Uak niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (2008) 1/1, 17-26

OSMANLI- TRK ALE KURUMU ARATIRMALARINDA TEREKE DEFTERLERNN YER VE NEM (19. YY. rnekleri erevesinde) * Nuri KSTKL**
zet Yakna Osmanl tarihi kaynaklar arasnda eriye Sicillerinin nemli bir yeri vardr. Bu siciller ierisinde bulunan veya bazen de mstakil olarak tutulabilen tereke defterleri ise Osmanl Sosyal ve iktisadi tarihi asndan bize ok nemli veriler sunarlar. zellikle Osmanl-Trk aile kurumu aratrmalarnda tereke defterleri muhakkak mracaat edilmesi gereken kaynaklar arasndadr. Bu aratrmada, tereke defterlerinin aile kurumu aratrmalarnda nasl kullanlabilecei hususu, XIX. yy. Mula, Isparta, Yalva, Konya, Krehir, rnekleri erevesinde ele alnmtr. Bu aratrmann sonunda grlmtr ki, tereke defterleri, Osmanl- Trk aile kurumu zerine yaplacak aratrmalarda asla ihmal edilemeyecek kaynaklar arasnda yer almaktadr. Tereke defterleri, zellikle, e ve ocuk durumu ile ailenin, ekonomik durumu, geim kaynaklar, mutfak ve yemek kltr, beslenme alkanlklar, giyim- kuam kltr, mesken durumu, etnografik zellikleri, tak-ss anlay, eitim-kltr durumu gibi pek ok alanlarda bize pratik veriler sunmaktadrlar. Anahtar Kelimeler: Osmanl-Trk ailesi, Tereke defterleri, Osmanl sosyal tarihi, eriye sicilleri, 19. yy. Trk Tarihi Abstract The Place and Importance of Tereke Defters in Investigating OttomanTurkish Family(in the frame of Nineteenth Century Models) eriyye Sicils (court registers) have an important place among the sources of Modern Times Ottoman history. Among these, tereke defters (the registry of the legacy of a deceased person), sometimes kept independently, present very important data with regard to Ottoman social and economic history. Tereke defters are especially indispensable sources to be referred to when investigating the OttomanTurkish family.

25-30 Austos 2008 tarihlerinde Zagrep-Hrvatistanda toplanan CIEPO-18 Sempozyumuna bildiri olarak sunulmutur. ** Prof. Dr., Seluk niversitesi Tarih Eitimi Anabilim Dal retim yesi ve KM Edebiyat Fakltesi Dekan

______________________________________________ Nuri KSTKL

18

In this study, the ways of using tereke defters in studying families were examined in the frame of XIX. century Mula, Isparta, Yalva, Konya, and Krehir models. As a result of this study, it was found out that tereke defters are among the sources that cannot be neglected when studying Ottoman-Turkish family. Tereke defters presents practical data in various fields such as the case of spouse and children in the family, economic conditions, sources of living, cuisine, customs of nutrition, dressing style, accommodation conditions, ethnographic characteristics, jewellery and ornament tradition, and education and culture of the family. Key Words: Ottoman-Turkish family, Tereke defters, Ottoman social history, court registers, Nineteenth Century Turkish History

