Acil Durumlar Etii

Ayn Rand

Altruizmin1 psikolojik sonularnn neler olduu ok sayda insann etik konusunda sorduu u gibi sorularla anlalabilir: Kii aadaki durumlarda olan bir adama yardm etmek iin kendi hayatn tehlikeye atmal mdr: a) boulan, b) ate ortasnda mahsur kalan, c) hzla giden bir kamyonun nnde kalan, d) bir uurumda asl duran. Byle bir yaklamn sonularn dnn. Eer bir kii altruizm etiini kabul ederse, (bu etii kabul etmesi ile orantl olarak) aadaki sonular konusunda problem yaayacaktr:
1. Kendine sayg eksiklii nk bu kiinin deerler konusundaki asl ilgisi

nasl yaayaca deil, yaamn nasl feda edeceidir.

2. Bakalarna saygnn olmay nk bu kii insanl, birisinin yardm iin

dilenen mahvolmaya mahkm dilenciler srs olarak grmektedir.

3. Kbus tarz bir varolu gr nk bu kii insanlarn kt bir evrende

kapana ksldna inanr. Bu evrende felaketler insanlarn yaamlarnda srekli olarak vardr ve yaam asl olarak bunlardan oluur.
4. Ve etie kar uyuuk bir kaytszlk, bedbaht bir ahlk ilgisizlii nk

insann sorular, muhtemelen onun karlamayaca, kendi yaamnn gerek problemleri ile ilikisi olmayan durumlarla ilgilidir ve bylece bu sorular onu hibir ahlk prensibe sahip olunmayan bir hlde brakr. Dierlerine yardm etme konusunu etiin merkezi ve asl konusu hline getirmekle, altruizm, insanlar arasndaki gerek yardmseverlik ve iyi niyet kavramn yok etmitir. nsan, bir baka insana yardm etmenin bir bencil olmama eylemi olduu fikrine inandrm ve bylece bir kiinin dier insanlar zerinde kiisel bir kar olamayacan bir baka kiiye deer vermenin kendini feda etmek anlamna geldiini 1

Altruizm bakalarnn yaam iin kendi hayatn feda etmek demektir.

( bkn. http://tr.wikipedia.org/wiki/Di%C4%9Fergaml%C4%B1k , http://en.wikipedia.org/wiki/Altruism )

bir kiinin dierlerine kar hissedebilecei herhangi bir sevgi, sayg veya hayranln onun kendi memnuniyet kayna olamayacan, fakat onun kendi varlna kar bir tehdit olduunu, bunun sevdikleri zerinde imzalanm bir kendini feda etme ak eki olduunu ima etmitir. Bu ikilii kabul eden fakat onun dier ksmn (altruizmin insanlktan karan etkisinin gerek rnlerini) tercih eden insanlar altruizmin ana fikrine kar kmayan, fakat yaayan her eye tamamen kaytsz olduklarn ve bir srcnn arpp kat (ki bu src genellikle kendi trlerinden birisidir) bir kiiye veya bir kpee yardm etmek iin parmaklarn bile kprdatmayacaklarn syleyerek kendini feda etmeye kar isyanlarn ilan eden psikopatlardr. ou insan altruizmin son derece yanl ikiliinin her iki tarafn da kabul etmez veya uygulamaz, fakat bunun sonucu, insan ilikileri alannda bir kiinin dier kiilere salayaca yardmn doas, amac veya derecesi zerinde ekillenen tam bir entelektel kaostur. Bugn ok fazla sayda iyi niyetli, makul insan, aklarn, sevgilerini veya iyi niyetlerini motive edecek olan ahlk prensiplerini nasl tanmlayacaklarn veya kavramsallatracaklarn bilmemektedir ve altruizmin bayat klielerinin egemen olduu etik alannda bir rehber bulamamaktadr. nsann neden bir kurbanlk hayvan olmadna ve dierlerine yardm etmenin insann ahlk grevi olmadna ilikin size Atlas Silkindiyi referans olarak nerebilirim. Buradaki tartma, bir kiinin kendini feda etmemesinin dierlerine nasl yardmc olduuna dair durumlar tanmlama ve deerlendirme prensipleriyle ilgilidir. Feda etme daha deerli bir eyi daha az deerli olan veya deersiz olan bir ey karlnda vermektir. Buna gre altruizm bir insann erdemini onun kendi deerlerini verme, onlardan feragat etme veya onlara ihanet etme derecesi ile ler; nk bir yabancya, bir dmana yardm etmek, kiinin sevdiklerine yardm etmesinden daha erdemli, daha az bencilcedir. Aklc davranma prensibi ise bunun tam tersidir ve temel prensibi yledir: Daima deerlerinizin hiyerarisine uygun olarak davrann ve asla daha deerli bir eyi daha az deerli bir ey karlnda feda etmeyin. Bu, kiinin dier insanlara ynelik davranlar da dhil tm tercihleri konusunda geerlidir ve kiinin aklc deerlerinin (aklc bir standartla seilmi ve onaylanm deerlerinin) tanmlanm bir hiyerarisini gerektirir. Byle bir hiyerarinin

