OYUN YAZARLARIMIZIN OK PARTL SSTEME, POLTKAYA VE POLTKACIYA BAKII (1946-1960)

Kitleler; DP iktidarn 15 Mays sabah irkin kanlarn bile gzel yapacak bir mucize olarak karlamlard (Turan Gne)

Uur AKINCI*

17 Kasm 1924te kurulan ve 3 Haziran 1925 ylnda kapatlan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ile, Austos 1930da kurulan ve 16 Kasm 1930 ylnda kapatlan Serbest Frka deneyimlerini bir yana braktmzda, Trkiye yaklak yirmi be yl boyunca tek partili bir siyasal sistemle ynetilmitir. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmasna izin verilmesinin nedeni ok partili bir siyasal ortam yaratmak deildir. Mustafa Kemal, Ulusal Kurtulu Savandan bu yana iktidar mcadelesi ierisinde olduu bir grubun muhalefetini denetleyebilmek ve muhaliflerini tanyabilmek iin byle bir siyasal oluuma olanak tanmtr. Ancak, Tp.C.F.nn mitinglerinin umulann zerinde kalabalk toplamaya balamas bir tedirginlie yol am, parti yneticilerinin o srada patlak veren eyh Sait isyanyla ilikisi olduu ileri srlerek ve Takrir-i Skun yasasna dayanlarak, kuruluunun daha yedinci aynda Tp.C.F. kapatlmtr. Serbest Frka ise tipik bir gdml muhalefet rneidir. Atatrkn istei zerine, bu kez muhalifler deil, C.H.P.nin nde gelen isimlerinin de yerald bir ekip tarafndan kurulan partinin kaderi de Tp.C.F.nnkinden farkl olmayacaktr. nk partinin ilk girdii belediye seimlerinden o gnk koullara gre byk bir baaryla kmas tedirginlii arttrmtr. Bu kez de, zmir Suikastinde yneticilerinin parma olduu ileri srlerek, henz nc ayn doldurmadan Serbest Frka da kapatlmtr. Her iki deneyim de lkede ok partili bir siyasal yaama geme koullarnn olmadn gstermekle birlikte, ilerisi
* Yrd. Do. Dr., Dokuz Eyll niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Sahne Sanatlar.

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 29:2010/1 ISSN: 1300-1523

171

uur aknc
iin nemli mesajlar da veriyordu. ncelikle devrimlerin geni halk kitleleri karsnda tmyle meru klnamad, gelimelerin karsnda olan ve hi de kmsenemeyecek bir muhalefetin gizliden varln srdrd ortadayd. kinci nemli nokta ise, her iki partinin de ksa sren varlklarna karn ileride iktidar ele geirecek olan liberal-sac kanat iin bir okul grevi grm olmasyd. Adnan Menderes ve ok sayda D.P.linin daha nce Serbest Frka ierisinde yer alm olmalar bunun bir kantyd.

D.P. ise belki bu iki parti kadar kolay kurulmamt ama onlar kadar kolay kapatlamayaca ortadayd. nk bu kez sistemi ok partili olmaya zorlayan hem i basklar hem de d etkenler sz konusuydu. Bir yanda, Cumhuriyetin ilk yllarndan beri bir g oda olan ancak iktidara talip olma konusunda kendini gvensiz hisseden, ama artk brokrasinin vesayetinden kurtulmak isteyen tccar-eraf ikilisi D.P. saflarnda sahneye kmaya hazrlanyor; te yandan ekonomik ve sosyal bunalm kitlelerin hzla D.P. saflarna akmasna yol ayordu. Durgun bir ekonomi, sava yllarndaki ktlk, siyasal basklar ve sava zenginlerinin ortaya k gibi etmenler kylnn de kentlinin de D.P.yi bir kurtarc olarak grmesine neden olmutu. Bunlarn yansra, Batllama hareketleri karsndaki halk tepkisini ve dinci hareketleri de bnyesinde toparlamay baaran D.P. iktidara hazr olduunu kantlamaya giriecektir.

