T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES

MHENDSLK MMARLIK FAKLTES
MAKNE MHENDSL BLM

BTRME DEV
KONUSU
DL ARKLARIN MALZEMELER
DL ARKLARIN MUKAVEMET HESABI
DL ARKLARIN YK TAIMA KABLYET
YALAMA LEMLERNN UYGULANMASI
DL ARKLARDA KALTE KONTROL

Danman
Prof.Dr.C. KURBANOLU
Hazrlayanlar
S. BAYSAL ( 9811002008 )
T. ZER ( 9811002024 )
Z. KIRMIZIGL ( 9811002045 )
ISPARTA - 2002

NSZ

Yapm olduumuz bu almada; dili ark malzemeleri,dili arklarn mukavemet

hesab, dili arklarn yk tama kabiliyeti, yalama ilemlerinin uygulanmas, dili arklarda
kalite kontrol konular yer almaktadr. Ayrca ilave olarak helisel dili arkn
boyutlandrmasn ve mukavemet kontroln yapan bir program hazrlanmtr.
Uzun emeklerimizin sonunda meydana gelen bu almann, bize bilgi ve tecrbeler
kazandrd kansndayz. Bu almada bize gstermi olduu yakn ilgi ve alakadan dolay
sayn hocamz Prof.Dr.C. KURBANOLU na teekkr bir bor bilmekteyiz. Ayrca Hema
Dili Fabrikas A.. , Mercedes-Benz A.. , Bossa T.A.. alanlarna teekkr ediyoruz.
ISPARTA-2002

Z. KIRMIZIGL
T. ZER
S. BAYSAL

NDEKLER
1.DL ARKLARIN MALZEMELER
2.DL ARKLARIN MUKAVEMET HESABI
2.1.Di Kuvveti
2.2.Di Dibi Gerilmeleri
2.2.1.Form Faktr ( Kf )
2.2.2.Dinamik ve Hz Faktr ( Kv )
2.2.3.evrim Oran Faktr ( Ki )
2.2.4.Yuvarlanma Noktas Faktr ( K )
2.2.5.Genilik Faktr ( )
2.2.6.Emniyet Katsays ( s )
3.DL ARKLARIN YK TAIMA KABLYET
3.1.Krlma
3.1.1.Eilme Yorulma Krlmas
3.2.Yzey Yorulmas
3.2.1.Pitting ( Karncalanma )
3.2.1.1.lk Pitting ( lk Karncalanma )
3.2.1.2.Hasar verici Pitting ( Karncalanma )
4.YALAMA LEMLERNN UYGULANMASI
4.1.Yalama
4.2.Yan Kirlenmesi
4.3.Scaklk
4.4.Dili Mekanizmalarnn Yalanmas
4.5.Yalama Yntemleri
4.5.1.Daldrmal veya Sratmal Yalama Yntemi
4.5.2.Pskrtmeli Yntem
4.6.Ya Tiplerinin Seimi
5.DL ARKLARDA KALTE KONTROL
5.1.Dililerin Kontrol
5.1.1.Dililerin imalat srasnda dili lme mikrometresiyle
di kalnlklarnn llmesi
5.1.1.1.Standart evolvent dililerinde llen W aral
5.1.1.2.Profil kaydrmal (tashihli) V-dililerinde llen W aral
5.1.1.3.Tezgahta di almas srasnda dili lme mikrometresi
ile kontrol
5.1.1.4.Helis dililerinde Wn aralnn llmesi
5.1.1.5.malat srasnda di kalnlklarnn baka metotlarla kontrol
5.1.2.malattan sonra dililerin kontrol
5.1.2.1.Grev Kontrol
5.1.2.2.Di hatalarnn toplu olarak llmesi
5.1.2.3.Toplam di hatalarndaki tolerans snrlar
5.1.2.4.Di hatalarnn teker teker llmesi
EKLER
KAYNAKLAR

1
2
2
3
5
5
5
5
6
6
6
6
6
8
8
8
9
9
9
11
11
12
14
14
14
15
16
16
16
18
19
20
21
22
22
23
23
25
31

1.DL ARKLARIN MALZEMELER

Dili arklarn mukavemet ve yzey basnc bakmndan yk tama kabiliyetlerinin

geni lde etkileyen nemli bir faktr malzemedir. Genellikle g ileten dililer elikten;
hassas cihaz alannda olduu gibi yalnz devir ileten dili arklar bronz, naylon, teflon ve
sinterlenmi malzemelerden yaplr. nemsiz ve ok dk hzlarda alan dili arklar
dkme demirden de imal edilebilir.
elikler, birim hacime gre byk yk tama kabiliyetine ve birim arla gre
maliyete sahip olduklarndan, dili arklarn imalinde en ok kullanlan malzemelerdir.
Pratikte karbonlu ve alaml elikler olmak zere birok elik eitleri kullanlmaktadr.
Bunlarn bazlar DIN standardna gre cetvel-1 de verilmitir. eliklerin seilmesi kopma ve
bilhassa buna bal olan yorulma mukavemeti ve uygulanacak sl ileme gre yaplr. Son
zamanlarda dili arklarn imalatnda naylon ( polyamid 6 ) ve teflon gibi plastik malzemeler
kullanlmaktadr. Byk bir snmleme kabiliyetine sahip olan bu malzemeler sessiz alma
istenilen yerlerde kullanlmaktadr. Yk tama kabiliyeti olduka az olan elik veya dkme
demir olduu durumda olduka yksek bir tama kabiliyeti elde edilir.
Cetvel 1 : DL ARK MALZEMELERN MEKANK ZELLKLER
Sertlik HB
PGD
GD
[ N/mm2 ]
[ N/mm2 ]
[ N/mm2 ]
Grubu
Simgesi
ekirdek
Yanak
St 50
500... 600
1500
190
340
Genel malat
St 60
600...700
1800
210 ( 200 )
400
elikleri
St 70
700...850
2100
240 ( 220 )
460
C 22
500...600
1400
170
440
C 45
650...800
1850
1850
200
540
C 60
750...900
2100
2100
220
620
Islah
34Cr4
750...900
2600
2600
260
650
elikleri
37MnSi5
700...800
2300
300
640
42CrMo4
950...1100
3000
3000
290
670
34CrMo6
1000...1300
3100
3100
320
770
C 15
500...650
1900
6360
230
1600
16MnCr5
800...1100
2700
6500
440
1630
Sementasyon
20MnCr5
1000...1300
3600
6500
480
1630
elikleri
15CrNi6
900...1200
3100
6500
500
1630
18CrNi8
1200...1450
4000
6500
500
1630
Ck 45
650...800
1900
5600
270
1100
Endksiyon
34CrMo4
2700
5900
480
1070
veya Alevle
sertletirilmi
42CrMo4
950...1100
2800
6100
430
1360
Islah elikleri 34CrNiMo6
1000...1300
2500
5900
450
1270
Ck 45
650...800
1900
350
1100
Nitrrleme
( Banyo )
42CrMo4
950...1100
2750
430
1220
Gaznitrleme
31CrMoV9
3200
7000
500
GS 52
520
1500
1500
150
340
Dkme
elikler
GS 60
600
1750
1750
170
420
GG 20
200
1700
1700
50
270
Dkme
GG 25
250
2000
2000
60
310
Demir
GG 35
350
2300
2300
80
360
GGG 42
420
1800
1800
200
360
Sfero
GGG 60
600
2500
2500
220
490
Dkm
GGG 100
1000
3500
3500
240
700
GTS 35
350...400
1400
1400
190
320
Temper
Dkm
GTS 65
650...700
2350
2350
230
460
Gnmzde sertlikler HV10 ve HV1 olarak ifade edilen Vickers leine gre verilmektedir.
Malzeme

K
[ N/mm2 ]

2.DL ARKLARIN MUKAVEMET HESABI

2.1.Di Kuvveti : Kavrama srasnda di zerine gelen ve di kuvveti veya normal
kuvvet adn tayan kuvvet kavrama dorusu boyunca etkimektedir.( ekil-1 ) E alan
dililerin temas yeri yuvarlanma dairesi zerinde bulunduu durumda bu kuvvetin teetsel ve
radyal bileeni;

ekil-1 : Dilerin ykleme durumu

Teetsel kuvvet : Ft = Fn.coso

Radyal kuvvet : Fr = Fn.sino veya Fr = Ft.tano
eklinde ifade edilir. Dier taraftan iletilen burulma momenti Mbc gz nne alnrsa, teetsel
kuvvet;
2. Mbc
[N]
do
eklinde ifade edilir. Burada burulma momentini ( Mbc ) aadaki ekilde hesaplayabiliriz.
Ft =

Mbc = Ko.Mb = Ko.9550.

Burada;

P
[ N.m ]
n

P G [ Watt ]
N devir says [ d/d ]
Ko alma faktr

E alan dililerin temas yeri baka daireler, rnein yuvarlanma daireleri zerinde
olduu taktirde, Fn kuvveti ayn kalr fakat kavrama as deitii iin teetsel ve radyal
bileenler deiir.
Kavrama oran >1 olan bir dili ark mekanizmas gz nnde tutulursa, e alan z2
z2 di ifti kavramaya girdii anda ( A noktas ), z1 z1 di hala kavrama durumunda
olduundan z2 z2 di ifti zerine ancak Fn/2 kuvveti gelir. z1 z1 dileri kavramay
terkettii anda, belirli birB noktasnda, kavramada sadece z2 z2 di ifti kalacak ve tm Fn
kuvveti bu di ifti zerine gelecektir. Hareketin devamll nedeniyle z2 z2 di ifti D
noktasna geldii anda, takip eden z3 z3 e dili ifti kavrama durumuna girecek ve z2 z2
di iftine gelen kuvvet Fn/2 deerine decektir. z2 z2 e dili ifti kavramay terketti i
anda ( E noktas ) di iftini zorlayan kuvvet sfr olacaktr; yle ki, dili arkn bir devir
yapmasyla herhangi bir di sfr ile Fn deerleri arasnda deiken bir kuvvete ve dolaysyla
yorulmaya maruz kalacaktr. Ancak tek ynl alan dililerde zorlama ekli genel deiken,
sk sk yn deitiren dililerde ise tam deiken olur. Kavrama srasnda e di iftinin
kavramada yalnz kaldn gsteren B ve D noktalarna st ve alt tekil ykleme noktalar
denir. ekil 14.35d de dndren di linin di profili zerinde, kavramaya giri ( A ), st tekil
noktas ( B ), yuvarlanma noktas ( C ), alt tekil noktas ( D ) ve kavramadan k noktas
( E ) gsterilmitir. Tm Fn kuvveti dii sadece BD arasnda etkilemektedir.
Ancak, dili arklarn hesabnda di leri zorlayan kuvveti belirlerken u hususlarn gz
nnde tutulmas gerekir.
ekil-1c de gsterilen ykleme tarzna gre di bana karlk gelen A noktasndaki
kuvvet, kavrama oran a bal olarak nominal deerlerden daha kktr. Hesapta bu olay
kavrama faktr denilen K deeri ile gz nne alnr.
Genellikle K , un deerinin yansra dilerin kalitesine, Ft/b ile ifade edilen
ykleme durumu gibi olaylara baldr. Bu nedenle K faktrn tam olarak tayin etmek
olduka zor bir ilemdir. Dier taraftan hayli kark olan DIN standardnda verilen ynteme
gre, K un deeri ortalama olarak 0,9 ile 1 arasnda deimektedir. yle ki, emniyet unsuru
da gz nne alnrsa kavrama faktrnn deeri K 1olarak alnmas tavsiye edilir.
2.2.Di Dibi Gerilmeleri :Fotoelastisite yntemiyle elde edilen sonulara gre e
alan dilerde en byk gerilmeler di tabannda meydana gelir ve krlmalar bu blgede
olur.( ekil-2 ) Yorulma zelliini tayan bu krlmalar, ekme gerilmelerinin bulunduu
yerde bir atlak ile balar ( a ); zamanla bu atlak yava yava ilerler ( b ) ve alan yk
tayamayacak hale geldii anda birdenbire ( c ) kopma meydana gelir.

ekil-2 : Di dibi krlmas

ekil-3A ve ekil-3B de gsterildii gibi, di dibinde gerilme ylmalar meydana

gelir. Bunlarn deeri di dibinin kavis yarapna baldr.
Di dibi gerilmelerini hesaplamak iin, di tabanndaki krlma kesitinin ve bu kesite
kadar olan eilme kolu belirlenmelidir. DIN standardna gre, kuvvetin uygulanma noktas
kavramann balangcn belirten A noktasdr.( ekil 14.37a ) Bu ynteme gre di
tabanndaki her iki kavisten di simetri ekseni ile 30o lik a yapan bir doru izilirse krlma
kesiti ( sq ) belirlenmi olur.

ekil-3A : Di kuvveti ( a ) ve bu kuvvetin di zerindeki etkisi ( b,c )

ekil-3B : Dilerine ykleme durumu

Dili arklar mukavemet ve yzey basnc hesap tarzna gre hesaplanmaktadr. Ancak
bu hususta u yntem tavsiye edilir.
Her iki dilinin elikten yapld mekanizmalarda;
- Dilerin yzey sertlii HB 3500 [ N/mm2 ] olan dili arklarda ise krlma olay n
plana geer. Dolaysyla bu dilerin boyutlandrlmas mukavemet ve kontrol hesab
ise yzey basnc hesabna gre yaplr.
Boyutlandrmada; m = 3

2.Mbc .Kf 1.Kv

z 1. .em

Kontrol iin ; P = KE.K.Ki.

PGD
Ft .Kv
Pem =
[ N/mm2 ] veya
2
b.d 01
s

2.Mbc .Kv
PGD
Pem =
[ N/mm2 ]
2
b.d 01
s

P = KE.K.Ki.

