ANALIZA LANCA VRIJEDNOSTI (LV) BIOMASE U OPTINI ROAJE, SA ANALIZOM PROVEDENOG ISTRAIVANJA CILJNIH GRUPA ( KONCESIONARI,PRIVATNI VLASNICI,DRVOPRERADIVAI) I PREZENTACIJA

REZULTATA ANALIZE

Autor:Demic Zehra, dipl.sum inz. Co-autor: Mensura Nuhodzic, savjetnik za sumarstvo, SNV

Contents IZVOD IZ ANALIZE ............................................................................................................................. 7 I.UVOD .................................................................................................................................................. 8 1.1. Pojam i definicija biomase ........................................................................................................ 8 1.2.Obnovljivi izvori energije (OIE)...................................................................................................... 9 Slika 1. umsko podruje Roaja ..................................................................................................... 11 1.3.Pristup i metodologija................................................................................................................... 12 Grafik br.1. ema toka terenskog istraivanja za Analizu biomase i proizvoda od biomase u Roajama ............................................................................................................................................ 13 Grafik br.2. ema primarnih i sekundarnih metoda terenskog istraivanja za Analizu biomase i proizvoda od biomase u Roajama................................................................................................... 14 II. Analiza ukupnih potencijala biomase na podruju Roaja, uz analizu glavnih problema za njenu eksploataciju i mogunosti za poboljanja ............................................................................ 16 2.1. Drvni ostatak u umarstvu...................................................................................................... 16

Tabela br.1. Struktura povrina i drvnih masa Roaja .................................................................... 17 Slika 2. ................................................................................................................................................. 18 Tabela br.2. Energetska vrijednost tehniki raspoloivog drvnog ostatka na bazi planiranog etata u Roajama................................................................................................................................ 19 Tabela br.3. Raspoloive koliine i energetska vrijednost drvnog ostatka iz umarstva na realizovanom obimu sjee u 2010.god. u Roajama na osnovu anketa, intervjua i snimanja terena................................................................................................................................................... 19 Tabela br.4. Planirani etat tehniki raspoliv drvni ostatak u procesu sjee i izrade drvnih sortimenata u umama Roaja.......................................................................................................... 20 2.2 .Mogunost uzgajanja plantaa drvea................................................................................. 20

(poveanje potencijala biomase za energetske potrebe)................................................................ 20 2.3 .Drvni ostatak u preradi drveta............................................................................................... 22

2.4. Pilanska prerada u optini Roaje ............................................................................................. 23 (primarna prerada drveta) .................................................................................................................. 23 2.5. Finalna prerada drveta................................................................................................................ 23

2.6

.Preduzea drvoprerade ......................................................................................................... 24

(finalna prerada) ................................................................................................................................. 24 2.7. Raspoloive koliine drvne biomase ........................................................................................ 24 u industrijskoj preradi drveta u Roajama ........................................................................................ 24 Tabela br.5. Spisak koncesionara za korienje dravnih uma u optini Roaje po godinama 25 Tabela br.6. Lista drvoprereivaa finalna prerada u optini Roaje.......................................... 26 Tabela br.7. Spisak koncesionara koji imaju susaru ili koji koriste otpad za grijanje radnih prostorija.............................................................................................................................................. 28 Tabela br.8. Planirani etat I tehniki raspoloivdrvni ostatak u procesu sjee I izrade drvnih sortimenata u Roajama .................................................................................................................... 29 2.9. Analiza glavnih problema i mogunosti za poboljanja korienja biomase.......................... 31 Tabela br.9. Cijene razliitih goriva u Roajama i cijene grijanja .................................................. 33 Grafik br. 2. Organizaciona ema za tipinog budueg proizvoaa drvenih peleta.................... 34 2.10. Rezime potencijala ukupne biomase na podruju Roaja .................................................... 34 1.1 Analiza najznaajnijih aktera.................................................................................................. 39

3.2 .Vladine ustanove......................................................................................................................... 44 Grafik br. 3 ema kotla sa pomonom opremom za sagorijevanje piljevine .............................. 46 4.1. Drveni ips-drvna seka ............................................................................................................. 48 4.2. Pelet ............................................................................................................................................. 49 4.3. Tehnologije za proizvodnju peleta ............................................................................................. 50 4.3.1. Inovativna tehnologija .......................................................................................................... 51 Pakovanje tip I............................................................................................................................. 52 Pakovanje tip II............................................................................................................................ 52 4.4. Briketi ........................................................................................................................................... 52 4.5. Peleti i briketi, meusobni odnos i razlike ................................................................................. 53 4.6. Karakteristike briketa i peleta biomase...................................................................................... 54 4.7. Korienje ogrijevnog drveta u Roajama ................................................................................ 55 4.8. Uticaj korienja drvnog otpada na ivotnu sredinu i druge oblasti........................................ 57 4.9. Ekoloki aspekt korienja biomase u Roajama .................................................................... 59 4.10. Problemi proizvoaa briketa/peleta biomase i proizvoaa postrojenja ............................ 61 4.11. Problemi i aktivnosti za proizvoae briketa, peleta I ogrijevnog drveta.............................. 61

V. STAV UESNIKA U PROIZVODNJI I ISKORIENJU DRVNOG OTPADA U ENERGETSKE SVRHE ..................................................................................................................... 62 5.1. Vladine ustanove......................................................................................................................... 63 VI. ANALIZA TRITA BIOMASE .................................................................................................... 65 6.1. Uvodne napomene o tritu ....................................................................................................... 65 6.2. Trite nabavke ........................................................................................................................... 66 Dijagram 1. Tokovi trgovine drvnom sirovinom i proizvodima od drveta u Roajama.................. 67 6.3. Potencijal otpadne biomase iz umarstva i prerade drveta.................................................... 68 6.4. Generalni tok drveta i drvnih ostataka u drvnoj industriji ......................................................... 70 6.5. Pilanska prerada u optini Roaje ............................................................................................. 70 6.6. Finalna prerada drveta................................................................................................................ 70 6.7. Preduzea drvoprerade .............................................................................................................. 72 6.8 .TRITE PRODAJE ................................................................................................................... 72 6.9. Rezime aktuelnog stanja i mogunosti razvoja trita drvne biomase u Roajama ............ 76 6.10. TRITE EVROPSKE UNIJE.................................................................................................. 78 6.11. Mogunost korienja drvnog otpada u ne-energetske svrhe .............................................. 79 6.12. EU standardi briketa i peleta .................................................................................................... 80 6.13. Odnos procijenjene ponude i potranje na lokalnom tritu................................................. 80 7.1. Domae zakonodavstvo i regulativa.......................................................................................... 81 7.2. Zakoni i podzakonski akti ........................................................................................................... 81 7.3. STRATEGIJA RAZVOJA ENERGETIKE CRNE GORE DO 2025. GODINE ( 2007.) ZELENI PAPIR .................................................................................................................................................. 85 7.3.1. Glavna strateka opredjeljenja................................................................................................ 85 7.4. STRATEGIJA UVOENJA OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE (u pripremi) ...................... 86 7.4.1. Zatita ivotne sredine......................................................................................................... 86 7.5 .Analiza scenarija razvoja energetike sa aspekta zatite ivotne sredine............................... 86 7.6 .Bolonjska konvencija .................................................................................................................. 86 7.7. Akcioni plan energetske efikasnosti .......................................................................................... 87 7.8. Domainstva ................................................................................................................................ 87 7.9.Energija iz biomase...................................................................................................................... 87 7.10. Uvoenje kogeneracija u skladu sa direktivom 2004/8/EC ................................................... 87 7.11. Strategija energetske efikasnosti republike Crne Gore 2005................................................ 87

7.12. Energetska politika Crne Gore do 2030.godine .............................................................. 88 7.13. Odriv energetski razvoj ........................................................................................................... 88 7.14. Inostrana relevantna regulativa................................................................................................ 90 7.15. Evropska dimenzija energetike CG ......................................................................................... 91 Tabela br.9. Uporedni pregled cijena grijanja za razliita goriva u Roajama za domainstva... 92 8.2. OPREMA ZA PROIZVODNJU BRIKETA, PELETA I DRVNOG IPSA ................................ 94 8.3. MAINE ZA USITNJAVANJE DRVNIH OTPADAKA (drobilice)............................................ 95 8.4. Kompaktno postrojenje za proizvodnju peleta 450 i 850 ......................................................... 96 8.5. Kotlovi na biomasu od 30 do 1500 kW...................................................................................... 96 8.6. Edilkamin pei na pelet za centralno grijanje ........................................................................ 97 8.7. HERZ Kotlovi na biomasu .......................................................................................................... 97 8.8. Princip rada kotla na pelet .......................................................................................................... 99 8.9. Pei na pelet i drvo...................................................................................................................... 99 Tehniki podaci ............................................................................................................................. 100 IX. MOGUNOSTI RAZVOJNIH INTERVENCIJA ZA PROIZVODNJU I KORITENJE BIOMASE .......................................................................................................................................... 101 9.1. Mogue razvojne intervencije:.................................................................................................. 102 9.3. POTENCIJALNI PODSTICAJNI FONDOVI ............................................................................ 106 9.3.1. Domai fondovi....................................................................................................................... 106 9.4. Posebne podsticajne mjere ...................................................................................................... 107 9.5. Podsticajni fondovi Evropske unije .......................................................................................... 107 9.6. Nadlene institucije ................................................................................................................... 108 XI. EKONOMSKA OPRAVDANOST PROIZVODNJE BRIKETA ................................................. 112 XII. ANALIZA MOGUNOSTI KORIENJA BIOMASE NA IZABRANIM OBJEKTIMA........... 114 XIII. ANALIZA POTRONJE GORIVA U SLUAJU ZASEBNIH I ZAJEDNIKOG GRIJANJA IZABRANIH OBJEKATA .................................................................................................................. 115 13.1 Sigurnost snabdijevanja i korienja sirovine ..................................................................... 116

13.2 Odsustvo zvanine definicije termina ..................................................................................... 116 13.2 Preporuke na dravnom nivou ............................................................................................. 116

13.3 Nepostojanje zvanine kalkulacije raspoloivosti biomase prema meunarodno priznatoj metodologiji ....................................................................................................................................... 116 13.4.Preporuke na dravnom I na lokalnom nivou ....................................................................... 117

13.5. Nedostatak transparentnog trita......................................................................................... 117 13.6. Preporuka ................................................................................................................................ 117 13.7.Licence/sertifikati...................................................................................................................... 118 13.8. Preporuke na dravnom nivou ............................................................................................... 118 13.9. Preporuke na lokalnom nivou ............................................................................................... 119 13.10.Komuniciranje......................................................................................................................... 119 13.11. Odsustvo razumevanja javnosti........................................................................................... 119 13.3.Finansijski i ekonomski aspekti............................................................................................... 120 13.4. Nedostatak konkurentnih mikro-kredita................................................................................. 120 13.5. Karbon kredit ........................................................................................................................... 120 13.6. Nedostatak efikasnog mehanizma podrke.......................................................................... 121 13.8. Nadlene institucije ................................................................................................................. 121

IZVOD IZ ANALIZE Tokom osamdesetih godina prolog vijeka, kao posljedica ekonomske krize, u CG su pokrenuti programi efikasnog korienja energije i korienja obnovljivih izvora energije. Zato u Roajama potencijalne energente - biljne otpatke spaljujemo u umi, na livadama i na njivama, zato piljevinu i otpad koji preostane prilikom prerade drveta bacamo na deponije ili njime zatrpavamo rijeke umjesto da ume i njive budu u funkciji odrivog razvoja pokuaemo da odgovorimo upravo ovim projektom. Bioenergija, naroito energija na bazi drveta, ne utiu negativno na ivotnu sredinu, lokalno je dostupna i predstavlja ekonomian izvor energije. Obnovljiva energija ne moe kompletno da zamijeni ostale izvore energije, ali moe znaajno da doprinese energetskim potrebama Crne Gore, smanjujui tako efekat staklene bate u tom procesu. Ova analiza je pruzila detaljne informacije o lancu vrijednosti biomase na podruju optine Roaje, koje e posluziti potencijalnim preduzetnicima za pokretanja proizvodnje biomase na bazi drveta (drveni ips, brikete, pelete), a takode i proizvoaima/eksploatatorima (u prvom redu privatnim vlasnicima i koncesionarima) o njihovim mogunostima za poveanje prihoda kroz eksploataciju i prodaju biomase. Analizom/anketiranjem glavnih stakeholdera (koncesionara, privatnih vlasnika uma,drvopreraivaa) u lancu dolo se do rezultata gdje su glavni problemi, a gdje najvee anse za eksploataciju, proizvodnju i koritenje biomase. Ova analiza je sainjena sa ciljem da se identifikuju glavne trine pogodnosti za korienje drvnih goriva u Roajama i radi sagledavanja aktuelnog stanja. Poseban cilj Izvetaja sastoji se u prikazu raspoloivih informacija iz sektora umarstva i prerade drveta, izvedenih analiza i zakljuaka za potrebe planera, donosioca odluka, institucija i investitora. Poto u Roajama uopte nema praktinih iskustava sa sagorijevanjem drvenih peleta, a ne postoji nijedan proizvoa kotlova za sagorijevanje drvenih peleta ni u Roajama ni u Crnoj Gori Na svim nivoima, od proizvodnje biomase do tehnologija konverzije, dolazi se do novih otkria.Procjena energetskog potencijala biomase usmjerena je na umska bogatstva, drvni otpad I poljoprivredu. Poto Optina Roaje pripada umskim regionima i ujedno je jedna od najsiromanijih u CG, onda e zapoljavanje lokalnog stanovnitva na poslovima iskorienja drvnog ostatka donijeti zanaajne ekonomske koristi. Kada je rije o ovom projektu njegovi bitni sastavni elementi su energija, ekonomija, ekologija. Kako je na podruju Roaja ova materija nepoznata ovaj projekat ima za ilj da promovie potencijale i efekte proizvodnje drvne biomase kroz drutveno odgovorno poslovanje, kroz racionalnu potronju energije, korienje obnovljivih izvora energije, kako bi se postigli ekonomski i ekoloki efekti.

I.UVOD Crna Gora ima povrinu od 13.812 km2. Zemlja je sa srednjim prihodima, sa 670,000 stanovnika i BDP po glavi stanovnika od oko 3000 eura. Preko10% ljudi ivi u siromatvu. Nivo siromatva je vei u sjevernim optinama gdje je do 20% stanovnitva koje je pogoeno siromatvom. Jedna od oblasti fokusa politika nacionalnog razvoja je promocija i optimizacija ekonomskog korienja prirodnih resursa. uma je jedan od najznaajnijih resursa zemlje. Postoji 743,609 ha ume, a veina njih (67%) je u vlasnitvu drave. Crnogorski umski resursi su predmet tri najznaajnije privredne djelatnosti: proizvodnja drveta, uglavnom u visokim ekonomskim umama sakupljanje nedrvnih umskih proizvoda na ukupnom umskom podruju, (eko)turizam, koji pokriva cijelo umsko podruje, ali e se usredsrediti na zatiene ume (66,000 ha) i nacionalne parkove (priblino 13,000 ha). Tokom osamdesetih godina prolog veka, kao posljedica ekonomske krize, u CG su pokrenuti programi efikasnog korienja energije i korienja obnovljivih izvora energije.Na alost, dugotrajna ekonomska blokada i velika ekonomska kriza koji su poeli 1991.razorili su privredu u CG. Mnoga preduzea koja se bave drvetom pokuavala su uz velike napore da odre minimalni nivo aktivnosti, ali neka od njih su morala da prekinu proizvodnju.Niska cijena elektrine energije dovela je do njene poveane potronje, poto je koriena kao glavni izvor energije za proizvodnju toplote. Kao rezultat, mnoga postrojenja i ureaji koji su koristili biomasu kao izvor energije u domainstvima i industriji su zamijenjena elektrinim grijaima. Kada je ekonomska blokada zavrena 2000. godine, industrija je poela da oivljava i da obnavlja opremu. Vei nivo proizvodnih aktivnosti, mogunost uvoza i izvoza bez administrativnih prepreka i vlasnika transformacija industrijskih preduzea stvorili su nove okolnosti za ponovni poetak korienje ostataka biomase kao goriva.U skladu sa Kjoto protokolom i direktivama Evropske Unije, a zasnovano na preuzimanju obaveze poveanja udjela obnovljivih izvora energije u ukupnoj potronji energije, mnoge zemlje EU podstiu korienje biomase kao goriva. U nekim razvijenim zemljama je stvoreno veoma razvijeno trite biogoriva, sa stalnim poveavanjem tranje za biomasom kao gorivom. 1.1. Pojam i definicija biomase Biomasa je organska supstanca biljnog ili ivotinjskog porijekla i predstavlja jedan od izvora obnovljive energije koji se koristi u procesima sagorijevanja ili se konvertuje u sistemima za proizvodnju energije (toplotne i elektrine). Prema Direktivi EU broj 2003/30/EC od 08.05.2003., lan 2.,BIOMASA je biorazgradiva frakcija proizvoda, otpada i ostataka iz poljoprivrede (ukljuujui i biljne i ivotinjske supstance), umarstva i drvne industrije, kao i biorazgradive frakcije iz komunalnog i industrijskog otpada ije je korienje u energetici doputeno, u skladu sa odgovarajuim propisom iz oblasti zatite ivotne sredine.

Biomasa se javlja u prirodi ili kao nus proizvod ovekovih djelatnosti u vie pojavnih oblika od kojih su neki: otpad biljnog porijekla iz poljoprivrede i umarstva, otpad biljnog porjela iz prehrambene industrije (za proizvodnju toplotne energije), vlaknasti biljni otpad iz proizvodnje celuloze i papira iz celuloze (za proizvodnju toplotne energije iz procesa ko-insineracije), otpad porijeklom iz drvno preraivake industrije (osim drvnog otpada koji moe da sadri halogenovana organska jedinjenja ili teke metale porijeklom iz sredstava za zatitu drveta). Biomasa kao obnovljivi izvor energije je biorazgradljiva materija nastala u poljoprivredi, umarstvu i prateoj industriji i domainstvu i obuhvata biljke i delove biljaka, gorivo dobijeno od njih, ostatke biljnog i ivotinjskog nastale u poljoprivredi, ostatke u umarstvu i biorazgradive ostatke prehrambene i drvne industrije koji ne sadre opasne supstance. S druge strane, biomasa nijesu fosilna goriva, papir, delovi tijela ivotinja, industrisjki i komunlani otpad. Imamo nekoliko vrsta biogoriva, bioetanol, biometanol, biodizel, biogas, biovodonik, isto bio-ulje, biodimetiletar. 1.2.Obnovljivi izvori energije (OIE) OIE predstavljaju izvore koji se dobijaju u prirodi i imaju sposobnost obnavljanja; u cjelosti, ili djelimino efikasnom i ekoloki prihvatljivom upotrebom prirodnih, ili vjetaki izazvanih procesa. Obnovljivi izvori energije klasifikuju se u nekoliko osnovnih grupa (biomasa, biootermalna energija, hidropotencijal, energija vjetra, solarna energija). Razliite vrste drvnog otpada se javljaju pri sjei drveta u umi i pri preradi drveta. Tipini otpad pri sjei drveta u umi je: panj sa korijenom, tanke grane do 7cm u preniku, kora skinuta sa trupaca i ostaci pri sjei drva radi dobijanja odgovarajueg oblika i dimenzije komercijalnog proizvoda. Ovi ostaci imaju vrlo ogranienu mogunost da budu resurs za proizvodnju neke vrste proizvoda, ili neku drugu komercijalnu upotrebu osim kao gorivo. Drvni ostaci u preduzeima drvne prerade (kao to su pilane, proizvodnja drvenih ploa, ili proizvodnja vrata, prozora i nametaja) su razliite vrste. U pilanama drvni ostaci se uglavnom sastoje od kore, piljevine drvene praine. Piljevina je vrlo interesantan materijal za razliito korienje, posebno za proizvodnju drvenih ploa.Drvena praina takoe moe biti iskoriena za proizvodnju ploa, dok je kora uglavnom interesantna samo za korienje kao gorivo. Meutim, za kvalitetno i znaajnije korienje biomase na podruju optine Roaje treba da se prevaziu brojne prepreke koje onemoguavaju iru upotrebu obnovljivih izvora energije u optini Roaje, kao to su: veoma niske cijene tradicionalnih energenata; nedostatak finansijskih sredstava i odsustvo investitora zainteresovanih za ulaganja u pomenute tehnologije; nepostojanje potpune zakonodavne osnove neophodne za promovisanje upotrebeobnovljivih izvora energije; nepotpuno informisanje javnosti, koja nije na adekvatan nain upoznata sa mogunostima upotrebe obnovljivih izvora energije. Optina Roajeima znaajne potencijale za korienje drvne biomase u obliku drvnog ostatka za proizvodnju modernih drvnih goriva (ne uzimajui u obzir tradicionalno korienje ogrijevnog drveta za potrebe grejanja), a da se ti potencijali uopte ne koriste. Ova konstatacija se posebno odnosi na sektor umarstva u kome nastaju relativno znaajne koliine drvnog ostatka u procesu sjee i izrade drvnih sortimenata.

Kako bi se smanjila zavisnost od fosilnih goriva i izvora energije iz inostranstva, mnoge zemlje su pokrenule programe istraivanja i razvoja u sektoru obnovljivih izvora energije.Sagorijevanjem fosilnih goriva, prevashodno uglja, nafte i prirodnog gasa, oslobaaju se u atmosferu velike koliine ugljen-dioksida (CO2) i drugih gasova sa efektom staklene bate. Pomenuti proces je izmijenio sastav atmosfere, dovodei do tzv. efekta staklene bate i globalnog zagrijavanja. Mada ne postoji jednostavno rjeenje niti jednostavan nain da se suoimo sa izazovima klimatskih promjena, iroko je rasprostranjeno miljenje da je smanjenje nivoa CO2 kljuni preduslov za smanjenje tetnih uticaja globalnog zagrijavanja. Budui da proizvodnja energije predstavlja jedan od osnovnih izvora gasova sa efektom staklene bate, obnovljivi izvori energije imae znaajnu ulogu u proizvodnji elektrine energije i toplote sa malo ili bez emisija CO2. Meunarodna zajednica je poela da se bavi temom klimatskih promjena kada je donijeta Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (engl.United Nation Framework Convention on Climate Change, UNFCCC), koja je usvojena 1992.godine sa ciljem da definie opti okvir meuvladinih nastojanja na pronalaenju rjeenja za problem klimatskih promjena. Ciljevi Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama ojaani su usvajanjem Protokola iz Kjota (na 3. Konferenciji strana potpisnica Konvencije odranoj 1997. godine), koji je stupio na snagu 16. februara 2005. godine. Usljed potronje fosilnih goriva i uticaja emisija ugljen-dioksida (CO2) na globalno zagrijavanje, biomasa je pobudila novo interesovanje. Na svim nivoima, od proizvodnje biomase do tehnologija konverzije, dolazi se do novih otkria.Procjena energetskog potencijala biomase usmjerena je na umska bogatstva, drvni otpad I poljoprivredu. Na osnovu sprovedenih istraivanja za vrijeme posjete preduzeima koncesionarima, preduzeima za primarnu preradu drveta, preduzeima i preduzetnicima za finalnu drvopreradu i analize prikupljenih podataka i informacija, dolo se do zakljuka da je veliki potencijal drvne biomase ije bi organizovano korienje moglo doprinijeti razvoju optine Roaje kao i koncesionarima, vlasnicima privatnih uma kao i velikom broju domainstava koja imaju niske iznose prihoda, a to bi bilo i doprinos optem cilju smanjenja goriva sa efektima tzv. Staklene bate. Cilj rada je da se egzaktno utvrdi potencijal biomase na podruju optine Roaje koji se moe koristiti u energetske svrhe, promovie upotreba drvne otpadne biomase u termoenergetske svrhe, ukae na pozitivan uticaj sakupljanja otpadne drvne biomase na ivotnu sredinu, utvrdi pozitivne socio-ekonomske uticaje i uputi na mogunost razvoja trita kvalitetnih peleta i briketa, na primjeru otpadne biomase sa teritorije Roaja. Kako je cijena tenih goriva dostigla nezamislive visine, sve vie panje se usmjerava ka obnovljivim izvorima energije. Visoke cijene goriva jednostavno ine da obnovljiva goriva budu finansijski dostupnija. Potencijal za proizvodnju je nedovoljno iskorien jer se samo mali dio drvenog otpadnog materijala koristi ali na neadekvatan nain.Neka preduzea imaju dostupnu drvenu biomasu ali nedovoljno iskorienu. Oni je, umjesto da je iskoriste kao vani resurs za proizvodnju energije, ostavljaju po skladitima ili odlau bacajui u rijeke, ume i dr. Jedan od uslova za bolje iskorienje drvenog otpada jeste poboljanje umskih puteva kao i infrastrukturu u podrujima koja su bogata umom i tako obezbediti stalni pristup drvenim resursima biomase. Jedna od kljunih akcija je i poumljavanje privatnih i dravnjih umskih predjela. Trite biomase-otpadnog drveta u ovom trenutku u Roajama ne postoji jer do sada nije naila na podrku lokalne samouprave kao ni drave.Pod ostatkom drveta ili kako se neadekvatno naziva drvnim otpadom ne podrazumijeva u ovom kontekstu ogrijevno drvo. Javni objekti nijesu motivisani na korienje goriva kao to je biomasa.

10

Glavni motiv za izgradnju fabrikaza proizvodnju peleta jeste dugorona perspektiva i sve vie oslanjanje na obnovljive izvore energije a na krai rok je visoka cijena peletana tritu EU, koja prelazi ak u nekim zemljama I 150 po toni je vrlo privlana za proizvoae u Roajama. Niske plate,niska cijena elektrine energije i raspoloivost drvnog ostatka, kao i oekivane i sadanje finansijske stimulacije i korienja kreditnih sredstava nude primamljive finansijske uslove za proizvodnju peleta i briketa od drveta u Roajama. Poto Optina Roaje pripada umskim regionima i ujedno je jedna od najsiromanijih u CG, onda e zapoljavanje lokalnog stanovnitva na poslovima iskorienja drvnog ostatka donijeti zanaajne ekonomske koristi. Pored poboljavanja umskih puteva, za bolje iskorienje drvnog ostatak neophodna je podrka drave. Poto u Roajama uopte nema praktinih iskustava sa sagorijevanjem drvenih peleta i briketa, a ne postoji nijedan proizvoa kotlova za sagorijevanje drvenih peleta ni u Roajama ni u Crnoj Gori, onda bi podrka drave kroz realizaciju nekog demonstracionog projekta bila od velike vanosti za uvoenje drvenih peleta kao goriva na tritu Roaja a i drave Crne Gore kao cjeline. Slika 1. umsko podruje Roaja

Za sagledavanje koliina i energetske vrijednosti drvnog ostatka koji nastaje u sektoru umasrtva polo se od analize potencijala. Analiza potencijala pokazuje mogunosti za korienje drvne biomase koja se u praksi, skoro po pravilu, rijetko ostvaruje u potpunosti iz

11

brojnih razloga. Ipak ova vrsta analize je korisna iz razloga kreiranja politike i definisanja mjera koje e biti preduzimane u cilju realizacije potencijala u to veoj mjeri. Takoe, potencijali drvne biomase esto se koriste u svrhu poreenja sa potencijalima drugih obnovljivih izvora i u tom smislu sagledavanja njenog mjesta, uloge i znaaja. Analiza pokazatelja i parametara koji se ostvaruju u praksi korisna je u smislu sagledavanja realno raspoloivih koliina, posebno u kratkoronom vremenskom periodu, koje se odmah mogu staviti u funkciju proizvodnje energije. Za analizu raspoloivih koliina i energetske vrijednosti drvnog ostatka koji nastaje u sektoru umarstva polo se od planiranog etata i planiranih procenata iskorienja drvne sirovine u toku sjee i izrade drvnih sortimenata. Ova analiza je dopunjena i korigovana sa podacima dobijenim terenskim istraivanjima pregledom i snimanjem samog terena (ostatak u umi i piljevine i lageri drvnih ostataka iz primarne i finalne drvoprerade) kao i anketiranjem gotovo svih koncesionara i drvopreraivaa, te obavljenim intervjuima sa zainteresovanim stranama.

1.3.Pristup i metodologija Da bi se razumjela perspektiva lanca vrijednosti (LV), slijedea definicija se koristi u ovoj analizi:Lanac vrijednosti (LV) je analitiki i operativni model. Model se oslanja na injenicu da se proizvod rijetko direktno konzumira, odnosno troi na mjestu proizvodnje. Transformie se, kombinuje sa drugim proizvodima, podrvrgava mehanikim i drugim procesima obrade, transportuje, pakuje, izlae, itd., dok ne doe do krajnjeg potroaa. U ovom procesu, sirovi materijal, prelazni proizvodi i finalni proizvodi su vlasnitvo raznih aktera, koji su povezani trgovinom i uslugama, od kojih svaki dodaje vrijednost proizvodu. Razliite vrste javnih i privatnih usluga, kao to su usluge razvoja poslovanja, elektrina energija, transport, finansijske usluge, itd., su znaajne kao povoljni okvirni uslovi, odnosno, zakoni, regulative i njihova primjena. Model lanca vrijednosti pretpostavlja da razumijevanje ovih interakcija omoguava privatnim i javnim subjektima da identifikuju take intervencija u svrhu (1) poveanja efikasnosti i poveanja ukupne ostvarene vrijednosti i (2) u svrhu poboljanja kompetencija aktera za poveanje njihovog udjela u ukupnoj ostvarenoj vrijednosti. U istraivanjima za potrebe ove Analize koriena je standardna metodoloka osnova u kojoj su metode terenskog istraivanja, ankete, intervjui i analiza i obrada dostupnih literaturnih izvora i statistikih podataka predstavljale osnovne metode. Od posebnih metoda, za potrebe ove Analize, koriena je SWOT analiza. Prvo su prikupljeni postojei sekundarni podaci a zatim su sprovedena istraivanja i tako su dobijeni primarni podaci. Sekundarni podaci su podaci koji su prikupljeni prije u nekom drugom (istraivakom) projektu za razliite potrebe. Tu spadaju: lanci, publikacije, WWW, statistika. Oni predstavljaju podlogu za primarno istraivanje. Mana im je to su esto ti podaci zasterjeli. Primarni podaci se prikupljaju za konkretne potrebe projekta u okviru terenskih istraivanja (field research). Tu spadaju ankete, upitnici, posmatranje. . . Anketa je sprovedena na podruju Roaja u toku oktobra i poetkom novembra mjeseca 2011.godine I to: - kod koncesionara kojima je odobreno korienje dravnih uma za 2011/2012 godinu i to kod 36 koncesionara u optini Roaje, - kod preraivaa primarne prerade drveta, i to broj anketiranih je 27 drvopreraivaa u optini Roaje,

12

kod preraivaa finalne prerade drveta broj anketiranih je 27 na podruju optine Roaje, - kod drvopreraivaa koji posjeduju suare za suenje rezane grae broj anketiranih je preduzea 11 i - kod vlasnika privatnih uma broj anketiranih je 16. Intervjui na osnovu pripremljenih upitnika su sprovedeni poetkom novembra mjeseca 2011.godine i to kod lokalne samouprave Roaje, Centra za kulturu Roaje, Doma zdravlja Roaje, Osnovne kole Mustafa Peanin u Roajama, Osnovne kole 25 Maj u Roajama, u Lokalnom Biznis Centru u Roajama, u PJ Zavoda za statistiku Monstat u Roajama, d.o.o. Jela Komerc u RoajamaKoljeno, intervjui sa 28 graana Roaja, sa prodavcima ogrijevnog drveta, u Upravi za ume PJ Roaje, i sa 8 (osam) NVO . Izvren je obilazak terena, kao posmatranje i snimanje zaliha ostatka biomase u umi sa brojanjem i mjerenjem kako bi se dobili to egzaktniji podaci. Nakon zavrenog istraivanja uslijedila je analiza prikupljenih podataka, zakljuak i izvjetavanje. Grafik br.1. ema toka terenskog istraivanja za Analizu biomase i proizvoda od biomase u Roajama

13

Grafik br.2. ema primarnih i sekundarnih metoda terenskog istraivanja za Analizu biomase i proizvoda od biomase u Roajama

Anketno istraivanje - Obnovljivi izvori energije/biomase na lokalnom nivou (Roaje)predstavlja opseno istraivanje stavova, miljenja i informiranosti graanstva, koncesionara vlasnika privatnih uma, preraivaa primarne prerade drveta, preraivaa finalne prerade drveta o ovoj temi sprovedeno u Roajama. Oblik i sadraj anketnog lista za sve kategorije utvrdila je SNV. Istraivanjem kao intervjuom je obuhvaeno gradsko i prigradsko stanovnitvo optine Roaje i okoline. Uzorci te veliine omoguili su zakljuke s prihvatljivom marginom greke. Analizom rezultata nametnuu se dva glavna zakljuka i to da: Javnost nedvosmisleno podrava koritenje ovakvih energetskih tehnologija koje smanjuju negativne utjecaje na ivotnu sredinu i obezbjeuju ekonomske koristi i Graani su relativno slabo informisani o optim aspektima vezanim uz koritenje obnovljivih izvora energije.. Anketiranje je realizovano pojedinanim anketiranjem svakog ispitanika od strane anketara, kao strunog lica koji je inenjer umarstva. Iako je to najskuplji nain anketiranja, procjenjujemo da, s obzirom na opsenost anketnog upitnika i karakter pitanja, ta metoda omoguuje valjano prikupljanje podataka. Anketirane su sledee grupacije: koncesionari vlasnici privatnih uma preraivai primarne prerade drveta preraivai finalne prerade drveta. Osim metode anketiranja, takoesu obavljenii intervjui sa: gradonaelnikom Roaja, direktorima preduzea koncesionara, direktorima Javnih Ustanova, Doma zdravlja, kola, Centra za kulturu, vlasnicima privatnih uma, sa domainstvima niskih prihoda i loeg materijalnog stanja, primaocima socijalne pomoi, sakupljaima nedrvnih umskih plodova, stoarima,reonskim lugarima Uprave za ume i sl. Pored anketiranja i intervjua, izvren je i neposredni obilazak lokacija deponija, odlagalita drvnog otpada, stanja sjee u umi, stanje preraivaa drvne prerade i kotlarnica.

14

U sklopu buduih aktivnosti na programu obrazovanja i promocije obnovljivih izvora energije bit e potrebno provesti ovakav tip anketnog istraivanja i na drugim ciljnim grupama (ruralna populacija, studenti, srednjokolci, nevladine organizacije) odnosno stvoriti uslove da anketa postane tradicionalna. Rezultati takvog pristupa omoguit e ne samo aktivno uestvovanje javnosti u programima i projektima koritenja obnovljivih izvora, nego e u budunosti biti mogue izraditi kvalitetan obrazovni program te pratiti promjenu stava I informisanosti javnosti. Na taj e se nain dobiti povratna informacija o uinkovitosti obrazovnog programa to e znatno pridonijeti i uspjenosti buduih slinih anketnih istraivanja i obrazovnih programa u Crnoj Gori. Obrazovanje javnosti, njeno ukljuivanje u procese odluivanja u energetskom sektoru te promocija obnovljivih izvora energije jo uvijek nijesu esta pojava u Roajama pa ni u Crnoj Gori. Suprotno tome, u zemljama Europske unije podrazumijeva se uestvovanje javnosti u donoenju svih odluka vanih za energetski sektor. Potrebni podaci iskazuju se na primjeren nain u masovnim medijima informisanja kako bi javnost dobila tane i pouzdane te jasne i razumljive informacije, a promotivnim se aktivnostima i upoznavanju javnosti pridaje znaajna panja. Izmeu ostalih prepreka poveanom koritenju obnovljivih izvora energije u Crnoj Gori, a posebno u njenom sjevernom dijelu, izraeno mjesto zauzimaju i socijalne prepreke, odnosno nedostatak znanja i informacija. Uestvovanje javnosti u djelatnostima vezanim za korienje obnovljivih izvora energije (biomase)jedan je od kljunih koraka koji doprinose njihovu uvoenju odnosno poveanom koritenju. Najee se javnost aktivno ukljuuje kroz relevantne grupe graana, nevladine organizacije za zatitu ivotne sredine te zajednice malih proizvoaa tehnologije.Jedna od prepreka veem angairanju javnosti je nedostatak obrazovanja i informacija o prednostima obnovljivih izvora energije. Zemlje Evropske unije ve su odavno prepoznale da uspjeno savladavanje ove prepreke iziskuje temeljito informisanje svih moguih uesnika kako na nacionalnoj, tako i na lokalnoj odnosno regionalnoj osnovi. Prvi korak pri izradikvalitetnog i sveobuhvatnog programa obrazovanja i otpoinjanja korienja obnovljivih izvora energije ukljuuje detaljno ispitivanje stavova i miljenja, ali i informisanosti javnosti o odreenoj problematici, najee kroz provoenje anketnog istraivanja. Rezultati anketnog istraivanja Obnovljivi izvori energije (biomase na lokalnom nivou Roaje, predstavljaju podlogu za osmiljavanje daljnjih aktivnosti na ovom podruju.

15

II. Analiza ukupnih potencijala biomase na podruju Roaja, uz analizu glavnih problema za njenu eksploataciju i mogunosti za poboljanja Biomasa je u zavisnosti od izvora razliito definisana, ali kao osnovna moe da se navede direktiva EU i Savjeta Evrope: Biomasa je definisana kao biorazgradivi djelovi proizvoda, otpada ili ostataka iz poljoprivrede, umski otpad I otpad srodnih industrija kao i biorazgradivi delovi industrijskog i gradskog otpada. Biomasa je obnovljiv izvor energije, a generalno se moe podijeliti u zavisnosti od agregatnog stanja na: - vrsta (briketirana biomasa, peletirana biomasa, drveni ips) - Tena (bioetanol, biometanol i biodizel) - Gasovita (biogas, deponijski otpad...) Biomasa moe biti razliitog biljnog I ivotinjskog porijekla. Za ovu Analizu interesantna je biljna biomasa, a konkretno drvna biomasa, koja e biti predmet obrade ovoga radastudije na lokalnom nivou optine Roaje. Drvna biomasa koja se moe koristiti u energetske svrhe nastaje u umarstvu, primarnoj i finalnoj drvopreradi. Ista nastaje i u voarstvu ali i u poljoprivredi. Meutim, ovdje je focus analize drvena biomasa koja nastaje u umi, te primarnoj I finalnoj preradi drveta u Roajama. 2.1. Drvni ostatak u umarstvu

Od ukupno posjeene zapremine drveta, dvije glavne vrste proizvoda su: tehniko oblo drvo i prostorno drvo. Pored ova dva glavna sortimenta postoji i drvni ostatak koji obino ostaje u umi. Od sortimenata koji se dobiju pri sjei drveta, oko 80% je tehniko oblo drvo i prostorno drvo, a oko 20% je drvni ostatak sjee . Pored ovoga u umi ostaju panjevi i tanje grane. Takoe tu je lie i iglice koje uestvuju sa oko 2%, ali njihov udio je zanemaren u ovoj analizi. Zapremina uobiajeno neiskorienih djelova drveta, koji sadre koru, tanke grane i panjeve,pri emu su ostaci razliiti po veliini i obliku, i rasuti su po umi. to se tie kvaliteta biomase ovi ostaci se mogu koristiti kao izvor energije, a neki mogu biti iskorieni za proizvodnju djelova drvnih sortimenata. Koji dio ostataka e biti iskorien uglavnom zavisi od vrste terena, umske infrastrukture i razdaljine do mjesta za iskorienje ostataka. U Roajskim umama, gde je pristup svakom dijelu ume lak, mogue je iskoristiti ostatke nastale pri sjei skoro 100%. Meutim u nepristupanim umama, sa vrlo strmim nagibima, sa umskom infrastrukturom u loijem stanju, i gde je neophodno zatiti zemljite od erozije, procenat umskih ostataka koji se mogu izvui iz ume je manji. Sa boljom umskom infrastrukturom i sa odgovarajuom cijenom za umske ostatke mnogo vea koliina umskih ostataka bi bila iskoriena nego to je to sada sluaj. Odraslo drvo se sastoji od stabla, debelih grana, tankih grana i panja sa korijenom. Proizvodnja drveta je izraena kroz obim sjee drveta. Pod pojmom "sjee drveta" u zvaninim statistikim biltenima podrazumijeva sve komercijalne sortimente drva a takoe I drvne ostatke. to se tie lica koja se bave sjeom, umska preduzea i graani su glavne kategorije koji se bave sjeom drveta u umi. Industrija prerade drveta i druga preduzea imaju mali udio u sjei drveta. Moe se vidjeti da je obim sjee drveta obavljene od strane preduzea za preradu drveta znaajno varirao. Ostaci drveta imaju veliki energetski potencijal u Roajama. ume Roaja pokrivaju povrinu oko 26.881 ha ili vie od polovine ( 62 % ) totalne povrine optine. Od ukupne umske povrine, ume pokrivaju 21.953 ha, dok neobraslo umsko zemljite pokriva 4.928 ha.

16

ume u vlasnitvu drave ine 23.443 ha ( 87 %), a u privatnom vlasnitvu 3.438 ha ( 13 %). Ukupne drvne zalihe u umama Roaja se procjenjuje na 3.345.389 m3, prosjeno 180 m3/ha obrasle povrine,od ega etinari ine 2.812.916 m3 ( 84 %), a listopadno drvee 532.473 m3 ( 16%). Godinji prirast:91.900 m3 prosjeno 5,0 m3/ha obrasle povrine. Roaje ima 21.953 ha ume, sjea drveta u umama iznosi 46.342m3 na godinjem nivou, a razni ostaci nastali pri sjei drva u umama iznose 9.212m3. Uzimajui u obzir da nije sav umski otpad raspoloiv, prema iskustvima iz okruenja taj procenat se kree oko 8-10% umskog otpada koji pri najracionalnijem korienju tako da je tehniki iskoristiv otpad iz ume maksimalno oko 8.400 m3. Obzirom da je otvorenost uma u Roajama oko 80% u tom procentu bi se mogao koristiti umski ostatak, to bi znailo da stvarno iskoristiv ostatak u umama godinje moe biti 7.360 m3, iz redovnih sjea. Uzimajui u obzir samo najvee povrine pod umama i samo najvee drvopreraivae moe se zakljuciti da je Roaje pogodno za izgradnju fabrika za proizvodnju peleta. Ulaganjem u infrastrukturu u umarstvu, prije svega u otvaranje uma umskim komunikacijama, stvorile bi se mogunosti za korienje uma na cjelokupnom prostoru Roaja. Time bi se stvorile mogunosti da se iskoristi cjelokupni sjeivi etat, to danas nije mogue. Pored toga, poveanje obima sjea uslovljeno je odgovarajuom tranjom, kao I odgovarajuim cijenama umskih sortimenata. Tabela br.1. Struktura povrina i drvnih masa Roaja R.br. 1. 2. 3. Vrsta drveta etinari Liari UKUPNO: Povrina ha 18077 2701 20778 Drvna masa m3 2812916 532473 3345389

Planirani obim sjea: Procijenjena drvna masa na 20778 ha iznosi 3345389 m3. Prirast drvne mase na 20778 ha x 4,4 m3/ha x 1 godina 91.900 m3. Svega sjeiva bruto masa u narednih 10 godina 463.416 m3. Od ega glavni prinos iznosi 312.621 na povrini od 6.727 ha. Oko 32,5 % privrednih uma je u gustinama koje zahtijevaju prorede, a to obezbeuje proizvodnju sledee drvne mase: Na povrini od 4 680 ha etinara 150.278 m3. Na povrini od 114 ha liari 517 m3. Svega: 4 794 ha za proredu uma 150.795 m3. Na osnovu iznijetih pokazatelja o planiranim proredama u mlaim umama kao mjera njege u narednom periodu od 10 godina, mogua proizvodnja drvne mase iznosi: 150 795 m3 bruto drvne mase. Prema ve iskazanim standardima dobijenim iz anketa vlasnika uma, drvopreraivaa, koncesionara i drugih lica kao i kod intervjuisanih korisnika uma, izvoaa umskih radova da oko 20% koliina nastaje drvenog ostatka u umama, to znai da iz proreda godinje nastaje oko 3.015 m3, pa ako se uzme isti odnos kao kod redovnih sjea da nije mogue u Roajama iskoristiti 20% umskog ostatka dobijamo 3.015 x 0,8 = 2.412 m3 iskoristivog umskog ostatka, godinje iz prorede. Primijenjeni metod ocjene mogunosti proizvodnje drveta u postojeim umama u narednih 10 godina uvaava sve relevantne faktore, koji su u funkciji unapreenja postojeeg

17

stanja , s tim to se sa sjeom mora ui u manje produktivne ume koje su uglavnom prestarele, u kojima dominira prostorno drvo. Nakon realizacije godinjeg etata u umama ostaje 9212 m3 drvnog materijala koji se trenutno ne koristi. Isti se nakon odreenog prilagoavanja (iveraja) moe koristiti kao energetsko gorivo za razliite namjene. Slika 2.

Terenskim istraivanjima utvreno je da oko 3% od obima sjee drveta ostaje u umama uprkos injenici da su to krupni ostaci (gule, rave grana,ovrsci i sl.) koji bi mogli relativno lako biti skupljeni i transportovani. Uzimajui u obzir sadanje stanje obima sjee drveta u umi ovi veliki komadi umskog ostatka iznose oko 1010m3 godinje. Meutim, jedan dio drvnog ostatka se ve prikuplja i prodaje kao drvni otpad ili se koristi za neenergetske svrhe. Pored toga, panjevi se ne vade uvjek iz zemlje. Medutim, jela, bukva i hrast odabrani za secu su obicno starija drvea sa dubljim korijenjem, pa iz tog razloga njihovo korijenje obino ostaje u zemljitu.Kod smra je korijen plii i ima ire povrinsko prostiranje a jela dubinski razvoj korijena, tako da je veoma teko koristiti zbog ekonominosti njihovog vaenja. Prema istim dokumentima planirani procenat drvnog ostatka koji nastaje u procesu sjee I izrade drvnih sortimenata etinara iznosi 20%a liara 19% (u obzir su uzete karakteristike sastojina, drvnih vrsta, kvaliteta stanita i drugi parametri).Pri tom, u obzir je uzeta i injenica da nije mogue iskoristiti cjelokupan drvni ostatak i staviti ga u funkciju proizvodnje energije zbog toga to u nekim podrujima ekonomski nije isplativo njegovo sakupljanje i izvlaenje kao i da se u procesu usuivanja tokom vremena, a nakon zavretka procesa izrade drvnih sortimenata, gubi odreena koliina drvne mase. Za proraune u ovom izvetaju usvojeni su rezultati terenskih istraivanja koja su obavljena na podruju optine Roaje za potrebe ove studije koja se izmeu ostalog odnosi i na mogunosti korienja drvne biomase za potrebe proizvodnje energije za grijanje ustanova.

18

Tabela br.2. Energetska vrijednost tehniki raspoloivog drvnog ostatka na bazi planiranog etata u Roajama Vlasnitvo Tehniki raspoloiv drvni ostatak za proizvodnju energije m Koliina drvene sjeke m koju je mogue proizvestina osnovu tehniki raspoloivog drvnog ostatka(nasipni m3) etinara Liara Energetka Koliina energije na bazi vrijednost drvne mogue koliine drvne sekeu seke u MWh kwh/nasipnom m (Vlanost 40%)

etinar a Dravne ume 4071 Privatne ume Ukupno 212 4283

Liar a

etinar a

Liara

etinar a 7673

Liara

Ukupn o 9075

1402

536 / 536

10177 530 10707

1340 754 / 1340 1046 400 8073 / 1402 400 9475

Ostatak u umi tehniki raspoloiv I iskoristiv za energestske potrebe 7 630 m3 godinje iz redovnih sjea Proredi godinji raspoloivi ostatak iz proreda, izvala, poarita, suika, I sl. 2 412 m3. Postojea zaliha umskog ostatka u umi pogodan za korienje u energetske svrhe iz ranijih perioda oko 17 399 m3, dok je ukupna zaliha preko dva puta vea, ali ista nije u cjelosti iskoristiva za energetske svrhe.