Ancak bu kez iten deil, biraz da dtan gelen bir icazete gereksinim vardr. 2. Dnya Sava sonras, Trkiye ok partili sistemlerle yryen hr dnyann yannda yer alnca, bu dnyann gereklerini de yerine getirme kouluyla karlamtr. zellikle, savatan Batnn lideri olarak kan Amerika bu konuda ok srarcdr. nnnn bu konudaki nutuklarna ve demelerine karn Amerikan basn Trkiyedeki anti-demokratik uygulamalar hakknda youn bir kampanya balatmtr bile. Aslnda bu basklarn altnda demokrasiden ok, ileri karakol yaratma isteinin yatt da bilinmektedir. Ne var ki daha o gnlerde yaratlan komnizm tehlikesine kar korunabilmek iin Amerika ile askeri ve ekonomik bir ibirlii gerekiyordu. Bunun yolu ise Trkiyede, Amerikann ok arzu ettii hr demokratik rejime geilmesine

172

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 29:2010/1 ISSN: 1300-1523

oyun yazarlarmzn ok partili sisteme, politikaya ve politikacya bak

balyd. Yeni bir seim kanunu ve tarihi iin son hazrlklar tamamlanmak zereydi.

Ancak bir sorunu daha zmek gerekiyordu. Mademki Sovyet tehlikesine kar hr dnyann yannda yer almtk, o halde bu demokraside sol dnceye yer olmamalyd. Tan ve dier sol grl basn organlarnn 1945 ylnda karlat saldrlar ve DTCF olaylar bu eilimin ilk tohumlaryd. Mart 1946da Cemil Alpay liderliinde kurulan Sosyal Demokrat Parti, yabanc partilerle ilikisi ileri srlerek yirmi gn sonra kapatlr. Sahneye kma sras, merkezi otoritenin izdii snrlar ierisinde oynanacak demokrasi oyunun aktrlerine gelmitir. Kestirdii kuzularla oy toplamaya almas yznden ad Kuzu Partisine dnen, milyoner iadam Nuri Demiran Milli Kalknma Partisini de daha ok partili bir seim grnts yaratmak iin yedeklerine alan C.H.P ve D.P. 21 Temmuz 1946da ilk kozlarn paylar.

Alnan sonular kimseyi memnun etmemitir. D.P. hile yapldn ileri srmekte, bu tartmalar srasndaki tm siyasi tansiyonu F.R. Atay ve Fuat Kprl arasndaki polemik yazlar belirlemektedir. Byk kongreler, ateli beyannemeler derken, Amerika ile ilikilerin gelitirilmesi Truman Doktrini ile daha da hzlanm, bu hengame srasnda H. Ali Ycel gibi yurtsever bir aydnn, komnistleri korumak sulamasyla sank sandalyesine oturtulmas da ihmal edilmemitir. C.H.P. iinde az saydaki iyi niyetli giriimlere karn, iktidarda kalma uruna ve D.P. tuzana dlerek Cumhuriyet in en temel ilkelerinden bile taviz verilmesinin nne geilemez. stelik bunlar, bu ilkeler iin savam Milli ef nnnn de rzas alnarak yaplr. Drt yl boyunca dta Amerikaya ite gericilie verilen tavizlerin hibirisinin iktidarda kalmak iin ie yaramadn, her eyin D.P. lehine gelitiini, C.H.P. yneticileri ancak 15 Mays 1950 sabah, kendilerini muhalefet sralarnda bulunca anlayacaklardr.

ok partili siyasal yaamn toplumsal adan en byk etkisi ise, halkn, hkmetlerin korku veren kutsal ve geleneksel glerinden, diktatrce basklarndan kurtulmann mmkn olacana inanmaya balamas ve okumu ya da okumam olsun, vatan-

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 29:2010/1 ISSN: 1300-1523

173

uur aknc
dan, oy sahibi olduunu, kendisinin ve oyunun bir deer tad1 Niyazi Ak, ada Trk Tiyatrosuna Toplu Bak 19231967 (Erzurum: Atatrk niversitesi Yaynlar, 1968), s. 75.

n sezmesidir.1. Eskiden muhtarn bile seemeyen halkn, artk diledii partiye oy verebilmesi kukusuz kitle bilinci asndan nemli bir gelimeydi. Hr irade kavramnn siyaseti de siyasetiyi de daha salam ve drst bir zemine ekecei inanc yaygnd. Bu bilincin toplumsal yapdaki deiimler zerinde ne denli etkili olduunu ise zaman gsterecekti.

