Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

MEN, MENSIS, MOON (Ay Tanr Men, zellikleri, Klt Sistemi ve Yaylm) 1. GR talyadan Pisidiaya kadar, bilinen ilk izlerine Hellenistik Dnemde rastlanlan ve Ge Antik an sonlarna doru yava yava yok olmaya balayan Ay Tanr Men klt, Eskia Tarihinde grlen en kapsaml dinsel yaplardan biridir. ou zaman ve yanl bir kanyla- Phrygial doum, aile ve kadnlarla ilgili bir tanr olarak grlm olan bu tanr, gerekte ay epifanisi kapsamnda, savatan, berekete, nehirlerden ehirlere kadar birok yapyla ilikilendirilmi, birok tanr ve tanrayla birlikte tapnm grmtr. te bu almada, Menin bu ok ynl yapsn ve bunun sosyokltrel nemini, tapnmnn en yaygn olduu Anadolu (zellikle Lydia, Phrygia ve Pisidia Antakyas) ve Yunan Yarmadasn (zellikle Attika blgesi) odaa koyarak gstermeye alacaz. Men hakknda antik yazarlarn yazdklar eyler bir elin be parman gememektedir, bu yzden temel kaynamz bu blgelerden kan epigrafik ve nmizmatik belgeler tekil etmektedir. Ayn, tarihteki toplumlarn neredeyse tamam zerinde dorudan ya da dolayl olarak- ok byk etkisi vardr. En ilkel zamanlardan beri ayla kurulan bu kutsal ba bir sre sonra daha olgun ve karmak bir formda, insan zihnine dorudan gerekletirdii etkinin dnda da anlam kazanmas, dinin evrimsel sreci ierisinde ortaya kmtr. Gneten farkl olarak ayn ierisinde bulunduu deiim hali, onun byyp klmesi, ayn gecesinde ortadan kaybolmas, ardndan yeniden ortaya kmas birok epifaninin domasna neden olmutur. Bu sonsuz dngsellikle der Eliade srekli oluum yasasyla ynlendirilen tm kozmik dzlemleri sular, yamur, bitki, bereket- denetlemesi artc deildir.1 Hint-Avrupa dillerindeki gk cisimleriyle ilgili en eski olan szcklerden biri ayla ilgili olan medir ve ayla ilgili her terim bu kkten tremitir: Sanskritede mas, Zend dilinde mah, Litvanya dilinde menu, Gotik lehelerde mena, Yunancada mene, Laticede ise mensis olarak grlmektedir. Bu etimolojik
1

Eliade, Dinler Tarihine Giri, ev.Lale Arslan, Kabalc Yay.,stanbul,2003, s.167.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

ortaklk modern Hint-Avrupa dillerinde de grlmekle birlikte, hem bizzat gk cismini belirten szck hem de zaman dilimi olarak ay niteleyen szck bu kkten tremektedir. Ayn ritmik evreleri araclyla llen zaman srekli biyokozmik bir grngye yamur ya da bataklklar, tohumlar ya da adet dnemlerine- gnderme yapmaktadr. Kukusuz ilkel insan bunu sezgisel olarak kavramtr, daha sonraki dnemlerde ise ay takvimlerinin oluturulmas ve bylece bu gk cisminin hareketlerine gre zamann belirlenmesi, tm bu dngsel yasalar birletiren bir yap ortaya karmtr. Sonu olarak, doal hareketlerin ayla llmesinden ok, onlarn ayla arasnda hlihazrda bulunan ilikilerin bir betimlemesi yaplmtr. Ayla olan iliki bakmndan su olduka nemli bir yer tutmaktadr. Yamur, gelgit gibi durumlar, ayrca canllarn bymesini salad iin akarsular ayn etkisi altndadr. Ay sulardadr ve yamur aydan gelir motifleri Hint inanlarnda bulunmaktadr. ran su tanras Ardvisura Anahita ayn zamanda bir ay tanrasdr. Babillilerin ay tanrs olan Sin sular denetlemektedir, birok Kzlderili kabilesinde de bu duruma rastlanlmaktadr. Yeni Zelandadaki Maorilerden Eskimolara kadar birok toplumda bu iliki grlmektedir.2 Ayn bitkilerle olan ilikisi de en az sularla olduu kadar skdr. Eliade baz ran metinlerinde bitkilerin ayn scaklyla bydnn yazl olduunu dile getirmektedir, Polinezya, Melanezya, in ve sve gibi pek ok yerde otlarn ayda bittiine inanlmaktadr. Bereketle de balantl olan bu durum, Hathor, star ve Anaitis gibi birok bereket tanrsnn ayn zamanda ay tanrs olmasna dayanak salamtr. Bitkiler gibi hayvanlarn da bereketli olmas iin aya ihtiyalar bulunmaktadr. Baz din bilimciler bereket tanr ve tanralarnn neolitik dnemden beri simgeleri olan boa boynuzlarnn gerekte ayn imgesi (tam hilal) olduunu dnmektedirler. Kadnla ayn ilikisi de bu paraleldedir. Kadnn bereketi, dourganl simgelemesinin yannda, muayyen gnler de ayla ilikilendirilmitir.

Eliade,M.,a.g.e.,s.171 173.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

Ayn lmle olan ilikisini, din tarihileri, onun gece boyunca kaybolmasyla aklamaktadrlar, nitekim drdnc gece ortaya kmasyla da bir yeniden dou durumu ortaya km olmaktadr. Zaten lm burada gerek bir yok olu deil bir biim deitirmedir. Bu yzden birok ay tanrs, ayn zamanda yer alt ve cenaze tanrsdr. Ancak kanmca bu durum iin alternatif bir yorum da yaplabilir. Gece ortaya kmasndan dolay ayn yer altyla olan ilikisine Mezoptamya mitoslarnda da rastlarz ancak ayn gece gkyzndeki en parlak ve en byk nesne olmas, gnein yerini tutan bir aydnlatc olmas, onu mezarlarn koruyucusu, llerin yapmaktadr. te bu yukarda sraladmz epifanilerden ou bu almann odan tekil edecek olan Mende de bulunmakta, hatta belki de yalnzca onda tamamen birlemektedir. Bunun nedeni Menin Anadoludan ya da baka bir corafyada ortaya kmas deil, bu gei ve kltrel birleim blgelerinde birok toplumun sosyokltrel bak asnn birlemesidir. Bu da bizi Menin kkeni sorununa, yani almamzn ilk blmne getirmektedir.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

