn onlardan soumasna ve desteklerini ekmesine neden olmutur. Hseyin b. Hasann halk tarafndan tepki eken davranlarndan biri olarak, Fihr oullarndan gzel bir kadna gz koymas ve onu elde etmek iin bir takm gayretlere girimesi gsterilir. Kadnn ona yz vermemesi sonucunda, Hseyin b. Hasan bu kadnn Mahzum oullarndan olan kocasn korkutarak onun uzaklamasn salar. Daha sonra da kadnn evinin kapsn krdrarak onu ele geirir ve bir mddet bu kadn ile beraber yaar. Sz konusu olan kadn bir frsatn bularak onun yanndan kamay baarr.950 Halkn tepkisini eken bir dier olay da, Ali b. Muhammed b. Caferin Mekke kadsnn gen yataki olu, shk b. Muhammedi zor kullanarak al koymasdr. Durumu renen Mekke halk ve burada mcavir olarak bulunan dier kimseler Haremde toplanarak hep birlikte Muhammed b. Cafere gelirler ona sz konusu genci kendilerine vermesi, aksi takdirde onu halifelikten azledip ldreceklerini ynnde tehditte bulunurlar. Yemin ederek olu Alinin bu hareketini bilmediini syledi ve yanna gidip bu genci getirmek iin eman ister. Bunun zerine verilen eman sonucunda Muhammed b. Cafer, olunun yanna giderek genci elinden ald ve ailesine teslim eder.951

948

Taber, Trh, VIII/537; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/311; Halife b. Hayyt, Muhammed b. Caferin 200,815 senesinde Basra da ayaklandn ve buray savasz ele geirdiini ifade eder. (Trh, 560). 949 Taber, Trh, VIII/537; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/311-2. 950 Taber, Trh, VIII/537-8; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/312. 951 Taber, Trh, VIII/538; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/312.

196

Bu arada Yemen valisi bata shk b. Ms b. s Mekkedeki Tlibilerle savamasna ramen daha sonra onlarla savamaktan vazgeerek Iraka doru hareket eder. shk yolda Hersemenin Mekkeye gnderdii askeri birlie katlarak geri dnerek, yaplan gnlk savatan sonra Tlibleri hezimete uratrlar. Muhammed b. Cafer eli vastasyla onlardan eman diler ve diledii eman kendisine verilir. Bylece Abbsler, Cemaziyelahir 200/Ocak 916 tarihinde Mekkeye girince, Tlibiler de Mekkeden ayrlrlar.952 Bu arpmalar esnasnda bir ok isabet etmesi sonucunda gznn birini kaybeden Muhammed b. Cafer eman diler. Eman kabul edilen Muhammed b. Cafer 20 Zilhicce 200/20 Temmuz 816 tarihinde Mekkede halka hitaben yapt konumasnda kendisine Me'mnun ld haberinin getirildiini, Me'mna kar boynunda biat borcu tayan bir kimse olduunu, lkenin her tarafn saran bir karklk esnasnda halkn gelip kendisine biat ettiini, sonra da Me'mnun sa salim hayatta olduunu rendiini bildirdi. Muhammed bundan dolay balanma dileyerek, kendisine yaplan biatn geersiz olduunu ilan etti953 Muhammedin bu konumasndan da anlalmaktadr ki, ona yaplan biatta Abbsler arasndaki iktidar ekimesinin etkisi olduu anlalmaktadr. Muhammed b. Cafer bundan sonra hilafetten vazgeer ve 201/816da Iraka hareket eder. Ancak Hasan b. Sehl, onu Mervde bulunan Me'mnun yanna gnderir ve Me'mnun Iraka hareketinde ona refakat eder. Muhammed b. Cafer Crcanda vefat eder.954 Hseyin el-Eftas ile Ali b. Muhammedin giritikleri isyan merulatrabilmek iin Muhammed b. Caferi kullandklar ve onu kendi emellerine alet ettikleri grlmektedir. Bu biat ve isyan srecinde Muhammedin son derece etkisiz ve geri planda oluu halka yapt konumada da aka anlalmaktadr. 7. Ali er-Rz'nn Memn Tarafndan Veliaht Olarak Atanmas bn Tabtab isyan ile cesaretlenen Tlibiler Kfe, Basra Mekke ve Medine gibi bir ok yerde etkili faaliyet gsteriyorlard. Me'mn bu durum karsnda devletin bakentine gelemiyor, dier taraftan da onlar ile mcadele etmeye alyordu. Me'mnun bu gelimelere bal olarak Ali er-Rzy kendisine veliaht olarak atamas, bu isyanlar sona erdirmeye dnk bir giriim olarak dnlebilir. zellikle siyasi
952 953

Taber, Trh, VIII/539; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh,,VI/312. Taber, Trh, VIII/539-40; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/312-3. 954 Taber, Trh, VIII/540; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/313.

197

alanda mcadele veren Hasan Ehl-i Beyt'i yerine, siyasi arenada pek faal olmayan Hseyn Ehl-i Beyt'inden biri olan Ali er-Rza'y veliaht semesi de manidardr. Dier taraftan Ali er-Rznn veliaht yaplmas Tlib tehlikesinin bertaraf edilmesi ve onlarn yattrlmasna ynelik stratejik ve politik bir giriim olarak da grlebilir. Me'mn, 200/815 ylnda Ali b. Ms b. Cafer b. Muhammed (Ali er-Rz) y yanna getirmek zere adamlarndan birisini grevlendirir.955 Me'mn, Merve getirilen Ali er-Rzy 201/816-7 ylnda kendisinden sonra halife olmak zere veliaht tayin eder.956 Ali er-Rzy veliaht olarak atamasnn nedeni olarak Me'mnun Abbs Oullar ve Ali oullar (Ben Him Ehl-i Beyt'i) iinde Ali er-Rzdan daha stn (efdal) bir kimsenin olmamas da gsterilir.957 Ayrca Hz. Muhammedin soyundan gelen Ali b. Msya, er-Rz min l-i Muhammedi artrmas iin, er-Rz lakabn verir.958 Ayrca askerlerine siyah elbiselerini kartp atmalarn ve yerine yeil elbise giymelerini emretti. Bunu lkenin her tarafna birer mektupla bildirir.959 Me'mnun siyah rengi brakp yeil renkli elbiseler giymesi, Abbslerin Tlibilere ynelik politikalar asndan ciddi bir deiiklik olarak grlebilir. Zira, siyah renk nasl Abbsler iin bir sembol idiyse, ayn ekilde Tlibiler iin de yeil renk bir sembol niteliindeydi. Fakat Tlibilerin beyaz elbise giydikleri ve bu nedenle kendilerine el-Mubeyyda denildii olaylarn varl bilinmesine ramen, yeil rengin de Tlibiler tarafndan bir sembol olarak algland grlmektedir. Her ne kadar Me'mn iktidarn salama alabilmek ve Tlib Ehl-i Beyt'i isyanlarn dizginleyebilmek iin Ali er-Rzy veliaht tayin etmise de dier Abbs halifelerinde olduu gibi onun hilafete baknda net ve kesin bir deiiklik gzlenmemektedir. O, Abbs Ehl-i Beyt'inin en az Tlib Ehl-i Beyt'i kadar hilafette hak sahibi olduu grndedir. Nitekim Me'mn ve Ali b. Ms er-Rz arasnda geen bir diyalog bu hususu ve dnemin Ehl-i Beyt algsn ortaya koymas asndan
955 956

Taber, Trh, VIII/544; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/319. Daha nce kendisinden sonra veliaht olarak atad el-Ksm b. Hrn u veliahtlktan azlederek Ali erRzy yerine veliht olarak atad. Bkz. Halife b. Hayyt, Trh, 561; Kutluay, Ali er-Rznn Me'mn tarafndan veliaht olarak atanmasn, Hseyn aileden nesil sonra fiilen siyasete atlan biri olarak tavsif eder. Bkz. Yaar Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, Anka yaynlar, Ankara 2001, 155. 957 Taber, Trh, VII/554; Me'mnun Ali er-Rzy Beni Himden efdal olan biri olarak veliahd tayin ettiini ifade etmesine ramen, otoritesini saladktan sonra, atad yeni veliahd iin efdaliyyet unsurunun gzard ettii ifade edilir. Bkz. Bykkara, mmet Mcadelesi, 74; Me'mnun, kendisine veliahd olarak atad kiinin efdaliyetine binaen veliahd olarak atadn ifade etmesi ayn zamanda kendisini de efdal olarak takdim etmesi anlamna geldii de ifade edilir. Bkz. Watt, slam Dncesinin Teekkl Dnemi, 222. 958 i Ali b. Msya er-Rz adnn Me'mn tarafndan verilmediini bizzat babas Ms b. Muhammed tarafndan verildiini iddia eder. Bkz. eyh Sdk, Uyunu Ahbrir-Rz, Darul-Alem, 1378, I/14. 959 Taber, Trh, VIII/554; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/326; Ayrca bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 388; Halife b. Hayyt, Trh, 561.