1946dan 1950ye drt yl boyunca, sonrasnda da on yl daha srecek olan on drt yllk bu demokrasi macerasnn ok partili yaam, yeni politikalar ve zellikle politikaclar asndan neler getirip, neler gtrdne ilikin oyun yazarlarmzn bak alarna gelince:

ncelikle dier konulara ve sorunlara gre, yazarlarmzn bu konuda ok fazla retken olmadklarn syleyebiliriz. Ne var ki, Merutiyetin cokulu gnlerinde siyasal olaylar ve kiiliklere ilikin alakalem yazlan ve sanatsal bir deer tamayan belgesel oyunlar dnda, 1946ya gelinceye dein oyun yazarlmzda byle bir gelenek de yoktur. nk oyun yazarlarmz sorunlar genel toplum ahlakn erevesinde ve genellikle de aile kurumu ierisinde ele alma eiliminde olmutur. Tek Parti Dneminde ise siyasal konulara sanat alannda en fazla harp zenginleri, karaborsa ya da aksayan belediye hizmetleri gibi sorunlar etrafnda deinmek mmkn olmutur. Politikann ve politik ilikilerin eletirel zeminde tartma gndemine gelmesi ise 1945 sonrasna rastlar.

ok partili dnemdeki politik tutum ve ilikileri ve politikac tipini oyunlarnn temel malzemesi olarak ele alan yazarlarn banda Haldun Taner, Cevat Fehmi Bakut ve Reat Nuri Gntekin gelmektedir. H. Taner, Gnn Adam (1949) ve Dardakiler (1952); C. F. Bakut, Sana Rey Veriyorum (1950); R.N. Gntekin ise Tanr Da Ziyafeti (1956) adl oyunlarnda politikay temel k noktas yapmlardr. Yine C.F.Bakut, Kk ehir (1946); Nazm Hikmet, Sabahat (1948); etin Altan, Beybaba (1960); A. Kutsi Tecer, Satlk Ev (1960); Hseyin Batuhan ise Byk nar

174

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 29:2010/1 ISSN: 1300-1523

oyun yazarlarmzn ok partili sisteme, politikaya ve politikacya bak

(1960) adl oyunlarnda konuyu birer yan tema dzeyinde ele almlardr.

Gnn Adam gerek ierii, gerekse yazlndan sahneleniine (1961) kadar geen sre ierisinde sakncal damgas yemesi asndan dneme damgasn vurmutur. 1953 ylnda ehir Tiyatrolarnda tam sahnelemek zereyken, sakncal bulunur ve repertuvardan karlr. Olay, dnemin Cumhurbakanna gidecek kadar byr, ancak oyun sahnelenmez. nk bir kez zlfyara dokunduu tespit edilmitir. Aslnda oyunun bana gelenler, daha doru drst benimsenmeden yozlatrlm gen demokrasimizin2 bana gelenleri de anlatr. Oyunun konusunu, evresinin basks karsnda muhalefet partisinde politikaya atlan, alt ay sonra bakanlk koltuuna oturan bir profesrn politik yaam srasnda bandan geenler oluturur. Profesr, kabinenin yanl kararlarn eletirebilen saduyulu ve onurlu tek bakandr. Politik ilikilerini bilim adam drstlyle srdrebileceine inanmaktadr. Oysa evresinin dncesi ok farkldr. Kars ve olu, lks ve rahat bir yaam srmek iin Profesrn politik kariyerini kullanarak olmadk rezaletlere saplanrken; kaynpederi ve kaynbiraderi Profesrn nfuzunu kullanarak, trl yolsuzluklarla milyonlar kazanmlardr. leyiini bir trl kavrayamad bir mekanizma iinde drstln srdrmeye alan Profesr, sonunda ak maceralarna srklenir ve sekreterini hamile brakr. Ailesinin ve kendisinin iine dt rezillikler karsnda iinden kamayaca bir bataa saplanan Profesr, parti tarafndan istifaya zorlanr. Bir sre sonra tm bunlarn, Profesrn muhalefet partisi tarafndan politikaya atlmas iin getirilen neriyi deerlendirme srecinde grd bir kbus olduu anlalr. Bu korkun kbusun etkisiyle neriyi reddeder. Onu grnte batan beri politikaya bulatrmamaya alan ve mstearlk tekliflerini reddeden Doent ise bu durumdan olduka honuttur. nk kendisi, Profesrn muhalefet saflarnda politikaya atlmasn engellemek iin iktidar partisi tarafndan grevlendirilmi bir aracdr. Grevini baaryla tamamlayan Doent, iktidar partisinden byk bir dl almay hak etmitir.
2 Ayegl Yksel, Haldun Taner Tiyatrosu (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1986), s. l49.

