Dr. Vahid ABUK TRK BYKLER DZS : 72 KULTUR VE TURZM BAKANLII YAYINLARI: 870 KPRLLER Dr.

Vahid ABUK Kapak Dzeni: Saim ONAN Kltr ve Turizm Bakanl, 1988 Onay: 19.2.1988 tarih ve 928-1-658 say Birinci Bask Bask Says: 15.000Oul Matbaas - STANBUL NDEKLER NSZ ............................................................. KPRLLER Kprllerin asl ................................................... 1 II. KPRL MEHMED PAA Genlik yllar ve yetimesi.............................. 2 Sadrzamla tyin edilmesi ................................ T Kprl Mehmed Paa'nn sadrzam olduu srada Osmanl Devleti'nin i ve d durumu 12 a. Anadolu'da silerin durumu .............................. 13 b. stanbul'da ulemann durumu............................ 16 c. Devletin d siyseti, Osmanl Venedik savalar .... 21 Kprl Mehmed Paa'nn ilk gnleri ve baz olaylar 22 : > Sipahilerin isyan hazrlklar ve slerin temizlenmesi 25 stanbul Fener Patriinin aslmas ....................... 27 Sadrzam Kprl Mehmed Paa'nn Boaz Seferi, anakkale Boaz'nn dman donanmasndan temizlenmesi, Bozcaada ve Limni'nin geri alnmas .......... 27 Kprl Mehmed Paa'nn sadaretten alnmas iin yaplan teebbsler............................................................ 35 Kprl Mehmed Paa'nn Erdel Seferine k ..... 37 Osmanl Ordusu'nun Erdel'e hareketi .................. 41 Sadrzam Kprl Mehmed Paa'nn isyan bastrmak zere Anadolu'ya gnderdii kuvvetlerin yenilgiye uramas.................................................. 45 111 Girit Ftihi Deli Hseyin Paann idam edilmesi ... 56 Abaza Hasan Paa ve arkadalarnn Halep'te ldrlmesi ve sileren dalmas ................................ 59 Dier baz silerin idam ve Anadolu'nun tefti edilmesi 62 Erdel Meselesinin zm ................................. 65 Kprl Mehmed Paann lm, ahsiyeti ve hayr eserleri ....................................................................... 67 H. FAZIL AHMED PAA (Kprl-zde) Doumu, yetimesi, sadrmzaha tyin olunmas ..... 70 Erdel meselesinin halli...................................... 72 OsmanlAvusturya savalar, savan sebebi ........ 75 Osmanl ordusunun cepheye hareketi................... 77 Uyvar kalesinin fethi...................................... 86 Uyvar kalesinin teslimi.................................... 93

 Uyvar kalesinin fethinden sonra, dier baz kalelerin ele geirilmesi ve Belgrad'a dn ...................................... 95 Dman askerinin k harekt ve Trk ordusu tarafndan yenilgiye uratlmas........;.......................................... 98 Bar grmeleri ve Vasvar andlamas .............. 103 Sen Gotar sava ve Vasvar andlamasnn tasdiki .. 107 Osmanl. Venedik savalan: Sebebi ve gelimesi, Fazl Ahmed Paann Girit serdarlna tyini .............. 114 Kandiye kalesinin kuatlmas............................ 122 Osmanl Venedik andlamas ve Kandiye kalesinin Trklere teslimi ................................................................. 137 Osmanl-Lehistan ilikileri ve Kazaklar meselesi .... 143 Sultan IV. Mehmed'in sadrzam Fzl Ahmed Paa ile birlikte Lehistan Seferine kmas ................................... 145 Kamanie kalesinin zabt.................................. 147 Buca Bar andlamas................................... 151 IV Sultan IV. Mehmed'in ikinci Lehistan seferi ......... 153 Sadrzam Kprl-zde Fzl Ahmed Paann lm 157 Kprl-zde Fazl Ahmed Paann ahsiyeti ........ 158 III. KPRLZADE FAZIL MUSTAFA PAA Doumu, ocukluu ve yetimesi ....................... 159 Fazl Mustafa Paa'nn sadrazamla tyini ve Belrad'm dmandan geri alnmas ......^........................................ 165 Fazl Mustafa Paann ikinci defa Avusturya seferine kmas ve Salankamen'de dmesi.................................. 170 Fzl Mustafa Paa'nn ahsiyeti ....................... 176 IV. AMCA-ZADE HSEYN PAA (Kprl-zde) Doumu, ocukluu ve yetimesi ..................... 177 Amca-Zde Hseyin Paann sadrzam olmas ve bar iin almalar............................................................ 181 Karlofa andlamas...................................... 186 Amca-zde Hseyin Paann sadaretten istifas ve lm 189 Amca-zde Hseyin Paa'nn kiilii ve hayr eserleri 191 V. KPRLZADE NUMAN PAA Doumu, genlii ve yetimesi .......................... 193 Numan Paa'nn sadrzam olmas ve icraat .......... 194 Numan Paa'nn baz valilik grevleri ve lm .... 196 Numan Paa'nn kiilii................................... 197 BBLYOGRAFYA ................................................. 199 NDEKS ....'........................................................... 203 NSZ >;' \.v ? 'k f XVII. yzyl, Osmanl mparatorluu 'nun genileyebildii en byk snrlara ulat ve ilk defa da byk toprak kayplarna urad bir devir olmutur. Yzyln bandan itibaren, i olaylarn younluk kazanmas, padiahlarn devlet ynetimindeki tecrbesizlikleri, i-bilir devlet adamlarnn istikll zere greve ge-tirilememeleri ve zellikle, sarayn hemen her ynde devlet ilerine mdahalesi, devlet arknn iyice ypratlmasma sebep olmutur. Sultan

II. Osman 'm katli olay ile devletin ald yara, Sultan IV. Murad'm kat disiplinli ynetimi ile bir para dzeldi ise de, Sultan brahim devrinde ok daha tehlikeli boyutlara vard. zellikle onun delilik derecesine varan ynetimi, devleti, iinden klmaz gailelere srkledi. Onun tahtndan indirilmesi zerine de, Osmanl tarihinin en kk yata padiah olan Sultan IV. Mehmed tahta karld. Sultan I. Ahmed'in saltanat ile balayan ve yzyln ortalarna kadar uzanan elli yllk dnemde, devleti ynetenler zerinde sarayn ve Valide Ksem Sultan'm etkisi her ynyle hkim kald. IV. Mehmed'in annesi Valide Turhan Sultan ile byk valide Ksem Sultan arasnda bagsteren ekimeyi Turhan Sultan kazannca, devlet arknn eski dzenine oturtulmas iin areler aranmaya baland. Gerekten de bu srada, devletin durumu ok kritik idi. Venedikliler anakkale Boaz 'm kapatmlar ve Anadolu 'daki sler her taraf istil etmilerdi. Avusturya hududunda ise, ihll olaylar, srekli Osmanl devletinin aleyhine gelimekte idi. te byle bir ortamda Kprl Mehmed Paa, sadrazamlk makamna getirildi ve istedii artlar istikll zere kendisine verildi. VII Bylece Osmanl tarihinde, kendi ad ile damgasn vuran ' 'Kprllr" dnemi balam oldu. Bu dnemde i olaylar ve isyanlar sona erdirildii gibi, d dmanlara kar da nemli baarlar kazanld. Bu almada yalnzca Sadaret makamna geen Kprller'in hayat ve hizmetleri zerinde durulmutur. Bunlar Kprl Mehmed Paa, olu Fzl Ahmed Paa, dier olu Fzl Mustafa Paa ve onun olu Numan Paa ile amca-zade Hseyin Paa 'dr. Bunlardan Kprl Mehmet Paa, devlet tanmaz sleri, aman vermeden temizleyerek, lkenin i durumunugerekten huzura kavuturmu, olu Fzl Ahmed Paa'da, Girit ve Avusturya cephelerindeki savalar ile, Osmanl devletini, zaferlerle dolu eski gnlerine gtrmtr. Buna karlk devletin st kademelerine kadar ykselmi olan dier Kprllere, eserin mahdut lde tutulmas zorunluluu yznden yer verilememitir. nk gnmze kadar gelen Kprl ailesinin btn fertlerini bir silsile halinde ele almak, hem ok uzun bir mesiyi, hem de daha geni bir almay gerektirecektir. almamzn bu hali ile tarih severlere ve genlere yararl olaca midindeyim. Dr. Vahid abuk KPRLLER Kprllerin Asl Osmanl tarihinde, bir dneme adlarn veren Kprllerin ilk ve en byk simas Kprl Mehmet Paa'dr. Bu ailenin Osmanl tarihindeki baarl icrat, bu paa ile baladndan, Mehmet Paa, ailenin kurucusu ve bu dnemin ilk byk simas olarak bilinmektedir. Mehmet Paa, aslen Arnavut Belgrad kazas olarak bilinen Berat sancana bal Rudnik kyndendir. Salnda iken Edirne'de dzenlettirdii bir vakfiyesinde, "benim asl vatanm Arnavut Belgrad'na tabi Rudnik nam kasabadr (mart 1660)" demektir. Ancak ailenin Kprller olarak anlmas, Mehmed Paa'nn karsnn Amasya sancana bal Kpr (Vezirkpr) kasabasndan olmas yzndendir. nk Mehmed Paa, Kpr kasabasnn ikinci vatan kabul etmi ve uzun zaman burada yaamtr. Nitekim, kendisi vezir olduktan sonra, kasabaya Vezirkpr ad verilmitir. ehir bugn de bu adla anlmaktadr. Kprl Mehmet Paa ile balayan ve oullar Fazl Ahmet Paa ile Fazl Mustafa Paa ile srdrlen sadrazamlk hizmeti, otuz yl srm, bu devirde devletin gidiatnda grlen iyilemeler dolaysyla. Kprller takdir edilmilerdir. Hatta baz tarihiler, bu dneme Kprller dnemi adn vermilerdir. Ailenin nde gelen isimleri arasnda kurucusu Kprl Mehmet Paa ile kendisinden sonra yerine sadrazam olan olu Fazl Ahmet Paa, dier olu Fazl Mustafa Paa, Anca-zade Hseyin Paa, Numan Paa saylabilir. I. KPRL MEHMED PAA Genlik Yllar ve Yetimesi:

Slaleye adn veren Kprl Mehmet Paa, 1575 ylnda dnyaya geldi. Daha kk yalarnda iken stanbul'a getirildi. Saraya alnd ve burada eitim grd. Genliinin uzun bir devresini sarayda geirdi. 1623 ylnda, yani 38 yanda* iken, padiahn saray mutfanda (Matbah- mire) hassa alar neferlerinden idi. Osmanl sarayndan yetienlerin hemen hepsinde grld gibi, Kprl Mehmet Paa da, bu srada, daha sonra sadrazam olan ve o sralarda Has-Oda'da grev yapan Hsrev Paa'nn maiyetine katld. Bylece Byk-Odahlar zmresine dahil oldu. Bundan sonra Hazine-i mire hademeleri arasna girdi ise de. burada tutunamad. Geimsizlii ve hain yaratl dolaysyla, kendisine sipahilik verilerek saraydan tara karld. te Kprl Mehmet Paa, bu tara k dolaysyla, Amasya yaknlarndaki Kpr kasabasna gelmi ve burada bir sre oturmutur. Bu srada, Havza'nn Kayack ky halkndan olup Kpr voyvodas bulunan Yusuf Aa' nn kz ile evlendi. Burada kald sre ierisinde, Kpr'de bir konak yaptrd. Olu Fazl Ahmet Paa, 1635 tarihinde burada dnyaya geldi. Sarayda bulunduu srada, maiyyetine girdii Hsrev Paa sadrazamla tayin edilince, hemen stanbul'a gelerek onun hazinedarln yapt. Ancak onun ldrlmesinden sonra, yeniden Kpr kasabasna dnd. Zaman zaman baz aalklarda ve voyvodalklarda bulunduu grlrse de, onun uzun zaman grev d kald anlalmaktadr. 1634 ylnda sekiz ay kadar Amasya sancakbeyli-inde bulunan Mehmet Paa, stanbul'a dnnce, ihtisap aalna tayin edildi. Daha sonra da arka arkaya Tophane nazrl, sipahi2 ler aal ve cebeci-balk grevlerinde bulundu. ehirde bunlara benzer daha baka grevlerde de altktan sonra, IV. Murad'n kt Badad Seferi'ne orum sancakbeyi olarak katld ve ehrin kuatlmasnda hazr bulundu. Kuatma srasnda yararlk gsterdi ve yaraland. Bu tarihte sadrazam bulunan Kemanke Kara Mustafa Paa'ya intisab eden Kprl Mehmet Paa, Rikb- Hmayun Kethdal ve mrhrluk grevlerine tayin edildi. 1643 ylnda yeniden Amasya sancakbeyliine gnderilen Mehmet Paa, Kemanke Kara Mustafa Paann yerine sadrazam olan Sultanzade Civan Kapc-ba Mehmet Paa tarafndan, iki tu ile Trabzon valiliine tayin edildi. Trabzon'daki grevinden alndktan sonra, bir sre bota kalan Mehmet Paa, 1647 ylnda, yedinci Haseki'ye bamaklk olarak verilen am eyaletinin mtesellimliine gnderildi. Bu srada, Sivas valisi bulunan Varvar Ali Paa isyan etmiti. Eyaleti, pir Mustafa Paa'ya verilerek, zerine asker gnderildi. Kprl Mehmet Paa da, am'dan alnarak Karaman beylerbeyliine tayin edildi. Sonra da eyaleti askeri ile, Afyon sanca mutasarrf Hseyin Paa ile birlikte Varvar Ali Paann zerine sevkedildi Vardar Ali Paa Tokat yaknlarnda kan sava kazan d gibi, Kprl Mehmet Paa ile Hseyin Paa'y da esir ald. Ancak pir Mustafa Paa, bir baskn yaparak, Varvar Ali Paa'y ele geirdi. Bylece Kprl Mehmet Paa, ldrlmek zere iken kurtarld. Ertesi sene ise, Anadolu beylerbeyisi iken, grevinden alnan ve Katrc-olu adl ekiyay yakalamakla vazifelendirildii halde bu grevini yapmayp, halka zulmeden Boynu yaral (eri) Mehmet Paa'nn zerine gnderildi. Ancak Kprl Mehmet Paa, iddet kullanmadan, ince bir politika ile, Boynueri Mehmet Paa'nn ayaklanmasna son verdirmeyi baard. nk, Kprl Mehmed Paa'nn zerine geldiini haber alan Boynueri Mehmet Paa, acele ile evresine kuvvet toplamaya balamt. Bunu haber 3 alan Kprl Mehmet Paa, ona bir mektup yazd. Mektubunda: "Benim sultanm, biz padiah tarafndan zerinize gnderilmeye memur olduk. Sizin de asker topladnz duyduk. Bilirsiniz ki padiahn klc uzundur. syan edenlerin ise sonlarnn nereye vardn elbette bilirsiniz. Bu tehlikeden kurtulmak isterseniz, bynz olarak benim u szm tutup, nasihatimi dinleyiniz. Hemen bir gece bir ka atl ile stanbul'a can atp, Valide Sultan hazretlerine iltica ediniz. Eer ordan af diler ve merametini ele alrsanz, affedilme-meniz iin

hibir sebep yoktur" demitir. Netekim, Boynueri Mehmet Paa, bir ka adam ve deerli hediyelerle, stanbul'a gelerek, Valide Sultan'a "Beni padiaha Celali oldu diye yanl anlatmlar, iittiim gibi geldim, lH-jrrlerse, boynum kldan incedir" diyerek.. Valide Sultan ve baz ocak aalarnn yar mlar ile lmden kurtulmutur. Kprl Mehmet Paa'nn bu iyiliine ramen bir ka yl sonra, Venediklilerin anakkale boazn tuttuklar srada, sadaret makamnda bulunan Boynuyarah Mehmet Paa, Kprl Mehmet Paa'nn yerine sadrazam olacan anlaynca, onu am'a vali tayin edip, stanbul'dan uzalkatrmak istemi ise de baarl olamamtr. stanbul'da pek hizmet gremeyen Kprl Mehmet Paa, 1651 ylnda, hemehirisi olan Mimar-ba Kasm Aa'nn tavsiyesi zerine, Kubbealt vezirliine getirildi. Ancak Valide Sultan'n Kprl Mehmet Paa'ya olan tevecch bir hafta kadar stanbul'da kalmasna yaramtr. nk yalnzca bayram tebriki dolaysyla, bir defa Divan- Hmayun'a gelen Kprl Mehmet Paa, sadrazam Grc Mehmet Paa'nn padiaha verdii bir arz ile, vezirlikten alnarak beylerbeyi rtbesi ile Kstendil sancana tyin edilmitir. Dostu ve hemerisi olan Mimar-ba Kasm Aa da, Kbrs'a srgn edilmitir. Paa'nn bu srgnne sebeb olan hadise, Valide Sultan'n, bir gn Mimar-ba Kasm Aa'y arp: "Grc Mehmet Paa sadrazamla layk mdr?" diye sormas ile balamtr. nk Mimar-ba Kasm Aa, Valide Sultan'a: "Grc Paa tedbirden acizdir. O bu iin stesinden gelemez, Siyayu Paa, ondan bin kere daha ehildir" cevabn vermitir. Bunun zerine Valide Sultan'n "Kimi sadrazam edelim?" sualim bekleyen Kasm Aa, hemen Kprl Mehmet Paa'y tavsiye edecekmi; ancak, Valide Sultan'n byle bir sualde bulunmamas zerine susmu. Valide Sultan ise, "Kasm Aa, imdilik Grc Paa'y edelim, stesinden gelemez ise, yine aresine baklr" diyerek, grmeye son vermitir. te yandan, sk sk meydana gelen sadaret deiiklikleri dolaysyla, devlet ynetimi, olduka istikrarsz bir durum gstermekte idi. Kabiliyetli ve ibilir bir sadrazamn bulunmamas, devlet ilerine, ocaklardan ve saraylardan srekli mdahalelerin vuku bulmas, bu makam iyice g duruma drmt. Devletin bu durumuna olduka zlen Mimar-ba Kasm Aa, her frsatn bulduka, Kprl Mehmet Paa'nn sadrazamlk makamna getirilmesine almakta idi. O, kimsenin dikkat etmedii bir ksm meziyetleri, azim ve kararl Kprl Mehmet Paa'da grmekte idi. nk, onun inancna gre, Sultan brahim'in tahttan indirilmesinden bu yana, lkeyi kendi bildiklerine gre idare eden, kanun ve adaleti geerli saymayan,lkenin her taraflarnda isyanlar kararak, halkn hukukunu ayaklar altna alan, ekiya ile bunlarn destekilerine keskin bir kl almaktan baka are kalmadn iyice anlamt. Ayrca bu olanlara saray da ilgisiz kalmakta, zorbalar hem stanbul'da, hem de Anadolu'da bildiklerini okumakta idiler. te, Mimar-ba Kasm Aa'ya gre, btn bu ilerin stesinden gelecek tek kii vard, o da Kprl Mehmet Paa idi. 5 Bir gn, yine Valide Sultan, Kasm Aa'y saraya ard. Grme srasnda: "Kasm Aa, devletin geliri az, masraf ise hayli fazla, bu hal nereye varacaktr. Grc Paa'dan hizmet vcuda gelmedi?" diye sualde bulundu. Kasm Aa'nn bekledii frsat gelmiti. Hemen cevap verdi: "Devletl sultanm, merhum Hsrev Paa hazinedarlndan kma, Kprl Mehmet Paa kulunuz vardr. Veziriazam olmas mmkn ise, layk olduu zere bu iin stesinden ancak o gelir. Baka bir kiinin bu zor iin stesinden geleceini sanmyorum" dedi. Turhan Sultan: " Henz halk arasnda ad san duyulmayan bir adama nasl mhr verilir?" diye karlk verince de; "Sultanm, onun kolay var. O da budur ki, nce kendisini Kub-bealt vezirliine tayin edersiniz, sonra da istediinizi vermek kolaydr" dedi. Valide Sultan, keyfiyeti oluna atnda, o da; "ben bir danaym" diyerek ii oyalamaya ald. Kzlar Aas, Mimar Kasm Aa'nn yaptklarn bildii iin gelimelerden hemen Grc Mehmet Paa'y

haberdar etti ve onun srlmesini salad. Bylece Kprl Mehmet Paa, iin banda cezalandrlm oldu. Kprl Mehmet Paa, bir sre sonra, Kstendil sancandaki grevinden de alnd. Amasya'ya giderek, Vezirkpr kasabasnda bir mddet dinlendi. bir Paa'nn sadrazamla tyin edilerek, stanbul'a dnmesi srasnda, Vezirkpr'den Ktahya'ya gelen Kprl Mehmet Paa, onunla bulutu (ubat 1655). bir Paa, kendisine ok yakn ilgi gsterdi. Daha sonra onu Trablus-am valiliine tyin etti. Kprl Mehmet Paa, Trablus-am'a giderken, oullan olan Fazl Ahmed ile Mustafa beyleri, Kpr kasabasna gnderdi ve arlklarn aldrd. Ancak bu arada, stanbul'da yeniden sadaret deiiklii vuku buldu. bir Paa azledilerek, yerine, Ocak Aalarndan olan Kara Murad Paa, veziriazam oldu. Kprl Mehmet Paa da, Trablus-am valiliinden alnarak, buras eski vali Abdi Paa'ya verildi. Kprl Mehmed Paa, bylece, yeniden Kpr kasabasna ekildi. Sadrazamla Tyin Edilmesi: Kprl Mehmet Paa, bir sre Kpr kasabasnda oturdu. Eskiden yardm etmi olduu Boynueri Mehmed Paa, sadrazamla tyin edilip, stanbul'a gelirken onu karlamak istedi. Eskiehir'de grt Boynueri Mehmet Paa, kendisini stanbul'a getirdi. Yolda ikisi, devlet ileri hususunda epeyce sohbetlerde bulundular. Aslnda Kprl'nn de amac, yeni sadrazamdan bir grev istemek idi. stanbul'a gelince, Bayezid'deki bir konakta oturdu. Sadrazam da kendisine bir miktar tyint verdirdi. Kprl Mehmet Paa, yeni sadrazamdan grev beklerken, bir yandan da, klk deitirerek, eski dostu Mimar Kasm Aa'nn evine gidip gelmekte idi. Bu gidip gelmeler dolaysyla, yeni yeni dostlar ve ahbaplar da edindi. Mimar Kasm Aa'nn konanda, Reisl-kttab mi-zde Mehmet Efendi ve saray hocas olan Mehmet Efendi ile tanp grt. Kendisini hararetle sadaret konusunda destekleyen Kasm Aa, onu sadrazamlk makamna getirebilmek iin, yeniden almalara balad. Bu arada, gerekten devlet de zor durumda idi. Bir i beceremeyen Boynueri Mehmet Paa, tam bir acz iine dmt. Bu durumdan yararlanmasn bilen Kasm Aa, Saray Hocas Mehmet Efendi ve Baltac Karaka'a, Kprl Mehmet Paa'y medhe-derek, onlarn keyfiyeti Valide Sultan'a duyurmalarn istiyordu. Mimar Kasm Aa ile yakn dostlar, Kprl Mehmet Paa'nn sadarete getirilmesi iin deta kollar svamlard. Bu arada, Boynueri Mehmet Paa'nn kethdas olan Ahmet Aa da, sadrazamn gidiatn beenmediinden, Mimar Kasm Aa'nn tarafna geti. Bylece, Kasm Aa ve taraftarlar daha da glendiler. Kasm Aa ve arkadalar, kethda Ahmet Aa'y, sadrzam Boynueri Mehmet Paa'ya gelimeler hakknda yanl ve artc bilgiler vermekle grevlendirdiler. 7 k Venediklilerin Bozcaada'y almalar ve anakkale Boaz'n kapatmalar sadrazam iyice telalandrmt. Bu gelime, Kprl Mehmet Paa'nn sadrazam olmas iin alanlara iyi bir frsat verdi. Mimar Kasm Aa'nn konanda toplanarak, keyfiyeti Valide Sultan'a bildirmeye karar verdiler. Sonunda, ona haber gndererek, sadrazam Boynueri Mehmet Paa'nn i bilmez bir adam olduunu, onun yerine Kprl Mehmet Paa sadarete getirilirse, bu tehlikeli durumun stesinden gelebileceini bildirdiler. Mimar Kasm ile arkadalarnn sk sk Valide Sultan'a haber gnderdikleri, Silahtar Aa tarafndan renilince, durumu hemen sadrazama bildirdi. Siyavu Mustafa Aa, silahdarlk grevinde bulunduu srece, Boynueri Mehmed Paa'y desteklemekte idi. Gnderdii haberde: "Mhr elden gitti, Hemen Kprl'ye bir eyler yap" diyordu. Bunun zerine Boynueri Mehmet Paa, acele ile Kprl Mehmet Paa'y Trablus-am valiliine tyin ederek, hemen yola kmasn emretti. Ancak, Kprl Mehmet Paa, uzun sre mzul bulunduundan, gerekten paras yoktu ve yola kabilmek iin, tccarlardan bir ka kese

bor para almaya urayordu. Fakat bu arada, kendisini sadarete getirmek isteyenlerle de gryor, onun iin ii biraz yavatan alyordu. Kprl para bulmak iin abalarken, Limni adasnn da Venediklilerin eline getii haberi geldi. Sadrazam, Venedik donanmasnn durumunu grmek zere, bir toplant yaplmasn istedii srada, sadaretten azlolunaca haberini ald. Sadaret mhrn elden brakmamak isteyen Boynueri Mehmet Paa, kethdas Ahmet Aa'y ararak: " Bu koca ihtiyara mansp verdik, hl gitmeyip burada dolamasnn sebebi nedir: Yoksa fesat m karmaya alyor. Hemen kendisini buraya getirt, onun yokluu, varlndan daha iyidir!" dedi. Kethda Ahmet Aa, daha nce, Mimar Kasm Aa grubuna katlm olduundan dolay, sadrazam oyalama yoluna gitti. Kprl Mehmet Paa'nn, hemen Trablus-am'a gidememesinin, paraszlndan ileri geldiini, tccarlardan bor para alabilirse, hemen yola kacan syledi. Kethdann bu szne inanan sadrazam, ona be kese para yollad ve hemen gitmesi iin emrini tekrarlad. Ancak, daha sonra, saraydaki adamlar araclyla, kendisinin gerekten de azledilecei haberini ald. Sadrazamlk iin en kuvvetli aday olan Kprl Mehmet Paa'y ortadan kaldrmak iin harekete geti. Bir frsatn bularak, onu ldrtmek istedi. Fakat, Mimar Kasm Aa ile arkadalar, sadrazamn bu niyetini abuk anladlar. "Nal Oyunu" olarak tarif edilen bir hileye bavurdular. Hemen, Boynueri Mehmet Paa'nn yakn adam ve yardmcs olan Silahdar Siyavu Mustafa Paa'y, 6 eyll gn, vezaretle am valiliine tyin ettiler. Vezir Haseki Mehmet Paa (Bu srada am valisi idi)'ya da, acele ile bir hatt- hmyn gndererek, kendisini stanbul'a davet eylediler. Bunun zerine, saraydaki ve dardaki devlet ricalinin hepsinde, sadrazamlk grevinin, Haseki Mehmet Paa'ya verildii, Kprl Mehmed Paa'nn sadaretten uzak brakld kanaati uyandrld. Bundan baka, bir fitne karabilir dncesiyle, yenieri aas Hseyin Aa da, grevinden alnarak, yerine Kprl Mehmet Paa'nn taraftarlarndan olan Shrab Mehmet Aa tyin edildi. Bu arada Kprl Mehmed Paa, kendisinin bu greve getirilmesi iin uraanlara, bir ara, "Valide Sultan Efendimizin huzurunda, kendisine arz olunacak bir ka husus vardr, eer msaade buyurulur ise, ben de bu g meselelerin stesinden gelmeyi taahht ederim" demiti. Yenieri aasnn deitirildii gn. baltaclardan birisi gelerek. Kprl Mehmet Paa'y gizlice saraya gtrd ve Valide Sul-tan'n huzuruna kard. Kprl yer ptkten sonra. Valide Sultan: "Paa hogeldin" diyerek, kendisine iltifatta bulundu. Paa da, Valide Sultan'n mrne dua etti. Daha sonra Valide Sultan: Paa, padiah hazretleri, size sadrazamlk mhrn ihsan etmek diler, din ve devlete istenilen hizmetin stesinden gelebilir misin? diye sordj. Kprl Mehmet Paa da: Devletl saltanm, yce saltanat tarafnda.! bir ka art ile himmet ve inayet buyrulur ise, inaallah padiahnzn devletinde, her iin stesinden gelinebilir" dedi. Valide Sultan:"'Bu artlar nelerdir?" diye sorduunda da: a. - Her ne arz ve telhis edersem, kabul olunup, aykr emir buy-rulmaya, b. - Btn memuriyetlerde, en knden en byne kadar, rtne ve tevcihlerde kesinlikle bir taraftan ynlendirilmede ve efaatte bulunulmaya, bylece padiaha hizmet edecek yararl kiilerin tyini ve hizmeti mmkn ola, c. - Vezirlerden veya yksek devlet ricalinden birinin malna veya iyi hizmetine ve baka bir haline dayanarak, sadaret grevine ortak edilip, ben kullarnn bamsz almasna engel olunmaya, d. - Bu kullan hakknda, garaz sahiplerinin veya karlarna zarar gelenlerin szlerine kulak aslmaya. nk, btn halk, devletten hissement olmak dilerler. Bu yzden btn insanlar bu yolda raz ve memnun etmek mmkn deildir. Onun iin. bu makam sahibine hased edip,

dman kesilenler ok olur. Onlarn hcumunu krmak ve fesatlarn defetmek iin dedikodunun yolunu kapamaktan baka are yoktur. Bu drt arta uyulur ve izin buyrulur ise, AlO lah'n inayeti ve dualarnz bereketiyle, vezret hizmetinin stesinden hakkyla gelebilirim, efendim" dedi. Valide Sultan, Kprl Mehmet Paa'y dinledikten sonra: -"Vallahlazm, senin bu ricalarna msaade olunur" dedi. Bu szn defa tekrarlad. Kprl Mehmet Paa. Valide Sultan'n eteini ptkten sonra, dar kt ve konana geldi. Ertesi gn, Sadrazam Boynueri Mehmet Paa saraya arld. Cuma namazndan iki saat kadar sonra, Kprl Mehmet Paa da saraya davet olundu. Sadrazam Boynueri Mehmet Paa, huzura girdiinde, sefer hazrlklarnn bitirilmesindeki baarszl yznden azarland ve sadaret mhr kendisinden alnarak, Bostanc-ba gzetiminde hapiste tutulmasna karar verildi. Daha sonra huzura arlan Kprl Mehmet Paa'ya mhr verildi ve sadrazamlk hizmeti ile grevlendirildi (15 Eyll 1656). Padiah, Valide Sultan ile grlen drt art, kendi dilinden tekrarlad ve "bu artlara uygun olarak, seni mstakillen sadrazam eyledim, greyim seni, nice hizmet edersin" diyerek, hayr duada bulundu. Kprl Mehmet Paa da, bu gzel dualar ve temenniler karsnda, gzyalarn tutamayarak:"'evketl, kermetl padiahm. Hakk tel, mr-i devletinizi berdevam eyleye. Doruluk ve istikametle mbarek hizmetinize g sarf ederek, uur- hmynunuzda canm feda ederim. Devletl padiahmn yksek himmetleri ve hayr dualarnn berektyla, Allah yardm eylesin" diyerek szn bitirdi ve padiahn eteini ptkten sonra, sarayna geldi. II Kprl Mehmet Paa'nn Sadrazam Olduu Srada Osmanl Devletimin ve D Durumu: Bu dnemde Osmanl devletinin durumunu ana balk altnda ele alabiliriz. Birincisi, zellikle Anadolu'yu byk lde etkileyen Cellilerin durumu; ikincisi, stanbul'daki ulemann tatsz bir atma ve ekime iine srklenmeleri; nc olarak da, on yldan fazla bir zamandr sre-gelen Girit'teki savalar XVII. yzylda Osmanl Imrapatorluu, baa geen padiahlarn kiiliklerinden kaynaklanan birtakm problemlerle kar karya kalmt. XVI. yzylda grlen, ancak zamann padiahlar tarafndan aman verilmeyen siler, o zamanlar birer birer ortadan kaldrlmlard. Ancak. XVII. yzyln balarndan itibaren, padiahlarn ocuk yata bulunmalar, gen yalarnda, stesinden gelinemeyecek problemlerle kar karya kalmalar, Sultan II. Osman'n ldrlmesi, sipahi ve yenieri ekimeleri, devlet adamlarnn kifayetsizlii ve baka birok mesele, devlet arknn iyi ilememesinin balca sebepleri idi. Bu yzden devlet, idar bozulmann yannda ml ve ekonomik ynden de, giderek bir knt iine srklenmekte idi. Gen Osman olayndan sonra, yine ocuk yata devletin bana geen Sultan IV. Murad, binbir glkle, idareyi dzeltmi, ran savalarna kesin bir zm ekli getirmiti. Ancak onun zamansz lm ve yerine geen Sultan brahim'in dirayetten uzak ynetimi, devlet ilerine, her kesimden mdahelelere yol amt. Sk sk sadret deiiklikleri, sarayn her hadiseye bulamas, ocak aalarnn basks, snrsz masraf ve israflar, devlet dzenini altndan kalklamayacak derecede sarsmt. Sultan IV. Mehmed'in de ocuk yata padiah olmas, bu bozuk dzenin daha ar bir ekilde srmesine yol atv zellikle Byk Valide Ksem Sultan'in hare12 ketleri onun kanl bir biimde lm ile sonulanmt. Bu dnemde sarayda tek sz sahibi durumuna gelen Valide Turhan Sultan, beceriksiz ve ihtirasl devlet adamlarna, yararl bir i grdremi-yordu. Sk sk sadrazamlar deiiyor, byk mansplar para ile alnp satlyor,

esnaf ve halk zamansz ve ar vergiler altnda ezilirken, bir yandan da rvet ve israfn yol at yaama biimi, her kesimin huzurunu karyordu. a. Anadolu'da silerin durumu: stanbul bu ekilde iken ve ynetim arm bir durumdayken, Anadolu'da ortaya kan bir ksm si gler, kyly zulm altnda tutmakta ve onlar ezmekte idi. Burada vilayetlere vali olarak tyin edilenler, bakentte nemli miktarda mansp paras verdiklerinden, ncelikle bu paralar salamak iin, halk ve kyly sktrarak, daha ok vergi toplamaya alyorlard. Hatta bunlarn bir ksm devlete de kar gelmekten ekinmiyordu. Sultan IV. Mehmed'in tahta clusundan, Kprl Mehmed Paa'nn sadarete tayin edilmesine kadar geen sekiz yllk sre ierisinde, Rumeli taraflarndaki bir ka kk nemsiz olay bir tarafa braklrsa, devletin asl kayna da, halkn bask altnda ezildii blgenin Anadolu olduu anlalr. nk bu devrede, Anadolu'da kan ayaklanmalar, gvenliin tamamen ortadan kalkmasna yol amt. Bu devrede grlen balca isyan ve elebalar arasnda, Haydarolu, Katrcolu, Grc Abdnnebi, Abaza Hasan isyanlar saylabilir. Bunlardan Haydarolu, sparta ve Uluborlu taraflarnda yol kesip, kervan soymakta idi. Kara Haydar lakab ile tannmakta, kendisine hara vermeyen kylleri ve kervan sahiplerini ldrmekte idi. Pek ok adam ldren Kara Haydar, sonunda yakalanp idam edildi. Ancak, olu babasnn intikamn almak iin, hemen silaha sarld. zerine gelen bir Paa, St yaknlarnda 13 kendisini yenilgiye uratt ise de, buradan kamay beceren Hay-darolu, Ilgn ve Akehir taraflarnda soygunculuunu srdrd. kinci defa zerine gnderilen Anadolu valisi Kk avu Ahmet Paa, Afyon yaknlarnda onu yenip, birliklerini datt. Ancak Hay-darolu yine kurtulmay baard. Ksa bir sre sonra Sandkl yaknlarnda, bir basknla Kk avu Ahmet Paa'y ele geirerek esir ald. Devletin iine srklendii bu zaaf yznden, sonunda Kk avu Ahmet Paa da, Haydarolu ile birleti. Bylece onun kuvvetleri daha da artt. Ancak, Haydarolu ile birlikte hareket eden Katrc- olu'nun istei zerine Ahmet Paa ldrld. Bu silerin zerine, Ketenci-zade Mehmed Paa, Anadolu valisi tayin edilerek gnderilmiti. Bu arada, sparta Sancakbeyi Hac Sinan Paa-zade Mehmet Paa'nn mtesellimi Abaza Hasan Aa, sparta nne gelmi olan Haydarolu'nu bir basknla ele geirip ldrnce, bu ayaklanma sona ermiti. Ancak bu sefer de Katrc-olu devletin bana bel olmutu. Haydarolu'nun yerine, silerin bana geen Katrcolu, Grc Abdnnebi'nin stanbul'a yrmek zere olduu bir srada, Bey ehri, Seydiehri ve Hamiteli taraflarnda haydutluunu srdrd. zerine gnderilen Topal Mehmed Paa'ya yenilen Katrcolu, ay kasabasna geldi. Kendisi sadrazam Murad Paa tarafndan stanbul'a davet olundu ve affedildi. Daha sonra da Karaman valisi oldu. Bu dnemin nl silerinin banda Grc Abdnnebi gelir. Grc Abdnnebi, Sultan IV. Mehmed'in tahta clusu srasnda, Safed sanca voyvodaln 190.000 kurua iltizam etmi, 130.000 kuruunu demiti. Altm bin kuruunu da deyecei srada, sadaret deiiklii yznden, nceki dedikleri saylmamtr. Bunun zerine, Hezarpare Ahmed Paa'nn yerine sadrazam olan Sofu Mehmed paa, kendisinden yeniden iltizam bedeli olarak. 14 190.000 kuruu isteyip, nceki verilen paralar kabul etmeyince, bu paray ikinci defa demeyen Grc Abdnnebi'nin voyvodal bakasna verildi. O da, si sipahi ve yenierilerle Konya'ya gelerek, stanbul'a yrmek istedi. Yolda yeni katlmalarla byk bir g oluturdu. Yannda 15.000'den fazla si bulunmakta idi. Onun bu hareketi stanbul'da tela uyandrd. Bu arada, stanbul'daki sipahilerin de kendisi ile birlemesi meselesi ortaya kt. Ocaa yeni acemi askerler alnarak, takviye edildi; ehrin savunulmas iin byk almalara giriildi. Grc Abdnnebi sonunda skdar'a geldi. zmit ve baka yerlerde

karsna kan birlikleri bozmutu. Bakentteki ordu skdar'da mevzi ald ve Bostanclar da yardma gnderildi. Kayda ile Bulgurlu arasnda, taraflar kar karya geldiler. Bu srada Grc Abdnnebi birlikleri arasnda kan bir anlamazlk zerine, siler ekilmek zorunda kaldlar. Mudurnu taraflarna ekilen Grc Abdnnebi, sonunda Krehri sancakbeyi shak Bey tarafndan, Karapnar yaknlarnda bastrld. Kesik ba stanbul'a gnderildi. Bir dier si de Abaza Hasan Paa'dr. Kendisi Haydarolu'nu yakalad iin, yl sre ile Yeni-il voyvodalna tayin edilmiti. Ancak voyvodal bir sre sonra elinden alnarak bakasna verildi. Bunun zerine stanbul'a gelerek, hakkn arayan Abaza Hasan Paa, bir sonu alamaynca, Anadolu'ya dnd ve yanna bir ok sergerde toplad. Bu arada, bir Paa, vilayetinin bakasna verilmesi yznden, Abaza Hasan ile birleti. Bunlar, sadrazam Siyavu Paa'nn sadareti zamannda, evreye emirler ve fermanlar gndererek, kendi balarna ynetime baladlar. Sadaret mhr isteyen bir Paa zerine de asker sevkedildi. Ancak bunun kar yol olmad abuk anlaldndan bir Paa Haleb valiliine, Hasan Aa da, Trkmen aalna tyin-edildi. Ancak ok ksa bir sre sonra, Abaza Hasan Aa zerinden voyvodalk alnnca, isyan yeniden balad. zerine gelen Usta Rdvan' yenilgiye uratan Abaza Hasan, Ankara blgesinde, yandalarn bana toplad. zerine gnderilen Katrcolu da bir ey yapamaynca, eski grevi tekrar kendisine verildi. Bu arada, Halep valiliine gnderilen bir Mustafa Paa'nn sadrazam olma arzusu daha da artmt. O, sadrazam olup, devlete dzen vermek istiyordu. Nitekim bu niyetle, Halep'te salam bir ynetim gstermi, halk adaletle idare etmeye balamt. te yandan, evredeki dier valilere mektuplar gndereiek, lke dzeninin korunmasn salamak iin, Mara'ta genel bir toplant yaplmasn istemiti. Valiler onun bu isteini kabul etmedikleri iin, bir Mustafa Paa yalnz bana kald. Ancak bir sre sonra isteine kavutu ve sadrazam oldu. Bu arada, eydi Ahmed Paa'nn isyanndan da sz etmek gerekir. Aslen erke olan eydi Ahmed Paa, saraydan knca Ma-ra beylerbeyisi olmutu. Fakat bir Paa, onu Anadolu valisi tyin eyledi. Ktahya'da bulunduu srada, hakknda stanbul'a pek ok ikyetler geldiinden, Haleb valiliine gnderildi. Ancak, Halep-liler kendisini ehre sokmaynca, Abaza Hasan'dan yardm grerek, ehri kuatt. ehre giremeyince kalabalk halk ve yandalar ile Tokat ve Sivas taraflarnda bir sre haydutluk yapt ve sonunda affedilmek midi ile stanbul'a geldi. Bir trl snmek bilmeyen ve Anadolu halkn perian eden silerin cezalandrlmas, Kprl Mehmet Paa'nn disiplinli ynetimi srasmda, intizam altna alnd ileride ayrntlaryla grlecektir. b. stanbul'da ulemann durumu: Kprl Mehmed Paa'nn sadarete tyin edildii dnemde, Os16 manii ulemas, yersiz bir tartmann iine srklenmiti. Devlet bnyesinde ve zellikle halkn zerinde geni bir tesir gc olan ulema. stanbul'da kalabalk ve gl bir kadro oluturmakta idiler. Pek ou, tarikatlere mensup olduundan, bal olduklar tarikatlerin grleri, vaazlarnda ve retim faaliyetlerinde kendini gstermekte, dolaysyla, halk veya yetien medrese rencilerini istedikleri biimde ynlendirebilmekte idiler. XVII. yzylda, idar ve ml ynden birok bozukluklarn iine srklenildii bir dnemde, stanbul'da, etkinlii her bakmdan gzle grlen baz eyhler ve ilim adamlar mevcuttu. Bunlardan bazlar, zellikle Sultan IV. Murad zerinde etkili olan Celvetiye tarikatna mensup eyh Aziz Mahmud Hdy, Halvetiye tarikatnn emsiyye kolundan Abdlmecid Svs ve bunun halifesi olan Abdlehd Nuri Efendi, Sinniye kolundan olanlar eyhi brahim Efendi, Melmiye eyhi Hsameddin Ankarav ile Kadiriyye tarikatndan Tosyal olan smail Rm Efendiler, en nemlileri saylmaktadr. Bu eyhlerin tarikatlerini yayma ve tarikat merasimlerini icra etmelerine, devlet tarafndan hibir ekilde mdahele edilmemekte

idi. Nitekim bu yzden, btn tarikatler, dzenledikleri yinleri, zikir ve trenlerini serbeste yapabilmekteydiler. XV. ve XVI. yzyllarda, olduka serbest bir anlay iinde bulunan tarikat ve ulema kesimi, XVII. yzyldan itibaren daha dar bir gr iine srklendiler. Medreselerde Ftih ve Kanun Sultan Sleyman zamanlarnda arlk kazanan msbet ilimler, giderek yerini nakl ilimlere brakt. Eski dnemlerin gl ilim adamlarnn peinden gidecek nesiller yetitirilemedi. Yenileri de, nceki ulemann ve eyhlerin gsterdii baary bir trl gsteremediler. Bylece, medreselerde eitim zayflad ve ilim adamlarnn seviyesi iyice dt. Bu da, az bilgili ilim adamlarnn birbirleri ile ekimelerine yol at. Bunda, padiahlarn, nceki yzyllara gre daha zayf ve 17 sarayn da devlet ilerine ar mdhalisinin rol byk olmutur. Bu yzylda, camilerde vaaz veren ulemann balca iki byk zmreye ayrld grlmektedir. Daha nce, eserler yazlarak yaplan ilm mnakaalar, bu dnemde, fiil olarak cami krslerinden srdrlmeye baland. Nitekim bunun sonunda, fikr mcadele yerini silahl mcadeleye brakacak kadar ileri bir durum ortaya kt. Bu dnemde, bal bana bir grup oluturan Kad-zdeliler ile balayan mnakaalar, geni bir yer tutmaya balad. Aslen Balkesirli bir mderrisin olu olan Birgiv Mehmed Efendi, byk bir lim olmasna ramen, bir ara intisab ettii Bayramiye tarikatnda, Vahdet-i Vcud felsefesini kavrayamad iin eyhi Karamanl Ab-durrahman Efendi tarafndan, tarikat d ilimlerle uramas istenilerek, tarikattan uzaklatrld. Onun fikirlerini takip eden sonraki mntesiplerinden kk kad-zde, grubun en hareketli kiisi oldu. Kendisi kurnaz, cerbezeli ve ok haris bir kiiydi. Yzyln banda, zellikle Sultan I. Ahmed'in lmnden sonra, meydana gelen olaylardan ve idarenin zayf durumundan yararlanarak, eriatn savunucusu kesildi. eriate aykr sayd birok hareketlere kar cephe ald. Halkn bunalm iinde bulunduu, devletin bir anari iinde alkaland bir dnemde camilerde yapt vaazlarla kendisini gsteren Kad-zde Mehmed Efendi, sonunda Sultan IV. Murad zerinde etkisini gstermeye muvaffak oldu. Onun, zellikle ttn ve iki yasaklarnn iddetli savunucusu ve destekisi kesildi. Padiahn ttn yasaklamas hususunda fetva vererek, bu yolda bir fermann karlmasna yardmc oldu. Hatta kendisine, "ttnn ve kahvenin haram olmad sylendii" zaman: "ul'1-emr olan padiahn yasaklamasyla terki lzm gelir dinlemeyenler katlonur" diye cevaplar vermekte idi. Bu arada Suflerle uramaya balayan Kad-zdeliler, devran ve sem gibi, tarikat merasimlerinin de ha18 ram olduunu ileri srerek, ortaya gereksiz bir tartma kardlar. Onun bu dnceleri ve iddialar taraftarlar tarafndan iddetle savunuldu. Bu devirde Sufi grubunun en nde geleni olan Sivs Efendi lakab ile hret bulan Abdlmecid eyh Efendi, bu bakmdan Kadzdelilerin en byk hedefi oldu. Sivs Efendi taraftarlar ile Kad-zdeliler arasnda tartma konusu olan ve o gnn ortamn en iyi ekilde yanstan tartmal konular unlard: Msbet ilimlerin ve zellikle matematik eitiminin meru olup olmad; Hzr Peygamber sa m, deil mi?; Ezan ve peygambere na't, mevld ve dier ilhlerin makamla ve gzel sesle okunmas caiz mi, deil mi?; Tarikat mensuplarnn devran ve semalar meru mu deil mi?; Tazimde bulunmak zere peygambere "Sallahlah Aleyhi Vesellam" ve ashaba da "Radiyallah anh" demek lazm m deil mi? Sigara, kahve ve dier eylerin haram olup olmad; Hz. Peygamber'in baba ve annelerinin imanlar hakknda; Firavun'un imanla lp lmedii; Muhyiddin-i Arab hakknda mutasavvflar ile Kad-zdelilerin grleri hakknda; Hz. Hseyin'in ehit edilmesine sebep olarak Ye-zid'e lanet edilip edilmemesi; Peygamber zamanndan sona meydana gelen ve uygulanan bidatlar hakknda; Kabirleri ziyaret edip etmemek hakknda; Cemaatla nafile, regaib, kadir namazlar klnmak hakknda; Byklerin

elini, eteini veya ayan pmek ve selam almakta eilmek bahsinde; Emr-i bi'1-ma'rf nehyi ani'l-mnker hakknda: Rvet hususunda. Kad-zdelilerin bu iddia ve isnatlarna kar Sufye grubunun lideri olan Sivs Efendi de, msbet ilimlerin eitimini, Hzr Peygamber'in hayatta olduunu, ezan ve sair eylerin makamla okunmasn, peygambere ve ashabna hrmet edilmesi lazm geldiini, Muhyiddin-i Arabi'nin slam leminin en byk mutasavvf olduunu, peygamberin lmnden sonra ortaya kan gzel eylerin ve detlerin uygulanmasn, bu konularda Kad-zdelilerin yanl d19 ndklerini, cami krslerinde kalabalk Mslman halkna anlatmakta idi. Kad-zde Mehmed Efendi, 1635 ylnda ldkten sonra, taraftarlar bu tartmay iddetle srdrdler. Kendilerini zellikle Sultan brahim ve IV. Mehmed'in ilk yllarnda saraydaki bir ksm grevliler de desteklediler. Saraydan g almalar, Kad-zdelilerin durumunu olduka kuvvetlendirmekte idi. Kad-zde Mehmet Efendi'den sonra grubun nderi durumunda olan stvn Mehmed Efendi, zellikle Ayasofya Cmii'nde verdii vaazlarda, pek ok saray mensubunu kendi safna ekmeyi baarmt. Bu durumdan yararlanan stvni Mehmet Efendi, padiahn hocas olan Reyhan Aa'-nn yardm ile saraya davet olunarak, orada da vaazlar vermeye balamt. Bylece, padiahn yaknlarn kazanan ve Fatih Camii vaizi eyh Veli, Sleymaniye Camii vaizi eyh Osman ile avu-zde, Kse Mehmed ve eleb eyh gibi etkili din adamlaryla birlikte, sonunda Sivs Efendi ve taraftarlarna kar halk ynlendirmeye, onlar hakknda atp tutmaya baladlar. Sadrazamdan aldklar bir buyruldu ile Salkmst'teki Halveti dergahn basarak, dervileri dattklar gibi teki tekkelere de saldrdlar. Bu hareketleri sonucu, stanbul'da byk bir patrt kardlar. Kendi fikirleri dorultusunda, tekkelerde sema ve devrann yasaklanmas iin, eyhlislam Bah Efendi'nin fetva vermesini istediler. Zorla aldklar fetvalar ile Suf mensuplarn tehdit ettiler. ki grup arasnda balayan bu tatsz olaylar giderek bymekte idi. Sivs Efendi, Kadzdelilerle meru zeminde mcadelesini bkmadan srdrmt. Onun halifesi olan Abdlehd Nr Efendi de, Kad-zdelilerin temel kitap olarak ellerinde bulundurduklar Birgiv Mehmed Efendi'nin "Tarikat-i Muhammediye" adl eserine kar bir eser yazarak, onun iindeki fikirleri rtt ve mevzu ha20 dileri ortaya kard. Bu durum karsnda, fikr mcadele sahasnda bir ey yapamayan Kad-zdeliler, ilm bir mnazara yerine, saldrganlklarna devam ettiler. Kprl Mehmed Paa, sadarete geldii srada, bu tartma btn iddeti ile srmekte idi. c. Devletin d siyaseti: Osmanl - Venedik savalar: Kprl Mehmed Paa, sadrazamla tyin edilmeden nce, 1645 ylnda balam olan Osmanl -Venedik savalar, Girit adasnda ve Ege denizinde, on yldan fazla bir zamandr aralksz srmekte idi. Bu arada, ran, Lehistan, Rusya ve Avusturya ile de, kk boyutlarda snr ekimeleri olmakta idi. Ancak, bunlarn hi birisi, Venedik savalar kadar, Osmanl devletini megul etmiyordu. 1645 ylnda alan Girit seferi, Hanya kalesinin ele geirilmesinden sonra, adadaki baz kalelerin zapt ile gelimi, ancak, olduka salam olan Kandiye kalesinin fethi, br trl gerekletirilememiti. 1647 ylnda kuatlan Kandiye kalesi, Serdar Hseyin Paa'nn emrindeki askerin isyana tevik edilmesi sonucu elde edilememiti. Deli Hseyin Paa, 1649 ylnda ikinci defa kuatt Kandiye kalesini de, ocak aalarnn kendisini ekememe-leri yznden alamad. Bu arada, adadaki Trk ordusuna baskn yapmak isteyen Venediklilerin on bin kiilik kuvvetlerini, Kandiye kalesi nnde, enbere alarak imha etti. Fakat, merkezden yeterince asker ve mhimmat gnderilememesi, sadrzamlarn birbiri arkasna deitirilmesi ve adaya gereken nemin verilmemesi, buradaki ordunun maneviyatn bozduundan istenilen sonu bir trl alnamamakta idi. te yandan stanbul'daki sipahi ayaklanmalar, nar vak'as

ve mli skntlar, Girit savalarn deta unutturmakta idi. Bu arada, donanmada da gl bir kaptan- deryann yokluu, deniz savalarnda srekli yenilgilere yol amakta idi. 21 Kprl Mehmed Paann sadarete getirilmek zere oldua gnlerde, Venedik donanmas, Kenan Paa kumandasndaki Osmanl donanmasna Ege sularnda faaliyet frsat tanmyordu. Limni adasnn elden kmas, Bozcaada'nn da dman eline gemesi zerine, anakkale Boaz dnda, Trk donanmasnn dolamas deta imkanszlamt. nk, 26 Haziran 1656 gn vuku bulan savata, yze yakn gemi bulunan Trk donanmasndan ancak yirmi kadar kurtanlabilmi. Tersanede bunlarn yerine hemen gerekli takviye yaplamadndan, donanma, dmana kar savaabilecek duruma ykseltilememiti. Trk donanmasnn Girit'e gerekli yardm yapamamas, ordumuzu ok mkil duruma drd gibi, srekli yardm alan Venediklilerin asker glerini de daha gl bir duruma getirmekte idi. nk, 20.000 kiilik bir yardm alan dman, say ve mhimmat bakmndan, Trk ordusuna gre ok stn bir vaziyet kazanmt. te, Limni ve Bozcaada'nn dmann eline geip, anakkale Boaz 'nn abluka altna alnmasndan bir ka gn sonra, sadrazamla tyin edilen Mehmed Paa, ite ve dta ok youn meseleler ile kar karya kalmt. Bunlarn stesinden gelebilmek iin de, yukarda anlatld gibi, baz artlarla grevi kabul etmi, Valide Sultan ile padiah da onun bu isteklerine raz olmulard. Kprl Mehmet Paann lk Gnleri ve Baz Olaylar: Kprl Mehmet Paa'nn sadarete tyin edilmesi, gerekten bir hayret ve aknlk vesilesi oldu. nk, bu tarihlerde yetmi be yalarnda bulunan paann, gemi dnemlerde, adn duyuracak bir hizmeti ve baars grlmemiti. Baz devlet adamlar, bu tyini bir ka gnlk bir grev kabul ettiler ve beklemeye baladlar. Bazlar da, daha kabiliyetli ve bilgili kiilerin tyin edilmemesini tenkid ederek, aleyhte harekete hazrlandlar. 22 Kprl Mehmet Paa, sadrazamlk mhrn alp saraydan ktktan sonra, ldrlmesi iin Hatt- hmyn gnderilmi olan nceki sadrazam Boynueri Mehmed Paa'y idamdan kurtararak, Malkara'ya srgn etmekle ie balad. Daha sonra, en yakn evresinden balayarak, olaylarn zerine zerine gitti. Sadrazamlnn sekizinci gnnde, Fatih Camii'nde cuma namaz klnrken, ezan ve na'tlarn teganni ile okunduunu ileri sren bir ksm Kad-zdelilerin taraftarlar, mezzinleri susturmaya kalkmlard. Bunun zerine camide karklk km, olaylar yattrlm ise de, Kad-zdeliler bunu bahane ederek, iin peini brakmamlard. Burada toplanan Kad-zdeliler, aralarnda baz kararlar aldlar. stanbul iinde ve civarndaki tekke ve zaviyelerin tahribine giritiler. Kendilerine engel olmaya alrlarsa da silah kullanmaya sz verdiler. Bu iin gerekletirilmesi iin, kendi taraftarlarn Ftih Sultan Meh-mek Cmii'ne davet ettiler. Ksa sre ierisinde cami avlusunda byk bir kalabalk topland. Burada ncelikle ehir iindeki dervilerin, tecdid-i iman (iman tazeleme) ettirilmelerini, sonra da, padiahn huzuruna gidilerek, btn bid'atlarn (sonradan yaplan eylerin) kaldrlmasn, byk camilerde, bir tek minare braklarak, dierlerinin yktrlmasn isteyeceklerdi. Kad-zdelilerin bu karar, o gece btn stanbul'a yayld. ehirde bulunan serseri grubu ile softalar ve dier ayak takmlar hemen silahlandlar. Boynueri Mehmet Paa'nn sadrazamlktan uzaklatrlmasndan cesaret alan Kad-zdeliler, Kprl Mehmet Paa'y nemsemiyorlard. Onun da ksa zamanda bu ite ciz kalacan hesaplyorlard. Halbuki yeni sadrzam Kad-zdelilerin bu teebbslerini haber alp, kararlarn renince, nce vaizlere haber gnderdi ve fesat karmamalarn istedi. Bundan bir sonu alamad. Daha sonra ulemann nde gelenlerini huzuruna davet eyledi. 23