198

dikkat ekicidir. Zira sz konusu diyalogda Me'mn, Ali er-Rzya hangi gerekeyle hilafette hak iddiasnda bulunduunu sorar. Ali er-Rz da bunu Ali ve Ftmann peygambere olan yaknl ile temellendirmek ister. Ancak Me'mn bu noktada karsndakini yantsz brakarak bir deerlendirmede bulunur. Eer bu iddia peygambere yaknlktan dolayysa, ona en az Ali ve Ftma kadar yakn baka kimselerin olduunu, yok eer, peygambere Ftmadan dolay bir yaknlktan tryse, bu durumda hilafetin gerek sahipleri Hasan ve Hseyin olduunu ifade eder. Bu durumda da Ali, Hasan ve Hsyin'in hilafet haklarn gasbetmi olur. Bunun zerine Ali er-Rz, cevap veremedii iin konumay kesmek zorunda kald ifade edilmektedir.960 Kimi aratrmaclar bu diyaloga binaen karakteristik nas ve tayin i inancn bu dnemde olumadn ileri srer.961 Buna gre eer hilafette byle bir haklar olsayd bu durumda mutlaka Ali b. Msnn bunu dile getirmesi gerekirdi. Bir ok olayda olduu gibi baz rivayetlerin sosyal ve siyasal yansmalarnn olmad grlmektedir. Sosyal hayatta yansmas olmayan ve sadece szde nakledilen rivayetlere ihtiyatl yaklalmas en isabetli yol olsa gerektir. Me'mnun veliaht olarak Tlibi Ehl-i Beyt'inden Ali er-Rz tayin etmesi ok farkl speklasyonlara yol amtr. Me'mn, Ali er-Rzy veliaht tayin ettiinde, iktidarda Ali oullarnn da hakk olduu grnden hareket etmemitir. Halifenin tabiri ile Him Ehl-i Beyt'inden efdal olduu iin Ali er-Rz seilmitir.962 Bu nedenle Me'mnun, Abbs Oullar ile Alinin (Him) soyundan gelenlerin arasnda Ali b. Msdan daha faziletli, daha takva sahibi ve daha bilgilisini bulamad iin onu veliahtla setii sylenir.963 Btn bunlara ramen, artan Tlibi isyanlar ve Ali erRzdan gelebilecek tehlikeyi bertaraf etmek gayesi ile Me'mnun byle teebbste bulunduu da ifade edilir.964 Nitekim Me'mnun Ali oullarna kar yrtt siyaset sayesinde devletin muhtemel badirelerden kurtarlarak, gelitii ve glendii ynnde deerlendirilmelerde yaplmtr.965 Memnun Ali er-Rzy veliaht tayin etmesi ve beraberinde getirdii uygulamalar, Abbs oullar kanadnda baz honutsuzluklara sebebiyet verir.
960

bn Kuteybe, Uyunul-Ahbr, II/156; bn Abdirabbih, kdul-Ferd, V/102; Bozkurt, Mutezilenin Altn a, 50. 961 Bozkurt, Nahide, Mutezilenin Altn a, 50. 962 Bkz., Bozkurt, Mutezilenin Altn a, 52. 963 Taber, Trh, VIII/554-5; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/326-7. 964 eyh Sdk, Uyn Ahbrir-Rz, II/170. 965 Bkz. Bykkara, mmet Mcadelesi, 74.

199

Baddta bir ksm Memnun bu emrine itaat ederken, bir kesim de kar kar. Fadl b. Sehle izafe edilen u ifade Baddda bir muhalefetin varlna iaret etmekteydi: Hibir zaman halifelik Abbs Oullarnn elinden kmayacaktr. Mehdnin iki olu Mansr ile brahimin kendi aralarndan birini halife seme ve Memnu halifelikten uzaklatrma ynndeki giriimlerine966 kmsenecek bir husus deildir. Nitekim Badd halk 201/816 yl zilhicce aynda, Me'mnu halifelikten hal ederek yerine brahim b. el-Mehdye biat eder. brahim b. el-Mehdye biat edilmesinin sebebi, halkn Hasan b. Sehlin967 valiliini ve Ali b. Msya yaplan biat kabul etmemesiydi. Abbsler Baddda 25 Zilhicce 201/15 Temmuz 816da brahim b. el-Mehdye biat ettiklerini aka ortaya koydular. Cuma gn bir adam grevlendirerek, nce Me'mna, ardndan da brahim b. el-Mehdye biat etmek istediklerini ilan ettiler. Halk arasnda oluan kamuoyu neticesinde 28 zilhicce 201/18 temmuz 816de brahim b. Mehdye biat edilir968 ve ona el-Mubarek lakab verilir. Bu srada dier Himoullar da brahime biat ederler. Aka grlecei zere bu gelimelerin arkasnda yatan temel husus, Me'mnun halifelii Abbs oullarnn elinde karmak istemesi ve atalarnn giymi olduu siyah elbiseleri karp yerine yeil elbise giyilmesini emretmesidir.969 Abbas Ehl-i Beyt'inin uzun mcadeleler sonucunda elde ettikleri iktidar kendi kanlarndan bile olsa Tlib Ehl-i Beyt'ine kaptrma niyetleri yoktur. Me'mn'a kar ortaya kan Badd'taki Abbas muhalefetinin asl hedefi de iktidar Abbas ehl-i Beyt'inin elinde tutmaktr. Ali b. Ms er-Rz, Me'mna kardei Eminin ldrld gnden beri halkn sava ve karklk ierisinde bulunduunu, Fadl b. Sehlin baz haberleri ondan gizlediini, baz uygulamalarnn halk ve ailesi tarafndan ayplandn, ayrca ona sihre tutulmu ve mecnun denildiini, bu gerekelere dayanarak halkn brahim b. elHadiye biat ettiklerini bildirir. Bunun zerine Me'mn 202/817 ylnda Iraka gitmek zere Mervden yola kar.970 te yandan Me'mn, Ali er-Rzya verdii cevapta Fadla gven duyduunu, onun verdii bilgiye gre de brahim ve Mehdye biatn sz
966

baklacak olursa, bu muhalefet hi de

Taber, Trh, VIII/554-5; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/326-7; Ayrca bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 388-9; Halife b. Hayyt, Trh, 562. 967 Ali er-Rznn veliaht olarak ilan edilmesi haberi Badda ulanc bu iin Fadl b. Sehlin hilesi olduu ifade ediliyordu. Bkz. Taber, Trh, VIII/555. 968 Taber, Trh, VIII/555; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/327. 201 yl muharremin 1inde (veya 5 inde) brahim b. Mehdye biat edildii de aktarlr. Bkz. Taber, Trh, VIII/557; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/341. 969 Taber, Trh, VIII/557; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/341. 970 Taber, Trh, VIII/564; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/346; Bkz. Halife b. Hayyt, Trh, 562.

200

konusu olmadn, onun ilerini idare etmek zere halk tarafndan emir seildiini bildirir. Ali er-Rz, Me'mna Fadl b. Sehlin bu hususta yalan sylediini ve onu aldattn, Hasan b. Sehl ile brahim b. el-Mehdnin arasndaki savan devam ettiini bildirir. Ayrca u ifadeleri de ekledi: Halk Hasan b. Sehlin ve kardei Fadl b. Sehlin yannzda sahip olduklar itibardan ve kendinizden sonra biat etmenizden, bu arada bana da itibar gstermenizden dolay sizi ayplamaktadrlar.971 Me'mn, Ali b. erRzya sylediklerinin doruluu hususunda kendisinden bilgi alabilecei birka tank ismi ister. Ali er-Rz da Yahya b. Muaz ve Abdulaziz b. mran gibi kimselerin ismini bildirir. Bunun zerine Me'mn onlar huzuruna artr ve Ali b. er-Rznn kendisine aktard bilgilerin doru olup olmadn onlardan sorar. Fakat onlar Fadl b. Sehlden korktuklar iin, Me'mna durum hakknda bilgi vermekten kanrlar. Bu durum karsnda Me'mn onlara eman verir. Bunun zerine brahim b el-Mehdye biat edildiini, Badd halknn brahime Snni Halife adn verdiklerini, kendisini ise Ali b. Msya itibar etmesinden dolay Rafizilikle itham ettiklerini bildirdiler.972 Bunun zerine Me'mn, Iraka gitmek iin Mervden yola karak, 202/817 ylnn Ramazan bayram gn Serahs zerinden Iraka gelir.973 Me'mn 202 ylnda kz mm Habibi Ali b. Ms er-Rz ile, dier kz mml-Fadl da Muhammed b. Ali er-Rz b. Ms ile evlendirir.974 Kaynaklarda Me'mnun, 203/818-9 ylnda Serahstan Tusa gelmesini mteakiben, Ali er-Rznn ok miktarda zm yemekten anszn vefat ettii aktarlr. Me'mn, Ali er-Rznn Harun er-Reidin yanna defedilmesini emreder.975 Taberde aktarlmayan fakat bnul-Esrde geen bir rivayete gre Me'mn, zmden ok holanan Ali b. er-Rzy, zm ierisine koyduu zehir ile ldrtmtr. bnul-Esr bu rivayeti aktarmakla beraber bu rivayetin gerei yanstmadn ifade eder.976 te yandan Me'mnun 204/819-20 ylnda Badda gelmesi ile halk arasnda karklk ve huzursuzluklar sona erer. Me'mn ve askerleri zerlerinde yeil elbiseler
971 972

Taber, Trh, VIII/564; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/346. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/346. brahim b. El-Mehdnin Snni Halife olarak isimlendirilmesi, o dnem koullarnda bu kavramn kullanlm olmas pek uygun gzkmemektedir. 973 Taber, Trh, VIII/564, VIII/566; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/346, 6,348. 974 Taber, Trh, VIII/566; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/350. 975 Taber, Trh, VIII/566; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/350; bn Kuteybe, el-Merif, 391. 976 bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/351; Nitekin i kaynaklardan da bu gr destekleyenler vardr. Ali er-Rznn lmnde Me'mnun parmann bulunmadn, Me'mnun Ali er-Rzya ok ilgi duyduu ifade edilir. Bkz. el- rbil, Ali b. s, Keful-umme, I-II, Mektebetu Ben Him, Tebriz, 1381, II/282-3; Fakat ada i yazarlardan Caferiyan bu grn hata ve yanlg olduunu ifade eder. Bkz. el-HaytulFikriyye ves-Siyasiyye liEimmeti Ehl-i Beyt, Drul-Hakk, Beyrut 1994, I-II, II/66.

201

olduu halde 15 sefer 204/13 Temmuz 819da Badda girerler. Sekiz gn zerlerinde yeil elbiselerle kalan Me'mn, komutanlarndan Thir b. Hseyinin teklifi ile tekrar siyah elbise giyer ve adamlarna da siyah elbise giymelerini emreder.977 Memun, Ali er-Rznn vefatndan sonra da Tliblere kar iyi niyetini srdrd. Nitekim Ubeydullah b. Hasan b. Ubeydullah b. Abbs b. Ali b.Eb Tlibi Mekke ve Medine valiliklerine tayin etti. Ayrca ok nemli olan Hac emirlii grevini de ona tevdi eder.978 Me'mn dneminde 207/822 ylnda Yemenin Uk beldesinde Abdurrahman b. Ahmed b. Abdillah b. Muhammed b. mer b. Ali b.Eb Tlib isyan etti. l-i Muhammedden raz olunana ar yapar, isyan sebebi olarak da Yemende bulunan valilerin halka kt davranmalar gsterilir. Halkn Abdurrahman b. Ahmede biat ettiini haber alan Me'mn, Abdurrahmann zerine Dinr b. Abdillah komutasnda kalabalk bir askeri kuvvet gnderir. Ayrca onunla birlikte Abdurrahmana eman tandn bildiren bir de mektup yollar. Yemene hareket eden Drr b. Abdillah hac mevsimi olduu iin nce hacc vazifesini yerine getirir, daha sonra da Yemen stne yrr. Me'mn tarafndan verilen eman bir eli vastasyla ile Abdurrahmana gnderilir. Abdurrahman Me'mnun kendisine teklif ettii eman kabul eder. Dinr b. Abdillaha teslim olarak Me'mn'un itaatine girerek, Dinr ile birlikte Me'mnun yanna gelir. Bu srada 28 zilhicce 207de Me'mn, Tliblerin yanna gelmelerine mani olur ve onlara siyah elbise giymelerini zorunlu klar.979 Me'mn, 212/827-8 ylnn Rebiulevvel aynda Kur'nn mahluk olduu grn ve Alinin btn sahabelerden, hatta Hz. Muhammedden sonra btn insanlardan daha faziletli olduu dncesini ilan eder.980 Me'mn 215/830 yl sefer aynda Tikrite geldii srada yanna Medineden Muhammed b. Ali b. Ms b. Cafer b. Muhammed b. Ali b. Hseyin b. Ali b.Eb Tlib gelir. Me'mn onu karlayarak yanna gelmesine izin verir ve onu kz mml-Fadl ile evlendirir. Hac zaman gelince de Muhammed b. Ali ailesi ile beraber nce Mekkeye daha sonra da Medineye giderek orada ikamet etmeye karar verir.981

977

Taber, Trh, VIII/574-5; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/357; Ayrca bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 390; Halife b. Hayyt, Trh, 563. 978 Taber, Trh, VIII/576; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/358, Halife b. Hayyt, Trh, 563. 979 Taber, Trh, VIII/593: bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/381. 980 Taber, Trh, VIII/619; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/408. 981 Taber, Trh, VIII/623 ; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/417.

