SADRAJ

PROLOST 10 10 10 11 11 11 12 12 12 13 13 13 14 4 14 15 15 15 '6 '6 "6 17 17 Tko Tko Tko Tko Tko Tko je ivio u Uru? je bio Sargon Akadski? su bili Hetiti? je bio Mojsije? su bili Asirci? je bio Nabukadnezar?

Koji je kralj prvi ujedinio Egipat? Tko je u zemlju Punt poslao trgovaku ekspediciju? Tko je izgradio prvu piramidu? Koji je faraon tovao jednog boga? Tko je bila Nefreteta? Tko je bio Tutankhamon? Tko su bili Koji su se Tko je bio Tko je bio Tko je bio Tko je bio Jomonci? carevi nazivali Sinovima neba? Lao-Ce? Buddha? Konfucije? narod Nok?

25 25 25 26 26 26 27 27 27 28 28 28 29 29 29 30 30 30 31 31 31 32 32 32 33 33 33

Tko je bio Saladin? Tko je bio Franjo Asiki? Tko je bio Timur? Tko Tko Tko Tko Tko Tko su bili je bio je bio je bio je bio je bio Ferdinand i Izabela? Leonardo da Vinci? Lorenzo Velianstveni? poznat kao II Moro? Erazmo? Calvin?

Tko je bio Sokrat? Tko je bio Platon? Tko je bio Aristotel? Tko su bili Spartanci? Tko su bili Etruani? Tko su bili plebejci?

18 Tko je bio Julije Cezar? 18 Tko je bila Kleopatra? : Tko je osnovao Armenijsko Carstvo? - Tko je bio Isus iz Nazareta? " 9 Tko je bio prvi papa? Tko je bio prvi kranski misionar? _ '. 20 20 21 21 Tko su bili Tko su bili Tko su bili Tko je bio Tko je bila Tko su bili Skiti? Traam? Kelti? Atila? kraljica Boadicea? barbari?

Tko se sastao na Tridentskom koncilu? Tko je bio Sulejman Velianstveni? Tko su bili janjiari? Tko su bili Habsburgovci? Tko je bila kraljica Elizabeta? Tko je bio prvi francuski kralj iz loze Burbonaca? Tko je poznat kao otac suvremene filozofije? Koji je kardinal dao francuskim kraljevima apsolutnu mo? Tko je proglaen lordom protektorom Engleske? Tko je bila Katarina Velika? Tko je bila Marija Antoaneta? Tko je bio Fridrik Veliki? Tko je bio Jean Jacques Rousseau? Tko je napisao Ljudska prava? Tko je sastavio Deklaraciju nezavisnosti? Tko su bili jakobinci i irondinci? Tko je bila gospoa Roland? Tko je bio prvi predsjednik Sjedinjenih Amerikih Drava?

.I Tko su bili Justinijan i Teodora? Tko je bio Muhamed? 13 Tko je bio Harun al-Raid? . Tko je bio Karlo Veliki? Tko se borio u bitki kod Toursa? Tko je bio Fridrik Barbarossa? _

Tko je bio Vilim Osvaja? k o je bila Eleonora od Akvitanije? Tko su bili Avicenna i Averroes?

34 34 34 35 35 35 36 36 36 37 37 37

Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko

je je je je je je

bio Garibaldi? bio prvi kralj ujedinjene Italije? bila kraljica Viktorija? bio poznat kao eljezni kancelar? bio Abraham Lincoln? bila Carica-majka?

ZNANOST I TEHNOLOGIJA 42 42 43 43 43 44 44 45 45 45 46 46 Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko je otkrio magnetizam? je bio Pitagora? je prvi opisao atome? se naziva ocem geometrije? je u kadi doao do vanog otkria? je je je je je izumio seizmograf? bio Heron iz Aleksandrije? bio prvi moderni znanstvenik? izumio barometar? izumio sat s klatnom?

je osnovao prve radnike sindikate? su bile sufraetkinje? je osnovao Crvenu armiju? je osnovao Sovjetski Savez? je bio poznat kao Mahatma? je osnovao dananju Tursku?

Tko je izumio mikroskop? Tko je prvi upotrijebio mikroskop za promatranje ivog tkiva?

46 47 47 47 38 38 38 39 39 39 40 40 40 41 41 41 Tko Tko Tko Tko Tko Tko je je je je je je bio Benito Mussolini? bio Staljin? bio Tito? bio Adolf Hitler? bio Winston Churchill? bio M a o Zedong? 48 48 48 49 49 49 50 50 51 51 51 52 52 53 53 53 54 54 55 55 55

Tko Tko Tko Tko

je je je je

otkrio stanice? otkrio gravitaciju? otkrio zato se javlja duga? izumio zranu crpku?

Tko je ujedinio Saudijsku Arabiju? Tko je oformio Afriki Nacionalni Kongres? Tko je bio Ho i Min? Tko je bio Martin Luther King? Tko su Palestinci? Kojoj religiji pripadaju suniti i ijiti?

Tko je za vrijeme oluje podigao zmaja? Tko je otkrio kako su izgledale pretpovijesne ivotinje? Tko je klasificirao biljke i ivotinje? Tko je prvi procijenio starost Zemlje? Tko je prvi proizveo elektrinu struju? Tko je izumio bateriju? Tko je dokazao da atomi postoje? Tko je bio Charles Darwin? Tko je otkrio zakone nasljeivanja? Tko je povezao elektrinu struju i magnetizam? Tko je otkrio prirodu svjetlosti? Tko je svrstao kemijske elemente? Tko je zasluan za vie od 1000 izuma? Tko je otkrio radioaktivnost? Tko je 1900. godine izazvao revoluciju u fizici? Tko je otkio radij? Tko Tko Tko Tko Tko je je je je je podijelio atom? postavio teoriju relativnosti? otkrio vitamine? izumio tranzistor? otkrio strukturu D N K ?

MITOVI, LEGENDE I JUNACI 56 56 57 57 57 58 58 58 59 59 59 Tko Tko Tko Tko Koji Tko Tko Tko Tko Tko Tko su bile Amazonke? je morao obaviti dvanaest poslova? je bio Agamemnon? je bila Helena? je veliki grad nazvan po boici? su bile Muze? je bila kraljica od Sabe? je bila Afrodita? je traio zlatno runo? je bio Odin? su bile Valkire?

68 68 68 69 69 69 70 70 70 71 71 71

Tko je bio Spartak? Je li Robin H o o d zaista postojao? Tko je bio N e d Kelly? Tko su bili Poncho Villa i Emiliano Zapata? Tko je bio Jessy James? Tko je bio AI Capone? Tko je bila Dama sa svjetiljkom? Koja je crna Amerikanka bila poznata kao Mojsije svoga naroda? Tko je osnovao Crveni kri? Tko je bio Albert Schweitzer? Tko je bila Helen Keller? Tko je Majka Tereza?

UMJETNOST I ZABAVA 72 72 72 73 73 73 74 74 74 75 75 75 76 76 76 77 77 77 78 78 78 79 79 79 80 80 Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko je je je je je je je je je je je je napisao Ep o Gilgameu? napisao Ilijadu i Odiseju? bila Sapfo? pisao basne? glavni junak Ramayame? bio Vergilije? bio Omar Khayyam? napisao Priu o Genjiju? 1001 no priao prie? napisao Boanstvenu komediju? bio Petrarca? napisao Kanterburijske prie?

60 60 60 61 61 61 62 62 62 63 63 63 64 64 64 65 65 65 66 66 66 67 67 67

Tko Tko Tko Tko Tko Tko

je je je je je je

bio Roland? ivio u Camelotu? bio kralj Vaclav? bio El Cid? bio Prezbiter Ivan? bio Wilhelm Teli?

Koji je gusar bio poznat kao Barbarossa? Tko je bio Francis Drake? Tko su bili bukaniri? Tko je bio Surcouf? Tko su bile Anne Bonny i Mary Read? Tko je bio admiral Nelson? Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko je svirao dok je gorio Rim? je bio ovjek sa eljeznom maskom? je bila Marija Stuart? su bili Borgije? je bio Rasputin? je bila Eva Peron? je je je je je je bio bila bio bio bio bila Hiawatha? Pocahontas? Daniel Boone? Davy Crockett? Geronimo? Calamity Jane?

Tko je bio Don Quijote? Tko je sastavio prvu zbirku narodnih pripovjetki? Tko je bio Robinson Crusoe? Tko je opisao Guliverova putovanja? Tko je bio Candide? Tko je stvorio Frankensteinovo udovite? Tko je bio Alessandro Manzoni? Tko je bio M o b y Dick? Tko je bio Victor Hugo? Tko su bili tri muketira? Tko je bio Hans Christian Andersen? Tko je bio Honor de Balzac? Tko je bio Charles Dickens? Tko je napisao prve detektivske prie?

80 81 81 82 82 83 83 83 84 84 84 85 85 86 86 87 87 87 88 88 88 89 89 89 90

Tko su bile sestre Bront? Tko je napisao knjigu Alice u zemlji udesa? Tko je napisao prve znanstveno-fantastine prie? Tko je napisao Rat i mir? Tko je bio Mark Twain? Tko je bio mile Zola? Tko je bio Franz Kafka? Je li Sherlock Holmes zaista postojao? Tko Tko Tko Tko Tko je je je je je bio Fidija? bio Giotto? bio Piero della Francesca? naslikao prve uljane slike? bio Michelangelo?

92 92 92 93 93 93 94 94 94 95 95 95 96 96 96 97 97 97

Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko Tko

je napisao prve tragedije? su bili Kolumbina i Harlekin? je najvei engleski dramski pisac? je bio Moliere? je duu prodao vragu? je bila Boanstvena Sarah? je je je je je je bio Anton ehov? bila Eleonora Duse? bio Ibsen? bila Ana Pavlova? bio Vaclav Njiinski? bio Bertold Brecht?

Tko je bio Bernini? Tko je bio Rodin? Tko su bili postimpresionisti? Tko su bili fovisti? Tko je bio Picasso? Kome Tko je Tko je Tko je Tko je Tko je je Vivaldi skladao glazbu? bio Johann Sebastian Bach? bio Mozart? bio Beethoven? bio ajkovski? bio Stravinski?

je bio Charlie Chaplin? su bili Stanlio i Olio? je bio Louis Armstrong? je stvorio Mickey Mousea? je bio Elvis Presley? su bili Beatlesi?

Tko je narodnu glazbu povezivao s Bachom?

MEDICINA 98 98 98 99 99 100 100 100 101 101 101 102 102 Tko su bili prvi lijenici? Tko je otac medicine? Tko je bio Galen? Tko je prvi primijenio akupunkturu? Tko je bio Paracelsus? Tko Tko Tko Tko Tko Tko je je je je je je izradio prve umjetne udove? bio najvei rani anatom? otkrio optok krvi? otkrio lijek protiv skorbuta? otkrio da bolesti uzrokuju mikrobi? otkrio cjepivo protiv boginja?

90 90 91 91 91

Tko je gitaru uinio koncertnim instrumentom? Koji je operni pjeva prvi snimio plou? Tko je bio Duke Ellington? Tko je bila Billie HoIday? Tko je bila Maria Callas?

Tko je prvi primijenio anesteziju? Tko je u kirurgiji prvi primijenio antiseptike?

102 103 103

Tko je izdvojio bakteriju to uzrokuje tuberkulozu? Tko je bio Sigmund Freud? Tko je pronaao nain spreavanja djeje paralize? Tko je prvi puta presadio srce? SVEMIR

103

104 104 105 105 105 106 106 107 107 107 108 '08 " 09 109 109

Tko je prvi tvrdio da Zemlja krui oko Sunca: Tko je izradio prvu kartu zvjezdanog neba? Tko je prvi uspjeno predvidio kretanje planeta? Tko je bio Kopernik? Tko je bio Tvcho? Tko je otkrio kako se kreu planeti? Tko je otkrio Jupiterove mjesece? Tko je otkrio U ran? Tko je prvi izmjerio udaljenost zvijezda? Tko je bio Hale? Tko Tko Tko Tko Tko je je je je je izmjerio veliinu svemira? tvorac teorije velikog praska? * otkrio od ega su graene zvijezde? bila Lajka? otkrio kvazare?

113 113 114 114 114 115 115 115 116 116 116 117 117 117 118 118 119 119 119

Koji je Evropljanin prvi istraio juni dio Tihoga oceana? Tko je prvi stigao na Juni pol? Tko je bio Ibn Battuta? Koji su Evropljani prvi istraili Sjevernu Ameriku? Tko je bila Mary Kingsley? Tko je bio David Livingstone? Tko je prvi preao Australiju? Tko je bio Alexander von Humboldt? Tko je prvi poletio balonom? Tko je prvi poletio zranim brodom? Tko je prvi preletio iz Francuske u Englesku? Tko je prvi samostalno oplovio svijet? Tko je prvi puta bez zastajanja preletio Atlantik? Koja je ena prva samostalno preletjela svijet? Tko se prvi popeo na najviu planinu svijeta? Tko je prvi istraio morske dubine? Tko je izumio akvalung? Koja je ena prva obila Zemlju? Tko je prvi kroio na drugo nebesko tijelo?

ISTRAIVAI I PIONIRI Jesu li drevni narodi plovili oceanima? Tko je poduzeo prva istraivaka putovanja? Tko je traio zemlju Thulu? Tko je bio Cheng Ho? Tko je bio Henrik Pomorac? Tko je predvodio prvo putovanje oko svijeta? Koji je evropski pomorac prvi stigao u Indiju? Tko je traio sjeverozapadni prolaz? Tko je prvi stigao na Sjeverni pol?

T K O JE I V I O

URU?

TKO JE B I O S A R G O N

T K O SU

BILI

HETITI?

AKADSKI? Ur je jedan od gradova-drava to su ih podigli drev ni Sumerani. Njegove rue v i n e l e e u d a n a n j e m ju n o m Iraku. Sumerani su Ur osnovali u e t v r t o m tisuljeu prije n a e e r e u dolini n e d a l e k o ri j e k e Eufrat. P r v a naselja n a t o m p o d r u j u unitila j e p o p l a v a . U Bibliji je taj d o g a a j z a b i ljeen k a o o p i p o t o p . N a k o n p o t o p a j e U r naseli la skupina v i s o k o razvijenih S u m e r a n a . M e u njima s u bi li brojni skulptori, l o n a r i , k o v a i i graditelji. D v a d e s e t i h g o d i n a naeg stoljea m e u r u e v i n a m a U r a p r o n a e n o j e kraljevsko groblje s m n o t v o m zlatnih, srebrnih i b r o n a n i h p r e d m e ta. Uz kraljeve i kraljice p o k o p a n i su o t r o v a n i p o d a n i c i koji se se n a d a l i da e im slu iti na d r u g o m e svijetu. S a r g o n je vladao od 2371. d o 2316. g o d i n e p r . n . e r e . U t o m je razdoblju o s n o v a o prvo carstvo u svjetskoj povijesti. S a r g o n j e bio vizir (glavni m i nistar) j e d n o g od kraljeva to su vladali S u m e r o m (dana njim I r a k o m ) . U b r z o j e pre u z e o prijestolje i u sjevernoj B a b i l o n i j i o s n o v a o grad A g a du ili A k a d . Postepeno je porazio sve s u m e r s k e kraljeve i proirio svoju v l a d a v i n u d o Perzijskog zaljeva na jugu, Sredozemlja na z a p a d u i Turske na sje veru. S t a n o v n i c i n j e g o v o g kra ljevstva nazivali su se A k a dijci. Za vladavine Sargonovih nasljednika A k a d i j c i su razvili umjetnost pisanja, a izradili su i p r v e b o r b e n e l j e m o v e od bakra i k o e . H e t i t i su i v j e l i u c a r s t v u sa s r e d i t e m u dananjoj Tur skoj. Njihovo je carstvo po stojalo s e d a m stotina godi n a , o d 20. d o 1 3 . s t o l j e a pr. n. e r e . Hetiti su bili srodni n a r o d i m a E v r o p e i s j e v e r n e Indije. K r e nuvi iz sredinje E v r o p e , preli su K a v k a z i osvojili A n a t o l i j u ( d a n a n j u Tursku). N j i h o v glavni grad bio j e H a tua n e d a l e k o d a n a n j e A n kare. N a k o n to su o k o 1 5 0 0 . g o d i n e pr. n. e r e postali v r l o m o n i , Hetiti su se proirili p r e m a jugu d u s r e d o z e m n e obale. Pisali su na glinenim p l o i c a m a koristei se hijeroglifima (slikovnim p i s m o m ) i kli nastim p i s m o m . Hetitski kra ljevi su t a k o e r bili i v r h o v n i s v e e n i c i . Imali su p r a v n i sis t e m , a m e u p r v i m a su p o eli upotrebljavati i e l j e z o .

PROLOST nje Izrael, a djelo egipatskog p o v j e s n i a r a iz 2 0 0 . g o d i n e pr. n. e r e g o v o r i o protjeriva nju i d o v a iz Egipta. I m e M o j s i j e je u to v r i j e m e bilo vrlo e s t o m e u E g i p a n i m a . P r e m a Bibliji, Izraelci su u Egiptu bili u g n j e t a v a n i na rod radei kao robovi. Mojsi j e j e tijekom 1 3 . stoljea pr. n . e r e p o s t a o njihov v o a i p o v e o ih iz Egipta p r e m a K a n a a n u (Palestini). M n o g o g o d i n a Izraelci s u lutali p u s t i n j o m , da bi nakraju, neposredno nakon Mojsij e v e smrti, stigli u K a n a a n .

TKO

JE

BIO

MOJSIJE?

Mojsije je bio idovski pro rok koji je izveo I z r a e l c e iz r o p s t v a u E g i p t u i p o v e o ih u p o t r a g u za o b e a n o m zemljom Kanaan. > T K O SU BILI ASIRCI?

Pria o Mojsiju o b u h v a a etiri Biblijske knjige Izla z a k , Knjigu L e v i t s k u , B r o j e v e i P o n o v l j e n i z a k o n . To su j e dini povijesni zapisi o n j e m u . M e u t i m , egipatski zapis iz 1 2 . stoljea pr. n. e r e s p o m i nim o r u j e m . Asirsko se c a r stvo prostiralo o d Egipta d o Perzijskog z a l j e v a . Asirci su iz rudnika na p o d r u j u d a n a n j e j u n e Turske vadili s r e b r o , pa je A u r ubr z o p o s t a o uspjeno t r g o v a ko sredite i z m e u istoka i z a p a d a . M a l e srebrne blo k o v e su razmjenjivali za r o b u (posebno tkanine, konje i deve). Asirci su p o t o v a l i b o g a ra ta Ashura. O k o 600. godine pr. n. e r e pokorili su ih M e dejci i B a b i l o n c i .

Asirci su ivjeli u s j e v e r n o m dijelu d a n a n j e g Ira ka. N j i h o v a je civilizacija c v j e t a l a o d 29. d o 6 . s t o l j e a pr. n. e r e . Asirci su ivjeli na v i s o r a v n i ma uz rijeku Tigris. N j i h o v i glavni g r a d o v i bili su A u r i N i n i v a . G r a d i l i su n a s t a m b e o d o p e k a suenih n a s u n e voj toplini, ali i k a m e n e hra m o v e i p a l a e s profinjenim zidnim uresima. O s n o v u asirske d r a v e inila j e v o j s k a , p r v a snaga n a o r u a n a eljez > T K O JE B I O NABUKADNEZAR? N e b u k a d n e z a r j e o d 605. d o 562. g o d i n e p r . n . e r e vladao B a b i l o n o m . U Bibliji se on spominje kao Nabukodonozor. N e k o l i k o m j e s e c i prije n e g o j e naslijedio s v o g o c a , N e b u k a d n e z a r je u bitki k o d Karkemia ( d a n a n j a j u n a Tur ska) o s v o j i o Siriju i Palestinu to su prije p r i p a d a l e E g i p t u . E g i p a n i su poticali p o r a ene narode na p o b u n u , pa se N e b u k a d n e z a r n e p r e s t a n o

suoavao s novim sukobima. P o r a z i o j e m a l u kraljevinu J u d e j u , pripojio njen glavni grad J e r u z a l e m i u B a b i l o n d o v e o brojne zarobljenike. Kad je Nebukadnezar po stao k r a l j e m , B a b i l o n j e v e bio velik i b o g a t g r a d . O n j e izgradio j o m n o g e lijepe gra e v i n e k a o to s u , n a p r i m j e r , Itarine d v e r i (na c r t e u ) . D a u g o d i supruzi Amitis kojoj se nije sviala B a b i l o n ska r a v n i c a , N e b u k a d n e z a r je izgradio g o l e m i terasasti vrt p o z n a t k a o babilonski visei vrt i j e d n o od s e d a m svjetskih uda. 11

<

K O J I JE KRALJ P R V I EGIPAT?

UJEDINIO

O k o 2850. g o d i n e p r . n . e r e vladar G o r n j e g Egipta M e ns porazio je podruje delte Nila ( D o n j i Egipat). Kraljevstvo G o r n j e g Egipta protezalo se od dananjeg Kaira d o prvih s l a p o v a N i l a , g d j e se d a n a s nalazi b r a n a Asuan. M e n s j e n o s i o bijelu u njastu k r u n u . V l a d a r i D o n j e g Egipta, m o v a r n o g p o d r u j a uz d e l t u , nosili su c r v e n u kru nu. N a k o n s t o j e porazio D o > T K O JE U ZEMLJU

nji Egipat, M e n s j e p r e k o bi jele nosio i c r v e n u krunu. M e n s j e bilo n j e g o v o o s o b n o i m e . Kraljevsko m u j e i m e bilo N a r m e r i na starim p o p i s i m a kraljeva se p o j a v l j u j e k a o V l a d a r dviiu z e m a l j a . Kralj je u M e m f i s u , j u g o z a p a d n o o d K a i r a , izgradio glav ni grad za s v o j e d v o s t r u k o kra ljevstvo. N j e g o v u s u t v r a v u o k r u i v a l i bijeli z i d o v i . P r e m a egipatskoj povijesti Menes/Narmer je vladao 62 g o d i n e i i m a o je e n u N e i t h - h e t e p . U b r z o n a k o n smrti ( u b i o g a j e nilski konj) progla en j e b o g o m .

PUNT

POSLAO

TRGOVAKU EKSPEDICIJU? U P u n t su trgovake e k s p e d i c i j e slali m n o g i e g i p a t s k i v l a d a r i , ali su d v i j e n a j p o z natije poslali M e t u h o t e p I I I . i kraljica H a t e p s u t . Z e m l j a P u n t j e leala n a o b a l i C r v e n o g m o r a koju d a n a s d j e l o m i n o z a u z i m a j u Etiopi j a , D i b u t i i sjeverna S o m a l i j a . Bila je bogata z l a t o m , slo novaom i zainima. i n i se da su prvi t r g o v a k i D> T K O JE I Z R A D I O PRVU PIRAMIDU? p u t o v i i z m e u Egipta i P u n t a vodili preko kopna. N o , u d r u g o m tisuljeu pr. n. e r e kralj M e t u h o t e p III. j e o d l u i o da bi bilo b o l j e putovati morem. O k o 5 0 0 g o d i n a kasnije kraljica H a t e p s u t , koja je 6 0 m e t a r a . T o j e sredinji d i o Zoserove grobnice. Grobnica nije predstavljala tek mjesto za p o k a p a n j e , v e su se u njoj nalazili h r a m o v i i p r o storije za vjerske o b r e d e u ast m r t v o g a kralja. Cijeli sklop u S a k k a r i je pr vi s p o m e n i k izgraen u cije losti o d k a m e n a . O b i n o s u se g r a e v i n e gradile od gline nih o p e k a . S t e p e n a s t a p i r a m i d a se ta ko n a z i v a jer su joj vanjski z i d o v i sastavljeni o d niza d i v o v s k i h s t e p e n i c a . S v e kasni je izgraene piramide imale su glatke v a n j s k e z i d o v e . vladala od 1503. do 1482. g o d i n e , u P u n t je poslala flo t u o d pet b r o d o v a . N a t p i s n a njenom hramu u Deir e l - B a h riju n e d a l e k o L u x o r a o p i s u j e teret sastavljen od mirisnog drva, tamjana, m a j m u n a , pa sa, panterinih k o a .

P r v a p i r a m i d a bila je s t e p e nasta piramida k o d Sakkare. Projektirao ju je oko 2500. g o d i n e l i j e n i k k r a l j a Zosera, Imhotep. I m h o t e p j e prvi o v j e k koji nije bio v l a d a r , a i m e mu je ulo u povijest. B i o j e vrlo n a d a r e n . O s i m kraljevskog lijenika bio j e i s v e e n i k , a s t r o n o m , pisac te kraljevski glavni ministar. S t e p e n a s t a p i r a m i d a koju j e projektirao v i s o k a j e o k o 12

PROLOST V K O J I JE F A R A O N JEDNOG vao je da je Aton bog itavog svijeta, a ne s a m o Egipta. Prema njemu se nazvao Ekhnaton. E k h n a t o n j e napustio grad svojih p r e d a k a T e b u i izgra d i o n o v i glavni grad kojega j e nazvao Ahtaton. Ekhnaton je sve vrijeme p o s v e t i o religiji, a z a n e m a r i o je vladati z e m l j o m , pa je do n j e g o v e smrti Egipat izgubio velik d i o s v o g a c a r s t v a . U b r zo n a k o n toga E g i p a n i su se vratili svojim starim b o g o v i ma i T e b a je p o n o v n o postala glavnim gradom.

T K O JE B I O

TOVAO BOGA?

TUTANKHAMON? Tutankhamon je bio Ekhna ton ov mladi zet. G o d i n e 1922. p r o n a e n a j e n j e g o v a grobnica puna dragocje nosti. T u t a n k h a m o n o v o p r a v o ime bilo j e T u t a n k h a t o n . J o k a o d j e a k se o e n i o s E k h n a t o v o m treom kerkom Ankhesenpaatenom. U dobi od oko deset g o d i n a naslijedio j e s u p r u g i n o g ogora S m e n k h k a r a i postao faraon. N a k o n dvogodinje vlada v i n e m l a d i j e kralj o b j a v i o d a se p o n o v n o m o r a j u tovati stari b o g o v i i vratio se u n e kadanji glavni grad Luksor (Tebu). Takoer je promije nio s v o j e i m e t a k o d a o n o u sebi sadri i m e b o g a Amon-Ra. T u t a n k h a m o n o v grob je 1 9 2 2 . g o d i n e p r o n a a o bri tanski a r h e o l o g H o w a r d C a r tel. T o j e j e d i n a egipatska kraljevska g r o b n i c a koja rani j e nije o p l j a k a n a . F a r a o n o vo tijelo j o uvijek lei u g r o b n i c i , ali je v e i n a dra gocjenosti p r e n e s e n a u m u z e j u K a i r u . T u t a n k h a m o n je u m r o 1 3 5 1 . g o d i n e pr. n . e r e u d o b i od s a m o 18 g o d i n a .

A m e n o f i s IV. je Egiptom v l a d a o o d 1379. d o 1362. godine i potovao je S u n ev kolut, A t o n . A m e n o f i s I V . j e kraljem p o stao n a k o n smrti svoga o c a koji je v l a d a o m i r n o i us pjeno. P o e t k o m svoje vladavine mladi je faraon zapostavio b o g a zraka i S u n c a A m o n - R a i d r u g e b o g o v e i b o i c e , te je p o e o tovati A t o n a . V j e r o -

> TKO

JE

BILA

NEFRETETA? N e f r e t e t a je bila s u p r u g a egipatskog faraona Ekhnatona koji j e p o k u a o p r o m i jeniti religiju s v o g n a r o d a . Pretpostavlja se da je N e f r e t e ta bila strana p r i n c e z a , iako je toliko n a l i k o v a l a na svoga supruga da mu je m o g l a biti sestra. Egipatski kraljevi su se e s t o enili s vlastitim sest r a m a . O n j i h o v o j slinosti z n a m o jer je u r u e v i n a m a grada Ahtatona (dananjem Tel el A m a r n u ) p r o n a e n o

n e k o l i k o izrezbarenih bista mladoga para. D o k su za drevne Egipane karakteristine stilizirane skulpture, tijekom E h n a t o n o v e v l a d a v i n e umjetnici s u te ili izradi v j e r n i h portreta. Nefreteta j e s v o m e s u p r u gu p o m a g a l a u vjerskim o b r e d i m a i rodila mu je est k e r i . T a d a j e v j e r o j a t n o izgubila n j e g o v u n a k l o n o s t , te je osta tak ivota p r o v e l a u o s a m i ili ak u zatoenitvu. Nefretetina najstarija ki M e r i t a t e n u d a l a se za E k h n a t o n o v o g nasljednika S m e n k h karu. 13

PROLOST > TKO SU BILI

JOMONCI? J o m o n c i s u najstariji p o z n a ti stanovnici Japana. Pret postavlja se da su ivjeli od o k o 7000. d o 250. g o d i n e pr. n. e r e . Jomon u prijevodu znai vezeni uzorak. J o m o n c i su naziv dobili po t o m e to su g l i n e n o p o s u e ukraavali v e zenim uzorkom. J o m o n c i su u J a p a n vjero jatno stigli iz Sibira. M o g u e je da se radi o p r e c i m a n a r o d a A i n u , m a l e s k u p i n e to d a n a s ivi u s j e v e r n o m J a p a n u . Z a razliku o d v e i n e J a p a n a c a , A i n u i su k r u p n e gra e i imaju gustu kosu i b r a d u . J o m o n c i su ivjeli u p o d z e m n i m sklonitima natkrive nim kosim k r o v o m . U p o t r e b ljavali su k a m e n i alat i ivjeli od lova i r i b o l o v a . U z ostatke njihovih n a s e o b i n a o t k r i v e n e su v e l i k e ru pe za o t p a d . U njima su p r o n a e n i ostaci koljaka i u d i c e od ribljih kostiju koje su o i to primjenjivali za dubinski ri bolov. Stoga su J o m o n c i m o rali graditi i a m c e . P r o n a e ne kosti p o k a z u j u da su lovili i jeli v e p r o v e i j e l e n e .

K O J I SU SE CAREVI SINOVIMA

T K O JE B I O LAO-CE?

NAZIVALI NEBA?

Kineski carevi su naslov S i n neba dobili jo u bronanom dobu, a koristili su ga sve do 1911. godine kad je carstvo uki nuto. Prvi kineski v l a d a r i bili su ujedno i carevi i sveenici. P r i p a d n i c i dinastije S h a n g , koji su v l a d a l i od 1 7 6 6 . g o d i ne pr. n. e r e , tvrdili su da su potomci vrhovnog boga S h a n g Tia. Ljudi su v j e r o v a l i da je car njihova veza s n e b o m i da se n a k o n smrti o n spaja s a S h a n g T i o m . Z a ivota s u c a r a nazivali i Prvim ovjekom. S t o t i n a m a g o d i n a Kinezi su tovali d u h o v e svojih p r e d a k a , a religijske o b r e d e su vodili Sinovi neba. M o g u e j e d a naslov Sin n e b a p o t j e e iz v r e m e n a prije dinastije S h a n g . M e u t i m , prie 0 dinastijama koje su v l a d a l e prije 2 6 9 7 . g o d i n e pr. n . e r e v j e r o j a t n o su l e g e n d a r n e 1 o njima n e m a m o nikakvih dokaza.

L a o - C e je bio kineski filo zof koji je ivio prije otprili k e 2500 g o d i n a . O n j e o s n i va religije koju nazivamo taoizmom. Pretpostavlja s e d a j e L a o - C e r o e n 6 0 4 . g o d i n e pr. n . e r e . N j e g o v o p r a v o i m e bilo j e L a o - T a n , ali s e n a z v a o L a o C e to z n a i uitelj L a o . Isprva j e ivio m i r n i m , s a m o t n i k i m i v o t o m , a zatim se z a p o s l i o k a o knjiniar na d v o r u kineske dinastije C h o u to je u n j e g o v ivot unijelo velike promjene. L a o - C e se proslavio svo j o m m u d r o u i filozofijom, pa ga je 51 7. g o d i n e pr. n. ere posjetio K o n f u c i j e i zatra i o savjet. N a k r a j u se zasitio svjetov nih p r o b l e m a i o t p u t o v a o p r e m a z a p a d u t r a e i mjesto za o d m o r i razmiljanje. Na svojim je putovanjima susreo g r a n i a r a s kojim je n a p i s a o djelo o t a o i z m u p o d n a s l o v o m P u t . Posljednji put j e v i e n k a k o j e o t p u t o v a o prema prolazu Hsien-ku u planinama zapadne Kine. Taoizam propovijeda jed n o s t a v a n a s t a n ivot u skla du s p r i r o d o m .

14

PROLOST V T K O JE B I O N A R O D

NOK? N a r o d N o k j e ivio o k o 900. g o d i n e p r . n . e r e n a podruju dananje Nigeri j e . T o s u bili p r v i s t a n o v n i c i C r n e Afrike koji su izrai vali s k u l p t u r e . A r h e o l o z i s u p r v e N o k skulp ture pronali 1 9 3 1 . g o d i n e . N a z v a l i su ih po m a l o m selu N o k koje lei j u g o i s t o n o o d grada K a n o . U m j e t n o s t i o b i a j i tih n e p o z n a t i h ljudi n a z i v a j u se N o k k u l t u r o m . N j e n i tragovi p r o n a e n i su i na drugim mjestima s j e v e r n o o d sjecita rijeka N i g e r i B e n u e . S k u l p t u r e s u izraivali o d gline. V e i n o m su to ljudske g l a v e u p r i r o d n o j veliini ili m a l e n i m o d e l i ljudi i ivoti nja. N a svim s k u l p t u r a m a lju d i imaju p r o b u e n e ui, s t o j e jasni d o k a z d a j e n a r o d N o k u p o t r e b l j a v a o nakit. Talili su e l j e z o i izraivali k a m e n e sjekire. Iz skulptura s a z n a j e m o da su v j e r o j a t n o bili f a r m e r i . N i t k o n e z n a k a k o j e zavr ila N o k kultura, no p r e t p o s tavlja se da su l a n o v i s u v r e menog plemena Yoruba po tomci naroda N o k .

T K O JE B I O B U D D H A ?

T K O JE B I O

Buddha je nadimak Siddharthe G a u t a m e , sina indij skog vladara koji je ivio o k o 500. g o d i n e p r . n . e r e . Nadimak u prijevodu znai P r o s v j e t l j e n i , a d o b i o ga je jer je v e i n u ivota pro veo propovijedajui. S i d d h a r t h a j e v j e r o j a t n o ro e n o k o 5 6 3 . g o d i n e pr. n . e r e . O d r a s t a o je u bogatoj obitelji, a u d o b i od 16 g o d i na oenio je princezu Yasodhara i d o b i o sina R a h u l a . U 2 9 . g o d i n i shvatio je da je svijet ispunjen b i j e d o m , te j e j e d n e n o i napustio svoj d o m , z a m i j e n i o raskonu odjeu s prosjakom i postao lutajui p r o p o v i j e d n i k . U slijedeih est g o d i n a p o k u a v a o je p o s t o m i o d r i canjem dosei prosvjeenost. N a p o k o n j e shvatio d a t o nije pravi n a i n , te da p r a v i put valja traiti n e g d j e i z m e u obilja i g l a d o v a n j a . S j e d e i ispod drveta i m e ditirajui j e d n o g j e d a n a odjednom doivio prosvjee nost. O s t a t a k ivota p r o v e o je uei druge kako dosei nirvanu ili o s l o b o e n j e od k r u n o g toka ivota i smrti. U m r o je u dobi od 80 g.

KONFUCIJE? K o n f u c i j e je bio kineski fi lozof koji je ivio prije go t o v o 2500 g o d i n a . M i l i j u n i ljudi s u n j e g o v o u e n j e sli jedili p o p u t religije. K o n f u c i j e v o p r a v o i m e bilo j e K u n g - C e , a u n a r o d u je p o stao p o z n a t k a o K u n g - f u - c e , to z n a i Veliki uitelj K u n g . K o n f u c i j e je latinski oblik tog imena. Konfucije je roen 5 5 1 . g o d i n e pr. n. e r e u g r a d u C h ' u - f o u u pokrajini S h a n t u n g , g d j e njegovi p o t o m c i ive i danas. V e kao mladi p o s t a o j e priznati u e n j a k . M n o g i s t a n o v n i c i K i n e bili su siromani i s njima se loe postupalo. Konfucije je vjero v a o d a s e p r e m a ljudima svatko treba ponaati o n a k o k a k o bi i s a m elio da p r e m a n j e m u p o s t u p a j u drugi. e l i o je dobiti visoki p o l o a j u vla di koji bi mu o m o g u i o da p r o v e d e s v o j e ideje o miru i p r a v d i . N a k r a j u su mu v l a dari d r a v e Lu dali p r i v i d n o v i s o k o mjesto, ali je u s k o r o u v i d i o da n e m a s t v a r n o g ut j e c a j a i u posljednjim g o d i n a ma ivota o d b i o iriti s v o j e ideje. U m r o j e u 7 2 . g o d i n i .

15

T K O JE B I O S O K R A T ?

Sokrat je jedan od najpoz natijih starogrkih filozofa i uitelja. N j e g o v i su stavo vi stoljeima utjecali na mnoge ljude. Sokrat j e r o e n 4 7 0 . g o d i n e pr. n. e r e u A t e n i k a o sin skulptora i primalje. S l u i o je u atenskoj v o j s c i g d j e je p o h v a l j e n za hrabrost. G o v o r i se da je n j e g o v a s u pruga Ksantipa imala vrlo lo u n a r a v . V j e r o j a t n o ju je smetalo to S o k r a t nije i m a o nikakvih o s o b n i h a m b i c i j a ni ti ga je z a n i m a o n o v a c . P a ipak, S o k r a t j e n e k o v r i j e m e b i o predsjednik skupti n e svih atenskih g r a a n a . N a t o m j e p o l o a j u izgubio p o pularnost k a d se usprotivio ilegalnom pokuaju da se ne ki generali i z v e d u na s u d . S o k r a t j e v e i n u ivota p r o v e o u e i ljude svojim i d e j a m a o istini i v r l i n a m a . N j e g o v i protivnici su ga o p t u ili za k r i v o v j e r j e , te je z b o g toga o s u e n na smrt ispija njem otrova.

T K O JE B I O PLATON?

T K O JE B I O

ARISTOTEL? P l a t o n je b i o pisac i filozof, S o k r a t o v u e n i k i prijatelj. R o e n j e u A t e n i 427. g o d i n e pr. n. ere. P l a t o n je r o e n u bogatoj aristokratskoj obitelji. U d o b i od 20 godina postao je S o kratov u e n i k . N a k o n S o k r a t o v e smrti, 399. godine p r . n . e r e , Platon je nekoliko godina p r o v e o p u t u j u i . Vrativi se u A t e n u o s n o v a o je kolu z n a n o s t i i fi lozofije (u staroj G r k o j su ta d v a predmeta bila vrlo bliska). k o l a se nalazila u umar ku maslina koje je legendarni heroj A k a d e m s m a t r a o sveti ma. Zato je nazvana Akade m i j o m , k a k o se jo i d a n a s n a z i v a j u v i s o k e kole u svi jetu. Platon je neko vrijeme pro v e o n a Siciliji gdje j e p o d u a v a o sirakukog kralja D i oniza II. S v o j i m dijalozima o ideja m a utemeljio j e c j e l o k u p n u e v r o p s k u filozofiju. U m r o j e u A t e n i u d o b i od 80 g o d i n a ostavivi p r e d i v n a djela. Aristotel je bio najznaajni ji starogrki mislilac. est godina je radio kao privatni uitelj Aleksandra Velikog. Aristotelov o t a c j e bio d v o r ski lijenik A l e k s a n d r o v o g a d j e d a A m i n t a s a I I . S a m Aris totel je u A t e n u d o a o 3 6 7 . g o d i n e pr. n. e r e u d o b i od 18 g o d i n a , te je 20 g o d i n a proveo na Platonovoj Akade miji. N a k o n to je u M a k e d o n i j i p o d u a v a o Aleksandra Veli k o g , Aristotel se vratio u A t e nu i o s n o v a o vlastitu k o l u , Likej. P o d r u j e m n j e g o v e kole prostirale su se m n o g e staze za etnje, ili peripatosi, pa se o n a e s t o n a z i v a peripatetikom kolom. G o d i n u d a n a prije s v o j e smrti Aristotel je p o b j e g a o iz A t e n e je su ga protivnici o p tuili za n e v j e r u u a t e n s k e bogove. A r i s t o t e l o v e z a p i s e o raz nim t e m a m a otkrili su u sred n j e m vijeku e v r o p s k i z n a n s t v e n i c i . P r e m a svojoj v a n o s t i ta su djela svrstana u t e m e l j e z a p a d n o e v r o p s k e filozofije i kulture.

16

PROLOST V TKO SU BILI

PLEBEJCI? Rimljani su plebejcima nazi vali rimske p u a n e koji su u p o e t k u bili s l o b o d n i ali politiki brespravni graani. U R i m u su postojala etiri stalea: patriciji ili aristokrati su imali s v e privilegije i m o , p l e b e j c i su bili s l o b o d n i gra a n i s m a l o utjecaja, o s l o b o e n i r o b o v i su imali tek neto manje prava nego plebejci, d o k r o b o v i nisu imali nikak vih prava. U prvim danima Rimske Republike, oko 500. godine pr. n. e r e , p l e b e j c i nisu smjeli sudjelovati u dravnim poslo v i m a , biti s v e e n i c i ili se v j e n a t i s l a n o v i m a patricij skih obitelji. M e u t i m , mogli su sluiti v o j s k u . U r a z d o b l j u od 2 0 0 g o d i n a p l e b e j c i su stekli razliite povlastice. Jedna od najva nijih bilo je p r a v o da biraju vlastiti tribunat, z b o r o d d e set g o v o r n i k a koji je u t j e c a o n a o d l u k e magistrata. V e 2 8 7 . g o d i n e pr. n . e r e p l e b e j ci su s u d j e l o v a l i u d o n o e n j u z a k o n a , a mogli su postati i sveenici.

> TKO

SU

BILI

TKO

SU

BILI

SPARTANCI? Sparta je grad-drava drev ne G r k e . Njeni su stanov nici bili p o z n a t i p o v o j n i koj v j e t i n i i s p o s o b n o s t i ivljenja u o s k u d i c i . Sparta se nalazila u j u n o j Grkoj na P e l o p o n e s k o m p o l u o t o k u . N j e n i su s t a n o v n i ci bili podijeljeni u tri s k u p i ne S p a r t a n c i su bili aristokrat i i z v j e b a n i k a o ratnici, p o s j e d o v a l i su z e m l j u a n e o b i no su cijenili z a j e d n i k i ivot. D r u g a skupina G r k a koji su ivieli p o d v l a d a v i n o m S p a r tanaca bili su perioikoi. B a v i l i su se t r g o v i n o m koja p r a v i m S p a r t a n c i m a nije bila d o z v o ljena. T r e a skupina bili su h e l o t i , r o b o v i to su o b r a i vali z e m l j u . O n i nisu imali gotovo nikakva prava. Spartanski d j e a c i su u d o b i o d 7 g o d i n a odlazili o d majki, te su se o b u a v a l i u gimnastici i ratnikim vjet i n a m a . M u k a r c i s e nisu smjeli eniti prije n a v r e n e 30. godine ivota. Djevojice su takoer ui le gimnastiku, d o k su o d r a s l e e n e bile prilino s l o b o d n e u ponaanju.

ETRUANI? Etruani su prije p o j a v e d r e v n i h R i m l j a n a bili najz naajniji n a r o d Italije. iv jeli su u Etruriji koja se da nas naziva Toskana. D o d a n a s jo nitko nije otkrio o d a k l e Etruani p o t j e u , k a o ni p o j e d i n o s t i iz n j i h o v e povijesti, l a k o su ostavili m n o t v o z a p i s a , svi su ti za pisi pisani n e p o z n a t i m jezi k o m koji do d a n a s nije u c i j e losti o d g o n e t n u t . Etruani su u s j e v e r o z a p a d n o j Italiji izgradili m o n o kraljevstvo i bili su prvi v l a d a ri R i m a . T r g o v a l i ' s u s m n o g i m zemljama du Sredozemlja i u unutranjosti. V e i n a naeg znanja o E t r u a n i m a temelji se na u m j e t n i n a m a to su ih izradi li. Bili su vjeti skulptori, o s o bito u o b r a d i gline i b r o n c e . U p o t r e b l j a v a l i su e l j e z o , iz raivali p r e d i v a n nakit i ukra avali g r o b o v e c r t e i m a . E t r u a n s k o c a r s t v o je vr hunac m o i doseglo oko 5 0 0 . g o d i n e pr. n . e r e . N o , d v i j e stotine g o d i n a kasnije osvojili su ga R i m l j a n i .

17

PROLOST > T K O JE BIO JULIJE zar je stvorio t r o v l a e koje se naziva Prvim trijumviratom. N a k o n to j e g o d i n u d a n a b i o konzul, Cezar je krenuo na Galiju (dananju Francusku). U devet godina ratovanja uspio j e protjerati N i j e m c e to su v l a d a l i G a l i j o m te d v a put napasti Britaniju. G o d i n e 4 9 . pr. n . e r e vratio se u R i m i proglasio se c a r e m . R a t u j u i u Egiptu z a l j u b i o se u kraljicu K l e o p a t r u . lako j e m u d r o v l a d a o R i m o m , Cezar je imao mnogo protivnika koji su bili na strani r e p u b l i k a n a c a . Z b o g toga j e 4 4 . g o d i n e pr. n . e r e u b i j e n . < T K O JE BILA V e dvije g o d i n e kasnije P t o l o m e j e v i skrbnici svrgnuli su K l e o p a t r u . T a d a je srela Julija C e z a r a koji je u Egiptu p r o g o n i o s v o g protivnika P o m p e j a . O n joj j e p o m o g a o d a p o n o v n o stekne vlast. Kad je Ptolomej VIII. umro, Kleopatra se vjenala s jo m l a i m b r a t o m P t o l o m e j e m I X . T a d a j e otila C e z a r u u R i m i rodila mu sina. N a k o n C e z a r o v e smrti vra tila se u Egipat i zaljubila u rimskog g e n e r a l a M a r k a A n t o n i j a , te je s n j i m e rodila b l i z a n c e . Poslije A n t o n i j e v e smrti K l e o p a t r a se ubila.

CEZAR? G a j J u l i j e C e z a r j e b i o slav ni rimski v o j s k o v o a i p i s a c koji je postao v l a d a r o m Rima. C e z a r j e r o e n 100. g o d i n e pr. n. e r e u aristokratskoj rim skoj obitelji. S v o j u politiku karijeru za p o e o j e 6 8 . g o d i n e pr. n . e re naslijedivi drutveni p o l o a j . G o d i n e 5 9 . pr. n . e r e iza bran j e z a k o n z u l a . S M a r k o m Licinijem Kra som i G n e j o m P o m p e j e m C e -

KLEOPATRA? Kleopatra VII. je od 5 1 . do 30. g o d i n e p r . n . e r e v l a d a l a E g i p t o m . B i l a j e l i j e p a ali nemilosrdna. K l e o p a t r a j e posljednji l a n m a k e d o n s k e obitelji P t o l o m e j koja je tri stotine g o d i n a vla dala E g i p t o m . N a k o n o e v e smrti K l e o p a t r a s e 5 1 . g o d i n e pr. n. e r e p r e m a e g i p a t s k o m obiaju vjenala s bratom P t o l o m e j e m V I I I . i s n j i m e za v l a d a l a E g i p t o m . T a d a joj j e bilo 18 g o d i n a . > T K O JE O S N O V A O CARSTVO? O d m a h je poeo povea vati svoju z e m l j u n a p a d a j u i Patriju u kojoj je b o r a v i o k a o z a r o b l j e n i k . U sljedeih n e koliko g o d i n a proirio je Ar meniju na p o d r u j e Sirije, sjeverne M e z o p o t a m i j e (da nas d i o Iraka) i F e n i c i j e (dio L i b a n o n a i Izraela). Z b o g tenje z a irenjem t e ritorija, Tigran se s u k o b i o s R i m o m , pa ga je 6 6 . g o d i n e pr. n . e r e n a p a o G n e j P o m p e j sa s v o j o m v o j s k o m . Tigran se m o r a o predati i postati rimski vazal. N j e g o v o veliko carstvo j e nestalo.

ARMENIJSKO

Armenijsko Carstvo je os n o v a o Tigran Veliki koji je t o m z e m l j o m z a v l a d a o 95. g o d i n e pr. n. e r e . A r m e n i j a se prostirala p o d r u j e m koje d a n a s z a u z i m a j u A r m e n s k a S S R i d i o sus jedne Turske. Tigran je na prijestolje d o ao u d o b i od 45 g o d i n a . U to ga je v r i j e m e z a r o b i o kralj s u s j e d n e P a t n j e , ali mu je Tigran u z a m j e n u za svoju slobodu d a o dio Armenije. 18

PROLOST < T K O JE B I O ISUS IZ su roditelji pobjegli u Egipat i o n d j e ostali s v e do smrti j u d e j s k o g kralja H e r o d o t a V e l i k o g koji je elio ubiti Isusa. H e r o d o t j e bio rimski v l a d a r Judeje. Isus j e p o e o p r o p o v i j e d a ti u d o b i od 30 g o d i n a . U b r zo je okupio mnoge idovske s l j e d b e n i k e koji su ga p o z dravljali k a o M e s i j u , najavlje n o g spasitelja. i d o v s k i v o e su Isusa smatrali p r o t i v n i k o m n j i h o v e v j e r e , te su ga uz p o m o R i m l j a n a osudili i razapeli na kri. P r e d a j a k a e d a j e na kon tri d a n a uskrsnuo.

NAZARETA? Isus je bio idovski rabi (uitelj) koji je o s n o v a o kr anstvo. Njegovi sljedbeni ci vjeruju da je Sin Boji i da je na Z e m l j u siao kako bi spasio ovjeanstvo. Isus je r o e n u B e t l e h e m u u J u d e j i g d j e je n j e g o v a m a j ka M a r i j a d o p u t o v a l a s m u e m J o s i p o m k a k o bi se prija vili za p o p i s s t a n o v n i t v a . N j i h o v rodni grad bio j e N a zaret u pokrajini G a l i l e j i . O I s u s o v o m djetinjstvu je m a l o toga p o z n a t o . N j e g o v i >TKO JE B I O PRVI PAPA?
Prvi

p a p a , ili p o g l a v a r k r .anske c r k v e , b i o j e P e t a r , jedan od apostola Isusa iz Nazareta.

P r i j e nego j e susreo Isusa P e tar se z v a o S i m o n i b i o je ribar . Isus ga je n a z v a o Petar, t o z n a i k a m e n , rekavi na ovom u k a m e n u izgra
diti moju c r k v u .

n a d v l a d a o smrt, t e d a j e b e z s u m n j e bio M e s i j a (na g r k o m jeziku Hristos). Petar j e m n o g o p u t o v a o i p r e n o s i o ljudima I s u s o v e poruke. Pria govori da je d o a o u R i m i p o s t a o rimski b i s k u p , to je j o i d a n a s s l u b e n a titula p a p e . M u e niki j e ubijen o k o 6 4 . g o d i ne za vladavine cara Nerona. U bazilici sv. Petra u V a t i k a n u u R i m u p r o n a e n o je m a l o svetite koje v j e r o j a t n o o z n a a v a Petrov grob.

"Nakon to je 29. godine razapet na kriu, Isus se ukaz a o s v o j i m u e n i c i m a . Petar je p r o i r i o vijest da je Isus TKO JE BIO PRVI KRANSKI MISIONAR?

skim narodima. P a v a o j e b i o i d o v s k i izra i v a atora. Z v a o s e S a u l i r o e n je u Tarsu u M a l o j Aziji ( d a n a n j a T u r s k a ) . P r o u a v a j u i i d o v s k u religiju

Apostol P a v a o bio je prvi pravi misionar. On je propovijedaookranstvoGenneracijama,odnosnoneidov-

u J e r u z a l e m u S a u l se u a s n u o n o v i m krivovjerjem to ga je irio Isus, te ga je o d l u i o istrijebiti. N a putu o d J e r u z a l e m a u D a m a s k i m a o je n a d n a r a v n u viziju koja ga je uv jerila da nije u p r a v u . N a k o n toga P a v a o j e p o s t a o v a t r e n i Isusov sljedbenik. U n a t o to me to se p r e o b r a t i o tek n a k o n I s u s o v e smrti, ljudi ga smatraju a p o s t o l o m . lako j e bio g r a a n i n R i m a , P a v a o j e v i e o d ikoga p r i d o nio irenju kranstva. Z b o g svojih je p r e v r a t n i k i h ideja vjerojatno osuen i o k o 67. godine pogubljen u Rimu. 19

PROLOST > T K O SU BILI SKITI? p o d r u j u Rusije i K r i m a . N e k i su Skiti otili u isto nu Evropu do Maarske i P o l j s k e . N a k r a j u su ih o k o 100. g o d i n e pr. n. e r e porazili Goti. Bili su hrabri ratnici, a p o s e b n o su p o z n a t i k a o spretni strijelci i izvrsni j a h a i . U nji hovim grobovima pronaene su p r o f i n j e n e skulpture i b r o j ni p r e d m e t i od zlata, srebra i drugih m e t a l a . U A l t a j s k o m j e gorju p r o n a e n o n e k o l i k o smrznutih g r o b n i c a iji je sa draj d o b r o s a u v a n .

