Makinalarda Titreim lm, Analizi ve Takip Sistemleri

indekiler: Titreim ile ilgili genel kavramlar1 Titreim lm .2 Sismik Titreim Cihazlar 2 Sismik Titreim Cihazlarnn alma Prensibi ..2 vme lm ...4 Sismik vmelerler .4 Kapasitif vmelerler .4 Piezoelektrik vmelerler ...5 Genel Titreim lmleri 5 Makinelerde Titreim ve Akustik Analizi ...6 FFT (Fast Forier Transform) ..7 CPB (1/n Oktav Analizi) ..7 Mertebe zleme Analizi 7 BCU(Bearing Condition Unit) 7 Titreim Takip Sistemleri 9 Uyarma/Durdurma Monitrleri ...9 Srekli Makine Sal zleme Monitrleri 10 lgili Standartlar .11 Kaynaka 11

stanbul Teknik niversitesi Makine Mhendislii Blm Aziz elik

030070014

TTREM LM, ANALZ ve TAKP SSTEMLER

Titreim bir denge noktas etrafndaki mekanik salnmdr. Bu salnmlar bir sarkacn hareketi gibi periyodik olabilecei gibi akll bir yolda tekerlein hareketi gibi rastgele de olabilir. Daha sklkla, titreim istenmeyen bir harekettir, nk boa enerji harcar ve istenmeyen ses ve grlt oluturur. rnein, motorlarn, elektrik motorlarnn ya da herhangi mekanik aracn alma esnasndaki hareketi istenmeyen titreimler retir. Byle titreimler motorlardaki dnen paralarn balansszlndan, dzensiz srtnmeden, dili arklarn hareketinden kaynaklanabilir. Dikkatli tasarmlar genellikle istenmeyen titreimleri minimize ederler.[1] Makinalardaki bu istenmeyen durumlar gidermek iin gerekli lmlerin yaplmas, bu lmlerin doru ekilde analiz edilmesi, son olarak da bu lmlerin ve analizlerin devamll iin takip sistemlerinin oluturulmas gerekmektedir. lm esaslarna gemeden nce titreim ile ilgili temel kavramlar tantmak gerekirse: Frekans: Periyodik bir dalga hareketinin, belli bir aralkta ka kez tekrarlandn len byklktr. Frekans Hertz (Hz) ile llr. Birimi 1/s dir. Doal Frekans: Srtnmesiz serbest titreim hareketi yapan bir sistemin frekansdr. Makine paralar bu frekansa ne kadar ok yaklarsa o kadar ok plastik deformasyon meydana gelir. Rezonans: Titreime maruz kalan herhangi bir sistemde, sistem kendi sahip olduu doal frekansa yakn frekanslara kar veya derse artan genlikli titreimlere maruz kalr. Herhangi bir sistemin doal frekans u ekilde hesaplanabilir. n : Doal Frekans E : Elastisite Modl
Denklem 1

Cn : Snm Katsays I : Atalet Momenti

m : Parann birim boyunun ktlesi L : Para Boyu

ekil 1

1) Titreim lm 1.1 Sismik Titreim cihazlar: Sismik titreim cihazlar, esas olarak bir cismin gvdesine tutturulan bir yay ile bu yaya tutturulan bir ktlenin titreiminden ibarettir. Burada gvde, hareketinin llmesi istenen ksmdr. Ktle ile gvde arasndaki izafi hareket, dnen bir silindirin yzeyine kayt edilir ki, bu cismin hareketini gsterir. Bir makine parasnn deplasmann lmek iin, titreim len aletler, vibrometre kullanlr. Bu aletlerin doal frekanslar, titreimi llecek makine parasnn doal frekansna gre, ihmal edilebilecek kadar kktr. vme lmek iin akselerometreler kullanlr. Bunlarn doal frekanslar ise llecek parannkine nazaran byktr. En eski sismik aletler olan sismograflar, deprem titreimi lmede kullanlrlar. Daha hassas yaplm, modern sismik aletler olan torsiograflar da, burulma (torsiyon) titreimlerini lerler.[2]

