T.C.

BABAKANLIK DEVLET AR VLER GENEL MDRL OSMANLI AR V DA RE BAKANLII Yayn Nu: 15

ERMEN OLAYLARI TAR H II

Hseyin Nzm Paa

Ankara - 1993

Proje Yneticisi smet B NARK Devlet Arivleri Genel Mdr

Proje Sorumlular Necati GLTEPE Devlet Arivleri Genel Mdr Yardmcs Necati AKTA Osmanl Arivi Daire Bakan

Hazrlayanlar Necati AKTA Mustafa OUZ Mustafa KK

Dizgi ve Sayfa Dzenleme Yakup YILDIRIM

Montaj Ali Rza BATI

II

HSEY N NZIM PAA

NDEK LER

Sayfa Nu Polis Komiserlerinden Markar Efendi'nin Ermenilerce Vurulmasyla lgili Yazmalar ....................................................................................................................... 231 [Ermenilerin Muhtelif Yerlerde Meydana Getirdikleri ldrme, Yaralama, Adam Karma ve Tehdit Gibi Sular Bildiren Raporlar]............................... 236 a. [Truak Adl Ermeni htill Cemiyetinin Aldatt Tekirda Ermenilerinin Memleketlerine Gnderilmesi .......................................................................... 241 b. [Katlim Hususunda Hnak Komitesi'nden Geri Kalmayan Truak Komitesinin Vanda Sebep Olduu Olaylar] .................................................... 243 c. Ermeni Fedilerinin simleri ................................................................................................................ 254 Vandan rana Giden Ermenilerin Dostlarna Yazdklar Silhlanma ile lgili Mektuplar ...................................................................................................................... 255 Amerikada Bulunan Vanl Aikyan Sahakn Yazd Ermeni htilli Hakkndaki Mektup............................................................................................................................... 264 [Vanda Ermenilerin Balatt Silhl Faaliyetler Hakknda Raporlar] ........................... 269 Merkezi Vanda Bulunan Ermeni htill Komitesinin tz............................................. 270 [Ermeni Fesad Hakknda Baz Ermenilerin zerinde Yakalanan Gizli Mektuplar]............................................................................................................................. 275 [Vanda Ermenilerin Balatt syan Hakkndaki Raporlar] ................................................... 276 [Niksarda Ermenilerin Balatt Silhl Olaylar zerine Yaplan Resm Yazmalar].............................................................................................................................. 278 [Divrii, Kbrs, Van ve Niksarda Ermenilerin Karklk karaca Yolunda Alnan stihbarat Raporlar] ............................................................................. 281 Ermeni Ekiyasndan Kokasn Gizlendii Yerde Bulunan Ermenice ark Mecmuas ........................................................................................................... 285 [Van, zmit, Erzurum ve Bal Yerlerde Yakalanan Ermeni Ekiyasnn kardklar Karklklar]..................................................................................................... 300

ERMEN OLAYLARI TR H

III

[Van Hdisesinin Tesiriyle Mardin Sryanilerinin Yerlerini Terke Kalktklar] ......................................................................................................................... 303 Sayfa Nu [Erzurum, Bayazt, Van, Trabzon, Beyolu ve Galatada Sulu Ermenilerin Takibi ve kardklar Olaylar] ........................................................................................ 305 [Hnak ve Truak Gazetelerinin Fesat karmaya Ait Zararl Blmleri] ................... 309 Zeytun'da Tekilt- Cedde ............................................................................................................................. 320 [Ermeni Fesat Komitelerinin stanbulda Karklk karacaklar] ................................... 321 [Van, Erzurum ve Kayseride Baz Ermeni Mfsidlerinin Ele Geirildii] .................. 324 [Tehdit Yoluyla Ermeni Esnaftan Hara Toplayan Ermeni Komitecilerinin Yarglanmas] ................................................................................................... 326 [aramba, Zeytun, Sivas, Erzurum ve Samatya Gibi Yerlerde Olay karan Ermenilerin Yakaland ve Muhtemel Olaylara Kar Tedbir Alnmas]........................................................................................................................................ 329 [Ermeni Mfsitlerine Kar Olaanst Tedbirlerin Alnmasyla lgili Talimat ve Cevaplar] ................................................................................................ 336 [ stanbul, Bitlis, Amasya ve Samsunda Ermeni Mfsitlerin Sebep Olduu Kanl Olaylar].......................................................................................................................... 343 Van Hdisesi ile lgili Ferik Sadeddin Paann Mahadeleri............................................... 359 Vakann Cereyan ekli ...................................................................................................................................... 362 Varnada kan ravunk Gazetesinde Nerolunan, Tanaksaan Ermeni Komitesi'nin stanbul Hdisesinden nce Yabanc Devlet Elilerine Gnderdii Beyanname ....................................................................... 373 [Musevilerin Ylba Kutlamalar Esnasnda Ermenilerin Karklk karmamas in Tedbir Alnmas] ................................................................................. 374 [Ermeni Mfsitlerden Silh ve Mhimmat Ele Geirilmesi] ................................................... 376 [Bank- Osman ve Rusya Sefretinde Grevli Ermenilerin Amerika ve Rusyaya Gnderilmesi] ........................................................................................................ 381 [Ermeni Anaristlerden Silh ve Mhimmat Ele Geirildiine Dair Zabt Varakas ve Rapor] ....................................................................................................................... 388 [Zeytunlular ile Hainlilerin Birleerek Fesat karacaklar Haberinin Aslsz Olduu] ................................................................................................................................ 391 [Ermeni Anaristlerden Silh ve Mhimmat Ele Geirilmesi] ............................................... 392 [Divriide Elaz Krtlerinin Ermeniler ile Olan atmas] ................................................ 402 [Bank- Osman ve Rusya Sefretindeki Ermenilerin Osmanl Devleti Snr Dna karlmalar] ........................................................................................................... 403

IV

HSEY N NZIM PAA

[Van, Hdvendigr ve Galatada Ermeni Mfsitlerin Yakalanmas ve Bunlardan Elde Edilen Silh ve Mhimmat] ....................................................................................... 405 [Londradan Parise Giden Ermeni Ekiya Reisleri Hakknda Resm Yazmalar] ......................................................................................................................... 407 Sayfa Nu Ermeni Fesadn Tahlil Eden Jurnal ........................................................................................................... 409 Bir Ermeni Piskoposunun Grlerini Tayan Ermeniceden Tercme Edilmi Layiha .................................................................................................... 410 [Kumkap ve Vanda Ermeni Ekiyalar ile Meydana Gelen atmalar ve Ele Geen Silhlar] ............................................................................................................... 412 Londrada Bulunan Hnakyan Komitesi Merkezinden zmit Baecik Amerikan Mektebi Mdrne Gnderilen Beyannme ........................................ 413 [Sivas, Erzurum, Van, stanbul, Selmas, Kayseri, Karahisr- ark, Ankara, Mu, Elaz Gibi Yerlerde Ermeni Mfsitlerin Yakalanmas ve Kar Tedbirlerin Alnmas] ...................................................................................... 418 Teft-i Asker Komisyonu'nun Tezkiresi............................................................................................... 421 zmit Baecik Amerikan Mektebi Mdrne Gnderilen Hnak Gazetesindeki Ermeni syanna Dair Olarak Yaynlanm htill Komitesinin Resm Tebligat ........................................................................................................... 429 [Ermeni Mfsidlerin Yakalanmas ve Bunlardan Elde Edilen Silh ve Mhimmat] ................................................................................................................. 432 [Londradan Parise Giden Ermeni Mfsit Reisleri Hakknda Resm Yazmalar].................................................................. 433 [Pangaltda Kololiyan Avadis Efendiyi Ermeni Komitaclarnn Tehdit Ettii hbar zerine Gnderilen ki Polis Memurunun Ermenilerce Yaralanmas Hususundaki Tahkikat Raporlar] ................................................... 435 [ ran Pasaportlu Ermeni Anaistlerin stanbulda Karklk karaca stihbarat zerine Yaplan Tahkikat] ....................................................................................................... 438 [ stanbul ve Erzurumda Ermeni htill Komitecilerinin syan Hazrlklar Yaptklar]........................................................................................................................... 439 [Bir Ermeni zerinde Ele Geirilen Dnya Olaylar ve Ermeni Meselesini htiva Eden Mektup] ................................................................................................................... 442 [ stanbul, Van, Karahisr- Ship, Kayseri, Ankara, Maden Gibi Yerlerde Ermenilerin Sebep Olduu Karklklar] ........................................... 445 [Ermeni htillcilerine Avrupa Devletlerinin Yapt Yardmlar fade Eden Jurnal] ........................................................................................................................ 447

ERMEN OLAYLARI TR H

[Baz Ermeni Mfsitlerinin Dervi Klnda stanbulda Dolaarak Musevi ve Ermeni Ahaliyi Tahrik Etmeleri] .............................................................. 449 stanbulda htill ve Umum Bir Yangn karmak Emelinde Olan Ermeni Komitecilerine Kar Alnmas Gereken Tedbirleri htiva Eden Tamim ........................................................................................................................ 450

ERMEN OLAYLARI TAR H II

[292] ierisindeki baesinde iret etmekde iken, saat ikibuuk sularnda el silh atldn iitmi ise de ehemmiyyet vermeyip darya kmadn sylemidir. Cereyn eden tahkktdan keyfiyyet malm- l-i mutasarrf- ekremleri buyurulaca vechile, maktln kable'l-veft Beni vuran Kampana Serkiz'in radr. demesine ve merkm Kampana Serkiz'in Karabet'den baka ua olmayp, merkm dahi Ermeni mfsidleriyle dp kalkmas ve kethud Vartan ile de ska grp Cuma gn de saat bede Serkiz'in kahvesinin hricinde yirmi dakka kadar kulak kulaa konuarak birbuuk saat sonra Karabet'in meydandan svp gece saat de sekr-i hl ile ikmetghna avdet etmesi ve babal Serkiz tarafndan edilen nesyihi adem-i kabl ile komitelerle grdn Serkiz'in beyn etmesine ve meyhnede saat onbuua kadar beraber bulunarak iret ettiklerini medr- isbt iin syledii yumurtac Avram'n bi'l-muvcehe Karabet'i asl tanmadn sylemesine ve leyle-i mezkrede saat de keyf hliyle dkkna gelip yattn peder-i manevsi syledii hlde Karabet'in inkr etmesine ve Sitrak ile ok defa grm olduklar hlde merkmu tanmamasna nazaran fil-i cerh ve katlin merkm Karabet nm- dier Arak tarafndan k edilmi olduu bhesinden vreste olunamad gibi, meyhneci Kad Karyeli Serkiz ve Vartan ile Karabet'in beynehmdaki dostluklarn ketm etmeleri fil-i katlin Karabet tarafndan vuk bulduundan haberdr olmalar ve yhd bi'l-fiil Karabet'i k- crme sevk ettikleri vrid-i htr olup her nn hakknda mumele-i knniyye icrs mstelzim bulunduundan, kendileri mevkf olduklar ve bu bbdaki evrk- tahkkiyyesi merbtan takdm-i pgh- smleri klnm ve muktezsnn fs mtevakkf- rey-i sib-i ekremleri bulunmu olman, ol bbda. Ktib-i Sn-i Hazret-i ehriyr Atfetl Ahmed zzed Bey Efendi Hazretleri'ne 16 Mays Sene 1312 Trihinde Yazlan Arzann Sretidir Bugn akamst saat onbirbuuk rddelerinde polis komiserlerinden Markar Efendi Kumkap'da ttnc Haydar'n [293] dkkn nnde oturmakda iken bir Ermeni'nin revolver endahtyla komiser-i mm-ileyhi cerh ederek firr eyledii ve takbine yetien polis memrlarna da alt el revolver endaht eyledii ve Havuzlu Kilisesi civrnda memrn-i takbiyyenin nlerinden kaybolduu ve ale'l-acele icr klnan tahkkta nazaran crih-i merkm Samatya'da Narlkap'da skin yazmac

232

HSEY N NZIM PAA

ra olup yirmidokuz yalarnda ve Hayk nmnda bulunduu imdi el-n alnan jurnallerden mstefd olmasyla crih-i merkmun dakka fevt edilmeyerek derdestine id tedbrin icrsna msrat olunduu marzdur. Ktib-i Sn-i Hazret-i ehriyr Atfetl Ahmed zzed Bey Efendi Hazretleri'ne 17 Mays Sene 1312 Trihinde Yazlan Arzann Sretidir Dn akam Kumkap'da polis komiserlerinden Markar Efendi'yi cerh ve memrn-i takbiyyeye be el ate ederek ferce-yb- firr olduu ve taharrsine msrat olunduu arz edilmi olan yazmac ra Samatyal Sampik nm Ermeninin Patrikhne Kilisesi'ne iltic ve dehlet eyledii ve yedinde iki aded revolver bulunduu hlde kilisenin mahzeninde muhtef olduu bi't-tahkk anlalarak ve patrik nezdine heyet-i tahkkyye resi gnderilerek crihin teslmi taleb olunmasna mukbil patrik tarafndan adem-i malmt beyn ve tekrr res-i mm-ileyh gnderilerek crih-i merkmun zbtaya teslminde srr olunmas zerine uslen patriin muvfakat istihsl olundukdan sonra, mezkr kiliseye zbtaca bi'd-duhl crih-i merkmun zikr olunan mahzeninden aldrlarak ve bb- zabtiyyeye getirilerek taht- tevkfe aldrlm olduu marzdur. Makm- Sm-i Sadret-penhye Yazlan 17 Mays Sene 1312 Trihli Tezkirenin Sretidir Polis komiserlerinden Markar Efendi'yi dn gece cerh ve takbine itb eden memrn-i zbta zerine be-alt revolver endaht ile ferce-yb- firr olan ve Patrikhne Kilisesi'ne dehlet ve iltic eyleyen yazmac ra Sampik'in ne sretle elde edildii jurnal-i kemternemle arz olunmu idi. Malm- l-i fehmet-penhleri buyrulduu zere [294] teden beri k- cinyt eden erbb- fesddan ferce-yb- firr olanlar Patrikhne Kilisesi'yle dier Ermeni kiliselerine dehlet ve kiliseler papaz ve hademesi bunlar bi'l-ihf muhfaza ve himyelerine ve firrlar esbbn tehyie ve ihzra msraat eylemekde bulundaklarna ve ibdethne olan kiliselerin erbb- mefsid ve cinyta melce olmas ve telknt- mezhebiyye ile mkellef bulunan kiliseler papaz ve hademesinin de erbb- cerim ve ekveti himye ve muhfaza ile emsli avenenin cretlerine hizmet eylemesi mnsib olamayacana ve bu hlin devm mumelt ve teebbst- zbtay ikl edeceine binen zikr olunan Patrikhne ve Gedikpaa Kiliseleri papaslaryla hademesinin cilen tabdlleri zmnnda Patrikhneye tablgt- katiyye fs hussunun Adliye Nezret-i Cellesi'ne ve keyfiyyetin savb- cizneme emr ir buyurulmas vbeste-i rey-i sm-i dver-i azamleridir. Ol bbda. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 9 Mays Sene 1312 Trih ve Yz On Numaral Tezkirenin Sretidir

ERMEN OLAYLARI TR H

233

okmerzmen karyesinde mh- hlin drdnc gn sabah asker kolu tarafndan birisi krma ifteli ve revolver fiengini hmil ve boz elbiseyi lbis ve banda apka olduu hlde ahsa tesdf ve merkmn takb edilmi ise de karye ierisinde bir hneye iltic ve hne halk dahi ta ile takbt- askeriyyeyi redd eyledikleri cihetle, tabur binbal cnibinden karyenin lzm gelen mahallerine noktalar ikme olundukdan sonra zbta memru polis komiseri ve maiyyet-i mevcdesiyle birlikde karyeye azmet etmi ve karyenin ileri gelenleriyle muhtr ve ihtiyrlarn celb ederek merkmnun Serkizyan'n Kr Agop ve sbka-i mkerrere ashbndan Slk Kirkor ve Dilli Haci nm ahslar olduklar anlalmala, bunlardan Kr Agop derdest edildii gibi dierlerinin dahi ertesi gnne kadar teslm edecekleri ky muhtrlaryla ileri gelenleri tarafndan taahhd edilmi olduu Adana vilyet-i behiyyesinden kede olunan 5 Mays sene 1312 trihli telgrafnmede beyn olunmu ve teslmi karye muhtrn tarafndan taahhd edilen dier iki ahs haklarnda mumele-i knniyye fs ve yed bunlar karmlar ise taahhdleri hilfnda bulunanlarn derdestiyle cihet-i adliyyeye teslmleri ve bunlar takb eden [295] askir-i hneyi ta ile redde cret edenlerin de cezsz braklmamalar lzmu vilyet-i mrun-ileyhya cevben ir klnm olmala Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle ber-y malmt beyn- hle mberet klnd. Ol bbda. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 19 Mays Sene 1312 Trih ve ki Yz Otuz Sekiz Numaral Tezkirenin Sretidir Dn akam Kumkap'da polis komiserlerinden Markar Efendi'yi yazmac ra Samatyal Haik nm ahsn revolver ile cerh ve memrn-i takbiyyeye alt el revolver endaht ederek firr etmesi zerine, merkmun Patrikhne Kilisesi'nde ne sretle derdest edildiini hk Nezret-i Cellelerinden mrsel jurnal, Tesr-i Mumelt Komisyonu'nda bi'l-mtlaa bu makle ehs- muzrrann Patrikhne Kilisesi'ne kabul ve ihfs ve vuk bulan mrcaat zerine iki sretle lisn kullanlmas Patrikhne Kilisesi'nin hl-i hzrn gstermekde bulunmu ve patrik-i mm-ileyh tarafndan mukaddem Ergani murahhasasna gnderilip elde edilen ve 8 Nisan sene 1312 trihinde b-tezkire-i ker tercmesi ile berber huzr- sm-i cenb- sadret-penhye takdm klnan mektup zerine henz irde-i aliyye-i sadret-penh eref-vrd etmemi idgnden, cb- hl be-tekrr arz ve istzn klnm olmala, ol bbda. Ktib-i Sn-i Hazret-i ehriyr Atfetl Ahmed zzet Beyefendi Hazretleri'ne Jurnal ve Huzr- Sm-i Cenb- Sadr- Azamye ve Adliye ve Mezhib Nezret ve Dhiliye Nezret-i Cellelerine 27 Mays Sene 1312 Trihiyle Yazlan Tezkirelerin Sretidir

234

HSEY N NZIM PAA

Polis komiserlerinden Markar Efendi'yi revolver kurunu ile cerh ve Ermeni Patrikhne Kilisesi'ne firr eden cn Sampik'in kilise mahzeni dhilinde yirmi drt saat muhfaza ve ihfs hussunda z-medhal olan kilise papazlaryla hademesinin tebdlleri zmnnda Adliye ve Mezhib Nezret-i Cellesi'nden Ermeni Patriklii'ne icr klnan vesyya patriklik tarafndan cevb- n-mnsib it olunduu mstahber olup, hlbuki cn-i merkmun kilisede muhfazas ve firr esbbnn tehyiesi husslarn Haatur ve Are ve Hat nmlarndaki papaslarn bi'z-zt deruhde ederek kendilerine [296] cn hakknda malmt veren kilise hademesinden bazlarn tevbh eylemi olduklar da tahkkt- vkadan olmasna ve bu papaslardan Hat nmndaki papaz mukaddem Hnak Komitesi efrdndan olmasndan dolay, zbtaca mumele grm takmdan rnekli Ohannes olup, skdar Ermeni erbb- fesdndan bazlarnn dellet ve tavassutu ile papaz silkine kabul ettirilmi bulunmasna ve bu makle ehsn kisve-i rhniyyeye brnerek py- taht- saltanat- seniyyede erbb- cinyete ire-i teshlt ve tevkt eylemelerine msade olunmas clib-i nazar- dikkat olarak esbb- marzaya nazaran, bunlarn burada beklar uyamayacana binen, mm-ileyhimin hemen Kuds-i erf Manastr'nda ikme ettirilmek zere oraya izmlar ve yine Kumkap Kilisesi on ikilerinden Manuk Narlyan'n cn-i merkmu kilisede ketm ve ihf edenlerden olmasna mebn, dire-i zabtiyyeye celbine teebbs olundukda tebea-i rniyyeden olduunu bi'l-beyn davet-i vkaya icbet etmemi ve hlbuki kilise mtevellliine ve emsli hizmetlerinde ecneb kabul olunmamas lzm gelir iken rn-i merkmun sret-i kabl muhtc- zh bulunmu olduundan, bu bbda zht- kfiyye its zmnnda Ermeni Patriklii'ne teblgt- katiyye fs nezret-i mrun-ileyhya ve bir polis komiserine s-i kasd eden cnyi muhfaza ile teebbst- ciniyyeye itirk eylemi olan Manuk Narlyan'n nezret-i zbta altnda hemen rn'a def ve izm iin ran Sefreti'ne teblgt icrs cnib-i Bb- l'ye ir klnm olduu marzdur. Ktib-i Sn-i Hazret-i ehriyr Atfetl Ahmed zzet Beyefendi Hazretleri'ne Jurnal ve Huzr- Mel-Mevfr- Cenb- Sadret-penhye ve Adliye ve Mezhib Nezret ve Dhiliye Nezret-i Cellelerine 25 Mays Sene 1312 Trihiyle Gnderilen Tezkirenin Sretidir Bir ay evveline gelinceye kadar komiteler tarafndan itlf edilen memrn-i zbtadan baka u onbe yirmi gn zarfnda Dersadet polis memru Halil ve zbta mstahdemninden Sitrak ve Kumkap polis komiseri Markar Efendiler ayr ayr ve bak ve revolverlerle s-i kasde uradlm olduklar gibi Erzurum'da polis memrlarndan Mgrd Efendi'nin zerine leylen Vahan nmnda bir Ermeni tarafndan katl kasdyla bir el silh endaht ve politika mttehemlerinden Erzincanl ekuryan Maar ve rufeks taraflarndan Celical karyesinde tesdf eden kesna

ERMEN OLAYLARI TR H

235

silh istiml ile bir slmn katl olunmas ve Van'n [297] uansi karyesi manastrnda silh talm ve taallm ile mtail bulunan Ermeniler tarafndan bi't-tesdf on zabtiyyeye bir saat kadar silh atlmas ve yine Van'n Dir-i Meryem Kilisesi'nde muhtef Ermeni ekiys tarafndan geende Krdn sret-i vahiynede katl ve nn cerh ve Elkel karyesinde Ermeni ekiys tarafndan iki Krdn kezlik sret-i vahiynede katl ve Van'n aklbend karakolhnesinde leylen nbet vazfesini f eden zabtiyye neferi zerine bir el silh endaht edilmesi gibi zuhr eden efl-i ciniyye her tarafdan itit deruhde etmi olan Truak Komitesi'nin mukaddemt- teebbst- ihtilliyyesi olup, cnler acaleten ve emsline ibret-i messire olacak sretle cez grmeyecek olurlar ise, bu seneki ititn nn almak mmkn olamayacandan mad refklerine s-i kasd eden Ermeni cnlerin mahbsiyyetden baka bir cez grmemeleri memrn-i zbtann ftrunu ve daha dorusu insilb- cretlerini mcib olmakda bulunduundan, vakit fevt edilmeyerek icr-y cb ayr ayr tezkirelerle sret-i mahssada taraf- sm-i sadr- azam ile Adliye ve Mezhib Nezret ve Dhiliye Nezret-i Cellelerine ir klnm olduu marzdur. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 20 Mays Sene 1312 Trih ve ki Yz Krk Bir Numaral Tezkirenin Sretidir Misyon Popler Revize'nin taht- himyesinde olarak iki yz kiiden mrekkeb akd olunan ve papaslar dhil olduu hlde bir ok Ermeniler hazr bulunan bir ictimda ahl-i slmiyyenin eser-i taassubu olarak vuk bulan ktl esnsnda altm bin kiinin telef edildiinden bahs olunmu ise de, hitm- ictimda toplanan ineden pek cz bir mebla hsl olmu idnn Marsilya ehbenderlii'nden ir klnd Hriciye Nezret-i Cellesi'nden b-tezkire bildirilmekle ve teleftn mikdr hakkndaki beynt eser-i agrz bulunan mblagtdan ibret olarak, ol bbda icr klnan tahkkt zerine vefeytn mikdr- hakksi akdemce nezret-i mrun-ileyhya ir klnmala Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle ber-y malmt beyn- hle ibtidr olundu. Ol bbda. [298] Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 25 Mays Sene 1312 Trihli Telgrafnmenin Sretidir Bu gece saat altda alkolu Mahalleli Karabet veled-i Kigork'un hnesine Ermeni ekiys duhl ile merkm Karabet'in gbei altndan ve sa tarafndan iki kurun isbet ile cerhadar ederek, ekiy-y merkmenin firrlarnda merkm Karabet arkadan ve ekiy-y merkmeden Vanl uranl olu Nian'n att kurun tesrinden veft eyledii ve tahkkta devm edilmekde olduu arz olunur.

236

HSEY N NZIM PAA

Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 26 Mays Sene 1312 Trihli Telgrafnmenin Sretidir Bu gece saat rddelerinde Terzi Perink Mahallesi'nde Ermeni ekiysnn derdest ve taharr esnsnda Kei Ohannes olu maktl Stepan'n ktili Kirkor derdest edildii marzdur. Ktib-i Sn-i Hazret-i ehriyr Atfetl Ahmed zzet Beyefendi Hazretleri'ne Jurnal ve Huzr- Mel-Mevfr- Cenb- Sadret-penhye ve Adliye ve Mezhib Nezret ve Dhiliye Nezret-i Cellelerine 25 Mays Sene 1312 Trihiyle Gnderilen Tezkirenin Sretidir Drt yz kiiden mrekkeben teekkl eden Ermeni cemiyet-i fesdiyyesinden bir ksmnn py- taht- saltanat- seniyyede tekrr bir vaka ihds iin Kasmpaa'da kin Kulaksz Ermeni Kilisesi'nde bi'l-ictim mzkert- fesdiyyede bulunmu olduklar tahkkt- zbta ile derece-i sbta vsl olarak derdest edilmi ve harekt- vkalarn ksmen ve mevvilen ikrr ve itirf eyledikleri hlde ale'l-kide cihet-i adliyyeye tevd klnm olan malmu'l-esm kesnn rufeksndan olup, bu kerre dahi derdest olunan ve her biri beyne'l-fesede binba ve elliba lakablaryla yd edilen ehs- mefsedet-ihtissn dahi tammen ve mevvilen ikrr- crm eylemeleri ve ikmetghlarnda komiteye mahss bir mhr ve Hnak nm ihtill gazetesinden bir nsha zuhr eylemesi zerine, bunlar dahi ale'l-usl cihet-i adliyyeye tevd olunarak maa-m-fh yn-i rhn icrsna tahss klnm olan kilisede mzkert- fesdiyye iin vuku tahakkuk eden slif'l-arz ictim fevka'l-de clib-i nazar- dikkat bulunmu olduundan ve tafslt- marzadan bahisle taraf- sm-i sadr- azam ile [299] Adliye ve Mezhib Nezret ve Dhiliye Nezret-i Cellelerine ayr ayr sret-i mahssada tezkireler yazlm olduu ber-y malmt marzdur. 12 Knn- Sn Sene 1311 Trihli Huss Arza ve Huzr- Mel-mevfr- Cenb- Sadret-penhye Tezkire Sretidir Karagzyan Dikran ve Maksd-zde Sebuh ve Mehmed Ali Paa Han'nda tccrdan Andon Haayan Efendilere ve sir Ermeni mutebernna tehddnmeler irsliyle para taleb ve para vermeyenleri idma cret etmek zere ahren teekkl eden komitenin sye-i muvaffakyyet-vye-i cenb- hilfet-penhde derdest edilmi olan baz azsnn tahkkt- istintkyyelerinden istihsl olunan malmta nazaran, mezkr komite Yalova'da Beyni ve Kazarak ve Byk Yeniky ve Soluz ve Gle ve Ortaky ve engiler ve Lledere ve ukurbel ve Kln kylerini dolaarak bu kylerin ahlsini ummen komiteye idhl iin mahssen mfsidler gndermi ve tertbt- fesdiyyeyi her on mfside bir onba tayni ile ikml ettirmi ve kur-y mezkreden Ortaky'de skin ipekci Jangzyan Haik

ERMEN OLAYLARI TR H

237

oralarca bi'l-ifl tahrr edilen erbb- fesdn en byk resi olup stanbul Komitesiyle dorudan doru muhbere eyledii anlalm ve u hlde mezkr mahaller Ermenileri taraflarndan dahi bir uygunsuzluk k ihtimlden gayr-i bad bulunmu olduundan, tedbr-i lzme-i ihtiytiyyenin msraaten icrsyla beraber res-i merkmun dadaaszca tutturulup mahfzen bb- zabtiyyeye irsli zmnnda vilyete emir its taraf- sm-i sadr- azamye b-tezkire ir klnm olduu marzdur. Ktib-i Sn-i Hazret-i ehriyr Atfetl Ahmed zzet Beyefendi Hazretleri'ne 26 Mays Sene 1312 Trihinde Gnderilen Arzann Sretidir Madam Baranzo ile kii bugn hamamlara yakn bir mahalde bir ka ak tarafndan kaldrlarak daa gtrld Yalova Hamam merkezinden Baranzo imzsyla alnan telgrafnmede bildirilmi ve ehemmiyyet-i maslahata binen ve seran tedbr-i mkemmele [300] ittihzyla mezbrenin ve dier kiinin slimen tahlsleri ve keyfiyyetin bildirilmesi zmid Mutasarrfl'na ve ihtiyten Hdvendigr Vilyet-i Cellesi'ne telgrafla ir klnm ve Bb- l'ye de malmt verilmi olduu marzdur. Hdvendigr Vilyet-i Cellesiyle zmid Sanca Mutasarrfl'na 26 Mays Sene 1312 Trihiyle Kede Olunan Telgrafnmenin Sretidir Madam Baranzo ile kii bugn hamamlara yakn bir mahalde bir ka ak tarafndan kaldrlarak daa gtrld Yalova Hamam merkezinden Baranzo imzsyla alnan telgrafnmede bildirilmi ve ehemmiyyet-i maslahat, muthc- zh olmad derkr bulunmu olmala seran tedbr-i mkemmele ittihzyla mezbre ile dierlerinin slimen tahlsleri ve netcenin bildirilmesi ehemmiyyetle ihtr olunur. Karamrsel Kazs Kaymakaml'yla Yalova Nhiyesi Mdriyyeti'ne 27 Mays Sene 1312 Trihinde Yazlan Telgrafnmenin Sretidir Madam Baranzo'yu daa kaldranlarn Karada ve Yunan kyfetlerinde olduu anlalm ve maa-m-fh Yalova'nn Ortaky ve civr kursnda skin Ermenilerin bu yolda eteler tertb edecekleri mstahbert- vkadan olmasna nazaran ekiy-y merkmenin Ermeni erbb- fesdndan olmalar ihtimli clib-i nazar- dikkat bulunmu olduundan, taharriyt ve takbtn ona gre icr ve Madam Baranzo'nun muhfaza-i haytna itin olunmas tavsiye olunur. Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesiyle Makm- Sm-i Sadret-i Uzmya 26 Mays Sene 1312 Trihinde Gnderilen Jurnal Sretidir

238

HSEY N NZIM PAA

Bugn Yalova'da hamamlar shibi Msy Baranzonun zevcesi kbile-i mehre Madam Munye'nin refkatinde bir ka kii ile daa kaldrldna dir alnan telgraf zerine tedbr-i tahlsiyyenin ittihz-n Hdvendigr Vilyet-i Cellesyle zmid Mutasarrfl'na b-telgraf malmt verilmidi. Bu gece Srbiye Sefreti Batercman Msy Terahan kerhnelerine gelerek kendi hemireleri dahi Madam Baranzo ile birlikde ekiy tarafndan dr- tecvz olduunu beyn ile tahlsleri [301] esbbnn istikmlini iltims eylemi ve zten tedbr-i lzme ittihz klnm olduu marzdur. Ktib-i Sn-i Hazret-i ehriyr Atfetl Ahmed zzet Beyefendi Hazretleri'ne Jurnal ve Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Tezkire: 27 Mays Sene 1312 Dnk gn Madam Munye ile Srbiye Sefreti batercmannn hemire ve kermesini Yalova Hamam civrndan daa kaldran ekiy etesi Hnakyanlarn resi olup, her trl mefsidede bulunacan ve lede'l-cb bu gibi ekiy eteleri tertb edeceini syledii tahkkt- criyyeden mstebn olarak, mahalliyle bi'l-muhbere mukaddem taharr ettirilmi iken, yerine sehven dieri gnderilmi olan Yalova Ortaky'de skin Zamgoyan Haik ile Hnakyanlarca onba addedilen Karsan karyesinde muhtr Kiragos Saryan ve ukur kynde ksa boylu, sarya meyyl ehreli, kumral bykl, krmz yzl, ismi mechl bir ahs ve komitece her sekiz nefere vurucu tayn olunanlardan engiler'de Katrc Kirkor Slvayan ve Beyni karyesinde rencber Ohannes ve Ortaky'de Ducyan Karabet ve Truakyanlarn resi engilerde Ermeni Mektebi Muallimi Karabet Soluzyan nm ahslar ve yhd onlarn tertb etmi olduu eteler olmak ve ehs- merkme derdest ve sret-i hakmnede isticvb edilince hakkat tezhr etmek kaviyyen meml olmasna binen imdi Yalova'da bulunan zmid mutasarrfna bu bbda cb vechile talmt- kfiyye ve sera its Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne ir klnd ber-y malmt marzdur. Huzr- Mel-Mevfr- Cenb- Sadret-penhye 27 Mays Sene 1312 Trihinde Gnderilen Tezkirenin Sretidir Dnk gn Yalova Hamam civrnda ekiy tarafndan daa kaldrlm olan hamm- mezkr shibi Msy Baranzo'nun zevcesi kbile-i mehre Madam Munye ile Srbiye Sefreti Batercman Msy Terahan'n hemire ve kermesinin tahlsleri emrinde tedbr-i mukteziyyenin ittihz cb edenlere tavsiye ve ir klnd arz olunmudu. Yalova zbta memrundan bugn alnan telgrafnmede tercman- mm-ileyhin hemiresi taleb edilen onbebin lira [302] fidye-i nect iin yazlan kd ile ide edildii ve kermesi ile Madam Muyne'nin nezd-i ekiyda kald gsterilmi ve imdi ktib-i sn-i hazret-i ehriyr cnibinden alnan tezkire-i

ERMEN OLAYLARI TR H

239

cevbiyye-i hussde ekiy-y merkmenin kuvve-i musallaha ile takblerinin kadnlarn itlfn mstelzim olaca beynyla tatli Fransz Sefreti'nden beyn olunmakda olmasna ve iin hiz olduu ehemmiyyete nazaran zt- sm-i sadret-penhleriyle bi'l-mzkere verilecek karra gre cb- hlin icr ve ol bbda taraf- cizye talmt its b-emr fermn- hmyn- hazret-i hilfet-penh Hriciye Nezret-i Cellesi'ne cevben tebl klnmala, Bb- l ile bi'l-muhbere cb- hlin srat-i icrs emr ve ir buyrulmu olmala, hkm, emr fermn- hmyn- hazret-i pdihye ve geri ekiy-y merkmenin Karada ve Yunanl kyafetinde olduklar cmle-i irt- mahalliyyeden ise de, evvelce de arz olunduu vechile Yalova'nn Orta karyesiyle civrnda skin Ermenilerin bu yolda eteler tertb edecekleri mstahbert- vkadan ve erbb- fesd her trl ekil ve kyafete girmeleri muhtemelt- kaviyyeden olmasna nazaran, talmt- mukteziyyenin srat-i tayn ve emr irn msade-i aliyye-i cenb- sadret-penhleri yn buyrulmak bbnda. Ktib-i Sn-i Hazret-i ehriyr Atfetl Ahmed zzet Beyefendi Hazretleri'ne Jurnal ve Taraf- Sm-i Sadr- Azam ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Tezkire: 27 Mays Sene 1312 Yalova hamamlar shibi Msy Baranzo'nun zevcesi kbile-i mehre Madam Munye'nin bir ka refkiyle beraber ekiy tarafndan daa kaldrld jurnal-i kemternemle arz olunmudu. Ekiy-y merkmenin Karada ve Yunan kyfetinde olduklar anlalp maa-m-fh Yalova'nn Ortaky karyesiyle civrnda skin Ermenilerin bu yolda eteler tertb edecekleri mstahbert- vkadan olmasna nazaran, ekiy-y merkmenin o civr Ermeni fesdndan olmalar ve her trl ekil ve kyfete girmeleri kaviyyen muhtemel olduundan, bu bbda icr olunmakda olan tahkkt ve taharriytda bu cihetin de nazar- dikkate alnmas ve o civr Ermeni ahlsinin ahvl ve harekt nezret ve tefahhust- dime altnda bulundurularak icr-y ekvet-i melanetlerine meydan verilmemesi zmnnda cb edenlere evmir-i mukteziyye its makm- sm-i sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne yazlm olduu ber-y malmt marzdur. [303] 27 Mays Sene 1312 Trihinde Ktib-i Sn-i Hazret-i ehriyr Atfetl Ahmed zzet Beyefendi Hazretleri'ne Gnderilen Jurnal ve Huzr- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Yazlan Tezkirenin Sretidir Truak nmndaki Ermeni s-i kasd komitesinin u aralk memrn-i inzbtiyyeye s-i kasd icr etmeleri cmle-i tasmmt- melanet-krnelerinden olup, bu gece dahi saat onikiyi eyrek geerek Kumkap'da Patrikhne kesinde meyhneci

240

HSEY N NZIM PAA

Kirkor'un dkknnda mezkr komite efrdndan bir Ermeni Kumkap Kilisesi kandilciliinden muhrec Onnik nm kimesneyi kama ile iki- mahallinden tehlikeli sretde cerh ederek firr etmi ve derdestine teebbs eden polis efrdndan rgpl Mehmed Efendi'ye de -drt el revolver boaltlm ise de mm-ileyh tarafndan bi'l-mukbele crih-i merkm meyyiten elde edilmi ve merkm Onnik'in keyfiyyet-i cerhi geende Patrikhne Kilisesi'nde ihf edilmi olan polis komiseri Markar Efendi'nin crihinin muhtef olduu mahall zbtaya ihbr etmi olmas zannndan mnbais id hiss olunarak ve crih Ermeni'nin lede't-taharr zerinden revolver ve bir takm fienkler zuhr ederek tahkktn icrsna msraat olunmu ve hsl olacak netcenin bade arz tab bulunmu olduu marzdur. Ktib-i Sn-i Hazret-i ehriyr Atfetl Ahmed zzet Beyefendi Hazretleriyle Huzr- Sm-i Cenb- Sadr- Azamye ve Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 28 Mays Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Van'n Hanikolu Mahallesi'nde Ermeni Mgrd'n hnesine dn gece bir takm mechl'l-esm Ermeni ekiysnn duhl ve merkmun zevcesini tehlikeli sretle cerh eyledikleri ve tahkktna devm olunduu Van Polis Ser-komiserlii'nden alnan telgrafnmeden mstebn olduu marzdur. [304] 28 Mays Sene 1312 Trihiyle Ktib-i Sn-i Hazret-i ehriyr Atfetl Ahmed zzet Beyefendi Hazretleriyle Gnderilen Jurnal ve Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Yazlan Tezkire Sretidir Dersadet'de k- fesda s olanlarn eksersi Tekfurda Ermenileri olup, bunlarn Kumkap ve Gedikpaa ve Samatya'da mikdr bebine karb ve hnelerde ve bekr odalarnda mctemian skin olmalarna ve Hnakyanlarn geen sene k etmi olduklar ititdan daha messir rilerin bu sene icrsn deruhde eden ve memr ve muhbirlere s-i kasd sretiyle teebbst- melanet-krnelerini icrya balayan Truak Komitesi'nin vesit-i icriyyesi olmak zere Tekfurda Ermenilerinden bir haylisini ifl etmi olduu cmle-i istitltdan bulunmasna binen, bunlardan maznn olanlarn zbtaca hemen memleketlerine idelerine teebbs olunduundan badem hkmet-i mahalliyece bu maklelerin berren ve bahren Dersadet'e gelememeleri esbbnn istikmliyle beraber oraca da bir fenlk k etmemeleri iin tahkkt ve takbt- mkemmele icrs zmnnda mutasarrfla teblgt fs Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne yazlm olduu marzdur. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 28 Mays Sene 1312 Trih ve ki yz Yetmi Numaral Tezkirenin Sretidir

ERMEN OLAYLARI TR H

241

k- fesda s olan Tekfurda Ermenileri hakknda ittihz ve icr buyrulan tedbre ve bunlarn mahallince de bir fenlk k etmemeleri iin tahkkt ve takbt- mkemmele icrs lzmuna dir eref-tevrd eden 28 Mays sene 1312 trih ve iki yz iki numaral tezkire-i aliyye-i dverleri mcibince Edirne vilyetine hemen telgrafla teblgt f klnm ve oradan alnacak cevbn da bakaca izbr klnaca derkr bulunmu olmala, Tesr-i Mumelt Komisyonu karryla beyn- keyfiyyete ibtidr olundu. Ol bbda. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 26 Mays Sene 1312 Trih ve ki Yz Altm ki Numaral Tezkire Sretidir 23 Mays sene 1312 trihli ve yz seksen drt rakaml tezkire-i aliyye-i dverlerinde beyn buyrulduu vechile Truak ve Hnak nmndaki fesd komiteleri tarafndan bu sene k mutasavver olan itita frsat verilmemek zere iltizm- [305] keml-i dikkat ve basret olunmas iin ifreli telgrafla Erzurum, Van, Bitlis, Mamretlazz, Trabzon, Ankara, Sivas, Adana, Konya, Diyrbekir, Haleb, Hdvendigr vilyetleriyle zmid Mutasarrfl'na vesy-y lzme icr klndnn cevben sy- l-i safnelerine izbr Tesr-i Mumelt Komisyonu'ndan ifde klnm olmala, ol bbda. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 28 Mays Sene 1312 Trih ve ki Yz Yetmi ki Numaral Tezkirenin Sretidir 25 Mays sene 1312 trihli ve yz seksen sekiz numaral tezkire-i aliyye-i dverleri zerine d-i mesliyyet harekt- mefsedet krye ve memrn-i zbtaya kar istiml-i silha cretlerinden dolay ahz girift olunan ehs- melanet-ihtissa id mumelt- knniyye srat ve ehemmiyyet-i mahssa ile ruyet ve temiyyeti zmnnda cb eden memrn-i adliyye evmir-i katiyye its lzmu Adliye Nezret-i Cellesi'ne ve memrn-i Adliye'nin ahvl ve harekt mtemdiyen nazar- dikkatde tutularak mamelt- mhimmesinin mihver-i matlbede devern esbbnn istikmli ve f-y vazfede teksl ve rehvetleri grlenler olduu takdrde hemen bildirilmesi hussu Erzurum, Bitlis, Van, Mamretlazz, Diyrbekir, Sivas, Ankara, Konya, Haleb, Adana, Hdvendigr vilyetleriyle zmid Mutasarrfl'na ir klnd gibi, cb- hlin huzr- sm-i sadret-penhye arz ve izbr olunduunun Tesr-i Mumelt Komisyonu'nun ifdesiyle beyn ve irna mbderet olundu. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 29 Mays Sene 1312 Trih ve ki Yz Yetmi Sekiz Numaral Tezkirenin Sretidir Zeytunlularn yzalt senesindeki vuktndan dolay yzsekiz senesinde mahfzen merkez-i vilyete ve oradan Dersadet'e gnderilerek afv- lye mazhar

242

HSEY N NZIM PAA

olan Fransa Murahhasas Nikogos Fransa'ya gitmek zere Mara'a gelerek Krklar Kilisesi'ne misfir olduu ve merkmun Ermenilerin en messir mevviklerinden olup seyyit- sbkasna ve ahvl-i hzraya nazaran Fransa'ya gitmesi mahzrdan slim olamayaca Mara Mutasarrfl'ndan telgrafla bildirilmi [306] ve bu gibi eirrrn her vakitde ve ale'l-huss henz slh- sahh hsl etmemi bir hl iinde bulunan Fransa'ya girmesi gayr-i ciz olduundan men-i azmeti cevben mahalline bildirilmi id Haleb vilyetinin 26 Mays sene 1312 trihli telgrafnmesinde ir olunmu ve merkmun Fransa'ya azmeti mahzrdan slim olmad beyn edilmesine nazaran ittihz olunan tedbr ve mumelt- musbe olarak muhfaza-i syie itin ve dikkatle ahvl-i gayr-i merziyye hudsuna meydan verilmemesi vilyet-i mrun-ileyhya telgrafla cevben izbr klnm olmala, Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle ber-y malmt beyn- hle ibtidr klnd. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 30 Mays Sene 1312 Trih ve ki Yz Seksen ki Numaral Tezkirenin Sretidir Kasmpaa'da kin Kulaksz Ermeni Kilisesi'nde ictim eden erbb- mefsidin sret-i istsllerine ve yn-i rhn icrsna tahss klnm olan kilisede mzkert- fesdiyye iin vuku tahakkuk eden ictimn clib-i nazar- dikkat bulunduundan bahisle ol bbda lzm gelen tedbrin ittihzna dir 25 Mays sene 1312 trihli ve yz seksen yedi numaral tezkire-i aliyye-i dverlerinden ve Patrik zmirliyan Matyos Efendi'nin patrik vekleti zamannda Ergani Ermeni Murahhasal'na irsl edip, elde edilen mektubundan ve geende polis Markar Efendi'yi cerh ile Patrikhneye iltic eden ahs- err hakknda Patrikhnece gsterilen memeleye dir mesbk olan ir- l-i dstrlerinden bahs ile, eeri mazanna-i s olan rues-y rhniyye ile mekteb muallimleri haklarnda takbt- knniyye icrs ve dernunda evrk ve ehs- muzrra olduu istihbr klnan mebid ve mektibin taharrsi ol bbda vk olan istzn zerine Meclis-i Mahss- Vkel karryla f buyurulan teblgt- smiyye iktiz-y lsinden ise de, ahvl-i merhaya nazaran u uygunsuzluklarn essndan kalna id bir tedbr-i eslem ittihz lzmu Tesr-i Mumelt Komisyonu karryla bu kerre de huzr- sm-i hazret-i sadret-penhye arz ve izbr klnm olmala. Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden 3 Haziran Sene 1312 Trihiyle Alnan Telgrafnmenin Sretidir Dn gece saat tahmnen drt buuk rddelerinde kasabaya bir buuk saat mesfede bulunan iran Bey'in tarlasnda nizmiye mlzim-i snsi Receb Efendi maiyyeti askir-i nizmiyye ile devren get gzr eyledii srada Ermeni ekiysndan bir etenin [307] tesdf etmeleriyle beraber ekiy-y merkme tarafndan ate edilmesi zerine ve mlzim-i mm-ileyh ve nefertdan Mehmed'e

ERMEN OLAYLARI TR H

243

tesdf eden kurunlarn tehlikeli bir sretde her ikisini de cerh eylediini ve el-yevm saat drt buuk rddelerinde Ermeniler dkknlarn amayp hnelerinde tecemmu ederek askir-i hneye ve ahl-i slmiyyeye pencerelerden siper alarak ate etmekde olduklar ve tafslt ve netce-i hlin bade arz olacandan, imdilik ber-y malmt arz olunur. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 3 Haziran Sene 1312 Trih ve ki Yz Doksan Numaral Tezkirenin Sretidir Van'da zuhr eden hdiseye dir vilyet-i mezkre vliliinden bu gnk trihle alnan telgrafnmenin sreti Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle ber-y malmt leffen sy- l-i safnelerine isr ve vilyet-i mrun-ileyhya cevben vesy-y lzme icr klnm olmala. Van Vilyet-i Aliyyesinden Vrid Olup Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden b-Tezkire Gnderilen 3 Haziran Sene 1312 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Sretidir Bu gece Van'n baeleri hricinde gezmekde olan askir-i hne devriye koluna tesdf eden Ermeni ekiys tarafndan askir-i mezkre kolunun kumandasna memr mlzim ile bir neferi kurunla mecrh etmelerinden sabahleyin saat buukta tahkkt ile megl iken, mezkr baelerin etrafndan ve kasaba dernundan silh sesleri iidilmesi zerine derakab Sadeddn Paa ve Kumandan Paa hazert tarafndan lzm gelen noktalara taburlar ve kollar sevk edilerek ve kendileri de bi'z-zt giderek men ve teskn-i vakaya almaktadrlar. Ermeniler hnelerinin percerelerinden silh atmakta olduklar ve slmdan dahi baz hnelere tasallut vuk bulduu ve her iki taraftan end nefer maktl ve mecrh olduu ve tafsl-i keyfiyyet akam arz olunaca marzdur. Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Yazlan 23 Mays Sene 1312 Trihli Tezkire Sretidir Van'da geende ve ahren derdest olunan Ermenilerin isticvblarndan ve zerleriyle hnelerinde bulunan evrk muhteviytndan [308] tertbt- fesdiyyeye dir istihsl olunan malmtla baz mtlat hv Van vilyetinden vrid olup bir sreti eref-vrid-i dest-i tekrm olan 19 Mays sene 1312 trihli ve iki yz yirmi drt numaral tezkire-i aliyye-i dver-i ekremleriyle irsl buyurulan tahrrt mtlaa-gzr- ciznem oldu. Vilyetin Truak Komitesi meslei hakknda verdii malmt doru olmayp, nk bu komite ile Hnak Komitesi beyninde ihtill karmak, kan dkmek, cebir ve iddet gstermek, s-i kasd icr etmek hussunda zerre kadar bir fark olmad gibi, maksadlar beynindeki fark ve ihtilf ise birinin sosyalizm efkrna, dierinin de itirk-i emvl usl hilfnda bir Ermenistan

244

HSEY N NZIM PAA

hkmeti tekli teebbsne hizmet etmekden ibret olmasna ve geen sene Hnak Komitesi'nin k eyledii ititdan Ermeniler mutazarrr olduklar-n bu sene sret-i mhirnede ihtill kn Truak Komitesi deruhde edip Hnak Komitesi de buna muvfakat ve Hnakyanlar Truakyanlara muvenete davet ile hatt bir aydan Beri gazetesini bile tatl ederek umm komitelere Truak gazetesi nshalarn gndermekte olmakla beraber Van ve Erzurum vilyetlerinde Truakyanlar Hnakyanlardan daha kuvvetli olup, bu sene k edilecek itit Van ve Erzurum ve Adana ve Haleb vilyetleriyle beraber Ermeni vukt zuhr etmemi ve Ermeni ahlnin cretlerine henz halel gelmemi olan sir mahallere hasr edilmi bulunmasna nazaran, her tarafa fevka'l-gye iltizm- dikkat olunmak muvfk- kide-i ihtiyt olur ise de icr-y cb vbeste-i rey irde-i dver-i ekremleri olmala. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 2 Haziran Sene 1312 Trih ve ki Yz Doksan Numaral Tezkirenin Sretidir Mlhaktdan alnan telgrafnmelerde sye-i muvaffakiyyet-vye-i hazret-i pdihde vilyetin hi bir tarafndan vukt olmayp, yalnz Van baelerinin mntehsnda ve Kendirci civrnda Agop nm Ermeninin hnesine geen gece mechl'l-ahvl end nefer Ermeni duhl ederek otuz lirasyla bir saatini ahz ve merkmu revolver kurunuyla cerh ile firr eyledikleri ve mecrhun bir ka saat sonra mteessiren veft edip mtecsirlerinin derdest-i taharr bulunduu ve mukaddem Ermeni fedleri tarafndan itlf edilen Kei olu Stepan'n ktili olan Kirkor nm err derdest olunarak isticvbnda fil-i katli itirf eyledii polis komiserliinin jurnaline atfen Van vilyet-i behiyyesinden kede olunan 31 Mays sene 1312 trihli telgrafnmede izbr olunmu ve mtecsirlerin be-heme-hl derdestiyle cihet-i adliyyeye teslmi vilyete cevben tebl klnm olmala Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle beyn- hle ibtidr olundu. [309] Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 5 Haziran Sene 1312 Trih ve ki Yz Doksan Sekiz Numaral Tezkirenin Sretidir Bu kerre Van'da zuhr eden iti hakknda Van vilyeti vlsi ile Ferik sadetl Sadeddn ve Sekizinci Frka Kumandan sadetl emsi Paalar hazert cnibinden mtereken alnan iki kta ifreli telgrafnmenin sretleri ber-y malmt Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle leffen irsl-i sy- l-i dverleri klnm olmala. Sretdir Be gn akdem Ermeni murahhasas makm- vilyete verdii takrrde vcdu olmad ve hdise-i ahrede dahi bir ferdi grlmedii hlde ekrdn hcm ve

ERMEN OLAYLARI TR H

245

tasallutundan emn olmadklarna dir bir takm irtda bulunmu ve arlarda gezip dolamak zere mahssan bir tabur memr edilmi iken onun vcdunu inkr eylemi idi. Evvelsi gece makm- vilyetden grlen lzm zerine derdest edilen bir Ermeni kznn zerinde bir takm evrk- muzrra zuhr etmesinden ve zten sbkas dahi olmasndan n dnk gn dire-i hkmete celble isticvb olunarak tevkfi lzm gelmesine binen hkmetce vlidesiyle bir de papas yannda bulunduu hlde bir mahall-i mahssda tevkf olunmasndan canlar sklm ve essen uraya buraya eteler saldrarak airi izb esbbna teebbs eylemi olan Ermeniler bu gece Van'n baelikleri etrafnda devriyeye kan askir-i hne kolunu pusuya drerek zbiti ile bir neferini arca sretle cerh etmilerdir. Kol tarafndan dahi mukbele-i bi'l-misl ile ate edilmi ise de fedler kam ve yalnz hayvanlar vurularak dp kalmlar, hayvan ise arkolu nmnda bir Ermeninin olduu Van halknca malm olduundan, hkmetce takb-i maslahatla iin menba bulunmas melhzdur. Bir zamandan beri ran'dan esliha ve cebhne tedrikiyle hazrlanmakda olduklar, elde edilen evrk melinden anlalmakda bulunduu gibi, u bir hafta iinde gsteregeldikleri etvr- drtne ile de hazrlklar itmm eylediklerini m etmekte olduklarndan dnk gn vukt meydana getirmilerdir. Her sabah saat onda baelerde ikmet eden Ermeni esnf arya gitmekteler iken, bu sabah saat drde kadar hi bir ferdin kasabaya inmemesi ve hatt ekmeki frnlarnn bile almamas bunlarn dimlarndaki fesd pek vzh gstermekde olduundan, askir-i hne tarafndan [310] iltizm klnagelen dikkat ve basret arttrlm ise de gece yaralanan kol zbitini inleyerek hastahneye getirdikleri srada bir ka gen Ermeninin byk bkerek yaraly istihz eylemesi ve yolu Ermeni hnelerinin nnden geen baz slmlara ve askir-i hne zerlerine pencerelerden tfenk atlmas zerine ahl galeyna gelerek bir ri kopmutur. Balk gyet vsi ve etrf toprak duvarla muht, seyrek seyrek hnelerden mteekkil olduundan ve mntehsyla ehir arasnda bir buuk saatlik mesfe bulunduundan, muhfazas gyet mkil ve askir-i hnenin pek ziyde dalmasn mcibdir. Baz Ermeni hnelerinin pencereleri yar yerine kadar vurularak mazgallar yaplm ve oradan gelip geen askir-i hne ve ahl-i slmiyye zerlerine kurun endaht edilmekte bulunmu idi. Bunlarn kurunlar ekseriy nikel ve bazen kurun madeninden olduu baz yarallarn yaralarndan karlan mermiytdan mstebn ve binen-aleyh mcehhez olduklar eslihann be ateli ve Rusyakr srmeli tfenkler olduu zhir olmutur. Ahl-i slmiyye elinde ise eski kln ve kaval tfengi ve pitov gibi esliha-i atkadan baka bir ey yok ve eksersinde sopadan gayr let-i mdfaa mefkddur. u hlde bulunan iki taraf ahl arasnda yine Ermeniler taraflarndan verilen sebebiyyete binen sabahleyin saat drt buukta balanan ri askir-i hne tarafndan durmayp komak sretiyle sokaklarda devr edilerek olunan ikdm semeresiyle saat on buukda hitm bulmutur. u aralk askir-i hne ve

246

HSEY N NZIM PAA

ahl-i slmiyyeden yaral ve ehd olduu gibi Ermenilerden de yaral ve maktl var ise de mikdr henz anlalamam ve fakat hepsi elli-altm neferden ziyde olmamas aleb-i ihtimltdan bulunmutur. Asl mesele bu vuktdan haberdr olan airin Van'a melhz olan tehcmt olup ehrin pek dank bir vaziyyetde bulunmasndan n eldeki mevcd ile muhfazasnda msdif olunacak mkilt vaz- muhcemt emrinde uranlacak subt yeste-i teemml idnden buna mahal kalmamak zere Van'da yn- ehemmiyyet bir vukt olmayp, eer oralarda mblaal bir sretde aks olur ise itimd edilmemesi ve zinhr yerlerinden hareket olunmamas air ruessna b-telgraf yazlm ve Hamdiyye Alaylar nizmiyye mersna da vesy-y mukteziyye f edilmi olduu marzdur. Fermn. F 3 Haziran sene 1312.

Sekizinci Frka Kumandan Ferik emsi

Yvern- Hazret-i ehriyrden Ferik Sadeddn

Nzm

[311] Dier Telgrafnme Sretidir Bugn dahi sabahdan akama kadar muhrebe devm etmitir. Dn gece fedler kylerden imdd alm ve karanlkdan bi'l-istifde dnk gn on be ahsa makarr olan hneler bugn krk-elli err-i mehr fedye istihkm olmu olduundan, el-yevm daha bir mikdr slm ehd etmilerdir. Ermenilerden dahi teleft vardr. Askir ahl-i slmiyyeyi datmak ve Ermenilere nesyih etmekle megl olduklarndan ok defa istiml-i silh eylememilerdir. Binen-aleyh askir-i hneden teleft yokdur. Aret halkndan bugn Van'a tek-tk bir ka ahs gelmi ise de, yle tecvz hareketini m eder bir hl grlmemi maa-m-fh ulem ve erf- memleket celble efrd- nsa tebl olunmak zere f-y vazfe edilmi ve arete tekrr telgraflar, tahrrtlar yazlarak Van'a gelmemeleri ihtr ve gelecekleri yollar zerindeki kprbalarna men-i mrrlar iin askir-i hne ikme olunmakda id marzdur. F 4 Haziran sene 1312. Sekizinci Frka Kumandan Ferik emsi Yvern- Hazret-i ehriyrden Ferik Sadeddn Vl Nzm

ERMEN OLAYLARI TR H

247

Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 6 Haziran Sene 1312 Trih ve Yz ki Numaral Tezkirenin Sretidir Van iti- malmu hakknda bugn dahi Van vilyet-i behiyyesinden alnan 5 Haziran sene 1312 trihli telgrafnmenin sreti Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle ber-y malmt leffen firistde-i sy- l-i safneleri klnmala Sretdir Kasaba dernundaki ri ilk gn bastrlm ve el-yevm kasabada sknet devm etmekde bulunmudur. Fakat isynda devm eden Ermeniler kasabann bir saat hricinde ve iki saat devresinde balk denilen baelerde ve muntazam hneleri mil mahalltdadrlar. Hnelerde tehassun eden Ermeniler pencerelerinden ve yaptklar mazgallardan kurun attklar cihetle mahalltda askir-i hnenin gezdirilmesi her hlde muhtaradan ve ii bsbtn alevlendirmekden hl olamadndan, etrfdan men-i tecvz ve teskn-i rie baklmaktadr. Dn gece vukt olmam ve bugn yalnz askir-i hne hastahnesi civrndaki karakolhneye tasallut eden Ermeniler, olunan mdfaa zerine iki teleft [312] vererek ricat etmilerdir. Ermeniler el-yevm mezkr baelerdeki hnelerinde tehassun hlinde olup, o cihete gelen asker ve ahlyi yaklatrmayp kurun atmaktadrlar. Meydanda baka arbede ve muhceme gibi hller yoktur. Erci ve dilcevz kazlarndan bugn alnan telgrafnmelerde bu iki kasabada dahi bugn Ermeni fesd olarak hdise ve ri zuhra geldii ve nfsca bir ka teleft ve yama ve hasr vuk bulduu yazlyor. Men ve teskni zmnnda vesy-y lzme ve kaviyye icr klnd Erci kasabasnda iki blk askir-i hne var ise de dilcevz'da asker olmadndan hricden celb ve sevki releri dnlyor. Hasra urayan Van Ermenilerinden zkr ve ins iki bine karb ahl havflarndan ngiltere ve Rusya konsoloslaryla Amerika misyonerlerinin hnelerine tedrcen ictim ettiklerinden, bunlar tarafndan ielerine baklmaktadr. Ve bu kabil slm hnelerine de iltic etmi daha bir takm Ermeni ileleri olmala bunlarn ielerine hkmetce baklmak lzm ise de ne ine ve ne mevcd para ve zahre bulunmamakla, icr-y iktizs arz olunur. F 5 Haziran sene 1312. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 8 Haziran Sene 1312 Trih ve Yz Be Numaral Tezkirenin Sretidir Sadetl Sadeddn Paa ve brahim ve Cemal Bey Efendiler hazert cnibinden Van vilyeti dhilinde vuk bulan tahkkt ve istitlt hv tanzm ve takdm olunup b-tezkire-i smiyye-i sadret-penh irsl buyurulan lyiha ile melfft sretleri Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle ber-y malmt sy- l-i safnelerine irsl klnm olmala, birer sreti bi'l-ihrc nezret-i celle-i dverlerinde alkonularak evrk- melffe ve merslenin seran ide buyurulmas bbnda.

248

HSEY N NZIM PAA

Ferik Sadeddn Paa ve Mahkeme-i Temyz Azsndan brahim Edhem ve Cemal Bey Taraflarndan t Olunan Takrrin Sretidir C. 16 ve 20 Knn- evvel sene 1311, talmt mcebince Van vilyeti slm ve Hristiyan ahlsine dahi tenbht ve tefhmt icrsi-n vilyet-i mezkreye azmetleri b-irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh tebl olunur. Taraf- serasker ile Dhiliye Nezreti'ne malmt verilmitir. F 28 Knn- evvel sene 1311. [313] Minhc- harekt- kemternemiz olan talmt- seniyye ahkm vazfe ve memrn-i kernemizi Trabzon ve Gmhne ve Bayburd ve Erzurum ve Hns ve Mu ve Bitlis gibi mevk-i muayyeneye hasr ve tahss etmi olduundan mahall-i mezbre birer birer ve srasyla gezilerek hmil olduumuz talmt diresinde f-y vazfe ile mnteh-y memriyyet-i bendegnemiz olan Bitlis'den mehdt ve icrt- kernemizi ntk tanzm eylediimiz lyiha-i mufassalay 3 Knn- sn, b-posta makm- muall-y cenb- sadret-penhlerine arz ve takdm etmi idik. O aralk Van'daki ahlye dahi f-y nesyih ve tenbht etmek zere ser-nme-i kernemiz olan emr-i telgraf-i sm-i fahmneleri eref-res-i mevk-i tazm olmas zerine ortalkta karn ok ve yollar dahi mesdd olup, imkn- mrr mefkd olmakla beraber bir yandan da durmayp kar yamakda ve havada bora ve frtna iddetle devm etmekte bulunduundan, bir aralk havann msadesine intizr olunmu ve ehr-i Knn- snnin nc gecesi biraz havada gyi grlmesi zerine gece saat onda atllar ile ykler yola karlp ve bir ok kyllere yollar atrlp ale's-sabh dahi kemterleri Bitlis'den mfrakatla Van semtine tevch-i inn- azmet edilmi idi. Yol zerinde bulunan Ahlat ve dilcevz ve Erci kazlar ahl-i slmiyyesinden yerlilerle air ruessna ve Ermenilerin ileri gelenlerine talmt- seniyye diresinde tenbht ve nesyih-i lzime it edilerek 27 Knn- sn sene 1311 trihinde Van ehrine muvsalat olunmu idi. Bu vilyetde dahi merkezden mad mlhaktda zuhr eden riin ehr-i Tern-i evvele msdif olmas umm Ermenilerin bi'l-ittifk isyna hazrlanm olmalarna dll olup, riin esbb- zuhru dahi yine Ermeniler tarafndan meydana getirilmitir. yle ki teden beri Ermeniler lisn- edebe yakmayacak ve sfat- tbiiyyet ve ubdiyyete hi bir zaman muvfakat edemeyecek baz mnsebetsiz szleri kd zerine nak ederek sebk-mazn ahl-i kury tahrk gibi yolsuzluklar ihtiyr ettikden baka atak kazsndaki askir-i hne zbitini katl edip cesedini gbre iine gmmek ve cr ve etin da yollarnda askir-i zabtiyye nefertn ldrmek ve tenh rast getirdikleri ahl-i slmiyye yolcularn katl etmek ve Ermeni lisnn gh olan slmlarn semine vsl olacak yerlerde, u arky: [314] Vanl ec Nevcivn

ERMEN OLAYLARI TR H

249

Birinci: Ey sevgili anack, bu her gn iittiin nedir? Bizi nihyetsiz bir zulmet istb etmi ve sabrl yreimiz zincirlenmi, eer bundan hals olmak ister isen emret bana ki, imdiden msellah olaym. kinci: Her ne kadar imdi nevcivnm ve silh kaldrmakla kendimi zrr ederim, lkin tenim kan ile boyanrsa sevgili vatanm seran hals bulur. nc: Mektebde okuyup ec ecddmzn yreklerini grdm. Mamikonyan ve Vartan ve Vahan. Ben de onlara imtisl ederim. Skt et ey sevgili anacm, memlk gibi alama. Drdnc: Alt yz sene zulm ve taadd grerek hl-i buhrna gelmiizdir. Alak Trk kanmz emdike bize lmemek gerektir. Brak anacm, ben hr olaym ve kk cebhem tetevvc etmesin. Beinci: Hoa kaldk sevgili anacm. Bir danecik olunu tevk eyle. yle ki Ermeni necb kanyla ve zaf bazusuyla Ermeni milletini hals eylesin. Altnc: Git benim neslim olan evldm git, bir ec mbriz gibi kurban ol. Gzn senin vakarl cebheni ve elindeki mukaddes bayra peyim. Ettiin vasiyyet mbrek olsun ve Ermeni nevcivnlar sana ittib eylesin. mz Hojor Horhozoti okumak misill hric ez-tahamml tecvzt keml-i serbestiyyetle ihtiyr etmiler iken ahl-i slmiyyenin makm- mukaddes-i hilfete keml-i metnetle merbt olan rbta ve itat ve inkydlar sebebiyle Ermenilerin u harekt- ser-bzne ve tecvzt- syi-ikennelerine nazar- b-kaydiyle bakp iltizm- skt ve tahamml ettikleri muhakkaktr. Vakt ki iki sra fienklikli ve barut haznesi zerine almetini hiz be ateli ve el yaps tfenkleri ve vinester ve revolverlerini hmil yz nefer gzde Ermeni fedsi ran'n Kutur semtinden huddu bi'l-mrr Meylan aireti ierisine duhl ile Mahmd kazs merkezi olan Saray kasabasna be dakka mesfede kin hkim tepeyi tuturak kasabaya ate icrsna balamalar zerine akama kadar Saray'daki askir-i hne ve civrdaki [315] aret halkndan bir cz-i kall ile ettikleri muhrebede ancak otuz iki neferi kurtulup, gecenin karanlndan bi'l-istifde Van semtine ve Boazkesen nm Ermeni karyesinde karr etmiler ise de burada dahi emiski aretine mensb ruesdan evi ve Cnd ve sa Aalarla efrddan Bedo ve Resul ve Fetth ve Abdi ve Babacani kurunla idm ve hayvanlarna rkiben Ahta nm cebel-i refa sud ile bir gn de orada aretlerle muhrebeye devm eylemeleri zerine ortalkta bir ri hsl olmu ve bu gibi fedlerin karrgh ve ran'dan bu tarafa geirilen esliha ve cebhnenin mddahiri olan mezkr Boazkesen karyesiyle nezdindeki Hezre ve civrnda bulunan dier iki karye kal ile dernlarnda olan esliha ve cebhne air tarafndan zabt ve civrdaki

250

HSEY N NZIM PAA

kylerden yz otuz kadarnn mev ve baz eys gasb olunmutur. u ride ahl-i slmiyyeden krk bir nefer ehd ve on drt nefer mecrh olup, ahl-i Ermeniyyeden yz on nefer maktl ve krk nefer yaral ve Nastr cematinden dokuz nefer maktl dmtr. Bu fedlerden on iki neferin asl isimleri ile nm- msterlarn ve bazsnn Sivasl ve bazsnn Karahisarl ve Maral ve Vanl ve Ruscuklu olduklarn ve sinnlerini ve mteehhil olup, ka ocuk shibi bulunduklarn ntk kendi zerlerinde kan Ermeniyy'l-ibre esm cedvelinin sret-i mtercimesi (1) rakamn hiz olarak rabt edilmitir. Hmil olduklar eslihadan be patlar ve el yaps olduu sret-i imlinden belli olan ve zerinde Tanak Komitesi'nin armasn hiz bir kta tfenk ile ve yine stnde o arma mahkk vinester revolverinden bir tanesi Takur areti Resi Hseyin Bey'in nezdinde el-yevm mahfzdur. Ve f-yevmin hz ran cihetinde esliha tedrikiyle megl olduklarn ntk ve ondan ran'a giden Ermenilerin rufeksna yazdklar mektbden elde edilenlerin sret-i mtercimesi (2) ve Amerika'daki Ermenilerden Van Ermenilerine hitben vrid olup derdest edilen tevk-nmelerin sret-i mtercimeleri (3 ve 4) numaralaryla ibu lyihaya rabt edilmitir. Van vilyeti iki yz alt bini slm [316] ve yetmi bir bini Ermeni ve kusru Nastr ve Yahdden ibret ceman yz sekiz bin kusr nfsu hv bir kta olup ahl-i slmiyyenin bin yz senelik karrgh ve her taraf alt-yedi yz senelik sr- tezkriyye-i slmiyeyi cmi idne ve sonradan yine rues-y slmiyyenin Ermeni toplamak zere uraya buraya yaptrdklar kiliselerle ahl-i Ermeniyyeyi buralara davet etmi olmalarna ve imdiye kadar haklarnda himyet ve sahbeti muktez-y merdangden sayarak bir cihet ahl-i Ermeniyyesine, cihet-i uhr sekene-i slmiyyesi cnibinden cz bir hakszlk icr edilecek olsa iki taraf ahl-i slmiyyesi arasnda aylarla kanlar dklmek ok defalar vk olagelmi bulunmasna binen Ermenilerin vilyet dhilinde hiz olduklar ekalliyyet meydanda bulunduu cihetle u vaz- nimet-i n-insneleri Krdlerin pek ziyde glerine gitmekde olduu grlmtr. Ve u mlhazaya el-yevm Vestan'da mevcd bulunan ehriyr Bey Kilisesi bir ok evkf da mr-i mm-ileyh tarafndan vakf ve tahss edilmi olduu ve Mekki kasabasna iki saat mesfede kin Ar Da zeylinde Mr Hasan Veliyy-i Safvetlerinin in ettirmi bulunduu kilise ve kez evkf- muhassasas burhn olmak zere ire edilir. Ermenilerin buralarda en kadm eserleri Van Gl dernundaki Ahtimar Adas zerinde mebn kiliseleri bunun dahi adann yakndaki sahilde vk Vestan kasabas mezristannda mebn ve mer-y kadme-i slmiyyeden zzddin r'in kermesi Halme Hatun Knbediyle bir zamanda bin edildii zerlerinde mahkk trihlerde msbet olup ve bundan baka gerek mnhedim ve gerek memr hi bir eser-i kadme-i tezkriyyeleri mevcd ve mehr deildir. Hlbuki Vestan kabristannda Ahtimar Kilisesi'nden daha kadm ve zerleri yt- Kurniyye ve ehds-i nebeviyye ile menk sarkofajlar ve mezar talar hl bk olduu gibi yine gl kenarnda mebn

ERMEN OLAYLARI TR H

251

Ahlat kasabasnda bunlardan eski ve yedi-sekizyz senelik sr- kadme-i slmiyye vardr. Buraya muvsalat- kemternemizde emvli gasb olunduu bahnesiyle drt binden mtecviz kyl Ermenilerini ehir dernundaki milletdalar hnelerine izdihm ettikleri grlmesi ve bunlarn Van'da bir mekteb kd ederek Ermenilerin zihinlerini fesd ile doldurmak ve metb- mufahhamlarndan tebrd etmekten zge bir ii olmayan Amerika Protestan misyonerleri [317] taraflarndan mahalle frnlar kd edilerek ie olunduklar ve elbise de verdikleri mehd ve mesm olmas zerine eer bu eser-i insniyyet ise byle bu kadar halk buraya toplayp nizm- hkmeti ihll ve idre-i umru ikl eylemelerinde fs mmkn olaca ve hatt bu sretin hl-i hzrdan daha ehven masrafla husle gelecei ngiltere Devlet-i fahmesi konsolosu marifetiyle misyonerlere ihbr olunarak bu kyllerin muayyent buraca kat olunup kylerine zahre gndermekle de maksd hsl olaca isbt olunmu ve muvfakatlar da bi'l-istihsl pey-der-pey ahl-i kur mevlarna ide olunmala balanmd. Ahren 21 Ramazan sene 1313 ve 23 ubat 1311 Cuma gn akam Ermeni mahallesinde mukm devlet-i mrun-ileyh konsolosu ile Protestan misyonerlerinin muhfazas memriyyetiyle aklbend Karakolhnesindeki askir-i hneden nefer ellerinde karavana ile sahurluk tam almak zere merkez karakoluna giderken nlerine kan Ermeniler taraflarndan bir neferin kurunla ldrlmesi ve kalann Tebrz Kaps yannda Mirek karyesi keiinin mahdmunun yine Ermeniler cnibinden katl edilmesi ve ehir civrnda bu bir ka cinyet vcda getirilmesi sretiyle syi-i mukarrerin tekrr ihll edilmek istenilmesi ve vakit akam olarak geceyi bir Ermeni karyesinde geirmek isteyen Makuri aretine tbi iki ahsn geceleyin yalnayak firrna mecbriyyet vererek bi'l-hire ayaklar donup ayaksz kalmalar ve olunan davete binen Bakala'dan Van'a gelen Merzgi areti Resi eref Bey'in Kuruba karyeli Ermeniler taraflarndan tehdd ve -drt saat kadar takb olunmas ve Heftsorik ve Eskik ve Deirmen ve Mihkenber karyelerine airin sarkntln celb ve davet etmi der-n- hl ehirden karlan bir tabur askir-i hne taraflarndan aire tenbh ve vesy fsyla iin n alnm ise de f-hadd-i ztih syiin devmndan memnn olmayan Protestan misyonerleri bu frsattan itinm ile yine frnlar kd ederek kyleri semtinden hi bir Krd gememi olan Ermenilere ve hatt emvlinden bir gn zyit olmayanlara ve ne imdi ve ne de geen gz mevsiminde kyleri bir rzaya uramam olanlara varncaya kadar tayn vermek altnlar tevz etmek gibi semhat- n-be-mahalliyenin srna balam olduklarndan kyl Ermeniler fevc fevc ehre gidip dolmulardr. Dnyann her tarafnda olduu gibi buralarda dahi krk hneli bir karyenin ancak yirmi bei ashb- emlkden olup [318] kusr onbei ift shiblerinin hizmetkrlar ve anadan doma fakr olduklarndan Van'a gelenlerin ou bu ksmdan ve oldum olas teh-dest takmdan bulunduklarndan ve m-bksi de ekseren mlik olduu zahresini

252

HSEY N NZIM PAA

kuyulara gmm ve davarlarn komusu olan ahl-i slmiyyeden birisi nmna yazdrm bulunan grhdan olduklar baz hkmet memrlarnca malmdur. Hlbuki vilyetin em mamr ve bdan ve mnbit ve mahsldr yerleri btn Ermeniler ellerinde olup min-tarafillh bir kaht olmadka zarret ekmeleri imknn hricinde bulunarak ekall-i kallden bakas muhtc- ine olmad ve bi'l-akis nerede talk ve kra yerler ve kuvve-i inbtiyyeye mlik olmayan mahaller var ise ahl-i slmiyye ellerinde bulunup derece-i fakr u zarretleri Ermenilere nisbeten derece-i fevka'l-dede bulunduu hlde misyonerlerin merhamet-i insniyyet-krnelerine zerre kadar olsun mazhariyyetleri iitilmi grlm eylerden olmamasna ve ortala altn saarcasna sr olunan semhatin Bitlis vilyeti Ermenileri taraflarndan iitilerek bir yandan da o vilyet halkn fevc fevc Van'a gelerek mazhar- muvenet oluuna nazaran u misyonerlerin insniyyetine hizmet deil umr- idre-i hkmeti ikle dellet etmekde olduklar isbt- klfetden vreste olarak kendi kendine tezhr edecek bedhetlerden saylabilir. Krdlerin mezlim ve taaddiytndan mteekk olan Ermeniler yine Krdlerin karrghlarnda mine'l-kadm her trl taarruzdan masn ve esbb- refh ve rhatlar mkemmel olup imdi Van'a muvsalat- kernemizin ertesi gn ahl-i slmiyye mtehayyizn ve air aalarna f-y nesyih ve tenbht olunmu ve Ermenilerin de murahhasa ve papazlar ve mutebernna bunca asrlardan beri lisnlarn, mariflerini muhfaza etmek ve serbest-i yne mlik olmak ile beraber slmlar tarafndan kiliseler yaptrlmak ve vakflar tahss olunmak gibi milel-i kadme-i mntesibenin nil olamadklar eltf- merhamet-krneye mazhariyyetin kadrini bilmek lzm gelecei bir ok delil ve emsl ile ifde olunarak meslek-i kadm ve mutvaat-krnelerinden adl ve mlhaza-i nimet-insneden zhl etmemeleri makm- nashatda beyn edilmi idi. Ahren askir-i hne efrdndan birisini bil-sebeb katl eylemeleri zerine nesyih-i sbka maa-ziydetin tekrr olunmu ise de dimlar mektib-i hzra dersleriyle kknden fesd-ld olmu [319] ve bir yandan da Amerika'dan gnderilegelen tevknmeler ve baz gazetelerle ve buradaki Amerika Protestan misyonerlerinin iv ve tahrktyla hiz olduklar niyyt- fesd-bnynlar gn gnden artagelmi olduundan, haklarnda mahz- selmet olan nesyih-i mkerrerenin zerre kadar fide ve tesri grlememitir. Buralarda Protestan mezhebine slik bir hne bile Hristiyan olmad cihetle, vcdlarna kat lzm ve mahal olmayan misyonerlerin Van'dan kaldrlmas ve mektib-i hzra hocalklarna, etvr ve ahvli devletin marzsine muvfk ve kadr u kymet-i tbiiyyeti musaddak olanlarn intihb ve tayniyle marif mdir ve mfettiliklerinin ale'd-devm nazar- teft ve takbinden uzak bulundurulmamas ve syi-i memleketi ihlle ve mtemevvilt- milleti tehdd ve ihzra s olmalarndan n akl banda olan Ermenilerin dahi nazar- nefretlerini celb etmi olan baz rhn memrlarla fedlerin sire mcib-i ibret olacak vechile iddetli cezlara

ERMEN OLAYLARI TR H

253

arplmas sknet ve mvneset-i kadmenin idesine bis olaca cmle-i tedkkt- kemternemizden olmala, ol bbda. F 5 Zi'l-hicce sene 1313 ve f 5 Mays sene 1312. FEDLER N ESMS 1. Hauk. Bunun mster ismi Derdaddr. Hamparsomo ve Hsebparg dahi denilir. Bu zt Sivas'da kin Vendnel karyesinden olup, mteehhil ve yirmi iki yandadr. 2. Hakop. sm-i mster Moven. Tatabused Uzanyan dahi denilir. Bu zt ebinkarahisrl olup, mteehhil ve otuz yandadr. 3. Hakop. sm-i mster Baykan. Abrahamo ve Labanyan dahi denilir. Bu zt Mara'da olup, mcerred ve otuz yandadr. 4. Karabet. sm-i mster Vahe. Harunyono Berkanyan dahi denilir. Mcerred ve sinni dahi yirmi altdr. 5. Bogos. sm-i mster Dikran. Hevakimyor Bartakba dahi denilir. Sivas'daki Kmis karyesinden olup, mcerred ve sinni yirmi bedir. [320] 6. Katankagos. sm-i mster Kigam. Kerestayurd Mahramciyan dahi denilir. Mcerred ve sinni yirmi altdr. 7. Habrayt. Nm- mster Vartan. Markar ve Terziyan dahi denilir. Sivas'daki Hancar karyesinden olup, mteehhil ve sinni otuzdur. 8. Bedros. sm-i mster Grgen. Kiyork Ebah dahi denilir. Bu zt Van'n Ercik nhiyesinin Hezre karyesinden olup, sene-i veldeti der-htr olunamyor. Sinni tahmmen yirmi drt, yhd yirmi bee bli olabilir. Pederinin bir tanecik olu olup, iki hemiresi vardr. Mteehhil olmayp ziratle mtagil idi. Lkin mildnin binsekizyzdoksanbe senesinin nevbahrnda zirati terk eyledi. 9. Benk. sm-i mster Okugar. Sefazaryan ve Abadyan dahi denilir. Ercik nhiyesine mlhak Karagndz karyesinden olup, sinni otuz tr. Alt birderinden beincisi olup, mteallim ve ifti ve mteehhildir. 10. Hurid. sm-i mster Mezud. Hsipyan ve Kelusyan dahi denilir. Hezre karyesinden olup, sinni yirmi be ve mteehhildir. Veledi olmayp, birderlerinin ortancasdr. Talm ve sanat grmeyip, gzel Krde bilir. Dokuzuncu ve onuncu ztlar emms, yan papaz ile beraber gemilerdir.