202

Me'mn 218/833 ylnn 18 Receb aynda vefat982 etmeden nce kardei Mutasma yapt vasiyetinde: Alinin evladndan olan sz konusu kimselerin onun amca oullar olduunu, onlara kar iyi davranmasn, ktlerini balamasn, iyilerini de hsn kabul gstermesini, her yl yeri geldike onlara ihsanda bulunmasn syler ve onlarn Mutasmn zerinde yerine getirilmesi gereken bir takm haklarnn olduunu belirtir.983 almamzn konusunu tekil eden dnemdeki son Tlib isyan 219/834 ylnda Horasann Talekan blgesinde Muhammed b. Kasm b. mer b. Ali b. Hseyin b. Ali b.Eb Tlibin isyandr. Muhammed b. Kasm er-Rda min l-i Muhammed slogan altnda l-i Muhammedden Raz olana ar yapt. Medinede iken kendisine Horasanl bir ok kiinin biat etmesi zerine Horasana gider. Ona biat iinde de Horasanl Eb Muhammed adnda birisi yol gsterir. Bu faaliyetlerinden tr yakalanarak hapse atlr. Daha sonra hapisten kaar ve bir daha da kendisinden haber alnamaz.984 Abbs dneminde Ehl-i Beyt kavramnn merkeze alnd bir ok sosyopolitik olayn meydana geldii mahede edilmektedir. Ehl-i Beyt vurgusunun taraftar toplamada etkin bir yol olmas bir ok hareketin k noktasn tekil etmitir. Abbs hanedannn kendi iindeki iktidar ekimelerinde ve Tliblerle olan mcadelelerinde Ehl-i Beyt kavramnn farkl ekilde algland ve bu olaylarda da bir argman olarak kullanld grlmektedir. Kavramn anlam krlmalarnn bir ksmnn bu dnemde meydana geldii de gzlenmektedir. Abbslerin iktidara gelmesi ile beraber Him ve Ehl-i Beyt ortak paydasna sahip Ali ve Abbs oullar arasndaki rekabet de su yzne kmtr. Ali evlad, Abbs oullarnn hilafeti sahiplenerek kendilerini dlanm olarak grmeleri zerine Abbslerle olan ilikileri de sorunlu olmutur. Ali evladndan bazlarnn hilafet talebi ile ortaya kmas iki aile arasndaki rekabetinde iddetlenmesine neden olmutur. Kimi zaman fiili mcadele eklinde ortaya kan bu rekabet, kimi zaman da fikri sahada kendini gstermitir. Ali evladnn hilafet haklarn savunan pek ok airin iirlerinde bu konular ilemesi ve inn bu dnemde ekillenmesi bunu destekler mahiyettedir. Her iki taraf da Hz. Peygamberin yegane varisi olduklar ynnde aba gstermitir. Hilafeti elde etmede ve iktidar merulatrmada kullanlan yegane argman da Ehl-i
982

Taber, Trh, VIII/650; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/431-2. Halifelii 20 yl 5 ay 13 gn srmtr. 983 Taber, Trh, VIII/649-50; bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/431. 984 Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Trh, VI/442.

203

Beyt olmutur. Abbs halifelerinin ounun iktidara talip olan Tliblere kar tpk Emevler gibi hi msamaha etmedikleri ve en sert ekilde kar koyduklar rahatlkla sylenebilir.

204

SONU Ehl-i Beytin ne olduu ve kimlerden olutuu hususu, slam Dnce Tarihini fazlasyla megul eden bir sorun olagelmitir. Kavramn, btn Mslmanlar kapsayan bir ierie sahip olduu veya btn Kurey toplumunu ierdii yahut da sadece Hz. Peygamberin ailesi Him oullarn ifade ettii ynnde genel yaklamlar sz konusudur. Bununla birlikte kavramn anlam erevesi bazen olduka daraltlarak sadece Hz. Muhammedin ahs ve eleri, Ali, Ftma, Hasan ve Hseyine, bazen de eleri istisna tutularak sadece Hz. Muhammed, Ali, Ftma, Hasan ve Hseyine hasredilmitir. Bu adan bakldnda tarihi srete Mslmanlar arasnda birbirine benzer veya zt birden fazla Ehl-i Beyt tasavvurunun varlndan bahsedilebilir. Bu tasavvurlar, sosyo-politik olaylara da sklkla yansm ve ou zaman da temel ihtilaflarn nedeni olmutur. Ehl-i Beyt kavram, kken itibariyle Cahiliyye dnemine kadar uzanan bir anlam ieriine sahiptir. Bu kapsamda Cahiliyye dneminde Kbe hizmeti ve dinisiyasi idareyi elinde bulunduran hkim aileleri ve itibarl zmreleri tanmlamak iin Ehlul-Beyt veya Ehlul-Buytt eklinde kullanlmtr. Kavram, slamiyetin gelii ile birlikte nceki anlam erevesini korumakla birlikte, Hz. Peygamberin yakn akrabalarn ifade etmek iin de kullanlr olmutur. Nitekim Kur'n ve Snnette bu ynde kullanmlara rastlamak mmkndr. Kur'nda Ahzb suresinin 33. ayetinde Hz. Peygamberin eleri Ehlul-Beyt olarak nitelenirken, Hz. brahim ve Hz. Lutun eleri iin de hane halk anlamnda yine Ehlul-Beyt terkibi kullanlmtr. Ahzb suresindeki ayetin Hz. Peygamberin elerini ifade ettii ounluun zerinde ittifak ettii bir konu olmakla beraber, bu konudaki hadislere dayanlarak farkl yorumlar da yaplmtr. Hz. Peygamberin szlerinden hareketle yaplan yorumlar, Ehl-i Beyt hakkndaki farkl anlaylarn temelini oluturmutur. Ancak titiz bir muhteva analizine tabi tutulduunda, bu hadislerdeki Ehl-i Beyt kullanmlarnn Hz. Peygamberin yakn akrabalar ile ilgili olarak ifade edilmi vgler veya dualar olduu, buna karn onlara ayrcalkl bir konum atfedilmedii grlmektedir. Zira Hz. Peygamber dneminde Ehli Beytin kimlerden olutuu ynnde bir tartmann olmay, kavramn o dnemde yalnzca szlk anlamnda kullanldn gstermektedir. Hz. Peygamberin vefatndan sonra, devlet bakannn nasl seilecei hususundaki belirsizlik, siyasi meruiyet tartmalarnda farkl kriterlerin ne kmasna neden olmutur. Bu adan bakldnda ilk halifenin seiminde ne kan en nemli
205

kriterin, Kureye mensubiyet olduu bilinen bir gerektir. Ancak burada dikkat ekilmesi gereken husus, bu seimlerde merkezi bir role sahip olan Kureye mensubiyetin, tmyle siyasi bir ierie sahip olmas ve dini bir temelinin olmaydr. Nitekim, halife seimleri srasnda yaplan tartmalarda halifenin Kureyten olmas hususunun dini bir gerekeye dayandrlmamas bu durumu gstermektedir. Buna karn o dnemin artlarndan kaynaklanan nedenlerle, halifenin Kureyten olmasnn siyasi adan bir gereklilik olarak grld belirtilmelidir. te yandan ilk halifenin aksine Alinin halife olarak seilmesi pek ok tartmann glgesinde gereklemitir. zellikle Osmann iktidarnn ikinci yarsnda yaanan ve lmyle sonulanan olaylar, Alinin halifeliinin btn kesimlerce tartmasz bir ekilde kabuln engellemitir. Nitekim bu durum onun halifelii srasnda da artarak devam etti ve Ali ile Muviye arasnda bir iktidar savana yol amtr. Bu zaman diliminde kimin halife olmaya daha layk olduu hususunun toplumsal bellekte var olan bir soru olduu kabul edilebilirse de, bunun cevabnn Ehl-i Beyt kavram ve etrafnda gelien tartmalar olmad zellikle vurgulanmaldr. Hz. Peygambere olan yaknl ve Muviyeye kar slamdaki ncelii, Ali-Muviye ekimesinde zaman zaman kullanlm olsa da, tarihsel olaylar ve tartmalar incelendiinde Alinin Ehl-i Beytten olduu ve bu anlamda bir ayrcala sahip olduu ynnde bir yaklamn en azndan bu zaman itibariyle sz konusu olmad sylenebilir. Hilafet tartmalarnda Ehl-i Beyt kavramn ilk kullanan Hasan b. Alidir. Hasan, halife olduu esnada kendilerinin Ehl-i Beyt olduunu ifade etmekle beraber, Ehl-i Beyte mensup olmann halifelikte herhangi bir ayrcalk oluturduuna dnk bir ifade kullanmamtr. Fakat bu dnemde Ehl-i Beytin kavramsal ieriinin yava yava olumaya balad ve bu kavramla Hz. Peygamberin iki torunu Hasan ve Hseyinin ifade edildii gzlenmektedir. Hasann hilafeti Muviyeye devretmesiyle, Ehl-i Beyt kavramna ilikin tartmalar henz balamadan sona ermitir. yle ki, Ehl-i Beyte mensup olarak grlen Hasan ve Hseyin de Muviyeye biat etmi ve yirmi yllk halifelii dneminde bu biatlerini bozmamtr. Yezidin Muviye tarafndan veliaht atanmasyla Ehl-i Beyt tartmalarn yeniden alevlendirecek farkl bir gelime yaand. Bata Hseyin b. Ali olmak zere toplumun ileri gelenleri bu atamaya iddetle kar kt ve Yezide biat etmekten kand. Dini endielerin de n plana kt bu muhalefet, Yezidin halife olmaya layk olup olmad ve halife olacak kiinin hangi zelliklere sahip olmas gerektii
206