2. MENN KKEN ve YAYILIM ALANI Menin kkeni hakknda balca iki gr ortaya atlmtr. Bunlardan birincisi onun Phrygiann yerli tanrs olduudur. Bu herhangi bir epigrafik belgeden ok, Menin Phrygiadaki yaylm ve Attisle olan ikonografik benzerlii, zellikle Phryg kasketi ve Kybele ile olan ilikisinden kaynaklanmaktadr yle ki Men bir sre Pessinusta ciddi bir tapnm grmtr. Ancak bir dier gr kken olarak Persiay iaret etmektedir. Bu gr Pers tanrs Anahitayla olan ortakl, Pers ay-ruhu Mao, kendilerini km olan Pers mparatorluunun varisi olarak gren Pontus krallarnn yemin tanrs olarak kullanmalar ve klt ikonografisinde boann nemine dayanmaktadr.3 Menin Attisle olan balants erken bir tarihe dayanmaktadr. Birok Lydia yaztnda Mene ana tanra ile dua edilmektedir. zellikle tam olarak hangi tanray tekil ettii bilinmeyen ancak Ana sznden dolay da bir Ana Tanra varyasyonu olduuna dair phe brakmayan (Matar Tazene) ile birlikte tapnm grmesi bu duruma kant tekil etmektedir. Attisin bir bitki tanrs olmas da, bizzat bu tanryla Men arasndaki ilikiyi salamaktadr. konografik olarak, birok gsterimde ikisinin de Phryg kasketi yldzlarla bezelidir. Lanein gr hilal olduu zaman Meni, ayn ortadan kalkt gnlk srede ise Attisi grdmze yneliktir4 ve Attisin kaybolan tanrlardan biri olmas da bu gr bir ynde desteklemektedir. Menin Attisle olan dier bir ikonografik benzerlii de baz rneklerde sa elinde tuttuu kozalaktr (No.1). Bilindii gibi am Attisin sembollerinden biridir ve yenilenmeyi simgelemektedir. Tm bunlara ramen Menin Phrygial bir tanr olmadn gsterecek kantlar da bulunmaktadr. Bunlarn en nemlisi kronolojiktir ki ele geen malzemelerin tarihlendirmeleri zor olmakla birlikte en erken metnin Ge Hellenistik Dneme denk geldii dnlmektedir. 5 Dolaysyla bu blgedeki Men tapnmnn dier blgelerden daha erken balad konusunda elimizde somut bir delil bulunmamaktadr.

3 4

Lane, CMRDM III, s.113 114. Lane, CMRDM III, s.98. 5 Ramsay, A New Monument from Lydia, JHS, S.10, 1889, ss.228, Hicks, E.L., Classical Review, S.3., 1889, ss.138.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

Ancak Menin kayna konusundaki dier bir gr olan Pers kkeni hi deilse Phrygiaya gre- daha salam bir temele oturmaktadr. Yukarda da bahsettiimiz gibi Menin Anahitayla olan benzerliinin yannda etimolojik anlamda baz kantlar bulunmaktadr. Perslerin ay-ruhu olarak grdkleri Maonun ad, kuvvetle muhtemel olarak dzenlenmitir.6 Ayrca dorudan ayla ilintili bir epifani olmas da Attise kar belli avantajlar kazandrmaktadr. konografik anlamda, Menin Phryg kasketinin Grekler tarafndan Persler iin de kullanldn bilmekteyiz. Bununla birlikte, Truva Savanda Hektorun savaa hazrln gsteren seramikler zerinde, Hektora yardm eden tanrsal varlklarn da banda bu kasketten bulunmasndan dolay, Greklerin bunu, yalnzca Pers ya da Phryglerle deil, kendi lkeleri dousunda bulunan dier halklarla da zdeletirmi olduu syleyebiliriz. Yani Mene ithaf edilen doulu kimlik dorudur ancak bunun dounun neresi olduu konusunda tartmalar bulunmaktadr.7 Elde edilen materyallere gre Menin tapnm alan talyadan Pontus ve Pisidiaya kadar ulamaktadr ancak en yaygn blgeler Attika Sounion Burnu, Lydiada zellikle Kula Blgesi, Phrygiada Dorylaion Blgesi, Pisidiada ise Antiokhiann kent merkezidir. (har.1 ve 2). talyadan elde ettiimiz veriler Ostiadan ve arlkl olarak Romadandr. Sz konusu yaztlar MS 4.yyn sonlarna, olduka ge bir dneme tarihlenmektedir. 8 Daciada da bir yazt elimize gemitir ancak bu da Roma kkenli olmaldr ve talyadan ele geen yaztlara dayanarak bunun da Ge Antik Dneme tarihlenmesi olasdr.9 Bununla birlikte Serdicada (Sofya Bulgaristan) MS 250 300 yllar arasnda tarihlenen bir yazt ele gemitir.10 Yunanistan ve adalarda ele geen belgeler M 4.yyn ikinci yarsna kadar geri gitmektedir ki, bunlar en erken rnekleri tekil etmektedir (no.39).11 Bu yzden baz
6 7

Lane, CMRDM III, s.113. Menin talya ile olan balantlar ile ilgili bkz. Lane E.N.,The Italian Connection:An Aspect of the Cult of Men, Numen, vol.22, ss.235-239 8 Lane, CMRDM I, s.17 18, no.22 27. 9 Lane, CMRDM I, s.13, no.20 21; Daicoviciu, C., Sarmizegethusa, Dacia,,S.7, SS.310 312 10 Lane, CMRDM I, s.157, no.D3. 11 Sz konusu rlyefin Halicarnassus Mausoleumuyla karlatrmal tarihlendirmesi iin bkz. G. Bakalakis Hellenika Amphiglypha, Dissertations, Thessaloniki, 1946, s.67.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

aratrmaclar Men tapnmnn Grek kkenli olduunu ne srm olsalar da bu tez, erken tarihlerden baka ellerinde herhangi bir kant bulunmadndan geerli bir grlmemektedir. Anakara Yunanistannda Thorikos, Sounion, Eretria, Athena, Peiraieus ve Thasusta ele geen metinler M 4.yydan MS 2.yya kadar eitlilik gstermektedir.12 Bunun yannda Rhodos adasnda ele geirilen iki adet yazt MS 3.yya tarihlenmektedir.13 Daha nce de sylediimiz gibi, Lydiada, Men kltnn en yaygn olduu blge Kula Vadisidir. Lydiann merkezini tekil eden bu alann bir klt merkezi haline gelmesi ok artc grnmemektedir. Buradan elimize geen en erken metin MS 6667 (no.8), en ge metin ise MS.269 270 (no.9) arasna tarihlenmektedir.14 Baka hibir yerde grlmemi derecede fazla sayda Men kltyle ilikili sikke de bu blgeden ele geirilmitir. Men kltnn nitelik olarak eitliliinin en fazla grld yer de burasdr ki bunun en nemli sebebi de Hellenistik dnemde bu blgede yaanan ekonomik ve kltrel geliimdir.. Dier bir sebep de kukusuz Lydiann bir kltrel birleim blgesinde olmasdr (Harita-2). Phrygiada ele geen malzemelerin ou Phrygia Epiktetos denilen kuzeybat Phrygiaya ve Lydia ile olan snr blgeye aittir. Bu blgeden ele geen malzemelerin tarihlendirmesi yaplamamakla birlikte Attis ikonografisinin blgedeki grnmnden daha ge bir dnemde ortaya kmasna dayanarak Ge Hellenistik a bir balang olarak ne srebiliriz. 15 Genel olarak Dorylaion, Kottiaeum, Nacoleia, Aouda, Eumeneia, Olbasa ve Pessinus blgelerinden kan yaztlar, ayn blgelerden gelen az sayda sikkeyle tamamlanmaktadrlar.16 Men kltnn ok nemli bir konumda bulunduu bir dier yer ise Pisidia Antiokhiasdr (Yalva). Strabondan da bildiimiz gibi burada olduka nemli ve byk bir Men tapna bulunmaktadr.17 Buradan, zellikle tapnak evresinden ele