Osmanl sosyal ve iktisad tarih aratrmalarnda ihmal edilmemesi gereken kaynaklar arasnda eriye sicillerini sayabiliriz. Sz konusu siciller iinde yer alan pek ok belge tr arasnda ise tereke defterlerinin veya kaytlarnn ayr bir yeri ve nemi vardr. Tereke defterleri bazen de mstakil olarak tutulabilmektedir. Bilindii zere tereke defterleri len bir kiinin muhallefat ile bunlarn rayi deerleri belirtilerek vrisleri arasnda taksimini ve vasye ihtiya varsa bunlarn tespiti ile dier resm ilem ve vergileri ihtiva eden resm kaytlardr. Bu tr kaytlarn tespit ve gereinin takibi ii, kadnn grevleri arasndadr. te rayi deerleri ve pratik gerekleri yanstan tereke defterleri bize, Osmanl toplumunun sosyal ve iktisad pek ok problemlerine k tutacak zengin veriler sunarlar. Bu sosyal problemler iinde Osmanl aile kurumu henz bakir bir konu olarak karmzda durmaktadr. Bir baka ifade ile, Osmanl Tarihi aratrmalar iinde, sosyal tarih zellikle Osmanl ailesi aratrmalar-zaman ierisinde art gstermekle birlikte-henz istenilen dzey ve zenginlie ulaamamtr. Halbuki, bugn artk tarih eitiminden beklenen amalarn gerekleebilmesinde, sosyal tarihe gereken nemin verilmesi hususu ilim evrelerinde kabul gren bir gerektir. Bu dnceler erevesinde, askeri ve siyasi olaylar ynndan te acaba Osmanl toplumu nasl yaard? ehir ve ky hayat nasld? nsanlarn beslenme alkanlklar, giyim-kuam, barnma kltr neydi? Kadn haklar, ocuk haklar kavramlar nasld? Daha geni anlamyla Osmanl aile kurumu, hangi zellikleri tayordu? Btn bu problemler Osmanl sosyal tarih aratrmalarnn nemli konular olarak karmzda durmaktadr. te tereke defterleri, bize Osmanl aile kurumuyla ilgili pek ok probleme k tutacak veriler sunmaktadrlar. Bir Osmanl tarih kayna olarak tereke defterlerini ele alrken nce bu tr belgelerin diplomatik zelliklerini ksaca tespit etmekte fayda vardr. Tereke defterlerini 3 ana blmde mtala edebiliriz.

__________________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi

19

len kii ve vrislerin kimlik bilgileri ile durumlarnn tespit edildii balang ksmn 1. Blm; menkul ve gayr-i menkul btn terekenin birim lleriyle birlikte tespit ve fiyat takdirinin tek tek yapld ksm ayr bir blm yani 2. Blm; vergiler, masraflar ve dier giderlerle birlikte terekenin vrisler arasndaki taksiminin yapld ksm da son blm yani 3. Blm olarak dnebiliriz. imdi, Anadolunun deiik vilayet, kaza ve sancak merkezlerinden rastgele setiimiz rnekler erevesinde, tereke defterlerinin Osmanl aile kurumu aratrmalarnda nasl deerlendirilebilecei hususunu ele almak istiyoruz. I. Blm olarak mtalaa ettiimiz ve len kiinin kimlik bilgileri ile vrisleri hakknda bilgilerin yer ald balang ksmnda Osmanl aile kurumunu tanmaya ynelik pek ok verileri yakalamak mmkndr. Burada len kiinin adres ve knye bilgileri verildikten sonra, ei veya eleri ile ouklar isim isim zikredilerek, eer gerekli ise vas/vasye tayini ve tereke taksim oranlar da belirtilmitir. Uslp ve ifadelerle ilgili olarak fikir vermesi asndan bir rnek vermek istiyoruz; Konyann Esenl Mahallesi sakinlerinden iken vefat eden Ali olu Alinin 21 Aralk 1849 tarihinde tutulan tereke defterinde yle denilmektedir; Konyada Esenl Mahallesinde sakin iken bundan akdem fevt olan Ali bin Alinin veraseti zevce-i menkuhe-i metrukesi Hatice bint Osman ve sair olu brahim ve saire kz erife ve batnnda mtebeyyin hamli mevkufe intiar lede-eril enver zahir ve nmayn olduktan sonra sairei mezburenin tesviye-i umuruna kezalik haml-i mevkufun dahi badel velade tesviye-i umuruna mansube vasleri daylar el-hac Hseyin bin Musa ve mezbure Hatice talep ve marifetleri ve marifet-i er ile tahrir ve terkim ve beynel-verese bil-farizati-eriye tevzi ve taksim olunan tereke-i mteveffa-y merkumedir ki ber vech-i ati zikr olunur. Fi 5 Safer 1266 (KS, 81: 106). Bir baka rnek de Ispartadan vermek istiyoruz; Ispartann Gnen Kynden olup vefat eden Hseyin Olu Hasann 30 Ekim 1877 tarihinde tutulan tereke defterinde yle denilmektedir; Medine-i Ispartaya tabi Gnen karyesi mahallatndan Pazar mahallesinde sakin iken bundan akdem vefat eden Hasan bin Hseyin bin Abdullahn veraseti zevce-i menkuhe-i metrukesi Aye Hatun ibnet Halil bin Abdullah ile sulb-i kebir olu Hseyin ve sulb-i sair olu Hasan ve sulbiye-i kebire kzlar Fatma ve Zleyha ve Nazife ve Adile hatunlara mnhasra ve tashih mesele-i miraslar altmdrt sehemden olub, siham- mezbureden sekiz sehmi zevce-i mezbura Aye hatuna ve ondrder