254

HSEY N NZIM PAA

11. Ohannes. sm-i mster Serkiz. Bagdiyan ve Serkisyan dahi denilir. Hezre karyesinden olup, sinni yirmi drt gayr-i mteallim ve birderlerinin en bydr. 12. Hakop. sm-i mster Kaplan. Soumunyan ve Kidonyan dahi denilir. akmak karyesinden olup yirmi be yandadr. Gayr-i mteallim iftidir. Bunun da bir zkr veledi vardr. [321] Van'dan ran'a Giden Ermenilerin Rufeksna Yazdklar Mektbden Elde Edilenlerin Sret-i Mtercimesidir Sevgili Arak, Burann fabrikalarnda drt usta bulunup birisi esliha itir etmek zere buradan azmet etti. Birisi de yedi yz insniyyet-perver tfenk borular ve cmle edevtyla beraber daha yeni buraya gelmitir. Binen-aleyh Tanak Komitesi'nin kuvveti oktur. Bu komitenin azsndan sekiz on kii burada bulunup cmlesi de Van'a gelmek istiyorlar ve bu arzu iin yekdierlerinin ban krarlar. Dao burada cmlesinden muteber ve hnednndandr. Bu kerre insniyyet-perver tfenklerden adedi bozuk tedrik olundu. Bu tfenk yeni cd olunmutur. Sapo hasta olduu cihetle gelemedi. Yalnz Harutince ve Bulgaristan'da yzbalk rtbesini hiz olan Bedros geldiler. Bu zt yle byle lgatleri ok istiml eyledii iin burada istihz ederler. Dim sretle grhda kalmak artyla Sapo bana ok ibrm etti ki grhla beraber oraya geleyim. Bu mektubu yazdktan sonra belki Bakye giderim. Ric ederim ki Vahani gzedip elden brakmayasn. Yeni tfenkler zerinde yeni bir bayrak ve kl ve harf hasr olunmudur. Bunu ben yapmm. Beenir misin? Lkin zannetmem ki sen yaptm ii beenesin. Ne yapaym, bu kadarn ancak yapabildim. Der Bogosyann katl olunduunu iidip ok mesrr olduk. Salmast'dan tayern eden mektuplar ile bunu iln ettiler. Yaaynz. Bunlarn mdi Vanllar hakknda gyet byktr. Nevbahrda ok adam gelecek. Tfenklerin boyalarn burada yapyorlar. Eer bilmek ister iseniz sonra size yazarm. Ben Tanak Komite[si]'nin yannda kalyorum. Lkin bu hafta yeni bir oda istcr edip ben Ar oraya nakl ettik. Bizimkilerden Salmast'a yeni bir grh gelmitir. Lkin kim olduklarn bilemem. Sapo hastadr. Eslihay Arasdakes, Salmast'a gtrd. [322] Bir denk tfengi daha yoktur. Bade ez-n msyone tabr olunan tfenk kullanlacaktr. Burada i gren yalnz Rusyal Ermenilerdir. Tebrz Ermenileri bozuk bir ahlkta bulunuyorlar. Ey Arak! Ben bu nevbahrda komite grhuna gireceim. lrsem kalrsam bes yoktur. Bu hussda ister isen beni takbh et. ster isen medh et. Bana mektubu yazma unutmayasn. Bizim Kalost ran'a gidecek. Amm ne vakit gidecei mechldr. imdi benim bu tarafda adresim. Arasdakese hitben yaz. mz

ERMEN OLAYLARI TR H

255 Hakop. Mr.

Sevgili Abraham, Sizin de benim gibi Danayi - Ermoni denmekdir - Komitesi hakknda az itikdnz olduundan dolay zannediyorum ki onun kuvveti kktr. Lkin bahtiyrne ben her eyi dir'l-ayn grp ve ellerimle tayy eyleyip derk eyledim. Binen-aleyh onun hakknda size malmt veriyorum. Evvel-i emrde Salmast'a vsl olduk. Vatandalarmzdan byle kalacak bir ka gn Heftvan karyesinde geirmek zere oraya gittik. Orada Usta Panos ile Hemayak'a sul edip Hemayak' grmek istedik. Bunlarn Evebesyann hnesinde kongreleri olup bizim Tanak Komitesi'nden olduumuzu atakl Kirkor'dan anladklar cihetle bir ay kabul etmediler. Ve bizi huss bir hneye gtrerek birer birer oraya gelip bizimle grdklerinde sordular ki: Armenia Komitesi'nden olmayp Tanak Komitesi'ndensiniz yle deil mi? El-hsl akam oluncaya kadar bu misill mumelede bulundular. Ve akam oldukda burada Tanak Komitesi'nden adam vardr diyerek onlarn nezdine gidebilirsiniz dediler. Bu teklfi bize edenler ise Badesar Vavati idi. Biz kilisenin avlusuna gidip orada soukta ve talar zerinde uyumaa mecbr olduk. Bozkyann ikmetgh Murahhasahne olup, bizi grdnde hi adam yerine koymad. Karndamz sabahs Tanak Komitesi'nin azsndan bizim oraya geldiimizi anlamala bizi buldular ve yanlarna gtrdler. Bu az ise Rusyal Ermenilerden idi. te ey birder! Vatandalarmz bizi byle ksthne tard edip ayrdan olan Rusyal Ermeniler ise kabul ettiler. [323] Hemayak Efendi Heftvan'da bize tesdf ederek bizimle Karibaldi gibi vakarl bir tavrda syleyip geip gitti. Bunlar Van'a gelmek zere yola ktlar. Zannmca otuzdan ziyde, krka karb ehsdan mrekkeb olup, ekseriyeten Usta Panos'un mamltndan olan otuz bir aded tfenk ve bir ka aded revolver ve bir aded dahi beeriyyet-perver tabr olunan tfengi getirdiler. Usta Panos Tiflis'e gidip ibu beeriyyet-perver tabr olunan tfengi adamlarmz vstasyla seksen tmene, yan on drtten ziyde Osmanl altnna itir etmitir. te bu kadar senenin semeresi budur. Byk mdler ile perverde olan genlerin yedinde otuz tfenk ancak bulunur. Bunlar belki bir takm sahte szlerle sizi ifl edebilirler. Zelhazyan Mgrd' Heftvanllar mekteblerinin nzrlndan tard edip Salmast'da bulunuyordu. Orada be-tekrr Krmyan' aldatmak zere kiliseye gitti. te imdi nakl edeceim azsndan bulunduum Tanak Komitesi'nin ileri Salmast'dan Tebrz'e gidip orada iki gece Tanak azsnn nezdlerinde iki gece bulunduk. Sonra grdm ki Karabal mekreci Acemler kapmza yz alt aded beeriyyet-perver tfenk indirdiler. Ve gidip Aras nehrinin kenarlarnda bulunan yerlerden be yz altm aded beeriyyet-perver tfenk daha getirecekler. Artk bunlar itir etmek size kalr. Bunlar yapan Arasdakes isminde mehr bir ustadr ve kendisi burada bronun azsndandr. Bu zt dahi Tanak Komitesi'nin azsndan olup, hkmetin buradaki

256

HSEY N NZIM PAA

esliha byk fabrikasnda iliyor. Bu fabrikada esliha iml etmek iin cesm makineler vardr ve drt Rusyal ustalar orada dimen iliyor. Merkm Arasdakes bugn buraya gelip kendisiyle beraber bir ok tfenkler ve yeni makineler ile letler getirdi. yle ki burada bulunan bir takm beeriyyet-perver tfenklerin kundaklarn yapp bir takm noksanlarn ikml etsinler. Dalo dahi Salmast'a geldi ve beraberince epey mkemmel beeriyyet-perver tfenk getirerek bu defa Tanak grhu Van'a gtrecektir. bu mektubu yazdm esnda odamzn yannda bulunan bir odada bir denk tfenkleri hazrlyorlar. Bunlar denkler iine koyup Salmast'a oradan da Tanak grhu Van'a nakl edecektir. [324] Bizim ocuklar bunu Vahan'n grhu iin bir ka revolver almak ve nevbahrda gndermek zere Bak'ye gitmek isterim. Oraya gitmekliim mechldr. Yazm olup henz cevbn almadm. Muvaffak olabilirsem iyi olur ve size verdiim cmle malmt riydan rdir. Mektubumu Samo'yla ve cmle refklerimize ve bizim Hamparsum'a okumalsnz. Hangi taraf ister iseniz meyl edebilirsiniz. Kfdir ki aldanmayasnz. Odedisyan Efendi'yle byk byk Hemayak Efendi bizim komite Krmyan'n aleyhinde bulunur, diye sylerler. Lkin bu iftirdr. Bu defa bizim grhla beraber Bulgaristanl Bedros isminde bir gen adam geldi. Bu zt Bulgaristan'da yzba olup, vatanmzn iini ileri gtrmek zere Bulgaristan' terk etmitir. Gidip benim ismimi vererek kendisiyle grnz. Bununla beraber silh yapan bir hizmetkr dahi geldi. Bu ztn oraca ok lzmu vardr. Bir takm Ermeni sldnlar ve Dr'l-fnn kirdnndan bir takm kyller dahi geldiler. Gidip Dalo ve Bedo ile grp her ne isterseniz yapabilirsiniz, reyinize mentdur. Nevbahra kadar ok eyler olacak. Eer Bak'ye gitmee muvaffak olur isem size yazarm ve eer mektupda baka eyler sul etmek ister iseniz mektubu Vahan'a teslm edip buraya bana vermek zere filan olu knyesi ber-takarrur Kalost'a gndersin. Bu ztn komitemizin efkrna daha ziyde yakndr. F sene 1295, Tebrz'den Van'a. mz Prenefor Sevgili refkim Vahan, Salmast'dan yazdm mektubu alp almadnz bilemiyorum. Lkin ibu mektubumu alacanza emnim. Cmle mektuplarm sana hitbdr. Onlar alp shiplerine veresin. Ben imdi Tebrz'de Tanak Komitesi'nin nezdinde bulunuyorum. yazk ki pedercik bu komite benim hakkmda pedercik Krmyan gibi mdiyle aldanarak artk bizim tandmz pedercik kalmamdr. Sana ekden tenbh ederim ki ol ksth Armenia Komitesi'nden ifl olunmayasnz. bu komitenin bu kadar senelik semeresi otuz aded el ii bir denk ve bir aded beeriyyet-perver tabr olunan tfenk olabilmitir. Bunlar Van'a gtrdler. Usta Panos Rusya'ya ibu

ERMEN OLAYLARI TR H

257

beeriyyet-perver [325] tfengi azmz vstasyla on aded Osmanl liraya itir etmiti. yle ki: Tanak Komitesi'nde bu tfenkten bir aded olduu gibi kendilerinde de var diye gstersinler. Hlbuki Tanak Komitesi bu nevi tfenkten yedi yz adede mliktir ve bunlar ben bi'z-zt baka yere nakl eyledim. Bu kerre grhumuz sekiz aded beeriyyet-perver ve krk adede karb bir denk ve on be revolver getirdi. Artk bir denk tkendi. imdiden sonra gelecek beeriyyet-perver tfenk olacaktr. Buna mesrr olup Spiroya syleyiniz. Gidip Dao ve Bedo vstalaryla bunlar der denkleri itir etsin. bu beeriyyet-perver tfenk Rus Hkmeti tarafndan askire tevz olunan tfenkler nevindendir. Rufekmzdan birisi bu tfenklerden be-tekrr itir etmek zere gitmitir. Bu neviden binlerce alnabilir. Zr her taraftan dolu gibi hediyyeler yayor. Hnak Komitesi hemen olmu gibidir. Tebrz malmtndan olan sekiz aded tfenk Trklerden itir edip Van'a gnderdiler. Eer bu kerre de tutulsa iyi. Tanak Komitesi'nin ise gerek mlen ve gerek cismen byk kuvveti vardr. Eer ister ise bu dakkada bu tfenklerden Kokusta'dan Trkiye'ye nakl edebilir. Amm nevbahra kadar bunu teehhur edebilecektir. Ermeni meselesi ne oldu. stanbul ve Trabzon'da Ermenilerden byk teleft olduu hlde, henz bir semere grnmedi. Dostum bade ez-n kendimize istinden hareket etmeliyiz. Rusya Hkmeti de bu meseleden keff-i yed eyledi. Azar nehrinin yannda Hnak azsndan bazlar tutulup nezdlerinde Rus Hkmetine kar bir takm kdlar bulundu. Bunun iin imdi Rus Hkmeti tarafndan edden taharriyt vardr. Bu kpek olu kpek Hnakyan btn el ve ayaklaryla ie atlmlar ve cematimizin kann son katresine kadar dktrmek istiyorlar. Bylece i yapmak yerine bozacaklar. Ey sevgili Vahan! Kendimizi kurtaran biz olmalyz. Ayr dim ayrdr. Ayrdan bize hayr yoktur. Grhunuza muntazam bir sret veriniz ve gerek size beeriyyet-perver ve gerek her bir ey gnderilecektir. Kfdir ki Dao'ya ve Bedoya itat edesiniz. skeledeki grhlar ile rbtalarn olmaldr. Ve mkiri [326] elden brakmamalsn. ahba'ndaki grh ne olur. Eer Dikran ile beraber bu grha muntazam bir sret vermez isen vay hline. Nevbahrda ben grhumuzla beraber geleceim. imdi geliyordum. Lkin Dikran'a syle ki korkmayp kendisi iin bir grh tedrik etsin. Olmaya ki iiden geri kalsn. Ne ki yapar iseniz seran bana yaznz. Gidip imdiki grhla beraber gelen Bulgaristanl Hariton ve olu Dao ile gr. kendi grhu ile beraber grhunuz ile birle ki tarafmdan davet eyle ve yirmi kii olsa bile kanat edip grhunla birletirip ona takviyet ver. Eer Simon'un bu k da ii yoksa grhunuz ile beraber atak'a gidip nevbahra kadar ie mmreset kesb etsin. Hemiren senden beri [ye]rde olduu mnsebetle Traeni dahi grha idhl edebilirsin. Akrabanzdan skeleli Manuk'u dahi grhunuza idhl edebilirsiniz. El-hsl Kirkor ile beraber rufeky tezyd etmee aln. Menfaatine biraz sekte gelir ise bes yok. stikblde ok kazanacaksn. Ben sana ne syler isem dinlemelisin. Gidip Dao'dan revolver iste ve al. Komiteye mahss vergi koynunuzdan gitse bile

258

HSEY N NZIM PAA

esirgemeyip vermelisin. Bulutyan Corc Aa'ya syle ki Armenialarn verdii tfenk arkanda kald m, yoksa aldanm msn? Zr bu zt Armenia Komitesi azsndan olduu cihetle Salmast'da bulunduu esnda asl benimle grmedi. Vahan! Protestan cematine dildde olmayp ie dildde ol. Gayret etmelisin ki Ebrot'un grhu Tanak grhu ile birlesin. Sen dahi ol grha girmelisin. Gnderdiim mektuplar tarafmdan selmm tebl ederek shiblerine teslm etmelisin. Tekrr sana tenbh ederim ki haftada bir kerre olsun iskeledeki kk yanna gidip meclis tekl etmelisin. Senin yapacan i olmaya ki betet edip bakasna yaptrasn ve bakas gayretimizin semeresini iktitf etsin. Kyan'dan kitabn aldn m? Yoksa yok. Benim paltom on gurua bedel uyan'n yannda kalyor. Uzun ksa lakrd etmesinler. Karndayan Dikran ve sir rufek ile muhabbet zere hareket ediniz. Ve Serkiz'e syle ki sekiz guru iin arkama dt iin kendisinden ok ksmm, korkmasn. Buna bedel kendisine bir tuman yolladm. [327] Dirbogosyan'n katl olunduunu iittim ve ocuklarmz tarafndan olduuna sevindim. Eer sen byle eyler yapamaz isen hi olmazsa bu gibi adamlar grhunda bulundurmalsn. Tarafndan Azarkiline Simon ok selm syleyip de ki, tavsiye etmi olduum eyleri unutmasn. Sf-dil olduu iin kendisini ok severim. Sahak Hocaya ve Krakin'e ve Manuk'a dahi muhabbetli selm syle. mz Sitrak Hakop M. B. Mektubumun adresi tdeki tarz zere yaznz. Tebrz'de Hakoni'ye verilmek zere Baron Arasdakese Vahan pederimle muhabbet zere geinmelisiniz. Alis'e dahi selm syleyip yzn ps eyle. alcyan birderlere ve Ohannes birdere ve familyasna ve isimlerini unutmu olduum cmle muhiblere de selm syle. Baron Mardiron dahi selm syleyip ve yeni ii terk edip size ecat vaz eylesin. Eleban Asmoder imdi Salmast'dadr. Kirkoryanlarn hnedeki Muzyan'a da selm syle. K. M.yan'a da selm syleyip de ki, mterek olduum eyden yalnzca mtelezziz olmasn. Mektubumdaki tezkireyi hnemize gnder. Mnderictnda bize malm bir arky hv Arzakanik Aks-i Sad gazetesi gnderdim. zmirliyan'n makbzunu Dao'dan alasn. Tfenklerin makinesini gzel hakk etmiim. Bu marka yeni tfenkler zerine baslmtr. F sene 1295. Tebrz'den Van'a Sevgili arkadam Evakiyan Dikran, Bundan bir mh mukaddem gnderdiim mektuplar mnderictnda sizden dahi bahsetmitim. ahba'ndaki ii acaba ne yaptnz. O ie sahbetlik edersiniz. Yoksa yok. Efkrn ne hlde bulunuyor. Sbit misin? Yoksa yok. Armenia Komitesi'nin azsndan cemati aldatmaa geldiler. te bu komitenin ahvliyle kuvvetini imdi hikye ederim. Ben Salmast'da iken ibu komite grhundan bazlar

ERMEN OLAYLARI TR H

259

da burada bulunuyordu. [328] Ben bunlar ile Kutur'da grtm. Bunlar oradan bir gnde Heftvan'a vsl olabildiler. Bama rezletler kardklarn evvelki mektubumda Vahana hikye etmiim. Bunlar krk kiiden ibret olup sekiz gn orada Heftvan Mektebinin Nzr bulunan Terlemezyan Mgrd'n yannda kaldlar. Bunlar sonra benim undan bundan aldm otuz aded tfenk ile bir ka aded revolverleri kaldrlp Van'a geldiler. Bulutyan Corc Aa dahi bunlarla beraber geldi. Ey Dikran! Bu Armenia grhundan olanlar eksersi zerinde fienklik vardr ve beeriyyet-perver tfenklerden yalnz bir adede mlikdirler. Bunu da Tiflis'e gidip azmz vstasyla seksen mecdiyyeye itir etmiler idi. yle, biz de Tanak Komitesi gibi beeriyyet-perver tfenge mlikiz ve onlar kadar kuvvetimiz var diye gstersinler. Cmle m-meleklerini toplayp cemati aldatmak iin oraya geldiler, olmaya ki bunlardan aldanasnz. Terlemezyan Kirkoris'in Van'da oynad oyunu karnda da burada oynad. Lkin bunun grhu Van'a gelir gelmez Heftvan'dan hayli bir mebla ihtils edip oradan kat. Bu grh Heftvan'dan kapdan kapya dilenip geinirdi. imdi bunlardan Heftvan'da kimse gelmeyip cmlesi de Van'a geldiler. Bu grhun bu kadar senelik semeresi otuz tfenk olabilmitir. Bunlardan ou bakasnn olup bksinin bir adedi kendilerine on liraya mldir. Ben Salmast'dan Tebrz'e gelip orada iki gn kaldktan sonra yz alt aded beeriyyet-perver tfenk leylen Rusya'dan gelip ben bi'z-zt elimle eve nakl ettim. Azar nehrinin kenarndan be yz aded dahi iki gn sonra vsl olacaktr. Ben imdi Tanak Komitesi'nin komisyonu nezdinde bulunup y Rusya'da, y Bak'de ve yhd Tiflis'de kalacam. Maksadmn ne olduunu sonra yazarm. Sul edeceksin ki, Pedercik'e gtrdn tavsiye ne oldu? Teessf ederim ki bu zt hakknda biz aldanm idik. Rusya topra Pedercik'i deimi midir? Ve Pedercik eski Pedercik kalmamdr. Pedercik'den meml olunacak eyi ihtillden meml etmeliyiz. Bak ki ahba'ndaki grhu elden brakmayasn. Silha gelince, ben onu tedrik edebilirim. Bak'ye gittiimde [329] oradan size yazacam grhumuz bu defa yirmi be getirdi. Burada Rusya'dan ustalar gelip esliha tedriki iin buradan muntazam makineler ile dolu bir fabrika vardr. Nevbahrda altyz aded beeriyyet-perver gelecektir. bu mektubumu Yasagu'dan ve yhd Dao'dan ahz edip onlardan her bir eyi anlayabilirsin ve mektubunuzu onlar vstasyla gndermelisin. tiykl mektubunuza muntazr olup sizden nfi bir cevb meml ederim. Rusyal arkadamzla Vahan, yhd Ogen grebilirsin ve bunlarla grtnde mstefd olabilirsin. ahba'ndaki ii elden brakmyasn Tarafmdan Sahak ve Daniel rhiblere selm syle ve Vahan'dan Truak -brak demektir- gazetesi olup [alp] Sahak rhibe gtresin. Bir grh tekl ettiini iittiinde bil-tehr eslihay ahz edeceksin. Cevb seran vermelisin. mz Hakop M. R.

260

HSEY N NZIM PAA

Grhumuzla beraber Bulgaristanl bir Ermeni nevcivn geldi. Bu ztn ismi Bedros'dur. Bulgaristan'daki hiz olduu hretle memriyyeti terk edip vatana yardma geldi. Dao vstasyla bu zt tanyabilip bundan ok ey anlayabileceksin. Pedercik hakknda dahi malmt alabilirsin. Zr kilise'ye gidip her eye vkf olabilmidir. Baka mdle ifl olunmayasnz. Hrriyet yalnz cematin ihlline mentdur. skeleliler ve kendi grhu hakknda Vahan ile Gren Kirkor'un istedii revolverleri Rusya'ya gidip gyet ucuz itir ederek Tanak Komitesi vstasyla gndereceim. Ric ederim ki pederimle ho geinip brakmayasn ki bakalar kendisini srsn. Sevgili dostum ben senden ok ey meml ederim. Olmaya ki mdimi boa karasn. Her hlde bir grh tekl edip sergerde olasn. Cemata mahss bildiin arklar yazp Daoya veresin ki, buraya gndersin. Bu gibi arklar buraca ehemmiyet ok kesb etmidir. Benden istediler ben de [330] bunun icrsn senden taleb ederim. Fi Tebrz'den Van'a, sene 1295. mz Srha. Hakop M. Yldrm Vahan Efendi, bu mektubu Avakiyabih Dikran'a sl edesin. eron Efendi, eron hayvan burnu demektir, imdi Tebrz'de komisyonumuzun nezdinde bulunuyorum. Size malmdur ki ben orada bulunduum esnda maksadm orada komisyonda ketm eyledim. yle ki buradaki komisyon tarafndan esliha itir etmek hussunda muvenet bulmak zere oradan bir tavsiye alamadm. Buradaki komisyon iktizsndan muveneti vaad ediyor. Bu artla ki akeyi kendisi verip ucuz bah ile revolver itir edecek ve Van'a gnderip, yle ki istedii Kalbon tabr olunan revolver buradan Van'a dein iki buuk Osmanl liraya mal olur. Biz evvel revolverleri gnderip sonra akesini taleb ederiz. bildirik tabr olunan revolverin al cinsi Van'a dein bir liraya mal olur. Vahan'a syle ki kymetlerini gerek iskeledeki grhlara ve gerek baka tliblere beyn etsin. yle ki bade akeyi onlardan isteyelim. Binen-aleyh ey sevgili eron, bizim iin bir tavsiye almak zere Vahan ile beraber oradaki komisyona mrcaat etmelisiniz. yle ki, burada komisyon emn olsun ki ben refklerim iin esliha almak maksadyla buraya gelmiim. Bu tavsiyenmeyi Bedo'ya dahi imz ettirip mektupla beraber doruca Papayanc'a gndermelisiniz. Callid Efendi, Evvel size beyn ederim ki, ben imdi Tebrz'deki komisyon nezdinde bulunuyorum. Tarafmzdan Agakimyan Dao'ya [331] yazlan mektubu Dao burada bulunduu cihetle Heftvan'da bulunan Bakazar Panic Haatur Efendi'ye verdim. Ve merkmdan bir tavsiyenme alp Tebrz'de bulunan Papayanc'a gtrdm ve Van'daki komisyondan benim iin bir tavsiye gelinceye dein nezdinde kalp tayn etmek zere kendime senden kabul olundum. Bu tavsiye gelir ise Tebrz'deki

ERMEN OLAYLARI TR H

261

komisyon muvenetiyle Van'daki Hakop Efendi'nin grhundan kudreti olan az tarafndan itir olunmak zere gyet ucuz satn alnabilir. Zten ol az buna tlib olup Hakop Efendi'yi buraya gndermiler. yle ki, kymetlerini anlayp kendilerine bildirirsin. Slimen senden yazm olduum mektuplarda bildirdiim gibi byk kalyon tabr olunan revolver Van'a dein iki buuk lira ve k ise bir liraya mal olur. Zannmca size de malmdur ki bazlar bunlar benden istediler. Bin-bern bu mektup ducyan Vahan Efendi'ye hitb olup, mazrf mektubu adkdan sonra Vahan'a gtrmelisin. Ve merkmla her ne ki iktiz eder ise mzkere eyledikden sonra Bedo tarafndan mmz bizim iin bir tavsiyenme almalsn. Yan Bedo demeli ki, bunlar refkleri iin esliha itir etmek maksadyla ran'a gelmilerdir. Zr Bedo'nun imzsndan mad burada bakasnn imzs makbl deildir. te byle olduu hlde ucuz bah ile esliha satn almak hussunda bize muvenet edecekler. Bu misill bir tavsiye mutlaka gndermelisiniz. yle ki, buradaki komisyon tarafndan bir tavsiyenme alp Rusya'ya gidelim. Ve orada istifde edelim. Sevgili arkadam Marko Sifanc Margar Efendi, Sizinli grmeksizin mufrakat ettiimi afv buyurunuz. Bes yok. Zr kalbimiz bir olup yekdiere hem-efkrz. Naslsnz, ie devm ediyor musunuz? Yoksa keff-i yed etmiseniz meml ederim ki bu ie an-sammi'l-kalb merbt olduunuz hlde ondan keff-i yed etmeyeceksiniz. Kaviyyen itikd etmelisiniz ki imdi Tanak [332] Komitesi'nin kuvveti byk olup, Van iin cn-siprne almaktadr. Binen-aleyh arzu ederim ki grhlar tezyd edip Varto ve Birop iin de huss grhlar tedrik edesiniz. ok esliha vardr. yi esliha ise ksmen imdi ve ksmen nevbahrda gnderilecekdir. Her hussda Dao'ya ve Bedo'ya yardm ediniz. Zr bunlar gayet fedkrne alyorlar. Ben imdilik Tebrz'de olup, bu k Rusya'da geirmek zere Bak'ye gitmek istiyorum. Orada ale'l-huss Rusya'nn baka cihetlerinden revolverler gyet ucuz, yan Van'da on mecdye satlr bir revolver orada mecdye itir olunabilir olduundan, grhumuzun Varto'a ve Sirop ve Vano'ya ve sirlere iktiz eder ise grp beendiimi alp nevbahrda gndereceim. Kaznin tabr olunan byk ve al bir revolver iki Osmanl lira ile oraya kadar gelebilir. Eer itir etmek ister iseniz Bedo tarafndan bana yazlmak zere kendisine mrcaat ediniz. Byle olduu hlde komitemizin muveneti yhd vstasyla gyet ucuz itir edip gnderebileceim. Vahan'a olan muhabbetinize sbit olup, her ne ki yapmak ister iseniz mzkere etdikden sonra yapmalsnz. Ve ara sra bana mektup yazmay da htrdan karmayasnz. Coc Aa'nn ve Sinekerim'in grhlar da elbet taht- himyenizde bulunuyorlar. Zr onlarn by sizsiniz. Size sylediimi onlara da syleyiniz. Ve siz meclis iin gittiiniz srada onlar da dim beraber gtrmelisiniz. yle ki, komitemizden incinecek bir sebebleri olmasn. Ey sevgili dostum Margar Efendi, tarafmdan cmle rufekmza hsseten selm syleyiniz. Yan Varto'a ve Sirop'a ve Vano'ya ve Bogos'a ve isimlerini unutmu olduum cmle arkadalarmza, eer yeniden az tedrik etmi iseniz onlara da selm syleyip ka

262

HSEY N NZIM PAA

ehsdan ibret olduunu bana yaznz. Bana mektup yazmak istediinizde bana gnderilmek zere Vahan'a teslm ediniz. F sene 1295, Tebrz'den Van'a. mz Hakop. M. Badasaryan Yldrm [333] Vanl Olup Bir Mddetden Beri Amerika'da Bulunan Vanl Aikyan Sahak Nm ahs Tarafndan Van'da Birderleri Manuk ve Karabet'e Gnderilen Ermeniyy'l- bre Mektubun Tercmesi Sretidir 8 ubat sene 1896 mld Amerika'da kin Serkiz Falisd'e, Hrmetli birderlerim Aikyan Manuk ve Karabet Efendiler, Evvel ahvlinizi sul edip meml ederim ki cmle ehibb ve familyanzla beraber shhat ve fiyettesiniz. Sevgili efendiler, bir aydan beri sizden bir mektup alamadmdan ahvlinizden b-haber olduumu elbette der-htr edebilirsiniz. Belki bu hussda yn- takbh benim. Zr siz beni fermu etmi olduunuz hlde ahvlinize dir sizden malmt taleb ediyorum. Belki dersiniz ki: Biz el-yevm mrmzde asl grmemi olduumuz bir elem ve mihnetle bulunuyoruz. Bu hussda hakknz vardr. Zr bugn deil ki yalnz siz, cmle milletdalarmz bu elem ve mihnet iinde bulunuyorlar. Hele sizinki haffdir. Zr siz yalnz havf ve dehetle muhtsiniz. Hi dnyor musunuz ki biz de burada hl-i buhrnnz iitmekle gyet muzdarib oluyoruz. Acaba efkrnz beni szn edip helk etmek midir? Belki istiyorsunuz ki ben dne dne ldraym ve siz kurtulasnz. Eer Ermenistan'n imdiki hl-i buhrnn kaleme almak derecesince ecatnz yoksa msade buyurunuz ki ben onu kaleme alaym. Size yle cmleler, yle havdisler yazarm ki, onlarn her bir harfi sizi canlandrp ve btn haytnz tahrk edip ruhsrnza gl goncalar nmyn eylesin. Lkin eyvh! Ben size bde-i meserret verecek yerde bde-i hzn verebilirim. Ve ruhsrnza gl ibtihc serpmee bedel hr- kederi serpebilirim. Ve isterim ki, cmle ehibb ve akrbamz da bundan hisse-mend olsun. [334] Ey Ermenistan'n mtemli evld, siz benden gzel tasvrler ve mferrah manzaralar meml eylediiniz hlde ben size ametli hzn-engz sretler gsteririm. Ey Ermeniler, biz dahi gler yzl ve ferah gnll olarak gyili ve gl-gn bir sehere mterakkb ve hayt-bah bir emsin berrak ziylarn selmlama md eder iken gurba yaklam bir emsin soluk ziylarn grdk ve imdi ise bir zulmet-i deycr bizi ihta eylemidir. Bu satrlar yazdm esnda kalemim parmaklarmdan kamak istiyor ve elim uyuuyor. Zr vasf edeceim manzaralar dehet-engz olup, gren gzler havflarndan yz stne dp baygn bir hle giriftr olurlar. Bir seneden ziyde Sasonu alayp gzlerimizin tuzlu yalarndan gayret ve zahmetle atmz cedvellere aktarak mdvar idik ki an-karb

ERMEN OLAYLARI TR H

263

istirhata mazhar olabileceiz. Lkin ek-i emnmz merhametsiz Sultann yakc gnein ziylarndan buhra tebeddl edip bamz zerine aslm grleyen bulutlar ittihz eyledi. Ve bamza sikalar yad. Bu sikalar Ermenilerin himye ve siper-i berkden hl kiliselerini ve konaklarn ve mesken ve mevlarn yakp vrn eyledi ve her yerde harbiyyet eserini brakd. imdi Ermeniler bir bayku gibi enkz zerine oturup kendi emetli gnlerini derin derin alamakdadr. Dvel tarafndan takdm olunan slht notasn Sultan imzlamdr diye her tarafdan kede olunan telgraflar havdisini aldmzda zulmet-i kalbiyyemiz soluka yanan bir mealeden biraz def oldu. Lkin alt vilyetde icr olunacak slhta kaviyyen mdvar iken grlen ve sikal gnlere tesdf ettik ve meserret-bah saatlere ve ezhr ile mzeyyen bir nevbahra mterakkb olduumuz hlde ezhr ve yaprakdan hl bir sonbahra rast geldik. Ha ha, Trkiye'de slht m? Ol Trkiye'de ki ba zerine mhlik melikeyi gtrmektedir. Ol Trkiye ki azndan ate ve alev pskrr ve sefl Ermenilerin teri semeresi olan mahslt omuzlar zerine alp hzl tayern etmekdedir. Ey muhibler bugn Trkiye'de yalnz iki ehir vardr ki gasb u grata, hark harbiyyete ve cebr cefya ve katl kahra ve her nevi azba ve hakrete dr olmad. Bu ehirlerden birisi Tokad ve dieri meskn olduunuz ehirdir. Bunlardan mad mutaassb ve rks Trklerin gasb- vahiynesine uramam hi bir ehir ve karye yokdur. Evet Trk, Ermeni masm bkirelerinin [335] ve nev-civnlarnn kann iin iin iti. Ve himyesiz Ermenilerin bana dnyada iitilmemi ve emsli grlmemi felketler getirdi. Ve hele bir ok felketler dahi karmak efkrndadr. Acaba bir gn olacak m ki biz ahz- sr edelim. nallh olacakdr. Ve ol gn yakndr. te bugnde bile Zeytun, ol kahraman Zeytun intikmn almaktadr. te bugn Zeytun ftht bayran ap byk amata ve grlt ile Sultana kar muhrebe etmektedir. te bugn Trk askeri Zeytunlular tarafndan esr olduklar cihetle Sultan, gazbndan teninin etlerini yer. Ve resiz kalarak Avrupa hkmetlerinin mdhalesini istid eyledi. Alak Avrupallar ise Sultann ibu istidsn kabul edip Zeytunlular tuzaa drmek istiyorlar. Lkin biz kaviyyen meml ederiz ki Zeytunlular bunlara kni olmayacaklar. Sefl Ermenistan evldnn enn fign gklerde bile grlmekde iken Avrupa hkmetleri derin uykuda horluyorlar idi. Yhd bir ka tabaka beyaz kdlar karalamakla itigl ediyorlar idi. Ve yhd bir ka n-bec teklfi meydana karmakla iktif edip ve yekdieriyle mcdeleye tutulup Trk'e vakit verdiler ki, iini iyice grsn. imdi ise Zeytun'da bir kvlcmn alevlenmesini grdklerinde tela dp ol alevi sndrmek istiyorlar. Zr iyi bilirler ki bu gr Ermeni meselesinde byk ormanlar tutuacakdr. Eer o alak hkmetler bu atei seran sndrmee muvaffak olmazlar ise bu alev btn Avrupa'ya intir edip tututuracakdr. Avrupa hkmetleri iyi bilirler ki Ermeni meselesi kendileri hakknda hayt ve memt derecesince bir meseledir. Eer Trkiye'den bu meseleyi seran ref eylemee muvaffak olamazlar ise, bu yzden

264

HSEY N NZIM PAA

kendilerine de mhlik bir tehlike zuhr edecekdir. Her ne kadar bugn Rusya Hkmeti Trkiye'yi himye edip ve hiddetini Sultann hiddetine verip Ermenileri mahv etmek zere Dersadet'e bir takm talmt gnderir ise de maksadna mazhar olamayacakdr. Kazanaca trh-i ummde meln bir eser brakmakdr. Eer bugn Trkden ziyde byk bir dmanmz var ise o da Rusya Hkmetidir. Sefl Ermeni hangi bir derdini alasn. Hangi bir dmana mukvemet etsin. Hangi birinin merhametsizliini zikr eylesin. Ve hangi birinin kzib ve sahte Hristiyanlnn vaadlerine inansn. Ve hangi birinin tahkr ve istihzsna dayansn. Ermenilerin bana her tarafdan tekdrt ve hakrt yayor. [336] Lkin Ermeniler buna tahamml edip kaviyyen meml ederler ki, bir gn ftht kazanacaklardr. Zr Ermenilerin mdi deil ki vicdnsz Hristiyan hkmetler ill kendi el ve kllar zerinedir. Evet mdimiz yalnz Ermeni cemat kalmdr. Ermenilerin hukkunu kendilerinden baka kimse muhfaza etmeyecekdir. Kendi devrilmi tahtlarn Ermeniler kaldrabilecekdir. Ve kanlaryla her eyi temizleyeceklerdir. te bu hussda Zeytun bize byk bir dell ve isbtdr. Zr Ermenilerin kann ien hal'l-kaddr bir hkmet-i ecne mukvemet etmektedir. Zeytunlu birderlerimiz tarafndan intikmmzn alnmas bizim iin byk bir erefdir. Biz de onlardan ibret alp ahz- sr edeceiz. Evet bu nevbahrda cmle Ermenistan intikm diye baracakdr. Ne mutlu ona ki, milletine sdk olarak mukaddes vezifini icr etmek zere silh tutup meydana yryecekdir. Ecddmz byle mukaddes vezifini ok asrdan beri unutmu olduklar ve bunun iin trihde lekeli bir eser brakm olduklar hlde biz onlara imtisl etmeyip bu gibi bir deneti kabul etmeyeceiz. ll silh elde olarak ve lm ve yhd hrriyyet diye bararak meydn- muhrebeye koacaz. Bu srada dmanmz kudursun ve istedii kadar barp arsn. Artk kimse kendisini dinlemeyecekdir. te bu mnsebetle tdeki arky yazp gnderdim: Hrriyyet, Yhd lm Ey benim gzel sevgili vatanm, Sen dikenler iinde gle benzersin. Hznl yreinden h u enn kyor. Keder ve mtemli mrn ihta etmidir. 2 Fignndan vicdanszlar bile merhamete geliyorlar. Ya ec Ermeniler buna nasl tahamml ediyorlar? te sefl vatanmz muhabbet kuvvetiyle bana yardma yetiiniz diye Szn bize hitb edip yalvarmaktadr. 3 Vatanmzn fignndan aks eden sad

ERMEN OLAYLARI TR H

265

Bizi uyandrp rikkate getirmez mi? yle ise Ermenilerin erefi olan hrriyyet-perver Ermeniler, Muhabbetinizle vatanmza hm olunuz. 4 [337] Eer Vartan gibi ec yreimiz var ise, Daha ne duruyoruz haydi ileri gidelim. Kalb ve kanmzdan mteharrik olup ve merhametsiz, Ve alak Trklerin barbarlna kar yryp gidelim 5 Ermenistan l-yenkat alayp, Fign da ve ta bile merhamete getirir. Bu fign tahkr etmek iin, Tatan berk bir yreimiz olmaldr. 6 Esr kalmak bizim iin artk byk aybdr. Ey kahraman Ermeniler artk uyanmalsnz. Ve hissiyytnzdan tevk olunup, Kln ve esliha ile alak Trke kar yrynz. 7 Y Rabb, kalbimize ecat ilk eyle, yle ki ismimiz ebeden parlasn. Trklerin top ve tfenkleri hi olacak, Eer biz muhabbetle ittifk eder isek. 8 Bil-havf ileri varalm. Vatanmzn rhlu muhabbeti silhmz olsun. Ve hedef-i maksadmz, Ermenistan'n hrriyyeti yhd lm olsun. 9 yle ise Ermeni bayran aalm. Ermenilie yeni rh ve yeni hayt verelim. Evet Ermenilerin mdi yalnz hrriyyet, yhd helkdr. Ermenilerin parolas yalnz bu olacakdr. Ermeniler bu parola ile y madm, yhd ihy olacakdr. Bizim iin bundan gayr parola intihb etmek gayr-i mmkndr. Zr bade ez-n Ermenilerin Trkler ile muhabbet zere geinmesi gayr-i mmkndr. Bir ka sene evvel tahamml ettikleri gibi bade ez-n Trklerin hakret ve sitemlerine tahamml

266

HSEY N NZIM PAA

edemeyeceklerdir. Ermeni sefk-i deme melf olup, artk esrete tahamml edemez. Hrriyyet tohumunu Ermeni nev-civnlarnn kalbinde nev nem edip kklenmidir. Ve hrriyyet Ermeni kanyla birlemidir. Ey birderler, dim ihtirzda bulunup hi kimseye itimdnz olmasn. Gerek Trk olsun ve gerek [338] en mutemed ve sevgili memr olsun, eer hayt sever iseniz haytnz yalnz eslihada bulabilirsiniz. Kni olmalsnz ki ge ve erken orada dahi bu gibi bir vukt zuhr edecekdir. Ve bu vukt Erzurum ve Trabzon ve sir yerle'de zuhr eden ve vahetli vuktdan daha edd olacakdr. Zr Ermenistan'da Van gibi mteaddid Ermeniler ile meskn baka bir yer olmadndan Trk Hkmeti eer kbil olsa en byk gazabn Van Ermenileri zerine dkecekdir. Binen-aleyh size nashat ederim ki esliha tedrik etmelisiniz. Zr haytnz esliha iledir. Az-ok silh bulunan yerlerde Ermeniler mutazarrr olmular ise de dman dahi az-ok mutazarrr edebilmiler, yalnz Harput Ermenileri dmana hi mukvemet etmeksizin her eyi kabul etmiler, yan hak dne gelmiler ve ryn ve a olarak yalnz haytlarn kurtarabilmiler, lkin bu haytda kaht ve bir de kurban gidecekdir. Tebdl-i mezheb kendilerini kurtaramayacakdr. Milletimiz ise bunlara bir hine bakar gibi bakyor. Asl mesele-i tarkatdan her ne kadar inhirf etdim ise afvnz dilerim. Acab bana mektup yazmadnzn sebebini anlayabilir miyim? ster iseniz yaznz ister yazmaynz; ben size, bana mektup yaznz diye dim tekrr edeceim. Haci Manacakan dahi hakknzda bana hi bir ey yazmyor. Belki yazmasn diye kendisine tenbh etmisiniz. Bes yok, siz sa olunuz. Size bunu tebr ederim ki, eer bir mni olmaz ise bir ka aydan sonra sizi grmek sadetine nil olacam. Eer Allah myesser eder ise bu dakkada bile yola kma gyet arzu ediyorum. Lkin imdilik biraz mkillerim vardr. Muhabbetimi cmle dostlarma tebl buyurunuz. mz Birderiniz Sahak Aikyan [339] Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 10 Haziran Sene 1312 Trih ve Yz Drt Numaral Tezkirenin Sretidir Hdise-i malmeye dir Van vilyetinden ahren alnan iki kta ifreli telgrafnmenin dahi sret-i mahlleleri Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle leffen savb- sm-i nezret-penhlerine tesyr edilmi olmala. Sretdir

ERMEN OLAYLARI TR H

267

Dnk gn kasaba ve bahelerin etrfna gelmi olan areti, Sadeddin Paa Hazretleri bi'z-zt giderek icr-y nesyih ile ide eylemidi. Bu gece saat yedide Ermenilerin bir takm bahelik cihetinde mfreze-i askeriyyeden birisinin etrfn sarmlar ise de def edilmi ve sonra tehassun ettikleri mstahkem hneden dahi karlm daha baka mteaddid hnelerde bir hayli ekiy olup, ate etmekde olduklarndan hl muhrebe devm ediyor. Bura erkn- harbiyye yzbas daha bir zbit ile bir ka nefer mecrh, nefer de ehd olmudur. Pa-y mrun-ileyh bu ciheti de mkil iken dnk gn avdet ettirilen ekrdn gece vuktn iitip avdetle baheliin dier bir cihetinden, orann Ermeni mahalleleri arasna girmek, fedler bunlarn da etrfn tutup taht- muhsaraya aldklar haber alnmala pa-y mrun-ileyh ve kumandan paalarla imdi de azmet eyledii arz olunur. F 8 Haziran sene 1312. Van Vlisi Nzm Sretdir Bugnk vuktn bir ksm evvelce takdm klnan telgrafla arz klnmd. Sadeddin Paa Hazretleri ekiy tarafndan muhsara edilen airi tahls eylemi ise de, fakat ekiynn ald kuvvet ve crete binen tehassun ettii hnelerden tard ve def ettikce hneden hneye mrrla siper arkasndan ve ahlye ate ve arbede akama kadar devm eylemidir. Ekiy grd tazyk zerine terk eyledii hnelere ate verip ktndan, bu srada bir takm hneler de muhterik olarak askerin arkasn takben hod-be-hod gitmi ve ekiynn kurunu altna [340] sokulmu olan ahl-i slmiyyeden tahmnen altm nfs ehd ve yetmi kadar da mecrh olmudur. Kasabann ekil ve rengi det bir muhrebe hlini gsterip her taraf artm ve ahlce galeyn heyecn tezyd ve nihyet askir-i hne ekiy tarafndan tutulmu olan caddeden tahliyeye muvaffakiyyetle ve ekiy da balarn mntehsnda bulunan dier Ermeni mahallelerine ekilmekle, akam olmudur. Ekiy iinde Rusya erkes ahlsi kyfetinde bir ok adamlar grlm olmasna nazaran yeniden imdd alm ve yhd kendilerine mahss olarak saklam olduklar elbisesini giyip meydana kmlardr. Bugnk mehdt ve kefiyytda, ekiynn gerek esliha ve gerek talm ve terbiyece mkemmel olduklar ve sret-i hlin ve planlarnn bir sret-i mhirnede vaktiyle tertb etmi bulunduklar tezhr etmidir. Mlhaktdan alnan irtda Erci ve dilcevz kasabalarndaki riler bir takm teleft ve hasratla tekl edilmi ise de mezkr karyelerce ve gerek merkez karyelerince ekrdn hcmlarnn devm anlalm ve Karegn kazsndan malmt alnamad cihetle oraca olan ri ve hl ve netce kesb eyledii bildirilmemidir. Askir-i hne mevcdu merkezin syiini bile temne kf olamadndan, mlhaktda cb kadar askir-i hne bulundurulamamaktadr. Seran Van'a yetitirilmesi

268

HSEY N NZIM PAA

fermn buyurulan taburlar daha gelmedii gibi, bir haftaya kadar dahi gelmesi meml olmad arz olunur. Fermn. F 8 Haziran sene 1312. Van Vlisi Nzm [341] Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 10 Haziran Sene 1312 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Mays'n otuz birinci gn Ermeniler dkknlarn amayp hneleri dernunda ve damlarnda mazgal ve tabya yaparak umm ahl-i slmiyye ve askir-i hne zerine doru dokuz gnden beri vuk bulan muhrebede slmdan yz yirmi drt ehd ve iki yz elli be mecrh ve Ermeniden yz elli alt vefeyt ve daha mecrh ve teleft var ise de Van etrf dank olmas ve Ermeni mahallt ierisine henz girilememesi hasebiyle tammiyle anlalamadndan, bade vuk bulacak tahkkt netcesinin mikdr arz klnacandan, imdilik vukt olarak arz olunur. Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden b-Tahrrt Gnderilen Evrk- Muzrra Sretidir Ermeni htill Muhidlerin Van'da Olan Merkez Komitenin Dhil Knnnmesi: F Knn- sn sene 1896. Birinci bend : bu Muhede Komitesi'nin her bir azsnn vazfesi, komitenin mebdsini vaz etmekdir. Yan beher az umm iin ve umm ferd iin alp fedkrlk ve msvt ve ihtill vaz etmelidir. yle ki, her bir az refki ve ahlnin mukaddes kaziyyesi iin terk-i hayt eylemee mheyy bulunsun. kinci bend : Komitenin tekli aznn zevi'l-iktidrdan her birisi Muhede Komitesi'nin efkrn ve Ermenilerin meyl-i ihtillsini vaz edecekdir. Ve her bir ahsn ahlk ve istidd- kbiliyytn tedkk eyleyip komite iin az tedrik etmeli. nc bend : Aznn adedi sekizden otuz ikiye bli olduu hlde r-y hafiyye ile kendileri iin res-i grh intihb etmelidir. Drdnc bend : Yeni tekl olunan grh evvel-i emrde komite knnnmesinin ahkmn kabul edip ve en ekall bir, yhd iki ay mtemdiyen ketm-i esrrda kesb-i mmrese eyledikden sonra komite azlna kabul olunabilir ve yeni dhil olan her bir grh istintk olunup netce-i istintk komitenin ube meclisine tebl olunur.

ERMEN OLAYLARI TR H

269

Beinci bend : Grhun ve grh resinin vezifi bunlar: muhribler ve vizler ve klavuzlar ve ale'l-huss komite iin elzem olan vesiti tedrik edenlerdir. Altnc bend : Grh resi nif'l-beyn vezifden mad vazfe-i mesliyyeti dahi iltizm edecekdir. Yan kendi zr-i idresinde olan grha ube meclisinin ve res-i grh meclisinin karrlarn komite grhuna tebl edecekdir. [342] Ve kendi tarafndan dahi grha mahss mesil ve malmt ube meclisine takdm edecekdir. Yedinci bend : Res-i grh mmkn olduu mertebe kendi grhuna komitenin cerdesi ve ketebe levzmt sl etmee almaldr. Bundan mad esliha istimline bi'z-zt kesb-i mmrese edip kendi grhunu dahi buna talm etmelidir. Bunun iin dikkat olunmal ki res-i grh fedkr ve terakkiyt-perver olsun. yle ki grhu kendisine imtisl etsin. Sekizinci bend : Her bir grhun vazfe-i nakdiyyesi olup ed edecei nukdu be-heme-hl her ay iktidrna gre kendisinden tahsl olunacakdr. Dokuzuncu bend : Be-her grh kendi mesrift- dhiliyyesini f eyledikden sonra bksini meclis ube sandna gnderecekdir. Onuncu bend : ube meclisi ayda bir defa fevka'l-de bir hussda kendisine id sanda ve res-i grh meclisine hesb verilmelidir. Onbirinci bend : Her bir grh keml-i sadkatle gyet ketm- esrr olmaldr. Maa-m-fh yle esrr vardr ki bilmesi yalnz res-i grhun hakkdr. Onikinci bend : Her bir grh kendi ve resi yalnz esbb- hakkiyyeye ibtinen tebdl edebilir ve res dahi istif etmek istediinde kez bu gibi esbb- hakkiyyeye ibtinen istif edebilecekdir. Ve bu iki huss da dahi maslahat tahkk olunmak zere ube meclisine bildirmelidir. Eer bu grhun azs baka bir grha nakil ve yhd istif etmek ister ise esbb- mcibesini kendi grhuna bi'l-arz, ol grh tahkktn icr edecekdir. Onnc bend : Her bir grha kendisine mahss resden mad baka bir res dahi intihb etmee msade olunamaz. Zr byle olduu hlde resler frka peyd edip mstakllen hareket edecekler ve bundan komite hukkuna sekte gelip bir takm zrr husle gelecek ve tefrk-i grh olduu srada aznn adedi noksan bulunursa msade olunabilir. [343] Ondrdnc bend : Grhlar miynnda itik, yhd karklk zuhr eder ise grh bi'z-zt mtekleri telf-i zt'l-beyn etmee muhibbne almaldr. Ve eer bununla muvaffak olamaz ise ube meclisine mrcaat etmelidir.

270

HSEY N NZIM PAA

Onbeinci bend : nif'l-beyn cmle ileri grmek zere her bir grh on be gnde bir defa akd-i meclis etmelidir. Onaltnc bend : Komite knnnmesinin ahkmna tevfkan muhkeme etmek ube meclisinin hakkdr. Ve bu meclisin muhkemesine birer az ilk olunur. Onyedinci bend : Komitenin her bir azs ahkm- knniyyeyi py-ml ederek s-i hareketde bulunup ol hareketi defa tekrr eder ise az olmak hakkndan mahrm klnr. Mahrm klndkdan sonra slh- hl eder ise tekrr azla kabul olunabilir. Onsekizinci bend : Olabilir ki bir aznn iledii kusru ol derece ar olur ki hemen birinci defada bir daha kabul olunmamak artyla tard olunur. Yhd cinyeti ol derece byk olur ki idma mahkm olunur. Ondokuzuncu bend : Baka bir komite, yhd az muhede komitesinden ine yhd malmt almak ister ise dorudan doru ube meclisine mrcaat etmeli. Zr bu meclisden mad bu gibi marzta cevb vermek hi bir meclis ve aznn hak ve selhiyyeti yokdur. Bundan baka sir bir komite azsnn Muhede Komitesi'nin grhuna girip karklk zuhra getirmeye ve esrrn meydana karmaa hakk yokdur. Eer be-heme-hl muhede komitesinin grhlarndan birisine hazr bulunmaa mecbr olur ise evvel-i emrde grh resine, yhd ube meclisine bi'l-mrcaa ruhsat almaldr. Yirminci bend : bu kaziyye-i ihtilliyyeyi kuvveden file getirmek zere drt meclis intihb olunmudur. Yan meclis-i grh ve meclis-i ube ve meclis-i rues ve meclis-i umm. Meclis-i ube vezifinden blda bahs olunmu olup, tde dier meclisin vezifinden bahs edeceiz. Yirmibirinci bend : Grh- res meclisine evvelden tahkkt ilk olunan cmle grh resi dhildirler. Grh- res meclisinin hukku hemen tdekidir. Yan grhlara mahss dhil ileri grmek ve grhlardan arz olunan mesili [344] grh resi meclisinde tahkk etmek. te bylece cmle grhlara ahvl-i grh reisi meclisinde beyn olunmu olur. Grh- res meclisinin ube meclisi ile alkas olduu cihetle o meclisden talmt ve usl bi'l-ahz iktiz etdikce grhlara verir. Ve kendi tarafndan ube meclisine mesil arz eder. Ve ube meclisinin hesbt- nakdiyyesine ve sir ahvline vkf olur. Byle bi'l-mukbele alka-i ihtillde mutlaka mstelzim-i terakkiyt olur. Zr yek-dierine muiddi olurlar. Grh resi meclisi be-her yirmi, yhd yirmi be gnde akd olunacakdr. Yirmiikinci bend : ube meclisi, meclis-i umm tarafndan intihb olunmu olduundan, murahhas- mutlak sfatn hizdir. Bu meclise Trkiye

ERMEN OLAYLARI TR H

271

Ermenistannda ve oradan hric-i huddda bulunan cmle komiteler ve komite sandklar merbtdurlar. En mhim ilerin netce-i karr buna mahssdur. Ve cmle komite azs sret-i mutlakada bu meclisin karrlarna tbidirler. Yirminc bend : ube meclisinin devri bir sene olup, bu devrin inkzsndan sonra tekrr intihb icr olunur. Ve bunun intihb tdeki tarz zere olur. Yan kall'l-aded murahhasn intihb olunup bunlar ube meclisinin azsn intihb edecekler; bu art-ile ki intihblarn adedi intihbclarn adedinin nsf kadar, yhd nsfndan az olmamal. Bu murahhasn miynnda bulunmayan grh resi dahi intihb olunabilir. Yirmidrdnc bend : Gerek ube meclisi cmle aznn ve cmle grh reslerinin meclis-i umm ile alkas olup, ube meclisinin intihb ve tasdki kendisine mahssdur. Meclis-i umm inikdnn mukannin olmas aznn ksmndan iki ksmnn hazr bulunmasna mtevakkfdr. Meclis-i umm bir sene zarfnda iki, yhd defa tecemmu edebilir. Byle bir vakann muteber ve ehemm olduu mutlaka musaddak olmal ve bu meclisin her inikd merkez komite tarafndan tasdk olunmaldr. [345] Yirmibeinci bend : Kaz idreleri muhedemizin merkez komitenin haberdr olmasyla mdebbirler, yhd komisyonlar olup, bu idreler komite knnnmesinin verdii msadesine tevfkan kendi taraflarndan intihb olunan mebsn merkez komitesine idhl edebilirler ve kazlarda heyet-i mebseye mstehak ehs bulunmad hlde ehirlileri intihb edebilirler ve bunlar kazlarn fevid-i dilnesini muhfaza edecekler. in ehemmiyeti nazar- dikkate alnarak mebsnn mikdrn ona gre tayn etmelidir. Yirmialtnc bend : Bu gibi idreler, yhd komisyonlar ahkm- knnnmeye tevfkan ube meclisine merbt olunduklar hlde, ube meclisi meclis-i merkez heyetini kesb eder. Yirmiyedinci bend : Ermeni ihtill muhedesi komitelere ve kaz idrelerine meccnen esliha tevz edip onlar dahi taraflarndan ol eslihay grhlara ve rf tarafgrlerine vereceklerdir. Her nerede ki ahl tehlikede bulunur ve mhim i vardr, oraya dahi esliha gnderilecekdir. Eslihann meccnen tevz olunmasndan maksad her bir komite ve kaz idrelerinin dier komitelere hn-i iktizsnda yardma yetimee borlu olmasdr. Bir silh zyi vey fruht olunur ise grh, yhd az byk mesliyyete ilk olunur. Ve hakknda s-i zan celb ettiinden mad zyi olunan silhn bedelini iki kat olarak tazmn edecekdir. Muhede tarafnda meccnen esliha alacaz diye mid-vr olup baka bir vsta ile esliha ele getirmek hussunda kaytsz olmamaldr. Bir grhun, yhd aznn iktidr var iken gerek yedinde ve gerek hudddan

272

HSEY N NZIM PAA

hric mahallerde kendilerine mahss olmak artyla esliha ele getirmee almaldr. Yirmisekizinci bend : d meseleler azdan ekseriyyetinin ittifkyla hallolunup ar ve mhim meseleler, mesel meclis-i umm cem etmek ve ube meclisi fesh ve ilg eylemek gibi meseleler aznn ksmndan iki ksmnn ittifkyla hallolunabilir. [346] Yirmidokuzuncu bend : bu ihtill komitesi tarafndan mkft olmayp komite az[sn]dan bazlar haytlarn ve bazlar emlk ve emvlini fed etmelidirler. Bu cmle fedkrlklar menfi-i ummiyye ve mukaddes iin uruna olmaldr. Teessf olunur ki henz iimizde meyl-i mkft grnmektedir. Bu gibi bir kusru yeniden olarak def etmeli, yoksa iimizin azametine sekte verir. Otuzuncu bend : bu knnnme Van'daki merkez komitesi tarafndan tasdk olunup Van'da bulunan cmle komite azs buna ittib etmee mecbrdurlar. Ve senede bir kerre nazar- dikkate alnp tebeddlt- essiyye, yhd tenkht ve yhd ilve olabilir. Aslna mutbkdr. Zerohi'nin Cebinden Zuhr Eden Evrk Millet kurban Rusyal birderim Petros Efendiye, Ermenilerin sefl ve metrk hli zannmca size malmdur. Ey necb ve muhabbet ateiyle yanan ec dem. Sahhan iliyoruz, lkin beyhde bir bel dem Ermeni milletinin yek-diere kar ettii fenlklar vasf etse idi byk bir kitb olurdu. Lkin teessf ederim ki yle mehr kalem shibi bir dem yok, benim gibi zaf bir kalem shibi olan afv buyurmalsnz. Zr lzm olan size anlatamam. Amm zaf kalemimin muktedir olduu kadar sizin gibi bir vatan-perver deme haytm anlatrm. Ltfen beni dinleyiniz. imdiki yn- teessf ve gyet sefl hlimi size anlatrm. yle bir hl ki tafslen beyn edemem, lkin lisnmn anlatabilecei kadar anlatrm. Ey Petros Efendi, bizim Hainli kyller beni size iftir sretiyle ittihm ettiler. Ve bylece maksatlarna nil oldular. Lkin yazk ki sizin gibi muhterem bir zt onlarn pis ve kzib szlerine yle abuk inand. Eer benim bir kusrum vard siz bi'z-zt tahkk edip anlamal idiniz ve muhakkak olduu sretle boynumu [347] bir kl gibi kesip kanm bir katre su gibi dkebilirdiniz. Eer siz iyice muhkeme eden bir zt olsa idiniz byle birdenbire onlara inanp hkm vermez idiniz. Lkin bes yok, ben hayrl bir adamm. Eer bi'l-muvcehe huzrunuzda muhkeme edip kabhatm tahakkuk etse idi, ol vakit bi-hakkn mlevvis ve hin dem tanyabilirdiniz. Ben ok mlevvis ve err dem bile olsam benim amucazdem

ERMEN OLAYLARI TR H

273

Zato'nun htr-n beni afv etmeli idiniz. O hlde ben de insan olduumdan, necbetimi filen size gsterebilirim. Ric ederim ki bu kerede afv buyurasnz. Ve Hainlilerin szne aldanmaynz. Zr bu Hainliler amucazdem Zato'yu bir ihtillci tanyarak aleyhimizde bulunurlar. Ve diyorlar ki karyemiz harbiyetinin sebebi sizin familyanz oldu. Bu hussda ben skt ederim. Ve hkm, her eyi gren ve esrra vkf olan Allah'a brakyorum Birderlerimin seyhata ktklar iittiim gnden beri zann edersin ki zerime kil yayor ve bilmem lm m yoksa hayatta mym? Eer lmemi olsa idik karndalarmla beraber olurdum Sevgili vatanmn hrriyyeti iin kurban olmayp da hayatda kalmak bana lmden beterdir. Ben zten on be sene mahbsiyetime karr vermiim. Eer bade ez-n sizinle bulunup ilemeyeceimi bilsem, dorudan doru ama giderim ve o hlde vlidem bana beyhde yemek yedirmeyip bugnden kurtulmu olur. F 14 Mays sene 1896. Aslna mutbkdr. mz Mjde-bah cevbnza mterakkb Ohannesyan Hayrabet Zerohi'nin Cebinden Zuhr Eden Evrk Sevgili Kina, Olmaya ki gnln benden kalsn. Biz yine yekdierimize hemireyiz. Evvelden seni hemiremden ziyde sevdiim gibi yine severim. Bakalarn, yan vlide ve birderimin syledikleri hidir. Binlerce adamlar senin zerine az adlar. Binlerden ikise de bunlar olsun. Ne ki sylerler ise sylesinler, ben maksadma nil oldum. [348] Onlar piman olacaklar. Anana bugn gelip bana verdikleri parann hesbn alarak getirdi ki Bedo'ya gstersin. Sen dahi hesblarn Bedo'ya vermelisin ki onlar rezl olup eek gibi geri ekilsinler. Eek adam dim eek olur. Eee ne ki sylenir ise fide vermez. Kebr adam kbet hakr olur. Sen be-tekrr gidip Hero Pesma'ya ve Marine'ye ders ver. Ben ne isem yine oyum. Ben tekrr alp meclis tekl ve aznn addn tezyd edeceim. Kim ki beni fasl eder ise etsin. Eer ben seni be-tekrr gremez isem rues-y grh meclisinin nerede tecemm eylediini bana haber ver. Her nerede olur ise ben gelip onu bulurum. Selmlarm kabul buyurunuz. mz Hemireniz Gce Tarpas Dirdiyan Zerohi'nin Cebinden Zuhr Eden Evrk ark Varakasnn Tercmesi Sason kahramanlar silh altna davet olundu. Ve cmle askir-i Ermeni bayrak altnda bulunur. Aslna mutbktr.

274

HSEY N NZIM PAA

Ekrd tuzaa dp armdr. Zr Ermeni askeri derbendi tutmudur. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 18 Haziran Sene 1312 Trih ve Yz Krk Alt Numaral Tezkirenin Sretidir Van iti hakknda baz ifdt ve vukt mil Van vilyeti veklet-i behiyyesinden bu kerre de alnan iki kta telgrafnmenin sreti Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle ber-y malmt sy- vl-y safnelerine irsl klnmala. Sret Evvelki gece Bakala'daki ekiy bakyyesinden taht- muhsarada kald arz olunan krk nefer ak sabaha kar [349] firr etmi iseler de arkasndan yetiilerek hepsi itlf edildii ve iki sandk cebhneleri de alnd ekiynn zenfeton ve berdat ve martini tfengi ve byk revolverlerle mcehhez olup, siyh ve beyaz renkli setri partalon, Van mamltndan aba-alvar elbiseli ve apka ve kalpakl olduklar kumandanlndan alnan telgrafnme melinden anlalmaktadr. Bakala'nn Dir mevk-i mhimminde bulunan askir-i hne mfrezesiyle oradaki Merzgi areti resinden bugn alnan telgrafla ran cihetinden klliyetli Ermeni fedlerinin gelmekde olduu haber verilmektedir. Ve yine o kaz dhilinde Erci mevkinde bulunan askir-i hne mfrezesinin ran huddunu tecvz eden air ile harb etmekde olduklar kumandanlndan haber verilmekle Van'dan kuvvet ifrz ve irsli mmkn olamayaca ve Gevar'daki taburun Bakala'ya yetimesi ve Bakala'daki taburun toplu ve kuvvetlice bulunmas ve Merzgi areti resine b-sened debboydan silh verilmesi ve Anu Areti'nin Deildir'e gelmesi yazlmdr. Erek danda ekiydan bi'n-nefs Vanl olanlar birer ikier ve geceleyin Van'a gelmekte iken Ermeni mahallesinin etrfnda muhtef olan askir-i hne kordonu tarafndan bu gece elli kadar derdest edilmitir. Silhlarn nereye sakladklarn haber vermekle beraber yarn askir-i hne ile gidip gstereceklerini sylemektedirler. El-yevm Erek Da'nda elli kadar msellah ekiy kaldn ve alt yz kadar nereye gitmek zere olduunu bilemediini ifde ediyor. imdilik bir ser-rite elde edebilmekdir. Ferik emsi Paa bu gece ale's-sabh iki tabur piyde ve iki kta da topu ile Erek Da'na hareket etmek zeredir. md var ki epeyce cebhne ve silh elde edilecekdir. Mrun-ileyh ile beraber bir de papas ile muteberndan birisi gnderilerek ekiyya teslm-i silh etmelerini teklf iin imdi murahhasaya haber gnderilmitir. Bir ksm ekiy da Yuridi nhiyesi dernundan bi'l-mrr ran ierisine gittiini haber veriyorlar. Dhil-i ehirde ve balklarda sknet devm etmektedir. ran airinin etrfndaki kylere tasallut etmekde olduklarn slm ve Hristiyn kylleri Van'a iltic ile haber vermektedirler. Men-i tecvzleri lzmu [350] bizim aire ve saray kumandanlna b-telgraf ihbr olunduu gibi, buradaki ran konsolosuna

ERMEN OLAYLARI TR H

275

Tahrn'daki Sefret- Seniyyeye de yazlmtr. Bugn on be-yirmi kadar Ermeni mutebern bir kta arz- hl takdmiyle mahallelerinin f-m-bad o gibi fen adamlara makarr olmamas-n hkmete her ne teklf olunursa kabul edeceklerini beyn eylemilerdir. Kemterleri de mevk-i mteaddidede karakolhneler ve baln gerisine kordon kalalar yapmay teklf edeceimi ifde eylediim marzdur. Fermn. F 16 Haziran sene 1312. Vli Vekli Ferik Sadeddn Sret Bir Dakka Tehri Ciz Deildir, be-Gyet Mstaceldir. imdi Bakala'dan alnan telgrafda ran cihetinden Ermeni ekiysnn gelmek zere olduunu beyn ile buradan asker ve top ve cebhne istenilmektedir. Sekiz-dokuz saatlik mesfelerdeki kyller dahi gelip ran airinin kylerini muhsara ettiinden bahisle askir-i hne taleb etmektedirler. Henz bir yerden buraya askir-i hne gelmemi olduundan, bi'n-nefs ehrin muhtaras mndefi olmam ve bir nefsin bile ehirden karlmas gayr-i kbil bulunmutur. nk Erek Da'ndaki ekiy hl oralardadr. Ancak bir ksmnn ran cihetine gittiini haber veriyorlar. Hl-i hzra nazaran bir tedbr-i ser olmak zere yarn sabah iki tabur ve iki topla emsi Paa Hazretlerinin Erek Dana azmeti ve Bakala'daki taburun bir noktaya toplanlmasyla beraber Gevar'daki taburun sratle Bakala'ya yetitirilmesi karrladrlmdr ve keyfiyyet cb edenlere yazlm olduu marzdur. Fermn. F 16 Haziran sene 1312. Vli Vekili Ferik Sadeddn Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 10 Haziran Sene 1312 Trih ve Yz On Be Numaral Tezkirenin Sretidir Dnk gn Tokad'a tbi Niksar kasabasnn Sk- Silvan mevkiinde anszn bir ok halk tecemmu ederek silh atlmaa baladndan ve oralarda kuvve-i askeriyye kf bulunmad cihetle Tokad'a iki blk piyde ve Niksar'a da [351] nizmiyye ve zabtiyyeden bir mfrezenin cilen yetitirilmesi lzmuna dir Sivas vilyetinden alnp Tesr-i Mumelt Komisyonu'nda mtlaa olunan telgrafnmenin sretleri ber-y malmt leffen savb- l-i safnelerine isr ve vilyete cevben vesy-y lzme f klnm olmala. Sretdir

276

HSEY N NZIM PAA

imdi, yan bu gece saat alt rddelerinde Tokad'daki Dvn- Harb resiyle Mutasarrflk ve Kumandanlndan alnan telgrafnmede bugn saat be buuk rddelerinde Niksar kasabasna Sk- Silvan mevkinden anszn bir ok ahl tecemmu ederek silhlar atlmaa balam ve teleft dahi vuk bulmu el-n devm etmekte ve menine gayret olunduysa da kilise dernundan da bir ok silh atlmakda bulunmu olduu ve telgraf hattnn bozukluu cihetle asker yetitirilmesi mahall kaymakamlndan gece saat drtte alnan tahrrtda bildirildii ir ve Dvn- Harb azsndan Kaymakam evket Bey refkatinde olarak nefer nizmiyye svrsi ve Arab ile de yirmi efrd- ihtiytiyye gnderildii ve ber-minvl-i marz Niksar ile Tokad beynindeki telgraf telinin bozukluundan n muhbere kbil olamad ve Tokad iin kuvve-i kfiyyeye lzm grndnden Amasya'dan bir nizmiyye blnn cilen yetitirilmesi azveten izbr olunmu ve evvelce Tokad iin ayrca istenilen nizmiyye taburunun verilmemesi ve Amasya ile Merzifon'daki taburlarndan birer bln tefrk ve izm hakkndaki marzt- kernem zerine de bir ey denilmemesi cihetleriyle Tokad'a yalnz Yirminci Svr Alaynn iki bl sevk ve bir mikdr da askir-i ihtiytiyye taleb ettirilebilmi ise de ber-minvl-i muharrer Tokad iin de imdi kuvve-i askeriyyeye lzm olduu anlalm olduundan Tokad'a iki blk piyde ve Niksar'a da nizmiyye ve zabtiyyeden bir svr mfrezesi cilen sevk ve izm olunmak zere kumandan paaya haber gnderilerek hnesinden vrdu beklenilmekde ve Yver-i Ekrem-i hazret-i ehriyr kir Paa ile bugn Tokad'dan gelen Mr Zeki Paa hazertna malmt verilerek makine banda Tokad'la muhbere edilmekde olduu marzdur. F 8 Haziran sene 1312. Sivas Vlisi Hall [352] Dier Telgrafnme-i kerneme Zeyldir Niksar Polis Komiserlii'nden Tokad Kumandanl'na gelen 8 Haziran sene 1312 trihli tahrrtn bir fkrasnda bir bende edilen tahkkt- ifhiyyeye nazaran vukta evvelce Ermeniler tarafndan tasadd edildii anlalyor ise de henz shhatna vkf olunamadnn muharrer bulunduunu imdi Tokad'da Ferik Mustafa Paa ile mutasarrflk ve kumandanlkdan bildirildii marzdur. F 8 Haziran sene 1312. Sivas Vlisi Hall Sretdir Niksar Kaymakanl'nn imdi Tokad Dvn- Harb Resi Mustafa Paa ile mutasarrflk ve kumandanlndan tebl olunan dier bir tahrrt meline nazaran

ERMEN OLAYLARI TR H

277

vakann zuhrunu mbeyyin slm ve Rumlardan yirmi be imzl olarak verilen varakada saat be buukda dkknlarda ahz u itlaryla megl olmakdalar iken Ermeni kilisesine tecemmu eden bir ok Ermenilerle Gedkyan ve Topalyan ve avuyan maazalarndan anszn silhlar atlmas ve reji kolcularndan arabac akr Mustafa'nn kurunla Gedkyan Kokas tarafndan alenen itlf edilmesi zerine kasabann hafta pazar olmak mnsebetiyle ortaln kard ve kilise dernunda ar ve slm hnelerine pek ok silhlar endaht edildii ve itin msebbib ve mrettibleri Ermeniler olup, mehdtlar da bu merkezde bulunduu beyn edildii anlalm ve teleftn mikdr henz tebeyyn etmemi ise de Niksar'dan Tokad'a gelenlerin ifdesine gre mikdr- teleftn yirmi ile elli arasnda bulunduu mrun-ileyh Mustafa Paa ile mutasarrf ve kumandanlnn cmle-i irtndan bulunmu olduu marzdur. Fermn. F 9 Haziran sene 1312. Sivas Vlisi Hall Sivas Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 10 Haziran Sene 1312 Trihli Telgrafnme Sretidir Tokad sanca dhilinde ve nefs-i Niksarkazsnda Haziran'n sekizinci cumartesi gn Ermeni milletinden Gedkyan Kokas reji kolcusu Mustafa'y alnndan kurunla itlf etmi ve yevm-i mezkrda Niksar'n hafta pazar olmak mnsebetiyle kaz ve kur-y mtecvire ahlsinin kesretli bulunmasndan ve arnn bir iki cihetinde ve kilise hnelerinden silh endaht [353] edilmesinden iti vukuyla slm ve Ermeni'den yzden mtecviz maktl ve mecrh ve baz gn yamagirlik vuk bulduu mahallinden bildirilmesi zerine b-emr-i vilyet-penh ber-y tahkk kaz-i mezkre gidiyorum. Bu gece Tokad'da aldm malmta nazaran vaka mahallince teskn ve ide-i syi edilmi ve yarn oraya muvsalatmda edilecek tahkkt netcesinden yine verilecei marzdur. Fermn. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden 12 Haziran Sene 1312 Trih ve ki Yz Yirmi Numaral Tezkirenin Sretidir Niksar iti hakknda Dvn- Harb azsndan Kaymakam izzetl evket Bey marifetiyle icr ettirilen tahkkta dir Sivas vilyet-i aliyyesinden alnan telgrafnmenin sreti Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle ber-y malmt irsl-i sy-i safneleri klnmala. Sret Tokad'dan Niksar'a gnderilmi olan Dvn- Harb azsndan Kaymakam evket Bey tarafndan bi'l-icr ir olunan tahkkt netcesine nazaran evvelce arz

278

HSEY N NZIM PAA

olunduu zere cumartesi gn saat be buuk rddelerinde Gedkyan Kokas tarafndan kendi han dernunda reji kolcusu akr Mustafa'nn kurunla itlf edilmesi ve arnn bir iki cihetinde ve kilise dernu ile kilise hnelerinde mtehassn Ermeniler cnibinden bir ok silhlar atlmas ve Demirciyan Avadis'in kendi hnesinde arabac Daden Mehmed'i martin kurunu ile telef ve piyde zabtiyesi Hamdi'yi de haffce cerh eylemesi ve yevm-i mezkr Niksar'n hafta pazar gn olmak hasebiyle kesretle bulunan civr kaz ve kur ahlsi vehme drerek bi'l-mukbele kasaba ahl-i Mslimesinden iki maktl, be mecrh ve Ermenilerden yz yirmi maktl ve on kadar mecrh ve Rumlardan bir maktl ve bir mecrh vuk bulup mukbeleye devm edenlerin eksersi mtecvir kaz ve kur ahl-i slmiyyesi olduundan vuk bulan maktl ve mecrhlarn beraberce getirmeleri cihetle ehl-i slm maktl ve mecrhlarnn shhati anlalamam ise de tahmnen krk kadar vefeyt ve o nisbetde mecrh [354] olabilecei ve teleftn ksm- kllsi arya nzr bulunan kiliselerle kilise hnelerinden kesretle atlan kurunlardan zuhra geldii anlalm ve ar ve pazarda ve mahll-i sirede ihtif eden iki yz kadar Ermeninin askir-i hne ve zabtiyeler vstasyla bi'l-muhfaza taynt verildii ve slif'l-arz Demirciyan Avadis'in derdestiyle beraber herkesin hnelerine braklarak sye-i satvet-vye-i hazret-i hilfet-penhde syi ide edildii ve Ermeniler tarafndan ikest olunan telgraf hattnn tamrine ve yama edilen baz emvlin de istirddna teebbs olunduu mm-ileyh evket Bey'in cmle-i irndan bulunmu olduu Tokad Dvn- Harb resiyle Mutasarrflk ve Kumandanlnn izbr zerine marzdur. Fermn. F 7 Haziran sene 1312. Sivas Vlisi Hall Zabtiye ifresiyle Arapkir'de Bulunan Kerkk Mutasarrfndan Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Vrid Olan 19 Haziran Sene 1312 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Sretidir Divrii kazsna tbi ve yz elli hneyi cmi srf Ermeni mevken pek sarp Pengr karyesine dier taraflardan Ermeniler gelip ictim ile bir fenlk karmaa hazrlanmakda bulunduklar gibi, ekrd ve air beyninde Ermeniler tekrr vurulacak imi fikri uyanmakda olduu esn-y rhda haber alnmakla arz- malmt olunur. Fermn. Kerkk Mutasarrf Hakk Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 19 Haziran Sene 1312 Trih ve Yz Elli Bir Numaral Tezkire Sretidir

ERMEN OLAYLARI TR H

279

Kbrs cezresinde ictim eden Ermenilerin adedleri iki bine bli olduu hlde Anadolu cihetine hcm eylemek Ermenilerce mutasavver bulunduu istihbr klnmas zerine bu bbda tekayydt- lzimeye devm olunmas hakknda vilyt- mukteziyyeye teblgt f klnd 27 Mays sene 1312 trihli tezkire-i ciz ile izbr klnm idi. Sye-i satvet-vye-i hazret-i pdihde Anadolu sevhili taht- muhfazada olduu ve tasavvurlarnn icrs gayr- kbil id [355] kendilerince anlalmala, el-yevm cezrede bulunan yedi-sekiz yz nefer Ermeniden bir ksm Amerika'ya ve bir ksm dahi memleketlerine avdet eylemek fikr-i meysnesinde bulunduklar mevskan istihsl edilen haberden mstebn olmala ve maa-m-fh istihbrt- vka zerine tekayydt- vkada msmaha gayr-i ciz olduundan, muhfaza-i syi hussuna yine fevka'l-de ihtimm edilmesi lzmu lzm gelen vilyta tebl ve izbr edilmekle Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle ber-y malmt beyn- keyfiyyete mbderet klnd. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 26 Haziran Sene 1312 Trih ve Yz Seksen Bir Numaral Tezkirenin Sretidir Van vilyeti veklet-i behiyyesinden vrid olan 24 Haziran sene 1312 trihli telgrafnmede herkes dkknn aarak ileriyle megl olmas mnd ile iln edilmi ve slm ve Hristiyan serbest serbet diledikleri yerlerde msterhan gezip dolam olduklar ve Van'a toplanm olan kyllerin bir ksm yerlerine ide olunmu ve bir ksmnn dahi idesi esbbna teebbsle bu bbda Ermeni mutebernna teblgt- lzme f edildii ve el-yevm Van'da ve mevkde skn ve rhat mevcd olduu ir klnmala Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle ber-y malmt beyn- hle ibtidr olundu. Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Vrid Olan 30 Haziran Sene 1312 Trih ve ki Yz Seksen Numara ile Yazlan Tezkire Sretidir Hnak Komitesi'nin geen sene memlik-i hnede k etmi olduu itit Ermenilerin zararn mcib olup, kendilerince muntazr olan fideyi husle getirmemi olmasndan dolay, gerek dklen Ermeni kanlarnn intikm alnmak ve gerek Hkmet-i Seniyyeyi mesrif-i dime-i klliyye ihtiyrna mecbr ile bi'l-hire Ermeni mlinin huslne muvfakatini istihsl eylemek zere bu sene sret-i mhirnede itit kn Truak Komitesi deruhde ederek, k- hdiseye Van vilyetinden balanlaca ve taraf taraf itit icr klnaca Van hdisesinin vukundan pek ok evvel taraf- l-i nezret-penhlerine ir olunmu ve Van hdisesinin bi'l-hire zuhru [356] istitlt- kernemin shhatini isbt eylemi idi. Hnak Komitesi taahhdt- vkasna kar Truak Komitesi'yle birleerek, hatt Hnak aboneleriyle komitesi ubt nmna Truak ilnnmeleri tevz ve it eyledii gibi bu sene memrn ve mstahdemn-i zbtaya s-i kasd sretiyle

280

HSEY N NZIM PAA

harekt- melanet-krnesini izhr eden Truak Komitesi'nin bu icrtna da muvenet eylemi olduundan Truak Komitesi fevka'l-gye kuvvet kesb etmesine ve Dersadet'de dahi bir ihtill karaca cmle-i musammemtndan bulunduu hakknda evvel ve hir alnan malmt- zbtay teyden Hriciye Nezret-i Cellesi'nden dahi bildirilmesine binen hud-nekerde py- taht- saltanat- seniyyede byle bir hlin tekerrr vukunda derkr olan mehzrin zuhruna meydn verilmemek zere imknn msid olduu kadar allarak ve erbb- fesdn bi't-tahkk zhire karlanlar pey-der-pey cihet-i Adliyyeye teslm olunup, haklarnda esbb ve delil-i subtiyye istihsl olunamayan vesit-i fesdiyye mahalleri zbtasnn nezret-i tahtnda bulundurulmak zere memleketlerine izm olunduklar gibi han ve bkr odalaryla emsli mahallerde isiz gsz bulunan ve komitelerin cz itmyla teebbst- fesdiyyeye let olmalar melhz olan Ermeniler dahi pey-der-pey toplattrlarak memleketlerine gnderilmekte olmalarna ve Truak Komitesi'nin tasmmt- marzasna kar tedbr-i mtemmimeden olarak geceli gndzl kollar ve devriyeler gezdirilerek tekayydt- inzbtiyye mkemmelen icr olunduu gibi, hricden gelen Ermenilerin bhelileri hemen nezret altna alnarak birer vesle ile memleketlerine ide olunmakda bulunmasna ve polis ve jandarma kollar gece ve gndz bil-fsla f-y vazfe eylemelerine dikkat olunmasna nazaran Truak Komitesi'nin Dersadet'de dahi kn tasmm eyledii iti geen seneki gibi bir kuvve-i mctemia ile icrya frsat bulmas pek de muhtemel olmayp, fakat 7 Haziran sene 1312 trihiyle ner ettii bir ilnnmede her ne kadar kuvvetlerine zaf tr olmu ise de yine ele vererek maksadlarn icrda sebt edeceklerinden bahisle zenginlerin muvenet-i nakdiyyelerini taleb eylemi olduu gibi Truak gazetesiyle iln eyledii bir makalede dahi Ermeni fedlerinin imdiye kadar dklen kanlar semeresiz kalmayp Hkmet-i Seniyye Anadolu vilytn ititndan dolay vridd- klliyye zyi etmesine mukbil mesrif-i askeriyyesi tezyd ederek kuvve-i mliyesi mahv olmak derecelerine gelmi ve ihtillde devm edilince Ermeni maksadnn husl bulacanda bhe kalmam olduu beynyla bir takm [357] tevkt ve tahrkt- melanet-krnede bulunduu gibi bu sene stanbul'da k edilecek hdiseye herkesin hayretde kalaca tarznda baz szler dahi devern edip tahkkt- cilesine msraat olunduundan, bunun netcesinde dahi mtecsirlerin derdest edilmesi avn-i lhden kaviyyen meml olup maa-m-fh bu trl szler dahi istitlt- evveliyyeyi teyd eylemesine ve patriin heyet-i mfsidesiyle beraber tevkt ve tahrktdan hl kalmamasna ve Ermeni kiliselerinin balca papas ve rhibleri patriin mntehibi olan mfsid takmndan olarak, bunlar yn esnsnda telkn-i fesddan hl kalmamalarna baklnca, Truak Komitesi'nin Dersadet'de mteferrikan vesit-i mtenevvia ile sarkntlk ve kargaalk k etmesi ihtimli bad olmayp, zbtaca ittihz olunan tedbr suver-i marzadan ibret ve bundan daha ziyde bir ey yaplamayaca rehn-i rtbe-i bedhet olup,

ERMEN OLAYLARI TR H

281

nk zbtaca bi't-tahkk zhire karlan cemiyyt- fesdiyye rues ve azs yerlerine derhl yeniden res ve az brakmakda ve her mfsid komitece hiz olduu nvna gre yetitirmi olaca derkr olan vesit-i fesdiyyesinden en emni her ihtimle gre kendisine halef tayn ederek teebbst- fesdiyye bu vechile ileri gtrlmekte olmasna nazaran tedbr-i marza-i zbta temn-i maksada kifyet etmeyeceinden Bb- lce bir tedbr-i kat ittihzyla taraf- kerneme de talmt its hussuna msade-i aliyye-i dverlerinin yn buyurulmasn istid eylerim. Sivas Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 23 Haziran Sene 1312 Trih ve Seksen Drt Numaral Tahrrtn Sretidir Tokad sancann nefs-i Niksar kazsnda zuhr eden itin tahkki iin gidilip netce-i tahkktdan arz ve malmt olunaca, 10 Haziran sene 1312 trihiyle Tokad'dan yazdm telgrafnmede arz olunmu idi. Vukt- mezkre Hazirann sekizinci Cumartesi gn Niksar'n hafta pazar olmas ve kaz-y mtecvire ahlsinin alveri iin en kalabalk bulunduu saat be buuk rddelerinde Niksar arsnda Ermeni cematinden Gedkyan Kokas Aa'nn mutasarrf olup, iinde reji idresi bulunan handa merkm Kokas bil-mcib revolver ile [358] reji kolcusu Mustafa'y alnndan kurun ile telef eylediini haber alan Mustafa'nn akrabsndan Daden Mehmed nmnda biri hnesinden kp gelmekde iken Demirciyan Avadis dahi kendi hnesinden att tfenk kurunuyla da merkm Mehmed'i telef etmesi ahl-i slmiyyenin heyecn ve galeynlarn mcib olmas zerine, her iki taraf silhla vurumaa ve kiliselerle kilisehnelerin mteaddid mahallerinden pek ok silhlar atld ve bu aralk Ermenilerin ardaki dkkn maln erkekler ve mahalltda ey-y beytiyyeyi kadnlar yama etmi olduklar ve Ermenilerden ikisi ins olarak yz otuz maktl ve yine ikisi ins on be mecrh ve Rumlardan bir maktl bir mecrh ve kasabann slm ahlsinden maktl be mecrh vuka geldii ve kaz-y mtecvire pazarc ahl-i slmiyyesinden geri krk kadar maktl ve o nisbette dahi mecrh bulunduu rivyet olunuyor ise de bu da zanniyta tahml edilmektedir. Asl garbi urasdr ki, Hristiyandan ve gerek slmdan teleftn bu dereceye varmas kiliselerle kilisehnelerin gyet yksekten ar ierisine nzr ve fakat kalabalkda slm ve Hristiyan tefrk edemeyecek sretde bulunduundan pencerelerden tella ve bil-tefrk Ermenilerin atm olduklar silhlardan teleftn bu dereceye vard ve u hdiseyi zuhra getirmee Ermenilerin vesle aram ve vakaya yine kendileri sebebiyyet verdikleri anlalmtr. Balca msebbiblerinden Kokas esn-y ride telef olmu ve Avadis derdest olunarak hakknda mumele-i knniyye icr klnmak zere mahkemeye teslm edilmitir. Hatt bu Avadis Daden Mehmed'i telef ettikden sonra vukt esnsnda derdestine giden zabtiye Hamid'e dahi kurun atm ise de yalnz elbisesini delip vcdunu czce yalamtr. Ahl-i slmiyyeden cb edenler celb ve ey-y menhbenin shiblerine li-ecli'l-ide

282

HSEY N NZIM PAA

mteekkil komisyon- mahssuna getirmeleri kendilerine icr edilen nesyih zerine ksm- kllsi getirilmi ve el-n getirilmekde bulunanlarn da komisyon- mezkr marifetiyle ashbna ide edilmekde ve muhtcnden bulunanlar dahi nn- azz verilmekte ve ol gn kylere karlan ey-y menhbenin bir tarafdan celb ve istirdd-n cb edenler sevk edilip bir mikdr da bu sretde toplattrlmaktadr. Ve u hl sir kurya da [359] siryet etmemek iin kur ahlsine icr-y nesyih etmek zere drt tarafa baka baka kollar sevk edilmi ve leh'l-hamd bir gn vukt zuhra gelmedii ve daha sir mahallere siryetine meydan verilmeyip emn syiin ber-keml bulunduu ve cizleri de merkez-i vilyete avdet etmi olduum ber-y malmt arzna cret klnd. Ol bbda. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 29 Haziran Sene 1312 Trih ve Yz Doksan Bir Numaral Tezkirenin Sretidir Ermeni ekiysndan Daniel avu'un avenesinden olup Karahisr- arkce hnesinde derdest edilen cn Kokas'n muhtef olduu mahalde zuhr eyleyen Ermenice muzr arknn Sivas vilyet-i aliyyesinden b-tahrrt irsl olunan tercmesi tahrrt- mezkre ile beraber ber-y malmt Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle leffen irsl-i sy- l-i safneleri klnmala. Maktl Daniel avu Rufeksndan Olup, Karahisr- ark'de Derdest Olunan Kokas Yedinde Zuhr Eden ve Birbirinin Ayn Olan ki Aded ark Rislesinden Birinin Tercmesidir: F 22 Mays Sene 1312 ERMEN ARKILARI MECMSI Ermeni arks 1 Ben bir serbest nev-civnm, Dalar benim memleketimdir. Sevgilim klcmdr, Refkm de beradnemdir Rus srmelisi. 2 Silhlarm bana znettir, Fienklerim z-kymet altndr. Zarf ve temiz yatam Yerdeki imendir. 3 [360] Cehlim var, inkr etmem, lmim ile iftihr edemem.

