SOKRATES'N SAVUNMASI

M . 399'd, Atinal yurttalardan Meletos, Anytos ve Lykon, toplum ve devlet bakmndan tehlikeli bir kimse olduunu syleyerek Sokrates'i mahkemeye verdiler. Sulamalarnn birinci blmnde, Sokrates'in dinden sapm olduunu ileri sryorlard. Ama Sokrates, din devlerini titizlikle yerine getirdii iin bu iddiay ispatlamak gt. Ne var ki, yine Sokrates'in, geleneksel inanlardaki tutarsz ve sama yanlar gstermi olabileceini unutmamak gerekir. Ayrca, kendini kt davranlardan koruduunu syledii tanrsal ses de, geleneksel dini inanlar benimsemeyiinin ve deiik bir tanr ortaya karnn kant olarak kabul edilmi olabilirdi. Sulamann ikinci blmnde ise, Sokrates'in, genleri batan kard, ahlkszla srkledii ileri srlyordu ve bu ok daha tehlikeliydi. Burada ileri srlen sulama siyasi bir temele dayanyordu. nk, Sokrates'in evresinde, Kritias gibi, hayatta olmad halde kendinden hl nefret edilen ve lkesine byk ktl dokunmu bir kimse olarak hatrlanan Alkibiades ve daha baka sa kanat aristokratlar toplanmt. Bu kimseler zerinde Sokrates'in kt bir etkisi olduunu ileri srmek ve sonutan onu sorumlu tutmak mmknd. Kamuoyunun, gerekleri kavrayamadn ileri srmesi de Sokrates'i, Anytos'un nemli yelerinden biri olduu demokratlarn, pheli bir kimse olarak grmesine yol ayordu. Sulayanlar, Sokrates'e ynelen dini ve siyas dmanlktan yararlanmak istiyorlard. Sokrates'in krd kimselere gveniyorlar ve onun mahkeme karsnda yalvarp yakarmaya ya da pohpohlamaya kalkmayp bildiini dosdoru syleyerek yarglar kzdracan umuyorlard. Ve sonu, umduklar gibi kt. Kanunla belirlenmi bir ceza olmad iin, mahkeme sann sulu olduuna karar verdii zaman, sulayan ve sulanan belirli bir ceza teklif ediyordu. Yarglar da bu tekliflerden birini oyluyordu. Bylece Sokrates, lm cezasna arptrld. Sokrates'in Savunmas blmdr: I. Sokrates'in yapt savunma; II. Ceza konusunda ileri srd kar teklif ve III. Mahkeme karsnda son konuma. Konuma boyunca, Sokrates'in ahlk salaml ve gerek din inanca ball apak grlmektedir. Atina mahkemesinin Sokrates iin lm karar vermesi inanlmas g bir eydir. Ne var ki, bu kararn verildii kesin olarak biliniyor. Sokrates'in lm cezasna arptrlmas, sofistlere kar beslenen dmanln sonucu olabilir, Aristophanes'in, Bulutlar'n da sofistler alaya alnrken, bu dnrlerin temsilcisi olarak sahneye karlmasna ramen Sokrates bir sofist deildi. Para iin ders vermiyor, derslerinin sonunda rencilerinin belli sonular elde edeceklerini; para ya da n kazanacaklarn sylemiyordu. Tabiat olaylarn da inceleme konusu yapmyordu. Sokrates'in amac, dorulua ve kiinin ruh asndan ycelip yetkinlemesine gtren yolu gstermekti. Bu, ilk bakta zararl bir ey gibi grnmemektedir. Ama Sokrates, insanlar doru dndrmek ve lyle dorulua ulatrmaya alyordu. Ne var ki, zellikle din konusunda dnmek ve dndrmek muhafazakrlarn houna gitmiyordu. Sokrates'in gerekleri irdeleyen, hakikati bulmaya alan pheci ve alayc metodu da, bir ok kimsenin tedirgin olmasna, fkelenmesine ve kin beslemesine yol amt. Meletos ve Sokrates'i lm cezasna arptran yarglar, her halde dine yararl bir i yaptklarna inanyorlard. Ama daha sonraki kuaklar, onlarn bu kararn doru bulmad. I Atinallar, beni sulayanlarn zerinizdeki etkisini bilemiyorum; ama szleri o kadar kandrcyd ki, ben kendi hesabma onlar dinlerken az daha kim olduumu unutuyordum. Byle olmakla beraber, inann ki doru tek sz bile sylemediler. Ancak uydurduklar birok yalan arasnda, beni usta bir hatip diye gstererek szlerimin etkisinde kalmamak iin sizi uyank bulunmaa davet etmelerine ok atm. Azm aar amaz hi de gzel konuan bir adam olmadm meydana kacak, yalanclklar anlalacak olduu halde, bunu sylemek iin

insan dorusu ok utanmaz olmal. Eer onlar her doru syleyen adama hatip diyorlarsa szm yok. Bunu demek istiyorlarsa hatip olduumu kabul ederim; ama onlarn dndnden bambaka anlamda... Her halde, demin de dediim gibi, sylediklerinde doru bir yan hemen hemen yok; ben ise size btn hakikati syleyeceim. Ama Atinallar, ben batan baa parlak ve gsterili szlerle bezenmi hazr bir nutuk syleyecek deilim; Tanr korusun. Hayr, u anda iyi kt dilim dnd kadar syleyeceim; nk btn diyeceklerimin doru olduuna inanyorum, iinizde kimse benim dorudan baka bir ey syleyeceimi sanmasn. Toy delikanllarmz gibi karnzda bir takm ssl cmlelerle konumak, benim yamdaki bir adama yakmaz. Sizden yalnz unu dileyeceim; kendimi savunurken teden beri alk olduum gibi konutuumu; arda ve sarraf tezghlarnn yannda nasl konuursam, burada da yle konutuumu grrseniz amayn; o yzden de szm kesmeyin. nk ben yetmiimi atm halde ilk defa yarg karsna km bulunuyorum; bu yerin diline btn btne yabancym. Bunun iin bir yabancnn ana dili ile ve yurdunda edindii tavrlarla konumasn nasl tabi karlarsanz, beni de tpk bir yabanc sayarak alk olduum gibi konumama izin verin. Bu dileimi yersiz bulmayacanz umarm. Syleyi iyi veya kt olmu, bundan ne kar? Siz yalnz benim doru syleyip sylemediime bakn, asl buna nem verin. Zaten yargcn asl meziyeti buradadr; nitekim hatibinki de doruyu sylemektir. Atinallar, nce bana yneltilmi olan daha eski sulamalara ve beni ok daha eskiden beri sulayanlara cevap vermek isterim, bundan sonra daha yenilerine cevap vereceim. nk Atinallar, yllardan beri haksz yere beni size kar sulayp duran birok kimse olmutur; Anytos ile arkadalar benim iin daha az tehlikeli olmamakla beraber, ben tekilerden daha ok korkarm. Evet, yarglarm, tekiler daha tehlikelidirler; nk onlar, birounuzu ta ocukluunuzdan beri yalanlarla kandrarak gya gklerde olup bitenlerle uraan, yerin altnda neler getiini aratran, yanl doru gibi gstermeyi beceren, Sokrates adl bir bilgin olduuna sizi inandrmlardr. Beni sulayanlar iinde en ok korktuklarm ite bu masal yayanlardr; nk onlar dinleyenler, bu gibi konular irdeleyenlerin Tanrlara inanmadn sanyorlar. Ayrca bu adamlar bir yn, stelik beni eskiden beri suluyorlar. stelik ocukluunuzda olsun, genliinizde olsun, daha ok etki altnda kalabileceiniz alardayken, kulaklarnza doldurmular. Hem bu sulamalar, karlarnda kendilerine cevap verecek kimse olmadan, benim arkamdan oluyordu. Bir komedya yazarn (1) bir yana brakrsak, tekilerinin adn ne biliyorum, ne de size syleyecek durumdaym; iin en korkun taraf ite bu. Kskanlklar, ktlkleri yznden, bazen ilkin kendilerini bile inandrmaa kadar vararak, sizi btn bu sulamalara inandran bu adamlar, uralmas en g olanlardr, nk bunlar ne buraya getirmek, ne de sylediklerini rtmek mmkndr... Bu yzden kendimi savunurken, sadece glgelerle arpmak, karmda cevap verecek biri olmadan iddialarnn yanlln gstermek zorunda kalyorum. O halde, demin de dediim gibi, dmanlarmn iki eit olduunu gryorsunuz: Bir, beni imdi sulayanlar; bir de eskiden sulam olanlar. Umarm ki, ilkin ikincilere cevap vermemi siz de yerinde bulursunuz; nk bunlar hem tekilerden daha nce, hem de daha sk duymusunuzdur. O halde, Atinallar, artk savunmama balayabilirim. Ylardan beri kafanzda kklemi olan bir sulamay ksa bir zamanda skp atmaa almalym. Eer hakkmda ve hakknzda hayrl ise, bunu baarmay ve kendimi temize karmay temenni ederim. Ama bunun kolay bir i olmadn da iyi biliyorum Her ne ise, bunu Tanrnn buyruuna brakalm; bana den dev, yasalarn buyruuna boyun emek ve kendimi savunmaktr. Batan balayarak, benim itham edilmeme yol aan ve aleyhime bu davay aacak kadar Meletos'u cesaretlendiren sulamann ne olduunu aratralm. Bur defa, bana iftira edenler bakalm ne diyorlar. Beni dava ettiklerini var sayarak bunlarn sulamalarn yle zetleyeceim: Sokrates kt bir insandr: Yeraltnda, gkyznde olup bitenlere karyor, eriyi doru diye gsteriyor, bunlar bakalarna da retiyor. Sulamann z aa yukar bu.