Bu gelimede ortaya kan ilk gerek, politikann namuslu ve

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 29:2010/1 ISSN: 1300-1523

175

uur aknc
onurlu insanlarn uraamayaca kadar kirli bir mekanizma olduudur. Politikaya atlan kii evrenin basksndan ve parti ii ekimelerden kurtulamaz. Kiinin politik yaamda ykselii, ncelikle ailesi ve evresi tarafndan kiisel karlarn elde etme yolunda bulunmaz bir frsat olarak deerlendirilir. Bu, politikacnn kars ve ocuklar iin sosyete ve yksek evrelerde srdrlen yaama girme istei olarak belirir. lgnca elenceler, lks araba tutkusu, almadan tembel ve rahat bir yaam srme arzusu bu yolla gerekleir. Yakn evre iin politika ksa yoldan keyi dnmenin en kolay yoludur. Nitekim, Profesrn kaynpederi ve kaynbiraderinin milyonlar kazanrken yaptklar yolsuzluklar, iktidar partisi tarafndan kolayca hasralt edilebilmektedir. Bu aamada bir noktaya dikkat ekmek gerekiyor: kiyzl ilikiler ve yoz deerlerin egemen olduu bir ortamda3 politika sade3 Ayn, s. 30.

ce bir aratr. Dier bir deyile toplum, politikay yozlatracak olumsuzluklar bnyesinde zaten barndrmaktadr. Politik ilikiler sadece bu olumsuzluklarn ortaya karlmasnda rol oynamaktadr. Bu adan oyun yalnzca politik ilikileri sergilemekle kalmaz,

4 Ayn, s. 149.

1946 seimleriyle demokrasi dzenine geite geerlik kazanan yanl deerleri de yanstr4.

Niyazi Aknn, bilim, idare ve siyaset adamlarnn tutumlarna ynelmi politik bir talama5 olarak deerlendirdii oyun, bu ok ynl ve keskin eletirileri nedeniyle, yazlndan tam on iki
5 Ak, a.g.y., s. 53.

yl sonra sahnelenebilmitir. Yazld yl gznne alndnda H. Tanerin, ok partili demokrasi anlayna ve politikaya baknda ne denli kukulu, bu konudaki salam nsezisi ve ileri grllnde6 ise ne denli isabetli olduu daha iyi anlalmaktadr.

6 Yksel, a.g.y., s. 29.

Bu konudaki dncelerini Dardakiler adl oyununda bir yan tema olarak ele alan Haldun Taner, karamsarln srdrmektedir. Eski ittihat Ymn anlarn yaynlayacaktr. Gnn adam bu kez, anlarda ad geen ve kirli gemiinin ortaya kmasndan korkan H.S. Damar adl bir politikacdr. H.S. Damar, aleyhindeki belgeleri almakla kalmaz, trl yntemler kullanarak kendisine itiraf ettiini ne srd Ymny mahkemeye verir. Ymn de, ona destek olanlar da dzenbaz politikac karsnda sulu duruma dmlerdir. Yazar, demokrasi stajnda henz pek yeni

176

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 29:2010/1 ISSN: 1300-1523

oyun yazarlarmzn ok partili sisteme, politikaya ve politikacya bak

ve han olan bir lkede bu olumsuz sonucu kanlmaz bir gelime olarak deerlendirmektedir.

