Nezih Eldem'de Mekan Sylemi, Mekan Tasarm 06/1991 Atilla Ycel

Mimar Nezih Eldem ok tasarlad; buna oranla az ina etti; yllarca ders verdi; ve bunlar hi yaynlamad. Derslerini izleyen rencileri dnda bu szl "yapt" bilinmiyor. Oysa, bu dersler T'deki atlye projeleri ve ou gncel kent sorunlarndan, "defteri oktan durulmu" yanl tasarm kararlarna yeni zm aramaktan kaynaklanan sonulanmam kiisel projelerle btnletiinde, ortaya hem Nezih Beyin uygulanm yaptlarn grsel zellikleri tesinde aklayan, hem de bundan da te, onlar aan bir baka "yapt" kyor. Ben, 1962 ylnda Doent Nezih Eldem'in i Mimari derslerini dinledim; ayn yllarda Mimari Proje derslerinde stdyo rencisi oldum; 70'li yllarda Profesr Nezih Eldem'in, ad bu kez "Mekn rgtlenmesi"ne dnm olan ayn dersinin ve yine T'deki proje stdyosunun asistanydm. Bu ibirlii, daha sonraki yllarda da ayn dersleri birlikte yrttmz akademik programlar ve yine T'de onun yrtclnde gerekletirdiimiz kimi proje almalarnda devam etti. Neredeyse otuz yla varan bu yakn tanmaya ramen -ve belki de bu denli yakn olduu iinNezih Bey'in mimarl hakknda yazma konusunda zorlanyordum. Bilgilik kokan bir eletirmen edasndan da, fazlaca znel bir "hatrat" ifadesinden de ayn lde ekindiim iin.

TASARIMININ ODAINDA "ELVERLLK"KAVRAMI VAR

Beni birka gndr bir Kuzey lkesinde, iinde yaadm mimari ortam ve zellikle de son iki gn iinde stste grdm iki yap rahatlatt: Aldo van Eyck'n Yetimler Okulu ve Rietvelt'in Schrder Evi. Bu yazy, szkonusu iki meknn izlenimi ve o otuz yllk ortak deneyimin armlar iinde, iki uak yolculuu arasnda Schipol havaalannn her havaalanna benzeyen tarafsz ve tanmsz meknnda yazyorum. Meknn tanmlanmas, hem retici hem tasarmc olarak, Nezih Eldem'in mimarlk dncesinin odan oluturur. Belki genliinde, mimarlk renimi ncesinde balayan resim tutkusu, belki Akademi'deki renim yllarnda Sedad Hakk Bey iin yapt rlve almalar bir mekn duygusunun gelimesi iin elverili bir hazrlk oluturmu; ama bu konudaki dnsel gelimeyi sanrm en ok talya'da geirdii yllar ve yakn iliki kurduu Bruno Zevi'nin retisi desteklemitir.

"MMAR EN OK TESTYE BENZER"

Mimariyi bir i olgu, boluun snrlandrlmas, kullanm ve yaama amalarna uygun bir ortam olarak gren; d biimi nsel (a priori) bir buyruk olarak reddeden bu dncenin ilevselci ve modernist etii, Nezih Eldem'in mekna ilikin Bina Bilgisi derslerine ve giderek mimarlk tasarmna yansr. Bu anlay ve boluk/mekn farkllamasn, "koullandrlmlk-kuatlmlkyer duygusu" gibi szcklerle ifade eder. Ama bunu en iyi aklad szck "elverililik" kavramdr. Bu szck hem ilevsel bir olguyu, hem de varolusal, insan davran ile ilgili bir anlam ierir. O derslerde, ierik-biim ilikilerini aklarken "mimari en ok testiye benzer" trnden ifadelerle belirttii faydac anlaya baktmzda; gaz depolarnn, eker kutularnn, ay bardaklarnn biimlerini belirleyen kullanmsal ieriklerini mimari meknn d biimi de aklayan biimsel z olarak gsteren rneklemelerini anmsadmzda, salt ilevselci bir dnceyle karlatmz izlenimini edinebiliriz. Ama, Nezih Bey'in ayn derslerdeki baka rnek ve baka ifadeleri s ilevselcilii aar: Mekn olgusunu bir "yer duygusu" olarak ele alrken bavurduu "sopaya sarlan macun" benzetmesi, k, ses, koku, algsal hafza gibi "kat olmayan" mekn bileenlerinin akkanlk, geirimlilik ve hele "demateryalizasyon" gibi kavramlarla aklad kaliteleri, bu mimari dncenin tinsel ve estetik boyutlarnn habercisidir. Modern Mimarlk Hareketi'nin historisist biimcilii, yani XIX. yzyl semeciliini reddi, bu mimari etie bal birok tasarmc iin hem bir inan sistemi, hem de bir dnsel yasak oluturmutur. Biim, tmyle aklanabilen nedensel ilikiler sonucunda "varlan" bir sonutur bu inanca gre. Buna karlk, tarihsel olsun, olmasn; tmdengelimci bir balang olarak biimden szetmek tehlikeli bir dnce, tekin olmayan bir yoldur. Ama, Modern Hareketin byk ustalarnn ilk yaptlar bu inancn pek de izlenmemi olduunu gsteriyor:Le Corbusier, Mies, Mendelsohn ya da Rietvelt'in yaptlar arasndaki biimsel farkllk, bir slp ve estetik sorununun Modern Mimari iin de tm o ideolojik sansre ramen varolduunun ifadesidir.