12 13

Lane, CMRDM I, ss.1 10, no.1 15; CMRDM III, ss.1 14. Lane, CMRDM I, ss.11, no.16. 14 Lane, CMRDM I, ss.39,no.56,65; CMRDM III, s.17. 15 Bkz. dipnot 5. 16 Lane, CMRDM III, ss.39 43; CMRDM II, Lev.18. 17 Strab. VII,3,31; VII,8,19.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

geen epigrafik ve nmizmatik eserler olduka eitlilik gstermektedir. 18 Bununla birlikte Atiokhiaya Men tapnmnn Hellenistik Krallklar dneminde, Roma kolonileriyle birlikte geldii dnlmektedir. Bunun nedeni de sz konusu yaztlarda ismi geen kiilerin adlarnn Latin arlkl olmasdr. 10 no.lu yaztta geen P.Viteilius ve 11 no.lu yaztta geen T.Cladius Pasiniaus bunun rneklerinden yalnzca ikisidir.19 Pontustaki Men tapnmn da Strabondan renmekteyiz: Burada Ameria kasabas denilen yerde, I.Pharnakesin Men tapna da bulunur Krallar tapnaa o kadar sayg gstermilerdir ki krallk yeminini Krallarn kaderi ve Pharnakesin Meni eklinde deitirmilerdir.20 Buradan Pontusta Men kltnn ne kadar nemli bir yer tekil ettii ve krali bir yapda olduu grlmektedir. Tapnan yapm Pharnekesten dolay M 2.yyn ilk eyreine tarihlenmektedir, bu da bize Pontustaki Men tapnmnn en ge bu dnemde baladn gstermektedir. Tm bunlara dayanarak, Men tapnmnn temel olarak talya, Anakara Yunanistan, Adalar, Lydia, Phrygia Epiktetos, Pontus ve Pisidia Atiokheiasnda faaliyette olduu grlmekte, zamansal snr olarak ise M 4.yy ile MS 4.yy, yani Hristiyanlkn gitgide palazlanmaya balad zaman arasna yerletirilmektedir. imdi, bu blgelerden ele geen belgeler nda Menin dinsel grnmlerini ve sz konusu kltn yapsal zelliklerini incelemeye geebiliriz.

18

Lane, CMRDM I, ss.103-112, no.160 178; CMRDM III, ss.55 66; ayrca Ramseyin bu blgeden kan malzemelerin bir derlemesi iin bkz. Lane, CMRDM IV, ss. 13 vd. 19 Lane, CMRDM I, no.203,290. 20 Strab. VII,3,31.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

3. MENN EPFANS ve KLT ZELLKLER Men, tapnm grd yere gre ok farkl ekillere brnen ve yeni zellikler gsteren bir tanrdr. Bu yzden ona sabit bir epifani yklenmesi sz konusu deildir. Kukusuz bu durum onun bir ay tanrs olmas, aya yklenen birok nitelie de dolaysyla sahip olmasndan kaynaklanmaktadr. Biz bu almada Mene yklenen hiyerofanik anlamlar, epitetlerden, ant ve sikkeler zerimde bulunan rlyeflerdeki ikonografik yapdan, adak stellerinin ve yaztlarnn konusundan anlamaktayz. Men iin adanan antlardaki rlyeflerden bazlar iftleri ya da daha kalabalk aileleri resmetmektedir. rnein 12 ve 13 nolu rlyeflerde bir koun zerinde oturan Mene dua eden ve sunumda bulunan iftler grlmektedir. Bunun yannda 7 nolu rnekte ise daha kalabalk bir ailenin gerekletirdii sunum resmedilmitir. Bu kabartmalar bize Menin bir tr aile koruyucusu ve byk ihtimalle de dourganlk ve bereket tanrs olduunu gstermektedir. Elinde bir kozalak ve horoz tutan bebek Men de bu durumun bir kantdr (no.1). Ayrca bir stelde bulunan yaztta, Epophrodeites adl bir kiinin setii bir kadnn ona verilmesine dair duas bulunmakta bu da dolaysyla onun aileyle olan ilikisini vurgulamaktadr..21 Dolayl da olsa bu duruma bir gnderme, Men tapnmnn nasl

gerekletirileceine dair bir metinde, kadnlarn muayyen gnlerinin bitmesinden yedi gn ykanmamas gerektiinin yazlmasyla gerekletirilmitir. 22 Buradan kadnlarn ayba tanrs olduu sonucunu karabiliriz. Zaten bu durumu ayn biyoritmik zelliklerinden bahsederken de aklamtk ki hem kadnlarla hem dourganlkla hem de aysal dngyle ilgili olan byle bir konunun Menle balantl olmas olduka doaldr. Menin zellikle Lydiada grlen bir zellii de ifa datan tanr olmasdr. Yaztlardan grld zere kiiler rahatsz olduklar blgeleriyle ilgili adaklarda bulunmakta ve bunlar iin ifa dualarnda bulunmaktadr. rnein Kula blgesinden kan bir yaztta gzleriyle ilgili rahatszl olan bir kiinin duasn grmekteyiz. 23 Ayn
21 22

