T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI SLAM TARH BLM DALI

XV XVI. YZYILLARDA MAKEDONYADA KLTR VE MEDENYET

Yksek Lisans Tezi

LJUTFI NEDZIPI

STANBUL, 2006

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI SLAM TARH BLM DALI

XV XVI. YZYILLARDA MAKEDONYADA KLTR VE MEDENYET

Yksek Lisans Tezi

LJUTFI NEDZIPI

Danman: PROF. DR. CAHT BALTACI

STANBUL, 2006

NDEKLER
NDEKLER..................................................................................2 NSZ............................................................................................5 KISALTMALAR................................................................................7 GR...............................................................................................8 A. MAKEDONYANIN KISA TARH.....................................................................8 B. OSMANLI DNEMNDE MAKEDONYANIN DAR TAKSMATI............10 C. OSMANLILARIN EKLNDEN GNMZE KADAR MAKEDONYA.13 D. MAKEDONYANIN CORAF KONUMU..................................................14

I.BLM XV-XVI. ASIRLARDA MAKEDONYADA KURULAN VAKIFLAR XV-XVI. ASIRLARDA MAKEDONYADA KURULAN VAKIFLAR..16 1.Sungur avu Bey Vakf17 2.shak Bey Vakf..17 3.sa Bey Vakf .....17 4.Mehmet elebi Vakf.....18 5.Sinanddin Yusuf elebi Vakf..18 6.shak elebi Vakf..18 7.Muslihiddin Abd el-Gani Vakf..19 8.Kaanikli Mehmet Paa..19 9.Koca Sinan Paa Vakf...19 10.Mustafa Paa Vakf...20 11.Yahya Paa Vakf.20 II. BLM ETM MESSESELER ETM MESSESELER.............................................................................................21 A.1. GENEL MEDRESELER.........................................................................................25 1.Meddh Baba Medresesi........................................................................................25 2.Sungur avu Bey Medresesi.................................................................................26 3.shakiye Medresesi.................................................................................................26 4.Yeni Camii erif Medresesi...................................................................................27 5.Trkler Medresesi...................................................................................................27 6.Dlbend Kad Medresesi........................................................................................27 7.Haydar Kad Medresesi..........................................................................................28 8.II. Sultan Murd Medresesi....................................................................................28 9.shak Bey Medresesi...............................................................................................28

10.sa Bey Medresesi...........................................................................................29 11.Oru avu Medresesi...................................................................................32 12.eriba Medresesi.........................................................................................32 13.Kad Muhyiddin Medresesi............................................................................32 14.Kad Yahya Medresesi...................................................................................32 15.Ahmet elebi Medresesi................................................................................32 16.Hamza Bey Medresesi....................................................................................33 17.Hseyin ah Medresesi..................................................................................33 18.Hac Hseyin Medresesi.................................................................................33 A.2.MESLEK MEDRESELER................................................................................35 B.KTPHANELER...............................................................................................36 sa Bey Ktphanesi............................................................................................37 shak Bey Ktphanesi........................................................................................39 Manastrdaki shak Bey Ktphanesi................................................................41

III.BLM DN MESSESELER DN MESSESLER................................................................................................44 1.Paa Yiit Bey Camii.......................................................................................45 2.Sultan Bayezt Camii........................................................................................45 3.Sungur avu Bey Camii.................................................................................45 4.II. Sultan Murad Camii....................................................................................46 5.shak Bey Camii...............................................................................................46 6.Kebir Mehmet elebi Camii............................................................................47 7.ar Camii.......................................................................................................47 8.sa Bey Camii...................................................................................................48 9.Sinanuddin Yusuf elebi..................................................................................48 10.Mustafa Paa Camii........................................................................................49 11.Burmal Camii................................................................................................49 12.Alaca Camii....................................................................................................50 13.Yahya Paa Camii...........................................................................................50 14.Mft erif Camii...........................................................................................50 15.shakiye Camii................................................................................................51 16.Hac erif Bey Camii......................................................................................51 17.Koca Kadi Camii erif...................................................................................52 18.Tatar Sinan Bey Camii...................................................................................52 19.Dkkanck Camii............................................................................................52 20.Yeni Cami.......................................................................................................54 21.Haydar Kad Camii.........................................................................................54 22.Hsam Paa Camii..........................................................................................55 TEKKELER VE ZAVYELER.............................................................................57 1.shak Bey Zaviyesi...........................................................................................57 2.shak elebi Zaviyesi.......................................................................................57 3.Kaanikli Mehmet Paa Zaviyesi.....................................................................57

4.sa Bey Hanikah..............................................................................................58 5.pliki Hasan Efendi Tekkesi...........................................................................58 6.Emir Hoca Tekkesi...........................................................................................58 7.Veliyuddin Vardar Tekkesi..............................................................................58 8.Hac Aye Hatun Zaviyesi...............................................................................59

IV.BLM DER SOSYAL KURULULAR DER SOSYAL KURULULAR.................................................................................61 A.HAMAMLAR..............................................................................................................62 1.Davut Paa Hamam...............................................................................................62 2.engl Hamam......................................................................................................63 3.Debboy Hamam.....................................................................................................64 B.HANLAR.....................................................................................................................65 1.Sulu Han.................................................................................................................66 2.Kurunlu Han..........................................................................................................67 3.Kapan Han..............................................................................................................68 C.SU KEMERLER.........................................................................................................70 1.sa Bey Sukemeri....................................................................................................71 2.Mustafa Paa Sukemeri..........................................................................................71 3.Muslihuddin el-Madeni Sukemeri..........................................................................71 D.EMELER................................................................................................................72 E.KPRLER................................................................................................................74 1.Ta Kpr...............................................................................................................74 2.Hseyin ah Kprs............................................................................................77 F.MARETLER...............................................................................................................78 1.shak Bey mareti....................................................................................................78 2.Sinanuddin Yusuf elebi mareti...........................................................................79 3.shak elebi mareti................................................................................................79 4.sa Bey mareti........................................................................................................79 5.Yahya Paa mareti.................................................................................................80 6.Mustafa Paa mareti..............................................................................................80

SONU..........................................................................................81 BBLOGRAFYA...........................................................................82 EKLER.....................................................................................87

NSZ

Dnya tarihinin hem siyasi hem meden en byk devletlerinden biri olan Osmanl devleti (Devlet-i Aliyye-i Osmaniye), gittii her yerde byk medeniyet abideleri brakmtr. Orta Avrupadan Balkanlara, Anadoludan Arabistana, oradan Kuzey Afrikaya kadar btn bir corafya Osmanl Trklerinin medeniyet aheserleriyle doludur. Bu balamda Makedonya da bu eserlerin yksek derecede inkiaf ettii bir corafyadr. Ancak bu corafyada Trk eserlerinin ok ayrntl bir aratrmaya gereksinimi vardr. Zira zaman iinde bu lke birok siyas kargaalklar yaam ve Trk eserleri de bu hengmeden zarar grmtr. Biz bu aratrmamzda Balkanlarda nemli bir blge olan Makedonyada XV-XVI. yzyllar arasnda Osmanllar tarafndan ina edilen ve hl birou ayakta olan eserleri inceleyeceiz. Bu incelemede XVII. asrda telif olmasna ramen Evliya elebinin Seyahatnamesi ile Hasan Kaleinin Najstari Vakufski Dokumenti u Jugoslaviju na Arapski Jeziku (Yugoslavyada en eski Arapa vakf belgeleri), Glia Elezoviin Turski Spomenici (Trk Mimari Eserleri) ve Ekrem Hakk Ayverdinin Avrupada Osmanl Eserleri tezimizde bavurduumuz ada aratrmaclarn eserleridir. Bu dorultuda Trkenin dnda Arnavuta, Srpa ve Makedonca alma ve aratrmalar da kullanld. Arivleri bir doktora almasnda kullanmay dndmzden gerek Osmanl gerek Balkan devletlerinin arivlerini kullanmadk. Bununla beraber bu blge ile ilgili aratrmalarn birou zaten ariv kaynaklarna dayanmaktadr. Biz bu almamzda onlar kullanmakla iktifa ettik. leride bu almamz daha da derinletirmeyi hedefliyoruz. Tezimiz toplam drt blmden mteekkildir. Girite Makedonyann gemiten gnmze ksa bir tarihini verdik. Birinci Blmde Makedonyada vakf

messeselerinin bir dkmn. kinci Blmde eitim-retimle ilgili bilgiler verdik. Ayn zamanda bu blmde XV XVI. asr medreselerinin saymn gerekletirdik. nc blmde sz konusu asrlar arasnda kurulan dini kurumlar anlattk. Drdnc blmde toplumsal kurumlar anlattk. Ancak burada unu ifade etmeliyiz ki bu almada kurumlar tamamen kronolojik olarak incelemeye altk. Dier bir husus, tezimin konusu XV ve XVI asrlar olmasna ramen, yer yer bu zaman snrn, verilerin daha iyi anlalmas asndan ama ihtiyac duyduk. Bu almada bana her trl destek ve ilgisini esirgemeyen, bana yol gsterici yardmlarda bulunan deerli hocam Prof. Dr. Cahit Baltacya ve dier hocalarma teekkr bir bor bilirim. Ayrca Makedonya Milli Kltrel Miras Koruma Merkezi Mdr Sayn Behicddin ehabiye, Makedonya Milli Tarih Enstitsnde grevli Prof. Dr. Ahmed erife teekkrler ederim. Yine bana her trl destei veren, burada adn sayamayacam birok kii ve kurumlara da teekkr ederim.

stanbul-2006

Ljutfi Nedzipi

KISALTMALAR

a.g.e.: a.g.m.: Bkz (bk) Br.: C.: ev.: G.S.N.D.: God.: H.: D..A.: .N..: M .: M.: M.A.N.U.: s.: S.: TDK: TTK: v.b. v.s. y.y.:

Ad Geen Eser Ad Geen Makale Baknz (Broj) Numara Cilt eviren Glasnik Skopskog Naunok Drutva (skp Bilim Adamlar Birlii Sesi Dergisi) (Godina) Yl Hicri Diyanet slam Ansiklopedi nstitut za Nacionalna storia (Milli Tarih Enstits) Milattan nce Miladi Makedonska Akademija na Naukite i Umetnost (Makedonya Bilimler ve Sanatlar Akademisi) sayfa Say Trk Dil Kurumu Trk Tarih Korumu ve benzeri ve saire Yzyl

GR
A. Makedonyann Ksa Tarihi Balkan Yarmadasnda ilk adan beri gnmzde de Makedonya diye bir lke var olmutur. Fakat o, btn tarihi boyunca, eitli imparatorluklar tarafndan hkim olunmak istenmi ve hl bugnlerde de burann siyas sorunlar devam etmektedir. Makedonya, Avrupa ile Asya arasndaki ana yolan zerinde yer almaktadr. Yunanllara gre, Makedonya bir Helen blgesinin addr. Bulgar mellifi Anastas Toteve gre ise, Makedonya, lirlerden kalan bir kelimedir.1 Franszcaya geen, fakat asl eski Yunanca olan Makedonya kelimesi, kark, trl, muhtelif paralardan oluan, yamal boha, sebze veya meyve salatas, gibi manalara gelmektedir.2

Yusuf Hamzaolu, Balkan Trkl, Ankara 2000, s.3 Tahsin Sara, Byk Franszca-Trke Szlk, TDK, Ankara 1976; Mensur Nuredini, Makedonyadaki Belli Bal Ziyaret Yerleri, Gostivar 2003, s.9
2

Tarih iinde Pelazg kavmi unsurundan, bir takm insanlar bu civarda yaylarak muhtelif adlarla kabilelere ayrlmlardr.3 Fakat bugn kendilerini Makedon diye adlandran bir rk var olmakla birlikte sllar Grek deildir. Ancak bugn Ben Makedonum diyen bu insanlarn lkesi olan gerek Makedonya, ounluunu Makedon halkn tekil ettii ve tarih iinde snrlar deiik ekillerde izilen bir lkedir.4 M.. VII. yzylda, Perdika kral Makedonya topraklarnda bir devlet kurdu ve bu devletin balca sakinleri Hint-Avrupa kabilesi itler, lirler ve daha sonra da Yunanllardr. M.. 337323 dneminde II. Filip ve Byk skender, Makedonyay ve Yunanistan igal ettiler. Daha sonra devletleri Hindistana kadar yayld. M.. 168 ylnda Makedonya, Peydana muharebesinde Roma mparatorluuna kar yap sava kaybetti. VII. yzylda Slav kabileleri Makedonyaya etraftan g etmeye baladlar. IX. yzylda (10181258) Makedonya Bulgarlar tarafndan idare edildi. Bu dnemden sonra, yeniden Bizans idaresine geti. Fakat bu zamanda Bizans Devleti kraliyet sorunlar ve Osmanllarn basklaryla yz yze gelmiti. Bu esnada Srp kral Stefan Duan (13311355) Makedonyay igal etti.5 Bu dnemden itibaren Makedonya da zaman zaman yaad savalardan tr istikrarszlk iine dp salkl idar ve kltrel bir gelime gsteremedi. Bu dnemden sonra lke yeni bir gle yzleti. 13621389 arasnda Sultan Muratn nderliinde Osmanl nfuzu balad. En kanl savalardan biri 26 Eyll 1372de meydana gelen (Srp snd) Meri Muharebesi idi. Osmanllarn zaferiyle sonulanan bu savatan sonra, dier Balkan lkelerinin fethi iin kaplar ald. Bylece Makedonyann ehirleri Osmanl idaresine birer birer girmeye balad. Rumeliye gemeden evvel Sultan Murat, Vardarn sol tarafna yerleti ve 1380de tip ehrini ald. Bu savalarn nderliini Timurta Paa yapmtr.6 tipin dmesinden sonra da

3 4

Tunal Hilmi, Makedonya, Kahire 1326, s.7 Makedonya Harp Akademileri Komutanl, stanbul 1992, s.6 5 Mesud Khavende, Mevsua Tarihiyye Corafiye, Beyrut 2003, s.194 6 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1988, I, 171-175

savalar devam etti. Bylece 1385te Manastr ve Pirlepeyi, 1390da Kratovay7 ve 1392de skp alrlar.8 Nihayet Makedonya, Rovini gazvesinde (1395) Osmanl idaresine geti.9 Bu devirden sonra Balkan savalarna kadar Makedonya, Osmanl idaresi altnda yaad. Makedonlar, tarihte en fazla Osmanl egemenlii altnda yaamlardr. Bu dnem boyunca Makedonyada, yeni bir medeniyet (slam) gelimi, bylece cami, tekke ve medrese bata olmak zere birok kltrel ant in edilmitir. B. Osmanl Dneminde Makedonyann dr taksimat Osmanl Devleti, Balkanlarn fethinden sonra dier lkeler gibi

Makedonyada kendi kanunlarn uygulad. Balkan yarmadasnn en byk idar blgesi, Makedonyann da aralarnda bulunduu 13621385 arasnda kurulan Rumeli Eyaleti idi ki onun ilk beylerbeyi Lala ahin Paa ve onun hemen ardndan Timurta Paa olmutur. Her ikisi beylerbeyi olduktan bir mddet sonra vezir payesine nail olmulardr.10 dar tekilat bakmndan tarih iinde Osmanl Devletine bal lkeler ve blgeler nce eyaletlere, eyaletler sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar nahiye ve kylere blnmtr. Bu tekilat ierisinde eyaletler, beylerbeyi, sancaklar sancak beyleri tarafndan ynetildi.11 Makedonyaya gelince, ilk bata o, Paa Sanca, Kstendil Sanca ve Ohri Sanca olmak zere sancaa ve daha sonra skp Sancana ayrld. 1.Paa Sanca Rumeli Eyaletinin en eski sancaklarndan biri olup, Osmanl fetihlerinin erken zamanlarnda kurulan ve eyaletin en byk blgesini ihtiva eden sancaktr. Makedonyann en byk blm de Paa Sancann snrlar iinde bulunmaktayd.
Aleksandar Stojanovski, Gradovite na Makedonija od Krajot na XIV do XVII vek, Skopje 1981, s.14-17 Dr. Duanka Bojani Luka,Kako Turcite go prezele Skopje, Zbornik II-III, Skopje 1965/66, s.5 9 Aleksandar Stoyanovski,XVII Yzyln Sonuna Kadar Makedonyann Osmanl Hakimiyeti Devrinde dari Taksimat, ev. smail Eren, Tarih Enstits Dergisi, stanbul 1974, s. 214 10 storia na Makedonskiot Narod, Skopje 1969, s.229-233; M. Tayyib Gkbilgin, XV-XVI asrlarda Edirna ve Paa Livas, stanbul, 1952, s.6; M. Tayyib Gkbilgin; Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti,Livalar,ehir ve Kasabalar, T.T.K Belleten,XX,Say 78, Nisan 1956, s.247; Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, stanbul 1979, XII, 5 11 Aleksandar Stoyanovski, a.g.m.,s.214-216
8 7

10

Knn Sultan Sleyman (15201566)n hkm srd ilk devirde yaplan tahrirlere gre Paa Sancana, ayn ad tayan kadlk ve nahiyelerin merkezleri Makedonyadan u ehirler tbiydi: skp (Skopje, Shkupi), Kalkandelen (Tetova), Krova (Kievo), Kprl (Veles), Pirlepe (Prilep) ve Manastr (Bitola). Bununla birlikte bu nevi taksimatn, Knnnin saltanat srm olduu devirden nce de yrrlkte bulunduu muhakkaktr. Bu durumun daha sonraki devirlerde de muhafaza olunmasyla beraber, baz deiiklikler de arasna vuku bulmutur. Anlaldna gre Paa Sancana Makedonyann hemen hemen btn gneyi ve kuzeyde bulunan byk bir ksm tabiydi. Fakat daha XVI. yzylda Makedonyann idar ve mlk taksimatnda meydana gelen nemli deiikliler sonucunda Paa Sancann snrlar olduka daralmtr. Selanik ve skp Sancaklarnn kurulabilmesi iin, Paa Sancandan birok idar ve mlk niteler alnmtr. 2. Kstendil Sanca Bu da Rumeli Eyaletinin eski sancaklarndandr. Fakat bu sancan ne zaman kurulduu kesin bilinmiyor. 1395 ylnda Konstantin Dejanoviin lmnden sonra kurulduu tahmin ediliyor. Bu Sancakta Makedonyadan u ehirler yer alr: Kratova (Kratova), tip (tip), Ustrumca (Strumica) ayn zamanda da psna (Pinja) nhiyesinden ve Eridereden (Kriva Palanka) bir ksm. tip kadlnn snrlar iinde ise, ayn ad tayan nahiyeden baka Koana (Koani), Nagori (Nagoriane) nahiyeleri bulunur. Ustrumca kadlnda ise, Ustrumca, Doyran ve Tikve nhiyeleri bulunmaktadr. Zaman iinde Kstendil Sancanda da nemli olmayan baz deiiklikler vuku bulmutur. 1530 ylnda yaplan tahrire gre Menlik nahiyesi bu tarihte Paa sancanda bulunan Demir Hisar kadlna tabiydi. Byk bir ihtimale gre bu durum uzun sre devam etmemiti. 15261527 ve 15321533 tarihlerinde yaplan tahrirlerde, Menlik nahiyesinin, Kstendil Sancandaki Ustrumca kadlnn snrlar dhilinde bulunduunu grmekteyiz. Bununla birlikte, XVII. yzyln ortalarnda Menlik, mstakil bir kadlk olarak Paa Sancana tabiydi. Fakat ayn yzyln sonlarnda

11

Menlik Kadl, Kstendil Sancana ilhak edilmiti. En ge XVII. yzyln ortasnda Razlog Kadl da Paa Sancann snrlar iine alnmtr. 3.Ohri Sanca Bu da Rumeli Eyaletinin eski sancaklarndandr. Byk bir ihtimale gre, Kral Markonun 1395 ylnda vuku bulan lmnden sonra ayn tarihte Kstendil Sanca kurulmutur. Ancak Kstendil Sancann merkezi Makedonya dnda olduu halde, snrlar dhilinde bulunan blgelerin byk ksmn Makedonya tekil etmekteydi. Ohri Sancann merkezi bulunan Ohri ehri, Makedonya topraklarnda bulunmasna ramen bu sancaa, Arnavutlukun byk bir ksm tabiydi. Makedonyann yalnz batsnda bulunan baz blgeler, Ohri Sancann kapsamna girmekteydi. 1582 ylnda yaplan bir tahrire gre sancan snrlar iinde Ohri, Debre (Dibra) ve Istarova (Starova) kadlklar bulunmaktayd. Ohri kadl, Ohri, Prespa, Debrae ve Ustruga (Struga)gibi nahiyelerden olumaktadr. Debre kadl ise Kara Debre, Reka, Yupa ve ksmen de Dolgo-Golo-Brda nahiyeleri, Makedonya topraklarnda bulunmaktaydlar. Ohri Sancann idar ve adli tekilatnda ramen byk deiikliler olmutur, fakat Makedonya topraklarnda bulunan nahiye ve kadlk yapsnda nemli bir olay meydana gelmemitir.12 4.skp Sanca skp Sancann da hemen hemen btn, Makedonya snrlar dhilinde bulunmaktadr. Bu sancan XVI. yzyln ortasnda 1544 1533 ylnda kurulduu katiyetle tespit olunmutur. Elde mevcut olan tarih belgelerde, bu tarihte merkezi skp ehrinde bulunan skp Sanca ve sancakbeyi ilk defa olarak

12

Aleksandar Stojanovski, Makedonija vo Tursko Srednovekovie, Skopje 1989, s.39-53; XVII.Yzyln Sonuna Kadar Makedonyann Osmanl Hakimiyeti Devrinede dari Taksimat ev. smail Eren, Tarih Enstits Dergisi, stanbul 1974, s.218-228

12

zikredilmektedir.13 Paa sancana bal olan skp, Kalkandelen, Pirlepe ve Krova kadlklar, skp sancana ilhak edilmilerdir. Kurulduu tarihten balayarak XVII. yzyln sonuna kadar skp Sancanda nemli deiikliler vuku bulmamtr. Yalnz, XVII. yzyln ortasnda Kprl (Veles) kadlnn da bu sancaa bal olduunu daha nce belirtmitik. Ancak, ksa bir sre sonra bu kadln yine Kstendil Sanca dhilinde bulunmasndan, bu deiikliin muvakkat olduu anlalmaktadr.14 Evliya elebi, Komanova kadlnn da skp Sancana bal olduunu kaydetmektedir.15 C. Osmanllarn ekiliinden tibaren Gnmze

Kadar Makedonya Birinci Balkan Savanda Osmanl Devletinin Balkanlardan ekilmesi sonucunda, Balkanlarda siyas bakmdan byk bir boluk ve dengesizlik meydana geldi. Birinci Balkan Savanda, 8 Ekim 191230 Mart 1913te, Bulgar, Srp, Yunan ve Karada glerinin birlemesi saland ve Makedonya bu devletlerin igaline urad. 9 Haziran29 Eyll 1913e denk gelen kinci Balkan Sava bitmeden az nce, 12 Austos 1913te dzenlenen Bkre anlamasnda Makedonya, Yunanistan, Bulgaristan ve Srbistan arasnda pay edildi. Bylece Yunanistan genel yzlmnn %51.7 veya 34177km2si olan Ege Makedonyasn, Srbistan da alan 25713 km2 veya %38.2 ve nfusu 725 bin olan Vardar Makedonyasn, Bulgaristan ise, genel yzlmnden 6798 km2 ve yahut alan %10.11. olan Pirini Makedonyasn ald.16 Birinci Dnya Sava esnasnda Makedonyann Vardar blm, yani bugnk bamsz bir devlet olan Makedonya, 1919 ylnda kurulan S.H.S. (Srp-Hrvat-Sloven) krall idaresi altna girdi.