"SOPA ZERNE SARILAN MACUN"

Schrder Evi, biim-ierik ve modernist etik balamndaki bu ilikileri en iyi aklayan bir rnek: Mimarlk yaynlarnda daha ok bir Mondrian tablosunu

anmsatan iki boyutlu ve saf renklerle izgilerin kompozisyonu olarak sunulan yap, meknsal ierii, o meknn dey k kulesi evresinde organize oluu (sopa zerine sarlan macun), d eperlerin d meknla ilikilerinde saydam (geirgen) yzeylerin ke kaytsz dzenleriyle varlan madded (demateryalize olmu) etkisi ve hele i donatm elemanlarnn, sabit mobilyann, mekn her an farkl klan blmelerin ev sahibinin kullanm tanmlarna uygun olarak alm bulunduu biimler tanndnda, kullanmmekn-biim konularnn karmak yaps ok daha iyi anlalmaktadr. Bu u rnek araclyla deindiimiz kavramlar, Nezih Eldem'in yukarda szn ettiimiz akademik syleminin de temel talarn oluturan kavramlardr. Ve ou modernist iin olduu gibi, Nezih Bey iin de biim konusu, zellikle rencilerine "biim'den szederken dikkatle yaklalmas gereken bir alan olarak grlmtr. Proje eletirilerinde srarla "gzel" deyimini dlamas, bunun yerine "doru"nun ikamesi, bu modernist inancn ak gstergeleri... Bu noktada tabii, tasarmc Nezih Eldem'in yaptna bakmak ilgin oluyor. Onun uygulanm yaps: Knolu Apartman (Bebek), Eski ark Eserleri Mzesi Binas ve T Yksek Gerilim Laboratuar bu balamda anlaml ipular veriyor. Yksek Gerilim Laboratuvan'nda, mevcut bir tayc strktr imknlarn kullanm amacnn anlaml kld bir kaplama malzemesinin, bakrn tamamlamasyla binann dev bir Faraday Kafesi'ne dnmesi, ilevbiim ilikileri konusunda mimarn gerekletirdii en dolaysz yorum olarak karmza kyor. Knolu Apartman'ndaki ok daha karmak ve dinamik kitle kurgusu, binann hareketli topografya ile ilikilerinden, konut birimlerinin program ve konum farkllklarndan; deiik bak alarna ynelmelerinden, komuluk ilikilerinden alnan kullanma degin ipular tayor.

ZGN BR MZE O GRAFK KURGUNUN MEKNSAL FADES ESK ARK ESERLER MZESi

D kabuun snrlar asndan bir lde restorasyon projesi nitelii de tayan Eski ark Eserleri Mzesi'nde ise, restorasyon snrlarn aan ve zgn bir tasarma dnen i mekn dzenlemesi, zgn bir mzeografik kurgunun meknsal ifadesi olarak grnmektedir: Deme malzemesi, dokusu ve hareketleri, sergileme elemanlarnn biimlenii ve yer yer saydamlaarak meknsal sreklilie engel tekil etmeksizin mzeografinin gerektirdii btnsellik etkisini salamas ve nihayet meknn nemli bileeni olarak n ayn kurguya bal organizasyonu bu ifadenin grnmleridir.