stanbul ehir Tiyatrolarnda sahnelenmek zere provalarna balanan Sana Rey Veriyorum da, Gnn Adamnn akbetine uramtr. iei burnunda bir siyasi olayn, yeni demokrasi tecrbemizin sanat alanndaki ilk tepkisi7 olarak tanmlanan piyeste, demokrasiyi kk drmek, demokrasi ile elenmek gibi birtakm mahzurlar tevehhm edildii8 iin, Vali ve Belediye Bakannn ortak bir emriyle provalar durdurulmutur.9 Oyunda, ailesinin baskyla politikaya atlan, ancak karlat olaylar sonucunda bu ii brakmak zorunda kalan bir doktorun yksne tank oluruz. Doktor Ramazan Cankurtaran yirmi yedi yllk tara yaamndan sonra gen ve gzel karsnn basksyla stanbula yerlemi, savunduu ahlak deerlerini bir kenara brakarak hastalarn soyan bir doktor olma tehlikesiyle yzlemitir. Bu arada, tpk Gnn Adamndaki Doenti hatrlatan, stkardei Ltfullahn araclyla Uhuvvet Partisinden adaylk teklifi alr. Ltfullah nce Halk Partisinde alm, sonra Demokrat Partiye oradan da Millet Partisine gemitir. Uhuvvet Partisi imdilik son duradr, ii parti simsarldr. Sylediine gre parti bakan, Ramazan gelecein salk bakan olarak dnmektedir. Karsnn bitip tkenmeyen zlemlerine yant verebilmek amacyla bu teklifi kabul eden doktor, kasaba kasaba dolaarak oy toplamaya alr. Seim gecesi stanbula dnlr ve sonular beklenir. Ramazann kars Mbeccel bir bakan kars edasyla, yeni kiraladklar lks bir dairede tebrie gelen akrabalarn arlamaktadr. Bu srada kt haber gelir: Uhuvvet Partisi seimi kaybetmitir. Ramazana az nce vgler yadran akrabalar, bu kez hakaretler yadrarak evi terkeder. Ramazan, karsna kar suskunluunu bozarak onu evden kovar ve batan beri babasn bu iten vazgeirmeye alan kzyla birlikte kasabaya geri dner. Bundan sonra, ok daha onurlu bir yaam srecektir.
8 Enis Tahsin Til, Sana Rey Veriyorum, Vatan. 11 Aralk 1950, s. 4. 9 (imzasz haber), Vatan. 7 Aralk 1950, s. 3. 7 Yldrm Keskin, Sana Rey Veriyorum, Varlk. 1 Mart 1951, s. 367, s. 21.

Bu oyunda da politikann bir kar kurumuna dnmesi ele alnmaktadr. Yine aileler ve akrabalar, bakan olacak yaknlar sayesinde elde edecekleri nimetlerin hayalini kurmaya balamlardr. Politikacnn kars iin bakanlk, arzu ettii lks yaam biimi iin

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 29:2010/1 ISSN: 1300-1523

177

uur aknc
tek yoldur. Ancak, tm yaam boyunca ahlak ve onur timsali olmu bir doktorun, seilebilmek iin neredeyse bir kiilik deiimine uradna tank oluruz. nk politika, halka hizmet klf altnda kiisel bir kar aracna dnmtr. Politika, milletvekili ve bakan gibi szckler hrs, hret ve servetle edeerdedir.

Oyunda eletirilen ikinci bir nemli nokta ise, politikann kitleler zerinde bir etki aracna dnmesidir. Parti kadrolar yalan ve smry sanat haline getirmi karclardan olumaktadr. Politika yalnzca politikaclarn deil, ynlar zerinde byk etkisi olan iadamnn ve erafn da itahn kabartmaktadr. Politikada baarl olabilmek iin her biri bir oy deposuna dnm bu evrelerin de gnln almak gerekir. Byle bir ortamda hr iradeden sz edilmesi olanakszdr. Binlerce kii oyunu ataca partiyi aann ya da iadamnn isteine gre belirlemektedir. Dolaysyla oulcu demokrasiye geiin, ekonomik ve sosyal adan geni halk kitlelerine ynelik hibir yarar yoktur.

Sana Rey Veriyorumda ilk kez dini duygularn oy almak iin politikaya alet ediliine de tank oluruz. Her biri ayr bir ahlakszln iinde olan partiler ve adaylar oy alabilmek iin halkn dini duygularn okamaktan geri kalmazlar. Toplantlarda atlan sahte nutuklara dinsel motiflerin serpitirilmesine zel bir nem verilir. En adi tespihler, Mekkeden getirilmi tespihler olarak semene datlr vb. Bylece, oy kopma uruna 1946larda D.P. tarafndan balatlan ve zaman zaman C.H.P.nin de bir taktik olarak bavurduu dinsel tavizlerin, politik yaamda din smrsne dnmyle birlikte Cumhuriyet devrimlerini trpleyen tehlikeli ynne dikkat ekilir.