______________________________________________ Nuri KSTKL

20

sehmden ceman yirmisekiz sehmi mezburn Hseyin ve Hasana ve yedier sehmden ceman yirmisekiz sehmi mezburtan Fatma ve Zleyha ve Nazife ve Adile hatunlara isabet-i tahakkunudan sonra sair-i mezburun tesviye-i umuruna kbel-i erden mansub vassi liebeveyn er karnda mezbur Hseyin ve zevce-i mezbure Aye hatun ve benat- mezburan Fatma ve Zleyha ve Nazife ve Adile hatundan her birinin bil-asle ve bil-vesye taleb ve marifetleri ve marifet-i erle tahrir ve menkul terekesi bilmzyede ahere bey olunarak beynel-verese bil-ferizat-eriye tevzi ve taksim olunan tereke-i mteveffa-y mezbur defteridir ki ber vech-i ati zikr olunur. F 22 evval Sene 94(Isparta S, 194: 168). Bu ifadelerden sonra, rayi fiyatlaryla birlikte terekenin dkm ile masraflar ve terekenin miraslar arasnda taksimini gsteren kaytlar yer almaktadr. Yukardaki ifadeler, aa-yukar btn tereke kaytlarnda kalp ifadeler olmakla birlikte, baz terekelerde vas tayini ve tereke taksim oranlar metin ierisinde belirtilmemi olabilmektedir. Tereke defterlerindeki bu ifadelerden Osmanl aile kurumuyla ilgili olarak; e durumu, ocuk durumu, ailenin siyas veya kltrel tercihleri vb. hususlarda veriler elde etmek mmkn gzkmektedir. Yukardaki rnekte de grlecei zere, tereke defterlerinde len kiinin knyesinin hemen akabinde vris olarak ei veya eleri belirtilmektedir. Buradan, kiinin ka ele evli olduunu anlyoruz. Baz durumlarda birden fazla evliliin sebeplerini yine bu kaytlardan anlamak mmkn olabilmektedir. Mesel; ocuklar belirtilirken hangi anneden olduklar yazlmtr. Eer lenin birden fazla mesela iki hanm varsa, ocuklar da bunlardan yalnzca birine ait ise yani dier hanmn ocuu yoksa, byk bir ihtimalle burada ocuk sebebine bal olarak ikinci evliliin yapld kanaatine varlabilir. Birka rnek vermek istiyoruz; Yalva zerine yaptmz aratrmada 35 evli erkein tereke kaydnda 31inin bir hanmla (%88.57); 4nn ise 2 hanmla (% 11.43) evli olduu, bunlardan da 2sinin ilk hanmdan hi ocuu olmad grlmtr(Kstkl, 1996: 41-46). Krehir sahoca Kynden Hacnn 14 Ocak 1884(15 Rebiylevvel 1301) tarihli terekesinden anladmza gre, Zeynep ve Fatma isminde iki hanm ve 5 ocuu vard. ocuklarn annesi ikinci e Fatmadr(Krehir S, 1: belge 327). Yine Krehir Sarclar Obas Kynden Mehmet olu brahimin 7 Mays 1884(11 Recep 1301) tarihli terekesinde Fatma ve Elife isminde iki hanmnn olduu ve iki ouunun bulunduu ve ocuklarn annesinin ikinci hanm Elife olduu anlalmaktadr(Krehir S, 6: belge 8). Elbette, birden fazla evlilii yalnzca ocuk sebebine balamak doru