yokluunda, ne aklc davran ne dnlm deer yargs ne de ahlk tercihler sz konusudur. Sevgi ve arkadalk tamamen kiisel, bencil deerlerdir: Sevgi, kiinin bir dier kii ahsnda kendine saygnn bir ifadesi ve davurumudur. Kii, sevdii kiinin srf mevcudiyetinden dolay kiisel, bencil bir zevk duyar. Kiinin sevgide arad, ondan kard ve kazand ey kendi kiisel, bencil mutluluudur. Bencil olmayan, kiisel duygularla ilgili olmayan bir sevgi, kavramsal bir elikidir ve kiinin deer verdii eylere kar kaytsz olduu anlamna gelir. Kiinin sevdiklerinin esenliine olan ilgisi kiinin bencil karlarnn aklc bir parasdr. Karsna tutkulu bir ekilde k olan bir kiinin, karsnn tehlikeli bir hastaln iyiletirmek iin bir servet harcamas durumunda sz konusu kiinin bunu kendisi iin deil ei uruna bir fedakrlk olarak yaptn, einin yaamasnn veya lmesinin bu kii iin kiisel olarak ve bencillik asndan hibir fark oluturmadn iddia etmek sama olacaktr. Kiinin deerler hiyerarisinde, sahip olduu tm tercihler, kendisi iin en st dzey kiisel (ve aklc) fayday salyorsa, kiinin sevdikleri iin yapt hibir davran bir fedakrlk deildir. Yukardaki rnekte, karsnn hayatta kalmas kocas iin onun parasnn satn alabilecei her eyden daha deerlidir, bu onun kendi mutluluu iin en nemli eydir ve bu yzden onun davran bir fedakrlk deildir. Fakat (altruizm etiinin gerektirdii gibi), kendisi iin hibir anlam ifade etmeyen baka on kadnn hayatn kurtarmak uruna, kiinin kendi einin lmesine msaade ettiini dnn. Bu bir fedakrlk olacaktr. te objektivizm ve altruizm arasndaki fark burada en aikr ekilde grlebilir: Eer fedakrlk ahlk bir davran prensibi ise, bu durumda bu koca dier on kadn uruna eini feda etmelidir. Eini dier kadnlardan ayran ey nedir? Bu karar verecek olan kocas iin kadnn ifade ettii deerden baka hibir ey, kocasnn mutluluunun kadnn hayatta kalmasn gerektirmesi gerei dnda hibir ey. Objektivist etik kocaya unu syleyecektir: Sizin en yce ahlk amacnz kendi kiisel mutluluunuzu elde etmenizdir, paranz size aittir, onu einizin hayatn kurtarmak iin kullann, bu sizin ahlk hakknzdr ve sizin aklc, ahlk tercihinizdir.