13

Duanka opova, Koga Skopje bilo Centar na Sanxhak vo Periodot od Pakanje pod Turska Vlast da Krajot na XVI vek. Glasnik na .N. god.1, br.1,Skopje 1957, s.96 14 Duanka opova, a.g.m., s.97 15 Evlija elebi, Seyahatnamesi, V, 302 16 Mesud Khavene, a.g.e., s.195

13

kinci Dnya Savanda, Makedonyann bir ksm (Vardar Makedonyas) Bulgarlar ve bir ksm da talyanlar tarafndan igal edildi. Makedonya II. Dnya Savandan sonraki dnemde Federal Yugoslavya ats altnda federatif bir kimlik kazanarak, Makedonya Cumhuriyeti adyla alt federe cumhuriyetten biri hline geldi. 1990l yllarda Yugoslavyann dalma srecine girmesiyle Makedonya, 8 Eyll 1991 tarihinde yaplan referandumu takiben tam bamszln ve Federal Yugoslavyadan ayrldn ilan etti. D. Makedonyann Corafi Konumu Makedonya Cumhuriyeti, Gney Avrupada bulunup 40, 50 ve 42, 20 kuzey enlemi ve 20, 27 ile 23, 05 dou boylamlar arasnda yer alr. Makedonyann yz lm ise, 25.713 km2 ve (2002 yl) nfusu 2.022.547 milyondur ki, istatistiklere gre bunun 1.297.981 veya %64.18i Makedon, 509.083 veya %25.17i Arnavut, 77.959 veya %3.85i Trk, 53.879 veya %2.66s ingene, 35.939 veya %1.78i Srp, 17.018 veya %0.84d Bonak, 9.695 veya %0.48i Ulah (Vlah) ve 20.933 veya %1.04 dierlerdir.17 Makedonya halknn genel nfusunun says dine gre yledir: Ortodoks 1.310.184, Mslman 674.015, Katolik 7.008, Protestan 520 ve dierleri ise 30.820dir18 Fakat ne Arnavutlar ne de Trkler, bu saym doru olduunu kabul etmektedir. TDP (Trk Demokrat Partisi)nin istatistiklerine gre, Makedonyadaki Trklerin says 120.000 ile 150.000 arasndadr. Arnavutlarn ise 850.000. Dier milletlerden ise 50.000 Bonak,70.000 Pomak ve 40.000 50.000 Roman (ingene) Makedonyada yaamaktadr. Makedonyada arlkl iki din mevcuttur. Hristiyan Ortodoks Kilisesine mensup olan Makedonlar ve Mslman olan Arnavutlar, Trkler, Pomaklar ve Romanlardr. Devletin resmi dini yoktur.19 Resmi dil Makedoncadr; ancak bir
17 18

Zavod za Statistika, Statisticki Godisnik na Republika Makedonija 2002, Skopje 2004, s.19 Zavod za Statistika,., s.334 19 Mensur Nuredini, a.g.e., s.20

14

belediyenin nfusunun %20den fazlas Makedoncadan baka bir dil konuuyorsa o dil resmi dil olmaktadr. Makedonya Cumhuriyeti, douda uzunluu 165 km olan Bulgaristan ile, kuzeyde uzunluu 232 km olan Kosova ve Srbistan ile, Gneyde uzunluu 262 km olan Yunanistan ile ve batda uzunluu 191 km olan Arnavutluk ile komu olup, snrlarnn toplam uzunluu 850 km olan bir lkedir. Genelde Makedonya dalk bir blgedir ve toprak alann % 70i dalk blgeden oluur. En aa noktas Vardar nehrinin Makedonya topraklarn ayrd noktadr ve buras deniz seviyesinin 44 metre altndadr. En yksek tepesi ise, 2764 metre ykseklii olan Korab dadr. Makedonya Cumhuriyetinde birka deiik iklim vardr: Akdeniz iklimi, da iklimi ve lman kara iklimi. Makedonyann en uzun rma Vardar nehridir. Onu da Bregalnia, rna Reka, rni Drin nehirleri izler. tane de gl vardr: Ohri, Prespa ve Doyran gl. Makedonyann bakenti skptr, dier ehirleri ise unlardr: Manastr, Komanova, Kalkandelen, Gostivar, tip, Ohri, Pirlepe, Ustrumca, Krova, Debre v.b. (Bkz. Resim No.1)

15

I.BLM XV XVI. ASIRLARDA MAKEDONYADA KURULAN VAKIFLAR

Osmanl Devleti fethettii her lkede ilk yapt i bir vakf amak ve toplum hayatn bir nizama sokmakt. Bu adan biz Osmanl medeniyetinin bir vakf medeniyeti olduunu syleyebiliriz. Bunlarn yannda birok cami, medrese, han, hamam, eme vs. eitli cari kurulular ina etmitir. Bu kurulularn tek amac topluma hizmetti. Osmanl Devleti Trk-gayri Trk, Mslim-gayrimslim ayrm gzetmeden imparatorlukta yaayan tm halklara geni bir hogr ve licenaplkla yaklam ve hepsine ayn hizmeti sunmutur. Bu yzden dnya tarihinin en uzun sreli mparatorluklarndan biri olmutur. Osmanl corafyasnn bir paras olan Makedonyada ayn duruma ahit olmaktayz. Topluma hizmet veren cami, medrese, han, hamam vs. tm hayr kurulular vakflara bal olarak hizmet vermekteydi.

16

Makedonyada ilk vakf messeseleri Osmanl devletinin Sultanlar, Vezirleri, Kadlar, Gazileri ve Sancak Beyleri tarafndan kurulmutur. Bunun yannda fetihten sonra, daha ge dnemlerde mahalli idarecilerin ina ettirdikleri vakf eserleri vardr. leride mal varlndan ok servet vakfeden Makedonyann en mehur vakflarn zikredeceiz ki unlardr: 1.Sungur avu Bey, (H. 842 / 1470te vefat etmitir) Manastr vilayetinde vali olmutur. Mslmanlarn iyilii iin birok malvarln vakfetmitir. H. 837 / 1435te tasdik edilen vakfiyesinde zikredilen serveti, cami, medrese ve Manastrda ina ettirdii zaviyenin geliri iin bir han, yirmi be dkkn, bir bahe, iki Pazar; biri caminin nnde, dieri ise zaviyenin nnde, yedi deirmen ve zm ba iin byk bir arazi vakfetmitir.20 2.shak Bey: Hicri 848 / 1445 ylnda tasdik edilen kendi vakfiyesinden, medresede okuyan renciler iin skpte bir cami, bir medrese, bir mektep ve bir ev ina ettirmitir. Ve retmelerin oturmalar iin skpe yakn Anant (Banyane) ve Mirkofca (Mirkovce) kylerini, iki hamam, yz iki dkkn, iki han ve bir ev vakfetmitir. ayrlar ve baheleri dhil yedi verimli arazi paras da(iftlik) bunlar arasndadr.21 3.sa Bey: H. 874 / 1469 ylnda tasdik edilen kendi vakfiyesinde, Mslmanlarn iyilii iin birok malvarln vakfetmitir. Btn hayat boyunca bir medrese ve bir hankah (tekke) yaptrmtr. Bu medrese onun ismiyle bilinmektedir. Medrese ve hankah iin iki ev, iftlik, skpte iki bahe, deiik yerlerde yirmi drt verimli arazi paras, skpe yakn Kaluta (Kucevite) ky, ondan fazla deirmen, skpte erkekler ve kadnlar iin ifte Hamam adnda hamam, ayrca Kalkandelende bir hamam, bir kervansaray, bir han ve etrafndaki btn evleri, on be oda, inaat iin bo arsa ve ktphane vakfetmitir. Cami ise, onun vefatndan sonra ina edilmitir.22

20 21

Hasan Kalei,Najstari Vakufski Dokumnti u Jugoslaviji na Arapskom Jeziku, Pritina, 1972, s.72-73 Hasan Kalei, a.g.e., s.90 22 Glia Elezovi, Turski Spomenici (1438-1520), Beograd 1940, s.79-126

17

4.Kebir Mehmet elebi: Onun vakfiyesi skp ve Kalkandelen hakkndadr. skpte bir cami ve bir imaret ina ettirmitir ve onlar iin bir hamam, be deirmen, yirmi iki verimli arazi paras, yedi ayr, alt (dkkn) vakfetmitir. Biz, bunu H. 874 / 1470 ylnda tasdik edilen vakfiyesinde grmekteyiz.23 Kalkandelen ehrinde H. 867 / 1463 ylnda tasdik edilen vakfiyesinden bir cami, tekke ve imaret ina ettirdii ve bunlar iin alt dkkn, on be odadan oluan bir han, yirmi drt ev, ondan fazla deirmen, ondan fazla verimli arazi paras, bir ayr, Kalkandelen ehrinde on bir bahe, drt ky vs. vakfettii grlmektedir.24 5.Sinanuddin Yusuf elebi: Ohri ehrinde bir zaviye ina ettirmitir, dediine gre: Mslman yetim ocuklarnn eitim grebilmeleri iin ve onurlu fakihler iin bir ev, bunun iin Ustruga knda Vranite (vranite) ve Lezani (Lijani) gibi iki ky, gelirleriyle ve hayvanlarla birlikte, Ustruga nhiyesinde Meevite kyne yakn alt deirmen, Ohride on alt dkkn, Ohriye yakn akotini denilen blgede bir zm ba bahesi, Ohriye yakn bir bo arazi, imdi Yunanistanda bir ehir olan (Voden) Karaveryede iki han, balklk iin bir yer ve yz bin (100.000) gm dirhem vakfetmitir. Btn bunlar, H. 896 / 1491 ylnda tasdik edilen Sinanuddin Yusuf elebinin vakfiyesi ile dorulanmtr.25 6.shak elebi: Sadece Makedonyada deil daha birok merkezde vakflar olan en byk hayrseverlerden biri. Manastrda (vilayeti) kendi adnda bir cami, medrese, zaviye ve mektep ina ettirmitir. Bunlar iin yz be dkkn, drt arazi, yirmi deirmen, bir bahe, ktphane iin kitaplar ve nakit para olarak 300.000 dirhem vakfetmitir. Solun kynde alt konak, iki evli bir konak, Tatar Pazar ehrinde (kazasnda) bir cami ve zaviye ve on sekiz ev, sekiz dkkn, iki evli bir konak ve bir ahr vakfetmitir. Plodiv (Filibe) ehrinde on be dkkn, bir arazi, bir ahr ve bir Pazar vakfetmitir. Bunlar, tasdik edilen drt vakfiyesinde grmekteyiz: birinci vakfiye H. 912 / 2030 1506 ylnda tasdik edilmitir, ikinci vakfiye H. 914 / 1019 Temmuz 1508 ylnda tasdik edilmitir. nc vakfiye H. 917 / 18 27 Haziran 1511 ylnda tasdik

23 24

Glia Elezovi, a.g.e., s.127-144 Glia Elezovi, a.g.e., s.43-63 25 Hasan Kalei, a.g.e., s.116

18

edilmitir. Ve drdnc vakfiye ise, H. 917 / 24 Eyll 3 Ekim 1511 ylnda tasdik edilmitir.26 7.Muslihuddin Abdlgani el-Madeni: skpte Mezzin Hoca (Dkanck) camiini ina ettirmi ve bu camii iin Kurunlu Han adnda bir han, bir hamam, iki ev, yirmi alt dkkn, bir depo ve hann n tarafna bal birtakm dkknlar vakfetmitir. Vakfiyesinde bu dkknlarn says zikredilmemektedir. Onun vakfiyesinin tasdiki H. 956 / 1020 Ocak 1550dir.27 8.Koca Sinan Paa: Makedonyada birka mal varln vakfetmitir. Biz bunu, H. 996 / 23 Temmuz 1556 ylnda stanbulda tasdik edilen vakfiyesinden grmekteyiz ki, skpte on iki dkkn, birka evden oluan bir konak ve skpn Akbas kyndeki varln, skp kadlnda bulunan Yenice kynde bir konak ve be deirmen, skpn smice kynn snrnda deirmen, bir konak, bir yaylk ve Kratova paal Tabanoc kynde drt deirmen gibi bu servetini Kaanikta ina ettirdii cami, imaret ve mektep iin vakfetmitir.28 9.Kaanikli Mehmet Paa: 1592 Rumeli Beylerbeyi.29 Makedonyada birok malvarln vakfetmitir. Mal varlnn vakfedilmesi ona ait vakfiyesi ile dorulanmtr. Birinci vakfname skp ve Kaaknik hakkndadr, ikincisi ise Kalkandelen, Gostivar ve Krova ile ilgilidir ve nc vakfname de Debre ehri hakkndadr. skp ehrinde bir cami ina ettirmi ve bunun iin malvarlndan verimli arazilerden, hayvanlardan ve depolardan ne varsa her ey ile birlikte skpe yakn Zlakuan kyn, yirmi beten fazla deirmen, drt iftlik, birok verimli arazi, ekmek frn, skpte drt dkkn, bir sr ayr ve ktphane iin birok slami kitaplar vakfetmitir ki, H. 1017 / 1020 Kasm 1608 ylnda tasdik edilen vakfiyesinde grlmektedir.30 Kalkandelen ehrinde ise, saat kulesini ina ettirtmi ve bunun iin bir deirmen, bir mektep ve yz bin (100.000) nakit dirhem vakfetmitir. Gostivar ehrinde bir cami ina ettirmi ve bunun iin u malvarln vakfetmitir: etrafndaki btn
Hasan Kalei, a.g.e., s.145-210 Hasan Kalei, a.g.e., s.224 28 Hasan Kalei, a.g.e., s.274-276 29 Hasan Kalei,ve Mehmet Mehemedovski, Tri Vakufnami na Kaanikli Mehmet Paa, Glasnik na .N.., Skopje 1958 s.7 30 Hasan Kalei,ve Mehmet Mehemedovski, a.g.m., s.24-50
27 26

19

dkknlarla birlikte kervansaray, deirmeni ve bir hamam vakfetmitir. Krova ehrinde bir hamam ve verimli arazi vakfetmitir. Bunu H. 1017 / 1608 ylnda tasdik edilen onun ikinci vakfiyesinden grmekteyiz.31 Ve Debre ehrinde ise bir zaviye ina ettirmi ve onun iin u mal varln vakfetmitir: bir han, iftlik, ayr, deirmen, Debre knda drtten fazla kpr, fakirler iin iki katl olarak ina edilen bir lokanta ve drt binden fazla koyun. Bunu H. 1017 / 1608 ylnda tasdik edilen vakfiyesinden grmekteyiz.32 10.Mustafa Paa: skp ehrinde bir cami ve imaret ina ettirmi ve bunlar iin H. 920 / 1514 ylnda tasdik edilen vakfiyesinde grlen u malvarln vakfetmitir: etrafnda bulunan dkknlarla birlikte iki kervansaray, birok ky (stp, Kradovice, Bilacene,(Blace) Ceraova, Hrakova, Banice), skpte drt iftlik, birok ayr ve deiik mahalleler. Kalkandelen ehrinde iftlik, deirmen, birka ev, bir hamam. Gostivar ehrinde Vrapcite ve Tumevishte kylerini.33 11.Yahya Paa: skp ehrinde bir cami, medrese, imaret, hankah (zaviye) ina ettirmi ve bunlar iin H. 912 / 19 Kasm 1506 ylnda tasdik edilen vakfiyesinde grld gibi u mal varln vakfetmitir: skpe yakn Radoane (Radian) kyn, bir han, camiye yakn fakirler iin bir lokanta, yirmi evden fazla, bir hamam, yetmi dkkndan fazla, iki ekmek frn, be deirmen, iki verimli tarla parasn, on drt oda ve skpte bir bahe.34

31 32

Hasan Kalei ve Mehmed Mehmedovski, a.g.m., s.55-60 Hasan Kalei ve Mehmed Mehmedovski, a.g.m., s.72-81 33 Glia Elezovi, a.g.e., s.713-813 34 Glia Elezovi, a.g.e., s.420-525

20

II.BLM ETM MESSESELER

Eitim, her devletin temel direidir. Onun iin, devlete kendi halkna huzurlu bir yaam salamas vazifesi dmektedir. Devletin en nemli ve salamas gereken ey eitimdir. nk o her ilerlemenin ve gelimenin temelidir. Osmanl dnemindeki Balkan topraklar aratrmas, toplum ii meseleleri dzenlemekle mecbur olan yarg, zabta, askerlik v.b. eitli toplumsal (sosyal) messeselerinin Osmanl devletine ait olduunu grmektedir. Bu messeseler eitim-retim roln stlendiler. Sahip olduumuz tarihi verilerden, Osmanllarn nfuzundan evvel Balkan Yarmadasnda ve zellikle de Makedonyadaki eitimin gereken seviyede gelimi olmad grlmektedir. Kiliselerin yanndaki mekteplerde okuma yazma retiliyordu.

21

Osmanllarn Makedonyaya gelmelerinden nce, devlet ilkretim eitimi ile ok az ilgilenirdi. Fakat halk, eitim hakknda karar vermelerinde zgr olmu, toplumun yararna olan her alanda devletten destek almtr. Medrese, ktphane, cami, mescit, tekke v.b. gibi eitli messeseler ina eden samim zenginler, eitimin gelimesinde nemli bir rol oynamlar, bu messeseler iin yatrm yapmlardr. XV-XVI. yzyln Makedonyasnn slam eitimi hakkndaki belgeler, neredeyse yok olmutur. Bundan dolay Glia Elezovi ve Hasan Kaleinin varlklarn tesbit ettikleri vakfiyeler hari o zamanki eitimi anlatan tarihi kaynaklara sahip deiliz. Bu iki aratrmacnn bulduu vakfiyelerinin ou Arap dilindeydi. Ama Osmanlca vakfiyelere de rastlyoruz. Bu vakfiyeler, yukarda zikredilen bu yazarlar tarafndan Srp-Hrvat diline evrilmitir. Bu vakfiyeler, ana kaynak eserlerdir. nk onlar vastasyla mderrislerin ve rencilerin maa, eitim metodu, eitim-retim messeselerin ve oralardaki eitim sisteminin bilinmesi mmkn olmaktadr.35 slam dini temelleri zerine bina edilen Osmanl Devleti, ulat yerlerde slamn yaylmasn amalamtr. Nitekim o dnemlerde dnyann en gl devletlerinden biri olmutu. Devlet ve toplum hayatnda gelenekler ve emirler slam hukukundan esinlenmitir. Bu yzden eriat hkmlerinin uygulanmasnda ve bunlarn topluma izahnda eriat limlerine ihtiya duyulmutur. Hakikaten slam limleri, Osmanl Devletinde, eitim, kltr ve slam medeniyetinin gelimesinde byk rol oynamlardr. Bu insanlar ayn zamanda, mft ve kad gibi grevleri de ifa ediyorlard. Osmanl devletindeki ulema, devletin yksek makamlaryd. rnein, Rumelinin ve Anadolunun kadaskerleri, stanbulun kadlar ve nemli sekiz byk ilin kadlar, limlerin en st mertebelerindeydiler. Balarnda ise eyhlislam yer alyordu. eyhlislam, sultan emriyle atanan limlerin bakan olup, ilm nitelikleri ne km sekin mderrisler arasndan seilirdi. Fatih Sultan Mehmetin kanunnamesi, eyhlislamn konumunu ba vezirlerle ayn mertebeye getirerek, protokolde ona daha byk sayg gsterilmesini istiyordu. XVI. Yzyln ikinci yarsna kadar genellikle

35

Naser Ramadani, Depertimi Osman ne Maqedoni dhe Zhvillimi i Arsimit slam gjate shekullit 9-10 h./ XV-XVI, Shkup 1988, s.55

22

eyhlislamlar grevlerinden alnmazlard. eriatn temsilcileri olarak, hkmetten bamsz bir ekilde hareket ederlerdi.36 Eitim, slam topraklarnda limlerin gelmeleri ile birlikte daha fazla gelimeye balad. II. Sultan Murat zamannda (14211451), Osmanl topraklarna devrin iki byk limi Aleddin et-Tusi ve Fahredin Acem gelmitir. Bu dnemde eriat ilimlerinde yetimek zere birok renci, bata Msr ve ran olmak zere nemli merkezlere seyahat ediyorlard. Bunlar arasnda Mehmet elFenari ve Ali el-Fenari de yer almtr. Bunlar ilim tahsil etmek iin bu yerlere ilk seyahat edenlerdendi. XV. Yzylda dini bilimlerde n yapan Sadeddin Teftezani ve Seyyid erif el-Crcani, Timurun igal ettii blgelerde yetimi ve renciler arasnda bir hayli rabet grmtr. II. Mehmetin (14511481) iktidara geldii dnemde, lkede yeterince byk ve n salm limlerin olmadndan yaknlyordu. Yerli limlerin arasndan sadece Molla Hsrev ve Hoca zade ile iftihar etmeye alyordu. Onun iin 14631470 dneminde stanbulun fethinden sonra, kendi camiini yaptrp Sahn- Semn veya Semniye ile denilen sekiz medrese atrd. Ve her birine birer lim tayin ettirdi. Caminin ekersinde ina edilen bu tatan medreseler, bu dneme ait Osmanl mimarisi iin birer numuneydiler.37 XV. ve XVI. Yzyl boyunca, Osmanl mparatorluu ilk, orta ve yksek renim gibi farkl kategorilerdeki eitimlere nem vermitir. Mslman halkn eitimi, mektep ve medrese olarak adlandrlan eitim messeselerince salanyordu.38 Osmanl devletinde eitimin gelimesine gelince, o iki aamadan gemitir: sbyan mektepleri ve medreseler. Bunun gibi Makedonyada eitim de bu iki messesede devam etmitir. slamn yaylmasyla birlikte doup yayld iin bu messeseler Makedonya iin yeni olarak bilinmektedir.

36 37

Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), stanbul 2002, s.178-179 Halil nalck; a. g. e., s.175 38 Musli Bajrami, Periudha Historike e Medresese se sa Beut, Shkup 2005, s.28

23

slamn Makedonyada yaylmasyla, halkn ilim tahsil etme ilgisi gn be gn artyordu. Bu yzden ihtiyatan dolay mekteplerin says artyordu, XV ve XVI. asrlara ait sbyan mektepleri hakknda elimizde bir bilgi olmamakla beraber XVII yzylda Evliya elebi Makedonyadaki mekteplerin yayln ve saylarn yanstmaktadr.