ERMEN OLAYLARI TR H

283

Fakat gzel ark sylerim, Saf kalbli silhrm. 4 Ermeni frkasnn kumandnym, Laz elbisesini lbisim, Cesr refklerim ile Millet nmna harb ederim. 5 kmetghm yaln kayalardr, ynem berrak sulardr. Meskenim ller, Mealem mehtbdr. 6 Vatanm Armudandr, hretim Arhanyandr, smim Haci Kalost, Vatanmn muhfzym. Altnc Sahifede Muharrer ark Sason Hakknda 1 Sason isyn kt, Cihn velveleye verdi. Avrupa, Amerika sarsld, Cesrlarn ordusu kuruldu. 2 Ermeni kalbleri halecn etti, Ermeni sads tann-endz oldu. Kahramanlar hemen ilerledi, Hrriyyet sads smna kt. 3 Ah Sasonlu, Can Sasonlu, Kanmza kurban olalm. Hnakyan mukaddes tohumu yeersin, Hrriyete kurban olalm. 4. Trk grd ve kudurdu, Binlerce asker kard.

284 Hn-hr hem kuvvetli, Elli bin Krd celb etti.

HSEY N NZIM PAA

5 [361] bu vah frkasyla Sason'u Muhsara etti. Toplar patlayarak, Kyleri hk ile yeksn eyledi. 6 h Trk ve Krdler, Lanet olsun banza. Cesrdur Sasonlular, Lanet olsun isminize. 7 Trk, vlidenin karnn yard, Kafalar sngye geirdi. Fakat Sasonlu hrriyet arzusuyla, Bitinceye kadar muhrebe etti. 8 Ey Sason'un kahraman kadnlar, Nanza kurban olalm. Ey mukaddes topran lmez rhlar, Kannza kurban olalm. 9 Anszn Avrupa sarsld, Taaccble Ermeniler bakt. Trk'n ahvli fen olduunu grd, Hemen menfaatini dnd. 10 Ermeni kanna inanmad, Bir meclis tekl eyledi. Trk mesrren rehber oldu, Kanl dalar gsterdi. 11 Ah Avrupa ! Evini vlideni Ermeni nalarn istihz edersin. Trk' kendine rehber ederek, Bizi istiskl eylersin.

ERMEN OLAYLARI TR H

285

12 Yaasn muhrebe, yaasn kan, Tark-i selmetimiz dim budur. Avrupa indinde ibu kanmz, Kf addolunmuyor. [362] Erzurumlu Vartan Sahfe 11 1 Messir, kuvvetli sadn geliyor, Neredesin sevgili Vartan? Aks-i sad tekrr ediyor; Vartan, Vartan. 2 Dalarn eteinden, Ngehn sesler iitildi. Kimlerdir karndalar, Ermeni muhrebesine ittifk edenler? 3 ki ocuk birleerek, Kahramann vcdunu Kucaklayarak Attan indirdiler. 4 Vartan'n klcnn sads, Osmanl askerinin takbt, Ermeni cesrlarnn arzular, Ermenileri daa sevk etti. 5 Ermeni milletini sen mi yarattn? Onlardan cebren vergi alrsn. Milletimizi Allah yaratmtr; ster ise saltanatn da alr. 6 stanbul'da bir tahtn var, nallah onu da ha senden alr. Meselemiz de hitm bulur. Yaknda senin hayrn olur.

286

HSEY N NZIM PAA

Sultan Hamd pek ge duyacak, Taht altndan eyvh diyecek. [363] Onbeinci Sahifede Muharrer ark 1 Def olsun Trkler Ermeninin toprandan, N-bedd olsun slm'n sonra da boyunduruu vatanmzdan. Kfdir Ermeni kann sordular Ermeninin mahsl-i messiyle hkmetlerini muhfaza ettiler. 2 Gz bedeline gz, di yerine di karmak, Bir tavuumuzu sirkat edenin btn hnesini yama etmek, Klca kar kl ile harb edip, kan bedeline kan almak, Bir crihaya mukbil onlar para para etmek. 3 ntikm imekleri Ermeni kalblerinde kaynasn slm kazs asl zdegn memleketinde defn olsun. Ermeninin ekmek ve parasn ne vakte kadar slm yesin, Hem slmn mekrh az Ermeniye buz etmesin. 4 Bu vicdnsz asrda ecnebye gvenmek, Mebbeden haytdan istif etmek demektir. te Ermeniler, istikbl iin yegne re budur. Tark-i har ile re aramak, hayl ile uramaktr. md 1 Souk rzgrlar iddetle vezn olsun, ster ise hemen bulutdan kar yasn. ster ise iml rzgr iddet kesb etsin, mdvrm ki encm, bahr gelecek. 2 Berrk smn ses kaplasn, Ry- zemni duman brsn. ster ise ansr birbirine karsn, mdvrm er-ge bahr gelecek. 3 Gelsin takbt, yaklasn tehlike, ster ise ziyy zulmet kaplasn.

ERMEN OLAYLARI TR H

287

Ermeni iin sefletin tesri yoktur, Elverir ki b-renin mdi bkdir. [364] Ondokuzuncu Sahifede Muharrer ark 1 Uyan evld, gafletten bak, Harb borusu alnyor. Vatan sads uyan diyor, Hayt ve memt saati geldi. 2 Kalk klcn beline balayaym, Omuzlarna kalkan asaym, Vatann mukaddes bayra, Sa kolunda parlasn. 3 Silhlarn hazrdr, te ban ucunda asl. Nitekim kitblarn hazr olur idi, Mekteb kirdlii zamnnda. 4 Kaleme mukbil ite sana kl, Kd yerine harb lleri. Git milletin iin l, Ki vliden mesrr olsun. 5 Yirmi senedir seni besledim, te u sinne vsl oldun. Uzun boyuna vliden kurban, Sen de milletine kurban. 6 Evldm der-htr eder misin, Sana kalem verdiimde dim der idim: Ne vakit byk adam olur isen, Martini fienk vereceim. Sivas'da dm Olunan Divriili Natan Hakknda Yaplan arkdr Sahife 21 1 Baemde iki aa var,

288

HSEY N NZIM PAA

Grenlere hayret verir. Bama yaan kar, Yksek dalara yamamtr. 2 Kabrim zerine byk talar ynz, Bundan byle b-re evldm seviniz. Pengn'e gittiimde iki gnden gelirim, ki gn iki sene kadar hkm verdi seni arzularm. 3 [365] Ah mevt! te milletime kurban olmaa gidiyorum. Sevgili karndalarmla alak Trkle muhrebe ediyorum. Alama vlide, niyyetin hlisdir, Be yz senedir Trk'e esr olduun yeter. 4 Daraacnda az mddet kaldm, Gren Ermenilerin kalbini yakdm. Alama hemire, avdetimi bekle, Ermeni milletinin hrriyeti iin rz eb du eyle. Yirmidrdnc Sahifede Muharrer ark 1 ttifk frkalar ayaa kalkd, Gebersin gammz olan Ermeniler. Cenb- Hakk'a krler olsun, Bayraklar ald, yaasn Ermenistan. 2 Ey Ermeniler, dman memleketimizi kan ile doldurdu, Ecddmz buna hayf okudu. Be yz seneden beri dman bizi incitti, Ald bayraklar, yaasn Ermenistan. 3 Alak milletin vaheti oald, Haksz ileri semda iitildi. Cesr Ermeniler asker yazld, Ald bayraklar, yaasn Ermenistan. 4 Ermeni kanyla mlemmadr Ermenistan, Dman silhlarla muhsara etti.

ERMEN OLAYLARI TR H

289

Cesretle onlara mdfaa edelim, Ald bayraklar, yaasn Ermenistan. 5 nyet-i Hakkla glibiz, intikm alalm, Dman yaklayor, kl ekelim. Rehberimiz Hayrekdir, der-htr edelim, Ald bayraklar, yaasn Ermenistan. [366] Bir Kzn Birderine Yazd Tevknme Yirmialtnc Sahfe 1 Vatanmz sefl, sahibsiz; dmana basamak olmu, ntikm almak iin evldn aryor. Vatanmz bunca zincirler ile balanm, Cesr evldnn kan ile hals bulacakdr. 2 Bak renkden maml mukaddes ninemizdir, Parlasn dmana kar, mahv olsun Trkistan. te karnda kendi elimle iledim, Geceleri uykusuz kalarak gzyamla ykadm. 3 Her yerde lm birdir, insan bir defa lr, Bahtiyrdr ol Ermeni ki, milleti uruna fed-y cn eder. Hemire ard, cesr gen, elved sevgilim, Umm Ermeni ordusu bu bayraa bakacakdr. 4 Git karndam, Allah mun olsun, dman grmesin, Git mevt iin kurban ol, vliden, memleketin mesrr olsun. Git cesrne ol, millet akna cesr ol, Dman, arkandan demesin; Ermeniler alaktr. Erzurumun Nmyi arks Otuznc Sahfe 1 Sesler iidildi Erzurum'un Ermeni dandan, Ermeni kalbleri heyecna geldi silh sadsndan. 2 Asrlardan beri silh grmeyen Ermeni kyls,

290

HSEY N NZIM PAA

Sapan demirlerini brakp, eline kl ald. 3 ttifkszlk Ermeni milletinin hnesini harb etti, ttifk sadlarn mahv ve n-bedd etti. 4 Ermeni ihtiyr ass elinde alar, Vatann halsn grp, lmek arzu eder. 5 Vatan-perver, ulvv-i n, gen Ermeniler, Silh be-dest olarak harb meydanna koarlar. 6 Ey genler, hnenizde kapanp kalmaynz, Karndalarnz meydn- harbde mhlik yaralar aldlar. 7 [367] Ermeni kznn nzik vcdu kendine yr olmu, Silh elinde Ermeni cesrlarn tevk etmektedir. 8 Ermeni kadn zevcini icbr ediyor, Meydn- harbde cerhadr olmasn tavsiye ediyor. 9 Avrupa'ya aks etti Ermeni hareketi sads, Vatan-perverlere alk ve meserret tebr edildi. 10 Trk b-renin, grnce kan dondu, Ermeninin bu hli hatr ve hayline gelmezdi. 11 imdi mesrr ol Ermenistan, evldn birleti, Be yz senelik yes ve mtemler ber-tarf oldu. Yirmidokuzuncu Sahfede Muharrer ark 1 Gelin karndalar, muhabbetle ittifk edelim, Klcmz oktur, kendimizi muhfaza edelim. 2 Msid zaman olduunu bilelim, Servetimizi sarf edip silh alalm.

ERMEN OLAYLARI TR H

291

3 Yetiir artk uyanalm, Ermenileri cem edip harbe gidelim. 4 Van'da olan karndalarmz, Erzurum'a gelecekler, Mulularla birleip harbe gidelim. 5 Klcmz, paramz oktur, Alaa kul olmamz aybdr. 6 Ermeni maksadnn huslne gayret edelim, Bylece evldmza eser brakalm. 7 Kfdir bu tahamml, artk yetiir, Bu kadar sabrn sonu fenlktr. 8 Trk'n mzkeresi Ermeni iindir, Ermeniye esret yakmaz, hem abestir. 9 Taht- esretde bulunmak byk kederdir, Byle yaamakdan ise lmek ehvendir. 10 Yaaynz ey karndalar, var olunuz, Alak Ermenilere lanet olsun. 11 [368] Hakkat ve Ermenilii inkr edenler, Cennet-i alya lyk deillerdir. Otuzdrdnc Sahfede Muharrer ark 1 Baknz gercine Nh gemisinde, Gelip durmu Drz tepesinde, Tebr ediyor Ermeni milletine, Torkom sllesinin ilk bahrn. 2 Uyannz Ermeniler, asilzdeler,

292

HSEY N NZIM PAA

Mttefikan karg ve mzrak alnz. Hemen frkalar tekl ediniz, Cesretle zrh ve silh lbis olunuz. 3 Be yz seneden beri uyuduk, Allah karndamz tekml unuttuk. ttifk ve muhabbet elbisesini zerimizden atdk, Garaz ve sitem hussunda oyuncak olduk. 4 Vatan, Ermenistan' unuttuk, Saltanat ve memleketi gib ettik. Ksmen Rus, ksmen Acemde kaldk, Bylece sefl ve sahipsiz kaldk. 5 Sem gazab etti, vatan alad, Su ve arabmz kana tebdl oldu. Hazret-i s da bizi unuttu, Yes ve mtem Ermeniye mrs kald. 6 Glge gibi geti azm be asr, Alad vatann da ve lleri. Yetiir artk Ermeniler, Kfdir dktnz gz yalar. 7 Ey fakr millet-i Armenia, Cesret-i cedd ve kuvvet-i messireye mlik ol. evketimizin u on senelik devern, stiklliyyetine byk delldir. [369] Vatan h vatan, seni ne vakit gzel greceim, Derd ve meakkatan r mesrr ve mesd. Ne vakit medeniyyetce kesb-i hret edeceksin? Ne vakit pdiahlk elbisesini lbis olacaksn? Ey vatan, dman emvlinin sana ganmet Olduunu grerek leydim. Ermeni hkmdrn Erzurum'da clis-i taht greydim, Ermeni hurftyla Trkler'e emr yazldn greydim.

ERMEN OLAYLARI TR H

293

Diyrbekir, Mu, Van, Byezd zerine, Ermeni askeri muhfz olayd. Trk, Acem Ermeniye boyun bkp, Ermenistan Ermeniye mal olayd. Trkiye Ermenistan'nda Ermeni hkmdrnn Hkm-ferm olduunu greydim. Yarm ay kaybolarak, Ha onun yerine kim olayd. Ellinc Sahfede Muharrer ark 1 Kk ocuk, salladm beiini ki uyuyorsun, Ermeni karndalarn ayaa kalkt, sen geri mi kalasn! Uyan canm tatl uykudan, gzlerin ziy grsn, Garbdan gne tul etti, Ermeninin baht ald. 2 Fen Sultann altn taht ykld, Taht altndan Ermeniye hrriyet sald. abuk kalkan, hrriyet bulacakdr, Yalnz benim olum mu boyunduruk altnda kalacaktr? 3 Biz Sultana ok yalvardk, aladk, Ac gz yayla el ve ayan ykadk. Lkin o b-re Ermeninin sadsn itimedi, imdi bakalm klcn akrdsn iidecek mi?

[370] Altmbeinci Sahfede Muharrer ark 1 Topraktan halk olup dnyaya gelince, Cenb- Hakk sret-i imrr- hayt sul edince, Ekiyl intihb ettim. 2 Allah beni elbise ile tezyn etmek isteyince, Bunlarn kadnlara mahss olduunu syleyip, Srmeli ve fienk istedim.

294 3

HSEY N NZIM PAA

On nefer cesr refkm olayd, Ummu da msellah bulunayd; Ol vakit Osmanl Hkmeti Ermeni sllesini grrd. Vatan ve Tevk 1 Kfdir evld, bu kadar senelik seflet, Kfdir vicdnsz Trk'e basamak olduumuz. Ne kadar boyun edik bu canavarlara; O kadar yk koydular boynumuza. Nakarat Yetiir artk, gsterelim asl olduumuzu, Ermeni kahramanlarnn cesr evldyz. Geri bizde kl, kalkan, silh yoktur, Fakat ellerimiz de onlar kelb gibi itlf eder. 2 Bizim bkir kzlarmzla gelinimiz onlarn mdr? Onlar mdr bizim mahsl-i mesmiz? Onlarn klnc ucunda mdr canmz? Onlarn byk canavar bizden kymetli midir? Eyzan Onlar bize hkm etmee neden lykdr? Onlar insan deil, vah canavardr. lm, zekvet, marifet bizde, Toprak bizim ve sahibi biziz. Eyzan [371] Sekseninci Sahfede Muharrer ark 1 Ermeni hapisten, lmden korkmaz, Vatan iin dim harb etmek ister. Kfdir karndalar esretimiz, Kan dkelim, bizim olsun Ermenistanmz. 2 Be yz senelik ller bugn kym ettiler, Gidin, syleyin kelb Trk'e, erat hitm buldu.

ERMEN OLAYLARI TR H

295

Ararat vdsinde cesr Ermeni frkas, Martini ve fienk alarak, vatan iin harb edecekler. 3 Durmayn cesr Ermeniler, blk blk talme kn, Vatan bizi davet ediyor, alak Trk ile muhrebe edin. Ey kana susam Ermeniler! Erzurum'daki askeri tebrk et, Ermeninin son dakkasdr, Trk' esirgemeyiniz. Sekseninci Sahfede Muharrer Olup Ankara'da dm Olunan Grnl Toros Hakknda Yazlan arkdr 1 Asl ismi Toros'dur, nm- mster ulludur, Hnakyan tarafdrnna ibu isim malmdur. Ebeveyn ve evldn terk ederek, yalnz bir refkyle Martini, kama, revolver, fienk lbis oldu. 2 Hemen Grn'den kp Kayseri'ye gitti, Saray hkmete hcm etti. Ermeniler bunu grerek mesrr oldu, ok asrdan beri byle ihtillci grlmemi idi. 3 Toros serbest hayt sevdi, Trklerin ban ezdi. Bir ka defa da postay vurdu, Drevenk Manastr'na gitti. 4 Cesret fevka'l-de, asleti fevka'l-gye idi. erkes ve Krdlere kar, ibrz- ecat etti. 5 [372] Vakt ki Ermeniler Sultan aleyhine yaftalar talk etti, Ankara Mahkemesi bunlar mahkm etti. 6 ullu ibu hkm iitti, bir sz ile mahkemenin bhesini halletti, Btn bu ihtillcilerin icr memru benim dedi. 7 Dalar bu isimden ictinb eder, Trkler cesr ullu'dan korkar, Lkin hayf ki bu cesr, asl vatandan dr oldu. 8 evketl, alak Sultan, onu daraacna kartt, Daraacnn tepesinden, Yaasn Ermenistan diye bard.

296

HSEY N NZIM PAA

Yzonuncu Sahfede Muharrer ark 1 Ermenistan'da feryd eder karndalarmz, Yetiir Ermeniler, Sultana mrcaatmz. Alay ve kalemi terk ederek, Elimize kl ve tfeimizi alalm. 2 Ecddmz emsl tutarak, Trk'n boyunduruunu ber-tarf edelim. Yaasn Houryan ve Cihan Glyan gebersin. 3 Bulgar milletini emsl tuturak, Biz de hals olalm, alak Trk'n elinden. Yaasn Maryan ve tcyan. Eyzan 4 Yetdi yetmi senelik dert ve felket, Bize tesr etti Ermeniler. Yaasn Krmyan, mukaddes peder, Haydi tekrr uyandralm Ermeni milletini. Aslna mutbkdr. Fi 2 Haziran sene 1312.

ERMEN OLAYLARI TR H

297

[373] Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 26 Haziran Sene 1312 Trih ve Be Numaral Tahrrtn Sretidir Van'dan firr eden iki frka Ermeni ekiy ve etelerinden bir frkas yedi yzden mtecviz olup, Elbak kazsnn Gzeldere ve civrnda ve dier frkas da yz seksen alt neferden ibret bulunduu hlde Mahmd kazsnn Slhne karyesi danda bi't-tesdf cmleten katl ve itlf edilmi ve bu vuktda slmdan yirmi dokuz nefer ehd ve yirmi mecrh vuk bulduu ve akdemce derdest ile takdm-i huzr- devletleri klnan Ermeni knn ve ilnnmelerinde tab edilen Tanak Komitesi nmna olan mhr, katl edilen reslerinin zerinden aynen karlarak, Vl Vekli bulunan devletl Sadeddn Paa Hazretlerine takdm klnd ve mezkr mhr bir varak-pre zerine basdrlarak manzr- sm-i cenb- nezret-penhleri buyurulmak zere leffen arz ve takdm klnm olmala.

Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 24 Haziran Sene 1312 Trih ve Yz Altm Alt Numaral Tezkirenin Sretidir 23 Haziran sene 1312 trih ve iki yz elli be numaral zver-i dest-i tekrm olan tezkire-i aliyye-i cenb- dverlerinde izbr klnd vechile Baecik'de teebbst- fesdiyye ile megl olduklar anlalm olan ehsdan Hamparsum ile Kirkor'un derdest edilmeleri hakknda zmid Mutasarrfl'na ifreli telgrafla teblgt- lzme f ve netce-i hlin bildirilmesi inb klnm olmala, alnacak cevba gre savb- sm-i nezret-penhlerine it-y malmt olunacann Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle beynna ibtidr klnd. [374] Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 6 Temmuz Sene 1312 Trih ve Drt Yz Yirmi ki Numaral Tezkirenin Sretidir zmid'e mlhak Baecik'de silh talmi ve teebbst- fesdiyye ile itigl etmekde olduklar istihbr olunan esmsi muharrer on nefer Ermeninin derdestleri lzmuna dir 23 Haziran sene 1312 trih ve iki yz elli be numaral tezkire-i devletleriyle sebk eden ir- l-i dverleri zerine zmid Mutasarrfl'na ifreli telgrafla teblgt- cbiyye f klnm idi. Bu kerre cevben vrid olup, bir sreti leffen firistde-i sy- sm-i dstrleri klnan tahrrtda ehs- merkmeden Daskal

298

HSEY N NZIM PAA

Mgrd mukaddem karye-i merkme muallimliinden tard olunarak Amerika'ya firr eyledii ve suyolcu Vanl Hamparsum ile Zobink korucusunun henz mahall-i ikmetleri mechl olup, dier on neferi derdest ile bi't-taharr hnelerinde zuhr eden evrk- muzrra ile beraber cihet-i adliyyeye tevd klndklar ve merkmnn dahi derdest-i taharr bulunduklar ir klnm ve tesr-i muhkemeleri emrinde Adliye Nezret-i Cellesi'ne vesy-y cbiyye f olunmu olmala Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle beyn- hle ibtidr olundu. zmid Mutasarrfl'ndan Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne rsl Olunup b-Tezkire Gnderilen Gurre-i Safer Sene 1314 ve 30 Haziran Sene 1312 Trih ve Seksen Numaral Tahrrt Sretidir eref-vrid olan 24 Haziran sene 1312 trihli telgrafnme-i l-i cenb- nezret-penhleri zerine bi'z-zt Baecik'e azmetle tahkk ve tamk- keyfiyyet olundukda telgrafnme-i celle-i mezkrede esmsi mnderic on ahsdan Daskal Mgrd mukaddem karye-i mezkre muallimliinden tard olunarak Amerika'ya firr ettii ve suyolcu Vanl Hamparsum ile Zobink korucusunun henz mahall-i ikmetleri mechl bulunduu anlalm ve dier on ahs Nhiye Mdri Ali Efendi vstasyla hkmet diresine celb ve taht- tevkfe alndktan sonra usl diresinde mdr-i mm-ileyh ve cb edenler marifetiyle hneleri lede't-taharr bulunan baz evrk- muzrra ile maan haklarnda mukteziyt- knniyye f olunmak zere cihet-i adliyyeye tevd edilmi ve binen-aleyh bunlarn revolver talm ettiklerine dir her ne kadar tamk-i tahkkt [375] ettiklerine dir bu fiillerini isbt edecek bir ser-rite alnamam ve Hamparsum ile korucu derdest-i taharr bulunmu olduu marzdur. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 7 Temmuz Sene 1312 Trih ve Drt Yz Yirmi Dokuz Numaral Tezkirenin Sretidir Arabac Sitrak nm ahs Erzurum'a dhil olduu srada lede't-taharr zerinde Tanol imzsyla Senadk'da Ermeni mektebi muallimine yazlm bir mektup zuhr ederek mnderict bir takm ibrt- melanet-krneyi muhtev bulunduu ve Tanol kelimesi erbb- fesddan Aramyan'n nm- mster olduu anlalmala, merkmun derdest olunduu srada zerinde maden[den] maml Ermeniyy'l-ibre bir mhr zuhr eylediine ve refk- ekvetinden Mulu Kaspar nmnda dier birinin dahi ahz u girift klndna dir Erzurum vilyet-i cellesinden alnp Tesr-i Mumelt Komisyonu'nda krat olunan telgrafnmenin bir sreti ber-y malmt leffen irsl olunmala, ol bbda. Erzurum Vilyetinden Gelen Telgrafnmenin Sretidir 3 Temmuz Sene 1312 Trihli

ERMEN OLAYLARI TR H

299

Evvelki gn Erzurum'a dhil olduu srada kapda taharr edilen arabac Sitrak'n elbisesinin gizli bir mahallinden karlan Ermeniyy'l-ibre mektup lede't-tercme Tanol imzl olup, merkez nevhsinden Senadk'da Ermeni mekteb muallimine yazld ve mnderictnn: Hazrlanmak lzmdr. Karben bir hafta zarfnda sizin yannzda olurum. gibi bir takm ibrt ve rumzt muhtev bulunduu anlalmas zerine, merkmun isticvbndan Pasinler dhilinde vk Kpr nm karyeden yazld ve mektubu kendisine veren kimseyi ifde etmi ve Tanol kelimesinin erbb- thmet ve mefsedetden olup, firrda bulunan Aram Aramyan'n nm- mster id polis diresince tahkk edilmesiyle, mezkr karyenin abluka altna alnarak mektubu it eden kimsenin hnesinin taharrsiyle elde edilecek evrk ve ey-y muzrra ile orada olmas kaviyyen melhz olan merkm Armanak'la beraber merkez-i vilyete izm derhl kaymakamla [376] yazlmd. Bugn cevben alnan telgrafnmede, oralarda bulunan jandarma kumandanyla beraber karye-i mezkre abluka edilerek taharr olunmas lzm gelen kesn hnelerinde ey-y muhtef zuhr etmemi ise de mektubu vermi olan Agop'un hnesindeki zahre anbarlarnda zeri kiyhla mestr bir ahs bulunup zhire karlarak Ermeniyy'l-ibre bir mhr zuhr eyledii ve dere iinde muhtef Mulu Kaspar nmnda dier birisi dahi derdest edilerek ikisinin ayn gmlek lbis olmalarna nazaran, bunun Armanak'n refk- ekveti olmas meml idnden cmlesinin derdest-i izm bulunduklar gsterilmekle ve Senadk'dan merkm mekteb muallimi de bi'l-celb taht- isticvba alnmala netcesi bade arz olunur. Fermn. Erzurum Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 10 Temmuz Sene 1312 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Postaya mevd arza-i kerde ber-tafsl arz ve inb olunduu zere Pasinler'de derdest ettirilenlerden birisi dahi Mu'un Kzlaa karyesi ahlsinden Armanak olup, mahd Damadyan ve Muratyan'la ol vakit Sason ve Talori cihetlerine giderek Ermeni ahlsini Devlet-i Aliyye aleyhine tahrk ve tevk ettikten sonra onlardan ald talmt zerine Hns [ve] Pasinlerin mazbtu'l-esm kylerine giderek ayn yolda tohum- melanet ekmi olduunu sonra da Rusya memlikine geerek baz komitecilerden Sason ahlsine muvenet-i nakdiyye toplamak tavsiyesini mutazammn mektup alp Amiyazin'e gitmi ve oradan da Romanya'ya azmetle Van [ve] Mu ahlsinden iki bin be yz frank kadar bir ine toplayarak mezkr Sason cihetine gnderilmi ve biraz sonra Erzurum hdiseleri srasnda Hns ve Mu kurs ahlsinden yirmi be kii istishbyla Gmr'ye gelerek oradan msellehan Pasinler dhiline gelmi olduklarn bu gece icr olunan isticvbnda itirf etmitir. Refkleri bi'l-hire kylerine gitmi, el-n hnelerinde bulunduklarndan isim ve mahall-i ikmetleri hakkndaki beynt ayrca vilyete

300

HSEY N NZIM PAA

bildirilmitir. [377] err-i merkmun tebdl-i nm ve kyfetle yedi-sekiz aydan beri Pasinler dhilinde dolamas yine ilk-y mefsedet maksadna mbten olduu bhesiz olduu hlde, sye-i hazret-i pdih ve nezret-penhlerinde bu sretle teebbst- melnesinin zuhr- srna meydan kalmad marzdur. Fermn. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 9 Temmuz Sene 1312 Trihli ve Drt Yz Krk ki Numaral Tezkirenin Sretidir Van hdisesinin uyu zerine Ermeni erbb- fesd tarafndan icr olunan harekt- melanet-krnenin tesri ibtl klnm ise de Mardin sanca dhilinde kin Srynlerin hnelerini terk ile civrdaki manastra ve Midyat kazsnn da cihetindeki Sryn kylerine ekilmee teebbs ettikleri istihbr olunmasyla derhl memrn-i lzme bi'l-izm temnt verilerek cmlesinin mahallerine ide olunduu ve cemat- mezkrenin u hareketleri Mardin'de mukm Amerika misyonerlerinden Mr. Anders'in o havlde dolamakda olan ngiltereli siyh Harris'e gstermek istedii nmyi eseri olmas melhz bulunduu Diyrbekir vilyetinden bildirilmesi zerine, harekt- mezkre nmyi eserinden ziyde oralarda ezhn- ahlnin heyecndan zde olmamasndan mnbais grnerek, bu hl ml-i erbb- fesda msid olduundan tedbr ve tekayydt- kmile ittihzyla mugyir-i merz-i l ahvle meydan ve imkn braklmamas zmnnda teblgt- sbkay tekden Tesr-i Mumelt Komisyonu karryla be-tekrr vilyet-i mrun-ileyhya vesy-y lzme icr olunmu idi. Harekt- melanet-krnenin ibtl-i tesri yolunda ittihz olunan tedbr teyd edilmekte olup, Van hdisesinin erbb- fesdn meml vechile netce bulmamas, mefsedete id yitn tesrini tehvn ve heyecn teskn ettiine ve merkez ve mlhakt- vilyetde syi mstakarr olduuna ve mteferritna dir bu kerre vilyet-i mrun-ileyhdan alnan telgrafnmenin sreti mezkr komisyon ifdesiyle ber-y malmt leffen huzr- l-i dverlerine irsl klnm olmala. [378] Diyrbekir Vilyetinden Vrid Olan 2 Temmuz Sene 1312 Trihli Telgrafnme Sretidir C. 1 Temmuz sene 1312 Ermenilerin harekt- melanet-krnelerinin ibtl-i tesrt yolunda ittihz olunan tedbr derect marzt- sbka ile mstan-i tekrr olup, imdiki meslek-i hareket ise de tedbrde devm ile beraber nkt- mhimme-i lzimede ikme edilen mfreze-i askeriyye vstasyla teydden ibretdir. Ermenilerin arz edilen ahvli Van hdisesinin uyu cihetine matf eser-i melanet ise sye-i syi-vye-i hazret-i pdihde hdise-i mezkrenin erbb- fesda gre netce-bah- matlb olamamas uytn tesrtn tehvn etmekle ve hkmetin meslek-i mslemeti ve sunf- ahlce bakaca medr- tazmn olmala heyecn gayr- vk ve binen-aleyh merkez ve mlhakt- vilyetde syi mstakarrdr.

ERMEN OLAYLARI TR H

301

Mardin sancandaki Srynlere gelince, bunlarn ahvl-i mehdesinin uyt- zamanna ve ngilizli seyyh misyonerin o havlde dolamalar o sraya msdif olmas onlarn meyl-i nmyiine muvfk grlmekle o yolda arz- malmt klnm ve maa-m-fh hl ve istikble kar terdbr-i lzime-i sknet-perverne ittihz olunmu idi. Fesda id mahsst ise menba ve mhiyeti evvel ve hir arz edilip it ve ekzbden ibret olup, bu fikr-i fesda msid olan her trl ihtiml her dakkada muhfaza-i syi nokta-i nazarndan gzedilmekde ve tedbr-i vkadan iktitf- semert iin geceli ve gndzl allmaktadr. Fermn. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 9 Temmuz Sene 1312 Trih ve Drt Yz Krk Drt Numaral Tezkirenin Sretidir Sye-i kudret-vye-i hazret-i hilfet-penhde merkez ve mlhakt- vilyetde syi ber-keml olup, Van'da kyller meskenlerine gtrdlp, ehirde yalnz yerliler kalarak Ermeni mahallesinin mhim noktalar askir-i hne karakolhneleri ittihz olunmu ve jandarma ve polis mdrleri dahi terfk ile mahalle taht- inzbta alnm id ve Erci kazsndan mad henz kylerine avdet etmi olan kyller ileriyle megl olarak esn-y itida [379] emvl ve hayvant zyi olanlarn hayvan ve emvli tayn olunan memrlar marifetiyle toplanarak sahiblerine redd olunmakta bulunduu ve mlhaktdaki zyit dahi istirdd iin Neccr nhiyesine memr- mahss izm olunduu ve atak kazsna gnderilen tabur binbas hazr olduu hlde Ermenilerin ileri gelenleri dire-i hkmete celb ile teslm-i silh eylemeleri ve meydanda grnmeyip ahlye karm ve yhd dalara firr etmi olanlarn dahi terk-i silhla arz- mutvat ederek i ve gcleriyle megl olmalar teklf olunmas zerine atak'daki Ermenilerin pey-der-pey teslm-i silh etmee baladklar ve firr ve ihtif etmi olanlarn da rzlaryla silhlarn terke mecbr olacakar atak'dan bildirildii ve sye-i tevfkt-vye-i cenb- hilfet-penhde bu kazda dahi sknet hsl olarak vilyetin her cihetinde uygunsuzluktan eser kalmad ve bu da cmle-i sr- muvaffakiyyet-i hazret-i ehriyrden bulunduu Van vilyet-i behiyyesinden alnan telgrafnmelerde gsterilmi olmala, istirdd edilen masbtn komisyonlar vstasyla asl shiblerine ide ve teslm edilerek yedlerinden makbz senedi alnmas ve silhlarn dahi hemen toplattrlarak mugyir-i merz-i l bir gn hl vuka getirilmemesine itin olunmas cevben yazlm ve Ermeni fesedesinin Van kasabasnda ve mlhakt- vilyetde vahiyne bir sretde ehl-i slm bi-gayr-i hakkn ehd ve u sebeble hnmnlar harb etmi olmalaryla mikdr- teleft ve hasrta dir alnacak malmtn savb- sm-i dverlerine izbr mukarrer bulunmu olduundan Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle beyn- hle ibtidr olundu.

302

HSEY N NZIM PAA

Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 10 Temmuz Sene 1312 Trih ve Drt Yz Elli Bir Numaral Tezkirenin Sretidir Erzurum polis efrdndan Mgrd Efendi'ye hnesi nnde Erzurumlu Avadis olu Vahan nm Ermeninin [380] kurun atarak rufeksyla beraber firr eyledii Erzurum vilyet-i cellesinden ir olunmas zerine derdesti hussu vilyet-i mrun-ileyhya bildirilmi idi. Bu kerre alnan telgrafnmede merkm Vahan'n Hasankala kasabasna bir saat mesfede vk Ok karyesi tark hricinden daa doru gitmekde iken oradan mrr eyleyen berber Haydar ve rufeksna katl kasdyla silh attn karye-i mezkreden avdet etmekde bulunan iki kii grp yanna takarrblerinde bunlara da taarruz etmesiyle bi'l-makbele itlf olunduu ve zerinde bulunan revolver ve fienkleriyle beraber merkez-i kazya gtrlp izm olunan memr- mahss marifetiyle keif ve muyenesi bi'l-icr defnine ruhsat verildii ir olunmala Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle beyn- hle ibtidr olundu. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 10 Temmuz Sene 1312 Trih ve Drt Yz Elli Drt Numaral Tezkirenin Sretidir Byezd sanca civrnda vk Zor karyesinde be bin kadar Ermeni tecemmu ederek yaknlarda bulunan bir ka karye Ermenileriyle birleip teksr-i kuvvetle kilise'ye doru tecvz azminde bulunduklar anlalmas zerine tedbr-i lzmeye teebbs olunduu Erzurum vilyet-i cellesinden telgrafla ir klnm ve bunlarn terk-i silh teklfine muvfakat etmeyip de istiml-i silh ettikleri hlde mukbele-i bi'l-misl kidesiyle haklarnda mumele-i mukteziyyenin icrs Tesr-i Mumelt Komisyonu karryla cevben vilyet-i mrun-ileyhya tebl olunmu idi. Sye-i kudret-vye-i hazret-i pdihde ittihz olunan tertbt- askeriyye zerine cemiyyet-i mezkre kmilen dalp ahl-i mahalliyyeden baka kimse kalmad vilyet-i mrun-ileyhdan bu kerre alnan ve mezkr komisyonda mtlaa olunan telgrafnmede dermiyn olunmu olmala keyfiyyetin ber-y malmt taraf- l-i safnelerine irna ibtidr olundu. [381] Taraf- Sm-i Cenb- Sadret-penhden eref-vrid Olan 11 Temmuz Sene 1312 Trih ve Yz Otuz ki Numaral Tezkirenin Sretidir Van hdisesinin mrettib ve muharriklerinden olup oradan kaldrlmasna cnib-i vilyetden lzm gsterilmi ve mahfzan Dersadet'e celbi hussunda Encmen-i Mahss karryla bi'l-istzn irde-i seniyye-i cenb- pdih mteallk ve eref-sudr buyurulmu olan Van Ermeni Murahhasas Sahak rhibin mahfzan ve Erzurum'a mteveccihen yola karld Van vilyetinden bildirilmi ve Adliye Nezret-i Cellesi'nden malmt verilmi olmala, cb- hlin icrsna himmet buyurulmas siyknda.

ERMEN OLAYLARI TR H

303

Galata Polis Komiserlii'nden 12 Temmuz Sene 1312 Trihiyle Alnan Jurnal Sretidir bu Cumartesi gecesi saat bebuuk karrlarnda Galata Byezd Soka'nn bekisi Ahmed mahall-i mezkrde get gzr etmekde iken birisi hasr apkal ve dierleri fesli mechl'l-ism iki ahsn bheyi d dolamakda olduklar grlerek vk olan suline kar ehs- merkme hemen revolverlerini ekerek endaht ile kan kurunlardan birisi beki-i merkmun sol bileine ve dieri karnna isbet ile dernunda kald civr- mezkrda dolamakda olan memrn tarafndan takb olunduklar esnda dahi revolver istiml etmeleriyle mukbele-i bi'l-misl kidesine tevfkan takbde bulunan Kapii Nizmiye Karakolhnesi Yzbas Osman Efendi tarafndan kl ile merkmlardan ve Ermeni cematndan ve banda apka bulunan Mulu Manuk nm ahs yedindeki revolveri ile ve mecrh olduu hlde derdest olunarak getirilmi ve isticvbnda harektyla refkn mnkir ise de merkmun refki dahi Bostanba civrnda Beyolu memrlar tarafndan ahz u girift edildii anlalm olmala, bera-y malmt marzdur. [382] Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 13 Temmuz Sene 1312 Trih ve Drt Yz Altm Numaral Tezkirenin Sretidir Van vilyetinin Kanik karyesi ahlsinden olup Loyd Kumpanyas vapurlarndan birine rkiben Batum'dan Kstence cihetine gider iken pasaportu olmamasndan dolay Rize'de bi't-tevkf Trabzon'a izm olunan Koi olu Adom veled-i Karabet hakknda Trabzon Dvn- Harb- rfsince icr olunan tahkktda merkmun Ermeni fesedesinden olduu tahakkuk etmekten n evrk- tahkkiyye ile mahfzan Erzurum vilyet-i cellesine izm olunduuna dir Trabzon vilyet-i aliyyesinden huzr- sm-i cenb- sadret-penhye tevrd edip tevd buyurulan tahrrt sreti Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle ber-y malmt savb- l-i dverlerine tesyr ve vilyet-i mrun-ileyhya vesy-y lzme izbr olunmu olmala. 28 Muharrem Sene 1314 ve 27 Haziran Sene 1312 Trihli Tahrrt Sretidir Van vilyetinin Kanik karyesi ahlsinden olup Loyd Kumpanyas vapurlarndan birisine rkiben Batum'dan Kstence cihetine gitmekte iken pasaportu olmamasndan dolay Rize'de tevkf olunarak Trabzon'a izm klnan Koi olu Adom veled-i Karabet Dvn- Harb-i rfce lede'l-isticvb bundan be-alt sene evvel memleketinden Dersadet'e gidip gmrkde hammallk etmekte iken Romanya'nn Seline kasabasnda mukm Londra'daki Hnak Komitesi'nin ubesi resi Malkon'dan ald mektb-i mteaddide zerine Seline'ye giderek bir sene kadar hayli ake ve

304

HSEY N NZIM PAA

yz elli kadar fed topladklarndan sonra, geen yzonbir senesi bu mevsimde Kars'a gittiklerini ve orada mukm bulunan komite ubesinin resi Gmrl Yervant ve nm- mehru Celld Artin tarafndan hudda vk Sarkam meeliinde teslh olunarak elli bei Erzurum ve havlsine, doksan bei Hns ve Ahlat ve Mu ve Ki cihetlerine tecvz eylediklerini ve kendileri Mr, devletl kir Paa Hazretlerine [383] s-i kasd teebbsnde bulunmular ise de muvaffak olamamalar zerine Erzurum'da k edilen riden sonra Kars'a avdet ettiklerini ve Hns ve Ahlat ve Mu cihetlerindeki rufeks cemiyyet ve tedriklerini tevs ettikten ve bu sene dahi Celld Artin tarafndan izm olunacak kuvve-i muvine iltihk eyledikten sonra o havlde k- ri olunmak mutaseavver bulunduu ve kendisi istine maksadyla merkm Celld Artin tarafndan Amiyazin'de bulunan Katogikos Krimyan'n nezdine izm olunmu ise de k- rile sefk-i dima sebeb olmaktan sarf- nazar etmeleri yolunda vuk bulan nesyihi ve ine edemeyeceine dir verdii cevb zerine avdet ederek fedlik mesleini terk ile celldn nezdinden firr ettiini itirf ve ifde etmitir. Harekt- vkasndan dolay mahkm edilmek ve yhd tahliye klnmak husslarnn tedkki Erzurum Dire-i Adliyyesine id bulunduuna binen evrk- tahkkiyye ile fezlekenin sret-i musaddakalaryla merkmun mahfzan Erzurum vilyet-i cellesine izmyla keyfiyyetin huzr- fehmet-nur- hazret-i veklet-penhlerine arz ve ir dvn- mezkr riysetinden 26 Haziran sene 1312 trihiyle mverrehan it olunan mzekkirede ifde olunmala cb icr olduu marzdur. Erzurum Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 6 Temmuz Sene 1312 Trihli Tahrrtn Sretidir gn evvel hudddan avdet eden Erzurum'un Senadk karyesi ahlsinden arabac Sitrak'n Kars kapsna memr polis tarafndan alnarak taraf- ubeydneme gnderilen Ermeniyy'l-ibre bir kta mektup kopyasyla tercmesi bi'l-etrf meml-i lihza-i fahmneleri buyurulmak zere tayyan arz ve takdm olunmutur. Mektubun vsl anda nkili bi'l-isticvb Pasinler'in Kprky karyesinde beyttet ederken geceleyin karye ahlsinden Serkiz tarafndan mezkr Senadkl Sitrak Varjabet'e verilmek zere kendisine tevd eylediini itirf [384] etmekle mrselinin orada olduuna kaviyyen ihtiml verildii gibi mrseln-ileyhin de karye-i mezbrede olduu ifde-i mazbte-i marzadan anlaldndan mtekb merkm Varjabet'i gtrmek zere bir komiserle bir polis Senadk karyesine gnderilmi ve mrselinin derdesti iin vilyetden Pasinler Kaymakaml'na teblgt icr ettirilmiti. Evvelce merkm Varjabet getirdiinden bundan dahi bir haylice ser-rite almak imkn istihsl olunmu ve fi'l-vk mezkr Kprky'nde derdest olunan mrseli dahi tundan maml bir aded komite mhryle ve yara sarmaa mahss bir mikdr pamukla beraber dnk gn merkeze gnderilmitir. Bu gece bi's-sabh isticvb bi'l-icr

ERMEN OLAYLARI TR H

305

hakkaten mektup mrseli kendisi olduu ve yzyedi trihinde Gergiyan Kazaz Haatur'u katl ile ol vakitden beri Rusya memlikinde dolamakta iken, bu kerre byle bir d kyl kyfetinde huddu tecvzle mezkr Kprky'ne geldiini ve maksad da yine Erzurumlu olup imdi Gmr'de bulunan Vehram ve Diron nm- msterlarn tayan Niuyan Misak ve birderi Sitrak'n be, on, yirmi kadar msellah atl ile gelmek zere bulunduklarndan evvelce kendisi bu kyllerin ml ve efkrn gcklamak ve onlar iin bir tehyie etmek zere gelmi olduundan, onlarn vrdunda birleerek k- ekvet etmekten ibret idn ve bu mektupdaki Tanol nm- mster kendisinin Daravan'da Kigama tabr-i istirlar da hakkaten mezkr Senadk karyeli Sitrak Varjabet'e id olup, buna hitben yazm olduunu bi'l-etrf takrr ve tasdk etmitir. Bu mnsebetle yine o kylerde bulunan Mulu ve Erzurumlu bir takm ihtill-cynn esm ve mahall-i ikmetleri bi't-tahkk derdestleri esbbnn istihsli zmnnda taraf- vilyete bakaca malmt verilmitir. Beraberce tutulup gnderilen iki nefer hne sahipleriyle Mu'un Kzlaa karyeli Kesyar'n isticvblar dahi derdest-i icrdr. Mehr-i erbb- fesddan olan ve bu kerre de k- ri ve melanet efkr- muzrrasyla gelmi bulunan merkm Aram Aramyan'n bu sretle [385] elde edilmesi ve teebbst- melanet-krnelerinin tesrt- vahmesine meydan kalmamas mcerred kudsiyyet-i celle-i hazret-i pdihyle hsn-i muvaffakiyyet-i cenb- nezret-penhleri mukteziyt- liyesinden olduunun arz ve beynna cr'et olundu. Zarfn zeri: Aravanda Kigama Sevgililere muhlisnza hi bir ey vermedim. Vakit yoktur. Nianlanmak gnlerim yaklayor. Hazrlanmak lzmdr. Karben bir hafta zarfnda sizin yannzda oluruz. imdiden siz lzm gelen tedrikleri grnz ki biz gelince uzun bir mddet beklemeyelim. Mdrike ve yhd Van'n ilerini nasl ettiniz, bu ok mhimdir. Gelince bizim onlarla iimiz olacaktr. Buna dir yaznz. Lololarn ii nasl oldu, bir netce verin. Dimaks yaknda gelir, ilerimiz yolundadr. Biz dahi kedersiziz. Her ne ki ihbr etmez var ise bize tebl edin, sizi perim. mz : Tanol Pazartesi Erzurum Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 6 Temmuz Sene 1312 Trihli Tahrrtn Sretidir 15 Haziran sene 1312 trihli ve ifreli telgraf- kernemle arz olunan Hnak ve Truak gazetelerinin ilk-y fesda id fkart- muzrras bi't-tercme leffen huzr- mel-mevfr- dver-i azamlerine arz ve isbl olunmu ve mnderictndan bir takmnn tertb ve tevs-i mefsedet noktasnca nazar- dikkati clib ve tasavvurt- makdhann men-i tesri hakknda iktizsna gre tedbr-i ihtiytiyye ittihzn

306

HSEY N NZIM PAA

mcib id mtlaasndan malm- l-i hazret-i nezret-penhleri buyurulaca derkr bulunmu olmala. Truak Gazetesinin 15 Tern-i Sn Sene 96 Trihli Nshasndan Mstahrecdir lm ve ekdr- dnyeviyye ile mutazarrr Ermeni milletinin bana yine bir lm davet-nme tc koymaa alyorlar. [386] Her bir taraftan gamlar takbt- tahrbt ve hasart- seylblaryla memldur. Kalanlarn dehet-engz hlleri Ermeni familya ve kzlarnn feryd fignlar nereye doru gidiyor? Trabzonlu b-re Ermeniler mamm ve mkedder olduklar hlde, Sason zarar-ddeleri iin bir ine toplatmak emelinde idiler. Fakat kendi arzularna n'il olmadlar. 26 Eyll sene 95 nmn hmil bir krmz gn zuhr eyledi. Ve onlar hrriyyet nmna olarak Sasonlular gibi vah ve barbar sultanlerin kanl kllarna kurban oldular. imdi ey sa kalanlar! Er kii olun, zerinizden kara glleri dkp yeni bir zy ile mnevver olun. Zr zd meydanna kacamz gn yakndr. zdlk sevds kanlarla icr olunduunu mutlaka bilmiyordunuz mu, ileri muhrebe ve kanlar iinde vcdumuzu, haytmz arayalm. Menfaat-perver diplomat, istedii kadar hakkmz olan meseleyi varsn sndrsn. Biz asl bhe etmeyelim. Sbit kadem ileri gidelim. Biz galebe alacaz. Zr Hakk bizim tarafmzdadr. Mder-i nect- lm ve ekdr olup ilc dahi kandr. leri!.. Gnl rzsyla lmee kar gidelim. Mahz lmekle ihtillin aaal tuluna mazhar ve nil olacaz. Trkiye hricinde bulunan ve emniyyet-i cn ve mal hmil olan ey Ermeniler! Ermenilerin mrnn son ipini kestirmeyin. Sizin birderleriniz kanlar iinde meml olmulardr. Hemireleriniz ve analarnz gller zerinde oturmu h feryd ile smna doru bakyorlar ve sevgililerinin cesedlerini bulup, kucaklayp topraa teslm etmee nil olmuyorlar. Zamn- hl ve mstakbelin mdleri sa ve l deniz dalgalar iinde mahv oluyorlar. Ekdr ve lm- mtenevviaya dehet veriyorlar. Irz ve nmusumuz gittikten sonra lyoruz, mahv oluyoruz. Ne vakit uykudan kalkacaksnz? Sz ve sohbet vakti gemitir. Ayaa kalkn, Ermenilerin son nefes vakti vsl oldu. htill-perverler yandlar, tkendiler. Trabzon, Bayburd, Erzincan, Erzurum ve Ermenistan'n her cihetlerinde feryd fignlar, kan ve ateler birbirine karmlar, ovalar, nehirler kan alyorlar. Ne gibi mihnet ve meakkatlar tefekkr edebilirsiniz? Ey ben beer! Kl ve ate yamur gibi yayor. Ermeninin mrnn son er ite snyor. Gelin ulan. [387] Bizim bu kederlere nefretle bakmayn ve her kim ki imdda gelmeyi dir eder ise istikblde onun nm n siyh renkle il-hiri'd-devern kalacakdr. mdd- muhrebe edelim. Trabzon Merkez

ERMEN OLAYLARI TR H

307 Komitesi

Numara iki 15 Tern-i Sn Sene 96 Trihli Nshasndan Pasinler'in Kprky Karyesinde Tanaksaanlarla Hayddlarn Bir Mcdelesi (Unionistes) Kprky Lazistan'la Erzurum aralarnda bulunduu iin, bir ok defalar kaak Lazlar tarafndan talan olunmutur ve Ermeni kadnlarnn rz ve nmuslar py-ml edilmitir. Tanaksaanlarn haydd etesi ol taraflarda get gzr ediyordu. Grigor Der Mgrdyan'n zr-i idresinde olarak hayddlar elli Lazdan mrekkeb bir ekiy etesinin Kprky zerine bir hcm edeceklerini iittikleri gibi imdda gidiyorlar. Gece vaktinde muhrebeye balyor. Lazlarn resi[ni] Ahmed mer [zann] eden Grigor onun zerine hcm ederek: t gibi geberteceim seni der. Her gn Ermeni kan dkmee almsnz diyerek vurur. Ve martini tfeini dahi gasb eder. Lazn arkadalar dahi Grigor'u arkasndan vururlar. Mcdele gittike tezyd ederek, kyller msellah olup imdda gelirler. Lazlar geri ekilmee mecbr olurlar ve Badervan karyesine giderler. Bu vuktdan sonra gerek Sultann askerleri ve gerek Mslmanlar Kprkyllerden ictinb ediyorlar. imdi zabtiyeler bu karyeye geliyorlar ve geldii vakit dahi yle tavr ve hareketde bulunuyorlar. Mehr bir darb- mesel vardr: Trkle iyi geinmek ister isen onu dim dmelisin. Pasinlere ol kadar vsta verilmitir ki [kendi]lerini muhfaza ve hatt muhrebeye muktedirler. Erzurum merkez sandnda kabhat olunmutur. nt Defteri 1 Knn- evvel sene 96 trihli nshadan tercmedir. Harhuz'dan 20 lira, Barinoyan'dan 800 kuru, Bahlav'dan 50 lira, Mandaky'den 50 lira hem-efkr bir sanatkr 2 lira, Vartan 15 lira, Hodo 15 lira, Kulp elebi 15 lira, [388] Karoni 15 lira, Pahlavani 15 lira, Hrant 5 lira, Muratyan 15 lira, Salakyan 55 kuru, devm vardr. Blda muharrer isimlerin nm- mster olmas malm ve ikrdr. 15 Tern-i Sn Sene 96 Trihli Nshasndan Tercme Van'da Vatan Millet Hini Der Bogosyan Ohannes Aa'nn Katli Eyll'n yirmisekizinci gn alafranga saat alt rddelerinde Kendirci Karakolhnesi civrnda Ermeni ihtill cemiyyetlerinden Tanakyanlarn dehet verilenleri Van merkez komitesinin hkm ve karryla Der Bogosyan Ohannes Aa'y katl ettiler. bu vatan hini bir ka defalar dahi Bezure tarafndan mahkm edilmi ise de muvaffak olamamlardr. Kln altnda ldrdler bu hini. Mkemmel muvaffakyyet, umm bir dehet. Taharr ve derdest olunanlar da vardr.

308

HSEY N NZIM PAA

zddrlar. bu cezya mstahak olan Ohannes Aa Vasburakan Van iin bir bel idi. Bahri Paa zamnnda nefs-i polis ve hkmetin muhbiri idi. Genlerin teebbstna dman mutazarrr ahlnin teebbstna dman kendi servetiyle Ermeni milletinin son damla kann dken bir adam idi. Hin-i menfr, cez-y lykn grdn. adahda Vatan Hini Soso'nun Katli Truakyanlar Kaet karyeli bu vatan ve millet hini Eyll yirmibirinci gnnde katl eylediler. Revolveri defa endaht ederek birisi koluna omuzuna ve nc defa beline tesdf etmitir. Vatan hini henz sadr. Fakat karben o dnyya gidecektir. Sason seneden beri ataklar yakyordu. Van atak hapishneleri bunun ihbrt zerine bir ok delikanllarla memldur. Koak Hainlilerin nmusunu ibu edebsiz py-ml etmi idi. mdi erbb- ihtillin Hainli kahraman cez-y sezsn verdi. ki Krd ve bir Ermeni derdest olunmutur. Bezolistler zddrlar. [389] 1 Nisan Sene 96 Trihli Nshas Tercmesidir 10 ve 27 Mart, Van'dan Mektup Yine Van dehet iine dt. Arsz zenginler her ne kadar dkknlarn nsfn atrmaa muvaffak oldularsa da el-yevm ummu kapaldr. Sultan tekltna memr olan heyet bir mhdan beri elleri katlanm Van'da oturuyorlar ve haf entrikalar eviriyorlar. bu heyetin Van'a girdii gn Tanakyanlar tarafndan ner olunan bir uar kdna [boluk] Van'da emsli vuk bulmam bir karklk hsl eyledi. bu kd teklt nmna olarak her bir entrikal, desseli ve hileli teebbst aleyhinde idi. Tesrt malmdur. Ahl geri ekildi, fakat bir ka vatan hini zenginler aklsz grhun bir ksmn tahrk edip Sultann ayaklarn pmee ve ittifk etmee alyorlar idi. Bakalm 25 ubat trihli ve nc numaral uar kd ner olundu. Bu kdla edebsizlere iddetle tenbht verildi. Semeresini karben greceiz. ehir civrlarnda asker ve Krdler, Ermenileri katl ederler. Gn gemiyor ki vukt olmasn. Gizli olarak Van'da ok asker cem etmiler. Evvel sekiz yz nfs asker mevcd olup, imdi drt bini mtecvizdir. Teklt lyihasn icr eden kir Paa'y bekliyorlar. Kazlarda nln olan karyelerin ahlsi Van'da yaryorlar. Muhcirlerin nfsu binden ziydedir. Mh- crnin onaltnc gecesinde Tanakyanlarn haydd etesi nakl olunduu esnda devriyelere tesdf ederek bir mcdele vuk bulup, hayddlar tarafndan asker itlf olunduu gibi Sultann sdk bendegn firr ettiler. Bir asker de mecrhdur. 1 Tern-i Sn Sene 1311 Trihli Nshas Tercmesidir

ERMEN OLAYLARI TR H

309

Trkiye Ermenistan'ndan gelen haberler bize dehet veriyor. Sultan tarafndan tertb olunan itit- ummiyye vuk bulmutur. Trkiye Ermenistan'nda bulunan Ermenilerin hneleri gerek ehirlerde ve gerek karyelerde [390] ihrk ve talan oldu ve Ermenilerin umm, bin trl meakkatler iinde rz ve nmuslar py-ml olarak mahv edildi. Bu barbarlklar daha devm etmektedir. Tahrb olunan evlerden daha duman kyor. Deniz dalgalar gibi kanlar akyor. Fakat dmanlar henz teskn olmamtr. Ermenileri krmak hakkndaki tertbi kemliyle icr edeceklerdir. lerin bu hli Avrupa dvel-i muazzamas donanmalarnn memlik-i Osmniyye'nin sularna sevk etmee mecbr eylediyse de herkes bu barbarlklara bir netce verilecek mdinde olduklar ve fakat beyhde onlar get gzr ettii esnda Ermeniler mahv oluyorlar. Yekdieri aleyhinde olarak Avrupa dvel-i muazzamas asl bir ey yapmayacaktr. Ekseri bunlara bir netce vermek istiyorlar. Sultann hkmetine iddetli bir darbe vuracaklardr. Sultan kendi kuvve-i askeriyyesini baz yerlere cem ederek ahlyi teskn etmek istiyor ve dier taraftan Avrupa devletlerinin gzlerine bir perde ekmek arzusundadr. Muhammed'in halfesi, memlik-i Osmniyye'nin imparatoru bulunan Sultan, kendi tahtn muhfaza etmek iin bir mektup yazyor. Kendi emsli olan bir krala hitben deildir. ngiltere Bavekli Lord Salisbury'ye yazyor. Ermenistan'da lzm olan tekltn icrsn vaad ediyor. Ve Salisbury'den kendilerine olarak bir nutuk rd eylemesini ric ediyor. Ne kadar alak byk bir devlet ve kendi hkmdr-n ne kadar ayptr. Bu mektup Memlik-i Osmniyye'nin klliyen dr- hl-i pern ve harb olmasna dellet eder. Memlik-i Osmniyye kuvvetini gib edip, kadr ile yaamaktadr. memlik-i Osmniyye'nin ibu tahrbine sebeb-i asl Ermenilerdir. Ermeni ahlsinin ol kadar manev bir kuvveti vardr ki byk bir devleti mahv ve n-bedd ediyor. Fakat bizim arzu ettiimiz dmanmzn klliyyen mahv olmasdr. Mcrimin mczeten lykasn grmek istiyoruz. Yalnz o vakit arzu ettiimizi elde etmee muvaffak olabiliriz. Byle olduka yangn gittike alevlenecektir. Ve memlik-i Osmniyye'yi kan dalgalar iinde n-bedd klacaktr. Ermeniler, Element Armenian ayaa kalkmtr. Ve her bir tarafda Devlet aleyhinde ibrz- intikm ediyor ve bunlarn iinde en mehr Zeytun'dur. Entrikalarla Zeytun'u ve Babik prensi mahv ettikten sonra Zeytun [391] tekrr ayaa kalkyor ve galebeler alyor. Zeytun dalar talar kan rengindedir. Zeytunlular kanl muhrebelere almlardr. Girid cezresi iln- isyn etmitir. Drzler ve Arablar, Osmanl askerlerini tard etmilerdir. Makedonya alm olduu cerhalar tedv ile bir ka gnden sonra ayaa kalkacaktr. Memlik-i Osmniyye'de hark alevleniyor. ark meselesi zuhr edecektir. Evet el-yevm Ermeni meselesi ark meselesinin sebebi olacakdr. Salisbury'nin beyn ettii vechile eer Osmanl sularnda get gzr eden Avrupa dvel-i muazzama donanmalar bu kadar dklen kanlar nazar- dikkate

310

HSEY N NZIM PAA

almayp, Sultan muhfaza etmee devm ve Sultann bir mektubu ile ii terk ederler ise ol vakit bu hark alevleri iinde ok eyler grnyor. 6 Numaral ve ubat Sene 96 Truak Gazetesi Bir sene mukaddem Ermeni meselesini kesb-i nfz ettikde Sultan kendi hareminde rhatsz olur idi. Ermeniler her ne kadar aldanmaa say gayret olunduysa da beyhde kald. Hapisler, nefiyler, idm hkmleri, Ermenileri kendi mesleklerinden geri eviremedi ve ne kadar dehetler verildi ise de dehetler tezyd ettii nisbette ihtill hissi de terakk eyledi. Efkr- fesddan Ermenileri men etmek iin umm millete iddetli bir darbe vurmaktan mad Sultana baka bir re kalmamt. Umm Ermeni milletini krp mahv etmei istemiyordu. Zr bu alkan ahl kendisine lzm idi. Bu iddetli darbelerle ihtillcileri tehdd edip bir mddet daha saltanat yaattrmak efkrnda idi. Ermenilere kar kendi slm ahlsini tahrk ve tevk eyledi. Biz bunlar evvelden hissederek dim baryorduk. Silh alnz. Yalnz erbb- ihtill iin deil, ahlnin kendisini muhfazas-n biz bunu taleb ediyorduk. Fakat Ermeniler bu szlere kulak asmadlar. tit- ummiyye zuhr etti. Tanakyanlarn silh tevz ettii, yhd haydd eteleri ve yhd silh kullanmaa muktedir adamlar hazrlanm idi. Oralarda asl teleft olmamdr. te misl olarak [392] Erzurum civrnda bir ka yerleri zikredelim. [boluk] karyesinin ahlsi hem-civrnda bulunan vatan ve milletdalarnn zerine olan hcmlar grdkleri gibi gece gndz kolcular karyeyi muhfaza ediyordular. Lazlar ve erkesler bir ka defalar hcm ettiler ise de yamur gibi yaan kurunlara kar duramayp firr ediyorlard. Hem civrnda bulunan Mslman ahlsi bi'l-ittifk be defa hcm etti. Fakat ky iine girmeleri mmkn olamad. [boluk] karyelerin ahlsi haydd eteleriyle bi'l-ittifk Trklerin ve air-i ekrdn hcmlarn mdfaa ediyorlar idi. [boluk] karyesinin ahlsi ilk gn ecatla kendilerini mdfaa ediyorlar idi. kinci gn muhfaza etmek iin askir-i hne kye duhl eder. Mtekben Krdler de ky iine girerler. Kyllerin zerine bir hcm ederek alt kii itlf ile umm hneleri talan ederler. Karye ahlsi kahraman gibi mcdele ediyorlar. Hem-civr karyeleri tahrb ettikten sonra air-i ekrd mezkr karye zerine dahi hcma hazrlanyorlar. afakta mcdeleye balarlar. ki bini mtecviz Krdler, drt tarftan birlikte hcm ederler. Fakat her bir taraftan ahlnin mdfaasna tesdf ederler. Meys olarak den kavimlerle mttefikan be-tekrr hcma kalkyorlar ise de kyllerine galebe alarlar. Bu defa kyden dar kp Krdlerin zerine bir hcm gstererek deirmen yanna kadar mevkleri zabt ederek Krdlerden maktl kalr. Kusuru firra mecbr olur. [Boluk] karyesi zerine bir hcm vuk bulduu vakit bizim arkadalardan S.K. taht- riysetinde olarak on be kiiden mrekkeb bir haydd etesi hazr olup, Krdler zerine hcm ederek ellerinden silhlar alp brakrlar. te bldaki mislden anlalaca vechile her

ERMEN OLAYLARI TR H

311

yerde Ermenilerin krlmasnn sebebi silhsz olduklardr. Eer erbb- ihtill yedlerinde lzm olan silhlar [393] olsa idi bu gibi eylerin asl vuk bulmayacan bhe etmiyoruz. Bu derslerden mtenebbih olmayacaz. Mcdele daha hitm bulmamtr. Ve netce olmas da gayr-i cizdir. Yeniden vuk bulacak itit esnsnda ahlyi mdfaa etmek iin silh lzmdr. ntikmmz almak ve zdla kar komak arzusunda bulunuyor isek silh lzmdr. Mhim bir vakittir. Hod muhfazasyla mcdele edelim. 9 Numaral 25 Mart Sene 96 Truak Gazetesi Hdiseden Sonra nc Defa Olarak Erzurum'dan Mektup, 21 Knn- Sn Bir vakit erbb- ihtillin rzsyla hareket eden burjuvalar, baz servet shibleri hdiseden sonra muvzenenin ar tarafna meyl ederek bir ka efendiler umm milletinin menfaatine mugyir olarak tekrr hkmet-i mahalliyye ile ittifk eylediler. kir ve Vli Paalar nezdlerine celb olunarak umm kabhati imanyan murahhasaya ve bir ka ihtillcilerle, sanatkr takm delikanllara atf eylediler ve bunlarn edebsizlii o kadar ileri vard ki Sultana beyn- teekkr iin bir telgrafnme kede ettiler. kir'in bir fernini ve hkmetin emniyyetini celb etmek iin neler yaptlar. kir Erzurum'a geldii vakit Ermeni erbb- ihtill cemiyyetlerinden Tanakyanlarn tehddiyle Ermeniler istikble getiler. kir, bundan hadden ziyde mteessir olmu idi. Kendi intikmn ihtillcilerden ve bu ilerin menba olan imanyan'dan almak iin bir vesle aryordu. Tekrr bir kta zuhr edecek diye Ermenileri tehdd ederek onlara, murahhaslarn tard etmelerini emretti. Mt efendiler onun nezdinde telgrafnmeyi hazrlayarak stanbul patriinden iymanyan'n azlini taleb ettiler. Patrik bunlara ehemmiyyet vermedi. kir'in emriyle bir ikinci telgraf kede ettiler ve bir mazbata dahi cebren tahtm ettirerek stanbul'a gnderdiler. imanyan dahi ecne kar koydu. Kendi ahsn umm iin kurban etmee hazr idi. kir ve efendiler ne edeceklerini bilmiyorlar idi. Bunun iin ne yaptlar. Bir zbta memru vstasyla irde-i seniyyeyi imanyan'a tebl ettiler. Bunun meli dahi [394] iki saat zarfnda Erzurum'dan tahte'l-hfz nefy olunacandan ibret id hemiresini grmekten bile men olundu. Ve Paa'nn yanndan arabaya rkiben hareket eyledi. Bade menba- mevsktan alnan ihbrta gre Kuds-i erf'e yirmi lira aylkla nefy olunmutur. stanbul'da hi birisi ile grmee mezniyyeti olmayacaktr. Murahhasay tard ve tebd ettikten sonra bu kerre kir 1891 senesinden bu ana dein be defa hkmet marifetiyle krldklarndan dolay Sultana teekkrt iin bir telgrafnme kedesini muteberna teklf etmilerdir. Mesmta mebn bunlardan bir oklar ihtillcilerin hareketlerinden ve milletin esrrndan hkmeti haberdr etmiler ve el-yevm dahi hkmetin entrikalar-n bir illet ve vsta olmulardr.

312

HSEY N NZIM PAA

15 Tern-i Sn Sene 96 Truak Gazetesinin Tercmesi Nehirler gibi akan kanlar Ermeni meselesini tebdl etti. Ermeni meselesi kendi rengini deitirdi. Ksmen ihtiyr, ksmen mecbr olarak ngiltere Devleti meydana atlm idi. Onun dmanlar Rusya ve Fransa, ngilizleri bu meselenin hallinde keyfe-m-ye hareketden men etmek efkryla zhiren ngiltere ile ittifkda bulundular. Bunlarn iinde tab Rusya politikas daha kuvvetli olarak onun glib olmasna asl bhe etmiyorduk. Rusya'nn efkr Anadolu'ya dim sretde itit brakmak ve Hristiyanlar kurtarmak bahnesiyle bir gn memlik-i mahrsann o kt'asna duhl ile zabt eylemekten ibretdir. ngiltere elden geldiini dir etmedi. Fakat Rusya ve Fransa ve Sultana kar bir ey yapamad gibi iln- harbe dahi gayr-i muktedir idi. Bir teklt lyihasyla iktif etmee mecbr oldular. Fakat politika nokta-i nazarndan mesele henz intc olmamtr. ngiltere Ermenileri insniyyet-perverlik ve Hristiyandalk nmna muhfaza etmiyordu. Yalnz kendi menfaat-i ahsiyyesinden neet ediyordu. Bu kadar grld. nk Ermenistan ktas ngiltere'den ok bad olduu mnsebetle oralar zr-i idresine geirmee gayr-i muktedir olduundan, Rusya'ya kar bir Ermenistan tekl ile bir sed ekmek efkrndan ibret idi. [395] Lkin biz krl kar idik. Berlin Muhedenmesi'nde Ermeni meselesi dvel-i muazzama tarafndan tannmtr. Yalnz devlet bunu halletmee mezn deildirler. Bundan mad bir mhim nokta dahi vardr. Bu davda mdde bulunan ahlyi dahi rz etmelidir. Bu dediimiz lf deildir. Kn olmadka teekk etmekten geri durmuyoruz ve bizi teskn etmedike mesele hallolunamaz. Sultan teklt lyihasn tasdk etmi idi. Teklt- ceddeyi icr eden ser-mfetti mahall-i memriyyetine azmet etmi idi. Fakat Ermenileri Sultan tarafndan tayn ve dvel-i muazzama heyet-i sfers tarafndan tasdk olunan ser-mfettii tanmadlar ve bu teklta bir ar darbe vurdular. Sultan kendi nfzunu gib etmi olduunu hissederek ide-i nmus iin Ermenileri mtenebbih etmek maksadyla umm memleketi kanlarla doldurdu. Bu hdiseler Mslmanlarn taassubundan neet etmiyor. Zr yalnz Ermeni Hristiyanlarn vurdular. Bunun sebebini politikada aramaldr. Ermenistan, olmak yhd olmamak To be or not to be meselesidir. Bu muhrebeden sonra bu memleket y Sultana, yhd Ermenilere kalacaktr. kisi bir arada yaayamaz. Bu tabatn zdddr. Byle ok uzun mddet devm edemez. Dvel-i muazzama ark meselesinin zuhr etmesinden havf ediyorlar. Ermeni meselesi ark meselesinin p-revidir. Ermeni meselesini tahrk ve tevk eden ve alevlendiren dahi ihtillcilerin harektdr. Ermeni erbb- ihtilli dnyann bu nzik hline pek iyi vkf olduklarndan, Sultann ve Avrupa'nn vermi olduklar vh ve binsz mdlerle aldanmadlar. Erbb- ihtill devletin mdhalesinden bir farenin domasn da md etmiyordular. Zr bunun iinde Rusya ve Fransa ve ngiltere zerine glib olmasna hi bhe etmiyordun. htillcilerin

ERMEN OLAYLARI TR H

313

hareketi bir gn Avrupa'nn umm dvel-i muazzamasn bu ie mdhaleye ve bir netce ile halletmee mecbr edecektir. Ol vakit Rusya'nn nfzu krlacaktr. Memlik-i mahrsada en ziyde menfaatdar olan Rusya, ngiltere ve Avusturya devletleri arasnda [396] Avusturya ile Rusya miynelerinde Balkan ibh-i cezresinde menfaatca daha byk bir hizmet vardr. byle iken ittifk- mselles dahi lgiltere ile ittifk eyleyerek drt devlete bir Rusya ve Fransa bulunuyor. O vakit mmkn mertebe bize kanat verecek derecede meseleyi halledecektir. Rusya bunu hissederek kir Paa'y ser-mfetti tanttrmak iin Ermenilere pend nashat etti. Buna muvaffak olmad. titdan sonra Ermenilere hareket teskn iin nashat veriyor. Fakat bu noktaya dahi muvaffak olamayaca bedh ve ikrdr. Bunun netcesi ne olacakdr. Balkan'da olduu vechile bir gn dvel-i muazzama meydana atlacaktr. Ol vakit yalnz heyt- sefrtn takdm ettii lyiha ile iktifa etmeyeceiz. Bu Agonie zamannda Ermeni meselesi'nin arzu olunduu vechile hallolunmas istenildii hlde Ermeni cemat hi bir eyden ihfe etmeyip dima ileri varmaldr. Ben beerin kan- seylblar demir kalbli diplomatlar zdlk iin fed-y cn ettiklerini takdr ve mdhaleye mecbr edebilir. Ve eer bu hlde dahi Ermeni cemati kendi lm olur. Biz dima sylyoruz. Politika zerine emniyyet etmemeli. Diplomasi, lem-i nsn zd olunmasn istemiyor. Ancak ahl tarafndan gsterilen byk nmyiler bunlar mecbr edebilir. ok vakit dahi ahlyi aldatmak iin entrikalar eviriyorlar. Aldanmamal. Eer biz teskn olsak diplomasinin istedii dahi budur. Fakat biz umm memleketi itit- dim iinde brakr isek bir gn mdhaleye mecbr olurlar. O vakit biz iimizi biliriz. Tekrr ve tekrr Ermeni cematini davet ediyoruz. Eer bu noktadan ellerinden geldiklerini dir ederler ise ol vakit trh-i insniyyet huzrunda hin-i vatan nmyla mehr olacaklarna asl bhe etmesinler. Bu kadar ehidlerimizin kanlar, birderlerimizin dkm olduu kanlar, hemirelerimizin gz yalarn unutarak beyhde geireceimiz mal ve canmz, rz ve nmusumuzu py-ml eden, memleketleri mezristna eviren o vah, barbar canavara yine tbi ve mut olacak myz? Halslk rhn aan kan seylblardr. Ondan korkmayalm. Kanlara, atelere, lme kar dil-i hondyle koalm. Zr haytmz orada bulacaz. Ne vakte kadar bu hle dr olacaz? [397] Sbit-i kadem olarak ileri gidelim. Silk-i cellimiz olan meydandan geri durmayalm. leri... Zr ve intikmmz hasmlarmzdan almak iin Ermeni cemati hi bir ey dir etmeyecekdir. Milel-i mteferrika ve akvm- muhtelife miynelerinde ol vakit yalnz serfirznza biliriz ve eer geri durur isek o vakit umm dnyann nefret ve takbhine ve kavm-i ceddimizin ebed lanetlerine bi-hakkn kil ve mazhar olacaz.

314

HSEY N NZIM PAA

Numara 6 21 Mart Sene 96 Trihli Hnak Gazetesi Tercmesidir Daily Chronicle nm ngiliz gazetesinin beyn ettii gibi zzet ve Nzm'n tahrk ve tevkiyle Sultan, zmirliyan Patrii azl etmeye alyor. stanbul muhbirimiz dahi Ermeni mutebernndan bir ka Bb- l'nin patrik aleyhinde olduunu hissederek Meclis-i Umm'ye bu bbda teklft icr etmiler ise de Meclis-i Umm bi'l-ittifk reddetmitir diye yazyor. Ermeni tccr ve sarrfnndan bir ka dahi ihtill nmna olarak kendilerinden para taleb ediyorlar gibi desselerle bunlara hem-efkr bulunuyorlar. Bunlarn maksadlar birdir. yle ki; erbb- ihtillin harektn lav ile millet meselesini lav etmekten ibrettdir. Ermeni sarrfnndan dahi zzet'leri ve Nzm'lar nefretlerle grmee kav sebebleri olduu hlde, bu mebhasda bir birine birderne el uzatyorlar. zzet'lerin ve Nzm'larn bu sirkatleri malmdur. Bunlarn kalbleri acaba Frat nehrinden Vasfor'a kadar dklen bu kadar kanlardan ve vatandalarnn h u ferydlarndan mteessir olamyor mu? Yldz kasabhnesinden ne afv ve istirhm ediyorlar. Bunlar umm milleti mezristn politikasna sevk ediyorlar. Acaba baka bir patrik intihb ederler ise ne menfaat hsl olur. Bu menfaat-perver adamlarn hllerinde ne tebeddlt vuk bulacakdr. htill cemiyyetlerinin tekline zmirliyan sebeb deil, Trk Hkmetinin Ermenileri mahv etmek hakkndaki politikasdr. Patriklerin bu ilerde medhalleri yokdur. Nersis'in veftndan sonra [398] ihtillcilerin hareketleri kesb-i sknet edebildi mi? 1895 Temmuzunun onbeinci gn zuhr eden Kumkap vakasnda zmirliyan patrik deil idi. Ermeni rhnleri Aikyan'n ismini badarak iine atmak hakkndaki karrlar zamannda yine zmirliyan patriklikde deil idi. zmirliyan res-i rhn olup kan dklmesini arzu etmiyor. Fakat paraya ve ninlara dahi mil deildir. htillcileri tahrk ve tevk etmiyor. Fakat Sultann ayaklarn da ps eden deildir. Bunun iin Ermeni cemati zmirliyan' hrmetlerle kabul ediyor. zmirliyan ihtillci deildir. Yalnz kendi vazfesini f eder. Bu patrik istif etse bile yerine Sultanla hem-efkr bir patrik intihb olunsa ne hsl olacakdr. Aikyanlar ve Maksudlar ihtilllere kar bir sed ekebildiler mi? Yok. Milletin essl tebeddlt patrii deitirmekle ve ibrz- teekkrde deildir. Bu mdle yaayanlar meys olacakdr. Y zdlk nereden gelecekdir? Harekt- ihtilliyyeden. Fi'l-hakka ok mazarrtmz oldu. Dehet-engz bir hle dr olduk. Fakat yarm asrdan beri ne kadar telefta tesdf olunmudur. Ermenistan'n hli ne vakit dehetli olmamdr. u kadar bir fark var ki, evvelleri me'ys olarak ric ediyorduk, imdi bir md olarak muhrebe ediyoruz. Ermeni ihtillcileri kendi hesblarn iyice tesviye ediyorlar. Onlarn syelerinde memlik-i Osmniyye tahrb olunuyor. Mliyece ve emniyetce [ve] nmusca mflis bir devlet hline getiriliyor. Bu itit yalnz Ermenilerin deil, Mslmanlarn da gzlerini ad. Bunlar imdi gryorlar kimlerin tahrk ve tevkiyle Yldz bu emri verdi. Lubonof'larn ve Nildof'larn ve bu gibi glgeleri bu kadar barbarlklar setr

ERMEN OLAYLARI TR H

315

ediyor. nc Aleksander ve kinci Nikola'nn tahrk ve tevkiyle bu hasrtn zuhr ettiini anlamak iin mehr bir diplomat olmak cb etmez. Sason vakasndan sonra mevve hlde bulunan Osmanl milleti Ermeninin bir klna el uzatmaa muktedr mi idi? Bunun muvini kimdir? Rusya'dan mad Sultan ne ettiini biliyordu. O vakit Nikola'nn etekleri altna iltic etmee mecbr oldu. Ortadoks arnn kucaklarndaki Mslmanlarn halfesi Buhra emri olacakdr. [399] slm ve Hristiyan meys ve mevve bir hldedirler. kisi dahi iml aysnn pene-i cebr kahrna urayacaklar. kisinin dahi hayatlar g'ib olmudur. Bu mhim vaka esnsnda millet nasl teekkre yndr ki Eylln onsekizinci gnnde Zeytun'da iln- isyn ile politika nokta-i basreti olarak ummun bu tehlikesini if eyledi. Bu vakitlerde patrii azl etmee alyorlar. Numara 7 2 Nisan Sene 96 Trihli Hnak Gazetesinin Sret-i Mtercimesidir Patriin azline dir heyet-i vzernn ictim- ahrinde iki byk mes'ele zerine meveret edilmidir. Birisi Msr meselesi, dieri patriin azlidir. Meclis-i Umm ve Meclis-i Rhn, patriin vermi olduu istify bi'l-ittifk reddetmiler, yalnz Meclis-i Umm karryla patrik azl olunabilir diye karr-gr olmudur. Hl-i hzrda Meclis-i Umm akd- ictim edemez. Noryanlar ve Abraham Paalar istedikleri gibi alsnlar, beyhdedir. Times gazetesine kede olunan bir telgrafnme meline nazaran, Sultan patrii azl ettirene on bir lira vaad etmidir. Bu altn yamuru iinde Noryanlar ne kadar entrikalar eviriyorlar. Van'da Bogos piskoposun meselesinin ibtids olmad gibi netcesi dahi olmayacakd. Ecddmzdan Van'da bir Bogos meselesi var, iitiyor idik ve bu mesele imdiye kadar devm ediyordu. Buna dir yeni bir sz sylemek Hnakn vazfesi idi. Bir vakit Tiflisde ner olunan Migo cerdesi Bogos Piskopos'a Baron Bogos dedi. Patrikhne tarafndan bu hicviyeyi kaleme alan ir celb olunarak zht istenilir. Evet piskoposu ahl intihb ettii gibi, ol mukaddes mertebeden dahi ahl tenzl edebilir, diyor. Seneler geti ahl biraz daha ileri vard. Baron Bogos, eyh Bogos tabr etmee balad. Bu iki kelime Bogos'un ne olduunu beyna tarf kfdir. Son vakitlerde Patrikhne bu eyhe bir emirnme irsl ederek [400] bu gibi nzik bir vakitde ahl bana yine bir felket getirmemesini ihtr eyledi. Fakat bu kadar kanlarn dklmesini grd gibi hkmet-i mahalliyye vstasyla gayr-i mer olarak Van murahhasalna tayn iin intihb-nmesini Patrikhne'ye gnderip murahhasa olmak niyetinde idi. Eer Hnakistlerin Van'da bulunan ubesi tarafndan eyhin mr bir netce-i vahme ile intc edilmi idi. Kim bilir bana ne felketler gelecekdi. Beyne'n-ns bir mehr darb- mesel vardr: Sonumuz hayrl. te eyh Bogos'un veft bundan ibretdir. Zeytun'da Teklt- Cedde

316

HSEY N NZIM PAA

Remzi Paa'nn zr-i idresinde olarak yz on bini mtecviz bir kuvve-i askeriyye drt mh mtemdiyen Zeytunlular zerine hcm edip, on bin asker telef ettikten sonra, Sultan malb olacan hisseyledi. Avrupa dvel-i muazzama sefretlerine mrcaata mecbr oldu. Haleb konsoloslar Zeytun'a gittiler. Zeytunlular Hnakistlerden Agasi Abah ve Haraciya'y muhbereye memr intihb eylediler. ti'z-zikr maddelerden mrekkeb bir muslaha akd olunmutur. Sultan dahi tasdk etmidir. Evvelen : Zeytun'da bulunan Hnakistlerin alt resi Avrupa alt dvel-i muazzamasnn taht- himyelerinde olarak taraya azmet edecekdirler. Sniyen ve Slisen : Sefrler ibu Hnakistleri kendi tebealar gibi taht- himyelerine alacaklar ve buna dahi bir taahhdnme tahtm edecekdirler. Rbian : Umm afv olacakdr. Hmisen : Kaymakam Hristiyan olacakdr ve dvel-i muazzama reyiyle intihb olunacakdr. Sbian : Yz bin Osmanl lirasn mtecviz bakyy tediye etmedikleri gibi, be senelik vergiden dahi zde olacakdrlar. Sminen : Hl ve vakte nisbeten vergileri tevz olunacakdr. [401] Tsian : Zeytunlularn emniyyet-i cn, rz ve mallar alt dvel-i muazzama tarafndan taht- temne alnacakdr. Ar ve Hd ar : Zeytunlular tarafndan gasb olunan martini tfenkler istirdd. Sn ar : Devlet-i Aliyye tarafndan tahrb olunan asker klas tamr olunacaktr. Slis ar : Ordu-y hmyn Zeytun'u terk edecekdir. Zeytun'un muhfazas-n bir tabur kalacakdr. Fakat bunlarn Zeytunlular[n] dhil ilerine mdhale etmee hak ve selhiyetleri olmayacakdr. Rbi ar : Avrupa heyetleri bu maddeler icr olunmadka Zeytun'dan gitmeyeceklerdir. Hmis ar : Mersin'de konsoloshneler tess olunup bunlarn ileri de ibu lyihann icrsna nezret etmekten ibret olacakdr. Sdis ar : Bu lyiha Zeytun ehrinden mad [boluk] pre Ermeni ve Mslman karyelerinde icr olunacaktr. Zeytun'daki blda isimleri muharrer Hnakistler ruessnn Londra'ya gittiklerine dir bir bend dahi vardr. Bunlar tarafndan Zeytun'un iln- isyn ser-levhas mufassal bir makleyi dahi hvdir.