a)Vibrometre

b)Akselerometre ekil 2

c)Sismograf

1.1.1 Sismik Titreim Cihazlarnn alma Prensibi: Deprem felaketleri, yanarda patlamalar, nkleer patlamalar sonucu meydana gelen sarsntlar lmek iin kullanlan cihazlara sismograf denir. 2 tip sismograf tipi vardr: 1) Dinamik Sismograflar 2) Elektriksel Sismograflar ekil 3 te grlebilecei zere dinamik olarak alan bir sismograf grlmektedir. alma prensibi ise belirli bir ktledeki cismin (yay ve dampere balanm) sarsnt srasnda gsterilen ok ynnde titreim oluturmaktadr. Bu titreimlerde alglayc tarafndan skalaya gnderilmektedir. ekil 3
2

ekil 4

ekil 4te elektrik prensibiyle alan bir sismograf grlmektedir. Bu sistemde snmlemeyi salayacak damper yerine zel bir sv kullanlmaktadr. Bu tr sistemler dk frekanslarn lmnde kullanlr. Sistemde meydana gelen titreimler potansiyometrede gerilim deiimine neden olur. Bu deiimler frekans olarak potansiyometrenin kadranndan Hz biriminden okunabilmektedir. ekil 5te grlen sitem bir dier elektrik prensibiyle alan sismograftr. Bu sistemde sarsntlar ktleye gvdeyle birlikte iletilmektedir. Ktleye iletilen bu sarsntlar sonucu, ktlenin bal bulunduu 1 numaral esnek ubukta ekil deiimi meydana gelmektedir. ekil deiimleri ubua balanan uzama telleri (strain-gage) vastasyla llebilmektedir.

ekil 5

Uygun wheatstone kprs devresi vastasyla, uzama tellerindeki uzama ve ksalmalar (yani diren deiimi) dntrlerek, kadrandan frekans Hz biriminden okunabilmektedir. ekil 6da LVDT (Linear Variable Differential Transformer)li bir sismograf grlmektedir. LVDT nin ekirdeini m ktleli bir cisim oluturur. Sistemin sarsnts sonucunda bu ktlede titremektedir. Ktlenin yer deitirmesi devrede bir manyetik alan oluturur ve manyetik alan deiimi gerilim farkllklarna neden olur. Fark potansiyometre ile llerek frekans olarak grntlenebilir.
3

ekil 6

ekil 7

ekil 7de Piezoelektirk Transdserli Sismograf grlmektedir. Bu cihazlar yksek frekanslarn lmnde kullanlmaktadr ve boyutlar olduka kk ve hafiftirler. Sisteme etkiyecek herhangi bir sarsnt sonucu m ktlesi ok ynnde titremeye balayacaktr. Bu titreimler piezoelektrik kristal zerinde basn etkisi meydana getirecektir. Piezoelektrik kristal zerinde basn deiimi sonucu gerilim farklar meydana gelir. Dolaysyla frekans da bu ekilde llebilir. Sismik titreim cihazlar scaklk tesiriyle etkilenebilirler. Scaklktan dolay deien diren deiikliklerinin doru olarak hesaplanabilmesi iin VRD (Variable-ResistanceDisplacement) sensrleri kullanlr. Sismik titreim cihazlarnn snmnde sismik ktlenin evresindeki sv ortamn viskozitesindeki deiiklikler etkilidir. Byle uygulamalarda sklkla silikon yalar kullanlr ve viskoziteleri scakla baldr. [2] 2) vme lm vmelerler, ivme, genel amal mutlak hareket lmlerinde titreim ve mekanik ok deerlerini lmede kullanlrlar. Tm ivmelerlerde bir sismik ktle, yay ve damper sistemi vardr. Sismik ktlenin zerine etkiyen atalet kuvvetinin yaratt ivme llr. Bir yapnn ya da bir makinenin mr, alma srasnda maruz kald ivmenin iddeti ile orantldr. Bir yapnn eitli noktalarndaki titreimin genlii ve faz, bir modal analiz yaplabilmesine izin verir. Yaplacak olan bu analiz sonucunda dinamik olarak alacak paralarn alma modlar belirlenerek tm sistemin dinamik karakteri ortaya konabilmektedir. [2] vmelerler Sismik vmelerler, Kapasitif vmelerler ve Piezoelektrik vmelerler olmak zere 3 tiptir. 2.1 Sismik vmelerler: Sismik ivmelerler ile yer, bina, kpr zerinde deprem, inaat, madencilik almalar, byk nakliye vastalarn yol at titreimler llebilir. Yksek frekansl ivmelerler ile arpma testleri, ok yksek devirli motorlarn testleri yaplabilir.[2] 2.2 Kapasitif vmelerler: Kapasitif ivmeler de kapasitif iletim prensibi kullanlr. Sismik ktle olarak bir diyafram kullanlr. Bir ivme etkidii zaman sabit elektrot ile sismik elektrot arasndaki mesafe deiir. Mesafenin deimesiyle kapasitans deiir ve ivme ile orantl bir k elde edilir.[2]
4

