ENVER PAA'YA SUNULAN NEML BR RAPOR VEBUNUN IIGINDA BR DEGERLENDRME

Dr. Vahdet KELEYILMAZ

Sava'nda meydana gelen ilgin faaliyetlerden biri de esir alnan askerlerin kendilerini cepheye sevk eden gler aleyhine bilinlendirilip ynlendirilmeleri iin yaplan almalardr. Bu faaliyetlerin hem tilaf Devletleri ve hem de ttifak Devletleri tarafndan yapldna dair belgeler vardr. Bu yolda Osmanl Devleti'nin de iinde bulunduu grup tarafndan yaplan faaliyetlere k tutan bir rapor, Halim SabW Bey tarafndan Enver Paa'ya sunulmutur. Harbiye Nezareti tarafndan Almanya ve Avusturya'daki Mslman esirleri ziyaret edip vaz u nasihatte bulunmak zere grevlendirilen Halim Sabit, stanbul'daki Alman eliliinin klavuz olarak yanna verdii Arapa ve Franszca bilir bir Alman konsolos ile birlikte Berlin'e ulamtr". Bu konsolosun refakatiyle burada grmesi gerekenleri ziyaret eden Halim Sabit'in gzlemleri ve buna dayal deerlendirmeleri son derece nemlidir.
1. Halim Sabit ibay (1883- i946), aslen Kazan'ldr. i8 yanda stanbul'a gelmitir. 1910 ylnda Darlfnun lahiyat ubesi'nden mezun olmutur.12 ubat 1914- 30 Ekim 1918 tarihleri arasnda ttihat ve Terakki'nin mal desteiyle, daha ok modemist-slamc ve Trk-slamc eklinde nitelendirilen Islam Mecmuas'n karmtr. Bu dergide yaynlam olduu makalelerinde dinle milliyet arasnda bir aynm yapmay Trk milletinin tarihi ve kltrel gerekleri asndan yanl bulmu ve bunun tartlmasn bile gereksiz grmtr. Uzun dini tahsili sayesinde, slamiyet ve zellikle slam tarihi ve fkh zerine derin vukuf kazanan, II. Merutiyetten sonraki yllarda hutbelerin Trke okunmasn ilk teklif edenler arasnda yer alan Halim Sabit'in eitli yazlarnda dini sorunlann meihata, hukuki ve ilmi olanlann da Adliye ve Maarif nezaretlerine braklmasn istemesi modernist-slamc olarak tannmasna ve muhafazakar-slamc evreler tarafndan bazen ar bir biimde eletirilmesine yol amtr. Bkz. Ali B1RINCI-TOba AVDAR,"Halim Sabit ibay", TDV slam Ansiklopedisi, C. iS, stanbul, 1997, s.336-337. 2. ATASE Arivi, K:1846, 0:83, F:1. (Bundan sonra arivad verilmeyecektir. K: Klasr, D: Dosya, F: Fihrist anlamnda kullanlmtr.)

. Dnya

186

Vahdet Keleylmaz

O'nun belirttiine gre, ziyaret ettii dairelerin temsilcileri olan kiiler sorunun Trkiye tarafndan dikkate alnmasndan memnun grnp Mslman esirlere konuk gzyle baktklarn sylemilerdir. Burada ilgin olan bir nokta da Mslman esirlerin aydnlatlmasna balamak ve hatta btn ark ileriyle urap zellikle Mslman kavimleri Almanlara tantmak ve slam aleminde birlik ve uyan salanmasna doru yrmek zere bir idarenin kurulmu olduunun Halim Sabit'e haber verilmesidir. Klavuzunun refakatiyle "ark /daresi" olarak anlan bu kurumu ziyaret eden Halim Sabit, bu idarenin" ibtida te ve ber ark ileriyle megul Baran Oppenheim denilen zengin bir bankerin marifetiyle" kurulmu olduunu belirtmektedir. phesiz Halim Sabit'in hakknda kendisine sylenenleri naklettii ark Idaresi; pek ok rnekleriyle bilindii zere emperyalizmin keif kolu olan oryantalisterin istihdam ve ibirliiyle yrtlen, ngiltere, Fransa gibi lkelerde benzerleri olan kurumlardan farkl deildir. Bu idare balca u ubelerden oluuyordu: 1. imal Mslmanlar ubesi 2. Kafkas Mslmanlar ubesi 3. Arap Mslmanlar ubesi 4. Hind ubesi 5. Trk ubesi 6. Fars ubesi Bu ubelerin hepsinde ilgili kavimlerin dilleriyle konuan ve yazan katipler de vard. Ancak Halim Sabit'e gre, bunlar gzel seilmediklerinden istenilen hizmeti gremiyorlard. Bu ubeler tarafndan imal Trkesiyle, Farsa, Arapa, Hindce, Rusa gibi dillerde "El Cihad" adyla gayri mevkut gazeteler yaynlanyordu3 Bu gazetelere konulacak makaleler nce Almanca olarak yazlp sonra eitli Mslman lisanlarna evriliyordu. Gerek yazanlardaki eksiklikten gerekse evirideki yetersizlikten dolay esirler tarafndan okunacak nesnelerin anlalmaz bir hale geldiini, bu gazetelerin ta bask olmasnn da okunakszl artrd n ve bu ciheti yetkililere sylediini belirten Halim Sabit; Almanlarn istei zerine, orada bulunduu srece imal Trkesiyle " Cihad, Hicret, Vahdet-i Milliye, Hicretin Tarikleri" ve sair hususlara ilikin yirmi makale yazmtr. Bylece imal Trkesiyle kan El Cihad, dier katklarla birlikte makaleleri bakmndan az ok yoluna girmitir.
3. K: 1846, D:83, El/.