Aristophanes'in komedyasnda grdnz gibi, sahnede Sokrates adl bir adam dolatrlyor; havada gezdiinden, benim hi ama anlamadm eylerden dem vurarak bir sr sama sapan sz sylyor. Bunu, byle bir bilgisi olanlar varsa onlar kltmek iin sylemiyorum. Meletos'un bana at bu davadan kurtulamayaym, Atinallar gerekte benim bunlarla en ufak ilgim yok. Burada bulunanlarn ou bunun doruluuna tanktr; onlara sesleniyorum: Beni daha nce dinlemi olanlar, iinizde bu konular zerinde imdiye kadar tek sz sylediimi bilen varsa, buradakilere sylesin. Sulamann bu ksmna verdikleri cevap karsnda, geri kalannn doruluu hakknda da bir yargya varabilirsiniz. Bunun gibi, benim para ile ders vermekte olduuma dair dolaan szn de hi bir temeli yoktur, bu da tekiler kadar aslszdr. Dorusu, bir kimse insanlara gerekten bir ey retebiliyorsa, buna karlk para almas bence o kimse iin bir eref olurdu. Leontinoi'li Gorgias (2), Keos'lu Prodikos (3) ve Elis'li Hippias (4) gibi ehir ehir gezerek ders veren ve genlerin kendi hemerilerinden parasz ders almalar pekl mmkn iken onlar bu hemerilerinden ayrarak kendilerine ekecek kadar kandran; dersleri iin para almakla kalmayp stelik bu paray ltfen kabul ettiklerinden dolay bir de teekkr ettiren kimseler var! imdi Atina'da Paroslu bir bilgin varm. Bu adam reniim yle olmutu: bir gn, sofistlerin uruna dnya kadar para harcayan Hipponikos olu Kallias'a (5) rastlamtm. Bu zatn iki olu olduunu biliyordum, onun iin kendisine sordum: Kallias dedim, ki olun olacana iki tayn veya buzan olsayd, bunlar, eline verecek birini bulmakta zorluk ekmezdik; onlar kendi tabiatlarnn mmkn kld lde yetitirecek ve olgunlatracak bir seyis veya bir ifti tutardk; fakat mademki birer insandrlar, onlar kimin eline vereceim biliyor musun? Onlar bir insan ve bir yurtta olarak yetitirecek biri var m? Oullarn olduuna gre bu meseleyi her halde dnmsndr? Ne dersin, byle bir kimse var m? Killias, bana, Evet vardr dedi. yleyse kim? Nereli? Derslerini kaa veriyor? diye sorunca. Paroslu Evenos (6), dersine be mina (7) alyor cevabn verdi. O zaman kendi kendime dndm ve dedim ki: Evenos gerekten byle bir bilgin ise, bu bilgisini bu kadar ucuza retiyorsa, dorusu mutlu bir kimseymi. Bende de yle bir bilgi olsayd, gerekten ben de gurur ve sevin duyardm; ama, Atinallar, dorusu benim byle bir bilgim yoktur. Belki iinizden biri btn bunlara diyecek ki: Sokrates, bunlarn hepsi gzel, ama uradn bu sulamalar nereden kyor? Her halde allann dnda bir ey yapm olacaksn ki, aleyhinde bu gibi sulamalar var. Sen de herkes gibi olsaydn, btn bu dedikodular kmazd; o halde hakknda acele bir hkm vermemizi istemiyorsan bize bunlarn nedenini anlat Bu itirazn hakl ve yerinde olduunu kabul ederim; onun iin ben de size bu kt nmn nereden geldiini anlatacam. Ltfen, dikkatle dinleyin. Bazlarnz belki aka ediyorum sanacak; ama inann ki, tamamyla doru sylyorum. Atinallar, bu n bende bulunan bir tr bilgiden, sadece ondan kmtr. Bunun ne biim bir bilgi olduunu sorarsanz, derim ki bu herkesin elde edebilecei bir bilgidir: Ben de ancak bu anlamda bilgim olduunu sanyorum. Halbuki szn ettiim kimselerin, bende olmad iin size anlatamayacam insanst bir bilgileri var. Benim byle bir bilgim olduunu syleyen yalanlar syler, bana iftira eder. Atinallar, size belki mbala ediyorum gibi gelecek, ama szm kesmemenizi dilerim. nk size imdi syleyeceim szler benim szlerim deildir. Gvenilir bir tank gstereceim size. Benim bir bilgim varsa, bunun nasl bir bilgi olduunu Delphoi Tanrsndan dinleyin. Khairephon'u (8) tanrsnz; ok eski bir arkadamd, halkn dostuydu, geen srgnde o da sizinle birlikteydi; dnerken de birlikte gelmitiniz. Khairephon'un huyunu bilirsiniz, kafasna kovduu eyi mutlaka yapard. Bir gn Delphoi'ye (9) gitmi (ltfen szm kesmeyin), benden daha bilgin bir kimse olup olmadn Tanrya ekinmeden sormu; Pythonlu Tanr szcs de benden daha bilgin bir adam olmadn sylemi. Khairephon bugn sa deil, ama kardei burada mahkemededir, sylediklerimi dorulayabilir.

Bunu size sadece bu kt nmn nereden geldiini gstermek iin sylyorum. Tanrnn bu cevabn renince dndm: Tanr bu szyle ne demek istemi? Bu bilmece nedir? nk az olsun, ok olsun bende byle bir bilgi olmadn biliyorum. Byle olduu halde, insanlarn en bilgini olduumu sylemekle, Tanr ne demek istiyordu? Tanr yalan sylemez, yalan onun z ile uzlar bir ey deil. Ne demek istediini uzun zaman dndm; en sonunda iin asln bir irdeleyim dedim. Bilgelii kabul edilmi birini bulup, Tanrya gitmeye, szn rtmeye ve yle demeye karar verdim: te benden daha bilgili bir adam; oysa sen benini iin en bilgili demisin. Bunun zerine bilgisi ile n alm birine gittim, kendisine iyice baktm. Ad lzm deil, denemek iin setiim bu adam devlet ileriyle urar. Vardm sonu u oldu: Bu adam ok kimselere, hele kendine bilgin gzkyor, ama gerekten hi bir bilgisi yok. Bunun zerine, kendisini bilgin sandn, hakikatte ise olmadn anlatmaa altm. Bunun sonucu, hem onun, hem de orada bulunup beni dinleyen birok kimsenin dmanln kazanmak oldu. Yanndan ayrlrken, kendi kendime dedim ki: Dorusu belki ikimizin de iyi ve gzel bir ey bildiimiz yok; ama, gene ben ondan daha bilginim; nk o hi bir ey bilmedii halde bildiini sanyor; ben ise bilmiyorum ama bildiimi de sanmyorum. Demek ben ondan biraz bilgiliyim, nk bilmediklerimi bildiimi sanmyorum. Ondan sonra baka birine, daha da bilgili tannan baka birine gittim. Gene ayn sonuca vardm; onun da, daha biroklarnn da dmanln kazandm Bylece, kendime birok dman edindiimi bile bile, birini brakp tekine gidiyor, gittike umutsuzlanyor ve kederleniyordum. Artk boynumun borcu olmutu, her eyden nce Tanrnn szn gz nnde tutmalym, diyordum. Bilgili denen kim varsa ona ba vurarak, Tanrnn ne demek istediini anlamam gerekti. Size doruyu sylemeliyim. Atinallar, kpek hakk iin (10), btn o aratrmalarmda asl bilgisizlerin, bilgili diye tannm kimseler olduu sonucuna vardm. Botur denenlerde ise daha ok akl var. Size btn o dolap durmalarm anlataym, Atinallar: O kadar didindim ama, Tanrnn szn rtemedim. Devlet adamlarndan sonra tragedya yazanlara, Dithyrambos airlerine (11), her eidinden airlere ba vurdum. Kendi kendime: Artk bu sefer greceksin, onlardan ok daha bilgisiz bir kimse olduunu anlayacaksn diyordum. Yazlarndan en ilenmi olduunu dndm paralan setim; ne demek istemi olduklarn gidip kendilerinden sordum, bir ey reneceimi umuyordum. Yarglar, inanr msnz? Doruyu sylemeye utanyorum; ama sylemeliyim. O airlerin, eserleri hakknda syledikleri, orada bulunan hemen herkesin diyebileceinden daha iyi deildi. O zaman anladm ki, airler eserlerini bilgiyle deil, bir eit igd ile, Tanrdan gelme bir ilhamla yazyorlar; tpk bir sr gzel eyler syleyip de dediklerinden bir ey anlamayan Tanr szcleri, biliciler gibi. airler iin de yle olduunu grdm; stelik onlar, kendilerinde airlik var diye, bilmedikleri eylerde de insanlarn en bilgini olduklarn sanyorlar. Yanlarndan ayrlrken, devlet adamlar karsnda nasl bir stnlm varsa, onlardan da ylece stn olduumu anlamtm. En son, zanaatkarlara gittim. nk kendimin bir ey bilmediimin farknda olduum gibi, onlarn da hem ok, hem iyi eyler bildiklerine emindim. Bu sefer aldanmamm; onlar benim bilmediim birok eyleri gerekten biliyorlard ve bu adan, hi phesiz, benden daha bilgindiler. Ama, Atinallar, grdm ki usta zanaatkarlarda da airlerdeki kusur var, kendi ilerinin eri olduklar iin en yksek eylerden de anladklarn sanyorlar; byle sandklar iin de asl bilgileri glgede kalyordu; o kadar ki Tanrnn szne geldim. Onlar gibi bilgin, onlar gibi de bilgisiz olmaktansa, bilgilerini de, bilgisizliklerini de edinmeyip olduum gibi kalmak iyi deil mi? diye dndm; gerek kendime, gerek Tanr szne cevap vererek, olduum gibi kalmak benim iin daha iyi dedim. Atinallar, btn bu aratrmalarm birok dman, hem de en kt, en tehlikeli ovundan dmanlar edinmeme yol at; ok iftiraya yol at; bilge diye n saldm; nk beni dinleyenler, bakalarnda bulunmadm gsterdiim bilginin bende bulunduunu sandlar. Atina