Kapasitif ivmelerler dk seviyeli ve dk frekansl titreimleri, statik ivmeleri lmede kullanlrlar. Karlkl yerletirilmi kapasitr eklinde alan iki plaka arasndaki kapasitansn deimesi prensibi ile lm yaparlar. Bu plakalar ekil 8 arasndaki mesafe ve dolays ile kapasitans ivme altnda deiir ve ivme ile dorusal bir sinyal doururlar. Bu tip Alglayclar zel bir sinyal koullama gerektirmezler. 12VDC ya da 24 VDC ile beslenmek sureti ile alrlar. zellikle robotik, otomotiv sr kalite testleri, bina dinamii lm gibi yerlerde kullanlrlar. 2.3 Piezoelektrik vmelerler: Piezoelektrik vmeler piezoelektrik etkinin kullanld bu tip alglayclarda, sismik ktle bir piezokristal malzeme zerine bir kuvvet uygular ve bunun neticesinde bir elektrik yk oluturulur. Piezoelektrik ivmelerler ok dk frekansl sismik uygulamalardan, ok yksek frekansta dorusal alma aral gerektiren arpma testlerine kadar birok lme uygulamasnda kullanlan, kk boyutlu, yksek scaklk aralnda alabilen, endstriyel standartlarda klf iinde yaplandrlm transdserlerdir. Kuvars ya da seramik kristaller bir kuvvet altnda kaldnda picocoulomb seviyesinde elektrik yk retirler. Bu elektrik yknn kristal zerindeki deiimi yer ekimi ivmesinin deiimi ile doru orantldr. vmelerlerdeki sismik ktlenin ivme altnda maruz kald atalet kuvveti piezoelektrik kristale etkir ve ivme ile doru orantl bir elektrik sinyali k verir. Bir yongaya (Mikro Elektronik devre/chip) sahip Piezoelektrik ivmelerlerin iinde sinyali tanabilir voltaj sinyaline eviren bir sinyal koullayc devre vardr (Integrated Electronics Piezoelectric U IEPE). Bu tip Alglayclar grltden minimum etkilenirler. zerinde evirici elektronik devre olmayan (Charge Mode) Alglayclar harici bir evirici (Charge Amplifier) ile kullanlrlar. Charge Mode Alglayclar yksek scaklktaki uygulamalarda kullanlmak iin idealdirler.[2] 3) Genel Titreim lmleri Titreim lm birok alanda nemini korumaktadr. Bu yzden titreim lmn yapabilmek iin gerekli tehizatlar ise, titreim lm cihazlar ve probudur. Ayrca bu cihazlar salkl bir ekilde kullanlabilmesi iin kalibrelerinin de yaplmas gereklilikler arasndadr. Titreim lm problarn aadaki gruplara ayrabiliriz: Akselerometre Hz probu Deplasman probu

