Roma Imparatoru Hadrianus Ve Anadolu Gez

Vir Doctus Anatolicus
STUDIES IN MEMORY OF SENCER ŞAHİN
Sencer Şahin Anısına

Yazılar
Edited by / Yayıma Hazırlayanlar:
Burak Takmer • Ebru N. Akdoğu Arca • Nuray Gökalp Özdil
VIR DOCTUS ANATOLICUS
Studies in Memory of Sencer Şahin
Sencer Şahin Anısına Yazılar
© Kuzgun Yayınevi, ‹stanbul 2016
Kabalcı Yayıncılık Birinci Baskı: Ağustos 2016, İstanbul
Yayın Yönetmeni: Murat Ceyişakar
Philia Supplements: Volume 1
Series Editors / Dizi Editörleri:

Mustafa Adak
Thomas Corsten
Koray Konuk
Konrad Stauner
Burak Takmer
Peter Thonemann
KUZGUN YAYINEVİ DAĞITIM PAZARLAMA LTD. ŞTİ.

Abbasağa Mah. Yıldız Cad. Emek İş Hanı No: 51/1 Kat: 4 Beşiktaş
34353 İstanbul Tel.: (0212) 236 6234-35 Faks: (0212) 236 6203
yayinevi@kabalci.com.tr www.kabalci.com.tr
internetten satış: www.kabalci.com.tr
Sertifika No. 21894
KÜTÜPHANE BİLG‹ KARTI

Cataloging-in-Publication Data (CIP)
Sencer Şahin Anısına Yazılar
1. Eskiçağ Tarihi 2. Epigrafi 3. Arkeoloji 4. Nümizmatik
ISBN 978 605 9872 29 4
Baskı: Yaylacık Matbaacılık Tic. Ltd. Şti

Litros Yolu Fatih Sanayi Sitesi No: 12/197-203 Topkapı-İstanbul
Tel.: (0212) 612 58 60 Faks: (0212) 612 42 02
Sertifika No: 11931
İÇİNDEKİLER / CONTENTS
ÖNSÖZ ................................................................................................................................................ XI
FOREWORD.....................................................................................................................................XIII
Sencer Şahin’in Yayınları / Publications of Sencer Şahin .................................................................. XV
Sencer Şahin: Bilime Adanmış Bir Hayat.........................................................................................XXV
Sencer Şahin: Ein Leben für die Wissenschaft............................................................................... XXIX
Mustafa Adak
Nemesis in der bithynischen Metropole Nikaia und ein Proconsul der Provinz Asia......................... 1
Hüsna Akbulut – Ertuğ Öner
Antik Patara Kentinde Paleocoğrafya ve Jeoarkeoloji Araştırmalarına Paleontolojik
Analizlerin Katkısı........................................................................................................................33
Ebru N. Akdoğu Arca
Iulius Iulianus Phrygia-Caria Eyaleti’nin İlk Valisi miydi?.............................................................60
Elif Akgün Kaya
Phrygia’dan Dionysos için Yeni bir Adak Yazıtı.............................................................................74
Yasemin Akın
Bolu’dan Caracalla Dönemi’ne ait bir ad fines Miltaşı.....................................................................81
Erkan Alkaç
Khios Amphora ve Lagynoslarında Görülen Ortak Üretici İsimleri.................................................90
Murat Arslan
Herakleia Pontike’li Historiograflar ve Eserleri..............................................................................98
Ercan Aşkın
Karaman Muratdede/Masdat Köyü’nden Üç Asker Yazıtı ...........................................................111
Fatma Avcu
Nallıhan Çevresinden Yeni Yazıtlar: Sulpicii Ailesi.......................................................................116
Alexandru Avram
Zur Bezeichnung des Grabes und der Grabanlagen im Phrygischen...........................................122
Sencer Şahin Anısına 16-32
Ferit Baz
Pamphylia’nın İlk Neokoros Unvanının Perge’ye Verilmesi Hakkında Düşünceler.....................134
Ralf Behrwald – Hartwin Brandt
Pednelissos in Pisidien. Notizen zu Geschichte, Stadtentwicklung und Verwaltung
in hellenistischer und römischer Zeit..........................................................................................148
Klaus Belke
Die Küsten von Hellespont und Bithynien im Spiegel der Portulane und Portulankarten ��157
Hadrien Bru
La Phrygie Parorée et Pisidienne aux confins des provinces romaines d’Asie, de Galatie
et de Lycie-Pamphylie.................................................................................................................190
Angelos Chaniotis
The Age of a parthenos. A new Epitaph from Aphrodisias.........................................................200
Thomas Corsten
‘‘Die berühmten Kassier’’ in Bithynien.........................................................................................206
Altay Coşkun
Ptolemaioi as Commanders in 3rd-Century Asia Minor and Some Glimpses on Ephesos
and Mylasa during the Second and Third Syrian Wars...............................................................211
Asuman Coşkun Abuagla
Isparta Arkeoloji Müzesi’nden Yeni Yazıtlar................................................................................234
A. Vedat Çelgin – Mehmet Kürkçü
Termessos’ta Yeni Keşfedilen “Pan Temenosu”............................................................................238
Nurşah Çokbankir Şengül
Bithynia’dan Yeni Mezar Yazıtları................................................................................................259
Lucio Del Corso – Rosario Pintaudi
Un nuovo frammento di lista efebica da Antinoupolis................................................................263
Yadigar Doğan
Sezgin Köksal Koleksiyonu’ndan Apameia Myrleia’ya (Mudanya) Ait Yeni Yazıtlar.....................269
Haydar Dönmez
Platon’un Apologia’sındaki Sokrates’in Kişiliğine Yeni Bir Bakış...................................................278
Boris Dreyer
Ehrenplätze für Dopinghersteller – Die (Kranz-) Agone und ihre Bedeutung im Licht
neuer Ausgrabungen von Magnesia am Mäander........................................................................291
Serra Durugönül
Korykos’tan (Dağlık Kilikia) Bir Mezar Steli................................................................................303
Murat Durukan – Ulus Tepebaş – Muzaffer Yılmaz
Karasis Kalesi Hakkında Bir Yorum.............................................................................................308
Emre Erten – Hakan Sivas
Eine neue Weihinschrift für Meter aus Dorylaion.......................................................................330
Margherita Facella
The Alleged Dynastic Era of Commagene...................................................................................336
Denis Feissel
Citoyenneté romaine et onomastique grecque au lendemain de la constitutio Antoniniana:
les cognomina en –ιανός dans les inscriptions de Pamphylie et de Bithynie...............................349
Klaus Freitag
Zur Bedeutung von Waldbränden in der Antike.........................................................................356
Nikos Giannakopoulos
Groups and Associations in Bithynia and Pontus: Interaction with prominent Statesmen
and provincial Governors............................................................................................................364
Nuray Gökalp Özdil
Antalya Müzesi’nden Yeni Adak ve Mezar Yazıtları.....................................................................388
Klaus Grewe
Die älteste Getriebedarstellung der Welt. Ammianos, der „Daedalos“ und Erfinder aus
Hierapolis in Phrygien.................................................................................................................397
Onur Gülbay
Emperor Hadrian’s Reconstruction Projects in Mysia and Bithynia...................................................403
Peter Herz
Zur Karriere des Lucius Septimius Flavianus Flavillianus aus Oinoanda....................................418
Friedrich Hild
Topographica Carica...................................................................................................................425
Julia Hoffmann-Salz
Griechische Grabepigramme in Karien – Zeugnisse der Hellenisierung der lokalen
Bevölkerung?...............................................................................................................................435
Ulrich Huttner
Der Name Zotion und die Authentizität der Ignatiusbriefe.........................................................454
Turhan Kaçar
Serdica Konsili M.S. 343: Doğu ve Batı Kiliselerinin Yol Ayrımı Mı?..........................................461
Maria Kantirea
Non-elite Benefactors in the Roman East: Building Activity by Freedmen, Slaves,
Craftsmen and Traders................................................................................................................471
Mehmet Ali Kaya – Kevser Taşdöner Özcan
Roma İmparatoru Hadrianus ve Anadolu: Geziler, Eyaletler ve Kentler......................................494
Rabia Kayapınar Akçoru
Antonius’un Caesar için Verdiği Laudatio Funebriste Propaganda................................................514
Rosalinde A. Kearsley
An Imperial Freedman’s Dedication in Phrygia...........................................................................523
Hatice Körsulu
Kappadokia Komana’sı Geç Roma Seramikleri............................................................................529
Sofia Kravaritou
Imperial Cult, Greek Gods and Local Society in Demetrias (Thessaly).......................................552
Peter Kritzinger
Contrascriptores im römischen Zollwesen....................................................................................567
Guy Labarre – Mehmet Özsait
Les inscriptions d’Antioche de Pisidie à Hüyüklü........................................................................590
Dinçer S. Lenger
Monete provenienti dal Monte Nif (Olympos) in Ionia...............................................................598
Hasan Malay – Marijana Ricl
A Roman Senator ‘redivivus’ and a new Asiarch: Two new Inscriptions from
Thyateira and Hierokaisareia.......................................................................................................611
Wolfram Martini
Die Akropolis von Perge in der Kaiserzeit und ihre Bedeutung für die Stadt..............................617
Giovanna Daniela Merola
La revisione augustea della lex portus Asiae..................................................................................627
Stephen Mitchell
ΕΡΜΗΝΕΙΑ. The Greek Translations of the sacrae litterae on Official Hospitality (AD 204) ...635
Pantelis Nigdelis
HARPALIANI: A new Village of the Roman Colony of Philippi...................................................640
Mehmet Oktan
Lyrboton Kome Yerleşimi’nden bir Phratra.................................................................................651
Elif Burcu Özkan
Antik Literatürden Örneklerle Akdeniz Dünyasında Kybele Kültü.............................................657
Bülent Öztürk
Karadeniz Ereğli Müzesi’nden Herakles Aleksikakos’a Sunulan Bir Adağın
Düşündürdükleri........................................................................................................................682
Zinon Papakonstantinou
Spectator-Athlete Interaction in Ancient Greek Athletics............................................................699
Georg Petzl
Epigraphische Kleinarbeit. Zu Inschriften der Synagoge von Sardeis..........................................708
Michael Rathmann
Die Tabula Peutingeriana. Stand der Forschung und neue Impulse............................................714
Sevgi Sarıkaya
Küçük Asya’da Diadokhoi Savaşları: Kardia’lı Eumenes’in Savaş Stratejisi..................................736
Mustafa H. Sayar
Septimius Severus, Iulia Domna ve Perinthos.............................................................................754
Diether Schürr
Von Leto, Fröschen und so weiter. Brückenschläge zwischen Versailles und Hattusa................761
Michael P. Speidel
Konstantins Ticinum-Medallion und der Ursprung der Dreigötterbrakteaten............................780
Gregor Staab
Zwei in der Kölner Abklatschsammlung gefundene Grabepigramme aus Nikaia........................785
Konrad Stauner
New Documents from the Roman Military Administration in Egypt’s Eastern Desert: the
Ostraca from the Praesidium of Didymoi....................................................................................796
Karl Strobel
Anmerkungen zum Währungsedikt Diokletians vom 1.9.301 n Chr. aus Aphrodisias..............816
Burak Takmer
Havza’dan Yeni Bir Miltaşı Üzerinde Aradii Soyundan Yeni Bir Galatia Valisi:
C. Aradius Rufinus......................................................................................................................828
Oğuz Tekin
Early Byzantine Weights in the Silifke Museum..........................................................................857
S. Gökhan Tiryaki
Yeni Hitit Yazı Araç-Gereçleri......................................................................................................863
Nihal Tüner-Önen
Phaselis’ten İmparator Lucius Verus İçin Yeni Bir Adak Yazıtı....................................................874
Hüseyin Uzunoğlu
Neue Inschriften aus Apollonia ad Rhyndacum..........................................................................882
Ahmet Ünal
Judeo-Hıristiyan Tarih Yazıcılığı, Oriyentalizm, Eski Anadolu Kültürleri, Arkeoloji
ve Türkler...................................................................................................................................891
Günder Varinlioğlu – Ender Varinlioğlu
Priapus in Rough Cilicia?............................................................................................................906
Burhan Varkıvanç
Kaunos Tiyatrosu’nun Klasik Dönem Sahne Binası.....................................................................917

XI
ÖNSÖZ
Sencer Şahin, içlerindeki makaleler ödev bilinci ve minnet duygusuyla kaleme alındıkları, ayrıca bi-
limsel bir yayının gereklerinden ziyade sipariş usulüyle derlendiklerinden armağan/anı kitaplarını tasvip
etmez; kendisi için anı kitabı hazırlanmasını da asla benimsemeyeceğini çeşitli vesilelerle ve ısrarla dile
getirirdi. Onun bu yöndeki kesin arzusuna rağmen, akademik kariyerimizin her aşamasını bir hattat ti-
tizliği ve özverisiyle şekillendiren hocamızın bu onuru en çok hak eden bilim insanlarından biri olduğu
düşüncesi, 75. yaşını bir armağan kitabıyla kutlama ve bu sayede hepimiz üzerindeki emeklerinin karşı-
lığını bir nebze olsun ödeyebilme cesareti verdi.
Hocamız sadece bilimsel faaliyetleriyle değil, aynı zamanda tavırlarıyla da erdemin timsali olmuştur
hepimiz için. Onun hem iyi bir bilim insanı kimliğini hem de hayata karşı takındığı ahlaki tutumu şu
dört kelime en iyi şekilde özetler: azim, sebat, sorgulama ve cesaret. Zira sadece bir bilim insanı kimliğiyle
değil, ahlaklı bir birey olmanın gereğiyle de sorguluyor; ama daha önemlisi bu edimin sonunda ulaştığı
doğruyu, bu doğru toplumsal belleğin genel kabul gören yargılarına ne kadar aykırı düşerse düşsün,
korkusuzca dile getirmekten (profiteor) de çekinmiyordu. Bu yönü ve engin bilgi birikimiyle o hem ger-
çek bir vir doctus hem de gerçek bir professor idi. Bütün hayatını ise Anadolu’nun Eskiçağ Tarihini’nin
araştırılmasına ve bu uğraşıyı kendisinden sonra da devam ettirecek kişilerin yetiştirilmesine adamıştı. Bu
bakımdan anı kitabı için �vir doctus Anatolicus� başlığının hocamızı tanımlayan en uygun ifade olacağını
düşündük.
Bunun üzerine hocamızın akademik yaşamı boyunca şu ya da bu şekilde yolunun kesiştiği meslektaş-
larından ve üzerinde emeği bulunan öğrencilerinden hazırlayacağımız armağan kitabını birer makaleyle
desteklemelerini rica ettik. Pek çoğu bu ricamızı büyük bir nezaket ve içtenlikle kabul etti. Hocamızla bu
kapsamda bir ilişki içinde olmamakla birlikte, ona karşı derin bir saygı besleyen çok sayıda bilim insanı
da bu projede yer almak isteklerini dile getirdiler. Böylece makaleleriyle projemize destek olmak isteyen
yazar sayısı 85’e ulaştı. Ayrıca pek çok yazarın, böyle bir proje için hiç de yadırganmayacak olan yoğun
programları gerekçesiyle ek süre istemeleri çalışma takvimimizin beklenenden uzun sürmesine sebep
oldu. Bu süre zarfında hocamızı uzun süredir savaştığı akciğer rahatsızlığına eklenen zatürreye bağlı ola-
rak 16.10.2014 tarihinde beklenmedik bir şekilde kaybettik. Onuruna hazırlanmış olan bu kitabı artık
göremeyecek olması bir yandan büyük üzüntümüz, ama öte yandan kendisi için bir anı kitabı istememek
yönündeki arzusunun böylesine kederli bir şekilde de olsa gerçekleşmiş olması nedeniyle tesellimiz oldu.
Sonuç olarak başlangıçta 75. yaşı için armağan kitabı olarak planladığımız projemiz ne büyük bir yeis ki
artık bir anı kitabı olarak basılacak. Bu kederli son, yoğun iş programı, taşınma, hastalık ve benzeri gibi
geçerli gerekçelerle bu projeye makaleleriyle destek olamayacaklarını büyük bir üzüntüyle dile getiren,
ama tabula gratulatoria’da mutlaka yer almak istediklerini ifade eden meslektaşlarımızın isteklerini ger-
çekleştirebilmeyi de imkansız kıldı.
Kurucusu olduğu Akdeniz Üniversitesi Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü bünyesinde bundan yak-
laşık 20 yıl önce ektiği epigrafi tohumunu, Türkiye’deki ilk öğrencileri arasında olma onurunu yaşadığı-
mız hocamızın hangi güçlükler ve nasıl bir özveriyle yeşerttiğinin canlı tanıklarıyız. Artık yediveren bir
XII
ağaca serpilen bu tohumu onun en değerli bilimsel mirası addediyoruz. Bu ağacı kurutmamak ve taşlaya-
caklardan koruyabilmek yolunda en büyük rehberimiz gene hocamız: sorgulama iradesi, öğrenme azmi
ve sebatı, çalışma aşkı, yaşama tutkusu. Bir gününü dahi çalışmadan geçirmemiş olan hocamızın bizlere
yadigarıdır çalışma aşkı. Biz Türklerin tatil yapmaya hakkımız olmadığını söyler, kendisi bir gün dahi tatil
yapmazdı. Asistanlık dönemimizde yıllık izin almamızdan hiç hoşlanmazdı. Yine de şu veya bu nedenle
yıllık izin kullanmamız gerektiğinde izin belgelerimizi imzalatmak için odasına çekine çekine ve topluca
giderdik. Yeterince çalışmadığımızı düşündüğümüz günlerde öylesine derin bir suçluluk duyardık ki,
bundan kurtulmak için birkaç gün uyumadan çalıştığımız olurdu. Ama salt öğrenmek ve bilmek yet-
mezdi, aynı zamanda bilgi üretmek ve bunun yöntemlerini mümkün olduğunca çok kişiye öğretmek de
gerekliydi. �Bilmek, bildiklerinden yeni bilgi üretmek ve öğretmek� tıpkı bir virüs gibi bulaştırılmalıydı
yeni kuşaklara. Bu kitabı makaleleriyle zenginleştiren çok sayıda genç bilim insanı bunun epidemik bir
salgına dönüştüğünün kanıtıdır. Büyük bilim insanı, merhum hocamız Sencer Şahin, öğrettiklerin, yaz-
dıkların ve hayata karşı takındığın tavır bu yolda en büyük rehberimiz. Başarılarınla ölümsüzler katında
olsan da anın hep kalbimizde, minnetle, sonsuz bir saygı ve sevgiyle…
Bu vesileyle, davetimizi nazik bir şekilde kabul edip katkıda bulundukları için tüm yazarlara; çalış-
manın her aşamasında enerjisiyle hiç bir yardımı bizden esirgemeyen, ayrıca giriş yazısını kaleme alma
ricamızı geri çevirmeyen Mustafa Adak’a; redaksiyon işlerindeki özverili çalışmalarıyla projemize büyük
bir destek veren başta Erkan Taşdelen olmak üzere Hüseyin Uzunoğlu’na yürekten teşekkür ederiz.
Son olarak, böylesine kapsamlı bir eseri günümüz koşullarında rastlanmayacak bir yüce gönüllülükle
hiçbir meblağ talep etmeden basmayı büyük bir özveriyle kabul eden Sabri Kabalcı ve Murat Ceyişakar’ın
şahıslarında Kabalcı Yayınevi’ne teşekkürü bir borç biliriz.
Burak Takmer Ebru N. Akdoğu Arca Nuray Gökalp Özdil

XIII
FOREWORD
Sencer Şahin did not approve of Fest-/Gedenkschriften because the articles compiled in such publi-
cations tend to be written with a sense of gratefulness and arranged in alphabetical order of the authors’
names rather than by subject, as should be the case in academic publications. On numerous occasions he
said he never wanted a Festschrift for himself. In spite of his firm stance on this matter, our esteem for our
teacher, who shaped every stage of our academic career with the attention and devotion of a calligraphist,
compelled us to mark the 75th birthday of this most deserving scholar with a Festschrift in appreciation
of the efforts he expended on all of us.
For us our teacher has become a model of virtue in respect of both his scholarly work and his moral
standards. Four characteristics summarise best both his impeccable credentials as a scholar and his ethi-
cal outlook on life: ambition, constancy, asking questions and courage. Asking questions was indispensa-
ble for him as a scholar and as a virtuous person; he never refrained from fearlessly professing (profiteor)
the truth he arrived at through his investigative approach, even when his truth did not sit easily with
society’s conventional wisdom. With his extensive knowledge and experience Sencer Şahin was truly a vir
doctus and professor. He had dedicated his whole life to the study of the Ancient History of Anatolia and to
training his students, who would continue his mission after him. We therefore deemed the title �vir doc-
tus Anatolicus� most apt for this book, and asked both colleagues with whom Sencer Şahin had become
acquainted at some stage during his academic life and his students for contributions to the Festschrift we
were going to prepare. This invitation was accepted most gladly. In addition, a large number of scholars,
though having had no relation with Prof. Dr. Şahin, expressed their desire to submit an article out of
deep respect for him. As a result, the number of authors has grown to eightyfive. Owing to their work
load, various contributors requested that the deadline for submission of an article be extended, which
caused our work to take longer than expected. In the meantime we lost our teacher unexpectedly on 16
October 2014 due to pneumonia in addition to a lung disease that he had been fighting against for many
years. On the one hand we are in deep sorrow because he will not be able to see this book written in his
honour, but on the other hand we find solace in complying with his wish that no Festschrift for him be
published. Consequently, our project, initially planned as a Festschrift for his 75th birthday, will now be
published as a Gedenkschrift. Unfortunately, we have been unable to accommodate the request of many
colleagues who would have wished to be included in the tabula gratulatoria but have for various reasons
been unable to submit an article.
We are proud to have been his first students in Turkey and been able to witness at close quarters his
dedication in successfully setting up epigraphy as a thriving discipline within the Department of Ancient
Languages and Cultures at Akdeniz University about 20 years ago. We shall treasure his scholarly in-
heritance and continue his work into the future, taking as our yardstick his investigative approach, his
ambition and perseverance in learning, his desire for work and his passion for life. His desire for work
went so far that he never spent a day without work. He never took even one day off, telling us that we
XIV
Turks had no right to take holidays. He disapproved of our taking our annual leave while we were still
research assistants. We would therefore go to his office all together – and quite timidly at that – to obtain
his signature. Whenever we considered our work to be not satisfactory, we felt so guilty that we worked
several days and nights without any sleep to rid ourselves of this sense of guilt. However, it was not
sufficient for us to learn and acquire knowledge; we also had to generate knowledge and pass it on to as
many students as possible. As he would say, “the urge to acquire, generate and teach knowledge” must
become second nature to new generations. The numerous young scholars who enriched this book with
their contributions show that this has happened. With his teachings and writings and his perspective on
life, the great scholar, our deceased teacher, Sencer Şahin, is our greatest guiding light. Even though you
are now in the presence of the immortals, you will also always be in our hearts and we shall treasure your
memory with everlasting respect and affection.
We would like to take this opportunity to extend our cordial thanks to all the authors who gladly ac-
cepted our invitation and made a contribution to this book; to Mustafa Adak, who not only did not deny
us our request of writing the life story of Sencer Şahin but also vigorously supported us through all stages
of this project; to Hüseyin Uzunoğlu and especially to Erkan Taşdelen, who selflessly supported us in
the editorial work. Last but not least we owe Kabalcı Publisher a great debt of gratitude, especially Sabri
Kabalcı and Murat Ceyişakar, who magnanimously published this extensive book without requesting any
remuneration. This most generous gesture is not something to be taken for granted in times of financial
and economic constraints.
Burak Takmer Ebru N. Akdoğu Arca Nuray Gökalp Özdil