noktasnda bir tartmaya kap aralad. te tam da bu noktada Peygambere yaknlk n plana kmaya balad ve meruiyet tartmalarnda en ok vurgu yaplan kriterlerin banda geldi. Bunun sonucunda da iktidarn meruiyetinin en nemli dayana, Hz. Peygamberle kurulan iliki oldu. Hz. Peygambere yakn akraba olmann bu grevi ifa etmede nemli bir unsur halini almas, Ehl-i Beyt kavramnn iktidar taliplileri veya muhalif gruplarca istismar edilerek farkl noktalara ekilmesine yol at. Yezidin ahsnda Emevler de bu noktada bo durmadlar ve Hz. Peygamberle ayn kabileden olmalarnn hilafette kendilerine bir meruiyet kazandrd ynnde yaklamlar sergilediler. Bu nedenle bu dnemde Kureylilik vurgusunun yeniden n plana karld grlmektedir. Nitekim am halknn uzun sre Emevleri Hz. Peygamberin yegne akrabalar olarak bilmeleri bunu aka gstermektedir. Ancak ilk halifenin seiminde grlenin aksine Kureye mensubiyetin artk dini adan da bir ayrcala dntrlmek istendii dikkatlerden kamamaktadr. Hseyin b. Alinin Kerbelda ehit edilmesi ve akabinde yaanan olaylar Ehl-i Beyt kavramna farkl bir perspektif kazandrd. Tevvbun, Muhtr es-Sakafi gibi Kerbelnn intikamn alma amac gden pek ok hareketin ortak slogan Ehl-i Beytin kann talep oldu. Bu noktada yaanan ve alt izilmesi gereken gelime, Ehl-i Beytin, Ali evlad eklinde genel bir anlam erevesine oturtulmasyd. Hseyinin ehit edilmesini takip eden srete, Alinin Ftmadan olmayan bir olunun, Muhammed bnul-Hanefiyyenin Ali evladnn liderliini yapmas bu bakmdan temel belirleyici oldu. Bu durum, Ehl-i Beyt tasavvurunun krlma noktalarndan birini de tekil etmektedir ve son derece nemlidir. nk bnul-Hanefiyye, Alinin Ftma dndaki bir einden oludur ve nesep itibariyle Hz. Peygambere dorudan bir yaknl sz konusu deildir. Bu krlmann sosyal ve siyasi tezahrlerine Abbsler dneminde sklkla rastlanmaktadr. te yandan bnu'l-Hanefiyye ve olu Eb Himin ad etrafnda kmelenen dini ve siyasi gruplar da Ehl-i Beyt tasavvuruna farkl bir anlay getirdi. yle ki byk lde bu ilikiden beslenen Gulat frkalar, meruiyetlerini salamak iin grlerini Ehl-i Beyte nispet ettiler. Bu durumun bir sonucu olarak, Ehl-i Beyt olarak grdkleri bu kimselere pek ok gali dnce isnad ettiler. Ancak bu grlerin pek ou, Ehl-i Beyt mensuplarnca genellikle reddedildi. Emevilerin sonunu hazrlayan Abbs daveti, Ehl-i Beyt kavramna farkl bir alm kazandrd. Hicri 100. ylda propagandaya geen bu davet, er-Rza min Al-i Muhammed (Peygamberin ailesinden raz olunan kii) slogan ile balad. Herhangi
207

bir isim belirtilmeksizin bu ifadenin genel olarak kullanlmas son derece dikkat ekicidir. Zira bu ekilde bir kullanm, peygamber ailesinin daha geni bir erevede kurgulanmasna imkan vermekte ve ilerleyen srete Abbs b. Abdulmuttlib kanalyla Abbs oullarn da Hz. Peygamberin ailesine dahil edecek bir ereve oluturmaktadr. Bu slogan ile yola kan Abbs oullar son derece gizli srdrdkleri bir davet sonucunda Emev iktidarna son verdiler. Abbslerin iktidara gelmesi ile beraber hilafetin hangi ailede kalaca meselesi adeta bir miras sorununa dntrld ve Tlibler ile Abbsler arasnda yaplan tartmalarda Hz. Peygambere yaknlk hilafet asndan en nemli dayanak noktas haline getirildi. Bu noktada Haimi iki aile olan Abbasler ve Tlibler, Hz. Peygamberin gerek varislii konusunda kyasya bir yara girdiler ve bunu farkl ekillerde temellendirmek istediler. Abbslerin Ehl-i Beyt algsnda farkl krlma yaand. lk krlma EmeviAbbs ekimesi balamnda gerekleti. ncelikle kavram, Emevilerin algladklarnn aksine daha zel bir balama yerletirilmek istendi. Bunun iin de Ehl-i Beyt kavramnda Kureylilik yerine Haimi aileye mensup olmann esas olduu ileri srld. kinci krlma Abbs iktidarnn hemen balarnda ve Abbs-Tlib ekimesi temelinde gerekleti. Bu erevede Ehl-i Beyte mensubiyet bnul-Hanefiyyenin olu Eb Him Abdullah b. Muhammed zerinden temellendirilmek istendi. Buna gre Ali evladnn varisi konumundaki Eb Him, hilafet hakkn Abbslere devretmitir ve bylece hilafet artk onlarn hakkdr. Ehl-i Beytle kurulan ilikide, Ali evladnn belirleyici olduu grlmekte ve bu dnemde Ehl-i Beyt kavramnn hl Alinin ocuklar olarak algland anlalmaktadr. Ancak Cafer b. Mansurla birlikte bunun deitii ve Ehl-i Beytin Hz. Peygamberin geni ailesi olarak tanmlanmas suretiyle kavrama farkl bir ierik kazandrld grlmektedir. Bu da nc krlmay ifade etmektedir. Buna gre Araplardaki aile yaps gz nnde bulundurulduunda erkein kadna ncelii bulunmaktadr ve bu sebeple Peygamberin hayattaki tek amcas olan Abbas b. Abdlmuttlib onun tabi varisisi konumundadr. Abbsler bu kabule dayanarak hilafetin kendi haklar olduu yolunda yeni bir argman gelitirmi oldular ve Ali oullarn hilafet konusunda tmyle saf d braktlar. Abbsler cephesinde bu gelimeler yaanrken, Tlibler de Ehl-i Beyt ile ilgili tartmalarn aktif olarak iinde oldular. Abbslerin iddialarna kar, onlar da Ehl-i Beytin Alinin Fatmadan olan evlad olduunu ileri srdler. Aslnda bu husus, Abbslerin hem iktidarlarnn balarndaki, hem de sonraki sreteki Ehl-i Beyt
208

alglarna bir tepkiydi ve kavrama yklenmek istenen farkl anlamlara kaplar tamamen kapatmaktayd. Tliblerin bu yaklamlar, zamanla Abbslere kar bir tepki hareketine dnt. Bu srete Abbslerin, Emev iktidarn ykmak iin kullandklar er-Rza min l-i Muhammed slogan Abbslere kar giriilen ayaklanmalarn ortak vurgusu hline geldi. Bu isyanlarn, neredeyse tamam Hasan b. Alinin soyundan gelenlerce gerekletirildi. Hseyn kol Zeyd b. Ali isyan ile birlikte siyaset sahnesinden uzak dururken, Hasan kol Abbsler dneminde aktif siyasetin iinde oldu. Bu sebeple Emevler dneminde olduu gibi Abbsler dneminde de Tlibler iktidar iin birer tehdit olarak alglandlar ve srekli gzetim altnda tutuldular. Yaanan bu siyasi gelimelerin dini adan da nemli sonular oldu. Bunun en somut rneini ise ann Ehl-i Beyte ykledii anlam ve misyon oluturmaktadr. yle ki, sz konusu mezhebin almet-i frikas konumundaki imamet konusu tmyle Ehl-i Beyt tasavvuru ekseninde geliti ve temel bir inan esasna dnt. Bu husus, Kur'n ve Hadislere dayandrlan eitli dini argmanlar temelinde itikadi ierikli metinlere de yansd. Ksacas, Hz. Peygamber kan bann esas kabul edildii, itibarn mensup olunan kabileye gre ekillendii kemiklemi bir yap ile mcadele etmi ve takva esasna dayal yeni bir sistem getirmitir. Bu nedenle onun, kendi neslinden bile olsa Ehl-i Beyt olarak belirli bir gruba atfta bulunmas veya ayrcalkl bir konum atfetmesi sz konusu olamazd. Getirdii yeni din, bireyi yapt veya yapmadklar ile deerlendirmeyi esas almakta ve salt kan bana dayal stnlk anlayn tmyle dlamaktayd. Buna ramen slam tarihinin ilerleyen srecinde, zellikle de Emevi iktidaryla birlikte sosyo-politik olaylarn da etkisiyle zaman zaman kan bana dayal stnlk anlay yeniden gndeme gelmi, bunun neticesinde de eski kabile asabiyetine dayal bir takm siyasi ekimeler tekrar gn yzne kmtr. Ehl-i Beyt kavram bu ekimelerin, etrafnda ekillendii merkezi bir kavram olmutur.

