MTA Dergisi 110, 17-28, 1990

ANKARA OFYOLTL MELANJ KUAI NDEK OFYOLTK KAYALARIN TEKTONK OLUUM ORTAMLARINA JEOKMYASAL BR YAKLAIM

Ayla TANKUT* Z. Ankara melanjnn Kretase yal en gen kua olan ofiyolitli melanj, eitli byklkteki serpantinit, gabro, dolerit ve bazalt gibi ofiyolitik kaya klastlar ile radyolarit ve pelajik kiretalarn ierir. Aynca bu kuak iinde, ofiyolitik dizilim vererek okyanus litosferini temsil eden, byk ktleler de bulunmaktadr. Melanj iindeki ultramafik ve bazik kaya klastlar ile, okyanus litosferi kalntn olan Edie ktlesinin bazik dayk kayatan benzer jeokimyasal zellikler gsterirler. Ultramafik kayalar, petrografik zellikleri ve element ierikleriyle tketilmi manto peridotitlerine benzemektedirler. HFS elementlerine gre iki ayr grup veren ve bu yzden byk olaslkla ayr magmalardan tredikleri ne srlen, bazik kayalann iz element ierikleri (zellikle NTE) de abisal toleyitlerde grlen snrlar iinde bulunmaktadr. Btn bu bulgular, melanj iindeki ofiyolitik kayalann okyanusal bir ortamn rn olduunu ortaya karmaktadr. Dier taraftan, bazik kayalarn LIL ve HFS element ierikleri ada yay ortam etkilerini belirtir. Hem okyanusal hem de ada yay zelliklerinin var olmas, bu kayalann kaynaklarnn yay ard basen almas srasnda oluup, daha sonra yakn olan yitim zonundan kaynaklanan eriyiklerden etkilenmi olabileceine iaret etmektedir. GR Ankara melanj iinde ounluunu Ofiyolitin kayalann oluturduu Kretase yal (Norman, 1973) ofiyolitli melanj kua (ek.l), Ankara melanjnn Bailey ve McCallien (1950) tarafndan yaplan Uk tanmndan beri pek ok aratrmaya konu olmu ve genellikle jeolojik ve yapsal zellikleriyle ilgilenilmitir. Ancak, arazi dalmlan ve jeokimyasal zellikleri ile ilksel jeotektonik ortam hakknda nemli bilgi tayan ultramafik ve mafik kayalarla yaplan almalar azdr. Tankut (1985), ofiyolitli ve metamorfik melanj kuaklan iindeki mafik volkanik kaya klastlar ile ana ve snrl sayda iz elementi kapsayan bir jeokimyasal alma yapm, Tankut ve Sayn (1989) Edie dolaylarnda yer alan bir peridotit-gabro ktlesinin, jeolojisinin yan sra, ana element jeokimyas ile ilgili veriler sunmutur. Tankut ve Gorton (baskda) bu ktlenin, kayalann uyumsuz iz element ieriklerine dayanarak, okyanus litosferine benzediini belirtmitir. Okyanus litosferi malzemesinin yalnz okyanus srtlarnda deil, yay ard basenlerde de oluabildii (Pearce, 1975; Saunders ve dierleri, 1980; Havvkins, 1980; Mlward ve dierleri, 1984) gz nne alnrsa, sz konusu kayalarla imdiye kadar bu adan ayrntl bir alma yaplmamtr. Bu almann amac: ofiyolitli melanj kuandaki ultramafik ve bazik kaya klastlarnn jeokimyasal tanm; bunlann bir okyanus litosfer kalnts olan Edie ultramafik ktlesi iindeki bazik dayk kayatan ile ilikisinin sergilenmesi ve kayalann, uyumsuz element ieriklerinin deiik tektonik ortamlara ait kayalarla karlatrlp, tektonik oluum ortamnn belirlenmesidir. GENEL ZELLiKLER Ankara melanjnn ofiyolitli melanj kua iinde, ofiyolitik bir dizilimi meydana getiren tm kaya trlerinin rudit (rudite) snfndan eitli boyutlardaki klastlar (clast) Ue radyolarit ve pelajik kiretalan yer almaktadr. Ofiyolitik kayalar, serpantinit, serpantinlemi peridotit, gabro, dolerit ve bazalttr. Tek tek, l m100 m b* Orta Dou Teknik niversitesi, Jeoloji Mhendislii Blm, Ankara.