Lane, CMRDM I, s.7,no.12; CMRDM III,s.3. P.Foucart, Des Associations Religieuses, Paris, ss.119 127. 23 Lane, CMRDM I, s.21, no.32.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

biimde ayaklarndan rahatsz olan kiilerin Mene duasn ieren iki metin de bu gruba girmektedir.24 Bunun dnda gsler ve bacaklar iin yaplan dualara ve adaklara da rastlanmaktadr.25 Menin en nemli zelliklerinden biri de nehir ve ekin tanrs olmasdr. Daha ok Phrygia ve Lydiann bir ksmnda grlen ekini koruma zellii, blgesel bir niteliktir. Phrygiann yerli tanrlar olan Kybele ve Attisi de gz nnde bulundurursak Menin byle bir zellie sahip olmas olasdr.26 Bunun yannda rlyeflerde elinde tuttuu kozalak da bitkisel yenilenmeyi temsil etmektedir. Ayrca olduka istisna ve ilgin bir durum olarak Men baz kabartmalarda elinde tahl demeti tutar durumda betimlenmektedir (No.14, no.15). Menin tarmla olan ilikisi balamnda ayn zamanda nehir tanrs zelliine de sahip olduu grlmektedir. Tarmla ilikili olarak Men baz Lydia sikkelerde iki nehir arasnda grlmektedir (no.16,17,18). Bu durum hem nehirlerin sulama konusundaki faydalar hem de taknlara kar koruyucu olarak Menin nemli bir tanr olduunu gstermektedir. Tm bunlar gz nnde bulundurarak, hem yeryz sular hem de tarmla ilgili bir olgu olan yamurun Menle yakn bir ilikisi ierisinde bulunduunu da syleyebiliriz. Mezarlarn koruyucusu olmak da Menin zellikleri arasndadr. Bu durum Lydia, Pisidia Antiokheias ve Lyconia-Kilikia blgesindeki baz yaztlarda aka grlmektedir. Sz konusu yaztlar lnn ardndan yaklan atlar iermektedir. 27 Bu yaztlarda lnn gmlmesinin ardndan Menin rzas ile yazlmtr, ayrca bunlardan bazlarnda mezarn satlmas ya da tahrip edilmesine kar 5000 denarii para cezas biilmitir (No.19).28 Btn bunlarn yan sra Men, Nysa sikkelerinde ehrin koruyucu ve ans tanrs (Tykhe ya da Fortuna) ya da genel olarak ehrin tanrs olarak grlmektedir
24 25

Lane, CMRDM I, no.59, 65; CMRDM III, s.18. Lane, CMRDM III, no.31,74; CMRDM III, s.18. 26 Ramsay, Bearing of Recent Discovery on the Trusthworthiness of the New Testament, London, 1915, s.184, res.4; Lane CMRDM I, no.88,91-92,105,107,142,A6. 27 Lane, CMRDM I, 143 151. 28 H.Swoboda, J.Kell, F. Knoll, Denkmaler aus Lykaonien Pamphylien und Isaurien, Prag, 1935, s.18, no.18.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

(No.20,21). Bunun yannda, Eumenia halknn adna adanan bir stel de kolektif olarak ehrin selameti asndan bu tanrya byk nem verildiini gstermektedir. 29 Bu belirgin zelliklerin yannda dier hepsini kapsayan bir nitelik Menin cezalandrc ve balayc bir mutlak g olarak grld metinlerdir. Bu metinlerde tanr, toplumsal dzenin salanmas adna baz cezalandrmalara gitmektedir. 6 nolu ilgin yaztta bir kiinin hamamdan ald giysiler yznden tanr tarafndan cezalandrld grlmektedir. Cezann ne olduu bilinmemekle birlikte adamn giysileri geri getirmek zorunda kald yazmaktadr. Ancak giysiler bulunamam ve tanr bir stelin dikilmesini emretmitir.30 Bununla birlikte tanrya kar olan baz kfrlerin belirtildii yaztlar da bulunmaktadr. rnein 2 nolu uzun metinde, verdii ilatan dolay olunun ldrmasna neden olan bir kadnn cezalandrlmas sz konusudur. 31 Bir baka metinde denmemi bir bortan dolay bir adamn hastalanmas, bir dierinde domuz hrszlndan dolay bir kiinin ldrlmesinden bahsedilmitir. 32 Bir dier ilgi ekici metinde ise Tatros adl bir kadnn iledii sulardan dolay kendisinin deil olunun korulukta ayana gelen apayla lerek cezalandrld grlmektedir.33 Bu da cezalarn yalnzca suluyla snrl kalmayp, onun yakn evresinde de grldn gstermektedir. Sonu olarak Menin belli bal nitelikleri: aile ve kadn tanrs, ifa tanrs, bereket ve dourganlk, hkmedici tanr, mezar koruyucu tanr, tahl ve nehir tanrs ve ehirlerin koruyucu tanrs olarak sralanabilmektedir. Bu temele dayanarak Mene yaktrlm epitetleri incelemeye geebiliriz. Menin epitetleri genel olarak gruba ayrlmaktadr. Bunlardan birincisi corafi, ikincisi tapnan kurucusu ve ncs ise tanrnn niteliine dair epitetlerdir. Bu epitetler, Menin zelliklerini anlamamz bakmndan olduka nemlidir. unu da

29 30

Bean, Belleten, s.XXII, 1958, s.69, no.85. Lane, CMRDM I, s.49, no.69; CMRDM, s.21 22. 31 Lane, CMRDM I, s.28, no.44. 32 Lane, CMRDM III, s.29. 33 Lane, CMRDM III, .s.30.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

belirtmek

gerekir

ki

neredeyse

hibir

metinde

bu

tanrnn

yalnzca

ismi

kullanlmamakta, ayrt edici zellikleri sfatlaryla birlikte ortaya koyulmaktadr. Corafi anlamda kullanlan epitetler, Men ile tapnm grd yerin ilikisinden kaynaklanmaktadr, yani bir ehrin Meni ile dier ehrinki ayn olamaz. Bu bir anlamda tanry zelletirmek, onu sahiplenmektir. rnein Selmae ehrinde ele geen bir metinde Men Demos Semeenos ( ) ismine rastlamaktayz.34 Bunun yannda Men Motelleites ( ) de Motelleden (Yeiloba/Denizli) gelen bir yaztta ortaya karlmtr. Menin bir dier corafi epiteti ise Galatia kral Deiotarusun sikkesi zerinde bulunan Men Gallikos ( )tur.35Byk ihtimalle bu terim Galatiadaki Gallos () Nehrinden gelmektedir. Ayrca henz lokalizasyonu yaplmayan yerleimlerle ilgili Men Ouindieinos ( ),36 Men Toutenos ( )37ve Men Ksevnagonenos ( )38 grlmektedir. Menin tapnan kurucularndan dolay ald epiteterin en mehuru Strabondan da bildiimiz Pontus kral Pharnacesin tapnan yaptrd Men Pharnakoudur ( ).39 Olduka yaygn bir epitet de Lydiadan ele geen yaztlarda grlen Artemidorou ()dur.40 Men Aksiotonos EksApollonia (( ) ve Men eg Diodotou ( ) da bu tr epitetlere rnek tekil etmektedir.41 Men hakknda en fazla bilgi veren epitet eitleri kukusuz onun belirli zelliklerini iaret edenlerdir. ou tartmal olmakla birlikte aralarndan bazlarnn nitelii belirlenmitir ve ciddi tartma konular tekil etmektedir. Bunlar arasnda en tartmals ve de en yaygn olan Askaenos epitetidir. Ramsey nderliindeki baz aratrmaclar burasnn Askhain yer ismiyle balantl olduunu dnmektedirler
34 35