ERMEN OLAYLARI TR H

317

Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'nden Vrid Olan 17 Temmuz Sene 1312 Trih ve Bin Sekiz Yz Altm Numaral Tezkire-i Hussiyye Sretidir ki- gnden beri Londra ve svire'deki Ermeni fesd komiteleri erknndan muvakkaten Paris'e gelen ehs ile oradakilerin hafiyyen mzkertda bulunup Makedonya ve Girid ilerinden dolay zaman msid add ile stanbul ve Galata'da bir arbede karmak esbbn tehyie ile megl olduklar ve ahren Paris'e gelip iki- gn Terminos Oteli'nde kalan ve iki gn evvel Petersburg'a giden Rusyal Terdorof nm Ermeni ile Paris'de bulunan Eknayan ve Rafael Mergusyan ve Eskinhosa gibi aniydan bu uurda [402] sarf olunmak zere epeyce para topladklar ve bu vakay u -be gn zarfnda k edebilmek mdinde bulunduklar ve geen vakada Kumkap ve Beyolu ve Galata kiliselerinde terkm eden silhlardan ksm- kllsi ahran Ermenilere hafiyyen dadlm olduu gibi, kalanlarn dahi el-yevm pey-der-pey datlmakda id ve stanbul'daki komite erbbna Ermeni esnfnn yine dkknlar kapatmalar iin emir gnderildii ve stanbul'da Jn Trkler tarafdrnnn dahi Ermenilerle beraber kym edecekleri ve Avrupa'da bulunan baz eirr-y fesedenin Ermenileri tevk etmekte ve onlar muvenet ve mzheret iin stanbul'daki ahbblarna mektuplar gndermekde olduklar ve stanbul Ermenilerinin Erravelik nm gazete nshalar arasna Hnaklarn ngiltere'de tab ettikleri muzrr gazete nshalarn skdrp datmakda olduklar istihbr klnd Paris Sefret-i Seniyyesi'nden telgrafla arz ve ir klnm ve mahall-i emn syi edn bir hl-i gayr-i marz zuhru mcib-i mesliyyet-i edde olacandan, ona gre leyl nehr iltizm- keml-i intibh ve dikkatten geri durulmamas lzmunun ekden tebline ve kiliselerde kalan esliha hakknda celb-i nazar- dikkate ber-mantk- emr fermn- hmyn- cenb- hilfet-penh msraat edilmi olmala. skdar ve Beyolu Mutasarrflklaryla stanbul Polis Mdrlii'ne ve Jandarma Kumandanl'na ve Karakolhneler Mfettilii'ne Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'nden eref-vrid olup, sreti blda muharrer bulunan 17 Temmuz sene 1312 trih ve bin sekiz yz altm be numaral tezkire-i hussiyye ile tebl buyurulan irde-i hikmet-ifde-i hazret-i hilfet-penh hkm-i lsi derhl cb edenlere tammen tebl ve izbr edilmi olmala idre-i aliyyelerince ber-mantk- emr fermn- hmyn tekayydt ve tecessst ve bi'l-etrf mtemdiyen f-y tarassudt ve tefahhust olunup, zinhr hi bir tarafdan mahall-i emn syii edn bir hl-i gayr-i marz zuhruna bu bbdaki mesliyyet-i edde nazar- dikkate alnarak katiyyen meydan ve imkn braklmamas keml-i ehemmiyyetle tavsiye ve ihtr olunur.

318

HSEY N NZIM PAA

[403] skdar ve Beyolu Mutasarrflklaryla stanbul Polis Mdrlii'ne ve Jandarma Kumandanl'na ve Karakolhneler Mfettilii'ne Yazlan 18 Temmuz Sene 1312 Trihli Tezkirenin Sretidir Zbta takbt ve mumeltndan kurtulmak iin Ermeni erbb- fesd ruessnn balarna apka giyerek ecneb sretinde grnmekde olduklar gibi, komiteler efrdna dahi bu usl tamm edecekleri ve bir uygunsuzluk karacaklar vakit ekseriyetle apkal bulunacaklar istitlt- mevskadan olmasyla ve bu sret dier tezkire-i ciznemde mufassalan beyn olunan mehzr-i azmeyi d olacandan, zbtaca bu i iin mstaid memrlar tayniyle apkal Ermenilerin takbi ve hviyet ve tbiiyyetlerinin hafiyyen tahkki ve tebea-i Devlet-i Aliyye'den olduu hlde apka giyinmi ve ahvli d-i bhe bulunmu olanlarn bi't-tahkk mefsedeti tebeyyn ettirilerek hakknda mumele-i lzme icrs, fakat bu iin derkr olan ehemmiyyetine mebn tebea-i ecnebiyyeden bulunan Ermenilerin apka giymesinden dolay bil-sebeb tevkf env- ikyt d olacandan, bu bbda ziydesiyle iltizm- dikkat olunmas mevd- diryet ve himmet-i aliyyeleridir. skdar ve Beyolu Mutasarrflklarna ve stanbul Polis Mdrlii'ne ve Dersadet Jandarma Alay Kumandanl'na ve Karakolhneler Mfettilii'ne 18 Temmuz Sene 1312 Trihli Yazlan Tezkire Sretidir Ermenilerin Girid ve Makedonya vuktndan bi'l-istifde stanbul ve Galata'da bir uygunsuzluk karacaklarna dir Paris Sefret-i Seniyyesi'nin telgrafla vuk bulan arz ve ir zerine tedbr-i mniasnn ittihz ve icrs hakknda isbet-efz-y snh ve sudr buyurulup, dnk tezkire-i ciz ile tebl olunan emr fermn- hmyn- cenb- hilfet-penh mantk- mnfi vechile icrs lzm gelen tedbr ve tekayydtn en mhimmi nk vuktn gece vey gndz zuhra gelecei malm bulunmad cihetle, tekayydt- inzbtyyenin gece ve gndz bil-fsla idmesi ve Ermeniler tarafndan her hangi vakitde ve mahalde bir uygunsuzluk karlmak istenildii anda vukuna meydan verilmeksizin hemen zuhr edecei [404] mahalde basdrlmak ve tevessne katiyyen meydan braklmayarak ve erbb- fesd tarafndan tehr-i silh edilecek olur ise, fakat s-i istiml edilmemek artyla bi'l-mukbele istiml-i silh ile mtecsirler hemen derdest edilerek uygunsuzluun n alnmak maddeleri olduundan, beyn ve zha hcet olmad zere erbb- fesdn vukt karmaktan maksadlar py- taht- saltanat- seniyyede emniyyetin fkdnn Avrupa'ya iln ile mdhalt- ecnebiyyeyi davet olup, bir ka mahalde ufak tefek bir ka vuktn zuhru ile sekene-i py- tahtn dr- dehet edilerek, bu maksad- melnnenin istihsli bad'l-ihtiml olmadndan ve Hud-nekerde byle bir hlin pek vahm ve netyic tevld edebilecei derkr bulunduundan, zbtaca edn kaytszlk pek azm mesliyyeti

ERMEN OLAYLARI TR H

319

d olduu gibi, bu ite hsn-i hizmet ve gayretleri grlecek olanlarn sye-i inyet-vye-i cenb- pdihde mazhar- mkft olacaklar dahi tabdir. Zbtaca en ziyde yn- dikkat olmak lzm gelen mevddan biri de erbb- fesdn uygunsuzluk esnsnda kuvve-i zbta ve askeriyyeyi yanl yollara sevk etmek iin imdiden eksersi apka giymekde ve bazs slm kyfetinde bulunmakta olup, Hud-nekerde bir vaka zuhrunda Ermeni erbb- tecvz miynnda apkallar dahi bulunmas itibryla ecnebler hakknda bir yanllk vuka getirilmemesi ve Ermenilerin slm kyfetiyle baz ecnibe taarruz ve tecvzde bulunmalar da ihtimlden bad olmadndan, bu cihete dahi ziydesiyle dikkat olunmas, ve'l-hsl ecneb olsun yerli olsun, ahlnin uygunsuzlua mdfaa sretiyle dahi kartrlmayarak, sye-i kudret-vye-i cenb- hilfet-penhde kuvvet ve muvenet-i askeriye zbtann ihtiycndan pek ok fazla olduundan ve zten her yerde sk sk asker kollar gezdirildiinden, her hangi noktada bir uygunsuzluk vuku hissolunduu dakka en yakn karakola mrcaat edilerek iin dadaaszca n alnmas ve bu bbda geceli gndzl mteyakkzne davranlmas zmnnda maiyyet-i aliyyeleri memrlarnn anlayabilecekleri lisn ile kendilerine talmt ve zht its ve mugyir-i marz-i l en kk bir uygunsuzlua meydan braklmamas mevd- himem-i aliyyeleridir. [405] Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 17 Temmuz Sene 1312 Trih ve Drt Yz Seksen Numaral Tezkire Sretidir Hayyen elde edilen iki Ermeni aksi tarafndan biri Mahmd'de fevt olup, nn Van'da bulunduklar ihbr olunan drt nefer rues-y ekiydan ikisinin derdest edildii Van vilyeti veklet-i behiyyesinin ir zerine 8 Temmuz sene 1312 trihli tezkire-i ciznemle beyn ve izbr olunmu idi. ncs olan Nhus olu Magardi'in dahi derdest olunarak cihet-i adliyyeye tevd klnd veklet-i mrun-ileyhdan bu kerre alnan telgrafnmede ir klnman, Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle beyn- hle ibtidr olundu. Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 20 Temmuz Sene 1312 Trihli ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Vuk bulan ititda Van'dan firr eden Ermeni ekiysndan Mahmd'nin Slhne Da'nda itlf olunup komite nmna Reis Bedros zerinde derdest olunup takdm klnan mhr, zuhr eden evrk mnderictndan anlalan Ermeni Tanakyan Komite Reslerinden Simonyan Mardo, Keiyan Mgrd ve akayan Dikran, sbk Vli Bahri Paa'nn hafiyye ve muhbiri olan [406] mhtediyye Zeyneb Htun'un ihbr ve iresiyle derdest olunarak ve mezbre Ermenilerin gyet nefretlerini kazanp ititda eysn yama ederek kendisini telef edeceklerinden firr edip Ermeni erbb- mefsedeti hakknda baz ihbrt- mhimmede bulunup huss olarak hneme

320

HSEY N NZIM PAA

gelip ifde etmekte olduu ve netce-i madde tahkk edildikde arz ve vilyete dahi vermi olduu ihbrt tafslen malmt verildii marzdur. [407] Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 23 Temmuz Sene 1312 Trih ve Be Yz Drt Numaral Tezkire Sretidir Van'dan firr edenlerle Selmas Ermenilerinin birleip on bin nfs kadar bir cemiyyet tekl ettikleri ve frsat bulurlar ise hudd- hknyi tecvz edecekleri Hoy ve Selmas ehbenderliklerinden bildirildiinden ve Rusya'dan krk-elli kiilik bir Ermeni etesinin huddu tecvzle Karabulak kordonuna tasallut etmek ve bu sretle Byezd'de bir karklk zuhra getirmek fikrinde bulunduklar istihbr edildiinden bahisle, vilyetce ittihz olunan tedbre dir bu kerre Erzurum vilyet-i cellesinden alnan telgrafnme zerine cnib-i vilyete vesy-y mukteziyye f olunmu olmala, Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle ber-y malmt ir- keyfiyyete msberet klnd. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Alnan 22 Temmuz Sene 1312 Trih ve Drt Yz Doksan Yedi Numaral Tezkirenin Sretidir Kirkor Agop, Bedros Potu David'in Agop ile Arslan ve salepi Karabet nm ahslarn Ermeni Komitesi tarafndan grdkleri tevk ve muvenet zerine Rusya'ya ve oradan hudd- hkniyyeyi tecvzle memlik-i mahrsa-i hneye girecekleri ve bunlarn cmlesi gen olup, Komiteden verilen emir zerine milletdalarna iltihk ve mttehiden hareket edecekleri tahkk ve istihbr olunduunun Varna Tccr Vekletinden ir klnd Hriciye Nezret-i Cellesi'nden izbr olunmasna mebn, cb eden vilyta icr-y vesy edilmi olduundan, Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle beyn- keyfiyyete mbderet edildi. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrd Eden 27 Temmuz Sene 1312 Trih ve Be Yz On Yedi Numaral Tezkirenin Sretidir Erzurum ve Van vilyetleri ahlsinden ve fesededen on Ermeninin Rusya cihetinde Soanl orman ittislinde Sa nm cebelde [408] Rusya devriyeleri tarafndan derdest olunarak zerlerinde bir takm evrk- fesdiyye zuhr etmesiyle Kars'a gnderilmek zere bulunduklar Karakilise kordon memrluunun kumandanlktan mevd jurnalinde gsterildii Erzurum vilyet-i cellesinden ifreli telgrafla ir klnmala, Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle beyn- malmta ibtidr klnd. Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Vrid Olan 30 Temmuz Sene 1312 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Hallidir

ERMEN OLAYLARI TR H

321

Mahmd kazsnn Selhhne Da'nda itlf edilen yz seksen alt kii miynnda bulunan Tanaksaan Komitesi Resi Bedros'un zerinde zuhr eden evrk arasnda Dersadet Hnak Komitesi'nden gnderilmi eczl bir mektup elde edilmi ve meli ise Van Vli Muvini Stepan Efendi Dersadet'de bulunduu mddete Hnak Komitesi'ne muvenet eyledii gibi, Van'da bulunan Hnak Komite heyetinin mrcaat vukunda muvenet edecei tarafndan taahhd edilmi olduundan ibret bulunmu ve zikr olunan mektup makm- vilyete verilmi olduu marzdur. Taraf- Sm-i Hazret-i Sadret-penhden Havle Buyurulan 20 Temmuz Sene 1312 Trihli Tezkire-i Seraskernin Sretidir Zeytun'da Nezret avu nmna Kayseriyye'den gelen bir mektupda komiteye fevka'l-had fedkrlkta bulunan kk Hasan'n derdest edildii ve byle hidemt sebkat etmi bir adamn dr- mczt- edde olmas yakmayacandan Kayseriyye res ve hkim ve azsna rvet verilmek zere yz lira bulunup gnderilmesi ve yed gnderilmedii takdrde drtler ve yedilerin hayat tehlikede bulunduu ir klndna ve Sivas ttihd Komitesi mhryle ve 23 Haziran sene 1312 trihiyle Zeytun aalarna mevrd mektupda da Sivas'da [409] bulunan komiteye Kayseri ve Yozgad'dan yz kadar piyde ve svrnin inzimm eylediinden ve bunlarn bir ksm mahall hkmetini igle kf bulunduu cihetle dier ksmnn da Zeytun'a gnderilmesi mukarrer idnden hangi tarkden ve ne sretle gelmeleri eslem ise ona gre hareket etmek zere bir iki klavuzun irsli ve Zeytun havlsindeki askir-i hnenin mikdryla igl ettikleri mevk hakknda malmt its ve Zeytunlularn kendilerine ittib edip etmeyeceklerinin bildirilmesi dermiyn klnm idne ve Zeytun aalar tarafndan dahi: Bizim ektiimiz bize kfdir. Onlar arzu ediyor ise bulunduklar mahalde fesd karsnlar. zemninde cevb verdikleri icr edilen tahkktdan anlaldna ve tamk-i tahkkta devm edilmekde olduuna ve Samsun'a tbi aramba kazsnn Kapkaya ahlsinden olup mahbesden firr etmi olan Minas'n bana yz elli kadar avene toplayarak Sivas ve Merzifon'la muhbere etmekte olduu ve o taraflarda bir fesd karmak istedii istihbr klndna dir Haleb ve Adana Fevka'l-de Kumandanl'ndan vrid olan kta telgrafn sret-i mahlleleri manzr- sm-i dver-i efhamleri buyurulmak zere matviyyen takdm klnm ve Sivas ve Kayseriyyece marz-i lye muhlif bir hl ve hareket vuka getirilmemesi esbbnn istikmliyle beraber merkm Minas ile avenesinin istsllerindeki emrinde mahallince tedbr-i lzme ittihz olunup olunmadnn Samsun Kumandanl'yla bi'l-muhbere netcesinin bildirilmesi zmnnda Drdnc Ordu-y Hmyn Mriyyet-i Cellesi'ne b-telgraf vesy-y lzime f klnm olmala, ol bbda.

322

HSEY N NZIM PAA

Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 28 Temmuz Sene 1312 Trih ve Be Yz Yirmi Numaral Tezkirenin Sretidir. Yozgadl kuyumcu Stefan'a gnderilen tehdd-miz mektupda Ermeni irket-i fesdiyyesi nmna yirmi lira taleb olunmas zerine merkm Stefan hkmet-i mahalliyyeye mrcaat etmekle filleri derdest olunarak cihet-i adliyyeye tevd olunduuna dir Ankara vilyet-i cellesinden alnan tahrrt melff polis jurnalinin sreti Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle ber-y malmt leffen irsl klnman, ol bbda. Polis dresinden t Olunan Takrr Sretidir [410] Msted-i merkm Stefan'n ibu istids ve ire eyledii Ermenice yaz ile muharrer ve blsnda tfenk ve kl ve tabanca sretiyle arma takldi mektup bi'l-mtlaa sret-i ifdesine mrcaat olundukda merbten takdm klnan ifde-i evveliyyeleri mtlaasndan keyfiyyet anlalaca vechile Eskipazar Mahallesi'nden attr Mgr olu Aris ve terzi Haci olu Artin ve Civelek olu Artin ve Delvetyan Ohannes ve Sahak olu Kazaros, Ermeni erbb- fesdndan bulunup ilerinden terzi Haci olu Artin alacakl ve Delvetyan Ohannes vekil dier Artin ve Aris ve Kazaros dahi hid olarak gy istim eden kimseler hukk- diyyeden zannetmek dessesiyle sahte olarak miynelerinde bir kta alacak senedi tanzm ile komite irket-i fesdiyyesi nmna hafiyyen yirmi lira taleb eylediklerini ve kendisi cevb- muvfakat vermemi ve mmnaat eylemi ise de yevmiye tazyk ve icbr eylediklerinden bi'z-zarre meclis-i rhnye mrcaat edip mezkr meclisce dahi lede't-tahakkuk sened-i mezkrun sahte olduu anlalarak def edildii ve kendi bacana bulunan mahalle-i mezkreden Papas olu Aleksaniyos da fesede-i merkme taraftar bulunarak bir takm tehdd ile taleb olunan parann verilmesini teklf edip ve Tuzkaya Mahallesi'nden Demirciba olu Toros dahi kuyumcu Bedros olu Santar vstasyla iki lira versin de b-sened kendisinden taleb ettikleri para ve senedinin sahte olduu ve hakkat-i hli bildireceim diye kendisine cez eylediini ve ona da muvfakat etmeyerek iiyle megl bulunmakda iken geen Nisan aynn otuzbirinci gn blda arz olunan resimli ve zri Akrep Oca ve hurf ile Delvetyan Ohannes imzl komite nmna s-i kasda dir tesmm ve tasavvur edilmi olan mektubu fesede-i merkme tertb ederek an-asl Yozgadl olup Khnegir karyesinde mukm kalayc Sar Ohannes mahdmu Yozgad'da bulunan onbir yandaki Karnik nm ocuuna ilerinden attr Mgr olu Aris vererek kendisine gndermi olduunu ve mezkr mektup komite irketi nmna bir mektup olduundan havf edip hkmete mrcaatla hukkunun muhfazas istirhmnda bulunduunu ifde eylemesi zerine mtecsir-i merkm Artin ve dier Artin ve Aris ve Kazaros ve Ohannes bi'l-celb alacak shibi olan terzi Haci olu Artin evvelen isticvb olundukda bundan bebuuk sene mukaddem Knn- sn iinde k hkmn icr eyledii esnda geende veft

ERMEN OLAYLARI TR H

323

eden Eskipazar Mahallesi'nden Fera olu Karabet nmna msted Stefan'a kendi hnesinde gece saat birbuuk rddelerinde srf lira-y Osmn olarak iki bin [lira] istikrz edip merkmn Aris ve Civelek olu Artin [411] ve Sahakyan Kazaros da hazr ve senedde hid yazl olduklarn beyn eylemesi zerine Aris isticvb- evvelinde yaz ve k olduunu tayn edemeyerek Artin'in ifde-i vkasna mugyir sretde bir gndz alacakl olan merkm Artin kendi hanesine vararak Stefan'a ikrz edeceinden hid olmalar iin hnesine getirmek zere kendilerine daveti geldiini beyn etmi olmas zerine ol esnda esb mbyaa etmek zere hnesinde bulunan merkmn Civelek'in olu Artin ve Sahakyan Kazaros ile beraber giderek merkm Artin'in Stefan'a yirmi lira verdiini syleyip merkm Kazaros'dan keyfiyyet sul olundukda birlemeleri sz Artin ve Aris'in ifdelerini meyyid olarak Aris'in hnesinde esb almak zere oturmaktalar iken terzi Artin'in vuk bulan teklfine binen bir pazar gn vakt-i zuhr olduunu syleyerek Artin'in hnesine gittiklerini ve Stefan nmna nsf Mecd ve nsf lira olarak iki bin guru merkm Artin vermi ve senedi dahi kendisi tanzm etmi ise de Stefan ve yhd orada hazr bulunan Fera olu Karabet'den hangisine verildiini bilemeyip beraberce hnelerine daldklarn ifde etmekle, dier Civelek olu Artin isticvb olundukta, bir gndz esb almak zere Aris'in hnesinde bulunduklar esnda Artin'in teklfi zerine hnesine gidip Stefan'a gz nnde cinsini tayn ederek bahr mevsiminde iki bin guru para verdiini ifde ve Delvetyan Ohannes de parann ne sretle verildiini bilemeyip, ancak mahkemeye mrcaatlarnda veklet ettirmek zere kendisine Artin'in mrcaatla meydana ktn beyn eyledikden sonra, merkm Stefan'a mektubu gtren Karnik nm ocukdan mektubun kendisine kimin verdii sul olundukda, zikr olunan pazar gn Stefan'n kaps nnde oynamakda iken attr Mgr olu Aris mektubu Stefan'n kaps nende eline vererek Stefan'a verilmesini tenbh ve kendisinin verdiini sylememesi iin tekden tahvf ve tehdd eylemesi zerine merkm ocuk Stefan'n hnesine gtrerek misfireten orada oturmakda bulunan Klc olu Kirkor'a verip ktn sylediinden, Kirkor dahi isticvb olundukda kimin verdiini bilemeyip, ocuun ieriye getirerek kendisine verip Stefan'a mahss verildiini beyn etmesiyle Stefan'n beyn eyledii Toros bi't-taharr drt gnden beri firr edip mezkr sahte senedin hakkatini bildirmek iin iki lira taleb eylediini istim eden merkm kuyumcu Santar'n yannda bulunan kundurac Dail olu Kazaros'un ifdelerine mrcaat olundukda, merkm Toros bir gn dkknlarna gelerek Stefan bana iki lira versin de kendisinden taleb olunan yirmi lirann sahte olduunu meydana karalm diye [412] vuk bulan teklfini iittiklerini ve kendileri iliik eylemediklerini beyn etmekte ve Ermeni Rhn Meclisi'nde vk olan mrcaat zerine bu huss evvelce tedkk edilmi olduundan, taraf- cizden b-tezkere meclis-i mezkrdan keyfiyyet ve merkmun ahvli sul olundukda, ehs- merkmenin ahvli ve senedin sahte olduu kendilerince mechl ise de

324

HSEY N NZIM PAA

merkm Artin yirmi liray fya adm'l-iktidr bulunduundan sahh grlemeyecei mezkr tezkirede 9 Haziran sene 1312 trihiyle zeylen bildirilmi ve yine merkm Aleksanyos Stefan tarafndan muzrr mektup mukaddem kendisince tertb edilecei mutasavver idn ve yalnz kendisi iittiini, fakat para vermesi hilf olduunu sylediklerinden ruyet-i tahkkta ve alacakl olan merkm terzi olu Artin'in Fera olu Karabet nmna Stefan'a srf yirmi lira verdiini ve k mevsiminde olup gecenin saat birbuuunda verildiini beyn etmesine kar gsterdii hidlerden attr Mgr olu Aris yazn ve gndzn para verildiini ve Sahakyan Kazaros'un bahr mevsiminde gndz, nsf lira ve nsf da Mecidiye idi diye sylemesine ve Civelek olu Artin dahi parann cinsini bilemeyerek bahr mevsiminde verildiine dir ehdet eylemelerine ve ale'l-huss Aris dier Artin ve Kazaros hid Delvetyan Ohannes dahi ileride vekl tutulaca sz ile grlm iken alacakldan ziyde merkmn ummiyyetle Stefan'dan paray taleb ve tahsl iin tazyk eylemeleri ve Meclis-i Rhnnin tasdki vechile fya adm'l-iktidr bulunan Artin'in yirmi lira para taleb eylemesi, Stefan hakknda srf hilf ve kizbden ibret olup, Stefan'n ifdesi vechile mebla- mezbr irket-i fesdiyye nmna taleb edildii ve hidler dahi yalanc hid olduklar ve maa-hz mektubu gtren Karin'in ikrr eyledii gibi merkmn Aris ve Delvetyan Ohannes ve Sahakyan Kazaros dahi sbkal grhundan bulunmala sahtekrlk ile para taleb ettikleri misill ibu muzrr mektubun merkmn Aris ve Ohannes ve Artin ve dier Artin ve Kazaros taraflarndan tertb olunarak Ermeni irket-i fesdiyyesi nmna gnderildii ve merkmn Aleksanyos ve Toros da haberdr ve medhaldr olduklar bu bbda tahakkuk etmekde olduundan merkmn Civelek olu Artin ve terzi Haci olu Artin rufeks Aris ve Sahakyan ve Kazaros ve Aleksanyos taht- nezret-i cizde alkonularak dier Toros da taht- taharrde bulunmu ve mezkr muzrr mektup ile sahte ve yolsuz sened ve musaddak tercmeleri ve Rhn Meclisi'nden alnan tezkire-i cevbiyye ve Stefan ile Ohannes'in arzuhlleri merbten takdm klnm ve merkmnun cret eyledikleri fil-i azm efl-i ciniyyeden bulunmu olduundan, emsline ibret-i messire olmak zere mczta dr edilmeleri mtevakkf- rey-i smleridir. F 14 Muharrem sene 1314 ve f 12 Haziran sene 1312. [413] Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Alnan 29 Temmuz Sene 1312 Trih ve Be Yz Yirmi Dokuz Numaral Tezkire Sretidir aramba kazsnn Akagnen karyesinden hekim Artin nm ahsn katl olunduu istihbr olunup, ktilinin derdest-i taharr bulunduu Trabzon vilyetinden b-tahrrt ir ve buna dir Canik sanca Mutasarrfl'ndan kede olunan telgrafnmenin sreti leffen irsl olunmu ve fil-i katl ile mazmnun-aleyh olanlarna Ermenilerden olup maa-m-fh tahkkta devm olunmakda bulunduu izbr klnm olmala, ol bbda.

ERMEN OLAYLARI TR H

325

Sret Dn gece katl olunduu haber verilen Akagnen karyesinde hekim Artin'in kefiyyt ve tahkkt- nizmiyyesi icr ettirildikde, gece saat bir buukda hnesinde oturmakda iken msellah ve mechl iki adam tarafndan alnp gtrldkten be dakka sonra drt yerinden martin kurunu ile telef edilmi ve filleri anlalamam ise de komusundan ve ekiydan Zifan olu Uzun Haik tarafndan katl edildii aleb ihtiml ve baz kesnn ifdelerinden mstebn olduu verilen jurnalde beyn edildii ve takbine devm edildii marzdur. Huzr- l-i Cenb- Sadret-penhye aramba kazs Kaymakaml'ndan alnan telgrafnme aynen blya nakl edildi. Katl olunduu mezkr telgrafnmeden beyn olunan hekim Artin, burann malmt- mahssa ve mevskasna gre Aka ky ahlsinden kyl sfatnda ve altm yanda pejmrde kyfetli ve hastalkl bir adam ise de kendisi genliinde Londra'ya kadar giderek ngilizceyi tahsl etmi olmasyla, kyller arasnda hekim nmn kazand ve kaz-y mezkr dhilindeki Ermeni kurs ahlsini teden beri ihtill ve ifle s bulunduu ve izle-i vcdu her taraf iin hayrl olup maa-m-fh ktilinin meydana karlmas zmnnda kaz-y mezkr kaymakamlna teblgt f edildii marzdur. Canik Sanca Mutasarrf Hamdi [414] Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 31 Temmuz Sene 1312 Trih ve Be Yz Otuz ki Numaral Tezkirenin Sretidir Ermeni fesd komiteleri ruess ksmen Zeytun'da ve bir ksmnn berren ve bahren Sveydiye'de ictim ile Kazan ve havlsi aretleri ve yerli slm ahlsi Austos ibtidsna kadar kmilen yaylaa gp her taraf hl kaldkda Zeytun ve Hain ihtillcileri bir koldan Sveydiye erbb- fesd dier koldan hareket ederek Austos'un sekiz vey onbeinci gn Kilikya'ya bi'l-hcm bandralar rekz edecekleri bir Ermeni tarafndan ihbr olunduu Adana vilyet-i behiyyesinden alnp, Tesr-i Mumelt Komisyonu'nda mtlaa olunan telgrafnmede ir olunmu ve byle bir Ermeni tarafndan verilen haber-i mcerred pek de yn- itimd olmamakla beraber ihtiyten tedbr-i lzme-i inzbtiyye ittihz olunmas hakknda cevben vilyet-i mrun-ileyhya ve Haleb vilyetine telgrafla icr-y vesy olunmu ve tekayydt- cbiyyenin icrs iin iktiz edenlere teblgt- lzmenin fs zmnnda taraf- vl-y Serasker ile Bahriye Nezret-i Cellesi'ne malmt it klnm olmala, ol bbda.

326

HSEY N NZIM PAA

Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 1 Austos Sene 1312 Trihli ve Be Yz Otuz Alt Numaral Tezkire Sretidir Muhbir Jozef'in katlinden dolay mahkmen Sivas Hapishnesi'nde mahbs bulunan Tokad ahlsinden Sivasl olu Dikran tarafndan boncukla bi'l-iml, Tokad'a irsl olunur iken elde edilen bir kese zerinde menk irtn almt- ihtilliyyeden olduu bi't-tercme anlalarak bir nshasnn gnderildii ve ol bbda icr olunan tahkkt hv evrkn cihet-i adliyyeye tevd klnd Sivas vilyetinden mebs 21 Temmuz sene 1312 trihli tahrrtda ir olunmala varaka-i mezbre Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle ber-y malmt savb- vl-y dverlerine tesyr klnmtr. [415] Tokad'a Gnderilir iken Hapishne Memrni Tarafndan Derdest ve Hapishne Mfettii Tarafndan Ber-y Muyene Bendelerine Tevd Edilen bu Kesenin Bir Tarafnda: K. Terziyan - D. Hi. Sivaslyan'a ydigr. 1 ubat Sene 1896 Asr- zerrn tesmiyesine yn olan bu asrn zikr-i cemline olarak bunu size ihd ediyorum. Bu asrn evhirini yd u tezkr etmekden geri durmayacam, cmleleri ve dier tarafnda: Muvaffakiyyetimin trihi 30 Eyll sene 93 ibresiyle bls hal ve zerinde {AH. G}, {S. HI} harflerini muhtev ve renkli sar bayrak ve bahriyyeye mahss almet-i frika ile bir bin ve bunlarn altnda zincr mevcd ve menkdur. {*} {H} Hnak kelimesinin ve {G.S.} taraftar mansna olan G Saksaton kelimesinin ve {H } ihtill mansna olan {Higapohotun} kelimesinin ilk hurfu olduu imdiye kadar komite nmna derdest edilen matb mhrlerle muzrr evrk zrine mevz imzlar delletiyle anlalmtr. Aslna mutbkdr. Erzurum Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 27 Temmuz Sene 1312 Trih ve Bir Numaral Tahrrt Sretidir Erzurum vilyeti murahhasahne ktibi iken bundan alt sene evvel Haatur nmnda bir Ermeniyi katl ile Rusya'ya firr eden ve orada Ermeni ihtill cemiyyetine dehletle imdiye kadar icr-y mefsedetle vakit geirip bu kerre derdest olunan Aramyan Aram ve yine mehr-i fesededen Mu'un Kzlaa karyesinden mehr Armanak ile beraber derdest olunan dokuz nefer avenesi haklarnda icr klnan tahkktdan hsl olan netceyi hv tanzm klnan bir kta fezlekesi manzr- l-i cenb- nezret-penhleri buyurulmak zere 11 Temmuz sene 1312 trih ve ifreli

ERMEN OLAYLARI TR H

327

telgrafnme-i l-i fahmneleriyle irsli emr irde buyurulan merkm Armanak'n fotorafyas ile beraber leffen takdm klnm olmala, ol bbda. [416] Rapor Sreti Erzurum'un Senadk karyesinden ve Ermeni cematndan arabac Abraham olu Sitrak'n Erzurum'un Kars kapsndan ehre duhl esnsnda zeri bi't-taharr Ermeniyy'l-ibre zuhr eden bir kta lede't-tercme evrk- muzrradan olduu anlalm ve merkm isticvb olundukda ibu mektubu Senadk karyesi Vartabeti Sitrak'a gtrmek zere Pasinler'in Kpr karyesinden Agop'un biraderi Serkiz verdiini beyn etmesiyle, ibu mektubun mrseli Agop'un hnesi bi't-taharr yedinde Ermenice mahkk bir mhr ve bir mikdr da cerha sarmaa mahss pamuk olduu hlde bir ahs- mechl muhtef bulunmu ve yine karye-i mezkreden Puron Tavin'in hnesinde dahi dier bir ahs- mechl zuhr etmi olmala bu bbda iktiz eden tahkktn icrsna teebbs olundukda evvelen Agop'un hnesinde zuhr eden ahs- mechl isticvb olunup ran tebeasndan ve Tebrz ehri ahlsinden Aut veled-i Bedros olduu ve yedinde bulunan pasaportu Kars'da aldrd ve memlik-i mahrsa-i hneye, anl Kilise'ye gitmek emeliyle geldiini ve Kpr karyesine kadar gelip Agop'un hnesine misfir olduunu ve asker gelerek kendisini ordan karp aldklarn ve fakat askerlerin hneye taharrleri esnsnda ihtif edii, yedinde pasaportu olmamas endesinden ibret idn sylemi iken, yekdierini vely ve takb eden esile zerine tahvl-i lisn edip ifdelerinin bi'l-klliyye hilf bulunduunu beyn ve kendisi Erzurum'un Ali Paa Mahallesi ahlsinden ve Ermeni cematndan mukaddem murahhasahne ktibi olup, Gerikyan Haatur'u katl ile alt sene evvel firr etmi olan Aramyan Aram ve nm- mster Tanol nm ahs idn ve o trihten beri Rusya cihetine firr ederek Oltu ve Tiflis ve Bak ve Kars ve Tebrz ehirlerinde ihtif ve imrr- vakt eylediini ve bu kerre yine Erzurum'un Ali Paa Mahallesi'nden olup el-yevm Rusya memlikinde bulunan ve Ermeni erbb- fesdnn en mehr ve benmndan olan Nioyan Misak ve birderi Sitrak'n efkr- melanet-krnelerine itirk ve kendisi de cemiyyet-i fesdiyyeye dehletle bu tarafa geldiini ve Senadk karyesi Vartabeti Sitrak'n kendileriyle hem-efkr olmasndan Nioyanlardan ald talmt ve tenbht- fesdiyyeyi Ermenilere bildirmek zere arabac Sitrak yedinde tutulan mektubu Kpr karyesinde merkma yazdrdn ve zarfn zerinde istiml eyledii (Aravan Senadk ve Kigam) isimleri Vartabet Sitrak'n nm- mster olduu ve Tanol da kendi nm- mster olup Nioyanlarla vuk bulan muhberelerinde bu nm istiml eylediklerini ve Nionyanlardan Misak'n nm- mster Vahram ve Sitrak'n dahi Debroni olduunu sylemitir. Mektb- mezkr mnderict zerine daha ziyde zht taleb edildikte, mektb- mezkrda muharrer (Nianlanmak gnlerim yaklayor, hazrlanmak lzmdr. Karben bir hafta zarfnda sizin yannzda oluruz. imdiden siz lzm gelen tedriki

328

HSEY N NZIM PAA

grnz ki gelince ok beklemeyelim.) [417] tabrtndan maksad ve muzmerleri; Pasinler'de bizi aryorlar, kamak lzmdr, hazr olun. Bizi muhfaza edin. Bu gnlerde Nioyanlar da bir ka kii ile gelirler. Biz orada saklanalm, fikrinden ibret idn dermiyn eyledi. Nioyanlarn bir ka kiiyle gelmeleri hakkndaki ifdesinin bir derece daha tavzhi istenildikde Nioyanlarla bu tarafa geecek olan msellah ete ile beraber kendileri de orada icr-y ekvet edeceklerini Vartabet Sitrak'a bildirmekten kinye bulunduunu ve bu tark-i ekveti ihtiyrlarndan essen maksadlar ise akvm ve edyn- muhtelifeyi tefrk etmeyerek ale's-seviyye ahl-i mutay tazyk ve Ermenilerle ho geinmeyenlere kar mdfaa ve muhfaza etmekten ibret olup bu fikri icrya bu gnk kuvvetleri kf deilse de ahlden bu fikirlerine tbi olacak olanlar bulunacandan, ileride tezyd-i kuvvet ve tevs-i cemiyyete muvaffak olacaklarn ve kendilerini det bir hkmetden addedip bu yolda ube tedrikinden ve sret-i icriyyelerini file karmakdan emelleri de ibu teebbst- melanet-krneleri yeni bir ey olup, ahlden imdilik buna medhaldr olanlar yok ise de inde'l-cb ahlyi tevke alacaklarn ve cemiyyet-i fesdiyyelerinin merkezi Viyana ehri olup, ismi de (Ermeni Erbb- htill Cemiyyeti) ve Franszca (Union Revilisyoner) tesmiye klndn ve efkr- fsidnelerini tervc ve icr iin muktez esliha ve akeyi ahlden bi'r-rz ahz etmekde olduklarn syledi. Mektb- mezkrun bir cmlesinde muharrer bulunan (Mdrike ve Vanik'in ilerini nasl ettiniz, bu ok mhimdir. Gelince bizim onlarla iimiz olacaktr.) tabrtndaki maksad- mbhemlerinde Mdrike ve Vanik karyeleri Pasinlerle ovann gzergh olmak mnsebetiyle huddu tecvz edecek ete iin buralarda yer tedriki ve bundan baka daha bir ok yerlerde kendilerini muhfaza etmek iin mahall intihb eylemek zere Nioyanlarla Vartabet Sitrak'n miynelerinde evvelce muhbere cereyn eylediinden ibret bulunduu ve kendisi ile beraber derdest olunan ve ismini Kaspar diye syleyen ahs mehr-i fesededen Mu'un Kzlaa karyeli Armanak ve nm- mster Dijok, yan Cehennem olan adam olduunu ve merkm Armanak bu cihetde bulunan erbb- fesdn ummunu tandn ve bu defa merkm Armanak nm ahs Kpr karyesinde grp Senadk karyesine gelerek ete iin bir tertb edilmesini konuduklarn ve merkm Armanak cemiyyet-i fesdiyyeye bu defa da bir ka mfsid idhl eylediini kendisine sylediini beyn etmidir. Mektb- mezkrun dier bir fkrasnda mezkr (Llelerin ii nasl oldu? Bir netce verin. Dimaksi gelecektir, ilerimiz yolundadr. Biz dahi kedersiziz. Her ne ki ihbrtnz var ise bize tebl edin.) cmlelerinden de mermlar Vartabet Sitrak'n bir ka tfenk tedriki kendisine tenbh olunmasna mebn, ne kadar esliha tedrik edildiini anlamakdan ve Dimaksi dahi kendi refklerinden ve Trabzon ahlsinden Bedros olup, bunun da karben geleceini bildirmekden ve zerinde bulunan mhrn ilk harfi olan {AVB} harfini kendi nm- msterna ve husst- ztiyyesine istiml eylemekde olduunu itirf ve beynndan ibret idn

ERMEN OLAYLARI TR H

329

sylemidir. Pasinler'in Kpr karyesinden Buron Tavin'in hnesinde zuhr eden [418] ve Aramyan Aram tarafndan mehr-i fesededen olduu beyn olunan Mu'un Kzlaa karyeli Armanak ve nm- mster Dijok, yan cehennem tlk olunan ahs dahi isticvb olundukda, kendisi Mu'un Kzlaa karyesinden olup iki seneden beri karyesinden firr ile Rusya ve Romanya cihetlerinde gezdiini ve esbb da hkmet-i mahalliyye kendisini takb etmekde olmas maddesi idn ve takb edilmesi keyfiyyeti ise mfsid-i mehr Damadyan Mu ve havlsinde dolad zaman bir ka ahs ile kendisinin buna refkat etmesinden ileri geldiini ve binsekizyzdoksanbir trihinde kendi karyesinde merkm Damadyan'a tebeiyyet ederek bundan alm olduu talmt- fesdiyyeyi ibtid Sason ve oradan Mu ve Hns ve Pasinler'in Ebak ve Bozviran ve Velibaba karyelerine vererek oradan Rusya'ya gittiini ve oraca da urad mahallerde harekt- vkay cb edenlere bildirdiini ve muahharan Sason ihtilline sebeb olan mfsid-i mehr Murat'la birleerek Mu ve Sason kylerini gezerek yine bu talmt verdiklerini ve Kars'da erbb- ihtillden Mbyaaciyan nmnda bir ahsla istire ederek Sason iin bir ine almak zere bundan ald bir kdda Amiyazin Katogikosluu'na mrcaatla bundan bir ey istihsl edemeyerek oradan Romanya'ya gittiini ve orada bulunan Mulu garblerle bi'l-ittifk iki bin be yz otuz guru kadar ake tedrik ederek dem- mahssla Sason'a gnderdiini ve bundan sonra Kars ve Batum komitelerine mrcaat etmi ise de bunlarandan bir ey istifde edemediini ve oradan Mu ve Hns ahlsinden ol bbdaki evrk- tahkkiyyede muharrer'l-esm yirmi be nefer msellah Ermeni ile Pasinler'in Velibaba karyesine bi'l-vrd Krdlerle karye-i mezkre Ermenilerinin arbedesine mdfaa ve mdhale ederek oradan Bozviran karyesine gelerek arkadalarnn oradan mahallerine gittiini ve kendisine id eslihay bunlar vestatyla karyesinde bulunan birderine gnderdiini ve Pasinler'e bidyet-i vrdu bulunan yedi mhn beini Velibaba ve birini Bozviran ve birini de Ik karyesinde imrr ederek Kprky'ne gelip orada derdest edildiini ve muhbert- resmiyyesi mukaddem Kars'da grt Mbyaaciyan ile olup netce-i makli Memlik-i Osmniyye'de bulunan Ermenilerin Krd ve Hkmetden grdkleri itisftdan ibret idn itirf ve beyn eyledi. Senadk karyeli Vartabet Sitrak isticvb olundukda elde edilen mektubun mrseli olan Aram nm ahs asl tanmadn ve yalnz geen sene Erzurum'dan karyesine gider iken Grpnar nm mahalde ve Parasuyan Muih'a tesdf ederek yanndaki bulunan refknn Tanol olduunu tarf ve ire ile badem vuk bulacak muhberesine tavassut istirhmnda bulunmu ise de muvfakat etmediini ve tutulan mektubun mrseln-ileyhi kendisi ise de mezkr mektup vusl bulsayd Hkmete teslm etmekten baka bir fikri olmadn ve imdiye kadar bir kimse ile bir gn muhberesi olmadn ve kendisine [419] mahss yle bir nm- mster kullanmadn ifde ve beyn eylemitir. Aram'n derdest olunduu hne shibi

330

HSEY N NZIM PAA

Kprkyl Mgrd olu Agop isticvb edildikde ire olunan bu Tanol'un hnesine geldiinden haberdar olmadn ve fi'l-vk bunun derdestinden evvel arabac Sitrak hnesine bir gece misfir olduunu ve mektubun buna kimler tarafnda verildiine vkf olamadn beyn etmitir. Bu maddeden maznnen derdest olunan ve tebea-i raniyyeden bulunan Pasinlerin Ik karyeli erci Avadis istintk olundukda yirmi seneden beri karye-i mezkrede ikmet etmekte ise de imdiye kadar merkm Armanak ve erbb- fesddan bir kimseyi grmediini ve gzel karyelerine yle msellah kimseler geldiine vkf olmadn ve iki sene evvel Armanak'n karyelerine gelerek kendilerine talmt- fesdiye it ve tefhm eylediini sret-i katiyyede inkr eylemidir. Karye-i mezkreli davulcu Avak'n ifdesine mrcaat edildikde evvelen sret-i hli bi'l-klliyye inkrla muahharan merkm Armanak'n gz esnsnda bundan iki mh evvelde iki kfileden ibret ve her kfilesi yirmi be adamdan mrekkeb bulunan msellah ehs ile karyelerine gelerek bir gece kaldkdan sonra bunlar Hns tarafna ard ve makarr- mefsedet ve merkm Armanak'n ikmetgh karyeleri ahlsinden Yavekilk Bedros olduunu ve merkm Bedros'un tavassutu ile karyelerinden ol bbdaki tahkkt evrknda muharrer'l-esm on iki ahs dhil-i cemiyyet-i fesdiyye edildiini ve bunlarn hnelerinde silhlar mevcd bulunduunu ve bunlarn talmt ve teebbst ve efkr- melanet-krneleri pey-der-pey Hns'a gnderilen erbb- ihtill oraca gz mevsimine kadar ictim ederek gzn orada bulunan ekrd zerine hcm ve k- fesd ve ri ile merkm Armanak tarafndan Pasinler'de tedrik edilen erbb- ihtillin dahi karye mrettebt bir karyeye gidip orada birleerek bunlar da Pasinler kursna tehcm ve bu sretle ihtill k etmekden ibret idn ve karyelerinden tertb edilen on iki fed Kumsor karyesi mrettebt olduunu bundan maksad umm ve [boluk] de beylik almak maddesi olduunu ve Armanak vstasyla karyelerine gtrlen ve Hns tarafna sevk edilen erbb- ihtille mahss almet-i frika balarnda kalpak ve arkalarnda kahverengi palto bulunduunu itirf ve beyn ve merkmun birderi Bedros dahi bunun ifdtn harfiyyen tasdk ve dermiyn eylemdir. Maznnen derdest olunan ve fi'l-asl Kn karyesi ahlsinden olup seneden beri karye-i mezkrede nalbandlkla itigl eden Sitrak'n ve karye-i mezkreli Serkiz ve kabzmal ktibi dier Serkiz ve birderi Mardiros ve mukaddem hnesinde [420] Armanak tarafndan talmt- fesdiyye verildii beyn olunan Bozviranl Glbank ve Kprkyl Nazar'n ifdt- vkalarnn cmle-i mnderict merkm Armanak' asl tanmadklarn ve dern- karyede yle msellah adam grmediklerini musrren beyndan ibret kalmdr. Hlsa-i tahkkt Aram ve Armanak'n mehr-i rues-y mefsidden olduklar ve tl mddet env- fesda bi'l-fil mcseret eyledikleri ikrr ve itirflar ile avanesinden bulunan kesnn ihbrtyla anlalm ve elde edilip hakkat- hli mektm tutan dokuz ehs ile henz elde edilemeyen ve esn-y tahkktda isimleri

ERMEN OLAYLARI TR H

331

muharrer bulunan kesn haklarnda da istihsl olunan esbb- subtiyye ve delil-i ktaya nazaran bunlarn dahi ihtill erbbndan olduklar mertebe-i sbta vsl olmu ve keyfiyyetin tedkkt- knniyye ve talmt- lzme icrsyla f-y muktezs zmnnda evrk- tahkkiyyeleri cihet-i adliyyeye tevd ve kendileri de teslm klnm olduu marzdur. F 27 Temmuz sene 1312 Erzurum Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Vrid Olan 7 Austos Sene 1312 Trihli ve ifreli Telgrafnmen Sret-i Hallidir Geende derdest olunan mfsid-i marf Armanak ve Aramyan Aram ve rufeksnn ifdelerine nazaran bu taraf Ermenilerinden Rusya cihetine gidenler Kazan ehri ile civr kur ve kasabtda kesretle tecemmu ve orada bulunan Ermenilerle ittifk eyleyip eyll ve tern-i evvel mhlar zarfnda Hns ve Elekird ve Pasinler kazlar zerine iddetli bir hcm tedrikinde bulunduklar anlalmala, keyfiyyet hemen vilyet-penhye arz edilmi olduu marzdur. [421] Bugn Taraf- Sm-i Sadr- Azam ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Ayr Ayr Yazlan Jurnal Sretidir: 14 Austos Sene 1312 Bugn Ermenilerin bir fenlk karacaklar birdenbire yi olarak bu fesdn mrettiblerinden Samatya'da skin Mhrdad imdi taht- tevkfe alnd. Samatya Ermeni muhtr imdi Samatya Polis Merkezi'ne mrcaatla Sulumanastr Kilisesi'ne bugn bir arbede vuka geleceini ve dkmeci Kapriyel ile Artanas veled-i Misak'n hnesinde ictim vuka geldiini haber vermesi zerine Kapriyel bi't-taharr hnesinde muhtef olduu hlde bulunmu ve Artanas hnesinin kapusunu amayp pencereden (Ne istersiniz, biz bugn evden kmayz, mirlerimiz tarafndan tenbht icr olundu. Saat altda geliniz, ol vakit teslm oluruz. Beyhde yere byle hneleri basp adam tutmaynz. Bizi atee tutsanz mmkn deildir. Sizin nasl mirleriniz var ise, bizim de vardr. Buradan def olup gidin.) cevbn verdii merkez-i mezkr polis komiserliinden imdi alnan jurnalden anlalm ve derhl svr ve piyde kollar tertb olunarak tedbr-i mnia ittihz edildii gibi, merkm Artanas nm ahsn sir rufek-y mefsedetiyle beraber muhtef olduu hneden karlmas iin bakaca memrlar izm klnmdr. Bugn Samatya'da ve gelecek pazar ve pazartesi gnleri de Kumkap ve sir mahallerde Ermenilerin bir fenlk karacaklarna dir devern eden yia zerine ile sahibi olan Ermeniler imendfer ve vapurlarla Makriky ve Boazii tarafna gitmekde bulunduklar ve muhfaza-i emniyyet ve syie itin klnmakda olduu marzdur. B-Tezkire-i Smiyye Gnderilen ( dre-i Zbtaya [Dir] Talmt- Fevka'l-dedir) nvn Altnda Bulunan Talmtnme Sretidir

332

HSEY N NZIM PAA

Bank- Osmn'de ictim ve tehassun eden erbb- ekvetin orada mahsr braklmalaryla iktif ciz olamayacandan evvel-be-evvel ieride [422] bulunan banka memrlar hsn-i sretle ihrc olundukdan sonra banka diresinin lzm gelen mahallinden kuvve-i kfiye ile iine girilerek ehs- mtehassnenin hemen ahz ve giriftleri ve askir-i hneye istiml-i silh ettikleri hlde mukbele-i bi'l-misl kidesinin icrs ve u kadar ki banka dhilindeki vezne ve evrk direlerinin her trl tecvzden mahfz tutulmas ile zerre kadar zarar gelmemesine dikkat olunmas, bankadan mad mahallerde tehassun eden ehsn dahi hneler ve emkin baslarak hayyen tutulmalar ve yine askir-i hneye istiml-i silh eyledikleri takdrde mukbele-i bi'l-misl kidesine tevfkan mumele edilmesi ehs- siyyenin istind ettikleri baz emkinin baslaca srada dhilinde z-medhal olmayanlar var ise konsoloslar marifetiyle karldkdan sonra harekt- tenkliyyenin icrs ahlnin vazfe-i hkmete mdhale etmemelerine ve ez-cmle slm ve Hristiyan beyninde bir ktl vuka gelmemesine fevka'l-gye itin olunmas ve silhl silhsz her trl cemiyyetlerin men edilmesi. Erbb- ekvetden hayyen ele geirilecek ehsn tahkkt- evveliyye evrkyla beraber derhl cihet-i adliyyeye teslm olunmas. Hristiyan mahalltnn zabt ve rabtna dikkat olunarak ehl-i rz takmnn her trl tecvzt ve teleftdan muhfaza klnmas ve ecneb tebeasnn mal ve canlarnn mahfziyyetine be-gyet dikkat ve itin edilmesi. Erbb- fesd mteaddid yerlerde k- hark ile slm artmak teebbstnda bulunmalar melhz olmasna mebn mahallt ve arlarca tekayydt- mkemmele icr klnmas. Bank- Osmn memrlarnn eksersi bank diresine muttasl reji diresine geerek km olduklarndan ve byle bir imkn var iken bank diresinin kaps krlmak ve oradan girilmekten ise reji diresi cihetinden bank diresi dhiline girilmesi mnsib olacandan bu sretle hareket edilmesi ihtr olunur. bu talmtn icr-y ahkmna irde-i seniyye-i hazret-i pdih eref-mteallk buyurulmakla Zabtiye Nezret-i Cellesi'nden iktizsna himmet buyurulmak. F 17 Reb'levvel, sene 1314 ve f 14 Austos sene 1312. [423] Tedbr-i Fevka'l-de Hakkndaki Talmta lvedir Ermeni merkez komitesinin Dersadet'de bir gile karmak iin bir takm fedler ve esn-y ride kullanlacak humbaralar tedrik ve tehyie etmekte olduklar haf ve cel istihbr ve ona gre vaktiyle uyank davranlarak ve zbtn ve efrd- askeriyye vazfelerince ikdr olunarak o makle vukt- ngehnye kar keml-i ihtiyt ve basrete riyet klnmas ve ylece bir hdise zuhruna kuvve-i

ERMEN OLAYLARI TR H

333

askeriyye ve zabtnn kumandasna memr olanlarn vazfe-i knniyyelerini keml-i beslet ve sratle icr eylemeleri bi'd-defet ve b-irde-i seniyye ihtr ve tavsiye klnm olduu hlde bugn defaten vuka gelen Ermeni ekvetinde evvelce vk olan istihbrtn sr- filiyyesi zhire km ve erbb- riin bir takm emkini tehassungh ittihz ile k eyledikleri cinyt- azme ve askir ve ahl-i Mslimeden hayli telefta ve syii tahdd edecek hlta sebeb vermi olmasyla kuvv-y askeriyye ve zbta mer ve zbtnnn cn-siprne ve fedkrne hareketle ehl-i fesd her nerede olur ise olsun basdrarak istsl edip de vukt keen-lem-yekn hkmne getirmek ve bir dakka zyi etmemek ve'l-hsl bu gnn iini yarna brakmamak muktez-y sadkat ve akdem-i vazfe-i zimmet olarak hlin iktiz eyledii tedbr-i fevka'l-denin her cihetine dir Encmen-i Vkel karr ve bi'l-istzn eref-sdr olan irde-i seniyye-i hazret-i pdih mcebince akb-i vuktda talmt- mkemmele dahi tanzm ve it klnm ve kumandaya memr olan byk ve kk kffe-i zbtnn vezif-i knniyyelerini icrdan hi bir vechile mesl ve mutab olamamalar tab bulunmu olmala, burasn en evvel nazar- p-i imna alarak ona gre talmt- mezkrenin hkmne tevfk-i hareket yolunda bezl-i m-hasal gayret ve musdakat etmeleri meml ve muntazr olduu hlde Ermeni fedlerinden urada ve burada han ve mekteb gibi emkin ve ebniye dhilinde tehassun ve tahad eden ehs- rezlenin bu saata kadar sokaklara humbaralar atarak ve itlf- nfs ile iln- ekvetde mkibb ve musrr olmalar ve zerlerine sevk olunan kuvv-y askeriyye ve zbtann yalnz hricden o misill tehassunghlar taht- nezretde tutmakla iktif olunarak dernlarna girilmekten ve err- mtehaide haklarnda iktiz eden vezif-i knniyye tammyla icr edilmekten zbtnca teh ve tevakk olunmakta bulunduu ve bu hl ve mumele ise erbb- ekvetin cret ve cesretlerini arttrarak istiml-i silha devmlarna sebeb olduu anlalyor ki u gidile yarn hdisenin tevess ve terakk edecei ve bunun devlet ve memleketce mazarrt ve muhtart o nisbetde artaca derkr olduundan ol hlde imdi hakkyla f-y vazfe-i knniyyeden mteh ve mtebid bulunan zbtnn taht- mesliyyetde kalmalar umr- tbiiyyeden bulunmasyla burasnn ihtryla icrt mukarrerenin temn-i filiyyt hakknda teblgt- tiyye b-irde-i seniyye tekrr olunur. [424] Evvelen; her hangi mahalde olur ise olsun, Ermeni erbb- ihtillinden tehassun eden ve askir ve ahl zerine humbara ve silh atarak icr-y cinyta ictisr eyleyenlerin bil-ifte-i vakt bu gece sabaha kadar tehassunghlarna askir-i hne ve zabtiye ile gidilerek ehs- mtehaide itata davetle inkyd ve mutvat gsterdikleri hlde fe-bih aksi takdrde, yan yine kuvve-i askeriyye ve zbtaya humbara ve silh atarak ekvetde srrlarn izhr eylerler ise ikmetghlar dernuna girilerek mukbele-i bi'l-misl katiyyen matlb ve mltezimdir. bu hareketi icrda sadkat ve gayretlerini isbt edecek byk kk zbtn mazhar-

334

HSEY N NZIM PAA

mkft ve teksl ve teh eyleyenler dr- mczt olacaklarndan, ona gre hareket ve f-y vecbe-i sadkat olunacaktr. Sniyen; bugn b-irde-i seniyye it olunan slif'z-zikr talmtn kffe-i mnderict yine bu gece harf-be-harf icr olunmak ve vuktda z-medhal olan kesna her kim ve her hangi mezhebde bulunur ise bulunsun be-hem-hl meydana karlarak cihet-i adliyyeye teslm klnmak ve esn-y arbedede efl-i ktliyyeye ve dkkn ve maazalarndan nehb grata itirk ve ictisr edenlerin cins ve mezhebe baklmayarak derdestleriyle bu gibi efl-i ciniyyenin yarnki gn dahi vuka gelememesine fevka'l-de allmak ve her gn ihtimlt ve melhzta kar mtebassrne ve mteyakkzne hareket olunmak elzem ve ehemmdir. El-hsl hdise-i mebhsann devlet ve memleketce hlen ve istikblen derkr olan mahzr ve mazarrt- azmesi nazar- hamiyyet ve ehemmiyyete alnarak ve bunun devmndaki muhtart der-p olunarak hilf- rz-y l hareketden ittik ve vezif-i knniyyenin tammen ve kmilen f olunmas kumandaya memr mer ve zbtna imdi mekkiden tebl ile ilve-i talmt olan vesy-y merhann baka baka tefhm ve tavsiyesi Encmen-i Mahss- Vkel karryla b-irde-i seniyye tavsiye olunur. Zeyl Erbb- mefsedetten Bank- Osmn'de tehassun edenler muahharan ittihz olunan tedbr ile oradan karlarak memlik-i ecnebiyyeye tard ve def olunduklar cihetle talmt- mezkrenin onlar hakkndaki maddesi bi't-tabi hkmsz kald ilve olunur. F 16 Reb'levvel sene 1314 ve f 14 Austos sene 1312. [425] 15 Austos Sene 1312 Trihiyle Ner Olunan Teblgt- Resmiyyedir Sye-i mekrim-vye-i hazret-i pdihde sunf- tebea-i mlkne min-klli'l-vch nil-i nimet-i adlet olduklar cihetle herkes her yerde ileriyle megl bulunmakda iken Ermeni cemat miynnda baz sebk-mazn celb-i menfaat ve hatt kendi hemcinslerine dahi sl-i mazarrat maksadyla bir mddetden beri serseriyne harekta cret eylediklerinden u gibi hller Ermeni cematnn ehl-i rz takmn da bzr etmekle mefsedete teebbs eden o misill ehs- melanet-ihtissn dr- mczt- edde edilmeleri istidsnda bulunmulardr. tiyd- fesd eden serserler bi'd-defet tenklta uram olduklar hlde mtenebbih olmayp ite bu kablden olarak dnk aramba gn Galata'da Bank- Osmn diresine Ermeni errlerinden baz ehs i bahnesiyle birer ikier giderek bateten arbede karm ve hlbuki daha evvelce hkmet cnibinden haber alnmas zerine askir-i hne ve polis ve jandarma kollar tehyie klnm olduundan hemen mahall-i vakaya itb olunduu ve dier taraflara da devriye kollar

ERMEN OLAYLARI TR H

335

yetitirilmi bulunduu hasebiyle bankaya giden fesede karlm ve sir mahalde uygunsuzluun tevessne meydan verilmemi olduuna mebn skn ide olunarak k- fesd eden sebk-mazn ahz u giriftle pene-i knna teslm klndndan keyfiyyetin ilnna ibtidr olundu. 15 Austos Sene 1312 Trihinde Ner Olunan ln- Resmdir Dnk gn baz Ermeni sebk-mazn bateten ve alenen urada burada icr-y ekvete cret etmeleri zerine Hkmet-i Seniyyece derhl tedbr-i kaviyye ve messire-i inzbtiyyeye teebbsle mtecsirlerin pek ounu istsl ile emniyet-i ummiyyenin istihsline msraat olunmu ve Dersadet ve mlhaktnn her cihetinde nizmiye ve zabtiyeden kollar tertb ile hfz- syie tammen ve kmilen itin olunmakda bulunmu olduundan her snf ahlnin i ve gleriyle itigl etmeleri lzimedendir. nk k ve cnleri ahz girift ile mcztlarnn tertbi hakk- hkmet olup, buna hi bir kimsenin mdhaleye hak ve selhiyeti olmamasyla her hangi snfdan olur ise olsun, icrt- hkmete kar hod-serne hareket, yan sunf- ahlden dieri aleyhine tecvz ve taaddye cret eden bulunur ise hemen ahz giriftle hakknda knnun tayn eyledii en edd mcztn icrs mukarrerdir. Binen-aleyh ibu tenbht hilfna hareket eden hangi cins ve mezhebe mensb olur ise olsun, bil-fark ve temyz ve bil-teenn ve tehr ahz ve tenkli ve kuvve-i askeriyye ve zbtann emr ve tenbhine itat etmeyip izhr- muhlefet edenler hangi dn ve mezhebden olur ise olsun, [426] haklarnda mukbele-i bi'l-misl mumelesinin icrs iin memrn-i askeriyye ve zabtiyyeye emr-i kat verildii herkesce malm olmak ve sanat ve ticretleriyle itigl edip hilf- hareketden tevakk edilmek zere sret-i mahssada iln- keyfiyyet olunur. Ermeni Patrik Kaymakaml Tarafndan Makm- Sm-i Sadret-i Uzmya Arz ve Takdm Olunan ve ln- Resm ile Ner Edilen Mzekkire Sretidir Hayli mddetden beridir urada burada ve hussuyla py- taht- saltanat- seniyyede gn-gn efl-i ciniyyeyi k etmekde olan ve Ermeni cemiyyet-i fesdiyyelerine mensb olduklar melhz bulunan bir takm cnler dnk aramba gn ihtill k maksadyla tede beride baz vukt- ciniyyeye cret etmi olduklarndan baka bunlardan bir cemm-i gafrin dahi Bank- Osmn'ye bi'l-hcm muhfazasna memr olan zbta nefertn ve sir bir takm b-gnh adamlar itlf ederek cinytn en enan irtikb etmi olduklar cmlenin keml-i esef ve nefretle mehdu olmu ve sye-i kudret-vye-i hazret-i zllullhde syi-i ummye halel getirilmeksizin bu fenln n alnmtr. bu irket-i fesdiyyenin tavr u hareket ve meslekleri ve irtikb etmekde olduklar cinyt- enann hukk- ummiyyeye ve hukk- devlete ve hukk- mukaddese-i saltanat- seniyyeye kar ne derecede azm

336

HSEY N NZIM PAA

mesliyyet-i knniyyeyi d ve cezlarn en eeddini mstelzim olduu emri ikr bulunduu gibi eer Ermeni cemat nmna hareket ediyoruz ssn veriyorlar ise bu iddilar vezif-i mukaddese-i sadkat tammyla tanyan cemat- ciznemizce mezheb ve millet ve vicdn ve nmus ve'l-hsl dnyada mukaddes olan hissiytn kffesi nmna olarak merdd ve nazar- lemde dahi meln bulunduu ve nk byle ehs- ciniyye tarafndan k edilmi olan ri ve fesdtn slm ve sir sunf- ahl nazarnda gy vukt- mteellimeye meydan alaca sevbkyla mstedell olduundan crm-i mehd eshbndan bulunan cnlerin derdest edilmi ve edilecek olanlarnn dakka fevt etmeyerek hemen cmlesinin mrr'l-arz cez-y sezlarnn icrs ve bu sretle slm ve Hristiyan umm ahl muvcehesinde Ermeni cemat- sdkasnn leke ve rdan muhfaza ve slm karndalarmzla olan alt yz senelik muhabbet ve merbtiyyet-i ebediyyemizin ve saltanat- seniyyeye ve zt- akdes-i hazret-i hilfet-penhye olan ubdiyyet ve sadkat- gayr- mtegayyiremizin halelden vikye ve u hakik umm meslik-i mahrsat'l-memlik-i hnece malm olmak zere cemat- ciznemiz nmna olarak [427] ibu arza-i diynemin hemen resmen iln ve u arzamdaki mstediytmzn tammen icr ve bu bbda vlt- izm hazertna dahi b-telgraf teblgt- sera-i messirenin f buyrulmasn keml-i ehemmiyyet ve ek-i teessr ile istirhm ve niyz eder ve abd-i sdklar tarafndan da Dersadet'de ve memlik-i hnenin her tarafnda bulunan Ermeni kiliselerinde Hazret-i s aleyhisselm nmna olarak bu meln cnler haklarnda kilisece lzm gelen mumelenin icrs mukarrer bulunduunu gerek abd-i cizlere ve gerek Ermeni Patrikhnesi idre-i hzra erkn kullar umm cemat nmna olarak arz eylerim. Ol bbda. Taraf- l-i Seraskerden b-Tezkire rsl Olunan Talmt Sretidir Cihet-i askeriyyeden karlm olan kollarn hizmetleri temn-i syi hussunda zbtaya muvenetden ibret olduundan mezkr kollarn f edecei vezif ber-vech-i t arz olunur: (1) Ahlden yek-dierine silhla veya sopa ile taarruz edenleri derhl men ederek mtearrz kim olursa olsun bi't-tevkf silh vey sopas ile beraber tahte'l-hfz b-jurnal zbtaya gndermekdir. (2) Hangi snfdan olursa olsun ahlnin mctemian sokaklarda gezmesine msade etmemek ve mctemi olan ahlyi datmakdr. (3) Mezkr kollar icrtnn hi birisine ahlden kimseyi kartrmamakdr. (4) Ermenilerden han ve hamam gibi baz mahallere sret-i mctemiada iltic ve ihtif edenlerin cmlesi erbb- fesddan olamayacandan ve bunlar silh tehr etmeyerek humbara istiml eylemedikleri sretde korkularndan saklanm

ERMEN OLAYLARI TR H

337

demek olacandan bu misilllerin tarassud altnda bulundurulmasyla beraber hi bir kimse tarafndan taarruz olunmamalar iin tekayyd etmek ve ahlnin teskn-i ezhnna dein bulunduklar yerlerde kalmalarna msade olunmak ve yedlerinde humbara gibi lt- muhribenin vcd ve adem-i vcdundan emniyyet-i tmme hsl olmak iin zerleri taharr edilmek ve emniyyet-i tmme hsl olduktan sonra bheyi d yanlarnda vey bulunduklar mahalde nesne bulunmad hlde yerlerinde kalmalarna msade olunmak. (5) Ahlnin yama-gerliklerini men ile bu misill fenla n-ayak olanlarn tevkfi ile tahte'l-hfz jurnaliyle beraber zbtaya gndermek ve ellerinde bulunan ey-y masbenin kimden alnd bir deftere kayd olunarak taht- muhfazada bulundu hlde polis merkezine teslm eylemekdir. [428] (6) Hi bir kimsenin hangi snfdan olursa olsun, silhl gezmesine ve sopa tamasna msade etmemekdir. (7) Hi bir kimsenin meskinine cebren, harn duhlne msade eylememekdir. (8) Devriye kollar her trl ahvl ve vuktdan yekdierini habr edip cb hlinde birbirlerine muvenet etmekdir. (9) Tebea-i ecnebiyyenin ml ve cn ve rzlar ile meskenleri her trl taarruzdan masn tutulmasyla bir ecnebnin hnesinin taharrsi lzm geldii takdrde sefret vey konsolos ve yhd tercmanna mrcaatla onlarn marifetiyle kideten taharriyt- knniyye icr klnmak. (10) bu talmt ahkmna mugyir hareketde bulunanlar ve yhd edn mertebede msmaha ve teksl edenler edden mesl ve mczt klnacaklardr. F 16 Austos sene 1312. Beyolu Mutasarrfl'na Gnderilen 16 Austos Sene 1312 Trih ve Drt Yz Krk ki Numaral Tezkirenin Sretidir Msy Stefanovi'in bankasna zbta memrlar duhl ile nkd- mevcde ve sireyi alp gtrdklerine dir cnib-i sefretden vuk bulan ikyet ve ol bbda eref-vrid olan telgrafnme-i sm zerine taraf- llerinden telgrafnme-i ciz zahrna yazlan ilmlarda mm-ileyhin yazhanesi bulunan Kk Millet Han'nn kaps baz mtecvizler taraflarndan ikest ve mm-ileyh baz tccrn yazhneleri kd edilip evrk- mevcde kartrlm ve mm-ileyhin kasas biraz zedelenmi ise de nkdu ahz olunmad ve zbta memrlarnn bunda medhali olmad anlald ifde olunmutur. Mtecvizler mezkr han kapsn ikest ile yazhneleri kd edecek kadar bir cret gstermi olmalarna mukbil zbtaca

338

HSEY N NZIM PAA

bundan malmt alnp da men ve mtecsirlerin derdest edilmemi olmas ve ale'l-huss Galata polis komiserinin ilm- evveline nazaran mm-ileyh Stefanovi'in yazhnesi nerede olduuna dir imdiye kadar mahall merkezince malmt bulunmamas gibi yn- istirb szleri pek az grlecek byk bir gaflet ve betet eseri olduundan ve bank ve emsli messest- mliye ve han ve maaza ve dkkn gibi mahallerin hsn-i muhfazasyla bir gna taarruza uradlmasna meydan verilmemek iin gyet mutabassrne davranlmas teblgt ve vesy-y mkerrere iktizsndan bulunmu iken revi-i ahvle gre oraca pek dikkatsizlik ve betet gsterilmekde bulunduundan ve vehmet-i hl muhtc- zh bulunmadndan, bri bundan sonra olsun, dhil-i dire-i aliyyelerinde her mahalde terk-i rehvetle ber-muktez-y memriyyet tekayydt ve teyakkuzt- lzime [429] icr olunarak bu gibi memrn-i zbtaca cidden eyn addolunacak efl-i tecvz-krnenin tekerrr-i vukuna katiyyen meydan verilmemesi ve yed her nerede bir tecvz vuka gelecek olur ise hemen o anda mtecsiri derdest edilerek muhfaza-i emn inzbta fevka'l-de itin ve dikkat ve zikr olunan Kk Millet Han'na duhl eden mtecvizler kimler ise hemen tahkk ve derdest ile ibrz- mesir ruyet edilmesi sret-i katiyyede ihtr olunur. Beyolu Mutasarrfl'ndan Alnan 17 Austos Sene 1312 Trih ve Be Yz Otuz ki Numaral Tezkire-i Cevbiyye Sretidir eref-vrid olan 16 Austos sene 1312 trih ve drt yz krk iki numaral tezkire-i aliyye-i fahmnelerinin arza-i cevbiyyesidir. Ermeni erbb- fesdnn tertbt ve talmt- mahssasndan olmak zere Bank- Osmn'de vakann zuhrunu mtekb banka ile Galata merkezinin irtibtn kesmek ve zbtay ardp igl eylemek zere Galata merkezine humbaralar endaht olunduu hlde bile yine zbta kuvve-i inzbtyyenin mevcduna nisbeten ve cidden sr- faliyyet gsterip vakann bsbtn kesb-i vehmet edememesi iin derhl kol ve devriyeler karm ve bir tarafdan da erbb- fesdn men-i tahrbt ve mtecsirlerin derdesti hussunda ibrz- gayret ve ruyet eylemidir. Bu esnda Galata'da kin Millet Han dernunda bulunan on yedi nefer hizmetkr ve hamal Ermeni, bir tarafdan hann penceresinden, dier taraftan dahi Msy Stefanovi'in kasasn krmaa uramlar ise de o kadar megale arasnda derhl oraya sevk olunan komiser-i slis Hasan Efendi ile memrn-i zbta tarafndan olunan ikdm ve gayret zerine merkm Ermeniler orada pydr olamayacaklarn anlamasyla evvelce istihzr eyledikleri lt vstasyla Halil Paa Han'na bi'd-duhl oradan muhrec bularak vakann fevka'l-de kesb-i iddet eyledii esnda ferceyb- firr olduklar ve mtecsirlerden nn meyyiten elde edildii ve zbtann ittihz eyledii gayret semeresiyle kasay krmaa muvaffak olamadklar ve cereyn eden vakann ehemmiyyeti nazar- mtlaaya alndkda

ERMEN OLAYLARI TR H

339

zbtaca bu bbda zerre kadar eser-i teksl ve tesmh vuka gelmeyip, bi'l-aks ibrz- ruyet eylemi olduu Galata Polis Komiserlii'nin raporu zerine arz olunur. Beyolu ve skdar Mutasarrfiyyet-i Aliyyeleriyle stanbul Polis Mdrlii'ne 16 Austos Sene 1312 Trihiyle Yazlan Tezkirenin Sretidir [430] Ermenilerin bateten pencerelerden slmlar zerine attklar humbaralardan Mslim ve gayr-i mslim teleft ve mecrhn ve el-yevm hastahnelerde bulunan mecrhn adedinin devir-i belediye tarafndan ale'l-esm bir defterinin seran arz ve takdmi eref-sudr buyurulan irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh iktiz-y lsinden bulunduu Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'nden b-tezkire-i hussiyye tebl ve ir klnm ve jandarmadan telef ve mecrh olanlar Jandarma Alay Kumandanlnca tahkk edilmekde bulunmu olmala ve ahlden telef ve mecrh olanlarn bir defteri ehr Emnet-i Cellesi'nden istenmekle taraf- vllarndan dahi polisden ve ahlden veft edenlerle cz ve kll mecrh olanlarn bir kta defterinin cilen tanzm ve irsli mevd- himem-i aliyyeleridir. Ol bbda. Beyolu Mutasarrfyyet-i Aliyyesi'nden Alnan 17 Austos Sene 1312 Trihli ve Be Yz Otuz Numaral Tezkire-i Cevbiyye Sretidir eref-vrid olan 16 Austos sene 1312 trih ve drt yz krk alt numaral tezkire-i aliyye-i dvernelerine cevbdr. Ermenilerin bateten slmlar zerine attklar humbaralardan maktl olan Mslman cenzeleri hamen mahalle immlar tarafndan gasl olunup defn eyledikleri ve yarallarn yaralarn kendi hnelerinde tedv etmek milliyyetleri cbndan olduu cihetle, mikdrnn tayni kbil olamam ise de mehdta ve attklar humbaralarn ekser ahlye isbet eylemesine nazaran klliyyetlice bulunduu ve Ermenilerden veft edenler ile yarallar mteferrik mahallerde olduundan ve eksersi kendi attklar humbaralardan veft eylediinden ve veft edenlerin de ksm- azam defn olunduundan mikdr- sahhi bilinemedii ve bunlar tahkka teskn-i heyecn- aceze iin u megliyyet-i azme iinde vakt zamnn gayr-i msid olduu, hatt dire-i mutasarrfye endaht edilen humbaradan yirmi yedi askir-i hne mecrh ve mikdr buraca mechl ehd olduu gibi li-ecli'l-maslaha gelmi olan yirmi be kadar slm yaralanp gittikleri grlm ise de ikmetghlar mechl olduundan, kimler olduu renilemedii ve ibu vakada drt komiser, sekiz polis, yirmi bir jandarma mer ve zbt mecrh oup, bir polis, jandarma ehd olduu marzdur. Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'yle Taraf- Sm-i Sadr- Azamye Ayr Ayr Yazlan 18 Austos Sene 1312 Trihli Arza Sretidir

340

HSEY N NZIM PAA

[431] Bidyet-i hdiseden imdiye kadar zbtaca derdest ve Tophne-i mire'ye teslm edilmi olan humbaralarn mikdrn ve mahall-i zuhrunu mbeyyin tanzm olunan pusula merbtan arz ve takdm klnm olmala, ol bbda. Bitlis Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 18 Austos Sene 1312 Trihli ifreli Telgrafnme Halli Sretidir Mh- crnin onyedinci gecesi saat bir rddelerinde Bitlis Ermenilerinden Haik veled-i Apik nm ahs Ermeni kadnlar murahhasa vekli hakknda baz ihbrtda bulunduundan, Sabikr nm mahalde revolverle Ermeniler tarafndan cerh olunduu istihbr edilmesi zerine derhl mahall-i crme azmetle mecrhun zabt olunan ifdesinde blda arz olunan ihbrt ve murahhasa vekli aleyhinde mahkeme-i aliyyesinde ehdet etmesinden dolay Ermeni milleti kendisine husmet peyd ederek milletin mutebernndan Ha Hanukyan ve Avadis Efendi'nin tbii ile Kzl Mescid Mahallesi ahlsinden Osep ve alt nefer rufeksyla kendisini bi'l-ifl Sabikr nm mahalle gtrp iret ettikten sonra avdetleri esnsnda merkmundan Osep zerine iki el revolver endahtla karnndan cerh ettiini ifde eylemi ve bi'l-muyene kurunlardan birisi karnndan duhl ve sa tarafndan hurc etmi olduu grlm ve be saat sonra mteessiren veft etmitir. Merkmun katli, Avadis Efendi'nin tbii ile Osep ve rufeks tarafndan vuk bulduu ve merkm Avadis Efendi dahi Ermeni fesd hakknda ihbrtda bulunarak ummunu katl ettirmek fikrinde bulunduu ve bu yolda yz lira sarf edecei tahkkt- vkadan anlald. Ktil-i merkm ile rufeks ve Avadis Efendi derdestle taht- nezrete alnm ve evrk- tahkkiyye dahi cihet-i idesine derdest-i tevd bulunmu olduu marzdur. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 10 Austos Sene 1312 Trihli ve Be Yz Altm Drt Numaral Tezkire Sretidir ak-i mehr Minas olunun bir ka neferi Grc slm ve on neferi Rum ve mtebksi Ermeni olmak zere seksen kadar avanesiyle [432] Terme kazsna tbi Kurunludere ormannda tehassun etmi olduu ve bunlardan baka Ermeni kylerinde skin ve i gleriyle megl olduklar hlde lzmu zamannda ekiy-y merkmeye iltihk ederek hareket etmek zere be yz kadar Ermeni olup, esliha ve malzeme-i sirelerini dahi bulunduu ve bunlarn on be gn evvel Havza ve Ldik kursn basarak Amasya'ya tecvz teebbsnde iken tedrik ve teshl-i ihtiyclar umrunda bulunan Samsun'da mukm tccrdan Einli Msryan Misak nm ahsn bir ka mh kadar tehr-i hareketleri mnsib olacan bildirmesini harekt- merviyyenin teehhur eyledii haber alnarak vilyetce tedbr-i lzmenin ittihz olunduu beyniyle Sivas vilyetinden kede olunan telgrafnme zerine vilyet-i mezkreye ve Trabzon vilyetine hemen vesy-y mukteziyye f olunmu olmala, Tesr-i Mumelt Komisyonu karryla ir- keyfiyyete msberet klnd.