18

Ayla TANKUT

yklnde, kopmu serpantinit mercekleri ve kmlat gabro bloklarna da sklkla rastlanmaktadr. Aynca, bu melanj kua iinde, ofiyolitik dizilim vererek okyanus litosferini temsil eden peridotit-gabro ktleleri daha baka almalarda tanmlanmtr (Akyrek, 1981; Norman, 1985; Tankut ve Sayn, 1989). Bunlardan biri Edie ky dolaynda yerlemi olan Edie ultramafik ktlesidir. Tankut ve Sayn (1989), bu ktleyi kuzeydougneybat uzanml, yaklak 10 km uzunlukta ve 0.24 km genilikte, mercek ekilli bir blok olarak tanmlar. Ktle, tektonit dokulu ultramafiklerden oluan ultramafik-tektonit birim ve kmlat dokulu, ounluu gabro ve az oranda ultramafikten oluan mafik-kmlat birimden meydana gelmektedir. Her iki birimi ounluu bazik bileimde olan dayklar keser. Dzenli bir ofiyolitik dizilimin st blmnde grlen yastk lavlar ve tortul rt bulunmad iin eksik dizi bir ofyolittir. Tankut ve Gorton (baskda), ayrntl jeokimyasal verilere dayanarak ktlenin bir okyanus litosfer diliminden kalnt olduunu ne srer. Melanj iindeki ultramafik kaya klastlar ve Edie ktlesinin ultramafik kayalar, tektonit dokulu serpantinlemi harzburgit ve dnit, vebsterit ve serpantinittir. Gabrolar (klastlar ve Edie ktlesine ait olanlar) kmlat dokulu ve ounlukla bantldrlar. Bazaltlar (klast tr) genellikle holokristalin olup,afirik ve az fenokristalli por-

ANKARA MELANJI OFYOLITK KAYALARI

19

fritik doku gsterirler. Kalecik dolaynda gzenekli (vesfcular) ve amigdaloyidal bazaltlar da bulunmaktadr (Tankut, 1985). Edie ktlesinin bazik dayk kayalar tipik doleritik doku verirler. JEOKMYA Kayalann ana elementleri cam peletlerle ve iz elementlerinden olan Sr, Rb, Zr, Nb, Y, Ni, Cr, V toz peletlerle XRF spektrofotometresi kullanlarak Toronto niversitesi, Jeoloji Blm laboratuvarlarnda belirlenmitir. Nadir toprak elementler (NTE) ve dier elementler ise ayn niversitenin Slowpoke reaktrnde, Barnes ve Gorton (1984) tarafndan gelitirilen metot ile llmlerdir. Ultramafik kayalar ve gabrolar Melanj iindeki ultramafik kaya klastlarndan, Beynam dolayndan serpantinlemi bir dnit (92 A) ve Edie ktlesinden iki ultramafik kayaca ait iz element miktarlar izelge l de verilmitir. Bu kayalarda, uyumlu
izelge l Ofiyolitli melanj iindeki ultramafik kayalarn iz element ierii (ppm)

Pl Serpantinlemi harzburgit, tektonit birim, Edie ktlesi; P5 Vebsterit, kmlat birim, Edie ktlesi; 92A Serpantinlemi dnit, Beynam.

elementlerden olan Cr ve Ni yksek, uyumsuz elementler ise ok dk deerler vermektedir (baz NTE llebilir deerlerin altndadr). Bununla beraber,llebilen NTE "U" eklindeki profilleri ile (ek.2) tipik ofiyolitik ultramafiklerin kilere benzemektedir. Edie ktlesine ait kmlat gabro (Tankut ve Gorton, baskda) ortalamasndan elde edilen NTE profili de ofiyolit dizilimlerdeki "kmlat gabro" ortalamalarnnki (Coleman, 1977) ile uyumludur (ek.2). Bazik kayalar Bazik kayalara ait jeokimyasal veriler, hem melanj iindeki bazik kaya klastlar hem de Edie ktlesinin bazik dayk kayalarnn ana ve iz element ieriklerinden elde edilmitir (izelge 2).Beynam dolayndaki klastlar-