Lane, CMRDM I, no. 107,109; CMRDM III, s. 67. Lane, CMRDM I, no. 90; CMRDM III, s. 73. 36 Lane, CMRDM I, no.153. 37 Lane, CMRDM I, no. 98. 38 Lane, CMRDM I, no. 157. 39 Strab. VII, 8,19. 40 G. Keppel, Narrative of a journey across the Balcan, also of a Visit to Aizani and the newly discovered ruins Asia Minor in the years 1829-30, London, 1831, II, s.357, no.1; Lane, CMRDM I, no.47,86. 41 Lane, CMRDM I, no. A2; CMRDM III, s.67.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

ancak bylesine dar bir corafi alann Anadounun genelinde kullanm grmesi dk bir ihtimaldir. Lane bu epitetin kurgusal olduunu dnmektedir. Ona gre bu isim Asia Minorn kutsal ya da poetik bir varyasyonudur.42 Eer Lanein bu hipotezi ispat edilirse, Menin kkeninin Asia Minor olmad kesinleebilir. nk eer byle olsayd, bu kadar geni bir corafya iin ayrt edici bir sfatn oluturulmasna gerek kalmazd. Ancak bu fikri destekleyecek ok fazla kant bulunmamaktadr. Ayn buna benzer dier bir tartma youn olarak Lydiada grlen bir epitet olan Aksiottenostur. Bu epitet Aksitte () ve Aksiotta () yer isimlerinden tredii dnlmektedir. Ancak Lane bunun yine Lydia kutsal ya da poetik bir varyasyonu olduunu dile getirmektedir.43Kukusuz yer ismiyle olan yaknl Lanin bu grn glgede brakmaktadr. Menin niteleyci bir dier epiteti de Labanos ()tur. Bu kelime byk bir ihtimalle semitik kkenlidir. Laban kelimesi branice beyaz anlamna gelmektedir (no.22). Bu yaztlar MS 2 ve 3.yylar arasna tarihlenmektedir. Daha nceki hibir etkileimi saymazsak, Yahudilerin Romallara kar balatt isyan, sert bir biimde bastrldktan sonra, Yahudiler Jerusalemden ge zorlanmas ve bylece branilerin Akdeniz havzasndaki dier halklarla temasa gemesi, glerden en fazla etkilenen yerlerden birinin de Lydia blgesi olmas dinsel ve dilsel bir etkileimin gereklemesi iin gerekli ortam salamtr. Bylece birok noktada branice kelimeler dorudan ya da Greke biimleriyle kullanm grmtr. te bu sebepten dolay Menin baz sfatlarnn branice olmas olduka doaldr. Semitik kkenli olduu dnlen dier bir epitet de Kamareites

()tir (No.23,24). Bunun semitik dillerde ay, aya benzeyen anlamlarna gelen ve ayrca Babilli bir tanrya denk den qamardan tredii dnlmektedir. kinci bir varsaym ise bunun mezar anlamna gelen ve yerde bulunan kknden tretilmi olan khamara () kelimesinden geldiidir. Nitekim bu ilkine nispeten daha mantkldr nk hem Menin tanrsal zelliklerinden biri olan mezarlarn koruyuculuu ile hem de bunu niteleyen bir baka epitet olan Katachthonios ile

42 43

Lane, CMRDM III, s.74. Lane, CMRDM I, no.43,44,86,AI; CMRDM III, s.75.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

rtmektedir.44 Dier bir tartmal epitet ise Kula blgesinde kullanm gren Petraeitos ()tur. Bunun Ptraeites yer isminden tredii dnlmektedir. Bir baka neri ise bunun Patrae yani kaya isminden tredii dnlmektedir. 45 Ayrca bu kelimenin baba kelimesiyle olan benzerlii de dikkat ekicidir. Menin olduka ak olan epitetlerinden biri Tyrannostur. (no.25,26). Mutlak hakim, hkmdar anlamna gelen bu epitet, Menin yukarda sz ettiimiz cezalandrc ve yarglayc zelliiyle tam anlamyla rtmektedir. Bu sfat, tanrnsn hasta etme ve ifa verme ve belki de ekini koruma zelliiyle dorudan balantl grlmektedir. Ouranios gksel bedenin kutsall anlamna gelmektedir. Bu epitetin onun ayla olan ilikisini nitelendirildii aka grlmektedir. Daha da nemlisi bir noktada tyrannosla rtmesi, mutlak bir g anlamnda kullanlmasdr. Bu durum ayrca Hristiyan teolojisiyle de bir paralellik gstermektedir. Bununla birlikte yukarda da bahsettiimiz gibi nemli bir epitet de Katachthoniastr. Baz aratrmaclar bu kelimeyi yer alt ya da yer alt sularyla da zdeletirmilerdir. Bu da bir dier semitik balanty, Menin Tiamatla olabilecek bir ilikisi zerinde dikkat ekse de veri yetersizliinden dolay bu iddialar askda kalmaktadr. Grld gibi Menin epitetleri, tapnm grd yer, tapnan kurucusu ve kendi zelliklerini ortaya koyan niteleyiciler olarak biimde karmza kmaktadr. Kukusuz Men hakknda din tarihsel olarak en nemli bilgileri veren bu nclerdir. Nitekim yukarda saydmz zelliklerle bu epitetlerin birebir rttn grmekteyiz. Menin tanrsal zelliklerini ortaya koymamza yarayan bir dier durum da dier tanrlarla olan ilikisidir. Biz bunlar epigrafik belgelerden ve rlyeflerden anlamaktayz. Menin yazl mitolojide herhangi bir yeri olmamasna ramen halkn arasnda belirli hikyelerde biim bulmas olasdr. Hikayelerin yannda belirli tapnm koullarnda insanlar, Meni dier tanrlarla zdeletirmi ya da onunla dierleri arasnda belli balantlar kurmulardr.