Bu kocaya bunun tersini syleyecek olan bir altruist ahlknn ruh hlini dnn. (Ve kendinize altruizmin amacnn yardmseverlik olup olmadn sorun.) Kiinin bakalarna ne zaman yardm edecei veya yardm edip etmemesi gerektii konusundaki doru muhakeme metodu, kiinin kendi aklc karna ve kiinin deerler hiyerarisi referans alnarak yaplr: Harcad zaman, para veya aba veya ald risk kiinin kendi mutluluuyla ilikili olarak onun deerleriyle orantl olmaldr. Bunu altruistlerin gzde rnei olan boulan bir kiinin kurtarlmas rneiyle aklayalm. Eer kurtarlacak kii bir yabanc ise, ancak kiinin kendi hayatna ynelik risk en az dzeyde ise boulan kurtarmak ahlaken uygundur; tehlike byk olduunda ise buna kalkmak ahlka aykr olacaktr: Sadece bir kendine sayg eksiklii kiiye, hayatn rastgele bir yabancnn hayatndan daha aa grme iznini verecektir. (Ve bunun tersi olarak, boulan bir kii, bir yabancnn kendisi iin hayatn riske etmesini bekleyemez, nk boulan kiinin hayat onu kurtaracak olan yabancnn kendi hayatndan daha deerli deildir.) Eer kurtarlacak olan kii bir yabanc deilse, burada kiinin isteyerek alaca risk bu insann boulan kii iin tad deer ile orantl olmaldr. Eer boulan, kiinin sevdii kadn veya erkekse, bu durumda onu kurtarmak iin, sevdii kiinin yokluunda yaamn ekilemez olduu bencil dncesiyle, kii kendi hayatn vermeye raz olabilir. Bunun tersine, eer bir kii yzebiliyorsa ve boulan karsn kurtarabilme imkn varsa, fakat panik yznden veya sebebi olmayan, akld bir korku yznden karsnn boulmasna izin verirse, bu durumda hayatn yalnzlk ve sefalet iinde geirirse, bu kiiye bencil denmeyecektir; bu kii kendisine ve karsna ihanetten dolay, yani kendi mutluluu iin art olan bir deerin korunmas mcadelesindeki baarszlndan dolay ahlaken knanacaktr. Deerlerin kiinin kazanmak ve/ veya korumak iin alt eyler olduunu ve kiinin kendi mutluluunun kendi abasyla baarlmak zorunda olduunu hatrlayn. Kiinin kendi mutluluu, kiinin hayatnn ahlk amac olduundan, kendi hatas nedeniyle bunu baaramayan, kendi yetersizlii nedeniyle onun iin mcadele edemeyen bir kii ahlken suludur. Kiinin sevdiklerine yardm etmesindeki erdem, bencil olmama veya fedakrlk deil, drstlktr. Drstlk kiinin kendi inanlarna ve deerlerine duyduu sadakattir; kiinin deerlerine uygun olarak davranmas, onlar ifade etmesi, yceltmesi ve gereklie uyarlamas politikasdr. Eer bir kii bir kadn sevdiini

sylerse, ancak ona kar davranlar kaytsz, dmanca veya zarar verici ise, onu ahlksz yapan ey onun drst olmaydr. Ayn prensip arkadalar arasndaki ilikilerde de geerlidir. Eer kiinin arkada bir skntda ise, kii kendini feda etme anlamnda olmayan her trl yolla ona yardm etmeye almaldr. rnein, eer kiinin arkada a ise, kendisine gereksiz baz eyalar almak yerine yiyecek almas iin arkadana para vermesi bir fedakrlk deil bir drstlktr, nk arkadann esenlii kiinin kendi kiisel deerleri bakmndan nemlidir. Eer bu gereksiz eyalar arkadann strabndan daha deerli ise, bu kii a kiinin arkada olduunu iddia edemez. Arkadalk, sevgi ve akn pratik gerei, kiinin sz konusu dier kiinin refahn {aklc refahn) kendi deerler hiyerarisi iine yerletirmesi ve sonra da buna uygun olarak hareket etmesidir. Fakat bu, insanlarn kendi erdemleriyle kazanmak zorunda olduklar ve sradan tandk kiilere veya yabanclara verilemeyecek olan bir dldr. yleyse kiinin yabanclara vermesi gereken ey nedir? Kiinin herhangi bir insana, onun sahip olduu potansiyel deer adna gstermesi gereken genel sayg ve iyi niyet bu kii onu ktye kullanmadka ve ktye kullanana kadar. Aklc bir kii yaamn tm deerlerin kayna olduunu ve bu sebeple yaayanlar arasnda (cansz nesnelere kar olduu gibi) ortak bir ba olduunu, dier insanlarn potansiyel olarak kendisininkiyle ayn deerleri elde edebileceini ve bylece kendisi iin son derece faydal olabileceini unutmaz. Bu durum onun, dier insanlarn yaamlarn kendi hayat yerine koyabilecei anlamna gelmez. O, kendi yaamnn sadece kendi deerlerinin kayna deil, fakat ayn zamanda onun deer verme kapasitesinin de kayna olduu gereini bilir. Bu nedenle kiinin dierlerine verdii deer, birincil deerin, yani kendisinin bir sonucu, bir uzants ve bir ikincil ifadesidir. Kendine saygs olan insanlarn dier insanlara duyduu sayg ve iyi niyet byk lde egoisttir; insanlar aslnda unu dnr: dier insanlar nemlidir, nk onlar da benimle ayn trdendir. Seven canl varlklar olarak onlar kendi yaamlarn sevmektedirler. Herhangi bir sempati duygusunun ve herhangi bir tr dayanmas hissinin psikolojik esas budur.2
2