20

Ayla TANKUT

ek.2 Ofiyolitli melanj iindeki ultramafik kayalar ve gabrolarn NTE profilleri. hz- harzburgit, tektonit birim, Edie ktlesi; wb- vebsterit, kmlat birim, Edie ktlesi; g- gabro ortalamas, Edie ktlesi.

dan alnan BM1 ve BM5 bazalt, BM3 dolerittir. Dier klastlardan U44, Karacahasan ky dolayndan ok ince taneli bir dolerit, EK3 Kalecik yresinden bir bazalttr. Edie ktlesini kesen dayk kayalar tektonit ve kmlat birimlerindeki ortalamalar ile temsil edilmektedir. Melanj iindeki bazik kaya klastlar ve Edie ktlesi bazik dayk kayalar benzer kimyasal bileim gsterirler. ekil 3 te verilen Jensen (1976) diyagram ve ekil 4 teki P2O5 Zr deiimleri bunlann toleyitik zellikleri-

ANKARA MELANJI OFYOLTK KAYALARI

21

22

Ayla TANKUT

de bulunmakta ve dolaysyle onlar gibi, tketilmi (depleted) okyanus srt bazaltnkilere (mid ocean ridge basalt) uymaktadr (ek.6). Yalnz, Beynam kayalarndan biri (BM3) dierlerine gre ok dk NTE iermektedir. Klastlarn ve Edie ktlesi dayk kayalarnn, okyanus srt bazaltlarn ortalama bileimine (Pearce, 1980) gre normalize edilmi ana ve iz elementlerinin verdii, ok element (multi-element) profilleri birbirine benzemektedir (ek.7). Kayalann ounluunun HFS (high field strength) elementleri okyanus srt bazaltnki ile

ANKARA MELANJI OFYOLTK KAYALARI

23

24

Ayla TANKUT

uyumludur. Ancak, Edie mafik-kmlat birimindeki bazik dayk kayalar ada yay toleyitinkine benzer deerler verir. Klastlardaki BM3 ise ok dk HFS ierir. Tm rneklerde LIL (large ion lithophile) elementler okyanus srt bazalta gre yksektir. Diferansiyasyon indeksi olan Cr a gre Ti ve Y deiimini gsteren diyagramlarda (ek.8a ve 8b) kayalarn bir blm ada yayn karakterize eden alanlara (LKTdk K lu toleyit; IAT-ada yay toleyit) derler. Hf-Ta-Th deiimi (ek.9) de hem okyanus srt bazalt hem de ada yay zelliklerinin tandn gsterir.

