İÇİNDEKİLER

AYIN YORUMU • Hezeyan Hali / Türkiye’nin Esas Sorunu • Nuri Gürgür.....................2

Bir Başka Açıdan Balkan Faciası • Cezmi Bayram.........................................................5
Balkan Savaşları ve Sonuçları • Yusuf Sarınay..............................................................8

TÜRK YURDU Seher Yıldızı • Aka Gündüz..........................................................................................16

Türk Ocakları Genel Merkezi Aylık Yayın Organıdır.
Yerel Süreli Yayın • Basıldığı Tarih: 02.11.2012 • ISSN1300-2333
7. Devre, Cilt 32 (64) Sayı: 303 (664) 101. Yıl
SAHİBİ
Prof. Dr. Mehmet ÖZ
(Türk Ocakları Basın, Yayın ve Eğt. Hiz. İşl. Adına)
GENEL YAYIN MÜDÜRÜ
Balkan Bozgunundan Ders Alındı mı? • Mehmet Ali Ünal............................................19
Balkan Harbi Sırasında Osmanlı Ordusunun Moral ve Disiplin Durumu
İhsan Burak Birecikli ..................................................................................................23
Balkan Harbi’nde Edirne Kuşatması Esnasında Bulgarların Psikolojik Harp
Taktikleri ve Edirne Müdafii Şükrü Paşa • Veysi Akın...................................................28
Balkan Savaşı (1912-1913) ve Türk Edebiyatı • Nesîme Ceyhan Akça......................34
100. Yılında Balkan Felaketi ve Osmanlı Devlet Bürokrasisinde Akıl Tutulması
Adnan Gül....................................................................................................................39

Prof. Dr. M. Çağatay ÖZDEMİR Balkan Savaşları ve Edebiyata Yansıyan Boyutları • Hüseyin Tuncer.........................50
Hatıratların Gözünden Balkan Savaşı Yenilgisine Eleştirel Bir Bakış
SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ Galip Çağ - İsmet Sarıbal ...........................................................................................57
Prof. Dr. Necmeddin SEFERCİOĞLU Balkan Savaşı Öncesi Bulgarların Savaş Hazırlıkları • Salim Aydın............................62
Bozgun • Aka Gündüz..................................................................................................63
YAYIN KURULU SÖYLEŞİ • Emekli Büyükelçi Bilal N. Şimşir ile Söyleşi
Doç. Dr. Bahri ATA Yücel HACALOĞLU M. Asım Mutlu - Kenan Palalı..................................................................................... 70
Yrd. Doç. Dr. İbrahim ATABEY Yrd. Doç. Dr. Mahir KALFA Türk Kadın Hakları Tarihinde Bir Dönüm Noktası: Balkan Savaşı’nda Kadınlar
Dr. Fahri ATASOY Doç. Dr. Yunus KOÇ Konferansı • Şefika Kurnaz..........................................................................................76
Doç. Dr. Levent BAYRAKTAR Ömer ÖZCAN
Yrd. Doç. Dr. Erol BARIN Doç. Dr. Serdar SAĞLAM Sultan Reşad’ın 1911 Yılındaki Rumeli Seyahatinin Programı ve Düşündürdükleri
Prof. Dr. Ali BİRİNCİ Prof. Dr. Özcan YENİÇERİ Kemalettin Kuzucu..................................................................................................... 84
Galip ERDEM Balkan Savaşları ve Göç • Adnan Sofuoğlu - Seyfi Yıldırım......................................93
Rumeli’de Bıraktıklarımız: Bulgaristan Türklerinin Eğitim Meseleleri ve Turan
- TÜRK YURDU HAKEMLİ DERGİDİR - Cemiyetleri Birliği Vraca Şubesi Hakkında Bir Vesika • Ömer Özcan . ........................98
Balkan Harbi’nde Hint Müslümanlarının Yardımları • Berna Türkdoğan Uysal.........104
GENEL MERKEZ Osmanlı’ya Büyük Tuzak: Batıda Rumeli, Doğuda Vilayet-i Şarkiye
Türk Ocağı Caddesi Prof. Dr. Osman Turan Sokağı Nu: 1 Erdem Karaca............................................................................................................108
Balgat / ANKARA Tel: 90(312) 284 35 90
Ey Gül-i Sadberk, Gülşen-i Melahat Gitti Ah, Ah! • Nihat Boydaş.............................. 112

İDARE YERİ İkinci Meşrutiyet Dönemi Şiirine Balkan Savaşı’nın Yansımaları • Ülkü Gürsoy........ 115

Sezenler Caddesi 4/12 Sıhhiye / ANKARA
Tel-Belgegeçer: 90(312) 229 69 74
YAZIŞMA ADRESİ
P.K. 429 Yenişehir / ANKARA
Elmek: turkyurdu@turkyurdu.com.tr
Türk Yurdu Web Sitesi: www.turkyurdu.com.tr
BÜRO: Yaşar GİRGİN
TEKNİK DÜZENLEME: Emel SEMERCİ
ABONELİK ve ABONELİK ÜCRETİ
Abonelik ücreti, Türk Ocakları Basın, Yayın ve Eğitim Hizmetleri İşletmesi
Türk Yurdu 257311 numaralı posta çeki hesabına, yurt içi ve yurt dışı havaleler
için de T.C. Ziraat Bankası Necatibey-ANKARA şubesi TR1500 0100 0795 0656
5463 5001 numaralı banka hesabına yatırılarak, P.K. 429 Yenişehir-ANKARA
adresine yahut elmek veya telefonla bilgi verilir.
YURT İÇİ: Yıllık Ferdi Abone 80 TL. / Yıllık Kurum ve Kuruluş Aboneliği 150 TL.
YURT DIŞI: Avrupa ülkeleri için yıllık 75 Euro / Diğer ülkeler için yıllık 100 Dolar
Yayımlanan yazıların muhtevasına ait sorumluluk yazarlarına aittir.
Yayımlanacak yazılar üzerinde yazardan müsaade alınarak gerekli
düzeltmeler yapılabilir. Gönderilen yazılar yayımlansın
yayımlanmasın iade edilmez.
TÜRK OCAKLARI MERKEZ YÖNETİM KURULU
Genel Başkan: Prof. Dr. Mehmet ÖZ Üye: Nuri GÜRGÜR
Genel Başkan Yrd.: Prof. Dr. Yusuf SARINAY Üye: Prof. Dr. Filiz AVŞAR
Genel Sekreter: Prof. Dr. Orhan KAVUNCU Üye: Prof. Dr. M. Çağatay ÖZDEMİR
Genel Muhasip: Yrd. Doç. Dr. Bülent AKSOY Üye: Dr. Fahri ATASOY
Genel Sekreter Yrd.: Prof. Dr. Mehmet ŞAHİNGÖZ Üye: Doç. Dr. Mehmet Akif OKUR
Genel Sekreter Yrd.: Doç. Dr. Emrah ŞENEL
Balkan Savaşı’yla İlgili Bir Seyahatname, Hastanın Başucunda Stephane
Lauzanne • Seyfettin Sağlam.................................................................................... 119
Balkan Harbi’nde Limni Adası’nın Yunanistan Tarafından İşgali ve Adadan
Çekilen İşgal Telgrafları • Sabri Can Sannav.............................................................123
Balkan Savaşlarının Arka Planında Yaşanan Hayatlar ve Romana Yansıması
Gıyasettin Aytaş.........................................................................................................129
Balkan Savaşlarında Romanya-Bulgaristan Anlaşmazlığı: Güney Dobruca
Ömer Metin.................................................................................................................135
İngiliz Savaş Muhabiri Ellis Ashmead Bartlett’in I. Balkan Harbi’ne Dair
Değerlendirmeleri • İsmet Türkmen...........................................................................139
Manastır, Gözyaşı ve Günümüz... • Suzan Çataloluk................................................144
Balkan Savaşlarında Bir Propaganda Yöntemi: Fotoğraf ve Karikatür
Yunus Emre Tekinsoy...............................................................................................148
I. Balkan Şavaşı’nda Edirne Müdafaasının Önemi • Ahmet Yiğit...............................154
10 Temmuz • Mehmed Emin......................................................................................158
Balkan Harbi Öncesinde Rumeli Islahatı Talepleri ve Gençliğin Tepkisi:
“Dârü’l-Fünûn Nümâyişi” • Mustafa Turan..................................................................166
Balkan Savaşlarında Gönüllü Birlikler • Nasrullah Uzman.........................................170
Öc • Celâl Sâhir..........................................................................................................172
Balkanlarda İslam-Türk Kimliğinin Bedelini Çok Ağır Ödeyen Bir Topluluk:
Pomaklar/Torbeşler/Goralılar • Ahmet Günşen..........................................................176
Balkan Felaketlerinin Sosyokültürel Nedenleri ve Eğitimsel Sonuçlarının
Değerlendirilmesi • Ali Gurbetoğlu............................................................................186
Balkanlar ve Milli Kimlikler: Bağımsızlığın ve Balkan Savaşlarının Arka Planı
Hatice Mumyakmaz...................................................................................................193
Balkan Savaşları ve Darüleytamlar • S. Tunay Kamer...............................................198

DENETLEME KURULU Balkan Savaşlarının Tatar Basınındaki Yankıları • Alper Alp......................................202

Başkan: Aziz Kamil YILMAZ Balkanlarda Türk İzleri • Turan Can............................................................................204
Üye: Kenan PALALI
Üye: Mustafa Asım MUTLU Meriç Türküsü • Köprülüzâde Mehmed Fuad............................................................209
Bosna: Batı Yakasında Değişen Birşey Yok • A. Filiz Avşar.......................................210
TASARIM: www.hakkiuslu.com KİTAP • Edirne Kuşatması Günlüğü • Yahya Ayaşlı ..................................................217
DİZGİ: REPROTON LTD. ŞTİ. (0312) 384 78 51-52 KİTAP • Avrupa’nın Ötekisi Balkanlar • Bilal Koç ......................................................219
BASKI: EVREN YAY. A.Ş. Tel: (0312) 615 54 54
Türk Dünyasından Haberler .......................................................................................222
Ankara Konya Devlet Yolu 29. km. Oğulbey/ANKARA
Türk Ocaklarından Haberler .......................................................................................224
 HEZEYAN HALİ

NURİ GÜRGÜR

D
iyarbakır Emniyet Müdürlüğü’ne atanan mesi, partisinin Grup Başkan Vekili’nin “Emniyet
Recep Güven, görevine başlarken nasıl Müdürü vicdanıyla hareket etmiştir” ifadesi do-
bir anlayışla çalışacağı anlamına gelen ve ğal olarak bu sözleri sarf eden kamu görevlisi gibi
çok tartışılacak bir açıklama yaptı: “Teröriste ağla- meseleye şaşı bakanların kendilerine çeki düzen
mayan insan değildir.” vermelerine, hatalarını anlamalarına imkân
Recep Güven’in kimler için ağlayaca- bırakmıyor.
ğı kendi bileceği bir iştir. PKK’lılara Recep Bir gün sonra Başbakan
ve yandaşlarına duygularını Güven’in kimler için Erdoğan, partisinin grup
göstermek, şefkatini anlatmak toplantısında, Emniyet
ağlayacağı kendi bileceği bir
çabasıyla şahsen yas bile tu- Müdürü’nün sözlerini
tabilir. Ancak Türkiye Cum- iştir. PKK’lılara ve yandaşlarına yanlış bulduğunu çok
huriyeti Devleti’ni temsil duygularını göstermek, şefkatini net ifade etti ve eleştir-
makamında bir kişi olarak anlatmak çabasıyla şahsen yas bile di. Böylece çok garip
bu sıfatla konuşurken gö- tutabilir. Ancak Türkiye Cumhuriyeti bir durum oluştu. Tam
rüşlerini paylaşmayanları tersi görüşleri öne sü-
Devleti’ni temsil makamında bir kişi
insan olmamakla suçlama- ren iktidar partisinin
ya kalkışması haddini bil- olarak bu sıfatla konuşurken görüşlerini yöneticileri görüşlerin-
memektir; tam bir hezeyan paylaşmayanları insan olmamakla de ısrar edecekler mi
halidir. suçlamaya kalkışması haddini yoksa yakın geçmişte
Bu sözler ağzından çıkar bilmemektir; tam bir hezeyan yaptıkları şekilde “Başba-
kanı beklememekle hata
çıkmaz, görüşleri, düşünceleri ve halidir
meşrepleri herkesçe bilinen çevreler- ettik” deyip dönüş yapacaklar
den yükselen koro halindeki övgüler bile, mı; bekleyip göreceğiz.
Emniyet Müdürü’nün gaflet derecesinin tam bir gös- Bu arada Recep Güven’in pozisyonu çok
tergesidir. daha zor. Teröriste ağlamayanı insan kabul etme-
Yıllardır içinde yaşanılan terör olaylarına karşı yen bu Emniyet Müdürü, Başbakanı hangi kategori-
tavır alamayan, PKK karşısında sinip kalan, ör- de gördüğünü açıklasa da açıklamasa da durumunu
gütün yaptığı kanlı saldırılara sanki bir başka ge- kurtaramaz. Hezeyanlarını övgüyle karşılayan bili-
zegende oluyormuşçasına seyirci kalan bölgedeki nen kesimler, övgülerini sürdürseler de Başbakana
Sivil Toplum Kuruluşlarının yöneticilerinin Emniyet karşı durumunu telafi etmesi mümkün değil.
Müdürü’ne destek vermelerinin şaşırtıcı bir tarafı PKK’lılar, ölülerine ağlayan bir Emniyet
yok. Ancak Hükümet sözcüsü sıfatına sahip Bülent Müdürü’nün görev yapması nedeniyle Diyarbakır
Arınç’ın “Müdürün sözlerini takdir ediyorum” de- ve çevresinde eylemlerine son verecek değiller.

2 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

Güvenlik güçlerimiz de bunlara karşı şimdiye kadar “Antalya’nın Serik ilçesinden Ovacık’a tayinimiz
olduğu gibi gerekeni yapacaklar; silah kullanarak çıktığında asla en küçük bir endişe duymadık.
saldırıları önlemeye çalışacaklar, Emniyet Müdürü Eşim Türk bayrağının dalgalandığı her yerde
ağlayacak diye teröristleri etkisiz hale getirmekten görev yapacağını göğsünü gere gere her zaman
elbette kaçınmayacaklar. söylüyordu. O bayrağına, vatanına ve milletine
çok bağlı bir insandı. Kendisine koruma veril-
Güvenlik güçlerimizi, şehit ve gazilerimizi
mek istendi. Ancak orası terör bölgesi olduğu
PKK’lılarla aynı kefeye koymanın insanî bir tavır ol-
için başkasının vebalini üstüne almak istemedi.
duğunu düşünenlerin, her birinin ayrı ve iç burkan
Koruma olan kişi ona göre direkt hedef olacaktı,
bir hikâyesi bulunan al bayrağa sarılı cenazeler kar-
‘korumaya benim yüzümden bir şey olursa bu
şısında Türk halkının ne düşündüğünü, duyguları-
vebali kaldıramam’ diyerek kabul etmedi.”
nın ne olduğunu anlamaları mümkün değildir.
Bu sözlerin yayımlandığı gazetenin bir köşe ya-
Çarpık zihniyetli, kimliğini yitirmiş ufak bir kesi-
zarı (Mahmut Övür) sütununda şehidin eşi Cihan
min dışında Türk toplumu büyük çoğunluğuyla şe-
Uzun’dan çok farklı iklimlerde dolaştığı anlamına
hitlerini sahipleniyor, acılarını yüreğinde duyuyor.
gelen bir yazı yazdı. Şişli Belediye Başkanı Mus-
Dağlarda, şehirlerde askerine ve polisine saldıran,
tafa Sarıgül’ün “Türkiye Değişim Hareketi” Genel
mayınlı tuzaklar kuran, arkasından yaklaşıp kalleşçe
Sekreteri Hasan Aydın’ın “Bir Kere Daha Kürt Po-
kurşun sıkan teröristlerin itlafından kesinlikle üzün-
litikası” başlıklı yazısından geniş alıntı yaparak as-
tü duymuyor. Tam tersine şehidinin kanının yerde
lında kendisinin de düşünüp açıkça söyleyemediği
kalmamasından mutluluk duymayı, onlara olan ma-
görüşleri yansıttı.
nevi sorumluluğunun gereği olarak ferahlık
duyuyor. Ülkenin bütünlüğünün, milli “Sarıgül’ün Kürt Çözümü” baş-
varlığımızın korunmasının başka tür- PKK’nın lıklı yazısında Mahmut Övür şun-
lü olmayacağını biliyor. Bu gerçeği ve çeşitli adlarla ları yazıyor:
herkesin içlerine sinse de sinme- ortalarda dolaşan “Peki, Hasan Aydın çö-
se de görüp algılamaları gereki- uzantılarının nihai amaçlarının züm olarak ne öneriyor.
yor. PKK’lılar, kendi ifadeleriyle
Türkiye’yi, “iki devletli, iki Lafı hiç dolaştırmadan di-
dağlara çiçek toplamak, piknik
yapmak için değil, amaçlarına milletli” bir yapıya dönüştürmek rekt anlatıyor:
şiddet kullanarak, kendilerini olduğunu görmemek için bir “Amerika’nın Birleşik
engellemek isteyen devlet gö- insanın ya tümüyle kör ve Devletleri oluyorsa (ABD)
revlilerini, polis ve askerleri öl- Türkiye Birleşik Devletleri
sağır yahut bu amaçla
dürerek ulaşmaya çalışırken ölü- de olur. Avrupa Birliği (AB)
iştirak halinde olması Devleti oluyorsa Türkiye Birli-
yorlarsa bunun sorumluları kimdir,
kimlerdir; Recep Güven ve onun gibi gerekir. ği Devleti de olur. Bal gibi olur.
düşünenlerin bu soruların cevabını açıkça Federal Almanya oluyorsa, Federal
vermeleri ahlâki bir mecburiyettir. Türkiye de olur.”

Esas insanlığa aykırı olan, vicdani ve ahlâki ol-
mayan teröristlerle şehitlerimizi aynı kefeye koyma
anlamına gelen bu gibi saçma sözlerdir; bunlara arka
çıkan kimi siyasetçilerin, PKK yılgını bölgedeki Sivil
Toplum Temsilcileri’nin, medyadaki zihniyetleri ma-
lum kalemlerin tavrıdır.
***
TÜRKİYE’NİN ESAS SORUNU
Bir gazetede, Tunceli’nin Ovacık ilçesinde PKK’lı
kadın terörist tarafından lojmanının girişinde başın-
dan vurularak şehit edilen başsavcı Murat Uzun’un
hemşire eşi Cihan Uzun’un sözleri yayımlandı.
Biri 4 diğeri 1 yaşında, iki çocuğuna bundan son-
ra hem annelik hem de babalık yapacak olan şehi-
din eşi, acısını yüreğine gömerek şunları söylüyor:
AK Parti’nin Avrupa Birliği’nin Özerklik
Şartı’na konulan çekinceyi kaldırmakta karar-
sız kaldığı, CHP’nin rapor bile yazmaya çekin-
diği bir konuda Sarıgül’ün genel Sekreteri Ay-
dın, çok net bir çözüm ortaya koyuyor. Hem de
Türkiye’nin küçüleceği kaygısı taşıyanlara bü-
yüme vaat ederek:
“Açın Kürtlerin yaşadığı bütün sınırları, al-
sın Misak-ı Milli onları bağrına, küçülmesin bü-
yüsün. Buradaki Kürtler kardeşimiz de peki, ya
komşulardaki Kürtler neyimiz? Lafta onlar da
kardeşlerimiz. O zaman bütün kardeşleri ‘bir
araya gel’ diye çağır, kim karşı çıkabilir bu çığlı-
ğa? PKK mı? Hadi oradan…”
Aslında Aydın’ın dile getirdiği bu tezler içe-

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 3

ride, kapalı kapalı kapılar arkasında, kulislerde şimlerin nasıl hüsrana uğradığını hafızalarından
açık açık konuşuluyor. Dışarıda ise uzun yıllar- silmeleri mümkün değil. BAAS tarzı totaliter bir sol
dan beri tartışılıyor. Hatta neo Osmanlıcılık tar- yönetim kurmak için devleti çökertmeye çalıştıkları
tışmalarının odağında da bu yaklaşım var.” sırada yedikleri tokatın acısını kolay kolay unuta-
mazlar. Hasan Cemal’in yazdığı gibi itirafnameler,
Mahmut Övür’ün mal bulmuş mağribi gibi sahip-
lenip köşesine aktardığı bu görüşler, “Federal Tür- Şahin Alpay, Cengiz Çandar, Kürşat Bumin gibi
kiye” teklifi, Türkiye Devleti’ni egemenliğini PKK ile esen rüzgârı hesaplayarak kendilerini liberal cena-
bölüşmeye ikna etmek için yıllardır yürütülen yoğun ha aktaranlar ne kadar değişmiş görünürse görün-
kampanyanın can damarını oluşturuyor. PKK’nın ve sünler, Hadi Uluengin’in ‘çılgınlık dönemimiz’ diye
çeşitli adlarla ortalarda dolaşan uzantılarının nihai nitelendirdiği dönemin izlerini şuur altlarında oldu-
amaçlarının Türkiye’yi, “iki devletli, iki milletli” bir ğu gibi koruyorlar.
yapıya dönüştürmek olduğunu görmemek için bir Her şeye rağmen bu çevrelerin yıllardır oluş-
insanın ya tümüyle kör ve sağır yahut bu amaçla turmaya çalıştıkları efsaneler, Deniz’ler, Çayan’lar,
iştirak halinde olması gerekir. 68’liler, 78’liler gibi mitler diledikleri etkiyi sağlaya-
Malum çevrelerin ve basındaki bilinen kalemle- mıyor. Bu yüzden marjinal olmaktan bir türlü kurtu-
rin yaptığı ikincisi. Kamuoyunun tepkisinden çekin- lamıyorlar. En fazla yapabildikleri, demokrasi, hukuk
dikleri için Sarıgül’ün elemanı gibi açık ve net ko- ve insan hakları gibi itibarlı kavramlarla kamuflaj
nuşmuyorlar. Ellerinde tuttukları imkânları, yaparak taban edinmeye çalışmak oluyor.
köşeleri kendilerine tahsis edilen Türk halkının feraseti ve irfanı fe-
maddi kazanımları kaybetmekten Türkiye’de sat girişimlerini başarısız kılıyor.
çekiniyorlar. Taktiksel bir tavır kendilerini liberal, Ancak neye hizmet ettiklerini
olarak kaba bir kurnazlığa solcu ve İslamcı sayan kendilerinin de bilmediği bir
başvuruyorlar; demokrasi kısım gazete ve televiz-
malum çevrelerde de bu görüş
havarisi görünümüne bürü- yon sahibi zenginlerimiz
nüyorlar. Böylelikle bir yan-
geniş ölçüde benimseniyor. Farklı ve siyasetçiler nezdinde
dan imkânlarını, çıkarlarını ideolojik, etnik ve inanç kesimlerinden muteber sayılıyorlar; sü-
korurken, diğer yandan gelseler bile kozmopolitan bir potada rekli el üstünde tutulu-
devletin temel yapısının, rahatlıkla buluşuyorlar. Bunlar yorlar. Sonuçta diledikle-
kuruluş ilkelerinin dönüştü- ri gibi yazmak, konuşmak
Türk olarak anılmak istemiyorlar,
rülmesine yol açacak bir or- ve propaganda yapmak
tamın oluşumu için çabalarını
rahatsızlık duyuyorlar; Türk
imkânını buluyorlar.
sürdürmüş oluyorlar. adının telaffuzuna bile
Türkiye’nin önümüzdeki
tahammül edemiyorlar.
10 yıl kadar önce İsveç Dışiş- temel sorunu ekonomik, siyasal
leri Bakan-lığı’ndan hazırlanan ve ve kültürel gücü ellerinde bulun-
Türkiye’de aslında Türk adıyla bir milletin duran küçük bir azınlıkla toplumun ge-
var olmadığını öne süren tezin işlendiği bir kitapçık niş kesimlerinin zihniyet ve düşünce farklılığından
ortaya çıkmıştı. Bilimsel hiçbir yanı bulunmayan bu kaynaklanıyor. Bir yanda Türkiye Birleşik Devletleri
saçma ve gülünç görüşler sadece bazı dış merkez- gibi bir hezeyanı teklife kalkışan, bu saçma öneriye
lerin hezeyanından ibaret kalmıyor. Türkiye’de ken- destek veren, “seçkinler” diye nitelendirilen dar bir
dilerini liberal, solcu ve İslamcı sayan malum çevre- çevre. Diğer taraftan PKK’nın alçakça saldırısı so-
lerde de bu görüş geniş ölçüde benimseniyor. Farklı nucu şehit düşen başsavcı Murat Uzun ile aynı ka-
ideolojik, etnik ve inanç kesimlerinden gelseler bile deri paylaşan yüzlerce şehidimiz, gazimiz; bunların
kozmopolitan bir potada rahatlıkla buluşuyorlar. geride bıraktığı analar, babalar, eşler ve çocuklar.
Bunlar Türk olarak anılmak istemiyorlar, rahatsızlık Bu acıları paylaşan milyonlar. “Vatan sağ olsun!”
duyuyorlar; Türk adının telaffuzuna bile tahammül tevekkülü içerisinde bin yıldır olduğu gibi bu toprak-
edemiyorlar. Devleti, sırf kendi güçleriyle görüşleri ların Türklerin vatanı olarak devamı uğruna canları-
yönünde diledikleri tarzda dönüştüremeyeceklerini nı sebil kılanlar.
biliyorlar. Çünkü gerekli toplumsal desteğe sahip ol-
madıklarını yıllardır görüyorlar. Ülkemizde ihanetle ahmaklığın kol kola dolaş-
tığı, millî varlığımıza, devletimizin bekasına savaş
12 Eylül’den önce silahlı radikal sol örgütler açtığı, teröristlerle işbirliği yaptığı şimdiki gibi bir dö-
ve sendikalar üzerinden bu amaçla yaptıkları giri- nem hiç yaşanmamıştır.

4 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

 BİR BAŞKA AÇIDAN
BALKAN FACİASI
CEZMİ BAYRAM*
T
ürk Milletinin yönü hep Batı’ya olmuş-
tur. Bilinen tarihe göre, milâdî 3.-4.
yüzyıllarda da Batı’da varlığını ortaya
koymuştur. Batı Hunları, Bulgarlar, Avarların Av-
rupa tarihinde önemli yerleri vardır. Bu yürüyüş
sonraki yıllarda da devam etmiştir. Nihayet, 11.
yüzyıldan itibaren Batı Türk Devleti Selçuklular-
la bir daha geri dönmeyecek şekilde bu coğraf-
yadaki yürüyüşümüz sürmüştür.
Selçuklular Asya’nın batısını tamamen va-
tan yapmışlardır. Ancak, onun vârisi Osmanlı
Devleti Avrupa kıtasına geçmiş, önce Edirne’yi,
ardından İstanbul’u Pâyitaht yapmak suretiyle,
yâni Doğu Roma İmparatoru unvanını da adı-
na ilâve ettikten sonra, artık bir Avrupa devleti
olmuştur. Yavuz Sultan Selim ile Devlet’in doğu
sınırları sabitlendikten sonra, “Kızılelma” hep
Batı’yı işaret etmiştir.
Devlet, iki büyük coğrafyayı göz önünde tu-
tarak Anadolu ve Rumeli Beylerbeylikleri, Ana-
dolu ve Rumeli Kazaskerleri tayin etmiştir. Ama
Rumeli Beylerbeyi, Rumeli Kazaskeri protokol-
de hep önde gelmiştir. İmar ve ihya faaliyetle-
ri büyük ölçüde Rumeli’nde yoğunlaşmıştır.
O kadar ki, Millî Mücadele sonunda Anadolu
coğrafyamız mecburi vatanımız hâline gelince,
Osmanlı’nın sanki bir anavatanı ve bir de sö-
mürgeleri varmış gibi, “Anadolu’yu ihmal ettiği”
şeklindeki bir ithama Cumhuriyet nesillerince
maruz bırakılmıştır. Hâlbuki devletin yönelişinin
Batı’ya ve omurgasının da Rumeli toprakları ol-
duğu göz önüne alınırsa, bu ithamın haksızlığı
anlaşılacaktır.
Devlet, Avrupa devleti olunca, elbette dev-
letin büyüme ve etki alanını genişletme gayreti
de varlık mücadelesi de bu coğrafyada olmuş-
tur. Türk’ü geldiği topraklara geri gönderme
arzu ve faaliyeti de öncelikle bu topraklardaki
hâkimiyetini sona erdirmek noktasında toplan-
mıştır. Geri çekilmeye zorlama, bu coğrafyadan
başlamıştır. 17. yüzyılın sonunda başlayan bu
çekilme üç yüz yılı aşkın sürmüştür.
Kerpetenle Sökercesine
Her bir vatan coğrafyasının kaybı, vücudu-
muzdan kerpetenle bir parçanın koparılması
gibi acı ve ızdırap vermiştir. Belgrad’ın kaybı
üzerine Padişah’a inme inmiştir. Budapeş-
te gidince “aldı Nemçe bizim nazlı Budin’i”
şeklinde ağıt yakmışızdır. Avrupa coğrafyamı-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 5
zın her karışı, büyük bir gayretle korunmaya ça- mü kaybetmek değildi. Devlet Afrika’da toprak
lışılmış, her kaybın ardından ağlanılmıştır. Terk kaybetti. Ancak bu kayıplardan ikisi, Rumeli’nin
ederken de her karış Rumeli toprağına hem kaybı ve Mekke- Medine’den çekiliş çok acı oldu.
kanımız hem gözyaşımız birlikte akmış, kan ve Etkileri uzun süre devam etti. Çünkü Rumeli
gözyaşı o toprakları birlikte sulamıştır. O yüz- Osmanlı Devleti için sadece vatan coğrafyası-
den yakılan ağıt ve türküler hâlâ içimizi dağlar. nın bir parçası değil, esası idi. Rumeli’de sade-
ce toprak kaybedilmiyordu. Ama aynı zamanda
Başlangıçta, topraklarımızı Avusturya-Alman
altı yüz yılı aşkın devam eden bir medeniyet
İmparatorluğuna veya Rusya’nın yayılmasına
hamlesi de sükût ediyordu. Izdırabın görünen
karşı müdafaa ediyorduk. Ancak, 19. yüzyılda
sebebi kaybedilen vatan parçası idi. Gerçekten,
yeni bir bela ile karşılaştık. Yüzlerce yıl; varlığı,
Rumeli’nin her karışı vatanın bütününe eşti. Bu
inancı, malı, ırzı Devlet’in korumasında olan, in-
yüzden Namık Kemal’in “Vatan Yahut Silist-
san olarak da Müslümanların komşusu sıfatıy-
re” demekten muradını bütün millet anlıyor.
la kurucu unsurun kendinden bir parça saydığı
Piyesin ilk temsili bu yüzden büyük alakaya
gayrimüslimlerde, Avrupa devletlerinin ve kilise-
mazhar oluyordu. Her bir noktadan çekiliş, va-
lerinin gayretiyle milliyetçilik faaliyetleri başladı.
tanın bütününden çekiliş gibi hissediliyordu.
İsyanlar kanlı oldu. Dün acısını, sevincini ve
ekmeğini paylaştığı Müslüman komşusunu ve Bununla birlikte daha önemlisi, bir medeni-
hatta kendisini desteklemeyen dindaş ve ırkda- yet ve insanlık rüyası olan Osmanlı’nın varlığı
şını öldürerek, isyancılar alan hâkimiyeti sağla- eriyordu. Kısaca, sadece coğrafyayı değil, bü-
maya çalıştılar. yük gayelerimizin devletini kaybediyor-
duk.
Başka devletlere karşı vatan Terk ederken
savunması yapmak anlaşıla- Haremeyn’den ayrılma d,
de her karış Rumeli
bilir bir durumdur. Ne var ki, çok sevdiğimiz Peygambe-
toprağına hem kanımız hem rimizin maddî varlığından
düne kadar gayet mesut
gözyaşımız birlikte akmış, kan mahrum olma gibi idrak
şekilde birlikte yaşadığınız,
ve gözyaşı o toprakları birlikte edilmiştir. Medine Müdafii
kapınızı, sofranızı açtığı-
sulamıştır. O yüzden yakılan Fahreddin Paşa’nın Birinci
nız insanların sabaha karşı
silâhlı olarak karşınıza çık-
ağıt ve türküler hâlâ içimizi Cihan Harbi sonunda yapı-
dağlar. lan anlaşma sonucu o top-
ması büyük şaşkınlık yarattı.
rakları terk etme kararına iti-
Hem devlet şaşkındı. Hem Müs-
raz ederek direnmesi ve bir cuma
lüman ahali şaşkındı. Fakat şaşkınlık
hutbesinde bizzat kendisinin “Biz seni
isyanları durdurmadı. Sırp, Mora, Bulgar isyan-
terk edemeyiz. Bizi bırakma ya Muhammed”
ları dış devletlerin de büyük desteğiyle Rumeli
niyazı bunun ifadesidir.
coğrafyamızı yangın yerine çevirdi. Bu yeni is-
yanlar, belli topraklarda hâkimiyet sağladıkça, Devletimizin 19. yüzyıl tarihi, Rumeli’yi
Müslümanların dünkü can ciğer komşuları kaybetmeme gayretlerinin tarihidir. Tanzi-
efendi haline geldi. Onların canını, malını, mat, Islahat hareketleri, Meşrutiyet inkılapla-
ırzını tehdit etmeye başladı. Artık, yüzyıllar rı hep isyancıları caydırma ve onların ayak-
üzerinde cennette imişcesine yaşadıkları landırmaya çalıştığı kitleleri devlete bağlama
topraklar, cehenneme döndü. çareleri olarak görülmüştür. Eşit vatandaş-
lık, Müslümanların sahip olduğu hakların
Tekrar Doğuya Göç Başladı
tamamının onlara da verilmesi, askere dahi
Gözyaşıyla “evlâd-ı fâtihan” emanet bı- alınma teşebbüsleri, “Osmanlı vatandaşlığı”
rakılan vatan coğrafyasını terke başladı. Bu gibi yeni teklifler hiçbirini tatmin etmedi. Ba-
tersine yürüyüş “Balkan Fâciası” sonuna ğımsızlık hayali ve heyecanı, diğer devletle-
kadar devam etti. rin de teşvikiyle isyan ateşini körüklemeye
devam etti.
Bu hal, sadece vatan coğrafyasının bir bölü-

6 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

 Milliyetçilikle Tanıştık kaynağıdır. Türk’ün kendi devletine karşı ba-
ğımsızlık savaşından bahsedilemeyeceğine
Rumeli’yi muhafaza etme gayretinde iken
göre, onun milliyetçiliğinin koruyucu, bütün-
Osmanlı yöneticisi, münevveri, orada yaşayan
leştirici ve ihya edici bir milliyetçilik olacağı
Türkler, Sırp, Bulgar, Yunan milliyetçilikleri-
tabiidir. Millî mücadele sonuna kadar da si-
nin sebep olduğu olayları bizzat yaşadı. Mil-
yaseten Osmanlıcı, Hilâfetçi ve hatta İslâmcı
liyetçiliğin, bizim devletimiz için ne büyük
hüviyetini muhafaza etmiştir.
felâketlere, belâlara sebebiyet verdiğini gör-
dü. Ama aynı zamanda bu zehri tadan insan- Gerçekten Gökalp’in ifadesiyle “milliyetçi-
ların da nasıl farklılaştığını, bizim için menfi lik bizim devletimizin felâketine sebep olan bir
sonuçlar doğursa da kendi toplulukları için zehirdir. Şimdi bu zehir, diriliş için bir panzehir
nasıl bir dirilişe imkân sağladığını müşahe- haline getirebilir mi?” İşte Osmanlı münevver-
de etti. lerinin milliyetçiliğe sarılma saikleri budur. “Tek
tip toplum meydana getirme, gayrimüslimle-
Doğrudur. Rumeli’nin kaybında ve neticede
ri ötekileştirme” gibi yakıştırmalar, sadece
devletimizin kayıplarında milliyetçiliğin menfi
Batı eserlerini okuyan, fakat kendi tarihini
rolü vardır. Ama bu Türk milliyetçiliği değildir Bu
de milletine sövmek için karıştıranların ifade
Sırp milliyetçiliğidir. Bu Yunan, Bulgar milliyet-
edebileceği bir hezeyandır. Ancak buna
çiliğidir. Bunu o coğrafya da yaşayanlar
bazı gafil iyi niyetlilerin de iştiraki
derinden hissetmişler ve yakından
görmüşlerdir. Bu milliyetçilikler
Rumeli’nin acıdır.
Ömer Seyfettin’in hikâyelerine kaybı ve Mekke- Mikro milliyetçiliğin se-
konu olmuştur. Ama elbette, Medine’den çekiliş çok bep olduğu olaylar sebe-
bütün ömrü devletin başka acı oldu. Etkileri uzun süre biyle hem vatanını, hem
coğrafyasında geçenler, devam etti. Çünkü Rumeli devletini ve hem de in-
Konya’da, Kayseri’de do- Osmanlı Devleti için sadece sanlık ülkülerini gerçek-
ğup yaşayanlar milliyet- vatan coğrafyasının bir parçası leştirme organını kaybe-
çiliğin devletin aleyhine değil, esası idi. Rumeli’de sadece den insanların da gayre-
olduğu hükmünü tekrar toprak kaybedilmiyordu. Ama tiyle, milliyetçilik zehrini
ederler, ancak bunun han- aynı zamanda altı yüz yılı aşkın de kurtarıcı bir iksir hâline
gi milliyetçilikler olduğunu devam eden bir medeniyet getiren milletimiz, nihaî bir
bilmezler ve Türk milliyetçiliği hamlesi de sükût gayretle Millî Mücadeleyi
zannederler. ediyordu. gerçekleştirdi. Rejim değişik-
liğiyle “ebed-müddet” devletin
Hâlbuki sonraki doğanın önce-
devamını sağladı.
kini etkileyemeyeceği basit hakikati göz
önüne alınsa, Türk milliyetçiliğinin, Balkan Ne var ki, bu devletin vatan coğrafyasın-
felâketinin eseri olduğu ve esas itibariyle, da yaşayanların yarıya yakını Rumeli’den
devleti korumaya ve ayağa kaldırmaya ma- Kırım’dan, Kafkaslardan Asya’dan gelenlerden
tuf bir bütünleştirici hareket olduğu gerçeği- müteşekkildi. Onlar için bu yeni vatan coğraf-
ni teslim ederler. yası sığınılacak son topraktı. Buraya sımsıkı
sarıldılar. Cumhuriyet döneminin bazı uygula-
Türk ve Türk soyundan olmasa bile Müs-
malarına bir de bu açıdan bakmakta fayda var-
lüman münevverler devletin kurucu unsuru ve
dır. Hani “empati” diye bir yabancı kelime çok
sahibi idiler. Onlar için esas, devletin devamı ve
kullanıyor ya.
vatanın, mevcut sınırları ile müdafaasıdır. Sırp,
Yunan, Bulgar ve doğuda Ermeni Osmanlı’dan Biraz da kendimize “empati” yapalım. Fazla
ayrılma mücadelesi veriyor ve milliyetçilik onlar şey mi istiyorum?
______________________________________________
için bu bağımsızlığı sağlayacak en büyük enerji
* Dr.

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 7

 BALKAN SAVAŞLARI
VE SONUÇLARI
YUSUF SARINAY*
B
alkan topraklarını, Osmanlı Devleti’nin ta-
rihi seyrinin hemen her safhasını gözlem-
lememize imkân sağlayan, Osmanlı tarihi-
nin temel bütün meseleleri hakkında bizlere sayısız
örnek sunan bir tarih laboratuarı olarak nitelemek
herhalde yanlış olmayacaktır. Osmanlı Devleti, ik-
bali de zevali de bu topraklar üzerinde tecrübe et-
miştir. Osmanlıların kullandığı tabir ile Rumeli, tıpkı
Anadolu gibi, Osmanlı Devleti’nin anavatan toprak-
ları olmuştur. Devletin ilk başkenti Anadolu’da Bur-
sa iken, ikinci başkenti Rumeli’de Edirne olmuştur.
İstanbul’un fethedilip başkent yapılmasıyla Osmanlı
Devleti Marmara’nın iki yakasında simetrik olarak
büyümüştür. Osmanlı Devleti, Asya’da Anadolu,
Avrupa’da Rumeli ve ortada başkent İstanbul den-
gesi üzerine kurulmuştur. Balkanlarda genişledikçe
büyük bir imparatorluğa dönüşen Osmanlı Devleti,
Balkanlardan çekilmesine paralel olarak güç kay-
betmiş ve sonuna yaklaşmıştır.
19. yüzyılda Osmanlı Devleti, Avrupa devlet-
lerinin emperyalist yayılmalarına sahne olmuştur.
Bu yayılmanın sebepleri bir yandan sanayileşen
Avrupa’nın hammadde ve pazar bulma ihtiyacı iken,
diğer yandan pazarları ve hammadde kaynaklarını
korumak için stratejik ve askeri bölgeleri ele geçir-
mek ve elde tutmak arzusu idi. Bu genel sebepler,
her büyük devletin kendine has yayılmacı politika-
sının itici gücünü ve gerekçesini oluşturmaktaydı.
Nitekim Osmanlı Devleti, ekonomik potansiyeli,
jeopolitik yapısı ve temelinde Şark Meselesi yatan
Avrupa’nın siyasi ve emperyalist gayeleri eklenince,
dünyada üstünlük kurmak isteyen büyük güçlerin
amansız bir rekabet alanı haline gelmiştir.
Fransız İhtilali sonrasında gelişen milliyetçilik
fikirlerinin büyük devletlerin Osmanlı Devleti’ni par-
8 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
çalama çabalarıyla birleşerek yayılmasıyla, milli
uyanış ve milli bağımsızlık hareketlerinin odağı ol-
maları kaçınılmazdı. Nitekim Osmanlı Devleti’nde
milliyetçilik önce yabancı propagandası ve siya-
si amaçlarla devletin Hristiyan unsurları arasında
yayılmaya başlamıştır. Başta Rusya olmak üzere
Avrupalı büyük devletlerin Osmanlı gayrimüslim-
lerini kendi amaçlarına ulaşmak için isyana teşvik
etmeleri Balkanlardaki milliyetçilik hareketlerinin
hızlanmasına yol açmıştır. Özellikle Rusya’nın iz-
lediği Panslavist politika, hem imparatorluk için-
de ayaklanan Slav topluluklarının arkasındaki itici
güçlerden biri olmuş hem de Rusya’nın Balkanlara
müdahalesi ve yayılması için zemin hazırlamıştır.
Rusya’nın bu politikası Osmanlı Devleti’nin ve do-
layısıyla Balkanların kaderini belirleyen başat faktör
olmuştur. Nitekim Sırbistan, Yunanistan, Romanya
ve Bulgaristan Rusya’nın desteği ile bağımsızlık
kazanmışlardır. İlginçtir ki, bu ülkelerin bağımsızlık
kazanmaları hep Osmanlı-Rus savaşlarının sonu-
cunda gerçekleşmiştir.
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı ve bu savaşın
sonunda imzalanan Ayastefanos ve Berlin antlaş-
maları Osmanlı Devleti’nin dağılma ve parçalanma
merhalelerinden en önemlisini teşkil etmiştir. Bu
savaş aynı zamanda Balkanların kaderini de tayin
etmiştir. Tarihimize 93 Harbi olarak geçen bu sa-
vaş, baştan bir “ırklar ve yok etme savaşı” olarak
planlanmıştır. Bu “ırklar ve yok etme savaşında” yok
edilecek olan Balkanlardaki Türk varlığıdır. Nitekim
bu savaşta Şumnu, Silistre ve Varna havalisi ile
Türklerin milli bir mukavemet hareketi başlattıkları
Rodoplar bölgesi dışındaki Bulgaristan vilayetlerin-
de yaşayan Türklerin beş yüz bini katledilmiş veya
açlıktan ve hastalıktan kırılmıştır. Katliamdan kur-
tulabilen bir milyondan fazla
Türk elde kalan topraklara
göç ederek canlarını ancak
kurtarabilmişlerdir. Bu sa-
vaşta yaşanan acılar, aradan
geçen onca zamana rağmen
unutulmamıştır. İşte bu yüz-
den 93 Harbi halk arasında
“Koca Bozgun” olarak nitelen-
dirilmiştir. Balkan savaşların-
dan önce sadece Bulgaristan
değil, Sırbistan, Yunanistan,
Bosna-Hersek ve Girit’ten de
on binlerce Müslüman elde
kalan topraklara göç etmek
zorunda kalmışlardır.
Maalesef, 93 Harbi kayıp-
ları Osmanlı Devleti’nin Bal- Osmanlı Ordusunun Lüleburgaz Köprüsü Üzerinden Geçişi
kanlardaki en büyük kaybı
olmadığı gibi, yaşanan acılar lusgarb savaşı ile uğraştığı bir dönemde patlak
da Balkan Türklüğünün son acısı değildir. 1912- veren Balkan Savaşları, Osmanlı Devleti ile küçük
1913 yıllarında gerçekleşen Balkan Savaşları, Os- Balkan devletleri arasındaki mücadelenin olduğu
manlı Devleti’nin Balkan topraklarının büyük oranda kadar, dönemin büyük güçlerinin müdahalelerinin
elden çıkmasına sebep olduğu gibi, Balkan Türkle- de bir sonucudur. Rusların desteğiyle bağımsızlığı-
rinin makûs talihi olan katliamları ve kitleler halinde nı kazanan Balkan devletlerinin genişleme arzuları
göçü de beraberinde getirmiştir. savaşın önemli sebeplerindendir. Ancak, Avusturya,
Balkan Savaşları ve Sonuçları İngiltere ve Fransa gibi Avrupalı rakipleri karşısın-
da Balkanlardaki nüfuzunu genişletme ve Boğaz-
Osmanlı Devleti’nin tarihi boyunca aldığı en
ları rakiplerine kaptırmama düşüncesi ile hareket
büyük yenilgilerden biri olan Balkan Savaşları, Os-
eden Rusya’nın, Balkan devletlerini bir araya geti-
manlıların yüzyıllardır anavatan olarak gördükleri
rerek Osmanlı Devleti’ne karşı kışkırtması Balkan
Rumeli topraklarını terk ederek, Anadolu’ya çekil-
Savaşları’nın en önemli sebeplerindendir. Bu dev-
mesi ile sonuçlanmıştır. 1877-1878 Osmanlı-Rus
letler, Rusya’dan alacakları desteğe olan güvenle,
Savaşı’ndan sonra 1912-1913 Balkan Savaşları
aralarındaki anlaşmazlıkları gidererek Balkanlarda
da Rumeli Türklüğü için sabrın, direncin ve taham-
geri kalan Osmanlı topraklarını paylaşmak üzere
mülün son sınırı olmuş ve Türklerin büyük kitleler
ittifak yapmışlardır.
halinde Anadolu’ya göç etmesiyle sonuçlanmıştır.
Daha önceki tarihlerde gerçekleşen göçlerde Bal- Rusya’nın önderlik ettiği Bulgaristan, Yunanis-
kanlardaki yerleşim merkezleri de göçmenler için tan, Sırbistan ve Karadağ ittifakını engelleyemeyen,
bir sığınak oluştururken, Balkan yenilgisi sonucun- hatta Balkan kiliseleri arasındaki ihtilafları ortadan
da göçmenlerin tek sığınakları Anadolu toprakları kaldırarak bu ittifaka dolaylı da olsa zemin hazırla-
olmuştur. yan Osmanlı Hükümeti, savaşı önleyebilecek diplo-
matik adımları da atamamıştır. Bunun neticesinde,
Osmanlı Devleti’nde II: Meşrutiyet’in ilanının
aynı anda dört Balkan ülkesi ile savaşmak zorunda
getirdiği hürriyet havası sonucu iç siyasi mücade-
kalmıştır. Hükümetin, 150.000 kişilik talimli ve tec-
lelerin sertleşmesi, terör olayları, iç isyanlar ve 31
rübeli kişilerden oluşan muazzam ordusunu büyük
Mart olayı bu dönemde sosyal ve siyasi yapıda
devletlere iyi niyet gösterisi olarak terhis etmiş ol-
derin tesirler bırakmıştır. Avrupa ve Balkan ülkele-
ması, Anadolu içlerindeki birliklerin cephelere yetiş-
ri, Osmanlı Devleti’nin bu iç gelişmelerine siyasi ve
tirilememesi ve ordu içindeki siyasi çekişmeler gibi
sosyal bir gelişme olarak değil, iç zaaf ve dağılma
sebeplerden ötürü, Osmanlı ordusu kısa bir süre
belirtileri olarak bakmaya başlamışlardır. Nitekim
içinde her cephede yenilgiye uğramıştır. Balkan
Avusturya Bosna-Hersek’i, Yunanistan da Girit’i il-
devletlerinin ganimet paylaşımında anlaşamamala-
hak etmiş, Bulgaristan bağımsızlığını ilan etmiştir.
rı nedeniyle çıkan İkinci Balkan Savaşı sonucunda,
Osmanlı Devleti’nin Makedonya olayları ve Trab-