1 nolu tablo. Evliya elebinin notlarna gre Makedonya ehirlerindeki sbyan mektepleri:

No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

ehir skp Kratova Kprl Tikve Ohri Pirlepe Ustrumca Kavadar Erdota tip Rense Toplam:

Mekteplerin says 70 mektep Birka mektep 1 mektep 1 mektep 7 mektep Birka mektep 6 mektep 1 mektep 1 mektep 11 mektep 1 mektep 99 mektep

En mehur mekteplerin isimleri Koca Mustafa Paa mektebi

Ohri Zade mektebi Aa mektebi

Sinan Bey mektebi Cuma mahallesi mektebi Kara Kad mektebi

Bu tabloda, mekteplerin says 99den fazla olduunu grlmektedir. Muhakkak ki onlarn says daha oktur. nk Evliya elebi Makedonyann btn ehirlerini gezmemi ve zaman zaman baz ehirlerde mektep olup olmadn

24

hatrlamadn bizzat kendisini itiraf etmitir. Evliya elebinin belirttii en nl mektepler, skpteki Koca Mustafa Paa mektebidir. ada aratrmaclarndan Ali Viko, Ohrideki slam yaplar hakknda be mektebin isimlerinden bahseder. Bunlar ise; Ohrizade Sinanuddin Yusuf elebi tarafndan kurulan Mektep, Yunus Voyvoda Mektebi, Aa Mektebi, Hac Musa Efendi Mektebi ve Hseyin Efendi Mektebi. Makedonyadaki medreseler, bu yerdeki yeni okullar olarak tannrd. nk Osmanllar bu blgeye gelmeden nce, eitim ok az gelimiti. Kiliselerin yannda olan baz okullardan sz edilir. Ancak Osmanllarn gelmesiyle, her yerde olduu gibi Makedonyada da bu yre halknn eitimi iin okullar ald. Yine de Makedonyadaki medreselerin inaatnn ne zaman baladn tespit etmek ok zordur, nk onlar hakknda mevcut belgelerimiz yoktur. Bununla birlikte, sahip olduumuz vakfiyelere ve edebiyat dayanarak bu konuyu aklamaya alacaz. Bu medreselerin bakm ve inaat iin mal biriktirip vakfeden samimi zenginler, medreselerin yapmnda byk rol oynamlardr. sa Bey kendi medresesi iin skp ilindeki Klevite diye isimlendirilen bir ky vakfetmiti. Ayn zamanda skpte Tuz pazarnda oniki dkkan vakfetmiti, keza Paa Yiit mescidi yaknnda dkkan ve dier varlklarn da vakfetmiti.39 Prof. Dr. Cahit Baltacnn XV-XVI. yzyllarda Osmanl Medreseleri adl kitabna gre, Osmanl mparatorluu dneminde Makedonyadaki medreselerin dalmna ilikin kaydndan anlyoruz ki, Makedonyadaki medreseler drt gruba ayrlyordu: Yirmili, otuzlu, krkl, ellili. A.1. GENEL MEDRESELER 1. Meddah Baba Medresesi: Meddah Baba 1389 yln 26 Hazirannda Pritine yaknlarnda vuku bulan Kosova Savanda Yiit Beyle ayn safta savamtr. skpe Yiit Beyle birlikte Meddah Baba da girmitir. Meddah Babann ismi Muhiddin Hocadr. Fakat bu ismi, lim ve hatip olan bir insan Meddah ile deitirdi.

39

Glisa Elezovic, Tuski Spomenici u Skoplje, G.S.N.D, Knjiga I Sveska 1-2, Skopje 1926, s.400-401

25

Babas ise onu rehber ve kendi tekkesinin eyhi olarak takdim etmektedir40. Makedonyadaki en eski medrese, vakfiyesi bulunmamasna ramen Meddah medresesidir. Baz aratrmaclar, o dneme ait bu medresenin mevcudiyetini teyit etmilerdir.41 Her neyse, bu medrese daha sonralar nl olup, buradaki eitim II. Dnya Harbine kadar devam etmitir. Evliya elebi kendi zamannda skpteki en nl medreselerin arasnda zikretmemekle birlikte onun son zamanlara kadarki varln, Salih Asm skpte 12 medrese vard dedii kendi kitab skb Tarih ve Civar dorulamtr. Bunlardan drd daha nce kullanlmaz ve almaz bir hale gelip, sekizinde de yirmi sene ncesine kadar dini ilimlerin btn ksmlarnn yan sra, Arap dili ve gramer bilgileri de okutulmaktayd. imdiki halde yalnz Eski, Yeni hamam civarndaki Emir smail ile Meddah medreseleri mevcuttur.42 Medrese u anda mevcut deildir. 2. Sungur avu Bey Medresesi: Manastrda II. Murad zamanndaki Sungur avu Bey Medresesine gelince, onun mevcudiyetine dair delilleri daha gldr. Fakat sahip olduumuz vakfiyesi medresenin varln dorulamaz. Ancak, Sungur avu Beyin medrese iin zel bir vakfiye brakt akla uzak kalmaz. Bu medrese Sungur avu Bey tarafndan ina edildi. Oradaki ilk hoca Hac Mehmet Ali Efendidir. Bu medresenin varln, dokuz medreseden birini zikreden Mehmet Tevfik Manastr Vilayetinin Tarihesi43 adl kendi kitabnda dorulamtr. 3.shakiye Medresesi Kadasker defterine gre 996/1588 tarihinde Manastrda shak Efendi (shak elebi) Medresesi adnda bir medrese bulunmaktayd. Mderrisler olarak, bu medresede Bali Efendi, Ahmet Efendi, Hseyin Efendi, Abdullah Efendi gibi mderrisler vardr. Bu medrese yirmili medrese konumundayd.44

Shefqet Pllana, Medah Baba dhe Burimi i tij ne Shkup , Hena e Re, Shkurt, Shkup 1993 Naser Ramadani, a.g.e., s.107 Paripovic Muharem, Music Muhamed gre Istorija Skola u Skoplje, s.56 42 Salih Asm, skp Tarihi ve Civar, stanbul 2004, s.31;Muhammed Arui, skpte Meddah Medresesi, Balkanlarda slam Medeniyeti Milletleraras Sempozyumu Teblileri, stanbul 2002, s.187188 43 Mehmet Tevfik, Manastr Vilayetinin Tarihesi, Manastr 1327/ h, s.46 44 Cahit Baltac, a.g.e., s.206-207
41

40

26

Bu medresenin varln dorulayan ada aratrmaclardan Hasan Kalei45 ve Yaar Recepagitir.46 shak elebi Medresesini, Manastrda 1019 Haziran 1508 tarihleri arasnda yazlan onun vakfiyesini tasdik eder. Bu vakfiyede yle yazmaktadr: Ondan sonra ismi yukarda zikredilen vkf shak elebi, Allah onun kalbini nurlandrsn, gerek ve byk bir istekle karar alm ve cami avlusunun bitiiinde sz edilen medrese mderrisinden ders alan rencilerin oturmalar iin 10 odas olan bir medresenin yapmna karar vermi, Allah onu kyamet gnne kadar muhafaza etsin. Bu medreseden metafizik ve geleneksel ilimler reneceklerdi.47 Bununla birlikte, Sungur avu Bey medresesinin varln tasdik eden delillerden biri de Makedon aratrmacnn Osmanl defterlerine ve Manastrdaki Sungur avu Bey ve shak elebi gibi iki medresenin teyit edildii zellikle 370 nolu deftere dayanarak XV-XVI. asrda Manastr hakknda yapt almasdr.48 4.Yeni Camii erif Medresesi Bu medrese 1558/59 ylna Kad Mahmut Efendi tarafndan ina edilmitir. Oradaki ilk hoca Nazif Efendidir.49 5.Trkler Medresesi Bu medrese Hac Mehmet Bey tarafndan XVI. yzyln otuzlu yllarnda ald. Ayn zamanda bu medrese Hac Bey medresesi olarak da anlr.50 6.Dlbend Kad Medresesi Manastr ehrinde Dlbend Kad Medresesi adyla bir medrese bulunmaktayd. Evliya elebinin51 Manastrdaki dokuz medreseden en mkellefi olarak bahsettii medresenin banisi, Dlbend Kad-zade shak Efendidir. Oradaki ilk mderris Mehmet
Hasan Kalei, a.g.e., s.66 Yaar Recepagi, a.g.e., s.49 47 Hasan Kalei, a.g.e., s.189 48 Metodija Sokolovski, Turski zvori Podatoci od XV-XVI vek za gradot Bitola, Glasnik na .N., god.VII, br.1, Skopje 1963, s.143 49 Ali Vishko,Fillimet e Kultures slame ne Trevat e Manastirit Hena e Re, Qershor, Shkup 1993 50 Mehmet Tevfik, a.g.e., s.46; Ali Vishko a.g.m. 51 Evliya elebi, V, 308
46 45

27

Efendi, 968/1560-1561den nce yevmi ake ile burada mderris olduuna gre, medrese bundan nce yaplm olmaldr. Dier mderrisler, Emir ah Birader, Mehmet Efendi, Ali Deni Efendi, Ahmet Efendi, Himmet Efendi vs. sekin dier mderrislerdendir. Bu medrese otuzlu medreselerin konumundayd.52 7.Haydar Kad Medresesi XVI.Yzllda Haydar Kad Efendi tarafndan ina edilmi olup ilk hocas Abdlkadir Efendidir. Bu medrese balangcndan XX. yzyla kadar be defa slah edilip onarlmtr.53 8.II. Sultan Murat Medresesi 1438 ylnda skpte II. Sultan Murat Camiinin yannda alan ilk medreselerden biridir. Yine Evliya elebi bu medresenin skpteki en mehurlardan olduunu zikreder.54 9.shak Bey Medresesi: skpteki shak Bey Medresesi veya el-shakiye diye bilinen medrese, sadece Makedonyada deil, Balkan Yarmadasnda da en eski ve en mehur medreselerden biri olarak bilinmektedir. Bu medresenin varlna tanklk eden belgelerden sadece skpte 0918 ubat 1445 tarihleri arasnda dorulanan shak Beyin vakfiyesidir. Bu medresenin hreti, onun skpteki o zamana kadar ki en mehur medreselerden olduunu zikreden Evliya elebi zamanna kadar devam etmitir55. Bu medrese iin shak Beyin vakfiyesinde yle denilmektedir: eriat kuralarna gre hayat boyunca ve btn karlarn tam bir bilinle davrand zaman, mehur skp ehrinde temiz bir hasletle ina ettii imaret ve medreseyi

52 53

Cahit Baltac, XV-XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri, stanbul 2005, I, 266-267 Mehmet Tevfik, a.g.e.,s.45-47; Ali Viko, Fillimet e Kultures slame ne Trevat Manastirit, Hena e Re, 1 Maj, Shkup 1993 54 Evliya elebi, V, 297 55 Evliya elebi, V, 297; Ahmet Gl, Osmanl Medreselerinde Eitim-retim ve Bunlar Arasnda Drul-Hadslerin Yeri, Ankara 1997, s.53

28

vakfetmitir.56 Bu medresede mderris olarak alanlar unlardr: skp eyhi ceddin lyas Efendi, Mft Ahmet Paa, bn Keml Efendi, Takprl Muslihiddin Mustafa Efendi vb. bu medrese ellili medrese konumundayd57. 10.sa Bey Medresesi sa Bey Medresesi, shak Beyin olu sa Bey, Osmanl dneminde ina ettii Makedonyadaki en mehur medreselerdendir. Medrese, sa Beyin kardei olan Mustafa Beyin hediye ettii arazi zerine 10 hcreli olarak yaplmtr.58 Medresenin dorulanmas, 1460ta tasdiklenen onun vakfnamesi araclyla yaplmaktadr ki, bilgi insanlar iin on odas olan bir medrese ina etsin59 szlerini grmekteyiz. Evliya elebi onu skpteki en mehur medreselerden biri olduuna temas etmitir.60 Bu medrese bugnlere kadar hala almaktadr, fakat kendi tarihinde sekteye uram, dolaysyla tarihi dnemden gemitir. Birinci dnem, sa Bey tarafndan yaplndan itibaren Avusturyal bakumandan Pikolominin skp yakt 1689 ylna kadardr. Bu medresede mderris olarak XVI asrda Aleddin Efendi, Hayreddin Efendi, Abdhay Efendi, Ahmet Efendi, brahim efendi gibi limler almlardr. Bu medrese ellili medrese konumuna girmektedir.61 Bu yrenin halknn eitime ilgisi kesilmedi; dolaysyla kinci Dnya Savandan nce skpteki Gazi sa Beyin arazisinde onun gzel camiinin yannda medresenin modern binas ykselmitir. Bu binann bodrum kat stne iki kat daha yaplmtr. Gazi sa Bey medresesinin yeni binasnda almalar 1936 yln sonbaharnda balad. Fakat bu sefer, 1941de Bulgarlarn skp igali srasnda, ksa bir mddet iin bu medrese almalarna ara verir. Bu medrese II. Dnya Savandan yklmtr.62 Ayn medresenin devam olarak, birok aba ve gayretten sonra Makedonya Diyanet lerinin gayretiyle, iki Austos 1980 ylnda skpe yakn Kondova kynde
56 57

Kalei Hasan, a.g.e., s.96 Cahit Baltac, a.g.e., s.492-493 58 Ekrem Hakk Ayverdi, Osmanl Mimaresinde Fatih Devri, stanbul 1953,s.868-869 59 Glia Elezovi, Turski Spomenic u Skoplju, G.S.N.D, Knjiga 1 Sveska 1-2, Skopje 1926, s.399 60 Evliya elebi, V, 297 61 Cahit Baltac, a.g.e.,s.490-491 62 Nuredin Ahmeti, Shkolla me e Vjeter ne Balkan, Hena e Re, 1 Mars, Shkup 1993

29

Gazi sa Bey medresesinin yeni binasnn temel ta konuldu. Bylece bu okulun alan ilk zili, rencilerini ilk defa 15.10.1984 tarihinde ard. Bu medrese 8 ders snf, iki dil blm, bilgisayarla donanm iletme odas, mescidi, rencilerin okuma salonu ile birlikte 4000 kitaba sahip ktphanesi olan okul binasndan ibarettir. Ayrca rencilerin ve hizmetilerin (grevlilerin) kafeteryas ve medresenin idar brolarn da ihtiva etmektedir. Yurdu ise, 265 renci kapasitesine sahip olup her odada drt yatak bulunur. 150 kiilik renci kapasitesi olan mutfak binasnda rencilere gnde n yemek kmaktadr.63 Ayn zamanda spor sahas var. Bu metnin yazar da bu medreseden mezun olan rencilerdendir. Keza Mustafa Paa Medresesi, Yahya Paa Medresesi ve Karl-zade Medresesi XV. asrn sonunda XVI. asrn banda ina edilen medreselerdendir.64 lerde, bahsedeceiz: Evliya elebinin kendi seyahatnamesinde anlatt gibi

Makedonyadaki ehirlerin medreselerinin saysndan ve en mehur isimlerinden

2 nolu tablo Evliya elebinin notlarna gre Makedonya ehirlerindeki medreseler:

63 64

Musli Bajrami, a.g.e.,s.125 Evliya elebi, V, 297

30

ehir skp

Medresenin says Alt medrese, ve Dokuz Darul - Kurra

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Manastr Ohri tip Komanova Kratova Kprl Rense Erdota Pirlepe Kavadar Ustrumca Ustruga Toplam

Dokuz medrese ki medrese ve ayn zamanda darul-kurra ve darul-hadis Bir medrese ve Darul Kura Bir medrese Bir medrese Bir medrese Bir medrese Bir medrese Bir medrese Bir medrese Birka medrese Bir medrese 26 medrese

En mehur medreselerin isimleri 1.Sultan Murat 2.shak Bey 3.sa Bey 4.Yahya Paa 5.Mustafa Paa 6.Karl Zade Dlbend Kad Medresesi 1.Eski Siyavu Paa medresesi 2.Sleyman Han 1.Muradiye Medresesi

Buradan grmek mmkndr ki medreseler Makedonyadaki on ehre yaylm durumda olup saylar 26n stndedir. Burada, o zamanki mevcut olan btn medreselerin belirtilmemesi ok normaldir ve saylar ok daha byktr. nk baz ehirlerde birok medrese var olduu gsterilmektedir. Yine skpteki en mehur alt medresenin isimleri belirtilmektedir. stelik Evliya elebi Makedonyann btn ehirlerini gezmemitir.

31

11.Oru avu Medresesi Kadasker defterine gre H. 982 / 1575 tarihinde Kalkandelen kazasnda Oru avu medresesi mevcut bulunmutur. Bu medresede en mehur mderris olarak Seyyid Hibetullah Efendi, Aleddin Efendi ve nsan Efendi vardr.65 12.eriba Medresesi: Kadasker defterine gre H. 995 / 158787 tarihinde tipte eriba adnda bir medrese mevcut olmutur. Bu medresede mderris olarak Hzr Efendi ve Aleddin Efendi vardr.66 13.Kad Muhyiddin Medresesi: Kadasker defterine gre, H. 995 / 1586 tarihinde Manastr vilayetindeki Pirlepe ehrinde Kad Muhyiddin isminde bir medrese mevcut bulunmutur. Bu medresede Dervi Ali Efendi ve Muhyiddin Efendi mderris olarak almlardr.67 14.Kad Yahya Medresesi: Kadasker defterine gre H. 995/158687 tarihinde Manastrda Kad Yahya Medresesi mevcuttur. Bu medresede mderris olarak mer Efendi, Muslihiddin Efendi de vardr.68 15.Ahmed elebi Medresesi: Kadasker defterine gre, H. 996 / 1588 tarihinde Kratovada Ahmet elebi Medresesi ve bu medresede mderris olarak da Muslihiddin Efendidir.69

65 66

Cahit Baltac, a.g.e., s.241 Cahit Baltac, a.g.e., s.178 67 Cahit Baltac, a.g.e., s.212 68 Cahit Baltac, a.g.e., s.214 69 Cahit Baltac, a.g.e., s.164

32

16.Hamza Bey medresesi: Kazasker defterine gre, H. 996 / 1588 tarihinde Ohride Hamza Bey Medresesi mevcuttu. stelik aratrmac Ali Viko, Hamza Bey Medresesinin Ohrideki mehur medreselerden biri olduundan bahsetmektedir. Bu medresede Muslihiddin Efendi ve Ahmed Efendi de mderrislik yapmtr.70 17.Hseyin ah Medresesi: Kadasker defterine gre, H. 996 / 1588 tarihindeki skpte Hseyin ah adnda bir medrese vard. Mderrisleri Halil Efendi, Muhyiddin Efendi ve Abdullah Efendiydi.71 18.Hac Hseyin Medresesi: Kadasker defterine gre, H. 992 / 1587 tarihinde skpte Hac Hseyin Medresesi adnda bir medrese ina edilmitir. Muhyiddin Efendi, Abdulhalim Efendi ve Hasan Efendi bu medresenin mderrislerindendi.72

3 unlardr:

nolu

tablodakiler

Takprlzadenin

kitab

E-ekaikun-

Numaniyesinde belirttiine gre XVI. asrda Makedonyada ders veren mderrisler

Cahit Baltac, a.g.e., s.196; Ali Vishko, Objektet slame ne Oher e Rrethine, Hena e Re,15 Prill, Shkup 1994; Semavi Eyice, Ohrinin Trk Devrine ait Eserleri,Vakflar Dergisi,S.VI,stanbul 1965 s.138 71 Cahit Baltac, a.g.e., s.202 72 Cahit Baltac, a.g.e., s.327

70

33

No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Mderrislerin Ad Nurettin el Karasevi Molla, bnul Mud ismiyle tannmtr Molla emsudin Ahmed b. Suleyman Ibn Kemal Paa Muslihudin Mustafa Ibn Halil Molla Beyr Ahmed Ibn Mulla Nurudin Hamza Molla Paa elebi ibn Molla Zeyrek Molla, Nehani ismiyle tannmtr Molla Muhyidin Muhamd, Ebil-Mimar ismiyle tannmtr Muhyidin Muhamed , bnul- Kutas ismiyle tannmtr Sinanudin Yusuf ibn Ehil Aydini, Ehizade ismiyle tannmtr Molla shak skpl Husamedin Hasan elebi El_Karasavi Molla Manastrl elebi Hayrudin El-Esgar Ahmed ibn Mustafa Halil Takprzade

Ders verdii yer skp Medresesi skp Medresesi skp Medresesi

lm tarihi 927-928/1521 940/1533

Sayfann numaras 181 194 226-227 231232 243 244 254 275 278 279 281 284

skpteki shakiye 935/1528 Medresesi skp Medresesi 952/1545 ayn zamanda Kad olmu skp Medresesi skpteki shakiye 925-926/1519 Medresesi skp Medresesi 934 / 1528 skpteki shakiye 935 / 1529 Medresesi skpteki shakiye 956 / 1549 Medresesi skp Medresesi skp Medresesi 943 / 1536 957 / 1550

Manastrnn 945/1538 veya 295 Medresesi 949/1542 skp Medresesi 945 / 1538 303 skpteki shakiye 968 / 1561 328 - 32973 Medresesi

Makedonyadaki medreseler, her medrese ak avlusu. rencilerin yatt yatak odasndan ve toplant salonundan oluan Osmanl medreselerinin eklini aldlar. ou kez medreseler camilerin yannda ya da avlusunda ina edilirdi. shak elebinin

73

Naser Ramadani, a.g.e., s.124

34

vakfiyede yle yazyor: Cami avlusuna bitiik bir medrese bina etmeye niyet etmitir, Allah onu kyamete kadar korusun.74 O zamanki medreseleri ayrt eden eyler, sa Bey Medresesi, shak Bey Medresesi ve shak elebi Medresesi gibi renciler ve mderrisler iin ina edilen yurtlardr. Ayn zamanda yurdu olmayan medreseler de buluruz. Fakat onlarn zellikleri sahip olduklar byk toplant salonlardr. Buna dayanarak medreseler yap asndan iki gruba ayrlmtr. Bunlar avlu, yurt ve mescide ek olarak sohbet salonunu iine alan medreseler ve byk toplant salonundan oluan kk medreselerdir. A.2.MESLEK MEDRESELER Makedonyada var olan dz liselerin dnda bir ksm ihtisaslama yapan zel medreseler de var olmutur. Darul kurra ve darul hadisler bu medreselerdendir. Bu medreseler hakknda bilgi veren ana kaynak kitap Makedonyadaki skp, tip ve Ohride byle medreselerin var olduundan bahseden Evliya elebinin Seyahatnamesidir. Darul-kurralar: Makedonyada, skpte Kuran- Kerim renmek iin darul-kurra ismiyle bilinen dokuz medrese mevcut olmutur. Bunlar mstakil binalarda deil camilerdeydi ki burada Kuran- Kerim retiliyordu.75 Ekrem Hakk Ayverdi baz isimlerden bahseder. Bunlardan bazlar yledir: Yahya Paa, Hnkr Mustafa Paa, sa Bey, shak Bey ve Kebir Mehmet.76 tipte darul kurra varm. Kuran- Kerim renmek iin hocalar her hafta Kadn Ana Camii, Hsam Paa Camii, ar Camii, olmak zere camide Kuran- Kerimin yedi kraat tilavetinin keyfiyeti hakknda konumalar dzenliyorlard.77 Ohrideki darul-kurra ve darul-hadis ile ayn yerde olup burada Kuran- Kerim sadece hafs kraatiyle retilmitir. Bu medresede, kendi zamannda Kuran- Kerim tilaveti ve tecvidini en iyi bilen Hafsal-Kar lakabyla bilinen Hafz bn mer mderris olmutur.