ERMEN OLAYLARI TR H

341

Ermeni fesd komiteleri tarafndan teden beri memlik-i hnenin mahtelif mahallerinde k edilmi olan ve bir sebeb-i mera mbten olmayan hdist- ihtilliyye, senelerden beri icr klnan tahkkt ve mehkim huzrunda defetla cereyn eden muhkemt ile sbit olduu ve komitelerin zbtada mahfz bulunan talmt programlarnda musarrahan beyn olunduu vechile Ermeni fesd dnya zerinde mevcd hkmetlerden hi birinin usl-i idresiyle kbil-i tevfk olamayacak sretde emvl ve servet-i ummiyye ve arz-i mevcdenin mtesviyen taksmi ve bir hkmet-i avm tessi ve dn ve hkmet ve izdivcn lav misill anari meksdna mstenid olarak eeri sret-i zhirede komitelerce Ermenistan nmna baz metlib dermiyn ve gazetelerle dahi ner ve iln edilmekde ise de bunlar fesd programnda maksad- karb nmyla beyn olunduu vechile Ermenilerin hissiyyt- milliyye nokta-i nazarndan tahrkleriyle bu maksad- karbin istihslinden sonra anari fikrini tammen icr ve bu fikrin yalnz memlik-i hneye hasr edilmeyerek btn Avrupa nihilist ve anaristleriyle birleerek umm hkmdrnn ellerinde zimm- idre-i hkmeti nez etmek fikr-i sakmini tervc iin ortaya konulmu eyler olduu delil-i katiyye ile msbet ve mefsid-i mezkrenin bir takm s-i kasd ve tehdd ve tahrb ve emsli gayr-i mer sebeblerle k edilmi olmas da anari fikrinin mukteziytndan bulunduu gayr- kbil-i inkr [433] bir hakkat olup, ite bu maksada mebn geen sene Dersadet'de Van'dan evvel ve sonra memlik-i hne'nin mahll-i muhtelifesinde Hnak Komitesi tarafndan k edilen ihtillt ve itit hkmetin tedbr-i sibe ve dilnesiyle maksad- hinnelerinin huslne nfi olmasndan n maksadlar essen mttehid ve fakat sret-i teebbs ve hareketleri muhtelif olan cemiyyt- mezkre tesdf ettikleri aksi netceden mteessir olarak ve yek dierleriyle rekbete derek idme-i ihtill ve isyn ile Hkmet-i Seniyyeyi msdif klliyye-i dime ihtiyrna ve bi'l-hire ml-i melnnelerinin tervcine mecbr etmek zum- fsidiyle memlik-i hnenin mahall-i muhtelifesinde ve ez-cmle Dersadet'de sret-i mhirnede yeniden itit icrs Truak Komitesi tarafndan deruhde edilmesiyle Hnak Komitesi de onunla ittifk ve Tiflis'de ner olunan Ermenice (Arsagang) gazetesi shib-i imtiyznn taht- riysetinde olmak ve btn fesd komitelerinin en err azsndan mrekkeb bulunmak zere Tiflis'de teekkl etmi olan ve Msr ve skenderiyye ve Kbrs'da ubeleri ve bir ok efrd bulunan (Tanaksaan), yan ttihd irketi nm cemiyyet-i mefsedet tarafndan Patrik-i sbk Matyos zmirliyan'n riyseti tahtnda Dersadet'de byk bir ube tekli memriyyetle gnderilmi ve zbtaca derece-i teebbs ve melaneti anlalarak Rusya Sefretiyle cereyn eden muhbere zerine husl-i mermna meydan bulamakszn derhl Dersadet'den tebd edilmi olan mezkr gazetenin muhbiri (Hahumyanes) nm ahs- errin burada bulunduu bir ka gn mddet zarfnda verdii fikr-i mefsedeti rehber ittihz ederek ve Tiflis'den ve Avrupa'nn sir mahallerinden gelen rues-y erbb- mefsid ile birleerek

342

HSEY N NZIM PAA

menviyyt- melanet-krnelerini ve ondan balamak sretiyle taraf taraf icrya mtecsir ve bu teebbslerinden hib ve hsir olduklar cihetle bi'l-ittihd Dersadetce Beyolu ve Galata ve Gedikpaa ve Kumkap ve Sulumanastr'da ve daha sir mahallerde defaten k- tecvzt ve itita katiyyen karr verdikleri tahkk klnarak ve hatt hdist- sbkadan galeyna gelmi olan ahl-i Mslimenin galeynn tecdd ve tedd ve ecnib zerine tecvz ettirmek iin balarna apka giyerek slm zerine ve bir tarafdan da Mslmanlar Hristiyanlar katl ediyor dedirtmek maksadyla komite efrdn ahl-i slmiyye zey ve kyfetiyle ecnib zerine hcm ettirmek ve taraf taraf humbara atmak ve k- hark etmekle de herkesi artmak ve emkin-i emriyye ve liyeyi dinamit ile ber-hav eylemek ve bu sretle mdhalt- ecnebiyyeyi davet ve zumlarnca nil-i maksad olmak tasavvurt ve mukarrert- melnneleri cmlesinden olduu dahi bakaca haber alnarak zbtaca bu ahvle kar tekayydt- inzbtiyyenin mkemmelen tevsk ve her tarafta polis ve jandarma ve nizmiyyeden mrekkeb kollar tertb edilip her kim ve her ne kyfetde olur ise olsun, bir gn tecvzt ve taaddiyt [434] vukuna meydan verilmemesi ve erbb- fesd ber-minvl-i marz apkalarla da tecvzde bulunacaklarndan ve ecnibin sye-i hnede her trl taarruzdan masniyyeti Hkmet-i Seniyyece mltezim bulunduundan bu hussda fevka'l-de iltizm- dikkat ve basret olunmas ve mtehattim'l-ittihz olan sir her trl tedbrin bi-tammih istikmliyle her hangi tarafdan bir eser-i tecvz grlr ise tevessne meydan verilmeyerek hemen olduu yerde bastrlmas ve ecnibin her yerde ve her sretle taarruzdan muhfazas hakknda teden beri cb edenlere it-y talmt ve icr-y teblgt ile beraber bir tarafdan da gerek komiteye dhil olanlar ve gerek fesdda z-medhl bulunanlar zbtaca keml-i ehemmiyyetle takb ve derdest olunarak fiilleri tahkktla derece-i sbta sl edilenler ale'l-usl evrkyla beraber cihet-i adliyyeye tevd ve taht- zannda kalanlar ve bir gn i ve iliii olmayp da serseriyne dolaan ve mil ve mstaid-i fesd bulunanlar da sye-i merhim-vye-i hazret-i pdihde harc- rhlar verilerek ve muhfaza altnda olarak memleketlerine def ve tebd edilmek sretleriyle men-i mefsedete ve geceli gndzl tahkkt ve tecesssta sarf- mes edilmekde bulunmu ve bin-bern zbtann teebbst ve icrt- marzasndan muztarr ve meys kalan bakyye-i erbb- mefsedetin hdiseyi zuhrundan gn evvelki pazar gn karacaklar istitlt- vkadan olmasyla tekayydt- inzbtyye mkemmelen teyd edilerek yevm-i mezkrda bir uygunsuzluk zuhruna meydan verilmemi iken erbb- fesddan baz eirrnn ibu Austosun ondrdnc aramba gn her tarafdan bateten k- rie mbderet maksad- hinnesiyle Samatya'da Sulumanastr civrnda dkmeci Mhrdad'n hnesinde akd-i cemiyyet etmek zere karr verdikleri akamdan haber alnmasyla derhl memrlar gnderilerek merkm hnesinde bulunan birderi Osep ve days Ohannes nm ahslarla beraber derdestle dire-i zabtiyyeye gtrlm ve bu sretle

ERMEN OLAYLARI TR H

343

planlar bozulmu olduu gibi yine mahall-i mezkrde skin kuyumcu Misak ve olu Ardae ve mekteb muallimi Haik Knoni ve dkmeci Kapril nm ahslarn da bir vaka ihds etmek hussunu karrladrdklar haber alnarak bunlardan Kapril ale's-sabh kendi hnesinde muhtef olduu hlde derdest edilerek, fakat Misak'n hnesinde bulunan merkm Ardae ve Haik Knoni ve daha iki refkleri memrlara kar muhlefetle pencereden bakarak: Ne istersiniz, biz bugn evden kmayz, bize mirlerimiz tarafndan tenbh olundu, saat altda gelirsiniz, ol vakit belki teslm oluruz. Beyhde yere byle hnelere basp adam toplamaynz. Bugn saat altya kadar her ne olacak ise olacak, bizi burada atee tutsanz mmkn deil karamazsnz. Zr sizin mirleriniz var ise bize de mirimiz o yolda tenbht icr etti. Haydi buradan def olun gidin. yolunda ve b-edebne [435] cevb- red itsna cret etmelerinden iti- mezkrun o saatde her tarafdan zuhr edeceinde bhe kalmamasyla her tarafda cr bulunan tekayydt- inzbtiyye ve ihtiytiyye derhl bir kat daha teyd ve tevsk ve dier tarafdan Polis Meclisi Resi Hseyin Efendi ve daha cb edenler Samatya cihetine gnderilerek ve her trl ihtimle kar o taraf ummen ve mahall-i maznne hussan ve ihtiyten askir-i hne ve memrn-i zbta marifetiyle abluka altna aldrlarak erbb- fesd teslm olmak iin tazyk edilmekde bulunmu iken yevm-i mezkrde saat drt aralarnda Beyolu'nda Dolapderesi'nde arabac Agop nmna bir Ermeni tarafndan bir el humbara atlp kendisiyle orada kasaplk eden Nikoli'yi cerh eylemesiyle merkm Agop zerinde atlmam bir humbara ve iki aded revolverle beraber derhl teslm olunarak saat be rddelerinde Ermeni rues-y erbb- fesdndan yirmi kii nazar- dikkati celb etmemek iin ashb- meslih sfatyla birer ikier Galata'da vk Bank- Osmn'ye duhl ve orada nbet beklemekte olan jandarma neferini katl ile kapy zabt ettikten sonra o gn ve daha evvelce oraya idhl ve ihf edilmi olduu tevtren ihbr olunan humbara ve silhlar oraya sevk olunan kol ve devriyeler zerine endaht ile jandarma mlzimi Mehmed Aa ve avu Hasan ve nefer smil'i ve Tana isminde bir Rum'u katl ve Slih onba ve iki jandarma ve be polis ve iki Rum ve iki Msev'yi ve li-maslahatin banka gitmi olan bir ok slmlar cerh ederek gerek oradan ve gerek Bank- Osmn civrnda ecnibin skin olduklar hnelerde mtehassn erbb- fesd taraflarndan o gn akama kadar askir-i hne ve gelip geen ahl zerine silh ve humbara endahtna devm olunmakla beraber o srada Beyolu Kla-i Hmynu'ndan mutasarrflk diresine gelmekte olan askir-i hne kolu zerine Haleb ars nnde bir Ermeni tarafndan humbara atlp zikr olunan kol dire-i mutasarrfye girecei esnda dahi dire ittislindeki Ermeni terzi dkknnn stndeki odadan bir humbara atlmasyla askir-i hneden bir nefer ile bir polis ehd ve askir-i hneden yirmiyedi neferle iki komiser ve li-maslahatin dire-i mutasarrfye gelmekte ve oradan gemekte olan ahl-i slmiyyeden yirmi drt kadar mecrh olmu ve bunlardan baka karsnda vk baz hne ve apartmanlarda

344

HSEY N NZIM PAA

bulunan Ermeni erbb- fesd taraflarndan dire-i mezkreye ve hatt Mutasarrflk odasna iddetle kurun yadrlm ve her taraftan il-i nire-i fesd etmek hakkndaki mukarrert- melanet-krnelerinden olarak Galata ve Beyolu'nda hdist- mezkre vuk bulmakta iken Kasmpaa cihetindeki Ermenilerin hemen kffesi mctemian ve mteferrikan ahl-i slmiyye zerine iddetle hcm gsterip bir ok telefta sebebiyyet vermelerinden ve Dolapderesi'nde sekiz slm' katl eylemelerinden dolay dr- heyecn ve galeyn olan ahl-i slmiyye tarafndan dahi bi't-tabi mdfaa gsterilmi ise de derhl gnderilen askir-i hne ve memrn-i zbta taraflarndan [436] icr olunan tekayydt- fevka'l-de zerine ri men olunmu olduu gibi gece saat ikide Hasky'de Bademlik civrnda bir takm Ermeniler oradaki kabristanlar dernunda mezar talarn siper alarak ahl-i Mslime zerine iddetle silh endaht eylemeleri ve Tosun Ba civrnda Ermeni Avadis'in hnesinden atlan kurunlardan Bahriye onbalarndan Tevfk ve Humbarahne Mektebi kahvecisi smil mecrh olmas ve kadn kyfetine giren bir ok Ermeni ihtillcileri mahallta dalp taraf taraf silh istiml eylemeleri zerine ahl-i slmiyye tarafndan mukbele gsterilmesiyle oraya da mevcda ilveten ve msraaten mikdr- kf svr askir-i hne gnderilerek arbede bastrlm iken mahall-i mezkr Ermeni kilisesine tecemmu ve tehassun eden Ermeniler tarafndan gece ahl-i slmiyye zerine silh endahtna devm olunmudur. Erbb- fesd ite bu sretle c-be-c harekt- fesdiyye k etmekle beraber mteferrik sretde msellehan sokaklara dalan bir ok Ermeni fedleri her tarafa ihll-i syi ve ihds- ri maksad- melanet-krnesiyle rast geldikleri ahl-i slmiyye ve askir-i hne zerlerine silh istiml ile bir ok teleft ve mecrhiyyete sebebiyyet vermilerdir. Bankda tehassun eden rues-y erbb- fesddan on o gece hayyen ve dierleri mecrhan ve meyyiten oradan tahliye ve endaht edilenlerden mad bank dernunda altm kadar atlmam humbara derdest olunmu ve her tarafa iltizm olunan tekayydt- fevka'l-de zerine syi ide ve takrr edilmi olduu hlde cuma gn selmlk resm-i lsinden avdet eden Bahriye silh-endz tabur- hmynu nnde msika mterennim olduu hlde Beyolu Mutasarrflk Diresi nnden geer iken dire-i mezkre karsnda vk eczc dkknlarnn stndeki odadan askir-i merkme zerine iki humbara endaht edilmi ise de humbaralar oda dernunda patlayp savn- lh ile askir-i hnece ve mrrn ve birnce bir sakatlk vuka gelmemi ve bunun mtecsiri olan iki Ermeniden biri silh dahi istiml etmesinden dolay meyyiten ve dieri hayyen derdest edilmi olduu gibi ferds cumartesi gn Galata'da Bank- Osmn'nin karsnda vk Vitalis Han ile Almanyal Bomonti'nin birahnesi deposu mtemiltndan krgir hne penceresinden Bank- Osmn nnde nbet beklemekte olan askir-i hne zerine humbara ve revolver endahtna cret ile iki slm katl ve askir-i hneden bir zbit ve bir nefer

ERMEN OLAYLARI TR H

345

de cerh edilmesiyle bi'l-mukbele mtecsirlerden bir takm hayyen ve bir takm meyyiten ahz u girift olunmutur. Beikta cihetinde dahi vakann ikinci perembe gn saat altbuuk rddelerinde Ermeniler tarafndan Divriili rencber Osman kurunla itlf [437] ve o srada Galata'dan keml-i sratle ve araba ile oraya giden Karabet nmnda bir Ermeni fedsinin de icr-y mefside kym ve yine Agop isminde birinin slmlar zerine silh endaht eylemeleri rie sebebiyyet vererek zuhr eden arbedede Beikta ve civrnda on alt Ermeni maktl ve on kadar da mecrh olup, o gnn akam dahi Bebek'de ahl-i slmiyye cmi-i erfinde yats namazn ed eder iken, civrnda vk Bogos'un frnndan bir ok silh endaht edilmesi bis-i galeyn olarak o srada mezkr frnda alan drt Ermeni ve ferds cuma gn saat yedi rddelerinde Kireburnu Karakolhnesi nnde bulunan nizmiyye nbeti neferinin zerine tehr-i silh eden iki Ermeniden biri bi'l-mukbele itlf edilerek, dieri de kendisini denize atp gark ve n-bedd olmutur. stanbul cihetine gelince: Samatya'da abluka altnda bulunan hnesinde mtehassn Misak ile olu Ardae ve Haik Knoni ve iki refkleri teslm olmalar hakknda vesit-i mteaddide ile icr klnan teblgt- mkerrereyi isg etmeyip ve iddetle olunan tazyk zerine syledikleri gibi saat alty da beklemeyip, saat bede vk olan son ihtra askir-i hne ve memrn-i zbta zerlerine revolver ve humbaralar endahtyla cevb it ve civrndaki drt bb hne ile Sulumanastr Ermeni Kilisesi Mektebine mtehassn rfek-y mefsedetleri de ol sretle askir-i hne ve memrn-i zbtaya kezlik revolver ve humbaralar endahtna ictir ederek bu hl ferds perembe gn sabahna kadar devm etmi ve askir-i hneden bir ka nefer ile iki papaz cerh eylemeleriyle bi'z-zarre mukbele-i bi'l-misl kidesine riyeten ehs- mtehassna-i merkme ve dier mahallerden humbara ve silh ile tecvz edenler hayyen ve meyyiten derdest ve icr klnan taharriytda sarf ve istiml eylediklerinden mad merkm Misak'n hnesinden sret-i imli muhtelif be ve yaymac Simon'un hnesinden yedi ve dkmeci Dikran'n hnesi baesinden bir ve mevkf- merkm Mhrdad'n hnesinden de bir ve zikr olunan mektebden ve kezlik mahall-i mezbrda Ermeni ins mektebi muallimesi Agoni'nin dolabndan otuz alt ki ceman elli aded humbara bulunarak ahz ve mercine teslm olunmu ve bunlardan baka mezbre Agoni'nin dolabndan yedi kutu kapsl ve drt kutu revolver fiengi ve bir deste de dinamit kapsl elde edilmidir. Bundan baka zikr olunan aramba gn emtia-i dhiliyye gmr hamallarndan bazlar tarafndan ve o gnn akam da Baekaps'nda kin Cell Bey Han'nda ve Eyb'de Nianca Mahallesi'nde vk Ermeni hnelerinden ve ferds perembe gn de Tahtakale civrnda Hara ve Msr ve Fndklyan ve akmaklar'da Yusufyan ve Tavukpazar'nda Mehmed Efendi hanlar pencereleriyle baz dkknlardan Ermeniler askir-i hne ve memrn-i zbta ve ahl zerlerine saatlerce humbara ve revolver

346

HSEY N NZIM PAA

endaht etmek gibi cretlerde bulunmalaryla halkda galeyn hsl olmu ve bu esnda baz teleft ve eyca zyit vuk bulmu ise de zbtaca her tarafta ittihz ve icr edilen tedbr ve tekayydt- sera zerine bir tarafdan Ermenilerin tecvzt men ve bir taraftan da [438] halkn heyecn teskn ve mtecvizler derdest ve gasb grata iddetle mmnat olunmak sretleriyle iin n alnabilmitir. Vakann bidyet-i zuhrundan syiin idesine kadar skdar cihetinde zuhr eden vakyi-i ciniyye dahi Kandilli'de rencber Hlid'in mecrhiyyet ve elgelky'nde skin Ermeni katolik papazlarndan Atanas Efendi ile hemresi Virjini ve birderzdesi Sofik kadnlarn ve Kandilli skelesi hamamcs Ohannes ve Kandilli skinlerinden Mio ve kezlik mahall-i mezkrda alc Dikran'n hnesinde hizmeti ihtiyr bir kadn ve Beylerbeyi'nde frnda skin Osekya'nn maktliyyetlerinden ibret olup, vekyi-i mezkrenin sret-i zuhruna gelince; merkm Hlid vakann ikinci gecesi Kandilli'ye gider iken esn-y rhda tesdf ettii merkm Ohannes tarafndan bakla bir ka yerinden tehlikeli sretde cerh edilip muahharan kendisinin de maktlen na mahalle iinde grlm ve papas Atanas Efendi ile hemresi ve birderzdesi ise leyle-i mezkrede saat be rddelerinde hnelerinde oturmaktalar iken hnesine giren ve ekiydan olduklar beynyla ve tehdd ile kendilerinden taleb ettikleri yz liraya mukbil red ile cevb alan drt ahs- mechl tarafndan ve Mio dahi ayn zamanda hnesinden silh endahtna cret eylemesinden dr- galeyn olan ahl tarafndan itlf edilmi olduu gibi, hizmeti kadnn dahi hnede kimse olmad hlde ve Osekya'nn ise iskele civrnda maktlen nalar bulunmu ve zbtaca derhl her tarafa icr klnan tahkkt ve tedkkt netcesine gre maktllerden papas Atanas Efendi ile hemre ve birderzdesinin ktilleri olmak zere ankrl Abdullah Arif ve dier Abdullah nmlarnda iki ahs derdest olunarak ve dierlerinin ktilleri olmak bhesiyle maznnen baz ehs elde edilerek haklarnda heyet-i idesince tahkkt ve tedkkt- amka icrsna mbderet klnmtr. Banka ve sir mahallerden zuhr eden humbaralardan mad Beyolu Balkpazar Ermeni Kilisesi kapcsnn bi'l-mrcaa vuk bulan ihbr zerine memrlar gnderilerek icr ettirilen taharrde mezkr kilisede dahi paketler dernunda yedi aded meml humbara zuhr etmesiyle bi'l-ahz merciine teslm olunmutur. tit- mezkre esnsnda erbb- fesdn istiml etmi olduklar humbara ve silhdan ehd ve mecrh olan askir-i hnenin mikdr cihet-i askeriyyece mukayyed olaca vechile klliyetli olduu gibi polis ve jandarmadan yedi ehd ve otuz bir mecrh olup ahl-i Mslimeden vuk bulan ve mukteziyt- slmiyyeden olduu zere tesr-i nakl ve defni maksadyla ekrib ve mteallkt taraflarndan [439] tehr edilmeyerek hemen olduu yerden kaldrlp gtrlm olan vefeyt-

ERMEN OLAYLARI TR H

347

slmiyyenin takb-i tahkktna imkn ve zaman bulunamad cihetle bi't-tabi mikdr- sahhi ve hviyetleri imdiden tayn olunuyor ise de hanlarda mevcd bkr Mslmanlarn bir ou dahi mefkd olmasna baklnca slm'dan olan zyitn yekn de mhim bir yekn tekl edecei derkr olup maa-m-fh bir taraftan tahkktna devm olunduu gibi hn-i ititda zbtann tesdf edebildii hed-y slmiyye yirmi e ve mecrhn krk bire bli olarak Ermenilerden de Kasmpaa ve Hasky dhil olduu hlde Beyolu cihetinde ceman alt yz yirmi drt maktl ve on mecrh ve stanbul cihetinde dahi yz altm iki maktl ve doksan mecrh ve Beikta ve Bebek ve Kireburnu'nda yirmi iki maktl ve on mecrh ve skdar Mutasarrfl idresinde Katolik cematinden ve Ermeniden drt maktl vuk bulmu ve stanbul cihetindeki maktln ile Beyolu'ndan gnderilen iki yz doksan be ki ceman alt yz elli yedi cenze Balkl Kabristan'na ve dier taraflardakiler cb eden mahallere defn ettirilmi ve mecrhn sye-i merhim-vye-i hazret-i pdihde keml-i itin ile tedv edilmekde bulunmutur. Ermeni maktln ve mecrhnin bir ksm cereyn eden harekt- ihtilliyye ve itiiyye srasnda vuku tab olan mukbelede maktl ve mecrh olmu ise de en ou rues-y mtehassnann ve fedlerinin han ve hne ve dkknlardan ve bankadan ve sir her taraftan rast gelene yadrdklar humbara ve revolver ateiyle telef ve mecrh olduklar da kbil-i inkr olmayan hakkatlerden olup, hatt Samatya'da erbb- fesda nesyih icrs iin gnderilmi olan ve eln mecrhan Spetalya'da bulunan papas Kirkor ve Karabet Efendilerin nashat ederken atlan humbara ve kurunlardan mecrh olmalar hakkat-i marzay teyd ve tavzh edecek delil-i mhimmedendir. tit- vkadan dkkn ve maaza ve hnelerden gasb grat gibi ahvl vuka getrlm ise de mtecsirleri olan ve eksersi yankesici ve serser takmndan bulunan ehsn bir haylisi akb vuktda masbt ile beraber derdest olunarak birer sretle savumu olanlarn dahi tahkk ve taharrlerine devm ve bir taraftan zhire ihrc olunmakda ve bulunan ey badeh usl vechile ashbna teslm olunmak zere hsn-i muhfaza edilmekte bulunmutur. Erbb- fesdn ecnebleri dahi dr- heyecn etmek hakkndaki mukarrert- melnneleri cmlesinden olarak Bank- Osmn'ye giden ekiynn tecvzt- vkasndan dolay bank muhsebe ketebesinden ve Fransa tebeasndan Msy Jorj ve Msy Alfred nmlarnda [440] iki ecnebnin pencereden vuk bulan feryd ve istimdd zerine derhl bir jandarma neferi tarafndan pencereye atlm olan bir ipe sarlp ve inip kaarlarken Ermeni ekiys tarafndan cerh edilmeleriyle derhl yetien askir-i hne tarafndan her ikisi de tahls edilip nizmiyye karakolhnesine ve oradan dire-i zabtiyyeye gtrlm ve bu hli imzlar altnda ve teekkr

348

HSEY N NZIM PAA

maraznda ifde ve beyn ederek muahharan memrn-i muhfaza refkatiyle ber-y tedv Fransa Hastahnesine gnderilmilerdir. En evvel Dolapderesi'nde humbara istiml etmi olan merkm Agop isticvbnda zikr olunan humbaralar kprbanda bekleyip eyhlislm Efendi Hazretleri geer iken zerlerine endaht etmek iin Hasky'de tula harmannda skin rufeksndan Toros ve Ohannes nm ahslar tarafndan iki sm Mecid cretle kendisine verilmi iken birisi ber-minvl-i marz Dolapderesi'nde kazen yere dp patladn sylemi olduu gibi bankay basan Ermeni ekiysnn resi dahi humbaralar atp bankann kaplarn kapattrdktan sonra bankann byk memrlarna hitben { te bu dakkada baslan yalnz buras deildir ve Voyvoda karakolhnesiyle Galatasaray'na ve Sulumanastr taraflarna ve sir mahallere dahi dinamitler atlacaktr. Rumlar dahi tahrk iin Taksim'deki (Saint Trinite) nm Rum kilisesi dinamitle ber-hav edilecei gibi Ermeni Patrikhnesi dahi bu sretle tahrb edilecek ve Topkap'da iti vuka getirilecekdir.} demi olduu ve bu ifdtn tazammun eyledii teebbst- melanet-krne ksmen k edilmi olmasna nazaran ekiy-y merkmenin Rum kiliseleri ve Ermeni Patrikhnesi hakkndaki maksad- hinnelerinin icrsna frsat-yb olduklar anlalm ve bu ekiynn nasl bir hin-i dn insniyyet olduklarna mebid hakkndaki bu teebbsleri dahi bir dell bulunmutur. Ermeni fesd komiteleri ve onlarn fedleri tarafndan k edilen ve sret-i vuk ve cereyn blda tafslen arz ve beyn olunan itit hi bir sebeb-i mer olmakszn mcerred devir-i emriyyeye ve han ve maaza ve kiliselere ve bir takm ecneb messest- mliyyeye her taraftan bateten humbara ve dinamit atarak ve taraf taraf ri kararak mazallhi Tel py- taht- saltanat- seniyyede bir herc merc-i azm husle getirmek maksad- melanet-krnesiyle bed edip mahll-i muharrerede tehassun edip ve banka giren rues-y erbb- fesd tarafndan men-i rie memr askir-i hne ve memrn-i zbta ve tesdf ettikleri ahl-i Mslime ve gayr-i mslime zerlerine humbara ve kurunlar yadrmak ve etrfa datlan fedleri dahi askir-i hne ve polis ve jandarma efrdndan ve ahlden kime rast geldiler ise canavarcasna saldrarak [441] tevs-i dire-i ihtille ve bunca tahrbt ve telefta sebebiyyet vermek sretiyle de hitm bulmu ve ez-cmle Kasmpaa ve Hasky cihetlerine yaylan erbb- fesd oralarn Ermenileriyle birleerek ve en evvel Msev hnelerine tecvz ederek be-alt kii cerh ve katl etmelerinden dolay galeyna gelen ahl-i Mseviyyeyi iddetle mukbele ve atlan humbara ve kurun ateleri iinde kalan ahl-i Mslimeyi de itirke mecbr ederek tevess ve devm- itita ve orada ve sir mahallerde vuk bulan yama ve grata sebebiyyet verdikleri gibi vakann zuhrundan biraz evvel bir ok Ermeniler Fndkl ve Salpazar aklarnda mavnalara girip ve sul eden polislere hammallk ve kmrclk etmek zere vapurlara gideceklerini syleyip bankada silh atlr

ERMEN OLAYLARI TR H

349

atlmaz bunlar da hemen Fndkl shiline karak slm hnelerini basmak teebbsnde bulunmular ise de derhl askir-i hne yetierek basdrlmtr. Azm ve niyyet-i hinnelerini memrn-i hkmet mahall-i memriyyetlerinde ve tccr ve esnf dkkn ve maazalarnda i gleriyle megl oldukar bir srada devir-i emriyye ve liye ve messest- mliyye ile han ve maaza ve kiliseleri ve'l-hsl Dersadet'in hemen her tarafn humbara ve dinamit ile bir anda ber-hav ederek herkesi bir dehet ve felket-i azme iinde brakmak ve yed maksadlar hsl olmaz ise tesemmm ile fed-y cn eylemek gibi bir cret-i vahiyneden ibret bulunan erbb- fesdn tertbt- mezkrelerini icr hlinde hsl olacak dehet ve vehmet muhtc- arz ve zh deil iken bu cret-i hinneden kable'l-vuk zbtaca malmt istihsliyle derhl baz rues-y melanet etmenin derdest ve tevkfi dierlerinin kesr-i cesret ve ksmen olsun ihll-i tertbt- mefsedetlerini mcib olarak maksadlarn tammen icrya muvaffak olamadklar gibi mahll-i mezkrede k ettikleri ititn meni hakknda Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'nden ve Bb- l'den b-tezkire-i mteaddide tebl buyurulan irdt- seniyye-i hazret-i hilfet-penh ahkm- cellesi dakkas dakkasna polis ve jandarma mersna tebl olunmala beraber, taraf- kernemden dahi mahssan kollar ve huss memrlar tertb ve sevk ve hkm-i irdt- seniyyenin temm-i infz emrinde nezret ve tekayydt- dime-i iltizm olunarak ve bir yerde hdisenin bastrlmasyla itigl olunur iken memrn-i zbtay artmak iin erbb- fesdn cmle-i tertbt- melanet-krnelerinden olduu zere dier bir tarafta kezlik humbara ve silh istimliyle hasle getirdikleri itia dakkas dakkasna yetiilerek avn-i Br ve keml-i muvaffakiyyet-i hazret-i hilfet-penh ile tevessne [442] ibu Ermeni anaristlerinin derece-i melanet ve vahetlerine bir dell daha olarak tahkkt- resmiyye ile msbet olduu zre Koca Mustafa Paa skinlerinden Dervi Rstem'in olu sekiz on yalarnda Abdullah nm ocuk vakann ilk gn mektebden kp hnesine gider iken Samatya'da tehassun eylemi olan ekiy-y merkme tarafndan bir sret-i vahiynede zerine atlan humbaradan sab-i merkm ar bir sretde mecrh olarak al kanlar iinde kalm olduu misill daha bunun gibi baz ocuklarn taarruzt- vahiyneye dr olduklar haber verildiinden ve hdiseden b-haber bulunan ve piyde ve arabal olarak li-maslahatin vukt mahallerinden gelip geen muhaddert- slmiyye zerine de humbara ve revolver atmak denetine dahi ictisr ettikleri cihetle bunlarn ummu bi't-tabi havf ve tela dr ve ilerinden bazlarnn da humbara paras vey kurun isbeti ile cerhadr olmu olaca bedh olup, ancak tevakkuf etmeyip yollarna devm ettikleri cihetle derece-i felketleri anlalamadndan gerek bunlarn ve gerek dr- taarruz olduklar haber verilen sir baz mektebler ocuklarnn tahkkt icr olunmakta bulunmudur.

350

HSEY N NZIM PAA

Blda mikdr arz olunan Ermeni maktlni miynnda elbisece mbehet-i tmmeleri ve cesedlerin taaffnnden dolay bi'l-etrf muyene ve tefrke hl ve zamann adem-i msadesi cihetiyle bir ok da Krd ve Msev cesedleri bulunduu tahkkt- ahradan mstebn olmasyla mikdr- mezkrun kmilen Ermeni olmamas lzm gelecei bedhdir. Bugn dahi icr ettirilen taharriytda Samatya'da Sulumanastr'da skin dkmeci Dikran'n hnesi baesinde sabun kalb eklinde bir aded humbara zuhr etmesiyle ahz olunmutur. Vakann sret ve sebeb-i zuhr ve cereyn bundan ibret olup maa-m-fh sye-i kudret-vye-i hazret-i hilfet-penhde her tarafca tekayydt- inzbtyye mkemmelen cr ve skn ve syi ber-devm bulunmu olmala, ol bbda. F 23 Reb'levvel sene 1314 ve f 21 Austos sene 1312. Beyolu Mutasarrfl'ndan 22 Austos Sene 1312 Trihiyle Alnan Tezkire Sretidir Ermeni vaka-i ahresinin son gn Hasky'de esn-y ride yaralanp hastahneye yatrlm olan askir-i Bahriyye-i hne onbalarndan Tevfk ald yaradan mteessiren veft eyledii marzdur. [443] Geenki Ermeni Hdise-i Malmesinde (Knoni) Nmnda Bir Mfsidin Samatya'da Sulumanastr Civrnda Muhtef Olduu Hnenin Penceresinden Memrn-i Zbtaya Humbara ve Revolver Att Esnda Ahl-i slmiyyeye Hitben Tab Edilmi Olan Trke Hezeynnmenin Bir ok Nshalarn Da Atm Olduu Cihetle Bir Sreti Ber-vech-i Zr Aynen Derc Edildi (Tanaksaan) Nm Ermeni irket-i htilliyyenin Dersadet Merkez Komitesi AHL- SLM YYEYE DAVETNME Ey Ahl-i slmiyye! Sana kar hi bir eyimiz olmadn anlatmak iin u davetnme ile sana mrcaat ediyoruz. Bu mrcaat senden havf, yhd bir maksad- mahssa hizmet ettiimizden deil. Hayr! Biz nazar- hasdne ile mevte doru bakyoruz ki bunu da senin hkmetin bize talm ve telkn eylemidir. Eb an-ceddin seninle beraber ayn maksad ve vatanda bulunarak skinne ve mttefikne yaaya gelmekde olduu hlde u son vakitlerde kabhatla halk olunmu hkmet, gerek seni ve gerek bizi ihnk edebilmek iin beynimizde tohm- nifk ve ikk samaa balad. Sen ise ey ahl-i slmiyye! Bu hilel-i siysiyye-i duzahyi

ERMEN OLAYLARI TR H

351

anlamayarak karndalarmzn b-gnh kanlar ile mlemma olup cinyet-i azmeye itirk ettin. Ey Trk karnda! urasn iyice ders ve tefahhm eyle ki tarafmzdan k edilegelmekde olan cenk cedel sana kar olmayp, ill hkmet-i zebn-ke aleyhindedir ki onun hl-i hzrdaki sistemi syesinde azz evldn hukk- muhikkan muhfaza etmek iin her an grev ve mbreze ve yalnz Boazii'nin emvc- pk-i ser'l-cereynna iltic ediyorlar!.. Dost ve dmann tefrk et, ey ahl-i slmiyye! [444] Beyolu Mutasarrfl'ndan Alnan 23 Austos Sene 1312 Trihli Tezkirenin Sretidir Hasky'de Yenimahalle'de Tosun'un banda keresteci Bogos'un hnesinde skin olup, vaka akam endaht eyledii revolver kurunu ile Bahriye onbalarndan Tevfk ile Humbarahne Mektebi kahvecisi smil'i cerh ile galeyn- ahlye sebebiyyet vermi olan tmbekci Avadis ile olu bugn muhtef olduklar istihbr edilen kaynpederi Badik'in hnesinde derdest olunup nezret-i celle-i safnelerine izm edildikleri ber-y malmt marzdur. Taraf- Sm-i Sadr- Azamye Yazlan 24 Austos Sene 1312 Trihli Jurnal Sretidir Vanl hammal Mgr ve Sahak nmlarnda iki Ermeni dnk gn Galata'ya gitmek zere kprden mrrlar esnda bi'l-itibh evrilerek ve zerleri taharr olunarak merkmndan Sahak'n iktis eyledii acem gmleinin altndan esnf- Mslimeye mahss ve mtelevvin olmak zere nmten [mintan] daha zuhr edip, bunlarn her biri bir kisve-i slmiyye olduu grlm ve merkmun sret-i mtenevviada elbise-i slmiyyeyi lbisen mecma- ecnib olan Galata cihetine gemek teebbsnde bulunmas icr edecei melanet ve mefsedetin ahl-i Mslimeye atf ve isnd edilmesi maksadna mbten olacanda ve kendisinin Ermeni fedlerinden bulunduunda bhe kalmam olduundan, her ikisi de bi't-tevkf haklarnda keml-i ehemmiyyetle tahkkt icrsna msraat edilmi olduu marzdur. Beyolu Mutasarrfl'na 24 Austos Sene 1312 Trihiyle Yazlan Tezkirenin Sretidir Hasky cihetinde bulunan Msevlerle istidd mahss id haber alnm olmala, tekayydt- mkemmele iltizm ve icrsyla syi-vye-i cenb- hilfet-penhde takarrr Ermenilerde yekdierine tecvz bu bbda tedbr-i mukteziyye ve marz-i lye mugyir ve sye-i eden emniyyet ve syii muhill

352

HSEY N NZIM PAA

ahvlin zinhr vukuna meydan ve imkn verilmemesi bi'l-hssa mevd- himem-i aliyyeleridir. [445] Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 20 Austos Sene 1312 Trihli ve Be Yz Doksan ki Numaral Tezkire Sretidir Van hdise-i mndefiasnn sret-i vuku hakkndaki malmt ve mehdtn bi'l-etrf ir Tesr-i Mumelt Komisyonu karryla mukaddem Ferik sadetl Sadeddn Paa Hazretlerine bildirilmi idi. htillin tahrk ve tevk-i ecnible vuka geldii sr ve esbb- mehdesiyle katiyyen sbit olduu ve esn-y ihtillde nefs-i Van'da vuk bulan teleft ve mecrhnin yeknu sekiz yz yetmi dokuz nefere bli olup bundan yz krk neferi ehd ve iki yz altm neferi mecrhn-i slmiyyeden ve iki yz on dokuz teleft ve elli dokuz mecrhn-i Hristiyaniyyeden ibret olup askir-i hne ve zabtiyyeden birisi yzba ve kusru kk zbit ve nefert olarak on alt ehd ve birisi erkn- harbiyye yzbas ve mlzim ve kusru efrddan olmak zere yirmi mecrh olduu gibi nefs-i Van'da yz on iki bb hne muhterik olmu ise de bunun ksm- kllsi ekiy tarafndan ihrk edildii ve merkez-i vilyete tbi kazlarda zuhra gelen itin keyfiyyet-i vukuyla slmdan ve Hristiyandan ehd ve telef olanlarn ve mecrhnin mikdryla ngiltere konsolosunun ve Fransa konsolos veklinin raporlarnda mnderic mikdr- teleftdan birinin pek mblaal ve dierinin ona nazaran ar rddesinde bulunmas bu bbdaki mblaann vcdunu isbta sened-i kav id ve tebea-i ecnebiyyeden ne teleft ve ne de malca zyit olup, yalnz tebea-i rniyyeden bir ahsn Erci'den Van'a gelecei srada ve esn-y rhda maktl olup ktili bilinemedii ve eysndan cz zyit olduu ifdesini ve bu yolda daha sir bir takm tafslta dir ferik-i mrun-ileyh tarafndan vrid olup, komisyonca krat olunan lyihann ihrc ettirilen sreti mezkr komisyon ifdesiyle leffen tesyr-i savb- l-i nezret-penhleri klnm olmala ve lyiha-i mezkrenin birer sreti huzr- sm-i sadret-penhye ve Hriciye Nezret-i Cellesi'ne takdm ve isr klnmala, ol bbda. Ferik Sadetl Sadeddn Paa Hazretleri Tarafndan Tanzm Olunup Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Takdm Klnan Lyihann Sretidir Van hdisesi Ermenilerin bir isyn ve ihtilli midir, yoksa baz bedhhnn tevlt vechile bir ktl midir? Evvel-i emrde burasn tayn etmek [446] cb- maslahatdan grldnden, bu bbdaki mtlaa-i kernemi levzm- mhimmtdan addederim. Bir ktas 6 Temmuz sene 1312 trihli arza-i kemternemle Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'nden takdm olunan be ateli mavzer uslndeki tfengin zerine mahkk olan armann ve tepesindeki ve sa cenhndaki hurf- Ermeniyyesi sol cenhndaki (Ermeni Mttehide-i htilliyyesi) mansn ifde eden ve (Hayou Hghapohayan

ERMEN OLAYLARI TR H

353

Tachenagtzactiun) ibresini tekl eyleyen kelimeden beherinin ba tarafnda bulunan hurfdan mteekkil bir ifre olmas cihetle ihtill ve isynn kendi lisnlaryla itirf edilmi bulunduunda bhe kalmayaca gibi sret-i mtercimesinden bir nshas (1) numara ile ibu lyiha-i kemterneme rabt edilen ve nsha-i asliyyesi makm- vilyetten 29 Mays sene 1312 trihli arzaya leffen Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'ne takdm klnan Cerde-i Tayyar nm Ermeni gazetesinin ba tarafnda mahtm bulunan ve daha sir evrk- isyniyye zerlerine baslm olan komite mhr dahi ihtill ve isynn bir burhn- dieri olup, bu dahi meydn- muhrebede maktl den Komite Resi (Bido) nm ahsn zerinde zuhr ederek alnm olduundan, 6 Temmuz sene 1312 trihli arza-i bendegnemle kitbet-i celle-i mrun-ileyhya takdm klnmtr. Bu mhr zerinde bulunan arma, tfengin zerinde bulunan mahkk armann ayndr. u arma ve Ermenileri nokta-i ittifk ve ihtille davet eden evrk zerine baslan mhr ve bu mhr idre eden komite heyet-i meydanda oldukca bu hdisenin bir isyn ve ihtillden ibret olduunu isbt sadedinde bakasnda aramaa lzm ve ihtiyc kalmayaca derkr ise de mtlaa-i kernemi bir kat daha takviye etmek zere esn-y cereyn- vakada buradaki dvel-i ecnebiyye konsolos ve konsolos vekllerinin mttehiden sefretlerine kede edip vl-i sbk ve kumandan- mahall ile mtereken taraf- kernemden makm- sm-i Sadret-i Uzm'ya takdm klnan 8 Haziran sene 1312 trihli telgrafnmeye zeyl edilen Fransavi'l-ibre varakada Ermeniler aleyhinde ( nsurgis) kelimesinin istiml edilmesini ve el-yevm bu hlin bir fenlkdan ibret olduunu iddi eden Dominiken papaslar tarafndan bi'z-zt kaleme alnan mezkr varakaya yine kendi kalemleriyle ibu ( nsurgis) kelimesinin yazlmasn ve defetle olunan nesyihi kabul ve isg etmeyerek askir-i hne zerine istiml-i silha devm etmelerinden ve Fransa ve ngiltere [447] ve Rusya dvel-i fahmesiyle ran devlet-i aliyyesi konsoloslar ve Van Ermeni murahhasas taraflarndan iki gn birbiri zerine terk-i silhla arz- mutvaat eylemeleri tavsiye ve nashat edildii hlde kabul etmeyerek askir-i hnenin mukm olduu karakol zerine muhceme etmelerinden n mukbele-i bi'l-misl askir-i hne tarafndan istiml-i esliha edilmesiyle mukvemet edemeyen drt bin nefer msellah Ermeninin ehri terk ederek dalara kp askir-i hne ile muhrebe etmesini de almet-i isyn ve ihtill olmak zere ire edebilirim. Ve l-siyemm ngiltere devlet-i fahmesinin Van Konsolosu Mister William'n esn-y cereyn- vakada terk-i silh ve izhr- itat teklfinde bulunmak zere Ermenilerin mtehassn olduu mstahkem hneye gittii zaman kendisiyle mklemeye gelen ahsdan birisinin Almanca tekellm ediyor ama hangi milletten id malm olmadn ve dierlerinin Bulgar olduunu ve harnn Rus Ermenilerinden bulunduunu beyn ve bunlar taraflarndan bu iin Zeytun ii gibi olmas kbil olamaz m diye sul eylediklerini ifde ve ityn eylemesi ve bu havlde konsoloslardan baka hi bir

354

HSEY N NZIM PAA

kimsenin banda apka grlm ve iitilmi deil iken, meydn- muhrebede maktlen kalanlarn balarnda apka bulunmas delletleriyle Ermenilerin iinde ecnib bulunduu sbit ve muhakkak olduundan, maslahata bir de (anaristlik) karm olduuna hkm-i kat ile hkm olunur. Kable'l-ihtill politika thmetiyle mttehem olarak taht- tevkfe alnm olan birer Ermeni kznn bikrine halel geldii iddisna bi'l-hire mahal kalmamak zere nezdinde dima bulunmalar iin kzn vlidesi ve mtealliktndan dier iki kadn ile bir de murahhasahnenin intihbiyle papas konulmu iken ahren merkm papas birine gndermek zere Van murahhasas tarafndan polis idresine verilip bir sret-i musaddakas (B) iretiyle leff edilen varaka Ermeni ekiys tabrinin istiml olunmas ve esn-y ihtillde ehir telgrafhnesinden balkdaki telgrafhne vstasyla mm-ileyh murahhasann taraf- kerneme kede edip bir sreti (H) iretiyl leff olunan telgrafnmesinde mczt mcib-i dvel-i ecnebiyye takmlar ecat- ekremleri syesinde telef ve firren def olduklarna emnim diye yazmas Van'da karlan ihtillin ecnebler tarafndan olduunu isbta kf bir sened olup, bu da anaristlie dellet eder srdan bulunmasyla bi'l-umm Avrupa devletleri parlamento ve ahren Avusturya devlet-i fahmesi Hriciye nzrnn kendi parlamentosunda vk olan nutuklaryla telf ve tatbka muhtcdr. in iinde ecneb bulunduuna burhn olmak zere meydn- muhrebede elde edilmi olan Msr'a mteallik bir kta nin (M) harfli zarf dernuna vaz ve takdm eyledim. mdi u hdisenin bir isyn ve ihtill olduu katiyyen sbit olarak, kimsenin bir baka sretle tevle mecl ve kudreti kalmayaca bedht ve vzhtdandr. [448] TEHY T 3 Knn- sn sene 1311 trihli olarak makm- sm-i Sadret-penhye Bitlis'den takdm olunan lyiha ve melfftnn ntk olduu ve el-yevm Zabtiye Nezret-i Cellesi'nde mevcd olan proramlar ve nizmnmelerin dellet ettii vechile Ermeni ihtill komiteleri gizli kapakl bir ey olmayp, her tertbi meydanda olduu bedh ve bu tehyit her gn isbt klfetinden mstan ise de bura Ermenilerince ne yolda tevk grlmekde ve nasl esliha ve fed tedrik olunmakda olduunu ire iin elde edilen evrkdan bazs ber-vech-i zr arz ve tezbr olunur. zerine (2) numara mevd olduu hlde rabt edilen ve Amerika'dan vrid olarak tercme olunan varaka ile zerlerine (3) numara vaz olunan ve Tebrz'den vrid olup sret-i mtercimesi merbt olan mektup ve komite resi zerinde zuhr edip stlhna gh buraca mtercim bulunamad cihetle tercme ettirilemeyerek (4) numara ile aynen takdm klnan talmnme ve kylerdeki genlerden fed yazdrlarak ve mster isimler tesmiye edilerek beynlerinde mtehaddis irt hv olmak zere mehkim-i adliyyeden bir sreti alnp (5) numara ile rabt edilen evrk ve Komite Resi Bido zerinde zuhr edip asllar mahkemeye bi't-teslm sretleri

ERMEN OLAYLARI TR H

355

zerine (6) numara vaz olunarak leff olunan yirmi sekiz nsha kd ve hdise zerine Meks kazs Ermeni mutebernndan yirmi dokuz imz ile taraf- kerneme gnderilip sret-i musaddakas (7) numara ile rabt edilen arzuhl ve mektbde ocuklar tevk iin mkft olmak zere verilip bir cihetinde trh-i kadm adamlarnn birinin resmi mahkk ve zarf zerine (8) numara mevd nin devlet aleyhine bir ihtill ve isyn karmak zere Van havlsi ahlsinin hazrlklarn isbta kf birer hccet olduundan mtlaaya yndr. SRET- ZUHR-I VAKA Hmil olduumuz talmt hkm Bitlis'de tamm olmas zerine makm- sm-i Sadret-i Uzm'dan alnan 29 Knn- evvel sene 1311 trihli telgrafnme hkmn tenfzen heyetce Bitlis'den Van'a muvsalat olunarak ertesi gn Van murahhasasyla sir papaslar ve btn [449] mutebern dire-i hkmete celb ile bunca seneden beri zr-i cenh- saltanat- seniyyede lisnlarn, mezheblerini, milliyyetlerini kat zyi etmeyerek syebn olmu ve rteb-i mlkiyye ve askeriyyeden yksek yksek mertibe nil ve taraf- devletten gsterilen shlet delletiyle marif ve ticretce her trl terakkye mazhar olarak hi bir milletin hi bir yerde gremedii refh ve hrriyyete mazhar olmu iken bu kadar nimetin kymetini takdr edememek kadirinslk olduu ve Ermeniler iin tark-i selmet ancak yz seneden beri takb edegeldikleri meslek-i sadkatdan inhirf etmemek noktasnda mstakarr bulunduu bir ok delil ve emsile ile ifde olunarak itat- sbkalarndan adl eylememeleri heyetce tavsiye ve nashat edilmi ve 24 ubat sene 1311 gecesi Ermeni mahallesi karakolhnesinde mukm askir-i hne nefertndan birisini Ermeni fedleri tfenkle ehd etmeleri zerine ertesi gn yine pend nesyih-i sbka tekrr olunmu idi. (Bu vakaya mteallik evrk 9 numaral olarak melffdur.) Vilyet dhilindeki air ve ekrda dahi yine hmil olduumuz talmt- seniyye ahkm tebl olunduundan ve 17 Mart sene 1312 trihiyle makm- sm-i sipahslrden tebl buyurulan irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh zerine bi'z-zt air ierilerine gidilerek nesyih- sbka tekrr edildiinden air ve ekrd kat yerlerinden hareket etmeyerek hn-i zuhr- vakaya kadar vilyet dhilinde bir gn vukt zuhr etmemi idi. Fakat Ermeniler her bir tehyit yaparak bir mesele karma karrladrm olduklar gerek ran'daki Sefret-i Seniyye ve ehbenderlikler taraflarndan ve gerek makm- sm-i safnelerinden pey--pey ihbr olunmakda bulunduu gibi izhr edegeldikleri alimden dahi istidll edilerek meydan ve imkn brakmamak zere aralarnda sk sk askir-i hne kullar gezdirilmi ve srf Ermeniden ibret olan nevh ve kaz dhilinde kuvvetli mfreze-i askeriyyeler bulundurulmu ise de Ermeniler kendiliklerinden defaten bir ihtill karmaktan ise teden beri bahne ittihz edegeldikleri ekrd ve aire bir kym yz gstererek gy kendileri nefislerini

356

HSEY N NZIM PAA

mdfaa ediyorlar imi gibi grnmeyi menfaatlarna muvfk grdklerinden airin tahrk-i urk- milliyyeti emrinde esbb- lzmeye teebbs etmi olmak zere bu havldeki airin en by olup bir ucu Musul'da dier ucu vilyetin atak kazsnda bulunan takrben sekiz on bin hnelik Artu areti tetimmtndan Krav ubesinin bulunduu Norduz mevkine azmetle sengistn bir mevkde kin Meryem Ana Kilisesi nm mahalde tehassun ederek 13 Mays sene 1312 trihinde aret-i mezbre halkndan drt ahs ehd ve neferi mecrh etmiler {Vakann evrk 10 numara ile melffdur}. hednn ecsdn paralamak ve kalblerini karmak ve beynlerini oymak gibi mumelt- vahiyneye cret eylemiler idi. [450] Mtekben Havasor nhiyesinde vk Engil nm Ermeni karyesinde dahi iki Krd ehd ederek cesedini pre pre etmilerdir. Bu vakann evrk da (10) numara ile melffdur. Hkmetce bu ekiynn takbtnda kol kol zabtiyeler ve askir-i hne dolatrlmakda ise de tekml Ermeni kurs mttefikan ve (7) numaral evrkda Meks Ermeni ahlsinin ikrr etmekte olduklar vechile fedleri saklamakla mkellef bulunduklarndan hangi kye dhil olsalar silhlar saklamakda ve cmelerini tebdl iin der-n- hl elbise verilmekde ve i ile megl olan kyller aralarna kartrlmakda olduundan elde edilememekde idiler. Bir yandan dahi Krdlere nashatde devm olunarak ve balarnda Erkn- Harbiye yzbas kumandas ile askir-i hne doladrlarak bir gn uygunsuzluk zuhruna meydan ve imkn brakmamaa say olunmakda idi. ehr-i Hazirann nc Pazartesi gecesi Van balnn Ermeni mahallesi arkasnda devriyeye kan askir-i hne kolunu (12) numaral evrk ntk olduu vechile Ermeni ekiy etesi pusuya tutarak kol zbiti Receb Efendi ile bir neferi yaraladlar. Ale's-sabh saat dokuzbuukta mdde-i umm muvini vekli ve mstantk ve alaybeyi ve polis mdri mahall-i vakaya giderek vukt tahkk ve orada mukbele-i bi'l-misl olarak askir-i hne kolu tarafndan atlan kurun ile mrd olmu olan ekiynn bir hayvan bulunup balk dernuna nakl ile hayvan sahibi taharr olunmakda ve gndz saat dahi drde yaklamakda iken o vakte kadar hnelerinden kmayarak dkknlarn amam ve melff haritada ire olunduu vechile mevk-i mnsebede hnelere yerlemi olan Ermeniler yolu derek sokakdan gemekte olan gardiyan neferi Haydar' hne penceresinden attklar kurunla ehd etmeleri ve baln mntehsnda vk olup ehre yakn bulunan Hankavenk Mahallesi'nde balkdan ehre giden caddenin sa ve sol cenhlarndaki hneler Ermeni meknlar olup be-heme-hl her ehrnin oradan gemesi mecbr idinden biraz kalabalkca yolcu bulunmas mnsebetiyle oradaki hnelerden slm yolcular zerine de silhlar atlmasyla ortalk ayaa kalkm ve askir-i hne kollar ve bi'z-zt kemterleri taraf taraf gezerek Ermenilere f-y nesyih olunmak istenilmi ise de lisn- edeb ve tbiiyyete yakmayacak cevblarla reddetmiler ve zerlerimize tfenkler atlarak yanlarna [451] yanadrmamlardr. O gn akama ve ertesi gece sabha kadar Ermenilere nesyih icr ve ahl-i slmiyyeye

ERMEN OLAYLARI TR H

357

vesy-y lzme f ile ve lzm gelen mahallere sekiz-onar neferden ibret karakollar nasb ve bir dziye devriyeler gezdirilerek ve mhim ve muten caddelerin drtyol azlarna ikier er blk askir-i hne ikme olunarak vakann ilerlemesine say olunmu ise de mukaddimede isbt olunduu vechile bu hdise musammam bir ihtill ve isyn olduundan Ermeniler fri olamayarak vakann akam haritada ire olunan Erek Kilisesi'nden Haboaz ve oradan Tepeba'na kadar olan arz caddede ve Norin Mahallesi'ne giden t Soka zerinde vk hnelerde Erek'den Protestan misyonerlerinin karrghna ve oradan Tazekeriz ve Dere Kilisesi'ne kadar olan mahallerdeki cesm hnelerin pencerelerini kerpilerle rerek ve damlarn kenarlarn yine kerpiten siperler yaparak ve hnelerin kerpiten maml olan duvarlarn mahssan ihzr edilmi olan burgularla delerek nice tfenk mazgallar vcda getirmi ve hne kaplarnn arkalarn duvar rerek tahkm etmi olduklar gibi hne kaplarnn nlerine kaln aa ktklerinden blokhavz dokuzar neferlik siperler ve essen yollarn cenhaynine merkz olan aalar kesip yollar zerine devirerek barikatlar yapmlar ve det pek mkemmel bir erkn- harbiyye zbitinin yapabilecei vechile Ermeni mahallesini mstahkem bir mevk hline koymulardr. Vakann nc ve drdnc gnleri (7) ve (8) Haziran sene 1312 trihli telgrafnmelerle arz olunduu vechile ngiltere ve Fransa ve Rusya dvel-i fahmesi ve devlet-i aliyye-i rniyye konsolos ve veklleri ehirden alnp bala gnderilen Van Murahhasas Sahak Efendi marifetleriyle Ermenilerin terk-i slh ve izhr- itat eylemeleri teklf olunmu ise de kabul etmeyerek bir yandan askir-i hne zerine de muhcemeye baladklarndan, Norin Mahallesi'nde kin Levendolu hnesindeki mfreze-i askeriyyeyi ve gaz ya dkerek karakolhneyi yakmak ve arkasn dolap slm mahallesini p-ml etmek zere Hazirann sekizinci ve vakann beinci gecesi saat yedide iddetle muhcemeye balamlardr. Mukbele-i bi'l-misl olarak askir-i hne tarafndan dahi yalnz Norin Mahallesi cihetinde mdfaa olunmu olduundan, ekiy bulunduu hneyi ihrk ederek biraz gerideki hnelere tehassun ile iddetli atee devm eylemilerdir ve orada dahi sebt edemediklerinden, bulunduklar hneleri ihrk ve terk ile Hacke Caddesi'nin Haboaz'ndan Dere Kilise'ye kadar olan mahalleri kmilen yakp, Kendirci cihetine kamlardr. Erek ve Hafzyye Mahallelerindeki askir-i hne yerinden hareket etmemi ve istiml-i esliha dahi eylememi olduu gibi, Norin'den ekiyy def eden asker dahi Hacke Caddesi'nden Kendirci cihetine gemeyerek cadde zerinde [452] kalp, yine terk-i silh ile mutvat eylemeleri teklf olunmudur. Bugn ve bundan bir gn mukaddem vilyet dhilindeki ekrd ve air Van'da Ermenilerin askir-i hne ile harb etmekte olduklarn istim ile fevc fevc ehir civrna geldikleri haber alnp bi'z-zt kar varlarak evmir-i seniyye-i cenb- hilfet-penh krat, yt- Kurniyye ile bi't-tebl semin cevbyla mukbele olunarak ehre girmemilerdir. Rues ve mers bulunmayan ekrddan bir ksm halk askir-i

358

HSEY N NZIM PAA

hnenin harb ile megl olduu srada birer ferce bularak bala dhil olmular ise harbin netcesinde iddet gsterilerek tekml ekrd balktan dar karlmtr. Hazirann dokuzuncu gn ksmen ve onuncu gn bsbtn mstahkem hnelerden tfenk atlmasnn arkas alnmas ve ekiynn firr ettikleri haber verilmesi zerine tekml mstahkem Ermeni mahallesinin etrf askir-i hne ile evrilerek taht- muhfazaya alnm ve mahalle dernunda askir-i hne dhil olmu ise de pek ok Ermeni kalabal grldnden ekiynn firr ettiine emniyyet olunamam idi. Fakat ihtiyt olmak zere ran huddu zerinde ve Elbak'da ve Mahmdiyye'de vk askir-i hne kumandanlarna Van'dan ran'a giden yollarn geit mahallerini tutmalar bi't-telgraf ir olunmudu. Mtekben telgraf tellerinin krlmasyla ecneb ekiynn hepsi ve yerlilerin bir ksm Van bal versnda vk reful-kme ve srf sengistndan ibret Erek Da'na kt haber-i sahhi alnm ve yerli Ermenilerin bir ksm- dieri silhlarn saklayarak Van'da kaldklar renilmi idi. Dadaki ekiynn yedi yz seksen neferi Hamd kazsndan geerek Elbak'daki Merzgi aretine tasallut etmesi zerine hemen oralardaki geitleri tutmu olan askir-i hne yetierek harbe tutumu ve bir aralk gecenin karanlndan ve brnn iddetle nzlnden bi'l-istifde harb mevkini terk eden ekiy hudda iki saat mesfede vk Dir karyesindeki sr- atkde mtehaid askir-i hne zerine iddetle savlet etmiler ise de sktremeyerek ricate mecbr olmu ve arkalarndan yetien askir-i hne dahi hatt- ricatlerini alm olduundan, oracktaki Esistan nm karyeye tehassun etmilerdir. Bu bbda Dir Kilisesi murahhasas cnibinden taraf- kemterneme gnderilen tahrrt sreti (13) numara olarak melffdur. (O gece Dir murahhasas ekiyya terk-i silh ile mutvat teklfini etmek zere iki defa gnderilmi ise de kabul etmeyerek reddeylemiler ve ertesi gn ale's-sabh ran cihetine firr eder iken arkalarndan yetiip mahv u karr edilmilerdir.) Bu vakada hayyen derdest edilen aknin evrk- nutkyyesi yn- mtlaa olduundan, (14) numaral olarak leffedilmitir. Ekiy-y merkmeden iki yz seksen alt neferlik Truak ve Hnak grhu dahi [453] yine Hamdiyye kazsnn Selhhne nm emiski areti karyesine tasallut ettii Mahmdiyye'deki geidi tutmu olan askir-i hne tarafndan haber alnmas zerine sratle yetimi olduu gibi Van'dan da bir tabur karlarak gnderilmi bulunduundan, bir gn Baz Da'nda, ertesi gn Nazarbd Da'nda vuka gelen muhrebede dahi bu grhdan yalnz bir nefer kurtulup Kator'a firr etmi ve bksi makhr olmutur. Yerli ekiydan atak kazs halkndan olanlar atak'a azmetle orada bir vaka karmlar ve nefs-i kasabadaki krgr hneleri tersn ile tahassun ederek harb etmiler ise de essen atak'da bulunan mfreze-i askeriyyeyi takviye iin Van'dan gnderilen bir tabur piyde ve bir kta vesitvord nm cebel topunun atak'a vsl ile beraber bir ksm ekiy firr ve bir ksm tesellm-i silha karr vermilerdir ve firr edenler dahi rzlaryla arz- mutvaata mecbr olmulardr. (14) numaral evrk- nutkiyye meline ve Ermeni mahallesindeki

ERMEN OLAYLARI TR H

359

mstahkem hnelerde mevcd mazgallarn adedine nazaran ekiynn mikdr kesr olmak lzm gelip, hlbuki Elbak'da, Mahmd'de, atak'da grlen mikdr bin iki yz rddesinde olup, st tarafnn hi bir tarafda zuhr eylememesinden ve yerli ekiy kyl ve ehirli genlerden ibret olduu (15) numaral evrk melinden mstebn olduundan, bunlarn da silhlarn saklayarak ellerini brne koyup boyun bkerek sret-i masmiyyet gsteren kyl ve yerlilerden ibret olacanda bhe yokdur. Ekiynn istiml ettii esliha be ateli ve zeri Truak Komitesi'ne mahss armal mavzer ve srmeli berdan ve martini hanri ve remington ve revolver ve kl ve haner olup, bunlardan mavzer ve srmeli berdan ile bir kl bir de kama manzr- l buyrulmak ve atakl bir aknin de msellahan resm-i fotorafsi meml-i nigh- dekik-iktinh- cenb- hilfet-penh buyrulmak zere takdm klnmtr. Ale'l-huss attklar kurunlardan bazlarnn tepesinde kapsl dernunda barut bulunarak det bir humbara olduundan ve bu nevi mermiytn endaht beyne'd-dvel memn bulunduundan Ermeni ekiysnn mumelt- vahiynesine bir numne daha olmak zere bu hartudan dahi bir adedi kitbet-i mrun-ileyhya takdm edilmitir. Bu ihtillde nefs-i Van'da vuk bulan teleft ve mecrh yeknu sekiz yz yetmi dokuz nerefe bli olup, bunlardan yz krk neferi hed ve iki yz altm neferi mecrhn-i slmiyyeden ve iki yz on dokuz teleft ve elli dokuz neferi mecrhn-i Hristiyaniyyeden ibrettir. Ve askir-i hne ve zabtiyyeden birisi yzba ve kusru kk zbit ve nefert olarak on alt ehd ve birisi erkn- harbiyye yzbas ve mlzim ve kusru efrddan olmak zere yirmi mecrh vardr. Van'da yz on iki bb hne muhterik olmu ise de bunun seksen bb ekiy tarafndan ihrk olunmutur. Ermenilerin tehyit ve tedrikt yalnz merkez-i vilyet olan Van ehrine mnhasr olmayp (7) numaral Meks kazs Ermeni ahlsi [454] istidsnda beyn olunduu ve (5) numaral fed defterlerinde murakkam bulunduu vechile mlhaktda ve kylerde dahi olduundan ve ale'l-huss gz mevsiminden beri Amerikan misyonerlerinden ine almak bahnesiyle tekml kyller Van'a gelip Van'da derdestlerine alarak kalacaklar kalm ve yerlerine gidecekler gitmi bulunduklarndan, Karkan kazsnn Olgll karyesi Hristiyanlar halla aas Sleyman ve Mahmd Aalar ehd eylemeleri zerine ahl-i slmiyye tarafndan dahi mukbele-i bi'l-misl olunarak 5 Haziran sene 1312 trihinden 7 Haziran sene-i minhu trihine kadar muhrebe devm etmi ve slm ve Hristiyan hne ve mebidinden muhterik olan olmamtr. Bu muhrebede ahl-i slmiyyeden iki aa ve kusru efrddan olmak zere on iki ehd ve birisi zabtiyye onbas olarak on alt mecrh ve Hristiyanlardan iki yz be maktl vuk bulmutur. Vilyetin Geva kazsnda zuhr eden ri dahi Kagazin nm dere banda bir Ermeni etesi Siird sancann Toluh karyesi ahlsinden ve eri esnfndan iki ahsa tesdf edip, birisin katl etmeksizin diri diri gzlerini karmak ve derisini yzmek ve

360

HSEY N NZIM PAA

dierini katl edip cesedini para para etmek gibi mumelt- vahiyne icrsndan ve Geva'n Narik karyesi Ermeni ahlsi ile slmlara muhceme vuk bulmasndan mnbais olup Hazirann onbirinci gnne kadar devm etmitir. Bu hdisede sret-i katilleri yukarda mezkr olan iki nefer Siirdli dhil olmad hlde yerliden drt nefer ehd ve sekiz nefer mecrh olup, Ermenilerden yz nefer maktl vardr. Byt ve emkin yanmamdr. Yalnz Akkilise nm mabedin bir-iki odas yanmdr. Mahmd ve Elbak kazlarndaki vukt Van'dan firr eden iki ekiy grhundan yedi yz seksen neferinin Elbak cihetine giderek Merzgi aretini ve iki yz seksen alt neferinin de Mahmd cihetine azmetle evvel emiski ve bade Milan aretlerini vurmak istemelerinden inbis edip tafslt 14 ve 18 Haziran sene 1312 trihli telgrafnme-i kernemle arz olunduu vechile muhrebe bir ka gnler devm etmi ve bunda ahl-i slmiyyeden otuz dokuz nefer ehd ve otuz sekiz nefer mecrh vuk bulmutur. Bu kazlarda yanm byt ve emkin ve mebid yokdur. atak kazs teden beri habset ve ekvet yata olup, hi bir zaman bu kazda Ermeniler rhat oturmam ve bu kaznn Kaet karyesi ahlsinden elde edilerek 6 Temmuz sene 1312 trihli arza-i kemternemle Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'ne bir kta resm-i fotorafsi takdm olunan (eto) nm Ermeni ekiysnn kyfetinden de istidll olunaca vechile bu kaz halk teden beri [455] ekvetde devm edegelmi olduklarndan Van'da ihtill kardktan sonra sebt edemeyerek firr eden ekiy grhundan Erek Da'nda ayrlp atak'a giden iki yz kadar ak yollarda rast geldii ahl-i slmiyyeyi katl ederek cemiyyetle atak'a dhil olup orada ihtill karmlar ve metn ve rasn hnelere tehassun ile gelen geen zerine kurun atmlar ve nihyet bir ksm firr ve dier ksm yalnz bir cesm krgr hnede karr eylemiler ise de oradaki askir-i hneye ilveten Van'dan izm olunan bir tabur piyde ile bir kta da topunun oraya duhl ile beraber teslm-i silh ederek krgr hneye tehassun edenler mutvaat etmilerdir. Firr eyleyenler dahi pey-der-pey gelmektedirler. Bu vakada ahl-i slmiyyeden on be ehd ve otuz nefer yaral olup ekiydan otuz maktl ve sekiz nefer mecrh vardr. Ekiynn tehassun ettii hneden birisine kendileri tarafndan ate verilerek ittislinde bulunanlara siryetle ceman yz hne yanmtr. Bu vaka dahi iki gn devm etmitir. Erci kazsnn 5 Haziran sene 1312 trihiyle Pertak karyesinde Haydaranl aretine mensb Hamdiyye Svr Alaylar mlzimlerinden Mehmed Aa'nn Ermeniler tarafndan idm olunmas ve Erci kazsnda drt hneye tehassun etmi olan Ermeniler cnibinden yollardan geen ahl-i Mslime ve ekrd ve air zerine tfenkler atlarak bir ka slmn ehd edilmesiyle karlan ihtillde slm'dan alt ehd ve sekiz mecrh ve Ermenilerden yirmi yedi maktl ve drt mecrh vuk bulmu ve kylerde dahi yetmi yedi nefer teleft vuk bulmudur. htill on sekiz

ERMEN OLAYLARI TR H

361

gn devm etmi ve yalnz bir hne yanp o dahi ekiynn tehassun ettii hne olduundan, kendileri tarafndan ihrk olunmudur. Bargiri kazsnda yalnz Krzk ve Engzk karyeleri Ermenileri dernunda askir-i hneden iki blk mtehaid olduu hlde alev etmiler ise de hemen basdrlp, fakat bunda dahi otuz nefer telef olmudur. Byt ve emkin yanmamdr. Meks kazs dhilinde ihtill zuhr etmeyip, ancak ittislinde bulunan atak kazs hudduna yakn eydan karyesine gelmi olan atak ekiys Meks ahl-i slmiyyesinden iki neferi cerh etmiler, o civrdaki Ermeni kylerinden de sekiz nefer vefeyt vuk bulup byt ve emkin yanmam ve baka vukt dahi olmamtr. dilcevz kazsna Van ihtillinin aksetmesiyle Ermeniler mevsim-i ihtillin hull etmi olduunu bi't-teferrs gft gya ibtidr ve ahl-i slmiyye dahi her tarafdan vuka gelmekte olan ihtillden havf ve her ie dr olarak beyne'l-ahl ri zuhr etmi ve sabahdan leye kadar devm ile ahl-i slmiyyeden iki ehd ve bir mecrh ve Ermenilerden otuz bir maktl ve iki mecrh vuk bulmudur. Kasabada byt ve emkin yanmam ve fakat iki karyede be hne muhterik olmudur. [456] Van'a tbi Ercik nhiyesi ran'dan Van'a gelen caddenin memerri ve Van'dan ran'a ve ran'dan Van'a gidip gelen ekiy-y ecnebiyyenin melce ve mehfs olduundan ahl-i kur etin ve hain ve esliha ile mcehhezdirler. Binen-aleyh esn-y ihtillde huddu tecvz ile Van'a gelmek zere bulunan ran airi ile harb etmi olduklarndan, yedi mecrh ve otuz nefer teleft vardr. Ve Van balnn cihet-i imliyyesinde vk olup, baln Norin Mahallesi'ne civriyyeti 8 Haziran sene 1312 trihinde askir-i hne ile Ermeni ekiys muhrebe ederler iken askir-i hnenin arkasn evirmek zere ahba karyesi ahlsi bala hcm gsterdikleri srada orada bulunan ivli ve Livli aretleriyle muhrebeye tutuarak geri gnm ve bu srada yz on sekiz nefer maktl vermilerdir. On iki bb hneleri yanmdr. Vka Ermeniler daha ziyde teleft olduunu iddi ile bu bbda dahi tezvrden hl kalmyorlar ise de maktllerinin cesedlerini ve medfenlerini ire edemiyorlar. Ermeni kyllerinin on sekiz yandan otuz yana kadar olan tekml genleri fed olduu ve her biri Armenia ve Hnak ve Truak Komitelerine mensb olarak det aylkl askerler id res-i ekiy zerinde zuhr edip (15) numaral olarak sret-i mtercimesi melff olan varaka ve (5) numaral evsf mezkr evrk dahi isbt edeceine ve bu vaka bir iti olmayp umm Ermenilerin silha sarlmasndan ibret bulunduuna nazaran el-yevm meydanda olmayan baz kyl Ermenilerin 16 Haziran sene 1312 trihli telgrafnme-i kernemle arz etmi olduum vechile Erek Da'ndan firr edip bir tarafa tasallut etmeksizin gizli dalardan bi'l-mrr cihet-i imliyyeye giden grh iinde bulunmalar cb eder. Ve

362

HSEY N NZIM PAA

Hoy ehbenderlii'nin Kator'da ictim ettiini haber verdii Ermeniler dahi bunlar olmak iktiz eder. Ve ngiltere konsolosu ile Fransa konsolos veklinin raporlarnda mnderic mikdr- teleftdan birinin pek mblaal ve dierinin ona r rddesinde olmas da bu bbdaki mblaann vcdunu isbta sened olabilir. Ve u aralk Hoy cihetinde ictim ile yine Van'a gelmek azminde bulunduu haber alnan ve Rumiye ve Salmas cihetindeki Ermenilerin yk yk cebhnelerle muvenete mazhar olduklar Elbak'dan b-telgraf ihbr edilen Ermeni cemiyyetinin elbette Van kylleri olaca bedh ve nk rues-y mehresinden ve Ermeni fedlerinin istiml-i esliha muallimlerinden Karakin ile Nikol nm ecnebi ihtillin yevm-i vukundan biraz mukaddem Van'a fed getirmek ve esliha ve cebhne tedrik etmek zere ran'a gitmi olduklar mevsken mesm ve el-yevm ran'da u cemiyyeti onlarn cem etmekde olduklar maznndur. u ihtill-i azm ve cesmde emvl ve ey zyit olmak tab bulunduundan bir ksm esn-y cereyn- vakada zabt olunarak asker karrghlar nezdinde depo edilip akb-i vakada Ermeni mahallt muhtrlarna [457] teslm edilmi ve bir ksm da aranp bulunarak pey--pey teslm edilmekde bulunmudur. Mlhaktda dahi hayvnt ve eydan kll yevm askir-i hnenin satvetinden bi'l-istifde istirdd vuk bularak sahiplerine red olunmaktadr. Ve bu hizmeti f etmek zere Timar nhiyesine ve Hamdiyye kazsna muhssan memrlar karlmdr. Tebea-i ecnebiyyeden ne teleft ve ne de malca zyit olmayp iyice muhfaza olunmular ise de devlet-i aliyye-i rniyye tebeasndan olduu Van kr-perdz tarafndan haber verilen Aleksi nm ahs Erci'de muhfaza olunmak zere iken Erci'den kym ve hareketle Van'a gelecei srada ve esn-y tarkde maktl dm ise de bunun ktili dahi o aralk huddu tecvzle Van'a alt saat kadar takarrb etmi ve bizim taraf airinden ivli aretiyle de muhrebe eylemi olan ran'n Kln ve Arusanl airi olmas aleb-i memldur. Yalnz bu ahsn cz emvli Erci'de zyi olduu haber verilmektedir. Baka gn ecnib emvlince zyit yokdur. Tafslt- marzadan malm- sm-i nezret-penhleri buyrulaca vechile vakann masdar ve menei Ermeniler olup esbb- sudr- ihtill dahi (14) numaral evrk- nutkiyyede ekiy tarafndan ikrr olunmakda ve ekiynn ekiyl da hem dvel-i ecnebiyye kosoloslarnn yukarda marz Fransavi'l-ibre varakalarnda ve hem de Dir Kilisesi murahhasasnn (13) ve Van murahhasasnn (B) iretli ve Meks kazs Ermenilerinin (7) numaral evrk ve arz- hllerinde itirf edilmekde bulunduundan tekrr isbt klfetinden mstan ve ilk evvel ne tarafdan silh atld yukardan beri arz edilen tafsltdan mertebe-i subta mnteh olmu ve ahl-i slmiyye yedinde ndiren akmakl kaval tfengi ve kr- kadm pitov ve tek av tfengi ve sopadan baka silh bulunmayp ihtillin basdrlmas askir-i hne tarafndan vuk bulmu olmakla, ol bbda.