__________________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi

21

deildir. lk einden ouu olduu halde ikinci evlilii yapanlar da bulunmaktadr. Mesela, 2 Aralk 1848de terekesi tutulan Konyann Hac Yusuf Mahallesi sakinlerinden mevta Abdulkadir olu brahimin miraslar arasnda eleri Ebubekir kz Kezban ve Mehmet kz Hatice ile ilk hanmndan kz Hatice ve ikinci hanmnda ocuklar Mevlt ve Alime bulunuyordu(Konya S, 81: 4). 1849 ylna ait 81 (F-38) Numaral Konya eriye Sicilinde yer alan 90 evli kiiden 82si bir hanmla (%91.11), 7 kii iki hanmla (%7.77), 1 kii de hanmla (%1.11) evli olduu grlmtr (Konya S, 81). XIX. yy. ilk yarsna kadar uzanan terekelerde Konya ailesi zerine yaplan bir baka aratrmada bir ele evli erkeklerin oran %90.43, iki ele evli erkeklerin oran %8.5 ve ele evli olanlarn oran %1 olarak tespit edilmitir(Tu ve rekli, 2002). 1875-1884 yllarn ihtiva eden 1. Numaral Krehir eriye Sicilinde bulunan 248 tereke iinde 220 kiinin bir ele (%88.7), 28inin iki ele evli (%11.2) olduu gzlenmitir. 1856 ylna ait 124 Numaral Mula eriye Sicili iinde yer alan tereke defterlerinde ise birden fazla ele evli olana rastlanmamtr. Btn bu rneklerden de anlalaca zere, tereke defterleri Osmanl aile kurumunda e durumunu tespit edebilmede bize nemli ipular sunmaktadr. Bu verilerden, Osmanl-Trk toplumunda birden fazla ele evliliin var fakat yok denecek kadar az olduunu, daha ziyade bir ele evliliin tercih edildiini, rahatlkla syleyebiliriz. Bu durumu oranla ifade etmek gerekirse, -ihtiyat da elden brakmamak kaydyla- Osmanl-Trk toplumunda bir ele evlilik orann %90n zerinde ifade etmek mmkn gzkmektedir. 4 hanmla evli olan erkeklere neredeyse hi rastlanmazken, 3 hanmla evlilik oran belki %1 olarak ifade edilebilir. Baz batl seyyah ve Trkologlarn tespitleri de bu sonular dorular niteliktedir. Mesela, 17. yy. balarnda stanbula gelen Fransz seyyah Jean Palerme, Osmanl Trk toplumu hakknda tespitlerde bulunurken birden fazla kadn olan az erkek var diyor(Palerme, 1606). Macar Trkolog A. Vambery de Trklerde birden fazla kadnla evlenmenin pek az grldn sylemektedir(Turan, 1990: 225). E durumunun yan sra aileyi ilgilendiren bir dier nemli konu ocuk durumudur. Terekede yer alan vrisler arasnda ocuklar isim isim belirtildiinden, ailenin ocuk says ve ocuk ortalamas hakknda salkl bilgilere ulaabiliriz. Krsal kesime ait terekeler ile ehir merkezinde ikamet edenlerin terekelerinin karlatrlmasyla, ky ve ehir toplumundaki ocuk ortalamalar tespit edilebilir. 276 Numaral Yalva eriye Sicilinde yer alan 35 terekenin 25i kydeki aileye, 10u ehirdeki aileye aittir. Kye ait 25 ailenin toplam ocuk says 100 olup aile bana ortalama 4 ocuk derken, ehirdeki 10 ailenin 28 ocuu vardr ve aile bana ortalama 2.8 ocuk