Hasan Kalei, a.g.e., s.175 Evliya elebi, V, 297 76 Ekrem Hakk Ayverdi, Yugoslavyada Trk Abideleri ve Vakflar, Vakflar Dergisi, TTK Basmevi, Ankara 1956, III, 160 77 Evliya elebi, VI, 63; Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.m., s.166
75

74

35

Darul-hadisler: Makedonyada tip ve Ohride iki ehirde vard. Evliya elebi, tipte I. Sultan Murat Camiinin karsnda olan Muradiye isminde bir medresenin olduundan bahsetmektedir. Genel konumalar irade eden bir mderrisin olduu bu medresede zellikle hadis ilmi anlatlr.78 Yukarda zikrettiimiz gibi Ohride darul-kurra ile birlikte, darul-hadiste Sahih-i Buhari retilmektedir.79 B. KTPHANELER Ktphane, Osmanl toplumunda nemli bir yere sahiptir. Osmanllarn camilerde, medreselerde, darifalarda ve tekkelerde ktphaneler kurduklar grlmektedir. zel ktphaneleri de kendilerine has saraylarnda toplamlardr. Hayr kurumlarna kitap banda bulunmak fazilet sayld iin, zel kitaplarn bu koleksiyonun ou vakflarn ktphanelerine kadar yol alyorlard. slam ilimlerine gre bu dnyadaki zenginlik geici olup kalc deildir. Onun iin insan, rabbinin nimetlerini kendisine hizmet ve toplumun yarar iin kullanmaldr. sa Bey kendi vakfiyesinde yle devam eder: Allahn bana verdii nimetlerden ve ona kar olan sevgimden dolay ben sa Bey hayatmn gelecei (Ahiret hayat) iin bu hayrsever kurumu ina ettirmem gerektiini gryorum. Muhammed (a.v.s)in tavsiye ettii gibi nsann lmesiyle btn iledii iyilikleri ve yapt balarn karl kesilir. Yalnz i iin karlk sonsuzdur ve onlarda yledir: nsanlarn istifadesine kullanlan vasiyet edilmi (vakfedilmi) mlkiyet, insanlara rettii faydal ve kendisiyle amel edilen ilim ve kendi anne babasn minnetle anan iyi yetitirilmi hayrl evlat. Ktphaneler, genellikle tatan yaplm odalar eklinde cami, medrese ve tekke bnyesinde veya mstakil binalara konulan yegne birimdir. Vakf, kitaplarn nasl muhafaza edilecei ve kullanlacana ilikin gerekli eyleri tedarik edip vakf imknlaryla maal bir ktphaneci tayin ederdi.80 Makedonyada kendisi hakknda en az aratrma yaplan messeselerden biri, kukusuz ki geleneksel dou bilimleri ktphaneleridir. Bu kltrel messeselere kar
Cahit Baltac, XV-XVI, yzylarda Osmanl Medreseler, stanbul 2005, II, 882; Ahmet Gl, a.g.e., s. 142; Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.m., s. 166 Semavi Eyice, a.g.m., s.138 79 Evliya elebi, VIII, 329 ; M.Tayyib Oki, Baz Hadis Meseleleri zerinde Tetkikler, stanbul 1959, s. 112 80 Halil nalck, a.g.e., s.182-183
78

36

bu ekilde tavr alnmasnda ok fazla sebep bulunmaktadr. Ktphane zaman ak, deiik ordular, yangnlar vb. sebeplerden dolay faaliyetlerine sk sk ara vermek zorunda kald. Ktphaneler sk sk yenilenmilerdir. Baz blgelerde ise Osmanl dneminde yeni ktphaneler kurulmutur.81 Makedonyadaki camilerde, medreselerde ve tekkelerde vakfedilen

ktphanelerin kurulmasnn XV asrn birinci yarsnda baladn syleyebiliriz. 1. SA BEY KTPHANES Bu ktphanenin kurucusu shak Beyin olu sa Beydir. Medrese ile birlikte yapm H. 874 / 1469 ylna denk gelen ktphaneyi de ina etmitir. Bu ktphane, 332 ciltlik 215 eser kapsamaktadr, kitap says asndan Hicri IX. yzylda, miladi 1469da Makedonyadaki en byk ktphanelerden biri olmutur. Bu ktphanenin nemi, eitli ilim iine kapsayarak 16 bilimde kitaplar ihtiva ettii grlmektedir. Bylece Ktphane memuruna da gnlk iki dirhem diyen bu hayrseverin vakfiyesinde kendi ktphanesi iin gndeliki bir memur tayin ettiini grmekteyiz. Gerekte bu, orada herhangi bir ktphanenin ktphanecisinden bahseden Balkan Yarmadasnda ve zellikle de Makedonyadaki ilk belgedir.82 leride bu ktphanede olan ve sa Beyin kendi vakfnamesindeki bu kitaplarn isimlerini zikretmeden tasnif ettii gibi blmlere ayrlan kitaplarn isimlerinden bahsedeceiz. Onlar da yledir: Tefsir.........................................................................................67 ciltlik 27 kitap Kraat............................................................................................8 ciltlik 7 kitap. Hadis....................................................................47 ciltlik 27 kitap. Vaaz (Mevize)..........................................................................17 ciltlik 12 kitap

81 82

Hasan Xhillo, sa Beg i Njegovata Biblioteka, Mlada Meseina, Januari , Skopje 1992 Hasan Xhilo, a.g.m.

37

Fkh usl................................................................................37 ciltlik 18 kitap Fkh.....................................................................................53 ciltlik 35 kitap Fetva..........................................................................................26 ciltlik 20 kitap Kelam.........................................................................6 ciltlik 17 kitap El-Meani ve Beyan...................................................................18ciltlik 17 kitap Hikmet...................................................................3 ciltlik 3 kitap Mantk...........................................................................................3 ciltlik 3 kitap Nahiv...........................................................................................10 ciltlik 9 kitap Sarf.....................................................................................................2 ciltlik 2 ki Dil........................................................10 ciltlik 8 kitap Tp..........................................................................15 ciltlik 10 kitap83 Ayrca bu ktphanenin deeri, kendi alanlarnda ana kaynak olan birok dini, lgat ve mantk kitaplar dnda Razi, bn Sina, Hipokrat vb. tbbn en mehur limleri tarafndan yazlan tbba dair ok sayda kitap iermesinden ileri gelmektedir. Vakf kitaplarndan, ada tbbn babas olarak n yapan Yunanl bilge Hipokratn kitabnn anlmas uygun olur ki Avrupa onun kitaplarn XVI. yzylda Latinceye evirmeye balad. Bu kitab 100 sene nce skpteki sa Bey ktphanesinde bulmaktayz.84 Btn bu kitaplar kaybolmutur. Avusturyal bakumandan Pikolomin skp ehrini 1689 ylnda yakt zaman bu kitaplarn yaklm olma ihtimali daha gldr. Bu medresede Fetav-i Kadhann ilk sayfasnda yle yazyordu: Bu erefli kitab skpn iinde ina ettii kendi medresesi iin, halk ve dini ycelten shak Beyin

83 84

Glia Elezovi, Tuski Spomenici u Skoplju, G. S. N. D., Knjiga 1 Sveska 1-2, Skopje 1926 s.429-432 Hasan Xhilo, a.g.m.

38

olu Sahibul Hayrat sa Bey vakfetmitir.85 Gnmzde sa Beyin Ktphanesi skpteki sa Bey Medresesinin yannda faaliyet gstermektedir. 2. SHAK BEY KTPHANES Bu ktphanenin kurucusu, bu topraklarn ilk hayrseverlerden biri olan shak Beydir. Onun vakfnamesinden 918 ubat 1445te dorulanan bu ktphanenin tasdiki yaplan shakiye Medresesi ile birlikte ina edildi. Bu medrese, eskiden nemli bir rol oynayan ve gnmzde birinci derece kaynak olarak kullanlan nemli kitaplar ihtiva etmektedir. Neredeyse btn kitaplar Arap dilinde olup birou Kuran- Kerim tefsiri, fkh ve Arap dili hakkndadr. Kitaplarn ekseriyeti iin diyebiliriz ki, onlar okul kitaplar olarak veya rencilerin medresede rendikleri edebiyat olarak hizmet vermilerdir.86 Bu ktphanede deiik alanlarda ana kaynak olarak bilinen ciltleri ok fazla olan 23n zerinde kitap vardr. leride bu kitaplarn isimlerini Ishak Beyin vakfnamesine gre takdim edeceiz. Fakat biz onlar blmler halinde ayrdk; onlar da yledir: Tefsir kitaplar: Zamaherinin el-Keaf Begavinin Tefsiri Mevlana Sadn Haiyet Kef Hadis kitaplar: Saganinin Mearikul Envr Ekmeliddin Babertnin el-Mearik erhi Mecduddin Ebu Sadt el-Mbarekin Fetava Camil-Usul

85 86

Glia Elezovi, a.g.m., s.412 Hasan Kalei, a.g.e., s.90

39

Seyyid erifin erhul-Miftah Fkh kitaplar: el-Merginaninin Hidaye fil-Fikh. Msannifin ( Alauddin Ali b. Mecduddin Muhammed ah) MecmulBahreyni. Burhaneddin Muhammed bin Sadr e-eriann Vikaye er-rivaye fi mesil elhidaye (Sadru-eria) s El-Kazvini (Necmuddin Ebu Reca b. Mehmud b. Muhammed ez-Zahidi)nin Kunyetl fetavas Fahruddin el-Hasan bin Mensur Kadhann Fetav-i Kadhan Cevher Zdenin Hidaye erhi Kelam kitaplar: Hafizuddin Ebul Berekat en-Nesefinin Umde fi-l Kelam Seyyid erif Crcnnin Mevakf erhi Dil ve gramer kitaplar: Cevherinin Shah Crcannin Tevdih el-Mekasid fil-Lugas Cemaluddin ibn Hacibin Min Kafiyed-Dnyas Fahruddin Muhamed ibn lyasin Cevahir min uruh el-Manzumesi.

40

Bedreddin Mahmud bin srail bin Kadinin Teshil Letaifi el-arat87

3. MANASTIRDAK SHAK BEY KTPHANES Bu ktphanenin kurucusu shak elebidir. O, bu ktphaneyi kendi medresesi ile birlikte H.914 / 1508 ylnda ina etmitir. Kitaplar kendi medresesinin mderrislerine iki ksmda vakfetmitir. Bunu, Manastrda 1508 de tasdik edilen onun ikinci vakfnamesinde shak elebinin vakfnamesi dorulamaktadr ki ad geen vakf ehli 20 kitap vakfetmitir. Biz onlar blmler halinde u ekilde ayrdk: Tefsir kitaplar: Kad Beyzavinin iki ciltlik Tefsiri Ebul Leys es-Semerkandnin Tefsiri drt cilt ve ki ciltlik Trke Tefsiri Farsa Tefsir iki cilt Hadis kitaplar: Buharinin alt ciltlik Sahihi Fkh kitaplar: Burhaneddin Muhammed bin Sadr e-eriann el-Vikaye er-Raviyesi Muzaferudddin Ahmed bin Ali bin Saleb el-Badadinin Mecmal Bahreyni Fahruddin el-Hasan bin Mensur Kadihann iki ciltlik Fetav-i Kadhan El-Merginani el-Hanefinin 2 cilitlik erh el-Hidayesi

Glia Elezovi, Turski Spomenici u Skoplju, G.S.N.D., Knjiga I Sveska 1,Skpje 1925 s.157; Hasan Kalei, a.g.e., s.90

87

41

Bedreddin Mahmud bin smail bin Kadnn Camiul-fusleyn Necmuddin ez-Zahidinin el-Kunyesi Fahreddin Rumi I. Bayezid devri ulemasndan Mtemil el-Ahkam Fetva kitaplar: Hafizuddin Muhammed b. Muhammed el-Bezzazi el-Kerderinin Fetava elBezzaziyesi Muhammed bin Ebu Bekr el-Hanefinin Mecmeal Fetavas Burhaneddin Mahmud bin Ahmedin Fetava vecizi Tahir bin Ahmed bin Abdrreid el-Buharinin iki ciltlik Hlasatul Fetavas Dil kitaplar: Muhamed bin es-Seyid bin Alinin Luga er-Rumuzu Felsefe: rperdi rperdi, Ebl Mekarim Fahrddin Ahmed b. El-Hasen b. Ysuf (. H.746 / 1346). H.664 1265 ylnda dodu. Aran yresinde bir yerleim merkezi olan arperde (Carberd) nisbetle anlmakta olup muhtemelen burada domutur. Daha sonra Tebrize yerleti, burada ilim tahsil etti ve mrnn sonuna kadar ders okutmakla megul oldu. Uzun sre yannda kald Kd Beyzv ve Nizmeddin et-Ts gibi limlerden ders alan rperdi, fi fkh yannda akl ilimlerle dier din ilimleri de okudu.88

88

Mehmet ener, rperd,DA, VIII, 230

42

Ayrca vkf shak elebi, onun kendi caminin ziyaretileri tarafndan okunan rahle zerinde mihrabn sa tarafnda, dierine ise rahle zerinde sol tarafnda olmak zere kendi camiine iki Mushaf vakfetmitir.89 Ad geen vakf ehli, kitaplar korumay ve ihtiya duyduu zaman mderrisin hizmetine sunmay, mderris ihtiya duymadnda korusun diye kendisine art komutur.90

89 90

Hasan Kalei, a.g.e., s.190-192 Hasan Kalei, a.g.e., s.205-208

43

III. BLM DN MESSESELER

Din tarih boyunca ve insanolunun en eski kltrlerinin cra kelerinde beer hayatnn kkl ve ayrlmaz bir zellii olmutur. nsanlk tarihini ve bu tarih ierisindeki deiik grlerini anlayabilmek iin, her eyden nce insanlarn mensup olduklar dinleri tanmak gerekir. Dinin tanmlanabilmesi ve tarihinin tetkik edilebilmesinin, bir anlamda ilmi bir abay gerektirdii sylenebilir. Makedonyadaki dini messeselerin varl Osmanl fethinden beri tarihlendirilir. Osmanl Devleti, slam dinin esaslar zerinde bina edilmitir. Dini messeseler grubuna camiler,mescidler, tekkeler ve zaviyeler yer almaktadr.

44

1. Paa Yiit Camii: Dorudan doruya bir belgeye sahip deiliz, fakat bu caminin varl dolay olarak delilendirilmektedir ki, olu shak Beyin H.848 / 1445te tasdiklenen kendi vakfiyesinde yle denilmektedir: Ve btn Han ad geen ehrinde (skp) bulunan Eski Han ismiyle tann ve ona yakn bir para bo arazi ve hana bitiik yirmi dkkan. O (han ki) her iki taraftan ana cadde ve Merhum Paa Yiitin vakf ile snrlnd.91. Bunun gibi H. 874 / 1469da tasdiklenen sa Bey vakfiyesinde, Paa Yiit Camiinin var olduu grlmektedir ki, yle devam etmektedir: Ve ayn zamanda ad geen vakf insan (sa Bey), kendi medresesi ve tekkesinin menfaati iin skpte merhum Paa Yiit Camiinin yannda dkknlk bir yer vakfetmitir.92 2.Sultan Bayezid Camii: (Yldrm Bayezid) br taraftan, Krova ilinin merkezinde bulunan Sultan Bayezid Camiinin veya halkn adlandrd dier ismiyle ar Camiinin var olduunu 1396 ylnda bina edildiini grmekteyiz.93 Bu tarih ve bu yapnn, Sultan Bayezidin (H.791 805 / 1389 1402)de Makedonyann bat blgesinde yapt baz fetihlerini bildiimiz tarihe uygun dmektedir. Ve fethettikleri her ehirde hemen orada deiik messeseler kurduklarn rendiimizde bu Sultan fethettii ehirde bir cami bina etmesi akla ok yakndr. Bu cami, kendi varl boyunca birka defa yenilenme grmtr. Birinci yenilenme almalar o zamann baz mfrit gruplarca yakldndan tr 1922de yaplm. 1934 ylnda yenilenmitir. 1985 ylnda ise temelden yenilenmitir94. Mslmanlar bugn dini ykmllklerini bu camide yerine getiriyorlar. (Bkz. resim No.2) 3.Sungur avu Bey Camii: Eski cami adyla da bilinen Manastrdaki Sungur avu Bey Camii, bu cami II. Sultan Muratn zamannda (14211451) savatan dndkten sonra , (Manastr) ehrin durumunu grp sultandan Manastrda kalmasn isteyen Sungur avu Bey tarafndan ina edildi. Kendi vakfiyesinde yle
Hasan Kalei, a.g.e., s.104; Glia Elezovi, Turski Spomenici u Skoplju, G.S.N.D., Knjiga 1 Sveska 1 Skopje 1925, s.154 92 Glia Elezovi, Turski Spomenici (1438-1520),s.91; Turski Spomenici vo Skoplje, G. S. N. D., Knjga 1 Sveska 1-2, Skopje1926 s. 401; Lidija Kumbaradzi Bogoevic, Osmanliski Spomenici ve Skopje, Skopje 1998, s.91 93 Feti Mehdiu, Nga Kerova per Keroven, Kerove 1995, s.80 94 Ekrem Hakk, Ayverdi, Avrupada Osmanl Eserleri, stanbul 2000, III, 84
91

45

denilmektedir: Vakf ehli olan bu kimse, Manastrda ettii caminin ihtiyalar iin bu ehirde yaptrd bir han Manastirda vakfetmitir. Bu vakfiye 09 19 Nisan 1435te tasdiklemitir. Mehmet Tevfik, bu camiin H. 838de bina edildii ve bu vakfiyesinin tasdikine uyduunu belirmektedir.95 Evliya elebi, bunu en ok ziyaret edilen cami olduunu ileri srmektedir.96 Tom Krumovskiye gre. Bu caminin yerinde Sn. Spas kilisesi varm, fakat burada bir zamanlar bir kilise mevcut olduuna dair hibir kant vermemektedir. Bu cami en eski camilerden biridir, hatta Balkan Yaramadasnda bile 1956ya kadar var olan en eski camidir. O zamanki Yugoslav gleri onu ykp yerine binalar ina etmilerdir. 97 4. II. Sultan Murat Camii: skpteki II. Sultan Murat Camii, caminin kaps zerinde bulunan kitabeden bu cami H. 840 / 1436 / 37de ina edildii grlmektedir. Padiah Camii manasna gelen Hnkr Camii olarak da bilinmektedir. Evliya elebi Seyahatnamesinde bu isimle zikretmektedir.98 Halk arasnda ise, yanna saat kulesi olduu iin Saat Camii olarak da isimlendirilmektedir. H. 944/ 1537 / 38 ylnda byk zarar grm olan caminin temelinden yenilmesini H. 945 / 1539 yln evval aynda balayarak ve H.949 / 1542 yln aban ayn sonuna kadar baaryla bittiren Kanuni Sultan Sleyman yapmtr. 1689 ylnda skp Avusturyal bakomutan Pikolomonun ateleri sardnda, bu cami da kurtulamad ve tekrar yand. Yenilenmesini 1712 ylnda III. Ahmet yaptrd. II. Sultan Murat Camii cemaatin eitli bayram ve toplantlarda toplanmalarnda fonksiyon gstermitir. Ve binaenaleyh da bayram gnlerinde daha ok ziyaret edilen manasna Ulu Camii olarak da adlandrlmtr99. Gnmzde bu cami mevcuttur ve skpn en nemli camilerindedir. (Bkz. resim No.3) 5. shak Bey Camii: lk nce Eski Cami (Cami-i Atik) ismiyle bilinmekteydi. Genilenmesi ile cami Byk Camii ismini almaktayd. Ayn zamanda bnii shak Bey tarafndan da shakiye olarak isimlendirilmitir. Caminin kaps zerinde bulunan

95 96

Hasan Kalei, a.g.e., s.80; Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.104 Evliya elebi, V, 308 97 Arhitektura na Pocvata na Medonija, Skopje 2000, s.183 98 Evliya elebi, V, 297 99 Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., III, 268; Lidija Bogoevi, a.g.e., s.16; Behicddin ehapi, Dzamijata na Sulltan Murat II vo Skopje, El-Hilal, Juli Avgust, Skopje 1987

46

kitabeden bu cami H.842 / 1438 ylnda bina edildii grlmektedir ki, orada yle yazlmaktadr: Paa Yiit Beyin olu shak Bey bu erefli imaret (cami)yi H. 842 ylnda Mehmedin olu Sultan Murat zamannda yaptrmtr100. Bu cami ilk zamanda daha kkt, bugnk eklini ise 1519 ylnda almtr. Bunu, cami duvarnn dousunda olan kapnn stndeki kk levhadan grmekteyiz ki yle yazlmaktadr: sa Beyin olu Hasan Bey kendi dedesine bu eski caminin geniletmesini emretmitir ve bundan sonra Byk Cami ismini almtr.101 Bu cami gnmzde mevcuttur ve skpn en nemli camilerindedir.(Bkz. resim No.4) 6.Kebir Mehmet elebi Camii: skpte ve Kalkandelendeki Kebir Mehmet elebi Camii, bu iki caminin varl hakknda onun vakfiyesi delil gstermektedir ki yle demektir: Ad geen vkf ( Kebir Mehmet elebi) skpte ina ettii cami ve imaretinin ihtiyalar ve Kalakndelendeki kendi kynde ina etti cami ve imareti iin Kalkalanden kasabas etrafndan 70 pulluk yer dedesi shak Beyin Berzede kariyesindeki iftlii 30 pullukluk ve 30 apalk ba vakfetmitir102. Bu caminin yapl tarihi iin cami giriindeki kitabesinde yle yazyor: Bu camiyi shak Beyin olu Mehmet Bey tarafndan 4 Muharrem 874 / 14 Temmuz 1469da ina etmitir. Yazdn gryoruz103.(Bkz. resim No.5) 7.ar Camii: Pirlepeteki ar Camii, bu cami ehrin meydannda, Pirlepenin eski arsnn kompleksinde yer almaktadr. Cami iki ksm olumutur: Birinci ksm, ta ve tuladan oluan dikdrtgen biimindeki eski ksm, ikincisi daha sonradan ina edilen iki katl sofalk veya son cemaat yeri ksmdr. Giri kapsnn zerindeki kitabesinden rendiimize gre ar Camiinin eski ksm 1475 ylnda ina edilmitir. Yeni ksm ise caminin geniletilen ksmyla baarl bir btnlk oluturarak XIX yzylnda bina edilmitir. ar Caminin nemli zelliklerinden birisi, iki erefeli yksek minaresidir. Cami binas gibi minare de iki
100