ERMEN OLAYLARI TR H

363

Huzr- Sm-i Sadret-penhye 26 Austos 1312 Trihiyle Yazlan Tezkirenin Sretidir Hasky ve skdar ve Gedikpaa Kiliselerinde ve civr mahallerde dinamit ve humbara ve sir lt- muhribe bulunduu mahss olduundan patrik kaymakam efendi hazretleriyle mahremne bi'l-muhbere verilecek karra gre hareket ve netcenin arz ve irna msraat olunmas hakknda hme-pr-y tazm olan 24 Austos sene 1312 trihli tezkire-i smiye-i cenb- sadret-penhleri medds mdrike-r-y kernem oldu. Karakolhneler Mfettii Miralay izzetl Hseyin Dim Bey kaymakam- mrun-ileyhin nezdine gnderilmi idi. Mr-i mm-ileyh imdi avdetle erbb- fesddan Vartazar ve Dakis ve mlekciyan Diran ve Magaviyan Aram nmnda drt fednin yanlarnda humabara ve dinamit bulunduu hlde [458] bir nmyi-i ihtill-krne icr ve zerlerine gidecek askir ve sireye kar endaht etmek ve hatt kiliseyi bile ber-hav eylemek zere Hasky Kilisesi'nde muhtef olduklar merkmlarla grm ve humbara ve dinamitleri aynen grm olan kendi emniyyetli adamlar tarafndan ihbr edilmi ise de naslsa zikr olunan kiliseden fedler ferceyb- firr olarak bunlardan Diran nmndaki ahsn Marsilya'ya savuduu ve dierleri de Rusya Sefrethnesi'ne iltic ettikleri ve humbara ve dinamitlerin merkmlarla beraber olmas melhz ve yhd o civrda bir mahalde ihf edilmi olmas meml bulunduu cmle-i mstahbertndan olduu ve skdar Kilisesi'nde bir ey yok ise de eksersi skdar yerli Ermenilerinden ve biraz da Rusyal Ermenilerden ve otuz alt ve yhd dier alt kiiden mrekkeb bir fesd komitesinin hmil olduklar humbara ve dinamitleri skdar'da Selmsz'da skin olup zbtaca bi'l-itibh derdest edilmi olan Kurunyan'n malmt olmakszn hnesine vey yanndaki dier bir hneye gtrp brakm ve fakat o taraflarca grdkleri teebbst- zbtadan bhelenerek yine o civrdaki dier hnelere nakletmi olduklar ve binen-aleyh zikr olunan hnelerin taharr edilmesini ve mahall-i mezkrda bulunan ngiliz Protestan Hum nmndaki mektebden dahi bhesi bulunduu ve maa-m-fh ehs- merkme Beyolu ve stanbul cihetlerinde zbtay igl edip skdar'da be-heme-hl bir hdise karacaklarn ve sebebiyyeti hkmete atf ve isnd etmek iin (zerimize geldiler atdk.) diyeceklerini ve binen-aleyh oralarca icrs l-bdd olan taharriytda iltizm- dikkat ve itin edilmesini ve Gedikpaa'da Blipaa Yokuu Caddesi'nde sekiz hnede dinamit ve humbara bulunduunu muhakkak srette biliyor ise de hangi hnelerde olduunu bilemediini ve Balat Feneri'nde bir ngiliz'in taht- idresinde iki tiftik fabrikasnda dahi humbara ve dinamit olmas zannnda bulunduunu ve Batum'dan Dersadet'e gelen Rusyal kadnlar sandk ve boalar iinde humbara ve dinamit getirmekde olduklarn ve Rusya'dan krk kadar Ermeni hazrlanp bir aya kadar Dersadet'e gelerek pek byk yerleri herc merc edeceklerini ve Rusya mparatorunun Avusturya mparatoru ile vuk bulan mlkt esnsnda Ermenilerin py- taht- saltanat- seniyyede bu defa

364

HSEY N NZIM PAA

kna mtecsir olduklar harekt- ihtill-krne nihilistlikten baka bir ey olmad cihetle Hkmet-i Seniyyenin bu bbda olacak icrtna mdhale edilmemesi lzmunu ihtr eyledii hlde Rusya sefret memrlarnn Ermenilere kar gsterdikleri harekt- himyet-krne imparator- mrun-ileyhin ifdt- mesrdesine mugyeretle beraber erbb- fesdn cretlernii artdrmakda olduundan Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nin bu ahvle kar istiml-i nfz ile bunlarn elini ektirmek gibi bir teebbsde bulunmasna r-y Devlet azsndan Nuryan Efendi hazretleriyle mttehiden beyn- taaccb eylediklerini ve taraf- eref-i hazret-i pdihden Ermeni musbnine belean-m-bela atiyye-i seniyye ihsn buyurulmu iken Rusya Sefreti Batercman Msy Maksimof'un iki glle peynirle bir ka kyye ekmek tevz etmek istemesi ve buna mmsil baz harekt ve mumelt Ermeni erbb- fesdnca Rus himyesi makmnda telakk olunarak marmalarn mcib olduunu ve sefrt-i sire-i ecnebiyye memrlar da bir takm entrika evirmekde olduklarndan bunlarn nerelere gittiklerinin ve kimlerle grtklerinin ve ne yaptklarnn hafiyyen bi't-takb tahkki mnsib olacan ve Ermeni fesd [459] gazetelerinden ele geirileceklerinin bir kerre mtlaa ve kratla mnderict hakkndaki malmt ve mtlatn beyn etmek zere kendisine ire ediliyor ise pek ok fide hsl olacan ve bu vuktda humbara ve dinamit ile tutulanlarn isimleri kendisine bildirilecek olur ise kendi muhbirleri vstasyla ehs- merkmenin dier arkadalarn meydana karmak sretiyle zbtaya bir hizmet edeceini ve bir de zbtaca tevkf olunan ehsdan dolay kendisine pek ok mrcatlar vuk bulmakta olup, eeri Hkmet-i Seniyyenin icrtna karmaz ise de Ermeni cematna kar patrik kaymakam iimize bakmyor dedirtmek ve cemata kendisini bir derece sndrmak maksadyla ve hkmetce alkonulacaklarna alkonulmak artyla sret-i hussiyyede taraf- kerneme gnderecei bir defterin hv olduu ehsdan zten tahliye edileceklerin isimleri blsna birer iret vaz olunduktan sonra Van'n zerine erbb- mrcatdan temnt olarak resmen bir istirhm-nme takdm ettikten sonra tahliye edilmeleri ricsnda bulunduunu ve bir de kendi muhbirlerinden ald malmta gre mrun-ileyh Nuryan Efendi hazretlerinin erbb- fesd tarafndan katl ve idm mukarrer olduu kaymakam- mrun-ileyhin beyn ve hikye ettiini ifde eylemi ve nezretce ifdt- marzaya mukbil ittihz lzm gelen tedbr ve tekayyudt bi'l-etrf cb edenlere tebl ve ir edilmi ise de evvel ve hir gerek py- taht- saltanat- seniyyede ve gerek vilyt- malmedeki ititn eksersi Rus Ermenileri tarafndan tertb ve icr klnm olduu ve hatt Kumkap hdisesini k eden Badrikof nm ahs huzr- mahkemede ihtillci olduunu ikrr ve itirf etmi bulundu hlde Rusya Sefreti Tercman Msy Maksimof tarafndan tahls edildii gibi bu defa bank basanlar iin de mm-ileyhin vk olan teebbst ve muvaffakyytna ve sefretce bi't-tahkk shletle anlalaca vechile gerek sefret ve gerek acentede postahne

ERMEN OLAYLARI TR H

365

mstahdimni miynnda bir ok mnsebetsiz adamlar bulunmasna ve Menteof nmnda olan ve kapudanndan dmen neferine kadar btn mstahdimni Ermeni bulunan Rus vapurunun gerek Ermeni fedleri ve gerek humbara ve dinamit gibi ecz-y muhribeyi gtrp ve gece vey gndz frsattan bi'l-istifde hafiyyen dar karp o sretle erbb- fesda hizmet etmesine ve kaymakam- mrun-ileyhin beyn vechile Rusya'dan krk fednin melnne bir maksad iin Dersadet'e gelmek zere bulunmalarna ve'l-hsl Rusya Sefreti memrlar tarafndan erbb- fesda kar iltizm olunan mumelt ve harekt- sahbet-krneye ve sir baz tercmanlarn da mnsebetli mnsebetsiz ie karmalarna baklnca Rusya Sefretince iltizm olunan ve blda arz edilen meslek-i himyet-krnenin tebdliyle beraber erbb- nmus ve haysiyyetden olan tccr ve sir mstesn olmak zere idme-i ri ve fesda hizmet edebilecek bulunan bir takm Rusyal Ermenilerin buradan defi ve gelecekleri beyn olunan krk fednin men-i azmetleriyle beraber her ne sanatla olur ise olsun Rusya'dan bu tarafa geleceklerin yle humbara ve dinamit gibi ecz-y muhribe ve memnann getirilememesi ve sefrt- sire memrlarnn erbb- fesdca medr- cret olacak harekt ve mumelt- gayr-i lykalarnn meni zmnnda Bb- lce bir tedbr-i cidd ittihz edilmedikce zbtaca her ne yaplm olsa ri ve fesdn tammen mahv ve izlesi katiyyen kbil olamayaca derkr olmala ona gre cb- hlin icrs vbeste-i rey-i sm-i cenb- sadret-penhleridir. [460] Varna'da Ner Olunan Tercmesidir ravunk Gazetesinin kinci Sahifesinin

Tanaksaan Ermeni Komitesi Tarafndan stanbul Hdise-i Ahresinden Evvel Dersadet'de Bulunan Sfer-y Dvel-i Ecnebiyyeye Gnderilen Beynnmenin Tercmesidir Trkiye'nin gaddrlna kar mtemdiyen Avrupa'ya protesto ettin. Fakat hakl protestolarn dim sretde redd olundular. Trk Hkmeti bize cevben kan ile ahz- sr eyledi. Avrupa bu dehetli cinyeti grp skt etti. Avrupa celld gaddrlktan men etmedikden mad bizim fign ve tazarrumuzu mene alt. Hukk- insniyyemizin reddi ile bize hakret edip, fign ve ferydmz bizin kanmz iinde boarak mill haysiyyetimizi imhya kalkt. Kendi kanmz ile takds olunan matlbtmza u saatde mukaddes intikmn tayri n-kbil azm-i kavsi dahi iltihk ederek kara hortlak gibi karmza dikilmitir. Avrupa kendi ktilne vazfesizlii ile bize (kuvvet, hakdan ileri geer) dedi. Bizim hukk- insniyyeden mahrm breler Trk'n tahamml-gzr ve menfr boyunduruunu atmak iin fenne mrcaat etmee mecbr olduk. Diplomatlk oyunlarnn vakti gemidir... Yzbinlerce hedmzn aktt kanlar dav-y hrriyyeti ikmeye bize hak verir. Dmanlarmzn

366

HSEY N NZIM PAA

kesretine bakmayarak iktizs l-bdd olan erit-i tiyyeyi taleb etmiiz ve etmekteyiz: Birinci: Dvel-i sitte-i muazzama tebeasndan bir ser-komiser tayni, tarafndan Ermenistan'a Avrupa

kinci: Vli ve mutasarrf ve kaymakamlarn ser-komiserlik tarafndan tayn ve zt- hne cnibinden tasdki, nc: Askir-i muhfaza ile jandarma ve polislerin yerli ahlden tahrriyle Avrupal zbitlerin kumandas altna tevdi, Drdnc: Mahkemelerin Avrupa uslnde tekli, Beinci: Mezhib ve matbt ve marife serbest-i tm verilmesi, Altnc: Vridtn drtde nn ihtiyct- mahalliyyeye terk ve tahssi, Yedinci: Baky vergisinin ilgs, Sekizinci: Vergilerin be sene muf, be sene dahi Hkmet-i Seniyyeye tediyesi lzm gelen vergilerin ihtill-i ahrden mutazarrr olanlara tahssi, Dokuzuncu: Emlk-i masbenin ashbna derhl idesi, [461] Onuncu: Firr eden Ermenilerin sret-i serbestnede avdet edebilmeleri, Onbirinci: Ermeni politika mahkmnleri iin afv- umm, Onikinci: erit-i muharrerenin icrsna nezret iin Ermenistan'n byk ehirlerinin birinde Avrupa dvel-i muazzama murahhasalarndan mrekkeb bir muvakkat komisyonun tayni. te bizim matlbtmz. Maksadmza ermek iin hi bir fedkrlkdan geri durmayacaz. Bundan byle kendimizi her bir mesliyyetden vreste addederiz. htill-i ummde kurban gidecek olan ecneb ve yerliler iin imdiden mutazarrne teessf ederiz. Geri bunlar iin ziyde teessf eder isek de felket-i ummiyye arasnda teessfler manszdr. leceimizi pek al biliyoruz, fakat hukk- insniyyemizi istihsl edince[ye] dein Ermenilerin damarlarna ilemi olan ihtill, bir Ermeni kalmamasna kadar Devlet-i Osmniyye'yi tehlikede brakmaa devm edecekdir. {Tanaksaan Nm Ermeni htill Mttehidleri stanbul Merkez Komitesi} Mbeyn-i Hmyn- Mlkne Bakitbet-i Cellesi Cnib-i lsine 27 Austos Sene 1312 Trihiyle Cevben Yazlan Arza Sretidir

ERMEN OLAYLARI TR H

367

Cemat- Mseviyyenin mtekarrib'l-hull olan ylba ve yekdierini mtekb bayramlarnda yn-i rhn icr edecekleri esnda Ermeni erbb- fesd tarafndan tecvze meydan verilmemek zere tekayydt- iltizm hakknda iktiz edenlere icr klnan teblgta dir vuk bulan arz ve ir- kemternem zerine Ermeni ekiysnn byle ikide birde nmyi icrsna kyh etmeleri memleketin syi-i dimsini ihll edeceine ve cnd- cenb- mlknenin de dim silh altnda ve ayak zerinde bulundurulmasn mstelzim olacana nazaran bu hlin maddeten ne kadar asr olduu ve mumelt- ns ne derecede ikl edecei vreste-i zh olduundan ekiy-y merkmenin mabed ve mektib gibi messesta ve sir nukta tecvzle k- fesd edememelerini tekellf edeceek sretde ne trl tedbr-i berriyye ve bahriyye ittihz cb edeceinin ve sevhilde ne yolda ihtiyt edilmekte bulunduunun muvazzahan arz- atabe-i uly klnmas hakknda eref-sdr olup 25 Austos sene 1312 trihli tezkire-i hussiyye-i kerem-krleriyle tebl buyurulan irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh keml-i tazm ile telakk klnd. Dersadet'de syi ve inzbt takarrur ederek ezhn- ummiyyede skn- tm hsl olmadkca ve ale'l-huss erbb- fesdn [462] icr-y melanet edecekleri yolundaki it- kzibesi devm ettikce hl-i hzrdaki tedbr ve tekayydt- askeriyye ve zbtann u sretle devm zarr olup tekayydt- bahriyye bahsine gelince bunu temn edebilmek iin elde matlba gayr- muvfk bir istimbotla py- taht- saltanat- seniyye sevhilinin vsat ve ehemmiyyeti ile nisbet kabul etmeyecek sretde kall'l-mikdr olan sandallardan baka bir vsta-i tekayydiyye olmad gibi limana her gn gelip giden ve nukt- muhtelifede tevakkuf eden bunca ecneb vapur ve gemilerinden ehs- muzrra ve ey-y memma karlamamas ve alnamamas iin zbtaca hir ne trl tedbre teebbs edilse ve mesel hsl olan bhe zerine ber-y tarassud bir ecneb vapurunun aklarnda bir kol sandal bulundurulsa her eyde olduu zere bin trl mkilt ihds edilerek ve d bir nezrete det abluka altna vapurun alnd rengi verilerek zbtay mkil bir mevkide brakmamakdan ve Menteof vapuru gibi Ermeni tccr mal olan ve kapudanndan makinistine kadar Ermeni bulunan vapurlarda Boaz'dan gelinceye kadar her istedii yerlerde ve hussuyla Bykdere ve Tarabya gibi sefrt- ecnebiyye bulunan mahaller nlerinde tevakkuf ile ehs- muzrray vapur tifesi elbisesi ile karaya karmak gibi vesilden hl kalmamakda olduklar cihetle inzbt- bahriyyenin temn-i maksad edecek derecede bulunduu iddi olunamayaca bedhdir. Ahvl-i marza teden beri sras ddkce Bb- l'ye ir ile ikyetden hl klnmam ise de imdiye kadar maksad- inzbtyi temn ve ecnibin teebbst- zbtaya kar ihds ettikleri mkilt men iin bir tedbr-i kf ittihz edilmemesine ve inzbt- bahryi bsbtn ihll eden ahvl-i marza ise el-n devm etmekde olmasna nazaran ve zbtaca el-yevm cr bulunan tekayydt- inzbtyyeyi teyden Tersne-i mire'den Bykdere ve Fener cihetlerinde mteaddid ve dim kol sandallar bulundurularak

368

HSEY N NZIM PAA

ve Boazii'nde seyyr bir iki istimbot gezdirilerek Menteof ve emsli Ermeni ve sir ecneb vapurlarnn hafiyyen ey ve adam alp karmalarna dikkat ve itin ettirilmekle beraber Bb- lce de bu ahvli ve zbta mumeltna kar sefretlerden gsterilegelmekde olan mkilt mni ve messir bir tedbr ve karr ittihzndan baka bir ey tahattur olunamad marzdur. Huzr- Sm-i Sadret-penh'ye 18 Austos Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Dkmeci Dikran'n Sulumanastr civrnda kin hnesi baesinde dn bi't-taharr bulunmu olan bir humbara ile fesdn hn-i zuhrunda derdest edilen mfsid Mhrdad'n mahall-i mezkrdaki hnesinde bu kerre icr klnan taharriytda zuhr eden dier bir humbarann ale'l-usl Tophne-i mire'ye irsli derdest bulunmu ve zten taht- tevkf ve isticvbda bulunan merkmndan bu bbda daha ziyde zht taleb olunarak ona gre taharriyt- lzmeye msrat edilmek zere cb edenlere talmt verilmi olduu marzdur. [463] Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'ne Yazlan 17 Austos Trihli Arza Sretidir Dkmeci Dikran'n Sulumanastr civrnda kin hnesi baesinde zuhr eden bir aded humbaraya dir baz ifdt hv stanbul Polis Mdrlii'nden imdi alnan jurnal aynen takdm klnd. Mahall-i mezkrda bu humbaralardan daha bulunmas ihtimline binen ve ihtiyten taharriyt- lzme icrsna devm olunduundan, mezkr humbarann netce-i taharriytda zuhr edecek sir humbaralarla beraber Tophne-i mire'ye gnderilmek ve mriyyet-i celleden ol vakit ale'l-usl memr taleb olunmak zere imdilik bir mnsib mahalde hfz edilmi olduu marzdur. Huzr- Sm-i Sadret-penh ile Rusmt Emnet-i Cellesi'ne 21 Austos Sene 1312 Trihiyle Gnderilen Jurnal ve Tezkire Sretidir Ermeni erbb- ihtilline mahss olmak zere zeytin ya flar dernuna dinamit ve humbara meml gaz tenekeleri vaz olunarak, bunlarn Kbrs ve sir tark ile Dersadet'e idhl edilmekde olduu haber alnmas zerine bu bbdaki gmrklerce fevka'l-de bir sretde tekayydt icrs ile bu gibi ecz-i nriyye ve ey-y memnann Dersadet'e ve memlik-i hnenin aksm- siresine hi bir vechile idhline zinhr meydn ve imkn verilmemesi lzmu b-tezkire Rusmt Emnet-i Cellesi'ne ir klnm olduu marzdur. Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'ne 18 Austos Sene 1312 Trihiyle Yazlan Arza Sretidir

ERMEN OLAYLARI TR H

369

Dkmeci Dikran'n Sulumanastr civrndaki hnesi baesinde dn bi't-taharr elde edildii arz olunan humbaradan baka fesdn hn-i zuhrunda derdest olunan mfsid Mhrdad'n mahall-i mezkrdeki hnesinde bu kerre icr edilen taharriytda bir humbara daha zuhr etmi olmasyla zten taht- tevkf ve isticvbda bulunan merkmndan bu bbda daha ziyde zht alnarak ona gre icr-y taharriyt olunmas cb edenlere ihtr olunmu ve ma-m-fh zikr olunan iki humbaray Samatya merkezinden almak iin memr- mahss gnderilmesi zmnnda Tophne-i mire Mriyyet-i Cellesine its ment- fermn- l bulunmu olmala, ol bbda. [464] Huzr- Sm-i Cenb- Sadret-penhye ve Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 29 Austos Sene 1312 Trihiyle Ayr Ayr Yazlan Jurnal Sretidir Hasky Ermeni Kilisesi mektebinde bugn icr klnan taharriytda be humbara ve on bir revolver ile iki yz kadar fienk zuhr ettii ve taharriyta devm olunduu arz edilmi-idi. imdi bir humbara daha zuhr ederek mecmu altya bli olmu ve idme-i taharriyt edilmekde bulunmu olduu marzdur. Huzr- Sm-i Cenb- Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Yazlan Jurnal Sretidir: 29 Austos Sene 1312 Hdise-i malmede Samatya'da derdest edilen Komite Resi Kuyumcu Kapril'in rufeksndan olup, bu kerre ahz u girift olunan matbaac Sahak'n icr klnan isticvbnda res-i merkmdan bir humbara ile iki revolver alndn ikrr ve itirf eylemi ve bi't-taharr mezkr revolverler hnesinde ve humbara da Samatya'daki Rum kilisesi ittislindeki arsada allar iinde bulunarak ve mahall polis merkezinde taht- muhfazaya aldrlarak zikr olunan humbarann ale'l-usl Tophne-i mire Mriyyet-i Cellesi'ne nakl ve irsli iin tezkire yazlm olduu ve bu gibi bheli mahaller hakknda idme-i taharriyt edilmekde bulunduu marzdur. Huzr- Sm-i Cenb- Sadret-penh'ye 30 Austos Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Beyolu Polis Meclis Resi Mehmed ve Altnc Dire-i Belediye Tahrrt Mdri Aziz Beyler ile Bahriye zbitnndan bir binba ve iki polis komiseri ve bir jandarma yzbas bugn Kasmpaa'ya giderek Yenieme'de vk Ermeni kilisesinin mahzenleriyle sarnlar ve baz hneleri taharr olunmu ise de kilise odasnda zuhr eden Sahakyan nmna Ermeni hurfuyla byk bir mhr ve ifte tabanca ve bir bak ile bir ka mektup ve bir takm perkende evrk ve bir ka ie eczdan baka bir ey bulunamad ve tahkkt ve taharriyta devm olunduu marzdur.

370

HSEY N NZIM PAA

[465] Mbeyn-i Hmyn Bakitbet-i Cellesi ile Huzr- Sm-i Cenb- Sadret-penh'ye 31 Austos Sene 1312 Trihiyle Gnderilen Arza Sretidir Rusya, ngiltere, Fransa sefretleri ile dier sefretlere Ermeni erbb- mefsidi tarafndan imdi birer nota gnderilip, bu notada tayn olunan saate kadar Ermenilerin arzusu isf edilmez ise tekrr k- ri eyleyecekleri musarrah olduu Fransa mebsu tarafndan bir zta gyet mahramne olarak beyn edildii mevskan istihbr olunduu ve sefrethnelerde bulunan kendi gemileri askerleri onda sekiz nisbetinde bugn sabahdan beri arttrld dahi haber alnd imdi Beyolu Mutasarrfl'ndan alnan jurnalden mstebn olmu ve komite nmna sefretlere bu melde birer varaka gnderildii kerlerince de bakaca haber alnm olduu marzdur. Huzr- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 31 Austos Sene 1312 Trihiyle Ayr Ayr Yazlan Jurnal Sretidir Ermeni hdise-i ahresini k eden (Tanaksaan) nmndaki komitenin merkezi Tiflis olduu gibi messisi dahi Tiflis'de ner olunan Arsagang gazetesi muharriri Simon Hahomof bulunduu ve burada bulunan Rusyal ihyanslar ile Menteof nm vapur heyeti teebbst- fesdiyyenin vesit-i teshliyyesi olduklar ve Tiflis'de ner olunan mezkr gazetenin shib-i imtiyz Apkar Ohannesyan (Tanaksaan) komitesinin ruessndan bulunduu ve mezkr komitenin Varna'da byk bir ube tess eyledii gibi Odesa'da k- ihtill iin yeni bir komite teekkle balad tahkkt ve istitlt- hussiyyeden olarak bunlar hakknda mumele-i lzme icrs dire-i zabtiyyeye mdvemet eden Rusya Sefreti nc tercman Msy Yankof'a ifde klnd marzdur. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 31 Austos Sene 1312 Trih ve Alt Yz Otuz Sekiz Numaral Tezkirenin Sretidir Zeytun'da Nezaret nmna Kayseriyye'den gelen bir mektup ile Sivas ttihd Komitesi mhryle Zeytun aalarna vrd eden dier mektup mnderictndan bahisle [466] Adana ve Haleb Kumandanl'ndan vuk bulan ira atfen taraf- vl-y Seraskernin bi't-takdm tevd buyurulan tezkire zerine Ankara ve sir cb eden vilyetlere teblgt- lzme icr ve bu bbda tahkkta medr olmak zere tezkire-i mezkre sreti 27 Temmuz sene 1312 trihinde savb- l-i safnelerine isr klnm idi. Bu kerre slif'z-zikr Ankara vilyetinden alnan cevbnme Zeytun'da Nezaret'e mektup gnderen Talas irket-i fesdiyyesi resi ve mrettibi Hainli Luper ahinyan olup, geende avenesiyle derdest olunarak taht- tevkfe alnm ve nmna para taleb eyledii Kk Hasan maktl ullu'nun refklerinden mebbed krek cezsyla mahkm ve mevkf olup merkm ahinyan ve iki ay mukaddem ngiltere

ERMEN OLAYLARI TR H

371

Konsolosluu'na da otuz lira talebini hv bir telgraf yazm ise de kede ettirilmeksizin Sivas vilyetine gnderilmi olduu ve Hasan ile refklerinin mebbed onbeer sene krek cezsyla mahkm olduu gibi ahinyan ve refklerinin dahi gyet ar cez ile mahkm edileceklerine gre, mahkeme reslerine verilmek zere Zeytun'dan ake taleb edii bir nevi dolandrclk addolunabilecei ve para gnderilmez ise haytlar tehlikede kalacandan bahs eyledii drtler ullu'nun refkleri ve yediler de kendileri olmak lzm gelecei ve mrr tezkiresiyle imdiye kadar Sivas'a giden Ermeniler be neferden ibret olup, ahvli bheli Ermenilerden olmad ifde ve izbr olunmu olmala Tesr-i Mumelt Komisyonu karryla beyn- hle ibtidr edildi. Huzr- Sm-i Cenb- Sadret-penh'ye 1 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Kuds'de ikmet etmek zere geende idre-i mahssann Girid vapuru ile gnderilmi olan sbk Ermeni Patrii zmirliyan'n dn saat sekizde Yafa'ya vsl ve oradaki Ermeni manastrna nzil olarak badehu Kuds'e azmet eyleyecei mahall polis ser-komiserliinden imdi alnan telgrafnme marzdur. Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitabet-i Cellesi'yle Taraf- Sm-i Sadret-penhye ve Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 2 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Arza ve Jurnal Sretidir Geenki hdisede Ermeni erbb- fesdnn attklar humbara ve revolverlerden bir ok ahl-i slmiyyenin ehd ve mecrh olarak mteallkt ve rufeks marifetleriyle [467] kaldrlm olduklar cihetle zbtaca mikdr ve hviyetleri hakknda derhl malmt- lzme istihsl edilememi idi. Bu cmleden olmak zere abn ve evket ve Ysuf ve Lebb nmndaki drt kimsenin Galata'da erbb- fest tarafndan atlan humbara ve revolverlerden mecrh olarak kaldrlm bulunduklar ve bunlardan Lebb'in cerhas dar kamayacak sretde ar olduu tahkk ve istihbr olunarak muyene ve tahkkt- lzmelerinin icrsna ibtidr edildii marzdur. Huzr- Sm-i Cenb- Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 4 Eyll Sene 1312 Trihiyle Gnderilen Jurnal Sretidir Geende bankada bi't-tehassun harekt- ihtill-krneye cret eden Ermeni anaristlerini Dersadet'e hafiyyen getirmi ve bu kerre tekrr avdet etmi olan ve kapudanndan mad bi'l-cmle tife ve siresi Ermenilerden mrekkeb bulunan ngiliz bandras altnda (Menteof) nm ecneb vapuru bu akam saat onbirde Bahr-i Sefd'e mteveccihen Dersadet Liman'ndan fekk-i lenger eylemi ve geri mezkr vapur burada bulunduu mddetce edden taht- nezretde tutularak ecz-y nriyye

372

HSEY N NZIM PAA

ve ehs- muzrrasna karmasna katiyyen meydan ve imkn bralmam ise de gzerghna msdif bulunan iskelelerle sevhil-i Osmniyyenin ciht- hliyesine karmak zere baz fesede ve ecz-i nriyyeyi hmil olmas dahi melhzt- kaviyyeden bulunmu olduundan nkil-i erbb- fesd olan bu vapurun ve bu kumpanyaya mensb sir vapurlarn yalnz bu defa deil, badem her icr eyleyecekleri seferlerinde bi'l-etrf iltizm- tarassudt ve ittihz- tekayydt olunmas zmnnda sevhilde bulunan vilyt- hneye ve elviyeye telgraf kede edildii marzdur. Huzr- Sm-i Cenb- Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 4 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Sye-i muvaffakyyet-vye-i cenb- hilfet-penhde humbaralar hakknda imdilik istihsl olunabilen tahkkt ber-vech-i zr beyn olunur. Hdise-i ahrede Ermeni komitesi tarafndan erbb- fesda tevz olunan humbara ve eslihann kd tccrndan skdar'da Selmsz'da skin Avadis Kurunyan'n hnesine gtrlerek oradan tevz edilmi olduu haber alnarak ve merkm derdest olunarak taht- tevkf ve isticvba alnm idi. Merkm devm eden tahkkt- istintkyyesinde kendisinin be seneden beri hizmetinde bulunup yanndan def etmi olduu (Zara) nmndaki Ermeninin [468] ehibbsndan terliki Avadis ve Haik hdise-i ahreden bir ka gn evvel bir uvala sarlm otuz krk kadar revolver ile gaz sandna tevz humbaray kendi hnesine gtrp ve mtekben yine bunlar kaldrp kendilerince malm olan Ermenilere datm olduklarn ikrr eylemesiyle terliki Avadis dahi derdest edilep icr klnan istintknda mezkr humbaralardan her tarafa tevz olunduu gibi skdar cihetinde bulunan Hnak Komitesi efrdna dahi tevz edilmek zere Komitenin Resi terliki Aya'ya krk humbara ve bir ka yz revolver fiengi, otuz kadar revolver b-ilmhaber kendisi tesellm ve bir o kadar humbaray dahi skdar Ermenilerinden bazlarna tevz eylediini ve bunlardan yirmi kadar humbara ile bir hayli revolverin komitece grlen lzm zerine bi'l-istirdd Selmsz civrnda skin ve Truak Komitesi'ne mensb kundurac Stepan'n hnesinin duvar iinde ihf olunduu ve erbb- fesdn istiml etmi olduu humbaralar Selmsz'da Tekyekaps civrnda dkmeci Karabet'in fabrikasnda olu Mikail ile Serkiz tarafndan drt nev olmak zere alt yz kadar iml edilmi ve Beyolu'nda bir mahalle nakl ile iml olunarak erbb- fesda taksm olunmu olduunu ikrr eylemi ve skdar cihetindeki humbaralarla erbb- fesdn derdestleri iin imdi lzm gelen memrlar izm olunduklar gibi tahkkt- mukteziyeye keml-i germ ile devm edilmekte bulunmu olduu marzdur. Huzr- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 5 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Tezkire Sretidir

ERMEN OLAYLARI TR H

373

Hdise-i ahrede Ermeni erbb- fesd taraflarndan istiml olunan humbaralarn skdar'da Selmsz'da kin Karabet'in fabrikasnda iml ve bir ksm o civrdaki hnelerde ihf olunduu zbtaca alnarak dn gece icr-y taharriyt iin skdar cihetine sret-i mahssada gnderildikleri jurnal-i kemternemle arz edilmi olan memrn marifetiyle icr ettirilen taharriyt ve tahkktda mfsidlerden Stepan'n hnesinin kmrl tavanndan on alt aded humbara ve dokuz revolver ve bir somun d fienk ve bir mendil dernunda humbara kapslleri ve evrk- muzrray hv bir teneke kutu zuhr etmesiyle zabt ve Selmsz Karakolhnesi'ne nakl olunarak ve merkm Stepan ile beraber mezkr fabrikann shibi Karabet ve Aya Mardikyan derdest edilerek idme-i taharriyt ve tahkkt edilmekte bulunmu ve mezkr humbaralarn ale'l-usl zikr olunan karakolhneden hemen imdi Tophne-i mire'ye nakli zmnnda cb eden memrn-i mahssann izm mriyyet-i celleye b-tezkire bildirilmi olduu marzdur. [469] Huzr- Sm-i Sadret-penh'ye 19 Austos Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Bankda kalan on drt Ermeni odacnn hizmetlerinden karlp Amerika'ya gnderilmesine banka idresi teklf etmekde ve odaclar ise memleketlerine gnderilmelerini istid eylemekte olduu beyn ile kk- snnin zbta nezreti altnda olarak icrs hakknda vuk bulan arz ve ir- kemternem zerine merkmlarn erbb- fesddan olduklar, ekiynn bankaya duhl etmesinden ve banda mdrinin bunlar bankadan karmaa teebbs etmesinden anlalmasyla serbestce memleketlerine izmlar ciz olamayacandan usl diresinde haklarnda takbt- knniyye icrs hakknda eref-sdr olup, Mbeyn-i Hmyn- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'nden bugn b-tezkire-i hussiyye tebl olunan irde-i seniyye-i hazret-i pdih keml-i tazm ile telakk olunmu ve cb- hl ve maslahat bunu cb ettirecei cihetle emr fermn- hmyn- cenb- hilfet-penh ayn- isbet ve mahz- kermet bulunmu olup, ancak dnk gn ehs- maznneyi celb iin gnderilen memr vstasyla bunlarn maznn vey mttehem sfatyla zbtaya teslm edilemeyeceklerini ve hemen vapura irkben Amerika'ya gnderilmelerini ve nihyet asl k- fesda hizmet edenlerden yalnz be kiinin bi'l-isticvb kendilerine idesine muvfakat edeceklerini bi'l-beyn zikr olunan be kiiyi irsl etmiler idi. Bugn Panciri Efendi, Direktr Edgarvensan beraberinde olduu hlde dire-i nezretde nezd-i kerneme gelerek evvelki ifdelerini tekrr ve o noktada srr ile beraber fazla olarak bunlar hakknda maznn vey mttehem sfatyla mumele edilir ise Msy Edgarvensan'n sefrete mrcaatla ikyet edeceini Panciri Efendi ifde etmesiyle, yarn grlmek ve bi'l-mzkere ie bir karr verilmek zere sze nihyet verilerek avdet ettiler. Ve Kredi Leone Bankas mstahdemlerinden adem-i emniyyet beynyla hizmetlerinden karlanlarn da zbtaya teslm edilmeyerek vapura irkben

374

HSEY N NZIM PAA

memlik-i ecnebiyyeye gnderilmek istendii gibi Rusya Sefreti'nden bulunan yz kadar Ermeni hizmetiler haklarnda ayn mumele icr edilmidir. Mumelt- mefseret-krneye hizmet eden ve zbtaca taht- zann ve bhede bulunan Ermenilerin tebea-i Devlet-i Aliyye'den olduklar hlde zbtaya teslm edilmekden baka muhfaza altnda olarak memleketlerine izmlarna olsun muvfakat edilmeyip de ecneb vapurlarna irkben ecneb memlikine izmlar ve bu mumelenin baz taraftan bu gece icrs hussunda isdr edilmesinden maksad ne olduu anlalamadndan ve Edgarvensan ile Panciri Efendi yarn nezd-i kerneme geleceklerinden, gerek bankada mstahdem ve mefsedete hizmetle maznn bulunan Ermeniler emkin-i sire-i ecnebiyyede bulunup memlik-i ecnebiyyeye gnderilmeleri musrran taleb olunan sir Ermeniler haklarndan olunacak mumelenin arz ve istznna msrat klnd. Ol bbda. Beyolu Mutasarrfl'ndan Alnan 19 Austos Sene 1312 Trihli Telgrafnme Sretidir imdi Rusya tercman nezd-i kerneme gelip Rusya Sefrethnesi'nde yz kadar hademe olduundan hem Devlet-i Aliyye'nin rhat ve hem de kendilerinin rhat iin [470] bu gece Rus kumpanyas vapuruna izm edeceklerini ve esn-y izmnda polis memru bulunmasn beyn eylemi olmala, ne yolda mumele olunmak lzm geleceinin srat-i inbs marzdur. Taraf- Sm-i Sadret-penhye 19 Austos Sene 1312 Trihiyle Cevben Yazlan Telgrafnme Sretidir Sefret tercmanlar adem-i emniyyet ve bir taraftan da sahbet gstererek dorudan doruya kendi vapurlaryla Avrupa ve Amerika'ya gndermek istiyorlar. Mikdrlar mtefvit olup, Rusya Tercman Msy Maksimof'un dorudan doruya sevk etmek istedii Ermeninin mikdr yze karb olduu ve bunlarn iinde itia medhaldr olup olmad henz malm deilse de hmleri olan ecneblerin adem-i emniyyetle buradan karmak istemelerine ve bu maklelerin eksersi teebbst- fesdiyyede medhaldr olmak zann glib bulunmasna nazaran kendilerine knnen bir mumele f olunamayaca gibi emniyyet dahi edilemeyecei marzdur. Beyolu Mutasarrfl'na Cevben Yazlan 19 Austos Sene 1312 Trihli Telgrafnme Sretidir Rusya Sefrethnesi'ndeki hademe hakknda Bb- lce bir karr ittihz ve tarafma bir emir olunmadkca nezretce bir ey yaplamaz. Binen-aleyh karrdan evvel nakle teebbs olunur ise men edilemsi.

ERMEN OLAYLARI TR H

375

[471] Beyolu Mutasarrfl'ndan Alnan 19 Austos Sene 1312 Trihli Telgrafnme Sretidir Rusya Sefrethnesi'nde bulunan yz kadar hizmetkr Ermenilerin Rus kumpanyas vapurlarna izmn ve yanlarna askir-i hne terfkn Rus tercman musrran beyn ettiinden olunacak mumelenin demincek istzn edilmitir. El-n cevb vrd etmediinden ve tercman da srrnda feka'l-de sebt ile hemen imdi yanlarna askir-i hne terfk olunarak vapura izmlarn beyn eylediinden bi'l-mecbriyye Rus Sefrethnesi'ne askir-i hne ve jandarma ve polis izm klnm ve Hseyin Paa da memr edilmi ve merkmlar vapura nakl edilmek zere bulunmu olduundan, bunlarn denizde her ihtimle kar taht- nezret-i fevka'l-dede bulundurulmasn keml-i ehemmiyyetle arz eylerim. Beyolu Mutasarrfl'na 19 Austos Sene 1312 Trihiyle Yazlan Telgrafnme Cevb Sretidir Rusya Sefrethnesi'ndeki ehs hakknda bir saat evvel yazld zere Bb- lce bir karr verilmedikce nezretce bir ey denilemeyeceinden, bunlar tebea-i Devlet-i Aliyye'den iseler men-i azmetleri. Huzr- Sm-i Cenb- Sadret-penhye 19 Austos Sene 1312 Trihiyle Yazlan Telgrafnme Sretidir Rusya sefreti tercman nezdine gelip Rusya Sefrethnesi'nde yz kadar hademe olduundan, hem Devlet- Aliyye'nin rhat ve hem de kendilerinin rhat iin bu gece Rus kumpanyas vapuruna izm edeceklerini ve esn-y izmda polis memru bulundurulmasn beyn eylediinden bahisle cb eden mumele demincek Beyolu Mutasarrfl'ndan b-telgraf ir ve istifsr olunmu ve ehs- merkme hakknda Bb- lce bir karr ittihz ve tebl olunmadkca nezretce bir ey yaplamayaca cihetle karrdan evvel nakle teebbs olunur ise men edilmesi cevben tebl edilmi olduu hlde imdi mutasarrfiyyet-i mrun-ileyhdan alnan telgrafda ehs- merkmeye asker terfk olunmaz ise kendi askerleriyle vapura irsl olunacan tercman fevka'l-de bir srr ile beyn eylemesi zerine kendi askerleriyle gtrlp de bir uygunsuzluk karlmaktan ise askir-i hne ile izmlar mnsib grldnden Vehbi Paa da hazr olduu hlde r u nr askir-i hne ve polis ve jandarma gnderildii izbr olunduu marzdur. Huzr- Sm-i Sadret-penhye 25 Austos Sene 1312 Trihli Jurnal Sretidir Memlik-i hnede Ermeni ekiys tarafndan (nihilizm) ve (sosyalizm) ve (anari) tarznda k edilen env- cinytn mrettib ve messisleri Rusyal

376

HSEY N NZIM PAA

Ermeniler olup, hatt Londra Hnak Komitesi'nin resi ve azs dahi Tiflis Ermenilerinden olmasna ve Rusyal Ermeniler burada sefretlerine istinden her trl tevkt ve tahrkt- ihtill-krnede bulunup zbtaca bunlardan esbb- mdhaleden dolay bin trl mkilt ile zhire karlan bile Msy Maksimof tarafndan vuk bulan taleb ve srr zerine mczt- knniyyeden kurtulmu [472] olmalar burada bulunan dier Rusyal Ermenilerin cretlerini tezyd eylemi bulunduuna ve bu hl bi'l-vch clib-i nazar- dikkat olunduuna binen Bb- lce bu bbda bir tedbr-i messir ittihz hussuna. Mbeyn-i Hmyn Bakitbet-i Cellesi'ne 25 Austos Sene 1312 Trihiyle Yazlan Arza Sretidir Hdise-i mndefiadan dolay gerek maznnen ve gerek adem-i emniyyete binen celb ve tevkf edilen Ermeniler iin sefret tercmanlarnn tevl eden mrcaatlar hadd-i marfu ve db- nezketi tecvz etmekle beraber mumelt- zbtay da tasb ve ikl ve sye-i mel-vye-i cenb- hilfet-penhde bunlar iin derece derece teekkl eden komisyonlar tahkkt ve tedkkt ile itigl eylemekde bulunmasna binen bade-m Devlet-i Aliyye tebeasndan olan Ermeniler iin mrcaat edecek tercmanlarn ifdt- vkalarna mukbil Hriciye Nezreti'ne mrcaat eylemelerinin tebl ve tefhmi Beyolu ve skdar Mutasarrflklaryla Polis Mdrlii'ne tammen tavsiye ve ir olunduu ber-y malmt marzdur. 26 Austos Sene 1312 Trihiyle Yazlan Arza Sretidir Tccr- ecnebiyye maazalarnda ve bankalarda mstahden olup, hdesi-i malmeden dolay memleketlerine def edilmekte olan Ermeni hamal ve bekilerin yerine Karadallar alnmakda olduu mevsken mstahber olarak, bu hle Karada'dan bir ok ehs geleceine ve bunlarn hunet-i mizc ve istidd- tablerine ve bir emret-i mstaklle tebeasndan olmalarna nazaran, burada tekessrleri yn- dikkat grnd arz- hk-i py- l-i cenb- cihn-bnleri klnm olduundan, bu bbda zbtaca olan mlhaztn atebe-i seniyye-i vel-nimet-i b-minnet-i azamlerine arz ve ir hakknda eref-sdr olup, baktib bey kullar tarafndan b-tezkire-i hussiyye tebl buyurulan irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penhleri keml-i tazm ile telakk olundu. Bu teebbs-i sahh, imdi deil bir sene evvelden beri baz gazino ve emsli mahallerde crdir. Hatt Mavroyani Paa kullarnda grld gnden itibren binek arabalarnn stne birer Hrvat oturmak da moda hkmn alm idi. Hdiseden sonra da Hrvat istihdm tezyd ediyor. Maa-m-fh bu teebbsde dahi sefrt- ecnebiyye tercmanlarndan baz mutaassblarn tevkt olaca bedhdir. Hatt sefret tercmanlarndan birinin : Ermeni hamal ve bekileri sryorsunuz, [473] bunlarn yerine Mslmanlar m kullandracaksnz? Bu hem olamaz, hem de s-i tesr bulmu olur, demi olduu

ERMEN OLAYLARI TR H

377

mstahbert- mevskadandr. Maa-hz bu gibi tevkt- bed-hhne ve taassub-krneye ve Hrvatlarn tekessrnde derkr olan mahzra mukbil ehr Emnetince vesit-i mnsibe ile bu gibi hamal ve beki istihdm eden esnfa Hrvatlarn istihdmndaki mahzrdan ve bunlarn hizmetini grecek memleketimizde slm ve Rumlardan pek ok adamlar bulunacandan bahisle sret-i hussiyye ve gayr- resmiyyede olarak vesy ve Ticret Nezreti idresinde bulunan Ticret Odas vstasyla da tccra o yolda ihbrt icrs temn-i maksada kifyet edebilir gibi mtlaa olunuyor ise de, isbet ve kermet; mcerred irde ve fermn- cell vel-nimet-i b-minnet-i azamlerinde olacann arz ve beynna cret eylerim. Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'yle Huzr- Sm-i Sadret-penhye 28 Austos Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Beyolu Mutasarrfl'ndan imdi alnan ve clib-i nazar- dikkat bulunan tezkirenin bir sreti merbtan arz ve takdm klnd. Msy Maksimof'un her ne maksada mebn ise bu yoldaki harekt evvel ve hir arz olunduu zere dire-i nezketi tecvz etmi ve tedbr ve icrt- zbtay hakkaten ikl etmekte bulunmu olmasna nazaran, mm-ileyhin harekt- vkasna nihyet verdirilmesi lzmu Bb- l'ye yazlm olduu marzdur. Arza ve Huzr- Sm-i Sadret-penhye Yazlan Jurnal Sretidir Rusya vapuruna ilticm eden Ermenilerden vuk bulan mrcat zerine buraca ile shibi olanlar dar karlmak zere zbtaca her trl teshlt ve muvent tammyla f edildii hlde Rusya Sefret memrlar tarafndan hi bir ahde muvfk olamayacak sretde dar karlan Ermenilerin yanna birer Rus askeri terfk edilerek dire-i zabtiyyeye gnderildikleri ve mumelenin Ermenilere ne derece cret verecei ve ahl-i slmiyyece nasl tesr ve hayretle telakk edilecei muhtc- arz ve zh olmad ve zikr olunan Rus askeri buradan hsn-i sretle def edildii marzdur. Mbeyn-i Hmyn- Mlkne Ktib-i Snsi Atfetl Ahmed zzet Beyefendi Hazretleri'ne 29 Austos Sene 1312 Trihiyle Yazlan Arza Sretidir Bankda tahadle k- ri ve ihtille cret eden anaristlerden mecrhan Rusya Sefrethnesi'ne nakl edilmi olan be ahsn memr irsliyle [474] ifdelerinin alnmasna Rusya Sefreti Ser-tercman Maksimof tarafndan muvfakat olunduuna dir savb- llerinden gnderilen haber zerine, bir ka gndr memr gnderiliyor ise de bugn yarn cevbyla geitirildii gibi, bugn de Mstantk Midhat Bey izm olunmu ise de cerhalar ar ve binen-aleyh kendileri ifde

378

HSEY N NZIM PAA

vermee gayr- muktedir olduundan bahisle cevb verilmi ve revi-i hle ve mstantkn hissiytna nazaran merkmlarn ifdesi aldrlmak istenilmedii ve bir ka gn sonra Msy Maksimof'un tertbiyle bunlarn tebdl-i havya ihtiyclarndan bahisle, buradan arlmak istenilmesi maznn bulunmu olduu marzdur. Huzr- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 4 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Tezkire Sretidir Bugn de Dersadet Limannda Varna, Pire [ve] Galos'a mteveccihen hareket eden ngiliz, Yunan, Grc, talya vapurlaryla sefret-i ecnebiyye tarafndan drt yz otuz sekiz Ermeni sevk ve izm olunup zbtaya kat malmt verilmemi olduuna ve tebea-i Devlet-i Aliyye'den bulunan Ermeniler hakknda sefret-i ecnebiyyenin iddetle gstermekte olduu himyete inzimm eden ve usl ve kavid-i dveliyyeye tevfuk etmeyen bu mumelesi, nk bunlar miynnda zbtann hasbe'l-tahkkt takb etmekde olduu bir ok ehs- mefsedet-ihtiss bulunmasndan dolay zbtay sahhan mkilt iinde brakmakda ve ibzl olunan bunca mes semeresiz kalmakda olduuna binen Bb- lce bir re-i cil bulunarak bu mumeleye nihyet verdirilmesi ment- rey-i sm-i cenb- sadret-penhleridir. Ol bbda. Makm- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 6 Eyll Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Ermeni anaristleri hakknda olan tahkkt keml-i ehemmiyyetle cr olup, fedlerden bu kerre derdest edilen ve ranlik iddisnda bulunan Frangl nm ahs ire edecei bir baeye on be kadar humbara ve on bir kadar da revolver ve fed blkbas olup, mevkf bulunan ve hnesi baesinde on be humbara bulunmu olan Stepan nm ahs da hnesinin ire edecei mahalline on alt humbara ve onbe kadar revolver ve fienk ve dernunda ne olduunu bilemedii bir teneke ihf eylediini ikrr etmelerine binen, merkmn cb eden memrlara bi't-terfk skdar'a gnderildikleri ve hsl olacak netcenin bade arz tab bulunduu marzdur. [475] Huzr- Sm-i Sadret-penhye ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 6 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Fedlerden Frangl ve Stepan nm ahslarn hnelerinde ihf eylediklerini ikrr ettikleri humbara ve revolver ve fienk ve sireden dolay taharriyt icrs iin merkmn cb edenlere memrlara bi't-terfk skdar'a gnderildikleri demincek jurnal-i kemternemle arz olunmu idi. Bunlardan Frangl'n hnesi baesinden ve duvar aralarndan sabun kalb eklinde sekiz ve mdevver alt ki ceman on drt

ERMEN OLAYLARI TR H

379

humbara ve muhtelif mahallerden drt aded revolver ve bir takm evrk zuhr eyledii ve taharriyta devm olunmakta bulunduu marzdur. Huzr- Sm-i Sadret-penhye ve Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 6 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Sye-i mevaffakiyyet-vye-i cenb- pdihde derdest olunduklar demincek arz olunan humbara ve revolverlerden baka komite ruessndan taht- tevkf ve isticvbda bulunan Stepan'n ikrr zerine skdar'daki hnesi bi't-taharr sabun kalb eklinde be ve mdevver on iki ceman on be aded humbara ile on yedi revolver ve bir kama ve be yz kadar revolver fiengi ve bir mikdr dinamit tozu zuhr etmi ve bunlarla iki saat evvel yine o civrda derdest edilmi olan marzu'l-mikdr humbaralar Selmsz Karakolhnesi'nde taht- muhfazaya alndndan bunlarn memr- mahss irsliyle Tophne-i mire'ye nakli imdi b-tezkire mriyyet-i celleye ir edilmi olduu marzdur. Arza ve Huzr- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 7 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir skdar'da Selmsz'da kin Karabet'in fabrikasnda iml ve o civrdaki hnelerde ihtif olunup bi't-taharr ashbyla beraber derdest edildii arz klnm olan humbaralardan dolay icrsna msraat olunan tahkkt- istintkyye netcesi olarak dn gece nezretde gnderilen memrn-i mahssa marifetiyle Beyolu'nda Karnaval Caddesinde skuhi kadnn hnesinde icr klnan taharriytda bir aded humbara tpas ve on iki deste revolver fiengi ve humbaralar nakle mahss sandk ve bo bir anta zuhr ettii gibi mezkr hnenin zemn katnda zeri toprakla rtlm bir mahzen kef olunarak dernunda zerleri kapsll tahmnen on be-yirmier kyyelik alt aded humbara ile iki gaz [476] sand meml ecz-i nriyye ve henz adedi gayr-i muayyen humbara ile kezlik gaz sandklarnda evrk ve edevt- sire bulunmu ise de karlmas tehlikeli olduundan bunlar karmak iin Tophne-i mirelerinden memr istenilmi ve mezkr hne ve mahzen taht- muhfazaya aldrlm olduu ve netcenin arz tab bulunduu marzdur. Arza ve Huzr- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 7 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Humbara iml edili evvelce arz olunan skadar'da Selmsz'da kin Karabet'in fabrikas ve zbtaca bi't-taharr mezkr fabrikada bulunan bir takm lt ve edevt Tophne-i mire'den resmen celb edilmi olan memrn-i fenniyye marifetiyle yegn yegn muyene ve tedkk olunarak humbaralarn mezkr fabrikada iml edildii fennen tebeyyn eylemi ve ol bbda it eyledikleri resm rapor ve zeylinde muharrer zabtn birer sreti leffen takdm klnm olmala, ol bbda.

380

HSEY N NZIM PAA

Memrn-i Fenniyye Tarafndan Tanzm ve Zeylinde Muharrer Zabt Sretidir

t Olunan Rapor ile

Aldmz emir zerine bu cuma gn saat on rddelerinde skdar'da Selmsz'da kin olup, humbara iml edildii beyn olunan Mikail ve Serkiz'in dkm fabrikasna geldik. cr ettiimiz tedkkt- fenniyye ve muyenede humbara imlinde istiml edilen iki aded masyebors ve bir aded humbara tpas ve bir aded muyene potas ve on aded ufak somun ve humbaralarn tpa deliini torna etmek zere makab ki altnda grlen ve humbara konulup torna edilmesinden ezilmi ve yuva peyda etmi olan tahta ve eynn hnesinden humbaralarn kt sylenilen ve Zabtiye Nezreti'nde tarafmza ire edilen dkme paralarnn ayn yan o maden ve hamurdan demir paralar zuhr eyledi. u zuhr eden edevta nazaran humbaralarn bu fabrikada iml olunduuna fennen bhe kalmadn mbeyyin ibu rapor tanzm ve it klnd. F 6 Eyll sene 1312.

Fabrika-i mezkr dkmeci stdndan ve Yedikule'de Hac Hseyinaa Mahallesi skinlerinden smil

Fabrika-i mezkr dkmeci stdndan ve Yedikule'de Hac Hseyinaa Mahallesi skinlerinden Ahmed Edhem

Zeytinburnu fabrika-i hmynunda Dkmeci Kolaas

Hseyin

Muahharan dklm olan kumun iinde humbarann yuvas aynen mhede edilip, bir sret-i mnsibe ile alnm ve u hl dahi asl bhe brakmamtr. smil Ahmed Edhem Hseyin

[477] Zabt Varakas Sreti Eyll'n altnc Cuma gn, saat on karrlarnda firr erbb- mefsedetten Mikail ve birderi Serkiz'in skdar'daki [Sel]msz'daki dkmhnesine blda mhrleri mevz bulunun fen memrlar ile birlikte gelindi. cr klnan taharriyt ve tedkktda bir aded tesviye edilmi humbara tpas ve bir aded humbaralarn tornasn iml eden makab ile bir pota ve bugn Frangl'n ire eyledii baede zuhr etmi olan on drt aded humbaradan birisinin zerinde grlm olan ve somun tabr edilen tornal demirin aynndan on aded ve bir takm dernlarnda ne olduu tedkkt- fenniyye ile anlalabilecek myi ve dinamit imline mahss ecz olmas meml bulunan yedi-sekiz ie zuhr etmi ve fen memrlarnn bldaki raporu

ERMEN OLAYLARI TR H

381

mcebince humbaralarn bu fabrikada iml olunduuna bizce kanat- vicdniyye hsl edilmi olduunu mbeyyin ibu zabt varakamz tanzm ve mezkr edevt ile getrlmidir. F 6 Eyll sene 1312.

Selmsz Nizmiyye Karakolhnesi'nde memr Yzba Ahmed Muhtar

stanbul Polis Meclisi Resi

Karakolhneler Mfettii Miralay

Hseyin Hsn

Hseyin Dim

skdar Ciheti Kumandan Muvini, kinci Liv Kumandan Mirliv Sad

Nizmiyye Tahkk Memrlarndan emsi Hlid

inili Merkezinde mstahdem Jandarma Yzbas smil

nar Karakolhnesi'nde mstahdem polis avuu Mehmed Ali

Nizmiyye tahkk memrlarndan

Mehmed Ceml

Karakolhneler Mfettilii'yle Polis Meclisi Riysetinden 7 Eyll Sene 1312 Trihiyle Beyolu'ndan Kede Olunan Telgrafnme Sretidir Bir ok dinamit kapsl ve lam atmak iin fitil ve Truak gazeteleri ve matb risleler ve komitenin yedi kii bir arada fotoraf ve mstensih makinesi ve yal kdlara ekilmi evrk daha zuhr eyledi. Mhrn burada istiml olunduuna bhe yoktur ve hakki mhrde tezhr edecek ve mezkr fotorafya Ali avu ile irsl klnd. Fermn. [478] Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 3 Eyll Sene 1312 Trihli ve Alt Yz Elli Sekiz Numaral Tezkirenin Sretidir Zeytunlularn Hainlilerle ittihd ederek fesd kna teebbs edecekleri hakkndaki ihbrtn kizb ve iftirdan ibret olup, dire-i itatdan ayrlmamaa ahd ve yemn eylediklerine dir Zeytun'da bulunan baz rues-y rhniyye ile mutebern tarafndan it olunup Haleb vilyet-i celilesinden tesyr olunan

382

HSEY N NZIM PAA

mazbatann sret-i muhricesi Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle leffen tesyr klnm olmala, ol bbda. Rues-y Rhniyye ile Mutebern Tarafndan Verilip b-Tezkire rsl Klnan Mazbata Sretidir Kazmz ahlsinin ahvl-i mziyye-i muzrras mlbesesiyle ummiyyetle ikml-i enfs- madde-i hayt nokta-i mhlikesinde bulunmu iken mahz shib-i merhamet-i mcesseme olan vel-nimet-i b-minnetimiz evket-meb efendimiz hazretlerinin eltf- celle-i ehriyr ve inyt- adlet-gsterleri muktez-y lsi olarak nil olduumuz afv- l-i tc-dr cmlemizi de tahls ve ihy eyledii msellemtdan olduu gibi sye-i satvet-vye-i hazret-i hilfet-penhde syi-i mahallmizin dilhh- l vechile tammiyle idesinde mirimiz devletl Edhem ve kumandanmz sadetl Ali Paalar hazertnn leyl nehr bil-r f buyurduklar himemt- aliyye-i ahl-perverneleri syesinde refh ve emr-i taayy-i bendegnemiz dahi temn edildiinden f-m-bad zr-i cenh- cenb- mlk-drde db- tbiiyyet ve ubdiyyet diresinde hizmet etmeye vaad ve saltanat- seniyyeye em-i ihnetle bakann gzleri kr ve adletden mehcr olsun diye ahd etmi iken, baz garazkrnn tasnt ve mfteriyt semeresi olarak bu kerre Patrikhne tarafndan cizlerine kede klnan telgrfnmede gy kazmz ahlsinin bir ksm hl vd-i ekvetde pyn ve yaylalara kmakta bulunan ahl-i Mslimeyi izc etmekde olduklarndan, keyfiyyet Mbeyn-i Hmyn'a kadar aks ederek netcesi vahm olmala nesyih-i lzmenin icr ve o gibi hlt- muzrradan sarf- r olunmas izbr buyrulduu maa't-teessf okunmudur. Hlbuki bi'l-umm kazmz ahlsi nil olduklar u inyet-i cihn-kymet-i zillu'llhnin f-y hakk- teekkrnden ciz bulunduklar ve i ve gleriyle itigl eyledikleri ve velev cz olsun, bir gn vukt- diyye dahi bulunmad ve syiin ber-keml olduu u esnda Zeytun'un mahv ve itlfn arzulayann fikr-i fsidine bil-tahkkt itimdla huss- marzun izbr ve ias hakkaten ahl-i b-regn kullarn lcce-i elem ve esefe gark eylemidir. Zr keyfiyyet-i mezkrenin isnd mahz yeni batan gasb- Hkmet-i Seniyyeye uratmak ve ahl miynelerinde hsl olan muhabbetden mahrm ve nm- ciznemizi bir kat daha [479] lekedr etmek maksadna mbten id derkr bulunmudur. Binen-aleyh bu kerre huss- marzdan dolay icr-y nesyih iin Mara papaslarndan Der Dikran ve Der Artin Efendiler kazmza gelmiler ve dire-i itatda yaamaklmz nashat edilmi ise de nashat edecekleri madde-i asliyyenin ess olmad mm-ileyhimca da tahakkuk eyledii gibi yle hlt- n-marzyyenin katiyyen vuk bulmad hkmet-i mahalliyyemiz kumandan- z-nmz taraflarndan dahi cevben ir olunaca tab bulunmu ise de artk istitf- madelet ve protesto zmnnda hk- py-i sm-i hazret-i mutasarrf-

ERMEN OLAYLARI TR H

383

safnelerine iltic ve dehlet eylediimizden icr-y cb vbeste-i rey-i razn-i isbet-karn-i mnimneleri bulunmu olman, ol bbda. F 7 Austos sene 1312. Arza ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 7 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Sye-i muvaffakiyyet-vye-i cenb- hilfet-penhde bulunduu demincek arz olunan humbara ve sir edevt- muhribenin skdar'daki fabrikadan yk arabasyla Beyolu cihetine nakl edildii tahkkt- vkadan mstebn olarak ve arabac celb ve isticvb edilerek, onun delletiyle Beyolu cihetinin humbara ve sire tevzi iin merkez ittihz edilmi olan ve arz olunan hne kef edilmi ve zuhr eden humbara ve sirenin klliyyet ve cesmetine nazaran bunun kefi muvaffakiyyt- celle-i hazret-i hilfet-penh sr- bhiresinden bulunmu olduu marzdur. Arza ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 7 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Sye-i muvaffakiyyet-vye-i cenb- hilfet-penhde Ermeni anaristlerini bugn Beyolu'nda kef olunan dinamit ve humbaralarn merkez-i tevzinde zuhr eden yirmi-yirmibe kyyelik humbaralardan lam atmak iin dinamit fitillerinden ve kapsllerden mad Truak Komitesi'nin evrk ve resili komite azsnn resimleri ve bir nevi istinsh makinesi dahi zuhr eylemi ve komitenin Beyolu iin merkezi buras olduu tahakkuk eylemi bulunduu marzdur. [480] Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'yle Huzr- Sm-i Sadret-penh'ye 7 Eyll Sene 1312 Trihiyle Ayr Ayr Yazlan Arza ve Jurnal Sretidir Sye-i muvaffakiyyet-vye-i hazret-i pdihde Beyolu cihetinde bu kerre kef edilen humbara ve dinamit deposunda zuhr eden humbara ve dinamitlerin bi'z-zt grmek arzusuyla ngiliz ve Fransz sefrleri tarafndan baka baka birer tercman gnderildii Beyolu Mutasarrfl'ndan yek-dierini mtekb alnan telgrafnmelerden mstebn olarak arz ve beyndan mstan olduu zere bu gibi muvaffakiyyetlere inanmamak istedikleri malm olduundan ve grmekde mahzr olmadndan, fakat patlamak tehlikesi olmad hlde onlar ve daha mrcat edeceklere uzaktan ire ettirilmesi cevben Mutasarrfiyyet-i mrun-ileyhya yazld ve maa-m-fh her iiten ecneb gidip grmek isteyecei derkr olup, binen-aleyh mezkr humbara ve dinamit ve sirenin tl mddet orada durdurulmas mahzrdan slim olamayacandan ve memr irsliyle kaldrlmas taraf- kernemden Tophne-i mire Mriyyet-i Cellesi'ne evvelce yazldndan, tayn olunacak memrun msraaten irsli iin mriyyet-i mrun-ileyhya emr-i ekd its lzmu marzdur.

384

HSEY N NZIM PAA

Huzr- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 5 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Dn gece skdar'da bi't-taharr derdest edildikleri arz olunan humbaralardan baka Selmsz'da bu humbaralarn iml edilmi olduu Karabet'in demir fabrikas dahi taharr olunarak bir ok humbara paralar zuhr etmi ve fabrikann humbaralar iml eden makine ve lt ve edevt mahkemeye gsterilmek zere bb- zabtiyeye celbi derdest bulunmutur. Dn gece elde edilen humbaraclardan ve Komite ruessndan Aya hn-i istintknda nezdinde bulunan krk humbara ile revolveri skdar'da Filipos ile tablekr Karabet'e verdiini ikrr eylemi ve bunlarn da derdeslerine teebbs olunmutur. Elde edilen merkm Aya'dan baka rufek-y mefsedetinden Stepan ve Leon ve dkmeci Karabet dahi derdest edilmitir. Fabrikada bi'z-zt humbaralar iml edenlerden Serkiz ile Mikail'in ran Kanlaryas vstasyla Varna'ya firr etmek zere dn skdar'dan kp ran Kanlaryasna gittikleri [481] ve mtekben bir Acem gelip bunlarn eysn ald cmle-i tahkktdan olmasna ve bu gn Varna'ya mteveccihen hareket eden vapurlarda bu nmlarda Ermeni bulunmamasna binen bunlarn el-yevm ran Kanlaryasnda muhtef olmalar ihtimliyle zbtaya teslmleri zmnnda konsolos nezdinde memr- mahss gnderilmi ve netce-i tahkkt ve taharriytn bakaca arz tab bulunmu olmala, ol bbda. Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'yle Makm- Sm-i Sadret-penh ve Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 7 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Krk Stepan'n Kuzguncuk'da kin hnesinde dn gece icr ettirilen taharriytda iki aded revolver bir kama ve bir ok fienk ve fedlere mahss elbise zuhr etmekle bi'l-ahz icr-y cbna ibtidr ve maa-m-fh tamk-i tahkkt ve taharriyta devm olunduu marzdur. Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 8 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Selmsz Ermeni Kilisesi'nin bugn taharriytnda sabun kalb eklinde bir humbara ve bir takm esliha zuhr etmi ve tahkkta devm edilmekte bulunmu olduu marzdur. Arza ve Makm- Sadret-penh'ye ve Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 7 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Sye-i muvaffakiyyet-vye-i cenb- hilfet-penhde Beyolu'nda Karnaval Caddesi'nde kin skuhi'nin hnesinde zbtaca kef olunduu arz edilmi olan

ERMEN OLAYLARI TR H

385

komitenin imdi mhr dahi zuhr etmi ve maa-m-fh idme-i taharriyt edilmekde bulunmu olduu marzdur. [482] skuhi'nin Hnesinde Zuhr Eden Mhrlerin Tatbkidir:

Arza ve Huzr- Sm-i Sadret-penhye 8 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Beyolu'nda Karnaval Caddesi'nde skuhi kadnn hnesinde kef olunan humbara ve dinamit ve sire mahzeninde sret-i mahssada iml ettirilmi olduu hlde elde edildii demincek arz olunan altm be aded proval anahtar ile yedi aded maymuncukdan mad bu kerre on bir anahtar ile bir maymuncuk daha zuhr etmi olduu marzdur. Arza ve Huzr- Sm-i Sadret-penhye 8 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Sye-i kudret-vye-i hazret-i pdihde Beyolu'nda Karnaval Soka'nda skuhi kadnn hnesinde kef olunan humbara ve dinamit ve sire mahzeninde sret-i mahssada iml ettirilmi altmbe aded proval anahtar ve yedi aded maymuncuk dahi elde edilmitir. d vakitlerde bunlara geri hrsz lt ve edevt denilmekle iktir olunabilir ise de hlen cr bulunan harekt- itiiyyeye ve mezkr hnenin hrsz yata deil, en err ve mdhi bir komitenin humbara ve dinamit deposu olmasna ve cmlesi yeni ve gyet itinl yaplm eyler bulunmasna nazaran zikr olunan anahtar ve maymuncuklarn erbb- fesdn kendilerine karrlatrm olduklar emkin-i ecnebiyye kaplarn shletle ap ve ieriye girip humbara atmak ve istiml-i silh etmek gibi bir maksad- melnneyi temn ve teshl iin tehyie ve ihzr edilmi olaca b-itibh olmala marzdur. [483] Arza ve Huzr- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Yazlan 8 Eyll Sene 1312 Trihli Jurnal Sretidir Sye-i muvaffakyyet-vye-i cenb- hilfet-penhde Beyolu'nda Karnaval Caddesi'nde skuhi kadnn hnesinde zbtaca kef olunan mahzende bi't-taharr zuhr eyledii dnk arza-i mteaddide-i kernemle arz edilmi olan muhtelif'l-ecns humbara ve edevt- sirenin mikdr ve mfredtn mbeyyin

386

HSEY N NZIM PAA

pusula merbten arz ve takdm klnm ve komiteye mahss iki kta mhrde bulunmu olduu marzdur. Beyolu Mutasarrfl'ndan b-Tezkire Gnderilen Mazbata Sretidir Tophne-i mire Mriyyet-i Cellesi'nden aldmz emir zerine bugn saat dokuz buukda Beyolu'nda Karnaval Caddesi'nde skuhi kadnn hnesine gidilerek zemn katnda ierisi kazlm ve topra bir cihete ylm ev altnn bir kenarnda yetmi be santimetre kutrunda direv bir delik grlmekle muyene olundukda metre derin olduu ve etrf tula ile iml edilip zr-i zemnde, alt metre murabbanda ak bir mahzene vsl olduu anlalm bulunduundan mahzenin her taraf aratrldkda merbt defterde mfredt vechile ve bi'l-etrf arz ve tarf olunan humbara ve ecz-i nriyye ile ey-y mtenevvia zuhr eylemi ve bunlardan tehlikeli olanlarn kffesi ayr ayr ve sandklara yerletirilerek kaz zuhru men edilmi olduu hlde Baruthne-i mire'ye gnderilmek zere gelen memr Kaymakam sm Bey'e teslm olunduu gibi Tophne'ye id olmayan ey ve edevtn mahkemeye tevdi cb eylediine dir Polis Meclisi Resi Hseyin Hsn Efendi tarafndan beyn olunmala matbaa hurfu ile revolver fienkleri ve mhrler ile muhtelif Hnak ve Truak Komitelerinin gazete ve evrk ile baz Ermenilerin fotorafyalar mm-ileyh Hsn Efendi'ye teslm olunmala, ol bbda.

Dire-i mezkre azsndan

Dire-i mezkre azsndan

Tophne-i mire Meclisi Tecrbe ve Muyene Diresi azsndan Mirliv smil Hakk

Binba Hfz

Miralay Ali Refk

[484] Beyolu Mutasarrfl'ndan b-Tezkire Gnderilen Mfredt Pusulas Sretidir Adet Yirmisekiz santimetre kutrunda pik demirinden maml tahmnen seksen memeli on kilo sikletinde ve zeri Ermeni Komitesi'ne mahss Ermenice yazl kebr humbara....................................................................... 5 Pik demirinden maml zerleri memeli meml humbara ..................................................................................... 3 kapsll vasat 9 kapsll sagr

ERMEN OLAYLARI TR H

387

Sabun kalb eklinde kapslsz meml humbara ........................................................................................................ 3 Humbara memesi-paket ...................................................................................... 11 Dinamit kapsl-kutu ........................................................................................... 3 Klorat de potas-dirhem ........................................................................................ 50 Humbaralara mahss d kapsl-kutu ....................................................... 1 Humbaralar ile mahss nitro gliserinle meml ince ie boru ............................................................................................ 28 Lam fitili-metre .................................................................................................... 20 pamuklu 20 katranl Revolver fiengi-kutu ........................................................................................... 9 9 milimetre kutrunda 1 vinester 1 7 milimetre kutrunda 1 12 milimetre kutrunda Humbara meme deliklerine mahss l ................................................ 2 Humbara iml deliklerine mahss mifth .................................................. 2 Tenekeden maml dinamit kalb................................................................... 1 Mstensih mrekkebi almaa mahss uhal kurun levha .................................................................................................................... 1 Mstensih silindiri ...................................................................................................... 1 Bir paket dernunda muhtelif cesmetde matbaa hurfu .............................................................................................................. 1 Truak ve Hnak gazete ve ilnnmeleri ve muhtelif fotorafya ve resimler .................................................................. Ermeni Komitesi'ne mahss mhr................................................................ 1 beyz 1 mdevver Kalem-18. Yalnz onsekiz kalemdir. [486] 9 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Arza Sretidir Hdise-i mndefiada Ermeni erbb- fesd tarafndan endaht edilen humbaralar Selmsz'da ahren zbtaca kef edilmi olan demir fabrikasnda iml eyledikleri tahakkuk etmi ve ferceyb- firr olmu olan Serkiz ve birderi Mikail ile skdar ciheti Ermeni Komitesi ruessndan olup iml ve tevzinde bi'l- fil hizmet eden araba demircisi Onnik Mirasyediyan nm mfsidlerin birer kta fotorafyalar leffen arz ve takdm klnm ve bunlarn her tarafa keml-i ehemmiyyetle taharrleri zmnnda fotorafyalarndan birer ktas iktiz edenlere gnderilmi olduu ve netcesinin arz tab bulunduu marzdur.

388

HSEY N NZIM PAA

Ermeni Erbb- Mefsidi Yedlerinden Alnp ve Hne ve Meskenlerinde Zuhr Edip Cnib-i Zbtadan Tophne-i mire'ye Teslm Edilmi Olan Humbara ve Revolver ve Tfenk ve Kama ve Sire Gibi lt ve Esliha ile Baz Elbisenin Mfredtn Mbeyyin Defterdir ( STANBUL VE SKDAR C HET ) 15 Austos sene 1312 trihiyle Sulumanastr'da dkmeci Karnik'in hnesinde zuhr eden 20 revolver fiengi, bir bak. 16 Austos sene 1312 trihiyle Samatya'da miync Karnik'in hnesinde zuhr eden bir revolver, onbe revolver fiengi. 18 Austos sene-i minhu trihiyle kuyumcu Mhrdad'n hnesinden zuhr eden bir revolver, bir aded humbara. 15 Austos sene-i minhu trihiyle Samatya'da aynac Artaki'nin hnesinden kan bir aded revolver. 15 Austos sene-i minhu trihiyle Samatya Ermeni Kilisesi dernunda kin zkr mektebinden zuhr eden humbara, aded. 15 Austos sene-i minhu trihiyle Samatya'da delll Misak'n hnesinde zuhr eden bir revolver, yedi aded humbara. 15 Austos sene-i minhu trihiyle Sulumanastr'da kin Ermeni Kz Mektebi'nden zuhr eden bir aded dinamit kapsl ve drt kutu d kapsl, revolver ve otuz alt aded humbara. [487] 19 Austos sene 1312 trihiyle Samatya'da yaymac Simon'un hnesinde zuhr eden yedi aded humbara. 17 Austos sene-i minhu trihiyle Kadky'nde kin Avadis'in hnesinde derdest edilen bir aded revolver ve be aded revolver fiengi. 29 Austos sene-i minhu trihiyle Samatya'da matbaac Sahak'n hnesinden karlan iki aded revolver ve elli revolver fiengi ve bir aded humbara. 5 Eyll sene-i minhu trihiyle cdiye'de terliki Stepan'n hnesinde zuhr eden aded dinamit fiengi, bir dinamit kapsl, bir mikdr d kapsl, yz elli dirhem klorat de potasyum ve on yedi revolver ve drt yz fienk ve on be aded humbara. 5 Eyll sene-i minhu trihiyle [bu] defa Stepan'n hnesinde derdest edilen bir mikdr d kapsl, dokuz revolver, yz revolver fiengi, on alt aded humbara, bir ok humbara dernuna konulmak iin demir paras.

ERMEN OLAYLARI TR H

389

6 Eyll sene-i minhu trihiyle skdar'da Blblderesi'nde Avak'n hnesinden zuhr eden drt aded revolver, elli aded fienk, on drt aded humbara. 6 Eyll sene-i minhu trihiyle Serkiz ve Mikail'in skdar'da kin dkmhnesinden kan bir aded istinsh makinesi, aded humbara modeli, on aded humbara paras, bir aded humbara tpas, iki aded torna, humbara tpasn sktrmak iin on aded humbaralarn birinin zerinde ve bir ok humbara dernuna vaz etmek iin demir paras. 6 Eyll sene-i minhu trihiyle skdar'da krk Stepan'n hnesinde zuhr eden iki aded revolver, bir kama, drt takm elbise. 8 Eyll sene-i minhu trihiyle skdar'da kin Selmsz nm mahaldeki Ermeni Kilisesi'nden zuhr eden bir aded revolver ve bir aded humbara. Tophne-i mire Sevk Komisyonu Resi Kaymakam Mehmed sm Bey Tarafndan Tanzm ve t Olunan lmhaber Sretidir Aded Muhtelif'l-cins revolver 56 Bir tanesinin topu yoktur Muhtelif'l-cins kama........................................................................................... 3 Bak ................................................................................................................................. 1 Matbaa hurfu edevt bir torba dernunda olduu [488] Mein revolver klf................................................................................ 1 Komite resine mahss mhr ...................................................................... 1 Kebr sapsz " 1 Sagr sapl " 1 Sagr tarafl Pasl ispelen fendil tfengine mahss khne kasatura ........................................................................................................... 1 Revolver fiengi- iki anta iinde ....................................................... 1537 Sagr eczl revolver fiengi ......................................................................... 40 Sivil elbise .................................................................................................................... 4 Pantolon 3 Ceket 4 Palto 1 Yelek 1 Kalpak 1 Ermeni takyesi d tfenk kapsl-kutu ..................................................................................... 6 Av tfengine mahss kovan .......................................................................... 42 Humbaralarn dernuna konnak iin demir paralar-mendil ........................................................................................ 1

390

HSEY N NZIM PAA

Aldan kalp ............................................................................................................... 2 Bo fienk kovan..................................................................................................... 4 Kapakl tfenge mahss fienk ...................................................................... 4 Fienk doldurmaa mahss makine-khne............................................ 2 Birden ona kadar rakam terkmine mahss marka ............................................................................................................. 9 Maymuncuk ................................................................................................................. 8 Muhtelif ktada anahtar ................................................................................... 76 Hcre delmee mahss el makinesi ............................................................ 1 Tpa vidalar imline mahss lokma ........................................................ 8 Tornavida ....................................................................................................................... 4 Barut lei .................................................................................................................. 1 Bask makinesi ........................................................................................................... 1 Pirin boru..................................................................................................................... 1 Humbara modeli ....................................................................................................... 3 Humbara pota paras ............................................................................................ Humbara tpas ........................................................................................................... 2 Dkmeci kumu-kutu .............................................................................................. 1 Proval anahtar ........................................................................................................... 1 [489] Sepet ve gaz tenekesi dernunda bo ecz iesi.......................................................................................................... 20 Sagr dkmeci potas ............................................................................................. 1 Birer kadem tlnde hen boru ...................................................................... 2 Bir kutu dernunda demir paralar ............................................................. Ecneb yazl dkkn markas ......................................................................... 1 Nhas ecneb akesi ............................................................................................... 9 d sandk ..................................................................................................................... 1 Sagr mein anta ..................................................................................................... 3

Arn

Ermeni erbb- fesd yedinde msdere olunup Bb- Vl-y Zabtiyede taht- muhfazada bulundurulan blda muharrer otuz dokuz kalem revolver ve sire dire-i mezkre Emnet Mdri Mehmed Efendi marifetiyle Tophne-i mire'ye teslm edildiini mbeyyin ibu ilmhaber mm-ileyhe verildi. F 9 Eyll sene 1312 Tophne-i mire Sevk Komisyonu Resi Kaymakam Mehmed sm

ERMEN OLAYLARI TR H

391

(BEYOLU C HET ) 15 Austos sene 1312 trihiyle Bank- Osmn'den alnan 48 aded kapsll humbara 11 kyye, 400 gram dinamit barutu. 25 aded dinamit fiengi, 5 deste kapsl, 100 aded revolver fiengi, 1 kutu humbara kapsl, 4 metro dinamit fitili, 1 kutu d revolver kapsl. 16 Austos sene 1312 trihiyle Beyolu'nda Balkpazar'ndaki Ermeni Kilisesinden 7 aded humbara. 17 Austos sene-i minhu trihiyle Dolapderesi'nde Agop'un zerinde bulunan 1 aded humbara. 23 Austos sene-i minhu trihiyle Altnc Dire-i Belediye tulumbaclarndan Mulu Bill'de derdest olunan 1 aded humbara. 30 Austos sene-i minhu trihiyle Hasky Ermeni Kilisesinden zuhr eden 5 humbara lamdan ve 1 humbara mezkr kilisenin mzkere odas demesi altndan ve Hasky Ermeni Kilisesi mektebinden de 11 revolver ve 200 revolver fiengi ve bir kama. [490] 6 Eyll sene-i minhu trihiyle kmrc Agop'un Hasky'deki hnesinden humbara nakline mahss olduu ve nakl edildii beyn olunan 2 aded anta. 7 Eyll sene-i minhu trihiyle Beyolu Ermeni Kilisesi vizlerinden papas Tatyos'un hnesinden karlan 2 aded revolver ve 10 aded revolver fiengi. 7 Eyll sene 1312 trihiyle Beyolu'nda Balk Artin'in hnesinde bir kama bulunmutur. 10 Eyll sene-i minhu trihiyle Galata Ermeni Kilisesi'nde zuhr eden 3 aded humbara, 4 aded revolver ve Truak gazeteleri ve evrk- sire, 1 aded Karada revolveri, 48 aded revolver fiengi ve lt ve edevtyla beraber kimyhne, 4 aded kebr ve sagr bak, 1 aded fienklik ve 1 aded sagr ksele tay ve 1 aded tutyadan maml dern delik tutya paras. Arza ve Zt- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 10 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Galata Ermeni Kilisesi'nde dahi dinamit humbaralar bulunduu taraf- kernemden haber alnarak memrn-i mahssa izm olunmu idi. Mezkr kilisenin icr klnan taharriytnda kilise havlusu dhilinde mekteb-i ibtid muallimlerinden Doramacyan Karabet Efendi'nin odasnn ekmecesinden sabun kalb eklinde ve fakat imdiye kadar zuhr eden humbaralara gayr-i mbih bir sretde aded dinamit humbarasyla mfsidlere mahss iki revolver ve Truak

392

HSEY N NZIM PAA

gazeteleri ve evrk- sire zuhr etmi ve taharriyta devm edilmekte bulunmu olduu ve bu humbaralarn oradan kaldrlmas imdi Tophne-i mire Mriyyet-i Cellesi'ne tezkire yazld marzdur. Arza ve Huzr- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 10 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Dernunda bi't-taharr humbaralar zuhr eyledii demincek arz edilmi olan Galata Ermeni Kilisesi'nin sol cihetinde mermer zerine hakk olunmu bir Ermeni armas grld gibi kiliseye merbt mekteb dernunda ve iki odada bir kimyhne ve onun lt ve edevt zuhr etmi ve dinamitin burada iml edilmi olmas dahi melhzttan bulunmu olmasna binen lzm gelen kimygerler vstasyla lt ve edevt- mezkrenin [491] muyenesi b-tezkire Tophne-i mire Mriyyet-i Cellesi'ne ir olunduu ve mezkr mektebde demincek zabt edilen humbara ve revolverlerden baka bir Karada revolveri ile yirmiyi mtecviz fienk ve Hnak Komitesi'nin toplatt paralara dir ilmhaberler ve bir ok evrk- muzrra daha zuhr eylemi ve tahkkta devm edilmekte bulunmu olduu marzdur. Adana Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan ifreli Telgrafnme Hallidir Temn-i inzbt iin derdest olunacak Ermeni ekiys hakkndaki emr-i l-i dvernelerine tevfk-i hareketin netce-i muvaffakyyet-bahs olmak zere mukaddem tutulan ve daha tahkkt- ibtidiyye srasnda sbt- habset ve cinyetlerine dir delil-i klliyye elde edilerek mahkemeye tevd olunan ve Hnakyan Komitesi'nin itimd-nmesini hiz olup, dhil-i vilyetdeki Ermenileri ifsd ile harekt- ihtill-krnelerine memr edilen ve Hayguni nm- mstern tayan Ermeni erbb- mefsedetinin en muzrralarndan Stepan nm ahs- lan tahkkt- vkada merkme mreketi anlalan mhn-i devlet mahd Gkdereli Agop Karabet'in mahkemece dn idmlarna ve rufek-y sireleri Ohannes Hamut'un dahi mebbeden kree vaz edilmelerine karr verildii ve sye-i kudret-vye-i cenb- pdihde vilyetin her tarafta skn ve emniyyet ber-keml bulunduunu arz ile sadkat ve hizmet mukbili olan mkft- seniyyeye mazhariyyetimi istirhm eylerim. F 8 Eyll sene 1312 Sivas Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Vrid Olup 10 Eyll Sene 1312 Trihiyle b-Arza Mbeyn-i Hmyn- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'yle Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Gnderilen ifreli ve Dokuz Eyll yzoniki Trihli Telgrafnme Sretidir

ERMEN OLAYLARI TR H

393

Ein hdisesinden sonra avdet eden Mamretlazz vilyeti ekrd Divrii'nin Pengn ve Zamare ve Keme karyeleri Ermenileriyle evvelki gn arbede k eyledikleri ve mikdr- hasr ve teleft derdest-i tahkk id Divrii kazs kaymakamlndan bildirilmesiyle temn-i syi iin Divrii'de bulunan bir tabur nizmiyye ve merkez-i vilyetden nizmiyye ve jandarma svrleri kur-y mezkrye sevk ve izm edilip, alnacak netce de arz olunaca ve dhil-i vilyetde bundan baka bir gn vukt olmad marzdur. [492] Huzr- Sm-i Sadret-penhye Cevben 6 Eyll Sene 1312 Trihiyle ve ki Bin Be Yz Sekiz Numara ile Yazlan Tezkirenin Sretidir Geen ehr-i Austos'un on dokuzundan Eyll'n ikinci gnne kadar baz kanlaryalarla sire taraflarndan bild- malmeye gnderilmi olan malmu'l-mikdr Ermenilerin tebea-i Devlet-i Aliyye'den ise pasaportlar verilmek sretiyle gnderilmitir. Bu miynda fesededen olup da zbtaca taharrsi cb eden ehs var ise bi'l-hire bulunamayacaklarndan bu bbda kable'l-azme istihsl-i malmt teebbsnde bulunulmu mudur? Buralarnn arz ve irn mir cevben eref-vrid farak- tazm ve tefhm olan 5 Eyll sene 1312 trihli tezkire-i smiyye-i hazret-i sadret-penhleri mel-i lsi mdrike-pr-y kernem olarak bu bbda cereyn eden mumelt ve muhbert ber-vech-i t srasyla arz olunur: Evvelen : Austos'un ondokuzuncu gn Rusya Tercman Msy Maksimof Beyolu mutasarrfnn nezdine gidip Rusya Sefrethnesi'nde yz kadar hademe olduundan, hem Devlet-i Aliyye'nin ve hem de kendilerinin rhat iin o gnn gecesi Rus kumpanyas vapuruna izm edeceklerini ve esn-y izmlarnda polis memru bulundurulmasn beyn eylemi olduundan, olunacak mumele mutasarrf- mrun-ileyhden istifsr olunmasyla bunlar hakknda Bb- lce bir karr ittihz ve emr olunmadka nezretce bir ey yaplamayacandan, karrdan evvel nakle teebbs olunur ise men edilmesi cevben telgrafla ir olunmasn mtekb yine mutasarrf- mrun-ileyhden gelen telgrafnmede ehs- merkmenin vapura izmlar ve yanlarna askir-i hne terfki husslarnda Rus tercman srr ve vk olan istzna cevb alamadndan ve tercman srrnda fevka'l-de sebt ile hemen imdi yanlarna askir-i hne terfki ile vapura izmlarn taleb eylediinden bahisle bi'l-mecbriyye Rusya Sefrethnesi'ne askir-i hne ve jandarma ve polis izm olunduunu ve Beyolu Jandarma Tabur Kumandan Hseyin Paa'nn memr edildii ve ehs- merkmenin vapura nakl olunmak zere bulunduu beynyla bunlarn denizde her trl ihtimle kar taht- nezret-i fevka'l-dede bulundurulmas ifdesine dir alnan telgrafnme zerine sefrethnedeki ehs- merkme hakknda bir saat evvel yazld zere Bb- lce bir karr verilmedike nezretce bir ey denilemeyeceinden, bunlar tebea-i Devlet-i

394

HSEY N NZIM PAA

Aliyye'den ise imdilik men-i azmetleri lzmu derhl mutasarrf- mrun-ileyhe tebl olunarak kezlik telgrafla alnan cevbda sefrethnede bulunan ve hademe denilen ehs- merkmeye asker terfk olunmaz ise kendi askerleriyle vapura irkb olunacan tercman fevka'l-de musrran beyn eyledii [493] ve kendi askerleriyle gtrlp de bir uygunsuzluk karlmakdan ise askir-i hne ile izmlar mnsib grlerek Vehbi Paa dahi hazr bulunduu hlde askir-i hne ve polis ve jandarma gnderildii bildirilmesiyle ve bu sret yevm-i mezkrda taraf- kernemden b-telgraf tafslen pgh- sm-i sadret-penhlerine arz ve ir ve trih-i mezkrda cevben hme-pr-y tazm olan telgrafnme-i sm-i dver-i efhamlerinde kendi vapurlarna irkb sefret tercmanlar tarafndan teklf olunan Ermenilerin ne mnsebet ve maksada ve ne gibi esbba mebn irkb edileceklerinin ve nereye gnderileceklerinin ve ka kiiden ibret olduunun Nezrete mrcaat eden tercmanlardan bi'l-istzn burasnn iinde itida medhaldr olanlar bulunup bulunmadnn srat-i arz ve inhs emr ve izbr buyrulmas zerine sefret tercmanlar adem-i emniyyet ve bir tarafdan da sahbet gstererek dorudan doruya kendi vapurlaryla Avrupa'ya ve Amerika'ya gndermek istedikleri ve bunlarn mikdr mtefvit olup Rusya Tercman Msy Maksimof'un gndermek istedii Ermeninin mikdr yze karb olduu ve bunlarn iinde itida medhaldr olup olmad henz malm deilse de hmileri olan ecneblerin adem-i emniyyet ile karmak istemelerine ve bu maklelerin eksersi teebbst- fesdiyyede medhaldr olmak zann glib bulunmasna nazaran kendilerine knnen bir mumele f olunamayaca gibi emniyyet dahi edilemeyecei yine o trihde cevben telgrafla huzr- sm-i sadret-penhlerine ve Eyll'n drdnc gn dahi Dersadet Liman'ndan Varna, Pire ve Galos'a mteveccihen hareket eden ngiliz, Yunan, Grc, talya vapurlaryla sefrt- ecnebiyye tarafndan drt yz otuz sekiz Ermeni sevk ve izm olunup, zbtaya katiyyen malmt verilmemi olduuna ve tebea-i Devlet-i Aliyye'den bulunup Ermeniler hakknda sefrt- ecnebiyyenin iddetle gstermekde olduu sahbete inzmm eden ve usl ve kavid-i dveliyyeye tevfuk etmeyen bu mumelesi, nk bunlar miynnda zbtann hasbe't-tahkkt takb etmekte olduu bir ok ehs- mefsedet-ihtiss bulunmasndan dolay zbtay sahhan mklt iinde brakmakta ve ibzl olunan bunca mes semeresiz kalmakda olduuna binen Bb- lce bir re-i cil bulunarak bu mumeleye nihyet verdirilmesi yevm-i mazkrda hem makm- fehmet-ittism- dver-i azamlerine ve hem de Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne arz ve izbr klnm ve bu bbda bir gn emr-i cevb eref-vrid olmamdr. Mebde-i mumele ve sret-i cereyn- muhbere bundan ibret olup, Ruslarn ol vechile kendi vapurlarna Ermeni irkb ettiklerini gren sir sefrt- ecnebiyye ve hatt ran Sefreti bile onlar tevfk-i hareket ederek ve iin nne geilmek ve zbtaca istihsl-i malmt edilmek kbil olamayarak, mikdr arz olunan ve tebea-i Devlet-i Aliyye'den ve bir ksm harekt-i fesdiyye erbbndan