44 45

Lane, CMRDM III, s.75. Buresch, Aus Lydien, s.111, no.53.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

4. MENN DER TANRILARLA OLAN LKS Menin benzer olduu tanrlarn nerdeyse tamam yukarda szn ettiimiz aysal ritimler ve ayn belli etkileriyle balantl olan tanrlardr, Bunlar; bereket, bitki, ay ve sihir olarak grlmektedir. Baz durumlarda ise Men bizzat tanrnn kendisi olarak grlmekte ve bir belirsizlik iinde dier tanryla zdelemektedir. Menin ilikisi olduu tanrlardan en yaygnlar Ana Tanra ve Attistir. Attisle olan yaknlna yukarda deinmitik. Bununla birlikte birok Lydia yaztnda Mene ana tanra ile birlikte dua edilmektedir. Ayazviranda bulunan 27 nolu yaztta Mene Mater Tazene ( ) ile birlikte dua edilmektedir. Bunun yannda 28 nolu rlyefte de ana tanra Men ile yan yana durmaktadr. Menin ana tanrann olu olduu fikri no.3teki bebek Meni de aklayabilir ancak bunu bu biimde yorumlayacak herhangi bir metin bulunmamakta ve tahminin tesine geememektedir. Menle ilikisinin yaygn olarak grld dier bir tanra da Ay tanras Selenedir. Biz Strabonun aklamalarndan Men tapnaklarnn ayn zamanda Selene tapna olduunu anlamaktayz. Pontus da, Phrygiada ve Antiokheiada grlen bu durum kukusuz daha birok yerde bulunmaktadr.46 Bununla birlikte ilgin bir nokta ise Bithinia Aliopelus sikkelerinde (no.29) Men ak bir biimde kadn grnmldr. Bu da bir biimde Menin Selene ile olan benzerliinin onunla bir olarak grlmesine neden olacak kadar ileri olduunu gstermektedir. Hekate ile olan iliki ise Menin katachtonias epitetiyle ve bizzat ay kltyle alakal grlmektedir. Mezarlarn koruyuculuu ile ay epifanisinin gecenin ve karanln tanrasyla olan ilikisi olduka gl grlmektedir. yle ki baz yaztlarda Hekate rahiplerinin ayn zamanda Men rahipleri olduu grlmektedir. 47 Bununla birlikte Hermes de Selene Katachtonia, Men Katachthomos ve Hekate lsyle birlikte be sihir temelli bir ortaklk ierisinde bulunmaktadr. Magnesiadan ele geen baz sikkelerde (no.30-33) Hermesle balantl grlmektedir. Bunun yannda Hermesin

46 47

Strab.XIII,III,33. Lane, CMRDM, no.89,99.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

Men ile insan arasnda elilik grevinde bulunduuna dair baz kantlar da bulunmaktadr.48 Men ile Pan arasndaki iliki Yunan mitolojisinde grlen Pan ile Selenenin akyla balantl olabilir. Attikadan kan bir rlyefte Men ile Pann yan yana durduu grlmektedir (no.34). Bunun haricinde byle bir birliktelii niteleyen herhangi bir belge bulunmamaktadr. Ayn biimde Dionysosla olan balants da pek salam deildir. Yalnzca Lydiadan ele geen bir belgede Men Tiamou, Dionysos ve tanmlanamayan bir ana tanra grlmektedir.49 Menin byk tanrlarla olan tek birliktelii Zeusladr. Aslna baklrsa Menin kendisi de bir noktada byk ve hkmedici bir tanr olarak ortaya kar ki yukarda bahsettiimiz tyrannos epiteti de bunu anlatr. Cezalandrc, dllendirici ve mutlak kader gibi konularda byk etkisi grlr. Lydiadan kan iki yaztta (No.35,36 ) Men, Zeus Masphalotenosla birlikte grlmektedir. Bunlardan ilkinde Zeus yal dierinde ise gen ve Apollonu andran bir biimde gen, bandan k saarken gsterilmitir. Phrygiadan kan bir yaztta50Zeus Bonmeus ve Mene birlikte sunu yapld grlmektedir. Phrygiadan ele geen bir baka yaztta ise 51Zeus Saber ile Men kltnn rahipliinin ortak olduu grlmektedir. Tm bunlar Menin toplum ierisinde ne derece nemli olduunu ve sosyokltrel anlamda Antik a insannn yaam ierisinde baz kilit noktalarda bulunduunu gstermektedir. imdi bu kltn tapnm sistemi ve tapnan kesimleri hakknda baz bilgileri verdikten sonra, Men kltnn tam bir grnmn elde etmi (hi deilse buna yaklaabilmi) olacaz.

48 49

Lane, CMRDM III, s.90. Lane, CMRDM I, no.34. 50 Lane, CMRDM III, no.A8. 51 Lane, CMRDM I, no.101, s.89.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

5. MRTLER, TAPINAKLAR ve KLT ORGANZASYONU Menin mritlerinin ait olduu sosyal snf, baka hibir tanrda grlmemi biimde, blgelere gre ciddi farkllklar gstermektedir. Bunun nedenini anlamak zordur, corafi aklamalar da belli bir noktaya kadar tatmin edici olmaktadr. Kukusuz epigrafik malzemelerin bize aklamad farkl sosyokltrel etkenler bulunmaktadr. Attikada bulunan yaztlar, Men kltnn bu blgede genellikle kleler arasnda tapnm grdn gstermektedir. Sounion Bunundan ele geen iki yazt Xantus adnda azat edilmi bir klenin, kle arkadalar iin bir Men tapna yaptrdn gstermektedir (no.2).52 Bu tapnak Lanee gre Lauriondaki gm madenlerinde alanlar iin yaptrlmtr. 53 Bununla birlikte Delosta bulunan iki yazt bu durumun dnda kalmaktadr ancak onlar da Gaius Petronius Iustius ve Aur. Marcianus adnda iki Romal asker tarafndan adanmtr. 54 Ancak bunlar byk ihtimalle Meni Asia Minordeki askeri grevlerinde Men kltyle tanmlardr. Lydiadaki adaklarn ise Attikadakinin tersine zgr insanlar tarafndan gerekletirildii grlmektedir. Burada ele geen yaztlarda sklkla topiarius kelimesine rastlanmaktadr ve bu da toprak sahiplerini ifade etmektedir. 55 Bu da bize Men kltnn, Lydiadaki st snf tarafndan olduka youn bir biimde tapnm grmtr. Bu durum Phrygia iin de geerlidir. Ancak Simavda bulunan bir yaztta bahsi geen hamile kadn gibi tapnak klelerinin de adaklarda bulunduu grlmektedir.56 Lydiadan sonra Men kltnn en yaygn grld merkez olan Pisidia Antiokhiasnda, mritler arasnda farkllklar grlmektedir. Tam olarak ne olduklar anlalmasa da meslekler eitlidir. rnein yaztlardan birinde P.Viteilius adl biri kendisini olarak tantmaktadr. Dier bir yaztta ise Alexandros adl bir kii kendisine demektedir. Baka bir yazttaki ad bilinmeyen biri ise kendisini