YKSEK GERLM LABORATUARINDAK PLASTK GERLM

Ama her yap da, hem bu ieriksel gerekelerle aklanabilen, hem de onu aan farkl biimsel ifadelere sahiptir. Bebek'teki apartman yapsnda yer yer dik adan srarla kaan dinamik biimsel kurgu, bloklar arasndaki "i sokak" elemanyla btnleerek etkili bir meknsal ifadeye dnr. Malzeme kullanmndaki tercihler, dnemin 1960 sonlarnn brtalist etiine yabanc deildir. Yksek Gerilim Laboratuar' nn yaln piramidal ktlesi ve malzeme kullanm iin de benzer eyler sylenebilir. Ancak, bu yapnn en ilgin yan, yine meknsal ifadede grlmektedir: Piranesi tasarmlarn artran servis merdivenleri ve galerilerinin sard yaln eik duvarlarn snrlad bu meknda, deney aralarnn bilimkurgu ortamn anmsatan arpc ve yalnz etkileri ok gl bir plastik gerilim yaratmaktadr. Nihayet, ark Eserleri Mzesi'nde, zellikle yzeylerin ke pahlar, yumuak rlyefler ve en ok da bazen sergileme eleman cam kutular, bazen de at demesini farkl hizalarda blen k fenerleri araclyla salanan demateryalizasyon etkileri, bu meknsal araylarn en nemlilerini oluturur. Bu araytaki bilinli biimsel btnlk, biimin bu mimaride ilevin basit bir klf olmadn yeterince gstermektedir.

BM-ERK ZITLII YA DA "ELVERLLK"

Bu araylar Nezih Eldem'in dier tasarmlar ile de btnletirdiimizde, Rasyonalizm, Fonksiyonalizm, meknsallk, evreyle uyumlu ilikiler, kk leklilik, brtalist etik gibi zellikle 60 ve 70'li yllarn bir dizi geerli kavram ve ilkesine yakn bir mimari anlay ortaya kyor. Yukarda deindiim Aldo van Eyck'n Yetimler Okulu, bu anlayn tm dnyada en ok yank yapan rnek yapt olmutu. Ayn kltrel-coraf iklimde, iki ustann, Rietvelt ve van Eyck'n krk yl mesafeli iki yaptn birer meknsal izlenim olarak biraraya getirdiinizde ve bunlar bir Trk mimarnn, Nezih Eldem'in 60 ve 70'li yllarda tasarlad yaptlaryla karlatrdnzda, ortaya Modern Mimari'nin mekn, biim, rasyonalizm, evre ve etik kabuller konusunda gelitirdii bir dizi ilgin kavram kyor. Bu kavramlar, zellikle Nezih Eldem kua mimarlarn tm dnce ve tasarmlarn etkileyen bir inan sisteminin de temel talardr, ierik ve biim arasndaki nazik dengeyi ve bu inan sisteminin biim konusundaki ikircikli tavrn Hoca Nezih Eldem "elverililik" kavramyla hayli ustaca zer. Ayn akademik reti ve kendi mimari tasarmnda meknn ncelikli ge oluu, kuram-yapt arasnda ona bir baka

btncllk kazandrr. Ama Peter Collins'in "tm mimarlk tarihi boyunca temel sorun" olarak grd "hangi biimlerin yaratlacana karar verme" sorunu, tm modernistler iin olduu gibi onun iin de bir temel sorun olmakta devam eder. Yaptlarndaki meknsal ve ktlesel gerilimler, geometri-k ve malzeme kullanm konusundaki tercihleri, tarihsel evrelerde tasarlanm projelerinde geleneksel elerle hesaplamas ve getirdii biimsel sentezler, hem retisinde dile getirdii etik ilkelerin, hem de bu estetik kaygnn grnmleridir. Bu adan bakldnda, bu yetenekli tasarmcnn yapt, yzyln tm orta kuak modernist tasarmclarnn rasyonalist, etik ve biim arasndaki ikilemli konumlarnn da ifadesidir.