Tabela br.3. Raspoloive koliine i energetska vrijednost drvnog ostatka iz umarstva na realizovanom obimu sjee u 2010.god. u Roajama na osnovu anketa, intervjua i snimanja terena
Ostvareni sjea u iznosu m Vlasnitvo Dravne ume Privatne ume Ukupno etinara 33695 2000 obim bruto Tehniki raspoloiv drvni ostatak za proizvodnju energije m Koliina drvene seke m koju je mogue proizvesti na osnovu tehniki raspoloivog drvnog ostatka etinara Liara 17372 553 1150 / Koliina energije na bazi mogue koliine drvne seke u MWh

Liara 2325 /

etinara 6949 460

Liara 221 /

etinara 13099 867

Liara 578 /

Ukupno 13677 867

35695

2325

7409

221

18522

553

13966

578

14544

19

Tabela br.4. Planirani etat tehniki raspoliv drvni ostatak u procesu sjee i izrade drvnih sortimenata u umama Roaja

Vlasnito

Planirana bruto masa za sjeu u m3 etinara Litara Ukupno

Planirani procenat otpadka (%)

etinara (20%)

Litara (19%)

Ukupno

Tehniki raspoloiv drvni ostatak za proizvodnju energije m3 etinara Litara Ukupno

Dravne ume Privatne ume Ukupno

40706

5636

46342

8141

1071

9212

4071

536

4607

2125 42831

/ 5636

2125 48467

425 8566

/ 1071

425 9637

212 4283

/ 536

212 4819

2.2 .Mogunost uzgajanja plantaa drvea (poveanje potencijala biomase za energetske potrebe) Plantae za proizvodnju biomase sa kratkim proizvodnim ciklusom, osnivaju se u cilju dobijanja alternativnih sirovina za energetske potrebe, sirovina za farmaceutsku industriju i sirovina za hemijsku industriju industriju boja i lakova.Za ovu analizu se koriste vrste brzorastuih vrsta za energetske svrhe,uzimajui u obzir nadmorsku visinu Roaja sa geografskim karakteristikama.Prema izvrenim istraivanjima I na osnovu uvida na terenu za roajske prilike najpogodnije vrste drveta za plantano gajenje su:bagrem, vrba, smaKoje su po znaaju najbitnije, po znaaju sa privrednog i sociolokog aspekta kao energetske plantae. Najznaajniji efekti proizvodnje i korienja biomase dobijene u specijalizovanim plantaama su: u obezbeenju novih energetskih izvora - to je od posebnog znaaja za zemlje u razvoju, jer smanjuje njihovu zavisnost od uvoza nafte, i tako oslobaa deo sredstava nacionalnih budeta,a posebno sa stanovita optine Roaje kao jedne od najmanje razvijenih I najsiromanijih optina u Crnoj Gori. stvaranjem novih trita za promet sekundarnih sirovina umarstva i poljoprivrede ova trita su od posebnog znaaja jer su izvor prihoda lokalnom stanovnitvu uz istovremeno ouvanje umskog fonda, ouvanje ivotne sredine kroz prevenciju stvaranja efekata staklene bate emitovanje ugljendioksida u atmosferu moe biti redukovano ouvanjem uma i zamjenom fosilnih goriva energijom biomase, ekonomskom unapreenju korienja otpada kao oblik za prevazilaenje problema njegovog skladitenja i potencijalnog izvora bolesti i tetoina i otvaranje novih radnih mjesta proizvodnja i korienje lokalnih izvora utiu na decentralizaciju radnih mjesta, posebno u poljoprivredi i umarstvu. Meu osnovnim uslovima za energetsko umarstvo u irim razmjerama presudnu ulogu ima raspoloivi zemljini fond. Osnovni limitirajui inilac irokom uvoenju energetskih plantaa je u

20

injenici da su potrebne srazmjerno velike povrine zemljita da bi se zadovoljio srazmjerno manji dio energetskih potreba zemlje. Iz tih razloga, u mnogim sluajevima, energetske plantae su u kompeticiji sa poljoprivrednim zemljitima ili zemljitima namijenjenim drugim upotrebama. U cilju otklanjanja postojanja i neeljenih efekata konkurencije izmeu energetske i poljoprivredne proizvodnje, veliki broj analitiara predlae da se energetska proizvodnja u zemljama u razvoju odvija na degradiranim stanitima. Tako e se intenzivirati trend rasta korienja marginalnih zemljita, naputenih poljoprivrednih zemljita, polukorienih ili nekorienih niskih uma loeg kvaliteta, odlagalita pepela termoelektrana, zaslanjenih zemljita, zemljita du puteva i vodotokova, itd. Prilikom podizanja energetskih plantaa najvei tehniki izazov je odreivanje odgovarajue duine ciklusa proizvodnje, kako bi se izmeu dva proizvodna ciklusa odredio povoljan period plodoreda. Plodored ima za cilj da pobolja svojstva zemljita, kao to su: sadraj organskih i mineralnih hranjivih materija, vlanost, i druge osobine, to je jedan od uslova odravanja prinosa plantae na eljenom nivou. Drugi problemi na koje se mora obratiti panja su vezani za sve regione u razvoju, npr. vlasnitvo nad zemljitem, nedostatak puteva i drugih sredstava za transport proizvedene biomase do postrojenja za preradu, kao I injenica da u nerazvijenim oblastima vlasnici ne mogu ekati 3 8 godina, koliko je potrebno za prve ekonomske rezultate. Pravilan izbor vrsta za osnivanje energetskih plantaa uslovljen je mnogim iniocima, meu kojima su najvanijislijedei: podesnost vrste za ostvarivanje postavljenog cilja gazdovanja; brz porast u juvenilnom uzrastu, naroito u visinu; usklaenost izmeu staninih uslova i bioekolokih osobina vrste; otpornost i tolerantnost prema oteenjima pod uticajem abiotikih i biotikih inioca; trokovi podizanja plantaa; brzina plasmana i naplate proizvoda na tritu. Dosadanja iskustva u korienju plantaa za proizvodnju biomase u Evropi i na drugim kontinentima ukazala su na bioekoloke prednosti pojedinih vrsta za osnivanje energetskih plantaa na degradiranim stanitima, tresetitima i deponijama kopova i termoelektrana. Prilikom izbora vrsta pored bioekolokih karakteristika, kljuni kriterijum za selekciju je energetska vrijednost dobijenog materijala. Za svaku novu lokaciju neophodna su specifina prethodna istraivanja kako bi se preduprijedili neuspjesi koji mogu biti izazvani nekim od lokalnih specifinosti ili nedovoljnim poznavanjem porijekla sadnog materijala. Treba posebno imati u vidu da sadni materijal treba proizvesti iz sjemena ili reznica poznatog porijekla u cilju adekvatnog korienja njihovog genetskog potencijala. U evropskim zemljama duina proizvodnog ciklusa zavisi od vrste ili kultivara od kojeg su plantae za biomasu osnovane, a srednje vrijeme trajanja proizvodnog ciklusa je 4 godine za neke sorte vrba i topla, 5 7 godina za neke sorte topola, bagrema i smre, do 10 godina za javore, jovu, omoriku. Na namjenu i obim eventualnog korienja umskog ostatka utiu razliiti faktori tehniko-tehnoloke I ekonomske prirode. Koji bi se dio od ovog ostatka i u kojoj koliini mogao iskoristiti, zavisi prije svega od terenskih, sastojinskih i drugih uslova, gde se taj ostatak generie. U intenzivnim ravniarskim umskim zasadima tehniki je mogue iskoristiti gotovo 100% drveta iz kategorije drvnog ostatka. Stvarni obim iskorienja zavisi i od ekonomskih faktora. Ukoliko bi jedinina cijena drvnog ostatka bila odgovarajua, tehniko-tehnoloki problemi oko sakupljanja i transporta preostalih djelova stabla drveta posle sjee mogao bi se rijeiti na zadovoljavajui nain. Za odreivanje konkretnih lokaliteta za plantano gajenje uma potrebno je izvriti posebno istraivanje na bazi ijih nalaza bi se sainili planovi sa preciznom geografskom identifikacijom koji bi sadrali sve najbitnije elemente i uslove.

21

Ovaj izvor biomase nije ukljuen u formirani Bilans biomase Roaja, jer nema kvalitetne podloge za njeno utvrivanje. Sasvim je izvjesno da e ovo biti dopunski izvor sirovine, odnosno potencijala biomase. 2.3 .Drvni ostatak u preradi drveta Industrija prerade drveta koristi drvo u oblom (trupci, oblice) i cijepanom obliku. Prema moguoj nameni drvo za preradu dijeli se na: drvo za mehaniku preradu i drvo za hemijsku preradu drveta. Mehanika prerada drveta podrazumijeva promjenu oblika i dimenzija drveta uz upotrebu mehanikih sredstava (pila, noeva i sl.). Hemijska svojstva drveta pri tome ostaju nepromijenjena. Ulazni materijali za mehaniku preradu su trupci za piljenje, trupci za izradu furnira, oblice i cjepanice. Proizvodi mehanike prerade drveta dijele se na dvije velike grupe: proizvodi primarne prerade i proizvodi finalne prerade drveta. U primarnoj preradi oblovina se prerauje u pravougaone - bazirane oblike. To su proizvodi koji predstavljaju osnovni materijal za izradu finalnih proizvoda (daske, planke, letve, grede, gredice, furnir, ploe na bazi drveta i sl.). Pod finalnom mehanikom preradom podrazumijevamo preradu primarno obraenog drveta u predmete namijenjene direktnoj upotrebi (namjetaj, ambalaa, graevinska stolarija i sl.). Hemijsku preradu drveta Roaje nema, a ona obuhvata postupke kojima se mijenjaju i hemijski sastav i svojstva drveta. Sirovinu za hemijsku preradu ine oblice, cjepanice i dio otpadaka iz umarstva I prerade drveta. Upotreba termina otpadak po miljenju obraivaa ove analize nije adekvatan pa e obraiva koristiti termin OSTATAK, a koji se odnosi na onaj dio drveta koji se ne moe koristiti u daljoj preradi za iste svrhe. Meutim, drvo ima toliko razliitih primjena gdje bi se ovaj ostatak mogao iskoristiti, tako da se termin otpadak moe samo uslovno koristiti. Otpadak ostatak u preradi drveta dijelimo prema veliini. Kao rezultat prerade drveta postoje tri glavne vrste ostatka prema veliini: kora, krupni ostaci nakon sjeenja oblovine i sitni ostaci (piljevina, strugotina, drvna praina). a) Krupan ostatak drveta - Odrubci (pri kraenju trupaca), - Okrajci (sa boka trupaca pri piljenju), - Odsjeci (pri obradi dasaka po duini) i - Porupci (pri obradi dasaka po irini). b) Sitan ostatak drveta - Iverje (nastaje pri tesanju, piljenju ili glodanju), - uka: krupnija (nastaje pri runom struganju), sitnija (nastaje glodanjem, buenjem ili sl.), - Piljevina (nastaje pri struganju piljenju), - Praina i - Drveno brano. c) Kora drveta Kora se pojavljuje kao nemjereni otpadak. Ako se trupci prerauju zajedno sa korom ona poveava zapreminu krupnog i sitnog otpatka svuda gdje se trupci prerauju. Ako su trupci prije primarne prerade oguljeni, onda je kora posebno na raspolaganju, to olakava njenu eventualnu primjenu.

22

U fazi pripreme drvo se guli i usitnjava, pa se otpadak pogodan za korienje, ako se uopte pojavljuje, javlja u vidu kore, iverja ili uki ujednaenih dimenzija. U samom procesu javljaju se lug i isparenja. Obino je u pilanama od ukupne koliine drveta koja se prerauje izmeu 70-80% komercijalni proizvod, a ostatak je drvni ostatak. U zavisnosti od kvaliteta ostatka, na primjer da li je kora skinuta ili ne, ostatak moe da se koristi za proizvodnju drvenih ploa. U drugom sluaju ostatak se moe koristiti kao ogrijev. Za razliite proizvode od drveta razliiti procesi se sprovode i razliiti su odnosi izmeu koliine komercijalnog glavnog proizvoda i koliine ostataka. Ali generalno, koliina drvnog ostatka je oko 50%, posmatrajui odnos konanog finalnog proizvoda i drveta u dubeem stanju u umi. Na primjer, pri proizvodnji finalnih drvenih proizvoda, kao to je namjetaj, koliina otpada je i preko 50% kod ovih parametara. U finalnoj preradi drveta, proizvodnji namjetaja, prozora i vrata, koristi se osueno rezano drvo. Koliina ostatka zavisi od finalnog proizvoda i primjenjene tehnologije. Meutim, drugi procesi proizvodnje proizvoda od drveta, na primjer proizvodnja drvenih ploa, mogu biti pogodni za iskorienje razliitih vrsta drvnih ostataka. to se tie sirovine za proizvodnju vrstih biogoriva (peleta, sjeke), moe se rei da zavisi od trita da li e se ostaci iz razliitih procesa prerade drveta koristiti za proizvodnju ploa ili za proizvodnju peleta. 2.4. Pilanska prerada u optini Roaje (primarna prerada drveta) Trupci dovezeni iz ume se obino prije piljenja odkoravaju. Glavni proizvod pilanske prerade je rezana graa. Uee, karakteristike i struktura otpatka u preradi zavisi od vrste drveta i zahtjeva kupaca, odnosno plana rezanja. Graa se prije isporuke, ukoliko za to postoji zahtjev ili potreba, hidrotermiki obrauje (pari i/ili sui). 2.5. Finalna prerada drveta U finalnoj preradi drveta se osuena rezana graa odgovarajuim postupcima pretvara u finalni proizvod. Bilans utroenog materijala i otpatka-ostatka se mijenja i zavisi od vrste proizvoda i karakteristika primenjene tehnologije. Ulazni materijal je rezana graa mjerena u m3. S obzirom na privredni znaaj predvia se da e korienje biomase u razne svrhe, kao obnovljive sirovine, biti sve intenzivnije. Da bi kabasta biomasa mogla da stigne i do najudaljenijih korisnika neophodno je istu koncentrisati (sabiti) u najpovljniji oblik i veliinu za manipulaciju, transport, skladitenje i uvanje. Na taj nain biomasa bi postala roba za trite, tj. bila bi dostupna veem broju korisnika. Najefikasnije je presovanu biomasu koristiti u energetske svrhe blizu mjesta prikupljanja (u krugu od 10 do 15 km), u obliku malih prizmatinih, konvencionalnih (etvrtastih) bala ili valjkastih, okruglih (rol) bala, zbog skupog transporta na vea rastojanja. Prema Teiu (1983) slama bez pripreme (u rinfuzi), sa sadrajem vlage 15 20% ima zapreminsku masu (gustinu) 20 40 kg/m3, sjeckana 40 60 kg/m3, male etvrtaste bale 80 120 kg/m3 I valjkaste bale 70 110 kg/m3. Mala vrijednost zapreminske mase bala znaajno utie na trokove transporta i skladitenja. Zbog toga se korienje biomase ograniava na 10 km od mjesta prikupljanja . S druge strane posmatrano, neracionalan je nain sagorijevanja biomase u postojeim loitima u stanju u kome je prikupljena (doziranje biomase u loite mora biti kontinualno, rastresiti materijal sagorijeva velikom brzinom i dr). Zbog toga se danas primjenjuje postupak sagorevanja biomase na veim drutvenim gazdinstvima u posebno konstruisanim loitima. Najvea prepreka masovnijem korienju biomase u energetske svrhe je visoka cijena specifinih postrojenja za sagorijevanje biomase u odnosu na postojea postrojenja koja koriste

23

fosilna goriva. Briketiranje biomase pokazuje niz prednosti u odnosu na ostale postupke spremanja biomase (smanjuje se volumen, smanjuju se trokovi manipulacije i transporta, potreban je znatno manji prostor za skladitenje, vea je otpornost materijala na bioloke procese kvarenja, poveava se efikasnost u procesu sagrevanja, i dr.) Energetske brikete mogu da se koriste u svim vrstama loita za vrsto grivo, uz paljivo doziranje. Po energetskoj vrijednosti brikete su sline naim domaim mrkim ugljevima. Osim toga korienje briketa umesto uglja ima znaajnu ekoloku prednost, jer sadraj sumpora je u tragovima (manje se zagauje okolina sa produktima sagorevanja), a pepeo od briketa moe da se koristi kao dobro mineralno ubrivo. Energetske potrebe nijesu proporcionalne nivou proizvodnje proizvoda od drveta. Pri smanjenoj proizvodnji, energetske potrebe se ne smanjuju u tolikoj mjeri kao to se smanji proizvodnja. Stoga neka preduzea prerade drveta koja koriste svoje kotlove na biomasu su u situaciji da nemaju dovoljno drvnog otpada. Tako da ako ele da im kotlovi na biomasu rade onda moraju da nabave dodatne koliine drvnog otpada. Uobiajeno rjeenje je da se nabave dodatne koliine drvnog ostatka od malih preduzea, pilana koja nemaju instalisana loita i kotlove, i gde postoji problem odlaganja drvnog otpada. Sada, ovaj vid saradnje izmeu nekih velikih i malih preduzea prerade drveta je dobar, poto svako u ovoj saradnji rjeava svoj problem. Meutim, ovo rjeenje je odrivo pod uslovom da su mala preduzea relativno blizu velikom.

2.6 .Preduzea drvoprerade (finalna prerada) Preduzea za drvnu preradu je 118 registrovano u Privrednom sudu 2010.g.Od ega je sa ifrom 16.10 za djelatnost rezanje i obrade drveta,registrovano 97 preduzea, za djelatnost 16.21 proizvodnja furnira I ploa od drveta registrovano 1 preduzee,za proizvodnju parketa sa ifrom 16.22 registrovano 7 preduzea, za proizvodnju ostale graevinske stolarije i elemenata sa ifrom 16.23b registrovano 12 preduzea i za proizvodnju drvne anbalae sa ifrom 16.24 registrovano 1 preduzee. 2.7. Raspoloive koliine drvne biomase u industrijskoj preradi drveta u Roajama I pored skromnih kapaciteta za suenje drveta vana karakteristika stanja u ovoj oblasti jeste i injenica da znatan broj suara nije bio u funkciji tokom obilaska preduzea (suare u loem stanju, kasno odobrene koncesije, nedostatak instrumenata i ureaja i drugo).

24

Tabela br.5. Spisak koncesionara za korienje dravnih uma u optini Roaje po godinama

Odobrena vrsta i koliina R.br. Mjesto i Jed. Naziv blia mjere koncesionara adresa Zlatni kr Tuzi trans Jela-komerc Rez Sloga Deno Subabe Amar company Azra com MBF company Rehald EL-prom Brali company Prizma mont Koljeno Lovnica Koljeno m3 m
3

2009 302

2010 1132

2011 699 187

Iskorienje u odnosu na oblu grau-trupce u % 71 70 70 67 68 69 70 71 68 69 66 69 68 67 66 67 67 68 69 69 67 68 68 67 69 70

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

m3
3 3 3

1640 752 424 543 930 225 691 246

4500 300 1286 250 2087 1009 1235 400 200

5140 1953 1043 275 550 300 2000 1465 340 1100 853 500 776 1767 660 2322 300 370 300

Zloglavlje m3 Kalae Kalae Hurije Suho Polje Kalae Lovnica Koljeno Koljeno Koljeno Plunci m m m

m3 m3 m3 m3 m
3

480 1024 781 710 1436 297 1137 235 430 217 295 1146 729 846 1567

798 794 362 700 1655 291 1911 548 222

m3 m3 m3 m3 m m
3 3

Drvomontaa Kalae Forest Crni bor Wood Atkomena Fekii Kanina Dermando Primat Ami prom Jablanik ekom Koljeno Hurije Koljeno Bukovica

m3
3

Jablanica m3 Grahovo Kalae Koljeno Bukovica Roaje m m3 m3 m m

3 3 3

375 1433 1004 221 1612

398 400 1135 388 769

Jablanica m

25

27 28 29 30 31 32 33 34 35 36

Zakamenje JMD Board Ivovik Javor company Elan Trans Brojni Laz

Koljeno Bijela Crkva Crnja Besnik Ba Honsie

m3 m3 m3 m3 m3 m3 m3 m3 m3 m3

234 869 813 251 1365 328 305 567 133 454 24411

300 517 698 541 1078 800 800 720 190 788 32767

280 1482 539 980 1677 259 260 1033 200 521 35232

70 69 70 69 69 69 69 70 70 69 69%

Braa Honsi Honsie Marbela Iko company Nursal UKUPNO Zeleni Bievo Seonica

U toku 2009.godine nije dolo do ostvarenja odobrenih koncesija u koliini oko 30%, pa samim tim taj parameter nije objektivan za ovu analizu. Zbog toga se uzima prosjek 2010.godine I 2011.godine kao objektivniji indicator potencijala biomase u primarnoj preradi drveta. Jer je u ovim godinama dolo do realizacije oko 80 % sjee u odnosu na dozvoljeni etat. Drvni ostatak u primarnoj preradi drveta, na bazi izvrenog anketiranja iznosi za posljednje 3 (tri) godine je : 2009.godine : 24.411 m3 x 31% = 7.567,41 m3 2010.godine : 32.767 m3 x 31% = 10.157,77 m3 2011.godine : 35.232 m3 x 31% = 10.921,92 m3 Prosjek sve tri godine je 9.548 m3 biomase a ako se uzmu samo 2010.godina i 2011.godina potencijal biomase iznosi 10.539 m3. Tabela br.6. Lista drvoprereivaa finalna prerada u optini Roaje Preraena Drvni koliina otpad 2011 2011 50 200 2000 1000 1800 3 15 160 110 150

Naziv koncesionara 1 2 3 4 5 SZR Luj Jela company EL prom Rehald MBF company

Mjesto blia adresa Zeleni Carine Koljeno Koljeno Lovnica

i J. m. m3 m3 m3 m
3

m3

26

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

Azra com Drvo Trend SZR Brest Jela-komerc Primat Wood Amar company Rez Zlatni kr Kenan Agovi Muhamed Dedei Crni Bor Drvomontaa Forest Ami prom Eko brvnare Podgor produkt Dermando Ramovi Mersad Dedei Deko Dedei Zaim SZR Bor UKUPNO

Kalae Koljeno Hurije Koljeno Roaje Koljeno Suho Polje Zloglavlje Koljeno

m3 m m
3 3

2000 500 300 5200 1500 3000 1000 2000 1500 200 250 2500 1000 3000 2000 2000 1500 1000 600 100 50 50 36300

155 40 30 250 130 340 135 130 120 10 15 135 125 170 160 160 140 120 45 20 10 10 2878

m3 m3 m
3

m3 m3 m
3

m3 Ibarac Hurije Kalae Koljeno Roaje Roaje Ba Kalae Lovnica Koljeno Koljeno Ibarac m3 m3 m3 m3 m m
3 3

m3 m3 m3 m3 m3 m3

Dakle, iz finalne drvoprerade i pored najboljeg nerazumijevanja davanja potrebne informacije, te razliitog shvatanja svrhe davanja podataka moe se zakljuiti da je raspoloiva masa minimalno 2 878 m3 oko 3 000 m3. A nakon naknadno obavljenog intervjua poslije izvrenog anketiranja I pojanjenja drvopreraivaima finalne prerade svrhe u koju se trai njihovo davanje stvarnih podataka, te da zbog toga nee imati vee lokalne ili druge dabine, to proizvode drvni otpad, dati su stvarni podaci koji se kreu oko 3.500 m3. Radi opreza, i to realnijeg utvrivanja potencijala biomase iz finalne prerade drveta za obraun u ovoj analizi uzimaju se podaci da je to 2.900 m3.

27

Tabela br.7. Spisak koncesionara koji imaju susaru ili koji koriste otpad za grijanje radnih prostorija Naziv koncesionara 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Zlatni kr Jela-komerc Rez Amar company Azra com MBF company EL-prom Forest Wood Primat ekom UKUPNO Mjesto i blia adresa Koljeno Koljeno Zloglavlje Suho Polje Kalae Lovnica Koljeno Koljeno Koljeno Koljeno Roaje Odobrena vrsta i koliina 2009 302 1640 752 225 691 246 480 1436 1137 1146 1567 9622 2010 1132 4500 300 1009 1235 400 798 1655 1911 1433 1612 15985 2011 699 5140 1953 300 2000 1465 1100 1767 2322 400 769 17915

Otpad koji se koristi za potrebe susare i za grijanje svojih pogona po godinama drvopreraivaa primarne i finalne drvoprerade je kako slijedi: 2009 = 1.500,00 m 2010 = 2.488,00 m 2011 = 2.795,00 m Ovaj podatak je dobijen od ovih 11 firmi, koje su dobili koncesijom. Imajui u vidu injenicu da e se trend montiranja suara kod drvopreraivaa nastaviti za ovu analizu uzima se maksimalni dio, odnosno koliina koja se koristi u proizvodnji toplotne energije od strane samih drvopreraivaa a to je oko 2.900 m3. Ova koliina se u ovom momentu uzima kao sadanja potronja radi kasnije obrade trita. Meutim, druga je stvar da li e ovi drvopreraivai i dalje koristiti svoju sirovinu uz relativno velike gubitke pa I fiksne trokove ili e prei na korienje briketa. Ovo znai da e ili ova koliina biti umanjena od raspoloive ukupne biomase Roaja ili e biti ukljuena u biomasu pa proizvodi korieni u protivvrijednosti toplotne energije ove koliine. Znaajne koliine drvnog ostatka koji nastaje u procesu sjee drveta i izrade umskih sortimenata trenutno ostaju i propadaju u umi. Ista situacija je i sa drvnim ostatkom koji nastaje u procesu prerade drveta, posebno u pilanama, koji se odlae na deponije pored samih fabrika ili se pali. U tom smislu postoji nekoliko crnih taaka (lokacija) u Roajama koje predstavljaju ozbiljan ekoloki problem jer su koliine drvnog ostatka (najvie piljevine) tako velike da e za njihovo ienje biti neophodna znaajna finansijska sredstva i napori Vlade i lokalne samouprave Roaje. Za analizu raspoloivih koliina i energetske vrijednosti drvnog ostatka koji nastaje u sektoru umarstva u Roajama polo se od planiranog etata i dobijenih podataka, na osnovu terenskog istraivanja, o procentualnom iskorienjau drvne sirovine u toku sjee i izrade drvnih sortimenata. U tom smislu planskim dokumentima Uprave zaume Crne Gore definisan je godinji etat u iznosu od 46 342 m3 bruto drvne zapremine. Prema istim dokumentima planirani procenat drvnog ostatka koji nastaje u procesu sjee i izrade drvnih sortimenata etinara iznosi 20%, a liara 19% (u obzir su uzete karakteristike sastojina, drvnih vrsta, kvaliteta stanita i drugi parametri). U obzir je uzeta i injenicada nije mogue iskoristiti

28

cjelokupan drvni ostatak i staviti ga u funkciju proizvodnje energije zbog toga to u nekim podrujima ekonomski nije isplativo njegovo sakupljanje i izvlaenje kao i da se u procesu usuivanja tokom vremena, a nakon zavretka procesa izrade drvnih sortimenata, gubi odreena koliina drvne mase. Za proraune u ovom izvetaju usvojeni su rezultati terenskih istraivanja koja su obavljena na podruju optine Roaje na etinarskim I liarskim sastojinama. Na osnovu prethodno iznijetih elemenata predstavljene su tehniki raspoloive koliine drvnog ostatka u sektoru umasrtva u Roajama i njegova energetska vrijednost zasnovane na planiranom etatu i usvojenim procentima iskorienja drvne sirovine u procesu sjee i izrade drvnih sortimenata. Tabela br.8. Planirani etat I tehniki raspoloivdrvni ostatak u procesu sjee I izrade drvnih sortimenata u Roajama

Vlasnit o

Planirana bruto masa za sjeu u m3 etinara Liara Ukupno

Planirani procjenat otpadka (%) etina Liara ra (19%) (20%) 8141 1071 Ukupn o 9212

Tehniki raspoloiv drvni ostatak za proizvodnju energije m3 etina Liara ra 4071 536 Ukupn o 4607

Dravne ume Privatne ume Ukupno

40706

5636

46342

2125 42831

/ 5636

2125 48467

425 8566

/ 1071

425 9637

212 4283

/ 536

212 4819

Neposrednim obilaskom terena, odnosno uma Roaja snimljeno je i utvreno stanje biomase kako one koja je sada na zalihi, odnosno raspoloiva za proizvodnju tako i one koja e se u budunosti javljati. U periodu od 04.-09.11.2011.godine lanovi Planinarskog drutva Mountiners iz Roaja izvrili su sa obraivaima ove studije pretraivanje terena od Gornjeg Bukelja do Brahim Brega I pronali I evidentirali ukupno 967 gula, od kojih je 631 komad starosti manje od 2 godine. Njihove duine su razliite i kreu se od 40 cm pa ak do vise metara a debljine od 30 cm do 105 cm (8,6% ispod 30 cm, 29,4% 30-50 cm, 41,3% 50-70 cm, 19,2% 70-90 i 1,5% preko 90 cm). Preraunata orijentaciona koliina ovog umskog ostatka je oko 180 m3 , to predstavlja izuzetno veliki potencijal raspoloive biomase kao umskog ostatka u formi zaliha. Ako bi se na bazi ovog eksperimenta primijenila situacija na cjelokupne Roajske ume doli bismo do podatka da je ova vrsta umskog ostatka oko 25 714 m3, kada bi se ta koliina iz svih razloga umanjila za 30% po svim osnovima (neekonomino zbog udaljenosti, nepristupanost, nepostojanje puta, slab kvalitet za energetske potrebe, mogunost manje koliine, korienje mjetana, eventualni poari i sl..) ipak bi se dobila sigurna iskoristiva koliina od oko 17 399 m3 drvnog ostatka u umi kao postojea iskoristiva zaliha. Ovaj umski prostor zauzima povrinu manju od 0,3% svih Roajskih uma, ali kao eksperiment ukazuje na tradicionalno ostavljanje u umi ove vrste, ali ne samo ove vrste, drvnog ostatka kao I na ogromnu koliinu drvnog ostatka u umi I to visokog kvaliteta za

29

potrebe energetske biomase I postojeu veliku zalihu koja propada u umi a to je dokumentovano fotografijama koje su sainjene upravo na ovom lokalitetu.

Planirani umski drvni ostatak predstavlja drvni ostatak koji se dobija kao razlika izmeu bruto i neto drvne zapremine u dubeem stanju. Sama odrednica planirani govori da se radi o drvnom ostatku koji se planira u okviru planskih dokumenata i zbog toga se esto u praksi naziva i teoretski drvni ostatak. Tehniki raspoloiv umski drvni ostatak predstavlja onu koliinu drvne zapremine koja nastaje u procesu sjee i izrade drvnih sortimenata koja je po svojim dimenzijama, koliini i ekonomskoj isplativosti realno raspoloiva za dalju preradu u drvna goriva (najee u drvnu seku). U odnosu na planirani drvni ostatak tehniki raspoloiv drvni ostatak je manji za iznos drvne zapremine koja se nalazi u sortimentima koji po svojim dimenzijama i koliini nijesu ekonomski isplativi za sakupljanje i dalju preradu (iglice, lie, tanke grane, djelovi vrhova stabala i drugi). Biomasu iz drvne industrije ine ostaci i otpad pri rezanju, bruenju, blanjanju kao i pri drugim vrstama obrade drveta. Biomasu iz drvne industrije koristimo kao gorivo u kotlovima i kao sirovinu za proizvodnju briketa. esto je otpad koji optereuje poslovanje drvnih industrija mnogo jeftinije i kvalitetnije gorivo od umske biomase (ostaci i otpad iz drvne industrije dobijen kao posledica korienja uma, drvea za gradivnu i ogrijevnu komponentu), a takoe je daleko opravdanjije za korienje nego fosilna goriva. Osnovne karakteristike pri upotrebi drvne biomase kao energenta iste su kao kod svakog goriva:hemijski sastav, toplotna mo, temperatura samozapaljenja, temperatura sagorijevanja, fizika svojstva koja utiu na toplotnu mo (npr. gustina, vlanost i dr). Osnovna veliina za proraun energije iz odreene koliine drveta jeste njegova toplotna vrijednost (mo). Najvei uticaj na nju ima vlaga (vlanost,udio vlage), potom hemijski sastav, gustina i zdravost drveta. Za nae podneblje vano je utvrditi i vrstu drveta, radi odreivanja njegove toplotne vrijednosti, da li je listopadno ili etinarsko, odnosno tvrdo ili meko, jer je udio pojedinih sastojaka pri tome razliit, kao i materija koja se moe koristiti kao gorivo. Energetska vrijednost drvnog ostatka koja je koriena u kalkulacijama u ovom Izvjetaju obuhvata tzv.donju toplotnu mo odnosno minimalnu energetsku vrijednost za datu vrstu drveta i sortimenta pri navedenoj vlanosti.

30

I pored skromnih kapaciteta za suenje drveta vana karakteristika stanja u ovoj oblasti jeste I injenica da znatan broj suara nije bio u funkciji tokom obilaska preduzea (suare u loem stanju,nedostatak instrumenata i ureaja i drugo).Ipak, za sagledavanje energetskog bilansa i potreba preduzea primarne prerade drveta za toplotnom energijom u kalkulacijama su uzete njihove maksimalne potrebe za grijajanje prostorija i parenje I suenje rezane grae (kao da su sve suare i parionice u funkciji) uzimajui u obzir i gubitke energije odnosno sa usvojenim stepenom korisnog dejstva termo-energetskih sistema od 0,7.

Koju koliinu piljevine koja se trenutno nalazi na deponijama je zaista mogue koristiti zaproizvodnju goriva na bazi drveta teko je procijeniti. U svakom sluaju piljevinu koja se nalazi na deponijama starim oko pet godina mogue je koristiti u velikoj mjeri za proizvodnju drvnih goriva. Prema gore navedenim rezultatima, Roaje ima veliki potencijal za korienje energetskog potencijala biomase, to se prevashodno odnosi na sektor umarstva, a potom i na sektor poljoprivrede.Sektor umarstva je posebno znaajan i interesantan za energetske sisteme koji koriste biomasu kao gorivo.Utvreni potencijal bimase kao sirovina i repromaterijal koristit e se za proizvodnju briketa i peleta, vjerovatno se drveni ips nee proizvoditi, jer terenskim istraivanjima je utvreno da je mali interes potencijalnih preraivaa za proizvodnju sjeke, odnosno drvenog ipsa. Mada i ovaj proizvod iz studije se ne iskljuuje obzirom na mogunost ove proizvodnje. 2.9. Analiza glavnih problema i mogunosti za poboljanja korienja biomase Problemi Nepostojanje zakonske i podzakonske regulative za biomasu Neinformisanost graana, javnosti i privrednih subjekata Zagaenje ivotne sredine Opasnosti za izbijanje poara Nepostojanje sakupljivaca i preraivaca za preradu biomase Nepostojanje proizvoaa opreme i tehnologije u CG Nepostojanje postrojenja za preradu u CG Slaba zainteresovanost lokalnih uprava Uticaj na na efekat staklene baste Zagaenje vode, zemlje, vazduha

31

Nepostojanje ljudskih kapaciteta na lokalnom nivou za pokretanje i implementaciju projekata za biomasu I sl.

Prioriteti Ekoloski i ekonomski Koriscenje postojeceg potencijala biomase u energetske svrhe Povecanje energetske efikasnosti Rjesaanje postojecih deponija piljevina, drvnog otpada Donosenje zakona, strategija i podzakonskih akata i lokalnih propisa Ekonomski stimulansi Otvaranje novih radnih mjesta Proizvodnja briketa, peleta i dr proizvoda od drveta i sl. Sam postupak briketiranja se sastoji u sabijanju lignoceluloznog materijala u to manju zapreminu pomou presa. esto problemi nastaju i zbog preniskog ili previsokog sadraja vlage u biljnom materijalu,nedovoljno samljevenog materijala, neodgovarajueg pritiska sabijanja materijala,neodgovarajue temperature sabijanja materijala, nedovoljno ohlaenog sabijenog materijala,itd. Dakle, esto se ne primenjuje odgovarajua tehnologija sabijanja biljnog materijala. Zbog potrebe da se obezbijedi visok pritisak sabijanja usitnjenog materijala, troi se velika koliina elektrine energije. Zbog toga je kod sabijanja biljnih ostataka potrebno dodavati odgovarajua vezivna sredstva da bi se pritisak i temperatura sabijanja materijala smanjila.Brikete ili pelete s vezivnim sredstvom su vre i postojanije, ali su i skuplje. Ekoloki aspekti korienja biomase: biorazgradivost biomase u tlu je izvrsna jer gotovo 95% materije biomase se razgradi za 28 dana. biogoriva sadre neznatne koliine sumpora pa u produktima nema sumpor - dioksida (to je neizbjean produkt sagorevanja fosilnih goriva) prilikom sagorijevanja biomase dobija se tzv. isti pepeo nema emisije ugljovodonika, kao nepotpunih produkata sagorevanja u potpunosti je biomasa obnovljiv izvor energije sva ta biomase ve postoji na planeti Zemlji i nije je potrebno stvarati , ve je treba samo planski iskoristiti, i pomoi joj u regeneraciji. Iz ovih razloga biomasa, pored drugih obnovljivih izvora energije (vjetra, vode i solarne energije), dobija na znaaju kao resurs za dobijanje "iste energije". Privredni aspekti korieenja biomase: prevencija erozije smanjenje opasnosti od poara zatita ivotinjskog i biljnog svijeta i drugih komponenti njihovih raznolikosti manja emisija tetnih materija iz generatora elektrine energije koji koriste biomasu kao gorivo, u poreenju sa slinim tehnologijama koje koriste fosilna goriva Redukcija gasova koji proizvode efekat staklene bate Otvaranje novih radnih mjesta Ekonomske koristi u ruralnim sredinama Meutim, i pored mnogih prednosti koje poseduje biomasa kao izvor energije u eksploataciji biomase postoje i odreene nepogodnosti za primjenu. Neka od njih su:

32

manipulacioni i ekonomski problemi sa sakupljanjem, pakovanjem i skladitenjem biomase periodinost nastanka biomase mala zapreminska masa i toplotna mo biomase svedena na jedinicu zapremine razuenost u prostoru nepovoljan oblik i visoka vlanost biomase visoke investicije za postrojenja za preradu, pripremu, sagorijevanje biomase, itd Koji mogu biti jo problemi: Roaje je planinsko podruje(iznad 1000 m nadmorske visine gdje tokom zime nijesu pristupana neka mjesta lokacije sa kojih bi se preuzimala sirovina vei dio pogona drvoprerade u Roajama u picu zime ili radi sa bitno smanjenim kapacitetom ili uopte ne radi to sa jedne strane smanjuje koliinu sirovine za biomasu ali istovremeno i ne troi energiju toplotnu za rad, tako da sa stanovita ukupnog energetskog bilansa nema bitnih uticaja na promjene, Poboljanje stanja ili rjeenje problema Da u organima Lokalne samouprave u Roajama se imenuje lice koje e biti zadueno za pitanja biomase Izgradnja umskih i lokalnih puteva, Odravanje seoskih i mjesnih puteva u toku zimskog perioda ienje snijega Subvencija i podrka izgradnje veih skladita za biomasu Iznajmljivanje uz minimalnu najamninu slobodnih graevinskih objekata i prostora za deponovanje biomase u objektima koji se ne koriste Stimulisanje sakupljanja biomase u umi od strane Zavoda za zapoljavanje upuivanjem nezaposlenih ljudi, raznim akcijama I projektima uz subvenciju drave Motivisanje NVO kao to su iz oblasti ekologije, planinari, lovci, sluba spaavanja, iz oblasti turizma I slino na sakupljanju biomase Primjena sankcija prema proizvoaima biomase koji biomasu rasipaju, odlau na nedozvoljenim mjestima, zagauju ivotnu sredinu, Oslobaanje plaanja lokalnih dabina za sakupljae biomase Tabela br.9. Cijene razliitih goriva u Roajama i cijene grijanja Maloprodajna Potrebna Energetska Trokovi koliina vrijednost grijanja cijena po jedinici mjere po (kWh/jedinica domainstva jedinici mjere) u Roajama () () mjere 90 1,0 5,0 1,8 3 750 10,7 450,00 1 800,00

Jedinica mjere

Ugalj Pljevlja Lo ulje/Mazut Ogrijevno drvo hrasta u Roajama(V=25%) Ogrijevno drvo bukve u Roajama(V=25%)

tona tona

m3

40,00 /m3

10

1 865

400,00

m3

40,00 /m3

12

1 865

480,00

33

amovo ogrijevno drvo u Roajama(V=25%)

m3

15,00 /m3 Ne postoje ali se mogu nabaviti po cijeni od oko 150 /t Ne postoje ali se mogu nabaviti po cijeni od oko 180 /t

20

1 342

300,00

Drvni briketi

tona

4,0

4 680

600,00

Drvni peleti Elektrina energija (50:50% odnos via nia tarifa)

tona

3,9

4 800

702,00

kWh

0,069

18 650

1286,85

Grafik br. 2. Organizaciona ema za tipinog budueg proizvoaa drvenih peleta

Sjea drveta

Dravne ume

transport

investitor

Privatne ume

Preduzea prerade drveta

2.10. Rezime potencijala ukupne biomase na podruju Roaja

34

R. Br.

Izvor Koliina u m3 zaliha iz Procjena biomase(iskoristiva) prethodnog perioda godinja koliina u m3 1 399 16 000 17 399 11 000

Potencijalna energetska vrijednost (mwh)

Ostatak Privatne ume biomase u Dravne ume umi Ukupno: Ostatak u primarnoj preradi Ostatak u finalnoj preradi Ostali drvni ostatak Ukupno:

10 042 10539

22 333 20 973

4 000 500 32 899

2 900 500 23 981

7 366 995 51 667

35

III. ANALIZA NAJZNAAJNIH AKTERA I NJIHOVE POVEZANOSTI U PROIZVODNJI I KORITENJU BIOMASE Da bi se razumjela povezanost aktera u lancu proizvodnje i korienja biomase prethodno je potrebno ukratko opisati taj proces. Opis lanca vrijednosti ciklusa formiranja proizvoda od drvne biomase odvija se sljedeim koracima: Prethodne i pripremne aktivnosti drave, njenih organa i institucija, utvrivanje prioriteta i drugih faktora za podruje Roaja, pri emu se moraju potovati propisi, strateka dokumneta a posebno Zakon o koncesijama i Zakon o javnim nabavkama. Prvi koji su u tom lancu su Koncesionari i privatni vlasnici uma, koji neposredno ili posredno eksploatiu umu. Eksploatacijom se stvara Tehniko drvo i drvni ostatak u umi. Dakle kod ovog koraka se mogu javiti i trea lica kao izvoai umskih radova, kao uesnik ovoga lanca. Kada se stvori drvni ostatak kao biomasa sljedei korak je Sakupljanje i selektovanje drvnog ostatka u umi. Posao selektovanja drvnog ostatka, slaganja, pripreme za transport do kamionskog puta i ienje lokacija mogu vriti neposredno koncesionari i vlasnici privatnih uma. Na osnovu izvreneih terenskih istraivanja istima se malo isplati ovakav rad pa zbog toga gotovo 100% ovaj ostatak ostaje u umi. U novim okolnostima je preko 90% intervjuisanih iskazalo spremnost da bi to ustupili mjetaanima, pastirima, domainstvima sa niskim primanjima, odnosno niskim dohotkom, domainstvima koja imaju vielane zajednice, nezaposlenim licima i sl. Ovakav stav koncesionara i vlasnika privatnih uma je od znaaja da bi se Lokalna samouprava mogla u saradnji sa drugim organima na njenom podruju organizovati za usvajanje politika koje bi dale najbolje rezultate angaovanjem zainteresovanih aktera u ovim poslovima. Jedna od mjera bi mogla biti dodatna stimulacija iz optinskog budeta i sl. Nakon obavljene selekcije, koncentracije, pripreme na licu mjesta u umi pored panja obezbjeuju se uslovi za Transport do kamionskog puta. Utovar u kamione i transport do preraivaa biomase briketirnice ili peletirnice je faza u koju e se preko 73% koncesionara ukljuiti i samo 12% vlasnika privatnih uma, prema uraenom terenskom istraivanju. Zbog toga e se ovdje javiti novi akteri a to su i profesionalni prevoznici kabastih roba koji u Roajama za to posjeduju umsku mehanizaciju. Prekompozicija po vrsti skladitenja e u preko 97% sluajeva obavljati vlasnici briketirnica ili peletirnica sa svojim zaposlenima a samo neto manje od 3% bi angaovalo za to od sluaja do sluaja kampanju plaajui te usluge treim licima a ne svojim zaposlenima. Priprema za preradu-proizvodnju e vriti iskljuivo vlasnici peletirnica i briketirnica. Nakon faze umskog drvnog ostatka iji je lanac opisan javljaju se dalji nastavci lanca u formi primarne i finalne prerade drveta. Drvni ostatak u primarnoj preradi drveta gateri, brente i sl. razvrstava se na krupni, sitni i koru. Razvrstavanje na krupni i sitni drvni otpad vre vlasnici primarne prerade zbog sopstvenog skladita, zakonskih obaveza, sopstvenih bezbijednosnih razloga i zbog korienja dijela toga ostatka za sopstvene potrebe. Znaajan dio krupnog ostatka u primarnoj drvopreradi se uglavnom koristi i to: najvei dio za energetske svrhe, dio za doradu u letve i manje komade za dalje korienje, dio za prodaju od koje dio ide opet u energetske svrhe a dio za druge namjene u domainstvima (ograivanje poljoprivrednih posjeda, krovni pokrivai na pomonim objektima, za patose u talama i sl..). Utovar u kamione i transport do briketirnice i peletirnice drvnog ostatka iz primarne prerade vri vlasnik briketirnice a vrlo rijetko e to raditi vlasnik drvoprerade. Ovo se posebno

36

odnosi na dio krupnog ostatka ali sa sitnijim komadima i posebno sa sitnim drvnim ostatkom, piljevinom, korom i sl. Skladitenje po vrsti otpada je dio procesa koji se odvija u prvom redu u briketirnicama i peletirnicama ali i kod primarne prerade dveta. Nakon toga se vri Priprema za preraduproizvodnju. Drvni ostatak u finalnoj proizvodnji je izuzetno kvalitetan za energetske svrhe jer se radi o suvom drvnom materijalu koji je uglavnom usitnjen i izuzetno pogodan za peletirnice i briketirnice. Roaje nema hemijske prerade drveta tako da se sav sitni ostatak kao i drveno brano i piljevina koriste za energetske potrebe, jer je njegov transport proizvoaima iverica, medijapan ploa i slino ekonomski neisplativ. Razvrstavanje ali nekada i nije potrebno vri se prema namjeni ostatka drveta. Utovar u kamione i transport do briketirnice-peletirnice e vriti uglavnom vlasnici peletirnica i briketirnica. Skladitenje za proizvodnju bez pripreme je mogue samo ovih drvenih ostataka. Proizvodnja briketa, peleta ili ipsa iji je proces opisan u posebnom dijelu studije. Skladitenje proizvoda upakovanih u PVC folije na drvenim euro paletama. Otprema, odnosno utovar i transport do potroaa, odnosno ako se radi o izvozu ili do luke, eljeznice ili pak ako je u bliem okruenju neposredno transport kamionima veih nosivih mogunosti. Potronja u peima za grijanje ili velikim sistemima proizvodnje toplotne energije kao i za potrebe domainstava u malim grejnim aparatima.