Konunun din bakmdan ele alnmasn kararlatrd. Ulema, Kad-zdelilerin, bu icraat ve teebbslerinin dini ynden batl bir hareket olduuna dair fikirlerini beyn eyledi. Fesat karmak teebbsnde bulunanlarn da yakalanarak, cezalandrlmasn istediler. Kprl Mehmed Paa, durumu padiaha arz ederek, fesat karanlarn idam iin bir ferman ald. Hemen elebalarn yakalad ve idam ettirmeyerek Kbrs'a srgn etti. Srgn edilenler arasnda, stvn Mehmed Efendi, Trk Ahmed Efendi, Divne Mustafa Efendi saylabilir. Daha sonra herhangi bir hareket olmamas iin, Tarikat-i Muhammediye mensuplarn sk bir kontrol altna ald. Onun bu sk tutumu, silere ve serserilere gz atrmadndan ksa zamanda ehirde gvenlik normale dnd. Kprl Mehmed Paa, daha sonra, saraydaki sz dinlemez ve nizam tanmaz kiilere de el att. Has-oda ba olup, padiah zerinde byk etkisi bulunan ve hemen her ite parma olan Halil Aa'y emekliye ayrarak saraydan uzaklatrd. Valide turhan Sultan tarafndan am beylerbeyliine tyin edilen Karagz Mehmed Paa'y da, eski sularndan dolay idam ettirmekten ekinmedi. Ayrca, paralarn alarak, askeri terhis ettiinden dolay, Bozcaada'nn Venediklilerin eline gemesine sebep olan Abaza Ahmed Paa'y da stanbul'a getirterek, idam ettirdi. Kprl, ksa zamanda, inisiyatifi eline almt. Nerede bir ba-kaldran olsa, hemen icabna bakyordu. Bylece devletin gc yeniden kendini gsterdi. Ancak, karlar bozulanlar, Kprl Mehmed Paa'nn i bandan uzaklatrlmas iin, hemen kollan svamlard. Saraydan baltac olarak km olup, bu srada Kap-dan- Derya bulunan eydi Ahmed Paa'y sadrazamlk makamna getirebilmek iin gizli almalar hemen balatlmtr. Fakat olaylar dikkatle izleyen Kprl Paa bu almalar haber almak Sey24 d Ahmet Paa'y Bosna valiliine tyin ederek, stanbul'dan uzaklatrd. Bylece, hasmlarnn teebbslerini akamete uratt. Sipahilerin syan Hazrlklar ve Asilerin Temizlenmesi: Kprl Mehmet Paa, stanbul'daki gvenlii ksa zamanda salayp, Venediklilerin zerine gitmek zere hazrlanrken, sipahilerin ierde kalm olan ulufelerini almak iin ayaklandklar grld. Maalarn istemek bahanesiyle, Defterdar Divrikli Mehmed Paa'nn Sleymaniye semtindeki konan basan sipahiler, onu ya-kalayamadlar. Defterdar, hemen Kprl Mehmed Paa'nn yanna gelerek, durumu arz etti. te yandan sipahiler, yenierileri de ayaklanmaya sevkederek, daha gl olmak istediler. Fakat Kprl Mehmet Paa, daha ilk gnde, stanbul'da hem sarayda, hemde dier devlet kurumlar ierisinde geni bir casusluk ebekesi kurmu, ajanlar ile gelimeleri saati saatine haber almaya balamt. Saraydaki adamlar, sipahilerin ayaklanmalarn; ve onlara yardmc olanlar bildirdikleri zaman, gizlice eyhlislm Bah Efendi'yi ziyarete giderek: Efendi hazretleri, biz vezir olah-beri bizden er'i erife aykr ve devlet haysiyetini ihlal eden bir hareket sadr oldu mu" diye sormutur. Bah Efendi de: "Hayr, cmle hareketiniz er'dir ve gzel"diye cevap vermitir. Bunun zerine, eyhlislamdan "iyi hal kd" alan Kprl Mehmed Paa, hemen kyafet deitirerek, yenieri oca zerinde, byk etkisi bulunan eski aalardan Kara Hasan-olu Hseyin Aa ile grmeye gitti. Ondan, durumu anlattktan sonra, yenierilerin sipahi ayaklanmasna katlmamalar iin, zabtedilmesini istedi. Hseyin Aa da, ikna olduundan, ocak zerindeki nfuzunu kullanarak, sadrazamdan yana hareket etmelerini salad. Daha sonra Kprl Mehmet Paa, Kara Hasan-olu Hseyin Aa ile birlikte, yenieri aas ve kulkethdas ile gizlice grerek, ayaklanmay nleyici tedbirleri aldlar. 25 4 Ocak 1657 gn, isyan patlak verdi. Sadrazam hemen padiahn yanna giderek, yenieri ileri gelenlerini huzura davet ettirdi. Aalar verdikleri sz tutarak, yenieri askerlerini ayaklanmaya sokmadlar. Bu srada sipahiler de At-meydan'nda toplanmlard. Ancak,

yenierilerin kendilerine katlmamas yznden, gerekten zor durumda kalmlard. Bu yzden bir harekette bulunamayarak, etrafa dalp gizlendiler. Ertesi gn, padiahn ferman sadrazama iletildi. Sadrazam konanda byk bir meclis toplad. Reislkttap nizde Mehmed Efendi, padiahn fermann okudu. Dinleyenler arasnda, yenieri aalar ile sipahi aalar da vard. Yenieri ve sipahi zahitlerinin ou, karklklardan usandklarn, sululara ceza verilmesine taraftar olduklarn sylediler. Bu toplantda, bundan byle, fitne ve fesatla ilgisi bulunanlarn iddetle cezalandrlmas kararlatrld Kprl Mehmet Paa, bu toplantdan sonra, sileri takibe koyuldu. Yllardan beri isyanlara katlanlar birer birer buldurarak, boyunlarn vurdurmaya balad. Bunlar arasnda bir Mustafa Paa olaynn elebalar olan alk Hseyin Aa, Cebeciler Kethdas Halil Aa, Kapclar kethdas Mustafa Aa gibi nl sergerdeler de vard. Daha sonra, yldrm harektyla, stanbul ve stdar'-daki hanlar aratan sadrazam, ele geenler arasnda, hazrlanan listelerde ismi bulunanlar orada idam edildi. Ayrca, geceleri sadrazam, yenieri aas, cebeci-ba, blk aalar, ehirde kol geziyorlar, zorbalkla tannanlar hemen ldrlerek, cesetleri denize atlyordu. Bu arada, zorbalar tarafndan ehir halk ve esnafndan zorla mal ve eya alanlar da cezalandrldlar. Bunlardan yirmi kadar, halkn gz nnde idam edildiler. Bylece ehirde, huzur ve gven tam olarak saland. nceleri, olaylara karp saraydaki ve devlet kademelerindeki adamlar tarafndan korunan siler birer birer ortadan kalkt iin, padiah ile valide sultan da durumdan son derece memnun kaldlar. 26 stanbul Fener Patriinin Aslmas : Sultan brahim ve IV. Mehmed devirlerinin bu alkantl dnemlerinde, Osmanl devletinin ite ve dta mruz kald tehlikeler, iteki baz gayr-i mslimleri byk bir mide evketti. Ftih Sultan Mehmed zamanndan beri, Osmanl padiahlarnn himaye ve hogrsnden yararlanan Fener Rum patrikleri, tam bir serbesti ierisinde dini grevlerini yerine getirmilerdi. Ancak, patrik III. Partenios, bu himaye ve msamahay ktye kullanarak, Eflak ve Bodan voyvodalarn isyana tevik etmeye balamt. Eflak voyvodas Konstantin'in isyan dolaysyla, konuya eilen Kprl Mehmet Paa, sz edilen patriin gnderdii bir mektubu ele geirmiti. Bu mektubunda patrik: "slm devrinin tamamlanmasna az bir zaman kalmtr. Hristiyanlk yeniden lemi tutacaktr. Ona gre hazrlkta olunuz. Pek yaknda btn vilayetler, Hristiyanlarn eline girip, haa ve ana mensup olanlar, slam lkelerinin sahibi ola-caklardr"demekte idi. Kprl Mehmet Paa, Rum patriini huzuruna ararak, bu mektubu gsterdi ve sebebini sordu. Rum patriinin yetersiz cevabi, sadrazam tatmin etmedi. Ayrca, sadrzam baz Rumlarn yenieri ve Mslman klnda isyan edeceklerine dir haberler de almt. Bu yzden, 24 Mart 1657 gn, Patrikhane'yi ni olarak basarak, ieride krk elli kat dolama ile fes ve yenieri skf ele geirildi. Patrik III. Partenios da, Parmakkap'da asld. Sadrzam Kprl Mehmed Paa 'ntn Boaz Seferi, anakkale Boaznn Dman Donanmasndan Temizlenmesi, Bozcaada ve Limni'nin Geri Alnmas : Sert icraat ksa zamanda stanbul'da etkisini gsterdi. Kprl bu arada, sr'atle donanmann takviyesine uramakta idi. Kendisi 27 stanbul'da hazla almalar srdrrken, vilayetlere de emirler gndererek, gereken yerlerde asker ve mhimmatn hazr bekletilmesini emretti. 23 ubat 1657 gn de sefer iin tular karld. Bu arada Seyd Ahmed Paa'nn Bosna'ya gnderilmesiyle, donanma kapudanlna Topal Mehmet Paa getirilmiti. Mehmed Paa, gerekten byk gayret sarfederek, ksa zamanda donanmay sefere hazr hale getirdi. Padiahdan serdarlk ferman alan Kprl Mehmet Paa, vakit geirmeden anakkale Boaz'na hareket etti (13 Haziran 1657). stanbul'da da kaymakam olarak Ankebut Ahmed Paa'y brakt. Ordunun dzen ve inzibatn bizzat eline

alan sadrazam Kprl Mehmed Paa, rpc ayrndan sonra, ikinci konakta askeri yoklad. Hazr bulunmayanlarn dirlikleri hemen kesildi. Donanma da, hi bir gecikme ve aksamaya yol amadan anakkale Boaz'na vard ve savunma ilerine balad. Kprl Mehmed Paa, Gelibolu'ya yaklat srada, Venedikliler anakkale Boaz'n igal hazrlklarna balamlard. Karaya kan Venedik askerleri, avu-zde Mehmet Paa'nn cesaretli bir hareketi ile pskrtldler. Venedik askerlerinden be yz kadar esir alnd. Dierleri gemilerine katlar. Kprl Mehmed Paa, Gelibolu'dan sonra, Kal'e-i Sultaniye'-ye vard ve oradan Anadolu yakasna geti (30 Haziran 1657), Boaz'in Rumeli tarafnda, Soanldere ile Anadolu yakasndaki Kepez'e toplar kurduran sadrzam, buradan dman gemilerini bombardmana tbi tuttu. Hasara urayan dman gemileri kylardan uzaklatlar. Bu arada, sadrzam donanma komutan Topal Mehmed Paa'y, 4 mavna ve 36 kadrga ile Sakz Adas'na yollayarak, oradaki askerleri Girit Adasna gtrmesini emretti. Topal Mehmed Paa, bu gemiler ile Rodos adasna gitti ve yolda karlat 3 Malta gemisini ele geirdi. Ancak Girit'e asker karamadan geri dnmek zorunda kald. 28 Bu arada boaz nlerinde Venedik donanmas ile Trk donanmas arasndaki sava kanlmaz bir hale geldi. 16-19 Temmuz gnlerinde vuku bulan deniz savalarna, Osmanl donanmas, 19 kalyon, 10 mavna, 3 kadrga ve 150 nakliye gemisi ile katld. Bu filonun kumandan emsi Paa idi. Ancak, asl niyetleri stanbul'u igal etmek olan Venediklilerin donanmas daha gl ve kalabalk idi. Dman donanmasnn komuta heyeti arasnda bir birlik ve uyum bulunmuyordu. Papalk ile Malta donanmas komutan ve Venedik amirali bir trl uzlaamamakta idiler. Venedik denizcileri, kendilerini denizlerin rakipsiz kraliesi saydklarndan dolay, mttefiklerinden zel bir sayg beklemekte idiler. Halbuki Papa, donanmasnn komutan bulunan Amiral Bechy'i, Venedik senatosuna sormadan mttefik donanmaya komutan tayin etmi bulunuyordu. Venedikli amiral Lazzaro Mocenigo, Amiral Bechy'in forsuyla karlat zaman, onu selamlamad ve ziyaretine de gitmedi. O da kendisini, donanmann asl komutan saymakta idi. Bu gerginlik dman donanmasnda birlik ve beraberlii ortadan kaldrmt. Bu vaziyette anakkale Boaz'nda bir hareket gerekletirmeye kalktlar. te yandan, Venedik donanmas, su ikmali hususunda srekli sknt ekmekte idi. Amiral Lazzaro Mocenigo, bir iki gemisini su sarnlarn doldurmak zere, Soanlderesi'ne gndermiti. Yukarda da ksaca anlatld gibi, bu gemiler, Trk topusunun atei karsnda su alamadan geri ekilmiti. Amiral Lazzaro, bu durumda btn su ikmal gemilerini Gkeada'ya gndermek zorunda kald. Ancak, bu durumlardan habersiz olan Osmanl donanmas, dmann bu zayf durumundan yararlanamad. te yandan dman da, zerlerine bir saldrnn olmadn grnce, Trklerin bir tuzak hazrlamakta olduuna karar verdiler. 29 Sonunda, Boaz'dan kan Trk gemileri, dman donanmasnn zerine hareket etti. Rzgr Trk donanmasndan yana, Venediklilerin aleyhine esmekte idi. Osmanl kadrgalar ilk nce, Venedik kalyon hattnn yanlarna saldrdlar. Burada bulunan Bat-taglia adl Venedik mavnas, Trk mavnasn uzaklatrmay baard. Ancak arka tarafndan iki Trk mavnasnn rampa olmasn engelleyemedi. Halil ve mer kaptan komutasnda olan bu gemilerden Battaglia'ya geen gaziler, dman gemisini ele geirmeyi baardlar. Bu arada Sleyman Kaptan komutasndaki gemi de bunlara yardma gelmekte iken, Venedik donanmas tarafndan engellendi. te yandan, bir baka Osmanl kalyon filosu da, Venedik donanmasn yarmay baararak, Ege Denizi'ne kt ve k srasnda vuku bulan savalarda Venedik donanmasna epeyce zarar verdirdi. Venediklilerin sktrd Kaptan Sleyman'n gemisi dman eline dmek zere idi. Buna gren Aliye sancakbeyi Kk Meh-med Bey, beer oturakl bir gemi ve iki kayk ile

zerlerine vard; dmann yedeklerini keserek, dve dve Sleyman Kaptan'n gemisini kurtard. Ancak btn arpmalarn sonucunda, Venedikliler daha stn durumda kaldlar. nk asl hcuma geen gemilere, arkadan yardm gnderilemedi ve baarszla uranld. Bir mavnay ele geiren Venedikliler, birisini de hatrdlar. teki gemilerde bulunan yenieriler de bindikleri ektirilerle, Rumeli yakasna firar ettiler. Burada hi bir ey yapamayarak, sava seyretmekle yetindiler. Bu durumda, bir kaykla Rumeli kysna geen sadrzam, mavnalardan karaya kan firarileri Anadolu yakasna geirdi. Bunlardan sulu bulduu sekiz yz kadarn hemen orada idam ettirdi. teki levent ve yenieriler, hemen kadrgalarna dnerek ikinci ve n-30 c gn savalarna daha sk bir ekilde sarldlar. 19 Temmuz gn, Venedik amirali Lazzaro Mocenigo, Kepez Burnu nlerinde bulunan slerinden ayrlarak, Kum-burnu nndeki Trk gemilerinin zerine hcuma kalkt. Buradaki gemilerimiz, kydaki top bataryalar tarafndan korunmakta idi. Burada bulunan bastarda ve 17 ektiri, dmana gre olduka zayf idi. Sadrazam, dman taarruzu karsnda her tedbiri almakla birlikte, zntsnden de alamakta idi. Tam bu srada, Kum-burnu metrislerinden Kara Mehmed adnda usta bir Trk topusunun att bir top gllesi, Amiral lazzaro Mocenigo'nun gemisine isabet etti. Barut mahzeninin ate almas ile, gemi byk bir grlt ile havaya utu. evredeki dier duumu gemileri de byk zayiata uradlar. Bu durum zerine Osmanl donanmasnda askerlerin maneviyat birden dzeldi. Osmanl^donanmasnn galib gelmesi zerine, Venedikliler kalan gemileri ile ekildiler. Kprl Mehmet Paa, dmann ekilmesinden sonra, savata yararlk gsterenleri dllendirdi. nce, dman gemilerinin elinden Trk mavnalarm kurtaran Kk Meh-med'i yanma ard. Kk Mehmed geldiinde: "Gel ahbazm, padiahn ekmei sana helal olsun, senin gibi gayretli yiidi Allah Tel berhrdar etsin" dedi ve gzlerinden pt. Daha sonra Kk Mehmed'e samur bir krk giydirdi. Kendi eliyle de bana "gazi elengi" takt. Ayrca iki yzden fazla altn, yanndaki savalara datlmak zere de bir kese kuru hediye etti. Kprl Mehmed Paa, bundan sonra Venedik amirali Mocenigo'nun gemisini isabetli atyla havaya uuran Kara Mehmed'i huzuruna getirtti. Onu da: "Berhrdar ol, kerametlu padiahmzn nimeti sana helal olsun" diyerek, yetmi ake sipahilik ulufesi ile ra eyledi. Yz altn harlk ve bir kat da ar elbise verdi. Yine bu arada, dier yararl grlenleri de derecelerine gre mkafatlandrd. 31 Kprl Mehmed Paa, savata gayreti ve baars grlenleri en iyi ekilde dllendirirken, gayret gstermeyenleri ve savatan kaanlar da en ar biimde cezalandrmaktan ekinmedi. Sava srasnda, kendi gemisi ile Rumeli tarafna firar eden deniz komutan Ferhad Paa ilk idam edilen grevli oldu. nk onun firar ile frsat bulan Venedik donanmas, iki Osmanl filikasn yakmt. Ferhad Paa'dan sonra, Yenieri kethdas Yusuf Efendi de, yenierileri savaa tevik etmeyip, ilk nce kendisi kam olduundan dolay, idam olundu. Kendisi ile birlikte, kaan orbaclar da idam edildiler. Sivas beylerbeyisi Topal Osman Paa da idam edilenler arasnda idi. Ayrca mavna kaptanlarndan olan Tophaneli Mehmed Kaptan ile baka bir mavna kaptan da ldrldler. Kprl Mehmet Paa, kendi tayin ettii Yenieri Aas Shrab Mehmed Paa'nn gayretsizliini de affetmedi ve onu grevinden azlederek, bir sre sonra Sivas beylerbeyiliine gnderdi-. Kprl Mehmed Paa, anakkale Boaz 'm kapatan Venedik donanmasn ar bir zayiata uratp kardktan sonra, Bozcaada'y geri almak iin teebbse geti. Kepez mevkiinden, Bozcaada'nn karsnda olup, Eski stanbul ad ile anlan ayba (Trova, Alexandria Troas) mevkiine geldi. Bu arada Midilli'de bulunan Kapdan- derya Topal Mehmed Paa, anakkale Boaz'ndan Ege Denizi'ne aldktan sonra, baz yolsuzluklarda bulunmu olmas ve forsalar len bey gemilerine forsa vermemi olduundan dolay, sadrazama ikyet edilmiti. Kprl

Mehmed Paa'nn iddetli hareketinden korkan Topal Mehmed Paa, sadrzamn yanna gelmeye korktuu gibi, trl bahaneler uydurarak, gecikmesini srdrmekte idi. Hatt yannda bulunan baz kaptanlar ile de Cezayir'e firar etmeyi bile dnmekte idi. Ancak, byle bir olayn Osmanl ordusunu olumsuz etkileyeceini hesap eden Kprl Mehmed Paa, kapudan- derya hakknda iyi niyetler beslediini ve korkma32 sna yer olmadn hissettirmek iin, kendisine bir hil'at ile bin altn yollad. Ayrca yazd mektupta: "Sizler sava mahallinde bulunmadnz iin zrnz makbuldr, bulunsaydiniz, yiite hizmet edeceinizden phemiz yoktur. naallah bundan sonraki harektta hizmet edersiniz" gibi szlerle, Topal Mehmed Paa ile dier kaptanlarnn korkmalarn giderdi. Bunun zerine Topal Mehmed Paa ile maiyetindeki kaptanlar, anakkale'ye geldiler. Kprl Mehmed Paa, asl donanmann da gelmesi ile 86 gemiye ykselen Osmanl donanmasndaki gemilerden 33 ektiriyi Kurt Paa kumandasnda bir ksm kara askeri ile birlikte, Bozcaada'nn Kemer Deresi mevkiine geldi ve karaya asker kard (25 Austos 1657). Amiral Mocenigo'nun gemisinin batmasndan sonra Venedikliler, boaz nnde yalnzca alt adet kalyon brakmlard. Bu arada kendilerine yardma gelmi olan Malta ve Floransa gemileri ile birlikte Bozcaada'ya ekilmilerdi. Tklerin karaya asker kardklarn haber alan Venedikliler, gemileri ile Kemer Deresi mevkiinin aklarndan Trk askerlerini bombardmana tuttular. Daha sonra da karaya asker karp, Trkleri arkadan sarmak istediler. Trk askerleri bir yandan Bozcaada'nn kalesini kuatrken, bir yandan da arkadan Venedik askerleri ile savamaya baladlar. Venedik karmasndan annda haberdar olan Trk birlikleri, yaklak be gn sren bir mcadeleden sonra dman bozguna uratp denize dkmeyi baardlar. Venediklilerin yenilgiye urayp gemilerine katklarn gren Bozcaada kalesi, Trklerin saldrlarna kar koyamad. Bu arada atlan lamlarla surlarn baz yerleri havaya uuruldu. Bunun zerine kaledeki Venedik askerleri, acele ile gemilerine binerek donanmalarna katlar. Bylece 31 Austos 1657 gn, Bozcaada dman igalinden kurtarlm oldu. Bozcaada'nn dmandan alnmas stanbul'da byk sevin uyandrd. Sadrzam Kprl Mehmed Paa, Bozcaada'nn alnma33 sndan sonra, Kzlar-aas Mehmed Aa'ya gnderdii mektupta, olaylar yle zetlemektedir: 'Benim olum, Bozcaada'ya bir miktar asker geldii bundan nce tarafnza bildirilmiti. Adann kar yakasnda bulunan ben, gelen askerlere o gnden beri gece gndz, ardn kesmeden azar azar, barut, kurun, asker ara ve mhimmat, erzak ve peksimet yollamakta idim. Bu arada, cehennemlik dman, bozguna uram btn donanmasn ve kalede bulunan askerini bir kez daha dar kard. Sabahtan akama kadar iki koldan savalp dld. Yce Allah'n ihsan ile Mslmanlar bunu nceden haber alp rendikleri iin, hazrlkl bir ekilde kar konuldu. Padiahmzn sayesinde dmana yaman kl atlp, be yz esir ve ba alnd. Dman hi bir netice almadan firar etti. Ertesi gn yine binden fazla asker ile iki hi top ve ara cephane ve zahire gnderildi. Mel'un dmanlar kar ktlar ise de, karaya asker, zahire ve cephane karldn grnce, bir ey yapamadan geri ekildiler. te yandan, ayn gn Anadolu Beylerbeyisi Hasan Paa, mavna ve ek-tirileriyle dmann boaz yannda duran alt kalyonunu topa tutarak, byk zarar verdirdi. Dman ard ardna adaya asker, cephane ve zahire geirilmesine hi bir suretle engel olamaynca, tamamiy-le kurtulu midim kaybetti. inde bulunduumuz zilkade aynn cumartesi gecesi darda olan tabyalarn ykt, kaleyi atee verdi. Hereyi kaybetmi olan kaledeki dman askerleri, gemilerine dol-dular. Gece yars denize alarak, yklp gittiler. Yceler ycesi Hazreti Allah, devletl ve evketl padiahmzn zafere ulam talihlerini ak etsin, karada ve denizde stnlk alameti olan

islm askerine gzel fetihler kazandrsn. Din dmanlarn her zaman kahr ve ba aa edip, Hazret-i Habb-i Ekrem hrmetine yakn vakitte pek fazla sevindirsin ve gldrsn, min." 34 Bozcaada'nn geri alnmas zerine, Sadrzam Kprl Mehmed Paa'ya bir hatt- hmyn gnderen padiah IV. Mehmed, bundan sonra Limni kalesinin alnmasn emretti. Ayrca, yanndaki kuvvetlere ek olarak da, Bursa sanca ile dier baz sancaklardan takviye asker gndermiti. Kprl Mehmed Paa, vakit geirmeden Bozcaada'nn kalesini tamir ettirdi. Kaleye gerektii kadar top ve asker yerletirdi. Savunmas iin de, yenieri aalndan Sivas valiliine tyin ettii Shrap Mehmet Paa'y vezir rtbesi ile grevlendirdi. Limni'nin alnmas iinde, Kapudan- Derya Topal Mehmed Paa'y grevlendirdi. Limni kalesi ok sarp yerd idi ve Venedikliler tarafndan ok iyi tahkim edilmiti. Topal Mehmed Paa, 4.500 kiilik kuvveti ile karaya asker kararak, Kastro adl kalesini kuatt. Bu arada Venedik amirali Mocenigo'nun kardei on yedi kadar kalyon ile gelerek, Kastro kalesine nemli miktarda, asker ve mhimmat brakt. Bu yzden de kuatma olduka uzad. Kuatma savalar srasnda Kapudan- Derya Topal Mehmed Paa yaraland. 63 gn sren kuatma, Trk birliklerinin kalenin gerisine kardklar toplarla surlar iyi tahrip etmeleri sonucu zaferle neticelendi. Venedikliler, yardm geleceinden mitlerini kesince, kendi eyalarn gemilerine ykleyerek, Kastro kalesini Trklere teslim ettiler (15 Kasm 1657). Kprl Mehmed Paa, Limni kalesinin kuatmas srd bir srada, Erdel'deki devleti sarsacak kadar nemli olan gelimeler zerine, Edirne'de bulunan Padiah IV. Mehmed tarafndan acele ile geri arlmt. Kprl Mehmed Paann Sadaretten Alnmas in Yaplan Teebbsler : anakkale Boaz nndeki sava srasnda, firar grlen ve 35 sadrzam tarafndan iddetle cezalandrlan baz kiilerin stanbul'daki yaknlar, Kprl Mehmed Paa aleyhinde hzla bir propaganda gelitirmeyi baardlar. Yenieri ocanda ve padiah zerinde, yirmi yldan fazla bir zamandr nemli bir etkisi bulunan Kara Hasanolu Hseyin Aa, Kprl'nn sadarete tayini srasnda, sipahileri ve yenierileri isyandan uzak tutmay baarm bir kii idi ki, daha nce bu hadiseden ksaca sz edilmiti. Kara Hasan-olu Hseyin Aa'nn bakentteki olaylarda olduu gibi, taradaki gelimeleri de yakndan takip etmek iin bir ok adamlar vard. Nitekim, Kprl'nn anakkale'de ocak kethdas ile yedi sekiz kadar orbac ve baz yenierileri idam ettirmesi, bir yenieri olmas dolaysyla kendisine de dokunmutu. Bu yzden: "Bu kocann hareketi hareket deildir, yenieri ocana kl koyup zabitler katline balad. Birgn evvel bunun tedarikinin grlmesi lzmdr" diyerek, Kprl aleyhine padiaha telkinlerde bulunmaya balad. Padiah, Kprl Mehmed Paa'dan memnundu ama, yenieri ve sipahiler zerinde bu denli etkisi bulunan Hseyin Aa ile de ters dmek istemiyordu. Bu arada Hseyin Aa, Kprl Mehmed Paa tarafn tutan eyhlislam Bolulu Mustafa Efendi'ye de bavurarak, onu kendi safna ekmeye alt. Ancak Bolulu Mustafa Efendi, ordu seferde ve sadrazam da banda iken, onu azlettirmenin yakksz olduunu syleyerek, onun fikrine yanamamakta idi. Hseyin Aa, sonunda kendi adamlarndan Baki eleb'yi eyhlislama gndererek: "Kprl Mehmed Paa'ya sahip kmasn-lar padiaha durumu arzedilmi olup, azli kararlatrlm ve yerine de Ankebut Ahmed Paann tayin edilmesi takarrr etmi gibidir. Aksine almasnlar, onun zuhur ve hareketi korkuntur. Kuvvetlenirse bizi ve kendilerini ve ir ileri gelenleri sa koymayacak alametleri vardr. Himayeye devam ederlerse kendileri bilirler ve sonunda piman olurlar'' diyerek, eyhlislam korkutmak istemi36 ti. Ancak, bu srada yal Kara Hasan-olu Hseyin Aa, ri olarak vefat ettiinden, Kprl aleyhindeki bu almalar birden kesildi. Kprl Mehmed Paa, Kara Hasan-olu'nun

lmn haber alr almaz, ordudan kendisine haber uuranlardan Mmin Aa ile Sekbanba oban Kasm Aa'nn hemen boyunlarn vurdurdu. Bazlarn da Bursa'ya srgn etti. Kprl Mehmed Paann Erdel Seferine k : Osmanl Devletine tabi olan Erdel, frsat bulduka Avrupa'da-ki gelimelere katlyor, bazan fiil savalara bile giriyor, bylece Osmanl ynetimine sk sk bakaldryordu. Kprl Mehmed Paann sadrazamlnn ncesi yllarda, Bethlen Gabor'un lm ile Rakoczi Gyrgy 1630 ylnda beylii ele geirmi, kendisine halef olarak Rakoczi Gyrgy n.'yi semitir. LRakoczi Gyrgy zamannda erdel gerekten byk bir gelime gstermi, idar ve mli bakmdan iyice glenmiti. 1648 ylnda n. Rakoczi Gyrgy, Erdel beyliine gelince, dengesiz davranlarda bulunmaya balad. 1653 ylnda ilk Macar kanununamesini yaynlayarak, Rumen dilinde baz kitaplar neretti. Bylece mezheplerin deitirilmesi ve Ulahlarn din durumlarnn sarslmas, ksa zamanda byk olaylara sebep oldu. Onun bir baka hatas da, daha Bathory Istvan zamannda miras kalarak, babas tarafndan da arzu edilmi olan Lehistan krallk tacn elde etmek teebbsdr. Ancak, Lehistan ile erdel arasndaki mezhep farkll, bu iin baarlmasnda en byk engeldi. nk Mazarin ve Habsburglar, buna edidetle kar idiler. Osmanl devleti de byle bir teyeebbsn gereklemesini istememekte idi. nk 12 eyll 1656 tarihli Kapu kathdasnn, II. Rakoczi Gyrgy'ye gnderdii bir mektupta, Erdel beyliinin Lehistan krallndan yz defa daha iyi olduu belirtilmekteydi. Ayrca, Rakozi'nin Lehistan kral olmas hususunda, keni olarak Osmanl padiahnn rzasn almas vurgulanmaktayd. 37 Ancak II. Rakoczi Gyrgy, bu uyarlara aldrmad. nce Bo-dan voyvodas Lupu'yu grevinden ald ve yerine kendi adamn tayin etti. Daha sonra Eflak voyvodasn da kendi tarafna ekerek, 30 yl savalar srasnda mttefiki olduu sve hkmetinin de destei ile Lehistan zerine sefere kt. Acele ile Bozcaada'dan sonra Limni'nin kuatlmasna katlmadan Edirne'ye dnen Kprl Mehmed Paa, gerekli hazrlklar yaplncaya kadar, n. Rakoczi Gyrgy'nin zerine gitmesi iin Krm hanna mektup gnderdi. Krm Han Mehmed Giray, sadrazamn emrini alr almaz, byk bir kuvvetle harekete geti. Kendisi asl Krm ordusu ile II. Rakozi'nin zerine yrrken, kalgay da Er-del topraklarn yamalamas iin akna gnderdi. te yandan II. Rakoczi, Lehistan'a girdikten sonra, nceleri baz baarlar elde etti. Ancak, sve'in Danimarka ile savaa girmesi zerine Lehistan'daki kuvvetlerini ekince, Rakoczi g duruma dt. Arka arkaya Lehistan ordusuna yenilip geri ekilmek zorunda kald ve Lehlilere 1.200.000 Filorin tazminat demeyi taahht ederek, kurtuldu. Lehistan'daki yenilgilerden sonra, Krm hannn harekete getiini haber alan II. Rakoczi Gyrgy, hemen savunma tedbirlerine bavurdu. Bu arada kumandan Kemeny Janos, Krm kuvvetlerinin Erdel'i yama ve talana baladn grerek, sr'atle kendi topraklarn savunmaya kotu. Ancak, yolu kalgay tarafndan kapatldndan, Vistl nehri kysnda Krm ordusu ile sava gze almak zorunda kald, burada Rakoczi komutasndaki Erdel ordusu ar bir yenilgiye uratld. Askerlerinden 20.000 kii kltan geirildi. Gerisi dald. Erdel ordusundan ancak be yz kii perian bir vaziyette Erdel'e dnebildi. Binden fazla araba ile 150 top da ele geirildi. 38 Edirne'ye gelen sadrzam Kprl Mehmed Paa, padiahla bulutuktan sonra, nce, Rakoczi ile Eflak beyi Konstantin Basaraba ve Stefani'yi deitirdi. Yeni voyvodalarn yerlerine oturtulmas iin de skemle aas ile bir miktar kuvvet gnderildi. Ancak voyvodalar azilleri kabul etmedikleri gibi, isyan bayran amakta gecikmediler. Fakat Kprl ok kararl idi ve hemen .Krm han ile Silistre valisi Fazb Paa'y grevlendirerek, yeni voyvodalar makamlarna oturtmalarn istedi. Krm han Mehmed Giray, Kalgay Gazi Giray emrine otuz bin kiilik bir kuvvet vererek, Erdel'e gnderdi, Fazl Paa da kendi eyaleti askerleri ile

Erdel'e girdi. Bu iki ordu birletikten sonra, kar koymak niyetinde olan voyvodalar, Erdel voyvodasnn yanna kamaktan baka are bulamadlar. Bylece Eflak voyvodal makamna Mihne, Bodan voyvodal makamna da Chica oturtuldular. Padiah IV. Mehmed, daha anakkale'de iken sadrzam Kprl Mehmed Paa'dan ald bir tezkere ile, Erdel seferine kacak ordu zerinde etkisi olacan dnerek, Edirne'ye hareket ile, 25 Kasm 1657'de buraya geldi. Padiahn Edirne'ye gidii byk bir trenle gerekleti. K Edirne'de geiren padiah sefer hazrlklar ile yakndan ilgilendi. Kprl Mehmed Paa'nn da Edirne'ye gelmesi ile hazrlklar hzlandrld. Kprl Mehmed Paa, grevinde kulland iddet yznden, kendisinden geni bir kesimin memnun olmadn biliyordu. Nitekim, bunlar hemen her frsat deerlendirerek, Kprl'den kurtulmann arelerini aramakta idiler. anakkele Boaz'n ap Bozcaada'y dmandan geri alan Kprl Mehmed Paa, iktidar bakmndan ok kuvvetli bir,duruma geldiinden, kendisine kar karlan isyanlarn zerine iddetle gitmekten de ekinmedi. Erdel seferi hazrlklar arasnda yenierilerin Edirne'de ve Gmlcine'39 de klamalarn istemiti. Ancak yenieriler bu emri dinlemediler ve kendilerine emredilen yere gitmek istemediler. Bunu haber alan Mehmed Paa, yenieri aas Ali Aa'yi sorumlu tutarak, hemen grevinden azletti. Ali Aa, eski gnlerde olduu gibi yenierileri tahrik ederek, grevinin banda kalmak yolunu arad. Ancak Kprl, Ali Aa'y sefer meselelerini grmek zere Edirne'ye davet etti ve padiahn huzurunda aman vermeden boynunu vurdurdu Yerine de, sekban-ba Kundak-zde Mustafa Aa'y tayin etti (14 Mart 1658). Ali Aa'nn yenieri aal grevinde kalmas iin sadrzam zorlayan yenierilerin de bir ksm idam edildiler. Kprl nn Edirne'de Erdel seferine hareketinden nce idam ettirdii sulularn okluu hakknda devrin tarihileri de nemli bilgiler verirler ve sadrzam insafszlkla sularlar. Hatt Nam, "sadrzam anakkale Boaz'ndan Edirne'ye gelinceye kadar ve Edirne klanda, her gece yenieri ve sipahi zmresinden fesat karanlardan krk elli adam gizlice katlettirdi. yle ki, Edirne'nin Tunca suyu kenarnda bulunan basz adam cesetlerinin haddi hesab yok idi" demektedir. Ancak buna ramen, fesat karmak iin, her yolu deneyen silerin bir trl n alnamyordu. Devletin gvenliini sarsan bu gibi olaylarn zerine gitmekten hi ekinmeyen sadrzam, bir zamanlar yararl grlenleri bile cezalandrmaktan ekinmiyordu. Nitekim, sefer ncesinde, anakkale savanda ve Bozcaada'nn alnmasnda gayretle alan serdengeti aalarndan Nakka Hasan Aa'nn, kendisine ihsan edilmi olan stanbul ihtisap aal srasnda, baz fitneler evirmek istedii sadrzamn kulana varmt. Onun, stanbul muhafz Kr Hseyin Paa ile birlikte bir isyan hazrlamakta olduu iyice anlalnca, grevinden alm, Edirne'ye geldiinde de kendisine herhangi bir hizmet vermemiti. Ancak Nakka Hasan Aa, sadrzamn iddetinden ylm olan sergerde takmlar ile birlikte, silahtar Kethuaas Mustafa Aa'y da kendilerine kazanp Kprl Mehmed Paa'yi bir suikast ile ldrmeyi planla40 di. Bu srada, Erdel seferinin yol hazrlklar ile uraan sadrzam, ehir dnda adrnda bulunuyordu. Kap yoldalar ve dier kendine uydurduu bir ka yz kii ile birlikte, ortaya kan Nakka Hasan Aa: "Bu veziriazam, padiah kullarn katlederek hepsini mahvetse gerektir. Byle kan dkc vezir bize lzm deildir. Onun klcndan kurtulmak isteyenler benimle gelsin" diyerek, sadrazamn adr zerine hcuma geti. Fakat, olduka serinkanl davranan Kprl Mehmed Paa, yenieri aas ile kul kethdasn yanna ararak, topluluu hemen datt. Kul kethdas olan Bodur Sleyman Aa, bir ka yz yenieri ile Nakka Hasan Aa ve arkadalarnn zerine yrd ve kendilerini abucak datt. Bu arada Nakka Hasan Aa ile be arkada, sadrzamn huzuruna getirildiler. Kprl Mehmed Paa, hemen bunlarn idamn emretti. Bu arada, Nakka Hasan tarafn

tutan silahtar kethdas Mustafa Aa, arkadalarn kurtarmak istedi ise de, baarl olamad ve yakalanarak, o da idam edildi (17 Haziran 1658). Osmanl Ordusunun Erdel'e Hareketi: Kprl Mehmed Paa, ordunun hazrlklarn tamamladktan ve kendisinin yokluunda isyan karabilecek rezilleri ortadan kaldrdktan sonra, 23 Haziran 1658 gn Edirne'den hareket etti. nk, Rakozi II.'ye bu arada nc bir hatt- hmayun gnderilmi ve itaati istenilmitir. Ancak II. Rakoczi, bu hatt- hmyuna itaat etmediinden, padiah ve sadrzam, Erdel meselesinin acele ile zmlenmesini kararlatrmlard. Osmanl Urdusuna serdar tayin edilen Kprl Mehmed Paann bana IV. Mehmet tarafndan mcevherli kl kuatlp, deerli hil'atlar giydirildikten sonra yola kt. Bu arada, sefere katlacak valilere daha nce, gerekli talimat verilmi ve bunlar Belgrad'a doru hareket etmilerdi. te yandan 41 Krm Han' Mehmed Giray'a da, sefere katlmas iin emir gnderilmiti. Krm han, Krm ve Kazak kuvvetleri ile Belgrad'a geldi. Budin Valisi Kenan Paa ile Silistre Valisi Kadri Paa'da eyaleti askerleri ile Belgrad'da toplandlar. Sadrzam Kprl Mehmet Paa, disiplinli bir yryle, ksa zamanda Belgrad'a vard. Ordu burada on be gn kadar dinlendi. Daha sonra Tuna zerinde kurulan kprden geildi. Bu arada, krm ham Mehmed Giray'n yzbinden fazla Krm ve Kazak askeri ile Eflak topraklarnda ilerledii, Kenan Paa ile Silistre Valisi Kadri Paa'nn da ordugha geldikleri, Lehistan kralnn gnderdii 12.000 kiilik kuvvetin de Krm askerlerine katld grld. Sadrzam buradan Pano menzilini geip Tamvar'a varnca burada da alt gn kald ve son hazrlklarn tamamlad. Buradan hareketle Erdel topraklarna girildi. Erdel lkesinin kilidi durumunda olan Yanova kalesi nne gelindi ve sadrzam hemen kuatma emrini verdi (1 Eyll 1658). Yanova kalesi olduka mstahkem idi. Ancak sadrzam ok kararlyd. Kalenin evresi sk ormanlk olduundan harekete imkn vermemekte idi. bunun iin, Kprl, ileri gnderdii bir ksm kuvvetler ile, kale evresindeki aalar yaktrarak, temizledi. Bu arada surlarn dndaki dman evleri de tahrip edildi ve yakld. te yandan evreye aknlar dzenleyen aknc birlikleri bir ok ky ve kasabay yama ve tahrip ettiler. yleki, Yanova kalesinden baka, Trk askeri tarafndan zapt ve tahrip edilmeyen yer kalmad. Bylece kaledeki dman askerine korku salnd. Bu yzden Erdel halk kaleye snm, eli silah tutanlar da kendilerini savunmak iin kalede hizmete komulard. Sadrzam kuatmay tamamladnda, Krm han da saysz asker ile gelince, Yanova'daki dman askerinin morali iyice bozuldu. te yandan Yanova'nn kuatldn gren ve sadrzama kar 42 kamayarak saklanan II. Rakozi, Krm askerinin yolunu kesmek iin dar bir derbende asker gndermiti. Fakat Krm kuvvetleri, Rakoczi'nin askerlerini geitte ar bir yenilgiye urattlar ve kltan geirdiler. Ayrca Krm kuvvetleri, buradan Varat kalesine kadar uzanan topraklara dalarak, byk bir yama ve tahrip harekatnda bulundular. Erdel ordusunun yenilmesi, II. Rakoczi'nin yardma gelmemesi ve Osmanl kuvvetleri tarafndan Yanova'nn kat sarlmas, toplarn metrislere yerletirilmesi, kaleyi savunanlar zerinde byk lde olumsuz etki yaratt. Kuatmann tamamland gnn ertesi sabah, dman, Trk'lere kar koyamayacan anladndan, kaleyi teslim etmekten baka are bulamadlar. Hemen burlardan beyaz yaprak saldlar. Bir ka adamm sadrazamn otana gnderen kale kunandan, Yanova'y teslim edeceini bildirdi ve aman diledi. Sadrazam, o gn akama kadar kaleyi boaltmalar art ile kendilerine aman verdi. Ayrca aileleri ve mallar ile istedikleri yere gitmelerine rza gsterdi. Dmann kaleyi boaltmas zerine Yanova'ya giren sadrazam Kprl Mehmed Paa, her taraf salam, mstahkem bir kale ele geirmi oldu. Bundan sonra, dman arazisinin yamalanmasna izin verildi. Aknclar her

tarafa daldlar. Sadrzam, telhisi Merzifonlu Kara Mustafa Paa ile, Edirne'ye bir fetihname gnderdi ve Yanova'nn alndm bildirdi. Osmanl ordusu Yanova kalesine gereken muhafz askerlerini tayin edip ayrdktan sonra, Erdel'in merkezine doru ilerlemeye balad. Yanova valilii, Budin valiliine ek olarak Sar Kenan Paa'ya verildi. nde giden Krm kuvvetleri, Weissenburg ehri varolarna kadar yayldlar. Yolda rastladklar ky ve kasabalar da yama ve tahrip ettiklerinden, Rakoczi'nin hi bir dayanma midi kalmamt. Erdel Belgrad (Weissenburg)' altna girip, kaleyi kuatan askerler, saatlik bir savatan sonra surlara merdiven daya43 yarak, kaleye girmeye baladlar. Dman, artk Avusturya tarafna kamaktan baka are bulamad. II. Rakoczi de firar eyledi. Osmanl askerleri ve Krm Tatarlar her taraf yama ederek, hesapsz ganimet aldlar. Osmanl askerleri Erdel'in altn stne getirip, II. Rakoczi'ye iyi bir ders vermilerdi. II. Rakoczi, Yanova hkmetinin ban olan Eko Barkay' mektup ile sadrazama gndererek aman diledi. Ancak sadrazam onun isteini kabul etmedi. Yerine Eko Barkay Er-del voyvodas tayin edildi. Erdel ile yaplacak anlamalarn imzalanmas da, Budin valisi Kenan Paa'ya brakld. Bu arada Osmanl ordular, ebe, Lugo ve evresindeki birok yeri ele geirdi. Anadolu'daki Celli olaylarnn byk gelime gstermesi zerine dnmek zorunda kalan sadrazam, Kenan Paa'ya, ksa zamanda Erdel meselesini sonuca balamasn emretti. Kenan Paa ile Erdel voyvodas tyin edilen Eko Barkay arasnda yaplan grmeler hemen balad. Sefere katlan beylerbeyiler, kumandanlar ve yenieri ocann ihtiyarlarnn da katld bir divan toplantsnda, Erdel'in ileri gelenlerinin de katlmasyla, anlama artlan belirlendi. Buna gre, Erdel'in daha nce Osmanl devletine dedii yllk vergi 15.000 altndan 40.000 altna karld. Yanova, ebe ve Lugo kalelerinin Osmanl snrlar ierisinde kalmas kabul edildi. Ayrca, bu savaa Erdel sebep olduundan, bir defaya mahsus olarak Osmanl hazinesine bin kese ake demesi de kararlatrld. Eko Barkay, bu artlar kabul ettii iin, 15 Eyll 1658 gn, kendisine trenle hil'at giydirildi ve bana da sorgu takld. Ancak, Avusturya'dan yardm ald iin, srekli Eko Barkay' rahatsz eden Rakoczi, Osmanl devletini daha sonraki yllarda da uratrmtr. Sadrazam Kprl Mehmed Paa ise, Anadolu'daki isyan dolaysyla, Erdel serhaddinde fazla kalamam ve 12 Ekim 1658 gn Edirne'ye dnmtr. 44 Sadrazam Kprl Mehmed Paann syan Bastrmak zere Anadolu'ya Gnderdii Kuvvetlerin Yenilgiye Uramas: Kprl Mehmed Paa, Erdel seferinden Edirne'ye geldikten gn sonra, byk bir divan tertip etti. Padiahn huzurunda yaplan bu ayak divannda, uzun zamandan beri, Anadolu'da srp giden ve byk lde tahribat yapan isyanlar enine boyuna grld. Kprl Mehmed Paa, daha nce de anlatld gibi, sadrazamla tayininden itibaren, darda Venedik ve Erdel gibi devlet dmanlar ile urarken, ieride de, srekli ba gsteren ayaklanmalarla mcadele etmek zorunda kalmt. Bu arada sulular hi affetmemesi, yarm asrdan beri, devlete bakaldrarak, isteklerini elde etmeyi alkanlk haline getiren serkelerin byk lde dmanln kazanmasna yol amt. Ancak, daha sadarete tayini srasnda padiahn verdii sznde durmas, Kprl'nn durumunu glendirdiinden, giritii ilerde baar salamas, silerin daha byk kuvvetlerle harekete gemelerine vesile olmakta idi. stanbul ve Edirne'de bu gibi ayaklanma hareketlerini abucak bastran sadrazam, Erdel meselesinin hallinden sonra, Anadolu'daki silerin zerine yrmeyi kararlatrd. Bu srada, Anadolu'da bir Mustafa Paa'nn yetitirmelerinden Abaza Hasan Paa, devlet dman olarak, padiaha bile kafa tutacak bir duruma gelmiti. Aslen kapkulu svarilerinden olan Hasan Paa'nn, Haydarolu olaynda hizmeti gemiti. Efendisi bir Mustafa Paa'nn

idamndan sonra Anadolu'ya dnerek, onun adamlarnn bana geen Abaza Hasan Paa, bir sre eydi Ahmed Paa ile birlikte faaliyet gstermiti. kisinin de nl ve gl birer si olmalar yznden, devlet zerlerine varmaya cesaret edememiti. Hatt, si olmasna ramen, Yeni-il voyvodalna tayin edilmi, 1657 ylnda da vezirlik rtbesi ile Diyarbekir, arkasndan da Ha-leb valiliine naklolunmutu. 45te yandan Kprl Mehmed Paa, daha sadarete geer gemez devletin hemen her vilayetinde, kendine bal casuslar grevlendirdii iin, btn gelimeleri ok yakndan izleme imkn bulmakta idi. Nitekim anakkale Boaz'nn Venedik gemilerinden temizlenmesi ve Bozcaada'nn zabt srasnda, Anadolu'daki gelimelerden gn gnne haberdar ediliyordu. Erdel hadiselerinin nem kazanmas ve buraya bir sefer tertiplenmesinin icab etmesi zerine, btn orduyu sefere arrken, Abaza Hasan Paa'ya da, padiah vastasyla bir hatt- hmyn gndererek, onu eyaleti askeri ile sefere davet etti. Ancak, anakkale savalar srasnda, sulular iddetle cezalandrmas, asker ve kap halkn rkttnden, pek ok kii, sadrazamn iddetinden korkarak, Anadolu'ya kam, Abaza Hasan Paa'nn yanna iltica etmilerdi. Onlarn naklettii rktc haberler, Abaza Hasan Paa'y da stanbul'a gelmekten alkoymutu. Erdel seferi iin, padiahn hatt- hmynunu alan Abaza Hasan Paa, sadrazama gnderdii mektubda: "Benim sultanm siz saadetle gidiniz, biz de varmak zereyiz" gibi oyalayc bir tavr taknd. Sadrazam, sefer iin acele ettiinden, Abaza Hasan Paa'nn bu iki yzllne aldand. Kprl Mehmed Paa, Edirne'den Belgrad'a doru ordu ile yola ktnda, Abaza Hasan Paa, yanma toplanan dier asi vali ve beylerle eitli istiarelerde bulunarak, padiaha bir mahzar gndermeye karar verdiler. Kendisine katlanlarn okluundan cesaret alan Abaza Hasan Paa, Kprl Mehmed Paa'y ortadan kaldrmak iin, Anadolu'daki baz valilere mektuplar yazmaya balad. Toplanma yeri olarak Konya ehrini seti. Onun bu davetine, am valisi Tayyar-zde Ahmed Paa, Anadolu beylerbeyisi Can Mirza Paa, Ankara Beyi Ali Mirza Paa, Deli Ferhad Paa, Mustafa Paa ile on onbe kadar o srada grevde veya mazul olan vezir, 46 beylerbeyi, sancak beyi ve sairleri katldlar. Bunlarn maiyetinde bulunan pek ok sanca sekban ile levent de bu davete gelenler arasnda idi. Bunlar kendi aralarnda uzun mzakerelerden sonra, sadrazamn davetine gitmemeyi uygun buldular. nk kalabalk ile de olsa, Rumeli'ye getikleri takdirde, kendilerini ele vereceklerini varsayarak, Erdel seferine katlmadlar. Sadrazam ayrldktan sonra da, Sultan IV. Mehmed'e bir mahzar gndererek, "Cmlenin birlii ile gnderilen mahzar vard zaman, gecikmeye meydan verilmeyip, Kprl Mehmed Paa, azl ve katlolunsun, bizim gibi sefere memur edilmi olan Tayyar Paa-zde Ahmed Paa da veziriazam olsun. Ancak ondan sonra, biz de fermn- erifinizle, grevlendirdiiniz yere gider, din ve devlete hizmet ederiz" dediler. Sultan IV. Mehmed, silerden gelen adamlara "Eer benim kulum iseler memur olduklar greve hemen gitsinler'' diye yeni ve sk bir emir gnderdi. Padiahn bu tutumu sileri daha da inatla-trd. Konya'da yeniden mzakerelerde bulundular. Daha sonra da, padiaha yeniden bir iki adamlar ile mektup gnderdiler. Padiah gelen adamlarn zerine yryerek, "sizi buraya kim gnderdi?" diye sordu. Onlar da "Hasan Paa ile yanndaki teki kullarnz" cevabn verdiler. Padiah: "Haa, onlar benim kullarm deildir, belki de eytann kullardrlar. Lehistan kral kfir olduu halde, benim bu byk gazama yardmc oldu. Belki de hepsinden ziyade onlar iman ehlidirler ve islm padiahnn kullaryz demeye hak sahibidirler. Din ve devlete lyk olan bu mudur? Bann korkusundan, bu kadar adam kendine uydurup, nankrlk ederler. Ben onlara bu bozuk dncelerden vazgeip, buraya gelsinler, yahut buraya gelmeye korkuyorlarsa, Badat'n muhafazasna gitsinler, o da

olmazsa datsnlar ve herkes kendi mansbnn bulunduu yere gitsin diye hatt- erif gnderdim. Bu zaman,veziriazm azledecek zaman deildir. Padiaha byle itaat etmemek nasl 47 Mslmanlktr. Yce Tanr'ya ahdim olsun, artk orada olan kpei yerinde komayacam. Sizleri de ldrrdm, amma eliye zeval yoktur. Varn, yklp gidiniz" dedi. Daha sonra da Abaza Hasan Paa'dan gelen mektubu, dorudan sadrazam Kprl Mehmed Pa-a'ya gnderdi. Kprl Mehmed Paa, padiahtan gelen mektuplar inceledikten sonra, yannda bulunan askerlerin her ocandan bir asker seti. Bunlar bir mahzar ile padiaha gnderdi. Daha sonra da askerlerin her birine ayr ayr mahzarlar vererek, Konya'da toplanm bulunan asilerin yanlarna gitmelerini emretti. Gnderdii mahzarlarda: "Eer iman ehli iseniz, buraya geliniz, dmana birlikte kl vuralm. Eer yine de inadnz srdrp gelmez iseniz, biz burada Allah'n yardm ile muzaffer olursak, zerinize varmadan klcmz yerine koymayacaz. Bunun iin and ieriz" diye yazmakta idi. Fakat, sadrazamn bu mahzarlar Abaza Hasan Paa ile yanndakiler zerinde etkili olmad. syanlarnda ayak direyerek, padiaha gnderdikleri haberlerde: "Mademki hal byledir, bundan sonra bizi de Acem ah gibi dman bilin, simden sonra Rumeli sizin olsun, Anadolu ise bizim olsun. Bildiinizden kalmaynz" dediler. Abaza Hasan Paa ve yanndakiler, on be gn mhlet verip sadrazam Kprl Mehmet Paa'nn idamn istedikleri halde bu kabul edilmeyince, giritikleri dmanlk hareketlerini, artk klca sarlarak gstermeye baladlar. Ancak, Abaza Hasan Paa, yanna toplanm bu serseri kalabalna tam olarak hkim deildi. Bunlar hemen sa solu yamalamaya baladlar. Abaza Hasan Paa, balangta, padiahn fikrini deitireceini, bir sre sonra isteklerine olumlu cevap vereceini umarak bir sre bekledi ise de,yanndakile48 ri tutmak kabil olmad. Ekya kalabal yakn evresini yamaladktan sonra, Bursa zerine yrdler. Sonunda Abaza Hasan Paa da, kalabaln istei dorultusunda hareket etti. Anadolu'daki kazalara buyruldular gndererek, ordu iin toplanm zahire ve erzak paralarna el koymaya baladlar. Bylece her kazadan onar bin veya yirmier bir guru para aldlar. Bu paralarn nemli bir ksmn silere dattlar. Bu arada, Rikab- hmyn kaymakam olan Sar Kenan Paa, grevinde baarl olamad iin, azledilmi ve Bursa muhafazasna tyin edilmiti. Kenan Paa rtbesinin indirilmesi sonucu tayin edildii daha aadaki muhafzlk grevine gitmeyerek, Abaza Hasan Paa ile mektuplamaya balamt. Daha sonra, el altnda silere barut, kurun ve zahire yollad gibi, kendisi de Abaza Hasan Paa'nn yanna gitti. Asilerin bu derece kuvvetlenmeleri, hem padiah, hem de sadrzam Kprl Mehmed Paa'nn durumunu ok zorlatrmt. Kprlnn haddinden fazla iddetli davranmas, ordu iinde, stanbul'da ve Anadolu'da saysz dmannn ortaya kmasna yol amt. Ordudakiler seslerini karamyorlard. stanbul'dakiler ise, zellikle padiahn sadrzam.hususunda kesin taraf tutmas karsnda bir harekette bulunamyorlard. Ancak, Kprl'nn bir baarszl veya padiahn ondan yz evirmesi, hemen sonu olacak idi. silerin kalabalk halinde Bursa'ya yryp, etraftaki kazalar memur tayin ettikleri bir srada, stanbul'un savunulmas dnlmeye balanm, eitli areler aranr olmutu. IV. Mehmed, sadrazam Kprl Mehmed Paa'nn iddetinin devletin gl klnmasna ynelik bir tutum olduunu kabul ettiinden, onu grevinden almay veya idamn dnmedii gibi, silerle mcadele hususunda da onunla birlik idi. Nitekim, Abaza Hasan Paa'nn son mektubu gelip, "Rumeli onlarn, Anadolu bizim" ifdesini okuyunca, hemen stanbul'da bulunan ulemadan bir fetva ald. Fetvaya ge49 k

reke olarak da ' 'slm askeri dman ile muharebe yaparken, fesat karp gazaya gitmeyen kfirden daha eeddir" fikrini ileri srd. Daha sonra da bu fetvalar oaltp, Anadolu'daki btn vilayet ve kazalara gndererek, yetkilileri uyard. te yandan sadrazam seferden dnnceye kadar, silerle savamak zere baz hazrlklara giriti. Badat muhafazasna tyin edilmi olan Vezir Murtaza Paa'y Abaza Hasan Paa ile yannda bulunan silerin zerine serdr tyin etti ve kendisine bir ferman gnderdi. Ayrca Anadolu san-cakbeyleri ile Diyarbekir ve Erzurum valileri de askerleri ile Murtaza Paa'nn emrine verildiler. Halep valisi olduu halde isyan etmi bulunan Abaza Hasan Paa'nn yerine Edirneli Sulte Mahmud Paa tyin edildi. Haleb eyleti askerleri, Abaza'nn yannda bulunduundan, Suhte Mahmud Paa'nn el askeri ile Murtaza Paa'nn yanma gitmesi emredildi. Sar Kenan Paa'nn Abaza Hasan Paa tarafna gemesine kzan padiah, avu-olu Mehmed Paa'ya asker vererek Gemlik zerine gndermiti. avu-olu Mehmed Paa, Mudanya'da karaya knca, burada Abaza Hasan Paa'nn bir ka adam ile karlam, meydana gelen atmada yenilgiye urayarak geri dnmt. Durum padiaha arzedilince, avu-olu Mehmed Paa grevinden azledildi. Sipahi aalndan kma olan Konak Ali Paa Anadolu beylerbeyiliine tayin olundu ve Murtaza Paa gelinceye kadar, Ankara hududunun muhafazas emredildi. Padiah, bir yandan da sadrazam Kprl Mehmed Paa'ya hatt- erif gndererek, acele ile stanbul'a gelmesini emretti. Abaza Hasan Paa'nn yannda toplananlarn glenmesi, bakentte Kprl aleyhinde yaplan dedikodularn artmas, padiahn durumunu iyice nazikletirdiinden znts fazla idi. Gnderdii hatt- hmyununda: "Benim lalam, Abaza Hasan dedikleri akinin hakknda nefr- m ferman ettim. Lakin cemiyetleri gittike ziyade olmakta50 dr. Zabtu rabt umura it olan hizmetine haset edip senden honut olmadklar iin halkn ou ekiya tarafna meyi zeredir. Suh-lefle def olmaz ve ihtimal gtrmez itir. Halen memur olduun umurdan ve feth-i kaleden bu gailenin defini ehem ve takdim ve mhr-i vekletim sana lzm ise tehir ve tevakkuf etmeyip bir gn evvel eriesin" demekte idi. Kprl Mehmed Paa, padiahn kesin dn emrini alnca, acele ile Edirne'ye gelmiti. Sadrazamn Edirne'ye geliinden gn sonra padiahn huzurunda bir ayak divan tertip olundu. Ayak divanna, vezirler, eyhlislam, kazaskerler, yenieri aas, blk aalan ve dier st grevliler de katldlar. Padiah hazr bulunanlara htabaa bulunarak: "Abaza Hasan dedikleri mel'un emr-i hmyunuma in-kiyd etmeyip, bu mbarek senede vaki olan gazaya mni olup, kf-fre yardm etmekle isyann izhar eyledi ve bir alay ekiyay bana toplayarak, Anadolu memleketini yama ve fesada verdi. zerine seferim vardr. Gitmeniz memul-i hmynumdur, gider misin?" diye sordu. Ayak divannda hazr bulunanlarn hepsi: "Uurunuzda can ve bamz fedadr, gideriz ve ahdimiz zere dururuz. T haklarndan gelinceye kadar kllarmz bellerimizden karmayz. Lkin padiahmzdan ricamz budur ki, korkularndan dolay, Abaza cemiyetine dhil olanlardan itaat edip gelenler afv buyurulsun ve gelmeyenler bizden deildir, cmlesinin cezalar verilsin" dediler. Padiah askerlerin bu ricasn kabul etti. Bu arada ayak divannda hazr bulunan zaarc-ba isyan edenlerin de kendileri gibi Msl man olmas dolaysyla, onlara nasl kl ekileceini sormas zerine, eyhlislam Bolulu Mustafa Efendi'nin Abaza Hasan Paa hakknda verdii fetva yksek sesle okundu. Bylece kalabaln bu konuda tereddt ve pheleri giderildi. Ayak divannn hemen arkasndan padiah ve sadrazam stanbul'a hareket ettiler ve 30 ekim gn ehre vardlar. Padiah k 51 olmasna ramen, sarayna gitmeyerek, Kthane'de kurulan Otaa indi. Burada askerin iki kist maalar datld. Daha sonra da, 13 Kasm 1658 gn skdar'a geildi. Anadolu Beylerbeyisi Can Mirza Paa, Abaza'ya katldndan, yerine tayin edilen Konak Ali Paa;