209

B BL YOGRAFYA

MATBU K TAPLAR: Ebl-Abbs el-Hasen, Ahmed b. brahim b. el-Hasan el-Mesbh, thk., Abdullah b. Ahmed el-Hs, Sana 2002. Alu Bekr, Akdetu Ehlis-Snne vel-Cema fis-Sahbeti ve Ehlil-Beyt, ver-Redd ala atil- sn Aeriyye, Darul-Akde, skenderiye-Khire 2002. bn Abdirabbih, Eb mer Ahmed b. Muhammed el-Enduls (328/938), el-Ikdul-Ferd, thk. Ahmed Emn, Ahmed Zeyn, brahim el-Ebyr, Khire 1948-53. Abdul-l, Muhammed Cbir, Harekatu-atul-Mutatarrifin, Kahire 1954. Abdullah b. El-Mubarek, (181/797), Msnedul- mam Abdullah b. El-Mubrek, thk., tlk., Subh el-Bedr es-Smira, Mektebetul-Merif, Riyad 1987. Abdurrezzak, Eb Bekr Abdurezzk b. Hemmm es-Senn (211/826), KitabulMusannef, thk., Habiburrahmn el-zam, Mektebetul- slam Beyrut 1403, IXI. Akel, Yusuf, Hadislerde Ehl-i Beyt, ( Baslmam Doktora Tezi), Isparta 1999. Ahbaru Devletil-Abbsyye (Mellifi mehul, III/IX. asr), nr. A. Ed-Duri-A. Muttlib, Beyrut 1971. Ahmed b. Sehl er-Rz (h. IV. Asrn ba), Ahbru Fahh ve Haberu Yahya b. Abdillah ve ahihi drs b. Abdillah, Beyrut 1995. Ahmed Emn, Fecrul- slm, Beyrut 1975. Ahmed bn Hanbel, Eb Abdullah e-eybn (241/855), Musnedu Ahmed, Messesetu Kutub, Msr ts. I-VI. Araka, Ahmed, Emevler Dneminde Kyamlar, afak yay., stanbul 1992 Akbulut, Ahmet, Sahabe Dnemi ktidar Kavgas, Ankara, 2001. Aksan, Doan, Her Ynyle Dil, Ankara 2000, Amil, Cafer Murtaza, Ehlul-Beyt Fi Ayetit-Tathir, Darul-Emir lis-Sekafe vel-Ulum. Beyrut 1993. Amil, Muhsin el-Emin, Ayan-a, I-X, Beyrut 1960. bn Asem, Eb Muhammed Ahmed b. Asem el-Kf (314/926), el-Futh, Beyrut, 1986. el-Asker,Eb Hilal el-Hasan b. Abdillah b. Sehl (395/1004), el-Evil, Beyrut 1997.
210

Atalan, Mehmet, iliin Farllama Srecinde Cafer es-Sdkn Yeri, Aratrma yaynlar, Ankara 2005. Ate, Ali Osman, Ehl-i Snnet ve ann Delil olarak Ald Baz Hadisler, Beyan yay., stanbul 1996. Aycan, rfan, Saltanata Giden Yolda Muviye b.Eb Sfyan, Ankara 1990. Aydnl, Osman, Mutezil mamet Dncesinde Farkllama Sreci, Aratrma Yaynlar, Anlara 2003. el-Ayy, Ebn-Nasr Muhammed b. Mesd b. Ayy es-Slem es-Semerkand (320/932), Tefsrul-Ayy, tsh. Seyyid Him er-Resl, Tahran 1380. el-Badd, Eb Bekir Ahmet b. Ali b. Sbit el-Hatip (463/1070), Tarihul-Badd, Kahire 1931. el-Badd, Eb Mansr Abdulkhir b. Thir b. Muhammed et-Temm (429/1037), Kitabu Usulud-Din, Beyrut 1981. el-Badd, el Fark beynel-Frak, thk. eyh brahim Ramazan, Beyrut 1997. el-Badd, el-Milel ven-Nihal, Darul-Merik, Beyrut 1992. el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, ev. E. R. Flal, Ankara 1991. Ebl-Beka, el-Hseyn el-Kefev, Klliyat Ebil-Bek, Bulak 1289. el-Belzur, Ahmed b. Yahy b. Cbir (279/892), Ensbul-Erf, thk. Mahmud el-Ferds el-Azem, Dimek 1997, I-III. el-Berk, Eb Cfer Ahmed b. Muhammed b. Hlid (274/887), Riclul-Berk, Tahran 1383. Beyhk, Ahmed b. El-Huseyn b. Ali b. Ms Eb Bekr (458/1066), Snenul-Beyhak elKubr, thk, Muhammed Abdulkdir At, Mekke 1994. el-Buhr Muhammed b. smail b. brahim b. El-Mure Eb Abdillah (256/870), SahhulBuhr, Darus-Selm, Riyd 2000, III. Bask. Bykkara, M. Ali, mamet Mcadelesi ve Himoullar, Rabet yay. stanbul 1999. el-Cabir, Muhammed bid, Arap- slam Aklnn Oluumu, Kitabevi, ev., brahim Akbaba, stanbul 200. el-Cabir, Muhammed bid, slamda Siyasal Akl, ev: Vecdi Akyz, Kitabevi, stanbul 1997. Caferiyn, Resul, el-Haytul-Fikriyye ves-Siyasiyye liEimmeti Ehl-i Beyt, Drul-Hakk, Beyrut 1994, I-II.

211

el-Cehiyar, Eb Abdillah Muhammed b. Abdus (331/942-43), Kitbul-Vzar velKttb, thk. Mustafa es-Sak, brahim el-Ebyr, Abdulhafz e-eleb, Khire 1980. el-Cevz, Ebl-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Kura elBadd, (597/1201), Zdul-Mesr fi lmit-Tefsr, Dmek 1965. Cihan, Sadk, Uydurma Hadislerin Douu ve Sosyo-Politik olaylarla ilgisi, Samsun 1997. ed-Drim, Eb Ahmed (255/868), es-Snenud-Drim, thk., Mustafa el-Bu, DarulKalem, Dmak 1991. I-II. Eb Dvud, Sleyman b. el-Eas b. shk el-Ezd es-Sicistn (275/888), Sunenu Eb Dvud, Darus-Selm, Riyd 2000, III. Bask. ed-Dehlev, Abdulaziz ulam, et-Tuhfetul- sn Aeriyye, stanbul 1980. Demircan, Adnan, Haricilerin Siyasi Faaliyetleri, Beyan yaynlar, stanbul 1996. Demircan, Adnan, slamTarihinin lk Asrnda ktidar Mcdelesi, Beyan yaynlar, stanbul 1996. Demircan, Adnan, Hz. Alinin Hilafet Hakk Meselesinde adir Hm Olay, Beyan yay., stanbul 1996. ed-Dinever, Eb Hanife Ahmed b. Dvud (282/890), el-Ahbrut-Tvl, thk., mer Frk et-Tabba, Beyrut ts. Doan, sa, Ali Evlad iin silaha Sarlan ilk Frka, Zeydiyyenin Douu ve Grleri, Samsun 1996. ed-Dlabi, Eb Bir Muhammed b. Ahmed b. Himdil-Ensr er-Rzi (310/922), ezZrriyetut-Thire, thk., es-Seyyid Muhammed Cevad el-Hseyn el-Celali, Beyrut 1988. bn Ebd-Dnya, Hafz Eb Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ubeyd (281/903), Maktelulmam Emirul-Mminin, thk. Mustafa Murtaza el-Kazvini, Beyrut ts. Edib, el-Adil, Devru Eimmeti Ehlil-Beyti fil-Hayatis-Siyasiyye, Beyrut 1988. Elmall, Hamdi Yazr, Hak Dini Kur'n Dili,Eser Neriyat, yrz. 1971, I-X. el-Emin, es-Seyyid Muhsin, Ayanu-a, I-X, thk., Abdulah Muhammed ed-Dervi, Darul-Fikr, Beyrut 1986. bn Esr, Ebl-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdilkerim e-eybani (630/1232), el-Kmil fit-Trh, Beyrut 1965, I-IX. el-Ear, Ebl-Hasan Ali b. smail (324/936), Makltul- slmiyyn vehtilfulMusalln, thk. Helmut Ritter, Weisbaden 1980.
212

el-Ear, Ebl-Hasan Ali b. smail (324/936), Kitabul-Luma fir-Red ala Ehliz-Zey vel-Bida, Beyrut, 1987. el-Ear, Ebl-Hasan Ali b. smail (324/936), El- bne an Uslid-Diyne, ev., Mustafa evik, Ankara, 2005. el-Ezher, Eb Mansr Muhammed b. Ahmed (370/980), Neccr, Abdusselm Hrun, Kahire 1967. el-Ezrak, Ebl-Veld Muhammed b. Abdillah b. Ahmed (223/838), Ahbru Mekke, thk., Rd es-Slih Melhes, Mekke 2001, I-II. el-Fadl b. zn, el-Ezd en-Nsbr, (260/873), el-zh, Beyrut 1982. bn Faris, Ebl-Huseyn Ahmed b. Fris Zekeriyya (395/1005), Mucemu MekayisulLua, yrz. 1969, I-VI. Frk mer, Tabiatd-Davetil-Abbsiyye, (98-132/716-749) Beyrut 1980. Ebl-Ferec el-Isfehn, Ali b. Hseyin (356/967), An, thk., Semr Cbir, Darul-Fikr, Beyrut ts. I-XIV. Feyyaz, Abdullah, Tarihul- mamiyye ve Eslafihim mine-a, Beyrut 1986. Flal, E. Ruhi, amzda tikadi slam Mezhepleri, stanbul 1983. Flal, E. Ruhi, mamiyye as, Seluk yaynlar, stanbul 1984. Firuzbd, Allame es-Seyyid Murtaza el-Hseyn, Fedailul-Hamse mines-Shahis-Sitte,. Beyrut 1982, I-III. Frzbd, Mecduddn Muhammed b. Yakub (817/1414), Besir zevit-Temyz fi LetifilKitabil-Azz,thk:Muhammed Ali el-Bihar, Msr 1986. Furat b. brahim el-Kf (h III.Asr), Tefsru Furt el-Kf, Messesetut-Tab ven-Ner, yrz 1410. Gkalp, Yusuf, Zeydilik ve Yemende Yayl, (Baslmam Doktora Tezi) ASBE, Ankara 2006. Glpnarl, Abdulbaki, Tarih boyunca slam Mezhepleri ve iilik, Kum 2000. Gustave Le Bon, Kitleler Psikolojisi, ev., Selhattin Demirkan, Yamur yaynlar, stanbul 1974. Gnaltay, emseddin, slam Tarihinin Kaynaklar- Tarih ve Mverrihler, Endls yaynlar, stanbul 1991 bn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalani (852/1448), Fethul-Bari bi erhi Sahihil-Buhari, Kahire 1978, I-XXVIII. bn Ebl-Hadid, Abdulhamit Hibetullah b. Muhammed b. el-Hseyin, (655/12579, erhu Nehci'l-Belaa, Beyrut ts, I-IV.
213