i,

Enver Paa'ya Sunulan nemli Bir Rapor

187

Halim Sabit/in katiplerin yetersiz olduklarna ilikin gr, oryantalist kafasyla Almanca yazlp daha sonra kendisinin ana dili olan imal Trkesine evrilerek yaynlanm olan yazlarn gerek sylem ve gerekse dil ve anlatm bakmndan eretiliiyle ilgili olsa gerektir. nk byle bir yargya varabilmenin tek yolu evvelce belirttii ekilde yazlm olan makaleleri incelemektir. Aksi takdirde byle bir yargya varabilmesi mmkn olamazd. Bu nedenle O/nun tercmanlarn yetersizlii konusundaki eletirel grn imal Trkesine eviri yapanlarla snrlamak ihtiyatl ve yerinde bir deerlendirme olur. nk yazlanlar gzden geirmek iin Hindce, Farsa deil de kendi ana dilinde yaplan yayn incelemi olmas hem akln hem de ifadelerinin bir gereidir4. O/nun yazanlardaki eksiklikle ilgili ifadesi ise kendi formasyonuna uygun ve El Cihad adna yaraan bir ierik ve sylemi varndan nceki neriyata yansmaynn bir ipucu olarak deerlendirilebilir. Gazeteleri okunakszlatran ta bask ise teknik nedenlerden kaynaklanmtr. nk Berlin/de (o dnemde kullanlan) Trke harfler ile dizgi yapacak kiiler bulunmad ve Avusturya/dan temin edilenlerden ii srdreni de iyi olmad iin baka are kalmamtr. Bu nedenle Almanlar dizgi yapmak zere Trkiye/den birka gen mrettip istemilerdir. Alman Hariciye Nezareti/ne bal ark ileriyle uraan dileri grevlileri ve mehur oryantalistlerin bir danma kurulu etkinlii erevesinde gerektike bir araya geldiklerini ve bunlarn hemen hepsinin "Islam Politikas" izleyen kiilerden olutuunu yapt grmelere dayanarak belirten Halim Sabit'in; "burada bizimkilerden bazlar olsa gerek Trkiye/deki milli cereyanlar Islam Politikas/na muhalif gibi gstermiler ve hatta ikna eder gibi olmulardr" demesi ve bu konuyu idarenin mdr Sabinker ve idare azasndan mehur oryantalist Hartman ile uzun uzadya konutuunu, Trk milliyetperverlerince lslam Politikas/nn neden ibaret olacan akladn ve onlarn da "bu cihetin itimalarnda dahi refikleriyle mzakere edileceini" sylediklerini belirtmesi -dnemin koullarn, Jntrk kart propagandalarn ierik ve sylemini iyi
i

i'