yollar kapal bulunduundan eyalet merkezine gideme-mekte idi. Ankara'ya tayin olunan Neyzen Hasan Paa da Konak Ali Paa gibi, grev yerine gidemiyordu. Ancak bu iki paa, kendi mtesellimlerini grev yerlerine gndermeye muvaffak olmulard. Bunlar ehir ahalisinin yardm ile Ktahya ve Ankara ehirlerine girmeyi baarmlard. Bylece Ankara ve Ktahya, padiah tarafndan yer aldndan Abaza Hasan Paa ile isyancmn buralara snmas ihtimali kalmamt. Hatt, Can Mirza Paa maiyetindeki kuvvetler Ktahya'y ele geirmek iin ehri kuatmlar, ancak ehir halknn canla bala savunmalar sonucu baar elde edememilerdi. Murtaza Paa'nn Sivas'ta bulunduu bir srada, Anadolu'da kendisine mstahkem baz mevkiler elde etmek isteyen Abaza Hasan Paa, Ankara sancak beyliine kendi adamlarndan birini tayin etmiti. Fakat, Neyzen Hasan Paa'nn mtesellimi ehre girince, buradaki silerin reisi ile birlikte 80 kadar celaliyi katletti. Bunun zerine Abaza Hasan Paa, Ankara'dan da midini kesti. Dier taraftan, stanbul'da alnan tedbirlerin etkili olmas zerine, negl ve zmit taraflarndaki siler de, buralarda tutunamayarak, Abaza Hasan Paa cemiyetine katldlar. Padiahn skdar'a getii haber alnnca da, Bursa'da kalmay tehlikeli gren Abaza Hasan Paa, maiyetindeki adamlarn dank tutmaktansa, bir araya toplamay uygun bularak, Eskiehir taraflarna ekildi. Ktahya'y kuatmakta olanCan Mirza Paa da kendisine katld. Bu arada, sadrazam Kprl Mehmed Paa'nn askerin alt aylk iki kist maalarn datt haberi, Abaza Hasan Paa'nn yannda bulunan askerlere ulanca, bunlarn nemli bir ksm dank mbir ekilde stanbul'a gelerek maalarn almak istediler. Ancak Kprl Mehmed Paa, ok uyank davranmakta idi. Gelenlerin ne gibi art niyetler beslediklerini veya Abaza Hasan Paa tarafndan zel bir grevle vazifeli olup olmadklarn ok yakndan takip etmekte idi. Abaza Hasan Paa cemiyeti iine soktuu casuslar yine her bakmdan kendisine bilgi ulatrmakta idiler. Durumu olduka nazik olan Kprl Mehmed Paa, bu dnemde de en ufak suu grlenleri idam etmekten ekinmemekte idi. Me-sal, Halep valilii fermann Softa Mahmud Paa'ya gtren Bostanc, Edirne'ye dndnde, Mahmud Paa tarafndan Rikab- hmyna gnderilen mektubu Darssaade aasna verip, grdklerini anlatm ve sadrzama gelen mektubu da Kprl Mehmed Paa'ya takdim etmiti. Kprl .Bostancy dinleyip iyice syletti. Bostanc: "Sultanm Anadolu elden gitti. Murtaza Paa, Mahmut Paa ve teki paalar Abaza Hasan Paa'ya denk olamazlar. Bu zor-baz ile defolacak i deildir. Buna bir are gerektir" diyerek, yaygara ile grdklerini nakledince, onun bu boboazlnn ordu iinde olumsuz etki yapacan hesab ederek, avubaya emir verdi ve adrnn arkasnda hemen boduruldu. Yine, maa almak bahanesiyle stanbul'a gelen isyanc sipahi ve yenierilerin, Kprl Mehmed Paa'ya suikast teebbsnde bulunacaklar renilmiti. Bunlar, maa almak iin orduya girdikle-rindey buradaki arkadalarn kendilerine uydurarak, sadrazam uygun biimde ldreceklerdi. Ancak Kprl, byle bir teebbse frsat vermedi. Hemen sipahi defterlerini getirerek, yedi bin kadar sipahilerin adlarn sildirdi. Defterden isimleri kartlan bu sipahilerin adlarn Murtaza Paa'ya bildirdi ve bunlarn nerede ele geerlerse hemen ldrlmelerini emretti. Ayrca stanbul'a gelen yollar tutturdu ve yakalananlar idam ettirdi. stanbul'a gelmi bulunan 350 kadar sipahi de, padiahn ota nnde idam olundular. 52 53 te yandan skdar'da sefer hazrlklar tamamlanmt. Padiah bizzat sefere gitmek istiyordu. Ancak hem sadrzam Kprl Mehmed Paa, hem de dier devlet erkn, padiahn sefere gitmesini uygun bulmadlar. Dier taraftan Kprl Mehmed Paa da, sefere gitmekten ekindi. Bunun sebebi, asker arasndaki eitli dedikodular idi. nk asker: "Biz niin

karndalarmza ve ocak-dalarmza kl ekip ceng ederiz? ki adam birbirine dm, onlar iin ibadullahn kannn dklmesi reva mdr? Veziriazam ocamza dmanlk ediyor, hal bu kadar bin adam m esmilerini sildi ve bu kadarm da kati ettirdi. Gittiimiz takdirde cenk deil belki de veziri tutup Hasan Paa'ya veririz. Maslahat has' olur" diyorlard. Abaza Hasan Paa'nn Halep valisi iken isyan ettii dana nce yazlmt. Hasan Paa, bu harekete giriirken, olduka mstahkem olan Haleb kalesini kendine ve adamlarna bir snak yeri olarak semiti. Eer giritii isyan hareketinde baarl olmazsa, gelip buraya kapanacakt. Bu yzden ehrin kalesinde, kendi adamlarna uzun sre yetecek kadar bol mhimmat, sava malzemeleri ve yiyecek stoklamt. ehrin muhafazasna da, Hamamcolu ad ile bilinen kendi damadn memur etmiti. Yine yukarda nakledildii gibi, sadrazam Kprl Mehmed Paa da, Halep valiliine Softa Mahmud Paa'y tayin etmiti. Olduka kurnaz ve becerikli bir adam olan Mahmud Paa, kendi mtesellimi ile adamlarn gizlice Halep ehrine sokmaya muvaffak olmutu. Bunlar, Halep kads ve ehir halk ile anlaarak, Abaza Hasan Paa'nn damad Hamamc-olu'nu ehirden kardlar. Bylece Halep ehri, Softa Mahmud Paa'nn mteselliminin ynetimine geti. ehirde Osmanl idaresi yeniden kuruldu ve asayi saland.Halep ehrinin kaybedilmesi ise, Abaza Hasan Paa'ya ar bir darbe oldu. Bylece Anadolu'daki harektta baar salayamazsa, sonu ok tehlikeli olacakt. 54 Padiahn ve kendisinin sefere kmayacan Murtaza Paa'ya bildiren sadrazam Kprl Mehmed Paa, onun acele ile silerin zerine hareket etmesini isteyen bir ferman gnderdi. Murtaza Paa, bu ferman zerine, yanndaki kuvvetlerle Ankara'ya geldi ve buradan Eskiehir'e geti. Oradan da Konya taraflarna ekilmekte olan Abaza Hasan Paa zerine yrd. Bylece, hkmet kuvvetleri ile siler arasnda takip yry balad. Abaza Hasan Paa ve yanndaki siler, bir konaktan kalkyorlar, bir sre sonra ayn konaa Murtaza Paa ve hkmet kuvvetleri konuyorlard. Bu ekilde siler Ilgn'a kadar takib edildiler. Abaza Hasan Paa burada durdu. nk siler arasnda, Abaza Hasan Paa'nn Murtaza Paa ile savatan korktuu sylentisi yaylmaya balamt. Ilgn'da ordugh kuran Abaza Hasan Paa, adrlarn bo brakarak, sabaha kar yola kacakm gibi yapt. Askerlerini de evrede gizledi. O gece sratle hareket etmeyi kararlatrm olan Murtaza Paa, bulunduu tepelerden kalkp, ovaya inerek, siler tarafndan bo braklan alana geldi. Bylece silerin pususuna dm oldu. siler, byk bir frsat ele geirmilerdi. Abazajiasan Paa, askerleri yorgun olan Murtaza Paa'nn zerine sileri hcuma kaldrd. Gafil avlanan Murtaza Paa, kendisini toparlayncaya kadar, ordusu perian edildi (18 Kasm 1658). Hkmet kuvvetlerinin geride braklan yardmc birlikleri sava alanna geldikleri zaman, i iten gemiti. Hkmet kuvvetleri can kaygsna dm, oraya buraya saklanabilmek iin dalmlard. Ayrca Murtaza Paa'nn btn arlklar da Abaza Hasan Paa'nn eline gemiti. Her eyi kaybolduu iin Afyonkarahisar'a ekilmekten baka aresi kalmamt. Bu yenilgi, Murtaza Paa'nn bilerek ar davrand ve hatt silerle birlik olduu phesini yaygn ekilde ortaya koyduundan, Kprl Mehmed Paa buna ramen, Murtaza Paa'ya olan inancn ve gvenini korudu. Bu yenilgi her ne kadar gizli tutulmaya alld ise de, engel olunamad. zellikle stanbul'a ulaan mbalaal 55 yenilgi haberleri, halk heyecanlandrd. Nitekim padiah da, bu sylentiler zerine, skdar'da kalamayarak, Topkap Saray'na gemitir. Girit Fatihi Gazi Deli Hseyin Paann dam Edilmesi : Adam ldrmek hususunda, hi bir eyden ekinmeyen Kprl Mehmed Paa, suu sabit olanlarn derhal ortadan kaldrlmasn devletin bekas iiri kesin art olarak gryordu. Ksa sadrazaml dneminde cezalandrlan sulularn says belli deildi. Bu arada devlete

hizmeti gemi olan paalar bile idam ettirmekten ekinmemekte idi. te bu idamlardan birisi, halkn da onaylamad Girit serdr Deli Hseyin Paa'nn ldrlmesi olaydr. Deli Hseyin Paa, Bursa Yeniehri'nde dnyaya gelmi, Osmanl saraynda (Enderun) yetimi, korkun kuvveti ile n yapm ve drstl ile tannm bir kii idi. ran ahnn Sultan IV. Mu-rad'a hediye olarak gnderdii, ekilmesi ve kurulmas imknsz yay ekip ve kurarak, devletin itibarn ykselten Deli Hseyin Paa, 1634'te Kapudan- Derya oldu. Revan seferine katld ve Msr bey-lerbeyisi oldu. Badad fethinde bulundu, sadaret kaymakaml grevinden sonra zi beylerbeyiliine getirildi. Daha sonra Irak ve Macaristan beylerbeyiliklerinde bulunan paa, 1646'da Girit serdar-lna tayin edildi. Burada, merkezden yeteri kadar yardm ve erzak almadan, Kandiye kalesi dnda, adann hemen her tarafn Venediklilerden temizlemeyi baard. Onun burada gsterdii baarlar, stanbul'da halk tarafndan takdirle karlanyordu. Hatt, sk sk sadrzam deiiklii olduu dnemlerde, iki defa sadarete getirilmesi de dnlm, ancak bu mmkn olmamt. Kprl Mehmed Paa, sadarete tayin edildiinde, kendisine rakib olabilecek yegane kii, Deli Hseyin Paa idi. Nitekim padiahn da Deli 56 Hseyin Paa hakknda iyi duygular beslemesi Kprl Mehmed Paa'y kskandrmt. Kprl Mehmed Paa, Venediklileri anakkale nnde yenilgiyi uratp, Erdel hadisesini baar ile tamamladktan sonra, Abaza Hasan Paa zerine harekete getii srada, urad en ufak bir baarszlk zerine, Sadaret'in ilinden alanacan yaknen bilimekte idi. Bu yzden de tabii olarak Deli Hseyin Paa'dan kurtulmak iin. gereken teebbslere giriti. 1. Mays 1658 tarihinde onu serdar-lktan azlederek, Edirne'ye getirtti. Bundan maksad Deli Hseyin Paa'y mnasib bir yol ile katletmekti. Ancak, daha nce sadrazaml tyin eden, Girit'ten gelinceye kadar da, sadaret mhr bakasna verilen ve bylece sadarete geemeyen Deli Hseyin Paa'nn sarayda epeyde gl taraftarlar vard. Kprl Mehmed Paa'nn niyetini anlayan taraftarlar, Deli Hseyin Paa'y Kapudan- deryalk makamna tayin ettirdiler. Kprl Mehmed Paa, Deli Hseyin Paa'nn bu grevi srasnda, derya beyleri ve adalardan herhangi bir ekilde para alabileceini hesab ederek, bir su unsuru elde ederim midiyle bu tayine ses karmad. Ancak te yandan Deli Hseyin Paa'nn adamlar, kendisine gizlice haber gnderip: "Sakin ola ki, derya beylerinden, tersaneden ve adalardan bir ey al-mayasn, bin cann olsa birini kurtaramazsn" diye haber gnderdiler. Bundan dolay, Deli Hseyin Paa, bu grevi srasnda, det olduu zere, derya beyleri tarafndan kendisine takdim edilen, kle, saat, uha, kuma, ehram gibi hediyeleri bile almad. Kprl Mehmed Paa, Deli Hseyin Paa'y bu grevinde kstramaynca, onu Rumeli beylerbeyiliine tayin eyledi (Kasm 1658). Deli Hseyin Paa, Kprl tarafndan sk bir ekilde takip edilmekte olduundan, Girit'te iken biriktirdii paralarla yetinmeye alt. Fakat bir sre sonra paras tkendi. Yanndaki leventlerin maalarn bile karlayamaz oldu. Bunun zerine, zenginlerden zahire-baha ad ile bir 57 miktar para almaya balad. Sktrlan zenginlerin ikyette bulunmas ise, Kprl Mehmed Paa'ya istedii frsat verdi. Filibe kads bulunan Sleyman Efendi'yi gizlice adam gndererek, Deli Hseyin Paa'nn mezalimini, arz ve mahzarla, kendisinden ikyeti olanlarn stanbul'a gnderilmesini emretti. Kprl Mehmed Paa, Filibe'den arz ve mahzarlar ile ikyetiler stanbul'a gelince, tatl bir dil ile Deli Hseyin Paa'y da bakentte ard. Paa gelince, kendisine gleryz gsterdi. Hatt krk giydirdi ve o gece padiah ile grtrd. Deli Hseyin Paa konana ekilince, ayn gn sadrzam Padiah ile grerek, hakkndaki ikyet mahzarlarn gsterdi. Bylece Deli Hseyin katli iin izin ald. Ertesi gn, padiah tarafndan saraya arlan Deli Hseyin Paa, padiah IV. Mehmed tarafndan tekdir edildi: "On be yldr Girit'te serdar olup, her yl hazineden bu kadar bin

kesenin onda birini yerine sarfetmediinden, hizmetin muattal kaldndan ve Kan-diye'nin alnmas pek yakn iken ihmal ve msamaha ettiinden, ayrca emei gemi olmasna binaen, kendisi hakknda takibat yaplmadndan, imdi ise Rumeli'de mal toplamaya baladndan" sz edilerek azarlannca, Deli Hseyin Paa, kendisini savunamad ve padiahn merhametini, gemi hizmetlerini anlatarak susuzluunu dile getiremedi. Ancak, "Bana edenleri Allah'a havale ediyorum. Beni oktan ldrmek isterlerdi. Bu arz-u mahzarlar smarlayp getirttiler" dedi. Bylece Kprl Mehmed Paa'nn tertibini anlatmaya alt ise de, dinlenilmedi. nce Yedikule'ye hapsedildi. ki gn sonra da boularak ldrld (29 Arakk 1658). Deli Hseyin Paa'nn ldrlmesi, gerekten halk ok zd. Devrin kaynaklarna gre, yakkl, yksek ahlakl ve arbal bir adam olan Deli Hseyin Paa, o devirde herkesin gznde bir kah58 ramand. Altm yalarnda olmasna ramen, idam edildii srada bir delikanl gibi din idi. Girit'in fethini tamamlayan Fazl Ahmed Paa, Kandiye'deki kiliselerden birisini Deli Hseyin Paa adna camie evirmitir. Abaza Hasan Paa ve Arkadalarnn Haleb'te ldrlmeleri ve Asilerin Dalmas: Yukarda Abaza Hasan Paa'nn Konya yaknlarnda Ilgn ovasnda hkmet kuvvetlerini yenilgiye uratarak, datt anlatlmt. Abaza Hasan Paa, savatan galip kmasna ramen, kendisini emniyette gremiyordu. te yandan, mevsim ilerledii iin, sefere klamam ise de, sefer hazrlklarna hemen balanmt. Sadrazam Afyonkarahisar'a ekilmi olan Murtaza Paa'ya gnderdii fermanda "Mutlaka ekiynn hakkndan gelmeye gayret edesin, lkbahara kadar lzumu derecesinde asker gnderilecektir" denilmekte idi. Bu arada Murtaza Paa yanna gelen am valisi Kadri Paa ve Halep valisi Tutsak Ali Paa ile birlikte Abaza Hasan Paa'y takibe hazrlanyordu. Anadolu, Sivas ve Karaman valilerinin de kendisine katlmalarndan sonra yola kan Murtaza Paa, nce Antep'e, oradan da Halep'e geti. Yolda iken srekli asker toplayarak, ordusunun gcn artrd. Kendisi Halep'e vardnda Abaza Hasan Paa da Antep'e ulamt. Ancak Abaza Hasan Paa, askerlerini besleyebilmek iin zahire sknts ekmekte idi. Bir sre bylece kald. Devlet tarafndan affedilme midini iyice yitiren siler, Arabistan taraflarna gitmek tasavvurunda idiler. Hkmet kuvvetlerinin Haleb'e yerleip, evrelerini iyice kuatt bir srada, babo kalan siler, Mara, Adana ve Kayseri dolaylarnda dolap duruyorlard. Abaza Hasan Paa'nn szne de itibar etmediklerinden, tam bir bozgun iinde idiler. Hatt ona dil uzatacak kadar serkeliklerini ileri gtrmlerdi. 59 Abaza Hasan Paa, bu durumda serdar Murtaza Paa ile anlamaktan baka are grmyordu. nk ald haberlere gre, Murtaza Paa da bo durmuyor, bir takm becerikli i-bilir adamlarn klk deitirerek, siler arasna gnderiyor, onlara isyan edenlerin er ge cezalarn bulduklarn, her devirde isyan edenlerin akibet-lerinin kt olacan telkin ediyordu. Bu arada, ilkbaharda byk bir ordunun zerlerine gelecei haberleri yayld. Arabistan'a firar etmek isteyenlerin Urban tarafndan yakalanma korkusu, ran'a iltica edecek olanlarn da, ah smail zamannda gidenler gibi, burada yok olup gidecekleri endiesi, sileri iyice bunaltmakta idi. Murtaza Paa'nn adamlar tarafndan byle bir korkulu ortam yaratldktan sonra, devlete snacak olanlara amannameler verilecei, bundan sonra isyan etmezlerse affedilecei vaadleri syleniyor, hatt isteyenlere gizlice aman ktlar datlyordu. Btn bu korkularn dnda, alk ve sefalet yznden ok perian bir duruma den siler, bu vaadlere kolayca inanyorlard. Onlarn byle sefil ve perian vaziyetleri Abaza Hasan Paa'nn da cesaretini krmt. Ancak onun blkbas, Abaza Hasan Paa'ya cesaret vermek iin alyor, baarl olabilmek iin bir kaleye sahib olmann art olduunu ileri sryordu. Hatt Hasan Paa'ya yapt tekliflerde, aslerin, Abaza'dan ayrlm gibi davranp, hkmet kuvvetlerine dehalet ederek, Halep'e yerlemelerini, Murtaza Paa'nn

bunlar iin padiahtan amanname istemesi ve bu amannamenin gelmesine kadar bu silerin Halep'te duruma hakim olmalar plann anlatyordu. Buna inanan Abaza Hasan Paa, kendi adamlarndan Murtaza Paa'ya katlanlara ses karmyordu. Bylece silerden bir ou Halep'e giderek Abaza Hasan Paa'ya teslim oldular. Ancak bir sre sonra Abaza Hasan Paa'nn yannda ok az adam kald. Gidenlerin, dankl d iin gittikleri iddialar^ kendisini tatmin etmedi. Durumu iyice zayflad bir srada Antep ve 60 Kilis kadlar da, Abaza Hasan Paa'nn hkmete dehalet etmesini telkin etmeye baladlar. Bu arada Halep'e kaan silerden uydurma mektuplar geliyor, silerin serdar Murtaza Paa'nn adamlar taralndan kazanlmaya alld, fakat kaledeki btn askerlerin Hasan Paa'ya taraftar olduklarn bildiriyorlard. te yandan Antep kads Abaza Hasan Paa'ya gelerek, Murtaza Paa ile anlamalar iin araclk teklifinde bulundu. ine srklendii fena durum dolaysyla, eli kolu balanan Abaza Hasan Paa, bu teklifi kabul etmek zorunda kald. Ancak idraki kt olduundan, Halep'e girince, orada bir yolunu bularak, serdar ldrp, durumu kendi lehine evirerek, yeniden isyana kalkmak planlarn yapmakta idi. Sonunda bu fikir ile Murtaza Paa ile haberlemeye balad. Ondan aman kd ve rehine istedi. Murtaza Paa, Abaza Hasan Paa'ya olumlu cevap verdi. Aman kd ve rehine gnderdi. Giden rehine Ahska valisi Arslan Paa idi. Abaza Hasan Paa, Arslan Paa'y blkbaya teslim ettikten sonra, Haleb'e geldi. Halep'te si yoldalar, onu vazgeirmeye altklar bir srada: "Sizin sznzle si oldum. kide birde bizim kuvvetlerimizle mal sahibi oldun diye bama kalkyordunuz. te ben de Murtaza Paa'ya bam vermeye gidiyorum" cevabn vermiti. Murtaza Paa, Abaza Hasan Paa'y Halep'te trenle karlad. Hemen grmelere balayarak, padiaha bir efaat mektubu yazacan ve kendisi iin bir mansp temin edeceini vadetti. efaat kd gelinceye kadar Abaza,Haleb'te misafir edilecekti. Kendisine Murtaza Paa konanda daire ayrld. Dier ileri gelen siler de, baka konaklara yerletirildi. si liderlerine olduka iyi ve samimi davranlmasna ramen, Murtaza Paa, dehetli bir plan hazrlad. Evlerinde si liderleri misafir olan grevlilere, kaleden top atld zaman, misafirlerini ldrme emrini verdi. 17 ubat 1659 gecesi, Serdar Murtaza Paa, Abaza Hasan Paa ile birlikte, dier 61 misafirlerden Tayyar Paa-zde Ahmed Paa, Sar Kenan Paa ile bz si ileri gelenleri yemee ard. Ziyafetten sonra yats namaz iin abdest alnmak zere ieri gelen i aalan vastasyla bunlar bodurdu. Paalarn ldrld haberi kale dizdarna haber verilince, kaleden top atld. Bunun zerine, evinde si misafir edenler, misafirlerini bir hamlede temizlediler. O gece sabaha kadar, Halep'te ne kadar si varsa, hepsi katledildiler. ehrin Bab'l-Ferec kaps dndaki havuzun civar silerin cesetleri ile doldu. leri gelen 31 kiinin ba acele ile stanbul'a gnderildi. Bunlar saray kaps nnde halka tehir edildi. Padiah bu baarsndan dolay Murtaza Paa'ya memnuniyetini bildiren bir hat- hmyn ile hil'-at ve altn kl gnderdi. Bu ekilde silerin temizlenmesinden sonra Sultan IV. Mehmed, vilayetlere kesin hkmler gndererek,, silerden, sarca ve sekbanlardan ele geenlerin aman verilmeyerek ldrlmelerini emretti. Bylece btn vilayetlerde silerin temizlenmesine giriildi ve binlerce Celali temizlendi. Dier Baz silerin dam ve Anadolu'nun Tefti Edilmesi: Abaza Hasan Paa isyannn kolaylkla ber taraf edilmesinden sonra, hem Kprl Mehmed Paa, hem de Sultan IV. Mehmed olduka rahatladlar. lke dahilinde sknet salanm, tede beride celalilerin bazlar, her trl hareketten uzak kalmaya balamlard. Ancak hem sadrazam, hem de padiah, btn silerin her nerede olurlarsa olsunlar cezalandrlmasndan yana idiler, Halep'te silerin temizlenmesinden sonra, sadrzam bir sreden beri nizamsz bir

ekilde baz hareketlerde bulunan am'daki yerli kulu nefe-ratn kulluk defterinden sildi. nk buradaki yerli kullan, lkenin iinde bulunduu anarik ortamdan yararlanarak, iyice marmlard. Bunda, merkezden yerli kulu gnderilemeyince, am halkndan alnan yerli kullarnn, kanun tanmaz tutumlar nemli rol oynamakta idi. Kprl Mehmed Paa, hemen buraya be oda ye62 nieri yollayarak, am'daki yerli kulunun kale hizmetine son verdirdi. Ayrca bu dnemde hizmette bulunan yerli kullarnn da am ehrini terketmelerini istedi, gitmeyenlerin idamn emretti. Bylece, am'da devlet otoritesi salanm oldu. te yandan Antalya'da sanca arpalk olarak tasarruf eden Kr Bey ad ile tannan Mustafa Paa da, lkenin dahil durumunun bozukluundan yararlanarak, isyan bayran kaldrm, birinci defa isyan bastrlm ise de, Abaza hadisesi dolaysyla yeniden ayaklanmt. Bu durumda Kprl Mehmed Paa, Manisa sancak beyi Kk Mehmed Paa'y karadan, kapudan- deryay da denizden Antalya'ya gndererek, Kr Bey Mustafa Paa ile dier sileri cezalandrmtr. Ayrca, Msr'da Circe Beyi erke Mehmed Bey de, devlet tanmaz bir tutum ierisine girmi, Abaza Hasan gailesinin btn iddetiyle srd bir srada, baz hayallere kaplarak, Msr'da bamszln iln etmeye kalkmt. Hatt, Msr'daki baz beyleri ve emirleri de kendisine uydurmutu. Sonunda Kahire zerine harekete getiinde, Msr valisi ah Gazi Paa, Circe Beyi'nin ehri terketmesi istediini kabul etmeyerek, yanndaki baz emirlerin hl devlete bal olduklarn anlar anlamaz, erke Mehmed Bey'in zerine saldrya gemitir. erke Mehmed Bey'in sadan soldan toplama 31.000 kiilik kuvveti, ah Gazi Paa'nn gsterdii be bin kiilik Osmanl kuvveti karsnda tutunamayarak perian oldu. Emirlhac Kay tas Bey, Cirre bey'i erke Mehmed'i yakalad, ban teki baz ileri gelen kumandanlarn kesik balar ile birlikte istanbul'a gnderdi Devletin silerden temizlenmesi zerine, padiah annesi Turhan Valide Sultan ve Kprl Mehmet Paa ile birlekte Bursa'ya bir geziye kt. Bu gezinin bir baka amac da, Anadolu'da urada 63 burada kalm olan celalilerin temizlenmesi idi. Bu gezi srasnda, yakalanan siler, skdar'dan itibaren yol boyunda idam edilmilerdir. Hatt padiah Bursa'nn Pnarba mevkiinde elendii bir srada, lkenin eitli yerlerinde yakalanan silerin kesik balar tehir edilmiti. Padiah drt ay kadar burada kaldktan sonra, anakkale'ye giderek, burada Anadolu ve Rumeli yakalarnda in edilen hisarlar tefti etti. Boazn Rumeli yakasnda yaptrlan Kale-i Hakaniye ile Anadolu tarafndan yatrlan Kale-i Sultaniye, bu nl boaz geiini sk bir denetim altna almakta idi. Hatt bu srada bizzat burada bulunan Evliya elebi, bu arada boazda vuku bulan bir deniz atmasn tasvir eder. nk, Boaz hisarlarnn bitirildii bir devrede, Boaz'a giren bir Msr gemisini 10 kadar dman kalyonu kovalam; Kapudan paa da bu dman gemilerine kar 10 kadrga yollam, meydana gelen savata, dman gemisi ele geirilmi, yzlerce esir alnm, bir de dman kalyonu batrlmtr. Bu arada, Kprl Mehmet Paa, padiah ile Bursa'da bulunduu srada, stanbul kaymakaml yapm olan Vezir smail Pa-a'y yanna celb ederek, skdar'dan Arabistan'a kadar uzanan gzerghn teftii grevini vermitir. Vezir smail Paa, Anadolu'daki btn vilayetleri tefti edecek, si olduklar belirlenmi olan kiileri yakalayarak, idam edecekti. Bundan dolay kendisine geni yetkiler verilmitir. O, bu yetkiye dayanarak, yenieri, sipahi, za-im, kad, mderris gibi kimi yakalarsa idam edilebilecekti. Bylece smail Paa, emirine verilen kuvvetlerle Bursa'dan yola karak, Anadolu'yu dolamaya balad. Yolda rast geldii Hasan Paalla-r, aman vermeden idam etti ve kesik balarn stanbul'a gnderdi. Bylece,

bu tefti srasnda ekyalk yapanlar ortadan kaldrldlar. Gerek yenieri, sipahi ve seyyidleri de belirleyerek, mahkeme sicillerine kaydettirdi. lkenin idar zaaf iine girdii d* nemde, kendilerini peygamber soyundan gstererek, seyyid geinenlerin yalnzca Ereli dolaylarnda 2.000 kiiden fazla olduu grlm ve hepsinin hakknda gelinmitir. smail Paa ayrca ok sayda silah topland. Toplanan eitli silahlarn 80 bine vard kaynaklarda zikredilir. Bu da Anadolu'daki isyan hareketinin boyutunu gstermeye kfidir. Kprl Mehmet Paa'nn bu sk davran ve takibi sonucu Anadolu'daki ekyalk hareketi giderek azald ve son buldu. Daha sonra mahalli bir iki hareket grld ise de, bunlar devletin merkezini tehdit edecek lde deildi. nk bu isyanlar ferd olmaktan teye gidemedi ve devlet kuvvetleri tarafndan abucak bastrld. Erdel Meselesinin zm: Kprl Mehmet Paa, 1658 ylnda Erdel meselesini halletmek iin kt seferi, Abaza Hasan Paa'nn isyan dolaysyla yarda keserek Edirne'ye dnmt. O tarihlerde Budin beylerbeyisi olan Sar Kenan Paa ile Erdel voyvodas seilen Eko Barckay arasnda bir anlama imzalanm ve Erdel meselesi bir neticeye balanmt. Ancak sadrazamn dnmesi ve II. Rakoczi'nin de Avusturya'nn himayesinde yeniden faaliyete gemesi, Erdel meselesinin uzamasna sebep oldu. Rakoczi, dorudan, Eko, Barckay ile mcadeleye devam etti. Eko Barckay, Rakoczi'ye yenilince, Osmanl kuvvetlerinden yardm istedi. Kprl Mehmed Paa, Sar Kenan Paa'nn yerine Budin beylerbeyliine tayin ettii eydi Ahmed Paa'y Eko Barckay'a yardm etmekle grevlendirdi. eydi Ahmed Paa, Sar Hseyin Paa'nn emrine 4 bin kiilik bir kuvvet vererek, Rakoczi'nin zerine gnderdi. Kendisi de asl kuvvetleri ile arkasndan hareket etti. II. Rakoczi, Osmanl kuvvetlerinin geecei Demirkap geidini tuttu ise de, eydi Ahmed Paa, arazinin msait durumundan yararlana64 65 rak, II. Rakoczi'yi ar bir yenilgiye uratt(aralk sonlar 1659). Rakoczi, eydi Ahmed Paa nnde ar bir yenilgiye urayp, binden fazla adamn kaybetmesine ramen, mcadeleden ylmad. Avusturya hududundaki bir kaleye ekildi. Osmanl kuvvetleri harekt k yznden tatil ettiler. Yalnzca Kk Mehmed Paa'nn emrine be yz kadar asker verilerek, Eko Barckay' Sibin kalesindeki tahtna oturttular. eydi Ahmed Paa, serhaddeki askerleri kendi yerlerine gndermeyerek, k hazrlklarla geirdi. Avusturya imparatorundan destek gren Rakoczi, Orta Macaristan'da kendisine taraftar olan epeyce aSker toplad. Yanndaki askerlerin says krk bini bulduundan, Eko Barckay'n bulunduu Sibin kalesi zerine yrd. Ancak eydi Ahmed Paa da hazrln tamamlamt. Rakoczi'yi, Kolojvar ile Sasfene kaleleri arasndaki bir mevkide, 22 mays 1660 gn ar bir yenilgiye uratt. Her eyini kaybeden Rakoczi, Varat kalesine snmak zorunda kald. Fakat sava srasnda ald ar yara yznden, ksa bir sre sonra bu kalede ld. Kprl Mehmed Paa'nn sadareti srasnda, lkede salanan disiplinli bir ynetim dolaysyla, Erdel ve Macaristan zerine daha aktif bir biimde gidildiinden, Rakoczi ldkten sonra, devlete kar kacak bir g ortalarda kalmamt. Kprl Mehmed Paa, Rakozi'nin lmnden sonra, eski kapudan- deryalardan Kse Ali Paa'y Macaristan serdar tayin ederek, blgedeki dman gler zerine evketti. Yannda Anadolu ve Rumeli beylerinden baka Budin Beyler-beyisi eydi Ahmed Paa ile Eko Barckay da bulunuyordu. Kse Ali Paa, bu harekt srasnda Varat kalesini kuatt ve 45 gn sonra vire ile teslim ald. Avusturya kumandan Soucher, 27 Austos 1660 gn, canlarna ve mallarna dokunulmamas kayd ile Varat' 66

Trklere teslim ederek, Viyana'ya gitti. K yaklat iin Osmanl kuvvetlerinin klaya ekildiini, Erdel voyvodas Eko Barckay' in da, kendi bakentine dndn gren Rakozi'nin Krm'da esir bulunan adam Kemeny Janos, diyet meclisine bask yaparak kendisini Erdel kiral setirmeyi baarmt. Hatt durumunu kuvvetlendirdikten sonra, Eko Barckay' beylikten uzaklatran Kemeny Janos, bir sre sonra onu idam ettirdi. Bylece, Osmanl devletine isyan edecek bir vaziyete gelmi olduu grldnden, Kse Ali Paa, devlete itaatini ihtiyatla karlad. Kendisinin Erdel kral-lnda kabul edilmesi iin, olunu rehine olarak gnderilmesi istenildi. Fakat buna bir cevab alnamad. Bunun zerine, 1661 ylnda, zi, Rumeli, Anadolu, Karaman, Sivas ve Mara beylerbeyileri eyalet kuvvetleri ile Kse Ali Paa'nn emrinde Erdel harektna devam edildi. Serdar Kse Ali Paa, Erdel'e bal olan kasaba ve kyleri yama edip ykt. Bylece Kemeny Janos'a tabi halk ve gleri datt. Halk, Kemeny Janos'a muhalefet ederek, yllk haracn 500 kesesi affolunmak zere, denmesi ve Apafy Mihaly'yi voyvodala kabul ettiler. Kasm 1661 'de de diyet meclisi bu tayini tasdik etti. Erdel'deki bu yeni deiiklikten sonra Kemeny Janos ile Apa-fiy Mihaly arasndaki ekimeler, Kprl Mehmed Paa'nn lmnden sonra da devam etti ve 1662 ocanda Kemeny Janos'un ldrlmesi ile Erdel meselesi, Osmanl devletinin istedii biimde sona erdi. Kprl Mehmed Paa'nn lm, ahsiyeti ve Hayr Eserleri: Sadrazaml, be yl aan Kprl Mehmed Paa, padiah ile birlikte uzun sre Edirne'de kalmt. Yall ve hastal iyice artmt. O k Edine'de geirdi. Hastal yznden de ok zayf dmt. Sadrazaml sresinde, devletin her bakmdan kmeye yz tuttuu bir ortamda, ok yorucu almalar yapm, her tehlikeye 67 gs gererek, azimli ve sert tutumu ile devlet dzenini yeniden salamay baarmt. Bu arada zamannda kendisine rakib olabilir kaygs ile baz deerli vezirleri de idam ettirmiti. O, artk yerine olu Fazl Ahmed Paa'nn sadrazam olmasn arzu ediyordu. Bunun iin de gen padiaha lmne yakn gnlerde: "Rahat olmak isterseniz, ben lnce sadaret makamn Halep valisi olum Fazl Ahmed Paa'ya veriniz" diye tavsiyede bulundu. Padiah da, yal sadrazamnn bu dileini kabul etti. Fazl Ahmed Paa'nn stanbul'a gelmesi iin hatt- hmyn gnderildi. Fazl Ahmed Paa, am valiliinden ayrldnda Hajep valiliine tayin edildii iin, buraya hareket etmek zere padiahn hatt- hmyununu almt. Bunun zerine arlklarn arkada brakarak, acele ile stanbul'a gelmi ve padiahn eteini pmt. Padiah Edirne'ye hareket ettii iin de, stanbul kaymakamlna tayin edildi. Kprl Mehmed Paa, padiah ile kt sefer srasnda daha da yoruldu. yapamayacak bir duruma geldiinde, olu Fazl Ahmed Paa, stanbul'dan Edirne'ye arld ve burada babasnn lmne kadar 48 gn sadaret vekilliinde bulundu. Kprl Mehmed Paa, nihayet 31 Ekim 1661 gn sabah Edirne'de vefat etti. ldnde 83 yanda idi. Cenazesi trenle stanbul'a getirildi. Di-vanyolu'nda (enberlita civarnda) kendi yaptrd darlhadisi yanndaki kk trbesine gmld. Kprl Mehmed Paa, btn devlet tekilatnn karmakark bir durumda olduu bir zamanda, sadrazamlk yapm ve aralksz be yl, bir ay ve on be gn bu grevde kalmt. Bu yy. 'da kendisinden nce bu kadar uzun sre sadarette kalan baka bir vezire rastlamak mmkn deildir. Osmanl imparatorluunun anari bakmndan en youn olduu yzyl olan XVII. yzylda, Kprl bu be, yllk sadareti sresinde, gerekten ok kan dkm, ok si tepelemi, merhametsiz olarak nitelenen icraat srasnda her ta68 rafa yaylm olan isyan ve ekavet ruhunu ezmeyi baarm bir sadrazamdr. Zamann baz tarihileri kendisinin zalimlik ve kan dkclkle sulanmakla birlikte, IV. Murad'

lmnden sonra devletin iine srklendii tehlikeli durum gz nne alnr, bundaki baars zerinde durulursa, birka hakszl mstesna, bu iddeti her bakmdan mazur grlr ve kendisine hak verilir. Onun bu hakl icraat kendisinin kan dkc olarak sulayan devrin tarihileri Mehmed Halife, Abdi Paa, Naima ve Raid gibi tarihiler Kprl Mehmed Paa'y yapt hizmetler dolaysyla medh etmektedirler. Daha sadarete geldii gnden itibaren, evresindekilere devletin kendisinden hizmet beklediini ifde eden Kprl Mehmed Paa, hayatnn sonuna kadar bu dstura sadk kalm, gsteriten uzak, drst bir hizmet rnei ortaya koymutur. ynetiminde, devletin her bakmdan gl olmasna alm, zayf bir devletin halkn haklarn, can ve maln koruyamaca inancn sonuna kadar muhafaza etmitir. Devletin d politikasnda da hibir zaman taviz vermemitir. Dahildeki olaylar takip ederek kendisine haber veren casus adamlar gibi, harici politikada da aktif davranm, gelimeleri ok izlemitir. O, bu yzden sert icraatn Fransz elileri ve Fransa ile olan ilikilerde de gsterdi. nce Fransa elisi M. de la Haye'in kendisini de nceki sadrazamlara benzeterek, mutad olan hediyeyi gndermemesi ve Franszlarn srekli olarak Girit'te Venediklilerle, Osmanllara kar birlikte savaa girimesi zerine hain bir tavr taknd. Bu arada Girit'ten Fransz elisine gnderilen ifreli mektubu adamlar vastasyla ele geirdi. Ancak Fransa elisi ile olu, bu ifreli mektubu aklamadlar. Bunun zerine Fransa ile ilikiler kesilme nokta^na geldi. Kprl Mehmed Paa, bu konuda her tedbiri almakta asla ekingen davranmad. 69 Kprl baz hayr eserlerinin de sahibidir. O ncelikle anakkale istihkamlarn yeniden in ettirdi. Bozcaada'da cami, mescid, mektep, hamam, dkknlar, yeldeirmenleri; Yanova'da cami, mektep, dkknlar; Krs nehri zerinde deirmen; Rudnik'te cami, mektep; Turhal'da han; Vezirkpr'de eme ve namazgah; Lef-ke'de Kara-olan Beli denilen yerde cami, mektep, han; am eyletinde, Cisr-i Suur'da cami, mescid, mektep, han; Gmhac kynde cami, mektep ve har; Bolu sancanda Tarakl kasabasnda cami ve mektep yaptrd. Bunlar iin de, Limni, Yanova, Kpr, Osmanck, Merzifon, Akhisar, Bilecik ve daha baka yerlerde zengin vakflar brakt. Bunlardan baka, Erdel'de Arad kasabasnda bir cami, Vezirkpr'de suyolu, Hendek ile Sapanca arasnda uzun bir kpr yaptrd ve bunlar iin Hekimhan ile Antalya'da evkaf brakt bilinmektedir. Bu arada Bolu'da da bir kpr yaptrm, yamurlu zamanlarda geilmez bir hal alan Bolu'dan stanbul'a uzanan da yollarna da kaldrm ta detmitir. Kprl Mehmed Paa'nn iki olu oldu ve bunlarn ikisi de sadaret makamna getirildiler. Kzlar ise Kbleli Mustafa Paa, Mer-zifonlu Kara Mustafa Paa ve Siyavu Paa ile evlenmilerdir. ILFAZIL AHMED PAA (Kprl-zde) Doumu, Yetimesi ve Sadrazamla Tyin Olunmas: Kprl Mehmed Paa'nn byk olu olan ve Kprller ailesinden en uzun sre sadrazamlkta kalan Fazl Ahmed Paa, 1635 tarihinde Vezirkpr'de dnyaya geldi. Annesi Havza kasabasnn Kayack iftlii halkndan olup Kpr voyvodas bulunan Yusuf Aann kz Aye Hanm'dr. Fazl Ahmed, daha yedi yanda iken, 70 babas tarafndan stanbul'a getirildi ve medrese eitimine balatld. Temel eitim bilgilerini aldktan sonra, o zamanlar stanbul'un en tannm ilim adamlarndan olan Osman Efendi ile daha sonra nl eyhlislam Kara eleb-zde Abdlaziz Efendi'den ders grd. Babas okumam bir adam olduu iin, olunun eitimine byk bir nem vermekte idi. Bylece deerli hocalar elinde, ksa zamanda eitiminde byk ilerleme gsteren Fazl Ahmed, 16 yanda "Hri" mderrisi oldu. Ksa bir sre sonra da "Dhil" mderrisliine tyin edildi (1657). Babasnn srekli korumasnda bulunmas dolaysyla bu sralarda "Paa-zde" diye

hret bulan Fazl Ahmed'in medreselerde verdii dersler, ok ilgi grd. Ayn yl (1657) Sahn- Semn mderrisliine tyin olunan Fazl Ahmed, bu sralarda, tatsz bir tartma ortamna srklenmi olan ulema zmresi iinde meslekten soumaya balad. abucak ykselmesi de, zamann mderrisleri tarafndan eletirilmekte idi. Bu konuda sk sk ekitirme konusu olan Fazl Ahmed'i, babas meslekten ayrarak, vezirlikle Erzurum valiliine tayin ettirdi. Padiah, Bursa gezisi srasnda, sadrazamnn bu arzusunu yerine getirmekte tereddt gstermedi. Bylece, Fazl Ahmed, ilmiye mesleini brakarak, idri grevi seti ve gen yata eylet valisi oldu. Fazl Ahmet Paa, Erzurum'da bir yl kald ve ertesi yl am valiliine gnderildi. am'da bulunduu srada, kendisinden nceki eylet valileri tarafndan, halktan alman dee ve kerbe adl vergiyi kaldrd. Bazan 3040 yk akaya kadar ykselen bu iki vergiyi, stanbul'dan bir hatt- hmyn getirterek kaldrmas, am halk tarafndan ok iyi karland. Bylece herkesin sevgisini kazand. Yine am valilii srasnda, uzun zamandan beri devlete vergi vermeyen Drzleri tedib ederek devlete balad. stanbul'dan bu hususta gnderilen emir zerine harekete geen Fazl Ahmed Paa, 1654 ylnda Safed blgesini ynetimi altnda bulunduran ihb71 oullarndan Melhem-olu Ahmed zerine hareket etti. Emir Ah-med'den nce, ihaboullarnn yanna gnderilmesini istedi. Melhem-olu Ahmed, bu istei yerine getirmeyince, ihab-oullar zerine asker evketti. Yaplan muharebelerde ihab-oullanm bozguna uratt. Trablus-am valisi de, Fazl Ahmed Paa'ya yardmda bulundu. Bylece ihaboullarn yola getirdi. Bunlar ile birlikte, Ma'n-oullar da, artk yeni bir harekete geecek g bulamadlar. Fazl AhmedPaa'nn bu hareketi sonucu, Drzlerin isyanlar krld. Ayrca, her yl devlete demeleri gereken yllk 500 kese vergi de bundan sonra aksatnadan denmeye baland. Bu arada bu vergiyi toplamakla grevli am defterdar Ali Efendi (Paa), o zamana kadar bir voyvodalk olarak idare edilen Sayda, Beyrut, Safed ve evresi ile Ma'n ve ihaboullarnn yaadklar blgeleri bir beylerbeyilik haline getirdi. Fazl Ahmed Paa, am'daki bu baarl almalarndan sonra, Halep beylerbeyliine tyin edildi. Ancak, grev yeri Halep'e gelerek ie balayamad. stanbul'dan acele kayd ile ald bir emir zerine, bakente gelir gelmez de stanbul kaymakamlna tyin edildi. Bu grevinde de fazla kalamad ve Edirne'de hastalanan babasna vekalet etmek zere acele ile Edirne'ye gitti. Kprl Mehmed Paa lmnden bir sre nce, yukarda da anlatld gibi, padiah IV. Mehmed'ten, olunun sadrazaml iin sz almt. Kprl Mehmed Paann lm zerine 31 Ekim 1661 gn, henz yirmi alt yanda bulunduu halde, Osmanl imparatorluunda, sadrazamlk makamna tayin edildi. Erdel Meselesinin Halli: Kprl-zde Fazl Ahmed Paa, sadaret makamna geince, babasnn disiplinli ve kararl tutumunu aynen devam ettirdi. Kprl Mehmed Paann lm haberi Anadolu'da duyulunca. Aydn ve Manisa taraflarndaki sipahi zorbalarndan baz blkbalar, balarna hemen apulcu taifesini toplayarak, haydutlua balamlard. Bunu zamannda haber alan Fazl Ahmed Paa, sratle Kaplan Mustafa Paa kumandasnda buraya asker evketti ve isyan derhal bastrd. Fazl Ahmet Paann bu cesur ve aman vermeyen hareketleri sonucu, imparatorluk snrlar ierisinde ayaklanma teebbsleri, kendiliinden ortadan kalkt. stanbul'da sadaret deiiklii vuku bulduu srada, Erdel'de ki Osmanl harekt srmekte idi. Kprl Mehmed Paa, padiahtan olunun sadareti iin sz aldktan sonra, lmnden birka gn nce, Avusturya'nn stanbul'daki elisi Reninger'i yanna ararak, olu Fazl Ahmed'in de hazr bulunduu bir toplantda, Osmanl imparatorluunun, Avusturya imparatorunun Erdel prensinin seilmesine karmasn asla kabul etmeyeceini, Kemeny'nin

yerine, yalnzca Apafy Mihal'in voyvodalnn tasdik olunacan bildirmiti. Nitekim Kprl Mehmed Paa, lmnden nce, Budin beylerbeyisi smail Paa'ya bu yolda mektup gndermi ve Erdel'de bu dorultuda faaliyet balamt. Fazl Ahmed Paa, sadrazam olduktan sonra, Erdel meselesini bu dorultuda yakndan takip et meye balad. Temmuz 1661'de harekete geen Osmanl kuvvetleri, Szasva-ros blgesinde geni yama ve tahribatta bulundular. Besarabya Tatarlar da Alvincz mevkiine kadar ilerlediler. Trk kuvvetlerinin bu ekilde seri harekt, Kemeny Janos'u Szamos blgesine ekilmeye mecbur etti. Fakat Tatarlar, Kemeny'yi burada da rahat brakmadlar. Silistre valisi Ali Paa, Krm han ile birlikte, Kemeny'nin ynetiminde bulunan blgelerde, saysz ganimet elde ettiler. Bu arada, yukarda da ksaca belirtildii gibi, voyvodalk Apafy Mihal'e verilince, Kemeny Janos Macaristan'a ekildi ve burada Avusturya'72 nn yardmn talep etti. Osmanllar, Apafy Mihal'in voyvodalnn kabuln baz ehirlerden istedi. Ancak bunlarn bir ksm mevsimin getiini gz nnde tutarak, soukta Osmanl askerlerinin herhangi bir harekta kalkamayaca dncesiyle, bu emre itaatten ekindiler. Bunun zerine smail Paa emrindeki kuvvetler, Sizik-lin, Szasi, Kesd, Orbai ve Csik ehirlerini yama ve tahrip ettiler. Tatarlar tamayacaklar kadar mal elde ettiler. Ali Paa, bu arada Kukel taraflarnda Hermanstad ehrini de ele geirdi ve bir ksm asker masraflarnn karlanmas iin iki yz elli bin ek (kuru) vergi koydu. Ayrca brahim Paa kumandasnda iki bin kiilik bir Trk birliini de Apafy Mihal'in yardmna brakarak, kendisi asl kuvvetlerle Tamvar'a ekildi. Osmanl ordusunun bu takibi sonucu Kemeny Janos iyice skmt. Yanndaki Erdel beylerinin muhalefetine ramen, Meg-yes'te bulunan Apafy Mihal'in kararghna bir akn dzenlemeye kalkt. 3 ocak 1662 gn, Apafy Mihal'in yardm isteyen mektubu Ali Paa'ya ulat. Osmanl devleti, Kemeny'nin Avusturyal kumandan Montecucculi'den yardm aldn ve Avusturyallarn baz Macar ehirlerini rahatsz ettiklerini haber aldklarndan, Yanova sancakbeyi Kk Mehmed Paa'y iki bin svari ile Apafy'in yardmna gnderdi. Kk Mehmed Paa, egervar kalesine girdiinde, Kemeny'nin Avusturya ve Alman kuvvetleri ile birlikte Valkany-Zentpaly'de karargh kurduunu rendi. Buras egervar'a yakn bir yerde idi. Kemeny'in yannda bulunan kumandanlar, ya Kk Mehmed Paa'nn zerine ani bir baskn yaplmasn, ya da Macaristan'a acele ile geri ekilinmesini teklif ettiler. Ancak Kemeny, bu teklifi kabul etmedi. Kk Mehmed Paa ile Hetour adl mevkide vuku bulan iddetli bir sava sonunda, nce Avusturya ve Alman askerleri yenilerek firara baladlar. Kemeny, sonuna kadar direndi ise de, sonunda attan dt ve atlarn ayaklar altnda 74 can verdi. Kemeny Janos'un, bu ekilde lm ile Erdel meselesi ortadan kalkt. Osmanl devleti, kendi istei dorultusunda hareket eden Apafy Mihal'i Erdel tahtna oturttu (23 Ocak 1662). Osmanl-Avusturya Savalar: Savan Sebebi: Kprl-zde Fazl Ahmed Paa, sadarete geliinin ikinci ylnda da, imparatorluun iileri ile megul oldu. Yirmi yl akn bir zamandr sren Venedik savalarna kesin bir sonu vermek iin, iyi bir hazrlk gerektiini bildiinden, geni bir faaliyet iine girmek istiyordu. nk bu hususta padiah da ayn arzuyu tamakta idi. Hatt, 1662 knda, sadrazam Fazl Ahmed Paa'y saraya aran padiah, "Bu uurlu ylda Venedik zerine sefer alarak, karadan da ordu sevk ile hal Venediklilerin elinde bulunan Kotur, ibenik ve Split kalelerinin ele geirilmesi iin hazrlk yaplmasn" emretti. Hatt, devaml: "imdi ben de Edirne'ye azimet buyurup, bu kalelerin Osmanl memleketlerine katlmasna kadar orda kalaym" diyerek, Fazl Ahmed Paa'y bu sefere serdar tyin ettiini syledi. Fazl Ahmed Paa, padiahtan emri altktan sonra, btn vezirler ve ordu erkn ile bir meclis toplayarak, konuyu enine boyuna grt. Onlara kar yapt hitabede: "Btn denizlerde

sava hususunda, nice kere tecrbemiz olduu grlmtr. Azametl padiahmz hazretlerinin emri zere, uygun ve mnasib olan budur ki, Bosna serhadlerinde bulunan Kotur, ibenik ve Split kaleleri zerine varlsn" dedi ve sadr olan hatt- hmynu orada yksek sesle okuttu. Hazr bulunanlarn hepsi "duyduk ve iittik" diyerek, Fazl Ahmed Paa'y desteklediklerini belirttiler. Bundan sonra hzla sefer hazrlna giriildi. Fazl Ahmed Paa, eyletlere ahkm- e-rfeler gnderdi ve sefere hazrlanmalarn emretti. 75 te yandan Rumeli beylerbeyisine de ferman gnderilerek ordunun geecei yollarn temizlenmesi ve kprlerin onarlmasn bildirdi. Bu hazrlklar hzla srdrlrken, padiah da stanbul'dan Edirne'ye hareket etti. Ordu Edirne'de toplanmaya allrken, Macaristan serhadlerinden de srekli arz ve mahzarlar gelmekte idi. Bu gelen mahzarlarda ve arzlarda, Avusturyallarn hudud kalelerine srekli saldrlarda bulunduklar, Mslman ahaliyi esir edip gtrdkleri, baz palangalar yaktklar ve Kanije karsnda da yepyeni bir kale in ettikleri bildirilmekte idi. Avusturya'nn byle davranmas, aradaki bar durumunu bozmas demekti. Onun iin Osmanl devleti yneticileri, seferin ynn deitirmek zorunda kalyorlard. 7 Nisan 1663 gn Edirne'ye gelen padiah, Avusturya'nn bar bozmas karsnda yaplacak harekt tayin iin bir toplant dzenledi. Serhadden gelen mektuplar ve zellikle Tamvar beylerbeyisi Kse Ali Paa'nn Avusturya elisinin mektubunu ile serhad hakkndaki haberlerini deerlendiren padiah, bu sene Venedik seferinden vaz geilerek, Avusturya cephesine hareket edilmesini istedi. Bu sefere de Fazl Ahmed Paa'y serdar tyin etti. Padiah, sadrazamna verdii hatt- hmynda: " Sen ki veziriazamm ve serdr- ekremim Ahmed Paasn, Mukaddema Bosna ve Arnavutluk iinden Venedik zerine sefer-i hmynum mukarrer olup, cmle mhimmat ve levzmat- kal'e-gri ol taraflarda hazr ve mde olunmu iken, hal Neme keferesi sulhu bozup bunca palangalar ihrk ve nice mmet-i Muhammed'i esir ve istirkk edip Kanije snrnda dah bir kale-i azme yaptrdndan na'ada, bizden dah kal'eler istiyor. Ecdd- izamm kefereden kal'e alagelmiiken, biz dmen-i dine mlk ve kaleler vermek dinimize der mi? Filvaki gresiz Devlet-i Aliyyeme layk ve ibadullaha nf olan vkel-y devlet ve a'yn- saltanatm kullarm ile meveret edip 76 mmet-i Muhammed'e her kang i nfi ve hayrl ise ona gre hareket edesiz" denilmekte idi. Padiahn hatt- hmynu okunduktan sonra, Fazl Ahmed Paa, Meclis'te hazr bulunanlara hitaben u konumay yapt: "Bakn paalar ve aalar, bu nemce keferesi Devlet-i Osmaniye'nin bir kav dmandr. Defaat ve kerrat ile nice semeresi zuhur etmi ve cmle millet-i Nasr imddyla ve asker okluuyla mehur bir mel'ndur. Venedik keferesi dah derya cengi hilekarlnda akran ndir pehlivandr. Lakin karada mesf cenklerine zehresi olmayp, kalelerinden tara kmas gya balk sudan kd mislldr. Tut ki birka sene kalelerinde kapanp kalm olalar. Ve tara ktklar hnde Memlik-i slmiye'yi vurmaa kadir olamayup, bu ana dein bir ite vcud bulduklar yokdur. Bu sene-i mbrekede fermn- pdih zere Venedik seferini te'hr edip, Neme ahvlini grsek ve byle bir kav dman gir ahkoymasak, alelhusus cebehane ve zahiremiz iki tarafda dah mkemmeldir. Hemen Neme zerine niyyet etsek, ne dersiniz" diye sorunca, btn hazr bulunanlar, sadrzamn bu teklifini mkl ve rinasib buldular. Bylece Venedik seferi daha sonraya braklarak, Avusturya zerine sefer kararlatrlm oldu. Osmanl Ordusunun Cepheye Hareketi: Fazl Ahmed Paa, Edirne'de hazrlklarn tamamladktan sonra, 13 Nisan 1663 gn Belgrad'a doru hareket etti. stanbul'da Rikb- hmyn kaymakamlna Merzifonlu Kara Mustafa Paa tyin edildi. Kapudan- deryala ise Memi Paa-zde Mehmed Paa tyin olundu. Ordu yedinci menzilde Filibe'ye vardnda, Karadeniz donanmas ile nehir yolundan

serhad tarafna cephane ve zahire evki yaplmas iin ilgililere emirler verildi. Filibe'de drt gn oturak olup, gereken hazrlklar yapldktan sonra, Sofya'ya ula77 an ordu, burada da alt gn kald. Buradan Belgrad'a doru hareket edildiinde, Halkal-pnar mevkiinde, Sultan IV. Mehmed'den sadrazam Fazl Ahmed Paa'ya bir hatt- hmyn geldi. Padiah bu hatt- hmyununda:"murassa bir kl, mcevherden bir haner, seraser kapl samur bir krk ve sde bir elbise gnderdiini, bunlar giyinip ve kuanp, devlete du etmesini, mmet-i Muham-med'e yararl hizmetler eylemesini" bildirerek, sadrazamn taltif etmitir. Padiah ayn zamanda, sadrazam ile birlikte bulunan yksek rtbeli vezirlerini taltif etmi ve onlara da deerli hediyeler gndermitir. Buradan itibaren seri br ekilde yolum; devam eden ordu, 7 Haziran 1663 gn, Belgrad ovasna ulamtr. Fazl Ahmed Paa, Belgrad'a geldii srada, Avusturya hkmeti, yeni bir eli gndermitir. Bu gelen eli, Tamvar muhafz Kse Ali Paa tarafndan tutulan nceki eli ile birlikte BeSgrad'a geldiler ve sadrazam ile grmek istediler. Belgrad'a varldktan gn sonra sadrzam ile gren yeni eli Baron de Goes ile nceki eli Beris, imparatorun bar teklifini ihtiva eden mektuplarn Fazl Ahmed Paa'ya verdiler. Elilere, mektuplarda yazlanlar okunduktan sonra, ifahen niin geldikleri sorulduunda: "hkmdarlarnn bar isteinde olduklar" cevabn verdiler. Fazl Ahmed Paa ise,"madem ki bar istiyorsunuz, iki seneden beri niin bar bozup, Osmanl hududunda yeni kaleler in ediyorsunuz?" diye sordu. Ayrca, Erdel topranda bulunan Szkelyhid ve Kolojvar kalelerini de zabt edip iine asker yerletirdiklerini, bu kalelerden Osmanl topraklarna ete saldrlarnda bulunulduunu bildirdi. Bu arada, yaklan Osmanl palangalarn, esir edilen Mslmanlar ve onlarn mallarn alkoyduklarn, bunlar kurtarncaya kadar uraacaklarn syledi. te yandan imparatordan gelen mektuplarda, sonu alnacak bir ey k78 maynca, Fazl Ahmed Paa, eliyi tekrar huzuruna ararak, "bar yaplmas iin sana yetki verilmi, buna dir elinde yetki belgen var m?" diye sordu, Eli "evet vardr" deyince, Ahmed Paa: "yleyse, imdi Osmanl devleti ile bar istiyorsanz, Kanije karsnda yeni yaptrdnz Zrinyivar adl kalenin yklmas , Erdel'den Neme (Avusturya) askerinin ekilmesi, esir alnm olan Mslmanlarn serbest braklmas suretiyle" bar yaplabileceini syledi. Eli ise, "bizim bar yapabilmemiz, Szekelyhid ve Kolojvar kaleleri ile birlikte, Erdel'de verimli baz arazilerin verilmesi, buna karlk yeni yaplan Zrinyivar kalesinin yklmas" art ile bar yaplmasna dir bir yetkidir. Bunun dnda herhangi bir bar artna yetkili deiliz" cevabn verdi. Bylece grmeler sonusuz kesildi. Sadrazam, ileri hareket iin hazrlklarn tamamlamaya alrken, Avusturya elilerinin bar artlarn hemen Edirne'de bulunan padiaha bildirdi ve grn istedi. Gelen hatt- hmynda, "Bu gibi bo szlere kulak vermeyip, fermn- hmynum zere, zerlerine varmak iin gereken dikkat ve ihtimam gsteriniz" denilmekte idi. Avusturya'dan son gelen eliyi geri gndermeyen Fazl Ahmed Paa, daha sonra imparatora bir mektup yazarak, ikinci eli Beris ile Viyana'ya gnderdi. Fazl Ahmed Paa, Avusturya imparatorunun ba-vekili olan Duc de Sagan'a hitaben yazd mektubunda: "Bar arzusu iinde imisiniz. stanbul'da iken, bir iki defa kap kethdanz vastasyla, ve imdi gelmi olan eliniz ile mektubunuz gelmi olup, bar yaplmas iin kendilerini grevlendirdiiniz anlalmtr. Biz bar yaplmas iin gayret ettiimiz halde, adamlarnz raz olmamaktadrlar. nk nceki davalarndan aa inmemektedirler. Sylediklerinin ise zerre kadar asl yoktur. Bundan dolay, niyetinizin bizi yoldan al-koymak olduu anlalmtr. Sizin hle ve hd'-anzn hayli zamandan beri haddi ve hesab yoktur. Eer Kanije 79