- Dilerin yzey sertlii HB 3500 [ N/mm2 ] olan dili arklarda genellikle yorulma
anmas meydana gelir. Bundan dolay bu dili arklar yzey basncna gre
boyutlandrlr ve mukavemet bakmndan kontrol edilir.
Boyutlandrmada; m =

1
3

z1

2.Mbc.KE 2 . K 2 .Ki 2 .Kv

.Pem 2

Ft.Kf 1.Kv
GD
em =
[ N/mm2 ]
b.m
s
Ft.Kf 1.Kv
GD
1 =
em =
[ N/mm2 ]
b.m
s
2.2.1.Form Faktr ( Kf ) : Diin geometrik boyutlarn kapsayan bir faktrdr.
Pratikte form faktr, dili arkn di says ve x profil kaydrma faktrne bal olarak
verilmektedir. Sfr dililerde form faktr iin verilmi tablolardan alnabilir.
2.2.2.Dinamik ve Hz Faktr ( Kv ) : Genellikle taksimat ve profil hatalarna, evre
hzna, dnen sistemlerin rijitliine, birim geniliine gelen kuvvet Ft/b ye ve dilerin
rijitliine baldr. Dinamik faktrn deerinin btn bu etkenlere bal olarak verilmesine
olanak olanak olmamakla beraber pratikte dili arkn kalitesine ( ileme doruluuna ) ve
evre hzlarna gre verilmektedir. ( Cetvel 2 )
Kontrol iin; 1 =

Cetvel 2 : Kv DNAMK ve HIZ FAKTR

Kalite

6
7
8
9

Yzey
Sertlii
HB
3500
> 3500
3500
> 3500
3500
> 3500
3500
> 3500

<3
1
1
1.1
1.1
1.2
1.2

3-8
1
1
1
1
1.3
1.2
1.4
1.3

evre Hz ( V )
[ m/s ]
8 - 12
1.1
1
1.2
1.1
1.4
1.3
-

12 - 18
1.2
1.1
1.3
1.2
-

18 - 25
1.4
1.2
1.5
1.3
-

i12 + 1
bants ile hesaplanr.
i12
1
2.2.4.Yuvarlanma Noktas Faktr ( K ) : K =
bants ile
2
cos 0. tan
hesaplanan bu faktrn deerleri eitli deerleri iin cetvel-3 de verilmitir. Sfr ve sfr
1
kaydrmal (K-0) dz dili ark mekanizmalarnda = 0 = 20o iin K =

sin 0. cos 0
K =1,76 olur.Cetvelden de grld gibi kk profil kaydrma faktrlerine kar gelen 180
ile 200 iin K deerlerinde byk bir fark yoktur. Dolaysyla yaklak hesap tarznda bu
durumlarda da K = 1,76 alnabilir.
2.2.3.evrim Oran Faktr ( Ki ) :Ki =

Cetvel 3 : K YUVARLANMA FAKTR

15
2

16
17
18
19
20
1,94 1,89 1,84 1,80 1,76

21
22
23
24
25
26
27
1,73 1,70 1,67 1,64 1,62 1,60 1,57

2.2.5.Genilik Faktr ( ) : Dili arkn yk tama kabiliyetini, yk dalmn ve

ileme kabiliyetini etkiler. Teorik olarak b genilii arttka dili arkn yk tama kabiliyeti
byr. Ancak b geni lii byk olduu durumda, gerek millerin deformasyonlar ve gerekse
ileme hatalarndan dolay ykn bir tarafa ylmasna ve buna bal olarak ke
krlmalarna yol aar. Bu faktrler gz nne alnarak genel maksatlar iin kullanlan dili
arklarda genilik faktr;
= 0,8...1,2
= 0,25...0,8 ( hacmin snrl olduu sistemlerde, rnein; vites kutusunda )
Cetvel 4 : d GENLK FAKTR
Yataklama Durumu
Her iki taraftan yataklanm normal dili ark
Rijit ve doru olarak yataklanm , iyi ilenmi dili
ark
Trbin mekanizmalarnda kullanlan , kalitesi yksek
olan dili ark
yi yataklanm veya kalitesi dk olan dili ark

d
0,5
1,0
2
0,4

2.2.6.Emniyet Katsays ( s ) : Emniyet katsays normal koullar iin s : 1,5...2;

darbeli al malarda s : 1,8...3 deerleri nerilmektedir.

3.DL ARKLARIN YK TAIMA KABLYET

Dili arklarn yk tama kabiliyetini snrlayan ve ie yaramamasna neden olan olaylar
u ekilde sralayabiliriz.
- Dilerin tabandan krlmas
- Di yan yzeylerinin yorulma anmas ( pitting )
- Di yan yzeylerinin adhezyon anmas veya bunun iddetlisi olan yenme sonucu
bozulmas

3.1.Krlma : Krlma bir diin veya di linin bir ksmnn krlmas neticesinde ortaya
kan dili kusurudur. Bu durum ar ykleme veya ok genel olarak di li malzemesinin
dayanma limitinin ok zerinde periyodik gerilmelere ( streslere ) maruz kalmas ile ortaya
kabilir.
3.1.1.Eilme Yorulma Krlmas : Bu ekildeki kusur genellikle dilinin kk
blgesindeki atlak balangc ile sonulanr. ( ekil-4 ) Diin tamam veya bir ksm krlr.
( ekil-5 )

ekil-4 : Di Dibi atla

ekil-4 de eilme yorulma krlmas AIS19310 malzemeden imal edilen karbrleme ilemi grm ve
talanm dz g dilisinin kknde gerilmelerin ( streslerin ) neden olduu atlak gzlenmektedir.

ekil-5

ekil-6

Genellikle ekil-6 de grld gibi eilme yorulmasnn neden olduu krlma

blgesinde odak noktas vardr. Bu ekilde krlma birbirine paralel gittike alar radyal
izgiler halinde gzlenir.
Genellikle bu tr krlmalarda kaba grnml ve kesintili yrtlma izleri tayan
kk bir alan, son krlmann olduu blgeyi belirler.

Sebep : Eilme yorulma krlmasnn birok sebebi vardr. Bu kusurlar dilerin ar yklere
maruz kalarak malzemenin dayanma limitinin zerinde, di kklerinde gerilmelerin hasl
olmas ile ortaya kar. Eer dililer bu ekilde yklenir ve yeterli bir sre periyodik
gerilmelere maruz kalrsa di krlr.
Bazen tahmin edilenden daha fazla kk gerilmelerine maruz kalan dililerde, gerilme
younlama blgeleri bu durumun ortaya kmasnda yardmc olurlar. Bu tr gerilme
younlama blgeleri kk dibindeki entikler, kalntlar, mikro dzeyde sl ilem atlaklar,
talama yanklar ve para zerindeki kalc gerilmelerdir.
nlem : Yorulma kopmasndan kurtulmann en iyi yolu, dili di eleman yle dizayn
edilmelidir ki ykn aktarlmas neticesinde doacak gerilmeler malzemenin dayanma limiti
ierisinde olur. Alternatif olarak yksek dayanml malzeme belirlenmelidir. Di kkleri
talanp shot peening yaplabilir. Di kkndeki radius llerine ayarlama yaplabilir.
Uygun bir kk radiusuna sahip bir dili, keskin bir kk radiusuna sahip diliden daha ok
kapasitelidir. lem sonrasnda malzemede zararl, kalc gerilmeleri minimuma indirmek ve
en iyi yapy elde etmeye dikkat edilmelidir.
Eer yeniden dizayn yaplacaksa deiiklie urayan di geometrisinin faydas gz
nne alnmaldr.

10

3.2.Yzey Yorulmas : Yzey yorulmas malzemenin dayanm limitinin, yzey ve

yzey alt gerilmelerinin periyodik olarak tekrarlanmas ile oluan malzeme hatasdr. Tipik
zellii yzeyden malzeme kalkmas ve ukurlarn olumas eklindedir. Bu ukurcuklar
balang itibariyle kk ve bu ekilde kalabilir. Yorulmann devam ile ilgili olarak
balayan ukurcuklar birlemek sureti ile byyebilir veya balangtaki byklkte kalabilir.
3.2.1.Pitting ( Karncalanma ) : Bu yzey yorulma kusuru, malzemenin dayanm
limiti
(maruz kald gerilmelerle) ald zaman oluur. Bu ekildeki hatalar yzey
temas gerilmeleri ve periyodik olarak maruz kald gerilme saysna ve devamllna
baldr.
3.2.1.1.lk Pitting ( lk Karncalanma ) : 0,015 ile 0,030 inch apndaki kk
ukurcuklarn oluumu ile tanmlanr. ekil-7 te gerilmelere maruz kalan alanlarda blgesel
olumutur. Yksek temas noktalarn andrmak sureti ile tedrici olarak yk yzeye
datma meyli gsterir. Devaml al ma, temas yzeylerinin parlamasna, yzey
grnmnn tamamen dzgn hale gelmesine neden olur. Eer ilk pitting etkin yzey
geniliinin byk bir blmn iine alyorsa, tahrip edici pitting (karncalanma)
ilerlemesine meyillidir.

ekil-7 : lk Pitting

ekil-7 de pitting helis diin son ucunda ufak bir dzlemsellik hatasndan
kaynaklanmaktadr. Burada oluan ukurcuklarn ap ufaktr. Pitting in gerilme dalm di
sonundan di dorusuna doru tedrici olarak almtr. Bir mddet sonra ufak Pitting ler
(karncalanmaklar) snmlenmitir. Devam eden ilemle Pitting tamamen durmu, yzey
parlamaya balamtr. Bu durum yeni ukurcuklarn olumadn ve dilere gelen yklerin
daha dzgn dalmakta olduunu gstermektedir. Bu tr pitting ler genellikle dzeltici
Pitting olarak nitelendirilirler.
Sebep : lk pitting ler ( karncalanmalar ) genellikle birbirlerine tam uygun olmayan dili
yzeylerinden kaynaklanr. Bu ufak profil hatalarndan ksmi yzey dzensizliklerinden veya
e dilinin tam yzey genilii boyunca uygun dorusallktaki eksiklikten kaynaklanmaktadr.
nlem : Bu tip karncalanmadan di yzeyinin dzgn olarak salanmas ve ilemin
balangcnda dili temas blgesinin e dili boyunca ykn uygun bir ekilde datlmas ile
kurtulmak mmkn olabilir. Daha da te, pitting ( karncalanma) dilinin involute profilinin
doruluunu artrmakla ve eletirme srasnda dinamik yk azaltacak ekilde profil
modifikasyonu yaplmas ile kontrol edilebilir. Dk yklerde ve hzlarda frenlemeler
minimum balang pitting leri dilerin birbirlerine almas ile yardmc olacaktr.

11

3.2.1.2.Hasar verici Pitting ( Karncalanma ) : Bu tip pittinglerde, yzey

ukurcuklar balang pittingleri ile mukayese edildiklerinde daha byk ukurcuklardr.

ekil-8 : Hasar verici pitting

Ar karcalanma dedendum blgesinde belirgin bir ekilde meydana gelmitir.

Dzeltici pitting belirtilenden krater ukurlarnn ap daha byktr. Baz pittingler adendum
blgesi genellikle ciddi pitting hatalarnn meydana geldii ilk blgedir. Bununla beraber di li
yzeyinin dikkate deer bir blgesinde oluur, ilerleyerek deiik ekilde ve byklklerde
krater ukurlarn olutururlar.
Sebep : Hasar verici pittingler (karncalanmalar) yzeydeki ar yk durumunda meydana
gelir ki ilk ( balang ) pittingi ile kartrlmamaldr. Yeterli gerilme sreklilii salandktan
sonra pitting dili profiline tamamen hasar verinceye kadar devam eder ve dilerin kaba ve
grltl al masna neden olur. Genellikle eilme yorulma atlaklar balangcn di
yzeyindeki krater ukurlarndan alr ve dilinin krlmas ile sonulanr.
nlem : Hasar verici pittingden, yzey yklerinin malzeme dayanma yknn atnda
tutulmas sureti ile kanlabilir. Bununla birlikte malzemenin sertliini arttrarak malzemenin
dayanm gcnn artmas neticesinde de pitting nlenebilir. Bazen de pitting src
elemanlarn sertlik deerlerinin arttrlmas suretiyle ilerlemesi durdurulabilir.