Tehzbul-Lua, thk. M. Ali

bn Haldun, Mukaddime, ev., Zakir Kadir Ugan, MEB yaynlar, stanbul 1990, I-III. Eb Halef el-E'ar, Sad b. Abdillah(301/913), Kitabl-Makalat vel-Frak, nr., M. Cevad Mekur, Tahran 1963. bn Hallikan, Eb'l-Abbs emsuddin Ahmet b. Muhammed b. Eb Bekr, (681/1282), Vefayat'l-Ayan ve Enbau'z-Zeman, I-VIII, thk. hsan Abbs, Beyrut 1977. Halife b. Hayyt, (240/854-855), Tarihu Halife b. Hayyt, ev., Abdulhalik Bakr, Ankara 2001. Halil b. Ahmed, Eb Abdirrahmna (170/786), Kitabul-Ayn, Beyrut 1988. bn Hanbel, mam Ahmed b. Muhammed, (241/855), Msned Ehlul-Beyt, thk: Abdullah el-Leysi el-Ensri, Messesetl-Ktbis-Sekafiyye, Beyrut 1988. el-Hrn, Yahya b. Hseyn el-Hrn, el- fe f Trihi Eimmetuz-Zeydiyye, thk., Y.S. zzan, Sade 1996 Eb Htim er-Rz, Ahmed b. Hamdan (322/933), Kitbuz-Zne f Kelimetil- slmiyye elArabiyye, thk. Abdullah Sellm es-Semerr, (es-Semerr, el-Guluv velFrakil-liyye inde) Badd 1988. bn Hazm, Eb Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Sad el-Endelus (456/1064), Cemheretu Ensbil-Arab, Drul-Kutubil- lmiyye, Beyrut 1983. bn Hazm, Eb Muhammed Ali b. Ahmet b. Said b. el-Endlisi (456/1064), el-Fisal filMilel vel-Ehvai ven-Nihal, Beyrut 1996, I-III. bn Him (213/828), es-Sretun-Nebeviyye, thk., Mustafa es-Sekk, brahim el-Ebyr, Abdulhafz ebl, Daru bn Kesr, Beyrut ts., I-II. Hasenu-eyh, Nasr b. Ali id, Akidetu Ehlis-Snne vel-Cema fis-Sahabeti'l-Kirm, Mektebetur-Rd, Riyd 1995, I-III. Hatipolu, M. Said, Hilafetin Kureylilii, slamda lk Siyasi Kavmiyetilik, Kitbiyt, Ankara 2005. Heytem, Ahmed b. Hacer el-Mekk (974/1566), es-Sevikul-Muhrika fi Reddi al EhlilBida' vez-Zendeka, Darul-Kutubil- lmiyye, Beyrut 1985. el-Isfehani, Ebl-Ferec Ali b. Hseyin (356/926), Mekatilt-Tlibyyin, thk: Seyyid Ahmed Sakr, Beyrut 1987. lhan, Avni, Amidide mamet Nazariyesi, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara 1982. el- rbil, Ali b. s (693/1294), Keful-umme, Mektebetu Ben Him, I-II, Tebriz 1381. bn shk, Muhammed b. shkk b. Yesr (151/768), Sretu bn shk, thk., Muhammed Hamidullah, Hayra Hizmet Vakf, Konya 1981.

214

zutsu, Toshihiko, Kur'nda Din ve Ahlak Kavramlar, Pnar yay., ev., Selahattin Ayaz, stanbul 1997. el-Kalkaend, Ahmed b. Ali (821/1418), Subhul-A fi Snatil- n, thk., Ysuf Ali Tavl, Darul-Fikr, Dmak 1987, I-VIII. bn Kayym el-Cevziyye, Celaul-Efham f Fadlis-Salati ves-Selam Al Muhammed Hayril-Enam, thk., uayb Arnt, Abdulkadir Arnt, Kuveyt 1987. Kehhle, mer Rz, Mucemu Kabilil-Arab, Messesetr-Risale, Beyrut 1982, I-V. bn Kesr, mamuddin Ebll-Fida smail b. mer (774/1372), el-Bidye ven-Nihye, Msr ts, I-XIV. bn Kesr, mamuddin Ebll-Fida smail b. mer (774/1372), Tefsrul-Kurnil-Azim, Kahraman yay., stanbul 1992, I-VIII. el-Ke, Muhammed b. mer (350cvar/970 cvar), Ricalul-Ke, Messesetun-Ner f Cmiatu Mehed 1348. Kksal, M.Asm, slam Tarihi Hz. Hseyin ve Kerbel Facias, Aka yay., Ankara 1984. Kuleyn, Eb Cafer Muhammed b. Yakb b. shk er-Rz (329/940), el-Usl minelKfi, yrz., ts., I-II. el-Kumm, Sad b Abdillah Eb Halef el-Ear (301/913), Kitabl Makalt vel-Frak, Tahran 1964. el-Kumm, Ali b. brahim Ebl-Hasan (307/919), Tefsrul-Kumm, Kum 1404. Kumeyt b. Zeyd el-Esed (126/743), Himiyyt, (Eb Reyy Ahmed b. brahim elKaysnin Himiyyt erhi ile birlikte), thk. Dvud Sellm, Nr Hammd elKys, Beyrut 1986. Kundz, Sleyman b. brahim (1294/1877), Yenabiul-Mevedde li Zevil-Kurba, thk., Seyyid Ali Cemal Eref el-Hseyn, Darul-Usve lit-Tibae ven-Ner, Kum 1416, l-lV. el-Kurtb Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekir b. Fahr (671/1273), el-Cmi li AhkmilKur'n, Msr 1952. bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim ed-Dinever (276/889), el- mme vesSiyse, thk. Ali eyr, Kum 1413, I-II, bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim ed-Dinever (276/889), el-Merif, thk., Servet Ukke, Msr 1992. bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim ed-Dinever (276/889), Uyunul-Ahbr, thk., Muhammed el- skendern, Beyrut 2002.
215

bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim ed-Dinever (276/889), e-ir veura, tsh., tlk., Muhammed Bedruddin Eb Firsen-Nesn el-Haleb, 1322. Kutlu, Snmez, Trklerin slamlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, Ankara 2000. Kutlu, Snmez, Bilinmeyen ynleriyle mam Mturd s.27-8. ( mam Mturd ve Maturidilik adl Kitabn iinde), Hazrlayan. Snmez Kutlu, Ankara 2003, ss. 1755. Kutlu, Snmez, slam Dncesinde lk Gelenekiler, Ankara 2000. Kutluay, Yaar, slm ve Yahudi Mezhepleri, Ankara 2001. Laoust, Henry, slamda Ayrlk Grler, ev., E. Ruhi Flal, Sabri Hizmetli, Pnar yaynlar, stanbul 1999. bn Mce, Eb Abdullah Muhammed b. Yezd er-Reb el-Kazvn (283/ 896 ), Snenu bn Mce, Darus-Selm, Riyd 2000, III. Bask. el-Makriz, Takiyuddin Ahmed b. Ali (845/997), en-Niz vet-Tehsum fm beyne Ummeyye Beni Him, Msr 1937. el-Makriz, Takiyuddin Ahmed b. Ali (845/997), Marifetu ma Yecibu li Alil-BeytinNebevi, Daru Zlfikar, Beyrut ts. el-Malat, Eb'l-Hseyin Muhammed b. Ahmet b. Abdirrahman, (377/987), et-Tenbih ve'rRed ala Ehl-i'l-Heva ve'l- Bida', Beyrut 1968. Mlik b. Enes Eb Abdullah el-Asbah (179/795), Muvatta, thk., Muhammed Fud Abdulbk, Daru hyait-Turasil-Arab, Msr ts, I-II. bn Manzr, Ebl-Fadl Cemlddin Muhammed b. Mkrim el- frik el-Msri (711/1311), Lisnul-Arab, Beyrut ts, I-XV. el-Meclis, Muhammed Bakr (1111/1699), Biharul-Envr, Daru hyait-Turasil-Arabi, Muessesetut-Tarihil-Arabi, Beyrut 1992. Mehran, Muhammed Beyyumi, el- mme ve Ehlul-Beyt, Darun-Nehdetil-Arabiyye, Beyrut 1995, I-III. el-Mesd, Ebl-Hasan Ali b. Hseyin b. Ali (345/956), Murucuz-Zeheb ve MedainulCevher, thk., Said Muhammed el-Lehhm, Beyrut 1997, I-IV. el-Mesd, Ebl-Hasan Ali b. Hseyin b. Ali (346/957), sbatul-Vasiyye lil- mam Ali, Haydariye 1955. el-Mesd, Ebl-Hasan Ali b. Hseyin b. Ali (346/957), et-Tenbih ve'l- raf, Leiden 1311/1893. Mevln Safiyd-Din, Neseb-Nme Tercmesi, Haz., Kemal Eraslan, Yesevi yaynclk, stanbul 1996.
216

Eb Mihnef Lt b. Yahya (150/767), Maktelul-Huseyn, Badd 1977. el-Minkar, Nasr b. Muzahim (212/827), Vakatu Sffin, nr., Abdusselm Muhammed Hrun, Kahire 1382. Muniyye, Muhammed Cevat, Ehll-Beyt Menziletuhum ve Mebadiuhum indelMslimin, Beyrut 1984. Muniyye, Muhammed Cevat, sn Aeriyye ve Ehlul-Beyt, Beyrut 1989. el-Muhall, Hasan Hsamuddn Humeyd b. Ahmed, Kitbu Hadikil-Verdiyye f Menakbi Eimmetiz-Zeydiyye, ts., Muhammed b. Eb Yala, (521/1127), Tabaktul-Hanabile, thk., Muhammed Hmid elFak, Darul-Marife, Beyrut ts. Muhammed Fud Abdulbk, El-Mucemul-Mfehres liElfazil-Kur'nil-Kerm, Mektebetul- slamiyye, stanbul 1982. Mukatil b. Sleyman, Ebl-Hasen 2003, I-III. Mukatil b. Sleyman, (150/767), el-Ebh ven-Nezir fil-Kurnil-Kerim, thk., Abdullah Mahmd ehate, Msr 1994. Mulhis, Sreyya Abdul-Fettah, Hizbu-a fi Edebil-Asril-Emev, Mektebetul-Medrese, Beyrut 1990. Msevi, Abdulhuseyn erefuddin, el-Muracat, Darus-Sakaleyn, Beyrut 1998. Mberred, Eb'l-Abbs Muhammed b. Yezid (285/898), el-Kamil fi'l-Lua ve'l-Edeb, thk. Ahmet Muhammed akir, Msr 1937. Mcahid, Abdulkerim, ed-Delletl-Luaviyye indel-Arab, Ammn ts. Mfid, Eb Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Numn el-Ukber el-Badd (413/1023), el- rd, Drul-Mfid, Beyrut 1993, I-II. Mfid, Eb Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Numn el-Ukber el-Badd (413/1023), Evailul-Makalat fil-Mezahibil-Muhtarat, nr. Hibetud-Din ehristani, Tebriz 1363. Mslim, Ebl-Hseyn Mslim b. El-Haccc b. Mslim el-Kueyr en-Nsbr (261/87475), Sahhul-Mslim, Darus-Selm, Riyd 2000, III. Bask. Msnid, Abdullah b. Ali, el-Aleviyyun vel-Abbsyyn ve Davetu Alil-Beyt, Kahire 1991. Msnid, Abdullah b. Ali, el-Aleviyyun fil-Hicaz, 132-203/749-818, Kahire 1992. Mukatil b. Sleyman b. Beir el-Ezd (150/767), Tefsiru Mukatil b. Sleyman, thk., Ahmed Ferid, Darul-Kitabil- lmiyye, Beyrut