Glia Elezovi, Turski Spomenici (1438-1520), s.14; Turski Spomenici u Skuplju; G. S. N. D., Knjiga 1 Sveska 1, Skopje 1925, s.143 101 Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.258; Lidija Bogojevi, a.g.e., s.30; Behicddin ehapi, shak Begova Aladza Dzamija vo Skopje, El Hilal, Noemvri Dekemvri, Skopje 1990 102 Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.260 103 Glia Elezovi, Turski Spomenici u Skoplju,G.S.N.D., Knliga 1 Sveska 1, Skopje 1925, s.149; Lidija Bogoevi, a.g.e., s.46

47

aamada ina edilmitir. Bu cami 2001 ylnda meydana gelen sava ramen Pirlepedeki sava yoktu, fakat Makedonlarn vandallar maalesef, bu camii kundaklanp yaktlar ve bu suretle de Makedonyada ok deerli bir sanat ve mimari eseri ortadan kaldrlm oldu.104 (Bkz. resim No.6, 6a) 8. sa Bey Camii: skpteki sa Bey Camii, bu cami, Osmanl devletinin Balkan yarmadasna yaylma en yce ahsiyet olan Paa Yiit Beyin torunu, shak Beyin olu skpn fatihi ilk komadan olan sa Beyin ismini tamaktadr. Bu cami H. 880 / 1475 ylnda yapld. Bu tarihi caminin kaps zerinde bulunan kitabeden grmekteyiz ki devamnda yle yazlmaktadr: Bu erefli ve kutsal imaretin inaatn yaplmasn, rahmetli ve mcahit olan Hac shak Beyin olu Gazi sa Bey, I. Sultan Murat Hann olu Sultan bin Sultan I. Mehmet Han dneminde emretmi. H. 880 ylnda Allahtan arabuluculuk dilerek Allah onun saltanatn (hkimiyetini) muhafaza etsin.105 Ansna yaplan levhada bu caminin rahmetli sa Beyin vefatndan sonra yapld belirtilmektedir, hlbuki inaat onun vasiyeti zere yaplmtr. Bu cami gnmzde mevcut olup ehrin en nemli camilerinden biridir.(Bkz. resim No.7) 9. Sinnuddn Yusuf elebi Camii: Ohrideki maret olarak da bilinen Sinnuddn Ysuf elebi Camii, bu camiyi hayrsever Sinnuddn Ysuf elebi 1491 ylnda yaptrmtr. Evliya elebi, Ohri hakknda sz ettiinde: Yukar hisarda bir tepecikte kurunla kapl, kubbesi tahtal ve onun minaresi gl malzeme ile Ohrizde camii bulunur, diye bu camiyi tarif etmektedir. Sultan Bayezid bir muharebeden sonra yryp durduunda bu camiyi grd zaman: Bu byk cami nasldr, Allah rahmet eylesin dedikten sonra Ohrizade Sultana bu camiyi hediye verdi. Ondan sonra Sultan, caminin sa tarafnda da bir minare yaplmasn emretti. Bu andan itibaren Sultan Camii ismini almaktadr. Kuzeydou kapsnn eik kemerinde ssl bir yaz ile kelime-i ahadet yazlyd: Allahtan baka ilah yoktur, Muhammed (s.a.s.) Onun resuldr.106 Fehim Bayraktareviin rivayetine gre ve halkn dediklerine gre, Sultan Fatih, Sinan
Behicddin Shehapi,Kapanmayan yaralar, skp 2002, s.38-42 Glia Elezovi, Turski Spomenici u Skoplju, G.S.N.D., Knjiga 1 Sveska 1, Skopje 1925, s.167; Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.251; Lidija Bogoevic, a.g.e., s. 48-55 106 Evliya elebi, V, 328; Hasan Kalei, a.g.e., s.113
105 104

48

elebi ile skpte karlap Ohride ne ina ettirdiini sormu. O, camiyi sultann ismine yaptrp, emareti ise kendi ismiyle ina ettirdiini syleyerek cevap vermitir.107 Bu cami 1950 ylna kadar almalarna srdrm, daha sonralar tarihi antlar korunmas altnda alnmtr ve daha sonra kiliseye dntrlmtr. (Bkz. resim No.8) 10.Mustafa Paa Camii skpteki Mustafa Paa Camii, skpteki slam mimarlnn en iyi camilerden biridir. Bu cami, II. Sultan Bayezid zamannda vezirlik yapan Mustafa Paa tarafndan XV yzyln son on yllnda bina edilmitir. Caminin kaps zerine bulunan kitabeden, caminin ne zaman yapld gsterilmektedir. Kitabn yledir: Hayrsever, kabrini aydnlatmas iin Allaha niyazda bulunmak zere bu camiyi H. 898 / 1492 ylnda ina etti.108 Bu cami gnmzde de varln korumutur. (Bkz. resim No.9) 11. Burmal Camii skpteki Burmal Camii, caminin ana giriindeki zerinde bulunan kitabeden, ve bugn skpteki Kurunlu deposunda mevcut olan levhadan grldne gre bu cami H. 900 / 1495 ylnda yapld, ki orada yle yazlmaktayd: Bu camiyi lemlerin Rabb iin, btn en iyi balayclarn rahmetine muhta, btn gazilerin ve mcahitlerin nderdi, inanszln ve oktanrcln stesinde gelen Mehmet Bey H. 900 Zil-hicce aynda ina etti.109 Evliya elebi bu camiyi Karl-zade olarak adlandrmaktadr.110 Bu cami ta kpr yaknlarnda Vardar rman sa tarafnda idi, fakat 1925 ylnda o zaman teki (monist) sistemi tarafndan yklp onun yerinde subaylar evi bina edildi. Fakat bu yap da uzun yaamad ve 1963 yln depreminde bu ev yklr. Alan bugn bo durumundadr. Behicddin ehabinin kitabnda, bu caminin nemi hakknda yle demektir:

Fehim Bajraktarevi, Turski Spomenici u Ohridu, Prilozi za Orjentalnu Filologiju, V, 1954/55; Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.138; Semavi Eyice, Ohrinin Trk Devri Ait Eserleri, Vakflar Dergisi, VI. stanbul 1965 108 Ekrem Hakk Ayverdi,a.g.e., s.262; Lidija Bogoevi, a.g.e., s.57 109 Glia Elezovi , Turski Spomenici (1438-1520), s.270;Turski Spomenici u Skoplju,G.S.N.D Knjga V, Skopje 1929, s.252; Semavi Eyice, skpteki Turk Devri Eserleri,Trkln Dergisi, S.II, Eyll 1963, s.22 110 Evliya elebi,V, 297; Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.248

107

49

Bu cami ile ilgili okuduum ilgin bir yazy burada sizlere aktarmak istiyorum; II Dnya savandan nce Viyanada tertiplenen mimarlarn bir kongresinde, Burmal Cami gibi mimari ve sanat deeri yksek olan bir eserin barbarca yktrlmasndan verilmemitir.
111

dolay

Yugoslavyasndan

gelen

delegenin

konumasna

izin

(Bkz. resim No.10)

12.Alaca Camii Kalkandelen Alaca Camii, halk arasnda Paa camii ismiyle de mehur olan Kalkandelen Alaca Camii, ehrin eski ksmda Kpkl Nehrin yannda bulunmaktadr. Caminin bulunduu ehir dokusunda, tarih ve sanat zellikleriyle taninmi ve dier slam dini ve sivil yaplan da bulunmaktadr. Cami, 1495 ylnda ina edilmi, 1833 ylnda ise, o zamann Kalkandelen mehur muhafzlarndan Recep Paann olu Abdurahman Paa tarafndan yeniden ina edilerek geniletilmitir. Bu zatlar, o dnemin ileri gelen kiileri olarak ayrca sanata kar sevgileriyle de ad yapmlard. Bu bilgileri, caminin giri kapsnn zerindeki kitabeden reniyoruz.112 (Bkz. resim No.11) 13.Yahya Paa: Camii skpteki Yahya Paa Camii, caminin kaps zerinde bulunan kitabeden, bu cami Yahya Paa tarafndan XVI yzyln banda, daha dorusu H. 909 / 1503/4ylnda ina edildi. Bu caminin kurulucu, Osmanl devletinde yksek bir ahsiyet olup, II Sultan Bayezid zamannda (14811512) byk bir fonksiyon (rol) vard. Bosnann sancak Beyi olup, Rumelinin beylerbeyi ve veziri olmutur. Ayrca Bayezidin damad olup, onun kz Hatice Hatun ile evlenmitir. Yahya Paa Camii, eseriyle ve takriben 50 metre uzun minaresiyle, ehrin bat tarafnda hkimdir.113 Evliya elebi bu camii stanbuldaki Aya Sofya Camii ile mukayese ederek uzun minareli ve yksek kubbesiyle tarif etmektedir.114 (Bkz. Resim No.12) 14.Mft erif Camii Manastrdaki Mft erif Camii, bu cami, H. 911 / 15051506 ylnda Mft Meydan mahallesinde ina edildi. Bu cami shak

Behicddin ehabi, Kapanmayan Yaralar, skp 2003, s.104 Behicdin ehapi, Islam birlii ve Kurulular, skp 1997, s.54 113 Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.268; Semavi Eyice, Uskpteki Trk Devri Eserleri, Trkln Dergisidir, Eyll 1963, II, 22 114 Evliya elebi, V, 297
112

111

50

Efendinin babas sa Fakih tarafndan ina edildi. Ad geen caminin ve ondan kurulan dier messeselerin geim ihtiyalar iin daha ok yap vakfetmitir ki unlar: Terek Pazar denilen pazarda on iki dkkn, ayn pazarda on be ev.115 Ekrem Hakk Ayverdi, bu camiyi shak Fatih nar Mft Camii olarak baka bir ismiyle zikretmektedir. Fakat grld gibi bu cami sadece isim deitirilmi.116 Bu cami halen mevcuttur ve kapal olup kullanlmamaktadr. Manastr Mftl mlkiyedir.(Bkz. resim No.13) 15.shakiye Camii: Manstrdaki shakiye Camii,19 Temmuz 1508 / H. 914 ylnn Rebiul-Evvel ayn Manastrda tasdiklenen onun vakfiyesinden grldne gre, bu cami H. 914 / 1508 ylnda ina edildi. Vakfiyede yle yazlmaktadr: Kendi istei ile Manastr ehrindeki camiyi ihya etmeye kara verdi. Bu camiyi salkl ve lim durumunda olduu zaman sahip olduu kendi temiz varlndan vakfetmitir.117 Bu cami shak Efendi tarafndan ina edilmitir. Manastra kadar yansyan kriz blgelerindeki askeri atmalar, kendileriyle sebepsiz yere slam kltrnn en salam eserlerine saldran Makedon halknn baz ar bnyelerinde kin ve tepki yaratt. Manastra yaplan tearuzlarda Camii de esirgenemedi. O, tamamen yakma teebbslerine maruz kald. Fakat byle bir maksat gerekleemedi. Yakma teebbsnde, kar duvar dumana maruz braklp, giri kaps ise hasar grmtr.118 Cami halen mevcuttur ve Manastrn en nemli camilerdendir. Yenilenmesi 2003 ylnda balayp, orada hl almalar devam etmektedir. Manastr Mslmanlarnn dini emirlerini yerine getirdikleri yegne camidir. (Bkz. resim No.14) 16.Hac erif Bey Camii: Kutsal Hac Bey camii olarak da adlandrlmaktadr, H. 928 / 1521 1522 ylnda Hac Mahmut Bey tarafndan ina edildi119. Bir zamanlar polis ve Tomruk Aas ad olan hapishane yneticisi ve kumandan olmutur. Bu hayrsever, cami ihtiyalar iin on dkkn, on ev ve nakit para olarak 30,000 ake

115

Mehmet Tevfik, a.g.e., s.40; Ali Vishko, Fillimet e Kultures slame ne Trevat e Manastirit, Hena e Re, Maj, Shkup 1993 116 Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.99 117 Hasan Kalei, a.g.e., s.189; Mehmet Tevfik; a.g.e., s. 40; Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.100 118 Behicddin ehapi, Kapanmayan yaralar, skp 2003, s.48 119 Mehmet Tevfik, a.g.e., s.43

51

vakfetmitir120. Ayrca Evliya elebi de, Hac Bey Camiinin ekrek arsnda bulunduundan sz etmektedir. Bu cami mevcuttur, fakat kapaldr ve Manastr Mftlnn mlkiyetidir. (Bkz. resim No.15) 17.Koca Kad Camii erif: Dier trl, H. 936 / 15291530 ylnda Manastrdaki Yani Hamamn civarnda ina edilen bu camiyi Byk Kad Kutsal olarak isim verilmektedir. Bu cami, Ahmet efendi tarafndan ve onun Manastrda Kad olarak atanmasndan sonra yaplmtr121. Ekrem Hakk Ayverdi, bu camiden sz etmektedir, fakat bu cami zamanda ev olarak kullanlm ve ierisi odalara blnmtr.122 Bu cami mevcuttur, lakin hibir ama iin kullanlmamakta ve Manastr Mftlnn mlkiyetidir.(Bkz. resim No.16) 18. Tatar Sinan Bey Camii: Kumanovadaki Tatar Sinan Bey Camii, bu ehrin en eski camilerindendir. Bu cami, 1532 yln tarihe verilere gre Tatar Sinan Bey tarafndan ina edilmitir. Yovan Hac Vasilevie gre bu cami, Tatar Said Bey tarafndan 1751 ylnda ina edilmitir.123 Bulgar ordusu ar silahla vurduu Tatar Sinan Bey Camii 1944 yln Eyllnde zara grd. Caminin minarelerinde saklanan Alman gzlemcileri vurma bahanesiyle minareyi ve kubbeyi vurdular. Cami fetihten sonra cemaatin katklaryla restore edilmektedir, fakat kullanlan inaat malzemesi kalitesiz olduu iin cami ksa bir mddet iinde yeniden hasar grmeye balar. Caminin yenilmesini isminin aklanmasn istemeyen bir kii yapmtr. Bu vesileyle minare, adrvan ve ayn zamanda da caminin i ksmlarnn restorasyonlar yaplmtr.124 Kumanovadaki Mslmanlarn kendi dini emirlerini yerine getirdikleri bu cami gnmzde de mevcuttur.(Bkz. resim No.17) 19.Dkknck Camii: Caminin kitabesini muhafaza edilmedii iin bu caminin yapl tarihi kesin bilinmemektedir. Ancak bu camiyi ina eden kiinin elMedeni Hoca olarak tannan Mevlana Muslihuddn Abd el-Ganinin vakfiyesi korunmutur ki o skpte 21. XII. 1549 -2. I. 1550 yllar arasnda tasdik edilmitir.
Ali Vishko, a.g.m. Mehmet Tevfik, a.g.e., s. 42; Vishko Ali, a.g.m 122 Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.103 123 Jovan Hadzi Vasilevi, Juzna Stara Srbija, Beograd 1909, s.50 124 Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.86; Feja slame dhe Feja Ortodokse ne rajonin e Kumanoves, Broshur e botuar nga nter Etnik Projekt, Kumanove 2003
121 120

52

Bu yl, cami yaplmasnn son yl olarak kabul edilebilir. Onun vakfiyesinde bulunan bir alntda yle yazmaktadr: O da, Allahn muhafaza ettii kodra linde bulunan camini iyi niyetle ve byk bir istekle bina etmitir. Allah onu belalardan ve taksiratlardan muhafaza buyursun! Yerin temiz olmasndan ve gzelliinden dolay yazlmas ve tarif edilmesi gereksizdir.125 Ekrem Hakk Ayverdi, bu camiye kurucusunun kendi ismine gre Mezzin Hoca Camii ismini vermektedir. Vakfiyesinden onun birok varln vakfettiini ve ayn zamanda imam ve dierlerine birer maa balamasn art kotuunu grmekteyiz. Vakfiyesinde yle yazmaktadr: Mezzin Hoca olarak tannan Muslihuddn Abd el-Gani, skpteki camii iin iki han, bir hamam, alt su kanat, on dokuzdan zeri dkkn ve biri cami imamnn olmasn art komak zere on iki ev vakfetmitir. Bylece caminin hatibi iin drt dirhem, caminin imam iin gnde alt dirhem ve gnde be vakit namaz ve senede yaplan teravih ve dier namazlarn kldrmasn art komutur. Her iki mezzin iin gnde drder dirhem olmak zere sekiz dirhem tahsis etmitir. Cami hizmetisine ise, iki dirhem tahsis etmitir. Ve caminin mahfilde, namazdan nce her Cuma gnnde Kuran- Kerimi ezbere ve tecvitli okumak zere drt hafzn getirilmesini, bakanlarnn gnde drt dirhem ve dierlerinin bir dirhem almalarn art komutur.126 Bu caminin hakknda, ilk nce Mezzin Hoca Camii ismi ile bilindiini tespite verebiliriz. Bugnk Dkknck ismine gelince, bu caminin ina edildii zamannda mevcut olan ve ona yakn olan mehur Dkknck ars ismine gre almtr. Bu cami 1963 ylndaki depreme kadar ibadete akt. 1963 ylndaki depremden kubbesi yklm, cami gittike yklmaya balar ve sadece minaresi ve ona yakn olan duvar da ayakta kalmaktadr.127 30 sene boyunca kullanm d olup, u anda ise eski caminin boyutlarnda bu ehrin Mslmanlarnn yardmlaryla ina edilmektedir. Eski camiden kalan sadece minaredir.(Bkz. resim No.18)

125 126

Hasan Kalei, a.g.e., s.225-256 Hasan Kalei, a.g.e., s.244-251; Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.261 127 Lidija Bogoevi, a.g.e., s.88-89

53

20. Yeni Cami: Manastrdaki Yeni Camii ya da Kad Mahmut Efendi Camii, bu cami ar iinde bulunmaktadr. Bu caminin kesin yapl tarihi ili ilgili doru delillere deiliz. Baz sanat tariheleri, bu camiyi yapan kiinin yaad dneme dayanarak, Kad Mahmut Efendi tarafndan H. 969 / 1558 1559 ylnda ina ettiini ileri srmektedirler.128 Evliya elebinin airlerin sultan olarak isimlendirdii Leli bu caminin byk nemi hakknda da sz etmektedir. O dnemde yaayan bu nl air, bu camiye H. 971 / 1556/66 ylnda129 yazd kronolojik manzumeli bir kitabe ithafta bulunmaktadr ki u ekildedir: Hak budur ki bu cmi-i prnr Verdi ehir ire gn gibi revnak Ey Leali denildi tarihi Mabed-iin mmet resul-i hak130 Bu cami devlet tarafndan alnp, bugn galeri olarak kullanlmaktadr. Manastr Mftl bu caminin iade edilmesini talep etmise de hala iade edilmemitir.(Bkz. resim No.19) 21.Haydar Kad Camii: Bu cami Kara Olan isimli mahallede ina edilmitir. Cami kapsnn zerinde bulunan kitabeden bu camii H. 969 / 1562/63 ylnda Kad Haydar tarafndan yaptrld anlalmaktadr. Kad Haydar, Manastr vilayetinde kad idi.131 Bu caminin k sa tarafndaki minaresi de ykld I. Dnya Savanda balamtr. Bu caminin iki minaresi vard. Bu camiyi o dnemin mehur mimari Mimar Sinan yapmtr.132 Sadece Manastr ve Makedonyada deil Balkan Yarmadasndaki en gzel camilerden biridir. Bugn de, iyi durumda olmamasna ramen, yine bu ehir en grkemli yaplardan biridir.133 Ayrca bu cami devlet tarafndan alnp, hibir ey iin kullanlmamaktadr.

Mehmat Tevfik,a.g.e, s. 41;Arhitektura Na pocvata na Makedonija, Skopje 2000, s.184; Ekrem Hakki Ayverdi,a.g.e., s.105; 129 Mehmet Z. brahim, Jeni Dzamija vo Bitola, El- Hilal, Maj-Juni. Skopje 1990 130 Evliya elebi, V, 394 131 Mehmet Tevfik, a.g.e., s. 41; Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.99-98; Mehmet Z. brahim, a.g.m. 132 Kosta Balabanov, Antonie Nikolovski, Dimitar Korkanov, Spomenicite na Kultura na Makedonija, Skopje 1980, s.195 133 Arhitektura ne Pocvata na Makedonija, Skopje 2000, s.185

128

54

Manastr Mftl bu caminin iade edilmesini talep etmise da hala iade edilmemitir.(Bkz. resim No.20) 22.Hsam Paa Camii: Bu camii tip ehrinde bulunmaktadr. XV. asrnda sonunda XVI. asrn banda ina edildi. Evliya elebi bu camiyi minareli olarak gzel tarif etmektedir.134 Ekrem Hakk Ayverdi ise, bu camiyi iler acs durumunda olduunu tarif etmektedir.135Bu cami Tarihi Eserler Koruma Merkezi tarafndan alnd 1948 ylna kadar yaamtr. Kapand 1958 ylna kadar galeri olarak kullanlmtr. Minaresi yklm durumda, fakat ne zaman ykldna dair hibir bilgimiz yoktur. imdi tip Mftlne iade edilmitir ve bu caminin onarmnn yaplmas beklenmektedir.136 (Bkz. resim No.21)

3 nolu tablo: Evliya elebinin Seyahatnamesinde zikrettii ekilde Makedonyann ehirlerindeki ibadet yerlerinin says:

134 135

Evliya elebi,VI, 63 Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.48 136 Bu bilgeleri tipte Mftisinden (sa smaili) edindik

55

ehir skp

badethanenin says 120

Camilerin says 45

Mescitlerin says 75

En mehur camiler II. Sultan Murat Yahya Paa Mustafa Paa Karlzade shak Bey sa Bey

En mehur mescidler sa Bey shak Bey Kepenekci

Kratova Eridere Kprl Pirlepe Manastr

20 51 Birka Birka 70

1 1

50 Aley Bey Arslan Paa shak Efendi Mahmud Efendi Gazi Haydar Paa Hac Bey avu Bey Fethiye Murad Han Hsam Paa Adli Efendi Ahmad Paa ehre Kst Kadn Ana Ohrizade Hac Kasm Tekke Kulolu Haydar Paa Zulmiye Hnkar Hac Hamza Ayasofya Ohruzade Ramazan Bey Hac Murad

tip

48

24

24

Arasta Tabakhane Hanimescid Orta Seca Karadaki Sinan Bey skender Bey Gi Bey ar narl Kara Hoca