4.YALAMA LEMLERNN UYGULANMASI

4.1.Yalama
Profesyonel ve profesyonel olmayan birok kii dili hasarlarndan yalamay sorumla
tutar. Fakat bu sadece yalaycnn hatas olmayp, yalamann tatbik ekline veya d
kuvvetler ve yalaycnn maruz kald artlara baldr. Yalayclar alan yzeylerde iki
tip ya filmi oluturur. Birincisi reaktif ya filmidir ki bu tabaka fiziksel absorpsiyon ve
kimyasal reaksiyonla oluur. Olduka yumuak olup, kesme direnci olduka azdr. Fakat
yzeyden alnmas veya penatrasyonu ok zordur. kinci tip ya filmi dili hzna bamldr
ve hidrostatik olarak teekkl eder. Bu ikinci ya filmi olduka incedir. Yksek kesme
mukavemetine sahiptir ve sabit scaklk elde edildii srece bask kuvvetlerinin etkisi olmaz.
12

Hi phesiz di li dizayn ve kusurlar gz nne alnd zaman yalayclarn belirgin rolleri

vardr.
A) Bir di linin diinden e di lisine yk, basnl ya filmi boyunca aktarlr. Eer bu
salanamazsa metalin metale temas kanlmazdr.
B) Viskozite arttrlmak suretiyle kaln bir ya filmi elde edilecektir. (Yk, hz ve
sakl sabit tutularak.)
C) Is aa kmas belirli maksimum viskozitede kontrol edilemeyebilir. (Verilen bir
ya iin)
D) Eer dili yzey dengeleme scakl belirli bir deere ularsa ya filminde kopma
olacaktr.
E) E dili yzeylerindeki srtnme kuvveti limit hza bamldr.
F) Sabit hzda, yzey denge scakl yk arttka artar. Srtnme yk limitini azaltr.
Yzey denge scakl, ya tarafndan snn alnmas datlmasna eit olduu zaman
salanr.
Yalayc ile direkt veya indirekt dililerde hasar meydana gelebilir. Bunlar; yanl
yalama uygulanmas iin yanl zellikler verilmise veya doru zellikler kullanc
tarafndan tatbik edilmedii anlamna gelir. Tipi, kalitesi veya uygun olmay nedeniyle ksa
zamanda dililer hasara urar.
Yalayc sistem, bir kenara atlp gz ard edilmemelidir. Pskrtme yalamas belirli
bir sistem iin uygun olmayabilir. Uygun bir yalaycnn en nemli fonksiyonlarndan biride
sy datmasdr. Herhangi bir yalama sistemi, dili dilerine al ma srasnda uygun
yalamay salad gibi, srtnmeden dolay ortaya kan sy kaldracak ekilde
dnlmelidir. Eer bu gereklemezse devaml ykselen s ile ya filmi koparak dililerin
hasara uramasna neden olur.
Yan azl hi phesiz alan dili nitesi ierisinde tahrip edici en kt durumdur.
Ya, alan dililerin arasnda uygun ya filmi ve sy datacak ekilde uygun miktarda
olmaldr. Ya kaa sistemdeki ya miktarnn azalmasnda ok nemlidir. Fakat sklkla
servise alnmadan nce ya ilavesi yaplmaz. Ya yksek scaklk ve basn altnda
buharlamak ve katlamak suretiyle azalabilir. Ya miktarnn azlnn etkileri ekil-9 de
gsterilmitir.
Fazla yalama, bir dili nitesinde allmn dnda problemler sunar. Fazla miktarda
yan alkalanma etkisi ile daha fazla s, yan kesme dzlemi ierisinde kesme srasndaki
enerji s olarak absorbe edildiinden, aa kar. Artan scaklk altnda alkalanma etkisi ile
ya katlamaya ynelir. Baz durumlarda yksek buhar basnc szdrmazlk contasn
kopararak ya kaak problemlerine neden olurlar.
ekil-9 de dili setlerinin karlatrlmasnda yalaycnn az olmas halinde dilerin
ksa zamanda ok fazla tahrip olabileceini gstermektedir.

ekil-9

13

4.2.Yan Kirlenmesi
Ya kirlenmesi, yalayc ile ilgili problemlerin banda gelir, olduka komplekstir.
Oksitleyici buhar ieren atmosferden kaynaklanan ve su buhar ile kirlenmeler yeni anm
dili yzeyini oksitler, yan bozulmasna neden olur veya metal zerinde korozyon hcreleri
olutururlar. Sv kirlenmesi, sudan (gazlar, asitler, tuzlar veya amur ile kirlenmi olabilir.)
donmay nleyici katk maddesinden sv soutma maddesinden veya rasgele kullanlan gres
veya ya ilavesinden kaynaklanabilir. Bu kirlenme korozyona ve genellikle metalik yzey ile
yalaycnn bozulmasna neden olur.
Dier nemli yalarn kat madde ile kirlenmesi, dili sisteminin kendi iinde ve kendi
almasndan kaynaklanr. Yeni monte edilmi dililerin birbirlerine almas srasnda
dilerden anan ok kk metal paracklar ya ierisine geer.
Dilerin temas yzeyleri birbirine alt zaman metal anmas hemen hemen hi
olmaz. Bu nedenle yeni devreye alnan dili kutularnda 50 saatlik al ma sonucunda yan
tamamen deitirilmesi nerilir. Bunun dnda kat kirleticiler olarak, dili kutusu
ierisindeki dkm kumlarn, dili kutusunun onarm srasnda kaynak artklarn, delik
delme ve tornalama ilemi srasnda temizlenmeyen apaklar, montaj srasnda darbe nedeni
ile den krk paralar, yanan yadan dolay karbon ylmasn, sl i lem sonras kumlama
srasnda tanan kumlama paralarn, lebleme maddesini, talama ta krklarn sayabiliriz.

4.3.Scaklk
Btn yalayclarn %90 nn genel bir zellii, snan paralar zerindeki sy
almalardr. Scaklk ykselmesinin sebep ve etkileri olarak iki kategori altnda muteala etmek
ok zordur. Kesme noktasnda ( shear point ) yani yan parlama noktasnn ve keza kritik
elik transformasyon scaklnn zerinde kesme enerjisi ok yksek sya dnr. Bu snn
etkisi ile yan yanarak az miktarda karbona ve diler zerindeki baz noktalarn su verme
etkisi ile temperlenmemi martensite dnmesine neden olur. Devaml servis srasnda bu
blgeler atlamaya meyilli ve anmaya maruz blgelerdir.
Yalayclar, kesmeye belirli bir diren gsterirler, yksek viskozite yksek kesme
dayanmn ifade eder. Dili veya hareketli paralar ya keserken yan kesme direncinden
dolay aa kan enerji sya dnr, scaklk artar. Bu durum yan viskozitesinin
artmasna, kesme dayanmnn azalmasna neden olur ve yzey dengeleme scaklna ular.
Yzey dengeleme scaklna ulamas yan s datm tam saland zaman olur. Hzdaki
veya ykteki herhangi art yzey dengeleme scakln deitirir.
Atmosfer scakl direkt olarak ya scakln ve viskozitesini etkiler. ok dk
scaklklarda yalaycnn viskozitesi o kadar artar ki yalama grevi gremez. Bu durumda
yan iten stlarak viskozitesinin azaltlmas gerekebilir. Bununla birlikte atmosfer
scaklnda ar artma yan viskozitesini azaltmas neticesinde diler arasndaki ya film
tabakas incelenir, srtnme kuvveti artarak yzeyin bozulmasna neden olur.
Scaklk ykselmesi yalaycnn ve kapal nitedeki hapis olan buharn hacminin
artmasna neden olur. Hacim artarken basn artar ve szdrmazlk contalarnn gevemesine
veya yrtlmalarna neden olabilir. Dilinin al mas srasnda aa kan s nemli bir s
kaynadr. Yzey anmasna ve deformasyonuna neden olan ykler mekanik enerjiyi s
enerjisine dntrr. rnein normal yklemede 3300 lb/inch lik bir yk altnda ve hz
7500 d/d da dz bir dilinin yzey dengeleme scaklnn maksimum bask ve kayma
gerilimlerini meydana geldii noktada 15 oC artt hesaplanmtr.

14

Bir dili nitesindeki elemanlar; dililer, rulmanlar, frenler, rot ve atallar gibi
paralarn hepsi ovalama temasna ve anmaya ynelirler. Srtnme enerjisi sya dnr ve
yalayc tarafndan absorbe edilir. Ya filmi iki metalik yzey arasnda kald mddete
srtnme minimum seviyededir veya anma olmaz. Yzey dengeleme scakl artarken
diler zerindeki koruyucu ya film tabakas azalr. Baz noktalarda ilk tehlikeli noktaya
ular. Yani ya film tabakas yke daha fazla dayanamayabilir ve metal metale temas olur.
Ovalama, anma ve galling etkisi ile s miktarnda art olur. Di yzeylerinde meydana
gelen s yan absorbe ettiinden fazladr. Bu durumda dili kendi kendine sy absorbe eder,
scakl ykselir. Bunun neticesinde ikinci tehlikeli olay temperleme olur.
Temperlenen dililerde, belli bir scaklk ald zaman, malzemenin sertlii azalr ve
srtnme anmasnn daha hzl geli mesine yol aar. retim aamasnda kullanlan
temperleme scakl 325 oF ( 180 oC ) dr. Servis artlarnda bu scakla kadar klmas
parann orijinal sertlii zerine etki yapmaz. Bunun zerindeki scaklklarn etkisi vardr.
Temperlenen parann rengi scaklkla deiir. Buna temperleme rengi denilir.
SICAKLIK
o
F ( oC )

Beklenilen sertlik
Deeri ( HRC )

350 ( 177 )
400 ( 204 )
450 ( 232 )
500 ( 260 )
600 ( 316 )
700 ( 371 )

60 62
57 59
55 57
52 55
47 52
35 47

Temper rengi

Etkilenmez
Ak Buday sars
Koyu Buday sars
Koyu mor
Orta mavi
Ak mavi

Bunun peinden nc tehlikeli nokta ortaya kar.Yan, yalayc zelliini ortadan

kaldrd gibi aa kan s ile dilerin erimesine ve kaybolmasna neden olur. (ekil-10)
ekil-10 de alan dilerde scakln devaml ykselmesi ile malzeme scakl
erime noktasna ykselmitir.

ekil-10

4.4.Dili Mekanizmalarnn Yalanmas

Dili mekanizmalarnn mrlerini birinci derecede etkileyen, bunlarn yalama
durumudur. Yerinde yaplan uygun ve bol yal bir yalama ile dili mekanizmalarnn
mrleri ok uzatlabilir.

15

ok dk devir saylarnda alan dili arklar tam sv olarak yalanmazlar, temas

eden di yzeylerinin arasna bol ya giremediinden yar sv srtnme ile alrlar ve bu
nedenle mrleri orta hzda dnen dili arklarn ancak yars kadardr.
Orta hzlarda dnen di li arklarda ise diler ya bolca aralarna alrlar ve di
yzeyleri arasnda bir ya filmini meydana getirirler.
ok yksek devirlerde ise arklar yalar etrafa savururlar ve yine yarm sv bir
srtnme meydana gelir. Dili arklar fazlaca snrlar.
Daldrmal Yalama

ekil-11:Dili arklar hareketsiz halde

ekil-12:Dili arklar hareketli halde

Dili arklarn yalanmas drt ayr sisteme gre yaplr. Bunlar cetvel-5 de
belirtilmitir. Bu sistemde dili bolca ya iinde dnmekte, yeteri kadar ya yukarya
karmaktadr. (ekil-12 da) Bu yetmedii yerlerde basnl ya di lerin arasna pskrtlr.
Dn hz ok yksekse yada o nispette ince memelerden bir sis buusu meydana getirecek
ekilde pskrtmelidir.
Daldrmal yalamada redktr kutusunun n gemeyecek ekilde ya ile
doldurulmaldr.
Redktr yalanmasnda, yataklarn da yalanmas nemli bir konudur. Rulmanl
yataklar, makine ya ile yalama yapan merkezi bir yalama sisteminin bulunduu yerlerde,
makine ya ile yalanmann doru olduu bilinir. Ancak di liler yeteri hzda dnerlerse
daldrmal yalama ile de rulmanl yataklarn yalanabildii ekil-13 de grlmektedir.
arkn yalar nasl pskrttn ve bunlarn rulmanl yataklara ve oradan da tekrar
redktr kutusuna nasl attklarn ekilden iyice grebiliriz.

ekil 13 : Daldrmal yalamada yan

pskrtlmesi ile rulmanl yataklarn
birlikte yalan

16

Cetvel-5 : ( V ) evre hzna gre dili arklarn yalanlar

Yalama ekli
Gres srmek yeterlidir.
Alak hzlarda gres, yksek hzlarda daldrmal
yalama
Daldrmal yalama
Pskrtmeli yalama

evre hz [ m/s ]
V = ...0,8
V = 0,8...4
V = 4...12
V = 12...

En ok kullanlan yalama sistemi olan daldrmal yalamada seilecek ya

viskozitelerini cetvel-5 de gryoruz.
Daldrmal yalamada seilecek ya viskoziteleri tablo da verilen Engler dereceleri
E50 yani 50 oC scaklktaki viskozite derecesidir.
Cetvel-6 : C = Fu / ( b.to ) olup [ kp/cm2 ] cinsinden ykleme katsaysdr.
evre Hz
V [ m/s ]
...0,5
0,5...2
2...6
6...12

Hafif
C < 40
20 oE
12 oE
8 oE
6 oE

Dili arklarn yklenileri

Orta
C = 40...100
34 oE
20 oE
12 oE
8 oE

Ar
C > 100
60 oE
30 oE
20 oE
12 oE

Basl yani pompa ile yaplan yalamada evre hz :

V = 10...20 [ m/s ] iin 6o...7o E50 , V >20 [ m/s ] iin 4o...6o E50 viskozitesinde olan bir
ya kullanlr.

4.5.Yalama Yntemleri
Genellikle dili arklarn yalanmasnda, nemsiz ve dk hzlarda elle ( ekil-14 ),
orta hzlarda daldrmal veya sratmal ( ekil-15 ) ve yksek hzlarda pskrtmeli ve ya sisi
( ekil -16 ) ile yalama yntemleri kullanlmaktadr.