XV
SENCER ŞAHİN’İN YAYINLARI
PUBLICATIONS OF SENCER ŞAHİN
I. Monografiler/Monographs
1. Neufunde von antiken Inschriften in Nikomedeia (İzmit) und in der Umgebung der Stadt, Diss.
Münster 1973.
2. Bithynische Studien / Bithynia İncelemeleri, Bonn 1978 (Inschriften griechischer Städte aus Klein-
asien 7).
3. Katalog der antiken Inschriften des Museums von İznik (Nikaia) / İznik Müzesi Antik Yazıtlar
Kataloğu I. Stadtgebiet und die nächste Umgebung der Stadt / Şehir ve Yakın Çevresi, Bonn 1979
(Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien 9).
Kataloğu II,1. Entfernte Umgebung der Stadt / Şehir Uzak Çevresi, Bonn 1981 (Inschriften griechi-
scher Städte aus Kleinasien 10,1).
5. R. Meriç – R. Merkelbach – J. Nollé – S. Ş., Inschriften von Ephesos VII,1, Bonn 1981 (Inschriften
griechischer Städte aus Kleinasien 17,1).
6. R. Meriç – R. Merkelbach – J. Nollé – S. Ş., Inschriften von Ephesos VII,2, Bonn 1981 (Inschriften
griechischer Städte aus Kleinasien. 17,2).
Kataloğu II,2. Entfernte Umgebung der Stadt / Şehir Uzak Çevresi, Bonn 1982 (Inschriften griechi-
scher Städte aus Kleinasien. Cilt 10,2).
Kataloğu II,3. Testimonia, Bonn 1987 (Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien 10,3).
9. Die Inschriften von Arykanda, Bonn 1994 (Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien 48).
10. Die Inschriften von Perge I. Vorrömische Zeit, frühe und hohe Kaiserzeit, Bonn 1999 (Inschriften
griechischer Städte aus Kleinasien 54).
11. Die Inschriften von Perge II. Texte aus dem 3. Jhdt. n. Chr., Grabtexte aus der frühen und hohen
Kaiserzeit, Nachträge, Bonn 2004 (Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien 61).
12. S. Ş. – M. Adak, Stadiasmus Patarensis. Itinera Romana Provinciae Lyciae, Istanbul 2007 (Mono-
graphien zur Gephyra 1).
XVI
13. Stadiasmus Patarensis. Likya Eyaleti Roma Yolları (Bir Özet), Istanbul 2011.
14. Stadiasmus Patarensis. Itinera Romana Provinciae Lyciae. Likya Eyaleti Roma Yolları (Tarihi İçerik:
M. Adak), İstanbul 2014 (Gephyra Monografi Dizisi 2).
II. Editörlükler/Editorial Works
1. S. Ş – E. Schwertheim – J. Wagner, Studien zur Religion und Kultur Kleinasiens I–II. Festschrift für
Friedrich Karl Dörner, Leiden 1978 (Etudes préliminaires aux religions orientales dans l’Empire
romain 66).
2. E. Akurgal – R. Merkelbach – S. Ş. – H. Vetters, Epigraphica Anatolica. Zeitschrift für Epigraphik
und historische Geographie Anatoliens, 1983–1995.
3. W. Lebek – A. Lehmann – R. Merkelbach – S. Ş., Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien
(Österreichische Akademie der Wissenschaften - Nordrhein-Westfälische Akademie der Wissen-
schaften).
4. S. Ş. – M. Adak, Likya İncelemeleri 1, İstanbul 2002 ( Epigrafi ve Tarihi Çoğrafya Dizisi 1).
5. J. Nollé – S. Ş. – M. Adak – F. Onur – H. Schwartz – K. Stauner, Gephyra. Zeitschrift für Geschichte
und Kultur der Antike auf dem Gebiet der heutigen Türkei / Gephyra. Günümüz Türkiyesi’nin An-
tik Devir’deki Tarihi ve Kültürü İçin Dergi, vol. 1 (2004) – 6 (2009).
6. S. Ş. – T. Corsten – A. V. Çelgin – M. Adak – K. Stauner – P. Thonemann, Gephyra. Journal for the
Ancient History and Cultures of the Eastern Mediterranean / Gephyra. Doğu Akdeniz Bölgesi Eski-
çağ Tarihi ve Kültürlerini Araştırma Dergisi, vol. 7 (2010) – 10 (2013).
III. Makaleler/Articles
1. Neue Inschriften von der bithynischen Halbinsel, ZPE 18, 1975, 27–48.
2. Das Grabmal des Pantomimen Krispos in Herakleia Pontike, ZPE 18, 1975 293–297.
3. Erythrai için Attik Dekret, Belleten XL (No. 160), 1976, 565–568.
4. Ein attisches Dekret für Erythrai, Belleten XL (No. 160), 1976, 569–571.
5. Ein Stein aus Hadrianoi in Mysien in Bursa, ZPE 24, 1977, 257–258.
6. E. Schwertheim – S. Ş., Neue Inschriften aus Nikomedeia und Umgebung, ZPE 24, 1977, 259–
264.
7. Zeus Bennios, in: S. Ş. – E. Schwertheim – J. Wagner (ed.), Studien zur Religion und Kultur Klein-
asiens II. Festschrift für Friedrich Karl Dörner zum 65. Geburtstag am 28. Februar 1976, Leiden
1978, 771–790.
8. Griechische Epigramme aus dem südlichen Propontisgebiet, in: M. B. De Boer – T. A. Edridge (ed.),
XVII
Hommages à Maarten J. Vermaseren III, Leiden 1978, 997–1002 (Etudes préliminaires aux religions
orientales dans l’Empire romain 68).
9. R. Merkelbach – S. Ş., Die Siklianoi bei Ephesos, ZPE 32, 1978, 286.
10. R. Meriç – R. Merkelbach – S. Ş., Der antike Name des heutigen Tire, ZPE 33, 1979, 191–192.
11. Bemerkungen zu der “Sammlung Turan Beler in Kumbaba bei Şile”, ZPE 38, 1980, 182–184.
12. S. Ş. – M. H. Sayar, Fünf Inschriften aus dem Gebiet des Golfes von Nikomedeia, ZPE 47, 1982, 43–50.
13. Erythrai’lı Polykritos ya da Oğlu için Yeni Bir Onur Yazıtı, Belleten XLVI (No. 183), 1983, 487–497.
14. Eine neue Ehrung für Polykritos oder für seinen Sohn aus Erythrai, Belleten XLVI (No. 183), 1983,
499–508.
15. Eine archaische Weihinschrift für Athena, in: E. Akurgal, Altsmyrna I. Wohnschichten und Athen-
atempel, Ankara 1983, 129–130.
16. Archaische Besitzerinschrift auf einem Tongefäß, in: E. Akurgal, Altsmyrna I. Wohnschichten und
Athenatempel, Ankara 1983, 131–132.
17. Besitzerinschrift auf einem archaischen Teller aus Alt-Smyrna, Epigraphica Anatolica 1, 1983, 39–40.
18. Kabia am Sangario Eine Inschrift aus Geyve, Epigraphica Anatolica 1, 1983, 55–56.
19. S. Ş. – M. K. Can – M. A. Işın, Acht Meilensteine aus Libyssa, Epigraphica Anatolica 1, 1983, 41–55.
20. S. Ş. – R. Merkelbach, Eine stolze Mutter von sieben Söhnen, Epigraphica Anatolica 1, 1983, 57–58.
21. S. Ş. – M. Cremer, Kaiserinschriften und phrygische Türsteine, Epigraphica Anatolica 1, 1983, 141–
152.
22. Zwei spätarchaische Grabinschriften aus Perinthos, Epigraphica Anatolica 2, 1983, 77–80.
23. 1982 Yılında Bithynia, Pamphylia ve Lykia’da Epigrafik ve Tarihi-Topografik Araştırmalar, I. Araştır-
ma Sonuçları Toplantısı (İstanbul 23–26 Mayıs 1983), Ankara 1984, 83–86.
24. Ti. Iulius Frugi, Proconsul von Lycia-Pamphylia unter Mark Aurel und Verus, Epigraphica Anatolica
3, 1984, 39–48.
25. Zwei Meilensteine aus der Gegend von Claudiopolis-Krateia, Epigraphica Anatolica 3, 1984, 101–105.
26. TAM IV 1 Nr. 57 und 160 stammen nicht aus “Bey-Köy” bei Nikomedeia, sondern aus Umurbey bei
Nikaia, Epigraphica Anatolica 3, 1984, 105–107.
27. Ein Kindersarkophag aus Umurbey im Museum von İzmit, Epigraphica Anatolica 3, 1984, 108.
28. Ehrendekret für Hippomedon aus Priapos (Karabiga). Statthalter des Ptolemaios III. Euergetes?,
Epigraphica Anatolica 4, 1984, 5–8.
29. 1983 yılında Bithynia ve Lykia-Pamphylia’da Yapılan Epigrafi ve Tarihi Coğrafya Araştırmaları, II.
Araştırma Sonuçları Toplantısı (İzmir 16–20 Nisan 1984), Ankara 1985, 113–117.
30. S. Öğüt-Polat – S. Ş., Katalog der bithynischen Inschriften im Museum von İstanbul. Teil I: Funde aus
der bithynischen Halbinsel und aus der Gegend von İhsaniye, Epigraphica Anatolica 5, 1985, 97–124.
XVIII
31. S. Ş. – J. Nollé – Ch. Vorster, Katalog der Inschriften im Museum von Alanya, Epigraphica Anatolica
5, 1985, 125–146.
32. Ein neues Dekret der Symmoria zu Ehren ihrer Prostatai in Teos, Epigraphica Anatolica 5, 1985,
13–17.
33. Eine revidierte Mauerbauinschrift aus Teos, Epigraphica Anatolica 5, 1985, 17–18.
34. Adapazarı/Beşköprü Mevkiindeki Antik Köprü ve Çevre Tarihi Coğrafyasında Yarattığı Sorunlu Du-
rum, III. Araştırma Sonuçları Toplantısı (Ankara 20–24 Mayıs 1985), Ankara 1986, 173–179.
35. Studien über die Probleme der historischen Geographie des nordwestlichen Kleinasiens I. Strabon
XII 3,7 p.543. Der Fluss Gallos, die Stadt Modr<en>e in Phrygia Epiktetos und die Schiffbarkeit des
Sangarios, Epigraphica Anatolica 7, 1986, 125–152.
36. Studien über die Probleme der historischen Geographie des nordwestlichen Kleinasiens II. Malagina/
Melagina am Sangarios, Epigraphica Anatolica 7, 1986, 153–167.
37. S. Öğüt – S. Ş., Katalog der bithynischen Inschriften im Archäologischen Museum von Istanbul, Teil
II: Funde von der bithynischen Halbinsel, Epigraphica Anatolica 8, 1986, 109–128.
38. Phrygia Epiktetos, IV. Araştırma Sonuçları Toplantısı (Ankara 26–30 Mayıs 1986), Ankara 1987,
265–268.
39. Epigraphica Asiae Minoris neglecta et iacentia / Küçük Asya’nın İhmale Uğrayan Epigrafik Malzemele-
ri, Epigraphica Anatolica 9, 1987, 47–50.
40. Epigraphica Asiae Minoris neglecta et iacentia I. Dokumente aus Erythrai, Epigraphica Anatolica 9,
1987, 51–54.
41. Epigraphica Asiae Minoris neglecta et iacentia II. Dokumente aus Herakleia am Latmos, Epigraphica
Anatolica 9, 1987, 55–60.
42. Epigraphica Asiae Minoris neglecta et iacentia III. Dokumente aus Klaros, Epigraphica Anatolica 9,
1987, 61–72.
43. Zur Datierung des Ehrendekrets aus Adramyttion, Epigraphica Anatolica 9, 1987, 45–46.
44. S. Ş. – D. French, Ein Dokument aus Takina, Epigraphica Anatolica 10, 1987, 133–145.
45. Yazıtların Diliyle İznik’te (Nikaia) Tarih, V. Araştırma Sonuçları Toplantısı I (Ankara 6–10 Nisan
1987), Ankara 1988, 369–374.
46. S. Ş. – R. Merkelbach, Die publizierten Inschriften von Perge, Epigraphica Anatolica 11, 1988,
97–170.
47. S. Ş. – G. Schmitz – J. Wagner, Ein Grabaltar mit einer genealogischen Inschrift aus Kommagene,
Epigraphica Anatolica 11, 1988, 81–96.
48. Nemrud-Dağ’a Yapılan Bir Keşif Seyahati ve Sonuçları, VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı (Ankara
23–27 Mayıs 1988), Ankara 1989, 11–15.
XIX
49. Zur Identifikation einer Ortschaft und einer Büste. ΙϹΒΑΡΔΙΑ = Isparta?, Epigraphica Anatolica 13,
1989, 125–126.
50. S. Ş. – J. Wagner, Das Grabmal von König Antiochos I. Von Kommagene auf dem Nemrud Dağ,
Antike Welt 20/1, 1989, 55–58.
51. Nemrud-Dağ’da 1988 Yılı Jeofizik Ve Arkeoloji Araştırmaları, VII. Araştırma Sonuçları Toplantısı
(Antalya 18–23 Mayıs 1989), Ankara 1990, 267–274.
52. Ein Bleigewicht aus Nikomedeia unter Kaiser Philippus und seinem Statthalter M. Aurelius Artemi-
dorus, in: C. Bayburtluoğlu (ed.), Akurgal’a Armağan – Festschrift Akurgal, Ankara 1989, 309– 316
(Anadolu [Anatolia] 22, 1981/1983).
53. Ein Bleigewicht aus Nikomedeia unter Kaiser Philippus und seinem Statthalter M. Aurelius Artemi-
dorus, Epigraphica Anatolica 16, 1990, 139–146.
54. İznik (Nikaia) “Alamannia” (?) Rölyefi, X. Türk Tarih Kongresi / Xth Turkish Congress of History
(An-kara, 22–26 Eylül 1986), Ankara 1990, 657–661.
55. Nemrud-Dağ 1989 Çalışmaları ve Genel Sorunlar, VIII. Araştırma Sonuçları Toplantısı (Ankara 28
Mayıs–1 Haziran 1990), Ankara 1991, 193–201.
56. ΟΥΔΕΙΣ ΑΘΑΝΑΤΟΣ in den Grabinschriften aus der Gegend von Germanikeia (Maraş) in Kommagene,
in: H. Malay (ed.), Erol Atalay Memorial, İzmir 1991, 183–190 (Arkeoloji Dergisi Özel Sayı I).
57. ίεροθέσιον“ aus der mißlichen Lage eines hapax legomenon befreit”?, Epigraphica Anatolica 17,
1991, 8.
58. Bemerkungen zu lykischen und pamphylischen Inschriften, Epigraphica Anatolica 17, 1991,
113–138.
59. Inschriften aus Seleukeia am Kalykadnos (Silifke), Epigraphica Anatolica 17, 1991, 139–166.
60. Forschungen in Kommagene I: Epigraphik, Epigraphica Anatolica 18, 1991, 99–113.
61. Forschungen in Kommagene II: Topographie, Epigraphica Anatolica 18, 1991, 114–132.
62. Gegenwärtige Arbeiten zur Erforschung des Tumulus und der Denkmäler, in: G. Schuhmacher-Mat-
thäus (ed.), Nemrud-Dağ - Neue Methoden der Archäologie, Bönen 1991, 27–30 (Begleitheft zur
Sonderausstellung “Nemrud Dağ - Neue Methoden der Archäologie” des Westfälischen Museums für
Archäologie und des Westfälischen Museumsamtes, Münster).
63. Tümülüs ve Anıtların Araştırılmasına Yönelik Halen Devam Eden Çalışmalar, in: G. Schuhmacher-
Mat-thäus (ed.), Nemrut Dağı. Arkeolojide Yeni Yöntemler, Bönen 1991, 27–30.
64. Nemrud-Dağ Projesi: 1989/90 Araştırma Sonuçları, IX. Araştırma Sonuçları Toplantısı (Çanakkale
27–31 Mayıs 1991), Ankara 1992, 303–310.
65. Statthalter der Provinzen Pamphylia-Lycia und Bithynia-Pontus in der Zeit der Statusänderung beider
Provinzen unter Mark Aurel und Lucius Verus, Epigraphica Anatolica 20, 1992, 77–90.
XX
66. Nemrud-Dağ Jeofizik Ölçümlerinin Arkeolojik Açıdan Değerlendirmesi, X. Araştırma Sonuçları To-
plantısı, Ankara 25–29 Mayıs 1992, 121–133.
67. S. Ş. – S. Durugönül, Begräbnisstätte einer Familie bei Nikaia, Epigraphica Anatolica 21, 1993, 55–60.
68. H. Yılmaz – S. Ş., Ein Kahlkopf aus Patara. Der Mime Eucharistos und ein Spruch von Philistion: “Über
den Rest schweige ich: das ist der Zins des Lebens”, Epigraphica Anatolica 21, 1993, 77–91.
69. Ein Ehrenmonument für Hadrian und Sabina in Rhodiapolis, Epigraphica Anatolica 21, 1993, 92.
70. Piratenüberfall auf Teos Volksbeschluß über die Finanzierung der Erpressungsgelder, Epigraphica
Anatolica 23, 1994, 1–40.
71. ALA[?]MANIA nicht “ALAMANNIA”. Zum epigraphischen Verständnis eines stets mißverstandenen
historischen Reliefblockes von İznik (Nikaia), Epigraphica Anatolica 23, 1994, 125–136.
72. H. Kalkan – S. Ş., Epigraphische Mitteilungen aus İstanbul I. Ein neues Bauepigramm der theodosi-
schen Landmauer von Konstantinupolis aus dem Jahr 447, Epigraphica Anatolica 23, 1994, 145–156.
73. Ein Vorbericht über den Stadiasmus Provinciae Lyciae in Patara, Lykia 1, 1994, 130–135.
74. Nemrud-Dağ’daki Kıral Antiochos‘a Ait Tapınaksal Mezar Tamamlanmamış Bir Anıt mı?, XI. Türk
Tarih Kurumu Kongresi / XIth Turkish Congress of History (Ankara, 5–9 Eylül 1990), Ankara 1994,
333–341.
75. Anadolu Gerçeği ve Bugünkü Türk Toplumu, Cumhuriyet Gazetesi, Bilim-Teknik Eki, Sayı 400, 19
Kasım 1994, 4–5.
76. H. Kalkan – S. Ş., Epigraphische Mitteilungen aus İstanbul II. Kreuzförmige Grabstelen aus Konstan-
tinupolis, Epigraphica Anatolica 24, 1995, 137–148.
77. Studien zu den Inschriften von Perge I. Germanicus in Perge, Epigraphica Anatolica 24, 1995, 21–36.
78. Indices zu I. v. Arykanda (I. K. 48), Epigraphica Anatolica 24, 1995, 95–126.
79. Studien zu den Inschriften von Perge II. Der Gesandte Apollonios und seine Familie, Epigraphica
Anatolica 25, 1995, 1–24.
80. Bau einer Säulenstraße in Attaleia (Pamphylien) unter Tiberius-Caligula?, Epigraphica Anatolica 25,
1995, 25–28.
81. Türkiye Genelinde Eskiçağ Bilimleri ve Eskiçağ Tarihi Temel Bilimleri, Arkeoloji Dergisi 3, 1995,
203–214.
82. Perge Kentinin Kurucuları ve Plancia Magna, Adalya 1, 1996, 45–52.
83. Studien zu den Inschriften von Perge III. Marcus Plancius Rutilius Varus und C. Iulius Plancius Varus
Cornutu Vater und Sohn der Plancia Manga, Epigraphica Anatolica 27, 1996, 115–126.
84. Kommagene-Nemrud Dağ Tümülüsü, Atlas Dergisi, Ocak 1996, 50–60.
85. Ergänzung einer akephalen Inschrift aus Attaleia (M. Plancius Varus; SEG VI 650), Epigraphica Ana-
tolica 28, 1997, 149–151.
XXI
86. R. Merkelbach – S. Ş. – J. Stauber, Kaiser Tacitus erhebt Perge zur Metropolis Pamphyliens und er-
laubt einen Agon, Epigraphica Anatolica 29, 1997, 69– 74.
87. Nemrud-Dağ Tümülüsü, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi vol. 2., İstanbul 1997, 1340.
88. Kommagene Ülkesi ve Tanrılar Tahtı Nemrut Dağ, in: N. Başgelen (ed.), Tanrılar Dağı Nemrut, Istan-
bul 1998, 36–44.
89. Nemrut Dağ Tapınak Mezarındaki Büyük Kült Yazıtı Çevirisi, in: N. Başgelen (ed.), Tanrılar Dağı
Nemrut, İstanbul 1998, 31–35.
90. Perge Territoriumundaki Antik Varsak Yerleşimi: Lyrbotõn Kome-Elaibaris, in: Çağlar Boyunca Ana-
dolu’da Yerleşim ve Konut Uluslararası Sempozyumu (5–7 Haziran 1996 İstanbul), İstanbul 1999,
437–445.
91. Epigraphische Mitteilungen aus Antalya I. Inschriften aus Pamphylien und Lykien, Epigraphica Ana-
tolica 31, 1999, 37–52 .
92. Tarihin İlginç Bir Tesadüfü - A Strange Coincidence in History, Arkeoloji ve Sanat 89, 1999, 32–35.
93. Wasserbauten Justinians am unteren Sangarios in Bithynien, in: XI Congresso Internazionale di Epigra-
fia Greca e Latina, Atti II (Roma, 18–24 settembre 1997), Roma 1999, 643–658.
94. Zeus Astrapaios, römische Kaiser und ein Beamter. Eine Stele mit zwei Inschriften aus dem südlichen
Gebiet von Nikaia, in: N. Başgelen – G. Çelgin – A. V. Çelgin (ed.), Anatolian&Thracian Studies in
Honour of Zafer Taşlıklıoğlu, İstanbul 1999, 217–225 (Anadolu ve Trakya Çalışmaları I).
95. Tarihi Açıdan Anadolu ve Türk Kimliği, Olba 2/1, 1999, 3–6.
96. N. E. Akyürek Şahin – S. Ş., Ein Meilenstein aus Tlos, Klio 98/2, 2000, 475–482.
97. Bauhistorisch-epigrapische Zeugnisse aus dem Theater von Perge, Olba 3, 2000, 199–209.
98. Kültürel Miras, Kültürel Kimlik ve Eskiçağ Bilimleri, Cumhuriyet Gazetesi, Bilim-Teknik Eki, Sayı
714, 25 Kasım 2000, 18–19.
99. Epigraphische Mitteilungen aus Antalya V. Olbia und einige andere Küstenorte bei Kemer in West-
pamphylien, Epigraphica Anatolica 33, 2001, 145–167.
100. Pamfilya/Likya Sınır Kentleri: Olbia ve Diğerleri, S. Ş. – M. Adak (ed.), Likya İncelemeleri 1, İstanbul
2002, 9–32 (Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Epigrafi ve Tarihi Coğrafya Dizisi 1).
101. Uydurma Bir Yorumun Düşündürdükleri, Arkeoloji ve Sanat 111, Kasım-Aralık 2002, 50–52.
102. J. Nollé – S. Ş., Personalia. Ekrem Akurgal – Ein Leben für die Erforschung des antiken Anatoliens,
Antike Welt, 2003/1, 99–100.
103. Die Inschriften, W. Martini – H. Abbasoğlu (ed.), Die Akropolis von Perge I. Survey und Sondagen
1994–1997, Mainz 2003, 167–174.
104. Helenistik ve Roma Çağlarında İznik/Nikaia, in: I. Akbaygil – H. Inalcık – A. Oktay (ed.),Tarih Boyun-
ca İznik, İstanbul 2004, 1–23.
XXII
105. Iznik/Nikaia in Hellenistic and Roman Times, in: I. Akbaygil – H. Inalcık – A. Oktay (ed.), İznik
Throughout History, İstanbul 2004, 1–23.
106. S. Ş. – M. Adak, Stadiasmus Patarensis. Ein zweiter Vorbericht über das claudische Straßenbaupro-
gramm in Lykien, in: R. Frei-Stolba (ed.), Siedlung und Verkehr im römischen Reich. Römerstraßen
zwischen Herrschaftssicherung und Landschaftsprägung. Akten des Internationalen Kolloquiums zu
Ehren von H. E. Herzig von 28. und 29. Juni 2001 in Bern, Bern 2004, 227–282.
107. M. Adak – S. Ş., Das römische Strassen- und Siedlungssystem in der lykischen Milyas (Elmalı Plateau),
in: “Alle Wege führen nach Rom …”. Internationales Römerstrassenkolloquium Bonn 25–27.6.2003,
hrsg. v. Landschaftsverband Rheinand, Rheinisches Amt für Bodendenkmalpflege, Pulheim Brauwei-
ler 2004, 87–100 (Materialien zur Bodendenkmalpflege im Rheinland 16).
108. M. Adak – S. Şahin, Das römische Strassen- und Siedlungssystem in der lykischen Milyas (El-
malı-Hochebene), Gephyra 1, 2004, 67–83.
109. M. Adak – S. Ş., Neue Inschriften aus Tlos, Gephyra 1, 2004, 85–105.
110. Bilim Üretmeyen Uygarlık Evrensel Değildir: Batı Uygarlığı ve Anadolu, Arkeoloji ve Sanat 118,
2004, 27–34.
111. J. Nollé – S. Ş., Vorwort/Önsöz, Gephyra 1, 2004, V–VIII.
112. Sahipsiz Kültür Miraslarımız. Nemrud Dağ, Bilim ve Ütopya 122, Ağustos 2004, 26–31.
113. M. Adak – N. Tüner Önen – S. Ş., Neue Inschriften aus Phaselis I, Gephyra 2, 2005, 1–20.
114. Bilim Üretmeyen Uygarlık Evrensel Değildir. Batı Uygarlığı ve Anadolu, Toplumsal Tarih 136, Nisan
2005, 38–47.
115. Sahipsiz Kültür Miraslarımız. Nemrud Dağ, Sırtçantam 1, Ocak 2005, 20–37.
116. Der Disput der Viri Docti über die Lykiarchie Gelöst? Dokumente von Lykiarchen aus der Familie der
Dionysii aus Neisa, Gephyra 3, 2006, 29–47.
117. Die Bauinschrift auf dem Druckrohraquädukt von Delikkemer bei Patara, in: C. Schuler (ed.), Grie-
chische Epigraphik in Lykien. Eine Zwischenbilanz. Akten des internationalen Kolloquiums Münc-
hen, 24.–26. Februar 2005, Wien 2007, 99–109 (Denkschriften der phil.-hist. Klasse 354 = Ergän-
zungsbände zu den Tituli Asiae Minoris 25).
118. Zwei Holzfaeller und der Wald in der Kartapis bei Neisa, Gephyra 4, 2007, 37–45.
119. Kaiserbauten und Kaiserehrungen in Patara, in: E. Winter – F. Biller (ed.), Vom Euphrat bis zum
Bosporus Kleinasien in der Antike. Festschrift für Elmar Schwerteim zum 65. Geburtstag, Bonn 2008,
597–610 (Asia Minor Studien 65).
120. Der neronische Leuchtturm und die vespasianischen Thermen von Patara, Gephyra 5, 2008,
1–32.
121. Patara Deniz Feneri. Eleştiriye Eleştiri, in: O. Tekin (ed.), Ancient History, Numismatics and Epigra-
XXIII
phy in the Mediterranean World. Studies in memory of Clemens E. Bosch and Sabahat Atlan and in
honour of Nezahat Baydur, Istanbul 2009, 331–344.
122. Parerga zum Stadiasmus Patarensis (1): Überlegungen zur Strecke 3 von Sidyma nach Kalabatia, Ge-
phyra 6, 2009, 101–112.
123. Kragos Oros, Titanis Petra und der Apollontempel von Patara. Lokalisierungsversuche in der his-
torischen Geographie Lykiens, in: E. Olshausen – V. Sauer (ed.), Die Landschaft und die Religion.
Stuttgarter Kolloquium zur Historischen Geographie des Altertums 9, 2005, Stuttgart 2009, 337–352
(Geographica Historica 26).
124. Bilim ve Bilirbilmezlik Üzerine Notlar I: Patara’da “Likya Birliği Meclis Binası” Diye Bir Yapı Yoktur,
Arkeoloji ve Sanat 134, 2010, 175–180.
125. Bilim ve Bilirbilmezlik Üzerine Notlar II: 1. Orta Likya’da Köybaşı Antik Yerleşimi: Yazıt ve Coğrafi
Konumuna İlişkin Anlamsız Bir Çalışma; 2. Myra ve Andriake: Bilimsel Temeli Olmayan, Kazı Amaçlı
“Ön-Düşünceler”, Arkeoloji ve Sanat 135, 2010, 141–152.
126. Ekklesiasterion und Bouleuterion von Perge: Baustiftungen des Brüderpaares Demetrios und Apollo-
nios unter den Flaviern, in: F. Naumann-Steckner – B. Päffgen – R. Thomas (ed.), Zwischen Orient
und Okzident. Festschrift für Hansgerd Hellenkemper, Berlin 2010, 643–654 (Kölner Jahrbuch 43).
127. Parerga zum Stadiasmus Patarensis 3: Die Inschrift von Köybaşı in Zentrallykien, Gephyra 7, 2010,
137–152.
128. Parerga zum Stadiasmus Patarensis 4: Mikron Oros Akarassos in Milyas, Gephyra 7, 2010, 153–159.
129. Korrektur zu den Bau- und Widmungsinschriften des Ekklesiasterions und Bouleuterions von Perge,
Gephyra 7, 2010, 161–163.
130. Stadiasmus Patarensis. Likya’nın Roma Yolları, Arkeoloji ve Sanat 136, 2011, 89–128.
131. Parerga zum Stadiasmos Patarensis 5: STR 59 und Daseia von Bonda, Gephyra 8, 2011, 55–63.
132. Neisa’daki (Lykia) Kartapis Ormanı’nın İki Tahtacısı, in: Antikçağ Yazıları 1, İstanbul 2012, 1–12
(Akron 1).
133. Nochmal über die Lykiarchie, Gephyra 9, 2012, 119–123.
134. Marmor Numidicum in Perge unter Domitian, Gephyra 9, 2012, 41–50.
135. Kültürel Miras ve Algılanması Sorunu, in: Antikçağ Yazıları 2, Istanbul 2012, 1–16 (Akron 2).
136. Kragos Oros, Titanis Petra ve Patara Apollon Tapınağı. Lykia’nın Tarihi Coğrafyasında Bir Lokalizasyon
Denemesi, in: Antikçağ Yazıları 3, İstanbul 2012, 1–28 (Akron 3).
137. Parerga zum Stadiasmus Paterensis 9. Kaunisch-lykische Frage, Gephyra 10, 2013, 32–37.
138. Parerga zum Stadiasmus Patarensis 10: Teimarchi aus Arneai, Gephyra 10, 2013, 38–49.
139. Philopator-Titulatur für Mithradates II von Kommagene. Eine kleine Korrektur zu EA 44, 2011
(2012), 55–63 und ZPE 184, 2013, 199–201, Gephyra 10, 2013, 163–165.
XXIV
140. Iustinianus’un Bithynia’da Sakarya Nehri Üzerinde İnşa Ettirdiği Köprü ve Kanal Tesisleri, in: Eskiçağ
Yazıları 4, İstanbul 2013, 1–30 (Akron 6).
141. Antik Kaynaklar Işığında Tarihte Bithynia Depremleri, in: Eskiçağ Yazıları 5, Istanbul 2013, 1–16
(Akron 7).
142. Bir Atama Vesilesiyle Türkiye’de Klasik Filolojinin Dünü, Bugünü ve Geleceği Üzerine Düşünceler,
Arkeoloji ve Sanat Dergisi 145, 2014, XIX–XXVIII.
143. Bilim ve Bilirbilmezlik Üzerine Notlar III. 1. Reaksiyonu Vukuatından Beter; 2. İncil, Kilise ve Laodik-
eia; 3. “Tanrının Gözleri”!; 4. “Patara Caput Gentis Lyciae”; 5. Patara Su Yapıları ve Yazıtlar, Arkeoloji
ve Sanat Dergisi 146, 2014, 118–146.
144. Spätrömisch-frühbyzantinische Inschriften aus Perge in Pamphylien, in: A. Rhoby (ed.), Inscriptions
in Byzantium and Beyond. Methods – Projects – Case Studies, Wien 2015, 177–185.
145. The “Lykiarkhes“ question, Gephyra 11, 2014 [2015], 1–13.