ANKARA MELANJI OFYOLTK KAYALARI

25

Ayla TANKUT

ANKARA MELANJI OFYOLITK KAYALARI

27

TARTIMA VE SONU Ana elementler ve ok sayda iz element ile elde edilen veriler, Ankara melanj iindeki bazik ve ultramafik kaya klastlarnn, bir okyanus litosferi paras olduu belirtilen (Tankut ve Gorton, baskda) Edie ultramafik ktlesindeki ayn tr kayalar ile benzerliini ortaya karmaktadr. Tm kayalarda, Ti. Y, Nb ve zellikle Zr ieriklerine gre, kimyasal iki grup ayrt edilmektedir: Beynam, Kalecik klastlarnda ve Edie ktlesi ultramafik-tektonit birimindeki dayk kayalarnda bu elementler (zellikle Zr miktarlar), Edie ktlesi mafik- kmlat birimindekilerden yksektir (izelge 2). Dier taraftan BM3 rnei, ok dk HFS ierii dnda, mafik-kmlat birimi dayklarna benzemektedir. ki ayr grubun varl st mantonun deiik miktarlarda blmsel ergimesiyle oluan, birbirinden farkl "okyanus srt bazalt" tipi magma kaynaklar ile aklanabilin. Dk Zr (ve Ti, Nb, Y) lu grup dierine gre daha yksek Ni ve Cr ierdii (izelge 2) iin daha az farkllam, dier bir deyile daha ilksel magmadan olumu olabilir. Her iki grubun ayn magmadan olumu olma olasl eldeki verilerin altnda irdelenememitir. Ancak, izotop almalar ve radyometrik ya tanmlamalar bu sorunlara daha iyi k tutacaktr. Dier taraftan, kayalann LIL ve HFS deerleri (ek.7) ada yay ortam etkilerini sergilemektedir ki, bu da magma kaynaklarnn abisal toleyit ile yay toleyiti arasnda bileimi olduunu gsterir. Millward ve dierleri (1984) tarafndan sergilenen modern tektonik ortamlara ait bazaltik kayalann, N-tipi okyanus srt (N-MORB) bazalt bileimine gre normalize edilmi, ok element profilleri ekil 10 da verilmektedir. Ankara melanjna ait bazik kayalar bunlarla karlatrldnda, yksek Zr lu grup Bridgeman adasnnkilere ve dk Zr lu grup Guaymas havzasndakilere benzerlik gstermektedir. Her iki blge yay ard basenler olarak gelimitir (Milward ve dierleri, 1984). Saunders ve dierleri (1980), Zr-TiO2 ayrtman diyagramnda (Pearce ve Cann, 1973) eitli blgelere ait yay ard tipi olarak tanmlanm bazaltlarn dtkleri alanlar belirlemitir (ek.ll a). Yksek Zr lu kayalar bu blgelere dmekte ancak dk Zr lular daha ok ada yay alannda toplanmaktadr. Benzer olarak, La-Nb ayrtmanlar da (ek.llb) tm kayalar iin yay ard basen ortamn belirtmektedir. Tetis kua iinde Dou Akdeniz'de Hatay, Baer-Bassit (Delaloye Ve Wagner, 1985) ve Oman (Pearce, 1980) yay ard havza zelliklerini gsteren alanlar olarak tanmlanmlardr. Sonu olarak yukarda sergilenen tm veriler, allan ofiyolitik kayalarn okyanusal malzemeden olutuklann gstermektedir. Ancak bazik kayalann hem okyanus srt hem de ada yay zellikleri tamalar kaynak magmalarn, yitim zonu ile ilgili bir kirlenmeye uradklarna iaret etmektedir. Bu koullar karlayan en uygun tektonik ortam yay ard basendir. Bylece, bazik kaya magmalar byk olaslkla, marjinal bir basen almas srasnda olumular ve daha sonra yitim zonundan kaynaklanan eriyiklerin etkisiyle bileimleri deimitir. KATKI BELRTME Yazar, analitik alma srasndaki yardmlarndan dolay Dr.M.P.Gorton, Dr. C. Germignani, Dr. Hancock'a, deerli nerileri iin Prof. Dr. T. Norman'a ve arazi almalarndaki yardmlar iin Dr. A. Trkmenolu ve N. Sayn'a teekkr eder. Aynca almann gereklemesinde desteklerini ve ilgilerini esirgemeyen Prof. Dr. M. zmeri ve Prof. Dr. T.Tankut'a teekkr bir bor bilir. Yayna venldii tarih, 18 Ocak 1989 DENLEN BELGELER
Akyrek, B., 1981, Ankara melanjnn kuzey blmnn temel jeoloji zellikleri: Anadolu'nun jeolojisi: Simpozyum Tebliler kitab, TJK 35.Bilimsel ve Teknik Kur., Ankara. Bailey, E.B. ve McCallien, W.J., 1950, The Ankara Melange and the Anatolian Thrust: Nature, 166, 938-940.