Akselerometre, geni frekans ve dinamik arala sahip ve nispeten ufak yapda olmas sebebiyle en genel amal transdserdir. [2] Hz probu, ounlukla orta frekans blgesini ieren izleme sistemlerinde kullanlmaktadr. [2] Deplasman probu, zellikle dk frekansl deplasman lmnn gerektii aft titreimi, eksen kakl gibi lmlerde faydal olmaktadr. [2] Titreim lm cihazlar ortalama deer hesaplayabilen veya sadece anlk deer lebilen olmak zere iki gruba ayrlmaktadr. Ayrntl titreim analizi isteniyorsa, frekans analizi yapabilen modeller tercih edilmelidir. Frekans analizinde kullanlan yntem FFT (sabit bant genilii) veya CPB (sabit oranl bant genilii) olarak seilebilmektedir. [2] 4) Makinelerde Titreim ve Akustik Analizi Gelien teknoloji ve retim sistemleri, hem retim miktarlarn artrmakta hem de kaliteyi n plana karmaktadr. Test kavram bu noktada son derece nem kazanmaktadr. rnn dinamik davran, mekanik zorlamalara kar dayanm, alrken rettii grltnn seviyesi ya da ses kalitesi gibi zellikleri rnn kalitesini ve pazar payn dorudan etkilemektedir. Ses ve titreim analizi son rn kalite testlerinde, mekanik performans ve dayanm testlerinde, modal analiz ile dinamik paralarn tasarmnda, dnen para ieren makinelerin kestirimci bakmlarnda, ses seviyesi ve kalitesi testlerinde ve dier birok titreim kaynakl olaylar incelemekte kullanlmaktadr. Titreim ve akustik analizi ile bir ok makine paras arzalanmadan hemen nce tespit edilip deitirilebilir. Gnmzde bu yntemle; Rulman Elektrik Motoru Kompresr Jeneratr Pompa Fan Dili Kutusu Redktr, trbin, aft ve dier dnen aksama sahip makinelerde bakma ynelik titreim lmleri yaplmaktadr.

Bu tr makinelerde hatann nereden kaynaklandn anlayabilmek iin hedefe ynelik uygun, frekans analizi yapan bir lm cihazna ihtiya vardr. Uygun bilgisayar programlar sayesinde artk makinelerin neresinden, hangi sklkla lm yaplaca daha kolay hale gelmitir. Kullanc dostu bu zellik sayesinde izilen yol dorultusunda yeterli veri alndktan sonra bu bilgiler bilgisayarda sakl kalmaktadr. Bunun amac daha sonra yaplacak bir sonraki lmlerde bir nceki verileri karlatrma imkn salayp, eer hata varsa hatann bulunmasna yardmc olmaktr.
6

Hata tespiti iin deiik analiz teknikleri vardr. Bunlar; FFT CPB (Constant Percentage Bandwith) Order Tracking Analysis (Mertebe zleme Analizi) BCS (Bearing Condition Units) vs. dir.

4.1 FFT (Fast Forier Transform): Hzl Fourier dnm (Fast Fourier Transform-FFT) titreim analizinde kullanlan, istatistik tabanl, matematiksel bir ilemdir. Kark sinyal yumaklarn ayrtrr ve hangi frekansta ne iddette bir titreim olduunu gsterir. Ksaca FFT sinyallerimizi zaman alanndan frekans alanna geirirken kullandmz bir ilemdir. FFT tekrarlanmayan sinyalleri dikkate almaz. Karmak sinyaller iinde periyodik olanlar belirleyip harmonik bileenlerine ayrr. [3] 4.2 CPB (1/n Oktav Analizi): Bu analiz ile FFT analizine gre daha net bilgi elde etmek mmkndr. FFT llen sinyali geni bir frekans spektrumunda incelemesine imkn vermekte fakat ilgilenilen belli frekans aralklar hakknda detayl genlik bilgisi almak mmkn olmamaktadr. 1/n Oktav analizinde frekans spektrumu 1/1, 1/3, 1/12, 1/24 aralklar ile blnmekte ve bu dar frekans bantlarnda analiz yaplabilmektedir. 4.3 Mertebe zleme Analizi: Motorlarn, trbinlerin ve dier dnel elemana sahip olan makinelerin dinamik olaylarn incelemede sklkla kullanlan bir tekniktir. Bu teknikte afta balanan bir takodan alnan sinyallerden hesaplanan aft hznn mertebeleri diye de anlan harmonikleri incelenir. Sonular incelemek geleneksel spektrum analizine gre ok daha kolaydr. nk oluan titreimlerin byk bir ksm dnen makine elemanndan kaynaklanmaktadr. Bu analizlerin yaplabilmesi iin birincil art llmek istenen sinyallerin doru ve hassas bir ekilde toplanmasdr. Sinyallerin toplanmas iin kullanlan sensrler, sinyalin tipine gre deimektedir. Akustik lmler iin mikrofonlar, mekanik titreimleri iin ivmelerler kullanlmaktadr.