C. F. Bakutun, Kk ehir adl oyununda kk bir ayrnt olarak politikac talamas yapt grlr. Trenleri bozulduu iin Kayseri yaknlarnda yolda kalan ve yakndaki iftekayalar kasabasna geici bir sre iin yerleen yolcular arasnda eski Kayseri milletvekili Nail Tatepe de vardr. Ancak bu kasabadaki sefalet bir yana, kasabann varlndan bile habersiz eski milletvekili akndr:

178

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 29:2010/1 ISSN: 1300-1523

oyun yazarlarmzn ok partili sisteme, politikaya ve politikacya bak

NAL:

Pek

tuhaf, pek

tuhaf, hem de

10 sene Kayseri

mebusluk yaptm, mebusuydum. dm... KARABET:

Fakat iftekayalar ka-

sabasnn ismini bir defa bile duymaO bir ey mi, vaktiyle benim pederim de mebustu ttihatlar yapmlard. Hangi vilayetin mebusu olduunu bilmezdi. (I. Perde, 12. Meclis)

Bu kk ayrnt bile, politikacnn, temsilcisi olduu ve oylarn alarak seildii halkn sorunlar karsndaki kaytszln anlatmaya yetmektedir.

Selim lerinin, hakk yenmi, tekrar tekrar sahnelenecekken unutulmu, diktatrlk tutkusuna edebiyatmzn hemen hemen tek itiraz10 olarak tanmlad Tanr Da Ziyafeti, R. Nuri Gntekinin ierik asndan dier yaptlarna gre olduka farkl zellikler tayan bir oyunudur. Olaylar, zamanmzda, in snr yaknlarndaki Karkum Cumhuriyetinde geer. On iki yzyllk bir imparatorluu deviren Diktatr, otuz yldr lkeyi ynetmektedir. Bu sre ierisinde Diktatrn evresinde adeta ona tapan, brokratlar ve askerlerden oluan bir ynetim kadrosu yaratlmtr. Meclis otuz yldr kendilerine hibir sz hakk tannmayan ayn milletvekilleriyle ynetilmektedir. Szde demokrasi grnmnn perde arkasnda byk bir bask vardr. lkenin her taraf, olup biteni gzlemekle sorumlu telsizciler ve bekilerle doludur. Mareal uyuyaca zaman ehirde arabalarn dolamas ve satclarn barmas yasaklanmaktadr. Diktatr, adam kuruna dizdirmekten artk yorgun dmtr. Bu bask ortamnda Diktatrn ailesi ve yneticiler de biraz ba bahe ve apartman sahibi olmu, yurt dndaki bankalarda kk hesaplar atrmlardr.
10 Selim leri, Reat Nuriyi Okumak ve Anlamak, Cumhuriyet. 30 Austos 1994, s. 12.

Her ey bylesine yolunda giderken Diktatrn ani bir karar yneticileri telalandrr. Diktatr, iktidar partisi dnda ikinci

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 29:2010/1 ISSN: 1300-1523

179

uur aknc
bir partinin kurulmasna izin vermitir. Otuz yldr igal ettikleri yerleri kaybetme korkusuna kaplan ynetim kadrolar Diktatre kar olduka fkelidirler. Bu karar rejim dmanlarnn eline verilmi bir koz olarak deerlendirseler de kimse sesini karamaz. Oysa bu, Diktatrn, evresindekileri snamak ve onlarn gerek yzn grmek iin hazrlad bir oyundur. nk yeni partinin bakan, Diktatre en sadk kii olan yal bir amandr. Kimlerin oy kullanabilecei ve seim sonular belirlenmitir bile. Diktatr, seim gecesi dzenledii lene tm yneticileri arr. len srasnda Diktatrn emriyle nceden hazrlanan ve seimleri kaybettiklerini bildiren sahte telgraflar gelir. Bunun yansra, Diktatrn eski hasmlarndan birinin tm lkede ynetimi ele geirdii ve lenin yapld saray da ele geirmekte olduu gibi yalan bir haber yaylr. Hem seim hem de baskn karsnda korkuya kaplan partililer ve yneticiler, Diktatr hakknda ilk kez olumsuz eyler sylerler.