37

1.1 Analiza najznaajnijih aktera

Najznaajniji akteri Preraivaci biomase

Sta je njihov interes drvne Koriscenje jeftine ili besplatne drvne biomase; Ostvarivanje profita; obezbjeenje dugorocne proizvodnje u prvom redu za izvoz a i za domace trziste te iskoriscenje postojecih sopstvenih kapaciteta; uklanjanje drvnog ostatka iz objekata drvoprerade i sa deponija pored objekata koji ne koriste i koji cini problem za njih zbog opasnosti od pozara kao i zbog toga sto to cini ekoloski problem zagaenja zivotne sredine uz mogucnost cak i njegove prodaje tako da mogu postici dvostruki efekat (nemaju trosak i ostvaruju dodatni prihod)

Lokalno stanovnistvo: Domainstva koja uestvuju u sakupljanju u prvom redu lica, odnosno domacinstva sa niskim dohotkom, kao i nezaposlena lica i lica sa evidencije socijalne potrebe-pomoci koju finansira drzava Crna Gora ; Domacinstva i stanovnistvo na ruralnom podrucju koje gravitira ili je u neposrednoj blizini suma i pogona drvoprerade; Lokalna samouprava Rozaje (opstina Rozaje) i njeni organ ii preduzeca;

Izvori za ostvarenje prihoda za podmirenje sopstvenih potreba; Zaposljavanje ili angazovanje nezaposlenih lica sa ruralnog podrucja radi zasnivanja radnog staza; Dodatni stalni izvor prihoda domacinstvima sa niskim dohotkom;

Na koji nacin bi oni mogli da ucestvuju u projektu Kupci biomase odnosno otkupljivaci sirovina u formi drvnog ostatka iz sume kao i primarne i finalne drvoprerade; Proizvoaci, odnosno preraivaci biomase kao sirovine u gotove-finalne proizvode za toplotnu energiju; Prodavci gotovih proizvoda na lokalnom, regionalnom i inostranom trzistu; Ugovorom o prodaji biomase preraivacima ili u najgorem slucaju kroz besplatno ustupanje tim korisnicima; Kompenzacijom sirovine za gotove proizvode od biomase I sl; Sakupljanje sirovina za potrebe preraivaca ili koncesionara kao i drugih lica koja dobiju ovlascenjekoncesiju za koriscenje drvne biomase ili kroz obligacioni odnos u skladu sa zakonom steknu pravo njenog koriscenja; Izvlacenje drvnog ostatka animalima-zapregama do traktorskog ili kamionskog puta; Transport drvnog ostatkakrupnijeg i sitnijeg;

Rjesava probleme zagaenja zivotne sredine ovim ostatkom; Smanjenje izdataka za odrzavanje i ciscenje divljih deponija koje se formiraju od piljevine i drugih drvnih ostataka na zelenim povrsinama, pored Rijeka i u neposrednoj blizini naselja; Stvaranje preduslova za razvoj turizma;

Davanje lokacija za izgradnju pogona za preradu biomase i proizvoda od biomase ; Uvoenje, odnosno instaliranje opreme za grijanje u javnim objektima na biomasu i izgradnjakotlovskog postrojenja za te potrebe;

39

Mogucnost koriscenja proizvoda biomase za grijanje javnih ustanova preduzeca u Rozajama kao i za neposredno svoje grijanje; Povecanje sredstava za budzet kao trajni izvor kroz naplatu poreza i prireza kao i drugih naknada na ostvarenje povecanog dohotka i izdate koncesije; Zaposljavanje nezaposlenih lica i povecanje zivotnog standarda svojega stanovnistva;

Vlasnici privatnih uma u Odrzavanje sumskog reda za koji sada opstini Rozaje imaju troskove ubuduce bez tih troskova (ureivanje posjeda gdje se vrsi sjeca shodno zakonskim propisima); Mogucnost prodaje biomase uz ostvarivanje dodatnih trajnih izvora prihoda; Smanjenje opasnosti od pozara; Eliminisanje bolesti sume, odnosno drveca od tzv.potkornjaka koji iz posjecenih djelova napada sumu; Mogucnost koriscenja ociscenih suma za ispasu i ishranu stoke;

Ministarstvo ekonomije

Ekoloski i ekonomski; Ekonomski stimulansi; Otvaranje novih radnih mjesta; Promocija i vee koroenje obnovljivih izvora energije; Privredni razvoj; Razvoj malih i srednjih preduzea;

Programi finansijskih i drugih stimulacija za proizvoace i korisnike biomase od poreskih olaksica, subvencija, nagrada, davanje lokacija na koriscenje isl.; Strucne i tehnicke usluge odnosno podrska stvarnim i potencijalnim proizvoacima i korisnicima drvne biomase (izrada investiciono-tehnicke dokumentacije od strane lokalnog biznis centra, savjetodavne i konsultantske usluge od strane opstinskih organa-sekretarijata i sl. Naplata javnih prihoda od rada novozaposleniih; Naplata javnih prihoda od preraivaca i drugih ucesnika u lancu proizvodnje i koriscenja biomase; Davanje prava u obligacionom odnosu preraivacima i proizvoacima biomase za eksploataciju drvnog ostatka iz njihovih suma; Sakupljanjem od strane clanova sopstvene porodice, odnosno domacinstva i neposredna prodaja preraivacima biomase; Kompenzacijom biomase za gotove proizvode od biomase (briketi, pelete); Izvlacenje biomase sopstvenim zapregama do kamionskog ili traktorskog puta; Transport biomase do preraivaca; Pruanje tehnike i strune pomoi proizvoaima biomase; Izrada i predlaganje propisa za biomase u korienja energetske svrhe; U saradnji sa Ministarstvom poljoprivrede i ruralnog razvoja predloiti ekonomske i finansijske stimulanse za proizvoae i korisnike proizvoda biomase;

40

Finansijska pomo iz fonda obnovljivih izvora energije; Ministarstvo Ekoloski i ekonomski; poljoprivrede I ruralnog Poveanje energetske efikasnosti; razvoja Razvoj ruralnog podruja; Zapoljavanje ruralnog stanovnitva; Zadravanje stanovnitva na ruralnom podruju uz obezbjeenje dodatnih izvora prihoda; Razvoj umarstva i unapreenje korienja uma; Struna i tehnika pomo; iz Finansijska pomo agrobudeta ruralnom stanovnitvu; Predlaganje zajedno sa Ministarsvom ekonomije ekonomskih i finansijskih stimulansa;

Odobravanje koncesija za korienje otpadne biomase; Struna i tehnika pomo; Uee u izgradnji umskih puteva; Pomo u izradi potrebnih planova i projekata; Ministarstvo odrzivog Ekoloski i ekonomski; Formulisanje i planiranje razvoja I turizma Rjesavanje postojecih deponija piljevina, energetske politike; drvnog otpada; Zaustavljanja daljeg Zatita ivotne sredine; degradiranja ivotne sredine i Stvaranje uslova i ambijenta za razvoj zapoeti unaprjeenje situacije turizma u planinskom podruju Roaja; u oblasti ivotne sredine Ureenost komunalnih deponija; podstiui odrivi razvoj; Implementacija domaih i EU propisa; Donoenjem podzakonskih akata za oblast biomase; Definisanje uslova za izgradnju objekata za proizvodnju briketa, peleta i ipsa; Angaovanje ekoloke inspekcije; Uprava za ume Korienje postojeeg potencijala biomase u energetske svrhe; Zatita i unapreenja uma; Efikasno korienje raspoloive drvne mase; Eliminisanje uzroka poara i bolesti drvea; Ureenost uma i umskog zemljita; Mediji Izvjetavanje o aktivnostima, problemima, rezultatima, uspjesima. lanci u novinama, radio emisije, tv emisije, prilozi u informativnim emisijama, specijalne emisije NVO istija ivotna sredina, Iniciranje akata prema lokalnoj prvenstveno za oblast Bolji ivotni standard stanovnitva; samoupravi; zatite ivotne sredine, Manje zagaivanje sredine; Promocija znaaja mogunosti biomase u turizma, biodiverziteta i Ureenost deponija; korienja sl. Manje negativnih efekata koji utiu na energetske svrhe; klimatske promjene; Edukacija graana i drugih Bolji uslovi za ivot graana Roaja; zainteresovanih strana; Informisanje javnosti Komercijalni I finansijski interes Promocija

41

Organizovanje tematskih rasprava na temu biomase; Objavljivanjem afirmativnih priloga u sredstvima informisanja is l. Donatori Rjesavanje postojecih deponija piljevina, Doprinos optim ciljevima (SNV, GTZ, Lux- drvnog otpada Realizacija misije i vizije Development, USAID) donatora Preporuke Vlada drava

Glavni uesnici u proizvodnji i iskoricenju drvnog otpada mogu biti podijeljeni u dvije glavne grupe: oni koji su u lancu proizvodnje drvnog ostatka i oni koji su u lancu iskoricenja drvnog ostatka. Uesnici u lancu proizvodnje su: vlasnici uma, oni koji se bave sjeom drva, drvnopreraivaka preduzea i preduzea za proizvodnju peleta. Uesnici u lancu koji se bave iskoricenjem drvnog ostatka su: domainstva, optine sa sistemima centralizovanog grijanja u kolama, bolnicama i drugim javnim zgradama kao i preduzea prerade drveta. Vlasnici uma, privatnih i dravnih, su generalno vrlo zainteresoani za to vece iskoricenje svojih sirovina. Oni koji se bave sjeom drva u umama imaju interes da proire listu umskih proizvoda koji ce biti komercijalni. Drvno-preradivacka preduzea mogu imati suprotan stav. Neka preduzea koja se bave proizvodnjom nekih tipova drvenih ploa za koje se moe koristiti drvni ostatak, a djelimino i kora, ne bi bila uopte zainteresovana za proizvodnju drvenih peleta. Sigurno, ova vrsta preduzea bi pokuavala da zadovolje svoje potrebe za toplotnom i elektrinom energijom koricenjem drvnih ostataka bez namjere da proizvode pelete. U tom sluaju ona bi koristila drvne ostatke za svoje potrebe. Neki drugi koji se bave preradom drveta i proizvodnjom predmeta od drveta ali ne mogu koristiti nastale drvne ostatke, pokuace da uine da ti ostaci imaju neku vrijednost. Postoje dvije mogucnosti: jedna je da daju ili prodaju drvne ostatke nekom ko e proizvoditi biogorivo od njih ili ih iskoristiti za proizvodnju toplote, a druga da sami proizvode biogorivo/pelete.

42

Prva varijanta, da besplatno daju nekome drvne ostatke je malo vjerovatna, poto ne postoji obaveza za one koji stvaraju drvni otpad da rjeavaju problem tog otpada. Zato je vjerovatnija varijanta da se drvni ostaci prodaju. Druga varijanta je da proizvode pelete od svog drvnog otpada. Ovo je opravdana varijanta pod uslovom da preduzee ima dovoljne koliine ostataka, stabilan kvalitet (bez opasnih materija) i da ima finansijske mogucnosti za novu investiciju. Trebalo bi uzeti u obzir da su mnoga preduzea nova ili su nedavno privatizovana, to znai da su sva ve potroila dosta novca na nove investicije i u liniju glavne proizvodnje. Medutim u buducnosti, proizvoai peleta koji proizvodnju ne baziraju u znaajnoj mjeri na sopstvenim drvnim ostacima, mogli bi da imaju problem da nabave dovoljne koliine drvnog ostatka. to se tie potroaca drvnih ostataka na prvom mjestu trebalo bi uzeti drvnopreraivacka preduzea. Obino ta preduzea koriste svoje raspoloive drvne ostatke uz mogui dodatak ostatak iz drugih oblinjih pilana. Meutim ova potronja drvnog ostatka je van trita. Domainstva su potencijalno veliki potroac drvenih peleta. Pored toga, optine u regionima bogatih umom sa svojim javnim zgradama (kole, bolnice) su potencijalni potroaci peleta takoe. Za sada domainstva u selima koriste ogrijevno drvo i druge vrste ostataka biomase prikupljene obino na svojim njivama i zemljitu. Meu razlicitim vrstama biomase kao gorivo se u gradovima za grijjanje domainstava koristi samo ogrijevno drvo. Veina javnih zgrada u regionima bogatih umom koriste ogrijevno drvo, a samo u nekim slucajevima fosilna goriva. Drvni ostaci, ili ostaci biomase bilo koje vrste, generalno se ne koriste u ovim objektima. Problem koricenja mazuta je njegov sadraj sumpora, koji dovodi do viih vrijednosti emisije SO2 nego pri koricenju drugih goriva, ak i domaih ugljeva. Poto nema posebnih restriktivnih mjera za zatitu ivotne sredine po pitanju koricenja nisko-kvalitetnog mazuta u stambenim zonama, onda je ovo dobar nain za one koji imaju kotlove na teno gorivo, da koriste jevtino gorivo bez velikih investicija. Javne zgrade koje su u nadlenosti optinskog rukovodstva imaju obazbijeen budet za grijjanje od optine. Iz tog razloga one nijesu motivisane da uvode nove tehnologije radi koricenja jevtinijeg goriva, a u isto vrijeme to je tehnologija koja je vie zavisna od obuenosti operatora i njegove odgovornosti. Malo ozbiljnije razmatranje budeta optine pokazalo bi da koricenje drvnih ostataka sa svoje teritorije moe doprinijeti unapreenju privrede te optine. Ne bi imali trokove za nabavku uvoznih goriva, neki stanovnici optine bi bili zaposleni na prikupljanju i transport ostataka biomase, a neka lokalna preduzea prerade drveta bi mogla imati dodatni prihod. To znai da koricenje drvnih ostataka ima pozitvne efekte na privredu u tim optinama. Potrebno je napomenuti da su umski regioni uglavnom slabo razvijeni. to se tie cijena, sadanje cijene peleta na meunarodnom tritu su vrlo privlane za izvoz proizvoaa sa ovih prostora, ali te cijene nijesu pogodne za potroace u Crnoj Gori. Uzimajui u obzir da je cijena za ugalj oko 90,00 /t takoe, onda se ne moe oekivati za potroace u Crnoj Gori da za korienje peleta plaaju znatno veu cijenu. Drveni peleti su prihvatljivi za dobrostojea domainstva i mala preduzea sa sopstvenim centralizovanim sistemom grijanja. Oni mogu plaati dodatnu opremu za automatski rad ovih malih kotlova na drvene pelete, i takoe plaati relativno visoku cijenu drvenih peleta. Pored raspoloivosti drvenih peleta veoma je vano na tritu imati iroku ponudu kvalitetnih I savremenih kotlova za sagorijevanje drvenih peleta sa dodatnom opremom. Sada to nije sluaj. Stav razlicitih ucesnika u proizvodnji i koricenju drvenih peleta moe se promijeniti ako se promijene uslovi. Na primjer, izmjene Zakona o otpadu promijenile bi stav mnogih preduzea prerade drveta i primoralo bi ih da vode vie racuna o svojim drvnim ostacima.

43

Poveanje znanja i podizanje svijesti u rukovodstvima optina o iskoricenju lokalnih resursa verovatno bi promenili njihov stav po pitanju koricenja ostataka biomase. Jo jedna vrlo vana stavka indirektno vezana za potencijalne potroae peleta je neophodnost usvajanja standarda o kvalitetu drvenih peleta. U uslovima kada nema usvojenih standarda koji propisuju osnovne tehnike parametre (otpornost na lom, standardne dimenzije, toplotna mo) i posebno vano hemijski sastav peleta, na tritu bi se mogli nai peleti vrlo razliitog kvaliteta, ak i oni opasni prilikom sagorevanja. Ovakvo stanje bi obeshrabrilo mnoge potroae da koriste pelete. Korienje drveta za energetske svrhe stvara kod korisnika razumijevanje i pozitivan odnos prema sopstvenoj prirodi i ivotnoj sredini.Stav razliitih uesnika u proizvodnji i korienju drvenih peleta moe se promijeniti ako se promijene uslovi. Poveanje znanja i podizanje svijesti u rukovodstvima optina o iskorienju lokalnih resursa vjerovatno bi promenili njihov stav po pitanju korienja ostataka biomase. Ali najmoniji mehanizam za promjenu stava je cijena.Sa regulisanim odnosom cijena razliitih goriva i elektrine energije, dodavanjem ili ukidanjem taksi, neka goriva i ostaci bi mogli biti favorizovani. 3.2 .Vladine ustanove Sektor umarstva i korienja drvne biomase prelazi granice izmeu odgovornosti i interesa razliitih Vladinih aktera. to se tie crnogorskih ministarstava, trenutno su njih tri ukljuena u aktivnosti vezane, na ovaj ili onaj nain, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Ministarstvo odrivog razvoja i turizma, Ministarstvo ekonomije . Veliki broj agencija I direkcija ima nadlenosti nad ovom djelatnou, kao to su : Agencija za zatitu ivotne sredine Uprava za vode, Uprava za ume Sektor u Ministarstvu ekomomije za obnovljive izvore energije Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzea Crne Gore CETI-Centar za ekotoksikoloka ispitivanja Crne Gore Podgorica, Privredna komora Crne Gore Na osnovu Zakona o umama Vlada CG donosi odluku o odobravanju koncesija, odnosno davanju prava na korienje dravnih uma. Na osnovu te odluke tendersku dokumentaciju shodno Zakonu o javnim nabavkama priprema Uprava za ume CG (Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja) i objavljuje javni poziv zainteresovanim licima. Tenderska dokumentacija se sainjava na osnovu podataka iz umsko-privredne osnove za podruje Roaja, planova i programa gazdovanja i ureivanja uma te i drugim aktima kojima se upravlja ovim prirodnim bogatstvom. Javni poziv-tender ostaje otvoren 15 - 30 dana, po zakonu o koncesijama a zainteresovana lica u tom roku podnose potrebnu dokumentaciju kojom dokazuju ostvarivanje ciljeva postavljenih aktima dravnih organa kao i svoju sposobnost i ekonomsku opravdanost korienja dravnih uma. Otvaranje ponuda je javno i mogu prisustvovati sva lica koja su podnijela prijavu-ponudu na javni poziv. Uprava za ume nakon to izvri analizu i ocjenu svih dostavljenih ponuda iste rangira i donosi odluku o prihvatanju ponuda nakon ega se zakljuuje ugovor sa licem kome se odobrava koncesija i koje se naziva koncesionar.

44

Koncesionar nakon zakljuenja ugovora i izmirivanja ugovorenih obaveza sa Upravom za ume regulie postupak sjee, odnosno sjeu doznaenih stabala koja su planovima predviena za to. Sjea stabala u umi vri se po odreenim pravilima vodei rauna o bezbijednosti a pored toga i da se ne nanese teta ostalim stablima koja nijesu planirana za sjeu. Na licu mjesta se pristupa obradi stabla odnosno rezanju grana, po potrebi obrezivanju stabla, odvajanju tzv.ovrka nakon ega se dobija tehniko drvo koje se moe kao takvo izvlaiti iz ume ili izvriti njegovo namjensko presijecanje. Najee se vrilo i skidanje kore sa stabla u umi a u novije vrijeme to se radi prilikom primarne prerade drveta.Ostatak drveta u umi predstavlja tzv.drvni otpad koji se ili uopte nije koristio ili je to korienje bilo simbolino. Sam koncesionar moe organizovati taj posao ali iz terenskog istraivanja i obavljenih intervjua sa koncesionarima za njih je to neisplativ posao sa razloga to bi im oduzeo znaajno vrijeme oko organzacije i skrenulo dijelom panju sa glavnih poslova sjee, izvlaenja, transporta, rezanja i prodaje grae. Zbog toga bi koncesionari, prema intrvjuima njih 82% ili besplatno ustupili taj drvni ostatak ili prodali za simbolini iznos na primjer po stablu 5 . O ustupljenom poslu kupoprodaji zakljuio bi se ugovor. Koncesionari bi na ovaj nain ostvarili dva benifita, prvo, nebi imali postojee trokove zbog plaanja sreivanja drvnog ostatka radi sumskog reda kao njihove obaveze, to ih po jednom stablu kota prosjeno oko 2,5 i ostvarili bi dodatni prihod od prodaje jo dodatnih najmanje oko 5 po stablu. Ovaj posao sakupljanja umskog otpada bi najoptimalnije obavljale porodice, odnosno domainstva koja su niskih primanja, na socijalnoj pomoi, vielane porodice iz grada i ruralnog podruja, u kojima je vei broj nezaposlenih lica. Ove porodice se najee bave sakupljanjem nedrvnih umskih proizvoda pa bi im ovaj posao dobro doao kao kompatibilan sa tim jer bi u sutini na taj nain obezbijedili kontinuitet poslova. Ovime bi brojne porodice, odnosno domainstva obezbijedila sebi dodatni stalni izvor prihoda. Taj drvni otpad je potrebno sakupiti fizikom radnom snagom i staviti na sloajeve razvrstane na krupniji i sitniji drvni ostatak. Nakon toga vri se njegovo dovlaenje do traktorskog ili kamionskog puta obino zapregom (konjskom ili volujskom) i to najee umskim vlakama kuda je izvreno izvlaenje tehnikog drveta. Kada se umski drvi ostatak izvue do traktorskog ili se kamionskog puta ili se neposredna vrsi prerada u sjecku, transportuje do objekata za proizvodnju briketa ili peleta. Tu se skladiti po vrsti i procijenjenom stepenu vlanosti (orijentacionom procentu sadraja vlage). Nakon pripreme ovaj drvni ostatak se ubacuje u proizvodni proces iz kojeg se dobijaju gotovi proizvodi briketi ili peleti. Drvni ostatak u primarnoj preradi nastaje guljenjem kore sa stabla, obrezivanjem i obrubljivanjem stabala kao i zbog rezanja na odreene dimenzije. Pored toga, u procesu rezanja nastaju okrajci i okorci kao i sitniji djelovi kao to su letvice, djelovi letvi i sl. Uz ovaj tzv.krupni drvi ostatak u primarnoj preradi se stvara i piljevina kao sitni drvni ostatak. Ovaj drvni ostatak se posebno utovara i posebno transportuje do pogona za proizvodnju- briketirnica ili peletirnica. Njegovo skladitenje za proizvodnju je takoe odvojeno i nakon pripreme ukljuuje se kao sirovina u proces proizvodnje iz koga nastaju gotovi proizvodi briketi i peleti. U finalnoj preradi drveta uglavnom nastaje sitni drvni otpad koji je ujedno i osuen i spreman za direktnu upotrebu u procesu proizvodnje briketa i peleta. Meutim, zavisno od vrste finalne proizvodnje mogu nastati i drvni ostaci koji se ne mogu svrstati u strogo sitni otpad ali su to procentualno manje koliine. U finalnoj preradi nastaje piljevina, drvena praina, drveno brano, strugotine od blanjalica, oresci profila drveta i sl. Ovaj otpad se uglavnom jedinstveno utovara, transportuje i lageruje u skladite pogona za proizvodnju briketa i peleta. On se uglavnom bez posebne pripreme unosi u proces proizvodnje iz koga nastaju briketi i peleti. Transport drvnog ostatka mora se vriti po posebnim uslovima kako ne bi dolo do njegovog rasturanja, rasipanja, curenja ime bi se mogla zagaditi ivotna sredina kao i to da se obezbijede sigurni uslovi za graane i ostale uesnike u saobraaju.

45

Nakon proizvedenih proizvoda isti se pakuju i lageruju za dalju prodaju, odnosno isporuku. Proizvoa formira konanu prodajnu cijenu koju naplauje od krajnjeg potroaa. Korienje ovih proizvoda zahtijeva posjedovanje posebne, odnosno namjenski proizvedene opreme za korienje briketa, peleta ili ipsa. Briketi se uglavnom koriste za velike ili vee kapacitete pei i bojlera kao to su industrijski pogoni, centralna grijanja poslovnih i stambenih zgrada i za proizvodne pogone kao to su suare za rezanu grau i sl. Peleti se koriste vie za manje kapacitete kao to su domainstva i imaju kombinovanu namjenu a to je za grijanje i kuvanje. Drveni ips je namijenjen za potpaljivanje i za potrebe domainstava ali ima mogunosti da se koristi i za grijanja. Grafik br. 3 ema kotla sa pomonom opremom za sagorijevanje piljevine

1silos za piljevinu; 2puni dozator; 3ventilator; 4-ciklon; 5,6,7-sistem za doziranje; 8zid loita; 9-zona sagorijevanja; 10regulator; 11ciklon; 12ventilator; 13dimnjak

46

IV. ANALIZA PROIZVOAA BIOMASE (OGRIJEVNO DRVO, BRIKETE, PELETE,IPS..)

Kada je rije o ovom projektu njegovi bitni sastavni elementi su energija, ekonomija, ekologija. Kako je na podruju Roaja ova materija nepoznata ovaj projekat ima za cilj da promovie potencijale i efekte proizvodnje drvne biomase kroz drutveno odgovorno poslovanje, kroz racionalnu potronju energije, korienje obnovljivih izvora energije, kako bi se postigli ekonomski i ekoloki efekti. Akcenat e se dati na konstruktivnoj edukaciji predavanja, diskusije, forumi na zadate teme i uspostavljanje na ovom projektu saradnje izmeu predstavnika drave, lokalne samouprave Roaja, institucija i ekolokih strunjaka sa privrednicima, drvopreraivaima, ciljnim grupama stanovnitva, sredstvima informisanja i studentima, u prvom redu zavrnih godina, ekologije, tehnikih i slinih fakulteta i sl. U Roajama je u periodu 1990.godine bila organizovana jedna briketirnica investitora Sretka Bulatovia u Bijeloj Crkvi kod Roaja. Ona je bila malog kapaciteta ali zbog neposjedovanja iskustva ni u Crnoj Gori a veoma malo i u okruenju ista nije osvojila traeni kvalitet i nakon 2-3 godine pokuaja rada ista je likvidirana. Ovo loe iskustvo ima uticaja i na postojee potencijalne zainteresovane subjekte zbog straha od neuspjeha. Najvei dio anketiranih koncesionara, drvopreraivaa i jedan dio intervjuisanih preduzea iz drvoprerade iskazali su spremnost da bi uli u realizaciju takve investicije ako bi se dokazalo da postoji ekonomska opravdanost takvog projekta i ako bi drava Crna Gora imala takvo opredeljenje da podri takvu proizvodnju, bar u periodu ovladavanja proizvodnjom i osvajanjem trita. Broj anketiranih koncesionara za korienje dravnih uma u optini Roaje je 36 u 2011.godini, drvoprereivaa finalne prerade u optini Roaje 27 u 2011.godini i koncesionara koji imaju suaru ili koji koriste otpad za grijanje radnih prostorija ili proizvodnju tehnoloke pare je 11 preduzea. Obzirom da na podruju optine Roaje ne postoje proizvoai briketa, peleta ili drvenog ipsa u nastavku se radi davanja osnovnih informacija potencijalnim proizvoaima daju osnovne informacije o ovim proizvodima. 4.1. Drveni ips-drvna seka Drvna seka se dobija usitnjavanjem ogrijevnog drveta, u graevinskoj industriji i parkovima.Seka se moe koristiti kao gorivo za kotlove daljinskog grijanja.Seka je posebno pogodna za javno daljinsko grijanje zbog pouzdanih automatskih sistema. Najmanja vlanost je u peletima, od osam do 10 odsto, zbog ega imaju i najveu energetsku vrijednost. Drvni otpaci i piljevina se melju u drvno brano, a zatim sabijaju u pelete. Koliina od oko 16 kilograma je dovoljna za jednodnevno grijanje objekta od 80 kvadrata, a mjesena potronja za 300 kvadrata iznosi oko jedne tone peleta. Ovi sistemi su posebno komforni jer se procesori u kotlu mogu programirati da se SMS-om pali kotao ili da se na isti nain poalje upozorenje ukoliko ima problema sa kotlom. U ranija vremena dimljenje je bio nain da se meso sauva na dui period, a danas je ovo nain da se pobolja ukus hrane. Ovaj drveni ips je savrene granulacije (3-5 mm) za tu namjenu. Drveni ips je osuen na 10-13 % vlage to daje mogunost dodavanja drugih ukusa kroz tene aditive ( pivo, vino, viski..). Za ovu svrhu se ne koristi otpadni ips-strugotine sa neke od pilana, jer se moze dobiti neeljen ukus ili ak tetan sastojak u hrani. Drvo za dimljenje mora biti odabrano i isto. Obini kuni rotilj omoguava da se upotrebom drvenog ipsa dobije zaista drugaiji-puniji ukus hrane sa rotilja.Ako se koristi rotilj na gas, najbolje je koristiti natopljeni drveni ips. Drvo se potopi u vodi,soku, viskiju, pivu,vinu ili drugoj tenosti po izboru minimum 15 minuta. ips se potom

48

ocijedi, uvije u alumunijumsku foliju,foliju sa ipsom izbuite na to vie mjesta, gde e dim prolaziti, te se stavi u rotilj to blie vatri (izvoru toplote). Ako se koristi rotilj na umur , jednostavno se dodaje drveni ips na postojei uereni umur ili drvo. Nije potrebno prethodno natapati ips, osim ako se ne eli novi ukus.Drveni ips mora tinjati,jer tada oslobaa potreban dim. 4.2. Pelet Pelet potie iz Kanade a u Evropi je u uporebi vie od 15 godina. U Crmoj Gori jo nije formirana proizvodnja i upotreba peleta, a u vrijeme izrade ove studije prisutne su odreene ideje da se organizuje proizvodnja peleta i briketa. Pelet je ekoloki isto gorivo koje nastaje presovanjem ostatka od ostataka biljaka i prerade drveta, kao i drugih biljnih vrsta bez dodavanja hemiskih sredstava, Pellets-peleti, kao gorivo dobio je naziv po nainu "pakovanja" pri emu se rastresiti materijali pakuju u male valjke. Operacija se obavlja pomou velikih mehanikih presa. Pelet kao gorivo odlikuje: - potpuno automatizovan proces rada - jednostavno rukovanje i odravanje - odlian stepen iskorienja (i do 93%) - mala koliina pepela 0,7 1 %, u nekim sluajevima moe koristiti i kao vetako ubrivo - ekoloki isto gorivo, minimalna emisija CO2 i sumpora - nije potrebno svakodnevno loenje i ienje - lak i jednostavan transport i skladutenje (vree od 15 kg, 1 tone ili kamionski) Pelet se izrauje u obliku valjia prenika 6 do 8 mm i duine 1 do 3 cm. Kaloriska mo mu je oko 4.800 kWh/t. Po kaloriskoj moi 1 litar lo ulja ekvivalentan je koliini od 2 kg peleta. U praksi iz 1 kg peleta moe se dobiti oko 4,8 kW energije za grijanje. Cilindrinog su oblika, kvalitetno i vrlo kalorino gorivo ijim sagorijevanjem nastaje svega 1% pepela. Zbog oblika i veliine lako se transportuju, jednostavno se pune loita pei koje koristimo za grijanje naih domova.U potpunosti zadovoljavaju visoke ekoloke standarde ime nam omoguavaju kvalitetniji ivot ne ugroavajui okolinu i prirodu.Kilogram peleta moe proizvesti oko pet kilovat sati toplotne energije. Koliina energije koja se dobija gorenjem 2 kg peleta jednaka je litri loivog ulja. Osim energetske utede, peleti su i ekoloki podobna sirovina. Izgaranjem peleta stvara se ista koliina CO2 koliku je drvo koristilo prilikom svog rasta. Zbog toga je pelet neutralni nosa CO2 energije.Prilikom proizvodnje, pripreme i transporta peleta stvara se zanemariva koliina CO2. Drveni peleti su se prvi put pojavili jo 70-ih godina prolog vijeka kao odgovor na energetsku krizu. Drveni peleti su bio-gorivo izraeno od kompresovanog drveta koje obezbeuje konzistentno i ekonomino grijejanje. Drveni pelet je vrsta goriva iz biomase koji se proizvodi mljevenjem razne vrste drvenog otpada u primarnoj preradi (granje, okorci, odrubci, okrajci i sl.), koji se zatim u obliku piljevine presuje pod velikim pritiskom (bez dodavanja ikakvih primesa) u valjkaste oblike sa prenikom 6 10 mm, duine do 40 mm, vlagom 8 10% , kalorinom vrednou od preko 18,0 MJ/kg, i pepelom do 1,50%. Ovakav nain proizvodnje i veliina proizvoda omoguava da se pelet moe koristiti za sisteme grijanja koji se mogu programirati, dok se kod uglja i drveta mora stalno ponovo loiti. Iskoricenost energije kod peleta je takoe veoma velika i iznosi preko 90%, dok kod uglja i drveta taj stepen je najvie 70%. Visoka kalorina vrijednost, laka manipulacija i mogunost automatske regulacije sistema za grijanje, kao i mjere dravne subvencije omoguile su veoma visok i dinamian rast potronje ove vrste biogoriva u zemljama Evrope, Sjeverne Amerike, a sve vie i u naem okruenju.

49

Sa aspekta cijena, enrgetske vrijednosti, i stepena iskorcenosti, kao i trokova korisne energije, grijanje na drvene pelete je jeftinije od veine energenata, i to: - od grijanja na elektrinu energiju i lo ulje za preko dva puta; - od grijanja na zemni gas za oko 40%; - od grijanja na kameni ugalj oko 30%. Drveni peleti su efikasno ugljenik-neutralno gorivo na gram isputenog CO 2 angauje se jedan gram u fotosintezi, te se tako odrava odnos ugljenika u prirodi. Sagorijevaju tako isto da je skoro nemogue vidjeti dim iz dimnjaka, a iza sebe ostavljaju oko 1% pepela. Sagorijevanje drvenih peleta gotovo da uopte ne proizvodi kreozot, glavni uzronik poara u peima i kaminima. U procesu proizvodnje drvenih peleta koriste se tone i tone piljevine, strugotina i otpadnog drveta, odnosno nusproizvoda drugih industrija sve ovo bi u suprotnom zavrilo na deponijama. I ne samo to preraujemo i sopstveni drveni otpad koji se vraa natrag u proizvodnju. Za razliku od epanica, drveni peleti pakovani su u vree od po 15 kg, te su isti i praktini za skladitenje, ne prljaju kuu i ne donose insekte sa sobom, a zauzimaju samo etvrtinu prostora potrebnog za skladitenje epanica. Zbog veoma malog ostatka pepela, produava se vrijeme izmeu dva ienja pei, te se ovaj mukotrpan i skup posao svodi na minimum. Zato koristiti pelet? Prednosti ovog goriva je to moe da se koristi kao teno, odnosno iz spremnika izlazi odreena koliina peleta, pa nije potrebno, da se, kao kod uglja i drva na svakih par sati ponovo loi. Iskorienost energije kod peleta je preko 90 %, dok je kod klasinih pei, kotlova i kamina na ugalj i drva najvie 70%. Za grijanjena pelete nije neophodno imati klasini odak jer nije potreban cug, dim moe da ide i kroz obinu cijev. Svakako najbitniji elemenat je ekonomska isplativost dobijanja toplotne energije proizvedene od peleta koji je od dva do est puta jeftiniji u odnosu na one koji se dobijaju iz fosilnih goriva. Jednaina zapreminskog energetskog sadraja: 1 m3 ulja za loenje (bure nafte) = 3 m3 tvrdih drva (sloaj) = 18 m3 drvenog ipsa (sjecke) = 3 m3 drvenih peleta Novi trendovi ili budunost? Iskoritavanje fosilnih goriva ima svoju cijenu, vrlo visoko zagaenje sa promjenama koje se odraavaju na klimu. Kyoto protokol obavezuje industrijalizovane zemlje, koje su odgovorne za preko 70% globalnog zagrijevanja da smanje emisije tetnih gasova za 5,2% do 2012-te. Jedan od naina ispunjenja tih obaveza predloen od strane protokola je proizvodnja obnovljivih izvora energije, od kojih drvo predstavlja jedno od najzastupljenijih u Evropi 4.3. Tehnologije za proizvodnju peleta Najprostija linija za proizvodnju peleta je ona instalirana u okviru neke pilane, gde su piljevina i sitni ostaci pri sjei, sirovina za proizvodnju peleta. U tom sluaju sirovina za pelete je suva, nije potrebna suara niti mlin za drvni otpad, a najvea panja treba da se obrati na zatiti drvnog otpada od upada neistoa (metalnih predmeta). Pored toga, ako je kapacitet proizvodnje peleta mali, na primjer 300 tona godinje (1 t/dan) , onda jedina maina u fabrici peleta je maina za presovanje odnosno za pravljenje peleta. Sve druge aktivnosti mogu biti obavljenje manje ili vie rucno, kao to su pakovanje, interni transport i skladitenje. Ako se sirovina sastoji od kore ili drugog krupnijeg komada drveta, zatim vlana piljevina ili sjecka, i ako

50

je kapacitet relativno veliki, preko 10 000 t/god. (30t/dan), onda se fabrika peleta sastoji od vie maina za znatnim stepenom automatizacije. Glavni procesi u fabrici peleta su: Prijem sirovine istovar iz kamiona ili eljeznickog vagona; Skladitenje sistem treba da omogui optimalno skladitenje za dalje manipulacije; ienje prije mljevenja, sirovina prolazi kroz sita i magnetni odvaja kako bi uklonile neistoe kao to su kamenje i metalni predmeti; Transport sistem za interni transport moe biti horizontalan i vertikalan; Mljevenje ono je neophodno u sluaju ako sirovina nije piljevina ili drvni ostatak sa dimenzijama manjim od dozvoljene gornje granice za datu presu, obino do 3mm, ali usvakom sluaju manjim od prenika pelete; Termika priprema sirovina prethodno pripremljena na odgovarajuu veliinu,piljevina i drvena praina se greju na temperaturu do 200 obicno par om, kako bi se iz drveta oslobodio lignin C koji kasnije slui kao vezivno sredstvo. Pored toga, sirovina mora biti osuena tako da sadraj vlage ne bude vii od 20%, a onda moe ii u presu da bi se pravili peleti; Mljevenje i suenje sirovine moe biti kombinovano, to jest izvedeno zajedno, ako je neophodno suenje. U mlinovima sa suenjem se istovremeno sui i melje drvni ostatak. Mljeveni drvni ostatak se lake sui, a takoe se suvi drvni ostatak lake melje.estice drvnog ostatka posle mljevenja treba da su jednake veliine i jednakog sadraja vlage. to je vlaga u peletima homogenija, to su oni due otporni na lom i mrvljenje; Za suenje se koristi obino topao vazduh, a kao gorivo se koristi raspoloivi drvni ostatak; Pravljenje peleta - peleti se prave u presama pod velikim pritiskom. Pripremljena sirovina za pravljenje peleta se stavlja u presu. Proces presovanja se izvodi valjcima koji mljevenu drvnu masu koja se stavlja u dobo sa malim rupama na krunom zidu istiskuju kroz te rupe. Hlaenje peleta se obavlja pod odgovarajuim uslovima kako bi se dobili kvalitetni peleti; Pakovanje linija za pakovanje priprema pelete za dalji transport; Utovar na kamion ili drugo prevozno sredstvo. 4.3.1. Inovativna tehnologija Inovativna tehnologija obuhvata: 1. Skladitenje i pred tretman sirovog materijala postoji, 2. Suenje sirovog materijala ne postoji, izbaeno, 3. Proces proizvodnje peleta postoji, 4. Hlaenje peleta ne postoji, izbaeno, 5. Skladitenje peleta (pakovanje i skladitenje) postoji. Novi proces proizvodnje peleta je posebno sveobuhvatan: smanjen je utroak energije, jer je izbaeno suenje sirovog materijala i hlaenje peleta,ovaj proces je patentiran, ima visoku produktiovnost i proizvodi visok kvalitet peleta,sadraj vlage u materijalu do 35% ne predstavlja problem,mogu da se proizvedu pelete razliitih duina granula,proizvod je stabilan, homogen i gustina je odriva,utroi se samo 50 do 100 kWh energije po jednoj toni materijala, sa rasponom sadraja vlage od 15 do 35%,ovaj postupak proizvodnje peleta reprezentuje drastino smanjenje cene kotanja peleta u poreenju sa konvencionalnom presom,procesiranje sirovog materijala do 35% sadraja vlage se lako obavlja, sa niim temperaturama (mehaniki), pri emu se u istovrijeme obavlja suenje i sabijanje materijala. Hlaenje peleta nije potrebno.

51

Kod ovog sistema sirovi materijal ulazi sa strane spoljnjeg dijela matrice, a pelete se proizvode unutar matrice. Temperatura peleta se povea za 10 do 15 a maksimalna radna C, temperatura matrice je u intervalu 55 do 60 Na t akvoj relativno niskoj radnoj temperature za C. matricu, nema emisije gasova (isparenja) i/ili para VOC i nije potrebno nabavljati opremu za hlaenje. Druga prednost ovog sistema je to je on sposoban da prikupi sirov materijal sa sadrajem vlage do 35%, bez neke dalje operacije (tretmana) i onda faza suenja moe da se izbjegne u veini sluajeva, koja je sa visokom cijenom kotanja i poetnom investicijom. Za materijal sa sadrajem vlage preko 35% mora da se obavi cjelokupni proces kao kod konvencionalne tehnologije. Mlin za pelete je sr (srce) cijelog sistema. To je posebno viestran ureaj, kod kojeg se mogu procesirati razliiti tipovi rinfuznog materijala, takvog kao to je dehidrirani bioloki otpadni materijal, sporedni proizvodi sa postrojenja za preiavanje otpadnih voda, biolokaili hemijska ubriva, pulpa (kaa, komina) i troska (ljaka, zgura) od industrijskih procesa,stona hrana, cerealije, pleva (trice), komuina, slama i stabljike, narasli otpad, organske frakcije graevinskog industrijskog tvrdog otpada, kompost, papir i karton, fabriki otpad,drveni ips, strugotina, piljevina, umski otpad, plastini materijali povoljni za paletizaciju,itd.Maina za peletiranje sastoji se od jedne ili dvije matrice za proizvodnju peleta sa prenikomu rasponu od 6 do 16 mm i jednom spoljnom cilindrino oblikovanom povrinom, sa povlaeim lukom smjetenim u maksimalno pritisnu povrinu. Prenik i obim luka su u funkciji od sirovog materijala i eljene veliine peleta. Operacija svih moguih konfiguracija je potpuno automatska i prati se uz pomo mikroprocesora opremljenog sa PLC kontrolnom I upravljakom tablom. Mikroprocesor PLC moe automatski podesiti parametre radnog sistema prema karakteristikama sirovog materijala. Mogue zaguenje moe lako da seotkloni jednostavnim kretanjem (obrtanjem) matrice u suprotnom smjeru, bez rasklapanja ureaja ili nekih drugih operacija. Proizvodnja se odvija u kontrolisanim uslovima u skladu sa DIN 51731 standardom: prenik od 6 mm, duina do 30 mm, vlaga ispod 10% i gustina iznad 1,12 kg/dm3. Jedna od najvanijih prednosti peleta je da pepeo nastao njihovim sagorijevanjem iznosi oko 1%, a energetska vrijednost iznad 18 MJ po kilogramu. Peleti se koriste za pei i kotlove za grijanje, kako u kuama i stanovima, tako i kod velikih potroaa. Uobiajena su dva pakovanja, ali bi se i u vezi sa ovim pitanjem trebali uspostaviti standardi, za sada su to: Pakovanje tip I PE vree od 15 kg(70 vrea na paleti 1.050 kg) Vree mogu biti bez tampe, kao i sa bilo kojim dizajnom, a prema potrebama kupca. Pakovanje tip II PE vree od 1.030 kg Veim potroaima u ponudi je takozvani Big Bag teine 1.030 kg, dimenzija 9191180 cm. 4.4. Briketi Poznato je da je briketiranje biomase u energetske svrhe poelo sredinom osamdesetih godina prolog vijeka. Poetkom devedesetih godina sa briketiranjem poljoprivredne biomase se stalo iz vie razloga. Briketirala se samo piljevina. Poslednjih godina obnovljen je postupak briketiranja biomase u energetske svrhe . Uglavnom se eksperimentisalo sa briketiranjem biomase. U poslednje dve godine izgraena je briketirnica u Podgorici I u Bijelom Polju. Energetski (gorivi) briketi sastoje se iz strugotine, ipsa i piljevine. Ove materije su sporedni proizvodi od industrijske prerade drveta (strugare, pilane, umska gazdinstva). Materijal se presuje pod visokim pritiskom u briketnoj presi.

52

4.5. Peleti i briketi, meusobni odnos i razlike Proizvodnja peleta i briketa je u ekspanziji.Briketi su veih dimenzija. Tipine dimenzije drvenih briketa su: precnik 60 -100 mm, a duina 20 -200mm. Zbog svoje relativno velike dimenzije briketi nijesu pogodni za male i srednje kotlove sa automatskim doziranjem, za razliku od peleta. Briketi su pogodni za kotlove i loita sa runim loenjem.Zbog svoje teine i dimenzija briketi su skloniji lomljenju i mrvljenju od peleta. Iz tog razloga su peleti interesantniji kao gorivo. Peleti mogu biti korieni u malim kotlovima sa automatskom regulacijom, poto se doziranje goriva moe regulisati. Postoje proizvoai briketa u CG, ali je obim njihove proizvodnje relativno mali. Dosadanji klasini nain briketiranja biomase zasniva se na sledeem: Materijal za briketiranje mora biti prethodno usitnjen (estice drvene mase treba da budu manje od 5 mm),Sadraj vlage u briketiranom materijalu treba da bude u granicama 8 do 10%. To znai da treba materijal osuiti do nivoa zahtijevane vlanosti. Suenje drvne mase se postie prethodnim zagrijevanjem usitnjene mase pri temperaturi 200 do 300 ili zagrijevanjem do C temperature 60 do 80 u toku samog procesa presova nja. U kontaktu sa vodom, odnosno C vlagom, dolazi do bubrenja i raspadanja briketa. Briketi potrebne kompaktnosti i vrstoe mogu se dobiti presovanjem visokim pritiskom10 do 15 MPa, odnosno 100 do 150 bara. Zapreminska masa briketa nalazi se u granicama 1.100 do 1.400 kg/m3 (teki briketi). Tehnoloko-tehniki postupak za proizvodnju energetskih briketa iz biomase je u svijetu I kod nas praktino rijeen, ali je pitanje njegove ekonominosti i konkurentnosti u odnosu na druge energetske izvore jo uvek neizvjesno. Zbog toga se postupak briketiranja biomase jo uvijek nalazi u fazi usavravanja i dokazivanja za primjenu u praksi.U prilog primene energetskih briketa, kao alternativne vrste goriva (tzv. biogoriva), pored obnovljivosti izvora sirovina (biomase) svake godine, dolaze do izraaja pozitivni ekoloki efekti njihovog korienja. Sadraj sumpora u briketu je zanemarljiv (6 puta je manji nego u uglju). Koliina pepela je 2 do 7 puta manja od koliine pepela u uglju. Dok je pepeo od uglja tetna materija za okolinu (otpad), pepeo od biomase moe da se koristi kao vrlo dobro mineralno ubrivo.Toplotna vrijednost briketa priblino je ista kao i domaeg mrkog uglja (15 do 17 MJ/kg).Postupkom briketiranja zapremina kabaste biomase se smanjuje za 10 do 12 puta.Zapreminska masa briketa iznosi 1.000 do 1.400 kg/m3, a nasipna masa od 400 do 600 kg/m3.Na ovaj nain pripremljena biomasa je pogodna roba za trite. S njom moe lako da se manipulie, moe da se lako transportuje, skladiti i uva.Za kvalitetno briketiranje biomase optimalni sadraj vlage u biljnom materijalu treba da iznosi od 14 do 18%. Pri manjem i veem sadraju vlage oblik briketa nije postojan. Briketi strugotine su najekonominiji nain korienja vrstih sredstava za grijanje, s jedne strane, i najistiji nain grijanja stambenog ili poslovnog prostora s druge strane. Korienje otpadne strugotine i ugljene praine u briketiranom (presovanom stanju) daje energetsko-kalorijske vrijednosti iznad vrijednosti najkvalitetnijeg uglja, a pri tom je doprinos zdravlju ovjekove sredine (ekologija) nemjerljiv. Briketi se prave od otpadaka drveta i to takvo korienje "isti okolinu". Pri samom korienju briketa, u bilo kojim sistemima grijanja na vrsto gorivo, ne stvaraju se nikakvi drugi nus produkti osim onih koje je priroda definisala. Dakle, nema pepela, tetnih gasova i slino. Briketi od piljevine pored svoje visoke kalorinosti kod koje 2 kg briketa mijenja 1 lit lo ulja smanjuje i volumen skladinog prostora za 10 %. Jedna tona drvenog briketa mijenja 4-5 m3 klasinog drveta, a za proizvodnju 1 tone briketa potrebno je izmeu 4 i 7 m3 drvene mase. Ova koliina zavisi od vrste drveta i vlanosti sirovine. Prenik briketa je 90mm, a pakuje se u kutije od 10 i 20 kilograma. Isti je jako traen na svetskom tritu. Najvei dio proizvodnje je namijenjen izvozu.