XXV
SENCER ŞAHİN: BİLİME ADANMIŞ BİR HAYAT
Sencer Şahin Armağan ve Anı kitaplarına karşı eleştirel bir tutum içindeydi. Zira aslında çok da hak etme-
yen kişilere de bu onurun bahşedildiğini düşünmekteydi. Özellikle Türkiye’de ve son on yılda bu tür yayın-
larda görülen enflasyon onun çıkarımını doğrulamış gözükmektedir. Bu nedenle de kendisi için bir Armağan/
Anı Kitabı istemediğini her vesilede dile getirmişti. Bu dileğine rağmen öğrencileri 75. yaşını ona adanmış bir
yayınla kutlamaya karar verdiler.
Ne acı bir kader ki, Sencer Şahin kendi anısına hazırlanan bu kitabın yayımlandığını artık göremeyecek.
Uzun süredir savaştığı akciğer rahatsızlığına bağlı olarak 16.10.2014 günü aramızdan ayrıldı. Aslında bir
armağan kitabı olarak tasarlanan bu eserin redaksiyon süreci onun rahatsızlığı esnasında neredeyse tamamlan-
mış durumdaydı. Ne yazık ki bu eser bu büyük bilim insanı için şimdi bir anı kitabı olarak yayımlanmaktadır.
Aşağıdaki satırlar onun 75 yıllık hayat hikâyesinin önemli dönemeçlerini vurgulamak ve bilimsel faaliyetlerinin
değerini ortaya koymak amacını taşımaktadır.
Sencer Şahin 11.05.1939 tarihinde sağlık memuru Ahmet Şahin ile Nadire’nin (kızlık soyadı Türker) ikinci
çocukları olarak Elbistan’da dünyaya geldi. Şahin’in dört küçük kardeşe daha sahip olduğu bu geniş aile, baba
düzenli aralıklarla sürekli tayin (daha doğru bir ifadeyle sürgün) edildiğinden aynı yerde uzun süre ikamet
imkânı bulamıyordu. Bu tayin/sürgünlerin nedeni babanın merkezi otoriteyle sürekli sorun yaşamasına yol
açacak şekilde her türlü konformizmi reddeden direngen karakterinde yatmaktaydı. Bu nedenle ailenin ka-
derine her daim Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun az gelişmiş, taşra kent ve kasabaları düşmüş, buna bağlı
olarak Sencer Şahin gençlik yıllarını Lice (Diyarbakır), Pertek (Elazığ), İliç (Erzincan), Refahiye (Erzincan)
ve Erzurum’da geçirmiştir. Bir ara İzmir’de akrabalarının yanında devam ettiği lise eğitimini ise 1960 yılında
Konya’da tamamlamıştır.
Sencer Şahin’in Klasik Antikite’ye ilgisi ise, hayatının dönüm noktası olarak tanımladığı askerlik hizmeti
(1960–1962) sırasında doğmuştur. Bu sırada dönemin hükümeti yaptığı bir reformla eğitim becerisine sahip
lise mezunlarına askerlik yükümlülüklerini ilkokul öğretmeni olarak da yerine getirebilme hakkı tanımıştı.
Böylece ülkenin az gelişmiş bölgelerine eğitim olanağı sağlanabilecekti. Sencer Şahin öğretmen olarak Niğ-
de’nin geri kalmış bir köyü olan Germiyan’a (bugün Pınarcık) gönderildi. Daha önce aynı görevde bulunan
selefinin tavsiyesiyle genç asker, valizini çoğunu Antik Dönem’e ait eserlerin oluşturduğu Klasik’lerin çevi-
rileriyle doldurmuştu. 1939 yılında Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel’in önderlik ettiği reform programı
çerçevesinde Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yayımlanan bu eserlerin büyük bölümü Fransızca çevirilerinden
Türkçeleştirilmişti ve oldukça ucuza satın alınabilmekteydi. Bitirdiği her kitapla Antik Edebiyata hayranlığı kat
ve kat artan genç köy öğretmeni Mousa’sını ve hayatına anlam katacak güdüyü bu geri kalmış köyde bulmuştu.
Bu Klasikler’i orijinallerinden okuyabilme arzusu da yine burada doğmuştu.
Her ne kadar ebeveynleri en büyük oğullarının makine mühendisi olduğunu görmek isteseler de, o yük-
seköğrenimini Eskiçağ Bilimleri üzerine yapmaya karar vermişti. Böylece 1962–1963 Eğitim-Öğretim yılı güz
döneminde Klasik Filoloji, Eskiçağ Tarihi ve Klasik Arkeoloji sahalarında eğitim almak üzere Ankara Üniversi-
XXVI
tesi’ne kayıt yaptırmıştır. Sencer Şahin’in Ankara Üniversitesi tercihi de bilinçliydi. Zira bu üniversitenin Klasik
Filoloji Bölümü kendi alanında bir ilki temsil ediyordu ve Atatürk’ün bir prestij projesi olarak kurulmuştu.
Bölümün ilk öğretim üyesi, Yahudi kökenli eşinden boşanmayı reddetmesi üzerine 1935 yılında sürgün hayatı-
nı tercih eden Georg Rohde idi. Rohde’nin 1949 yılında Almanya’ya geri dönmesinin ardından bölüm başkan-
lığını İtalya’da eğitim gören hümanist Suat Sinanoğlu devralmış, kardeşi Samim Sinanoğlu ise Latin anabilim
dalı başkanı olmuştu. Eğitimini finanse etmek için postanede telgraf memuru olarak çalışan Sencer Şahin aynı
zamanda Roma Tarihi sahasında seçkin bir yere sahip Halil Demircioğlu’nun, ayrıca önde gelen arkeologlar-
dan biri olarak uluslararası bir üne sahip olan Ekrem Akurgal’ın da derslerini takip etmiştir. Gerçek bir Klasik
Filoloji temalı teziyle (�Sokrates’in Ölümü�) lisans eğitimini tamamladıktan sonra 1967 yılı sonbaharında yurt
dışında doktora eğitimi için burs tahsis eden Milli Eğitim Bakanlığı’nın sınavına girmiştir. Bursa hak kazan-
masının ardından eğitimini hangi ülkede alması gerektiği sorusu hâsıl olunca, hocası Suat Sinanoğlu ondan
eğitimini İtalya’da sürdürmesini ve Klasik yazarlara yoğunlaşmasını istemişti. Sorunlara pratik yaklaşan Ekrem
Akurgal ise onu epigrafiye yönlendirmiş ve tavsiyesini Yunan-Roma yazıtlarını çalışabilecek tek bir Türk epig-
raf bile bulunmamasıyla temellendirmiştir. Sencer Şahin bu tavsiyeyi bütün yaşamı boyunca tutarlı bir şekilde
takip etmiş ve ülke tercihini Almanya’dan yana kullanmıştır. Bunun üzerine 1968 yılında Almanya’ya gitmiş
ve ilk yılını Goethe Enstitüsü’nün farklı birimlerinde Almanca öğrenmeye ayırmıştır. Bu süre zarfında doktora
danışmanı aramaya da başlamıştır. Aklında Heidelberg Üniversitesi’nde ders veren ve o sırada Pergamon ya-
zıtları üzerinde çalışmalarını sürdüren, ayrıca Eskiçağ tarihçisi ve epigraf olarak uluslararası saygınlığa sahip
olan Christian Habicht vardır. Ne var ki Sencer Şahin’in hala Almanca kursuna devam ettiği sırada Habicht
Eski Kıta’nın siyasi gelişmelerinden duyduğu bıkkınlıkla Princeton Üniversitesi’nden (ABD) aldığı daveti kabul
etmiştir. Malum olduğu üzere Şahin ile danışmanı olmasını arzuladığı Habicht arasındaki ilişki 20 yıl kadar
sonra, Şahin’in yayımı bir türlü yapılmayan bir dizi yazıtı (1950’li yıllarda Louis Robert tarafından kopyalanan)
epigrafi camiasının bu kötü alışkanlığına dikkat çekmek üzere yayımlamasıyla bozulacaktır.
Doktora çalışmasını danışmanlığında yürütme hayalinin Habicht’in Princeton’a gitmesiyle gerçekleşeme-

mesi üzerine Şahin 1969 yılında Münster’e yerleşmiş ve danışmanı olarak 1930’lu yıllardan itibaren Bithynia
ve Kommagene’de epigrafik araştırmalar yürütmekte olan Friedrich Karl Dörner’i seçmiştir. Dörner öğrenci-
sine Bithynia Yarımadası’nda başlattığı çalışmalara devam etmesini salık vermiştir. Bunun üzerine Şahin ilk
yüzey araştırmalarını 1970–72 yıllarında Nikomedeia ve teritoryumunda yürütmüştür. Burada ulaştığı so-
nuçları 1973 yılı sonbaharında tamamladığı �Neufunde von antiken Inschriften in Nikomedeia (İzmit) und
in der Umgebung der Stadt� başlıklı doktora tezinde derlemiştir. Bu erken dönem çalışmasında dahi ileriki
araştırmalarında önemli bir yer tutacak olan tarihsel coğrafya ve topografya sahalarında hali hazırda önemli
saptamalarda bulunmuştur.
Doktora çalışmasını müteakiben Türkiye’ye dönüş planından 1971 yılında evlendiği eşi Mualla’ya doktor-
ların böbrek rahatsızlığı teşhisi koymaları üzerine vazgeçmek zorunda kalmıştır. Zira o dönemde Türkiye’de
modern hemodiyaliz gereçleri bulunmamaktadır.
Şahin 1974–1976 yılları arasında Heinrich-Herz Vakfı’ndan bir burs kazanmış ve bu sayede hem Bithynia
hem de Ionia’daki araştırmalarını Münster Üniversitesi’nde sürdürebilme imkânı bulmuştur. Bu arada her yıl
buraya yaptığı araştırma gezilerinde yüzlerce yazıt kopyaladığı ve bunları IK serisinin birçok bandında bilim
dünyasına tanıttığı Nikaia metropolis’inin ve geniş teritoryumunun epigrafik açıdan oldukça bereketli bir böl-
ge olduğu ortaya çıkmıştır. 1978 yılında yayımlanan �Bithynischen Studien/Bithynia İncelemeleri� adlı eseri
1981 yılında Ankara Üniversitesi tarafından doçentlik çalışması olarak kabul edilmiştir.
Şahin’in epigrafi araştırmaları, 1976 yılında Köln Üniversitesi’nde ona kadro imkânı sağlayan Reinhold
XXVII
Merkelbach ile yolunu kısa süre içinde kesiştirmiştir. Merkelbach 1970’li yılların başında �Inschriften
griechischer Städte aus Kleinasien (IK)� üst başlığı altında Anadolu kentlerinden yazıtların külliyatlarını
oluşturma projesini hayata geçirmiş ve Şahin’den Anadolu’lu biri olarak bölgenin epigrafik belgelerine ulaşma
imkânı sağlamasını beklemiştir. Şahin bu beklentiyi boşa çıkarmamıştır. Merkelbach’la kurulan bu verimli
iş birliği onun Şahin’in araştırma seyahatlerine beraberinde götürdüğü öğrencilerinin birer epigraf olma yo-
lundaki eğitim süreçlerine belirgin bir şekilde yansımıştır. Bu seyahatler sayısız IK bandının (Kios, Prusias ad
Hypium, Prusa ad Olympum, Klaudiupolis, Selge vs.) da kaynağı olmuştur. 2003 yılına kadar editörleri ara-
sında bulunduğu IK serisinde Şahin’in bizzat kendisi tarafından ise Bithynische Studien/Bithynia İncelemeleri,
Nikaia, Arykanda ve Perge bantları yayımlanmıştır. Yine bu yıllarda birkaç Türk bilim insanını da (bunların
arasında Ender Varinlioğlu ve Mustafa Hamdi Sayar anılabilir) epigrafiyle tanıştırmıştır.
1983 yılında kurulan ve Şahin’in, Türkiye’ye dönüşüne kadar editörleri arasında bulunduğu �Epigraphica
Anatolica� süreli yayını da Merkelbach’la kurulan işbirliğinin ürünüdür. Şahin bu süreli yayında da çok sayıda
önemli makale yayımlamıştır. 1980’li yıllar Şahin’in bilimsel kariyerinin doruk noktası kabul edilebilir. Zira
araştırma sahası bu dönemde Ege kıyılarından (Erythrai, Teos, Ephesos vs.) Fırat Havzası’na kadar uzanmıştır.
Yeni epigrafik belgelerin kopyalanması Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün günümüzde bu kadar geniş
kapsamda artık verilmeyen ve ona birçok antik bölgede birden (Bithynia, Lykia, Pamphylia, Pisidia, Phrygia ve
Kommagene) çalışma imkânı sunan cömert izni sayesinde mümkün olmuştur.
1986 yılında Şahin’e �Stifterverbandes für die deutsche Wissenschaft� tarafından Köln Üniversitesi’nde
�Stiftungsprofessur� kadrosu temin edilmiştir. Bu kadro ona kendini tamamen epigrafi araştırmalarına adama
imkânı sunmuş olsa da Şahin, eşi Mualla’nın 1989 yılındaki erken vefatının ardından Türkiye’ye geri dönme
kararı almıştır. Onun dile getirdiği şekliyle bu kararındaki amaç eğitim ve araştırmada hala geri kalmış du-
rumda bulunan memleketinde epigrafiyi bir bilim dalı olarak inşa etmek ve öğrenciler yetiştirmekti. Bu planı
kökleşmiş üniversitelerde hayata geçirmek daha zor olacağından amacını henüz yeni kurulmuş bir taşra üni-
versitesinde gerçekleştirmeye karar vermiştir. Nihai dönüş Akdeniz Üniversitesi’nden kadro teklifi aldığı 1995
yılına gecikmiş olsa da ertesi yıl bu üniversitede �Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri� bölümünü kurmuştur.
Bunu, inşa sürecinin bürokratik engeller ve birçok akademisyenin anlayışsızlıklarıyla mücadele etmek
zorunda olduğu ve bu nedenle tam bir kendini adama gerektiren meşakkatli yılları takip etmiştir. Yeni
bölüm için çizdiği çerçeve oldukça genişti: Klasik Filoloji ve Eskiçağ Tarihi çatısı altında hem eğitime hem de
araştırmalara katkı sağlayacak �epigrafi�, �nümizmatik�, �tarihsel coğrafya�, �papiroloji� ve �Bizantinoloji�
gibi bir dizi bağımsız alt dal kurulmalıydı. Köln Üniversitesi Eskiçağ Bilimleri kürsüsünün kuruluş şemasını
örnek aldığı bu planı, adı geçen uzmanlık sahalarında yetkin öğretim üyelerinin eksikliği nedeniyle ancak
kısmen gerçekleştirebilmiştir. Yerli arkeologlarla işbirliği de kimi zaman mahkemelere kadar taşınan kişisel
anlaşmazlıklar nedeniyle arzu edilen düzeyde kurulamamıştır.
Bütün bu olumsuzluklara rağmen Sencer Şahin sadece birkaç yıl gibi kısa bir süre içinde çarkları işleyen
bir bölüm kurmayı ve onun bilimsel çalışmalarını devam ettirecek kayda değer sayıda öğrenci yetiştirmeyi
başarabilmiştir. Bu sonuç onun akademik kariyerinin en önemli başarısı olarak değerlendirilebilir.
Şahin bir eğitimci olaraksa katı ilkelere sahip bir hocaydı. Öğrencilerinden, Klasik dillerle daha üniversite
eğitimleri öncesinde tanışan batılı muadilleriyle aralarındaki mesafeyi kapatabilmeleri için günde 16 saat Yu-
nanca ve Latince çalışmalarını beklerdi. Bu hususta azim ve sebat gösteren öğrencilerini mümkün olan her
yoldan destekler, buna karşın tembel ve yetersiz öğrencilere karşı merhamet göstermezdi.
Şahin epigraf olarak muazzam bir disiplin ve özveriyle yürüttüğü işini, önemsiz gözüken fragmanlar da
XXVIII
dâhil olmak üzere yazıtların derlenmesi ve yayımlanması aracılığıyla bunlardan kendi sentez ve sinopsislerini
çıkaracak diğer araştırmacılar için malzeme sunacak ve böylece bilimsel bilginin ilk kaynağı olacak �temel
araştırma� şeklinde tarif etmekteydi. Dolayısıyla kendi faaliyet alanı için bu tür sentezleri uygun bulmuyordu.
Başka bir ifadeyle ikinci dereceden önemli epigrafik belgeleri bir tarafa bırakıp sadece daha önemli buldukları
tekil belgeleri irdelemeye yoğunlaşan araştırmacılara karşı pek de sempati beslemiyor ve bunları �kaymak
yiyiciler� olarak tanımlıyordu.
Onun boyun eğmez karakteri Türkiye’deki bürokrasi ve kemikleşmiş akademik yapıyla derin sorunlar
yaşamasına yol açmıştır. Şahin resmi otoritenin hatalarını kamuoyu önünde ifşa etmekten asla çekinmemiş,
hatta Kültür bakanını resmi bir mektupta eleştirmeyi bile göze almıştır. Bu tutum araştırma izninin uzun süre
engellenmesini de sağlayacak birçok düşman kazandırmıştır ona.
Şahin belgelerin kendisine de büyük saygı göstermekteydi. Bu nedenle belgeleri veya tarihi verileri bilgi
eksikliğiyle yanlış yorumlayan akademisyenlerle (çoğunlukla arkeologlarla) ciddi bilimsel tartışmalara girmiş-
tir. Anadilinde ve iğneleyici bir üslupla kaleme aldığı pek çok makalede onların bilgisizliklerini açık bir şekilde
ortaya koymuştur.
Onun son büyük araştırma projesi, Stadiasmus Patarensis (Patara Yol Kılavuz Anıtı) temelinde Antalya’nın
geniş il sınırları içindeki yol ve yerleşim sistemlerinin epigrafik ve tarihi coğrafi açılardan araştırılmasıydı.
Bundan yaklaşık 20 yıl önce onunla ilk karşılaşmamız kendi adıma unutulmaz bir deneyimdi. Beni Münster’de
evinde ağırlamış ve orada Stadiasmus’un karton kutulardan büyük bir özenle meydana getirdiği modelini
göstererek beni Türkiye’deki planlarını gerçekleştirmekte destek olmaya davet etmişti. Takip eden yıllarda
birlikte gerçekleştirdiğimiz sayısız araştırma gezisi Lykia ve komşu bölgelerin tarihsel coğrafyasına dair pek
çok sorunun çözülmesini sağlamıştır. Biz gençlerin hem insan hem de akademisyen olarak ona çok şey borçlu
olduğumuz kuşku götürmez bir gerçektir. Huzur içinde yatsın!
Antalya, Aralık 2014 Mustafa Adak