Skiti su bili s k u p i n a n o m a d skih p l e m e n a koja su prije v i e o d 2000 g o d i n a i v j e l a u Skitiji, u j u n o m dijelu dananjeg Sovjetskog Sa veza. D o m o v i n a Skita j e Altajsko gorje u sredinjoj Aziji. O k o 8 0 0 . g o d i n e pr. n. e r e p o e l i su se iriti p r e m a z a p a d u i do 6 5 0 . g o d i n e pr. n . e r e porazili sjeverni Iran i istoni d i o Tur ske. K a d su ih M e d e j c i iz Per zije protjerali s n j i h o v o g teri torija, Skiti su se naselili na > TKOSUBILITRAANI?

g r k u kulturu, to se p o s e b no o i t o v a l o u religiji. T r a a n i su v j e r o v a l i u ivot posije i v o t a . t o v a l i su i v o tinje i prinosili ljudske r t v e . J e d a n o d njihovih vanijih o o g o v a bio j e S a b a z i u s , sli an grkom Dionizu bogu v e g e t a c i j e a kasnije i v i n a . G r c i su du traanskih o b a l a izgradili b r o j n e g r a d o v e . O d 4 . stoljea pr. n . e r e T r a k i j o m su u g l a v n o m u p r a v ljali G r c i . U 6. stoljeu pr. n . e r e j e d n o j e v r i j e m e bila p o d perzijskom v l a d a v i n o m . B i z a n t (dananji Istambul) bio j e traanski g r a d . Na v r h u n c u svoje m o i Kelti su bili m o n i ratnici , i d o b r i f a r m e r i . M n o g a njiho va naselja nalazila su se na breuljcima okruena b e d e m i m a , iji su ostaci s a u v a n i do danas. Keltski z a k o n i i o b i a j i ni su n i k a d z a p i s a n i , v e su se prenosili u s m e n o m p r e d a j o m . P o z n a v a l i su ih s a m o ta janstveni druidi koji su bili re ligijski v o e . D r u i d i su o b r e de o d r a v a l i u svetim u m a r - , cima. tovali su nekoliko bo gova, a naroito S u n c e . Keltski su k o v a i o b r a i v a li zlato, b r o n c u i e l j e z o .

T r a a n i s u bili d r e v n i n a r o d koji je ivio u i s t o n o m di jelu Balkanskog poluotoka. Podruje njihove zemlje Trakije danas zauzimaju Turska, Bugarska i dio Grke. U d r e v n a v r e m e n a neki su T r a a n i bili vrlo r a t o b o r n i , d o k su drugi m i r n o ivjeli k a o f a r m e r i . Prvi zapisi o njima stari su v i e od 3 5 0 0 g o d i n a . Bili su p o s e b n o skloni pjes nitvu i g l a z b i . T r a a n s k a je kultura z n a t n o utjecala na > T K O SU BILI KELTI?

Kelti su d r e v n i n a r o d koji je u 5. stoljeu pr. n. e r e ivio u srednjoj Evropi, a mnoga su se p l e m e n a proirila i p r e m a z a p a d u . Njihov se jezik o d r a o u b r e t o n s k o me, velkome i galskome jeziku. D a n a s p o t o m k e Kelta nalazi mo u Britaniji, C o r n v v a l l u , Ir skoj, kotskoj i na o t o k u M a n . K o r n v a l s k i jezici d o s a d su g o t o v o izumrli. B u d u i da su d r e v n i Englezi bili Kelti, m n o g a britanska mjesta n o s e i m e n a keltskog porijekla. 20

PROLOST V T K O JE B I O ATILA? G o d i n e 4 3 4 . h u n s k o m dra v o m to s e prostirala p o d r u j e m d a n a n j e M a a r s k e za v l a d a l i su Atila i n j e g o v brat B l e d a . N a k o n 1 1 g o d i n a Atila je u b i o brata i p o s t a o s a m o s talni v l a d a r , a 4 4 7 . g o d i n e z a p o e o je osvajanjima. Prisilio j e v l a d a r e I s t o n o ga Rimskoga Carstva da mu p l a a j u veliki godinji d a n a k k a k o ih ne bi n a p a d a o . T a d a j e p o v e o hunsku v o j s k u u Galiju (dananju Francusku) i zatraio ruku H o n o r i j e , ses tre v l a d a r a Z a p a d n o g a R i m skoga C a r s t v a V a l e n t i n a III. Prema nekim priama H o n o rija je z a m o l i l a Atilu da to uini k a k o bi p o b j e g l a od za runika. Rimljani s u 4 5 1 . g o d i n e porazili Atilu u b o r b i k o d Chlonsa- sur-Marne. Umro j e d v i j e g o d i n e kasnije. < < TKO SU BILI BARBARI? Barbarima su se nazivala brojna germanska plemena to su naseljavala s j e v e r n u i s r e d n j u E v r o p u . M e u nji ma su bili A l a m a n i , F r a n c i , Goti, Heruli i Vandali. D r e v n i G r c i s u n a z i v o m bar bar opisivali s v e s t r a n c e koji nisu govorili g r k i m j e z i k o m . Smatrali su da strani n e r a z g o vijetni jezici z v u e k a o bar... bar... Naziv barbar ubrzo je p o s t a o izraz za slabije civili zirane n a r o d e . Sjeverna granica Rimskoga C a r s t v a pratila je tok rijeke R a j n e i D u n a v a . Ta je g r a n i c a bila d u g a k a 2 4 0 0 kilometa ra i od barbarskih n a p a d a je nije m o g l a obraniti a k ni vojska o d 4 0 0 . 0 0 0 rimskih vojnika. G o d i n e 4 7 6 . b a r b a r i s u na p o k o n osvojili Z a p a d n o R i m sko C a r s t v o . B i z a n t s k o ili Istono Rimsko Carstvo pos tojalo j e d o 1 4 5 3 . g o d i n e , k a d su ga porazili T u r c i Osmanliie.

A t i l a j e b i o v o a H u n a , ra tobornih plemena iz sred nje Azije to su u 5. stoljeu harala Evropom.

< T K O JE BILA K R A L J I C A BOADICEA? B o a d i c e a j e o k o 60. g o d i n e zavladala britanskim kelt skim p l e m e n o m Icena. Kraljica je p l e m e n o m I c e n a z a v l a d a l a n a k o n smrti s v o g a mua Prasutaga s kojim je ro dila d v i j e k e r i . N j e n o se kraljevstvo prostiralo d a n a n j i m N o r f o l k o m u istonoj Engleskoj Rimski v l a d a r i u Britaniji tvrdili su da je P r a s u t a g s v o j e kraljevstvo o s t a v i o r i m s k o m c a r u . Kad je Boadicea zauze

la prijestolje, rimski je v l a d a r Decianus Catus naredio da je b i u j u . V o j n i c i koji su ispuni li n a r e e n j e napali su i n j e n e keri. Voeni visokom crvenoko s o m k r a l j i c o m Iceni su se o d j e d n o m pobunili. Opusto ili su g r a d o v e C a m u l o d u num (Colchester), Verulamium (St. A l b a n s ) i L o n d i n i u m ( L o n d o n ) i pogubili 7 0 . 0 0 0 R i m l j a n a i njihovih s a v e z nika. J a k a rimska vojska u b r z o j e uguila ustanak, a B o a d i c e a se n a k o n p o r a z a o t r o v a l a .

21

PROLOST > TKO SU BILI uvara medvjeda. Zajustinijana se udala 523. godine. T e o d o r a j e s n a n o utjecala na s v o g a supruga i na i t a v o C a r s t v o . U n a t o velikoj hra brosti bila je v r l o slaba te je 5 4 8 . umrla u d o b i o d 4 0 g o dina. Justinijan j e o b n o v i o s v o j e oslabljeno Carstvo. Njegov najznaajniji rad bilo je o k u p l j a n j e svih rimskih z a k o na u Corpus Juri Civilis, koji je osnova dananjega evrop skog z a k o n i k a . Z b o g neiscrp n e e n e r g i j e stekao j e n a d i m a k c a r koji n i k a d a n e s p a v a . U m r o je 565. godine. U dobi od o k o 40 godina ukazao mu se Arkaneo G a brijel i p o r u i o mu neka p r o p o v j e d a rijei B o j e . P r o p o vijedati j e p o e o 6 1 3 . g o dine. G o d i n e 6 2 0 . umrla j e K h a dija. D o tog j e v r e m e n a M u h a m e d v e stekao m n o g e n e prijatelje, p a j e m o r a o n a p u s titi M e k u . Do 630. godine M u h a m e d je stvorio n o v u religiju, te je d o smrti 6 3 2 . g o d i n e u p r a v ljao i t a v o m A r a b i j o m . N j e govo uenje zabiljeeno je u svetoj m u s l i m a n s k o j knjizi Kuranu. < T K O JE B I O H A R U N k i m . O d 7 9 1 . g o d i n e p a sve do smrti s u d j e l o v a o je u rate vima s Bizantskim (Istonim Rimskim) C a r s t v o m . B a g d a d j e bio v r l o bogat g r a d , a najbogatiji od svega bio je H a r u n o v d v o r . U nje mu su ivjeli brojni g l a z b e n c i , p j e s n i c i , p j e v a i c e i za b a v l j a i , ali i z n a n s t v e n i c i te religijski v o e . Izmiljeni opis H a r u n o v o ; d v o r a n a v e d e n je u zbirci Iju b a v n i h pria i bajki Tisuu i jedna no. No H a r u n nije bio junak kakvim je opisan u tim p r i a m a . P o n e k a d je a k bio vrlo o k r u t a n .

JUSTINIjAN I TEODORA? Justinijan je bio najbolji v l a d a r B i z a n t s k o g ili I s t o noga Rimskoga Carstva. N j e g o v a supruga zvala se Teodora. Justinijan j e r o e n 4 8 3 . g o d i n e k a o Flavius Petrus S a b b a t i us n e d a l e k o S k o p j a u d a n a njoj J u g o s l a v i j i . I m e Justinijan p r e u z e o j e o d strica c a r a J u s tina I, k o j e g je naslijedio 5 2 7 . godine. G o v o r i se da je Teodora bila prelijepa ki c i r k u s k o g > T K O JE B I O MUHAMED? M u h a m e d je bio osniva islamske religije. Njegovi sljedbenici muslimani sma traju ga bojim posla nikom. M u h a m e d je roen oko 570. godine u M e k i , u Saudijskoj A r a b i j i . R a n o j e izgubio r o d i telje, te ga je o t h r a n i o ujak. Godine 595. M u h a m e d je o e n i o petnaest g o d i n a stari ju bogatu udovicu Khadiju. N a k o n toga j e m i r n o ivio u M e k i i radio k a o t r g o v a c .

AL-RAID? Harun al-Raid bio je bag d a d s k i kalif ( v l a d a r ) k o j i j e v l a d a o o d 786. d o 809. g o dine. Pod Harunovom vladavinom B a g d a d j e p o s t a o sreditem arapskih z e m a l j a . H a r u n o v o se c a r s t v o prostiralo j u g o z a padnom Azijom i sjevernom Afrikom. Kalif j e o d r a v a o d i p l o m a t ske o d n o s e s kineskim v l a d a rima iz dinastije T ' a n g i s fra n a k i m kraljem K a r l o m V e l i 22

PROLOST < T K O JE B I O K A R L O Na B o i 800. godine pa p a L e o I I I . o k r u n i o j e Karla z a cara Z a p a d n o g a Rimskoga Carstva. K a r l o Veliki je bio veliki pobornik uenja. Poticao je knjievnost i umjetnost na franakom dvoru, te je u g l a v n o m g r a d u svoga C a r s tva o s n o v a o k o l u . U p r a v i t e l j kole b i o j e engleski s v e e n i k A l c u i n iz Y o r k a . U toj se koli o b r a z o v a o i sam car. Karlov je rukopis bio toliko lo da se razvila l e g e n d a o n j e g o v o j n e p i s m e n o s t i . P a ipak, n a p i sao je h i m n u Veni, Creator Spiritus. < urski v l a d a r K o r d o b e A b d - a h - R a h m a n p o v e o je vojsku od 80.000 vojnika u osvajanje Galije (Francuske). M a u r i s u harali j u n o m F r a n c u s k o m ubijajui i plja k a j u i . Stigli su na sjever do T o u r s a gdje su se sukobili s Karlom i njegovom voj skom. lako se o b i n o n a z i v a bit k o m k o d T o u r s a , o v a s e bor ba v o d i l a stotinjak kilometara junije, u P o i t i e r s u . A b d - a h - R a h m a n je p o g i n u o i njegovi su se s l j e d b e n i c i p o v u k l i . T a ko je zavrio najvai pokuaj M a u r a da osvoje Evropu. <TKOJEBIOFRIDRIK BARBAROSSA? u nastojanju da osvoji Italiju. N a k r a j u je o d u s t a o i d a o tali janskim zemljama nezavis nost. G o d i n e 1187. Jeruzalem su osvojili S a r a c e n i ( m u s l i m a ni). E v r o p s k i krani su u b r z o z a p o e l i trei kriarski rat ka ko bi obranili S v e t u z e m l j u o d m u s l i m a n a . Fridrik j e p r e u z e o v o d s t v o i o r g a n i z i r a o taj pohod. G o d i n e 1189. p o v e o je v e liku v o j s k u u b o r b u , ali se v e g o d i n u d a n a kasnije uto p i o v o d e i v o j n i k e p r e k o rije ke Selef u Ciliciji (dananjoj Turskoj). 23

VELIKI? Karlo Veliki je bio franaki kralj, a vladao je od 771. do 814. g o d i n e . U p o k u a j u d a obnovi Rimsko Carstvo proglasio se carem Z a p a d nog Carstva. C a r s t v o Karla V e l i k o g o b u h vaalo je podruje Francuske i dijelove dananje Belgije, Nizozemske, Njemake i Austrije. N a k o n dugotrajnih ratova Karlo j e s v o m e teritori j u pripojio K o r z i k u , v e i d i o Italije, d i o s j e v e r n e p a n j o l ske i n a p o k o n S a k s o n i j u . < T K O SE B O R I O U BITKI KOD TOURSA? suzbila invaziju M a u r a u Evropu. M a u r i su bili sjevernoafriki m u s l i m a n i koji s u 7 1 1 . g o d i ne zauzeli gotovo itavu panjolsku. G o d i n e 732. ma

Bitka k o d Toursa vodila se "32. g o d i n e . T o m je prili kom franaka vojska p o d vodstvom Karla Martela

Fridrik I . j e b i o p r v i n j e maki v l a d a r k o j i j e s t e k a o naslov Svetoga rimskoga cara. N a d i m a k B a r b a r o s s a dobio je zbog c r v e n e brade. Fridrik je od o c a naslijedio tiTULU v o j v o d e , a na n j e m a k o prijestolje j e d o a o 1 1 5 2 . g o dine, n a k o n smrti strica K o n rada III. O s i g u r a v i svoj p o l o a j u N j e m a k o j , Fridrik je sljed e i h 30 godina proveo

PROLOST > T K O JE B I O VILIM D o v r e m e n a k a d j e navrio 27 godina Vilim je suzbio ne koliko p o b u n a u N o r m a n d i j i i porazio francuskog vladara H e n r i k a I. k a d je p o k u a o za uzeti N o r m a n d i j u . Vilim je polagao pravo na e n g l e s k o prijestolje. S a k s o n ski kralj E d v a r d I s p o v j e d n i k nije i m a o nasljednika, pa je prijestolje o b e a o V i l i m u . M e u t i m , nakon njegove smrti Englezi su za kralja izabrali s a k s o n s k o g a grofa Harolda Godvvinessona. Zato j e V i l i m n a p a o Englesku i u bitki k o d Hastingsa p o r a zio i u b i o H a r o l d a . < T K O JE BILA OD i E l e o n o r a je izjavila da je sliniji p o p u n e g o kralju. P a p a je 11 5 2 . ponitio nji h o v brak, a d v a m j e s e c a kas nije E l e o n o r a se u d a l a za energinoga crvenokosog grofa H e n r i k a . O n j e bio j e d a n a e s t g o d i n a m l a i , ali je m n o g o bolje o d g o v a r a o nje nom ukusu. Eleonora je po stala zatitnica pjesnika i glazbenika. G o d i n e 1153. Henrik je o k r u n j e n za kralja E n g l e s k e . e n i d b o m j e stekao p o l o v i c u F r a n c u s k e , p a j e t a k o postao jedan od najmonijih evrop skih v l a d a r a .

OSVAJA? Vilim je bio vojvoda francu ske pokrajine Normandije. G o d i n e 1066. p o r a z i o j e E n glesku i o k r u n i o se za e n g l e s k o g kralja. B i o je strog v l a d a r , ali i i z v r s t a n d r avnik. Normandijski vojvoda Robert nije i m a o z a k o n i t o g nasljed nika pa je za nasljednjika o d a b r a o s v o g n e z a k o n i t o g si na Vilima. Kad je Robert u m r o , V i l i m j e jo bio dje ak, no ubrzo je pokazao s v o j u vrstu v o l j u .

ELEONORA AKVITANIJE?

E l e o n o r a je bila f r a n c u s k a p r i n c e z a koja je od o c a na slijedila veliku p o k r a j i n u Akvitaniju. Udala se za f r a n c u s k o g kralja Luja V I I , a z a t i m i za e n g l e s k o g k r a lja H e n r i k a I I . U o b j e j e zemlje odigrala vanu poli tiku i kulturnu ulogu. E l e o n o r a se za Luja u d a l a 1 1 3 7 . u d o b i od 15 g o d i n a i rodila mu d v i j e k e r i . Luj je tada p o s t a o vrlo p o b o a n > T K O SU BILI AVICENA

I AVERROES? A v i c e n a i A v e r r o e s bili su a r a p s k i l i j e n i c i i f i l o z o f i iji je rad znatno utjecao na e v r o p s k e filozofe i mis lioce. A v i c e n a je ivio u Perziji od 980. do 1037. godine. Pravo a r a p s k o i m e bilo m u j e A b u -Ali a l - H u s a i n i b n - S i n a . N j e g o v a se filozofija temeljila na r a d o v i m a g r k o g mislioca Aristotela. N a p i s a o je stotinjak knjiga, a j e d n a od najpoznatijih mu 24

je enciklopedija medicine. Ta je knjiga p r e v e d e n a na e v r o p s k e jezike i lijenici su je p r o u a v a l i s v e do 16. st. A v e r r o e s j e bio panjolski A r a p koji j e ivio o d 1 1 2 6 . do 1198. godine. Arapsko

m u j e i m e bilo Abu-al-VValid M u h a m m a d i b n - A h m a d ibn-Rushd. R o e n je u Kordobi u p a n j o l s k o j gdje je r a d i o kao vrhovni sudac. Pisao je knjige o a s t r o n o m i j i , gramati ci, pravu i medicini.

PROLOST < T K O JE B I O SALADIN? iz Palestine gdje su n a k o n pr v o g a i d r u g o g a kriarskog rata o s n o v a l i kraljevstva. G o d i n e 1 1 8 7 . p r o b i o se kroz Palestinu i z a u z e o J e r u z a l e m . K a d su novosti o S a l a d i n o v o j p o b j e d i stigle u z a p a d n u E v r o p u , Rikard Lavljeg Srca iz Engleske i Filip I I . iz F r a n c u s k e p o k r e n u l i su trei kri arski rat. N a k o n tri g o d i n e b o r b e R i k a r d i S a l a d i n sklopi li su u g o v o r . U b r z o potom Saladin je umro. S j e a m o ga se kao h r a b r o g i vjetog b o r c a , te k a o neustraivog viteza.

Saladin je u d o b a treega k r i a r s k o g rata b i o n a j v e i saracenski (muslimanski) vojskovoa. Bio je sultan Sirije i Egipta. Saladin je roen 1138. godi ne i b i o je sin A v v u b a , v l a d a ra D a m a s k a . N j e g o v o arap sko i m e bilo je S a l a h a l - D i n Yusuf i b n - A y y u b . G o d i n e 1174, nakon dugogodinje b o r b e z a zatitu Egipta o d k r a n a , p o s t a o j e sultan. Bio je odani musliman i o d l u i o je protjerati k r a n e > TKO JE BIO FRANJO ASIKI? F r a n j o Asiki j e b i o o s n i v a t r i j u v j e r s k i h r e d o v a iji s e lanovi nazivaju franjevcima. M n o g i ga smatraju svecem. F r a n j i n o p r a v o i m e bilo j e G i pyanni F r a n c e s c o B e r n a r d o ne. Roen je 1182. godine iu Assisiju u Italiji. O t a c mu je bio bogati t r g o v a c , F r a n j o j e bio bezbrini svjetovni mladi sve dok ga zarobljenitvo i krajnja bijeda nisu p o s v e izmijenili. J e d n o g j e d a n a z a u o glas koji m u j e g o v o r i o F r a n j o , o b n o v i ruevine moje kue. N a k o g toga s e p o s v a a o s o c e m i napustio sva svje tovna dobra, te je odjeven u j e d n o s t a v n i ogrta p o a o ivjeti u s i r o m a t v u . U b r z o je oko sebe okupio istomiljenike i o s n o v a o red m a l e b r a e . Slijedili s u enski red klarise, te tre o r e c i za s v j e t o v n e ljude k a o i za o p a t i c e i s v e e n i k e . Franjo j e b i o p o z n a t p o v e l i koj ljubavi p r e m a p t i c a m a i drugim ivotinjama.

ranjen u n o g u , pa je d o b i o nadimak Timur e p a v i . D o 1 3 7 0 , k a d s u m u bile 3 4 g o d i n e , T i m u r j e sastavio veliku v o j s k u s k o j o m je p o razio S a m a r k a n d i v e l i k o okolno podruje. Potom je uslijedio niz od 35 borbi u kojima je najprije o s v o j i o Perziju, Afganistan, Azerbajdan i Kurdistan. TKO JE BIO TIMUR? T i m u r L e n k ili T a m e r l a n b i o je mongolski voa ije se carstvo protezalo od Indije do T u r s k e . T i m u r je b i o sin m o n g o l s k o g v o e ije j e p l e m e ivjelo n e daleko Samarkanda na po druju dananjega Sovjetskog S a v e z a . Borio se kao plaenik u Afganistanu i u t o m je ratu T a d a je krenuo na Rusiju, a zatim n a p a o Indiju i p r i p o jio D e l h i . U m r o j e 1 4 0 5 . g o d i n e k a d je s v o j s k o m od 2 0 0 . 0 0 0 ljudi n a p a o K i n u .

25

PROLOST < T K O SU BILI nio 1 4 6 9 . g o d i n e . Izabela j e s v o j e kraljevstvo naslijedila 1 4 7 4 . g o d i n e , a F e r d i n a n d je za kralja A r g o n i j e o k r u n j e n 1479. Bili su p o b o r n i c i krans tva i utemeljili su inkvizicijski sud za p r o g o n i istrebljenje i d o v a . G o d i n e 1 4 9 2 . njiho v e s u t r u p e protjerale M a u r e iz G r a n a d e . Iste g o d i n e pristali su finan cirati talijanskog m o r e p l o v c a Kristofora K o l u m b a d a p o d panjolskom zastavom pro n a e z a p a d n i put d o Indije. N a t o m j e putu K o l u m b o ot krio A m e r i k u .

FERDINAND I IZABELA? F e r d i n a n d je naslijedio kra ljevstvo Argoniju, a Izabela je bila kraljica Kastilije. Nji hovim je vjenanjem ujedi njena g o t o v o itava pa njolska. K a d se 1452. godine rodio Ferdinand, panjolska se sastojala o d malih kranskih kraljevstva A r g o n i j e , Kastilije i N a v a r e , te od m a urske (arapske) p o k r a j i n e Granade. Ferdinand je Izabelu oe > T K O JE B I O DA VINCI? anstvenog u Firenzi, L o d o v i c a Sforza u M i l a n u , C e s a r a B o r g i j u u R o m a g n i i Francisa I. u F r a n c u s k o j . Leonardo je zapoeo m n o g e p r o j e k t e , ali ih je m a lo z a v r i o . N j e g o v a umjet nika remek-djela su slike Posljednja veera na zidu m i l a n s k o g a manastira Santa Maria delle Crazie i M o n a Lisa. B i o j e priznat k a o d o b a r poznavalac Ijudskeanatomije. B r o j n e biljeke i n a c r t e pi s a o je l i j e v o m r u k o m i z r c a l nim p i s m o m k a k o m u drugi ne bi krali i d e j e . < T K O JE B I O L O R E N Z O

LEONARDO

Leonardo je bio jedan od najnadarenijih ljudi u povi jesti. B i o je slikar, kipar, ar hitekt, a n a t o m , znanstve nik, izumitelj i glazbenik. Taj izuzetan o v j e k r o e n j e 1 4 5 2 . g o d i n e u mjestu V i n c i n e d a l e k o F i r e n z e , a u m r o je u F r a n c u s k o j 1 5 1 9 . B i o je v o d e a linost r e n e s a n s e - preporoda u obrazovanju i umjetnosti koji je trajao od 1 5 . d o 17. stoljea. Radio je za Lorenza Veli-

VELIANSTVENI? Lorenzo je bio lan m o n e talijanske dinastije M e d i c i k o j a j e o d s r e d i n e 14. p a s v e d o 17. s t o l j e a u p r a v l j a la F i r e n z o m i T o s k a n o m . L o r e n z o j e o c a naslijedio 1469. u dobi od 20 godina. U to je v r i j e m e g r a d - d r a v a Firenza bila r e p u b l i k a . K a o i njegovom ocu i djedu, Lor e n z o v a j e d i n a titula bila je magnifico signore, ili velianstveni gospodar. Lorenzo je vladao uz po 26

m o v i j e a , ali je ustvari bio diktator. K a o vjet p r e g o v a ra o d r a o j e m o z e m l j e , a n j e g o v a s p o s o b n o s t za ru kovanje n o v c e m omoguila je napredak Firenze. P o z n a t j e k a o veliki p o b o r nik umjetnosti, i to v i e z b o g vlastitog z a d o v o l j s t v a nego z b o g d o b r o b i t i g r a d a . Njego vi su zapisi p o m o g l i da tali janski jezik s g o v o r n o g p o d r u j a T o s k a n e p o s t a n e slu b e n i m j e z i k o m u i t a v o j Ita liji.

PROLOST > T K O JE B I O P O Z N A T L o d o v i c o nije b i o z a d o v o ljan s v o j i m p o l o a j e m , p a j e 1 4 8 1 . prisvojio svu vlast, a 1 4 9 4 . je n a k o n G i a n g a l e a z z o v e smrti p o s t a o v o j v o d a . Meutim, bojao se da e se C i a n g a l e a z z o v i prijatelji p o b u n i t i protiv njega, pa je p o z v a o F r a n c u z e u Italiju i zatraio n j i h o v u p o m o . N a taj j e n a i n i z a z v a o s v o j u p r o p a s t , jer su ga F r a n c u z i svrgnuli s vlasti. v i c a r c i su mu vratili titulu v o j v o d e , ali su se u b r z o i o n i o k r e n u l i protiv njega. Posljednjih o s a m g o d i n a ivota p r o v e o j e k a o francuski z a r o b l j e n i k . > TKO JE BIO ERAZMO? kratkim h u m o r e s k a m a u koji ma je ismijavao p o d m i i v a n j e i s v e ostalo to je o m e t a l o njen r a d . U v e i n i svojih dijela n a s t o j a o je teologiju uiniti to vjerodostojnijom, a promije nio je i tekst N o v o g z a v j e t a . N j e g o v su rad prekinuli s u k o bi i z m e u protestanata i ka tolika. Prije n e g o to je 1 5 3 6 . u m r o u v i c a r s k o j , E r a z m o je d o e k a o pojavu reformacije. N o , n j e g o v i s u zahtjevi bili m n o g o u m j e r e n i j i , pa to nije bila reforma k a k v u je elio provesti.

KAO IL M O R O ? I I M o r o , ili M a u r , b i o j e n a dimak milanskog vojvode Lodovica Sforze. Dobio ga je z b o g t a m n e k o s e i g a r a ve p u t i . Lodovico je roen 1 4 5 1 . go d i n e i b i o je mlai brat m i l a n skog v o j v o d e G a l e a z z a M a r i e Sforza. G a l e a z z o je bio tat o k r u t a n , pa su ga 1 4 7 6 . g o dine ubila tri p o d a n i k a . N a slijedio ga je s e d m o g o d i n j i sin C i a n g a l e a z z o iji je n a m esnik b i o L o d o v i c o .

Erazmo Roterdamski bio je nizozemski uenjak i pisac koji je p o k u a o t e m e l j i t o izmijeniti rimokatoliku crkvu. Erazmo je 1492. godine po stao s v e e n i k , ali se u b r z o p o b u n i o protiv r e d o v n i k o g i v o t a . J e d n o j e v r i j e m e stu d i r a o u P a r i z u , a zatim je p o e t k o m 1 6 . stoljea p o s t a o lutajui u e n j a k i v r i j e m e je provodio u Engleskoj, Fran c u s k o j , Italiji i N i z o z e m s k o j . Z a reformu c r k v e s e b o r i o > T K O JE B I O CALVIN? ske. O t i a o j e u G e n e v u gdje je p o k u a o uspostaviti religij sku v l a d u . Stanovnici G e n t v e su se usprotivili toj ideji, pa je C a l vin otputovao u Strasbourg predavati teologiju. M e u tim, u G e n e v i je vladao me te i C a l v i n je 1 5 4 1 . g o d i n e p o z v a n d a s e vrati. U G e n e v i je u s p o s t a v i o vr lo strogu vjersku i g r a a n s k u v l a d u . P r i v r e m e n o j e a k za b r a n i o u p o t r e b u kranskih i m e n a koja se ne s p o m i n j u u Bibliji. N j e g o v je protestan t i z a m p o s t a o p o z n a t k a o kalvinizam.

lean Calvin je bio francuski teolog i jedan od pokretaa reformacije. C a l v i n o v o p r a v o i m e bilo j e J e a n C h a u v i n , ali g a j e kasnije latinizirao u C a l v i n u s . Roen je 1509. godine u N o v o n u u Picardiju. O t a c mu je isprva elio da studira teologiju i p o s t a n e s v e e n i k , a ga je kasnije n a g o v o r i o da postane odvjetnik. O k o 1534. godine Calvin s e o k r e n u o protestantizmu t e je zato protjeran iz F r a n c u -

27

PROLOST

T K O JE B I O

TKO

SU

BILI

SULEJMAN VELIANSTVENI? Sulejman I. bio je jedan od najznaajnijih sultana O s m a n l i j s k o g Carstva. Vla d a o j e o d 1520. d o 1566. godine. V e l i a n s t v e n i je naslov koji su S u l e j m a n u n a d j e n u l i E v r o p l j a n i . U vlastitom je na rodu bio poznat kao Z a k o n o d a v a c jer j e z a s v o j e vla d a v i n e p r o v e o m n o g e refor me u vlasti i p r a v n o m sus tavu. V e l i a n s t v e n a strana S u l e j m a n o v e u d i bila j e tenja z a proirenjem carstva. O n j e s v o m teritoriju pripojio B e o grad, Budimpetu, R o d , Tabriz, B a g d a d , A d e n i Alir, k a o i sva o k o l n a p o d r u j a . Najtee borbe vodio je protiv P e r z i j e , a j e d n o m je prilikom o p s j e d a o i B e . S u l e j m a n a j e o a r a l a preli j e p a ruska robinja R o k s a l a n a koju j e u z e o z a n e v j e n a n u e n u . U elji da je z a d o v o l j i , ubio j e vlastite s i n o v e B a j a z i da i M u s t a f u , k a k o bi sultanat naslijedio R o k s a l a n i n sin S e lim. S u l e j m a n je u m r o 1 5 6 6 . godine za vrijeme opsade jedne tvrave u Madarskoj.

JANJIARI? J a n j i a r i su bili v o j n i c i koji su sainjavali o s n o v n u voj sku Osmanlijskog Carstva. N a z i v janjiar p o t j e e o d turskih rijei yeni geri, to z n a i n o v a v o j s k a . P r v a janjiarska j e d i n i c a o s n o v a n a je u 1 5 . stoljeu k a o p r v a re d o v n a vojska O s m a n l i j s k o g Carstva. Isprva su janjiari bili dje ca oduzeta kranskim naro dima p o d turskom vlau. To su bila o d a b r a n a d j e c a koju su u d o b i i z m e u 10 i 15 go dina T u r c i o d u z i m a l i o d rodi telja i odgajali u m u s l i m a n skom duhu. M e u t i m , d o 18. stoljea je taj o b i a j ukinut, pa se janjiarska vojska sastojala o d odabranih dobrovoljaca u g l a v n o m turskog porijekla. lako su v o j n i c i m o r a l i sami nabavljati o r u j e , janjiarska j e vojska bila vrlo m o n a borbena snaga. Njihov se broj p o p e o o d 1 2 . 0 0 0 n a vi e od 500.000. J a n j i a r i su vie puta dizali p o b u n e i mijenjali sultane ko jima su sluili. G o d i n e 1 8 2 6 . sultan M a h m u d II. u k i n u o j e tu v o j s k u .

T K O SE S A S T A O

NA

TRIDENTSKOM KONCILU? Tridentskim k o n c i l o m nazi v a m o niz k o n f e r e n c i j a k o j e s u s e u r a z d o b l j u o d 1545. d o 1563. g o d i n e o d r a v a l e u talijanskom gradu Trentu. Na n j i m a su se sastajali bis kupi rimokatolike crkve. S v r h a k o n c i l a bila je rjeava nje d o g m a t s k i h pitanja koja su postavili r e f o r m a t o r i , te re f o r m a loih o b i a j a . Koncil je sazvao papa Pav a o III. N a d a o s e d a e u nje m u sudjelovati p r e d s t a v n i c i protestantske c r k v e , ali njih je prisustvovalo j e svega n e k o l i k o , a ni o n i nisu prihvatili njegovu vjerodostojnost. U p r v o m p e r i o d u koji je trajao od 1 5 4 5 . do 1 5 4 7 . g o d i n e na k o n c i l u su s u d j e l o v a la 72 biskupa u pratnji savjet nika. D r u g o z a s j e d a n j e , o d 1 5 5 1 . d o 1 5 5 2 . g o d i n e , pri v u k l o ih je svega 5 9 . U p o s l j e d n j e m p e r i o d u , od 1 5 6 1 . do 1563. godine, na koncilu se okupilo 235 crkve nih v j e r o d o s t o j n i k a , u k l j u u j u i est k a r d i n a l a , k a o i osam ambasadora. Odluke donesene na koncilu je 1564. godine odobrio papa Pio IV. 28

PROLOST V TKO SU BILI V T K O JE BILA KRALJICA

HABSBURGOVCI? H a b s b u r g o v c i su dinastija koja je E v r o p o m vladala vi e o d 600 g o d i n a . tvravi Habichtsburg ( S o k o lov d v o r a c ) u v i c a r s k o m kantonu Aargau, nedaleko Zuricha. Grof Rudolf IV. Habsburki je 1273. godine izabran za Svetog Rimskog Cara (vladara germanskih zemalja) i nazvan je Rudolf I. Od tada, pa sve do 1806. godine, Carstvom su v e i n o m vladali Habsbur govci. Najmoniji Habsburgovac bio je c a r Karlo V. koji je iza bran 1 5 1 9 . . g o d i n e . O n j e bio kralj p a n j o l s k e , v o j v o d a B u r g u n d i j e i v l a d a r Sicilije, N a p u l j a , S a r d i n i j e , Antila te panjolske N i z o z e m s k e (da nanja Belgija i N i z o z e m s k a ) . Kasnije je jo naslijedio ili o s v o j i o Austriju, B o e m i j u , Madarsku, Peru i Meksiko. G o d i n e 1 5 5 6 . Karlo s e za sitio b u r n o g i v o t a , te je naoustio prijestolje i otiao iveti u manastir u p a n j o l s k o j , v. mro je 1558. godine.

ELIZABETA? Elizabeta je bila p o s l j e d n j a e n g l e s k a kraljica iz dinasti je Tudor. Za njene je mu dre vladavine Engleska po s t a l a b o g a t a "i m o n a . Elizabeta je bila ki H e n r i j a V I I I . i njegove druge supruge A n n e B o l e v n . Bila j e vrlo o b r a z o v a n a i trebala je posta ti n a u n i k . G o d i n e 1 5 8 8 . naslijedila j e stariju sestru M a r i j u I. M a r i j a je u Engleskoj p o n o v n o p o kuala uspostaviti k a t o l i a n s t v o , a Elizabeta je o p e t uvela protestantizam. Bila je vjeti d i p l o m a t i nije se n i k a d udala b o j e i se te k o a to ih brak m o e d o n i jeti. Engleska je u to v r i j e m e bi la veliki suparnik p a n j o l s k e u b o r b i za bogatstva N o v o g a svijeta. Elizabeta je nastojala sprijeiti rat i z m e u d v i j e z e m l j e , ali j e , k a d j e p a n j o l ski v l a d a r Filip I. p o s l a o v e l i k u flotu A r m a d u d a n a p a d n e E n g l e s k u , o s o b n o naredila svojoj v o j s c i da se bori za pobjedu. Za njene su se vladavine p o s e b n o razvile p o e z i j a , glazba i d r a m a . A T K O JE B I O PRVI KRALJ IZ BURBONACA? FRANCUSKI LOZE

Kralj N a v a r e H e n r i k I I I . po s t a o j e 1589. g o d i n e f r a n c u ski kralj H e n r i k V I . Naslije dio je svog urjaka, f r a n c u s k o g kralja H e n r i k a I I I . koji je bio u b i j e n . H e n r i k N a v a r s k i j e bio p o t o m a k f r a n c u s k o g kralja Luja IX. koji j e v l a d a o o d 1 2 2 6 . do 1270. godine. Njegovi su p r e c i zadrali titulu v o j v o d a . F r a n c u s k o prijestolje je nasli j e d i o jer dinastija V a l o i s na k o n smrti H e n r i k a III. nije v i e imala nasljednika. Henrik IV, je bio v o a francuskih protestanata h u g e nota. Da zadovolji veinu svojih p o d a n i k a , on je uz ri j e i Pariz j e v r i j e d a n mise prihvatio katoliku v j e r u . U F r a n c u s k o j se u to v r i j e m e r a z b u k t a v a o rat i z m e u h u g e nota i katolika. K a k o bi o b n o v i o mir u s v o m e kraljevstvu, H e n r i k je Nantskim ediktom zajamio hugenotima graan sku r a v n o p r a v n o s t . H e n r i k j e otplatio f r a n c u ske d u g o v e i stvorio j a k u v o j sku. U b i o ga je 1610. godine katoliki vjerski fanatik F r a n oise Ravaillac. 29

PROLOST < T K O JE P O Z N A T K A O nje se d o k a z u j e m i l j e n j e m , jer da bi m o g a o misliti o v j e k m o r a postojati. S v o j e s t a v o v e D e s c a r t e s s a i m a u izreci Cogito, ergo sum, o d n o s n o Mislim, dakle jesam. Kre nuvi od te t o k e na slian je n a i n p o k u a o d o k a z a t i pos tojanje svijeta i B o g a . Descartes je svojim radovi m a stekao m n o g o tovatelja. G o d i n e 1 6 4 9 . prihvatio j e p o z i v v e d s k e kraljice Kristi ne da d o e u S t o c k h o l m i p o d u a v a j e filozofiju. N o , z b o g otre s j e v e r n e k l i m e obolio je od upale plua, te je 1 6 5 0 . u m r o u 5 3 . g o d i n i .

OTAC SUVREMENE FILOZOFIJE? D a n a n j a se filozofija u m n o g o m e temelji na dje lima francuskog matemati ara, znanstvenika i filozofa Renea Descartesa. Descartes je roen 1596. go d i n e . I m a o j e stalne p r i h o d e pa je veinu vremena mogao posvetiti u e n j u i p i s a n j u . V j e r o v a o j e d a s e d o istine m o e d o i iskljuivo logi kim r a z m i l j a n j e m . P o n j e g o v o j teoriji postoja i K O J I JE K A R D I N A L FRANCUSKIM MO? bio titulu v o j v o d e . Richelieu je dobro vladao F r a n c u s k o m . Najprije je sma njio m o p l e m s t v a , a zatim u k i n u o politike p o v l a s t i c e francuskih protestanata h u g e n o t a . N a taj j e n a i n osigu rao kralju a p s o l u t n u vlast. P o s t o j a n o se i sistematski b o r i o protiv prevlasti nje m a k e dinastije H a b s b u r g o v a c a . l a k o j e bio p o g l a v a r ri mokatolike crkve, povezao se sa protestantskom s t r a n o m i u a o u tridesetogodinji rat protiv l o z e H a b s b u r g o v a c a . G o d i n e 1635. osnovao je Francusku akademiju. < T K O JE P R O G L A E N

DAO

KRALJEVIMA APSOLUTNU

Kardinal Armand Jean du Plessis, odnosno vojvoda R i c h e l i e u , bio je u razdob l j u o d 1624. d o 1642. g o d i n e glavni ministar Luja X I I I . Richelieu je 1606. u dobi od 2 1 g o d i n e p o s t a o biskup u g r a d u L u c o n . Taj je p o l o a j d o d i j e l j e n n j e g o v o j obitelji kao nagrada za vojne zaslu ge. G o d i n e 1622. izabran je za k a r d i n a l a , a 1 6 3 1 . je d o

L O R D O M PROTEKTOROM ENGLESKE? Naslov lorda protektora do d i j e l j e n j e 1653. g o d i n e O l i veru C r o m w e l l u za zasluge u engleskome graanskom ratu. C r o m w e l l je r o e n 1 5 9 9 . g o d i n e . D o 4 1 . g o d i n e ivota bio je zemljoposjednik i o b r a i v a o je s v o j e p o s j e d e . G o d i n e 1640. izabran je za lana parlamenta. Sudje l o v a o je u s u k o b u e n g l e s k o g p a r l a m e n t a i kralja Karla I, te 30

je p o e t k o m n j i h o v a rata osi n o v a o viteku t r u p u . Njegov su se v o j n i c i nazivali eljez nim b o k o v i m a . S v i njego\ p o s t u p c i bili su u skladu s pu ritanskom vjerom. N a k o n to j e o d i g r a o v o d e u ulogu u suenju i smak n u u Karla I , C r o m w e l l j e z u s p j e n o p o k u a o uiniti parlament djelotvornijim. T da su n j e g o v i s l j e d b e n i c i iz v o j s k e raspustili p a r l a m e n t i C r o m w e l l a proglasili lord-_protektorom (odbio je tituL kralja). C r o m w e l l j e s v e d o smrt 1 6 5 8 . g . v l a d a o k a o diktat

PROLOST > T K O JE BILA VELIKA? Elizabete. est m j e s e c i n a k o n to je Petar p r o g l a e n c a r e m , Kata rina je naredila v o j n i m oficiri ma da ga u k l o n e . N e k o l i k o t j e d a n a kasnije Petar j e u m r o . Katarina se d o k a z a l a k a o dobar vladar, naroito u vanjskim poslovima. U Rusiji je unaprijedila m e dicinsku njegu, poboljala obrazovanje (naroito za e ne) i ublaila vjersku n e t r p e ljivost, ali je isto t a k o p r o d u ila r a z d o b l j e kmetstva. Uz svakodnevne dravne p o s l o v e Katarina j e e s t o p i sala i d r a m e . < T K O JE BILA M A R I J A ideja, d o k m u j e supruga bila brza, p u n a ivota i e n e r g i j e . Zato je Marija Antoaneta odigrala v a n u ulogu u dr avnim poslovima Francuske. U to je v r i j e m e v l a d a j u i sloj u F r a n c u s k o j b i o v r l o b o gat, d o k su siromasi ivjeli u krajnjoj bijedi. M a r i j a A n t o aneta nije p o k a z i v a l a r a z u m i j e v a n j e z a s i r o m a n e stanov nike, a o n i su je smatrali ra z u z d a n o m . O s i m toga, narod joj nije v j e r o v a o jer je bila Austrijanka. G o d i n e 1793. revoluci o n a r i su je osudili z b o g izda je i giljotinirali.

KATARINA

K a t a r i n a I I . V e l i k a j e u raz d o b l j u o d 1762. d o 1796. godine vladala Rusijom. Katarina je bila n j e m a k a p r i n c e z a . P r a v o joj j e i m e b i lo S o p h i a A u g u s t a F r e d e r i c a Anhalt-Zerbst. G o d i n e 1745. udala se za ruskog c a r a Perta I I I . T a d a joj j e bilo 1 6 g o d i n a . Bila j e v r l o domiljata i o b r a z o v a n a , d o k je Petar bio d u h o v n o i tjelesno z a o s t a o . U to je v r i j e m e jo b i o nasljednik s v o j e tetke, c a r i c e

ANTOANETA? M a r i j a A n t o a n e t a j e bila austrijska princeza i supru ga f r a n c u s k o g a kralja Luja X V I . Pogubljena je za vrije me francuske revolucije. N a s l j e d n i k f r a n c u s k o g prijes tolja, Luj X V I . j e p r i v l a n u i inteligentnu p e t n a e s t o g o d i nju p r i n c e z u M a r i j u A n t o a n e tu oenio 1770. godine. Nji hovim je vjenanjem uvr e n a v e z a i z m e u Austrije i Francuske. Luj je b i o u s p o r e n i b e z > T K O JE B I O FRIDRIK VELIKI? Fridrik I I . V e l i k i b i o je kralj u sije, n j e m a k e z e m l j e koju danas zauzimaju Rui ti, Poljska i Njemaka. Frdrik je za kralja o k r u n j e n 1 7 4 0 . u d o b i od 28 g o d i n a . P o h a d a o j e v o j n u k o l u , ali j e veinu vremena posveivao glazbi i filozofiji. S u d j e l o v a o je u austrijskom n a s l e n o m ratu to je izbio kad je nekoliko suparnika popokualo M a r i j i Tereziji o d u z e t i austrijsko prijestolje. Fridrikov glavni m o t i v u ra tu bilo je o s v a j a n j e austrijske p o k r a j i n e l e s k e , to je i u i nio. U toj se b o r b i iskazao kao prvorazredan general. U nizu kasnijih ratova za u z e o je i teritorij P o l j s k e . N o , ratovi su e k o n o m s k i oslabili Prusiju, to je Fridrik u p o s ljednjim g o d i n a m a v l a d a v i n e nadoknadio. B i o j e d o b a r svira flaute i na s v o m e je d v o r u o k u p i o mnoge vrhunske glazbenike.

31

T K O JE

BIO JEAN ROUSSEAU?

JACQUES

Rousseau je bio francuski filozof, pisac i g l a z b e n i k . Njegov je slobodan nain miljenja potaknuo francu sku revoluciju. R o u s s e a u je r o e n u vicar s k o m g r a d u G e n e v i i b i o je sin urara. M l a d o s t j e p r o v e o lutajui i b a v e i se razliitim poslovima. N e k o j e vrijeme bio biljenik, zatim je r a d i o kao rezbar naunik, pa kao sluga, sekretar i, n a k r a j u , profesor g l a z b e . G o d i n e 1 7 4 2 . d o s e l i o je u Pariz i o n d j e pisao o p e r e i balete. N o v a c je zaraivao prepisujui n o t e . T a k o e r j e n a p i s a o t e k s t o v e o glazbi koji su o b j a v l j e n i u prvoj f r a n c u skoj e n c i k l o p e d i j i . S l a v u je stekao 1 7 5 0 . g o d i ne d j e l o m Rasprava o znano sti i umjetnosti u k o j e m tvrdi da su z n a n o s t i umjetnost iskvarili o v j e a n s t v o . N j e g o v a kasnija djela, na roito Drutveni ugovor ( 1 7 6 2 ) , s n a n o su utjecala na politika kretanja, d o k su Ispovijesti (1 770) i drugi ro m a n i bili p r e t e a intimne autobiografije i e v r o p s k o g ro mantizma.

T K O JE N A P I S A O PRAVA?

T K O JE S A S T A V I O

LJUDSKA

DEKLARACIJU NEZAVISNOSTI? P r v i n a c r t Deklaracije s a s t a v i o j e 1776. g o d i n e T h o m a s Jefferson, delegat Konti nentalnoga kongresa 13 amerikih kolonija. On je s v o j p o s a o o b a v i o v r l o sav j e s n o , pa je K o n g r e s u ko nanoj Deklaraciji u i n i o samo nekoliko izmjena. Jefferson j e bio izuzetan o v jek. R o d i o se u Virginiji 1 7 4 3 . g o d i n e , u d o b r o stoje o j obitelji. O e n i o j e b o g a t u n a s l j e d n i c u i z a p o s l i o se k a o odvjetnik. B i o j e n a i t a n , skupljao je knjige i svirao v i olinu. Politiku karijeru je z a p o e o u skuptini Virginije, a u b r z o zatim p o s t a o je g u v e r n e r . G o d i n e 1 7 8 3 . iza bran je u F e d e r a l n i k o n g r e s . Tada je zamijenio Benjamina Franklina na p o l o a j u p o slanika S A D u F r a n c u s k o j , a etiri g o d i n e kasnije p o s t a o je predsjednik v l a d e . U raz doblju od 1797. do 1 8 0 1 . godine bio je potpredsjednik, a od 1 8 0 1 . do 1809. preds jednik Sjedinjenih Amerikih D r a v a . U to je v r i j e m e o t k u pio Louisianu od Francuske.

A u t o r Ljudskih prava j e e n gleski politiki pisac i go vornik Thomas Paine. T h o m a s P a i n e se r o d i o u k v e kerskoj obitelji. U mladosti je bio prilino n e u s p j e a n , pa j e 1 7 7 4 . g o d i n e izgubivi p o sao otiao u A m e r i k u . O n d j e j e n a p i s a o brouru Zdrav r a z u m k o j o m pozi v a koloniste n a o d v a j a n j e o d Engleske. T i m e je m n o g e lju de p o t a k n u o da se opredijele za nezavisnost. U E v r o p u se vratio 1787. g o d i n e . U Engleskoj je od 1 7 9 1 . do 1 9 7 2 . napisao ras pravu Ljudska prava k o j o m velia revoluciju to je u p r a v o mijenjala F r a n c u s k u . M e u t i m , ta je rasprava uvrijedila engleski parlament pa je P a i n e o s u e n z b o g izda je i i z o p e n iz drutva. O t i a o je u Francusku te postao fran cuskim g r a a n i n o m i l a n o m Nacionalnog konventa. Z b o g svojih j e stavova u Francuskoj ubrzo stekao ne prijatelje te je u h a p e n . G o d i n e 1 8 0 2 . bilo m u j e d o z v o ljeno da se vrati u A m e r i k u , gdje j e 1 8 0 9 . g o d i n e u m r o u bijedi.

32

T K O JE B I O PRVI AMERIKIH

PREDSJEDNIK SJEDINJENIH DRAVA? Prvi predsjednik bio je G e o r g e W a s h i n g t o n koji je u ratu za n e z a v i s n o s t u s pjeno predvodio ameriku v o j s k u . M a n d a t m u j e tra j a o o d 1789. d o 1797. g o dine. W a s h i n g t o n je roen 1 732. g o d i n e u Virginiji. Isprva je radio k a o n a d z o r n i k , a zatim je u d o b i od 21 g o d i n e pri stupio virdinijskoj v o j s c i . N a k o n pet g o d i n a s e p o v u k a o i sljedeih je 14 g o d i n a m i r n o ivio n a s v o m e i m a n j u k a o farmer. U to je v r i j e m e bio l a n virdinijskog Z a s tupnikog doma. K a d j e i z m e u Britanije i njenih 13 k o l o n i j a izbio rat, Washington je jednoglasno izabran za zapovjednika voj s k e . U tekih o s a m g o d i n a W a s h i n g t o n j e svoju v o j s k u o d j e d v a 1 0 . 0 0 0 v o j n i k a usp j e n o d o v e o d o niza p o b jeda. N a k o n pet g o d i n a p o v u e n o g ivota z n a t n o je pridonio donoenju Ustava S A D . U m r o j e 1799. godine.

TKO

SU

BILI

T K O JE BILA ROLAND?

JAKOBINCI I IRONDINCI? l a k o b i n c i i i r o n d i n c i su u vrijeme velike revolucije (1789-1794) bili p r i p a d n i c i dviju glavnih politikih stranaka u Francuskoj. J a k o b i n c i s u bili l a n o v i J a k o b i n s k o g k l u b a . N a z i v su dobili p o starom d o m i n i k a n s k o m s a m o s t a n u u k o j e m su se isprva sastajali. irondinci su pripadali u m j e r e n o j r e p u b l i k a n s k o j stran c i , a naziv su dobili jer su im v o d e e linosti v e i n o m pot j e c a l e iz G i r o n d e u j u g o z a padnoj Francuskoj. Predvodnici irondinaca bili su M a x i m i n I s n a r d , J a c q u e s Pierre Brissot te J e a n Marie Roland i njegova suoruga. Z a s t u p a l i su p r i v a t n o vlasnitvo i eljeli su usposta viti f e d e r a l n u r e p u b l i k u . Jakobinci su pod vodstvom Maximiliena Robespierra ' 7 9 3 . g o d i n e porazili i r o n d i n c e i uspostavili diktaturu. \ o , R o b e s p i e r r e j e v e slje dee g o d i n e p o g u b l j e n , te su a k o b i n c i izgubili vlast. T a k o e z a v r e n o r a z d o b l j e koje " a z i v a m o D a n t o n o v i m te'orom.

GOSPOA

G o s p o a R o l a n d j e bila s u pruga pisca i znanstvenika koji je s u d j e l o v a o u p o d i z a nju francuske revolucije. Djevojako ime gospoe Ro land bilo j e J e a n n e M a n o n Phlipon. G o d i n e 1780. udala se za Jeana M a n e Rolanda. O b o j e su bili vatreni pristae francuske revolucije. R e v o l u c i o n a r i su se p o d i j e li na dvije v e l i k e stranke jakobince i irondince. Supru nici R o l a n d bili su p r i p a d n i c i irondinaca. D r a e s n a i dosjetljiva gos p o a R o l a n d bila je veliki ro d o l j u b i predstavljala je o s n o v u stranke. G o d i n e 1 7 9 3 . ja k o b i n c i su preuzeli vlast i uhapsili m n o g e j a k o b i n c e , a m e u njima i g o s p o u R o land. Na namjetenom sud skom procesu osuena je na smrt. N j e n a stara prijateljica H e n r i e t t e C o n n e t bila j e s p r e m n a umrijeti umjesto nje. N o , gospoa Roland je odbi l a p o n u d u . D o giljotine j e oti la p o s v e m i r n o , g o v o r e i : O S l o b o d o , kakve su zloi ne poinili u t v o j e i m e ! .