53

Kau da briketi imaju istu kalorinu mo kao kameni ugalj. Cijena briketa je oko 100 po toni, a kamenog ugla 120 a mrkog 80 .

Tehnoloki postupak briketiranja biomase se formiraju presovanjem usitnjenih estica lignoceluloznog materijala bez vezivnog sredstva pod odreenim uslovima: visok pritisak, poviena temperatura i optimalni sadraj vlage u materijalu. Udarni pritisak klipa prese iznosi 210 bar-a. Pripresovanju biolokog materijala zapremina se smanjuje oko 10 puta, pri emu se postie zapreminska masa briketa 800-1.200 kg/m3. Temperatura alata prese iznosi 90 C.Kompaktnost i zbijenost usitnjenih estica u briketu obezbjeuje se bez vezivnog sredstva termoplastinim slepljivanjem estica biljnog materijala. Osim odgovarajue granulacije(usitnjenosti) polaznog materijala (do 3 mm), pri presovanju biomase znaajnu ulogu ima i sadraj vlage u materijalu. Optimalni sadraj vlage je oko 15%. Sadraj pepela posle sagorevanja energetskog briketa iznosi 1 do 9%, sumpora ima u tragovima, a toplotna vrijednost briketiranog materijala je 16 do 18,5 MJ/kg. Oblik briketa je valjkast. Prenik briketa moe biti od 25 do 90 mm, a duina promenljiva. Brikete se obino pakuju u termoskupljajuu foliju, kartonske kutije, papirne ili plastine vree.Tehnoloki postupak briketiranja usitnjenog lignoceluloznog materijala zasniva se navisokom pritisku u alatu prese 150 do 200 bar-a, koji biomasu pretvara u brikete kompaktne forme velike zapreminske mase. Usled dejstva visokog pritiska na biomasu nastaje trenje estica materijala, to izaziva povienu temperaturu materijala 70 do 90 C. Napovienoj temperaturi dola zi do termoplastinih deformacija lignoceluloznog materijala i njegovog povezivanja bez dodatka vezivnih sredstava. Da bi se biomasa mogla pretvoriti u trajnu vrstu formu potrebno je obezbijediti da sadraj vlage bude 10 do 18% (maksimalno do25%) i granulaciju (usitnjenost) materijala maksimalno do 10 mm. Zbog toga za obezbjeenje ovih uslova potrebno je biomasu dosuiti, a ponekad i osuiti. Brikete su kalorino biogorivo,jer imaju donju toplotnu mo 15 do 18 MJ/kg. Pri potpunom sagorevanju briketa izdvaja se 0,5 do 7% pepela, ne oslobaaju se sumporni oksidi i ne zagauje se okolna sredina. Zbog toga se moe rei da su energetske brikete ekoloko gorivo. Briketirani poljoprivredni ostaci mogu se usmjeriti ka proizvodnji stone hrane za ishranu krupnih i sitnih preivara. Brikete mogu biti krunog ili pravougaonog oblika minimalne duine 50 mm. Briketiranjem se zapremina biomase smanjuje 7 do 12 puta i dobija se zapreminska masa briketa 1,0 do 1,4kg/dm3. 4.6. Karakteristike briketa i peleta biomase Postupkom briketiranja i peletiranja zapremina biomase smanjuje se za 10 do 12 puta. Gustina briketa/peleta iznosi 800 do 1.200 kg/m3,a nasipna gustina 400 do 700 kg/m3. Donja toplotna mo briketa/peleta slina je kao I domaeg uglja (14 do 17 MJ/kg). Za kvalitetno briketiranje i peletiranje biomase optimalni sadraj vlage u biljnom materijalu treba da je 12 do 18%. Pri manjem i veem sadraju vlage oblik briketa i peleta nije postojan. Dimenzije peleta iznose: prenik do 20mm, duina do 70 mm; brikete: prenik do 110 mm, a duina do 300 mm. Pored valjkastog postoji i prizmatini oblik.Biomasa pre presovanja mora da bude pripremljena, usitnjena, i to sa to ujednaenijom veilinom. U brojnim sluajevima to predstavlja problem, a

54

za usitnjavanje je potrebna energija uporedljiva sa energijom potrebnom za presovanje. Odnos energije uloene za pripremu i presovanje i energije otpresaka je najee 1:8,40. bog manje gustine i neprilagoenog punjenja presa, najvei broj radei sa slamom I drugim ostacima poljoprivredne proizvodnje ostvaruje uinak koji je oko 50% od uinka koji se ostvaruje pri radu sa piljevionom od drveta. Palete su dimenzija 1,10 1,20 1,60 m i u njih staje oko 2,12 prm krupnog drvnog ostatka. Proizvodnja presa za briketiranje iziskuje veliku strunost i opremljenost mainske industrije, jer uslovi briketiranja, visoki pritisak i temperature, uslovljavaju korienje specijalnih vrsta materijala, veliku preciznost pri izradi cilindara, klipova i alata prese I veoma kvalitetnu termiku obradu. Zbog toga je potrebno razviti dobre kooperativne odnose izmeu firmi koje su u stanju da to urade. Poseban je problem kvalitetne izrade I nabavke rezervnih delova za briketirke u pogonu. Takoe, kao problem namee se struno odravanje briketirki u pogonu, poto se pokretni delovi prese brzo troe. Prese za briketiranje su klipne, zupaste sa ozubljenim valjcima, valjkaste i pune. Ree su mobilne. Temperatura presovanog biljnog materijala treba da dostigne vrijednost 80 do 90 C. Zbog toga je za presovanje potrebno obezbediti pritisak 150-350 bara pa i vie. Na posebnim konstrukcijama presa-cediljkama, moe da se presuje biljni materijal sadraja vlage 50 do 60%, pa i vie. Prese za peletiranje su sa prstenastom stacionarnom ili okretnom matricom i podesivom osovinom sa dva valjka, prese sa ravnom nepokretnom matricom i okretnim potiskujuim valjcima i prese sa ravnom, ali okretnom matricom i pasivnim valjcima. Jedno od novih rjeenja u EU, pod imenom Kemyx, trebalo bi da omogui proizvodnju peleta od biomase vlanosti i do 35%, a energija za presovanje je smanjena. Ne postoje rezltati testiranja ovog postupka od strane neutralne institucije i provera pokazatelja koje je definisao proizvoa.Da bi presovani komadi zadrali stabilnost ponekad se pre presovanja vri meanje usitnjene biomase (poljoprivrednih ostataka) sa: kreom, natrijum hidroksidom, melasom,branom (skrob),vlanim papirom (kaom, pulpom), polucelulozom, polimerima i drugim vezivnim sredstvima, koja se dodaju za krupne komade do 7%, a za granule samo nekoliko procenata. Jo uvek nisu pronaena odgovarajua i jevtina vezivna sredstva.Preporuuju se organska vezivna sredstva iz ekolokih razloga. Uinak prese zavisi najvie od veliine presovanih komada. Prirodno, manji je za pelete ili granule, nego za brikete i kocke, a vei je u prvom sluaju specifini utroak energije (kWh). On zavisi od toga da li se primenjuje tzv. hladni ili topli, suvi ili vlani postupak briketiranja, kao I od fizikih i mehanikih svojstava materijala. 4.7. Korienje ogrijevnog drveta u Roajama Ogrijevno drvo predstavlja tradicionalno glavni energent koji se korsiti za potrebe grijanja i spremanja hrane u domainstvima u seoskim ali i brojnim gradskim podrujima. Prema sprovedenim istraivanjima ogrijevno drvo je dominantan energent za grijanje domainstava u seoskim i gradskim domaonstvima na sjeveru Crne Gore (Pljevlja, abljak, avnik, Pluine,Berane, Andrijevica, Plav, Roaje, Kolain i Mojkovac). Pored toga ogrijevno drvo se u velikim koliinama koristi i u Podgorici, Danilovgradu i Nikiu. Vanu karakteristiku trita ogrijevnog drveta predstavlja injenica da se domainstva snabdijevaju na tri naina: iz sopstvenih uma (za ona domainstva koja posjeduju ume), nabavkom od privatnih umovlasnika i kupovinom od preduzetnika i preduzea koja se bave preradom drveta. Razlike u nainu snabdijevanja uzrokuju i cijenu po kojoj se ogrijevno drvo nabavlja.U tom smislu, snabdijevanje od preduzetnika kao posrednika rezultira veom cijenom ogrijevnog drveta u odnosu na cijene po kojima se ogrijevno drvo nabavlja od privatnih umovlasnika. Prema istraivanjima sprovedenim tokom 2011.godine, prva dva naina snabdijevanja

55

zastupljena su u najveoj mjeri u seoskim i pojedinim domainstvima iz gradskih sredina. Snabdijevanje gradskih domainstava u najveoj mjeri vri se preko preduzetnika (posrednika) koji kupuju ogrijevno drvo iz privatnih uma ili od koncesionara (preduzea za preradu drveta), a zatim vre preprodaju domainstvima u gradksim sredinama. Prodaja ogrijevnog drveta u gradskim sredinama obavlja se uglavnom sa kamiona i u cijenu je uraunat transport sa mjesta prodaje do kue ili stana potroaa. Mjesta prodaje gde preduzetnici nude ogrijevno drvo su uglavnom na obodima gradskih podruja, u najveem broju sluajeva neureena I preduzetnici ih smatraju privremenim. Kako na podruju optine Roaje 84 % ume ine etinari, uglavnom se bukva, hrast i ostali liari za ogrijev dobavljaju iz susjednih optina Berana, Andrijevice, Plava, Mojkovca, Kolaina.Prema podacima Zavoda za statistiku Crne Gore(MONSTAT 2011), ukupna godinja koliina ogrijevnog drveta koje potroi Roaje za grijanje i kuvanje je 48.891m3 godinje. Sagorijevanje drveta je hemijska reakcija oksidacije drveta koja oslobaa energiju u obliku toplote. Proces sagorevanja se odvija u tri faze, u zavisnosti od temperature: 1.Isparavanje vode: na 100 drvo po inje gubiti vlanost; C 2. Piroliza: na 100-105 po inje isparavanje ugljenih hidrata u drvetu. C (ugljen); Drvo mijenja strukturu i njegova poroznost se poveava 3. Sagorijevanje isparivih komponenata: na 500-600C isparive komponente (gas), koje C predstavljavu 75% goriva poinju sagorijevati. Iznad 800-900 ve ina energije je osloboena u obliku toplote. Sagorijevanje drveta je zavreno kada su sve komponente reagovale sa vazduhom i kada su izgorele. U loitu, cilj je maksimizirati efikasnost tih procesa, ograniavajui gubitak energije u obliku gasova koji ne dostignu sagorijevanje. Prisutnost faza sagorevanja uzrokuje intenzitet koji nije uvijek konstantan.Kontrolisana koliina dotoka vazduha u modernim loitima stvara konstantnije uslove sagorevanja, osiguravajui bolje performanse. Drvo sakuplja energiju: sagorevenjem drva oslobaa se energija proizvedena fotosintezom. Drvo je izvor energije koja je obnavljajua: korienje fosilna goriva (ugalj, naftu, gas) znai brzo iskoritavanje energetskih resursa kojim je potrebno milionima godina da se obnove. Drvo se smatra obnovljivim zbog toga to se moe vratiti u prirodu i ponovno obnoviti u vremenskom razdoblju koje je u skladu sa ljudskom potrebom Kada je periodina sjea drvea manja ili jednaka rastu drvea i uma, upotreba drva ne doprinosi poveanju CO2 u atmosferi. Koliina CO2 koja se oslobodi sagorijevanjem drveta je jednaka koliini koje drvo iskoristi iz atmosfere u toku rasta i jednaka koliini koja bi se oslobodila prilikom prirodnog procesa raspadanja u umi. Za razliku od toga, upotreba fosinih goriva uzrokuje znaajan rast koliine CO2 u atmosferi. Iako se proizvede jednaka koliina energije, koliina CO2 koja se ispusti u atmosferu pri upotrebi nafte ili gasa je otprilike 20 puta vea od one koja se ispusti koritenjem drva. Upotreba drva ima znaajne prednosti i emituje mnogo manje sveukupnog CO2. Trite ogrijevnog drveta se karakterie ponudom dva osnovna sortimenta i to tzv.metarskog I cijepanog drveta. Postoje dvije grupe aktera koje uestvuju u proizvodnji i komercijalizaciji ogrijevnog drveta: privatna domainstva (koja su djelimini vlasnici uma), koja sjeku ogrijevno drvo za sopstvene potrebe, a dijelom i za prodaju. To doprinosi prihodima domainstava, profesionalni proizvoai ogrijevnog drveta, sa pristupom veim koliinama I transportnoj opremi. Za sjeu ogrijevnog drveta je potrebna dozvola Uprave za ume. Tabela u daljem tekstu ilustruje razvoj sjee ogrijevnog drveta od 2002. Prihodi od poreza su iznosili 650,000 2006.godine (ISSP 2007).

56

Energetska vrijednost 2 kg peleta 1 m3 peleta Teina peleta 1 m3 Ostatak sagorijevanja

4,9 kW/kg = 1 litra ulja za loenje = 320 litara ulja za loenje = cca. 640 kg 1% pepela

Postoje dva naina za proizvodnju ogrijevnog drveta u Crnoj Gori: proizvodnja ogrijevnog drveta je tijesno povezana sa proizvodnjom drveta I gazdovanjem umama. Prioritet u sjei drveta za ogrijev se daje sjei bolesnih I stabala male vrijednosti, drugo, postoje ume kojima se posebno gazduje u svrhu proizvodnje ogrijevnog drveta od liara. Ove ume se posebno mogu nai na sjeveru Crne Gore. ISSP 2007 je utvrdio slijedee najznaajnije probleme u segmentu ogrijevnog drveta: bespravna ili neplanska sjea dominira ovim segmentom; naputena privatna podruja pod umama su nedovoljno iskoriena i njima se ne gazduje dobro. Veliki potencijali ogrijevnog drveta se ne koriste; makar ne na legalan nain; oteenja koja prouzrokuju divlji poari naroito proganaju ume ogrijevnog drveta. Ogrijevno drvo se nee detaljno razmatrati u ovoj studiji. Umjesto toga, postoji potreba za procjenom ovog podsektora u posebnoj studiji ili zajedno sa analizom sektora proizvodnje i prerade drveta. ini se da je ovo drugo od posebnog interesa, obzirom da ogrijevno drvo iz uma na tritu ima konkurenciju u ostacima drveta iz drvopreranivakih industrija.

4.8. Uticaj korienja drvnog otpada na ivotnu sredinu i druge oblasti Koricenje umskog i drvnog otpada trebalo bi da se sprovodi na taj nain da to manje utie na ivot u umi. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja i Uprava za ume Crne Gore su nadleni za odrivo koricenje uma u Crnoj Gori, bilo da su one dravne ili privatne. U Roajama je nadlean organizacioni dio PJ Roaje. Uspjeno umarstvo treba da doprinese ouvanju biodiverziteta, koji znai ouvanje razliitih vrsta biljaka i ivotinja. Zato su tipine mjere u uzgajanju uma u EU da ostavljaju odreen broj starih drva, oborenih stabala i panjeva pri takozvanoj istoj sjei,kojih prema sada vaeim propisima u Crnoj Gori nema.Meutim, iste sjee e se javljati kada u Roajama I u Crnoj Gori zaivi praksa plantanog gajenja uma I njihove sjee. to se tie grana, da li ih ukloniti ili ne iz ume, miljenje je da kada je ve drvo oboreno, onda je prirodno stanite ve narueno tako da uklanjanje grana nee dodatno naruiti stanite. Iz tog razloga, briga za prirodu ne znai prepreku za koricenje umskih ostataka za gorivo. Ali se preporuuje da se ne uklone svi umski ostaci pri sjei. U zemljitu ostaju panjevi u velikom broju kako zbog potreba zemljita tako i iz tehnikih razloga (sprijeavanje erozije), a ovi ostaci pomau ocuvanju ivih organizama na drvetu. Ako se uva i odrava biodiverzitet u umi, onda se skoro samo pozitivni efekti mogu dobiti koricenjem drvnog otpada.Na Konferenciji o klimatskim promenama u Kjotu 1997.godine, meunarodne obaveze su postavljene u cilju ogranienja emisije gasova staklene bate. Gasovi sa efektom staklene bate koji su u vezi umarstva i energetskog sektora su: ugljen-dioksid CO2, metan CH4 I azot-suboksid N2O. EU je rijeila da smanji svoju emisiju u periodu 2008.-2012.za 8% u odnosu na emisiju u 1990. godini. Crna Gora nije lan Evropske Unije i nema odreene obaveze po pitanju smanjenja svoje emisije. Meutim Ugovor o energetskoj zajednici zemalja Balkana postavlja obavezu Crnoj Gori da napravi plan za davanje

57

svog doprinosa sprovodenju Direktive2001/77/EC Evropskog Parlamenta i Savjeta, a koja se odnosi na obnovljive izvore energije. Koricenje biomase za proizvodnju energije se smatra da je CO2 neutralno, a zasnovano je na injenici da biljke tokom svog rasta uzimaju CO2 iz prirode tokom procesa fotosinteze.Sagorijevanje biomase oslobaa CO2 ali u istoj koliini koja je vec uzeta iz prirode. Ako se koricenje ume sprovodi na odriv nain, onda sav CO2 osloboen tokom sagorijevanja biomase biva vezan tokom rasta sledee generacije biljaka. Stoga EU Direktiva sugerie poveanje koricenja biomase i drugih obnovljivih izvora energije za energetske svrhe. Pored odravanja ravnotee CO2 koricenje biomase ima i druge pozitivne efekte. Poreenjem sadraja pepela u biomasi i uglju, jasno je da zamjena uglja gorivom od biomase dovodi do smanjenja od nekoliko puta koliine pepela koja se stvara tokom sagorevanja. Uzimajui u obzir da pepeo ima otrovne metale, da je pepeo od jednog postrojenja obino deponovan na jednoj odabranoj lokaciji, to znai da je zemljite na toj lokaciji vrlo zagaeno. Smanjenje koliine pepela pomoi e da ovakva mjesta budu manje ugroena. Poreenjem sadraaja sumpora izmeu biomase na jednoj strani i uglja i tenog goriva nadrugoj strani, pokazuje se da koricenje biomase umjesto ovih fosilnih goriva dovodi do znaajnog smanjenja emisije SO2. SO2 nije gas sa efektom staklene bate, ali njegov negativan uticaj se sastoji u formiranju takozvanih kisjelih kia, koje su tetne za ume, jer dovode do opadanja lica i iglica, a time do suenja drveca i tete u umi. Uprkos cinjenici da je korisno zbog biodiverziteta ostavljati drvne ostatke u umi posle sjee,ipak ostavljanje svih drvnih ostataka u umi napravilo bi vie tete nego koristi. Povrina pod drvnim ostacima bi bila degradirana. teta nastaje zbog ispiranja azota i metala iz tih ostataka. Azot je vrlo znaajan element za rast drvea. Ali, ni nedostatak ni viak azota u zemljitu nijesu dobri za umu. Od velike je vanosti odravati ravnoteu azota u zemljitu, a takoe I minerala. Odravanje ravnotee azota u zemljitu moe biti kontrolisano ostavljanjem ili uklanjanjem drvnih ostataka iz ume, dok ravnotea mineralnih materija u intezivnom uzgoju uma za proizvodnju drva moe biti dijelom odravano ostavljanjem drvnih ostataka, ali takoe i vraanjem pepela biomase u zemljite. To znai da bi pepeo nastao sagorijevanjem biomase trebalo prvo prevesti u granule, a zatim vratiti u zemljite u umi.Pored uticaja na ivotnu sredinu koricenje drvnih ostataka imalo bi pozitvne efekte i na regione bogate umom. Ako je koricenje drvnih ostatak pri sjei ume razvijena djelatnost I finansijski interesantna onda e vlasnici uma i rukovodstvo biti zainteresovani da se proire povrine sa kojih se moe prikupljati otpad. Iz tog razloga je neophodno unaprediti postojeu i razviti novu umsku infrastrukturu. Unaprijeena infrastruktura u umi omoguie da se skoro svim djelovima uma moe prii i po potrebi obaviti aktivnosti na sprijeavanju irenja bolesti ili vatre. Potencijalne tete koje mogu da se dogode ako koricenje ume nije odrivo i ako goriva od drveta nijesu efikasno iskoricena ne smeju biti zaboravljene. ume moraju biti koricene na odriv nain uz zatitu biodiverziteta. Odriv nain znai da povrine pod umom i masa drveta u umi nesmije da se smanjuje posmatrano dugorono, a umsko zemljite ne smije biti podvrgnuto degradaciji kroz osiromaenje azotom i mineralnim materijama. Biljne i ivotinjske vrste moraju biti zaticene, a za ivotinje se mora obezbediti novo stanite prije ciste sece ume.Sagorijevanje biomase je proces koji je generalno neutralan to se tie emisije CO2 i doprinosi smanjenju emisije gasova sa efektom staklene bate. Medutim, ako je sagorijevanje u kotlovima i loitama neefikasno, proizvodi sagorijevanja mogu sadravati visoke koncentracije metana, kao rezultat nekompletnog sagorijevanja. Metan kao gas ima potencijal za efekat staklene bate 21 puta vei od CO2. Iz tog razloga nekompletno sagorijevanje biomase sa emisijom metana dovodi do smanjenja pozitivnih efekata koricenja biomase kao energetskog izvora na bilans gasova sa efektom staklene bate.

58

4.9. Ekoloki aspekt korienja biomase u Roajama Znaajne koliine drvnog ostatka koji nastaje u procesu sjee drveta i izrade umskih sortimenata trenutno ostaju i propadaju u umi. Ista situacija je i sa drvnim ostatkom koji nastaje u procesu prerade drveta, posebno u pilanama, koji se odlae na deponije pored samih fabrika ili se pali. U tom smislu Roaje predstavlja lokaciju sa velikom koliinom piljevina I drvnog otpada, to predstavlja ozbiljan ekoloki problem jer su koliine drvnog ostatka (najvie piljevine) tako velike da e za njihovo ienje biti neophodna znaajna finansijska sredstva i napori Vlade i lokalne samouprave. ume moraju biti koricene na odriv nacin uz zatitu biodiverziteta. Odriv nain znai da povrine pod umom i masa drveta u umi ne smiju da se smanjuju posmatrano dugorono, a umsko zemljite ne smije biti podvrgnuto degradaciji kroz osiromaenje azotom i mineralnim materijama. Plansko i odrivo korienje ovih resursa otvara znaajne mogunosti za regionalni razvoj pogotovo za razvoj podruja Roaja koje ima znaajno nii indeks razvijenosti od prosjeka. Transfer znanja i tehnologija je ovdje od posebnog znaaja, uz dalja ispitivanja potencijala, razvoj prioritetnih projekata i osposobljavanje ove optine u korienju tog drvnog ostatka,odnosno raspoloive drvne mase mora se zasnivati na odrivim principima obnovljivih resursa drveta.

59

ume i umsko zemljite su izloeni brojnim pritiscima, ukljuujui neplansku i nekontrolisanu sjeu, bolesti uma i umske poare. Privredne ume se uglavnom nalaze u sjevernom regionu. U poslednjih nekoliko godina se intenzivno radi na modernizaciji umarske politike I instrumenata za njeno sprovoenje, a u toku je i nacionalna inventura uma koja e znaajno popraviti informacionu podlogu. Planira se dobijanje sertifikata za odrivo upravljanje umama. Za razvoj sjevernog regiona je od sutinskog znaaja da se kroz ove i budue procese u oblasti upravljanja umama osigura znaajno i efektivno uee lokalnih samouprava I pravina raspodjela koristi od ovih resursa.U 2011.godini,odnosno u vrijeme izrade ove studije,lokalnoj samoupravi u Roajama pripada 50% od ostvarenog prihoda iz odobrenih koncesija na korienje uma u ovoj optini.Od 2012.godine procenat participacije ovim prihodima optine Roaje se poveava za znaajnih 20% tako da e ovoj optini od tog prihoda pripasti 70% ostvarenog priliva sredstava po ovom osnovu.Ovo je izuzetno vano jer ovim dodatnim sredstvima lokalna samouprava u Roajama moe pruiti podrku projektima proizvodnje I korienja drvne biomase kroz niz mjera koje e u ovoj studiji biti preporuene za realizaciju. Potrebno je podrati pripremu lokalnih planova I definisanje mjera ruralnog razvoja (koji doprinose zatiti ivotne sredine i odrivom korienju resursa), posebno za optine koje zaostaju u razvoju, kao to je optina Roaje U praksi su evidentna brojna ogranienja i izazovi za odrivo upravljanja prirodnim resursima. Oni se odnose na kapacitete za planiranje i upravljanje i primjenu instrumenata odrivosti (kakvi su na primjer integralno planiranje, strateke procjene uticaja na ivotnu sredinu i sl.), kao i na nadlenosti lokalnih samouprava u upravljanju prirodnim resursima, ukljuenost lokalnih zajednica i primjenu regionalnog pristupa. Poseban izazov je identifikacija i razvoj mogunosti I projekata iz oblasti drvne biomase kojoj treba sa stanovita Roaja dati adekvatan znaaj,odnosno izvriti sve potrebne analize,sainiti planove I projekte za njeno korienje jer ona moe biti rjeenje mnogih ekonomskih,socijalnih I ekolokih problema sa kojim se sada suoava optina Roaje.

60

4.10. Problemi proizvoaa briketa/peleta biomase i proizvoaa postrojenja Na osnovu rezultata tehno-ekonomske analize proizvodnje peleta i briketa moe da se konstatuje da su uloena investiciona sredstva u izgradnju briketirnica ili peletirnica mogu relativno brzo vratiti (od tri do pet godina u zavisnosti od veliine objekta, odnosno uinka opreme). Duina amortizacionog vijeka opreme raunata je na 10 godina.Cijena briketa/peleta nalazi se na 5 mjestu, tj. iza ulja za loenje, elektrine energije, tenognaftnog gasa i mazuta, a ispred zemnog gasa, mrkog uglja, tvrdog ogrijevnog drveta i balaslame. Da bi se kompletno mogla sagledati tehno-ekonomska opravdanost primjene briketa/peleta potrebno je u raun ukljuiti sveobuhvatnu vrijednost investicije za energetsko postrojenje, primjenu drugih vrsta energenata i uslove pod kojim radi energetsko postrojenje. U Crnoj Gori ne postoje proizvoai opreme za proizvodnju briketa i peleta, pa se do eventualnog ovladavanja domae industrije treba oslanjati na kvalitetnu i provjerenu opremu iz inostranstva koja je usavrena i u stalnom postupku poboljanja karakteristika. Ovakvo stanje moe biti dijelom problem za lokalne proizvoae biomase, pored svih nepoznanica i novih stvari sa kojima e se susresti. 4.11. Problemi i aktivnosti za proizvoae briketa, peleta I ogrijevnog drveta Sigurnost snadbijevanja i obezbjeivanje sirovina na dugi rok, Nepostojanje zvanino usvojenih definicija termina, Nepostojanje zvanine procjene raspoloivosti biomase prema meunarodno priznatoj metodologiji, koji e se problem rijeiti ovom studijom-analizom, ali ostaje obaveza da se na vri reprocjena potencijala raspoloive biomase i preduzimanje srednjoronom nivou adekvatnih akcija prema postavljenim ciljevima i donoenju odluka o ulasku u investicione poduhvate, Nedostatak transparentnog trinog mehanizma, koji se mora izgraditi uz angaovanje i drave i lokalne samouprave Roaja, Dozvole i saglasnosti -Nedostatak jasnih procedura za dobijanje dozvola i saglasnosti, pa je u cilju pomoi zainteresovanim stranama u ovoj analizi veoma detaljno obraen postojei regulatorni okvir iz kojega se moe lako zakljuiti kojim propisima se i strategijama regulie ova oblast u Crnoj Gori a samim tim i u Roajama. Dodatno su obraeni i lokalni propisi ali bi bilo neophodno na jednostavan i koncizan nain sainiti na nivou lokalne samouprave Roaje jedan material koji kao vodi upuuje na preciznu i detaljnu procedure iz kojeg bi zainteresovana lica mogla dobiti potpunu i tanu informaciju u vezi biomase. -Nepostojanje standarda u Crnoj Gori ,pa samim tim I u Roajama za ugradnju I korienje opreme za proizvodnju proizvoda od biomase(briketi,peleti I drveni ips) Komuniciranje -Nedovoljno razumijevanje javnosti o ovim pitanjima i potpuno odsustvo ove teme iz komunikacije kada su u pitanju edukativni program, obrazovni program, istraivanja privredne djelatnosti, konferencija i slino, -Nepostojanje profesionalne asocijacije za biomasu koja bi izuzetno bila znaajna i ona bi mogla odigrati veliku pozitivnu ulogu posebno za poetne aktivnosti formiranja ovog sektora koji e sigurno u Crnoj Gori biti jak a sa stanovita Roaja posmatrano imao bi veliku privredno razvojnu i socijalnu funkciju iji efekti bi se vrlo brzo mogli vidjeti. Za eliminisanje postojeih barijera kao I rjeavanje problema prizvoaa biomase ponuen je scenarijo u okviru dijela studije koji se odnosi na mogue razvojne intervencije I glavne preporuke iz ove studije.Njihovim prihvatanjem I realizacijom stvorie se optimalni uslovi za prizvoae biomase iz ega e proistei I njihova dugorona ekonomska motivisanost za rad u ovoj oblasti.

61

V. STAV UESNIKA U PROIZVODNJI I ISKORIENJU DRVNOG OTPADA U ENERGETSKE SVRHE Glavni uesnici u proizvodnji i iskoricenju drvnog otpada mogu biti podijeljeni u dvije glavne grupe: oni koji su u lancu proizvodnje drvnog ostatka i oni koji su u lancu iskoricenja drvnog ostatka. Uesnici u lancu proizvodnje su: vlasnici uma, oni koji se bave sjeom drva, drvnopreraivaka preduzea i preduzea za proizvodnju peleta. Uesnici u lancu koji se bave iskoricenjem drvnog ostatka su: domainstva, optine sa sistemima centralizovanog grijanja u kolama, bolnicama i drugim javnim zgradama kao I preduzea prerade drveta. Vlasnici uma, privatnih i dravnih, su generalno vrlo zainteresovani za to vece iskoricenje svojih sirovina.Naravno, ogranienje je odrivo koricenje uma. Oni koji se bave sjeom drva u umama imaju interes da proire listu umskih proizvoda koji ce biti komercijalni. Drvno-preradivacka preduzea mogu imati suprotan stav.Neka preduzea koja se bave proizvodnjom nekih tipova drvenih ploa za koje se moe koristiti drvni ostatk, a djelimino I kora, ne bi bila uopte zainteresovana za proizvodnju drvenih peleta.Sigurno, ova vrsta preduzea bi pokuavala da zadovolje svoje potrebe za toplotnom i elektrinom energijom koricenjem drvnih ostataka bez namjere da proizvode pelete.U tom sluaju ona bi koristila drvne ostatke za svoje potrebe.Neki drugi koji se bave preradom drveta i proizvodnjom predmeta od drveta ali ne mogu koristiti nastale drvne ostatke, pokuace da uine da ti ostaci imaju neku vrijednost. Postoje dvije mogucnosti: jedna je da daju ili prodaju drvne ostatke nekom ko e proizvoditi biogorivo od njih ili ih iskoristiti za proizvodnju toplote, a druga da sami proizvode biogorivo/pelete. Prva varijanta, da besplatno daju nekome drvne ostatke je malo vjerovatna, poto ne postoji obaveza za one koji stvaraju drvni otpad da rjeavaju problem tog otpada.Zato je vjerovatnija varijanta da se drvni ostaci prodaju. Druga varijanta je da proizvode pelete od svog drvnog otpada. Ovo je opravdana varijanta pod uslovom da preduzee ima dovoljne koliine ostataka, stabilan kvalitet (bez opasnih materija) i da ima finansijske mogucnosti za novu investiciju. Trebalo bi uzeti u obzir da su mnoga preduzea nova ili su nedavno privatizovana, to znai da su sva ve potroila dosta novca na nove investicije i u liniju glavne proizvodnje. Medutim u buducnosti, proizvoai peleta koji proizvodnju ne baziraju u znaajnoj mjeri na sopstvenim drvnim ostacima, mogli bi da imaju problem da nabave dovoljne koliine drvnog ostatka. to se tie potroaca drvnih ostataka na prvom mjestu trebalo bi uzeti drvno-preraivacka preduzea. Obino ta preduzea koriste svoje raspoloive drvne ostatke uz mogui dodatak ostatak iz drugih oblinjih pilana.Meutim ova potronja drvnog ostatka je van trita. Domainstva su potencijalno veliki potroac drvenih peleta. Pored toga, optine u regionima bogatih umom sa svojim javnim zgradama (kole, bolnice) su potencijalni potroaci peleta takoe. Za sada domainstva u selima koriste ogrijevno drvo i druge vrste ostataka biomase prikupljene obino na svojim njivama i zemljitu. Meu razlicitim vrstama biomase kao gorivo se u gradovima za grijjanje domainstava koristi samo ogrijevno drvo. Drvni ostaci, ili ostaci biomase bilo koje vrste, generalno se ne koriste u ovim objektima. Problem koricenja mazuta je njegov sadraj sumpora, koji dovodi do viih vrijednosti emisije SO2 nego pri koricenju drugih goriva, ak i domaih ugljeva. Poto nema posebnih restriktivnih mjera za zatitu ivotne sredine po pitanju koricenja nisko-kvalitetnog mazuta u stambenim zonama, onda je ovo dobar nain za one koji imaju kotlove na teno gorivo, da koriste jevtino gorivo bez velikih investicija.

62

Javne zgrade koje su u nadlenosti optinskog rukovodstva imaju obezbijeen budet za grijanje od optine. Iz tog razloga one nijesu motivisane da uvode nove tehnologije radi koricenja jevtinijeg goriva, a u isto vrijeme to je tehnologija koja je vie zavisna od obuenosti operatora i njegove odgovornosti. Malo ozbiljnije razmatranje budeta optine pokazalo bi da koricenje drvnih ostataka sa svoje teritorije moe doprinijeti unapreenju privrede te optine. Ne bi imali trokove za nabavku uvoznih goriva, neki stanovnici optine bi bili zaposleni na prikupljanju i transport ostataka biomase, a neka lokalna preduzea prerade drveta bi mogla imati dodatni prihod. To znai da koricenje drvnih ostataka ima pozitvne efekte na privredu u tim optinama. Potrebno je napomenuti da su umski regioni uglavnom slabo razvijeni.to se tie cijena, sadanje cijene peleta na meunarodnom tritu su vrlo privlane za izvoz proizvoaa sa ovih prostora, ali te cijene nijesu pogodne za potroace u Crnoj Gori. Uzimajui u obzir da je cijena pljevaljskog uglja 90,00 /tona , onda se ne moe oekivati za potroace u Crnoj Gori da za korienje peleta plaaju znatno veu cijenu. Drveni peleti su prihvatljivi za dobrostojea domainstva i mala preduzea sa sopstvenim centralizovanim sistemom grijanja. Oni mogu plaati dodatnu opremu za automatski rad ovih malih kotlova na drvene pelete, i takoe plaati relativno visoku cijenu drvenih peleta. Pored raspoloivosti drvenih peleta veoma je vano na tritu imati iroku ponudu kvalitetnih I savremenih kotlova za sagorijevanje drvenih peleta sa dodatnom opremom. Sada to nije sluaj. Stav razlicitih ucesnika u proizvodnji i koricenju drvenih peleta moe se promijeniti ako se promijene uslovi. Na primjer, izmjene Zakona o otpadu promijenie stav mnogih preduzea prerade drveta i primoralo bi ih da vode vie racuna o svojim drvnim ostacima.Poveanje znanja i podizanje svijesti u rukovodstvima optina o iskoricenju lokalnih resursa verovatno bi promenili njihov stav po pitanju koricenja ostataka biomase. Jo jedna vrlo vana stavka indirektno vezana za potencijalne potroae peleta je neophodnost usvajanja standarda o kvalitetu drvenih peleta. U uslovima kada nema usvojenih standarda koji propisuju osnovne tehnike parametre (otpornost na lom, standardne dimenzije, toplotna mo) i posebno vano hemijski sastav peleta, na tritu bi se mogli nai peleti vrlo razliitog kvaliteta, ak i oni opasni prilikom sagorevanja. Ovakvo stanje bi obeshrabrilo mnoge potroae da koriste pelete. 5.1. Vladine ustanove Sektor umarstva I korienja drvne biomase prelazi granice izmenu odgovornosti i interesa razliitih Vladinih aktera. to se tie crnogorskih ministarstava, trenutno su njih tri ukljuena u aktivnosti vezane, na ovaj ili onaj nain, Ministarstvo poljoprivrede I ruralnog razvoja, Ministarstvo odrivog razvoja I turizma, Ministarstvo ekonomije . Veliki broj agencija I direkcija ima nadlenosti nad ovom djelatnou, kao to su : Agencija za zatitu ivotne sredine Uprava za vode, Uprava za ume Sektor u Ministarstvu ekomomije za obnovljive izvore energije Direkcija za razvoj malih I srednjih preduzea Crne Gore CETI-Centar za ekotoksikoloka ispitivanja Crne Gore Podgorica, Privredna komora Crne Gore

63

Na osnovu Zakona o umama Vlada CG donosi odluku o odobravanju koncesija, odnosno davanju prava na korienje dravnih uma. Na osnovu te odluke tendersku dokumentaciju shodno Zakonu o javnim nabavkama priprema Uprava za ume CG (Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja) i objavljuje javni poziv zainteresovanim licima. Tenderska dokumentacija se sainjava na osnovu podataka iz umsko-privredne osnove za podruje Roaja, planova i programa gazdovanja i ureivanja uma te i drugim aktima kojima se upravlja ovim prirodnim bogatstvom. Redni Kljuni akter broj 1 Koncesionari Stav kljunog aktera

Stav koncesionara je pozitivan, jer je anketiranjem i obavljenim intervjuima utvreno da podravaju korienja biomase u energetske svrhe jer to njima s jedne strane smanjuje trokove koje imaju za ureivanje ume tzv.umski red nakon vrenja sjee a sa druge strane prodajom biomase ostvarivae dodatne prihode. Vlasnici Njihov stav je relativno pozitivan, jer su se izjasnili da podravaju korienje privatnih uma umske biomase uz ogranienje da bi to bilo samo pod uslovom prodaje iste ili eventualno uz kompenzaciju za gotove proizvode. Njihov stav nije izriit kao koncesionara jer oni manji dio te biomase i sada koriste za djelimino obezbjeenje ogrijevnog drveta i za poljoprivredne potrebe kao to je ograivanje umskih i poljoprivrednih posjeda i druge namjene za domainstva. Domainstva Stav domainstava sa ruralnog podruja je razliit u zavisnosti od toga ako bi oni neposredno bili angaovani na poslovima sakupljanja i korienja biomase tada imaju pozitivan stav, a u sluaju da ne bi bili ukljueni u taj lanac njihov stav je negativan jer bi izgubili mogunost sadanjeg djeliminog korienja otpadne biomase za sopstvene potrebe. Stav ostalih domainstava je pozitivan. Lokalna Stav lokalne samouprave je izrazito pozitivan sa iskazanom spremnou da samouprava neposredno uestvuje u realizaciji projekta i stavi na raspolaganju svoje resurse u implementaciji ovih projekata. Uprava uma Uprava uma ima takoe izrazito pozitivan stav, odnosno odnos prema korienju biomase u energetske svrhe uz iskazivanje spremnosti za ukluenje u implementaciju ovog projekta. Drvopreraivai Stav drvopreraivaa je pozitivan, jer rjeavaju dva izuzetno znaajna problema. Prvo, problem odlaganja piljevine, kore i krupnog i sitnog ostatka koji deponuju pored objekata, Rijeka I sl. a manje na deponije uz rizike od poara i sankcija ekoloke inspekcije i komunalne policije bie u prilici da ili besplatno daju ili ak prodaju. Drugi problem koji rjeavaju jeste obezbjeenje energenta za postrojenja suara uz mogunost kompenzacija i eventualno povlaenih uslova sa perspektivom stalnog izvora toga ogrijeva.