XXIX
SENCER ŞAHİN: EIN LEBEN FÜR DIE WISSENSCHAFT
Festschriften stand Sencer Şahin kritisch gegenüber. Er war der Meinung, dass diese Ehre auch Personen
zuteilwird, die es eigentlich nicht verdienten. Die inflationäre Zunahme von Veröffentlichungen dieser Art in
den letzten Jahren gerade in der Türkei scheint seine Einstellung zu bestätigen. Daher hat er gelegentlich die
Ansicht geäußert, dass er für sich selbst keine Festschrift wünsche. Dennoch haben seine Schüler sich dafür
entschieden, sein 75. Lebensjahr mit einer ihm gewidmeten Publikation zu feiern.
Es ist eine traurige Fügung des Schicksals, dass Sencer Şahin das Erscheinen des vorliegenden Buches nicht
mehr miterlebt. Er starb am 16.10.2014 völlig unerwartet an den Folgen einer Lungenentzündung. Bei seinem
Tod war die Redaktionsarbeit an seiner Festschrift nahezu abgeschlossen. Nun erscheint sie als Gedenkschrift
für diesen bedeutenden Gelehrten. Die folgenden Zeilen dienen dazu, wichtige Stationen seines Lebens her-
vorzuheben und seine wissenschaftlichen Leistungen zu würdigen.
Geboren wurde Sencer Şahin am 11.05.1939 in Elbistan (Maraş) als das zweite Kind des Gesundheitsbe-
amten Ahmet Şahin und seiner Ehefrau Nadire (geb. Türker). Sesshaft wurde die Großfamilie (es folgten fünf
Geschwister nach) nirgends, da der Vater in regelmäßigen Abständen versetzt wurde. Das mag am nonkonfor-
mistischen Naturell des Vaters gelegen haben, welches ihm Probleme mit der Obrigkeit und damit auch immer
wieder Versetzungen in rückständige Provinzstädte im Osten des Landes einbrachte. Sencer Şahin verbrachte
deshalb seine Jugendjahre in Lice (Diyarbakır), Pertek (Elazığ), İliç (Erzincan), Refahiye (Erzincan) und Erzu-
rum. Das Gymnasium besuchte er zeitweise bei Verwandten in Izmir und legte das Abitur in Konya ab (1960).
Die Hinwendung zur klassischen Antike kam während seines Militärdienstes (1960–1962), den er als ei-
nen wichtigen Wendepunkt in seinem Leben betrachtete. Zu den Reformen der damaligen Regierung gehörte
es, Abiturabgänger mit didaktischen Fähigkeiten während ihrer Militärzeit als Grundschullehrer einzusetzen.
Damit sollte Bildungshilfe in abgelegenen Landesteilen geleistet werden. Sencer Şahin wurde als Dorflehrer
nach Germiyan (heute Pınarcık), ein abgelegenes Dorf in der Provinz Niğde, geschickt. Dem Rat eines Vor-
gesetzten folgend, packte der junge Rekrut in seinen Koffer Bücher mit Übersetzungen von Klassikern vor-
nehmlich der Antike. Diese waren im Rahmen des Reformprogramms, das der Kulturminister Hasan Ali Yücel
1939 eingeleitet hatte, meist aus dem Französischen nachübersetzt worden und waren günstig zu erwerben.
In diesem abgelegenen Ort fand der junge Dorflehrer die nötige Muse und den Geschmack an der antiken
Literatur. Hier entstand der Wunsch, diese Klassiker auch im Original zu lesen.
Obwohl die Eltern es gern gesehen hätten, dass ihr ältester Sohn Maschinenbauingenieur wird, entschloss
sich dieser, Altertumswissenschaften zu studieren. Er immatrikulierte sich im Wintersemester 1962/63 an
der Universität Ankara in den Fächern Klassische Philologie, Alte Geschichte und Klassische Archäologie. Die
Wahl der Universität war bewusst getroffen, da das Institut für Klassische Philologie das erste seiner Art in der
Türkei war und als Prestigeprojekt Atatürks galt. Der erste Lehrstuhlinhaber war Georg Rohde, der 1935 ins
Exil ging, nachdem er sich geweigert hatte, sich von seiner jüdisch-stämmigen Frau zu scheiden. Rohde war
schon 1949 nach Deutschland zurückgekehrt; seinen Lehrstuhl hatte der in Italien ausgebildete Humanist Suat
Sinanoğlu übernommen, während dessen Bruder Samim Sinanoğlu die lateinische Abteilung leitete. Sencer
Şahin, der nebenher bei der Post als Telegramm-Beamter arbeitete, um sein Studium zu finanzieren, besuchte
auch die Vorlesungen von Halil Demircioğlu, der in römischer Geschichte führend war, als auch von Ekrem
Akurgal, der als einer der führenden Archäologen einen hohen internationalen Ruf genoss. Nach Abschluß
des Staatsexamens über ein �echt� klassisches Thema (�Der Tod des Sokrates�) nahm Sencer Şahin im Herbst
XXX
1967 an der Prüfung des Erziehungsministeriums teil, das Dissertationsstipendien ins Ausland vergab. Als
er das Stipendium erhielt, stellte sich die Frage, in welches Land er sich begeben sollte. Sein Lehrer Suat Si-
nanoğlu wollte, dass Şahin sein Studium in Italien fortsetzte und sich auf klassische Autoren konzentrierte. Der
eher praktisch ausgerichtete Archäologe Akurgal hingegen verwies ihn auf die Epigraphik und rechtfertigte
seine Begründung damit, dass es keinen einzigen türkischen Epigraphiker gebe, der die griechisch-römischen
Inschriften bearbeiten könne. Diesen Rat hat Şahin sein ganzes Leben lang konsequent befolgt und sich für
Deutschland entschieden. Im März 1968 dort angekommen, musste er zunächst ein Jahr in verschiedenen
Goethe-Instituten Deutschkurse belegen. In dieser Zeit sah er sich nach einem Betreuer um. Ihm schwebte der
in Heidelberg lehrende Christian Habicht vor, der damals an den Inschriften von Pergamon arbeitete und der
sich als Althistoriker und Epigraphiker international etabliert hatte. Doch verließ Habicht aus Überdruss über
die politischen Verhältnisse den Alten Kontinent und nahm einen Ruf nach Princeton (USA) an, als Şahin noch
Deutschkurse besuchte. Bekanntlich hat sich das Verhältnis zwischen Şahin und seinem �Wunschbetreuer�
Habicht zwei Dezennien später verdunkelt, als ersterer einige längst fällige (in den 1950er Jahren von Louis
Robert kopierte) Inschriften veröffentlichte, um auf einen Missstand in der epigraphischen Zunft hinzuweisen.
Schließlich ließ sich Şahin 1969 in Münster nieder und wählte als Betreuer Friedrich Karl Dörner, der
seit den 1930er Jahren in Bithynien und Kommagene epigraphische Forschungen durchgeführt hatte. Dörner
empfahl seinem Schüler, dessen auf der bithynischen Halbinsel begonnenen Arbeiten fortzusetzen. Erste Feld-
forschungen führten Şahin 1970–72 nach Nikomedeia und dessen Territorium. Seine Beobachtungen fasste er
in seiner im Herbst 1973 eingereichten Dissertation �Neufunde von antiken Inschriften in Nikomedeia (İzmit)
und in der Umgebung der Stadt� zusammen. Hier finden sich bereits wichtige Beobachtungen zur historischen
Geographie und Topographie, die in seinen künftigen Arbeiten einen wichtigen Platz einnehmen sollten.
Die geplante Rückkehr in die Türkei musste aufgegeben werden, als Ärzte bei seiner Gattin Mualla, mit der
er seit 1971 verheiratet war, eine Nierenkrankheit diagnostizierten. Von einer Rückkehr wurde dem Ehepaar
abgeraten, da in der Türkei moderne Hämodialyse-Geräte fehlten.
Şahin erhielt 1974–1976 von der Heinrich-Herz-Stiftung ein Stipendium und konnte von der Universität
Münster aus seine Arbeiten in Bithynien sowie in Ionien fortführen. Inzwischen hatte sich die Metropole Ni-
kaia mit ihrem großen Hinterland als ein fruchtbares Gebiet erwiesen, wo Şahin bei jährlichen Reisen Hun-
derte von neuen Inschriften aufnahm, die er in mehreren Bänden der IK-Reihe der Wissenschaft zugänglich
machte. Seine 1978 erschienenen �Bithynischen Studien/Bithynia İncelemeleri� wurden 1981 von der Univer-
sität Ankara als Habilitationsschrift angenommen.
Şahins epigraphische Forschungen brachten ihn bald mit Reinhold Merkelbach zusammen, der ihm 1976
an der Universität Köln eine Forschungsstelle verschaffte. Merkelbach hatte Anfang der 1970er Jahre das
Forschungsprojekt �Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien� (IK) ins Leben gerufen und erhoffte von
Şahin, dass dieser als Einheimischer Zugang zu den epigraphischen Dokumenten des Landes verschaffte. Diese
Erwartung hat Şahin erfüllt. Die fruchtbare Zusammenarbeit mit Merkelbach manifestierte sich auch in der
Ausbildung von Merkelbach-Schülern zu Epigraphikern, mit denen Şahin Forschungsreisen in die Türkei
unternahm. Aus diesen Reisen sind mehrere IK-Bände hervorgegangen (Kios, Prusias ad Hypium, Prusa ad
Olympum, Klaudiupolis, Selge). Şahin selbst veröffentlichte in der IK-Reihe, in dessen Herausgebergremium
er bis 2003 war, die Inschriftenbände Bithynische Studien, Nikaia, Arykanda und Perge. In diesen Jahren
machte er auch einige türkische Wissenschaftler mit der Epigraphik vertraut (namentlich zu nennen sind
Ender Varinlioğlu und Mustafa Hamdi Sayar).
Aus der Zusammenarbeit mit Merkelbach ging auch die 1983 gegründete Zeitschrift �Epigraphica Anatoli-
ca� hervor, zu deren Herausgebern Şahin bis zu seiner Rückkehr in die Türkei gehörte. Hier hat er eine Viel-
zahl von wichtigen Artikeln veröffentlicht. Die 1980er Jahre können als Akme Şahins gelten. Sein Arbeitsgebiet
reichte von der Ägäisküste (Erythrai, Teos, Ephesos etc.) bis zum Euphrat (Kommagene). Die Aufnahme neuer
epipraphischer Dokumente wurde durch eine von der Antikenverwaltung großzügig verliehene Erlaubnis
ermöglicht, welche ihm die Arbeit in mehreren antiken Gebieten (Bithynien, Lykien, Pamphylien, Pisidien,
XXXI
Phrygien und Kommagene) gestattete und die heutzutage in diesem Umfang nicht mehr verliehen wird.
1986 wurde Şahin an der Universität Köln eine Stiftungsprofessur des Stifterverbandes für die deutsche
Wissenschaft verliehen. Obwohl ihm diese Position die Möglichkeit verschaffte, sich voll der epigraphischen
Forschungen zu widmen, entschied sich Şahin nach dem 1989 erfolgten, frühen Tod seiner Frau Mualla in
die Türkei zurückzukehren. Sein erklärtes Ziel war es, in seiner in Lehre und Forschung noch rückständigen
Heimat Epigraphik als Wissenschaft ausbauen und Schüler ausbilden. Da solche Pläne in etablierten Universi-
täten schwerer durchsetzbar waren, entschied er sich dafür, seine Ziele in einer erst neu gegründeten Provin-
zuniversität umzusetzen. Die endgültige Rückkehr verzögerte sich bis ins Jahr 1995, in welchem er einen Ruf
an die Universität Antalya annahm und im drauffolgenden Jahr das �Institut für Alte Sprachen und Kulturen�
gründete.
Es folgten harte und aufopferungsvolle Jahre des Aufbaus, die immer wieder auf bürokratischen Wider-
stand und bei vielen Akademikern auf Unverständnis stießen. Der Rahmen, den er für das neue Institut setzen
wollte, war groß: Es sollten unter der Obhut der �Klassischen Philologie� und der �Alten Geschichte� eine
Reihe selbständiger Abteilungen wie �Epigraphie�, �Numismatik�, �Historische Geographie�, �Papyrologie�
und �Byzantinologie� gegründet werden, die sowohl in Lehre wie auch in Forschung voll zum Einsatz kom-
men sollten. Dieser Plan, für den er das Institut für Altertumskunde der Universität Köln als Vorbild nahm, hat
sich nicht zuletzt aus Mangel an kompetenten Vertretern dieser Fachrichtungen nur teilweise erfüllt. Auch die
erhoffte Zusammenarbeit mit den örtlichen Archäologen scheiterte an persönlichen Differenzen, die teilweise
sogar vor Gericht ausgetragen wurden.
Sencer Şahin ist es gelungen innerhalb nur weniger Jahre ein funktionierendes Institut aufzubauen und
eine beachtliche Zahl an Schülern auszubilden, die seine wissenschaftliche Arbeit fortsetzen werden. Dies wird
man ihm als die größte Leistung seiner akademischen Laufbahn anrechnen dürfen.
Als Lehrer war Şahin besonders streng. Von den Studenten erwartete er ernsthaft, dass sie jeden Tag 16
Stunden Griechisch und Latein lernten, um den Abstand zu den Mitkommilitonen in den westlichen Ländern,
die bereits in ihrer voruniversitären Ausbildung mit klassischen Sprachen vertraut wurden, zu verringern.
Fleißige Studenten hat er im vollen Umfang gefördert, gegenüber unbegabten und �faulen� Schülern war er
allerdings erbarmungslos.
Şahin begriff seine Arbeit als Epigraphiker, die er mit äußerster Disziplin und Hingabe ausführte, eher
als Grundlagenforschung: Durch das Sammeln und Veröffentlichen von Inschriften, auch von scheinbar un-
bedeutenden Fragmenten, sollte anderen Forschern das Material bereitgestellt werden, um daraus ihre Syn-
thesen und Synopsen zu ziehen. Er selbst war solchen Synthesen gegenüber eher abgeneigt. Nur wenig Sym-
pathie hatte er für solche Forscher übrig, die unter Auslassung der scheinbar zweitrangigen epigraphischen
Dokumente sich auf die Bearbeitung der wichtigen Einzeldokumente konzentrierten. Er bezeichnete diese als
�Rosinenpicker�.
Sein unbeugsamer Charakter führte in der Türkei zu Schwierigkeiten mit der Bürokratie und dem etab-
lierten akademischen Betrieb. Şahin scheute nicht davor zurück, öffentlich auf Missstände hinzuweisen, und
wagte es sogar, einen Kulturminister in einem öffentlichen Brief zu kritisieren. Diese Haltung hat ihm viele
Feinde eingebracht, was auch lange Zeit zur Verweigerung von Forschungslizenzen führte.
Şahins Ehrfurcht vor Dokumenten war groß. Daher ging er mit Akademikern (meist Archäologen) beson-
ders streng ins Gericht, wenn diese aus Unkenntnis Dokumente oder historische Tatsachen falsch interpretier-
ten. In zahlreichen Artikeln, die er in bewusst bissigem Ton in seiner Muttersprache verfasste, stellte er ihre
Unwissenheit bloß.
Sein letztes großes Forschungsprojekt war die Erforschung des Strassen- und Siedlungssystems im Groß-
raum Antalya, wobei ihm der Stadiasmus von Patara als Grundlage diente. Unvergesslich bleibt meine erste,
nunmehr zwei Jahrzehnte zurückliegende Begegnung mit ihm in Münster. Er hatte mich in seine Wohnung
eingeladen, wo er mir ein auf Pappkarton mühsam entworfenes Modell des Stadiasmus zeigte und mich dazu
XXXII
einlud, ihm bei der Verwirklichung seiner Pläne in der Türkei zur Seite zu stehen. Zahlreiche, gemeinsam
unternommene Reisen in den darauf folgenden Jahren haben zur Klärung mancher historisch-geographische
Fragen in Lykien und benachbarten Regionen geführt. Dass wir als die Jüngeren ihm viel verdanken, steht
außer Zweifel. Möge er in Frieden ruhen!
Antalya, im Dezember 2014 Mustafa Adak

Vir doctus Anatolicus 494–513
Mehmet Ali KAYA* – Kevser TAŞDÖNER ÖZCAN**
Roma İmparatoru Hadrianus ve Anadolu: Geziler, Eyaletler ve Kentler
Abstract: Hadrian is particularly known for both his extensive travels throughout the empire and his
philhellenism. In Asia Minor he visited a vast number of cities in various provinces. New cities were
found and named after him. Some cities named festivals, tribes, arches, baths and other official buildings
after Hadrian or erected temples and altars for him. The emperor was a generous benefactor of cities,
giving aid to them after earthquakes or seeing to their water or grain supply. Harbour facilities, roads or
official buildings were also repaired by him. Hadrian also took an interest in judicial problems in some
cities. This paper aims to study Hadrian’s involvement in provinces and provincial cities in Asia Minor
with a focus on the honours given to him by cities within the context of his travels.
Keywords: Hadrian; travels; cities; Asia Minor; benefactions.
117 yılının yazında yaşamını Doğu’da yitirmiş olan Roma imparatoru Traianus, Hadrianus için hiçbir
şeyi kolaylaştırmamıştı. Uzun bir savaşa çıkma hazırlığındayken, birçok eski Romalının geriye dön-
mediği bir bölgede, yani Doğu’da, Iulius Caesar gibi politik devamlılık konusunda bir düzenleme yap-
madan yaşama veda etmişti. Hadrianus ne Caesar unvanına ne de Tiberius, Titus ya da Traianus’un
tahta çıkmadan önce ellerinde bulundurdukları yetkilere sahipti. Fakat yine de güçlü bir konumdaydı
ve ciddi bir rakibi de yoktu. Traianus’la akrabalığını eşi Sabina sayesinde güçlendirmiş, Traianus’un en
yakın erkek akrabası olmuş, Suriye’deki komutanlığı da halef olma konumunu rakipsizleştirmişti. Nite-
kim Hadrianus’un imparator olacağı, Traianus’un Roma’ya dönüş yolculuğu sırasında, Kilikia’daki
Selinus’ta (Gazipaşa) kesinleşti. Bu sırada Traianus’un eşi Plotina ve kuzeni Matidia (Hadrianus’un ka-
yın validesi) ve praefectus praetorio’su Attianus, Kilikia’da imparator Traianus’un yanındaydılar. Onlar,
İmparator Traianus’un öldüğünü, evlatlık ilanı yapılıncaya kadar herkesten gizlemişler, Hadrianus’un
nasıl imparator tayin edildiğine ilişkin iddia niteliğindeki bilgileri yaymaya başlamışlardı. Bu iddialara
göre Hadrianus, Syria Eyaleti valiliği sırasında ölen imparator tarafından 8 Ağustos 117 tarihinde ya da
daha önceki bir tarihte evlat edinilmişti ve bu Hadrianus’a, Traianus ölmeden bir gün önce bir mek-
tupla bildirilmişti. Hadrianus’un Traianus tarafından evlat edinilmesiyle ilgili olarak senatoyu bilgilen-
diren bir mektup da yazılmış ve bu mektup, imparator Traianus’un eşi Plotina tarafından imzalanmıştı.
Hadrianus’un evlat edinilmiş olduğunun kitlelere duyurulması ise “Hadrianus Traianus Caesar” lejandlı
sikkeler bastırılarak sağlandı.1
*
Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya, Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Bornova/İzmir (malikaya61@
hotmail.com).
**
Yrd. Doç. Dr. Kevser Taşdöner Özcan, Adıyaman Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Borno-
va/İzmir (kevizmir@hotmail.com).
1
Traianus’un Selinus’taki ölümü için krş. Cass. Dio 68. 33. 1–3; Griffin 2008, 128. Bennet 1997, 201 vd. Hadria-
nus’un Traianus’la olan akrabalığı hakkında bk. Aur. Vic. de Caes. XIII 10; Eutr. VIII 6. Hierzu s. Birley 1997, 12.
68,69,1; SHA Hadr. Hadrianus’un Traianus’un ardılı olarak belirlenmesi hususunda antik kaynaklar farklı bilgiler
verirler. Historia Augusta (Hadr., 4. 8–13.), Traianus’un ardıl olarak Hadrianus’u değil, Neratius Priscus’u seçmek iste-
diğini bildirir. Fakat bu istek Plotina tarafından engellenmiştir. Cassius Dio (69 1. 4), Hadrianus’un imparator ilan
edilmesine yönelik yazılan bildirinin Traianus tarafından değil de Plotina tarafından imzalandığını aktarır. Buna karşı
Aurelius Victor (de Caes. XIII 10–13), Traianus’un Hadrianus’u yönetime atadığı, fakat evlat edinmediğini yazar. Bu
konuda bk. Temporini 1979, 120–125; Bennett 1997, 202 vdd.; Temporini-Vitzthum 2002, 204 vd.; Mortensen
2004, 27–56., 4,10. Hadrianus’un “evlatlık” olması ile ilgili eskiçağ kaynaklarında mevcut olan söz konusu kuşkuyu,
Traianus’un uşağı olan azatlısı Phaedimus’un, efendisinin ölümünden birkaç gün sonra genç yaşta ölmesine rağmen
(ILS 1792. Smallwood 1966 no. 176) öldürüldüğü artık bilinmektedir. Fakat onun küllerinin yıllarca Roma’ya götürül-
Roma İmparatoru Hadrianus ve Anadolu: Geziler, Eyaletler ve Kentler 495
Hadrianus, Traianus tarafından evalat edinilmiş olduğunu öğrendikten sonra, Traianus’un cesedini
taşıyan Matidia, Plotina ve Attianus’u karşılamak üzere 11 Ağustos’ta Antiokheia’ya (Antakya) geldi ve
Suriye ordusu Hadrianus’u orada imperator ilan etti ve o gün Hadrianus tarafından dies imperii olarak
seçildi.2 Hadrianus, Antiokheia’nın limanı olan Seleukeia Pieria’ya getirilen Traianus’un cesedini aldı
ve Antiokheia’da bir cenaze töreni yapıldı. Hadrianus imparatorluğunun onaylanmasını ve Traianus’un
tanrılaştırılmasını rica eden bir mektup yazıp senatoya gönderdi. Senato gelen mektuplar üzerine Had-
rianus’un imparatorluğunu onayladı. Böylece 41 yaşındayken imparator olan Hadrianus, Kilikia’ya kısa
bir ziyarette bulunduktan sonra Syria’ya döndü.3
Traianus’un hastalanarak Roma’ya dönüş hazırlığını başlatması, zaten Doğu politikasının sonu ol-
muştu. 164–229 yılları arasında yaşamış olan Roma tarihçisi Cassius Dio, bu durumu “artık her şey
kaybedilmişti” diyerek tanımladı. Bu tarihçiye göre Traianus’un Parthia’ya bağımlı kral olarak tayin et-
tiği Parthamasiris bile Parthlar tarafından reddedilmişti.4 Dahası Traianus’un Doğu’daki fetihlerinin
hem para hem de askeri anlamda Roma için büyük maliyetinin olacağı ve dolayısıyla imparatorluğun
Traianus dönemindeki haliyle yönetilmesinin zorluğu çok açık olarak görülmekteydi. Bu nedenlerle
Traianus’un halefi Hadrianus, imparator olur olmaz selefinin genişleme politikasının tam tersi olan bir
politika takip etmeye karar verdi. Nitekim Hadrianus’un Syria Eyaleti’nin başkenti Antiokheia’daki
(Antakya) ilk icraatlarından birisi, Roma güçlerinin Traianus’un yeni eyaletlerinden çekilmelerini emre-
derek Assuria ve Mesopotamia eyaletlerinin sahiplerine bırakılmalarını sağlamak oldu. Ardından Arme-
nia’yı Parth kralı Vologases’e geri vererek bu ülkeyi yeniden Roma’ya bağımlı olan bir krallık haline ge-
tirdi. Traianus’un Parthia kralı tayin etmiş olduğu Parthamaspates’i de Osroene kralı tayin ederek
Parthlarla yeniden barış tesis etti.5 Böylece Augustus dönemi politikası yeniden benimsenmiş, Fırat Ir-
mağı yeniden Roma İmparatorluğu’nun doğu sınırı olmuştur. Hadrianus, Doğu’da sözünü ettiğimiz bu
düzenlemeleri yaparken batıda bazı kavimlerin isyan hazırlıklarının olduğunu öğrendi6 ve Cappadocia
Eyaleti ile yeni eyalet Armenia’nın valiliğini yapmış olan L. Catilius Severus’u (cos. 110) kendisinin
halefi olarak Syria Eyaleti valisi tayin ettikten sonra 17 Kasım 117’de Traianus’un küllerini de yanına
alarak Syria Eyaleti’nin başkenti Antiokheia’dan ayrıldı.7
Hadrianus Roma’ya dönüş yolculuğu için kara yolculuğunu tercih etti. Bu tercih, onu imparator olarak
gören ve selamlayan ilk kentlerin Anadolu’daki Roma eyaletlerinin kentleri olmasını sağladı. Onun Ro-
ma’ya dönüş güzergahı üzerinde bulunduğu kesin olan kentler şunlardı: Kilikia’daki Tarsus, Tyana
(Kemerhiasar), Andabalis (Günaybatı Kappadokia), Mazaka-Kaisareia, Ankyra (Ankara) ve Nikomedia
(İzmit). Tarsus, Kilikia kentidir. Tyana, Andabalis, Mazaka-Kaisareia Cappadocia Eyaleti’nin kent-
leriydi ve bunlardan ilk ikisi Kappadokia’nın güneybatısındaydı. Ankyra Galatia Eyaleti’nin kentiydi.
memiş olması da bunu destekler görünmektedir. Bu durum kuşkucu bilim adamlarını “evlatlık” olması ile ilgili eskiçağ
kaynaklarında mevcut olan kuşkuyu desteklemeleri konusunda cesaretlendirdi. Hadrianus’un Traianus tarafından “ev-
latlık” alınmamış olabileceği hususundaki kuşkular, Traianus’un karısı Plotina ile Hadrianus’un kayın validesi Matidia
ile ve praefectus praetorio’su Attianus’un gayretleriyle ortadan kaldırıldımıştır. Traianus’un kişisel refakatçısı olan azatlısı,
Hadrianus’un, Traianus’un öldüğü haberini almasından sonraki gün (ILS 1792. Smallwood 1966 no. 176) Selinus’ta
12 Ağustos’da öldü. Bu konuda bk. Griffin 2008, 128. Bennet 1997, 201 vd. Sikke için bk. RIC II Hadrianus no.1.
Ayrıca bk. Birley 2008, 133 vd.; Akşit 1985, 193 vd.
2
Hadrianus’un 9 Ağustos 117 yılında Antiokheia’dayken, Traianus tarafından evlat edinildiği yönünde aldığı mek-
tup ve ardından ordu tarafından İmparator ilan edilmesi hakkında bkz. SHA Hadr. 4. 6–7.
3
SHA Hadr. 5,9–10.
4
Cass. Dio 68. 28. 4 – 68. 33
5
Hadrianus’un Fırat ırmağının doğusundaki topraklardan vaz geçmesi konusunda bk. SHA, Hadr. 5. 3; 9. 1; 21.
12; Eutr. VIII 6. 2; krş. Magie 1950, 610, 1468 n. 41.
6
Bunlardan birisi Sarmatlar, diğeri Brigantlardı. İsyan çıkması muhtemel yerlerden birisi de Mauretania idi. Bk.
Akşit 1985, 196. Brigantların isyanı 119–120 yılında bastırıldı.
7
SHA Hadr. 5,9 vd.; Claridge 2013, 5; Birley 1997, 77.
496 Mehmet Ali Kaya – Kevser Taşdöner Özcan
Nikomedia ise Bithynia-Pontos Eyaleti’nin kentiydi.8 İmparator, Tarsus, Tyana ve Kaisareia yoluyla
Galatia Eyaleti’nin başkenti Ankyra’ya girdi. Fakat 120/121 yılına tarihlenen Kappadokia Komana’sın-
dan bir yazıtından9 anlaşılmaktadır ki, Hadrianus, bu kentin halk ve kent meclisi tarafından heykeli
yapılmak suretiyle onurlandırıldı. Bu bilgi, Hadrianus’un Roma’ya dönüş yolu üzerinde bu kentin de
bulunmuş olabileceğine işaret etmektedir.10
Hadrianus, Galatia Eyaleti’nin başkenti Ankyra’ya geldiğinde kış koşulları ağırlaşmıştı. Bu nedenle yeni
imparator, 117 yılının sonlarından ertesi yılın baharına kadar Ankyra’da kaldı. Galatia Koinon’unun
başrahibi (arkhiereus) olan Ankyralı aristokrat Latinus Aleksandros, kış boyunca Ankyra’da kalan Had-
rianus’un ordusunu besledi. Ayrıca imparatorun kenti ziyaretini şahsi servetinden Hadrainus’un ordu-
suna yağ temin ederek ve Ankyralılara para dağıtarak kutladı.11 Ankyra’dan sonraki yolculuğu için ku-
zey yolunu (Hacı Yolu) tercih etmiş olduğu konusunda bir tartışma yoktur. Bu nedenle onun yolu üze-
rindeki kentlerden birisi de Iuliopolis (Nallıhan) oldu. Iuliopolis üzerinden Nikomedia’ya yolculuğu sı-
rasında Pergamon da dahil bazı kentlerin temsilcileri ona delegasyonlar gönderdi. Pergamon’un dele-
gasyonu gençlerden (neoi) oluşan bir gruptu ve onlar, tahta çıkışı dolayısıyla Hadrianus’u tebrik etti-
ler.12
Hadrianus’un Anadolu’dan ayrılmadan önceki son durağı Nikomedia (İzmit) oldu. 118 yılı baharında
buradan ayrılan Hadrianus’u yaklaşık iki yıl sonra Traianopolis, iki ya da üç yıl sonra da Anadolu’daki
üç kent daha onurlandıran faaliyetlerde bulundular. Bunlardan ilki, Traianopolis, Hadrianus’u, “hayır-
hah” ve “kurucu” unvanlarını vererek onurlandırdı.13 Diğer kentler ise, Pergamon ve Magnesia ad Mae-
andrum (Ortaklar), Hadrianus’un heykelini diktiler.14
Hadrianus, Nikomedia’dan ayrıldıktan sonra Bosporos (İstanbul Boğazı) yoluyla Avrupa kıtasına ayak
bastı. 9 Temmuz 118’de ise Başkent Roma’ya girdi.15 21 Nisan 121 yılında hala Roma’daydı.16 Yani
Hadrianus, ilk büyük gezi programına bu tarihte henüz başlamamıştı.
Gezi yapmak, İmparator Hadrianus’un iyi bilinen özelliklerindendir. Roma imparatorlarının hiçbirisi
onun kadar çok gezmedi. Fakat Hadrianus’un gezilerinden söz eden yalnızca iki temel antik edebi kay-
nak bulunmaktadır. Bu iki kaynaktan birisi Historia Augusta’daki Hadrianus biyografisi, ikincisi Cassius
Dio’nun Historia Romana adlı eseridir. Her iki kaynaktan da imparator Hadrianus’un gezilere çıkış
8
Weber 1907, 57.
9
IGR III 121.
10
Magie 1950, 1469 vd., n. 3
11
Kaya 2011, 173, 237 (başrahip Latinus Aleksanderus).
12
Radt 2002, 44.
13
IGR IV 623, 339. IM 174; 175.
14
Radt 2002, 45.
15
Roma’daki ilk işi öldükten sonra tanrılaştırılan Traianus için zafer töreni düzenlemek oldu. Sonra ilk consullüğün-
den itiberen oluşmaya başlayan ekibini anahtar mevkilere yerleştirdi. Bu ekibin üyeleri Hadrianus’un imparatorluğu sü-
resince consullük yaptılar. Hadrianus’un ekibini oluşturan bu anahtar konumdaki kişiler, Hadrianus’tan sonraki haneda-
nın, yani Antoninus hanedanının müjdecisi gibiydi. Roma’da üç yıl kalan Hadrianus, bu süre içerisinde suffectus consul-
leri de tayin etti. Onların seçimi çok önemli olmayabilir. Fakat üç yıl içinde bu göreve seçilenlerden bazıları daha önem-
li görevlere tayin edildiler. Bunlardan en dikkat çekeni C. Bruttius Praesens’tir. O, Cilicia Eyaleti legatusu olmuştu ve
Traianus, onun legatus olarak görev yaptığı sırada Kilikia’da ölmüştü. Suffectus consul olduktan sonra Moesia Inferior’un
valiliğine atandı. Ona imparatorun bir arkadaşı olarak itibar edilmiş olabilir. Bir başka erken suffectus consul A. Platorius
Nepos’tu. O, Hadrianus’un tahta çıkmadan önceki yakın arkadaşıydı. 119 yılındaki consullüğünden sonra Germania
Inferior ve Britannia valiliğine tayin edildi. Bu sırada karışıklık içinde olan Britannia’ya da 117 yılında Moesia Inferior
valiliği yapmış olan Pompeius Falco tayin edildi. SHA Hadr. 4,2; Birley 2008, 136; Syme, Roman Papers V 563 vd.
16
Bu tarihte Venus ve Roma Tapaınağı’nın kutsal bölgesinin açılışını yaptı ve kendi tapınağının (Hadrianus Tapı-
nağı) planlanmasıyla şahsen ilgilendi. Bu konuda bk. SHA Hadr. 6,1–3; 7,6; 9,7,9; 14,8–9; 15,10; Cass. Dio 69,4,3–5;
8,1; Akşit 1985, 197 vd.; Birley 2008, 136.
nedenini öğrenemiyoruz. Onun gezilerinin nedeni muhtemelen imparatorluğun eyaletlerindeki ekono-