karcsnda yeniden yaptrdnz kaleyi ykp, Erdel'den askerinizi karrsanz, bara kolayca yaklam olursunuz. Mademki bunlar yerindedir. O zaman aramzda bar yer ile gk aras kadardr. te yer gtrmez asker ile Belgrad'a geldik ve yldz saysnca Tatar askeri de geliyor. Varrz, Hak Tel ezelde ne takdir eylemi ise o olur vesselam" diyerek, savaa kararl ve istediklerini yaptrmaya azimli olduunu ortaya koymutur. Fazl Ahmed Paa, mektubu gnderdikten sonra, Avusturya elisini de ordu ile birlikte brakt. stanbul'dan gelen ve Belgrat'ta hazrlanan balyemez ve kolonborna toplan ile humbara ve havanlar, yeteri kadar mhimmat ve levzmat ile Belgrad iskelesinden yz kadar gemiye ykleyerek Tuna yolu ile Budin'e gnderdi. Bunlarn muhafazas iin de Anadolu beylerbeyisi Vezir erke Kadnm Mehmed Paa ikinci vezir tayin edilerek grevlendirildi. Ordu s-sek'e getikten sonra mektubunu Osmanl elilik heyeti ile birlikte Viyana'ya gnderdi. Ksa bir sre sonra Avusturya elilik heyeti, yeniden ordugha geldi (3 temmuz 1663). Duc de Saan, sadrazam Fzl Ahmed Paa'ya hitaben yazd mektupda, Osmanl isteklerini kabule yanamad gibi, ordunun hareketini oyalayc bir tutum takndndan, bu mektup teatilerinden bir sonu elde edilemedi. Bu arada, mektup alp iindekiler anlaldktan sonra, eliler sadrazamn huzuruna arlarak, daha nce ifde edildii gibi, Kanije karsnda yeni yaptrlan Zrinyivar kalesinin yklmas, Kolojvar ve Szekelyhid kalelerinin Osmanllara teslimi, Erdel'den Avusturya askerinin ekilmesi ve esir mslmanlarn iadesi artlarnn kabul ile, iki devlet arasndaki hududun 1606 ylndaki Zitvatorok anlamasna gre yeniden dzenlenmesi ve bu anlama ile kaldrlm olup, Kanun Sultun Sleyman zamannda konulmu olan yllk 30 bin filori verginin her yl denmesi gibi daha sonra arlatrman artlar hususunda hkmetlerince yetkili k80 lnp klnmadklar soruldu. Eliler, bu artlan imparatora arzetmeden bir ey yapamayacaklarn, hatt, 30 bin filori maddesini imparatora arza dahi selahiyetli olmadklarn ifde ettiler. Elilerin bu cevabndan sonra, Fazl Ahmed Paa, "artk hududa yaklalmtr. Bundan sonra, artlarmz daha da arlaacak-tr." diyerek, elileri adrlarna gnderdi. Eliler ile ilgilenen grevlilere de: "Bir daha bu adamlar yanma getirmeyin, yoksa bir zararm dokunur" dedi. Daha sonra da, Avusturya elilerinin yanna adam katarak, Budin'e gnderip hapsettirdi. Fazl Ahmed Paa, Avusturya elileri ile grp, bir sonu elde edilemeyince, 30 Temmuz 1663 gn, orduyu Avusturya hududuna doru harekete geirdi. Bu arada Avusturya hududundaki asker gelimeleri ve faaliyetleri, casuslar vastasyla, ok sk bir ekilde takip eden sadrazam, Budin'e gelince, byk bir danma meclisi toplad. Harp divannda, ordunun bundan sonra nasl bir hareket yolu izleyecei tartld. Bu arada, snrda herhangi bir dman ordusunun bulunmad anlaldndan, Budin, Sirem ve Semendire sancaklar askerlerini dman topraklarna akna memur etti. Bunlar Besperem kalesinin evresini yakp ykarak, kaleyi ele geirip, iindeki Avusturya ve Macar askerlerini kltan geirdiler. te yandan, Budin'de bir geit resmi yaptran sadrazam, Avusturya elisine bu geit resmini seyrettirdi. Osmanl ordusunun ihtiam ve gc karsnda aknla den eli, alamaktan kendini alamad. Padiahn otanda toplanan harp meclisine vezirler, bey-lerbeyileri ve mer, yenieri ve sipahi aalar ile silahdar, drt aa blk aalan, cebeci ve topu-balar, ocak ihtiyarlan ile dier sava ve gn grm ihtiyarlar katldlar. Sadrazam, daha Edirne'den yola kar kmaz, serhaddin hemen her taafna gnderdii adamlar vastas ile gizlice ald bilgiler dolaysyla, hemen her 81 konu hakknda ok iyi ve salam bir bilgisi bulunmakta idi. Bu bakmdan, harp meclisinde sefer ve serhad olaylar hakknda en iyi bilgi sahibi kendisi idi. Meclisi aarken yapt hitabede: "Benim babalarm, kardelerim. Paalar, beyler, aalar; Allah'a krler olsun,

serhadde geldik, kffr memleketine yaklatk. Aramzda ancak drt be konak mesafa yer kald. Allah'n inayeti ile Budin'den sonra hangi tarafa gidelim. Yank kalesi tarafna m, Komaran zerine mi, yoksa Uyvar'a m niyyet olunsun? Yce Allah'n anna ve ihsanna nihayet yok. Onun ltfuna uygun, hangi taraf tercih edilir ve yararl grlr ise, ona gre hareket edip, o kaleye yryerek, muhasara edelim" diye ayrntl bir sual sordu. Mecliste hazr bulunanlar; "biz padiah kullaryz, her ne tarafa hizmet feman bu-yurulur ise, ona gre gideriz, rey ve tedbir serdar hazretlerimndir" dediler. Fazl Ahmed Paa, yeniden, "sizlerin de serhad ahvaiine vukufunuz vardr, ounuz savalarda bulundunuz, hatrnza ve gnlnze gelen syleyiniz?" diye sorduunda da, ayn cevab alnca, seferin hareket ynn kendisi aklad: "Eer Yank kuatmasna gidersek, yollar zor ve dalktr, evresinde de ferah bir yer yoktur. Burada islam askeri doyumluk alacak bir ey bulamaz. Oras yalnzca salam bir kaledir, duvar dolma ve hendei genitir. Suyu ok akntldr. nne bir nesne duramaz. Yank'a gidersek, sadece bir kale alm oluruz. Vilayet alm saylmayz. ayet Komaran kalesi zerine gidilse, oras da bir ada zerinde salam bir hisardr. Kpr yaplp gemek gerekir. Bu kadar islm askerini o adaya kapatmak uygun deildir. ok zorluk ekilir. Amma Orta Macaristan'da Uyvar kalesi kuatlm olsa: buras da byk bir kaledir. Burasnn alnmasnda pek ok fayda salanr. Ona bal nice kale ve palangalar vardr ki, otuzdan fazladr. Bundan baka, saysz kyleri ve varolar, altn ve gm madenleri bulunan geni bir vilayettir. nallah hem salam bir kale alm oluruz, hem de islm askeri, gnllerinin istei zere, hesaba gelmez ganimete nail olur82 lar. Bir alay ky ve palanga da Ahlah'n ltf ile ele geer ve bir eylet feth olmu olur!" dedi. Bylece Uyvar kalesinin kuatlmasna karar verilmi oldu. Bunun zerine, ertesi sal gn, Estergon kalesi nlerinde Tuna nehri zerine bir kpr yaplmas iin, Budin beylerbeyisi vezir Sar Hseyin Paa tayin olundu. Yanna Karaman beylerbeyisi Kaplan Mustafa Paa ile Nibolu sancabeyi Kad-zde brahim Paa kap halklar ile birlikte yardmc klndlar. Ordunun harekete gemesinden nce, sadrazam Fazl Ahmed Paa, ssek'de grtkten sonra, Budin'de hapsedilmelerini emrettii eliler ile yeniden grlmesini istedi: "nk, stanbul'da, Belgrad'ta ve ssek'te yaplan grmelerde inatlarnda srar ettiler, imdi artk snrlarna geldik, memleketlerine girmek zereyiz, belki syleyecek bir szleri vardr.'' diyerek, daha nce ileri srdkleri artlar dorultusunda, grmeyi Budin beylerbeyisi Kse Ali Paa'nn gerekletirmesini istedi. Kse Ali Paa, eliler huzuruna geldiinde, Avusturya'nn Er-del'den askerlerini ekmesini, Szekelyhid ve Kolojar kalelerini boaltmalarn, Zrinyivar kalesini ykmalarn, 30.000 altn yllk vergi vermelerini ve ahidnmeye kararlatrlm olan iki yz bin kuru demelerini bildirdi. Sonunda da "daha nce de konuulduu gibi, bu artlara ne dersiniz, ite Uyvar'a niyyet eyleyip harekete getik ve Estergon nnde kprleri kurdurduk. Aramzda ancak drt konak mesafa kald. imdi de bara yanamaz msnz?" dedi. Eliler, "bar yapalm" demekten baka ere bulamadlar. Kse Ali Paa ise, barn Kanun Sultan Sleyman zamanndakine gre mi, yoksa Kuyucu Murad zamanndakine gre mi yapalmsm sordu? Eliler, Kanun Sultan Sleyman'n zamannn baka bir zaman olduunu, barn bugn artlarna gre yaplmasn isteyerek, Erdel'den askerlerinin karlmas, kalelerin yklmas ve dier kalenin boaltlmas iin, on be gn mhlet istediler. Ancak Kse Ali Paa, bu istein zaman kazanmaya ynelik bir oyalama olduunu bildii iin: "Vallahi u andan sonra bir gn veya bir saat daha burada oturmayz, serdarmzn da cevab byledir. Hemen Uyvar'a doru yola koyuluruz" cevabn verdi. Eliler buna yanamadklar iin, bir anlama mmkn olmad. Konumalar uzayp gitti. Perde arkasndan konumalar duyan sadrazam bir sre sonra divana geldi. Elilere "ho geldiniz" dedikten sonra, niin geldiklerini sordu. Eli; "bar iin geldim, imparatorumun da istei

budur" deyince, sadrazam, "Peki, bizim isteyeceklerimizi boynuna alabilir misin?" diye sordu. Eli: "Evet alrm" cevabn verdi. Sardazam, bu cevap zerine: "Bir ka trl bar yaplr ki, birisi, l-i Osman padiahnn cmle kullar, evlerinde, zevk ve safalarnda iken, iki taraf bar yapmtr. Bir dieri, devlet vekilleri ve ordu seferde iken bar yaplmtr. Bir baka trls ise, yer gtrmez asker ile, Drlharb'a girilmek zere iken bar olmutur. te biz imdi, azametli ordumuz ile, yldz saysnca Tatar askeri ile lkenize geldik. Daha nce stanbul'da iken, bar iin baz artlar sylemitik, mkl karlanmamt. te, bu kadar askeri, oradaki inadnz yznden buraya kadar getirdiniz, bundan dolay, imdi yaplacak olan bar, baka zamanlarda yaplan barlara benzemez. Kanun Sultan Sleyman zamannda, yllk otuz bir altn vergi ile bar yaplm, Kuyucu Murad zamannda ise, iki yz bir guru pikes verilmek suretiyle olmu, bunlardan hangisini kabul eylersiniz?" diye sordu. Avusturya elisi, "Kanun zamannda yaplan bar bilmiyorum, ama Koca Kuyucu Murad Paa ile yaplan bar biliyorum ve defterimizde, yllk iki yz bin guru verilmesi yazldr" karln verdi. Bunun zerine sadrazam, "szn ettiiniz iki yz bin guru, askerimizin bir gnlk arpa bahasdr. Biz sizinle anlama yapmak istiyoruz" buyurduunda, Avusturya elisi: "Hal bu is84 teiniz zere, imparatorumuz sikkeli altn vermek niyetinde deildir" karln verince, sadrazam Fazl Ahmed Paa: "Bu kadar zamandan beri, vuku bulan toplantlarda sznz dolatrp, bir trl sulha yatmyorsunuz. Allah'n izni ile biz iimizi biliriz, sen var Budin kalesinde otur. Zevk ve safada ol. Hatrn ho tut. Eliye zeval yoktur. Biz efendinin memleketine varp, bakalm, Allah ne gsterir" diyerek, eliyi Budin'de tutmalarn istedi. Osmanl ordusu, bu grmelerden sonra, Budin'de on bir gn daha kald ve Estergon tarafna yola koyuldu. Viegrad'da bir sre dinlendikten sonra, Estergon ovasnda adr kuruldu. Bu srada, nehir zerine yaplan kpr bitmek zere idi. ki ayda tamamlanmas gereken kpr, ok daha ksa bir sre ierisinde tamamlandndan, muhafazasna Kaplan Mustafa Paa ile Nibolu valisi Kad-zde brahim Paa kaplar askerleri ile memur edildiler. 4 Austos 1663 gn, Kprnn tamamlanmasndan hemen sonra, Budin valisi Kse Ali Paa ile Halep beylerbeyisi Grc Meh-med Paa ve Anadolu Beylerbeyisi Vezir Yusuf Paa, on oda yenieri ile birlikte, kprden kar tarafa geerek, dmann herhangi bir saldrsna kar muhafaza grevini stlendiler. Osmanl ordusu kpr ina,as ile megul olup, kar tarafa asker geirmekte iken, Macar asll iki kii, Osmanl ordusundan kaarak, Uyvar kalesinin kumandan Forgacs'n yanna vardlar. Bunlar, dmana Osmanl ordusunun durumu hakknda bilgi vererek, kpr'y gemek zere olduklarn, hatt Cierdelen yakasnda 3.000 Osmanl askerinin muhafzlkla grevlendirildiini, bunlarn bir basknla krlmas halinde byk bir stnlk kazanlacan bildirdiler. Uyvar kalesi kumandan Forgacs, bu haberden ok memnun kald. Hemen on bin kadar svari ve piyade sava seerek, Osmanl kuvvetlerine baskn yapmaya karar verdi. Forgacs, Cierdelen'deki Osmanl aske85 rini krdktan baka, kpry ele geirip, Osmanl ordusunun geecei yollar kapamak niyetinde idi. Bunun iin, sabah erkenden, askerini harekete geirdi ve toplarn top arabalar ile yrtt. O gn, Nibolu valisi Kad-zde brahim Paa, karavol hizmetinde bulunuyordu. lk saldrda geri ekilmek zorunda kalan brahim Paann iine dt zor durumu-gren Halep Beylerbeyisi Grc Mehmed Paa, askerini savaa soktu. Taraflar arasnda sava balayp, meydan grlt sarnca, btn Osmanl kuvvetleri harekete geti ve gazilere yardma kotular Akama kadar sren iddetli sava sonrasnda, pek ok dman "katledildi. Bu arada, ayaklan bal develerin rkmesiyle meydana gelen kargaadan da Avusturya kuvvetleri korkuya kaplp, perianlk gsterdiler. ki binden fazla dman askeri ldrld. Sava sona ererken, Kaplan Mustafa Paa ile Anadolu beylerbeyisi Yusuf Paa da, yetitiler. Bunlar firar etmekte olan dman takip ederek, bir haylisini krdlar ve btn arlklarn ele

geirdiler. Bir oklarn da esir etmelerine ramen, kumandanlar Forgacs, kaarak Uy var kalesine girdi ve yakalanmaktan kurtuldu. Cierdelen tarafndan savalar vuku bulurken, Estergon yakasndaki Osmanl kuvvetleri de toplar atarak, arkadalar coturdular. Bu arada, kprden hzla daha ok sayda asker geirmeye altlar. Dman Askerinin ok sayda l verip, bozulmas ve firarndan sonra, Kprl-zde Fzl Ahmet Paa, gazileri dllendirdi ve eitli mkafaatlar verdi. te yandan, dman takip eden paalar da aldklar esirleri ve bayraklar sadrazamn huzuruna getirdiler. Fazl Ahmed Paa, dman kumandanlarnn Budin kalesinde hapsedilmelerini emretti. Dier esirlerin nemli bir ksm da ordu nnde idam edildiler. Uyvar Kalesinin Fethi: Cierdelen sava ad verilen bu savatan sonra, Yenierilerin 86 de, Estergon'dan kar yakaya gemesiyle, Uyvar zerine son yrye baland. Szitva adl kk nehir zerine, Budin beylerbeyisi Sar Hseyin Paa ile Bosna beylerbeyisi Vezir Kse Ali Paa ve Karaman beylerbeyisi Vezir Kaplan Mustafa Paa'nn askerleri ile kurduklan kprden geildi. Kpr kurulmasna Nibolu valisi Kad-zde brahim Paa da yardm etti. Osmanl ordusu Szitva (Jidva) kprsnden getikten sonra, Nitra suyu zerindeki kprleri te tamamlayarak, Uyvar kalesinin nne geldi. Nihayet 12 austos gn, Osmanl kuvvetleri,Uyvar kalesinin bat tarafndaki Be kaps olarak bilinen kapnn karsnda grndler, sadrazam Fazl Ahmed Paa'nn ota, burada Tepsi ovas olarak bilineir mevkie kuruldu. Avusturyallar, Szitva suyundan itibaren, Trk ordusunun geecei gzergh zerinde, birok arklar aarak, bunlan sular ile doldurmutu. Bylece meydana gelen bataklklarda Trk ordusunun ilerlemesini engellemek istemiti. Ancak bunlara ramen, heybetli Trk ordusu kale burlarnn nne dizilince byk bir korkuya kapldlar. 17 austos gn, sadrazam askerlere kuatma iin malzeme datlmasn emretti. Daha sonra, ortadan sadrazam Fazl Ahmet Paa ve Rumeli beylerbeyisi Bykl Ali Paa ile Yenieri aas Salih Aa, kul kethdas da sekiz kta balyemez top ile mevzie girdiler. Sa kolda ise Bosna beylerbeyisi Vezir Kse Ali Paa, zaarc ba yedi kta balyemez top ile kuatmaya balad. Sol kolda da, Anadolu beylerbeyisi Vezir erke Yusuf Paa ile saksoncu-ba alt kta balyemez top ile grev aldlar. Komaran kaps tarafna da Karaman beylerbeyisi Vezir Kaplan Mustafa Paa, kt-a top ile hazr bulunda, sa ve sol garibler de kendisine yardmc tyin edildiler. Osmanl ordusu akamdan metrise girdi. Bylece Uyvar kalesi 87 drt bir taraftan kuatlm ld. Kuatma hazrlklar tamamlandktan sonra, sadrazam Fazl Ahmed Paa, Uyvar kalesi bakumandan Forgacs'a bir mektup gndererek, kaleyi teslim etmesini istedi. Fazl Ahmed Paa, teslim mektubunda: "Sen ki Orta Macar'n a'-ynndan Forgacs vesair kalenin kapudanlarsz. Malumunuz ola ki hl evketlu azametli ve mehbetlu ve kudretl, yer yznn halifesi ve cemi' padiahlarnn ulusu islm padiah efendimiz veziri ve serdr- sipehslr ve Allah Sbhnehu ve Tel hazretlerinin emr-i erifi ve peygamberimiz iki cihan gnei Muhammed Mustafa aleyhisseltu vesselamn mucizt- kesiret'l-berektiyle serasker-i nusret-ir olup yer gtrmez ve hadd hasri yok islm askeri ve kuvvetli efendimiz emriyle fermnyla naallahu Tel Uyvar kalesinin feth teshiri niyyetiyle askir-i nusret-mansre ile geldik. Eer kaleyi teslim edersen, iinde olan byk ve kk her kim var ise olsun, cmlesine aman- Allah ve aman- Resul verilip, can ve malnza taarruz olunmayp, murad eylediiniz mahalle irsal ve isal olunursunuz. Kalmak murad idenlerinizin mal ve mlkleri ellerinde ibk olunur. yle ma'lm oluna ve inaallahu melik'l-rahm cenk ile feth olundukda, kebr ve say gir ve fakr ve gan her kim olur ise olsun aman verilmeyip, yerleri ve gkleri yoktan var eden eriki ve nazri yok Allah Sbhnehu ve Tel hazretlerinin avn-u inyetiyle inallahu tel cmlesi kltan geirilir. erat-i erife-

mizin hkm budur ki yazlmtr. Azametl efendim, padiah- islam hazretlerinin bu kalede Murd- erifleri Macar halkna ne mertebe ltf ve insan in olduu malumlar olayd, evladlarn kurban ederlerdi. Vesselam" diyerek, kalenin vire ile teslimini istedi. Mektubu Mehmed Aa ve brahim odaba kale yaknna kadar gtrdler. Ellerinde beyaz bayraklar olduu halde kaleye yaklaan grevli Trkler zerine, Avusturya askerleri kurun yadkmakta idiler. Sonunda Mehmed Aa kale kapsna davet edilerek, istei soruldu. Mehmet Aa'dan mektup alnd ve kendisi ieri sokulma88 di. Ancak, ieride Trke bilen olmad iin, sonunda Mehmed Aa ieriye davet olunarak, kendisinden mektubun Macarca yazl olarak getirilmesi istenildi. Sadrazam Macarca mektup yazarak gnderdi. Avusturyallar, mektubu okuduktan sonra, meclis toplayp konuya greceklerini ve yarn cevap vereceklerini bildirdiler. Mehmed Aa, durumu sadrzam Fazl Ahmet Paa'ya ilettiinde sadrazam, ordunun meterislerde son hazrlklarn yapmalarn, yarn sabah erkenden top atlarna hazr olmalarn emretti, kaleden cevabn gelmesine baklmadan, askerler hazrlklarn tamamladlar. Sabah olunca, kaledekiler: "Biz kale veremeyiz ve ieriden de kmayz, dinimiz uruna sava kabul eyleriz. lmden de kamayz" diye burlardan bardklar gibi, alarga toplarna da ate verdiler. Osmanl ordusunda da, sabah namazndan sonra, fetih iin dualar edilip, kurbanlar kesildikten sonra, btn toplara ate verildi. Geceleyin ay tutulmas olmas yznden, Osmanl askerlerini metrislerini biraz daha kaleye yaklatrdlar. Burada, Avusturya mparatorunun ba-veziri olup Montecuccoli'nin nemli miktarda Alaman askeri ile, Zrinyi-olu'nun kardeinin de Hrvat askeri ile birlikte Uyvar'm yardmna gelmekte olduklar haberi alnda. Ayn zamanda, Tatar askerlerini kumanda eden hann olu Ahmet Giray'dan, sadrazam Fazl Ahmet Paa'ya bir mektup geldi. Ahmed Giray, mektubunda, ordusu ile Orta Macar blgesine girdiini, Solnok'a drt menzil yerde sadrazamn mektubunu aldn, Orta Macar ierisinden geerken, Kolojvar kalesi altnda, iki yz kadar Neme askerini krdklarn, Sakmar kalesinden, Mslmanlar zerine saldran dman yenilgiye urattklarn, karlarna kan dmandan kurtulan olmadn bildirdi. Bu haberler, Uyvar kuatmasnda olan Osmanl askeri zerinde sevin yaratt. Bu haberlerden sonra, Uyvar kalesi daha iddetli bir ekilde dvlmeye baland. Be kaps ta89 rafndaki salam bir tabyasndan Osmanl askerleri zerine baskn vermek isteyen Avusturya askerleri, yenierilerin gayretli savunmalar sonucu geri pskrtld ve dmana ar kayplar verdirildi. Kse Ali Paa'nn da yardma gelmesi ile, firara balayan dman takip eden Trk askerleri, bu tabyada iki kapy ele.geirdiler. Ancak, kaledekilerin iddetli savunmalar sonucu, Trk askerleri geri ekildiler. Fakat bu arada, dmana burada da ar kayplar verdirildi. Avusturyallar Be kapsnn ierisinde kapanp kaldlar. D tabyay ele geiren Trkler, bu atmada iki yz kadar ehid verdiler. Tabyann ele geirilmesinden -sonra, kuatmada nemli bir stnlk elde edildi. te yandan Uyvar'a su tayan kanallar kapatld ve ehirdekiler susuz brakld. Uyvar kuatmas btn iddetiyle srerken, yukarda ksaca deinildii gibi, Orta Macar blgesini geen Ahmed Giray emrindeki seksen bin kiilik Krm askeri ile, Uyvar nne geldi.Beraberinde Eflak ve Bodan beyleri ve askerleri de vard. Krm askerlerinin gelip, orduya dhil olmasndan ksa bir sre sonra, Ba-kumandan Montecuccoli kumandasndaki 30.000 kiilik Avusturya ordusu, Uyvar kalesinin kar yakasnda, suyun br tarafnda ordugh kurmutu. Montucuccoli'nin, kuatmadaki Trk askerini datarak, kaleye girmek istedii haber alndndan, sadrazam Fazl Ahmed Paa, Krm, Kazak, Bodan ve Eflak askerlerinden seksen bir kiiyi grevlendirerek, Avusturya imdat kuvvetini anszn bastrmak teebbsnde bulundu. Avusturya yardmc kuvvetleri be yz kadar asker ile pusuya yatp, geidi tutmak zere ileri ktlar. Ancak Tatar askerleri,

baka bir yerden anszn suyu geerek, bu kuvvetlerin arkasna dtler. Bunlardan baka, dier baz birlikler de nehri gemeyi baardlar. nclerle sava balaynca, dman taburu, tamamiyle hcuma geti. Bu srada evrede 90 bulunan Tatar askerleri ile teki kuvvetler dmana dalkl hcuma getiler. Montucuccoli'nin askerleri ksa zamanda malubiyete uraynca, firara baladlar. Dmandan iki bin kadar krld gibi, pek ou da esir oldular. Ayrca Avusturya kuvvetlerinin btn arlklar, Trk askerleri tarafndan ele geirildi. Kuatmann on drdnc, yani 29 Austos gn, yenieriler, kale hendeklerine toprak srmeye giritiler. Drt nbet srlen toprak, drt gnde da gibi yld. Kale hendekleri toprakla doldurulduktan sonra, surlara hcum emri verildi. Kse Ali Paa ile Anadolu beylerbeyisi Vezir Yusuf Paa kollarndan atlan toplarla, surlar harabe haline getirildii iin, buralardan saldrlar dzenlendi. Dman, alelacele yklan yerleri onarp, saldrganlara, tfenkle karlk verdiinden, Trk askeri epeyce zahmetlerle karlat. Ancak hcumlar yle iddetli olduki, zaman zaman gediklerden ieri girildi ve burlara trmanld. Artk surlarn tepelerinde savalar yaplmakta idi. Bu savalar srasnda Anadolu Beylerbeyisi Vezir Yusuf Paa, bir kurun danesiyle yaraland ve drt gn sonra ehid oldu. 4 eyll gn de Rumeli beylerbeyisi Bykl Ali Paa ehid dt. Bu arada yaan yamurlar, Trk askerlerini balk iinde mcadele etmek zorunda brakt. Sadrazam Fazl Ahmed, Uyvar kalesinin evresindeki btn askerlerin metrislerini dolaarak, onlara ihsanlarda bulunduu gibi, diz boyu amura girmekten de ekinmiyordu. Onun bu hareketi askerlere byk bir evk ve cesaret veriyordu, baz yaknlar, "Sultanm, niin byle tehlikeli bir vaziyette metrislere giriyorsunuz?" dediinde, Fazl Ahmed Paa, "Merhum Tayyar Mehmed Paa, Badad muhasarasnda her gn metrisleri gezer imi, dostlar kendisini byle ikaz ettikleri zamanda da, daha ak yerlere gider imi. Yine bir gn ak bir yerde dururken, dostunun biri eteine sarlp, meded efendim, orada durmayn demi. O da sa-knmayp, berkarar olmu ve ehid dmtr" derdi. 91 Kuatma bu karar zere srerken, akna giden Krm askerleri ile Yal aas eitli ganimet mallar, zahire ve kalabalk esir gruplar ile dndler; onlarn getirdii mallar, orduya byk bir rahatlk kazandrd. yle ki kz ve koyun says binleri at. Viyana kaplarna kadar uzanan aknclar dman arazisinde geni tahribal yaptlar. Bu arada pek ok dman askerini de katlettiler. Krm askerleri ile aknclarn bu baars, Trklerin moralini ykselttii gibi, kaledekilerin yardm bekleme mitlerini tamamiyle yok etti. Sadrazam Fazl Ahmed Paa, kale hendeine toprak srdrmeyi devam ettirerek, suyun yarsn doldurdular. Karlkl top ateinde stnl elinde bulunduran Osmanl topular, dmana gz atrmadklarndan dolay, kalede sknt had safhaya ulamt. y-leki, dmann bir top ateine karlk, Fazl Ahmed Paa, top atlmas iin metristeki askerlerine emir vermiti. Sonunda bu ekilde top at dolaysyla, Avusturya askerleri kale burlarndan ban karamaz oldular. Yalnzca gecenin karanlndan istifde ile, Trk adrlarna ve metrislere doru top atei yapar oldular. Ancak bu top ateinden Trk ordughna herhangi bir zarar erimemekte idi. Bundan dolay, bir sre sonra gece ateine de son verdiler. Surlarn iyice ypranmas ve Trk top atei sonucu toplan paralanan dman, savunmada yetersiz kalnca Trk serdengetiler hendek duvarlarna aslmaya baladlar. Kale dibindeki aranpoller-de bulunan dman askerlerinin bir ounu krp, dierlerini esir alarak dndler. Bu durum karsnda Avusturya kuvvetleri kale dibindeki gazilerin zerine, baruta bulam bez paralar, ta ve dier savunma malzemeleri ile kar koymaya alyorlard. te yandan kazlan lamlar da kar harekt ile engellemeyi srdryorlard. Sonunda, Rumeli beylerbeyiliine getirilen Mustafa Pa-a'nn fikri ile, kale divan dibi kazlarak destee alnd. Hemen

92 harekete geen lamclar, o gece yirmi arndan fazla yer kazarak, suru kaln direkler zerine aldlar. Sabah namaz ate verilince, toplar da buraya atee balaynca, hendek yklarak, suya doru kayd. Arkasnda bir tepe gibi toprak yn grnd. Burada her ne kadar gedik ald ise de, yukar trmanmak hayli mkil olduundan, askerler saldrya geemediler. Fakat Tk ordusu, bu durumda lam kazma iini eitli yerlerde tekrarladlar. Kaledekiler ise, kar lam harekat ile alan gedikleri kapadlar. Her iki taraf da byk kayplar vermesine ramen, kanl arpmalar uzun sre devam etti. Uy var Kalesinin teslimi: Uyvar nnde Trk askerinin cesaret ve azmi, kaledekileri iyice yldrmt. ViyanaMan herhangi bir yardm gelmemesi, kaledeki askerin top atlarnda ve yrylerde byk kayplar vermesi giderek erzak ve cephane skntsnn ba gstermesi, mdafileri daha ok dndrmeye balamt. Bu arada, Trk askerlerinin her halkrda saldrya gemekten ekinrnemeleri ve asla ylgnlk gstermemeleri de, kendi sonlarn iyi olmadna dellet etmekte idi. Birka gn byle getikten sonra, Trk ordusunda, lamclar koldan yeni lam kazma iine koyuldular. Lam patlatldktan sonra da, askerin yry iin hazr bulunmalar emredilince, bunu duyan kaledeki Avusturya ordusu ba-kumandan Forgacs, kaleyi kurtarmaktan tamamen midini kesii. Kuatmann otuz sekizinci gn, "el-aman elanan" diye bararak, beyaz bayrak ile aman istediklerini bildirdiler. Be kaps zerinden sarktlan bayra gren Osmanl askerleri, durumu sadrazama bildirdiklerinde, Fazl Ahmed Paa, kllarn bellerine balayp, uyank durmalar iin askerlerine emirler verdi. leye doru kale iinden iki kii kt ve sadrazamn huzuruna geldi. "Kalenizi Allah mbarek eyleye. Mal ve canmza zarar gelmemek zere, aman dileriz" dediler. Sadra93 zam dmann istedikleri kabul etti. Uyvar'daki Dmann istedii Hususlar unlard : 1. Mal ve canlarna zarar gelmeyecek, 2. Tatar yz grmeden gidilecek, 3. Arlklarn nakli iin bin kadar araba verilecek, 4. Kaleyi byk fedakarlkla muhafaza ve mdafaa ettiklerine dir, imparatora gsterilmek zere ellerine mektup verilecek, 5. Kaleden kmaynca, Osmanl askerleri kaleye girmeyecek, 6. Kendilerine zahire verilecek, 7. Yarallar kalede kalp, iyi olduktan sonra, yerlerine dnebilecek, 8. Kaleden knca, bayraklar alp, trampetleri alnarak gidilecek. Fazl Ahmed Paa, bu artlan dinledikten sonra, kaleyi Trklere teslim ettikleri iin yas tutacaklar yerde, son teklifte belirtikleri gibi, trampetlerini alarak ve bayraklarn aarak gitmek istemeleri karsnda : "Byle yapmaya utanmaz iseniz, yapn. Tablhanenizi dvn, borularnz aln ve bayraklarnz an" dedi. Sonra da, ne srlen artlar iin: "Mal ve cannza zarar ve ziyan olmaz, sizi ordudan geirmiyelim. Ancak bir gnlk zahire ve drt yz araba verelim ve selamet ile Komaran adasna gtrelim. Fakat gediklerle kale bedenleri bugn zabt olunsun" dedi. Sonunda bu konuda uyuuldu. Kale igal edildii gibi klliyetli miktarda cephane, top ve erzak ele geirildi. Uyvar'daki askerleri ve gitmek isteyen halk, Komaran adasna gtrmekle Kaptan Mustafa Paa grevlendirildi. Kale iinde kalmak isteyen halka da aman verildi. Bylece, Fzl Ahmed Paa, ilk seferinde, son derecede iyi savunulan salam Uyvar kalesini Osmanl devletine kazandrm oldu (13 Eyll 1663). Trkler hemen kaleyi tamir ettiler. ine muhafz asker, yerli kullan, cebeci, topu, azeb, martolos gibi drt bin kadar asker ile pek ok sava malzemesi konuldu. Uyvar kalesinin Trkler tarafndan ele geirilmesi, Avusturya devleti iin byk bir znt kayna oldu. Zitvatorok anlamasnn yenilenmesi iin, iki devlet arasndan yarm yzyldan beri devam eden dmanlk olaynn ilk byk hadisesi olmas bakmndan, Avusturya bu

kalenin elden kmasndan sonra, geni bir propaganda teebbsne gemitir. Birok eserler yazlm, vaazlar verilmi, Uyvar kalesinin kuatlmasndaki Trk iddeti ve Avusturya askerlerinin kahramanca savunmalar o kadar derin izler brakacak ekilde anlatlmtr ki, sonunda "Uyvar nnde Trk gibi kuvvetli" sz, bir darbmesel haline gelmitir. Uyvar Kalesinin Fethinden Sonra Dier Baz Kalelerin Ele Geirilmesi ve Belgrad'a Dn: Uyvar kalesinin yukarda anlatld gibi, ele geirilmesinden sonra, Osmanl ordusu, kn yaklamakta olduunu da hesaba katarak, snrl baz hareketleri gerekletirmeye balad. Uyvar kalesinin fethi ile, evresindeki baz toprak paralar da Osmanl devleti snrlar iine katlmt. Uyvar'a yakn bulunan kalelerden Novig-rad kalesi epeyce nemli idi. Sadrazam klamak iin Belgrad'a dnerken, Uyvar'a gelirken takip ettii Gran yolu brakarak, Tuna'nn sol kysn izleyerek dnmeye balad. Yolu zerinde bulunan No-vigrad kalesinin alnmas iinde, Kaplan Mustafa Paa'y grevlendirdi. Mustafa Paa, emrindeki askerler ile Novigrad kalesini kuattktan 27 gn sonra ile geirdi (4 Ekim 1663). Bundan sonra, Yine Orta Macaristan'da bulunan Nitra adl kale de Osmanllarn eline geti. Bu arada Belgrad'a dnn hzlandran sadrazam Fazl Ahmed Paa, Krm askerlerini, dman topraklarna byk bir 94 I 95 akna memur etti. Krm Tatarlar, Moravya ve Silezya'y batan baa tarayarak, 80.000'den fazla esir ve hesaba gelmez ganimet alarak dndler. Sardazam, Uy var kuatmasna gecikmeli olarak gelen Erdel voyvodas Apafy Mihal'e ileri srd bahaneler dolaysyla ses karmad. Novigrad ve Nitra kalelerinden sonra, yolu zerindeki Leva mstahkem mevkiini de ele geiren Fazl Ahmed Paa, a kalesi nnden geerek Budin ehrine ulat. Burada, Bflak, Bodan ve Kazak askerlerine izin verdi. 20.000 kiilik bir kuvvetle Uyvar kuatmasn gelen Kazak Hatmam'na ertesi yl da sefere gt'mesi emrini vererek, klana gnderdi. Fazl Ahmed Paa, Budin'e gelince, burada hapiste tuttuu Avusturya elisini huzuruna getirterek : "Seni burada alkoyduk. Birka gn memleketinizde gezdik, yrdk. imdi klaa gideriz. Sen de efendine var, bu kd gtr. Kanije karsnda sulha aykr olarak yaptnz kaleyi ykn, Erdel'den askerinizi karn. yolumuz uraynca, yeni yaptnz kaleyi ykar, Erdel'den de askerinizi karrz" dedi. Msveddesini bizzat kendisinin yazd ve eli ile Avusturya mparatoru I. Leopold'a gnderdii mektubunda da u hususlara deindi : "Hristiyan emirlerinin seilmii, sc\ ilerin direi ve nasranlerin mehabetl Neme imparatoru, bavekiliniz Duc de Saan ile komuluu lyk ve aramzda bu derece sav g gsterilen dostlua yakr, selam ve hayr dualardan sonra, yaklmas gereken budur ki, bundan nce bu dostumuz, evketl azametli ve kudretli yer yznde olan padiahlarn ulusu efendim padiah- islm ve ehinh- kffe-i enam hazretlerinin Rikb- hmynlarndan yer gtrmez Trk askeri ile, Engrs serhaddine yneldiimizde, Kapu kethdanz ve dier gelen adamlarnn eliyle, vasl olan mektuplarnzda, bara ynelik iki tarafa yararl ce96 vaplar bulunmad. Ayrca Belgrad ve ssek'de, hatt Budin'e gelince birka defa eliniz konuturuldukda, bar salamlatrr bir szleri olmad. Btn sz ve fiillerinde vakit geirip, iin halledilmesini engellemeye altklarndan baka bir ey anlalamad. yleki bu kadar yldan beri, aramzda rabet gsterilen sulh ve bara, yine meyi ve rabet edilmesi hususuna dir bir hareket grlmedi. Bilmemki eliniz, devletinize ve lkenize barn hayrl olduunu anlamad m yoksa? Veya, memleketinizde, gerekten, hak sbha-nehu ve Tel'nn bu devlet-i ebed'e, inayet ve ihsan ettii kuvvet ve kudreti anlayp bilebilecek, gn grm ihtiyarlarnz kalmad m? Yoksa elilerinizin elinde, ruhsat ve istikll mi yoktu. Hele her zaman getirildiklerinde, sulh ve barn teyidi ve tecdidi mzkere olunduunda, askya

alnmas veya geciktirilmesi hususunda zr ve bahanelerden baka szleri olmad. Daha sonra, bu uurlu ylda ecaatl efendimin basit bir iareti ile saysz asker ve Tatar cengaverleri ile memleketinize varlp, feth olunup ele geirilen kalelerinizde ve kylerinizde halknz islm atlarnn aya altnda pyimal edilip rusvy klnd. Bunlar bildiiniz iin geni bilgiye muhta deilsiniz. Bu k da kendimiz Belgrad'ta ve btn Trk askerleri ile Tatarlar, Macaristan serhaddinde klamak zere dalmlardr. Bu kadar seneden beri, aramzda korunan dostlua dayanarak, kethdanz Reinnger alkonulup, gelen eliniz, bu mektup ile tarafnza yollanmtr. naallahu Tel, ulatnda, sulhu yeniden yapmak iin gayret gsterilir ise, konuyu yce padiahmn eiine arz eder, bar iin belki de rzalarn tahsil ederim. Amma mektubumuzun iindeki yazlanlara riyet olunmayp, bilinmedik bir durum kalmamken, yine nceki gibi, fikirsizlik edip, hayrl olan husustan e-kinirseniz, Yce Allah'n inayeti ile evvel baharda, il ve memleketiniz ahalisinin grecekleri ahvle sizler sebep olmu saylrsnz. Ona gre lkenizin ileri gelenleri ile mavere edip, ii hayrl bir neticeye getiriniz. Mektubumuzun cevabn dah 97 elendinneyip, tez gnderesiniz. w vseHin Sadrazam, Avusturya imparatoruna bu mektubu gnderdikleri sonra, Avusturya'nn kap kethdas Reninge'i de yanma alarak Belgrad'a doru yola kt. Yeni Palanga mevkiine geldii zaman. Kaplan Mustafa Paa'y serasker tyin ederek, Bat Macaristan blgesinde Zrinyi-olu'nun lkesini vurmaya gnderdi. Yanna da 50.000 Tatar askeri ile birlikte Kanije Sancakbeyi Pantor Hasan Paa'y yardmc olarak grevlendirdi. Daha sonra stoln-Belgrad sancak beyine de ferman gnderilerek, Kaplan Mustafa Paa'nn emrine girmesi emredildi. Osmanl Ordusu, Budin'den Belgrad'a dnerken, yolda ok souklarla karlald. Ancak yerler buz tuttuundan amur veya balk olmad. Epeyce hayvan telefat oldu. Belgrad'a gelince, askerin iki kist ulufelerini datan sadrazam, ilkbahara kadar yeniden sefer hazrlklarnn yaplmasn emretti. Kendisi de Belgrad'a kald. Dman Askerinin K Harekt ve Trk Ordusu Tarafndan Yenilgiye Uratlmas : Osmanl ordusu Belgrad klana ekilince, Avusturya imparatoru, serhaddeki boluktan yararlanmak amacyla, bir k harekt balatmaya karar verdi. Birinci derecede Uyvar'n elden kmasna bir karlk vermek istiyordu. General Zrinyi-olu ile General Hohenlole kumandasnda, 50.000 kiilik bir Avusturya kuvveti 1664 yl banda, Osmanl serhadnne geldi. 25 Ocak 1664 gn de Zietvar kalesini kuatt. Kanun Sultan Sleyman' son seferinde ele geirilmi olan bu kale, serhadde nemli bir mevke s-hib bulunuyordu. Avusturya ordusu, kaleyi kuatmadan nce. Trklerin elinde bulunan Berzence, ve Bobofa kalelerini ele geirmi bulunduundan moralman iyi durumda idi. 98 Sadrazam Fazl Ahmed Paa, bu srada Belgrad'da bulunuyordu. Dmann Sigetvar kalesini kuattn haber alnca, ssek'de klamakta olan Haleb Beylerbeyisi Grc Mehmed Paa ile Kaplan Mustafa Paa'y, dman ordusuna kar gnderdi. Bunlara bir ksm Krm askerleri de yardmc oldular. 2 ubatta da sadrazam, Belgrad'tan Budin'e doru hareket etti. Mevsim k olduundan, her taraf buz tutmutu. Bu bakmdan Osmanl ordusunun harekt epeyce zor oluyordu. Dier taraftan Zietvar nndeki su da donmu bulunduundan, Avusturya askerleri, buzlarn zerinden geerek kale altna kadar gelebiliyorlard. Sadrazam henz ssek'e ulamadan, Osmanl askerlerinin geldiini haber alan Avusturyallar, 6 ubat 1664 gn, hi bir baar elde edemeden Sigetvar kuatmasn kaldrarak, geri ekildiler. Ancak, General Zrinyi-olu, geri ekilirken, ssek kprsn tutup, Peuy kalesini kuatmaya karar vermiti. Peuy'a en yakn yerde bulunan Krm askerleri, kalenin kurtarlmas iin emir aldklarnda, havann souk ve yollarn da buzlu olmas dolaysyla, Avusturya kuvvetleri ongun kadar Peuy nlerinde kaldlar. Kalenin ksa zamanda ele geirilmesini mmkn

grmediklerinden, Trk ordusunun yaklamakta olduu haberi zerine, on gn sonra buradan da geri ekildiler. Bu ekilme srasnda bir ok Avusturya askeri souktan donarak telef oldu. Arkalarndan yetien Kaplan Mustafa Paa da, Zrinyi-olu'na epeyce kayp verdirdi. Sigetvar ve Peuy'da hi bir ey elde edemeyen Avusturyallar, Peuy kalesi kuatmasnda aralarnda anlamazlklar da ktndan, Kanije karsnda bulunan Zrkyivar kalesine gelmilerdi. Ancak burada anlamazlklar devam etti. zellikle, Zrinyi-olu ile Hohenlohe arasndaki gerginlik, baz beylerin dalmasna neden oldu. Bu arada, baz kumandanla!. Kanije kalesinin kuatlmasn, bazlar de Estergon kalesi nne gidilmesini istemekte idiler. So99 nunda Kanije kalesinin kuatlmasna karar verildi. 8 Mart 1664 gn, Kanije kalesi nlerine gelen Avusturya ordusu, baz takviye birlikleri de almt. Ancak, Trkler, dmann kaleye giri yollarm iyice kapadklar iin Avusturyal 'larn tahkimat yapmas mmkn olmad. evredeki nehir yollan da tamamiyle su ile dolu bulunduundan, srekli ve ok sayda kayplar veriyorlard. Sigetvar kalesinin kuatmas kaldrlnca, yemden 21 ubat gn Belgrad'a dnen Fazl Ahmed Paa, dmann srekli harekt halinde bulunmas zerine, serhadden ayrlp stanbul'a gitmesinin artk imknsz olduunu iyice anlamt. Aslnda onun k mevsimini Belgrad'da geirmesi de ok isabetli olmutu. Dmann, ser-had kaleleri nnde srekli ve kuvvetli miktarda bir ordu bulundurmas, Fazl Ahmed Paa'yi devaml serhad meseleleri ile megul etmiti. Bu yzden Osmanl ordusu, dmann her saldrsna cevap verecek bir durumda bekletiliyor, herhangi bir kale kuatlmas veya araziye yaplan saldrlara karlk, annda hazr vurucu kuvvet bulunduruiabiliyordu. Uyvar'n elden kmas sonucu, Avrupa'da meydana gelen akslmel zerine, spanyollarn, Saksonya ve Brandenburg devletlerinin paraca, Fransa kralnn da 15.000 kiilik asker ile Avusturya'ya yardmda bulunmalar, Osmanl sadrazamnn ne kadar iyi hazrlkl olmas gerektii hususunda ak bir fikir verebilir. Bu gelimeler yakndan tkib eden Fazl Ahmed Paa, cephedeki hazr kuvvetlere ilveten Anadolu'dan da baz kuvvetler getirme ihtiyacn duymu, bylece snrdaki askerini daha da glendirmiti. Casuslar vastasyla, dmann hareketini adm adm takip eden Fazl Ahmed Paa, stratejik bir deeri olan ssek kprsnn muhafazasna byk nem verdi. Burasn asker bakmdan takviye ettikten sonra, dmann kuatmay kararlatrd Kanije ile Nitra 100 kalelerine asker yardm yapmay kararlatrd. Gerekten de, Avusturyallar, Zrinviyar'da aldklar karar zerine Kanije kalesini kuattlar. Fazl Ahmed Paa, yalnzca 6.000 kiilik bir kuvvetle Kanije kalesinin kuatldn haber alnca hemen harekete geti. Kanije ka-lesindeki mdfiler, dmana hareket imkn tanmadklar gibi, yardmc kuvvetlerin de ksa zamanda Kanije yaknlarna uramalar, Avusturyallarn kuatmay kaldrmalarna ve geri ekilmelerine yol at. te yandan, kk bir kale olan Nitra'y 1.500 kiilik bir kuvvetle kuatan Avusturyallar, Kanije'nin nnden ekilmelerinden sonra, burada da duramadlar. Nitra'y ele geirmelerinden bir ka gn sonra kaleyi yeniden Trk'lere brakmak zorunda kaldlar. K boyu gelien hareketlerden dolay, 1664 yaznn serhadde nemli olaylara gebe olduu anlalmakta idi. Avusturya'nn byk bir ordu hazrlamakta olduunu renen Fazl Ahmed Paa, 13 Nisan 1664 gn, Belgrad'dan ayrlarak, Zemun sahrasna geti. 7 maysa kadar burada sefer hazrlklarn tamamladktan sonra, Kanije istikametinde ilerlemeye balad. Drava nehri geildikten sonra Sigetvar kalesine geldi. Kanije'den ve Nitra'dan ayrlan dman kuvvetleri, Osmanl-Avusturya savalarnn en nemli ekime konularndan olan yeni yaptrdklar Zrinyivar kalesinde toplanmlard. Osmanl ordusu Kanije'ye yaklat srada, nc kuvvetler, k banda Avusturyallar tarafndan zabt edilmi olan Berzencc ve Bobofa kalelerini geri aldlar. Bundan sonra Trk ordusunun hedefi Zrinyivar kalesi idi.

Osmanl ordusunun byk bir hazrlktan sonra, Kanije kalesine geldii srada, Avusturyallar da, bakomutan Montecuccoli (Montekokkoli) kumandasnda byk bir harekt hazrl iine girmi bulunuyorlard. Montecuccoli, 4 Haziran 1664 gn, serhadde durumun kendi lehlerine evrilmesi iin harekete geti. Tuna eyleti olarak adlandrlan eyletlerindeki btn kuvvetler emrinde top101 land. 15 haziran gn, Zriny i var yaknlarna kadar geldi. Burada, be gn nce, yani 10 Haziran gn, Osmanllar tarafndan kuatlm olan Zrinyivar kalesi nnde Trk'lerle yaptklar sava kaybetmi olan bir birlik ile karlat. Yaplan savata, birliin kumandan stribus maktul dmt. Zrinyivar kalesi, pek mstahkem bir kale deildi. erdekiler, Osmanl ordusuna ksr yalnzca oyalama tatkii uyguluyorlar ve yardm gelmesini bekliyorlard. Bunun iin de, kalenin etrafna derin hendekler kazmlard. Trk*ordusunun muhtemel bir kuatmasna karlk da, lamlar hazrland. Bir ok yerlere yer alt bombalan gmld. Nehrin btn kylar da iyice talikim edildi. te yandan kuatmann 18. gn, Trk birlikleri byk bir saldr gerekletirdiler. Nehir zerinde kesif bir mcadele oMu. Ertesi gn, kaleye iyice yaklaan Trk topular, surlar youn bir fop ateine tbi tuttular. iddetli savalar sonunda, Trk tarafndan hazrlanan bir lam patlatlnca, Zrinyivar kalesinin byk burlarndan birisi havaya utu. Hemen arkasndan saldrya geen Trk kuvvetleri, nemli bir burcu ele geirdiler. Bundan sonra, savunma durumu iyice zayflayan kalede, dman askerleri,ierideki binalar atee verdiler. Bylece, arlklarn Trk'lerin eline gemesini engellemi oldular. Montecuccoli, askerlerin kprden kamalarn emredince, meydana gelen panikte bir ok Avusturya askeri ld. Bu durum karsnda muhafzlar da suvanma yerlerini terk ederek firara baladlar. lk giren askerler, Zrinyivar ierisinde ele geirdikleri 800 k?dar dman askerini kltan geirdiler. Bu arada ar izdihamdan yklan kprden suya yuvarlananlarn ou bouldu. Bylece 30 Haziran 166^ ^n, Zrinyivar kalesi Trk'lerin eline gemi oldu. 102 Bar Grmeleri ve Vasvar Anlamas : Osmanl sadrazamnn k serhadde geirmesi ve ilkbaharda giriilen harektta da Osmanl kuvvetlerinin stnln her bakmdan isbt etmesi, Avusturya mparatoru I. Leopold' ister istemez bara ynlendirdi. nk, Fazl Ahmed Paa, ald takviye kuvvetlerle, savan bandan beri zerinde durulan Zrinyivar kalesini ele geirip, ykm, bundan baka da bir ok Avusturya kalesini zabt etmiti. Kar gnderilen kuvvetler ise, Trk ordusu karsnda hi bir baar kazanamamt. mparatoru savaa tevik eden Zrinyi-olu ile Papa idi. Zrinyi-olu, bu blgede kazanlacak olan bir baardan kendisine byk bir pay kacan bildii iin, ister istemez, iki devlet arasndaki dmanl krklyor, barn yaplmasn srekli engelliyordu. Papa'lsk ise, Trklerin, Avrupa ilerine daha fazla ilerlemeden durdurulmas iin alyordu. Ancak, serhadde savalara katlan ve kalelerin savunmasnda grev alan kumandanlar da, srekli imparatora bar yaplmasn telkn ediyorlard. nk, serhadde Avusturya ordusu takviye almakta byk glklerle karlat gibi, erzak ve dier mhimmat bakmndan da sknt ekiyorlard. Fazl Ahmed Paa, Zrinyivar kalesini ele geirip yktktan sonra, Montecuccolu ile bir meydan sava verip, Avusturya'y istedii artlarda bara zorlamak iin, kuzey istikametinde ilerlemeye balad Montecuccoli ise, Raab nehrinin sa kysnda mevzi alarak, Avusturya topraklarn korumaya gayret etti Osmanl ordusunun vard her Palangay zorluk ekmeden ele geirmesi ve ilerlerken karsna kan Avusturya kuvvetlerini yenilgiye uratmas, te yandan Avusturya ilerine gnderilen aknclarn ok geni toprak paralarnda byk yama ve tahriplerde bulunmalar, imparatoru ister istemez bara yanatrd. Sadrazam Fazl Ahmed

Paa, 14 temmuzdan beri Raab suyunun ban tutmakta olan Montecuccoli'yi sktrmak zere 103 hareket ettiinde, Montecuccoli, Macar birliklerine Cakani (Zokany) geidini koruma grevini verdi. Burada ayrca top ve cephane ikmali yapt. Bu arada ordusundaki durumun, zellikle yollarn bozuk ve salgn hastalk olmas dolaysyla, Trkler tarafndan bilinmesi halinde byk bir felket ile karlaacan yaknen bilen Montecuccoli, byk bir tedirginlik iinde idi. Fazl Ahmed Paa, Cakani geidine yaklat srada, klaa dnerken Budin'den imparatora gnderdii mektuba cevap geldi. Ducde Saan tarafndan gnderilen mektupta: "zzetl ve sadetlu dostumuza selamlar takdiminden sonra, ulamz kullan ile cenb- erifinizin mektup ve ktlar geldi ve iindekiler anlald. Bundan nce, arada mn'akid bulunan sulh ve bar, dostluu korumak ve riyet eyledikleri tafsil zere beyn edip, bundan sonra hesaba gelmez asker ve ona gre mkemmel tedarik ile zerimize gelmeniz vaki olmu ise de, yine bartan ve dostluktan el ekme-yip, eer bizim tarafmzdan dmanlk zuhur etmezse, cenb- erifinizin de dostluk zere muamele edeceinizi buyurmusunuz. Benim muhabbetl dostum, geen senelerde tarafmzdan irsal olunan mkerrer eliler ile syleilen maddelerde sulh ve salahn istihkmna olan meyi ve tekayydmz ayan olunmutu. Velkin, askerlerinizden vilyetlerimiz pyimle olduktan sonra, dmanlmz aikre ettiinizden dolay, biz de her tarafta asker toplayp ve inaallah gn bugn ziyde olmaktadr. Bu haln iktizasnca, biz de hareket edip, sava ve vurumaya mmkn olduu mertebe gayret edip sava gerei olarak, galibiyet veya malubiyet tecrbesinde bulunuruz. Ancak zntmz budur ki, rey fukarasnn boynu bkk ve pay imal olmas, dolaysyla bu savalar srasnda nice nice fukarann zayi' olmasnn hesabn, Yce Allah, adaletl pdih hazretleri ve bu katliama sebep olanlardan sul edecektir. Dier hususlar, hl yannzda bulunan asr efendimin kapu kethdas104 nn takririnden malumunuz olur" diyerek bara olan temayllerini belirtmilerdir. te yandan Zrinyi-olu'nun tahrikleri sonucu byle bir hadiseye srklendiklerini ileri sren Avusturyal devlet ileri gelenleri ve asker kumandanlar da bar yaplmas iin imparatora bavurduklarndan dolay, I. Leopold, Osmanl sadrzamnn yannda bulunan Kap kethdas Reninger'e, mhrl bir belge gndererek, her ne artla olursa olsun, Osmanl devleti ile bar yaplmasn emretmitir. Osmanl ordusunun Raba (Raab) suyunun sa kenarnda Krmnte Palangasna yaklat srada, Simon Reninger bar iin Osmanl sardzarm Fazl Ahmed Paa'dan grme talebinde bulundu. Bar grmeleri Vasvar'a ok yakn olan Cakan palangas yaknnda gerekleti. Simon Reninger'i grme istei, Osmanl ordughnda haber alnnca, sadrazam, bir gn istirahat emri verdi. Vezirler, beylerbey ileri, mer, asker efler ve ocak ihtiyarlarnn hepsi, sadrzamn otana davet edildiler. Simon Reninger de, imparatordan gelen ve bar yapma yetkisini bildiren mhrl belgesini sundu. Sadrzam mecliste hazr bulunanlara: "Geri Avusturya lkesinde, bu memleket alnd ve kyasa gelmez tahribatlar yapld. Amma iki senedir, askerimiz sefer seferleyip, zahmet ve meakketten hli deillerdir. Her vehile bar yaplmas, asker ve rey iin yararldr" diyerek, sulh yaplmasna dir niyet ve temennilerini aklad. Bundan sonra Avusturyallarla bar artlan grld. Sonunda 10 madde zerinde anlama saland. Buna gre : 1. Avusturyallar, Erdel'de igal etmi olduklar kaleleri boaltacaklar ve bu memleketteki Trk ve Avusturya askerleri, ayn zamanda Erdel'den ekileceklerdir, 105 I 4.