64

VI. ANALIZA TRITA BIOMASE 6.1. Uvodne napomene o tritu Roajska industrija je generalno u periodu tranzicije, to ne podrzumijeva samo promjenu vlasnitva, ve i promjenu broja zaposlenih, obnovu proizvodnje, promjenu proizvodnog programa i traenje novog ili pokuavanje povratka na stara trita. Isti je sluaj I sa privredom Roaja koju je preko 70% inila drvoprerada. Stoga se iz godine u godinu mijenjaju osnovni parametri proizvodnje u svakom preduzeu. U principu i prije privatizacije, preduzea drvne industrije su obino imala kotlove na biomasu. Radilo se o kotlarnici Gornjeg Ibra koja je koristila piljevinu i drvni ostatak iz vie pogona koji je dopreman u kotlovsko postrojenje putem ventilacionog sistema. Ostala preduzea su koristila ogrijevno drvo a dio kombinovano ugalj i ogrijevno drvo. Meutim, neophodno je napomenuti da je veina kotlova stara, obino preko 20 godina, a da su mnogi od njih van upotrebe ve nekoliko godina. Kako je politika i ekonomska kriza zapoela 1990.godine, preduzea drvne prerade su gubila svoje trite, bili su smanjeni prihodi i nivo proizvodnje se bitno smanjio. Gornji Ibar kao najvee preduzee je prestao da radi a zatim i nestao likvidacijom. Kada je ekonomska kriza postala estoka, cijena elektrine energije je postala vrlo niska, i opti trend u mnogim preduzeima je bio zamjena kotlova na biomasu ili fosilna goriva sa kotlovima na elektrinu energiju, na lo ulje, mazut i sl. Preduzea drvne prerade su znaajno smanjila proizvodnju, ali potrebe za energijom nijesu proporcionalno smanjene. To je takoe razlog zato su poela da se koriste fosilna goriva i elektrina energija. Neka preduzea su imala pogodnost da nabavljaju relativno jeftino teno gorivo. Kao posledica, kada je kriza zavrena, mnoga preduzea prerade drveta imala su stare kotlove na biomasu koji su vie godina van upotrebe. Danas, ova preduzeca pokuavaju da obnove proizvodnju energije koristei raspoloive ostatke biomase kao gorivo. Meutim, problem je stara oprema, nedostatak investicija za nove, neodgovarajui kvalitet proizvoda, i vjerovatno nemogunost izlaska na trite sa nekim proizvodima koje proizvode. Energetske potrebe nijesu proporcionalne nivou proizvodnje proizvoda od drveta. Pri smanjenoj proizvodnji, energetske potrebe se ne smanjuju u tolikoj mjeri kao to se smanji proizvodnja. Stoga neka preduzea prerade drveta koja koriste svoje kotlove na biomasu su u situaciji da nemaju dovoljno drvnog otpada. Tako da ako ele da im kotlovi na biomasu rade onda moraju da nabave dodatne kolicine drvnog otpada. Uobiajeno rjeenje je da se nabave dodatne koliine drvnog ostatka od malih preduzea, pilana koja nemaju instalisana loita i kotlove, i gde postoji problem odlaganja drvnog otpada. U Roajama postoji 118 preduzeca prerade drveta. To znai da mnoga preduzea treba ili da koriste svoj drvni otpad ili da rjeavaju problem otpada na drugi nain. Na alost mnoga preduzea odlau svoj drvni otpad u blizini, ili ga bacaju u najbliu rijeku, u umi pored puteva, na proplancima i sl. Male pilane sa periodinim radom tokom toplih dana uopte ne koriste drvni otpad. Iz tog razloga je drvni otpad iz malih pilana koje periodino rade, sigurno raspoloiv. Realna koliina drvnog otpada raspoloiva za proizvodnju peleta i briketa je negdje izmeu ove dvije granine vrijednosti. U Roajama postoji organizovano regularno trite ogrijevnog drveta, sa prometom od 48891m3 godinje.Meutim trite drvenih briketa i peleta u Roajama praktino ne postoji, uprkos izuzecima njihove prodaje na nakim stovaritima ogrijeva u Crnoj Gori. Stambeni sektor moe da koristi drvni otpad kao gorivo praktino samo ako su domainstva blizu pilana. To je sluaj sa malim mjestima, u kojima ima veliki broj pilana. Takoe, u domainstvima se mogu koristiti samo krupniji komadi drvnog otpada, ali ne i piljevina i drvna praina, zbog neopremljenosti odgovarajuim transportnim sredstvima. Ako je pilana u sastavu domainstva onda to domainstvo ima vikove drvnog otpada, u odnosu na

65

njihove potrebe za grijanjem tokom hladnih dana. Ovaj viak drvnog otpada ak i ako se koristi, to se obavlja van trita, ili se to je ece odlae na neku lokaciju. Iz tog razloga se moe rei da se drvni otpad vrlo malo koristi u domainstvima. to se trita drvnog otpada tie moe se rei da jedino postoji dijelom organizovano trite najkrupnijim drvnim otpadom a to su okrajci koji nastaju rezanjem trupaca i nepravilne letve i drugi krupni djelovi drveta ija je mjera traktorska prikolica. to se tie koricenja drvnog otpada za proizvodnju elektrine energije ili ko-generacije u kotlovima van preduzea drvne industrije ili sistemima daljinskog grijanja, u Crnoj Gori ne postoji nijedno postrojenje takve vrste za sada, pa samim tim ni u Roajama. Uopteno posmatrajui na dugi rok korienje biomase u energetske svrhe e zavisiti od ekonomske motivacije. Ukoliko je cijena i ostali uslovi prodaje biomase za namjenu proizvodnje peleta, briketa ili drvenog ipsa manje ekonomski privlana od njene prodaje na primjer za proizvodnju drvenih ploa trite e po njegovim zakonitostima ovu sirovinu usmjeriti u tu proizvodnju. Ovdje e biti dijelom ukljuen dravni intervencionizam zbog postizanja globalnih i optih ciljeva koji su nadreeni pojedinanim ili sitnim interesima pojedinaca ili manjih grupa, kao to je smanjenje efekata tzv. Staklene bate, regionalni razvoj i podrka razvoju manje razvijenih podruja, ekonomski, odnosno finansijski, fiskalni, tehniki i drugi podsticaji i stimulacije proizvodnje produkata od ostatka biomase na podruju optine Roaje. Funkcionisanje trita je uslovljeno postojanjem ponude i tranje kao i obavljenim prometom, razmjenama i prodajama. Dva osnovna segmenta trita su nabavno trite i prodajno trite. Ako ne postoje oba segmenta onda nema ni trita. Zbog toga e se ovdje obraditi u ovoj analizi oba ova segmenta. 6.2. Trite nabavke ume su, pored vrlo znaajne i nezamenljive ekoloke funkcije, vrlo vaan izvor drveta, kao domaeg obnovljivog industrijskog i energetskog materijala. Inventura uma u umskoprivrednom podruju Roaje je u toku I zavretak tog posla predvien je za kraj 2011.godine.Prema sada dostupnim informacijama, koje nijesu zvanine, a dobijene su iz do sada uraene inventure poveava se drvna zapremina za oko 30% u umsko-privrednom podruju Roaja.Tako da se oekuje i srazmjerno poveanje etata a to znai mogunost I vee proizvodnje drveta za preko 12000 m3.godinje.Ova injenica je od izuzetne vanosti za planiranje buduih preraivakih kapaciteta za biomasu,odnosno za proizvodnju peleta,briketa I drvenog ipsa. Sa aspekta analize tokova sirovine i njene potronje na domaem tritu znaajno je istai sledee polazne elemente: sistem prodaje drveta iz uma u dravnom vlasnitvu zasnovan je na koncesijama kao modelu prodaje u okviru koga postoje zakljueni kratkoroni ugovori dok za sada ne postoji nijedan dugoroni ugovor sa preduzeima koja se bave preradom drveta; u strukturi preduzea koja se bave preradom drveta dominantna je zastupljenost malih preduzea; proizvodnja u najveem broju malih preduzea je organizovana na zanatski nain sa velikim ueem ljudskog rada. U uslovima takve organizacije i sa tehnologijom koja je zastarela ne moe se postii zadovoljavajua produktivnost i rentabilnost proizvodnje. Samo nekoliko preduzea imaju neto savremeniju automatizovaniju proizvodnju. Kada se navedenim elementima dodaju i efekti svetske ekonomske krize u drugoj polovini 2010.godine pa do danas. I tokom 2011.godine sve to zajedno je u znaajnoj mjeri uticalo i na koliine preraene sirovine tokom 2010. i 2011.godine. Prema podacima Uprave za ume ukupno poseena drvna masa u bruto iznosu u 2010.godini iznosila je 36020 m3,realizacija planiranog godinjeg etata I oko 2000 m3

66

ogrijevnog drveta u dravnim umama,sjea koja je realizovana iz dodatnih planova za obezbeivanje ruralnog stanovnitva ogrijevnim drvetom (bez odreene koliine ogrijevnog drveta koje nije evidentirano iz privatnih uma.i u odnosu na doznaenu drvnu masu u 2010.godini to je predstavljalo smanjenje samo za nekih 3 %. Ukupan broj koncesionara sa kojima je zakljuen ugovor o prodaji drveta u 2010. godini iznosio je 67,a u 2011.godini 57 . U cilju analize tokova drvne sirovine i stepena njene finalizacije napravljen je poseban upitnik i obavljena su terenska istraivanja i posjete najznaajnijim preduzeima za preradu drveta u svim djelovima Roaja. Cilj navedenih aktivnosti sastojao se u prikupljanju podataka o asortimanu proizvodnje i plasmanu drvnih proizvoda za svako preduzee pojedinano. Dobijanje podataka o sjei i strukturi drvne mase, o koliini otpada koji se formira u umi, u primarnoj preradi, u finalnoj preradi i njegovom korienju, o planovima i namjerama upotrebe toga otpada u narednom periodu. Zbirni pregled tokova neto drvne sirovine i proizvoda od drveta u Roajama predstavljen je na dijagramu . Dijagram 1. Tokovi trgovine drvnom sirovinom i proizvodima od drveta u Roajama

67

Na osnovu sprovedenih istraivanja meu koncesionarima/preraivaima drveta i rezultata predstavljenih na dijagramu 1 moe se izvesti opti zakljuak da se najvee koliine drvne sirovine(tehnike oblovine) koriste za proizvodnju rezane grae kao to suprizme, grede, gredice, letve, daske 48 mm, 24 mm, a manje jamske grae i ploa. Ovi proizvodi su dominantno zastupljeni u primarnoj preradi drveta u Roajama. U 2008.godini od ukupne koliine tehnike oblovine izvezeno je 6579 m3 a posmatrano u odnosu na ukupno poseenu drvnu masu 20%. Dok je u 2010.godini izvren izvoz oble i rezane grae u koliini od 27358 m3. U daljem procesu prerade manje koliine rezane grae (elemenata) se prerauju u brodski patos, lamperiju i odreene profile grae koji predstavljaju neto vii stepen finalizacije. Odreene koliine amove rezane grae se prerauju u proizvode namjetaja, graevinske stolarije, enterijera, eksterijera kao i lamelirane vieslojne gredice, grede, kao i jednoslojne ploe razliitih dimenzija, odnosno irina, duina i debljina. Pored navedenih proizvoda rezana graa se prerauje i u druge proizvode kao to su brodski pod,lamperija, krovni nosai i drugi, ali i pored toga ti proizvodi predstavljaju proizvode sa niskim stepenom finalizacije. U odnosu na ukupnu proizvodnju u 2010.godini prema podacima Uprave carine Crne Gore, izvoz rezane grae iznosio je 14876 m3., to znai da su preraivai iz Roaja kupovali odreenu koliinu oble grae sa podruja drugih optina I rezali u svojim preraivakim kapacitetima, to poveala ukupni drvni ostatak u primarnoj preradi. Na osnovu prethodnog moe se definisati generalni zakljuak da rezana graa, sa naprijed naznaenim sortimentima predstavlja glavne proizvode primarne ili pilanske proizvodnje. Vii nivo prerade u Roajama predstvalja proizvodnja daanih ploa, lamelirani proizvodi jednoslojne daane ploe,vieslojne grede i gredice, brodski pod i lamperija i sl. Kao takvi svi ovi proizvodi zajedno predstavljaju proizvode niskog stepena finalizacije. Druga vana karakteristika kada su u pitanju pojedini proizvodi jesu izuzetno male koliine u kojima se proizvode. Kada je u pitanju potronja rezane grae na domaem tritu vano je istai da se najvee koliine troe u sferi graevinarstva (za krovne nosae, skele, oplate i druge potrebe), a prema sprovedenim istraivanjima kod preduzea koja predstavljaju najvee proizvoae nametaja, prozora i vrata i opremanja enterijera i eksterijera dolo se do procjene da se godinje za te potrebe finalizuje oko 7300 m3, to predstavlja svega 20 % u odnosu na ukupnu proizvodnju rezane grae. I pored injenice da se 70% tehnike oblovine prerauje u Roajama, zbog niskog stepena finalizacije u tom procesu, stanje u ovoj oblasti se moe ocijeniti kao nezadovoljavajue. Ovoj ocjeni potrebno je dodati i nezadovoljavajue stanje u pogledu korienja drvnog ostatka zbog ega su pojedina preduzea postala crne take na mapi Crne Gore u ekolokom smislu. 6.3. Potencijal otpadne biomase iz umarstva i prerade drveta Znaajne koliine drvnog ostatka koji nastaje u procesu sjee drveta i izrade umskih sortimenata trenutno ostaju i propadaju u umi. Ista situacija je i sa drvnim ostatkom koji nastaje u procesu prerade drveta, posebno u pilanama, koji se odlae na deponije pored samih fabrika ili se pali. U tom smislu postoji nekoliko crnih taaka (lokacija) u Roajama koje predstavljaju ozbiljan ekoloki problem jer su koliine drvnog ostatka (najvie piljevine) tako velike da e za njihovo ienje biti neophodna znaajna finansijska sredstva i napori i lokalne samouprave. U poslednje dvije godine postoje mali pomaci u korienju krupnog drvnog ostatka koji nastaje u pilanskoj preradi drveta u smislu njegove prodaje lokalnom stanovnitvu za grijanje,i ostale potrebe, ali i pored toga jo uvek ostaju znaajne koliine drvnog ostatka koje se uopte

68

ne koriste.Ova konstatacija se posebno odnosi na sitni drvni ostatak (piljevinu) koji predstavlja veliki problem za najvei broj preduzea. Procjena je da trenutno u Roajama postoji oko 15000 m3 piljevine koja je lagerovana na deponijama rasutim irom Roaja, u umi, u rijeke i pored njih, neposredno uz same pilane i sl.. Od te koliine procjenjuje se da na etiri lokacije se nalazi oko 5000 m3 dok jo toliki ostatak predstavljaju manje deponije koje se takoe nalaze uz same pilane jer su optinske vlasti zabranile njeno odlaganje na gradske deponije kao i njeno paljenje. Meutim, uprkos zabrani paljenja mnogi pilanari suoeni sa velikim problemom odlaganja piljevine povremeno ipak vre njeno spaljivanje koje prouzrokuje danima dimne zavjese, predstavljaju rizik za izazivanje poara i za takav in ne plaaju, za sada nikakve kazne.

Obezbjeivanje i sigurnost snabdijevanja osnovnom sirovinom otpadnom biomasom prije proizvodnje peleta mnogo zavisi od toga da li je budua farbika paleta smjetena unutar preduzea prerade drveta koje ve ima raspoloivi drvni otpad za proizvodnju peleta ili nije. Vrlo jednostvano rjeenje bi bilo kada bi fabrika peleta bila unutar preduzea za preradu drveta, i kada bi potrebe fabrike peleta za sirovinom bile zadovoljene raspoloivim drvnim otpadom iz tog preduzea. U tom sluaju drvni otpad bi trebalo samo prebaciti sa jednog mjesta na drugo unutar preduzea, kako bi bilo blizu linije za proizvodnju peleta. Za tu svrhu transport bi mogao biti obavljen vazduhom (pneumatski) kroz cijevi, ili uz pomo beskonane trake pokrivene radi zatite od kie i snijega. U sluaju da fabrika peleta nije blizu nekom preduzeu za preradu drveta, a zasniva svoju proizvodnju na sirovini koja treba da bude prikupljena u umi ili dovezena iz nekog udaljenog preduzea za preradu drveta, onda rukovodstvo preduzea treba da rijei problem pouzdanosti snabdijevanja sirovinom. Pouzdanost snabdijevanja nije samo pitanje trokova i obezbjeivanja transportnih vozila, nego raspoloivosti drvnog ostatka na dugi rok. Moe se ocekivati da investitori instaliraju linije za proizvodnju peleta samo malog kapaciteta ako nemaju svoju sopstvenu sirovinu, barem neku ogranienu koliinu. U svakom sluaju, ako neko odlui da gradi fabriku za proizvodnju peleta uz dogovor sa vlasnicima uma i preduzeima za preradu drveta on mora angaovati nekog za transport drvnog ostatka ili kupiti transportna vozila. Drvni otpad u umi se prikuplja u odredenoj mjeri, ali se ne prikuplja sav ostatak pri sjei, i ono to se prikupi biva sloeno pored puta u umi. Obino ostaci koji ostaju u umi ine grane tanje od 7cm. Sav ovaj otpad treba da bude prikupljen runo.

69

Roaje ima 21953 ha ume, sjea drveta u umama iznosi 46342m3 na godinjem nivou, a razni ostaci nastali pri sjei drva u umama iznose 9212m3. Uzimajui u obzir da nije sav umski otpad raspoloiv, vec samo jedan njegov dio tkz.tehniki iskoristiv otpad, od oko 4819 m3.

Regionalna zastupljenost preduzea drvne industrije je relativno dobra, odnosno poklapa se sa raspoloivom sirovinskom osnovom i potrebama stanovnitva Crne Gore. U pojedinim regionima, zahvaljujui ranijoj politici korienja sredstava iz Budeta. 6.4. Generalni tok drveta i drvnih ostataka u drvnoj industriji U dobro organizovanim preduzeima koja se bave proizvodnjom ploa ili celuloze i papira, praktino svi nus proizvodi, a to znai i drvni ostaci, mogu biti interno iskorieni. Neke koliine drvnog ostatka mogu se reciklirati ili iskoristiti kao gorivo. Ovi proizvodni procesi zahtijevaju dosta toplotne energije, pare ili tople vode, pored elektrine energije, tako da ova preduzea ne bi trebalo da budu mjesta gde bi budui proizvoai drvenih peleta nabavljali sirovinu za svoju proizvodnju. Tako bi trebalo da je u dobro organizovanim preduzeima. Kao sirovina za proizvodnju peleta najvea koliina drvnog ostatka dolazi iz sjee drveta u umi i iz pilana. Ostala preduzea prerade drveta, posebno ona mala, imaju raspoloive ostatke drveta takoe. 6.5. Pilanska prerada u optini Roaje Trupci dovezeni iz ume se obino prije piljenja odkoravaju. Glavni proizvod pilanske prerade je rezana graa. Uee, karakteristike i struktura otpatka u preradi zavisi od vrste drveta i zahtjeva kupaca, odnosno plana rezanja. Graa se prije isporuke, ukoliko za to postoji zahtjev ili potreba, hidrotermiki obrauje (pari i/ili sui). 6.6. Finalna prerada drveta U finalnoj preradi drveta se osuena rezana graa odgovarajuim postupcima pretvara u finalni proizvod. Bilans utroenog materijala i otpatka-ostatka se mijenja i zavisi od vrste proizvoda i karakteristika primenjene tehnologije.

70

S obzirom na privredni znaaj predvia se da e korienje biomase u razne svrhe, kao obnovljive sirovine, biti sve intenzivnije. Da bi kabasta biomasa mogla da stigne i do najudaljenijih korisnika neophodno je istu koncentrisati (sabiti) u najpovljniji oblik i veliinu za manipulaciju, transport, skladitenje i uvanje. Na taj nain biomasa bi postala roba za trite, tj. bila bi dostupna veem broju korisnika. Najefikasnije je presovanu biomasu koristiti u energetske svrhe blizu mjesta prikupljanja (u krugu od 10 do 15 km), u obliku malih prizmatinih, konvencionalnih (etvrtastih) bala zbog skupog transporta na vea rastojanja. Zbog toga se korienje biomase ograniava na 15 km od mjesta prikupljanja. S druge strane posmatrano, neracionalan je nain sagorijevanja biomase u postojeim loitima u stanju u kome je prikupljena (doziranje biomase u loite mora biti kontinualno, rastresiti materijal sagorijeva velikom brzinom i dr). Zbog toga se danas primjenjuje postupak sagorevanja biomase na veim drutvenim gazdinstvima u posebno konstruisanim loitima. Najvea prepreka masovnijem korienju biomase u energetske svrhe je visoka cijena specifinih postrojenja za sagorijevanje biomase u odnosu na postojea postrojenja koja koriste fosilna goriva. Za razliku od postupka direktnog sagorevanja biomase upakovane u obliku bala, kojim investitori obezbeuju sopstveno (autonomno) snabdijevanje toplotnom energijom, postupak briketiranja biomase namijenjen je prije svega za snabdijevanje drugih korisnika (domainstava I industrije). Briketiranje biomase pokazuje niz prednosti u odnosu na ostale postupke spremanja biomase (smanjuje se volumen, smanjuju se trokovi manipulacije i transporta, potreban je znatno manji prostor za skladitenje, vea je otpornost materijala na bioloke procese kvarenja, poveava se efikasnost u procesu sagrevanja, i dr.) Energetske brikete mogu da se koriste u svim vrstama loita za vrsto grivo, uz paljivo doziranje. Po energetskoj vrijednosti brikete su sline naim domaim mrkim ugljevima. Osim toga korienje briketa umesto uglja ima znaajnu ekoloku prednost, jer sadraj sumpora je u tragovima (manje se zagauje okolina sa produktima sagorevanja), a pepeo od briketa moe da se koristi kao dobro mineralno ubrivo. Energetske potrebe nijesu proporcionalne nivou proizvodnje proizvoda od drveta. Pri smanjenoj proizvodnji, energetske potrebe se ne smanjuju u tolikoj mjeri kao to se smanji proizvodnja. Stoga neka preduzea prerade drveta koja koriste svoje kotlove na biomasu su u situaciji da nemaju dovoljno drvnog otpada. Tako da ako ele da im kotlovi na biomasu rade onda moraju da nabave dodatne koliine drvnog otpada. Uobiajeno rjeenje je da se nabave dodatne koliine drvnog ostatka od malih preduzea, pilana koja nemaju instalisana loita i kotlove, i gde postoji problem odlaganja drvnog otpada. Sada, ovaj vid saradnje izmeu nekih velikih i malih preduzea prerade drveta je dobar, poto svako u ovoj saradnji rjeava svoj problem. Meutim, ovo rjeenje je odrivo pod uslovom da su mala preduzea relativno blizu velikom. U Roajama postoje preduzea prerade drveta. To znai da mnoga preduzaa treba ili da koriste svoj drvni otpad ili da rjeavaju problem otpada na drugi nain. Na alost mnoga preduzea odlau svoj drvni otpad u blizini, ili ga bacaju u najbliu rijeku. to se tie koliina drvnog otpada koji se koristi kao izvor energije ili za proizvodnju briketa ili peleta, teko je napraviti preciznije procjene, poto se stanje mijenja iz godine u godinu, i od preduzea do preduzea. Procjena energetskog potencijala biomase usmjerena je na najvanije resurse-umsko bogatstvo, drvno industrijski otpad, i dijelom na poljoprivredu, uglavnom voarstvo. U odnosu na prednje osnovni potencijali za proizvodnju biomase mogu se izraziti proporcijom:

71

6.7. Preduzea drvoprerade Preduzea za drvnu preradu je 118 registrovano u Privrednom sudu 2010.g.Od ega je sa ifrom 16.10 za djelatnost rezanje I obrade drveta,registrovano 97 preduzea, za djelatnost 16.21 proizvodnja furnira I ploa od drveta registrovano 1 preduzee,za proizvodnju parketa sa ifrom 16.22 registrovano 7 preduzea, za proizvodnju ostale graevinske stolarije I elemenata sa ifrom 16.23b registrovano 12 preduzea I za proizvodnju drvne anbalae sa ifrom 16.24 registrovano 1 preduzee.

6.8 .TRITE PRODAJE

U optini Roaje ukupno na gradskom i seoskom podruju ima 24 kola koje za grijanje koriste ili ugalj ili ogrijevno drvo ili pak kombinaciju ogrijevnog drveta i uglja. Gradske kole su 2 osnovne kole i to: Osnovna kola Mustafa Peanin koja je izvrila 2010. godine rekonstrukciju sistema grijanja sa prosjenom godinjom potronjom od 50000 litara lo ulja. Druga osnovna kola je kola25.maj koja za grijanje koristi prosjeno godinje 200 tona pljevaljskog uglja. Pored ove dvije osnovne kole u gradskom podruju nalazi se gimnazija 30.septembar i struna mjeovita kola. Ove dvije kole koriste jedinstveni sistem grijanja, odnosno jedno kotlovsko postrojenje koje koristi kao gorivo ugalj. Prosjena godinja potronja uglja iznosi 210 tona. Ove kole bi bile pogodne za korienje drvne biomase u prvom redu briketa ili peleta,

72

obzirom da tokom godine od sagorijevanja uglja dolazi do znaajnog zagaenja najueg gradskog jezgra u kome se ove kole i nalaze. Iz obavljenih intervjua tokom kraja oktobra i do sredine decembra sa ovlaenim predstavnicima ovih kola iskazan je interes za korienje ovog ogrijevnog materijala iz mnogo razloga. Meutim postavljena su i mnoga pitanja koja bi se u daljoj obradi morala definisati a to su: Da li postojea oprema u tim kolama zadovoljava tehnike i tehnoloke karakteristike za gorivo biomase, kolika je sigurnost stabilnog dugotrajnog snabdijevanja, koje su cijene I da li drava subvencionie takvu nabavku i sl. Pored toga nema ak ni elementarnog znanja o tome ta je to briket i pellet, kako se koriste, koje su prednosti i nedostaci i sl. Zbog toga bi bilo neophodno organizovati odreenu kampanju, edukaciju i sl. kako bi se ova goriva promovisala. to se tie osnovnih kola na seoskom podruju nije vjerovatno da bi one bile veliki potroai ove vrste biomase jer se snabdijevaju ogrijevnim drvetom iz neposrednog okruenja po izuzetno povoljnim uslovima i eventualno manjim koliinama uglja. Iz obavljenog intervjua dvije vee kole u Bievu i Bau su pokazale intersovanje za korienje ovog goriva. Sasvim sigurno bar gradske kole predstavljaju ozbiljno prodajno trite za pelete i brikete. Dalji konkretniji razgovori mogli bi i dati detaljne i precizne informacije o ovom tritu. Za prodajno trite ili trite plasmana proizvoda biomase van ogrijevnog drveta izuzetno su znaajne ustanove kao to su: zgrada Optine Roaje, objekti MUP-a Crne Gore, Centar za kulturu u Roajama, Osnovni sud i Dom zdravlja. Sa gradonaelnikom optine Roaje obavljen je intervju sredinom oktobra mjeseca na poetku aktivnosti na izradi ove studije koji je iskazao punu podrku ovom projektu i spremnost da se ova optina sa organima lokalne samouprave ukljui u promociju i realizaciju projekta. Ovo je od izuzetne vanosti za uspjeh cjelokupnog projekta iz razloga to je optina veliki kupac ovih proizvoda i moe da odlui da se sve institucije koje za to imaju uslova ukljue u kupovinu ovih proizvoda za grijanje. U konkretnom intervjuu gradonaelnik je pokazao prioritetno interesovanje da se ovim gorivom obezbijedi grijanje za zgradu lokalne samouprave i Centar za kulturu koje su i fiziki jedna pored druge a ujedno su i veliki potroai toplotne energije. U neposrednoj blizini, odnosno uz objekat zgrade Optine nalazi se i zgrada podrune jedinice MUP-a Crne Gore i Uprava policije koji su takoe znaajni potroai toplotne energije. Procijenjeno je da bi objedinjeni sistem grijanja za ova tri objekta prosjeno godinje troio oko 240 tona briketa i peleta. Ukoliko bi se na ovaj sistem prikljuio i Osnovni sud u Roajama sa tuilatvom koji je na istoj strani ulice i udaljen od centra za kulturu oko 50-ak metara onda bi potronja bila poveana na oko 320 tona. Izgradnja ovog sistema za ove objekte bila bi sa stanovita ekonomske opravdanosti i visine investicionih ulaganja najracionalniji projekat a pored toga to bi bio podsticaj i za ostale ustanove da se ukljue u sistem korienja iste energije. Dom zdravlja u Roajama bi mogao biti izuzetno interesantan jer je veliki potroa toplotne energije sa razloga to posjeduje povrinu od 3700 m2 koju je potrebno zagrijavati tokom cijele godine izuzev dijela juna i jula mjeseca, kako bi se pacijentima u ovom planinskom mjestu obezbijedila adekvatna sobna temperature. Iz intervjua sa ovlaenim predstavnicima Doma zdravlja dolo se do saznanja da bi ova ustanova bila zainteresovana za uvoenje sistema grijanja na brikete ili pelete. Pogodnost za to je to je rekonstruisan i izuzetno osavremenjen sistem grijanja dok bi bilo vjerovatno potrebno izvesno adaptiranje loita i eventualno kotla. Prema izvrenim terenskim istraivanjima, iako to nije bio projektni zadatak, utvreno je da su javne ustanove u Roajama dugorono posmatrano najsigurniji i najstabilniji potencijalni kupac ovih proizvoda, odnosno one ine izuzetno stabilno trite za brikete i pelete. U ovom pravcu bi trebalo graditi dalju strategiju i preduzimati konkretne aktivnosti obzirom na opredjeljenje drave CG i mogunost subvencioniranja potronje ove energije a posebno jer su to korisnici budetskih sredstava.

73

Mesna industrija Gradina Company za zagrijavanje koristi ogrijevno drvo u koliini oko 300 m3 godinje to zauzima veliki prostor. Dio ogrijevnog drveta se koristi za dimljenje gotovih prouzvoda ove mesne industrije kao to su pruta, suduk, kobasice i sl. Obzirom na ovu injenicu moralo bi se uzeti u obzir da bi dio od najmanje 100 m3 ogrijevnog drveta ovo preduzee i dalje nastavilo da koristi ukoliko se nebi dokazalo da drveni ips moe adekvatno da zadovolji potrebe za ovom namjenom. Kako se drveni ips koristi za rotilje tehnoloki bi trebalo ispitati da li bi drveni ips mogao zamijeniti ogrijevno drvo za dimljenje gotovih mesnih proizvoda. U industrijskoj zoni Zeleni na koncentrisanom prostoru postoji vie preduzea koja su potencijalni korisnici i potroai ove energije. Na bazi terenskih istraivanja i obavljenog intervjua moe se konstatovati da su vrlo zainteresovani za korienje ove energije preduzee Servis trans u Roajama industrijska zona Zeleni, ljekobilje u istoj zoni, i Famod sa kapacitetima za industrijsku namjenu i velikim restoranom od skoro 1.000 mjesta koji ini jedinstvenu cjelinu i za ije zagrijavanje je potrebna velika koliina toplotne energije. Naravno, i ova preduzea interesuju pitanja o mogunosti organizovanja proizvodnje briketa i peleta, u kojem roku je to mogue objektivno oekivati, kakav je odnos trokova tog ogrijeva u odnosu na elektrinu energije, ugalj, ogrijevno drvo ili lo ulje. Pored toga, obzirom na nadmorsku visinu na kojoj se nalaze preduzea od 1.050 pa do 1.200 mnv potreba zagrijavanja prostorija je uglavnom gotovo kontinuirana tokom cijele godine. Konano, ova preduzea veliku koliinu toplotne enrgije koriste i za svoj tehnoloki proces i to u prvom redu za snabdijevanje suara rezane grae ili stvaranja pritiska. Dinamiki posmatrano ova preduzea e biti prvi korisnici proizvoda biomase jer je to utvreno i terenskim istraivanjima a pored toga najvjerovatnije e neka od tri vea preduzea iz ove oblasti se opredijeliti za proizvodnju briketa ili peleta. Samim tim ona e te proizvode dijelom koristiti i za podmirivanje sopstvene toplotne energije a dio za prodaju. Kako su ova preduzea u jednom dijelu i tehnoloki povezana sasvim je prirodno da meu njima doe do razmjene proizvoda briketa i peleta koje bi koristili za zagrijavanje za proizvode komercijalne namjene iz drvoprerade i druga relacija zamjena proizvoda za sirovinu, odnosno zamjena briketa i peleta za drveni otpad od koga se prave briketi i peleti. Dakle, sva saznanja upuuju da e dinamiki posmatrano prva proizvodnja i prva potronja ovih proizvoda biti u preduzeima drvoprerade. To znai da e ona predstavljati i dio trita plasmana, odnosno prodaje i najvei izvor sirovine, odnosno trita nabavke. Iz tog razloga preporuuje se intenzivan dalji rad sa ovim preduzeima u cilju realizacije ovih projekata uz jo jednu komparativnu prednost to ta preduzea pored svih ranije naznaenih prednosti i tradicije bavljenja ovim poslom posjeduju i znaajne graevinske kapacitete, znaajan dio opreme i mehanizacije kao to su LKT traktori za izvlaenje drvne biomase, kamioni za transposrt, dizalice za utovar i istovar, skladita i sl. Svemu ovome treba dodati da ova preduzea zamjenjuju nekadanji roajski gigant drvoprerade Gornji Ibar koji je zapoljavao svojevremeno oko 3.000 radnika. Ovaj privatni sektor je tek u poetnom razvoju sa ogromnim razvojnim potencijalom kome je potrebna struna, tehnika i finansijska podrka za ostvarenje postavljenih ciljeva. U gradu Roaje ima oko 40 veih stambenih zgrada u kojima sistem centralnog grijanja ili nije izgraen a tamo gdje je izgraen tehniki je neispravan i uglavnom nije u funkciji. Zagrijavanje ovih zgrada je veliki problem jer svi stanovi gotovo koriste ogrijevno drvo za zagrijavanje. Jedina stambena zgrada koja koristi mazut ili lo ulje je zgrada Sofico koja ima oko 4500 m2 stambenog prostora i oko 1800 m2 poslovnog prostora. Prema sadanjim procjenama mala je mogunost da u kraem vremenskom periodu od narednih 5.godina doe do izgradnje nekog centralnog sistema grijanja u stambenim zgradama koji bi kao gorivo koristio brikete ili pelete. Realnija je varijanta da za dogledno vrijeme brikete i pelete koriste stanari ovih zgrada kao nezavisnih jedinica iz mnogo razloga a jedan koji je izuzetno vaan jeste prostorni

74

smjetaj briketa i peleta i njihova raspoloivost za nabavku tokom cijelog perioda jer za toliko stambenih jedinica jednostavno nema prostora za smjetaj ogrijevnog drveta, pa su stambene zgrade bukvalno zatrpane brdima ogrijevnog drveta. Za razliku od toga briketi i peleti se za jednomjesenu potronju mogu lagerovati u hodniku, tersi ili drugom pogodnom mjestu a da ne remeti normalno funkcionisanje u stanu. Dakle, stambene zgrade kao jedinstvene cjeline bar za dogledno vrijeme ne mogu biti ozbiljno trite prodaje, odnosno plasmana za brikete i pelete. Pojedinane stambene jedinice sa velikom vjerovatnoom e biti ozbiljno trite za kupovinu briketa i peleta i to prema sadanjim saznanjima daleko izvjesnije nego samostalna domainstva u porodinim kuama u gradu a posebno sa velikom prednou u odnosu na prigradska domainstva. Prema podacima Zavoda za statistiku Crne Gore(MONSTAT 2011),na teritoriji optine Roaje ivi 23312 stanovnika, od toga u urbanom dijelu 9567 u 2479 domainstava, 2778 stanova. Na selu ivi 13745 stanovnika u 3205 domainstava, odnosno 3898 stanova. Trite prodaje treba bazirati i na potronji briketa i peleta za grijanje i kuvanje u domainstvima. Ve je konstatovano da domainstva u stanovima stambenih zgrada predstavljaju realno oekivano trite za prodaju proizvoda biomase. Ovih stambenih jedinica ukupno u Roajama ima oko 400 stanova,od kojih bar 15% e biti sigurni kupci briketa i peleta, odnosno oko 60 stanova ija bi ukupna prosjena godinja potronja ovih proizvoda iznosila 120 tona, to predstavlja izuzetno znaajnu koliinu posebno za proizvodnju koja bi se mogla organizovati u poetnom periodu. Treba naglasiti da se terenskim istraivanjem dolo da zakljuka da bi kupci ovih proizvoda u stanovima bila ona domainstva koja su u prvom redu sa veim ivotnim standardom, odnosno vee platene moi, to je ohrabrenje za ovu proizvodnju imajui u vidu moguu cijenu koja bi se mogla postii. Pored domainstava u stanovima koja ine ozbiljno trite prodaje, i trite domainstava u individualnim stambenim zgradama kuama je veoma interesantno. Prvenstveno se ovdje misli na gradska domainstva kojih u gradu u Roajama ima oko 2479 kua. Domainstva koja su prigradskog karaktera e imati manji interes dok e najmanje biti zainteresovana domainstva na selu, koja se koriste ogrijevnim drvetom za grijanje i kuvanje. Domainstva su dugorono posmatrano izuzetno znaajno trite za brikete i pelete ali je za ovladavanjem tim tritem potrebno due vrijeme, dosta edukativnih aktivnosti, da zaive stimulacije drave I da se steknu navike. Dakle, iako je ovo trite izuzetno znaajno u poetnom periodu ono e imati periferni karakter u odnosu na preduzea drvoprerade, javne ustanove i organe kao i dio ostalih preduzea industrijske, proizvodne ili uslune djelatnosti. Generalno, proizvoai peleta u Roajama imaju dvije mogucnosti: da izvoze pelete u neku zemlju EU ili da prodaju na domacem tritu. Plasman energije u Crnoj Gori na bazi biomase, u irokoj potronji u ovom vremenu, praktino ne postoji. Odreeni plasmani energenata na bazi drvne biomase plasiraju se u internoj tehnologiji, jednog dijela postojeih drvnih industrija. Prostorno drvo liara, koristi se kao energent za grijanje domaninstava u klasinom tradicionalnom transferu drvne biomase u toplotnu energiju-sagorijevanjem, u peima poretima. Proizvodnja male kolicine briketa, u Podgorici plasira se na inostranim tritima. Znaajniji plasman na lokalnom tritu treba oekivati sa masovnijom proizvodnjom energenata na bazi biomase (pelet, briket, elektroenegija) u kom smislu e biti potrebno paralelno uvoenje tehnolokog transfera za takav vid potronje energenata. Kako je sve izvjesnija potranja za energijom na bazi biomase, a sa aspekta: cijene, ekoistote, obnovljivosti-to se moe rei da je plasman za moguu proizvodnju energenata na bazi biomase u Crnoj Gori na: lokalnom, regionalnom i irem tritu, sasvim izvjestna. U Crnoj Gori postoji jedna Fabrika za proizvodnju briketa u Podgorici na bazi vinove loze i cjelokupnu proizvodnju izvozi u inostranstvo Italija. Sada postoji nekoliko preduzea koja su zainteresovana za organizovanje ove proizvodnje. Takoe su zainteresovani i neki novi preduzetnici da instaliraju

75

opremu za proizvodnju peleta ili briketa. Sve je to posljedica stanja na tritu, poto sadanja cijena drvenih peleta na inostranom tritu (preko 150 /t) izgleda finansijski vrlo privlana za domae proizvoae. Meutim u budunosti, proizvoai peleta koji proizvodnju ne baziraju u znaajnoj mjeri na sopstvenim drvnim ostacima ili na dugoronim ugovorima ili koncesijama drave, mogli bi da imaju problem da nabave dovoljne koliine drvnog ostatka. to se tie potroaa drvnih ostataka na prvom mjestu trebalo bi uzeti drvno-preraivaka preduzea. Obino ta preduzea koriste svoje raspoloive drvne ostatke uz mogui dodatak ostatak iz drugih oblinjih pilana.Meutim ova potronja drvnog ostatka je van trita. Domainstva su potencijalno veliki potroa drvenih peleta. Pored toga, optine u regionima bogatih umom sa svojim javnim zgradama (kole, bolnice) su potencijalni potroai peleta takoe. Za sada domainstva u selima koriste ogrijevno drvo i druge vrste ostataka biomase prikupljene obino na svojim posjedima ili iz uma na lokalitetima koji gravitiraju njihovim sjeditima -prebivalitima. Meu razliitim vrstama biomase kao gorivo se u gradovima za grijanje domainstava koristi samo ogrijevno drvo.Veina javnih zgrada u regionima bogatih umom koriste fosilna goriva. Drvni ostaci, ili ostaci biomase bilo koje vrste, generalno se ne koriste u ovim objektima. kole gradske a i one na selima koriste fosilna goriva, uglavnom ugalj, a samo dijelom ogrijevno drvo. Javne zgrade koje su u nadlenosti optinskog rukovodstva imaju obazbeen budet za grijanje od optine. Iz tog razloga one nijesu motivisane da uvode nove tehnologije radi korienja jeftinijeg goriva, a u isto vrijeme to je tehnologija koja je vie zavisna od obuenosti operatora i njegove odgovornosti. Malo ozbiljnije razmatranje budeta optine pokazalo bi da korienje drvnih ostataka sa svoje teritorije moe doprinijeti unapreenju privrede te optine: Ne bi imali trokove za nabavku uvoznih goriva, neki stanovnici optine bi bili zaposleni na prikupljanju i transportu ostataka biomase, a neka lokalna preduzea prerade drveta bi mogla imati dodatni prihod. To znai da korienje drvnih ostataka ima pozitvne efekte na privredu u optini. Potrebno je napomenuti da su umski regioni uglavnom slabo razvijeni a meu najmanje razvijene optine spada i optina Roaje. to se tie cijena, sadanje cijene peleta na meunarodnom tritu su vrlo privlane za izvoz proizvoaa iz Crne Gore, ali te cijene nijesu pogodne za potroae u Crnoj Gori pa ni u optini Roaje. Drveni peleti su prihvatljivi za dobrostojea domainstva i mala preduzea sa sopstvenim centralizovanim sistemom grijanja. Oni mogu plaati dodatnu opremu za automatski rad ovih malih kotlova na drvene pelete, i takoe plaati relativno visoku cijenu drvenih peleta. Pored raspoloivosti drvenih peleta veoma je vano na tritu imati iroku ponudu kvalitetnih i savremenih kotlova za sagorijevanje drvenih peleta sa dodatnom opremom. Sada to nije sluaj u Crnoj Gori mada je situacija u okruenju drastino bolja, jer na primjer u susednoj Srbiji imaju vrlo razvijenu proizvodnju vrlo savremene opreme za ove namjene, sa tendencijom stalnog usavravanja. Izvjesnost trine perspektive energenata na bazi biomase predstavlja osnovni generator valorizacije crnogorskih resursa u ovoj sveri a u periodu koji neposredno slijedi.Situacija sa tritem biomase koja vai za Crnu Goru, uglavnom se moe konstatovati i za optinu Roaje. 6.9. Rezime aktuelnog stanja i mogunosti razvoja trita drvne biomase u Roajama Rezime aktuelnog stanja u oblasti proizvodnje i korienja drvne biomase za energetske potrebe u Roajama predstavljen je kroz matricu SWOT analize sa ciljem da se pored analize raspoloivih potencijala i mogunosti dobije i jasnija slika u pogledu ogranienja i problema koji postoje u ovoj oblasti. Proizvodnja peleta i briketa od biomase za trite u Crnoj Gori je

76

praktino beznaajna. Domai standardi za proizvodnju peleta i briketa jo nijesu usvojeni. Ali poto je sadanja proizvodnja peleta uglavnom usmjerena ka zemljama EU, onda proizvoai proizvode pelete prema standardima tih zemalja. Prisustvo i aktivnosti odreenih meunarodnih organizacija i njihovo opredeljenje i podrka konverziji fosilnih goriva u sistemima od javnog znaaja sa gorivima na biomasu polazni su, za sada, element razvoja trita drvne biomase u Crnoj Gori. Takoe, vaan element i jedan od segmenata jakih strana poveanog korienja drvne biomase u bliskoj budunosti u Crnoj Gori svakako predstavljaju zemlje u okruenju u kojima dui ili krai vremenski period ve funkcionie trite drvnih goriva i u kojima zainteresovane strane (stackeholders) iz Crne Gore mogu vidjeti primjere dobre prakse. Korienje drvnog ostatka koji nastaje u umasrtvu, preradi drveta za proizvodnju energenata je nezadovoljavajue. S druge strane mnoga preduzea u preradi drveta se suoavaju sa problemima odlaganja drvnog ostatka pa su neka preduzea postala crne ekoloke take jer je koliina drvnog ostatka koja je deponovana u neposrednoj blizini objekata u kojima se obavlja proces prerade drveta tolika da se moe slobodno upotrijebiti termin ''planine od piljevine''. Godinja koliina drvnog ostatka iz prerade drveta na nivou cijele optine Roaja dovoljna je za jednu fabriku peleta srednjeg kapaciteta kakve postoje u okruenju , to je nestimulativno za investiture iz inostranstva. Proces rekonstrukcije objekata od javnog znaaja (kole, bolnice, domovi zdravlja, zgarde Vlade I drugi) koji se odvija kroz nekoliko kreditnih linija koje koristi Crna Gora polazna je ansa za otpoinjanje korienja drvne biomase kao energenta za potrebe grejanja ovih objekata. Ovo tim prije to je u tom procesu poseban akcenat dat konverziji fosilnih goriva koja su korienja u ovim objektima sa gorivima na drvnu biomasu. Spremnost pojedinih vlasnika preduzea za preradu drveta za pronalaenjem stratekih partnera I sve ozbiljnija razmiljanja da je krajnjevrijeme da se otpone sa proizvodnjom drvnih goriva dodatna su ansa razvoju trita ovih energenata. Tu ansu poveavaj postojea regulativa koja uslovljava izadavanje dozvola za gradnju novih objekata uslovom da minimum 20% energije za potrebe tih objekata mora biti iz obnovljivih izvora energije. Najave iz pojedinih vladinih institucija da e uskoro biti donet paket zakonskih propisa podrke proizvoaima i potroaima u obliku stimulacija dodatni su element ansi za ubrzani razvoj trita drvih goriva u bliskoj budunosti. Jedna od glavnih prijetnji buduem razvoju proizvodnje goriva na bazi drveta predstavlja prijetnja da u proces proizvodnje ue veliki broj preduzea sa kapacitetima koji bi postali nerealno veliki u odnosu na raspoloive koliine drvnog ostatka. Takav scenario je ve postao problem za neke kompanije u zemljama u okruenju jer zbog predimenzionisanih kapaciteta cijene drvne sirovine su dostigle takav nivo da je, uz druge probleme, proizvodnja u mnogim kompanijama postala nerentabilna. Imajui u vidu da je problematika goriva na bazi drvne biomase postala vrlo aktuelna i predmet svakodnevnih razmiljanja i planova u nekoliiko preduzea u preradi drveta, postoji prijetnja da se isti scenario iz susednih zemalja prenese i u Crnu Goru.

PREDNOSTI Veliki raspoloivi potencijal biomase, a ista se ne koristi i ini veliki ekoloki problem Roaja, problem za ribolov, za razvoj turizma, potencijalni uzrok poara i izazivanja bolesti kod drvea, Blizina nabavnog trita jer se biomasa nalazi bukvalno na par kilometara od grada a najudaljenije oko 35 km, Dostupnost neiskorienih zemljita za

SLABOSTI Problem odlaganja drvnog ostatka ije je odlaganje na javne povrine kao i paljenje i bacanje u rijeke strogo zabranjeno Kanjenje Vlade u pogledu donoenja feed-in tarifa I akcionog plana za biomasu Koliine drvnog ostatka sa kojima se realno moe raspolagati na godinjem nivou su, sa stanovita jakih inostranih kompanija, nedovoljno stimulativne za njihove eventualne

77

podizanje plantaa brzo rastuih vrsta za energetske potrebe, Smanjenje emisije C2 , Podsticaj za koncesionare i vlasnike privatnih uma Roaja zbog dodatnih prihoda koje do sada nijesu imali Koristi za umarstvo, sanacije i razvoja umarstva i podsticaji za drvopreraivae u primarnoj i finalnoj preradi u okviru drvne industrije, Proizvodnja znaajnih koliina energije iz obnovljivih izvora za domainstva i javni sektor, Preko 2.000 domainstava koja ive od tzv. socijane pomoi, odnosno materijalnog obezbjeenja porodice, Veliki broj nezaposlenih lica na evidenciji zavoda za zapoljavanje Postizanje energetskog suficita.

investicije. Neposjedovanje znanja i neinformisanost o mogunosti korienja biomase za energetske svrhe, Nedovoljna istraenost bio energetskih resursa, Jo uvijek niske cijene tradicionalnijh energenata, Nedostatak sopstvenih finasijskih razvojnih sredstava, Ne postoji opta edukacija stanovnitva o mogunostima i prednostima korienja biomase, Slaba ponuda opreme za korienje biomase u Crnoj Gori, posebno za manje kapacitete, Nepostojanje adekvatne, zakonodavne stimulativne regulative, Nepotpuno informisanje javnosti o energetskom potencijalu biomase.

MOGUNOSTI Prihodi za koncesionare, drvopreraivae i posebno domainstva sa niskim primanjima prihodima u optini Roaje, Jaanje energetske stabilnosti, smanjenje zavisnosti od uvoza drveta iz drugih podruja, Direktna zamjena fosilnih goriva, Mogu je manji Izvoz energije-briketa ili peleta, Uveanje drutvenog proizvoda optine Roaje, Otvaranje novih radnih mjesta, posebno za tee zaposlive kategorije stanovnitva, Razvoj lokalne privrede, novi kapaciteti, nova radna mjesta, uveanje prihoda, smanjenje trokova is l. Korienje subvencija drave, banaka, Korienje EU fondova, CDM investicije i koristi drave Crne Gore od mehanizama Kjoto Protokola.

PRIJETNJA Potencijalna konkurencija I na tritu nabavke koje je lokalno i na tritu prodaje koje je lokalno i izvozno, Svjetska cijena fosilnog goriva moe biti manja, Inteziviranje proizvodnje energije na bazi: sunca,vjetra, malih HE i sl., Via sila u smislu moguih poara uma stanja u kome se preduzea za preradu drveta nalaze kako u pogledu tehnoloke opremljenosti tako i u pogledu poslovanja, neka preduzea nijesu u stanju da redovno izmiruju obaveze po koncesionim ugovorima za drvnu sirovinu.

6.10. TRITE EVROPSKE UNIJE U martu 2007.godine zemlje Evropske Unije su se sloile da se obaveu da do 2020. godine uee obnovljivih izvora u proiozvodnji energije bude 20%. Biomasa e imati glavni doprinos u dostizanju ovog cilja. Prema Evropskoj Komisiji, tehnologije korienja biomase e do tada dostii proizvodnju energije od 215-239 miliona tona ekvivalentne nafte (Mtoe), (samo na osnovu korienja domaih izvora). Poto su goriva od drveta (ukljuujui drvene pelete)

78

najraspoloiviji vid biomase u veini zemalja EU, onda e ova goriva imati kljunu ulogu u dostizanju cilja u 2020. godini. Pored toga, trgovina gorivom (to jest uvoz) predstavljae znaajnu pogodnost da se postavljeni cilj dostigne i ak pree. Glavni cilj Akcionog Plana EU usvojenog u decembru 2005.godine je dupliranje udjela od 4% energije biomase u proizvodnji energije do 2010. godine. Raposloivost sirovine, konkurentna cijena i razvijena energetska politika favorizuju razvoj industrije drvenih peleta u Evropi. vedska, Danska, Nemaka i Austrija imaju najrazvijenije trite drvenih peleta. Druge zemlje kao Italija, Belgija, Francuska i Velika Britanija od nedavno prate ovaj trend. U 2006.godini proizvodnja peleta u Evropi je bila oko 4,5 miliona tona, sa vedskom, Austrijom i Nemakom kao glavnim proizvoaima. Skoro 300 postrojenja za proizvodnju drvenih peleta postoji u EU, od malih sa godinjim kapacitetom od 2 000 tona peleta godinje pa sve do onih sa 150 000 tona godinje. U 2006.godini u EU potronja drvenih peleta je iznosila oko 5,5 miliona tona, to govori o postojanju vrlo velikog uvoza drvenih peleta. Drveni peleti se koriste kako u proizvodnji toplotne tako i proizvodnji elektrine energije, kako u velikim tako i u malim postrojenjima. Najvie cijene drvenih peleta su u Njemakoj, a slijede ih Austrija i vedska. Cijene su nie u Finskoj i vedskoj. Austrija i vedska imaju vrlo visoke cijene uprkos injenici da imaju velike koliine sirovine. Njihova trita biogorivima su razvijena, i potranja za njima je dovoljno visoka da vodi ka visokim cijenama. Sve vei broj proizvoaa drvenih peleta se pojavljuje u Evropi izvan EU (Ukrajina, Belorusija, a i Bosna & Hercegovina, Srbija i Hrvatska takoe) i ponuda peleta je vea, i verovatno dovodi do pada cijena. Holandija ima vrlo ograniene koliine domaeg drvnog ostatka, ali Holandija ima veliku potronju drvenih peleta. Prema izvetaju ProPellets iz Austrije godinja potranja za peletima u Holandiji je oko 1.4 miliona tona. Drveni peleti se uvoze iz June Afrike, Sjeverne Amerike (uglavnom Kanade), i June Amerike (ile i Brazil). 6.11. Mogunost korienja drvnog otpada u ne-energetske svrhe Razliite vrste drvnog otpada se javljaju pri sjei drveta u umi i pri preradi drveta. Tipini otpad pri sjei drveta u umi je: panj sa korijenom, tanke grane do 7cm u preniku, kora skinuta sa trupaca i ostaci pri sjei drva radi dobijanja odgovarajueg oblika i dimenzije komercijalnog proizvoda. Ovi ostaci imaju vrlo ogranienu mogunost da budu resurs za proizvodnju neke vrste proizvoda, ili neku drugu komercijalnu upotrebu osim kao gorivo. To znai da bi procenjena koliina umskog drvnog otpada od 1,1 milion m3 mogla biti koriena uglavnom kao gorivo. Drvni ostaci u preduzeima drvne prerade (kao to su pilane, fabrike celuloze i papira, proizvodnja drvenih ploa, ili proizvodnja vrata, prozora i nametaja) su razliite vrste. U pilanama i fabrikama celuloze i papira drvni ostaci se uglavnom sastoje od kore, piljevine drvene praine, a takoe i drvni otpad koji sadri neke otrovne materije nakon hemijskog tretmana drveta. Piljevina je vrlo interesantan materijal za razlicito koricenje, posebno za proizvodnju drvenih ploa. Drvena praina takode moe biti iskoriena za proizvodnju ploa, dok je kora uglavnom interesantna samo za koricenje kao gorivo. Drvni otpad koji sadri odreene otrovne materije moe biti korien samo kao gorivo. Ostaci u proizvodnji drvenih prozora i vrata, kao i nametaja, mogu biti isto drvo, zagaeno drvo, i djelovi ploa. Ako je ostatak zagaeno drvo, to jest drvo koje je prethodno zaticeno smolama ili je farbano, ili komadi ploa koji sadre smole kao vezivo, onda je njihovo koricenje vrlo ogranieno. Ako nije mogue pronai svrhu za ak i vee komade drvnog ostatka u postojeem procesu proizvodnje namjetaja, prozora ili vrata onda bi ove ostatke trebalo iskoristiti kao gorivo u procesu sagorijevanja, ali na ekoloki prihvatljiv nain. Ekoloki prihvatljiv nain znai da gasovi nastali sagorijevanjem moraju zadovoljiti definisane granine

79

vrijednosti koncentracija otrovnih gasova koji sadre hlor i ivu, kao i da pepeo sa poveanom koncentracijom nekih metala (kadmijum, cink, olovo) bude posebno tretiran. To znai da ova vrsta drvnog otpada nije pogodna za proizvodnju peleta, posebno ne za pelete koji se koriste u domainstvima sa otvorenim loitem (na primjer kamin). Standardi za drvene pelete (u Austriji, Danskoj, Nemackoj, EU) odreuju gornju granicu sadraja pojedinih opasnih materija (hlor, iva, olovo) u peletima. Rjeenje za prozvodnju peleta bi moglo biti da se pomijea drvni otpad sa niskim koncentracijama tetnih materija sa istim drvetom, kako bi se dobili drveni peleti koji zadovoljavaju standarde. 6.12. EU standardi briketa i peleta U cilju racionalne manipulacije biomasom kao izvorom obnovljive energije, u smislu smanjivanja zapremine, vri se briketiranje i peletiranje. S obzirom na tendencije Evropske Unije za korienje OIE, bilo je neophodno definisati niz standarda u cilju lakeg pakovanja i manipulacije finalnim proizvodima biomase od strane krajnjih korisnika (pre svega domainstva i industrija). U martu 2004.god. uveden je standard Evropske Komisije ptCEN/TS-14961:2004 kojim su definisane kategorije peleta prema porijeklu (ostaci iz poljoprivrede ili drvni otpad) i prema nainu korienja u termoenergetske svrhe. Iako se Standard ptCEN/TS-14961:2004 ne odnosi na brikete, i proces briketiranja, on jasno propisuje maksimalno uee pojedinih hemijskih elemenata u strukturi biomase, a samim tim i kvalitet briketa. Na taj nain, kontrolisanje hemijske strukture biomase, odnosno briketa i peleta utie na zadovoljenje propisanih graninih vrijednosti emisije zagaujuih materija koje se oslobaaju prilikom sagorevanja 6.13. Odnos procijenjene ponude i potranje na lokalnom tritu Odnos procijenjene biomase i proizvoda briketa, peleta, ipsa i ogrijevnog drveta, kao trita nabavke ili ponude i procijenjene koliine korienja proizvoda na podruju Roaja kao trita prodaje, plasmana i lokalne tranje pokazuje, na bazi izvrenih potraivanja dosta izbalansiran odnos. injenica koja je uticala na obim poveane tranje proizvoda biomase je to Roaje ima veoma male koliine kvalitetnog, tvrdog ogrijevnog drveta, pa se isto u preko 95% sluajeva uvozi iz susjednih optina.