______________________________________________ Nuri KSTKL

22

dmektedir(Kstkl, 1996: 51). 1887-1892 yllarn ieren 10 Numaral Krehir eriye Sicilinde bulunan 219 terekenin 168i kye, 51i ehir merkezine aittir. Kydeki ailelerin toplam 654 ocuu olup aile bana ortalama 3.89 ocuk derken, ehir merkezindeki ailelerin toplam 154 ocuu bulunmakta ve aile bana den ortalama ocuk says 3tr(Mstanolu, 2004: 121). Bu veriler bize Osmanl-Trk aile yapsnda ortalama ocuk says hakknda bir fikir vermektedir. rnek aldmz yrelerde kydeki ailenin ortalama ocuk says 4 civarnda iken, ehirdeki ailenin ortalama ocuk says 2.5-3 civarnda gzkmektedir. Krsal kesimdeki ailenin ortalama ocuk saysnn ehirdeki ailenin ortalama ocuk saysndan %20-25 daha fazla olduunu syleyebiliriz. Tabii ki bu durum, krsal kesimde igcne duyulan ihtiya vb. pratik baz gerekeler ile eitim ve kltr seviyesiyle izah edilebilir. Ama u bir gerek ki, tereke dkmnden hareketle ortaya kan ailenin ekonomik durumu ile ocuk says arasnda bir doru orant tespit edilmemitir. Tam aksine, ekonomik durumu iyi olanlarn ekonomik durumu zayf olanlara oranla daha az ocuk sahibi olduklar gzlenmitir(Kstkl, 2006: 96). ocuk isimleri de ailenin tercihlerini, deer yarglarn ve hayat felsefesini anlamada bize nemli ipular sunabilmektedir. Osmanl- Trk toplumunda ocuklara isim koymada phesiz rf ve inanlarn tesirini ilk srada belirtmemiz gerekecektir. Ancak, aratrmamza konu olan Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinin Osmanl-Trk toplumunda dalgalanmalar ve ideolojik krlmalarn younlat bir dnem olduu hatrlanmal. Bir taraftan Osmanly kurtarmaya ynelik fikir hareketleri zellikle slamclk ve Trklk, dier taraftan Tanzimat ve Merutiyetle balayan batllama sreci, buna bal olarak sivilizasyon etkileri, phesiz toplumun daha dar anlamda ailenin isimler konusundaki tercihlerini de u veya bu ekilde etkilemitir. teyandan, yrede bulunan nemli ahsiyetler veya ulu kiiler ailelere isim koymada kaynaklk yapm olabilmektedir. 194 Numaral Isparta eriye Sicili ve 276 Numaral Yalva eriye Sicilinde yer alan terekelerde en fazla erkeklerde srasyla Mehmet, Hseyin, Ali; kzlarda ise Fatma, Aye, Emine isimleri gzlenmitir. Krehirde de aa yukar ayn tablo ile karlayoruz. 1887-1892 yllarn ieren 10 Numaral Krehir eriye Sicilinde bulunan 219 terekede 808 ocuk ismi gemekte ve bunlardan erkek olarak 169u Mehmet, 89u Mustafa ve 83 Ali isimlerini tarken; kzlarda 164 Fatma, 103 Aye ve 70 Zeynep adna rastlanmaktadr. 124 ve 127 numaral Mula eriye Sicillerinde ise, erkeklerde en fazla Mehmet, Ali ve Mustafa isimleri yer alrken, kzlarda mmhan isminin ska verildiini bunu Aye, Fatma ve mmglsm isimlerinin takip ettiini gryoruz. Bu verilerden hareketle, sivilizasyon tesirlerinin fazla grlmedii yrelerde -Toros hatlar ve i Anadolu blgelerinde- farkl