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 9


Balkan Felaketlerinden (Ahmed Cevad, Kırmızı Kitap 1328
Fecayii,Çiftçi Kitaphanesi, İstanbul. 1329.)
ancak Edirne geri alınabilmiştir.
Balkan Savaşları sonucunda Balkanların siyasi
haritası oldukça değişmiştir. Osmanlı Devleti İstan-
bul ve Trakya dışındaki bütün toprakları kaybeder-
ken, diğer Balkan devletlerinin tamamı sınırlarını
genişletmiştir. Bu yeni sınırlara göre Balkanlardaki
Türk-İslam unsurunun büyük çoğunluğu Osman-
lı hâkimiyetinden çıkıp diğer Balkan devletlerinin
idaresine geçmiştir. Diğer bir deyişle, Balkan dev-
letlerinin hepsi Balkan savaşlarından az ya da çok
karlı çıkmışlardır. Bu savaşlarda zarar gören sade-
ce Osmanlı Devleti olup, Avrupa’daki topraklarının
%83’ünü, nüfusunun %69’unu, devlet gelirlerinden
önemli bir kısmı ile İstanbul nüfusunu da besleyen
büyük miktarda ziraat alanını kaybetmiştir.
10 Ağustos 1913’te Balkan devletlerinin kendi
aralarında imzaladıkları Bükreş Antlaşması ile Ma-
kedonya bölgesi Sırbistan, Yunanistan ve Bulga-
ristan arasında paylaşılmıştır. Osmanlı Devleti de
Balkan devletlerinin her biri ile ayrı ayrı antlaşma
imzalamıştır. 29 Eylül 1913’te Bulgarlar ile imzala-
nan İstanbul Antlaşması’na göre Kırklareli ve Edirne
Osmanlı Devleti’nde kalıp, Türk Bulgar sınırı genel
olarak Meriç nehri olarak kabul ediliyordu. Yuna-
nistan ile Atina’da imzalanan antlaşmaya göre Ege
Adaları anlaşmazlığı büyük devletlerin kararına bı-
rakılmıştır. Ortak sınır olmamasına rağmen Karadağ
ve Sırbistan ile de savaşı sona erdiren antlaşmalar
imzalanmıştır. Sırbistan ile imzalanan antlaşmaya,
Sultan I. Murat (Hüdavendigar)’ın Kosova’da bulu-
nan türbesine ait bina ve arsaların hiçbir şekilde ka-
mulaştırılmaması maddesi özellikle konulmuştur.
Özellikle Bulgaristan ve Yunanistan ile imzala-
10 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
nan İstanbul ve Atina antlaşmaları, sadece sı-
nır tespiti ile sınırlı kalmamış, Osmanlı devlet
adamlarının çabaları sonucu, bu ülkelerin sı-
nırları içinde kalan Türklerin haklarını muhafa-
za etmeye yönelik maddeler de ihtiva etmiştir.
İstanbul Antlaşması’na göre, Bulgaristan’a terk
edilecek topraklarda yaşayan Türkler dört yıl
içinde Osmanlı sınırlarına göç edip etmeme
hakkına sahip olacaklardı. Eğer göçmeye ka-
rar verirlerse mallarını satabilecekler, kalanlar
ise Hristiyanlar gibi sivil ve siyasi haklara sahip
olacaklardı. Ayrıca burada kalan Türkler her
türlü din ve mezhep hürriyetine sahip olacak-
lar, okullarda devlet dili dışında eğitim-öğretim
Türkçe olacaktı. Bunlar müftü ve başmüftülerini
kendileri seçecekler ve bunların maaşları Bul-
gar hükümetince ödenecekti. Bunlardan baş-
ka, Bulgarlar topraklarında yaşayan Türklerin
mülkiyet haklarına saygı gösterecek, zorunlu
olmadıkça kamulaştırmayacak, kamulaştırma
halinde ise bedelini peşin olarak ödeyecekti.
Atina Antlaşması’na göre ise Yunan devleti
Yunanistan’a geçen topraklarda yaşayan Türk hal-
kın hayat, mal, şeref, din ve gelenekleri güvence
altına alacak, bunların Yunan vatandaşlarıyla aynı
siyasi ve medeni haklara sahip olmalarını ve din-
lerini serbestçe uygulayabilmelerini sağlayacaktır.
Yine bu antlaşmaya göre, Müslüman cemaatlerin
muhtariyetine ve hiyerarşik düzenine müdahale
edilmeyecek, sahip oldukları fonlara ve gayrimen-
kullere dokunulmayacaktır. Müslümanlarla manevi
liderleri arasındaki ilişkilere karışılmayacak ve dini
liderler İstanbul’daki Şeyhülislam’a bağlı kalacaklar-
dır. Müftüler Türklerce seçilecek, başmüftü ise müf-
tülerin sunduğu üç aday arasından kral tarafından
atanacak ve atanan başmüftü Osmanlı padişahınca
gönderilen bir menşur ile fonksiyonlarını yerine ge-
tirebilecekti. Böylelikle, Yunanistan’da kalan Türk-
lerin manevi olarak İstanbul ile temasının sürmesi
sağlanmış olacaktı.
Balkan Savaşlarından Hatırda
Kalanlar: Katliam ve Göçler
Şark Meselesi çerçevesinde Türkleri Balkan-
lardan atmak amacının bir sonucu olan 1877-1878
Osmanlı-Rus Savaşı’nın Balkan Türklüğü üzerinde
yapmış olduğu büyük yıkımın bir benzerini de Bal-
kan Savaşları yapmıştır. Türk tarihinin kaydettiği en
büyük mezalimlerden birisi bu savaşlar esnasında
yaşanmış, Balkan Türkleri tarifi mümkün olmayacak
zulümlere maruz bırakılmışlardır. Savaşa katılan
bütün Balkan devletlerine ait ordular karşılarına çı-
kan Türklere her türlü zulmü reva görmüşlerdir.
 Balkanlardaki Türk ve Müslüman topluluklara
yapılan zulümler, birbirini tamamlayan iki temel se-
bepten dolayı gerçekleşmiştir. Bunlardan ilki Rusya
ve onun Panslavist akımı şemsiyesi altındaki Hris-
tiyan Balkan devletlerindeki Türk düşmanlığı taas-
subudur. Bu hususta, Mustafa Kemal Atatürk’ün 23
Eylül 1923’te Hâkimiyet-i Milliye gazetesine verdiği
demeç ilgi çekicidir.
“Asırlardan beri düşmanlarımız Avrupa kavimleri
arasında Türklere karşı kin ve husumet fikirleri tel-
kin etmişlerdir. Batı zihniyetine yerleşmiş bu fikirler
hususi bir zihniyet meydana getirmiştir. Avrupa’da
Türk’ün her türlü terakkiye hasım bir adam olduğu,
manen ve fikren gelişime gayri müsait bir adam ol-
duğu zannedilmektedir.”
Mezalimlerin ikinci sebebi de yok etmek ya da
Türkleri göçe zorlayarak sahip oldukları her şeyi ele
geçirmek ve Balkan topraklarındaki Türk varlığına
son vermektir. Böylece Balkan devletleri homojen
bir sosyal yapı oluşturmayı amaçlamışlardır. Büyük
çoğunluğu çiftçi olan ve kazancını toprağa bağlı
olarak sürdüren Balkan ahalisinin, ölüm tehlikesi
olmaksızın her şeylerini kaybedip türlü sefalet için-
de göç etmesinin temel sebebi elbette Türklere ve
diğer Müslümanlara uygulanan mezalimdir. Ekono-
minin ve üretimin en önemli aracı olan toprağa ve
çiftliklere sahip bulundukları için, Balkan Türklerinin
mülklerinden koparılarak göç ettirilmesi Balkan dev-
letlerince elzem görülmüştür.
Balkan Türkleri ilk olarak Yunanlıların zulmüne
uğramıştır. 1821 Yunan ayaklanması Mora’daki
Türklerin toptan katline dönüşmüş ve daha sonra
tüm Balkan ülkelerine model olmuştur. Yunanlılar,
Balkan Harbi esnasında da Türklere zulümden geri
kalmamış, özellikle ele geçirdikleri bölgelerde ve
Ege adalarında korumasız kalan Türklere her tür-
lü mezalimi yapmışlardır. Örneğin, Midilli adasında
birçok Türk ateşe atılarak yakılmış, Limni adasında-
ki 9 masum Müslüman boş yere idam edilmiş, 800
Türk ise çeşitli eziyetlere maruz bırakılmışlardır. Ay-
rıca yunanlılar işgal ettikleri yerlerde de çok sayıda
Türk’ü öldürmüşlerdir. Yunan zulmünün belgelerine
İngiliz arşivlerinden de ulaşabilmek mümkündür.
Sırplar ve Karadağlılar da Balkan zulmünün
ortaklarındandır. Rus gazeteci Leon Troçki’nin ga-
zetesine gönderdiği haberler bu zulmün boyutlarını
açıkça ortaya koymaktadır. Troçki’nin bir haberine
göre, Sırp Kralı Petar, yolda rastladığı bir grup Müs-
lümanın derhal öldürülmesini, ancak cephane israfı
olmasın diye değneklerle dövülerek öldürülmesini
emretmiştir. Sırplar sadece Üsküp’te 2.000, Prizren
civarında da 5.000 Türk’ü vahşi bir şekilde katlet-
mişlerdir. Arnavut topraklarını işgal eden Karadağlı-
ların acımasızlıkları da kayıtlara geçmiştir.
Ancak, Balkan milletleri içinde gerek 93 Harbi
gerekse Balkan Savaşları esnasında yapılan meza-
lim açısından Bulgarları kimse geçememiştir. Çok
sayıda Türk’ün yaşadığı Bulgaristan’da tek milletli
bir Bulgar Slav devleti yaratmak politikasını benim-
seyen Bulgaristan, sürekli olarak Türkleri yok etme-
ye çalışmıştır. Bu savaşlar esnasında Çatalca’ya
kadar ilerleyen Bulgar orduları ve beraberindeki
Bulgar komitecileri Makedonya ve Trakya’da öyle
katliamlar yapmışlardır ki, bu katliamlarda hayatı-
nı kaybeden masum Türklerin kesin sayısını bilen
yoktur.
Ruslardan öğrendikleri zulüm tekniklerini geliş-
tirerek uygulayan Bulgar orduları ve komitacıları,
Anap adlı Macar gazetesinin 7 Şubat 1913 tarihli
sayısında yayımlanan rapora göre, Makedonya’da
100.000 civarında Türk ve Müslümanı kılıçtan ge-
çirmiştir. Doğu ve Batı Trakya’da da öldürülenlerle
birlikte Bulgarlarca katliama uğrayanların toplam
sayısının 200.000 civarında olduğu, Batılı kaynak-
larca da doğrulanmaktadır.
Balkan Savaşı esnasında Bulgarlar, öncelikle
kendi topraklarında yaşayan Türkleri, daha sonra
ele geçirdikleri Makedonya, Batı Trakya ve Doğu
Trakya’da yaşayan yerleşik Türkleri ve buralara sığı-
nan muhacirleri fırsat buldukça ya da planlı bir şekil-
de katletmişlerdir. Bunları birkaç sayfada anlatabil-
mek mümkün değildir. Serez, Ustrumca, Dedeağaç,
Kavala, Kırcaali, İskeçe, Srumnitsa, ve Edirne’deki
Bulgar katliamları ile ilgili anlatılanlar, insanın kanını
donduracak kadar korkunçtur. Buralarda yaşayan
yüz binlerce Türk, özellikle genç kız, kadın ve ço-
cuklar korkunç zulümlere maruz kalmışlar ve katle-
dilmişlerdir. Amerikalı Profesör Justin McCharty’nin
Ölüm ve Sürgün adlı eserinde onlarca sayfa ayırdığı
Bulgar mezaliminden bir kısmını burada paylaşmak
istiyorum. McCharty’nin İngiliz arşivlerinden edindi-
ği bu bilgilere göre, Bulgarlar Avrat Hisar ve Doyran
yöresinde çok yoğun kıyım yapmışlar, Rayanova’da
neredeyse bir tek Türk erkek bile canlı bırakmamış-
lar, Korkut köyünde kadınlarla çocukların bir kısmını
ve bütün erkekleri camide ve saman ambarlarında
toplayıp diri diri yakmışlardır. Yine Demirhisar’da 64
Türk bir kahveye tıkılıp yakılarak öldürülmüşlerdir.
Kırcaali’nin altı köyünde 3.430 nüfusun çocuklar da
dâhil olmak üzere tamamı katledilmiştir. Eğridere’de
de 7.600 Türk öldürülmüştür. Toplu halde yakma,
Bulgarların Rainovo, Kilkis, ve Plantza’da da Türk-
ler için uyguladığı bir yıkım metoduydu. Özellikle
esir edilen ve yaralı askerler ile Türklerin ileri gelen-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 11
leri hemencecik öldürülmekteydi. Tekrar belirtmek
isterim ki, bu örnekler Bulgar zulmünün çok küçük
bir parçasını oluşturmaktadır.
Bulgar zulmünü yabancı gazeteciler, konsoloslar
ve diğer görevliler de rapor etmişlerdir. Bulgarların
Edirne’de yaptıkları katliamla ilgili gördüklerini Daily
Telegraph gazetesine telgrafla bildiren Fransız ya-
zar Pierre Loti şöyle demekteydi:
“Hristiyan kurtarıcılar birkaç ay içinde bu kadar
tahribatı yapmak için kim bilir nasıl bir vahşi hırsla
çalışmışlardır. Bulgarların istilasından evvel Trakya
ovalarının nüfusça kalabalık ve müreffeh hayatına
malik bir vilayet olduğu malumdur. Fakat bu gün
hiçbir şey yok. Beni Edirne’ye götüren otomobilde
hiçbir insan yüzü görmeden kilometrelerce yol aldık.
Yalnız orada burada iskeletler, taş yığınları göze
çarpıyor. Bu viranelere yaklaştıkça enkaz arasın-
dan ürkek yüzlü bir zavallı meydana çıkıyor. Mesela
Havsa’da cami ve minaresi yıkılmış, mezarlar dahi
açılarak kirletilmiş, köyün binden fazla ahalisinden
yalnız kırkı kurtulmuştu.”
Gerçekten de Osmanlı ordusunun Edirne’ye gi-
rişi Müslim ve gayrimüslim bütün ahali tarafından
şevk ve şükranla karşılanmıştır. Şehrin geri alınma-
sından hemen sonra Edirne halkı tüyler ürperten bu
mezalimi dünya insanlığına karşı protesto etmek ve
Edirne vilayetinin kalan kısımlarının da bu tür meza-
limden kurtarılmasını talep etmek için hemen teşeb-
büse geçmişlerdir. Edirne’deki Müslüman cemaatin
ileri gelenleriyle birlikte Rum, Ermeni ve Yahudi ileri
gelenleri derhal bir araya gelerek aleni bir protesto
mitingi yapılmasını kararlaştırmışlar, yapılan protes-
to mitingine 40.000 kişi katılmıştır.
Balkan Harbi esnasında Türklerin maruz bıra-
kıldıkları zulüm ve katliamlar, tam da bunları ya-
panların istedikleri gibi, Balkanlardan Anadolu’ya
çok yoğun bir göç dalgasını beraberinde getirmiştir.
Önceden olduğu gibi, Balkan Savaşları sonrasında
da zulme uğrayan Balkanlardaki Türk halkı kendile-
rince emin saydıkları Osmanlı topraklarına, özellikle
de İstanbul’a kitleler halinde göç etmişlerdir. Balkan
Türklüğü en fazla bu göçlerle yara almış, pek çok
yerleşim merkezinde savaş öncesinde demogra-
fik üstünlüğe sahip olan Türkler, savaş sonrasında
azınlık konumuna düşecek kadar azalmışlardır.
Balkan Savaşları neticesinde Anadolu’ya göç
eden ve katledilen Türk nüfus ile ilgili çeşitli kaynak-
larda verilen rakamlar arasında farklılıklar bulun-
maktadır. Tevfik Bıyıklıoğlu’na göre Balkan Savaşla-
rında toplam 440.000 Türk Anadolu’ya göç etmiştir.
İlhan Tekeli bu rakamı 640.000 olarak vermektedir.
Bilal Şimşir’e göre bu savaşlar neticesinde yerlerin-
12 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
den sökülüp atılanların sayısı bir milyon civarında
iken, bunlardan iki yüz bini savaş esnasında hayatı-
nı kaybetmiştir. Aşair ve Muhacirin Müdiriyet-i Umu-
miyesi Müdürü Hamdi Bey’e göre, 93 Harbinden
itibaren göç edenlerin sayısının 854.870 olarak tes-
pit edildiğini, bunlardan 450.000’inin Meşrutiyet ve
Balkan savaşlarından sonra göç ettiğini belirtmiştir.
Cemal Paşa’nın verdiği rakamlara göre ise Balkan
Harbi sonucunda Yunan, Bulgar ve Sırplar tara-
fından öldürülen Türklerin toplam sayısı 500.000’i
aşkındır. Göç eden ve katledilen Türk nüfusu el-
deki kaynaklar üzerinden nüfus bilimi kriterlerine
göre değerlendiren Justin McCarthy’ye göre ise
Balkan Savaşlarından önce Osmanlı resmi rakam-
larına göre toplam sayısı 2.315.293 olan Türk nü-
fustan 812.771’i Türkiye’ye göç etmiştir. Göç eden
bu nüfusun 413.922’si 1912-1920 yılları arasında,
398.849’u ise 1921-1926 yılları arasında göç etmiş-
tir. Bu yıllar arasında, 632.408 Türk ise; hastalık,
açlık ve katliamlar nedeniyle hayatını kaybetmiştir.
Diğer bir deyişle, Balkan devletlerince ele geçirilen
Osmanlı Rumelisindeki Türk nüfusun %27’si yaşa-
mını yitirmiştir. Bu kayıplar ile göçler ve beraberinde
gelen felaketler henüz maalesef layıkıyla yazılama-
mış, yeni nesillere ve dünyaya duyurulamamıştır.
Maalesef, Balkanlarda katledilen Türkler namına
Türk ve Müslüman oldukları için mersiyeler yaza-
cak Lord Bayrınlar, Viktor Hügolar çıkmamış, bu
zulümlere bizim tarih kitaplarımızda dahi çok az yer
verilmiştir.
Balkanlarda Türklere yapılan mezalim sadece
insanlara yönelik olmamıştır. Başta Sırbistan ve
Bulgaristan olmak üzere, Balkanlarda birçok cami
kiliseye çevrilmiş veya yıkılmış, Osmanlı eserlerinin
büyük bir kısmı yakılmış, böylelikle Balkanlardaki
Türk kültürüne ait izler silinmeye çalışılmıştır.
Balkanlardaki zulümden kurtulabilmek için yur-
dunu terk eden çok sayıda göçmen, bulabildikleri
ilk tren ve vapur veya karayolu vasıtaları ile veya
yaya olarak İstanbul’a ulaşmış, oradan da Anadolu
içlerine sevk edilmişlerdir. Selanik’te toplanan göç-
menler ise deniz yoluyla doğrudan İzmir’e nakle-
dilmişlerdir. Özellikle trenler muhacirlerce öylesine
doldurulmuşlardır ki, cepheden sevk edilecek yaralı
askerler için trenlerde çoğu zaman yer bulunama-
mıştır. Bu göçmenler başta İzmir, Manisa, Edirne,
Bursa ve Balıkesir olmak üzere Anadolu’nun çeşitli
vilayetlerine yerleştirilmişlerdir.
Sayısı yüz binleri bulan bu göçmenlerin sevki-
yatlarının düzenli yapılması ve yerleşmelerinin sağ-
lanması için Osmanlı hükümeti yetenekli memurla-
rını bu konuyla ilgili oluşturulan komisyonlarda gö-
revlendirmiştir. Bu komisyonlar, İstanbul şehrema-
netinde kurulan iskân ve iaşe komisyonu, Sirkeci’de
oluşturulan Sevkiyat-ı Muhacirin Komisyonu ve
İskân-ı Muhacirin Komisyonu idi. Ayrıca İngiliz elçi-
sinin eşinin başkanlığında, muhacirlere ev bulmak
üzere kurulan bir iane komisyonu da bulunmaktay-
dı. Yine aynı amaçla Dâhiliye Nezareti’ne bağlı bir
Muhacirin İdaresi oluşturulmuştu.
Bu komisyonlarca geçici olarak İstanbul’a yer-
leştirilen muhacirleri hükümet elinden geldiğince
hızlı bir şekilde Anadolu içlerine göndermeye çalı-
şıyordu. Çünkü İstanbul bu tarihlerde tam anlamıyla
bir muhacir kentine dönüşmüş idi. Dönemin gazete-
lerinde ve diğer yayın organlarında İstanbul’un bu
durumu ve muhacirlerin içler acısı hali teferruatlı bir
şekilde resmedilmiştir. Yüz binlerce muhacire yeter-
li ev bulamayan yetkililer İstanbul’daki çok sayıda
cami, medrese, dergâh, baraka, kulüp, kahvehane,
konak ve memur hanelerini muhacirlerin iskânı için
tahsis etmişti. Buralara yerleştirilen yüz binlerin ia-
şesi, Anadolu’ya nakilleri, kendilerine ev yapılması
ve köyler kurulması ve sair ihtiyaçları için, Osmanlı
Devleti’nin zaten dibe vurmuş olan hazinesinden Balkan Felaketlerinden (Ahmed Cevad, Kırmızı Kitap
1328 Fecayii,Çiftçi Kitaphanesi, İstanbul. 1329.)
özel tahsisatlar ayırması gerekmiştir ki, bu durum
devlet maliyesini iyice zora sokmuştur. Muhacirler yarım milyonu aşkın Türk, Türkiye’ye göç etmiştir.
25 yıl boyunca askerlikten, 10 yıl boyunca da tüm 1989 yılında Türkiye’ye göç eden Türklerin sayısı
vergilerden muaf tutulmuştur. Ancak, muhacir sayı- 350.000’i bulmuştur. Bunların bir kısmı geri dönse
sının giderek artması üzerine söz konusu muafiyet- de önemli bir kısmı Türkiye’de yerleşik kalmıştır.
ler askerlikte altı yıla, vergide de iki yıla indirilmiştir. Yine, 1923-1960 yılları arasında 120.000 civarında
Balkan Harbi bittikten bir yıl sonra başlayan Bi- Türk Romanya’dan Türkiye’ye göç ederken, eski
rinci Dünya Savaşı nedeniyle muhacirlerin perişan Yugoslavya’dan göç edenlerin sayısı da 500.000’i
durumları uzun yıllar devam etmiştir. Balkanlar- geçmiştir. Sonuç olarak, 93 Harbi ve Balkan Sa-
da büyük zenginliklerini terk ederek gelen Türkler, vaşları gibi felaketler neticesinde, bir buçuk milyo-
yıllarca sefaletle boğuşmak zorunda kalmışlardır. na yakın Türk Osmanlı döneminde Anadolu’ya göç
Ancak, her şeye rağmen Osmanlı topraklarında ederken, 1.400.000 civarında Türk de Cumhuriyet
yaşıyor olmak onlar için bir teselli olacaktır. Çünkü döneminde göç etmiştir. Böylelikle Balkanlarda
göç etmeyerek veya edemeyerek geride kalanların Türklere uygulanan mezalim neticesinde, üç milyo-
ızdırapları asla bitmeyecektir. Çünkü Balkanlarda na yakın Türk Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerin-
Türklere yönelik katliamlar ile “yok etme ve def etme de Türkiye’ye göç etmiştir.
hareketi” daha sonraki yıllarda da devam etmiştir. Batı Trakya’yı Kurtarma Çabaları
Balkanlardan Anadolu’ya Türk göçleri, Osmanlı 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı sonunda imza-
dönemi ile sınırlı kalmamış, Balkanlarda Türklere lanan Ayastefanos Antlaşması sonucunda Osmanlı
karşı sonu gelmeyen zulümlerin ve ülkeler arasında Devleti’nin elinden çıkan Rodoplardaki Türkler, Os-
yapılan antlaşmaların sonucu olarak, Cumhuriyet manlı tarihinde ilk “Türk Muvakkat Hükümeti”ni ku-
döneminde de devam etmiştir. Bu çerçevede, Lozan rarak mücadelelerini siyasi bir organizasyon içinde
Antlaşması’nda yer alan Türk-Yunan mübadelesi sürdürmüşlerdir. Varlıklarını korumak için siyasi ve
gereğince, 400.000 civarında Türk, Yunanistan’dan askeri bir mücadele yürüten Rodop Türkleri yıllarca
Türkiye’ye göç etmiştir. Sonraki yıllarda da Yunan bölgeye Rus ve Bulgarları sokmamışlardı.
baskıları sonucunda, özellikle mübadele dışı bıra-
Batı Trakya’nın kaybedilmesi ve Yunanistan ve
kılan Batı Trakya bölgesinden 400.000’nin üzerin-
Bulgaristan’ın imzaladıkları antlaşmalara sadakat
de Türk, Türkiye’ye sığınmış ve yerleşmiştir. Aynı
göstermekten geri durarak Türk halka yönelik baskı
şekilde, Bulgaristan’dan 1923-1980 yılları arasında
ve eziyetleri, Osmanlı devlet adamlarını kaybedi-

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 13

len toprakları ve bölgede kalan Türkleri kurtarmak
için yeni arayışlara itmiştir. Özellikle Bulgarlar ta-
rafından Batı Trakya Türklerine yapılan zulümler,
bölgeye askeri müdahalede bulunulması fikrini
gündeme getirmiştir. Umum Çeteler Kumandanı
Eşref Kuşçubaşı’nın emrinde bir akıncı birliği Me-
riç Nehri’ni aşarak Bulgarlara karşı mücadele ver-
miştir. Bu mücadelelerde Koşukavak, Mestanlı ve
Kırcaali kazaları kontrol altına alınmıştır. Fakat bu
durum, Osmanlı Devleti’nin Balkan sınırını Meriç
Nehri olarak belirleyen savaş sonrası antlaşmalara
aykırı olduğu için, Osmanlı Başkumandanlığı tara-
fından onaylanmamıştır. Başkumandanlığın tavrı-
na rağmen Yarbay Enver Bey, Eşref Kuşcubaşı ile
tüm Batı Trakya’nın geri alınmasını kararlaştırmıştır.
Binbaşı Süleyman Askerî, Yüzbaşı İlyas, Üsteğmen
Ömer Lütfi, Manastırlı Halim ve Çerkez Reşit gibi
bazı gönüllü subaylar da Batı Trakya’ya geçerek
geri alma planına yardımcı olacaklardır. Planlandığı
gibi, Kuşçubaşı ve diğer subaylar emrindeki akın-
cılar 31 Ağustos 1913’te Batı Trakya’nın merkezi
Gümülcine’yi ve ertesi gün İskeçe’yi kurtarmışlardır.
10 Ağustos 1913 tarihinde Balkan ülkeleri ara-
sında imzalanan Bükreş Antlaşması ile yüzyıllardır
Türk hâkimiyetinde olan Batı Trakya Bulgaristan’a
bırakılmıştır. Bulgar idaresini kabul etmeyen bölge
Türkleri Bugünkü Bulgaristan’ın güney bölgeleri,
Batı Trakya ve Makedonya’nın da bir kısmını içine
alan bölgede 31 Ağustos 1913’te Gümülcine mer-
kezli “Garbi Trakya Hükümet-i Muvakkatesi”ni kur-
muşlardır. Başkanlığını Müderris Salih Efendi’nin
yaptığı bu hükümet, 2 Ekim 1913 tarihinde “Garbi
Trakya Hükümet-i Müstakilesi” adıyla bağımsızlığını
ilan etmiştir. Kendine ait yeşil, beyaz ve siyah renkli
bayrağı olan ve pul bastıran Hükümet, amacını dün-
yaya duyurmak için Batı Trakya ajansını kurmuş ve
Türkçe ve Fransızca dillerinde yayın yapacak In-
dependant isimli bir gazete çıkarma girişiminde de
bulunmuştur.
Birbirleriyle çatışma halinde olan Bulgaristan
ile Yunanistan arasındaki rekabet, “Garbi Trak-
ya Hükümet-i Müstakilesi”nin kaderini etkilemiştir.
Venizelos’un büyük bir farkla seçimi kazanarak ik-
tidara geldiği Yunanistan, Bulgarlarla bütün teması
kesmek için iki ülke toprakları arasında bulunan söz
konusu Türk hükümetini tanımıştır. Bulgaristan’ın
da bu hükümet topraklarını Yunanistan’a karşı tam-
pon bir bölge olarak algılayarak tanıması üzerine
Garbi Trakya Hükümet-i Müstakilesi Avrupa gün-
demine girmiştir. İki Balkan devletinin bu kararları
Avrupa’da büyük hayret uyandırmışsa da bu hayret
daha sonra rahatsızlığa dönüşmüş ve başta Rusya
14 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
olmak üzere Avusturya, İngiltere ve Fransa bu hü-
kümetin ortadan kalkmasını istemişlerdir. Osmanlı
Başkumandanlığı da benzer şekilde bu hükümetin
varlığına karşıydı. Zaten yabancı baskılar nedeniyle
direniş hareketlerine başından itibaren resmi ola-
rak destek olmamış idi. Bu yüzden Batı Trakya’daki
Türk birliklerinin ilerleyişi gönüllü ve gayri resmi bir
şekilde cereyan etmiştir. Türk birliklerince Koşuka-
vak, Mestanlı ve Kırcaali’den sonra Gümülcine, İs-
keçe, Eğridere, Darıdere ve Meriç boylarının kontrol
edilmesi üzerine Başkumandanlık birliklerin ilerleyi-
şini durdurup geri çekilmelerini istemiştir. Özellikle
Cemal Paşa Batı Trakya’da kurulan bu hükümete
karşı çıkmıştır. Ona göre bu hükümet sulhun sağ-
lanması için bir engel teşkil etmekteydi.
Osmanlı Hükümeti’nin yardımından mahrum ka-
lan Garbi Trakya Hükümet-i Müstakilesi, Eşref Bey
ve diğer gönüllü subayların şahsi gayretlerinin izin
verdiği ölçüde ayakta kalmışsa da 29 Eylül 1913’te
imzalanan İstanbul Antlaşması gereği, bölge 25
Ekim 1913’te Bulgaristan’a teslim edilmiş ve bu
devletin varlığı sona ermiştir. Fakat Birinci Dünya
Savaşı’ndan sonra tekrar Batı Trakya Türk Hükü-
metini kuran Batı Trakya Türklerinin mücadelesi Lo-
zan Antlaşması’na kadar sürmüştür.
Sonuç
Balkan Savaşları, Türk tarihinde kaybedilmiş bir
savaş olmanın çok daha ötesinde anlamlara sahip-
tir. Bu savaş, 600 yıllık Osmanlı tarihinin en büyük
felaketlerinden biri olduğu gibi, Türk milletinin vatan
haline getirdiği, yurt edindiği, uğruna on binlerce şe-
hit verdiği, binlerce sanat ve mimari eser bıraktıkları
Rumeli, bu savaşla kaybedilmiştir.
Savaşın Balkan Türklüğü üzerindeki tahribatı,
tek başına, bu savaşın Türkler için neler ifade et-
tiğini anlatmaya yeterlidir. Sayısı yüz binleri bulan
Türk ve Müslüman katliama uğramış, tarifi mümkün
olmayan acılar yaşamışlardır. Bu acı ve kayıplar bu-
gün toplumsal hafızamızda hak ettiği ölçüde canlı
değilse de tarih kitapları ve arşiv belgeleri Balkan
Türklerinin ızdırabını, dökülen kan ve gözyaşlarını
ve çocukların çığlıklarını bizim için hala muhafaza
etmektedirler. Yüz binlerce Türk, topraklarını ve
evlerini bırakarak elde kalan topraklara göç etmek
zorunda kalmıştır. Tarihi gerçeklere baktığımızda
1821-1922 yılları arasında geçen yüz yıl içinde baş-
ta Balkanlarda olmak üzere, Anadolu ve Kafkaslar-
da öldürülen Türk ve Müslüman sivillerin sayısı beş
milyon, kaybedilen topraklardan Anadolu’ya göç
edenlerin sayısı beş milyon dört yüz bin civarında-
dır. Bu rakamlar, 20. yüzyılın ilk ve en vahim katliam
ve sürgün olayının Türk milletinin başına geldiğini
göstermektedir. Panslavist Prens Çarkovski’nin
1876’da söylediği “ırklar ve yok etme savaşı” so-
nuçlarını vermiş, yüz yıla yayılan etnik temizlik
hareketi sonucunda Türkler Balkanlardan atılmış,
kalanlar ise azınlık durumuna düşmüştür. Türkiye
ve Türklerin ise bunu kabullenmekten başka pek
bir şeyi kalmamıştır. Nitekim, yaşadığımız büyük
felaketlere dair, destanlarımız, anıtlarımız, romanla-
rımız, film ve tiyatro eserlerimiz hemen hemen yok
gibidir. Çünkü milli kimlik inşasını zaferler üzerine
oturtan bizim gibi köklü ve büyük milletler ağlayıp
sızlanmayı pek beceremezler. Kendilerine acıma ve
acındırmayı küçüklük sayarlar. Bu sebeple, ağlama-
sızlama edebiyatımız da ya gelişmemiştir ya da yok
gibidir. Yaşadığımız felaketlere dair geniş bir matem
literatürümüzün bulunmaması bu ruh asaletinden
kaynaklanmaktadır.
Balkan Savaşları, Osmanlıcılık akımının dayan-
dığı temelleri yıkmış, “İttihad-ı Anâsır” politikasını
fiilen iflas ettirmiştir. Bunun sonucu olarak, Osmanlı
Devleti içindeki Türkler arasında milliyetçilik duygu-
ları hızla yükselmiştir.
Diğer taraftan, Balkanlardan yapılan göçler,
Anadolu’da Türk nüfus yoğunluğunu artırmış, sos-
yal ve kültürel yapıyı kuvvetlendirmiş; böylelikle, mil-
li Türk devletinin kurulmasına zemin hazırlamıştır.
Ayrıca Balkanlardan gelen göçmenlerin Anadolu’da
modern tarım ve ticaretin gelişmesine de önemli
katkıları olmuştur.
Balkanlarda Türklere yönelik katliamlar, baskılar
ve zorunlu göçler bu savaşla sınırlı kalmamış, daha
sonraki yıllarda da devam etmiştir. Bu sebeple,
Balkanlardan Türkiye’ye göçler konusu kapanmış,
tümüyle tarihe mal olmuş bir mesele değildir. Çün-
kü Balkanlarda tarih devamlı yenilenmektedir. Bu
sebeple, yarın şartlar değiştiğinde nelerin olacağını
kimse bilemez. Bildiğimiz tek şey, tarihin ihtiyatsız-
lar için son derece merhametsiz olduğudur.
______________________________________________
* Prof. Dr., TOBB ETÜ Fen Edebiyat Fakültesi
Ağanoğlu, Yıldırım, Göç: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e
Balkanlar’ın Makûs Talihi, İstanbul: Kum Saati Yayın-
ları, 2002
Arıkan, Zeki, “Balkan Savaşı ve Kamuoyu”, Askeri Tarih Se-
mineri (4.: 1989: Ankara), Ankara, Gnkur. Askeri Tarih
ve Stratejik Etüt Başkanlığı, 1989
Alp, İlker, Belge ve Fotoğraflarla Bulgar Mezalimi (1878-
1989), Ankara, 1990.
Armaoğlu, Fahir, Siyasi Tarih (1879-1960), 3. Bsk, Ankara,
1983
Arslan, Ali, “Balkan savaşlarında Lüleburgaz muharebeleri”
90. Yılında Balkan Savaşları ve Lüleburgaz Muharebe-
leri, Ulusal Sempozyum Bildirileri [2002: Lüleburgaz/
Kırklareli], Kırklareli, Lüleburgaz Belediyesi Yayınları,
2004
Artuç, İbrahim, Balkan Savaşı, İstanbul, 1988.
Bayur, Yusuf Hikmet, Balkan Savaşları, İstanbul, Yeni Gün
Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş., 1999
Enginsoy, Cemal, Balkan Savaşı (1912-1913) Hakkında
Batı Yayın Dünyasındaki Bazı Değerlendirmelerden Ör-
nekler, Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı,
Ankara, 1989
Eren, Halit, Batı Trakya Türkleri, İstanbul, 1997
Erendil, Muzaffer, “Balkan Savaşı ve Türk-Bulgar Harekâtına
Dair Stratejik, Taktik ve Lojistik Değerlendirme”, XX.
Yüzyılın İlk Yarısında Türk-Bulgar Askeri-Siyasi İlişkile-
ri, Ankara, Genelkurmay Basım Evi, 2005
Halaçoğlu, Ahmet, “Balkan savaşları (1912-1913)” Türkler,
Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
Halaçoğlu, Ahmet, Balkan Harbi sırasında Rumeli’den Türk
göçleri (1912-1913) Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1994
Hüseyin Raci Efendi, Zağra Müftüsünün Hatıraları, haz. M.
Ertuğrul Düzdağ, İstanbul, 1990
İpek, Nedim, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri (1877-
1890), Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1994
Kamil, İbrahim, Bulgaristan’daki Türklerin Hakları, Ankara,
1989
Mahmud Muhtar, Balkan Harbi: “Üçüncü Ordu’nun ve İkinci
Doğu Ordusu’nun muharebeleri” İstanbul, Tercüman,
1979.
McCarthy, Justin, Ölüm ve Sürgün: Osmanlı Müslümanları-
na Karşı Yürütülen Ulus Olarak Temizleme İşlemi 1821-
1922, çev. Bilge Umar, İstanbul, İnkilap Kitapevi, 1998
Maranki, Ahmet, Balkan Mezalimi, İstanbul, 1993
Nüzhet, Mehmet Ali, 1912 Balkan Harbi, Ankara, Kültür ve
Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987
Özcan, Abdülkadir, “Balkan ve I. Dünya Savaşlarında hiz-
meti geçen bir hayır kurumu Müdafa’a-i Milliye Cemiye-
ti”, Doğumunun 100. Yılında Atatürk’e Armağan, İstan-
bul, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1981
Özdemir, Mehmet, “Balkan Savaşı’nda Gönüllü Birlikler”,
Askeri Tarih Semineri [9.: 2003: İstanbul], Ankara, T.C.
Genelkurmay Başkanlığı, 2005
Öztuna, Yılmaz, Rumelini Kaybımız: 93 ve Balkan Savaşla-
rı, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 1990
Sarınay, Yusuf – Sünbül, Tahir, Emperyalizm ve Büyük Ha-
yal, Ankara, 1999
Şimşir, Bilal N., Rumeli’den Türk Göçleri: Belgeler, Ankara,
Türk Tarih Kurumu, 1989
Şimşir, Bilal N., “Bulgaristan Türkleri ve Göç Sorunu”,
Bulgaristan’da Türk Varlığı Bildiriler [6, 1985: Ankara],
Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1987
Toğral, Beğlan, 112 Yıllık Göç (1878-1989), İstanbul, 1989
Turan, Ömer, “Balkan Savaşlarından Kurtuluş Savaşı’na
Kadar Uzanan Süreçte Türk-Bulgar ilişkileri (1912-
1920): (Siyasi değerlendirme)”, XX. Yüzyılın İlk Yarısın-
da Türk-Bulgar Askeri-Siyasi İlişkileri, - Ankara, Genel-
kurmay Basım Evi, 2005
Turan, Ömer, “II. Meşrutiyet ve Balkan Savaşları Dönemin-
de Osmanlı Diplomasisi”, Çağdaş Türk Diplomasisi:
200 Yıllık Süreç [1997: Ankara], Ankara, Türk Tarih
Kurumu, 1999
Uçarol, Rıfat, “Balkan Savaşı Öncesinde Terhis Olayı ve
Seferberlik İlanı Sorunu”, Askeri Tarih Semineri (4,
1989: Ankara), Ankara, Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik
Etüt Başkanlığı, 1989
Ünlü, Rasim, “Balkan Savaşları Öncesinde ve Sonrasında
Osmanlı Devleti’nin Dretnot Politikasına Örnek: Sultan
Osman ve Reşadiye” Askeri Tarih Semineri [9.: 2003:
İstanbul], Ankara, T.C. Genelkurmay Başkanlığı, 2005
Yakın Tarihmizde Türklere Karşı İşlenen Katliam ve Sür-
günler, Yay. Haz. Mustafa Kahramanyol, Ankara, 2005
Yerasimos, Stefanos, Milliyetler ve Sınırlar: Balkanlar, Kaf-
kasya ve Orta-Doğu, çev. Şirin Tekeli. - 2.bsk. - İstan-
bul, İletişim Yayınları, 1995
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 15

SEHER YILDIZI
Tan yeri ağardı, sular açıldı
Yavaşça daldı saman yolları
Göklerin koynundan bir nur saçıldı
Dünyayı kapladı şenlik kolları
Kahır ile kurulmuş dağlar başına
Masum kellesinden zulüm otağı
Alkanlar bulanmış her ak taşına
Çiçekleri solmuş ana toprağı
Baştan başa çökmüş sızladım durdum
Bacası yıkılmış Osman ocağı

Mahmur denizlerden bir peri kızı

Ansızın rastladım, gördüm, kudurdum
Nazlı nazlı çıktı, gözüme baktı
Meşhedde uzanmış kâfir ayağı
Ah, tanıdım onu, seher yıldızı
Sarı güzelliği gönlümü yaktı
Ben neler mi gördüm? Söyletme beni
Hicranla ağlatmak istemem seni
Gel sünbül bakışlı sabahın sisi
*
Esti, yükseldi, güneş aradı
Hani? Er doğuran Turan kucağı
Çamlı yamaçlarda kavalın sesi
Nerde? Ordu kuran İlhan ocağı
Dağıldı ovaya bir eş âradı

Küfrün çanı boğmuş Türk’ün sesini

Fakat benim yine fersiz gözlerim
Ne var ne yok düşman ezmiş hepsini
Yine beni karanlıklar boğuyor
Yine yaslar besteliyor sözlerim
Kur’an hani, vicdan hani? Ey erkek
Alnımdaki her sıcak ter soğuyor
Hani vatanını halâs edecek
Issız gecelerin seher yıldızı
Geçtin mi yurdumdan? Gördün mü onu? Korktuğum düşmanlar saldırdı ırza
Yine yüreğime çöktü bir sızı Erkek dedikleri gösterdi rıza
Anlamak isterim ne oldu sonu?
* Hani kadınlara yan baktırmayan
Ben neler mi gördüm?.. Söyletme beni Her ırz eteğinden sızıyor al kan
Geçtim oralardan, gördüm hepsini
Hicranla ağlatmak istemem seni Hani din diyerek dine saldıran
Ey garip Türk oğlu zaptet nefsini Hani Kosova, Şıpka, hani Çaldıran

Zalim fırtınalar gelmiş süpürmüş Hani gönlündeki nur ile iman

Uçmuş ocakların külü, dumanı
Çaylar, çağlayanlar al kan köpürmüş
Hazanlar kaplamış bağı, ormanı
Erkekler içinde, erkeksiz kalan
Analar boynunda düşman bıçağı
Geçen bulutlara derdini salan
Kuru dal üstünde gelin duvağı
Minbere, mihraba bak! Asılmış çan
Ben neler mi gördüm? Söyletme beni
Hicranla ağlatmak istemem seni
*
Kadın, erkek öldü, o Rumeli’nde
Er, kadına döndü, ko Rumeli’nde

16 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

Ana ocağında kardaş öldürdün Yavuklu bağında güller kurumuş
Kız, kızan bıraktın, düşman güldürdün Ne kelebek kalmış ne çemen, ne kuş