mik ve askeri gücünü yakından tanımak ve bu anlamda alınması gereken önlemleri yerinde görüp gere-
ğini yapmaktı.17 Sözünü ettiğimiz bu kaynaklar, Hadrianus’un gezi programındaki eyaletlerden söz
ederlerken, onun gezileri için Roma’dan hangi tarihte ayrılmış olduğu, hangi tarihte nerede olduğu,
onun tarafından ziyaret edilen kentlerin hangileri olduğu, kentlere ilgisinin boyutunun ya da kentlerin
imparatora karşı sergiledikleri tavırlarının nasıl tezahür ettiği sorularına da tam olarak yanıt alabilme-
mizi sağlayacak detaylar vermemektedir. Bu kaynakların Hadrianus’un gezisi sırasındaki eylemleriyle il-
gili detay aktarma isteği ise gezinin bizim tarafımızdan takibini kolaylaştıracak ipuçlarını vermektedir.
Bu ipuçlarından birisi imparatorun gezileri sırasında askerlerle ilişkisinin ve disiplin anlayışının nasıl
olduğu konusuyla ilgilidir.18
Edebi kaynakların bıraktığı boşluklar, yazıtlar ve sikkeler sayesinde kısmen doldurulmaktadır. Nitekim
Hadrianus’un ilk gezi programı için hangi tarihte Roma’dan yola çıkışmış olduğu sorusuna İskende-
riye’de İmparator’un ellinci yaşına ithafen basılmış sikkeler sayesinde yanıt verilebilmekterdir. Zira bu
sikkelerin tiplerini gemi tasvirleri oluşturmaktadır ki bu, Hadrianus’un ilk gezisine en geç elli yaşına
girmiş olduğu tarihte, yani 29 Ağustos 121’de çıkmış olduğunun kanıtıdır.19
Hadrianus, ilk gezi programını İmparatorluğu’nun Avrupa kesimini dolaşmaya karar vererek hazırladı.
Fakat onun bu programında Anadolu’nun da bulunduğu öyle görülüyor ki valilerin bilgisi dâhilindey-
di. Nitekim Hadrianus’un Avrupa’daki gezi programını başlatmış olduğu tarihte Galatia Eyaleti valiliği
yapmakta olan Aulus Larcius Macedo da kapsamlı bir yol inşa ve tamir çalışması başlattı. Onun tara-
fından inşa edilen ya da bakımı yapılan yollardan birisi Galatia Eyaleti’nin başkenti Ankyra’yı Cilicia
Eyaleti’ne bağlayan, ikincisi ise Ankyra’yı Paphlagonia üzerinden Pontos’a bağlayan yoldu. Üçüncü yol
Ankyra’dan Bithynia’ya ulaşmaktaydı. Dördüncüsü ise Ankyra-Dorylaion yoluydu.20
Hadrianus Gallia (Fransa) Eyaleti’nden başlattığı ilk gezi programının Avrupa tarafını, 122–123 kışın-
da İspanya’daki Tarraco’da olacak şekilde tamamladı. Fırat Irmağı’nın ötesinden gelen bir haber üze-
rine batı gezi programınını sonlandırdı. Bu habere göre Parth kralı, Roma’yı savaşı yenilemekle tehdit
ediyordu. İspanya’da legatus iuriducus olarak görev yapmakta olan Ti. Claudius Quartianus’a iki Doğu
lejyonunu (Legio II Traiana ve Legio III Cyrenaica) toplamasını ve onları Fırat sınırına götürmesini
emretti. Böylece Hadrianus’un ilk gezi programında zaten mevcut olan Anadolu gezisi biraz daha erke-
ne alınmış oldu. Zira Hadrianus, Mauretania’yı ziyaret etmek için İspanya’dan Afrika’ya, Maureta-
nia’dan gemiyle Akdeniz kıyısını takip ederek Kyrenaika’ya, Kyrenaika’dan da gemiyle Antiokheia’ya
(Antakya) geçti.21 Antiokheia’dan Kappadokia Eyaleti’nin ve aynı zamanda Roma İmparatorluğu’nun
doğu sınırı olan Fırat Irmağı’na doğru ilerleyen Hadrianus, bu ırmağın kıyısında Parth kralıyla görüştü.
Bu görüşmeyle iki devlet arasındaki sorun ortadan kaldırıldı.22 Böylece Hadrianus, ilk büyük gezisinin
Doğu programı çerçevesinde Anadolu’yu dolaşabilmesi için serbestti.
17
Hadrianus’un seyahatlerinin amacı için bk. Dürr 1881, 1–6; Akşit 1985, 198.
18
Cassius Dio’ya göre (69. 9. 1–6;) imparator, gezi sırasında emrindeki askerlere örnek olmuş, talimatlarla asker-
lerini eğitmiştir. Bu bilgi Historia Augusta’daki (SHA Hadr. 10. 2–11. 1) bilgilerle doğrulanır. Zira Historia Augusta’ya
göre Hadrianus, savaşa değil barışa hevesli olduğu halde ordusunu hemen bir savaşa sokacakmış gibi eğitip, disiplinli
hale getirmiş, kamplarda askerlere her bakımdan örnek olmuştur. Yağlı domuz ve peynir yiyip, şarap içmiş, 20 Roma
mili yolu askerleriyle birlikte silah donanımlı olarak katetmiş, askerlerin eksiklerini gidermiş, onlara silah ve techizat
temin etmiştir. Mütevazı bir üniforma giymiş, her tür lüksten uzak durmuş, orduya kaydı yapılacak acemi askerler için
uygun olan yaş konusunda düzenlemeler yapıp, asker kaynaklarını kontrol etmiştir.
19
Birley 2008, 136.
20
Magie 1950, 613. Ayrıca Macedo’nun Ankyra ve çevresinde bulunan miltaşları için bk. CIL III. 14184, 47 ve 61.
French 1981, 66 no. 35a; McPherson 1954, 114 vd., no. 3 ve 6; Bosch 1967, 148 vd., no. 119; Rémy 1989, 149.
21
Dürr 1881, 34–38; Halfmann 1986, 194–198.
22
Hadrianus’un Parth Kralı I. Osroes ile yaptığı anlaşma için bk. Aur. Vic. de Caes. XIV 1. Krş. Birley 2008, 139
vd.; Akşit 1985, 200.
Historia Augusta’da sözü edilen İberia kralı II. Pharamenes’in Hadrianus’u ziyareti de muhtemelen
Cappadocia Eyaleti’nde ve bu zamanda, yani imparatorun Parth kralı Osroes ile görüşmek için orada
bulunmuş olduğu zamanda gerçekleşti. II. Pharasmenes ve Roma’nın Doğu sınır komşuları olan ülke-
lerin kimi diğer kralları, Hadrianus’u ziyaret edip, ona hediyeler verdiler. Hadrianus da onların hediye-
sini karşılıksız bırakmadı. Amacı onlara dost olarak sahip olmak suretiyle Doğu’daki sınır güvenliğini
garanti etmekti. Hadrianus’tan en fazla hediye alarak onurlandırılan kral, Iberia kralı II. Pharasmenes
oldu. Ona verilen hediyeler arasında bir fil ve 50 adamdan oluşan bir grup da vardı. Pharasmenes’in
Hadrianus’a hediyeleri arasında ise altın işlemelerle süslü birkaç pelerin bulunuyordu.23
Hadrianus, Anadolu’daki bu ilk gezisini Parth kralıyla görüştükten sonra Fırat Irmağı’nı takip ederek
kuzeye doğru ilerlemek suretiyle başlattı. Roma’nın Cappadocia Eyaleti’nde mevcut bulunun iki garni-
zon kentinden birisi olan Satala (Sadak) da imparatorun bu ilk gezisi çerçevesinde ziyaret etmiş olduğu
yerlerden birisiydi. Oradan da Karadeniz kıyısındaki Trapezos’a (Trabzon) geçti.24 Trabzon Lima-
nı’ndaki Roma donanmasını ziyaret eden Hadrianus, bu kentte bir Hermes kültü kurdu. Hermes Tapı-
nağı’nda Apollon için de bir sunak tahsis edildi. Kent Hadrianus’un ziyaretinden duyduğu memnuni-
yeti Hadrianus’un bir heykelini yaparak ve onun için sunaklar inşa ederek ifade etti.25 Hadrianus’un
Trapezos’tan ayrıldıktan sonraki yolculuğunun yönü kesin olarak bilinmiyor. Fakat onun Trapezos’tan
Satala’ya geri döndüğü ve Lykos vadisinden ilerleyerek yolculuğuna Galatia Eyaleti’nden devam ettiği
bu eyaletin başkenti Ankyra’ya uğramış olduğunun bilinmesi dolayısıyla kesindir.
Ankyra’dan kuzey-batı istikametindeki Hacı Yolunu takip ederek Iuliopolis (Nallıhan) üzerinden Bi-
thynia-Pontus Eyaleti’ne girdi ve doğrudan Nikomedia kentine geçti.26 123–124 kışını Nikomedia’da
geçiren Hadrianus, 124 yılı baharında bu kentten Bithynia Eyaleti’nin diğer bazı kentlerini dolaşmak
üzere ayrıldı. Anadolu’daki bu ilk gezi programını Ephesos’ta sonlandırdı.27
Hadrianus’un ilk gezi programı dâhilinde, Trapezos-Ankyra arasındaki güzergahında ziyeret etmiş ol-
ması muhtemel olan kentler şunlardır: Lykos Irmağı vadisindeki Nikopolis (Koyulhisar), Neokaesareia
(Niksar) ile Sebastopolis (Sulusaray) ve Amaseia (Amasya).28 Bu kentlerden ilk ikisi ile Amaseia kenti,
imparatorun adını aldılar.29 Sebastopolis’te ise kendisine bir kült kurularak ve bir portico inşa edilerek
onurlandırıldı.30
Hadrianus’un ilk büyük gezi programı çerçevesinde Anadolu’da harcadığı zamanın süresi bir yıldan bi-
raz daha uzundu. Bu süre içerisinde Hadrianus’un konakladığı ya da içinden geçtiği kentlerin tamamı
bilinmese de; bazılarının onun tarafından ziyaret edilmiş olduğu güzergahı dolayısıyla ya da antik kay-
naklar, yazıtlar ve onu onurlandıran yapılar, heykeller sayesinde kesin olarak bilinmektedir. Çoğu Bi-
thynia-Pontus Eyaleti ile Asia Eyaleti’nin kuzeyinde bulunan bu kentler şunlardı: Nikomedia (İzmit),
23
SHA Hadr. 17,10–12; 21,13.
24
Birley 2008, 140; Akşit 1985, 200 (burada Hadrianus’un Parth kralıyla barışı tesisi ettikten sonra Tarsos’a dön-
düğü ve oradan Tyana-Melitene yoluyla Trapezos’a ulaştığı ifade edilmiştir). Magie 1950, 621 vd. (Magie’ye göre Had-
rianus’un Trapezos’a gidişi ikinci gezi programı çerçevesinde (129 yılında) oldu ve Hadrianus, Trapezos’tan Satala’ya
geri döndü ve oradan Lykos vadisine girdi. Magie bu görüşünü 129 yılında Lykos vadisindeki yol tamirlerine dayandı-
rır). Dräger, Perge ve Attaleia’dan ele geçen yazıtlara dayanarak imparatorun, Syria’dan Roma’ya deniz yolu ile, Küçük
Asya kentlerini ziyaret ederek gittiğini düşünür. Söz konusu tartışma için bk. Dräger 2000, 213.
25
Magie 1950, 622 dn. 45–48.
26
Akşit 1985, 200 (Ankyra’dan Bithynia’ya).
27
Ephesos’tan Rodos’a, oradan Yunanistan’a geçen Hadrianus, bu ülkede yaklaşık 9 ay kaldıktan sonra Roma’ya
dönerek ilk büyük gezi programını sonlandırmış oldu. Birley 2008, 140.
28
Magie 1950, 621. Akşit’e göre (1985, 203 vd.) Hadrianus Karadeniz bölgesindeki Trapezos, Amisos ve Ama-
seia’yı da gezdi.
29
CIL III 4189 (Nikopolis: Hadriane). Neokaesareia halkının Hadrianopolitae adını almış olduğu ise Stephanos
Byzantius (s.v. Neokaisareia) tarafından söylendi; ayrıca bk. Magie 1950, 1470 n. 6.
30
IGR III 111.
Nikaia (İznik), Kios (Gemlik), Kyzikos (Erdek), Stratonikeia (Siledik), Hadrianotherai (Balıkesir?),
Hadrianeaia (Dursun Bey), Hadrianoi, Hadrianopolis (Budaklar), Bithynion-Klaudiopolis (Bolu), Pru-
sias ad Hypium (Düzce), Ilion (Hisarlık), Parion, Aleksandria Troas (Eski İstanbul), Smyrna (İzmir) ve
Ephesos (Efes). Bu kentlerden ilk dördü 120–124 yılları arasında meydana gelmiş olan bir deprem do-
layısıyla zarar görmüştü. İmparator, depremden zarar gören Nikomedia (İzmit), Nikaia (İznik), Kios
(Gemlik) ve Kyzikos (Erdek) kentlerine imparatorluk hazinesinden para tahsis ederek bu kentlerin dep-
rem zararlarını tamir etmelerine yardım etti. Nikomedia, Nikaia ve Kios kentleri, imparator tarafından
tahsis edilen paralar sayesinde hem kent duvarlarını hem de depremden zarar görmüş olan diğer kamu
binalarını tamir ettiler. Nikomedia, imparatorun yardımı dolayısıyla ona olan minnettarlığını, kentin
adına “Hadriane” adını ekleyerek ve kent meclisince çıkarılan bir kararla imparator Hadrianus’u “hayır-
hah” ve “koruyucu” ilan ederek gösterdi. Kioslular da imparatora olan minnettarlıklarını kentlerinin
adına Hadrianus’un adını ekleyerek ifade ettiler. Ayrıca Hadrianus Kios’ta tanrılaştırılarak onun için bir
kült kuruldu ve bir rahip tayin edildi. Depremden zarar gören Kyzikos kenti ise imparatordan aldıkları
yardım parasını, pazar yerine döşeyecekleri mermer levhalar için kullandılar ve bu yardım karşılığında
imparator Hadrianus’un adını kentin adı (Hadriane) olarak benimsediler. Ayrıca imparatorun adını
verdikleri bir festival kurdular ve imparatora vakfettikleri bir tapınak inşa ettiler. “Mevcut olanların en
genişi ve en büyüğü” diye tanımlanan bu tapınak, daha sonra yaşayan kimi yazarlara göre dünyanın
yedi harikasından birisiydi. Ayrıca tapınağa yalnızca kentin değil, kentin mensubu olduğu Asia Eyale-
ti’nin de tapınağı olarak itibar edildi. Zira Kyzikos, bu tapınak dolayısıyla imparatordan “tapınak bekçi-
si” unvanını da aldı.31 Tapınağın inşası Hadrianus’un kentten ayrılmasından sonra başlatıldı ve Antoni-
nuslar döneminde tamamlandı.32
İmparator tarafından ziyaret edildikleri için onu onurlandıran diğer kentler de İmparatorun adını kent
adı olarak benimsediler. Bu kentlerden Stratonikeia (Siledik), Asia Eyaleti’nin Mysia bölgesindeki yu-
karı Kaikos ovasındaydı. Hadrianus tarafından yeniden kurulmuş olan bu kent, bir vadinin girişinde,
kuzeydeki Kyzikos’a (Erdek) giden yol üzerindeydi. Hadrianus tarafından bir polis’in hakları bağış-
lanmak suretiyle kent konumuna çıkarılan Stratonikeia, Hadrianopolis adını aldı. Hadrianus, bu kenti
ziyaret ettiğinde T. Claudius Socrates adlı bir Stratonikeialının evinde kaldı.33 Adını Hadrianus’tan alan
Mysia bölgesindeki diğer üç kent (Hadrianotherai, Hadrianeaia ve Hadrianoi) de bu bölgenin iç kesi-
mindedir. Bu kentlerin kurulma nedeni hiç kuşkusuz bölgenin gelişmesini ilerletmekti. Zira her üç yer-
leşme Hellenizmden çok az etkilenmişti. Makestos’a (Susurluk/Simav Çayı) doğru akarken birleşen bir-
kaç çayın etrafından dolandığı verimli ovayı çevreleyen bir dağın yamacında bulunan Hadrianotherai’ın
bulunduğu yer, bir yol kavşağıdır. Bu yolla hem Kyzikos’tan Kaikos (Edremit) ovasına ulaşılır, hem de
batıya doğru bugünkü Balıkesir ilinin Burhaniye ilçesine bağlı olan Ören’de lokalize edilmiş olan Adra-
mytteion üzerinden Ege Denizi’ne ulaşılır.34
Geleneğe göre Hadrianotherai, konumunu ve orijinini, Hadrianus’un kentin yakınında gerçekleştirdiği
ayı avındaki başarısına borçludur.35 Bu kentin sikke tiplerini bir ayının başı ile at üzerinde mızrağını
kaçmakta olan bir ayıya fırlatan imparator oluşturdu. Hadrianus tarafından ziyaret edilmiş olması muh-
temel olan diğer iki kentten Hadrianeia (Dursunbey), Hadrianotherai’ın doğusunda, ulaşım bakımın-
31
Magie 1950, 614, 1471–1473.
32
Yaylalı 1991, 171 vd.
33
Stratonikeia, Pergamon kralları zamanında, İ.Ö. 2. yüzyıl sonlarına doğru ya da 1. yüzyıl başlarında, Kaikos Ova-
sı’ndaki komşu Indipedium topuluğu ile birleşmişti. İ.Ö. 1. yüzyılda bir polisin geleneksel olan Ephebos organizas-
yonuna sahipti. Traianus’un zamanında iki topluluk (Stratonikeia ve Indepedium) ortak adlarıyla sikkeler bastı. Bk.
Magie 1950, 616 n. 19; Jones 1937, 84 vd.; Umar 1993, 301. Hadrianus’un, Hadrianopolitai Stratonikeis’e 127 yılında
Roma’dan yazmış olduğu üç mektup için bk. IGR IV 1156. Kentin yeni adı Hadrianopolis için bk. IGR IV 1159,
1238, 1239 ve BMC Lydia, s. 286.
34
Magie 1950, 617. Cass. Dio 69. 10. 12; SHA Hadr. 10.
35
SHA Hadr. 20,13; Cass. Dio 69. 10. 12.
dan dağlık bir bölge olan Abrettene’deydi. Üçüncüsü olan Hadrianoi kenti ise “Olympos yanında” epi-
tethiyle tanımlanmış olmasından da anlaşılacağı üzere Olympos Dağı’nın (Kaz Dağı) güneyindeki
Olympene bölgesinde, Rhyndakos Irmağı’nın (Orhaneli Çayı) yanındadır. Bugünkü Bursa ilinin Or-
hangazi ilçesinde lokalize edilen kent, Apolloniatis (Ulubat) Gölü’nün güneydoğu geçidi üzerindeki bir
yolla Propontis (Marmara) ile bağlantılıdır ve batıdan bir yol, Makestos (Susurluk/Simav) Vadisi’ne
doğru gider. Hem Hadrianeia’nın hem de Hadrianoi’un sakinleri kırsal kabilelerden oluşuyordu. Her
iki kentin de 3. yüzyıl ortalarına kadar kendi kent meclisleri ve magistratları vardı.36 Hadrianus’un adını
almış olduğu bir başka kent, Bithynia ve Paphlagonia arasında, bu iki bölgenin sınırına yakın bir yer-
deydi. Hadrianus döneminden önceki adı Caesareia Proseilemmenitae idi. Kent ve halk meclisi olan bir
polis idi. Hadrianus Güney Paphlagonia’daki bu kenti, yeniden organize etti ve adını Hadrianopolis
olarak değiştirdi. Bugünkü Karabük ili, Eskipazar ilçesinin yaklaşık 3 km doğusunda merkezi Budaklar
köyü ile bu köye bağlı üç mahalleyi kapsayan kent,37 Bithynia-Pontus Eyaleti’nin Bithynia bölgesini
Amnias (Gökırmak) Vadisi ve Pontos bölgesiyle birleştiren büyük yol üstündeydi. Bu yol bugünkü
Viranşehir Ovası’nın güney ucundan geçer.38
Hadrianus’un ilk gezi programı dahilinde yer almış olan kentlerden birisi de imparator Hadrianus’un
gözdesi olan ve gezisi süresince yanında bulunan Antinous’un39 memleketi Klaudiopolis (= Bithynion/
Bolu) idi. Yeniden eski adı Byzantion’u benimsemiş durumda bulunan Klaudiopolis de imparatorun
ziyareti üzerine Hadrianus’un adını aldı.40 Onun Bithynia’da bulunduğu sırada ziyaret edilmiş olması
muhtemel olan kentlerden birisi de Hypios Nehri (Melen Suyu) kıyısındaki Prusias ad Hypium (Ko-
nuralp) kentidir. Zira bu kentnin mahallelerinden birisine Hadrianus’un adının, bir diğer mahallesine
de imparatorun karısı Sabina’nın adının verildiği bilinmektedir.41 Bölgenin bir başka kenti olan Abydos
(Nara) da Aleksandria Troas gibi imparatorun heykelini dikerek,42 imparatorun gezi programı çerçe-
vesinde bölgede bulunuyor olmasından memnuniyetini dile getirdi. Bu bölgede imparator Hadria-
nus’un ziyaretiyle onurlandırılmış olan diğer iki kent Ilion ve Parion’du. Ilion’u ziyaretinin ise iki delili
vardır. Bunlardan birisi, imparatorun bu kente yapmış olduğu ziyareti sırasında Homeros’un İlyada
destanının kahramanı olan Aiaks’ın mezarını yaptırmış olduğuna dair bilgidir. İkincisi kentin yakı-
nındaki bir yolun Hadrianus tarafından yaptırılmış olduğunun bilinmesidir. Parion ise Caesar tarafın-
dan kurulmuş bir Roma kolonisiydi. İmparator Hadrianus’un Parion’u ziyaretinden duyulan memnu-
36
Magie 1950, 617 n. 20–22; Umar 1993, 300. Hadraianeia adı için bk. IGR IV 241. Hadrianeia’nın bir protos
arkhonundan söz eden İ.S. 206 yılına tarihli yazıt için bk. IGR IV 239. Atranos bölgesindeki Beyce yakınındaki Hadria-
noi’un konumu için bk. Hamilton 1842, 90 vd. Aelius Aristides’in Hadrianoilu olup olmadığı konusundaki tartışma
için bk. Bk. Ramsay 1890, 437.
37
Keleş et al. 2012, 39.
38
Magie 1950, 617, n. 23. Kaisareis Proseilemmeneitai için bk. IGR III 148, 1454; OGIS 539 (Nerva’ya boule ve
demos tarafından bir sunu). Proseilemmeneitai adının bir olası açıklaması da bu yerleşmenin Galatia Eyaleti’ne eklenmiş
olmasıyla ilgilidir. Kaesareia-Hadrianopolis için bk. IGR III 149 ve 150.
39
Antinous, 130 yılında İmparator Hadranus’un Mısır gezisine eşlik ediyordu ve bu yılın Ekim ayında Nil Nehri
boyundaydı. Hadrianus’un sevdiği Bithynialı genç Antinous, bu sırada Nil Nehrinde boğuldu. Antinous’un ölümünün
bir kaza olduğu söylendi. Ancak onun kurban edildiğine ya da kendisini kurban ettiğine inanıldı. Hadrianus, Anti-
nous’u çok masraflı bir anma törenden sonra defnetti. İmparatorluğun her yerinde, özellikle Doğu kesiminde Antinous
için küçük tapınaklar yapıldı. Mısır’da Antinous’un öldüğü yerin yakınına, muhtemelen daha önceden planlanmış olan
bir kent kuruldu. Hadrianus kurulan bu yeni kente genç sevgilisinin adını (Antinoupolis) verdi. Yeni kent Antinou-
polis’in mahallelerinin ve demelerinin planlarını da Hadrianus kendisi yaptı. Bk. SHA Hadr. 14,4 vd.; 20,2; 15,12–13;
Cass. Dio 69,11,1–4; Weber 1907, 248 vd. Hadrianus’un talihsiz Nil Nehri yolculuğu yazıtlar ve papirüslerle de doğ-
rulandı. Birley 1997, 240 vd.; Birley 2008, 143 vd.
40
Magie 1950, 622 n. 48.
41
IGR III 64–68; ayrıca Magie 1950, 614 n. 10.
42
Magie 1950, 1472, 1478, n. 27.
niyet, Hadrianus’u “kurucu” ilan eden bir karar çıkararak ifade edildi.43 Mysia bölgesinde iki kent daha
Hadrianus’u “koruyucu” ve “kurucu” olarak onurlandırdı. Bunlardan birisi Apollonia, ikincisi Mileto-
polis’ti.44 Bu onurlandırmalar her iki kentin de Hadrianus tarafından ziyaret edilmiş olabileceklerine
işaret eder. İmparatorun Smyrna’yı ziyaretinde ise bu kentte inşa edilecek olan gymnasion, Zeus Tapı-
nağı ve bir hububat hali için 10 milyon drakhme’lik bir para yardımında bulundu. Ayrıca 1,5 milyon
drakhme de mermer sütunlar ve gymnasion’un yağlanma odasının inşasıyla kutsal müsabakaların, ayinler
ve koroyu oluşturan şarkıcıların giderlerinin karşılanması için bağışta bulundu. İmparatorun kente cö-
mertliğinin arkasındaki kişi ise kentin sofistlerinden Antonius Polemo’ydu. Miletos ile birlikte Asia
Eyaleti kentleri içinde imparatorun en fazla itibar ettiği kent Ephsesos oldu. İmparator Ephesos’u ziya-
reti sırasında, bu kentin Artemis Tapınağı’nın rahipleri tarafından heykeli dikilerek onurlandırıldı.45
Hadrianus, ilk büyük gezisi çerçevesindeki Anadolu programını, 19 Ağostos 124 tarihinde Ephesos’ta
sonlandırdı.46 Bu programın Ephsos’ta nihayetlendirilmiş olması, başka kentlerin de gezi programına
dahil edilmiş olabileceğine işaret etmektedir. Bu kentler şunlardır: Nakrasa (İlyaslar), Thyateira (Ak-
hisar), Pergamon (Pergama), Erythrai (Ildırı) ve belki Sardeis (Sard). Nitekim Lydia bölgesinin Mysia
sınırına yakın olan Nakrasa (İlyaslar) da imparator Hadrianus’un bir heykelini dikti.47 Thyateira’da im-
paratorun adı bir kamu binasıyla bir festivale verildi.48 İmparatorun Pergamon kentinde onurlandırıl-
ması yine heykelinin dikilmesiyle yapıldı. Eryhrai’da ise imparatorun adı, kurulan bir festivale (Hadria-
neia epibateria) verildi.49
Hadrianus 128 yılında ikinci büyük gezisi için Roma’dan ayrıldı. Gemiyle önce Sicilia Eyaleti’ne, ora-
dan Africa’ya geçti. Buradan başkent Roma’ya dönen Hadrianus, çok kısa bir süre Roma’da kaldıktan
sonra eyaletleri gezmek için yeniden yola çıktı. Bu kez yönü doğrudan Doğu’ya oldu. Bu nedenle İtal-
ya’dan Yunanistan’a geçti ve 129 yılının Mart ayına kadar Atina’da kaldı. Bu arada o, “Yeni Olympios”
unvanını aldı. Onun bu unvanı, imparatorluğun Yunanca konuşan kentlerinde hemen kutlanmaya baş-
landı.50 129 yılında imparatorluğun Anadolu eyaletlerindeki kentler de imparatoru bu unvanıyla onur-
landırmaya başladılar. Hadrianus’u bu unvanıyla onurlandıran Anadolu’daki kentler şunlardı: Prusias
ad Hypium, Mysia Apollonia’sı, Miletopolis, Pergamon, Aezani, Traianopolis, Patara, Akalissos, Pha-
selis, Attaleia, Kolossai, Myrina/Caesareia, Thyateira, Kyme, Phokaia, Smyrna, Claudiopolis, Metro-
polis, Klazomenai, Perge, Pednelissos ve Miletos.51
129 yılının Mart ayında Atina’dan ayrılan Hadrianus, gemiyle Ege Denizi’ni geçip bir Asia Eyaleti
kenti olan Ephesos’a geldi.52 Ephesos’tan Miletos’a geçen Hadrianus, Miletos’tan doğuya doğru ilerledi
ve Karia içinden geçerek Tralleis’e (Aydın) ulaştı. Oradan Asia Eyaleti’nin Phrygia bölgesi kentlerinden
olan Laodikeia’ya (Goncalı) geçti. İmparatorun Laodikeia’yı ziyaret etmiş olduğu, buradayken Astypa-
laialılara 129 yılında yazmış olduğu mektuptan bilinmektedir.53 23 Temmuz 129 yılında bir başka
43
Magie 1950, 614; CIL III 466 (yol tamiri).
44
IGR IV 121–123 (Apollonia); 128–129 (Miletopolis).
45
Magie 1950, 615.
46
Birley 2008, 140. Ephesos’tan Rodos’a, Rodos’tan Yunanistan’a geçen Hadrianus, bu ülkede 9 ay kaldıktan sonra
Roma’ya dönerek ilk büyük gezi programını sonlandırdı.
47
IGR IV 1160.
48
IGR IV 1290.
49
IGR IV 1542.
50
Paus. 1,18,6. Magnesia ad Maeandrum kenti “Olympios” Hadrianus kültü için heykel kaidesi yaptı.
51
IGR III 52 (Prusias ad Hypium); 122–123 (Apollonia); 128–129 (Miletopolis); 347–348 (Pergamon); 562
(Aizanoi); 623 (Traianopolis); 661–662 (Patara); 756 (Akalissos); 759 (Phaselis); 771 (Attaleia); 869 (Kolossai); 1174
(Myrina); 1196–1197 (Thyateira); 1301 (Kyme); 1319–1320 (Phokaia); 1394 (Smyrna); 1424 (Klaudiopolis); 1551
(Klazomenai); CIG 2863, 2877 (Miletos).
52
Birley 2008, 143.
53
IGR IV 1033.
Phrygia kenti olan Apameia’da (Dinar) idi. Laodikeia-Apameia üzerindeki Kolossai (Honaz) kenti de
muhtemelen İmparatorun yolculuğunu selamlayan kentlerden birisi oldu. Apameia’dan Kappado-
kia’nın güney bölgelerine doğru ilerledi. Yolu üzerinde bulunan Phrygia’daki Melissa’da İ.Ö. 5. Yüz-
yılda yaşamış olan Atinalı ünlü devlet adamı Alkibiades’in mezarını ziyaret eden Hadrianus, 129 yılı
başında Syria Eyaleti’nin başkenti Antiokheia’ya (Antakya) ulaştı.54 Melissa ile Antiokheia arasında
uğradığı kentler bilinmemekle birlikte Lykaonia’nın en güneyindeki Sidamaria’yı ziyaret etmiş olabilir.
Zira Bu kentin kent ve halk meclisi, inşa edilen bir hamamı imparator Hadrianus’a vakfetti.55
130 yılı ilkbaharında Antiokheia’dan ayrılan Hadrianus, Palmyra, Iudaea, Petra, Pelusium ve İskende-
riye’yi ziyaret etti. Nil Nehri boyunca yaptığı gezisini İskenderiye’ye geri dönerek sonlandıran Hadria-
nus’un İskenderiye’yi ziyareti bu kentin bastıkları paralardan anlaşıldığı kadarıyla 28 Ağostos 130 yılın-
dan daha sonra değildi. Kentten ayrılması ise 28 Ağostos 131 yılından daha sonra olmadı. Bu nedenle
Hadrianus’un İskenderiye’den ayrılıp gemiyle Antiokheia’ya geçişi 131 yılı baharına tahrihlenebilir.56
İmparatorun Syria Eyaleti başkenti Antiokheia’dan ayrıldıktan sonra takip ettiği güzergah ise sorun-
ludur.
Hadrianus, Historia Augusta’daki biyografisinin yazarı tarafından aktarılan bilgilerden anlaşıldığı kada-
rıyla 131 yılı baharı sonlarında Antiokheia’dan ayrılıp Cappadocia Eyaleti’ne geçti. Zira biyografide
“Kamplarda (kendisine) hizmet etmeleri için Cappadocia’dan köleler (servitia) aldığından” söz edilir.57
Cappadocia’dan köleler aldığına ilişkin bilgiden anlaşılmaktadır ki Hadrianus’un bu gezisinde Cappa-
docia Eyaleti’ne olan ilgisi yalnızca Doğu savunmasıyla sınırlıydı. Eğer öyleyse Hadrianus’un Cappa-
docia Eyaleti’ndeki iki garnizon kentinden birisi olan Melitine’yi (Malatya) ziyaret ettiği ve bu kentteki
Roma lejyonlarını güçlendirmek için asker toplamış olduğu düşünülebilir.58 Hatta kuzeydeki Satala’ya