28

Ayla TANKUT

Barnes, SJ. ve Gorton M.P., 1984, Trace element analysis by neutron aclivation with a low flux Reactor (Slowpoke-II) Results for Intemational Reference Rocks: Geostandards Newsletter, 8, l, 17-23. Coleman, R.G., 1977, Ophiolites: New York, Springer Verlag, 229 s, Nevv York. apan, U.; Laner, J.P. ve Whitechurch,H., 1983, Ankara melanj (Orta Anadolu): Tetis kapann belirlemede nemli bir eleman: Yerbilimleri, 10, 35-43. Delaloye, M. ve Wagner, J.J., 1985, Ophiolites and volcanic activity near the vvestern edge of the Arabian plate: Dixon, J.E. ve Robertson A.H.F., ed., The Geological Evolution of the Eastern Mediterranean da., Special Publication of the Geological Society, 17, Blackvvell Scientific Publications, 848 s., 225-233. Floyd, PA. ve Winchester, J.A., 1975, Magma type and tectonic setting discrimination using immobile elements: Earth Planet. Sci. Lett., 27,211-18. Havvkins, J .W., 1980, Petrology of back-arc basins and island arcs: Their possible role in the origin of ophiolites; Panayiotou, A. ed., Ophiolites da., Proc Int.Oph.Symp. Cyprus 1979, 244-272. Jensen, L.S., 1976, A new cation plot for classifying subalkalic volcanic rocks: Ontario Division of Mines, Geological Report 66,
1-20.

Millvvard, D.; Marriner, G.F. ve Saunders, AJ)., 1984, Cretaceous tholeiitic volcanic rocks from the western Cordillera. of Colombia:J.Geol.Soc. London, 141, 847-860. Norman, T., 1973, Ankara Yahihan blgesinde st Kretase-Alt Tersiyer Sedimentasyonu: TJK Blt., XVI, l, 41-66. , 1985, The role of the Ankara Melange in the development of Anatolia (Turkey); Dixon J.E. ve Robertson A.H.F., ed., The Geological evolution of the Eastern Mediterranean da., Special Publication of the Geological Society, 17, Blackvvell Scientific Publications 884 s., 441-447.

Pearce, J.A., 1975, Basalt geochemistry used to investigate past tectonic environments on Cyprus: Tectonophysics, 25,41-67. , 1980, Geochemical evidence for the genesis and eruptive Setting of lava from Tethyan ophiolites: Panayiotou, A. ed., Ophiolites da., Proc. Int.Oph.Symp., Cyprus 1979, 702-13. ve Cann, J.R., 1973, Tectonic setting of basic volcanic rocks determined using trace element analyses: Earth Planet. Sci. Lett,, 19, 290-300.

Saunders, A.O.; Tarney, J.; Marsh, N.G. ve Wood, O A., 1980, Ophiolites as ocean crust or marginal basin crust: A geochemical approach: Panayiotou, A., ed., Ophiolites da., Proc.Int.sph.Symp., Cyprus 1979,702-13. Schilling, J.G., 1970, Sea-floor evolution: rare earth evidence: Proc. Symposium Petrology of Igneous and Metamorphic Rocks from the Ocean Floor, 1969, London. Tankut, A., 1985, Basic and ultrabasic rocks from the Ankara Melange, Turkey: Dixon, J.E. ve Robertson, A.H.F., ed., The Geological Evolution of the Mediterranean da.,'Special Publication of the Geological Society, 17, Blackvvell Scientific Publications, 884 s., 449-454. ve Sayn, M.N. 1989 , Edie ultramafik ktlesi: Doa Trk Mhendislik ve evre Bilim Dergisi, 13/2, 229-244. ve Gorton, M.P. (baskda), Fragment of Tethyan oceanic lithosphere in Ankara Melange Turkey: Moores, E. ed., Proc. Symposium Troodos 87, Ophiolites and Oceanic Lithosphere da., Nicosia, Cyprus October 5-10, 1987. Wood, DA., 1980, The application of a Th-Hf-Ta diagram to problems of tectonomagnetic dassification and to establishing nature of basaltic lava of the British Tertiary Volcanic Province Earth Planet Sci.Lett., 50, 11-30.