__________________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi

23

isimlere rastlanmakla birlikte, genellikle erkeklerde Mehmet, Mustafa, Ali; kzlarda Aye, Fatma isimlerinin younlukta olduunu syleyebiliriz. Yukardaki rnek metinde de grlecei zere, terekelerin ilk blmnde vesayete ihtiya duyulan ocuklar iin vas/vasye tayinleri yaplmtr. Bu tr uygulamalar, ailenin nemli bir unsuru olan ocuk ve haklarnn korunmas erevesinde deerlendirmek doru olacaktr. Genellikle, babas len kk ocuk iin annesi veya annesi len ocuun annesinden kalan malnn idamesi iin babas vasye/ vas tayin edilmitir. Duruma gre en yakn akrabalar da vas olarak grevlendirilmitir. Osmanl kads, vas tayininde her eyden nce ocuun hakknn korunmasn l almtr. Mahkeme, emanet ile maruf ve istikamet ile mevsuf ve her vechle umur- vesayet uhdesinden gelmee kdir(Yalva S, 276: 49, belge 113) olan vas olarak atamay tercih etmitir. kinci blm olarak mtala ettiimiz rayi fiyatlaryla terekenin dkmnn yapld ksm da bize ailenin; ekonomik durumu, geim kaynaklar, mutfak ve yemek kltr, beslenme alkanlklar, giyim- kuam kltr, mesken durumu, etnografik zellikleri, tak-ss anlay, eitimkltr durumu gibi pek ok alanlarda bilgiye ulamamz salayabilir. Terekeler bize ailenin ekonomik durumu hakknda salkl baz bilgiler verebilmektedir. Konuya bir-iki rnekle bakacak olursak; 26 ubat 1878de (23 Safer 1295) terekesi tutulan Ispartann Tekke Mahallesi sakinlerinden Nailizade mer Efendinin olduka ayrntl muhallefatnn masraflar ktktan sonra rayi deeri 29687 kuru 30 paradr(Isparta S, 194: 203-204). Ama bunun yannda yine ayn sancak Yaylazade Mahallesi sakinlerinden Ahmet olu Mehmetin 31 Austos 1878de (3 Ramazan 1295) kaydedilen terekesinin deeri masraflar dldkten sonra 2939 kuru 30 paradr(Isparta S, 194: 209-210). Bu bilgiler bize ailenin ekonomik durumunu gzler nne seriyor. Yine terekenin analizi ile ailenin geim kaynaklar hakknda bir fikir sahibi olabilmemiz mmkn gzkmektedir. Eer, terekede ok sayda, kei, koyun ve bunlarla ilgili malzeme var ise bu ailenin hayvanclkla geimini salad kanaatine ulaabiliriz. Ama bunun yannda terekesinde top top kuma ve bunlar lmeye yarayan l aletleri bulunan, arda dkkan sahibi kiilerin de esnaf ve ticaretle megul olduunu anlayabiliyoruz. Terekelerdeki baz mallarn deer durumlar, bize ailenin geim kaynaklarn veya aile iinde o maln yeri ve nemini anlamamz kolaylatryor. Mesel, Ispartann Geyran Kynden Osman olu Ahmetin 24 Aralk 1836 (15 Ramazan 1252) tarihli terekesinde 1 kze 150 kuru fiyat biilirken 1 merkebin fiyat 200 kuru olarak tespit edilmitir. Yine ayn kyden Osman olu Hac merin 17 Ocak 1837 (9 evval 1252) tarihli terekesinde bir merkep 130 kuru, bir inek 80 kuru olarak kaydedilmitir(Kstkl, 1993:

______________________________________________ Nuri KSTKL

24

72). Konyann Krk Mahallesinden Abdurrahman olu Hasan Efendinin 1 Aralk 1848 (5 Muharrem 1265) tarihli terekesinde bir merkep 100 kuru iken, ebi ve davara 14- 20 kuru arasnda fiyat verilmitir(Konya S, 81: 6). Mula tereke defterlerinde yana ve bakml oluuna gre bir merkebe 100-300 kuru arasnda fiyat biilirken bir keiye ise merkebin 1/8i ile 1/10u arasnda fiyat verilmitir(Kstkl, 1999). Konya ve Krehir terekelerinde de bu tr tespitleri artrmak mmkndr. Bu durum dnemin Osmanl-Trk ailesinde eein dolaysyla yk hayvannn yeri ve nemini gsteriyor. Yine ayn ekilde 1856 ylna ait Mula tereke defterlerinde bulgurun kyyesi (1282 gram) 1,5 kuru iken baln kyyesi 3 kuru olarak yazlmtr(Kstkl, 1999). Bal ancak bulgurun iki kat deerindedir. Bu, Mula yresindeki ailenin bal retiminin fazla, buday retiminin az, veya beslenme alkanlnda bulgurun nemli yeri olduunu gstermesi bakmndan dikkat ekici bir durum olarak karmza kyor. Terekelerde mutfak eyalar da deiik alardan aileyi anlamada bize yardmc olabilmektedir. rnek aldmz Mula, Isparta, Konya, Krehir ailelerinin hemen hepsinde bakr kap-kacak bulunmaktadr. Bu durum, bakrn Osmanl-Trk ailesinin mutfanda nemli bir yerinin olduunu gsteriyor. Tabii ki bakr malzemenin kullanm, civarda kalayclkla geinen ailelerin varlna da iaret ediyor. te yandan hemen her terekede sininin bulunmas, bir yemek ve mutfak kltr olarak yerde yemek yendiinin bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Terekelerde yer alan gda malzemeleri, yukarda da ksmen deindiimiz zere, bize o yre ailesinin beslenme alkanl hakknda bir fikir verebilmektedir. Mulada ar kovannn okluu dikkatimizi ekerken(Kstkl, 1999), Isparta yresinde terekelerde kilelerce hahan bulunmas(Isparta S, 194: 168), her iki yre ailesinin beslenme alkanlndaki baz farkllklar anlayabilmemizi salyor. Bu tr rnekleri oaltmamz mmkndr. Terekelerdeki giyim-kuamla ilgili malzemeler, ailenin giyim-kuam gelenek ve kltrn tespitte bize yardmc olurken, baz tak ve ss eyalar Osmanl-Trk ailesinde kadnn estetik anlayn anlamamz kolaylatrmaktadr. Yine baz rneklerle konuya aklk getirmek istiyoruz; Mulann Pisi Kynden Hseyin kz mmhan Hatunun terekesinde giyim- kuamla ilgili unlar gryoruz; Dizlik, ipek futa (petmal), gmlek, hrka, kuma ilik, canfes ilik, krmz canfes ilik, basma entari, kuma entari, yeil seva entari, brgi, gm psklyle birlikte fes, basma alvar, areb, khne kuma entari, sim hamayl, sim tepelik(Mula S, 127: 13). Bu bilgiler, bize o dnemde Mula kadnnn giyim-kuam kltryle ilgili baz fikirler vermektedir. Bu bilgilerden Mula yresindeki kadnlarn, gnmzde kullanlanlarn dnda o zamanlar, dizlik, eitli ilik, hamayl, fes, tepelik kullandklarn anlyoruz.