4.5.1.Daldrmal veya Sratmal Yalama Yntemi : Kapal kutu iinde alan

dililer iin uygulanr. Burada dilerden biri ( ekil-17 ) ksmen ya iine daldrlr ve hareket
srasnda ya etrafa sratacak dier dili arklarn ve yatak gibi elemanlarn yalanmasn
salar. Yan alkalanmas ile g kaybn nlemek iin sadece en byk di li, bir di
yksekliine karlk gelen derinlikte yaa daldrlr. Bunun olanaksz olduu durumda, ekil18 da gsterildii gibi, mil zerinde serbeste dnebilen ek bir dili ilave edilir. Kutuda
bulunmas gereken ya miktar, iletilen gcn bana 0,35 ile 0,7 [ lt ] olarak tavsiye edilir.
4.5.2.Pskrtmeli Yntem : Dili arkn evre hzlar yaklak olarak V > 12 [ m/s ]
olursa uygulanr. Sistem, ya deposu ile birlikte bir ya pompas ve yalama devresine ait
soutucu, filtre, manometre, termometre gibi elemanlardan oluan bir basnl kapal devre
yalama sistemidir. Bu yntemde ya, zel memeler vastasyla dorudan doruya dililer
zerine pskrtlr. Pskrtme ynnn, dililerin dn yn ile ayn olmas gerekir. Bu
nedenle yn deitirilen di li sistemlerinde iki meme kullanlr. Dililerin dn ynlerine
gre pskrtme st veya alt memelerden yaplr. Pskrtme sistemi, yatrm harcamalar
yksek olmakla beraber, alma bakmndan ok elverili bir yntemdir.
Yntem ve tesisat bakmndan pskrtme sistemi ile benzerlii olan ya sisi ile
yalama yntemi ok yksek hzlarda uygulanmaktadr.
17

ekil-14

ekil-17

ekil-15

ekil-16

ekil-18

4.6.Ya Tiplerinin Seimi

Genellikle dili arklarda yalamann amac dier makine elemanlarnda olduu gibi
adhezyon anmasn azaltmak, bunun kuvvetli hali olan yenmeyi nlemek, temas yzeyleri
arasndaki srtnmeyi azaltmak ve soutma grevini yerine getirmektedir.

18

Yalama ynnden, dili arklarn temas yzeyleri ok kk olduundan yksek

yzey basnlarnn meydana geldii konusunun gz nnde tutulmas gerekir. Bu bakmdan
dili arklarn yalanmasnn, temas yzeylerine yapm bir ya tabakas oluturan yani
stma kabiliyeti byk olan yalar ile yaplmas tavsiye edilir. nemli yerlerde, yksek
basn katklar eklenmi (YB) yalarnn kullanlmas n grlmektedir. cetvel-7 da tatlarn
dili sistemlerinde (DIN 51512) ve motorlarda (DIN 51511) kullanlan yalarn SAE ye gre
viskoziteleri verilmitir.
Cetvel-7
SAE
viskozitele
ri
75
80
90
140
250
5W
10W
20W
20
30
40
50

-17,8 oC , ( 0 oF ) de
Minimum
maksimum
o
o
cSt
E
cSt
E
3257
430
3257
430
21716
2867

1307
2614

172
344

869
2614
10458

115
344
1376

98,9 oC , ( 210 oF ) de
minimum
maksimum
o
o
cSt
E
cSt
E
4,18
14,24
25,0
42,7

1,33
2,25
3,47
5,71

25,0
42,7
-

3,47
5,71
-

3,86

1,30

5,73
9,62
12,94
16,77

1,46
1,80
2,12
2,52

9,62
12,94
16,77
22,68

1,80
2,12
2,52
3,19

5.DL ARKLARDA KALTE KONTROL

5.1. DLLERN KONTROL
Dililerin kontrol imalat srasnda balar. Dili daha di ama tezgahna bal iken
gerekli llere ulap ulamadn kontrol etmek ve llen deerlere gre di aan tezgaha
paso vermek gereklidir.
malat bittikten sonrada dili llr; eitli ynlerden ve kaliteleri kontrol edilerek
tespit edilir. Daha fazla hatal olanlar kontrol d braklr.
Bu bakmdan dililerin kontrol:
5.1.1.malat srasndaki kontrol
5.1.2.malattan sonraki kontrol
diye ikiye ayrmamz doru olur.
5.1.1.Dililerin imalat srasnda dili lme mikrometresiyle di kalnlklarnn
kontrol:
malat srasndaki kontroln amac dililerin yeterli kalnla (so) ulap
ulamadklarnn tespitidir. Bu lme sonucu olarak di aan tezgaha ne kadar paso verilece i
de tespit edilir ve tezgah buna gre ayarlanr. Bu lme dili mikrometresi (ekil-20) ile
yaplr. Bunlarn lme sahas 1....10 modllk dililer iindir; bunlarla normal
mikrometrelerde olduu gibi 0,01 mm hassasiyetle llebilir. Genel olarak yksek kaliteli
olmayan dili imalatnda iyi sonular verirler. Grd i nemli ve fiyat ucuz olan di li
lme mikrometreleri en ok yaylm di kalnl l aletleridir.

19

Sekil-20 : Dili lme mikrometresi ile dililerin kalnl llr.

lme snr

: 1.....10 modl

Daha yksek hassasiyet istendii zaman bunlarn yksek hassasiyetli l saati ile
donatlm tipleri de vardr. ( ekil-21 )
lme hassasiyeti: 0.01 mm

ekil-21 : Yksek hassasiyetli dili lme mikrometresi

lme snr

: 0,4...10 modl

lme hassasiyeti: 0,002 mm

Bunlar gerekli w aralna endmas mastaryla ayarlarlandktan ve l saatini sfra

getirdikten sonra 0,002 mm hassasiyetle llebilir. l saatli mikrometrelerin lme snr
0,4den 10 modle kadardr

ekil-22

ekil-23

ekil-22 : Dili lme mikrometresinde dilerdeki W aralnn nasl lldn gsteren resim
ekil-23 : Dili lme mikrometresi ile aralnn hesaplanmasna ait yardmc kroki

Dili lme mikrometreleri birka dili birden iine alarak W araln lerler. ekil22de 9 di ekil-23de ise 3 diin W aralnn lld grlmektedir. Dili arklarn
llmesinde W aralnda ka di bulunaca forml 1 ile verilmitir.
ekil-22 de grld gibi W aral birka temel daire admnn (tg) ile temel daire
zerindeki bir di kalnlnn (sg) toplamna eittir. Ancak profil kaydrma yaplm
V-dililerinde W-aral dei ik deer verirler.
Dili lme mikrometreleriyle dili arkn tek bir yerinden llmesi yetmez; lme
birka yerinden yaplr ve bunun ortalamas alnr.

20

Dili lme mikrometresi ancak imalat srasndaki kontrol iin kullanlr;imalattan

sonraki kontrolde aldatc sonular verebilir. Dili lme mikrometrelerini dili imalatnn
sonunda da kontrol iin kullanmak mmkndr; ancak byle bir halde dier dili hatalar da
(bilhassa yuvarlaklk hatas) kontrol edilmeli ve bunlarn msaade edilen snrlar iinde
olmalarna dikkat etmelidir
.

5.1.1.1.Standart evolvent dililerinde llen W aral:

Standart evolvent dililerde dili lme mikrometresi ile llen aralk:
W=(n-1).tg+sg

(forml-1)

olarak hesaplanr. Bu formlde n= mikrometrenin iine ald di saysdr.(ekil-22) Dili

lme mikrometresi ile llecek di says (n) u formlle tespit edilmitir:

n=

Z .
+ 0,5
180

(forml-2)

bulunan n deeri en yakn tam sayya yuvarlatlr. Bu formlde Z=dilinin di says,

0=dilinin kavrama asdr; standart dililerde 0 =200dir. llecek n di says iin bu gibi
mikrometreleri imal eden firmalar,mikrometre ile birlikte zel cetveller verirler.
Forml 1 deki temel daire adm:
tg=t0.cos0

ve

t0=2r0

olduunu hesaba katmakla:

tg=2r0 cos0 /Z=.m. cos0

(forml-3)

olarak bulunur. Ancak temel daire zerindeki di kalnln(sg) ayrca hesaplamak

gerekir.bunun iin ekil-21 deki yardmc krokiden faydalanrz. ekilde
TC=TC=l

olduundan;

TT=2l-sg

(forml-4)

Yazar ve ayrca;
TT=rg(20 -)=r0cos 0 (2 0-)

(forml-5)

Olduundan forml 4 ve forml 5 eitlenerek:

sg=2l-r0 cos 0 (2.0 -)
buluruz. ekil-24 den :

(forml-6)

21

ekil-24 : Temel daire zerindeki sg di kalnln hesaplamak iin yardmc kroki

= .m / 2r0 ve l=r0sin0 karlklarn okur, bunlar forml-6 da yerine koyarsak ;

sg=2ro.sin 0 -2ro. 0 .cos 0 +m. cos 0. /2

(forml-7)

buluruz. Bu forml basitletirmek iin pay ve payday m.cos 0 ile arparsak

sg=2ro/m.[( sin 0 / cos 0)- (0 cos 0 / cos 0)]m. cos 0 + /2.m. cos 0
buluruz. 2ro/m=Z olduundan bu forml sonu olarak u ekli alr:
sg=m. cos 0 [Z.(tan 0 - 0)+ /2]

(forml-8)

tan 0 - 0 =eu 0

(forml-9)

olduundan;
sg=m. cos 0 (Z.eu 0 + /2)

(forml-10)

olarak yazlr. imdi forml-10 daki sg nin ve forml-3 deki tg nin karlklarn
forml1 de yerine konur ve biraz basitletirildiinde, evolvent dililerinde llen W araln:
W=m.cos 0 [(n-0,5) + Z.eu 0]

(forml-11)

Bulunur. Bu forml normal,yani profil kaydrma yaplmam aln dilileri iin

uygulanr.
Dili ark ama tezgahlar ve dili lme mikrometreleri imal eden fabrikalar eitli
modller (m) ve eitli di sayl (z) dililer iin W araln veren tablolar
hazrlamlardr;bunlar tezgah ve aletlerle birlikte mterilerine verirler.

5.1.1.2.Profil kaydrmal (tashihli) V-dililerinde llen W- aral:

Profil kaydrma ile elde edilmi V-dililerinde dili lme mikrometresi ile llen W
aral 7W kadar deiir. Pozitif profil kaydrmada +W ve negatif profil kaydrmada
-W alnr. Profil kaydrma sonucu, di blmleri to ve tg sabit kaldklar halde diler btn
profilleri boyunca kalnlarlar.

22

ekil-25 : Di ama esnasnda dili lme mikrometresi ile dilide henz gerekli W aral meydana gelmedii W` aral llmekle tespit
edilir. W`-W=2.W/2 dir. bylelikle dileri aacak tezgaha aadaki =W/2.sino pasosunun verimesi gerekir.

Bu kalnlamann yars diin sol,dier yars di in sa profilinde meydana geldii iin

ekil6 dan da anlalabilecei gibi llen W aral 2V.sin0 daha byktr. Negatif profil
kaydrma yaplm olsayd W ayn oranda kk kacakt .V=x.m olduu da hesaba katlarak
V-dilileri iin forml-11 u ekli alr:
W=m. cos 0 [(n-0,5)+Zeu 0]72x.m.sin 0

(forml-12)

Dililerin kalnlk l farklar da hesaba katlrsa W aral As.cos0 kadar daha

kk kar.
5.1.1.3.Tezgahta di almas srasnda dili lme mikrometresi ile kontrol :
Dili ark imalat srasnda to dili admnn gerekli lye ulap ulamad,W
aralnn kontrol ile anlalr. mal edilen dilinin gerekli W aral elde tablo varsa tablodan
okunur,aksi halde forml-11 veya 12 ye gre hesaplanr. Di am srasnda dili lme
mikrometresi ile yaplan l kontrolnde llen aralk W > W bulunur. Demek ki di liyi
tam ls olan Wye getirmek iin daha

W=W'-W

(forml-13)

kadar planyalamal veya frezelemelidir. Bunun iin di aan tezgaha verilecek tala
miktar ekil-25 nn yardm ile yle hesaplanr:

=W/2sin 0

(forml-14)

ekil-25 de verilmesi gereken tala miktar kremayer eklindeki kesici bak

izilerek canlandrlmtr.

23

5.1.1.4.Helis dililerinde Wn aralnn llmesi :

Helis dililerinde ekil-26 da belirtildii gibi normal profildeki Wn aral llr.
Helis dili arklarn anlatrken dilinin gerek di says (Z) ile edeer di says (Zn)
arasndaki bant u ekildedir:

Zn =

Z
cos( 0 ) 3

(forml-15)

Bu formldeki 0 dilinin eim asdr.

Dili ark imal eden tezgahlar yapan baz fabrikalar :
1/ cos03=k

(forml-16)

Yazarlar ve k iin cetveller vererek edeer di saysn

Zn=Z.k

(forml-17)

Formlne gre ksa yoldan hesaplarlar.

Sekil-26 : Helis dililerinde dili lme mikrometresi ile normal Wn aralnn llmesini canlandran kroki

Helisel dilinin di lme mikrometresi ile llmesi ancak yeteri kadar geni olmalar
ve :
bW.sin0

(forml-18)

artna uymalar halinde mmkndr. llen helis dilisi bu arta uymuyorsa yanyana
sk olarak bir malafaya bal olan birka dili zerinde lme yaplr.
Helis dililerinde normal Wn aral u formle gre hesaplanr.

24

Wn=mn.cos n0 [(n-0,5)+Zn.eu. n0]

(forml-19)

Zn.eu.en0=Zs.eu.s0 olduundan yukardaki formle Zs.eu.s0 karlnda yazabiliriz.

s0 deerini hesaplamak iin tan s0 = tan n0 /cos 0 eitliinden faydalanlr.
Helis dililerindeki llecek di says (n) ise :
n= Zn. n0 /1800+0,5

(forml-20)

forml ile verilmitir.

Dili ark tezgah imalcilerin yaynlarnda genel olarak 0 =20 ,birka 0 helis as ve
standart moduller iin W ve Wn aralklar verilir. Bunun dndaki 0 ve 0 deerleri ve
standart olmayan modller iin dili lme mikrometrelerinin W llerinin teker teker
hesaplanmalar gerekir.