Ah! Hiç sorma bana sefil Osmanlı İhtiyar analar, dul gelin kızlar
Son yaprak tarihin pek kara kanlı Bir de yükseklerde mahzun yıldızlar

Kimsesiz kızların gözünden akan Ak saçlı dedeler açmış elini

Namus sızıntısı o gül renkli kan Tanrı’ya bağlamış yanık dilini

Boğmuyor mu seni? Boğmuyor mu ha Öksüz yavrucuklar rüya içinde

Titremiyor isen bak! Bak! Bak bir daha Bütün Anadolu humma içinde

Şehit kemikleri dim dik fırlamış Efeler dağında bir er kalmamış

Hicran pıhtıları gönül sırlamış Erleri sürecek rehber kalmamış

Çağlayan dereler, irin köpürmüş Irmaklara sordum, dağlara sordum

Kükreyen rüzgârlar, yangın süpürmüş Meyvesi kurumuş bağlara sordum

Çiçeklerin rengi vereme dönmüş Çamlardan titreyen yellere sordum

Her tüten ocaklar bir anda sönmüş Uzaklara vardım ellere sordum
*
Ezmiyor mu seni? Boğmuyor mu ha! -Nerelerde sizin delikanlılar?
Titremiyor isen bak! Bak! Bak bir daha O ak vicdanlılar, o pak kanlılar

Düşmanlara kaldı Hüdavendigâr Ah bir ıssız çölden ibaret gece

Tahlis etmek için yok mu bir cebbar Hepsini anlattı bana gizlice

Gelen çan sesleri Edirne’dendir O fırtınaların estiği yerde

Hâlâ sağırlığın neden? Nedendir? Uğramışlar hepsi ayrı bir derde

Ben dün gece gördüm Anadolu’yu Kimi yaralanmış, en çoğu şehit

Sen hâlâ uyanma! Sen hâlâ uyu Kimi hasta düşmüş, kimi bir kadid

Renksiz ovalarda kimseler yoktu Nene kucağını dar görürlerken

Yalnız ağlayan analar çoktu Kanlı topraklarda bulmuşlar medfen

Issızdı ormanlar, ıssızdı etraf Yavuklu nazını az görürlerken

Yalnız melekler ederdi tavaf Delinmiş sineler bir ah etmeden

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 17

 Etmeyeni gönlünü bir daha meyus Hep ben yaptım hepsi benden, bu erden
Ah, söyletme beni Allah için sus Lânet eyle güzel yıldız! Bana sen

Sorma bana, sorma bana, dertliyim Lâkin hayır, ben yanıldım.. İftira
Bırak beni uzaklara gideyim Bu en şenî iftiraya inanma

Ben her gece ben her sabah doğarken Turanlıyım, Turanlıdan bir zaman
Seyrederim bu halleri, göklerden Ne bu vatan, ne bu Kur’an, ne iman

Sorma bana, vicdanın var, elin var Asla görmez bir fenalık, kötülük
Koy elini vicdanına, anla var Çünkü adım, ulu addır yani Türk
* *
Işıktan çiçekler sönüp soluyor Haydi, seher yıldızı
Varayım gideyim sabah oluyor Var göç başka illere
Eder isen ziyaret
Ah gitme gitme dur! Seher yıldızı Şarkı, Garbı, Kırgız’ı
Taşsın dilimdeki zehirli sızı Söyle iyi ellere
* Kaldı Turan nihayet
Ben unuttum, ben bıraktım, ben kaçtım *
Yüreklere her acıyı ben saçtım Turan, Turan nerdesin
Haydi, seher yıldızı
Bende iman, bir yalanmış inandım Bu ellerin altında
Felâketten ben boğuldum, usandım Besleniyor varlığın
Turan, hani gür sesin
Ben Türk iken Türklüğümü unuttum Yuvarlağın altında
Gönlümdeki isyanları uyuttum Genişliyor darlığın
*
Yangın değil ben kül ettim, yurdumu Haydi, seher yıldızı
Düşman değil ben kahrettim ordumu Var göç başka illere
Eder isen ziyaret
Bin felâket korkar iken gözümden Şarkı, garbı, Kırgız’ı
Bin felâket gördü vatan yüzümden Söyle iyi ellere
Kaldı Turan nihayet
Namus öldü, kardeş öldü, şan öldü
Kadın öldü, vatan öldü, san öldü Aka Gündüz

(TÜRK YURDU, YIL:2, SAYI: 44, 24 Temmuz 1913-

Ben yaşadım, ooh ettim kahpece 10 Temmuz 1329, Türk Yurdu Şiir Antolojisi (1911-
1931), Hazırlayan: Coşkun Bağır, Türk Yurdu Yayın-
Sayıkladım bin bir fitne her gece ları, Ankara 2012)

18 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

 BALKAN BOZGUNUNDAN
DERS ALINDI MI?
MEHMET ALİ ÜNAL*
X
IX. yüzyıla girildiğinde Osmanlı Devleti
hâlâ geniş bir coğrafyaya hâkim olmakla
beraber, askerî ve ekonomik bakımdan
birçok problemlerle karşı karşıyaydı. Sömürgeci-
lik siyasetiyle zenginleşen ve sanayileşen Avrupa
devletleri, askerî ve ekonomik açıdan büyük birer
güç olarak ortaya çıkmışlardı. Bir an önce Osman-
lı Devleti’ni parçalamak ve topraklarını paylaşmak
arzusundaydılar. Ancak kendi aralarındaki çatış-
malar ve anlaşmazlıklar yüzünden Osmanlı Dev-
leti tamamıyla parçalanıp yok olmaktan kurtuldu.
XIX. yüzyıldaki Osmanlı siyaseti, Avrupa’nın
güçlü devletleri arasındaki rekabet ve çekişmeler-
den faydalanarak, imparatorluğu ayakta tutmak ve
bir an önce sanayileşerek, güç kazanmak esasına
dayanıyordu. Ayrıca devletin ayakta kalabilmesi
için idarî, askerî, ekonomik ve siyasî alanlarda ye-
nileşme çabalarına da bu dönemde hız verildi.
Devlet, askerî, ekonomik ve sosyal alandaki
kötü gidişi durdurmak için her çareye başvurmaya
hazırdı. Bu sebeple Avrupa tarzında okullar aç-
mak, devlet ve hükûmet teşkilatını Avrupa devlet-
lerininkine uygun olarak düzenlemek, Avrupa talim
ve terbiye usullerine göre yetişmiş bir ordu kurmak
için harekete geçildi. Ne var ki, bu dönemde yapı-
lan çalışmalar genellikle Avrupa hayat tarzının ve
görgü kurallarının Türkiye’ye aktarılması yönünde
oldu. Yani kültürel alanda Batılılaştığımız halde,
ilim ve teknoloji alanında Batılılaşmak mümkün
olmadı. Çünkü Batı teknolojinin arkasında yatan
bilgi birikimi ve ilmî araştırma metodu dikkate
alınmadan, sadece kurumların benzerlerini tesis
etmekle meselenin çözüleceği zannedildi. Fakat
her şeye rağmen, yapılan ıslahat çalışmaları, Os-
manlı Devleti’ni daha 1830’larda dağılıp gitmek-
ten kurtardı. Ancak sömürgeci Avrupa devletleri
ile Rusya’nın Osmanlı Devleti’ni parçalamak ve
Türkleri Avrupa’dan uzaklaştırmak gayesi ile sü-
rekli saldırıları devletin ve milletin kendini topar-
lamasını ve ıslahat hareketlerinin daha başarılı
olmasını önledi.
Kısacası XIX. yüzyıl Tanzimat, Islahat Ferma-
nı ve Meşrutiyet gibi ıslahat çalışmaları ile geçti.
Bu çalışmalar Sultan II. Abdülhamid’in saltanatı ile
sona erdi. O, meşrutiyet rejiminin imparatorluğun
dağılmasına yol açacağı görüşündeydi. Bu yüz-
den meclisi kapattı ve meşrutiyete son verdi. Fakat
Kanûn-ı Esasî’yi kaldırmadı. Teknik olarak meclis
tatilde bulunuyordu. Nitekim 23 Temmuz 1908’de
padişah, Kanûn-ı Esasî gereğince meclisin yeni-
den toplantıya çağırılacağını ilân etti. Ancak 30 yıl-
dan fazla süren bu zoraki tatil sonunda padişahın
böyle bir karara varması kendi arzusu ile olmadı.
Meclisin dağıtılması ve padişahın bütün yetki-
leri elinde toplaması, son derece merkeziyetçi bir
yönetim kurması ve siyasî hürriyetleri aşırı dere-
cede kısıtlaması zamanla aydınlar arasında geniş
bir muhalefetin oluşmasına yol açmıştı.
II. Abdülhamid’in yönetimine karşı ilk teşkilat-
lı hareket 1889 yılında kurulan İttihat ve Terakki
Cemiyeti ile başladı. Önceleri tıbbiye ve harbiye
talebeleri arasında yayılan gizli faaliyetler, kısa
zamanda genişledi ve güçlendi. Hareket bir süre
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 19

Balkan Felaketlerinden (Ahmed Cevad, Kırmızı Kitap 1328 Fecayii,Çiftçi Kitaphanesi, larındaki Osmanlı sınırları
İstanbul. 1329.)
sonra yurt dışına da taştı. Paris ve Cenevre gibi
merkezlerde meşrutiyet taraftarı aydınlar, yayın
yolu ile faaliyetlerini sürdürdüler.
1906’dan sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti,
ordu içerisinde teşkilatlanmaya başladı. Özellikle
Rumeli’deki askeri birliklerde görev yapan subay-
ların çoğu cemiyete üye oldular.
1908 yılında İttihat ve Terakki mensupları, İn-
giliz ve Rus hükümdarlarının Reval’de bir araya
gelmelerini ve Osmanlı Devleti’nin kaderiyle ilgili
tartışmalarını bahane ederek harekete geçtiler.
Onlara göre, meşrutiyet ilan edilmesi halinde Av-
rupa ülkeleri Osmanlı Devleti hakkındaki niyetle-
rinden vazgeçeceklerdi.
Aynı yıl, Enver ve Niyazi Beyler gibi bazı subay-
lar birlikleriyle dağa çıkarak isyan ettiler. Kanûn-ı
Esasî’nin yürürlüğe konmasını ve meşrutiyetin
ilân edilmesini istediler. Sultan II. Abdülhamid’in
isyanları bastırmak yolunda gösterdiği çabaların
sonuçsuz kalmasıyla, 24 Temmuz 1908’de Meşru-
tiyet ilân edildi. Meşrutiyet’in ilânıyla birlikte mem-
lekette bir hürriyet havası esti. Dönemin aydınları,
meşrutiyet ve Kanûn-ı Esasî kavramlarından bir
sihir ve keramet bekliyorlar, kötüye gidişin duraca-
ğını ve her şeyin düzeleceğine inanıyorlardı.
Ne var ki, Meşrutiyet idaresi ve Kanûn-ı Esasî,
Osmanlı Devleti’nin çöküşünü önleyemedi. Ak-
sine, meydana gelen karışıklıklar sebebiyle dış
politikada ardı ardına başarısızlıklar meydana gel-
di. Bosna-Hersek Avusturya tarafından ilhak edil-
di. Bulgaristan Prensliği bağımsızlığını ilân etti.
Adana’da Ermeni isyanı patlak verdi. Yemen’de
20 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
isyan çıktı. Bunu 1911’de
İtalya’nın Trablusgarb’ı iş-
gali takip etti.
Trablusgarb’ı savunacak
ve İtalya ile boy ölçüşecek
donanma yoktu. Hamiyet-
perver Osmanlı subay-
larının kendi çabaları ile
Trablusgarb’a geçip İtalyan-
lara karşı başarılı savaşlar
yapmaları sonucu değiştir-
medi çünkü peşinden Bal-
kan savaşları başladı.
Balkan savaşları umul-
madık bir şekilde bozgunla
sonuçlandı. Adriyatik kıyı-
Çatalca’ya kadar geriledi.
Gerek Doğu Trakya’daki ve
gerekse Rumeli’deki Osmanlı orduları bir buçuk ay
içerisinde bütün savaşları kaybetti. Selanik’teki ko-
lordu savaşmadan Yunanlılara teslim oldu. Sadece
Edirne, İşkodra ve Yanya kaleleri aylarca düşmana
direndiler. Böyle ağır bir mağlubiyeti ne Avrupalılar
ne Rusya ne de Osmanlı’ya karşı birleşip savaşa
giren balkan devletçikleri bekliyordu. Osmanlı tarafı
ise kolay bir zafer kazanılacağını zannediyorlardı.
Hatta İttihatçılar sevmedikleri Kamil Paşa hüküme-
tini savaşa kışkırtıyorlardı.
Osmanlı ordularının birçok cephede, daha
düşmanla karşılaşmadan çözülmesi ve askerle-
rin topluca firarı önlenemedi. Bozgunun sonuçları
muazzam oldu. Türkiye 150 bin km’nin üzerinde
toprak kaybetti. Ege adaları Yunanistan’a geçti. İt-
tihat ve Terakki’nin ittihad-ı anasır politikası sükût-ı
hayalle neticelendi ve Türkçülük cereyanı güçlen-
di. Rumeli Türklüğü 550 yıllık vatanlarını terk edip
İstanbul’a doğru aktı. Bulgar ordusu İstanbul’a 50
km uzaklıkta Çatalca’da durdurulabildi. Savaşın
galipleri Osmanlı topraklarını paylaşmakta an-
laşamayınca aralarında savaş çıktı. Bu sayede
Edirne kurtarılabildi.
Aydınlardaki kendine güven duygusu çöktü
ve moral değerler büyük tahribata uğradı. Toplum
böyle bir mağlubiyeti beklemiyordu. Evet, Doksa-
nüç savaşı da mağlubiyetle sonuçlanmıştı ama
destanlık bir Plevne müdafaası, Doğu cephesin-
de kazanılan muharebeler gurur verici hadiseler-
di. Oysa Balkan savaşlarında Edirne, İşkodra ve
Yanya müdafaaları dışında ordu hiçbir varlık gös-
terememiştir.
 Balkan bozgunu üzerinde çeşitli eserler ve ha-
tıratlar yazıldı. Bunların birçoğu savaşların hemen
sonrasında basıldı ve savaşlar basında tartışıldı.
Doğu ordusu komutanları Abdullah Paşa ve Mah-
mud Muhtar Paşa başta olmak üzere birçok asker
hatıralarını yayımladı. Hatırat sahiplerinin en bü-
yük arzusu, olaylardan ders alınması ve bir daha
benzeri hadiselerin tekerrürünün önlenmesi idi.
Hatıratları okuduğumuzda herkesin haklı oldu-
ğunu görürüz. Peki, bu büyük bozgunun mesulü
kimdir veya kimlerdir? Sorumluluğu tek bir kim-
seye yüklemek mümkün değildir. Siyasi ve askerî
olarak baştan itibaren o kadar hatalar yapılmıştır
ki, bu kadar basiretsizliğin nasıl gösterilebildiğine
şaşırmamak elde değildir.
En büyük zaaflardan birisi istihbarat eksikli-
ğidir. Balkan devletlerinin kendi aralarında ittifak
yapmasından Babıali’nin haberi olmamıştır. Ah-
met Muhtar Paşa hükümetinin Sofya elçiliği göre-
vinde iken hariciye nazırlığına getirilen Asım Bey
15 Temmuz’da yani savaştan 2,5 ay önce mec-
liste “Balkanlar’dan imanım kadar eminim” diye
bir konuşma yapıyor. Trablusgarp’ın işgaline dair
İtalya’nın verdiği notayı, İtalyan büyükelçisi ile briç
oynarken alan ve Roma büyükelçiliği yapmış olan
sadrazam İbrahim Hakkı Paşa’nınkine denk bir
gaflet.
Ahmet Muhtar Paşa hükümeti bir hata daha
yapıyor ve 120 tabur askeri terhis ediyor. Bu as-
kerler savaş sırasında geri çağrılacak ancak bir
türlü toplanamayacaktır. Doğu ordusu komutanı
Abdullah Paşa hatıratında ordunun asker kadro-
sunun eksikliğinden ve eğitimsizliğinden yakın-
maktadır. Bir garabet de Sırbistan’ın Avrupa’dan
aldığı topların Selanik limanından geçişine izin ve-
rilmesidir. Hâlbuki Avusturya-Macaristan bu topla-
rı kendi topraklarından geçişine izin vermemiştir.
Sırbistan’ın limanı olmadığı için bu topları geçir-
mesi mümkün değildir. Bu toplar savaşta Osmanlı
ordusuna karşı kullanılmıştır.
İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra orduda ya-
pılan rütbe tenzili ve birçok subayın emekliye ay-
rılması savaş sırasında büyük sıkıntılar yaratmış
ve subay kadrosu bir türlü tamamlanamamıştır.
Ordudaki disiplinsizlik önlenememiş; eğitimsizlik
ve itaatsizlik bozgunda büyük rol oynamıştır. Bil-
hassa redif denilen yedek askerlerin eğitimsizliği
dikkati çekmiştir.
Bozgunun en büyük ve en mühim sebebi ise
ordunun gırtlağına kadar siyasete bulaşmış olma-
sıdır. Subaylar arasındaki İttihatçı ve Halaskâr çe-
kişmesinin emir-komuta zincirinde yarattığı tahribat
bütün hatıratlarda zikredilir. İttihat ve Terakki’nin
birçok mensubunun asker olması ve bu cemiyete
üye olanların kolayca önemli mevki ve makamlara
yükselmesi, karşı cuntanın doğmasına yol açmış-
tır. Subaylar arasındaki siyasi çekişme o dereceye
varmıştır ki, Meşrutiyet’ten sonra subaylar arasın-
da ordunun eğitimi konusundaki heyecan çabuk
sona ermiş ve ordu tamamen ihmal edilmiştir.
Mahmud Muhtar Paşa hatıratında meşrutiyetten
sonra yenileşme adına orduda yapılan düzenle-
melerin ise yanlış olduğunu itiraf etmektedir. Ona
göre bizi mağlup eden Bulgarlar değil, kendi hata-
larımız ve kendi idaresizliğimizdir.
Askeri başarısızlıklar üzerine 29 Ekim 1912’de
Ahmet Muhtar Paşa hükümeti düştü. Kabinedeki
Kâmil Paşa ve Şeyhülislam Cemaleddin Efendi
hükümete muhalifti. Kâmil Paşa İttihatçıları sevmi-
yordu. Hükümetin en güçlü adamı Dâhiliye Nazırı
Ahmed Reşid Bey ise İttihatçılardan nefret eden
bir adamdı. Kâmil Paşa hükümetini kendileri için
tehlikeli gören İttihat ve Terakki, hükümeti devir-
mek için hazırlığa başladı.
Babıali Baskını ve İttihat ve Terakki
İktidarı
Meşrutiyet’in ilanından sonra İttihat ve Terakki
Cemiyeti iktidarı doğrudan ele alamamıştı. Çünkü
hep genç subay ve aydınlardan oluştuğu için içle-
rinde sadrazam olacak adam yoktu. Bu sebeple
bir süre daha Abdülhamid dönemi devlet adamları
sadrazamlık mevkiine getirildiler. İttihat ve Terakki
baskı yoluyla ve dolaylı şekilde hâkimiyet sağla-
maya çalıştı.
Kâmil Paşa İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne mu-
halifti. Bazı hatıratlarda İttihatçı subayların hükü-
metinin başarısız olması için üstlerinin emirlerini
dinlemedikleri anlatılır. Harbiye Nazırı ve Başku-
mandan Vekili olan Nazım Paşa Halaskârân gru-
bunun lideridir. Fakat bir müddet sonra Said Halim
Paşa’nın tavassutu ile Talat, Enver ve Cemal Bey-
lerle görüşerek saf değiştirecek orduda bozgun-
culuk yaptıkları için tutuklanan İttihatçı subayları
serbest bıraktıracaktır.
Balkan bozgununu bahane eden ve Kâmil Paşa
hükümetinin Edirne’yi Bulgarlar’a bıraktığı şeklin-
de müthiş bir propagandaya giriştiler. Hâlbuki tam
tersine Kâmil Paşa Edirne’yi bırakmamaya karar
vermişti. İttihatçılardan oluşan Mahmud Şevket
Paşa hükümeti, 30 Mayıs 1913’te Londra antlaş-
masıyla Edirne’yi Bulgarlara vereceklerdir.
İttihat ve Terakki Cemiyeti 23 Ocak 1913’te
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 21
Binbaşı Enver Bey’in liderliğinde hükûmet binası-
nı bastı ve Kâmil Paşa’nın başına silah dayanarak
istifa ettirildi. Babıali Baskını olarak tarihe geçen
bu olay sırasında Harbiye Nazırı ve Başkuman-
dan vekili Nazım Paşa öldürüldü. Kâmil Paşa’nın
istifasını alarak saraya giden Enver Bey İttihat ve
Terakki Cemiyeti taraftarı olan Mahmud Şevket
Paşa’nın sadrazamlığa getirilmesini sağladı. Bin-
başı Enver imzasıyla Birinci Ferik (orgeneral) rüt-
besindeki ordu komutanlarına emirler verdi. Talat
Bey de kendi kendini Dâhiliye Nazırı nasb ederek
vilayetlere emirler vermeye başladı. Bütün bunlar
henüz Balkan savaşlarının devam ettiği günlerde
olmaktadır. Bulgarlar Çatalca önlerindedir.
Bir müddet sonra yer altına itilmiş olan muha-
lefetin düzenlediği bir suikast sonucu Mahmud
Şevket Paşa öldürüldü. Bunu fırsat bilen İttihat ve
Terakki yönetimi muhaliflere karşı müthiş bir bas-
kı uygulamaya başladı. Sürekli bir sıkıyönetim ve
sansür uygulaması ile muhalefete fırsat verilmedi.
Sadrazamlık mevkiine her ne kadar Said Halim
Paşa getirildiyse de gerçek iktidar İttihat ve Te-
rakki Cemiyeti’nin önde gelen üç yöneticisi Talat,
Enver ve Cemal paşaların elinde idi.
II. Abdülhamid’in yönetimini istibdat olarak ni-
teleyen İttihat ve Terakki Cemiyeti, uygulamaları
ile tam bir diktatörlük kurdu. Muhaliflerin siyasî
faaliyetlerini tamamen yasakladı ve Abdülhamid
devrini arattı. Son derece baskıcı ve merkeziyetçi
bir siyaset takip edilerek basın ve muhalefet tama-
mıyla susturuldu. 1914’te ise meclis savaş gerek-
çesiyle kapatıldı.
Balkan bozgununa yol açan sebepler ordunun
kurmayları tarafından dikkatle incelendi. Askerî
teşkilat tekrar gözden geçirildi ve eğitim üzerinde
hassasiyetle duruldu. Bu yüzden Birinci Dünya
Savaşı’ndaki muharebelerde Balkan savaşla-
rındaki gibi topluca firarlar pek görülmedi. Birin-
ci Dünya Savaşı’na katılan subayların pek çoğu
Balkan savaşlarında da görev almışlardı. Askerin
motive edilmesi konusunda daha dikkatli davran-
dılar ve genel olarak savaş kaybedilmiş olsa da
Çanakkale, Gazze, Kutülamare gibi destanlık mu-
harebeler kazanıldı. Dünyanın en büyük devletle-
rinin ordularına karşı kazanılmış bu zaferler toplu-
mu moral değerler açısından takviye etti ve Millî
Mücadele’nin kazanılmasında mühim rol oynadı.
Ders alınmayan ve düzeltilemeyen konu ise
ordu-siyaset ilişkisidir. Maalesef Balkan savaşla-
rında yaşanan acılar ordunun siyasetten arındırıl-
masını sağlayamamıştır. Ordu artık kendisini va-
22 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
tanın değil, rejimin bekçisi görmektedir. Subaylar
bir üstteki komutanını değil, mensup olduğu ce-
miyetin emirlerini dinlemektedirler. Yukarıda Bal-
kan savaşları ile ilgili pek çok hatırat yazıldığından
bahsetmiştik. Bu hatırat sahiplerini çoğu ders alın-
sın ve bir daha aynı hatalar tekrar edilmesin kay-
gısıyla kaleme sarılmışlardı. En çok temas ettikleri
husus da ordunun siyasete bulaşması mevzuu-
dur. Fakat ne çare hiçbir faydası olmamış, ordu
siyasetin merkezinde kalmaya devam etmiştir.
Öte yandan meşrutiyet dönemi subayı kendisi-
ni sadece asker olarak görmemektedir. O kendisi-
ne millete her alanda öncülük edecek bir misyon
yüklemektedir. Bu misyonun esası modernleşme-
dir. Toplum geridir, memleket geri kalmıştır. Ülke-
yi kalkındırmanın yolu milleti modernleştirmek ve
geri kafalıktan kurtarmaktan geçer. Bu seçkinci ve
tepeden inmeci tavır cumhuriyet dönemine intikal
etmiş, ordunun devlet içinde devlet olması meşru-
tiyetle birlikte şekillenmiştir.
Gerçekten de cumhuriyet döneminde ordu bü-
tün kurumların üstünde, harcamaları hiçbir kurum
tarafından denetlenmeyen ayrı bir bütçeye sahip
bağımsız bir müessese durumuna gelmiştir. Tayin
ve terfiler de tamamen kurumun kendi içerisinde
yapılmaktadır. Sivil hükümetlerin gerek bütçe yö-
nünden, gerek tayin ve terfi yönünden ve gerekse
eğitim yönünden orduyu denetlemeleri söz konu-
su değildir. Buna karşılık ordu, eğitim başta olmak
üzere, dış ve iç politikayı belirleyen ve bütün sivil
kurumları denetleyebilen bir konuma sahip ol-
muştur.
Bu gelişmenin ortaya çıkışı ikinci meşrutiyetle
başlamış, cumhuriyet bu geleneği tevarüs etmiştir.
Aslında bu yapı çok eleştirilen yeniçeri ordusunun
konumundan daha geri ve kötü bir özellik arz et-
mektedir. Yeniçeri ayaklanır; padişah değişir, ve-
ziriazam değişir. Muhalefet ve denetim olmadığı
için mutlak gücü kullanan ve çeşitli rüşvet, iltimas
ve irtikâp gibi yolsuzluklara bulaşmış bir idareci
zümre tasfiye olunurdu. Dirayetli bir padişah veya
veziriazam yeniçeri ocağını kontrol altına alır ve
bir müddet için de olsa normal yapıya dönülürdü.
Meşrutiyetle başlayan ve cumhuriyetle devam
eden dönemde ise ordunun siyasî hayata müda-
halesi sürekli hale gelmiş ve müdahale kurumlaş-
mıştır. 1960 darbesinden sonra ise siyasî hayata
ve politikaya müdahale anayasal bir zemine otur-
tulmuş ve meşru hale getirilmiştir.
______________________________________________
* Prof. Dr., Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
 BALKAN HARBİ SIRASINDA
OSMANLI ORDUSUNUN MORAL VE
DİSİPLİN DURUMU
İHSAN BURAK BİRECİKLİ*
M
ustafa Kemal Atatürk, Balkan Harbi için
özetle şöyle demiştir: “Balkan Harbi Türk
ordusunun bozgunu değildi, ordunun
başındaki bilgisiz kumanda heyetinin geri çekil-
mesiydi. Türk ordusu bir plana göre toplanabilmek
için yeterli zaman bulamamıştı. Balkan devletleri,
bu harbin sonuçlarını, o dönemde ülkeye hâkim
olan şahısların bilgisizliğine borçludur.”1
Aralarında anlaşmazlıklar olan Balkan ulusları
arasında anlaşma tesis ettiren Rusya, asırlardır
arzuladığı hedef, Türkleri Rumeli’den çıkartıp Bo-
ğazlara ve İstanbul’a hâkim olmaktı.2 Sırp, Yunan
ve Bulgar hükümetlerinin amacı; Selanik, Manas-
tır, Kosova, İşkodra, Yanya ve Edirne vilayetlerini
ele geçirmek idi.3 Balkanlardan gelebilecek her-
hangi bir saldırıya nasıl karşı koyulacağı konusun-
da Osmanlı ordusunun yeterli bir savunma planı
yoktu.4 Balkan Harbi için 30 Eylül 1912 tarihinde
seferberlik ilan edildiği sırada Osmanlı ordusu,
Karadağ ordusunca desteklenen Katolik Arnavut-
lar ile savaş halindeydi.5 Yakova yöresinde kışkır-
tılan bazı subaylar, hükümet aleyhine asi Arnavut-
larla birleşmişlerdi.6 Salgın hastalıklar, cephane
yetersizliği ve firarlar dolayısıyla mevcutları hayli
azalan Osmanlı askerleri birçok havalide eşkıya
ile mücadele halindeydi.7 Yunan donanması Ege
ve Akdeniz’i abluka altına aldığı için yeni Osman-
lı birlikleri Anadolu’dan Balkanlara deniz yoluyla
gönderilemiyordu.8
Balkan devletleri arasındaki anlaşmalardan
Osmanlı hükümeti çok geç haberdar olmuştu.
Muhalefet ile iktidar arasında sert bir mücadele
yaşanıyordu. Bu karışık siyasi havadan çekinen
İttihatçılar Temmuz 1912’de hükümetten çekildi.9
İstanbul’daki hükümet, İngiltere’nin Balkanlardaki
savaşı durduracağı ve sorunları çözeceği inancı
içindeydi.10 Dönemin Hariciye Nazırı Asım Bey:
“Balkanların aleyhimize birleşmeleri tamamen
yalandır. Balkanlardan imanım kadar eminim!”
şeklinde konuşmuştu. Hâlbuki bu sırada Balkan
devletleri anlaşmıştı.11 Fransa ve İngiltere nota
vererek bölgede statükonun korunacağından söz
ediyorlardı. Osmanlı hükümeti, büyük güçlerin Bal-
kanlarda savaşa izin vermeyeceğini düşünüyordu.
Ancak 3 Eylül 1912 tarihinde İngiliz Bakan Grey’e
gönderilen bir rapor: “İzlenecek politika yalnız Bal-
kanları değil; Arapları, Ermenileri ve diğer ırkları da
imparatorluktan ayırmak olmalıdır.” şeklindeydi.12
Osmanlı politikasında ikili oynayan İngiltere’nin
İstanbul’daki Büyükelçisi Lowter’e gönderilen 21
Ekim 1912 günlü bir telgrafta; Balkanlarda savaşı
önlemek için herhangi bir yükümlülük altına giril-
meyeceği ifade ediliyordu.13 Kamil Paşa, Osmanlı
tarafının savaşa girmemesi gerektiğini söylüyordu.
Erkân-ı Harbiye Reisi Rasim Paşa askeri açıdan
çekilen sıkıntılardan bahsediyordu.14 Şark Ordusu
Komutanı Abdullah Paşa, ordunun savaşabilecek
bir durumda olmadığını: “…Sadece Bulgarlarla
bile savaşamayız. Onları Çatalca’da durdurabi-
lirsek ne âlâ…” diyerek savaş, diplomatik yollarla
önlenmeli diyordu.15
1912 yılı Temmuz’unda Bulgaristan, Sırbistan
ve Karadağ askeri yığınaklarını oluştururken, Os-
manlılar siyasi manevralarla oyalanıyordu. Yak-
laşan savaş öncesinde büyük güçler, Osmanlı
Devleti’ni her alanda yorup yıpratmak için elinden
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 23
geleni yapıyordu. Balkanlarda birçok noktada is-
yanlar çıkartma, sabotajlar, suikastlar ve çete
saldırıları ile Osmanlı birlikleri yıpratılıyordu.16 Os-
manlı hükümetinden gerçekleşmesi imkânsız ısla-
hatlar istenerek bir savaş gerekçesi oluşturulmak
isteniyordu. İngiliz Bakan Grey’e gönderilen bir
raporda: “Bütün Balkanlar Hristiyanlara ait olma-
lıdır.” ifadesi geçiyordu.17 Özellikle Osmanlı dev-
let adamları Balkanlarda bir savaşın çıkacağına
ihtimal vermemiş, Balkan ülkeleriyle ilişkilerimizin
iyi olduğunu sanmış18 ve Büyük güçlerin verdiği
sahte teminata kanmışlardı.19 Savaş öncesi Os-
manlı Devleti, Makedonya ve Arnavutluk bölge-
sine sahip olup sınırları Adriyatik kıyılarına kadar
uzanıyordu.20
Balkanlarda Savaş ve Osmanlı
Ordusunun Vaziyeti
Subaylar arasında alaylı-mektepli çekişmesi
vardı. Başarı gösteren erlerden subay olan alay-
lılar, okullardan gelen mekteplileri bir rakip olarak
görüyorlardı. Mektepliler ise ötekileri bilgiden yok-
sun görüyordu. İttihatçılar tarafından21 çıkarttırılan
“Tasfiye-i Rüteb” ve “Yaş Haddi Nizamnamesi” ile
birçok alaylı subay ordudan uzaklaştırıldı. Hâlbuki
mektepten mezun subay sayısı ihtiyacı karşıla-
mıyordu. Nizamiye erlerinin hizmet süresi 3 yıl
olduğu halde 6-7 yıl silahaltında tutulur ve erler
terhis olmak için ayaklanırdı.22 Savaştan önce Os-
manlı ordusundan 75.000 asker terhis edilmişti.23
Nazım Paşa’ya göre üç seneden beri isyan çı-
kan yerlere gönderildikleri için yorgun düşen er-
ler askerlik sürelerini tamamladıkları için terhis
edilmişlerdi.24 Savaştan iki ay önce 35.000 asker
Yemen’e gönderilmişti. İtalyanların 12 Ada’yı işgal
etmesi üzerine Selanik ve İstanbul’dan bazı bir-
likler İzmir’e kaydırılmıştı.25 Savaş başladığında
terhis edilenler silahaltına davet ediliyor. Subaylar
askerlerini tanımamakta, askerler de subaylarını
tanımamaktaydı.26
Siyasetle uğraşan subaylar yüzünden ordu için-
de İttihatçılık, Halaskârlık gibi siyasi ayrılıklar baş-
ladı. Savaş sırasında geri çekilirken dahi bazı su-
baylar boğaz boğaza siyaset kavgası yapıyordu.27
Bir ordu için en büyük felaket, siyasetle iştigal28
ve düzeni değiştirme amacıyla cemiyetler kurma-
larıdır. Hareket Ordusu’nun İstanbul’a gelişinden
sonra ordu, İttihatçı subayların keyfine bağlı kaldı.
Küçük rütbedekiler büyüklere, kurmay olmayanlar
kurmay olanlara saygısızdı. Ordudaki işler, genç
kurmayların ve yaverlerinin elinde kaldı.29
1910 yılında din-milliyet farkı gözetilmeksizin
24 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Osmanlı tebaası askerlikle mükellef tutuldu. Bu du-
rum Müslüman erlerin dini inançları ile savaş psi-
kolojileri arasındaki bağı zedeledi. Savaşta ölürse
şehit, kalırsa gazi olacağı söylenmişti. Şimdi kendi
dininden olmayan insanlarla aynı amaç için omuz
omuza çarpışacağı telkin ediliyordu.30 Ayrıca 3
Temmuz 1910 tarihinde “Kiliseler Kanunu” çıkarı-
larak Balkan milletlerinin arasındaki anlaşmazlık
çözülmüş ve birleşmeleri temin edilmiştir.31
Balkan orduları sadece iyi eğitilmiş subay ve
askerlere değil, modern tüfeklere ve ağır silahla-
ra da sahip olmuşlardı.32 Bulgaristan, yıllık büt-
çesinin üçte birinden fazlasını orduya ayırıyor-
du. Paris’teki Amerikan askeri ataşesi Binbaşı
T. Bentley Mott, 1910 yılında bölgeye yaptığı bir
gezide: “Bulgar ordusu iyi eğitilmiş, Avrupa’nın
en iyi imalatçılarından seçilmiş modern silahlarla
donatılmıştır.” demişti.33 Osmanlı ordusunda çalı-
şan Alman subayların ilk amacı eğitim vermekten
çok silah satmaktı. Alman askeri heyetinin gelme-
siyle birlikte, Ruhr’da Alman silah depolarındaki
stoklar hızla erimeye başlamıştı.34 Silah sanayi-
inde Almanya 1880’lerden başlayarak Osmanlı
ordusundaki eğitmen subayların ve diplomatik
görevlilerin desteğiyle kısa sürede Osmanlı pa-
zarını ele geçirmişti.35 Çok güvenilen Almanya,
Osmanlı Devleti’ne eski teknoloji ürünü olan araç
ve gereçleri, örneğin Fransız ordusunda on yıldan
beri kullanımdan kaldırılan türdeki topları satıyor-
du. Krupp topları, balçık ve çukurlarla dolu savaş
alanlarında kullanılamıyordu.36 Sırp ve Bulgar or-
dularının kullandığı Fransız Schneider-Creusot
toplarının Osmanlıların Krupp toplarından daha
üstün olduğu Edirne’nin kuşatılması sırasında
anlaşılmıştı.37 Almanya’dan satın alınan silah-
ların yine Alman subaylar tarafından denetlen-
mesi de ayrı bir garabetti. 1894 yılında ABD’nin
İstanbul’daki maslahatgüzarı raporunda; Krupp ve
Mauser firmalarının pahalı ve kalitesiz ürün satı-
mı ile pazar egemenliklerini kötüye kullandıklarını
söylüyordu. Krupp, Osmanlı silah pazarına ege-
mendi. Almanya’nın İstanbul’a eğitim amacıyla su-
baylar göndermesinin nedeni, silah satışını ayakta
tutabilmekti. Reformcu Goltz Paşa silah fabrika-
törlerine kazanç getirdiği için firması tarafından
ödüllendirilmişti.38 Osmanlı ordusuna uymayan
talimatnameler değişiklik yapılmadan Almanca-
dan Türkçeye çevrilmişti. Mesela lojistik destek
hesaplamaları Osmanlı ordu yapısına uygun de-
ğildi. Alman ordusuna göre hazırlanan Menzil
nizamnâmesi, Balkanlarda başarı sağlamamıştı.39
Sırp ordusunun yeni satın aldığı topların Osmanlı
toprağı Selanik üzerinden Sırbistan’a geçirilme-
sine izin verilmişti. Ancak daha önce Avusturya
hükümeti kendi topraklarından bu topların geçiril-
mesine izin vermemişti.40 Sırplar harpte topçuları
sayesinde başarılı olabildiler. 41
Osmanlı bahriyesi kâğıt üzerinde üstün bir
vaziyette görünüyordu. Yunanistan’ın küçük bir
deniz kuvveti vardı, Bulgaristan’ın sahil muha-
fazasına için altı parça küçük torpidobotu vardı.
Yunan filosundaki zırhlı gemilerin içinde Averof
isminde bir zırhlı kruvazör mevcuttu. Harbin ba-
şında Türk donanması bir teşebbüste bulunsaydı
Balkan orduları mağlup edilebilirdi.42 Savaştan
önce Türk hükümetinin gemi satın alma talebi İn-
giliz hükümetince reddedilmişti. Hâlbuki İngiltere,
savaş sırasında Yunanistan’a dört muhrip birden
satmıştı.43 İtalya, Türk gemilerini Marmara’ya ka-
patarak Balkan devletlerine destek vermişti.44
Türk Devleti’nin harbe hazırlıksız yakalandığı
söylenebilir. Türk ordusunun eksiklerini tamam-
laması için en az beş yıla ihtiyacı vardı. Türk
ordusunun hazırlanmış bir mevzide savaşı ka-
bul edebilmesi için en az 25 günün kazanılması
gerekmekteydi.45 Peş peşe askeri emirler gelmesi
ve bir öncekine ters düşmesi karışıklığa sebep ol-
muş, komutanlıklar arasında savaşın nasıl yürü-
tüleceğine dair uyum sağlanamamıştır.46 Balkan
ülkeleri toprak olarak küçük olduklarından ulaştır-
ma daha kolay oluyordu.47 Harpten önce 11. Pi-
yade Tümeni, Bulgarların ilk saldıracakları yerler
arasında olan Dedeağaç’ta değil, Arnavutluk’ta
bulunuyordu.48
Savaşların istihbaratsız kazanılması mümkün
değildir. Osmanlı ordusunun düşmanın durumuyla
ilgili yeterli bilgisi yoktu.49 Osmanlı birlikleri ara-
sındaki telgraf ve telefon bağlantıları yetersizdi.50
Mahmut Muhtar Paşa: “Düşman hakkında net bir
bilgi yok. Bulgarların savaş düzeni konusunda bilgi
yok. Elimizde depolanmış erzak yok, birkaç günlük
zahire var. Trenle durmadan asker göndermekten-
se, mevcut askere yiyecek bulunmalı. Mutlaka bir-
kaç katar erzak gönderilmeli.” diyordu.51 “…Asker-
lerimize 2 gündür hiç ekmek dağıtılmadığını duy-
dum... Öğrendim ki Hadımköy’ün “ilgisiz”i (askeri
müfettiş)… yapmış! …aramızda, Abdullah’çılarla
(Doğu ordusu kumandanı) Nazım’cılar (Harbiye
Nazırı) arasında… büyük bir askeri futbol maçı
olacak. 3 gündür bir parça ekmek yemeyenler var.
Demiryolu orada ve başkent hemen arkamızda.”52
Alman elçi Wangenheim, Türk askerlerinin yeterli
ekmeği ve düzgün çalışan telgrafı olsaydı kısa sü-
rede Sofya’da olurlardı demiştir.53 Yolların (şose)
yetersizliği, nakliyenin daha çok öküz ve manda
arabalarından ibaret bulunması ve şiddetli yağ-
murlar, askerin aç ve mühimmatsız kalmasına
sebep olmuştur.54 Bulgarlar askerin beslenmesine
çok önem vermiştir. Her alayın seyyar kazanları
ve mutfakları vardı.55
Askerlerin giydirilmesi konusunda sıkıntı çe-
kilmiştir. Abdullah Paşa Lüleburgaz’da 10 bin
kadar askeri giydiremediği için geri göndermiştir.
Orduda hastane levazımatı ve sıhhiye birlikleri
yetersizdi. Bazı birlikler panik içinde kaçtığından
dolayı mühimmat düşmana kalmaktaydı. Mevcut
12 uçağı idare edecek yeterli subay yoktu. Uçak-
lar için hangar tedarik edilemediğinden dolayı
yeterli uçuş yapılamıyordu.56 Uçakların bakımı
yapılamadığı için cephede ilk uçuştan sonra bir
daha uçak havalanamıyordu.57 Yenilgiler birbirini
izleyince ordunun morali çöktü ve asker inanma-
dan, amaçsız ve gelişigüzel bir şekilde savaştı.
Subaylar nasıl hareket edeceklerini bilmiyordu.58
Mesela Kırkkilise’de birlikler yenilmemiş paniğe
kapılarak kaçmıştır.59 Kötü hava şartları altında
bozuk ve batak yollar üzerinde yorucu bir yürüyüş-
ten sonra durup dinlenmeden düşmanla kanlı bir
muharebeye girişmek, zaten eksik olan subayların
ölümü, birliklerin komutansız kalması, karanlıkta
birliklerin yanlışlıkla birbirine ateş etmeleri, redif
askerlerinin eğitim eksikliği harpte paniğe sebep
olmuştur.60 Hasan Tahsin Paşa, Selanik şehrini
Yunan ordusuna teslim etmiş ve buradaki Türk or-
dusuna ait teçhizat düşmana verilmiştir.61 Vardar
kıyısında savunmayı göze alamayan Hasan Tah-
sin Paşa, 40 bine yakın Türk askerini silahlarıyla
birlikte 9 Kasım 1912 tarihinde Yunanlılara teslim
etmiştir.62
Sonuç ve Değerlendirme
Osmanlı ordusu, Balkanlarda Doğu ve Batı
Ordusu şeklinde ayrılmıştı. Her iki ordu da sefer
varlığının çok altında bir güçle savaşa giriyordu
(Doğu Ordusu’nun sefer kadrosu 478.848, mev-
cudu 115.000. Batı Ordusu’nun sefer kadrosu
418.899, mevcudu 188.000 idi.). Deneyimli su-
bayların istekleri dışında emekli edilmesi, yıllarca
silahaltında kalan erlerin terhis edilmesi, parti çe-
kişmeleri nedeniyle komutanlar arasındaki geçim-
sizlik, silah, yiyecek, araç-gereç vb. konulardaki
eksiklik, Osmanlı ordusunun cephelerde karşılaş-
tığı başlıca sıkıntılardandı.63 Bulgar, Sırp ve Yunan
askerlerinin toplamı 1.297.000 idi.64 Osmanlı or-
dusunun yarısından fazlasını Redif birlikleri teşkil
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 25
ediyordu. Apak’a göre; bunların talim ve terbiyeleri
pek kıt, subaylarının da vasıfları çok düşük olduğu
için Balkan Harbi’nde başarı kazanılamamıştır.65
3 Aralık 1912’deki ateşkes hükümlerine göre
Osmanlı hükümeti kuşatma altında bulunup aç-
lık ve hastalık tehlikesiyle karşılaşan üç beldeye
(Edirne, Yanya, İşkodra) herhangi bir yardım gön-
deremeyecekti. Hâlbuki Bulgaristan, Edirne de-
miryolu ve Karadeniz yoluyla tüm Trakya’daki kuv-
vetlerine iaşe gönderebiliyordu.66 Askeri yazışma-
larda Osmanlı subayları hasta tedavisi ve iaşenin
tanzimi gibi müşkülattan çokça bahsediyorlardı.67
Savaşta hastalık günde 40 kişiyi buluyor, bazı as-
kerler daha hastaneye gitmeden ölüyor. Subayla-
rın mevcudu hastalık dolayısıyla azalıyor. Herkes
firarın önünü almaya çalışıyor, fakat hastalığın
önü alınamıyor ve günden güne artıyordu.68 Telef
olan askerin birçoğu çamurlu suları içmekte ve
şiddetli yağmurdan ıslanıp üşümekte, dizanteri,
tifüs ve kolera gibi hastalıklara yakalanmaktaydı.69
Birçok askerin ayakları, kolları kangren olmuş,
soğuktan donmuş gibi mavi, kaskatı ve çürümüş
vaziyetteydi.70
Mahmut Muhtar Paşa’ya göre ordudaki temel
sorun, Osmanlı ordusunu çok sayıda sahra topu
ile donatmak idi. Düzgün yolları olan Avrupa’da
her mevsim ağır toplar yürütülebilirdi. Rumeli’de
ise yağmur yağınca, yeterince beslenmeyen hay-
vanlarla çamura batan topların yer değiştirmesi
çok güçtü.71 Savaşın geçtiği arazinin çamurlu,
kaygan ve sarp olması büyük sıkıntıydı.72 Türk-
Balkan Muharebesi yazarı Bukayev ve Rayhpost
muhabiri Vagner; bazı gayrimüslimlerin, askerleri
firara teşvik ettiklerini, casusluk yaptıklarını ve Bal-
kanlardaki felakete sebep olduklarını söylüyordu.73
Bazı cephelerde (Yanya gibi) Arnavut kökenli74
askerlerin silahlarıyla firarı, Osmanlı ordusunu
zor durumda bırakmıştı.75 Ancak birçok Arnavut,
kendi topraklarını korumanın tek yolunun Osmanlı
hâkimiyetinin devamı olduğunu düşünerek Türk
ordusuna gönüllü olarak katılmışlardı.76 Askerlik
hizmetinde birçok muafiyetin bulunması, bazıları-
nın para ödeyerek (nakdi bedel) hiç askerlik yap-
maması, diğer kalanların seferberlik çağrılarına
uyarak defalarca silahaltında alınması, birliklerin
büyük bir kısmının muinsizlerden (askere alındı-
ğı zaman aile ferlerine bakacak kimsesi olmayan)
kurulması yenilgilerin sebeplerinden biridir.77
Balkan Savaşlarının Türkler üzerindeki etkile-
rinden bir tanesi de milliyetçilik fikrinin uyanışıdır.
Yani Osmanlı ulusu kavramının yerini Türk milli-
26 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
yetçiliği fikri almıştır.78 Balkanların yitirilişi Osmanlı
kimliğinin bir kenara bırakılmasına sebep olmuş
ve ulus devlete geçiş gündeme taşınmıştır.79 Her
devlet bir cephede savaşırken Türk ordusu en az
dört cephede (Sırbistan, Karadağ, Bulgaristan,
Yunanistan) birden savaşmak zorundaydı. Os-
manlı Devleti savaşta başarılı olsaydı, Avrupa hü-
kümetleri mutlaka bu zafere müdahale ederdi. An-
cak küçük Balkan devletleri başarılı olunca silah
hakkı diyerek onları desteklediler. Hâlbuki savaş
öncesinde Balkanlarda statükonun (mevcut sınır-
ların) korunması gerektiğinden bahsediyorlardı.
Balkan Harbi büyük bir siyasi anlam taşıyan tarih-
teki nadir savaşlardandır. Güneydoğu Avrupa’daki
güçler dengesini kökten değiştirecek ve I. Dünya
Savaşı’na sürüklenen dünyanın gidişatını etkile-
yecektir.
______________________________________________
* Yrd. Doç. Dr., Batman Üniversitesi FEF,
iburak.birecikli@batman.edu.tr
1 Afet İnan, Mustafa Kemal Atatürk’ün Karlsbad Hatırala-
rı, TTK Yayını, Ankara, 1983, s.57.
2 Wesley Marsh Gewehr, The Rise Of Nationalism In The
Balkans 1800-1930, Henry Holt&Company, New York,
1931, s.90.
3 Memduh Tağmaç, Balkan Harbi 1912-1913, Cilt:I, Ge-
nelkurmay Başkanlığı Yayını Ankara, 1970, s.50.
4 Richard C. Hall, Balkan Savaşları 1912-1913, çev.: M.
T. Akad, Homer kitapevi, İstanbul, 2003, s.27.
5 Stavro Skendi, The Albanian National Awakening 1878-
1912, Princeton University Press, New Jersey, 1967,
s.450-451.
6 Abdurrahman Nafiz-Kiramettin, 1912-1913 Balkan
Savaşı’nda İşkodra Savunması, Haz.: M. Özdemir-S.
S. Özmen-K. Şahiner, Genelkurmay ATASE Yayınları,
Ankara, 2007, s.67.
7 ATASE. A:4-7342 K:655 D:10 F:2-24.
8 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi 20.Yüzyıl, C.II, Çev.: Z.
Savan-H. Uğur, Küre Yayını, İstanbul, 2006, s.102.
9 Şevket Süreyya Aydemir, Makedonya’dan Ortaasya’ya
Enver Paşa, Cilt:2, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1986,
s.284.
10 Alpay Kabacalı, Talat Paşa’nın Anıları, İş Bankası Yayı-
nı, İstanbul, 2000, s.19.
11 Tahsin Ünal, Türk Siyasi Tarihi, Kamer Yayını, İstanbul,
1998, s.513.
12 Erol Ulubelen, İngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye, Aykaç
Kitabevi, İstanbul, 1967, s.117.
13 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, Cilt: I, Kısım: I,
TTK Basımevi, Ankara, 1991, s.44.
14 Wilhelm Feldmann, İstanbul’da Savaş Günleri: Bir Al-
man Gazetecinin Balkan Savaşı Hatıratı, Çev.: N. Al-
kan, Selis Kitaplar, İstanbul, 2004, s.27.
15 Ali Fuad Türkgeldi, Görüp İşittiklerim, TTK Basımevi
Ankara, 1949, s.58.
16 General Trikupis, Hatıralarım, Hüsnütabiat Matbaası
İstanbul, 1967, s.12.
17 Ulubelen, a.g.e., s.114, 117.
18 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi 1908-1918, Cilt: IX,
TTK Basımevi, Ankara, 1999, s.297.
19 Muzaffer Erendil, “Balkan Savaşı ve Türk-Bulgar
Harekâtına Dair Stratejik Taktik ve Lojistik Değerlen-
dirme”, XX. Yüzyılın İlk Yarısında Türk-Bulgar Askeri-
 Siyasi İlişkileri, Genelkurmay Yayını, Ankara, 2005,
s.39.
20 Vahdettin Engin, “Balkan Savaşları”, Popüler Tarih Der-
gisi, Sayı: 50, Ekim 2004, s.29.
21 İTC.’nin savaş öncesi bazı subayları ordudan atması
sonucunda Türk ordusu zayıflamıştı. M. Smith Ander-
son, Doğu Sorunu 1774-1923, YKY, İstanbul, 2001,
s.304.
22 Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Balkan Harbi 1912-1913,
III. cilt, II. kısım, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1993,
s.82, 84.
23 Ali Fuad Türkgeldi, Görüp İşittiklerim, TTK Basımevi
Ankara, 1949, s.57.
24 Siyasi Hatıralarım Şeyhülislam Cemaleddin Efendi’nin
Hatırat-ı Siyasisi, Haz.: Bekir Kütükoğlu, Tercüman Ga-
zetesi Yayını, İstanbul, 1978, s.96.
25 İbrahim Artuç, Balkan Savaşı, İstanbul, Kastaş Yayını,
1988, s.109.
26 Talat Paşa, Hatıralarım ve Müdafaam, İstanbul, 2006,
s.28.
27 Fevzi Çakmak, Batı Rumeli’yi Nasıl Kaybettik? Garbi
Rumeli’nin Suret-i Ziyaı ve Balkan Harbi’nde Garp Cep-
hesi, İstanbul, 2011, s.17-18.
28 Tüccarzâde İbrahim Hilmi Çığıraçan, Osmanlı
Devleti’nin Çöküş Nedenleri, Haz.: B. Ocak, Libra Ki-
tapçılık, İstanbul, 2009, s.16.
29 Süleyman Kocabaş, Son Haçlı Seferi Balkan Harbi
1912-1913, Vatan Yayını, İstanbul, Tarihsiz, s.241-242.
30 Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, a.g.e., s.85.
31 Hale Şıvgın, “Kiliseler ve Mektepler Kanunu”, Türk Dün-
yası Araştırmaları, Sayı:148, Şubat 2004, s.133-146.
32 Necdet Hayta, Balkan Savaşları’nın Diplomatik Boyutu
ve Londra Büyükelçiler Konferansı, ATAM Yayını, Anka-
ra, 2008, s.1.
33 Halil Akman, Paylaşılamayan Balkanlar, IQ Yayıncılık,
İstanbul, 2006, s.82, 84.
34 İlber Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfu-
zu, İletişim Yayını, İstanbul, 1998, s.82-85.
35 Rıfat Önsoy, Türk-Alman İktisadi Münasebetleri 1871-
1914, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1982, s.103.
36 Stephane Lauzanne, Uçurumun Kenarındaki Türkiye,
Çev.: T. Tunçdoğan, Bileşim Yayını, İstanbul, 2005,
s.64.
37 Önsoy, a.g.e., s.102.
38 Ortaylı, a.g.e., s.83-85.
39 Clyde Sinclair Ford, The Balkan Wars Being A Series
of Lectures Delivered at the Army Service School, Army
Service School Press, Kansas, 1915, s.138.
40 Erendil, a.g.e., s.39.
41 Osmanlı’nın Son Dönemi ve Arnavutlar, Der.: H. Kazım
Taşkıran, Tepekule Kitaplığı Yayınları, İstanbul, 2008,
s.25.
42 H.W. Wilson, Zırh Devrinde Deniz Muharebeleri 1850-
1914, Kitap Yayını, İstanbul, 2007, s.377-378.
43 Arşiv Belgelerine Göre Balkanlar’da ve Anadolu’da Yu-
nan Mezalimi, Cilt:1, BOA Yayını, Ankara, 1995, s.35.
44 Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anı-
ları, Hürriyet Vakfı Yayını, İstanbul, 1986, s.155.
45 Tağmaç, a.g.e., s.53-55.
46 İzzettin Çalışlar, On Yıllık Savaşın Günlüğü, Haz.: İ.
Görgülü-İ. Çalışlar, YKY, İstanbul, 1997, s.58.
47 Burhan Yener, “Balkan Harbi ve Alınacak Dersler”, Stra-
tejik Araştırma ve Etüt Bülteni, Genelkurmay Basımevi,
Sayı:1, Eylül 2001, s.54.
48 Güney Dinç, Mehmed Nail Bey’in Derlediği Kartpostal-
larla Balkan Savaşı 1912-1913, YKY, İstanbul, 2008,
s.50-51.
49 Tümgeneral Hüsnü Ersü, Balkan Savaşı’nda Şarköy
Çıkarması ve Bolayır Muharebeleri, Haz.: A. Tetik-Ç.
Aksu, Genelkurmay Yayını, Ankara, 2006, s.VI.
50 Aram Andonyan, Balkan Savaşı, Çev.: Z. Biberyan,
Aras Yayını, İstanbul, 2002, s.459.
51 M. Muhtar Paşa, Balkan Savaşı Üçüncü Kolordu’nun
ve İkinci Doğu Ordusu’nun Muharebeleri, Ed.: A. Aktaş,
Güncel Yayını, İstanbul, 2003, s.8-9.
52 Valery Kolev-Christina Koulouri, (ed), Balkan Savaşları,
Çev.: G. Bakırezer, APA Tasarım Yayıncılık, İstanbul,
2008, s.76.
53 Lauzanne, a.g.e., s.63.
54 ATASE. A:5-1372 K:475 D:11-1 F:1-1.
55 Andonyan, a.g.e., s.440.
56 Muhtar Paşa, a.g.e., s.10-11, 17.
57 Mehmet Ali Nüzhet, 1912 Balkan Harbi, Haz.: Sadettin
Gömeç, KB. Yayınları, Ankara, 1987, s.4.
58 Leon Troçki, Balkan Savaşları, Çev.: T. Güney, Arba Ya-
yınları, İstanbul, 1995, s.234.
59 Lauzanne, a.g.e., s.32-33.
60 Mahmut Beliğ Uzdil, Balkan Savaşı’nda Çatalca ve Sağ
Kanat Ordularının Harekâtı Savaşın Siyasi ve Psikolojik
İncelemeleri, Haz.: Ö. Demireğen-N. Aslan, Genelkur-
may Yayını, Ankara, 2006, s.134-135.
61 Murat Cebecioğlu-Zekeriya Türkmen, “Selanik Mevki
Kumandanı Mirliva Hasan Muhittin Paşa’nın Balkan
Savaşı’na Dair Notları R.1328/1912-1913”, Askeri Tarih
Bülteni, Yıl:26, Sayı:51, Ağustos 2001, s.198-199.
62 Balkan Savaşı’na Katılan Komutanların Yaşam Öyküle-
ri, Genel Kurmay Yayını, Ankara, 2004, s.34.
63 Artuç, a.g.e., s.120. Savaştan önce 540.000’i geçen
Osmanlı ordusu, savaş arifesinde hükümetin kararıy-
la 305.000’e indirilmişti. Zekeriya Türkmen, Mütareke
Döneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapılanması,
Ankara, 2001, s.3.
64 Hayta, a.g.e., s.5.
65 Rahmi Apak, Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, TTK Ba-
sımevi, Ankara, 1988, s.91.
66 Ernest Christian Helmreich, The Diplomacy of the Bal-
kan Wars 1912-1913, Harvard University Press, Camb-
ridge, 1938, s.203.
67 ATASE. A:4-7342 K:659 D:3-A F:56.
68 Mahmut Beliğ Uzdil, Balkan Savaşı’nda Mürettep 1nci
Kolordunun Harekâtı, Haz.: A. Tetik-Ş. Büyükcan, Ge-
nelkurmay Yayını, Ankara, 2006, s.114.
69 ATASE. A:5-10267 K:743 D:22 F:21-4.
70 Maurice Baring, İstanbul’dan Mektuplar 1909-1912,
Çev.: M. Muku, Dergah Yayınları, İstanbul, 2008, s.86.
71 Muhtar Paşa, a.g.e., s.162.
72 ATASE. A:4-9557 K:715 D:4 F:18-5.
73 Çakmak, a.g.e., s.25.
74 Bkz. İhsan Burak Birecikli, “Balkan Savaşları’nda Arna-
vut Gönüllüler ve Firariler”, 1.Uluslararası Tarih Sem-
pozyumu Osmanlı Devleti’nin Dağılma Sürecinde Trab-
lusgarp ve Balkan Savaşları, 16-18 Mayıs 2011, Ege
Üniversitesi-Türk Tarih Kurumu, İzmir, 2011.
75 Balkan Harbi’nde Yanya Savunması ve Esat Paşa,
Haz.: Genelkurmay ATASE, KB. Yayını, Ankara, 1984,
s.93.
76 Justin McCarthy, Osmanlı’ya Veda İmparatorluk Çöker-
ken Osmanlı Halkları, Çev.:M. Tuncel, Etkileşim Yayını,
İstanbul, 2006, s.280.
77 Balkan Harbinden Günümüze Bakış, Harp Akademileri
Basımevi, İstanbul, 1995, s.149, 151.
78 Tobias Heinzelmann, Osmanlı Karikatüründe Balkan
Sorunu 1908-1914, Çev.:T. Noyan, Kitap Yayınevi, İs-
tanbul, 2004, s.222.
79 Zafer Toprak, “Cihan Harbi’nin Provası Balkan Harbi”,
Toplumsal Tarih, Sayı:104, Ağustos 2002, s.46.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 27
 BALKAN HARBİ’NDE
EDİRNE KUŞATMASI ESNASINDA
BULGARLARIN PSİKOLOJİK HARP TAKTİKLERİ
VE EDİRNE MÜDAFİİ ŞÜKRÜ PAŞA
VEYSİ AKIN*
B
alkan Savaşı (1912-1913) döneminde
gösterdiği başarılı kale savunması dolayı-
sıyla Edirne Müdafii olarak tanınan Meh-
med Şükrü Paşa, Kolağası Mustafa Bey ile Muhsi-
ne Hanım’ın çocukları olarak 1857’de Erzurum’da
doğmuştur. Henüz çocuk yaşlarda iken babasını
kaybetmesi ve babasının ölümünden sonra anne-
sinin yeniden evlenmesi onu derinden yaralamış
ve onun ileride sert mizaçta birisi olmasında etken
olmuştur.
Daha çocuk yaşlarda iken zekâsı
ve yeteneği ile çevresinin dikkatini çe-
ken Mehmed Şükrü, hep okumayı ve
babası gibi asker olmayı arzu etmiş-
ti. İlk ve ortaokuldan sonra Erzincan
Askeri Lisesi’ne girerek bu arzusunu
gerçekleştirmenin ilk adımını atmış-
tı. 1876’da İstanbul’a giderek önce
Mekteb-i Fünûn-ı Harbiye-i Şâhâne
daha sonra da Mühendishâne-i
Berrî-i Hümâyun’a girerek askerî öğ-
renimini tamamlamış ve ordu hizme-
tine başlamıştır. Bir ara İmparatorluk
Üçüncü Topçu Alayı’nda görevlendi-
rilerek dört yıldan fazla Prusya’nın
büyük kumandanlar yetiştiren Pots-
dam Garnizonu’nda askeri eğitim
görmüştür (1883-1887). Yurda dön-
dükten sonra Askeri okullarda öğret- Şükrü Paşa (1857-1916)
28 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
menlik ve askeri birliklerde çeşitli kademelerde ko-
mutanlık yaparak hizmetini sürdürmüş ve başarılı
bir subay olması dolayısıyla 1893’te 36 yaşında
iken Tuğgenerallik rütbesiyle paşalığa yükseltil-
miştir. 1894 yılı başlarında Edirne’deki 2’nci Ordu-
yı Hümâyûn 1’nci Fırka Topçu Komutanlığı’na
atanmış ve böylece Şükrü Paşa’nın meslek ha-
yatında ve kariyerinde önemli bir yer tutacak ve
ona “Edirne Müdafii” unvanını kazandıracak ve bu
unvandan dolayı ailesinin Edir-
ne soyadını almasına vesile
olacak olan Edirne serencamı
başlamış oldu.
Balkan Harbi öncesin-
de Selanik’te bulunan Şük-
rü Paşa, daha önceki Edirne
tecrübesi de hesaba katılarak
Bulgar kuşatması evvelinde 10
Ekim 1912’de Edirne Müstah-
kem Kale Komutanlığı’na tayin
olundu1. Şükrü Paşa, 16 Ekim
1912’de Edirne’ye gelerek gö-
reve başladı. Onun şehre gel-
diği günlerde savaş hazırlıkları
tamamlanmak üzereydi. So-
kaklar, harp malzemesi taşıyan
araç ve arabalardan geçilmi-
yordu. Araçların çıkardığı patır-
tı, şehrin her yanından duyulu-
yordu2. Şükrü Paşa, göreve başlar başlamaz hızlı
bir şekilde Kale içinde yapılan hazırlıkları yerinde
incelemek istedi. Çünkü seferberlik ilan edilmiş ve
savaşın çıkması an meselesiydi. Gerçi Kale Ko-
mutanı Mirliva İsmail Hakkı, önceden seferberlik
ile ilgili tedbirleri almış bulunuyordu. Bu tedbirler
daha ziyade kale içinde ve yakınlarında yeter-
li kuvvetin bulundurulması, erzak ve mühimmat
noksanlarının tamamlanması, topçu kuvvetlerinin
sayısının arttırılması ve kale savunmasının güç-
lendirilmesi ve bölgenin asayişinin korunmasına
yönelikti3.
Edirne Müstahkem Mevki Komutanlığı’nın bu
hazırlıkları yaptığı bir dönemde Birinci Balkan Sa-
vaşı, Balkan devletlerinin savaş ilanıyla 8 Ekim
1912’de başlamış bulunuyordu. Ancak Edirne’nin
kaderini doğrudan ilgilendiren Bulgarlarla yapılan
savaştı ve bu savaşın kale kuşatması/kale savun-
ması olarak geçeceği için, “Muharebe becerisi ve
Psikolojik harekât”tan oluşan iki boyutu olacaktı.
Nitekim kuşatma 5,5 ay sürmüş ve karşılıklı ola-
rak sürdürülen psikolojik harekâtı sonuçta Şükrü
Paşa kazanmış, bütün olumsuzluklara rağmen
askerinin ve halkının moral gücünü üst seviyede
tutmayı başarabilmiştir. Şükrü Paşa’nın psikolojik
harekâtı başarı ile sürdürmesinde en önemli etken
şüphesiz onun çok disiplinli bir komutan olması-
nın yanı sıra askerlerine ve halka karşı gösterdiği
baba şefkatidir.
Mehmed Şükrü Paşa, gerek çocukluk döne-
mindeki yetişme tarzının etkisi ve gerekse askerlik
eğitiminde kazandığı disiplini Edirne kale savun-
ması sırasında da sürdürmüş ve bu anlayışından
hiçbir şekilde taviz vermemiştir. Kanun dışı eylem-
lere asla müsaade etmemiş, kimden ve nereden
gelirse gelsin bu tür hareketleri cezalandırılmıştır.
Muhasaranın başladığı günlerde maddî durumu iyi
olanlar arasında halkın ve askerin moralini olum-
suz yönde etkileyecek şekilde stok yapma eğilimi
baş göstermişse de bu durum Şükrü Paşa’nın al-
dığı sert tedbirlerle önlenmiştir. Ayrıca kuşatmanın
uzayıp gittiği günlerde yaşanan erzak sıkıntısını
gidermek için de halktan seçilen kılavuzlar ve Er-
zak Komisyonlarının çalışmaları neticesinde ev-
lerde ve karaborsacı tacirlerin elindeki stokların
satın alınması yoluna gidilerek halkın morali yük-
sek tutulmaya çalışılmıştır4.
Şükrü Paşa, halkın ve ordunun moral gücünü
yüksek tutmak için bir yandan halkın erzak ihtiya-
cını karşılarken diğer yandan da Bulgarların şid-
detli bombardıman neticesinde şehirde yarattığı
fiziki tahribatın etkisini azaltmak ve halkın yara-
larını sarmak için uğraşıyor, ayrıca da havadan
atılan beyannâmelerle yürütülen psikolojik çökert-
me harekâtına karşı tedbirler alıyordu. O, yüksek
disiplin anlayışı ile ordusunun moralini uzun süre
ayakta tutabilmiş, ordu içerisinde bozgun yaşan-
masını engellemiş ve son güne kadar kalenin
metanet ve cesaretle savunulmasını sağlamıştır.
O günlerde yanında savaşanlardan biri Şükrü
Paşa’nın bu tavrını şöyle ifade etmektedir.
“Bizler kalede mahsur bulunanlar her tebes-
süm ve teessürden her türlü yüz değişikliğinden
bir gerçek sonuç çıkarmaya gayret ediyoruz. Asıl
ümidimiz, düşüncemiz, bütün gücümüz, ruhumuz
olan Şark Kolordumuzla Bulgar Ordusu’nun yap-
tığı savaş idi. Bundan haber almamız lâzımdı.
Bu nasıl olacaktı? Kale muhasara altındaydı. Bir
telsiz telgrafımız vardı. Bu da şifre ile muhabere
ediyordu. Muhabere memuru teğmen olan arka-
daşımız bundan bir şey anlamıyordu. Kumandan
Şükrü Paşa her şeyi biliyordu. Fakat o, bir heykel
gibi sakin ve selâmetti5.”
Şükrü Paşa bir disiplin abidesi olduğu kadar da
mütevazı ve müşfik bir komutandı. Emri altında bu-
lunan komutanlarına ve askerlerine bir baba şef-
kati ile yaklaşırdı. Bu sebepledir ki askerleri ve ko-
mutanları 160 günlük muhasara esnasında bütün
zorluklara rağmen Şükrü Paşa’ya inanmışlar ve
mücadeleden yılmamışlardı. O, savaş döneminde
kalede yaşayan halka bu şefkatini dil, din ve ırk
farkı gözetmeksizin göstermiştir. Kalede bulunan
Bulgar ve Rumlar hiçbir zorluk çekmeden hayatla-
rını sürdürmüşlerdir. Bütün muharebe müddetince
Edirne’de gayrimüslimlere karşı herhangi bir zabı-
ta olayı yaşanmamıştır. Edirne Müstahkem Mevki
Komutanı Şükrü Paşa, kalede kalmış olan yaban-
cı konsolosları da zaman zaman ziyaret etmiş,
hatta Bulgar Ruhani Heyeti’ni makamında ziyaret
ederek, hâl hatır sormuştur6.
O, aynı zamanda gerçekçi ve içinde bulundu-
ğu durumu iyi kavrayabilen ve savaş sanatının ge-
reklerini yapabilen iyi bir komutandı. Daha Balkan
Savaşı’nın ilk günlerinde ordunun ve Edirne’nin
durumunu göz önünde bulundurarak bölgede ger-
çekleştirilecek askerî operasyonların taarruza de-
ğil savunmaya yönelik olmasını planlamıştı. Çünkü
Edirne, etrafını çevirmiş bulunan tabyalar ve bun-
lar arasındaki kuvvetli bağ ile âdeta düşmez bir
kale konumundaydı. Düşman bu şehri uzun süre
kuşatsa dahi silâhla alamazdı. Bu amaçla 26 Ekim
1912 tarihi itibarıyla Edirne Mürettep Kolordu bir-
likleri tümüyle Müstahkem Mevki savunma sınır-
ları içerisine alınmıştı7. Nitekim o, yaklaşık 5,5 ay
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 29
süren savunma esnasında önceleri yalnızca Bul-
garların seyyar kuvvetlerine bölgeden birlik sevk
etmelerini engellemek ve Edirne savunma çevre-
lerine çok yaklaşmış bulunan düşman kuvvetlerini
bulundukları yerlerden uzaklaştırmak için yapı-
lacak çıkışlara müsaade etmiş, bunun dışındaki
haricî operasyonlara karşı çıkmıştır8. Kuşatmanın
ikinci döneminde ise her türlü huruç harekâtının
Türk askerinin kırılmasına ve başarısızlık sonucu
moral bozulmasına yol açacağı için askerî bakım-
dan yanlışlığını bilerek karşı çıkmıştır. Bu konuda
bazen komutası altındaki subaylarla ihtilâfa düştü-
ğü de görülmüştür9.
Bilindiği gibi, Balkan Savaşı’nın ilk günlerinde
Doğu Trakya’yı savunan Türk kuvvetleri, Kırklareli-
Lüleburgaz Hattı’nda büyük bir bozgun yaşamış
ve düşman Trakya’nın önemli bir kısmını ele ge-
çirmişti. Bu durum tabiatıyla Edirne kale savunma-
sını zora sokmuştu. Edirne kalesi dört bir taraftan
kuşatılmış durumdaydı. Savaş başlayalı takriben
on gün olmuştu. Bulgarlar her gün Edirne şehri-
ni top ateşine tabi tutuyorlardı. Halkın ve askerin
psikolojisi günden güne bozuluyordu. Kuşatılmış
olan Müstahkem Mevki personelinin memleketle-
riyle irtibatları tamamen kesilmişti. Ailelerinden ve
çocuklarından haber alamıyorlardı. Ailelerinin ya-
şadığı yerlerin savaş alanı içerisinde kalması ve
düşman eline geçmesi düşüncesi, askerleri endi-
şeye sevk ediyordu. Askerlerle birlikte sivil halkın
durumu da gün geçtikçe endişe verici bir hal alı-
yordu. Savaşın başlangıcından kısa bir süre sonra
Kasım ayı ortalarında Kalenin dışarıdan herhangi
bir yardım alma imkânı kalmamıştı10. Yardım gel-
mek şöyle dursun, bazen İstanbul ile muhaberatın
kesildiği de oluyordu11. Bir taraftan kuşatmanın
getirdiği sıkıntılar, olumsuz kış şartlarının asker
üzerindeki tesiri, diğer taraftan Rumeli ve Doğu
Trakya’dan kaleye ulaşan bozgun haberleri halkın
ve askerlerin moralini bozmaya başlamıştı12.
Buna karşılık Müstahkem Mevki Komutanı
Şükrü Paşa, asker ve siviller arasında disiplini en
üst seviyede tutmaya çalışıyor, kanun ve nizam
dışı eylemlere asla göz yummuyordu. Diğer taraf-
tan da kurmay heyeti ile beraber, halkın ve asker-
lerin moralini yüksek tutmak ve dayanma gücünü
artırmak için elinden gelen her türlü propaganda
araçlarını kullanıyordu. Yorulan birlikler yeterince
dinlendiriliyor, moral yükseltici konuşmalar yapı-
lıyor, tebliğler yayımlanıyor ve dini propaganda
işlerine önem veriliyordu. Böylece kaledekilerin
morali yüksek tutulmaya çalışılıyordu13.
Bulgarlar, daha savaşın ilk günlerinde yoğun
30 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
top ateşi ile beraber psikolojik yıldırma harekâtını
da başlatmışlardı. Edirne şehri üzerinde tayyare
ve balon uçurarak keşif harekâtında bulunuyorlar,
bazen de bozuk bir Türkçe ile yazılmış “Edirne’yi
bin topla kuşattık. Geliniz teslim olunuz. Ey Edirne
halkı sizi zalim memurların elinden kurtaracağız.
Bulgar orduları her yerde muzafferdir” mealinde
moral bozucu bildiriler atıyorlardı. Bulgarlar bu tür
hareketlerle halkı bezdirmek ve kaleyi teslim ol-
maya zorlamayı amaçlıyorlardı. Bu amaçla atılan
ilk bildiri 31 Ekim 1912 tarihliydi ve şöyleydi14:
“Davet-i İlân!
18 Birinci Teşrin 328, Saat: Kablezzevâl
Biz Bulgarlar nefret ve kine şayan ve tedbir-
siz Osmanlı hükümetiyle muharebe ediyoruz. Biz
Müslüman ahalisine karşı değiliz. Malumunuz ol-
sun ki bizim arzumuz kan dökmek değildir. Biz sizi
zalim ve gaddar ve merhametsiz kanlı Osmanlı
hükümet adamlarınızdan kurtarmağa istiyoruz.
Biz Balkan ceziresinde tertip ve teminat etmek
istiyoruz. Siz gördükleriniz gibi sizin hükümet
adamlarınız sizin memleketinizi ne hale getirdiler.
Sizin komşularınız dört devlet, dört taraftan sizin
memleketinizi istila ettiler. Kırkkilise çoktan Bul-
gar askerlerinin elindedir. Babaeski, Lüleburgaz,
Dimetoka, Üsküp, Priştine, Nevrekop, Komonova,
Alason ve daha birçok şehirleri çoktan alındı.
“Edirne” her bir taraftan muhasara oldu. “İstan-
bul” tarafından da kesildi. Edirne’ye hiçbir taraftan
yardım gelemeyeceği, haberiniz olsun. Böyle iken
kan dökülmeye lüzum var mı? Bu kan neye ya-
rayacak? Hakkaniyet için mi? Yoksa sizin haydut
ve zalim hükümet adamlarınız için mi? Edirne’ye
karşı bin top bulunuyor. Eğer ki Edirne teslim ol-
mazsa bütün, bütün harap ve perişan olacaktır.
Ahaliye yazık değil mi?”
Bildiri halk üzerinde düşmanın beklediği etki-
yi göstermedi. Asker geleceğe güvenli, halk ise
kaleyi koruyan askerleriyle övünç duyuyordu. Bu-
nunla beraber Müstahkem Mevki Komutanı Şükrü
Paşa tarafından bir karşı beyanname yayımlana-
rak düşman bildirisindeki söylentiler yalanlandı
ve halka güvence verildi. Bu davranış derhal halk
üzerinde etkisini gösterdi. Çünkü halk ve asker-
ler Şükrü Paşa’ya o kadar inanmışlardı ki, altında
onun imzası bulunan her söze sonuna kadar gü-
veniyorlardı15. 2 Kasım 1912 tarihli Türk tarafının
karşı beyannamesi şöyleydi16.
“İlân
1- Bulgarların tayyâre ile öteye beriye