33

PROLOST < T K O JE B I O GARIBALDI? Giuseppe Garibaldi je bio j e d a n o d tri r o d o l j u b a koji su se borili za ujedinjenje Italije i n j e n o o s l o b a a n j e od strane vladavine. Garibaldi je roen 1807. go d i n e . S u d j e l o v a o je u n e u s pjeloj revoluciji k o d P r e m o n ta 1 8 3 4 . g o d i n e , a p o t o m je pobjegao u Junu Ameriku gdje s e o d 1 8 3 6 . d o 1 8 4 8 . b o r i o u gerilskom ratu. G o d i n e 1 8 4 8 . pristupio j e v o j s c i za o b r a n u tek s t v o r e n e < T K O JE B I O PRVI UJEDINJENE Rimske Republike od napada F r a n c u s k e i Austrije. U Italiju se v r a t i o 1 8 5 4 . g o d i n e . U to su v r i j e m e pijemontski premijer grof C a m i l l o Cavour i Giuseppe Mazzini, ije j e r o d o l j u b l j e n a d a h n u l o Garibaldija, pripremali n o v u revoluciju. est g o d i n a kasnije G a r i baldi je p o v e o odred od 1089 d o b r o v o l j a c a ( C r v e n o kouljaa) u Siciliju i o s l o b o d i o j e o d panjolskih v l a d a r a iz loze B o u r b o n a c a . Tada je o s v o j i o i unutranje d i j e l o v e Sicilije, to j e d o v e l o d o uje dinjenja Italije. U v e i n i tih z e m a l j a svi p o litiki p r o t i v n i c i v l a d a r a bili su u h i e n i . Z a t o su na p o d r u j u Italije o s n o v a n e b r o j n e tajne orga nizacije za b o r b u protiv tu i n s k e vlasti. M e u najista knutijim u r o t n i c i m a bili su G i useppe Mazzini i Garibaldi. N a k r a j u su politika s l o b o da i u j e d i n j e n j e Italije ostva reni u g l a v n o m z a s l u g o m pijem o n t s k o g premijera grofa C a milla C a v o u r a . P o v e z a v i p o bunu s d i p l o m a c i j o m , on je 1 8 6 1 . g o d i n e n a prijestolje u j e d i n j e n e Italije p o s t a v i o Viktora Emanuela.

KRALJ

ITALIJE? Viktor Emanuel I I . bio je posljednji sardinijski vladar i prvi talijanski kralj. On je bio jedini svjetovni vladar na p o d r u j u Italije. P o e t k o m 19. stoljea Italija je bila p o d i j e l j e n a na s e d a m drava. Papinskom dravom vladao je papa, Kraljevstvom dviju Sicilija (Sicilija i j u n a Italija) upravljali su panjolski kraljevi iz l o z e B o u r b o n a c a , d o k s u ostale d r a v e bila p o d upravom Austrijanaca. > T K O JE BILA KRALJICA la d e v e t o r o d j e c e . Prije smrti imala je 37 p r a u n u k a i r o d binske v e z e s g o t o v o svim e v r o p s k i m kraljevskim o b i t e ljima. N j e n e su se unuke udale za c a r a Rusije, te za g r k e , n o r v e k e , r u m u n j s k e i pa njolske k r a l j e v e . J e d a n joj j e unuk postao njemaki car, d o k se p r a u n u k a u d a l a za v e d s k o g kralja. Kraljevi H a n o v e r a i Belgije bili su Viktorijini u j a c i . J e d a n joj je r o a k s k l o p i o brak s portugalskom kraljicom, a r o a k a s brazilskim c a r e m Maksimilijanom.

VIKTORIJA? Kraljica V i k t o r i j a je bila kra ljica B r i t a n i j e i c a r i c a I n d i j e . N j e n a je v l a d a v i n a trajala 64 godine. G o d i n e 1 8 3 7 . Viktorija j e u d o b i od 18 g o d i n a naslije dila s v o g a strica V i l i m a I V . Tri g o d i n e kasnije u d a l a se za princa Alberta Sasko-Koburkog. Albertje 1 8 6 1 . godine o b o l i o od t r b u n o g tisufa i iz nenada umro. Viktorija je s A l b e r t o m ima34

PROLOST TKO JE BIO POZNAT KAO ELJEZNI KANCELAR? eljezni kancelar je bio nadimak pruskog dravnika Otta v o n B i s m a r c k a koji je 1171. g o d i n e u j e d i n i o N j e maku. Bismarck je roen 1815. gogodine. B i o je junker, k a k o su nazivali pruski aristokrati zemljoposjednici. Studirao je p r a v o , p o s t a o l a n o m prusko g p a r l a m e n t a i sluio k a o poslanik za F r a n c u s k u i R u s i ju - G o d i n e 1862. imenovan > T K O JE B I O AfiRAHAM LINCOLN? j e p r e d s j e d n i k o m pruske vlade. B i s m a r c k j e p o v e o prusku v o j s k u u tri uspjena rata. G o d i n e 1864. porazio je D a n s k u , 1 8 6 6 . Austriju, a 1 8 7 1 . Francusku. N a k o n pobjede nad Fran cuskom Bismarck je nagovo rio v l a d a r e n j e m a k i h z e m a lja da p o n u d e k r u n u p r u s k o m kralju V i l i m u I. V i l i m j e B i s m a r c k a progla sio k a n c e l a r o m n o v e N j e m a k e . N a d i m a k eljezni k a n c e l a r d o b i o j e jer j e g o v o r i o d a p r o b l e m e treba rje avati krvlju i e l j e z o m . je postao kongresmen. B i o j e veliki protivnik ropstva. G o d i n e 1860. Lincoln je i z a b r a n za p r e d s j e d n i k a . Poznavajui njegove stavove prema ropstvu, sedam junih d r a v a istupilo je iz S a v e z a . N j i h o v su primjer slijedile jo etiri d r a v e . U b r z o j e izbio graanski rat. L i n k o l n s e o d a n o b o r i o za pobjedu nad pobunjenim d r a v a m a i njihov p o v r a t a k u S a v e z . U travnju 1 8 6 5 . g o d i n e , pet d a n a n a k o n zavr etka rata, L i n k o l n je ubijen u kazalitu. < T K O JE BILA CARICAC a r i c a - m a j k a nije prihva a l a p r o m j e n e i borila se p r o tiv svih p o k u a j a o s u v r e m e njavanja Kine. M e u t i m , na k o n p r e u z i m a n j a vlasti m l a d i je c a r sluao savjete reformis ta. U nizu dekreta p r o v e o je reforme u kolstvu, graan skoj s l u b i , v o j n i m s n a g a m a i javnom prometu. Uasnuta promjenama Tz'u-hsi j e p o n o v n o p r e u z e l a vlast. N a r e d i l a j e d a s e m l a d i c a r zatvori i zaustavila s v e re f o r m e . N o , s v e j e bilo uza l u d . Tri g o d i n e n a k o n n j e n e smrti Kina je postala r e p u blikom. 35

\ b r a h a m L i n c o l n j e b i o 16.

Njednik S j e d i n j e n i h
A m e r i k i h D r a v a . U raz d o b l j u g r a a n s k o g rata o d 1.161. d o 1865. g o d i n e u s p i o * ouvati jedinstvo svoje remlje. :. n je b i o sin f a r m e r a . :e v r i j e m e radio u seosgovini, a zatim k a o n a d k f f e d n i k i k a o potar. Istovre m e n o j e studirao p r a v o . L. sao je u p a r l a m e n t H k a v e Illinois i u b r z o

-MAJKA? C a r i c o m - m a j k o m naziva se kineska carica Tz'u-hsi koja j e i v j e l a o d 1835. d o 1908. i m n o g o godina vladala Kinom. Tz'u-hsi bila je supruga c a r a H s i e n - f e n g a i majka c a r a T ' u n g - c h i h a . U i m e sina je v l a d a l a s v e d o n j e g o v e smrti 1 8 7 5 . g o d i n e . T a d a j e kine sko prijestolje p r i p a l o trogo dinjem Ch'ing Kuang-hsu. Tz'u-hsi je vlast u Kini zadr ala s v e d o 1 8 8 9 . g o d i n e .

<

T K O JE O S N O V A O RADNIKE

PRVE

SINDIKATE? Prvi radniki sindikati vje r o j a t n o s u n a s t a l i u 16. s t o ljeu kad su se obrtnici po p u t t e s a r a ili p o s t o l a r a p o eli okupljati u strukovnim udruenjima. U d r u e n j a radnika u pojedi nim strukama p o s t o j e jo o d srednjega v i j e k a . U p o e t k u su to p r v e n s t v e n o bile obrt n i k e g i l d e , a rjee z a j e d n i c e nekvalificiranih r a d n i k a . Prije p o e t k a 17. stoljea < TKO SU BILE

ljudi su v e i n o m radili u vlastitim d o m o v i m a ili u vrlo malim s k u p i n a m a . R a d n i k i sindikati k a k v e p o z n a j e m o d a n a s pojavili s u se u v r i j e m e industrijske revolucije k a d su m u k a r c i , ene i d j e c a p o e l i raditi u tvornicama. U E v r o p i su k r a j e m 1 7. stoljea o b j a v l j e n i n o v i z a k o ni koji su z a b r a n j i v a l i udruivanje radnika. M o d e r n i r a d n i k i sindikat u k o j i m a se p o r e d obrtnika o k u p l j a j u nekvalificirani i polukvalificirani r a d n i c i razvili su se u d r u g o j p o l o v i n i 19. st. u S A D j e t o p r a v o priznato svim e n a m a . U Britaniji se pokret javio 1 8 6 5 . g o d i n e , ali j e odmah naiao na jaku opoziciju. Otrije b o r b e z a p o e l e s u 1 9 0 5 . k a d su na sastanku b e r a l n e stranke e n e p o s t a v i le pitanje svojih p r a v a . T a d a su sufraetkinje ugazile britansku s v o j i n u , te su u h a p e n e . U z a t v o r u su se o d l u i l e na trajk g l a u . God i n e 1 9 1 8 . p r a v o glasa d o b i le su n e k e e n e starije od 30 g o d i n a , a 1 9 2 8 . to je pravo priznato svima starijima od 21 godinu. C r v e n a armija j e o s n o v a n a u sijenju 1 9 1 8 . g o d i n e . U p o e t k u se sastojala od d o b r o v o l j a c a iz r e d o v a radnika i seljaka, a nedostaiala su joj d o b r i oficiri. Z a t o je T r o c k i regrutirao c a r s k e o f i c i r e cire. U b r z o p o t o m brojne su antikomunistike grupe pokuale uspostaviti n o v u v l a d u . Prvi zadatak C r v e n e armije bio je unititi njihov pokret. N a k o n L e n j i n o v e smrti T r o c k i je protjeran iz zemlje Po n a l o g u Staljin ubijen je 1940. u Meksiku.

SUFRAETKINJE? Sufraetkinje su bile po bornice enskog pokreta za ravnopravnost s mukarci ma. Zahtijevale su da se e n a m a prizna p r a v o glasa (suffrage). T o k o m 19. stoljea u m n o gim j e z e m l j a m a z a p o e l a b o r b a z a p r i z n a v a n j e enskih p r a v a . U S A D j e ozbiljna kampanja zapoela 1848. g o d i n e i do 1 8 6 9 . su e n e u VVvomingu dobile pravo glasovanja. G o d i n e 1920. < T K O JE O S N O V A O ARMIJU?

CRVENU

C r v e n a armija je bila vojska boljevike (komunistike) v l a d e k o j a j e 1917. g o d i n e p r e u z e l a vlast u Rusiji. O r ganizirao ju je Lav T r o c k i . Trocki je roen 1879. godi n e , a b i o j e j e d a n o d bolje v i k i h v o a koji su doli na vlast. P r a v o m u j e i m e bilo Lev Davidovi Brontajn. Po v a n o s t i i utjecajnosti n a l a z i o se tik uz p o g l a v a r a boljevike vlade, Vladimira lljia L e n j i n a . 36

PROLOST TKO JE OSNOVAO SOVJETSKI SAVEZ? Temelje Sovjetskog Saveza, tonije Saveza Sovjetskih Socijalistikih Republika, postavio je V l a d i m i r llji L e njin. Lenjin j e r o e n 1 8 7 0 . g o d i n e kao V l a d i m i r llji U l j a n o v , ali je kasnije u z e o i m e L e n j i n . N a k o n to m u j e z b o g z a v j e r e protiv c a r a p o g u b l j e n stariji brat, Lenjin se usproti vio monarhiji. Z b o g komunistikih stavova 1895. g o d i n e protjeran je u Sibir. TKO JE BIO POZNAT KAO MAHATMA? R e v o l u c i j a je izbila u o u j ku 1917. godine dok je Le njin j o b i o u i n o z e m s t v u . O n j e p o u r i o k u i , stekao podrku mnogih vojnika, m o r n a r a i r a d n i k a , te je u stu d e n o m 1 9 1 7 . u Rusiji posta vio novu liberalno-demokratsku v l a d u . D o 1 9 2 1 . g o d i n e Lenjin j e u k l o n i o svu o p o z i c i j u i u R u siji u s p o s t a v i o komunistiki poredak kakav se zadrao s v e d o d a n a s . I z politikog s e ivota p o v u k a o 1 9 2 2 . na k o n s r a n o g u d a r a , a dvije g o d i n e kasnije j e u m r o .

M a h a t m a , to na sanskritu znai velika dua, je na dimak kojim su Indijci naz vali M a h a n d a s a K a r a m chanda Gandhia, vou po kreta za o s l o b o e n j e Indije od britanske vlasti. Gandhi je roen 1869. godi ne. S t u d i r a o je p r a v o u L o n d o n u , a zatim se z a p o s l i o u J u n o j A f r i c i . O n d j e j e or ganizirao m n o g e p o k r e t e z a osloboenje Indijaca. B o r i o se vlastitim s i s t e m o m > T K O JE O S N O V A O TURSKU?

nenasilnog otpora kojeg je nazvao satvagraha. U Indiju se vratio 1 9 1 5 . g o d i n e . B i o je m a l e n i s l a b , o d i j e v a o se u t r a d i c i o n a l n u indijsku o d j e u i i v i o je mir no i s k r o m n o . U n a t o neja k o m i z g l e d u , uspjeno j e v o d i o pokret z a o s l o b o e n j e i 1 9 4 7 . g o d i n e d o v e o Indiju do nezavisnosti. P o k u a o j e zaustaviti s u k o be i z m e u m u s l i m a n a i h i n d a , ali ga je 1 9 4 8 . g o d i n e u b i o j e d a n o d pristaa h i n d u izma koji nije o d o b r a v a o G a n d h i j e v o p r i h v a a n j e svih religija. s v j e t s k o m e ratu C a r s t v o se borilo na strani N j e m a k e , te je poraeno. N a k o n rata u k o j e m je d o b i o generalski i n , K e m a l j e o r g a n i z i r a o nacionalistiki pokret za o t p o r stranoj v l a d a v i n i . N a c i o n a l i s t i su smijenili sultana i proglasili r e p u b l i k u , a za p r e d s j e d n i k a je i z a b r a n Kemal. Kemal je modernizirao zem lju, d a o e n a m a r a v n o p r a v nost, p o b o l j a o kolstvo i za m i j e n i o a r a p s k u a b e c e d u latin skom. G o d i n e 1934. dobio je n a d i m a k Atatiirk, ili O t a c T u raka. U m r o je 1938. 37

DANANJU

Republiku Tursku osnovao je g e n e r a l i dravnik K e m a l Atatiirk. N j e g o v o p r a v o i m e bilo j e Mustafa. Studirao je na vojnom k o l e d u u Istambulu i zbog dobrog poznavanja matematike stekao n a d i m a k K e m a l , to z n a i S a v r e n i . Kad se 1 8 8 1 . godine rodio Mustafa K e m a l , p o d r u j e m dananje T u r s k e prostiralo se O s m a n l i j s k o C a r s t v o kojim su vladali sultani. U p r v o m e

>

T K O JE B I O BENITO

MUSSOLINI? M u s s o l i n i j e b i o faist koji j e o d 1922. d o 1943. g o d i n e diktatorski vladao Italijom. Zvali su ga II D u c e (Voa). Mussolini je roen 1883. go d i n e . N a j p r i j e j e bio uitelj, a zatim n o v i n a r i politiar. G o d i n e 1919. o s n o v a o je faistiku partiju koja je naziv d o b i l a p o s t a r o r i m s k o m sim b o l u m o i - fasces r e nju p r u a sa sjekirom u sredi n i . Partija je bila izrazito na cionalistika. > T K O JE B I O STALJIN?

Faisti su okupili n a o r u a nu vojsku, crnokouljae, ko ja je n a p a d a l a o p o z i c i j u , a n a roito Ijeviarske o r g a n i z a c i j e . Postali s u toliko m o n i d a je 1922. godine Mussoliniju p o n u e n o da oformi v l a d u . D a b i p o v e a o m o Italije, Mussolini je od 1935. do 1 9 3 6 . g o d i n e o s v o j i o Etiopi j u , a 1 9 3 9 . je pripojio i A l b a niju. Najblii s a v e z n i k b i o m u j e n j e m a k i diktator A d o l f Hitler, koji je u k l j u i o Italiju u drugi svjetski rat. N a kon p o r a z a Italije M u s s o l i n i je svrgnut s vlasti i strijeljan.

Josif Visarionovi Staljin je bio diktator u S S S R - u . U d r u g o m e s v j e t s k o m e ra tu doveo je S S S R do pobje d e , ali je b i o i glavni k r i v a c za likvidaciju milijuna sov jetskih graana. Staljin j e ivio o d 1 8 7 9 . d o 1953. godine. Pravo mu je i m e bilo Josif D u g a v i l i , ali j e 1 9 1 3 . u z e o n a d i m a k Sta ljin to z n a i e l i k . Po zavretku revolucije Staljin je p o s t a o sekretar k o m u n i s t i k e partije. N a k o n

L e n j i n o v e smrti, 1 9 2 4 . g o d i n e , proglasio s e v o o m . U nizu petogodinjih pla n o v a (petoljetki) S t a l j i n o v a j e v l a d a reorganizirala p r i v r e d u i industriju, te ukinula privat no v l a s n i t v o . Ljudi su ivjeli u strahu od tajne p o l i c i j e . U r a z d o b l j u od 1 9 3 5 . do 1 9 3 7 . g o d i n e u nizu istki ubijeni su m n o g i p r o t i v n i c i . G o d i n e 1 9 3 9 . Staljin j e pot pisao u g o v o r s H i t l e r o m u k o j e m j e pristao n a p o d j e l u P o l j ske i o b v e z a o se da n e e ui u rat. N o , d v i j e g o d i n e kasnije Hitler j e n a p a o R u s i j u . U m r o je 1953. godine. < T K O JE B I O TITO? T i j e k o m d r u g o g a svjetskoga rata Tito je organizirao partizanski o t p o r protiv Njemaca, Talijana i drugih faistikih snaga u Jugoslaviji. Z a razliku o d ostalih ko munistikih z e m a l j a istone E v r o p e , Jugoslavija pod vodst v o m Tita u n a t o svim p r i j e t n j a m a nije pala p o d utjecaj M o s k v e . K r a j e m pedesetih g o d i n a Tito j e b i o j e d a n o d o s n i v a a p o k r e t a nesvrstanih zemalja. U m r o je 1980. godine

Tito je bio v o a n a r o d n o oslobodilake borbe u J u g o s l a v i j i , a n a k o n rata je izabran za predsjednika zemlje. Tito j e r o e n 1 8 9 2 . g o d i n e . P r a v o m u j e i m e bilo J o s i p B r o z , a n a d i m a k Tito je u z e o 1934. godine. U prvome s v j e t s k o m e ratu b i o je u ru s k o m z a r o b l j e n i t v u . U Rusiji je postao komunist. G o d i n e 1 9 2 0 . vratio se u r o d n u H r v a t s k u i o n d j e pri stupio k o m u n i s t i k o j partiji. 38

PROLOST TKO JE BIO ADOLF HITLER? H i t l e r j e o d 1933. d o 1945. dine diktatorski vladao Njemakom. On je zapo Hitler j e r o e n 1 8 8 9 . g o d i n e u Austriji. e l i o je postati u m jetnik, ali nije za to bio d o voljno nadaren. N a k o n I. svjetskog rata osnovao je nacionalsocijalistiku stranku iji su se pristase nazivali n a c i s t i m a . G o dine 1933. postao je dravni kancelar. U slijedeih est m j e s e c i Hitler je u k l o n i o s v e supar n i k e politike partije. P o stao j e g o s p o d a r N j e m a k e poznat kao F h r e r ( V o a ) . Hitler je krivac za smrt mili juna i d o v a , n a o r u a o j e N j e m a k u i krenuo osvojiti E v r o p u . Z a u z e o j e Austriju, e k o s l o v a k u i v e i n u zemalja zapadne Evrope. Svladale su ga tek u d r u e n e sovjetske, britanske i a m e r i k e v o j s k e . G o d i n e 1 9 4 5 . p o i n i o j e sa moubojstvo. l a n a p a r l a m e n t a . Tri g o d i n e kasnije p r o m i j e n i o je stranku i p o s t a o liberal. Za v r i j e m e i n a k o n p r v o g a svjetskoga ra ta d r a o je visok p o l o a j u vladi. U r a z d o b l j u od 1 9 2 9 . do 1 9 3 9 . g o d i n e C h u r c h i l l se p o v u k a o s p o l o a j a , ali se p o e t k o m d r u g o g a svjetsko ga rata p o n o v n o vratio u v l a d u . O d 1940. do 1945. bio je premijer i svojim je g o v o r i ma i h r a b r o u p o t i c a o bri tanski n a r o d . N a k o n rata s e privremeno p o v u k a o , da bi s e 1 9 5 1 . vratio n a p o l o a j . U m r o je 1965. godine.

e o drugi svjetski rat.

<

TKO JE B I O W I N S T O N

CHURCHILL? C h u r c h i l l je bio vojnik, dr avnik i pisac koji je za d r u g o g a s v j e t s k o g a rata p o s t a o britanski voa. C h u r c h i l l o v o p r a v o i m e bilo je Winston Leonard Spencer Churchill. Bio je unuk vojvo de od Marlborougha. Karijeru j e z a p o e o k a o vojnik i do 2 4 . g o d i n e ivota v e je s u d j e l o v a o u tri p o b u ne i n a p i s a o j e d n u knjigu. G o d i n e 1 9 0 1 . Churchill je izabran za konzervativnog T K O JE B I O M A O ZEDONG? b o Z e d o n g , ili M a o C e -rung, j e 2 7 g o d i n a v l a d a o enje naziva dugim m a r o m . K o m u n i s t i su se 1 9 3 7 . g o d i n e ujedinili sa s u p a r n i k o m v o j s k o m da bi suzbili p r o d o r Japanaca u Kinu. G o d i n e 1 9 4 5 . u Kini je z a p o e o gra anski rat i o v a j su puta p o b i jedili komunisti na e l u s M a om Zedongom. O n j e b r z o usmjerio svoj narod prema modernizaciji zemlje. Postigao je e k o n o m ske i kulturne p r o m j e n e koje su i z n e n a d i l e svijet (veliki skok unaprijed 1 9 5 8 . i kul turna revolucija 1 9 6 6 . godine). U m r o je 1976. godine.

inom.
"e 1 9 2 1 . r e v o l u c i o n a r n i ''ao p o m o g a o je da se - osnuje komunistika . S e d a m g o d i n a kasnije istika kineska v l a d a a e pokrajinu )iangxi :|iOj se nalazilo sjedite -" stikog p o k r e t a , ne l 9 3 4 . M a o je p o - : ? . o j u k o m u n i s t i k u cr- TI iju u sigurnost p o -naanxi. To se povla-

39

<

T K O JE U J E D I N I O ARABIJU?

SAUDIJSKU

U z p o m o 2 0 0 ljudi z a u z e o j e d a n a n j i glavni grad R i y a d h . G o d i n e 1913. zauzeo je o b a l n o p o d r u j e Perzijskog z a l j e v a i z m e u Q a t a r a i Kuvajta koje je ranije pripadalo T u r c i m a . D o 1 9 2 2 . vladao j e i t a v i m N e j d o m (centralnom A r a b i j o m ) i p r e u z e o je nasilu sultana. Ibn S a u d j e 1 9 2 6 . g o d i n e osvojio i Hejaz (obalu Crvenoga mora) i 1932. proglasio d a n j e g o v e z e m l j e p r i p a d a j u j e d n o m kraljevstvu p o d i m e n o m Sa'udijska Arabija. generalni sekretar Revere J a m e s C a l a t a reorganizira: G o d i n e 1952. zapoe pokret pasivnog otpora e h e j d u (rasnoj p o d v o j e n e T a d a j e u h a p e n o vie o d 8 . 0 0 0 A f r i k a n a c a . J e d a n ::: v o a tog p o k r e t a , Albert huli, d o b i o j e 1 9 6 0 . g o d N o b e l o v u n a g r a d u za m G o d i n e 1960. vlada J l afrike R e p u b l i k e z a b r a r j e Afriki n a c i o n a l n i k o r ; ali ga je N e l s o n M a n d e l a t v o ) v o d i o s v e d o 1 9 6 3 . kai je o s u e n na d o i v o t n u ram|i j u . M a n d e l a j e 1990. g o d * i # pomilovan. u a o u V i j e t n a m i proglasio k o m u n i s t i k u r e p u b l i k u . Od 1946. do 1954. godine Ho o v e su se t r u p e borile protiv F r a n c u z a . N a kraju j e Vijet n a m podijeljen na dva cijela a sjeverni je d o a o p o d vlast H o o v i h komunista. G o d i n e 1 9 5 7 . komunisti s u z a p o e l i b o r b u protiv r e p r e s i v n e v l a d e J u n o g Vijetnama. Ho ih je podupirao pa je u b r z o izbio rat u koji se se na strani J u n o g V i j e t n a m a ukljuile i S A D . H o j e u m r o n e k o l i k o g o d i n a prije nego to j e p o b j e d o m k o m u n i s t a zavrio rat.

A r a b i j u je o s v o j i o i u j e d i n i o I b n S a u d koji je ivio od 1880. d o 1953. g o d i n e . Obitelj S a u d je poetkom 18. stoljea v l a d a l a v e l i k i m d i j e l o m A r a b i j e , ali j e 1 8 9 1 . g o d i n e protjerana u K u v a j t . D i o Arabije je tada pripadao Osmanlijskom Carstvu. G o d i n e 1902. mladi A b dul-Azis ibn A b d u l - R a h m a n ibn Faisal El S a u d p o e o je osvajati zemlju to je n e k o pripadala njegovoj obitelji. < T K O JE O F O R M I O NACIONALNI

AFRIKI

KONGRES? Afriki nacionalni kongres j e 1912. g o d i n e n a k o n f e renciji u B l o e m f o n t e i n u u J u n o j Africi osnovala skupina afrikih voa. N a konferenciji s u prisustvo vali p l e m e n s k i p o g l a v i c e , odvjetnici, sveenici i poslov ni ljudi iz svih krajeva J u n o afrike R e p u b l i k e . Kongres je slabo napredo v a o s v e d o etrdesetih g o d i na n a e g stoljea, k a d ga je < T K O JE B I O H O l MIN? Ho i M i n je bio osniva komunistike drave Sje verni Vijetnam kojom je vladao sve do svoje smrti 1969. g o d i n e . Ho je roen 1890. godine i z v a o se N g u y e n T h a t Thanh. Godine 1 9 4 1 . nazvao s e i m e n o m H o i M i n , to z n a i O n a j koji sjaji. U E v r o p u j e otiao 1 9 1 1 . g . Z a v r i j e m e d r u g o g a svjet skoga rata I n d o k i n u su z a uzeli J a p a n c i . H o j e 1 9 4 5 . godine uz podrku Kineza 40

PROLOST > T K O JE B I O M A R T I N KING? odjeljke za c r n c e . K i n g j e uvijek v e l i a o n e nasilje i bratstvo m e u rasa m a , iako j e s a m e s t o b i o r tva nasilja. U k u u mu je podmetnuta bomba, u C h i c h a g u su na njega b a c a li k a m e n j e , a u N e w Y o r k u je ranjen n o e m . N o , o n j e ustrajao u svojim s t a v o v i m a i 1 9 6 4 . g o d i n e je n a g r a e n N o b e l o v o m nagradom za mir. King je 1968. g o d i n e n a m j e r a v a o organizirati M a r si r o m a h a , ali ga je prije toga prilikom trajka u M e m p h i s u u b i o bivi robija. izbjeglica. B r o j izbjeglica se n a r o i t o p o v e a o nakon dva masakra u travnju 1 9 4 8 . g o d i n e , k a d su najprije i d o v i n a p a l i A r a p e , a zatim A r a p i i d o v e . S u s j e d n e a r a p s k e z e m l j e su u svibnju 1 9 4 8 . p o k u a l e razoriti n o v u i d o v s k u dra vu Izrael, ali u t o m e nisu usp j e l e . U m e u v r e m e n u se broj izbjeglica p o p e o n a 7 0 0 . 0 0 0 . G o d i n e 1964. osnovana je Palestinska liberalna o r g a n i zacija ( P L O ) z a b o r b u z a rav n o p r a v n o s t A r a p a u Palestini. D o 1 9 8 4 . broj izbjeglica pre maio j e d v a milijuna. je postao kalif (vladar) A r a p skog Carstva. O n j e bio M u h a m e d o v roak i o e n i o je prorokovu ki. N o , neki muslimani, a m e u njima i sirijski vladar M u 'avviva, nisu prihvatili n o v o g a kalifa. Izbio je rat koji je trajao sve d o k Ali nije ubijen. Alijevi sljedbenici nazivali su se Shi'at A l i , ili Alijeva stranka. O n i su se od politi ke partije razvili u religijsku sektu. Pristalice te sekte nala z i m o v e i n o m u Iranu i Iraku.

LUTHER

King je bio ameriki crna ki p o l i t i a r i b o r a c za rav nopravnost crnaca u S A D . r t v a j e a t e n t a t a 1968. g o dine. Martin Luther K i n g bio je sin baptistikog s v e e n i k a . G o dine 1 9 5 5 . j e z a p o e o k a m oanju za ravnopravnost crna c a . N j e g o v prvi uspjeni p o duhvat bila je o r g a n i z a c i j a oojkota a u t o b u s a u g r a d u M o n t g o m e r y u A l a b a m i jer je autobusna kompanija u autor j s i m a odvojila posebne > T K O SU PALESTINCI?

Palestinci su stanovnici po vijesne zemlje Palestine a ive u Izraelu, z a p a d n o m dijelu J o r d a n i j e i G a z e . Taj se naziv p o s e b n o o d n o s i na a r a p s k e izbjeglice s t o g podruja. Ujedinjeni n a r o d i su 1 9 4 7 . godine podijelili Palestinu na d v a dijela. J e d a n j e d i o pripao i d o v i m a , a drugi A r a p i ma. Prije odjeljivanja u svibnju 1 9 4 8 . A r a p i i i d o v i su se otro sukobljavali i Palestinu j e napustilo m n o g o arapskih K O J O J RELIGIJI PRIPADAJU SUNITI 1 SUITI? S u n i t i i ijiti s u o s n o v n i ogranci Islama. Te su se s k u p i n e o d i j e l i l e u 7. sto ljeu. Suniti i n e g l a v n i n u muslimana O n i su sljedbenici s u n i t e (puta) proroka M u h a m e d a i tvore d e v e t desetina od u k u p n o 5 1 3 , 0 0 0 , 0 0 0 muslim a n a na svijetu. ijiti su se od v e e skupine muslimana odvojili z b o g pitan j a v o d s t v a . G o d i n e 6 5 6 . Ali

41

T K O JE O T K R I O

MACNETIZAM? Vjeruje se da je magnetska svojstva n e k i h tvari prvi pri mijetio T a l e s . Taj je z n a n s tvenik ivio u G r k o j prije o t p r i l i k e 2500 g o d i n a . O t krio je da magnetski oksid

eljeza privlai strugotine eljeza. R a z l o g t o m e bila su magnetska svojstva tog minerala. Tales je roen o k o 624. godi ne pr. n. e r e i i v i o je do 5 4 6 . g o d i n e pr. n . e r e . P o r e d m a g netizma otkrio je i elektricitet.

Primijetio je da se na istrljane k o m a d i e jantara lijepe laga ni p r e d m e t i i z a k l j u i o da se to d o g a a jer se na jantaru stvara n a b o j statikog elektri citeta. N a g r k o m s e jeziku jantar n a z i v a elektron pa o t u da p o t j e e rije elektricitet.

>

T K O JE B I O

PITAGORA? Pitagora je ivio u G r k o j o d 560. d o 500. g o d i n e p r . n . e r e . U j u n o j Italiji j e o s n o v a o j e d n u o d n a j v e i h fi lozofskih kola koja je dje l o v a l a 800 g o d i n a . V j e r o v a o je da se sve moe objasniti b r o j e v i m a i to ga je u v j e r e nje d o v e l o do vanih otkri a na polju matematike i glazbe. Pitagora i n j e g o v i s l j e d b e n i c i razvili su teoriju b r o j e v a . V j e rovali s u d a s e s v e m o e o b 42

jasniti p r o n a l a s k o m j e d n o s tavnih odnosa meu brojevi ma. Na podruju glazbe su otkrili da t o n o v i i z v e d e n i na i c a n i m instrumentima u g o d no z v u e ako se duine ica nalaze u jednostavnim o d n o s i m a , npr. a k o duljina j e d n e i c e iznosi p o l o v i n u , tri e tvrtine ili d v i j e t r e i n e duljine druge ice. Teorija o b r o j e v i m a d o v e l a je Pitagoru i n j e g o v e s l j e d b e nike do v a n i h ideja o m a t e matici i a s t r o n o m i j i . V j e r o v a l i su da se v e l i i n e putanja p o j e d i n i h planeta n a l a z e u j e d n o s t a v n i m o d n o s i m a , pa su

na t e m e l j u toga zakljuili da je Z e m l j a okrugla i da krui po putanji k a o i drugi p l a n e t i . Pitagora j e t a k o e r t v o r a c geometrijskog p o u k a o pra v o k u t n o m trokutu koji d a n a s nosi n j e g o v o i m e . P r e m a t o m p o u k u kvadrat hipotenuze (stranice n a s u p r o t p r a v o m e kutu) j e d n a k je z b r o j u kva drata kateta (stranica koje za tvaraju p r a v i kut).

ZNANOST I TEHNIKA > T K O JE PRVI O P I S A O uenika Demokrita. Vjero v a o je da bi rezanjem nekog p r e d m e t a na s v e m a n j e i m a nje d i j e l o v e n a p o k o n stigli do e s t i c e koju vie n e b i s m o mogli podijeliti. T a k v u j e esticu nazvao atomom (to na g r k o m jeziku z n a i nedjeljiv). Tvrdio je da ato mi sigurno postoje jer se sa m o time m o e objasniti raz nolikost m e u p r e d m e t i m a ; razlikuju se z a t o to su gra eni od m e u s o b n o poveza nih razliitih vrsta a t o m a .

ATOME? Sve je graeno od atoma. To su vrlo sitne estice vid ljive s a m o n a j m o n i j i m m i k r o s k o p i m a . G r k i filozof L e u k i p ( r o e n o k o 490. g o dine pr. n. ere) prvi je d o ao na z a m i s a o o a t o m i m a . Njegove su ideje bile to n e , ali i h j e p r i h v a t i l o v r l o malo ljudi. A t o m i su otkri veni tek prije neto m a n j e o d 200 g o d i n a . O L e u k i p o v o m u e n j u saz n a j e m o iz spisa n j e g o v o g

<

T K O SE N A Z I V A

O C E M GEOMETRIJE? Geometrija je grana mate matike koja p r o u a v a liko ve p o p u t trokuta i kvadrata t e n j i h o v e v e l i i n e . G r k i fi lozof Euklid ( r o e n o k o 330. g o d i n e p r . n . e r e ) n a p i sao je prvu knjigu o t o m e i smatra se o c e m geomet rije. E u k l i d o v a knjiga Elementi sa dri d o k a z e m n o g i h g e o m e trijskih t e o r e m a , pa t a k o i P i tagorinog pouka. Dokazi p o t v r u j u ispravnost n e k o g > T K O JE U K A D I DO VANOG T a d a je to isto u i n i o sa k o m a d o m zlata iste t e i n e . P r i mijetio je da se koliina preli vene v o d e u prvom i drugom sluaju razlikuje, pa je zak ljuio da kruna nije p o s v e zlatna. G o v o r i s e d a j e gol istrao n a ulicu v i u i H e u r e k a , to z n a i O t k r i o s a m . A r h i m e d j e izumitelj m n o gih v a n i h z n a n s t v e n i h p r o n a l a z a k a . I z u m i o j e koloturnik i prvi je o b j a s n i o zato neki p r e d m e t i plutaju na vodi.

t e o r e m a , a Euklid ih je t a k o m u d r o zamislio d a s e m n o g i koriste jo i d a n a s . O E u k l i d o v o m je i v o t u m a l o toga p o z n a t o . Iz spisa kasnijih filozofa s a z n a j e m o da je osnovao prvu matema tiku kolu u A l e k s a n d r i j i . Euklid j e g e o m e t r i j u t u m a i o e g i p a t s k o m kralju P t o l o m e j u . Kralj se protivio u e n j u brojnih d o k a z a , ali m u j e Euklid n a t o o d g o v o r i o : N e postoji kraljevski put do p o z navanja geometrije.

DOAO

OTKRIA? O k o 250. g o d i n e p r . n . e r e kralj H i j e r o n n a r e d i o j e A r h i m e d u da ispita je li nje gova kruna izraena od is toga zlata. A r h i m e d j e d u g o razmiljao k a k o d a o b a v i taj zadatak, sve d o k j e d n o g dana u kadi nije pronaao rjeenje. Arhimed je u p o s u d u do v r h a i s p u n j e n u v o d o m u r o n i o kra ljevu krunu i zabiljeio koliko s e v o d e prelilo p r e k o r u b a .

43

ZNANOST I TEHNIKA < T K O JE I Z U M I O P r e m a p o l o a j u z m a j a iz k o j e g je ispala kugla m o g l o se odrediti mjesto potresa. U n u t a r instrumenta n a l a z i o se veliki uteg k o j e g su p o l u g e p o v e z i v a l e sa z m a j e v i m gla v a m a . Z b o g p o d r h t a v a n j a tla uteg se zaljuljao, te se j e d n a od p o l u g a p o m a k l a i otvorila z m a j e v a usta. U s t a ostalih z m a j e v a ostala su z a t v o r e n a , t a k o d a j e ispala s a m o j e d n a kugla. O v a j s e seizmograf u p o t rebljavao za utvrivanje mjesta potresa k a k o bi se to prije m o g l a poslati p o m o .

SEIZMOGRAF? Seizmograf je instrument za biljeenje potresa. Prvu takvu napravu izradio je Ki n e z C h a n g H e n g o k o 100. godine. P r v i seizmograf i m a o j e p r o m j e r o k o d v a metra i na n j e m u je stajalo est k i p o v a z m a j e v a s k u g l o m u ustima. I s p o d s v a k o g z m a j a nalazila se a b a . Prilikom potresa na p r a v a se zatresla, te je kugla iz usta j e d n o g od z m a j e v a pala u usta a b e . > T K O JE B I O H E R O N IZ

ALEKSANDRIJE? H e r o n Aleksandrijski bio je grki izumitelj koji je ivio u egipatskom gradu Aleks a n d r i j i . R o e n j e o k o 20. godine nae ere. Njegov najznaajniji izum bio je parni stroj. P a r a nastala v r e n j e m v o d e ulazila j e kroz cijevi u k u g l u , te je o d a t l e trcala kroz dvije m l a z n i c e i na taj n a i n okretala kuglu. U H e r o n o vo vrijeme ta je naprava smatrana igrakom. Ljudi su mogunosti parnoga s t r o j a u v i d j e l i t e k u 18. s t o ljeu kad je n j e g o v o m i r o m p r i m j e n o m izazvana revolucija u prometu i teh nici. H e r o n o v a kugla s e okretala jer ju je para i z l a e n j e m iz m l a z n i c a gurala u s u p r o t n o m s m j e r u , j e d n a k o k a o to se v r t n e prskalice o k r e u s u p rotno od smjera u k o j e m tr ca v o d a . M l a z n i motori na a v i o n i m a djeluju na istom p r i n c i p u k a o i H e r o n o v parni stroj. H e r o n je izumio mnoge n a p r a v e u kojima je u p o t r e b ljavao z u p a ni k e, poluge 44

i z r c a l a . J e d a n t a k a v izum bio j e taksimetar z a k o i j e . Z u p anici povezani s kotaima k o i j e p o m i c a l i su kazaljku pa se po njenom poloaju m o g l a oitati udaljenost to j u j e koija prela. M e u t i m , v e i n a H e r o n o v i h izuma nije se m o g l a p r a k t i n o upotrije biti, v e se radilo o m e h a n i kim i g r a k a m a . N a p r i m j e r , izradio j e m o d e l kazalita u k o j e m su se likovi a u t o m a t ski kretali po p o z o r n i c i , k a o i h r a m ija su se vrata o t v a r a la k a d bi se na oltaru upalila vatra. H e r o n s v o j e n a p r a v e nije i z r a i v a o s a m o da bi za

b a v i o l j u d e , v e j e elio pri kazati p r i n c i p na k o j e m r a d e p o l u g e , zrcala i z u p a n i c i . B i o j e prva o s o b a koja j e poznavala prirodu zraka. D o k a z a o j e d a s e zrak m o e stlaiti i i s p r a v n o je z a k l j u i o da se to d o g a a jer se zrak sastoji od a t o m a koji se tla e n j e m m e u s o b n o priblia v a j u . P o r e d toga otkrio j e i p r i n c i p na k o j e m z r c a l o ref lektira svjetlost.

ZNANOST I TEHNIKA > T K O JE B I O PRVI i t a k o otkrio m n o g e zanimlji vosti u s v e m i r u , p r i m j e r i c e J u p i t e r o v e satelite. M j e r e i brzinu k o j o m se lopte kotrlja j u niz p a d i n u p r o u i o j e ka ko predmeti padaju. Izvodio je mnoge eksperimente, a ispravnost ideja d o k a z i v a o je mjerenjima. Z a t o kaemo da je Galileo postavio temelje eksperimentalnih metoda. Zalaui se za Kopernikov sustav, d o a o j e 1 6 1 6 . g o d i ne u s u k o b s C r k v o m , pa ga je Inkvizicija prisilila da se o d r e k n e svoja u e n j a .

MODERNI ZNANSTVENIK? M n o g i smatraju da je prvi moderni znanstvenik bio G a l i l e o koji je ivio u Italiji o d 1564. d o 1642. g o d i n e . U starome i srednjem vije ku zaboravljena su vana otkria starih G r k a . N a k o n njihovog obnavljanja Gali leo je prvi unaprijedio zna nost i svojim n o v i m otkri ima. G a l i l e o j e b i o prvi o v j e k koji je t e l e s k o p u p e r i o u n e b o

<

T K O JE I Z U M I O

BAROMETAR? B a r o m e t r o m m j e r i m o tlak z r a k a . I z u m i o g a j e 1643. g o d i n e talijanski znanstve nik Evangelista Torricelli. Primijetio je da tlak zraka podie ivu do o d r e e n e visine u stupcu i zakljuio da bi se to svojstvo moglo u p o t r i j e b i t i za m j e r e n j e at m o s f e r s k o g tlaka. Torricelli j e d u g a k u staklenu cijev ispunio i v o m i u r o n i o je u p o s u d u sa i v o m . Tlak kojim j e zrak d j e l o v a o n a p o < T K O JE I Z U M I O SAT

vrinu i v e s p r e a v a o je istje c a n j e i v e iz c i j e v i . Torricelli je primijetio da se visina stup ca i v e mijenja iz d a n a u dan. U b r z o j e shvatio d a s e t o d o g a a z b o g blagih p r o m j e na u a t m o s f e r s k o m t l a k u , te da bi se o i t a v a n j e m visine s t u p c a m o g a o izmjeriti tlak z r a k a . V a k u u m koji se stvorio u cijevi i z n a d s t u p c a i v e b i o j e prvi p r o i z v e d e n i v a k u u m u povijesti. P r e m a n j e m u se taj z a k o n z o v e Torricellijev zakon.

S KLATNOM? Sat s k l a t n o m sadri klatno k o j e se ljulja i j e d n o l i k o p o k r e e k a z a l j k e . P r v i ta k a v s a t i z r a d i o j e 1657. g o dine Nizozemac Christiaan H u v g e n s . B i o je to prvi pre cizan sat u p o v i j e s t i . Klatnu je za p o m i c a n j e s j e d ne na d r u g u stranu uvijek p o trebno jednako vremena. To j e prvi primijetio G a l i l e o o k o 1583. godine promatrajui svjetiljku koja se ljuljala na stropu k a t e d r a l e u Pisi. P o m i -

slio je k a k o bi se na klatno m o g l e postaviti kazaljke koje bi se sa s v a k i m p o m a k o m klatna j e d n o l i k o o k r e t a l e . U z klatno o d g o v a r a j u e duljine t a k v o m bi se n a p r a v o m m o g l o mjeriti v r i j e m e . M e u t i m , G a l i l e o nikad ni je uspio izraditi p r e c i z a n sat. Z a t o j e bio p o t r e b a n sloeni m e h a n i z a m kojeg j e i z u m i o tek H u v g e n s . H u v g e n s j e ot krio i S a t u r n o v prsten.

45

T K O JE I Z U M I O

MIKROSKOP? M i k r o s k o p s d v i j e ili v i e lea kakvog upotrebljava mo danas nije izum poje d i n c a . P o e v i u 17. s t o l j e u mikroskop su godinama usavravali n i z o z e m s k i , ta lijanski i britanski znanstve nici. Prvi sloeni m i k r o s k o p i gra e n i od d v i j e ili vie l e a pojavilisuseu 17. stoljeu. Slika nasrara u rafvom mifrosiopu nije bifa n a r o i t o otra. P r v i z n a n s t v e n i k koji je korisno upotrijebio m i k r o s k o p b i o j e A n t u n v a n L e e u w e n h o e k koji je ivio u Nizozemskoj od 1632. do 1 723. godine. U p o t r e b l j a v a o j e v l a s t o r u n o izra e n e m i k r o s k o p e s j e d n o m le o m . Poveavali su nekoliko stotina puta i d a v a l i prilino otru sliku, p a j e L e e u w e n h o ek doao do mnogih znaaj nih otkria. P r o m a t r a o j e j e d n o s t a n i n e praivotinje i prvi j e u g l e d a o bakteriju, d a o j e p r v e o p i s e raznih tkiva, eritro cita, infuzorija, ivotinjskih spermija.

T K O JE P R V I ZA

T K O JE O T K R I O

UPOTRIJEBIO MIKROSKOP TKIVA? Talijanski znanstvenik M a r cello M a l p i g h i (1628-1694) prvi j e m i k r o s k o p o m istra ivao ivo tkivo. Promatra jui ablja p l u a v i d i o je ka ko se kisik iz zraka o t a p a u krvi. M a l p i g h i j e prvi o p i s a o g r a u mozga i lene modine, kao i strukturu krvnih i miinih stanica te m n o g i h drugih dije l o v a ljudskog tkiva. O n j e bio osniva embriologije i mikro skopske anatomije. P r o u a v a o je krila imia i otkrio da s a d r e b r o j n e sitne k a n a l i e koje j e n a z v a o k a p i larama. O v o j e o t k r i e bilo p o s e b n o z n a a j n o jer je o b j a s n i l o ka ko krv kola t i j e l o m . K a p i l a r e p o v e z u j u arterije s v e n a m a t a k o da se krv m o e p o n o v no vratiti u s r c e . D o z n a a j n i h otkria n a polju m i k r o s k o p i j e d o a o j e i nizozemski biolog J a n S w a m m e r d a m koji j e 1 6 5 8 . g o d i n e prvi u g l e d a o c r v e n e krvne stanice. PROMATRANJE IVOG

STANICE? S v a iva bia g r a e n a su od stanica. V e i n a stanica je vrlo malih dimenzija i mo gu se vidjeti samo mikro skopom. Prvi znanstvenici koji su upotrebljavali mi kroskop opazili su stanice, ali n i s u z n a l i o b j a s n i t i t o j e to. Britanski znanstvenik Robert H o o k e promatrao je s t a n i c e pluta i n a z v a o ih njihovim imenom. Robert H o o k e je 1665. godi n e o b j a v i o p r v u v a n u knji gu o mikroskopiji p o d nazi v o m Micrographia. S a d r a l a je velianstvene crtee broj nih p r e d m e t a i ivih b i a to ih je H o o k e prouavao mi kroskopom. N e k o l i k o crtea prikaziva lo je m a l e n e o t v o r e to se m o g u vidjeti u oplutnjeloj ko ri hrasta plutnjaka. i n i l o se d a j e pluto g r a e n o o d u p ljih o d j e l j a k a koje j e H o o k e nazvao stanicama. H o o k e je pronaao i mnoga znaajna otkria na polju fizike, m a t e matike, mehanike, kemije, a s t r o n o m i j e i biologije.

46

ZNANOST I TEHNIKA < T K O JE O T K R I O

ZATO SE JAVLJA DUGA? Ljudi su brzo primijetili da se d u g a javlja a k o k i n e ka pi obasja S u n c e . To se do gaa jer se p r o l a s k o m kroz kine kapi bijela svjetlost razlae na razliite b o j e . Isaac N e w t o n je to dokazao proputajui sunevu zraku k r o z p r i z m u . Iza p r i z m e s e pojavio itav spektar boja, dokazujui da je bijela svjetlost mjeavina o b o j e nih svjetlosti. Kine kapi djeluju p o p u t m a l i h prizama i stvaraju d u g u . _ T K O JE O T K R I O proraunima pokuao je dokazati da zakonu gravitacije p o d l i j e u sva svemirska tijela. N o , N e w t o n nije p o z n a v a o tonu veliinu Zemlje, pa rezultati koje je d o b i o nisu ili u prilog teorije. Ispravnost svoga z a k o n a , kojeg je nazvao i m e n o m opi zakon gravitacije, uspio je d o k a z a t i tek 20 g o d i n a kasnije. K a k o b i d o k a z a o d a j e bijela svijetlost zaista m j e a v i n a o b o j e n i h svjetlosti, Isaac N e w t o n je u zraku razloene svjetlosti stavio d r u g u p r i z m u i p o m o u nje p o n o v n o d o b i o bijelu svijetlost. D r u g a priz ma je okupljala zrake oboje ne svjetlosti u bijelu svjetlost. N e w t o n j e taj p o k u s i z v e o 1 6 6 5 . ili 1 6 6 6 . g o d i n e . G o d i ne 1668. izumio je teleskop reflektor koji je umjesto l e e sadrao udubljeno zrcalo. Veliki teleksopi k a k v e d a n a s koriste a s t r o n o m i v e i n o m su reflektori.

GRAVITACIJU? Stvari padaju na tlo jer ih p r i v l a i sila g r a v i t a c i j e . T o je prvi shvatio britanski znanstvenik Isaac N e w t o n 1642-1727). Izjavio je da je na takvu pomisao doao promatrajui jabuku kako pada sa stabla. Newton je jabuku promatrao 1665. godine, pitao se ima li Z e m l j a gravitacijsku silu koja djeluje i na M j e s e c te ga dri u svojoj putanji. B r o j n i m T K O JE I Z U M I O ZRANU CRPKU? Njemaki znanstvenik Otto von G u e r i c k e (16021686) bio je prvi o v j e k koji je istisnuo zrak iz p o s u d e i tako stvorio v a k u u m . Z r a n u c r p k u je i z u m i o 1647. g o d i n e , u v r i j e m e k a d je v e i n a ljudi v j e r o v a l a da v a k u u m ne m o e postojati. Da bi p o k a z a o djelotvornost zrane crpke, Guericke je p o d stakleno z v o n o stavio sat. K a d je iz z v o n a s t i s n u o zrak, z v u k k u c a n j a

sata j e nestao. T o s e d o g o d i l o jer s e z v u k n e m o e kretati v a k u u m o m . Isto j e t a k o p o k a z a o d a s e svijea gasi k a d se iz njene o k o l i n e istisne zrak. G o d i n e 1657. izveo je zauujui p o k u s . S p o j i o j e dvije p o l u k u g l e i i z njih istisnuo zrak. T a d a j e d o v e o k o n j e d a p o k u a j u razdvojiti p o l u k u g l e . Konji nisu uspjeli jer nisu mogli svladati tlak z r a k a koji j e d j e l o v a o n a polukugle.

47

ZNANOST I TEHNIKA < T K O JE ZA V R I J E M E PODIGAO Franklin je u zrak podignuo z m a j a . N a kraju niti o d z m a j a p o j a v i l e su se elektrine iskre. I z v o d e i taj e k s p e r i m e n t Franklin j e shvatio zato se javljaju g r o m o v i i i z u m i o je g r o m o b r a n . O n j e prvi p r e t p o s t a v i o da elektnni n a b o j m o e biti pozitiv i negativan. B e n j a m i n Franklin je veliki d r a v n i k i odigrao je v a n u u l o g u u osnivanju Sjedinjenih Amerikih Drava.

OLUJE ZMAJA?

G o d i n e 1752. a m e r i k i znanstvenik Benjamin Franklin izveo je jedan od najopasnijih pokusa u povijesti. J e d n o g olujnog dana podigao je zmaja da bi dokazao da je grom o b l i k e l e k t r i c i t e t a . Isti su p o k u s pokuali izvesti i d r u g i z n a n s t v e n i c i , ali su svi p r i t o m p o g i n u l i . e l e i d o k a z a t i d a olujni o b l a c i s a d r e elektini n a b o j , > T K O JE O T K R I O

KAKO SU IZGLEDALE PRETPOVIJESNE IVOTINJE? Francuski znanstvenik G e orges Cuvier prvi je pro uavao pretpovijesne ivo tinje. Traio je fosilne ostatke i p o v e z i v a o kosti u l o g i n u c j e l i n u . Na taj je nain objasnio evoluciju dananjih ivotinja. C u v i e r j e prvi uspjeh postigao 1796. godine kad je prona a o i z u m r l o g slona razliitog o d svih d a n a n j i h vrsta. N j e > T K O JE K L A S I F I C I R A O BILJKE I IVOTINJE? S v e biljke i ivotinje p o r e d narodnih imena imaju i l a t i n s k a ili z n a n s t v e n a imena. Narodna imena se razlikuju od mjesta do mjesta, d o k su latinska svugdje jednaka. Sistem klasifikacije biljaka i ivotinja po latinskim i m e n i m a izmislio je Carl L i n n 1735. g o d i n e . Po Linnovom klasifikacijskom sistemu biljni i ivotinjski svijet podijeljen je 48 g o v o n a j v e e d o s t i g n u e bila j e identifikacija d r e v n o g lete e g g m a z a kojeg j e n a z v a o pterodaktil. C u v i e r o v primjer slijedio j e na v i e razliitih s k u p i n a . J e d i n k e koje m e u s o b n o nalikuju svrstane su u istu s k u p i n u , d o k su sline skupine okupljene u z a j e d n i k e vie g r u p e . Iz latinskoga ili z n a n s t v e n o g i m e n a s a z n a j e m o kojoj skupini p r i p a d a j u p o j e d i n e biljke ili ivotinje, s kojim su j e d i n k a m a s r o d n e i od kojeg su se z a j e d n i k o g pretka razvile. britanski z o o l o g R i c h a r d O w e n . O n j e otkrio d i n o s a ure i 1 8 5 4 . g o d i n e izradio n j i h o v e p r v e m o d e l e u prirodnoj veliini.