4. Hind Uhuvvet-i slam Cemiyeti kurucusu olan Muhammed Abdlcebbar Hayri, Tekilat- Mahsusa'nn Umur- arkiye Mdr Ali Bahamba'nn istei zerine Berlin'e yapm olduu son seyahate ilikin olarak 26 Haziran 1331 (9 Temmuz 19] 5) tarihinde stanbul'da sunduu raporda "The Orienta] Breau in Berlin publishes newspapers for the prisonmen. Newspapers ealled Allehad are published for The Arabs and The Tartars. But for The Indians no A] Jehad ... only a paper Hindustan." ifadesiyle ark Jdaresi tarafndan Hindlilere ynelik olarak, Araplar ve Tatarlar iin olduu gibi El Cihad adyla deil de Hindustan adyla neriyat yaplmasn eletirmitir. Bu en azndan o anda Hindliler iin yaplan yaynn EI Cihad adyla olmadna iaret etmekle bizim ihtiyatl yaklammzn yerindeliini desteklemektedir. (K:35, D: 403, F: 117)

188

Vahdet Keleylmaz

bilmeyenleri artabilecek ancak varlna phe lmayan- nemli bir sorunu ortaya koymaktadr. Hatta Almanlann, bu konuda makaleler yazlacak olursa eviri yoluyla Alman gazetelerinde yaynlattnlacan bildirmeleri de sorunun bykln kantlar. Halim Sabit'in beyanyla muhataplan "Jslam Mecmuas"nn bu gibi ilerle megulolduunu anladklanndan bu dergideki makaleleri Almancaya tercme ettirerek yaynlayacaklann sylemilerdir. Trkiye'deki milli cereyanlarla Jslam Politikas'nn nasl badatnlacan Almanlara anlatmak -Katolik Avusturya, Ortodoks Bulgaristan ve Protestan Almanya ile Trkiye'nin bir arada olduunu vurgulayan Cihad- Ekber kart propaganda yaplrkenAlmanlann slamcln(!) Mslman esirlere anlatmaktan daha zor olmasa gerekti. Fakat sorunlann deinilenlerden ibaret olduu sylenemezdi. nk Halim Sabit'in Trklk, Alman kamuoyu ve ark Jdaresi ile ilgili bilgi, gr ve deerlendirmeleri grevinin nnde baka sorunlar da olduunu gstermektedir:
"Almanya'da ve bilhassa ark ileri ile megulolanlar arasnda Trkleri tanmak arzusu pek kuvvetlidir. Fakat Almanlarn imdiye kadar Trkler hakknda ve Trkler arasndaki ilm ve milli cereyanlar hakknda malOmatlar pek azdr. Trkleri; Fasl, Msrl, Cezayirli Mslmanlarla ayn seviye-i itimaiyede addedenleri de yok deildir. Ite bu cihetten Almanya efkar- umumiyesi tenvire muhtatr. Ayn zamanda bu maksat kolaylkla da hasl olabilir. Trkler tarafndan yazlan her trl makale iin Alman gazetelerinde yer bulunacan ark Idaresi vaad ediyor. Bu ark Idaresi'nin sava zamanlarna mahsus olmayp daimi olaca da syleniyor. Bu idare dorudan doruya Ittihad- Islamcdr. Ye bu maksada gre tekil edilmitir. Bu ciheti aktan aa sylyorlar. Fakat bunu, bu ii kendi elleriyle kendi kuvvetleriyle yapmak istemiyorlar. Bundaki maksatlar hakkyla anlalamyor. Olabilir ki Almanlar arkta ngilizlerin yerine kaim olmak istiyorlar. Onun iin o idarenin faaliyetinden haberdar olan hkOmetimiz iin faydal olsa gerek.5"

Belki de Halim Sabit'in karlat sorunlann en by, Almanya'daki Trk asll esirlerle yz yze grememi olmasdr. Bunun nedeni ise, bu dnemi inceleyenlerin cepheler dndaki lm sebepleri arasnda ok sk rastlayabilecekleri, kolay bulaan ve hzl yaylan lmcl bir hastalktr:
"Asl sebeb-i azimetimiz olan sera ile temas meselesine gelince ... Bu vazife tamamyla ve arzu ettiimiz vechile ifa olunamad. Rus ordusunda lekeli humma bulunduundan Islam esirleri de bundan kurtulamamlardr. Mslmanlar Rus esirlerinden tefrik edilmi iseler de yine bu hastalk aralarndan kmam ve muhtelif faslalar ile aralarnda hastalklar vukua gelmitir. Ite bunun iin Trk esirleri de karantina altna alnmlardr. 5. K:1846, D:83, F:I/2.