217

N el-Ekber, Abdullah b.Muhammed (293/905), Mesilul- mame ve Muktetaft minelKitbil-Evsat fil-Maklt (Usulun-Nihal), thk. Josef Van Ess, Beyrut 1971. en-Nec, Ebl-Abbs Ahmed b. Ali b. Ahmed (450/1058), Ricalun-Necai, Tahran 1919. bn Nedim, Eb'l-Ferec Muhammed b. shk b. Eb Yakup (385/1469), Fihrist, thk. eyh brahim Ramazan, Beyrut 1994. en-Nes, Eb Abdurrahman Ahmed b. uayb b. Ali b. Sinn (303/915), Snenun-Nes, Darus-Selm, Riyd 2000, III. Bask. Nevanl-Himyer, Eb Said (573/1178), el-Hurul- yn, nr. Kemal Mustafa, Kahire 1948. Nevbaht, Eb Muhammed Hasan b. Ms b. Hasan (310/922), Firaku-a, nr., M. Sadk l-i Bahril-Ulm, Necef 1936. en-Nuveyr, ihabuddin Ahmed b. Abdulvahhab (677/732), Nihayetul-Ereb fi FununilEdeb, Drul-Kutubil-Msriyye, Kahire 1924. Onat, Hasan, Emev Devri ii Hareketleri ve Gnmz iilii, TDV yaynlar, Ankara 1993. Onat, Hasan, Din Anlaynda Deiim Sreci, Ankara 2003. mer Faruk Fevzi, el-Medhal il Trihi Alil-Beyt munzu Fecril- slam hatta Matlai Asril-Hadis, Alul-Beyt niversitesi yaynlar, Amman 1998. mer, Faruk, Tabiatu'd-Da'veti'l-Abbsiyye, Beyrut 1980. mer, Faruk, el-Abbiyyn el-Evil, Badd 1973. er-Rgb el-Isfehn, Ebl-Ksm el-Hseyn b. Muhammed (502/1108), el-Mfredt fi Garbil-Kurn, Msr 1452. er-Raz, Fahreddin (606/1209), Tefsrul-Kebir-Meftihul-ayb, Beyrut 1985, I-XXXII. Eb Reyys Ahmed b. brahim el-Kays, erh Himiyyt bn Zeyd el-Esed, thk., Dvd Sellum, Nuri Hemevvud el-Kays, Beyrut 1986. bn Sad, Eb Abdullah Muhammed (236/850), et-Tabakatul-Kubr, Beyrut 1960, I-VIII+ Mtemmim. Sarck, Murat, Kavram ve Misyon Olarak Ehl-i Beyt, Nesil Yay., stanbul 1997. Saram, brahim, Emev-Himi likileri- slam ncesinden Abbsilere Kadar, TDV yaynlar, Ankara 1997. es-Saffr, Muhammed b. Hasan b. Ferrh (290/902), Besirud-Derect el-Kbr fi Fedili l-i Muhammed, Kum 1374.
218

es-Sem'n, Eb Sadeddin Abdulkerim b. Muhammed b. Mansr et-Temimi (562/1166), el-Ensb, Beyrut 1988. Semn el-Haleb, Ahmed b. Yusuf (756/1355), Umdetul-Huffz fi Tefsr Erefil-Elfaz, Beyrut 1993, I-IV. Seyf b. mer (200/815), el-Fitne ve Vakatul-Cemel, thk., Ahmed Rtb Arm, DrunNefis, Beyrut 1391. Sharon, Moshe, Black Banners From East, The Hebrew University, Jarusalem, Leiden 1983. Sharon, Moshe, Revolt The Social And Military Aspects of The Abbsd Revolution, The Hebrew University, Jarusalem 1990. Sdk Korkmaz, Tarihin Tahrifi bn Sebe Meselesi, Aratrma yaynlar, Ankara 2005 Sofuolu, Cemal, ann Hadis Anlay (Baslmam Doktora Tezi), Ankara 1977. Suyti, Celaleddin, hyau Fedaili Ehlil-Beyt, thk., Muhammed Zeynhum Muhammed Azb, Darul-Merif, Kahire 1999. ehri, Muhammed er-Rey, Ehlul-Beyt fil-Kitab ves-Snne, Darul-Hadis, Kum 1375. ehristn, Ebl-Feth Muhammed b. Abdilkerim (548/1152), el-Milel ven-Nihal, thk. Ahmed Fehm Muhammed, Drus-Surr, Beyrut 1948, I-III. eyb, Kamil Mustafa, es-Slatu beynet-Tasavvuf vet-Teeyyu, Msr 1969. eyh Mufd, Fusulul-Muhtara, thk., es-Seyyid Ali Mr erf, Beyrut 1993. eyh Sdk, Uyunu Ahbrir-Rz, Darul-Alem lin-Ner 1378. e-irz, Sadk el-Hseyin, Ehlul-Beyt Fil-Kur'n, el-Merkezul- lmi, Beyrut 1979. Tabtaba, Seyyid Muhammed Hseyin (1298/1809), el-Mizan fi Tefsiril-Kur'n, Beyrut 1997, I-XX+II. et-Taber, bn Cerir, Eb Cafer Muhammed (310/922), Cmiul-Beyn an Tevlil-Eser vel-Kurn, Msr 1954, I-XXX. et-Taber, bn Cerr, Eb Ca'fer Muhammed (310/922), Trihu'r--Rusul vel-Muluk (Trih), Darul-Fikr, Beyrut 1998, I-XIII. et-Tabers, Ahmet b. Ali,(4yy), el- hticac, nr. Muhammed Bkr Horasan, Necef 19651966. et-Tabers, Eb Ali FAdl b. Hasan, Mecmul-Beyn fi Tefsril-Kurn,I-X, Beyrut 1994. et-Tabers, Eb Ali Fazl b. Hasan b. Fazl, lamul-Vera bi Alamil-Huda, Beyrut 1985. et-Tabres, Eb Ali el-Fadl, Mecmaul-Beyn fi tefsiril-Kur'n, Tahran ts. Taha Hseyin, el-Fitnetul-Kubra, , Kahire ts, I-II. et-Temm, Numan b. Muhammed, (363/974), Deaimul- slam, Msr 1385.
219

bn Teymiyye, Ahmet b. Teymiyye el-Harrani, Hukuku Alil-Beyt, Beyrut 1987. bn Teymiyye, Ahmet b. Teymiyye el-Harrani, Minhacus-Snnetin-Nebeviyye, Msr, Bulak 1322, I-IV (II. Cilt). bn et-Tiktaka, Muhammed b. Ali b. Tabtab (709/1309), el Fahr f dbis-Sultniyye ved-Dvelill- slmiyye, Msr 1962. et-Tirmiz, Eb s Muhammed b. s (279/892),, Cmiut-Tirmiz, Darus-Selm, Riyd 2000, III. Bask. Ts, Eb Cafer Muhammed b. Hasan (460/1067), Fihristur-Ricli-a, Necef 1961. Eb Ubeyd, Ksm b. Sellm ( 224/838), Kitbul-Emvl, thk., tsh., Muhammed Halil Hers, Khire 1981. Eb Ubeyd, Ksm b. Sellm ( 224/838), Kitbun-Neseb, thk., Meryem Muhammed, Drul-Fikr 1989. Ukayl, Muhammed Erid, e-a; Neetuha ve Tatavvuruha hatta Evasitil-Karnis-Salis, Amman 1980. Utvn, Husayn, el-Emevyyun vel-Hilafe, Darul-Cl, Beyrt 1986. Uyar, Glgn, Ehl-i Beyt, slam Tarihinde Ali-Ftma Evld, Gelenek yaynlar, stanbul 2004. Uyar, Mazlum, mmiyye isnda Dnce Ekolleri Ahbrilik-, Aykitaplar, stanbul 2000. mit, Mehmet, Zeydiyye MutezileEtkileimi ve Ksm er-Ress, (Baslmam Doktora Tezi), ASBE, Ankara 2003. el-Vhid, Ebl-Hasan Ali b. Ahmed en-Nisbr, (468/1076 ), el-Vast fi TefsrilKur'nil-Mecd, Beyrut 1994, I-IV. el-Vhid, Ebl-Hasan Ali b. Ahmed en-Nisabur (468/1076), Esbabun-Nuzl, Beyrut 1992. Vkd, Muhammed b. mer b. Vkd, (207/822), Kitabul-Mez, thk., Marsden Jones, Alemul-Kutub, Beyrut 1984, I-III. Varol, M. Bahaddin, Siyasallama Srecinde Ehli Beyt, Yediveren, Konya 2004. Varol, M. Bahaddin, Ehli Beyt Kavramsal Boyut, Yediveren, Konya 2004. Varol, M. Bahaddin, Hilafet Mcadelesinde Ehl-i Beyt Nesli, Yediveren, Konya, 2004. Venev, Kvamuddin el-Kumm, Ehlul-Beyt ve Ayetul-Mubahele, Matbaatul-Hikme, Kum 1392. Vloten, Gerlof Van, Emev Devrinde Arap Hakimiyeti, a ve Mesih Akideleri zerine Aratrmalar, ev., Mehmet S. Hatipolu, Ankara 1986.
220

Watt, Montgomery, Islamic Philosophy and Teology, Edinburg 1985. Watt, Montgomery, slam Dncesinin Teekkl Devri, ev., E.Ruhi Flal, Ankara 1981. Watt, W. Montgomary, slami Tetkikler: slam Felsefesi ve Kelm, ev. Sleyman Ate, Ankara 1968. Wellhausen, J., Arap Devleti ve Sukutu, ev. Fikret Iltan, Ankara 1996. Wellhausen, J., slamiyetin lk Devrinde Din-Siyas Muhalefet Partileri, ev. Fikret Iltan, Ankara 1996. Yakb, Ahmed, b. shk b. Cafer b. Vehb b. Vdh el-Badd (292/905), et-TrhulYakb, Darul-Kutubil- lmiyye, Beyrut 1999. Yksel, Ahmet Turan, htirastan ktidara... Kerbel, Yediveren yay., Konya 2001. Yrkan, Yusuf Ziya, Hz. Muhammedin Doumundan lmna Kadar slam Dini Tarihi, Notlarla yayma haz. Trkn Turgut, Kltr Bakalnl yaynlar, Ankara 2001. ez-Zebid, Muhammed Murtaza b. Muhammed el-Hseyn (1205/1790), Tcl-Ars min Cevahril-Kamus, Darul-Fikr, Beyrut ts. I-X. Zeccc, Eb shk brahim b. Es-Ser (311/923), Manil-Kurn ve rabuha, thk., Abdulcelil elb, Beyrut 1988, I-V. Eb Zehra, Muhammed, mam Zeyd, afak yaynlar, ev., Salih Parlak-Ahmet Karababa, stanbul 1993. Zemaher, Mahmud b. mer (538/1143), el-Kef an Hakikit-Tenzil ve Uyunil Ekvl f Vuchit-Tevil, , Kahire 1966, I-IV. Zubeyri, Musab (236/850), NesEb Kurey, Msr ts.