__________________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi

25

Terekelerde gayr-i menkuller, hayvan, ev ara-gereleri, iae ve giyim kuam vb. malzemelerin yan sra kitaplara da rastlanmaktadr. Bu tr terekelerden o ailenin eitim-kltr durumunu anlayabilmek kolaylamaktadr. Mesela, Konyann Nehrikafur Mahallesi sakinlerinden Abdurrahman olu Mehmetin 24 ubat 1849 (1 Rebiylahir 1265) tarihli terekesinde; kelam- kadim, bir cilt akid risalesi, bir cilt urt- salad risalesi, bir cilt sarf cmlesi, bir cilt krk sual risalesi, bir cild nahiv cmlesi, bir risale bulunmaktadr(Konya S, 81: 37). Ispartann elebiler Mahallesinden Mehmet olu Yrk Mehmet Ali Efendinin 26 Kasm 1877 (20 Zilkade 1294) tarihli terekesinde olduka fazla kitaba rastlanmaktadr. nk bu kii, ders-i mm olarak adlandrlan talebeye, medreseliye ve halka ders vermeye yetkili bir nevi hocadr. Kitaplar daha ziyade, dilbilgisigramer, din ve hikye trndendir(Isparta S, 194: 184-185). Meslek gerekliliin dnda terekesinde Kuran- Kerim harici kitap bulunan ailelerin says ok fazla deildir. Mesela, 81(F-38) Numaral Konya eriye Sicilinde yer alan 148 terekede ancak 4 ailede Kuran- Kerimle birlikte dier kitaplara rastlanmtr. Bu durum bizi, aratrmamza konu olan dnemde Osmanl-Trk ailesinde kitaba sahip olma ve buna bal olarak okuma alkanlnn istenilen dzeyde olmad ynnde bir kanaate sevk edebilir. Terekelerde gayr-i menkuller iinde yer alan mesken bilgileri, ailenin nasl bir meskende yaad hakknda bir fikir verebilir. Meskenle ilgili terekelerde geen; fevkani, tahtani, bb ifadelerinden baz ipularn yakalamak mmkn gzkmektedir. Tahtani, alt kat veya zemini ifade ederken, fevkani bunun stn yani birinci kat gstermektedir. Bab veya gz ifadelerinden de evin ka odal olduunu anlayabiliyoruz. yle anlalyor ki, Osmanl-Trk ailesinin mesken tipi, genellikle iki katldr. Fazla yksek olmaynn nde gelen sebepleri arasnda, mesken kltrn ve kullanlan malzemenin zelliklerini belirtmek her halde doru olacaktr. Sonu: Buraya kadar yaplan analiz ve deerlendirmelerden aka anlalaca zere tereke defterleri, Osmanl-Trk aile kurumu zerine yaplacak aratrmalarda asla ihmal edilemeyecek kaynaklar arasnda yer almaktadr. Tereke defterleri, zellikle, e ve ocuk durumu ile ailenin, ekonomik durumu, geim kaynaklar, mutfak ve yemek kltr, beslenme alkanlklar, giyim-kuam kltr, mesken durumu, etnografik zellikleri, tak-ss anlay, eitim-kltr durumu gibi pek ok alanlarda bize pratik veriler sunmaktadrlar. Kaynaka Isparta S, 194, 194 Numaral Isparta eriye Sicili. Krehir S, 1, 1 Numaral Krehir eriye Sicili.

______________________________________________ Nuri KSTKL

26

Krehir S, 6, 6 Numaral Krehir eriye Sicili. Krehir S, 10, 10 Numaral Krehir eriye Sicili. Konya S, 81, 81(F-38) Numaral Konya eriye Sicili. Kstkl, N. (1996), Sosyal Tarih Perspektifinden Yalvata Aile (18921908), Konya 1996. Kstkl, N. (1993), 1820-1836 Yllarnda Hamit Sanca ve Trkiye, Seluk niversitesi Yay., Konya. Kstkl, N. (1999), Osmanl Sosyal ve ktisadi Tarih Aratrmalarnda Tereke Defterinin Yeri ve nemi (Mula rneinde), Osmanlnn 700. Ylnda Mula Sempozyumu, Mula niversitesi, 6-7 Mays 1999. Mstanolu, N. (2004), XIX. Yzyln kinci Yarsnda Krehir Sanca, (Yaynlanmam Doktora Tezi), S.. Sosyal Bilimler Enstits, Konya. Palerme, J. (1606), Jean Palerme, Peregrinations, Lyon 1606, s. 96. nakleden, Ylmaz ztuna, Osmanl stanbulu, Trkiye Gazetesi, 8 Ekim 1995. Turan, . (1990), Trk Kltr Tarihi, Ankara. Tu, M. ve rekli, B. (2002), Osmanlda Ailenin Nicelii, E Durumu ve ocuk Saylar: Konya rnei, Kafal Armaan, Aka Yaynevi, Ankara. Yalva S, 276, 276 Numaral Yalva eriye Sicili.