ERMEN OLAYLARI TR H

395

bulunan Ermenileri bildikleri gibi ciht- muhtelife-i ecnebiyyeye sevk etmiler ve el-n da sevk etmekte bulunmulardr. Geen gece [494] muvaffakyyet-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh syesinde Selmsz cihetinde zhire karlan komitenin en mhim ruessndan ikisinin ran Konsoloshnesi'ne iltic etmek sretiyle ferce-yb- firr olduklar ve hi bir mnsebet ve taalluku olmad hlde el-n mezkr Kanlaryada bir ok Ermeni mltecleri bulunduunun arz u beynna mcseret eylerim. Ol bbda. Hriciye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 10 Eyll Sene 1312 Trih ve Elli Be Numaral Tezkire Sretidir Bank- Osmn'ye bi'l-hcm k- ri eden ve Marsilya'da tevkf ve habs olunan on yedi anaristin balca resi olan (Armen Garo) ve ( radcyan) nm ahslarn iki komiser-i mahssa terfkan Cenevre'ye kadar sl edilmeleri iin prefeden ald talmta imtislen emir vermi olduu ve dier on be anaristin de muahharan (Buenos Aires)'e gnderilmek zere prefe marifetiyle nakliyyt- bahriyyeye mahss talya vapuruna irkb edildikleri Marsilya Baehbenderlii'nden telgrafla bildirilmi olmala, ol bbda. Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Vrid Olup 12 Eyll Sene 1312 Trihiyle Birer Sreti Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'yle Huzr- Sm-i Sadret-penh'ye ve Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne b-Jurnal Gnderilen ifreli Telgrafnme Sretidir Dn saat onda ecneb ve yerli ekiys Erek mevkinde bir hneye tecemmu ederek askir-i hne tarafndan atlan kurunlardan iki nefer mecrh ve ekiy-y merkme tarafndan iki telef vuk bulduu ve o hneden firr edip dier Ermeni hnelerine tehassun ettikleri imdilik vukt bundan ibret olup, netcesi arz olunaca marzdur. Mbeyn-i Hmyn- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'ne ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 14 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Hdvendigr vilyet-i cellesi mlhaktndan Pazarky kazsnn Ortaky Ermenileri geen hafta msellahan Cihn karyesine hcm etmiler ise de karye-i mezkre [495] ahl-i Mslimesinin karyeden dar kmalar zerine Ermenilerin bir revolver terk ile firr ettikleri ve erbb- fesddan Karabet nmnda birinin orada bulunduu ve o civrdaki karyelerde bir ok Ermeni mevcd olduu cihetle bir fenlk karmalar melhz id haber alnm ve maa-m-fh oralarca tekayydt- kfiyye iltizmiyle bir gn uygunsuzluk vukuna katiyyen meydan ve imkn verilmemesi

396

HSEY N NZIM PAA

derhl ifreli telgrafla vilyet-i mrun-ileyhya bildirilmi ve Bb- l'ye de malmt verilmi olduu marzdur. Arza ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 14 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Taht- nezretinde idre olunmakta olan Galata Kilisesi'ne merbt mekteb odalarnda zuhr eden meml humbaralarla esliha ve ecz-i muhribeden ve stanbul hdise-i ahresini k eden (Tanaksaan) Komitesi'nin merkez-i idresi dahi oras olduu bi't-taharr zabt edilen evrk ile tezhr eylemesinden dolay taraf- kernemden taht- tevkf ve isticvba alnm olan Uncuyan Apik Efendi'nin tedkk olunan evrk miynnda slif'l-arz ihtill komitesinin kendisine gndermi olduu mazrfun aynen tercmesi sreti aynen takdm klnd ve mezkr mazrfun asl mahkemede inkr etmemesi iin kendisine imz ettirildi. Hdise-i ahrenin kendi reyiyle tertb ve icr edilmi olduunu bu mazrf mderict da ve tammen isbt eylemi ve kendisinin tahkkt- evveliyyesi bu gece bi'l-ikml yarn cihet-i adliyye evrknn teslmi mukarrer bulunmu olduu ve tahkkt- criyyenin bu netce-i haseneye iktirn cmle-i muvaffakyyt- seniyye-i hazret-i hilfet-penhsinden bulunduu marzdur. Uncuyan Apik Efendi'nin Nmna Muharrer Olan Bir Zarf Dernunda Zuhr Eden Kartvizitin Tercmesidir {Ermeni htill Tanaksutyun ttihd Komitesi'nin Dersadet Merkez Elisi} Sizinle grmemiz Merkez Komitesi'nin emriyle Nisan'n ondrdnc Pazar gn alaturka saat altya tehr edilmitir. Mtercim Komiser-i slis Dikran Mtercim Komiser-i sn Sezi Mtercim Dersadet Gmrkleri Mfettii Leon Sisliyan

[496] Van Vilyetinden 11 Eyll Sene 1312 Trihiyle 14 Eyll Sene 1312 Trihli Tezkiresine Leffen rsl Klnan ifreli Telgrafnme Sretidir Ekiynn yine be-alt hnede onar-onbe[er] nefer tehassun ettii haber alnarak hneler askir-i hne marifetiyle abluka edilmesi zerine iddetle vuk bulan mukvemetden sonra tahrb vey ihrk ile bir hayli teleft vererek pern

ERMEN OLAYLARI TR H

397

edildii ve takbt ve taharriyta devm edilmekde ve ehir dahi hl-i sknetde id marzdur. Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden 16 Eyll Sene 1312 Trihiyle Vrid Olup Derhl Zt- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Arz Edilmi Olan ifreli Telgrafnme Sretidir Bu kerre ran'dan Van'a gelen ecneb ve Zeytun ve yerli Ermenileri drt yz kiiden mtecviz olup, balar ve kyler ve ehirde ve te beride krkar ellier adm taksm ve ihf ve bir sene evvel maa-rufek Van'a gelir iken esliha ve edevt- nriyye ile derdest olunarak Dersadet'e gnderilen Rusyal Ardivaz imdi ran'n Heftvan ve Melhami ve Hsrevan ve civr Ermeni kursnda iki bini mtecviz ekiy tecemmu edip ve bunlar ve gerekse Van'da bulunan ekiynn cmlesi kendisinin taht- kumandasnda olup Van'a gelmekte olduu ve berberlerince be top gtrecei ve merkmun humbara ve dinamit sanatnda mahreti olup yapmakda olduu ve ran'da bulunan Zeytunlu Mari isminde bir kadn tarafndan tayn ve ma ile esliha-i nriyyenin esmn Ermenilerden toplanp verilmekte bulunduu ve buna da ran Hkmetinin malmt munzam olduu mevskan istihbr klnm ve bu yolda vilyete de malmt verilmi olduu marzdur. Taraf- Sm-i Sadret-penhden Vrid Olan 16 Eyll Sene 1312 Trih ve ki Yz Doksan Alt Numaral Tezkire-i Smiyye Sretidir 5 Safer sene 1314 trihli tezkire zeylidir. Rues-y erbb- fesddan Rotoni'nin ahren Paris'den Londra'ya giderek Viktorya Oteline nzil olduuna ve merkmun asl ismi Zanorof Baron Serj'in dahi mezkr otelde bulunduuna ve ol bbda sir baz ifdta dir [497] Londra Sefret-i Seniyyesi'nden ve Mihran Damadyan'n Londra'da bulunduu esnda sk sk grt Tiflis Ermeni mutebernndan Mamikonof nm ahs- err hakknda icr edilen tahkkt mutazammn Tiflis Baehbenderlii vekletinden Hriciye Nezret-i Cellesi'ne mebs tahrrtlarn tercmesi ve sreti nezret-i mrun-ileyhnn 15 Reb'lhir sene 1314 trih ve iki bin alt yz yetmi yedi numaral tezkiresiyle li-ecli'l-malmt leffen savb- devletlerine irsl klnm olduu beyniyle tezkire-i sen-veri terkm olundu. Ol bbda. Huzr- Sm-i Sadret-penh'ye Takdm Olunup b-Tezkire-i Smiyye Gnderilen 12 Eyll Sene 1312 Trihli Hriciye Nezret-i Cellesi Tezkiresidir Rues-y erbb- fesddan olup Londra'dan Paris'e gittikleri bildirilen ve hareketlerinin nezret-i mtemdiyye altnda bulundurularak ve muhberelerine dir malmt istihsline allarak netyicinin ir Paris Sefret-i Seniyyesi'ne tavsiye

398

HSEY N NZIM PAA

ve izbr olunan Mihran Damadyan ve Rotoni ve Manukyan ve Kalfayan nm ahslardan Manukyan'n Dersadet'den firr edip Sofya'da bir mddet ikmetden sonra ngiltere'ye giden kimyger olduuna ve Damadyan ile Rotoni'nin nezret altnda bulundurulduklarna ve bunlarn Paris'de kimlerle muhbere etmekte olduklarna ve baz ifdta dir sefret-i mrun-ileyhdan alnan tahrrtn tercmesi 7 Rebi'lhir sene 1314 trihli tezkire-i ciz ile takdm klnm idi. Merkmlardan Rotoni'nin Londra'ya geldiine dir sefret-i mrun-ileyhdan alnan telgrafnme zerine istihsl edilen malmtdan merkmun asl ismi (Zanorof) olup Londra'da Viktorya Oteli'ne nzil olmu ve bir iki gn iin bir ka oda istcr eylemi olduunu ve Baron Serj'in dahi mezkr otelde ikmet etmekde idn merkmnn mfsidnden Nazar Bey ziyretini kabul ve dire-i hussiyyelerinde birlikte tam ettiklerini ve otel hademesinin merkm Rotoni'nin orada olup olmadn anlamak zere gelenlere bir ey sylememeleri iin emir aldklarn ve ahvl harektna dir alnacak malmtn pey-der-pey ir edileceini mutazammn Londra Sefret-i Seniyyesi'nden merkm Mihran Damadyan'n mukaddemce Londra'da bulunduu esnda sk sk grt sefret-i mrun-ileyhdan evvelce ir olunan ve tahkk-i ahvli Tiflis ehbenderliine bildirildii 2 Safer sene 1314 trihli tezkire-i kernin bir fkrasnda arz olunan Tiflis Ermeni mutebernndan (Mamikonof) nm ahsn Londra'da ve bu nmda Tiflis'de bir ok kimseler bulunduu cihetle Paris'e giden ahsn bunlardan hangisi olduu anlalamadn ve merkmun asl ismi (Vahan) olduu sretde takrben iki sene mukaddem hastalanmasyla ber-y tedv Tiflis'den Petersburg'a nakledilerek kesb-i ifkt ettikten sonra Brksel'e ve oradan Londra'ya giden ve Ermeni ileriyle itigl eden ahs olduu tahkk klnd ve baz ifdt mil mezkr Baehbenderlik vekletinden ahz olunan 10 Eyll sene 1896 [498] ve 6 Reb'levvel sene 1314 trihli ve yedi yz yetmi ve otuz alt numaral iki kta tahrrtn tercme ve sreti dahi leffen arz ve tesyr olunmala, ol bbda. Hriciye Nezret-i Cellesi'ne 10 Eyll Sene 1896 Trihiyle Londra Sefret-i Seniyyesi'nden Vrid Olan Yedi Yz Yetmi Numaral Tahrrtn Tercmesidir Paris Sefret-i Seniyyesi'nden aldm altm be numaral telgrafnme zerine derhl istihsl eylediim malmt- hussiyyeye nazaran Rotoni nm ahs Londra'ya muvsalat eylemitir. Merkmun asl ismi Zanorof olup cumartesi gn Paris'ten gelerek Viktorya Oteli'ne nzil olmu ve bir-iki gn iin bir ka oda istcr eylemitir. Baron Serj dahi mezkr otelde ikmet ediyor. Merkmn pazar gn (Nazar Bey)'in ziyretini kabul etmi ve dire-i hussiyyelerinde birlikte tam eylemilerdir. Otel hademesi Rotoni'nin orada olup olmadn anlamak zere gelenlere bir ey sylememeleri iin emir almlardr. Rotoni ve Zanorof nmyla

ERMEN OLAYLARI TR H

399

marf mfsid bir ahsdan ibrettir. Mfsid-i merkmn ahvl ve harektna dir alacam malmt zt- l-i safneleri pey-der-pey irda tecvz-i kusr etmeyeceim derkrdr. Malmt- mebstnn istihsli on be ilin mesrifi mcib olduundan, mesrif-i mezkre ber-mutd uhr- selse hesbna geirilmitir. 6 Reb'levvel Sene 1314 ve 3 Austos Sene 1312 Trihiyle Tiflis Baehbenderlii Vekleti'nden Gelen Tahrrt Sretidir Ahren Londra'dan Paris'e azmet etmi olan Mamikonof nm kimsenin tahkk-i ahvli emrini hv eref-vrid olan 23 Temmuz sene 96 trih ve 19771/140 numaral tahrrt- aliyye-i cenb- nezret-penhleri muktezs f klnm ise de Mamikonof nm familya ismi olmas hasebiyle Tiflis'te Mamikonof nmnda bir ok kimseler bulunduundan, ahren Paris'e giden (Mamikonof)'un hangi Mamikonof olduu anlalamam ve fakat ahren Paris'e giden (Mamikonof)'un asl ismi Vahan ise merkmun takrben iki sene mukaddem hastalanarak ber-y tedv Tiflis'den Petersburg'a nakl edildii ve kesb-i ifkat ettikden sonra Brksel'e ve oradan Londra'ya gittii tahkk klnm ise de iki seneden beri [499] Tiflis'e avdet etmediinden n ahren Londra'dan Paris'e gittii buraca mechldr. Mrru'l-arz Mamikonof Vahan nm kimsenin mteveff pederi son derece millet-perver ve mutaassb bir Ermeni olduu gibi kendisinin dahi Ermeni ileriyle itigl etmekde olduu tahkk klnm olmala, terkm ve takdm-i cevb-nme-i kemterye msraat edildi. Arza ve Zt- Sm-i Sadret-penh ve Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 18 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir stitlt- kerneme nazaran menviyyt- mefsedet-krnelerini kisve-i sadkate brnerek desis-i ibls-i pesendne ile icr edilmekde olan baz Ermeni kbers u aralk dahi efkr- melanet-krnelerini tervce tertb ve ia eyledikleri ercf-i syi ile bir kat daha kesb-i nezket eden hl-i hzr msid grerek gy teskn-i ri ve temn-i syi iin re-i mnferid gy Ermeni nizmnmesi denilen imtiyzt- malmenin ide-i meriyyetle beraber o imtiyzt diresi dhilinde bir patrik intihb kazyyesini dermiyn etmekte olduklar anlalmaktadr. Ermeni fesdnnn sebeb-i aslsi olan imtiyzt- mezkreyi cmi nizmnmenin tashh olunmas lzmunun tezhr eyledii bir zamnda bunun ide-i meriyyetine ve bir meclis-i umm tekliyle zmirliyan gibi birinin Patriklik makmna suduna teebbs-i ayn- ihnet olup, mezkr nizmnme hakknda erbb- sadkatden pek ok ihtrt vuka geldii gibi sret-i mtercimesi arz ve takdm klnan lyihada vaktiyle isbt- sadkat etmi bir Ermeni piskopusunun eser-i fikr ve mtlaas olduu cihetle, sez-vr- dikkat bulunduu marzdur.

400

HSEY N NZIM PAA

Ermeniceden Mtercem Lyiha Sretidir {KABHATL K MD R?} Ermeni cematnn imdiki acnacak hline bakarak, herkes kabhatli kimdir diyerek yekdierine sul etmektedir. Bazlar Ermenilerdir diyor. nk kendi hllerinden b-haber olup esssz ryya ve aldatc haylta uydular. Dier bazlar da ecneblerin tevktna kapldlar ve hadd-i ztndan ziyde cesret gsterdiler, diyorlar. Ve sirleri dahi aklsz ve tedbrsiz patriin ve tyi dnmeyen idre meclisinin sersemce olan delletlerine uydular. Yine bazlar da mukteziyt- asriyyeden olarak hsl olan selin kuvve-i mfrita-i mcbiresine malb [500] oldular diye itirztda bulunuyorlar ve bu sylenen esbbn hi birisi ahvl-i malmenin esbb- kaviyye ve essiyyesinden deildir. Bunun sebeb-i hakksini beyn edelim. Bir milletin ummen aklsz olmas mukrin-i akl ve hikmet deildir. Esssz ryya ve haylt- vhiyeye aldanarak ve tehlikeyi gzne alarak teslm olmas kbil deildir. Tevkt- hriciyye her ne kadar iltiftl maskelerle arz- endm etseler ol kadar da hric ve yabanc olup bir milleti ifl edecek derece hiz-i kuvvet ve ehemmiyyet olamaz. Hussiyle Ermeniler gibi bir milleti ki, her ne kadar kall iseler de milel-i kadmenin gurruna mlikdir. Ecneb tesrini sevmez. Bu szlerimin shhatine trih ve mezhebin ayrl hiddir. Bu sretle Ermeniler sir cemat- Hristiyaniyyenin yn-i mezhebsinden farkldr. Her ne kadar son vakitlerde patrik ve cismn meclisi azs fen srette cemata rehberlik ettiler ise de hsl olan fikr-i isyn teskn edecek kuvvet bunlarda da yok idi. Ermeni yaramazlar oktan beri patrik ve idre azsn kovalamak cesretine alm olup, hi bir vechile bunlarn taht- tesrinde kalmayacaklar idi. Vakit her ii ileri gtrr. Fakat milleti ldrmek ve mahv etmek derecesinde bir aknlk ile ileri gtrmez. Bu i mantk ve medeniyete mugyirdir. nk vakit terakk eder ve insanlarn terakksini temn etmitir. u hlde Ermeni cematinin u seflete dr olmasna sebeb olan kimdir? Kabhatli imdiki Patrikhne'nin millet knnnmesidir. nk bu knnnmeye istinden her yirmidrt yan tecvz eden bir takm chil genler milletin idresi emrinde shib'r-reydirler. Her otuz yan tecvz eden ahs meclis-i umm azlna tayn olunmak salhiyetini hizdir. Patrik on drt rhn ve on drt cismnden ibrret olan aznn karrna itat ve riyet edecektir. Bu az meclis-i umm tarafndan intihb edilecektir. Bu knnnme mcebince yirmidrt yan tecvz eden delikanllar mahalle kilise meclisi azlna tayn olunurlar. Bunlar mahalle kilise ve mekteblerini idre ve mumeltna bakmak hakkna mlikdirler. Papaslarn mdhale ve mumeleye asl haklar yoktur. Bu knnnme mcebince kiliseler vize ve bapapaza shib olabilirler. Lkin hod-be-hod patriin intihb ve reyi ile olamayp, papaslarn ve cematn karryla olacaktr. Yine bu knnnme mcebince patrik taraya bir murahhasa tayn edemez. Yalnz cematn tayni ile kendisi izma memrdur. Bu knnnme mcebince her merbtt ve idt

ERMEN OLAYLARI TR H

401

paralanmtr. Hi bir mesliyyet yoktur. Otuz be ve daha ziyde senelerden beri bu hl devm etmektedir. Birbirini mtekb yedi patrik res-i idreye geip ve her biri birer trl hcma tesdf edip kovulmular. Ve yhd mkilta dr olarak iten ekilmilerdir. idresizliin ve hussuyla yaramazln ileri gitmesine asl bu knnnme sebebiyyet vermitir. [501] Acnacak derecede olan hl-i hzrn netce-pezr olabilmesinin resi undan ibrettir. yle ki: imdiki muvakkat meclis-i muhtelit azs devlete emniyyetli adamlar olduklar gibi millete dahi menfaatl olmaa muktedirdirler. Bu heyet bir mddet daha devm etmelidir ki zbta ve hkmet ile bi'l-ittifk kabhatlilere iddet gstererek ve kabhatszlara merhamet ederek icr-y vazfe etsinler. Hkmet Patrikhne'nin imdiki muvakkat idresinin tekliflerine ehemmiyyet vererek icr etmelidir. Dier taraftan hkmet Patrikhne Mill Knnnmesi'nin huss bir komisyon vstasyla tadl ve tashh edilmesini emr eylemelidir. bu komisyonda bulunacak aznn nsf cnib-i hkmetden ve dier nsf Patrikhne tarafndan intihb ve tayn olunmaldr. yle bir knnnme tanzm etmelidirler ki bu milletin eski tbiiyyetine ve mezhebine ve Devlet-i Aliyye'nin hkmdrsine muvfk olsun. bu knnnmede millet meclis-i ummsine tayn olunacak zt emlk ve akar sahibi ve nazar- hkmetde marf ve emniyyetli adamlardan olmas nazar- mtlaaya alnmaldr. lerin ve mesliyyet eritinin kuvvetli bir ess zerine tessine dikkat edilsin. Ve sr ve esssz ruylar zerine tess edilmemesine dikkat oluna. Patriin hkm gerek py-i tahtda gerek tarada tesrli olmasn dnmelidir. Murahhasalar kendi nmesi ve hkmetin fermn ile hod-be-hod tayn ve irsl edebilsin. Bu sretle devlet ve millet beyninde umm bir ittifk hsl olur. bu tadlt icr olunmazdan evvel, eer patrik intihb olunmas emir buyurulur da patrik tayn ve meclis tekl olunur ise, sonraki evvelkinden daha ziyde fen olur. Uygunsuzluun sonu alnamaz. Hsl syiin idmesi mmknsz olur. Arza ve Huzr- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 19 Eyll Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Kumkap civrnda Musall nm mahalde skine Ermeni nisvnndan Lsyen'in imh maksadyla geen sal gn Yenikap'dan denize att srada patlam olan humbaradan dolay icr klnan tahkkt ve taharriyt esnsnda mezbrenin hnesi civrnda skin olduu hlde ilesini Varna'ya gnderip kendisinin km olduu anlalan dibeki Haci Mgr'n hnesi kmrlnden iki aded humbara bulunarak Kumkap Karakolhnesi'nde taht- muhfazaya aldrlm ve bunlarn ale'l-usl teslm ile Tophne-i mire'ye nakil iin bir memrun mezkr

402

HSEY N NZIM PAA

karakolhneye izm zmnnda mriyyet-i celleye tezkire yazlm olduu marzdur. [502] Van Vilyet-i Aliyyesinden Vrid Olup Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Gnderilen 18 Eyll Sene 1312 Trihli Tezkireye Leffen rsl Klnan Mteaddid Trihli Telgrafnmelerin Sretidir Muhfazas kbil olmamasyla ran huddundan vilyete ferceyb- duhl olarak Van'a geldikleri haber alnmakda olan Ermeni fedlerinden yirmi-yirmibe kii bugn le vakti Van'n Ermeni mahallesinde bulunan bir hnede olduklar haber alnarak hnenin etrf askir-i hne ile kuattrlm ise de dern- hneden iddetli ate ettikleri cihetle henz derdest olunamadklar ve ahl-i slmiyye el-hlet hzih sknet zere olup muhfaza-i syi iin tedbr-i lzme ittihz klnd marzdur. F 10 Eyll sene 1312 emseddin

Bugnk telgrafnme-i cizde arz olunduu vechile abluka edilmi olan Ermeni karyelerinin iddetle mukvemetleri zerine bulunduklar hne ihrk olundukda, enkz altnda kalmas muhtemel olanlardan baka meydanda bir maktl brakarak geceden ve mevkin msadesinden bi'l-istifde ferce-yb- firr olmular ise de taharriyt- lzme icr ve tedbr-i mukteziyye ittihz klnd ve ehir sknet zere bulunduu marzdur. F 10 Eyll sene 1312 emseddin

Ekiynn yine be-alt hnede onar-on beer nefer tehassun eyledii haber alnarak hneler askir-i hne marifetiyle abluka edilmesi zerine iddetle vuk bulan mukvemetden sonra tahrb vey ihrk ile ekiynn bir hayli teleft vererek pern edildii ve takbt ve taharriyta devm edilmekde olup, ehir dahi hl-i sknetde id marzdur. F 11 Eyll sene 1312 emseddin

Bugn dahi dhil-i ehirde skn ber-devm olup, yalnz hricde askir-i hne ile msdemede bulunduklar arz olunan ekiydan Havasor nhiyesi cihetine gidenlerin Kim karyesinde bir samanl tehassun eden sekiz nefer ihrk ve itlf ile ferce-yb- firr olan bakyyesi hakknda taharriyt ve takbt icr edilmekde olduu Geva Kaymakaml'ndan ve Hamdiyye cihetince takbe giden memrlar ekiyya tesdf etmemi ise de tahkk ve taharrden geri durulmad mahallinden bildirilmi olduu marzdur.

ERMEN OLAYLARI TR H

403 emseddin

F 14 Eyll sene 1312

[503] C. 12 Eyll sene 1312. Ekiy leylen hareket ve zamn- firrdan itinm- frsat edecei tab olup seksen-doksan saat boyu olan hudd- rniyyeden men-i duhlleri beynleri iki saatden ziyde olmak zere hudd boyunca kuleler in ve bunlara mikdr- mnsib askir-i hne ikme olunarak muhfaza-i hudd kazyyesine fevka'l-de itinya baelerle etrfa yaplm olan ehrin muhfazas diren-mdr kordon iine alnm olup, bunun cb ettirdii mesrif- mattn tahamml ise hasbe'l-vakt olamadndan bi't-tabi imkn diresinde idre-i maslahat olunmakda ve vilyetin tahamml-fers olan mzyaka-i mliyesi her trl tedbr ve icrt- hkmete fevka'l-de s-i tesr etmekde olduunun arzna msraat eylerim. F 14 Eyll sene 1312 emseddin

Londra'da Hnakyan Komitesi irketi Merkezinden zmid'e Tbi Baecik'de Kin Amerikan Mektebi Mdri Mister embers'e Gnderilen Ermeniyy'l-ibre Beynnmenin Aynen Tercmesidir HINAK RKET N N UBTINA [D R] TEBLNME u son aylarda grlen mkilt Hnakyan irketimizin trih-i tessinden imdiye kadar gzern eden dokuz sene zarfnda vk olmamdr. Bu sebebden dolay bugn irketimizin sdk ve menfaat-i ahsiyyesini aramayan kuvvetlerinin birletirilmesine ihtiyc hsl oldu. imdiye kadar Hnakyan cemiyyeti irketimizin ve milletimizin dman olan Trk Hkmetine kar silh ile kavga etmi ise de bugnden itibren irketimiz ittihz edilen tedbr-i sire ile kavga etmee mecbr olmutur. irketimiz ziynkr ve mahv edici adamlara kar kavga etmee mecbrdur. Trkiye'ye muvenet edildi. irketimizin messisleri onun terakksine altlar. Ve devmna muvenet etdiler. Tessinden imdiye kadar olan vukt iteki desisi tefrke kfdir. Binen-aleyh bu salhiyyete mebn her trl avrz ve mehlikden irketimizi muhfaza etmek onlar iin mukaddes bir vazfedir. Maksadmz bu beynnme ile idremizdeki ubta revi-i hli bildirmek ve irketimizin u son gnlerdeki mumeltn hulsaten gstermektir. Bu vechile mesliyyeti tayn ile irket ve milletimizin azgn olan dmandan kurtulur ve mceddeden peyd edecei kuvvet ile ve arzu ile senelerden beri takb ettii [504] kavgaya devm eder. Bundan daha mafassal sretde beyn- hl ve bylelikle tayn-i mesliyyet olunur. Bir ka ay mukaddem Hnakyan merkezinden iki az ve alt mster bi'l-ittifk bir davetnme-i resm tanzm ile irketimize meclis-i ummnin tekl olunmasn heyete teklf eyledi. Bu sret nizmt- dhiliyyemize muvfk olmala Trkiye'de ve bize hem-efkr olan memlikde, yan Kafkasya ve ran ve Kbrs'da bulunan

404

HSEY N NZIM PAA

bi'l-cmle Hnakyan irketlerine davet-nme gnderildi. Bu davet-nmeden evvel Dersadet Hnakyan ubesi tarafndan tavsiyenme-i mahss ile Arpiyar Arpiyaryan buraya gelerek idremizi ziyret eyledi. Merkmu irketimiz kabul eylediimizden dolay beynimizde bir ihtilf tahadds etdi. nk ahvl- sbkas bizce malm idi. Hatt kendisinin Londra'ya geldii iki- hafta olmadan harekt bir ok bht davet eyledi. Hnakyanlardan olup Zeytun'dan gelmi olan Agasi ve Abah'n ihzr ettikleri hidlerin ehdetiyle Arpiyaryan'n entrikalar sbit olmutur. Hatt merkmun bi'l-cmle ilerin idresini ele almak ve menfi-i ahsiyyesine kullanmak iin bunlarn harekt- desis-krneye tevessl etmi ve bunun zerine irket idre-i azsndan sekiz kii bi'l-ittifk Arpiyaryan' Hnakyan irketimizden tarda karr verdiklerini bir ilnnme ile derhl merkma tebl eylemilerdir. Dersadet Hnakyan azsndan bir kann dahi merkm ile hem-efkr olduu meydana kmtr. Bunun neden ileri geldii mechldr. Arpiyaryan'a tebl olunan karrnme sreti zrinde imzlar hv olduu hlde aynen ber-vech-i zr derc edildi. Karrnme Sreti Hnakyan htill Merkez ubesi zrde imzlar bulunan az ve mvir, ber-vech-i t hkm ederler. yle ki: Msy Arpiyar Arpiyaryan hilf- usl- hareketde bulundu. Merkezin it eyledii talmta kar mektibt- hussiyye ile resm mumeleler yapmak iin kendisi emirler istr ve nizmt vaz eyledi. te bu vezif merkezin hukk- ummiyyesinden olduu hlde bu hakk gasb ile beraber irketin bi'l-cmle haf mukarrertn ve mumeltn meydana karm una buna ve hussuyla irketimize bsbtn ecneb olanlara bildirmidir. Kendisine olan irketin tevecch ve muhabbetini takdr edemeyerek gammzlk gibi hareketi [505] ihtiyr etmidir. Ve irketimizin menfaat-i ummiyyesine zarar vermidir. Arpiyaryan'n bu hareketi irketimizin umm mumeltn ve matbaa ve merkezin kffe-i hukkunu eline geirmek istemesinden ileri gelerek bu yzden irketimizde dhil karklk vuka geldi. Merkmun hl-i hzr gibi Ermeni davsnn en endeli bir zamnnda irketimizin mumeltn tehlikeye ilk eyledii anlald. Artk irketimizin umm memrlar bugn mttefikan gayret etmeleri elzemdir. lerimize sekte rs ettiinden ve ihtill cbt hilfnda yn- nefret harekta cret eylediinden dolay { ntikm karryla} Msy Arpiyar Arpiyaryan' bundan byle Hnak irketimiz azsndan tard eyledimizi resmen beyn eyledik. Hnakyan ubemizin merkez azs ve mvir azs

Bedros Marmiyan

Andon Nazar Bekyan

Cerrah Maral K. K

ERMEN OLAYLARI TR H

405

B. Kalfa

Mihran Damadyan

Ebah Vekafyan

Agasi K.T.-S. Yan Mar Nazarbekyan Mhr Londra, 21 Nisan 1896

Bundan sonra blda beyn olunan davetnme ile meclis-i umm davet olunmutur. Davetnmeye tevfkan Hnakyan mellifinin istifs resmen meclis-i ummye verilecei gibi irketimizin Dersadet ve Tiflis ve sir mahallerdeki ubeleri kendi veznelerinin muhsebt ve sir mumeltn meclis-i ummye bildirilmelidir. Cmleye malmdur ki 1895 Eyllnde Dersadet nmyiinden sonra Dersadet Hnakyan dresi milletin menfaati ve Zeytun ihtilli nmna bir ok paralar elde etti. O srada Arpiyaryan Dersadet Hnak idresinde idi. Bu paralarn cemi iin desis ve cebir taarruzt icr olunduunda bhe yoktur. u harekt- n-becdan dolay idre-i merkeziyye Dersadet Hnak ubesine beyn- itirz eylemitir. Bu bbdaki mesliyyeti kendisinden ref iin Hnak, 15 ubat 1896 trihinde [506] ve dokuz numara tahtnda bir beynnme ner etmitir. Lkin merkezimizin bu iddi ve feryd iitilmedi. Yine onlar dehetli tehddler ile ve hatt k- katl ile bir ok ake ele getirdiler. Bu hl umm milleti tahvf etti. Ve hatt Avrupa gazeteleri Hnakyanlara (Anarist Hrsz Bl) tesmiyeye balad. te merkezin rzs hilfna Dersadet irdesi byle bir meslek ittihz eyledi. Cz bir mddet zarfnda bunlar onbin leh altun cem ettiler. irketimizin adamlar ve milletimizin mutebern bunlarn yirmi bin liraya karb mebla cem eylediklerini sylyorlar. Bu para Hnakyan nmna alnd. Ne oldu ve hangi ie kullanld? Hnakyan merkezine gelen para yalnz bin drt yz altndr. Bu para da bir ka defa talebden sonra gelebildi. Ve Dersadet merkezinde iki bin liray mtecviz fazla ake kald bildirildi. Bu para hesb pek kark olmala, meclis-i ummnin en ar vazfesi bu olacaktr. Bu para Hnakyan nmna toplandndan, merkezin nazar- dikkatini clibdir. Bir ka aydan beri iler bu hldedir. Meclis-i ummnin yevm-i ictimn karrlatrmak iin bir ay evvel Andon Rotoni Londra'ya geldi. Mm-ileyh Paris'de Arpiyaryan ile grmtr. Bir hafta sonra Mihran Damadyan nmnda birini yanna

406

HSEY N NZIM PAA

alp merkez ile olan mnsebtn kat ettiler. Sonra bu iki zt bize trl trl iftirda bulundular. irketimizin meclis-i ummsine Trkiye'de ve Kafkasya ve ran ve Kbrs'da ve sir memlikde bulunan Hnakyan irketi ube resi ve memrlarnn davet olunmasn taleb ediyorlar. Maksadlar beynlerine nifk ve taraf-gr hissi brakmak ve sonra Damadyan ve Rotoni'nin ve sirlerinin efkrna hizmet etmektir. ubelerin nizmt ve mukarrertna dir karrnmede intizmszlk edilmeyeceine dir tanzm klnan karrnme Damadyan'n imzsn da hvdir. Bu sebebe mebn davetnme ve melfftn inkr edemez. nk bir ka ay evvel ubelere tevd ve tebl olunmutur. Damadyan'n ve Rotoni'nin beyn ettikleri meseleden dolay merkezimiz beynt- tiyyeyi kendilerine tefhm etti. (1) Meclis-i ummye itirk iin sizin reyinizle hricde bulunan ubelerin reslerini ve sirlerini merkezin davet etmee salhiyyeti yoktur. nk bu i irketin nizmt- dhiliyyesine mugyirdir. Hnakn birinci senesinin dokuz ve o numaral nshasna mrcaat edin. [507] (2) Gnderilen davetnme mahalline vsl olmala merkez hilf- nizm hareket edemez. Bunlarn itirki lzm gelir ise dhil ubelerin inzmm- reyi lzmdr. ubelerin vezifi muhtelif olmala merkez unun bunun fikrine gre ve dhil ubelerin malmt olmakszn davetnme gnderemez. Damadyan ve Rotoni hricde bulunan ubelerin memrlar meclise itirk edilmelerini iddi etmekte ise de bunlarn davet olunup olunmamas meclise id olduu kendilerine tefhm olunmudur. Binen-aleyh Rotoni ve Damadyan ve Amerikal Hnakist Karakin eteciyan mttefikan bir beynnme ner ederek kendi imzlar ile hricde bulunan ubelere gndermilerdir. Bunlarn tuttuu meslek ve mumele irketimizin esrrn ifya sebeb oldu. Hlbuki bunlarn bir gn salhiyyeti ve irketce de memriyyetleri yoktur. Bu davetnmelerle beraber her bir tarafa tahrrt dahi gndermilerdir. Bunda her gn iftir ve itikda bulunduklar ve ubeleri merkeze kar tahrk ve tevk eyledikleri tabdir. Merkeze id olan eylerin ketm olunduu ubelerden alnan tahrrt mnderictndan anlald. 1/13 Austos sene 1896 trihinde tess edilmi olan meclisin inikdndan bir hafta mukaddem vuka gelen bir hl Damadyan ve Rotoni'nin tuttuklar meslek ve plan meydana kard. yle ki, bunlardan Rotoni huss olarak Paris'e gidip matrd Arpiyaryan' alarak Londra'ya getirdi. Arpiyaryan aleyhine hkm veren Damadyan ve Agasi ve Abah karrnmenin altndaki imzlarndan nkl ile malm olmayan bir sebeden dolay merkm ile bardlar. Hatt Agasi ve sire merkm hakknda gammzdr dedikleri hlde, imdi onunla mzkerede bulunarak emel ve efkrna hizmet ediyorlar. 1/13 Austos sene 1896'da davet olunan ube memru beklenmitir. imdiye kadar davet olunan yirmi drt kiiden drt-be kii Londra'ya muvsalat eylediinden, merkez-i idre daha beklemeyi mnsib grd. Bir hafta sonra meclis-i umm toplanacaktr. Bu ictimdan bir gn sonra bunlar tarafndan da meclis-i umm nmyla bir meclis

ERMEN OLAYLARI TR H

407

tekl ve istedikleri adamlar davet etmilerdir. kinci ictimnda bize bir davetnme gnderip birlememizi sylemilerdir. Cevb vermee bile tenezzl etmeyerek bu meclisde resmen irketimizden tard edilmi kimseler hazr bulundular. Merkezin bu meclise hi emniyyeti yoktur. Bunlar irketimize halel vericidir. Bunlarn u mumeltna kar irketimiz Hnak messislerine mrcaat ve ubta dahi tebl-i keyfiyyet etti. Ve desselerinden tahazzr etmelerini tavsiye eyledi. [508] ubeler veznelerinde sarfiyt icr etmeyip akeyi emniyyetli ve itibrl bir mahalde muhfaza olunduunu bildirmek lzmdr. Hazrdaki hlimiz meclis-i ummde karrlatrlmamtr. Hnakyan messislerine ubelerin byle adamlar elinde oyuncak olmamasn ric ederiz. nk slht icr edecek yerde bunlar dolandrclk ve hlekrlk ve gammzlk ediyorlar. Bizim iimiz kuvvetli bir ittifka muhtcdr. Manen ve maddeten terakk iin bunun lzmu anlald. Dhil ve huss karklkdan asl kat- md etmeyelim. Dim milletin menfaatine alarak efl-i n-becdan ictinb edelim ve yeni kuvvet ile azz kavgamz takb edelim. u son saatde bir ka fen adamlarn harektna uyar isek bize byk kabhatdir. B-tarafne ve mdekkkne milletin hlini teft etmelidir. Ve bu hlden kurtulmaa re dnmelidir. Bu azz vazfeyi icrya mni olanlara ayp olsun... Bugn btn Hnakyan irketimizi megl eylediler. Hnakyan messis-i merkez azs ve Abdak mellifi A. Savarik 12/24 Austos sene 1896 {Londra} Mayo Nazar Bey

RESM BEYNNME Hnakyan arkadalarmzn malmt olmak iin merkezden resmen beyn ederiz ki bundan byle Mihran Damadyan ve Andon Rotoni ve Agasi ve sir bi'l-cmle zevt ile irketimizin merbtiyyeti kat edilmitir. Bunu da beyn ederiz ki Dersadet ube idresi resmen lav olunmutur. Dersadet ubesi nmna cem edilmi meblan gerek tahsl ve gerek sarfndaki intizm ve ttrdszlndan dolay kendisi mesldr. Maa-m-fh cz bir mddet zarfnda Dersadet frkas ubesine iki idre intihb ve tess etmek iin mezniyyet verilecektir.

408

HSEY N NZIM PAA

14/26 Austos sene 1896 {Londra}

Hnakyan irketimizin merkezi tarafndan A. Navarikyan Hnakyan irketi

[509] { LN} Merkezimizde bulunan Hnakyan icr memrlar ve meclise gelen umm Hnakyan veklleri tarafndan irketimizin ubelerine huss tahrrt gnderileceini beyn eylerim. Sivas Ser-komiserlii'nden 22 Eyll Sene 1312 Trihiyle Alnan Telgrafnme Sretidir Geen sene Kreli Hamparsum'un katli ve vergi ktibi Mustafa Efendi'nin cerhi keyfiyyetinden dolay cinyetle mahkm ve firrda bulunan Sivasl Aya'nn olu Hamparsum'un bu gece hnesinde mahzen dernunda muhtef olduu haber alnmas zerine polis ve zbit memrlar marifetiyle derdest ve tevkf olunduu marzdur. Erzurum Vilyetinden 18 Eyll Sene 1312 Trihiyle Kede Olunup Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden 22 Eyll Sene 1312 Trihiyle Vrid Olan Tezkireye Leffen Gnderilen Telgrafnmenin Sretidir ran'dan evvelki gn ve dn iki etenin geidden geip Diyadin Karakilise havlsinde k- fesda alacaklar tahkk ve istihbr klnmas zerine mezkr etelerin takb ve istslleri iin mikdr- kf svr ve piyde sevk edildii gibi Karakilise ve Diyadin kaymakamlarna teblgt icr ve civrdaki rues-y aire dahi hl-i tekayydtta bulunmalar hakknda vesy-y lzme f klnd Byezd sanca Mutasarrfl vekletine bildirilmekle arz olunur. Taraf- Sm-i Sadret-penhye Erzurum Vilyet-i Cellesi'nden Kede Olunup Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden 22 Eyll Sene 1312 Trihiyle Leffen Gnderilen Telgrafnme Sretidir Ahl-i Mslime ve gayr-i mslimeden lzm gelenlerin baka baka celbiyle ve cb vechile f-y nesyih ve vesy edildii gibi ilerinde harekt- [510] ihtill-cynede bulunanlarn hkmete teslmi ile mahall-i syi-i hltdan mcnebet edilmesi lzmu dahi ilveten telknt olunduu 5 Eyll sene 1312 trihli telgrafnme-i kernemle arz olunmu idi. Tefhmt- vka semeresinden olmak

ERMEN OLAYLARI TR H

409

zere dnk gn Ermeni mutebernndan bazs nezd-i kerye gelerek erbb- fesddan bir ka Ermeninin bir hnede bulunduklarn sret-i hafiyyede ifde ve ihbr etmeleri zerine derhl tarf edilen hne bastlrp lede't-taharr iki Ermeni, zerinde Ermeni hurf- mukattaasyla Ermeni htill Komitesi cmlesinin ilk harfleri mahkk bir ineli tfenk ve revolver ile bir balta, bir kalpak, bir Krd klh ve henz mnderict derdest-i tercme bir takm evrk elde edilerek polis diresince tahkkt devm edilmekte olduundan, netce-i tahkktn arz edilecei marzdur. F 18 Eyll sene 1312 Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 23 Eyll Sene 1312 Trihli ve Yedi Yz Seksen Numaral Tezkirenin Sretidir ran'dan gelen drt yz kadar ecneb ve Zeytunlu ve yerli ekiy tede beride krkar ve ellier ihtif ve ran'n Heftvan ve Melh ve Husrevan karyeleriyle sir Ermeni kylerinde iki binden mtecviz Ermeni ictim edip cmlesi Rusyal Erdivaz'n taht- idresinde ve yanlarnda be top bulunduu halde Van'a gelmekte olduuna ve ifdt- sireye dir 17 Eyll sene 1312 trihiyle Nezret-i Cellelerinden ibs buyurulan jurnal zerine ran'dan vukuna bir netce verilmesi hussu Hriciye Nezret-i Cellesi'ne izbr klnd gibi Van vilyetine de cb vechile f-y teblgt edilmi idi. Vilyetden gelen telgrafnme-i cevbde polis komiserliinden bu yolda vilyete de ihbrtta bulunulmu ise de drt yz kadar ekiynn Van civrna geldiine dir emrt- kfiyye mevcd olmad gibi, iki bin fednin huddu tecvze mde olduklar hakkndaki haber de muhtc- tahkk bulunduu ve vilyetce bu gibi ihtimlta kar al-kaderi'l-imkn tedbr ittihz edilmi olduu izbr olunduundan, bu bbdaki tahkkt netcesinden it-y malmt olunmas cevben cnib-i vilyete ir klnm olmala, Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle beyn- hle ibtidr edildi. Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Vrid Olan 4 Eyll Sene 1312 Trihli ve ifreli Telgrafnme Halli Sretidir 11 ve 12 Eyll sene 1312 Erek'in Acem Hao ve civrlarnda drt hneye tehassun eden Ermeni ekiysndan drt nefer maktl ve askir-i hneden [511] iki nefer mecrh ve iki nefer ehd ve ahlden bir mecrh olup ekiy tehassun eyledii hne ksmen ihrk edilmi ise de dier hnenin duvarn delip firr eyledikleri ve Havasor nhiyesinin Van'a drt saat mesfede Kim karyesinde bir samanla tehassun eden ekiydan drt nefer telef ve ahl-i slmiyyeden iki mecrh ve ehd ve askir-i hneden svr onbas ehd ve bundan iki gn evvel iki saat mesfede Sebkrek karyesine ekiy tehcm ederek atlan kurun obanlarn birisinin arkadan

410

HSEY N NZIM PAA

elbisesine isbetle karye ahlsinin mdfaasndan askir-i hne gidinceye kadar firr ettikleri ve bu gne dein vukt bundan ibret olduu marzdur. Erzurum Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Vrid Olup b-Jurnal Hk-i Py- lye ve Taraf- Sm-i Sadret-penhye ve Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Aynen Takdm ve rsl Olunan 24 Eyll Sene 1312 Trihli ve ifreli Telgrafnme Sretidir Erzurum kilise mektebi muallimlerinden drt ve esnftan Ermeni, Eyll'n onbeinci pazar gn Erzurum'a bir saat mesfede kin Mirke Manastr'na gidip sarho olarak yevm-i mezkrda manastra ictim eden bir ok Ermeni miynnda alg aldrarak (Yaa Ermenistan, yaa!) gibi alyilerden sonra ilerinden bir muallim Ermeni karndalarnn nusret ve muvaffakyyeti yolunda vaka esnsnda telef olanlar ervhnn istirhati iin alen bir du etmi ve umm tarafndan Ermeni erbb- mefsidinin en muzrlarndan bulunan Gogonyan'n muzr arksn terennm ederek ve bundan baka pek ok muzr arklar syleyerek Gogonyan ve el-yevm Erzurum hapishnesinde mevkf bulunan Ermeni cemiyyt- fesdiyyesi ruessndan Armanak ve Sitrak'n akna idre-i ikdh edildikten sonra: imdiye dein bu kadar kanlarmz dkld. Son damlasna kadar kanlarmz dkp de yine Ermeni erbb- mefsidi cemiyyetinin teklinden ve Ermenilere istiklliyyet verilmek iin almaa gayretten asl geri durmayacaz, fesd karacaz. Bizim nmze kim duracak, gibi yolsuzluklara ictisr eyledikleri vesit-i hafiyye ile haber alnp derhl merkmlar derdest ve tahkkta teebbs olunarak cmlesi harekt- vkalarn ikrr etmi ve bunlardan sabuncu Mihran'n hnesi bi't-taharr zerinde Ermeni ihtill cemiyyeti ibresi yazl bir srmeli tfenk bulunmu olduu ve hitm- tahkktda keyfiyyet be-tafsl arz olunaca marzdur. [512] Teft-i Asker Komisyon- lsi Riyset-i Seniyyesi Cnib-i Smsinden Vrid Olan 19 Eyll Sene 1312 Trih ve Be Yz Yetmi Dokuz Numaral Tezkire Sretidir Ermeni hdisesinin zuhru hakknda Samatya'da Sal akamndan baz emrelere dest-res olunup aramba gecesi Mhrdad nm Ermeninin hnesi baslarak kendisi tevkf edilmi ve sabah dier hnelerde ve mektebde Ermeni fesedesi tehassun ettikleri Ermeni mahallesi muhtr tarafndan haber verilip bu hneler abluka altna alnm ise de ilerinde bulunan fesedenin bir an evvel elde edilmesine teebbs olunmayarak Polis Meclisi Resi Hseyin Efendi tarafndan bir takm muhbert ile vakit geirilmi olduu b-irde-i seniyye-i hazret-i pdih icr olunan tahkktdan anlalm olduundan merkm Mhrdad'n tevkfini mtekb icrs tab olan istintkdan sabah zuhr edecek vukt hakknda bir ser-rite alnarak vakann n alnmak mmkn olamam m ve Samatya'da erkenden

ERMEN OLAYLARI TR H

411

fesedenin elde edilmesine cehd ve gayret olunmayp da muhbert ile imrr- evkta neden mecbriyyet grlm? Ve'l-hsl hdisenin daha evvel n alnmak hussunca kimse tarafndan bir gn kusr ve f-y vazfede terh grlm mdr? Buralar nezd-i l-i dverlerinde malm olacandan bunun vey ne gibi esbbn buna mn olduunun ir hussundan himem-i celle-i nezret-penhleri sez-vr buyrulmak bbnda. Teft-i Asker Komisyonu Res-i Snsi smil Hakk Teft-i Asker Komisyon- lsi Riyset-i Sniyesine Cevben Yazlan 20 Eyll Sene 1312 Trih ve Drt Yz Krk Numaral Tezkire Sretidir Hme-pr-y tazm olan 19 Eyll sene 1312 trihli ve be yz yetmi dokuz numaral tezkire-i aliyye-i dver-i ekremleri mel-i lsi mdrike-pr-y ker oldu. Ermeni hdisesinin zuhruna dir Samatya cihetinden Sal akamndan baz emrta dest-res olunduunan ve Polis Meclisi resi tarafndan muhvere ile vakit geirildiini katiyyen asl olmayp, hakkat- hl ve sret-i cereyn- mumele ber-vech-i t tafslen arz olunur. aramba gecesi saat sekiz rddelerinde Polis Komiseri Cevdet Efendi'nin getirmi olduu muhbir, Samatya'da skin Mhrdad'n hnesine [513] iki ahs gelip kendisiyle grm ve onlarn avdetinden sonra merkm Mhrdad ehs- merkmenin komiteden olduunu ve yarn yine geleceklerini ve her ey olacan ve binen-aleyh familyasyla deniz ar bir mahalle gitmesini beyn ile d-i bhe baz szlerde bulunduu ve ferds merkmlar gelince ire ve derdest ettireceini sylemi ve geri ferds aramba gn ne gibi ahvl vuk bulaca anlalamam ise de, erbb- fesdn teebbst- melanet-krneden hl olmadklar teden beri mahss olduundan ve iza-i vakt muvfk- maslahat grlemediinden, merkm Mhrdad'n hnesi hemen baslarak merkmun getirilmesi ve hnenin etrafnda hafiyyen memr bulundurularak ve idrelerin her cihetinden teyd-i tekayydt edilerek ferds gelecek iki ahsn da derdest ve irslleri talmtyla mm-ileyh komiser ide olunmu ve ihtiyten merkiz-i sireye de tebl-i vesy edilmi idi. aramba gn saat iki rddelerinde mm-ileyh komiserden gelen jurnalde Mhrdad'n derdest ve hnesi taharr olunduu srada Ermeni kethuds tarafndan bheli olduklar ve lzm- derdestleri ihtr olunan ehsdan Kapril'in hnesi dahi baslarak ve merkm abdesthnede muhtef olduu hlde derdest edilerek mtekben kuyumcu delll Misak'n hnesine girilmi ise de orada bulunan rues-y erbb- fesddan mekteb muallimi Haik Knoni ve Misak'n olu Arada ve daha iki refkleri ve familyalar kapy amadklar gibi ihtrt- vkaya b-edebne ve cret-krne bir sretde mukbele etmeleriyle mumele-i mukteziyye istifsr

412

HSEY N NZIM PAA

olunmas ve i bi't-tabi daha ziyde kesb-i ehemmiyyet etmesi zerine merkmlarn derdesti iin Polis Meclisi Resi Hseyin Efendi memr edilerek ve talmt- mukteziyye verilerek Samatya'ya izm klnd gibi Beyolu ve Galata cihetlerinde ne olacana dair katiyyen bir emre yok iken o cihetce de ihtiyten tedbr ittihz olunmu ve Beyolu mutasarrf dahi Beikta'da yoldan evrilerek Galata cihetine gnderilmi ve cihet-i askeriyye ile bi'l-muhbere teyd-i tekayydt edilmi idi. Res-i mm-ileyh mahall-i mezkra muvsalatla teslm olmalar iin ekiy-y merkmeye pek ok nesyih icr eylemi ise de isg etmedikleri bildirilmesiyle tedbr-i hakmne bi'l-ittihz cebren derdest edilmeleri ve istiml-i silha cret ederler ise mukbele-i bi'l-misl kidesinin icrs hakknda verilen talmta tevfkan res-i mm-ileyh orada askir-i hne ve memrn-i zabtiyeye ile her trl ihtimlta kar cb eden tertbt ve tedbr-i inzbtiyye ve tahaffuziyyeyi bade'l-icr mezkr hneye cebren girmek esbbna teebbs eyledii srada ehs- merkme memrn-i zbta ve askir-i hne zerine humbara ve silh yadrmaya ve Sulumanastr Kilisesi mektebine ve leblebici kesindeki hnelere hafiyyen tehassun etmi olan rufek-y ekvetleri de onlara imtislen bulunduklar mahallerden [514] kezlik askir-i hne ve memrn-i zbtaya kar humbara ve silh istiml etmeleriyle mukbeleye msraat olunarak o esnda ekiy tarafndan res-i mm-ileyhin zerine bir humbara atlp yannda bulunan beki mecrh olmu ve gsne isbet eden bir mermi res-i mm-ileyhin setresini delip gsn berelemi olduu ve mekteb-i mezkra takarrub edilince ekiy-y merkme tarafndan atlan bir humbara askir-i hne efrdndan be-alt kiinin defaten mecrhiyyetine sebebiyyet vermitir. u hle ve ekiynn tehassun ettikleri krgr hnelerin metnetine kar ihtiytszca zerlerine varlmak hem cb- ihtiyta mugyir ve hem de pek ok sakatl mntec olacana binen, bir tarafdan merkmlar teslm olmaa mecbr etmek iin tehassun-ghlar bi'l-mukbele silhla tehdd-i kav altna alnarak ve bir tarafdan da ate-i fesd ve ihtillin tevess ve halkn ie mdhale edememesi esbb istikml olunarak son derecede fedkrne ve cn-siprne sarf- mes ve ikdmt ile ekiy-y merkmeyi dr- yes ve ftr ettikleri srada tesr ve teyd-i mumele iin polis mdri dahi mahssan gnderilmi ve malm olduu vechile tevess-i dire-i ihtille ve halkn mdhalesine katiyyen meydan verilmeyerek ekiy-y merkme sye-i kudret-vye-i hazret-i pdihde olduklar mahallerde hayyen ve meyyiten elde edilmitir. Tafslt- marzadan muht- ilm-i sm-i dstrleri buyurulaca vechile Ermeni hdisesinin zuhruna dir Samatya'dan sal akam baz emrta dest-rest olunmayp ve denildii gibi res efendi muhbert ile vakit geirmeyip zten iin rengi mm-ileyh resin Samatya'ya muvsalatndan sonra tezhr etmi ve inyet-i Br ve inzmm- muvaffakyyet-i celle-i hazret-i ehriyr ile mddet-i kalle zarfnda ve cidden takdr edilecek sretde n alnm ve res-i mm-ileyh haytn btn btn fed ettii ve

ERMEN OLAYLARI TR H

413

memrn-i sire b-cemuhum vazfelerini hsn-i f eyledikleri hlde res-i mm-ileyh hakknda o sretle vk olan isnd yn- teessf-i ahvlden bulunmu olmala, ol bbda. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 24 Eyll Sene 1312 Trihli ve Yedi yz Doksan Bir Numaral Tezkirenin Sretidir Tebrz murahhasa vekli tebea-i Devlet-i Aliyye'den Yusuf Sarayan'n oradaki Ermenilerin meksd- fesd-krnesini tervc ve ine cemine say etmekte olduu gibi Selmas'da mevkf Ermeni firrlerinin bil-kayd art tahliyelerinde medhali olduu ve imdiye kadar memlik-i mahrsadan oralara firr ve iltic eden bir-iki bin Ermeninin iskn ve vlarna muvenet ettii Tahrn Sefret-i Seniyyesi'nin irna atfen Hriciye [515] Nezret-i Cellesi'nden b-tezkire izbr klndndan, Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle beyn- hle ibtidr olundu. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 25 Eyll Sene 1312 Trih ve Sekiz Yz Be Numaral Tezkirenin Sretidir Ermeni rues-y fesdndan olup Avrupa'daki Ermeni komitesi cnibinden drt sene akdem Sivas ve Ankara vilyetlerinde k- ri iin gelmi ve Yozgad ihtillini meydana getirdikten sonra sye-i hazret-i ehriyrde avanesiyle beraber derdest edilmekle Yozgad'da iki yl evvel idm klnm olan Hainli Moruk'un refki denilen ve kendisi Sivas'n Gemerek nhiyesi ahlsinden bulunan Dede, nm- dieri Murat Kayseri'de ihtill karmak maksad- hinnesiyle bir Ermeni hnesinde muhtef id istihbr olunmasyla bil-vukt refkyle beraber derdest olunarak nezdinde bir hayli evrk- muzrra ve iki revolver zuhr eylemidir. Haklarnda cb eden mumele-i knniyyenin seran icr ve evrk- mezkre sretlerinin isrs lzmu vilyete ve cevben Kayseri Mutasarrfl'na ir klnm olmala Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle beyn- hle ibtidr klnd. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 28 Eyll Sene 1312 Trihli ve Sekiz Yz On Alt Numaral Tezkire Sretidir Karahisr- ark'de Leblebici olu Haik'in hnesinde muhtef olduklar haber alnanan dokuz nefer Ermeni ekiysnn zerlerinde martini ve ehne ve revolverler ile hayli cebhne ve komite elbisesi ve evrk- muzrra bulunduu hlde sret-i mahssada hazrlanm bir mahzen dernundan sye-i kudret-vye-i hazret-i hilfet-penhde bil-vukt karld Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle beyn olunur. Sivas Vilyet-i Aliyyesinden Vrid Olup Hk-i Py- hneye ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Birer Sretleri

414

HSEY N NZIM PAA

Leffen Takdm ve rsl Telgrafnmenin Sretidir

Klnan

28

Eyll

Sene 1312 Trihli

[516] Karahisr- ark'de Ermeni mutebernnn bazlarndan ake ahz etmelerinden dolay bir senedir vd-i firrda dolaan Karahisrl alt ve Sivasl ki ceman dokuz nefer Ermeninin Karahisr kasabasnn civrnda bir Ermeni hnesinde muhtef olduklar istihbr olunmas zerine askir-i hne ve polis ve jandarma taraflarndan mezkr hne abluka edilerek samanlk derrunda bulunan mahzende muhtef olduklar hlde bir gn vukta meydan verilmeksizin sye-i satvet-vye-i hazret-i pdihde zerlerinde bulunan dokuz adet revolver ile be adet kapakl ve bir adet de Rus fundalls ve iki adet kr- kadm ehne ve bir hayli cebhne ile Hnakyan gazetesi ve ekiy-y merkmenin sret-i hareketlerini mutazammn talmt ve bir ka muzr ark ile beraber ehs- merkme ve hne shibleri derdest olunarak taht- tevkfe adndklar ir- mahall zerine marzdur. Ankara Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Vrid Olup b-Arza Hk-i Py- hneye ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Takdm ve rsl Olunan 28 Eyll Sene 1312 Trihli ve ifreli Telgrafnme Sretidir Kigork'un rufeksndan ve Ermeni erbb- mefsidinden olup melanet-i mtehakkkasna mebn mebbeden krek cezsyla mahkm olduu hlde vd-i firrda bulunan Gemerekli Tano nm- dier Murat Hnakyan fesd irketi nmna adam tevkl etmek zere Kayseriyye'ye gitmi bulunduu hlde muvaffakyyt- celle-i cenb- nezret-penhleri cmlesinden olarak derdest edilmitir. imdiye kadar icr edilen tahkkt netcesinde mezkr irkete Kayseriyyeli Acemyan nm- dier Kadnolu Kigork'un riyset etmekte olduu anlald gibi irkete mahss bir de mhr zuhr etmi ve dhil-i fesd olarak on bir kii de derdest ile taht- tevkfe alnmtr. Bi't-taharr elde edilen ve Sis ve Zeytun Ermeni ahlsine hitben yazlan iln-nmelerle evrk- muzrra sret-i muhriceleri posta ile taraf- sm-i sadret-penhlerine takdm klnacaktr. Tahkkta mahallince devm edilmekde olduundan, hsl olacak netcenin pey-der-pey arz olunaca Kayseriyye polis komiserinin irna atfen marzdur. [517] Erzurum Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Vrid Olup Birer Sretleri b-Jurnal Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'yle Taraf- Sm-i Sadret-penhye ve Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Gnderilen 28 Eyll Sene 1312 Trihli ve ifreli Telgrafnme Sretidir 24 Eyll sene 1312 trihli telgrafnme-i ciznemle arz olunan fesedenin resleri olup Ermeni hnelerinde muhtef olduu haber alnmas zerine taharr

ERMEN OLAYLARI TR H

415

edilmekte bulunan ahs sye-i cell-i cenb- nezret-penhlerinde derdest olunup Karsl olduu ve ihtill komitesi erbbndan bulunduu ve bi'l-muhbere Londra'da ihtill cemiyyeti ruessndan olduu, emir zerine on gn evvel Erzurum'a gelip gece evvel Mdrike Manastr'nda derdest edildii arz olunan cemiyyet-i fesdiyye ile beyttet ettiini sylemi ve binen-aleyh merkmun Mu sancana tbi Bulank kazsnda Kop karyesinde Artin Mosesyan'a yazm olduu pek muzr bir mektup dahi derdest edilip tamk- tahkkta devm olunmakta bulunmu olmala ve netcenin arz tab bulunmala, ol bbda. Sivas Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Vrid Olup Bir Sretleri b-Arza Hk-i Py- hneye ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Gnderilen 29 Eyll Sene 1312 Trih ve ifreli Telgrafnme Sretidir Geen cuma gn edilen itibh zerine Sivas'a bir saat mesfede bulunan ve sekenesi Ermeni katolii olan Perkenek karyesi kabzmal Mgrd'n hnesi bi't-taharr iki aded martini ile iki aded revolver ve drt yk kadar martini ve revolver fiengi ve iki Grc bal ile bir takm evrk- mektb-i muzrra ve Truak gazeteleri ve civrnda bulunan bir ka hneden dahi bir martini ile bir revolver ve yirmi be kadar fienk elde edildii gibi icr klnan tahkkt netcesinde dahi merkm Mgrd'n Venedik'de Murat Refail Mektebi meznlarndan olup Dersadet ttihd- htill Truakyan Cemiyyeti tarafndan Sivas ve havlsinde komite tekli ve ihtillin tevsi memriyyeti ile Dersadet'den sret-i mahssada gnderilmi olduu anlalmala sye-i hazret-i pdihde kendisi de derdest olunmu [518] ve merkmun Dersadet'de kimlerle muhbere ettii de anlalarak cb edenlerin hne ve maazas taharr ettirilmesi iin makm- vilyete mzekkiresi verilmi ve mfsid-i merkmun u sretle derdesti muvaffakyyet-i seniyye-i hazret-i ehriyr sr- bhiresinden bulunmu olmala marzdur. Erzurum Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Vrid Olup Birer Sreti b-Arza Hk- Py- hneye ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 1 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihli ve ifreli Telgrafnme Sretidir Erzurum'un saat mesfesinde (Kzl Vanik) nm Ermeni manastrnda evrk- muzrra ve esliha olduu haber verilmekle (Vanik) bi't-taharr bir ka muzr ark ve Erzurum murahhas- sbk imanyan Gayunet Efendi'nin hemresi tarafndan gnderilmi bir de muzrru'l-mel mektup zuhr etmekle rhib-i merkm tevkf klnarak tahkkt icr edilmekde olduu ve netcesinin arz edilecei marzdur.

416

HSEY N NZIM PAA

Mamretlazz Vilyetinden Vrid Olup, Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden 29 Eyll Sene 1312 Trihli Tezkireye Leffen Gnderilen 24 Eyll Sene 1312 Trihli Telgrafnme Sretidir Ein hdise-i zilesinin mukaddime-i vuk ve zuhrunun ve ittihz olunan tedbr-i keyfiyytnn mufassalan ve muvazzahan rapor sretinde ir b-telgrafnme Mamretlazz vilyetine bildirilmi idi. Ein Kumandan Miralay Tevfk Bey ve Nizmiye Taburu binbasyla kaymakam vekletinin irt- mterekelerine atfen vilyet-i mrun-ileyhdan bu kerre kede olunan telgrafnme-i cevbde Ermenilerin etvr ve harektndan ve kilisede ve hnelerinde ictimlarndan bir fesd karacaklar hissolunmas zerine murahhasa efendi ile idre ve mahkeme ve belediye azsndan ve mutebern- milletden lzm gelenler hkmete celb ile tenbht- lzme ve nesyih-i messire bi'l-icr hkmetce tekayydt- fevka'l-deye ibtidr olunmu ise de Eyll'n nc gn ale's-seher yine cemiyyetli bir hlde Kyba nm Ermeni mahallesi kilisesinde ictim ile mddet-i medde kaldkdan sonra dkknlarn amayarak bir ksm mahalle-i mezkre stnde bulunan cesm talara msellahan ekilip ksm- mtebksi dahi hnelere kapanm ve teden beri orada ikme edilmi olan askir-i hne bl zerine silh ve humbara endahtna kym ile bir nefer ehd ve biri de mecrh edilmesiyle askir-i hne tarafndan mdfaa ve tenkllerine mbderet olunmas zerine hnelerde [519] tehassun eden fesede mukvemet edemeyeceklerini anlamalaryla bulunduklar hneleri ateleyip, yukardakiler de iltihk eylemeleri ve Tave Mahallesi'nde ikme edilen blk ve ahlye de silh endaht eylemeleri zerine ri her tarafa siryet eylemi ve bu esnda evvelce talar tutmu olan res-i ekiy kasap Manuk avenesi ve muahharan onlara iltihk eden fesede zerine asker sevk ve tazyk edilmesiyle Handuk daa doru firra yz tutmu ve kuvve-i askeriyye ancak kasabann muhfazasna kf olduu cihetle o srada takblerine karlmas mmkn olamam ise de etrfdan gelmekte olan air tarafndan bi't-tesdf vuk bulan msdemede cmlesi pern edildii ve zerlerinde yz kadar martini ve kapakl gibi esliha-i harbiyye ve revolver ve kama bulunup ordu-y hmyna gnderilmek zere depo-y askerde hfz edilmi ve fakat bu srada telef olan merkm Manuk ile avenesinin eslihas eyd-i aire gemi ve kasaba civrnda muhtef iken hayyen tutulan Kozmoz nmnda bir Ermeni nezdinde dahi bir aded Rusya berdan tfengi ile bir revolver ve bir sandk dernunda yedi aded meml humbara ve boynuzdan maml bir boru ve ifre mifth gibi rakaml bir ey elde edilerek mahkemeye tevd olunmu ve k- ri edenler nefs-i kasaba ahlsinden olup maktl olanlar miynnda Ein'in li ve Divrik kazsnn Pengn karyeleri Ermenilerinden dahi bulunmasna nazaran civrdan dahi baz erbb- fesdn itirki anlalm olduu gibi hark ibtid Ermeniler tarafndan mahalle-i mezkrede k edilerek kasabann sklk ve hnelerin yekdierine mlsk olmas mlbesesiyle orada drt yz on Hristiyan hnesiyle

ERMEN OLAYLARI TR H

417

siryeten kilisenin ksm- ahbsi on slm hnesiyle mezkr mahalle ittislindeki Kazanc arsnda vk ve metrk doksan be ve yz otuz yedi slm dkkn muhterik olduu ve dier baz mahalltda dahi hark zuhr ederek yz doksan Hristiyan hnesiyle aa kilisenin ahap ksm ve dokuz slm hnesi yanm ise de bu harkn kimin tarafndan k olunduu anlalamam ve maa-m-fh Ein'in mstakl ars ve sir erefli mahallt asker ile muhfaza edilerek orada hi bir zyit vukuna meydan verilmedii ve esn-y ride Ermenilerin zyi olup kasaba ve civrn ahl-i slmiyyesi yedine geen eys tahkk ve taharr ile istirdd olunmakda ve shibi mevcd olanlara ide ve shibi bulunmayanlar hkmette hfz edilmekte id ve esn-y vakada ahl-i slmiyyeden on bir veft ve yirmi alt mecrh ve Ermenilerden be yz seksen bir maktl ve krk sekiz mecrh ve bunlar miynnda kazen tesdfle nisdan iki veft ve yedi mecrh ve ocuk haffe yaralanm ve bir hastahne kd ile mecrhn tedv edilmekde ve taynt verilmekte olduu ve iti srasnda kasaba etrafna baz air gelmi ise de kasabann medhallerine ikme edilen askir tarafndan duhl ve itirklerine meydan [520] verilmemi ve sye-i kudret-vye-i hazret-i pdihde satvet-i askeriyye semeresi olarak yirmi drt saatde syi tammen ide klnm ve Ermeni milletinden ve dav vekillerinden Aleksander'in Ein'de bulunan erbb- fesda ve bunlara muvenet edenlere dir verdii ihbr zerine mfsidnden haytta bulunanlar adliyyeye teslm edilmi ve geen cumartesi gn sabah mezkr Kyba Mahallesi'nin yangn mahallinde bir cebhne patlam olduundan bheli mahaller hafr edilerek taharriyt icr bulunmu olduu bildirilmitir. Baecik'te Amerikan Mektebi Mdri Mister embers'e Londra'dan Gelen 24262 Taahhd Numaral Mektubun Zarf Dernunda Zuhr Eden Hnak Gazetesinin 28 Eyll Sene 1312 Trihli ve On Sekiz Numaral Nshasndan Baz Fkartn Tercmesidir {TEBLGT-I RESM YYE} Hnakyan irketinin sbk merkez memrlar tarafndan gnderilen davetnmeler zerine Londra'ya gelen bir irket heyet-i mebse nmyla 1 Eyll'de inikd etti. Bu meclis on alt mebs ve mvir ve azdan mrekkeb idi. Meclis-i mezkr drdnc ictimnda Hnakyan irketinin dokuz sene mddet zarfnda vuk bulan vridt ve mesrift muhsebtn bi't-tedkk nizm diresinde cereyn etmi olduunu Hnakyan irketinin ubelerine malmt olmak zere iln eder. Hnak ve Abdk ve Fagapari niri Msy Avadis Nazarbekyan ile Madam Mariya Nazarbekyan dokuz sene zarfnda irketimize on sekiz bin yedi yz dokuz frank ihsn ettiinden baka, mddet-i mezkre zarfnda Hnak ve sir gazeteler masraflarn dahi tesviye eylediklerini heyet-i mebsa ummiyyetle tasdk etmekle beraber Londra'da icr-y vazfe etmek zere irket program mcebince merkez azlna

418

HSEY N NZIM PAA

yeniden yedi kii tayn ve intihb etmidir. irketimizin messisi Avadis ve Meryem Nazarbekyan bi'l-ittifk merkez azlna tayn olunduklar hlde hilf- meml istif etmiler ise de heyet-i mebsenin riclar zerine istiflarn geri aldlar. 18 Eyll sene 1896 Londra Ktib Masya Maramyan Hnakyan irketinin Heyet-i Mebse Meclis-i Ummsi tarafndan Hamayak Hobolyan

[521] {SAKINDIRMAK} Hnak irketimizin heyet-i mebse meclis-i ummsi u son vakitlerde irketimizce vuk bulan baz ilerden dolay tahkkt icr ederek bi'l-ittifk zrde beyn olunan hkm ve karr resmen ubelerine tevd edildi. Heyet-i mebse meclis-i ummsi Eyll'n onikinci gn ictimnda ehdetnmeler ile Arpiyar Arpiyaryan, Mihran Damadyan, Andon Rotoni nm ztlar ile refklerinin Hnakyan irketi knn ve menfaatna mugyir hareketde bulunduklar cihetle Arpiyaryan'n geen sene Mays aynda irketimizden tard olunduuna dir verilen karr sbk merkez azsndan Damadyan ve Agasi ve Abah taraflarndan musaddak olmala muvfk- maslahat grld. irketin sbk azs tarafndan yirmialt Austos trihinde ner edilen resm beynnmelerin muvfk- hl olduunu heyet-i mebse tasdk eder. Mezkr beynnmede dermiyn olunan Arpiyaryan ile refkleri Damadyan Rotoni, Agasi, Sivasyan Ohancanyan irketimizle olan ilikileri kat edilerek kendileri irketden karlmdr. Ehs- matrda meclis-i umm nmyla sahte olarak bir meclis tekl ve Ermenileri katl eden sultan ile memrlarnn arzularna muvfk harektda bulunacaklarndan bu mfsidlik szlerine aldanmamak iin bi'l-cmle irket ubelerine iln ederiz. Ve mezkr frka-i muhlife sahte bir Hnak gazetesi nerederek asl Hnak gazetesi hukkunu gasb ve dmanmz olan Trk Hkmetinin aleyhimizde ittihz ettii tedbrin icrsna filen dellet ettiklerinden heyet-i mebse meclis-i ummsi ehs- merkmenin u harektn tekzb ve aktan aa Hnak ve Hnakyan irketine kar habsetlerini iln ve binen-aleyh Ermeni cematnn bunlardan ictinb etmelerini ve milleti mahv edici desselerinden kurtarmak iin bu beynnmeyi ner ederim. Londra, 25 Eyll sene 896

ERMEN OLAYLARI TR H

419 Heyet-i Ummsi

Hnakyan irketi Mebse Meclis-i Resi Nmna

Avadis Nazarbekyan (B Z M M Z) Siysnin intizmsz ve mlevveslii iinde yzmekteyiz. Maa-m-fh teleftn n alnr alnmaz Ermenilerimizin hissiyt- milliyye ve efkr- intikm-cyne ile [522] havaya bombalar atmaya balamlardr. Dman dm sretle b-ess byle sebeblerden istifde ederek zten vermi olduu emrin icrsn tekd etmidir. Biz kendi seyeln eden hnumuzdan havf ve heyecna gelmi olduumuz hlde atlan humbaralar sebebiyle Ermeni ihtillcilerinin anarist olduklar gibi isndta da hedef olduk bu nihyetsiz vukt Ermenistann yalnz mntehsnda vk olmayp, bu defa da b-gnh ve cevbdan ciz olan sefl Ermeni cemat Trk'n liv-y hkimiyyeti altnda kalmtr. Avrupa devletlerinin pgh- enzrnda ve onlarn reyleriyle olduu zannedilen byk bir devlet bir millete kar dehetli vukt ve cinyetleri k etmektedir. Ermeni meselesinden dolay Avrupa meslek-i siyssi imdiki gibi hi bir vakit cizvitlik icr etmemitir. Bir adam her iden mstesn olarak akln gib etmi gibi silhlar vstasyla rst geleni katl ve itlf etmitir. Bu mumeleye kar onlar siysetden tedbe hkmetin hakk olduunu Avrupa devletleri zt- hneye beyn etmesinden bi'l-istifde nne geleni katl etmitir. Bir hkmet mdm ki mstakil ve byk bir cndir. u hlde kendi taht- tasarrufunda bulunan mahallerde yle bir tedbr ittihz etmelidir ki bir daha bu gibi cinytn tekerrr vk olmasn. Bu yle bir hkmetin esliha ve hakk- hkimiyyetini yedinden ahz ve gasb etmek gibi de bir tedbr olamaz. Fakat Avrupa devletlerinin mtlaas bu yolda olmayp, yalnz kendi menfi-i ztiyyeleri iin zt- hnenin icrsna havle-i sem-i itibr etmiyorlar. ngiltere ahlsinin Ermeni meselesi hakkndaki vzesi ve Gladston'un nutku Avrupa'ya tesr etmi olsayd zt- hnenin kestirmi olduu Ermenilerin kemiklerinden maml tahtnda oturmamas cb ederdi. te bir sene zarfnda cereyn eden mumele-i siysiyye bundan ibretdir. Bizim pigh- tedkkimize vaz olunan iki cihet vardr: Birinci Avrupa devletlerinden bazsnn menfi-i ahsiyyesi iin Ermeni meselesinin siyseten halli, ikinci de devletlerden bazs mesele hall olundukda beynlerinde olan tezdn zil olacadr. Dersadet'de yirmi kii tarafndan atlan humbaralardan istifde ederek telefta meydan verilmi ve bir sene zarfnda vuk bulan teleftn mikdr on iki bine bli olmu olduu hlde henz bizim efkrmza muvfk bir hak kazanamadk. Bugn szmze nihyet vererek merak iin antika nevinden Ermeni meselesinin hall olunmas hakknda devern eden havdisi beyn ederim. Meys ehreli mirlerin

420

HSEY N NZIM PAA

add gittike tezyd etmektedir. Bunlar Ermenilerin f-m-bad sadkatdan inhirf etmeyerek gy merhamet-i pdihye dehlet eyledikleri hakknda kendi taraflarndan millet nmna bir ilticnme tanzm ederek atabe-i hneye takdm etmek efkrnda iseler de yz glmez Parto Aminos nmndaki [523] ahs eytanl syesinde bu erefi ihrz etmitir.

{ LNNME- RESM} Hnakyan irketimizin meclis-i mebsu ikinci ictimnda Hnakyan icr memrlarnn yedlerinde bulunan ehdetnmelerini zrdeki trihden itibren hkm mensh olduu gibi icr meclisi azsyla mebslar dahi lav edilmi olduklarndan, ibu trihten itibren Hnakyan Merkez Komitesi tarafndan Hnakistlere yeni ehdetnme gndermesine karr verildii iln olunur. F 17 Eyll sene 1312, Londra Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 3 Tern-i Evvel Sene 1312 Trih ve Sekiz Yz Altm Be Numaral Tezkire Sretidir Mahmd kazsna tbi Takori nhiyesinin merkezi bulunan Ahurbey karyesinden geerek ran'a firr etmekde olan krk alt kadar Ermeni ekiys askir-i hne ile air tarafndan bi't-takb vuka gelen mcdelede ekiynn drt neferi maktl olarak huddu tecvz eyledikleri ve askir-i hne ile air-i Osmniyeden -drt kii mecrh olup, ekiy-y merkmenin geende Van'a gelerek grdkleri tazyk zerine firr etmi olan etenin bakiyyesi olmak lzm gelecei Van vilyetinden alnan telgrafnmede bildirilmekle Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle beyn- malmta ibtidr olundu. Ol bbda. Cevben Beyolu Mutasarrfl'na Yazlan 7 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihli ve Sekiz Yz Krk Numaral Tezkirenin Sretidir Dn gece Pangalt'da Kololiyan Avadis Efendi hnesindeki vakann s-ret-i zuhruyla bu bbda iltizm olunan tedbrin tafsltna dir cevben vrid olan 7 Tern-i evvel sene 1312 trihli ve bin on sekiz numaral tezkire-i aliy-yeleri mtlaa olundu. Vaka essen pek irkin ve tedbr-i ibtidiyyenin noksnn ve o civrda devriye kollarnn ve hatt mahalle bekilerinin bile fk-dnn mutazammn olmakla beraber beyn buydulduu zere [524] hne dernunda erkek ve kadn olarak bir ok ehs bulunduu hlde bunlar tarafn-dan istimdd iin olsun hi bir ses ve sad karlmamas bi'l-vch nazar- dikkati clib bir hl olduundan ve bir de fesd komiteleri fedlerini huss hnelerde ve otel ve emsli mahallerde hizmetilik ve alk sfatyla ihtif etmekte olduklar malm bulunmasna nazaran bu ide hnedeki ehsn medhali olmasa bile malmt olmak derkr bulunduundan ehs-

ERMEN OLAYLARI TR H

421

merkme ve ale'l-huss a Karabet hakknda bu nokta-i nazardan ve muktedir memr-lar marifetiyle tamk- tahkkt ve tedkkt edilerek ve bir dereceye kadar kendileri ile de sktrlarak iin ve mtecsirlerin be-heme-hl zhire ihrc ile beraber hsl olacak netyicden pey-der-pey malmt its ve bir de mtec-vizlerin geceleyin serbestce mezkr hneye girip k- habset ettikten sonra ir buyurulduu zere msterhan kp gitmeleri oralarca ber-minvl-i muhar-rer inzbtdan eser bulunmadna dellet eyledii gibi ahren tezyd edilen ve vazfelerinin hsn-i f ettirilmesi evvel ve hir ir olunan bekilerden de kimsenin oralarda bulunmad anlalp bu hl dahi bakaca yn- teessf ve bi'l-vch gayr-i ciz bulunduundan, zbtaca her yerde, her sretle geceli gndzl tekayydt- inzbtyyenin mkemmelen teyd ve idmesiyle beraber bekilerin de geceleri zinhr terk-i vazfe edemeyip ileri banda bulundu-rulmalar esbb neye mtevakkf ise hemen ve mtemdiyen icrs himmet ve reviyyet-i aliyyelerinden keml-i ehemmiyyetle ve iddetle muntazrdr. Beyolu Mutasarrfl'na 7 Tern-i Evvel Sene 1312 Trih ve Sekiz Yz Krk Dokuz Numara ile Yazlan Tezkire Sretidir Dn gece Kololiyan Avadis Efendi'nin hnesinde cerh edilen polislerin sarho edilmi olduklar cmle-i mstahberttan olmasyla ve nk muh-fazaya memr olan polislerin sarho edilmesi ve esn-y vakada hnedeki yedi kii tarafndan ses karlmamas ve bunlarn iinde mechl'l-ahvl iki kii bulunmas bu filin zbtay lekelemek ve erbb- fesda cret vermek zere an-kasdin tertb ve icr edilmi olduuna dellet edecek ahvlden bulunmasyla tahkkt- criyyenin ona gre tamk ve takbi ile hakkat-i hlin be-heme-hl zhire karlmas ve yed oraca meydana bir ey karlmaz ise cihet-i adliyyeye tevd-i mumele olunmakszn ehs- mevkfenin evrk- mteferria ile doruca dire-i zabtiyyeye gnderilmesi ekden tavsiye olunur. [525] Beyolu Mutasarrfl'na Yazlan 7 Tern-i Evvel Sene 1312 Trih ve Sekiz Yz Krk Drt Numaral Tezkirenin Sretidir Dhiliye Nezret-i Cellesi dav vekletinde bulunan ve Ermeni Komitesi tarafndan tehdd olunan Kololiyan Avadis Efendi'yi muhfaza iin mm-ileyhin hnesine memr bir ka Ermeni anaristi tarafndan tehlikeli ve tehlikesiz cerh sretiyle dr- tecvz ve taadd olan polis Mahmd ve Nuri Efendilerin zerlerinde silh bulunmad ve memr eyledikleri srada silhn lzmsuzluu beyn olunduu rivyet ediliyor. Hakkat-i hlin, yan silhsz gnderilmi iseler esbbnn ve silhlar var idiyse cinsinin msraaten izbr muntazrdr.