(Sadak) gitmiş olaması da muhtemeldir. Zira Satala, Cappadokia Eyaleti’nde bulunan bir diğer garni-
zon kentiydi. İmparator’un Satala’ya ikinci ziyaretiyle ilgili bu olasılığı güçlendirecek ciddi bir tehdit de
yok değildi. Bu tehdit, Alanlardan gelebilecek bir saldırı olasılığıydı. Nitekim Alanlar, birkaç yıl sonra,
Iberia kralı II. Pharasmanes’in kışkırtmasıyla hem Albanların ülkesini hem de Media Atropatene’yi isti-
la ettiler. Böylece Armenia Krallığı ve Cappadocia Eyaleti, Alanların tehdidi altına girdi.59 Alanların
Cappadocia Eyaleti’ne girmesine 137 yılında Cappadocia Eyaleti’nin valisi olan Arrianus engel oldu.60
Fakat Cappadocia’dayken61 hediyeler verip hediyeler aldığı Iberia kralı II. Pharasmenes’e hem Roma’yı
ziyaret davetini küçümsemiş olması nedeniyle hem de Alanlara verdiği destek nedeniyle çok kızmış ve
bu kızgınlığını II. Pharasmenes’in kendisine hediye etmiş olduğu altın işlemeli pelerinleri, bu hedi-
yelerle alay etmek amacıyla 300 glatyatöre giydirip arenaya göndererek ifade etti.62
Hadrianus, Cappadocia Eyaleti’nden Galatia Eyaleti’ne geçti. Bu kez o, bu eyeletin başkenti Ankyra’ya
gitmedi, eyaletin güneyindeki yolları kullanarak Likya-Pamphylia Eyaleti’ne gitti. Bu yolculuğu sıra-
sında Galatia Eyaleti’nin Lykaonia, Pisidia ve Isauria bölgelerinin kentleriyle Likya-Pamphylia Eyaleti
kentleri, imparatoru sevinçle karşıladılar ve onu onurlandıran etkinliklerde bulundular. Bu kentler şun-
lardı: Ikonion (Konya), Sagalassos (Ağlasun), Termessos (Güllük), Pogla (Çomaklı Köyü) ve Isaura Ve-
54
Birley 2008, 143; SHA Hadr. 13,7–9. Syme, Roman Papers III 1436 vd.; Magie’ye (1950, 618) göre Hadrianus’un
Laodikeia’dan sonraki yolculuğu sorunludur. Kimi tarihçilere göre Hadrianus buradan Lykia yönünde ilerledi.
55
IGR III 273, 1487.
56
Cass. Dio 69,2,1 vd.; Magie 1950, 1483; Birley 2008, 143.
57
SHA Hadr. 13,7.
58
Cass. Dio 69,15,1; Debevoise 1968, 242 vd.
59
Cass. Dio 69,15,1; Debevoise 1968, 242 vd.
60
IGR III 111; Magie 1950, 1483, n. 43.
61
Bk. yukarıda dn. 20 vd.
62
SHA Hadr. 17,10–12; ayrıca bk. Odisheli 2013, 151; Braund 1991, 214.
tus (Bozkır), Attaleia (Antalya), Olympos, Phasalis (Tekirova), Myra (Demre). 63 Bir Pisidia kenti olan
Sagalassos, Hadrianus ve imparator ailesine ait olan dört büyük heykeltıraşlık eserini (büstler) yaparak
Hadrianus’u onurlandırdı. 2007–2008 Sagalassos kazıları sırasında anıtsal hamam kompleksinde keşfe-
dilen bu heykeltıraşlık eserleri, eğer 120–125 yılları arasında yapılmışsa,64 imparator devasa büyüklük-
teki büstlerini bu gezisi sırasında görmek imkanına sahip oldu. Pisidia kentlerinden Kremna’da da
Hadrianus’u onurlandıran yapılar (basilika, forum ve bir kapalı toplantı salonu) inşa edildi. Pogla ve
Termessos kentleri ise Hadrianus’u heykelini dikerek onurlandırdı.65 Isauria bölgesinin kenti Isaura Ve-
tus’ta imparator, kentin meclisleri tarafından sunularla onurlandırıldı.66 Attaleia’da Hadrianus’un ziya-
retinin hatırası bir Kent Kapısı (Tak) inşa edilip, Hadrianus’a adanarak yaşatıldı ve kentin inşa ettiği bu
yapıda imparatora yapılan sunu yaldızlı harflerle yazıldı67 ki bu, imparator Hadrianus’un Attaleia’yı da
ikinci gezi programı dahiline sokmuş olduğunun kuvvetli delilini oluşturmaktadır. Lykia’nın doğu kıyı-
sındaki Olympos ve Pahaselis kentlerinin kent ve halk meclisleri, imparatoru “evrenin koruyucusu” un-
vanıyla onurlandırdılar. Hatta bu iki kentten ilki Hadrianopolis adını aldı.68 Bir Lycia-Pamphylia Eya-
leti kenti olan Phasalis’in yalnızca resmi kurumları değil özel kişiler de imparator Hadrianus’un Ana-
dolu’daki gezi programını kutlamak için ellerinden geleni yaptılar. Onlar imparatorun heykellerini yap-
tılar. Ayrıca kenti güney limanına bağlayan cadde üzerindeki anıtsal kapı (tak) ile dikdörtgen planlı
forum da inşa edildi69 ki bunlar kentin Hadrianus tarafından ikinci gezisi sırasında ziyaret edilmiş ola-
bileceğinin güçlü delilleridir.70
İmparatorun ve eşi Sabina’nın büstlerini yapmış olduğu bilinen Lykia’daki Myra’nın (Demre) da im-
parator Hadrianus’un ikinci gezi programı dahilinde olduğu kesin gibi görünmektedir. Zira kent, Lykia
Birliği’nin en önemli liman kentlerinden birisiydi ve Myra’nın limanı olan Andriake’de keşfedilen
büstlerin yapımı Hadrianus’un ziyaret etmiş olduğu zamanda tamamlanmış olabilir. Ayrıca bu kentte
ve bir başka Lykia kenti olan Patara’da imparator Hadrianus’un emriyle tahıl ambarları inşa edildi.
Tahıl ambarlarına ihtiyaç duyulmasının nedeni bölge mahsulünü stoklamak ya da ithal edilen tahılın
dağıtımını yapmak olabilir. Ayrıca Patara’da imparator, “koruyucu” ve “kurucu” olarak, eşi Sabina da
Zeus Olympios’un eşi, yani Yeni Hera olarak onurlandırıldı.71
Lykia-Pamphylia bölgesinde imparator Hadrianus’u ikinci gezisi çerçevesinde onurlandırmış olan diğer
kentler şunlardır: Akalissos, Korydalla, Knidos ve Kibyra. Knidos’ta imparator bir heykeli dikilmek
suretiyle onurlandırlırken,72 Kibyra’da imparator “hayırhah” ilan edildi. Arykanda ve Korydalla kentle-
rinin elçileri, imparatoru Phaselis’te ziyaret ettiler.73 Hadrianus’un Anadolu’daki ikinci gezi programı-
nından memnuniyetini ifade eden Kilikia kentleri ise şunlardır: Olba, Adana, Aigeai, Mopsuestia, Tar-
sos, Zephyrion, Korykos, Anazarbos ve Pompeiopolis, Diokaisareia, Germanikopolis, Olba. Bunlardan
63
Kaya 2011, 173; Magie 1950, 1470, 1478 vd., n. 28; 1484 vd. n. 47.
64
Büstler, Hadrianus portrelerinin tiplerinden hareketle 120–125 yıllarına tarihlendi. Bk. Magele 2013, 50 vd. Ay-
rıca büstler konusunda bk. Waelkens 2013, 62 vd. Hamam kompleksinin yapılışı ise 120–165 yılları arasına tarihlendi,
bk. Rens – Waelkens 2014, 246; Sagalassos sikkeleri için bk. Hill 1964, 242.
65
IGR III 409 (Pogla); 430 (Termessos). CIL III 6874 (Cremna). Ayrıca bk. Mitchell 1995, 102; Magie 1950, 620.
66
IGR III 285; 286.
67
IGR III 770; 772.
68
Magie 1950, 620, 1482, dn. 38; Adak 2004, 41.
69
Bean 1997, 140 vd.
70
İmparator’un Phaselis’i ziyareti için bkz. Tüner Önen 2013, 96–100.
71
Tahıl ambarları için bk. CIL III 6738 (Andriake ); IGR III 661 vd. (Patara). Heykeller için bk. IGR III 660 vd.
Sabina’nın Nea Hera unvanıyla tanınmış olduğuna ilişkin epigrafik delil için bk. IGR IV 1492. Myra limanı Andriake
için bk. Çevik et al. 2011, 407; Rovira-Guardiola 2013, 123 (Andriake).
72
Magie 1950, 1480, n. 31.
73
IGR III 756–757 (Akalissos ve Korydalla); IV 900 (Kibyra). Ayrıca bk. Magie 1950, 1482, n. 36.
en az yedisi (Germanikopolis, Diokaisareia, Olba, Adana, Aigeai, Mopsuestia, Tarsos, Korykos ve Soli-
Pompeiopolis) Hadraneia ya da Hadrianopolis adını aldı.74 Tarsos’ta ayrıca Hadrianeia festivali kuruldu
ve imparatoru onurlandıran heykeller dikildi.75 İmparatorun heykelini diken diğer kentler ise şunlardı:
Mopsuestia, Diokaesareia, Korykos, Pompeiopolis, Anazarbos,76 Anemorion, Keramos ve Koropisos.77
Hadrianus, koloni ve kent kurmak konusunda imparator Augustus ve imparator Claudius’un politi-
kasını benimsedi ve onlar gibi imparatorluğun Anadolu topraklarında koloniler ve kentler kurdu. Fakat
ne Augustus, ne Claudius ne de bir başka Roma imparatoru, Hadrianus kadar çok kent kurmadı. Had-
rianus tarafından kurulmuş olan kentlerin çoğu adını Hadrianus’tan aldılar. Kimi kentler de adına
onun adını eklediler. Bunların bazılarından daha önce söz ettik.78 Onun tarafından kurulan tek koloni,
Galatia Eyaleti’nin Lykaonia bölgesindeki Ikonion (Konya) oldu. Zira Hadrianus’un Ikonion’a “colo-
nia” statüsü verdiği ve Ikonion’un bu statüyü aldıktan sonraki resmi adının “Colonia Aelia Hadriana
Augusta Iconensium” olarak değiştirildiği bilinmektedir.79 Diğer koloniler gibi Ikonion’daki bu koloni
de duumviri tarafından yönetildi ve koloninin vatandaşları Romalılar tarafından kullanılan tam özgür-
lük statüsüne sahip oldular. Ikonion’nun bir phyle’sine (mahalle) de Hadriana Herculana adı verildi.80
Tüm bunlardan anlaşılmaktadır ki imparator Hadrianus’un ikinci gezi programı çerçevesinde kesin ola-
rak ziyaret etmiş olduğu kentlerden birisi de Ikonion’du. Hadrianus’tan adını alan bölgenin ikinci kenti
daha kuzeyde Sultan Dağlarının eteklerinde, Lykia-Pamphylia sınırında, Ikonion ile Philomelion (Ak-
şehir) arasındaydı. Hadrianopolis adını almış olan bu kentin kuruluş nedeni muhtemelen bu bölgenin
kentleşmesinde ilerleme sağlamak içindi. Fakat Hadrianopolis adını almış olan bu kentin lokalizasyonu
tam olarak yapılamadı.81 Hadrianus’un ziyaret etmiş olduğu bir kent, daha kuzeydeydi. Bu kent bugün-
kü Konya sınırları içinde bulunan Giymir köyüne lokalize edilmiş olan Perta’dır. Perta, Hadrianus tara-
fından kent yapıldı.82
Hadrianus’un 131 yılı kışını geçirmek için Atina’ya dönmeden önceki son durağı muhtemelen yine
Ephesos olmuştu.83 131–132 kışını Atina’da geçiren Hadrianus, orada bulunduğu sırada Olympia Zeus
Tapınağı’nı (Olympeion) tanrıya adadı. Bu arada arkadaşı olan tarihçi Flavius Arrianos’u Cappadocia
Eyaleti valiliğine atadı. Arrianos’un Cappadocia Eyaleti valiliğine atanma nedeni daha önce de söz et-
miş oluğumuz gibi bu sırada ortaya çıkan Alanların istila tehdidiydi.84 Ancak Hadrianus’un Atina’day-
ken almış olduğu bir haber, sonucu itibariyle Alanların istila tehdidini tamamen gölgeleyecek olan bir
isyan haberiydi. İsyancılar yine Yahudilerdi.85
21 yıllık iktidarının 12 yılını gezilere harcayan Hadrianus’un Anadolu’daki yolculuklarının tümü, bir
savaş söz konusu değilken, barış koşullarında gerçekleşmiş olması dolayısıyla da önemlidir. Zira Hadria-
74
Magie 1950, 620 vd., 1482 vd., n. 40.
75
IGR III 778–790.
76
IGR I 121 (Mopsuestia); III 846 (Diokaisareia); 854 (Korykos); 872 (Pompeiopolis) ve 896 (Anazarbos).
77
Magie 1950, 1478 n. 27.
78
Bk. yukarıda dn. 29.
79
Ikonion’da, bu kentin hemen yanında Augutus Dönemi’nde kurulmuş bir koloni zaten vardı. Hadrianus impara-
torluğu döneminde kent ve koloni birleşmişti Yani kent, koloni içerisinde erimişti. Hadrianus’un verdiği colonia statü-
sü, Ikonion’un tümüne koloni hakları kazandırdı, bk. Kaya 2011, 201. Mitchell 1979, 411 vd.
80
Kaya 2011, 173; Levick 1967, 78.
81
Umar 1993, 301.
82
Kaya 2011, 203; MAMA VIII 13–14; Ruge, Perta, RE XIX, 1937, 1058–1059; Mitchell 1993 (I), 96 n. 178.
83
Birley 2008, 143–144; Halfmann 1986, 193–194, 207–208; Akşit 1985, 203 vd.
84
Birley 2008, 143 vd.; bk. Yukarıda dn. 57 vd. Bu konuda ayrıca bk. Baz 2014, 55 vdd.
85
Tarihe isyanın liderliğini yapan Bar Kokhba’nın adıyla mal olan bu isyanının bastırılmasından sonra Roma’ya
döndü. Dönüş yolculuğunun ayrıntıları bilinmiyor, ancak onun “Illyricum” içinden yolculuk ettiği bilinmketedir. Zira
yanındaki arkadaşlarından (=comes) birisi olan genç senatör Tib. Caesernicus’un bir yazıtı Illyricum’da bulundu, bk.
Birley 2008, 146.
nus’tan önce, Augustus dışında hiçbir Roma imparatoru sefer amaçlı olmayan bir Anadolu seyahati
yapmadı. Hadrianus’un Anadolu’daki gezilerinin bir diğer dikkat çeken yönü de eyalet kentlerine sergi-
lediği cömertliğiydi. Tüm kentlere, bağımlı ya da özgür ayrımı yapmadan cömert davranan Hadrianus,
kimi kentlerin su sorununu çözüp, onların su ihtiyacını giderdi. Kimi kentlerin liman sorununu çözer-
ken, kimilerine hububat ve para yardımında bulundu.86 Kimi kentlere, tapınak ve diğer kamu binala-
rının onarılması ve yapımı için cömertçe yardımlarda bulundu. Kimi kentlerin de kamu işleriyle ilgi-
lendi.87 Tüm bunları da içtenlikle yaptı. Zira eyaletlerin işleriyle ilgilenmek, onların kalplerini kazan-
mak, hayranlıklarını duymak, Hadrianus’un en büyük arzusuydu.88 Hadrianus bu arzusunu, imparator-
luğun diğer eyaletlerinden ziyade Hellenistik doğu eyaletlerinde yansıttı. Bunun nedeni hellenizme olan
hayranlığıydı. Gençliğinde kendisini hellenizme adamıştı.89 Bu nedenle Yunan kent devletlerinin yoğun
olarak bulunduğu eyaletler, Hadrianus’un imparatorluğu süresince şanslıydılar. Nitekim Magnesia’daki
bir yaşlılar cemiyetinin bir dereceye kadar ayrıntılı olan bir kararındaki şu ifade bu yargıyı doğrular:
“İmparator Hadrianus’un en mübarek zamanında insanlar için yararlı olan her şeyi daha zengin olmak
adına artırmak yakışık alır”.90 Hatta Hadrianus, Atina’ya üçüncü ziyaretinde bir Zeus Panhellenios
tapınağı tesis etmek suretiyle kutsal pozisyonunun gelişiminde önemli bir adım atmış, kendisini Tanrı
Hadrianus Panhellenius olarak kimliklemişti. Daha önemlisi tüm Yunan kentlerinin temsilcilerinin yer
aldığı Panhellen organizasyonunu yaratmaya çalışmış, bu amaç uğruna kendisini de bir arkhon ile bir-
likte sunu sunan kamu görevlisi konumunda tanıtmıştı.91 Bu organizasyonun Atina’da ortak meclisi
olacak, meclisi kentlerden gelen temsilciler oluşturacaktı. Böylece Hadrianus, Yunanca konuşan dünya-
nın birliğini sağlayacak, hellenizmin nüfuzunu ve gücünü yeniden canlandıracaktı. Amacının uygulana-
bilirliğinin en önemli icraatı ortak bir para olabilirdi ve Hadrianus da bunu düşündü. Genel bir deği-
şim aracı olarak tüm Anadolu eyaletlerinde geçerli olacak bu para, Pergamon kralları tarafından basılan
eski kistophoros oldu. Ortak para anlamında bir girişim daha önce Augustus ile onun haleflerinden
bazıları tarafından zaten yapılmıştı.92
Hadrianus kistophorlarının basımı 129 yılından itibaren arttı93 ve Asia Eyaleti’nde en az onbeş farklı
kentte basıldı.94 Pergamonlu Asklepios,95 Ephesoslu Artemis,96 Smyrnalı iki Nemesis,97 Sardeisli Deme-
86
Cass. Dio 69,5,2 vd.
87
Cass. Dio 69,5,2 vd.; Radt 2002, 44 vd.
88
Magie 1950, 612.
89
SHA Hadr. 1,5; Magie 1950, 613.
90
IM 116.
91
Magie 1950, 622, 1485 n. 49. Hadrianus’un panhellenios sıfatı İ.S. 136 yılına tarihlendi. İ.S. 131/2 yılında kuru-
lan Panhellenion için bk. Paus. 1,18,9; Cass. Dio 69,16,2. Aynı zamanda arkhon olan Hadrianus Panhellenios’un bir
rahibi ve Panhelleneianın agonothetesi için bk. IGR IV 573 ve 576; OGIS 504 ve 507 (Aizanoi’lu M. Ulpius Eurykles’in
onuruna). Atina’da kutlanılan Panhelleneia festivali için bk. IGR IV 573, 576. Panhellenus organizasyonu için bk.
Graindor 1934, 52 vd, 103 vd. Birlik τὸ κοινὸν τοῦ Πανελληνίου, τὸ Πανελλήνιον ve πολιτεία τῶν Συνπανελλήνων olmak
üzere değişik adlarla anıldı (IGR IV 573, 575 [OGIS 506, Antoninus’un 157 yılında bir mektubu]), 576. Panhellenios
meclisinin kararları için bk. IG II2 1088–1091. Aizanoi’dan gelen bir delegeye Panhellenios synedrosu denildi. Bk. IGR
IV 562.
92
Magie 1950, 623. En son olarak Nerva ve Traianus zamanında da bu paralar basıldı; fakat Nerva’nınkiler impa-
rator olarak tahtta kalmış olduğu sürenin azlığı nedeniyle sayıca az basılmak zorunda kaldı. Bu arada Traianus’un kisto-
phorları, princepsliğinin ilk üç yılıyla sınırlandırıldı. Hadrianus zamanında kistophorlar, çok sayıda ve Batı Anadolu tari-
hinde daha öncekinden çok daha fazla yerde basıldılar. Augustus zamanında bunlardan galiba yalnızca Ephesos ve Per-
gamon’da basılmışlardı; Nerva ve Traianus zamanında yeni bir tip, galiba Pamphylia’da basıldı. Perge’de basılan bu ye-
ni tipte Artemis tapınağı remi vardı.
93
Metcalf 1980, 128.
94
Hadrianus kistophoru darbeden kentler hakkında bk. Metcalf 1980, 8 vd.
95
Metcalf 1980, nr. 3–4.
96
Metcalf 1980, nr. 5 vd.
ter,98 Laodikeialı ve Mylasalı Zeus,99 Miletoslu, Hieropolisli ve Alabandalı Apollon100 gibi eski ilahlara
kistophorlarda yer verildi. Bu durum Hadrianus’un Hellenistik döneme vurgusuydu ve amacı kentlerin
büyük Yunan birliğinin üyeleri olarak kendilerine itibar etmelerini sağlamaktı.101 Bithynia’da ise
Hadrianus kistophorları yalnızca Nikomedia’da, Bithynia Koinon’u adına basıldılar.102
Hadrianus’un Hellenistik Doğu’ya olan özel ilgisi ve özeni, karşılığını aldı. Zira İmparator Hadrianus,
ziyaret ettiği her kent tarafından memnuniyetle karşılandı. Aynı zamanda Hadrianus’a Tanrı Diony-
sos’un tecessümü olarak itibar edildi ve o, yeni Dionysos (Neos Dionysos) olarak tanımlandı. Çünkü
Dionysos’un insanoğluna neşe ve refah getirdiğine inanılıyordu ve Hadrianus da onun gibi Hellenistik
Doğu’ya ziyaretleriyle neşe ve refah getirmişti. Bu nedenle Hadrianus, Yeni Dionysos olarak, müzikal
ve dramatik bir topluluk olan Dionysos sanatçılarına seleflerinin bazıları tarafından bağışlanmış olan
ayrıcalıkları sağlamlaştırdı. Dionysos sanatçılarının bu şekilde onurlandırması Hadrianus’un – Traia-
nus’ta olduğu gibi (Pergamon’da Zeus ile) – Tanrı Dionysos ile birlikte ortak patron olarak kabul edil-
mesini sağladı.103 Hadrianus’un Yeni Dionysos (Neos Dionysos) olarak tanıyan diğer kentler şunlar oldu:
Ankyra, Sardeis ve Aphrodisias.104
Hadrianus’u, heykellerini yaparak, sikkelerinde portrelerine yer vererek, kurtarıcı, koruyucu, hayırhah
olarak tanımlayarak, tapınaklar ve sunaklar yaparak, adını taşıyan festivaller düzenleyerek, kentlerinin
adı olarak benimseyerek veya adını taşıyan kamu binaları ya da kapılar yaparak onurlandıran daha bir-
çok kent de Hadrianus tarafından ziyaret edilmiş olabilir. Hadrianus’u onurlandıran bu kentlerden
birisi Pergamon (Bergama) idi. Pergamon’a verilen bu unvanı, birkaç yıl sonra Smyrna ve Ephesos
kentleri de alacaklardır.105 Kentlerin üçü de bir senato eyaleti olan Asia Eyaleti’nin kentleriydi.
Hadrianus tarafından para yardımı sağlanan kentlerden birisi yine bir Asia Eyaleti kenti olan Thya-
teira’ydı. Hadrianus 127 yılında Thyateiralı bir elçi tarafından kendisine iletilen bir isteğe cevaben kent
magistratlarına, Kent Meclisi’ne ve Halk Meclisi’ne hitaben bir mektup yazdı. Bu mektubunda impa-
rator, komşularının şimdiye kadar Roma’ya ödedikleri vergiyi, Hadriana adını almış olan yeni kente
vermelerini bildirdi. Eyalet valisi olan proconsul ile imparator procuratoru da kent lehine olan bu bağış
konusunda resmi olarak bilgilendirildiler. Thyateiralılar, İmparator’un cömertliğini karşılıksız bırak-
madılar. Hadrianus’un adını festival adı olarak benimsediler ve ayrıca kentte inşa ettikleri bir kamu bi-
nasına da Hadrianus’un adını verdiler.106 Hatta Tiberius Claudius Sokrates adlı birisinin ailesinin yıkı-
97
Metcalf 1980, nr. 28, 32.
98
Metcalf 1980, nr. 45 vd.
99
Metcalf 1980, nr. 38 vd., 56 vd.
100
Metcalf 1980, nr. 22 vd, 35, 53,
101
Hadrianus Dönemi’nde kendi parasını basmış olan kentlerin sayısının ne kadar olduğunu söylemek zordur. Fa-
kat 2. yüzyıl ve 3. yüzyılın ilk yarısı boyunca kendi paralarını basan kentlerin sayısı, en az 312 idi. 272 yerleşim birimi
(bunların içinde Roma kolonileri de vardır) bir meclise ya da kent kamu görevlilerine sahipti. Poleis satatüsüne sahip ol-
dukları bilinen bu kentlerin 168’i Asia Eyaleti kentiydi. Bunların tamamı sikke basıyordu. Sikke basan 20 kent de Bi-
thynia-Pontus Eyaleti ile Paphlagonia’daydı. Galatia-Lykaonia’da toplam 25 kent vardı ve bunların 15’inin sikkesi var-
dı. Kappadokia’daki toplam beş kentten 3’ü, Pisidia’daki toplam 56 kentten 32’si, Kilikia’da toplam 56 kentten 39’u,
Pamphylia’da toplam 11 kentten 6’sı, Lykia’da 56 kentten 20’si sikke basıyordu. Muhtemelen sayı burada saydıkları-
mızdan daha fazlaydı. Zira Augustus döneminde sikke basmış olduğunu bildiğimiz Kyaneai ile Tlos, burada sayılanlar
arasında değildir. Hiç kukusuz bu kentlerin statüsünde bir değişiklik olmuş değildi. Yine imparator Pertinax, Caracalla
ve Gordianus dönemlerinde sikke bastığı bilinen Patara da bu sayıya eklenebilir. Bk. Broughton 1938, 738 vd., 746;
Magie 1950, 624, 1503.
102
Metcalf 1980, 130 vd. 137.
103
Magie 1950, 617 n. 24. Traianus’u bir topluluğun patronu olarak kaydetmiş olan yazıt için bk. IGR I 18.
104
Ankyra (IGR III 209, 210), Sardis (IGR IV 1517), Aphrodisias (IGR I 18). Ayrıca bk. Boatwright 2000, 94 vd.
Ayrıca Aphrodisias’ta Hadrianus adına hamamlar inşa edildi, bk. Smith 1995, 191 vd.
105
Magie 1950, 615, 619.
106
IG II2 1088; IGR IV 1290; BMC Lydia, cxxvii vd.; Boatwright 2000, 99.
ma gidişinin önlenmesiyle ilgili bir isteğe de Hadrianus cevap verdi. İmparator, Sokrates’in evinin ya ta-
mir edilmesini ya da kentin bir yerlisine satılmasını kent meclislerine emretti.107 Buradan anlaşılmak-
tadır ki imparator, bir eyaletlinin kişisel sorununa da duyarsız değildi. Ancak Sokrates’in evinin Hadria-
nus’un ilk gezisi sırasında kaldığı ev olma olasılığı vardır.
Kentlerin mali sorunlarına ilgisiyle ilgili bir örnek de Tralleis’ten gelmektedir. Bu kentin 60 bin modius
mısır hububatını, parayla ve A. Fabricius Priscianus’un aracılığı ile ithal etmesine yaklaşık olarak 127
yılında Hadrianus tarafından izin verildi.108 Tralleisliler, imparatorun bu cömetliğini onu kentin “kuru-
cusu” ve “koruyucusu” ilan ederek karşılık verdiler. Ayrıca kentin bazı vatandaşları da şahşen imparato-
ru onurlandıran anıtlar yaptılar. Fakat Tralleis’e yapılan cömertlikte imparatorun gözdesi olan Phle-
gon’un önemli rolünün olduğu muhakkaktır. Zira Phlegon, Tralleisliydi. Bu arada, Tralleis’in komşusu
olan Nysa kentinde de imparator, bir heykeli dikilerek onurlandırıldı. Bu heykeli yaptıran da impara-
torun muhasebecisi olan Nysalı Publius Aelius Alkibiades’ti.109
Hadrianus’un cömertliğini karşılıksız bırakmayan birçok kentten birisi de yine bir Asia Eyaleti kenti
olan Phrygia’daki Traianopolis oldu. Bu kent, 119 yılında, yani onun ilk seyahatine çıkmış olduğu ta-
rihten dört yıl önce Hadrianus’a “hayırhah” ve “kurucu” unvanını verdi.110 Sonraki iki yıl içinde, yani
120–121 yıllarında, Hadrianus’u onurlandıran kentler ise Pergamon ve Magnesia ad Maendrum oldu.
Her iki Asia Eyaleti kentinin kent ve halk meclisleri onun heykellerini diktiler.111 Ayrıca Pergamon’daki
Traianus Tapınağı’nın çift sıralı sütunları imparator Hadrianus döneminde inşa edildi.112 Bazı kentler
Hadrianus’un cömertliğine, yukarıda bahsedildiği üzere (s. 503 vd.), Hadrianus’un adını kentlerinin
adı olarak kullanmak suretiyle de karşılık verdiler.
Kimi kentler ise Hadrianus’un adını mahallelerine, festivallerine ya da kamu binalarına verdiler. Bun-
lardan bazılarından daha önce söz ettik. Bithynia–Pontus Eyaleti’nin Kios (Gemlik) kenti (Hadria-
nus’un adını almıştı) de bunlardan birisiydi. Kent, Hadrianus’un tapımı için bir rahiplik tahsisi yaptı.
Roma senatosu tarafından iki kez “tapınak bekçisi” unvanı verilerek onurlandırılan Asia Eyaleti kenti
Smyrna (İzmir) ise Hadrianus’un bu cömertliğine, kentte yapılmakta olan bir kutsal müsabakaya Had-
riana Olympia adını vererek teşekkür etti.113 Asia Eyaleti’ndeki Erythrai (Ildırı) kentinin Hadrianus’tan
memnuniyeti de kentte kutlanan bir festivale imparator Hadrianus’un adı (Hadrianeia Epibateria) ve-
rilmek suretiyle ifade edildi.114 Hadrianus’tan memnuniyetini kutlayacakları bir festivale Hadrianus’un
adını vererek ifade eden bir başka kent de Ephesos’tu. Asia Eyaleti kenti Ephesos’ta (Selçuk) Hadria-
nus’u onurlandırmak için kurulmuş olan festivalin adı “Hadrianeia” idi.115 Asia Eyaleti kentleri olan
Tralleis (Aydın) ve Sardeis (Sard) ile Galatia Eyaleti kenti Ankyra’nın (Ankara) Hadrianus’tan mem-
107
Tib. Claudius Sokrates’in evi Hadrianus’un ziyareti süresince bu kentte kaldığı ev olarak hizmet etti, bk. Magie
1950, 616 n. 19.
108
CIG 2927; Boatwright 2000, 93.
109
Magie 1950, 619, 1480 vd., n. 33.
110
Ptol. 5,2; 14–15 (Mysia bölgesinde olduğunu söyler); Ramsay 1985, 595.
111
IGR IV 623 ve 339; IM 174 ve 175; Magie 1950, 613 n. 6.
112
Traianus için yapılan tapınağın stünları Korinth tarzındaydı, kentin akropolisinde büyük bir kayanın en üst nok-
tasında çarpıcı bir şekilde inşa edilmişti. Neokoros unvanının varlığı tapınağın (=Traianeum) Asia Eyaleti tarafından inşa
edilmiş olabileceğine işaret etmektedir. Bu tapınak aynı zamanda Tanrı Zeus’un da tapınağıydı. Tapınağın iki tanrının
(Zeus ve Traianus) dostluğu adına yapılmış olduğu ise sikkelerde Philios Zeus ve Traianos lejandlarıyla vurgulandı. 112
yılında, 4 yılda bir kutlanmak üzere, Traianeia Delphileia ya da yalnızca Traianeia adıyla anılan bir festival düzenlenyen
kişi zengin bir Pergamonlu olan Iulius Quadratus’tu. Quadratus’un bu armağanı Roma senatosu tarafından resmen
onaylandı. Festival için bk. IBM 605, IGR IV 1432, 1442, 1645 ve 1761; IGR I 443 ve 444. Sikkeler için bk. BMC
Mysia s.122, no. 262 vd. Ayrıca bk. Magie 1950, 1451.
113
Magie 1950, 614 vd.
114
IGR 1542.
115
Magie 1950, 619.
nuniyetlerini ifade etme biçimleri de farklı olmadı. Tralleis, Hadrianus’u onurlandırmak için “Olympia
Pythia Hadrianeia” oyunları düzenlendi.116 Ankyra ve Sardeis’te ise Hadrianus, imparatorluğu süresince