yarglar, bilgili olan yalnz tanrdr; o szyle de insan bilgisinin byk bir ey olmadn, hatta hi bir ey olmadn gstermek istemitir; Sokrates demi olmas ancak sz geliidir; Ey insanlar! Aranzda en bilgesi, Sokrates gibi bilgeliinin gerekte bir hi olduunu bilendir" demek istemitir. te bylece Tanrnn szn dnerek bugn de yer yer dolayor, yurtta olsun, yabanc olsun, bilge sandm kimi bulursam konuup soruyorum; bilge olmadklarm anlaynca da, Tanr szne hak vererek bilge olmadklarn kendilerine gsteriyorum. Bu i btn vaktimi alyor, bu yzden devlet ileriyle de, kendi ilerimle de iyice uraacak vakit bulamyorum; o kadar ki, tanrya hizmet edeyim diye yoksul kaldm. Dahas var; birtakm genler kendiliklerinden bama toplanyor; babalar zengin, vakitleri bol; ben nme aldm adama sorular sorarken durup dinliyorlar; stelik bilgilerin sorguya ekilmesini dinlemekten holanyorlar, ok defa bana benzeyerek kendileri de bakalarn denemeye kalkyorlar; pek az bilgili ya da tamamen bilgisiz olduklar halde, kendilerini bilgin sayan bir yn insanla karlayorlar. Sktrdklar adamlar kendilerine kzacaklarna bana kzyor, Ah bu alak Sokrates! Genleri bastan karyor!.. diyorlar. Halbuki biri kp da kendilerine sorsa, Peki, ama bunun iin ne yapyor? Ne retiyor? dese ne cevap vereceklerini bilmezler; ama aknlklarn belli etmemek iin de her zaman filozoflara yneltilen bulutlarda, yerin dibinde olup bitenleri retmek, Tanrlara inanmamak, iyiyi kt gstermek gibi beylik sulamalar sayp dkerler; nk bir ey bilmedikleri halde, biliyor grnmek istemelerinin aa vurulduunu sylemee bir trl dilleri varmaz. Onlar ille iyi tannacaz, szmz geecek diyen bir yn insandr; benim szm alnca, az birlii edip karlarndakini kandrmay bildikleri iin, teden beri, ar iftiralarla kulaklarnz doldurdular, gene de dolduruyorlar. Meletos'a, Anytos'a ve Lykon'a, bana saldrmak cesaretini veren, ite bu iftiralardr. Meletos airlerin; Anytos, zanaatkarlarla politikaclarn; Lykon da hatiplerin kinlerini dile getiriyor. Szme balarken de dediim gibi, byle kk salm bir iftiradan, kendimi byle bir zamanda temize karabileceimi ummam, te, Atinallar, size doruyu syledim; nemli ya da nemsiz hi bir eyi saklamadm, hi bir eyi deitirmedim. Biliyorum, bu yzden yine garazlarna urayacam; bu da gsterir ki ben doruyu sylyorum; bana iftira ediliyor, kayna da bu ite. Bu konuyu ne kadar aratrrsanz aratrn baka bir sonuca varamazsnz. Sonra arayn, bulacanz hep budur. Beni sulayanlarn birincilerine kar savunmam iin bu kadar sz yeter; imdi ikincilere dnyorum. Bunlarn banda Meletos, kendi szyle iyi, yurdunu gerekten seven Meletos var. Bunlara kar da kendimi savunmaa alacam. Nelerden ikyet ettiklerini bir okuyalm. Aa yukar yle deniyor: Sokrates, genleri doru yoldan ayrmakla, devletin tanrlarna inanmamakla, bunlarn yerine yeni Tanrlar koymakla suludur. te bana ykledikleri sular; bunlar bir bir ele alalm. Genleri doru yoldan ayrmak suunu iliyormuum. Ben de iddia ediyorum ki, Meletos ciddi eyleri alaya alarak herkesle elenmekten, gerekte zerinde hi uramad ilere gya ballk ve ilgi gstererek herkesi mahkemeye srklemekten suludur. Bunun byle olduunu size ispata alacam. Meletos, yle gel, bana cevap ver: Genlerimizin mmkn olduu kadar erdemli olmalarna ok nem veriyorsun, deil mi? - Tabii veriyorum. O halde, onlar daha iyi hale getirenin kim olduunu da yarglara syle. Mademki onlar doru yoldan ayran meydana karmak zahmetine katlanmsn ve yarglarn karsnda beni gstererek bu sulunun ben olduumu iddia ediyorsun; o halde, onlar terbiye eden kim, yarglara adn syle... Grdn m? Meletos, susuyorsun ite. Bir ey syleyemiyorsun, ama bu susman, senin iin utanlacak bir ey deil mi? Bu konuyla hi bir iliiin yoktur demitim; te bu szmn ak bir kant. Syle dostum, syle, genleri daha iyi klan kimdir? Kanunlar.

 Ama, delikanlm, bu benim soruma cevap deil ki. Ben unu bilmek istiyorum, her eyden nce bu kanunlar bilen kim? ste bu mahkemedeki yarglar, Sokrates. Ne dedin? Nasl, Meletos? Onlar genleri yetitirebilir, daha iyi hale getirir mi diyorsun? Elbette. Hepsi mi, yoksa bazlar m? Hepsi. Hera (12) hakk iin ne gzel sz! Demek genleri daha iyi hale getirenler birden fazlaym. O halde, syle bakalm, burada bizi dinleyenler de genlii terbiye ediyorlar m? Evet, onlar da. Peki, ya bule (13) yeleri? Onlar da... Acaba ekklesia'da (14) toplanan yurttalar, genlii doru yoldan ayryorlar m, yoksa onlar da terbiye mi ediyorlar dersin? Onlar da terbiye ediyorlar. O halde, benden baka, btn Atinallar onlar gzel ve iyi hale getiriyor; onlar yalnz ben doru yoldan ayryorum. ddian bu, deil mi? Ta kendisi. Sen hakl isen, ben gerekten, ok mutsuz bir adamm... Ama tut ki sana yle bir ey soruyorum; acaba sana gre atlar iin de byle mi? Atlara da herkesin, iyilik ettiine, yalnz bir kimsenin ktlk ettiine inanyor musun? Hakikat bunun tam tersi deil mi? Atlar, bir veya birka kii, yani seyisler terbiye edebiliyor; kullananlar ise onlar bozuyorlar, deil mi? Atlar iin de, baka hayvanlar iin de byledir, deil mi, Meletos? Bu, phesiz byledir; Anytos ile sen ne derseniz deyin, genleri yalnz bir kiinin yanl yola srkledii, ondan baka herkesin daha iyi hale getirdii doru olsayd, bu onlar iin gerekten esiz bir bahtiyarlk olurdu. Ama hayr, Meletos, genler zerinde hi kafa yormadn yetecek kadar gsterdim; senin kaytszln, beni suladn konuyu hi umursamam olmandan da aka anlalyor. imdi sana bir sorum daha var, Zeus hakk iin cevap ver: Sence kt kimselerle birlikte yaamak m, yoksa iyi kimselerle birlikte yaamak m daha iyi?.. Cevap versene, dostum; zor bir ey sormuyorum. yi insanlar yanlarndakilere hep iyilik, ktler de ktlk ederler, deil mi? phesiz. imdi, bir arada yaad kimselerden faydadan ok zarar grmek isteyen var m?.. Cevap ver, dostum, kanun, cevap vermeni emrediyor. Zarar grmek isteyecek kimse var mdr? Elbette yoktur. Peki, genleri doru yoldan karyor, ktle gtryor diye beni suluyorsun; sence ben bu suu bilerek mi, bilmeyerek mi iliyorum? Bilerek diyorum. Demek ki, Meletos, iyilerin, yanlarndakilere iyilik, ktlerin ise ktlk ettikleri u gen yanda senin yksek zeknca bilinen bir hakikat olduu halde, ben bu yamda, birlikte yaamak zorunda olduum bir kimseyi doru yoldan ayrrsam, ondan bana zarar geleceini bilmeyecek kadar karanlk ve bilgisizlik iindeyim; hem de bunu, ileri srdne gre bile bile yapyorum. Meletos, buna ne beni inandrabilirsin, ne de bakalarn. yleyse ya ben onlar doru yoldan karmyorum, yahut da karyorsam bunu bilmeyerek yapyorum; demek ki, her iki halde de yalan sylyorsun. Bundan baka, ilediim su bilmeyerek ilenmise, kanun onu su olarak tanmaz. Bu durumda, beni bir kenara ekerek ayrca hatrlatman ve t vermen gerekirdi; nk tle, bilmeyerek ilediim suu herhalde ilemekten vazgeerdim; oysa sen benimle konumaktan, bana bilgi vermekten