80

VII. REGULATORNI OKVIR ZA KORITENJE BIOMASE

7.1. Domae zakonodavstvo i regulativa Stvaranje povoljnog investicionog ambijenta sa aspekta zakonske infrastrukture vezano za energetiku, zasnovano je na propisima koji pokrivaju podruja: energetike, organizacije privrednih drutava i poreskog sistema, imovinsko pravnih odnosa, vodoprivrede i umarstva, investicija, ureenja prostora, zatite ivotne sredine i izgradnje u irem smislu. Zakonska infrastruktura daje dobru osnovu za realizaciju investicionih zahvata u ovom sektoru. Ipak, radi se dalje na otklanjanju normativnih barijera i poboljanju propisa kroz njihovo usklaivanje sa propisima Evropske Unije. U vrijeme izrade ove studije izuzetno je intenzivna aktivnost Vlade Crne Gore i resornih ministarstava na izradi propisa koji imaju neposredan uticaj na korienje biomase u Crnoj Gori, a samim tim i u optini Roaje. Ministarstvo odrivog razvoja i turizma CG u okviru svojih nadlenosti ima posebnu jedinicu koja se odnosi na tzv. CDM potencijal i CDM projekte u CG. CDM je akronim engleskih rijei za Clean Development Mechanism tj. Mehanizam istog Razvoja. Crna Gora je pristupila UNFCC Konvenciji aktom o nasljeivanju 23. Oktobra 2006. godine, nakon sticanja nezavisnosti, dok je Kyoto protocol ratifikovan 4. Jula 2007. godine. Nakon toga CG je radi primjene Kyoto protokola pristupila stvaranju odgovarajueg okruenja kako bi mogla postati korisnik CDM projekata. CG raspolae velikim potencijalom za generisanje velikog broja tzv. Karbon kredita usmjeravanjem investicija u sektor energetike, upravljanje otpadom umarstva i poljoprivrede. Ove mogunosti se realizuju projektima kojima se smanjuje emisija GHG gasova. Izuzetno je vano napomenuti da je ovo ministarstvo utvrdilo listu tekuih projekata koji su u pripremi iz okvira CDM na kojoj je prvo mjesto dato projektu Pretvaranje drvne biomase u energiju na sjeveru Crne Gore sa tipom projekta Small scale, odnosno to podrazumijeva male projekte koji imaju sljedee elemente i to: obnovljiva energija kapaciteta do 15 MW, energetska efikasnost koja smanjuje potronju ekvivalentnu sa 15 GWh/god i umanjuju emisiju i emituju CO2 manje od 15 kt/god. Naznaeno je da se studija izvodljivosti trenutno radi. Ova aktivnost Vlade CG je dakle apsolutno kompatibilna ovoj studiji i ukazuje na znaaj koji i stvarno i pravno se pridaje ovoj materiji. Pored toga, sainjena je procjena potencijala za smanjenje CO2 po sektorima tako da je u okviru sektora obnovljivih izvora energije pod-sektoru Biomasa izvrena procjena da ima godinji potencijal 55 ktCO2ekv. Iz ovoga se moe zakljuiti koji veliki potencijal u CG ima biomasa. 7.2. Zakoni i podzakonski akti Vlada CG je na 37. sjednici odranoj 20.10.2011. godine utvrdila Predlog Zakona o upravljanju otpadom koji u lanu 3 propisuje sljedee: lanom 3 Predloga ovog zakona propisano je ta se smatra Biomasom u smislu ovog zakona, a to je: 2) biomasa je biljni materijal nastao iz poljoprivrede ili umarstva i prehrambene industrije,koji se koristi za grijanje ili u industrijskom procesu; vlaknasti biljni otpad iz proizvodnje primarne celuloze i papira iz celuloze ako se spaljuje na mjestu proizvodnje i ako se toplota dobijena spaljivanjem koristi za grijanje ili u industrijskom procesu; otpad od plute; drvni otpad, osim drvnog otpada koji sadri halogene organske materije ili teke metale koji nastaju upotrebom proizvoda za zaitu drveta ili premaza i koji naroito ukljuuje drvni otpad koji potie od graevinskog otpada ili otpada nastalog ruenjem.

81

Ovo je uinjeno sa razloga to e pitanje drvne biomase i biomase uopte biti regulisano posebnim propisom. Veoma je vano napomenuti da je Predlogom ovog zakona propisana Proirena odgovornost proizvoaa, koja ukazuje da e odgovornost i za drvni otpad biti drastino sankcionisana tako da e sadanja praksa i navika zagaivanja ukupne okoline drvnim otpadom biti sigurno eliminisana. Ovo ide u prilog interesima formiranja proizvodnje proizvoda od biomase za energetske svrhe jer e proizvoai otpada morati traiti rjeenja za njegovo zakonito zbrinjavanje. Ovime e biti stvoren pogodan ambijent za obezbjeenje sirovine za proizvoae proizvoda od drvne biomase. Takoe je u postupku usvajanja i Predlog Zakona o komunalnim djelatnostima koji se dijelom odnosi i na drvnu biomasu a posebno i za ogrijevno drvo. I niz drugih podzakonskih akata je u procedure nacrta ili predloga a koji se na posredan ili neposredan nain odnose I na pitanja drvne biomase. Posebno se istie Zakljuak Vlade CG u vezi obnovljivih izvora energije i Zakljuak po osnovu implementacije Nacionalne strategije odrivog razvoja Crne Gore od 20.10.2011.godine. Dakle, proces zaokruivanja pravne regulative kao okvira za biomasu a samim tim i drvnu biomasu je u intenzivnoj ali i finalnoj fazi pa se moe oekivati da e taj proces biti uglavnom zaokruen do kraja 2012.godine. Pored toga to je ovo ivi proces u nastavku se daje pregled regulatornog pravnog okvira kojim se regulie pitanje biomase, a samim tim i drvne biomase u CG, koji e se primijeniti na optinu Roaje. Pravni poredak u Crnoj Gori kojim se ureuje pitanje biomase obiluje nizom propisa, a u najkraem sastoji se od : Zakona o energetici ZoE (Slubeni list CG, br.28/10), Zakona o energetskoj efikasnosti ZoEE (Slubeni list CG, br.29/10), Zakona o ratifikaciji Kjoto protokola uz Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija o promjeni klime (Slubeni list CG, br.17/07), Ministarske Deklaracije o Jonsko-jadranskom gasovodu (25. septembar 2007. godine), Prvog nacionalnog izvjetaja Crne Gore o klimatskim promjenama prema Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC) (2010. godina), Nacionalne strategije odrivog razvoja Crne Gore (2007. godina) Strategije regionalnog razvoja Crne Gore 2010-2014 (2010. godina) zakona i dokumenata koji reguliu oblasti zatite ivotne sredine, planiranja i ureenja prostora i drugih relevantnih zakona Prostorni plan Republike Crne Gore do 2020. godine i drugi propisi. Regulativa na podruju organizacije privrednih subjekata i poreskog sistema: Zakon o privrednim drutvima, Zakon o porezu na dodatu vrijednost, Zakon o porezima na imovinu, Zakon o porezu na nepokretnosti. Regulativa na podruju imovinsko-pravnih odnosa: Zakon o osnovama svojinsko pravnih odnosa, Zakon o eksproprijaciji, Zakon o koncesijama. Regulativa na podruju vodoprivrede i umarstva: Zakon o vodama, Zakon o umama. Regulativa na podruju investicija: Zakon o stranim ulaganjima, Zakon o ueu privatnog sektora u vrenju javnih usluga. Regulativa na podruju graenja: Zakon o izgradnji objekata. Regulativa na podruju prostornog ureenja: Zakon o planiranju i ureenju prostora. Regulativa na podruju zatite ivotne sredine: Zakon o ivotnoj sredini (Sl.list CG, br. 48/08,40/10 i 40/11 Uredba o visini naknada, nainu obrauna i plaanja naknada za zagaivanje ivotne sredine (Sl.list RCG br. 26/97, 9/00, 52/00, Sl.list CG, br.33/08, 05/09, 64/09, 40/11)

82

Uredba o popisu vrsta opasnih materija, dozvoljenim koliinama i kriterijumima za kategorizaciju opasnih materija (Sl.list CG, br.5/11) Pravilnik o obliku, sadraju, nainu tampanja i upotrebe vinjete (Sl.list CG, br.81/08, 3/11) Pravilnik o emisiji zagaujuih materija u vazduhu (Sl.list RCG, br.25/01) Pravilnik o izmjenama i dopunama Pravilnika o obliku, sadraju, nainu tampanja i upotrebe vinjete (Sl.list CG, br.5/10 ) Pravilnik o bliem sadraju i nainu voenja katastra zagaivaa ivotne sredine (Sl.list CG, br. 43/10) Uredba o izmjenama Uredbe o visini naknada nainu obrauna i plaanja naknada zbog zagaenja ivotne sredine (Slubeni list CG, br.40/11) Zakon o procjeni uticaja na ivotnu sredinu (Sl.list RCG, br 80/05 i Sl.list CG br. 40/10,73/10 i 40/11) Uredba o projektima za koje se vri procjena uticaja na ivotnu sredinu (Sl.list CG, br.20/07) Pravilnik o sadraju dokumentacije koja se podnosi uz zahtjev za odluivanje o potrebi procjene uticaja na ivotnu sredinu (Sl.list CG, br. 14/07) Pravilnik o sadraju dokumentacije koja se podnosi uz zahtjev za odreivanje obima i sadraja elaborata o procjeni uticaja na ivotnu sredinu (Sl.list CG, br.14/07) Pravilnik o sadraju, obliku i nainu voenja javne knjige o postupcima i odlukama o procjeni uticaja na ivotnu sredinu(Sl.list CG, br. 14/07) Pravilnik o sadrini elaborata o procjeni uticaja na ivotnu sredinu (Sl.list CG, br. 14/07) Zakon o stratekoj procjeni uticaja na ivotnu sredinu (Sl.list RCG, br 80/05 i Sl.list CG br. 70/10 i 40/11) Zakon o integrisanom sprjeavanju i kontroli zagaivanja ivotne sredine (Sl.list RCG, br 80/05 i Sl. List CG br.54/09, 73/10 i 40/11 Uredba o kriterijumima za odreivanje najboljih dostupnih tehnika, za primjenu standarda kvaliteta, kao i za odreivanje graninih vrijednosti emisija u integrisanoj dozvoli (Sl.list CG, br. 7/08) Uredba o sadrini programa mjera prilagoavanja rada postojeeg postrojenja ili aktivnosti propisanim uslovima (Sl.list CG, br. 7/08) Uredba o vrstama aktivnosti i postrojenja za koje se izdaje integrisana dozvola(Sl.list CG, br. 7/08) Pravilnik o sadrini, obliku i nainu popunjavanja zahtjeva za izdavanje integrisane dozvole (Sl.list CG, br. 3/08) Pravilnik o sadrini i nainu voenja registra izdatih integrisanih dozvola (Sl.list CG, br. 3/08) Pravilnik o sadrini i obliku integrisane dozvole (Sl.list CG, br. 3/08) Zakon o upravljanju otpadom (Sl.list RCG, br 80/05, Sl.list CG,br.73/08, 73/10 i 40/11) Pravilnik o kriterijumima za izbor lokacija, nainu i postupku odlaganja otpadnih materija (Sl.list RCG, br. 56/00) Pravilnik o bliim karakteristikama lokacije, uslovima izgradnje, sanitarno-tehnikim uslovima, nainu rada i zatvaranja deponija za otpad, strunoj spremi, kvalifikacijama rukovodioca deponije i vrstama otpada i uslovima za prihvatanje otpada na deponiji (Sl.list CG, br. 84/09) Uredba o kriterijumima, visini i nainu plaanja posebne naknade za upravljanje otpadom (Sl.list CG, br.11/09, 46/09,15/11 ) Pravilnik o obliku, sadraju i nainu popunjavanja formulara o transportu otpadi evidencije o otpadu, godinjem izvjetaju o otpadu, sadrini i nainu voenja registra podataka i sadraju i formi zbirnog izvjetaja (Sl.list CG, br. 46/10) Pravilnik o spaljivanju otpada (Sl.list CG, br. 14/11) Pravilnik o nainu i postupku obrade opreme i otpada koji sadri PCB (Sl.list CG, br. 34/11)

83

o o

o o o o o o

Uredba o izmjenama Uredbe o kriterijumima, visini i nainu plaanja posebne naknade za upravljanje otpadom (Slubeni list CG, br.15/11) Pravilnik o klasifikaciji otpada i postupcima njegove obrade, prerade i odstranjivanja ( Slubeni list CG, br.68/09 i 86/09) Pravilnik o uslovima koje u pogledu opreme i kadra mora da ispunjava postrojenje za preradu ili odstranjivanje otpada i bliem sadraju detaljnog opisa radnog procesa (Slubeni list CG, br.75/10) Zakon o zatiti vazduha (Sl.list CG, br.25/10 i Sl.list CG, br.40/11) Uredba o uspostavljanju mree mjernih mjesta za praenje kvaliteta vazduha (Sl.list CG br. 44/10,13/11) bila je greka u broju sl.lista Uredba o supstancama koje oteuju ozonski omota i alternativnim supstancama (Sl.list CG, br. 5/11) Uredba o graninim vrijednostima emisija zagaujuih materija u vazduh iz stacionarnih izvora (Sl.list CG, br. 10/11) Uredba o utvrivanju vrsta zagaujuih materija, graninih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta vazduha (Sl.list CG, br. 45/08) Pravilnik o dozvoljenim koncentracijama tetnih materija u vazduhu (Sl.list SRCG, br. 4/82, 8/82) Pravilnik o metodologiji ispitivanja, rokovima i nainu obavjetavanja o rezultatima praenja i utvrivanja tetnih materija u vazduhu na izvorima zagaivanja (Sl.list SRCG, br. 4/82) Pravilnik o dozvoljenim koncetracijama tetnih materija u vazduhu (Sl.list RCG, br.4/82) Pravilnik o emisiji zagaujuih materija u vazduhu (Sl.list RCG, br.25/01 i 10/11) Pravilnik o nainu I uslovima praenja kvaliteta vazduha (Slubeni list CG, br.21/11) Uredba o graninim vrijednostima emisije zagaujuih materija u vazduhu iz stacioniranih izvora (Slubeni list CG, br.10/11) Zakon o ratifikaciji Kjoto protokola uz okvirnu Konvenciju UN o promjeni klime (Sl.list CG, br. 17/07) Zakon o zatiti prirode (Sl.list CG, br. 51/08, 21/09 i 40/11) Pravilnik o bliem sadraju i nainu voenja registra zatienih prirodnih dobara (Sl.list CG, br. 79/09) Pravilnik o bliim uslovima koje mora da ispunjava upravlja zatienog prirodnog dobra (Sl.list CG, br. 35/10) Zakon o nacionalnim parkovima (Sl.list CG, br 56/09) Zakon o umama (Sl.list RCG, br.74/10) Zakon o hemikalijama (Sl.list CG, br.11/07) Rjeenje o utvrivanju liste otrova (Sl.list SRJ, br.25/94) Spisak otrova iji su proizvodnja, promet i korienje zabranjeni (Sl.list SRJ, br.12/00) Zakon o zatiti od jonizujuih zraenja i radijacione sigurnosti (Sl.list CG, br. 56/09, 58/09) Zakon o zatiti buke u ivotnoj sredini (Sl.list RCG, br.45/06 I novi zakon pod brojem br.28/11) Uredba o zatiti od buke (Sl.list RCG, br.25/03) Pravilnik o metodima i instrumentima mjerenja buke i uslovima koje moraju da ispunjavaju organizacije za mjerenje buke (Sl.list RCG, br.37/03) Pravilnik o graninim vrijednostima nivoa buke u ivotnoj sredini (Sl.list RCG, br.75/06) Zakon o vodama (Sl.list CG, br.27/07 ) Uredba o klasifikaciji i kategorizaciji povrinskih i podzemnih voda (Sl.list CG, br.2/07) Ukaz o proglaenju zakona o regionalnom vodosnadbijevanju crnogorskog promorja (Sl.list CG, br.13/07) Pravilnik o kvalitetu i sanitarno tehnikim uslovima za isputanje otpadnih voda u recipijend i javnu kanalizaciju, nainu postupka ispitivanja kvaliteta otpadnih voda, minimalnom broju ispitivanja i sadraju izvjetaja o utvrenom kvalitetu otpadnih voda (Sl.list CG, br. 45/08 )

84

Odluka o visini i nainu obraunavanja vodnih naknada i kriterijumima i naina utvrivanja stepena zagaenosti voda (Sl.list CG, br. 29/09 ) Zakon o hidrografskoj djelatnosti (Sl.list CG, br.26/10) Zakon o ureenju prostora i izgradnju objekata (Slubeni list CG, br.51/08) Odluka o izradi prostornog plana posebne namjene za obalno podruje CG (Slubeni list CG, br.23/11) Zakon o ureenju prostora i izgradnji objekta (Slubeni list CG, br.51/08) Odluka o donoenju prostornog plana posebne namjene Bjelasice I Komovi (Slubeni list CG, br.4/11) Proizvodnja peleta i briketa od biomase za trite u Crnoj Gori je praktino beznaajna. Domai standardi za proizvodnju peleta i briketa jo niijesu usvojeni. Ali poto je sadanja proizvodnja peleta uglavnom usmjerena ka zemljama EU, onda proizvoai proizvode pelete prema standardima tih zemalja. Poto drvni otpad u koliinama koji proizvode preduzea prerade drveta moe ugroziti kvalitet vode u rijekama, to znai da je zabranjeno bacati drvni otpad u rijeke. Ova zabrana je zvanino na snazi, ali u praksi se kazne rijetko odreuju. Zakon o umama se bavi upravljanjem umama, kako bi se bolje iskoristile ume, ali ne odreuje postupak ili ta treba raditi sa drvnim ostacima u umi. Generalni stav je da se panjevi bukve, hrasta i etinara ostavljaju, poto su trokovi vaenja tih panjeva iz zemlje veliki. Dio ostataka biomase u dravnim umama se obino prikuplja, uklanja iz ume i deponuje u umi pored puta, i u zavisnosti od trine vrijednosti se prodaje ili daje lokalnom stanovnitvu. Ali ako neka vrsta otpadne biomase ne predstavlja trinu vrijednost u tom sluaju se otpad ostavlja u umi. Poto grane debljine preko 7 cm imaju trinu vrijednost, moe se oekivati da grane tanje od 7 cm bivaju ostavljene u umi. 7.3. STRATEGIJA RAZVOJA ENERGETIKE CRNE GORE DO 2025. GODINE ( 2007.) ZELENI PAPIR 7.3.1. Glavna strateka opredjeljenja Crna Gora e nastojati da ispuni sve potrebne mjere za uspjenu realizaciju Acquis Communautaire za energetiku, ivotnu sredinu, konkurenciju i obnovljive izvore energije prema zahtjevima i dinamici iz Sporazuma o Energetskoj zajednici; Preduzeti odlune mjere da se postigne 20% udio obnovljivih izvora energije u ukupnoj potronji primarne energije u skladu sa ciljem koji je postavila Evropska komisija; Smanjenje energetske zavisnosti (smanjenje uvoza energije) i poboljanje sigurnosti snabdijevanja drave Crne Gore energijom; Podrka razvoju i ubrzano ukljuivanje obnovljivih izvora energije, zamjena industrijskih i malih kotlarnica kogeneracijama na teni naftni gas (TNG) i tena goriva, uvoenje drugih sistema lokalne energetike u energetski sistem drave; Realizacija programa regulatornog, legislativnog i operativnog ukljuivanja u proces pribliavanja EU na podruju energetike i ekologije; U skladu sa usvojenom Energetskom politikom CG, kao i smjernicama razvoja energetskog sektora Evropske Unije, nastaviti reforme energetskog sektora u cilju stvaranja uslova za sigurno, bezbjedno, pouzdano i kvalitetno snabdijevanje potroaa energijom po konkurentnim cijenama, uz potovanje principa odrivog razvoja i trinog poslovanja; Na osnovi ratifikacije Kyoto protokola u martu 2007. godine, kao zemlja van aneksa razvijenih zemalja bar do 2012. godine, pruati mogunost i podrku stranim investitorima za realizaciju projekata tzv. Mehanizma istog razvoja (CDM).

85

7.4. STRATEGIJA UVOENJA OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE (u pripremi) Strategija predvia upotrebu obnovljivh izvora energije bar u visini 20% ukupne potronje primarne energije do 2020-2025. godine. Evropska komisija je 10. januara 2007. godine objavila dokument pod naslovom: Energetska politika za Evropu. U tom dokumentu su postavljeni vrlo ambiciozni obavezni ciljevi da se do 2020. godine postigne 10% udio biogoriva u ukupnoj potronji goriva u prometu i to je najvanije 20% udio obnovljivih izvora energije u ukupnom primarnom energetskom bilansu. To znai dodatno poveanje udjela obnovljivih izvora s obzirom na cilj iz 2001. godine, kada se predvidjelo da bi taj udio u 2010. godini iznosio 12%. Biomasa: Iako su potrebna dodatna istraivanja za dobijanje pouzdanijih podataka, prema procjenama tehniki potencijal je dovoljan za najmanje 3 do 5 manjih elektrana sa specifinim kapacitetom izmeu 5 i 10 MW. Za sada Strategija ne predvia takva postrojenja ali ostaje otvorena za potencijalni interes privatnih investitora. 7.4.1. Zatita ivotne sredine Realizacija Strategije je esencijalno povezana sa procesima zatite ivotne sredine. Predvia se aktivno uee predstavnika zainteresovanih strana, kako u procesu pripreme projekata za realizaciju (studije,dozvole, saglasnosti UNESCO, itd.), tako i u procesu izgradnje energetskih objekata. Strategija u tom pogledu anticipira decentralizaciju poluga vlasti i demokratizaciju kao bitan element koncepta ekoloke drave. U sutini, zatita ivotne sredine je kompleksan proces upravljanja prirodnim i stvorenim resursima, to je potpuno identino sa razvojem energetskog sektora kao to se vidi u ovoj Strategiji. Stoga je potpuno jasno da Strategija bazira na zahtjevima ekoloki odrivog razvoja i u odluujuoj mjeri nosi koncept Crne Gore kao ekoloke drave, uvaavajui nunost ekonomskih i drugih razvojnih aspekata. 7.5 .Analiza scenarija razvoja energetike sa aspekta zatite ivotne sredine Uticaj EES na ivotnu sredinu u Strategiji je posmatran kroz prizmu emisija tetnih materija u ivotnu sredinu, koje nastaju kao posljedica sagorijevanja fosilnih goriva u TE prilikom procesa transformacije toplotne energije goriva u elektrinu energiju. Materije koje se emituju kao rezultati procesa u TE u sutini negativno djeluju na ivotnu sredinu na dva naina: naruavanje kvaliteta vazduha (emisije SO2, NOx, praine, CO, ive ...), naruavanje globalne klime na zemlji zbog efekta staklene bate (emisije CO2, CH4, N2O...). U pogledu uticaja na ivotnu sredinu, u sluaju izgradnje novih HE i pripadajuih akumulacionih jezera, potrebno je izraditi detaljne studije uticaja hidroenergije na ivotnu sredinu, prostor i prirodne resurse. Posebno je potrebno istraiti vienamjensku mogunost iskoriavanja hidropotencijala u cilju snabdijevanja pitkom vodom, razvoja turizma i uzgoja ribe, navodnjavanja poljoprivrednih povrina itd., imajui u vidu Deklaracije UNESCO o zatiti rijeke Tare i druge domae i meunarodne odrednice. 7.6 .Bolonjska konvencija U odgovarajuoj mjeri, energetika, a naroito energetska efikasnost treba da budu veoma zastupljene i u niim nivoima kolstva (osnovna i srednja kola). To bi, pored odreene edukacije tehnikih kadrova, doprinijelo i podizanju svijesti i ukupne kulture u svim djelatnostima, pa i u energetskoj.

86

Radi efikasnije realizacije stratekih ciljeva, u edukativni sistem treba uvesti koncept kontinualnog obrazovanja, kako bi se strunim kadrovima omoguilo praenje i inovacija savremenih znanja i tehnologija.

7.7. Akcioni plan energetske efikasnosti Energetska Strategija predstavlja puteve, potrebne mjere i dinamiku (tzv. roadmap) prema kojoj e CG realizovati usvojene ciljeve dugorone Energetske politike. Meutim iskustva iz prolosti pokazuju, da deklarativni dokumenti prema definiciji trebaju i Akcioni plan za tekue odravanje zacrtane dinamike realizacije. Aktivnosti mogu biti realizovane u kombinaciji sa aktivnostima po osnovu "low-carbon" strategije i koricenja CDM mehanizama. Takoe aktivnosti mogu biti kombinovane sa olakicama za unapreenje energetskih karakteristika zgrada koje ne posjeduju odgovarajue dozvole prilikom procesa njihove legalizacije 7.8. Domainstva Besplatnim energetskim savjetovanjem podsticati tednju energije u domainstvima; Povremeno treba ponuditi finansijske podsticaje za obnovu stambenih objekata i upotrebu OIE, koje e se graanima dodjeljivati preko javnih raspisa! 7.9.Energija iz biomase Preporuuje se izrada dodatnih procjena raspoloivosti resursa biomase u CG i studije izvodljivosti u lokalnim uslovima da bi se mogao utvrditi ekonomski potencijal korienja biomase u konkretnim projektima! 7.10. Uvoenje kogeneracija u skladu sa direktivom 2004/8/EC Preporuuje se izrada dodatnih procjena raspoloivosti resursa za uvoenje industrijskih i malih kogeneracija u CG i studija izvodljivosti u lokalnim uslovima da bi se mogao utvrditi ekonomski potencijal korienja kogeneracija u konkretnim projektima! Budui ekonomski razvoj svake zemlje prirodno je uvijek povezan sa puno nedoumica, konfliktnih situacija i interesa; njihovo pravovremeno rjeavanje veoma je bitno za realizaciju programa i projekata u energetici, koji su po pravilu uvijek dugogodinji programi, njihova priprema i realizacija dugo traju, dok njihovi konani efekti komercijalne eksploatacije tek naknadno postiu pozitivne efekte, kako kod stanovnitva, tako i u iroj javnosti. Glavni makro ekonomski efekat primjene izgradnje novih energetskih objekata Crnoj Gori donosi poveanje bruto domaeg proizvoda, smanjenje uvoza energije odnosno spoljnotrgovinskih deficita, otvaranje novih razvojnih mogunosti uz poveanje zaposlenosti i odrivi razvoj ivotne sredine, i konano, poveanje konkurentnosti UKUPNE crnogorske ekonomije. 7.11. Strategija energetske efikasnosti republike Crne Gore 2005 Opti ciljevi Strategije EE U skladu sa pozitivnim iskustvom i dobrom praksom razvijenih zemalja tokom posljednjih 30 godina generalni cilj Strategije EE je da istakne doprinos efikasnog korienja energije na: - sigurnost snabdijevanja, - trinu konkurentnost i

87

- zatitu okoline i - da potvrdi znaajnu ulogu EE oko kreiranja novih poslovnih mogunosti i poveanja zapoljenosti, kao i na ostale koristi na regionalnom i globalnom nivou. Pokretanje lokalnih aktivnosti i zapoljavanja kroz gradnju malih elektrana i drugih postrojenja obnovljive energije i lokalnih preduzea za proizvodnju, montau i odravanje EE opreme, kao i izvoenje svih usluga vezanih za energetsku efikasnost. Po prvom pristupu, glavni sektori koji moraju biti uzeti u obzir su: - domainstva - javni sektor - komercijalne zgrade - industrija - poljoprivreda - saobraaj. Biomasa Od svih raspoloivih oblika biomase za energetske potrebe se u najveoj mjeri koristi ogrjevno drvo (oko 150 220 000 m3 godinje), posebno u domainstvima i djelimino u javnom i komercijalnom sektoru. Izvjesna koliina drvnog otpada u drvopreranivakim kapacitetima koristi se za dobijanje tehnoloke pare za sopstveni proizvodni proces. ume prekrivaju oblast od 6.750 km, to je oko 42% ukupne povrine Crne Gore. Osim tradicionalnog korienja ume, do sada nije uspostavljen nain korienja ove vrste izvora energije (biljnog i ivotinjskog otpada). 7.12. Energetska politika Crne Gore do 2030.godine Shodno Zakonu o energetici (Slubeni list CG, br. 28/10), energetskom politikom Crne Gore utvruju se ciljevi energetskog razvoja Crne Gore i nain i mjere za njihovo ostvarivanje. Vlada Crne Gore, u skladu sa svojim obavezama iz: usvojenih zakona i u skladu sa dokumentima Evropske unije (EU), Energetske zajednice, Svjetskog savjeta za energiju, Meunarodne agencije za energiju, prepoznajui da je energetika stub sveukupnog, odrivog i dugorono stabilnog razvoja drave Crne Gore, sa evidentno pozitivnim makroekonomskim efektima, ovim dokumentom utvruje ciljeve energetskog razvoja Crne Gore do 2030. godine. 7.12.1 .Glavni prioriteti

7.13. Odriv energetski razvoj Obezbjeenje odrivog razvoja energetike koji se temelji na ubrzanom ali racionalnom korienju vlastitih energetskih resursa uz uvaavanje principa zatite ivotne sredine,

88

poveanje energetske efikasnosti (EE) i vee korienje obnovljivih izvora energije (OIE), kao i potreba za socio-ekonomskim razvojem Crne Gore. (1) Odrivi razvoj energetike u odnosu na zatitu ivotne sredine i meunarodna saradnja u ovoj oblasti, naroito oko smanjenja emisije gasova sa efektom staklene bate (2) Na osnovu ratifikacije Kjoto protokola, kao zemlja van aneksa razvijenih zemalja bar do 2012. godine, pruanje podrke investitorima i obezbjeenje uslova za realizaciju projekata tzv. Mehanizma istog razvoja (CDM) a) Izrada programa korienja i razvoja OIE i kogeneracije u skladu sa ZoE (l. 17 i 19); Uspostavljanje Dravna energetska politika Crne Gore posebno naglaava znaaj proizvodnje energije iz obnovljivih izvora. Biomasa, drvna i druga, u kontekstu energetske racionalnosti sve vie dobija na znaaju. Naime, postoje globalne procjene da Crna Gora posjeduje znaajne resurse za proizvodnju energije na bazi biomase, gdje dominantne koliine, u toj strukturi, predstavlja drvna biomasa- umska, drvnoindustrijska i poljoprivredna. Njihova valorizacija e bitno zavisiti, od stvorenog ambijenta u kojem e to biti mogue izvesti. Meutim, bazni parametri - motivi su izvjesni , odnosno: izvjesna je respektibilna koliina biomase iz: - sadanjih umskih sastojina, - drvnoindustrijskog otpada, - potencijalnih plantaa brzorastuih vrsta drvea, - vinogradarske proizvodnje, - voarske proizvodnje, - druge strukture primarnog i sekundarnog otpada. Dakle, za poetak, u intezivnijem angaovanju oko proizvodnje energije na bazi biomase, drvne i druge, odluujui je vano da: postoji resurs, postoji trite energenata, postoji efikasna tehnologija, postoji interes za takvom proizvodnjom (supstitucija uvoza, profit, zaposlenost, multiplikativni efekti). Nacionalna politika Crne Gore, za racionalno korienje biomase za proizvodnju energije, moe se definisati kao hod od resursa do njegove znaajne ekonomske valorizacije koji ima u vidu-transfer najracionalnijih tehnologija (istraivanje, projektovanje, finansiski inenjering, klasterska organizacija poslovanja, subvencija drave...). Prema predlogu Zakona o energetici (januar 2010.g.) cjenovne relacije elektro energije proizvedene na bazi biomase, na pragu elektrane, predlau se od 0,012 do 0,014 /KWh. Ovakve tarife nee biti dovoljan stimulans za znaajnije ulaganje u ovaj sektor proizvodnje energije. to se tie lokalnih propisa koji ureuju materiju biomase na podruju optine Roaje moe se dati opta konstatacija da je ova oblast sa lokalnog nivoa Roaja vrlo malo regulisana. Strategijom integralnog razvoja optine Roaje iz novembra mjeseca 2003.godine utvren je strateki pravac privrednog razvoja koji je formulisan kao iskoriavanje sekundarnih sirovina drveta.Ovo je utvreno u taki 5.3.Osnovni pravci privrednog razvoja.Isti ovaj dokumenat je ukazao I na potrebu korienja drvnog ostatka u umi(str.125) kao I na vee korienje drvne biomase u kom smislu je definisan I strateki pravac vee otvorenosti uma (str.115). Prostornim planom optine Roaje koji je u procedure usvajanja pitanje drvne biomase je obraeno u dijelu koji se odnosi na umarstvo I drvopreradu.Pored toga istim dokumentom date su smjernice o korienju drveta kao I uslovi za njegovo korienje I preradu. Pitanje biomase u odreenom smislu pomenuto je u Studiji o razvoju turizma u optini Roaje iz aprila 2010.godine.Radi se o dijelu studije koji se odnosi na strateke pravce turistikog razvoja roajske optine (str.38) I to u vie djelova u smislu stvaranja uslova, polaznih osnova I destinacija turistike ponude.

89

Obzirom na ove injenice da je regulisanje pitanja biomase neadekvatno regulisano u optini Roaje ovu materiju je neophodno urediti na lokalnom nivou Roaja shodno znaaju koji biomasa ima za optinu Roaje kao cjelinu.Dakle,potrebno je detaljno I precizno urediti ova pitanja planskim dokumentima I programima a nakon toga I konkretnom inplementacijom mjera podrke razvoja proizvodnje I korienja biomase u optini Roaje.Razlog za ovakvu preporuku stoji u injenici da ume I umsko zemljite zauzimaju 62 % cjelokupne teritorije optine,kao I u injenici da umarstvo I drvoprerada predstavljaju okosnicu privrednog razvoja ove optine sa dugogodinjom istirijskom tradicijom.Prema tome biomasa ini znaajan razvojni potencijal privrede ove optine,pa je shodno tome potrebno dati znaaj koji ona zasluuje I sa stanovita lokalnog legulatornog okvira optine Roaje 7.14. Inostrana relevantna regulativa Jedna od uvodnih odredbi Zakona o energetici, da je Regulisanje energetskog sektora objektivno, transparentno i nediskriminatorno i u skladu sa vaeim meunarodnim standardima, ukljuujui Evropsku energetsku povelju i odredbe EU iz oblasti energetike, osvjetljava opredjeljenje CG da njena energetska politika i regulisanje sektora energetike budu usaglaeni sa evropskom praksom na tom podruju. Kao to je ve napomenuto, Sporazum o Energetskoj zajednici zahtijeva implementaciju i potovanje rokova i odredbi: Direktiva o unutranjem tritu elektrine energije i gasa (2003/54/EC i 2003/55/EC), Propisa o uslovima pristupa mrei za prekograninu razmjenu elektrine energije (1228/2003/EC), te sporazuma o rokovima za kvalifikovane potroae (svi potroai osim domainstava od 1. Januara 2008. godine, a svi ostali potroai od 1. januara 2015. godine dalje) do 1. jula 2007. godine; Direktive o procjeni uticaja odreenih javnih i privatnih projekata na ivotnu sredinu (85/337/EC, nadopunjena Direktivom 97/11/EC i 2003/35/EC) od 1. jula 2006. godine, Direktive o smanjenju sadraja sumpora kod nekih tenih goriva (1999/32/EC, dopunjena Direktivom 93/12/EC) do 31.novembra 2011. godine, Direktive o ogranienjima emisija odreenih zagaivaa u vazduh iz velikih postrojenja na sagorijevanje do 31. decembra 2017. godine, odgovarajuu odredbu Direktive o ouvanju divljih ptica (79/409/EC) od 1. jula 2006; Takoe CG treba do 1. jula 2017. godine pripremiti za Evropsku Komisiju plan o implementaciji direktiva o obnovljivim izvorima energije: 2001/77/EC (o promociji elektrine energije iz obnovljivih izvora energije) i 2003/30/EC (o promociji korienja biogoriva za transport). U realizaciji projekata i programa definisanih u ovoj Strategiji, Crna Gora e u potpunosti slijediti i afirmisati meunarodne ugovore i preuzete obaveze i svoj razvoj uskladiti sa meunarodnim propisima. CG je ratifikovala Kyoto protokol ka Okvirnoj konvenciji o klimatskim promjenama Ujedinjenih Nacija (UNFCCC) 27. marta 2007. godine (Zakon o ratifikaciji, Sl.list CG, 17/2007). CG nije na listi razvijenih zemlja i/ili onih u tranziciji ka trinoj ekonomiji (Aneks 1), pa stoga nema direktnih obaveza za smanjenje gasova staklene bate bar u prvom periodu do 2012. godine. Sa potpisivanjem protokola CG je takoe ispunila jedan od uslova za pridruivanje Evropskoj Uniji. Na Konferenciji o klimatskim promjenama u Kjotu 1997. godine, meunarodne obaveze su postavljene u cilju ogranienja emisije gasova staklene bate. Gasovi sa efektom staklene bate koji su u vezi umarstva i energetskog sektora su: ugljen-dioksid CO2, metan CH4 i azotsuboksid N2O. EU je rijeila da smanji svoju emisiju u periodu 2008.-2012. za 8% u odnosu na emisiju u 1990. godini. Crna Gora jo nije lan Evropske Unije i nema odreene obaveze po pitanju smanjenja svoje emisije. Meutim Ugovor o energetskoj zajednici zemalja Balkana postavlja obavezu Crnoj Gori da napravi plan za davanje svog doprinosa sprovoenju Direktive 2001/77/EC Evropskog Parlamenta i Savjeta, a koja se odnosi na obnovljive izvore energije.

90

Uz to, Crna Gora je ratifikovala Kjoto Protokol u septembru 2007. godine, i sada ima pravo da koristi jedan od mehanizama odreenih Kjoto Protokolom: mehanizam istog razvoja (clean development mechanism- CDM). Ovaj mehanizma omoguava dodatnu zaradu od prodaje koliine smanjene emisije CO2 kroz realizaciju projekata koji dovode do smanjene emisije. Ovi projekti mogu zajedno biti realizovani u saradnji sa inostranim partnerom.slijedei korak Vlade je utvrivanje institucionalne organizacije i usvajanje Strategije sprovoenja CDM projekata. Najvei broj CDM projekata e biti baziran na korienju biomase u energetske svrhe. Korienje biomase za proizvodnju energije se smatra da je CO2 neutralno, a zasnovano je na injenici da biljke tokom svog rasta uzimaju CO2 iz prirode tokom procesa fotosinteze. Sagorijevanje biomase oslobaa CO2 ali u istoj koliini koja je ve uzeta iz prirode. Ako se korienje ume sprovodi na odriv nain, onda sav CO2 osloboen tokom sagorevanja biomase biva vezan tokom rasta sledee generacije biljaka. Stoga EU Direktiva sugerie poveanje korienja biomase i drugih obnovljivih izvora energije za energetske svrhe. Pored odravanja ravnotee CO2 korienje biomase ima i druge pozitivne efekte. Poreenjem sadraja pepela u biomasi i uglju, jasno je da zamjena uglja gorivom od biomase dovodi do smanjenja od nekoliko puta koliine pepela koja se stvara tokom sagorijevanja. Uzimajui u obzir da pepio ima otrovne metale, da je pepio od jednog postrojenja obino deponovan na jednoj odabranoj lokaciji, to znai da je zemljite na toj lokaciji vrlo zagaeno. Smanjenje koliine pepela pomoi e da ovakva mjesta budu manje ugroena. Poreenjem sadraaja sumpora izmeu biomase na jednoj strani i uglja i tenog goriva na drugoj strani, pokazuje se da korienje biomase umjesto ovih fosilnih goriva dovodi do znaajnog smanjenja emisije SO2. SO2 nije gas sa efektom staklene bate, ali njegov negativan uticaj se sastoji u formiranju takozvanih kiselih kia, koje su tetne za ume, jer dovode do opadanja lia i iglica, a time do suenja drvea i tete u umi. 7.15. Evropska dimenzija energetike CG Crna Gora e nastaviti sa voenjem aktivne politike pridruivanja evropskim integracijama, sa konanim ciljem punopravnog lanstva u EU. Zbog toga postoji potreba da su Energetska politika i Strategija CG usaglaene sa energetskom politikom EU. Predloena Energetska Strategija odraava sve potrebne elemente takvog pristupa i geo-politikog razvoja CG. Konstatuje se da je CG pristupila: (i) enevskoj Konvenciji o dalekosenom prekograninom zagaenju vazduha (1979), (ii) Multilateralnom Ugovoru o energetskoj povelji i Protokolu energetske povelje o energetskoj efikasnosti i s njom povezanom zatitom ivotne sredine (1994), (iii) Sporazumu o Energetskoj zajednici (2005) i (iv) Kyoto protokolu (2007). CG prihvata energetsku politiku EU, koja se temelji na pet grupa evropske energetske regulative u smislu odreivanja razvoja u budunosti: (i) sigurnost snabdijevanja energijom, (ii) zajedniko trite za elektrinu energiju i prirodni gas, (iii) efikasna potronja i proizvodnja energije, (iv) upotreba obnovljivih izvora energije i (v) nuklearna energija. CG je saglasna sa predlogom Evropska komisije (Januar 2007. godine), da se ispune sljedei ciljevi u dravama lanicama EU do 2020. godine: Smanjiti emisiju gasova staklene bate za 20%, Drastino poveati energetsku efikasnost i smanjiti potronju energije za bar 20%, Poveati udio obnovljivih izvora energije na 20% ukupne potronje primarne energije,

91

Poveati udio biodisel goriva na bar 10%.