ZNANOST I TEHNIKA > T K O JE P R V I STAROST koji je i v i o u Britaniji od 1726. d o 1797. godine. O n je p u t o v a o irom svijeta i p r o u a v a o reljef te sastav p o j e dinih stijena. Hutton je zakljuio da se Z e m l j i n reljef vrlo s p o r o mije nja te da je za p o s t a n a k nekih oblika t r e b a l o m n o g o g o d i n a . N a s t a v i v i n j e g o v rad C h a r l e s Lyell je p r o c i j e n i o da su n e k e stijene stare vie stotina mili juna godina. N a k o n paljivog p r o u a v a n j a meteorita z n a n s t v e n i c i d a n a s vjeruju d a j e Z e m l j a nastala prije 4 , 5 m i lijarde g o d i n a .

PROCIJENIO ZEMLJE?

Ljudi su d u g o pokuavali izraunati starost n a e g pla n e t a . U 17. s t o l j e u i r s k i je nadbiskup na temelju stare literature zakljuio da je Z e m l j a n a s t a l a 4004. g o d i n e pr. n . e r e . P r o u a v a n j e m sastava stijena g e o l o z i su kasnije otkrili da je o n a m n o g o starija. O s n i v a znanstvene grane r z n a t e k a o geologija bio j e l a m e s H u t t o n (slika d e s n o )

<

T K O JE P R V I ELEKTRINU

PROIZVEO STRUJU?

Talijanski lijenik Luigi G a l vani je osamdesetih godina 18. s t o l j e a p r v i p u t a u p o vijesti p r o i z v e o e l e k t r i n u struju. On je bakrenim ku kama objesio ablje krako ve na eljeznu ogradu. Pri mijetio je da su se krakovi trzali. R a z l o g t o m e bila j e slaba e l e k t r i n a struja k o j u su proizvele kovine. V l a g a u abljim k r a k o v i m a p o v e z a l a j e razliite < T K O JE I Z U M I O

kovine u kukama i ogradi i na isti n a i n k a o u bateriji izazvala stvaranje e l e k t r i n e struje. Elektrina struja uzrokovala je grenje m i i a , te su se ablji k r a k o v i trzali. T o j e objanjenje dao Volta koji je kasnije i z u m i o bateriju. M e u t i m , G a l v a n i m u n i k a d nije p o v j e r o v a o . B i o j e u v j e r e n d a ivotinje stvaraju elektricitet te da on p o t j e e iz abljih krakova.

BATERIJU? B a t e r i j u j e 1800. g o d i n e i z u mio talijanski znanstvenik Alessandro Volta. Sastojala se od niza s r e b r n i h i cinanih ploica m e u s o b n o od vojenih kartonom natoplje nim slanom v o d o m . U njoj je nastajala jaka elektrina struja. V o l t a je na z a m i s a o o izradi baterija d o a o p r o u a v a j u i p o k u s to ga je u i n i o G a l v a n i . Shvatio je da se d o d i r o m d v a j u metala

s o t o p i n o m soli ili drugih tvari m o e izazvati elektrina struja. Ispitivao je razliite m e t a l e i o t o p i n e sve d o k nije otkrio k a k o nastaje najjai n a p o n . P o v e z i v a n j e m vie parova ploica u lanak p o v e a v a o se n a p o n na isti nain kao kad nekoliko baterija p o v e e m o i c o m . U ast tog v e l i k o g otkria imenom Volte nazvana je j e d i n i c a za elektrini napon.

49

ZNANOST I TEHNIKA < T K O JE D O K A Z A O DA ATOMI POSTOJE? Na z a m i s a o o a t o m i m a p r v i su doli starogrki filozofi, ali o n i n i s u m o g l i d o k a z a t i da su tvari zaista g r a e n e od atoma. Britanski znanst v e n i k J o h n D a l t o n j e 1803. g o d i n e dokazao da atomi p o s t o j e iako su bili p r e m a leni da bi se vidjeli ondanjim mikroskopom. Dalton je znao da su s v e tvari g r a e n e od elemenata. V o d a se, n a p r i m j e r , sastoji o d v o d i k a > T K O JE B I O CHARLES i kisika. S v a k a koliina iste tvari uvijek sadri o d r e e n e e l e m e n t e u istim o m j e r i m a , Dalton je dokazao da se to dogaa zbog naroitog naina vezivanja atoma u istim t v a r i m a . O n j e takoer d o k a z a o d a razliiti a t o m i imaju razliitu a t o m s k u teinu,

DARWIN? Charles Darwin je bio britanski znanstvenik koji j e i v i o o d 1809. d o 1882. godine. Prvi je dokazao da su se sva iva b i a razvila evolucijom. Mlade ivotinje se esto neznatno razlikuju od svojih roditelja. Kroz m n o g o generacija ivotinja m o e polako mijenjati svoj oblik i n a k r a j u se r a z v i t i u n e k u n o v u v r s t u . Taj s e p r o c e s naziva e v o l u c i j o m . Darwinova evolucijska t e o r i j a o b j a v l j e n a j e 1859. godine.

D a r w i n je d o k a z e u prilog e v o l u c i j e s a k u p i o tijekom petogodinjeg putovanja oko svijeta. V i d i o j e m n o g o ivotinja i p o e o je vjerovati d a o d n e k e vrste e v o l u c i j o m nastaje d r u g a . N o , nije m o g a o d o k a z a t i zato se to dogaa. N a k o n putovanja 20 g o d i n a j e p o k u a v a o objasniti kako dolazi do evolucije. Pretpostavljao je da je evolucija posljedica prirodnog odabira. N e k e se ivotinje p o s t e p e n o p r i l a g o a v a j u uvjetima 50

o k o l i n e i razvijaju u n o v u vrstu, d o k slabije p r i l a g o e n e vrste i z u m i r u . Ta je teorija objasnila velik broj ivih vrsta na svijetu. Razliite vrste biljaka t a k o e r su se razvile e v o l u c i j o m . Isto tako su i ljudska b i a e v o l u irala od stvorenja slinih m a j munu. J e d a n o d najvanijih d o k a z a e v o l u c i j e bila j e s k u p i n a z e b a koju j e D a r w i n pronaao na otoju Galapagos u Junoj Americi. Te su ptice izgledale vrlo s l i n o , ali su se m e u s o b n o r a z l i k o v a l e o b l i k o m kljuna.

D a r w i n je vjerovao da su sve e v o l u i r a l e od iste vrste to je n e k o u prolosti doletjela na o t o j e . P a r e n j e m i irenjem na o t o k u ptice su p r o n a l a z i l e n o v u h r a n u i p r i l a g o a v a l e se n a i n u ishrane koji im je b i o d o s t u p a n . Na taj su se n a i n p o l a k o razvijale u n o v e vrste. D a n a s s e n e k e vrste z e b a hrane sjemenkama i plodovima, druge eerima i oraiima, dok tree jedu kukce.

ZNANOST I TEHNIKA TKO JE OTKRIO ZAKONE NASLJEIVANJA! Djeca n a s l j e u j u o s o b i n e svojih r o d i t e l j a i na o d r e eni n a i n su im slina, biljke i i v o t i n j e t a k o e r nasljeuju n e k a svojstva. Zakone nasljeivanja otkrio je sveenik Gregor M e n d e l k o j i j e i v i o o d 1822. d o 1884. g o d i n e u e k o s l o vakoj. Genetiku je prouavao s a d e i graak u s a m o s a n s k o m v r t u i m o t r e i razvoj biljaka. M e n d e l je mnogo godina p o s v e t i o p r o u a v a n j u geneti ke. Uzgojio je bezbrojne ge n e r a c i j e graka i kriao razli ite vrste k a k o bi v i d i o koja e svojstva prijei n a d r u g u generaciju. O t k r i o je da vrsta graka koja nastaje k r i a n j e m ovisi o k o m b i n a c i j i svojstava o b j e roditeljske biljke. U s p i o j e sastaviti z a k o n e kojima j e o b jasnio nasljeivanje. M e u t i m , n j e g o v e su tvrdnje prih v a e n e tek 5 0 g o d i n a kasnije.

<

T K O JE P O V E Z A O STRUJU

ELEKTRINU

I MAGNETIZAM? Danski znanstvenik Hans O e r s t e d j e 1820. g o d i n e o t k r i o d a e l e k t r i n a s t r u j a iza ziva m a g n e t i n a svojstva. P o s t a v i o je iglu k o m p a s a nedaleko ice i kroz icu pustio elektrinu struju. Igla se o k r e n u l a jer je ica z b o g protoka struje postala magnetina. O e r s t e d o v o otkrie poveza nosti e l e k t r i n e struje i m a g netizma bilo j e v r l o z n a a j

n o . U b r z o n a k o n toga britan ski z n a n s t v e n i k M i c h a e l F a r a d a y izradio j e prvi e l e k t r o m o tor. Elektrina struja k o j o m se n a p a j a m o t o r stvara m a g netsko p o l j e i izaziva okreta nje m a g n e t a u m o t o r u . F a r a d a y je kasnije i z u m i o i elek trini g e n e r a t o r u k o j e m se elektrina struja p r o i z v o d i okretanjem icanih zavojnica u magnetskom polju. Trans formatori mijenjaju e l e k t r i n u struju u m a g n e t i z a m i p o s t u p a k se p o n a v l j a .

svjetlosti snimio je p r v u foto grafiju u b o j i . M a x w e l l je znao da su elektricitet i m a g n e t i z a m p o vezani. Brojnim proraunima doao je do podatka da bi z r a k e sastavljene o d m a g n e t skih i elektrinih polja puto v a l e b r z i n o m j e d n a k o m brzi ni svjetlosti. Z b o g toga je z a k l j u i o da je svjetlost elek tromagnetsko zraenje. Tvr d i o je da u t o m sluaju m o raju postojati i d r u g e vrste elektromagnetskog zraenja. N a k o n M a x w e l l o v e smrti, 1 8 8 8 . g o d i n e otkriveni su ra dio valovi. 51

fi TKO JE OTKRIO P R I R O D U SVJETLOSTI? Svjetlost je e l e k t r o m a g n e t s k i val. T u j e i n j e n i c u o t * krio b r i t a n s k i z n a n s t v e n i k J a m e s Clerk Maxwell. O n

je 20 godina p r o u a v a o pri r o d u s v j e t l o s t i , d a b i 1873. godine postigao uspjeh. M a x w e l l j e bio o p i n j e n svjetlou. Dvanaest godina prije n e g o je otkrio p r i r o d u

ZNANOST I TEHNIKA < T K O JE S V R S T A O ELEMENTE? elementa. Mendeljejev je sline e l e m e n t e r a s p o r e d i o u z a j e d n i k e g r u p e , ali su mu na n e k i m mjestima ostale praznine. Umjesto da promijeni tablicu i popuni praznine, Mendeljejev je izjavio d a o n e predstavljaju e l e m e n t e koji jo nisu otkriveni. Po poloaju u sustavu p r e d v i d i o je karakteristike tri j o neotkrivena elementa. U b r z o p o t o m ti su e l e m e n t i otkriveni i potvrdili su M e n d e l j e j e v o v a predvianja.

KEMIJSKE

S v e tvari g r a e n e s u od neto vie od stotinu elemenata. Ruski znanstve nik Dmitrij M e n d e l j e j e v s v r s t a o j e e l e m e n t e p o za jednikim karakteristikama u nekoliko grupa. G o d i n e 1869. o b j a v i o j e p e r i o d n i sustav e l e m e n a t a . Mendeljejevov periodni sustav e l e m e n a t a u p o t r e b l j a v a se jo i d a n a s . U v r i j e m e k a d je o b j a v l j e n ljudi su p o z n a v a l i 63 > T K O JE Z A S L U A N ZA

V I E O D 1000 I Z U M A ? T h o m a s Edison je ivio u S A D o d 1847. d o 1 9 3 1 . g o d i n e . Za ivota je izumio v i e o d 1300 i z u m a . Najpoznatiji izum mu je f o n o g r a f i z 1877. g o d i n e . Z v u k j e r e p r o d u c i r a o n a isti n a i n k a o i g r a m o f o n , ali je umjesto ploa koristio valjke. Prvi zvuk kojeg je E d i s o n s n i m i o bila je recitacija djeje pjesmice Marija je imala malo janje.

V e i n u i z u m a E d i s o n nije otkrio s a m o s t a l n o . N a k o n n e k o l i k o prvih uspjeha o k o sebe je okupio znanstvenike i t a k o o s n o v a o prvi istraivaki laboratorij. Edison j e istraivanja u s m j e r a v a o n a sva p o d r u j a u kojima se m o g l o izraditi neto korisno. P o r e d fonografa z a snimanje zvuka Edison je izumio i m n o g e druge naprave. G o d i n e 1879. izradio je elektrinu sijalicu. N o , istovremeno je to uinio i britanski z n a n s t v e n i k J o s e p h S w a n , p a s e taj p r o n a l a z a k pripisuje o b o j i c i . A l e x a n d a r 52

Bell je 1876. godine izumio t e l e f o n , a u b r z o n a k o n toga E d i s o n ga je usavrio i p r e t v o r i o u upotrebljivu napravu. Godine 1881. E d i s o n j e u S A D izgradio e l e k t r a n u . P o r e d britanske, bila je to p r v a elektrana na svijetu. Edison je takoer pridonio i i z u m u filma. N j e g o v je istra i v a k i tim p o k u a o snimiti slike na d u g a k u filmsku tra ku i tada ih b r z o r e p r o d u c i r a ti. P r v o p r i k a z i v a n j e o d r a n o je 1 8 9 1 . g o d i n e u E d i s o n o v o m laboratoriju. G o d i n e 1 8 8 3 . Edison j e

primijetio t a k o z v a n i E d i s o n o v efekt koji p o t i e p r o t j e c a n j e e l e k t r i n e struje kroz v a k u um u elektronskoj c i j e v i . To su o t k r i e z n a n s t v e n i c i kasni je primijenili za izradu prvih r a d i o - u r e a j a . E d i s o n o v efekt se javlja i u k a t o d n i m c i j e v i ma u televizijskim u r e a j i m a .

ZNANOST I TEHNIKA

.I TKO JE OTKRIO RADIOAKTIVNOST? Radioaktivnost je vrsta nevidljivog zraenja kojeg i e 1896. g o d i n e o t k r i o francuski znanstvenik Antoine Becquerel primijetivi z r a e n j e to ga je i z a z i v a o u r a n . U r a n se danas upotrebljava kao nuklearno gorivo. R a d i o a k t i v n o s t ili r a d i j a c i j a m o e j a k o tetiti l j u d s k o m zdravlju. G o r e prikazana oznaka upozorava nas na opasnost od radijacije. Becquerel je radioaktivnost :tkrio s l u a j n o . P o s t a v i o j e komadi minerala s uranom ~a fotografsku p l o u _ ~ i o t a n u u c r n i papir. P l o u nije u p o t r i j e b i o , v e j u j e : m a h razvio. Iznenadio se -ledavi da je ploa s\ ijetljena k a o da je bila z i o e n a j a k o j svjetlosti. ^ b r z o je shvatio da je e . idljivo z r a e n j e iz m i n e r a l a p r o l o kroz papir i osvijetlilo p l o u . M a r i a Curie je to zraenje masnije n a z v a l a radioaktivnou.

A T K O J E 1900. G O D I N E IZAZVAO REVOLUCIJU U FIZICI?

T K O JE O T K R I O

RADIJ? Marie Curie je roena u P o l j s k o j , ali j e z a j e d n o s a suprugom Pierrom Curiem ivjela i radila u F r a n c u s k o j . Suprunici su vjerovali da mineral u r a n o v o k s i d sadri nepoznati element. N a k o n etiri g o d i n e uspjeli su ga i z d v o j i t i i n a z v a l i ga radij. D a n a s se radij upotrebljava za lijeenje raka. U r a n o v oksid j e radioaktivan, a M a r i e i P i e r r e C u r i e su v j e r o v a l i da je uzrok t o m e radij. Iz o s a m t o n a u r a n o v a o k s i d a uspjeli su izdvojiti svega j e d a n g r a m radija. P o s t u p k o m i z d v a j a n j a nije se uklonila radioaktivnost, te se pokazalo da novi element snano zrai. Bio je to d o k a z d a radijacija p o t j e e i z r a v n o iz a t o m a radioaktivnih elemenata. To j e o t k r i e kasnije o m o g u i l o proizvodnju nuklearne energije iz r a d i o a k t i v n i h elemenata.

Fizika je z n a n s t v e n a disciplina koja p r o u a v a i energiju. Njemaki znanstvenik Max Planck je 1900. g o d i n e p o s t a v i o n o v u t e o r i j u i n a z v a o je kvantnom teorijom. Prije tog vremena znanstvenici nisu razumjeli n e k e oblike energije. Kvantna teorija je objasnila mnoga vana p i t a n j a o e n e r g i j i i na t a j nain znatno unaprijedila fiziku. K v a n t n a teorija o b j a n j a v a da se energija u o b l i k u svjetlosti i drugih zraka ili v a l o v a sastoji od sitnih energetskih estica. Te su estice poznate kao kvanti. Kvant svjetlosti se n a z i v a i f o t o n . P o l a z e i o d t e teorije, z n a n s t v e n i c i su uspjeli objasniti k a k o a t o m i p r i m a j u i proizvode energiju. Kvantna teorija g o v o r i i o t o m e k a k o se u f o t o e l e k t r i n i m ili s o l a r n i m e l i j a m a svjetlost pretvara u energiju.

53

ZNANOST I TEHNIKA < T K O JE P R V I alfa z r a k a m a . G o d i n e 1 9 1 1 . primijetio j e d a n e k e z r a k e s k r e u u s u d a r u sa krutom s r e d i n o m a t o m a , ili a t o m s k o m j e z g r o m . Kasnije se p o k a z a l o da je a t o m s k a jezgra g r a e n a o d m a l e n i h estica to ih z o v e m o protonima. Rutherford je duikove a t o m e podijelio izbijajui alfa z r a k a m a p r o t o n e iz j e z g r e , te je na taj n a i n stvorio a t o m e kisika. Prvi puta u povijesti j e d a n se element pretvorio u drugi.

PODIJELIO ATOM? S v e do poetka naega stoljea znanstvenici su vjerovali da je atom najmanja postojea estica. G o d i n e 1911. britanski fiziar E r n e s t R u t h e r f o r d otkrio je da su atomi g r a e n i od jo sitnijih dijelova. est godina kasnije podijelio je a t o m izbijajui e s t i c e iz plinovitog duika. Rutherford je atome istraivao b o m b a r d i r a j u i ih > TKO J E P O S T A V I O RELATIVNOSTI?

TEORIJU

T e o r i j u r e l a t i v n o s t i j e 1905. godine objavio Albert Einstein. Na njoj je radio vrlo d u g o i n e p r e s t a n o ju je nadopunjavao i usavravao. Teorija relativnosti bavi se p r o s t o r o m i v r e m e n o m , te masom i energijom. Einstein je te p r o b l e m e obraivao na posve drukiji nain nego njegovi prethodnici. Njegova su objanjenja omoguila pojavu mnogih otkria, a m e u njima i nuklearne energije. brzini svjetlosti m a s a postaje b e s k o n a n a i v r i j e m e se zaustavlja. T o z n a i d a n i j e d n o tijelo ( p r i m j e r i c e svemirski b r o d ) n e m o e putovati b r z i n o m j e d n a k o m ili v e o m o d b r z i n e svjetlosti. U svojoj teoriji Einstein na v o d i da gravitacijska sila is krivljuje s v e m i r . T v r d i o je da j a k o gravitacijsko p o l j e S u n c a ili drugih z v i j e z d a savija svjetlosne z r a k e i i z r a u n a o u kolikoj se mjeri to d o g a a . T a j e p o j a v a kasnije u o e n a prilikom p o m r i n e S u n c a i to tono onako kako ju je Einstein p r e d v i d i o . A l b e r t Einstein j e r o e n u N j e m a k o j 1879. godine. V e i n u ivota p r o v e o j e u Njemakoj i vicarskoj, a u m r o je u S A D 1 9 5 5 . g o d i ne. P o r e d Arhimeda i Isaaca N e v v t o n a , smatra se j e d n i m od n a j v e i h fiziara u p o v i jesti.

U teoriji relativnosti Einstein je naveo nekoliko zauujuih zakljuaka. J e d a n o d njih j e d a s e m a s a i z r a v n o pretvara u energiju i pritom od m a l e k o l i i n e tvari nastaje g o l e m a energija. Ispravnost te t v r d n j e dokazana je otkriem nuklearne energije. Drugi zakljuak bio je da predmeti kretanjem postaju tei, a v r i j e m e im prolazi sporije. Ta se pojava primjeuje samo k o d izuzetno velikih brzina i m o e se pratiti na brzim a t o m s k i m e s t i c a m a . Pri 54

>

T K O JE O T K R I O

VITAMINE? Vitamini su spojevi neophodni za nae zdravlje. Z b o g njihovog nedostatka u hrani ubrzo se javljaju razne bolesti. Vanost vitamina sluajno j e o t k r i v e n a 1896. g o d i n e , kad je nizozemski znanstvenik Christiaan Eijkman primijetio da pilii hranjeni Ijutenom riom esto obolijevaju. To se d o g a a l o j e r j e I j u t e n a ria siromana vitaminima.

V a n j s k e Ijuskice rie s a d r e b r o j n e v i t a m i n e , ali se o n i Ijutenjem u k l a n j a j u . E i j k m a n t o nije z n a o . D o saznanja d a ivi o r g a n i z m i z a h t i j e v a j u m a l e k o l i i n e nekih s p o j e v a doao je 1906. godine britanski z n a n s t v e n i k Frederick Hopkins. O n j e v j e r o v a o da se tim s p o j e v i m a m o g u izlijeiti bolesti p o p u t s k o r b u t a , to se kasnije pokazalo ispravnim. N e o p h o d n i spojevi nazvani su vitaminima. D a n a s poznajemo mnotvo razliitih v i t a m i n a .

vitamin A tijamin B, riboflavin B 2 nijacin piridoksin pantotenska kiselina folina kiselina vitamin B , 2 vitamin C vitamin D vitamin E

0080

<3 o W
00
HRANA

<

T K O JE I Z U M I O

TRANZISTOR? T r a n z i s t o r s u 1948. g o d i n e izumili ameriki znanstve nici W i l l i a m S h o c k l e y , J o h n Bardeen i W a l t e r Brattain. Z b o g sitne grae i velike pouzdanosti tranzistori su u elektronskim aparatima ubrzo zamijenili elektron ske cijevi. Njihovim otkri e m o m o g u e n a je proiz v o d n j a prenosivih televizij skih i radio ureaja. Tranzistori s u g r a e n i o d ko m a d i a silikona ili drugih tva< T K O JE O T K R I O DNK?

ri koje p o j a a v a j u e l e k t r i n u struju. M o g u s e m e u s o b n o p o v e z a t i u m a l e ali s l o e n e strujne s k l o p o v e to o b r a u j u televizijske ili r a d i o signale. P e d e s t i h g o d i n a n a e g stolje a zapoela je proizvodnja integriranih k r u g o v a . O n i s e sastoje o d j e d n o s t a v n i h k o m p o n e n t i sastavljenih o d v i e m e u s o b n o povezanih tran zistora koji z a t v a r a j u strujni s k l o p . M i k r o i p o v i su vrste integriranih k r u g o v a sastavlje nih od vie tisua tranzistora.

STRUKTURU

Deoksiribonukleinska kise l i n a , ili D N K , j e t v a r k o j u sadre sve ive stanice. O n a je nosilac gena odgo vornih za nasljeivanje. G o d i n e 1953. B r i t a n a c F r a n cis C r i c k i A m e r i k a n a c J a m e s W a t s o n otkrili su strukturu D N K . Time je ob janjen m e h a n i z a m naslje ivanja. M o l e k u l e D N K imaju s p o s o b nost u d v o s t r u a v a n j a u stani c a m a . T i m p r o c e s o m nastaju

n o v e stanice koje s u j e d n a k e o n i m starima. S v e stanice n e k o g i v o g b i a kopije su sta nica n j e g o v i h roditelja, pa o n o nasljeuje n j i h o v a svojs tva. C r i c k i VVatson su otkrili d a s e m o l e k u l e D N K sastoje o d s k u p i n a a t o m a raspore enih u dva zavinuta lanca. Prilikom u d v o s t r u a v a n j a lanci se r a z m o t a j u i formiraju n o v e m o l e k u l e D N K u kojima je raspored atoma jednak kao u prvotnoj molekuli. S v e oso bine nekog bia ovise o strukturi m o l e k u l e D N K .

55

>

TKO

SU

BILE

AMAZONKE? D r e v n i su G r c i priali prie o narodu ratobornih ena zvanih Amazonke. O n e su ratovale poput mukaraca, a ni u h r a b r o s t i n i s u za n j i ma zaostajale. Vladar im je uvijek bila kraljica. G o v o r i se da su A m a z o n k e ivjele n a o b a l a m a C r n o g a m o r a . N o , G r c i koji s u s e ta mo naselili nisu pronali ni k a k v e t r a g o v e tog n a r o d a . Pustolovina grkog junaka H e r a k l a o b j a n j a v a zato. H e r a k l o je k r e n u o u v o j n i p o h o d protiv a m a z o n s k e kralji ce H i p o l i t e . U toj je b o r b i kraljica p o g i n u l a , a A m a z o n ke su p r o t j e r a n e s n j i h o v o g > T K O JE M O R A O DVANAEST

p o d r u j a . T o k o m trojanskog rata A m a z o n k e su se jo j e d n o m s u k o b i l e s G r c i m a , ali je i o v a j puta Ahilej u b i o njiho v u kraljicu. Slike A m a z o n k i se esto pojavljuju n a g r k i m v a z a

m a . U bitkama su se sluile l u k o m i strijelom, k o p l j e m , s j e k i r o m , titom i l j e m o m . Pretpostavlja se da je rijeka Amazona u Junoj Americi ime d o b i l a p o n a r o d u rato bornih ena.

OBAVITI

POSLOVA? Heraklo je bio najpoznatiji antiki junak. Prvenstveno se isticao n e v j e r o j a t n o m snagom. P r e m a legendi H e r a k l o j e b i o sin b o g a Z e u s a i A l k m e n e . Z e u s o v a e n a H e r a bila j e to liko l j u b o m o r n a da je eljela ubiti dijete, te je poslala d v i j e z m i j e da ga ubiju u k o l i j e v c i . N o , mali j e H e r a k l o v e b i o d o v o l j n o jak da ih z a d a v i g o lim r u k a m a . H e r a j e prisilila H e r a k l a d a slui kralju Euristeju. Kralj mu je zadao dvanaest poslova mislei da ih n i j e d a n o v j e k n e b i m o g a o o b a v i t i . P a ipak, H e r a k l o j e u s p j e n o ispunio svaki z a d a t a k . 56

B o r i o se s divljim zvijerima i udovitima s mnogo glava, hvatao konje-ljudodere i ubijao ptice-ljudoderke. O i s t i o je staju sa 3 0 0 0 zvije ri p r o m i j e n i v i tok rijeke, n o sio j e Z e m l j u n a r a m e n i m a i u a o u p o d z e m n i svijet. H e r a k l o j e d o i v i o jo

m n o g o p u s t o l o v i n a i b o r i o se s b r o j n i m neprijateljima. N a kraju ga je iz l j u b o m o r e otrov a l a vlastita e n a . N o , b o g o vi su h r a b r o g j u n a k a p o z v a l i na O l i m p , gdje je s njima n a stavio ivjeti.

MUOVI, LEGENDE I JUNACI < T K O JE B I O AGAMEMNON? P r e m a legendi o trojan s k o m ratu Troja je d e s e t g o d i n a bila p o d g r k o m opsadom. Na elu grke v o j s k e bio je m i k e n s k i kralj Agamemnon. N a A g a m e m n o n o v o j obitelji lealo j e b o j e prokletstvo. K a d i m j e ubijen o t a c , A g a m e m n o n i n j e g o v brat M e n e laj pobjegli su u S p a r t u i o n dje se oenili spartanskim princezama. A g a m e m n o n s e kasnije > T K O JE BILA HELENA? s p a r t a n s k o g kralja M e n e l e j a , ali j e p o n o v n o oteta. O v a j put je to u i n i o trojanski kra ljevi Pari. T r a e i o s v e t u (i oslobaanje Helene) Grci su napali Troju. N a k o n dugogo dinjeg r a t o v a n j a G r c i s u d o bili rat, Pari je ubijen i H e l e na se vratila M e n e l a j u (u n e kim j e p r i a m a d o i v j e l a b r o d o l o m i d o s p j e l a u Egipat). K a k o je s o e v e strane bila b o i c a , smatra s e d a j e H e l e n a imala b o a n s k e m o i . Z b o g n j e n e s u ljepote isplo vile tisue b r o d o v a , p a j e H e l e n a postala z a t i t n i c o m grkih m o r n a r a . < K O J I JE VELIKI G R A D PO BOICI? A t e n a b o i c a rata i m u d r o s t i . N o , A t e n u s u tovali v e i n a r o d i iz v r e m e n a m n o g o prije d r e v n e G r k e , n a r o i t o Kreani i Mikenjani. Jedan o d mikenskih v l a d a r a ivio j e na Akropolisu. K a d su drevni G r c i osvojili n j e g o v u u t v r d u , otkrili su da je t o v a o b o i c u A t e n u . V o j n i c i su se divili b o ici rata i prihvatili je k a o s v o j u vlastitu. S a u v a l i su njen h r a m i g r a d u dali i m e Atena. vratio u M i k e n u i zatraio o e v o prijestolje. S a z n a v i da je trojanski kraljevi Pari o t e o M e n e l a j e v u suprugu H e l e n u , o d l u i o s e osvetiti z a taj z l o i n t e j e irom G r ke sakupio veliku vojsku. Da b i stekao n a k l o n o s t b o g o v a , m o r a o je rtvovati ki Ifigeniju. G r c i s u deset g o d i n a n a p a dali T r o j u , da bi nakraju v o j nici prodrli u grad sakriveni u d r v e n o m konju (vidi d o l j e ) . A g a m e m n o n s e sretno vratio k u i , ali ga je o n d j e ubila nevjerna ena.

H e l e n a je bila ki v r h o v n o g boga Z e u s a i G r c i su je smatrali najljepom smrt n o m e n o m na svijetu. Nje n a j e l j e p o t a i z a z v a l a rat iz meu G r k e i Troje. H e l e n i n a m a j k a bila j e L e d a sojoj se Z e u s u k a z a o u liku a b u d a . K a o sasvim m l a d a djevojka H e l e n a j e s v o j o m epotom oarala Tezeja, te (u je on o t e o . O s l o b o d i l a su e b r a a Kastor i P o l i d e u k vratili je k u i . H e l e n a s e zatim u d a l a z a

NAZVAN

Drevni grki grad Atena razvio se p o d n o breuljka Akropolisa. Na samom breuljku sagraen je hram p o s v e e n zatitnici grada boici Ateni. A t e n a j e bila najdraa ki b o g a Z e u s a , o c a svih starogr kih b o g o v a . Iskoila j e i z Z e usove glave posve odrasla i u p u n o j ratnoj s p r e m i n a k o n to j e Z e u s p r o g u t a o njenu majku M e t i d u ! O v o m priom G r c i o b j a n j a v a j u zato j e

57

M U O V I , L E G E N D E I JUNAC < T K O SU BILE M U Z E ? Kad se devet djevojaka poku alo natjecati s M u z a m a u pjesnitvu, b o g g l a z b e A p o l o n ih je p r e t v o r i o u svrake. M u z e su proricale budu nost, a kasnije su predstavlja le i d r u g e umjetnosti. P j e s n i tvo j e p r i p a d a l o K a l i o p i , Erati i T e r p i s h o r i . Talija je p r e d stavljala k o m e d i j u , M e l p o m e na t r a g e d i j u , P o l i h i m n i j a pje v a n j e . Euterpi j e p r i p a d a l o sviranje, d o k j e T e r p i s h o r a bila i M u z a plesa. Klio je bila M u z a povijesti, a U r a n i j a M u z a astronomije.

D r e v n i su G r c i cijenili glaz b u , umjetnost i pjesnitvo. M u z e su bile boice pjesni tva i g l a z b e . M u z e s u bile keri najvieg boga Zeusa i boice p a m e nja M n e m o z i n e . i v j e l e su na b r d u H e l i k o n u , g d j e su svjei planinski izvori d a v a l i dar pjesnitva o n i m a koji su iz njih pili. O n d j e s u M u z e pje vale i plesale. S v a t k o tko se o d v a i o iz azvati M u z e u pjesnitvu ili glazbi s k u p o j e t o p l a a o . > OD T K O JE BILA KRALJICA SABE? Kraljica je sa S a l o m o n o m m o r a l a o b a v i t i v a n e razgo v o r e . D a b i stigao d o drugih zemalja, Salomon je morao p r o i njenim t r g o v a k i m p u t o v i m a , d o k je kraljica koristi la n j e g o v e luke u Palestini. N a k o n razgovora i izmjene d a r o v a kraljica se vratila u svoju zemlju oarana Salom o n o v i m bogatstvom i m u drou. P r i a o o v o j posjeti z a b i ljeena je i u K u r a n u , svetoj m u s l i m a n s k o j knjizi. A r a p s k i pisci su kraljicu n a z v a l i Bilqis.

P r i j e v i e o d 3000 g o d i n a iz r a e l s k o g kralja S a l o m o n a posjetila je kraljica od Sab e . Taj je d o g a a j zabilje en u Bibliji. S a b a j e biblijsko ime z e m l j e u j u n o j A r a b i j i koju d a n a s zovemo J e m e n . Neko je ta z e m l j a bila vrlo bogata jer je upravljala svim t r g o v a k i m putovima od Crvenog mora d o Indijskog o c e n a . P o r e d t o g a , S a b a j e o b i l o v a l a zla tom i zainima.

<

T K O JE BILA

AFRODITA? Afrodita je bila najljepa starogrka boica. Kao bo i c a l j u b a v i u p r a v l j a l a j e sr cima svih smrtnika i bo gova. U n e k i m se p r i a m a Afrodita spominje kao Zeusova ki, d o k j e p r e m a d r u g i m a nastala iz morske pjene nedaleko C i pra. M o g u e j e d a s u stanov nici tog o t o k a tovali Afroditu prije v r e m e n a stare G r k e . U svim se p r i a m a j e d n a ko istie njena ljepota. A f r o 58

dita se natjecala s b o i c a m a H e r o m i A t e n o m za naslov n a j l j e p e , a Z e u s je n a r e d i o da n j i h o v u ljepotu o c i j e n i smrtnik. Taj j e z a d a t a k p r i p a o P a r i s u , sinu t r o j a n s k o g kralja P r i j a m a . S v e tri b o i c e s u P a risu o b e a l e b o g a t e n a g r a d e . Afrodita m u j e o b e a l a naj ljepu smrtnu e n u i p o b i j e d i la. N j e n a n a g r a d a bila j e H e lena, e n a t r o j a n s k o g kralja Menelaja. H e r a i A t e n a su se za p o raz osvetile trojanskim ratom u k o j e m su poginuli P a r i , n j e g o v a obitelj i m n o g i sugra ani.

MITOVI, L E G E N D E I J U N A C I > T K O JE T R A I O RUNO? podijeliti kraljevstvo a k o m u d o n e s e zlatno r u n o . J a z o n j e s a g r a d i o b r o d Ar go i isplovio sa 50 hrabrih grkih j u n a k a , A r g o n a u t a . Nakon mnogo neobinih pu stolovina stigli su na K o l h i d e u Crnom moru. Kralj koji je v l a d a o tim p o d r u j e m z a d a o j e J a z o n u te ak z a d a t a k o b e a v i m u ru no u z a m j e n u . J a z o n ga je uz p o m o kraljeve keri M e d e j e uspjeno o b a v i o , ali kralj nije ispunio s v o j u rije. Vjetica M e d e j a j e nakraju p o m o g l a J a z o n u d a p o r a z i z m a j a , ukra de r u n o i sretno se vrati k u i . < T K O JE B I O O D I N ? ga zazivali na b o j n o m p o l j u . P o O d i n o v o m n a l o g u mrtvi su se j u n a c i spaljivali na p o grebnoj l o m a i , da bi mu se p o t o m pridruili u V a l h a l l u . R a t n i k i b o g nosio j e zlat ni l j e m . K o p l j e su mu iskovali patuljci, a j a h a o je na o s m o n o g o m konju S l e i p n i r u . S v u d a su ga pratili v u k o v i i gavranovi. O d i n je bio i b o g m u d r o s t i , a d o b r o je p o z n a v a o i m a g i j u . e s t o j e p o s j e i v a o svijet i ljudima p o s t a v l j a o b r o j n a pitanja. Da bi m o g a o piti iz izvora mudrosti M n i m i r a , r tvovao je jedno oko.

ZLATNO

N e k o d a v n o zlatni je o v a n s dvoje djece preletio mo re. N j e g o v o runo je kasnije objeeno na drvo, gdje ga je uvao divovski zmaj. Da bi ga pronaao, J a z o n je okupio m n o g e glasovite ju nake i u b r o d u A r g o isplo vio iz G r k e . J a z o n j e bio sin kralja E z o n a . K a d j e J a z o n jo b i o d j e a k , E z o n o v brat Pelij je ugrabio prijestolje. Pelij j e o b e a o svom n e a k u da e s n j i m e

Tisuama godina stanovnici sjeverne E v r o p e tovali su vlastite b o g o v e . Najvaniji od njih bio je b o g rata, Odin. P r e m a starim p r i a m a O d i n je j a h a o n e b o m o d j e v e n u i roki o g r t a s v e l i k i m e i r o m . Pratila ga je vojska sablasnih ratnika i u o l u j n i m se n o i m a n a n e b u m o g a o uti njihov galop. Kasnije j e O d i n p o s t a o b o g koji je o d l u i v a o o sudbini ljudi, n a r o i t o ratnika koji su > TKO SU BILE i o d l u i v a l e koji e j u n a c i poginuti i tko e p o b i j e d i t i . S a m o su ratnici ija je s u d bina bila da u m r u mogli v i djeti te zastraujue e n e u o k l o p i m a i l j e m o v i m a , sa titom i sjajnim k o p l j e m u ruci. Kad bi odabrale junaka, V a l k i r e su mu se u k a z a l e i n a javile mu sudbinu. Tada su na v a t r e n i m k o n j i m a o d l e t j e l e u V a l h a l l , obavijestile O d i n a o d o l a s k u n o v o g a gosta i pri p r e m i l e m u mjesto z a ratni kim s t o l o m .

VALKIRE? Prema sjevernoevropskim legendama Valkire su djevi c e k o j e o d l u u j u koji e ju naci poginuti u b o r b i i pri druiti s e b o g u O d i n u u Valhallu. Vaikire su ivjele s O d i n o m u v a l h a l l u i bile mu s l u a v k e i zatitnice. P o s l u i v a l e su ratnike p i v o m i p a z i l e da im tanjuri i a e uvijek b u d u puni. O d i n je V a l k i r e slao u borbe. Lutale su b o j n i m p o l j e m

59

MUOVI, LEGENDE I JUNACI V T K O JE B I O R O L A N D ?

R o l a n d je bio jedan od naj p l e m e n i t i j i h v i t e z o v a fra n a k o g kralja Karla V e l i k o g . O n j e m u j e o k o 1100. godine napisana poema. R o l a n d j e b i o prefekt B r e t a g n e i p r e d v o d i o je v o j s k u Karla V e j i k o g u b o r b i protiv A r a p a u p a n j o l s k o j . N a k o n p o b j e d e trupe s u 7 7 8 . godine krenule nazad u F r a n c u s k u , ali ih je u j e d n o j dolini d o e k a l a z a s j e d a . P r i t o m su poginuli svi v o j n i c i na z a e l j u k o l o n e , pa t a k o i Roland. Iz o v o g se d o g a a j a razvila legenda. Rolandov o u h G a n e l o n je izabran da p r e g o v a r a sa s a r a c e n s k i m (arapskim) kraljem o s k l a p a n j u mira. N o , on se izdajniki d o g o v o r i o s neprijateljima da presretnu zaelje francuske vojske z n a j u i d a e tim d i j e l o m upravljati R o l a n d . U n a p a d u se R o l a n d j u n a k i b o r i o . Izgubivi velik broj v o j n i k a isprva j e o d b i o p o z v a t i p o m o , te je u rog z a s v i r a o tek k a d j e v e bilo p r e k a s n o . K a d j e K a r l o Veliki stigao na bojite, svi su veliki v i t e z o v i v e bili mrtvi. A U T K O JE I V I O CAMELOTU? A T K O JE B I O KRALJ

VACLAV? O k o 921. g o d i n e na prije stolje e k o g Kraljevstva doao je kranski djeak Vaclav. Danas se on smatra svetim zatitnikom e k e . V a c l a v a j e odgojila n j e g o v a b a k a L u d m i l a , koja je bila kranka. D j e a k o v a je m a j k a bila l j u b o m o r n a na L u d m i l u , t e j e naredila d a j e ubiju. V e i n a e h a bili s u pogani. Zato je Vaclav u svoju zemlju p o z i v a o n j e m a k e m i s i o n a r e k a k o bi irili k r a n s t v o . N o , s njima su stigli i n j e m a k i v o j n i c i . Velikai su se o k r e n u l i protiv V a c l a v a , te ga je jednog d a n a , n a putu p r e m a c r k v i , u b i o brat B o l e s l a v . U s k o r o su se proirile prie o udesnim dogaajima u Vaclavovoj g r o b n i c i , k a o i o kraljevoj velikoj d o b r o t i . J e d n a o d njih govori kako je posjekao drvo u umi da bi ga d a o u d o v i c a m a i s i r o a d i . Pratio ga je n j e g o v sluga koji se od h l a d n o e titio h o d a j u i V a c l a v o v i m stopama.

S r e d n j o v j e k o v n i s u l j u d i ra do prepriavali doivljaje hrabrih vitezova. Najhrabri ji i n a j a s n i j i bili su kralj Ar tur i njegovi vitezovi o k r u glog stola iz d v o r c a Camelot. A k o j e C a m e l o t zaista p o s t o j a o , v j e r o j a t n o j e t o bio neki z a m a k u z a p a d n o j Britaniji. Kralj Artur j e ivio o k o 5 0 0 . g o d i n e nae e r e i b r a n i o je rimsku koloniju Britaniju o d barbarskih n a p a d a a . U p r i a m a se o p i s u j e k a k o j e Artur p o s t a o kraljem i z v u k a v i m a iz k a m e n a . M a mu se z v a o Excalibur, a glavni savjetnik b i o mu je arobnjak Merlin. Arturova kraljica G u i n e v e r e s e zaljubila u najhrabrijeg viteza o k r u g l o g stola, Sir L a n c e l o t a . L a n c e l o t o v sin Sir G a l a h a d p o d u z e o j e najsmioniji o d svih vitekih p o t h v a t a - k r e n u o je u potragu za svetim g r a l o m . O v a k v e prie o vitezovima o k r u g l o g stola bile su vrlo popularne u srednjem vijeku, a o d r a l e su se i do danas.

60

MUOVI, LEGENDE I JUNACI

T K O JE B I O

PREZBITER IVAN? U v r i j e m e kriarskih ratova u E v r o p i se p r i a l o o k r anskoj zemlji na D a l e k o m istoku kojom vlada svee nik Prezbiter I v a n . U kasni jim se priama to legendar no kraljevstvo preselilo u Afriku. Prezbiter I v a n j e l e g e n d a r n i lik. G o d i n e 1 1 4 5 . o p i s i v a n j e kao m o n i v o a spreman po drati kriare u b o r b i za S v e tu z e m l j u . G o v o r i l o se da se n j e g o v o kraljevstvo nalazi _ T K O JE B I O EL CID?

istono o d Perzije ( d a n a n j e g Irana). U p r i a m a se s p o m i n j e da j e o k o 1 1 6 5 . g o d i n e n a za p a d E v r o p e stiglo p i s m o u k o j e m I v a n o p i s u j e ljepote svoje zemlje. P a p a je odgo v o r i o na to p i s m o , a putnici p o p u t M a r k a P o l a s u pokuali p r o n a i I v a n o v o kraljevstvo. U n e k i m se p r i a m a P r e z b i ter I v a n p o v e z u j e s m o n g o l skim v l a d a r o m Dingiskanom. S v r e m e n o m se l e g e n d a o kralju preselila u A f r i k u , gdje je etiopski kralj b i o p o znat k a o Prezbiter I v a n .

Rodrigo Diaz de Vivar, poz natiji k a o E l C i d C a m p e ador, bio je panjolski naci onalni junak. El C i d je r o e n u p a n j o l s k o j oko 1 0 4 0 . g o d i n e . U to je vrijeme p a n j o l s k a bila podijeljena i z m e u maurskih i panjolskih v l a d a r a . O b j e s u se strane n e p r e s t a n o sukobljavale. El Cid je p o d r a v a o kralja Kastilje i predvodio je njegovu v o j s k u . K a o izvrstan v o j n i k d o b i o j e m n o g e bitke, ali j e zbog s u m n j e za izdaju n a p o k o n protjeran iz z e m l j e . Tada je postao plaenik i b o r i o se za v o j s k u koja mu je bolje p l a a l a . P o n e k a d se b o r i o n a strani M a u r a , a ponekad na strani panjolaca. G o d i n e 1094. El Cid je o s v o j i o kraljevstvo V a l e n c i j u i njime j e v l a d a o s v e d o s v o j e smrti 1 0 9 9 . g o d i n e . U s k o r o p o t o m o n o je opet pripalo Maurima. El C i d nije bio n i k a d a p o r a en u b o r b i . O n j e g o v i m su j u n a k i m p o d v i z i m a napisane m n o g e l e g e n d e i p r i e .

T K O JE B I O TELL?

WILHELM

W i l h e l m Teli je legendarni vicarski junak. Austrijski v l a d a r G e s s l e r j e n a r e d i o da svi v i c a r c i u Altdorfu g a a j u eir p o d i g n u t na tapu na gaalitu. Teli ni je posluao njegovu naredbu. D o z n a v i o n j e g o v o j velikoj streljakoj vjetini, G e s s l e r j e Tellu p o n u d i o s l o b o d u a k o uspije p o g o d i t i j a b u k u na gla-

vi s v o g a sina s udaljenosti od 150 k o r a k a . Teli j e uspjeno p o g o d i o j a b u k u , ali j e o d m a h pripre m i o i d r u g u strijelu. K a d ga je G e s s l e r u p i t a o za r a z l o g , Teli m u j e o d g o v o r i o d a j e bila n a m i j e n j e n a n j e m u i da bi je upotrijebio d a j e u b i o s v o g a sina. Teli j e p o n o v n o u h a p en i smjeten u b r o d koji ga je t r e b a o prevesti u G e s s l e r o v d v o r a c . N o , p o d i g l a s e oluja i Teli je uspio p o b j e i . e k a j u i u zasjedi u b i o je G e s s l e r a 61

MUOVI, LEGENDE I JUNACI < KOJI JE G U S A R B I O KAO B a r b a r o s s i n i b r o d o v i bili su u g l a v n o m galije (s veslima) na kojima su k a o r o b o v i radili zarobljeni mornari. Bogate z a r o b l j e n i k e su gusari drali u z a t o e n i t v u s v e d o k njiho v e obitelji n e b i platile o t k u p ninu. P o j e d i n i v l a d a r i su plaali gusare da se b o r e za njih, a s a m B a r b a r o s s a je p o s t a o a d m i r a l turske flote. B a r b a rossa j e u m r o 1 5 4 6 . g o d i n e , ali su korsari i dalje n a p a d a l i b r o d o v l j e , s v e d o k u 19. sto ljeu F r a n c u z i nisu osvojili Alir. T a d a j e zaustavljen te ror barbarskih g u s a r a . krenuo na putovanje prema Junoj Americi. Na tom je p u t o v a n j u u a o u Tihi o c e a n i u d o m o v i n u se vratio tek 1580. godine. Sa s o b o m je d o n i o v e l i k o b o g a t s t v o , te ga je kraljica Elizabeta I. progla sila v i t e z o m . G o d i n e 1 5 8 8 . Englesku j e n a p a l a panjolska A r m a d a . Pria govori da je Drake u v r i j e m e k a d je u o e n a n e prijateljska flota k u g l a o . Izja v i o j e d a e p a n j o l c e napasti i m zavri igru. U n a t o s v o joj velikoj s n a z i , A r m a d a j e poraena. Drake je poginuo 1596. Bukanir Henry Morgan je karijeru z a v r i o k a o g u v e r n e r J a m a i c e i engleski kralj ga je proglasio v i t e z o m . P o e t k o m 18. stoljea v e liki gusarski d a n i p o e l i su se bliiti kraju. F r a n c u s k i p o m o rac J e a n Lafitte se 1 8 1 2 . godi ne borio za Sjedinjene Dra ve u ratu protiv Britanije. P o stao je h e r o j , ali se p o t o m vratio starom ivotu i nasta v i o pljakati p a n j o l c e u J u noj A m e r i c i . Na Karipskim otocima b u kaniri su p o s j e d o v a l i p o j e d i ne luke kojima su v l a d a l i p o put kraljeva.

POZNAT

BARBAROSSA? U 16. s t o l j e u o b a l e s j e v e r ne Afrike bile su sjedite m o n i h gusara korsara. Najstraniji od svih bio je turski kapetan Barbarossa (Crvenobradi). B a r b a r o s s i n o p r a v o i m e bilo je Khavr a d - D i n . Stvorio je uporite u sjevernoj Africi i uz p o d r k u turskog sultana na padao panjolsku i Portugal. G o d i n e 1 5 1 8 . o s v o j i o j e Alir i p r e t v o r i o ga u gusarsko gni jezdo. < T K O JE B I O FRANCIS

DRAKE? U 16. s t o l j e u b j e s n i o j e rat izmeu Engleske i panjol ske. Engleski gusar Francis Drake napadao je panjol ske brodove. Drake je roen 1543. godine u D e v o n u . P r o s l a v i o se k a o hrabri m o r e p l o v a c i krstario je v o d a m a Karipskog mora u potrazi za panjolskim b r o dovima. G o d i n e 1577. Drake je s b r o d o m Pelican (kasnije p r e i m e n o v a n u Colden Hind) < TKO SU BILI

BUKANIRI? U 17. s t o l j e u a m e r i k i m v o d a m a harali su piratski brodovi. Na njima su esto plovili francuski, britanski i nizozemski bukaniri. I m e bukanir p o t j e e o d fran c u s k e rijei boucan k a k o se n a z i v a p e za suenje m e s a to se j e d e na b r o d o v i m a . M n o g i bukaniri bili su pirati i pljakali su t r g o v a k e b r o d o v e . D r u g i su iznajmljivali svoju vjetinu, hrabrost i brze b r o d o v e o n i m a koji su n a j b o lje p l a a l i . 62

MUOVI, LEGENDE I JUNACI T K O JE B I O SURCOUF? Robert S u r c o u f se naziva posljednjim korsarom. 8 1 0 je francuski kapetan proslavljen kao smion i nenadmaanpomorac. Sorcouf je roen 1773. godiu S a i n t - M a l o u . Njegovi su roditelji eljeli da p o s t a n e s v e e n i k , ali j e o n p o b j e g a o od k u e i u d o b i od 15 g o d i ve je p l o v i o Indijskim oceanom. Nakon francuske revolucije z b i o je rat i z m e u B r i t a n i TKO SU BILE A N N E kuala p o b j e i ili se j e d n o stavno predala. e n e s u rijetko p l o v i l e g u sarskim b r o d o v i m a (osim k a o z a t o e n i c i ) . P a ipak, e n e gusari su p o s t o j a l e , a j e d n e o d njih bile s u A n n e B o n n y i M a r y R e a d . Na crteu su prikazane naoruane i odje vene poput mukaraca. O b j e su p o b j e g l e iz d o m o v i n e i pridruile se g u s a r s k o m ka petanu J o h n u R a c k h a m u . Mary Read je uhvaena, te je u z a t v o r u umrla od g r o z n i c e . A n n e B o n n y je takoer uhap e n a , ali n j e n a dalja s u d b i n a nije p o z n a t a . u bitki k o d N i l a p o r a z i o fran c u s k u flotu i z a d r a o N a p o l e o n o v u vojsku u Africi. U na padu na Kopenhagen 1 8 0 1 . g o d i n e n a m j e r n o j e stavio svoj d u r b i n na slijepo o k o ka ko ne bi v i d i o z n a k za p r e k i d vatre. N e l s o n j e u b r z o p o s t a o na c i o n a l n i j u n a k i stekao v i s o k u kraljevsku titulu. O d r a v a o j e ljubavnu vezu sa Lady H a m i l ton, suprugom jednog diplo m a t a . G o d i n e 1 8 0 5 . u bitki k o d Trafalgara p o r a z i o j e francusku i panjolsku mor n a r i c u . N o , u toj b o r b i je p o ginuo. 63 je i F r a n c u s k e . F r a n c u s k i brzi ratni j e d r e n j a c i e s t o su i z v o dili b r z e n a p a d e na britanske b r o d o v e . S u r c o u f j e unita v a o velike b r o d o v e . G o d i n e 1800. Surcouf se p r o s l a v i o n a p a d o m n a britan ski b r o d K e n t . N j e g o v j e b r o d Confiance p o r a z i o Kenta i za plijenio m u velik t o v a r zlata. F r a n c u s k o v r h o v n i t v o j e za trailo o d S u r c o u f a d a i m p r e d a z l a t o , ali ga je on ljuti lo b a c i o u m o r e i o d g o v o r i o im neka ga uzmu ako m o g u . S u r c o u f je u m r o u S a i n t M a l o u 1827. godine.

ne

na,

B O N N Y I MARY READ? N a o t v o r e n i m m o r i m a rijetko su se susretale e n e pirati. P a i p a k , A n n e B o n n y M a r y R e a d n i s u n i m a l o zaostajale za s v o j i m m u k i m drugovima. U 17. i 18. stoljeu v o d e K a ripskog m o r a bile su o m i l j e n a gusarska lovita. Onuda su plovili brojni trgovaki brodovi Ugledavi gusarsku z a s t a v u s lubanjom i p r e k r i e n i m k o stima, v e i n a j e b r o d o v a p o >TKOJEB I OA D M I R A L NELSON? Britanski admiral H o r a t i o Nelson p o b i j e d i o j e u m n o gim znaajnim pomorskim bitkama. U b i j e n je u asu svog najveeg trijumfa - u bitki k o d Trafalgara. Nelson je roen 1758. godine, a m o r n a r i c i se pridruio u dobi od samo 12 godina, Sluio je na m n o g i m ratnim b r o d o v i m a , a u b i t k a m a je izgubio d e s n u ruku i d e s n o oko. G o d i n e 1 7 9 8 . N e l s o n je

MITOM, LEGENDE I JUNACI < T K O JE SVIRAO D O K i atletiku. N o , u b r z o j e n a v i d j e l o izi la i druga strana n j e g o v e pri r o d e . P r i r e i v a o j e divlje za b a v e , p r i h v a a o n o v e strane religije i u b i o svoju m a j k u i s u p r u g u . S m a t r a o se g e n i j e m i z a p r e p a t a v a o je rimske v e l i k a e s v o j i m pojavljiva n j e m na p o z o r n i c i . G o d i n e 64. (dok je N e r o n b i o o d s u t a n ) R i m j e unitio p o a r . P o n o v n a izgradnja znaila je povienje poreza, te su izbile b r o j n e p o b u n e . N e r o n se s a m o smijeio i svi r a o . S e n a t j e zatraio n j e g o v u smrt, ali se on s a m u b i o .