5.1.1.5.malat srasnda di kalnlklarnn baka metotlarla kontrol :

Bir zamanlar dilerin arasna ok hassas ilenmi silindirik ufak makaralar,fazla eimli
helis dililerde ise bilyalar konarak,bilya stnden kar bilya stne kadar olan MR araln
lmekle di kalnlklar kontrol edilir. ekil-27 de Ada bilya Bde ise mandalla ve l saati
yardm ile tezgah zerinde yaplan di kalnl llmesi gsterilmitir. Burada MR/2
llmektedir. Tezgah zerindeki bu di kalnl lm srasnda yuvarlaklk hatalar da
aratrlr.

ekil-27 : Bilya (A)veya mandal (B) yardm ile yaplan di kalnl lm

Tezgah zerinde lme saati olmadan da dilinin kar diine de bir makara koyarak MR
aral llebilir. MR aralnn ne kadar kmasn,dilinin modln di says ve makara
(bilya) apn (dR) kavrama asn hesaba katarak veren formller ve bu formllere gre
hazrlanm tablolar vardr.
Dili lme mikrometreleri (ekil-21) gelitikten sonra bu metotlar ikinci planda
kalmtr. Ancak bu metot bugn de i dililerde geni apta uygulanmaktadr.

5.1.2.malattan sonra dililerin kontrol :

malattan kan di li arklar hemen kontrole giderler. Kontrol sonucu olarak bulunan
hatalarn dzeltilmesine allr. Bu hatalar DIN 3960....3964 alman standartlar snrlamtr.
Dili arklarn tesellm iin dilinin kalitesini msaade ettii en ucuz kontrol metodu
seilir. Kontrol metodu tespit edildikten sonra dili kalitesine ait tolerans snrlar resme yazlr
ve kontrole balanr.

25

Genel olarak kontrol sistemlerini gruba ayrabiliriz :

5.1.2.1.Grev kontrol
5.1.2.2.Hatalarn toplu olarak kontrol
5.1.2.3.Hatalarn teker teker kontrol

5.1.2.1.Grev kontrol :
Bu metotla di lilerin grevlerini kabaca yapp yapmadklar kontrol edilir. Dk
kaliteli ve ok yava dnen di liler iin uygulanr. Baz hallerde dili iftini dinlemek yeterlidir
bu maksatla dili ifti bir ses kontrol kutusuna monte edilir. Dk yk altnda altrlr ve
tecrbeli bir ii fazla ses karp karmadn dinler.
Nispeten yksek randmanl redktrler tam yk altnda belirli bir sre altrlrlar.
Bu sre boyunca redktrler fazla ses kartmadan alyorsa,ilerideki srekli alma
srasnda da ikayete sebep vermiyecek ekilde alacaklar kabul edlir.
Kumanda mekanizmalar di lileri gibi yerlerde ok kere di yan boluunu (Sy)
lmekle yetinilir.

5.1.2.2.Dili hatalarnn toplu olarak llmesi :

Kaliteleri daha yksek olan dililerde genel olarak hatalar toplu olarak llr. Di li
iftinin tesellm iin bu metot kullanlr,hem ok kolay hem de az masrafldr.ekil-28 de bu
metotla ;

1 : Kontrol edilen ark

2 : Hatas olmayan mastar ark
3 : Hata lme saati
4 : yay

ekil-28 : Dilinin hatalarn toplu olarak len cihaz

llen toplam hatalar eksen aralklar deiiklii olarak belirirler.

26

ekil-29 : Dilinin toplam hatalarn kontrol eden cihaz toplam olarak llen eksen aral deiiklikleri eklinde
beliren hatalar x ile iaretli tambura yazlrlar.(ekil11) bu cihazla 0,001 mm hassaslnda lmeler yaplabilir.

ekil-30 : Diin tm hatalarn kontrol eden cihazn ( ekil-29 ) mm kada yazd izgilerin okunuu
a : Di biimi hatalar;ilgili temel dairesinden kaklklar gsterir. izgideki her dalga uzunluu btn bir di yzeyine aittir.

b : Kavrama as hatalar;di profilinin durumu temel daireye gre hatal ise bu tip ekil gzkr.her tepenin uzunluu bir di
yzeyine aittir.
c : Yuvarlaklk hatalar izgideki byk dalgalarda okunur;kk sivricikler di balarna yaplm bir dzeltmeyi belirtirler.
d : Di blmndeki hatalar,diten die geerken bir anda beliren sivrilerle kendini gsterir.
e : d deki dili,sertletirmeden sonra talanp dzeltilmitir.

alan bir lme cihaznn emas gsterilmitir. Grld gibi dili ark (1) hatasz
bir mastar dili (2) ile almaktadr. Her iki di yzeyinde meydana gelen btn hatalar ileri
geri gidebilecek ekilde yataklandrlm olan mastar ark (2) tarafndan aa eksen aral
deiiklii olarak l saatine (3) iletilir.ekil-29da bu ekilde alan bir cihazn fotorafn
gryoruz. Resimde bir helis dilisi kontrol edildii grlmektedir.
Bu cihazla 0,001 mm hassaslnda lmeler yaplabilir. Her modl iin bir mastar
diliye ihtiya olduundan dili ark imal eden fabrikalar imkan dahilinde az sayda modller
ile almaya aba sarfederler.
Bu tezgahlara baka spartlar taklmakla i dililer, sonsuz vidalar ve konik di lilerde
kontrol edilebilir. ekil-29 da X ile iaretli tamburdaki milimetrik kada izilen hata
27

izgilerini ekil-30a.....e de grlmektedir. Dikkat edilirse hatalar gsteren izgiler ok

deiik karakterdedir. Bu kontrol cihazn kullananlar zamanla bu izgileri okumay renirler
ve izgileri grr grmez llen hatann neden ileri geldii anlalr. ekil-30a..ede
karakteristik baz di hatalar gsterilmi ve resmin altnda anlatlmtr.

ekil-31 : Hatalar yuvarlak kada izen toplam hata lme cihaznn diyagram ekildeki karekteristik tepeleri saymakla llen dilinin di
says da diyagramdan anlalr.(ekildekinde Z=31 dir.)

Milimetrik kadna hatalar genel olarak 200-500 kere byterek yazlr.

Diyagramlar yuvarlak kada da yazan toplam hata lme cihazlar da vardr. Byle bir
diyagram ekil-31 de grlmektedir.
Ayn cihaza da mastar diliyi kararak karlkl olarak alacak dili iftini de takarak
kontrol yaplabilir. Bu halde her iki dilinin hatalar st ste binerek birlikte llrler. Ancak
baz hatalar bir arkta aksi ynde etki edebileceklerinden iki arkn toplam hatas daha ufak
olarak okunabilir. Redktrlerde birlikte alacak ark iftleri bu ekide kontrol edilebilirler.
Seri dili imalatnda di lilerin ileride birlikte alacaklar kar dililer belli
olmadndan bunlar mastar dilisi yardm ile teker teker kontrol etmelidir.

5.1.2.3.Toplam dili hatalarndaki tolerans snrlar :

Toplam di li hatasn len cihazlarn izdikleri diyagramlar ekil-30 ve 31 de grdk.
Ancak bu hatalarn dili kalitesin bal belirli bir tolerans alan iinde kalmas gerekir.

ekil-32 ve ekil-33

28

Toplam dili hatalarnn yazlm olduklar dz ve dairesel diyagramlardan okunuu

Fi=yuvarlanma hatas
fi=yuvarlanma atlay

ekildeki p bir tek diteki hata lsnn yolunu belirtmektedir. Sol resimdeki () iin
metine baknz.
llen hata ekil-32 ve ekil-33 de grdmz gibi iki ayr ekilde okunur.
Fi=yuvarlanma hatas
fi=yuvarlanma atlay
DIN 3963 alman standard bunlar iin dili kalitesi ve modllerine gre snrlar tespit
etmitir (tablo1). Grld gibi yuvarlanma hatas (Fi) bir dilinin btn dileri lldkten
sora erinin en yksek ve en alak noktalar arasndaki fark,yani btn dili boyunca llen
maksimum hatadr. Yuvarlanma atlay (fi) ise tek bir di yzeyi boyunca llen maksimum
hatadr.
Genel olarak dilerin iki yzeyindeki toplam hatalar (ekil-28 ve ekil-29daki
cihazlarla) kontrol edilir;byle bir halde Fi ve fi (iki stle) Fi" ve fi" seklinde yazlr. Tek di
yzeyinin hatalar kontrol edildii taktirde ise bunlar Fi' ve fi' eklinde yazlrlar. Nitekim
ekil-32 de ve ekil-31 deki 31 dii olan dili arkn kontrol diyagramnda Fi" ve fi" iaretleri
konmutur.
eitli dili kalitelerinde uygulanacak toleranslar alman standartlarnca DIN3963 ve
DIN3967 de tespit edilmitir. Cetvel-8 den DIN3963 n zeti verilmitir. Tablodan grld
gibi yalnz dilinin kalitesini belirtmek yeterli deildir;di linin modlnn (m) ve blm
dairesi apn (d0) da nemli rolleri vardr.
Cetvel-8in izahn yaparsak;
A:Modl(m)
B:Kalite
C:Di yn hatas (100 mm ark geniliinde mikrometre olarak llmtr)
D:Blm dairesi aplar (d0) ....dan fazla .... ye kadar
E:Toplam hata (s)
s'=Tek di yzeyindeki yuvarlanma kontrol
s"=ift di yzeyindeki yuvarlanma kontrol
Fi=Yuvarlanma hatas
fi=Atlama hatas
['] tek yzeydeki kontrolde
["] ift yzeydeki kontrolde
G: di kalnl l farklar ( m=0,001 mm olarak)
A0s=yukar l fark
Aus=aa l fark

29

Cetvel-8
(DIN3963 den zet) Yuvarlanma hata snrlar ve di kalnl l farklar

Toleranslar verilmi olan iki di linin iftletirilmesi ve a eksen aralklarnn

toleransnn da verilmesi ile dililerin altrlmas tespit edilmi olur. Mil ve delik
altrmalarna benzeyen bu sistem dililerin skmadan alabilmeleri iin di boluunu
tespit eder. Dililerin skmadan alabilmeleri aralarnda braklacak boluk alman
standartlarna (DIN) gre dilerin kalnln deitirmekle elde edilir yoksa eksen aralklarn
(a) deitirmekle bu boluu elde etmek mmkn olabilir.

30

ekil-34a : Dilerin tolerans alanlar

ekil-34b : Dili mekanizmalarnn alt ve st l farklar

A0s veya As0: Dilerin yukar l fark

Aus veya Asu: Dilerin aa l fark
A0a veya Aa0: Eksenlerin l fark
Aua veya Aau: Eksenlerin aa yukar l fark
Di kalnlnn teorik kalnla gre ki farklar a,b,c,d,e,f,g ve h diye harflerle belirtilir.
Tablo1 de bunlardan bir ksmnn yukar (A0s) ve aa (Aus) l farklar verilmitir. Tablodan
grld gibi h en ufak di boluunu verir,g,f,e,d,....ya kadar doru di boluu gittike
artar.
ekil-34ada dililerin tolerans alanlar h,g,f... harfleri yazlarak canlandrlmtr.
ekil-34b de ise gerek a eksen aralnn ve gerekse dililerin alt ve st l farklar
gsterilmitir.
Dileri ileme cinsi ile kaliteleri belirlenmektedir. imdi ayn kalitedeki dililerin
toleranslarnn deiik olabileceini gryoruz. Bylelikle di linin tolerans alan harf ile ve
kalitesi say ile belirtilmi olur.
Dililerin toleranslarn veren harfi seebilmek iin dililerin yerine monte edildikten
sonraki di yan boluunu (sy') ve bunun en byk ve en kk deerlerinin bilinmesi
gereklidir.
Yerine monte edilmi dili iftlerinin almalar srasnda dililer arasnda braklacak
sy' yan boluu hakknda eitli tavsiyeleri cetvel-9 dan bulabiliriz . Cetveldeki deerler iki
ayr yazar tarafndan verilmitir ve grld gibi aralarnda byke farklar vardr;bunlar
kullanlrken dikkatli hareket edilmelidir. Redktr kutusu baka bir malzemeden yaplmsa
s etkisi altnda genlemesi de deiik olur;byle bir halde cetvel-9da verilen deerlerin st
snrlar bile skkla yol aabilirler. rnein gemilerde ve uaklarda hzl dnen 2,5
modllk dililerde minimum di yan boluu sy' = 0,15....0,20 mm olarak uygulanr.
Dililerin imali bakmndan meydana gelen l farklarn, akmadaki genlemeleri
vb. dikkate almak gerekli olup teorik olarak boluksuz fakat di kalnlna verilmi toleransl
ller dahilinde skmadan alabilecek bir yan boluu (sy') gereklidir.

31

Dili imalinde ok kk di kalnl toleranslarnn elde edilmesi ok zordur.