VIII. ANALIZA KORISNIKA BIOMASE (OVDJE POSEBNO UZETI U OBZIR KORISTENJE OGRIJEVNOG DRVETA) I OPREME ZA GRIJANJE Uesnici u lancu koji se bave iskorienjem drvnog ostatka su: domainstva, optine sa sistemima centralizovanog grijanja u kolama, bolnicama i drugim javnim zgradama kao i preduzea prerade drveta. Grijanje na drvo znai korienje energije u krunom toku prirode jer se ugljen dioksid koji nastaje kroz sagorijevanje drveta koristi, zajedno sa sunevom energijom, za stvaranje nove biomase. Drvo je izvor energije koji se stalno obnavlja pri dugoronom iskoriavanju uma i predstavlja jedan CO2 neutralan nosilac energije. Znai, sirovo drvo je ve pri nastajanju u umi dio ekosistema koji nam nudi zatitu i blagostanje, i moe se eksploatisati bez nanoenja dugorone tete umama. Korienje drveta za energetske svrhe stvara kod korisnika razumijevanje i pozitivan odnos prema sopstvenoj prirodi i ivotnoj sredini. Stav razliitih uesnika u proizvodnji i korienju drvenih peleta moe se promijeniti ako se promijene uslovi. Poveanje znanja i podizanje svijesti u rukovodstvima optina o iskorienju lokalnih resursa vjerovatno bi promenili njihov stav po pitanju korienja ostataka biomase. Ali najmoniji mehanizam za promjenu stava je cijena.Sa regulisanim odnosom cijena razliitih goriva i elektrine energije, dodavanjem ili ukidanjem taksi, neka goriva i ostaci bi mogli biti favorizovani Uporedni pregled cijena grijanja za razliita goriva u Roajama za domainsta sa godinjom potronjom data je u slijedeoj tabeli: Tabela br.9. Uporedni pregled cijena grijanja za razliita goriva u Roajama za domainstva Vrsta energenta Jedinica mjere Energetska vrijednost (kWh/Jm) Potrebna koliina Cijena /Jm Ukupni trokoviza potrebnu koliinu goriva () 400,00

Ogrijevno drvo bukve (trupci) Ogrijevno drvo bukve (metarsko) Ogrijevno drvo bukve (cijepano) Ogrijevno drvo hrasta

m3

1.865

10

40

prm

1.865

12

35

420,00

prm

2.265

12

35

420,00

prm

2.200

10

40

400,00

92

(metarsko) amovo ogrijevno drvo Drvni peleti Ugalj-Pljevlja Mazut/Lo ulje Elektrina energija (srednja tarifa)

prm

1.342

20

15

300,00

tona tona tona kWh

4.800 3.750 11.500 1

3,9 5,0 1,8 18.650

180 90 1000 0,069

702,00 450,00 1.800,00 1.287,00

Proizvodi biomase van ogrijevnog drveta izuzetno su znaajne za ustanove kao to su: zgrada Optine Roaje, objekti MUP-a Crne Gore, Centar za kulturu u Roajama, Osnovni sud i Dom zdravlja. Sa gradonaelnikom optine Roaje obavljen je intervju sredinom oktobra mjeseca na poetku aktivnosti na izradi ove studije koji je iskazao punu podrku ovom projektu i spremnost da se ova optina sa organima lokalne samouprave ukljui u promociju i realizaciju projekta. Ovo je od izuzetne vanosti za uspjeh cjelokupnog projekta iz razloga to je optina veliki kupac ovih proizvoda i moe da odlui da se sve institucije koje za to imaju uslova ukljue u kupovinu ovih proizvoda za grijanje. U konkretnom intervjuu gradonaelnik je pokazao prioritetno interesovanje da se ovim gorivom obezbijedi grijanje za zgradu lokalne samouprave i Centar za kulturu koje su i fiziki jedna pored druge a ujedno su i veliki potroai toplotne energije. U neposrednoj blizini, odnosno uz objekat zgrade Optine nalazi se i zgrada Podrune jedinice MUP-a Crne Gore i Uprava policije koji su takoe znaajni potroai toplotne energije. Procijenjeno je da bi objedinjeni sistem grijanja za ova tri objekta prosjeno godinje troio oko 240 tona briketa i peleta. Ukoliko bi se na ovaj sistem prikljuio i Osnovni sud u Roajama sa tuilatvom koji je na istoj strani ulice i udaljen od centra za kulturu oko 50-ak metara onda bi potronja bila poveana na oko 320 tona. Izgradnja ovog sistema za ove objekte bila bi sa stanovita ekonomske opravdanosti i visine investicionih ulaganja najracionalniji projekat a pored toga to bi bio podsticaj i za ostale ustanove da se ukljue u sistem korienja iste energije. Dom zdravlja u Roajama bi mogao biti izuzetno interesantan jer je veliki potroa toplotne energije sa razloga to posjeduje povrinu od 3700 m2 koju je potrebno zagrijavati tokom cijele godine izuzev dijela juna i jula mjeseca, kako bi se pacijentima u ovom planinskom mjestu obezbijedila adekvatna sobna temperature. Iz intervjua sa ovlaenim predstavnicima Doma zdravlja dolo se do saznanja da bi ova ustanova bila zainteresovana za uvoenje sistema grijanja na brikete ili pelete. Pogodnost za to je to je rekonstruisan i izuzetno osavremenjen sistem grijanja dok bi bilo vjerovatno potrebno izvesno adaptiranje loita i eventualno kotla. Prema izvrenim terenskim istraivanjima, iako to nije bio projektni zadatak, utvreno je da su javne ustanove u Roajama dugorono posmatrano najsigurniji i najstabilniji potencijalni kupac ovih proizvoda, odnosno one ine izuzetno stabilno trite za brikete i pelete. U ovom pravcu bi trebalo graditi dalju strategiju i preduzimati konkretne aktivnosti obzirom na opredjeljenje drave CG i mogunost subvencioniranja potronje ove energije a posebno jer su to korisnici budetskih sredstava. Mesna industrija Gradina Company za zagrijavanje koristi ogrijevno drvo u koliini oko 300 m3 godinje to zauzima veliki prostor. Dio ogrijevnog drveta se koristi za dimljenje gotovih prouzvoda ove mesne industrije kao to su pruta, suduk, kobasice i sl. Obzirom na ovu injenicu moralo bi se uzeti u obzir da bi dio od najmanje 100 m3 ogrijevnog drveta ovo

93

preduzee i dalje nastavilo da koristi ukoliko se nebi dokazalo da drveni ips moe adekvatno da zadovolji potrebe za ovom namjenom. Kako se drveni ips koristi za rotilje tehnoloki bi trebalo ispitati da li bi drveni ips mogao zamijeniti ogrijevno drvo za dimljenje gotovih mesnih proizvoda. U industrijskoj zoni Zeleni na koncentrisanom prostoru postoji vie preduzea koja su potencijalni korisnici i potroai ove energije. Na bazi terenskih istraivanja i obavljenog intervjua moe se konstatovati da su vrlo zainteresovani za korienje ove enrgije preduzee Servis trans u Roajama industrijska zona Zeleni, ljekobilje u istoj zoni, i Famod sa kapacitetima za industrijsku namjenu i velikim restoranom od skoro 1.000 mjesta koji ini jedinstvenu cjelinu i za ije zagrijavanje je potrebna velika koliina toplotne energije. Naravno, i ova preduzea interesuju pitanja o mogunosti organizovanja proizvodnje briketa i peleta, u kojem roku je to mogue objektivno oekivati, kakav je odnos trokova tog ogrijeva u odnosu na elektrinu energije, ugalj, ogrijevno drvo ili lo ulje. U svakom sluaju mogue je sasvim pouzdano raunati da e ova tri preduzea ija bi prosjena godinja potronja iznosila 1.000 tona briketa i peleta biti relativno pouzdano prodajno trite za ove proizvode. Tehnoloko-tehniki postupak za proizvodnju energetskih briketa i peleta od biomase je u svijetu i kod nas praktino rijeen, pa je pitanje njegove ekonominosti i konkurentnosti u odnosu na druge energetske izvore sve manje diskutabilno. Najvie se briketira i peletira piljevina. Postupci briketiranja i peletiranja poljoprivredne biomase nalaze se u nas jo uvijek u fazi probnih pogona. Postepeno se kod nas razvija trite briketa i peleta. U Evropi je ve 5 godina razvijeno trite peleta. Cijena kotanja briketirane ili peletirane piljevine kod nas oko 8090, a u Evropi 120 evra/toni u rinfuzi. Manja pakovanja imaju viu cijenu 150 do 250 evra/toni, pa ak i 350 evra/toni. Jo jedna vrlo vana stavka indirektno vezana za potencijalne potroae peleta je neophodnost usvajanja standarda o kvalitetu drvenih peleta. U uslovima kada nema usvojenih standarda koji propisuju osnovne tehnike parametre (otpornost na lom, standardne dimenzije, toplotna mo) i posebno vano hemijski sastav peleta, na tritu bi se mogli nai peleti vrlo razliitog kvaliteta, ak i oni opasni prilikom sagorijevanja. Ovakvo stanje bi obeshrabrilo mnoge potroae da koriste pelete. 8.2. OPREMA ZA PROIZVODNJU BRIKETA, PELETA I DRVNOG IPSA - briket prese - oprema za usitnjavanje drveta Briket presa namijenjena je za presovanje usitnjene biomase, koja se javlja kao nusproizvod u poljoprivrednoj proizvodnji, drvnoj industriji i dr. Briket presa primjenu nalazi u savremenim poljoprivrednim gazdinstvima sa ciljem koritenja biomase kao obnovljivog izvora energije, u industriji prerade drveta koritenjem otpada-piljevine. Briket presa - je stabilne konstrukcije, na postolju je postavljen pogonski elektro motor koji pokree hidraulinu pumpu. Na postolje je postavljen prihvatni ko sa dozatorom materijala u radni cilindar.

94

Opis Ureaja Briket presa je pouzdan ureaj koji se sastoji od postolja, prihvatnog koa, radnog dijela i hidrauline instalacije. Prilikom briketiranja prethodno pripremljen materijal (adekvatno usitnjen i optimalne vlanosti) se dovodi u prihvatni ko. Dozator na dnu koa uvodi materijal u radni cilindar. Proces presovanja se odvija pod dejstvom hidraulinog cilindra sa promenljivom brzinom klipa. Materijal prolazi kroz eljusti sa mogunou podeavanja i preko voica odlazi na uvreavanje. 8.3. MAINE ZA USITNJAVANJE DRVNIH OTPADAKA (drobilice) tedljiv i snaan stroj za usitnjavanje LR700 Jednoosovinski stroj za usitnjavanje primjenjuje se najvie u stolarskim i tesarskim pogonima s otpadnim drvom u koliini od 4 do 12m3 / sedmino. Usitnjavati se mogu slijedei materijali: - puno drvo (drvene kocke) - iverice - furniri (mijeano s drvom) - MDF-ploe - kartonaa (mijeano s drvom) - palete (prethodno usitnjene) - kora drvea (tvrdo drvo) Istovrsni krajnji proizvod usitnjavanja vrlo je prikladan za pri dobivanje toplotne energije za grijanje unutranjih prostora ili za komore za suenje kao i za proizvodnju drvenih briketa. Maine za proizvodnju peleta Peletirka ML 200-400 Ova linija se koristiti za granuliranje (preanje, peletiranje) drvene piljevine, slame, biomase. . . Glavni dijelovi postrojenja: Dozator, puni transporter sa zatvorenim spremnikom sirovine. Mikser za masu Granulator, pelet prea Jedinia za razvrstavanje i hladnjak za gotov proizvod Sredinji sastav za podmazivanje Upravljanje, elektro instalacija

95

8.4. Kompaktno postrojenje za proizvodnju peleta 450 i 850 Postrojenje za proizvodnju peleta sloeno u grijanom, osvijetljenom i izoliranom kontejneru duine 6 metara. U kompletu s ciklonskim separatorom, rotacijskim ventilom, dopremnim mehanizmom, presom za pelete, transportnom trakom, hlaenjem, sitom, spremnikom za gorivo, ventilacijom i upravljakom ploom.

8.5. Kotlovi na biomasu od 30 do 1500 kW Postrojenje za spaljivanje biomase sastoji se od pet osnovnih dijelova koji su vani za besprijekorno funkcioniranje postrojenja a oni su: kotao komora za spaljivanje biomase rezervoar goriva transportni sastav za gorivo automatska regulacija

96

8.6. Edilkamin pei na pelet za centralno grijanje Model Ecoidro snage 11 kW namijenjen je za zagijrevanje putem radijatorskog ili podnog grijanja. Zahvaljujui svojoj snazi namijenjen je za zagrijevanje malih stambenih jedinica do 120 m2. Rad kotla je u potpunosti automatizovan i sam po sebi je u potpunosti dovoljan za potpuno uivanje.Izradjen je kao mini kotlarnica to podrazumeva da u sebi ima pumpu, ekspanzionu posudu, ventil sigurnosti, rezervoar za gorivo (27 kg) i termostat sa sedmodnevnim programom. Kao dodatna oprema se moe instalirati sobni termostat ili komanda za upravljanje radom putem telefona.Stepen iskorienja je izuzetno visok i iznosi oko 91%. Estetski su izuzetno prihvatljivi. Izrauju se sa oblogom od lima i detaljima od keramike u be ili bordo boji ili sa oblogom od dekorativne keramike.Skladne dimenzije omoguavaju ugradnju u svaki prostor (55 x 55 x 95 cm).

Zbog svoje konstrukcije i naina rada ne zahtijevaju velike dimnjake. Odvod dimnih gasova je prenika 80mm a neophodna visina dimovoda potrebno je da bude minimalno 2 m.

8.7. HERZ Kotlovi na biomasu

HERZ kotlovi su proizvedeni po najviim standardima, posebno ispunjavajui zahtjeve zakona zatite ivotne sredine. Kotlovi se proizvode od kotlovskog elika debljine 6 mm, austrijske proizvodnje. Sav potreban materijal se proizvodi u Austriji.

97

Materijali ispunjavaju EN 303 standard za kotlove na biomasu. Kotlovi se ne mogu loiti na piljevinu i druga goriva u prahu. Kotlovi mogu da rade ak i na kopice od maslina. Svako gorivo koje eli da se upotrebi u HERZ kotlovima mora biti ispitano i odobreno od strane fabrike da bi funkcionalnost kotla, pa i garancija, bili vaei. Kotlovi su modularnog tipa. To omoguava lako postavljanje i transport. Svaki kotao ima automatsko doziranje goriva, ienje reetke, izmenjivaa i odstranjivanje pepela iz kotla. Ovi procesi se odvijaju pri radu kotla. Automatika moe da vodi do 6 krugova grejanja. Proces sagorevanja i grijanja se regulie u odnosu na spoljnu temperature preko senzora spoljne temperature. Automatika moe da upravlja mjenim ventilima, pumpama, kontrolie temperaturu potisa i povrata, odrava neophodnu temperaturu vode u akumulatoru toplote i upravlja sistemom za pripremu tople sanitarne vode. Vrlo vaan dio sistema je lambda sonda. Lambda sonda mjeri sadraj CO, SOx, NOx, CO2 i vlage u dimnim gasovima. Prema podacima koje prikupi lambda sonda, raunar vri korekciju procesa grijanja. Prema kvalitetu goriva moe da se podesi optimalno sagorijevanje za to gorivo. Lambda sonda odreuje potrebnu koliinu sekundardnog vazduha i doziranje goriva. Svaki kotao raspolae ventilatorom promenljive brzine koji slui za stvaranje potpritiska u kotlu, doziranja sveeg vazduha i odstranjivanje dimnih gasova. HERZ kotlovi su kotlovi sa prinudnom promajom. Preporuuje se upotreba akumulatora toplote radi to vee utede energije i bolje regulacije procesa grijanja. Zapremina ovih posuda se kree od 300-5000L. Akumulatori toplote se mogu postavljati i u seriji. Naravno neophodno je izolovati ove posude. HERZ akumulatori toplote se isporuuju sa izolacijom debljine od oko 150 mm. Kotlovi velikog kapaciteta mogu da rade sa sekom i peletom. Takoe i sa briketima gde se briket usitnjava prilikom transporta. HERZ preporuuje upotrebu goriva odreenog kvaliteta i sa minimalnim sadrajem vlage. Preporuka je da pelet ima do 6% a seka do 20% sadraja vlage da bi sagorijevanje bilo prihvatljivog kvaliteta. Pepeo koji ostaje posle sagorijevanja treba da je oko 0.5%. HERZ nudi kompletno rjeenje u vidu sistema klju u ruke. Uz kotao dolazi i sistem za transport goriva, preporuke za izgradnju skladita goriva kao i 3D i 2D prikaz kotlarnice i skladita za potrebe naih klijenata.

98

Za transport seke postoje takozvani agitator sistemi doziranja. Agitator se sastoji od dvije metalne ploe spojene na centralnu osovinu koja se okree. Tako rotirajui disk gura seku u otvoreni horizontalni pu koji dalje seku transportuje to samog kotla. U zavisnosti od dimenzija, izgleda i zahtijeva skladita postoji nekoliko izvedbi transportnog sistema koje se mogu videti u katalogu. Svaki zahtev, projekat tj. sistem je jedinstven tako da postoje raznorazna rjeenja od kojih se bira najoptimalnije i nudi klijentu kao rjeenje. Isto vai i za sistem za transport peleta. U ovim sistemima umjesto agitatora koristi se horizontalni pu.

8.8. Princip rada kotla na pelet Kotao sagorijeva drveni pelet sa elektronski kontrolisanim sagorijevanjem. Pelet je gorivni materijal u obliku malih cilindara napravljenih od presovanog drveta. Toplota koja se proizvede sagorijevanjem najveim dijelom zagrijeva vodu u sistemu, a samo mali dio toplote zrai u prostoriju u kojoj se kotao nalazi. Spremite za pelet (A) se nalazi na gornjem dijelu kotla. Spremite se puni peletom kroz otvor ispod poklopca koji se nalazi na gornjoj ploi kotla. Gorivo(pelet) se automatski izvlai iz spremita(A) i ubacuje u loite u komori za sagorijevanje(D) uz pomo punog transportera za ubacivanje peleta (B) sa zupastim elektromotorom. Pelet se pali vazduhom uarenim preko grijaa (E) koji se usisava u komoru za sagorijevanje uz pomo centrifugalnog ventilatora (F). Vazduh potreban za sagorijevanje se usisava iz prostorije (u kojoj mora postojati ventilacioni otvor) radom ventilatora (F) kroz cijev za usis vazduha (G). Dim proizveden sagorijevanjem se izvlai iz loita uz pomo istog centrifugalnog ventilatora (F) i izbacuje kroz otvor (H) na donjem dijelu zadnje strane kotla. Pepeo se skuplja u posudu za ienje (I). Voda koja se nalazi u sistemu unutar kotla se zagrijeva i transportuje dalje u grejnu instalaciju putem pumpe koja je ugraena u kotlu. Kotao poseduje ugraenu ekspanzionu posudu i sigurnosni ventil. Koliinu potrebnog goriva i vazduha za sagorijevanje, kao i rad pumpe, se kontrolie pomou elektronske programske ploe kako bi se ostvarila najvea efikasnost iskorienja goriva 8.9. Pei na pelet i drvo Pe na drva sa dodatnom pecniom,max snaga Kw 7,4-vazduno grijanje.Stepen korisnosti 85%,zagrevanje 182 m3,teina 170 kg,dimezije pei cm 54x46,2x(H) 131,2.

99

Tehniki podaci Tip goriva Pelet Nominalna snaga 7 KW/h Nominalno koritenje 89.10% Satna potronja min. 0.70 kg/h Satna potronja max 1.60 kg/h Zapremina prostora koji se greje 172 m Grijanje peima na pelet je veoma komforno jer one mogu samostalno da odravaju plamen i po nekoliko dana . Ovakva autonomija se prati elektronskim putem preko sinoptikog panela poslednje generacije koji regulie funkcionisanje pei . Sinopticki panel se moe podesiti tako da podeava razlicite tempreature za razlicita doba dana ili razlicite dane, ve prema potrebama.Ovo rjeenje garantuje kontrolu grejanja na praktican i komforan nacin ; dodite kui u kojoj e vas docekati topla i prijatna atmosfera.

100

IX. MOGUNOSTI RAZVOJNIH INTERVENCIJA ZA PROIZVODNJU I KORITENJE BIOMASE Polazei od opisanog stanja kao i injenice da su problemi u oblasti korienja drvne biomase do te mjere sloeni da ih ne mogu rjeavati sama preduzea ve da je za njihovo rjeavanje potrebna meuinstitucionalna saradnja ali i injenice da ukoliko se ne identifikuju i ne preduzmu obuhvatne mjere onda ni mjere u okviru politike pojedinanih preduzea nee dati zadovoljavajue rezultate, u nastavku je dat predlog kljunih mjera koje je potrebno preduzeti u najkraem roku kako bi se ubrzao razvoj trita drvnih goriva na nivou optine Roaje. Pri tom, prijedlog mjera je podijeljen u dvije grupe od kojih se mjere u okviru prve grupe odnose na mjere vladine politike, a drugu grupu sainjavaju mjere u okviru lokalne samouprave Roaje i samih preduzea. Svemu prethodnom potrebno je dodati i injenicu da je drava preuzela odreene meunarodne obaveze u pogledu svog doprinosa smanjenju efekata globalnog zagrevanja od kojih je najznaajnija da se do 2020.godine dostigne nivo korienja energije iz obnovljivih izvora u iznosu od 20% (prema Direktivi EU 2009/28). U ovoj analizi razvoju sektora se pristupa kroz razvoj lanca vrijednosti,kojeg karakterie dodavanje vrijednosti kroz ciljanu saradnju u okviru podsektora.Iako svaki akter igra svoju ulogu, interakcija u svakoj oblasti aktivnosti e obezbijediti dodatu vrijednost. Takve procese moe omoguiti interni ili eksterni fasilitator. Tipian proces omoguavanja razvoja lanca vrijednosti ima slijedeih sedam aspekata: 1. omoguavanje procesa izgradnje udruenja i kolektivne akcije na nivou optine Roaje ali istovremeno i na nivou Crne Gore jer, izolovano formiranje takve asocijacije na lokalnom nivou bez postojanja takve organizacije na nivou drave nebi moglo imati eljene razvojne domete, 2. pruanje podrke akterima u podsektoru drvne biomase u ostvarivanju uticaja na izradu politike i vladavine u podsektoru ,u smislu uticaja I uvaavanja preporuka ovih aktera u procesu usvajanja politika iz oblasti drvne biomase, 3. obezbjeivanje adekvatnih podataka o tritima i strategijama marketinga, u oblasti biomase a posebno imajui u vidu pogodnosti izvoza gotovih proizvoda na inostrana trita, zata je potrebno standardizovati mnoge procedure proizvodnje I kvaliteta proizvoda te njihove promocije radi plasmana na domaem,regionalnom I izvoznom tritu, 4. poboljanje kros-sektorske integracije tema I saradnje meuinstitucijonalnog I meusektorskog karaktera, koje se odnose na drvni otpad, 5. davanje ukupne(finansijske,tehnike, strune,I sl.) podrke pruaocima usluga u sektoru drvne biomase, 6. omoguavanje pristupa kapitalu za osnivanje preduzea I drugih organizacionih oblika koji se bave drvnom biomasom i ulaganja u izgradnju I opremanje kapaciteta za proizvodnju I korienje biomase,

101

7. pruanje strunih i naunih smjernica u pravcu proizvodnje I korienja biomase sa tehniko-tehnolokog stanovita potencijalnim I stvarnim investitorima I ostalim akterima u lancu vrijednosti biomase kao I davanje doprinosa konkretnim rjeenjima za tehnike probleme u podsektoru. Na osnovu analize, postoje dva mogua scenarija razvoja sektora drvne biomase Rozaja: Prvi scenario je da se Sektor manje-vie, razvija samostalno. To podrazumijeva da domae trite moe rasti donekle, kao rezultat individualnih projekata.U ovom scenariju koji bi se realizovao bez intervencija lokalne samouprave Roaja I vladinih institucija kao rezultat bi imali da se najvea koliina biomase I dalje ne koristi, rasipa i zagauje ivotnu sredinu a manji dio biomase bi se koristio.Pri ovom scenariju kljuno trite jo uvijek bi bilo trite ogrijevnim drvetom. S obzirom na to da su zarade radne snage koja bi se bavila biomasom na relativno niskom nivou, bez dodatnih stimulansa, subvencija I pomoi Lokalne samouprave Roaje kao i drave Crne Gore, trend razvoja posektora zadrati postojee stanje ili u najboljem sluaju obezbijediti neki manji rast u narednom periodu. Treba oekivati da e ekonomski znaaj podsektora drvne biomase dobiti dodatne stimulanse I podrku kako lokalne samouprave tako I drave Crne Gore kao I brojnih donatora tako da ovaj scenario nije vjerovatan I u daljoj obradi sa njim ne treba raunati. Drugi scenario podrazumijeva da se najznaajnija aktivnost preduzima u pravcu razvoja sektora kao odrivog sektora kvalitetnih proizvoda biomase na podruju Roaja.Ovaj scenario podrazumijeva brojne razvojne intervencije od strane lokalne samouprave Roaje I dominantno nadlenih dravnih organa za inplementaciju odrivog razvoja drvne biomase. Obraiva predlae scenario razvojnih intervencija. 9.1. Mogue razvojne intervencije: a. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja preuzima liderstvo u razvoju podsektora: formulisanje politikih iljeva; pokretanje formulisanja zajednikog sektorskog programa od strane partnera. b. Relevantna ministarstva uvode i/ili poboljavaju neophodni regulatorni okvir i okvir podrke, u saradnji sa partnerima i lokalnom samoupravom Roaje,to treba da ukljui(izmeu ostalog)sljedee: ureen, slobodan pristup sirovini za sakupljae biomase; regulisan, registrovan i kontrolisano korienje u prvom redu biomase u umi a naravno I kod preraivaa, da se uredi meunarodni promet biomase, kako uvoz tako i izvoz; primjena propisa Crne Gore I EU o standardima zdravlja i kvaliteta, u vezi sertifikacije za proizvodnju I proizvode I sl. podrku privatnom sektoru u potovanju standarda zdravlja I kvaliteta (HACCP treba smatrati minimalnim standardom); poboljanje savjetodavnih usluga, prvenstveno na lokalnom nivou optine Roaje a neposredno I iljnih grupa usklaivanje optih mjera za podrku poslovanju potrebama sektora (usluge preko Privredne komore, Direkcije za razvoj MSP i regionalnih I lokalnog biznis centara), posebno Investiciono razvojnog fonda Crne Gore, druge mjere koje se smatraju neophodnim. c. Lokalna samouprava Roaje e donijeti poseban Program pomoi i podrke razvoja biomase u optini Roaje sa zainteresovanim stranama (stackeholders) I brinuti o njegovoj realizaciji d. Drvopreraivai , to u ovom sluaju ukljuuje koncesionare, preraivae primarne prerade i finalne prerade organizuju Udruenje drvopreraivaa koje ima sve elemente dobro

102

organizovane organizacije, koja obuhvata cijeli sektor drvoprerade i umarstva na nivou Roaja pri emu: - osnovae I formirati posebnu organizacionu jedinicu u okviru Udruenja koja e se baviti pitanjima biomase I koja e biti partner lokalnoj samoupravi Roaja I Vladinim organima I institucijama u procesu kreiranja I usvajanja politike razvoja biomase u optini Roaje,sa svojim predlozima,sugestijama,primedbama I sl.na razna akta I dokumenta kojima se bude regulisalo pitanje biomase u optini Roaje, zastupaju svoje interese kod relevantnih ministarstava i drugih Vladinih institucija (porezi, takse, dozvole, uredbe koje se odnose na uvoz i izvoz, itd.), koncesije i sl.; uvode pravila za saradnju i trgovinu meu lanovima u okviru Udruenja, uspostavljaju kontakte sa drugim organizacijama u Roajama i van Roaja, primjenjuju marketinki pristup promotivnim aktivnostima kao to su sajmovi razne manifestacije i sl. to e se bitno poboljati u narednom periodu; prikupljaju i distribuiraju informacije i podatke o tritu biomase; podravaju potovanje standarda kvaliteta i zdravlja od strane individualnih preraivaa i trgovaca; podravaju poboljanje dizajna, pakovanja, etiketiranja I marketinga proizvoda, kao i pristup novoj tehnologiji za proizvodnju proizvoda biomase ; podravaju medijsku kampanju za promociju crnogorskih proizvoda biomase a u prvom redu proizvedenu u Roajama radi prodaje na domaem i stranim tritima; druge neophodne aktivnosti za podrku sektoru. d. Pruaoci usluga (Institut za umarstvo,Biotehniki fakultet, Privredna komora, Direkcija za mala i srednja preduzea i lokalni biznis centar, Uprava za ume, fakultet drvoprerade u Pjevljima I drugi): vre ocjenu usluga koje se pruaju sektoru sa preraivaima biomase, sprovode zajedniki program akcija u cilju poboljanja i usklaivanja usluga. e. Donatorske organizacije pruaju neophodnu finansijsku podrku I tehniku pomo I omoguavaju izradu sektorskog programa kao to je i ovdje sluaj kod izrade ove studijeanalize lanca vrijednosti drvne biomase omoguavaju formiranje i razvoj organizacija proizvoaa; pruaju tehniko znanje o relevantnim, velikim dijelom, propisima EU pruaju savjete partnerima o djelotvornom korienju optih Vladinih programa za podrku poslovanju, kao i specifinih mjera programa iz oblasti biomase; pruaju sredstva za realizaciju razvojnog programa (i moda odreenu inicijalnu investiciju). Analiza potencijala obnovljivih izvora energije u optini Roaje pokazuje da obnovljivi izvori energije mogu imati znaajnu ulogu u energetskom bilansu ove optine. Meutim, postoji niz prepreka koje onemoguavaju iru upotrebu obnovljivih izvora energije u Roajama, npr. veoma niske cijene tradicionalnih energenata i goriva, nedovoljno investitora zainteresovanih za ulaganja u pomenute tehnologije, zatim nepostojanje jo uvijek potpuno zaokruene ne samo zakonske ve to je nekad bitnije podzakonske osnove kako bi se promovisala upotreba obnovljivih izvora energije, i najzad nedovoljno informisanje javnosti koja nije upoznata sa mogunostima korienja obnovljivih izvora energije. Sa aspekta povraaja investiranih sredstava, zapaeno je da u ovom trenutku, usljed trenutne jo uvijek niske cijene elektrine energije, direktno poreenje izmeu konvencionalnih i obnovljivih tehnologija ne ide u prilog korienju obnovljivih izvora energije. Obnovljivi izvori energije u Roajama u pravcu razvojnih intervencija zahtijevaju : Podrku lokalne samouprave, Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja, Uprave za ume Crne Gore na stvaranju motivacije i uslova obezbjeenja dodatnih izvora energije korienjem biomase,

103

 Lokalna samouprava i nadleno ministarstvo kao i Ministarstvo ekonomije propisuju uslove i ogranienja za stvaranje novih trita za promet biomase po principu tendera koncesija Ova djelatnost treba da bude osloboena poreza i prireza jer je od posebnog znaaja zbog toga to je izvor prihoda lokalnom stanovnitvu uz istovremeno ouvanje umskog fonda, doprinosa ekolokoj odrivosti, komunalnom ureenju i ureenoj sredini, Asocijacija za biomasu koja e se formirati na lokalnom nivou e predloiti da Ministarstvo odrivog razvoja i turizma propie jednostavne procedure dobijanja dozvola za izgradnju ovih pogona uz potovanje osnovnih naela ureenja prostora kako bi investitori mogli imati na jednom mjestu sve informacije kako mogu realizovati investiciju pogona za biomasu (briketi, peleti, ips i sl.). Ureenje ove oblasi na terenu bitno e doprinijeti uslovima I za razvoj turizma,koji je prioritetna razvojna grana optine Roaje, Roaje je poznato kao optina koja po broju ima najvie taaka ekolokih problema po osnovu otpada drveta, odnosno biomase. Realizacijom ovih projekata e se rijeiti ovi problem u budunosti. Realizaciju projekata prerade biomase e podrati Agencija za zatitu ivotne sredine, Ministarstvo odrivog razvoja i turizma predlaganjem podrke iz finansijskih sredstava koje Crna Gora dobija u okviru komponente III IPA, gdje su grantovi i do 85%., Asocijacija za biomasu e inicirati da Ministarstvo ekonomije predloi subvencije i druge stimulacije sa nivoa drave za ove projekte jer doprinose ekonomskom unapreenju korienja otpada, otvaranje novih radnih mjesta u Roajama i korienje lokalnih resursa za razvoj u umarstvu i drvopreradi. Posebna razvojna podrka e biti iz sredstava Ekolokog fonda Crne Gore koji e se formirati do kraja 2012.godine (Nacrt Zakona je u toku izrade). Optina Roaje e budetom predvidjeti finansijsku podrku za racionalno korienje biomase iz sredstava koja dobija po osnovu naplate na date koncesije za korienje dravnih uma u optini Roaje. Ovo poglavlje naglaava potrebu da svaki fasilitator razvije strategiju izlaza I oekivanih rezultata prije ukljuivanja u razvojne intervencije. U smislu razvojnih intervencija potrebno je preduzeti sljedee (najznaajnije) mjere i aktivnosti od strane kreatora ekonomske, ekoloke i energetske politike u Crnoj Gori koje e se implementirati u oblasti biomase na nivou lokalne samouprave Roaje: 1. definisati metodologiju za praenje raspoloivosti i korienja drvne biomase za potrebe statistikog evidentiranja, a na osnovu meunarodno prihvaenih pravila i standarda za klasifikaciju drvnih goriva. Ovo tim prije to je u meunarodnim okvirima i metodologiji za praene pojedinih zemalja i njenih kvota za emisiju CO2 usvojen pristup izvetavanja na bazi zvanine statistike. Utvrivanje te metodologije e se sastojati iz nekoliko djelova: definisanja metodologije za prikupljanje podataka, usvajanje statistikog modela prikazivanja prikupljenih podataka I definisanje metodologije za objavljivanje podataka. Utvrena metodologija e se dugorono koristiti i bie usklaivana u skladu sa razvojem u ostalim zemljama EU. Vlada Crne Gore e usvojiti rezultate raspoloivosti drvne biomase dobijene po toj utvrenoj metodologiji i iste koristiti za definisanje dugoronih ciljeva (poslije 2012.) i mjera za poveano korienje drvne biomase kao obnovljivog izvora energije. 2. Ministartsvo poljoprivrede i ruralnog razvoja e, u saradnji sa Ministarstvima ekonomije i Ministarstvom odrivog razvoja i turizma definisati aktivnosti u okviru meusektorske saradnje koje e se odnositi na stvaranje uslova za poveano korienje potencijala drvne biomase kroz mjere u okviru feed-in tarifa, akcionog plana za biomasu, a finansijskim sredstvima pod povoljnim uslovima podrati I stimulisati preduzea i korisnike za vee korienje drvnih goriva. 3. Ministarstvo ekonomije e u okviru svojih nadlenosti zajedno sa predstavnicima lokalne

104

Samouprave Roaja preduzeti aktivnosti na uvoenju tzv. lokalnih energetskih menadera koji e imati zadatak da vode praktine poslove u realizaciji politike koja je definisana Akcionim planom iz kojeg e optina Roaje definisati svoje mjere I aktivnosti koje e implementirati na svom podruju u oblasti drvne biomase . 4. Ministarstvo ekonomije e uzeti aktivno uee u podizanju svijesti meu bankama o znaaju postojanja povoljnih komercijalnih mikro kredita za sve korisnike drvnih goriva(domainstva, hoteli, poslovni objekti i drugi) kako bi isti u najkraem moguem roku postali znaajni potroai ovih goriva. 5. Ministarstvo ekonomije i Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja e podsticati ostala ministartsva i Vladine agencije kao i lokalne samouprave da integriu drvnu biomasu kao obnovljiv izvor energije u proces javnih nabavki energenata za njihove potrebe. Time e se dati znaajan doprinos razvoju trita drvnih goriva. 6. Ministarstvo ekonomije e pratiti aktivnosti i rjeavae administrativne barijere vezane zaobaveze aktera na energetskom tritu za povezivanje na mreu, kao i za distribuciju elektrine/toplotne energije proizvedene iz biomase u skladu sa Akcionim planom im on bude donesen. 7. Ministarstvo ekonomije i Direkcija za metrologiju e definisati listu tehnikih standarda koji se odnose na drvnu biomasu kako na polaznu sirovinu tako i na proizvedena drvna goriva sa posebnim akcentom na ispitivanje kvaliteta i izdavanje sertifikata o kvalitetu drvnih goriva. Poseban segment tehnikih standarda predstavljae standardi za ureaje za sagorijevanje drvne biomase kako bi se korisnici zatitili od zloupotreba u tom segmentu. Na osnovu prethodnog nadleni dravni organ mora da objavi listu tehnikih standarda, sirovina i drvnih ostataka koji mogu da se koriste u energetske svrhe. Ova aktivnost mora da se koordinira sa aktivnostima koje su vezane za sertifikaciju i izdavanje atesta i licenci. 8. Ministarstvo ekonomije e zajedno sa Ministarstvom poljoprivrede i ruralnog razvoja podsticati odrivu proizvodnju drvne bioamse, u ruralnim podrujima ime e se dati doprinos njihovom brem razvoju. 9. Ministarstvo ekonomije e zajedno sa Ministarstvom poljoprivrede i ruralnog razvoja i lokalnom samoupravom Roaje podrati realizaciju pilot projekata koji e biti izgraeni u svrhu demostriranja i promovisanja korienja drvne biomase.To se ve pokazalo kao najbolji nain za promovisanje korienja drvne biomase u ostalim zemljama uokruenju i u EU. 10. Ministarstvo finansija u saradnji sa Ministarstvom ekonomije i Ministarstvom poljoprivrede i ruralnog razvoja e predloiti smanjenje stope PDV-a na drvna goriva ime e dati konkretan doprinos poveanju njihove konkurentnosti u odnosu na fosilna gorivai stvoriti uslove za prihvatljive cijene za to vei broj korisnika, prije svega u privatnim domainstvima. Ova mjera je od izuzetnog znaaja imajui u vidu nizak ivotni standard velikog broja korisnici tzv. Materijalnog domainstava u Roajama gdje je preko 2.000 porodica obezbjeenja (socijale). U skladu sa predloenim mjerama potrebno je nastaviti rad i ubrzati aktivnosti na njihovoj implementaciji imajui u vidu da Crna Gora trenutno predstavlja jedinu zemlju u Regionu sa veoma niskim nivoom korienja drvne biomase, posebno drvnog ostatka u energetske svrhe. Posebno vaan korak bilo bi usvajnje uredbi kojima bi se uvele podsticajne mjere za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora energije.U veini evropskih zemalja se primenjuju fid-in tarifa, kao podsticajna mjera. Druge mjere podsticaja u razliitim zemljama su umanjene ili oslobaanje poreza i uee u ulaganjima prije svega u tehnologiji. Podsticanje proizvodnje toplotne energije uglavnom se sastoji od ulaganja u poetnoj fazi i oslobaanja od poreza u kasnijim fazama. Kriterijumi za selekciju obnovljivih izvora energije i tehnologija su energetski potencijal, mogunosti privrede i stepen razvoja tehnologija i trita na meunarodnom planu. Jedan od prvih koraka u razvoju oblasti obnovljivih izvora energije bilo bi utvrivanje svih neophodnih koraka i postojeih procedura za investitore kako bi im se na jednom mestu

105

pruile informacije o tome ta im je potrebno od dozvola i saglasnosti. U tom ilju treba prikupiti podatke iz svih nadlenih ministarstava i predstaviti u jednoj brouri za biomasu. Ovaj zadatak bi moglo kao razvojni podsticaj uraditi Ministarstvo odrivog razvoja i turizma i lokalna samouprava Roaje. Nakon toga treba pristupiti drugom koraku koji bi trebalo da bude pojednostavljivanje tih procedura. Neke olakice za izgradnju objekata za obnovljive izvore energije omoguit e se izmjenama Zakona o ureenju prostora i izgradnji objekata (Slubeni list CG, br.51/08). Akcioni plan za biomasu bio bi pravo rjeenje ukupnih problema koji bi usvojila Vlada Crne Gore ili njeno nadleno ministarstvo a isti prihvatila i implementirala Lokalna samouprava Roaje. Kljuni problem kod biomase je da se osigura dugorono snabdijevanje tom sirovinom. Za investitore je kljuno da kada ulaze u velike investicije osiguraju snabdijevanje biomasom na vie godina, kako se ne bi desilo da jedne godine raspolau sirovinom a druge ne. To je ujedno i jedan od uslova koje trae banke da bi finansirale takve projekte. Za to treba da postoje izvjesna zakonska ogranienja, poput obaveze da se na tenderima realizuje prodaja biomase onim subjektima koji posjeduju kapacitete za proizvodnju I preradu boimase zbog ega ne mogu da se sklapaju dugoroni ugovori o prodaji treim licima koja ne ispunjavaju te uslove a da investitori rizikuju da ostanu bez te sirovine ako ne pobijede na tender iskljuivo po osnovu ponuene cijene. 9.3. POTENCIJALNI PODSTICAJNI FONDOVI 9.3.1. Domai fondovi Investiciono razvojni fond Crne Gore je izuzetno moan fond koji podrava razvoj i privatnog i javnog sektora u smislu finansiranja infrastrukture i drugih javnih potreba. Ovaj Fond bi u znaajnoj mjeri svojom politikom mogao podrati razvoj ovog sektora u Roajama, kao i u Crnoj Gori. U Crnoj Gori postrojenja za proizvodnju toplotne energije korienjem biomase treba podrati iz sredstava Fonda za obnovljive izvore energije iz ustupanja koncesija nad tim izvorima. Ekoloki fond Crne Gore e se formirati do kraja 2012.godine iz kojeg e se odobravati kreditna i bespovratna sredstva za finansiranje projekata za korienje biomase u Crnoj Gori kao i u Roajama. Banke u saradnji sa Vladinim institucijama u prvom redu ministarstvima odobravaju povoljna sredstva-kredite za korienje biomase kao obnovljivog izvora energije. Optina Roaje bi trebala da iz sopstvenog budeta odobrava dio sredstava za podrku investitorima za korienje biomase. Fondovi za podsticaj vre odobravanje bespovratnih sredstava za projekte korienja biomase. Pored toga i preko 50%, bespovratnih sredstava tipino je za izgradnju demonstracionih postrojenja. Korisnik je tada u obavezi da svoje postrojenje da na uvid javnosti i da, u skladu sa ugovorom, omogui posjete. Podsticaji su jo vei ukoliko je rije o pilot postrojenju na kojem se obavljaju dodatna ispitivanja,radi unapreenja. Tipino je da se izrada idejnog projekta, pretprojekta, ispitivanje i eksperimentalni rad na demonstracionim postrojenjima plaa iz javnih fondova,kako materijalni trokovi, tako i struna radna snaga. To se sprovodi ak i ukoliko demonstraciono postrojenje gradi kompanija koja namjerava da ga kasnije proizvodi ili komercijalno koristi. Kofinansiranje predstavlja izraz podrke drutva i drava unapreenju razvoja i zatiti ivotne sredine. Za finansiranje buduih demonstracionih i komercijalnih postrojenja na raspolaganju su brojne mogunosti. Jedna od najznaajnijih je karbon kredit.

106

Pored toga, postoje razliiti podsticajni fondovi Evropske unije, namijenjeni lanicama, zemljama kandidatima, potencijalnim kandidatima pa i treim zemljama,ukoliko je rije o provejrenom doprinosu zatiti ivotne sredine ili podsticaju za razvoj. Takoe, na raspolaganju su i brojni nacionalni fondovi, kako za gradnju demonstracionih postrojenja, tako i ostalih. 9.4. Posebne podsticajne mjere "Feed in" tarife Sistem povlaenih tarifa predstavlja najefikasniji nain za brzo postizanje odrivih iljeva u pogledu toplotne energije iz obnovljivih izvora uspjeh koji dobro ilustruju njemaka dostignua u prizvodnji struje na vjetar. Ovaj sistem je najbrojniji u primjeni, to opet ne znai da je ekonomski najefikasniji u pristupu, ali je prepoznat od strane investitora kao znak sigurnosti jer je transparentan, lak za administraciju i fleksibilan. Sistem kvota Sistemi kvota zasnivaju se na izboru i sprovoenju obaveze (zakonski uslov) da se jedan minimalni dio toplotne energije proizvede iz obnovljivih izvora. Ako proizvoai ne ispune kvotu ponekad se mogu primijeniti novane kazne. Takoe, da bi se podralo efikasno korienje sistema kvota koriste se programi izdavanja zelenih sertifikata kojima se moe trgovati. Zeleni bonus U ekoj postoji dvostruki sistem podrke, u okviru kojeg proizvoai struje iz obnoljivih izvora mogu da biraju klasinu fiksnu povlaenu cijenu ili prodaju po trinim cijenama uz dodatne fiksne ekoloke ("zelene") dotacije po osnovu Kjoto protokola. Karbon kredit Namjena davanja karbon kredita jeste da se smanji emisija CO2 u atmosferu, a time poveanje debalansa i uticaj na poveanje efekta staklene bate. Karbon kredit jedan je od mehanizama za ostvarenje zahtjeva Kjoto protokola. Karbon kredit moe da se odobri za vie aktivnosti, a najee za one kojima se: Smanjuje ili eliminie emisija CO2, na primjer, korienjem biomase ili vodotokova, djeluje na ouvanje ivotne sredine i negativnog efekta staklene bate. Najbolji nain da se ispita mogunost za dobijanje Karbon kredita jeste da se o tome obavijesti nacionalna institucija zaduena za ovu oblast. Druga mogunost je da se kontaktira UNFCC United Nations Framework Convention Climate Change. Sporazum o energetskoj zajednici evropskih i zemalja Jugoistonog Balkana,u kojem se, u zahtjevima u vezi sa zatitom ivotne okoline, jasno naglaava znaaj Kjoto protokola i sugerie potpisnicama da nau nain za to bru primjenu. 9.5. Podsticajni fondovi Evropske unije Evropska unija raspolae brojnim fondovima za podsticanje ciljeva koji su zacrtani Bijelom knjigom i prateim direktivama. Neki od fondova namijenjeni su za gradnju demonstracionih, a neki za komercijalna postrojenja. Veina fondova namijenjena je subjektima iz zemalja lanica, ali postoje i oni za druge zemlje. Za Crnu Goru su najznaajniji pretpristupni fondovi, te su posebno naglaeni.Pored fondova koji su namenjeni sufinansiranju investicije, postoje mnogi koji su namijenjeni podsticanju istraivanja i razvoja, te tehnolokog unapreenja. Oni mogu da se koriste kao potpora za aktivnosti za pripremu i testiranje demonstracionih i pilot kogeneracionih postrojenja za biomasu. Grupa fondova namijenjena je za struni monitoring sprovoenja zacrtane energetske politike i primjene obnovljivih izvora energije. Programi u periodu 2007-2013.su: IPA (Instrument za pretpristupnu pomo) posebno komponenta III je izuzetno znaajna za javne ustanove dravnog ili lokalnog nivoa za period 2007-2013.

107

Za podsticanje istraivanja i razvoja, ali i za podsticanje meunarodne saradnje i stvaranje evropskih mrea na raspolaganju su brojni fondovi i institucije. FP7 Sedmi okvirni program za istraivanje i razvoj (Seventh Framework Programme) www.cordis.lu. Evropski projekti koji obuhvataju oblast primjene obnovljivih izvora energije, pa i kogeneraciju iz biomase. EREC, European Renewable Energy Council, www.eubia.org. Ova institucija razmatra sve kvalitetne predloge projekata u oblasti energetske primjene biomase, bez obzira na to da li dolaze iz zemlje lanice EU ili ne. Sredstva su na nivou koji moe da obezbijedi izradu idejnih projekata i praenje efekata rada demonstracionih postrojenja. Aktivnosti su vie usmjerene ka popularizaciji primjene obnovljivih izvora energije. 9.6. Nadlene institucije Ministarstvo odrivog razvoja i turizma Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja Ministarstvo ekonomije Jedinica lokalne samouprave Agencija za zatitu ivotne sredine Elektroprivreda Crne Gore AGENCIJE ZA ENERGETIKU CRNE GORE Uprava za ume Crne Gore

108

X. ANALIZA TRZITA, RAZMOTRENA SA STRANE POTREBE ZA ENERGIJOM, DOSTUPNI ANTELNATIVNI IZVORI ENERGIJE I KOMPARATIVNA ANALIZA SA CIJENAMA RAZNIH VIDOVA ENERGIJE NA BAZI DRVETA Ogrijevno drvo predstavlja tradicionalno glavni energent koji se koristi za potrebe grejanja I spremanja hrane u domainstvima u seoskim ali i brojnim gradskim podrujima. Prema sprovedenim istraivanjima ogrijevno drvo je dominantan energent za grijanje domainstava u seoskim i gradksim domainstvima na sjeveru Crne Gore (Pljevlja, abljak, avnik, Pluine,Berane, Andrijevica, Plav, Roaje, Kolain i Mojkovac). Pored toga ogrijevno drvo se u velikim koliinama koristi i u Podgorici, Danilovgradu i Nikiu. Trite ogrijevnog drveta se karakterie ponudom dva osnovna sortimenta i to tzv. metarskog I cijepanog drveta. Druga vana karakteristika trita ogrijevnog drveta predstavlja injenica da se domainstva snabdijevaju na tri naina: iz sopstvenih uma (za ona domainstva koja posjeduju ume), nabavkom od privatnih umovlasnika i kupovinom od preduzetnika i preduzea koja se bave preradom drveta. Razlike u nainu snabdijevanja uzrokuju i cijenu po kojoj se ogrijevno drvo nabavlja.U tom smislu, snabdijevanje od preduzetnika kao posrednika rezultira veom cijenom ogrijevnog drveta u odnosu na cijene po kojima se ogrijevno drvo nabavlja od privatnih umovlasnika. Prema istraivanjima sprovedenim tokom 2011.godine prva dva naina snabdijevnja zastupljena su u najveoj mjeri u seoskim i pojedinim domainstvima iz gradskih sredina. Snabdijevanje gradskih domainstava u najveoj mjeri vri se preko preduzetnika (posrednika) koji kupuju ogrijevno drvo iz privatnih uma ili od koncesionara (preduzea za preradu drveta), a zatim vre preprodaju domainstvima u gradskim sredinama. Prodaja ogrijevnog drveta u gradskim sredinama obavlja se uglavnom sa kamiona i u cijenu je uraunat transport sa mjesta prodaje do kue ili stana potroaa. Mjesta prodaje gde preduzetnici nude ogrijevno drvo su uglavnom na obodima gradksih podruja, u najveem broju sluajeva neureena I preduzetnici ih smatraju privremenim. Cijene tzv. cijepanog ogrijevnog drveta od bukve u grejnoj sezoni 2010/11 godina na teritoriji Roaja iznosile su 35 /prm sa prevozom do kue potroaa plus 4 /prm za usluge rezanja. Cijene bukovih ogrijevnih trupaca iznosile su 40 /m3. Cijena metarskog drveta od hrsta bila je za 1 /prm vea u odnosu na bukovo drvo ili ista. Cijene cijepanog drveta dimanezija 33 cm iznosile su 40 /prm ukljuiv i prevoz do potroaa. Cijene su bile iste i za bukvu I za hrast. Cijene ogrijevnog drveta iz privatnih uma koje otkupljuju preduzetnici u istom periodu bile su od 15- 20 /prm na kamionskom putu u umi sa utovarom u kamion. Cijena zavisi od vrste drveta i kako su cepanice i oblice sloene u sloajeve (da li ima puno upljina ili ne).Svi prodavci koji su poseeni imali su uredan umski ig i prateu dokumentaciju o legalnom porijeklu drveta koje su prodavali. Na osnovu sprovedenih istraivanja prosjena potronja jednog domainstva u seoskim i gradskim podrujima se kree oko 12 prm/godinje, a u Podgorici i primorskim gradovim oko 5 prm/godinje. Ovako velika razlika rezultat je izraenih klimatskih razlika injenice da su, zbog hladnije klime, potrebe jednog domainstva u kontinentalnom dijelu

109

zemlje za grijanjem su oko sedam mjeseci, a u primorskom dijelu i u Podgorici oko etiri meseca u toku godine. Zbog nepostojanja daljinskih sistema za grijanje brojni gradovi u kontinentalnom dijelu zemlje u toku zimskih mjeseci lie na velika skladita ogrijevnog drveta. Ova konstatacija se posebno odnosi na stambene zgrade bez centralnog grejanja iji stanari lageruju ogrijevno drvo oko zgrada.