JE GORIO RIM? G o v o r i se da je rimski car Neron bacao prve krane l a v o v i m a i da je zapalio Rim. Takve prie posebno istiu n j e g o v u okrutnost i nemilosrdnost. N e r o n je c a r e m postao 54. g o d i n e nae e r e , u d o b i o d 1 7 g o d i n a . N j e g o v a je majka o t r o v a l a s v e n j e g o v e protivni ke i isprva je m l a d i c a r d o b r o i uspjeno v l a d a o . Z a b r a n i o je k r v o l o n e s p o r t o v e u areni i p o t i c a o je p o e z i j u , d r a m u > T K O JE B I O O V J E K

SA ELJEZNOM MASKOM? G o d i n e 1698. u p a r i k i z a tvor Bastille d o v e d e n je maskirani zarobljenik. I m a o j e v l a s t i t u e l i j u i nit k o n i j e z n a o t k o j e taj tajan stveni ovjek. N a z i v o v j e k sa e l j e z n o m m a s k o m izmislio j e pisac Voltair. O n j e s m a t r a o d a b i z a r o b l j e n i k m o g a o biti brat b l i z a n a c f r a n c u s k o g kralja Luja X I V . M a s k a m u nije bila o d eljeza, v e o d b a r u n a . Ali s e naziv o d r a o d o d a n a s . > T K O JE BILA M A R I J A STUART? M a r i j a S t u a r t bila je po ro e n j u kraljica k o t s k e , a po udaji kraljica F r a n c u s k e . Svojatala je i e n g l e s k o pri jestolje koje je tada pripa d a l o n j e n o j r o a k i n j i Eliza beti I. Marijin otac je umro nepo s r e d n o prije n j e n o g r o e n j a 1542. godine. kotskom je tada u i m e s v o j e k e r k e vla dala M a r i j i n a m a j k a . N a r o d je nije v o l i o j e r je bila katolki nja, d o k su koti v e i n o m bili 64 Tajanstveni zarobljenik je m o g a o biti i grof M a t t h i o l i , d v o s t r u k i pijun koji je ra d i o za F r a n c u s k u , ali je 1 6 7 9 . g o d i n e u h a p e n jer j e o d a v a o tajne f r a n c u s k i m neprijate ljima. protestanti. M a r i j a je odrasla u F r a n c u skoj i u d a l a se za f r a n c u s k o g kralja, ali se n a k o n kraljeve smrti vratila u k o t s k u . O n d j e se u d a l a za s v o g r o a k a lorda D a r n l e v a . kotski l o r d o v i su mrzili D a r n l e v a , te je j e d n o g a d a n a u kui u kojoj je on b o ravio p o d m e t n u t a eksplozija. M n o g i smatraju da je u t o m e sudjelovala i Marija. Z b o g tog j e d o g a a j a m o r a l a p r e pustiti prijestolje s v o m sinu Jamesu V I . Nakraju je pobje gla u E n g l e s k u , ali je o p t u e na za z a v j e r u protiv E l i z a b e t e I. i 1 5 8 7 . g. p o g u b l j e n a . J o uvijek s e n e z n a t o n o tko je b o r a v i o u toj eliji. N o , j e d a n o d zatvorskih u v a r a je u svoj d n e v n i k zabiljeio da je o v j e k sa e l j e z n o m maskom umro u zatvoru 1 703. godine

MUOVI, LEGENDE I JUNACI TKO SU BILI n j e g o v a obitelj p o s t a n e b o g a tom i m o n o m (imao je mno g o d j e c e , iako p a p a m a nije dozvoljena enidba). Imeno v a o j e sina C e s a r a n a d b i s k u p o m V e n e c i j e i etiri puta u d a v a o k e r k u Lukreziju d a b i z a d o v o l j i o politike a m b i c i j e . N j e n a prva d v a braka su p o n i t e n a , a t r e e g supruga je u b i o brat C e s a r e . Da bi postigli s v o j e c i l j e v e , B o r g i j e se nisu ustruavali ubiti. C e s a r e j e bio izvrstan v o j nik i stavio je sredinju Italiju p o d u p r a v u B o r g i j a . N o , na k o n smrti n j e g o v o g o c a o b i telj je izgubila m o . k r v n e bolesti. i n i l o se da Rasputin d j e a k u m o e p o m o i bolje o d bilo kojeg li jenika. Kroz poznanstvo s caricom Rasputin j e p o s t a o n a j m o n i jim o v j e k o m u Rusiji. Z l o u p o t r e b l j a v a o j e svoj p o l o a j i raskono i v i o , d a v a o c a r u loe savjete i s p r e a v a o n e o p h o d n e r e f o r m e . Z b o g toga ga je 1 9 1 6 . g o d i n e ubila sku pina velikaa. U to je v r i j e m e Rusija v e bila p r e d p o r a z o m u p r v o m svjetskom ratu. Z a m a n j e o d g o d i n u d a n a c a r j e ubijen u proleterskoj r e v o l u c i j i . J u a n a P e r o n a , biveg vojnik a koji s e o k r e n u o politici. G o d i n u d a n a kasnije P e r o n j e izabran za p r e d s j e d n i k a Ar gentine, a E v a mu je p o m o g l a d a p r o v e d e reforme p o p u t u v o e n j a p r a v a glasa z a e n e i bolje z d r a v s t v e n e s l u b e . Bila j e v r l o o m i l j e n a , n a r o i to u krugu siromanijih ljudi. N j e n a j e p o p u l a r n o s t bila tolika d a j e 1 9 5 1 . g o d i n e g o t o v o izabrana z a p o t p r e d s j e d n i k a , ali su je v o j n i generali nagovorili d a s e p o v u e . T a d a j e v e bila ozbiljno b o l e s n a i n a k o n g o d i n e d a n a umrla. 65

ORGIJE? Borgia je plemika obitelj k o j a s e u 15. s t o l j e u n a s e ila u I t a l i j i . M a l o s e d i n a s t i p u b o r b i za v l a s t s l u i l o takvom okrutnou kao torgije. : jrgije su u Italiju d o s e l i l e - 5 5 . godine iz panjolske, - d a n l a n t e obitelji p o s t a o - o a p a Kalikst III. N a s l i j e d i o li. ie njegov n e a k , p a p a - e k s a n d a r I V . O n j e bio p o e svjetovan ovjek. O d m a h se pobrinuo da

_ T K O JE B I O 8ASPUTIN? I n g o r i j Rasputin bio je ru s u s v e e n i k . I m a o j e jak utecaj na cara N i k o l u I I . t i s o u t i n je roen 1872. go

d i n e u S i b i r u . L u t a o je z e m ljom k a o s v e e n i k i iscjeljitelj, t v r d e i d a ima n a t p r i r o d n e moi. G o d i n e 1905. doao je u P e t r o g r a d i stekao n e o b i no p o v j e r e n j a c a r a i c a r i c e , iji je sin o b o l i o od rijetke < T K O JE BILA EVA

PERON? U svojoj zanimljivoj karijeri Eva P a r o n , poznata i kao Evita, od filmske g l u m i c e postala je politikim v o o m junoamerikih zemalja. E v a I b a r g u r e n ( k a k o glasi nje n o obiteljsko ime) r o e n a j e n e d a l e k o B u e n o s Airesa u Ar gentini 1 9 1 9 . g o d i n e . O d l u na u zamisli da se s a m a p r o bija kroz ivot, p o e l a se b a viti g l u m o m te se proslavila k a o filmska z v i j e z d a . G o d i n e 1945. udala se za

MUOVI, LEGENDE I JUNACI V T K O JE B I O DANIEL

BOONE? U 18. s t o l j e u b i j e l i su se d o s e l j e n i c i p o e l i iriti p r e ma zapadu Amerike. Jedan od prvih pionira na zapadu bio je lovac i traper Daniel Boone. B o o n e je roen 1 734. godine u P e n n s y l v a n i j i . Z n a t n o je pridonio otvaranju n o v o g pu ta kroz k l a n a c C u m b e r l a n d u planinama A p p a l a c h i . Indi j a n c i su se borili protiv ulje za, a u jednoj takvoj borbi p o g i n u o j e i B o o n e o v sin J i m . K a o i drugi pioniri na za p a d u , D a n i e l B o o n e j e ivio od lova. N o , o s n o v a o je i ne ka naselja. P r v o od njih n a z vao je Bunesburg. Booneova e n a i ki bile su p r v e bijele e n e koje su ivjele u K e n tuckiju. G o d i n e 1778. B o o n e a su zarobili P a w n e e I n d i j a n c i i p o g l a v i c a ga je usvojio k a o sina! U a m e r i k o m ratu za nezavisnost B o o n e se borio protiv B r i t a n a c a . P u t o v a o j e p r e m a z a p a d u i istraivao L o uisianu i rijeku O h i o . U m r o je 1820. godine. O n j e m u se p r i a l o po ita voj A m e r i c i , kao i u dalekoj Evropi.

T K O JE B I O

T K O JE BILA

HIAVVATHA? U 16. s t o l j e u s u s e s j e v e r noameriki Indijanci Irokezi ujedinili kako bi se obra nili o d p r o d o r a b i j e l i h d o seljenika. Njihov se voa z v a o Hiavvatha, to z n a i O n a j koji stvara rijeke. Postoji m n o g o p r i a o o H i avvathi, ali je stvarnih i n j e n i c a p o z n a t o vrlo m a l o . B i o j e m o h i k a n a c i ivio je u s j e v e r o z a p a d n o m dijelu d a n a n j i h S A D . O k o 1 5 7 5 . g o d i n e na g o v o r i o j e n e k o l i k o indijan skih p l e m e n a d a z a b o r a v e n a meusobne sukobe i ujedine se u Ligu I r o k e z a . Irokezi su o s n o v a l i v l a d a j u e vijee i m e u s o b n o su raivali u o b r a n i s v o j e z e m l j e o d bijelih doseljenika ( v e i n o m Francuza i Engleza). U t o m e su d o b r o uspijevali gotovo 200 godina i zemlju su izgubili s a m o za a m e r i k o g rata za nezavisnost. P r e m a indijanskoj l e g e n d i , Hiavvatha j e bio v r l o m u d a r o v j e k i p o z n a v a o je s v e taj n e p r i r o d e . N j e g o v j e ivot p o t a k n u o a m e r i k o g pisca Longfellovva d a n a p i e e p Pjesma o Hiawathi. 66

POCAHONTAS? P r e m a s t a r o j p r i i , 1608. g o d i n e mlada indijanska princeza spasila je ivot jednog engleskog doselje nika. Zvala se P o c a h o n t a s . P o c a h o n t a s je ivjela u Virginiji u v r i j e m e k a d su u S j e v e r nu A m e r i k u stizali prvi e n g l e ski k o l o n i z a t o r i . N j e n o p l e m e j e uhvatilo v o u doseljenika - kapetana J o h n a Smitha. U trenutku k a d su ga n a m j e ravali ubiti, P o c a h o n t a s j e pojurila da ga zatiti i z a m o l i l a j e o c a d a m u potedi ivot. P o g l a v i c a je pristao i oslo bodio kapetana Smitha. Kas nije su d o s e l j e n i c i zarobili P o c a h o n t a s . O n a se udala za j e d n o g o d njih, J o h n a R o l f e a , i on ju je 1616. godine o d v e o u E n g l e s k u . O n d j e je u p o z n a la kralja i kraljicu. U m r l a je n e p o s r e d n o prije p o v r a t k a u Virginiju. P r i a o t o m e k a k o je P o c a hontas spasila ivot J o h n u S m i t h u m o d a nije t o n a . U s v a k o m s l u a j u , o n a je p o m o g l a da se uspostavi mir iz m e u Indijanaca i doselje nika.

MUOVI, L E G E N D E I JUNACI TKO JE BIO DAVY CROCKETT? D a w Crockett je bio pionir u osvajanju Divljeg zapada koji je kasnije p o s t a o lanom Kongresa S A D . Proslavio se i v o t o m u d i v l j i n i , a junaka smrt na z i d i n a m a tvrave Alamo osigurala mu je trajno mjesto m e u jumacima s v o g a v r e m e n a . Davy Crockett roen je 1786. g o d i n e . B i o je slabo obrazovan i veinu vremena provodio je u p l a n i n a m a lovei m e d v j e d e i b o r e i se s Indijancima. T a d a je postao politiar i izabran je u K o n gres SAD. N a k o n poraza na izborima 1835. godine okrenuo je lea p o l i t i c i i u T e k s a s u se pridruio borbi za nezavisnost. Teksasom je u to v r i j e m e vladao Meksiko.) G o d i n e 1836. bio je j e d a n od 2 0 0 v o j n i k a

T K O JE B I O

T K O JE BILA JANE?

GERONIMO?

CALAMITY

Postepenim irenjem pre m a z a p a d u A m e r i k e bijeli su doseljenici protjerivali Indijance s njihovih terito rija. M e u I n d i j a n c i m a k o j i su se najvatrenije borili k o j i s u branili t v r a v u A l a m o r o t i v u l j e z a b i o j e a p a k i p o d M e k s i k a n a c a . O v u najpoglavica G e r o n i m o . poznatiju bitku u povijesti G e r o n i m o j e bio p o g l a v i c a S A D - a nije p r e i v i o niti j e d a n apakog plemena Chiricahua branilac. koje je ivjelo u A r i z o n i u j u Naraju se T e k s a s izborio g o z a p a d n o m dijelu S A D . R o za slobodu i prikljuio S A D e n je 1 8 2 9 . g o d i n e , a p r a v o u. Davy Crockett postao je m u j e i m e bilo G o g a t h l a v , to amerikom legendom. z n a i O n a j koji z i j e v a . G e r o n i m o s e b o r i o protiv Meksikanaca i Amerikanaca da bi o b r a n i o a p a k a lovita. G o d i n e 1874. amerika voj ska je preselila A p a e u re z e r v a t e , ali su se G e r o n i m o i m a l a skupina n j e g o v i h ratni ka nastavili boriti. U s p j e n o je odolijevao sve do 1886. g. k a d je pristao na p r e d a j u . O s t a t a k ivota p r o v e o j e u Oklahomi pod prismotrom. U p o z n a o je obiaje bijelaca, ali ih n i k a d nije p r i h v a t i o . U m r o je 1908. godine. A m e riki p u k o v n i k G e o r g e C r o o k proglasio ga je n a j v e i m A m e r i k a n c e m koji j e ikad ivio.

e n e koje su ivjele na Div l j e m z a p a d u m o r a l e s u biti h r a b r e . N a j h r a b r i j a j e bila C a l a m i t y J a n e koja je u ga a n j u (a i u p i u ) n a d m a i vala v e i n u mukaraca. Calamity J a n e je vjerojatno roena 1852. godine. Pravo joj j e i m e bilo M a r t h a C a n a ry, a zvali su je i M a r t h a Burk. ivjela je u D e a d w o o d u , u J u n o j D a k o t i , koji j e u o n o v r i j e m e b i o surov i div lji grad p o p u t o n i h u k a u b o j skim f i l m o v i m a . C a l a m i t y J a n e s e esto o d i j e v a l a u m u k u o d j e u . U ja h a n j u i g a a n j u bila je pravi strunjak. P u s t o l o v i n e iz nje n o g ivota u v e l i a n e su u brojnim romanima o Div ljem z a p a d u . N a k r a j u s e C a lamity pridruila predstavi o D i v l j e m z a p a d u te je p u t u jui po Americi pokazivala s v o j u vjetinu s p u k o m . Umrla je 1903. godine, k a d su se uzbudljivi d a n i D i v ljeg z a p a d a p o l a k o v e bliili kraju. N o , legenda o C a l a m i ty J a n e , b o r c u za p r a v d u (to ustvari nije bila), nastavila je ivjeti. 67

MUOVI, L E G E N D E I J U N A C I < T K O JE B I O SPARTAK? liko gladijatora p o b j e g a o iz gladijatorske kole i nastavio ivjeti v a n z a k o n a . P o b u n j e n i c i m a su se u b r z o pridruili i drugi r o b o v i . P r e d v o d e i vojsku robova Spartak je u n e k o l i k o bitaka uspio svla dati rimske legije koje su p o kuale razbiti ustanak. R o b o v i s u s e nadali d a e se vratiti u s v o j e d o m o v i n e , ali su n a k o n dvije g o d i n e ipak p o r a e n i . S p a r t a k j e bio s a m o j e d a n o d m n o g i h koji su poginuli u posljednjoj bit ki. T i s u e o n i h koji su preiv jeli b o r b u bili su razapeti na kri. I ( 1 1 5 7 - 1 199). M o d a s u u legendi o R o b i n u H o o d u saete p u s t o l o v i n e n e k o l i k o odmetnika. R o b i n H o o d s e o p i s u j e kao najbolji strijelac u E n g l e s k o j . U n j e g o v o j se druini p o s e b n o istiu M a i d M a r i a n , d e b e li fratar Friar T u c k i dugajlila Little J o h n . N j i h o v glavni pro tivnik b i o je Sheriff iz N o t tinghama. U sjevernoj Engleskoj p o stoji n e k o l i k o mjesta n a z v a nih p o R o b i n u H o o d u . M o da je on zaista p o s t o j a o , ali t o nitko n e m o e p o u z d a n o tvrditi. dina p l j a k a l a i ubijala. Tvr dili su da se k a o o d m e t n i c i jo uvijek b o r e z a J u g . P a ipak, nisu bili nita bolji od m n o g i h drugih bandita to su n a p a d a l i b a n k e k o i j e i vla kove. N a k r a j u j e raspisana velika n a g r a d a za o n o g a tko ulovi J a m e s a , i v o g ili m r t v o g . G o dine 1882. ubio ga je lan vlastite b a n d e R o b e r t F o r d i zatraio n a g r a d u . J e s s e J a mes je postao glavnim juna k o m m n o g i h knjiga i f i l m o v a o Divljem zapadu. Njegov brat Frank je o p t u e n za s u r a d n j u , ali j e bio o s l o b o e n .

U Rimskom Carstvu veinu poslova obavljali su robovi. Prema nekima su gospoda r i d o b r o p o s t u p a l i , ali j e v e ina bila ugnjetavana. G l a dijator Spartak je 7 1 . godi n e pr. n . e r e z a p o e o usta nak robova. S p a r t a k je r o e n u Traciji ( d a nanjoj B u g a r s k o j ) . M o r a o j e sluiti u rimskoj v o j s c i , ali je p o b j e g a o . U h v a e n j e i ka n j e n , te je o b u e n za gladija t o r a . N j e g o v a j e s u d b i n a bila da se bori i p o g i n e u a r e n i . N o , S p a r t a k j e s a jo n e k o < JE LI R O B I N H O O D

ZAISTA P O S T O J A O ? V e v i e o d 600 g o d i n a p r i aju se prie o e n g l e s k o m odmetniku Robinu Hoodu koji je pljakao b o g a t e da bi udijelio siromanima. M o d a je takav ovjek ne k a d zaista p o s t o j a o . M o g u e je da je Robin H o o d b i o S a k s o n a c k o j e m su 1 0 6 6 . godine normanski osvajai oteli z e m l j u . P r e m a n e k i m p r i a m a ivio je u e r v u d s k o j umi u N o t t i n g h a m s h i r e u za v l a d a v i n e kralja R i c h a r d a < T K O JE BIO JESSE

JAMES? Jasse J a m e s je bio jedan od najslavnijih o d m e t n i k a Div ljeg zapada. Pljakao je b a n k e te zaustavljao i plja kao vlakove. Nakraju ga je ubio jedan lan njegove bande. Jesse J a m e s p o t j e e iz M i s s o uria i u a m e r i k o m g r a a n s k o m ratu se b o r i o na strani J u g a . K a d j e J u g bio p o r a e n , J e s s e se z a j e d n o s b r a t o m Frankom okrenuo razbojnitvu. J a m e s o v a banda je 16 go68

MUOVI, L E G E N D E I JUNACI [> T K O J E B I O N E D KELLY? T i j e k o m 19. s t o l j e a a u s t r a l ski su se o d m e t n i c i nazivali umskim razbojnicima. N e d Kelly je bio posljednji i n a j p o z n a t i j i u m s k i raz bojnik. Kelly j e r o e n 1 8 5 5 . g o d i n e u dravi Victoria. S bratom D a n o m je osnovao odmet n i k u b a n d u , te su n a p a d a l i z e m l j o p o s j e d n i k e i krali im k o n j e . U b r z o su se proslavili smionim pljakama. Siro maniji farmeri su Kellyja p o 0 TKO SU BILI PANCHO tovali k a o australskog R o b i na H o o d a . G o d i n a m a je Kellvjeva b a n d a izbjegavala k a z n e , a t a d a ih je napustila s r e a . Zauzeli su opinu Glenrow a n , ali i h j e o n d j e o p k o l i l a policija. U o r u a n o j borbi poginuli su svi l a n o v i b a n d e o s i m N e d a Kellyja koji j e n o sio r u n o izraen zatitni oklop. Ranjen je i u h v a e n , te je 1 1 . studenog 1880. go dine objeen u M e l b o u r n u . N e d Kelly j e p o s t a o a u stralski n a r o d n i h e r o j . U v e i ni pria o n j e m u izostavljeni su n j e g o v i najgori z l o i n i . k o m p o s t a o jer j e u b i o vlasni ka z e m l j e koju je o b r a i v a l a n j e g o v a obitelj. Z a p a t a j e tra io da se z e m l j a p r a v e d n o podijeli m e u svim ljudima. Villa i Z a p a t a su okupili ge rilsku v o j s k u i 1 9 1 0 . g o d i n e z a p o e l i m e k s i k u seljaku r e v o l u c i j u . Bila je to otra borba uz mnoge nerazmirice izmeu revolucionarnih v o a. Stvorena je nova republi ka, ali Villa i Z a p a t a nisu d o e k a l i taj trenutak. Z a p a t a je ubijen 1 9 1 9 . g o d i n e , a etiri g o d i n a kasnije istu s u d b i n u d o i v i o je i V i l l a .

VILLA I E M I L I A N O ZAPATA? Villa i Z a p a t a su dva velika imena novije povijesti M e k sika. O b o j i c a su bili gerilski v o e i sanjali o b o l j e m i votu siromanih stanovnika Meksika. Villa je r o e n 1 8 7 8 , a Z a p a t a 1879. g o d i n e . Bili su sinovi siromanih f a r m e r a . U to je vrijeme malo Meksikanaca imalo zemljine p o s j e d e 1 u drutvu je v l a d a l a velika n e p r a v d a . Villa j e o d m e t n i > T K O JE B I O AL CAPONE? Dvadesetih i tridesetih go dina naeg stoljea gang sterske b a n d e su harale u S A D . J e d a n od najzloglasnijih g a n g s t e r s k i h efova bio je Al C a p o n e . ^ razdoblju p r o h i b i c i j e 1 9 2 0 - 1 9 3 3 ) gangsteri su J a d a l i u mnogim gradovima Sjedinjenih A m e r i k i h D r a va. Vlada je zabranila prodaJ a l k o h o l a i u b r z o su se p o a v i l e ilegalne p i v o v a r e i t o i onice pia. Poslom je uprav

ljala mafija, tajna o r g a n i z a c i j a sastavljena v e i n o m o d tali janskih gangsterskih o b i telji. O d 1925. d o 1 9 3 1 . godine Al C a p o n e je bio gazda i kakih z l o i n a k i h b a n d i . Bio je nemilosrdan kriminalac po ijem su nalogu izvedena m n o g a strana ubistva, p r i m j e r i c e masakr n a d a n sv. V a lentina. N a k r a j u j e u h a p e n , ali ne z b o g brojnih ubojsta v a , v e z b o g p o r e z n i h prekr aja. U m r o j e 1 9 4 7 . g o d i n e . M n o g i drugi gazde p o g i nuli su u k r v a v i m r a t o v i m a iz meu suparnikih bandi. 69

MUOVI, L E G E N D E I J U N A C I < SA T K O JE BILA D A M A SVJETILJKOM? N a j p r i j e je radila s o p a t i c a m a u Njemakoj i Francuskoj, a 1 8 5 3 . g o d i n e se zaposlila u londonskoj bolnici. G o d i n u d a n a kasnije j e u Scutariju u Turskoj n j e g o v a la r a n j e n e v o j n i k e . B o l n i k i uvjeti su je toliko uasnuli da je ih o d m a h p o e l a mijenjati. V i a j u i j e k a k o n o u prolazi pored njihovih kreveta, zah v a l n i v o j n i c i su je nazvali d a m o m sa svjetiljkom. Da bi nastavila svoj r a d , Florence je 1860. godine otvorila kolu za b o l n i a r k e . To je bila p r v a u s t a n o v a te vrste u svijetu.

Britanski vojnici ranjeni u k r i m s k o m ratu nazivali su b o l n i a r k u koja se o njima brinula d a m o m sa svjetljikom. Bila je to Florence Nightingale, osniva i orga nizator bolniarske slube. S a z n a v i d a F l o r e n c e eli p o stati b o l n i a r k o m , obitelj N i g h t i n g a l e se zaprepastila. G o d i n e 1845. malo je ena i m a l o p o s a o , a b o l n i a r k e su bile m a l o c i j e n j e n e . N o , Flo r e n c e j e ostvarila s v o j e elje. > K O J A JE C R N A BILA MOJSIJE KAO lo u k i n u t o . P o m o g l a joj je or g a n i z a c i j a koja j e tajnim p u tovima prebacivala robove u s l o b o d n e z e m l j e . Harriet se kasnije i s a m a prikljuila toj tajnoj o r g a n i z a c i j i . N a k o n to j e o s l o b o d i l a l a n o v e s v o j e obitelji, Harriet se p o v r e m e n o vraala na J u g . U s v a k o m bijegu izlagala se i v o t n o j o p a s n o s t i , a bojalji v e s l j e d b e n i k e poticala j e na bijenom pukom! U k u p n o je oslobodila 300 robova. T i j e k o m g r a a n s k o g rata Harriet je radila k a o b o l n i a r k a i pijun na strani S j e vera. < T K O JE O S N O V A O KRI?

AMERIKANKA POZNATA SVOGA

NARODA?

K a o to je M o j s i j e p o v e o I z r a e l c e iz r o p s t v a u E g i p t u , tako je i Harriet T u b m a n pomogla crnim robovima da p o b j e g n u iz junih dra va u s l o b o d n e s j e v e r n e zemlje Amerike. Harriet T u b m a n j e r o e n a oko 1820. godine kao ropkinja u M a r v l a n d u . G o d i n e 1 8 4 9 . uspjela j e p o b j e i n a S j e v e r , gdje j e ropstvo v e bi

CRVENI

C r v e n i kri je h u m a n i t a r n a organizacija za pruanje p o m o i u ratu i m i r u . O s n o v a n j e 1863. g o d i n e m e unarodnim dogovorom po zamisli m l a d o g vicar skog bankara Henrija Dunanta. F r a n c u z i i Austrijanci su 1 8 5 9 . g o d i n e vodili u sjever noj Italiji bitku k o d Solferina. P o s v u d a su u agoniji leali ra njeni v o j n i c i , a j e d a n od o n i h koji su vidjeli n j i h o v u patnju bio j e H e n r i D u n a n t . 70

D u n a n t j e n a p i s a o knjigu o toj borbi i p r e d l o i o da bi u s v a k o j zemlji t r e b a l o o s n o vati o r g a n i z a c i j u za zbrinja v a n j e ranjenih v o j n i k a . G o d i ne 1 8 6 3 . na sastanku u G e nevi o s n o v a n o j e p r v o t a k v o drutvo. D a n a s C r v e n i kri djeluje irom svijeta. N j e g o v j e z a d a tak da p o m a e ljudima u vri j e m e katastrofa, zatim ratnim z a r o b l j e n i c i m a i prua s o c i j a l n u skrb. S i m b o l m u j e cr v e n i kri na bijeloj p o z a d i n i , kojeg potuju svi n a r o d i . U muslimanskim zemljama znak je crveni polumjesec.

MUOVI, L E G E N D E I J U N A C I > T K O JE B I O ALBERT rad na sveuilitu i o b r a z o v a o s e z a lijenika. S a s u p r u g o m se preselio u z a p a d n u Afriku i u L a m b a r e n u u G a bonu osnovao bolnicu. Za p r v o g svjetskog rata svi su n j e m a k i g r a a n i morali napustiti f r a n c u s k e kolonije u A f r i c i . S c h w e i t z e r se n a k o n rata vratio i n a a o svoju b o l nicu u ruevinama. O b n o v i o ju j e , a u s k o r o je u blizini o s n o v a o i koloniju za g u b a v c e . S v e d o s v o j e smrti 1 9 6 5 . g o d i n e ivio je u L a m b a r e n u i b r i n u o se za b o l e s n i k e . Za svoj rad j e 1 9 5 2 . g o d i n e na graen N o b e l o v o m nagradu. < T K O JE BILA H E L E N u Bostonu. A n n e j e o b u z d a l a divlju d j e v o j i c u i n a u i l a je go voriti. N a j p r i j e joj je laganim udarcima po dlanu pokazala pojedine znakove a b e c e d e , a zatim i z n a k o v e za o d r e e n e rijei. U dvije g o d i n e H e l e n je n a u i l a itati i pisati Brailleovim pismom. Dodiru j u i grlo s v o j e uiteljice osje tila je k a k o njen glas titra i p o k u a l a na isti n a i n stvo riti z v u k . T a k o je n a u i l a i govoriti. H e l e n Keller j e p o h a a l a k o l e d , a o d a n a uiteljica A n n e je uvijek bila uz n j u .

SCHWEITZER? Albert Schweitzer je bio vi estruko darovit: bio je ui telj, filozof i g l a z b e n i k . Poznat je prvenstveno po svom radu kao lijenik mi sionar u Africi. Schweitzer je roen 1875. g o d i n e u pokrajini A l s a c e (ta da dio Njemake, a danas F r a n c u s k e ) . N a k o n studija p o s t a o je profesor teologije i napisao n e k o l i k o knjiga o kranstvu. B i o je jednako p o z n a t i k a o orgulja. G o d i n e 1905. prekinuo je

KELLER? N a k o n bolesti u r a n o m dje tinjstvu H e l e n Keller je ostala slijepa, gluha i nije ma. Uz svestranu p o m o uiteljice svladala je svoje nedostatke te pomagala drugim slijepim i gluhim ljudima. H e l e n je roena 1880. godi n e u S A D . N a k o n est g o d i n a provedenih u tihom, mra n o m svijetu, H e l e n j e d o b i l a uiteljicu A n n e S u l l i v a n iz P e r k i n s o v e kole za slijepe > T K O JE M A J K A g o v o r i o da napusti s a m o s t a n i p o m a e ljudima. O d j e v e n a u sari i bosih n o gu otila je u najsiromaniju etvrt C a l c u t t e . G o d i n e 1 9 4 8 . C r k v a joj j e d o z v o l i l a d a o s nuje n o v i o p a t i k i red koji se naziva Sestre m i l o s n i c e . U 30 g o d i n a M a j k a T e r e z a i n j e n e o p a t i c e spasile su mnogu naputenu djecu, po m a g a l e su g u b a v c i m a i njego v a l e b o l e s n e i stare. D o 1 9 7 9 . g o d i n e njihov j e red i m a o vie o d 2 0 0 o g r a n a k a irom svijeta. M a j k a T e r e z a j e z a svoj rad n a g r a e n a N o b e l o v o m n a g r a d o m z a mir.

TEREZA? Majku Terezu iz Calcutte mnogi nazivaju ivim sve c e m . O n a je katolika opa tica k o j a j e n a p u s t i l a k o l u u kojoj je p o d u a v a l a d j e c u da bi pomagala bolesnim i siromanim ljudima. Agnes G o n x h a B o j a x h i u roena je 1 9 1 0 . g o d i n e u S k o p j u . Postala j e o p a t i c a , studirala je u Irskoj, te se u C a l c u t t i U Indiji zaposlila k a o uitelji c a . P u t u j u i j e d n e n o i vlakom u l a je glas koji joj je

71

V O

T K O JE N A P I S A O EP GILGAMEU?

T K O JE N A P I S A O

T K O JE BILA S A P F O ?

ILIJADU I ODISEJU? Ilijada i Odiseja su p o z n a t i grki j u n a k i e p o v i koji go vore o opsadi Troje i doga ajima koji su p o t o m uslije dili. Smatra se da ih je napi sao H o m e r , slijepi pjesnik s grkog otoka Hiosa. 0 H o m e r u z n a m o toliko malo da ak ne moemo tvrditi da je zaista p o s t o j a o ! U s t v a r i , m o g u e j e d a Ilijadu 1 O d i s e j u nije n a p i s a o isti autor. A k o j e ipak p o s t o j a o , H o m e r j e v j e r o j a t n o bio lutajui pjesnik koji je p r i a o stare p r i e i svirao liru. Do Homerovog vremena te su se p r i e stotinama g o d i n a prenosile u s m e n o m predajom. O k o 600. godine pr. n. e r e n a p o k o n su zapisane.

Ep o Gilgameu je z b i r k a d r e v n i h pria nastalih na p o d r u j u Bliskog istoka zvanom Mezopotamija. Ne z n a m o t k o i h j e z a p i s a o , ali znamo da se to dogodilo o k o 2000. g o d i n e p r . n . e r e . K a o svi e p o v i , tako i Ep 0 Gilgameu govori o junaci ma i n j i h o v i m p o d v i z i m a . U o v o m e p u rije je o b a b i l o n s k o m kralju G i l g a m e u 1 n j e g o v o m prijatelju E n k i d u . P r i e v j e r o j a t n o p o t j e u jo iz t r e e g tisuljea pr. n. e r e , ali su se isprva prenosile usmenom predajom. Nakraju su z a p i s a n e na glinenim p l o icama. Ep se sastoji od pet p j e v a nja. P o s e b n o z a n i m l j i v o j e p j e v a n j e o velikoj p o p l a v i ko ju je j e d n a obitelj preivjela izgradivi a r k u . Pretpostavlja se da je to temelj biblijske prie o N o i .

S a p f o je bila grka pjesniki nja s o t o k a L e z b o s u Egej skom moru. O n a je jedina poznata pjesnikinja iz toga vremena. S a p f o j e ivjela i z m e u 6 1 0 . i 5 8 0 . g o d i n e pr. n. e r e . Bila je o b r a z o v a n a e n a iz b o g a t e obitelji. O n j e n o m je i v o t u m a l o toga p o z n a t o . P o u z d a n o z n a m o s a m o d a j e imala ker Cleis. V e i n a njenih djela bile su ljubavne pjesme upuene drugim e n a m a . O k o 300. g o d i n e pr. n. e r e sastavljena je i t a v a zbirka njenih pjesa m a , ali su do 8. stoljea sa u v a n i tek neki njeni d i j e l o v i . N a k o n toga j e S a p f o stolje i m a bila z a b o r a v l j e n a , iako je u s v o j e v r i j e m e bila toliko p o z n a t a da se njen lik poja v i o na k o v a n i c a m a i v a z a m a . N j e n su stil o p o n a a l i m n o g i drugi p j e s n i c i .

72

UMJETNOST I ZABAVA 7 T K O JE P I S A O BASNE? V T K O JE G L A V N I RAMAYAME?

T K O JE B I O

Smatra se da je grke basne (kratke prie s m o r a l n o m p o u k o m ) pisao obogaljeni o s l o b o e n i r o b Ezop koji je ivio u 5. stoljeu pr. n. e r e . B a s n e su kratke p r i e u prozi ili stihovima u kojima g l a v n u j l o g u imaju ivotinje. M n o g i strunjaci vjeruju d a E z o p u o p e nije p o s t o j a o , v e da su G r c i sve basnopisc e nazivali z a j e d n i k i m i m e nom Ezop. B a s n e su se du go v r e m e n a prenosile usme n o m p r e d a j o m , p a j e pria o njihovom autoru ubrzo po stala d i o tradicije i v j e r o j a t n o je izmiljena. M n o g e basne su popularne jo i d a n a s . Na d o n j o j slici je o r i k a z a n a lisica iz b a s n e koja e , n e m o g a v i dosegnuti gro e , zakljuila d a j e o n o o n a k o kiselo. B a s n e koje p o z n a j e m o d a nas z a p i s a o je rimski p i s a c - e d r o koji je i v i o u v r i j e m e Krista. M e u t i m , n e k e su b a s ne z a p i s a n e i m n o g o ranije, o k o 4. stoljea pr. n. e r e .

JUNAK

VERGILIJE? Publije Vergilije M a r o bio je veliki rimski pjesnik. Njegovo najpoznatije djelo j e Eneida, e p s k a p j e s m a o padu Troje i postanku rimskog naroda. Vergilije j e r o e n 7 0 . g o d i n e pr. n. e r e n e d a l e k o grada M a n t o v e u Italiji. U z d r a v a o ga je bogati p o k r o v i t e l j , pa se tijekom i t a v o g ivota m o g a o posvetiti p i s a n j u . U pr v i m p j e s m a m a p i s a o je o pri r o d i , ali je slavu s t e k a o tek svojim p o s l j e d n j i m d j e l o m , Eneidom. U njemu govori o padu T r o j e , te o bijegu Eneja i nje g o v i h sljedbenika u Italiju gdje su o s n o v a l i naselje. P j e s m a prati s v e n j i h o v e pustolovine na putovanju, pa t a k o i p r e l a z a k p r e k o mitske rijeke Stiks koja dijeli o v o z e maljski svijet o d p o d z e m noga. Vergilije j e u m r o 19. g o d i n e pr. n . e r e n a k o n p u t o v a n j a u G r k u gdje j e o b o l i o o d g r o z n i c e . e l i o je da se Ene ida n a k o n n j e g o v e smrti spa li, ali j e c a r n a r e d i o d a j e o b jave.

Ramayama j e p o z n a t i i n d i j ski e p . N j e n glavni j u n a k j e R a m a , kralj O u d h a u sje vernoj Indiji. Vjerovalo se da je on b o g Vina koji je p o p r i m i o ljudski oblik i spustio se na Z e m l j u da je s p a s i o d zla. Ramayamu (to z n a i R a m i na putovanja) je oko 300. g o d i n e pr. n . e r e n a p i s a o pjesnik V a l m i k i na indijskom jeziku sanskrtu. P j e s m a s e sastoji o d s e d a m knjiga koje o p i s u j u k a k o je R a m a u b o r b i stekao ruku S i t e , k e r k e d r u g o g a kralja. U p o e t k u je m l a d i par i v i o sretno, ali j e R a m a kasnije protjeran iz g r a d a i prisiljen da sa S i t o m i n j e n i m p o l u b r a t o m L a k s a n o m ivi u u m i . U m e u v r e m e n u je d e m o n s k i kralj R a v a n a iz L a n k e (Sri L a n k a ) o t e o Situ i o d v e o je u s v o j e kraljevstvo. R a m a i L a k s a m a su je uz p o m o kralja m a j m u n a S u g r i v a i nje g o v o g generala H a n u m a n a uspjeli o s l o b o d i t i . R a m a se sa S i t o m vratio u O u d h i p o n o v n o z a u z e o prijestolje.

UMJETNOST I ZABAVA > TKO JE BIO O M A R stvenik d o b i o j e p o s a o kra ljevskog a s t r o n o m a , t e j e m o dernizirao perzijski k a l e n d a r . Kasnije je z a j e d n o s d r u g i m a s t r o n o m i m a p o d i g a o zvjez darnicu u Isfahanu. U svoje je vrijeme bio poznat kao pi sac na polju z n a n o s t i , p o v i j e sti, p r a v a , m e d i c i n e i m a t e matike. N i k a d nije smatran v a n i m p j e s n i k o m , pa se m n o g i z n a n s t v e n i c i a k n e slau s miljenjem da su Rubaije n j e g o v o d j e l o . U s v a k o m slu a j u , i z d a n e s u tek 2 0 0 g o d i na n a k o n n j e g o v e smrti.

KHAYYAM? O m a r K h a y y a m je bio per zijski p j e s n i k , a s t r o n o m i z n a n s t v e n i k koji je ivio u 11. stoljeu nae ere. Proslavio se prvenstveno kao pjesnik. Zbirku njego v i h d j e l a n a z v a n u Rubaije j e u 19. s t o l j e u E d w a r d Fitzgerald p r e v e o na engle ski jezik. O m a r K h a y y a m je roen u N e y s h a b u r u u Perziji (da nanjem Iranu). Kao vrlo nadareni znan

<

T K O JE N A P I S A O

PRIU O GENJIJU? Pria o Genjiju je n a p i s a n a u Japanu u 11. stoljeu, a n e k i je smatraju p r v i m r o m a n o m . Njena autorica zvala se M u r a s a k i S h i k i b u . T e k o je rei je li Pria o Genjiju zaista prvi r o m a n , ali j e s v a k a k o prvi v a a n roman. N a p i s a n a je u v r i j e m e k a d su ene na dvoru japanskog c a r a r e d o v i t o pisale d n e v n i k e . M u r a s a k i j e prije Prie o Genjiju napisala > T K O J E 1001 N O C PRIAO PRIE? kralju p r i u . D o a v i d o n a j zanimljivijeg dijela prekinula je p r i u i rekla kralju da j o j , eli li uti kraj, m o r a d o z v o liti d a ivi jo j e d a n d a n . T a ko se to nastavilo 1001 n o , s v e d o k kralj nije o d u s t a o o d ubojstava. M e u priama koje j e e h e r e z a d a p r i p o v i j e dala bile su i o n e o S i m b a d u p o m o r c u , te o A l a d i n u . Te su p r i e n a r o d n e , a nastale su na p o d r u j u S r e d n j e g a i D a lekoga istoka. Prvi puta su ih zapisali A r a p i o k o 1 0 0 0 . g o dine nae ere p o d nazivom Tisuu i jedna no.

j e d a n d n e v n i k , t e kratku p r i u Izumi Shikibu nikki koja je sadrala i p o e z i j u . O k o 1 0 1 0 . g o d i n e napisala j e Priu o Genjiju koja je o d m a h doivjela veliki uspjeh. Pria govori o ivotu i ljubavima princa Genjija. V o lio je n e k o l i k o e n a , a s v a k a se prema njemu odnosila d r u g a i j e . Knjiga j e bila p o p u l a r n a s t o l j e i m a , pa je utje c a l a na m n o g e p i s c e koji su smatrali da je b o l j e pisati sli na d j e l a , n e g o stvarati neto n o v o i p o s v e razliito.

N e k o je u Arabiji ivjela princeza koja je svoj ivot spasila priajui p r i e to k o m 1001 n o i . Postojijegenda o okrutnom kralju ahriju koji se s v a k i m d a n o m p o n o v n o e n i o i za tim u b i j a o e n u . N a k r a j u s e o e n i o e h e r e z a d o m , ker k o m s v o g g l a v n o g ministra, koja je o d l u i l a zaustaviti n j e g o v a ubijanja. Prve noi nakon vjenanja e h e r e z a d a j e p o e l a priati 74

UMJETNOST I ZABAVA < T K O JE N A P I S A O obiljeja Boanstvene kome dije je m o d e r n i jezik. U to su v r i j e m e o b r a z o v a n i ljudi i o z biljni pjesnici pisali na latin skom jeziku. Ep se sastoji od tri dijela. U p r v o m D a n t e o p i s u j e svoj put kroz p a k a o kroz k o j f g a v o d i pjesnik Vergilije. N a k o n toga u drutvu Vergilija p o s j e u j e istilite. U t r e e m dijelu d o l a z i u raj, te o n d j e s u s r e e B e a t r i c e , e n u koju j e o b o a v a o . U raju je a k na trenutak ugledao Boga.

BOANSTVENU KOMEDIJU? Boanstvenu komediju koju mnogi strunjaci smatraju najvanijim pjes nikim djelom srednjovje k o v n e E v r o p e napisao je na talijaskom jeziku pjesnik Dante Alighieri. Dante je roen 1265. godine u F i r e n c i , ali je z b o g politi kih s u k o b a protjeran iz gra d a . N a k o n d u g o g o d i n j e g lu tanja skrasio se u R a v e n n i . J e d n o o d najznaajnijih > T K O JE B I O PETRARCA? Petrarca je bio poznati znanstvenik i pjesnik. Na k o n 14. s t o l j e a s n a n o j e utjecao na evropsku po eziju. ~ r a n c e s c o P e t r a r c a j e ivio :d 1304. do 1374. godine, ako je r o e n u Italiji, v e i n u z \ o t a p r o v e o je u F r a n c u skoj. N a p i s a o j e vie o d 4 0 0 z e s a m a , od kojih je 3 6 6 : o p i j e n o u zbirci Kanconif V e i n a pjesama posvee na je L a u r i , za koju se ne m o e p o u z d a n o rei je li zaista postojala ili je bila tek Petrarkin idea'K P e t r a r c a je p o s e b n o z n a a j a n jer j e sastavio pra vila o pisanju p o e z i j e . lako j e slijedio D a n t e o v primjer i p i s a o na talijanskom jeziku, Petrarca je ivot po svetio istraivanju latinske p o e z i j e . Z a h v a l j u j u i Petrarkinom radu oivljena je po ezija Livija i C i c e r o n a , koja bi i n a e v j e r o j a t n o pala u za borav.

<

T K O JE N A P I S A O PRIE?

KENTERBERIJSKE

Kenterberijske prie su zbirka pripovjesti u stihu zamiljenih kao da ih pria ju hodoasnici na putu u C a n t e r b u r y u 14. s t o l j e u . Napisao ih je engleski pjesnik Geoffrey Chaucer. C h a u c e r j e ivio o d 1 3 4 2 3 d o 1 4 0 0 . g o d i n e . O s i m to se b a v i o p j e s n i t v o m , sluio j e k a o v o j n i k i radio k a o d i p l o mat t e k a o d r a v n i i n o v n i k . Kenterberijske p r i e su nje g o v o n a j p o z n a t i j e , ali ne i j e

d i n o d j e l o . R o m a n c a o tro j a n s k o m ratu n a z v a n a Troilus i Kriseide se jo uvijek ita, ali n i k a d nije postigla p o p u larnost k a o Kenterberijske p r i e , koje C h a u c e r a k nije dovrio. P r i e o d r a a v a j u karakter p r i p o v j e d a a i javljaju se u o p s e g u od p r i e p o g a n o g mlinara d o viteke p r i e o asti i j u n a t v u . D a n a s su posebno omiljene modernizi r a n e e n g l e s k e verzije o v o g djela.

75

<

T K O JE B I O D O N

QUIJOTE? D o n Q u i j o t e je glavni junak r o m a n a k o j e g j e u 17. s t o ljeu napisao panjolski pi sac M i g u e l d e C e r v a n t e s . C e r v a n t e s j e ivio o d 1 5 4 7 . do 1616. godine. ivot su m u i s p u n j a v a l e b r o j n e pusto l o v i n e i n e u g o d n a iskustva. K a o m l a d i j e pristupio vojsci (gdje su ga zarobili T u r c i ) , a kasnije je r a d i o za v l a d u . Njegov junak D o n Quijote d o i v l j a v a r a z n o l i k e pustolo vine. Opisan je kao udak < T K O JE S A S T A V I O NARODIH

koji u starosti o d l u u j e posta ti vitez i initi j u n a k a djela. Stoga j e n a v u k a o stari o k l o p , o s e d l a o konja i k r e n u o u svi jet sa starim prijateljem S a n c h o m P a n z o m (koji j e j a h a o na magarcu). U g l e d a v i v j e t r e n j a e , stari i kratkovidni D o n Quijote je p o m i s l i o da se radi o d i v o v i ma te ih je k r e n u o n a p a s t i ! N a k o n brojnih p u s t o l o v i n a D o n Q u i j o t e s e m i r n o skrasio u svom domu.

PRVU ZBIRKU PRIPOVJETKI?

Veina pripovijetki je toliko stara da nitko ne zna tko ih je prvi ispriao. Pa ipak, z n a m o da je najstariju zbir ku pripovjetki zapisao fran cuski pisac Charles Perrault 1697. g o d i n e . P o z n a t i s a kupljai p r i p o v j e t k i bili su i njemaka braa J a c o b Carl i VVilhelm Carl G r i m m . P e r r a u l t o v a zbirka pripovjetki bila je namijenjena njegovoj vlastitoj d j e c i . N a z v a o j u j e < T K O JE B I O ROBINSON CRUSOE?

Prie iz davnine, a sadrala j e b r o j n e o m i l j e n e pripovjetke poput M a k a u i z m a m a i Modrobradog. B r a a G r i m m ( k a k o su ih n a j e e nazivali) bili su o z biljniji, z n a n s t v e n i sakupljai n a r o d n i h p r i a . Nastojali su ih zapisivati t o n o o n a k o ka ko su ih u l i . S v o j a djela, na m i j e n j e n a djeci i o d r a s l i m a , pripremali su od 1812. do 1822. godine. Njihove naj p o z n a t i j e p r i e su Ivica i M a rica (crte lijevo), te P a l i .

R o b i n s o n C r u s o e je glavni junak prie o brodolomcu k o j u j e 1719. g o d i n e n a p i sao engleski knjievnik Daniel D e f o e . Pria govori o b r o d o l o m c u R o b i n s o n u C r u s o e u koji j e preivio b r o d o l o m i nasukao se na pustom otoku. G o d i n a ma je ivio p o s v e s a m , a kas nije se sprijateljio s u r o e n i kom kojeg je nazvao Petko. Z a m i s a o o b r o d o l o m c u to ostaje s a m na p u s t o m o t o k u 76

p r e p u t e n vlastitim s n a g a m a bila j e o d u v i j e k p o p u l a r n a . D e f o e a su na pisanje o v o g djela p o t a k l e p r i e iz stvar n o g ivota p o m o r a c a , p o s e b n o pria A l e k s a n d r a Selkirka koji je b i o vrlo p o z n a t u nje g o v o d o b a , a d o i v i o je sli nu sudbinu kao Robinson Crusoe. Robinson Crusoe nije j e d i no D e f o e o v o djelo. Bio je n o v i n a r i pisao je politike b r o u r e z b o g kojih j e e s t o u p a d a o u n e v o l j e . N a p i s a o je i nekoliko romana, primjerice Uliarka Flanders te Dnevnik o godini kuge.

UMJETNOST I ZABAVA D> T K O JE O P I S A O GULIVEROVA PUTOVANJA? Guliverova putovanja su podrugljiva pria o pustolo vinama mornara Lemuela Gulivera. Napisao ih je J o nathan Swift, sveenik i u e n j a k koji je ivio od 1667. d o 1745. g o d i n e . Swift je r o e n u Irskoj, g d j e je p o h a a o k o l e d Trinity u D u blinu. M l a d o s t je p r o v e o u E n g l e s k o j , da bi nakraju postao starjeina k a t e d r a l e sv. Particka u D u b l i n u . P i s a o > T K O JE B I O je britko i p o d r u g l j i v o , pa mu djela v e i n o m nisu bila p o p u larna. a k j e i G u l i v e r o v a p u tovanja, napisana u obliku vesele djeje pripovjetke, stvorio s c i l j e m da u s k o m e a svijet. T o j e z a p r a v o prikri v e n i n a p a d na ivot i politiku njegovog vremena. O s i m p o z n a t e p r i e u ko joj su G u l i v e r a zarobili Liliput a n c i , knjiga sadri i d r u g e zgode s njegovog putovanja. Guliver odlazi u zemlju divo va B r o b d i n g n a g , te u z e m l j u k o j o m v l a d a j u stvorenja nalik konjima.

CANDIDE? C a n d i d e j e g l a v n i j u n a k sa tirinog romana poznatog francuskoj pisca Voltaira k o j i j e i v i o o d 1694. d o 1778. g o d i n e . V o l t a i r e o v o p r a v o i m e bilo j e Francois M a r i e Arouet. V e i nu ivota se b o r i o protiv tira nije, a o n e s k o j i m a se nije slagao n a p a d a o j e o t r o m sa tirom. Candide je n a j p o z n a t i j e Voltaireovo djelo. G o v o r i o m l a d i u koji p o d u t j e c a j e m > T K O JE S T V O R I O

s v o g uitelja P a n g l o s s a v j e r u je da ljudi i v e u n a j b o l j e m o d svih m o g u i h s v j e t o v a . V o l t a i r e n a p a d a filozofiju o p timizma o p i s u j u i k a k o C a n d i d e n a k o n m n o g o zastrau j u i h doivljaja - o t m i c e , ubojstva, rata i potresa - na puta s v o j e v j e r o v a n j e i zak ljuuje d a j e n a j b o l j e z a o v jeka da o b r a u j e svoj vrt. Voltaire je neko vrijeme bio zatoen u poznatom pa rikom z a t v o r u Bastille, a kasnije je ivio u izgnanstvu u E n g l e s k o j . N a k r a j u se skra sio u v i c a r s k o j .