Edirne Mudafii Şükrü Paşa Anıtı- Edirne
beyânnâme attıkları görüldü
2- Mezkûr beyannâmedeki yalanlara inanıl-
maması için Mevki-i Müstahkem berveçh-i ati
malûmâtı ahâliye ilân eder.
3- Seyyar ordumuz kemâl-i intizam ile
muharebe-i kahramanânesine devam etmektedir.
4- Ordumuzun Kırkkilise, Lüleburgaz havâlisine
çekilmesi sırf askeri planımız iktizasındandır.
5- Komanova havâlisinde perişan olan Sırp ve
Bulgar ordusu artık başını kaldıramaz haldedir
6-Be-İnâyetullah-ı an-ı karib kahraman ordu-
muz karşısında sırtını çevirecek olan düşmanın
hâlini yakında öğrenirsiniz.
7- Kalemiz bin top değil, onbinlerce topa ve
yüzbinlerce askere karşı koyacak ve aylarca mü-
dafaa edebilecek bir hâldedir.
8- Kalemiz taarruz ve hasardan masûndur.
9- Bulgar beyannâmelerine vesair işa’ât-ı
bedhevahâneye kapılarak telaşa mahâl yoktur.
Zalim Bulgarın yaptıkları İslâm köylerinin duman-
larını, kestikleri kadın ve ihtiyarlarının kanlarını
ahâlinin ekserisi gözleriyle görmüştür.
10- Kan dökmek isteyenler bunun ne kadar
pahalıya mal olduğunu inayet-i Hak ile az zaman
zarfında öğreneceklerdir.
11- Mevki-i Müstahkem ahâliden sükûnet ve
metanet ile sabr ve tahammül bekler.
19 Teşrîn-i Evvel 1328
Mevki-i Müstahkem Kumandanı
Ferik Mehmed Şükrü”
Bundan sonraki dönemde kar-
şılıklı olarak bildirilerin ardı arkası
kesilmedi. Her iki taraf da kendilerini
güçlü ve karşısındaki düşmanı zayıf
göstermeye çalışıyordu. Şükrü Paşa,
2-20 Kasım 1912 tarihleri arasında,
peş peşe beş bildiri yayımlamıştı17.
Ayrıca aynı mealde Valilik tarafından
yayımlanan bildiriler de vardı. Bunlar
da gazeteler yolu ile halka duyurul-
maktaydı18.
Bu tür bildiriler ile Bulgarların
amacı Türkleri teslim olmaya zorla-
mak, Türklerin ise halkın ve askerin
moralini yüksek tutarak kalenin da-
yanma gücünü arttırmaktı. 19 Kasım
Kurban Bayramı idi. Ancak düşman
taarruzu aralıksız olarak devam edi-
yordu. Bu sebeple Şükrü Paşa as-
kerlerin bayram namazı kılmak için
yerlerinden ayrılmamasını istedi.
Bu konuda Edirne Müftüsü’nden aldığı bir fetva-
yı bütün birliklere duyurdu19. Ayrıca yayımladığı
bir bildiri ile halkın ve askerlerin bayramını tebrik
etti. Bu bildiride düşmanın yenilmek üzere olduğu
anlatılıyor ve ele geçen mühimmat ve silâhlardan
bahsediliyordu20.
Savaş kıyasıya sürüyor, düşman 21 Kasım-1
Aralık 1912 tarihleri arasında yoğun bir top atışıyla
Edirne’yi bombalıyordu. Hedef gözetmeksizin atılan
top mermileri şehrin her yanına düşüyor, sivil yapı
ve devlet binası ayırmaksızın isabet ettiği binaları
harap ediyordu. Selimiye Camii, Paşa Kapısı, sivil
hapishane, jandarma dairesi ve Avusturya konsolo-
sunun evi de top atışlarından nasibini almıştı. Şük-
rü Paşa, şehir merkezinde bulunan askerî daireyi
kışlaya taşımıştı21.
30 Kasım’da şehrin üzerinden geçen bir düş-
man uçağı Edirne’deki Türk askerlerine seslenen
“Ey Osmanlı askerleri, çoktan beri muhasara altın-
da bulunduğunuz için Edirne istihkamâtı hâricinde
ne gibi şeyler vuku bulduğunu elbette bilemiyorsu-
nuz” diye başlayan ve “Seyyar ordunuz İstanbul’a
çekildi, ordunuzda bulaşıcı hastalık çıktı, Yaver
Paşa Merhamlı’da 10.600 kişiyle esir edildi. Diren-
menin bir yararı yok, şehri teslim ediniz” mealinde
yeni propaganda bildirileri attı22.
Buna karşılık aynı gün, Türk tarafı da biri Sad-
razam Kâmil Paşa’dan geldiği bildirilen, ikincisi
Edirne Valisi Halil imzasını taşıyan ve üçüncüsü
de Şükrü Paşa’ya ait olan “Bulgarların mağlup ol-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 31
duklarını ve mütareke istemek zorunda kaldıkla-
rını içeren” üç ayrı bildiri yayımlamıştı.23 Hâlbuki
gerçek durum, Türk bildirilerinde ifade edildiği
gibi değildi. Bulgarların aksine mütareke isteyen
Çatalca önlerine kadar çekilmiş ve sıkışmış bulu-
nan Türk tarafıydı. Edirne askerleri, kale dışındaki
mevcut durumu bilmekle beraber, kötü giden bir
şeyler olduğunu hissediyorlardı. Bulgarların kale-
nin teslimini isteyecekleri endişesi içindeydiler ve
bu sebeple yapılacak bir mütarekeye karşı çıkı-
yorlardı24.
Edirnelilerin karşı çıkışlarına rağmen Doğu
Ordusu’nun görüşmelerine paralel olarak 8 Ara-
lık 1912’de Edirne’yi de içeren bir ateşkes sağ-
landı25.
Balkan Felaketlerinden (Ahmed Cevad, Kırmızı Kitap 1328 Fecayii,Çiftçi Kitaphanesi,
İstanbul. 1329.)
Savaşın durmasıyla Edirne şehri biraz rahat-
lamış olmakla beraber, asılsız haberlerin, asker
ve ahali arasında dolaşan şayiaların sonu gel-
miyordu. Asılsız haberler, Türkler yenilgiden kur-
tulmuş ve toparlanarak düşmana zayiat verdiri-
yorlar; Garp ordusu, Bulgar ve Sırplardan oluşan
müttefik ordusunu mağlup etmiş ve mütarekeye
zorlamış, Doğu Ordusu Midye üzerine kadar yü-
rümüş, Gelibolu’dan hareket eden Türk kuvvetleri
Dimetoka, Kırcaali ve Hasköy’e girmiş vs. şeklin-
deydi. O dönemi yaşayan H. Cemal hatıratında bu
durumu şöyle izah etmektedir. “İşte bu ve benzeri
bildiriler her gün eksik olmuyordu. Her yerde biz
galip düşman mağlup sözü tekrarlanıyordu.” An-
cak bu haberler inandırıcılıktan bir hayli uzaktı.
Çünkü Türk karakollarının karşısındaki Bulgarlar
32 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
ateşkes sonrasında sevinç gösterileri yapmışlardı.
Harp mıntıkasından geçen Bulgar trenleri çiçek-
lerle süslenmiş ve erzak dolu olarak geçiyorlardı.
Bu ise Türk askeri arasında “Bizim trenler neden
gelmiyor” sorusuna sebep oluyordu.
Bu gibi asılsız haberlerin arkasında Türklerin
moral gücünü yükseltmek fikri yatmakla beraber,
halk ve askerin kafasında bazı soru işaretleri oluş-
masına da sebep oluyordu. Askerler haklı olarak
biz galipsek neden yardım gelmiyor veya huruç
hareketi yapılmıyor sorularını soruyor, ancak ko-
mutanlardan makul bir cevap alamıyorlardı26.
İdareciler askerlerin kafasındaki bu karışıklığı
gidermek için üst üste iki bildiri yayımladılar. Bun-
lardan ilki “İstanbul ile muhaberede bulunan yalnız
Mevki-i Müstahkem Kuman-
danlığıdır. Sâir mahallerden
tereşşuh iden [sızdırılan]
havadislere ehemmiyet
vermeyiniz” ibaresini taşı-
yan Şükrü Paşa’nın bildirisi
idi. İkincisi de Şükrü Paşa
imzasıyla duyurulmakla be-
raber, Dâhiliye Nezâreti ve
Sadaret Makamı’nın Edirne
ve kahramanları hakkında
övgülerini içeren bir metin-
di. Burada zikretmeyi uygun
gördüğümüz ikinci 8 Ocak
1913 tarihli bildiri metni şöy-
leydi27:
“Sadaretten ve Dâhiliye
Nezâretinden gelen çeşit-
li telgrafnâmelerde Edirne
savunucularının ve ahali-
nin gösterdikleri sebat ve
fedakârlığın bütün Osmanlı milletince takdire lâyık
bulunduğu beyân buyurulmuş ve Mevki-i Müs-
tahkem Savunma Komitesi Edirne şehri halkının
kanatla sebat ve fedakârlığa devam etmesinin,
cereyan eden sulh müzakeresinin memnuniyet
verici neticeleriyle yakından sonuçlandırılmasına
zemin hazırlayacağını duyurur, haber ve söylenti-
lere önem verilmemesini beyân eder. 26 Kânûn-ı
Evvel 328.
Ferik Şükrü”
Edirne’de silâhların sustuğu fakat beyanna-
meler savaşının yaşandığı bir dönemde 23 Ocak
1913’te gerçekleştirilen kanlı Babıâli baskını ile
Kâmil Paşa Hükümeti devrilmiş ve yerine Mah-
mud Şevket Paşa kabinesi kurulmuştu28.
 Yeni hükümet, Midye-Enez Hattı’nı sınır olarak
kabul etmedi ve barış görüşmeleri sona erdi29. 3
Şubat 1913’te gerçekleşen Bulgar taarruzuyla
ateşkes bozuldu ve savaş yeniden başladı. Türk
tarafınca halkın moralinin yerine gelmesi için bir
yandan küçük çaplı karşı taarruzlar düzenleniyor,
diğer taraftan da bildiriler yayımlanarak psikolojik
harekât sürdürülüyordu. Ancak psikolojik harekât
konusunda düşman da boş durmuyordu. Bulgar-
lar, şehir içindeki ajanları vasıtasıyla halkın gıda
ve yakacak sıkıntısı çektiğini yakından bildiği için
devamlı olarak yeni propaganda mektupları gön-
deriyordu. Daha önce sürekli olarak Şükrü Paşa’yı
kötüleyerek halkı ve askeri ondan ayırabileceklerini
sanmışlardı. Ancak bütün bildirileri sonuçsuz kal-
dığı gibi Edirne halkı ve askerlerin Şükrü Paşa’ya
olan güveni daha çok arttı. Bulgarlar bunu anlamış
olmalılar ki, son bildiride Şükrü Paşa’dan “Sizin
Şükrü Paşanız cesur ve kahramandır. O, görevini
iyi bir asker gibi ifa etti. O her hükümet tarafından
ödüllendirilecektir” diyerek övgüyle bahsetmişler,
ancak Osmanlıların Rumeli’yi tamamen kaybettik-
lerini ve Edirne’nin dayanma gücünün kalmadığını
söyleyerek teslim olmalarını istemişlerdi30.
Düşmanın bu son bildirisinden de anlaşılacağı
üzere psikolojik harekâtı Şükrü Paşa kazanmıştı.
Bulgarlar, bütün çabalarına rağmen Edirne halkı-
nı ve askerlerini komutanlarından ayıramadılar ve
ona ihanet ettiremediler. Ancak fizikî şartlar artık
Bulgarlardan yanaydı. Kalenin yiyeceği tükenmiş
ve halk perişan bir hale düşmüştü. Şükrü Paşa
çok sevdiği Edirne’sine ve halkına daha fazla zarar
verilmesini önlemek maksadıyla Başkomutanlığın
da emriyle 5,5 ay sürdürdüğü kahramanca savun-
mayı bitirip 26 Mart 1913’te teslim olmak zorunda
kaldı. Şükrü Paşa’yı ve askerlerini teslime zorla-
yan ne harbin vahameti, ne cephanesizlik ne de
ümitsizlikti. Halkın ve askerin yiyeceği tükenmiş-
ti. Birkaç gün daha dayanacak güçleri yoktu. Bir
harp oyunu ile kalenin düşmesine müsaade edildi.
Şehir düştü, Şükrü Paşa ve askerleri esir alınarak
Bulgaristan’a götürüldüler. Halk ve geride kalanlar
açlıktan ölmekten kurtuldular.
______________________________________________
* Yrd. Doç. Dr., Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi
1 Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri Balkan Har-
bi (1912-1913), II. Cilt 3. Kısım Edirne Kalesi Etrafında-
ki Muharebeler, Genelkurmay Başkanlığı Yay., Ankara,
1993, s. 66.
2 Raif Necdet Kestelli, Osmanlı İmparatorluğu’nun Batışı
(Ufûl) Edirne Savunması, Yay. Haz.: Veliye Özdemir,
Arma Yay., İstanbul 2001, s. 35. Ayrıca bu eserin başka
baskıları için bkz. Raif Necdet, Uful (Batış), Yay. Haz:
Şule Kelepir, İthal Yay., İstanbul, 2002.
3 Remzi Yiğitgüden, 1912-1913 Balkan harbinde Edirne
Kale Muharebeleri, I. Cilt, 111 Sayılı Askeri Mecmuanın
Tarih Kısmı, Sayı 52, Askeri Matbaa, İstanbul 1938, s.
21, 32-34. Kale Komutanlığı seferberlik emrini 18 Eylül
1912’de bağlı bulunduğu 4. Kolordu’dan almıştı. Komu-
tanlık bu tarihten sonra Edirne şehrinin savunmasına
yönelik gerekli hazırlıkları yapmaya başlamıştı. Bu ko-
nudaki hazırlıklar için bkz.: Edirne Kalesi Etrafındaki
Muharebeler, s. 61-70.
4 Edirne Kalesi Etrafındaki Muharebeler, s. 478-479.
5 H. Cemal, Tekrar Başımıza Gelenler, Günümüz Türkçe-
sine Aktaran: Murat Çulcu, Kastaş Yay., İstanbul 1999,
s. 107.
6 Yiğitgüden, Edirne Kale Muharebeleri, C. II, s.110.
7 Edirne Kalesi Etrafındaki Muharebeler, s. 159.
8 Bu askeri operasyonlar hakkında geniş bilgi için bkz.:
Edirne Kalesi Etrafındaki Muharebeler, s. 160-219.
9 Bu konuda geniş bilgi için bkz.: Yiğitgüden, Edirne Kale
Muharebeleri, C. II, s. 35
10 ATASE Arşivi, K: 78, D: 24, F: 47, K: 78, D: 24, F: 53-4.
11 ATASE Arşivi, K: 78, D: 24, F: 13.
12 ATASE Arşivi, K: 86, D: 57, F: 11
13 Naci, Balkan Harbinde Edirne Muhasarasına Aid Harb
Ceridesi, Askeri Mecmua Tarih Kısmı, Sayı 3, İstanbul
1926, s. 11-12. Ayrıca bkz.: Edirne Kalesi Etrafındaki
Muharebeler, s. 473.
14 İsmail Hakkı Uluçınar, Edirne Müdafaası (1912-1913),
(Basılmamış Daktilo Metin) s. 99.
15 Ratıp Kazancıgil-Nülüfer Gökçe, Dağdevirenzade Şev-
ket Bey’in Balkan Savaşı Anıları, Türk Kütüphaneciler
Derneği Edirne Şubesi Yay., Edirne 2005, s. 163.
16 Naci, Edirne Muhasarasına Aid Harb Ceridesi, s. 12-13.
Ayrıca bkz.: Kazancıgil, Age., s. 33-34. Bu beyanname-
nin sadeleştirilmemiş tam metni için bkz. Uluçınar, Edir-
ne Müdafaası (1912-1913), s. 101.
17 Bu beyannâmeler için bkz. Naci, Edirne Muhasarasına
Aid Harb Ceridesi, s. 7-23.
18 Naci, Age., s. 20.
19 Nuri Yavuz, “Edirne Müdafii Mehmet Şükrü Paşa”,
Yedinci Askeri Tarih Semineri (Sunulmayan Bildiriler)
1763-1938 Yılları Arasında Osmanlı İmparatorluğu ve
Türkiye Cumhuriyeti’nde Ordu ve Toplum, Genelkur-
may Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yay., An-
kara 2001, s. 159-160.
20 Uluçınar, Edirne Müdafaası (1912-1913), s. 117.
21 Edirne Kalesi Etrafındaki Muharebeler, s. 250, H. Ce-
mal, Başımıza Gelenler, s. 115.
22 Edirne Kalesi Etrafındaki Muharebeler, s. 251. Bu bil-
dirinin tam metni çin bkz.: Naci, Edirne Muhasarasına
Aid Harb Ceridesi, s. 38, Uluçınar, Edirne Müdafaası
(1912-1913), s. 122, Kazancıgil-Gökçe; Dağdevirenza-
de Şevket Bey’in Balkan Savaşı Anıları, s. 176.
23 H. Cemal, Başımıza Gelenler, s. 138-139; Uluçınar,
Age., s. 123-124.
24 H. Cemal, Age., s. 115.
25 Mütareke Metni için bkz.: Naci, Edirne Muhasarasına
Aid Harb Ceridesi, s. 41, Edirne Kalesi Etrafındaki Mu-
harebeler, s. 254-255, Edward J. Erickson, Defeat in
Detail: The Ottoman Army in Balkans 1912-1913, Prae-
ger Publishers, USA 2003, pp. 146, H. Cemal, Age., s.
127.
26 H. Cemal, Age., s. 127-128.
27 Naci, Edirne Muhasarasına Aid Harb Ceridesi, s. 46;
Kazancıgil-Gökçe; Dağdevirenzade Şevket Bey’in Bal-
kan Savaşı Anıları, s. 179.
28 İbrahim Artuç, Balkan Savaşı, Kastaş Yay., İstanbul,
1988, s. 244-250.
29 Ahmet Halaçoğlu, “Balkan Savaşları 1912-1913”, Türk-
ler, C.13, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 298-300.
30 H. Cemal, Başımıza Gelenler, s. 296-297.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 33
 BALKAN SAVAŞI (1912-1913)
VE TÜRK EDEBİYATI
NESÎME CEYHAN AKÇA*
B
alkanlar, henüz İstanbul fethedilmemiş-
ken Türklerle tanışmıştır. İstanbul’un fet-
hini kolaylaştıran önemli bir unsur da bu
topraklara yerleşip yurt edinmiş Türk gruplardır.
Osmanlı Devleti, İstanbul’un fethinden sonra yak-
laşık beş asır bu topraklarda kalmış, 1913 yılında
bu toprakların hemen tamamına yakınını kaybet-
miştir. Çok dinli, çok mezhepli, çok milletli bu top-
rakların zayıf zamanlarda elde tutulamayışının en
önemli sebeplerinden biri elbette haşin coğrafya-
sıdır. Toprakların stratejik konumu bu coğrafyayı
büyük devletlerin kontrolünde daima karışıklıklarla
tehdit etmiştir. Söz konusu tehditler bugün de var-
lığını sürdürmektedir. Yaygın bir deyişle Balkanla-
ra hükmetmek tüm Avrupa’ya hükmetmektir.
Osmanlı Devleti’nin Balkan topraklarından ay-
rılışının son sıcak safhası olan Balkan Savaşları,
Türk edebiyatında bir harbin edebiyata yansıma-
sının da önemli bir kısmını oluşturur. Türk harp
edebiyatı için 1911-1923 yılları önemli bir tarihî
süreçtir. Trablusgarp Savaşı (1911) ile basında
yaşanılan harbe karşı farkındalık oluşturmaya
başlayan edebiyatçılar, kesintisiz devam edecek
harplerde bu duyarlılığı bırakmayacaklardır. Trab-
lusgarp Savaşı sürdüğü esnada Osmanlı’yı zayıf
gören Balkan devletleri hareketlenmiş ve bağım-
sızlıkları için mücadeleye başlamışlardır. Yakın
tehdidi uzak tehdide tercih etmek zorunda kalan
Osmanlı Devleti Uşi Anlaşması (1911) sonucu Af-
rika ile bağını mecburen koparmış ve Balkanların
savunmasına yönelmiştir. Bundan sonraki süreç,
bilhassa basının ve edebiyatçıların yaşanan sa-
vaşları neredeyse günü gününe kalemlerine ak-
34 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
settirdiklerini gösterir. Süreç Trablusgarp’tan baş-
layarak Balkanlar, Birinci Dünya Savaşı ve Milli
Mücadele olmak üzere yaklaşık 12 yıl sürer. Milli
Edebiyat dönemi içerisinde yer alan edebî mahsu-
lün muhteva ve biçim itibariyle şekillenmesi de bu
yıllarda gerçekleşir. Sade dille halka ulaşacak ve
onu yönlendirecek, halkın harpten doğan acılarını
dillendirecek, halka ümidini yitirmemesi gerektiği-
ni ve devletine destek vermesini telkin edecek bir
edebiyat…
Bu yıllar aynı zamanda edebiyatın bir propa-
ganda aracı olarak kullanılmasına da şahit ola-
caktır. Gönüllü askerlere olan ihtiyaç, harpteki
zayıflıklar karşısında halkın moralini yüksek tutma
gerekliliği, devletin içinde bulunduğu malî darbo-
ğaza ianelerle destek, birlik beraberlik ruhunun
kaybedilmemesi gibi durumlar mevcut iktidarların
1911’den itibaren basını, edebiyatçıları yönlendir-
mesini zaruri kılmıştır.
Harbin Sıcak Nefesi: “Şiir”
Şiir, tabiatı gereği duygunun en sıcak ve süratli
aktarıldığı bir edebi türdür. Milletlerin kuruluş ya
da çöküş vakitleri ile tabii yahut sosyal afet veya
yaranın ağır tazyikinin hissedildiği dönemlerde
şiir; sade dili, halkı kavrayan üslubu ve kahraman-
ca edası ile başköşeye oturur.
Balkan Savaşlarının devam ettiği günlerde
de İstanbul basınında harp ile ilgili en fazla edebi
ürün şiir türünde gözlenir.1
Tabii olarak harp zamanlarında şiirlerdeki
ağırlıklı duygu kahramanlık ve vatanseverlilik et-
rafında gelişir. Burada da askeri savaşa teşvik
etmeyi hedefleyen, Osmanlı ordusunun gücünü,
Türk askerinin cesaretini ön plana çıkaran şiirler
matbuatta boy gösterir. Devrin önemli şairlerin-
den Abdülhak Hamit, Süleyman Nazif, Recaizade
Mahmud Ekrem, Mehmet Akif bu süreçte şiirleriyle
harbe desteklerini esirgemezler; ayrıca Üsküdar-
lı Talat, Fuat Hulusi, Florinalı Nazım, Ali Ekrem,
Celâl Sahir, Ziya Gökalp, Süleyman Nesib gibi
isimler de şiirleriyle dergi ve gazete sayfalarında
yerlerini alırlar. Fuat Köprülü de hem şiirleri hem
hikâyeleriyle destek veren edipler içerisindedir:
Meriç Türküsü
Issız dağ başını duman bürümüş
Yine Rumeli’ne düşman yürümüş
Kervan gelmiş yel gülleri sürümüş
Dertçi Meriç akar ‘kervanım’ diye!
‘Acep nerde kaldı arslanım?’ diye!
Meriç’in üstünde köprü kurulur
Düşman geçer hep yiğitler vurulur
Hepsini anlatsam dilim yorulur
Dertçi Meriç akar ‘kervanım’ diye!
‘Acep nerde kaldı arslanım?’ diye!
(…)”2
Harbin başlangıcında kahramanca bir sesle ka-
leme alınan şiirler, ilerleyen süreçte yaşanan büyük
hezimet, katl ve zulüm hadiselerinden ve göçten
dolayı ümidi kırık, gözyaşlarına mağlup ve küskün
bir havaya bürünür. Balkan topraklarından sürül-
müş bir milletin ruh hâli tüm Osmanlı’yı sarar.
“(…)
Utan ey Türkoğlu, halinden utan;
Bunu mu diledi senden Kayıhan?
Böyle mi emretti ulu Yaradan
Hüdavendigârı soran yok mudur?
Fatih türbesine varan yok mudur?
Ağla, gözüm ağla, Hicran yaraşır,
Vatansız erkeğe zindan yaraşır.”3
Edirne’nin düşmesi, düşman tehdidinin
İstanbul’a uzanması harbin en endişe verici gün-
lerini oluşturur. Edirne, Balkan Savaşlarının sonu-
na doğru Balkan devletleri arasındaki mücadele-
den yararlanılarak son bir hamle ile geri alınır. Ali
Ekrem’in Çatalca Muhasarası için yazdığı “Ordu-
ya Hitap” adlı şiir içinde bulunulan endişe verici
manzarayı hissettirir:
“(…)
İstanbul’a girmek… Ne yaman kasti lâinin
Bulgar çarığı makber-i ecdada mı bassın?
Yunan haçını minber-i Eyyûb’e mi assın?
Geçsin mi bütün yerlere âlamı bu dinin?
A’dâ yüzünü zeyl-i emanete mi silsin?
Pis çizmesini safha-i âyâta mı silsin?
Ey asker-i İslam, ulu dinin gidiyor arş,
Azminde Muhammed sana Allah sana yoldaş.”4
Balkan Savaşları esnasında, daha sonra da
Birinci Dünya Savaşı ve Milli Mücadele’de halkı
bilinçlendirmeyi kendine vazife edinen önemli bir
şairimiz Mehmet Akif’tir. Mehmet Akif, bu savaşta
sadece şiir yazmakla yetinmemiş, 1913 yılının Şu-
bat ayı içinde İstanbul’da üç büyük camide (Baye-
zid, Fatih ve Süleymaniye camilerinde) kalabalık
cemaate vaaz kürsülerinden hitap ederek halkı
birliğe, cihada ve orduya yardıma çağırmıştır. Bal-
kan Savaşları esnasında yazdığı şiirleri Safahat’ın
üçüncü kitabında toplayan şâirin kaleme aldığı
şiirlerle irad ettiği vaazların müşterek rûhu dikkat
çekicidir.5 Onun aşağıdaki mısraları Balkan Sa-
vaşları sırasında içine düşülen çaresizlik psikoloji-
sini en iyi ifade eden satırlardır:
“(…)
Ya Rab, bu uğursuz gecenin yok mu sabahı?
Mahşerde mi bîçarelerin yoksa felahı!
Nur istiyoruz… Sen bize yangın veriyorsun!
“Yandık!” diyoruz… Boğmaya kan
gönderiyorsun!
(…)
Yetmez mi musab olduğumuz bunca devâhî?
Ağzım kurusun… Yok musun ey adl-i İlâhî!”6
Yukarıda birkaç sınırlı örneğe yer verebildiği-
miz Balkan Savaşlarının şiire yansıyan yanı Bi-
rinci Dünya Savaşı’nın başlaması ve onlarca yeni
cephe ile karşılaşılması neticesinde kısa sürede
yerini yeni harbin yeni telaşına bırakacaktır. Bu,
diğer türler için de söz konusudur. Birinci Dünya
Savaşı bittiğinde Trablusgarp Savaşı adeta anıl-
maz olmuştur, Millî Mücadele yıllarında ise Balkan
Savaşı anılmazlar arasındadır; çünkü her gelen
gün kendi büyük acısına dalar. Sadece Çanakkale
Savaşında yaşanan zafer, Balkan bozgununun bir
intikamı olarak metinlerde yerini alır.
Küçük İnsanın Harple İmtihanı:
“Hikâye ve Roman”
Tahkiyeli anlatılar, harbi bizzat yaşayan ya da
dinleyen, gözlemleyen kişinin bireysel dikkat ve
ayrıntıları aktarımına daha fazla yer verebildiği
anlatılardır. Maupassant tarzı hikâyenin hâkim ol-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 35
duğu bu dönem, realist anlatımlar için yoğun mal-
zemeye sahiptir. Hikâye, Balkan Savaşları devam
ederken şiirden sonra en fazla rağbet görmüş,
harpteki küçük insanın acılarını en canlı haliyle
aktarmayı başarmış edebî türdür.
Balkan Savaşları henüz başlamamışken Bal-
kanlardaki gerginliği yansıtan hikâyelerden baş-
lamak üzere harbin en yoğun günlerini ve büyük
hezîmeti, son olarak da Balkanlardan ayrılışımızı
içine alan yetmişe yakın hikâye tespit ettik.7
Hikâyelerin büyük bir kısmı Balkan devletle-
rinin, özellikle Bulgar ve Yunanlıların Müslüman
köylerine yönelik baskınları ve bu baskınlar sıra-
sında yaptıkları katliamları gözler önüne sermiştir.
Ele geçirdikleri kasaba ya da şehirlerde kundaktaki
bebekten yatalak ihtiyarlara kadar insanları önce
vaftiz edip sonra öldürmek yoluna giden düşman
askerleri hâneleri yerle bir ederken kadınların ırz-
larına el uzatmışlar, erkekleri ise korkunç işkence-
lerle öldürmüşlerdir. Camilerin kiliseye çevrilmesi,
mukaddes mekânların tahrip edilmesi de ayrıca
acı verici olmuştur. Bu hadiseler, genellikle aile-
nin Anadolu’ya sığınabilen bir ferdinin ağzından
hikâye edilebildiği gibi, bulunan bir mektup veya
hatıra defterinin sayfaları arasından da okuyucuya
sunulur.
Balkanlardaki harp için Anadolu’dan gönül-
lü asker toplanışını, annelerin biricik evlatlarını
bu topraklara uğurlayışını ve ailelerin yakınlarını
bekleyişini, Balkanlarda düşmanla yapılan sıcak
harp mücadelesini, yaşanan ağır hicreti ve Os-
manlı çekildikten sonra sahipsiz kalan insanları-
mızla bundan sonra bizim olamayacak toprakların
acısını, devrin hikâyesi açıkça bu güne taşımıştır.
Bu bakımdan şiirin belli kurallara bağlı ifade zo-
runluluğundan ve romanın uzun nefesli kurgusu-
na olaylarla eşzamanlı olarak hâkim olunamaması
tehlikesinden uzak olan hikâye, yaşananı sıcağı
sıcağına, üstelik çoğu örnekte gördüğümüz kada-
rıyla, sanat yapma endişesi de taşımadan dergi ve
gazetelerin hafızasına bir fotoğraf makinası dikka-
tiyle emanet etmiştir.8
Balkan Savaşı ile ilgili hikâye kaleme alan
isimler şunlardır: Rabbani Fehmi, Ömer Seyfed-
din, Kâzım Nâmi, Mehmed Rifat, Hüseyin Hüs-
nü, Belkıs Ferid, Mustafa Nermi, Köprülüzâde
Mehmed Fuad, M(im) Neyyir, Falih Rıfkı, Sabiha,
Maraşlıoğlu, Gazzeli Cemal, Nazım, Ercümend
Ekrem, Aka Gündüz, Hakkı Beyiç, Ahmet Hidayet,
Yakup Kadri, Mumduh Şevket, Hamdullah Suphi,
Halid Ziya, Mehmed Ali, Badi Nedim, M(im) Tahir,
36 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Nezihe Muhlis, İlyas Macid, Ruşen Eşref, Edhem
Nejad, Atıf Nazmi, Türkoğlu, M(im) Ekrem, Gazi
Giray, Azmizade, Süyüm Bike (Müfide Ferid), Ha-
şim Nahid, Osman Cevded.
Bu isimler içerisinde en fazla hikâyenin Ömer
Seyfeddin ve Aka Gündüz tarafından yazıldığını
görürüz. Her iki isim de Balkan Savaşları sırasın-
da bu topraklarda hadiselere bizzat şahitlik etmiş-
lerdir. Ömer Seyfeddin’in Balkanlarda görev yaptı-
ğı esnadaki tespitlerine dayalı “Nakarat”, “Hürriyet
Bayrakları”, “Ashab-ı Kehfimiz”9 adlı hikâyeleri
henüz savaş başlamadan bu topraklardaki gayrı-
müslimlerin Osmanlı’ya karşı ne şiddetli bir düş-
manlık beslediklerini ortaya koyar. Onun “Beyaz
Lâle” ve “Bomba”10 adlı hikâyeleri ise adeta Bal-
kan Savaşlarının sembolü olmuştur.
Balkan Savaşlarıyla ilgili hikâyelerde önümü-
ze en fazla çıkan tema “göç” tür. Ne Trablusgarp
Savaşı ne de Birinci Dünya Savaşı hikâyelerinde
“göç” teması bu denli yer alır. Balkanlardaki katl,
zulüm ve tecavüzden Anadolu’ya sığınma yakın
tarihimize kadar devam etmiştir. Balkanlardaki her
karışıklık, akın akın insanın Türkiye’ye sığınması-
na yol açmıştır. 1912-1913 yılları, göç dalgasının
en yoğun ve kanlı yaşandığı yıllardır.
Hikâyelerde göç; a-Vatandan kaçış ve göç
yolu; b-Menzilde yeni hayat ve vatana özlem ko-
nuları etrafına aktarılır. Göç yolunu en çarpıcı şe-
kilde anlatan hikâyeler Müfide Ferid’in “Edirne’den
Bursa’ya” ve Falih Rıfkı’nın “Gözyaşı” adlı
hikâyeleridir. Vatan özlemi ise Rabbani Fehmi’nin
“Sıla Hediyesi” ve Köprülüzâde Mehmed Fuad’ın
“Hicret Hikâyelerinden”11 adlı metinlerinde çarpıcı
bir şekilde okuyucuyla buluşur.12
Hikâyelerin tamamı realist gerçekçi bir tavırla
kaleme alınmıştır, hikâyeler adeta o günlerin ka-
mera kaydı özelliği taşırlar. Şiirde olduğu gibi yeni
harpler, Balkan Savaşlarının hikâyede anılma ora-
nını azaltmıştır.
Balkan Savaşları henüz sürmekte iken bu harbi
kurgusunun merkezine alan iki roman yayımlanır.
Birbirinin devamı olan bu iki roman da Kâşif Dehri
imzasıyla Hüseyin Kâmi tarafından 1912’de yazı-
lıp yayımlanmıştır: Üvey Valide ve Müteverrime13.
Bu romanları, Vassaf Kadri’nin 1914’te yayımla-
nan Ölüm Habercileri ve Melekper14 adlı romanları
takip eder. Kâşif Dehri, 1916’da Mazlûme15 adlı
bir roman daha yayımlayacaktır. Bu beş roman
da Balkan Savaşlarında yurtlarından sökülmüş,
zulme uğramış Türklerin bilhassa Bulgarlarla ya-
şadıkları acı savaş tecrübelerini, harbin sıcak et-
kisi henüz geçmemişken işlemiştir. Hâlide Edib’in
1918’de yayımladığı Mev’ud Hüküm adlı romanı
ile Ercümend Ekrem’in Gün Batarken’i (1920)16
de Balkan Savaşlarına yakın tarihi ile bu grupta
anılabilir.
Yukarıda anılan romanlardan başka Balkan
Savaşlarına roman içerisinde bir unsur olarak belli
sahnelerinde yer vermiş romanlarla da karşılaşı-
rız. Bu romanlar, tarih itibarıyla da anılan savaşın
üzerinden en az on yıl vakit geçtikten sonra yayım-
lanmışlardır: Halide Edib, Ateşten Gömlek (1922);
Reşat Nuri, Akşam Güneşi (1926); Yakub Kadri,
Hüküm Gecesi (1927); Reşat Nuri, Yeşil Gece
(1928); Samiha Ayverdi, Mesihpaşa İmamı (1948);
Orhan Hançerlioğlu, Ekilmemiş Topraklar (1954);
Orhan Kemâl, Bir Filiz Vardı (1965); Ahmet Ham-
di Tanpınar, Sahnenin Dışındakiler (1973); Kemâl
Tahir, Bir Mülkiyet Kalesinde (1977); Emine Işınsu,
Azap Toprakları (1989).17 Harun Duman’ın “Sa-
vaşı Çerçeve Olaylarda İşleyen” ve “Savaşın Bir
Motif Olarak İşlendiği” romanlar olarak ele aldığı
yukarıdaki romanların tamamında da Balkan Sa-
vaşları, Türklere Balkanlarda yaşatılan işkenceler,
göç acısı ve İstanbul’a yığılan muhacirler bahisle-
riyle romanlara konu edilir. Emine Işınsu’nun Azap
Toprakları, dışındaki tüm romanlarda Osmanlı’nın
dağılışında Balkan Savaşlarından sonra yaşanan
Birinci Dünya Savaşı ve kısmen Millî Mücadele’den
de bahis vardır. Azap Toprakları’nda ise 1950-
1960’lı yıllarda Batı Trakya Türklerinin yaşadıkları
sıkıntıların içerisinde 1912-1913 Balkan Savaşla-
rına göndermeler yapılır.18
Yılmaz Gürbüz’ün, Balkan Acısı (1975); Se-
vinç Çokum’un, Bizim Diyar’ı (1984); Gökhan
Gökçe’nin, Rumeli’ye Veda’ı (2008)19 ise Cumhu-
riyet döneminde ana kurguyu Balkan Savaşlarının
oluşturduğu tarihî romanlardır.20
Romanların bütününe baktığımızda İttihat ve
Terakkicilerin Balkanlarla ilgili siyasetinin bir vesi-
leyle eleştirildiğine şahit oluruz. Hikâyelerde Ham-
dullah Suphi’nin “Delik Kiremit”i 21dışında siyasal
tenkite bu seviyede rastlanmaz. Yine tüm roman-
lardan fark ettiğimiz bir gerçek de Balkan Savaşla-
rının Türk aydınında milliyetçilik düşüncesini artır-
dığı şeklindedir. Balkanlar söz konusu olduğunda
komitacılık, köy ve kasabalarda Müslümanlara
reva görülen zulüm mutlaka ifade edilmiştir. Mu-
hacirlerin yaşadıkları, bilhassa Anadolu’ya ulaşan-
ların hatıralarından mülhem aktarılmıştır. Göç yolu
ve İstanbul’un muhacirlerle lebalep dolu camileri,
okulları, hastaneleri ve sokakları romanların say-
falarında olmazsa olmaz sahnelerdir.
Ve Bir Parça “Tiyatro”
Balkan Savaşlarının Türk edebiyatında en az
yansıma bulduğu tür, tiyatrodur. Özellikle Müta-
reke Dönemi’nden sonra Cumhuriyet’in ilk yıl-
larında tiyatro, yeni devlet ideolojisinin bir aracı
hâline geldiğinden geçmiş savaşlarla ilgili gündem
oluşmamıştır.22
Süleyman Sırrı’nın Gayz (1328/1912)23 adlı
eseri henüz harp yaşanırken yazılan bir piyestir.
Alemdar Yalçın, II. Meşrûtiyet’te Tiyatro Edebi-
yatı Tarihi adlı çalışmasında eserde herhangi bir
aksiyon sahnesi bulunmadığını, eserin gençlerin
harbe katılımını temin maksadıyla kaleme alın-
mış propaganda içerikli bir metin olduğu notunu
düşer.24
Melikzâde Fuad’ın Edirne Müdafaası yahut
Şükrü Paşa (1329/1913)25 adlı piyesi de Edirne
Müdafaası ile aynı tarihlerde oynatılmıştır. Bulgar-
ların süratli ilerleyişini Edirne’de uzun süre durdu-
ran Şükrü Paşa, erzak ve cephane yokluğundan
şehri teslime mecbur olmuştur. Eser, bu hadise et-
rafında Şükrü Paşa ve askerleri ile şekillenir. Eseri
renklendiren küçük bir sevda motifi de vardır.
Türk Kanı (1329/1913)26, Mehmed Sırrı ta-
rafından kaleme alınmıştır. “Balkan Harbi’nin en
şiddetli olduğu bir sırada okulunu terk ederek
Edirne’ye gidip çete harbine katılan gencin ma-
cerasını anlatan Türk Kanı da bu devreyi anlatan
piyeslerden biridir.”27 İlk perdesi manzum, ikinci
perdesi mensur olan piyeste, üstün vatanseverlik
hisleri hâkimdir.
Bir diğer manzum oyun ise yine Mehmed
Sırrı’nın Tanin’de “Millî Piyes” adıyla 1913’te ya-
yımladığı “Irkımızın Namusu”28 adlı oyunudur.
Toplumdaki zengin Türk ailelerinin Balkan Savaş-
ları hususunda bilinçlendirilmesine yönelik propa-
ganda hüviyeti taşır.29
Muhiddin Mekkî’nin “Güzel Rumeli”30 (1331 /
1915)’sinde ise; “Balkan Savaşı yıllarında Serez’in
Yunanlılar eline geçmesi ve burada yaşayan var-
lıklı bir ailenin başından geçenler anlatılmıştır..”31
Bu eserlerden başka, Cumhuriyet döneminde
genel kurgu içerisinde Balkanlardan kısmen söz
eden Yaşar Nabi Nayır’ın Beş Devir’i (1933), Necip
Fâzıl’ın Künye’si (tarihsiz) ve O. Zeki Özturanlı’nın
Bataklı Göl’ü (1969) anılabilir.32
Sonuç Yerine
Balkan Savaşlarının Türk edebiyatına yansı-
maları daha ziyade harple eş zamanlı olarak ger-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 37
çekleşmiştir. Bu, Balkan Savaşlarının ardından
Türk insanının uzun sürecek bir ölüm kalım mü-
cadelesine girmesi sebebiyledir. Balkanlara göz-
yaşı dökecek hâl kalmamış, Osmanlı’nın geniş
coğrafyasının her bir parçasından kayıp haberleri
gelmeye başlamıştır. Anadolu, tehdit altındadır.
Yine de yukarıda ancak eser adları vererek özet-
leme yoluna gidebildiğimiz, şiir, hikâye, roman ve
az da olsa tiyatro türlerinde eserlerle karşılaşırız.
Eserlerin tamamında halkı gönüllü askere gitmesi
yönünde teşvik içeren unsurlar vardır. Göç sıkıntı-
sı, bu harbin en belirgin temasıdır. Bilhassa tahki-
yeli anlatımlar harbin küçük insana bakan yüzünü
fotoğraflaması bakımından önemlidir. Üzerinden
tam yüz yıl geçmişken tarihimizin ihmal edilmiş
birçok acı sayfası gibi sanatkârların bu günlere de
yeniden dönerek yeni nesli eserleriyle bilinçlendir-
melerini diliyoruz.
______________________________________________
* Doç. Dr., Çankırı Karatekin Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi
1 Şiirlerin künyeleri için Bkz. Haluk Harun Duman, Bal-
kanlara Veda, Duyap Yay, İst 2005.; Ömer Çakır “Bal-
kan Harbinin Türk Şiirindeki Akisleri’, EKEV Akademi
Dergisi, Yıl: 11, Sayı: 33, Güz 2007.
2 Köprülüzâde Mehmet Fuad, “Meriç Türküsü”, Türk Yur-
du, C: 5, Nu: 3(51), 1329/1913.
3 Aka Gündüz, ‘Bozgun’, Tanin, Nu:1479, 31KS/13 Şubat
1913’ten nakleden Abide Doğan, Aka Gündüz, KB Yay,
Ank. 1989, s.113-114.
4 Ali Ekrem, “Orduya Hitap”, Tanin, Nu: 1500, 3 Şubat/16
Şubat 1913’ten nakleden Ömer Çakır, “Balkan Harbinin
Türk Şiirindeki Akisleri’, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 11,
Sayı: 33, Güz 2007.
5 Bkz. Nesîme Ceyhan Akça, “Mehmet Akif Ersoy ve
Balkanlar”, 7. Uluslar Arası Atatürk Kongresi, Üsküp-
Manastır, Makedonya, MANU,17-22 Ekim 2011.
6 Mehmet Akif Ersoy, Safahat (Haz. Orhan Okay-Mustafa
İsen) TDV Yay. Ank. 1990 s. 164.
7 Hikâyelerin künyeleri ve seçilmiş 30 hikâyenin Lâtin al-
fabesine aktarılmış metinleri için bkz. Nesîme Ceyhan,
Osmanlı Dağılırken Ağlayan Hikâyeler I, Balkan Savaşı
Hikâyeleri, İst. 2006, Selis Yay.
8 Nesîme Ceyhan, Osmanlı Dağılırken Ağlayan Hikâyeler
I, Balkan Savaşı Hikâyeleri, İst. 2006, Selis Yay.,s.20-
23.
9 Ömer Seyfeddin, “Nakarat”, Yeni Mecmua, C:3, Nu.63,
3 Ek.1918, s.216-220.
Ömer Seyfeddin, “Hürriyet Bayrakları”, Türk Yurdu,
Nu:8, 26 KE 1329/1914, s.1078-1088.
Ömer Seyfeddin, “Ashâb-ı Kehfimiz”, Birinci Kitap Mec-
muası, 1918.
10 Ömer Seyfeddin, “Beyaz Lâle”, Donanma, Nu:53/5’ten
62/14’e, 14 Tm.1330/27 Tm.1914’ten 22 Eyl.1330/5
Ek.1914’e.
Ömer Seyfeddin, “Bomba”, Genç Kalemler, C:2, Nu:9,
1327/1911, s.147-149.
11 Refik Hâlid Karay,”Gözyaşı”, Gurbet Hikâyeleri,
İst.1939.
Süyüm Bike (Müfide Ferid Tek), “Edirne’den Bursa’ya”,
Türk Yurdu, C:5, Nu:2-5, 16 Ek.1329/27 Ka.1913.
Rabbani Fehmi, “Sıla Hediyesi”, Say u Tetebbu, Nu:4, 1
Ns.1327714 Ns.1911, s.6-8.
38 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Mehmed Fuad (Köprülü), “Hicret Hikâyelerinden”, Hal-
ka Doğru, Nu:16, 25 Tm.1329/ 7 Ar.1913,s.122-124.
12 Göç hikâyeleri ile ilgili olarak bkz. Nesîme Ceyhan, “Bal-
kan Savaşlarında Yaşanan Göçün Türk Kısa Hikâyesine
Yansımaları”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl:12, Sayı:37,
Güz 2008.
13 Kâşif Dehri (Hüseyin Kâmi), Üvey Vâlide, Tevsi-i Tıbaat
Matb. İst. 1328/1912.
Kâşif Dehri, (Hüseyin Kâmi), Müteverrime, Tevsi-i Tıba-
at Matb. İst. 1328/1912. (Üvey Valide’nin Zeyli)
14 Vassaf Kadri, Ölüm Habercileri, Reşâdiye Matb.,
İst.1330/1914.
Vassaf Kadri, Melekper, Manzûme-i Efkâr Matb.,
İst.1330/1914.
15 Kâşif Dehri, (Hüseyin Kâmi), Mazlûme, Sadâ-yı Millet
Matb., İst.1332/1916.
16 Hâlide Edib, Mev’ud Hüküm, Ayyıldız Matb., İst.1918.
Ercümend Ekrem, Gün Batarken, İst. 1920.
17 Halide Edib, Ateşten Gömlek, İst. 1922.
Reşat Nuri, Akşam Güneşi, İst.1926.
Yakub Kadri, Hüküm Gecesi,Hamit Matb.,İst.1927.
Reşat Nuri, Yeşil Gece, Akşam Matbaası,
İst.1344/1928.
Samiha Ayverdi, Mesihpaşa İmamı, İst.1948.
Orhan Hançerlioğlu, Ekilmemiş Topraklar, İst.1954.
Orhan Kemâl, Bir Filiz Vardı, İst.1965.
Ahmet Hamdi Tanpınar, Sahnenin Dışındakiler,
İst.1973.
Kemâl Tahir, Bir Mülkiyet Kalesinde, İst.1977.
Emine Işınsu, Azap Toprakları, İst.1989 (?).
18 Harun Duman, Balkanlara Veda, DUYAP Yay., İst.2005,
s.179-236.
19 Yılmaz Gürbüz, Balkan Acısı, İst. 1975.
Sevinç Çokum, Bizim Diyar, İst.1978.
Gökhan Gökçe, Rumeli’ye Veda , Kaynak Yay.,
İst.2008.
20 Balkan Savaşlarının Türk romanındaki yansımaları için
bkz. Nesîme Ceyhan Akça, Ömer Çakır, “The Effect of
The Balkan Wars to The Turkish Literature”, Lasting
Socio-Political Impacts of the Balkan Wars, May 5-8,
The Universty of Utah Salt Lake City.
21 Hamdullah Subhi, “Delik Kiremit”, Türk Turdu, C:3,
Nu:29, 1 Ns.1327/14 Ns.1911, s.6-8.
22 Sevda Şener, “Cumhuriyet Dönemi, Tiyatro”, Türk Ede-
biyatı Tarihi, C.4, Kültür Bakanlığı Yay., İst.2006, s.181-
209.
23 Süleyman Sırrı, Gayz , Nefâset Matb., İst. 1328/1912.
24 Alemdar Yalçın, II. Meşrûtiyet’te Tiyatro Edebiyatı Tari-
hi, Gazi Üniversitesi Yay., Ank.1985, s.160.
25 Melikzâde Fuad’ın Edirne Müdafaası yahut Şükrü Paşa,
Şems Matb., İzmir 1329/1913.
26 Mehmed Sırrı, Türk Kanı, Şems-i Tab İdarehânesi, İs-
mir, 1329/1913.
27 Alemdar Yalçın, II. Meşrûtiyet’te Tiyatro Edebiyatı Tari-
hi, Gazi Üniversitesi Yay., Ank.1985, s.164.
28 Mehmed Sırrı, “Irkımızın Namusu” (Millî Piyes), Tanin,
Nu:1556, 31 Mart 1913.
29 Balkan Savaşının Türk tiyatrosuna etkisi için bkz.
Nesîme Ceyhan Akça, Ömer Çakır, “The Effect of The
Balkan Wars to The Turkish Literature”, Lasting Socio-
Political Impacts of the Balkan Wars, May 5-8, The Uni-
versty of Utah Salt Lake City.
30 Muhiddin Mekkî, Güzel Rumeli, Mamuretü’l-Azîz,
1331/1915.
31 Harun Duman, Balkanlara Veda, DUYAP Yay., İst.2005,
s.279.
32 Yaşar Nabi Nayır, Beş Devir, Ank.1933.
Necip Fâzıl, Künye (tarihsiz)
O. Zeki Özturanlı, Bataklı Göl, İst.1969.
 100. YILINDA BALKAN FELAKETİ VE
OSMANLI DEVLET BÜROKRASİSİNDE
AKIL TUTULMASI
ADNAN GÜL*
B
alkan coğrafyası tarihte din ve mezheple-
rin kesişme noktası olarak dikkat çekmiş-
tir. Roma İmparatorluğu’nun MS 395’te
ikiye ayrılmasıyla Hristiyanlık da Ortodoks ve Kato-
lik mezhepleri olmak üzere ikiye bölünmüştür. Or-
todoksluğun merkezi Bizans (İstanbul), Katolikliğin
merkezi ise Roma olmuştur. Osmanlıların Balkan-
ları fethetmesiyle İslâmiyet bölgeye gelmiş böylece
mezhepler arası olan kesişme, dinler arası buluş-
ma noktasına dönüşmüştür. Balkanlar İslâm ve
Hristiyan kültürlerinin de birleştiği yerlerden birisi-
dir. Hristiyanlık, Boğazlar üzerinden Balkanlara ve
oradan da Avrupa kıtasına yayıldığı gibi İslâmiyet
de Anadolu ve Boğazlar üzerinden Balkanlara ya-
yılmıştır1. Osmanlı Devleti’nin Avrupa içlerine kadar
Balkan Savaşları Sırasında Anadolu’ya Göç
uzandığı 1683 II. Viyana kuşatması sonrasındaki
savaşlarda geri çekilmeye başlaması, bölgedeki
hâkimiyet mücadelesinin en önemli sebeplerinden
bir tanesidir.
Balkanlar etnik açıdan da dünyanın hiçbir yö-
resinde görülemeyecek derecede karmaşık bir et-
nik yapıya sahiptir. Birçok ırk ve kültüre mensup
toplumlar burada yaşamaktadır. Balkanlardaki ırk,
kültür ve dinlerin çeşitliliğinden dolayı bölge Büyük
Bir Antropoloji Müzesi’ne benzetilmektedir2. Balkan
Yarımadası, Avrupa kıtasının Güneydoğusunda
yer alan dağlık bir arazidir3. Adını bölgede bulunan
Balkan Dağlarından alır4. Akdeniz’e doğru uzanan
üç büyük yarımadadan en doğuda yer alanıdır5. Bu
coğrafî bölge, geniş alanda ele alındığı takdirde
Tuna Nehri üzerinde bulunan Demirkapı
Geçidi’ndeki Banat Dağları yoluyla Karpat
Dağları’na temas edip, buradan itibaren
geniş bir kavis çizerek Karadeniz’e doğru
uzanan dağ silsilesini içine alan büyük bir
yarımadayı kapsamaktadır6. Yunanistan,
Bulgaristan, Arnavutluk, Sırbistan, Hırva-
tistan, Kosova, Makedonya ve Romanya,
Balkan devletleri olarak bilinirler. Aynı za-
manda Türkiye de Avrupa’daki toprakların-
dan dolayı bir Balkan ülkesi sayılır. Balkan
kavramı Türkçe kökenli bir kelimedir. Or-
manla örtülü sarp dağ veya dağlar silsi-
lesi demektir7. Ayrıca sarp, geçit vermez,
dağlık arazi anlamlarında da kullanılır.
Büyük bir yarımadaya Türkçe adının bu
dağlardan dolayı verilmesi Türklere değil;
Avrupalı coğrafyacılara ait bir durumdur.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 39
Osmanlı’ya göre bu ülkelerin genel ismi
Rumeli’dir8. Osmanlı padişahlarına ise
diplomatik haberleşmelerde, diğer Müs-
lüman hükümdarlar tarafından Kayser-i
Rum (Caeser of Rome) şeklinde hitap edi-
lirdi9. İslâm dünyası ise buradaki toprakları
Bilâd-ı Rum veya Memleket’ül Rum olarak
adlandırmıştır10.
Balkanların tarihteki en eski sakinleri İl-
liryalılar olarak bilinir. Bunlar Avusturya’da
bulunan Hallstatt Kültürü’ne bağlanmakta-
dırlar. Hunlar 380 yılından itibaren Balkan-
lar ve Avrupa’da görülmektedir. VII. yüzyıl-
da Türk asıllı Bulgar kabileleri Tuna çev- Balkan Savaşlarında Göç ve Sefalet (1912-13)
resindeki Slavları hâkimiyet altına almıştır.
XI. ve XII. yüzyılda Peçenek, Kuman ve XX. Yüzyılın Başında Balkanlar ve
Uz Türkleri Balkanlara göç etmiştir. Bizanslılar Osmanlı İmparatorluğu
900’den 1204 yılına kadar bölgede hâkimiyetini
XX. yüzyılın başında Balkanlar, Osmanlı
devam ettirmiştir11. Osmanlı İmparatorluğu döne-
Devleti’nin en buhranlı ve karmaşık bölgelerinden
minde, büyük topluluklar halinde çeşitli bölgelere
biri olmuştur. Balkan toplumlarının bölge üzerinde-
yerleşmiş Müslüman Türkler, Bosna-Hersek’in asıl
ki emelleri ve sanayileşmiş sömürgeci devletlerin
sakinlerini teşkil eden Müslüman Boşnaklar, Hristi-
çıkar hesaplarının Balkan milletlerini kışkırtmaları
yan unsurlar arasına karışmış bir halde yaşamak-
bunalımı hazırlayan temel sebepler olarak karşı-
taydılar. Balkanlarda yaşayan topluluklardan Türk-
mıza çıkar. II. Meşrutiyet döneminde “Düvel-i Mu-
ler, Boşnaklar, Pomakların tamamı ve Arnavutların
azzama” olarak bilinen sanayileşmiş sömürgeci
çoğunluğu Müslüman; bütün bölgeye yayılmış olan
Avrupalı devletler, Balkanlarda kökü XIX. yüzyıla,
Sırp, Bulgar, Karadağlı, Ulah ve Rumların tümü ile
hatta daha eskilere varan ve gittikçe büyüyen mü-
bir kısım Arnavutlar ve pek azı Katolik olmak üzere
cadeleleri ve bunalımları kendi dış siyasî çıkarla-
Ortodoks Hristiyan idiler.12 XIX. yüzyıldan itibaren
rına göre düzenlemek amacındaydılar14. Özellikle
Balkanlar stratejik açıdan Slav ve Germen nüfuz
1908’de Avusturya’nın Bosna-Hersek’i resmen
alanlarının kesiştiği noktayı oluşturmuştur. Özel-
topraklarına katması, Bulgaristan’ın bağımsızlığı-
likle Rusya’nın Ortodoksların hamisi olmak için
nı ilan etmesi, diğer taraftan Boğazlar ve Osman-
Balkan Slavlarını kullanması, Osmanlı Devleti’nin
lı Devleti üzerinde Alman nüfuzunun gelişmeye
başına birçok sorun açmış ve sonuçta Balkan top-
başlaması iki bloğa ayrılmış Avrupa devletleri ara-
lumlarının bağımsızlığı ve Osmanlı’nın bölgeden
sındaki rekabeti daha da şiddetlendirmişti. Genel
çekilmesiyle neticelenmiştir.
olarak Şark Meselesi’nin gergin bir aşamaya girdiği
Günümüzde de stratejik açıdan büyük önem bu dönemde, Balkan devletleri de dağılmakta olan
taşıyan Balkanlar, Rusya’nın etkinliğini kaybetme- Osmanlı’nın durumundan yararlanmak üzere düş-
sinden sonra ABD ile Avrupa arasında stratejik bir
hâkimiyet mücadelesine sahne olmaktadır13. İşte
günümüzde stratejik bir hâkimiyet mücadelesine
sahne olan Balkan coğrafyası 100 yıl önce daha az
önemde değildir. İç ve dış faktörlerin etkisiyle çağın
şartlarına ayak uyduramayan Osmanlı Devleti’nin
parçalanma sürecine girmesi Balkan topraklarının
irili ufaklı sömürgeci devletlerin ideallerine mal-
zeme olmuştur. Makalemizin ana konusu Balkan
Savaşlarının askerî safhalarını ele almak değildir.
Zayıflayan bir devletin gerilemeyi çöküşe nasıl dö-
nüştürdüğünü ve nasıl bir siyasî gafletle, âdeta bir
akıl tutulmasıyla yıkılışı hızlandırdığını Balkan Sa-
vaşları örneği ile ortaya koymaktır. II. Meşrutiyet Meclisi’nin Toplanması (23 Temmuz 1908)