kandn; bunu istemedin; beni mahkemeye kanunun aydnlatlmas gerekenleri deil, cezalandrlmas gerekenleri gnderdii mahkemeye srkledin. Atinallar, artk anlalyor ki Meletos bu ilere az olsun ok olsun kafa yormamtr; ama Meletos sen gene syle; ben genleri nasl yanl yola srklyorum? Yazdn sulamadan anladma gre, genlere devletin tand Tanrlar tanmamay, onlarn yerine baka tanrlara inanmay retiyormuum; genleri bozan derslerim bunlardr, diyorsun, deil mi? Evet, bunu btn gcmle iddia ediyorum. yleyse, Meletos, szn ettiimiz Tanrlar hakk iin ne demek istediini bana ve bu yarglara daha aka anlat. Sence ben birtakm Tanrlara inanmay retiyormuum; yle ise o Tanrlara ben kendim de inanyorum, demek ki bsbtn Tanr tanmaz deilim, byle bir su ilememiim; imdi unu anlayalm: sen beni devletin Tanrlarn brakp baka Tanrlara inanmakla m suluyorsun? Yoksa Tanrlara bsbtn inanmayp bunu bakalarna da alamakla m? Evet, ben senin hibir Tanrya inanmadn sylyorum. alacak ey! Meletos, bunu nereden karyorsun? Herkes gibi, gnein veya ayn tanrlna inanmadm m sylemek istiyorsun? Emin olun, yarglar inanmaz; nk gnein ta, ayn toprak olduunu sylyor. Fakat, dostum Meletos, sen beni Anaksagoras (15) sanmsn da buraya karmsn. Buradaki yarglar, Klazomenai'li Anaksagoras'n yazlarnn bu kuramlarla dolu olduunu bilmeyecek kadar bo ve cahil mi sanyorsun? Genler bu yazlar, orkestra'da (16) en ok bir drahmiye satn alabilirlerse, Sokrates de bu fikirleri kendine mal edince delikanllar onunla pekl alay edebilirlerse, bunlar neden gelip benden rensinler? Doru syle Meletos, sen gerekten benim hi bir Tanrya inanmadm m sanyorsun? Zeus'a yemin ederim ki, hi, hi bir tanrya inanmyorsun. Buna kimse inanmayacak, Atinallar, bu Meletos azgnn, kstahn biri; beni sulamas da gen ve nemsenen bir kimse olmamasndan ve sadece hakaret olsun diye. Kim bilir, belki de beni denemek iin bu bilmeceyi uydurmutur. Belki de, kendi kendine, Bakalm, bilgin Sokrates ii alaya alp birbirini tutmaz szler sylediimi bulacak, meydana karacak m, yoksa onu da bizi dinleyenleri de aldatabilecek miyim? demitir. Bana yle geliyor ki, sulamasnda bir dedii bir dediini tutmuyor. Sanki yle demi: Sokrates, Tanrlarn varlna inanmamaktan, Tanrlar olduuna da inanmaktan suludur. Buna dpedz alay derler. Atinallar, Meletos'un dt tutmazlklar benimle beraber gzden geirin! Ve sen Meletos, bize cevap ver. Siz de benim ta bataki dileimi hatrlayn da, alk olduum gibi sz sylersem, ses karmayn. Dnyada bir kimse var mdr ki, Meletos, insan ileri olduuna inansn da insanlar bulunduuna inanmasn? una syleyin, Atinallar, kaamakl yollara sapmadan bana cevap versin. Bir adam bulunur mu ki at yoktur, ama atn kullanld iler vardr, flvtaclar yoktur ama flvtaclk vardr desin? Bulunmaz, dostum, bulunmaz. Mademki sen cevap vermekten kanyorsun, sana da buradakilere de cevab ben vereyim; ama hi olmazsa una cevap ver: bir kimse var mdr ki Tanr ilerine inansn da Tanrlara inanmasn? Daimon'lara (17) inanmasn da, Daimonlann gcne inansn? Hayr, yoktur. ok kr, yarglarn zoruyla azndan bu cevab alabildim. Demek Daimon ilerine, bu iler yeni olsun eski olsun, inandm ve bunlar rettiimi iddia ediyorsun. O halde, sylediine gre ben Daimon ilerine inanyorum. Sulamanda buna yemin bile ediyorsun. Bu ilere inanyorsam, onlarn varlna da ister istemez inanmam gerekir yle deil mi? Hi phesiz, cevap vermediine gre senin de ayn fikirde olduunu kabul ediyorum. Peki, Daimon'lar Tanr veya Tanr oullar olarak alabiliriz, deil mi? Evet, phesiz.

 yle ise sylediim gibi, Daimon'larn varlna inanyorsam, te yandan da, ne adla olursa olsun, Daimon'lar bir nevi Tanr iseler, bilmeceler ortaya atyorsun ve bizimle eleniyorsun demekte haksz mym? Hem tanrlara inanmadm iddia ediyorsun, hem de biraz sonra Daimon'lara inandm sylemekle Tanrlara inandm kabul etmi oluyorsun! Denildii gibi Daimon'lar, Tanrlarn nymphalar (18) veya baka analardan doan pileri iseler, Tanrlar olmad halde, Tanrlarn ocuklar olduuna kim inanabilir? Bu, katrn eek ve atn rn olduuna, ama eein de, atn da var olduuna inanmak kadar yersiz olur. Hayr Meletos, sen btn bu samalklar ya beni denemek iin kasten karmsndr, ya da bana kar ciddi bir su bulamadndan sulamana koydun. Ama inan ki, ayn bir kimsenin daimon ilerine inand halde, Daimon'lara, Tanrlara, kahramanlara inanamayacana biraz anlay olan hi bir kimseyi inandramazsn. Meletos'un sulamalarna yeter lde cevap verdim sanyorum, daha fazla savunma gereksiz. Bununla beraber zerime ne kadar ok kin ekmi olduumu dnyorum ve hkm giymem gerekirse, beni yok edecek olann bu olduunu, yani, Meletos, Anytos deil, imdiye kadar bir ok iyi insann lmne yol aan, belki ileride de ayn sonucu verecek olan iftira ve ekememezlik olduunu dnyorum; nk bu kurbanlarn sonuncusu her halde ben olmasam gerek. Belki biri yle diyecek: Sokrates, seni byle vakitsiz bir sona srkleyen bir mrden utan duymuyor musun? Bana bunu soracak olana aka cevap verebilir ve diyebilirim ve Dostum yanlyorsun diyebilirim. Deeri olan bir kimse, yaayacak mym yoksa lecek miyim diye dnmemelidir; bir i grrken yalnz doru mu eri mi hareket ettiini, cesur bir adam gibi mi yoksa dleklikle mi hareket ettiini, dnmelidir. Oysa sizin gznzde, Troia'da len kahramanlarn, hele namussuzlua kar her trl tehlikeyi kmseyen Thetis olunun (19) bir deeri olmamas lzm. Hektor'u ldrmek iin sabrszlanrken, anas tanr ona, yanlmyorsam, aa yukar u szleri sylemiti: Olum, arkadan Patroklos'un cn alacak ve Hektor'u ldreceksin, ancak bil ki onun ardndan sen de hemen leceksin; nk Tanr yargs byle buyuruyor. Oysa o, bu de aldrmayp her eyi gze alarak, arkadann cn almadan namussuzca yaamaktansa, lm ve tehlikeyi gze ald: Burada u eri gemilerin yannda, dnyaya lzumsuz bir yk olarak, maskara gibi durmaktansa, dmanmdan cm alaym, arkasndan da leyim dedi. Onun bu hareketinde lm ve tehlike korkusu diye bir ey var myd? En doru hareket, Atinallar, bir kimsenin yeri neresi olursa olsun, ister kendinin setii, ister komutannn gsterdii yer olsun tehlike karsnda direnmek; lm veya baka tehlikeleri deil, ancak namusu gz nnde bulundurmaktr. Atinallar, benim iin de bundan baka trl hareket etmek gerekten ok garip olurdu; nk, Potidaida'da, Amphipolis'te. Delion'da (20) setiiniz komutanlarn gsterdikleri yerde, her trl lm tehlikesi karsnda btn cesaretiyle duran ben, imdi, kendi fikir ve sanmca, Tanr tarafndan, kendimi ve bakalarn denemek iin filozofluk deviyle gnderildiim zaman, lm veya baka bir ey korkusu ile bu devi brakp nasl kaardm? Byle bir hareket gerekten ar bir su olurdu. Kendimi bilge sanarak lm korkusuyla Tanrlarn szne ba emeseydim, o zaman mahkemeye pek hakl olarak arlabilir, Tanrlarn varln inkrdan sulandrlabilirdim. nk yarglar, lm korkusu gerekte bilge olmad halde kendim bilge sanmak deil midir? bilinmeyeni bilmek iddias deil midir? sanlarn, korkularndan tr en byk ktlk saydklar lmn en byk iyilik olmadn kim syleyebilir? Bilmediimiz bir eyi bildiimizi sanmak gerekten utanlacak bir bilgisizlik deil midir? ite yarglar, ancak bu noktada bakalarndan farkl olduuma inanyorum. Belki de onlardan daha bilge olduumu iddia edebilirim: Ben, teki dnyada olup bitenler hakknda pek az bir ey bildiim halde, bir ey bildiime inanmyorum, ama Tanr olsun, insan olsun, belki, kendinden daha iyi olanlara hakszlk etmenin ve boyun ememenin bir ktlk, bir namussuzluk olduunu biliyorum; ben, ktlk olduunu iyice bildiim eylerden korkarm, ama iyi mi yoksa kt m olduunu kestiremediim eylerden