2. Trk himayesinde bulunan Erdel prensi Apafy Mihal, mevkiinde kalacak ve bu prenslik Osmanl egemenlii altnda bulunup, haracn deyecektir, 3. Osmanl ordusunun bu seferi srasnda feth edilen Uyvar kalesi ile Novigrad Trklere it olacak, yalnzca Szekely-hid kalesi Avusturyallara verilecektir, Bu sefer srasnda, Trk ordusu tarafndan ele geirildikten sonra yktrlan Zrinyivar kalesi (Trke ad ile Yeni-kale), bir daha yaptrlmyacaktr, Avusturya imparatoru bir defaya mahsus olmak zere, Osmanl padiahna 200 bin guru ve 40 bin filorin kymetinde hediye takdim edecek, Osmanl padiah da, mnasib bir hediye ile karlk verecektir, Bundan nceki anlamada yazl olup da deitirilmeyen bar esaslarna bundan sonra da riyet edilecektir, Her iki taraf da, hudutta ete hareketlerine son verecek, bir ete ortaya kt zaman, en ksa zamanda cezalandracaktr. Bundan nce olduu gibi, bundan sonra da, Avusturya hkmeti stanbul'da kap kethdas bulunduracak, Osmanl devleti de, Viyana'ya bykelisini yollayacaktr, Erdel hareketi srasnda, Osmanl devletine veya Avusturya'ya snm olan Erdelliler, rahata kendi lkelerine dnecekler, bunlar mallar veya mlkleri kendilerine aynen geri verilecek ve madur edilmeyecektir, 10. Bu anlama, imzaland tarihten itibaren, yirmi yl sreli olacaktr. 6. 7. 8. 9. 106 Mzkere edilen bu artlar, Simon Reninger tarafndan da kabul edildi. Hem Trke, hem de Latince olarak hazrlanan anlama metninin bir nshas, Viyana'ya imparator I. Leopold'n tasdikine gnderildi. Ancak, bu anlama metni tasdik edilip, geri gelinceye kadar, Osmanl ordusu hareket serbestisi ierisinde olacakt. Sen Gotar Sava ve Vasvar Anlamasnn Tasdiki: akany mevkiinde bar artlar grldkten sonra, Osmanl ordusu, dman arazisindeki ilerleyiini, Rabb suyunun sol kesimini tkib ederek srdrd. 24 temmuz gn Sen Gotar'a gelmi olan Montecuccoli kumandasndaki Avusturya ordusu da, nehrin sol tarafnda kuzeye doru Trk ordusuna paralel ilerleyiini srdrmekte idi. Montecuccoli, 25 temmuz gn, Vasvar yaknlarnda, 2.500 kadar Trk askerinin bulunduunu haber alnca, buraya acele ile, hafif svari blkleri ve Almanya muharebelerinde tecrbe sahibi olmu Hrvat askerlerinden bir birlik gnderdi. 28 temmuz gn ise Trk birliklerinin Raab suyunu gemek iin, uygun bir geit yeri aramaya baladklar grld. Avusturyallar nehrin geid verdii bir noktada, baz Trk birliklerinin kar yakaya gemelerini, hafif top atei ile engellemeye altlar. Fazl Ahmed Paa, bu durum karsnda daha emin ve msait bir geit yerinin bulunmas iin orduyu Sen Gotar'a doru harekete geirdi. 30 temmuz gn, her iki orduda Sen Gotar yaknlarnda karlkl bir duruma gelmilerdi. Fazl Ahmed Paa, burada, uygun bir yer bulup Raab kalesini zabt ederek, Avusturya'y istedii gibi bir bara zorlamak gayesinde idi. Bunun iin de, gerekirse bir saldr tertipleyerek karya gemek istedi. Raab suyu zerinde ve SenGotar'n 2,5 km. kadar batsnda uygun bir geit yeri buldu. Burada drt atlnn yanyana geebilecei genilikte bir geit vard. Suyun derinlii ise, atn zengisi seviyesinde idi. Burada 31 Temmuz 1664 gn, hafif bir kpr kuruldu. 1 austos gecesinde ise, kar tarafa baz birlikler geme107 ye baladlar. Nehrin kar yakasna geenler, hemen fundalklar ierisine yerleerek, tahkimat yapmaya baladlar. Hafif Trk birliklerinin nehrin gemesini dman kuvvetleri tesbit

edememiti. Kar tarafta gerekli tahkimat yapldktan sonra, daha kalabalk birliklerin geirilmesine baland. 1 Austos sabah ise, Bosnal smail Paa kumandasnda bulunan 3.000 kiilik svari kuvveti, atlarnn terkisine birer yenieri bindirerek, karya gemeye baladlar. Bu gei srasnda, ar yjike dayanamayan kpr ykld. smail Paa'nn emrindeki bin svari ile bin piyade, dier karya geenlerle birlikte, Avusturya ordusunun ileri karakollarn yok ettiler. Daha sonra da hemen istihkamlar hazrlamaya baladlar. Dmann, Trk'lerin nehri gemelerine ihtimal vermemelerinden dolay, braktklar boluklar deerlendiren Trk birlikleri, Montecuccoli'nin asl ordugahna doru ilerlemeye altlar. Dmann ortaya koyduu bu boluu gerei gibi deerlendiremeyen Fazl Ahmed Paa, nehrin kar tarafna daha fazla asker geirmedi. Trk askerleri, Avusturya ordusu ile kar karya geldiklerinde, Montecuccoli, birlikleri sava nizamna soktu. Bunlar arkalarn, yaknlarnda bulunan bir tepeye dayadlar. smail Paa emrindeki birlikler, bu durumda acele davranarak, dmana sratli bir saldrya getiler. Byle bir saldry beklemeyen Avusturya askerleri panik halinde saa sola kamaya baladlar. Bu panii iyi deerlendiren askerlerimiz, dmana ar kayplar verdirdiler. Nehrin beri yakasndan sava seyreden sadrzam Fazl Ahmed Paa, acele olarak 5.000 kiilik yenieri birliini takviye olarak nehrin kar yakasna geirdi. Bylece dmanla sava yapan gazilerin says yaklak on bin kiiye ykseldi. Dalga dalga gerekletirilen saldrlar sonunda, Avusturyallar, geriye doru ekilmek zorunda 108 kaldlar. Komuta bakmndan da byk bir karklk iine srklenen dman askerleri, tepe gerisindeki orman iine ekildiler. Trk askerlerinin bu baskn durumu karsnda, Avusturya ordusunda, saldracak g brakmad. Nitekim Avusturya ordusunda komutanlar moral bozukluu iinde ne yapacaklarn ardlar. Kararghlarnda eitli karklklar meydana geldi, baz komutanlar, "Her eyin kaybolduunu ve ekilmekten baka bir kurtulu aresi kalmadn" ileri sryorlard. Ancak Montecuccoli, komutanlarn geri ekilme fikrine katlmamakta idi. Metanetini koruyan Avusturya ba kumandan, orta kesimde iyice ileri sokulmu olan Trk askerlerinin sa ve sol taraflarna yan taarruzlarda bulunmaya karar verdi. Bunun iin piyade alay ile iki svari alayn harekete geirdi. te yandan, sabah erkenden ikindi vaktine kadar sren sava srasnda, 8.000'den fazla dman askerini katleden Osmanl askerleri, sekiz top ele geirmiler, dman meydandan tamamiyle temizlemilerdi. Bu durumda herhangi bir dman saldrsnn grlmemesi zerine, sava alanndaki askerlerin st ve balarn yoklayp ganimet toplamaya balamlard. Bu arada yaralanan gazilerle birlikte, bir ok Trk askeri de, Raab suyunu geerek, ordugha dnmekte idiler. Montecuccoli, sava alanndaki yorgun askerlerin ganimet toplamaya ve bir ounun dinlenmeye baladn, ayrca sadrazam Fazl Ahmed Paa'nn da, nehrin beri yakasna zinde takviye birliklerini geirmediini grnce, hazrlad alaylar harekete geirdi. Montecuccoli'nin saldr plann sezeme-yen Fazl Ahmed Paa, nehrin ordugh tarafnda hazrlanan Met-ris'te askeri nbete tyin ederek, gecenin byle geirilmesini emretmiti. Bu arada dman tarafndan bulunan askerlerin ihtiyalar, sancak ve dier sava alemlerinin nehrin gney tarafna gei109 rilmesini iyi karlamamakta idiler. Ancak sadrazamn emrine uymaktan da baka bir ey yapamadlar. Avusturya ordusunun ba-komutan Montecuccoli, sa ve sol taraflara saldrmalar iin hazrlad alaylar ikindi zeri harekete geirdi. Yanlardaki saldrya ksa sre sonra, cephe gerisindeki orman iinde bulunan ve dan arkasna saklanm olan asl Avusturya kuvvetleri de basz ve sancaksz yorgun Trk askerleri zerine hcuma kalktlar. Sa kanattan saldrya geen Baden prensi, bu kesimdeki Trk'leri nehrin kstanda bulunan kpr bana kadar geri

ekilmek zorunda brakt. Burada bulunan Mokkesdorf kyn alan Avusturyallar, moral bakmndan da glendiler, Avusturya ordusunun saldrs baladktan sonra, sadrzam savan sona ermediini anlad ve hemen takviye birlikleri geirmeye karar verdi. Bu arada nehre yakn olan svari ve piyadelerin mete-risi girmeye hazrlandn gren, ilerideki asker, ordunun geri ekilmekte olduunu zannederek, onlar da yerlerini braktlar. Bu durumda meydana gelen tela ve panik ortamnda arkadan yetien takviye birliklerinin, gelimelere hkim olma imkan kalmamt. Trk ordusu byle bir kargaalk iine srklenirken, nde bulunan gaziler, ok kalabalk dmana kl almaktan ekinmediler ise de, ksa zamanda eridiler. Bu savalar srasnda, Bosna beyler-beyisi vezir, smail Paa, yenieri aas Mustafa Aa ve sipahiler aas Zlfikr Aa, ehid oldular. Trk'lerin orta kesimi glendirmeleri zerine, Montecuccoli, buray pekitirmek iin, sa kanattaki zrhl svari alay ile iki piyade alayn buraya evketti. Sol kanattan da General Fyyad komutasnda, 1.300 piyade ve 500 svariden meydana gelen bir Fransz birliini buraya nakletti. Sa ve sol kanattaki ilerlemesine, orta kesimdeki gerileme de eklenince, Trkler, giderek daralan Raab kstana doru srlmeye baladlar. 110 Nehrin br yakasndan sava takip eden Fazl Ahmed Paa bu durumda, dmann yanlarna saldrlmasm istedi ise de, baarl olamad. nk Montecuccoli, Fazl Ahmed Paa'nn taktiini anlamakta gecikmedi. Avusturya ordusunun sa tarafna saldrya geen Trk birliklerine kar, generel park kumandasnda iki zrhl svari alay evketti. Sol tarafa ise Fransz birliklerini srd. Bu durumda Montecuccoli, yanlardaki saldrlara kar, sadece oyalayc bir tutum taknrken, orta kesimdeki stn asker gcn korudu. General park, nehri kar yakaya geen Trk svari birliini ksa zamanda Raab suyunun gney kesimine atmay baard. Sol taraftaki Franszlar da, Montecuccoli'nin emriyle balayan youn top atei desteindeki hareketleri sonucu, Trk birliklerinin nehri gemelerine engel oldu. Montecuccoli, bundan sonra cephenin ortasndan iddetli bir saldr yaplmasn emretti. Yanlardan destek gren, bu saldr Trk'lerin direncini krmakta gecikmedi. Yava yava ve krlarak gerileyen ndeki askerlerle birlikte, nehri daha yeni gemi olan taze birlikler de bozularak daldlar. Bu arada yaan iddetli yamurlar, Trk askerlerinin mcadele gcn iyice knd gibi, taan nehrin sular, beri tarafa geme ansm da azaltmakta idi. Bu durumda, Avusturya ordusu, nehrin kstana sktrd Trkleri, imha etmeye balad. Kendilerini nehre atanlar da, su ile boumaya baladlar. Yzme bilenlerin bir ksm kurtuldu. Bilmeyenlerin ou bouldular. Gece 1-oyunca da yirmi drt saat aralksz devam eden yamurlarn nej dana getirdii su aknts, 15 kadar Trk topu ile Avusturyallardan ele geirilmi olan toplar da alp gtrd. Akama kadai sren sava sonunda, nehrin kuzey kesiminde Trkleri tamamiyle temizleyen Avusturlallar da, iyice yorulmular ve nehri geecek gleri kalmamt. Aslnda nehri beri yakaya gemek isteini de gsteremediler. 111 Bir gnlk Sen-Gotar savanda, taraflar byk kayplar verdiler. Sava balad srada nce Avusturyallar byk lde maktul vermilerdi. Akam zeri gerekleen savata ise, byk kayplar Trk ordusunda meydana geldi. eitli kaynaklarn birbirlerini tutmayan, ancak ortalama bir rakama kolayca varlabilen sonuca gre, Trk'lerin ve Avusturyallarn kayplar . 10.000 kiiden az deildir. Bylece Sen Gotar meydan savanda 20.000 kii telef olmutur. Osmanl sadrazam Fazl Ahmad Paa, 6 austos gnne kadar ordughn bulunduu yerde kald. Trk ordusu Raab boyunca harekete geince, Avusturya askerleri de, Trklere paralel olarak hareket ettiler. Ancak su takn Avusturya ordusunun hareket alannda daha ok ylm olduundan, Montecuccoli'nin askerleri byk sknt ektiler. Hava muhalefetinin yeni bir meydan savana engel olmas, taraflarn da sava yapmak iin isteksizlikleri ve imparator tarafndan Vasvar bar belgesinin de imzalanm bulunmas zerine, sadrzam

Fazl Ahmed Paa, stoln-Belgrad'a, Montecuccoli de, Sopron ve Gns kalelerinin bulunduu yere ekildi. Sen-Gotar sava, taraflarn kesin bir stnlk kazanmam olmasna ramen, zellikle Avrupa devletleri zerinde nemli bir etki yapmtr. Almanlar bu savatan sonra tela kaplm ve Fransa ile birleerek, Avrupa'nn kilidi saydklar Viyana'nn Trk'lere kaptrlmamas iin, Avusturya'ya yardma komulardr. Avrupa'da Trk'lerin gerileme devresinde asker bakmdan ktn, bundan sonra Avrupa ilerine doru herhangi bir Trk seferinin veya ilerleyiinin mmkn olmadn zannettikleri bir srada, olduka iyi tahkim edilmi olan Uyvar kalesinin fethedilmesi, Trk gcnn hl korkulmas gereken bir g olduunu ortaya koymutur. Trk ordusu, Sen-Gotar savanda baz taktik hatalara ramen, yenilgiye maruz kalmadn ve savatan rkmediini gstermitir. Bu 112 savata, ok az bir ksmnn savaa katlmas ve byk bir cesaretle mcadele etmesi, Trk ordusunun dinamizmini aka sergilemi-dir. Bu durum iki ordunun sefer zahmet ve meakketi bakmndan ektii skntlar ele alndnda, Trk ordusunun ok daha dayankl ve gl olduunu gstermitir. te yandan stanbul'dan ve baz birliklerin Anadolu'nun uzak eyletlerinden, Avrupa ortalarna kadar gelmesi, Trklerin hareket kabiliyet ve dayankllnn ak bir gstergesidir. 100.000 kiinin zerinde bir sayya ulaan bu ordunun zahire ve ikml ihtiyalarnn karlanmas, seferin iyi hazrlandn gsterir. te yandan, bakentlerinden yz km. gibi olduka ksa bir mesafe uzaklaan ve yorgunluk alameti gstermeyen Avusturyallarn kendi topraklarnda a ve susuz kalmalar, kendileri iin bi dezavantaj olmutur. Her ne olursa olsun, Sen-Gotar meydan savanda, ordusunun kk bir ksm ile sava katlan ve verdii zayiat kadar dmana kayplar verdiren Trk ordusunun, bu duruma ramen, tamamiyle kendi lehine gerekleen Vasvar anlamasndan elde ettii kazanlar, bir meydan savaa muzafferiyeti sonucundan az olmamtr. Fazl Ahmed Paa, stolni-Belgrad'da bulunduu srada, dmann Uyvar kalesini kuatacan haber alnca, Budin-Estergon yolu zerinden hareketle, Uyvar yaknlarna gelerek kararghn kurmutur. Fakat Avusturyallarn byle bir kuutma teebbsnde bulunmamalar zerine Belgrad'a dnd. Vasvar anlamasnn uygulamalarn yerinde izlemek iin k da burada geirmeye karar verdi. K mevsimini serhad kalelerinin takviye edilmesi ve ynetimlerinin glendirilmesi ile geiren sadrzam Fazl Ahmed Paa, 15 Temmuz 1665 tarihinde Edirne'ye geldi. Vasvar anlamasnda yer alan bir maddeye gre, eski Bostanclar oda-bas Kara Meh-med Aa'y byk eli olarak Viyana'ya gnderdi. Daha sonra a113 nakkale istihkamlarn da glendirerek, padiah ile birlikte stanbul'a dnd. Bu arada Avusturya'nn yeni stanbul bykelisi de stanbul'a geldi. Avusturya elisini Bahi Efendi yalsnda byk bir trenle karlayan sadrazam Fazl Ahmet Paa, Avusturya ile yaplan bara verdii nemi gstermi oldu. Osmanl-Venedik Savalar: Sebebi ve Gelimesi, Fzl Ahmed Paa'nn Girid Serdarlna Tyini: Osmanl devletini XVII. yzylda en ok megul eden olaylardan birisi de Girit hadisesidir. Akdeniz'in ortasnda ve Ege denizine girite stratejik bir mevkide bulunan Girit adas, daha 1341 ylndan itibaren Ege kylarnda egemenlik kurmu olan Trk devletlerinin dikkatlerini ekmeye balamt. Umur Bey'in aknlar bu ada kylarna kadar yayld gibi, daha sonraki dnemlerde de, Girit ile ilgili teebbsler srmt. stanbul'un fethinden sonra, 1469 ylnda Trk denizcileri yeniden Girit kylarnda glndler. Ancak, Osmanllarn Girit adas ile ilgilenmemesi, tam olarak Kanun Sultan Sleyman zamannda grld. 1538 ylnda vuku bulan Preve-ze deniz sava srasnda donanmann gidi ve dn esnasnda, Girit topraklan

Trk aknclardan epeyce zarar grd. nk, Sper-longa adasn tahrip eden Barbaros, buradan 10.000 kadar esir aldktan sonra, Kandiye nlerine geldi ve Milapotamo'de karaya asker kararak, 20 kadar Girit kyn tahrip ettirdi. Daha sonra Suda'-ya gelen Osmanl donanmas, burada da karaya asker kard ve Apo-korono kalesi ile birlikte 60 kadar ky yama ettirerek, bir ok esir ald. Hanya ve Sitia'da da ayn baarlar elde edildi. Akdeniz'de Osmanl devleti ile srekli mcadele halinde olan Venedik cumhuriyeti, Kbrs adasnn Osmanllara geiinden sonra, Trklere kar olan dmanln Girit adasnda srdrd. Bu bakmdan 1567 ylnda Trk donanmas Suda limanna bir akn dzenledi. te yandan, Msr'dan sonra, Tunus, Cezayir ve Trablus-Garb'n Osmanl 114 m ynetimine girmesi, stanbul'dan Msr'a ve dier Akdeniz eyletlerine gidip-gelen Trk ticaret gemileri ile hac kafilelerini tayan yolcu gemileri, Girit adasnda slenen Venedik asker gleri tarafndan srekli rahatsz edilmekte idiler. Bu bakmdan Osmanl devleti, bu adann da dier Ege adalar gibi, Trk hakimiyeti altna alnmasn zorunlu gryordu. Osmanl devletinin Girit zerindeki emellerini sezen Venedik cumhuriyeti, adada byk ve salam tahkimat yapmaya balamlard. Siyas ynden de baz teebbslerde bulunarak, adann kendilerinde kalmas iin aba sarfettiler. Ancak bunlarn hi bir yarar olmad. Sultan IV. Murad zamannda Avlonya hdisesi ile, Sultan brahim zamannda, saraydan uzaklatrlarak, Msr'a gnderilen Kzlar-aas Snbl Aa'nn iinde bulunduu gemilere Venediklilerin saldrda bulunarak, Trk gemilerini zabt ve iindeki Trk'leri esir etmeleri, Venediklilerle Osmanl devletinin cidd ekilde mcadelesini gerektirdi. nk, Girit sularnda pusaya yatan Malta korsanlar, gemileri gasbettikten sonra, ele geirdikleri eyalar Girit'te satmaya kalkmlard. Bu yzden Venedik devletinin dou Akdeniz'deki btn egemenliini sona erdirecek olan Girit adasnn fethi sava balam, gl ve mstahkem mevkileri bulunan byle bir adann zabtnn gl karsnda, Trk ordusu youn bir mcadele vermek zorunda kalmt. Bundan dolay, Osmanl devleti, 1645 ylnda, Kapdan- Derya Yusuf Paa kumandasnda gnderdii bir donanma ile Girit'e asker kard ve 54 gn sren bir kuatmadan sonra Hanya kalesi feth olundu. Bylece Osmanl-Venedik savalar, Girit adasna Trklerin asker karmas ile balam oldu. Osmanllar, adaya asker kardktan sonra, ksa srede baz baarlar kazandlar. Ancak o yllarda deniz gcnn yeteri kadar etkili olmamas ve Venedik donanmasna Ege ve Akdeniz'de stnlk 115 salayamamas, adann fethini uzatt. Bu arada imparatorluun i olaylar da, devletin Girit adas ile yeteri kadar ilgilerememesi sonucunu dourdu. Osmanl devletinin iinde bulunduu bu durumdan yararlanan Venedikliler, hem donanmalarn glendirerek, Ege denizine gnderdiler, hem de adadaki kaleleri salamlatrdlar, Fzl Ahmed Paa'nn babas Kprl Mehmed Paa'nn sadarete gelmesinden ksa bir sre nce de, anakkale Boaz'n kapayarak Bozcaada ve Limni'yi ele geirmilerdi. Birinci blmde, yni Kprl Mehmed Paa'nn sadrazaml dneminde anlatld gibi, i durumunu nisbeten dzelten Osmanl devleti, anakkale Boaz'n atrd gibi, adaya asker yardm ve mhimmat da gndermeye balamt. Venediklilerin anakkale Boaz'n kapatmalar ve donanmalarn Ege denizinde stn bir vaziyete karmalarna ramen, adada bulunan kuvvetler, bir ok kale ve kasabay ele geirmi, bata Kandiye olmak zere bir ka kale dnda adann tamam Osmanl hkm altna girmi bulmuyordu. te yandan Kprl Mehmed Paa'nn disiplinli ynetimi ve Osmanllarn cesrne hareketi ile anakkale ablukasnn kaldrlmas ve Bozca-ada ile Limni'nin Venediklilerden alnmas, kendileri iin ar bir darbe oldu. nk, bundan sonra Girit adas zerindeki sebat ve

azimlerini bir trl toparlayamadlar. Girit'in her ne olursa olsun, kendilerinde kalmas iin, askeri tedbirlerinin yansra, Franszlardan ve teki Avrupa devletlerinden yardm ricasnda bulunmaya baladlar. Karada ve denizde Venediklilerin uradklar baarszlklar ile dier Avrupa devletlerinin Girit iin yaptklar teebbsler, hi bir netice dourmad. Fakat, bu teebbs ve faaliyetler, Kandiye kalesinin de fethi iin, Osmanl devletini bir mddet uratrmaktan baka bir ie yaramad. 116 dr tayin -da, Ve \u ;.um- ; nelerin ,, gn nu: ' PaKprl Mehmed Paa'nn lm zerine sadarete gelen Fazl Ahmed Paa, yukarda da ksaca deinildii gibi, Sultan IV. i [ch-med'in emriyle Venedik savama son vermek zere, serd edilmiti. Ancak, ordu ve donanma sefere hazrlanda s: nedik ile, Girit'te mi, yokr.a Dalmaya taraflarnda m : v ulmas konusu tartlrken, Avusturya cephesinde yeni g olmas ve Erdel meselesinin daha nce zmlenmesi kor deme geldiinden, padiah, serdr ve sadrzam Fzl Ahnu: a'y Avusturya cephesine gndermiti. Osmanl ordusu A.vu:,; rya cephesinde iki yl sren mcadele esnasnda, Girit'e de yalnza; asker takviye ve cephane gnderilmekle yetinilmiti. Sadrazam Fazl Ahmed Paa, Avusturya ile Vasvar bar a" lamasm imzaladktan sonra, istanbul'a dnnce, Girit meselesi y> niden, Divan'm balca konusunu tekl etmiti. Nitekim padiah IV. Mehmed, sadrazam ile dier yksek devlet ricalini saraynda huzuruna davet ederek:, "Girit adasnn tamamnn Osmanllarn dine getiini, yalnzca Kandiye kalesinin dman elinde kaldn, bu kalenin de alnarak, adann tamamiyle Trk'lerin tasarrufuna girmesi ve Msr ile dier Akdeniz eyletlerine giden tccar ve haclarn tecavzlerden korunmasnn nemine" iaret ederek, sadrazam Fazl Ahmed Paa'y serdr tyin etti ve hemen adaya hareket etmesini istedi. Sadrazam odu ve donanmann ihtiyalarn karlamak ile megul iken, Venedik elisi ile de bir grme yapt. Daha dorusu, grme istei, 12 yldr Edirne'de bekletilen Balyos Bal-larino'dan gelmiti. Yapla;1 iiimcde sadrazam Fazl Ahmed Paa, eliye hitaben: "Kandiye'nin Venediklilerin elinde kalmasna karlk, her yl on bin altn verilmesini, yalnz bir defaya mahsus olmak zere, yz bin altn denmesini, Suda kalesinin yklarak, limann Venediklilerde bral-iknasn, Bosna hududunda Venediklilerin zabt etmi olduklar kale ve palangalarn da Osmanl devleti117 ne iade edilmesini, son olarak da Kandiye'de bulunan Mslman esirlerin para alnmadan serbest braklmasn, Yeni kalenin de yklmasn" istedi. Bu tekliflere karlk olarak Venedik elisi Bal-larino, Suda kalesinin yklmas mstesna, dier maddelerin kabul olunabileceini, fakat Suda kalesinin Venediklilerin iftihar olduundan, bir tama bin canlarnn feda olduunu syleyerek, olumsuz cevap vermesi zerine sadrazam Fazl Ahmed Paa: "nallah Kan-diye ile Suda'y da alrz" karln verip eli Ballarino'nun memleketine gitmesine izin vermitir. Osmanl ordusu, Venedik hkmetinin bar hakkndaki dncelerini elilerinden rendikten sonra, hazrlklarna hz verdii bir srada, Venedik cumhuriyetinden bir mektup geldi. Mektupta: "Yce devlet eii ile eskiye dayanan dostne ve karlkl kar esasna dayal dostluk ve muhabbetimizi yenilemek arzulu, cumhurumuzda kararlatrlm bulunmaktadr. Her zaman biz bu arzumuzu izhr etmekteyiz. Bundan dolay, kapclarmz olan Jean Ballarino, bar iin eli tayin edilip, cenabnza bu arzumuzu sylemeden hli olmamlardr. imdi de tarafmzdan dostluk istei ile huzurunuza varup, bu hususta bir eksiimizin bulunmadn bildirmek iin, mmkn mertebe byk ve nemli olan bu meseleye gerektii kadar sk sarlarak halletmek arzusu ile bu muhabbet-nmemizi, ev-ketl ve azametl padiah hazretlerine bildirdikten sonra, zt- erifinizden de devlet Aliyye'nin bara rabeti ve meyi edilmesi en byk arzumuzdur. Bu grmeler esnasnda, karlkl

kar arzusunda olanlarn szlerine ve saptrmalarna kulak tkanmasn rica, durumun slhna niyyet eder ve bu meseleye gayretle sarlrz" denilmekte idi. Sadrazam, bu gibi szlerin gnl oyalama maksadna dayal olduunu kabul ederek, Venedik elisine bu szler iin yz vermedi. 118 Venedik elisi ile yukarda zikredilen grmelerden sonra, 15 Mays 1666 gn, Edirne'den hareket ederek, Gmlcine-Selanik-Yeniehir zerinden Eriboz'a geldi, sefere karken, padiah IV. Mehmed, samur krkl sade iki kat elbise ihsan edip, iki mcevher sorgu takarak, beline murassa kabzal bir kl ve ok ile yay balad. Sancak- erf de du ile sadrazam ve serdr- ekrem Fazl Ahmed Paa'ya verildi. Fazl Ahmed Paa, Rikb- hmyn kaymakamlna Merzifonlu Kara Mustafa Paa'y tyin etti. Uurlama srasnda yaplan duadan sonra; padiah IV. Mehmed, Trk ordusunun muvaffat ve muzaffer olmas iin gzya dkt. Gmlcine'de on gn kadar orduyu dinlendiren Fazl Ahmed Paa buradan hareketle Yeniehir'i getikten sonra da stefe de, iki ay kadar bekledi ve ordunun eksiklerini tamamlad. Burada orduda ortaya kan bir hastalk yznden epeyce asker vefat etti. Vezir ve Kapudan- Derya Kaplan Mustafa Paa, drt defa Girit'e gidip geldi, bu gidi-geli srasnda, Eriboz, Benefe, Kolos ve Selanik limanlarnda bulunan asker ve sava malzemelerini adaya nakletti. Benefe limanna geldii srada, Canbulat-zde Hseyin Paa, ordugha geldi ve padiahtan bir hatt- erf getirdi. Sultan IV. Meh- med, Hatt- erifinde: "Sen ki veziriazamm ve serdr- ekremim Ahmed Paasn. Greyim seni, nice kilne hareket edersin. Sana ve seninle olan asakir-i islm kullarma du-y hayrm biledir. Hazret-i Allah her iinizi sn getre. Cenb- Br ol kefereden dahi intikam alvire" buyurulmu idi. Ayrca, padiah sadrazam ve dier paalara baz deerli hediyeler de gndermiti. Daha sonra, sadrazam Fazl Ahmed Paa, yenieri aas olan Vezir Arnavut Uzun brahim paa ile Kul kethdas Arnavud Abdi Aa'y btn yenieri oca ile nceden Eriboz ve Marmarack iskelelerinden adaya geirdi. Daha sonra da 3 Kasm 1666 tarihinde sadrazam Fazl Ahmed Paa, 150'den fazla sava ve nakliye ge119 misi ile birlikte Girit adasnn kuzey batsnda bulunan Hanya limanna ayak bast. Burada babas tarafndan ldrlen Girit serdr merhum Deli Hseyin Pasa'nn sarayna yerleti. Fazl Ahned Paa, baz hazrlklar tamamlamak iin Hanya'da ali ay kadar kald. Bu arada, Girit'te savaan ordu kumandanlarn; yanna davet ederek onlarla grt ve gnllerini ald. Onlara hitaben yapt konumada; "Paalar, beyler, sizler bu adada ok zahmet ve meakket ektiniz. Padiahm da biz de biliriz. Kendimiz geri burada deildik. Amma akl ve fikrimiz sizde idi. Gerek dnyada ve gerek ahirette emeiniz zayi' olmayup, kat kat mkafa-atnz grrsnz. Hemen Cenb- Br Kandiye'nin fethini myesser etmi ola" dedi. Onlara eitli ihsanlarda bulundu. Bundan sonra Fazl Ahmed Paa, Kandiye aklarna gelerek, Cuhud tepesi ile Aktabya'dan kaleyi seyr etti. Girit'te savaan paalardan bilgi ald. Kandiye kalesi kumandan, Fazl Ahmed Paa'-nn kaleyi scyie geldiini haber alnca, dehetli bir top teine balad vS humbarala att. Fazl Ahmed Paa, Kandiye'nin nereden kuatlmas gerektii hususunda incelemelerini bitirdikten sonra, Hanya'ya dnd. K boyunca, buradan Kandiye altna, top, cepehane, humbara ve di[>er kuatma letlerinin evkini gerekletirdi. Fazl Alm ! a?a, Hanya'ya ktktan bir ay kadar sonra, 20 gemiden mine * I Msr donanmas limann nlerine geldi. Sadrazam Msr don u i;.asn, top atei yaptrarak, karlad. Nisan aynda da, Kaplan Mu-afa Paa kumandasndaki Osmanl donanmas Hanya'ya ulat. Yuti gelen takviyelerde, kuatma ordusunun says 70.000 kiiye iknl. Trablus-garb beylebeyisi Osman Paa da, bir miktar hediye ile bir kalyon gndermiti.

Bunlar, Tunus ve Cezayir hakknda sadrazama bilgi verdiler. Kendileri de savamak iin izin istediler. Sadra?.am Fazl Ahmed Paa, donanmay savaa sokmayacan bildirerek, Tunus ve Cezayir beylerbeyisine gnderdii bir mektupda, gelecek yl baharnda, gemileri ile gelip, Girip evresinde Osmanl donanmas ile birlikte gezinmelerini istedi. Gelen gemileri de geri gnderdi. Sadrazam, ordusu ile stefe'ye geldii srada, Edirne'ye gelen Venedik elisi, ordunun arkasndan stefe'ye gelirken yolda vefat etmi idi. Yanndaki adam "ben de Venedik temsilcisiyim, sadrzam Paa ile grmeye yetkim vardr" diyerek grme talebinde bulundu. Ancak Venedikli konuturulduunda, bara dir bir sz etmediinden, sadrazamla grtrlmeyerek, geri gnderildi. Bu adam, keyfiyeti Venedik, dojuna bildirince, bu srada Hanya'ya gemi olan Sadrazam Fazl Ahmed Paa'ya Venedik cumhuriyeti tarafndan bir mektup gnderildi. Mektubda: "Allah'n inayeti ileDuc de Contarini'nin (bu srada Venedik cumhurreisi idi) Venedik doj tarafndan Devlet-i Aliyye-i Osmaniye'nin sadrazam ve mri ek-remi saadetl Ahmed Paa hazretlerinin huzur- eriflerine muhabbetimizden ve sadakatimizden dolay selamlar ve senalar sunduktan sonra, bundan nce stanbul'da bar iin tyin olunmu olan Balla-rino adl adammz vefat ettiinden, imdi yine bir adammz bar iin grevlendirilmi ve gnderilmitir. Huzur- erifinizle merref oldukda, bar ile ilgili hususlarda syledii her szn bizimle szmz kabul olunsun." denilmekte idi. Sadrazam sz edilen eliyi huzuruna davet buyurduunu eli, istenilen verginin uygun bir ekilde kararlatrlmasn istedi. Hatt, vergi meselesi iyi bir ekilde zmlenmez ise, Akdeniz'de Venedik cumhuriyetinin donanmasna, Papalk, Malta ve Floransa ile dier devletlerinin donanmalar da kendilerine yardm edeceklerini ve dolaysyla, sonuna kadar savaacaklarn bildirdi. Sadrazam Fazl Ahmed Paa da, bu kadar zahmet ekilip, adaya gelindikten sonra, 120 121 Kandiye teslim edilmez ise, bar yaplmyacan aka syledi. Kandiye kalesi'nin kuatlmas : Sadrazam Fazl Ahmed Paa, Kandiye'nin bar yolu ile teslim edilmeyeceini yaknen bildii iin, kuatma hazrlklarna baharda hz verdi. 25 Mays 1667 gn de, btn vezirler, beylerbeyi-ler, kapudanlar ve dier asker efleri ile Kandiye nlerinde bir toplant yapt. Bu toplantda Kandiye'nin kuatlmas kararlatrld. Buna gre, ertesi gn (26 Mays 1667) Kandiye'nin kuatlmas iine baland. Toplantda sadrazam kalenin nasl kuatlmas gerektiini sorduunda, yllardan beri adada savalarda bulunmu olan Ankebut Ahmed Paa ile Rumeli beylerbey isi Mehmed Paa, Anadolu beylerbeyisi Kara Mustafa Paa ile dier mer ve alay beyleri, ocak ihtiyar ve zuamas, kuatmann Cuhud tabyas ile Vire tabyas tarafndan yaplmas, Domuz tabyas tarafndan da takviye olarak kuatmada bulunulmas gerektiini ifde ettiler. Bazlar Ak-Tabya tarafndan da kuatlmasn hatrlattlar. Ancak bu fikre sadrzam kar kt ve Ak-Tabya tarafna karakollar konularak, bir ka balyemez topu tyin buyurdular. Ayn gn, askere kazma ve krek ile dier kuatma malzemesi datld. Vire tabyas hizasnda bulunan orta koldan, sadrzam, kt'a balyemez top ve yenieri aas vezir brahim Paa, kul kethdasi Abdi Aa ve Rumeli beylerbeyisi Pehlivan Mehmed Paa eyleti askeri, bin nefer Msr askeri ve be yz nefer am askeri ile metrise girdi. Sa kolda ise Vezir Aukrebut Ahmed Paa, kt'a balyemez top ile, saksoncu-ba ile birlikte kuatmaya balad. Sol koldan da Kara Mustafa Paa, eyleti askeri ile kuatma grevine balad. Bat ynnden de Mehmed Paa, dou tarafndan da meterise asker sokuldu. Kuatmann ilk annda, dman kaleden ok youn top ve humbara ateinde bulundu. Youn kurun ve humbara ateini, zellikle sadrazam Fzl Ahmed Pa122

a'nn bulunduu noktaya yneltti. yleki bir saat ierisinde, sadrazamn otann bulunduu yerde drt yz kadar glle topladlar. Askerin ou, bu dehetli te karsnda siperlere gizlenmek zorunda kald. Adada savam askerlerden bazlar, sadrazama otan daha emin bir yere gtrlmesini teklif ettiler. Ancak sadrzam Fazl Ahmed Paa, byle bir harekete izin vermedi. Bu arada, dman gemilerinin kyya yanaarak adrlardaki eyalar toplamasn diye, ky tarafna bir tabya in ederek, iine alt kta balyemez topu yerletirdiler. Toplarn zerine de bir miktar muhafz askeri tyin ettiler. Bu arada, Rumeli eyletinden Prizrinli bir gazi, ani bir hareket ile kale altna varp, bir dman askerinin ban keserek, belindeki klc alp, acele ile geri dnd. Serdr getirilen klcn zerinde, "Y Fetth" ismi yazl olduunu grnce, bunu, kalenin fethedileceine iaret sayd. Sadrazam Fazl Ahmed Paa, Pirizinli gaziye, bu cesur davran dolaysyla, yz altn ve bir timar ihsan eti. Bir ka gn sonra, eteciler-ba Kanca adl bir yiit, yoldalaryla dman zerine yryerek, drt apka ve biraz el humbaras alp serdarn huzuruna getirdi. Fazl Ahmed Paa, bunlara da ikiyz kuru balad. Aydnl Kanca'nn bu hareketinden sonra, kaleden iki dman askeri kaarak, Osmanl ordughna geldiler ve kalede bulunanlarn son derecede susuzluk ektiklerini, gayetle zebn olduklarn ve byk korku iinde bulunduklarn bildirdiler. Kaleden firar eden askerler, az sayda olmakla birlikte hemen her gn veya her hafta grlmekte idi. Yukarda zikri geen Aydnl Kanca'nn bulunduu metrise, kaleden k yapan ve Fransz askerlerinden oluan bir dman birlii ani bir basknda bulundu. Ancak Kanca ve arkadalar gaflette olmadklarndan, ok iddetli bir sava meydana geldi. Gazilerin yi123 ite savamalar sonucu, dman byk kayplar vererek ekildi. te yandan bu sava olurken, kaleden de humbara ve top gllesi yadrld. Savalar giderek hzn artrrken, sadrazam, Karaman valisi Katrc Mehmed Paa'y, eyleti askeri, be kt'a bahemez top ve beyz nefer sekban askeri ile birlikte Gllk tepesi mevziinde metrise soktu. Katrc Mehmed Paa, buradan att top glleleri ile, kale iini dvmeye balad. Bunun arkasndan eski Karaman valisi Mahmud Paa, Kuakl Manastr tarafndan be kt'a balyemez top ve be kt'a havan topu ile metrise girdi ve buradan kaleyi dvmekle grevlendirildi. Kandiye nnde, Trk askerleri srekli surlar tahrib ile urarlarken, Kk Mirahur Krd Hasan Aa, stanbul'dan adaya geldi ve padiahtan bir hatt- erif getirdi. Sultan IV. Mehmed, Fazl Ah-med Paa'ya hitaben: "Sen ki veziriazamm ve serdr- ekrenin Ahmed Paa'sn. Selm- selmet-encm- ahanem ve peym- meserret-resn- mlknem ile seni terif buyurduumdan soma, malumun olsun ki, hliy sen ve kullarm ne halde ve ne ahvldesin. Dergh- izzet vhib'l-atydan tazarru' ve niyaz ederim ki, seni din devletim urunda ta yasdanub toprak denen gazi ve mcahit kullarmn cmlesin mansr ve muzaffer ve kffr- dzal-karar dima mahkr ve mdemmer eyleyp, mmet-i Muhammed'i env- futht-i cemile ile mesrur eyleye. Benim lalam, greyin seni, Devlet-i Aliyye'min hayrhahlar olan vzer ve mirimrn ve ir bu gazada olan asker kullarm. Cmlenizin Hazret Allah na-sr, destgr ve basiriniz olup, her mkil ilerinizi sn eyleye ve cnd- gaybiyyesin mun ve resn eyleye. Benim lalam, hliy hakknda mezd-i inyet-a mlknem pertev-endaz olup hassa krklerimden biri savb- serasere kaplu sammur krk ve bir sde serser kaftan ve esyf- ftihat'l-eknfmdan bir kabza murassa' emir-i ad-tedmr-i shibkrn ve bir kabza mcevher haner ile seni te-rf ve i'zaz ty^vp, mirhr kulum ile irsal ve ihsanm olmutur. 124 Ola ki. mersim-i tevkir ve ta'zmi can u ba ile kabul ve a'da-y din devletimden ahz- intikam sa'y ikdam eyleyesin. naallah askir-i islm musret-ma'serimi Cenb- Hakka emnet eyledim. Gece gndz dua-y hayr ve icbet-i eser-i mlknem seninle ve seninle bile olan guzt- muvahhidin kullarm ile biledir. Hazret-i Allah yardmcnz ola vesselam.

Sultan IV. Mehmed, bu hatt- erifin zerine, kendi el yazs ile "mcebince amel oluna, benimle lalam greyim seni, gayret ve hamiyyet demidir. Gayri deme benzemez. Duay- hayrm senimle biledir. Hazret-i Allah, seni hizmet-i hmynumdan ayrmayp, nice kere byle guzt ile men, rikbmda bulunmasn." ifadesi, sadrazam hakkndaki dnce ve iltifatlarn yazmtr. Bu hatt- erf ile birlikte, sadaret kaymakam olan kayn biraderi Merzifonlu Mustafa Paa, bir mektup gndererek, Bosna ve Kotur ahvalinden haber vermitir. Bu arada, dman donanmas, sekiz kta ektiri ile Kandiye karsnda bulunan Istendiye adasna gelmi ve buradan kaleye ok sayda asker ve mhimmat nakli yaplmtr. Bir gn sonra, ikinci bir takviye kuvveti alan Kandiye'deki Venedikliler, o gece Osmanl metrislerini basmak iin hazrland. Fakat Trk askerleri hazr ve uyank vaziyette olduklarndan barl olamadlar. Rumeli ser-dengetileri ile yenieri gaziler, birden glbank ekip, zerlerine gelen dmana saldrnca, Venedikli askerler, yzgeri kaleye ka-mlardr. Dmann baskn srasnda, kaleden binlerce top gllesi atld gibi, ateli paavralar etraf gndz gibi aydnlatmlard. Bu arada, dmann hazrlad lamlarn da patlatlmas velvele yaratt ise de, Osmanl kesiminde kayplara yol amad. Aslnda, 1645 ylndan beri, Kandiye kalesinin istihkm iin alan Venedikliler, kalenin tabanndan darya pek ok lamlar kazarak, ha125 zrlanmlard. Bu lamlar ile, Osmanllarn at lamlar karlanca, tnel ierisinde ok iddetli savalar meydana gelmekte idi. Bazen lamlarn ii, insan cesedi ile dolard. Fazl Ahmed Paa da, lam almas iine byk nem verirdi. yleki, bazen drt koldan hareket eden lamlar, kale dibinde ou zaman suya ular, lam iinde ikier tabakal yollar kazlmaya allrd. Bu iler de orduyu olduka yorar ve takat brakmazd. Kandiye muhasaras, tam olarak 6 ay yirmi bir gn srd. Bu sre zarfnda, saatte drt yz glle atarak, 20.000 kantar barut harcayan, 800 lam patlatan ve 8.000 kadar ehit veren Osmanllar, kaleyi ele geirememilerdi. Bu sre zarfnda dmann kayplar ise, Osmanllarnnkinden ok daha fazla idi. Sadrazam Fazl Ahmed Paa, kalenin iyice yprandn, bu kadar yl savap, devlet bu derece zarara girdii halde, kaleyi almadan adadan ayrlmamak istedi. Bunun iin, 16 Aralk 1667 gn, kuatmay kaldrd. Ancak orduyu baka bir yere ekmedi. K mevsimi iyice yaklat iin, Kandiye evresinde yalnzca ok sk bir abluka sistemi uygulamaya balad. Bu birinci kuatma, Trklerin meseleye ne kadar ciddiyetle baladklarnn gstergesi oldu. Bylece Osmanl - Venedik savann odak noktas haline gelen Kandiye kalesinin dmemesi iin, Venedikliler btn glerini harcarlarken, dier Avrupa lkelerinden pek ok yardmlar saladlar. Adann Trklerin ynetimine gemesi iin, kaledeki Rumlar da Trklerden yana bir tutum ierisine girmilerdi. Bu yzden de Kandiye'den frsat bulduka kaanlarn says giderek artmakta idi. Kandiye'yi Morosini adl bir Venedikli bakumundan savunmakta idi. Venedikliler, Kandiye meselesini, btn Avrupa'nn bir siysi meselesi haline getirmeyi baarmlard. Bu yzden Kandi12< ye'ye eitli Avrupa lkelerinden srekli yardmlar geliyordu. Osmanl donanmas, ancak yaz mevsiminde, Avrupa devletlerinin Kandiye'ye yardm getirmelerini engelleyebiliyordu. K mevsiminde ise, Trk donanmas klaa ekilince, Avrupallar, Kandiye'ye yeniden asker ve ir mhimmat getiriyorlard. 24 yl geen bir sredir, Venedik'in yansra, Girit adasna yardm gnderen Avrupal devletlerin durumlar bu yzden iyice sarslmt. Hatt, Avrupa lkelerinde, Girit'e savaa gidip dnmeyenlerin says yle kabark bir sayya ulamt ki, Girit'e giden askerin dnmedii bir ata sz haline gelmiti. Venedik, gnderecek asker bulamaynca, hapishanelerdeki mahpuslara el att. Onlarn sularn balayarak Girit'e savaa gnderdi. Bu durum da gsteriyor ki, Venedik artk Kandiye iin insan gc

harcayarak bir vaziyetten iyice uzaklayor, dolaysyla, insan kaynaklarn tamamiyle kurutmu bulunuyordu. Avrupa'nn bir btn halinde savunduklar Kandiye'nin drlmesi iin Osmanl devletinin harcad gayret ve para da fevkalde byk llere varmt. Fazl Ahmed Paa, stanbul'dan ve Osmanl imparatorluunun eitli yerlerinden gelen toplarla yetin-miyerek, Hanya ve Kandiye'de top dkm atlyeleri kurdurmutu. Buralarda, Kandiye'de kullanlan Venediklilerin toplarnn aynsn dktrmekte idi. Bylece Venediklilerin Kandiye kalesinden attklar gllelerden salam olarak toplanan 50.000 kadar glleyi, bu dklen toplarla kaleye geri attlar. Osmanllarn top bakmndan iyi durumda olmalarna karlk, Venedikliler byk sknt ekiyor lard. Venedik topusu, yeni takviye almadndan, eitim ve dier bakmlardan da Osmanllara nazaran geri durumda idiler. Kandiye'nin iyice zorland bir dnemde k yamurlarnn balamas ile tatil edilen kuatma, kaledeki Venedikli askerlere rahat 127 k bir nefes aldrmt. Ancak Sadrazam Fazl Ahmed Paa'nn, kuatmaya katlan askerlerin bir tek adrn bile skmemesi, ayrca, k olmasna ramen yeni takviyeler almas, Morosini'nin moralini daha da bozdu. nk Osmanl sadrazam, 70.000 kikilik Osmanl ordusunu, Kandiye nlerinde yer altna kazdrd barnaklara yerletirerek, kalenin nnden ayrlmad. Kendisi de, bu barnaklarda k geirdi. Osmanl sadrazamnn bu kararl tutumu, baharda Avrupa'dan beklenilen yardmlarn ufukta grlmemesi, Venedikli askerleri dndrmeye balad. Savan bandan beri, gerekten Fransa, Almanya, spanya, Papalk ve Malta hkmetleri, Girit adas iin Venediklilere byk destekler salamlar, bunu uzun zaman srdrmlerdir. Oysa imdi Venedik cumhuriyeti Girit'teki sava srdrecek mli imkn sknts ierisine srklenmiti. te yandan Girit'teki Rm halkn, Osmanl ynetiminden olduka rahat bir hayat yaamas, kalede bulunan Rumlarn, eyrek asrlk mahpus hayat demek olan kuatma altndaki skntlarn had safhaya karm, ister istemez Trk ynetimini tercih eder olmulard. y-leki, kale iindeki gelimeleri, Fazl Ahmed Paa'nn casuslarndan daha nce, Osmanl kararghna bildiriyorlar, bir an nce kalenin dmesini istiyorlard. Venedik cumhuriyeti, btn Avrupa devletlerini Kandiye'nin savunmas iin yardma ardnda, Osmanl mttefiki olan devletler de, bu yardm iine katlmlard. Ancak, Osmanl devleti, kendisi ile anlama yapm olan bu devletlere kar tutumunu deitirmekte gecikmemiti. Sadrazam Fazl Ahmed Paa, 1667-1668 kn geirdikten sonra, ilkbaharda gerekli hazrlklarn tamamlayarak, 30 Haziran 1668'de yeniden Kandiye'yi top ateine tutmaya balad. Bu sefer kuatma daha iddetli geti. K tatili 6 aydan fazla srmt. lkbaharda Venedik cumhuriyeti, adaya gnderdii bir elisi vasta128 syla adann kendilerinde kalmas artyla, yllk 20.000 duka altn vergi vermeyi taahht ediyorlard. Ancak sadrazam Fazl Paa, nceki gibi, bu teklifi de kabul etmedi. Yaz boyu sren muharebelerde, lam atma ii daha byk lde gerekleti. Trk ordusu, ayn zamanda pek ok el-humbaras da att. Atlan top glleleri ile patlatlan lamlardan, Kandiye'nin surlar o kadar byk tahribata urad ki, Venedikliler alan gedikleri kapatmaktan ciz kaldlar ve yalnzca kum torbalan ile tahrip olan yerleri kapattlar. Temmuz ortasnda, bir top gllesinin isabeti sonucu, patlayan Venedik cephaneliinde 2.000 kantar barut havaya utu. Bu dnemde de, Trkler, 50 bin kantar barut, 200 bin okka bakr ve 30 bin byk humbara frlattlar. nsan kayb ise iki tarafta da had safhada idi. Girit'deki sava btn gc ile destekleyen Sultan IV. Meh-med, her frsatta sadrazam ve askerleri tevik ediyordu. Sk sk adaya hatt- erifler gnderiyor, taltiflerde bulunuyordu.

1668 yazndaki savalar, kaleyi iyice drecek bir duruma getirdii iin, Avrupa devletlerinin yardmlar bu devrede daha da azald. Hi bir yardm esirgemeyen padiah, Kandiye'nin bu kadar uzun zamandr dmemesi karsnda, zntlerini de belirtmekten geri kalmad. Hatt, bizzat kendisi adaya sefer yapmaya karar verdi ve bunun iin, 18 austos 1668 gn, Edirne'den hareket ederek, Dimetoka-Gmlcine-Kavala-Serez-Selanik zerinden Yeniehir'e geldi. 1668 yaznda da Kandiye'nin fethinin mmkn olmamas karsnda, Venedik cumhuriyetinin tekliflerini kabul edip etmeme hususunda, baz tereddtleri vard. Bunun iin sadrazama bir hatt- erf gndererek ondan mtalaasn istedi: "Bihamdillahi tel, Yeniehir'e gelib vsl olmuumdur. Venedik elisi dah Yeniehir'e yakn geldi. Lkin daha gelip rikb- hmynuma yz srmemitir. Benim lalam ne dersin? Eli geldikde ne cevab verelim? Filvaki' kale fethini eer aklnz keserse, eliden kaleyi isteriz ve eer bir sene da129 hi kale ile cenk olunursa, asker ve cephane, mhimmat ve lt ye titirmeye cmle memlik-i mahrsam ciz olmutur. mdi bu hususta bir iki kimse syleip bir gn evvel haberini irsal edesin" demekte idi. Kandiye'yi drmek iin var kuvveti ile arpan Kprl-zde Fazl Ahmed paa, bu hatt- erifi alnca epeyce zld. Padiaha bizzat kendi kalemi ile yazd arizada: "Benim evket pdihm, Haliy Venedik elisi gelip rikb- hmyna daha yz srmemi, eer gelen elide kaleye mteallik sz var ise ne gzel, yz srsn ve ill yine yerinde otursun. Eer kale ahvli sual buyrulur ise, kale iki taraftan er yz zira' miktar yklp iine girmeye araaramzda on kula yer kalmtr. Bu kadar yz kula yerden parmaklklar, domuz damlan, lamlar ve pskrmeleri zahmetin ektik, imdiki halde on kula yeri ieri gidilir ise kal'e bizimdir. Benim evket pdihm, Beldar klleti ve asker yorgunluu sebebi ile biraz eleniyoruz. Yoksa kat'i az zamanlk iimiz kald. Lkin buna zaman tyin eylemek olmaz. Amma sagr ve kebir subh u mes, Hak Tel cmlemizin cann alsn, tek bu kale kefere elinde kalmasn; dey dergh- Hakk'a niyazda olduklarnda itibah bu-yurulmasn, kale bir hale varmtr ki, saat be-saat Hakk Tel'dan fethini mit ederiz. Benim efendim, elinin akesine veyahut mnafklarn szlerine itimad buyurmayp bir en yakn kulunuzu irsal Jbuyurun ki Kandiye kal'esi ne halde olduun grp rikb- hmynlarna takrir eyleyp eliye merdne cevab verile". Fazl Ahmed Paa, padiahn yannda Girit seferine son verilmesini isteyenlerin telkinlerde bulunduklarn anlamt. Bunun iin, IV. Mehmed'in ok gvendii musahibi Mustafa Paa ile kzkarde-i ile evli bulunan stanbul kaymakam Merzifonlu Mustafa Paa'-ya da mektuplar yazarak, bu hususta kendisine yardmda 130 bulunmalarn rica etti. Ayrca, eyhlislm Minkr-zde Yahya Efendi ile, padiahn eyhi olan Vni Efendi ve silahtar Kz Hseyin Efendi'ye de ayn mealde mektuplar yollayarak, padiah zerinde telkinde bulunmalarn istedi. Osmanl devleti, Kandiye nlerinde yalnzca Venedik ile savamyordu. Venedik'e yardm eden bir ok Avrupa lkesi vard. Hatt bunlarn ierisinde Osmanl devleti ile anlama imzalam devletler de bulunuyordu. Bunlar arasnda Fransa, stanbul'daki elisi vastas ile Osmanl devletine balln ve anlamay bozmayacan her vesile ile gstermesine ramen, gizliden gizliye Venedik'e yar-. dm etmekte idi. Fransa'nn Venedik'e olan asker yardm giderek artt ve yle boyutlara vard ki, Osmanl devleti bunun iin cidd tedbirler almak zorunda kald. Daha Kprl Mehmed Paa zamannda Fransz elisi La Haye'nin casusluk yapt iddias ile dvlmesine ramen, lkesine gittikten sonra, yeniden stanbul'a eli olarak gelmesi, Osmanl devletinin yneticileri nezdinde iyi karlanmad ve her vesle kendisine yz verilmedi. La Haye, Teselya'-ya gitmekte olan padiah ile grtnde,

kendisine ve dolaysyla Fransa devletine uygulanan siyseti, krallar tarafndan zntyle! karlandn, bundan dolay, kendisini Paris'e arp, stanbul'da yalnzca bir maslahatgzar bulundurmaya karar verdiini bildirince, Sultan IV. Mehmed, elinin bundan sonraki szlerini dinlemeyerek, bir ikayeti varsa, veya kendisine iyi muamele edilmiyorsa, sadrazamn vekili olan stanbul'daki Rikab- hmyn kaymakamna yazarak vermesini syledi. La Haye, stanbul'a gidince de kendisine yz verilmedi. Sadaret kaymakam tarafndan uzun sre bekletildi. Nihayet kabul edildii srada da, ikyetini dinleyen Merzifonlu Kara Mustafa Paa, eliye, ikayetinin byk bir mesele olduunu, dolaysyla, byle byk ikayeti ancak sadrazam paann 131 dinleyebileceini bildirdi. Bu arada Yeniehir'e giderken kabul ettii Hollanda bykelisi Colliers, Frans kral XIV. Louis'nin siyasi tutumunu tenkd etti. Gelimeler bu ekilde srerken, Venedik, stanbul'a fevkalde yetkilerle bir eli gnderdi. Merzifonlu Kara Mustafa Paa tarafndan kabul edilen Venedik elisi, bar yaplmas iin senato tarafndan kendisine tam yetki verildiini aklad. Ancak Kara Mustafa Paa, Venedik elisi Molini'ye, "Kandiye'nin anahtarlarn getirdiini zannettii iin, kendisini kabul ettiini syleyerek, baka bir madde iin grme yapmayacan bildirdi. Venedik elisi stanbul'da bar yollarn ararken, Fransa'nn stanbul'daki elisi de, Osmanl devleti nezdinde Fransa'nn eski itibarn yeniden kazanmaya alyordu. nk, Trk hkmeti, Fransa devleti Kandiye'ye yardm ettii iin, anlama artlarn askya aldn, ticar imtiyazlar kaldrdn bildirdi. Trk devletinin ticar imtiyazlar kaldrmas, Fransa devletini byk zararlara soktu. Bunun iin de elinin abalan younlat. Sonunda, Osmanl devletinin Paris'e bir eli gnderilmesine dir teklifine olumlu cevap ald. Padiah, Fransa'ya kk rtbeli bir eli gndererek, Fransa'ya kar tutumunu aka ortaya koymaya alt. Bunun iin, mteferrika rtbesinde olan Sleyman Aa'y 12 kiilik bir elilik heyeti ile Paris'e gnderdi. Daha nce, general rtbesinde olan Bostancba'larn eli olarak gittii Fransa'ya, bylesine kk rtbeli bir temsilcinin gitmesi ve Sleyman Aa'nn da, her bakmdan dier devletlerin byk elilerine gsterilmesi gereken merasimin kendisine de gsterilmesini istemesi, Fransz'lara ok ar geldi. Geri Sleyman Aa'ya, bir Bostanc-ba gibi riayet edildi; ancak Sleyman Aa da Fransa'y kk drc davranlarn her vesile ile gstermekten geri durmad. Tarihi Hammer'in bildirdiine gre, Fransa devleti, Sleyman Aa'nn rtbesini bildikleri halde, onu halka aklamadlar. Fakat Trk elisinin Paris'teki ikameti sre132 II since, ehirde Trk modas yayld ve eitli edeb eserlere konu oldu. 1668 yaz boyunca sren savalardan sonra, Venedik devletinin durumu daha\da sarsldndan, padiahn huzuruna yeni bir eli gnderildi. Venedik elisi, Kandiye kalesinin kendilerindejcalmas arti_ ile 24. OOCT riyal kuru vergi vermeyi ve Bosna serhaddinde ki Kilis kalesini de Osmanl devletine terk eylemeyi teklif etti. Elinin bu teklifi zerine Sultan IV. Mehmed, sadrazama bir hatt- erf gndererek fikrini sordu: "Venedik elisi rikb- hmyunuma yz srmekle bu kadar ake arz edip, Kandiye kal'esinden feragat edin, diyor, rikabunde vesair ite olanlara pike veriyor. Ne dersin? Karenin feth ve teshirin akln keser mi? Filvaki yaknin var ise, ne gzel ve ill bize ona gre ilm eyliyesin" demekte idi. Fazl Ahmed Paa, padiahn bu hatt- erifi gelince, adadaki kumandanlarla grerek, kalenin muhakkak alnmasn, byle bir kalenin dman elinde braklmamasn, kale dman elinde braklrsa, millet ve devletin erefinin boa gideceini, gerekirse, bu k da siperlerde kalnp, bir miktar cephane ve asker gnderilirse, kalenin muhakkak alnacan padiaha bildirerek, Venedik elisine yol verilmesini istedi" stanbul'dan ve padiah nezdinde yaplan grmelerden bir sonu elde edemeyen Venedik cumhuriyeti, Kandiye'de bulunan sadrazamn huzuruna daha yetkili bir eli gnderdi.