- Istraivanja na terenu su pokazala da su u potronji energenata za grijanje u domainstvima u Roajama dominantno zastupljeni slijedei energenti: elektrina energija, mazut, ugalj i drvo. Prema sprovedenim istraivanjima ogrijevno drvo je dominantan energent za grijanje domainstava u Roajama. Najee se koristi ogrijevno drvo bukve(trupci,metarsko,cijepano),ak 63%,dok se ogrijevno drvo hrasta I etinara koristi u daleko manjim koliinama 30%.Drugi energenti se vrlo malo koriste za grijanje domainstava u Roajama. Prema podacima Zavoda za statistiku Crne Gore(MONSTAT 2011), ukupna godinja koliina ogrijevnog drveta koje potroi Roaje za grijanje i kuvanje je 48.891m3 godinje.

Energetske potrebe nisu proporcionalne nivou proizvodnje proizvoda od drveta. Pri smanjenoj proizvodnji, energetske potrebe se ne smanjuju u tolikoj mjeri kao to se smanji proizvodnja. Stoga neka preduzea prerade drveta koja koriste svoje kotlove na biomasu su u situaciji da nemaju dovoljno drvnog otpada. Tako da ako ele da im kotlovi na biomasu rade onda moraju da nabave dodatne koliine drvnog otpada. Uobiajeno rjeenje je da se nabave dodatne koliine drvnog ostatka od malih preduzea, pilana koja nemaju instalisana loita i kotlove, i gdje postoji problem odlaganja drvnog otpada. Sada, ovaj vid saradnje izmeu nekih velikih i malih preduzea prerade drveta je dobar, poto svako u ovoj saradnji rjeava svoj problem. Meutim, ovo rjeenje je odrivo pod uslovom da su mala preduzea relativno blizu velikom.

110

Mnoga preduzaa treba ili da koriste svoj drvni otpad ili da rjeavaju problem otpada na drugi nain. Na alost mnoga preduzea odlau svoj drvni otpad u blizini, ili ga bacaju u najbliu rijeku. to se tie koliina drvnog otpada koji se koristi kao izvor energije ili za proizvodnju briketa ili peleta, teko je napraviti preciznije procjene, poto se stanje mijenja iz godine u godinu, i od preduzea do preduzea. Jedan od glavnih razloga za ne korienje biomase kao goriva je praktino nepostojanje zahtijeva za korienje drvenih peleta, nema domaeg proizvoaa pei i kotlova na drvene pelete. Oprema za korienje drvenih peleta, koja se sastoji ne samo od pei ili kotla nego i od sistema za automatsko doziranje goriva, moglo je da se nabavi samo iz razvijenih zemalja kao to su Austrija i Italija a u novije vrijeme I iz Srbije, Hrvatske I Slovenije. Ogrijevno drvo predstavlja veoma znaajan segment umarskog sektora Crne Gore. Ogrijevno drvo se ili sjee za domau upotrebu, ili u komercijalne svrhe. Postoje dvije grupe aktera koje uestvuju u proizvodnji i komercijalizaciji ogrijevnog drveta: - privatna domainstva (koja su djelimini vlasnici uma), koja sjeku ogrijevno drvo za sopstvene potrebe, a dijelom i za prodaju. To doprinosi prihodima domainstava, - profesionalni proizvonai ogrijevnog drveta, sa pristupom veim koliinama i transportnoj opremi. Za sjeu ogrijevnog drveta je potrebna dozvola Uprave za ume. Postoje dva naina za proizvodnju ogrijevnog drveta u Crnoj Gori: -proizvodnja ogrijevnog drveta je tijesno povezana sa proizvodnjom drveta i gazdovanjem umama. Ogrijevno drvo je sporedni proizvod sjee ili planirani proizvod prorede. Prioritet u sjei drveta za ogrijev se daje sjei bolesnih i stabala male vrijednosti, Jednaina zapreminskog energetskog sadraja je : 1 m3 ulja za loenje (bure nafte) = 3 m3 tvrdih drva (sloaj) = 18 m3 drvenog ipsa (strugotine) = 3 m3 drvenih peleta

111

XI. EKONOMSKA OPRAVDANOST PROIZVODNJE BRIKETA Na bazi ukupnih istraivanja dolo se do zakljuka da je prosjena struktura trokova proizvodnje peleta i briketa kako slijedi: Grafik br. 4: Tipian udio operativnih trokova pri proizvodnji drvenih peleta

U sluaju kada je fabrika peleta smjetena u Crnoj Gori, trokovi plata ne predstavljaju znaajan udio u ukupnim operativnim trokovima.Ipak u razvijenim zemljama, ovaj troak moe predstavljati znaajnu stavku u operativnim trokovima. Slijedei parametri su usvojeni pri tehno-ekonomskoj analizi: Investicioni trokovi: 300.000 Godinja proizvodnja: 7 000 tona (1 smjena, 5 radnih dana nedeljno) Cijena drvnog otpada: 30 /t (ukljuujui trokove transporta do fabrike) Cijena elektrine energije po 1 toni peleta: 7,84 /t Godinja plata: 6 000 po radniku Radna snaga: 4 radnika u 1 smeni Cijena transporta peleta u Crnoj Gori: 6 /t Cijena transporta za Evropu: 36 /t (kamion + brod) Cijena peleta u Crnoj Gori : 130 /t (bez PDV, transport ukljuen) Cijena peleta u EU: 120 /t (bez PDV, transport ukljuen) Diskontna stopa: 10%

112

Radni vijek: 15 godina Godinji prihod fabrike peleta pod prethodno postavljenim pretpostavkama je 560 000 usluaju prodaje na tritu Crne Gore, a 840 000 ako se pelete izvoze u EU. Godinji prihod znatno prevazilazi ukupne investicione trokove.Poto su investicioni trokovi mali u odnosu na operativne trokove, onda prosto vrijeme povratka investicija i interna stopa povrtaka investicija (IRR) nijesu dobri pokazatelji ekonomske opravdanosti investicije. Prosto vrijeme povratka investicija nije ni pod kakvim pretpostavkama vee od etiri godine, a u nekim sluajevima je manje od 3 godine. Interna stopa povratka investicija se takoe odnosi na ukupne investicione trokove tako da ni ona nemoe dati pravi odgovor o ekonomskoj opravdanosti projekta.Relevantni finansijski pokazatelji za procjenu opravdanosti investicije u projekat su: odnos ukupnih prihoda i trokova (B/C) i dobit (B-C). Prihodi (B) i trokovi (C) predstavljaju sadanje vrijednosti diskontovanih svih prihoda i trokova tokom radnog vijeka postrojenja.Ako se drveni peleti prodaju u Crnoj Gori onda korienje drvnog otpada po cijeni od 25 /t donosi ukupnu dobit tokom radnog vijeka postrojenja (B-C) od 1,48 miliona sadanje vrijednosti, a odnos B/C je 1,46. Ako proizvoa peleta moe da nabavi drvne ostatke po nioj cijeni, za na primjer 8/t, onda bi projekat proizvodnje peleta postigao bolje finansijske parametre: ukupna dobit tokom radnog veka bi bila 2 miliona , a odnos B/C bi bio 2,11. U oba sluaja je interna stopa povratka investicija Prethodna analiza je sprovedena na osnovu pretpostavljene prodajne cijene peleta od 120 /t.Ova cijena ukljuuje transport kamionom do neke zemlje EU. Pa bi u sluaju izvoza peleta u zemlje EU ukupni trokovi transporta, ukljuujui i prevoz kamionomu Crnoj Gori sa utovarom i istovarom a ako se izvozi I transport brodom rijekom I sl, bili 36 /t. U tom sluaju druga varijanta je da se transport u potpunosti obavi samo kamionom.U tom sluaju su trokovi vii. Poveanje trokova sa 36 /t na 50 /t dovodi do smanjena dobiti (B-C) sa 1,48miliona na 0,85 miliona . Ako se transportni trokovi jo vie poveaju na 60 /t onda je dobit tokom cijelog radnog vijeka postrojenja od 15 godina svega 0,45 miliona sadanje vrijednosti . Odnos B/C se sniava sa 1.41 (za trokove 36 /t) na 1.10 (za 60 /t). Interna stopa povratka investicije (IRR) je visoka (45%) za niske trokove transporta (36 /t), ali se za vie trokove transporta (60 /t) IRR smanjuje na 26%.Moe se zakljuiti da poveanje trokova dramatino utie na opravdanost proizvodnje drvenih peleta. Iz tog razloga je neophodno detaljno istraiti razliite naine transporta I paljivo odabrati destinaciju (trite) na kome e se prodavati peleti. Cijena peleta se formira na osnovu investicionih trokova, trokova pogona i odravanja, trokova transporta, taksi i poslovnog profita. Operativni trokovi se sastoje od: trokova nabavke drvnog ostatka, trokova energije (elektrine i toplotne), trokova za plate, odravanje i osiguranje. Udio pojedinih trokova je prikazan na slici grafiku na poetku ovog dijela analize. Najvei udio u operativnim trokovima ima troak za nabavku sirovine (51%). Trokovi goriva su na drugom mestu po vanosti meu operativnim trokovima. Proces suenja i mljevenja drvnog ostatka, kao pripremna faza pri proizvodnji peleta, zahtijevaju elektrinu energiju za mljevenje i manipulacije kao i toplotnu energiju za suenje. Presa, kao glavna maina pri proizvodnji peleta, zahtijeva takoe elektrinu energiju za svoj pogon. Ako je cijena drvnog ostatka mala, onda trokovi energije mogu porasti preko 50% ukupnih trokova pogona. Pretpostavljena je greenfield investicija i ona obuhvata: trokove opreme (suara, presa, kotao), trokove kupovine zemljita, graevinske trokove izgradnje skladita i zgrada za pogone, povezivanje na elektrinu mreu, vozila za unutranji transport. Kratka analiza investicija i operativnih trokova pokazuje da su godinji operativni trokovi vrlo visoki, i da mogu biti vii od investicionih trokova. ak i kada su trokovi sirovine niski, godinji operativni trokovi su vrlo bliski ukupnim investiconim trokovima. To znai da

113

investicioni trokovi nemaju vanu ulogu u procjeni ekonomske opravdanosti projekta proizvodnje drvenih peleta. Dva osnovna operativna parametra za postizanje ekonomske opravdanosti projekta proizvodnje drvenih peleta su: cijena sirovine i cijena elektrine energije. Da bi se biomasa mogla koristiti u energetske svrhe potrebno je da drava povoljno kreditira izgradnju loita za sagorijevanje biomase. Korienjem biomase u energetske svrhe znaajno bi se smanjila potronja deficitarnih goriva, zaposlila bi se domaa mainogradnja za izradu pogona za briketiranje i zaposlilo bi se vie radne snage u pogonima za briketiranje biomase. XII. ANALIZA MOGUNOSTI KORIENJA BIOMASE NA IZABRANIM OBJEKTIMA Na osnovu izvrsenog terenskog istrazivanja koje je sprovedeno u toku mjeseca novembra 2011.godine na podruju opstine Rozaje doslo se do zakljuka da su najpogodniji objekti slijedei: Gimnazija 30.septembar i Struna mjeovita kola Zgrade Optine i zgrada podrune jedinice MUP-a Crne Gore i Uprava policije Dom zdravlja Istrazivanje je izvrseno na nain sto je neposredno izvrsen uvid u stanje objekata,opreme I instalacija za grijanje, obavljen intervju sa direktorima Javnih ustanova ili drugim ovlasenim licima I pribavljeni potrebni podaci I informacije. Daljom analizom po svim bitnim parametrima (veliina prostora koji se zagrijavaju, mogunost korisenja postojee opreme za upotrebu biomase - briketi ili peleti,vrijednost potrebnih ulaganja za prilagoavanje postojee opreme za upotrebu biomase,opsti znaaj objekta,broj moguih meusobno povezanih objekata za korisenja jedinstvenog sistema grijanja,koliina korisenja fosilnih goriva I slino) te uvida u raspolozivost dokumentacije o tim objektima I opremi,kao I iskazane spremnosti I zainteresovanosti lica koja o tome donose odluke utvreno je da od ova tri, uslovno reeno,objekta prioritet treba dati objektu,odnosno objektima Gimnazija 30.septembar u Rozajama i Struna mjeovita kola u Rozajama sa objektom AMD u Rozajama u kojem su I radionice za praktinu obuku uenika kao I drugi sadrzaji. Ovi objekti mogu koristiti jedinstveni sistem pri emu su potrebna relativno manja ulaganja u adaptiranje I rekonstrukciju postojee opreme I sistema za grijanje.Prostorna distribucija objekata je takva da se njihove krajne take na preniku nalaze udaljene svega maksimalno 100 metara. Dva subjekta godisnje trose za zagrijavanje izmeu 180 I 200 tona uglja koji oslobaa ogromnu koliinu stetnih gasova koji imaju stetni uticaj I na lokalnom I na globalnom nivou.Povrsina ova dva objekata je oko 5000 m2( JU Gimnazija 30.septembar Roaje 2200 m2,JU Struna mjesovita kola 2800 m2),povrsina treeg objekta je oko 1000 m2. Trei objekat koji je ovde oznaen kao AMD Rozaje sa prateim sadrzajima za grijanje prostorija koristi elektrinu energiju. U ovim Javnim ustanovama skolu ili obuku pohaa ukupno 1300 uenika a pored toga u oblasti izvoenja nastave (teorijske ili praktine) radi oko 120 zaposlenih, raunajui I pomono osoblje. Dakle, ovi objekti sa stanovista opstine Rozaje, imajui u vidu naprijed date podatke o broju uenika I zaposlenih predstavljaju jedan od najznaajnijih javnih objekata I institucija ove opstine. Prepoznajui ovaj znaaj u proslom periodu na ovu temu bilo je inicijativa od strane znaajnih stranih institucija kao sto su Lux-Development, Caritas I drugih ali do realizacije ipak

114

nije doslo.Pored toga znaaj za rjesenje ovog problema definisalo je I nadlezno ministarstvo kao I lokalna samouprava u Rozajama. Sa svih ovih razloga prioritetno se predlaze ovaj objekat,odnosno ovi objekti u kojima bi se uveo sistem grijanja za korisenje biomase. Ostala dva selekcijom odabrana objekta, odnosno povezani objekti su izuzetnog znaaja za Rozaje I oni ispunjavaju sve potrebne preduslove I zadovoljavaju potrebne kriterijume za korienje biomase u energetske svrhe.

XIII. ANALIZA POTRONJE GORIVA U SLUAJU ZASEBNIH I ZAJEDNIKOG GRIJANJA IZABRANIH OBJEKATA U predhodnom poglavlju ove analize izvrsena je obrada I analiza efekata uspostavljanja jednog, jedinstvenog sistema grijanja I upotrebe za to grijanje energenta od biomase kao sto su briketi ili peleti. Prednosti tog principa, odnosno sistema su visestruke I njemu je dat prioritet iz razloga sto se radi o tri objekta na maloj udaljenosti ili neposredno jedni pored drugih pri emu su izdaci za investiciona ulaganja njihovog meusobnog umrezavanja cijevnim transportnim sistemom veoma mali pa ak I simbolini. U koliko bi ovi objekti zadrzali ili izgradili nezavisne ili pojedinane sopstvene sisteme grijanja za to bi se moralo investirati de facto skoro tri puta u osnovnu tehnolosku opremu a jedina usteda bi bila u manjem cijevnom I transportnom sistemu orijentacione duzine 70 m a sto prema procjeni potrebnih ulaganja za jedan kapacitet osnovne tehnoloske opreme ne iznosi vise od 3%.Iz ovoga proistie jasan zakljuak da su za potrebe grijanja ovih izabranih objekata apsolutno neracionalna ulaganja,odnosno investiranja u nezavisne sisteme ne samo zbog investicionih jednokratnih ulaganja ve I zbog troskova eksploatacije takvih sistema.U opciji tri sistema na preniku od 100 m pored zauzimanja dragocjenog prostora izgraenog graevinskog zemljista (jer se radi o centralnom gradskom podruju)za opsluzivanje tih sistema morala bi se angazovati tri lica, udvostruilo bi se trosenje energije koja pokree tehnologiju, troskovi investicionog I tehnikog odrzavanja bi bili daleko vei. Kada je proraunom utvreno investiranje u osnovnu tehnologiju imalo se u vidu injenino stanje I okolnost da bi za pojedinane sisteme bilo neophodno instalirati manje kapacitete nego ako se radi o jedinstvenom sistemu,pa pojedinani sistemi nebi predstavljali automatski I tri puta vei investicioni trosak.Meutim,ovdje treba imati u vidu injenicu da bi I jedinstveni system zahtijevao sa stanovista potrosnje relativno mali kapacitet tako da bi se tesko mogla obezbijediti znaajno jeftinija I manja osnovna tehnoloska oprema u odnosu na jedinstveni jer su tehnoloske karakteristike te opreme sa odreenim reperima koji postizu maksimum ili minimum ispod kojeg je ekonomski neopravdano instalirati ta postrojenja. Izuavajui I analizirajui sve podatke I imajui u vidu utvreno injenino stanje nepobitno se doslo do zakljuka da je jedinstveni sistem apsolutno opravdan a da je potpuno neracijonalno uspostavljanje nezavisnih sistema grijanja.

115

XIII. GLAVNE PREPORUKE ZA UNAPREENJE PROIZVODNJE I KORISTENJA BIOMASE Za korienje biomase kao obnovljivih izvora energije, potrebno je stvoriti odgovarajue uslove i prevazii razliite prepreke i probleme. Glavne preporuke potrebne za unapreenje proizvodnje I korienje biomase vezane su za sljedee grupe: sigurnost snabdijevanja i korienja sirovine licence komunikacija finansijski i ekonomski aspekti 13.1 Sigurnost snabdijevanja i korienja sirovine

Raspoloive koliine biomase su presudne kada se odluuje o njenom korienju. Istovremeno, neophodno je obezbiijediti sigurnu dugoronu isporuku po razumnim i konkurentnim cijenama. Trenutno, raspoloivi potencijal se nedovoljno koristi poto ne postoji organizovano sakupljanje biomase za energetske potrebe i odgovarajua infrastruktura, to bi doprinijelo veem korienju i razvoju trita, kao i usljed nedovoljne svijesti o razliitim mogunostima iskorienja biomase. Osim toga, usled velikih mogunosti za korienje biomase u Crnoj Gori kao I u Roajama , neophodno je prpremiti program/strategiju za vee uzgajanje plantanih uma kao I vee poumljavanje zemljita. 13.2 Odsustvo zvanine definicije termina U postojeem zakonu i propisima nijesu definisani neki neophodni termini vezani za predmet potencijala biomase i njeno korienje kao izvora energije. Odsustvo zvaninih definicija odreenih termina moe da izazove probleme u mnogim razliitim sektorima, poto korisnici esto ne znaju ta se kvalifikuje kao biomasa, a ta ne. 13.2 Preporuke na dravnom nivou pripremiti listu neophodnih termina i odgovarajue definicije koja e se usvojiti i objaviti u zvaninim dokumentima. usvojiti tehnike standarde za otpade koji su podesni za korienje kao biomasa. 13.3 Nepostojanje zvanine kalkulacije raspoloivosti biomase prema meunarodno priznatoj metodologiji

116

Potencijal biomase u Roajama je utvren na osnovu izvrenih terenskih istraivanja, neposrednim obilaskom terena I uvidom na licu mjesta,anketiranjem koncesionara,drvopreraivaa(primarna I finalna prerada) kao I vlasnika privatnih uma,na osnovu obavljenih intervjua sa zainteresovanim stranama te I raspoloivih statistikih podataka o stanju uma, procjene ostataka u raznim sektorima industrije (npr. drvnoj industriji), kao i na osnovu raspoloivih podataka o biomasi iz drveta. Statistika metodologija prikupljanja podataka nije u skladu sa sistemima koji se koriste u zemljama EU.

13.4.Preporuke na dravnom I na lokalnom nivou Definisati metodologiju za raspoloivost biomase na osnovu koherentnog i sistematskog pristupa. Ta metodologija mora da se odabere u konsultaciji sa naunim i strunim institucijama i mora da se uskladi sa meunarodnim iskustvima (zemalja EU). Utvrivanje te metodologije e se sastojati iz nekoliko djelova: definisanja metodologije za prikupljanje podataka, usvajanje statistikog modela prikazivanja prikupljenih podataka, definisanje metodologije za objavljivanje podataka. Raspoloivost biomase mora da se razmatra prema dva razliita kriterijuma fiziki raspoloivu biomasu i ekonomski odriv potencijal biomase. Moraju se definisati mogunosti i stvoriti uslovi za poveanje potencijala biomase . Poveanje potencijala biomase mora da bude praeno podizanjem svijesti meu zainteresovanim stranama za razvoj umarstva,drvoprerade I korisnika biomase kao energetskog goriva sa pitanjima mogunosti i odrivosti. Taj proces podizanja svesti mora biti trajna aktivnost. 13.5. Nedostatak transparentnog trita Jo uvijek ne postoji pravo trite sirovina za biomasu. Ponuda i potranja nijesu u odovarajuoj ravnotei i ne postoji efikasna raspodjela raznih tokova biomase. Privredna komora Crne Gore, Unija poslodavaca Crne Gore I montenegrobiznis alijansa u saradnji sa nadlenim dravnim organima I Lokalnom samoupravom Roaje moraju da iznau mogunosti za podravanje razvoja trita. Razvoj domaeg trita e imati uticaj na veu proizvodnju biomase, proces sertifikacije i poveanje broja zaposlenih. Aktivnosti na tritu moraju da budu transparentne i dostupne svim glavnim akterima i uesnicima. Informacije o aktivnostima na tritu (promjene cijena, obim trgovanja, mjesta prodaje, povezivanje uesnika, mogunosti izvoza) moraju da budu raspoloive na Web sajtu ili u nekim adekvatnim publikacijama, dostupnim proizvoaima I korisnicima biomase. Razvoj trita mora biti podran kroz usvajanje dodatnih podzakonskih dokumenata koji e omoguiti prevazilaenje postojeih administrativnih barijera. 13.6. Preporuka Preporuke na dravnom nivou podsticati lokalne vlasti da integriu biomasu kao OIE u proces javnih nabavki energenata. Donijeti propise o pravilima korienja,prerade,odnosno upotrebe drvne biomase I njenog korienja na tritu Crne Gore,to bi najbolje mogla da urade dva ministarstva I to:Ministarstvo ekonomije I ministrarstvo poljoprivrede I ruralnog razvoja.

117

 praenje zakonitog poslovanja u oblasti biomase vrie u koordinaciji trina inspekcija I umarska inspekcija. Preporuke na lokalnom nivou lokalna samouprava e u saradnji sa zainteresovanim stranama na lokalnom nivou definisati svoje specifinosti I predloiti da se ugrade u predloge propisa koji e se donijeti u vezi trita biomase.

13.7.Licence/sertifikati Vezano za razne mogunosti korienja biomase, moraju da se obezbijede odgovarajue dozvole ili sertifikati: sertifikati za postrojenja I ureaje, kao I sertifikat za gotove proizvode (briketi,peleti I drveni ips). Investitori koji hoe da ulau u sektor biomase treba da dobiju jasne informacije o neophodnim dozvolama i procedurama. Postupak licenciranja treba da se pojednostavi i da se realizuje za to je mogue krae vrijeme u kome ne moe da se izostavi ni jedan jedini od znaajnih faktora u smislu bezbjednosti postrojenja, ispunjavanja energetskih i ekolokih zahtjeva, itd. Investitori treba da znaju koji je nivo odgovoran za izdavanje dozvola (vlada ili optine), kao i institucije koje su odgovorne za izdavanje dozvola. Te dozvole bi mogle da se odnose na prostorno planiranje i aspekte zatite radne I ivotne sredine. Postupak za licence za izgradnju i funkcionisanje postrojenja i sertifikati za razliite proizvode (ureaje/aparate i goriva) mora da bude jasno definisan, kao i institucije koje uestvuju u njihovom izdavanju. Naroito je vano da se definie vrsta licenci i dokumenata (dozvole za lokaciju, tehnikih dokumentcija, tehniki nadzor, graevinske dozvole, procjene uticaja na ivotnu sredinu, upotrebne dozvole, povezivanja na mreu, veza sa mjerama podsticaja za male i velike kapacitete i za postrojenja za proizvodnju toplotne energije na biomasu) i odgovornosti institucija koje uestvuju u ovim aktivnostima (od nacionalnog do lokalnog nivoa). Ti postupci za licence/sertifikate e biti obavezni za razliite vrste postrojenja, ureaja/aparata i goriva. Taj proces uspostavljanja efikasnog i jasnog sistema za pribavljanje licenci i sertifikata mora da se bazira na iskustvima zemalja u EU. Osim toga, biogoriva (briketi, pelete) moraju da zadovoljavaju kvalitet prema odgovarajuim standardima. Ne postoje jasni sistemi za opisivanje proizvoda od biomase. Bolje specifikacije proizvoda e koristiti poslovanju, sertifikaciji i mogunosti plasiranja tih proizvoda kupcima. Isti postupak sertifikacije mora da se primenjuje za sva trita. U procesu sertifikacije, moraju da se koriste meunarodna iskustva sa namjerom da se prevaziu problemi koje su imale druge zemlje u toku ovog procesa. U budunosti, u skladu sa iskustvom zemalja EU, neophodno je razraditi sertifikaciju biomase po kriterijumu odrivosti. Ova sertifikacija treba da ukljuuje proizvodnju biomase za proizvodnju toplotne energije. Uspostavljanje sistema sertifikacije u smislu odrivosti predstavlja znaajnu aktivnost zbog mogunosti izvoza biomase u zemlje EU. energetske efikasnosti (visoki gubici usled nepotpunog sagorevanja) i nivoa emisija toksinih komponenti. Ureaji/aparati za korienje biomasa (npr. pei i kotlovi) moraju da budu sertifikovani. Problem procesa sertifikacije su: nepostojanje nacionalnih standarda (mogli bi da se usvoje i koriste standardi EU). 13.8. Preporuke na dravnom nivou Definisati ovaj problem i izvriti identifikaciju i analizu broja licenci i dozvola koje su potrebne za proizvodnju i korienje biomase kao OIE, ukljuujui i sledee aspekte: graevinske dozvole, povezivanja na mreu, vezu sa mjerama podsticaja za male i velike

118

kapacitete za proizvodnju toplotne energije iz biomase. Usvajanje i objavljivanje tog postupka u zvaninim vladinim dokumentima. izrada edukativne broure sa opisanim postupkom,vrstom I brojem dozvola,sertifikata I licenci za proizvode I postojenja identifikovati sve neophodne standarde za sertifikaciju ureaja/aparata. Identifikacija institucija koje su odgovorne za sertifikacije Usvajanje i objavljivanje ovog postupka u zvaninim vladinim dokumentima Podizanje nacionalnih administrativnih tehnikih i pravnih kapaciteta za verifikaciju i sertifikaciju.

13.9. Preporuke na lokalnom nivou Podizanje svijesti meu lokalnim vlastima. Organizovati nekoliko dogaaja sa namjerom da se objasni postupak za licence. Izrada edukativne broure sa opisanim postupkom,vrstom I brojem dozvola,sertifikata I licenci za proizvode I postojenja iz nadlenosti lokalne samouprave Roaje. Izrada broure sa kompletnom procedurom I redoslijedom koraka koje je duan da provede potencijonalni investitor od momenta iskazivanja zainteresovanosti do isporuke gotovog proizvoda na trite,sa jasno definisanim obavezama I dinamikom obezbeivanja dokumentacije I izvravanja drugih aktivnosti

13.10.Komuniciranje Odsustvo znanja o mogunostima korienja biomase je jedna od vanih injenica za nizak nivo razvijenosti u ovoj oblasti. Moraju da se obave razliite aktivnosti meu glavnim akterima sa namjerom da se objasni znaaj i koristi od biomase. Za uspjenu realizaciju korienja biomase neophodno je izbjei konfuzije i nesporazume. Na primjer, postoje mnogi tokovi biomase sa razliitim nivoima uticaja na ivotnu sredinu u tom lancu, to dovodi do odsustva drutvene prihvatljivosti i sledstveno tome, stvara barijeru za ambijent za investiranje. Bolje komuniciranje o biomasi, djelimino podrano rezultatima diskusije o odrivosti, trebalo bi da povea drutveni konsenzus. 13.11. Odsustvo razumevanja javnosti Crnogorski potroai nijesu upoznati sa bioenergetikom i nedostaje im razumijevanje mogunosti primjene biomase. Osim toga, problem lei u odsustvu jasne komunikacije o terminu bioenergetika, naroito izmeu energetskih privrednih drutava i ekolokih organizacija. Preporuke na dravnom nivou Podrati realizaciju pilot projekata koji bi mogli da pomognu u demonstriranju I promovisanju korienja biomase, Podrati promotivne aktivnosti vezane za razliite programe o korienju biomasa kao OIE i subvencijama Preporuke na lokalnom nivou

119

 Obezbijediti menadera za biomasu na lokalnom nivou u okviru lokalne samouprave Roaje iji bi zadatak bio da uspostavi kvalitetnu komunikaciju sa zainteresovanim stranama, da prua objanjenja u vezi biomase, da daje odgovore na postavljena pitanja o biomasi,da uestvuje I doprinosi radu asocijacije drvopreraivaa I umara za biomasu,predlee projekte iz ove oblasti,iznalazi,definie I predlae mjere stimulansa I motivacije za proizvoae I korisnike biomase I predlae lokalne propise u vezi sa tim. Lokalna samouprava Roaje e zajedno sa svim zainetesovanim stranama organizovati okrugle stolove o biomasi na lokalnom nivou,seminare,diskusije I sl.i za to e obezbijediti I prisustvo pisanih I elektronskih medija. Lokalna samouprava e sa lokalnim Biznis centrom I Udruenjem drvopreraivaa Roaja e organizovati medijsku kampanju u vezi proizvodnje I korienja biomase u Roajama uz ukljuivanje I Turistike organizacije u Roajama. 13.3.Finansijski i ekonomski aspekti Glavna prepreka za poveano korienje biomase za proizvodnju toplotne energije je jo uvijek niska cijena proizvedene elektrine energije. Uvoenje podsticaja za toplotnu energiju proizvedenu iz biomase e stvoriti uslove za investitore koji su zainteresovani za izgradnju ovih vrsta postrojenja. Biomasa za proizvodnju toplotne energije opravdava njenu upotrebu umjesto ostalih goriva a u prvom redu fosilnih goriva koja u odreenoj mjeri imaju neto niu cijenu ali sa izuzetno velikim zagaenjem ivotne a vrlo esto I radne sredine.Meutim za sada pri postojeem stanju nepostoji znaajna motivacija korisnika da sa fosilnih goriva preu na korienje biomase. Finansijska i ekonomska podrka korienju biomase predstavlja sloeno pitanje i neophodna je prvenstveno u periodu uvoenja biomase radi njenog korienja u energetske svrhe. Prema iskustvu drugih zemalja, moglo bi da se oekuje da period uvoenja moe da traje od 5 do 10 godina i tada e se postii uslovi za dalji samo-razvoj sektora biomase. Razvoj sektora biomase nije mogu bez stranih investicija i razliitih finansijskih i ekonomskih mjera I podrke drave Crne Gore kao I Lokalne samouprave Roaje. 13.4. Nedostatak konkurentnih mikro-kredita Upotreba biomase u energetske srvhe ukljuuje velike investicije u raliitim fazama i aktivnostima, to nije prihvatljivo i za privatni i za javni sektor. Proizvodnja odreenih vrsta biomase, kao i nabavka opreme za pripremu i transformaciju biomase u razliita biogoriva (pelete, brikete I ips) ili za sagorijevanje (pei, kotlovi I bojleri) zahtijeva znatna materijalna sredstva, to nije mogue ostvariti bez obezbeenja povoljnih zajmova. Brojne banke nude zajmove stanovnitvu i privrednim drutvima, ali zbog niske kupovne moi stanovnitva, nemogue je njihovo vee korienje, kao i, zbog brige o sopstvenoj likvidnosti kao I likvidnosti njihovih klijenata,odnosno priverdnih drutava. Neophodno je sainiti program za promociju postojeih mikro-kreditnih linija i podsticati njiihovo korienje. Preporuke na dravnom I lokalnom nivou Podrka realizaciji pilot projekata Podrka promotivnim aktivnostima vezanim za razliite programe korienja biomase i subvencija 13.5. Karbon kredit

120

Namjena davanja karbon kredita jeste da se smanji emisija CO2 u atmosferu, a time poveanje debalans a i uticaj na poveanje efekta staklene bate. Karbon kredit jedan je od mehanizama za ostvarenje zahtjeva Kjoto protokola. Karbon kredit moe da se odobri za vie aktivnosti, a najee za one kojima se: Smanjuje ili eliminie emisija CO2, na primjer, korienjem biomase ili vodotokova, Djeluje na ouvanje ivotne sredine i negativnog efekta staklene bate. Najbolji nain da se ispita mogunost za dobijanje Karbon kredita jeste da se o tome obavijesti nacionalna institucija zaduena za ovu oblast.Druga mogunostje da se kontaktira UNFCC United Nations Framework Convention Climate Change. Sporazum o energetskoj zajednici evropskih i zemalja Jugoistonog Balkana,u kojem se, u zahtjevima u vezi sa zatitom ivotne okoline, jasno naglaava znaaj Kjoto protokola i sugerie potpisnicama da nau nain za to bru primjenu.

13.6. Nedostatak efikasnog mehanizma podrke Mogli bi da se koriste razliiti efikasni mehanizmi podrke za korienje biomase. Subvencije svakako predstavljaju vrlo vanu mjeru podrke korienju biomase. One nijesu najvanije, moda ak nijesu ni presudne, ali svakako su vrlo vaan dio u ukupnoj podrci praktine politike. Te subvencije ne moraju da budu direktne, ali mogu da se vre kroz razne oblike poreskih i drugih povlastica. Moglo bi da se primijeni uvoenje nekih posebnih naknada za druge oblike energije. Ciljna grupa za podrku kroz subvencije moe da se nae u itavom lancu od proizvoaa opreme preko potroaa do isporuilaca sirovina. Ti mehanizmi podrke bi mogli obuhvatati sledee mjere: Subvenciju dravna subvencija se smatra djelotvornom mjerom za poveanje uvoenja kotlova na biomasu i ostale bioenergetske opreme. Iznos te subvencje treba definisati u skladu sa iskustvom u zemljama EU i zavisno od vrste bioenergetske opreme. Poreski i carinski podsticaji uobiajeno se primenjuju za opremu porebnu za proizvodnju I korienje biomase a koja se uvozi. Smanjenje PDV uobiajeno se primenjuje za biomasu koja se prodaje i koristi kao gorivo ili biljna sirovina za proizvodnju biogoriva. 13.7. Potencijalni podsticajni fondovI Za uspjeno otklanjanje finansijskih i ekonomskih prepreka, neophodno je identifikovati fondove i sredstva. Ti fondovi i sredstva bi mogli da se identifikuju na nacionalnom nivou, ali i na lokalnom nivou.Ovakvi fondovi na meunarodnom planu postoje I dostupni su potencijalnim proizvoaima I korisnicima biomase. Ovo je takoe vano poto bi investitori u sektor bioenergetike eljeli da koriste razliite finansijske programe. Cilj je podsticati korienje razliitih raspoloivih fondova i finansijskih sredstava za razvoj sektora biomase kako nacionalnih I lokalnih fondova tako ( Investiciono razvojni fond Crne Gore,Fond za obnovljive izvore energije, Ekoloki fond Crne Gore, Banke, Optina Roaje,"Feed in" tarife, Sistem kvota,Zeleni bonus Karbon kredit ) i internacionalnih i evropskih fondovi. (IPA (INSTRUMENT ZA PRETPRISTUPNU POMO) , EREC, "FEED IN" TARIFE(NJEMAKI SISTEM POVLAENIH TARIFA)SISTEM KVOTA, ZELENI BONUS 13.8. Nadlene institucije Nadlene institucije koje e realizovari ove Glavne preporuke su: Ministarstvo odrivog razvoja i turizma

121

Privredna komora Crne Gore Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja Uprava za ume Crne Gore Ministarstvo ekonomije Jedinica lokalne samouprave Lokalni biznis centar Roaja Agencija za zatitu ivotne sredine Elektroprivreda Crne Gore Agencija za energetiku Crne Gore

XIV. ZAKLJUAK Rezultati istraivanja pokazali su da Roaje ima znaajne potencijale biomase(drvne i druge) koju bi najracionalnije bilo upotrijebiti za proizvodnju toplotne energije. Najvei potencijal energetske biomase je u sektoru umarstva ija je sadanja produkcija manja od prirodnog potencijala, a posebno se drvni ostatak u umi sada eksploatie sa svega 10% u odnosu na ukupnu raspoloivost, pa u toj sveri postoje znaajne produkcione rezerve. Posebnu rezervu na koju treba raunati u budunosti bi bilo i podizanje plantaa brzorastuih vrsta drvea-iskljuivo za energetske potrebe, za koje postoje zemljini i drugi uslovi. Mogui iskazani efekti kroz koliinu energije ukazuju na velike ekonomske benifite od ovakve proizvodnje. Energija na bazi biomase je obnovljiva i praktino ne zagauje eko sredinu, naprotiv ona je samom supstitucijom energije na bazi fosilnih goriva unapreuje. Roajama, kao uostalom i Crnoj Gori se sugerie transfer najracionalnijih razvojnih tehnologija koje najbolje generiu ubrzani razvoj ovog tako vanog ekonomsko-drutvenog segmenta za sadanji status i budui razvoj Crne Gore. Na osnovu analize konsultant e napraviti odgovarajue preporuke koje e promovisati odrivi razvoj goriva na bazi drveta, koje zadovoljavaju zahtjeve potroaa. Konkretne preporuke treba da se odnose i na mogunosti proirenja/poboljanja proizvodnje goriva na bazi drveta. U ovoj Analizi-studiji predstavljeni su rezultati istraivanja tehniki raspoloivih koliina drvnog ostatkaiz umarstva i prerade drveta u Roajama koji se mogu staviti u funkciju proizvodnje drvnih goriva kao i potencijala za plasman tih goriva za potrebe grijanja objekata od javnog znaaja (kole,bolnice, gradske toplane i drugi). Najznaajniji zakljuci sprovedenih istraivanja dati su u nastavku. 1. Ukupni potencijali za proizvodnju energije iz drvne biomase u umama u Roajama (zbirno dravne i privatne ume) procenjeni su na 17.399 godinje. Ovaj iznos predstavlja maksimalno moguu vrijednost energije i ukljuuje energiju iz ogrijevnog drveta i drvnog ostatka koji nastaje u sektoru umarstva. S obzirom da iz tehnikih ali i ekonomskih i ekolokih razloganije mogue iskoristiti u potpunosti svaki metar kubni drvne biomase koja se planira u planskim dokumentima, istraivanja su pokazala da se iz tehniki (realno) raspoloive koliine od 10.042 m3 drvne biomase u umarstvu na podruju optine Roaje moe dobiti oko 22.333 MWh energije na godinjem nivou. Pri tom, 22.333 MWh predstavlja energija iz ogrijevnog drveta, iz drvnog ostatka koji nastaje u procesu sjee i izrade drvnih sortimenata. 2. Uzimajui u obzir da u daljem procesu prerade drveta nastaje takoe odreena koliina drvnog ostatka pogodna za proizvodnju drvnih goriva, istraivanja su pokazala da se od tehniki raspoloivih koliina drvnog ostatka iz prerade drveta moe dobiti 13.439 m3, od ega iz primarne drvoprerade 10.539 m3 I iz finalne drvoprerade 2.900 m3, na godinjem nivou od

122

ove koliine drvnog ostatka se moe dobiti 29.334 MWh energije na godinjem nivou . Sveukupno, u Roajama postoje tehniki (realno)raspoloivi potencijali za proizvodnju 51.667 MWh energije na godinjem nivou, iz drvne biomase koja nastaje u umarstvu i preradi drveta u iznosu od 23.481 m3 (zbirno ogrijevno drvo, drvni ostatak u umarstvu i u preradi drveta). 3. Aktuelno stanje u pogledu korinja drvne biomase u Crnoj Gori se moe ocijeniti kao nezadovoljavajue, prije svega u segmentu korienja drvnog ostatka koji nastaje u umarstvu i preradi drveta. To potvruje i podatak da se od cjelokupne koliine drvnog ostatka koji nastaje u preradi drveta (prije svega piljevine) na nivou Roaja godinje moe proizvesti maksimalno oko 7.000 tona briketa, drvnih peleta i drvne seke uopte, u toku godine. S druge strane mnoga preduzea u preradi drveta se suoavaju sa problemima odlaganja drvnog ostatka ije je odlaganje na javne povrine kao i paljenje i bacanje u rijeke strogo zabranjeno. 4. Neka od preduzea su postala crne ekoloke take jer je koliina drvnog ostatka koja je deponovana u neposrednoj blizini objekata u kojima se obavlja proces prerade drveta tolika da se moe slobodno upotrijebiti termin ''planine od piljevine''. Taj problem sama preduzea nijesu sposobna da rijee. S druge strane, koliine drvnog ostatka sa kojima se realno moe raspolagati na godinjem nivou su, sa stanovita jakih inostranih kompanija, nedovoljno stimulativne za njihove eventualne investicije. Svemu ovome treba dodati i injenicu da se drvni ostatak koji nastaje u umarstvu u procesu sjee i izrade drvnih sortimenata ostavlja da trune u umi. 5.Proces rekonstrukcije objekata od javnog znaaja (kole, dom zdravlja i drugi) polazna je ansa za otpoinjanje korienja drvne biomase kao energenta za potrebe grejanja ovih objekata.Ovo tim prije to je u tom procesu poseban akcenat dat konverziji fosilnih goriva (koja se trenutno koriste u ovim objektima) sa gorivima na drvnu biomasu. 6. Imajui u vidu sve naprijed navedeno, treba biti oprezan kod planiranja potronje drvnog ostatka za proizvodnju drvnih goriva u ostalim fabrikama kako se ne bi dogodilo da doe do predimenzioniranosti kapaciteta to bi prouzrokovalo brojne druge probleme. 7. Za sagledavanje efekata zamjene fosilnih sa drvnim gorivima u sistemima za grijanje objekata od javnog znaaja postoje znaajne prednosti u smislu uteda u grijanju objekata ako se koriste drvna goriva (drvna seka, briketi i peleti)umjesto mazuta kao i utede u konverziji uglja sa drvnom sekom i briketima. Generalno, sve tri vrste drvnih goriva su cjenovno konkurentne mazutu, a drvna seka i briketi uglju. Drvni peleti nijesu cjenovno konkurentni uglju zbog relativno visoke cijene. Imajui u vidu ostale elemente korienja drvnih goriva (nizak nivo emisije CO2), rjeavanje problema ekoloke prirode usmislu odlaganja drvnog otpada, konfor u pogledu loenja, male koliine pepela i zanemarljivo mali trokovi njegovog odlaganja u odnosu na pepeo koji nastaje sagorijevanjem uglja moe se izvesti opti zakljuak da su goriva na bazi drveta necjenovno konkurentnija u odnosu na dvije dominantno zastupljene vrste fosilnih gorivaugalj i mazut. 8. Drvna goriva zahtijevaju drugaije ureaje za sagorijevanje (kotlove) u odnosu na mazut, a da se pojedini tipovi kotlova na vrsta goriva (ugalj) mogu koristiti i za drvna goriva. Zbog toga je neophodno predvidjeti za svaki pojedinani objekat,odgovarajue tipove ureaja za sagorijevanje u zavisnosti od tipa goriva koje e biti korieno. Na kraju je zajedniki konstatovano da je obnovljiva energija iz drvene biomase od velike vanosti za reformu sektora umarstva i pravi odgovor za brojne izazove koji su pred Roajama kao u ostalom to je i pred Crnom Gorom u ostvarivanju odrivog gazdovanja umama i ruralnog razvoja. Naime, podrka pokretanju odrivog trita drvne energije u Crnoj Gori bi pomogla Crnoj Gori da implementira meunarodne obaveze (Kjoto protokol), istovremeno otvarajui nove mogunosti za zapoljavanje u ruralnim podrujima stimulisanjem i profesionalizovanjem sjee, prerade i trita za drvnim energentima.Pored toga, poboljalo bi se stanje uma u Roajama i odrivim uklanjanjem i preradom drvne biomase niih kategorija i obezbjedilo ekonomsko korienje industrijskog drvnog otpada koji trenutno predstavlja rizik po ivotnu sredinu. Takoe, otvorile bi se mogunosti za ostvarivanje dodatnih koristi od prodaje

123

karbon kredita kroz mehanizme istog razvoja i promovisalo uspostavljanje savremenih tehnologija za sagorijevanje drveta u javnim i privatnim objektima za potrebe zagrijavanja prostora. Realizacija projekata korienja drvne biomase u Roajama u energetske svrhe obezbijedit e ostvarenje optih ciljeva Crne Gore, odrivi razvoj Roaja (ekoloka, ekonomska i socijalna komponenta), poveati koristi svih uesnika u lancu vrijednosti biomase (proizvoaima biomase i korisnicima biomase). Pomo i podrka Lokalne samouprave Roaja, nadlenih dravnih organa i institucija Crne Gore sa svim elementima koje poznaje pozitivna praksa u okruenju i EU neophodna je za potpuni uspjeh ovog projekta, kvalitetnog korienja drvne biomase u Roajama. U dijelu koji se odnosi na mogue razvojne intervencije i glavne preporuke detaljno je analizom ukazano na pravce i mjere koje treba preduzeti.

124