ne korkar, ne de kanrm. Onun iin siz beni imdi serbest brakp; Anytos'un size: Sokrates'e madem ki byle bir yklendi, ona her halde lm cezasn vermek gerekiyor, yoksa btn ocuklarnz onun tlerini dinleyerek bsbtn bozulacaklar" demesine bakmayarak, Sokrates, biz Anytos'un fikirlerine inanmak istemiyoruz, seni serbest brakacaz ama bir artla: artk bir daha byle herkesi sorguya ekmeyeceine ve filozofluk etmeyeceine sz vermek artyla; bunlar yapmakla bir daha sulandrlrsan, leceksin derseniz, kurtulmam iin ileri srlebilecek byle bir arta kar derim ki: Atinallar, size sayg ve sevgim vardr; ancak, ben size deil, yalnz Tanrlara ba eerim; mrm ve gcm olduka da iyi biliniz ki, felsefe ile uramaktan, karma kan herkesi buna tevik etmekten, felsefeyi retmekten vazgemeyeceim; karma kana, her zaman dediim gibi gene yle diyeceim: Sen ki dostum, Atinalsn, dnyann en byk kudretiyle, bilgeliiyle en nl ehrinin hemerisisin; paraya, erefe, ne bu kadar nem verdiin halde bilgelie, akla, hi durmadan ykseltilmesi gereken ruha bu kadar az nem vermekten sklmaz msn? Kendisiyle tarttm bir adam bu saydklarma nem verdiini sylerse, yakasn brakacam ve salvereceimi sanmaynz; hayr, gene soracam, onu gene sorguya ekeceim, onunla gene tartacam; erdemli olduunun bir szden baka bir ey olmadn anlarsam, kendini, deeri byk olana az deer verdiinden, deeri kk olana ok deer verdiinden tr utandracam. Ayn szleri gen, yal, yurtta, yabanc, herkese, hele benim kardelerim olduklarndan dolay btn hemehrilerime tekrarlayacam. nk, biliniz, bu bana Tanrnn bir buyruudur; una inanyorum ki, ehrimizde imdiye kadar Tanrya benim bu hizmetimden daha byk bir iyilik edilmemitir. nk ben, gen, ihtiyar, hepinizi, vcudunuza, paranza deil, her eyden nce ruhun en yksek terbiyesine nem vermeniz gerektiine kandrmaktan baka bir ey yapmyorum... Evet, benim vazifem, size para ile erdemin elde edilemeyeceini, parann da, genel olsun, zel olsun, her trl iyiliin de, ancak erdemden geldiini sylemektir. Ben bunlar retmekle genleri doru yoldan ayryorsam zararl bir insan olduumu kabul ederim. Ama biri gelip rettiim eylerin bunlar olmadn ileri srerse yalan sylemi olur. Bu noktada, Atinallar, Anytos'a ister inann, ister inanmayn, hakkmda ister beraat hkm verin, ister vermeyin; her halde, iyice bilin ki, bir deil bin kere lmem gerekse bile, yolumu asla deitirmeyeceim. Atinallar, szm kesmeyiniz, beni dinleyiniz; sonuna kadar dinleyeceinize sz vermitiniz, syleyecek bir eyim daha kald, yle bir ey ki iitince korkarm haykrmak isteyeceksiniz; fakat beni dinlemek sizin iin daha hayrl olacaktr, onun iin ok yalvarrm, sakin olunuz. Bilmelisiniz ki benim gibi bir adam ldrmekle beni deil kendinizi zarara sokacaksnz. Bana kimse, ne Meletos ne Anytos, zarar verebilir; kt bir kimse iyi bir adam nasl zarara sokabilir? Ancak kendine zarar vermi olur. Onlarda phesiz beni ldrtmek, srdrmek veya hemehrilik haklarndan yoksun brakmak gc vardr; onlar herkesle beraber byle bir cezann bana kar byk bir ktlk olduunu sanabilirler. Ama burada onlarla bir dnemem; nk, onlarn imdi yaptklar gibi, baka bir kimsenin hayatn haksz yere yok etmek daha byk bir ktlk yapmaktr. O halde, Atinallar, siz Tanrnn bir vergisi olan beni mahkm etmekle ona kar bir gnah ilemeyiniz dediim zaman, sandnz gibi kendimi deil, sizi dnyorum. nk, gln bir benzetme yapmama izin verin: beni ldrrseniz, hem byk, hem cins, ama byklnden dolay ar ve drtlmek isteyen bir ata benzeyen devleti yerinden oynatmak iin, Tanrnn musallat ettii benim gibi bir at sineinin yerine geecek birini kolayca bulamazsnz. Ben, Tanrnn, devletin bana musallat ettii bir at sineiyim, her gn her yerde sizi drtyor, sktryor, azarlyorum; peinizi brakmyorum. Benim gibi bir kimseyi kolay kolay bulamayacaksnz; onun iin, size kendinizi benden yoksun brakmamanz tavsiye ederim. Belki de, anszn uykusundan uyandrlan biri gibi, cannz sklarak, Anvtos'un dne uyar, beni kolayca vurup ldrebileceinizi sanr ve Tanr size acyp baka bir at sinei gnderinceye kadar, hayatnzn geri kalannda gene uykuya dalarsnz.

10

Size Tann tarafndan gnderildim demenin ispatn m istiyorsunuz? Ben bakalar gibi olsaydm, yllarca sizi erdeme yneltmekle, bir baba, bir aabey gibi teker teker sizin meselelerinizle uramakla, kendi ilerimi savsaklamaz, onlara sabrla seyirci kalmazdm: byle bir hal, sanrm ki, insan tabiatna uyan bir ey deildir. Bundan bir ey kazansaydm, yahut yol gsterme ve aydnlatmalarmn karlsnda para alsaydm, bu hareketimin belki bir anlam olurdu; ama imdi, kendiniz de sryorsunuz ki, beni sulayanlarn kstahl bile bir kimseden para aldm veya almak istediimi sylemeye yaramyor: nk bunu hi bir vakit grmemilerdir. Bu szmn doruluuna, yetecek kadar tanklk edecek bir evim var: yoksulluum... Devlet ilerine girerek fikirlerimi orada sylemek varken herkese ayr ayr t vermee, bakalarnn ilerine karmaa kalkmam belki size alacak bir ey gibi gelir. Bunun nedenini de syleyeceim. Bir Tanrnn veya Tanrsal bir ruhun bana grndnden, ok kere ve bir ok yerde sz atm iitmisinizdir. Meletos'un, sulamasnda, bununla alay ettiini de bilirsiniz. Bir eit ses olan bu iaret, bana ocukluumda gelmee balamt; bu ses beni hep greceim ilerden alkoyar, ama hi bir vakit yap! diye buyurmazd. te beni siyasete girmekten alkoyan da budur. Bu alkoymann da ok yerinde olduuna inanyorum. nk Atinallar, ben siyasetle urasaydm, besbelli ki oktan yok olurdum; ne size ne de kendime, hi bir iyilikte bulunamazdm. Cannz sklmasn ama, hakikat udur ki, devlette grlen bir ok kanunsuz, haksz ilere kar dorulukla savaarak size veya herhangi baka bir kurula kar kan hi kimse lmden kurtulamyor. Evet, ancak hak yolunda alan bir kimsenin, ksa bir zaman olsun yaayabilmesi iin, devlet adam deil, sadece yurtta olarak kalmas gerekiyor. Size, yalnz szle deil, daha ok deer verdiiniz ile, sylediklerimi ispat edebilirim. Bamdan geen bir olay anlataym size. O zaman lm korkusu yznden hakszla hi bir vakit boyun ememi, emee lm ye tutmu bir adam olduumu grrsnz. Size mahkemeler hakknda, belki pek nemli gzkmeyen, ama gerekten olmu olan bir ey anlatacam. Atinallar! imdiye kadar zerime aldm biricik devlet memurluu, halk kurulu yelii olmutur: yesi olduum Antiokhis oyma, deniz savandan sonra lenlerin cesetlerini toplamayan on komutann durumasnda Prytaneia (21) makamnda bulunuyordu; hepinizin sonralar kabul ettiiniz gibi, kanuna aykr olarak onlar toptan muhakeme etmeyi ileri srmtnz. O zaman kanuna aykr olan bu harekete kar koyan biricik ye ben olmu, oyumu sizin tarafnza vermemitim; hatipler beni sulamakla, hapse sokmakla korkuttuklar zaman, sizler barp ardnz zaman, ben ne hapsolmaktan ne de ldrlmekten korkarak ve hakszlklara ortak olmaktansa kanunun ve doruluun safnda tehlikeye atlmaa karar vermitim. Bu olay, ehrimizin demokratlkla ynetilmekte olduu zamanlarda olmutu. Otuzlarn oligarkhl, iktidar ele alnca (22) benimle birlikte br drt kiiyi Tholos'a ararak, ldrmek istedikleri Salamin'li Leon'u Salamin' den getirmemizi istediler. Bu, onlarn iledikleri cinayetlerden ellerinden geldii kadar ok sayda kiiyi sorumlu klmak iin verilmi buyruklardan biriydi. O zaman bu artlar altnda, szm yerindeyse, lme zerre kadar nem vermediimi, en ok hatta biricik nem verdiim eyin hakszlktan, gnah ilemekten saknmak olduunu yalnz szle deil, ile de gsterdim. Bu zorlu ynetimin kuvvetli kolu, beni, hakszlk iletecek kadar korkutmad; Tholos'tan kar kmaz teki drt kii Salamin'e gidip Leon'u getirdikleri halde, ben sadece evime dndm. Belki ok gemeden Otuzlarn ynetimi sona ermeseydi, bu hareketimi hayalmla deyecektim. Bu szlerin doruluuna size bir ok kimse tanklk eder. O halde, siyaset hayatna girdiim halde iyi bir adam gibi hep hak gzetseydim ve tabi olarak doruluu her eyden stn tutsaydm, imdiye kadar sa kalabilir miydim, sanrsnz? Hayr Atinallar, hayr; bu ne bana, ne de baka bir kimseye nasip olurdu. Oysa btn hayatmda; zel olsun, genel olsun, btn hareketlerimde hi deimedim, rettiklerimi lekeleyenlere