yapılan müsabakalarla onurlandırıldı. Ankyra’daki festival 128 yılında kutlandı. Her ne kadar bu müsa-
baka, Dionysos mysterialarıyla bağlantılı olarak mistik formda kutlanmış olsa da resmen imaprator tara-
fından yaptırıldı. Masrafı bir helledarkhes tarafından karşılandı. Helledarkhes, Kent Meclisi’nin ricası
üzerine sunucu-görevli olarak hareket etti.117 Hadrianus onuruna festival düzenleyen diğer kentler şun-
lardır: Attuda, Synnada, Herakleia Pontike.118 Hadrianus’u sunular yaparak onurlandırdığı bilinen bir
diğer kent de Iasos’tu.119 Miletos kentinde ise Hadranus’u onurlandıranlar, onun için anıtlar yapan kent
magistratlarıydı. Fakat kentin yalnızca magistratları değil, kimi vatandaşları da imparatorun heykellerini
yaptılar. Hadrianus’u “hayırhah”, “kurucu” ve “koruyucu” olarak da onurlandıran Miletos, imparato-
run ikinci gezi programına dahilip edip ziyaret ettiği kentlerden birisiydi. Zira Miletosluların imparato-
run Miletos’ta kaldığı günü “kutsal gün” ilan ettikleri bilinmektedir.120
Hadrianus’un kentlerde Romalı yöneticilerin yolsuzluklarına ilişkin şikâyetleri de dikkate aldığı ve yol-
suzluk yapmış olduğu anlaşılan vali ve procuratorları cezalandırmış olduğu bilgisi Historia Augusta’nın
yazarı tarafından aktarılmıştır.121 Kentlerle ilgili olarak Hadrianus’un ihmal etmediği bir başka önemli
konu ise adli sorunlardı.122 Kendisine iletilen bu tür kent sorunlarından birisi Ephesoslularla ilgiliydi.
Sorun, 120/121 yılında Ephesosluların Gerousia Meclisi tarafından, derneğin özel olarak aralarından
seçtikleri temsilcileri aracıyla iletilmişti.123 Gerousia Meclisi’nden borç para almış olan bazı Ephesos-
lular, borçlarını ödemeden ölmüşlerdi. Ölenlerin mal ve mülklerinin yönetimini ellerine geçirenler, bu
borçları kendilerinin borcu olmadığı gerekçesiyle ödemeyi reddediyorlardı. Hadrianus, Gerousia’nın
şikâyetini dikkate aldı ve eyalet valisinin bu konuda verdiği kararın bir kopyasının kendine gönderilme-
sini istedi. İmparator, bu anlaşmazlık konusunda kararın vali tarafından verileceğini ve valinin
Gerousia’ya borcu olan herkesi bu borçlarını ödemeye zorlayabileceğini söyledi. Asia Eyaleti, bir senato
116
Boatwright 2000, 94.
117
Magie 1950, 618 n. 24; Boatwright 2000, 94 vd.
118
Boatwright 2000, 99 vd.
119
Berti 2012, 224.
120
Magie 1950, 619.
121
SHA Hadr. 7,12.
122
Flaviuslar döneminde kentlerin mali sorunlarını düzeltmeye, kentlerde giderek artmakta olan müsrifliği kontrol
altına almaya yönelik olarak imparatorların doğrudan müdahalesinde bir artış olmuştu. Vespasianus, bu anlamda bazı
Lykia kentlerinin ekonomisine müdahale etti (Magie 1950, 530) ve tüm kentlere hitap eden bir edictum yayınladı.
Kentlerin masraflarını azaltmak amacıyla kaleme alınmış olan bu edictum ile Vespasianus, kentlerin imparatora gönder-
dikleri elçi heyetinin sayısının üçten daha fazla olmamasını emretti. Bk. Dig. 1,7, 5,6. Domitianus ise bir kentin ya da
kentlerin maliyesini denetlemek için curator rei publicae atadı. Bu uygulama ilk kez Domitianus zamanında güçlü bir şe-
kilde görülür, Griffin 2008, 117; ILS 1017’nin Domitianus dönemine tarihlenmesi konusunda. Magie 1950, 597,
1454 n. 13: Curator rei publicae (logistes)’nin güçleri için bk. Iust. 1,54,3; Dig. 22,1,33; 39,2,46 ve 4,2,1; 43,24,3,4;
1,8,2, 4 vd.; 8,5 ve 11–12; 9,4. Görev için bk. aynı zamanda bk. Broughton 1938, 810; Jones 1940, 136 vd. Logistes’in
Anadolu’da yalnızca Traianus tarafından tayin edildiği bilinmektedir, bk. IGR IV 1660. Nikomedia, Nikaia ve Pru-
sa’nın bir logistesi için (sonradan Asia’nın portoriumunun arkhonu oldu ve daha sonra birkaç önemli procuratorluk yaptı.
Orijinalde bir eques olan Ti. Caludius Canditus senato sınıfına terfi ettirildi ve legatus pro praetore provinciae Asiae ola-
rak hizmet ettikten sonra logista civitatis splendidissimae Nicomedensium item Ephesiorum oldu, bk. CIL II 4114 = ILS
1140. Onun sonraki faaliyetleri için bk. Cass. Dio 74,5 vd., ve 75,2,3. Senatorial rütbenin curatoresi için bk. IGR IV
1307 =1741 (Alexandria Troas); CIL III 474 (Nikomedia ve Nikaia). IGR III 474 (Attaleia, Pamphylia). Aphrodi-
sias’da bir heykel dikme yetkisi için bk. CIG 2741; OGIS 509; Akmonia (ya da Traianopolis)deki gerousia ve kent mec-
lisinin curator’u için bk. CIG 2987b, OGIS 508; Dionysos sanatçılarının bir curator’u için bk. OGIS 501, ayrıca bk.
Magie 1950, 618, 1455 n. 13 ve 24; Boatwright 2000, 94 vd.
123
Magie 1950, 613, n. 7.
eyaletiydi. Bu nedenle göreceli olarak önemli bir davayı imparator değil, vali çözmeliydi. İmparator bu
kuralı bozmadı.124
Adli konularla ilgili olarak Hadrianus’a iletilmiş olan bir başka sorun, Asia Eyaleti’ndeki ekonomik
koşulların ıslahıyla ilgili bir davaydı. Pergamon’un kamu bankasının yönetimiyle ilgili kötü uygula-
manın düzeltilmesi isteniyordu. Kamu bankasının kötü uygulamasına ilişkin suçlamaları imparatora ile-
tenler de kentin perakendeci tüccarlarının kendi aralarından seçerek oluşturdukları bir heyet oldu. He-
yetin şikâyetine göre kamuya ait olan kamu bankası, bir sözleşmeyle bir grup özel kişiye kiralanmıştı.
Sözleşme kent ve kiracılar arasında bir kazanç paylaşımını gerektiriyordu. Bu kazancın baş kaynak-
larından birisi, bir değişim tekeliydi. Bu yüzden banka bir gümüş denarius’a karşılık 18 assaria talep
ediyordu. Fakat banka, gümüş denarius için yalnızca 17 assaria vermek üzere, bankerlerle onay izni al-
tında, bir komisyon görevlendirmekle yetkilendirilmişti. Ancak bankerler, bu kazançla yetinmeyince
dava İmparatora yansıtıldı. İmparator Hadrianus, onların başvurusuna cevap olarak, bankerleri kısmen
haklı bulan bir emirname yayınladı.125
Bir başka şikâyet konusu da bankerlerden ödünç para alan, fakat borcunu geri ödemeyi başaramayan
bir tüccarın ticaretini yaptığı tüm stok üzerine bir kontrol garantisi olarak bankayı tayin etme uygula-
masıydı. Hadrianus, bu ve buna benzer tüm kötüye kullanmaları bir emirname ile yasakladı. Ayrıca
aynı emirnameyle borçlu-tüccarların özel bir mahkemede yargılanması emredildi. Bu emirnamelerden
anlaşılmaktadır ki Hadrianus, küçük toprak sahiplerinin güçlendirilmesi gerektiği yönünde bir politika
takip ediyordu.126 Araştırılması gereken bir başka dava da Aizanoi’da Zeus’un tapınağına ait olan top-
raklarla ilişkili olarak 125/6’da Hadrianus tarafından verilen kararda ortaya çıkar.127 Pergamon ve
Bithynia hükümdarları tarafından Zeus Tapınağı’na tahsis edilen bu topraklar, bilinmeyen bir zamanda
özel kişilere verilmiş, fakat bununla birlikte tarım mülkü olarak kalmıştı. Sorun yalnızca paylaşımın bü-
yüklüğüyle ilgili değildi. Mülkün sahipleri, uzun süredir tapınağa ödenmesi gereken kira bedelini de
ödememişlerdi. Hatta birkaç yıl önce Asia Eyaleti valiliği yapan bir proconsul, ödemelerin yapılması
gerektiğini emretmişti. Konu hakkındaki sorun Asia Eyaleti valisi olan proconsul Avidius Quietus tara-
fından Hadrianus’a iletildi. “Hükümlerinde dikkatliliğiyle uyumlu olarak adaleti nezaketle birleştiren”
Hadrianus, sahiplerin “birbirleriyle olan kıskançlık ve kavgalarını” şu kararı vererek sona erdirir: “Pay-
ların büyüklüğü komşu topluluklardakilerin ortalama büyüklüğüyle belirlenmelidir”. Hadrianus, kira
bedellerinin de kendisinin karar vermiş olduğu günden itibaren ödenmesi gerektiğini ve yapılacak öde-
melerin tapınak-hazinesine yapılmasını emretti. Proconsul Avidius Quietus’un isteği üzerine mülklerin
büyüklüğüne karar verme görevi procurator tarafından üstlenildi. Görevi procuratorun üstlenmesi, im-
parator hazinesinin kazançları gerektirdiği için değildi. Dava konusunda tarafsız bir karara varılması
için görev imparatorun procuratoruna havale edilmişti.
Kentlerin, cemaatlerin maliyelerinin özel curatorlar ya da correctorlar tarafından kontrolünü Hadrianus
da devam ettirdi.128 Önceden söz edildiği gibi Hadrianus, Ephesos’taki Gerousia Meclisi için bu tür bir
memur (curator) tayin etti. Yaklaşık 135 yılında Anadolu’nun özgür kentlerinin işlerini denetlemek için
ise bir corrector tayin etti. Bu görev için zengin ve seçkin bir hatip olan Tiberius Claudius Atticus Hero-
124
IEphesos V, 1486; krş. Magie 1950, 613.
125
IGR IV 352; OGIS 484; Broughton 1938, 892 vd.
126
Hadrianus’un küçük toprak sahiplerini güçlendirme politikası konusunda bk. Rostovtzeff 1926, 319.
127
CIL III 355; 141911. IGR IV 571; OGIS 502 (proconsul Avidius Quietus’un kent yetkililerine, Hadrianus’un
kendisine gönderdiği bir emirnamenin, kendisinin procurator Hesperius’a yazdığı mektubun ve Hesperius’un cevabının
kopyalaryla bir mektubunu içerir). Stertinius Quartus’un selefi olan Quietus’un proconsullüğünün 125/6’ya tarihlene-
bileceği konusunda bk. Magie 1950, 1475 n. 17.
128
Curator rei publicae ve Ephesos’daki gerousia curatoru için bk. Magie 1950, 1454, n. 13; 1475, n. 17. Hadria-
nus’un Phrygia’daki Trapezopolis’e tayin etmiş olduğu curator (epimeletes) için bk. OGIS 492; MAMA VI 60; Özgür
kentlerin durumunu düzene koymak için gönderilen (missus ad ordinandum statum liberarum civitatium) corrector için
bk. Magie 1950, 1453 n. 11.
des’i seçti. Herodes, görevi sırasında Aleksandreia Troas’ta maliyeti 7 milyon drahme olan bir hamam
inşa etti. Yaklaşık olarak aynı zamanda (135 yılı) Traianus’un Bithynia’nın proconsul rütbeli valisinin
yerine imparatora sorumlu olan bir legatus tayin etme politikasını yeniden hayata geçirdi.129 Fakat Had-
rianus, bu görev için özel bir kişiyi tayin etti. Bu kişi, Ankyralı zengin bir Galat soylusu olan Gaius
Iulius Severus’tu. Hem kral Deiotaros’un soyundan hem de Pergamon hükümdarlarından birinin so-
yundandı.130 Bithynia Eyaleti’ne eyaletin “corrector ve curator’u” olarak, bir imparator legatusu tara-
fından düzenli olarak taşınan 5 fasces’i kullanma hakkına sahip olarak gönderildi.131 Bithynialılara “adil,
sağduyulu ve rütbeli bir adam olan ve bir valiye ihtiyaç duydukları ve tüm bunlara da Severus’un sahip
olduğu” söylendi. Severus, bu görevi süresince, uzun süre hatırlanacak kadar başarılı oldu. Zira ondan
“Bithynialıların özel ve kamu işlerini iyi bir şekilde yönetmeyi başardı” diye söz edildi.132 Fakat onun
eyaletteki aktiviteleri hakkında – belki “Hadrianus’un emriyle” Asia Eyaleti’ndeki Dorylaion’a ait top-
raklar ile muhtemelen Bithynia’ya ait olan bir topluluk arasındaki sınırı belirlemiş olması dışında –
hiçbir şey bilinmiyor.133 Adli sorunlar kapsamında değerlendirebileceğimiz bir başka mesele de Hıristi-
yanlarla ilgiliydi. Asia Eyaleti’nin pagan sakinleri, Roma yasalarını tanımayan Hıristiyanlardan şikâyetçi
olarak onları mahkemeye veriyorlardı. Bu durum eyalet valisi tarafından İmparator Hadrianus’a iletil-
diğinde imparatorun kararı Hıristiyanların aleyhinde oldu. Hadrianus’a göre Roma kanunlarını tanı-
mayanlar mahkemeye çıkarılmalı ve yasalara muhalefeti kanıtlananlar cezalandırılmalıdır.134
Kamu maliyeleriyle ilgili olarak müsriflik ve sorumluluğa ek olarak kentler, birbirleriyle uyum içinde
yaşamak konusundaki yeteneksizlikleri nedeniyle de ciddi sıkıntılar çektiler. Onların birbirleriyle uyum
içinde yaşamak konusundaki yeteneksizlikleri gelenekseldi. Aralarındaki rekabet ve hatta önemsiz kıs-
kançlıklar ciddi kavga nedeni olabiliyordu.135 Daha büyük kötülük kentlerin kendi içlerinde var olan
anlaşmazlıktı. Kavganın nedeni, öyle görülüyor ki yaygın durumda bulunan sınıfsal nefretti. Roma’nın
bu konularda benimsediği politika, kentlerin kurumlarını daha zengin vatandaşlara bir üstünlük vere-
129
Baz 2014, 52.
130
Magie 1950, 625 vd., n. 53–54. Cass. Dio (Xiphilinus) 69,14,4. IGR III 174; 1461; OGIS 543. Severus,
Hadrianus’un logistes ve diorthetesi olarak tanımlandı. MAMA V 60 (burada Hadrianus’un kendi legatusu (presbeutes)
olarak tanımlandı). Severus, 152/3’de Asia Eyaleti proconsullüğü yaptı. Bk. IGR III 175. Bithynia’nın yaklaşık olarak
165 yılında imparator eyaleti yapılmış olması konusunda bk. Magie 1950, 1532 n. 7. Hadrianus’un 134 yılında Iulius
Severus’u Bithynia’nın correctoru olarak atamasıyla ilgili olarak Pamphylia, Bithynia’ya karşılık olarak senatoya verildi.
Bithynia’nın bu zamanda bir imparatorluk eyaleti olduğu, her ne kadar geçici de olsa düşünülebilir. Ancak İmparator
Antoninus Pius döneminde ya da Marcus Aurelius’un princepsliğinin başlarında Bithynia-Pontus Eyaleti’nin valisi olan
dört proconsulünün adı bilinmektedir. Diğer taraftan eyaletin en erken bilinen imparator legatusu L. Lollianus Avitus’tu.
O, 165/6’da valilik yaptı. Bk. IGR III 84. Bu yüzden dünülebilir ki Severus, Bithynia’ya yalnızca corrector yetkisiyle
gönderildi ve eyaletin yönetimi 165 yılına kadar senatoya verilmedi. Lycia-Pamphylia’ya gelince: Bu eyaletin Antoninus
zamanında en az sekiz valisi bilinmektedir. Bunların dördü legatus Augusti pro praetore idi. Buradan anlaşılmaktadır ki
Lycia-Pamphylia Eyaleti, Antoninus’un princepsliği süresince imparator eyaletiydi. Öyle görülüyor ki Bithynia impa-
ratora verilirken, Pamphylia senatoya verilmedi.
131
Magie 1950, 626.
132
Cass. Dio 69,14,4.
133
Magie 1950, n. 55.
134
Eusebios, IV.9.
135
Nikomedia ve Nikaia arasındaki düşmanlık, Dio Khrysostomos’un konuşmalarından biliniyor. Bu düşmanlık,
Nikaia’nın “Bithynia’nın Birinci Kenti” unvanına sahip olmasından ve bu unvanın ayrıcalığı iddiasından kaynaklandı.
Bir başka düşmanlık Prusa ile komşusu olan Apameia kolonisi arasındaydı. Bu iki kent arasındaki kavga öylesine şiddet-
liydi ki Dio, Apameia ile Prusa arasındaki bu kavgaya son vermek için bazı önerilerde bulundu. Fakat bu uğraşılarından
bir sonuç alamayacağını da anlamıştı. Nihayet iki kent Dio’nun da üyesi olduğu bir uzlaştırma komisyonunun çabaları
sonucunda kavgaya son verdiler. Bk. Dion Chrys. 40,16 vd., ve 41,7 vd. Magie 1950, 589, 599. Düşman olan iki kent
de Asia Eyaleti’ndeydi. Bu kentlerden birisi Ephesos, diğeri Smyrna’ydı (Dion Chrys. 24,48). Kilikia’da ise Trasus’a
karşı Aigai, Mallus, Soli ve Adana kentleri düşmandılar. Bu düşmanlığın nedeni, tartışmalı bir arazinin sahipliği konu-
sunda Tarsus’un hak üstünlüğü iddiasıydı (Dion Chrys. 34,7,10–14, 27 ve 43–48).
cek şekilde düzenliyordu. Bu durum, nüfuz sahibi olmayan fakirlerin kıskançlık ve düşmanlığına neden
oldu. Sonuç ise zenginlikten nasiplenemeyen, nüfuz sahibi olmayanları, kendilerine sosyal ve ekonomik
koşulları iyileştirme vaadinde bulunan ajitörlere itibar etmeye hazır hale getiriyordu. Bithynia, Cilicia
ve Asia eyaletlerinde bu tür rahatsızlıkların örnekleri vardır.136 Fakat Hadrianus döneminde benzerle-
rinin olduğuna ilişkin bir bilgi mevcut değildir. Galatia ile Lykia-Pamphylia eyaletlerinin sınırlarıyla il-
gili yapılan bir düzenleme dışında Anadolu’daki Roma eyaletlerinin sınırlarıyla ilgili de bir yeni düzen-
leme ya da değişiklik Hadrianus dönemi için söz konusu değildir. Bu düzenlemeyle Galatia Eyaleti’ne
ait bir bölge olan Pisidia’nın Komana (= Şerefönü) kentini içine alan bir kesimi, Lykia-Pamphylia Eya-
leti’ne eklendi. Fakat 130’lu yıllardan itibaren yapılmış olan bu düzenlemenin Hadrianus’un halefi dö-
nemine ait oması da muhtemeldir.137
Eyaletlerin mahkeme bölgeleri (conventuslar), vali atamaları gibi konular selefi dönemindeki gibi muha-
faza edildi. Fakat bir amaç için tayin edilen bir magistratın denetimindeki gelirlerin kent meclisleri tara-
fından eğlencelerin finansında kullanılması Hadrianus tarafından da yasaklandı. Hadrianus’un iyi
niyetli olmayan kent meclisi kararlarına da göz yummadığı Nikomedia’daki bir kent meclisinin kara-
rına karşı olan tutumundan bilinmektedir. Hadrianus, bu kentin iyi niyetli olmayan bir kararını, yayın-
ladığı bir edictum (emirname) ile geçersiz kıldı. Ayrıca onun Kent Meclisi’ne (boule) kaydedilecek üye-
ler konusunda ricada bulunduğuna dair de bir örnek bulunmaktadır. Hadrianus’un Kent Meclisi üyesi
yapılmasını istediği kişiler, kendisini ve mahiyetindekileri, 129 yılından önce, Ege Denizi yoluyla Yuna-
nistan’dan Anadolu’ya iki kez geçiren geminin kaptanı Lucius Erastus ile Philokyrios’tu. Fakat
Ephesoslu olmamakla beraber bu kentin azatlıları olması gerektiği düşünülen bu kişilerin Ephesos’un
Kent Meclisi üyesi yapılabilmesi için ödenmesi gereken giriş ücreti, imparatorun kendisi tarafından
ödendi.138 Hadrianus’un kent kurumlarına müdahale kapsamında olan bir kararı da bazı kamu görev-
lilerine (agoranomos, sitones ve elaiones) masraftan muafiyet bağışıyla ilgiliydi.139
Bibliyografya
Adak 2004 M. Adak, Lokalisierung von Olympos und Korykos in Ost-Lykien, Gephyra
1, 2004, 27–51.
Akşit 1985 O. Akşit, Roma İmparatorluk Tarihi, İstanbul 1985.
Akyürek Şahin 2012 N. E. Akyürek Şahin, Unter der Statthalterschaft des Rufius Varenus in
Bithynien ehren die Trikkeanoi ihren Wohltäter Achaïkos, Gephyra 9, 2012,
92–100.
Baz 2014 F. Baz, İmparator Hadrianus’un Son Yıllarında Anadolu’daki Bazı Eya-
letlerin Yönetimlerinde Dikkat Çekici Noktalar, MJH IV.2, 2014, 51–59.
Bean 1997 G. E. Bean, Eskiçağda Likya Bölgesi (çev. H. Kökten), İstanbul 1997.
136
Bunlardan birisi Nikaia’da görüldü. Temelinde sınıfsal nefret bulununan Nikaia’daki düşmanlığı gidermek için
Dio Khrysostomos’un çabaları görülmektedir. Zira Dio Khrysostomos bir konuşması sırasında vatandaşların birbirine
sevgi duymasını, kıskançlık ve çatışmanın ortadan kaldırılmasını tanrılardan niyaz etti. Bk. Dion Chrys. 29,8. Magie
1950, 600. Bithynia’daki bir diğer sınıfsal nefret Prusa’da, Dio’nun evine avam tarafından yapılan saldırıda (Magie
1950, 581) görülmektedir. Saldırı her ne kadar doğrudan doğruya onun binasının yapımı sırasında ortaya çıkan kızgın-
lığın sonucunda olmuşsa da saldırının temelinde zengin bir kişiye duyulan düşmanlık olabilir. Prusa’daki kavga öyle bü-
yüdü ki Romalı vali, vatandaşların halk meclislerini toplamak haklarını ellerinden alan bir edictum yayımlamak ihtiyacı
duydu. Bk. Dion Chrys. 47,2 vd., ve 6 vd. Dio Khrysostomos, “kötü vali”den söz eder. Ona göre vali tiranlaşmıştı. İs-
yana teşvikten suçlananları öldürecek ve sürgüne gönderecek kadar baskıcı önlemler alıyordu. Bk. Dion Chrys. 43,11.
Rostovtzeff 1926, 111, 121 ve 169. Broghton 1959, 180 vd. Jones 1940, 134 ve 271. Bu vali muhtemelen Gaius Iulius
Bassus’tu. Fakat Nikailılar bu validen memnundular (Nikaia’nın Rufus’a minnettarlığını ifade eden yazıt için bk. AE
1939, 294. Magie 1950, 1456 n. 16). Rufus’un Bithynia valiliğini Bilecik’te bulunan yeni bir yazıt yardımıyla 102/103
yılına tarihlemek mümkündür (Akyürek Şahin 2012, 95).
137
Kaya 2011, 163 vd.
138
IEphesos V 1487, 1488; Magie 1950, 651, 1506; Jones 1940, 341; Boatwright 2000, 81.
139
Magie 1950, 651.
Bennet 1997 J. Bennet, Traian Optimus Princeps. A Life and Times, Londra – New York
1997.
Berti 2012 F. Berti, Work at Iasos. The 2010 Campain, KST 33.1, 2012, 221–232.
Birley 1997 A. R. Birley, Hadrian. Restless Emperor, Londra – New York 1997.
Birley 2008 A. R. Birley, Hadrian to Antonines, şurada: A. K. Bowmann et al. (edd.),
The Cambridge Ancient History, XI 2/1, Cambridge 2008, 132–194.
Boatwright 2000 M. T. Boatwright, Hadrian and the Cities of the Roman Empire, Princeton
2000.
Bosch 1967 E. Bosch, Quellen zur Geschichte der Stadt Ankara im Altertum, Ankara
1967.
Braund 1991 D. Braund, Georgia in Antiquity. A History of Colchis and Transcaucasian
Iberia 550 BC–AD 562, Oxford 1991.
Broughton 1938 T. R. S. Broughton, Roman Asia Minor, şurada: T. Frank (ed.), An
Economic Survey of Ancient Rome, vol. 4, Baltimore 1938, 499–918.
Claridge 2013 A. Claridge, Hadrian’s Succession and the Monuments of Traian, şurada: T.
Opper (ed.), Hadrian: Art, Politics and Economy, Londra 2013, 5–18.
Çevik et al. 2011 N. Çevik – S. Bulut – H. O. Tıbıkoğlu – B. Özdilek – Ç. A. Aygün, Myra
ve Andriake Kazıları 2009: İlk Yıl, KST 32.1, 2011, 403–420.
Debevoise 1968 N. C. Debevoise, Political History of Parthia, Chicago 1968.
Dräger 2000 M. Dräger, Überlegungen zu den Reisen Hadrians durch Kleinasien, Klio
82.1, 2000, 208–216.
Dürr 1881 J. Dürr, Die Reisen des Kaisers Hadrian, Viyana 1881.
French 1981 D. H. French, Roman Roads and Milestones of Asia Minor. I: Pilgrim’s
Road, Oxford 1981.
Graindor 1934 P. Graindor, Athens sous Hadrien, Kahire 1934.
Griffin 2008 M. Griffin, Nerva to Hadrian, şurada: A. K. Bowman et al. (edd.), The
Cambridge Ancient History XI 2/1, Cambridge 2008, 84–131.
Hamilton 1842 W. J. Hamilton, Researches in Asia Minor, Pontos and Armenia, Londra
1842.
Halfmann 1986 H. Halfmann, Itinera Principium. Geschichte und Typologie der Kaiser-
reisen im Römischen Reich, Stutgart 1986.
Hill 1964 G. F. Hill, Greek Coins of Lycia, Pamphylia and Pisidia. A Catalogue of
Greek Coins in British Museum, London 1964.
Jones 1937 A. H. M. Jones, The Cities of the Eastern Roman Provinces, Oxford 1937.
Jones 1940 A. H. M. Jones, The Greek City from Alexander to Iustinian, Oxford 1940.
Kaya 2011 M. A. Kaya, Anadolu’da Galatlar ve Galatya Tarihi, Konya 2011.
Keleş et al. 2012 V. Keleş – E. Çelikbaş – A. Yılmaz, Hadrianopolis 2010 Yıı Çalışmaları (İlk
Sezon), KST 33.1, 2012, 39–52.
Levick 1967 B. Levick, Roman Colonies in Southern Asia Minor, Oxford 1967.
Magele 2013 S. Magele, A Colossal Portrait of Hadrian and the Imperial Group from the
Roman Baths at Sagalassos, şurada: T. Opper (ed.), Hadrian: Art, Politics
and Economy, Londra 2013, 50–61.
Magie 1950 D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the End of the Third Century after
Christ (vols. I–II), Princeton 1950.
McPherson 1954 I. W. McPherson, Roman Roads and Milestones of Galatia, AS 56, 1960,
46–74.
Metcalf 1980 W. E. Metcalf, The Cistophori of Hadrian, New York 1980.
Mitchell 1979 S. Mitchell, Ikonium and Ninica. Two Double Communities in Roman Asia
Minor, Historia 28, 1979, 411–425.
Mitchell 1993 S. Mitchell, Anatolia. Land, Man and Gods in Asia Minor, (vols. I–II),
Oxford 1993.
Mitchell 1995 S. Mitchell, Cremna in Pisidia. An Ancient City in Peace and War, Londra
1995.
Mortensen 2004 S. Mortensen, Hadrian. Eine Deutungsgeschichte, Bonn 2004.
Odisheli 2013 M. Odisheli, Georgia in Roman Times (1st to 4th cen. AD), şurada: T. Op-
per (ed.), Hadrian: Art, Politics and Economy, Londra 2013, 148–165.
Radt 2002 W. Radt, Pergamon. Antik Bir Kentin Tarihi ve Yapıları (çev. S. Tamer),
İstanbul 2002.
Ramsay 1890 W. M. Ramsay, The Historical Geography of Asia Minor, Londra 1890.
Ramsay 1985 W. M. Ramsay, The Cities and Bisophrics of Phrygia I, Oxford 1985.
Rémy 1989 B. Rémy, Les carrières sénatoriales dans les provinces romaines d’Anatolie au
Haut-Empire (31 av. J.-C.–284 ap. J.-C.): Pont-Bithynie, Galatie, Cappadoce,
Lycie-Pamphylie et Cilicie, İstanbul-Paris 1989 (Varia Anatolica II).
Rens – Wealkens 2014 R. Rens – M. Waelkens, Sagalassos’ta 2012 Yılı Kazı ve Restorasyon Çalış-
maları, KST 35.2, 2014, 241–260.
RIC II H. Mattingly – E. A. Sydenham, Roman Imperial Coinage, Vol. II: Vaspa-
sian to Hadrian, Londra 1930.
Rostovtzef 1926 M. I. Rostovtzeff, Social and Economic History of the Roman Empire, Ox-
ford 1926.
Rovira-Guardiola 2013 R. Rovira-Guardiola, Reshaping the Empire: Hadrian’s Economic Policy, şu-
rada: T. Opper (ed.), Hadrian: Art, Politics and Economy, Londra 2013,
120–138.
Smallwood 1966 E. M. Smallwood, Documents Illustrating the Principates of Nerva, Traian
and Hadrian, Cambidge 1966.
Smith 1995 R. R. R. Smith, Aphrodisias 1993, KST XVI.2, 1995, 191–206.
Syme, Roman Papers R. Syme, Roman Papers I–VIII, ed. E. Badian, A. R. Birley, Oxford 1979–
1998.
Temporini 1979 H. Temporini, Die Frauen am Hofe Trajans, Berlin - New York 1979.
Temporini-Vitzthum 2002 H. Temporini Gräfin Vitzthum, Die Familie der Adoptivkaiser von Traian
bis Commodus, in H. Temporini Gräfin Vitzthum (Hg.), Die Kaiserinnen
Roms von Livia bis Theodora, München 2002.
Tüner Önen 2013 N. Tüner Önen, Hadrians Reisen im östlichen Mittelmeer anhand neuer
Inschriften aus Phaselis, Adalya XVI (2013), 93–106.
Umar 1993 B. Umar, Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İstanbul 1993.
Waelkens 2013 M. Waelkens, The Fate of the Colossal Statues of Hadrian and Other Mem-
bers of the Imperial Family from the ‘Imperial Baths’ at Sagalassos during
Late Antiquity, şurada: T. Opper (ed.), Hadrian: Art, Politics and Economy,
Londra 2013, 62–72.
Weber 1907 W. Weber, Untersuchungen zur Geschichte der Kaisers Hadrianus, Leipzig
1907.
Yaylalı 1991 A. Yaylalı, Kyzikos 1989 Yılı Çalışmaları, KST XII.2, 1991, 171–194.