52 53

Lane, CMRDM I, no.11-13. Lane, CMRDM III,s.110. 54 Lane, CMRDM III, s.110. 55 Lane, CMRDM III, s.111. 56 Buresch, a.g.e.,s.87,197.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

ekerci olarak tantmaktadr.57 Daha ilginci ise bize Antiokhiadaki Men kltne tabi olan st snf hakknda bilgi veren iki yazttr (no.37).58 Bunlardan ilki bir suma rudise yani gladyatr kl ustasna aittir ki bu yzden bu kiinin toplumdaki statsnn olduka yksek olduunu syleyebiliriz. Dieri ise kendisini procurator et praegustator et a secretis olarak tantan Ti. Claudius Epinicustur. kiinin yksek bir devlet memuru olduu anlalmaktadr. Yaztta aktarldna gre Romada olduka ykselmi ve daha sonra Sevir Augustalis (Augustusun Klesi) olmak iin kendi ehrine yani Antiokhiaya geri dnmtr. Pontusta ise durum biraz daha farkllamaktadr. Men burada ilk kez krali bir dzeyde ortaya kmakta olup, ayn zamanda kralln dayand temellere atfta bulunmaktadr. Daha nce de bahsettiimiz gibi Pontustaki byk Men tapna kral Pharnekes tarafndan kurulmutur. Strabonun bahsettiine gre daha sonra gelen krallar bu tapnaa ok fazla sayg gstermiler ve krallk yeminlerini de Men zerine etmeye balamlardr. Bu bir ran gelenei olmakla birlikte, kendilerini rana balayan Pontuslular tarafndan bilinli olarak oluturulmas da olas grlmektedir. Grld gibi ay tanr Men, klelerden krallara kadar ok geni bir kesim arasnda tapnm grmtr. Bu onun antik a din tarihindeki yerini daha da nemli bir konuma getirmektedir. Bu durumu almann sonu ksmnda tartacaz ancak nce Menin klt trenleri ve klt ierisindeki tapnm kurallarna deinmemiz gerekmektedir. Bu konudaki bilgi kaynamz az ve neredeyse sadece Menin aileyle olan ilikisine dair olmakla birlikte temel olarak Attikadan ele geen rlyeflere ve klt sunumunun ayrntl bir anlatmn ieren bir yazttan edinmekteyiz. Bu yzden batan sylemek gerekir ki ileri bir genellemeye gitmek iin elimizde yeterli materyal bulunmamaktadr. Mene gerekletirilen sunumlar dier tanrlarda olduu gibi basit libasyon ve kurbanlar deildi. Bu tanrnn mritleri tanrya bir kurban ya da sv sunmann yannda onu kendi yemeklerine simgesel olarak davet etmilerdir. (no.7,13,12). ou zaman sunulan ey farkl malzemeden ve farkl biimlerle yaplm ekmek ve rek benzeri

57 58

Lane CMRDM I, no.203, 217, 283. Lane CMRDM I, no.160.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

eylerdir. Tm aile yemek masasnn etrafnda toplanm Mene dua etmekte, onu armaktadr. Men ise ya bir koun ya bir horozun ya da bir atn zerinde gsterilmektedir. unu da belirtmek gerekir ki kabartmalarda grlen yemek masasnn altnda ou zaman bir tavuk ya da bir horoz veya ikisi birlikte bulunmaktadr. Ancak bu sunulara bunlarn dhil edilip edilmedii kesin deildir. Nihayetinde ko ve horoz Menin sembollerindendir. Men kltnn organizasyonu ve ierii hakknda bize ayrntl bilgi salayan yalnzca bir yazt bulunmaktadr (no.25). Bu metne gre sarmsak ve domuz yasaklanmtr, bunlar yiyen bir kii kesinlikle tapnaa girememektedir. Ayn durum cinsel iliki iin de geerlidir. Ancak kirlilik dier kltlerin aksine Mende daha kolay stesinden gelinen bir durumdur, sadece ykanlarak giderilebilir. Bununla birlikte Men kltnde kirlilii ok daha gizemli bir olgu olarak grmekteyiz. rnein kadnlar, muayen gnleri bittikten ancak yedi gn sonra ykanabilir ve ancak o zaman tapnaa gidebilirlerdi. Bu durum ayn ilk eyreini ifade etmekle birlikte bir noktada kirliliin kutsallatrld anlamna gelmektedir. Ayn ey ller ve katiller iin de geerlidir. Doum, krtaj ya da dk yapan kadnlar da tapnaa gitmek iin krk gn beklemek zorundaydlar. Bu durum bugnk Anadolu ve Yunanistan kltrlerinde bulunan, kadnn lousa dnemine benzemektedir. Kukusuz ki ayin ilerini rahipler ynetmekteydi. Ayinin yapld tapnan iindeki ekipmanlar Burdurdan bulunan 38 no.lu (121) yaztta59 ayrntl biimde grmekteyiz. Buna gre tapnan ierisinde iki yatak ve iki masa bulunmaktadr. Bununla birlikte parann saklanmas iin ahap bir kutunun varolduu ve bu kutunun bir niin ierisinde bulunduu anlatlmaktadr. Daha ilgi ekici bir durum ise tapnan iersinde bir hapishanenin bulunmasdr ki bu da baz durumlarda tapnan ierisinde tutuklularn bulunduunu gstermektedir.