FRANKENSTEINOVO UDOVITE? Priu o znanstveniku Frankensteinu i udovitu koje je on sastavio od pojedinih dijelova d r u g i h ljudi napi sala j e 1818. g o d i n e M a r y Shelley. Mary Shelley je roena 1797, a umrla je 1 8 5 1 . g o d i n e . U d o b i od 1 7 g o d i n a zalju bila se u pjesnika P e r c y a B y s s h e a S h e l l e y a . lako j e S h e l l e y v e b i o o e n j e n , lju b a v n i c i su pobjegli u v i c a r

sku gdje su n e k o v r i j e m e iv jeli s p j e s n i k o m L o r d o m B y r o n o m . N a k o n s t o j e 1816. g o d i n e umrla S h e l l e y e v a s u pruga, M a r y se udala za S h e l leya, no on je nakon samo est g o d i n a s t r a d a o . Preostali d i o ivota M a r y j e o b j a v l j i v a l a djela svoga s u pruga. N a s t a v i l a je pisati vla stita djela i o b j a v i l a zbirku p r i a , a i z d a v a l a je i a s o p i s . M e u t i m , Frankenstein je njeno najznaajnije djelo. G o v o r i k a k o j e u d o v i t e to ga je Frankenstein izradio v i djelo toliko okrutnosti i zla da se o k r e n u l o protiv njega.

UMJETNOST I ZABAVA < T K O JE B I O ALESSANDRO MANZONI? A l e s s a n d r o M a n z o n i j e i v i o u 19. s t o l j e u i b i o je poznati talijanski pisac. Njegov se roman Zarunici uvrtava u najvanija djela talijanske knjievnosti. M a n z o n i je roen 1785. go d i n e i u m r o je 1 8 7 3 . B i o je o d a n i rimokatolik, p a j e vjera z n a t n o utjecala k a k o na nje g o v e p o g l e d e n a svijet, t a k o i na djela. U s v o j e v r i j e m e je bio p o z n a t i pjesnik, n o d a n a s > TKO JE BIO M O B Y d o l o m j e preivio s a m o j e d a n lan posade. Veliki d i o r o m a n a Moby D/c/cgovori o o p a s n o s t i m a i n e d a a m a kitolova u 19. sto l j e u . Prije p o j a v e velikih b r o d o v a z a lov m o r n a r i su se tim g o l e m i m i v o t i n j a m a priblia vali u m a l i m a m c i m a i ubijali ih h a r p u n i m a . M e l v i l l e j e ivio o d 1 8 1 9 . d o 1 8 9 1 . godine i znao je mnogo okitolovu. Nekovrijemeje a k b o r a v i o n a k i t o l o v c u gdje je doivio razne pustolovine - s u d j e l o v a o je u p o b u n i na b r o d u i preivio b r o d o l o m . se najvie cijeni n j e g o v ro man Zarunici. R a d n j a tog r o m a n a o d v i j a se u 17. stoljeu u L o m b a r d i ji. O k r u t n i lokalni tiranin D o n R o d r i g o eli sprijeiti v j e n a nje m l a d o g R e n z a i L u c i j e , ali mu to nakraju ipak ne polazi za rukom. M a n z o n i je u svoja djela upletao povijesne dogaaje na n a i n koji je bio p o s v e n o v u talijanskoj knjievnosti. P i s a o j e o b l i k o m istog tosk a n s k o g n a r j e j a , k o j e g su u sljedeih stotinu g o d i n a prihvatili g o t o v o svi talijanski pisci.

DICK? M o b y Dick je bio veliki bi j e l i kit k o j e g j e u p r i i o p i sao ameriki pisac H e r m a n Melville. Priao M o b y Dicku je zapravo pripovijest o k a p e t a n u A h a b u , starom m o r e p l o v c u koji j e i t a v o g i v o t a n a s t o j a o uloviti velikogbijelogkita. A h a b j e u l o v u n a M o b y D i c k a izgubio n o g u , i od tada je n j e g o v a elja d a g a ulovi s v a k i m d a n o m p o stajalasveveom. Nakrajuje kit razorio A h a b o v b r o d , a b r o -

<

T K O JE B I O V I C T O R

HUGO? Victor H u g o je bio veliki francuski pjesnik, dramati ar i r o m a n o p i s a c . D v a nje gova najpoznatija romana su Zvonar crkve Notre-Da me i Jadnici. Victor H u g o je roen 1802. g o d i n e , a djetinjstvo je p r o v e o p u t u j u i s o c e m koji je radio k a o v o j n i slubenik. K n j i e v n i k u karijeru j e z a p o e o 1 8 2 2 . g o d i n e piui i g r o k a z e . R o m a n Zvonar crk ve Notre-Dame, ija se r a d 78

nja o d v i j a u s r e d n j o v j e k o v nom Parizu, napisao je 1 8 3 1 . g o d i n e . Z b o g politikih s u koba H u g o je 1 8 5 1 . godine m o r a o napustiti F r a n c u s k u . U t o m je r a z d o b l j u uglav n o m ivio u J e r s e y u . O n d j e su nastale z b i r k e p j e s a m a Razmiljanja i Stoljetna legen da, k a o i n j e g o v najpoznatiji roman J a d n i c i . To je pria o odbjeglom osueniku J e a n u V a l j e a n u koji p o k u a v a ivjeti a s n i m i korisnim i votom. N a kraju ivota H u g o s e vratio u F r a n c u s k u , g d j e je 1885. godine i umro.

UMJETNOST I ZABAVA > T K O SU BILI TRI a r a d i o je k a o g e n e r a l . D u m a s je kao mladi jedva m o g a o itati, ali j e tada otiao u Pariz i p o s t a o najprije d r a m a t i a r , a zatim i pisac p o p u l a r n i h povijesnih romana. D a n a s je D u m a s poznat po djelima Tri muketira i Grof Monte Cristo prii o tajanstvenom bivem robijau E d m o n d u D a n t e s u koji se o s v e u j e za nepravednu kaznu.

MUKETIRA? Tri muketira su d j e l o Francuskog pisca AJexandra D u m a s a koji je i v i o u 19. s t o ljeu. M u k e t i r i P o r t h o s , Athos i A r a m i s , te njihov prijatelj d'Artagnan su f r a n c u s k i p u s t o l o v i iz 17. stoljea. D u m a s j e ivio o d 1 8 0 3 . d o 1870. godine. P o z n a j e m o ga kao Dumasa oca. Otac Dumasa o c a b i o je sin b o g a t a a i karipske crnkinje,

<

T K O JE B I O H A N S ANDERSEN?

CHRISTIAN

Hans Christian Andersen bio je danski pisac djejih pripovijetki. N e k e od nje govih poznatijih pria su Runo pae i Mala sirena. H a n s Christian A n d e r s e n s e rodio 1805, a umro 1875. g o d i n e , lako je ivio u v r l o siromanoj p o r o d i c i , uspio j e zavriti sveuilite i postati pisac. U n j e g o v o j prvoj knjizi na laze s e n e k e o d najpoznatijih djejih pripovijetki, primjeri ce Kresivo i Princeza na zrnu > D T K O JE B I O H O N O R E BALZAC? potrebe. B a l z a c o v i r o m a n i opisuju p r o v i n c i j a l n i i pariki ivot i s a d r e najrazliitije l i k o v e . O b r a i v a o je teme poput o i n s k e l j u b a v i , p o h l e p e , lju b o m o r e i m n o g i h drugih v i d o v a ivota i politike u F r a n cuskoj. Ljudska komedija je sloe no djelo s v i e od 2 0 0 0 liko v a , o d kojih s e m n o g i p o j a v ljuju u n e k o l i k o r o m a n a . N a j poznatiji r o m a n i su Otac Goriot i Roaka Bette. B a l z a c je u m r o 1 8 5 0 . g o d i n e . N a foto grafiji je p r i k a z a n kip B a l z a c a kojeg j e izradio R o d i n .

graka. Pa ipak, prolo je jo m n o g o g o d i n a d o k nije ste kao pravu popularnost. Pripovijetke je zasnivao na n a r o d n i m p r i a m a , ali su se o n e znatno razlikovale od pria to su ih skupljala bra a G r i m . Prie o patuljcima i v j e t i c a m a A n d e r s e n je za mijenio p r i a m a koje su o d r a a v a l e n j e g o v t u a n i sam o t n i k i ivot. N e k e o d njih s u , n a p r i m j e r , Kositreni voj nik, Mala jelka ili Djevojica sa ibicama. Iz A n d e r s e n o v i h p i s a m a s a z n a j e m o d a j e bio v r l o o s jeajan i duhovit ovjek.

B o n o r e d e B a l z a c j e b i o iznimno plodan francuski pisac k o j i j e s v o j i h s t o t i n j a k romana i kratkih pria nazvao zajednikim imenom ljudska komedija. Balzac je r o e n 1 7 9 9 . g o d i n e u Toursu. G o d i n e 1 8 1 6 . p r e selio se u Pariz gdje je tri g o d i n e studirao p r a v o . U b r z o se odluuje postati p i s c e m . Cijelog je ivota ivio vrlo ra strono, p a j e m o r a o m n o g o pisati da bi z a d o v o l j i o s v o j e

79

UMJETNOST I ZABAVA V T K O JE B I O CHARLES V T K O JE N A P I S A O DETEKTIVSKE V TKO SU BILE SESTRE

DICKENS? M n o g i smatraju da je Char les D i c k e n s bio najvei e n gleski romanopisac. Njegov knjievni opus obuhvaa Pickvvickove spise, Teka vremena, Malu Dorrit i m n o g e druge knjige. Dickens je roen 1812. godi ne. M l a d o s t je p r o v e o u ne imatini, a roditelji su mu zbog velikih dugova neko vri jeme boravili u zatvoru. Svoje je iskustvo prenio u romane, to se naroito os jea u djelu David Copperfild g d j e d j e l o m i c e o p i s u j e vlastiti ivot. P r v i uspjeh postigao j e dje l o m Pickwickovi spisi k o j e je 1837. godine u nastavcima izlazilo u t j e d n o m a s o p i s u . N a s t a v i o je pisati i stvorio m n o g a p o p u l a r n a djela koja se itaju i d a n a s , lako su nje g o v i rani r a d o v i bili k o m i n i , u kasnijim knjigama je opisi v a o b i j e d u , okrutnost i izopa e n o s t ivota u Engleskoj u 19. s t o l j e u . Posljednjih g o d i n a ivota je m n o g o p u t o v a o i i t a o tu m a e n j a svojih r o m a n a . U m r o je 1870. godine.

PRVE PRIE?

BRONT? Charlotte (1816-1854), E m i ly (1818-1849) i A n n e (1820-1849) bile su e n g l e ski r o m a n o p i s c i . C h a r l o t t i n o n a j p o z n a t i j e d j e l o j e Jane Eyre, a E m i l i n o Wuthering Heights k o j e se s m a t r a r e m e k - d j e l o m . A n n e j e napisala d v a r o m a n a - T h e Tenant of Wildfell Hall i Agnes Grey. Sestre Bront su vei dio svog jednolinog ivota provele zajedno s b r a t o m Branwell o m u o i n s k o j k u i u selu H a v v o r t h u u e n g l e s k o j grofo viji Y o r k s h i r e . Pisati s u p o e l e j o k a o d j e c a , stvarajui zamiljena kraljevstva A n g r i a i G o n d a l . Kao odrasle su p o v r e m e n o o d l a z i l e u druga mjesta g d j e su radile k a o uiteljice. Divljina to ih je o k r u i v a l a ostavila j e d u b o k e t r a g o v e u n j i h o v i m r o m a n i m a , to se n a r o i t o o s j e a u djelu Wuthering Heights. A n n e i E m i l y s u u m r l e v r l o m l a d e o d sui c e . C h a r l o t t a s e u d a l a , ali j e ivjela jo svega n e k o l i k o g o d i n a , da bi n a k r a j u umrla u trudnoi.

Prve detektivske prie dje lo su a m e r i k o g pisca Edgara Allana P o e a . Radnja im se o d v i j a u P a r i z u , a g l a v n i junak je Francuz C. Augu ste D u p i n . P o e je ivio od 1809. do 1849. godine. U g l a v n o m je radio k a o urednik a s o p i s a / u tom je poslu bio vrlo usp jean jer se inilo da tono razumije to itatelji trae. Njegove vlastite p r i e , prim jerice Propast kue Usherovih, e s t o su bile zastrau jue.

Detektiv A u g u s t e D u p i n s e prvi puta p o j a v l j u v j e u prii Ubojstva u ulici Morgue g d j e rjeava tajnu niza ubojstava to ih je p o i n i l o b i e s naiz gled nadljudskom snagom. N a k r a j u se otkriva da se radi o divovskom ovjekolikom m a j m u n u . Druga pria s M. Dupinom, Ukradena pisma, govori o ucjenama u visokom drutvu. U svoje doba P o e je b i o cijenjeni pjesnik i kritiar. D a n a s g a u g l a v n o m smatra m o p i s c e m kratkih pria koji je znatno utjecao na druge autore.

80

UMJETNOST I ZABAVA " T K O JE N A P I S A O no skrovite stie u n e o b i a n p o d z e m n i svijet prvi je puta ispriao 1 8 6 2 . g o d i n e keri svoga prijatelja A l i c e L i d d e l l . Alice je zamolila Lewisa Carrolla da zapie priu, a j e d a n prijatelj n o v i n a r ga j e , s l u a j n o proitavi r u k o p i s , n a g o v o r i o d a j e o b j a v i . Knji ga je izdana 1865. godine, a ilustrirao ju je p o z n a t i kari katurist T e n n i e l . N a k o n v e l i kog u s p j e h a L e w i s C a r r o l l j e 1872. godine napisao i priu Alice s druge strane ogledala. U njoj A l i c e d o l a z i u svijet u k o j e m je s v e o k r e n u t o na opake. L e w i s C a r r o l l j e p o d pra vim i m e n o m objavio nekoli ko strunih knjiga o m a t e m a tici, a b i o je i d o b a r fotograf amater. V T K O JE N A P I S A O ZNANSTVENOPRIE?

K N J I G U ALICE U ZEMLJI UDESA? Charles Lutwidge Dodg>on, p o z n a t i j i k a o L e w i s Carroll, bio je izvrstan znanstvenik i matematiar. M e u t i m , danas je uglav n o m poznat kao pisac dvije omiljene djeje knjige Alice u zemlji udesa i Alice s druge strane ogle dala. Lewis Carroll je ivio od 1832. do 1898. godine. k o o v a o se na sveuilitu u O x ford u, g d j e je p r o v e o i v e i n u - . o g a ivota. N i k a d s e nije oenio niti je i m a o d j e c e , ali se u i v a o u n j i h o v o m drutvu volio im priati p r i e . P r i u o A l i c e koja slijedei z e c a kroz n j e g o v o p o d z e m

PRVE

FANTASTINE

P r v e znanstvano-fantastine prie djelo su francu skog pisca Julesa V e r n e a . l a k o j e u m r o j o 1906. g o d i ne ne d o e k a v i razvoj m o d e r n e t e h n o l o g i j e , u knji gama je spominjao helikop t e r e i r a k e t e za l e t u svemir. J u l e s V e r n e nije bio z n a n s t v e nik niti p u s t o l o v . N a j v e a p u stolovina k o j o m se tek m a l o pribliio u z b u e n j i m a to ih p r o l a z e n j e g o v i izmiljeni li k o v i bio je let u b a l o n u ! P r i e s kojima je stekao slavu prvi su puta o b j a v l j i v a ne u n a s t a v c i m a u a s o p i s u pod zajednikim naslovom Neobina putovanja. Meu njima su bile Put u sredite zemlje, Dvadeset tisua milja ispod mora i d r u g e . U s v o j i m zamiljenim p u t o v a n j i m a Verne je predvidio putovanja r a k e t o m , razvoj p o d m o r n i c a i p o j a v u televizije. U s p i o j e a k opisati beste insko stanje m n o g o prije no to su astronauti prvi puta poletjeli u s v e m i r !

81

UMJETNOST I ZABAVA V I T K O JE N A P I S A O MIR? RAT

Rat i mir se s m a t r a j e d n i m o d n a j v e i h r o m a n a svjet ske knjievnosti, a napisao g a j e u 19. s t o l j e u r u s k i p i sac Lav Tolstoj. Tolstoj j e ivio o d 1 8 2 8 . d o 1910. godine. Bio je plemi i ivio je na v e l i k o m obitelj skom posjedu juno od Moskve. P a ipak, u n a t o bogatstvu s u o s j e a o je sa s i r o m a n i m s e l j a c i m a . S v r e m e n o m je p o stao vrlo religiozan, te je i v i o prilino s k r o m n o . U s v o j e d o b a b i o je cije njen k a o filozof i p i s a c , no d a n a s ga se u g l a v n o m sjea m o k a o autora d v a j u velikih djela - Rat i mir, te Ana Karenjina. R a d n j a r o m a n a Rat i mir o d v i j a se p o e t k o m 17. sto ljea i o p i s u j e ivot n e k o l i k o p l e m i k i h obitelji u v r i j e m e velikih p o v i j e s n i h d o g a a j a k a o to su o s v a j a k i p o h o d i Napoleona na Moskvu. Ana Karenjina je r o m a n o eni koja je napustila m u a da bi ivjela s d r u g i m o v j e k o m , t e j e z b o g toga i z o p e na iz drutva. A T K O JE B I O M A R K TWAIN? Mark Twain je omiljeni ameriki pisac ije je pravo ime bilo S a m u e l Langhorne C l e m e n s . i v i o j e o d 1835. d o 1910. g o d i n e , a n j e g o v a najpoznatija djela su djeji r o m a n i Doivljaji Toma Sawyera i Doivljaji Huckle berry Fin na. M a r k T w a i n je djeatvo pro v e o u j e d n o m g r a d u na o b a l i rijeke M i s s i s s i p p i . B i o j e uvje ren da ga u ivotu e k a j u n e o b i n i doivljaji m a m i l e su ga p u s t o l o v i n e , i m a o je sa njarsku u d i p o t r e b u da u ljudima otkriva neto p o sebno, nesvakidanje. O d r a s t a o je u gradu H a n n i b a l , u d r a v i M i s s o u r i , gdje mu je otac vodio trgovinu. S t u d i r a o je p r a v o i s u d j e l o v a o u mjesnoj politici. N j e g o v je grad bio a r o b n o mjesto gdje su s l o n o ivjeli o b i n i ljudi, piloti p a r o b r o d a i luta jui kockari. P r i r o d a o k o grada pruala je mladom Marku Twainu obilje p u s t o l o v i n a . N o , u d o bi od 12 g o d i n a izgubio je o c a , t e j e m o r a o p o e t i raditi i u z d r a v a t i obitelj. Z a p o s l i o 82 se u tiskari mjesnih n o v i n a koju j e p o s j e d o v a o n j e g o v brat. Sa 18 godina p o e o je pu tovati r a d e i p o v r e m e n o k a o tiskar ili n o v i n a r . N e k o je v r i j e m e radio k a o pilot rijenih brodova (krenuo je prema J u n o j A m e r i c i , ali j e umjesto toga na n a g o v o r n a u i o upravljati b r o d o m ) , a d r u g o m je prilikom k r e n u o u potragu za zlatom. R a d e i z a kalifornijsku n o v i n s k u k u u p o s t a o j e putuju i n o v i n a r , t e j e posjetio H a vaje, otoje S a n d w i c h , Evro pu i Svetu zemlju. N a k o n po sljednjeg p u t o v a n j a n a p i s a o je d j e l o Nevini u tuini u k o j e m g o v o r i o s v o j i m isku stvima. Doivljaji Toma Sawyer a postigli su jo v e u p o p u l a r nost n e g o p r v o d j e l o . T o j e roman za djeake zasnovan n a p i e v o m vlastitom d j e tinjstvu. Huckleberry Finn objavljen 1885. godine sma tra se n a j b o l j i m T w a i n o v i m djelom i vanim djelom a m e rike knjievnosti. G l a v n i lik H u c k l e b e r r y Finn o l i e n j e j e T w a i n o v o g prijatelja iji je o t a c bio p i j a n a c .

UMJETNOST I ZABAVA V JE LI S H E R L O C K ZAISTA

HOLMES

POSTOJAO? Sherlock Holmes je jedan od najpoznatijih detektiva svih v r e m e n a . Pa ipak, on nikad nije postojao. N j e g o v j e lik s t v o r i o r o m a n o p i s a c Sir A r t h u r C o n a n koji j e i v i o o d 1859. d o 1930. g o dine.' S h e r l o c k H o l m e s nije bio prvi izmiljeni detektiv (Edgar A l lan P o e j e ranije pisao o M . D u p i n u ) , ali je bio prvi koji je p o t a k n u o matu p u b l i k e . N j e g o v lik i ivotni stil su ta k o d o b r o opisani d a s u m n o gi povjerovali kako je H o l m e s stvarna o s o b a , te su u L o n d o n u u ulici B a k e r 2 1 1 b b e z u s p j e n o traili n j e g o v u kuu. Radnja romana najee se o d v i j a u L o n d o n u krajem 19. stoljea. J e d a n o d p o z n a tijih r o m a n a je Baskervilski pas. H o l m e s je o p i s a n k a o udak s neobinom moi k o n c e n t r a c i j e koji pui lulu i svira v i o l i n u . P o m a e mu konzervativni Dr. W a t s o n i j a u s p o r e n o s t istie H o l m e s o v u pronicljivost.

-1

TKO JE BIO EMILE

T K O JE B I O FRANZ

ZOLA? Emile Zola je bio francuski p i s a c iji s u n a t u r a l i s t i k i romani opisivali ivot obi nih ljudi u o k r u t n o m svije tu industrijske revolucije. Zola je roen 1840. godine. i<ao m l a d i je radio k a o i " o v n i k u i z d a v a k o j kui H a c h e t t e , a kasnije je b i o novinar. S a k r a j u se p o v u k a o u o s a m u i posvetio pisanju. G o d i ~e 1867. o b j a v i o je svoj prvi " o m a n Therese Raquin. Slije dilo je niz r o m a n a o obitelji ma R o u g o n s i M a c q u a r t s , te : oroblemima alkoholizma. ~ a j e serija o b u h v a a l a r o m a ~e Pijanac, koji je s v o j e v r e m e n o bio bestseler, Germinal ' J opisuje ivot rudarske zae d n i c e , te Nana o lijepoj, ali pokvarenoj mladoj glumici. Z o l a j e bio b o r a c z a s l o b o d u , te je 1898. godine uhap s i z b o g klevete jer j e n a p i -ao o t v o r e n o p i s m o u o b r a n u : d o v s k o g v o j n o g oficira D r e -jsa optuenog za izdaju. Protjeran je u Englesku =:dje je 1 9 0 2 . g o d i n e i u m r o .

KAFKA? Franz Kafka je r o e n u Pra gu u e k o s l o v a k o j , gdje je p r o v e o vei dio ivota. U n a t o t o m e pisao je na njemakom jeziku. Njego va najpoznatija djela su ro m a n i Zamak i Proces, te pripovijetka Preobraaj. Kafka j e r o e n 1 8 3 3 . g o d i n e u i d o v s k o j obitelji (sestre su m u t o k o m drugoga svjetsko ga rata u m r l e u k o n c e n t r a c i o n i m l o g o r i m a ) , lako j e b i o ateist, z a n i m a l a ga je i d o v ska^ religija. i v i o j e vrlo m i r n o , r a d e i u osiguravajuem zavodu i piui. Bio je osamljen o v j e k , to se o d r a z i l o na njego v i m d j e l i m a . P i s a o je o likovi ma koji bez p o z n a t o g razloga pate u h l a d n o m i n e m i l o s r d n o m svijetu. lako je Kafka bio vrlo p o v u e n , zanimao se za zbiva nja u svijetu i b i o je p r e d a n i socijalist. G o d i n e 1 9 1 7 . o b o lio j e o d t u b e r k u l o z e , t e j e ostatak ivota p r o v e o u s a n a toriju. U m r o j e 1 9 2 4 . g o d i n e . N a fotografiji j e p r i k a z a n pri zor iz filma Proces.

83

UMJETNOST I ZABAVA

T K O JE B I O

FIDIJA?

T K O JE B I O G I O T T O ?

T K O JE B I O

PIERO

DELLA Fidija je b i o s t a r o g r k i kipar, lako mu g o t o v o n i j e d n o djelo nije s a u v a n o , n j e g o v a se slava odrala sve do dananjice. Fidijini s u v r e m e n i c i su v j e r o v a l i d a j e o n susreo b o g o v e i da o m o g u a v a o b i n i m ljudima da ih ugledaju. S m a t r a se da je Fidija ivio od oko 490. do 430. godine pr. n . e r e . P o n a l o g u a t e n s k o g v l a d a r a Perikla izradio j e n e k o l i k o p o z n a t i h kipova z a Partenon. O d zlata i s l o n o v a e je izradio d i v o v s k i kip b o i c e A t e n e visok desetak m e t a r a . T o j e najvii kip to je ikada podignut u Ateni. Kasnije je izradio i b r o n a ni kip A t e n e koji je bio a k i vii, ali je na njen tit p o r e d P e r i k l o v o g portreta stavio i svoj, pa je osuen z b o g ne potivanja i p r o t j e r a n . U O l i m p i j i (gdje su p r o n a e n i ostaci n j e g o v e r a d i o n i c e ) je od s l o n o v a e i zlata izradio kip Z e u s a , k a o i n e k e od mramornih kipova prona enih u Partenonu. G i o t t o je bio talijanski u m jetnik koji je ivio na poet ku r e n e s a n s e . B i o je naj znaajniji slikar t o g v r e m e na i j e d a n od prvih koji su prikazivali vjerne likove re alistikim stilom. Giotto je ivio od 1266. do 1 3 3 7 . g o d i n e . K a o v e i n a sli kara toga r a z d o b l j a uglav n o m je slikao freske na z i d o vima kapela. M e u n j e g o v a najpoznatija djela u b r a j a m o niz freski u P a d o v i koje prikazuju ivot Isusa Krista. S v i likovi izgle d a j u v r l o v j e r n o , to je u o n o v r i j e m e bilo neto p o s v e novo. i v i o je i r a d i o u m n o g i m d i j e l o v i m a Italije. J e d n o j e vrijeme boravio u Firenzi, a kasnije je radio k a o slikar na dvoru napuljskog vladara. G o d i n e 1 3 3 4 . vratio se u F i renzu da bi n a d g l e d a o r a d o ve na katedrali i u t v r d a m a to su se t a d a gradile. G i o t t o j e bio prvi u nizu talijanskih slikara koji su slikali realistiki, iako su njegovi suvremenici i dalje primjenjivali t r a d i c i o n a l n i stil.

FRANCESCA?

P i e r o della Francesca bio je jedan od najznaajnijih umjetnika talijanske renesanse, premda su ga u njegovo vrijeme vie cijenili kao znanstvenika. Poznat je po jasnim, v j e r n i m s l i k a m a , ali n i j e utjecao na druge slikare. P i e r o della F r a n c e s c a s e r o d i o 1 4 2 0 , a u m r o je 1 4 9 2 . godine. Kao veina r e n e s a n s n i h umjetnika i m a o je vrlo raznolike interese. Posebno se zanimao za g e o m e t r i j u , te se s n j o m e koristio za izradu o s n o v n e k o m p o z i c i j e svojih slika, k a o i za postizanje p r a v i l n e perspektive. e s t o j e i z r a i v a o freske, m e u kojima su n a j p o z n a t i j e o n e u c r k v i sv. Francisa u A r r e z u . Prikazuju l e g e n d u o s v e t o m kriu i o b i n e ljude to s j e d e uz n o g e sv. Franje, kao i velianstvene l i k o v e p o p u t kraljice o d Sabe. N a fotografiji j e p r i k a z a n d i o slike Krtenje Krista.

84

UMJETNOST I ZABAVA < T K O JE N A S L I K A O u m r o prije 1 4 2 6 . g o d i n e , v e i n a smatra d a j e o n bio stariji brat. M e u ranim J a n v a n E v c k o v i m djelima j e c r k v e n a slika D j e v i c e M a r i j e . J e d n a o d J a n o v i h najpoznatijih slika prikazuje v j e n a n j e A r n o l f i nia i n j e g o v e e n e . Slika o v jeka sa c r v e n i m t u r b a n o m m o g l a b i biti a u t o p o r t r e t . N e z n a m o t o n o koje s u m e t o d e slikanja uljanim b o j a m a u p o trebljavali v a n E v c k o v i , ali z n a m o da su u s v o j e v r i j e m e bili slavni jer su se koristili posve novom tehnikom.

PRVE ULJANE SLIKE? N e z n a m o t o n o t k o j e iz radio prvu uljanu sliku. N o , prvi umjetnici koji su u p o t p u n o s t i iskoristili m o g u n o s t i to ih ta tehnika prua u pogledu d u b i n e i nijansi b o j a bili su flamanski slikari H u b e r t i J a n van Evck. O J a n o v i m djelima z n a m o m n o g o vie nego o H u b e r t o v i m jer je on ostavio brojne potpisane slike. B u d u i d a j e H u b e r t > T K O JE B I O MICHELANGELO? Mnogi Michelangela smatraju j e d n i m o d najveih evropskih umjetnika. U svakom sluaju, bio je najznaajniji predstavnik talijanske renesanse. Njegova najpoznatija djela ukljuuju velianstvene kipove i freske na s v o d u i zidovima Sikstinske kapele u Vatikanu u Rimu.

Michelangelo Buonarroti se 'odio 1475. godine u aristokratskoj obitelji. Isprva su ga roditelji pokuali -prijeiti da p o s t a n e ..mjetnik smatrajui da to nije p o z i v za p r i p a d n i k a . isokog stalea, ali se on l a k r a j u ipak o d u p r o n j i h o v o m protivljenju. =, o h a a o j e u m j e t n i k u kolu u Firenzi koju je v o d i o 3ertoldo di C i o v a n n i . Nakon boravka u Bologni Michelangelo je 1496. g o d i n e otiao u R i m gdje je stvorio j e d n o o d svojih najznaajnijih djela. Bila je to slavna Piea, kip D j e v i c e M a r i j e u obliku m l a d e d j e v o j k e s tijelom m r t v o g

Krista na r u k a m a . P o t o m se vratio u Firenzu i izradio jo j e d n o r e m e k djelo kip m l a d o g biblijskog kralja D a v i d a . G o d i n e 1 5 0 5 . tadanji g a je p a p a Julije II p o z v a o u R i m da n a p r a v i g r o b n i c u . M i c h e l a n g e l o nije n i k a d zavrio taj p o s a o jer se s u k o b i o s p a p o m i vratio u Firenzu. N o , v e 1508. g o d i n e on je u R i m u slikao freske u Sikstinskoj k a p e l i . K a d je z a v r i o to d j e l o , slike su p r e k r i v a l e itav s v o d i d i o gornjih z i d o v a . N a m j e r a v a o j e uzeti

p o m o n i k a , ali nije m o g a o pronai nikog dovoljno dobroga. Nakraju je sve zavrio p o s v e s a m u nevjerojatno kratkom roku. Poevi 1508. godine, on je taj g o l e m i z a d a t a k zavrio 1512. godine. D o s v o j e smrti 1 5 6 4 . g o d i n e M i c h e l a n g e l o j e izradio jo m n o g o z n a m e n i t i h djela.

85

UMJETNOST I ZABAVA mogli p o n u d i t i p o s a o . G o d i n e 1639. postao je n a j v a n i j i m u m j e t n i k o m na dvoru p a p e U r b a n a V I I I , kao i glavni arhitekt c r k v e sv. Petra. N a a l o s t , n a k o n smrti Urbana VIII morao je napustiti taj p o s a o jer se nasljedniku p a p i I n o c e n t u X . nije s v i a o njegov stil. Pa ipak, v e n a k o n n e k o l i k o godina papa Aleksandar V I I . vratio ga je na prijanji poloaj. B e r n i n i j e v a djela nisu v e z a n a s a m o u z sveta mjesta. N j e g o v najpoznatiji kip (prikazan na slikama) je f o n t a n a etiri rijeke na Trgu N a v o n a u R i m u . P r i a se da se za taj p o s a o m o r a o boriti sa s v o j i m n a j v e i m suparnikom Francescom Borrominijem. B e r n i n i j e nakraju p a p i n o j snahi p o k l o n i o srebrni m o d e l f o n t a n e , te je na n e p o t e n nain nagnao papu da mu posveti taj r a d . I z g l e d o m fontane Bernini je omalovaio Borrominijevo d j e l o . Kip b o g a rijeke Nil p o k r i v a o i k a k o ne bi m o r a o gledati c r k v u koju j e projektirao B o r r o m i n i , a kip b o g a rijeke P l a t e , siguran da e s e c r k v a sruiti, p o d i e < T K O JE B I O R O D I N ?

>

T K O JE B I O BERNINI?

Gianlorenzo Bernini je bio jedan od najznamenitijih k i p a r a u I t a l i j i u 17. s t o l j e u. Predstavnik je baroka, stilske e p o h e to se odliku je obiljem ukrasa. M n o g o je pridonio izgradnji crkve sv. P e t r a u V a t i k a n u u Rimu. Bernini je roen 1598. godine. O t a c mu je bio slavni kipar, pa je m l a d i B e r n i n i jo o d djetinjstva susretao m n o g e p o z n a t e i u t j e c a j n e ljude koji su mu

ruku k a k o bi se zatitio od ruevina! M e u t i m , crkva je podignuta nakon fontane, pa barem jedan dio prie ne m o e biti t o a n . K r a j e m n j e g o v o g ivota B e r n i n i j e v a su b o g a t o ukraena djela krasila m n o g e rimske k a p e l e i c r k v e . U m r o je 1680. godine.

Auguste R o d i n je bio fran cuski kipar koji je izradio m n o g e v e l i k e b r o n a n e ki p o v e . Njegova djela o b u h vaaju poznate skulpture k a o t o su Mislilac i Po ljubac. Rodin je roen 1840. godine u P a r i z u . P o d u a v a l i su ga brojni kipari, a j e d n o je vrije me radio i k a o zidar. G o d i n e 1 8 7 5 . otiao j e u Italiju i o n d j e u p o z n a o M i c h e l a n g e l o v a djela koja su ga se d u b o k o d o j m i l a . Tri g o d i 86

n e kasnije o d r a o j e izlobu na kojoj je p r i k a z a o t a k o vjerne likove da je optuen d a j e k i p o v e izlijevao p o i vim modelima. V e i n a n j e g o v i h djela iza zivala j e s p o r o v e . O r g a n i z a cija z a p r o c j e n u k i p o v a j e , naprimjer, o d b i l a njegov kip B a l z a c a s o b r a z l o e n j e m da nije p r i m j e r e n o o d j e v e n . B r o n a n a statua na slici n a z v a n a je Bojom rukom. R o d i n je u s v o j i m djelima posebnu panju poklanjao prikazivanju p o k r e t a , pa su m u esti m o d e l i bile p l e s a i c e . U m r o j e 1917. godine.

UMJETNOST I ZABAVA

TKO

SU

BILI

T K O SU

BILI

FOVISTI?

T K O JE B I O

PICASSO?

POSTIMPRESIONISTI? Postimpresionisti su skupi na umjetnika to su uglav n o m djelovali u Francuskoj, a u d j e l i m a su s l i j e d i l i i m p r e s i o n i s t i k i p o k r e t i z 19. stoljea. Bili su to S e u r a t , Gauguin, Van Gogh i Cez a n n e , a naziv su dobili po i z l o b i k o j a j e 1910. g o d i n e odrana u Londonu pod n a s l o v o m Manet i postim presionisti. l a k o su svi ti umjetnici bili k u p l j e n i pod zajednikim ~ i e n o m postimpresionisti, ~iihova su se djela z n a t n o ' a z l i k o v a l a . S e u r a t j e slikao " l i r n e prizore iz g r a d s k o g i s e o s k o g ivota n a n o s e i b o - kratkim p o k r e t i m a kista. G a u g u i n j e koristio jarke j e d n o l i n e b o j e k a k v e su karak teristine za o t o k e J u n i h mora gdje je ivio. V a n G o g h j e bio N i z o z e mac, ali je v e i n u slika nasli k a o u j u n o j F r a n c u s k o j . Na "jtografiji je p r i k a z a n isjeak C e z a n n o v e slike Krajolik s ja blanovima. N j e g o v a su djela s n a n o utjecala na kasnije j m j e t n i k e , pa t a k o i na P i :assoa. P o e t k o m 20. s t o l j e a u F r a n c u s k o j je d j e l o v a l a skupina umjetnika pozna tih kao Les Fauves (Divlje zvijeri). M e u n j i m a s u bili Henri Matisse, Andr Derain i m n o g i drugi u m j e t n i c i . P r o m a t r a j u i djela n a z i d o v i ma galerije gdje su o v i umjet nici imali i z l o b u , kritiar L o uis V a u x e l l e s se o k r e n u o p r e ma skulpturi na sredini p r o storije i u z v i k n u o : D o n a t e l l o m e u divljim z v i j e r i m a ! . Taj s e naziv v i e o d n o s i o n a p o n a a n j e umjetnika n e g o na njihov r a d . N o , iako s u o d r a v a l i za jednike izlobe (1905. go dine), lanovi o v e umjetni ke g r u p e nisu slijedili neki o d r e e n i stil k a o , n a p r i m j e r , impresionisti ili postimpresi onisti. Pa ipak, n j i h o v a su djela vrlo z n a a j n a i utjecala su na m n o g e kasnije slikare. O n i s u bili z a e t n i c i m o d e r n e a p straktne umjetnosti. Na gornjoj fotografiji se v i di isjeak M a t i s s o v e slike Al irska ena.

panjolski umjetnik Pablo Ruiz Picasso bio je vjerojat n o n a j p o z n a t i j i s l i k a r 20. stoljea. Tijekom svog du g o g ivota u slikanju je p r i m j e n j i v a o razliite stilo ve i znatno je utjecao na druge slikare svoga vre mena. Picasso se rodio 1 8 8 1 . godi ne u M a l a g i u p a n j o l s k o j . K a d je p o e o slikati, u E v r o p i j e jo uvijek j a a o impresionistiki pokret. N j e g o v e pr v e slike, n a k o j i m a p r e v l a d a v a p l a v a b o j a , prikazuju bije du s k o j o m se s v a k o d n e v n o susretao u B a r c e l o n i . Kasnije se preselio u Pariz gdje je z a j e d n o s G e o r g e s o m B r a q u e o m slikao l i k o v e sa stavljene o d geometrijskih o b l i k a . Taj se stil n a z i v a kubizmom. Aktivno je sudjelovao u politici, stoje n a r o i t o d o lo do izraaja u p a n j o l s k o m g r a a n s k o m ratu. J e d n a o d najpoznatijih P i c a s s o v i h sli ka, Guernica, prikazuje raza ranje p a n j o l s k o g g r a d a . U d r u g o m svjetskom ratu na cisti su zabranili n j e g o v r a d . U m r o je 1973. godine u junoj Francuskoj. 87

sdfUMJETNOST I ZABAVA < K O M E JE VIVALDI GLAZBU? brim o d n o s i m a s upravitelji m a sirotita. N o , v e 1 7 1 3 . se s njima s u k o b i o z b o g e stih p u t o v a n j a Italijom i skla danja opera. N a k r a j u j e napustio p o s a o , iako je i dalje s k l a d a o za sirotite. N j e g o v o n a j p o z n a t i j e djelo je k o n c e r t etiri godi nja doba, iako je n a p i s a o i stotine drugih s k l a d b i . e s t o je s k l a d a o u urbi k a k o bi ispunio o b a v e z e p r e m a siroti tu, pa su ga kritiari prilino n e p r a v e d n o optuili d a j e 4 0 0 puta n a p i s a o isti k o n c e r t !

SKLADAO

Talijanski kompozitor Anto n i o V i v a l d i i v i o j e o d 1678. d o 1741. g o d i n e . V e i n u svojih kompozicija skladao je za tienice djevojakog sirotita u V e n e c i j i . V i v a l d i je u sirotitu C o n s e r v a t o r i o della Piet p o d u a v a o sviranje n a violini. Z b o r i orkestar su bili toliko d o b r i da su ga potakli da za njih sklada g l a z b u . Kad je Vivaldi 1703. godi ne p o e o raditi, b i o je u d o < TKO JE B I O J O H A N N BACH?

SEBASTIAN

j o h a n n Sebastian B a c h bio je najznaajniji lan slavne glazbene obitelji iz njema kog grada Eisenacha. B a c h je roen 1685. godine. G l a z b i g a j e najprije p o d u a v a o o t a c , koji j e b i o profesi onalni glazbenik, a nakon o e v e smrti brat J o h a n n C h r i stoph. N a k o n to j e n e k o v r i j e m e radio k a o orgulja, B a c h j e 1 71 7. g o d i n e p o s t a o g l a z b e nim r a v n a t e l j e m u K o t h e n u . > T K O JE B I O M O Z A R T ? selio u B e . U n a t o g o l e m o m talentu uvijek j e i m a o financijskih t e k o a . N j e g o v a djela o b u h v a a j u m n o g e k o n c e r t e za razliite instrumente, ukljuujui kla vir, rog i fagot. N a p i s a o je b r o j n e simfonije i n e k o l i k o velikih o p e r a p o p u t Figarovog pira, arobne frule, Don Giovannia i Cosi fan tutte. U m r o j e naglo n a k o n krat ke bolesti. G o v o r i l o se da je o t r o v a n , ali je vjerojatnije da je imao slabo srce. U m r o je toliko s i r o m a a n d a m u j e n a pogrebu prisustvovao samo grobar.

U t o m je r a z d o b l j u n a p i s a o s v o j e n a j p o z n a t i j e djelo Brandenburki koncert. B i o je o b r a z o v a n i radio je k a o c r k v e n i orgulja, a n a p i sao je i m n o g o c r k v e n i h skladbi. Njegove kompozicije za crkveni zbor obuhvaaju 2 0 0 kantata, k a o i M i s u u b m o l u . N a p i s a o je i tri p o stave Pasija, o d kojih j e naj poznatija Pasija sv. M a t i j e . B a c h je 1 7 4 7 . g o d i n e d o i v i o tragediju k a d j e izgubio v i d , te je ubrzo p o t o m , 1 750. godine, umro.

Wolfgang Amadeus Mozart je ivio s a m o 35 g o d i n a , ali je u t o m kratkom v r e m e n u postao j e d n i m od najslavni jih svjetskih skladatelja. M o z a r t se r o d i o 1 7 5 6 . g o d i ne u austrijskom g r a d u S a l z b u r g u . Skladati j e p o e o v e u d o b i od pet g o d i n a , a tako je d o b r o svirao klavir i e m b a l o da ga je o t a c jo k a o m a l o g d j e a k a p o v e o n a tur neju p o E v r o p i gdje j e svirao p r e d l a n o v i m a kraljevskih obitelji. Kao mladi Mozart se do 88

UMJETNOST I ZABAVA T K O JE B I O BEETHOVEN? Ludwig van Beethoven se smatra j e d n i m o d najveih skladatelja svih v r e m e n a . Pa ipak, on je v e i dio ivo ta bio g l u h . B e e t h o v e n je ivio od 1 7 7 0 . do 1827. godine. R o e n je j B o n n u u Njemakoj. Nije Dio n a r o i t o n a d a r e n , ali je J d o b i od 1 7 g o d i n a uspio otii u B e gdje ga je p o d u avao Mozart. Kasnije j e u i o o d J o s e p h a H a y d n a , ali s n j e g o v i m ra d o m nije b i o z a d o v o l j a n p a > T K O JE B I O AJKOVSKI? Ruski skladatelj P e t a r lli ajkovski se naroito pro slavio b a l e t n o m g l a z b o m , iako je n a p i s a o i b r o j n a druga djela. ajkovski je roen 1840. go d i n e u V o t k i n s k u u Rusiji. G o d i n e 1 8 6 2 . primljen j e n a glazbenu a k a d e m i j u u P e : r o v g r a d u ( d a n a n j e m Lenjing r a d u ) , a od 1 8 6 5 . je r a d i o na moskovskom konzervato riju. N a k o n n e u s p j e l o g braka je potajno odlazio na dodat ne satove! U d o b i od 32 g o d i n e saz n a o j e d a e p o s v e ogluiti. D u b o k o potresen m o r a o j e napustiti sviranje, ali je i dalje m o g a o skladati jer j e m o g a o zamisliti z v u k p o j e d i n i h n o t a . e s t o je o d l a z i o na d u g e et nje n o s e i sa s o b o m knjigu u koju je z a p i s i v a o s v o j e g l a z b e n e ideje. Napisao je mnogo pozna tih djela p o p u t Sonate na mjeseini, Carskog koncerta i slavne Devete simfonije u kojoj je po prvi puta u s i m foniju u v e o z b o r s k o p j e v a n j e . koji je trajao s a m o n e k o l i k o tjedana, ajkovski je 1877. g o d i n e ostao d u b o k o poti ten. N o , iste m u j e g o d i n e bogata u d o v i c a N a d e d a v o n M e c k ponudila novanu po drku uz uvjet da se n i k a d ne s u s r e t n u ! O d tog j e v r e m e n a a j k o v s k i p o e o skladati svoja najpoznatija djela. Neka jih djela ljepotica uvertira Evgenije tetina) od njegovih poznati su baleti Uspavana i Labue jezero, Romeo i Julija, o p e r a Onjegin i esta (Pa simfonija.

U m r o je od kolere 1893. godine. < T K O JE B I O STRAVINSKI? Igor Stravinski je bio ruski k o m p o z i t o r koji se p o s e b no istakao d r a m s k o m balet nom glazbom napisanom po narudbi impresarija Djagiljeva. Stravinski j e r o e n 1 8 8 2 . g o dine u ruskom gradu O r a n i e n b a u m u (dananjem Lomonosovu). G o d i n e 1909. radio je n e k o v r i j e m e u P a r i z u sa Djagiljevom i njegovom ba letnom trupom. Napisao je n e k o l i k o baleta, a n a j p o z n a tiji su ar ptica (na slici), Petruka i Posveenje proljea. Posljednja kompozicija izazvala j e m n o g o p o l e m i k e . N a p r v o j i z v e d b i publika j e stvarala toliko b u k e da se glazba g o t o v o i nije mogla u t i ! Pa ipak, d a n a s se Posveenje proljea smatra n j e g o v i m najboljim d j e l o m . R a z d o b l j e p r v o g a svjetsko ga rata Stravinski je z a j e d n o s obitelji p r o v e o u v i c a r s k o j . P o e t k o m d r u g o g a svjetsko ga rata otiao je u S j e d i n j e n e A m e r i k e D r a v e , g d j e j e i v i o i r a d i o sve do smrti 1 9 7 1 . godine. 89

UMJETNOST I ZABAVA V S T K O JE N A R O D N U POVEZIVAO BACHOM? V K O J I JE O P E R N I PRVI SNIMIO

GLAZBU

PJEVA PLOU?

Brazilski kompozitor Heitor Villa-Lobos poznat je po to me to je n a r o d n u glazbu svoje zemlje upotpunio glazbom baroknog kompo zitora J . S . B a c h a . Villa-Lobos je roen 1887. g o d i n e . U mladosti je putovao Brazilom i p r o u a v a o narodnu glazbu svoje zemlje. Istovremeno je na Brazilskom nacionalnom g l a z b e n o m institutu studirao klasinu g l a z b u . N j e g o v e p r v e s k l a d b e o b j a v l j e n e su 1915. godine. G o d i n e 1 9 1 9 . susreo j e s l a v n o g k o n c e r t n o g pijanistu Artura R u b e n s t e i n a koji je irom svijeta i z v o d i o n j e g o v a djela i u i n i o ih s l a v n i m a . D j e l a u kojima je B a c h o v stil i izraz p r e n i o na n a r o d n u g l a z b u ukljuuju zbirku o d d e v e t k o m p o z i c i j a z a razlii t e instrumente p o d i m e n o m Bachianos Brasilieras, te zbir k u o d 1 4 djela p o d i m e n o m Choros. U m r o je 1 9 5 9 . g o dine.

M n o g e velike pjevae iz prolosti danas poznajemo samo po imenu. No, talijanski t e n o r Enrico C a r u s o m o e s e sluati i danas iako je u m r o jo 1921. g o d i n e . O n j e bio prvi o p e r n i pjeva koji je svjetsku slavu stekao snimivi svoj glas na gramofonsku plou. Caruso je roen 1873. godi ne u N a p u l j u . P r o s l a v i o se 1 8 9 8 . g o d i n e k a d je u m i l a n skoj o p e r n o j k u i i z v e o ulogu Rudolfa u Puccinijevoj operi La Boheme. Od tada je u mnogim poznatim opernim kuama pjevao brojne uloge za t e n o r . N a k o n 1902. godine Caruso je takozvanim f o n o g r a f o m p o e o snimati ploe. Time se bavio sve do 1920. godine, kad je iznenada obolio od upale plua i umro. G o d i n e 1950. snimljen je film o n j e g o v o m i v o t u n a z v a n Veliki Caruso. G l a v n u ulogu odigrao je Mario Lanza.

T K O JE G I T A R U KONCERTNIM

UINIO

INSTRUMENTOM? Gitara je narodni instrument kojeg su do p o e t k a 20. s t o l j e a uglavnom upotrebljavali izvoai panjolske narodne glazbe. Danas je ona i koncertni i n s t r u m e n t , a za n j e n nagli napredak zasluan je gitarist A n d r e s S e g o v i a . Segovia je roen u panjolskoj 1894. godine. N j e g o v i roditelji nisu eljeli da postane glazbenik, pa je u g l a v n o m bio s a m o u k . U n a t o t o m e , zavrio j e g l a z b e n i institut u G r a n a d i . G o d i n e 1910. odrao je prvi k o n c e r t . K o n c e r t i izvan p a n j o l s k e potakli su ga da se umjesto sviranju panjolske tradicionalne g l a z b e posveti p r i l a g o a v a n j u klasine g l a z b e gitari. Z a p o e o je s g l a z b o m za lutnju, a zatim je gitari p r i l a g o d i o djela m n o g i h p o z n a t i h skladatelja k a o to s u J . S . Bach, Hndel, Mozart i Brahms.

90

UMJETNOST I ZABAVA 7 T K O JE B I O DUKE ELLINGTON? Edward K e n n e d y Ellington, poznatiji kao D u k e El lington, bio je poznati a m e riki jazz m u z i a r koji je znatno utjecao na glazbu 20. stoljea. D u k e Ellington j e r o e n "899. godine u Washingtonu D C . N e k o je vrijeme vodio n a l u pismoslikarsku r a d n j u , a zatim se p o s v e p o s v e t i o d a z b i . N j e g o v a g l a z b e n a ka lera v o e orkestra i izvrsnog solo p j e v a a trajala je u k u p no 55 g o d i n a . U t o m je raz doblju n j e g o v orkestar i z v e o ^ i n o g e k o n c e r t e , snimio broj~e p l o e i radio s p o z n a t i m D j e v a i m a k a o to s u , naorimjer, Ella Fitzgerald i Billie Hollidav. Od 1945. do 1950. godine D u k e je u nizu godinjih k o n : e r a t a u C a r n e g i e H a l l u prvi puta i z v e o svoju najpoznatiju o m p o z i c i j u Crno smee be. O s i m vlastitih k o m p o z i c i j a , D u k e je izradio i m n o g e p r e - a d b e p o p u l a r n e i klasine ;azbe. U m r o je 1974. godine. V T K O JE BILA M A R I A

CALLAS? M a r i a Callas je bila grka operna pjevaica ameri kog porijekla s neobinim glasom, dobrim glumakim sposobnostima i snanim karakterom. Maria Callas je roena 1923. godine u N e w Yorku kao M a ria K a l o g e r o p o u l o s . K a d j e imala 13 g o d i n a njena se o b i telj vratila u G r k u . U A t e n i j e M a r i a primljena n a Kraljev ski k o n z e r v a t o r i j . Prvi nastup imala je sa svega 14 g o d i n a , k a d je u A t e n i p j e v a l a M a s c a g n i j e v o djelo Cavalleria rusticana. U razdoblju od 1 9 5 1 . do 1958. godine pjevala je u p o z n a t o j milanskoj o p e r n o j k u i La Scala. Postala je me unarodna zvijezda. M n o g i kritiari smatraju d a je n a j b o l j e p j e v a l a talijanske o p e r e p o s e b n o se p r o s l a v i la u l o g o m u o p e r a m a La Traviata, Tosca, Lucia di Lammermoor i u g r k o m mitu Medea. Kasnije je ulogu a r o b n i c e M e d e j e glumila u fil m u p o z n a t o g talijanskog rei sera P a s o l i n i a . Umrla je 1977. godine.

T K O JE BILA BILLIE

HOLLIDAY? Billie H o l l i d a v je bila najpoznatija jazz p j e v a i c a svoga v r e m e n a . Bila je tragina osoba i njen teak ivot znatno je utjecao na n j e n e p j e s m e i stil pjevanja. Roena je 1915. godine u Baltimoru u M a r v l a n d u . Bila j e v a n b r a n o dijete vrlo m l a d i h roditelja, pa joj je djetinjstvo bilo teko i s a m a se u z d r a v a l a jo od 12 godine. G o d i n e 1929. se s m a j k o m preselila u N e w York g d j e j e p j e v a l a p o raznim k l u b o v i m a , l a k o j e bila v r l o m l a d a , imala je z r e o glas i postigla je neoekivani uspjeh. Radila j e z a n e k e o d najpoznatijih jazz g l a z b e n i k a , u k l j u u j u i D u k a Ellingtona, B e n n y G o o d m a n a i Counta Basiea. T e k o djetinjstvo ostavilo j e n a njoj d u b o k e t r a g o v e , p a j e utjehu p o k u a l a n a i u a l k o h o l u i d r o g i . U b r z o je unitila svoj glas i 1 9 5 9 . g o d i n e umrla k a o narkomanka.

91

UMJETNOST I ZABAVA < T K O JE N A P I S A O djela pisao z a d v a g l u m c a . Sofoklo ( 4 9 6 - 4 0 6 . godina pr. n. ere) je u igrokaze u v e o t r e e g a g l u m c a , a z b o r u je d a v a o manju ulogu. Stvorio je n o v u vrstu trilogije (skupi ne od tri igrokaza) u kojoj je s v a k o djelo inilo n e z a v i s n u cjelinu. S a u v a n o je sedam n j e g o v i h tragedija, o d kojih je najpoznatija Kralj Edip. Euripid ( 4 8 4 - 4 0 6 . godina pr. n. ere) je b i o posljednji klasik g r k e tragedije. P i s a o je djela p u n a b e z n a a i nasi lja, ali se krajem ivota o k r e n u o t r a g i k o m e d i j a m a sa sret nim s v r e t k o m . gentnih slugu i m p o m a e . S v i likovi nosili su p o s e b n e m a ske i kostime. J e d n o s t a v n a radnja u p o t p u n j e n a j e a k r o batskim v j e t i n a m a , ongliranjem i glazbom. Likovi K o l u m b i n e i Harlekina razvili su se od f r a n c u ske vrste t a k v o g kazalita. O n i s u sluge koje p o m a u mladom paru. Harlekino je isprva b i o o m o t a n k r p a m a , ali se t i j e k o m g o d i n a njegov kostim p r e t v o r i o u o d j e u p o p u t o v e n a slici. K o l u m b i na je obino mlada djevojka, a e s t o je zaljubljena u H a r lekina. gdje se z a p o s l i o u kazalitu. Prikljuio se g l u m a k o j d r u ini Chamberlain's Men. Osnovao je uveni Globe T h e a t r e u k o j e m je bio glu m a c i direktor. P i s a o je dra me za svoju d r u i n u , a v j e r o j a t n o ih je i i n s c e n i r a o . U d r a m a m a je o b u h v a t i o n a j razliitije p r o b l e m e . P i s a o j e povijesne drame, komedije p o p u t Sna ljetne noi (slika lijevo) i tragedije p o p u t Hamleta i Kralja Lira. S h a k e s p e a r e je bio i pjes nik, p a j e 1 6 0 9 . g o d i n e o b j a v i o zbirku s o n e t a . U m r o j e 1616. godine.