Sadrazam Fazl Ahmed Paa tarafndan kabul edilen Venedik elisi, daha nceki tekliflerini, para bakmndan biraz daha artrarak tekrarlaynca, Sadrzam Fzl Ahmed Paa kzarak: "biz buraya bezirganla gelmedik, devletin paraya ihtiyac yoktur. Kandiye'yi verirlerse ne ho, ill baka trl olmaz" cevabn verdi. Venedik elisi, Kandi133 ye'nin Venedik'te kalp, Kilis kalesinin teslim edileceini bildirili ise de, sadrazam tarafndan bu teklifi de kabul edilmedi. Venedik elisi son olarak, Kandiye kalesinin yaklmasn ve fakat adann bir kesinde bir kale inaasna izin verilmesini teklif eyledi, sard/am Venedik elisinin bu son teklifini de reddetti. Kprl-zde Fazl Ahmed Paa, o k da, bir nceki k gibi Kandiye nlerinde, yer alt metrislerinde geirdi. 1 Haziran 1669 gn, Kandiye kalesini nc defa kuatma savana balad. Venedikliler, Avrupa devletlerinden yeni yeni takviye kuvvetleri almlar, kendi imknlar ile Kandiye'nin surlarn bir lde tamir ve tahkim etmilerdi. 24 haziranda Fransz donanmasnn Kandi-ye'ye getirdii kuvvet, muhasrlarn morallerini ykseltmiti. Ancak, ayn gnlerde, Osmanl donanmas da adaya nemli bir takviye gc getirmiti. Kandiye kalesine giren 16.000 Fransz askeri, beraberlerinde getirdikleri sava malzeme ve cephanesine ramen, kalenin savunmasn tam olarak baaramadlar. Gerekten de Fransz birlii kaledeki heyecan ve tansiyonu ok ykseltmiti. Kale iinde bu yzden byk bir enlik oldu. Hatt bir ok dman askeri burlardan Trklere doru bararak, "alamaz msnz Kandiye'yi" diye el kol sallyarak, zurtzaklak almaya balamlard. 25 Haziran 1669 gn, Noailles dukas kumandasndaki Fransz birlii Trk tabyalarna yaya ve atl olarak bir saldr dzenledi. Sabah erken saatlerde yaplan bu taarruz, Trk askerlerinin oklukla uykuda olduu bir zamana rastlamt. Ancak abucak toparlanan askerlerimiz, iddetli bir sava verince, dman geri ekilmek zorunda kald. Bu huru hareketi srasnda, ok sayda maktul vererek kaleye firar etmek zorunda brakldlar. Bundan drt gn sonra, ngiltere krallk hanedanna mensup Beaufort dukasnn ku134 manda ettii bir birlik kaleden karak Trk metrisleri zerine hcum etti. Bunlar da, ok iddetli bir Trk mukavemeti ile karlatlar ve 1.200 l vererek yeniden kaleye kamak zorunda kaldlar. Trk gazileri, kaleden atlan toplara bakmadan dman hendek bana kadar kra kra srdler. Bu savalar olurken, kaledeki dman askerleri dokuz lam birden patlattklarndan ortalk velveleye bouldu. Patlatlan lamlardan san yollarna kan dman askerlerini Trk savalar, birer birer kltan geirdiler. Bu arada, denizdeki dman gemileri de Trk tabyalarn srekli ate etmekte idi. Karadaki Trk topularnn atei ise Venedik denizcilerine istedikleri gibi hareket imkan vermemekte idi. Bu arada, dman denizi topusunun cotuu bir srada, Yalova karyesine yakn Kazkl kynden olan Hamza Bee adl bir Trk topusunun ate verdii bir top danesi, dmann patrona gemilerinden birisinin cephanesine rast geldi. Mthi bir patlama ile infilak eden geminin iinde bulunanlar, eyasyla birlikte havaya utu. Venedik gemisinin bu ekilde patlayp batmasndan sonra, dier gemiler, demir alarak hemen kydan uzaklatlar. Uzaklama srasnda da bir ok gemi ve sandallar suya gark oldu. Kaledeki dmanlar ise, bu savalar olurken, bir saat ierisinde yirmi binden ziyde top atarak, Trk met-rislerindeki gazileri bunaltmaya altlar. Dmann bu derecede gerekleen iddetli tei sonucunda, Vanl Mehmed Paa ve iki adet Sadrazam aas ile yz kadar asker ehit oldu. Buna karlk Venedikliler ile Franszlarn karada ve denizde tkatlar kesildiinden, Trk askerlerinin ileri harekt daha ser bir ekilde gerekleti. Dmann k boyu yeniden yaptrd duvarlar kolayca amaya baladlar. Savan en iddetli zamannda bile, sadrazam Fazl Ahmed Paa, askeri tevik etmekten geri kalmyordu. Hem kendisi, hem de Kaplan Mustafa Paa, yararlk gsterenlere, kendi keselerinden ih-

135 sanlarda bulunuyorlar, esir getirene yksek rakamlarda paralar veriyorlard. ngiliz birliinin saldrs srasnda, Reaufort dukasnn hazinesi Trklerin eline gemiti. Daha sonraki savalarda bu ingiliz dukas maktul dmt. Cesedi ngiletere'ye gtrmek isteyen dman kumandanlar, bakumandan Morosini vastasyla, Trklerden dukann cesedini istediler. Sadrazam, kendisine gelen mektup zerine, cesedi aratt ise de bulduramad. Temmuz ay banda, Kandiye Avrupa devletlerinden byk bir yardm daha ald. Bu yardm 35 sava gemisinden meydana geliyordu. Bu gemilerin 15'i Fransa'nn, 9'u Papalk devletinin, 7'si Mal-ta'nn, 4' de Venedik cumhuriyetinin" idi. Bylece Kandiye limannda yer alan 80'e yakn dman gemisi, pek etkili olmamakla birlikte srekli Trk tabyalarn dvmekte idi. Bu atein etkili olmadn gren Venedik kumandan, bir sre sonra, denizden yaplan top ateine son verdi. Temmuz sonlarna doru, kaleden atlan top saysnda mthi bir art grld. Bir saatte 1.000 adet top, Trk tabyalarm ate kusmaya balamt. Sadrazam Fazl Ahmed Paa da, ayn sertlikle kaledeki Venediklilere karlk verdi. Ayrca havan toplar, aralksz kalenin iini dvmekte idi. Savan her balomdan ok ciddi bir durum almas zerine, Fransz askerleri szlanmaya baladlar. Bu durum Venedik savunma askerlerinin morallerini iyice bozdu. 9 austos gn Alman prenslerinden Valdeck kontunun vurularak lmesi, durumu daha da ktletirdi. Buna karlk Trk askerlerinin ve kumandanlarnn da durumu hemen jiyn vaziyette idi^ Yllarca sren sava,.Trk ordusunun sabrn iyice tarm, giderek mitsizlie sevketmiti. Trk lamclarnn at tneller ve san yollan, Kandiye! surlarnn altn delik deik etmiti. Son olarak 13 adet san yolunun almas kararlatrlmt. Buna gre, drd yenieriler, Rumeli askerleri, ikisi Anadolu askerleri, biri de sadrazam sekban136 lan tarafndan hazrlanacakt. Ayrca, Cebeciler stanbul aasna mensup askerler ve Zeytun sipahileri de birer san yolu aacaklard. Trk ordusu bu san yollarn can ve bala amaya alrken, bakumandan Morosini, kalenin vire ve teslim edilmesi hususu-' nu kumandanlar ile grmeye balamt. Morosini, kalenin daha fazla dayanamayacan anlad iin, vire ile teslim iini tamamlayp, can ve mal gvenlii iinde kaleyi terk etmek istiyordu. Nitekim onun bu fikrini baz kumandanlar kabul etti. Bunun zerine 28 Austos gn, Morosini'nin mracaat zerine, kalenin teslim meselesi grlmeye baland. Venedik ordusundan General Anandi ile Scordili, Fazl Ahmed Paa'nn huzuruna gelerek, bar grmelerine katldlar. Trk ordusundan ise Haleb beylerbey isi ile arkada bar mzakerelerini yrttler. Trk prdughnda bar grmeleri srerken, bir ka gnden beri, Venedik askerleri ile hrlaan Fransz askerleri, limanda bekleyen gemilerine binerek, Kandiye'den ayrldlar. Franszlar, Malta askerleri takip etti. Son parti olarak adaya gelen 16.000 Fransz askerinden sadece bin kadar sa kalan askerin gemilere bindii grld. Daha sonra Fransa'ya dnen Noailles dukasn, Fransz kral, bu hareketinden dolay, huzuruna kabul etmemi, Papa ise, Malta gemileri ile Kandiye'yi terk eden amiraline ok ar szler sylemitir. Osmanl sadrazam Fazl Ahmed Paa, kale iindeki casuslar vastasyla, gelimelerden gn gnne haberdar edildiinden, bar mzakereleri srasnda istedii artlan rahata ileri srebiliyordu. Netekim isteklerini kolaylkla Venedikli generallere kabul ettirmesini bildi. Osmanl Venedik Anlamas ve Kandiye Kalesinin Trklere Teslimi: Morosini, mttefiklerinin aday terk etmesi zerine, kesin ola137 rak bar artlarn kabule yanamak zorunda kald. Bylece 5 Eyll 1669 gn, eyrek asr sren Osmanl-Venedik savama son veren bir bar anlamas imzaland. Toplan 28 ay sren

bir kuatmadan sonra Kandiye kalesi Trklerin eline geti. Kandiye kalesi nnde imzalanan Osmanl-Venedik anlamasna gre: 1. madde- Kandiye kalesi kendi cebhanesiyle teslim olanacak 2. madde- Suda ve sperlonga Venediklilerde kalacak; 3. madde- ki taraf, esirleri serbest brakacak; 4. madde- Akdenizdeki Trk adalarna Venedikliler tecavz etmeyecekler; 5. madde- Akdeniz'de bir Trk gemisi zayi olursa, Venedik tazminat deyecek; 6. madde- Galata'da Venedik elisi belli bir yerde oturacak; 7. madde-Dier iskelelerde de birer balyos oturacak; 8. madde- Bosna'da bulunan Kilis kalesi Venediklilerin elinde kalacak; 9. madde- Bar kesinleinceye kadar iki taraftan da rehineler teati edilecek; 10. madde Venediklilere, stendiye adasna naklolununcaya kadar 12 gn mhlet verilecek; 11. madde- Kalenin boaltlmas iin sktrlmayacaklar; 12. madde- Kale'de kalmak isteyenlere dokunulmayacak, can ve mal gvenlikleri salanacak; 13. madde- Ahidnme-i hnyn nceden verildii gibi verilecek; 138 14. madde- Venedik byk elisi. stanbul'da eitli hediyeler ile gelecek. Bylece, bu gibi maddelerle 18 maddeye balanan anlama metni, muhafaza altna alndktan sonra, dmann herhangi bir hilesine kar, Osmanl askeri metriste hazr vaziyette bekletildi. Venedik generali, kale dibinde patlatlmam lamlar olduunu haber verdiinden, bu lamlarn kendileri tarafndan patlatlmas istenildi. Buna gre lamlar da patlatldktan sonra, Venedikliler, 27 Eyll 1669 sabah, iki gm tepsi ierisinde Kandiye'nin toplam 93 anahtarn, sadrazam ve serdr- Ekrem Fazl Ahmed Paa'ya getirerek, takdim ettiler. Sadrazam, anahtarlar getiren Venedik subaylarna 300'er altn balad. Daha sonra gaziler, muzaffer olarak Kandiye kalesine girdiler. Trk askerleri kaleye girerken, Seyyid Cnd Ahmed elebi, su kulesi zerinde ezan okudu. ehrin katedrali hemen leden sonra Cmi'e evrildi. Burada topluca cuma namaz klnda ve fetih kutland. Daha sonra, sadrazam Fazl Ahmed Paa, Venedik ordusu bakumandan ve Kandiye'yi 13 yldan beri savunan Morosini'yi kabul etti. Kendisine gzel ve nzik szler syledi. Daha sonra son derece deerli hediyeler verdi. Fazl Ahmed Paa, Kandiye'ye Trk askerinin girmesinden bir hafta kadar sonra, kaleye girerek, batan baa dolat. Hemen surlarnn ve burlarnn onarlmas iin emir verdi. Kalenin onarm bittikten sonra, ierideki kiliseleri birer birer camie evirdi. Bu camilerden birisine, babas tarafndan idam edilen Deli Hseyin Pa-a'nn adn verdi. Dierlerine de Sultan brahim, Valide Sultan, Fazl Ahmed Paa, Kaplan Mustafa Paa, Defterdar Ahmed Paa, iman brahim Paa ve dier yararl grlen ocak aalarnn isimlerini verdi. Daha sonra, 14 tabyas bulunan Kandiye'nin her tab139 yasna birer muhafz kumandan tyin etti. Bunlarn svari muhafzlarna beer bin ake tmar verdi ve biner dnm tarla balad. Mehmed Efendi'yi de tahrir memuru tyin eyledi. Bu arada isyan halinde bulunan Manya ve Mayna halk, Kandiye'nin teslim olmas zerine, isyanlarna son vererek, itaat altna girdiler. Fazl Ahmed Paa, adada iki buuk yl kalarak, byk bir fedakarlk rnei gstermiti. Kandiye haricinde bir mahalle haline gelen yer alt maaralarnda yaamt. Bu iki buuk yl zarfnda, yaplan savalarda ve kaleden atlan top ve kurun daneleri ile on be paa, 799 sancakbeyi, orbac ve avuu, 26.000 yenieri, 6.985 cebeci, 22.965 topu, 29.965 lamc, 37.645 zeamet erbab ve tmarl sipahi, 7.900 garip yiit, 49.635 serdengeti sipahi olmak zere toplam 245.000 kadar ehit verilmitir. Hanya kalesinin fethi srasnda ehid denlerle birlikte bu saynn yarm milyonu aaca sylenmektedir. Kandiye'nin kuatmas srasnda,'

199.70 adet glle atlm, 1.113.000 kantar barut harcanm, 428.000'den fazla humbara ve 139.000 havan gllesi frlatlmtr. Yukarda saylan rakamlara gre, Kandiye kalesi ve dolayyla Girit adas Osmanl devletine olduka pahalya mal olmutur. Ancak 24 yldan fazla sren bu sava srasnda Venedik devleti daha ok kayplar vermi, hazinesi iflasa srklenmi, yardmda bulunan Avrupa devletleri, ar kayplara uramlardr. Bu derece mstahkem olan Kandiye kalesinin fethi ise, Trk ordusunun cesaret ve azmi yannda, zellikle Fzl Ahmed Paa'nn sebat ve gayreti sonucu gereklemitir. Sadrazam Fazl Ahmed Paa, bizzat kendi el yazs ile Sultan IV. Mehmed'e Kandiye'nin feth olunduuna dir bir fetihname yazd. Yazd bu fetihname'de: Aynen u ifdeleri kullanmtr : 140 "Arz- bende-i b-mikdr budur ki; evketl ve Azemetlu ve Kudretl kpadiahmn Hakk sbha-nehu ve Tel hazretleri heme-medr enin mn lem olan sye-i' vcud- hmynlar himayesinde mme-i islm mreffeh ve s-de ve dima dmenn- b-tedmr ve serken- ahb- sa'rin ser-nekbet-i medarlarn pye-i serr-i evket-masr-i cihangirnelerin-de fersude edip, hemvre azm-i sefer ve cez-i hmynlarna ebvab- feth-i fth olup nvn- ceryd-i a'vm ve uhr olan fthat- celile ile nm- nmlerin trz- kyam pirye-i sahyif-i eyyam ey ley e. Amn, bundan nce vki olan ahvl ve srn cmlesi efendimin malmudur. Dmen-i bedkr yeni ihdas teyledii di varma varlmak iin cmle guzt- islm cn u bala sa'y olunurken, rebilevvel aynn sonunca gnnde, ak bayrak ile bir kayk gelip, metrerisleri-miz civarnda yanap, sizinle syleecek bir hayrl szmz var dey tara kmaa talip olmala, bu kullar dah dem gnderip, kal'e vermeye meteallik sz var ise ksn, yoise bize kale vermeden gayri hayrl sz olmaz. Geri gitsin diye cevab gndermekle, geri gidip yine ol saat ikindi vaktinde gelib, kale vermee ve sava ve cengi ortadan kaldrmaa, nceden olduu gibi, itaat etmeye dair szmz vardr demekle, iki kol arasnda sava ve muharebe olmayan muayyen bir mekna brahim Paa kullar ile Kul Kethdas Zlfkar Aa'y tyin edip edip, dokuz gn srekli konuulup, melin kh adann bir mikdrn isteyip ve kh kal'e karsnda olan stendiye adasnda bir kal'e bina eylemek zere talebte bulunup, bu dokuz gnn gece ve gndznde iki taraftan varma-gelme ve drl drl sual ve cevb ve nice sz al-verii ile dedikodu ve nice olmaz nesneler teklif ve redd kabulden sonra, bilahi-re cebehanesiyle verip ve kalede olan esvb ve arlklar ile askerlerini karmaya yirmi gn mehil ve on iki limanl gn iinde tanmak zere, msade olunup, hemen ol gnde nakle mbaeret 141 ve be-hikmetillahi Tel havalar srekli limanl olmayp, kh muhalif rzgr esip ve kh azm frtnalar olup, aralkta hava limanl olduka gemi ve kayklar ile tanp, bi'1-iktiz akd olunan maddelerden sonra, yirmi bir gnn tamamna dek, btnyle tanp, ce-mziyelevvel aynn gurresi (27 Eyll) cuma gn anahtarlarn getirip teslim edip ve lgn slm eskerleri gediklerinden ieri girip hasret'l-mlk olan Kandiye kalesinin feth ve teshiri myesser olup, hl miftahlar ve sulh kd sureti Rikb- hakk ve feyyz- mutlak hazretleri evketl pdihm eslfda misli sebkat etmeyen byle bir ei bulunmaz kalenin feth ve teshirine muvaffak eyleyip, mahsd- seltn-i ry-zemn olanlar byle bir hsn- hasnin dhil-i htta-i memalk-i mahrsalar olmas devr-i makbl- 1-tavrlarna mahsus olduu azametlu efendimizin meyyed-i min indillah olmalar asardr. Hakk Tel dmann- dn devletlerini mdemmer ve makhr ve tab'- hmynlarn hemvre bunun emsali ftht- celle ile mesrur eyleye, mn". Sultan IV. Mehmed, Yeniehir'den Eriboz'a doru giderken, Livdiye'de sadrazam Fazl Ahmed Paa'nnn gnderdii Kandiye fetihnamesini ald. Padiaha, sadaret kaymakam olan Merzifonlu Kara Mustafa Paa, fetihnameyi 3 Ekim 1669 gn verdi. Kendisine, uykusundan

uyandrlarak verilen fetihnameyi, heyecanndan okuyamayan padiah, sr ktibini ararak ona okuttu ve "elhamdlillah" diyerek sevincini belirtti. Daha sonra Selanik'e dnerek, k orada geirdi. te yandan Kprl Fazl Ahmed Paa da, 1669-1670 kn Girit'te geirdi. K boyu hummal bir alma ile, Kandiye ve adann dier ehirlerini imar etti. 5 Mays 1670'te Girit'ten ayrlan sadrazam, 1 Temmuz 1670 gn Edirne'ye ulat ve Paa-ayr mevkiinde, bizzat padiahn da bulunduu bir merasimle karland Kandiye'nin anahtarlarm padiaha takdim etti ve ondan byk iltifatlar grd. 142 Osmanl - Lehistan likileri ve Kazaklar Meselesi : Fazl Ahmed Paa'nn son urat byk meselelerden birisi de Kazaklar meselesi ve bundan dolay alan Lehisten seferleridir. Bazan Ruslara, bazan da Lehlilere bal olarak Ukrayna blgesin-, de, Don ve zi nehirleri arasnda yaayan Kazaklar, zaman zaman Karadeniz kylarna kadar sarkarak, baz yama hareketlerinde bulunurlar ve Trk esirler alarak, hzla geri ekilirlerdi. Osmanl devleti de onlarn bu hareketlerine karlk, bazan sert tedbirler alr ve Kazaklar cezalandrrd. Hatt ou zaman onlar destekleyen Rusya ve Lehistan topraklarna, zellikle KrmTatarlarnca byk aknlar dzenlenir ve bu devletler de cezalandrlrd. Kazaklarn Don, Dinyeper ve Bu nehirleri arasnda ve bu nehirlerin denize dkldkleri yerlerde meydana gelen bataklklar kesiminde yaayanlarna Don Kazaklar ad verilirdi. Bunlara bakentlerinin adndan dolay, erke Kazaklar da denilmekteydi. Ukrayna blgesinde, zi nehri ile bu nehre yakn blgelerde yaayan Kazaklara ise, Zaporog veya elle Kazaklar ad verilirdi. zi kazaklar, ayn zamanda Baraba, Sarkam, Potkal Kazaklar olmak zere gruba ayrlmakta idiler. Dinyeper ile Bug nehirlerinin denize dkldkleri blge arasndaki batakla Trkler Sarsu veya Sarkam adn verdiklerinden, buradaki kazaklar da Trk tarihi kaynaklarna Sarkam Kazaklar ad ile gemilerdir. Bunlar ou zaman Ruslara ve Lehlere tbi olduklar iin, bu devletler Sarkam Kazaklarm istedikleri gibi kullanyorlard. Ancak ok gl durumda olduklar zamanlarda da, bu devletlere ar zayiat verdiren aknlarda bulunuyorlard. Kendi karlarna gre hareket serbestisi ierisinde olan Kazaklar, menfaaat saladklar her yne kolayca ynelebiliyorlard. Zaporoglarn hatman olan Hemiyelniski, Krm ve Lehistan'ca in esiri durumuna dm olan Ukrayna kyllerini Katolik mezhebine sokmaya alan Lehistan devleti aleyhine isyan ettiinde, kan savalarda ar yenilgilere urad. Galiya'daki yenilgilerden sonra, Lehistan kuvvetleri Kiev ehrini ele geirdiler. Hemiyelniski, bunun zerine, 1652 ylnda Osmanl devletine ba vurarak, Le-histanllara kar himaye edilmesini istedi. Bu bavuruyu kabul eden Osmanl devleti o zaman hatmana elindeki yerlere dir bir bert gn-' derdi. Bylece Hemiyelniski'nin ynetimi altnda bulunan Kazaklar Osmanl himayesine girmi oldular. Bundan sonra, Osmanl devletinin batdaki harektna, Krm hanl askerleri ile birlikte katldlar. Vasvar anlamas imzalandktan iki yl sonra, Dinyeper nehri kylarnda yaayan Kazaklar, iki grup halinde ve birbirlerine hasm vaziyete geldiler. Dou Ukrayna'da yaayan ve kazak reisi Brokovezki'nin emrinde bulunan Zaporoglar, Rusya tarafn tutmakta ve onlarn boyunduruunu kabul etmekte idiler. Bat Ukrayna'-daki Sarkam Kazaklarnn harman Doroenko ise Lehistan'a tabi durumda idi. Zaporog Kazaklarnn hatman Brokovezki, hatman Serko ile mcadeleye giriip zor durumda kalnca, Krm han vastas ile, Osmanl devletine bavurarak, Osmanl boyunduruu altna girmeyi istemiti. Fazl Ahmed Paa, 1668 ylnda, yani Kandiye kuatmasn srdrrken, politikalarna uygun geldiinden bu iste- i i kabul ederek, Brorkvezki'yi, Baraba, Sarkam ve Potkal kazaklarnn hatman tyin edip, bir berat gndermek suretiyle himayeye aldn bildirmiti. te yandan, Doroenko, bir sre sonra, Ukrayna kazaklarnn harmann ldrnce, zi nehrinin iki tarafndaki Kazaklar Doroenko'nun idaresinde toplanm oldular.

Bir sre sonra da, Doroenko'dan yz evirerek, Krm hanna tbi olan hatman Sokuvei'nin ynetimine geerek, iki gruba blndler. Bu Kazaklarn Krm tabiiliini kabul etmeyenleri ise Damyen Gree-noy'un hatmanlnda Ruslara tbi olmulard. Sonunda bu mcadele ve gelimelerden Doroenko, ok g duruma dtnden, 144 Osmanl devletine bavurarak, Potkal Kazaklarnn topraklarn bir sancak ynetimine balayp, idaresini kendisine vermesini, padiah-dan istedi. Sultan IV. Mehmed, Doroenko'ya bir berat, sancak ve topuz gndererek, Baraba, Potkal ve Sarkam kazaklarn bir sancak altnda toplamas emrini verdi. Doroenko, paralanm olan kazaklar bir bayrak altnda toplamaya alt srada, Lehistan snrndaki bu gelimelerden endieye derek Kazaklara mdahale etmeye balad. Bylece bozulan Osmanl-Lehistan ilikileri, bizzat Sultan IV. Mehmed'in Lehistan seferine kmasna yol at. Padiah, sadrazamn Girit seferi srasnda, henz Teselya'da Yeniehir'de bulunduu srada, Doroenko'nun istei zerine verdii berat ve sancan korunmas iin, sefere karar vermiti. Bu arada, baz olumsuz davranlar bulunan Krm han dil Giray, hanlktan alnarak, yerine Selim Giray Krm han tyin edildi (Mays 1671). nk dil Giray, Doroenko'ya rakip olarak Hanenko adl bir Kaza hatman tayin ederek, Doroenko'nun zerine sev-ketmi ve bylece Osmanl devletinin politikasna aykr bir davranta bulunmutu. Krm hannn deitirilmesinden sonra, sefer hazrlklarna baland. Sultan IV. Mehmed'in Sadrazam Fazl Ahmed Paa le Birlikte Lehistan Seferine kmas : Doroenko ile Adil Giray tarafndan hatman tyin edilen Hanenko, birbirleri ile savaa balad srada, Kazaklarn bu durumundan yararlanmak isteyen Lehistan, Ukrayna'ya asker sokarak, Doroenko'ya ait baz palangalar ele geirdi. Lehistan bu harekette bulunurken, Osmanl devletinin, Sultan II. Osman dnemindeki gibi zayf olduu kanaatinde idi. Ancak, Osmanl devletince, Lehistan'n bu hareketi zerine, Leh kral Michel Koryout Wiesnowski'ye sert bir mektup gndererek, nce nasihat, kabul edilmez ise 145 sefere klaca tehdidinde bulunuldu. Osmanl devletinin bu mektubuna Leh kralnn verdii olumsuz cevab zerine, zefere karar verildi. Gereken hazrlklar yapldktan sonra, Girit adasnn fethini mteakip, Eriboz ve Selanik civarnda av elenceleri ile vakit geiren Sultan IV. Mehmed, 4 Haziran 1672 tarihinde Lehistan zerine sefere kt. Padiah sefere giderken yannda, henz o sralarda 9 yanda olan olu ehzade Sultan Mustafa da bulunuyordu. Osmanl ordusu Dobruca yolundan ilerledi. sak'da kurulan kprden geildikten sonra, Bodan'a girildi. Burada, yakalanan esirlerden, Lehlilerin Rusya ve Avusturya devletlerinden yardm isteinde bulunduu haber alnd. Ya ehrinde sadrazam orduyu yoklama yaptrarak, padiah nnde bir de geit resmi dzenledi. Ordu, Bodan'da iken, zahire sknts ektiinden, padiah, gerekli hazrlklar yapmayan Bodan voyvodas Duca'y idam etmek istedi. Ancak Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn efeatiyie Duca ldrlmekten kurtuldu zi muhafz Halil Paa, Anadolu ve Karaman beylerbeyileri Dinester nehri zerine kpr kurmakla grevlendirildiler. Nehrin sol yakas, Lehistan topra sayld iin ayn zamanda bu kprnn muhafazas da kendilerine verildi. Dman tarafndan herhangi bir saldrda bulunulmamas iin, kar tarafa yz kadar serdengeti fedaisi asker geirildi. Bunlar, eranpo denilen aa parmaklklarla siperler yaptlar. Osmanl ordusu nehir zerinde kpr kurup, kar taraftaki tabyalar tuttuu srada, buraya ok yakn olan zvance kalesi, ierisindeki muhafzlar firar ettii iin kolayca ele geirildi. zvance'nin zaptndan sonra, Doroenko'nun emrindeki Sarkam kazaklar ile birleen Krr han Selim Giray, Bar kalesini ele geirdi. Bu arada, Hanenke'nin yannda bulunan ve Leh askerleri tarafndan da takviye edilen Zaporog kazaklar ar bir yenilgiye uratld. 146

Kamanie Kalesinin Zapt : Osmanl ordusu Dinyester nehri zerine kurulan kprden getikten sonra (15 Austos 1672), hududa drt saat mesafede bulunan Kamanie kalesinin zerine varld. Kuatma balamadan nce, Krm han Selim Giray orduya geldi. Padiah, Krm hannn trenle karlanmasn emretti. Sadrazam Fazl Ahmed Paa'nn otanda merasimle karlanan Selim Giray, yannda dmann durumundan haberler veren baz diller de getirmiti. Bunlar konuturularak, Lehistan kralnn nerede olduu ve Kamanie'ye yardm edip edemi-yecei hususlar renildi. Trk casuslarndan gelen bilgiler de, esirlerin verdii haberlere uymakta idi. Sadrazam, bundan sonra, Lehistan esirleri idam ettirdi. Selim Giray'n arkasndan Sarkam Kazaklarnn harman Doroenko da, sadrazam Fazl Ahmed Paa ve padiah tarafndan kabul edildi. Bundan sonra, 18 austos gn, kale kuatlmas iine balanld. Kamanie nnde, Osmanl ordusunun yan sra, Krm askerleri ile Doroenko kumandasnda, 12.000 Sarkam Kaza ve 8.000 kadar Bodan voyvodas Chica'nn emrindeki askerler de kuatmada hazr bulundular. Deniz yolu ve Bodan zerinden 2.000 kental barut getirilerek, kuatmada grev alan lamclara ve topulara teslim edildi. Sadrazam Fazl Ahmet Paa, dier baz paalarla birli! te, svari olarak Kamanie kalesinin sur dibine kadar yaklaarak, kuatma yerlerini belirlemeye altlar. Hepsinin dikkatini eken Byk tabya o;du. Bu tabyann fethi ve ele geirilmesi ile, Kamanie'nin deceini kararlatrdlar. Daha sonra, yenierilere cepehaneden kuatma aletleri, kazma, krek, fitil, barut, kurun vesaire alet verildi. Osmanl ordusu Kamanie karsnda, ortada sadrazam Fazl Ahmed Paa, Rumeli beylerbeyisi Seyd-zde Mehmed Paa ve ye147 nieri aac vezir Abdurrahman Paa, kul-kethds Tekirdal Mustafa Paa ile otuz be oda yenieri ve alt kt'a balyemez topu ile mevzi aldlar. Sa kolda ise, ikinci vezir Musahib Mustafa Paa, ve Anadolu beylerbeyisi Ali Paa, zaarc-ba Payzen Hasan Aa, yirmi oda yenieri ve alt kt'a balyemez topu ile kuatmaya hazrlandlar. Sol kolda da, nc vezir Kara Mustafa Paa, Karaman beylerbeyisi Abaza Kr Hseyin Paa ve saksoncu-ba Benli Ah-med Aa, on oda yenieri ve alt kt'a balyemez topu ile yerlerini aldlar. Ayrca, meterislerin hemen gerisinde, salam tabyalar kurarak, kuatmay glendirdiler. Osmanl ordusu kuatma ilerini tamamlaynca, Trk balyemezleri, Kamanie'nin surlarn iddetli bir top ateine tuttu. Kamani-e'den de srekli Trk tabyalarna ve meterislerine top ve havan atei yaplmakta idi. Sadrazam Fazl Ahmed Paa, tabyalar ve metrisleri birer birer gezerek, gazileri savaa tevik ediyordu. Osmanl topularnn iddetli atei, kaledeki Leh askerlerini ksa zamanda perian etti. Kaledekiler kar koymann zorluunu anladklarndan hemen, iki adam gndererek, sava durdurmak istediler. Ancak gelen I,eh askerleri paann huzuruna alndnda, sadrazam niin geldiklerini sordu. Onlar da, "bizi buraya kalenin sahibi Lehistan kral ile kale kumandan gnderdi. Sabaha kadar savaa ara versinler, bu gece mavere edelim, yarn da size kaleyi teslim eyleriz" haberini verdiler. Bunun zerine sadrazam Fazl Ahmed Paa, "eer kaleyi teslim edeceklerse, hemen vire bayran eksinler ve bize acele rehin gndersinler" dedi. Hatt, buna karlk kendilerinin de kalenin iine rehin gnderebileceklerini syledi. Fakat adamlar kale kapsndan ieri girer girmez dman, ok iddetli ekilde top ateine balad. Trk top atei Kamanie'nin surlarn delik deik etti. ikindi vaktine doru, Lehistanllar Kamanie'nin surlarna vire bayran diktikleri gibi, hemen darya da iki adam gnderdiler. Ve148 * zir Kara Mustafa Paa koluna geldiklerinde, ellerinde her trl grmeyi yapmaya yetkili olduklarna dir beratlar olduundan, hemen sadrazam Fazl Ahmed Paa'nn huzuruna iletildiler. Huzura geldiklerinde de "Kaleyi teslimden baka szmz yoktur" dediler. Bunun

zerine Fazl Ahmed Paa, kaleyi teslim almak zere, kendi aalarndan Ahmed Aa ile, yenieri ocandan orta-avuu ve bir tercman kale iine gnderdi. Osmanl ordusunda kale vire ile teslim oldu sylentileri yaylmaya balad bir srada, ordu halk kaleye daha da yaklaarak seyre balamlard. ou da meterislerinden kp, toplar daha ileri ekmek gayretinde bulunuyorlard. Dman Trk askerinin meteris ve tabyalarndan ayrlp, plak ortala ktklarn grnce, vireyi bozarak, iddetli bir top ateine baladlar. Trk ordusunda bir anda bir karklk meydana geldi. Bu top atei altnda bir ok Trk askeri telef oldu. Fakat, dmann bu hilesine, Osmanl ordusunun mukabelesi ok dehetli oldu. Sadrzam Fazl AJuned Paa, savaan gazileri, eitli ihsanlarla taltif ederek gayrete getirdi. zellikle Sivas ve Karaman askerlerinin ustaca top atei sonucu, dman yeniden surlarn gerisine ekilerek, balarn gizlemeye baladlar. Daha sonra, hemen lam iine giriildi. Bu arada ierideki Leh ve Alman askerlerinin topland byk kule zerine youn bir top atei gece yarsna kadar srdrld. Kulenin byk blm tahrib edildi. Dier taraftan metrisler de adm adm ileri srlerek, surlarn altna gelindi. Bu arada serdengetilere istimalet verildiinden, surlara trmanma hazrlklarna geildi. Dman, Trk askerlerinin yaklatn grnce, el humbaras atmaya balad. Daha sonra el humbaras yerine Kazak humbaras frlatr oldu. <Bu arada surlara trmanan bir yenieri, dmann humbara mahzeninin yerini belirleyerek, gelip Merzifonlu Kara Mustafa Paa'ya haber verdi, bunun zerine Merzifonlu Kara Mustafa Paa kolundan atlan bir glle, 149 dmann humbara deposuna isabet ettiinden, byk bir patlama oldu. Patlamalar saat kadar aralklarla srd. Bu arada, Trk topusu da kalenin iini daha iddetli bir ekilde dvmeye balad. Ayrca Lehistan kralnn bir eli gnderdii -rerildi. Kaleden arka arkaya atlan gllelerle bir ok askerin _,elit olduunu gren Kara Mustafa Paa, TrhaLa sancandan, humbaraclar kalfas Ahmed Sipahi'yi grevlendirerek, dmann toplarnn bulunduu mevkie isabetli top atei yaptrd. Arka arkaya patlayan Trk toplarnn isabetli vuruu, dman topusunu susturduu gibi, ieriye den humba-ralarn patlamas da, bir ok dman telef eyledi. lk savalarda Alman ve Neme askerleri telefat verdiinden daha sonralar, bunlarn yerine Rus, Kazak ve Lehistan askerleri ba gstermeye baladlar. Kale iini daha yakndan takip eden Mer-zifonlu Kara Mustafa Paa, bir ara ierideki dmann hareketlendiini gmnce, topulara, o blgeye iddetli ve srekli top atei yaptrd. Bylece, buradaki hazrlklar akamete uratld. 30 Austos gn sava iyice kzt. erideki dman son gcn ve btn imkanlarn harcyordu. Trk ordusu ise, koldan srekli hcumlarda bulunuyordu. Sol kolun metrisleri, dier iki kola gre daha ykseke olduundan, buradan kale iine havale ateler yapld. Bu blgeden yaplan atei karlamak isteyen dman, arl buraya kaydrnca, dier kollar daha rahat hareket eder oldular. Bu kolda, kale nndeki hendei doldurmak iin youn bir mcadele veren Osmanl ordusu, ksa zamanda hendei doldurmay baard. Dman kule zerinden hendee gelen askerlerin zerine yamur gibi kurun yadrmakta idi. Hendek dolunca, Trkler kaleye daha yaklatlar. Dman da btn gcn bu kesimi savunmaya harcyordu. Burada dman el hunbaras atmaya balad srada, Trk topusu da daha uzak mesafeden dman geri pskrten atelerini gerekletiriyordu. Bylece Trk askerleri iki koldan hendei ge150 erek tabyann d duvarna el vurmaya baladlar. Dman duvai gerisinde kerestelerle kendisini savunmaya alrken, byk tabyann altna Trk lamclar lam yerletirdiler. O gece, hendek evresini yal' paavralarla aydnlatarak, Trklere kurun yadran dman, byk tabya altna lam yerletirildiini grnce, takatten dp, kale iine doru hzla ekilmeye baladlar. Ertesi sabah, Trk topusu, kaleyi eskisi gibi youn bir top ateine tabi tutarken, dman tarafndan ses-sedann kmad grld. Bunun zerine, harekete geen

serdengetiler, Kamanie'nin d hisarn bir mukavemetle karlamakszn ele geirdiler. Surlarda ezan okunduktan sonra, i kaleye doru yrye geildi. Dman, henz kaleyi teslim etmeyi kararlatrmadndan, buradan atele mukabele olundu ve bir ok Trk serdengetisi ehit oldu. Trk askerleri, arkadalarnn ehit olmas zerine, canla bala ileri atldlar. Dman, daha fazla dayanamayacan anladndan vire bayra asarak, kaleyi teslime karar verdiler. Teslim meseleleri grlrken, kale iinde patlatlmam bir ka lamn bulunduu Leh askerlerinden renildi. Trkler, bu lamlarn lehliler tarafndan patlatlmasn teklif ettiler. Fakat bu lamlar bir yanllk sonucu, zerine Lehistan ve Trk askerlerinin bulunduu bir srada infilak ettiinden, hem dmandan, hem de Trk askerlerinden bazlar ehit oldular. Bylece 10 gnlk bir kuatmadan sonra, Kamanie kalesi Trklere teslim edildi. Kaleyi kurtarmak iin, ne Lehistan Kral Mihail Wisnievecki, ne de nl kumandan Jan Sobiyeski bir harekete teebbs ettiler. Kalenin tesliminden sonra, padiah Kamanie'nin tamirini emretti. Kumandanlna da zi Beylerbeyisi Halil Paa tyin edildi. Buca Bar Anlamas : Kamanie'nin fethinden sonra, Trk ordusu evrede dier baz 151 kaleleri de ele geirdi. te yandan Krm Tatarlarnn Lehistan ili-rine doru sren aknlarnda ar tahribata ve kayplara uradklarndan, Lehistan kral, Osmanl Devleti ile bar yapmak zorunda kald. Mihail Wisnievecki, Krm Han Selim Giray'a bavurarak, bar isteini, Sadrazam Fazl Ahmed Paa'ya iletti. Osmanl askerlerinin Lemberg yaknlarnda baarl hareketlerde bulunduu srada yaplan grmeler sonunda, Buca mevkiinde Buca anlamas ad ile anlan Osmanl-Lehistan bar anlamas imzaland (18 Ekim 1672). Anlamay imzalamak zere, Osmanl tarafndan Merzifon-lu Kara Mustafa Paa, Reislkttb Firenk Mustafa Efendi, avu-ba Sleyman Aa ve divn- hmyn tercman grevlendirildi. Lehistan tarafndan ise, Volkinic, kale muhafz kumandan Franois Lubomirski ile ikinci kumandan ve hazineder katldlar. Bua anlamas iin yaplan mzakereler drt gn srd. Anlamann birinci maddesi gerekten ok ard ve Lehistan Devleti'nin bamszln nemli lde ypratmakta idi. Yedi maddeden ibaret olan Bua bar anlamasnn artlar unlardr : Lehistan kral, her yl kasm ayndan kasm ayna, Osmanl hazinesine, yirmi iki bin altn pike verecektir; Podolya lkesi, eski hududu ile ve kalelerindeki cephane ve mhimmatyla, Osmanllara teslim edilecek, Lehistan kuvvetleri, bu kaleleri boaltacak; Ukrayna lkesi, eski hududu ile Kazak Hatman Doroen-ko'ya verilecek ve bu blgedeki Lehistan askerleri Ukrayna'y tamamen boaltacaktr; 1. 2. 3. 4. 152 Lehistan krallnn slm Giray Han zamanndan beri Krm hanlarna vermeyi taahht ettii vergi, yine her yl Krm hazinesine teslim edilecek, buna karlk Krm han hibir suretle Lehistan topraklarna saldrda bulunmayacaktr; 5. Osmanl Devleti Avrupa kt'asnda herhangi bir devlet ile savaa tututuu srada, Lehistan Devleti, Osmanllarla sava yapan devlete herhangi bir vesile ile yardmda bulunmayacaktr: 6. Lemberg (lbav) ehrinin zaptedilmeyip muhasarasnn kaldrlmasndan dolay, Lehistan hkmeti bir defaya mahsus olmak zere seksen bin kuru verecektir;

7. Podolya eyletinde zabtedilen ve edilmeyen krk sekiz para palanga Osmanllara teslim edilecektir. Anlama, Trke ve T atince Ourak iki dil zerine yazld! ai sonra, her iki devletin hkmdarlarnca izmalar.p teati edilmi, anlamann imzaland Buca palangas, Lehistan to^. klrr sayldndan, burada Kulunan Osmanl askerleri hemen ayrlmlardr. Sadrazam Fazl Ahmed Paa ile Padiah Sultan IV. Mehmed de, h-.H-.t. boylarnda gerekli savunma tedbirlerini aldktan sonra, Edirne'ye hareket etti ve 9 Aralk 1672 gn bu ehre dnd. Sultan IV. Mehmed'in kinci Lehistan Seferi : Osmanl ordusunun Kamanie'yi zabtetmesi ve olduka ar olan Buas bar anlamasn imzalamak zorunda kalmalar, Lehistan hkmeti iin fevkalde ar bir sonu meydana getirmiti. nk, Buca anlamasnn birinci maddesi, Lehistan'n bamszlna ar bir darbe indirmekte, Kamanie ve Ukrayna'nn elden kmas da byk toprak kayb olarak nitelenmekte idi. Nitekim Osmanl hkmdar ile Lehistan kral arasnda tet edilen Buca anlamas, Lehistan Diyet Meclisi tarafndan tasdik edilmedi. Bu duruma muhalefet edenlerin banda ise, Jan Sobiyeski gelmekte idi. Diyet Meclisi, zellikle Jan Sobiyeski'nin de kkrtmas ile, gerekirse, 153 yeniden sava yapmaya bile karar vermiti. Ayrca Buca anlamasnda belirtilen yllk harac gndermeyen Lehistan hkmeti, yine anlamada Trklere terki gereken palanga ve kaleleri de henz bo-altmamt. Bu srada, Babada'nda bulunan Sadrazam Fazl Ah-med Paa'ya hitaben, Lehistan ba-vekili Jean Leczcynski, bir mektup gndererek, Diyet Meclisi'nin buca anlamasn reddettiini bildirdi. te yandan Jan Sobiyeski de, Trk ordusunun ekilmesinden yararlanarak, Lemberg civarnda askeri harektta bulunmaya balamt. Lehistan'n bu hareketi zerine, ok kzan sadrazam Fazl Ah-med Paa, hemen sefer karar ald. Lehistan, Buca anlamasn tatbik etmemekle, Almanya ve Papalk devletinden alaca yardma gvenmekte idi. Ordusunu savaa hazr tutan ve mevucudu 80.000'i bulan Lehistan ordusu ile Lwow yaknlarnda Almanya ve Papalk kuvvetlerini bekleyen Jan Sobiyeski, Eflak ve Bodan voyvodalarna da, kendilerine yardmc olmalar iin haber gndermiti. te yandan Jean Leszcynski'nin mektubu, 1673 austosunda, yani sefer mevsiminin gemesinden sonra Osmanllara ulatndan Sar-dazam Fazl Ahmed Paa, ancak snrl bir harekatta bulunabilecekti. Bu durum Lehliler iin ok msaitti. nk yaknda yamurlar balayacak, Osmanl ordusu, olduka uzak mesafeden yorgun gelecek ve istedii gibi hareket serbestisine sahip olmayacakt. Osmanl devleti Lehistan'a sava iln ettikten sonra, 18 Eyll 1673 gn, Edirne'de padiahn tular karld. 7 Eyllde de Edirne'den hareket edildi. 20 eyll gn Isaka'ya ulaan Osmanl ordusundan, 30.000 kiilik bir kuvvet ayrlarak, Silistre beylerbeyisi Sar Hseyin Paa kumandasnda Hotin zerine gnderildi. Halep Beylerbeyisi Vezir Kaplan Mustafa Paa da, 12.000 asker ile Ya kalesine gnderildi. Osmanl ordusu, Lehistan topraklarna girmeden nce, Sultan IV. Mehmed, Lehistan kralna hitaben bir mektup yazarak: "bar artlan yerine getirildii takdirde taarruzda bulunulmayacan" bildirdi. Lehistan kral, Osmanl padiahnn bu mektubuna karlk olarak : "Kamanie kalesini bo bulup almak ve Podolya'y igal etmek hner deildir, ite biz de askerlerimizle geliyoruz, pikei kl ile alrsnz" cevabn vermiti. te yandan, Jan Sobiyeski, 10 Kasm 1673 gn, ordusu ile Hatin nlerine geldi. Hemen kaleyi kuatt. Bu srada Bodan Voy-vadas Stefan ile Sar Hseyin Paa'nn ordughndan kaan Liv-roko adl hain, Osmanl ordusunun zayf taraflarn Sobiyeski'ye haber verdiler. San Hseyin Paa da, Hotin kalesine kapanp, surlarn gerisinde savunma yapmas gerekirken, 30.000 kiilik kuvveti ile 80.000 kiilik Sobiyeski'nin ordusunu yenebileceini hesaplad. Vuku bulan meydan savanda Sar Hseyin Paa'nn birlii ar bir bozguna urad. Dinyester'i geerek, Kamanie'ye snmak isteyen Trk askerleri, kprnn yklmas

sonucu, byk lde kayplar verdiler. Bylece savunmasz kalan Hotin kalesi Lehistan'n eline geti (10 Ekim 1673). Hotin yenilgisi zerine, sadrzam sefer harektna son verdi. nk k mevsimi balam, yamurlar, ordunun hareketini iyice arlatrmt. Sadrzam, ordunun k Dobruca'da geirmesini kararlatrd. Padiah ise, baz birliklerle Edirne'ye dnd. te yandan Krokovi'de Mihail Wisniewicki lm, Hotin kalesini ele geiren ve bu baars ile byk n kazanan Jan Sobiyeski Lehistan kral seilmiti. Padiah tarafndan serdar tyin edilerek, Dobruca'da braklan Fzl Ahmed Paa, ordunun k hazrlklar ile megul olurken, Eflak ve Bodan voyvodalarnn da, Lehliler tarafna getii renildi. 154 155 Ertesi yl, padiah yeniden Edirne'den yola karak, Dobruca'da Fazl Ahmed Paa ile birleti. 16 haziranda Hacolu-pazan'na gelen Sultan IV. Mehmed, kendisini Babada ordughnda bekleyen Sadrazam ve Serdr- ekrem Fazl Ahmed Paa ile bulutuktan sonra, Jan Sobiyeski'nin Ukrayna'ya girdii ve Dcroenko'yu sktrd, ayrca Ruslarn da, Czerkes, Kaniovv ve Corsum gibi blgedeki kaleleri ele geirdikleri haberleri ordugha geldiinden, seferin yn Lehistan'dan Ukrayna zerine evrildi. te yandan daha nce Ho-tin zerine gnderilmi bulunan am Beylerbeyisi Kr Hseyin Paa, Kamanie kalesinden oda yenieri ile bir miktar lamc ve humbarac alarak, Hotin kalesini muhasara etmiti. Lehistan'dan takviye alamayan Hotin'deki Lehli muhafzlar, Jan Sobiyeski'nin de Ukrayna'da bulunmas dolaysyla, kaleyi Osmanllara vire ile teslim etmilerdir. Hotin'in geri alnd haberi, Bodan'da Ukrayna ilerine doru ilerleyen padiaha, Krn hannn ordugha geldii uura mevkiinde haber verildi. Doroenko'yu, Leh basks ve Rus tecavzlerinden kurtarmak iin, Osmanl ordusu, Sivas Beylerbeyisi avu-zde Mehmed Paa tarafndan Dinyester nehri zerinde Saroka mevkiinde kurulan kurulan kprden geerek Ukrayna'ya girdi (8 Austos 1674). Osmanllar, ksa zamanda, stene, Kane ve Kapnie ve Ladjin kalelerini ele geirdiler. Baz kazak palangalar da Krm askerlerince yama ve tahrip edildi. Sultan IV. Mehmed, Ladjin kalesi nnde bulunduu srada, Lehistan elisi gelerek, padiahla grmek istedi. Ancak, Ukrayna ve Podolya'nn kendilerine terkedilmesi halinde, bar yaplabileceini bildirdiinden, elinin bu istei cevabsz brakld ve geri gnderildi. Ladjin'de 32 gn kalan padiah ve Sadrazam Fazl Ahmed Paa, Ukrayna da bir buuk aydan fazla dolatktan sonra geri dnmeye karar verdiler. Bu srada rahatszl artan Fazl Ahmet Paa da, padiahla birlikte Edirne'ye dnd. Cephedeki hare156 kt srdrmek zere, iman brahim Paa serdar tyin edildi. Padiahn da kt bu seferle, Hotin kalesi geri alnd gibi, Po-dolya ve Ukrayna'nn da Osmanl Devleti'ne ball kesinleti. Ayrca, Lehlilerin ve Ruslarn Sarkam kazaklar zerine olan saldrlar sona erdirildi. Sadrazam Kprl-zde Fazl Ahmed Paa'nn lm : Sadrazam Fazl Ahmed Paa, serhad ilerini rahatszl yznden Haleb Valisi iman brahim Paa'ya havale etmiti. 1675 baharnda Lehistan taraflarna geen iman brahim Paa, Podolya'da Krm han Selini Giray ile bulutu. Osmanl ordusu, Buca anlamas ile Trklere verilmesi gereken, 48 adet palangay tahrip etti. Osmanl ordusunun karsna Lehistan kral olan Jan Sobiyeski kamad. O yl k mevsiminde Serdar iman brahim Paa vefat ettiinden, yerine, am Valisi Vezir eytan brahim Paa, serdar tyin edildi. eytan brahim Paada, Krm Han Selim Giray ile birlikte Lehistan hududunda nemli esir ve ganimet aldklar bir sefer harektnda bulundular. Osmanllarn cephede gl ordu

bulundurmalar, Lehistan kralm bara zorlad. Sonunda Jan Sobiyeski, Buca anlamas dorultusunda bar istediinden lehistan harektna son verildi. Sadrazam Fazl Ahmed Paa, iyi bir asker ve lim olmasna ramen, zellikle baz yaknlarnn etkisiyle ikiye mbtel idi. kinci Lehistan seferinden dndkten sonra, hastal giderek artmaya balamt. 1676 ylnda, padiahn Edirne'ye hareketi zerine kendisi de yola km, ancak, Ok-meydam'nda toplanan divana bakanlk edememiti. Bu hali ile Edirne'ye doru yola kan Fazl Ahned Paa, yolda Ergene Kprs yaknlarnda bulunan Karabiber (orlu ile Kartran arasnda) iftliinde vefat etmitir (3 Kasm 1676). ldnde henz 41 yanda bulunuyordu. 157 Sadrazam Fazl Ahmed Paa'nn cenazesi trenle stanbul'a getirilerek, babasnn gml bulunduu emberliia yaknlarndaki trbeye defnedildi. Kprl-zde Faz Ahmed Paa'nin ahsiyeti : Fazl Ahmed Paa, Osmanl mparatorluu'nda, Sokullu Meh-med Paa'dan sonra, on be yl mddetle en uzun sre sadrazamlk grevinde kalm byk paalardan birisidir. Kendisi uzun boylu, iri gzl, dolgun vcu.lu, yuvarlak ehreli, ar bal bir kii idi. Devrinin tarihileri kendisini, lim, fzl, yumuak huylu, dil, doru ve ak kalpli, akll ve cmert bir vezir olarak tantrlar. Kendisine yaktrlan bu meziyetler, bir ok Avrupal tarihi tarafndan da tasdik edilmektedir. Babas Kpri''Ui Mehmeu Paa, lrken kendisine vasiyette bulunmu, Fazl Ahmed Paa'da, bunlar aynen yerine getirmitir. Babas tarafndan, Anadolu'daki vak!K;;. unutulmamas, Rumeli'de yarm kalm, han ve rami gibi hayrat ile stanbul'daki emberlita'da bulunan hayratnn tamamlanmas, emektar adamlarndan o tarihlerde Varat beylerbeyi bulunan Hseyin Paa'y gzetmesi gibi ahsna it istekleri olu , . vekktirmitir. Fazl Ahmed Paa, ilme verdiyi deeri gstermek i '.e\ , Ayasofya yaknlarnda bir Paa'nn zevcesi Ay: e Sulun'a al ma alarak, bir ktphane meydana getirmitir. Buraya I r ;ok i itaplar satn alarak zenginle'ir-mi, vakfn da talebe o mrad< ilim yapanlara art komutur. Bu ktphane ile ilgili our; k, lmnden iki yi sonra dzenlenen vakfiye, hl Kprl Ki) dphanesi'nde bulunmaktadr. Bu arada, kendisinin mderrislik yapt zamanlarda ve daha sonra elde ettii deerli kitaplar buraya hediye etmitir. Ayrca Kandiye'de bir c158 mi yaptrm, Uyvar ve Kamanie'de de birer cami in ettirmitir. zmir'de ise, sonradan tamamlanan kargir bir han inaasna balamtr. Fazl Ahmed Paa, ilim ve sanat adamlarm korur ve onlara her bakmdan yardmc olurdu. Kandiye kuatmas srasnda yanndan ayrlmayan ir Mezk ve Kamanie fetihnamesini yazan ir N-b ile, ikinci tezkireci ve Tarih-i Uyvar adl eseri yazan Zhd himaye ettii ilim ve sanat erbabnn bahcalardr. Ayrca, kendisinin takdirini kazanan ir Fenni'yi Cizye ktipliine tyin etmi, mhrdar olan Hasan elebi ise, Cevhir't-tevrih ad ile Kprllerin siysi tarihlerini kaleme almtr. Bu eser hlen Kprl Ktphanesi'nde yazma halinde bulunmaktadr. Bunlardan baka, stankyl Hezarfen Hseyin Efendi de, Fazl Ahmed Paa'nn takdirlerini kazanmtr. Hl, Nail, Tlib, Net gibi irler de onun meclisinde bulunmulardr. Fazl Ahmed Paa'nn nesri ok kuvvetliydi. Elinden kan siys yazlar, o devrin en gzel siys yaz rnekleri olarak kabul edilmekte idi. Dervi Ali adl bir ustadan hatt mek etmitir. III.KPRL-ZADE FAZIL MUSTAFA PAA Doumu, ocukluu ve Yetimesi: Kprl-zde Fazl Mustafa Paa, Kprl Mehmed Paa'nn kk oludur. Fazl Ahmed Paa'nn da k jk kardeidir. Aabe-yisi ile arasnda ya vardr. 1637 ylnda Kpr kasabasnda dnyaya gelen Fazl Mustafa, kardei ile birlikte nce medrese eilimine balad.

Daba sonra da ilmiye mesleine girdi. Ancak kaynaklar onun herhangi bir eitim messesesinde mderrislik grevi alp almad hususunda bilgi vermemektedirler. Babasnn sadareti zamannda, zeametle Dergh-, l mteferrikalar arasn- girdi ve zeametlerle ger ad. t beyinin sadareti zamannda, Kandiye kalesinin kuatmas srasnda aanesi Aye Sultan ile cepheye gelen ve burada kuatmann btn safhalarn gren Fzl Mustafa daha cnra annesi ile birlikte hacca gidip dnd. Lehistan seferleri ;.amannda aabeyinin yannda bulundu ve onun Karabiber iftliinde lm zerine, sadrazamlk mhrn, Edirne'de bulunan padiaha kendisi gtrd. Enitesi olan Merzifonlu Kara Mustafa Paann sadrazaml zamannda, 29 Haziran 1680 gn, padiah huzurunda krk giyerek, yedinci Kubbe alt veziri oldu. Bu tayinden dolay kendisine zengin vezirlik haslar verildi. Fazl Mustafa Paa bu tayinden sonra, ayn yln kasm ay balarnda, Valide Sultan, ehzade Sleyman ve ehzade Ahmed'in Edirne yolculuklarnda muhafzlk hizmetinde bulundu. 1681 ylnda, Rusya ile bar anlamasnn imzalanmasndan sonra padiah ordu ile stanbul'a hareket ettiinde, kendisi Edirne'de braklan ehzadelerin muhafazas hizmetinde kald. Bu yl rtbesi de altnc vezirlie ykseltildi. Osmanl Devleti ile Avusturya arasnda sava balayp, Kara Mustafa Paa'nn Viyana kuatmas seferine hareket ettii srada, Fazl Mustafa Paa, nce Edirne kaymakam tyin sdildi ve rtbesi drdnc vezirlie ykseltildi. Bir sre Edirne'de kaymakamlk yapan Fazl Mustafa Paa Silistre valiliine tyin edildi ve Nibolu sanca da kendi eyletine baland. Bylece zi muhafz olarak Lehistan serdarlsna tyin edilen Fazl Mustafa Paa, Babada'na gitti. kinci Viv:>im kuatmas srasnda Osmanl ordusunun baarszla uramas ve Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn nce azl ve sonra da idam olunmas zerine, Fzl Mustafa Paa gzden dt. Enitesinin yerine sadarete geen Kara brahim Paa, Lehistan kralnn byk bir kuvvetle Kamanie ve Bodan topraklarna saldra160 ca haberini alnca, yerine daha kuvvetli bir paann tyinini kararlatrarak, Kprl-zde Fazl Mustafa Paa'y Lehistan ser-darlndan uzaklatrd. Kubbe-alt vezirliinde braklan ve balangta Haslarna dokunulmayan Fazl Mustafa Paa, mays 1684'te Edirne'ye geldi ve nc vezir olarak divan toplantlarna katlmaya balad. Fakat, yeni sadrazam, Kprl ailesine kar besledii kinden dolay, Fazl Mustafa Paa'y rahatsz etmeye balad. Bunun zerine Fazl Mustafa Paa, tekatln (emekliliini) isteyerek, kubbe-alt vezirliinden istifa etti. Bylece vezirlii kaldrlan Fazl Mustafa Paa'ya Azez ve Kilis sancaklar arpalk olarak verildi. Osmanl-Venedik Savalar Mora'da iddetlendii bir srada, Ege adalarnn korunmas nemli bir mesele olarak ortaya kt. Bu yzden Fazl Mustafa Paa, yeniden greve davet edildi ve hemen Sakz muhafzlna gnderildi. Ksa sre sonra grev yeri anakkale Boaz muhafzlna evrildi (ubat 1686). Bu srada stanbul'da da sadaret deiiklii oldu ve enitesi olan Siyavu Paa sadrazamlk makamna getirildi. Siyavu Paa, hemen kaynbiraderini ikinci vezir rtbesi ile sadaret kaymakaml makamna getirdi (2 Ekim 1687). Fazl Mustafa Paa, nceleri kendisine gadr etmi, fakat sonralar gzel szlerle gnln almaya alm olan Sultan IV. Mehmed'in, aleyhine gelien hava ierisinde aktif grev almaktan ekinmedi. kinci Viyana kuatmasndan sonra, Rusya, Lehistan ve Venediklilerin de katlmas ile drtl bir kutsal ittifak meydana getiren dman kuvvetlerinin srekli zaferler kazanarak, Osmanl topraklarn igal etmeye balamalar, devlet ve padiah zerinde olumsuz etki yapmakta idi. zellikle ava dkn olan padiahn, ordularn sk sk baarszla urad bir dnemde eski alkanlklarndan vazgememesi, eitli kesimlerin memnuniyetsizliklerini dourdu. 161 Bu durumdan en ok etkilenen de ordu oldu; nk, bir ka koldan Osmanl topraklan istilya uramakta, mli durum bir trl dzel-memekte ve Anadolu'da eitli ekiya gruplar

tremekteydi. Bu durumda, stanbul'da padiah aleyhine esen havaya, ordunun yannda ulem ve baz eyhler de katldlar. Ordu Moha'ta da malub olduktan sonra, ulufelerinin verilmedii bahanesi ile, ayakland. Kprl Mehmed Paa'nn Damad Siyavu Paa, bu olaydan sonra sadaret mevkiine getirilerek, askerin isyan nlenmek istenildi. Padiah ordunun Belgrad'da kalmasn istiyordu ve bunun iin bir de hatt- hmyn gnderilmiti. Ancak, ulemann da istei dorultusunda padiah tahtndan indirip, yerine II. Sleyman' tahta karmak azminde olan ordu, stanbul'a doru yrd. Bu arada, IV. Mehmed'in avcla ve elenceye tevbe edip, bundan sonra btn vaktini devlet ilerine ayracan sylemesine ramen, Edirne'ye gelmi bulunan ordu zerinde etkisi olmad. Padiahn sadrazama hitaben gnderdii hatt- hmyn'da ordunun Edirne'de klamas emrini, sipahi, silahdar ve yenieri zorbalar, sadrazamn otan talayarak, Edirne'de klamak istemediklerini bildirmek suretiyle sonusuz braktlar. Padiah, bu isteini yerine getiremeyince, hi olmazsa, kendisinin yerine olu Mustafa'nn tahta karlmasn istedi. Ancak bu istei de uygun bulunmad. te yandan Sadrazam Siyavu Paa, 7 Kasm 1687 gn, Ocak aalarn ve zorbalar toplayarak, IV. Mehmed'in tahttan indirilmesi meselesini grt. Daha sonra alnan karar gereince, IV. Mehmed'in tahttan indirilip, yerine kardei Sleyman'n geirilmesine dir bir mahzar hazrlanarak, bu srada stanbul kaymakam bulunan Fazl Mustafa Paa'ya gnderildi. Fazl Mustafa Paa, ertesi gn (8 Kasm 1687), eyhylislm Debba-zde Mehmed Efendi, Nianc smail Paa, Rumeli Kazaskeri Eb Sad-zde Mehmed Efendi, stanbul Kads Antk Mustafa Efendi, Nakiblerf Sey162 yid Feyzullah Efendi bata olmak zere, btn ulema, sekban-ba ve ocak ihtiyarlar ile ordunun dier ileri gelenlerini Ayasofya camiine davet etti. Sabah namaznn hemen arkasndan, mahzar okuttu. Toplantya katlanlar, bu saltanat deiikliinden dolay meydana gelebilecek olaylar dnmekte idiler. Bunun zerine Fazl Mustafa Paa, lke dman istilasna mruz kalm iken, av ve elence ile megul olup, bir takm kt niyetli kiilerin sz ile devlet ilerini altst eden, elinden i gelenleri de, yanndan uzaklatran padiahn er'en hal'i hakknda hl pheleri bulunup bulunmadn kalabalktan sordu. Hazr bulunanlar skt ederek, Fazl Mustafa Paa'nn bu szlerini tasdik ettiler, bundan sonra Fazl Mustafa Pa-, a, avu-ba Mustafa Aa'y, Kap aas Hac brahim Aa'ya gndererek, Sleyman' tahtta oturtmak iin hazrlamalarn bildirdi. Gayet gizli bir ekilde yaplan bu ilerden sonra, IV. Mehmed tahttan indirilerek, yerine kardei Sleyman, Osmanl padiah oldu. Clustan sonra, Fzl Mustafa Paa, askere clus bahii ve te-rakk verilmesini engelleyerek, zorbalar cezalandrmak istedii bahanesi ile, silerle kar karya kald. Bir sre Sultan II. Sleyman'n korumas ile sadaret kaymakaml grevini muhafaza etti. rpc ayrnda askerin clus bahiini ve terakkilerini vermek isteyen sadrzam Siyavu Paa ise, kolaalar ve zorba baslarn askeri tahrik etmeleri sonucu, onlarla birlikte stanbul'a gelmek zorunda kald. Ulufelerinin verilmesi bahanesi ile de, daha nce verdikleri sz unutarak, ar ve pazar yama ettiler. Saraydan ulufe ve terakkilerinin verilmesi, iin, altn eyalar darphanelere gnderilerek para kestirildi ise de, yetmediinden sileri durdurmak mmkn olmad. Sonunda 21 Kasm 1687 gn, darssaade aas, Sadaret Kaymakam Fazl Mustafa Paa, badefterdar ve yenieri aas ile kul kethdasnn grevlerinden uzaklatrlmasn istediler. Padiah, yal163 nzca yenieri aasn deitirdi ve ulufelerin tamamlanmas, bahi ve terakkilerin de verilmesi va'd olunarak, silerin dalmalar temin edildi. Bylece Fazl Mustafa Paa, saltanat deikikliinin hemen sonrasnda padiahn himayesi sayesinde kurtuldu.