Sonuta, beklenenin tersine iktidar partisinin seksen be eyaletin tmnde seimleri kazand, saray basaca sylenen kiinin aslnda Diktatrn eski bir dostu olduu, bu oyunu hazrlayan kiinin ise Diktatr olduu ortaya kar. Amacna ulaan Diktatr tm yneticileri balar. nk yeni gelecek olanlar da nasl olsa ayn eyleri yapacaktr. En iyisi, olanlar unutup seim zaferini kutlamaktr.

nemli ayrntlarn zetlemeye altmz oyunda, diktatrln kurallarndan vazgeemeyen ama demokrasiyi de uygulamak isteyen bir toplumun ksr dngs temel sorun olarak alnmtr. Siyasal, ekonomik ve toplumsal adan gelimemi bir lkede demokrasinin de geliemeyecei bir gerektir ve bu gerek aslnda lkemize de ynelik bir atftr. Bu oyunda da olduu gibi, binlerce yllk bir gelenee sahip imparatorluu ykarak, onun klleri zerinde demokrasiyi kurmak olduka sancl bir sreci gerektirir. nk, yeni iktidar oluturan kiinin evresinde kanlmaz bir biimde asker ve brokratlardan oluan bir kar grubu doar. Bu kar grubu iktidarn nimetlerinden yararlanmaya baladka, her biri dzenin kat savunucusu olur ve kendi apnda bir diktatre dnr. te bu kemiklemi kad-

180

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 29:2010/1 ISSN: 1300-1523

oyun yazarlarmzn ok partili sisteme, politikaya ve politikacya bak

rolar, lkede arzu edilen siyasal deiimlerin nndeki en byk engeldir. Zamanla bu gler ve diktatr birbirlerinin ayrlmaz parasna dnrler. nk tm toplumsal, siyasal ve ekonomik sistem bu gler tarafndan ama Diktatr adna denetlenir. Her iki unsur da varln birbirine borludur. Byle bir ortamda demokrasinin kurulmas ancak geni halk ynlarnn talebiyle gerekleebilecektir. Oysa byk ve iddial szlerle kandrlm, yneticilerini gznde bytm, kimi zaman da baskyla sindirilmi bir toplumun yapabilecei imdilik tekdze yaamn srdrmek olacaktr.

R.N.

Gntekin,

Osmanl

mparatorluunun

ve

Cumhuriyetin kuruluunun, tek partili dnem ve Milli efli yllarn yansra, D.P.nin iktidar olanaklarn kullanarak dikta ynetimi oluturma abalarnn canl bir tanyd. Demokrasi ve diktatrlk kavramlarn seim ve parti dzeyine indirgemeden, sistemin zn ve niteliini tartmaya at bu oyundan, R. Nurinin grdklerinden ok daha sancl dnemlere tanklk yapanlarn alaca ok ibret dersi olduunu sanyoruz.

Nazm Hikmet, emeki yoksul insanlarn yaamndan bir kesit sunduu Sabahat adl oyununda, ilk ok partili seimler srasnda C.H.P ve D.P. yandalar arasndaki gncel siyasal ekimelere de deinir. Yakup adl bir vatanda, hakszlklar ortadan kaldrmak amacyla kynde D.P. lehine almalar yapar. D.P.nin oylarnn ok kmas zerine Halk Partili muhtar ve yandalar, jandarmann da desteini alarak Yakupu ortadan kaldrmaya alrlarsa da Yakup muhtarn olunu ldrr ve hapse der. Ayn zamanda partinin il bakan olan bir avukat Yakupun savunmasn stlenir. Ancak, ilk mahkemeden sonra iki yl boyunca onu ne arayan, ne de soran olmutur. Kendisi savunmasz, kars ve ocuu ise ortada kalmtr. Ailesi de partiden bir yardm grmemitir. Bu ksa ykde, kendi ortak karlarnn bilincinde olmayan ve bunun iin mcadele etmeyen yoksul ve sradan insanlarn, ksr siyasal ekimeler arasnda birbirlerine dman olmalar eletirilmektedir. te yandan da, C.H.P.nin D.P.liler zerindeki jandarma basksyla ne denli demokrat olup olmad gndeme gelirken, krsal kesimde erafn ve eyhlerin gnln almak iin

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 29:2010/1 ISSN: 1300-1523

181

uur aknc
uraan D.P.lilerin, yoksul kyl karsndaki kaytszl sergilenir.

etin Altan, Beybaba adl oyununda politikacy, kiisel karlar iin tm toplumsal sorumluluklarn bir kenara brakan, kiiliksiz bir insan olarak izer. Babakann gzne girerek milletvekili olmay dleyen Avukat Necmi, hkmetin devrilmesi zerine kahrolur. nk hem ayda be bin lira maa alma, hem de iktidar olmann nimetlerinden yararlanma hayalleri suya dmtr. Kazanaca byk paralarla karsn kendisine balayacan sanan Necmi, bu arada gerek sevginin ne olduunu bile unutmutur. Bu yzden politikay kiisel karlarna ynelik bir ara olarak kullanan politikac eletirisinin yan sra, bu politik hrsn aile ii ilikilerde yarataca nemli sorunlara dikkat ekilir.