Ohri

34

17

17

Ustruga Rense Ardovita Tikve Vilandiva Komanova Ustrumca Toplam

4 2 5 5 2 1 Birka 362

1 2 3 3 1 1

3 2 2 1

56

TEKKELER VE ZAVYELER Makedonyada tekkelerin ve zaviyelerinin yaylmas, Osmanllarn bu topraklara nfuzuyla tarihlenmektedir. Makedonyada ilk kurulan zaviye H. 838 ylnn Ramazan aynn ikinci yarsnda Manastrda tasdik edilen kendi vakfiyesinden grdmz Sungur avu Beyin tekkesidir. 919 Nisan 1435 tarihleri arasnda vakfeden kii, tekke iin birok zenginliklerini ve aralarnda 5 deirmen, 10 dkkn, bir zm ba ve tam bir ky vakfetmitir ki, onlardan elde edilen kr cami ve tekke karna harcansn. Vakfeden bu kii kendi vakfiyesinde u art koymutur: Mtevelli tarafndan atanan eyhe zaviye vakflarndan alnan krn bete biri verilir. Ayn zamanda onun hizmetilerine ayn miktar verilir. 4/5i ise bu zaviye de bulunan fukara ve miskinlere verilen yemekler iin harcanmaktadr.137 1.shak Bey Zaviyesi: shak Beyin bir imaret ve bir medrese vakfettii kendi vakfiyesinden anlalmaktadr. maret iin eyh ve gnde Kurandan on cz okuyan on kii tahsis etmekte ve yle demektedir: marete tayin edilen eyh iin gnde be dirhem ve Kurandan on cz okuyan on kii iin her birine bir dirhem. Bu imarette bedava yemek yiyen insanlar da vard ki, kendi vakfiyesinde unu grmekteyiz: O (vakf)ndan kalan her ey imaretteki misafirlerin yiyecekleri iin harcanmaktadr.138 2.shak elebi Zaviyesi: Vakf insan olan shak elebi H. 914 / M. 1508 ylnda Manastrda bir zaviye ina etmi ve vakfnamesinde de grld zere oraya bir eyh atamtr. Vakfiyede yle demektedir: Ayn zamanda misafirler ve yolcular iin konutlar iki evden oluan ve medreseye yakn olan bir zaviye yapmak istediini ifade etti. Ayn ekilde imaretin mutfanda sabah ve ikindi vaktinde yemek piirilmesini art koymutur. Yemek, misafirler iin 3 gn olup yukarda zikredilen medresede kalanlara ise devaml ve uygun, orta bir yemektir.139 3.Kaanikli Mehmet Paa Zaviyesi: Mehmet Paa, on alt odadan oluan ve muayyen bir yerde bir zaviyenin ina edilmesini tavsiye edip, d ksmn oluturan odalarnn eyhe ait olmasn art komutur. eyh iin gnde krk ake, bu zaviyenin
137 138

Hasan Kalei, a.g.e., s.81 Hasan Kalei, a.g.e., s.108 139 Hasan Kalei, a.g.e., s.190

57

sofileri iin iki ake tahsisinin yannda herkese de yemek datlmasn art komutur.140 Ayn ekilde Mehmet Paa, Fatih Mehmet Camii yakn Debrede gzel bir yer alnmasn ve bir zaviye ina edilmesini buyurmutur. eyh iin saray odalar ina edilmesini ve sofiler iin ise yedi oda yaplmasn buyurmutur. eyh iin yirmi be ake tahsis etmi ve eyhin lim olmasn, ayet o bu artlar haiz deilse o zaman tekkenin teslim edilmemesini, sofilere yemek hazrlanmas iin orta seviye bir mutfak, zikir yapmak iin de bir cemiyetgh yaplmasn art komutur.141 4.sa Bey Hanikah:sa Beyin hankah ve medresesi ayn zamanda 1469 ylnda yaplmtr Vkf olan sa Bey hankah iin ok mal vakfetmitir, skpteki 6 dkkan, btn kitaplar, Kalkandelendeki hamam v.s. vakfedilen mallar arasndadr.142 Tekke Nakibend tarikatine ait olup caminin avlusunda bulunmaktadr. 5.pliki Hasan Efendi Tekkesi: Bu tekke Yahya Paa Camiinin yaknlarnda bulunup Sinaniye tarikatine aittir. XVI. yzyln ikinci yarsnda ina edilmi, ancak 1963 ylndaki depremde yklmtr.143 6.Emir Hoca Tekkesi: 1544 ylnda ayn isimdeki mahallede Emir Hoca tekkesinin dokuz dervii zikredilmektedir.144 Bunun skpteki en eski tekkelerden olduu sylenebilir. smi yukarda zikredilen hayrsever, skpte baka binalar da yaptrmtr.145 7.Veliyuddin Vardar Tekkesi: Tekke, Vardar nehrinin sol tarafnda bulunmaktayd (bugn televizyon kanal binas). Sinaniye tekkesine aittir. XVI. yzylda ina edilmi ve 1912 ylna kadar faaliyette kalmtr.146

Hasan Kalei, Mehmet Mehmedovski, Tri Vakufname na Kaanikli Mehmet Paa, Glasnik na .N.., Skopje 1958, s.37 141 Hasan Kalei, Mehmet Mehmedovski, a.g.m.,s.75 142 Glia Elezovi, Turski Spomenici u Skoplju, G.S.N.D., Knjiga 1 Sveska 2, Skopje 1926, s. 397-423 143 Lidija Bogoevi, a.g.e., s.132 144 Duanka Bojani, Podatoci u Skoplju iz 951 (1544) Godine,Prilozi za Orjentalnu Filologiju , IIIIV/1952-53, Sarajevo 1953 s.614 145 Lidija Bogoevi , a.g.e., s.132 146 Lidija Bogoevi , a.g.e., s.132

140

58

8.Hac Aye Hatun Zaviyesi: Bu tekke, (halk arasnda) Hac Aye Hatun ansna ina eden ve stanbuldan skpe gelen smail Hakk Tekkesi ismiyle tannyordu. Hac Aye Hatun zaviyesi, Celveti tarikatine aittir. Kendi vakfiyesinden onun Celveti tarikatine ait olmasn art kotuunu grmekteyiz. H. 1004/M. 159596 ylnda bu tekkenin varln, kendi vakfiyesinden anlamaktayz.147 Tekkenin haziresinde tekkeyi yaptran Aye Hatunun kabri bulunmaktadr. Mezar ta vefatn 1681/82 olarak tarihlenmektedir.148 Gemite, Makedonyada daha fazla deiik tarikatlara mensup tekkeler vard; fakat 1912 ylndan sonra ve II. Dnya Harbinde Mslmanlarn nfusunun azalmasndan ve onarm yaplmadndan dolay tekkelerin says azalmaya balamtr. Tekkelerin byk ou ehir planlanmas yaplrken yklmtr. Bugn Krovada adet Halveti tekkesi ayakta durmaktadr.

4 nolu tablo. Evliya elebinin seyahatnamesinde zikrettii ekilde Makedonya ehirlerindeki tekkelerin says:

147 148

Glia Elezovi, a.g.m., s.468-472 Lidija Bogoevi, a.g.e., s.133

59

ehir skp Kumanova Kratova Pirlepe tip

Tekkelerin says 20 tekke 1 tekke 1 tekke 1 tekke 7 tekke

En Mehur tekkeler Lokman Hekim tekke Baba Meddah tekke

Bali Eefendi Adli Efendi Emir elebi Sultan Yukar ve Aa tekkeler Kadn Anne tekkesi Oluk mahallesinde tekke

Ardovita Tikve Ustrumca Rense Ohri Toplam

1 tekke 1 tekke Bir ka tekke 1 tekke Bir ka tekke 33 tekke

60

IV. BLM

DER SOSYAL KURULULAR

Osmanl mparatorluu tarafndan XV. ve XVI. asrda ina edilen sosyal kurumlar az deildir. Osmanl mparatorluu'nda eitim ve dini kurumlar yannda baka sosyal messeseler de ina edilmitir. slam kltr ve medeniyetinde zel bir yere sahip olan bu messeseler Osmanl mparatorluu'nun yksek bir kltr ve medeniyete sahip olduunu gsterir. Osmanl mparatorluu sosyal hayata da byk nem verdii iin birok sosyal kurum bina etmitir. Zenginler ve hayrsever insanlar eliyle ina edilen bu kurumlar arasnda herhangi bir vakfa bal kpr, eme ve imaret gibi sosyal eserler de vardr.

61

A.HAMAMLAR Bu dneme ait Makedonyada muhafaza edilen hamamlar unlardr: Davut Paa Hamam, Debboy Hamam, ifte Hamam. 1.Davut Paa Hamam Davut Paa Hamam, ehrin merkezinde, Vardar nehrinin sol tarafnda bulunmaktadr. Bu hamam ifte hamam trndendir149 (Koca Davut Paa olarak da bilinen Osmanl mparatorluunda yksek mevkisi olan Davut Paa tarafndan XV. yzylnn ikinci yarsnda ina edilmitir). Davut Paa, Rumelinin ve Anadolunun beylerbeyi ve Bosnann Sancakbeyi olarak zikredilmektedir. O, Fatih Sultan Mehmet dneminde (14511481) vezir, II. Beyaztn (14811512) dneminde ise veziriazam oldu. Hamamn giri kapsnn stndeki yaz muhafaza edilmedii iin bu hamamn yapl tarihi kesin bilinmemektedir. Fakat Davut Paa 14891497 dnemlerinde Rumeli beylerbeyi olmutur. Bu sebeple hamam bu dnemde yaptrd dnlebilir. Sert maddeden yaplm, erkeklere ait ksm ile kadnlara ait ksm, ifte hamamn kaidesinde olduu gibi birbirine yakndr. Erkeklerin girii bat tarafnda, arnn ana caddesindedir, kadnlarn girii ise hamamn kuzey tarafndadr. Hamamn yzlm 900 mdir.150 Avusturyal bakumandan Pikolomini tarafndan 1689da skpte karlan byk yangnda hasar grmekten kurtulamayan bu yap, 1948 ylnda sanat galerisi olarak kullanlmak zere restore edildi. Tekrar 1963 ylndaki depremde ksmen hasar grse de yeniden onarlarak, sanat galerisi olarak hizmete devam eder. Halen ayn amala kullanlmaktadr.151 (Bkz. resim No.22)

Ekrem Hakk Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi, s. 84 Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimari Eserleri, III, 297; Lidija Bogoevi, a.g.e., s.176 151 Kosta Balabanov, Antonie Nikolovski, Dimitar Kornakov, Spomenicite na Kulturata na Makedonija, Skopje 1980, s.53
150

149

62

2.engl Hamam (ifte Hamam) Bu hamam arnn ortasnda bulunup sa Bey tarafndan XV. yzyln ortasnda ina edilmi ve skpte ina ettii kendi medresesi ve tekkesinin kar iin vakfedilmitir. Onun vakfiyesinden bu hamamn duvarlarnn etrafnda dkknlar ina edildiini anlyoruz.152 Fakat Evliya elebi bu hamama engl Hamam demektedir ki, boyaclarn arsnda bulunmaktadr. (sa Bey hamam)nn havas gayet ho, duvar yzeyi ve kubbesi asla terlemez.153 Yerin belirlenmesini yapan eyden sa Bey hamamnn sz konusu olduu kesindir. Boyaclarn ars ve meydanna yakn olduu iin Boyaclarn Hamam olarak bilinmekteydi. Yovan Hac Vasiliyeviin verdii bilgilerden ifte Hamamn, Yaar Bey Hamam olarak da tannd grlmektedir. O yle demektedir: Bu hamam sa Bey Camiinin mlk olmutur. Mtevelli ise byk Yaar Beyin ailesinin kabilesindendi.154 Bu ismi mtevelliye ve Yaar Bey ailesinden olduuna gre almtr. Kendi isminden biri kadnlar ve dieri erkekler iin olmak zere iki ksmndan olduu anlalmaktadr. Kadnlarn blm, binann gney bat blgesindedir ve erkeklerin blm ise kuzeydou tarafndadr. Bu blm kadnlarnkinden daha byktr. Bu hamamn almalarna ne zaman ara verildiine dair net bir bilgiye sahip deiliz, fakat eskimeye balad ve blmlerinin depo olarak kullanlmaya baland zaman olan 1916/17 yl civarnda ara verildii sylenmektedir. (skpllerin bilgilerine gre, hamam kapatldktan sonra bu binay ttn ilemek iin bir sigara dernei kullanmtr. XX. yzyln 30lu yllarnda orada sabun fabrikas vard, daha sonralar ise bir deri kuruluu bulunmaktayd. Savatan sonra hamam depo olarak kullanld). Kullanmaya ald her kimse onun yenilenmesini de yapmtr. Bu hamama birok deiiklik yaplmasna ramen bugn de yine ina edildii eklindedir. Bu hamamn ilk hasarlar XVI. yzyln ortasnda (1555) ylnda, skp saran dier
Glia Elezovi, Turski Spomenici u Skoplju, Knjiga 1 Sveska 1-2 Skopje 1926, s. 419;Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.299 153 Evliya elebi, V, 298 154 Jovan Hadzi Vasilijevi, Skopje i Njegova Okolina, storija , Etnografska i Kulturno Politika zlaganja, Beograd 1930, s.166-167
152

63

birok yaplarn ykld depremde meydana geldi. Yine ifte Hamam, binann tmnde atlaklar grld zaman 1963 senesinin depreminden byk hasarlar grmtr. Hamam daha ok kuzeydou tarafnda daha ok hasar grmtr. Bu hamamn yzlm 1056 m, biri erkekler ve dieri ise kadnlar iin olmak zere iki ksma ayrlmtr. Kadnlar ksm gney bat blgesinde, erkekler ksm ise kuzeydou tarafndayd.155 Bugn hamam, devlet tarafndan sanat galerisi olarak kullanlmaktadr. (Bkz. resim No.23) 3.Debboy Hamam Debboy Hamam, Manastr ehrinin merkezine yakn bir yerde bulunmaktadr. Bu hamamn yapl tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Muhtemelen XVI. yzylda ina edilmi olmaldr, nk bu dnemde slam kltrnn dier yaplar ina ediliyordu. Tom Krumovski bu hamama dair yazd makalede baz ilgin bilgiler sunmaktadr. Hamamn tam olarak ne zamana kadar alt bilinmemektedir. Debboy kelimesi Trkede depo anlamna gelmektedir, bu da hamamn uzun zaman depo olarak kullanldn gstermektedir. Ekrem Hakk Ayverdi makaledeki tanm hakknda yle sylemektedir: Trkenin, bugn Trkler tarafndan bile belki unutulan bir tabiri yanl anlalmtr. Debboy kelimesi depodan bozmadr, ama yalnz ve yalnz askeri mhimmatn sakland yer manasnda kullanlrd. Bu sebeple han ya askeri deponun yanndayd ve bu yzden bu ismi ald veya askeri depo olarak vazife grd. Askeri eya hamamn scakl dolaysyla kapsndan bile zor geer; onun iin biz daha ziyade debboya yakn olmas ihtimali zerinde duruyoruz.156 Ekrem Hakk Ayverdinin aklamas yani (Osmanl Dnemindeki dier yaplarda da grld gibi) herhangi bir depoya yakn olduu iin byle bir ismi ald fikri kabul grlmtr. Yap Osmanllarn Makedonyadan ayrlmasndan sonra 1965 ylna kadar depo olarak kullanlyordu. 1967de hafriyat ve aratrma yaplarak tamir edilmitir.157 (Bkz. resim No.24)

155 156

Lidija Bogoevi, a.g.e., s.171 Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.108 157 Arhitektura na Povata na Makedonija, Skopje 2000, s.223

64

Evliya elebi Kratovada iki byk hamamn olduundan bahsedip, bunlar gibi Anadoluda bile grmedii nakletmitir. Ancak stanbuldaki ukur Hamam, amda Defterdar Paa hamam, Msrdaki Abidin hamam kadar ferah ve gnl alcdr ki, Mimar Sinann eserleridir. Drt tarafndaki duvarlarndan eitli emeler akar. Her halvetinde fskiyeli adrvan fkrr. Byle balkonlu hamam hibir yerde yoktur. Bir halvetinde kse gibi bir kurnas vardr ki, gayet kuvvetli ve ssldr. Her kubbesinde, btn kap ve duvarlarnda ince oyuklar, kubbelerinde dzenli yaplm billur camlar olup k saan, aydnlk bir hamamdr. Duvarlarndan gelen misk ve amber kokular insann ruhunu okar. Kubbelerinden bir damla su damlamaz. Evliya elebi bu iki hamam byle tarif etmektedir. Bu iki hamamdan hi biri bugn mevcut deildir. Birinin yerine okul dierinin yerine ise itfaiye merkezi yaplmtr.158 Evliya elebi, tipte iki hamam bulunduundan sz etmektedir. Bunlardan birini Emir Efendi Galie (Bregalnica) nehrinin kenarnda ve ehir dnda ina ettirmitir.159 Ayrca, Ohrideki iki hamamn mevcudiyetinden bahseder. Bunlarn en mehuru Ohrzde Hamam, eski slup ile ina edilmitir ve klandrmas iyi durumdadr. Dier hamam da Gazi Hseyin Paann byk hamam olup klandrmas da yaps da gzeldir.160

B.HANLAR Evliya elebi, tipte yedi han bulunduundan sz etmektedir. En mehurlarndan Sinan Bey, Karakad ve mleki-Zade hanlardr.161 Makedonyada gnmzde han bulunmaktadr ki, biz onlarn tariheleri hakknda geni izahatta bulunacaz. Bunlarn de XV-XVI. asrlardan kalmlardr.

158 159

Evliya elebi, V, 302 Evliya elebi, VI, 64 160 Evliya elebi, VIII, 329 161 Evliya elebi, VI, 64

65

1.Sulu Han skp arsnda bulunan Sulu Han, XV. yzyln ilk yarsnda shak Bey tarafndan ina edilmitir. Bu han, shak Beyin Alaca Camii ve medresesi iin vakfedilmiti. Sz konusu vakfiye u ekilde belirtilmektedir; smi yukarda geen, skp ehrinde bulunan ve eski han ismiyle bilinen hann tamam ve onun etrafnda hamama bal 20 dkknl, bo arazi vakfedilmitir. Bu han iki tarafnda ana cadde, merhum Paa Yiit Beyin vakf ve Serava denilen rmak ile evrilidir. 162 Vakfiyesinden grld gibi, bu hana ilk nce Eski Han denilmekteydi, daha sonralar ise, yanndaki geen Serava Nehrinden dolay ismi Sulu Han olarak kalmtr. Sulu Han, skpteki arda bulunan etrafndaki dkknlarla birlikte 2101 m bir alanda yer almaktadr. Birinci kattaki blmlerin says yirmi yedi, ikinci katta bulunan blmlerin says ise otuzdur. Hann kuzey tarafnda bir ahr bulunmaktadr. Sulu Hann iki girii bulunmaktayd. Biri kuzey ynndeki ar tarafnda bulunan ana giri, dieri ise Serava Nehri tarafndayd.163 Sulu Handa kalan tccarlarn ve yolcularn eitli ihtiyalar iin ardaki dier binalar hizmet verebiliyorlard. Bunlar; Paa Yiit Bey Camii, Murat Paa Camii, sa Beyin ifte Hamam ve arda gerek bir ehirleme gsteren dier yaplar idi. Sulu Han, 1555 ylnda gerekleen depremden hasar grmt. Ayn ekilde 1689 ylnda Avusturyal bakomandan Pikolomini tarafndan karlan ve skp saran yaygndan byk hasar grmtr.164 Sahip olduu iktisadi ve ticari deerinden dolay baz tadilatlar geirmi olup, sz konusu deprem ve yangn sonucunda orijinalliini yava yava kaybetmitir. XIX. yzyln sonunda ve XX. yzyln banda Sulu Han, ina edili amacnn dna kartlarak birok alan, depo ve zanaatkrlarn atlyeleri olarak kullanlmaya balanmtr. Burada ina edilen atlyeler ve dkknlar Hana giri k bile
162 163

Hasan Kalei, a.g.e., s.104 Lidija Bogoevi, a.g.e., s.150 164 Kosta Balabanov ve dierler, a.g.e., s.48

66

zorlatrmtr. Kap nne ina edilen dkknlar kapy kapatm, ancak 1963 ylndaki deprem ile kaplar tekrar alabilmitir. Sz konusu tarihteki depremde Sulu Han ok hasar grm ve neredeyse hann tamam yklmtr. Ancak Tarihi deerinden dolay adl Milli Kltrel Miras Koruma Merkezi tarafndan yeniden ina edilmitir. Bir sreliine ticaret merkezi binas olarak kullanld.165 Bugn bir blm Eski ar Han olarak kullanlan Sulu Handa sanat ve tasarm fakltesi bulunmaktadr. (Bkz. resim No.25) 2.Kurunlu Han skpn en gzel ve en nl eserlerden biri de Kurunlu Handr. Bata Evliya elebi olmak zere birok seyahatname yazar ve gezgincinin dikkatini ekmi, eserlerinde bu handan bahsetmilerdir. rnein Jurii bu han u szlerle tarif etmektedir: Bu ehirde, yani skpte byke eski bir bina bulunmaktadr. stelik gzel ve dayankldr. Binann birinci katnda nemli olup, ikinci katta boyanm birok odas vardr. Ayrca bina kurunla kapldr. Bu binaya tccarlar gmrk vergisi alnan mallar getiriyorlard. Srbistan kral Duan dneminde Srp askerlerine kla olarak hizmet veren bu binann Duann emriyle yapld belirtilmektedir.166 Jovan Hacc Vasiliyevi ve birok aratrmac da bu kanaatte olup Duann kurunlu han yaptrdn dnmektedir.167 Fakat bugn iin elimizde bulunan baz belgeler bu han vakfeden kiinin Mezzin Hoca el-Madeni adyla bilinen Muslihuddin Abd el-Gani olduunu gstermektedir. 1549/50 ylnda yasallatrlan vakfiyesinde Mezzin Hoca iin yle denilmektedir: O, bilinen yerde zikredilen skp ehrinde temelini atp ina ettii hann vakfetmitir. Bakrclar (Kazanclar) Camiiye yakn Tanr Vermi Mahallesine yapt yardmlarn Allah kabul eylesin, kredilmeye layk olan yalnzca Allahtr.168 Kurunlu Han nceleri onu ina edenin ismiyle yani Mezzin Hoca adyla tanyordu.