ekil 9

4.4 BCU (Bearing Condition Units): Rulman ve dili analizinde kullanlan bir tr frekans analizidir. Titreim analizi rnei [4]: Tahrik frekansnn srekli deiim halinde olduu durumlarda (kalk, duru veya ivmelenme gibi) elde edilen frekans spektrumlar incelendiinde, gerek tepe noktalarn keskinliini kaybettii (smearing) gerekse de iki spektrumun st ste konularak karlatrlamad ortaya kmaktadr.
7

Bu tarz uygulamalarda ekseni zamana bal ifade eden frekans (Hz) yerine ana tahrik frekansna bal ifade eden mertebe (Order) olarak semek daha faydal olabilmektedir. Bu analiz iin dier lm sensrlerine ek olarak, devir bilgisini kaydeden bir takometreye de gereksinim duyulmaktadr. Alt tarafta PULSE sistemi ile elde edilmi bir kalka ait arka arkaya alnm frekans spektrumlar yer almaktadr. FFT analizi : X-ekseni frekans (Hz) lk ekilde, x-ekseni frekans (Hz), y-ekseni artmakta olan devir (RPM) deerlerini ifade ederken, grafiin aktan koyuya doru giden tonlamas yksek seviyeden de doru deiimi gstermektedir.

ekil 10 Birbirinden uzaklamakta olan izgiler, devir says ve bal harmoniklerinin, devirdeki art sebebiyle frekanslarnn artmas ve dolaysyla bir sonraki spektrumda daha yksek bir frekans deeri ile ifade edilmelerinden kaynaklanmaktadr.

Mertebe analizi : X-ekseni devir (Order) kinci ekildeki tek fark, x-ekseninin devire bal (Order) seilmi olmasdr. Bu durumda herey devir saysna bal olduu iin tm harmonikler ayn izgi zerinde yer almaya devam edeceklerdir. (rn. 3. harmonik her zaman devir saysnn 3 katnda olduu iin Order=3 noktasnda gzkecektir) ekil 11 Yan tarafta ise ayn sinyale ait devre bal olarak yaplmam spektrumu ile, devre bal lmn karlatrmas yer almaktadr.lm yaplrken devir srekli deimekte olduundan ilk spektrumdaki tepe deerleri daha az belirginken, ikinci spektrumdaki harmonikler daha net seilebilmktedir. Bu durum zellikle yksek frekans blgesinde daha etkili olmaktadr. ekil 12

5) Titreim Takip Sistemleri Bir tesisteki elektrik motorlar, rulmanlar, fanlar, pompalar, dili kutular gibi dnen ekipmann titreim seviyelerini srekli izleyerek, bu deerlerin belirli bir seviyenin altna inmesi veya zerine kmas halinde alarm sinyali gndermek ve bu sayede bir koruyucu bakm salamak mmkndr. Titreim izleme monitrleri ounlukla toplam titreim veya belirli bir frekans aralndaki titreim seviyesini takip etmektedirler. ou titreim monitrnde ikaz limiti ve alarm limiti olmak zere iki farkl limit deeri bulunmaktadr. Alarm seviyesinin almas halinde rle k gnderilebilmektedirler. Monitr ile kullanlacak olan titreim sensr uygulamaya bal olarak, deplasman probu, hz probu veya akselerometre olarak seilebilmektedir. Titreim monitrlerinin, tek bir kutu ierisinde bir, iki veya kanall versiyonlar olabildii gibi bir kutu ierisine yerletirilebilen pek ok modl ok kanall hale dnebilen versiyonlar da bulunmaktadr. [5] Titreim takip sisteminin kurulmasnda ki asl ama, makinelerin arza durumuna gelmeden hemen nce arzann tespit edilip giderilmesidir. Buna kestirimci bakm uygulamas denmektedir. Kestirimci Bakm Planlamas iletmelerde 4 yntemle uygulanabilir.[6] 1) Makinelerden lm alm veri toplama cihaznn ve beraberinde kullanlacak bilgisayar programnn iletmece satn alnarak, lmlerin analizlerin ve planlamann iletme kadrolar tarafndan yaplmas. 2) Makinelerden lm alm veri toplama cihaznn iletmece alnmas, makinalardan lmlerin iletme kadrolarnca yaplmas, internet zerinden bu lmlerin danman firmaya iletilmesi, analizlerin danman firma tarafndan yaplp sonularn iletmeye iletilmesi. 3) letmenin cihaz ya da program almadan, dardan lm analiz hizmeti almas. 4) Online sabit sensrler ile otomatik, trip - lm analiz ile kestirimci bakm uygulamas. Makine Titreimi Srekli zleme Sistemleri kendi iinde ikiye blnr. Set edilen snr alnca uyarma/durdurma (Shut Down / Trip) monitrleri Srekli Makine Sal izleme monitrleri