Enver Paa'ya Sunulan nemli Bir Rapor

189

Ben Berlin'e erimeden bir iki hafta mukaddem karantina kaldnlm ise de birka gn sonra tekrar yedi neferde birden hastalk alaimi grlmesiyle tekrar alt haftalk bir karantina yazma lzum grlmtr. te bizim Berlin'e yurudumuz u tarihe tesadf etti. Bundan dolay imal Mslman esirleriyle grmek kabil olmad. Syleyecek szleri ancak makale suretinde yazarak El Cihad ceridesine yerdim.6"

! I'

Bununla birlikte Cezayirli, Tunuslu ve sair Mslman esirler arasnda bulac hastalk bulunmadndan Berlin yaknnda Wnsdorf denilen yerde muntazam barakalarda bulunan binlerce Arap askeri ziyaret edebilen Halim Sabit, grdkleri ve duyduklar karsnda hayal krklna uramtr. nk esir Araplarn az ok ileri gelenlerinde iyiden iyiye Fransz dostu bulunduunu ve bunlarn okuyup yazmaktan mahrum pek ok mmileri Fransz askeri hizmetine sevk ettiklerini syleyen Halim Sabit, bu askerler hakknda savaa katlmadan evvel veyahut her naslsa sonradan fena telkinlere maruz kalm olacaklar ki, Trkler hakkndaki fikirleri de pek iyi deil beyann tank olduu bir diyalogla desteklemektedir. Bu konuma Arapa bilen bir Alman subay ile Esir askerlerin alay beylerinden orta yal bir Arap arasnda cereyan etmitir: _ Peki Franszlara yardm siyaseten lzumlu buldunuz, acaba Hazret-i Halifeye yardm etmek de dinen mecburi deil miydi? _ Evet Hazret-i Halifeye yardm etmeli idik. Fakat bu mmkn olamad. Jntrklerin dinsiz halleri buna mani oldu. Ahali Jntrk hkmetine nanmyor. Bu szleri sarf eden alay beyinin de iinde bulunduu beylerin barndklar dairenin dolaplarna bakan Halim Sabit'in grd, alp da okunmam El Cihad gazetesi nshalar ve ak sak resimler olmutur. Alman subay, bu kitap ve resimlerin savaa girmeden evvel Fransz kumandan tarafndan anlan beylere hediye edilmi olduunu syleyince " grlyor ki, Franszlar bizim Arap kardelerimizi pek ince damarlarndan yakalam, onlar hissiyat- ehvetperestaneleri vastasyla dalalete sevk etmeyi dnmlerdir?" kansna varan Halim Sabit, dier taraftan her trl yolla iki kardein arasna nifak sokulduu grn de belirtmitir. Alnanlarn bu Arap esirlerle ilgilenmekle grevlendirdikleri kiiler ise, "meslek ve merepleri" Halim Sabit tarafndan tam olarak anlalamayan, Beyrut Sultanisi Franszca muallimi Muhammed Salih ile Beyrut Polis Mektebi muallimlerinden Muhammed Sadk'tr
6. K: i 846, D:83, F: 113. 7. K: 1846, D:83, F: 1/4.

190

Vahdet Keleylmaz

Avusturya'da ise Osmanl Elisi Hseyin Hilmi Paa ve Ataemiliter Binba Sadk Bey'le grerek Almanya'dakinin benzeri uygulamalarn burada da yaplabilmesi iin giriimde bulunulmasn dileyerek olur alnrsa bunun stanbul'a bildirilmesini istirham eden Halim Sabit raporunda u grlerini de dile getirmitir:
"...her halde Avusturyallarn da kendiliklerinden ve gerek Almanlarn ricasyla slam esirlere kar olan muameleleri iyilie doru gidiyor demektir. Hele Avusturya'daki slam esirleri de bir yere toplanrsa kendileriyle temas da kolaylam olur. Fakat rehber olmak, doru yolu gstermek iin balarnda daimi olarak birer zatn bulunmas lazmdr. Hatta mmkn ise ya stanbul'da yahut dorudan doruya Avusturya'nn kendisinde imal Trkesiyle risaleler neredilirse elbette faydal olurdu. Ye bu risalelerden Almanya'daki esirlere de gnderilirdi. imal Trk esirlerinin yarsndan ziyadesi okuyup yazdklar gibi kalan taraf da gazetelerdeki makaleleri dinleyip anlayabilecek seviyededirler. Bu esirler ile temasta bulunan Alman memurlar da bu ciheti anlamlardr. Almanya'da on bin, Avusturya'da dokuz bin kadar imal Trk bulunmaktadr. Bu miktar temadiye artyor da. u hale gre bunlarn gzlerini ap fikirlerini tenvir edecek risaleler neri faydal olur midindeyim.s"