(Cetvel-10). Tablodan grld gibi 50 m lik bir di kalnl tolerans bile ok dikkatli bir
alma gerektirmektedir. Bir di li iftinin hatas bylelikle iki kat olarak 100 m olur. Buda
di yan boluunun (sy') ok dar seilmemesinin gerektiini belirtir.
Cetvel-9
(Beraber alacak dili iftlerinde braklmas tavsiye edilen sy' yan boluklar)
Dilinin modl m(mm)
1
2
2,5
3
3,5
4
5
6
7
8
9
10
13
17
25

Braklacak yan boluk sy'

Talanm dililerde mm
nce tesviyeli dililerde mm
0,04....0,05
0,08....0,1
0,05...0,07
0,1....0,12
0,07...0,08
0,11...0,13
0,08.....0,1
0,13...0,15
0,09.....0,1
0,15...0,18
0,1....0,13
0,18...0,21
0,12...0,15
0,20...0,23
0,13...0,18
0,25...0,28
0,14...0,23
0,29...0,35
0,15...0,24
0,32...0,36
0,16....0,26
0,36...0,38
0,17...0,28
0,40
0,35
0,50
0,46
0,68
0,64
1,00

Metinde belirtilmi olduu gibi genel olarak cetvelde verilmi olan deerden daha
bykleri uygulanr.
Cetvel-10
2,5...5 modll dililerde imalatta elde edilebilen di kalnl toleranslar
leme cinsi
Planyalama ile
Azdrma frezesi ile
Raspalama ile
Talama ile

Elde edilen dzgnlk (m)

Rahat olarak salanabilir
Dzgn imalat
Elde edilen maksimum
100
50
12
100
50
12
50
12
9
50
12
9

Ancak sy' yan boluundan baka eksen aralnn st ve alt snrlar hakknda da bilgi
sahibi olmamz gerekir. Bunlar iin DIN 3964 alman standart (Cetvel-11) j ve k diye iki
tolerans alan tespit edilmitir. ekil-34 de bunlar ark merkezlerindeki taranm dar alanlarda
belirtilmitir.

32

Cetvel-11

DIN 3964 e gre dili ark eksen aralklar tolerans alanlar

a : Dilinin kalitesi
b : Eksen aral mm (...dan fazla,... ya kadar)
c : Eksen aral l farklar ( m=0,001mm)

ekil-29 daki lme cihazna benzer ve tek di yzeyini kontrol eden cihazlar vardr.
Bunlar srekli tek yzeyi ile yklenen (yani tek tarafa dnen) dililerde uygulanrlar. ltkleri
hatalar tek ['] le belirtilir. (ekil-35)
F'=Tek yzeyin toplam yuvarlanma hatas
f''=Tek yzeyin yuvarlanma atlay
Dili ark imal eden firmalar imal ettikleri dililerin toleranslarn resimlere yazarlar ve
dili mekanizmalarnn al mada verdikleri sonulara gre toleranslarda deiiklik yaparak
zamanla tecrbe sahibi olurlar.
Yeni olarak imal edilecek bir redktrde ya ima edilmi benzer redktrdeki
tecrbelere gre toleranslar verilir veya imkan bulunursa imal edilecek tipte kaliteli
redktrler temin edilir ve bunlarn toleranslar llr.

33

ekil-35 : Tek di yzeyinin kontrol diyagram,(p=iki diin aral )

Fi'=Tek yzeyin toplam yuvarlanma hatas (ekilde F' olarak gsterilmitir.)
fi'=Tek yzeyin yuvarlanma atlay

5.1.2.4.Dili hatalarnn teker teker llmesi :

Bir di li arkn dileri bir takm tespit edici boyutlarla belirtilmi olurlar. Dililerin
kullan yerlerine gre bu boyutlar belirli tolerans snrlar iinde kalmaldr. Bu boyutlar yle
toparlayabiliriz.
*Temel daire ve kavrama as
*Di yan biimi ve yzey dzgnszl
*Blm (to) ve kavrama blm (tx veya te )
*Di kalnl
*Yuvarlaklk
*Di yzeyi yn (o eimi )
* Redktr gvdesinin eksen aral
Bu hatalar teker teker lmek dili ark imalcileri iin byk nem tar. Yaplan
hatalarn cinsleri bilinirse bunlarn nlenmesi imkan aratrlabilir ve profil dzeltilebilir. Bu
maksatla alman standartlar DIN 3962 fylerine teker teker her hata iin uygulanabilecek max
toleranslar en kk modlden 10 modle kadar vermitir. Cetvel-12 de bunlarn bir zeti
grlmektedir. Cetveldeki hata iaretleri unlar gstermektedir:
ff :Di yan form hatas
Fg:Temel daire hatas
ft : Tek di blm hatas
Ft:Toplam blm hatas

fu : Blm atlamas
fe : Kavrama blm hatas
fg :Di kalnl hatas
fr : Yuvarlaklk hatas

Tek olarak llebilen bu hatalar srasyla inceleyelim ;

ekil-36 : malat temel dairesi ( r'g ) tespit edilmi temel daireden ( rg ) kk

34

.
ekil-37 : malat temel dairesi (

r'g ) tespit

temel daireden ( rg ) byk

ekil-38 : Di yan formu hatas ( ft ) ve profil edilmi hatasnn gsterilii

1 = knty ( fp )
2 = ukurluu gstermektedir

Resimlerin zerindeki eriler kontrol cihaznn sz konusu olan hataya ait milimetrik
kadna izdii diyagramlardr. Bylelikle diyagramlardan hatann nereden geldiini
okumasn renebiliriz.
I.Temel daire hatas (Fg)
Bir dilinin imalat temel dairesi (rg') tespit edilmi deerinden kkse (rg'<rg') diler
fazla yatk olarak imal edilirler (ekil-36). Aksine di linin imalat temel dairesi (rg') tespit
edilmi temel daireden byk ise (rg'>rg') dililer fazla dik olurlar (ekil-37).
Bu hatalar len evolvent kontrol cihaz ekil-39 da gsterilmi olup al mas da
eklin altnda anlatlmtr.
II.Di yan form hatas (ff)

Diin yannn evolvent profilinden kaklklar di yzeyindeki dzgnszlkler ve

dalgalardr (ekil-38) ;bunlar "di yan form hatas " (ff) diye adlandrrz. Bu arada temel
dairenin lsnn tam,daha kk (ekil17) veya daha byk (ekil18) olmasnn nemi
yoktur.
III.Profil hatas (fp)
Birleik Amerika da gerek temel daire hatas (Fg ) ve gerekse di yan form hatas (ff)
toplanr,profildeki toplam hata tespit edilerek profil hatas (fp) ismi altnda max snrlar tespit
edilir (ekil-38).

35

Di balarnda yaplan "yuvarlatmalar" di tabanlarndaki "geri almalar" gibi istenerek

dililerde yaplan deiiklikler de kontrol diyagramlarnda profil hatalar eklinde belirirler.
Diyagramlar incelerken bu zellikler hesaba katlmaldr.
ekil39:Evolvent kontrol cihaznn almasn canlandran ema.
1: Srtme ark: 4 nolu cetvel tarafndan dndrlmektedir.
(srtme arknn ap tespit edilen dg ye eittir)
2: Kontrol edilen dili: 1 nolu srtme arkn miline sk baldr.
3: Di yzeyini yoklayan mandal
4: Dz cetvel: 1 nolu srtme arknn zerinde yuvarlanr
5: Milimetrik kada hatalar yazan u

Cetvel-12
Tek tek llen hatalarn maksimum deerleri (DIN3962 den zet)

36

Grld gibi bu cihazlarla gerek dz ve gerekse helisel di lilerdeki hatalar

llebilir. ekil-40deki cihaz nispeten eski bir tiptir;bunun modern bir tipi ekil-41de
grlmektedir.

ekil 40 : Evolvent kontrol cihaz ile temel daire hatalar ve kavrama hatalar llebilir.

Evolvent cihazlar (ekil-39...41) ile temel daire ve kavrama as hatalar llebilir.

Bu cihazlarla yaplabilecek eitli kontroller hakknda ekil-42 bilgi vermektedir.

37

ekil-41 : Otomatik alan dili kontrol cihaz. alma prensibi ekil-39 de anlatld.

IV.Blm hatalar (ft ve Ft )

Di blm hatalar tek di blm hatas (ft) ve toplam blm hatas (Ft) olarak ayrt
edilebilir.
Tek di blm hatas (ft) ekil-43den grld gibi iki ayr metotla llebilir.
ekil-43 (solda) ve ekil-44 de kavrama blmnn (te veya tg) lm,ekil-43 (sada) ile
ekil-45 de di blmnn (t0) lm gsterilmitir. Her iki sistemin lme hassasl
1:1000mm (1 m) dir.

38

ekil-42 : eitli kontrol cihazlar (ekil-39...41) ile yaplabilen kontrol ilemlerine ait rnekler ve bunlarn okunular
A: Sertletirilmi ve talanm dili : Eri neredeyse bir doruya benzemesi di yzeyinin dzgnszln gsterir.
B: Temel daire (r') esas temel daireden (r) kktr.

C: Helis dilisinde o- eim as kontrol cihaz o asna gre ayarldr,eri ordinata paralel olduundan imalat asnn
doru olduu anlalr.
D: Di ynleri eri olan bir dilinin 4 diinde yaplan kontrol.
E: Bir helis dilisinin 1006 kere bytlm diyagram

ekil -43 : Solda = Kavrama blmnn lm (a=te)

Sada = Di blmnn lm (b=to)
K=Temel daire

Kavrama blmnn hatasnn (fe) lmnde (ekil25) " yuvarlaklk hatalar "
meydana karlamaz,nk eksantriklik lmeyi etkilemez. Bu nedenle bu metot ancak salgs
(yuvarlaklk hatas) olmayan dililerde uygulanr.
39

ekil 44 : Kavrama blm (te) kontrol cihaz

ekil-45 : Di blm (to) kontrol cihaz

1: Yoklama mandal
2 : Kar tutucu
3ve7 : Destekler
4: stinat

5: Temel daire
6: Blm dairesi

Kavrama blmnn kontrolnde kavrama asnn bykl hakknda bilgi edinilir.

eitli modldeki di liler kontrol edilmeden evvel l cihaz, di biimindeki bir mastar
zerinde ayarlanr (ekil-47). lme srasnda te aral (ekil-43 de a ile gsterildi.) en kk
aralk olduundan cihaz hafife yukar ve aaya oynatlr ve okunan en kk deer te yi
verir.
Tek dilinin kavrama blmn vermemekle beraber bahis 1 de anlatlan dili lme
mikrometresi ile de daha az hassas olarak ayn lden yaplabilir.
Helis dililerinde llen hata,kavrama asnn hatas,o eim asnn hatas veya her
ikisinin mterek hatas olarak belirir.
Kavrama blmnn kontrol,planyalayarak (MAAG ve FELLOW sistemleri ) ile imal
edilmi di liler iin nemlidir. Sonsuz vida frezesi (azdrma ) ile imal edilmi di lilerde bu
lme sistemi ile btn hatalar gzkmez. Burada di blm kontrol cihazlar kullanlr.
(ekil-45)

ekil -46 : Kavrama blm kontrol cihaz

ekil-47 : Di blm kontrol cihaz, mastar zerinde ayarlanrken

40

Di blmnn lm ok byk hassasiyet isteyen dililerde uygulanr. Bunlar sabit

olarak bir sehpahaya balanrlar ve ark dndrle dndrle di ler teker teker kontrol
edilir;byk dililer de ise bunlar elle dilere oturtularak kontrol yaplr .Bu lme metodu ile
yuvarlaklk hatas da llr ve sin eklindeki bir eri olarak kendisini gsterir.
V.Blm atlamas ( fu )
Blm atlamas (fu)diye arka arkaya okunan iki ft blm hatasnn farkna denir.
VI.Di kalnl hatas (fs)
Di kalnlklar eksen aralklar ile birlikte di yan boluunu tespit ederler. Bunlar
ekilde llr.
A: Dili mikrometreleri ile
B: Di kalnln len cihazlarla
C: Makara veya bilyalar zerinden lmekle
VII.Yuvarlaklk hatas (fr)
Yuvarlaklk hatalarn lmek nispeten basittir. Bunun iin dili ark iki punta ucu
arasnda dner ekilde merkezlenir ve sbt bir noktadan srasyla di boluklarna makara veya
bilyalar oturtularak bunlarn tepeleri bir l saatinin ucuyla llrler (ekil-48).llen max.
ve min. deerlerin farklar fr yuvarlaklk hatasn verirler.

ekil-48 : Yuvarlaklk kontrol cihaz

Yuvarlaklk hatalar "kabaca"dili hatalarn toplu olarak kontrol eden cihazlarla da

(ekil-39...41) kontrol edilebilir. Bu amala rnein ekil-31deki diyagrama izilmi erinin
ortalamasna bir bir daire izilir. izilen bu dairenin diyagram kadnn ortas olan "teorik
doru" daireden uzakl yuvarlaklk hatasnn yarsna eittir.