40 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303


II. Meşrutiyet’in İlanı ve Halkın Sokaklara Dökülüşü -23
Temmuz 1908
manca siyaset izlemekte idiler15.
Balkan toplumlarının her birinin kendilerine göre
hesapları vardı. Sırplar, Adriyatik’e kadar genişle-
yecek Büyük Sırbistan’ı hedeflerken; Yunanlılar,
Megalo İdea’yı dolayısıyla Bizans’ı diriltmeyi düş-
lüyorlardı. Bulgarlar ise Ege’ye kadar inen Büyük
Bulgaristan’ı gerçekleştirmeye çalışırlarken; ken-
dilerini Balkanlarda yaşayan bütün milletlerin özü-
nü teşkil ettikleri inancıyla, dinî ve siyasî bir birlik
kurmak azmindeydiler.16Karadağlılar ve Romenler
de benzer idealleri kendileri için gerçekleştirmek
istiyorlardı17.
XX. yüzyılın ilk yıllarında özellikle II. Meşrutiyet’in
ilanıyla Osmanlı Devleti’nin içte politik bir karmaşa
yaşaması, dışta Trablusgarp Savaşı’nın askerî ve
malî külfeti ve Rusya’nın Panislavizm politikasını
uygulamaya koyması gibi sebepler Balkan toplum-
larının kendi aralarındaki farklılıklara ve birbirleriyle
çatışan çıkar hesaplarına rağmen Osmanlı’ya karşı
Rusya önderliğinde bir Balkan İttifakı’nın doğması-
na zemin hazırladı18. Rusya’nın Balkan milletleriyle
ilişkilerini daha da yoğunlaştırarak özellikle Slavlar
üzerindeki kışkırtıcı etkisinin artmaya başlama-
sı 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan sonra
gerçekleşmiştir. Rus-Slav ilişkileri, Batı Avrupa’nın
31 Mart Olayı (31 Mart 1325-13 Nisan 1909)
tersine; sadece siyaset ve ticaretle değil; özellik-
le kilise aracılığıyla olmuştur.19 Kırım Savaşı’ndan
sonra Ruslar Moskova’da bir kongre topladı. Bu
kongreden sonra Rus Panistlavistler Balkanları
dolaşarak propagandalara başladılar.20 Böylece
Balkanlar’ın önemli bir kesimini oluşturan Slav-
larda tarih ve milliyetçilik şuurunun uyanmasına
neden oldular.21 Bütün bu hadiselerde Avusturya-
Macaristan İmparatorluğu’nun Balkanlarda geniş-
leme faaliyetleri ve bu faaliyetlerin önemli safhasını
teşkil eden Bosna-Hersek’in ilhakı bir dönüm nokta-
sı olmuştur. Meşrutiyet’in seçim karmaşasını fırsat
bilen Avusturya, 5 Ekim 1908’de Bosna-Hersek’i
resmen ilhak ettiğini açıkladı.22 Avusturya’nın bu
şekilde davranmasının sebebi 1908’de Osmanlı
Meclis-i Mebûsanı’na Bosna-Hersek’ten millet-
vekili seçilmesi ve bu durumun Bosna-Hersek’le
Osmanlı Devleti arasındaki bağı daha da kuvvet-
lendireceği endişesi idi. Bu yüzden Avusturya,
daha Meşrutiyet’in heyecanı yatışmadan, Berlin
Antlaşması’nda kazanmış olduğu bu toprakların
işgal ve idare hakkını kaybetmemek istemişti. Aynı
gün Girit Adası da Yunanistan ile birleştiğini ilân
etti.23 Bu durum Rusya’yı Balkan Slavlarını birleştir-
mek suretiyle Avusturya’nın yayılmacı politikasına
karşı koymaya sevk ettiği kadar, Makedonya’nın
Osmanlı yönetimine bırakılması dahi bu niyetle
açıklanabilir. Irk, din ve milliyet ayrılıkları olan bu
bölge halkını Türkler, Rumlar, Bulgarlar, Sırplar,
Ulahlar, Arnavutlar ve Yahudiler teşkil ediyordu.24
Makedonya sınırları, Trakya ile Arnavutluk arasın-
da Güney’de Ege Denizi, Kuzey’de Sar Dağları ve
Batı’da Ohri Gölü’yle çevrili bir toprak parçasıdır.25
Burası Selanik, Manastır ve Kosova vilayetleriyle26
Serez, Ohri, Üsküp ve Bitola kentlerini içine alır.27
Bosna-Hersek’in ilhakından önce, Avusturya
ile anlaşan Bulgaristan ise Slav dünyasının bu
ilhaka gösterecekleri tepkiyi önlemeye söz ver-
mişti. Buna karşılık Avusturya, bağımsızlığını ilân
etmeye kararlı olan Bulgaristan’a askerî
ve diplomatik yardımda bulunacaktı. Bu
şekilde Avusturya’nın da desteğini sağ-
layan Bulgaristan, 6 Ekim 1908 günü ba-
ğımsızlığını ilân etti.28 Zaten son yıllarda
Avrupalı büyük devletler tarafından tam
bağımsız bir devlet olarak görülen Bulga-
ristan Prensliği’nin Osmanlı Devleti ile olan
tek bağı verdiği vergilerdi. Osmanlı Devle-
ti bütün bu sorunlarla uğraşırken 31 Mart
Vak’ası meydana gelmiş (31 Mart 1325/13
Nisan 1909), II. Abdülhamid’in tahtan indi-
rilmesiyle, ittihatçılar ülkede yeni bir baskı
rejimi kurarak, kendilerine muhalif olan bir
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 41
 Osmanlı Devlet Bürokrasisine Hükmeden İttihatçılar
grubun ortaya çıkmasına sebep olmuşlardı.29
Balkan Savaşları, II. Meşrutiyet’ten sonra gerek
iç gerekse dış politikada yapılan ağır hataların de-
vamından kaynaklanmıştır. Bulgaristan bu savaşa
daha II. Abdülhamid devrinde hazırlanmaya baş-
lamış, fakat II. Abdülhamit’in denge politikası Bul-
garlara bu fırsatı vermiyordu. Zira Bulgarlar, diğer
Balkan devletleriyle ittifak oluşturacak uzlaşmayı
bulamıyordu. Bunu ancak İttihat ve Terakki’nin
politikalarında bulacak olan Bulgarlar, Osmanlı’ya
karşı Balkan ittifakının çekirdeğini oluşturacak-
lardır. Aslında 1909 senesinde II. Abdülhamid de
bir Bulgar taarruzu olduğu takdirde hemen sava-
şa girmek niyetindeydi. İttihat ve Terakki hükümeti
bu teklifi değerlendirmediği gibi, Makedonya’daki
anlaşmazlıkları gidermek amacıyla, 3 Temmuz
1910’da Kiliseler ve Okullar Kanunu’nu çıkarmıştır.
Çıkarılan bu kanun ile Bulgaristan, Yunanistan ve
Sırbistan arasındaki anlaşmazlık giderilmiş, Bal-
kan devletlerinin Osmanlı Devleti aleyhinde birleş-
melerine yol açılmıştır.30 Böylece Balkan milletleri
arasındaki kanlı mücadelenin en önemli sebebi
ortadan kalkmış ve yeni yönetim bilmeden kendi
elleriyle Balkan toplumlarının anlaşabilmeleri için
uygun bir ortam hazırlamıştı. Kiliseler ve Okullar
Kanunu ile Ortodoks cemaatine bağlı dinî bir kuru-
luş, bir yerde hangi toplum nüfus bakımından ço-
ğunlukta bulunuyorsa ona bağlı olacaktı. Sultan V.
Mehmet Reşat bu kanun ile Hristiyan unsurlar ara-
sında süregelen anlaşmazlıkları ortadan kaldırmak
42 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
istediklerini açıklamıştır.31 Bu haberi duyduğunda
sabık padişah II. Abdülhamit’in dehşete düşmüş
olduğunu, Selanik’te onun muhafız komutanı olan
Kurmay Yarbay Fethi (Okyar) Bey, anılarında şöyle
bahseder: “Abdülhamit başını iki eli arasına alarak
, eyvah!... Şimdi Yunanlılar ile Bulgarların elele ve-
rerek üzerimize çullanmalarını bekleyin. Ben bu
birleşmeye otuz sene binbir bahane ve sebeple
mani olmuştum,” demişti.
Gerçekten de İttihatçıların katı tutumları bir
Müslüman toplum olan Arnavutların ayaklanması-
na sebep olmuştur. Nisan 1910’da çıkan isyanlar-
la birlikte Arnavutların silah ve donanımlarıyla bu
kaçışa iştirak etmesi millî meselelere dayandırıl-
sa da İttihatçıların yanlış politikalarının katkısı da
inkâr edilemez.32 Balkan Savaşı öncesindeki bu
gibi olaylar Osmanlı’nın gücünü zayıflatan ve düş-
mana cesaret veren bir hadise olarak karşımıza
çıkar.33 İttihatçıların yanlış metotlarına bir başka
örnek olarak Yemen verilebilir. Bazı ödünler vere-
rek önlenebilecek olan Yemen isyanının büyümesi-
ne neden olmuşlardır. Tabii en affedilmez olanı ise
Balkanlardaki Kiliseler ve Okullar Kanunu çıkarma-
ları olmuştur. Dolayısıyla İttihatçıların Balkan dev-
letlerinin birleşmelerindeki en büyük engeli, hem
de en kritik zamanda ortadan kaldırmaları büyük
bir hata olmuştu. Bir de buna istihbarat yetersizliği
eklendiğinde Bulgar-Sırp, Bulgar-Yunan gizli an-
laşmalarından ne o sırada iş başında bulunan Sait
Paşa hükümeti, ne de iktidarı devralan Gazi Ahmet