PRVE TRAGEDIJE? Tragedija je vrsta d r a m e ko ja se razvila u d r e v n o j G r koj. Najpoznatiji starogrki pisci tragedija bili su E s h i l , Sofoklo i Euripid. Eshil j e ivio o d 5 2 5 . d o 4 5 6 . g o d i n e pr. n . e r e . N a p i s a o j e 9 0 tragedija, o d kojih j e sa uvano samo sedam. Njego v o p r v o d j e l o , z a koje j e 4 8 4 . g o d i n e pr. n. e r e d o b i o na g r a d u , naalost nije s a u v a n o . U ranijim su igrokazima uvijek s u d j e l o v a l i j e d a n g l u m a c i z b o r , d o k je Eshil svoja < TKO SU BILI

KOLUMBINA I HARLEKIN? K o l u m b i n a i H a r l e k i n su glavni likovi talijanske

Commedie dell'arte.

To je

vrsta kazaline p r e d s t a v e koja se razvila k r a j e m r e n e s a n s e i d o 18. s t o l j e a s e prikazivala irom E v r o p e . Commedia dell'arte se temelji na vrlo jednostavnom zaple t u . O b i n o se radi o ljubavi d v o j e m l a d i h iji se roditelji protive njihovom braku, a s k u p i n a domiljatih i inteli < T K O JE N A J V E I DRAMSKI

ENGLESKI PISAC?

Engleski pisac W i l l i a m Sha kespeare smatra se najve i m d r a m s k i m p i s c e m svih v r e m e n a . Napisao je 35 igrokaza koji i d a n a s d r e naslov najvanijih drama napisanih na engleskom je ziku. Shakespeare je roen 1564. godine u Stratford-upon-Avonu u W a r w i c k s h i r e u . O n d j e je p o h a a o kolu i o e n i o s e , a kasnije je otiao u L o n d o n 92

UMJETNOST I ZABAVA > T K O JE B I O M O L I E R E ? N o , stvari su ipak p o l e na bolje, pa je Moliere 1658. godine glumio pred kraljem. P r o s l a v i o se k a o dramski p i s a c , iako c r k v a nije prihva a l a n j e g o v a djela. J e d n o o d n j e g o v i h najpoznatijih djela je Tartuffe o l i c e m j e r n o m reli g i o z n o m o v j e k u koji j e n a kraju ipak p r i m o r a n skinuti m a s k u . T o j e djelo pet g o d i n a bilo z a b r a n j e n o , a zatim je naglo postiglo veliki u s p j e h . M o l i e r e j e b i o izvrsni kom i a r i esto je g l u m i o u v l a stitim i g r o k a z i m a . G o d i n e 1673. se iznenada razbolio i ubrzo potom umro. kar, pjesnik i z n a n s t v e n i k . N j e g o v a verzija Fausta o b j a v l j e n a je u d v a dijela - prvi 1 8 0 8 , a drugi 1 8 3 2 . g o d i n e . P r i u je z a v r i o na drugaiji n a i n n e g o njegovi p r e t h o d nici ( p r i m j e r i c e engleski dramski pisac C h r i s t o p h e r M a r l o w e ) , jer j e Fausta spasio umjesto da ga p o a l j e u pakao. K a o izvrstan z n a n s t v e n i k , G o e t h e nije p r i h v a a o d a e z a z n a n j e m m o e dovesti d o v j e n o g prokletstva.

Molire (pravim i m e n o m jean-Baptiste Poquelin) je bio francuski pisac i poznati k o m e d i o g r a f . N j e g o v a n a j p o z n a t i j a d j e l a s u Tartuffe, Mizantrop i Graanin plemi. Molire je roen 1622. godi ne u P a r i z u . K a o m l a d i se oridruio g l u m a k o j druini koju j e d j e l o m i n o financiraa poznata glumica M a d e l e ne B j a r t . D r u i n a nije posti gla veliki u s p j e h , pa je M o l i re d v a puta z a t v a r a n z b o g dugova. > T K O JE D U S U VRAGU?

PRODAO

Prema njemakoj legendi iz 16. s t o l j e a , n e k o j e i v i o m a i o n i a r Faust koji je u z a m j e n u za z n a n j e i m o prodao duu vragu. Ta je pria m n o g o puta zapisana, a najvanija verzija je d r a m ska p o e m a n j e m a k o g p i s ca J o h a n n a VVolfganga v o n Goethea. G o e t h e se r o d i o 1 7 4 9 , a umro je 1832. godine. Bio je dramski p i s a c , kritiar, n o .inar, kazalini direktor, sli > T K O JE BILA BOANSTVENA ARAH? B o a n s t v e n a arah je i m e kojim su kritiari nazvali veliku francusku glumicu arah Bernhardt. arah Bernhardt je roena "844. godine kao Henriette 3 e r n a r d i velik je d i o djetinj>tva p r o v e l a u s a m o s t a n u , o d l u i l a se zarediti, ali ju je m a j i n prijatelj u p o s l j e d njem trenutku n a g o v o r i o d a oostane g l u m i c o m . Zavrivi glumaku kolu,

p o l a k o j e stjecala u g l e d . N a kon v r l o u s p j e n e turneje u L o n d o n u na koju je otila s francuskom glumakom druinom Comdie Frana ise, a r a h je 1 8 8 0 . g o d i n e o s novala glumaku druinu. P o s e b n o s e proslavila ulo gom Marguerite Gautier u D u m a s o v o m djelu Dama s kamelijama. G o d i n e 1 9 0 5 . povrijedila je k o l j e n o i stanje joj se toliko p o g o r a l o da su joj m o r a l i amputirati n o g u . N o , a r a h j e i dalje p r i h v a a l a u l o g e koje j e glumila s j e d e i . U m r l a j e 1923. godine. 93

UMJETNOST I ZABAVA < T K O JE B I O A N T O N ugled d r a m a t i a r a i pisca kratkih p r i a . Nakraju je zaradio dovolj n o d a kupi zemljini p o s j e d u j u n o j M o s k v i , te je o n d j e ivio sa s e s t r o m . T a d a je saz nao da boluje od tuberkuloze te se z b o g zdravlja m o r a o preseliti u p r i m o r s k e k r a j e v e . O t i a o j e n a Jaltu n a C r n o m e m o r u , a kratko v r i j e m e je i vio i u Francuskoj. U to je v r i j e m e n a p i s a o s v o j e n a j p o z n a t i j e igrokaze Tri sestre i Vinjik. U m r o je 1904. godine.

EHOV? A n t o n e h o v je bio ruski dramatiar i pisac kratkih pria. Neka od njegovih n a j z n a a j n i j i h d j e l a s u Ujak Vanja i Galeb. C e s t o je p i sao o propasti ruskih z e m ljoposjednika. e h o v je roen 1860. godine u primorskom gradu Taganr o g u . U M o s k v i je u i o za lijenika, a i s t o v r e m e n o je pisao aljive tekstove za a sopise i tako u z d r a v a o s e b e i obitelj. Kasnije je stekao > T K O JE BILA DUSE?

ELEONORA

E l e o n o r a D u s e (slika d e s n o ) bila je talijanska glumica. P o s e b n o se proslavila ulogama u dramama norvekog pisca H e n r i k a Ibsena. Eleonora Duse je roena u vlaku 1858. godine. Roditelji su joj radili u kazalitu, pa se na p o z o r n i c i prvi puta p o j a v i l a u d o b i od etiri g o d i n e , a sa 14 je v e dobila prvu glavnu u l o g u . S l a v u j e stekla u l o g o m u d r a m i Terese Raquin t e m e l j e n o j na r o m a n u Emila Z o l e . G o d i n e 1909. se zbog loeg z d r a v l j a p o v u k l a s p o z o r n i c e , a 1 9 2 3 . je umrla. lako je ivjela u isto vrijeme kad i arah B e r n h a r d t , njihovi su se n a i n i g l u m e u potpunosti razlikovali. E l e o n o r a nije p o k a z i v a l a svoj karakter, v e se trudila saivjeti se s likom koji je g l u m i l a . To se p o s e b n o isticalo u djelima m l a d o g pjesnika G a b r i e l e a D ' A n n u n z i a kojeg j e v o l j e l a , kao i u Ibsenovim d r a m a m a . 94

T K O JE B I O

IBSEN?

Henrik Ibsen je bio norveki dramski pisac. Poznat je kao otac s u v r e m e n e d r a m e jer je u s v o j i m d j e l i m a na realistian nain obraivao socijalne probleme. H e n r i k Ibsen j e r o e n 1 8 2 8 . g o d i n e u p o m o r s k o j luci S k e i n . Z a v r i o j e kemijsku k o l u , a zatim se z a p o s l i o najprije u B e r g e n u , a kasnije u g l a v n o m g r a d u Christiani (dananji O s l o ) gdje j e pisao d r a m e . N o r v e k u je napustio

1 8 6 2 . g o d i n e , t e j e sljedeih 27 g o d i n a ivio u R i m u , Mnchenu i Dresdenu. U t o m je r a z d o b l j u n a p i s a o v e i n u svojih d r a m a , m e u njima Brand, Peer Cynt, Stupovi drutva, Sablast, Divlji patak, Lutkina kua, k a o i brojna druga djela u kojima o b r a u j e moralne teme. K r a j e m ivota vratio se u Norveku i napisao dvije n a j p o z n a t i j e d r a m e - John Gabriel Borkman i Hedda Gabler. U m r o je 1906. godine.

UMJETNOST I ZABAVA

T K O JE BILA A N A

A T K O JE B I O VACLAV NJIINSKI? Vaclav Njiinski je bio je dan od najveih baletnih p l e s a a u p o v i j e s t i . Ista knuo se udesno visokim skokovima, virtuoznom t e h n i k o m i s u g e s t i v n i m iz r a z o m . B i o je i koreograf, a n j e g o v e su baletne p r e d stave esto izazivale p o l e mike. Njiinski j e r o e n 1 8 9 0 . g o dine u Kijevu u Ukrajini. R o ditelji su mu bili p l e s a i . U p i s a o se na C a r s k u b a l e t n u kolu u P e t r o v g r a d u gdje j e z v i j e z d o m p o s t a o prije z a v r e n o g o b r a z o v a n j a . P r i d r u i o se M a r i j i n s k o m teatru i p l e s a o s najpoznatijim b a l e r i n a m a toga v r e m e n a . Kao i A n a P a v l o v a , 1909. g o d i n e otiao je s Djagilje v o m u Pariz i o n d j e postigao golem uspjeh. K a o koreograf j e napustio klasini stil plesanja i p o e o traiti n o v e t e h n i k e . G o d i n e 1919. doivio je i v a n i slom u z r o k o v a n shi z o f r e n i j o m , te se z a u v i j e k p o vukao s pozornica. U m r o je u L o n d o n u 1950. godine.

T K O JE B I O B E R T O L D

PAVLOVA? Ana P a v l o v a je bila ruska balerina koja se istakla solistikim izvedbama, a naroito tokom Labudova smrt. Roena je 1882. godine u Petrovgradu (dananjem _enjingradu). Kao djevojica se uspjela upisati na najpoznatiju baletnu kolu :og v r e m e n a , u C a r s k u oaletnu kolu u P e t r o v g r a d u . s a s n i j e se pridruila M a n j i n s k o m teatru i postala primabalerina. Prvi veliki uspjeh postigla je 1 9 0 9 . g o d i n e na turneji s impresariom Djagiljevom i njegovim ansamblom ^astavljenm od p l e s a a iz oaletnih trupa Marijinski Boljoj. N a k o n toga b o r a v i l a j e n a vrlo uspjenoj turneji u Londonu. G o d i n e 1913. odluila je stei v i e >amostalnosti, pa je z a j e d n o sa s u p r u g o m o s n o v a l a vlastitu t r u p u koju je v o d i l a do kraja ivota. Umrla je 1931. godine od j p a l e plua.

BRECHT? Bertold Brecht je bio nje m a k i d r a m s k i pisac koji je snano utjecao na dramu 20. s t o l j e a . O n j e s t v o r i o d r a m u u kojoj se gledaoci ne p o i s t o v j e u j u s likovi ma, v e ih kritiziraju. B r e c h t je r o e n u B a v a r s k o j 1898. godine. N a k o n p r v e uspjene d r a m e Baal o k r e n u o se socijalnim p r o b l e m i m a . T a k v a je d r a m a Opera za tri groa koja je uz g l a z b u Kurta VVeilla postigla g o l e m i uspjeh. D o l a s k o m Hitlera na vlast B r e c h t j e m o r a o napustiti N j e m a k u . Najprije je boravio u Skandinaviji, a z a t i m je otiao u S A D . O n d j e je napisao svoje n a j p o z n a t i j e djelo Kavkaski krug kredom. G o d i n e 1 9 4 7 . je iz politikih razloga napustio S A D . O d tada, p a sve d o smrti 1 9 5 6 . g o d i n e , ivio je u I s t o n o m B e r l i n u g d j e je o s n o v a o vlastiti teatar Berlinski Ansambl.

UMJETNOST I ZABAVA > T K O JE B I O CHARLIE u g o v o r s h o l i v u d s k o m film skom kuom Keystone i po e o snimati f i l m o v e . G l u m e i malog zbunjenog ovjeka koji n e p r e s t a n o u p a d a u n e prilike u b r z o je p o s t a o film skom zvijezdom. Neki od njegovih najpoz natijih f i l m o v a su Zlatna groz nica i Moderna vremena, k a o i prvi o z v u e n i film Veliki diktator. Chaplin je 1952. godine iz politikih razloga napustio S A D i ostatak ivota p r o v e o u vicarskoj. G o d i n e 1975. proglaen je v i t e z o m , a dvije g o d i n e kasnije j e u m r o . < T K O SU BILI STANLIO j e otiao u S A D . O l i v e r Norvell Hardy je roen 1893. godine u Georgiji u S A D . U H o l l y w o o d je stigao 1 9 1 8 . g o d i n e .

HHH

CHAPLIN? Charlie Chaplin je bio jed na od n a j v e i h filmskih zvi jezda u povijesti. Proslavio se kao k o m i a r u n i j e m i m filmovima. N j e g o v zatitni z n a k bio je k o s t i m sastav ljen od polucilindra, uskog sakoa, vreastih hlaa i go lemih cipela. Charlie Chaplin roen je 1889. godine u L o n d o n u . O b i t e l j mu je bila vrlo siro m a n a . N a p o z o r n i c i j e prvi puta n a s t u p a o jo k a o dijete. G o d i n e 1913. potpisao je

I OLIO? Stanlio i O l i o su najpopularniji filmski komiarski par. O n i su u r a z d o b l j u o d 1926. d o 1952. g o d i n e s n i m i l i mnotvo nijemih i tonskih filmova. S t a n l i o , ili Arthur S t a n l e y Jefferson, roen je 1890. godine u Ulverstonu (Lancashire, Engleska). Karijeru j e z a p o e o u vedrim muzikim priredbama, a 1910. godine > T K O JE B I O L O U I S koju j e v o d i o glazbenik J o e O l i v e r . S njima je snimio n e koliko p l o a , a zatim je na pustio g r u p u i p o s t a o s a m o stalni i z v o a . Pripisuje mu se p j e v a n j e u k o j e m se umjesto rijei iz g o v a r a j u besmisleni s l o g o v i . Tridesetih g o d i n a o v o g a stoljea o s n o v a o je vlastitu g r u p u i p o s t a o svestrani za b a v l j a . P o j a v i o se u n e k o l i ko f i l m o v a , p r i m j e r i c e u Dia mond LH s M a e W e s t i Hello Dollys B a r b a r o m S t r e i s a n d . U m r o je 1971. godine.

Stanlio i O l i o su z a j e d n o p o e l i raditi 1 9 2 6 . g o d i n e , a prije toga su snimali s a m o stalne f i l m o v e . N j i h o v prvi film z v a o se Putting the Pants on Philip. U k u p n o su snimili 60 kratkih i 27 c j e l o v e e r n j i h f i l m o v a . Stanlio je g l u m i o vit kog luckastog o v j e k a , a Olio debelog hvalisavca.

ARMSTRONG? Louis Samo Armstrong je bio a m e r i k i jazz-truba. B i o je poznat kao solistiki izvoa, osniva grupe, pjeva i zabavlja. R o e n je 1900. godine u N e w O r l e a n s u . K a o dijete je u r o d n o m g r a d u u p o z n a o mnoge glazbenike, te mu se r a n o pruila prilika da svira na rijenim b r o d o v i m a na Mississippiju. G o d i n e 1 9 2 2 . pridruio s e jazz-grupi Creole Jazz Band 96

JMJETNOST I ZABAVA < T K O JE S T V O R I O MOUSEA? van Parobrod Willie. Slijedili su i drugi p o z n a t i crtani f i l m o v i , a m e u njima i Tri praia (s p j e s m o m T k o s e boji v u k a j o ? ) . P o j a v o m f i l m o v a u boji D i s n e y je sni m i o prvi c j e l o v e e r n j i film Snjeguljica i sedam patuljaka. e t r d e s e t i h g o d i n a naeg stoljea p o e o je snimati fil m o v e o p r i r o d i , a j e d a n od najpoznatijih je iva pustinja. Kasnije se o k r e n u o d j e j i m f i l m o v i m a u kojima je p o v e z i v a o ive glumce sa crtanim l i k o v i m a . J e d a n o d najuspje nijih bio je film Mery Poppins snimljen 1 9 6 4 . g o d i n e .

MICKEY

P o z n a t i lik M i c k e y M o u s e djelo je slavnog umjetnika a n i m i r a n i h f i l m o v a VValta Disneva. O s i m Mickeya Disney je stvorio Paju Patka i m n o g e druge likove. D i s n e y j e ivio o d 1 9 0 1 . d o 1 9 6 6 . g o d i n e . U s p j e n e crta n e f i l m o v e p o e o j e snimati 1 9 2 0 . g o d i n e u Los A n g e l e s u . G o d i n e 1 9 2 8 . pojavili s u se prvi tonski filmovi i D i s n e y je snimio v r l o uspjean crtani film s M i c k e y M o u s e o m n a z > T K O JE B I O ELVIS nesseeu. G o d i n e 1955. potpisao je u g o v o r s v e l i k o m diskograf skom k u o m . U b r z o je po stao m e u n a r o d n o m zvijez d o m , p r e m d a neki nisu o d o bravali n j e g o v stil. O d i j e v a o se u bljetavu o d j e u , glasno pjevao i vatreno plesao. E l v i s o v a j e glazba s n a n o utjecala na kasnije p o p p j e v a e , n a r o i t o n a B e a t l e s e , ali m u j e vlastita p o p u l a r n o s t poela opadati. Bio je umi ljeni bolesnik i u z i m a o je g o l e m e k o l i i n e tableta, koje su bile u z r o k o m n j e g o v e smrti 1979. godine. < TKO SU BILI

PRESLEY? Elvis P r e s l e y j e j e d n a o d pr vih pop zvijezda. Bio je r o c k ' n ' r o l l p j e v a ija je p o java na p o z o r n i c i r e d o v i t o izazivala p o m u t n j u u gleda litu. N a j v e u slavu posti gao je p e d e s e t i h i ezdese tih g o d i n a s p j e s m a m a H e artbreak Hotel, Jailhouse R o c k i His Latest F l a m e . Elvis j e r o e n 1 9 3 5 . g o d i n e u siromanoj junoamerikoj obitelji. M l a d o s t j e v e i n o m proveo u Memphisu u Ten-

BEATLESI? B e a t l e s i su bili britanski v o k a l n o - i n s t r u m e n t a l n i sastav koji je e z d e s e t i h g o d i n a postigao veliku popular nost. l a n o v i B e a t l e s a bili su J o h n Lennon ( 1 9 4 0 - 1 9 8 0 ) , Paul M c C a r t n e y (roen 1942), G e o r g e H a r r i s o n ( r o e n 1943) i R i n g o Starr ( r o e n 1 9 4 0 , a p r a v o mu je ime R i c h a r d Starkey). U p r v i m g o d i n a m a svoga postojanja, prije n e g o im se

pridruio R i n g o Starr, B e a t l e si su v e i n o m boravili u H a m b u r g u i L i v e r p o o l u . Pr vi v e i uspjeh postigli su 1 9 6 2 . g o d i n e s p j e s m o m Lo ve me do. G o d i n u d a n a kas nije uspjeh su p o n o v i l i s pje s m o m Please Please Me. Stekavi v e l i k u p o p u l a r nost, B e a t l e s u su p o e l i mije njati svoj stil. Na njih su utje cali indijska g l a z b a i religija, k a o i ideje d j e c e c v i j e a koje su se razvile tih g o d i n a . N a k o n n e k o l i k o snimljenih a l b u m a Beatlesi su se 1 9 7 0 . g o d i n e razili.

97

TKO

SU

BILI

PRVI

T K O JE O T A C

T K O JE B I O GALEN?

LIJENICI? M e d i c i n a potjee jo iz pretpovijesnih vremena. M e u t i m , tisuama godina temeljila se uglavnom na praznovjerju. 0 pretpovijesnoj medicini z n a d e m o v r l o m a l o . P a ipak, ljudi iz tog v r e m e n a sigurno su p o z n a v a l i ljudsko tijelo, jer su lijeili r a n e i l o m o v e kostiju. J e d n a o d pretpovijes nih terapija bilo je t r e p a n i ranje. Izljeitelji su izrezivali okrugli k o m a d i kosti iz p a c i j e n t o v e l u b a n j e , vjerujui d a e kroz taj o t v o r zli d u h o v i napustiti tijelo. M e u najbolje d r e v n e li j e n i k e ubrajaju s e E g i p a n i . O n i su oko 1500. godine stvorili bogati rijenik stru nih m e d i c i n s k i h n a z i v a , a iz vodili su i p o k u s e u kirurgiji 1 farmaciji.

MEDICINE? O k o 400. g o d i n e p r . n . e r e grki lijenik Hipokrat (460370. g o d . p r . n . e r e ) osnovao je na otoku Kosu prvu medicinsku kolu. U Hipokratovoj medicinskoj koli studenti su uili da b o lesti u z r o k u j u p o r e m e a j i u rada o r g a n a , a ne zli d u h o vi i d e m o n i . M e u t i m , H i p o krat i n j e g o v i sljedbenici nisu dovoljno poznavali grau ljudskog tijela. V j e r o v a l i su da se bolesti javljaju z b o g n e u r a v n o t e e n o s t i vitalnih tje lesnih t e k u i n a krvi, sluzi, te u t e i c r n e u i . Hipokrat i njegovi sljedbe nici napisali su v i e od 50 knjiga. Iz tog v r e m e n a potje e H i p k r a t o v a z a k l e t v a koju jo i d a n a s p o l a u svi lije nici. G a l e n j e i v i o o d 129. d o 200. g o d i n e p r . n . e r e i b i o je jedan od najveih grkih anatoma. Njegove su se ideje odrale stotinama go dina. G a l e n se r o d i o u P e r g a m u (dananjoj Turskoj). U dobi o d 3 0 g o d i n a p o s t a o j e lije nik u gladijatorskoj koli, a kasnije je o d s e l i o u R i m gdje s e b a v i o a n a t o m i j o m . P r o u a v a o j e m n o g e ivoti nje, ali n i k a d a ljude. G a l e n j e d o a o d o ideje 0 n a i n u rada fiziolokog s u stava. S m a t r a o je da tijelo sa dri d u h o v e to nastaju i n e staju u arterijama, v e n a m a 1 ivcima. M n o g e G a l e n o v e zamisli bile su p o g r e n e i te meljile su se na starim knjiga m a , a ne na p r o u a v a n j u ljudske a n a t o m i j e . U n a t o t o m e o d r a l e s u s e sve d o 16. stoljea.

Galenov fizioloki sustav

98

T K O JE P R V I

PRIMIJENIO AKUPUNKTURU? Akupunktura (lijeenje u b a d a n j e m iglica u tijelo) se u kineskoj m e d i c i n i u p o trebljavala tisuama go dina. P r e m a kineskoj taoistikoj re ligiji rad tijela ovisi o d v a s u protna stanja z v a n a jin i j a n g . Jang je p o v e z a n sa svjetlou, S u n c e m , jugom, mukou i s u h o o m . J i n se o d n o s i na t a m u , M j e s e c , sjever, e n k o s t i v l a g u . V j e r u j e se da su s v e

bolesti p o s l j e d i c a n e u r a v n o teenosti tih d v a j u stanja. Akupunkturom se ponov no uspostavlja r a v n o t e a iz m e u jina i j a n g a . Iglice d u g a k e 2 do 25 c e n t i m e t a r a u b a d a j u se u j e d n u ili vie to aka rasporeenih du odre e n i h linija na l j u d s k o m tije l u . T a k o se m o g u ostaviti i po n e k o l i k o sati. Taj se n a i n li jeenja upotrebljava i danas, a p o n e k a d se a k u p u n k t u r a koristi i prilikom o p e r a c i j a umjesto anestetika.

T K O JE B I O

PARACELSUS? P a r a c e l s u s (1493-1541) je bio vicarski lijenik. Nje g o v o pravo ime bilo je Theophrastus Bombastus von H o h e n h e i m . B i o j e tat o v j e k i i v i o je u s k l a d u sa svojim srednjim i m e n o m . I m e P a r a c e l s u s je u z e o jer to znai bolji od Celsusa, poznatog rimskog lijenika. Paracelsus je uvelike pridonio razvoju medicine. N a p i s a o je p r v u knjigu o bolestima p r o fesija p o d n a z i v o m Bolesti r u d a r a , a tvrdio je i da je i s t o a temelj z d r a v l j a . P r v i j e upotrijebio l a u d a n u m , p a s e smatra o c e m anestezije. J e d n a o d n j e g o v i h vanijih ideja bila je da a l k e m i a r i moraju prouavati kako se p r o i z v o d e lijekovi, a ne zlato. Paracelsus je 1527. godine p o s t a o profesor m e d i c i n e na sveuilitu B a s l e . Prije p o etka p r v o g p r e d a v a n j a jav n o j e spalio G a l e n o v e knjige, naglaavajui da medicinu treba uiti p r o u a v a j u i ljud sko tijelo, a ne itajui stare knjige.

99

MEDICINA V T K O JE I Z R A D I O PRVE UDOVE?

UMJETNE

A m b r o i s e P a r e (1510-1590) je bio francuski kirurg. On je na vie naina unaprije dio kirurgiju, a i z u m i o je i nekoliko savrenih umjet nih udova. P o e t k o m 16. stoljea kirur ke z a h v a t e nisu izvodili li j e n i c i , v e je to bio posao brijaa. P a r e j e k a o d j e a k u i o z a n a t k o d j e d n o g brija a , a 1 5 4 1 . godine je kao o s p o s o b l j e n i brija-kirurg pristupio v o j s c i . N a k r a j u j e p o s t a o kirurg f r a n c u s k o g kra lja H e n r i k a I I . i n j e g o v a tri si na to su ga kasnije naslije dila. P a r e je bio v r l o traeni ki rurg jer je u kirurgiju u v e o mnoga poboljanja. Naprirnjer, k r v a r e n j e nije z a u s t a v l j a o kipuim uljem, v e je p o d v e z i v a o o t e e n e arterije i ranu pokrivao oblogom. Pare je izumio nekoliko umjetnih u d o v a . M e u njima je bila i ruka koja se savijala u laktu, te aka s p o k r e t n i m prstima.

T K O JE B I O NAJVEI ANATOM?

T K O JE O T K R I O KRVI?

RANI

OPTOK

Flamanski lijenik Andrija Vesal (1514-1564) je prvi temeljito prouio ljudsku anatomiju. G a l e n o v e ideje o ljudskoj anatomiji o d r a l e su se tije k o m i t a v o g srednjeg v i j e k a . R a z l o g t o m e bila j e i n j e n i c a da a n a t o m i nisu sami secirali leeve. G a l e n o v o m u e n j u s e prvi suprotstavio Talijan M o n d i n o d e Luzzi ( 1 2 7 5 - 1 3 2 6 ) , koji j e n a p i s a o knjigu p o s v e e n u iskljuivo a n a t o m i j i . M e utim, uenje anatomije se nije z n a t n o p r o m i j e n i l o s v e do vremena Vesala. Vesal je anatomiju uio na n e k o l i k o talijanskih s v e u i l i ta. B i o j e n e z a d o v o l j a n lo im s e k c i j a m a koje su izvodili asistenti, pa j e , k a o i L u z z i , p o k u a o s a m secirati ljudsko tijelo. N a k o n d u g o t r a j n o g istraivanja n a p i s a o j e j e d n u o d najznaajnijih knjiga u povijesti z n a n o s t i . Z v a l a se De Corporis Humani Fabrica ( O grai ljudskog tijela). N a gornjoj slici p r i k a z a n je j e d a n od crtea iz te knjige.

Engleski lijenik W i l l i a m H a r v e y (1578-1657) prvi je otkrio kako krv kola ti jelom. William Harvey je mnogo v r e m e n a p o s v e t i o istraivanju srca i krvnih ila. N a k r a j u je z a k l j u i o d a G a l e n nije b i o u p r a v u . Krv ne nastaje i n e staje u tijelu, v e kola s r c e m , v e n a m a i arterijama u s a m o j e d n o m s m j e r u . Z a l i s c i u srcu i v e n a m a s p r e a v a j u protje c a n j e krvi u s u p r o t n o m smjeru. H a r v e v e v a teorija s e t e m e ljila na i n j e n i c i da arterije i v e n e m o r a j u biti p o v e z a n e . H a r v e y je z a k l j u i o da se ar terije i v e n e granaju na s v e m a n j e i m a n j e o g r a n k e , pa su ile koje ih p o v e z u j u toliko m a l e d a s e n e m o g u vidjeti g o l i m o k o m . Talijanski fizi olog Marcello Malpighi ( 1 6 2 8 - 1 6 9 4 ) je s p o m o u m i k r o s k o p a d o k a z a o isprav nost te ideje. H a r v e y je 1628. godine o b j a v i o svoja otkria. U p o e t k u su n j e g o v e ideje ismija n e , ali su n a k o n n j e g o v e smr ti n a p o k o n p r i h v a e n e .

100

MEDICINA n o zagrijava d o 5 0 C k a k o b i se ubile n e e l j e n e stanice k v a s c a i sprijeilo da se v i n o starenjem ukiseli. Taj se p o stupak n a z i v a p a s t e r i z a c i j o m i u p o t r e b l j a v a se jo i d a n a s za ubijanje bakterija u mlijeku. Pasteur j e 1 8 6 0 . g o d i n e napokon opovrgao zamisao da m i k r o o r g a n i z m i nastaju iz n i e g a tijekom r a s p a d a n j a n e k e tvari. D o k a z a o j e d a zrak sadri s p o r e m i k r o o r g a n i z a m a ( m i k r o b a ) koje n a p a d a j u h r a n u i d r u g e tvari. est g o d i n a kasnije spasio je fran c u s k u industriju svile otkrivi m a l e n i o r g a n i z a m to je na padao svilce i njihovu hranu. Sva ta prouavanja dovela su Pasteura na p o m i s a o da su m i k r o b i u z r o n i c i bolesti, te da se m o g u prenositi s j e d n e osobe na drugu. G o d i n e 1 8 8 1 . uspjeno j e i s p r o b a o c j e p i v o protiv c r n o g prita, k o b n e bolesti koja je napadala goveda i o v c e , a etri g o d i n a kasnije uspio j e sprijeiti b j e s n o u . P a s t e u r o v institut o s n o v a n 1 8 8 8 . g o d i n e s ciljem suzbijanja bjesnoe danas je jedan od najpoznatijih c e n t a r a za bi o l o k a istraivanja.

T K O JE O T K R I O

LIJEK

T K O JE O T K R I O DA UZROKUJU

PROTIV

SKORBUTA?

BOLESTI

kotski lijenik J a m e s Lind ( 1 7 1 6 - 1 7 9 4 ) j e 1747. g o d i n e otkrio da se v o e m m o e sprijeiti pojava skorbuta. Lind je primijetio da se skor but javlja s a m o k o d ljudi koji jedu malo v o a i p o v r a . U s p i o je u to uvjeriti k a p e t a na C o o k a , te je sedamdesetih g o d i n a 18. stoljea u s p j e n o sprijeio p o j a v u skorbuta m e u p o s a d o m . Britanska mornarica je 1795. godine p o e l a m o r n a r i m a d a v a t i li m u n o v sok. > T K O JE O T K R I O PROTIV

MIKROBI? Francuski kemiar Louis Pas t e u r ( 1 8 2 2 - 1 8 9 5 ) j e 1866. godine otkrio da bolesti u z r o k u j u s i t n i o r g a n i z m i , ili mikrobi. Bila je to tek jedna o d m n o g i h zasluga o v o g velikog znanstvenika. Louis Paster nije b i o b i o l o g i lijenik, v e k e m i a r . G o d i n e 1854. odluio se posvetiti v r e n j u a l k o h o l a i pi v a , d o k a z u j u i da ih u z r o k u ju ivi o r g a n i z m i - k v a e v e gljivice. P r e d l o i o je da se v i b o l e t u bolest n e m o g u p o n o v n o oboljeti. Vjerovalo se d a seljaci z a r a e n i b e z o p a s nim kravljim b o g i n j a m a ne obolijevaju od variole, pa je J e n n e r o d l u i o t o ispitati. G o d i n e 1786. pronaao je e n u z a r a e n u kravljim b o g i n j a m a , te je t e k u i n u iz j e d n o g n j e n o g m j e h u r a ubrizgao d j e a k u . N e k o l i k o d a n a kas nije z a r a z i o je d j e a k a v e l i kim b o g i n j a m a , ali se bolest nije p o j a v i l a . N a k o n n e k o l i k o g o d i n a cijepljenje protiv v e l i kih boginja p r i h v a e n o je u m n o g i m z e m l j a m a , pa je ta bolest g o t o v o istrijebljena.

CJEPIVO BOGINJA?

Engleski lijenik Edvvard J e n n e r ( 1 7 4 9 - 1 8 2 7 ) j e 1796. g o d i n e o t k r i o d a o s o b a za raena kravljim boginjama ne m o e oboliti od velikih boginja. V e l i k e b o g i n j e , ili v a r i o l a , bi le su n e k o j e d n a od najstra nijih bolesti. U 18. stoljeu je svaka trea z a r a e n a o s o b a umrla. M e u t i m , J e n n e r je primi jetio da ljudi koji j e d n o m p r e -

101

MEDICINA

T K O ]E P R V I

T K O JE U

KIRURGIJI

T K O JE I Z D V O J I O TO

PRIMIJENIO ANESTEZIJU? Ideju o primjeni anestezije u kirurgiji prvi je p r o i r i o ameriki zubar William M o r t o n (1819-1868). W i l l i a m M o r t o n nije otkrio anesteziju. U s p a v l j u j u a svojstva d u i k o v o g oksidula ili rajskog plina otkrio je 1800. godine H u m p h r y D a v y ( 1 7 7 8 - 1 8 2 9 ) , dok je 1 8 3 1 . ameriki kemiar Samuel G u t h r i e ( 1 7 8 2 - 1 8 4 8 ) otkrio k l o r o f o r m . Izraz anestetik prvi j e upotrijebio a m e r i k i lijenik O l i v e r W e n d e l l H o l mes ( 1 8 0 9 - 1 8 9 4 ) . Prvi z a p i s o primjeni a n e stetika u kirurgiji p o t j e e iz 1 8 4 2 , k a d j e a m e r i k i lije nik C r a w f o r d L o n g ( 1 8 1 5 - 1 8 7 8 ) upotrijebio eter prilikom uklanjanja t u m o r a . W i l l i a m M o r t o n se 1844. godine traei nain bezbol n o g v a e n j a z u b a zainteresi rao za eter. Z a j e d n o s C h a r lesom J a c k s o n o m (1805-1880) on je izumio postupak anesteziranja. N j e gova prva operacija p o d ane stezijom i z v e d e n a je u rujnu 1846. godine. 102

PRVI

PRIMIJENIO

BAKTERIJU UZROKUJE

ANTISEPTIKE? Engleski kirurg J o s e p h Lis t e r ( 1 8 2 7 - 1 9 1 2 ) j e 1865. godine p o e o upotrebljava ti k a r b o l n u kiselinu za spreavanje infekcije. L o s e p h Lister je studij m e d i c i ne zavrio 1852. godine. Bio je kirurg, a p o s e b n o se p o svetio a m p u t a c i j i (rezanju u d o v a ) . N e k o l i k o g o d i n a ra nije W i l l i a m M o r t o n j e u v e o t e h n i k e anestezije i Lister je b i o z a h v a l a n to m o e izvo diti b e z b o l n e kirurke z a h v a te. M e u t i m , zabrinuo g a j e broj p a c i j e n a t a koji su umirali o d infekcije. G o d i n e 1865. saznao je za P a s t e u r o v a istraivanja m i k r o b a i bolesti, te je elio ubiti bakterije u o p e r a t i v n i m ranama. Izvodio je pokuse s m n o g i m kemijskim s p o j e v i m a , da bi na kraju otkrio da je oblog natopljen karbolnom kiselinom v r l o d j e l o t v o r a n . Prvi p a c i j e n t k o j e g je lijeio na taj n a i n b i o je p e t o g o d i nji d j e a k s p r e l o m o m c j e v a n i c e . Lister je rasprivao kar b o l n u kiselinu k a k o bi stvorio antiseptiki o b l a k o k o o p e r a cijskog stola.

TUBERKULOZU? Njemaki znanstvenik Ro be rt K o c h (1843-1910) je 1883. g o d i n e o t k r i o b a c i l tuberkuloze. Za to je djelo 1905. g o d i n e n a g r a e n N o belovom nagradom za me dicinu i fiziologiju. R o b e r t K o c h j e bolesti p r o u a v a o r a d e i k a o seoski li jenik nedaleko Breslaua. P o s e b n o se z a n i m a o za bak teriju to k o d g o v e d a u z r o k u je crni prit. U s p i o je uzgojiti bakteriju u k r v n o m s e r u m u i p r o u a v a o njen ivotni c i klus. K o c h se preselio u Berlin gdje j e razvijao v a n e t e h n i k e p r o u a v a n j a bakterija. M e u njima je bila i t e h n i k a uzgaja nja bakterija na agar-agaru koja s e d a n a s r e d o v i t o u p o t r e b l j a v a . T a k o e r j e stvorio pravila z a p r e p o z n a v a n j e bakterija to u z r o k u j u p o j e d i n e bolesti. N a j v a n i j e bakterije to ih j e K o c h otkrio u z r o k u j u t u b e r k u l o z u , koleru i b u l o z n u kugu. K o c h se, kao i Pasteur, smatra o s n i v a e m m e d i c i n ske bakteriologije.

MEDICINA

T K O JE B I O FREUD?

T K O JE P R O N A A O SPREAVANJA PARALIZE?

T K O JE PRVI P U T A SRCE?

SIGMUND

NAIN DJEJE

PRESADIO

Sigmund Freud (1856-1939) je bio austrijski psihijatar. B i o je osniva p s i h o a n a l i z e , a p o z n a t je i po i d e j a m a o s n o v i m a i razvoju djece. N a k o n studija m e d i c i n e F r e ud se 1 8 8 1 . godine posvetio p r o u a v a n j u biologije i v a n o g sustava, a n a r o i t o iv a n i h stanica. U s k o r o su nje g o v u p a n j u privukli p s i h o l o ki p r o c e s i u m o z g u , te je ot krio da se o d r e e n i m e n t a l n i p o r e m e a j i m o g u popraviti hipnozom. Kasnije j e F r e u d h i p n o z u zamijenio tehnikom slobod nih asocijacija ili lijeenja p r i a n j e m . P a c i j e n t e j e psih o a n a l i z i r a o putajui ih da priaju o d o g a a j i m a iz d j e tinjstva koji su k o d njih osta vili d u b o k e t r a g o v e , te se o n i s njima ne m o g u suoiti. F r e ud je t a k o e r v j e r o v a o da su s n o v i o d r a z stanja n e s v j e s n o g uma. G o d i n e 1900. izdao je knjigu Tumaenje snova.

Prvo cjepivo koje je uspje no spreavalo djeju parali zu pripremio je ameriki mikrobiolog J o n e s Salk (ro e n 1914). R o b e r t K o c h i drugi z n a n s t v e nici uspjeno su uzgajali bak terije, ali su virusi predstavlja li m n o g o vei problem. Pa ipak, 1 9 4 9 . g o d i n e a m e r i k i m i k r o b i o l o g J o h n E n d e r s (ro e n 1897) uspio j e uzgojiti v i rus d j e j e p a r a l i z e . S a d a se taj virus lako m o gao prouavati. Salk je poku a v a o ubiti virus na taj n a i n da ne m o e vie uzrokovati bolest, ali da i dalje p o t i e p r o i z v o d n j u zatitnih antitije la. G o d i n e 1 9 5 2 . j e u t o m e u s p i o , i c j e p i v o se v e n a k o n dvije godine proizvodilo u velikim koliinama. Ameriki mikrobiolog Albert S a b i n j e 1 9 5 7 . g o d i n e ( r o e n 1906) izradio c j e p i v o protiv d j e j e paralize koje je s a d r a l o i v e viruse p r e s l a b e d a u z r o k u j u bolest. M a s o v n a cijepljenja protiv d j e j e p a r a lize z a p o e l a su 1 9 6 0 . g o d i n e , te je ta bolest g o t o v o istri jebljena.

P r v u transplantaciju ljud skog srca izveo je 3. prosin c a 1967. g o d i n e j u n o a f r i ki kirurg Christiaan Barnard ( r o e n 1922). Kirurzi su b u b r e g e i s r c e p o kuavali presaditi jo e t r d e setih g o d i n a n a e g stoljea. G l a v n i p r o b l e m predstavljao j e prirodni tjelesni o b r a m b e n i sustav koji je o d b a c i v a o n o v i o r g a n . T a j e t e k o a na pokon ublaena otkriem da pacijent ima m n o g o v e e mogunosti preivljavanja a k o m u s e tkivo p o d u d a r a s tkivom d a v a o c a . Istovreme no su pripremljeni i lijekovi z a slabljenje tjelesnog o b r a m b e n o g sustava to se i n a e bori protiv stranih tijela. N a k o n B a r n a r d o v e uspje ne o p e r a c i j e , irom svijeta se i z v o d e stotine takvih trans plantacija. D a n a s s e a k i n o v o r o e n a d i m o e pre saditi s r c e . M e u t i m , to je vr lo s l o e n a o p e r a c i j a , a p a c i jenti su z b o g lijekova za k o n trolu o b r a m b e n o g sustava podloni bolestima.

T K O JE PRVI T V R D I O KRUI OKO

T K O JE I Z R A D I O KARTU NEBA?

DA ZEMLJA SUNCA?

PRVU

ZVJEZDANOG

U v r i j e m e k a d j e o d 320. d o 250. g o d i n e p r . n . e r e A r i s tarh ivio u Aleksandriji v e ina ljudi je smatrala da je Zemlja sredite svemira. On se s t i m e nije sloio, ve je tvrdio da Zemlja kru i o k o S u n c a . Trebalo je jo g o t o v o 2000 g o d i n a d a s e dokae njegovo miljenje. Aristarh j e t a k o e r p o k u a o izmjeriti udaljenost M j e s e c a od Z e m l j e i usporediti je s udaljenosti S u n c a . N i j e imao teleskopa, pa dobiveni rezultati nisu bili t o n i . Z a k ljuio j e d a j e udaljenost S u n c a i Z e m l j e 2 0 puta v e a n e g o udaljenosti M j e s e c a i Z e m l j e , d o k taj o d n o s ustva ri iznosi 4 0 0 puta. V j e r o v a o je i da p r o m j e r M j e s e c a iznosi t r e i n u p r o m jera Z e m l j e .

U 2. stoljeu pr. n. e r e na sredozemnom otoku Rodos u ivio j e H i p a r h . O n j e 134. g o d i n e p r . n . e r e , n a kon eksplozije nove u zvijeu k o r p i o n a , sas t a v i o k a t a l o g o d 850 z v i j e z da uoenih prostim o k o m . P o z n a t je i n j e g o v klasifikac i j s k i s i s t e m z v i j e z d a p o ja k o s t i ili m a g n i t u d i k o j i s e upotrebljava jo i danas. H i p a r h o v klasifikacijski sistem dijeli z v i j e z d e u est s k u p i n a . Najsjajnije z v i j e z d e imaju m a g n i t u d u 1, a najslabije 6. S u v r e m e n a mjerenja s u p o k a zala da su z v i j e z d e s m a g n i t u d o m 1 t o n o stotinu puta sjajnije od o n i h s m a g n i t u d o m 6 , t e s u p o toj n o v o j ljestvici n e k e z v i j e z d e o z n a e n e s m a g n i t u d o m 0 ili a k 1. Najsjajnija z v i j e z d a na

n e b u je Sirius (na slici) u z v i j e u V e l i k o g psa, ija m a g nituda iznosi 1 , 5 8 . N a j s l a bije z v i j e z d e u o e n e m o d e r nim t e l e s k o p i m a su 24 1 50 milijuna puta slabije o d n a j slabijih z v i j e z d a vidljivih prostim o k o m ! Hiparh je pronaao i n o v e n a i n e mjerenja udaljenosti Mjeseca od Zemlje. Proua v a j u i paralaksu ( n a i n na koji s e M j e s e c p o m i e ispred zvijezda dok se Zemlja okre e u svemiru) z a k l j u i o je da ta udaljenost iznosi 30 p r o m jera Z e m l j e , to je v r l o blizu stvarnoj vrijednosti. K a o veina njegovih suvre menika, Hiparh je vjerovao da S u n c e i planeti k r u e o k o Z e m l j e , te je zamislio sistem nevidljivih rotirajuih kugli koje n o s e n e b e s k a tijela.

SVEMIR > T K O JE P R V I PREDVIDIO PLANETA? u d e s n o j e to j e P t o l o m e j e v sistem, koji n a m d a n a s izgle da posve umjetno, omoguio da se p o l o a j i planeta p r e d v i de s t o l i k o m t o n o u da se o d r a o 1500 g o d i n a , o d n o s no do poetka doba moder ne astronomije. Ptolomej je izdao i obnovljeno izdanje H i p a r h o v o g kataloga, t e o b javio popis od 48 zvijea poznatih u njegovo d o b a . S v a ta z v i j e a ( p r i m j e r i c e U r s a M a j o r , Veliki m e d v j e d ) priznata su j o i d a n a s . P o d a ci o P t o l o m e j e v i m p r o m a t r a njima, k a o i k a t a l o g , s a u v a ni su u knjizi Almagest.
epicikl

USPJENO KRETANJE

K l a u d i j e P t o l o m e j koji je u 2. s t o l j e u n. e. ivio u E g i p t u slavu je s t e k a o Ptolomejevim sistemom Sunca, Zemlje i planeta. S m a t r a o je da se Z e m l j a na lazi u s r e d i t u s u s t a v a . D a bi objasnio sloeno kreta nje planeta po n e b u pret postavio je da kruei oko Z e m l j e svi p l a n e t i o p i s u j u m a l e k r u n i c e ili e p i cikle.

>

T K O JE B I O

KOPERNIK? Poljski astronom Nikola K o p e r n i k (1473-1543) bio je prvi znanstvenik n a k o n A r h i m e d a koji j e v j e r o v a o da Z e m l j a i planeti krue oko Sunca. Svoje ideje je o b j a v i o u knjizi iji je p r v i p r i m j e r a k v i d i o t e k n a sa mrtnoj postelji. Po toj su knjizi svi s i s t e m i sa S u n c e m u sreditu nazvani kopernikanskim. Kopernikova predodba Sun e v o g sustava nije bila t o n a

jer se u n j e g o v o v r i j e m e v j e r o v a l o da sva svemirska kre tanja slijede p r a v i l n e k r u n i c e ili linije. B u d u i da planeti o k o S u n c a krue u elipsama, K o p e r n i k se za o b j a n j a v a n j e n j i h o v o g kretanja p o n e b u m o r a o posluiti P t o l o m e j e vim epiciklima. M e u t i m , proirio je ideju da se Z e m l j a ipak k r e e . N e k o s u v r i j e m e o b a sistema imala s v o j e pris talice. Kopernik se bojao poraza, pa je tvrdio da teoriju treba smatrati s r e d s t v o m za istrai v a n j e , a ne istinom.

A T K O JE B I O T Y C H O ? T y c h o B r a h e (1546-1601) je bio posljednji veliki astro n o m koji je s v e m i r p r o m a trao prostim o k o m jer je te leskop izumljen neposred no nakon njegove smrti. Pa

ipak, Tychova su promatra nja bila t o l i k o p r e c i z n a da je Kepler njegove biljeke primijenio za dokazivanje da Z e m l j a i planeti krue oko Sunca.

U d o b i od s a m o 1 7 g o d i n a m l a d i D a n a c j e primijetio d a Jupiter i S a t u r n z n a t n o o d s t u paju od p o l o a j a g d j e su se prema Ptolomejevim tablica ma trebali nalaziti. To ga je p o t a k l o na paljivo p r o m a t r a nje p l a n e t a , koje m u j e o m o guilo d a postavi t e m e l j e m o d e r n e teorije o S u n e v o m sustavu. Nije u potpunosti prihvatio ideju d a s e S u n c e nalazi u sreditu, v e je pret p o s t a v i o d a planeti k r u e o k o S u n c a , a S u n c e obilazi Z e m lju. Tu je z a m i s a o kasnije opovrgnuo Kepler.

105

SVEMI < T K O JE O T K R I O tati po k r u n i c a m a te je p o troio m n o g o g o d i n a nastoje i stvoriti k r u n e p u t a n j e koje bi odgovarale prethodnim p r o m a t r a n j i m a , da bi ih nakraju z a m i j e n i o e l i p s a m a . K e p l e r j e t a k o e r otkrio d v a svemirska z a k o n a . J e d a n o d njih p o v e z u j e udaljenost pla neta od S u n c a s trajanjem n j e g o v e g o d i n e , d o k drugi tvrdi da zamiljena linija koja povezuje S u n c e sa planetom prelazi j e d n a k a p o d r u j a u j e d n a k o m v r e m e n u (vidi c r te), jer se planeti u p o d r u j u najbliem S u n c u p o m i u bre.

KAKO SE KREU PLANETI? Nijemac Johannes Kepler (1571-1630) je otkrio da putanja koju planeti slijede obilazei o k o Sunca ima oblik elipse, a ne krunice. Smatrao je da se unutar elipse nalaze dva arita. U j e d n o m se aritu nalazi S u n c e , a drugo je prazno. K e p l e r j e d o s v o g v e l i k o g ot kria d o a o p r o u a v a j u i T v c h o v e biljeke o p r o m a t r a njima M a r s a . Isprva j e v j e r o v a o d a s e planeti m o r a j u kre> T K O JE O T K R I O MJESECE?

JUPITEROVE

G a l i l e o G a l i l e i , p o z n a t i j i sa mo kao G a l i l e o , ivio je u v r e m e n u procvata astro n o m i j e i znanosti. Za nje g o v o g ivota (1564-1642) upotrijebljeni su prvi teles kopi, a Galileo je bio jedan od prvih ljudi koji su ih usmjerili prema n e b u . Tako je doao do mnogih znaaj nih otkria. Prije 16. stoljea ljudi su b e z p o g o v o r a p r i h v a a l i pravila 0 prirodi svijeta to ih je sa stavio grki filozof Aristotel. J e d n o o d pravila j e , n a p r i m jer, g o v o r i l o da teki k a m e n n a z e m l j u p a d a b r e o d laga n o g . Postoji l e g e n d a d a j e G a l i l e o to elio isprobati, te se p o p e o na kosi toranj u Pisi 1 bacio kamenje. O b a kame na su na tlo stigla i s t o v r e m e n o , d o k a z u j u i d a Aristotel nije bio u p r a v u , lako v j e r o jatno nije istinita, pria u z v i suje G a l i l e j e v ugled proniclji v o g i r a d o z n a l o g u m a , te na govjetava p o e t a k m o d e r nog znanstvenog d o b a . K a d je 1 6 0 9 . g o d i n e u Itali ju stigla n o v o s t o i z u m u teles k o p a , G a l i l e o j e o d m a h izra106

d i o j e d a n primjerak z a s e b e ( m o r a o j e a k s a m brusiti le e) i z a p o e o astronomska istraivanja. U o i o j e s u n e ve p j e g e i m j e s e e v e kratere, te d a l e k o vie z v i j e z d a no to j e m o g a o vidjeti prostim o k o m . Usmjerivi teleskop p r e m a p l a n e t i m a , otkrio j e d a V e n e r a p o k a z u j e faze ili mije ne poput mjeseevih, te da o k o J u p i t e r a krue etiri sjaj na mjeseca. M j e s e c e je u ast obitelji M e d i c i koja je u to v r i j e m e v l a d a l a F i r e n z o m n a z v a o M e d i i j e v i m zvijez dama. Venerine mijene su doka-

z a l e da taj planet krui o k o S u n c a , a ne Zemlje. injeni ca da oko Jupitera krue mje seci bila j e jo j e d a n d o k a z da svemirska tijela osim o k o Z e m l j e m o g u kruiti i o k o drugih tijela. M e u t i m , p r e ma Bibliji se Z e m l j a nalazila u sreditu s v e m i r a , pa je G a l i leo n a k o n o b j a v l j i v a n j a svojih otkria o p t u e n za krivovjer j e . P o s l j e d n j e g o d i n e s v o g i v o t a p r o v e o je u p r i v i d n o m izgnanstvu u svojoj vili n e d a leko F i r e n z e .