Lidija Bogoevi, a.g.e., s.151 Hasan Kelei, Koj e Graditelj i Koga e zgraden Kurumli Han vo Skopje, Glasnik na .N.., God. XV, No3, Skopje 1971, s.189 167 Jovan Hadzi Vasailijevi, a.g.e., s.129-132 168 Hasan Kalei, a.g.e., s.244; Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.294
166

165

67

Kurunlu Han, dier hanlar gibi, iki ksmdan olumaktayd: tccarlarn ve mallarnn konulmas iin hizmet verdii birinci ksm ve dier ksm yardmc blmleriyle ahr ksm. Hann ana girii ar tarafndandr. Birinci katta yirmi sekiz, ikinci katta ise otuz iki blm bulunmaktadr. Ayrca Hann avlusunda bir adrvan vardr. Vakfnameye gre bu adrvana su, Mezzin Hoca Camiinin adrvanndan gelmektedir. Aradaki su kemerini de vakf sahibi kendisi yaptrmtr.169 Kubbelerin st kurun levhlar ile bsbtn sarlm ve rtlm olmasna ramen, I. Dnya Savanda levhalarn bir blm Bulgar askerleri karp almlardr.170 Kosta Balabanova gre Kurunlu Han, 1787 ylndan itibaren zindan haline getirilmi olup, birok Makedonyal devrimci burada hapsedilmitir. Sz konusu Han 1904 ile 1912 yllar arasnda ise eitli hizmetler iin kullanlmtr.171 Gney Srbistan Mzesinin dikilitann Kurunlu Hana konulmasndan sonra buraya Makedonya Arkeolojik Mzesinin dikilita da konulmu ve 1976da yannda ina edilen mzenin bir paras haline getirilmitir. Bugn Makedonyadaki tarihin eitli dnemlerinde zellikle de Mslmanlarn yapm olduu yaplarn kalntlar buraya getirilmekte ve burada onlar iin dikili talar konulmaktadr. Ayrca bu tarihi Han, yaz mevsimlerinde yaplan eitli festivallere ev sahiplii yapmaktadr.172 (Bkz. resim No.26)

3.Kapan Han Kapan Han, sa Bey tarafndan XV. yyn ortasnda bina edildii skp arsnda bulunmaktadr. Kapan Han etrafnda ina edilen dkknlarla birlikte arda farkl bir karmak oluturmaktadr. O zamandan beri bu hann mevcudiyetini sa Beyin vakfiyesi tasdik etmektedir ki, yle demektedir: Vakfetmekte bulunan bu kii,
169 170

Lidija Bogoevi, a.g.e.,s.159 Salih Asm, a.g.e., s.40 171 Kosta Balabanov ve dierler, a.g.e., s.59 172 Lidija Bogoevi, a.g.e., s.160

68

medrese ve tekkenin ihtiyalar iin etrafnda bulunan dkknlarla birlikte gl malzemeden yaplm skpteki onun kervansarayn vakfetmitir.173 Evliya elebi bu han sa Beyin han olduunu zikretmektedir.174 sa Beyin kervansaray Kapan Han olarak zikreden en eski belge 1467 1468den 4 nolu genel defteridir. sa Beyin kervansaray bugn Kapan Han olarak bilinmektedir. Kapan kelimesi, dardan gelen mallarnn llp tartld terazi-kantar manasna gelen Arapa kabban kelimesinden gelmektedir. Lidija Kumbaradzi Bogoevi kapan kelimesi yle aklanmtr. Kapan Han kelimesinin aklamas ile ilgili olarak, Trke kapanmak kelimesinden ve kapanmaktan da kapan kyor ki, Kapal Han manasna gelmektedir. Hann bir kapl olduuna dayanarak byle dnyorlar. Grdmze gre, hann iki kaps vard ki, onlardan biri kapalym ve fakat oktan beri akm. Alan 1086 mdr. Birinci kattaki yirmi blm ve ikinci kattaki 24 blmden ibarettir.175 Ancak kapan kelimesi Osmanl Trkesinde ar ve pazar anlamnda gelmektedir. Yiyecek ve giyecek eylerin toptan satld yerler hakknda kullanlr bir tabirdir. Balkapan, Unkapan, Yakapan gibi satlan eylerin isimleriyle birlikte de kullanlrd. Kapan; tuzak, mengene, mizan ve ardak manalarna gelir. Dorusu kabbandr. Arabde byk mizan manasna kapan Trkdir tuzak manasna izahat verilmitir. Mengene; skacak, mizan, tartacak let demektir. ardak artak deiik eklidir. artak drtkenar manasna gelir. Trke etraf ak, ekseriya drt ayak zerine kurulmu ykseke yere ardak denilir. ardak ilk zamanlarda gmrk manasna kullanlmtr.176 XX. yyn banda Kapan Han, shak Bey ve sa Beyin vakflarnn halefleri ve mtevellileri tarafndan yenilendi. Ahap kat o zaman ina edildi ki, onun iin eski

Glia Elezovi, Turski Spomenici u Skoplju, Glasnik na .N.., Knjiga 1 Sveska 1-2, Skopje 1926, s.418 174 Evliya elebi, V, 298 175 Lidija Bogoevi, a.g.e., s.153 176 Mehmet Zeki Pakalin, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1971, s.164

173

69

binann malzemeleri kullanlmtr. Daha sonra 1919 / 20 ylnda da sa Bey vakfnn yararna Emir Bey Kumbarac tarafndan bugnk dkknlar ina edilmitir. II. Dnya Savanda Kapan Han, han olarak kullanld. kinci katta yolcular yatyorlard. Birinci katta ise, tccarlarn eitli mallarnn depoland (pirin, deri, st rnleri v. b.) bir yer olarak kullanlmtr ki, burada ok mal satlyordu. Lakin savatan sonra 1963e kadar birinci katta birka aile oturuyorlard, zemin kat ise depo olarak kullanlyordu. 1963 yl depremiyle Kapan Han ok zarar grmtr. Han 19711975 yllar arasnda grd restorasyon almasna kadar bakmsz bir halde kalmtr.1975 ylna kadar sren yenilenmesinin balad 1971 ylna kadar bu durumda kalm. Yenilenmesinden sonra bu bina tekrar ihya edildi ve baz zanaatlar tarafndan kullanld. Hann ierisinde bir eme yaplm. Ayn ekilde ar ile ulam yapld gney ynndeki kap aktr.177 Bugn bu handa birka dkkn bulunmakta ve baz lokantalar skp belediyesi tarafndan kllanlmaktadr. (Bkz. resim No.27)

C. SU KEMERLER Osmanllarn camiler, hamamlar, hanlar ve imaretlerden sonra Makedonyada ina ettikleri ilk yaplar arasnda ok nemli ve kullanl yaplar olarak su kemerlerini, emeler ve sebiller ina etmilerdir. Mslmanlarn hayatnda ok nemlidir hi bir yerleim yeri susuz dnlmemitir. Makedonyada ina edilen birok yaplar su kemerlerinin su yata da geni olduunu gstermektedir. Su kemerlerinin ne zaman ina edildikleri kesin bilinmemektedir. nk onlar hakknda yeterli malzememiz yoktur. Fakat vakfiyeler, defter notlar ve seyyahlar bata olmak zere sahip olduumuz bilgilerden Makedonyada su kemerlerinin bulunduunu ispat edebiliriz.178 Delillerle su kemerinin mevcudiyeti hakknda konuabiliriz ki unlardr: XV-XVI. asra ait bilinen su

177 178

Lidija Bogoevi, Kapan An vo Skopje, Glasnik na .N.., Br.3, Skopje 1976, s.169-179 Lidija Bogoevi, a.g.e., s.196

70

kemerleri sa Bey Sukemeri, Mustafa Paa Sukemeri ve Muslihuddin el-Madeni Sukemeridir. 1.sa Bey Sukemeri: Bu su kemerinin mevcudiyetini skpte shak Beyin olu sa Beyin imaretine ve medresesine yakn vakf diye yazan 145354 tarihli defterde kaytl bilgilerden anlyoruz. Defterde medresenin yannda bir kanal vakfedilmitir. O, sa Beyin kendi mal varl ile at pnardr ki, bunun iin II. Sultan Murat ve II. Mehmet Fatihten sultani izni vardr.179 Evliya elebi skpten sz ederek kendi seyahatnamesinde yle demektedir: Bu ehrin binalarna datlan su, Kaanik ehrinden akan nehrinden alnmaktadr. O, ehrin sa Beyin sukemeri aracl datlmtr. Bu akarsu yine Kaanik dalarndan toplanp skp altnda Vardara karr, billur gibi bir hayat suyudur.180 2.Mustafa Paa Sukemeri: skp knda, skp -Kaanik yolu zerinde bulunan bu sukemeri 1492de yaplmtr. Baz tarihiler, Osmanl mimarisinin zelliklerini tayan bu yapy Justinyanusa atfederler.181 Sukemerinin inaat ile ilgili bilgileri 26. II. 1514 tarihli Mustafa Paann vakfiyesinden almaktayz. Vakfnamede yle bir yaklam vardr: Ayrca, ad geen vakfta bulunan kii (Mevla, akan hayrseverliini kaynak olarak versin!) su kanalnn onarm ve bakm iin, gerektiinde onarm yaplsn diye gnde 3 ake tahsis etmitir ki, onu skp evresindeki Banya isminde bir yerden getirtmitir. Belirtilen miktar yetmezse, mtevelli olacak kii zikredilen vakfn gelir btesinden tam onarm yaplabilmesi iin gereken miktarda harcayabilir. Bylece cami civarnda ve skpn eitli yerlerinde ve daha birok eme, suyu kesilmemek ve harabeye dnmemek iin muhafaza edilsin.182 (Bkz. resim No.28) 3.Muslihuddn el-Maden sukemeri: Mezzin Hoca el-Maden olarak tannan Muslihuddin Abd el gani tarafndan yaplmtr. Bu bilgileri, onun 15491550 ylnda tasdik edilen vakfiyesinden almaktayz. Ayrca, hayrsever bu kii Dkknck
Metodija Sokolovski, Vakafi i Vakafsi moti vo Skopje i Skpsko vo XV i XVI vek, M.A.N.U. Prilozi VIII 2, Skopje 1977, s.48 180 Evlija elebi, V, 298 181 Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.303 182 Glia Elezovi, Turski Spomenici (1438-1520), Beograd 1940, s.713-815
179

71

Camii ve Kurunlu Hann da mteahhididir. Onun vakfiyesinde sukemeri hakknda yle yazmaktadr: Ayn zamanda cami adrvan ve hann yarar iin yollaryla ve aslnda ona ait ve onun snrna giren her eyle alt ve ina ettirdii sukemerini vakfetti ve vasiyet brakt. Gerekte iki kanal vardr: kanaln biri, Sleyman olu Hac Mahmuttan satn ald ve usta Bulenin evi ile kz (boluk) ve olu (boluk) Akuz ve nalbann olu Ahmed (Hasan Kalei bu sz tercme etmemitir) ve zikredilen satcnn evi ile evrili onun arazisinden balayp, dieri (kanal) ise, Kadiin Cair olarak bilinen yere yakn, Yahya Paa evine yakn ve (boluk) kz Usta Bulenin ve (boluk) nalbann kars (boluk) evi ve Akuz Subann evi ve ana cadde ile evrilen bo arazidedir. O, sadece han kiralayann ve mtevellinin izniyle sukemerinden hamama suyun gnderilmesini art komutur. Bylece, sukemeri han ile birlikte dzenli alsn.183 Bundan aka grlyor ki bu sukemeri, tam skpteki air mahallesinde bulunmaktadr. 1985 ylnda Cvetan Dimov caddesinde reflektrlerin konulmas iin yaplan almada bulunan borular, Alaca Camii, Kurunlu Han ve engl Hamamna kadar su gtren Mslihiddin Abdulganinin sukemerindendi.184

D. EMELER emeler, sukemeri boyunca yaplm ve boylar su kapasitesine gre ayarlanmtr. Ayrca, emelerin byk bir ounluu, mstakil olarak veya camilerde, tekkelerde, hamamlarda, hanlarda ar ve mahallelerde evlere yakn olarak yaplmtr. Kk olmalarna ramen, yaplan sslemelerle gzelletirilmilerdir. emelerde yapl tarihi, inaatsnn ismi ve ona kran ifade eden yazlar vardr.185 Gemite emelerin says ok olmakla beraber, maalesef gnmze kadar muhafaza edilememitir. Bununla ilgili olarak Evliya elebi kendi seyahatnamesinde skpte yz on eme ve iki yz aded sebilhane bulunduundan bahsetmektedir.186

183 184

Hasan Kalei, a.g.e., s.244-246 Lidija Bogoevi, a.g.e.,s.198 185 Lidija Bogoevi, a.g.e., s.199 186 Evliya elebi, V, 298

72

Ancak bunlarn hangilerinin XV-XVI. asrlara ait olduklarn tespit edemedik. emelerin adlarnn ne olduu ve nerelerde mevcut olduuna dair, Hac Vasiliyevi, skptekilerin bazlarndan bahsetmektedir, onlar unlardr: Alaca emesi, Kapan emesi, Sou eme ve Demirci emesi.187 Ayrca Smail Stofi skpte Rifai emesi, dem Baba emesi ve Kuri emesinin de olduundan sz etmektedir.188 Salih Asm ise evlerde bulunan zel emeler hari, caddelerde ve meydanlarda 36 eme bulunduunu ifade eder. Bunlardan 12si hal-i hazrda mevcuttur, 24 ise harap ve ykk durumdadr.189 Ekrem Hakk Ayverdi, kendi kitab olan Avrupada Osmanl Eserlerinde u emeleri zikretmektedir: Altparmak emesi, Hac Eyne Bey emesi, Hatuncuklar emesi, Kuru eme, Hseyin Alemdar emesi, Lonca emesi.190 Fakat Lidiya Bogoevi, skpn en eski yerlilerinin sz ettii bilgilerden hareket ederek, daha ok emenin bulunduunu aklamtr. Bu emelerin en mehurlar unlardr: Lonca emesi, sa Bey emesi, Yahya Paa emesi, Aydar Baba emesi, Alt Ayak emesi, Tabaklar emesi, Hac Galib Bey emesi, Hac Sekme emesi, Farfara emesi, Sinan Voyvoda emesi, Hac ne Bey emesi, Oru Paa emesi, Hac Rauf emesi, Gazi Kasm emesi, Dkanck emesi, Gazi Mente mahallesindeki eme, Boyac meydanndaki eme, kelenin nndeki eme ve buna benzer birok eme.191 Bu bilgilerden anlald zere, bu topraklarda gerekten birok emenin bulunduu grlmektedir. Ancak bu emelerden hibirisi gnmze kadar muhafaza edilememitir. Bu emelerin yok olmasnn sebepleri oktur. Bu sebeplerin balcalar unlardr: I. ve II. Dnya Sava, 1963 ylnda meydana gelen deprem, emelerin bakmsz kalmas, ehir planlamas ve bu emelerin suyun yeni sistemine gre yaplmam olmalardr.

187 188

Jovan Hadzi Vasilijevi, a.g.e., s.37 Smail Softi, Muslimanske Starine u Skoplju, Skopski Glasnik, No. 300, Skopje 1934 189 Salih Asm, a.g.e., s.35 190 Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.304 191 Lidija Bogoevi, a.g.e., s.199

73

E.KPRLER ki yakay birbirine balayarak yolun devamn salayan kprler, nceleri geilecek yerin bir tarafndan br tarafna uzun bir ta veya aa gvdesi uzatmak suretiyle yaplmtr. Kprler yayalarn, karayolu ya da demir yolu tatlarnn gemesi iin yaplr. lk adan beri yaplan kprler Osmanl blgelerine mevcut kprler kullanlmtr. Gerekli tamir yapmlar ve gerekli yeni kprler yapmlar. Osmanl mimarlar kpry ilev asndan olduu kadar, gzellik asndan da ele almlar, eitli bezemelerle sslemi, yaztlarla donatmlardr. Korkuluk gibi baz elerinin ssl yaplmas ya da stlerinin kabartmalarla ilenmesinin yan sra, yalnz kprlere zg eeler de gelitirilmitir. Bunlarn en nemlisi tarih kk ad verilen, iine kprnn yaztnn yerletirildii blmdr. Baz kprlerin ortasnda, dinlenmek iin oturulacak, kk bir kma yapan balkonlar vardr. Kprlerin stne konan kaplar simgesel ssler olduu kadar geenlerin denetlenmesi amacyla da yaplmtr. Osmanl kprlerinin en gzel rnekleri verilen Mimar Sinann yaptklar. Osmanllarn yapt kprlerin bir blm de bugn Balkan lkelerine kalmtr.192 1.Ta Kprs: Gzellii ve muhteem inaatyla bu ehrin sembol olan bu kpr Vardar nehrinin stnde ina edildi. Osmanl Devletinin bu topraklara girmesinin banda ina edilmitir. Elimizde bu kprnn Romallar tarafndan ina edildiine dair birok kant olmasna ramen, bazlar Duan Kprsdr derken dierler bazlar ise Marko Kral kprsdr demilerdir. Sadece bir bakla bu kprnn ssleme ve mimari slubunun Osmanl Dneminin eseri olduu anlalmaktadr.193 Bu kprnn Romallarn veya nceki Yugoslavyann Srbistann olduuna dair bu sylentiler, birok kpr ve yaplar da Romallar veya Srplarn ina ettiini sylemektedir. Bunun hakknda, Kendisine gre yurttaki btn eski kprler Romallar tarafndan ina edilmi dncesi, efsaneye dayanmamtr, fakat yolcularn dncelerinde bu yaplar Osmanl mparatorluuna atfedilemez diye belirten Robert Mihel (Cemil eli)in szlerini gstereceiz. Ayn zamanda ngiliz bilim adam ve seyahatisi olan ve 1885te bizim topraklarmza yolculuk yapan Evans da eski
192 193

Kazim een, DIA, XXVI, 252-254 Lidija Bogoevi, a.g.e., s.202

74

hamamlar, hanlar ve skpteki dier eski yaplar hakknda konuurken, ayrca yle demektedir: Bundan baka teferruatl incelemeler, Romal olduklar sylenen eski yaplarn ou, gerekte Osmanl kkenlidir ve Osmanl mparatorluunun ilk gnlerinden beri tarihlenmektedir. Ayrca skpn birok tarihi eserlerden sz ederken, Ta Kprs ile ilgili yle demektedir: Ve fevkalade zellikle Romallarn eseri olarak tarif edilen Ta Kprs ki, talyan ve Dalmatl mimarlardan ina edilmitir, Osmanl mparatorluunun bu lkedeki byk gnlerden daha erken tarihlenmemektedir. Osmanl beylerbeyi ve paalar, Balkan Yarmadasnda byle eserler ina etmilerdir. 194 Bu notlarda ve dier notlarda, Ta Kprnn Osmanl Dnemine ait olduu tespit edilmitir. Fakat ne zaman ina edildii tespit edilmeye braklmtr. Lakin ilk baktan, Osmanl mparatorluunun gelimesi zamannda ina edilen eski bir yapdan bahsedildii izlenimini vermektedir. Burada ina etme ekli, slup ve dekoratif (ssleme) unsurlarnn zellikleri arz etmektedir. Ta Kprnn inaat, 1392de Osmanlnn skpe girmesinden 1469a kadar aranmaldr. Sahip olduumuz bilgilere gre bu kprnn zikredildii ilkyaz, sa Beyin vakfiyesidir. Vakfiyede yle denilir: Vardar Kprsne giden Tuz pazar yolunda.195 XVII. yzyln ortasnda skpte oturan nl Osmanl seyyah Evliya elebi Ta Kpry kendi yazlarnda zikretmektedir. Grlmeye deer olan bu byk kpry Fatih Sultan Mehmet yaptrmtr.196 Fakat 1963 ylnda olan depreme kadar bu kprnn 1909
197

ylndaki

genilemeden

sonra

konulan

mermer

bir

levha

bulunmaktadr. ettirmitir.198

Bu levhadaki verilere gre kpry II. Sultan Murat ina

Ad geen notlardan, Ta Kprnn ina edilmesi II. Sultan Murat ve II. Sultan Mehmet ile ilgilidir. Bu sultanlar, birinin dierinden sonra lkede hkmetmilerdir. II. Sultan Murat 1421 ylndan 1451 ylna kadar hkmdarlk yapt.
194 195

Lidija Bogoevi, a.g.e., s.203-204 Elezovi Glia, Turski Spomenici u Skoplju, G.S.N.D., Knjiga 1 Sveska 1-2, Skopje 1926, s.417 196 Evliya elebi, V, 299 197 Bu levhay skpteki Rifai tekkesinde eyh olan eyh Sadeddin Efendi yazmtr. 198 Elezovi Glia, Turski Spomenici u Skoplju, G.S.N.D., Knjiga VII-VIII, Skopje 1930, s.178; Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Eserleri, III, 302

75

II. Sultan Mehmet ise, 1451 ylndan itibaren 1481 ylna kadar hkmdarlk yapmtr. Cevdet ulpann tesbitine gre Ta Kprnn inaatn II. Sultan Murat balatm. Bu kprnn inaat Sultan Fatih Mehmetin zamannda bitmitir.199 Ekrem Hakk Ayverdi de bu kpry Fatih Kprs adlandrmaktadr. Fakat inaat II. Sultan Muratn zamannda baladn ve Sultan Mehmet Fatihin zamannda bittiini sylemektedir.200 Ayrca, Semavi Eyice, bu kpry yle tarif etmektedir: skpn en karakteristik Trk eseri hi phesiz Vardar zerindeki ahane Kprdr. Etraf artik son yllarda tamamen deiik ve modern yaplar ile sarlan bu kpr, 1961 de grdmzde hala ehrin iki yakasn balyan en ykl geit vazifesini grmee devam ediyordu. Muntazam kesme tatan yaplm olan bu gzel eserin, ne zaman ina edildii ak bir ekilde anlalamamaktadr.201 Btn bunlardan Ta Kprnn XV. yzyln ortasnda ina edildii sonucuna ulalabilir. Ta Kpr, kendi tarihi boyunca su basknlarndan, skpte olan depremlerden ve dier faktrlerden birok defa zarar grmtr. Fakat bu kpr, Vardar Nehrinin iki tarafn birbirine balamaktadr. Bu neminden dolay her defasnda onarlm ve gnmze kadar gelmitir. XVI. yzyln ikinci yarsnda yaplan bir onarm Evliya elebinin notlarndan renmekteyiz. Bu mdahaleden sonra Evliya elebinin bir ksmn verdii kitabesi konulmutur. Kitabede u ifadeler yer almaktadr: Vardar Nehri zerinde on drt gzl kpr vardr, gzlerden drd harabe olduundan tamir edildi. Tamir tarihi: Tamrini grenler bu cisr-i b nazrin Tahsin Edp didiler Evvelkinden ok ala! Tamr olunmak ile yapld gnl halkn, Oldu Hill tarih termm-i cisr-i bl 202 Yukarda zikredilen not muhafaza edilmemitir, fakat elde edilen bilgilerden kprnn ar zararlar grd anlalmaktadr.