Fazl Mustafa Paa'nn enitesi sadrazam Siyavu Paa, bu karklk ierisinde, ynetime bir trl hkim olamamakta idi. siler, daldktan sonra da her isteklerini sadrzama kolayca kabul ettirmekte idiler. Bu srada ikinci vezir olan Fazl Mustafa Paa. sadrazama telkinde bulunarak, zorba elebalarndan olan Baavu Fetvac Hseyin Aa ile Hac Ali Aa'nn ortadan kaldrlmas iin Yenieri Aas Harputlu Sleyman Aa'y grevlendirdi. Fakat zorbalar, durumdan hemen haberdar oldular ve Fazl Mustafa Paa ile Harputlu Sleyman Aa'nn derhal stanbul'dan uzaklatrlmasn istediler. Sadrazam Siyavu Paa, silere pek ok rica ve minnette bulundu ise de, tesiri olmas. Sonunda sadrzam lmle tehdit eden siler, Fazl Mustafa Paa'nn srgn edilmesini saladlar. Bylece, 10 ubat 1688 gn, Fazl Mustafa Paa, anakkale Boaz (sed-dlbehir) muhafzl ile stanbul'dan uzaklatrld. Bu arada yaptklar basklar sonucu, kilit grevlere istedikleri adamlar tyin ettiren zorbalar, Fazl Mustafa Paa'nn idam hakknda fetva vermeyen Debba-zde Mehmed Efendi'yi de eyhlislmlktan uzaklatrdlar. Fazl Mustafa Paa, bir sre anakkale Boaz muhafzlnda bulunduktan sonra, Suyolcu Ali Paa'nn yerine 1688 martnda Hanya muhafzlna gnderildi. Ayn yln hazirannda da, Kandiye Muhafz Zlfikar Paa'nn muhafz askerleri tarafndan ldrlmesi zerine de, onun yerine Kandiye muhafzlna tyin edildi. Ancak burada da fazla kalamayan Fazl Mustafa Paa, bu yln aralk aynda Sakz Muhafzlna tyin edilerek, stanbul'a yaklam p'du. 164 Fazl Mustafa Paa'nn Sadrazamla Tyini ve Belgrad'n Dmandan Geri Alnmas: Kprl-zde Fazl Mustafa Paa, Sakz muhafzlna tyin edildii srada, beinci yln dolduran sava, drt cephede srekli Osmanl Devletin'in aleyhine gelimekte idi. Belgrad'n dmesinden sonra, Ni'in de Avusturyallar tarafndan ele geirilmesi, devlet erkan zerinde panik yaratt. Sadrazam Bekri Mustafa Paa, sava bozgunlarn padiahtan gizlemeye alyor, bu yenilgileri telfi edecek hibir tedbir alamyordu. Seferden dnen padiaha, Bekri Mustafa Paa'nn aczi hakknda, Anadolu ve Rumeli kazaskerleri telkinlerde bulunmaya balad. Padiah, dman ayakta iken, dn serdar tyin ettii sadrazamn azlederse, askerin dalp gidebileceini, bylece memleketin elden gitmesine sebep olunacan, bu hususun ancak dman daldktan sonra Edirne'de grlebileceini syleyerek, o an iin sadrazam deiikliine kar kmt. II. Sleyman Edirne'ye geldii srada, Sofya'da kalan Bekr Mustafa Paa, halk ehri boaltmaya davet ettikten sonra, Eriboz muhafz elebi brahim Paa'y Sofya muhafazasna tyin etmi, kendisi de Edirne'ye dnmek zere yola kmt. Bu arada padiahn iznini almadan, Serdar Arap Receb Paa'y bozgundan sorumlu tutarak idam ettirmesi, padiahn kendisi hakkndaki dncelerinin deimesine sebep oldu. Bu arada, ulema da padiah sadrazam deiiklii hususunda sktrmakta idi. Dier taraftan dmann s-kb yaknlarna kadar gelmesi, orduyu idare edecek kudretli bir kiinin sadrazam tyin edilmesi hususunu daha ar hissettirmeye balamt. Sonunda 25 Ekim 1689 gn yaplan toplantda Edirne'de ulemann ittifak ve eyhlislmn da konuyu padiaha arzet-mesi sonucu. Sultan II. Sleyman Kprl-zde Fzl Mustafa Paa'y sadarete tyin eyledi. Sakz'da hemen Edirne'ye davet edilen Fazl Mustafa Paa, bu sralarda 51 yalarnda bulunuyordu. 165 8 Kasm 1689 gn Edirne'ye gelerek grevine balayan yeni sadrazam Fazl Mustafa Paa, ok derin bilgisi ile nce halkn ve reayann zerindeki ar vergileri kaldrmaya balad. Bu arada bir adalet-nme nereden sadrazam, avarz, nzul, srsat, hamr ve arak gibi vergileri kaldrd. zellikle hamr ve arak vergilerini kaldrmas, Rumeli kesiminde bulunan Hristiyanlar iin olumlu etki yaratt. nk iki ticareti ile uraan buradaki Hristiyanlar, iki retim ve satnn yasaklanmas dolaysyla, byk ticari kayplara uradklarndan, ister istemez dmandan tarafa meyletmilerdi. Sadrazam Fazl Mustafa Paa, yapt

ayarlamalarla, bir ok vergiyi kaldrmasna ramen, devlet btesine eskisinden daha fazla gelir salad. Ayrca, yenieri ocan da sk bir yoklamaya tbi tutarak, 20.000'den ziyde olan ve bu yzden ulufe almalar gerekmeyen kiilerin adlarn esm defterlerinden sildi. Emekdarlarn terakkileri de bir miktar indirilerek, devlete bir anda 100.000 kuruluk gelir saland. Ni kalesinin dmesinden sonra, Mslman halka iyi davra-nlmamas sonucu, bir ok aile ktleler halinde Anadolu tarafna doru gmeye baladndan, devletin bana byk gaile karmlard. Bu arada Tuna yalsnda Irova, Fethlislm ve Florentin gibi kaleler, sava yaplmadan Avusturyallara terkedilmiti. Daha sonra Vi-din'i zabt eden Avusturyallar, ehirky'nden sonra Dragman boazn bastlar ve balangta baarl olmular ise de, Trk askerlerinin kar koymas sonucu geri pskrtlmlerdi. Ancak Avusturyal kumandann, Ni'ten stanbul'a kadar uzanan sahada Trklerin artk mukavemette bulunamayacaklarna dir Hristiyan halk zerinde propaganda yapyor ve onlar Avusturya idaresine girmeye zorluyordu. Bu propagandalar sonucu, Rumeli'deki bir ok ehir ve kasabadaki Hristiyanlarn pek ou Avusturya ordusuna yardmc olmaya balamlard. Bu arada Srplarn da ayaklanma166 7 lan, Balkanlarda daha geni bir alanda Osmanl aleyhtar siys faaliyetleri younlatrd. Avusturya birlikleri de Srbistan ve Kuzey Arnavutluk'ta bir ok blgeyi igal ederek, halk Osmanl aleyhine evirmek iin ellerinden geleni yaptlar. skb'n, Avusturya ordusu tarafndan tehdit edilmeye baland bir srada, Rumeli'de Osmanl kuvvetleri fevkalde zayf durumda bulunuyorlard. Kar ve souk yznden byk telefat veren orduda, 3.000 kadar yenieri ve 2.000 kadar sipahi ile Avusturyallara kar konulmaya allyordu. Edirne'de sadrazam Fazl Ahmet Paa, yeni sefer hazrlklarna balad bir srada, Krm'da Ruslarn saldrsn baar ile defeden Krm Han Selim Giray, 150.000 kiilik ordusu skb'n savunmasna memur edildi. Sofya'da Osmanl ordughnda sava meselelerini grtkten sonra, Koca Mahmud Paa ile birlikte skb'n imdadna koan Selim Giray ,Kaanik palangas nnde, byk bir Avusturya birliini imha etti. Prizrin zerine gelen 7.000 kiilik bir baka birlik de, Kalgay Sultan ile Hasan Bey-zde Mahmud Paa tarafndan hezimete uratld. Avusturyallar Ni'e doru ekilirlerken de tkib edilerek, ar zayiat verdirildi. Bu arada Ni'ten Sofya'ya kadar uzanan sahada, devlete isyan eden haydutlarn tamam temizlendi. Fazl Mustafa Paa, sefer hazrlklarn ikml ettii bir srada Hac Selim Giray da Edirne'ye gelmiti. Burada yaplan maverelerden sonra, sadrazam Macaristan seferine serdar tyin olundu. Bu srada mre Tkly, siys ve mezhebi hrriyetlerini kaybetmi olan Macar halknn bamszl ve Osmanl ynetimine balanmas hususunda kendisine yardm edilmesini istiyordu. Hac Selim Giray kar kt ise de, Fazl Mustafa Paa Tkly'ye bir miktar yardmc asker gnderdii gibi, ayrca, krallk berat ve ir almetler de gndermitir. 167 i Fazl Mustafa Paa, daha sonra, 13 Temmuz 1690 gn, Avusturya cephesine doru Edirne'den hareket etti. Filibe ve Sofya ze- nden ehir-ky kasabasna vard ve hemen bu palangay kuatt. ehr-ky, fazla kar koymadan teslim oldu. Musa Paa Palangas da ele geirilip, Ni zerine hareket edildii srada, Erdel'i savunmakla grevli general Heissler'in, erke Ahmed Paa tarafndan yenilgiye uratlarak, esir alnd haberi ordugha geldi. 1 eyll gn de, 100.000 kiilik ordusu ile Krm hanl kalgay Devlet Giray, ordugha gelerek Fazl Mustafa Paa ile bulutu. te yandan Vidin'i kurtarmakla grevli Karaman Beylerbeyisi Dursun Meh-med Paa, 7 gnlk bir kuatmadan sonra kaleyi ele geirdi ve Vidin dman igalinden kurtarld. Osmanl ordusunun yer yer gsterdii baarlar ile Krm

ordusunun, Osmanl ordusu ile birlemesi sonucu, Erdel'deki durumun Osmanllar lehine deimesi zerine Ni'i savunmaya gelen ba-kumandan Ludwig von Baden, emrindeki kuvvetlerle acele ile Semendire ve Belgrad istikametinde ekilmeye balad. Fazl Mustafa Paa, durumu haber alnca, Krm kalgay ve Diyarbekir Beylerbeyisi Kemanke Ahmed Paa vastas ile Avusturya ordusunu tkib ettirdi. Avusturya Generali Heissler'in esir olmas ve Ludwig von Ba-den'in de ekilmesi zerine moralleri bozulan Ni muhafzlar, kale nlerine gelen Osmanl kuvvetleri karsnda dayanamadlar. 20.000 kiilik kuatma kuvveti, Ni kalesini drt bir taraftan sarnca, 5.000 kadar Avusturya askeri, 14 gnlk erzak ve yalnz zerlerindeki silahlar alarak, Ni'i boalttlar (11 Austos 1690). Kalede bulunan 150 kadar esir kurtarld, haydutlar ise katledildi. Fazl Mustafa Paa, hemen tamir ve tahkim ileri ile uraarak Ni'in savunmasn glendirdi ve ileri harektna devam etti. Kendisi Belgrad'n hemen kuatlmasn istiyordu. Ancak ocak aalar askerin yorgun olduunu ileri srerek, ertesi sene Belgrad'n ze168 rine varlmasn teklif ettiler. Ancak Fazl Mustafa Paa, azimkar bir tavr ortaya koydu ve asker harekete geirdi. 15 Eyll 1690 gn Ni'ten hareket eden Osmanl ordusu, Aleksine, Parakin, Yagodi-ne, Batoine ve Hasan Paa zerinden Semendire karsna geti. ki gn burada dinlenen Osmanl ordusu, Semendire'yi ele geirdi ve hemen arkasndan Belgrad'n kuatlmasna geildi. Halil Paa kolundan atlan bir humbaramn Sava tarafndaki kaleye bitiik cephanelikte kard yangn sndrlmeye allrken, ikinci bir hum-bara ii kalede bulunan cephanelie isabet etti. Cephanelik byk bir grlt ile havaya utu. Asl surun nemli bir blm bu infilak srasnda ykld. Alan gedik nnde, askerin bana geen Fazl Mustafa Paa, iddetli bir hcum sonunda Belgrad ele geirildi. Savata Avusturyallar 15.000'den fazla telefat verdiler; Osmanllarn kayb ise yalnzca 1.500 kii idi. Rumeli beylerbeyisi ehit denler arasnda idi. Savan ikinci gnnde Anadolu Beylerbeyisi, Fetih gn ise Osmanl ordusu ehre girerken bile yer yer yangnlar devam ettiinden, cephaneler birer birer infilat etmitir. Dolaysyla, ehrin zabt gn gecikmitir. Fzl Mustafa Paa, vakit kaybetmeden Yeni Palanga, Brdelen ve Tuna zerindeki baz adalar da zabtettirdi. te yandan, Osmanl ordusu Belgrad kuatmasn srdrrken, bir ksm Krm kuvvetleri Sava nehrini geerek, Varadin taraflarna taarruz ettiler. Belgrad'n zabtedildii gn de, Kalgay ile Diyarbekir Beylerbeyisi Kemanke Ahmed Paa, sek ehrine kadar uzanan dman arazisini yama ve tahrip eylediler. Bu akn srasnda iki bin kadar dman askeri katledildii gibi, Belgrad'dan ekilen dman donanmas da Krm askerleri tarafndan ele geirildi. Daha sonra bu birlikler, Drava ve Sava arasndaki blgeleri de yamalayarak, Belgrad'a Fazl Mustafa Paa'nn yanna dndler, Sivas beylerbeyisi ise baanl bir harekt ile Sabacs (Bdelen) ka169 i leini alm, sek'i drt gn muhasara eden Topal Hseyin paa ise, baarl olamayarak, ordugha dnmek zorunda kalmt. Daha nce Vidin'i geri aldn belittiimiz Dursun Mehmed Paa'nn yerine Tuna seraskeri tyin edilen Ma'z-zde Grc Mehmed Paa, Florentin, Irova ve Fethlislm kalelerini zabt etti. Sadrazam Fazl Mustafa Paa, k mevsiminin yaklamas zerine asker harekta son vererek, Belgrad'n tamiri ile megul oldu. Surlar yeniden in edilip, iine yeteri kadar muhafz askeri konulduktan sonra, Osmanl ordusu Edirne'ye doru yola kt. Belgrad'n fethinden gn sonra ordugha gelen Krm Han Hac Selim Giray da, o k Krm'a dnmeyerek, sadrazam Fazl Mustafa Paa'nn istei zerine stanbul'a doru yola kt. 4 kasm gn Belgrad'dan ayrlan Fazl Mustafa Paa, dn srasnda, orduda bulunan rey esirlerini,

ihtiyalar devlet tarafndan karlanmak suretiyle oturduklar yerlere gnderdi. Ni ile Belgrad arasnda halktan olup dman tarafndan Tuna tesine nakledilenlerden aman dileyerek, kylerine dnmek isteyenlere de izin verdi ve onlarn hibir ekilde incitilmemesi iin, ordudan yanlarna avular katt. Eya ve hayvanlar aynen iade edildi. Ayrca arazisi olmayanlara da mir araziden toprak datt ve tarmla megul olmalar iin, buday ile kz verdi. Bylece Mslmanlarn yansra Hristiyan halk da memnun etti. stanbul'a biraz gecikerek, ancak 22 aralk gn Davut Paa sahrasna ulaabildi. Burada bata padiah olmak zere, devlet erkn tarafndan byk bir trenle karlanmtr. Fzl Mustafa Paa'nn kinci Defa Avusturya Seferine kmas ve Salankamen'de ehit Olmas: Kprl-zde Fazl Mustafa Paa, seferden dnnce, yeni sefer hazrlklarna hemen balad. Bu arada, Erdel'de duruma hkim olan Avusturyallara kar yeni tedbirler almaya alt. te yandan 170 Msr'da treyen Maribli bn Vn adl aki ile Kbrs'tan kan olaylarla da megul oldu. Ayrca devlet ynetiminde baz slahat teebbslerinde bulundu ve yenieri oca ile Istabl- Amire'de baz dzenlemeler yapt. Hassa kilerinde de masraflar azaltc tedbirler ald. Bu arada Krm han Hac Selim Giray, hanlktan ayrlmak isteini sadrazama arzedince, Fazl Mustafa Paa, byk bir kadirinaslk gstererek, ne zaman isterse hanla dnebilecei veya kimi isterse han tyini hususunda arzusunun yerine getirileceini syleyerek, Hac Selim Giray'a iltifatta bulundu ve yerine amcasnn olu Saadet Giray han tyin edildi. Sadrazam Fazl Mustafa Paa, btn cephelerin ihtiyalarnn karlanmas iin, kendisinin stanbul'da kalmasnn uygun olacan sylemekte idi. Ancak onun, Macaristan'a baka bir serdar gnderilmesi teklifi olumlu karlanmad. Bu seferin de kendi kumandas altnda ve ynetiminde gerekletirilmesi umm arzu olarak ileri srld. Bunun zerine Fazl Mustafa Paa, sefer hazrlklarn hzlandrarak, 12 Mays 1691 gn otaa kt. Bu srada, padiah olan Sultan II. Sleyman, istiska hastalndan muzdarip bir durumda bulunuyordu. Sonunda padiahn tedavisinden mit kesilmi, 1691 ylnn ramazanndan sonra vefat edecei her tarafta duyulmaya balamt. Sadrazamn sk mli politikasndan rahatsz olan baz ulema ile devlet ricali, Fazl Mustafa Paa'nn sefere kmasndan sonra, padiah vefat ederse, yerine, yeniden IV. Mehmed'in veya oullarndan birinin tahta oturtulmas hususunda, almalara balamlard. Bu haberler duyulunca, padiahn Edirne'ye gnderilmesine alld. Sultan II. Sleyman, hasta olarak yola karld. Onun Edirne'ye gnderilmesine balangta Fazl Mustafa Paa da kar kmakta idi. Sonunda o da raz oldu. Padiah ile birlikte IV. Mehmed ve iki olu da birlikte Edirne'ye doru yola kt. 171 Sultan IV. Mehmed'in imamln yapan Rumeli kazaskerliinden ayrlma brahim Efendi, Fazl Mustafa Paa'nn en byk rakibi ve kendisine cephe alanlarn nde geleni idi. Sadrazama muhalif olanlar, Fazl Mustafa Paa, sefere kar kmaz, padiah tahtndan indirerek, yerine IV. Mehmed'i geirmek kararn almlard. Bunun iin Kadky'de bir toplant dzenlemiler, ancak keyfiyetten sadrazam Fazl Mustafa Paa haberdar olmutu. Daha ordu Davut Paa'da iken, IV. Mehmed'i tahta karmak isteyenler, Fazl Mustafa Paa'nn yannda bulunan ve II. Sleyman'n silahtarl grevini yapan Bey-zde Ali Aa'nn vastas ile ii gerekletirmek istediler. Silahtar Ali Aa, hemen o gn durumu sadrazama ilettiinden, Fazl Mustafa Paa, sefer konusunda bir mavere yaplaca bahanesiyle, bunlar da otaa davet etti ve Kadky toplantsna katlan brahim Efendi, Celeb Ahmed Efendi, bn-zde Mehmed Efendi ve Tevfk Mehmed Efendi'yi Kbrs adasna srgn etti. Daha sonra Rumeli kazaskeri Hekim-zde Yahya Efendi'-nin padiah muayene edip, artk hayr kalmadn bildirmesi zerine de, vezirler, ocak aalar ve ulem davet olunarak, bir toplant yapld. Fzl Mustafa Paa, hazr bulunanlara, durumu anlatt. Kimseden bir ses kmaynca,

Sultan IV. Mehmed'in krk yl da lkeyi berbat ettiini hla ekilen skntlarn onun eseri olduunu, oullarnn da babalan gibi terbiye edildiklerini, bunlara karlk, padiahn kk kardei Ahmed'in iyi hal sahibi olup, saltanata en layk onun olduunu uzun uzun anlatt. Bylece II. Sleyman ld takdirde, yerine kk kardei Ahmed'in tahta karlmas kararlatrld. Padiahn bakentten uzak bulunmas iin de, Edirne'ye doru hareketi kararlatrld. II. Sleyman, 11 haziranda, sadrazam Fazl Mustafa Paa da 13 haziranda Edirne'ye vardlar. Sadrazam burada iki gn kald ve padiahn 172 lm halinde muhakkak II. Ahmed'in tahta oturtulmasn ilgililere ve yaknlarna tavsiye ettikten sonra, ordu ile Belgrad'a doru hareket etti. Padiah, ordunun yola kaca gn, Edirne'deki Yonca-tepesi'ne tahtrevanla gtrld ve yalnzca Sadrzam Fazl Mustafa Paa'y kabul ederek onunla grt. Alayarak, ordunun zaferi iin du etti. Nihayet, Fzl Mustafa Paa'nn hareketinden bir hafta sonra 22 Haziran 1691 gn, Edirne'de vefat etti. Yerine hemen kk kardei Ahmed tahta oturtuldu. Bylece herhangi bir hdise olmadan tahta kan II. Ahmed, Sadrazam Fazl Mustafa Paa'y grevinde brakarak, sefere devam etmesini emretmitir. Fazl Mustafa Paa, 14 haziran gn Edirne'den ayrldktan sonra, 20 temmuz gn Belgrad'a geldi. Osmanl ordusu Belgrad'a geldii zaman, Avusturya ordusu Varadin ile Zemlin arasnda bulunuyordu. Fazl Mustafa Paa, Belgrad'a yaplan bir toplantda, hemen dman zerine varlmasn istedi. Ordu erkn, henz Krm askerlerinin gelmediini, eylet askerlerinin de orduya dhil olmadklarn ileri srerek, beklenilmesini istediler. Fakat Fazl Mustafa Paa, buna raz olmad. te yandan 8.000 kadar askeri ile Tamvar'n muhafazasna tyin olunan Imre Tkliy, yalnzca -yz kadar askeri ile Belgrad'a geldi ve orduya katld. Fazl Mustafa Paa, orduyu Sava nehri zerine kurulan kprden Zemlin (Zemun) sahrasna geirdi. Ordunun tamam gememiken, ele geirilen illerden Avusturya ordusunun Baden Margraf Ludvig'in kumandasnda Varadin'de bulunduunu haber almt. Avusturya ordusunun Osmanl askerlerinin geebilecei kpr ban tutmaya altklarn haber alnca da, dman ordusuna saatlik bir mesafeye kadar yaklat. Dmann Baden Ludwig'in kumandasnda 50 binden fazla, 100 bin kiiye yakn bir kuvveti bulunuyordu. Fazl Mustafa Paa, arkadan takviye almadan, geri ekilmekte olan Avusturyallar zerine hareket ederek, Tisa nehri ile 173 Tuna'nn birletii, Karlofa (Carlovvitz) kasabasnn 26 km. gney dousunda bulunan Salankamen palangasna doru ilerledi. Avusturya askerlerinin geri ekilmesi, Fazl Mustafa Paa'ya cesaret vermi, veziriazamn kethdas Mustafa Efendi'nin de:"oklan-m ikar karmayalm" diyerek, sadrazam tahrik etmesi sonucu, dmann takibi hzlanmt. Fazl Mustafa Paa, bylece Salankamen tarafna yneldi. Avusturya ordusu sr'atle Varadin tarafna ekilmekte idi. Trk ordusu, dmann geebilecei Karlofa boazn tutmak iin ileri harekt hzlandrd ve Salankamen palangas nne Avusturya ordusundan nce vard. Dman burada oyalayp Krm askerlerinin yetieceini mit eden Fazl Mustafa Paa, saldr hazrlklarna balad. Bu arada, Avusturya ordusu komutan Prens Ludwid, Osmanl ordusunda Krm kuvvetlerinin henz bulunmadn ve Varadin yolunun da kapanmak zere olduunu anlaynca, an bir kar saldrya geti. Avusturya ordusu, iki kuvvet arasnda kalmamak iin saldrmt. Sadrzam Fazl Mustafa Paa, ikindi zaman balayan bu dman saldrsna kar koymak iin siperler nnde acele ile muharebe tertibat ald. Avusturya ordusu komutan, yayalarn Osmanl metrisleri zerine srerken, svari alaylarn da ar ar Osmanl svarilerine kar sevketmekte idi. Byk bir hzla yaklaan dman saldrs, youn bir gayret ve glkle nlenebildi. Dman bir para geri ekilmeye mecbur edildi. Bu ilk hamlede yenieri aas ile bir ok orbac ehid dt. Bir sre sonra, Baden Ludwig, Osmanl metrisleri zerine yeni kuvvetler srd. te yandan dman svarisinin taarruzu

srasnda, atlan kurunlar, Osmanl svarilerini bir lde datm, Anadolu Beylerbeyi-si Vezir Ksmanke Ahmed Paa'nn kumanda ettii sa koldaki birlikler, zellikle Trkmen ve Krd kuvvetlerinin geri ekilmesi ve firara balamalar, bu koldaki kapkulu svarilerinin de kendilerine yardmda bulunamayp geri ekilmeleri, Trk savunmasnn durumunu iyice sarsmtr. Sadrazam Fazl Mustafa Paa, merkezin 174 bir tarafnn ak kaldn farketmesi zerine, dmann sa koldan merkez orduya doru ilerledii bir srada, klcn ekerek, askeri teci iin dman zerine atlmtr. Ayrca, btn Osmanl askerini de genel bir hcuma kaldrmtr. Bylece, her taraftan yaplan bu genel saldrnn bozgun durumunu nledii bir srada sa kolun da, yardmna Karaman beylerbeyisi Vezir elebi smail Paa, kapusu ve eyleti askerleri ile kotu. Burada iki kat dman yaya ve atls yenilerek geri ekilmeye baladlar. Dmann bozgun halinde geri ekilmeye balad bir srada, dman tarafndan atlan kurunlardan birisi sadrazam Fazl Mustafa Paa'nn alnna isabet etti. Fazl Mustafa Paa'nn yere dmesi zerine, evresinde bulunan adamlar "Serdar dt" diye barnca Osmanl cephesi kart Sipahi Aas mer Aa, yerinde durmayarak geri ekildi. Osmanl ordusunda meydana gelen bu panik, dmann iine yarad ve kaybetmek zere olduu sava, Fazl Mustafa Paa'nn eh-deti ve Osmanl askerlerinin mcadeleden kalmas sonucu, lehine evirdi. Fakat kendilerinde de savaacak g kalmamt. Ancak sa koldan giren dman ordugh igal eyledi. Askerin hepsi, can kaygsna dt ve kumandann kaybolduu bir dnemde, Halep valisi Vezir Koca Halil Paa ile Kk Cafer Paa, at zerinde konuarak, kalan askeri selmete karmay kararlatrdlar. Bunun zerine Koca Halil Paa, sanca alarak, Belgrad'a doru ekilmeye balad. Osmanl ordusunun hazinesi, ordughtaki btn arlklar ve toplar dmann eline gemi oldu. Bu srada, Tuna nehrinde bulunan Tuna kaptan Mustafa Kaptan, dmana it sekiz yz kt'a cephane ve zahire kayklar zabtetti. Salankamen'de elinde kl olduu halde ehid olan Fazl Mustafa Paa'nn cesedi, bir trl bulunamad. Her iki taraftan ok kayp verildii iin sava meydan cesetlerle dolu idi. zellikle ehit dmesinden sonra, Osmanl ordusunda ba gsteren panik duru175 munda, cesetler karmakark bir hale geldiinden, Fazl Musatfa Paa'nn cesedi de dierleri arasna karp gitmitir. Fzl Mustafa Paa'nn ahsiyeti : ki yldan daha az bir sre (1 yl 9 ay 25 gn) sadarette kalan Fazl Mustafa Paa, bu kadar ksa sre ierisinde fevkalde nemli hizmetlerde bulunmutur. Bu sre zarfnda, devletin ihtiyalarn anlayan ve gerekli dzenlemeleri yapabilen kudretli bir sadrazamd. ok kuvvetli bir din bilgisi vard. Devletin er'i kanunlarn tam olarak tatbik etmesi yannda, Hristiyan reayay memnun etmek ve onlarn cizye ve dier mkellefiyetlerini dzeltmek suretiyle, dman tarafna meyletmelerine engel olmak istemi ve bunda da baar salamtr. Sadaret makamnn bamszln salamak amacyla, kubbe-alt vezirlerinin saysn ve etkilerini snrlamak yolunu tercih etmitir. te yandan Devlet byklerinin bayramlarda padiaha takdim etmeleri gelenek hline gelmi bulunan ve "iydiyye" ad ile anlan hediyeleri kaldrmay baarmtr. stanbul'daki yiyecek maddelerine narh yoluna gitmedii gibi, ariat hkmleri ierisinde narh sisteminin bulunmadn ve alveriin tamamyla serbest bir sistem ierisinde yaplmas gerektiini savundu. Fakat onun bu tutumu, baz tccarlarn ihtikr yoluna saparak, ar kr salamalarna sebep oldu. Fazl Mustafa Paa, bu arada tara ynetiminide el att. zell-likle mtegallibenin ve kadlar ile naiplerin eitli suistimaller ile, halk smrmelerine engel olmak zere Divn- Hmyun'un bir ei olan Meclis-i Ayanlar hemen her beldede atrmaya ve altrmaya gayret etti. Bylece beldelerin zenginleri ile fakir halk arasnda bir ahenk kurmaya alt. Osmanl tarihleri Fazl Mustafa Paa'y, lim, dindar, kmil,

176 licenb, ar bal, gzel konuan ve adalet sahibi olarak tantrlar. nk kaymakaml srasnda, idamlar kendisine havale edilen kimseleri, padiah nezdinde tavassutta bulunarak affettirir ve cezalarn srgne evirtirdi. Kendisi hadis ve lgat ilimlerinde derin bilgi sahibi idi. Bo vakitlerinin tamamnda aratrma ve okuma faaliyetlerinde bulunur, limlar ile srekli sohbetler yapar, hatt sefer zamanlarnda bile okumaktan geri kalmazd. stanbul'da Vefa semti ile Sleymaniye arasnda bulunan kona yannda bir ktphane yaptrmtr. Kendisi ziynet ve debdebeyi sevmezdi. Cmert idi ve askeri her zaman taltif etmeyi severdi. Kardei Fazl Ahmed Paa gibi, hizmeti grlenlere kendi kesesinden de bol bol bahiler verirdi. Belgrad kalesinin zabtndan sonra, askere kendi kesesinden de yetmi bin kuru bahi datmtr. Tarihi Hammer onun hakknda u aklamada bulunur: "Deerli bir kumandan olmamakla birlikte, mmtaz bir devlet adam idi. Ne babas gibi Makyavelvr bir mstebid ve ne de kardei Fazl Ahmed Paa gibi, boyunduruk altna sokucu deildi. Yeni nizam altnda Hristiyan tebeann zerindeki tazyiki hafifletmeye doru giden ilk sadrazamd". ocuklarndan Numan Paa, daha sonra sadrazam .olmutur. Es'ad ve Abdullah Paalar da Osmanl devletinde nemli hizmetler grmlerdir. Lbde adndaki kz ise Bosna valisi Ali Paa ile evlenmitir. IV. AMCAZADE HSEYN PAA (Kprl-zde) Doumu, ocukluu ve Yetimesi : Kprl ailesinden drdnc sadrazam olan Amca-zde Hseyin Paa, ailenin kurucusu olan Kprl Mehmed Paa'nn kardei Hasan Aa'nn oludur. Bursa'daki nebey Ktaphanesi'ndeki va177 kf kitaplara baslm olan mhrlerde ise, babasnn ad Mustafa olarak gemektedir. 1644 ylnda Vezirkpr kasabasnda dnyaya geldi. Fazl Ahmed ve Fazl Mustafa Paalarn sadaretleri zamannda, onlarn amcasnn olu olmas dolaysyla, "Amca-zde" lakab ile hret bulmutur. Ayrca, onlarn sadaretleri zamannda olduka rahat bir hayat geiren Hseyin Paa, "Yeen" lakab ile tannmaktadr. Bu arada Mevlevi tarikatna mensubiyeti dolaysyla "Mevlevi" ve "Sarho" lakaplar ile hret yapmtr. Hseyin Paa, bazan stanbul'da, bazan da Bulgaristan'da Pravadi kasabasna bal Kozlucu kyndeki babasnn ifliinde olduka rahat yaamtr. Hatt Sultan IV. Mehmed, 1672 ylnda Lehistan seferine giderken, ailesi ile birlikte Kozluca'da Hasan Aa'nn iftliinde misafir kalmtr. Bu misafirlik srasnda Amca-zde Hseyin Paa, padiaha eerli bir yorga at ve haseki sultana da bir ka boha ierisinde eitli kumalar takdm eyleyince, IV. Mehmed kendisine bir hil'at ile yz altn hediye eylemitir. Hseyin Paa, Fazl Ahmed Paann sadrazaml zamamnda hacca gitmi ve dnnde evlenmitir. 1683 ylnda kinci Viyana kuatmasna katlan Amca-zde Hseyin Paa, sava srasnda Merzifonlu Kara Mustafa Paann maiyetinde bulundu ve bozgundan sonra, Merzifonlu Kara Mustafa Paann idamn mteakip, Kprller ile uzaktan yakndan ilgisi bulunanlarn gzden dmeleri sonucu, Amca-zde Hseyin Paa da, tevkif olunarak, bir sre devlet ilerinden uzak tutuldu. Fakat ksa bir sra sonra bu mahpusiyeti sona erdi ve 1684 tarihinde ehri-zor valiliine tyin edilerek, stanbul'dan uzaklatrld. Bir sre sonra Kastamonu sancayla birlikte Gelibolu yaknndaki ardak muhafzlna gnderildi. Nisan 1689'da da Boazhisar (Seddlba-hir) muhafzlna getirildi. 1691 ylnda bir ara stanbul kaymakamlna tyin edildi ise de, sadrazam Fazl Ahmed Paann 178 Salankamen'de ehit olmas zerine, yeniden anakkale'de Seddl-bahir muhafzlna gnderildi. Sakz adasmn dman eline gemesine ok zlen Sultan II. Ahmed, Sadrazam Ali Paa'ya gnderdii bir hatt- hmyn'da, adann geri alnmasnn Macaristan'dan daha nemli

olduunu bildirmi, bunun zerine, Anadolu beylerbeyisi Msrl-olu brahim Paa serasker olarak eme liman taraflarna gnderilmi, Kapudan- deryala da Boaz-hisar muhafz olan Amca-zde Hseyin Paa tyin edilmitir (12 Kasm 1694). 48 gemiden mrekkeb olan Osmanl donanmas ile Ege denizine alan Amca-zde Hseyin Paa, Foa taraflarna vard srada, yirmi kalyon, yirmi drt ektiri ve alt mavnadan oluan toplam 50 gemilik Venedik donanmas Sakz limanndan ayrlarak, Osmanl donanmas zerine hareket etmitir. ki donanma, Sakz adasnn kuzey dousunda, Karaburun ile Urla yarmadas yaknlarnda bulunan Koyun-adalar denilen talk blgeye geldiler. Amca-zde Hseyin Paa, nce dmann amiral gemisini saf d etmek iin, msait esen rzgrdan yararlanarak alabanda atee balad. Venedik donanmas amirali Molino Konta rini'nin bulunduu kalyon ile, donanma kumandanlarndan Pizani Be-nedetto'nun iinde bulunduu Viktorya adl gemiler, saf d kaldlar. Bu gemilerde bulunan Venedik askerlerinin tamam bouldu. Alt saat sren ve akama kadar devam eden bu birinci gn savandan sonra, iki taraf da birbirlerinden ayrldlar. Venedikliler, Koyun adalar limanna, Osmanl gemileri de, Karaburun yaknndaki Eri limanna ekildiler. Amca-zde Hseyin Paa, Venediklilere kar kazanlan bu sava hemen stanbul'a, padiah II. Ahmed'e bildirdi. Padiah ve stanbul'daki devlet erkn byk sevin duydular. Padiah Kapudan- Derya Amca-zde Hseyin Paa'ya seraserli bir krk gnderdi. 179 Osmanl donanmas, Eri limannda on bir gn dinlendi ve ikml yapt. Daha sonra buradan ayrlarak, Koyun adalar nndeki Tirfil limannda Venedik donanmasna bir baskn verildi. Bu savata da Venedik donanmas ar bir yenilgi ald. Dman tkib srasnda A Mehmed Paa kalyonundan atlan bir top gllesi, Venediklilerin elli be tun top eker bir gemisine isabet etti. Geminin cephaneliinin havaya umas sonucu, iindeki askerle birlikte gemi batt. Bu yenilgi zerine Venedikliler Sakz adasn terkettiler. Amca-zde Hseyin Paa, gn sonra, Venediklilerin stendil adasna ekilmesi zerine, Sakz adasna asker karak, kaleyi ele geirdi. Kalede pek ok ganimet elde edildi (18 ubat 1695). Sakz'n zabtndan sonra, stanbul'a arlan Amca-zde Hseyin Paa, bir sre Kapdan- deryalk grevinde kald. Bir sre sonra ise, kendisi Sakz muhafzlna tyin edilerek, yerine Mezomorte Hseyin Paa, Kapdan- derya oldu. Bir mddet Sakz muhafzl, yapan Amzde 7 Kasm 1695 gn Adana valiliine tyin edildi. 1696 sonlarnda ise Belgrad muhafzlna gnderilen Amca-zde Hseyin Paa, burada baarl hizmetlerde bulundu. Avusturya seferine kan Sultan II. Mustafa, Amca-zde'ye, Belgrad kalesinde-ki askerlerin bir ksm ile Sava zerine bir kpr kurmasn emretti. Ayrca Sava kylarnda baz yerlere alanlar dzenlemesi de emredilen Amca-zde'nin kendisine verilen grevleri lyk ile yapt anlalmaktadr. nk padiah n. Mustafa Belgrad'a geldiinde, kendisini huzuruna kabul ederek iltifatlarda bulunmutur. Burada yaplan bir sava toplantsnda, sadrazam Elmas Mehmed Paa, iie Tamvar valisi Cafer Paa'nn grlerinin aksine, padiahn bizzat kendisine de sormas zerine, yakn olmas ve geilecek esasl bir su bulunmamas dolaysyla, Varadin'in fethine almann daha uygun olduunu ileri srmtr. Ayrca, Tamvar tarafna gidildii takdirde bir ok nehirleri gemek gerektiini, bunun ise hem 180 zahire ikmli bakmndan g olduunu, hem de geri ekilme durumunda ok glklerle karlalacan ifde etmitir. Fakat devlet adamlar arasnda deiik grler ve zellikle sadrazam Elmas Mehmed Paa'nn kolay bir zafer kazanmasn istemeyen teki vezirlerin teviki ile Padiah Tamvar tarafna gitmeyi kararlatrmtr. Padiahn bu tarafa gitmesinde, Tamvar'da yaptrd binalar Sultan II. Mustafa'ya gstermek isteyen Tamvar valisi Cafer Paa'nn srarnn da pay bulunduu ileri srlmektedir.

Sava toplantsnda, Tamvar tarafna gidilmesi kesinleti. Ancak bilindii gibi, Zenta'da Osmanl ordusu ar bir yenilgiye uradndan, Amca-zde Hseyin Paa'nn isabetli gr ksa zamanda kendisini gsterdi. Amca-zde Hseyin Paa'nn Sadrazam Olmas ve Bar in almalar : Belgrad'da Amca-zde'nin ve dier baz devlet erkn ile sadrazam Mehmed Paa'nn fikrine aykr olarak alnan karar gereince Tamvar tarafna hareket eden orduda, Belgrad muhafz olarak Amca-zde de savaa katlmtr. 14 Austos 1697'de harekete geen ordu, bir ok sular getikten sonra, bezgin bir vaziyette Zenta nlerine geldi. Tisa suyu zerine kurulan kprden asker kar tarafa geirilmeye baland. Sadrazam Elmas Mehmed Paa, Msrlolu brahim Paa, Koca Cafer Paa, Kavuku brahim Paa ve Balta-olu Mahmud Paa ile dier baz kumandanlar geride kalmlard. Osmanl ordusunun harektn yakndan takip eden Avusturya ordusu kumandan Prens Eugen, durumun kendisi iin ok uygun olduunu ferketmekte gecikmedi. Henz karya gemi olan az saydaki kuvvetler zerine ni bir hcuma geti. ki ordu arasnda iddetli bir arpma balad. Arkadan kpry geerek yardm 181 gelmesine imkan kalmadan, Osmanl ordusunun byk bir ksm sava meydannda maktul dt. Trk askerlerinin pek az yzerek, nerhin kar yakasna geebildiler (13 Eyll 1697). Bu savata, bata sadrzam Elmas Mehmed Paa olmak zere, 20'den fazla Osmanl kumandan ehit dt. Malubiyeti haber alan II. Mustafa, hemen Tamvar'a dnd. Osmanllara gre daha stn kuvvetlere sahip olan Avusturyallar da, savata epeyce yprandklarndan Osmanl ordusunu takip edemediler. Tamvar'a gelen Sultan II. Mustafa, Belgrad Muhafz Amcazade Hseyin Paa'nn dncesine gre hareket edilmedii iin ok zld. Hemen Amca-zde Hseyin Paa'y yanna davet ederek, kendisini sadaret makamna!tyin etti (15 Eyll 1697). Sadrazam olduuna dair Hatt- hmyn'u, erke Mehmed Aa'dan alan Amca-zde Hseyin Paa, hemen ordugha gelerek grevinin bana geti. Ali Pinr menzilinde, sadaret kaymakam Bozoklu Mustafa Paa'nn adrna inen Amca-zde, hemen padiah tarafndan kabul edilerek, kendisine mhrihmyn verildi. Padiah, Amca-zde huzura girdiinde: "Ho geldin, seni kendime veziri-zm ve vekil-i mutlak eyledim" diyerek mhr vermek isteyince, Hseyin Paa, nce kabul etmek istemedi. Padiah srar edince de, ak bir ifde ile: "Amcam ve amcazdem, babanz Sultan Mehmed Han hazretlerine yirmi yl veziriazam olup, arzna msede etmekle o da rahat oldu, kend de rahat oldu. Siz de kimsenin szn dinlemeyip, bana sadarette istikll verirseniz, inaallah onlardan ziyde hizmet ederim" dedi. Amca-zde Hseyin Paa'nn bu ak szleri zerine Sultan n. Mustafa: "Hemen sadkat elden koma, istikll vermek benden!" dedi. Bylece, sadrazamlk mhrn kendi eli ile Amca-zde'ye verdi ve biri krkl, dieri sde iki hil'at giydirdi. Sadrazam Amca-zde Hseyin Paa, 18 Eyll gn ordunun bana geti. Mevsim ilerlemi olduundan, yeni bir harektta bu182 lunulmad ve sardzam ordu ile birlikte Edirne'ye dnd. Sadrazam, Edirne'ye dndkten sonra, onbe yldan beri devam eden sava sona erdirmek iin, genel arzu zerine bar iin almalara balad. Ancak bar iin bile, ordunun sefere hazr hale getirilmesi gerekiyordu. Bu yzden Amca-zde nce ordunun eksikliklerini hazrlamaya, cephelerdeki kalelerin durumunu glendirmeye gayret etti. Bir taraftan ngiliz ve Hollanda elileri ile bar konusunu grmeyi de srdrd. te yandan nce klacak olan sefere padiahn da gitmesi kararlatrld. Fakat daha sonra bu dnceden vazgeildi. Sultan n. Mustafa, serdarla Amca-zde Hseyin Paa'y tyin etti. 1698 yl yaz banda ordu ile Sofya'ya gelen Amca-zde Hseyin Paa, Avusturyallarn da bar iin istekli olduu haberlerini ald. bundan sonra da bu yoldaki faaliyetlerini hzlandrd.

 Viyana nlerinde Osmanl devletinin urad yenilgi ile balayan gerilemelere karlk Avusturyallarn elde ettii srekli baarlar, Osmanllara kar Hristiyan dnyasnda mukaddes ittifak oluturulmutu. Bylece Osmanl mparatorluu gerekten de kar konulmas mmkn olmayan ok geni bir cephe de drt byk devlete kar savamak zorunda kalmt. Sava srasnda, zaman zaman Osmanl devleti bar yaplmas iin teebbslerde bulunmu ise de, dman devletlerin ok ar artlar ileri srmesi sonucu, teebbslerinden bir sonu alnamamt. Ancak Zenta'da uranlan yenilgi, zellikle Osmanl Devleti'nde bar arzusunu daha ok kuvvetlendirdi. Bunda, Amca-zde Hseyin Paa'nn da lml yaklamnn etkisi oldu. nk, Avusturya bu sralarda Fransa ile mcadele halinde idi ve zellikle spanya veraset meselesi yznden Osmanllarla bar yaparak sava durumuna son vermek zorunda kalmt. Venedik ise, hem mli sknts, hem de cephelere yeteri kadar asker sevkedememesi yznden Avusturya'nn bara dir teklifleri183 ni kabule yanamakta idi. Lehistan ile Rusya ise sava srdrmek istiyorlard. Ancak bu tarihlerde Avrupa'nn her meselesinde nemli roller oynayan ngiltere ile Felemenk devletleri, bar iin zorlamada bulununca ve Zenta yenilgisinden sonra Osmanllar tarafndan bara dair isteklerde younlanca, dman taraf ister istemez boyun emek zorunda kaldlar. Bylece ngiltere'nin stanbul eli-' si, Guilliaume Paget ile Felemenk elisi M.de Colliers, daha nce sz edilen teklifleri sadrazam Amca-zde Hseyin Paa'ya hatrlattlar ve devletleri adna araclk yapabileceklerini bildirdiler. Bunun zerine Amca-zde bu eliler ile grmek zere, Divn- hmyn tercmanlarndan skerlet-zde Alexander Mavrokordato'yu eliler ile grmeye memur etti. Bylece barla ilgili mzakereler ald. Alnan karar Amca-zde Hseyin Paa, ilgili eliler ( aracl ile Avusturya hkmetine tebli etti. Bu arada Fransz hkmetinin elisi M. de Ferriol de araclk yapabileceini bildirdi. Bu temaslar srerken, Avusturya hkmeti, ilk Osmanl tekliflerine cevab gnderdi. Buna gre, Osmanl Devletinin yllardan beri uygulad "l-hlihi "(uti possidetis; mevcut durumu koruma) formln benimsedikleri ve Avusturya'nn igali altnda bulunan Er-del'de hibir Osmanl menfaatinin kabul edilmeyeceini bildirmilerdi. Amca-zde Hseyin Paa, lhlihi formln kabul ettiini Avusturya hkmetine bildirmekle birlikte, Erdel'de bir ksm Osmanl karlarnn korunmasn ve Osmanl lehine baz arazi dzenlemesinin yaplmasn istedi. Amca-zde Erdel'de baz kalelerin yklmasn, baz arazilerin de boaltlmasn istemekte idi. Bu teklife, Avusturya anslyesi C. de Kinsky bir kar teklif gnderdi ve Erdel zerine bir hak talebinde bulunulmazsa, dier isteklerinin kabul olunabileceini bildirmekte idi. Bunun zerine Amca-zde Hseyin Paa, Avusturyallarn Erdel zerindeki isteklerini kabul et184 mek zorunda kald, bundan sonra dier meseleler, 27 Ocak 1698 tarihinde Edirne'de yaplan bir toplantda protokole baland. Amcazade, bylece 16 yldan fazla sren savaa son verecek bar grmelerine balanmasna dir, padiahdan bir hatt- hmyn ald. Sultan II. Mustafa, 23 Temmuz 1698 tarihli bu hatt- hmynunda. sadrazam Amca-zde Hseyin Paa'ya, grmeleri srdrmesi iin tam bir yetki vermekte idi. Amca-zde Hseyin Paa, padiahtan ald buyruldu ve sel-hiyet ferman zerine, Rami Mehmed Efendi'yi ba-murahhas tayin eyledi. Alexander Mavrokordato'yu byk elilik payesi ile ikinci murahhas olarak grevlendirdi. ki taraf bar anlamasnn imzalanaca yeri semek zere grmelere baladlar. Avusturyallar grmelerin Viyana ve Debrecin'de yaplmasn ileri srerlerken, Rami Mehmed Efendi, Salankamen kasabasn teklif etti. Bu konu- da mektuplamalar yapld. Sonunda, Avusturya imparatorunun ne srd Karlofa kasabas kabul edildi. Buras Trk teklifine yakn bir yer olduu iin Amca-zde itiraz etmedi.

13 Austos 1698 gn, Amca-zde Hseyin Paa, Rami Meh-' med Efendi ile son grmesini yaptktan sonra, Osmanl heyetini Karlofa'ya doru yola kard. Osmanl heyeti Belgrad'da son hazrlklarn tamamlamaya urarlarken, Avusturya heyetinden C. d'Ozettingen, C. de Schlick, C. Marsigli, Til ve Talman, Lehistan Devletini temsilen P. de Posnanie Kojeskie Malakowsky, Rusya temsilcisi olarak da Boganovvitsch Wasnitzinow ve Venedik mmessili Ch. Carlo Ruzzini'nin Viyana'dan hareket ettiklerinin haberi alnd. 23 Ekim 1698'de kendilerine tahsis edilen Korsatolof manastr civarna gelen Trk heyeti, ikametlerine ayrlan binaya yerletiler. Bu arada mttefik devletler arasnda terifat konusunda baz ekimeler srmekte idi. Mzakere salonunun kurulmas da tartma konusu olduundan, Paget'in Osmanllar tarafm tutmas sonucu, erge 185 Rami Mehmed Efendi tarafndan kuruldu. Terifat grltlerine meydan vermemek iin, adrn mttefiklere ve arac devlet temsilcileri ile Osmanl murahhaslarna ait ayr ayr giri kaplan yapld. Karlofa Anlamas: 13 Kasm 1698 gn, devlet temsilcileri, konaklama yerlerinden, grmelerin yaplaca yerdeki zel adrlarna geldiler. Nihayet ilk nce Paget'in a konumas ile grmeler balad. Daha sonra Avusturya adna Schlick, Osmanl devleti adna da Mavra-kordato birer cevabi konuma yaptlar. Bundan sonra Edirne'de varlan anlama maddeleri zerinde grmelere geildi. Edirne'de belirlenen maddelere zellikle Venedik Devleti temsilcisi ile Rusya temsilcisi itirazlarda bulundular. Bazan ok iddetlenen mzkereler, Paget'in mdahalesi ile sakinleiyordu. Bylece gergin bir hava ierisinde sren grmeler, mzkerenin bir buuk ay kadar uzamasna sebep oldu. Karlofa'da ilk mzakereler Avusturya devleti ile Osmanl hkmeti arasnda oldu. Erdel meselesi, daha batan zmlenmi olduu iin, eski snrlarn belirlenmesi abucak gerekletirildi. Tamvar (Banat) hududu zerinde, Rami Mehmet Efendi, Edirne'de anlalan esaslar ok gzel uyguladndan, Eflak snrndan itibaren, Maro ve Tisa nehirleri esas snr olmak zere, Tamvar eyleti dahilinde kalan Lugo, ebe, Lipva, Canad, Kk Kanije, Bekey, Bekerek kalelerinin Avusturyallar tarafndan boaltlmasn salad. kinci maddede, Segedin ve Varadin kalelerinin yktrlmas artlarn Avusturyallara kabul ettiremedi. Tisa ve Maro sularndan her iki tarafn eit lde yararlanmasn salad. nc maddede yer alan Baka (Beja) blgesinin durumun Osmanllarn bir itiraz olmadndan, taslak madde ylece geti. Titel konusunda Avusturyallar eski durumun korunmasn istediler ise 186 de, Rami Mehmed Efendi, Mitrovie kalesinin, yeniden in edilmemesi art Trklerde kalmasn kabul ettirdi. Bylece 13-16 kasm gnlerinde yaplan drt grmede, Macaristan hududunun btn ileri bitirilmi oldu. Daha sonra Bosna snrnn durumu grlmeye baland. Burada, Sava nehri zerinde, Posut munsabndan Brot kalesine kadar uzaman hat, snr kabul edildi. Ancak, Brot, Dubay (Debej), Yase-nofa (Jasenowac), Dupie (Dubica), Kostaynie (Kostjanice), Novi Krupa ve Bihke kaleleri zerinde Avusturyallarn bir ok itirazlar oldu. Unna suyu snr, Kostaynie'nin de Avusuturya'da kalmas art ile, dier kaleleri Avusturya boaltmay raz oldu. Bosna snrnda da belirlenmesinden sonra idar ve hukuk meselelere geildi. Avusturyallar, Osmanllarla birlikte savaan T-kly mre ve taraftarlarnn Macar hudutlarndan ekilmesini istemekte idiler. Mehmed Rami Efendi, Macaristan'daki akrabalarnn da birlikte gemeleri artrile bu teklifi kabul etti. Jitvatorok anlamas ile kabul edilen Osmanl ve Avusturya devlet bakanlarnn eitlii meselesi teyit edildi. Son olarak da bu anlamann yirmi be yl sreli olmas hususunda anlamaya varldndan, 20 maddelik Osmanl - Avusturya bar grmeleri tamamlanm oldu.