Roma Imparatoru Hadrianus Ve Anadolu Gez

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Roma Imparatoru Hadrianus Ve Anadolu Gez

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Vir Doctus Anatolicus

STUDIES IN MEMORY OF SENCER ŞAHİN

Sencer Şahin Anısına

Kabalcı Yayıncılık Birinci Baskı: Ağustos 2016, İstanbul

Yayın Yönetmeni: Murat Ceyişakar

Philia Supplements: Volume 1

Series Editors / Dizi Editörleri:

KUZGUN YAYINEVİ DAĞITIM PAZARLAMA LTD. ŞTİ.

Sertifika No. 21894

KÜTÜPHANE BİLG‹ KARTI

1. Eskiçağ Tarihi 2. Epigrafi 3. Arkeoloji 4. Nümizmatik

ISBN 978 605 9872 29 4

Baskı: Yaylacık Matbaacılık Tic. Ltd. Şti

Sencer Şahin Anısına 16-32

Burak Takmer Ebru N. Akdoğu Arca Nuray Gökalp Özdil

Sencer Şahin Anısına 16-32

Burak Takmer Ebru N. Akdoğu Arca Nuray Gökalp Özdil

Sencer Şahin Anısına 16-32

SENCER ŞAHİN’İN YAYINLARI

PUBLICATIONS OF SENCER ŞAHİN

II. Editörlükler/Editorial Works

Sencer Şahin Anısına 16-32

SENCER ŞAHİN: BİLİME ADANMIŞ BİR HAYAT

Doktora çalışmasını danışmanlığında yürütme hayalinin Habicht’in Princeton’a gitmesiyle gerçekleşeme-

Antalya, Aralık 2014 Mustafa Adak

Sencer Şahin Anısına 16-32

SENCER ŞAHİN: EIN LEBEN FÜR DIE WISSENSCHAFT

Antalya, im Dezember 2014 Mustafa Adak

Sencer Şahin Anısına 16-32

Mehmet Ali KAYA* – Kevser TAŞDÖNER ÖZCAN**

Roma İmparatoru Hadrianus ve Anadolu: Geziler, Eyaletler ve Kentler

nedenini öğrenemiyoruz. Onun gezilerinin nedeni muhtemelen imparatorluğun eyaletlerindeki ekono-

You might also like