Hâriciye Nâzırı Ermeni Asıllı Noradunkyan Efendi
Muhtar Paşa hükümeti haberdar olabilmişti. Hatta
Osmanlı devlet bürokrasisi saflık derecesinde bir
acziyetle Yunanistan için: “Mösyö Venizelos, iyi bir
devlet adamı olarak, bir savaştan çok bir barış ara-
makta ve bu uğurda gayret göstermektedir.” şeklin-
de iyi niyet beslerken Rusya için ise “Rus Dışişleri
Bakanı Mösyö Sazanof gibi uzak görüşlü ve ortak
ilişkilerimizi takdir eden bir kişinin Rus Dışişleri Ba-
kanlığı gibi bir makamda bulunması, o devletle iliş-
kilerimizin iyi gittiği hakkında yeterli bir güvencedir”
deniyordu. Bulgaristan için de Sofya orta elçisi iken
Hariciye Nazırlığı’na getirilen Asım Bey ise Bulgar-
ların nabzının avuçları içinde olduğu iddiasında
olup Bulgaristan’ın niyetleri hakkında kendisini ikaz
etmek isteyenlere, alaycı bir nezaketle tebessüm
edip, cahillikleriyle alay ediyordu. Hatta Asım Bey
15 Temmuz 1912’de Osmanlı parlamentosunda dış
durumu açıklarken: “Balkanlar’dan imanım kadar
eminim” tarihi cümlesini telaffuz etmesi Osmanlı
devlet ricalindeki siyasî ve idarî gafletin ne derece
vahim olduğunu göstermiştir. Türk Dışişleri, Rusya
gibi bir devletin, bir Balkan savaşına izin verme-
yeceği hakkındaki teminatına aldanmıştı. Harbiye
Nazırı’nın gafleti ondan ileriydi. Zira o da aynı temi-
nata güvenerek Balkanlardaki en kıdemli 120 tabur
askeri terhis etmişti.34
Rus teminatını Harbiye Nezareti’ne bildire-
rek terhisi sağlayan Asım Bey’in yerine Hariciye
Nazırlığı’na getirilen Ermeni asıllı Gabriel Nora-
dunkyan Efendi de Balkanlar konusunda tam bir
sükûnet ve rahatlık içindeydi. Balkan Savaşı’ndan
bir ay önce “Balkan milletlerinin Osmanlı Devleti’ne
saldırmayacaklarına dair meclise teminat veririm”35
diyecek kadar da olaylardan habersizdi.
Savaşın çıkmasına birkaç gün kala Osmanlı is-
tihbaratı hâlâ dört Balkanlı devletin askerî ve siyasî
ittifakını ve Rusya’nın bu birleşmede oynadığı rolü
kavrayamamıştı. Abdülhamit’in Yıldız istihbarat
Teşkilatı’nın yerine İttihatçılar tarafından kurulan
Teşkilat-ı Mahsusa, verimliliği yüksek olan bir teş-
kilat olmadığı Osmanlı üst düzey bürokratlarının
gerçeklerden uzak söylemlerinden de anlaşılır. İt-
tihatçılar II. Meşrutiyet’in zafer sarhoşluğu içinde
İngiltere Büyükelçisi Sir Gerard Lowther’in telkin
ve tavsiyesine uyarak Yıldız İstihbarat Teşkilatı’nı
dağıtmışlardır. Bu siyasî gaflet ve akıl tutulma-
sı İngiliz istihbarat örgütü İntelligence Service’nin
rahat etmesini sağlamıştır36. Böylesi karmaşık bir
dönemde devlet istihbaratının zafiyeti ve üstelik
saflık derecesindeki iyi niyetle başka devletlerden
istihbarat dilenilmesi zarara rızasıyla gitmek dere-
cesinde bir hamakat idi. Bu durum belki de saflık,
iyi niyet veya devlet aklı idrakinin yetersizliği gibi
sebeplere dayandırılsa da bu kadar hata Osmanlı
bürokrasisindeki bir ihanet şüphesinin de varlığını
akıllara getirmektedir.
Savaşın hızlandırıcı faktörleri Balkan devletle-
rinden ziyade Osmanlı bürokrasisindeki düşmanı
teşvik edici kararlar olduğu kadar bizzat Rusya’nın
kendisi idi. Rus Çarı’nın aracılığı ile 13 Mart
1912’de Sırp-Bulgar İttifak Anlaşması imzalandı.37
Buna göre Osmanlılarla bir savaş halinde iki dev-
let birlikte hareket edecekti. Makedonya’nın payla-
şılması şimdilik ayrıntılarıyla saptanmamış, genel
olarak Kuzey Makedonya’nın Sırbistan’a, Güney
Makedonya’nın ise Bulgaristan’a verileceğini be-
lirtmekle yetinilmişti. Paylaşmada bir anlaşmazlık
çıkması halinde Rus Çarı’nın hakemliğine başvu-
rulmasını iki taraf da şimdiden kabul etmekteydi.
Bu birbirlerine düşman milletler arasında bir ittifak
için ilk, fakat çok önemli bir adımdı. Geçmiş kinler
unutulmuş, menfaatler iki ülkeyi birleştirmişti. Bu-
rada Rusların aracılığı en büyük rolü oynamıştı. 12
Mayıs 1912’de her iki devlet askeri bir sözleşme
daha imzaladı.38 Burada amaç Osmanlı’yı Balkan-
larda paylaşmaktı.
Bu ittifakı iki ay sonra 29 Mayıs 1912’de Bulgar-
Yunan İttifakı izledi.39 Balkan ülkeleri arasındaki
gizli anlaşma Bulgar ve Yunan kralları tarafından 15
Haziran 1912’de resmen açıklandı. Temmuz ayı or-
talarında Bulgaristan Başbakanı Gusov, Sofya’daki
Yunan elçi ile görüştüğünde; “Türkler en zayıf dö-
nemlerini yaşıyorlar. Yunan Parlamentosu, Giritli
milletvekillerini adanın temsilcileri olarak kabul et-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 43
sin. Böylece Türkleri tahrik etmiş oluruz. Savaşı on-
ların başlatması bizim işimizi kolaylaştırır” demiştir.
Bulgar Genelkurmay Başkanı General Fitsef ise:
“Bulgaristan, Sırp ve Karadağlılarla birlikte Türklere
karşı savaşmaya kararlıdır. Bu savaşa 500.000 as-
ker, 1.500 top ile başlayacağız. Türklerin 300.000
asker ve 850 topları var. Bulgar askerleri Meriç’te
toplanıp Türk topraklarına saldıracaklar” demiştir.
Yunan elçisi, Bulgar Genelkurmay Başkanı ile gö-
rüştükten 48 saat sonra Yunanistan seferberlik ha-
zırlıkları yapmaya başlamıştır.40 Görüşmelerde an-
laşmayı bir çıkmaza sokmamak için toprak paylaşı-
mından bahsedilmemişti. Ama her iki taraf da ken-
dine has hesaplar içindeydi. Bulgarlar, Girit Adası
ile bazı Ege adalarını ve Makedonya’dan küçük
bir parça toprak vermekle işi halledeceklerini dü-
şünüyorlardı. Yunanlılar ise Girit ve diğer adaların
zaten kendisinin sayılacağını, asıl Makedonya’dan
önemli bir pay koparacaklarını düşünüyordu.41
Oluşturulan Balkan ittifaklar zincirinin üçüncü hal-
kasına Karadağ’ın katılması oluşturmuştu. Kara-
dağ önce 27 Eylül 1912’de Bulgaristan, ardından
6 Ekim 1912’de Sırbistan ile bir askeri sözleş-
me imzalayarak Balkan Koalisyonu’na katıldı.42
Karadağ’ın bazı küçük toprak istekleri karşılanır ve
kendisine para yardımı yapılırsa kırk bin asker ile
Osmanlılara karşı harbi herkesten önce başlatır ve
en az yüz bin kişilik bir Osmanlı ordusunu üzerine
44 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
çekebilirdi. Böylece de Karadağ üzerine yürüyen
Osmanlılara karşı az sonra savaşa girecek Bulgar,
Sırp ve Yunan ordularının taarruzları, harbi kazan-
mada çok etkili olurdu. Ağustos 1912’de Bulgar-
Sırp Sözlü Anlaşması gerçekleşti. Yani 1912 yılı
Eylül’ünde dört küçük Balkan ülkesi hiç umulma-
yan bir rüyayı gerçekleştirmişler, yorgun ve ihtiyar
Osmanlı’nın Balkanlardaki son topraklarını paylaş-
mak için dost olmuşlardı.43 Osmanlı Devleti’ne bir
saldırı ve topraklarının yağmalanması esası üze-
rine oluşan Balkan İttifakı’nın temelini Bulgaristan
oluşturmaktadır. Diğer devletler ayrı ayrı ittifaklarla
Bulgaristan’la anlaşmışlardır.44 6 Ekim 1912’de ise
Karadağ-Sırbistan İttifak Anlaşması imzalanmıştır.
Balkan devletleri arasında yapılan ittifak anlaşma-
larına bir başka yönden bakılacak olursa, bunlarda
Sırbistan’ın Makedonya’daki ihtiraslarına rağmen,
Bulgaristan’la bir ittifaka yanaşması, Bosna-Hersek
meselesinde Avusturya’ya karşı bir müttefik ara-
ması Balkan topraklarını Slav devletleri arasında
paylaştırmak isteyen Rusya’nın çabası olarak izah
edilebilir. Yunanistan’ın aynı ittifaka katılması ise
o sırada Yunan başbakanı olan Venizelos’un Girit
meselesine Makedonya’dan daha fazla önem ver-
mesindendir. Ekim ayının ilk haftası içinde Giritli
milletvekillerinin Yunan meclisine katılmaları se-
bebiyle meclis başkanı yaptığı konuşmada; “Girit
adası şu andan itibaren Yunanistan’ın bölünmez
bir parçasıdır”45 demişti. Böylece Girit oyunu ta-
mamlanmış, ada Yunanistan’a ilhak edilmiştir.
Karadağ’ın ittifak içinde geç yer alması ise 1903
yılında Kara Georgevich’erin Sırbistan’ın başına
geçmesinden itibaren, Sırbistan ile münasebetle-
rinin iyi olmaması ve Sırbistan’ın küçük Karadağ’ı
nüfuzu altına almaya çalışmasına dayanır.
Balkan devletleri, aralarında bu anlaşmaları ya-
parken, Balkan coğrafyası günden güne karışmak-
ta idi. Sırp-Bulgar İttifakı’dan sonra Bulgaristan’da
Osmanlı Devleti aleyhine gösteriler başladı. Bulga-
ristan ve Sırbistan’ın kışkırtmaları ile Makedonya’da
komitacılık faaliyetleri birdenbire arttı ve anarşi
hortladı.46 Bulgaristan, Makedonya’daki karışık-
lıkları bastıramadığı için Osmanlı Devleti’nden
şikâyet ediyor, Bulgar kamuoyu savaş istiyordu.
Makedonya’daki Yunan tedhişçileri de kışkırtma-
larına hız verdiler. 1912 Ağustos’undan itibaren
Yunanistan, Osmanlı sınırına asker yığmaya, Ka-
radağ ise Bulgaristan’la anlaşır anlaşmaz Osmanlı
sınırında hâdiseler çıkarmaya başladı. Bu sebep-
ten Eylül 1912’de Osmanlı-Karadağ münasebetleri
iyice gerginleşti.47 1910’lu yıllarda cereyan eden
Arnavutluk ayaklanması ve 1912 Nisan’ında Ku-
zey Arnavutluk’ta başlayan ayaklanma, mayıs ve
haziran aylarında Yakova Priştine’ye sıçradı. Ağus-
Balkan Savaşı’nda Yayınlarıyla Hizmet Eden Türk Yurdu
tos 1912’de Arnavutlar Üsküp’ü işgal ederek hapis-
hanede tutuklu bulunan mahkûmları salıverdiler.48
İttihatçılar, kendi yönetimleri sırasında, katı dav-
ranışlarıyla Arnavutların ayaklanmalarına sebep
olmuştur.49 İttihatçı Jön Türklerin Balkanları elde
tutabilmek için dini ikinci plana atıp Türkleştirme
politikaları uygulamaları Arnavutların isyanının en
önemli sebeplerindendi. Bu durum Türklerin Slav-
lara karşı olan üstünlüklerinde en önemli yardım-
cıları olan Arnavutları kaybetmelerine sebep oldu.
Bu gelişmeler Makedonya’daki diğer Hristiyanların
isyan ve özgürlük ateşinin daha çok parlaması-
na neden oldu ve Balkan savaşının çıkmasında
önemli bir etken oldu.50 Bütün bu hâdiseler devam
ederken, İtalyanlar Trablusgarp’taki mukavemetten
kurtulmak için, 1912 Mayısı’nda Arnavutluk’ta bir
ayaklanma çıkardılar. O bölgedeki nüfuzunu kay-
betmemek için Avusturya’nın da desteklediği bu
isyan, Osmanlı Devleti’nin Balkanlardaki nüfuzunu
iyice sarstı.51
Ordudaki kaynaşmadan dolayı İttihatçıla-
ra muhalif olarak ortaya çıkan Halaskar Zabitân
Grubu’nun arka çıkmasıyla Arnavutluk isyanı daha
da alevlendi. İttihat ve Terakki’nin kötü yönetimine
karşı yapıldığı söylenen bu ayaklanma, bu yöne-
timin iktidardan düşürülmesi ile sonuçlandırıldı.52
Subaylar arasında çıkan İttihatçılık-İtilafçılık kavga-
ları Osmanlı ordusunu maddi ve manevi yönde çok
zayıflatmış ve küçük Balkan devletlerini Osmanlı
Devleti’ne saldırmaya teşvik etmişti. Ordunun po-
litikaya girmesi subaylar arasında ikilik yaratmıştı.
Hatta İttihat ve Terakki’nin içinde dahi birçok ayrı-
lıklar vardı. İç bozuklukların yanı sıra eğitim, öğre-
tim ve disiplin durumu da bozuktu.53
II. Meşrutiyet’in 23 Temmuz 1908’de ilânından
sonra ordunun bir politika aracı olarak kullanılması
Osmanlı ordusunun savaş gücünü zayıflatmıştı.54
Özellikle cephede siyasî çekişme ve particilik kav-
gası yapan subayların savaşı ihmal etmelerinin bir
sonucu olarak Osmanlı orduları bütün cephelerde
kısa sürede bozguna uğramıştır55.
Balkan Savaşları öncesinde Osmanlı Devleti’nin
karadan bağlantısı bulunmayan Trablusgarp’ta,
İtalya’nın saldırısı üzerine girdiği savaşta, Cezayir-i
Bahr-i Sefid Vilayeti’ne bağlı olan Oniki Ada işgale
uğramıştı. Yine Çanakkale Boğazı’nın İtalyan do-
nanması tarafından ablukaya alınması Osmanlı’yı
zor duruma düşürmüştü. Neticede Osmanlı
Devleti’nin İtalya’ya karşı mağlup olması Balkan
Devletleri’nin Balkan Savaşı öncesinde Osmanlı’ya
karşı birleşmelerinde ve savaşın çıkışında önemli
bir etken olmuştur. Osmanlı’nın seferberlik hazırlık-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 45
ları sırasında, Ege Denizi’nde İtalyan ablu-
kası devam ettiği için, Balkan limanlarına
denizden asker sevk etmesi de mümkün
olamıyordu.56 Büyük devletlerin Balkan
Savaşları öncesi yaptığı tek şey, Babıali’ye
baskı yapıp Makedonya’da ıslahata giriş-
mesini istemek olacaktır. Bu, savaşa baha-
ne yaratmak için ilk giriştir. Avrupalı sana-
yileşmiş sömürgeci büyük devletlerin barış
adına hiçbir olumlu çaba göstermemesi
Şark Meselesi ile de açıklanabilir. Osmanlı
devlet adamlarının Balkan savaşı öncesin-
de ittifakları ortadan kaldırmak için gerekli
tedbirleri alamamaları yenilgiyi kaçınılmaz Yıldız İstihbarat’ın Yerine Kurulan Teşkilat-ı Mahsusa’nın Kuruluş
kılmıştır. Atina Büyükelçisi Galip Kemali
Bey’in 1912 Nisanı’nda İstanbul’a gönder-
diği raporlarda, Bulgar ve Yunan kralları arasındaki
gizli haberleşmelerden bahsedilmekte. Galip bey,
Rum ve Bulgar Patrikhaneleri arasında gelişmekte
olan iyi ilişkilerin dikkat çekici olduğunu, ayrıca Bul-
gar ve Yunan komiteleri arasında da bir anlaşma
zemini oluşturulmak istendiğini İstanbul’a bildirmiş
olmasına rağmen bu raporlar ne yazık ki dikkate
alınmamıştır. Bu durum gerçekten de düşündü-
rücüdür. Osmanlı devlet bürokrasisinin âdeta bir
Kaht-ı Ricâl yaşadığını dolayısıyla devletin bekası
konusunda riski algılama ve yönetme sorumluluğu-
nu yerine getirebilecek devlet adamlığı ciddiyetin-
den uzak olunduğunu ortaya koymaktadır.
İttihat ve Terakki döneminde yapılan sava-
şı teşvik edici hatalar, İttihat ve Terakki’nin ikti-
dardan düşmesinden sonra Gazi Ahmed Muhtar
Paşa kabinesi döneminde de devam etmiş, Bal-
kan İttifakı’nı el altından organize eden Rusya’nın,
Osmanlı Hâriciye Nazırı Noradunkyan Efendi’ye,
Balkanlar’da savaş olmayacağı konusunda verdi-
ği sahte teminata dayanılarak, 30 Eylül 1912’de
Rumeli’deki 120 Tabur57 özel eğitimli asker terhis
edilmiştir. Daha Arnavutluk isyanları dahi yatışma-
dan ve Osmanlı Devleti’nin 120 tabur askerinin
ordudan terhis edildiği sırada Balkan devletleri du-
rumu fırsat bilip seferberlik ilân ettiler. İlk olarak 8
Ekim 1912’de Karadağ, Osmanlı Devleti’ne savaş
ilân etti. Bunun ardından diğer Balkan Devletleri
13 Ekim 1912’de Rumeli’ye özerklik verilmesini ve
illerin millî nüfuslara göre ayrılmasını58 Rumeli’de
yapılacak olan ıslahatın, büyük devletlerle birlik-
te kendi kontrolleri altında yapılmasını Osmanlı
Devleti’nden ağır bir nota ile istediler.59 Osmanlı
Devleti, bu notayı Balkan devletleri ile olan tüm
ilişkilerini kesmekle cevaplandırdı.60 Balkan İttifa-
kı, büyük devletleri bir emrivaki karşısında bırak-
mak ve beklenen teşebbüslerini boşa çıkarmak
46 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Merkezi
için savaşı başlatmayı Karadağ’a bırakmış ve
onu ileri sürmüştü.61 Karadağ’ın K. Arnavutluk ve
Yeni Pazar Sancağı’na girmesiyle Balkan Savaşı
başladı.62 Zaten Karadağlıların sınırlardaki saldırı-
ları bir süredir devam etmekteydi.63 Savaşı ilk önce
bu en küçük Balkan devletinin ilân etmesi Avrupa
diplomasisinin durumunu göstermesi bakımından
ilgi çekicidir. Aslında başlangıçta büyük devletlerce
Balkanlarda bir savaşı önleyecek tedbirlerin alın-
ması mümkün olabilirdi. Ancak Avrupa devletlerinin
görünüşte Balkanlarda bir savaşı arzu etmemeleri-
ne rağmen, politikaları gereğince, Balkan buhranı-
nı önleyecek yerde, menfaatlerini koruma yoluna
gitmeleri, yani siyasî hesap ve düşüncelerin insan-
lık idealine galip gelmesi bu savaşın çıkmasına yol
açan en büyük etkenlerden birisiydi.64
8 Ekim’de Balkan devletlerinin en küçüğü olan
Karadağlıların savaş ilanıyla birden yükselen tan-
siyon, diğerlerinin ona katılmayışı nedeniyle biraz
düştüğü sırada, gerilimi daha da azaltan ve barış
konusunda yeni ümitler uyandıran bir olay oldu.
Avusturya, Rusya, İngiltere, Fransa, Almanya
devletleri tarafından dört Balkan devletine ve Os-
manlı İmparatorluğu’na 10 Ekim 1912’de aşağıda-
ki nota verildi: 1. Büyük devletler, barışı bozacak
her davranışın karşısındadırlar. 2. Büyük devletler,
Berlin Antlaşması’nın 23. maddesine dayanarak,
Osmanlı halklarının yararı için, idare sisteminde
reformu gerçekleştirmeyi üstleneceklerdir. Bu re-
form, Sultanın egemenlik haklarına ve Osmanlı
İmparatorluğu’nun toprak bütünlüğüne dokun-
mayacaktır. 3. Eğer her şeye rağmen Balkan ül-
keleriyle Osmanlı İmparatorluğu arasında savaş
çıkarsa, Büyük Devletler savaştan sonra Osman-
lı Devleti’nin Avrupa topraklarının statüsünde hiç
bir değişikliği kabul etmeyeceklerdir. Gazi Ahmet
Muhtar Paşa Hükümeti’nin yüreğine biraz su ser-
pilmişti. Rusya’nın da içlerinde bulunduğu büyük
devletler bir savaş istemiyorlardı. Onların asıl ilgi-
lendikleri nokta savaşın bir Avrupa savaşı haline
dönüşmemesi idi.65 Eğer savaş olsa bile şimdiki
hudutların aynen korunacağını kesinlikle belirti-
yorlardı. Reformların yapılmasını Osmanlılara ve
Balkan devletlerine bırakmayarak kendi üstlerine
almaları hoş olmasa da zamanla buna da bir çare
bulunabileceği düşünülüyordu.66 Babıali’ye verilen
bu isteklere, Osmanlı Devleti cevap bile vermedi.67
Büyük devletlerin notasından üç gün sonra, Balkan
devletlerinin ortak notası geldi. Bulgar Başbakanı
Geşof’un 13 Ekimde Sofya’daki Türk elçisine ver-
diği nota, Bulgaristan, Sırbistan ve Yunanistan adı-
naydı. Karadağ beş gün önce Osmanlılara savaş
ilan etmişti. Bu nedenle notada imzası yoktu. Aynı
gün benzer notalar, ayrıca Sırp ve Yunan dışişleri
bakanları tarafından Osmanlı elçilerine verildi. Artık
bu üç Balkan Devleti’nin ve Karadağlıların anlaşmış
bulundukları ve birlikte savaşa karar vermiş olduk-
larına şüphe yoktu. Üç gün önce Büyük devletlerin
aynı konudaki notasından sonra Balkan devletle-
rinin bu çıkışının başka bir açıklaması da yoktur.
Zaten notada ileri sürdükleri de, bir anlaşma yolu
aramaktan çok, savaş için bahane yaratmak iste-
diklerini gösteriyordu. Babıali yavaş yavaş işin cid-
diyetinin farkına varmaya başlamıştı. Büyük devlet-
lerin savaşa engel olmalarının beklentisi ve Balkan
devletleri korkarlar, kış yaklaştı böyle bir mevsimde
savaş olmaz düşünceleri, bir yanılgıdan başka bir
şey değildi. Sürekli seferberlik yapan tüm Balkan
devletlerinin bir savaşa başlamaları artık uzak de-
ğildi. Nota’nın bir sürü ağır koşullar içermesi ve bir
ültimatom havasında sert ifadelerle kaleme alınmış
olması bunun bir kanıtıydı. Ertesi gün Babıali Hü-
kümeti bu notalara cevap bile vermeye gerek gör-
meyecek ve Sofya ile Belgrad’daki elçilerini geriye
çağırarak 15 Ekim 1912 gününden itibaren Bulgar
ve Sırp devletleriyle resmi ilişkilerini kesecekti. 16
Ekim’de de Yunanistan’la resmi ilişkiler kesildi.68 17
Ekim 1912 günü Bulgaristan ve Sırbistan, 19 Ekim
1912 günü de Yunanistan savaşa katıldı.69 Bunun
üzerine Osmanlı Devleti de adı geçen devletlere
ayrı ayrı savaş ilân etti. Osmanlı Devleti’nin savaşa
karar verişinde, Ekim 1912’lerde İstanbul ve taşra-
da cereyan eden Harp Mitingleri’nin de etkili oldu-
ğu söylenebilir.70 Bu mitinglere katılan halkın nasıl
bir dezenformasyona maruz kalarak hissiyatıyla
galeyana gelişi, Osmanlı devlet bürokrasisindeki
akıl tutulmasının âdeta bir yansıması idi.
Osmanlı Devleti savaşa sadece hatalı kararla-
rın mağduru olarak değil; aynı zamanda çok bü-
yük imkânsızlıklar içinde girdi. Ekonomik durumu
oldukça kötüydü.71 Ordunun ulaşım ve ikmali çok
kötüydü. O dönemde yollar az, kara ulaştırma
araçları ise at, eşek, manda, öküz gibi canlılara
ve onların sürüklediği kağnı ve arabalara daya-
nıyordu. Asıl yük Anadolu’dan İstanbul’a buradan
da Selanik ve Manastır’a uzanan demiryoluna ka-
lıyordu. Ege Denizi, İtalyan donanması yüzünden
kullanılamıyordu. 18 Ekim’de İtalya ile UŞİ Barış
Antlaşması yapılmıştı. Barış antlaşmasından sonra
Balkan Savaşı başlamış ve bu sefer Yunan donan-
ması Ege’ye hâkim olduğundan, Ege yine Osmanlı
deniz ulaştırmasına kapalı kalmıştı. Seferberliğin
ilanından 16 gün gibi kısa bir süre sonra savaşın
başlaması çok sayıda askerin silahaltına alınması,
araç ve gereçlerin tamamlanması, birliklerin sefer
görev yerlerine gitmeleri oldukça zordu.72 Savaşın
ilk gününden itibaren askerin yiyecek ve beslenme
sıkıntısı çekmesi, ordunun politize olması, komu-
tanlar arasında ikiliğin doğması, askerin çoğunlu-
ğunun her an bir saldırının gelebileceği Trakya ve
Makedonya’dan uzak yerlere gönderilmesi veya
terhis edilmesi73 Osmanlı devlet bürokrasisinin or-
ganize bir akıl ile düşünemediğini göstermektedir.
Bir de ayrıca Oniki Ada’yı işgal eden İtalyanların
bir çıkarmasına karşı Selanik ve İstanbul orduların-
dan bir kısım birliklerin İzmir bölgesine kaydırılma-
sı Balkanlardaki Osmanlı ordusunun büyük ölçüde
zayıflamasına sebep olmuştur.74
Bu olağanüstü zor şartlar altında Balkan savaşı-
nın organize aklı konumundaki Rusya aynı zaman-
da Osmanlı’ya yardım seferberliğinin de başladığı
bir yer idi. Zira Rus hâkimiyetindeki Türk aydınlar
Osmanlı Devleti’ne destek verilmesi için kamuo-
yunu harekete geçirmişlerdir. Bu konuda Gaspıralı
İsmail’in neşrettiği Tercüman gazetesi, İdil-Ural böl-
gesinde Vakit gazetesi, Kazak bozkırlarında Kazak
gazetesi ve Aykap dergisi, Türkmenistan’da Turan
gazetesi ve İstanbul’da Rusya’dan gelen muhacir
Türk aydınlarının katkılarıyla çıkan Türk Yurdu der-
gisi ve diğer yayın organları önemli rol oynar.75 Bun-
lardan Türk Yurdu dergisinin yeri oldukça önemlidir
ve Rusya Türkleri arasında büyük ilgi görmektedir.
Bu yüzden Çarlık sansürüne maruz kalarak Türk
Yurdu’nun Rusya’ya girişi yasaklanmıştır.76
Yayın hayatında dünyanın en uzun ömürlü der-
gilerinden olan ve 100 yılını dolduran Türk Yurdu
dergisi, Türk milletinin kendi millî kimliğine, millî
diline ve millî kültürüne sahip çıkması gerektiği bi-
lincini fikirleriyle işlemiştir. 1328 (1912)’de Balkan
felaketinin yaşandığı dönemde memleketin içinde
bulunduğu durumu şöyle tasvir etmektedir: “Mem-
leketimiz, boydan boya tabibsiz, ilâçsız, bakıcısız
bir hastahanedir. Yolsuzluk, fakirlik, maraz bütün
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 47
Anadolu Türklerinde garîzî (physiologique) bir
sefalet husule getirdi. Zaafımızın en başlı sebebi
Cehalettir.. Dinde mübalâtsız ve mutaassıbız. Bir
içtimaî mefkûremiz yok. İktisadî bir esarete düşmü-
şüz. Mülkün her tarafında garîzî bir sefalet hüküm
sürüyor. Yolsuzluk var. Fakirlik, tembellik belimizi
büküyor. Fakat bütün bu yokluklara mukabil, gerek
arzı ve gerekse içtimaî kabiliyetlerimiz var. İnkârı
kabil olmayan şu hakikata bir de mutîlik ve kana-
at gibi ehlince pek faydalı kuvvet olan meziyetleri
de ilâve etmeliyiz. Zemin güzeldir, münbittir. Fakat
çapalayacak, gübreleyecek, tohum ekecek, tarla-
nın muzır otlarını temizleyecek ve sonra mahsulü
idrak edecek azîmli çiftçileri bekliyor.”77 Türk Yurdu
dergisi Balkan Savaşları döneminde memleketin
tablosunu ne kadar karanlık çizse de ümit ışıklarını
da yakarak milletin bir diriliş hamlesi gerçekleştire-
bileceğine vurgu yapmaktadır.
Balkan Savaşı, Rusya’daki Müslümanları zi-
yadesiyle müteessir etti diyen Türk Yurdu dergisi,
Orenburg’daki Vakit gazetesinde Mağlûbiyetin Se-
bepleri başlığıyla yayınlanan bir makaleyi kendi
sayfalarına taşımış ve Balkan yenilgisinin sebeple-
rini şöyle açıklamıştır: “Balkan devletleri Türkiye’yi
muharebe edip yenmediler, belki Balkan milletleri
Avrupa’yı Osmaniye’deki harabelere maniasız ola-
rak girdiler. Türkün yıkılması muharebeden değil,
idaresizlikten oldu... Bulgar kralı Türk padişahını
yenmedi, Bulgar muallimi Türk muallimini yendi...
Balkan milletleri Türk milletini yendi; Türkiye’nin
eski asker tabiatı buna mani olamadı. Türkiye’nin
idaresi onunla muharip devletler idaresinden fena
idi. Türkiye’nin halkı, komşu ahaliden daha fakir
idi. Türk mektebi, Bulgar ve Yunan mekteplerinden
daha fena idi. Türk sevdagerleri Yunan sevdager-
lerinden kıyas kabul etmeyecek kadar yukarı idi,
Türk köylüsü, Bulgar ve Sırp köylüsüne göre ekin,
bahçe ve ağıl işlerinde pek çok geride idi. Türk
kadınları, Bulgar, Yunan ve Sırp kadınlarına göre
dünya işinde işgüzar değildi. Türk gençleri, civar
gençlere göre hamiyetsiz ve endişesiz idi. Balkan
milletlerinin kardeşleri, Türk kardeşlerinden yukarı
idi; Balkan devletlerinin pek kuvvetli dostları vardı,
Türkiye’nin dostu yok idi. Bulgarya’nın, Yunan’ın
Sırbiye’nin, Karadağ’ın memleketinin, mal ve mülk-
leri, sevdaları, sınaathaneleri, mektep ve ibadetha-
neleri, ilim ve edebiyatları, hepsi kendilerinin oldu-
ğu halde Türkiye’de çoğu ecnebilerin ve pek azı
Türklerin idi.”78
Sonuç
Devletlerin bekâsı dengeli bir siyasete ve sağ-
lıklı istihbarat bilgilerine dayanır. II. Abdülhamit
48 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
dönemi’nde Osmanlı Devleti’nin yok denecek ka-
dar toprak kaybı yaşaması böyle bir dengeli siya-
setin ve sağlıklı istihbaratın varlığı ile mümkün ol-
muştur. 1876-1909 arasında 33 yıl devlet sınırları
muhafaza edilebilirken 1909-1918 arası girilen 3
büyük savaş ile İmparatorluk tarihe gömülmüştür.
Bu yok oluş sürecinin başlangıcı II. Abdülhamit’in
tahttan indirilerek İttihat ve Terakki’nin iktidara gel-
mesi olayıdır. Takip edilen bütün denge politikaları
bu dönemde terkedilerek Osmanlı’nın âdeta sö-
mürgeci devletlere av olması sağlanmıştır. Bir dev-
letin nasıl kısa sürede yıkılabileceğinin tarihteki en
çarpıcı örneğine İttihatçılar yönetimindeki Osmanlı
Devleti verilebilir.
Özellikle savaş öncesinde Balkan toplumlarını
müttefik haline getiren politikaların uygulanması,
Balkanlardaki Osmanlı ordusunun büyük bir kısmı-
nın terhis edilmesi veya yer değiştirilmesi, ordunun
politize olarak subaylar arasında ihtilafın çıkması,
II. Abdülhamit’in Yıldız İstibarat Teşkilatı’nın boşlu-
ğunu Teşkilat-ı Mahsusa’nın dolduramaması, za-
manında seferberlik ilan edilememesinden dolayı
halkın ve ordunun savaşa hazırlıksız yakalanması,
ekonomik ve teknik yetersizliklere rağmen savaşı
önleyici tedbirlerin alınamaması gibi sebepler Bal-
kan Savaşlarının insanlık tarihinde en acı felaketler-
den biri olarak tarihe geçmesine neden olmuştur.
Üzerinden 100 yıl geçmiş olmasına rağmen geç-
meyen etkileriyle siyaset ve toplum bilimlerinin ders
alabileceği bir felaket laboratuvarı hükmünde olan
bu olayın, bir daha yaşanmaması temennisiyle.
______________________________________________
* Yrd. Doç. Dr., Nevşehir Üniversitesi Fen-Edebiyat
Fakültesi
1 Halil Şimşek, “Askeri ve Stratejik Açıdan Balkanlar” ,
650. Yıl Sempozyumu, Türklerin Rumeli’ye Çıkışının
650. Yıldönümü, Rumeli Türkleri Kültür ve Dayanışma
Derneği Yayını, İstanbul 2002, s. 181.
2 William M. Sloane, Bir Tarih Laboratuvarı Balkanlar,
(Çev. Sibel Özbudun), Süreç Yay., İst1987,s.40.
3 Besim Darkot, “Balkan” Maddesi, İslâm Ansiklopedisi,
C:2., MEB Yay., İst 1979, s. 280.
4 Ramazan Özey, “Balkanların Coğrafi Yapısı”, Balkanlar
El Kitabı, Karam&Vadi Yay., Çorum 2006, s. 13.
5 Yılmaz Öztuna, Avrupa Türkiyesi’ni Kaybımız:
Rumeli’nin Elden Çıkışı, Babıali Kültür Yay., İstanbul
2006, s.11.
6 Darkot, a.g.m., s. 280.
7 Şemseddin Sami, Kamus-ı Türki, Enderun Kitabevi, İs-
tanbul 1989, s. 275.
8 Öztuna, a.g.e., s. 11-17.
9 Kemal Karpat, Osmanlı ve Dünya, Ufuk Kitapları, İstan-
bul 2006, s. 43.
10 Halime Doğru, “Osmanlı Devleti’nin Rumeli’de Fetih ve
İskân Siyaseti”, TÜRKLER, Yeni Türkiye Yay. , C: IX.,
Ankara 2002, s.165.
11 Kemal H. Karpat, “Balkanlar” Md., İslâm Ansiklopedisi,
Türkiye Diyanet Vakfı Yay., C:V,İst 1992, s. 28.
12 T.C. Genelkurmay Başkanlığı ATASE, Balkan Harbi
(1912-1913) I, Garp Ordusu, Vardar Ordusu ve Ustru-
ma Kolordusunun Harekât ve Muharebeleri”, c. III, Kı-
sım Gn. Kur. Basımevi, Ankara 1979, s. 21-22.
13 Oral Sander, Balkan Gelişmeleri ve Türkiye (1945-
1965), Ankara 1969, s.83-85; Rifat Uçarol, Siyasî Tarih
(1789-2001), Der Yay., İstanbul 2006, s.890-892
14 Rifat Uçarol Siyasî Tarih (1789-2001), Der Yay., İst
2006, s.488-489
15 Hans Rohde, (Çev. Nihat), Asya için Mücadele–Şark
Meselesi, İstanbul Askerî Matbaa 1932, s.33-34
16 T.C. Genelkurmay Başkanlığı, Balkan Harbi, c. I., Anka-
ra 1970, s. 56-57.
17 Orhan Koloğlu, Tarihte Balkanlar, İstanbul 1993, s.83
18 Ali Haydar Emir, Balkan Harbinde Türk Filosu, İstanbul
1932, s.7-10; Rifat Uçarol, Siyasî Tarih (1789-2001),
Der Yay., İst 2006, s.488-489.
19 İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Alkım Ya-
yınları, İstanbul 2005, s. 65-66.
20 Yaşar Nabi, Balkanlar ve Türklük, Cumhuriyet Yayınları,
İstanbul 1999, s. 5.
21 Haluk Harun Duman, “Öncesi ve Sonrasıyla Balkan
Savaşları”, 650. Yıl Sempozyumu, Türklerin Rumeli’ye
Çıkışının 650. Yıldönümü, Rumeli Türkleri Kültür ve Da-
yanışma Derneği Yayını, İst 2002, s. 195.
22 Ahmet Halaçoğlu, Balkan Harbi Sırasında Rumeli’den
Türk Göçleri (1912-1913), Ankara 1995, s. 11.
23 Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914),
T.T.K. Basımevi, Ankara 1997, s. 654.
24 Nevzat Gündağ, 1913 Garbi Trakya Hükümeti Müstaki-
lesi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1987, s. 81.
25 Ezel Kural Shaw, Stanford J.-Shaw, Osmanlı İmpara-
torluğu ve Modern Türkiye, c. II, E Yay., İst. 1983, s.
258.
26 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, c. VIII, T.T.K. Basıme-
vi, Ankara 1983, s. 148.
27 S. J. Shaw- E. K. Shaw, a.g.e., s. 258.
28 Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., Kısım II , Ankara 1983, s.
113.
29 Kemal Karpat, “İttihat ve Terakki Cemiyeti 31 Mart 1909,
Ayrım Noktası ve Cumhuriyete Mirası”, Doğu-Batı: II.
Meşrutiyet 100. Yılı, Doğu-Batı Yay., Yıl:11, Sayı:46,
Ankara 2008, s.25-31
30 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C:IX, TTK Yay., Anka-
ra 1997 s.132; T.C. Tarihi Ansiklopedisi I, “Barut Fıçısı
Bir Yarımada: Balkanlar”, Atatürk Araş. Merkezi Yay.,
Ankara 2009, s.58; Y. Öztuna, a.g.e., s. 83.
31 Çetinkaya Apatay- Can Kapyalı, Anadolu, Rumeli, Son-
rası: Edirne’nin Doğusunda, Batısında Bir İmparatorluk
Serüveni, İstanbul 2000, s.178.
32 Artuç, a.g.e. s.111.
33 Tevfik Bıyıklıoğlu, Trakya’da Milli Mücadele, c. I, TTK
Yay., Ankara 1987 s. 63.
34 Öztuna, a.g.e., s. 91
35 İbrahim Artuç, Balkan Savaşı, Kastaş Yayıncılık, İstan-
bul 1988, s.71
36 Nizamettin Nazif Tepedenlioğlu, Ordu ve Politika, İstan-
bul 1967
37 Bulgar-Sırp ittifak Antlaşması’nın tam metni için Bkz.
Reşat Hallı, Balkan Harbi, C:I, Ank. 1970, s. 253-256
38 Antlaşma metinleri için bkz. Gazi Ahmet Muhtar Paşa,
Temmuz 1330’da Meclis-i Mebusan’da Geçen Divan-ı
Âli Bahislerine Bir Nazar, Reşat Hallı, a.g.e. C:I, s. 257-
260.
39 Pierre Renouvin, (Çev. A. Cemgil), Birinci Dünya Sava-
şı Tarihi, C:I, İstanbul 1968, s.187
40 Ramazan Balcı, Sarıkamış Yolun Sonu, Babıali Kültür
Yayıncılığı, İstanbul 2006, s. 34.
41 Arşiv Belgelerine Göre Balkanlarda ve Anadolu’da Yu-
nan Mezalimi I, Devlet Arş Gen Md. Yay., Ankara 1995,
s.34-36
42 Robert Mantran, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi XIX.,
(Yüzyılın Başlarından Yıkılışına), c. II.,Çev. Server Ta-
nilli, Cem Yayınevi, İstanbul 1995, s. 255.
43 Artuç, a.g.e., s.70.
44 Zekai Güner, Trakya-Paşaeli Cemiyeti’nin Kuruluşu ve
Faaliyetleri, Ata Araş. Mer., Ankara 1998, s. 2.
45 Ramazan Balcı, Sarıkamış: Yolun Sonu, Babıali Kültür
Yayıncılığı, İstanbul 2006,s.34.
46 Halaçoğlu, a.g.e., s. 13.
47 Armaoğlu, a.g.e., s. 337.
48 H. Yıldırım Ağanoğlu, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e
Balkanlar’ın Makûs Talihi Göç, Kum Saati Tarih Dizisi,
İstanbul 2001, s. 46.
49 Artuç, a.g.e., s .71.
50 Ağanoğlu, a.g.e., s. 47.
51 Armaoğlu, a.g.e., s. 661-662.
52 Mete Tuncay, “Siyasî Tarih”, Türkiye Tarihi, Çağdaş
Türkiye, C:IV, Cem Yay., İstanbul 1989, s.32-34; ayrıca
bkz. A. Halaçoğlu, a.g.e., s. 14.
53 Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal partiler: İTTİHAT
ve TERAKKİ, Hürriyet Vakfı Yay., İstanbul 1989,s.303-
310
54 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâp Tarihi, C: II, Kısım I,
TTK Yay., Ankara 1983, s. 230.
55 A. Şerif Aksoy, İttihat ve Terakki, Noktakitap Yay., İstan-
bul 2008, s. 81
56 Bayur, a.g.e. s.382
57 120 Tabur asker yaklaşık 75 bin kadardır.
58 Güner, a.g.e., s. 3.
59 Bayur, a.g.e., s. 419-420.
60 Pars Tuğlacı, Bulgaristan ve Türk Bulgar İlişkileri, İstan-
bul 1984, Cem Yayınevi, s. 105-106.
61 Aram Andonyan, Balkan Savaşı, (Çev. Zaven Biber-
yan), Aras Yay., İst 1999, s. 208.
62 Fuat Dündar, İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskân
Politikası (1913-1918), İletişim Yayınları, İstanbul 2002,
s. 23.
63 Halaçoğlu, a.g.e., s. 14.
64 Talat Paşa’nın Hatıraları, Yayımlayan Enver Bolayır,
Bolayır Yayınevi, İstanbul 1946, s. 17-18.
65 Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Me-
tinleri, Ankara Üniversitesi Hukuk Fak. Yayınları, Anka-
ra 1953, s. 449.
66 Artuç, a.g.e., s. 85.
67 Armaoğlu, a.g.e., s. 667.
68 Artuç, a.g.e., s. 86-88.
69 Zafer Toprak, “Cihan Harbi’nin Provası Balkan Harbi”,
Toplumsal Tarih, Sayı 104, Ağustos 2002, s. 47.
70 Halaçoğlu, a.g.e., s. 15.
71 İsmet Görgülü, On Yıllık Harbin Kadrosu (1912-1922),
TTK Yay., Ankara 1993, s. 10.
72 Artuç, a.g.e., s.108-109.
73 Bayur ,a.g.e., s.6; ayrıca bkz. Hasan Cemil Çambel,
Makaleler Hatıralar, TTK Yay., Ank 1987, s.108-109
74 Artuç, a.g.e., s.109.
75 Emin Özdemir, “Rusya Türklerinin Balkan Savaşlarına
Tepkileri”, Türk Dünyası Araştırmaları, Yıl:34, Cilt:99,
Sayı:198, s. 34
76 Ömer Özcan, “Türk Yurdu’nda Turancılık ve Türk Dün-
yası”, Türk Yurdu, S:281, C:31, Şubat 2011, s. 24
77 Kâzım Namî,“İçtimaiyyat ve Siyasat: Yeni Hayata Doğ-
ru”, Türk Yurdu, C:2, S:26, 1328 (1912), s.40-41
78 K. N. (İsim açık değil),“Petersburg’ta Türkçe Gazete”,
Türk Yurdu, Cilt:2, Sayı: 27, 1328, (1912), s.66
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 49
 BALKAN SAVAŞLARI ve
EDEBİYATA YANSIYAN BOYUTLARI
HÜSEYİN TUNCER
B
alkan Savaşlarının 100. yıl dönümü müna-
sebetiyle hazırlamış olduğumuz bu yazıda,
savaşların kısaca tarihçesi üzerinde dur-
duktan sonra, yaşanan acıların ve çekilen sancıların
göç ve mübadele bağlamında, hikâye, roman, gezi,
şiir ve hâtıralara yansıyan boyutları üzerinde-sınırlı
ölçüde-durmaya çalışacağız. Çünkü bu alanda yazıl-
mış hikâye, roman, gezi ve hâtıraların sayısı oldukça
fazladır; dolayısıyla akademik ve özel çalışma alan-
larına malzeme olacak zenginliğe sahiptir.
Balkanlar; Arnavutluk, Bulgaristan, Yunanistan,
Yugoslavya ve Türkiye’nin Avrupa’daki topraklarını
kapsayan bir coğrafyadan oluşmaktadır. Balkan dev-
letleri; Karadağlılar, Arnavutlar, Sırplar, Ulahlar, Bul-
garlar, Rumenler ve Rumlardan müteşekkildir. Bu-
gün Balkanlarda; Türkiye’nin Avrupa
kısmı/Batı Trakya ile Bulgaristan,
Yunanistan, Arnavutluk, Yugoslavya
ve Romanya devletleri vardır. 1789
Fransız İhtilâli, bu devletlerde milliyet
şuurunun uyanmasına sebep olur.
1911-1913 yılları aralığında, Balkan
Birliği düşüncesi ortaya çıkar. 1912
yılında, önce Bulgaristan, Sırbistan
ile sonra Yunanistan ve Karadağ ile
birleşir. Amaçları, Osmanlı Devleti’ni,
Balkanlardan uzaklaştırmaktır. Bu
hedeflerine ulaştıkları söylenebilir.
Sonrasında, Balkan Birliği, kendi
aralarında çıkan anlaşmazlık yüzün-
den dağılmaya yüz tutar.
50 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Balkan Savaşlarının Kısa Tarihçesi
1912-1913 yıllarında, Osmanlı Devleti ile Bal-
kan devletleri arasında, Birinci Balkan ve İkinci
Balkan Harbi vuku buldu. İtalyanların Trablusgarp
ve Bingazi’ye saldırmaları üzerine, Osmanlı-İtalyan
savaşı başladı. Bulgaristan, Makedonya’yı paylaş-
mak ve Edirne’yi almak düşüncesindeydi. Devreye
Rusya’da girince, Bulgaristan, Sırbistan, Yunanistan
ve Karadağlılar 1912 yılında bir araya geldiler; Os-
manlı hâkimiyetindeki Rumeli topraklarını paylaşma
konusunda anlaştılar. Osmanlı Devleti, gelişmeler
üzerine, 1 Ekim 1912’de genel seferberlik, Karadağ
da 8 Ekim 1912’de savaş ilân etti. Balkan devletleri,
13 Ekim 1912’de Osmanlı Devleti’ne bir nota verdiler;
Rumeli ve Girit üzerindeki isteklerini belirttiler ve se-
ferberliğin kaldırılmasını istediler.
Osmanlı Devleti, bu durumu kabul
etmedi, 18 Ekim 1912’de Balkan-
lı müttefiklere karşı savaşacağını
duyurdu. Böylece, Rumeli (Doğu
ve Batı Trakya) ile Batı Rume-
li (Makedonya ve Arnavutluk)’de
harekât başladı. Bulgarlar
Kırklareli’yi ele geçirince, Osman-
lı Devleti Karaağaç-Lüleburgaz
hattına çekilmek zorunda kaldı.
28 Ekim 1912’de Lüleburgaz’da
başlayan savaşta da yenilgiye uğ-
rayan Osmanlı ordusu, Çatalca’ya
çekildi. Bulgarlar saldırıya geçtiler,
ancak başarılı olamadılar. Edirne,
direnmeye çalıştı. Batı Trakya, el-
den çıktı. Kosova’da Sırplar galip
geldi. Priştine, Lab ve Kosova Sırp-
ların eline geçti. Bunun arkasından
Üsküp, Selânik ve Yanya Yunanlı-
lara teslim oldu. Osmanlı hükûmeti,
Avrupa ülkelerine başvurarak, Yu-
nanistan dışta kalmak üzere, 3 Ara-
lık 1912’de Balkan devletleriyle bir
mütareke imzaladı. Ancak, Balkan
devletleri, Edirne ve Doğu Trak-
ya ile bütün Balkanları istediler;
bu yüzden anlaşma sağlanamadı.
Bulgarlar Edirne’ye saldırdılar, Os-
manlı ordusu, Çatalca’da Bulgarları
geri püskürttü. Edirne, çok diren-
mesine rağmen, 26 Mart 1913’te
Bulgarlara teslim oldu. Osmanlı za-
yıf düştüğü için, Ege adaları da Yu-
nanlıların eline geçti. Edirne’nin düşmesi üzerine, 30
Mayıs 1913’te imzalanan Londra Anlaşması’na göre,
Midye-Enez sınır kabul edilerek, Edirne Bulgarlara
bırakıldı. Selânik, Güney Makedonya, Sırbistan’a;
Silistre’de Romanya’ya verildi.
Balkan Savaşlarından söz eden, o dönemin ya-
zarları, Edirne’nin Osmanlı için taşıdığı anlam üze-
rinde ısrarla ve sıklıkla dururlar. Yahya Kemal “Eğil
Dağlar”ında, İsmail Habib “O Zamanlar”ında bu
vurguyu yaparlar. İsmail Habib “Edirne’nin Mânası”
yazısında, İzmir’in Yunanlılar tarafından işgali mü-
nasebetiyle, “Edirne’siz İzmir, Trakyasız Anadolu
yaşayamaz. Öyle ise İzmir’i tamamen alabilmek
için, Edirne’yi de almalıyız” der (Sevük, 1981,146)
ve ardından şunları ekler: “Edirne’nin tarafımızdan
istirdadı(geri alınması) Yunan’ı kadîmi (Eski Yunan’ı)
hortlatmak emelinin bir intihası (sonu) ve Yunan
“Megaloidea”(Büyük Fikir/Yunan Ülküsü) sının bir
vedaiyesi olacaktır!”(Sevük,1981,147).
O yıllarda Yahya Kemal de İzmir ve Edirne için
aynı hassasiyeti göstermekte, “Eğil Dağlar”ında duy-
gu ve düşüncelerini “Esas Edirne” ile “Yine Edirne
İçin” başlıklı yazılarında dile getirmektedir. “Bu uzun
dâvâda İzmir yalnız bir haktır. Edirne ise hem hak
hem de esastır; sulhün temel taşı Edirne’dir”(Beyatlı,
1970,205). “Sulh Edirne’siz bir Türk devleti bırakmak-
la tecellî ederse İstanbul’un gözlerine o dört minâre
ortasındaki gök kurşunî kubbe, uzaktan muttasıl (bi-
teviye) öyle görünecek, Türklük dâimâ hissedecek ki
kendini o câzibe merkezine mukavemet edilmez bir
kuvvet çekiyor, siyâsî varlığında o nokta bir yıldızdır,
ancak o yıldız parlarsa bu devletin tâlihi açılır. Balkan
Harbi’nde Edirne’yi birkaç ay kaybettiğimiz zaman
söylenmiş bir türkünün bu mısrâlarında bu hakikat
meknûzdur (saklıdır):
“Ey Türk oğlu şimdi atın/O yol-
larda gezemiyor/Saltanata benze-
miyor/ Rumeli’siz saltanatın” (Be-
yatlı, 1970, 207-208).
Yahya Kemal’e göre, “Şümullü
(kapsamlı, geniş) bir mânâda bir
mes’ele olan Yakın Şark mes’elesinin
ukdesi (düğümü) Edirne’dir.”(Beyatlı,
1970, 208). Edirne bu savaşın siyâsî
noktasıdır, barışın mânâsı ancak bu
noktada aydınlanacaktır. “Bu devlet,
tam mânâsıyla Edirne’de kurulmuş-
tur ve Edirne fütûhat (fetihler, zafer-
ler) devremizin tecelligâhı (tecelli,
görünme yeri) olan şehirdir” Bu yüz-
den, “Edirne’siz Türk devleti târihi
koparılmış bir devlet olur. Edirne
mes’elesi ihmal ve imhâl edilmemelidir/ ertelenme-
melidir” (Beyatlı, 1970, 310).
Bulgarların savaştan büyük pay olarak istek-
leri, Yunan ve Sırplar tarafından kabul görmedi.
Bulgaristan’ın 29 Haziran 1913’te Yunanistan ve
Sırbistan’a saldırması üzerine, İkinci Balkan Har-
bi çıkmış oldu. Bulgaristan’ın yenilmesi, Osmanlı
hükûmetini harekete geçirdi. Osmanlı ordusu, 21
Temmuz 1913’te Kırklareli’yi, 22 Temmuz 1913’te
Edirne’yi geri aldı.
Balkan Savaşlarında Osmanlı Devleti, büyük top-
rak kaybına uğradı (167.000 km2). Bu savaş, Türk ta-
rihinin bir dönüm noktasını oluşturdu. Osmanlı İmpa-
ratorluğu, Selânik, Manastır, Kosova, Üsküp, İşkod-
ra, Yanya, Girit gibi önemli il ve ilçeleri kaybetti. Buna
mukabil, azınlıklardan milliyet bilincine ulaşmayı öğ-
rendi. Milliyetçilik (Türkçülük) hareketi böylece başla-
mış oldu. Yahya Kemal, “Bir Fikrin Zevki” yazısında,
bize vatan sevgisini, elli seneden beri Rumeli’den,
Adalar’dan gelen muhacirlerin öğrettiklerini, söyler.
Bu sevdayla Paris’ten Türkiye’ye döndüğünü kayde-
der (Beyatlı, 1970, 311-315). İsmail Habib, “Milliyetin
Manası” başlıklı yazısında “… İstedik ki “Osmanlılık”
mefhumu içinde her kavim ve ırk kendi millî benli-
ğini unutsun. Lâkin Osmanlılığa sadece biz inandık
ve sade biz “ben ben değilim!” diye kendimizi avutup
giderken bütün onlar hep “biz biz!” diyorlardı” (Sevük,
1981,197). “Bizdeki milliyet cereyanı bizden başkala-
rına değil, başkalarından bize geçti. Biz milliyeti Ma-
kedonya dağlarında, Piriştine tepelelerinde, Yunan
çöllerinde öğrendik.” (Sevük, 1981,198).
Ömer Seyfettin “Hürriyet Bayrakları” hikâyesinde,
Osmanlılık çerçevesinde, bir milliyet anlayışının ge-
çerli olamayacağı fikrini sergiler. Aynı cinsten olan
şeylerin cem olunacağına işaret eden yazar, ta-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 51
rihleri, an’aneleri, meyilleri, müesseseleri, lisanları
ve mefkûreleri ayrı olan milletleri bir araya toplayıp
“millet” yapmanın mümkün olamayacağını belirtir.
Osmanlı Devleti’nin bünyesinde bulunan Arab, Arna-
vud, Rum, Bulgar, Sırp, Ulah, Ermeni ve Yahudilerin
ayrı bir millet olduklarını, bunlardan oluşan bir ortak-
lığın “millet” olamayacağını savunan Ömer Seyfettin,
bu işin, ancak Osmanlı’nın bünyesindeki azınlıkların
Türklerden intikam almak ve kendi öz kardeşleriyle
birleşmek emeline hizmet edeceğini vurgular. Yazar,
hikâyenin akışı içerisinde, Osmanlı’ya bağlı olduk-
ları sanılan Bulgarların Türklerden uzak, olumsuz
tavırlarını anlatır. Hikâyede söz konusu olan “On
Temmuz”un hangi millete ait olduğu, yazarı derinden
derine düşündürür. Balkan milletlerini yakından tanı-
yan Ömer Seyfettin, tarihî realiteden hareket ederek,
geçmişe ait pek çok bölücü ve yıkıcı hadiselerden
sonra, azınlıkların “Türk-Osmanlı” birliği içinde kal-
malarının mümkün olamayacağını ifade eder. Yazar,
bu düşüncesini, hikâyede: “Domuz derisinden post,
gâvurdan dost olmaz” sözüyle özetler.
Balkan İttifâkı, Osmanlı’daki siyasî anlaşmaz-
lıklardan ve Osmanlı Devleti’nin İtalya ile savaşma-
sını fırsat bilerek, Osmanlı’ya saldırmadan önce, 9
Ekim’de İngiltere Dışişleri Bakanı Sir Edward Grey,
Avam Kamarası’nda “Çatışmalar nasıl sonuçlanırsa
sonuçlansın, büyük güçler statükoda herhangi bir
değişikliğe izin vermeyecektir.” açıklamasında bu-
lunmuştur. Osmanlı’nın yenilmesi ile bu açıklamalar
çabucak unutulmuş, Bulgar saldırısı, Çatalca’da dur-
durulmuş, 3 Aralık 1912’de imzalanan ateşkes an-
laşması, Osmanlı’nın Edirne’yi ve Ege adalarını ver-
meye yanaşmamasından dolayı sonuçsuz kalmıştır
(Feroz Ahmad, 2010, 71-72).
Edirne, altı aylık bir kuşatma sonrasında 26
Mart’ta düştü. Görüşmelere yeniden başlandı. Kâmil
Paşa’nın İtilaf Devletlerinin ve özellikle İngiltere’nin
desteğini alarak İstanbul’da iktida-
ra gelme arzusu, İttihatçılarca en-
gellendi. Kâmil Paşa, 28 Mayıs’tan
itibaren fiilî ev hapsinde tutuldu.
Liberaller yanlışlıkla Mahmud Şev-
ket Paşa’yı öldürdüler, ama iktidarı
ele geçiremediler. Nihayet, muha-
lefet saf dışı bırakılarak 30 Mayıs
Londra Antlaşması’na kadar Enez-
Midye hattının batısındaki bütün
topraklar gibi, Edirne de Bulgarlara
bırakıldı.
Mahmud Şevket Paşa olayı,
Cemal Paşa’nın “Hatırât”ından
okunmalıdır (2012, 69-86). Ana
kaynak olması bakımından, önem
52 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
taşımaktadır. Mahmud Şevket Paşa’nın 11 Haziran
1913 ölümü üzerine, İttihat ve Terakki Cemiyeti adayı
Prens Said Halim Paşa, Sadâret Kaymakamlığı’na
tayin edilir. Edirne’nin geri alınması yolunda gay-
retler gösterilir. Meriç Nehri’nin sağ sahiline geçil-
meyecek olması, yadırganır. Cemal Paşa’ya göre,
“Öncelikle, sadece Edirne’nin geri alınması yeter-
li değildi. Meriç Nehri, Türk kalmalı ve Edirne’nin
Adalar Denizi’ne tabii bir çıkış noktası olan Dedea-
ğaç bizim olmalı idi. Edirne’nin müdafaasını sağla-
yabilmek içinse Dimetoka-Sofulu havalisinin bizim
tarafımızda kalması gerekirdi. Özellikle Gümülcine,
İskeçe ve çevresinin %85’i Müslüman halk ile iskân
edildiği dikkate alınacak olursa, buralarının da müm-
kün mertebe geri alınmasını temine çalışmak önem-
li görevlerdendi.”(Cemal Paşa, 2012, 93). İngiltere,
elçisi aracılığıyla Babıali’ye bir nota verir. Osmanlı
ordularının Enez-Midye hattını geçmemesini ısrarla
ister. Dışişleri Bakanı Sir Edward Grey, “Türkler Bul-
garların uğradıkları felâketten istifade ederek Londra
Antlaşması’nı yok saymaya ve Edirne’yi geri alma-
ya kalkışırlarsa sonradan uğrayacakları ceza çok
şiddetli olacaktır” diye konuşur. Ruslar ise bu sırada
Edirne’nin Osmanlılar tarafından geri alınmasına ta-
raftar görünürler. Fransız hükûmetinin de karşı çıkma-
sına rağmen, Edirne geri alınır. Sonradan imzalanan
İstanbul Antlaşması ile de Bulgarlar oldubittiyi kabu-
le mecbur kalırlar. İstanbul Antlaşması’na ek olarak
Bulgarlarla imzalanan gizli bir protokol uyarınca, Os-
manlı sınırları içinde kalan Bulgarların, Bulgaristan
dâhilinde oturan Türklerle mübâdelesine karar verilir,
iki tarafın rızasıyla uygulamaya geçilir. Genel anlam-
da mübadele yoluyla Türkiye’ye gelen -Yunanistan
da dâhil- göçmen sayısının yaklaşık 500.000 kadar
olduğu, bunların büyük kısmının Edirne, Balıkesir,
Bursa, Tekirdağ, İstanbul, İzmir, Kırklareli, Samsun,
Kocaeli, Niğde ve Manisa’ya; diğer küçük sayıda
olanlarının ise muhtelif illere yerleşti-
rildiği belirtilmektedir. Türkiye’den
Balkanlara göç edenlerin sayısının
ise, 1.500.000 civarında olduğu ileri
sürülmektedir.
İttihadçılar, muhalefete karşı
sert önlemler aldılar. Balkanlarda-
ki müttefikler arasında ayrılıklar
baş gösterdi. 28 Haziran 1913’te
Bulgaristan, Sırp ve Yunanlılara
saldırdı; 11 Temmuz’da Romanya,
Bulgaristan’a savaş açtı; Osmanlı-
lar bu durumdan yararlanarak, Bal-
kan devletlerinden bağımsız olarak
savaşa katıldılar; kısa sürede kay-
bedilen topraklar geri alınmış oldu.
İttihadçılar, Edirne’nin geri alınması
için mücadele verdiler. 23 Temmuz’da Enver Bey’in
komutasındaki ordu, Edirne’ye girdi. İngiltere, Fran-
sa, Rusya ve Almanya’nın baskılarına rağmen, Ba-
bıali Edirne’yi geri vermedi. Avusturya, Macaristan
ve İtalya direnme imkânı bulamadı. 19 Eylül’de Os-
manlılarla Bulgarlar arasında bir antlaşma imzalandı.
Edirne ve Dimetoka’yı da kapsayan mıntıka, Doğu
Trakya Osmanlılara bırakıldı. Edirne’nin Bulgarla-
ra terk edilmeyeceği anlaşılınca, Mustafa Kemal,
yapılması gerekenler konusunda, düşüncelerini şu
şekilde ortaya koyar: “Osmanlı kamuoyu, düşünülen
kabinenin mislince davranarak Edirne’yi düşmana
vermeye razı olduğuna ve yeni kabinenin millî ve
askerî namusu iade ederek, henüz düşman elinde
bulunan Edirne’nin Osmanlı ordusunun taarruz ha-
reketiyle kurtarılacağına inanmaktadır.” (Atatürk’ün
Bütün Eserleri, 2009,148).
O tarihte Çanakkale Boğazı
Mürettep Kuvvetler Kurmayına Me-
mur M. Kemal, Edirne’ye varmak
için Çatalca’daki Bulgar ana kuvve-
tini hezimete uğratmak, kuşatmayı
kaldırmak için hareket ve taarruz
gerektiğini savunur. Karadan ve
denizden Gelibolu Yarımadası’na
taarruzun yapılmasını belirtir. “ Ge-
libolu limanında bulunan kuvvetler,
süratle Çatalca tarafına getirilmeli
ve Gelibolu’da kalacak askere Ça-
talca ordusuyla beraber, düşma-
na şiddetle taarruz emri verilme-
lidir.” (Atatürk’ün Bütün Eserleri,
2009,149) der.
Balkan Savaşlarının yenilgiyle
sonuçlanması, İttihadçılar arasında
yabancı güçlerle ülkenin çağdaşlaş-
ması yoluna bazı adımlar atılması
fikrini gündeme getirdi. Babıali, Al-
manya ile bir antlaşma imzaladı; ordunun modernize
edilmesine çalıştı. İngiltere ile imzalanan antlaşmay-
la donanmayı yeniden canlandırmak ve ağır sanayii
başlatacak girişimler baş gösterdi. Ruslar, Osmanlı
Ermenilerinin mağduriyetlerinin karşılanmasını ileri
sürdü, ancak diplomatik sebepler yüzünden gerçek-
leşemedi. Babıali, Şubat 1914’te Doğu Anadolu’yu
altı bölgeye ayıran öneriyi kabullendi. Nisan 1914’te
Ruslar tarafından kışkırtılan Kürt aşiretleri Bitlis Er-
menilerine saldırınca, Babıali bölgeye asker gönder-
mek zorunda kaldı, olay bastırılarak kapatıldı.
İttihadçılar, Balkan Savaşı süresinde üçlü İtilaf
Devletleri olan İngiltere, Fransa ve Rusya’ya yanaş-
tılar, ancak kabul görmediler. 28 Temmuz’da Berlin,
Babıali’ye, “Babıali ordusunu sadece savaş duru-
munda Alman askeri yönetimine bırakır”, talebinde
bulundu. Rusya’ya karşı Osmanlılar, savaş anında
Almanya’nın yanında yer almayı kabul ederlerse,
Rusya’ya karşı Osmanlı toprak bütünlüğünü koruma
garantisiyle, ittifak anlaşması teklif ettiler. Nihayet giz-
li ittifak, 2 Ağustos 1914’te imzalandı. İttihadçılar, bu
ittifakı Avrupa’ya karşı korunma adına önemsedi, an-
cak İtilaf Devletleri, Osmanlı topraklarını paylaşmak
emelindeydi. İttihad ve Terakki Cemiyeti, Balkanları
bilerek terk ettikleri suçlamasına muhatap oldu. İtti-
had ve Terakki Cemiyeti, Osmanlıcılık ideolojisinden
uzaklaşarak, Türkçülük hareketine yöneldi.
Balkan Savaşlarının Edebiyata
Yansıyan Boyutları
Yukarıda ana çizgileriyle belirtmeye çalıştığımız
Balkan Savaşları ve doğurduğu sonuçlar, edebiyat
alanında da akisler bulmuş ve birçok
yazarımız, bu konuyu eserlerinde
işlemiştir. Hâtıra türünde Cemal
Paşa’nın “Hâtırat (1913-1922)”,
Rıza Nur’un “Hayat ve Hâtıratım”,
Zeki Mustafa Paşa’nın “1912 Bal-
kan Harbine Ait Hâtıralarım”, Cemil
Conk’un “Hâtıraları/Balkan Har-
bi 1912-1913”, Abdullah Paşa’nın
“Hâtırat”ı vb. döneme ışık tutması
adına önemli eserlerden bir kaçıdır.
Özellikle Ömer Seyfettin’in günlük-
ler şeklinde yazdığı “Balkan Harbi
Hâtıraları”, yaşananları bütün çıp-
laklığıyla ortaya koyması bakımın-
dan, üzerinde durmamızı gerekli
kılmaktadır.
Ömer Seyfettin’in “Balkan Harbi
Hatıraları”, 27 Eylül 1328/10 Ekim
1912, Selânik-15 Teşrinisâni/28 Ka-
sım 1913, Naflion günlüklerinden
oluşmaktadır. Ömer Seyfettin, bu anılarında, günü
gününe savaş notlarını aktarır; Sırp, Yunan ve Bul-
garların savaştaki durumlarını gözler önüne serer.
Bulgarların saldırıya geçtiklerini, Çarova’nın düştü-
ğünü; Sırpların Priştine’ye ilerlediklerini; Bulgarların
Sultantepe’ye hücum ettiklerini ve Köprülü’ye girdik-
lerini anlatır. Muharebe eden Osmanlı ordusundaki
askerlerin çoğu acemi ve Türkçe bilmemektedir.
Manevî kuvvetleri iflas etmiş, çoğu hasta olan ve tüfek
atmasını bilmeyen, talim görmemiş askerlerle savaş-
tıklarını dile getiren Ömer Seyfettin, çok sayıda ölen
ve yaralanan neferlerin olduğunu, Pirlepe’ye gittikle-
rini ve Manastır’a vardıklarını, oradan da Florina’ya
geçtiklerini kaydeder. Günlerce aç susuz, karda kışta
samanlıklarda ve tarlalarda yatarak mevzileri tutma-
ya çalıştıklarını, buna rağmen, Selânik, Üsküp ve
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 53
Manastır’ın düşmanların eline geç-
tiğini, bunun yanında Osmanlı’nın
söylencelere dayanan başarılarını
ayrıntılarıyla dile getirmeye çalışır.
Ömer Seyfettin, 20 Ocak 1913’te
Yanya savunmasında -yanındaki
yirmi neferle- esir düştüğünü belir-
tir. 24 Nisan 1913’te Naflion kasa-
basına getirilir. Sürgün hayatını 25
Ekim 1913’e kadar burada geçirir.
Bulgarlar, Sırplara ve Yunanlılara
hücum ederler, 6 Temmuz 1913’te
harp ilân edilir. Balkan müttefikle-
ri arasında harp, bütün şiddetiyle
sürmektedir; Edirne geri alınır. 11
Ekim 1913’te Ömer Seyfettin’i hap-
sederler. 25 Ekim 1913’te hürriyeti-
ne kavuşur. 14 Kasım 1913’te sulh
imzalanır. 28 Kasım 1913’te “Necat
isminde bir vapur geldi” cümlesiyle
günlükler son bulmaktadır.
Balkan Harbi öncesinde, Osmanlı Devleti’nin,
Avrupa’da Edirne, Selânik, Kosova, Manastır, Yanya,
İşkodra gibi eyaletleri vardı. Balkan Harbi’nde bunla-
rın hepsi elden çıkmış, ancak Edirne geri alınabilmiş-
ti. Böylece, Avrupa devletleri, Osmanlı Devleti’ni Bal-
kanlardan uzaklaştırmayı başarmışlardı. Osmanlı’nın
Rumeli’deki hâkimiyeti son bulmuş, bu durum göç
hareketini beraberinde getirmişti. Birinci Balkan Harbi
sonunda, Osmanlı’nın kaybettiği topraklarda yaşayan
insanlar Bulgar, Yunan, Sırp ve Karadağlıların zulmü-
ne maruz kalınca Edirne, İstanbul ve Anadolu’ya göç
etmek zorunda kalmışlardı. Türk-Bulgar mübadelesi
(1913), İstanbul Antlaşması (29 Eylül 1913)’na bağlı
olarak gerçekleşmiş ve Türkiye’ye gelen göçmenle-
rin iskânı sağlanmıştır. Netice itibariyle Balkan Sa-
vaşlarından sonra Türkiye, topraklarından ayrılmak
zorunda kalan Balkan göçmenlerini
bağrına basmıştır. Osmanlı Devle-
ti, Balkan Savaşları sonucunda o
geniş coğrafyadan Meriç nehrine
kadar çekilmek zorunda kalmış,
binlerce Türk insanı büyük göçü
yaşayarak, yurdunu, yuvasını terk
etmiştir. Bu savaşlarda en zararlı
çıkan Osmanlı Devleti ile Bulgarlar
olmuştur. Sırbistan ile Yunanistan,
Makedonya’nın kuzey ve güneyini
paylaşmışlardır.
Bilindiği üzere Ömer Seyfettin,
Selânik 3. Ordu’ya atandığı dev-
rede (1909), Manastır, Pirlepe ve
Yakorit’de bulundu. 31 Mart olay-
ları üzerine, Hareket Ordusu ile
54 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
birlikte İstanbul’a geldi (17 Nisan
1909). 1911 yılında ordudan ayrıla-
rak Selânik’e gitti. Balkan Harbi’nin
başlaması üzerine, tekrar ordu-
ya çağrıldı (14 Ekim 1912). Garb
Ordusu’nda görevliyken Yunanlı-
lara esir düştü (20 Ocak 1912), bir
yıl kadar tutsak kaldı. Bu devrede
hikâyeleri “Türk Yurdu”nda yayım-
landı. Mehdi, Piç, Hürriyet Bayrak-
ları (1913) ve Aleko Bir Çocuk gibi
hikâyeleri, bu devrenin verimleridir.
Ömer Seyfettin, özgürlüğüne kavu-
şunca İstanbul’a döndü (17 Aralık
1913); askerlikten ayrıldı ve yazar-
lık hayatına devam etti.
Ömer Seyfettin, Balkanlarda
görev yaptığı için, savaş yıllarını
yaşamış ve yaşadıklarını, gördük-
lerini günlüklerinde toplamıştır. Bun-
lar, “Balkan Harbi Hâtıraları” adıyla yayımlanmıştır.
Yanya kalesinin savunulduğu sırada, Yunanlılara esir
düşmesi ve bir yıl kadar esaret hayatı yaşaması, onun
sanatçı duyarlılığında anlam kazanmış, günlüklerin
dışında bir kısım hikâyelerine de malzeme olmuştur.
At (1910), Bomba (1911), Primo Türk Çocuğu Na-
sıl Doğdu?, Primo Türk Çocuğu Nasıl Öldü? (1911-
1914), Hürriyet Bayrakları (1913), Mehdi, Piç (1913),
Beyaz Lale (1914), Teke Tek (1917), Kütük, Çakmak
(1917), Nakarat, Tuhaf Bir Zulüm, Külah (1918), Zey-
tin Ekmek, Mehmaemkem (1919) ve Aleko Bir Çocuk
gibi hikâyeleri de mâziye, tarihe ve Balkanlara dair
önemli izler taşırlar.
Söz gelimi, Primo Türk Çocuğu Nasıl Doğ-
du?, Primo Türk Çocuğu Nasıl Öldü? (1911-
1914) hikâyelerinde, İtalyanların ani bir baskınla
Trablusgarb’a girişleri, Avrupalıların
maskesini düşürür ve Kenan Bey,
gerçekleri görmeye başlar. Primo,
kozmopolit ortamdan kurtularak
millî benliğine kavuşur ve Oğuz
adını alarak Türklüğüyle övünür;
millî duygularla dolu ideal bir Türk
çocuğu olarak karşımıza çıkar. Ke-
nan Bey, çağrışımlarla, geçmiş ve
hâlihazırda yaşadığı hayatını sor-
gular, millî duyguları ağır basar ve
hikâye Türklük ve Türkçülük fikrini
böylece öne çıkarmış olur.
Hiç şüphesiz, Ömer Seyfettin’in
yanı sıra, yakın arkadaşı olan
Aka Gündüz’ün yazmış olduğu
“Türk’ün Kitabı” da Balkan Har-
bi hikâyelerinden oluşmaktadır.
Hamdullah Suphi’nin önce “Türk
Yurdu”nda yayımlanan (1328/1912),
sonra “Günebakan” kitabında yer
alan “Delik Kiremit” hikâyesi de bu
doğrultuda yazılmış örnek metin-
lerdir. Bunların yanı sıra Halid Ziya,
Yakup Kadri, Müfide Ferit (Süyüm
Bike), Kâzım Nâmi, Memduh Şev-
ket gibi yazarların kaleme aldıkları
hikâyelerden de söz edilebilir. Bu
alanda antoloji çalışması olarak,
Nesime Ceyhan’ın “Balkan Savaşı
Hikâyeleri” (2007) önemli bir ihtiya-
ca cevap vermektedir.
Her ne kadar 1897 Yunan iş-
gali sırasında söylenmiş bir türkü
de olsa, Balkanlar’dan gözü yaşlı
olarak Anadolu topraklarına gelen
göçmenlerin, “Tâlim” türküsü ya da “Yunan” türküsü
diye bilinen,
“Eğil dağlar, eğil üstünden aşam/ Yeni tâlim çık-
mış varam alışam”
türküsü, bu döneme damgasını vurmuş, tutuşan
yüreklerine su serpmiş ve duygularına tercüman ol-
muştur. Kendisi de Üsküplü göçmen olan Yahya Ke-
mal, bu türkünün sözlerini “Eğil Dağlar” adlı eserinde
sıkça kullanmıştır. Yemen Türküsü’nde de olduğu
gibi, Anadolu’nun çektiği acıları dile getiren bu duyar-
lılık, “Eğil dağlar, eğil üstünden aşam” türküsünde de
atılan çığlıklar, Tanpınar’ın deyimiyle, bu toprağın üs-
tünde yaşayanların asıl romanını, şartların, zaruret-
lerin gerçek yüzünü yansıtır. Türkülerdeki bu sözlerin
bir romancı muhayyilesine çarpması, Balkanlarda
yaşanan dramları gözler önüne sermeye vesile ola-
caktır.
Nitekim edebiyatımızda o coğ-
rafyalarda yaşayan yahut atala-
rından dinledikleri hâtıralardan
yola çıkan pek çok yazarımız, bu
hassasiyeti göstererek önemli
romanlar yazmışlardır. Drina’da
Son Gün (Faik Baysal), Zaniye-
ler (Salahaddin Enis), Ciğerdelen
(Safiye Erol), Üç İstanbul (Mithat
Cemal), Viran Dağlar (Necati Cu-
malı), Azap Toprakları, Çiçekler
Büyür (Emin Işınsu), Bizim Diyar
(Sevinç Çokum), Dersaadette
Sabah Ezanları (Attilâ İlhan), Çi-
çekli Mumlar Sokağı (Yılmaz Ka-
rakoyunlu), Ölüm Daha Güzeldi,
Yazılmamış Destanlar (Mehmet
Niyazi), Bir Ada Hikâyesi dörtlemesi:
Fırat Suyu Kan Akıyor Baksana, Ka-
rıncanın Su İçtiği, Tanyeri Horozları,
/Çıplak Deniz Çıplak Ada/ -yakında
yayımlanması bekleniyor- (Yaşar Ke-
mal) Günbatımı (Mim Kemal Öke),
Bir Göçmen Kuştu O (Ayla Kutlu),
Sevdalinka (Ayşe Kulin), Meriç’in
Gelini (Sevim Asımgil), Zorunlu Göç
(Osman çelik), Göç (Yusuf Ziya),
Dağlara Yazılıdır (Çetin Öner), Gö-
züm Yaşı Tuna Selidir Şimdi (Selma
Fındıklı), Rumeli’ye Veda (Gökhan
Gökçe), Bir Avuç Mazi (Fügen Ünal
Şen), Pembe Sardunya (Sefa Taş-
kın) vb. bu romanlardan sadece bir
kaçıdır.
Söz gelimi, bu romanlardan
Necati Cumalı, “Viran Dağlar”ında,
Balkanların viran kalışını, Sırp, Bulgar, Yunan, Ar-
navut ve Türk kardeşliğinin yıkılmak istenişini, hain
güçlerin bu kardeşlik duygularını yok etmek için, es-
tirdiği terör havasını anlatır. Roman, “Dağlar Dağlar/
Viran dağlar/ Ah yüzüm güler/ Kalbim ağlar” Rumeli
türküsünden adını alır. Eserde, Balkan Savaşlarının
ardından Makedonya’nın Osmanlı’nın elinden çıkışı,
Sırplar, Bulgarlar ve Yunanlılar arasında bölüşülme-
si; ata topraklarından kovulmak ve ayrılmak duru-
munda kalan insanların direnişleri ve uğraş verişleri
dile getirilir. Goriçkalı Zülfikar Bey’in şahsında zulme,
baskıya boyun eğmeyen yiğitçe direnişler yüceltilir.
Vatan, millet kavramları, insanları harekete geçirir,
gösterilen kahramanlıklar, bir destan havası içinde
anlatılır. Romanda, “Makedonya Makedonyalıların-
dır” sloganı, azınlıkları bütünleştiren bir anlam içer-
mekte ve tasvip görmektedir.
Konusu itibariyle “Viran Dağlar”la örtüşen ve
eserde “Viran dağlar” vurgulaması
sıkça yapılan bir roman da Sevinç
Çokum’un “Bizim Diyar”ıdır. Rıfat,
Balkanlardaki yabancı egemenliğine
son verilmesi için çalışan bir zabittir.
Hürriyetin, önce kendimizi tanımakla
mümkün olacağına inanır. Bu toprak-
larda hükmümüzün geçmesi ve sesi-
mizin işitilmesi için eşitlik ister; korku-
suzca yaşamayı arzular. Görevi ica-
bı, Manastır’dan Üsküp’e, Üsküp’ten
Selânik’e dolaşır durur. Vatanı kurtar-
mak için, İslâm ve Türklük için yollara
düşer, Radoviçe’ye birer ışık yakma-
ya çalışır. Hürriyet ilân olunur, bu ara-
da Usturumca, Bulgarlarla Sırpların
işgaline uğrar. Yerinden yurdundan
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 55
kaçan insanlar acılar içinde kıvranırlar. Yurtlarından
göç eden insanlar, Selânik, Usturumca ve Üsküp’ü
düşünürler…
Emine Işınsu, Azap Toprakları’nda Yunanistan
ve Gümülcine merkez olmak üzere, Batı Trakya’da
yaşayan Türklerin Yunan zulmünden kurtulma mü-
cadelesi verdiklerini hareketli sahneler hâlinde an-
latır. “Çiçekler Büyür”de ise Bulgaristan/ Razgart ile
Şumnu’da yaşayan soydaşlarımızın baskı ve zorla-
malara karşı direnişlerini dile getirir. Yaşar Kemal’in
Bir Ada Hikâyesi dörtlemesi (Fırat Suyu Kan Akıyor
Baksana, Karıncanın Su İçtiği, Tanyeri Horozları,
Çıplak Deniz Çıplak Ada) mübadele öyküsü olarak
dikkat çekici ve en soluklu olanıdır. Son günlerde ilgi
gören Fügen Ünal Şen’in “Bir Avuç Mazi” romanı,
1924’te Selânik’ten Türkiye’ye gelen Fethi Bey ailesi
ile İstanbul’dan Selânik ve Alasonya’ya gönderilen
Rum Bayan Mitran ailesinin yaşadıklarını anlatır.
Sefa Taşkın’ın “Pembe Sardunya” eseri de bir mü-
badele romanı olarak, varlıklı bir ailenin Midilli’den
Bergama’ya göçlerini ve sonradan sefalet içerisinde
yaşamak zorunda kalışlarını hikâye eder.
Balkanlara yapılan geziler, dergi ve gazeteler-
deki münferit yazılar dışında, kitaplaşmış olarak da
karşımıza çıkar: Üsküp’ten Kosova’ya (Yavuz Bülent
Bâkiler), Balkanlar (Mustafa Balbay), Balkan Yolcusu
(Füruzan), Balkanlar’a Dönüş (Nedim Gürsel); Şehir
ve İnsan, Hayal Şehirlerin İzinde, Mostar’dan Tiflis’e
Gezi Notları (Rıdvan Canım) vb.
Balkan Savaşları sonrasında gerçekleşen müba-
dele ve göç olaylarının ardından Anadolu’ya yerle-
şen çok sayıda Balkan Türkü arasında ünlü şairler,
yazarlar ve fikir adamları dikkat çekmektedir. Bun-
lardan bir kısmını şu şekilde sıralamak mümkündür:
Türker Acaroğlu (Razgrad), Aka Gündüz (Selânik),
Münevver Ayaşlı (Selânik), Yahya Kemal (Üsküp),
Pertev Naili Boratav (Gümülcine), Cenap Şahabettin
(Manastır), Necati Cumalı (Florina), İbrahim Necmi
Dilmen (Selânik), Şükrü Elçin (Florina), Ali Ulvi Elöve
(Selânik), Florinalı Nâzım (Florina), Hakkı Süha Gez-
gin (Manastır), Macit Gökberk (Selânik), Hıfzı Tevfik
Gönensay (Selânik), Afet İnan (Selânik), Leskofçalı
Galip (Leskofça), Nailî (Manastır), Yaşar Nabi (Üs-
küp), Nâzım Hikmet (Selânik), Şevket Rado (Rado-
viş/ Yugoslavya), Sebahattin Ali (Gümülcine), Sabiha
Sertel (Selânik), Zekeriya Sertel (Ustrumca/ Make-
donya), Şemseddin Sami (Fraşer/ Yanya), Vâlâ Nu-
reddin (Selânik), Ahmet Emin Yalman (Selânik) vb.
Yukarıdaki isimlerin yanı sıra, Balkanlarda yaşa-
yan değerli şair ve yazarlarımız da vardır. Söz gelimi
Hasan Mercan, İlhami Emin, Necati Zekeriya, Nusret
Dişo, Suat Engüllü (1989’dan bu yana Türkiye’dedir),
Zeynel Beksaç bunlardan birkaçıdır. Genel tablo
56 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
içerisinde edebiyatımızda öne çıkan sanatçıların bir
kısmı, bu topraklardan kopup gelen kişilerden oluş-
maktadır.
Günümüzde Balkan Türkleri Edebiyatı üzerine
yapılan birçok araştırma ve incelemeler vardır: Ma-
kedonya ve Kosova Türklerinin Edebiyatı (Abdülka-
dir Hayber), Makedonya, Yugoslavya (Kosova) Türk
Edebiyatı/Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolo-
jisi, C:7, (Mustafa İsen, Suat Engüllü), Makedon Dram
Eserlerinde Türk İzleri ve Türkler (Melahat Hamza),
Yugoslavya’da Türk Halkı Edebiyatı (İ.Güven Kaya),
Yunanistan (Batı Trakya) Türkleri Edebiyatı Üzerine
İncelemeler, Batı Trakya Türkleri/Basın-Yayın Tarihi,
Yunanistan’da (Batı Trakya’da) Çağdaş Türk Şiiri An-
tolojisi, Batı Trakya Türkleri Çocuk Edebiyatı (Feyyaz
Sağlam), Adıma Mostar Diyeler (Feyyaz Sağlam,
Ayşe Karadan), Eski Yugoslavya’da Çağdaş Türk
Şiiri Antolojisi (Fahri Kaya), Bulgaristan Türk Halk
Edebiyatı Metinleri, Bulgaristan’da Çağdaş Türk
Edebiyatı Antolojisi (Nimetullah Hafız), Balkanlarda
Türk Çocuk Hikâyeleri (Mustafa İsen, Tuba Işınsu
Durmuş). Bu tür çalışmaların, aradaki kültürel ilişki-
lerin yaşatılması adına sürdürülmesi gerektiği inan-
cındayız.
Akademik veya özel çalışmalarda, yazarlar kadar
şairler üzerinde de ayrıca durulması gerektiği dü-
şüncesindeyiz. Söz gelimi, Mehmet Âkif’in “Hakkın
Sesleri” (1913)’nde toplanmış olan şiirlerinde Balkan
Savaşı’nın acıları; Yahya Kemal’in “Kendi Gökkubbe-
miz” de yer alan Açık Deniz, Akıncı, Mohaç Türküsü,
Kaybolan Şehir şiirlerinde ise çocukluğunun geçtiği
yerlere karşı duyduğu hasret dile getirilir. Aynı dü-
şünceden hareketle, diğer şairlerde de görülen vatan
hasreti, millet sevgisi, Türkçe sevdası gibi konularda
yazılmış şiirler de bir araya getirilebilir. Mustafa İsen,
Reyhan İsen, Ayşe Esra Kireççi’nin birlikte yaptıkla-
rı, “Balkanlarda Türk Çocuk Şiiri Antolojisi” (2001),
gibi tematik seçkiler oluşturulmalıdır. Hikâye, roman,
hâtıra, gezi türlerinin yanı sıra şiire de gereken önem
verilmeli, şiirler de araştırma ve inceleme kapsamına
alınmalıdır.
KAYNAKÇA
Atatürk’ün Bütün Eserleri, “Edirne Konusunda Savunma
Bakanlığı’na Ali Fethi (Okyar) la Birlikte Uyarı Mektu-
bu”, C:1 (1903-1915), Kaynak Yayınları, İstanbul 2009,
s.147-149
Cemal Paşa, Hatırât (1913-1922),(Hazırlayan: Ahmet Zeki
İzgöer), DBY Yayınları, İst., 2012, 504 s.
Feroz Ahmad, “Balkan Savaşları ve Osmanlı Yenilgisi”, Bir
Kimlik Peşinde Türkiye, İst., 2010, s.70-78.
Hülya Argunşah, “Balkan Harbi Hatıraları”,Ömer Seyfettin
Bütün Eserleri/ Şiirler, Mensur Şiirler, Fıkralar, Hatıralar,
Mektuplar, İst., 2000, s.269-310.
İsmail Habib Sevük, O Zamanlar, Ank., 1981, 301 s.
Ömer Seyfettin. Balkan harbi Hatıraları, (Haz. Tahsin Yıldı-
rım) BBY, İST., 2011, s.121-177.
Yahya Kemal, Eğil Dağlar, Millî Eğitim Basımevi, İst.,1970,
336 s.
 Hatıratların Gözünden
BALKAN SAVAŞI YENİLGİSİNE
ELEŞTİREL BİR BAKIŞ
GALİP ÇAĞ* • İSMET SARIBAL**
O
smanlı Devleti’nin savaş alanlarında yaşa-
dığı en acı yenilgilerden biri hiç şüphesiz
Balkan Savaşı’dır. Yaşanan yenilgiyle birlik-
te Osmanlı Devleti yüzyıllar boyu egemenlik sürdüğü
Balkanlardan tamamen çekilmek zorunda kalmıştır.
Bu yönüyle Balkan Savaşı, Osmanlı Tarihi için, XIX.
yüzyıl boyunca savaş alanlarında yaşanan hezi-
metler ve sonrasında yaşanan toprak kayıplarından
herhangi biriyle mukayese edilemeyecek derecede
yıkıcı olmuş, Osmanlı Devleti’nde siyasi, ekonomik,
sosyal ve kültürel dengelerin tamamen bozulmasına
yol açmıştır.
Savaş sonrasında Osmanlı kamuoyu kötü gidişa-
tın daha elim sonuçlar doğuracağını fark etmiş, bu
kötü gidişatın sebepleri ve hal çareleri başta ordu
mensupları olmak üzere hemen her kesim tarafından
sorgulanmaya başlanmıştır. Bu süreçte, yaşananlar
hakkında bilgisi ve sorumluluğu olan şahıslar da ha-
tırat yazarak yenilginin sebeplerini ortaya koymaya
çalışmışlardır.
***
Osmanlı Devleti’nin en verimli, stratejik ve kül-
türel açıdan en hareketli toprağı olan Rumeli, Bal-
kan Savaşı sonunda kaybedilirken Osmanlı’nın
Avrupa’daki toprakları Trakya yarımadasından iba-
ret kaldı. Bununla birlikte Rumeli’nin kaybedilmesi
toplumda derin bir acı ve şaşkınlık yarattı. Kitleler
hâlinde İstanbul’a gelen Rumeli Türklerinin içler acısı
hâli de yaşananlara duyulan öfke ve ıstırabı arttırır-
ken; Balkan yenilgisi, askeri ve siyasi boyutlarından
ayrılarak hemen her kesimin yakından hissettiği bir
trajediye dönüştü1.
Bu trajedi Osmanlı kamuoyunu, nerede yanlış ya-
pıldığı ve kötü gidişatın nasıl durdurulabileceği soru-
larına cevap aramaya sevk etti. Bu arayış daha önce
Osmanlı tarihinde pek görülmeyen, oldukça sert ten-
kitlerin yapıldığı, bir tartışma ortamının doğmasına
yol açarken, siyasiler, aydınlar ve savaşa katılan ko-
mutanlar, yaşananları basın ve müstakil olarak yaz-
dıkları hatıratlar aracılığıyla yazınsal alana taşıdılar.
Ve halkın gözü önünde cereyan eden hararetli tartış-
maların yaşandığı bir süreci başlattılar2.
Balkan yenilgisi hakkında sağlıklı değerlendirme-
ler yapabilmek adına bu süreçte yazılan hatıratların
incelenmesi oldukça önem arz etmektedir. Hatıratlar,
her ne kadar sübjektif birer kaynak olarak bilinseler
de bugüne değin Balkan yenilgisine dair yapılmış
olan değerlendirmeleri, ortaya konulan istatistikî veri-
leri daha anlamlı kılacak içeriğe de sahiptirler. Büyük
bir bölümü yenilginin sorumlusu olarak gösterilen su-
baylar tarafından yazılan hatıratlar özellikle ordunun
içinde bulunduğu durumu yalın bir şekilde tasvir eder.
Bu çalışma da Balkan yenilgisinin sebeplerini işte bu
hatıratlarda üzerinde sıkça durulan hususlardan yola
çıkarak eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirmek
amacıyla hazırlanmıştır.
Hasta İki Kardeş: Siyaset ve Ordu
II. Abdülhamit döneminde Osmanlı ordusunun
modernizasyonu çerçevesinde Almanya’dan gelen
ve uzun yıllar Osmanlı ordusuna hizmet eden Von
Der Goltz, “Millet-i Müselleha” adlı eserinde poli-
tikanın ordu üzerindeki tesiri hakkında şöyle de-
miştir3: “Andan maada politika, düvel-i muhâribe
ile muhârebeye iştirak etmedikleri hâlde netâyic-i
harpte doğrudan doğruya alakadar bulunan devlet-
ler beynindeki münasebâtı dahi tanzim eder. Düvel-i
mezkûrenin hulûs veya adem-i hulûsü pek mühim
olup, a‘mâl-ı harbiyeye ziyadesiyle mani olabilecegi
gibi, a‘mâl-ı mezkûrenin fevkalade revacına dahi hiz-
met edebilir. Husûsât-ı mezkûreden başka politika,
ilan-ı harp zamanını dahi tayin eder, ki bunun hüsn-i
suretle tayin ve intihâbı fevkalade mühimdir. Velhasıl
politika bir devletin âlem-i harbe duhulü esnasındaki
kâffe-i ahvalini vücuda getirir ki işbu ahval başku-
mandanın etvâr ve mukarrerâtına ve ordunun ahval-i
maneviyesine bile büyük bir tesir icra eder”.
Von Der Goltz’un yaptığı bu tespitlere istinaden
Balkan Savaşı yenilgisinin sorumluluğunu sadece or-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 57