Nathaniel Branden, "Altruizme kar Yardmseverlik," Objectivist Newsletter, Temmuz, 1962.

nsanlar hem idraki hem de ahlk adan ilenmemi bir beyinle doduklarndan, aklc bir kii, sulu olduklar ispatlanana kadar yabanclar masum kabul eder ve onlara insan olmalar bakmndan balangta iyi niyet gsterir. Bundan sonra yabanclar hakknda, onlarn ortaya koyduklar ahlk karakterine gre yargda bulunur. Eer onlar byk ktlklerden sulu bulursa, iyi niyetinin yerini aalama ve ahlk knama alr. (Kii eer insan hayatna deer veriyorsa, onu yok edenlere deer veremez.) Eer bu kiileri erdemli buluyorsa, onlara erdemleri lsnde kiisel ve bireysel deer verir ve takdir eder. Kiinin bir acil durumda ve sadece bir acil durumda yabanclara yardm etmesi sadece bu genel iyi niyet ve sayg gerekesi sayesindedir. Acil bir durumda geerli olan davran kurallar ile insan yaamnn normal artlar altndaki davran kurallarn birbirinden ayrt etmek nemlidir. Bu bir ahlk ifte standart anlamna gelmez: standart ve temel prensip ayn durmaktadr, fakat bunlarn iki durumdaki uygulamalar kesin tanmlamalar gerektirir. Bir acil durum, tercih edilmeyen, beklenmeyen, zamanla snrl olan, etkisi altnda insan yaamnn srdrlmesinin imknsz olduu artlar meydana getiren bir olaydr bir sel, deprem, yangn, geminin batmas gibi. Bir acil durumda, insann asl amac felaketle baa kmak, tehlikeden kanmak ve normal artlar yeniden oluturmaktr (kuru alanlara ulamak, yangn sndrmek vs.). Normal artlar derken, metafizik olarak normal olan, eyann tabiat gerei normal olan ve insan varoluuna uygun olan artlar kastediyorum. nsan karada yaayabilir ancak su iinde veya bir yangnn ortasnda yaayamaz. nsan her eye gc yeten bir varlk olmadndan, nceden grlemeyen felaketlerin onlar vurmas metafizik olarak mmkndr ve bu durumlarda onlarn tek grevleri yaamlarnn devam edebilecei artlara dnmektir. Bir acil durum, doas gerei geicidir; devam etmesi durumunda insanlarn mahvolmas kanlmazdr. Kiinin yabanclara yardm etmeye gnll olmas ancak bir acil durumda sz konusudur; o da ancak gc dhilinde. rnein, insan yaamna deer veren bir kii, bindii gemi batmakta ise yolcu arkadalarn kurtarmaya almaldr (ancak kendi yaam pahasna deil). Fakat bu durum, hepsi sahile vardktan sonra, bu kiinin tm abasn bu yolcu arkadalarn fakirlikten, cehaletten, nevrozdan veya baka hangi problemleri varsa onlardan kurtarmaya adamas gerektii anlamna gelmez. Bu, kiinin