221

MAKALELER: Algar, Hamid, l-e Ab, Encyclopaedia Iranica, Edited By Ehsan Yarshater, volume:1, s. 742, London, Boston 1985. Asif, Muhammed Mehd, Tathir Ayeti zerine, Ehl-i Beyt Mesaj, Yl, 2, Say, 7, stanbul 1995, ss.7-20. Azerub, Muhammed Ali, Ehlul-Beyt fi Reyi Sahib el-Milel ven-Nihal, Turasuna, yl, 3, say: 3 (12), Kum 1408. Balolu, Ahmet, Abbs Devletinin Oluum Srecinde i Hareketler, Dini Aratrmalar, C:3, S:8, Ankara 2000, s. 81-96. Bozan, Metin, Ali er-Rznn Veliahtl meselesi ( mamiyyenin mamet Nazariyesine Teori,Pratik asndan Eletirel Bir Yaklam) Dini Aratrmalar Dergisi, VII (19), Ankara 2004, s., 159-171. Bozan, Metin, i Frkalarn Tasnifi (Nispet edildikleri imamlar Ekseninde Bir Deneme) Dicle FD, C.,VI, S.1., Diyarbakr, 21-37. Bozkurt, Nahide, Alioullarnn Siyasal V, S., 13, Ankara 2002, s. 107-118. Bozkurt, Nahide, Abbslerde ktidarn Meruiyeti zerine Bie Analiz, slmiyt, III, (2000), S., 3, s., 147-158. Dalkran, Sayn, Muhammed b. el-Hanefiyye ve Adna Oluan Frkalar, Dini Aratrmalar, c.,7, S.,19, Ankara 2004, s., 139-158. Demircan, Adnan, Arap Siyas Geleneinin Ehl-i Beyt Tamlamasnn Kavramlama Srecine Etkisi Marife, IV (2004), S., 3, Konya 2004, s.109-10. Dlek, Adem, Sakaleyn Hadisi ve Deerlendirilmesi, Marife Dergisi 4 (2004) S.III, s.149-173. Duman, Zeki, Tefsirin Temel lkeleri erevesinde Kur'n- Kerimde Ehl-i Beyt, Marife, Ehl-i Beyt zel Says, IV (2004) S., 3, Konya 2004, s.7-36. Duman, Zeki, Tefsirin Temel lkeleri erevesinde Kur'n- Kerimde Ehl-i Beyt Marife, Ehl-i Beyt zel Says, IV (2004) S., 3, Konya 2004, s.7-36. Fevzi, Faruk mer, Ehl-i Beyt Kavram zerine....., ev., M. Bahauddin Varol, S FD, S., 9, Konya 1999, s. 397-404. Flal, E. Ruhi, Mesih ve Mehd nanc zerine, A F., c.XXV (1981), s.179-213. Flal, E. Ruhi, Abdullah b. Sebe, D A, I/133-4.
222

ktidar

stencinde-Abbs Dnemi-

lk

Mcadelesi: Muhammed en-Nefsuz-Zekiyyenin syan, Dini Aratrmalar, C.,

Flal, E. Ruhi, Ali, D A, stanbul 1989, II/371-4; M. Yaar Kandemir, II/375-8. Flal, E. Ruhi, Hasan, D A, stanbul 1997, XVI/282-285. Flal, E. Ruhi, Hseyin, D A, stanbul 1998, 18/518-521; lyas zm, 18/521-524. Flal, E. Ruhi, lk ii olaylar: 1. Tevvbn Hareketi A FD., C., XXVI, Ankara 1983. Goldziher, Ignaz, l, A, 1/278, stanbul ts. Goldziher, Ignaz; C. VanArendonk; A.S.Tritton, Ahl Al-Bayt, EI, New Edition, Leiden1960. Glck, erafettin, Beyn b. Semn, D A, VI//28-29. Gne, Kamil, Hz. mer ile Hz. Ali arasnda oluturulan menfi ilikinin mspete dntrlmesi zerine, Marife, yl. V, S. 3, (Konya 2005), s. 299-331. Hairi, Allame eyh Muhammed Huseyn el-Alemi, Ehlul-Beyt, Dairetul-Mearif eiiyye el-Amme, Messesetul-alemi lil-Matbuat, c.5 (1-17), Beyrut 1993, s.183345. Huart, C.L., Ali Evlad A 1/319-20. stanbul ts. Kapar, Mehmet Ali, Muviye b. Yezid, D A, XXX/335-6. Kutlu, Snmez, Ehl-i Beyt Sembolik Kapitalinin Tarihi Sre erisinde Semerelendirilmesi, slmiyt, C., 3, S., 3, Ankara 2000, s. 99-120. Kutlu, Snmez, slam Dncesinde Tarihsel Din Sylemleri Olgusu, slmiyt, C., IV , S., 4, Ankara 2001, s.15-36. Madelung, Wilferd, The Hashimiyyat of el-Kumeyt and Hashimi Shiism, Studia Islamica, 70 (1989), s., 5-26. Okumu, Mesut, i ve Snn Mfessirlerin Ehl-i Beytle ilgili Baz Ayetlere Yaklamlar zerine, Marife IV (2004), S.3, s.211-233. Onat, Hasan Hattbiyye, D A, XVI/492-3. Onat, Hasan, slam Bilimlerinde Yntem, Bilgi, Bilim ve Yntem , litam, Ankara 2005, 2-26. Onat, Hasan, ii mamet Nazariyesi ( Kuleyni, Kummi ve Tsinin Grleri erevesinde), A FD, Ankara 1992, Say, XXXII, s.89-110. Onat, Hasan, iiliin Douu Meselesi (Birinci Hicri Asr), A FD, Ankara 1997, Say:XXXVI, s. 79-117. z, Mustafa, Ehl-i Beyt D A, stanbul 1994, X/ 498-501. z, Mustafa, Gliyye, D A, stanbul 1996, XIII/333-7. z, Mustafa, Muhammed b. Hanefiyye, D A, stanbul 2005, XXX/537-9.
223

z, Mustafa, R. Kurtulu, M. Uzun, Kerbel, D A, stanbul 2002, XXV/271-75. zafar, Mehmet Emin, Polemik Tr Rivyetlerin Gerek Mhiyeti, slmiyyt, I (1998), S., 3, 19-48. zel, Ahmet, l D A, stanbul 1989, II/305-6. ztrk, Mustafa, i ve Snn Mfessirlere Gre Ehl-i Beyt, Marife, IV (2004) Ehl-i Beyt zel Says, S.III, Konya 2004, s.37-53. Paret, Rudi, Der Plan einer neuen leicht Kommentierten wissenschaftlichen Koranbersetzung Orientalische Studien, Enno Littman. (nr., R. Paret,) Leiden 1935. Poonawala, I.K. (s., 838-843); Etan Kohlberg (s., 843-848), Ali b. Abi Tleb Encyclopaedia Iranica, Edited By Ehsan Yarshater, volume:1, pp: 838-848, London, Boston and Henley 1985. Saram, brahim, Kumeyt b. Zeyd ve Himiyyat I, A FD., 36 (1996.). Saram, brahim, Kumeyt b. Zeyd ve Himiyyat II, A FD., 37 (1997.). Sharon, Moshe, The Development of the Debate Around the Legitimacy of Authority n Early Islam JSAI, Say, V, Jerusalem 1984, s., 121-141. Sharon, Moshe, Ahl Al-Bayt- People of House Jerusalem Studies in Arabic and Islam, C., Vlll, S., 2, Jerusalem 1986, s., 169-184. Sharon, Moshe, The Umayyads as ahl al-bayt Jerusalem Studies in Arabic and Islam, S., XIV, Jerusalem 1991, s., 115-52, Tucker, William F., I. siler ve Gnostikler: el-Mure bn Said Ve Muiriyye, ED.,V/203-215; II. Eb Mansr el- cl ve Mansriyye Flal, Ankara, 1982., V/216-229. Tusi, Nasuriddin (672/1274), mamet Risalesi, ev., Hasan Onat, AIFD. c.XXXII, Ankara 1996, s., 179-191. Udeyme, Salih, Mustelaht Kur'niyye, (l-ehl, ss: 60-63.), el-Camiatul-Alemiyye lilUlumil- slamiyye, Beyrut 1994. el-Ukayli, mer Sleyman, Vaktu Kerbel, Mecelle Klliyetil-db, Camiatul-Melik Suud, C., XIII, S. 2, Riyad 1986, s. 463-495. Uluda, Sleyman, Al-i b, D A, stanbul 1989, II/306-7. Varol, M. Bahaddin, slam Tarihinin lk ki Asrnda Ehl-i Beyte deolojik Yaklamlar, Marife, IV (2004), Ehl-i Beyt zel Says, S.3, s., 73-92. ED., terc.E. Ruhi

224

Watt, W. Montgomery, Shiism Under the Umayyads, JRAS 1960.; Emevler Devrinde iilik ev., sa Doan, O FD, S.,10, Samsun 1998, s.,158-72. Yavuz, Adil, Ehl-i Snnete gre Ehl-i Beytin konumu-Sakaleyn Hadisi zerine bir Deerlendirme, Marife Ehl-i Snnet zel Says V (2005), S., 3, s., 333-360.

225