59

Lane, CMRDM I, no.121.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

SONU: MENN SOSYKLTREL AIDAN NEM almann banda belirtildii ve alma boyunca sklkla zerinde durulduu gibi, ay tanr Men Antika insannn hayatndaki birok nemli hususta etkin bir konumda bulunmaktadr. Onun en bata aile ile ilgili bir tanr olmas, toplumun ekirdeini oluturan bu kurumunun nemiyle doru orantldr. Nitekim yalnzca bununla deil, kadn, bereket, ifa, lm ve yarglama gibi yaamsal hususlardaki yeri de bu nemin kaynan oluturmaktadr. Nihayetinde Yunanistan ve Anadoluda bu derece yaygn olarak grlmesi artc grnmemektedir. Ancak bunu baka bir adan da dnmek gerekmektedir. Kukusuz ki Men Anadolu ve Yunanistana tm bu zellikleri barndrarak gelmemitir. Corafyalar zerinde, o corafyaya zg bir takm nitelikleri de daha sonra kazanmtr. rnein onun bir bereket tanrs olarak grlmesi Anadolunun tarma bal insannn, kendi yaam tarz ile kutsal alglay biiminin birlemesiyle olumutur. Ayn biimde, ifa datan bir tanr olmas onun bir ekilde Apollonla e tutulmasyla gereklemi olmaldr. Ancak bunlar dnda Menin kadnlarn ve dourganln tanrs olmas, onun kendinde zelliklerden biridir. almann banda bahsettiimiz gibi, ayn kendisinin baz ritmik hareketleri, onun dnya zerindeki birok eyi etkiledii inancn da yannda getirmitir. Kadnlara has olan adet dnemi ve hamilelik de bu balamda Men klt ierisinde ok nemli bir yer tutmaktadr. Ayn ritmik grnt Menin lmle olan balantsn salamtr. O lmn efendisi ve mezarlarn koruyucusudur ki bir noktada aysal yenilenme fikrine dayanmaktadr. Ne olursa olsun tarihin balangcndan beri n Asya halklar arasnda ayn ok nemli bir yeri vardr. zellikle scak bir iklime sahip olan blgelerde ay en byk tanrlardan biri olarak grlmtr. Ona toplum ierisindeki en nemli durumlarn yklemesi yaplmtr. almamzn konusunu oluturan Men ise kanmca ay tanrlar arasndaki en olgun grnm sunmaktadr. Bunun sebebi yalnzca kronolojik olarak dierlerinden sonra tapnm grmesi deil, ayn zamanda tm aysal hiyerofanileri kendi ierisinde barndrmasndan kaynaklanmaktadr. Nitekim Ge Antik ada yle bir noktaya ulamtr ki ayn Zeus gibi, mutlak bir hkmedici durumuna gelmitir.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

Kukusuz bunun en nemli sebeplerinden sz konusu dnemde Akdeniz Havzasnda grlen sosyal dnmdr. Eer toparlayacak olursak, muhtemelen dou kkenli bir tanr olan Men Yunanistan ve Anadolu corafyasnda, Eskia Tarihinde ayla ilgili olan tm kltlerdeki yapy kendi ierisinde toplam ve aile, kadn, ocuk, bereket, ifa, lm ve mutlak hkimiyet gibi birok konuyla ilikilendirilmi, bu nedenle de toplum ierisinde fazlasyla nemli bir konuma ulamtr. Men tapnm, Antik an dier tapnmlar gibi Hristiyanlkn gitgide etkin konuma gelmesiyle yavaa ortadan kaybolmutur.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

BBLYOGRAFYA a. Ansikopediler Aufstieg und Niedergang der rmischen (ANRW), c.2., ed. H. Temporini, W. Haase, Berlin, 1984.
-

- Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae (LIMC), c.6., Zurich, 1992. - Paulys Realencyclopadie der Classischen Altertumswissenschaft (REAL), Stuttgart, 1930. - Der Neue Pauly, c.7., Stuttgard, 1999.

b. Antik Kaynaklar - STRABON, Corafya, ev: Adnan Pekman, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1969.

c. Epigrafik Materyaller / Kataloglar BURESCH, K., Aus Lydien: Epigraphisch-Geographische Reisefruchte,

Kessinger Publishing Berlin,1989. - Corpus Monumentorum Religionis Dei Menis (CMRDM), c.1., ed. E. N. Lane, Brill, Leiden, 1971. - Corpus Monumentorum Religionis Dei Menis (CMRDM), c.2., ed. E. N. Lane, Brill, Leiden, 1975. - Corpus Monumentorum Religionis Dei Menis (CMRDM), c.3., ed. E. N. Lane, Brill, Leiden, 1976.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

- Corpus Monumentorum Religionis Dei Menis (CMRDM), c.4., ed. E. N. Lane, Brill, Leiden, 1978. - Monumenta Asiae Minoris Antiqua (MAMA), c.7, ed. William M. Calder, Manchester, 1956. - Monumenta Asiae Minoris Antiqua (MAMA), c.8, ed. Sir William Calder, J. M. R. Cormack, Manchester, 1962.

d. Kitaplar ELIADE, M., Dinler Tarihine Giri, ev:Lale Arslan, Kabalc Yaynlar, stanbul,

2003. - RAMSAY, W.M., Cities and Bishopics of Phrygia, Eliborn Classics, Oxford, 2003.

e. Makaleler: - ANDERSON, J. G. C., Fest,vals of Men Askaenos in the Roman Colonia at Antioch of Pisidia, The Journal of Roman Studies, S.3, No:2, 1913, ss.267 300. - HIESINGER, U. W., Three Images of God Men, Harvard Studies in Classical Philology, S.71, 1967, ss. 303 310. LANE, E. N., The Italian Connection: An Aspect of the Cult of Men, Numen,

S.22, 1975, ss.235 239. - LEVICK, B., The Table of Men, Journal of Hellenic Studies, S.91, 1971, ss.80 84. - LEVICK, B., Dedication to Men Askaenos, Anatolian Studies, S. 20, 1970, ss 37 50.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

- PERDRIZET, P., Men, Bulletin der Hellenistiche, S.XX, ss. 50 vd. - RAMSAY, W.M., Graeco-Roman Civilization in Pisidiai The Journal of Hellenic Studies, S.4, 1883, ss.23 45. - RAMSAY, W., The Sanctuary of Men at Antioch Contemporary Review, S.102, 1912, ss.368 378. - ROSCHER, W. H., Einiges ber Kult; Wesen und bildliche Darstellung des kleinasiatischen Mondgottes, Berlin Leipzing Gesthische Phil-Hist, S. XLIII, s.119 vd. - SCHWERTHEIM, E., Ein neues Weihrelief fr Men und seine Mutter aus Lydien im Museum von zmit, stanbmitt, S.25, stanbul, 1975, ss.357 365. - SMIRNOFF, J., ber den phrygischen Gott Men, Steoanos, St. Petersburg, 1895, ss. 81 vd. - WRIGHT, J. H., Avotive Tablet to Artemis Anaitis and Men Tiamu in the Boston Museum of Fine Arts, Harvard Studies in Classical Philology, Vol. 6, S.6, 1895, ss. 55 74.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

Harita 1 (talya ve Yunanistan'da Men Klt)

Harita 2 (Sikkelere gre Anadolu'da Men Tapnm)

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

No.1

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

No.3

No.2

No.5

No.6

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

No.7

No.6

No.6

No.8

No.9

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

No.11

No.12

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

No.13

No.14

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

No.16

No.17

No.15 No.18

No.19

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

No.21 No.20

No.23

No.24

No.22 (Lane, CMRDM I, no.62)

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

No.26 (Thasos)

No.25 (Sounion)

No.27 (Lane, CMRDM I, no.67)

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

No.29

No.30 No.28

No.31

No.32

No.33

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

No.34

No.35

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

Ahmet TRKAN, Men, Mensis, Moon, Haziran, 2010.

No.37

No.38

No.39 (Lane, CMRDM I, no.7.)