Bundan sonra 22 kasmda Lehistan ile grmelere baland. Osmanllar, Bodan'n boaltlmas karlnda, Kamanie kalesinin yktrlarak, Podolya ve Ukrayna ile birlikte Lehistan'a braklmasn kabul etmekte idi. Ancak Lehistan, Krm aknlarnn durdurulmasn, vergi isteklerinin de kaldrlmasn, kamanie'nin olduu gibi terkedilmesini ve Budan'daki Lehistan igal yerlerini-nin tasdk edilmesini istemekte idi. Sonunda, 11 madde halinde Osmanl - Lehistan bar da imzaland. Buna gre, Podolya boaltlarak 187 Lehistan'a verilmekte, Ukrayna'da kurulan Kazak hatmanh Osmanllar tarafndan kaldrlmakta, Kamanie kalesi yktrlarak boaltlmakta, buna karlk, Bodan'da Lehistan'n igali altnda bulunan, Sueva, Roman, Nemo (Njamto), Soroka ve Kampulek kalelerini geri almakta idi. Karlofa grmelerinin en skcs Venedik ile yapld. Daha balangta Ruzzini Edirne n anlamasn kabul etmemekte idi. 17 kasmda balayan grmeler, Ruzzini'nin zaman zaman hkmetinden bilgi almak istemesi yznden epeyce uzad. Avusturya temsilcilerinin de mdhelesi sonucu, nihayet 20-23 Aralk 1698 gnleri maddelerin son ekli gerekleebilmitir. Osmanllar, Ayamora adalarnda statkonun muhafazasn isterlerken, Mora hududunda, snrn eski Ekemile (Hexamilion) duvarlarndan itibaren Korent denizinin kuzey kylarna kadar uzamasn, Preveze ve Rumili kas-telinin yktrlmasn, nebahtnn boaltlmasn, Raguza snrndaki Kataro (Cattaro), Trebinye ve Zazin kalelerin Trklere geri verilmesini, bunlara karlk da, Dalmaya kylarndaki Kunen (Knin), Siyne (Sign), Verlice (Verlico), Delovar, Zadvar, Vergorie ve ik-lit (Ciclut) kalelerinin Venedik igalinde kalmasn istemekte idi. Ancak Dubrovnik snr hri, Osmanl teklifleri dorultusunda 16 madde halinde Osmanl - Venedik bar anlamas imza edildi. Ruslarla da ilk grme 19 kasmda yapld. Rami Mehmed Efendi, Dinyeper azndaki bulunan Togan, Nusret Kirman, Gaz Kirman ve Klburun kalelerinin boaltlmas karlnda, Azak kalesi ile evresinin Rusya'ya braklabileceini ileri srd. Ancak Rusya, Edirne n anlamasn kesinlikle tanmadn, ayrca bu hususta da fazla bir yetkisinin bulunmadn ifade etti. Avusturya temsilcileri, Rusya zerinde ok bask yaptlar ise de, etkisi olmad. Sonunda daha sonra kesin bir anlama imzalanmas artyla, 24 Aralk 1699 tarihinde 5 madde halinde ve iki yl sreli bir atekes kabul edildi. 188 Daha sonra. 26 Aralk 1699 tarihinde, pazartesi gn saat onda, btn temsilciler, genel mzakere adrnda toplanarak, Karlofa anlamasnn initknmasm tamamladlar. Osmanl devletinin bu anlama ile saldr durumundan kt ve savunma durumuna getii belgelenen Karlofa anlamas, ilk defa Osmanl Devleti byk lde toprak kaybna yol amakta idi. nk bu tarihten sonra, Osmanl Devleti, kaybettii bu topraklan kazanmak iin youn bir mcadele vermi, Venedik ve Rusya'dan istenilen topraklar alnm ise de, Avusturya'ya kar yaplan savalarda srekli yenilgiler birbirini izlemitir. Ancak, bu barn imzalanmas iin gerekten byk gayret sarfeden Amca-zde Hseyin Paa'nn devleti daha ar bir yenilgi ve toprak kaybndan kurtard apak ortadadr. Amca-zde Hseyin Paa'nn Sadaretten stifas ve lm : Karlofa anlamas imzalandktan sonra, Edirne'de bulunan sultan II. Mustafa, biraz sonra da Belgrad'da bulunan Amca-zde Hseyin Paa, stanbul'a dnd. Karlofa bar grmelerini ok yakndan izleyen ve Osmanl devleti lehine bir ok hususlarda kazanlar salaya Amcazde, stanbul'a dndkten sonra, Rusya ile imzalanacak olan bari maddeleri zerinde alt. Rus ar Deli Petro, her ne olursa olsun, imzalanacak anlama ile karadeniz'e muhakkak kmak istiyordu. Ancak Azak kalesinin kendilerine verilmesine karlk, Ker boaz ve kalesinin Osmanllarda kalmas, bu emelinin gereklemesine mni oldu. Nihayet bilhassa Avusturya'nn anlamasnn imzalanmasnda acele etmesi, Rusya'y yalnz braktndan,

Korlofa'da aktedilen yllk atekes sresinin dolmasn beklemeden, bar yapmaya karar verdi. 1700 yl balarnda stanbul'a gelen Rus temsilcisi ile yaplan grmeler sonunda, Osmanl - Rus bar anlamas imzaland. 189 Bu anlamaya gre, Azak kalesi ile ona tabi yerler Rusya'ya verildi. zi nehri zerinde bulunan Doan (Togan), Gazi Kirman, ahin Kirman, Nusret Kirman kalelerinin yklarak Osmanllara verilmesi kararlatrld. Ruslarn bu anlama ile stanbul'da kap kethdas ad ile dimi bir eli bulundurmalar kabul edildi. Amca-zde, bar bir sadrazam olarak, nihayet Rusya ile de bar anlamasn imzaladktan sonra, padiahtan emekliliini ve sadaret makamndan istifasnn kabul edilmesini istedi. Amca-zde'nin bu ekilde grevinden ekilmesinde, padiahn hocas olan eyhlislm Feyzullah Efendi'nin devlet ynetiminde her bakmdan etkisinin ve basksnn artamas nemli bir rol oynamtr. Sadrazamn rahatszl da buna eklenince, Amca-zde grevden kendi istei ile ekilmek istedi. Sultan II. Mustafa, Amca-zde'nin istifasn nceleri kabul etmedi. Fakat, Amca-zde Hseyin Paa'nn srar ve hastalnn da gerekten arlamas zerine, 4 Eyll 1701 gn, Sultan II. Mustafa, kapclar kethdasn gndererek, Amcazde'den sadaret mhrn alm, kendisinden ok memnun olduunu bildirerek, iftliklerinden istedii yerde oturmasna izin vermitir. Azlinden nce, zellikle kendisinin tyin ettii adamlarn gizlice grevlerinden alnmasna veya baka mansplara tyin edilmesine can sklan ve krk gn kadar hasta yatan Amca-zde Hseyin Paa'nn Krm han ile Rusya arasnda cereyan eden olaylara da can ok sklmtr. nk, Krm hannn Sultan II. Mustafa'ya gnderdii mektubunda, Rusya'nn anlamaya aykr olarak Azak ve Vorone'te iki byk donanma bulundurduu. Taganrog'da da tahkimat yaptklar bildiriliyor, konunun tahkiki isteniliyordu. Amca-zde gerekten olaylarn zerine eilmi, yeeni Kbleli-zde Ali Bey'i grevlendirerek, Krm hannn yazdklarnn doru olduunu grm, ancak, devleti yeni bir savaa sokmamak iin, raporu 190 padiaha yumuak bir ekilde ve kendi grlerine gre yazdrarak takdm ettirmiti. Ancak Krm hannn isteinde srar etmesi ve Kbleli-zde'nin de hdiseyi aklamak zorunda kalmas,; Amca-zde'nin istifas iin nemli bir gereke tekil etmitir. Bylece padiah ile aras alan sadrazam grevinden ayrldktan sonra, bir iki gn, Edirne'deki Buuk-tepe kasrnda kaldktan sonra, Silivri yaknlarndaki iftiliine ekildi. Ancak burada ok yaamad ve 15 gn sonra vefat etti (19 Eyll 1701). Cenazesi stanbul'a getirilerek. Sarahane'de kendisince hazrlanm olan trbesine defn olunmutur. Abdlbki Arif Efendi'nin lmne drd tarih mezartanda kaytldr. Amca-zde Hseyin Paa'nn Kiilii ve Hayr Eserleri : Amca-zde Hseyin Paa, ldnde 60 yalarnda idi. Devletin tecrbeli ve ar bal gngrm bir adamyd. Drst ve iyilik severdi. Lubalilikten hi holanmazd. Devrin kaynaklar kendisi hakknda ayn lde gzel tavsiflerde bulunurlar. O, deerli ve ka-biliyetli insanlar yanma celbeder, onlar himaye eder ve yksek mevkilere getirmeye alrd. Adam yetitirmek hususunda hi bir zahmetten ekinmezdi. Yapt dzenlemelerde, zellikle Rami Meh-med Paa'nn fikir ve dncelerinden ok zaman istifde etmitir. Onun Karlofa bar anlamasnn imzalanmas hususunda ve grmelerin gerekletirildii srada, takip ettii yol, srekli devletin yararna olmu, bu politikasnda da gerekten baar gstermitir. Bu anlama metinlerinin grlmesi srasnda, "l-hlihi" prensibini ortaya atmasna ramen, dman elinde bulunan baz kale ve arazilerin boaltlarak veya yktrlarak. Osmanl Devletine terkini salamtr. O, Karlofa bar grmeleri taraflar arasnda uzayp giderken, stanbul'da bazan yalsnda, bazan da divanda, sk sk mec191

sler dzenleyerek, gelimeleri yakndan takip etmi, bu konuda bilgisi olanlarn da bilgisinden ve grlerinden yararlanm, yni hibir zaman kat bir tutum ve davran iine girmemitir. te yandan, zellikle saltanat ve hanlk makamlarn ilgilendiren Erdel ve Rusya ile Lehistan'n vergilerinin kaldrlmas ve Krm aknlarnn durdurulmas meselelerinde, son sz padiaha ve Krm hanna brakmtr. Amca-zde Hseyin Paa, stanbul'da Sara-hane'de bir mes-cid, drlhadis, ktphane ve sebil yaptrmtr. Bundan baka, Edirne'de Talk camiinde bir adrvan, skfi mahallesinde ile, Arabaclar meydannda birer eme in etmitir. Bunlardan Arabaclar meydanndaki eme fevkalde gzeldir. Yine Edirne'de Buuk-tepe zerinde bir kasr yaptrm ise, bu kasr lmnden sonra harab olmutur. Haseki hastahanesi arkasnda, Bai Mahmud emesi altnda da bir emesi olduu, Medine de ise bir sebilinin bulunduu kaynaklarda yazldr. Amca-zde Hseyin Paa'nn adndan en ok sz ettiren eseri, Anadolu-hisar ile Kanlca arasnda yaptrd ve gnmzde kadar gelmi olan yahidir. Bu yalda, Karlofa anlamas ile ilgili baz toplantlar da yaplmtr. Bu bakmdan bina, stanbul'un en eski ahap yaps saylmaktadr. Yal son derecede gzel ssleme ve mermer havuzludur. Turing Otomobil Kurumu tarafndan bakm yaplan yal, yklmaktan kurtulmutur. nl tarihi Halepli Mustafa Nam, alt ciltlik byk eserini, Amca-zde Hseyin Paa'nn emriyle yazm,, adm da "Ravzat 7-Hseyin, fi hlsti Ahbari'l-hfkn" koymutur. 192 V.KPRL-ZDE NUMAN PAA Doumu, Genlii ve Yetimesi : Kprl Mehmed Paa'nn torunu ve Fazl Mustafa Paa'nn b)!ik oludur. 1670 ylnda stanbul'da dodu. Demirkapl Fazl Sleyman Efendi ile Kayserili Hafz Seyyid Ahmed Efendi'nin rencisi oldu. 1691 ylnda, yani yirmi bir yalarnda iken, babas Fazl Mustafa Paa'nn Salankamen'de ehid olmasndan sonra, Kprl vakflarnntntevelliliini yapmaya balad. Zengin vakflara mtevelli olanlar, Osmanl ordusuna 150 nefer askerle katldklar iin, Sultan II. Mustafa 1696 ylndaki sefere, Numan Bey'in de katlmasn emretti. Amca-zde Hseyin Paa, kendisi gibi bir Kprl olan Numan Paa'y birden, bir ok mansplar birden terf ettirerek, kendisini altnc vezirlie tyin eyledi (3 Temmuz 1700). Devlet hizmetine bylece ayak basan Numan Paa, ayn zamanda padiahn kzna da damad aday oldu. 7 Mart 1701'de Erzurum valilii ;le stanbul'dan ayrldktan sonra, ekini 1702'de Anadolu valiliine getirildi. Bu srada padiahn kz olan Aye Sultan ile dnnn yaplmas kararlatrlmt. Ancak ortaya kan Edirne vak'as yznden bu dn ertelendi. Bunun zerine 1703 kasmnda E-iiboz muhafzlna gnderilen Numan Paa'ya ayn /amanda Karin ii sarma:! da verildi. Bir yl sonra, 1704 hazirannda. (iirit adasnn ha;. tmar ve zaametleririn tahririni yaptrmak zere. Kandiye mu-l.f/lna tyin edildii grlmektedir. 10 ubat I ('6 tarihinde ''.>ua/ i'.isar muhafzlna tyin edilen Numan Paa i ti grevinde 'j !a .;il:>mada, yeniden K.mdiye'deki grevine dnd. Bu arada. Aye Sultan ile dn iin, hazrlklar yaplmak zere stanbul'da davet edilen Numan Paa, 9 Nisan 1708 gn yaplan nikahla. resmen Osmanl saltanatna damad oldu. Ancak dn yine ertelendi ve kendisi Eriboz'a tekrar gnderildi. Bu arada Bosna valiliine tyin edildi ve hemen arkasndan da Belgrad muhafzlna getirildi. Numan Paa'nn Sadrzam olmas ve craat : Karlofa anlamasndan sonra, hibir ekilde savaa bulamak istemeyen Osmanl Devleti, sadrazam orlulu Ali Paa'nn, padiahn da arzusuna aykr olarak, Ruslarla savaan sve Kral XII. Karl'a yardm etmesi iin, Krm hanna emir gndermesi, ho karlanmamt. orlulu Ali Paa'y sadaretten uzaklatrmak isteyen padiah Sultan III. Ahmed, bu tarihlerde

Bosna valisi olup, Belgrad muhafzl grevini de yrten Numan Paa'y, Sultan II. Mustafa'nn kz Aye Sultan ile evlendirmek zere stanbul'a davet eyledi. ki yl nce nikahlar kylan Numan Paa ile Aye Sultan, Zeyrek saraynda evlendiler. Numan Paa'nn stanbul'a getirtilmesi, sadrazam orlulu Ali Paa'y kukulandrmt. Kprllerin silsile halinde, sadaret mevkiinde baarl almalar yapm olmalar, Numan Paa'nn da eyaletlerdeki grevi srasnda takdir edilen hiz-metlerde bulunmu olmas, herkesin onun hakknda sadrazam tyin edilecei kanaatini uyandrmt. Bu yzden orlulu Ali Paa, dn merasimi biter bitmez, onu hemen Eriboz'a geri gndermek istedi. Fakat Sultan III. Ahmed, orlulu Ali Paa'ya gre daha azimkar bir tavr ortaya koyduuna inand Numan Paa'y sve kral meselesini uygun bir ekilde zmleyeceini zannederek, onu sadaret makamna tyin eyledi (16 Haziran 1710). Numan Paa, kendisinden nce sadrazam olan dier drt Kp-rl'ye nazaran ok az sre bu makamda kalabilmitir. Sadaret mddeti 2 ay iki gn olmutur. Numan Paa, bu sre ierisinde, kendisinden beklenilen hizmeti yapamad. Eylet ilerinden fevka194 lde iyi anlamasna karlk, devletin merkez ynetimi hakknda fazla bir tecrbesi yoktu. Bu arada, babal Ali Efendi ile dier bir ka yaknnn kendisini eitli ynlere ekmeleri de baarszlnn balca sebepleridir. te yandan, vilayetlerdeki dil ynetimi dolaysyla, kendisinin sadrazam olduunu haber alan taradaki ikayet sahipleri stan-bul'a dolmaya balamlardr. Silahtar Mehmed Aa, Nusretnamesrnde, bu durumu ve Kprl-zde Numan Paa'nn vaziyetini tavsif ederken: "Numan Paa geri ilmiyle mil, iyi hal sahibi, olgun, hakka raz, adaletli, halk-perver ve zulmden ekinen yksek yaratll bir kimse idi. Ancak kendi iktidarnn yular, bakalarnn elinden olduu iin, btn hizmetler ortada kald. Bylece btn reziller ve er sahipleri ayaa kalkt. Yirmi-otuz yl nce kapanm olan davalar yeniden ald. Kprl evldndan Numan Paa veziriazam olmu, hakk icra edermi diye y olduundan, Rumeli ve Anadolu'nun aya arkl Trk' stanbul'a doldu, bir ka gn daha bunlara gz yumulursa, byk fitneler kopacaktr denilmeye balanmtr" demektedir. Numan Paa, bir yandan dardan gelen halk ile urar, Di-' van'da kalabalktan i yapamazken, bir yandan da sve kralnn meselesi ile uramak zorunda k, idi. stanbul'da sve kralnn mmessili, Stanislas Ponyatovvski ie grt. Ponyatowsky'nin verdii bilgiler ve Fransa temsilcisi De Ferriol'un de Rusya aleyhinde yapt teebbsler sonucunda, Sadrazam Nuinan Paa, meseleyi sve lehinde zmlemeye alt. Bylece Babli'nin Mora ve Balkan meselelerini geri plana iterek, Krm'n gvenlii iin Lehistan ile olan ilikilere arlk verildi. Fakat ksa sadareti ierisinde, etkili bir karar alamad. te yandan Rusya elisi Tolstoy'un sistemli almas, meseleyi srncemede braktrd. 195 I Numan Paa, Sultan 111. Ahmcd'in arzusuna uygun olarak ls-\ jc meselesini zemedii gibi. orlulu Ali Paa ile Reislkttp Ahuiilk-rim Efendi ve eyhlislm Panak-zde Ali Efendi"nin padiah nezdinde olumsuz telkinlerde bulunmalar sonucu, 18 Aus-tos 1710 tarihinde sadaretten azledildi. Sofa kkne davet edilen Numan Paa'dan Drssaade aas sadrazamlk mhrn alarak padiaha gtrd. Yerine Baltac Mehmed Paa, ikinci defa sadrazam oldu. Kendisi Bostanc sandalna bindirilerek, nce Byk ekme-ce'ye gnderildi. Daha sonra Eriboz muhafzl verildi. Nunan Paa'nn Baz Valilik Grevleri ve lm : Ayn yln aralk aynda Hanya muhafzlna getirilen Numan Paa, 1711 yl sonlarnda Kandiye muhafz tyin edildi. Bylece onun, lmne kadar srecek olan valilik ve muhafzlk dnemi balam oldu. 1713 ylnda Yanya sanca, ertesi yl da Karada canibi seraskerlii ile Bosna beylerbeyilii grevi verildi.

Prut seferi ncesinde de bir isyan hareketinde bulunan Karadallar, Ruslardan sonra, Venediklilerden tevik grerek, yeniden harekete getiler. nceki olaylardan Venedik'e iltica etmi olan Vi-ldika, Venedik hkmetinin destei ile yeniden etine'yc gelip, burada Mslman ve Hristiyanlar katletmeye balaynca, Bosna valisi bulunan Numan Paa, mays 1714'te bu isyan bastrmakla grevlendirildi. Maiyyetine Bosna, Hersek, zvornik, Kilis (Klis). skenderiye (kodra), Ohri, Dkakin, lbasan ve Vulitrin kuvvetlerini de alarak harekete geen Numan Paa ^nec btn geitleri tuttuktan sonra, isyanclarn inerke/: >L etine"ye doru ilerledi. Osmanl ordusundan k^arak maara-.!!: saklanan sileri birer birer temizleyerek, etme'vi ele geirdi. Kalan sileri;! /enedik topraklarna kamas zerine, yaplan icraat stanbul a bildirerek, anlamaya aykir davranmadan Bosna'ya dnmtr. 196 Karada isyann bastrdktan sonra, Numan Paa'nn Belgrad muhafzlna tyin edildiini gryoruz. Ancak drt ay sonra 16 Nisan 1715'te el ve Mentee sancaklar mutasarrflklarna tyin olundu. Bu srada Anadolu'daki vezir ve beylerbeyilerin Avusturya seferinde bulunmalar dolaysyla, Anadolu'da isyan karan e-kiynn takibi ii Numan Paa'ya verildi. Aradan ay getikten sonra, yeniden Bosna taraflarna gnderilen Numan Paa, Belgrad'n dman eline getii bir srada, Bosna'ya saldran Avusturyallar yenilgiye uratarak, zvornik kuutmasn kaldrmay baard. Pa-sarofa anlamas imzalanncaya kadar da, buradaki Avusturya saldrlarn birer birer sonusuz kld. Daha sonra kendi istei ile, Kandiye muhafzl istedi. Bosna'daki baarlarndan dolay, Sultan III. Ahmed, kendisine murassa bir kl, samur bir krk ve deerli hediyeler gnderdi. Daha sonra padiahtan Girit valiliini isteyen Numan Paa, adaya gelir gelmez hastaland ve 6 ubat 1719 tarihinde vefat etti. ldnde henz krkokuz yanda idi. Cenazesine on bin kiiden fazla insan katlm ve "merhumu velayetle biliriz"diyerek uurlamlardr. Cenazesi, amcas Fazl Ahmed Paa'nn kendi adna yaptrld camiin bahesine gmlmtr. Nunan Paa'nn Kiilii : Numan Paa, drst, ar bal, iki yzllk nedir bilmez, doruluktan ve eriatten ayrlmaz bir paa idi. Fransz elisi De Ferri-ol'un onun sadrazamlktan ok eyhlislmla yaktn yazmaktadr. Sultan III. Ahmed, Numan Paa huzuruna girecei zaman, dizlerindeki ipek yorgan bir al yorgan ile deitirir, onun bulunduu bir mecliste "db ve vekar" zere otururmu. 197 Numan Paa, bulunduu btn grevlerde, memuriyet maa almam, btn masraflarn babasndan intikal eden mlklerinin geliri ile karlard. Numan Paa, ayn zamanda devrin ilimlerine vkf lim bir zat idi. zellikle ilm- kelm ve hadis hususunda derin aratrmalar vard. Hazret-i Peygamberin hayat ile mam Sheyl-bin Abdullah Tteri'nin hayatn konu alan birer eser ile bir mantk kitab yazmtr. Ayrca Kueyri'nin mehur "Risle-i Kueyriye" sini de Trke'ye tercme etmitir. Onun Risalet '1adl adl baka bir eserinin de bulunduu sylenir. Numan Paann olu Hafz Ahmed Paa, vezir ve nianc olmu ayrca, Kandiye, Selanik, Bosna, Eriboz, Halep ve Msr valiliklerinde bulunmutur. ...t 198 BBLYOGRAFYA Ahmed Muhtar, Sen-Gotar'da Osmanl ordusu (stanbul, 1926), Ahmed Rasim, Resimli ve Haritah Osmanl Tarihi (stanbul, 1326) MI, Ahmet Refik, Kprller (stanbul, 1331), I-II, Trle hizmetinde kral Tkli mre (stanbul, 1932), Felket Seneleri (stanbul, 1332), Andreasyan, Hrand, Polonyal Simeon'un Seyahatnamesi (stanbul, 1954), s. 85.

Ar, Suna, Girit Meselesi (Fzl Ahmed Paa zamannda), Mezuniyet tezi (stanbul, 1971, Tarih Seminer Ktp., nr. 16211), Baykal, Bekir Stk, Rami Mehmed Paa, .A. (slm Ansiklopedisi), stanbul, 1964, IX, 623-624, Baysun, M. Cavid, Mehmed IV,, .A. (stanbul, 1957), VII, 547-557, Blakovi, Josef, Sadrazam Kprl-zde (Fzl) Ahmed Paann Ersekujvar blgesindeki vakflar, Tarih Enstits Dergisi (stanbul, 1978), IX, 293-342. abuk, Vahid, Byk Dn, Belgelerde Trk Tarihi Dergisi (stanbul, 1986), say 14, s. 4050. Danimend, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi (stanbul, 1972), III-IV. Darkot, Besim, Sakz ndas, .A. (stanbul, 1967), X, 94-97. Decei, Aurel, Kamanie, .A. (stanbul, 1955), VI, 145-146. Gkbilgin M. Tayyib, Erdel, .A. (stanbul, 1945) IV, 293-306. Dereli, Hseyin, Kamanie Seferi, Mezuniyet tezi (stanbul, 1971), Tarih Seminer Ktp., nr. 1631. Derin, Fahri C, Mustafa II. 'ya dir bir Risale, Tarih Dergisi (stanbul, 1958, IV, 45-70. 199 Dervi, Osman, Kprl'nn Sadareti Zamannda Osmanl imparatorluu, Mezuniyet tezi (stanbul, 1983), Tarih Seminer Ktp.. nr. 93. Eren, A. Cevat, Ni, .A. (stanbul, 1964), IX, 293-298. Evliya elebi, Seyahalnane (stanbul. 134) VI. Galland, Antoine, stanbul'da Gnlk Hatralar (Trc. Nahid Srr rik), Ankara, 1946. Gkbilgin, M. Tayyip, Kprller, .A. (stanbul, 1955), VI. 892-908. Gkmen, Muzaffer, Kprl Mehmed Paa Vakfiyesi, Mezuniyet Tezi (stanbul, 1947), Tarih Seminer Ktp., nr. 385. Hammer, Josef von, Devlet-i Osmaniye Tarihi (Trc. Mebmed Ata). stanbul, 1947, XI. Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi (stanbul, 1332), IV. Karadoan, Emel, Osmanl - Kazak ilikileri ve Sarkam Kazaklar, Mezuniyet Tei (stanbul, 1975). Tarih eminer Ktp., 2610. Karaduman, Rahmi, Rami Mehmed Paa 'nn Hayat, Mezuniyet tezi (stanbul, 1953), Tarih Seminer Ktp., nr. 545. Ktip eleb, Mizn'1-hak fiihtiyar-1-ehak (stanbul, 1280), Yaymlanan O. ik Gkyay, Ankara, 1976. Kaya, Nizamettin, Kprl-zde Nman Faa, Mezuniyet tezi, (stanbul, 1964), Tarih Seminer Kip., nr. 683. Kazasker Mehmed Hafid Efendi, :>t.fet'r-res (nereden smet Parmakszolu), stanbul, i952, s. 30-31, 37. Kprl, Orhan F., Hseyin Paa (Amca-zde), .A. (stanbul, 1950), V/, 647-650, Feyzullah Efendi, .A. (stanbul, 1945), IV, 593-600. Kandiye'de Kprllere Ait Kitabeler, Ord. Prof. smail Hakk Uzunluarl'ya armaan (Ankara, 1976). s. 487-494. lm-i Ncma Ait Bir Risalenin Tarih Kaynak Olarak Ehemmiyeti, Tarih Dergisi (stanbul, 1950). I. 200 Kurat. Akdes Nimet. Prut Seferi ve Bar (Ankara. 195!;. 1. XVIII. Yzyl Ba Avrupa Ummi Harbinde Trkiye'nin tarafszl, Belleten (Ankara. 1943), VII, 245-272. sve Kiral KariXII. 'm Trkiye'de kal ve Bu Sralarda Osmanl imparatorluu (stanbul, 1943), s. 227-229. Kurtolu, Fevzi, Trklerin Deniz Muharebeleri (stanbul, 1940), II, Mehmed Halife, Tarih-i Glmnt (stanbul, 1340),

Mehmed Sreyya, Sicill-i Osnn (stanbul, 1307,-1311), I-IV. Mustafa Nuri Paa, Netayic'l-Vukuat (stanbul, 1327), II-III. Nam (Mustafa) Efendi, Tarih (stanbul, 1280), IV-VI. Orhonlu, Cengiz, Mustafa II, .A. (stanbul, 1960), VIII, 695-700. Mezomorte Hseyin Paa, .A. (stanbul, 1960), nr. 331. Osman-zde Tib Ahmed, Hadikat'l-vzer (stanbul, 1271). s. 104-109, 116-118, 124-126; mer Efendi Zeyli, s. 12-14. zergin, Nuriye, Mehmc1 IV. Devrinde Anadolu'da Celli isyan lan, Mezuniyet tezi (stanbul, 1943), nr. 331. ztuna. Ylmaz, Byk Trkiye Tarihi (stanbul, 1977), V. Parnakszolu, smet, Hseyin Paa (Deli), .A. (stanbul, 1950), V/, 650-654. - Karlofa, .A. (stanbul, 1955), VI, 346-350 Rid, Tarih (stanbul, 1282), I-V. Resimli Harital Mufassal Osmanl Tarihi (stanbul, 1960), IV. Saffet, Koyun Adalar nndeki Deniz Harbi ve Sakz'n Kurtarl, TOEM, I, 150-177. Sargn, Osman, Kandiye Seferi Kronolojisi, Mezuniyet tezi, (stanbul, 1955), Tarih Seminer Ktp., nr. 567. Sen-Gotar Muharebesi (Genel Kurmay Asker Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Y ayn), Ankara, 1978. Silahtar Fndkll Mehmed Aa, Silahdar Tarihi (stanbul, 1928), III. Sulh-nme-i Amca-zde Hseyin Paa, Topkapsaray Mzesi K201 tp., nr. 1311. Tacan, Necati, Ni, Belgrad, Salankamen, Petrovaradin, Lugo, Tamvar Kuatma ve Meydan Muharebeleri (stanbul 1939). Tekinda, M.C. ihabeddin, Drziler, .A. (stanbul, 1945), III, 665-672. Tukin, Cemal, Girit, .A. (stanbul, 1945), IV, 791-804. Uluay, aatay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar (Ankara, 1980), s. 75-76. Uluay, Rbia, Kprl-zde Abdullah Paa, Hayat ve Dou Cephesinde Yapt Savalar, Mezuniyet tezi (stanbul, 1971), Tarih Seminer Ktp., nr.1649. Uzunarh, smail Hakk, Osmanl Tarihi (Ankara, 1977), III, 1983, III/; 1978, IV/; 1983, IV/n. Eko Baray'm Erdel Kralhma Tyini Hakknda Bir Ka Vesika, Belleten (stanbul, 1943), VII, 361-377. Eko Baray'm Erdel Kralhma it Baz Orijinal Vesikalar, Tarih Dergisi (stanbul, 1953), VII, 51-64. Vocelka, Kari, Avusturya - Osmanl ekimelerinin Dhili Etkileri, Tarih Dergisi (stanbul, 1978), XXXI, 5-28. ' NDEKS _A Abaza Ahmed Paa 24 Abaza Hasan Paa (Aa) 13,14,15,16,45,47,48,49,50, 51,52,53,54,55,57,59,60,61. Abaza Kr Hseyin Paa, bk. Hseyin Paa (Kr, Abaza) Abdi Aa (Arnavut) 119,122. Abdi Paa 6. Abdi Paa (Tarihi) 69. Abdullah Paa177. Abdurrahman Efendi

(Karamanl) ; 18. Abdurrahman Paa 148. Abdlaziz Efendi (Kara eleb-zde) 71. Abdlbki Efendi 191. Abdlehad Nuri Efendi 17,20. Abdlkerim Efendi (Reislktb) 194. Abdlmecd Sivsi Efendi 17,19,20. Abdlmecid eyhi Efendi, bk.. Abdlmecid Sivs Efendi. Acem 48. 202 203 Adana dil Giray Afyon Afyon Karahisar, bk. Afyon. Ahmed I. (Sultan) Ahmed II. (Sultan) Ahmed III. (Sultan) Ahmed Aa Ahmed Aa (Kethda) Ahmet Giray Ahmed Paa (Hezarpare) Ahska Akdeniz Akhisar Akehir Aktabya (Kandiye'de) l-i Osman, bk. Osmanllar.. Aleksine Alexander Mavrokordato (skerletzde) Ali Aa (Yenieri aas) Ali Efendi (Paa) Ali Efendi (Pamak-zde Ali Efendi (Numan Paa'nn babal) Ali Mirza Paa Ali Paa (Bosna valisi) Ali Paa (Silistre valisi) Ali Paa (orlulu), bk orlulu Ali Paa 204 59,180. 145. 3,14,55,59. 18. 172,173,179. 160,194,196,197 149. 7,8,9. 89,90. 46,47. 61. 114,115,117,121,138. 70. 14. : '' 120,122. 169. 184,185,186. 40. 72. 196. 195. 46. 177. 83,84. Ali Paa (Kse) Ali Paa (Sadrzam) Ali Paa (Suyolcu) Ali Pnr menzili Alman Almanya

Alvinoz Amca-zde Hseyin Paa,bk. Hseyin Paa (Amca-zade). Anadolu Anand (General) Ankara Antebut Ahmed Paa Antki Mustafa Efendi Antalya Afafy Mihal Apokorono Kalesi Arabistan Arad Kalesi (F.uiel'de) Arnavut Belgud Arvanutluk Arslan Paa A Mehmet i':!<a At-Meydam Avlonrya 66,67,78,83,84,85,87 90,91. 189. 164. 182. 4,89,136,149,150. 9,107,112,128. 37,5,12,13,14,15,16,28,30,34, 44,45,46,48,49,50,51,52,53, 54,59,63,64,65,66,67,73,80,85. ,86,91,100,113,136,158,162, 165,166,169,192,193,195,197. 137. 16,46,50,52. 28,36,122. 162. ... .,,, '..._. 59,60,61. 67,73,74,75,906,108. , 114. 59,60,164. 70. 1. 661. 180. 26. 115. 205 Avrupa : 37,100,103,112,113,116,126, 127,128,129,131,134,136,153 ,184. Avusturya (Avusturyallar) : 21,44,66,73,74,75,76,77,78,

79,80,81,83,84,86,87,88,89,90 .,.'. " i 91,92,93,95,96,98,99,100,101, 102,103,105,106,107,108, 109,110,111,112,113,114,117, 173,174,180,181,183,184,185, { 186,187,188,189,197. Aye Hanm (Fitil AhmecTin annesi 70. Aye Sultan 160,193,194. Ay mora 188. Ayasofya Camii 20,158,163. Aydn 73. ''' '-' Azak Kalesi 184. \ ''I ..)...< .: Azez 161. Aziz Mahmud Hdy 17. ; -' B > Babada : 154,155,156. Babli: 195. Bb'l-ferec (Halep'te Kap) : 62. Baden : 110. Badad : 3,47,50,56,91 206 Bah Efendi (eyhlislm) : 20,25,114. Baki elebi : 36. Balkan : 195. Balkanlar 167. Ballarino (Balyos) 117,119,121. Baltac Mehmed Paa 196. Bar Kalesi 146. ? Baraba 143,144,145. Barbason 114. Baron de Goes 78. Ba Mahmud emesi ' 192. Bathory stvan 37. Batoine 169. ''" ' Beyazid (stanbul'da semt) 7. ' "' Beaufort 137. Be Kaps (Uyvar'da 89,90. ' ' '*' Beychy (Papalk donanmas amirali) : 29. Bekerek : 186 ' "; Bekey : 186. Bekri Mustafa Paa : 165. Belgrad : 41,42,46,77,78,80,83,95,97, 98,99,100,101,112,113,162, 16 5,168,165,168,169,170,173, 180,181,185,189,194,197. Benefe : 119. Benli Ahmed Aa : 148.

'

Berat Sanca : 1. 207 Buca Andlamas 151,152.153B Bucukepe 191,192 Beris (Eli) : 78,79. t Budin 42,43,44,65,66,73,80,81,82, Berzence : 98,101. 85,87,96,97,98,99,104,113. Besarabya : 73. Bulgaristan 178. Besperem : 81. Bulgurlu 15. Bethlen Gabor. 37. Bursa 35,37,49,52,57,63,64,71,177 Beyrut 72. Byk ekmece 196. Beyehir 14. Bykl Ali Paa 87,91. ( Bihke 187. Bilecik78. Cafer Paa (Koca) 180,181. : . Birgiv Mehmed Efendi 18,20. Cakani (Zokany) 104,105. Bobofa 98,101. Can Mirza Paa 46,52. Bodur Sleyman Aa 41. Canad 186. Boaz Hisar 178. Celli (Celller) 4,12,44,62. Boaz Seferi 27. Celeb Ahmed Efendi 172. Boonovitsch 185. Celvetiye : 18. Bouan 27,38,39,90,146,147,154,155Cevhir't-tevrih : 159. ,156,160,187,188. Cezayir 32,120,121. Bolu 70. Ch. Corlo Ruzzini, Bk. RuzB^sna 25,28,75,76,87,108,110,114, zuni (Ch. Carlo) 125,133,138,187,194,196,197 * Chica (Bodan voyvodas) 39,147. ,198. Cierdelen 85,86 Boynu Efii Mehmed Paa 3,4,7,8,9,11,23. Circe 63. Bozcaada 8,21,24,28,32,33,34,35,38,39Cisr-i Suur 70. ,46,70,166. Colliers (M. De) 132.184. Brdelen 169. Corsum 156. Brandcnbun: 100. Csik 74. Drokovezki : 144 5 Cuhud tepesi 120,122, Brot Ka!e>i : 187. Czerkes 156. Bua 153,154,157. 209 208 -anakkale : 4,7,28,33,36,39,40,46,64,70 114,161,164,179. anakkale Boaz : 22,29,30,35,39,40,46,116. alk Hseyin Aa : 26. ardak: 178. avu-zde (Sleymaniye cami vaizi) : 20. avu-zde Mehmed Paa, bk. Mehmed Paa bk. Mehmed Paa (avu-zde. ay .14. ayba (Truva. Alexandrie Troas) 32. ' elebi brahim Paa 165.

elebi smail Paa 175. elebi eyh 20. enberlita 68,158. erke Ahmed Paa 168. erke Kazaklar 143. erke Mehmed Aa 192. erke Mehmed Bey 63. erke Kadnm Mehmed Paa 80. erke 77 eme liman 169. etine 196. nar Vak'as 21. 210 rpc ayr : 28,163. ildik (Ciclut) : 188. oban Kasm Aa : 37. orlu 157. orlulu Ali Paa 195,196. orum 3. uura156. D Dalmaya 117,188. Damyen Greonoy :, ' . 144. Danimarka ,' : 38. Davut Paa : 170,172. De Ferriol : 184,195,197 Defterdar Ahmed Paa : 139. Deli Ferhad Paa : 46. Deli Hseyin Paa. bk. Hseyin Paa (Deli Deli Petro : 189. Delovar : 188. Demirkap : 65. Dergh- li : 160. Devlet-i Aliyye, bk. Osmanl Devleti Devlet-i Aliyye-i Osmniyye, bk. Osmanl Devleti. Devlet Giray : 168. Diraman : 166. Dimetoka : 129. 21i Dinyeper Dinyester Divn- Hmyn Divne Mustafa Efendi Divanyolu Diyarbakr Diyet Meclisi

Dobruca Doan (Togan) Domuz Tabyas Don Doroenko d'Ozettingen, C. Drava Dubay (Debej) Dubrovnik Duc De Saan Duca Dugie Dukakin Dursun Mehmed Paa Drziler 143,144,183. 146,155,156. 4. 24. 68. 45,50. 154. 155,156. 190. 122. 143. 90,144,145,146,147,156. 185. 101,169. 187. 158. 79,80,96,104. 146. 187. 196. 168,170. 71,72. Edirne 212 1,35,38,39,40,43,44,45,46,51 ,53,57,65,67,68,72,75,76,77. 79,81,113,117,119,121,129. 142,153,154,155,156,157,160. 161,162,165,166,167,168,170 171,172,183,185,186,188,191. 192,193. Eflak 27,38,39,42,90,154,155. Ege 161. Ege Adalar 115. Ege Denizi 21,22,30,32,114,115,116,179. Eri Liman 179,180. Eriboz 115,142,146,194,196,198. Eko Barckay 44,65,66. Ekimile (Hexamile) 188. Elmas Mehmed Paa 180,181,182. Emir Ahmed 72. Engrs 96. Erdel ; 35,37,38,39,40,41,42,43,44,45, 46,47,57,65,66,67,70,72,73, .74,75,78,79,83,96,105,106, 168,170,184,186,192. Erdal Belgrad, bk. Weissenburg Erdel Meselesi 117. Ereli 65.

Ergene Kprs 157. Erzurum 50,71,193. Es'ad (Fzl Ahmed Paa'nn olu) 177. Eski stanbul (Truva) 32. Eskiehir 52. Estergon : 83,85,90,113,126. Eugen (Prens) 181. Evliya elebi 64. 213 Fatih Camii Ftih Sultan Mehmed Fzl Ahmed Paa 20,23. 17,27. 1,2,6,59,70,72,73,75,76,77,78 79,80,81,82,87,88,89,90,91, 92,93,94,95,96,97,100,101, 103,104,105,107,108,109,112. 113,114,116,117,118,119,120 121,122,123,124,125,126.127. 128,129,130,133,134,135. 136,137,139,140,142,143.144, 145,147,148,149,152,153,154 Firenk Mustafa Efendi 152. Foa 179. Fogacs 85,86,88,93. Floransa 33,121. Florentin 166. \ Franois Lubomirski 152. Fransa 69,100,112,128,131,132,136, 183,195. Fransz r . 110,111,123,131,134,135,136 ,137,184,197. Franszlar : 116. Fyyd (General) : 110. 155,156,157,158,159,167.17/, i. j 178,197. Fzl Mustafa Paa 1,6,159,160,161,162,163,164Galata 138. 165,166,167,168,169,170,171. Galiya 144. 172,173,174,175,176,177, Gazi Giray 39. 193. Gazi Kirman188,190. Fzl Sleyman Efendi , Gelibolu 28,178. (Demirkapl) 193. Gemlik 50. Fazl Paa 39. Girit 12,21,22,29,56,57,58,59,69, Felemenk 184. 114,115,116,117,119,120,121, Fener 127. 127,128,129,130,140,142,145 Fenn 159. ,146,193,197. Ferhad Paa 32. Gkeada : 29. Fethlislm 170. Gras : 95.

Feyzullah Efendi 190. Guilliauma Paget, bk. Paget, Filibe 58.77,168. Guiliaume Firavun 19. Gllk Tepesi : 124. 214 215 Gmlcine : 39,119,129. Gmhac Ky : 70. Gns : 112. Grc Abdnneb : 13,14,15. Grc Mehmed Paa : 4,5,6,85,86,99. Grc Paa, bk. Grc &fehmed Paa. -HHabsburglar - .37. Hacolu Pazar : 156. , ', Hac Ali Paa : 164 Hac brahim Aa (Kapaas) : 163. Hac Selim Giray : 170,171. Hafz Ahmed Paa (Numan Paa'nn olu) ; : 198. Hafz Seyyid Ahmed Efendi : 193. Halep : 15,16,45,50,53,54,59,60,61,62 68,72,85,86,96,137,154,157, 198. Hl (ir) : 159. Halil (Kaptan) : 30. Halil Aa (Cebeciler ket.) 28. Halil Aa (Has-odaba) 24. Halil Paa 146,151,169. Halil Paa (Koca) 175. Halkal Pnar 78. Halveti Dergh (Salkmst'te) 20. Halvetiye : 17. Hamamc-olu Hamiteli Hammer (Tarihi) Hamza Bee Hanenke Hanya Harputlu Sleyman Aa, Bk. Sleyman Aa (Harputlu) , Has-oda Hasan Aa Hasan Aa iftlii Hasan Bey-zde Mahmud Paa, bk. Mahmud Paa (Hasan Bey-zde V' Hasan elebi Hasan Paa Hasan Paa (Anadolu beylerbey isi): Hasan Paallar Haseki Hastanesi Havza Haydar-olu Heissler Hekim-zde Yahya Efendi Hekimhan Hemilyelniski Hendek Hermanstad Hersek 54. 14. 132,177. 135. 145,146. 21,114,115,120,121,127,140, 164,196. 2. 177.

178. 159. 169. 34. 64. 192. 2,70. 13,14,15,45. 168. 172. 70. 143,144. 70. 74. 196. 216 217 Hetour : 74. Hazerfen Hseyin Efendi Hezarpre Ahmed Paa, bk. Ahmed Paa (Hezerpre). Hrvat : 89,107. Hzr Peygamber 19. Hohenlohe (General) 98,99 Hollanda 132,183. Hotin 154,155,156,157. Hsmeddin Ankarav 17. Hseyin (Hz.) 19. Hseyin Aa (Kara Hasanaa) 25,36,37. Hseyin Aa (Fetvac) 164. Hseyin Aa (Yenieri aas) 9. Hseyin Efendi 131. Hseyin Paa \ 184. Hseyin Paa 3. Hseyin Paa (Amca-zde) 1,179,180,182,183,194,185, 189,190,191,192,193. Hseyin Paa (Canbulat-zde) 119. Hseyin Paa (Deli) 21,56,58,59,120,139. Hseyin Paa (Kprl'nn yetirtirmesi) 158. Hsrev Paa 2,6. -I Ilgn : 14,55,59. Irak 56. 218 Isaka Ishak Bey sparta Irova 146.154. 15. 13,14. 166,170. -IEbrahim 5,12,20,27,116,

139. brahim Efendi : 172. brahim Efendi (Olanlar ^ eyhi) : 17. brahim Odaba : 88. brahim Paa : 74. brahim Paa (Vezir) : 122. brahim Paa : 141. brahim Paa (Kad-zde) : 83,85,86,87. brahim Paa (Kavuku 181. brahim Paa (Msrl-olu) 179,181. bir Mustafa Paa 3,6,13,15,16,2 bir Paa, bk. bri Mustafa Paa el . 50,197. lbasan: 195. mre Tkli : 167^173. nebaht : 188. nebey Ktphanesi : 177. negl : 52. ngiltere : 136,184. ngiliz : 136,183. ran : 12,21,56,60. 219 skenderiye (Ikodra) : 196. slam Giray Han : 152. smail Paa : 74. smail Paa (Bosnal) : 108,110. smail Paa (Budin valisi) : 73. smail Paa (Nianc) : 162. smail Paa (Vezir) : 64,65. smail Rum Efendi (Tosyal) : 17. spanya : 128,183. spanya 128,183. spanyol 100. sperlonga 138. . ' " stanbul 2,4,5,6,7,9,12,13,14,15,16,17, 20,21,23,24,25,26,27,28,29, ,33,36,40,45,46,49,50,51,52, 53,55,56,58,62,64,68,70,71,72, ! 73,76,77,79,83,84,106,113, 114,115,117,121,124,127,131 132,133,137,139,158,160,161, 162,163,164,166,177,178, 179,180,184,189,191,193,194, 195,196, stanky 159. stefe 119,121. stene 156. stendil 180.

stendiye adas : 138. stolni, bk. stolni Belgrad stolni-Belgrad 98,112,113. stribus : \ 102. 220 , sve zvance zvornik zmir Jean Ballarona Jean Lezcynsky Jean Sobiyeski : 38,194,195. : 146. : 135,197. : 15,52. J : 116. : 154,159. : 151,153,154,155,156,157. VK Kadky : 172, Kad-zde brahim Paa bk.i Kad-zde Mehmet Efendi, (Kad-zde) Kad-zdeliler . 18,19,20,21,23,24. Karaburun : 179. Karada * : 196,197. Karadeniz ' 77,143,189. Karagz Mehmed Paa 24. Karaman 3,14,59,67,83,124,146,148,149 Kara-olan Beli (Lefke'de) 70. Karapnar 15. Kartran 157. Kari XII. 194. Karlofa 174,185,186,188,189,191,192 ,194. 22! Karlofa Boaz : 174. Kasm Aa (Mimar-ba) : 4,5,6,7,8,9. Kartamonu : 178. Kastro kalesi (Limni'de) : 35. Katrc Mehmet Paa : 124. Katolik Mezhebi 144. Katrc-olu -..-' .! 3,13,14,16. Kayack Ky2,70. Kayda 15 Kayseri 59. Kaytas Bey (Emir'1-hac) (|63r. " Kazak 42,90,96,188. Kazaklar 144; Kazaklar Meselesi 143. Kazakl Ky 135. Kemanke Ahmed Paa 168,169,174. Kemanke Kara Mustafa Paa 3

Kemeny Janose 38,67,73,74,75. Kemer Deresi (Bozcaada'da) 33. Kenan Paa (San) i 22,42,43,44,49,55,65 Kepez 28,32. Kepez Burnu 31. Ker Boaz 189. Kesd 74. Ketenci-zde Mehmed Paa, bk. Mehmed Paa (Ketencizde) Kbleli Mustafa Paa 170. Kbleli-zde Ali Bey 190. Kbrs 5,24,114,172. 222 (Cuburun : 188. Krm : 38,39,42,43,67,73,90,92 95 96 99,143,145,147,151,156,157, 167,168,169,170,174,187,190, 191,194,195. k^rm Hanl : 144,145. Krm Tatarlar : 144. Krmnte : 105. _.. .. ... ,..: .,.. , Krehri : 15. '"., '.-." : .,.-,". '.' Kiev ., : 144. Kilis (Klis) : 61,133,134,135,161,196. , Koca Cafer Paa, bk. Cafer Paa (Koca). Koca Mahmud Paa | : 157. Kolos : 119. Kolojvar : 66,78,79,80,83. Komaran : 82,94. Konak Ali Paa 50,52. Konya 15,46,47,48,55,59. Korent 188. Korsatolof (Manastr) 185. Kostanie 187. Kostantin Besaraba .27,39. Kotur 75,125,188. Koyun Adalar : 179,180. Kozluca Ky : 176,178. Kpr, bk. Vezirkpr. Kprl, bk. Kprl Mehmed Paa. Kprl Ktphanesi : 158,159. 223 illi Kprl Mehmed Paa : 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13 ,14,16,21,22,23,24,25,26,27, 28,31,32,33,35,36,37,38,39,40, 41,42,43,44,45,46,47,48,49, 62,63,64,65,66,67,68,69,70,72

73,116,117,121,158,159,161, 162,177,193. 83,84. Kprl-zde Fzl Ahmed II Paa. bk. Fzl Ahmed Paa. Kprller : 1,70,178,193. Kr Bey, bk. Mustafa Paa 111 (Kr Bey). Kr Hseyin Paa : 40,148,156. il Krs nehri : 70. Kse Ali Paa, bk. Ali Paa (Kse). Kse Mehmed (vaiz) ' 20. Ksem Sultan 12. , :' ' ; Kstendil 4,5. Krakovi 155. Kubbealt 4,5. 'v-f"' Kukel 74. Kumburnu 31. Kurt Paa 33. Kueyri 198. Kuyucu Murad Paa 83,84. Kuzey Arnavutluk 167. Kk Cafer Paa 175. Kk avu Ahmed Paa 64. Kk Kad-zde Kk Mehmed Bey Krd Krd Hasan Aa Ktahya : 18. : 30,31,63,66,74. : 174. : 124. : 6,16,52. 224 La Haye : 69,131. Ladjin : 156. Lazzaro Mocenigo : 31,33,35. Lefke : 70. Leh : 145,156. Lehistan : 21,37,38,42,47,102,147,148, 150,154,155,156,157,160,161 ,184,187,192. Lehistan Devleti 143,144,145,146,152. Lehistanllar 144,148. Lehler 143. Lehliler 38,154,155,156,157. Lemberg 152,153,154. Leopold I. : 96,103,105,107. Leva : 96. Limni : 8,22,28,35,38,70,116.

Lipva : 186. Livroko : 155: Louis XIV. : 132. Ludwihg von Baden : 168,173,174. Lug : 44; 186. Lupu (Bodan voyvodas) : 38. Lbde : 177. Lwow : 154. 225 MMacar Macaristan Magrb bn Vn Mahmud Paa (Balta-olu) Malakowski, P. DE Posnanie Mojeskie Mahmud Paa (Hasan Beyzade) Malkara Malta Ma'n-oullan Manisa Manya Mara Marmarack Marsigli, C. Mayna Mazarin Ma'z-zde Grc Mehmed Paa Medine* Megyes ..... Mehmed IV. (Sultan) 226 37,74,81,85,88,89,90,95,187. 58,66,73,74,76,82,97,98,167, 171,179,187, 171. 81. 185. 167. 23. 29,33,115,121,128,136,137. 72. 63,73. f.-v- ;.. m, } 140. , ( : 16,67,186. 119. 185. 140. .. -^-... 37. 170. 192. 74. 12,13,14,20,27,35,39,41,47,49. 62,72,78,117,119,124,129. 130,131,133,140,142,145,146 153,155,156,161,162,163,171, 172,178,179. Mehmed Aa Mehmed Aa (Kzlar-aas) Mehmed Aa (Silahtar, tarihi) Mehmed Efendi Mehmed Efendi (Debbazde) Mehmed Efendi (Kad-zde) Mehmed Efendi (Rumeli Kaza askeri, Eb Sad-zde) Mehbed Efendi (Saray

Hocas) Mehmed Giray Mehmed Halfe Mehmed Kaptan (Tophaneli) Mehmed Paa (avu-zde) Mehmed Paa (Divrikli) Mehmed Paa (Hac Sinan Paa-zde) Mehmet Paa (Kentenci-zde) Mehled Paa (Kprl), bk. Mehmed Paa (Memi Paa-zde) Mehmed Paa (Rumeli beylerbeyisi) Mehmed Paa (Sulatn-zde Civan Kapc-ba) Mehmed Paa (Topal) Mehmed Paa (Vezir hasek) 88,89. 34. 195. 140. ' 162,164. 18.20. 162. 7. 38,39,42. 69. 32. 28,50,156. 25. 14. 14. Kprl Mehmed Paa. 122. 3. 14,28,29,32,33,35. 9. 227 Melmiye : 17. Melhem-olu Ahmed : 72. Mentee : 197. Menzifonlu Kara Mustafa Paa, bk. Mustafa Paa (Kara, Merzifonlu) Metris : 109,110. Mezk 159. Mezomorte Hseyin Paa : 175. Msr : 56,63,64, 114,1.15,117,120,122, 171,198. Midilli : 32. Mihail Wisnievski, bk. Wisnievski,, Mihail. Mihne : 39. Milapotamo 114. Minkr-zde Yahya Efendi 131. Mitrovie Kalesi 187.

Moha 162. Mokkesdorf Ky 110. Molini 132. Molino Kontarini 179. Montecuccoli 77,89,90 ,101,102,103,104,107, 108,109, 110,111,112. Mora 161,188, 195. Moravya 96. Morosini : 126,128 136,137,139. Mudanya : 50. Mudurnu : 15. Muhyiddin-i Arab : 19. Murad IV. : 3,12,17, 18,56,69,115. 228 Murtaza Paa 50,52,53 ,55,59,60,61 ,62. Musa Paa Palangas 168. Mushib Mustafa Paa 148,162. Mustafa II. (Sultan) 146,180, 181,182,183 ,187,189 ,190,193 ,194. Mustafa Aa 110. Mustafa Aa (avu-ba) 163. Mustafa Aa (Silahtar kethdas) 40,41. Mustafa Aa (Kundak-zde) 40. Mustafa Efendi (Bolulu) 36,51. Mustafa Efendi (Veziriazam kethdas) 174. Mustafa Kaptan 175. Mustafa Paa 92. Mustafa Paa 83. Mustafa Paa 46. Mustafa Paa (Bozuklu) 182. Mustafa Paa (Kr Bey) 63. Mustafa Paa (Kara, Merzifonlu) 38,43,70 ,77,119,122, 127,130 131,132, 142,146 148 149,150 152,158, 160. Mmin Aa 37. N Nb (ir) Nail (ir) Nm (Mustafa Efendi) Nakka Hasan Aa 159 159. 40,69,192. 40,41. 229 Neme Net Neyzen Hasan Paa

Nibolu Ni Nitra (Suyu) Noaille Dukas Novi Krupu Novigrad Numan Bey Numan Paa Nusret Kirman Ohri Ok-Meydan Orbai Osman II. (Sultan) Osman Efendi Osman Paa Osmanl (Osmanllar) 76,77,79,96,170,188. 159. 52. 83,85,86,87,160. 165,166,167,168,169,170. 87,96,100,101. 137. 187. .. , 95,96,106. 193. 1,11,194,195,196,197,198. 188,190. O 196. 157. 74. 12,145. 71. 120. 1,2,16,22,27,29,31,33,43,44, 54,56,63,67,69,72,73,75,76,77, 78,79,80,81,85,86,87,89,90, ,92,94,95,98,99,100,101,102, 103,105,106,107,109,117,120 121,125,126,127,128,134,138, 139,144,147,148,149,150,152, 153,154,155,157,161,162, 163,166,167,168,169,170,173 ,174,175,187,192,194,196. Osmanl Devleti : 12,37,44,75,76,77,114, 115, 116,117,118,121,124,131 ,132, 133,140,143,144,145,146, 152,153,157,158,160,165 ,183, 184,189,191,194. Osmanl mparatorluu, bk. Osmanl devleti. Osmanllar : 30,84,154,157. mer Aa (Sipahi aas) : 175. '' ' ' mer Kaptan : 30. ssek : 83,97,99,100.

zi : 56,67. zi nehri : 143. pP. de Posnanie Koljeskie Malakowsk, Bk. Malakowsky (P. de Posnanie Kojeskie. Paget, G. 184,186. Papa 29. Papalk 29,121,128,136,154 Pan 42. Pantor Hasari^Paa 98. Parakin 169. Parmakkap 27. Paris 131,132. 230 231 Partenos II. (Fener Rum patrii) 27. Pasarofa 133. Paa-ayn 142. Patrikhane .27. Peuy 99. Pehlivan Mehmed Paa 122. Pnarba (Bursa'da) 64. Pizani Benedetto 179. Podolya 152,153,155,156,187 Potkal Kazaklar 143,144,145. Posut 187. Pravadi 178. Preveze 188. Preveze Deniz Sava 114. Prizrin 123,167. Prut 196. RRaab Raguza Rakoczi Gyrgy II. Rami Mehmed Efendi, Rami Mehmed Paa. Rami Mehmed Paa Rid Reaufort Recep Paa (Arab) Reninger (Simon) bk. : 103,105,107,109,110,111,112. : 188. : 37,38,39,41,43,44,65,66,67. : 185,186,187,188,191. : 69.

: 136. : 165. : 73,97,98,105,167. 232 Revan Reyhan Aa Risle-i Kueyriyye Rislet'1-Adl Rodos Roman Rudnik Rm Rumlar Rumeli Rumen Rus Ruslar Rusya Ruzzini, de Carlo 56. 20. 198. 198. 29. 188. 1,70. 27. 27. 13,28,30,32,47,48,49,57,58,64, 66,67,76,84,122,123,125,136, 158,165,166,167,169,172, 188,195. 37. 150,156. 143,144,156,157,168,188,196. 21,143,144,146,160,161,183, 185,188,190,192,195. 185,188. Saadet Giray Sabacs Safed Sahn- Semn Sakz Sakmar Saksonya Salankamen 171. 169. 14,71,72. 71. 29,165,179,180. 89. 100.

174. 233 Salih Aa 87. Salkmst (stanbul'da semt) 20. Sandkl 14. Sapanca 70. Sarahane 191. San Hseyin Paa 65,83,87,154,160. Sarkam (Ukrayna) 143,144,146,147. Sarkam Kazaklar : 157 Sarsu : 143. Saroka : 156. Sasfene 66. Sava 169,173,180,187. Sayda 72. Schlick, C. de 185. Scordili 137. Segedin 186. Selanik . 119,142,145,146. Selim Giray 145,146,147,152,157,167 Semendire 81,168,169. Sen Gotar Sava 107,112,113. eydi Ahmed Paa Seyd^zde Mehmed Paa 16,24,28,45,65,66. 147. Seydiehri 14. Seyyid Cnd Ahmed elebi 139. Srbistan 167. Srplar 166. Sivas 3,16,35,52,59,67. Sibir (Kale) 66 Sigetvar 99,100. Signe 188. Silizya 96. 234 Silistre : 42,83,154,160. Silivri 191. Simon Reninge, bk. Reninger (Sinon) Sinniyye : 17. Sirem ' 81. Sitia : 114. Siyavu Mustafa Aa : 8. Siyavu Paa : 5,15,70,161,162,164,173 Siziklin : 74. Sofu Mehmed Paa : 14. Sofya 77,165,167,168,183. Soanldere 29. Sokullu Mehmed Paa 158. Sokuvei 144. Sopran 112.

Soroka 188. Souches 66. St : 13. Sprap Mehmed Paa : 114. Split : 75. Stannislas Ponyatovvski : 155. Stefan (Bodan voy.) : 39,155. Suceva: 188. Suda : 114,117,118,138. Sufiye (Grubu) : 17,18,19,20. Suhte Mahmud Paa : 50,53,54. 235 Sultan-zde Civan Kapc-ba Mehmed Paa, bk. Mehmed Paa (Sulutan-zde Civan Kapc-ba) Sheyl bir Abdullah Tuter 198. Sleyman II. (Sultan) 160,162,163,165,171,172. Sleyman Aa (avu-ba) 152. Sleyman Aa 132. "^ r----' ' : Sleyman Efendi (Filibe kads) 58. Sleyman Kaptan 30. , . ''*'-'* '': Sleyman Paa (Harputlu) 164. --v- :> Sleymaniye 25,67. ' H-'*' Sleymaniye Camii 26. ' : - - --"' Snbl Aa 115. Szasi 74. Szamos 73. Szasvaros 73. Szkelyhid 78,75,80,83,106. Szitva : 87 -t bn-zde Mehmed Efendi > 172. ah Gz Paa 63. ah smail 66. ahin Kirman : 190. am : 3,4,9,24,46,62,63,68,70,71,72 122,156,157. m-zde Mehmed Efendi : 7. n-zde Mehmed Efendi : 26. ebe : 44,188. egervar : 74. 236 ehirky ehzade Ahmed, bk. Ahmed (ehzade). elle Kazaklar emsi Paa emsiyye eyh Osman

eyh Veli (Ftih Camii vaizi) eytan brahim Paa ibenik ihb-oullar iman brahim Paa park (General) TTlib Taganvog Tamvar Tarakl Kasabas Trih-i Uyvar (Zhdi'nin eseri) Tarikat- Mauhammediye Tlk Camii Tatar Tatarlar (Besarabya) Tayyar Paa-zde Ahmet Paa Tekirda Tepsir ovas 166,168. 143. 29. 17. 20. 20. 157. 75. 72. 139,157. H. 159. 190. 42,74,76.78,180,181,182,186. 70. 159. 20,24. 192. 80,84,88,90,91,94,96,97,98, 73,74,151. 62,91. 148. 87. 237 Teselya 131,145. Tevfk Mehmed Efendi 172. Trtl Liman 180. Til 185. Tisa 173,181,186. Togan 188.

Tokat 3,16. Talstoy 195. Topal Hseyin Paa 170. Topal Mehmed Paa, bk. Mehmet Paa (Topal) Topal Osman Paa 32Topkap Saray 56. Tkly (mre) 167. Trablus-garb 114,116. TRablus-am 6,8,9,72. Trebinye 188. Tuna 42,80,83,95,101,166,169,170 ,173,175. Tunca suyu 40. Tunus 114,120,121. Turhal 70. Tarhan Sultan 4,5,6,7,8,9,10,11,13,22,24, 63,160. Turing Otomobil Kurumu 192. Tutsak Ali Paa 59. Trk 21,22,29,30,31,33,42,73,74, 114,115,117,119,124,127,128 129,132,133,134,135,136,137 138,139,140,143,147,148,149 150,151,154,155,182,195. Trk Ahmed Efendi Trkler, bk. Osmanllar Trkmen Aal Ukrayna Ulahlar Uluborlu Umur Bey Unna Urban Urla Yarmadas Usta Rdvan Uyvar Uzun brahim Paa 24. 174,185. 181,192. -U143,144,152,153,156,157,17 ,189. 37. 13. 114. 187. 60. 179. 16. 82,83,85,88,89,90,91,93,94, 98,100,106,112,113,159.

119. 238 Uskb : 167. skdar : 15,26,52,56. stvn Mehmed Paa : 20,24. __Y__ Valdeck 136. Valide Sultan, bk. Turhan Sultan. Valkany-Zentpaly : 74. 239 I Vn Efendi : 131. Vanl Mehmed Paa : 135. Varadin : 173,174,180,186. Varak i : 43,66,158. \ j Varvar Ali Paa : 3. Vasvar : 103,105,107,112,113. Vasvar Bar : 117,144. Vefa : 177. Venedik : 8,21,22,28,29,30,32,35,45.46 75,76,77,114,115,116,117, 118,119,121,126,127,128,129 130,132,133,134,135,137,139 161,177,179,180,183,185,186. 188,195. Venedik Cumhuriyeti : 114,115,118,121,127,128.129. ,133,136,138,140. Venedikliler 4,8,21,24,28,29,30,31,33,35. 56,57,69,75,115,139,180,196. Vergorie 188. Verlice188. Vezirkpr : 1,2,6,7,70,159. Vidin : 166,168,169. Viladika : 196. i Vire tabyas : 122. | Vistl : 38. Viegrad : 85. i Viyana : 79,50,92,93,106,107.112.113 ,160,161.193.195. Volkinic : 152. Vorone : 192. Vulitrin 196. I 1. 240 IW*w^____,__ . W Wasnitzinw Weissenburg (Erdal Belgrad) Wiesnowski, Mihil Koryout 185. 43. 145,151,152,155.

-YYagodine Yalova Yank Yanova Yanya Yasenofa Yedikule Yeni-il Yeni Palanga Yenikale Yeniehir (Bursa) Yeniehir (Teselya) Yezid Yonca Tepesi Yusuf Aa (Kpr voyvadas) Yusuf Efendi (Yenieri Ket.) Yusuf Paa Yusuf Paa (Kapdan- Derya) 169. 135. 82. 42,43,44,70,74. 196. 187. 58. 15,45. . <>r ^ 98. <^-*>*# 106. 56. 119,129,132,142,145. 19. 173. 2,70. 32. 85,86,87,91. 115. 241 M Zapdroglar Zadvar Zazin Zemun (Zemlin) Zenta Zeytun Zeyrek Saray Zigetvar Zitvatorok (Jitvatorok) Zrinyi-olu Zrinyivar -

Zhdi Zlfikar Aa Zlfkar Paa (Kandiye muhafz) Z 134,144 ,145. : 188. : 188. : 101,173 ' IB1 1 Ol 't***- C3. Iol,l3. 137. 194. 98. 80,95. 89,98,99, 103,105 79,80,83, 99,101, 102,103,105. 159. 110,141. 164. 's fcps M 88.06. Y. 0001 -870 JVl 10920 242 XVI. yzyln sonuna kadar, srekli bir ykselme ve gelime gsteren Osmanl imparatorluu, XVII. yzylda tabi bir duraklama devresine girmiti, imparatorluk snrlarnn alabildiine genilemesi, asker alanda bir ok cephelerde yorucu savalar yapmak zorunda kalnmas, bataki padiahlarn bu yzylda genlik ve tecrbesizliklerinin vansra, sk sk saltanat deiikliklerinin vuku bulmas, stanbul'da asker ayaklanmalarna ve esnaf hareketlerine, tarada ise bir ok yerde Cell isyanlarna sebep olmutu. te byle bir durumda, i bana getirilen "KPRLLER", stanbul ve Anadolu'daki ayaklanmalar sona erdirmi, Venedik ve Avusturya cephelerinde'baarl zaferler kazanlmasn salam, kt gidiat bir sre olsun durdurmay baarmlardr. Bu kitapta, yukarda zetlenen olaylar yaayan ve gelimelere yn veren Kprl ailesinden be sadrzamn hayat ve icraatn bulacaksnz.