199 200

Cevdet ulpan, Trk Ta Kprleri (Ortaadan Oosmanl Devri Sonuna Kadar), Ankara 1975, s.126 Ekrem Hakk Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi, stanbul 1953, s.85 201 Semavi Eyice, a.g.m., s.26 202 Evliya elebi, V, 299

76

Ta Kprnn en byk tamirat, Salih Asmn skp Belediye Bakan olduu zamanda yaplmtr. Hafz Mehmet Paann skp mutasarrfl dneminde H. 1306 / 1888 ylnda sz gecen aa ve harap ksm, grld zere temelleri tatan ve kemerleri ise tuladan, belediye hesabna yaplmtr.203 Daha sonralar ulamn artmas sonucunda, kprnn geniletilmesine ihtiya duyuldu. XX. yzyln ilk on yllk dneminde, V. Sultan Mehmet Reatn skp ziyareti sebebiyle binann tatan yaplm asl inaat kaldrld ve kpr her iki tarafnda demir yaplarna dayanan yaya kaldrmn(trotuar)a kadar genilenmitir. Bu genilemelerle kpr kendi asln kaybetmitir.204 Kpr her iki tarafnda demir yaplarna dayanan yaya kaldrmn(trotuar)a kadar geniletilmitir. Bu geniletmelerle kpr kendi asln kaybetmitir. Kprye yaplan son tamiratla, eski ekli tamamen deimi, mihrap da ortadan kaldrlmtr ve hala eski yerine konulmamtr (Bkz. resim No. 29, 29a). 2.Hseyin ah Kprs Vardar nehrinin stnde skpn Saray205 ky yaknlarnda (Saray ky skpn Kalkandelene giden yolun knda bulunmaktadr.), bugnk kprnn yerinde, Hseyin ah olarak tannan eski kpr bulunmaktayd. Kpr XVI. yzyln ortasnda birlikte ina edildii cami ile banisinin ismini almtr. Bu kprnn ne zaman ykldna dair kesin bir bilgiye sahip deiliz. Fakat elimizdeki bilgilere dayanarak XVII. yzyln sonlarnda byk bir hasar grdn tespit etmek mmkn gzkmektedir. H. 1147/ 173435 tarihli bir belge bize bu konuda kaynaklk etmektedir. Belgede Vardar nehrinde bulunan Hseyin ah Kprs hakkndaki bilgiler u ekildedir: skp ehrinin kazas olan Hseyin ah ky yaknlarndaki Vardar Nehrinin stnde ina edilen kpr uzun zamandr ykk durumdadr. Bu kpr ana caddede bulunmakta, ancak imdiki acnacak ve ykk durumda olmas nedeniyle skp sakinleri ve zellikle yolcular iin ulam konusunda
203 204

Salih Asim, a.g.e., s.38 Lidija Bogoevi, a.g.e., s.209 205 Saray ky skpn Kalkandelene giden yolun knda bulunmaktadr

77

skntlar dourmaktadr. Su taknlarnn yaand zamanlarda ou kez lmle sonulanan olaylara sebebiyet vermektedir. Yaanan bir hadise sonucunda, Sultann kard fermana gre, Kstendili Sancann beylerbeyi olan Yahya Paa konuyla ilgili olarak kprnn tamirat iin gerekli olan mali ihtiyac belirlemi ve stanbula bildirmitir. naatlktan anlayan Mslmanlarla birlikte ad geen paa ve bu ehri ina eden Hristiyanlar kpr ile ilgili bu hadiseyi renmiler ve bu kprnn ayn yerde iki yz elli arn ina edilmesine karar vermilerdir. Bundan sonra kprnn tamiri iin gerekli btn malzeme ve iilerin giderleri hesap edilerek 15.306 kuru ve seksen ake tutarnda bir hesap belirlenmitir. Hesapta ihtiya duyulandan fazlas bulunmamakla birlikte, hesap, komisyonda bulunan herkes tarafndan onaylanmtr. Bu belge H. 1147 22 Zilkade / 05. Nisan 1735te yazlmtr.206 Son zamana kadar, bugnk Vardar nehrinin kprsnde, Hseyin ah Kprsnn kalntlarn grmek mmkn idi.

F.MARETLER Makedonyadaki imaretlerin mevcudiyeti, Osmanlnn gelmesinin banda ina edilen dier messeseler ile birlikte tarihlenmektedir. Mevcudiyetlerini, sahip olduumuz vakfiyelerden grmekteyiz. Elimizde bulunan kantlardan gryoruz ki, imaretlerin yapl, camilere veya zaviyelere yakn mstakil binalardayd. Makedonyadaki imaretlerinin saysn Evliya elebinin seyahatnamesinde gryoruz ki, Makedonyada fakirlere ve muhtalara sabah-akam yemek verildii dokuz imareti zikretmektedir. En nemlilerden balcalar unlardr: Yahya Paann imareti, Hnkr imareti, Koca Mustafa Paann ve sa Beyin imaretleri..207 1.shak Beyin imareti: skp ehrindedir. Bu imaret H. 842 / 1438 ylnda yaplmtr. Kendi imareti ve medresesi iin Anant (Banyane)ve Mirkofca (Mirkofce) karyesi, skpn yaknnda, Kolcu karyeleri, ehir civarnda drt kta arazi, ifte hamam ve ona bitiik yirmi dkkn, eski han ve yannda yirmi dkkn, yeni han ve
206 207

Glia Elezovi, Turski Spomenici u Skoplju, G.S.N.D., Knjiga V, Skopje 1929, s.258-260 Evliya elebi, V, 300,

78

yannda yirmi dkkn, eski hamam ve bitiik yedi dkkn, krk dkkn, iki dkkn, yani hanlara bitiik olanlardan baka elli iki dkkn vakfetmektedir. Yirmi adet de kitap vakfedilmitir.208 shak Bey yle diyerek art komutur: Artan eyler, ad geen imarette misafirlerin yiyecei iin ve medresede kalan renciler iin harcansn.209 2.Sinanuddin Yusuf elebinin imareti: Ohri ehrindeki kendi camiinin yannda bulunan imarettir. Bu ehirde ina ettii binalar iin Ustrugaya yakn vraniste ve Lijani iki ky, Ustrugann Mesevista kyne yakn alt deirmen, Ohride on alt dkkn, bir han, Ohriye yakn balk tutma yeri, bir bo arazi ve 10.000 ake vakfetmitir. 210 maretinde sabah aksam, zengin-fakir, gen-ihtiyar, atee tapan Hristiyan kim olursa birer sahan orbas ve birer para ekmei bolcadr. Bundan baka bir de Tekke imareti vardr.211 3.shak elebi, Manastrda kendi zaviyesinin yaynda bir imaret ina ettirmitir ve bu imarette gn kalan yolcular iin ve ad geen medresede kalanlar iin sabah-akam uygun yemek hazrlansn diye art komutur.212 4.sa Beyin skpteki imareti: Bu hayrsever skpte birok malvarln bunlardan zaviyenin yannda ina ettirdii imareti de vakfetmi. yle diyerek art komutur: Zaviyenin mutfanda gnde yz yirmi lodra et piecek, ekmek iin 2,5 skp kilosu un harcanacak, yaa on, bala be ake ayrlp, tuz, nohut ve yourttan mnasip miktar alnmas mtevelliye braklacak; eltik arknn mahsul pirin kfi olduka mutfakta kullanlacak; bayram ve namaz gecelerinde, vakf msaade ederse Cuma gecelerinde tane ve zerde piecek, lzum olduka vakf balarndan turu yaplacaktr.213

208 209

Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.255 Hasan Kalei, a.g.e., s.108 210 Hasan Kalei, a.g.e., s.116; Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.139 211 Evliya elebi, VIII, 330 212 Hasan Kalei, a.g.e., s.199 213 Glia Elezovi, Turski spomenici u Skoplju, G.S.N.D., Knjiga 1 Sveska 1-2, Skopje 1926, s.421

79

5.Yahya Paann imareti: skp ehrinin en nemli imaretlerinden biridir. marette doksan okka undan ekmek, krk drt okka etten a yaplp misafirlere ve mektep akirtlerine (talebeler) verilecek. Ramazan, bayram ve aure gnlerinde ilave olunacak. Odun bahas lt ve edevat turu, misafirlerin bineklerine yem, kalan masraf tayin olunmutur.214 6.Mustafa Paann imareti: Bu da skp ehrinin en nemli imaretlerden biridir. Bu imarette gnde iki n yemek verilmitir. Her sabah 1,5 kilo pirin, ikindi yemeine uval buday, mbarek gnlerde zerde, cami ve zaviyedeki tekmil vazifelilere gnde ikier ekmek, iki para yahni ve yemeklerden ikier kepe verilecektir.215 Bunlar, Makedonyadaki imaretler sahip olduklar rol ve nemi hakknda baz bilgilerdir. Fakat bugn bunlardan hi biri mevcut deildir.

214 215

Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.289 Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s.262

80

SONU
Buraya kadar belli baz sonular tebeyyn etti. Bu ksa aratrmamzda Makedonyadaki Osmanl eserlerinin varlna ve korunma ihtiyacna dikkat ekmeye altk. Osmanl devleti nizam- lem mefkresi gerei gittikleri her yerde iktisadi, idr, eitimsel vs. kurumlar vazederek toplum nizamn oluturmaya almlar ve bunu yaparken de dil, din, rk, kltr ve corafya ayrm gzetmemilerdir. Makedonya bu balamda sz konusu durumun canl bir ahididir. Makedonyada bulduumuz eserlerden anlyoruz ki, Osmanllar, Bursa, Edirne, stanbul gibi Trk ehirlerine verilen ihtimam bu corafyaya da verdiklerini grmekteyiz. Zira merkezi bir ynetim sistemine sahip Osmanl devleti iin Makedonya da Osmanl lkesinin bir parasyd. Osmanl medeniyeti her eyden nce bir vakf medeniyeti idi. Zaten bu zl aratrmamzda grdmz gibi eserlerin ou da vakf eserleridir. Hali vakti yerinde birok zengin, paa ya da dier devlet adamlar Osmanl lkesinin her yerinde olduu gibi burada da mallarn vakfetmiler ve birok antsal eserler ina ettirmilerdir. Osmanl devleti fetihler sonucunda uygulad iskn politikasyla bu corafyaya Trkleri yerletirmi ve burann yerli halklaryla kardee bir kaynatrma gerekletirmi ve yerli halkla birlikte birok eserler meydana getirmitir. Maalesef Devlet- Aliyyenin ekiliinden sonra bu lke birok siyasi kargaalar, savalar yaam ve bunu kitlesel geriye dnk Trk gleri takip etmitir. Trkler aleyhine yaplan ideolojik propagandalar sonucunda, birok Osmanl eseri tahrip edilmi ya da korunmasz kaderine terkedilmitir. Bugnk Mslman nfus bu eserlere sahip kmaya ve onlar ykmdan kurtarmaya almaktadr. Ancak bu faaliyetler ok ciddi lekte mali ve yetimi eleman yardmm gerektirmektedir. Yaplmas gereken, bu eserlerin korunmasyla ilgili geni apl derneklemeye gitmek ve var olan dernekleri her ynden desteklemek ve toplumsal bilinci artrmaktr.

81

BBLYOGRAFYA A. KAYNAKLAR
elebi, Evliya, (Evliya elebi b. Dervi Mehemmed Zlli) Seyahatnamesi, V, Topkap Saray Badat 307 Yazmasnn Transkripsiyonu-Dizini, Hazrlayanlar: Ycel Dal, Seyit Ali Kahraman, brahim Sezgin, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2001, VI, Topkap Saray Ktphanesi Revan 1457 Numaral Yazmann Transkripsiyonu-Dizini, Hazrlayanlar: Seyit Ali Kahraman, Ycel Dal, stanbul 2002, VIII, Topkap Saray Ktphanesi Badat 308 Numaral Yazmann Transkripsiyonu-Dizini, Hazrlayanlar: Seyit Ali Kahraman, Ycel Dal, Robert Dankoff, stanbul 2003 Tevfik, Mehmet, Manastr Vilayetinin Tarihesi, Manastr 1327

B. ARATIRMALAR
Ahmeti, Nuredin, Shkolla me e vjeter ne Ballkan, (Balkanda en eski medresesi) Hena e Re,1 Mars, Shkup,1993 Arhitektura na Pocvata na Makedonija, (Makedonyann Mimarisi) knjga 9, M.A.N.U., Skopje 2000 Arui, Muhamed, skpte Meddah Medresesi, Balkanlarda Islam Medeniyeti Milletleraras Sempozyum Teblileri, slam Tarihi, Sanat Aratrma Merkezi RCCA Istanbul 2002 Asm, Salih, skp Tarihi ve Civar,Sadeletiren: Sleyman Baki, Rumeli Aratrmalar Merkezi Yaynlar, stanbul 2004 Ayverdi, Ekrem Hakki, Avrupada Osmanl Eserleri, kinci Bask, stanbul Fetih Cemiyeti, stanbul 2000 ________;Yugoslavyada Trk Abideleri ve Vakflar, Vakflar Dergisi, S. III, TTK Basmevi, Ankara 1956 ________;Fatih Devri Mimarisi, stanbul Fethi Dernei Neriyat, stanbul 1953 Balabanov, Kosta, Antonie Nikolovski ve Dimitar Korkanov, Spomenici na Kulturata na Makedonija, (Makedonyann Kltr Eserleri) zdava Misla, Skopje 1980 Bajraktarevi, Fehim, Turski Spomenici u Ohridu, (Ohride Osmanl Eserleri) Prilozi za Orjentalna Filologija, V, 1954/55

82

Bajrami, Musli, Periudha Historike e Medresese se sa Beut, (sa Beyin Medresesi Tarih Dnemi) Shkup 2005 Baltac, Cahit, XV-XVI yzyllarda Osmanli Medreseleri, M lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, Istanbul 2005 Bogoevi, Lidija Kumbaradzi, Osmanliski Osmanl Eserleri) Skopje 1998 Spomenici vo Skopje, (skpte

________;Kapan An vo Skopje, (skpte Kapan Han) Glasnik I.N.I., Godina XX Br. 3, Skopje 1976 Bojani, Dusanka, Podatoci u Skoplju iz 951 (1544) Godine, (951-1544 aras skpe Kalntlar) Orjentalni nstitut u Sarajevo, Prilozi za Orjentalnu Filologiju, III IV, 195253, Sarajevo 1953 Bojani, Luka Duanka, Kako Turcite go Prezele Skopje, (Trkler skb nasl fethetmiler (almlar) Muzej na Gradot Skopje Zbornik II-III, Skopje 1965/66 ulpan, Cevdet, Trk Tas Kprleri (Ortaadan Osmanl Devri Sonuna Kadar), TTK Basmevi, Ankara 1975 een, Kazm,Kpr DA,.XXVI, Ankara 2002 Elezovi, Glisa, Turski Spomenici (1438 -1520) (Trk Mimari Eserleri) Beograd 1940 ________;Turski Spomenici u Skoplju, (skpte Trk Mimari Eserleri) G.S.N.D. knjiga 1 sveska 1, Skopje 1925 ________;Turski Spomenici u Skoplju, (skpte Trk Mimari Eserleri) G.S.N.D. knjiga V , Skopje 1929 ________;Turski Spomenici u Skoplju, (skpte Trk Mimari Eserleri) G.S.N.D. knjiga 1 sveska 1-2, Skopje 1926 ________;Turski Spomenici u Skoplju, (skpte Trk Mimari Eserleri) G.S.N.D. knjiga VII-VIII, Skopje 1930 Eyice, Semavi, skpte Trk Devri Eserleri,Trkln Dergisidir, S.II Eyll 1963 ________;Ohrinin Trk Devrine Ait Eserleri, Vakflar Dergisi, S.VI Baha Matbaas, stanbul 1965 Feja Islame dhe Feja Ortodokse ne Rajonin e Kumanoves, (Kumanova evresinde slam ve Ortodoksluk) Broshur e Botuar nga Inter-Etnik Projekt Kumanove,2003 Gkbilgin, Tayyib, XV-XVI asrlarda Edirne ve Paa Livas, ler Basmevi, stanbul 1952

83

________;Kanuni Sultan Sleyman Devri Balarnda Rumeli Eyaleti,Livalar, ehir ve Kasabalar, T.T.K Bellten, C.XX, say 78, Nisan 1956 Gl, Ahmet, Osmanli Medreselerinde Egitim-retim ve Bunlar Arasnda DarulHadislerin Yeri, TTK Basmevi, Ankara 1997 Hamzaolu, Yusuf, Balkan Trkl Aratrmalar ncelemeler (Makedonya, Srbistan, Hrvatistan) T.C Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2000 Tunal, Hilmi, Makedonya, Madi Hali stikbal, kinci Basl, Kahire 1326 brahimi, Mehmet Zeki, Jeni Xhamija vo Bitola, (Manstrda Yeni Camii) El-Hilal, MajJuni Skopje 1990 Inalck, Halil, Osmanl mparatorluu Klasik a, eviren Ruen Sezer, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2003 storia na Makedonskiot Narod, (Makedon Halk Tarihi), .N.., Skopje 1969 Kalei, Hasan, Najstariji vakufski dokumenti u Jugoslaviji na arapskom jeziku, (Yugoslavyada en Eski Arapa Vakf Belgeleri) Pritina, 1972 ________;Koj e Graditelj I Koga e Izgraden Kursumli Han vo Skopje, (skpte Kurunlu Han Kim ve ne Zaman Yaptrlmtr)G.I.N.I., Godina XV, No. 3 Skopje 1971 Kalei, Hasan ve Mehmedovski Mehmed, Tri vakufnami na Kaanikli Mehmet Pasa, (Kaanikli Mehmet Paann Vakfname), I.N.I, Skopje 1958 Khavende, Mesud , Mevsua Tarihiye Corafiye, Beyrut 2003 Makedonya, Harp Akademleri Komutanl Yaynlarndan, stanbul 1992 Mehdiu, Feti , Nga Kerova per Keroven, (Krovadan Krova iin) Kerove 1995 Nuredini, Mensur, Makedonyadaki Belli Bal Ziyaret Yerleri, Gostivar, 2003 Oki, Tayyib M, Baz Hadis Meseleleri zerinde Tetkikler, Osman Yaln Matbaas, stanbul 1959 Pakalin, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, kinci Bask,Milli Eitim Basmevi, stanbul 1971 Pllana, Shefqet, Meddah Baba dhe Burimi i Tij ne Shkup, (skpte Meddah Baba ve onun Kayna)Hena e Re, 1 Shkurt, Shkup 1993 Ramadani, Naser , Depertimi Osman ne Maqedoni dhe Zhvillimi i Arsimit gjate shekujve 9-10 h./ XV-XVI (9-10 h. XV-XVI Makedonyaya Osmanl Girii ve Eitim Gelimesi) Shkup 1419 h. / 1988

84

Rexhepagi, Jaar, Razvoj Prosvete I Skolstva Albanske Narodnosti na Teritorije Dananje Jugoslavije do 1918 Godine,(Bugnk Yugoslavya blgesinde 1918 kadar Arnavut Halknn Eitimi ve Sistemi Gelimesi) Prishtina 1968 Smail, Softi, Muslimanske starine u Skoplju, (skpte slamn Eskilikleri ) Skopski Glasnik, 1933-1934 Sokolovski, Metodija, Vakafi I vakafski imoti vo Skopje i Skopsko vo XV i XVI vek. (XV ve XVI yzyl skp ve skp evresinde Vakf ve Vakf Mallar) M.A.N.U., Prilozi VII 2, Oddelenie za Opstesveni Nauki, Skopje 1977 ________;Turski izvori podatoci od XV i XVI vek za gradot Bitola, (XV XVI y.y. Aras Manastr Hakknda Kaynak Bilgiler) Glasnik na I.N.I.,god. VII br.1. Skopje 1963 Stojanovski, Aleksandar, Makedonija vo Tursko Srednovekovie Od Krajot na XIVPocetokot na XVIII vek, (Trk Ortaanda Makedonya XIV sonu XVII balangta) Kultura, Skopje 1989. ________;Gradovite na Makedonija od krajot na XIV do XVII vek, (Makedonyann ehirleri XIV asr sonu XVII kadar) Glasnik na .N.., Skopje 1981 ________;XVII Yzyln Sonuna Kadar Makedonyann Osmanl Hakimiyeti Devrinde dari Taksimat, eviren smanil Eren, Tarih Enstits Dergisi,S. 45 Austos 1973 - 1974, stanbul 1974 ehapi, Behicddin, Kapanmayan Yaralar, skp 2003 ________;Islam Birlii ve Kurulular, skp 1997 ________;Dzamijata na Sultan Murat II vo Skopje, (skpte II Sultan Murat Camii) El Hilal, Juli Avgust, Skopje 1987 ________;Ishak Begova Aladza Xhamija vo Skopje, (skpte shak Bey Alaca Camii) El Hilal,Noemvri Dekemvri, Skopje1990 ener, Mehmet, rperd DA, VIII, stanbul 1993 opova, Duanka, Koga Skopje bilo Centar na Sanxhak vo Periodot od Pagjanje pod Turska Vlast do Krajot na XVI vek. (skp Trklerin fethinden XVI y.y. kadar hkm srd hangi dnemlerde sancak merkezi olnutur) Glasnik na N god.1, br.1,Skopje 1957 Tahsin, Sara, Byk Franszca-Trke Szlk, TDK Ankara, 1976 Uzunarl, Ismail Hakk, Osmanl Tarihi, TTK. Basmevi, Ankara 1988

85

Vasilevic, Jovan Haxhi, Juzna Stara Srbija, (Eski Dou Srbistan) storija Etnografska i Politicka strazivanja, knjiga prva, Kumanovska Oblast, Beograd 1909 ________;Skoplje i Njegova Okolina, (skp ve evresi) Istoriska, Etnografska i kulturno politika izlaganja. Beograd 1930 Vishko, Ali,Objektet Islame ne Oher e Rrethine, (Ohri ve evresi slam Yaplar) Hena e Re, 1 Prill dhe 15 Prill, Shkup 1994, ________;Fillimet e Kultures slame ne Trevat e Manastirit,(Manastr ve evreside slam Kltrnn Balangc) Hena e Re, 15 Maj dhe 1 Qershor Shkup1993 Zavod za Statistika, Statisticki Godisnik na Republika Makedonija 2002, (Makedonya Cumhuriyeti statistik Korumu ve statistik Yllk 2002) Skopje 2004, Xhilo, Hasan, Isa Beg i Negovata Biblioteka, ( sa Bey ve Onun Ktphanesi)Mlada Mesecina, Januari i Februari, Skopje 1992

86

Resim No.1 Makedonyann Haritas

87

Resim No.2 Sultan Bayezit Camii (Krova)

88

89

Resim No.3 Sultan Murad Camii (skp)

Resim No.4 shakiye Camii (skp)

90

Resim No. 5 Kebir Mehmet elebi (skp)

91

92

Resim No. 6 ar Camii 2001 nce (Pirlepe)

93

94

Resim No.6a ar Camii 2001 sonra

Resim No. 7 sa Bey Camii (skp)

95

Resim No.8 Sinanuddin Yusuf elebi Camii (Ohri)

96

Resim No.9 Mustafa Paa Camii (skp)

97

Resim No. 10 Burmal Camii (skp)

98

Resim No.11 Alaca Camii (Kalkandelen)

99

100

Resim No. 12 Yahya Paa Camii (skp)

Resim No. 13 Mft erif Camii (Manastr)

101

Resim No. 14 shakiye Camii (Manastr)

102

Resim No. 15 Hac erif Bey Camii (Manastr)

103

Resim No.16 Koca Kad Camii (Manastr)

104

105

Resim No. 17 Tatar Sinan Bey Camii (Kumanova)

Resim No. 18 Dkanck Camii ( Mezzin Hoca Camii) (skp)

106

Resim No. 19 Yeni Cami (Manastr)

107

Resim No. 20 Haydar Kad Camii (Manastr)

108

Resim No. 21 Hsam Paa Camii (tip)

109

Resim No. 22 Davut Paa Hamam (skp)

110

Resim No.23 engl Hamam (skp)

111

Resim No. 24 Debboy Hamam (Manastr)

112

Resim No. 25 Sulu Han (skp)

113

Resim No. 26 Kurunlu Han (skp)

114

Resim No.27 Kapan Han (skp)

115

Resim No. 28 Mustafa Paa Su Kemeri (skp)

116

Resim No.29 Ta Kpr (skp)

117

Resim No. 29a. Ta Kpr (skp)

118