5.1 Uyarma / durdurma monitrleri Titreim sensrnden gelen tek rakama indirgenmi verinin srekli izlendii sistemdir. Durduunda, prosesin durmasna neden olacak ve/yada bir arzann domino etkisi ile daha
9

byk ve daha maliyetli arzalara ve hasarlara neden olaca makinelerin izlenmesinde tercih edilir. Literatrde Shut-Down/Trip Ettirme sistemi olarak gemektedir. Her sensrden gelen titreim rakam canl olarak srekli izlenir. Belirlenen set deerlerinin almas durumunda rlelerin aktive edilmesi ile sesli kl uyar ya da makinenin durdurulmas amac ile kullanlr. Tm Trbinlerde standart olarak bulunmaldr

ekil 13 Uyarma-Durdurma Sreci

5.2 Srekli Makine Sal zleme Monitrleri [6] Uyarma/Durdurma monitrlerinden fark, veri rakam yerine analiz grafikleri ile izlenir. Gelen veri nedeni ile makine durdurulmaz, nce analiz edilir, analiz sonucu, gerekli grlr ise makine durdurulur. Arza makine alma artlarnda, makine durmadan nce tehis edilir. Tpk bir doktorun insan canl muayene etmesi gibidir. Uyarma/Durdurma sistemi ile durdurulan makinede, bakmc otopsi benzeri uygulama ile arzay belirlemeye ve onu onararak tekrar yaama dndrmeye alr. Bunun iinde operatr olmas gerekir. Her seferinde ameliyat yapmak zorundadr. Makine Sal zleme sistemi ise, tehisin makine canl iken yaplmasna ya da canl iken kaydedilen analiz grafikleri ile yaplmasna, bu suret ile tehis sresinin ksalmasna yardmc olur. Tehis sresini ksaltr. Arza kaynann kesin belirlenmesini salar.

ekil 14 Srekli Makine Sal zleme Sreci

10

LGL STANDARDLAR
ISO 2954: Mechanical vibration of rotating & reciprocating machinary (requirements for instruments) ISO 7919: Mechanical vibration of non-reciprocating machines VDI 2056: Vibration criterion for rotating machines ISO 7626: Experimental determination of mechanical mobility IEC 68-2: Environmental tests (Sinusoidal, Random, Shock, Bump etc.) ISO 5344: Electrodynamic test equipment for generating vibration

KAYNAKA:
[1] : http://tr.wikipedia.org/wiki/Titreim [2] : H. en, Titreim lm, Kocaeli niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Kasm 2002 [3] : http://tr.wikipedia.org/wiki/Hzl_Fourier_dnm [4] : http://www.proplan.com.tr/pages/titresim/uygulama/order/order.htm [5] : http://www.proplan.com.tr/pages/titresim/uygulama/izleme/izleme.htm [6] : Kse, R.Kubilay, Kestirimci Bakm, 1.Bakm Teknolojileri Kongresi Bildiri Kitab, 241253 Ekim 2003, Yayn No: E/2003/334 TMMOB Makina Mhendisleri Odas.

11