422

HSEY N NZIM PAA

Beyolu Mutasarrfl'ndan Cevben Alnan 7 Tern-i Evvel Sene 1312 Trih ve Bin Yirmi Bir Numaral Tezkirenin Sretidir eref-vrid olan 7 Tern-i evvel sene 1312 trih ve sekiz yz krk drt numaral tezkire-i aliyye-i dvernelerinin arza-i cevbiyyesidir: 7 Tern-i evvel sene 1312 trih ve bin on sekiz numaral tezkire-i kernemin irslinden sonra icr edilen tahkktda Avadis Efendi'nin olu Vahan ile akamdan sret-i cereyn- vakada ketm-i malmt edip imdi ikrr etmee balayan Mihran Efendilerin ve besleme kzn ifdelerine gre gelen ahsn fesli olduu anlalmak ve ancak birisi apkal bulunduu yalnz polislerden birisi sylemitir. Ve bunlarn tara ahlsinden olduklarn Mihran ile Vahan, Ermenice tekellmlerinden teyakkun ettiklerini beyn etmilerdir. Ve stleriyle balarnn temizce, palto-pantalonlu olduklarn mhede ettiklerini, gerek Vahan ve gerek Mihran ve hizmeti kadn hikye eylemelerine gre apkal olmak sz yalnz polis Nuri Efendi'nin ifdesine kalm olmala beraber bunlardan birisinin ayrca sakall ve dier birinin siyah bykl ve dierinin de on sekiz yanda bir gen olduu ihbrt- vka cmlesindendir. Mecrh polislerin dahi taht- tasdklerinde bulunmutur. Polislerin sarholuklar hakknda isimleri zikr olunan kesn tarafndan mtehlif rivyt ile beraber polis Mahmd Efendi'nin iret etmedii ve yalnz Nuri Efendi'nin bir kadeh itiini Vahan ve drt be kadar iip yz kzardn besleme kz beyn edip bu cnlerin Ermeni olmayp da [526] ecneb sfat ve muvzaasn irb eder bir dell ve malmta imdiki hlde dest-res olunamamtr. Leyle-i mezbrede kerleri elli gnden beri gitmemi olduum hneme gittiim hlde gece ehr emni paa tarafndan gnderilen ser-mfetti makm- cizneme gelmi ve muvin-i ciznem smil Bey'e Kololiyan Efendi'nin hnesine bir tehddnme gelmi olduundan hnesinin muhfaza altnda bulundurulmasn beyn eylemi olmasyla mr-i mrun-ileyh Merkez Komiseri Hasan ve ser-taharr memru Komiser Tahsin Efendileri nezdine celb ile keyfiyyeti tebl ve iki memru terfk ve intihbn taleb eyledikde ihzr edilen polis Mahmd ve Nuri Efendileri mm-ileyh Tahsin Efendi'ye terfkan ve talmt- lzmeyi it ile Kololiyan Efendi'nin hnesine izm eylemi olduu hlde Tahsin Efendi sabahleyin avdetinde Kololiyan Efendi ibtid memrlar kabulde tereddd edip ancak sabaha kar hnesi dhiline alm olduunu ve emr-i muhfazaya tammyla ibtidr eylediini kendisine serd ve ifde eylediini muahharan muvin-i mrun-ileyh tarafndan kerlerine beyn ve ihbr olunmutur. Mm-ileyhim polislerden Nuri Efendi yedi gn mukaddem skdar'dan becyi sretiyle Beyolu'na gelip zten Beyolu'nda mstahdem bulunan Mahmd Efendi gibi bu misill hidemt- tarassudiyyede muktedir bulunduunu mm-ileyh komiser tarafndan muvin-i mrun-ileyhe bildirilmi olduu ve oralarda kol ve devriye memrlar her an get gzr etmekde oldukdan baka yaknnda Elmada Karakolu mevcd bulunduu hlde komiser-i mm-ileyhin kol ve devriye memrlarna ve

ERMEN OLAYLARI TR H

423

zikr olunan Elmada Karakolhnesi'ne dhil hneye konulan iki memra icbnda imdd etmeleri iin malmt vermemi olduu, olunan sul ve cevbdan anlalm ve bunu da uy- keyfiyyetle maksadn fevt olmas kaziyyesiyle beraber kendisine bu yolda emir verilmediini dahi makm- itizrda sylemekte bulunmutur. Cnlerin adem-i itat hlinde mukbele-i bi'l-misl kidesinin icrsna id talmt- seniyye nezd-i zbtada mevcd ve bi'l-cmle memrn-i zbtaca malm ise de mecrhn-i mm-ileyhimnn bu kideyi icr etmeleriyle beraber yanlarnda kendi ifdelerine gre silh bulundurmam olmalar ve komiserin kavline nazaran silhlar yanlarnda mevcd olduu hlde ketm etmeleri sebebleri henz taayyn edemediinden bu cihetler bi'l-etrf derdest-i tahkk bulunduu gibi vuk- cinyt mtekb Kololiyan Efendi'nin adamlar tarafndan oralardaki polislere ve zbta memrlarna beyn- malmt edilmi ve tekrr edilen sul ve cevbda mecrhn-i mm-iley-himdan Mahmd Efendi nezdinde revolveri mevcd bulunmu ise de cnlerin hcm ve cerhiyle kendisinin silh istimline vakit bulunmadn ve Nuri Efendi ise kendisinin silhsz gnderildiini ve silh istedii hlde de ehem-miyyet verilmeyip kendisine sonra silh gnderilecei szyle gnderildiini beyn eylemi olduklar Beyolu Mdde-i Umm muvinlii marifetiyle zabt olunan ifdelerden mstebn olduu marzdur. [527] 8 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihli Arza Sretidir Dhiliye Nezret-i Cellesi dav vekli olup Pangalt'da mukm bulunan Kololiyan Avadis Efendi'nin hnesine Ermeni eirrs tarafndan tehddnme braklmasyla ber-y muhfaza Beyolu Mutasarrflnca mezkr hneye gnderilen polis Mahmd ve Nuri Efendilerin dn gece oraya hcm eden bir ka Ermeni tarafndan ne sretle cerh edilmi olduklar maa'l-hicb mcmelen arz olunmu idi. Ehemmiyyet-i madde ve maneviyyesi derkr olan bu hl hdise-i ahresiyle muhtell olmu ve sye-i kudret-vye-i hazret-i pdihde bir ok mes ile ide edilmi olan py- taht- saltanat- seniyye emn syiinin tekrr ihllini ve halkca hsl olan sknet-i efkrn mbeddel-i heyecn olmasn ve erbb- mefsdin cret ve cesretlerinin tezydn dahi mcib olduu cihetle skt ile geitirilmek kerlerince kbil olmayp binen-aleyh iin bidyetinden nihyetine kadar cereyn eden ahvli ve Beyolu zbtasnn ittihz- tedbrdeki gaflet ve cehletini ber-tafsl arz ve beyn etmei vazfe-i ubdiyye ve sadkatden addeylerim. yle ki mm-ileyh Avadis Kololiyan Efendi'nin Ermeni haert tarafndan tehdd edildii mahdmu vstasyla ehr emni paa hazretlerine ihbr olunarak mrun-ileyh tarafndan Beyolu mutasarrfna it-y malmt olunduu gibi taraf- cizneme de b-tezkire ihbr- keyfiyyet edilmi idi. Binen-aleyh bu iin fevka'l-gye nazar- dikkati clib olmasyla ve acz- ftrsi derkr olan mutasarrf- mrun-ileyhi bir kat daha kz etmek maksadyla iki gn evvel de Ermeni katolik patriine yine o melde bir

424

HSEY N NZIM PAA

tehddnme vrd etmesi zbtaca fevka'l-de tedbrlere mrcaat mstelzim olduu beynyla bu bbda tedbr-i fevka'l-de iltizmyla mtec-sirlerin bi't-tahkk zhire ihrc sret-i mahssada mutasarrf- mrun-ileyhe tavsiye ve ihtr edilmi ve alnan cevbda mm-ileyhin hnesine lzmu mikdr- sivil ve mstaid memrlar konularak icr-y tekayydt ve tarassudta msraat edildii ir olunmu iken bu szn btn btn hilfna olarak gnderilen memrlar iki kiiden yan mm-ileyhim Mahmd ve Nuri Efendilerden ibret olduu ve mm-ileyhimnn zerlerinde silh nmna hi bir ey bulunmad ve kendilerine gelecek adamlar tutacaksnz sznden baka bir gn talmt verilmedii anlalmdr. Essen o hne dhiline memr konulmas lzm gelmeyip tehddt- vkaya kar hricen sret-i mdebbirnede tekayydt icr edilmek ve civrnda memrn-i kfiyye bulundurulmak ve oralarda ska ska kollar gezdirilmek ile berber bekilerin de ol bbda nazar- dikkat ve basretleri celb olunmak ve zikr olunan hneye nezret edebilecek bir iki mahal tedrik ve tarassud iin mstaid memrlar ikme edilmek gibi teblgt- vkann ehemmiyyetle mnsib ve cidd tedbr ittihz muktez olduu ve zten hne dhilinde alt-yedi erkek bulunduu hlde en mhim ve ittihz mtehattim olan tedbr-i marzann hi birisi yaplmayp mm-ileyhim Mahmd ve Nuri Efendilerin yle silhsz ve talmtsz hne dhiline gnderilip bu fciaya sebebiyyet verilmidir. Mtecvizlerin b-mhba dern- hneye duhl ile aa yukar dolatklar ve hnede bulunan yedi kiiye hi bir [528] tecvzde bulunmadklar hlde yalnz polisleri cerh ederek msterhne svp gitmeleri ve bu yedi kiinin de bunlara kar bir hareketde bulunmayp hatt istimdd sretinde olsun ses ve sad karmamalar ve polislere rak iirilmesi ve hne dernunda bulunanlardan bir ikisinin hl ve hviyetlerinin ve nereden geldiklerinin mechliyyeti bu iin be-heme-hl zbta-i hneye birlie gtrmek ve erbb- fesdn cretlerini arttrmak iin mretteb bir ey olduuna kaviyyen dellet etmektedir. Bu gibi ahvlde memrn-i zbtann mtlat- m-ikef-ne ve ona gre icr-y tertbt ve mumelt- mteyakkzne etmek en mhim vazfelerinden olduu hlde deil byle dekykdan zbta mumeltndan en d aksmna mteallk mumeltn klliyyen gfil bulunan Beyolu mutasarrf ise dim byle yalan yanl irt ve bir takm d mumelt ile itigl ederek ve maiyyetini de kendi gibi yalancla ve dlie altrarak her eyde olduu gibi Dersadet Hnak Merkez Komitesi azsnn en dehetlisi ve icr memru olup vd-i firrda bulunmasndan dolay zbtaca bir seneden beri keml-i ehemmiyyetle taharr edilmekte iken geende Dersadet'e gelmesiyle ve tesdf sretiyle derdest edilip diyen nezrete gnderilmi olan (Barsam) nm ahs- errin burada gy fenl men etmek maksadyla geldiini beyn etmesini iitmi olan mutasarrf- mrun-ileyh derhl szne itimd edip ve ii velveleye devirip essen u cinyeti k eden komiteyi tekl maksadyla gelmi olan ahs- merkmun maksad- melnnesinde muvaffakiyyetine ve hsn-i

ERMEN OLAYLARI TR H

425

muhfazas keml-i ehemmiyyetle kendisine mevd iken firrna sebebiyyet vermesi ve mm-ileyhin Avadis Efendi'nin ve hnesinin muhfazas hakkn-daki ihtrt- mhimmeye mukbil lzmu mikdr sivil ve mstaid memr gnderildii szyle ve silhsz iki polis gnderilmek sretiyle ii geitirmesi kendisinin mhiyyetine ve umr- zbtada adem-i ehliyyet ve liykatine dell-i kf bulunmutur. Mutasarrf Muvini smil Bey de gyet d ve tl ve umr- zbtadan klliyyen gfil ve chil bir adam olup en mhim ii de ticrete ve Uncuyan Apik Efendi gibi adamlarla mumeleye mnhasrdr. Muvin-i mrun-ileyhin derece-i gaflet ve cehletini isbt iin muhkemesi derdest-i ruyet bulunan Uncuyan Apik Efendi tarafndan mdfaa hidi gsterilmesinden dolay vuk bulan davete icbetle mahkeme-i fevka'l-deye itb eylemesi kfdir. Mrun-ileyhin u hareketini hisseden ve mahkemede ictim eyleyen halkn f-y ehdet esnsnda yh aracaklar haber alnmasyla mrun-ileyh bi'l-vsta tehdd ile mahkemeye duhl ve binen-aleyh muhakkak olan rezlet-i azmenin vuku men edildi. Beyolu heyet-i zbtasnn hli ve iktidr bu merkezde ve komite tarafndan tehdd olunan bir Ermeninin muhfazas iin hkmetin tayn ettii iki polis muhfazasna memr olduklar ve hne iinde vurulmu ve crihler firra muvaffak olmu olduklarndan ve mumele-i inzbtyye byle gider ise komite tarafndan tehdd olunacaklarn mahfz kalamayacaklarndan bahisle halkn lisnnda irkin irkin szler devern eylemektedir. skdar cihetine gelince, orann mutasarrf Sabri Beyefendi hazretleri dahi hadd-i ztnda halk ve aff bir zt olmakla beraber hi bir zaman zbta memriyyetini f edecek iktidr ve malmt hiz olmad idresi dhilinde [529] stanbul'un her tarafn herc merc edecek derecede ve bir mkemmel fabrika iinde o kadar humbaralar, dinamitler yaplp durur iken her gn (Hamdolsun bir ey yoktur, syi ber-kemldir.) yolunda Nezrete telgrafnmeler ekmesiyle de msbet olmasna gre hasbe'l-hl bir kat kesb-i nezket etmi olan skdar gibi mhim bir mevkde mrun-ileyhin temn-i inzbt ve hsn-i temiyyet mumelt edebileceine ihtiml verilemez. Eeri hi bir kimsenin aleyhinde bulunmak ve rzkna mni olmak meslek-i kernemin hilfnda ise de py-i taht- saltanat- seniyye mumelt- inzbtyyesinin kesb etmi olduu u ehemmiyyet-i fevka'l-deye kar mrun-ileyhimin iktidrszlklar yznden bir ok menfi-i devletin zyi olmasna skt etmek de hamiyyet ve sadkat- kemterneme mugyir bulunmasyla ve nasl emr fermn buyurulur ise hkm-i celline tevfk- mumele tab bulunmasyla bi'l-mecbriyye arz ve beyn- hl ile istzn- mumeleye cret eyledim. Ol bbda.

426

HSEY N NZIM PAA

Arza ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 12 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir ran pasaportu ve Magak nm- mster ile u gnlerde taradan Dersadet'e geldii istihbr klnmasndan dolay taht- taharrde bulunan bir Ermeni anaristin baz avanesiyle syi-i py-i taht ihllden evvel bunlardan bei gyet temiz ve alafranga elbiseyi lbis ve birer humbaray hmil olduklar hlde Beyolu'nda Aa Cmii civrnda sokak cihetine ikier ikier ayrlp ve beincisi de sokak banda bulunup Ermeni patrik kaymakam efendi dlerinin araba ile oradan esn-y mrrunda vuk bulacak iret-i hafiyye zerine humbaralarla arabann ber-hev edilecei musammem ve bu s-i kasdn be on gn zarfnda icrs muhakkak olup, fakat bunlarn Bulgaristan'dan Haik nm- mster ile stanbul'a gelecek olan bir anariste intizren Beyolu'nda isticr eyledikleri hnede muhtef olduklar zbtaca bu kere elde edilen ikisinin bi'l-isticvb vuk bulan ifde ve ikrrnlarndan anlalm ve merkm Magak'n stanbul'a geldii srada yannda bulunan on kyye dinamitin bir kz vstasyla vapurdan karlp mezkr hneye nakl olunduu dahi tahkk klnm olunduundan, hemen dadaaszca memrn-i mahssa tertb ve leylen Beyolu cihetine tesrb olunarak sye-i muvaffakyyet-vye-i cenb- pdihde anaristlerden derdest ve on aded dinamit fiengi ve iki revolver ve baz evrk ve fotorafyalar zabt edilmi ve mezkr hnede ikinci defa olarak icr-y taharriyt olunmak ve taradan geldii arz olunan ranl anarist iin ran Kanlaryasna gnderilecek memra intizr edilmek zere nokta vaz edilmekle beraber bunlarn asl resi Rusya Postahnesi memrlarndan Onnik nmnda biri olduu ve dinamitden malmt bulunduu ve hatt zikr olunan hneye [530] bu dinamiti kendi gnderdii derdest edilen anaristlerin ifdt- vkasyla tezhr ederek res-i merkmun da mezkr postahneden kt hlde hemen derdesti zmnnda tedbr-i lzme ittihz klnm olduu ve netcenin arzna msrat tab bulunduu marzdur. Arza ve Taraf- Sm-i Sadret-penhye ve Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Yazlan 12 Tern-i Evvel Sene 1312 Trih ve Be Yz Numaral Jurnal Sretidir u gnlerde k- ihtill maksad- melnnesiyle ve dinamit ile stanbul'a geldii ve avanesinin derdest edildii demincek arz edilmi olan Mikail dahi sye-i muvaffakiyyet-vye-i cenb- hilfet-penhde imdi elde edilerek ve dire-i zabtiyyeye getirilerek taht- tevkf ve isticvb olunmu ve bunlarn muhtef olduklar Beyolu cihetindeki hnede tekrr icr ettirilen taharriytda mukaddem bulunan iki revolverden baka ve komite ruessna mahss iki revolver ve kan ile mlemm bir bak zuhr etmi ve mezkr ban geende Avadis Kololiyan Efendi'nin muhfazasna memren hnesine Beyolu mutasarrf tarafndan gnderilen iki

ERMEN OLAYLARI TR H

427

polisin cerh ve katlinde istiml edilmi olan bak olmas melhz bulunmu olduundan ona gre icr-y taharriyta ibtidr olunmu ve skdar cihetinde de Ermeni anaristlerinden birinin hnesinde humbara mudahhar ve mahfz bulunduu tahkkt- mteselsile ile tezhr ettirilerek hemen o cihetle nezretden memrn-i mahssa tertb ve izm klnm olduu ve hsl olacak netcenin arzna msraat tab bulunduu marzdur. Arza ve Taraf- Sm-i Sadr- Azam ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Yazlan 12 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihli ve Be Yz Bir Numaral Jurnal Sretidir Sye-i muvaffakiyyet-vye-i hazret-i hilfet-penhde bugn zbtaca Beyolu cihetinde kef olunduu iki kta arza-i kernemle arz edilmi olan hnenin matbahnda dinamit bulunduu derdest olunan anaristlerin bi'l-isticvb ifdt- vkalarndan anlalarak derhl nezretden mahssan tertb ve izm olunan memrlar marifetleriyle mezkr matbahda icr klnan hafriyt ve taharriytda bir tahta dernunda tahmnen yedi-sekiz kyye dinamit zuhr etmesiyle ihtiyten orada taht- muhfazaya aldrlm ve bunlarn ale'l-usl Tophne-i mire'ye nakli iin cb eden memrn-i fenniyyenin zikr olunan hneye srat-i izm zmnnda mriyyet-i celleye tezkire yazlm olduu ve tamk-i tahkkt ve idme-i taharriyt edilmekde bulunduu marzdur. [531] Arza ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Yazlan 12 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihli ve Be Yz Numaral Jurnal Sretidir Sye-i muvaffakiyyet-vye-i cenb- hilfet-penhde Beyolu cihetinde zbtaca kef olunan hnede dinamitleri ile beraber derdest edildikleri arz olunmu olan Ermeni anaristlerinin bi'l-isticvb ifdt- vkalarna mebn skdar'n Selmsz cihetinde memrn-i mahssa tertb ve izm olunarak anaristlerden firr demirci Mirasyediyan Onnik'in hnesinde icr klnan taharriytda aded humbara zuhr etmi ve bunlar ale'l-usl teslm ile Tophne-i mire'ye nakl iin memrn-i fenniyyenin mahall-i mezkre izm zmnnda mriyyet-i celleye tezkire yazlm olduu ve idme-i taharriyt ettirilmekde bulunduu marzdur. 13 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihiyle Yazlan Arza Sretidir Sye-i muvaffakiyyet-vye-i cenb- hilfet-penhde Beyolu cihetinde Ferdiyye'de dnk gn zbtaca kef olunduu arza-i kernemle tafslen arz edilmi olan hnede devm olunan taharriyt netcesinde iki revolver ve bir dinamit kapsl ve iskarpile ve sriklere mahss fener bulunmu olduu gibi skdar'da Selmsz'da taht- taharrde bulunduu cmle-i marzt- kernemden bulunan

428

HSEY N NZIM PAA

firr Onnik'in hnesi kuyusundan dahi bir revolver ve bir kova dernunda sar myi zuhr etmi ve bu myiin dinamit hlsas olaca melhz bulunmu olduundan bi't-tahll nakli iin cb eden memrn-i fenniyyenin gnderilmesi zmnnda Tophne-i mire Mriyyet-i Cellesi'ne tezkire yazlm olduu marzdur. Arza ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Yazlan 13 Tern-i Evvel Sene 1312 Trih ve Be Yz Alt Numaral Jurnal Sretidir Sye-i muvaffakiyyet-vye-i hazret-i hilfet-penhde dnk gn Beyolu cihetinde zbtaca kef ve derdest ettirildii arza-i kernemle tafslen arz edilmi olan anaristlerin avanesinden attr Arakel ve demirci Hosrof ve Sais Haik nmlarndaki Ermeninin de Feriky civrnda Sinem karyesinde bir talyann hnesinde muhtef olduklar anlalarak ve derhl nezretden memrn-i mahssa [532] tertb ve izm olunarak bi't-taharr mezkr hnede her de imdi derdest edilerek taht- tevkfe alnm ve Ermeni patrik kaymakam efendi hakknda icrs tasmm olan s-i kasda istiml olunacak humbaralarn bunlar tarafndan ihtif edildii tebeyyn ederek keml-i germ ile tahkkt- istintkyyeye msraat edilmi olduu ve netcenin arz tab bulunduu marzdur. Arza ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Yazlan 13 Tern-i Evvel Sene 1312 Trih ve Be Yz Be Numaral Jurnal Sretidir Geen perembe ve cuma gnleri Samatya'da baz Ermeni hnelerine frenk ve dilenci kyfetinde Ermeni erbb- mefsidinden baz kimseler gelerek sekiz, nihyet on gn zarfnda Dersadet'de ihtillin tekrr komitece katiyyen taht- karra alndndan kendileri ile berber nisvn sbynn ate-i ihtill iinde kalmamalar iin hemen Samatya'y terk ve mevk-i mnsibeye ileleri ile hicret etmelerini bi't-tehdd beyn ve vk olan sule cevben de burada lzmu kadar Ermenileri ihtill hizmetinde istihdm ettiklerini ve kendilerinin iki yz kiiden mrekkeb ve muntazam bir komite olduklarn dermiyn eyledikleri imdi ihbr olunmas zerine derhl tahkkt- cileye mbderet ve tekayydt- mertebe-i inzbtyye teyd olunmakla beraber bu bbdaki muhbirlerin daha ziyde malmtna mrcaat edilmek zere dire-i zabtiyyeye celb edilmi ve hsl olacak netcesinin arzna msraat tab bulunmu olduu marzdur. Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Yazlan 14 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihli ve Be Yz Dokuz Numaral Jurnal Sretidir

ERMEN OLAYLARI TR H

429

ili civrnda ve Zincirlikuyu yolunda Hanende Sofi nmndaki Ermeni kadnn hnesinin duvar dibine Ermeni fedlerinden Malatyal Haik ve stanbullu Hasro taraflarndan iki humbara ihf edildii merkmlarn dn gece bb- zabtiyyede bi'l-isticvb vk olan ifde ve ikrrlarndan anlalarak ve derhl nezretden memr- mahss irsliyle beraber Tophne-i mire'den dahi lzm gelen memrlar alnarak bi't-taharr zikr olunan humbaralar oradan ihrc ve Tophne-i mire'ye teslm edilmi olduu marzdur. [533] Erzurum Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Vrid Olan 28 Eyll Sene 1312 Trih ve Dokuz Numaral Tahrrt Sretidir Kars'dan gelip Erzurum'un Ermeni hnelerinde muhtef olduu haber alnmasyla dnk gn sye-i satvet-vye-i cenb- pdihde derdest olunduu 28 Eyll sene 1312 trihli telgrafnme-i ciznemle arz olunan ve Norbah nm- msteryla marf bulunan Ermeni ihtill ittifk cemiyyeti efrdndan Kars'n Afsar ve Cast Mahallesi'nde bin yz otuz dokuz numaral hnede mutasarrfen skin olduu sylenen Aronik veled-i Kiragos Osepyan'n Mu sancana tbi Bulank kazsnn merkezi bulunan Kp karyesinde skin Artin Mrsesyan aaya yazp derdest edilen bir kta mektubunun tercmesi leffen takdm klnmdr. Norbah ism-i sahhi Aronik veled-i Kiragos hakknda tahkkt- lzmeye keml-i ehemmiyyetle teebbs olunup merkmun hi bir eyi inkra mecli kalmamasndan b-muhb Ermeni ihtill-i ittifk cemiyyeti erbbndan olduunu ve Londra'dan ald emir zerine on bir gn evvel Erzurum'a geldiini ve Erzurum'da ikmet edip ahvl-i mahalliyyeye temmyla muttali oldukdan sonra keyfiyyeti Londra'ya ir ederek alaca emir zerine mumelt- lzime-i fesdiyyeye mberet edeceini klliyyen ikrr ve itirf eylemitir. Bin'en-aleyh merkm on bir gn mukaddem Erzurum'a girmezden evvel Mdrike manastrna gelip orada gece ikmetle 24 Eyll sene 1312 trihli telgrafnme-i ciznemle derdest olduklar arz olunan Erzurumlu on yedi Ermeni ile birleip bir takm fesda dir beynlerinde ittifklar cereyn ettii cmle-i tahkkt ile anlalmakda olmasndan ve sye-i cell-i cenb- nezret-penhlerinde mfsid-i merkmun dern- vilyete vrduyla mstaid-i fesd olanlar ile ilk mlkatdan baka bir fenlk hdsuna vey merkmun telakkiyt- fesdiyyesinden emr-i inzbta s-i tesr vukuna meydan verilmeyerek cmlesinin derdestiyle imhsna muvaffak olunduundan hsl olacak netcenin bade arz olunaca marzdur. Erzurum Vilyeti Polis Ser-komiserlii Tahrrtna Leffen Gnderilen ve Norbah Nm- Mstern Tayan Ermeni zerinde Bulunan Ermeniyy'l- bre Mektubun Ksmen Tercmesi Sretidir

430

HSEY N NZIM PAA

Avrupa dvel-i muazzamas beynlerinde bir ittifk- umm hsl olacak, ar'n seyhat bunun iindir. ark meselesine son bir darbe ile netce vereceklerdir. ark meselesinin birincisi Ermeni meselesidir. Giridliler istiklliyyeti kesb ettiler. Sra bizimdir. Avrupa gazeteleri byle yazyorlar. Ermeniler lehinde olarak Gladston ngiltere'de bir nutuk rd etmidir. Umm Avrupa mahzn olmutur. [534] Kralie stanbul sfersna Ermeni meselesinin halline elden geleni dir etmesinler diye yazm ve bunun iin otuz iki zrhl Varsudi'ye gndermi. Amerika dahi mttefikdir. stanbul'un son vukt bizlerindir. Ermeni ihtill ittifk bizlerle Gen Trkler Komitesi beraber imiler. Bunlarn tesrt okdur. Bizler Sultana ve heyet-i sferya birer lyiha takdm etmiler ve meselenin hallini taleb etmiler. Eer taleb ettiklerini vermez ise stanbul'daki bir ok mr ebniyesini havalara uuracaklar idi. Onlar istemezler ise de bizim meseleyi mecbr hall edecekler. Bu malmt verin. Bizlere ahpora yazarsn. Norbah nm- dier Aronik veled-i Kiragos'un mektubunun tercmesi olduu tasdk klnd. F 21 Eyll sene 1312 kinci Komiser Dikran Dhiliye Nezret-i Cellesi'nin 6 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihli Tezkiresine Leffen Gnderilen Sivas Vilyetinin Telgrafnmesi Sretidir Bir sene evvel vergi ketebesinden Hac Mustafa Efendi'nin leylen hnesine bi'd-duhl kendisiyle ilesini cerh ederek emvl ve eysn gasba tasadd ve on be sene mddet krek cezsyla mcztna dir lhk olan hkmn tefhmini mtekb bir zabtiyeyi de cerh ile firr eden ehsdan Sivasl bakkal Skk olu Agop ile baz Ermeni ekiysna Grc elbisesi ikssyla refkat merv olan ve end gn evvel Perkendik karyesinde derdest edildii arz olunan mahd Truakyan Komitesi'nin memr- mahssu Mgrd ile Karacehennem nm ve imzsyla muhbere ettii anlalan Sivasl bakkal Haik olu Bedros taharriyt- eddeden sklarak yed-i satvet-i hkmetden yakay kurtaramayacaklarn anlayarak birbiri ardnca arz- teslmiyyet etmeleriyle taht- tevkfe alndklar marzdur. stanbul Polis Mdrlii'nden 13 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihli Jurnal Sretidir Sye-i kudret-vye-i cenb- hilfet-penhde kef edilip derdest olunan Ermeni anarist fedlerinden Toros ve rufeksnn ikmet etdikleri [535] hnede on drt adet dinamit kapsl ve bir hayli dinamit zuhr edip dinamitler hnede hfz edilmi ve on drt aded dinamit kapsl dire-i zbtaya getirilmi idi. Bu gn

ERMEN OLAYLARI TR H

431

Tophne-i mire Mriyyet-i Cellesi'nden Sevkiyt Komisyonu Resi sm Bey bi'l-vrd mezkr on drt aded dinamit kapsl direde ve hnede muhfaza altna alnan dinamitler de bi'l-vezn iki kyye olduu anlalarak oradan Tophne-i mire'ye nakl etmek zere mr-i mm-ileyhe b-ilmhaber teslm edildii marzdur. Arza ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Ayr Ayr Yazlan 16 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihli Jurnal Sretidir ran Ermeni anaristlerinden yetmi kadar fednin hudd- hknyi tecvzle sekenesi slmlardan ibret bulunan kury ihrk ve ahlyi hirs ve heyecna dr etmek ve bu sretle galeyn huslne almak iin Rusya'da bulunan Ermeni komitesi tarafndan ran komitesine talmt- mahssa verildii bu kerre Dersadet'de elde edilmi olan anaristlerden birinin bi'l-isticvb vuk bulan ifde ve ikrrndan anlalm ve bunlarn huddu mteferrik sretle ve tebdl-i nm ve kyfetle gemeleri melhzt- kaviyyeden bulunmu olduundan mteyakkzne ve mutabassrne hareket olunarak bunlarn zinhr tecvzlerine hi bir vechile meydan verilmemekle beraber derdest ve tenklleri esbbnn bi'l-etrf istikmli zmnnda imdiden cb edenlere evmir-i messire fs ment- irde-i aliyye-i sadret-penhleridir. Ol bbda. Arza ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Yazlan 17 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihli Jurnal Sretidir Ermeni patrik kaymakam efendiye s-i kasd icrsn ve bunu mtekb Dersadetce dehetli bir hdise-i ihtilliyye kn tertb eylemi olduklar hlde sye-i kudret-vye-i hazret-i hilfet-penhde humbara ve dinamit ve silhlaryla beraber derdest edildikleri geende arz olunan Ermeni anarist komitesi resi ve efrd haklarnda icr klnan tahkkt zerine bu komitenin vilyt- hnenin eksersinde tess ve tekl eylemi olduklar komitelerden Ankara, Bursa, zmir, Sivas ve Van vilyetleriyle Karahisr- Shib ve Maden sancaklar komiteleri tezhr ettirilmi olup yle ki Sivas'da bulunan komitenin ruessndan olaca derkr olan Mgrd [536] isminde biri ile orann reji idresinde mstahdem Stepan marifetiyle ve Van'da Vartan Tomasyan nmndaki adamlar ile icr-y muhbere ettikleri ve Bursa Komitesi ise dav vekllerinden Ankaral Matyos vstasyla vcda getirilip ve mahall-i mezkrda Singer nm diki makinesi satan Martin ve Onnik Filibeliyan ve Onnik Ltfiyan ve tuhafiyeci Vartan ve zirat mektebinden muhric Ohasib Ohasibyan komiteye dhil olup bunlara buradan mhr de gnderilmi ve merkm Ohaseb'in delleti ile ve saat Tekfur Vartabyan'n ve Papaz Mardiros'un dehleti vstasyla Karahisr- Shib'de dahi bir komite tekl edilmi olduu ve bu komite azs miynnda zuhr eden baz ihtilfdan n dav vekli merkm Matyos stanbul'a avdet ederek komitenin mhrn merkez komitesine ide ve kendisi zmir Komitesi

432

HSEY N NZIM PAA

acenteliini deruhde ile oraya azmet ve Jak Andryas nmyla Bursa'da merkm Martin ile mahbereye mdvemet ettii ve Ankara'da mteekkil komite ise manifaturac Grnl Koo olu Toros ve fotorafc Antranik Cevhirciyan ve mekteb muallimi Agop Yayan ve orada Glbenk maazasnda yazc Parsih nm ahslardan mrekkeb ve aleb-i ihtimle gre bunlardan Agop Ya'a Maden'de bir komite tekline muvaffak olarak bunlar Yozgad Komitesi'nden mrcaat etmi iseler de Hnak Komitesi'ne mensb olmalar sir komite ile mni-i ittihd bulunduu cevbn alm ve ehs- merkmeden Parsih ahren Badad'a ve muallim Agop dahi bir ka hafta zarfnda avdet etmek zere bir mahalle azmet etmi olduklar ve merkm Agop Ya'a Minas Asador nm- mster ile ve Ankara Komitesiyle muhbere ettii ve bu komite ile Maden Komitesi iin stanbul'da lastikten bir mhr iml ve lokum ekeri kutusu dernuna vaz edilerek gnderildii ve mezkr komitelere gnderilen mektup ve ihtill gazeteleri, roman ve buna mmsil resil iinde postaya tevdan irsl edilmekde olduu ve Ankara Komitesi stanbul Ermeni Komitesi'ne para gnderip talebleri zerine buradan gnderilen yz mtecviz revolver ve oraca tedrik etmi olduklar martin vinester tfenkleri ihf ettikleri ve bu esliha sandklar dernuna mevzan tevrh-i muhtelifede birer sandk olarak Anadolu imendferiyle gnderildii ve sandklar Haydarpaa imendfer anbarna hn-i teslminde anbarcya altm para verildii hlde sandklarn almas uslden bulunduu cihetle bu usle riyeten sandklar almad ve geende Dersadet'te vuka getirilen hdise-i ihtilfiyyeden evvel Ankaraca bir vaka zuhra getirmek zere Ankara Komitesi silh iin tekrr Dersadet Komitesi'ne mrcaat etmi ise de Dersadetce ihtill karlaca cihetle oraca bir ey yaplmamas cevb verilmesinden dolay Ankaraca zuhra [537] getirilmesi mukarrer olan vakann tehr edildii anlalm ve mahall-i mezkredeki komitelerin vcdu ve Dersadet Komitesi'yle mnsebet ve muhbert tahakkuk eylemi olmasna binen ehs- merkmenin derdestiyle iin ehemmiyetiyle mtensib sretde tahkkta itin edildii takdrde bu komitelere daha kimler dhil ve hangi sancak ve kazlara ubt mevcd bulunduu ve Ankara ve Maden Komitelerinin mhrleri ve ihf etmi olduklar silhlar tammen tezhr edecei gibi Ankara Komitesi vstasyla Yozgad Hnak Komitesi az ve efrd da meydana karlaca ve bu Hnak Komitesi'nin nerelerle ve kimlerle mnsebet ve muhbertda bulunduu anlalaca derkr bulunmu olduu marzdur. (ZEYL ) Ankara ve Maden'de tekl ettii dier jurnal-i kemternemle tafslen arz olunan komitenin lastikden maml ve mdevver mhr Tanaksaan Komitesi

ERMEN OLAYLARI TR H

433

nmna mahkk olduu ve Ankara Komitesi'nde sabun kalb eklinde humbara da bulunduu tahkkt- ahreden mstebn olmala marzdur. Mbeyn-i Hmyn- Mlkne Bakitbet-i Cellesi'yle Taraf- Sm-i Sadret-penhyle Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Yazlan 19 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihli Jurnal Sretidir Kayzak nm Ermeni Komitesi efrdndan yz kadar anaristin yedi-sekiz gn evvel Dersadet'e gelerek ve bunlardan nsfnn karaya karak Beyolu ve Galata cihetlerinde ecneb kyfetinde dolamakda olduklar ve nsf- dierinin de limanda lenger-endz ecneb gemilerinde muhtef bulunduklar ve bunlar u gnlerde Ermeni hnelerini dolap Dersadet'den kmalarn tenbh ve bu sretle hicrete tevk edecekleri haber alnd stanbul Polis Mdrlii'nden alnan jurnalden mstebn olmu ve u hle bi'l-vch clib-i nazar- dikkat ve hiz-i ehemmiyyet olduu gibi sahh ise o kadar kiinin nasl karaya kmaa muvaffak olduklar ve bu bbda memrn-i zbtann nazar- dikkatini niin celb etmedikleri yn- nazar bulunmu olmasyla seran tahkkt ve tecessst- mkemmele icr olunarak karaya ktklar beyn olunan [538] ehsn isim ve hviyet ve mahall-i ikmetleri hakknda malmt- kfiyye istihsliyle be-heme-hl derdestleri ve gemilerde muhtef olanlarn dahi kimlerdir ve nereden gelmi ve hangi vapurlarda ihtif etmidir. Buralarnn zhire ihrc ve bu vapurlarn mteaddid sandal ve istimbotlarla edden taht- nezret ve tarassuda aldrlarak hi bir ferdinin karaya kmasna meydan braklmamas ve netyic-i mtehasslann cilen bildirilmesi hakknda mdriyyet-i mrun-ileyhya talmt- mkemmeleyi hv cevb yazlmakla beraber bu bbda limanca dahi cb eden muvenet ve mumelt- teyakkuz-krnenin msraaten fs lzmu liman riysetine sret-i mahssada ir edilmi ve vesit-i mstaide marifetleriyle nezretce dahi tahrrt ve tahkkt- lzime icrsna msraat klnm olduu ve hsl olacak netcenin arz tab bulunduu marzdur. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 18 Tern-i Evvel Sene 1312 Trih ve Dokuz Yz Otuz Bir Numaral Tezkirenin Sretidir Ermeni patrik kaymakam efendiye s-i kasd icrsn mtekb Dersadetce bir hdise kn tertb eyledikleri hlde sye-i kudret-vye-i cenb- hilfet-penhde dinamit ve silhlaryla derdest edilen Ermeni anarist komitesi resi ve efrd haklarnda icr olunan tahkktda bu komitenin vilyt- hnenin eksersinde tess etmi olduu ve hussuyla Ankara, Bursa, zmir, Sivas, Van vilyetleriyle Karahisr- Shib ve Maden'de mevcd bulunduu tafsltna dir tevrd eden 17 Tern-i evvel sene 1312 trihli iki kta tezkire-i hussiyye-i safneleri zerine keyfiyyet derhl ifreli telgrafla vilyt- mezkreye tebl ve bu komitelerin ikmetghlar ale'l-usl bi't-taharr zuhru melhz evrk ve ey-y muzrrann hemen derdest ve

434

HSEY N NZIM PAA

mtecsirlerinin tevkf olunmas ve ehemmiyyet-i fevka'l-de ile bi't-tahkk seran malmt its ilveten tavsiye olunmala ve taharriyt netcesine dir alnacak malmtn savb- l-i nezret-penhlerine bildirilecei tab bulunmala, ol bbda. [539] Arza ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 20 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Sye-i muvaffakiyyet-vye-i cenb- hilfet-penhde ahren Beyolu cihetinde kef ve esliha ve siresiyle beraber derdest olunduu arza-i kemternemle tafslen arz edilmi olan Ermeni anaristlerinin mensb olduklar Tanaksaan htill Komitesi'nin Ermeni nisvnndan mrekkeb ubesi bulunduu bi't-tahkk anlalm ve Karagzyan Dikran'n baldz madam Arakya Avakyan ve madam Beyleryan ve madam Anber ve madam Kuyumcuyan ve madam Kapamcyan ve madam Markaryan ve madam Vazal Zabil nmlarndaki kadnlarn bu ubeye az sfatyla dhile olduklar cmle-i tahkktdan bulunmu olduu ve arz ve amk idme-i tahkkt edildii cihetle netcenin arzna msraat tab bulunduu marzdur. Arza ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 21 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Samatyal Kirkor veled-i Hamparsum nmna bir Ermeninin dnk Pazar gn Keresteciler'de maazalar arasnda dolamakda olduu grlerek ve bhe hsl olarak derdest olunmala beraber icr klnan taharriytda oradaki kereste istiflerinin zerinde ve fabrika tahtalar iinde on-onbe kadar kibritin gaz ile mlemma bir raya sarl olduu hlde zuhr etmesi merkm Kirkor'un erbb- fesdn yangnc takmndan olduuna dll bulunmu ve binen-aleyh hiz-i ehemmiyyet olan bu cihet de nazar- dikkat ve itinya alnmak sretiyle merkmun isticvbna ve bakaca tahkkt- amka icrsna msraat edilmi olduu ve hsl olacak netcenin arz tab bulunduu marzdur. Arza ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Yazlan 21 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihli Jurnal Sretidir Bugn Ayasofya Cmi-i erfi'nde ed-y salt olunur iken dern- cmi-i erfe girip ve oturup etrf tecesss ettikleri grlm ve derhl [540] derdest ve tevkf edilmi olan ve bir i ile itigl etmeyen Kadkyl Haik ve Tarlaba skinlerinden Agop nmlarnda iki Ermeninin geri zerlerinden bir ey zuhr etmemi ise de bu sretle cmi-i erf-i mezkra girmeleri ve etrf tecesss etmeleri elbette bir maksad- melanet-krneye mbten olmak lzm geleceinden evvel-i emrde hviyetlerinin arz ve amk tahkkine ve mahall-i ikmetlerinin taharrsine ibtidr klnm ve netcenin arzna msraat- tab bulunmu olduu marzdur.

ERMEN OLAYLARI TR H

435

Arza ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Yazlan 21 Tern-i Evvel, 1312 Trihli Jurnal Sretidir Ermeni mefsidinin sret-i cereyn ve vuku malm- sm-i sadret-penhleri olmasyla ol bbda arz ve zh- keyfiyyete lzm olmayp mefsid-i mezkreye kar zbtaca vs ve iktidrn yettii mertebede gece gndz hasr- ikdm ve gayret edilmekte olduu dahi imdiye kadar erbb- fesddan bir oklarnn derdest ve tenkl edilmesi ve ale'l-huss gyet dehetli bir vaka-i ihtilliyye ihdsn tasmm eden bir komitenin istihzr ettii lt- muhribe ve nriyesiyle berber geen gn zhire karlarak elde edilmi olmasyla da sbit olarak eeri ol bbda uhde-i musdakat ve memriyyete mtehattim olan mes ve ikdmt- fevka'l-denin iltizm ve icrsndan bir an geri durmayp az ok mefsedete hizmet ve mreket eden vey edecek olanlarn hemen derdest ve istsliyle tertbt- fesdiyyenin ibtli ve bu sretle syi-i py- tahtn muhfaza ve istikmline son derece itin edilecei derkr ise de ez-cmle kef edilen son komitenin resi olduu delil ile sbit olan ve lzm- teslmi Hriciye Nezret-i Cellesi vstasyla taleb olunan tebea-i Devlet-i Aliyye'den Onnik nmndaki ahs- errin Rusya Postahnesi mstahdemlerinden olmak itibriyle ve hi bir hakka mstenid olmayan bahnelerle el-yevm Sefretden teslm edilmek istenilmemesi ve ecneb vapurlarnn Ermeni anaristlerini ve hatt dinamitlerini tayp zbtann nazar- tecesssnden setren bir mddet de kendilerini vapurlarda ihf ederek bade tayfa ve sire kyfetinde karmalar ve emsli mkilt bk ve Avrupa devletlerinin kendi mlklerinde ve belki de gzleri nnde teekkl eden ve zbta-i hnenin mumelt ve tekayydt- vkasndan bi't-tabi mteessir olmayan Ermeni anarist komitelerinin bulunduklar mahaller hkmetlerinden grdkleri serbest ve msmahadan cesret alarak her trl ner-i mefsid ile berber Dersadetce ihtill kndan geri durulmayaca ve hareket-i fesdiyyenin tekrr hlinde dvel-i muazzamann filen ie mdhale edecei yolunda it ve hatt Avrupa cerid-i mehresinden bir takmlarnn muharrirleriyle mlkt ve mklemtda [541] bulunarak gazetelerle neriyt- melanet-krneleri cr olduka, nk Ermenilerce fikr-i mefsedet byne, kne ve oluuna, ocuuna ve hatt bu kerre kef ve derdest olunan komite ile de msbit olduu zere kadnlarna varncaya kadar tamm ve tevs eylemi olduuna gre zbta tekayydt ve mumelt syesinde tecvzt- filiyyeyi bir dereceye kadar tesrsiz braksa bile her gn syi-i py- taht tehdd eden ve dhilen ve hricen keml-i germ ile tervc ve icrsna allan efkr ve teebbst- ihtill-krnenin tammen mahv ve izlesine kf olamayacandan ve ale'l-huss syiin muhfazas emrinde sfer-y ecnebyye taraflarndan ihtrt- hayr-hhne de bulunup durur iken nizm ve intizm- lemin mahv ve berbdndan baka bir maksadlar olmayan bir ok anarist rues ve efrdnn Avrupa'da tehdd-i syi ve k- ri edecek sretde neriyt ve teebbst- melanet-krnede

436

HSEY N NZIM PAA

bulunmalarna olan bunca msmahadan baka anaristlerden burada bi'l-fiil mefsedetde bulunanlarn teslm edilmemesi yolunda sefretlerce gsterilen mevni ve mkilt ibrz ettikleri sr- hayr-hh ile tevfk-i kabl edemedii gibi, mesel dernunda anarist vey ecz-y muzrra olduu mahss olan ecneb vapurlarnn muyenesi yle dursun, uzakdan taht- nezret ve tarassuda aldrlmas da det abluka sretinde telakk ile ikyete kym edilmek ise bakaca mcib-i strb olarak bu hllerle syiin tamm-i temn ve istikrrnca adem-i imkn derkr bulunduundan, zbtaca ber-vech-i marz tekayydt- mkemmeleye ale'd-devm sarf- mes ve ikdm edilmekle beraber Bb- lce dahi mkilt- marzann izlesi esbbnn istikmli ve Avrupa'daki komitelerin neriyt- melanet-krnelerine nihyet ve memleketlerine tardlar sretiyle kendilerine bir ders-i tedb ve ibret verilmesi zmnnda buradaki sfer-y ecnebyye marifetiyle mi, yoksa sefrt-i saltanat- seniyye vestetleriyle mi olur, nasl tasvb buyurulur ise o sretle dvel-i muazzama nezdinde teebbst- messire fs lzmu ilc-y hl ve maslahata binen arz ve beyna cret eylerim. Ol bbda. Ankara Vilyeti Polis Komiserlii'nden Vrid Olup Birer Sreti b-Jurnal Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Gnderilen 21 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihli ve ifreli Telgrafnme Halli Sretidir Kayseriyye sancana merbt Develi kazsnn rek kasabasnda hdise zuhruyla slm'dan iki mecrh ve Ermeniden on iki maktl vuka geldii ve on be de hne muhterik olduu hlde syiin ide edildii Kayseriyye Polis Ser-komiserlii'nden imdi vrd eden telgrafnmede bildirilmi olduundan, devm eden tahkktdan mtehassl netcenin pey-der-pey arz olunaca ber-y marzdur. Ol bbda. [542] Arza ve Taraf- Sm-i Sadret-penhye ve Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 21 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Halvet dervilerine mahss balarnda beyaz fes ve sark olduu ve arkasnda beyaz entari ve siyh lata bulunduu hlde bir-ka gnden beri Balat hricinde get gzr eyledii grlerek ve bi'l-itibh dire-i nezrete getirilerek bi'l-isticvb tebea-i rniyyeden ve cemat- Mseviyyeden olduunu ve lya Kohen nmyla yd edildiini beyn etmi olan bir ahsn Arapa ve Farsa tekellm eylemekle beraber Msevlerin miynnda srillie dir ad mbhastda ellisekiz trih-i Msevsinde Ermenilerin ihtilli vuk bulaca ve ellidokuzda da Trklerle muhrebesi ve altmdrtde Msevlerin hkmdr gelecei zemninde baz tefevvhta ve ahl-i Mslime arasnda da kendisinin slm olduunu ifdeye cret eyledii bakaca tahkk klnm ve merkmun dervi fesi ve kyfetiyle stanbul'a

ERMEN OLAYLARI TR H

437

dhil olmu Ermenilerden bulunmas ihtimli vrid bulunmu olduundan, kendisi bi't-tevkf arz ve amk tahkkt- istintkyyesine msraat edildii ve hsl olacak netcenin arz tab bulunduu marzdur. Arza ve Taraf- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 21 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Krmz fes ve gm renginde ceket ve pantolonlu yirmi iki yalarnda gen bir Ermeni bu gn Sulumanastr cihetinde kin Ermeni hnelerinin kaplarn alarak (Ne oturuyorsunuz, gitseniz a!) diyerek tahrkt ve hicret iin tevktda bulunmasyla kadnlar tarafndan (Seni imdi derdest ettiririz.) yolunda vuk bulan mukbele zerine (Sekiz gne kadar grrsnz.) cevbyla ferce-yb- firr olduu haber alnarak takbine mahall memrlar tarafndan itb olunduu gibi, ayrca memrlar tertb ve sevk olunarak nezretce de keml-i ehemmiyyetle icr-y taharriyta msraat edilmi olduu ve netcenin arz tab bulunduu marzdur. 21 Tern-i Evvel Trihinde Yazlan Tamm Sretidir Bi'd-defet ir olunduu vechile Ermeni erbb- fesdnn kna aldklar harekt- ihtill-krneyi ekser yerlerde grld zere [543] her tarafdan defaten umm yangn yaparak icr-y tasadd olacaklarna dir olan malmt- evvelye bu defa vuk bulan istihbrt- mevska ve irt- resmiyye ile bir kat daha teyd ve tahakkuk eylemi ve Hud-nekerde byle bir hlin zuhrundaki mehzr-i azme tafsl ve tarfden mstan bulunmu olup, u hlde gece gndz ale'd-devm cr bulunan tekayydt- mertebe-i inzbtiyyenin bir kat daha tezyd tazfiyle u k- hark madde-i mhimmesinin zuhruna katiyyen mahal braklmamas ve yangnclarn meksd- hinnelerine vslden evvel mutlaka derdestleri vcibt- umrdan ve binen-aleyh umm memrn-i zbta ile beraber mahallt bekilerinin vazfelerini bil-kusr hsn-i fya mecbriyyetleri bedhiyyt- ktadan olduu hlde devriye kollarnn msmaha-i vkasndan ve mesel bunlar yalnz memerr-i umm olan caddelerde imrr- vakt ve f-y vazfe edip cr ve tenh ve erbb- fesdn icr-y melanetine msid esvkda get gzr eylemelerinden bi'l-istifde mahallt bekilerinin deil gndz, geceleri bile bir mddet mahalleleri dhilinde dolamakla iktif eylemekde ve bu cihetle mahalltn bekiden ve her vsta-i tekayydtdan hl kalmakda olduu haber veriliyor. Maksad lykyla temn etmek zere geende tezyd edilmi olan mahallt bekilerinin bu sretle f-y vazfede tekslleri cmle-i ihbrtdan olduu vechile memrn-i zbtann emr-i teft ve nezretde adem-i mbltna dll ve cb- zamn ile katiyyen tatbk ve tevfk kabul etmeyecek bir hl olduundan, badem devriye kollarnn tenh sokaklarda ve cr mahallerde de get gzr ve bunlar marifetiyle mahallt bekilerinin ahvl ve harekt mtemdiyen nazar- teftden imrr

438

HSEY N NZIM PAA

ettirilmesi, ve'l-hsl leyl nehr idme-i tekayydt ve iltizm- teyakkuzt olunarak erbb- fesdn meksd- mdhie ve ml-i melnnelerine zinhr zinhr meydan verilmemesi, bilhssa himem-i aliyye-i kr- ghlerine tefvz olunur. Ol bbda. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 19 Tern-i Evvel Sene 1312 Trihli ve Dokuz Yz Otuz Drt Numaral Tezkire Sretidir Meclis-i dre-i Vilyet azsndan Patokyan Efendi'nin bir buuk sene mukaddem katl kasdyla kasaba dernunda nehren cerhine ictisr ile firr eden ve cinyetle mttehem bulunan ehsdan Sivasl Kazaz olu Ohannes'in dahi sye-i muvaffakiyyet-vye-i hazret-i pdihde derdest edildii Sivas vilyet-i aliyyesinden alnan telgrafnmede izbr klnmala, ol bbda.

NDEKS

Abraham 256 Acem 296 Amiyazin 302, 307 Amiyazin Katogikosluu 334 Adana 242, 245, 330 Adana Polis Komiserlii 402 Adana ve Halep Kumandanl 378 dilcevaz kazs 248, 249, 270, 368 Adliye ve Mezhib Nezreti 233, 234, 235, 236, 237, 242, 301, 306 Agasi 320, 414, 418, 430 Agoni 352 Agop 332, 400, 401, 402 Aa Cmi-i erfi 438 Ar Da 251 Aya Mardikyan, Komite Resi 380, 381, 393 Ahlat kasabas 249, 252, 307 Ahmed zzed Bey, Ktib-i Sn 231, 232, 234, 235, 236, 237, 238, 240, 241, 386 Ahmed Muhtar, Yzba 390 Ahta 251 Ahtimar adas 252 Ahtimar Kilisesi 252 Aka ky 330 Akagnen ky (aramba) 329 Akrep Oca 327 Aks-i Sad gazetesi 260 Aleksanyos Stefan 328, 329 Alfred 354 Ali Efendi, Nhiye Mdr 301 Ali Paa 391 Ali Paa Mahallesi (Erzurum) 332 Altnc Dire-i Belediye 400

Amasya 278, 346 Amerika 248, 251, 252, 254, 264, 281, 286, 301, 303, 361, 367, 381, 382, 383, 404, 442 Anadolu 281, 283, 316, 444 Anders 303 Andon Rotoni 416, 418, 429 Ankara 242, 298, 326, 379, 424, 425, 444, 445, 446 Ankara Mahkemesi 298 Ankara Polis Komiserlii 449 Anu areti 277 Apkar Ohannesyan, Tanaksaan Komitesi Resi 378 Aramyan Aram (Tanol) 302, 308, 331, 332, 334, 336 Arapkir 281 Ararat vdisi 298 Aras nehri 257 Arasdakes 256, 257, 260 Armanak 302, 332, 333, 334, 335, 336, 421 Armen Garo 405 Armudan 286 Arpiyar Arpiyaryan 414, 415, 416, 417, 430, 429 Arsagang gazetesi 347, 378 Arak 255 Artanas, Misak olu 336 Artin Mosesyan' 426 Artu areti 363 Arusanl areti 370 sm Bey, Sevkiyat Komisyonu Resi (Kaymakam) 395, 443 Aikyan 264, 318 Aut, Bedros olu 332

440

ERMEN OLAYLARI TAR H

Atanas Efendi, papaz 352 Avadis Kololiyan Efendi 284, 346, 350, 435, 436, 439 Avadis Nazarbekyan 429 Avrupa 265, 286, 287, 288, 293, 312, 313, 316, 320, 321, 323, 348, 361, 373, 374, 383, 404, 416, 424, 430, 442, 448 Avusturya 317, 361, 371 Ayasofya Cmi-i erfi 447 Azar nehri 258, 261 Aziz Bey, Altnc Belediye Dairesi Tahrirat Mdr 377

Bb- l 234, 237, 239, 284, 318, 356, 373, 375, 383, 384, 386, 387, 403, 404, 405, 448 Bb- Vl-y Zabtiye 400 Badervan ky 311 Badrikof 372 Baecik ( zmit) 300, 301, 429 Baekaps 352 Badat 444 Bahr-i Sefd 380 Bahri Paa, Vali 311, 324 Bahriye Nezret-i Cellesi 330 Bak 255, 257, 261, 263, 332 Balat Feneri 371, 449 Balkl Kabristan 353 Balkpazar 400 Blipaa Yokuu Caddesi (Gedikpaa) 371 Balkan 317 Bank- Osmn 337, 338, 340, 341, 344, 349, 350, 351, 354, 400, 405 Baranzo 238, 239, 240 Bargiri kazs 368 Baron Mardiron 260 Baron Serj 408 Baruthne-i mire 395 Bakala 252, 276, 277, 278 Batum 306, 307, 334, 371 Bayburt 249, 310 Bayazt 296, 324, 419, 305 Baz Da 366

Bebek 351, 353 Bedo 258, 259, 262, 263, 276 Bedros, Tanaksaan Komitesi Resi 325 Benk 254, 255, 324, 334 Beri gazetesi 245 Berlin Muhedenmesi 316 Beikta 351, 353, 422 Beylerbeyi 352 Beyni ky (Yalova) 237 Beyolu 306, 348, 350, 353, 371, 381, 388, 392, 393, 394, 395, 400, 401, 403, 422, 434, 435, 436, 437, 438, 439, 440, 445, 446 Beyolu Balkpazar Ermeni Kilisesi 353, 401, 321 Beyolu Kla-i Hmynu 350 Beyolu Mutasarrfl 322, 343, 344, 345, 345, 357, 358, 378, 382, 383, 384, 385, 386, 393, 395, 396, 432, 433, 435 Beyolu Mdde-i Umm Muavinlii 435 Bido, Komite Resi 360, 362 Bitlis 242, 249, 253, 361, 362 Bitlis Ermenileri 346 Bitlis Polis Komiserlii 346 Bogos 254, 263, 319 Boaz 375 Boazii 337, 357, 375 Boazkesen ky 251 Bomonti 351 Bozviran ky (Pasinler) 334, 336 Brksel 408, 409 Buenos Aires 405 Buhra 319 Bulank kazs 426, 441 Bulgar 299, 360 Bulgaristan 255, 257, 259, 261, 438 Bulutyan Corc Aa 260 Bursa 444, 446 Blblderesi (skdar) 398 Byk Yeniky (Yalova) 237 Bykdere 375

Canik sanca Mutasarrfl 329

N D E K S 441

Cell Bey Han (Baekaps) 352 Celld Artin 307 Cemal Bey, Temyiz azsndan 248, 249 Cenevre 405 Cerde-i Tayyar 360 Cevdet Efendi, Polis Komiseri 422 Cihan Glyan 299 Cihn ky 405 Coc Aa 263

aklbend Karakolu (Van) 235, 252 akmaklar 352 alkolu Mahallesi 236 anl Kilise 332 aramba kazs 326, 330 elgelky 352 embers, Amerikan Mektebi Mdr 413, 429 engiler ky (Yalova) 237 eron 262 okmerzmen ky 233 ukurbel ky (Yalova) 237

Dhiliye Nezret-i Cellesi 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 248, 249, 269, 276, 278, 280, 281, 282, 285, 300, 301, 303, 304, 305, 306, 324, 325, 326, 329, 330, 331, 336, 346, 358, 359, 377, 378, 379, 380, 381, 387, 388, 391, 392, 393, 394, 395, 401, 402, 404, 405, 406, 407, 409, 412, 419, 420, 424, 425, 426, 427, 432, 433, 435, 438, 439, 440, 441, 442, 443, 445, 446, 447, 449, 450, 451 Daily Chronicle 318 Dalo 257, 258 Damadyan Rotoni 408, 417, 430 Daniel avu 261, 285 Daskal Mgrd 301 Danayi Komitesi 256 Dao 258, 259, 260, 261, 262, 263 Deirmen ky 252

Delvetyan Ohannes 327, 328, 329 Demirciyan Avadis 280, 281, 284 Der Artin, papas 392 Der Bogosyan Ohannes Aa 256, 311 Der Dikran, papas 392 Dere Kilisesi 364, 365 Dersadet 235, 241, 242, 266, 283, 306, 307, 325, 338, 340, 342, 347, 348, 355, 371, 372, 375, 376, 380, 407, 408, 414, 415, 418, 426,431, 438, 440, 443, 444, 445, 446, 448 Dersadet Hnak Merkez Komitesi 325, 414, 415, 436 Dersadet ttihd- htill Truakyan Cemiyeti 426 Dersadet Jandarma Alay Kumandanl 322 Dersadet Liman 387, 404 Dersadet nmyii 415 Develi 449 Devlet-i Aliyye 302, 320, 322, 374, 382, 383, 384, 387, 403, 404, 411, 448 Dvn- Harb-i rf 278, 307 Dijok 333 Dikran 442 Dir 277 Dir Kilisesi 365, 370 Dir ky 365 Dir-i Meryem Kilisesi 235 Diran 371 Divrii kazs 281, 291, 351, 402, Divrik 428 Diyadin Karakilise 419 Diyarbakr 242, 296, 303 Doramacyan Karabet Efendi 401 Dolapderesi 349, 350, 354, 400 Drdnc Ordu-y Hmyn Miriyeti 326 Drevenk Manastr 298

Ebak ky (Pasinler) 334 Edgarvensan 382 Edhem Paa 391 Edirne 241

442

ERMEN OLAYLARI TAR H

Ein 428 Ein hdisesi 402, 427 Elbak 300, 365, 366, 367, 369 Elekirt 336 Elkel ky 235 Elmada Karakolu 434 Encmen-i Mahss- Vkel 338, 339 Engil, Ermeni ky 363 Engzk ky 368 Erci mevki 277 Ercik nhiyesi (Van) 254, 255, 369 Erci 248, 249, 270, 304, 359, 368, 370 Erek 364, 405 Erek Da 277, 278, 365, 368, 369 Erek Kilisesi 364 Erek Mahallesi 365 Ergani 233 Ergani Ermeni Murahhasal 243 Ermeni Erbb- htill Cemiyeti 333, 406, 419 Ermeni hdisesi 357, 378, 421, 422, 423 Ermeni Kz Mektebi 398 Ermeni Komitesi 258, 259, 260, 325, 369, 396, 397 Ermeni meselesi 258, 265, 313, 315, 316, 317, 430, 431, 442 Ermeni Patrik Kaymakaml 341 Ermeni Patrikhnesi 234, 342, 355 Ermeni Rhn Meclisi 328 Ermeniler 260, 265, 266, 267, 269, 270, 276, 277, 279, 280, 281, 282, 283, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 293, 295, 296, 297, 298, 300, 302, 303, 304, 305, 306, 309, 310, 311, 312, 313, 314, 317, 318, 321, 322, 323, 326, 329, 330, 332, 334, 336, 337, 338, 339, 340, 341, 344, 350, 353, 358, 360, 361, 362, 363, 364, 365, 367, 368, 369, 370, 371, 374, 378, 379, 380, 382, 386, 387, 392, 402, 404, 410, 424, 427, 428, 448 Ermenistan 264, 265, 266, 267, 268, 273, 291, 292, 293, 295, 296, 298, 299, 310, 312, 313, 316, 318, 347, 373, 374, 420, 430 Erravelik gazetesi 321 Erzincan 235, 310

Erzurum 242, 245, 249, 268, 293, 294, 296, 298, 301, 302, 305, 306, 307, 308, 310, 311, 314, 315, 324, 325, 419, 420, 421, 426, 427, 441 Erzurum hdisesi 303 Erzurum Polis Komiserlii 302, 308, 309, 331, 336, 420, 426, 427, 441, 442 Esistan ky 365 Eskik ky 252 Eskipazar Mahallesi 327

Fener 375 Feriky 440 Fndkl 355 Fndklyan Han (Tahtakale) 352 Fransa 242, 315, 316, 354, 360, 364, 369, 378 Fransa Hastahanesi 354 Fransz 393 Fransz Sefreti 239

Galata 321, 322, 340, 343, 344, 348, 350, 351, 358, 379, 422, 445 Galata Ermeni Kilisesi 321, 401, 406 Galata Polis Komiserlii 306, 344 Galatasaray 354 Galos 387, 404 Gedikpaa 241, 348 Gedikpaa Kilisesi 233, 370 Gedkyan Kokas Aa 279, 280, 284 Gemerek nhiyesi 424 Gen Trkler Komitesi 442 Gevar 277, 278 Geva kazs 367, 413 Girit 313, 321, 322, 442 Gladston, ngiltere Babakan 431, 442 Gogonyan 420 Gle ky (Yalova) 237 Grigor Der Mgrdyan 310 Gmr 303, 307, 308 Gmhane 249

N D E K S 443

Grc 387 Grpnar 335 Grn 298 Gzeldere (Van) 300

Hac Hseyinaa Mahallesi (Yedikule) 389 Haci Kalost (Arhanyan) 286 Hacke Caddesi 365 Ha Hanukyan 346 Haatur 331 Haboaz 364, 365 Haik 438 Haik, Apik olu 346 Haik Knoni 349, 351, 422 Hain 275, 311, 330, 391 Hauk 254 Hafzyye Mahallesi 365 Hakk, Kerkk Mutasarrf 281 Hakop 254, 255, 262 Halep 242, 245, 330, 391 Halep ars 350 Halep ve Adana Fevkalde Kumandanl 326 Halil, Sivas Valisi 279, 281 Halime Hatun Knbedi 252 Halil Paa Han 344 Hamayak Hobolyan 429 Hamdi, Canik Mutasarrf 330 Hamidiyye kazs 366, 370, 413 Hamparsum 257, 300 Hanikolu Mahallesi (Van) 241 Hankavenk Mahallesi 363 Hara Han (Tahtakale) 352 Hriciye Nezret-i Cellesi 235, 239, 282, 325, 359, 385, 405, 407, 408, 420, 424, 448, 515 Harput Ermenileri 268 Hasan, Merkez Komiseri 434 Hasankala kasabas 305 Hasky 353, 354, 355, 357, 358 Hasky Ermeni Kilisesi 370, 377, 401 Havasor nhiyesi 363, 413

Havuzlu Kilisesi 232 Havza 346 Haydaranl areti 368 Haydarpaa 444 Hayguni 402 Hayrek 292 Hazret-i s 295, 342 Heftsorik ky 252 Heftvan 257, 260, 261, 262, 407, 419 Hezare ky 251, 254 Hnak gazetesi 236, 309, 318, 319, 397, 425, 429, 430 Hnak Komitesi 234, 242, 244, 258, 259, 282, 286, 298, 307, 319, 320, 321, 347, 369, 380, 397, 396, 402, 413, 414, 416, 418, 425, 429, 430, 431, 444, 445 Hns 249, 302, 307, 334, 335, 336 Hoy ehbenderlii 324, 369 Humbarahane Mektebi 350, 358 Hdvendigr 237, 238, 242, 405 Hkmet-i Seniyye 282, 283, 340, 347, 348, 371, 372, 374, 392 Hseyin Bey, Takur Areti Resi 251 Hseyin Dim Bey, Karakollar Mfettii (Miralay) 370, 390 Hseyin Hsn, stanbul Polis Meclisi Resi 349, 383, 390, 396, 403

slht 265, 417 Ik ky (Pasinler) 334, 335

brahim Bey 248 brahim Edhem, Temyiz azsndan 249 cdiye 398 li 428 ngiltere 248, 252, 303, 304, 315, 316, 317, 321, 360, 364, 369, 378, 380, 387, 393, 408, 431 ngiltere Ermenileri 316 ngiltere Konsolosluu 379 radcyan 405

444

ERMEN OLAYLARI TAR H

ran 234, 246, 251, 255, 256, 263, 277, 278, 332, 335, 359, 360, 365, 369, 370, 387, 407, 412, 413, 414, 416, 419, 432, 438, 443, 449 ran Hkmeti 407 ran Kanlaryas 393, 438 ran Sefret-i Seniyyesi 234, 362, 405, 464 ravunk gazetesi 373 skenderiye 348 smail, Jandarma Yzbas 390 stanbul 258, 283, 289, 315, 318, 321, 322, 353, 371, 397, 437, 438, 441, 442, 444 stanbul hdisesi 373, 406 stanbul Jandarma Kumandanl 322 stanbul Polis Mdrl 322, 345, 376, 443, 445 svire 321 talya 387, 405, 440 zmit 239, 413 zmit Mutasarrfl 237, 238, 242, 300, 301 zmir 444, 446 zmirliyan Matyos Efendi, Ermeni Patrii 243, 318, 379

Jn Trkler 321

Kaet ky 311, 367 Kadky 398, 447 Kafkasya 414, 416 Kalfayan 407 Kalost 258 Kampana Serkiz 231 Kn ky 336 Kandilli 352 Kandilli skelesi 352 Kanik ky (Van) 306, 307 Karaba 257 Karabet (Arak) 231, 254, 264, 381, 388, 393 Karabet Soluzyan, Ermeni Mektebi Muallimi 239

Karabet, papaz 354 Karada 238, 239, 401, 402 Karadallar 385 Karagzyan Dikran 237, 446 Karagndz ky 255 Karahisr- Shib 444, 446 Karahisr- ark 285 Karamrsel Kaymakaml 238 Karegn kazs (Van) 270 Karkan kazs 367 Karnaval Caddesi (Beyolu) 388, 394, 395 Karnik 328, 397 Kars 307, 325, 332, 334, 441 Kars kaps 308, 332 Karsan ky 239 Kasmpaa 236, 350, 353, 355, 377 Kaspar 333 Kator 366, 369 Kayseri 298, 326, 378, 449 Kayseri Mutasarrfl 424 Kayseri Polis Komiserlii 449 Kayzak Komitesi 445 Kazan 336 Kazarak ky (Yalova) 237 Kazaros, Sahak olu 327, 328, 329, 378 Kendirci (Van) 245, 365 Kendirci Karakolu 311 Keresteciler 447 Kerkk 281 Keiyan Mgrd, Tanakyan Komitesi Resi 324 Keme ky (Divrii) 402 Kbrs 281, 348, 376, 414, 416 Kln areti 370 Kln ky (Yalova) 237 Knoni 357 Krmyan 257, 258, 307 Krklar Kilisesi 242 Kzl Mescid Mahallesi 346 Kzl Vanik 427 Kzlaa ky (Mu) 302, 308, 331, 333, 334 Kigork 425 Ki 307

N D E K S 445

Kim ky 413 Kireburnu 353 Kireburnu Karakolu 351 Kirkor 300, 328, 354 Kocamustafapaa 356 Kokas 284, 285 Kokusta 258 Kololiyan Avadis Efendi 432, 433, 434, 435 Konya 242 Khnegir 327 Kprky (Pasinler) 302, 308, 310, 332, 333, 334, 335, 336 Krzk ky 368 Kstence 306, 307 Kyba Mahallesi 427, 428 Kredi Leone Bankas 382 Kuds-i erf 315, 379 Kuds-i erf Manastr 234 Kulaksz Ermeni Kilisesi (Kasmpaa) 236, 243 Kumkap 231, 232, 233, 240, 241, 337, 348, 412 Kumkap hdisesi 318, 372 Kumkap Karakolu 412 Kumkap Kilisesi 234, 240, 321 Kumsor ky 335 Kurunludere 346 Kuruba ky 252 Kutur semti ( ran) 250 Kuyumcu Kapril, Komite Resi 377 Kuzguncuk 394 Kk Millet Han 343, 344

Loyd Kumpanyas 306, 307 Lubonof 319 Luper ahinyan, Hainli 379

Ldik 346 Lledere ky (Yalova) 237 Lazistan 310 Leon Sisliyan, stanbul Gmrkleri Mfettii 406 Livli areti 369 Londra 307, 321, 330, 407, 408, 409, 414, 415, 416, 417, 426, 429, 441 Londra Hnak Komitesi 384 Londra Sefret-i Seniyyesi 407, 408

Maden 444, 445, 446 Mamretlazz 242, 402, 427 Mbeyn-i Hmyn Bakitbet-i Cellesi 238, 321, 322, 345, 346, 356, 359, 367, 374, 376, 377, 378, 379, 381, 384, 386, 391, 393, 394, 402, 405, 426, 445 Madam Baranzo 237, 238 Madam Munye 238, 239, 240 Mahmd kazs 250, 300, 324, 325, 365, 366, 367, 432 Makedonya 313, 321, 322 Makriky 337 Maksimof, Rusya Sefreti Batercman 371, 372, 383, 386, 403, 404 Makuri areti 252 Malatya 441 Malkon 307 Mamikonof Vahan 407, 408, 409 Manuk Narlyan 234 Manukyan 407 Mar Nazarbekyan 415 Mara 242, 251, 254 Mara Mutasarrfl 242 Mardin 303, 304 Mardiros, papaz 444 Markar Efendi, Kumkap Polis Komiseri 231, 232, 233, 234, 235, 240, 243 Marsilya 371, 405 Marsilya Baehbenderlii 235, 405 Matyos zmirliyan, Ermeni Patrii 348 Matyos, Dva Vekili 444 Mavroyani Paa 385 Meclis-i Mahss- Vkel 243 Meclis-i Rhn 319, 329 Meclis-i Umm 318, 319 Mehmed Aa, Hamidiye Svari Alaylar mlzimlerinden 368 Mehmed Ali, nar Karakolu'nda polis 390

446

ERMEN OLAYLARI TAR H

Mehmed sm, Tophne-i mire Sevk Komisyonu Resi 399, 400 Mehmed Efendi Han (Tavukpazar) 352 Mehmed Efendi, Emnet Mdr 400 Mehmed, Beyolu Polis Meclisi Resi 377 Mekki kasabas 251 Meks Ermenileri 363, 367, 370 Meks kazs 362, 368 Memlik-i Osmniyye 312, 313, 318, 334 Menteof 372 Mersin 321 Meryem Ana Kilisesi 363 Meryem Nazarbekyan 429 Merzgi areti 277, 365, 367 Merzifon 279, 326 Mgr 358 Mgrd 444 Mgrd Efendi, polis 235, 305 Msr 348, 361 Msr Han (Tahtakale) 352 Msr meselesi 319 Mr Hasan 251 Midhat Bey, mstantk 386 Midyat kazs 303 Migo gazetesi 319 Mihkenber ky 252 Mihran Damadyan 407, 408, 416, 418, 429 Mikail 397 Milan areti 367 Millet Han 344 Minas 346 Mirke Manastr 420 Misak (Vahram) 332 Moruk, Hainli 424 Muhede Komitesi 270, 272 Murat 334 Mustafa Paa, Tokat Dvn- Harb Resi (Ferik) 279, 280 Musul 363 Mu 249, 294, 296, 301, 302, 306, 307, 308, 334, 400, 426, 441 Mdrike Manastr 411, 426 Mhrdad 349, 352, 376, 377, 397, 421, 422

Narik ky (Geva) 367 Narlkap (Samatya) 232 Nazar Bey 408 Nazarbd Da 366 Nzm, Van Valisi 247, 269, 318 Neccr nhiyesi 304 Nezaret 379 Nezret avu 325 Nioyan Misak 332 Nioyanlar 333 Nikogos, Fransa Murahhasas 242 Niksar kasabas 278 Niksar Kaymakanl 279 Niksar Polis Komiserlii 279 Nianca Mahallesi (Eyp) 352 Norbah (Aronik) Kiragos olu 442 Norduz mevki 363 Norin Mahallesi 364, 369 Nuryan Efendi, r-y Devlet azsndan 371, 372

Odesa 378 Ogen 261 Ohancanyan 430 Ohannes 255 Ohannesyan Hayrabet 275 Ok ky 305 Olgll ky 367 Oltu 332 Onnik 448 Ortaky (Yalova) 237, 238, 239 Ortaky Ermenileri 405 Osman Efendi, Kapii Nizmiye Karakolu Yzbas 306 Osmanl Hkmeti 288, 297

rnek 234

N D E K S 447

Panciri Efendi 382 Pangalt 432, 435 Papayanc 262 Paris 321, 407, 409, 416 Paris Sefret-i Seniyyesi 321, 322, 407, 408 Pasinler 302, 303, 311, 334, 335, 336 Pasinler Kaymakaml 308 Patokyan Efendi 451 Patrikhane 240, 319, 391, 410, 411 Patrikhane Kilisesi 232, 233, 234 Patrikhane Mill Kanunnmesi 411 Pazarky 405 Pengn ky (Divrii) 402, 428 Perkendik ky 442 Perkenek ky 426 Petersburg 321, 408, 409 Petersburg Sefret-i Seniyyesi 371 Petros Efendi 275 Pire 387, 404

Remzi Paa 320 Rize 306, 307 Romanya 302, 307, 334 Rotoni 407, 408, 417 Rum Kilisesi (Samatya) 377 Ruscuk 251 Rusmt Emnet-i Cellesi 376 Rusya 246, 248, 256, 257, 258, 261, 263, 269, 275, 302, 308, 315, 316, 317, 319, 321, 324, 325, 331, 332, 334, 336, 360, 364, 371, 372, 378, 382, 407, 428, 443 Rusya Ermenileri 360, 372, 371, 373, 384 Rusya Hkmeti 258, 259, 266 Rusya Postahanesi 438, 448 Rusya Sefreti 348, 371, 382, 383, 386, 403

Sadeddin Paa, Yvern- Hazret-i ehriyrden (Ferik) 244, 245, 247, 248, 249, 269, 277, 300, 358, 359

Sadret 232, 234, 235, 236, 237, 239, 240, 242, 243, 249, 306, 325, 330, 360, 361, 362, 370, 373, 376, 377, 378, 379, 380, 381, 383, 384, 386, 387, 388, 392, 393, 394, 395, 401, 403, 404, 405, 406, 407, 409, 412, 419, 420, 425, 426, 427, 438, 439, 440, 441, 443, 445, 446, 447, 449, 450 Sahak 261, 358, 377, 398 Sahak Aikyan 268 Sahak, Van Ermeni Murahhasas 306, 364 Said, skdar Ciheti Kumandan Muavini (Mirliv) 390 Slhne ky 300, 366 Slhne Da 324, 325 Salpazar 355 Salisbury, ngiltere Bavekili 313 Salmast 257, 258, 259, 260, 261, 369 Samatya 232, 241, 336, 337, 349, 351, 354, 356, 377, 397, 421, 422, 423, 440, 447 Samatya Ermeni Kilisesi 398 Samsun 326, 347 Saray kasabas 250 Sarkam 307 Sason 264, 276, 286, 287, 302, 309, 311, 334 Sason ihtilli 334 Selmsz 371, 380, 388, 389, 393, 397, 398, 405, 439 Selmsz Ermeni Kilisesi 394 Selmsz Karakolu 381, 388 Seline kasabas (Romanya) 307 Selmas 324, 424 Senadk ky (Erzurum) 301, 302, 308, 332, 333, 334 Serkiz 397 Serkiz Falisd 264 Sa cebeli 325 Srbistan Sefreti 238 Simonyan Mardo, Tanakyan Komitesi Resi 324 Sinekerim 263 Sirop 263 Sis 425 Sitrak 301, 302, 308, 332, 336, 421

448

ERMEN OLAYLARI TAR H

Sivas 242, 251, 254, 285, 291, 326, 347, 379, 424, 425, 426, 442, 444, 446, 451 Sivas Hapishanesi 331 Sivas ttihd Komitesi 326, 378 Sivas Polis Komiserlii 280, 284, 402, 418, 426 Sofya 408 Soanl 325 Soluz ky (Yalova) 237 Soso 311 Stefanovi 343, 344 Stepan Efendi, Van Vali Muavini 325 Sk- Silvan mevkii (Niksar) 278 Sulumanastr 348, 349, 354, 356, 357, 376, 377, 397, 398, 450 Sulumanastr Kilisesi 336, 352, 423 Srynler 303, 304 Sveydiye 330 ahba ky 259, 260, 261, 369 akayan Dikran, Tanakyan Komitesi Resi 324 kir Paa, Yver-i Ekrem (Mir) 279, 307, 312, 315, 317 ark meselesi 313, 316, 442 atak kazs 249, 259, 304, 311, 363, 366, 367, 368 ebinkarahisr 254 ehr Emnet-i Cellesi 345 ehriyr Bey Kilisesi 251 emiski areti 250, 366, 367 emsi Paa, Sekizinci Frka Kumandan (Ferik) 245, 247, 277, 278 eref Bey, Merzgi Areti Resi 252 evket Bey, Dvn- Harb azsndan (Kaymakam) 278, 280, 281 eydan ky 368 ili 441 imanyan Gayunet Efendi 427 ivli areti 369, 370 uansi ky (Van) 235

Tahran Sefret-i Seniyyesi 277, 424 Tahsin Efendi, Komiser 434 Tahtakale 352

Takori nhiyesi 432 Talori 302 Tano (Murat) 425 Tanol 301, 302, 309, 335 Tarabya 375 Tarlaba 447 Tanak Komitesi 251, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 263, 300 Tanaksaan Ermeni Komitesi 310, 311, 312, 314, 315, 348, 357, 373, 374, 378, 406, 445, 446 Tatyos, Beyolu Ermeni Kilisesi Papaz 401 Tave Mahallesi 427 Tavukpazar 352 Tazekeriz 364 Tebriz 256, 257, 258, 260, 261, 262, 263, 332, 361 Teft-i Asker Komisyon- lsi 421, 422 Tekfurda 241 Tepeba 364 Terahan, Srbistan Sefreti Batercman 238, 239 Terlemezyan Kirkoris 260 Terlemezyan Mgrd, Heftvan Mektebi Mdr 260 Terme kazs 346 Terminos Oteli 321 Tersne-i mire 375 Tesr-i Mumelt Komisyonu 233, 241, 242, 243, 244, 245, 248, 269, 276, 278, 280, 282, 285, 300, 301, 302, 303, 305, 306, 324, 325, 326, 330, 331, 347, 358, 379, 391, 420, 424, 432 Tevfk Bey, Ein Kumandan (Miralay) 427 Ticret Nezreti 385 Ticret Odas 385 Tiflis 260, 261, 319, 332, 347, 348, 378, 409, 415 Tiflis Baehbenderlii 407, 408, 409 Tiflis Ermenileri 384 Timar nhiyesi 370 Times gazetesi 319 Tokat 265, 278, 279, 280, 284, 331 Tokat Kumandanl 279 Toluh ky 367

N D E K S 449

Tophne-i mire Mriyyet-i Cellesi 346, 376, 377, 381, 388, 393, 395, 397, 400, 401, 402, 412, 439, 440, 441, 443 Topkap 355 Toros 298, 328, 329, 443 Tosun Ba 350 Trabzon 242, 249, 258, 268, 306, 307, 309, 310, 329, 334, 347 Trabzon Dvn- Harb-i rfsi 306 Truak gazetesi 245, 261, 283, 309, 313, 315, 390, 397, 401 Truak Komitesi 235, 240, 241, 242, 244, 282, 283, 311, 347, 366, 369, 380, 392, 396, 442 Trk Hkmeti 268, 318, 373, 413, 430 Trkistan 292 Trkiye 258, 265, 310, 312, 373, 413, 414, 416 Trkler 267, 268, 287, 288, 289, 291, 296, 298, 299, 311, 357, 430 Uncuyan Apik Efendi 406, 437

Vanik ky 333 Vano 263 Varna 325, 373, 378, 387, 393, 404, 412 Vartabet Sitrak 332, 333, 334 Vartan 267, 288 Vehbi Paa 384, 404 Velibaba ky (Pasinler) 334 Venedik 426 Vestan 251, 252 Viktorya Oteli 407, 408 Vitalis Han 351 Viyana 333

William, ngiltere Van Konsolosu 360

kilise 257, 261, 305 skdar 380, 381, 387, 388, 389, 392, 393, 397, 434, 437, 439 skdar Ermenileri 380 skdar Kilisesi 370, 371 skdar Mutasarrfl 322, 345, 353, 385

Yafa 379 Yalova 237, 238, 239 Yalova Hamam 237, 238, 239 Yankof, Rusya Sefreti nc Tercman 378 Yenieme 377 Yenikap 412 Yervant (Celld Artin) 307 Yldz 318, 319 Yozgat 326, 327, 424, 444, 445 Yunan 238, 239, 387 Yuridi nhiyesi 277 Yusufyan Han (akmaklar) 352

Vahan 257, 258, 259, 261, 262, 263, 409 Van 242, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 258, 260, 262, 263, 264, 268, 269, 270, 274, 276, 277, 282, 294, 296, 300, 302, 304, 305, 306, 307, 309, 311, 312, 319, 324, 325, 347, 359, 360, 361, 363, 365, 366, 368, 369, 370, 372, 407, 412, 420, 444, 446 Van Ermenileri 268 Van Gl 252 Van hdisesi 282, 303, 304, 306, 358, 359, 368 Van Polis Komiserlii 236, 241, 243, 270, 300, 324, 325, 361, 405, 407, 420

Zabtiye Nezret-i Cellesi 338, 361, 389 Zamare ky (Divrii) 402 Zanorof 408 Zeki Paa, Mir 279 Zelhazyan Mgrd 257 Zerohi 275, 276 Zeytinburnu 389 Zeytun 242, 265, 313, 319, 320, 325, 326, 330, 378, 379, 391, 407, 414, 415, 419, 425 Zincirlikuyu 441 Zobink 301 Zor ky 305