SVEMIR

ter
1 *

T K O JE O T K R I O

T K O JE P R V I UDALJENOST

T K O JE B I O HALE?

U RAN? W i l l i a m H e r s c h e l je bio je dan od najvei astronom skih promatraa svih vre m e n a . Izradio je najvei te leskop svoga doba i s njime otkrio planet U r a n , kao i ti s u e n o v i h tijela u naoj i drugim galaksijama. Herschel ( 1 7 3 8 - 1 8 2 2 ) je iz r o d n o g H a n o v e r a preselio u Englesku da bi o n d j e p o d u a v a o glazbu. G o d i n e 1774. p o e o je slobodno vrijeme posveivati astronomiji, a 1 7 8 1 . g o d i n e je otkrio U r a n . Kralj G e o r g e III. g a j e n a g r a d i o za to o t k r i e i o m o g u i o mu da se b a v i iskljui vo astronomijom. Nastojei prodrijeti to dalje u s v e m i r , H e r s c h e l j e izgradio teleskop sa cijevi d u g a k o m 12 m e t a ra. N j e g o v glavni cilj bio je otkriti k a k o su z v i j e z d e , z v j e z d a n a jata i o b l a c i svjet l e e g plina r a s p o r e e n i u svemiru. T i j e k o m svojih istraivanja otkrio j e vie o d 8 0 0 d v o s t r u kih z v i j e z d a . O t k r i o je da z v i jezde obilaze jedna oko dru ge za to im je p o n e k a d p o t r e b n o i vie desetljea ili a k stoljea.

IZMJERIO ZVIJEZDA?

Pruski astronom Friedrich W i l h e l m Bessel (1784-1846) bio je prva osoba koja je izmjerila uda ljenost od Z e m l j e do n e k e druge zvijezde osim Sunca. G o d i n e 1838. z a k l j u i o j e da se blijeda zvijezda u zvi jeu L a b u d a nalazi 55 mili j a r d i k i l o m e t a r a ili e s t svjetlosnih godina daleko od Zemlje. Bessel j e d o o v o g u d e s n o g p o d a t k a d o a o koristei se paralaksom. Zvijezdu 61 L a b u d promatrao je dvije no i u r a z m a k u od 6 m j e s e c i , tako da se kod svakog pro matranja Z e m l j a nalazila na suprotnim krajevima svoje p u t a n j e . i n i l o se da se z v i j e z d a u est m j e s e c i p o m a k l a od toke pA do toke p B . M j e r e i kut p o m a k a (paralak su) i p o z n a v a j u i udaljenost Z e m l j e i S u n c a izraunao je udaljenost z v i j e z d e 61 Labud. G o d i n e 1844. Bessel j e ot krio da najsjanija z v i j e z d a S i nus l a g a n o leluja na n e b u . Z a k l j u i o je da z v i j e z d u priv lai neki nevidljivi pratilac.

G e o r g e Ellery H a l e (1868-1838) je karijeru zapoeo kao astronom, a p r o s l a v i o se i z g r a d n j o m divovskog teleskopa s otvorom promjera 5 m e t a r a to je p o s t a v l j e n na planini Palomar u Kaliforniji. T e l e s k o p je z a v r e n t e k 1948. g o d i n e n a k o n H a l e o v e smrti i bio je najvei na svijetu sve do 1976. k a d j e n a K r i m u u S S S R - u izraen teleskop promjera 6 metara. H a l e je ivio u v r i j e m e n a g l o g porasta z a n i m a n j a za blijeda i d a l e k a svemirska tijela. Za n j i h o v o istraivanje t r e b a l o j e izgraditi t e l e s k o p e s v e l i k i m p r o m j e r o m da bi skupljali to vie svjetlosti. H a l e je etiri puta izgradio n a j v e i teles k o p na svijetu, a sva etiri se u p o t r e b l j a v a j u i d a n a s . Prije 5 m e t a r s k o g a na planini W i l son u Kaliforniji je p o d i g a o 2,5 i 1,5 metarske t e l e s k o p e sa z r c a l o m , te 1 metarski te leskop s l e o m u Y e r k e s u u W i s c o n s i n u koji se u p o trebljava jo o d 1 8 9 7 . g o dine.

107

SVEMIR

mss
A T K O JE O T K R I O A T K O JE P R V I UDALJENOST A T K O JE B I O HALE? U RAN? W i l l i a m Herschel je bio je dan od najvei astronom skih promatraa svih vre m e n a . Izradio je najvei te leskop svoga doba i s njime otkrio p l a n e t U r a n , kao i ti s u e n o v i h tijela u naoj i drugim galaksijama. H e r s c h e l ( 1 7 3 8 - 1 8 2 2 ) je iz r o d n o g H a n o v e r a preselio u Englesku da bi o n d j e p o d u a v a o glazbu. G o d i n e 1 774. p o e o je slobodno vrijeme posveivati astronomiji, a 1 7 8 1 . g o d i n e je otkrio U r a n . Kralj G e o r g e I I I . g a j e n a g r a d i o za to o t k r i e i o m o g u i o mu da se b a v i iskljui vo astronomijom. Nastojei prodrijeti to d a l j e u s v e m i r , H e r s c h e l j e izgradio t e l e s k o p sa cijevi d u g a k o m 12 meta ra. N j e g o v glavni cilj bio je otkriti k a k o su z v i j e z d e , z v j e z d a n a jata i o b l a c i svjet l e e g plina r a s p o r e e n i u svemiru. T i j e k o m svojih istraivanja otkrio j e vie o d 8 0 0 d v o s t r u kih z v i j e z d a . O t k r i o j e d a z v i jezde obilaze jedna oko dru ge za to im je p o n e k a d p o t r e b n o i vie desetljea ili a k stoljea. IZMJERIO ZVIJEZDA? Pruski astronom Friedrich Wilhelm Bessel (1784-1846) bio je prva o s o b a koja je izmjerila uda ljenost od Z e m l j e do n e k e druge zvijezde osim Sunca. G o d i n e 1838. z a k l j u i o j e da se blijeda zvijezda u zvi jeu L a b u d a nalazi 55 mili j a r d i k i l o m e t a r a ili e s t svjetlosnih godina daleko od Zemlje. Bessel j e d o o v o g u d e s n o g p o d a t k a d o a o koristei se paralaksom. Zvijezdu 61 L a b u d promatrao je dvije no i u r a z m a k u od 6 m j e s e c i , tako d a s e k o d s v a k o g p r o matranja Z e m l j a nalazila na suprotnim krajevima svoje p u t a n j e . i n i l o se da se z v i j e z d a u est m j e s e c i p o m a k l a od toke pA do toke p B . M j e r e i kut p o m a k a (paralak su) i p o z n a v a j u i udaljenost Z e m l j e i S u n c a izraunao je udaljenost z v i j e z d e 61 Labud. G o d i n e 1 8 4 4 . Bessel j e ot krio d a najsjanija z v i j e z d a S i rius l a g a n o leluja na n e b u . Z a k l j u i o je da z v i j e z d u priv lai neki nevidljivi pratilac. G e o r g e Ellery H a l e (1868-1838) je karijeru zapoeo kao astronom, a p r o s l a v i o se i z g r a d n j o m divovskog teleskopa s otvorom promjera 5 m e t a r a to je p o s t a v l j e n na planini Palomar u Kaliforniji. T e l e s k o p je z a v r e n t e k 1948. g o d i n e nakon H a l e o v e smrti i bio je najvei na svijetu sve do 1976. k a d j e n a K r i m u u S S S R - u izraen teleskop promjera 6 metara. H a l e je ivio u v r i j e m e n a g l o g porasta z a n i m a n j a za blijeda i d a l e k a svemirska tijela. Za n j i h o v o istraivanje t r e b a l o je izgraditi t e l e s k o p e s v e l i k i m p r o m j e r o m da bi skupljali to vie svjetlosti. H a l e j e etiri puta izgradio n a j v e i teles k o p na svijetu, a sva etiri se u p o t r e b l j a v a j u i d a n a s . Prije 5 metarskoga na planini W i l son u Kaliforniji je p o d i g a o 2,5 i 1,5 metarske t e l e s k o p e sa z r c a l o m , te 1 metarski te leskop s l e o m u Y e r k e s u u W i s c o n s i n u koji se u p o trebljava jo o d 1 8 9 7 . g o dine.

107

m l

SVEMIF < T K O JE I Z M J E R I O SVEMIRA? guio promatranje pojedinih z v i j e z d a u A n d r o m e d i n o j ga laksiji. M j e r e n j e m n j i h o v o g sjaja m o g a o je procijeniti nji h o v u udaljenost. Z b o g p o greaka u p r o m a t r a n j u d o b i o j e rezultat o d 8 0 0 . 0 0 0 svjet losnih g o d i n a , d o k ta v r i j e d nost ustvari iznosi d v a mili juna. H u b b l e o v z a k o n , koji g o v o r i da je brzina irenja ga laksija p o v e z a n a s n j i h o v o m udaljenou od promatraa, predstavlja temelj s u v r e m e n e k o z m o l o g i j e jer n a g o v j e t a v a da su n e k o s v e galaksije bile na o k u p u .

VELIINU

Ameriki astronom Edwin H u b b l e prvi je izmjerio u d a l j e n o s t g a l a k s i j a iza M l i j e n e s t a z e . Z a k l j u i o j e ta koer da se daleke galaksi je m e u s o b n o udaljavaju bre od o n i h bliih. To se n a z i v a H u b b l e o v i m za konom. H u b b l e j e udaljenost galaksi j a mjerio n a j v e i m d o t a d p o stojeim t e l e s k o p o m ( 2 , 5 m e tarskim na planini W i l s o n u Kaliforniji) koji mu je o m o > T K O JE T V O R A C VELIKOG

TEORIJE PRASKA?

Belgijski astronom A b b L e m a t r e (1896-1966) je prihvatio H u b b l e o v u zami sao da se galaksije udalja vaju jedna od d r u g e i stvo rio t e o r i j u v e l i k o g pra ska. P r e m a toj se teoriji sva tvar koja d a n a s sainja va galaksije nalazila u j e d n o j v e l i k o j m a s i , ili k o z m i k o m jajetu, koje je eksplodiralo. D a n a s j e L e m a t r e o v a teorija o p e n i t o p r i h v a e n a i teko je vjerovati da je u d o b a k a d je 1927. godine objavljena izazvala t a k o m a l o p a n j e . R a z l o g t o m e bila j e i n j e n i c a da su se svi p r o r a u n i t e m e ljili na H u b b l e o v i m n e t o n i m m j e r e n j i m a , pa se inilo da su s v e galaksije previe b l i z u . To bi z n a i l o da se veliki prasak d o g o d i o prije 2 mili j a r d e g o d i n a i da je svemir mlai o d Z e m l j e ! Veliki preokret d o g o d i o s e tijekom d r u g o g svjetskog ra ta. T a d a j e a s t r o n o m W a l t e r B a a d e ( 1 8 9 3 - 1 9 6 0 ) vrlo p r e c i z n o izmjerio udaljenosti ga laksija i otkrio da je vidljivi 108

d i o svemira z n a t n o v e i n e g o to j e H u b b l e p r e t p o s t a v l j a o . Iz toga je slijedilo da s v e m i r m o r a biti d a l e k o stariji da bi galaksije stigle d o s e i d a n a nji p o l o a j . D a n a s se starost svemira p r o c j e n j u j e na 10 do 20 milijardi g o d i n a , to je

m n o g o dulje no to je mislio L e m a t r e . U t o m se v r e m e n u , a k o je teorija t o n a , tvar iz b a e n a eksplozijom okupila u galaksije, a kasnije i u z v i j e z d e u p o j e d i n i m galaksi jama.

SVEMIR V TKO JE OTKRIO OD GRAENE M a l i eskimski pas Lajka bio je prvo ivo bie poslano u putanju oko Zemlje. P o l e t j e l a j e 3 . s t u d e n o g 1957. godine iz Sovjetskog Save za u l e t j e l i c i Sputnik 2. M a n j e i v o t i n j e i k u k c i su u ra ketama polijetali i prije to ga, no njihov je let trajao svega nekoliko minuta. Lajka je p o s l a n a u p u t a n j u i ja se visina mijenjala od 160 d o 1700 k i l o m e t a r a . Bila j e z a t v o r e n a u e l i n o j kapsuli promjera oko 60 centimeta ra, u kojoj su se nalazili hra na i razliiti instrumenti za m j e r e n j e bila, disanja i krv n o g tlaka. Cilj toga p o k u s a b i o je otkriti k a k o n a p o r i uzli jetanja i dulji b o r a v a k u b e steinskom stanju djeluju na i v o b i e prije n e g o u s v e m i r poleti prvi o v j e k . Sputnik 2 je uniten 1 3. travnja 1 9 5 8 . g o d i n e , a Lajka j e m n o g o ranije h u m a n o u b i j e n a . Drugi ivotinjski svemir ski pionir bila je i m p a n z a H a m koja j e 3 1 . sijenja 1 9 6 1 . p o s l a n a iz Cape C a a v r a l a na kratki svemirski skok. V T K O JE BILA LAJ KA? V T K O JE O T K R I O

EGA SU ZVIJEZDE?

KVAZARE? Maarten Schmidt je roen 1929. g o d i n e u N i z o z e m skoj i danas je direktor Haleove zvjezdarnice u Kali f o r n i j i . O n j e 1963. g o d i n e otkrio da n e o b i n i kvazari ili k v a z i z v j e z d a n a t i j e la k o j a s u g o d i n a m a z b u njivala a s t r o n o m e nisu zvi jezde u naoj galaktici, v e vrlo snani energetski izvo ri na granici vidljivog sve mira. Ta su tijela z b u n j i v a l a astro n o m e jer se njihov spektar ( u z o r a k o b o j e n o g svjetla to ga odailju) razlikuje od svih ostalih. U o i v i t a k o z v a n i c r v e n i p o m a k ( p o j a v u koja se javlja z b o g utjecaja b r z i n e n a izgled spektra), S c h m i d t j e shvatio da se kvazari udaljuju od Zemlje brzinom od neko liko tisua kilometara u se kundi. P o z n a v a j u i H u b b l e o v za kon, Schmitd je zakljuio da se kvazari m o r a j u nalaziti iza svih p o z n a t i h galaksija. Fizi a r i su predlagali da su kva zari galaksije ije se sredite pretvorilo u c r n u rupu i ot puta g o l e m e k o l i i n e e n e r gije.

William Huggins (1824-1910) je bio j e d a n od prvih a s t r o n o m a koji su zvi jezde prouavali spektrosk o p o m . To je u r e a j koji r a s p r u j e svjetlost na razli ite b o j e , tvorei spektar. U s v e m i r u svaki e l e m e n t odailje svjetlost o d r e e n e boje. Z b o g toga Spektros kop moe prepoznati ele mente u zvijezdama. H u g g i n s j e bio bogati l o n donski astronom amater. Primijenivi tek izumljeni foto grafski p o s t u p a k , s n i m i o je fotografije spektra sjajnih z v i j e z d a i u s p o r e d i o ih s foto grafijama spektra p o j e d i n i h e l e m e n a t a snimljenih u nje g o v o j z v j e z d a r n i c i , analizira j u i ima li tih e l e m e n a t a u zvijezdama. H u g g i n s j e bio j e d a n o d prvih astrofiziara z n a n s t v e n i k a koji p r o u a v a j u sastav z v i j e z d a i n a i n n a koji o n e sjaje. O d r e u j u i p r o m j e n e spektra u z r o k o v a ne gibanjem, mogao je doka zati da se n e k e z v i j e z d e u d a ljavaju ili pribliavaju S u n c u .

109

JESU

LI

DREVNI

NARODI

PLOVILI

OCEANIMA? lako nisu poznavali karte ni k o m p a s e koji bi im olakali navigaciju, drevni su more plovci p o v r e m e n o odlazili na daleka putovanja. Suvre m e n i su istraivai sagradili

modele njihovih brodova i dokazali da su takva puto vanja bila m o g u a . G o d i n e 1947. iz J u n e je A m e r i k e isplovila d r v e n a splav Kon-Tiki i o d j e d r i l a T i him o c e a n o m p r e m a P o l i n e ziji. V o a e k s p e d i c i j e bio j e norveki istraiva T h o r H e -

yerdahl. On je vjerovao da su prije v i e tisua g o d i n a sta novnici June Amerike na splavi preplovili Tihi o c e a n . G o d i n e 1969. Heyerdahl je p o k u a o d o k a z a t i da su d r e v n i E g i p a n i A m e r i k u ot krili jo 2 0 0 0 g o d i n a prije K o lumba. Njegova je meuna rodna posada na brodu Ra od p a p i r u s o v e trske (na slici) isplovila iz M a r o k a i uputila s e Atlantskim o c e a n o m . I drugi su s u v r e m e n i m o r e p l o v c i d o k a z a l i da su d r e v n i n a r o d i bili d o v o l j n o o d v a n i uputiti se na d a l e k a p u t o v a nja. Prvi su istraivai bili j e d n a k o eljni p u s t o l o v i n a k a o i o v i d a n a n j i . N e k i od njih s u s e v j e r o j a t n o o d d o m o v i n e udaljili s l u a j n o , n o eni v j e t r o v i m a ili m o r s k i m strujama. D r u g i su krenuli u potragu za n o v i m z e m ljama. O k o 1000. g o d i n e u S j e vernu su Ameriku doplovili Vikinzi.

>

T K O JE P O D U Z E O ISTRAIVAKA

PRVA

PUTOVANJA? P r v i b r o d o v i bili s u o d v i e krhki za plovidbu otvore nim morima. Unato tome neki su se hrabri mornari uputili na daleka puto vanja. Prvi istraivai nastojali su ploviti to blie o b a l i . Egipat ski kralj N e h o li. p o s l a o je o k o 6 0 0 . g o d i n e pr. n . e r e flotu da istrai afriku o b a l u . Egipatski b r o d o v i su jedrili d u istone o b a l e i vjerojat no

no su stigli s v e do Rta D o b r e nade. Najpoznatiji drevni more p l o v c i bili s u F e n i a n i . O k o 4 8 0 . g o d i n e pr. n. e r e iz Kartage j e isplovila flota o d 6 0 fenianskih b r o d o v a . N a r e d nik H a n o n v o d i o j e b r o d o v e d u s j e v e r n e o b a l e Afrike, posjetio je M a r o k o i t a d a s k r e n u o p r e m a jugu u Atlant ski o c e a n . Pretpostavlja se da j e stigao s v e d o K a m e r u n a . F e n i a n i su bili izvrsni tr govci. M e u ostalom robom koju su prevozili njihovi b r o d o v i e s t o s e nalazila v r l o c i jenjena plava boja.

ISTRAIVAI I PIONIRI V T K O JE T R A I O THULU? V T K O JE B I O C H E N G V T K O JE B I O H E N R I K

ZEMLJU

HO? U 15. s t o l j e u k i n e s k i s u b r o d o v i istraivali I n d i j u i Afriku. Najvei kineski po m o r a c bio j e C h e n g H o ija je flota plovila m o r i m a koji ma u to v r i j e m e jo nije plovio nijedan evropski brod. Kineski c a r n a r e d i o j e C h e n g H o u d a istrai z a p a d n e o c e a n e . U razdoblju od 1405. do 1433. godine Cheng Ho je predvodio sedam putova nja. N a e k s p e d i c i j e j e o d l a z i o sa 3 0 0 b r o d o v a i 2 7 . 0 0 0 l a nova posade. Kinezi su posjetili V i j e t n a m , I n d o n e z i j u , Sri L a n k u , Indiju, S a u d i j s k u A r a b i j u i Egipat. O p l o v i l i su o b a l u istone Afrike, a u svim mjestima gdje su pristajali C h e n g H o j e o d lokalnih v l a d a r a traio da iskau p o t o v a n j e m o n o m kineskom caru. N j e g o v a su p u t o v a n j a z n a t n o pridonijela p o v e a n j u k i n e s k o g utjecaja i b o g a t s t v a . D o v r e m e n a k a d s u prvi e v r o p s k i b r o d o v i otkrili A z i j u , kineska j e flota v e istraila s v e p o m o r s k e putove.

POMORAC? Portugalski princ Henrik esto je slao b r o d o v e na istraivaka putovanja. Z b o g svojih je sklonosti do bio nadimak Henrik P o morac. H e n r i k j e ivio o d 1 3 9 4 . d o 1 4 6 0 . g o d i n e . B i o je sin por tugalskog kralja I v a n a I. lako nikad nije p u t o v a o , H e n r i k j e m a t a o o istraivanjima i na dvoru je okupio mnoge po m o r c e , kartografe i b r o d o g r a ditelje. T r a e i n o v i put d o A z i j e , Henrik je poslao brodove na j u g d a o p l o v e n e p o z n a t u za padnu obalu Afrike. Poticao j e izgradnju j a i h b r o d o v a poput karavela, kao i upotre bu karata i instrumenata za navigaciju. Portugalski b r o d o v i koje j e H e n r i k p o s l a o otkrili su 1 4 1 9 . godine otok M a d e i r u . N a s v a k o m p u t o v a n j u odlazili su s v e dalje u n e p o z n a t a p o d r u j a . Pristajali su u Africi i u Portugal d o v o z i l i zlato i robove. Henrik je na takva putova nja potroio m n o g o n o v a c a i j a k o je z a d u i o s v o j u zemlju.

Sredozemno more je toplo i mirno. D r e v n i Grci su es to plovili njegovim v o d a m a i du obala osnivali koloni j e . J e d a n j e hrabri G r k ot plovio dalje i tako otkrio hladni sjeverni svijet. O k o 3 0 0 . g o d i n e prije n a e e r e G r k Piteja k r e n u o j e n a vrlo znaajno putovanje. O n nije ivio u G r k o j , v e u n a selju Masiliji u d a n a n j o j Francuskoj. Najprije je otplovio do C a diza u p a n j o l s k o j , a o d a t l e na sjever p r e m a Britaniji. Posjetio j e p o z n a t e k o r n v a l ske r u d n i k e aluminija i istra io t o p o d r u j e . P a l j i v o j e p r o r a u n a o v e l i i n u Britanije i i z r a u n a o koliko se d a l e k o nalazi o d n j e g o v e d o m o v i n e . Plovei dalje prema sjeve ru Piteja je p r o n a a o h l a d n u ledenu zemlju. N a z v a o ju je T h u l a . V j e r o j a t n o se radilo o dananjem Islandu. O s i m to j e bio prvi G r k koji je o t p l o v i o na sjever, P i teja je bio i j e d a n od prvih geografa. N a svojim j e p u t o v a n j i m a paljivo biljeio s v e to je v i d i o , pa a k i i m e se hrani l o k a l n o s t a n o v n i t v o .

111

ISTRAIVAI I PIONIRI > T K O JE P R E D V O D I O PUTOVANJE O K O p r o n a i put d o Rta H o r n b i o je ljan. P o s a d a je i b o l e s n a te se A z i j e . Put o k o dug i pogibe bila g l a d n a eljela vratiti.

PRVO

SVIJETA? G o d i n e 1519. i z p a n j o l s k e je isplovilo pet b r o d o v a . Tri godine kasnije jedan od njih se vratio oplovivi svi jet. V o a t e p o v i j e s n e eks pedicije bio je Ferdinand Magellan. Kao veina nje govih m o r n a r a , ni on nije doivio povratak. M a g e l l a n j e bio P o r t u g a l a c koji j e i v i o o d 1 4 8 0 . d o 1 5 2 1 . godine. elio je oplo viti o k o J u n e A m e r i k e i tako > K O J I JE E V R O P S K I PRVI

M a g e l l a n je nastavio put preko Tihog o c e a n a . Njegovi su b r o d o v i stigli na Filipine, gdje j e slavni p o m o r a c p o g i nuo u sukobu s uroenicima. B r o d kojim j e u p r a v l j a o J u a n S e b a s t i a n del C a n o uspio se vratiti u p a n j o l s k u . Na n j e m u je bilo 1 7 E v r o p l j a n a i 4 amerika Indijanca. Del C a n o je d o e k a n kao heroj. N o , za takvim je d o e k o m e z n u o M a g e l l a n , a nije ga nikada doivio.

povratak brodova 1521-1522.

POMORAC

STIGAO U INDIJU? G o d i n e 1498. P o r t u g a l a c Vasco da G a m m a pristao je u Indiji. On je bio prvi e v r o p s k i p o m o r a c koji je ondje stigao. D a G a m m a j e i z P o r t u g a l a is p l o v i o 1 4 9 7 . g o d i n e sa etiri b r o d a . P l o v e i o k o Afrike ka menim je stupovima oznaa v a o s v a k o mjesto n a k o j e m j e pristao. M o z a m b i j s k i sultan iznaj mio j e p o r t u g a l s k o m m o r e p l o v c u p o m o navigatora Ibn Majida. On je dobro pozna v a o Indijski o c e a n i uspjeno je d o v e o Evropljane do Indi je. N a k o n dvogodinjeg pu tovanja Da G a m m a se kao heroj vratio u d o m o v i n u . T o k o m ivota jo j e d v a < T K O JE T R A I O puta o t p u t o v a o u I n d i j u , a 1 5 2 4 . g o d i n e je o n d j e i u m r o . P o r t u g a l c i su u s p o stavili trajne t r g o v a k e p u t o v e d o Indije, a Ibn M a j i d j e napisao popis podataka po trebnih za uspjenu p l o v i d b u Indijskim o c e a n o m . ke. M n o g i su pomorci godi n a m a u z a l u d n o tragali za sje verozapadnim prolazom. N e k i od njih bili su C a b o t o ( 1 4 9 7 ) , Frobisher ( 1 5 7 6 ) , D a vis ( 1 5 8 5 ) , H u d s o n (1610) i Baffin ( 1 6 1 5 ) . M e u t i m , njihovi j e d r e n j a ci nisu bili d o v o l j n o j a k i . Henry Hudson je poginuo. Posada njegovog broda je o d b i l a nastaviti p o t r a g u , pa se H u d s o n z a j e d n o sa s i n o m u k r c a o u mali a m a c i p r e pustio strujama i vjetru. S j e verozapadni prolaz je 1906. g o d i n e n a p o k o n otkrio N o r veanin Roald Amundsen.

SJEVEROZAPADNI PROLAZ? Evropski trgovci matali su o pronalasku kraeg puta d o A z i j e . Z a t o s u p r e m a za p a d u traili t a k o z v a n i sjevernozapadni prolaz. U 16. stoljeu m n o g i su ljudi v e nagaali d a j e Z e m l j a okrugla. Pretpostavljali su da bi brod plovei na z a p a d preko Atlantskog o c e a n a m o rao stii do A z i j e . O d t e zamisli nisu odustali a k n i n a k o n otkria A m e r i 112

ISTRAIVAI I PIONIRI < T K O JE PRVI S T I G A O POL? ivao je G r e n l a n d i ondje je o d Eskima n a u i o upravljati p s e o m z a p r e g o m i preivlja vati na a r k t i k o m snijegu i ledu. Krenuvi s otoka Ellesmere, P e a r y je 1 9 0 9 . g o d i n e s p e t o r i c o m prijatelja stigao na S j e v e r n i p o l . S a z n a v i novosti istraiva F r e d e r i c k C l a r k iz j a v i o j e d a j e o n t o u i n i o jo 1908. godine. N o , danas v e i n a istraivaa smatra da ast p r v o g o v j e k a to j e k r o i o na S j e v e r n i pol pripa da Pearvju.

NA SJEVERNI

G o d i n e 1909. A m e r i k a n c i Robert Peary i Matthew H e n s o n stigli s u n a S j e v e r n i pol. Arktik su proputovali pjeice u pratnji Eskima. Arktik s e v e i n o m sastoji o d s m r z n u t o g o c e a n a . (Antarktik j e s m r z n u t o k o p n o . ) Istrai v a i koji su tragali za S j e v e r nim p o l o m nastojali su mu se to v i e pribliiti b r o d o v i m a , a p o t o m krenuti p j e i c e . Robert Peary ( 1 8 5 6 - 1 9 2 0 ) bio je m o r n a r i k i oficir. Istra

puta, poevi 1768. godine. Istraio je i kartografirao o b a l e J u n e A m e r i k e , Australije i N o v o g Zelanda. Ugledao je ak i golemo ledeno kopno Antarktika. B i o j e izvrstan p o m o r a c i z a n i m a o se za s v e to je viao na putovanjima. D o b r o se b r i n u o za svoju p o s a d u i uvijek p a z i o da na b r o d u ima d o v o l j n o svjee v o d e , p o v r a i v o a k a k o bi sprije i o bolesti. N a p u t o v a n j i m a su ga esto pratili z n a n s t v e nici. C o o k a su 1779. godine ubili havajski u r o e n i c i .

K O J I JE E V R O P L J A N I N ISTRAIO JUNI TIHOGA OCEANA?

PRVI DIO

U beskrajna prostranstva Tihoga oceana najprije su uplovili portugalski, pa> T K O JE PRVI S T I G A O POL?

njolski i n i z o z e m s k i istrai vai. Najvei od svih p o m o raca u T i h o m o c e a n u bio je engleski kapetan James Cook. C o o k je roen 1728. godine. T i h i m j e o c e a n o m p l o v i o tri upotrijebili p s e , d o k s u B r i t a n c i p o g r e n o izabrali m o torne saonice i ponije. M o t o r n e s a o n i c e su se u b r z o p o k v a r i l e , a poniji uginuli. A m u n d s e n j e n a J u n i pol stigao u p r o s i n c u 1 9 1 1 . g o d i n e . M j e s e c d a n a kasnije d o a o je S c o t t i p r o n a a o n o r v e ku z a s t a v u z a b i j e n u u snije g u . Iscrpljeni od puta i s m a lim z a l i h a m a h r a n e B r i t a n c i nisu preivjeli p o v r a t a k u bazu. Danas na Junom polu, n a j h l a d n i j e m i najneprijatnij e m mjestu n a Z e m l j i , i v e i r a d e brojni z n a n s t v e n i c i .

NA JUNI

Antarktik je najkasnije istraeni kontinent. G o d i n e 1911. A m u n d s e n j e p o b i j e dio Scotta u dramatinoj utrci do j u n o g a pola. N a put p r e m a J u n o m p o l u i s t o v r e m e n o su k r e n u l e d v i j e ekspedicije: norveku je v o dio Roald A m u n d s e n ( 1 8 7 2 - 1 8 2 8 ) , a britansku ka petan R o b e r t F. S c o t t (1868-1912). N o r v e a n i su za v u u saonica s o p r e m o m i hranom

113

ISTRAIVAI I PIONIRI > T K O JE B I O I B N BATTUTA? Ibn Battuta je bio veliki svjetski putnik. U s r e d n j e m je vijeku posjetio m n o g e zemlje, proivio je brodo lom i preao Saharu. esto su ga zabavljali kraljevi i v e likai. Ibn Battuta j e bio A r a p r o e n u M a r o k u 1304. godine. G o d i n e 1 3 2 5 . otiao je k a o m u s limanski h o d o a s n i k u M e k u . T o j e bio p o e t a k n j e g o v o g tridesetogodinjeg p u t o v a n j a na kojem je preao udesnih 120.000 kilometara! > KOJI SU EVROPLJANI AMERIKU? Posjetio je Egipat, Afriku, Perziju ( I r a n ) , I n d i j u , R u s i j u , Mongoliju i Kinu. O d l a z i o je s v u g d j e g d j e je bilo muslima n a , pa tako i u p a n j o l s k u (tada su j e d n i m n j e n i m dije lom vladali M a u r i ) . B i o je u e n j a k i elio je to vie saznati o n o v i m zemlja ma. M e u suvremenicima je b i o vrlo p o z n a t . O svojim je p u t o v a n j i m a n a p i s a o knjigu u kojoj o p i s u j e muslimanski svijet u 14. s t o l j e u .

PRVI

ISTRAILI

SJEVERNU

lako su Vikinzi do S j e v e r n e A m e r i k e doplovili jo o k o 1000. g o d i n e , o n i n i s u istra ivali k o p n e n e k r a j e v e . P r v i s u t o u i n i l i f r a n c u s k i tr g o v c i i i s t r a i v a i u 16. s t o ljeu. G o d i n e 1 5 3 4 . J a c q u e s Cartier (1491 - 1 557) j e p r e p l o v i o ri jeku L a w r e n c e i podruje da nanje K a n a d e proglasio N o v o m Francuskom. Fran cuzi su od Indijanaca kupo vali krzna, a j e d a n od n a j b o > T K O JE BILA M A R Y ljih t r g o v a c a bio j e S a m u e l d e Champlain (1567-1635). On j e o s n o v a o naselja Q u e b e c i Montreal. F r a n c u s k i istraivai su otvorili p u t o v e p r e m a z a p a d u i j u g u , gdje se d a n a s nalazi S A D . Robert de la Salle (1643-1687) je brodom istraio V e l i k a j e z e r a , a 1 6 8 2 . je p r e p l o v i o rijeku Mississippi i proglasio p o druje Louisiane vlasnitvom f r a n c u s k o g kralja Luja X I V .

KINGSLEY? P o e t k o m 19. s t o l j e a A f r i ka je jo uvijek bila divlja i n e i s t r a e n a . U n j o j je b o ravilo vrlo m a l o bijelaca, a p o s e b n o su rijetke bile bijele ene. M a r y Kingsley j e bila j e d n a o d p r v i h e n a istraivaa. O n a j e p o s v e sama putovala zapadnom Afrikom. M a r y Kingsley r o e n a j e 1 8 6 2 . g o d i n e . U d o b i od 30 g o d i n a napustila j e r o d n u E n glesku i otila u z a p a d n u Afriku. 114

Ta je neobina ena neko liko puta posjetila p o d r u j e p o z n a t o k a o najcrnija Afri k a . S u o i l a se s m n o g i m o p a s n o s t i m a , a k i s ljudo d e r i m a , ali nije p o k a z i v a l a strah. Cijenila je afrike n a r o

de to ih je u p o z n a l a i n a p i sala je b r o j n e knjige koje su pomogle Evropljanima da shvate Afrikance. M a r y Kingsley umrla j e 1 9 0 0 . g o d i n e r a d e i k a o bol n i a r k a u B u r s k o m ratu.

ISTRAIVAI I PIONIRI

A T K O JE B I O DAVID LIVINGSTONE? U 1 8 . stoljeu velik d i o afri k o g kontinenta nije jo bio istraen. kotski misionar David Livingstone bio je je d a n o d najznaajnijih istrai v a a Af ri k e . O n je m n o g o pridonio ukidanju trgovine robljem. Livingstonejeroen 1813. go dine. U A f r i k u j e o t i a o 1 8 4 1 . g o d i n e k a k o bi radio k a o lije nik i irio k r a n s t v o m e u Afrikancima. N e k o l i k o j e puta k r e n u o n a p u t o v a n j a u neistraene afri k e p r e d j e l e . P r o n a a o j e pusti nju K a l a h a r i i slijedio rijeku Z a m b e z i sve d o v e l i a n s t v e n i h Viktorijinih s l a p o v a . G o d i n e 1866. krenuoje u potragu za i z v o r o m rijeke N i l . O n j e m u se nita nije z n a l o sve do 1 8 7 1 . godine kad g a j e ekspedicija H e n r i k a M o r t o n a S t a n l e v a pronala n e d a l e k o j e zera T a n g a n y i k a , l a k o j e bio teko b o l e s t a n , L i v i n g s t o n e j e istraivanja nastavio sve d o smrti 1 8 7 3 . g o d i n e . D v a s u A f r i k a n c a nosila n j e g o v o tijelo vie o d 2 0 0 0 kilometara d a b i ga na obali predali B r i t a n c i m a .

T K O JE PRVI

PREAO

T K O JE B I O VON

AUSTRALIJU? Australija je posljednji k o n tinent koji su otkrili E v r o p ljani. P r v i d o s e l j e n i c i uglav n o m su se drali o b a l n i h k r a j e v a i rijetko su zalazili u vruu i suhu unutra njost. G o d i n e 1861. j e d n a je ekspedicija prvi puta proputovala od sjevera do juga Australije. Ekspedicija je krenula iz M e l bourna. V o e Robert Burke (1820-1861) i William Wills ( 1 8 3 4 - 1 8 6 1 ) odluili su na p u t o v a n j u postavljati b a z n e k a m p o v e . Za noenje opre me i h r a n e koristili su d e v e . N a j u g Australije k o n a n o su stigla etiri m u k a r c a ( B u r k e , W i l l s , G r e y i King). Iscrp ljeni i bolesni uputili su se na z a d , ali j e G r e y u b r z o u m r o . P o v r a t n o j e p u t o v a n j e trajalo vrlo d u g o , pa su ih njihovi prijatelji u k a m p u v e smatra li izgubljenima ili m r t v i m a . Stigavi n a C o o p e r C r e e k , tri preivjela putnika pronala su p r a z a n k a m p . B u r k e i W i l l s su u m r l i , a Kinga je spa sila t r a g a l a k a e k i p a . W i l l s j e ostavio d n e v n i k u k o j e m o p i suje o v o k o b n o p u t o v a n j e .

ALEXANDER HUMBOLDT?

Njemaki znanstvenik i istraiva H u m b o l d t puto vao je J u n o m Amerikom. N j e g o v je rad sluio kao primjer mnogim geogra fima. H u m b o l d t je roen 1769. go d i n e . T r e b a o je postati stro jar, ali je 1 7 9 9 . g o d i n e napustio k o l o v a n j e i otiao u J u n u A m e r i k u . Pratio ga je n j e g o v prijatelj, francuski b o t a n i a r ( p o z n a v a l a c biljaka) Aim Bonpland (1773-1858). H u b o l d t i B o n p l a n d su se probijali kroz a m a z o n s k u p r a u m u i penjali se na A n d e . H u m b o l d t je biljeio s v e na to su naili na p u t o v a n j i m a , a o p i s a o je a k i n e o b i n u planinsku bolest. N a k o n pet g o d i n a vratio se u E v r o p u , gdje je pisao i pre d a v a o o svojim putovanjima. U m r o je 1859. godine. Da nas i m e tog v e l i k o g istraiva a n o s e t i h o o c e a n s k a struja, l e d e n j a k na G r e n l a n d u i sjev e r n o a m e r i k a rijeka.

115

ISTRAIVAI I PIONIRI V T K O JE PRVI P O L E T I O V T K O JE PRVI POLETIO i t a k o g u r a o letjelicu p r e m a naprijed. P a r n i stroj je bio preteak (i v r l o o p a s a n ) , pa G r i f f a r d o va letjelica nije postigla veliki u s p j e h . P a ipak, predstavljala j e veliki n a p r e d a k . P o nje n o m s u primjeru 1 8 8 0 . g o d i n e sagraeni z r a n i b r o d o v i na e l e k t r i n u struju, a kasnije i divovski cepelini s benzin skim m o t o r o m k a k v e j e N j e m a k a u p o t r e b l j a v a l a u pr v o m e s v j e t s k o m e ratu. D o tog s u v r e m e n a b a l o n e i zrane b r o d o v e v e zamije nile letjelice koje su letjele znatno bre.

BALONOM? G o d i n e 1783. d v a s u s e Francuza balonom vinula u zrak i tako otvorila d o b a letova. B a l o n su izumjela braa Montgolfier. lako s u J o s e p h ( 1 7 4 0 - 1 8 1 0 ) i Etienne ( 1 7 4 5 - 1 7 9 9 ) M o n t golfier nainili prvi b a l o n s l j u d s k o m p o s a d o m , o n i ni su bili i prvi z r a n i p u t n i c i . T a j e ast pripala h r a b r i m dobrovoljcima J . P . d e Rozieru i M a r g u i s u d ' A r l a n d e s u . B a l o n brae Montgolfier se za p o d i z a n j e koristio t o p l i m z r a k o m . Izjavili su da su na t a k v u z a m i s a o doli p r o m a trajui d i m k a k o se p o d i e u dimnjaku. G o d i n e 1783. braa Mont golfier z a p a n j i l a su svijet p o dignuvi o v c u , k o k o t a i patku b a l o n o m u zrak. U s t u d e n o m iste g o d i n e na svoj povijesni let krenuli su de R o z i e r i d ' A r l a n d e s . S r e t n o su se spustili na z e m l j u , gdje ih je oduevljeno pozdravila gomi la o a r a n i h p r o m a t r a a . Eti e n n e M o n t g o l f i e r nije n i k a d a poletio, dok se J o s e p h jedini puta u zrak v i n u o 1 7 8 4 . g o dine.

ZRANIM

BRODOM?

Let b a l o n a ovisio je o smje r u v j e t r o v a . G o d i n e 1852. francuski avijatiar H e n r i Giffard (1825-1882) p o k u ao je balonu dodati parni stroj, te je tako izradio prvi zrani brod kojim se moglo upravljati. G i f f a r d o v z r a n i b r o d sasto jao se od izduenog balona i s p u n j e n o g v o d i k o m p o d ko jim je na i c a m a visjela plat f o r m a s m a l i m p a r n i m stro j e m . Stroj j e o k r e t a o elisu

T K O JE P R V I IZ

PRELETIO U

FRANCUSKE ENGLESKU? G o d i n e 1909. f r a n c u s k i p i lot L o u i s B l e r i o t (1872-1936) sletio je neda l e k o D o v e r a . T i m e j e zavr i o p r v i l e t u p o v i j e s t i iz Francuske u Englesku. Bleriot s e z a a v i o n e p o e o zanimati 1903. godine nakon leta b r a e W r i g h t . U b r z o j e izgradio vlastitog j e d n o k r i l c a koji j e z b o g m a l e t e i n e bio bolji o d v e i n e o n d a n j i h aviona. 116

U to su v r i j e m e britanske n o v i n e raspisale n a g r a d u o d 1 0 . 0 0 0 funti za prvi let i z m e u F r a n c u s k e i E n g l e s k e . D r u g i francuski pilot koji se n a t j e c a o za n a g r a d u sruio se u o c e a n n e k o l i k o d a n a prije Bleriotovog velikog uspjeha. B e z karte i k o m p a s a Bleirot se izgubio u m a g l i . M o t o r n j e g o v o g a v i o n a se pregrijao, ali ga je ohladila kia koje je u j e d n o rastjerala i m a g l u . U g l e d a v i d o v e r s k e litice B l e irot se spustio u E n g l e s k o j . T i m letom o d 3 7 minuta osi g u r a o je s v o j e mjesto u p o v i jesti.

ISTRAIVAI I PIONIRI V T K O JE P R V I SVIJET? nepoznato sve dok Joshua S l o c u m nije d o k a z a o da je tako neto m o g u e . N e k o su ljudi smatrali da su za plovidbu Tihim o c e a n o m i o l u j n i m v o d a m a o k o Rta Horn na junom vrhu June A m e r i k e sposobni samo veli ki j e d r e n j a c i . Joshua Slocum ( 1 8 4 4 - 1 9 0 9 ) b i o j e kanadski k a p e t a n . G o d i n e 1 8 9 5 . isplo v i o je iz B o s t o n a u S A D i o d luio s a m o p l o v i t i svijet. N j e g o v o p u t o v a n j e trajalo j e tri g o d i n e . D a n a s s u o c e anski b r o d o v i m n o g o bri i o p r e m l j e n i su a u t o m a t s k i m pilotima i r a d a r i m a . S l o c u m se o s l a n j a o s a m o na s v o j u m o r n a r s k u vjetinu, k a o i na brod kojeg je za putovanje p r i l a g o a v a o tri g o d i n e . G o d i n e 1909. S l o c u m je u d o b i od 65 g o d i n e nestao u m o r u na putu p r e m a J u n o j Americi. V K O J A JE Z E N A PRVA SVIJET?

SAMOSTALNO OPLOVIO

SAMOSTALNO PRELETJELA

Danas samostalni pomorci esto odlaze na putovanja o k o s v i j e t a . N o , u 19. j e stoljeu takvo junatvo bilo

Tridesetih godina naeg stoljea postavljeni su m n o g i daljinski rekordi u letenju. A m y J o h n s o n bi la je prva ena koja je sama preletjela udaljenost od En gleske do Australije. A m y Johnson roena je 1904. godine. Sa dvogodi njim iskustvom u letenju o n a se 1 9 3 0 . g o d i n e s d v o k r i l c e m jazon uputila na put od E n gleske d o Australije. L e t e i s k r a i m p r e k i d i m a to je p u t o v a n j e zavrila za 19 d a n a . D r u g a slavna ena-pilot bi l a j e A m e l i a Earhart i z S A D . G o d i n e 1 9 2 8 . postala j e prva e n a koja je u p u t n i k o m a v i o n u preletjela Atlantski o c e a n . etiri g o d i n e kasnije krenula je na prvi samostalni let i z n a d Atlantika. Ljudi su na radiju i u n o v i n a m a r e d o v i t o pratili p o t h v a t e o v i h hrabrih e n a . G o d i n e 1 9 3 7 . A m e l i a Earhart nestala je u p o k u a j u da preleti Tihi o c e a n . A m y J o h n s o n je pogi nula u a v i o n s k o j nesrei 1 9 4 1 . g o d i n e letei z a R A F .

T K O JE PRVI PUTA ATLANTIK?

BEZ ZASTAJANJA PRELETIO

Atlantski o c e a n irok je 3000 k i l o m e t a r a . D o 1919. g o d i n e nitko ga nije preletio b e z zastajanja. P r v i koji su to uinili bili su britanski piloti A l c o c k i B r o w n . A v i o n i m a su za let i z n a d At lantika o b i n o trebala etiri d a n a . R A F - o v i piloti k a p e t a n John Alcock (1892-1919) i zamjenik Arthur W h i t t e n B r o w n odluili su dokazati da je t a k a v let m o g u e izvesti

i bez prekida. Uzletjeli su 14. lipnja 1 9 1 9 . g o d i n e iz N e v v f o u n d landa u b o m b a r d e r u Vickers Vimy. N a d a l i su se da e uz p o v o l j a n vjetar stii d o E v r o p e . M e u t i m , oluje i ledena m a g l a otetile su a v i o n , te se on u j e d n o m trenutku o k r e n u o n a o p a k e . N a k o n 1 5 sa ti ugledali su Irsku i prisilno se spustili u m o v a r u . U n a t o n e s l a v n o m zavr etku d o k a z a l i su da je t a k a v let m o g u i v e n a k o n n e k o l i ko g o d i n a putniki su a v i o n i r e d o v i t o nadlijetali Atlantski ocean. 117

ISTRAIVAI I PIONIRI > TKO SE PRVI P O P E O PLANINU ranijih e k s p e d i c i j a nije uspjelo d o s e i cilj. M o u n t Everest j e visok 8 8 4 8 m e t a r a . P e n j a i su u uvjetima rijetkoga z r a k a i l e d e n e h l a d n o e morali p o d n o s i t i i o p t e r e e n j e tekoga tereta. Nosili su p o s e b n u o d j e u i a p a r a t e za opskrbu kisikom. N a k o n ne uspjelog p o k u a j a p r v o g a p a ra, p r e m a v r h u su se uputili HillaryiTenzing. D a n a 2 9 . svibnja 1 9 5 3 . svladali su p o sljednju l e d e n u liticu i 15 m i n u ta stajali na k r o v u svijeta. T i b e t a n c i taj v r h n a z i v a j u i m e n o m Chomolungma, to z n a i b o i c a M a j k a svijeta. podvodnog balona. Posada se nalazila u sobi za p r o m a tranje smjetenoj ispod v e l i k e p l u t a e koja je bila ispunjena b e n z i n o m i stoga laka od vode. Da bi batiskaf z a r o n i o tre b a l o je ispustiti zrak iz p o s e b nih t a n k o v a i zamijeniti ga v o d o m . K o d izranjanja o s l o b a a l i su se p o s e b n i metalni utezi na d o n j e m dijelu na prave. G o d i n e 1 9 6 0 . usavreni tip batiskafa n a z v a n Trst z a r o n i o je na dno brazde Mariana u T i h o m o c e a n u d u b o k e go tovo 11.000 metara. Na tom j e mjestu v o d a toliko d u b o k a da bi prekrila itav M a u n t E v e r e s t ! U batiskafu su bili J a c q u e s Piccard i ameriki m o r n a r i k i oficir D o n W a l s h . D o takvih d u b i n a n e p r o d i re s u n e v o svjetlo, pa je batiskaf bio o p r e m l j e n m o nim reflektorima za osvjetlja v a n j e v j e n e t a m e . Televizij ske k a m e r e snimile su n e o b i n a d u b i n s k a stvorenja koja n i k a d prije nisu v i e n a . Batiskaf jo uvijek dri re kord u d u b i n s k o m r o n j e n j u . U z p o m o ronilica polau s e p o d v o d n i kablovi i naftovodi.

NA NAJVIU SVIJETA?

M o u n t Everest na Himalaji najvii je planinski v r h na svijetu. D u g i n i z g o d i n a n i j e ga uspio osvojiti nijedan pen j a . G o d i n e 1953. n a n j e g a su n a p o k o n kroila dva ovjeka. O s v a j a i M o u n t Everesta bili s u E d m u n d Hillary ( r o e n 1919) s N o v o g Z e l a n d a i erpas T e n z i n g N o r g a y ( r o e n 1910) iz N e p a l a . Ekspedicijuje v o d i o J o h n H u n t ( r o e n 1910). est

T K O JE P R V I MORSKE

ISTRAIO DUBINE?

R o n i o c i ne m o g u zaroniti n a d u b i n u v e u o d 200 m e tara jer bi ih i s p o d te grani c e u b i o tlak v o d e . Z a t o s u za istraivanje d u b o k o g m o r s k o g d n a ljudi trebali zatitu p o s e b n i h ronilica. Najvee dubine dosegla je ronilica to su je izgradili o t a c i sin P i c c a r d iz v i carske. Tridesetih g o d i n a n a e g sto l j e a z n a n s t v e n i c i su se 118

u m o r s k e d u b i n e sputali u batisferama. B i l e su to k u glaste e l i n e k o m o r e o b j e e n e n a kraju d u g a k o g k a b la. Z n a n s t v e n i c i su sjedili u kugli i kroz m a l e p r o z o r e promatrali d u b o k e m o r s k e predjele. Batisfere su bile vrlo o p a s ne (u sluaju p u c a n j a kabla bilo ih je n e m o g u e p o d i g n u ti na p o v r i n u ) , a k t o m e i n e prikladne za upravljanje. Z a to su 1 9 4 8 . g o d i n e A u g u s t e ( 1 8 8 4 - 1 9 6 2 ) i J a c q u e s (ro e n 1922) P i c c a r d izradili p r v u ronilicu i n a z v a l i je batiskaf. Batiskaf j e d j e l o v a o p o p u t

ISTRAIVAI I PIONIRI

T K O JE I Z U M I O

K O J A JE ENA P R V A ZEMLJU?

A NA

T K O JE PRVI DRUGO

KROIO

AKVALUNG? A k v a l u n g je naprava koja o m o g u u j e disanje p o d vo d o m . S njime ronilac moe s l o b o d n o plivati i istraivati p o d m o r j e . I z u m i o ga je Jac ques Cousteau. Tridesetih g o d i n a n a e g sto ljea f r a n c u s k a j e m o r n a r i c a nastojala unaprijediti r o n i l a ku o p r e m u . R o n i o c i su se u nezgrapnim odijelima s v e likim m e t a l n i m l j e m o m teko kretali po d n u , a zrak su u d i sali kroz cijev p o v e z a n u s p o vrinom. F r a n c u s k i m o r n a r i k i oficir J a c q u e s Cousteau (roen 1910) elio je s l o b o d n o pli vati p o d v o d o m . Z a t o j e za j e d n o sa s v o j o m e k i p o m izu mio novu ronilaku o p r e m u i a k v a l u n g e . R o n i l a c je na le i m a nosio b o c e s k o m p r i m i r a n i m z r a k o m , a u plivanju se pomagao perajama. Cousteau je dokazao da ljudi m o g u istraivati i raditi p o d m o r e m . O n j e prvi u p o trijebio p o s e b n e k a m e r e z a s n i m a n j e zanimljivosti to se kriju u m o r i m a . P o r e d toga izgradio je i p o d m o r s k e b a z e u kojima su dulje v r i j e m e iv jeli r o n i o c i .

OBILA

NEBESKO

TIJELO? Za prve letove u svemir bi rani su o b i n o piloti mla njaka. Bili su to iskljuivo m u k a r c i . G o d i n e 1963. u s v e m i r je poletjela R u s k i nja V a l e n t i n a T e r e k o v a . Valentina je roena 1937. g o d i n e . R a d i l a je u t v o r n i c i , a veinu slobodnog vremena posveivala je padobranstvu. G o d i n e 1 9 6 1 . primljena j e n a teaj za a s t r o n a u t e . lako nije bila profesionalni pilot, V a l e n t i n a j e d o b r o na predovala. S a m o dvije godi ne kasnije, 16. lipnja 1 9 6 3 . g o d i n e , krenula j e n a s v o j e p o v i j e s n o p u t o v a n j e . U letje lici V o s t o k 6 kruila je o k o n a e g planeta 71 sat, da bi se 19. lipnja sretno spustila na Zemlju. N a k o n pet m j e s e c i udala s e z a astronauta A n d r i a n a N i k o l a j e v a i n i k a d vie nije p o letjela u s v e m i r . M n o g e R u s kinje i A m e r i k a n k e slijedile su njen primjer i postale astro nauti. G o d i n e 1969. n a M j e s e c j e sletjela mala letjelica sa dva l a n a p o s a d e . I z n j e j e izi ao austronaut Neil A r m strong i postao prvi ovjek koji je stupio na d r u g o n e besko tijelo. Ameriki Apollo program za sputanje o v j e k a n a M j e s e c bio je o d g o v o r na uspjean pokuaj S S S R - a da u svemir p o a l j e p r v o g o v j e k a (Jurij Gagarin 1 9 6 1 . godine). D a n a 2 0 . lipnja 1 9 6 9 . Apollo program doivio je svoj veliki u s p j e h . Letjelica A p o l l o 11 lansirana je sa Z e m l j e n a g o l e m o j raketi S a turn 5. U m j e s e e v o j orbiti s e o d g l a v n e letjelice o d v o j i o m o d u l i spustio na M j e s e c . Iz njega j e iziao N e i l A r m strong i stupio na p r a n j a v o tlo M j e s e c a . O v o j e mali k o r a k z a o v j e ka, a veliki za o v j e a n s t v o , r e k a o j e A r m s t r o n g . Z a njim j e iz letjelice iziao astronaut BuzzAldrin. Nakon ovog p o t h v a t a pioniri su se vratili na m a t i n i b r o d u k o j e m ih je e k a o M i c h a e l Collins. 119