Zeki Paşa’nın “1912 Balkan Harbi’ne Ait Hatıratım” Adlı
Eserinin Kapak Sayfası
Selanikli Bahri’nin “Balkan Harbi’nde Garp Ordusu” Adlı
Eserinin Kapak Sayfası
duya yüklemek haksızlık olur. Çünkü Osmanlı iktidarı
savaşa girmek için doğru zamanı tespit edememiştir.
Henüz tamamlanmamış bir askeri reform programı-
nın ortasındayken, Arnavutluk ve Libya’daki kayıplar
görmezden gelinerek yaklaşan tehlikeye karşı durul-
maya çalışılmış, Balkan devletlerinin zorlamasıyla
savaşa girilmiştir4.
Savaş öncesinde Osmanlı iktidarının etkin bir şe-
kilde Balkan devletlerine karşı uluslararası camiada
ittifak girişimlerinde bulunmaması ve siyasilerin sa-
vaş ilan etmek için doğru zamanı tespit edememesi
Balkan Savaşı hatıratlarında sıklıkla eleştirilmiştir.
Vardar Ordusu komutanı olan Zeki Paşa hatıratında5:
“Siyasetimiz harpten evvel Balkan ittifakını görüp an-
layamadı ve evvelce vaziyet-i siyasiyeyi münakaşa
ve manzume-i düvelde leh ve aleyhte bulunanları
tefrik ve tayin edemedi. Bunun için Osmanlı-Rus har-
binden sonra devletlerin siyasi cereyanlarını tetkik
etmek lazım gelirken bu babda bir şey yapılmadı.
Her devletin istila, iktisat ve arak nokta-i nazarın-
dan ahvalini mütalaa ederek çıkacak neticeye göre
umur-ı siyasiyeyi tedvir etmek, müttefikler taharri ey-
lemek ve her zaman vukuat-ı âleme muttali olmak
icap ederdi” sözleriyle yapılan yanlışı dile getirirken,
II. Meşrutiyet sonrasında kısa süre milletvekilliği de
yapan eğitimci Ahmed Salahaddin ise6: “Sulh ve
harbe karar vermek vazifesiyle mükellef olan zevat,
karşı karşıya gelecek devletlerin kudret-i askeriyele-
rini, istataat-ı maliyelerini ve vaziyet-i siyasiyelerini
yek-diğerleriyle mukayese eylemeli de neticeyi leh
de görebilirlerse harbe tasaddi etmelidir. Bu o kadar
basittir ki herkes bilir de yine kimse bilmez” diyerek
Osmanlı siyasetçilerini tenkit etmiştir.
Dış politikada eleştirilen bu tutumun sebebi belki
de devlet adamlarının ve halkın büyük bir bölümünün
galibiyete olan inancıydı. Hatta Harbiye Nazırı Nazım
Paşa zafere o kadar inanmıştı ki muharebe alanları-
na giden subaylara resmi kıyafetlerini yanlarına aldır-
tacak kadar ileri gitmişti7. Ne yazık ki olaylar Nazım
Paşa’nın beklediği gibi cereyan etmedi. Hemen her
cephede mağlup olan Osmanlı ordusu, Hafız Hakkı
Paşa’nın tanımıyla büyük bir bozguna8 uğradı.
Balkan Savaşları Sürecinde
Osmanlı’nın Halet-i Ruhiyesi
Balkan Savaşı öncesinde ordunun morali olduk-
ça kötü durumdaydı. Uzun süre silâhaltında tutulan
askerler, Yemen, Makedonya, Arnavutluk ayaklan-
malarının yatıştırılması sırasında yıpranmış, askerlik
gönülsüzce yapılan bir iş haline gelmişti9. Mahmut
Muhtar Paşa Balkan Savaşı öncesinde Osmanlı or-
dusunun durumunu anlatırken şöyle diyordu: “Asker-
lik Avrupa memleketlerinde fikren, bedenen teali ve
tekâmülü mucip bir müessese halini almış iken biz de
makûs ve acı neticeler veriyordu. Devr-i Hamidi’de