hayatn, gemisi batan kurbanlara yardm etmek amacyla yedi denizi dolaarak geirmesi gerektii anlamna da gelmez. Veya gnlk hayatta meydana gelebilecek bir rnee bakalm: Bir kiinin kap komusunun hasta ve be parasz olduunu rendiini dnelim. Hastalk ve fakirlik metafizik acil durumlarla rnek deildir, hayatn normal risklerinin birer parasdr; fakat komu geici olarak aresiz olduu iin, kii ona, eer maddi gc yeterse, (bir grev olarak deil, fakat bir iyi niyet davran olarak) ila ve yiyecek getirebilir veya ona yardm etmek iin komular arasnda para toplayabilir. Fakat bu, kiinin bu andan itibaren komusunun geimini stlenmesi gerektii anlamna gelmez, kiinin hayatn alk eken insanlara yardm etmek iin harcamas gerektii anlamna da gelmez. Normal varolu artlarnda insan, amalarn semelidir, onlar zaman iinde tasarlamaldr, onlarn peinden komal ve onlara kendi abasyla ulamaldr. Amalar, baka insanlarn bana gelmi olan talihsizliklerin insafna kaldnda ve bu talihsizlikler iin feda edilmesi gerektiinde, kii bunu baaramaz. Kii, sadece insan yaamnn imknsz olduu artlar altnda uygulanabilen kurallarn rehberliinde hayatn srdremez. Kiinin acil durumlarda insanlara yardm etmesi gerektii prensibi, tm insan problemlerini bir acil durum olarak ele alacak ve baz insanlarn talihsizliklerini dier insanlarn yaamlar zerine birincil bir ipotek hline getirecek ekilde geniletilemez. Fakirlik, cehalet, hastalk ve bu trden dier problemler metafiziksel acil durumlar deildirler. nsann ve varoluun metafiziksel doas gerei, insan yaamn kendi abasyla srdrmek zorundadr; insann ihtiya duyduu deerler servet veya bilgi gibi- ona doann bir hediyesi olarak otomatik olarak verilmez, fakat insann kendi dnmesi ve abas ile kefedilmeleri ve elde edilmeleri gerekir. Bu bakmdan, insann bakalarna kar tek ykmll, deerlerini baarmada, kazanmada ve onlar korumada insan zgr klan bir sosyal sistemi srdrmektir. Her ahlk sistemi bir metafizie, yani insann iinde yaad ve faaliyet gsterdii evrenin temel yaps hakknda bir teoriye dayanr ve ondan trer. Altruist etik kt evren metafiziine; yani insann bizzat doas gerei aresiz ve mahvolmaya mahkm olduu, insan iin baar ve mutluluun sz konusu olmad, acil durumlar ve felaketlerin insan yaamnn bir paras olduu ve insann asl amacnn bunlarla mcadele etmek olduu teorisine dayanr.

Bu metafiziin en basit deneysel reddi iin - maddi evrenin insana dman olmad ve felaketlerin varoluun kural deil istisnas olduu gereine kant olarak sigorta irketlerinin kazand servetlere bakn. Yine, altruizm savunucularnn kendi etiklerini insann normal varoluuna ilikin herhangi bir geree dayandrmadklarna ve onlarn daima can kurtarma sandal gibi durumlar ahlk davran kurallarnn gelitirildii rnekler olarak sunmalarna da dikkat edin. (Eer siz ve bir baka kii sadece bir kiiyi tayan kurtarma sandalnda iseniz ne yapmalsnz? vs.) Gerek, insanlarn can kurtarma sandallarnda yaamaddr ve bir can kurtarma sandalnn kiinin metafiziini dayandraca yer olmaddr. Bir kiinin yaamnn ahlk amac kendi mutluluunu elde etmektir. Bu, o kiinin tm insanlara kaytsz kalaca, insan yaamnn onun iin deersiz olduu ve insann bir acil durumda dierlerine yardm etmek iin hibir sebebe sahip olmad anlamna gelmez. Fakat bu, kiinin kendi hayatn baka kiilerin refahndan sonraya koymayaca, kendisini bakalarnn ihtiyalar iin feda etmeyecei, dier insanlarn skntlarnn onun asl ilgisi olmad, onun yapt herhangi bir yardmn bir kural deil bir istisna, bir grev deil cmertlik eseri olduu, bu yardmn snrl ve istisnai olduu (nk felaketler insan varoluu bakmndan snrl ve istisnaidirler) ve felaketlerin deil deerlerin insan hayatnn amac, birincil ilgisi ve itici gc olduu anlamna gelir. (ubat 1963)