11

de, bakalarna da, doruluktan ayrlarak, alakasna boyun emedim. Devaml rencilerim olduu iddias da doru deildir. Ben, bana deni yerine getirmee alrken, gen, ihtiyar, beni dinlemek isteyenleri geri evirmedim. Bana yalnz para verenlerle konumadm; zengin, yoksul, herkes bana sorabilir, cevap verebilir, szlerimi dinleyebilir. Ama, bundan sonra, o kimse iyi ya da kt bir insan olmu, her iki durumda da kabahati bana yklemek hakszlk olur, nk ben ona ne bir ey rettim, ne de reteceime sz verdim. Bir kimse, bakalarnn iitmedii, ayr bir eyi benden rendiini veya iittiini ileri srerse, biliniz ki, yalan sylyor. yleyse, bir ok kimsenin benimle konumak iin zamannn byk bir blmn bana vermekten holanmas neden? Bunun asl nedenini, Atinallar aka size syledim: bu kimseler hi bir bilgelikleri olmad halde, bilge olduklarn iddia eden kimselerin sorguya ekilmesini dinlemekten holanyorlar, gerekten bu pek tatsz bir ey de deildir. Bakalarn sorguya ekmeyi bana Tanr emretmitir, bu yol bana Tanr szleriyle, gzme gzken hayallerle, Tanr iradesinin insanlara grnd her arala gsterilmitir. Atinallar, bu szm gerektir; yle olmasayd imdiye kadar kart ispatlanrd. Ben genleri bozmusam, hl da bozuyorsam, imdiye kadar bym olanlar, genliklerinde kendilerine kt tler verdiimi anlam olanlar ortaya karak beni sular, benden alrlard. Bunu yapmak istemezlerse bile, hi olmazsa yaknlarndan biri, babalan, kardeleri veya hsmlar benim yzmden ailelerinin ne gibi felketlere uradn sylerdi. imdi tam zamandr. Onlarn bir ounu burada gryorum, ite ocukluk arkadam ve benim blgemden olan Kriton, ite olu Kritobulos. Sonra, Aeskhines'in babas da, Sphettos'lu Lvsanias da burada; ayrca, Epigenes'in babas Kephisia'l Antiphon'u ve benimle beraber bulunmu olan bir ok kimsenin kardelerini de gryorum. Theozotides'in olu ve Theodotos'un kardei Nikostrates (Theodotos imdi sa deil, bundan tr, rica edip onu engelleyenez): Demodokos'un olu ve Theaees'in kardei Paralos; Ariston'un olu ve urada grdmz Efltun'un kardei Adeimantos hazr bulunuyor; Apollodoros' la kardei Aiantodoros'u da gryorum. Daha bir oklarn savabilirim. Meletos bunlarn bazsn, sulamasnda tank gstermeliydi. Unutmusa imdi yapsn, kendisine yol gsteriyorum. Bu eitten istedii tan gstersin. Ama Atinallar, hakikat bunun tam tersi. nk bunlarn hemen hepsi Meletos'la Anvtos'un iddiasna gre arkadalarn bozmu, batan karm olar benden yana tanklk edeceklerdir; hem yalnz bozulan genler deil, benden yana tanklk etmelerine hi sebep olmayan bozulmam daha yal akrabalar da... Bunlar tanklkta niin benim tarafm tutarlar? Her halde, yalnz hakikatin, doruluun hatr iin, doru sylediimi, Meletos'un yalan sylediini bildikleri iin. Szn ksas, Atinallar, savunmam iin btn syleyeceklerim, buna ve buna benzer eylere varr. Bir szm daha var. Belki, iinizde, buna benzer, hatta bundan daha az nemli bir durumda kendinin, gz yalar dkerek yarglara yalvarp yakardm, yarglar yumuatmak iin ocuklarn bir sr hsm ve dostlaryla birlikte mahkemeye getirdiini hatrlayarak kzan biri olacaktr; oysa ben, belki de hayatm tehlikede olduu halde, bunlarn hi birini yapmadm. Bunun tam tersine davrandm grnce, belki bu kzgnlkla, oyunu benden yana vermeyecektir. Aranzda byle biri varsa (kesin olarak vardr demiyorum) ona aka cevap verip derim ki: Dostum, herkes gibi ben de bir insanm; Homeros'un dedii gibi, tahtadan veya tatan deil, etten, kandan yaplm bir varlm; benim de oluum ocuum var; evet, Atinallar, biri hemen hemen yetimi, erkek olmu, ikisi henz ocuk, olum var; byle olduu halde, sizden beraatm dilemeleri iin, hi birini buraya getirmeyeceim. Niin? Kstahlktan ya da size kar saygszlktan dolay deil. lmden korkup korkmadn da ayr bir konu, imdi bundan sz aacak deilim. Ancak, bence byle bir davran, kendimin, sizin ve btn devletin onuruna aykrdr. Benim yama gelmi, bilgelii ile tannm bir kimsenin byle yakksz bir duruma dmemesi gerekir. Herhalde, herkes Sokrates'in u veya bu bakmdan bakalarndan ayr olduuna inanyor, halkn bu gr bana uyuyormu,

12

uymuyormu, bunu burada aratrmyorum. Aranzda bilgelii, cesareti yahut herhangi bir erdemi ile sivrilmi olduu sylenen kimselerin byle yakksz bir davranta bulunmas ne kadar utanlacak bir eydir! Hkm giydikleri zaman bir takm garip davranlarda bulunan nice tannm adam grdm; bunlar, sanki ldrlrlerse korkun aclar ekeceklerini, sanki sadece yaamalarna izin verilmekle lmez olacaklarn sanyorlar. Bence, bu gibi eyler devlete kar saygszlktr. Atinann en nl adamlarnn, gene kendi hemehrilerinin n ve mevki verdii bu kimselerin, kadnlar kadar bile yrekli olmadklarn dnmelerine yol aar. O halde, Atinallar, bu gibi eyleri hi olmazsa bizim gibi nl kimselerin yapmamas gerekir; yaparlarsa, sizin de onlara gz yummamanz; soukkanllk gsterecei yerde, ackl sahneler hazrlayarak ehri gln bir hle sokan bu gibi kimseleri daha iddetle mahkm etmek istediinizi gstermeniz gerekir. Bundan baka (halkn gr sorununu bir yana brakalm), yargc aydnlatmak ve ikna etmek verine, ona yalvarp yakararak beraat etmek de doru bir ey deildir. nk yargcn vazifesi, doruluu balamak deil, herkesin hakkn lerek yarglamak; kendi keyfine gre deil, kanunlara gre yargya varmaktr. Yalan yere and imee alarak sizi etki altnda brakmamalyz, siz de buna gz yummamalsnz; bu, dine uymaz bir davran olur. O halde, Atinallar, (hele imdi, Meletos'un ileri srd iddiaya gre, burada dinsizlikten muhakeme edildiim bir srada) erefsiz, dine uymaz, yanl saydm bir eyi yapmam benden beklemeyiniz. nk, sizi yalvarp yakararak kandrmaa, yeminlerinizi bozmaa alsaydm, Tanrlarn olmadna inanmay size retmi, kendimi savunurken, Tanrlar inkr etmek ithamna kar yalnz kendi kendimi kandrm olurdum. Fakat hakikat bsbtn bunun tersidir; ben, Tanrlarn varlna, ey Atinallar, btn beni sulayanlarn inandndan daha yksek bir anlamda inanrm; bundan dolaydr ki sizin iin ve benim iin hayrls ne ise ona karar vermek zere davam size ve Tanrya brakyorum. II Atinallar, benim iin verdiiniz mahkmiyet kararna zlmeyiimin bir ok nedenleri var. Bunun byle olacan bekliyordum, yalnz, oylarn birbirine bu kadar denk denecek lde ikiye ayrlm olmasna atm; nk benim aleyhimde olan ounluu daha byk sanyordum. Oysa imdi, br tarafa otuz oy gitmi olsayd beraat etmi olacaktm. Bu yzden, Meletos'un sulamasndan beraat etmi saylabileceimi syleyebilirim; hatta stelik. Anvtos ile Lvkon beni sulamak iin buraya gelmeselerdi, kanunun istedii gibi, oylarn bete birini kazanmayarak bin drahmi para cezasna da mahkm olacaktm. Ama Meletos imdi lm cezas teklif ediyor. Bense kendi hesabma neyi ileri sreyim, Atinallar? phesiz deerim neyse onu. O halde hakkm nedir? Btn hayatnda herkesin dkn olduu bir ok eye, zenginlie, aile balarna, askerlik rtbelerine, halk kurullarnda nutuklar vermee, bakanlklara, siyas topluluklara ve ilikilere aldrmam bir adama verilecek karlk ne olabilir? Ben bir siyaset adam olamayacak kadar drst olduumu dnerek, size ve kendime iyilik etmemi engelleyecek hi bir yola sapmadm! Tam tersine, hepinize iyilik etmemi mmkn klan bir yola girdim, herkesin kendini dnmekten, kendi ilerinin peinde komaktan nce erdemi, bilgelii aramas gerektiini, devletin srtndan faydalanmaa bakmazdan nce devlete bakmas lzm geldiini sizlere kabul ettirmeye altm. Byle bir kimseye ne yaplr? Atinallar, her halde ona bir dl verilmek gerekirse, iyi bir ey verilmeli ve bu iyilik ona yakr bir ey olmaldr. Sizi yetitiren, sizi aydnlatmak iin iini gcn brakmay her eyden stn gren yoksul bir adama yakan dl ne olabilir? Atinallar, ona Prytaneion'da beslenmekten (23) daha uygun bir dl olamaz; byle bir dl, Olympia'da at yarlarnda, bilmem ka atl araba varlarnda dl kazanan bir yurttatan ok ona yarar. nk ben yoksulum, oysa onun, yetecek kadar geliri vardr: o size yaln bir mutluluu, bense gerek mutluluu veriyorum. Onun baklmaa ihtiyac yok, ama benim var.