41

ekil -49 : Di yn (eim) hatas kontrol cihaz

a: Di eimi (o) kontrol edilen dili
b: Di yzeyini yoklayan mandal
c: Yuvarlanma silindiri ve cetvel
d: Eim ayar ubuu ve gstergesi
e: Kzak
f: Milimetre kadna hatalar yazan u

VIII.Di yn hatas (fb)

Dililere gelen yklerin di lilere dzgn olarak dalabilmeleri iin fb di yn (di
eim) hatas belirli snrlar amamaldr.fb iin snr deer cetvel-8de verilmitir.
Bu hatalar nlemek iin ekil-49 tipindeki cihazlar kullanlr. Kontrol edilecek o as
cihazda ayarlanr ve di yzeyini yoklayan b mandalnn hareketi f ucu ile mili metrik kada
yazlr. ekil-42c de byle bir eim asnn kontrolne ait diyagram gryoruz.
IX.Eksen aral kontrol
al ma srasndaki di boluu eksen aralnca nemli ekilde etkilendiinden
redktr gvdelerindeki yatak aralklarn endmas (johnson) mastarlar ile verilen toleranslara
uygunluu kontrol edilmelidir.
Di ba ap hatalar iin pratikte elde edilen sonulara dayanlarak Ritter in vermi
olduu snrlarda ilgintir.
Cetvel-13
Dilinin db di ba aplar toleranslar (Ritter e gre )

42

EKLER

43

TAVSYE EDLEN YA TPLER ( HEMA DL FABRKASI A.. )

Herhangi bir aksn uzun yllar, problem karmadan alabilmesi, iyi kaliteli dili
yayla, gerektii zamanlarda yalanmasyla, mmkn olabilmektedir.
Eaton 2-hzl aks iin uygun yan seimi, bu aks tayan aralarn, tamas beklenen
fazla yk durumu dnldnde daha da nem kazanmaktadr.
Dilinin uzun mrl olmas iin, en iyisi ar basn yann (extrem pressure (EP)
Laubricant) kullanlmasdr.
En iyi neticeler, uygun viskoziteli yalar kullanld zaman elde edilmektedir.
Aadaki tablo uygun yan seilmesinde yardmc olabilir.
TANIM

EVRE
SICAKLII

BP

-23 oC nin altnda Hypogear 80 EP

AKSLAR

TEKERLEK
YATAKLARI

CASTROL

ESSO

MOBL

SHELL

Hypoy B80 W

GP80W

Mobilube
HD 80

Spirax 80
EP

-23o ile 38o (

srekli )

Hypogear 90 EP

Hypoy B90 or
Deuso Gear

GX 85W140

Mobilube
HD 90

Spirax 90
EP

38o nin st

Hypogear 140
EP

Hypoy B85W /
140

GX 85W140

Mobilube
HD 140

Spirax 140
EP

-23o nin altnda

38o nin stne
kadar

Energrease L-2

LM Gease or
Spheerol APT 2

Multipurpose
Gease H

Mobilgease
MP

Retinax A

TEXACO
Multigear
lubricant EP
80
Multigear
lubricant EP
90
Multigear
lubricant EP
140
Marfax apurpose

NE ZAMAN DETRLMEL
Btn yeni akslarda ilk 5000 mil (8000 km) yoldan sonra, orijinal ya deitirilip,
yukarda tavsiye edilen yalardan birisi konmaldr. Ondan sonra her 2000 km de ya kontrol
edilmelidir. Asla bulunan ya zerine, deiik ya eklemeyin, ayns yoksa boaltp yeniden
mevcut yala doldurun. Her 25000 milde (40000 km) veya ylda iki kez ya tamamen
deitirilmelidir.

BOALTMA
Ya, her deitirildiinde, tapalar temizlenmelidir. Boaltmann en uygun zaman
aracn bir yolculuktan dnme zamandr. nk bu esnada ya snmtr ve kolayca sratle
akar. zellikle souk havalarda bu nemlidir. Boaltmak iin alttaki tapay karn, yan
tm aknca tekrar yerine takn.

DOLDURMA
Doldurma aklklarnda, magnetik tapalarn kullanlmas ve ya seviyesinin her
kontol ediliinde bu tapalarn temizlenmesi tavsiye edilir. Diferansiyelli arka doldurma deli i
vastasyla gereken miktarda yala doldurun (ya, doldurma deliinin dip seviyesinde olmal)
sonra doldurma tapasn yerine takn.

44

Shell Omala HD
Sentetik Dili Yalar
Shell Omala HD yksek kalitedeki sentetik baz yalardan retilmitir. zel seilmi
katklarla desteklenen formlasyon sayesinde, mineral yalara kyasla ok stn performans
salar. Shell Omala HD Flender AG onayna sahiptir.

Uygulamalar
1. Ar artlar altnda alan kapal di li kutularnda; ar yke maruz kalan, ok
geni bir scaklk aralnda almak zorunda olan sistemlerde
2. Uzun sre ya deitirilmeden kullanlacak sistemlerde
3. Dz ve kaymal yataklarda
4. Ya sirklasyon sistemlerinde

Performans zellikleri
Mkemmel yk tama kapasitesi : Ar al ma artlarnda yk tama kapasitesine
sahiptir.
stn yalama performans : Konvansiyonel mineral yalara kyasla stn
performans salar; komponentlerin mrn uzatr.
Mkemmel oksidasyon ve termal stabilite : Yksek scaklklarda oluabilecek
oksidasyon rnlerini engeller.
Uzun sreli kullanm : Ya deiim aralklarn uzatr; bakm maliyetini azaltr.
Pas ve oksidasyona kar koruma : Tm metal yzeylerde korozyona kar koruma
Sistemi temiz tutma zellii : Temiz, etkili ve gvenilir performans
Conta ve Boyalar ile Uyum
Shell Omala HD, mineral yalarla problemsiz alan tm szdrmazlk elemanlar ve
boyalarla uyumludur.

Deiim Prosedr
Shell Omala HD tm mineral yalarla uyumlu olup, zel bir deiim prosedr
gerektirmez. Ya sisteminin temiz ve kontaminantlardan arndrlm olmas tavsiye edilir.
Tavsiye edilen ekilde kullanlmas durumunda Shell Omala HD stn performans salar.

nsan Sal ve Gvenlii

Shell Omala HD genel kabul gren i gvenlii kurallar ve kiisel temizlik kurallar
uyguland srece insan sal ve i gvenlii asndan bir problem oluturmaz.
Deri ile temas engellenmelidir. Kullanlm ya ile temas ederken eldiven
kullanlmas tavsiye edilir. Deri ile temas halinde ilgili blge vakit geirmeden sabun ve su ile
ykanmaldr.

Ambalaj eitleri
16 kg. teneke, 180 kg. f

45

Shell Omala Yalar

Endstriyel Dili Yalar
Shell Omala Yalar; kurun iermeyen yksek basn (EP) katkl sanayi tipi di li
kutusu yalardr. ok iyi yk tama kapasiteleri vardr. Srtnmeyi azaltc zellii, Shell
Omala Yalar nn, elik ve bronz elemanlar ieren dili kutularnn yksek verimle
almasn salar. Shell Omala Yalar yksek viskozite indeksi baz yalardan
hazrlanmlardr. Yksek basn kat kkrt fosfor esasldr. Oksidasyona kar,
paslanmaya kar katklar ile korozyon engelleyici, kprmeyi kesici katklar ierirler. Kurun
ieren dili yalarna gre daha yksek performansl olan Shell Omala Yalar ayn zamanda
kurunun evreye verdii zarar vermezler.

zellikleri
1. ok iyi yk tama kapasiteleri vardr. Bu sayede dili kutusu elemanlarnn
anmasn en aza indirirler.
2. ok iyi termal stabiliteleri vardr. Oksidasyona kar katklarn da yardm ile 100 oC
ye kadar kan ya scaklklarnda bile ok uzun sre hizmet edebilirler.
3. Sudan ayrlma zellikleri ok iyidir. Ancak salkl bir operasyon iin dipte toplanan
suyun dreyn edilerek alnmas gerekir.
4. Korozyonu ok iyi engelleme zellii vardr. Bu zellik sayesinde suyun varl
halinde bile dili kutusu elemanlarn paslanmaya kar korur.
5. ISO viskozite numaras 68 den balayan ve 680 e kadar devam eden ok geni bir
viskozite aralnda tketicinin hizmetine sunulmutur.

Oksidasyona Kar Diren ve Termal Stabilite

Ar yk altnda ve yksek scaklklarda dahi okside olmadan hizmet vermek bir di li
yandan istenen en nemli zelliklerden biridir. Shell Omala Yalar al ma artlarna
bal olarak 11.5 kJ/m2.s bir hzla, 100 oC ye kadar snsalar bile bozulmadan hizmet
verebilirler.

Yk Tama Kapasiteleri
Ar yk altnda Shell Omala Yalar nn yk tama kapasiteleri test edilmitir.
Aadaki sonular Shell Omala yalarnn yk altnda bile di li kutusu elemanlarn
anmaya kar koruduunu ispat etmektedir.Shell Omala 220nin tipik deerleri aada
verilmitir.
Test
Sonu
FZG gear test
12den
A/8 3 /90
byk
Condition fail stage
IAE gear test standart
110 Ib
Timken O.K. deeri
60 Ib min.
4 ball test weld load
250 kg.
Wear scar diameter
0.28 mm.

46

Sudan Ayrlabilme zellikleri

Su ile temas ettikleri zaman su ile karmazlar ve su dipte toplanr. Bu artlar altnda
suyun dipten alnarak uzaklatrlmas gerekir. Suyun varlnn olumsuz etkisi vardr.
Yadaki srekli varl yan ok abuk okside olmasna yol aar, dili yzeylerinin
abuk yorulmasna neden olur (fatique) ve malzemelerde korozyon oluumunun ba
nedenidir. Bu nedenlerden dolay suyun, ya haznesi dibinden sratle uzaklatrlmas gerekir.

Shell Dentax
Dili Kutusu Yalar
Katkl yaa ihtiya gstermeyen ve API-GL-1 servis snfnda ya tavsiye edilen di li
ve direksiyon kutularnda kullanlmak zere stn kaliteli mineral yalardan
hazrlanmlardr. Olduka hafif koullarda alan ve katksz mineral baz ya kullanlmas
tavsiye edilen btn dili kutularnda uygulanabilir. EP kat iermedii iin dili kutusu
iindeki bronz ve benzeri metal alamlardan yaplm paralara zarar vermez.

zellikler
1. Ar basn kat iermez. Katksz baz ya ile alan dili kutularnda sar metallere
zarar vermez.
2. Kprmeyi nleyen katk ierir. Bu sayede ya eksilmeleri engellenir.Kprmeyi
kestii iin yan oksitlenmesini en aza indirir.
NOT : Ar artlarda alan di li kutularnda Shell Dentax yerine Spirax EP veya Shell
Spirax HD nerilir. Eer dili kutusu al ma scakl 100 oC yi geerse Dentax yerine
katkl yalar olan Spirax serisinden uygun bir ya seilmelidir.

Tipik Fiziksel zellikler

Dentax
Viskozite
@ 40 oC cSt.
100 oC cSt.
Younluk kg/I.
Parlama noktas oC
PMCC

90

140

175
16.8
0.890

465
32
0.900

268

296

Salk ve Gvenlii
yi standartlarda uygulanan i gvenlii kurallar ve kiisel temizlie dikkat
edildiisrece salk ve gvenlik asndan bir problem oluturmaz. Tavsiye edilen
uygulama yeri ve ekline ok dikkatli bir ekilde uymak gerekir.
zellikle kullanlm yalarn deri ile temas engellenmeli ve temas halinde su ve
sabunla ykanmaldr.
Ambalaj eitleri
16 kg. teneke, 180 kg. f

47

Shell Spirax EP
Dili Kutusu Yalar
Shell Spirax EP Yalar; yksek basn kat ieren ve dili kutularnda ve hipoid
difransiyeller direksiyon kutularnda kullanlmak zere formlize edilmi yalardr.
Yksek basn kat dnda, yan oksitlenmesini engelleyici ve bulunduu malzemeyi
pasa kar koruyan ve anmay engelleyen katklar da ierir.
Otomotiv dili kutusu yalarnn dk hz / yksek tork veya yksek hz / dk tork
artlar altnda alrken sahip olmas gereken zellikleri American Petroleum Institute
tarafndan API-GL-4 servis snfn karladklar iin di li kutularnn her art altnda
sorunsuz al masn salarlar.

zellikleri
1. Yksek bas kat ierirler.
2. Oksidasyona kar katklar erdii iin Spirax EP yalarnn servis mrleri
uzundur.
3. Paslanmaya, anmaya, kprmeye kar ierdii katklar sayesinde altklar
dili kutularn korur ve hizmet mrlerini uzatrlar.

Karlad Servis Snflar ve Standartlar

American Petroleum Institute
API-GL-4
U.S.Military MIL-L-2105

Tipik Fiziksel zellikleri

Shell Spirax
Viskozite cSt.
@ 40 oC
100 oC
Akma Noktas oC
Parlama Noktas oC
Viskozite ndeksi

EP 80

EP 90

EP 140

73.4
9.2
-3.3
171
90

184
16.4
-18
191
97

559
32.7
-9
199
89

Salk ve Gvenlii
yi standartlarda uygulanan i gvenlii kurallar ve kiisel temizlie dikkat
edildii srece salk ve gvenlik asndan bir problem oluturmaz. Tavsiye edilen
uygulama yeri ve ekline ok dikkatli bir ekilde uymak gerekir.
zellikle kullanlm yalarn deri ile temas engellenmeli ve temas halinde su ve
sabunla ykanmaldr.
Ambalaj eitleri
3 lt. plastik ambalaj, 16 kg. teneke, 180 kg. f

48

GENEL KAVRAM
Dili lm Teknolojisinin imdi ve Gelecekteki htiyalar
P modeli gibi modern planlanm lm merkezleri dili teknolojisinde en iyi lm
ve kontrolleri yapar.P 40, 400 mm apn stndeki i paralar iin dizayn edilmitir.
P 40 dili lm makinesi lm, otomatik olarak belirli devir saylarnda ve ok
ksa srede yksek dorulukta yapar. Bundan dolay verimi ok yksektir.
Bu makine ok eitli di lilerin kontroln yapabilir. Bunun yannda di kesme aletleri
(tala kaldrma baklar, freze baklar v.b.), sonsuz vidalar, sonsuz vida dilileri ve hatta
kompresr rotorlarn da kontrol edebilir. Ek olarak lme, simetrik dnen i paralarnda da
yaplabilmektedir.

Dikkat eken Baz Noktalar

4 Eksen lm teknolojisi : Bu teknoloji dili lm teknolojisindeki dier btn lmler
iinde en iyi ve en doru lm salar.
CNC kontrol metodu : En son kullanlan 32 bit teknoloji, dililerin d ksmlarndaki lm
deerlerinin, yksek dorulukta kaytlarnn yaplmasn salar.
LDT lm eksenleri : Bu srm teknoloji ile dorusal motorlar tmyle sessiz ve sarsntsz
al rlar. Neredeyse para yokmu yani bota alyormu gibi alr. Ayn zamanda lm
hznn artmasna da izin verir.
K3D (Klingelnberg 3-dimension Digital) aratrma sistemi : Bu sistemde, dililerin zor
elde edilen yzeylerinin llmesi salanr. Bu metotla, llen yerlerdeki hatalar kolayca
saptanabilir ve kaydedilen veriler kolayca deitirilebilir. Bu dijital lm sistemi, lm
bilgilerini CNC kontrol sistemine aktarr.