Halim Sabit Bey'in stanbul'a dndkten sonra 21 Mays 1331 (3 Haziran 1915) tarihinde9 sunduu bu rapor, Trk ve dier Mslman esirlerin yer aldklar kamplarda o ana kadar yaplan ve ileride yaplmas tasarlanan faaliyetler kadar karlalan ve ileride de karlalabilecek glklere ve bunlarn nedenlerine, ayrca Almanlarn slamcl ve bundan muratlar konusuna k tutmaktadr. Raporda dikkat eken nemli bir konu da din ve milliyetin ne kadar ve nasl badatnlabilecei sorununun varl ve dman propagandasn yrtenlerin "Cihad- Ekber" ilanna mukabil "Jntrklerin dinsizlii" sylemini gelitirdikleridir. Bu sylemin anlk ve ayrk bir tespit olmayp genel bir nitelik tad, Jntrk kart propagandalarda Panislamist sylemin etkisini krmak iin ok ustaca bir yol izlenerek Padiah-Halifeyi hedef almayan, ttihatlarn Almanlarn aleti olduunu vurgulayan bir yol izlendii bilinmektedir. Halim Sabit Bey Trkiye'deki milli cereyanlarn Panislamizme halel getirmeyeceini Almanlara aklamak iin muhtemelen eklektik bir yaklam tercih ederek olduka da yorulmu olmaldr. nk tersine bir yaklamn o gnk koullarda Trkler asndan hi de yararl olmayaca aktr. Bu nedenle Halim Sabit ve ttihatlarn ttihad- slam srarla vurgularnalar pratikte Osmanl Devleti'nin btnl ve dmanlarnn kn gerektirecek
8. K:1846, D:83, F:l/S. 9. K:1846, D:83, F:l/6.

Enver Paa 'ya Sunulan nemli Bir Rapor

191

bir sylem olmasndandr. Ancak burada asl dikkat edilmesi gereken bir nokta da bu konunun Almanlar tarafndan almas ve nemsenmesidir. Bunun nedenini "The Holy War, Made in Germany (Alman mal Cihad)" vurgusuyla devam eden kar propagandann daha da etkili olmasn nlemek amacna balamak mmkndr. Ayrca Almanlarn Trkiye'deki milli cereyanlann kuvvetlenmesinden bekleyecekleri bir eyolmad da aktr. Hatta savan sonlarna doru Trklerin youn olarak yaadklar bir blge olan Kafkasya'daki Trk ilerleyiini kendi emperyal karlan asndan kaygyla karladklar bellidir. Panislamizm, smrgelerinde yaayan Mslman halkn okluundan dolay ngiltere asndan savatan nceki eyrek asrda zerinde nemle durulan bir tehlike olmutur. Belki de bu nedenle Panislamist propagandann etkilerini olabilecek en az zararla atlatmalan asndan Ingiliz Intelijensiyas'nn kar propaganda ve eylemleri baarl olmu ve hatta Mekke Emiri erif Hseyin'in isyan etmesini salayarak baskn kmtr. 1. Dnya Sava sonrasnda yedii darbelerle Osmanl Devleti tarihe kanrken z yurdunu Milli Mcadele ile kurtaran Trk ulusu iin Osmanl yapsyla birlikte Panislamizm de tarihe karmtr: Atatrk, akln ve geregn yla ulusal birlik iin ulusal kimlik ve ulusal kltr yolunu izmitir. O'nun vurgulad ulusal kimlik;Trkiye'nin geleceini kurmaya ynelik, dine saygl fakat dine dayal devlet dzenini, din ve mezhep ayrmcln reddeden, tarihin ve yaanlan corafyann getirdikleriyle bark ve Trk ulusunu yaknlaryla birlikte byk ve geni bir aile olarak gren, kendisini ayr saymayan ayrmayan, yurttalk bilincini gelitirmeye alan, aklc ve gereki bir milliyetiliktir. Bu milliyetiliin abideletii an ise Gazi Mustafa Kemal Atatrk'n onuncu yl nutkunu bitirirken tm kalbiyle "Ne Mutlu Trkm Diyene!" dedii zamandr.