13

Bana vereceiniz cezann uygun ve yerinde bir ceza olmas isteniyorsa, Prytancion'da beslenmeme karar verilmesi doru olur. Belki, daha nce, gz yalar ve yalvarmalar konusunda sylediim gibi, bu szlerimle de size boyun emediimi gstermek istediimi sanacaksnz; ama yle deil; hi yle deil; bunlar isteyerek, hi bir yanl davranta bulunmadma inanarak sylyorum. Byle olduu halde sizi de buna kandramam, nk vakit pek dar; baka ehirlerde olduu gibi, Atina'da da byk davalarn bir gnde grlmemesi iin bir kanun olsayd, o zaman sizi kandrabileceime inanrdm. Ama bu kadar az bir vakitte bu kadar byk iftiralar rtemem. Nasl imdiye kadar kimseye ktlk etmemisem, kendime de elbette etmeyeceim; kendimin bir ktle lyk olduumu sylemeyeceim, kendim iin bir ceza teklif etmeyeceim. Niin edeyim? Meletos'un ileri srd lm cezasndan korktuumdan m? lmn bir iyilik mi, yoksa bir ktlk m olduunu bilmediim halde, muhakkak ktlk olan bir cezay neden nereyim? Hapis cezas m? Niin, cezaevlerinde, yln yarglarnn, On birlerin (24) klesi olaym? Para cezas m diyeceksiniz, yoksa para cezas deninceye kadar hapislik mi diyeceksiniz? Buna kar da ayn ey sylenebilir; nk be param olmadndan, cezay da deyemeyeceimden, cezaevinde leceim. O halde, srgnl m teklif edeyim? Belki siz de bu cezay kabul edersiniz. Ama benim kendi hemehrilerim olan sizler bile, artk benim konumalarma, szlerime tahamml edemezken, bunlar ekemez ve iren bulurken, bakalarnn bana tahamml edeceim umacak kadar dncesiz olmak iin, yaamak hrsnn gerekten gzlerimi brm olmas lzm. Hayr, hayr, Atinallar, byle ey olmaz. Yer yer dolaarak, srgn yerimi hep deitirerek, her gittiim yerden kovularak yaamak, benim yamda bir adam iin ne ac bir ey! iyi biliyorum ki burada olduu gibi, her gittiim yerde, genler beni dinlemek iin gene etrafma ecekler; onlar yanmdan uzaklatrsam daha yal hemehrilerini ayaklandrarak beni dar attracaklar; etrafma toplanmalarna izin verirsem babalar, dostlar gene onlarn yznden beni yurtlarndan kovacaklar. Belki bana denecek ki: Sokrates; azn tutamaz msn, sana kimse karmadan yabanc bir ehre giderek, yaayamaz msn? Buna vereceim cevab anlamanz salamak ok g bir i. nk dediinizi yapmann Tanr'ya kar bir bakaldrma olacan, bundan tr azm tutamayacam sylersem cidd bir sz sylediime inanmayacaksnz; erdemi, zerinde hem kendimi hem bakalarn snadm daha bir ok sorunu her gn tartmann, insan iin en byk iyilik olduunu, imtihansz bir hayatn yaanmaa deer bir hayat olmadn sylersem bana gene inanmayacaksnz. Size kabul ettirmek kolay olmamakla beraber, sylediklerim dorudur. Kendimi hi bir cezaya lyk grmee de almadm. Param olsayd, beni beraat ettirecek bir para cezasn teklif ederdim; bundan bana bir ktlk gelmez. Ama ne yapaym, yok; bunun iin bu kesmenizi dilerim. Evet, belki bir mina (25) verebilirim, onun iin, bu cezay teklif ediyorum. Buradaki dostlarm Efltun, Kriton, Kritobulos ve Apollodoros otuz mina teklif etmem iin beni sktryorlar; onlar kefil olacaklar. Haydi otuz olsun; bu parann kefili onlar. III Atinallar, Sokrates'i bir bilgeyi ldrm olmakla, ehrimizi ayplayacak olanlardan alacanz kt ne karlk, byk bir krnz olmayacak; ben gerekte hi bir ey bilmeyen bir adam olduum halde onlar bizi ktlemek istedikleri zaman, benim bilge olduumu syleyecekler. Halbuki biraz daha beklemi olsaydnz, istediiniz, kendiliinden gereklemi olacakt. nk, grdnz gibi, yam ok ilerlemitir; lmden ok uzak deilim. imdi, hepinize deil, sadece bana lm hkmn verenlere sesleniyorum. Onlara syleyecek bir szm daha var: Belki beraatm kolaylatracak eyler sylemediimden, sululuk kararndan kurtulmak iin gereken eyleri sylemei ve yapma kabul etmediimden tr mahkmiyetime karar verildiini sanacaksnz. Hayr; mahkm olmama

14

yol aan kusur, szlerimde deil, sizin istediiniz gibi, alayarak, szlayarak, haykrarak, bence bana yakmayan, ama bakalarndan daima iitmee altnz bir ok eyi syleyerek ve yaparak, arsz ve utanmaz bir insan gibi davranmaymdr. Ama ben, tehlikeye dtm zaman, ne byle adiliklere, alaklklara saparm, ne de kendimi savunmadma piman olurum. Asla! Byle bir ey yapmaktansa, sizin altnz gibi kendimi savunmaktansa, altm gibi sz syleyerek lmei ye tutarm. nk, sava meydannda olduu kadar adalet karsnda da, ne ben ne de baka bir kimse, kendini lmden kurtaracak yollara sapmaktadr. Evet ok defa, bir kimse savata silahlarn brakmakla, dmanlarnn nnde diz kmekle lmden kurtulabilir; her eyi sylemeyi, her eyi yapmay kabul eden bir kimse iin her trl tehlike karsnda lmden kurtulmann daha bir ok aresi vardr; yalnz una iyice inannz, yarglarm, asl mesele, lmden saknmak deil, hakszlktan saknmaktr; nk ktlk lmden daha hzl koar. Ben, yal ve ar olduumdan yava koan bana yetimitir, oysa beni sulayanlar gl ve abuk olduklarndan, abuk koan ktlk, onlara yetimitir. imdi ben, tarafnzdan lm cezasna, onlar da hakikat tarafndan ktln ve hakszln cezasna mahkm edilerek birbirimizden ayrlyoruz. Ben cezama boyun eerim, onlar da cezalarna boyun esinler. Her halde byle olmas bir aln yazsym; belki de yerindedir... imdi, ey beni mahkm edenler! Size bir kehanetimi sylemek isterim; nk ben imdi hayatn yle bir annda bulunuyorum ki, bu anda insanlar lmeden nce kehanet gcne eriirler. O halde benim katillerim olan sizlere haber vereyim ki, lmmden ok gemeden bana verdiiniz cezadan daha ar bir ceza sizi beklemektedir. Beni ldrmekle hayatnzn hesabn vermekten kurtulacanz sanyorsunuz. Ama, bana inann, sandnzn tem tersi olacaktr. Evet, hi phe etmeyin, imdiye kadar ne atlmalarna engel olduum bir ok kimse, karnza kacak, sizi iddetle sulayacak; bunlar daha gen olduklar iin sizi daha ok incitecekler, sizinle daha ok uraacaklar. Atinallar, insanlar ldrmekle, herkesi kt hayatnz knamaktan alkoyacanz sanyorsanz, yanlyorsunuz; bu, mmkn bir ka yolu, onurlu bir ka yolu deildir; en kolay, en asil yol, bakalarn hi bir ey yapamayacak hle getirmek deil, kendinizi ykseltmektir. te buradan ayrlmadan nce beni mahkm eden yarglara syleyeceim kehanet budur. Beni beraat ettiren dostlar, yarglar ileriyle urarken ve ben, leceim yere gitmeden nce sizlerle de olup bitenler hakknda grmek isterim. Onun iin azck daha durun, birbirimizle grebilecek kadar vakit var. Siz benim dostlarmsnz, onun iin bama gelenin tad anlam size belirtmek isterim. Ey yarglarm! (nk ancak sizlere gerekten yarg diyebilirim), size gerekten alacak bir olay anlatmak isterim. imdiye kadar, gndelik ilerde bile, kt veya yanl bir i ilemek tehlikesi karsnda iimden gelen Tanrsal bir ruh beni alkoyuyordu; imdi ise, grdnz gibi, herkese gre belki de ktln en kts ve en sonuncusu bama geldi. Oysa, sabahleyin evimden ayrlrken de, mahkeme karsna ktmda da, burada sz syleyeceim anlarda da Tanr sesi beni alkoyamad; baka hallerde, bir ok kere sz sylerken, beni alkoyarken, bugn bu mesele zerinde sylediim ve yaptm eylerin hi birinin nne gemedi. Bu susmann anlam nedir? te size bunu syleyeceim: bu phesiz bama gelenin iyilik olduuna, lmn bir ktlk olduuna inananlarmzn yanldklarna iarettir. nk iyilie deil, ktle doru gitmi olsaydm, her vakit ki iaret herhalde beni alkoyacakt. Baka trl dnrsek, lmn bir iyilik olduunu umduracak nedenler olduunu da grrz; lm iki eyden biridir: ya bir hilik, bsbtn bilinsizlik durumudur; ya da. herkesin dedii gibi, ruhun bu dnyadan ayrlarak baka bir dnyaya gemesidir. lm bir bilinsizlik, deliksiz ve ryasz uyuyan bir kimsenin uykusu gibi bir uyku ise, o ne kusursuz, ne tam bir kazantr! Bir kimse, uykusunda, hi rya grmedii bir gecesini dnerek, bunu hayatnn teki gnleri ve geceleriyle karlatrsayd, btn hayatnda bundan daha iyi ve daha ho ka gn ve ka gece geirmi olduunu da bize syleseydi, sanrm ki herkes, deil yalnz sradan