Hseyin Batuhan, Byk nar adl oyunundaki politik eletirisini daha ok Liberal Parti (Demokrat Parti) ye yneltiyor. Politikaclar bu kez, oy alabilmek iin lkenin en nemli doal kaynaklarndan saylan ormanlar kylye peke ekmekten bile kanmayan, ormanlara el koyan Liberal Parti taraftarlarna gz yuman, bu yzden de neredeyse vatan haini olarak grlen kiilerdir. Bunun yan sra, seimleri kaybeden Halk Partisi yandalarnn aceleyle istifa edip Liberal Partiye kapaklanma abalar, politikann salam ilkeler ve idealler nda yrtlmemesi sert biimde eletirilir.

Turgut zakman Pembe Evin Kaderi, A.K.Tecer ise Satlk Ev adl oyunlarnda politikacy, durumlardan kendi karna paylar elde etmekte ustalam, dzenci kii olarak tanmlarlar. lk oyunda, politikaya heves eden toy bir delikanlnn duygularn smren politikac; ikincisinde ise, rahat ve lks bir yaam srmek arzusundaki kadn, bu zlemlerini gerekletirme szleriyle kandran politikac tipi eletirilir.

Tm bu rnekler, ncelikle ok partili dneme geile birlikte kurulduu ileri srlen rejimin hr ve demokratik olduuna

182

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 29:2010/1 ISSN: 1300-1523

oyun yazarlarmzn ok partili sisteme, politikaya ve politikacya bak

ilikin iddialara oyun yazarlarmzn ok fazla itibar etmediklerini gstermektedir. nk seim politikalar byk ehirlerde brokratlar ve politik kadrolar, krsal kesimde ise eraf ve yeni palazlanmakta olan tccar gibi eitli kar gruplarnn isteklerine yneliktir. Halk ise bu kar gruplarnn istekleri dorultusunda ynlendirilebilen bir oy deposudur. Ne var ki, trl vaatlerle kandrlan halk, biricik hak ve zgrlnn oy kullanmadan ibaret olduuna inandrlmtr.Politika ve politikacya ilikin gzlemler de iyimser deildir. Politika, ekonomik karlar elde etme yolunda bir araca dnmtr. Hem politikac hem de yakn evresi, devlet olanaklarn da kullanarak amansz bir smr yarna girimitir. Bu yarta karlar tehlikeye den kesimler yeri geldiinde, demokratik rejim kurallar erevesinde, ancak dikta rejimlerinde grlebilecek trden amansz bir bask uygulamaktan ekinmezler. Bunu da genellikle kendi selametleri deil, sistemin selameti asndan yaptklarn ileri srmeyi ihmal etmezler. Dolaysyla yazarlarmz, politikaclarn iyi bir demokrasi snav vermedikleri konusunda hemfikirdirler. Ancak dnemin youn basklar arasnda bunun sistem asndan deil, politikacnn zaaflaryla aklamay yelemilerdir.

Ne yazk ki demokrat(!) politikaclar ve yneticiler, yukarda verilen rnekler de olduu gibi, demokrasinin ileyiine ve politik ilikilere ynelik endielerin dile getirilmesine tahamml edememi, bu eilimleri gsteren yazar ve oyunlar gndemden drmek iin youn bir aba harcamlardr. Byle bir ortamda siyasal eilimli oyunlarn azln doal karlamaktan baka seenek kalmyor. Galiba Reat Nuri hakl! Dikta zlemlerinden arnamam; toplumsal ve siyasal sorumluluklarn kiisel karlarnn nne alamam politikaclar ve yneticilerle demokrasi kurma abas, gnmzde de aamadmz, temel ksr dnglerimizden biri olarak gndemdeki yerini koruyor olsa gerek...

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 29:2010/1 ISSN: 1300-1523

183

184

Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 29:2010/1 ISSN: 1300-1523