49

50

Son derece ksa zamanda llen noktalardan ok iyi sonular alr : Bu yksek lm
hzlarnn ve en uygun lm devirlerinin, CNC kontrol yolu ve LDT src teknolojisine
imkan tanmas, en az bunlar kadar iyi olan lm verilerinin deerlendirilmesinin paralellikte
meydana gelmesi, llen noktalarn yksek yo unluktaki yerlerinin srekli gz nnde
tutulmasnn sonucudur.
Hzl orta kontrol iin AMP sistem : Bu ksa rnek lmler, tam otomatik lm
programna son derece pratiklik kazandrr. Bu sistem makine ayarlarnn kontrol edilmesini
son derece ksa zamanlarda tamamlar.
Dililer ve dili kesim aletleri iin kapsaml yazlm paketleri : Bu yazlm paketlerinde
ok ynl lm makinesi, i parasnn lm deerleri ve garanti lmleri zende
durulmaktadr.
Fonksiyonel dizaynla kolay kullanm sitili : Dnyann her tarafndaki becerikli uzman
kiilerle sabit temaslar kurmann ve di li lm makinesinin yksek dorulukta ina
edilmesinin iinde uzun yllarn deneyiminin sonucu vardr.

51

52

SSTEM ve DZAYN
Dili lm teknolojisindeki daha fazla gelimeler bu makinenin tm dizaynnn iinde
aka grlebilir. 400 mm zerindeki i parasnn kullanlmas iin yeni zmler
gelitirilmitir. Bilinen tm dili, i paras ve dili kesim aletleri daha iyi denetlenebilir.
Makinenin taban, montaj elemanlarnn titreimini azaltarak sert ve oynamaz bir yatak
ile biimlendirilmitir. Yatak iinde salam montajlanan i parasnn srcsne (C), yan ve
n tarafndan kolaylkla eriilebilir. Sonu olarak i parasnn taklmasnda problem olmaz.
Elle ayarlanan kuyruk ksm merkezler arasndaki dikey olarak i parasnn montajna
izin verir. Destein yksek dorulukta yol gstermesi ayarlama ksmlarnn sabit
pozisyonunu salama alr.
lm makinesinin doru lmleri yapma esas X, Y, Z ve C lm ubuklarnn
eksenel ve dorusal ok az srtnmeli oynama serbestlii yolu ile hareket ettirmesi ve yksek
doruluk vermesine dayanr. lave olarak her bir mil, yksek znrlkteki dorusal lme
sistemi veya a lme sistemi ile donatlmtr.
Src, direkt balantl dorusal motorlar ile grltsz ve titreimsiz al r. Yksek
lm dinamiklii, belirsiz dk lmleri birletirir ve garanti eder.
Yeni olarak patente edilmi K3D-aratrma sistemi de en uygun ekilde dili
lmlerine gre yaplmtr.
llen deerlerin kaytlar dijital lm sistemi ile elde edilir. Mil etrafnda dnen
ine X/Z dzlemindeki lm ynnn sonsuz ekilde ayarlanmasna izin verir. Bunun
anlam, geni helezon as ile silindirik dili normal ynde aratrlabiliyor demektir.

53

Bu yeni sistem kombinasyonlar aratrmaya izin verir. Bu yzden farkl fonksiyonel

yzeyler deitirilmeden, i paras zerinde aratrma yaplabilir. En son teknolojide
kullanlan tam otomatik CNC lm kontrol lm dngs iin tm nemli makine
fonksiyonlarn gerekletirir. lave olarak klasik kontrol elementleri 4 eksen kontrol
metodunu iermektedir. Yksek frekansl mikro ilemci bunun kadar iyi olan lm verilerini
elde etmek ve multi eksen interpolasyonlar iin daha yksek seviyede bilgisayar ile
donatlmtr. Kontrol bilgisayarlarnn donanm, akll 32 bit mikro ilemci teknolojisi ile
standart endstriyel yapya dayandrlmtr.
CNC lm kontrol zel olarak gelitirilen kontrol yazlm tarafndan yaplr. X, Y,
Z, C eksenleri birlikte balanabilir. Ta ki dorusal balama ebatl eri olana kadar devam
eder.Bilinmeyen d hatlarda K3D aratrma sisteminin saptrma yolu ile lm eksenleri
takip edilir. Bylece normal veriler olmakszn l deerlerinin kaydedilmesi
salanabilir.Aratrma yolu ile herhangi bir uzay koordinatnda denetim altndaki i parasnn
sapmalar kaydedilir.
lave olarak, l deerlerinin ilenmesi sonradan, deerlendirme bilgisayar yani
gl bir PC iinde meydana gelir. zgn dili yazlm paketleri PC de, istenen lm
dngs, programn dzenlenmesinde ve dier uygun standartlardaki lm sonularnn
performans deerlendirilmesinde kullanlr. Dkmantasyonlar iin eitli printer sistemleri
mevcuttur.
Bir modem balants iin ve dier lm makineleri ile birbirine balanan makineler
iin standart zmler mevcuttur. Bunun anlam; eer gerekli ise, deerlendirme yazlm,
kontrol yazlm ve kontrol donanmnn uzak bir yerle balants gerekletirilebilir.
Makinenin kullanm zaman minimuma bylece azaltlabilir.

54

55

LM
Hazrlk ve Performans
Hazrlk admlar lmden nce P model serisi iindeki lm merkezleri ile
minimuma indirgenir.
lm makinesi altrldnda referans noktas l eksen bireyi iin otomatik
olarak uyarlanr. Aratrmann sfr noktas pozisyonu da otomatik tanmlama yolu ile
prosedre uydurulur. Deerlendirme bilgisayar, program ve kontrol makinesinin iindeki
verileri okuduunda lm merkezi operasyonlar iin hazr olur.
Eer nceden bilinmeyen i paras kontrol ediliyorsa lm program otomatik lm
dngsnde belirtilmelidir. lm program deerlendirme bilgisayar ile belirtilir.
parasnn tekrarlanan lmleri sonucunda birok lm program meydana gelir. Bu
program, i parasnn numarasnn girilmesi ile kolaylkla harekete geirilebilir. Bylece tam
otomatik lm dngs balatlm olur.
Eer bir silindirik dilinin lmnn rneini alrsak bunun ierecei takip yolu :
Dili lm verileri olarak modl, dilerin numaras, basn as, helis as, protokol
verisi gibi operatrn ismi, tarih dzen numaras, deerlendirme verisi gibi DIN
deerlendirilmesi veya ablon deerlendirilmesi, lm yolu bilgisi denetim olunmas iin di
numaralar, diyagram byltmenin seimi, v.b....
Direk olarak tm dzlemlere giriin anlam nceki kullanan program ile karlatrma
iinde gerekli deiiklikler yeni bilgilerin girilmesi iin gereklidir.

56

Standart K3D aratrma sistemi anlaml yazlm ve kombinasyonlar ile bileim iinde
bir i paras, rnek iinde gsterilen gerek dili lmleri ncesi onu mmkn yapar. 2 mm
zerindeki kenetlenme hatalar bylece bedelini karlayabilmektedir.
Eer i parasnn referans yzeyi aratrlamazsa eksenel belirleme dili yoluylada
gerekletirilebilir.(0.2 mm zerindeki mengene ile sktrlma hatalar) Bu durumda iki
dilinin llendirilmesi farkl dzlemde gerekletirilir. Bu metod i dililer iinde
kullanlabilir. lm bilgilerinde kullanlan farkl eksenel kombinasyonlarn kaydedilmesi de
mmkndr. Eer bu doru llendirme iin avantajl ise.
Dili adm lm iin ine Y ekseni yolu ile di boluklarnn iine srlr ve iki
yan yzeyinin lm deerlerinin benimsenmesi incelendikten sonra tekrar geri ekilir. Bu
prosedr yolu ile son derece ksa lm zamanlarna ular. Ek olarak i paras
dndrlmeksizin di admlarndan dili kontrol edilebilir.
Bilinmeyen bo form yzeylerin spiral konik dilinin yan yzeyleri seilmi yerler
iinde aratrlan noktalar ile gerekletirilebilir. nceden ayarlanm nominal bilgiler
olmakszn bo form taramann yaplmas ile nerede ise herhangi bir kenar elde edilebilir. Bu
yolla lm eksenleri K3D aratrma sisteminin saptrlmas ile izi srlebilir. parasnn
aktif keleri sonradan bilgisayar ekrannda gsterilir ve geometrik elementler, dz doru,
daire paralar, parabol v.b. gibi ile sonradan karlatrlabilir.

57

KAPALI DNG NDE DL MAL

rn dngleri gittike ksa zamanlarda olduunda, yksek nitelikteki di lilerde
gittike kullanlabilir olmaktadr. rn iin bunun anlam uzatlan testler ve deneme
zamanlar diin iyilii iin kullanlamaz.
Dili lm teknolojisi bu ilemde ok hzlanabilir. Direk olarak bilgilerin karma k
paralar arasnda deitirilmesi mmkndr.
Dili imali iin THE KLIENGELNBERG-OERLKON makine sistemleri bu bak iinde n
art salar. Biz silindirik dililerin tlen prosedrleri, kompresr rotorlarnn veya
dililerin helisel kesilmi paralarnn tlmesi ile urayoruz.
Dili lm makinesi ile nominal geometri ve gerek geometri yolu ile karlatrma yaplarak
gerekli dzeltmeler ok abuka belirlenebilir ve gerekletirilebilir. Salanan gerekli bilgiler
kullanlr ve dier sistemlerle balantda mmkndr. Mhendislik iin eitli areler
kullanlr.
lm program ile uzlama iinde full otomatik lm dngs iin ek olarak P
lm merkezleri AMP lm dngsn sunar. Bunu anlam silindirik dililer iin temel
dili bilgileri girildikten sonra modl, di numaralar, basn as, helis as gibi bir elle
lm kontrol ok hzlca yaplabilir. rnein dzlem iinde kaybolan di li bilgilerini
saptamak iin veya dili makinesinin kontroln gerekletirmek iin ...
Silindirik dililer iin bilinmeyen dili bilgilerinin saptanmasnda kaybolan bilgiler
kolaylkla kullanlabilir.
Helisel kesilmi konik di liler KOMET ve KIMOS konik dili dzeltim programlar
ile oaltlabilir. rnek dilinin di akl dairesinin ierisindeki erisel d ksm, nceden
kaydedilen konik dili lm metodu, nominal belirtme olarak kullanlabilir. Bununla,
karlatrma iinde alan dililerin incelenmesi dili sistemi iin bilgilerin dzeltilmesinin
belirlenmesi ile birlikte rnek dilide kullanlan KIMOS/KOMET yazlm programnn
algoritmasnn dizayn iin hzl ekilde elde edilebilir.

58

YAZILIM PAKETLER
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

Dili lm teknolojisinin u an ve gelecekteki ihtiyalar iin yazlm paketleri

Silindirik dililer iin yazlm paketleri
Freze takmlar iin yazlm paketleri
Vida iin yazlm paketleri
Konik dililer iin yazlm paketleri
llendirme, ekil ve pozisyon iin yazlm paketleri
Kavrama dilileri iin yazlm paketleri
Rotor iin yazlm paketleri
Kam mili iin yazlm paketleri

59

60

TEKNK BLGLER
Zemin alan gereksinimleri ve kurulu lleri

61

P 40
Modl.................................................................................................................................0.5-15
Dilinin maksimum d ap.............................................................................................400mm
Maksimin helezon aklnn helis as...........................................................................0-90
Merkezler aras mengeneyle sktrma mesafesi...........................................35-600 (l000)mm
Kaydedilen izim bykl.......................................................... 50,100,200,500,1000,2000x
Kaydedilen izim uzunluu bykl...........................................................0,5;l;2;4;5;10;20x
Makinann doruluk kaytlan.............................................................................................1.snf
zin verilen maksimum dili arl..................................................................................300kg
Dili merkezinin toplam kapasitesi..................................................................yaklak 1.5 kVA
G temini.................................................................................................ana voltaj 50 ve 60 Hz
lm merkezinin lleri (LxWxH)............................................ 1445x1195x2010 (2500)mm
Bilgisayar masasnn lleri (LxW)..........................................................700xl 100 (1580)mm
Kontrol kabininin net arl.............................................................................yaklak 1900kg

62

63

64

65

66

67

KAYNAKLAR
1-AKKURT M. , Makine Elemanlar Cilt I-II, Birsen Yayn Evi, stanbul, 2000
2-OKDAY efik ( Yksek Makine Mhendisi ) , Makine Elemanlar Cilt III, Birsen Yayn
Evi, stanbul, 1987
3-AKKURT M. , Makine Elemanlar ( Dili arklar ve Dier G letim Elemanlar ), Birsen
Yayn Evi, stanbul, 1999
4-SCHEBEL A.Dr. ,Dili arklar ( Dz Dili Aln arklar ve Konik arklar ) eviren :
LER H.Dr. Birsen Yayn Evi, stanbul, 1974
5-GLR M.etin, HEMA Mamul Mhendislii Mdrl YAYIN 3, Dililerde
Meydana Gelen Hatalarn Sebepleri ve nlemleri
6-Shell Ya Kataloglar
7-Gear Measuring Center, Klingelnberg-Hfler P40, (P40 Kalite Kontrol Makinesi Katalogu),
Germany
8-http://www.forzamakine.com

68