15

kimseler, Byk Hkmdar (26) bile, hayatnda byle pek az gndz ve gece bulurdu. lm bu eit bir uyku ise, byk bir kazantr; nk yle olunca, zamann btn ak, tek bir gece gibi gzkecektir. Ama lm bizi bu dnyadan baka bir dnyaya gtren bir yolculuk ise ve herkesin dedii gibi, btn lenler baka dnyada yayorlarsa, yarglarm, bizim iin bundan daha byk ne gibi iyilik olabilir? Gerekten teki dnyaya vardmzda, bu dnyada adaletli olduunu iddia eden kimselerden kurtularak, denildii gibi asl adaleti veren gerek yarglar, Minos'u, Rahadamanthos'u, Aiakos'u (27) Triptolemos'u (28) dorulukla yaam olan yar Tanrlar bulacaksak, bu yolculuk hibir zaman bir ceza olamaz. Bir kimse orada, Orpheus'a, Musaios'a, Homeros'a, Hesiodos'a (29) kavuacaksa, bunun iin neler vermez ki? Hayr, bu doru ise, braknz bir daha, bir daha leyim. Hele Palamedes ile, Telamon olu Aias (30) ile, haksz bir hkm yznden len eski kahramanlarla bulumak bizim iin ne yce bir ey! Kendi sonumu onlarn sonu ile karlatrmak benim iin ne byk bir zevk! Hepsinin stnde, burada olduu gibi teki dnyada da gerek ve sahte bilgelii aratrmam ilerletebileceim; kimin bilgi, kimin cahil olduunu anlayabileceim. Yarglar! Byk Troia seferinin nderini, ya da Odysseus'u ve Sisyphos'u (31) kadnl erkekli daha biroklarm deneyebilmekte ne byk bir zevk var! Onlarla konumakta, onlarn arasnda yaamakta, onlara sorular sormak ne byk mutluluk! Orada hi phesiz, sormak yznden lme mahkm edilmek tehlikesi de yoktur. Bizden daha mutlu olduktan baka, doruyu syleyen, orada lmez de olacaktr. O halde, yarglar! Siz de benim gibi lmden korkmaynz, unu biliniz ki, iyi bir insana, ne hayatta ne de ldkten sonra, hibir ktlk gelmez. Onu ve onun gibileri Tanrlar daima korurlar. Benim yaklaan sonum, sadece bir tesadf ii deildir: tam tersine, apaydn gryorum ki lmek ve bylece btn aclardan bsbtn kurtulmak benim iin daha deerlidir. te, iimden gelen iaretin beni alkoymamasnn nedeni budur. Gene bunun iin beni mahkm edenlere, beni sulayanlara asla kzmyorum. Onlar bana iyilik etmei bile bile istememilerse de, ktlk de etmemilerdir. Onlar ancak, bana bilerek ktlk etmek istediklerinden dolay knayabilirim. Sizden dileyeceim bir ey daha kald: ocuklarm bydkleri zaman, Atinallar, erdemden ok zenginlie ya da herhangi bir eye dknlk gsterecek olurlarsa, ben sizinle nasl uramsam, siz de onlarla uran, onlar cezalandrn; kendilerine, kendilerinde olmayan bir deeri verir, nem vermeleri gereken eye nem vermez, bir hi olduklar halde kendilerini bir ey sanrlarsa, ben sizi nasl azarlamsam, siz de onlar yle azarlayn. Bunu yaparsanz, bana da, oullanma da doruluk etmi olursunuz. Artk ayrlma zaman geldi, yolumuza gidelim: ben lmee, siz yaamaa. Hangisi daha iyi? Bunu Tanrdan baka kimse bilmez... SOKRATES'N SAVUNMASINDAN NOTLAR (1) Bu komedya yazar, biraz sonra ad geecek olan Aristophanes'tir. (2) Leontinoi'li Gorgias pheci bir filozof ve parlak bir hatipti. Efltun, Gorgias'nda bu filozofu alaya alr. (3) Keos'lu Prodikos, dil zerinde duran ve anlam inceliklerine nem veren bir dnrdr. Efltun, Protagoras'-nda Prodikos'tan alayl bir ekilde sz eder. (4) Elis'li Hippias, derin bilgisi olmad halde, hemen her eyi bilen bir kimse olarak geiniyordu. (5) Kallias, zengin bir kimseydi. Sofistler iin byk masraflara girdii ve eli ak olduu iin btn servetini kaybetmiti. (6) Evrenos'lu Paros, sair ve hatipti. Ad, Efltun'un Phaidon'unda da geer. (7) Eski Grek paras.

16

(8) Khairephon hakknda fazla bilgi yoktur. Aristophanes, Bulutlar adl oyununda, Sokrates gibi onu da alaya almtr. (9) Atina'nn 130 kilometre kadar kuzeybatsnda Phokis'te, Parnassos danda dik bir kayalkta bulunan tapnak. Tanrya danmak isteyen erkekler ya da kadnlar, buraya bavurur; sorularna cevap veren Tanrnn szn rahipler aracl ile renirlerdi. Buraya Python da denir. (10) Bu andn, kahin ve byc Orpneus'un kurduu dine bal geleneklerde yer ald sanlmaktadr. Aristophanes'in Eekarlar adl eserinde, kle Ksanthias da kpek" adna and ier. Sokrates'in bu and kullanmasnn alayc bir hava tadn sylemek gerekir. (11) Dionysos din trenleriyle ilgili olan ve elli kadar arkcnn koro halinde okuduu iirlere Dithyrambos denir. (12) Hera, Zeus'un kzkardei, evli kadnlarn ve evliliin koruyucusudur. Sokrates, ounlukla Tiera adna and ier. Bu, genellikle kadnlar arasnda yaygndr. Erkekler ise, Zeus ya da Herakles adna and ierlerdi. (13) Bule, d ilerine, mali konulara bakan, resmi grevlileri denetleyen ve halk meclisine Ekklesia kanun tasars hazrlayan kuruldu. (14) Ekklesia, Atina'da btn hr yurttalarn kuruluydu. Devletin en nemli ilerine bakard. (15) Anaksagoras, nl bir Grek filozofudur. Perslerle ibirlii yapmakla ve dinsizlikle sulanm, yakn dostu olan Perikles tarafndan kurtarlmt. Gnein ve Ayn, Yeryznden kopmu ve byk bir hzla dndkleri iin akkor hale gelmi paralar olduunu ileri srmtr. (16) Akhava tiyatrosunda, sahnenin nnde bulunan ve koronun dans ettii ember biimindeki blm. Bu kelime ayn zamanda arnn (agora) bir blmn de belirtir. (17) Daimonlar, en eski Yunan dininde, eyay ve insanlar etkiledii kabul edilen tabiat st varlklardr. (I8) Yunan mitolojisinde, dere, aa, da gibi tabiat paralarn kiiletiren, gzel ve dii varlklar. (19) Thetis'in olu, Akhilleus'tur. (20) Peloponessos savalarnn getii nemli yer. (21) Prytaneia, Bule'nin yrtme kuruluydu. (22) Otuzlar, sparta'nn yardmyla demokratlara bakaldran aznlk zengin snfn diktatrln kuran kimselerdir. Yunanllar bu ynetime Oligarkhlk demilerdir. (23) lerini kesintiye uratmamak iin Prytaneion yeleri srekli toplant halinde bulunurlar ve bu srada devlet hesabna yiyip ilerlerdi. (24) Onbirler, sanklar tutuklamak, gardiyanlara ve celltlara emir vermekle grevli bir kuruldu. (25) O dnem kullanlan para. (26) Byk Hkmdar, yeryzndeki zenginliin sembol olarak kabul edilen Pers kralyd. (27) Minos, Rahadamanthos ve Aiakos, Zeus'un lml oullandr. Yeryzndeki adaletli yaaylarndan tr teki dnyada lleri yarglyorlard. (28) Trirttolemos, insanlara tarm retmitir ve baka herhangi bir yerde llerin yargc olarak ad gemez. (29) Orpheus ile Musaios, Homeros'tan nce yaadna inanlan iki airdir. Burada Orpheus'un adnn air ve arkc olarak deil, din kurucusu olarak getii besbellidir. Homeros ve Hesiodos Greklerin en byk iki airidir. (30) Troya sava kahramanlarndan olan Palamedes, Odysseus'un bir sahtekrln ortaya karm ve onun tarafndan hazrlanan dzenin kurban olarak ldrlmt. Aias ise kendini ldrmt. Akhilleus, ld zaman, silahlarnn Aias'a deil de odysseus'a verilmesini, Sokrates bir hakszlk olarak grr.

17

(31) Byk Troya seferinin nderi, Greklerin babuu Agamemnon'du. Odysseus ve insanlarn en kurnaz olan Sisyphos, Homeros'a gre rnek bilgelerdi.

18