58 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

ardı arası kesilmeyen Yemen, Asir ve Makedonya
isyanlarının Girit, Havran, Dersim kıyamlarının yaz-
kış demiryolları bekçiliklerinin intaç ettiği tahribat ve
telefat kâfi değilmiş gibi istibdal efradının memleket-
lerine götürdükleri sâriyye marazları herkese sirayet
etmekte ve asker ocağını bir hastalık menbaı haline
koymakta idi10.”
Ordunun siyasete bulaşması ordudaki disiplin-
sizliği arttırmış, subaylar ve erler arasındaki politik
kamplaşma huzursuzluğa yol açmıştı. A. Zeki Ço-
banoğlu hatıratında subaylar arasındaki anlaşmaz-
lıkların had safhaya ulaştığını vurgulayarak şöyle
demekteydi11: “Hiçbir harpte görülmemiştir ki fırka
kumandanlarına varıncaya ordu kumandanlarıyla is-
tişare ve icabında muhalefet re’y-i hoduyla ricat ve
hemen müşaveret ve fakat yine herkes bildiğine göre
hareket etsin. İşte bunların hepsini bu muharebede
biz yaptık. Ordu kumandanı bidayet-i harpte başku-
mandanı ve kolordu kumandanları ordu kumandanı-
nı dinlemediler. Lüleburgaz’da yine fırka kumandan-
ları kolordu kumandanlarını kolordu kumandanları da
ordu kumandanını dinlemediler.”
Ordudaki subay ve erlerin bilgisizlikleri de mağ-
lubiyette önemli rol oynamıştı. Selanikli Bahri hatıra-
tında subayların eğitim durumunu şöyle anlatmak-
taydı12: “Üç yüz yirmi sekiz senesi başlangıcında
On altıncı İştip Fırkası Kumandanı Mirliva Mehmet
Paşa ile Kurmay Heyeti Reisi Binbaşı Nuri Bey bir
gün ansızın Köprülü’ye geldiler. Köprülü, 48’inci Ala-
yın garnizonu olduğu için orada söz konusu alayın üç
taburu da bulunuyordu. Mehmet Paşa gelir gelmez
Alay Kumandanı Miralay İsmail Hakkı Bey’e verdikle-
ri emirde, ertesi sabah alayın yüksek rütbeli subayla-
rı ve diğer subaylarının birer kurşun kalem ve kâğıtla
kışlada bulunmalarını ve subayların harp kabiliyet-
lerinin anlaşılması için imtihan edileceklerini beyan
edilmişti. Bu emir taburlara yayınlanıp da subayların
kulaklarına erişince herkesi bir korku istila etmişti.
Ömrü hayatında kitap açmamış arkadaşların gece
sabahlara kadar seferiye, taktik ve talimnameyi ateşli
bir şekilde merakla karıştırmaları, anlaşılamayan ko-
nuları bir diğerinden soruşları hakikaten görülmeye
layık bir tabloydu. Diyebilirim ki Köprülü, yirmi dört
saat için adeta bir mektep-i harbiye olmuştu. Sabah
olunca subaylar bölük bölük gelerek kışlanın büyük
salonunda toplandılar ve belirlenen vakitte fırka ku-
mandanıyla kurmay heyeti reisi de teşrif ettiler. Nuri
Bey tarafından taktiğe ait bir mesele verildi. Birçokla-
rımız düşündük düşündük verecek cevap bulamadık.
Kâğıtları boş teslim eden edene. İmtihan evrakları-
nı bu suretle teslim eden subayların adedi imtihana
katılan miktarın dörtte üçünü buldu. Kalan bir kısım
varsayımlar ile sütunları doldurdular. Sözün özü bu
imtihan, alayımız subaylarının harp kabiliyetleri hak-
kında iyi bir gösterge oldu. Ve fırka kumandanı gider
gitmez bu bilgisizlikten doğan ar ve hicap da, müte-
essir alınlarımızdan siliniverdi.”
Yusuf Hikmet Bayur, Balkan Savaşları adlı ese-
rinde Osmanlı subaylarının hâlinin anlatırken Yarbay
Nihat’ın anılarından şu alıntıyı yapmıştı13: “Heyeti
zabitan bu noktayı nazardan her tarafı pas içinde çü-
rümeye başlamış gayri faal bir makineden başka bir
şey değildi. Kumanda heyeti âliyesi de ‘Kitapsız’ idi.
Orduda sarih ve maksada muvafık bir sevku idare
mesleği yoktu. Hernangi bir vaziyeti harbiyeyi aynı
surette ihata edecek ve aynı vaziyette sureti umu-
miyede aynı kararı verebilecek, icabında kendiliğin-
den bir karar ittihaz edebilecek zabit ve kumandan
ender idi. Nitekim bu husus Balkan muharebesinde
kendisini kemali ehemmiyetle hissettirdi ve tekmil ku-
manda heyeti en kıymetli vakitlerini izah, istizah, izin
ve istizan ile ve bir de yek-diğerini tenkit ve tahtie ile
geçirdi”.
Subayların içinde bulunduğu bu vahim tabloda
erlerin vaziyeti de pek farklı değildi. Selanikli Bahri
“Balkan Harbinde Sırp Ordusu” adlı eserinde Sırp
ordusu ile Osmanlı ordusu askerlerinin eğitim sevi-
yesi yönüyle ilginç bir karşılaştırmasını yapmakta ve
şöyle demekteydi14: “Diyebilirim ki Sırp ordusunun
hemen yüzde altmışı okuyup yazıyor. Hele imzasını
atabilecek ve kekeleyerek okuyabilecek efradın mik-
tarı hemen yüzde sekseni buluyor. Kömürcü dedikleri
nakliye efradı arabacıları bir taraftan arabasını sevk
ve idare ederken diğer taraftan elindeki gazeteyi ate-
şin bir merakla okuyor. Doğrusu ben bu hali ilk def’a
görünce hayret içinde kaldım. Çünkü bize nazaran
bu pek şaşılacak bir şeydi. Bizde bir menarı neferi
hayvanını çekerken veyahut bir nakliye neferi ara-
basını sevk ederken gazete okusun, bu olacak şey
değil idi”.
Ordudaki bu cehalet askerleri bir hedefe, bir
ülküye ulaşmak için motive etmeyi imkânsız hâle
getirmişti. Pertev Demirelhan ordudaki cehalet ve
cehaletin doğurduğu sonuçlar hakkında şöyle de-
mekteydi15: “Bu gibi bozgunların en mühim bir saiki
de cehalet idi. Cehalet saikasıyla efrattan birçoğu
karşısında muharebe ettikleri düşmanın kim olduğu-
nu bile bilmiyordu. Cehalet saikasıyladır ki asker ne
maksatla harp eylediğinden bî-haber idi. Bulgarları,
Sırplıları, Yunanlıları ümitlerinin fevkinde zaferlere
nail eden saik-i manevi – ki Türkleri Rumeli’nden
sürüp çıkartmak gaye-i emeli idi – biz de tamamıy-
la mefkûd idi. Hâlbuki büyük işler görülebilmek için
mutlaka bir (gaye-i emel) takip edilmek elzem idi. Ba-
zıları o zaman hissiyât-ı diniyelerini bile bir dereceye
kadar kaybetmişlerdi”.
Balkan Savaşı sırasında ordudaki inanç eksikli-
ğini savaş sırasında orduda subay olarak görev alan
Ömer Seyfettin çok güzel tasvir etmiştir16: “Akşam…
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 59
Bugün, öğle üstü Kiliseli’ye geldik. İnce ince yağmur
yağıyordu. Hâlâ bu yağmur devam ediyor. Usturum-
ca fırkasının kırk üçüncü alayı solumuzda, çayırlıkta.
Alay yâveri bana, erkânıharbin bir lafını tekrar etti.
Hep diyormuş ki ‘Ahvâl vahimdir’ … Bakalım ateşe
ne gün gireceğiz? Yüzbaşım iaşe işleriyle uğraşmak
üzere Köprülü’de kaldı. Bölük bana kaldı. Yalnız genç
mülâzım arkadaşım Eşref Efendi var. O da bugün nö-
betçi... Askerin hepsi acemi. Hatta silah doldurması-
nı bilmiyorlar. İhtiyatların çoğu da Pomak. Bir kelime
Türkçe bilmiyorlar. Onbaşıların ve çavuşların içinde
bir vücut, parlak ve açık bir göz göremiyorum.
İşte bu kadar müsaadesiz şartlar içinde harbe gi-
riyorum. Netice muzafferiyet olursa, hayret etmekten
memnun olamayacağım. Ama bütün bu hareketler
bana bir oyun gibi geliyor. Hâlâ kendimi bir manevra-
ya gidiyor sanıyorum. Hareketimiz o kadar hissiz ve
maneviyâtsız ki, ancak bir manevra böyle olabilir…
Hani nutuklar, hitabeler, heyecanlar, şarkılar, alkış-
lar… Hiç, hiç, hiç, bir şey yok… Bulgar ordusunu gö-
zümün önüne getiriyorum. Orada kim bilir ne kadar
hayat ve heyecan vardır.
Tahsin Uzer komuta kademesindeki inançsızlığı
büyük bir skandal olarak nitelemekte ve örnek ola-
rak “işlenen affedilemez bir hata” başlığı altında şu
bilgiyi vermekteydi17: “… Çatalca’ya yapılan saldırılar
durdurulup püskürtüldü ise de, bir adım ileri gidilemi-
yordu. Bir aralık Mahmut Muhtar Paşa ileri atılmak
istedi, Kurmay Heyetiyle ağır yaralandı. “Kara Kili-
se” bozgunundan sonra, Ordu güç hal ile durabildi.
Bu arada büyük bir meydan savaşı oldu. Bulgarlar
mağlup ve perişan bir şekilde kaçarlarken; düşmanın
durumundan habersiz bulunan, ordu kumandanımız
da, Çatalca’ya ricat emrini verdi. Yani iki ordu birbi-
rinden habersiz olarak kıç kıça yekdiğerinden uzak-
laşıyordu. Bulgarlar bizden evvel vaziyeti gördüler ve
döndüler. Bu ‘büyük askeri hatayı yalnız Allah affe-
debilir’.
Balkan Savaşı’nın hemen öncesinde silahaltın-
da bulunan ve eğitim almış askerin terhis edilmesi
nedeniyle Osmanlı ordusu savaş başlangıcında düş-
manlarına karşı hem sayısal üstünlüğünü kaybetmiş,
hem de eğitimli erlerden mahrum kalmıştı18. Mehmet
Ali Nüzhet bu hususta şöyle demekteydi19: “Muallem
efradın adedi de az idi. Hakan-ı sabık zamanında ef-
rada talim ettirmek hemen gayr-i mümkün idi. Üç dört
seneden beridir ki talim icra ettirilmeye başlanmıştır.
Mamafih pek güzel tasmimâta rağmen her şey ancak
yarı buçuk derecede yapılabilmişti.”
Osmanlı ordusunun aksine İtalyan ve Alman bir-
leşmesinin askeri yönlerini izleyerek birer örnek oluş-
turan20 Balkan devletleri, savaş öncesinde eğitimli ve
birlikte tatbikat yapma şansı bulmuş birer ordu teşkil
etmişlerdi. Mahmut Beliğ anılarında bu hususta Bul-
60 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
gar ordusunu örnek göstermekte ve şöyle demektey-
di21: “Hülasa, harpten evvel Bulgarlar hem teşkilat-ı
askeriyelerini ikmale ve hem de senelik büyük ma-
nevralar yaparak kumanda heyetlerini büyük birlikle-
rin sevk ve idaresine alıştırmak suretiyle ordularının
kıymet-i harbiyesini tezyide çalışıyorlardı. Bununla
Bulgar ordusu nazar-ı istihfaf ile görülecek ordular-
dan değildi…”
“Balkan Harbinde 87. Alay Trabzon Gönüllüleri”
adlı hatıratta eğitimsiz Osmanlı askerlerinin durumu
şöyle anlatılmaktaydı22: “Zaten bu birliklerden daha
faza ne beklenebilirdi ki? Bu birlikleri oluşturan genç-
lerden çoğu eğitimsiz ve toplama oldukları için bura-
lara verilmiş, bir kısmı da yaşlı insanlardan oluşmuş-
tu. İşte bu durumda olan bir birlikten kimin ne iste-
me hakkı olabilirdi ki… Hiç kimsenin, vatanın böyle
yenilgiler yaşamasını kalpten isteyeceğini söylemek
olanaksızdır. Her subay ve her asker o dakikalarda
hiç kuşkusuz ölüme koşmak istemiştir. Ancak şunu
açıkça belirtmeliyiz ki savaşmayı öğrenememişiz.
Çok değil birazcık öğrenebilseymişiz, bu eğitimsiz
askerlerle bile düşmana karşı önemli başarılar elde
edebilecekmişiz. Yapılan o yanlışlıklar aklımıza ge-
lince insanın tüyleri ürperiyor. O neydi ya Rab… O
nasıl savaştı …”
Balkan Savaşı hatıratlarında, savaşın kaybedil-
mesinin en önemli sebeplerinden birisi olarak lojistik
hizmetlerin yeterince ve zamanında sağlanamamış
olması gösterilmektedir. Hatıratların genelinde, yapı-
lan bütün politik ve askeri yanlışlıklara rağmen, aske-
rin savaşa devam etme gücünün temini hâlinde sa-
vaşın gidişatının değişeceğine olan inanç hâkimdir.
Abdullah Paşa hatıratında lojistik imkânların ye-
tersizliğinden yakınmakta ve daha savaşın başında
bu durumun başarısızlığa zemin hazırladığından
bahsetmektedir23: “Meclis-i Mebusan kürsülerinde
verilen izahata mukabil terakki ve tekamülü alkışla-
ra ve hakikatte felaket ve hele ki hazırlanan ordunun
hasımlarımızın faaliyet ve gayret-i mütekabileleriy-
le kuvve-i umumiyesi dahi hadd-i kifayede değil idi.
Hele seferberlik ve tecemmüde sürat cihetiyle olan
fark, denizin mesdudiyeti cihetiyle sevkiyatın ve mu-
vasalatımızın yalnız bir demir yoluna bağlanıp kal-
ması mecburiyetiyle düçar olacağımız müşkilat bize
işin bidayetinde harbin netice-i muvaffakiyetten nev-
midden başlıca sebepti”
Seferberlik ve savaş esnasında lojistik hizmetlerin
sağlanması hususunda demiryollarından tam anla-
mıyla istifade edilememiştir. Bunun sebebi ise demir-
yollarının yönetiminin yabancı şirketlerin imtiyazında
olmasıdır. Mahmut Beliğ, Bulgar gazetesi Vovoti Jo-
urnal gazetesinden alıntı yaparak savaş sırasında
demiryollarından istifade konusunda şu tespitlerde
bulunmaktadır24: “Bulgar demiryollarının harbiye ne-
zareti bünyesine geçmekle birlikte bizden aldıkları da
dâhil iyi kullandıkları bizim ise demiryol nakliyatından
tarz-ı istifade malum olmaması ve kumpanya ile as-
keri makamat arasında anlaşamamazlık dolayısıyla
şark hattında tamamıyla istifade olunamadı…”
Mehmet Ali Nüzhet, Osmanlı demiryolları şirket-
leri ile askeri makamlar arasında yaşanan sıkıntıları
örneklerle anlatmaktadır25: “Cihet-i askeriye ile şi-
mendifer memurları arasında ittihâd-ı hareket şâyân-ı
hayret derecede mefkûd idi. İşte bu misâl: Hadımköy
karargâhına biraz geç vâsıl olan bir ağır topçu ka-
tarı tahmîl ve tenzîl iskelesi bulunmamak hasebiyle
boşadılamamışdır. Bunun üzerine keyfiyet İstanbul’a
telgrafla bildirilmiş ve şimendifer idaresi icap iden
malzeme ile adamları göndermiş ise de iskelenin
nereye yapılacağını kimse gösteremediğinden ame-
le bir şey yapamamış ve toplar indirilememiş ve bu
yüzden iki tren yolu kapamıştır. Bununla beraber yol
üzerinde seyir ve hareketin serbest kalması için kim-
se bir çare düşünmemiştir.”
Balkan Savaşı sırasında sıhhî hizmetler nok-
tasında da büyük sıkıntılar yaşanmıştı. Yaralıların
sevki için hasta nakil araçlarının bulunmayışı, seyyar
hastanelerin kritik noktalarda tesis edilmeyişi ve ye-
terli sayıda doktor ve sıhhiye erinin mevcut olmayı-
şına hatıratların çoğunluğunda dikkat çekilmektedir.
Mehmet Ali Nüzhet “Balkan Harbinde” adlı eserinde
sağlık hizmetleri hakkında üzerinde çok fazla söze
gerek bırakmayacak şekilde şunları söylemektedir26:
“Umum Osmanlı ordusunda olduğu vechle süvari fır-
kasında hidemât-ı sıhhiyede fena tertip ve idare edil-
miştir. Fırkada bulunan yegâne tabip (Lüleburgaz)
Muharebesi’nde yaralanmış ve bütün edevât-ı sıhhi-
yeyi beraberinde alarak cepheyi terk etmiştir”.
Sonuç
Balkan Savaşları şüphesiz ki Osmanlı tarihinin
en mühim yıkımlarından biri belki de en mühimidir.
Üst üste gelen yenilgiler ve kayıplarla birlikte artık
kimliğini büyük ölçüde kaybetmiş siyaset ve ordu ku-
rumunun şahsi çekişme ve öngörü kifayetsizliği dola-
yısıyla önünü alamadığı bu büyük bozgun sonrasın-
da yapılan değerlendirmelerde yenilgiye dair birçok
tespit yapılmıştır. Bu tespitlerin bulunduğu en önemli
eserler de genelde savaşın şahitleri tarafından ka-
leme alınan hatıratlar olmuştur. Subaylar, siyasiler
ve aydınlar tarafından kaleme alınan bu eserlerde
zaman zaman oldukça sertleşen bir üslup ile gerçek-
leşen eleştirilerde iki önemli nokta üzerinde ısrarla
durulmuştur: ordu ve siyasette yaşanan bozulma, iç
içe geçiş, etki sahalarına müdahale.
Yapılan değerlendirmelerin ortak noktası çoğun-
lukla siyasetin ordu, ordunun siyaset üzerindeki etki-
si idi. Buna bir de halkın artık içine düştüğü yeis ve
güvensizlik de eklenince Balkan Savaşları öncesi ve
sonrası ile tam bir karanlık dönem haline geldi. Ve
bu dönemi en net şekilde yansıtan eserlerde muhak-
kak ki hatıratlar oldu. Bu manada, bugün artık büyük
ölçüde çevirileri tamamlanan hatıratların, belirli bir
ilmi bakış ile değerlendirilip metin kritiği noktasında
yeterli bir eleştirel bakış süzgecinden geçirilmesi ile
ortaya konacak veriler, bu karanlık sürecin daha açık
bir şekilde anlaşılmasına büyük katkı sağlayacaktır.
______________________________________________
* Yrd. Doç. Dr., Karatekin Üniversitesi
** Öğr. Gör., Karatekin Üniversitesi
1 Ahmet Turan Alkan, İkinci Meşrutiyet Devrinde Ordu ve
Siyaset, Cedit Yay., Ankara, 1992, s.166.
2 Mesut Uyar, “Osmanlı Askeri Rönesans’ı: Balkan Boz-
gunu ile Yüzleşmek”, Türkiye Günlüğü, S.110, Bahar
2012, s. 65-66.
3 Von Der Goltz, Millet-i Müselleha, (çev.) Mehmet Tahir,
Askeri Matbaa, İstanbul, 1337, s. 106.
4 Carter Findley, Modern Türkiye Tarihi İslam, Milliyetçilik
ve Modernlik (1789-2007), Timaş Yay., İstanbul, 2011,
s.206.
5 Zeki, Balkan Harbine Ait Hatıratım, Askeri Matbaa, İs-
tanbul, 1337, s. 106.
6 Ahmet Salahaddin, Makedonya Meselesi ve Balkan
Harb-i Ahiri, Kanaat Matbaası, İstanbul, 1331, s. 217.
7 Selanikli Bahri, Balkan Harbi’nde Garp Ordusu, Yeni
Turan Matbaası, İstanbul, 1331, s.12.
8 Hafız Hakkı Paşa, Bozgun, Matbaa-i Hayriye ve Şüre-
kası, İstanbul, 1330, s.7-13.
9 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, IX, Ankara, TTK Bası-
mevi, s.308.
10 Mahmut Muhtar Paşa, Acı Bir Hatıra, El-Matbaatü’l-
Emiriye, Kahire, 1932, s. 13.
11 A. Zeki Çobanoğlu, Balkan Harbi Şark Ordusunun He-
zimeti, Eldam Matbaası, İstanbul, 1332, s. 15.
12 Bahri, a.g.e., s. 9-10.
13 Yusuf Hikmet Bayur, Balkan Savaşları: Birinci Balkan
Savaşı, I, İstanbul, Cumhuriyet Gazetesi Yayınları,
1999, s.17.
14 Selanikli Bahri, Balkan Harbinde Sırp Ordusu, İstanbul,
Tanin Matbaası, 1329, s.5-6.
15 Pertev Demirhan, Balkan Harbinde Büyük Karargâh-ı
Umumi, Askeri Matbaa, İstanbul,1927, s.113.
16 Tahir Alangu, Ömer Seyfettin: Ülkücü Bir Yazarın Ro-
manı, May Yay., İstanbul, 1968, s.215.
17 Tahsin Uzer, Makedonya Eşkıyalık Tarihi ve Son Os-
manlı Yönetimi, TTK, Ankara, 1999, s.317.
18 Avni Mutlu, “Balkan Savaşından Çıkarılacak Dersler”,
Askeri Tarih Bülteni, S.18, s.77.
19 Mehmet Ali Nüzhet, Balkan Harbi’nde Sevkiyat ve
Nakliyat-ı Askeriye, Yeni Turan Matbaası, İstanbul,
1332, s.4.
20 Richard Q. Hall, Balkan Savaşları 1912-1913 I.Dünya
Savaşının Provası, (çev.) M. Tanju AKAD, İstanbul, Ho-
mer Kitabevi, 2003, s. 1-3.
21 Mahmut Beliğ, Balkan Harbinde Mürettep 4.Kolordunun
Harekâtı, Askeri Matbaa, İstanbul, 1928, s. 30.
22 Balkan Harbinde 87. Alay Trabzon Gönüllüleri, (Sad.)
Veysel Usta, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trab-
zon, 1995, s. 82.
23 Abdullah Paşa, 1328 Balkan Harbinde Şark Ordusu Ku-
mandanı Abdullah Paşa’nın Hatıratı, İstanbul, Erkan-ı
Harbiye Mektebi Matbaası, 1336, s. 11.
24 Beliğ, aynı eser, s. 22-25.
25 Mehmet Ali Nüzhet, a.g.e., s.21.
26 Mehmet Ali Nüzhet, Balkan Harbinde, Resimli Kitap
Matbaası, İstanbul,1331, s.7.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 61
 BALKAN SAVAŞI ÖNCESİ BULGARLARIN
SAVAŞ HAZIRLIKLARI

SALİM AYDIN*

Bulgaristan’ın Savaş Öncesi Hazırlıkları tan’ın bazı mevkilere silah sevkiyatına önem ver-

B
diğinin anlaşıldığı belirtilmektedir. Bulgarlarla Sırp-
alkan Savaşları ile ilgili şu ana kadar yapılan
lar arasında yapılacak konferanstan önce Sırpların
çalışmalarda savaşların hazırlık dönemleri
Yenipazar’ı işgal etme ihtimaline karşı, Bulgarların da
hakkında fazla bir çalışma dikkati çekmemek-
Edirne Vilayeti’nde bulunan bazı noktaları işgal etme
tedir. Bu durum Balkan Savaşlarını yeteri kadar öğre-
girişiminde bulunacakları Edirne Vilayeti tarafından
nilmesini önlemiştir. Şu ana kadar yapılan çalışmalar-
hükümete bildirilmiştir. Bulgarların konferansı bekle-
da araştırmacılar genellikle savaş öncesi durumla ilgili
yecekleri ve bu işgalin Bulgar Krallığı’nın tasdikinden
olan herkesçe bilenen ortak nedenleri söylemektedir-
sonra yapılacağı vurgulanmıştır.2 Bu gelişmeler de
ler. Araştırmalarda genellikle 1912 Ekim ayı başından
göstermektedir ki, Meşrutiyetin ilan edildiği dönemde,
itibaren ele alınmaktadır. Oysa her savaşın bir gelişim
Sırplarla Bulgarlar kendi aralarında 1909 yılının baş-
süreci olduğu unutulmamalıdır. Özellikle Balkan hü-
larında veya daha evvelinde Osmanlı Devleti’ne kar-
kümetleri için Balkan Savaşı hazırlıkları 1908 yılında
şı konferanslar düzenleyerek, ittifak yapma girişimde
Meşrutiyet’in ilan edilmesiyle başlamış olduğunu ifade
bulunmaktaydılar. Ancak yapılan veya yapılacak olan
etsek yanlış olmaz kanısındayız. Çünkü Balkan hükü-
konferansların isimleri belirtilmemektedir.
metleri bu süreci iyi kullanmışlar özellikle Avrupa’nın
gelişmiş silahlarını almaya başlamışlardır. Yine Bulgaristan komiserliği3 ikinci Kâtipliği’nden
Miralay (Albay) Şükrü Bey’den alınan telgrafta, Bul-
1912 yılı ilk ayı içerisinde Balkan hükümetle-
garların devam etmekte oldukları cephane nakliyatı-
ri içerisinde Balkan Savaşı’na en hazırlıklı olan
nı 1909 yılı Mart ayı içerisinde daha da artırdığı gö-
Bulgaristan’ın çalışmaları Osmanlı hükümeti tarafın-
rülmektedir. Hemen hemen her gün Bulgarlar 10-15
dan dikkate alınmıştır. Bulgaristan’ın çalışmalarına
araba cephaneyi istasyonlara nakletmektedirler. 1909
dair ikinci ordu kumandanlığından gönderilen telgraf,
yılı Mart ayının sonlarına doğru Bulgar nazırların katıl-
Harbiye Nazırı tarafından Sadaret’e gönderilmiştir.
dığı toplantıda, her türlü ihtimale karşı hazırlıklı bulun-
Bu telgrafta, Bulgaristan’ın redif ve ihtiyat fırkalarını
maları için fırka kumandanlıklarına Bulgar hükümeti
silâhaltına almaya başladığı bildirilmiştir. Yine ikinci
tarafından emir verilmiştir. Bu gelişmeler Sadaret’e
Ordu kumandanı Ferik (Kolordu komutanı) Memduh
bildirilmiştir.4 Bulgaristan’ın yapmış olduğu bu hazırlık-
Paşa’dan gelen telgrafta; Bulgar askerlerinden olan
lara karşılık bu dönemde Osmanlı Devleti’nde iç karı-
teğmen Petervefin’in, Bulgaristan’da köyleri dolaşarak
şıklıklar meydan gelmiş, 31 Mart ayaklanması olmuş,
askerler için gerekli olan ihtiyaçları karşılamak ve al-
daha sonrasında Sultan II. Abdülhamid tahtan indiril-
mak için, hane başına 12 kuruş toplamakta olduğu,
miş, İttihat ve Terakki Fırkası devlet yönetiminde daha
halkın elinde bulunan beygirleri satın aldığı, ayrıca
fazla yer almaya başlamıştır. İç karışıklıklardan dolayı,
ihtiyat ve redif askerlerini silâhaltına davet etmekte
Bulgarların yapmış oldukları hazırlıklar hakkında bir
olduğu anlaşılmıştır.1
şey yapılamadığı anlaşılmaktadır.
Bulgarlar 1912 yılı ilkbaharından itibaren redif as-
Meşrutiyet’in İlanından Sonra
kerlerinin askere alınmasını hızlandırmışlardır. Meşru-
Makedonya’nın İhmal Edildiği İddiaları
tiyetten sonra, özellikle de Bulgarların 1912 ilkbahar
aylarında savaş hazırlıkları içerisinde olduğu anlaşıl- 1912 yılı başlarından itibaren Bulgaristan’ın eskisi
maktadır. kadar Rusya’nın etkisinde kalmadığı görülmektedir.
Bulgar devletinin menfaatlerinin dikkate alınması ve
1909 yılı Mart ayı içerisinde Edirne Vilayeti’nden
bazı partiler Rusya’nın tavsiye ve görüşlerinin dikkate
Dâhiliye Nezaretine gönderilen tezkerede, Bulgaris-

62 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

alınmaması gerektiğini vurgulamışlardır. Bu partiler-
den Sofya’daki İstanbolivest Fırkası, Rusya’nın kendi
emellerini yerine getirmesine karşıdır. Sırbistan da aynı BOZGUN
düşüncededir. Balkan devletleri, Avrupalı devletlerden
daha çok Balkanların asayişini düşünmektedirler.5 - Mahbeste-
Bulgaristan Devleti, Balkan meselesini Avrupalı büyük
devletler olmadan kendi başlarına, Balkan hükümetle- Müslümanı, Türk’ü düşman sürümüş
ri ile halledebileceğini düşünmekte ve Avrupalı devlet-
“Altın Dağ” üstünü duman bürümüş
lerin bu konudaki müdahalelerine karşı gelmektedir.
Ruhlarla melekler ufka yürümüş;
Balkan hükümetleri, kendi menfaatleri olduğu nok-
talarda Büyük devletlerden yardım istemeyi de ihmal Başını çevirip bakan kalmamış,
etmemişlerdir. Le Temps (Tan) Gazetesi Selanik mu- Tanrı korkusunu duyan kalmamış:
habiri, Makedonya’daki Hristiyanların, meşrutiyetin
ilan edildiği tarihten itibaren Osmanlı Devleti tarafın-
dan ihmal edilmiş olduğunu belirterek, Osmanlı Devle- Ağla, gözüm, ağla! Hicran yaraşır,
ti, Rumeli topraklarında yaşayan Hristiyan unsurların Vatansız erkeğe, zindan yaraşır!
durumlarının iyileştirilmesi için Balkan hükümetleri-
nin, büyük Avrupa devletlerinden yardım istediklerini
belirtmiştir.6 Büyük devletlerin girişimleri neticesinde “Hak güneşi” midir karşımda batan?
Osmanlı Devleti, Makedonya’daki Hristiyan unsurlar Nazlı ninem midir yerlerde yatan?
için gerekli çalışmaların yapılacağını ilan ederek, Hris-
tiyan unsurların bir iki ay sabretmelerini istemiştir.
“Sen misin sen misin ey garip vatan?”
Ellere satılmış ırzın, yaşmağın,
1912 yılı Mayıs ayının başlarında Makedonya’da
bulunan Bulgar, Rum ve Arnavut çeteleri arasında ihti- Harap edilmiş otağın, bağın,
lafın bulunduğu, ancak Makedonya konusunda Bulgar
ve Sırp çetelerinin anlaştığı bildirilmekteydi. Çeteler
arasındaki ihtilafın çözülmesiyle, Makedonya’daki
Ağla, gözüm, ağla! Hicran yaraşır,
bazı binalara dinamit atılacak, Avrupalı devletler bu Erkeksiz vatana düşman yaraşır,
duruma lakayt kalırsa o zaman demiryollarına,7 ban-
kalara ve Avrupa sermayesinin zararına olacak yerle-
re çeteler taarruz edeceklerdi. Bazı çeteler, Osmanlı Ey öksüz ocağım! Zavallı ana!
Devleti’nin Hristiyan unsurlara olan tutumunu görmek Kıydılar mı sana? Kıymadan cana...
için iki ay beklenilmesini, bazıları ise Makedonya’ya
Kara mı sürüldü eski bir şana?
müdahale konusunda büyük devletlerin mecbur edil-
mesi gerektiğini tavsiye etmişlerdir. “Bunlardan hangi Rabb’in mekânına sanem asılmış,
fikrin üstün geleceğini zaman gösterecekti.”8 Benim beyaz alnıma neler yazılmış!
Mayıs ayının ortalarında, Makedonya’daki Hris-
tiyanlar için Sofya’da bir miting düzenlenmiş, mitin-
Ağla, gözüm, ağla, figan yaraşır,
gin komite başkanlığını iktidardaki Narodunyaklar
Partisi’nden İvan Vazof’un yaptığı bildirilmiştir. Vazof, Kaygusuz imana hüsran yaraşır!
Bulgaristan’da bir önceki iktidar döneminde Maarif
Nezareti’nde bulunmuştu. Bu haberleri Sofya’daki
Ne ettiler sana, ne oldu bana
hükümetin resmi gazetesi “Mir” ve Demokrat Parti’nin
gazetesi “Peropovoç” vermişti. Sofya’daki mitingde Kulağımı verdim vurulan çana
diğer milletlerinde hukukunun gözetileceği belirtilmiş- Bir gariplik geldi çöktü her yana;
tir. Bilindiği üzere, 1877-78 Osmanlı Rus Savaşı’ndan
sonra imzalanan Ayastefenos Antlaşması’yla, Büyük
İslâm diyarında Kur’an ağlıyor,
Bulgaristan kurulmuştu. Ayastefenos Antlaşması’ndan Kur’an’ı başında, Turan ağlıyor:
hemen sonra Berlin Antlaşması imzalanmış Büyük
Bulgaristan bu antlaşmayla üçe bölünmüştü. Bulgar-
lar Berlin Antlaşması’ndan sonra eğitime çok önem Ağla, gözüm, ağla! Figan yaraşır,
vermişlerdir. Söz konusu antlaşmadan belirli bir süre Bülbülsüz bağına hazan yaraşır!
sonra Bulgar Prensliği’nin başına İstanbulof geçmiş,
Rumeli tutuştu, vatan dağıldı
İstanbulof eğitim konusunda çalışmalar yaparak milli
bir eğitim oluşturmaya uğraşmış, okullarda öğrenci-

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 63


-Türk kuzularına altın ağıldı -
Can memelerinden kanlar sağıldı
Kucağını açıp saran nerede?
Ertuğrul’un oğlu Osman nerede?
Ağla, gözüm, ağla! Hicran yaraşır,
Goncasız bülbüle figan yaraşır!
Utan ey Türk oğlu, halinden utan:
Bunu mu diledi senden Kayı Han?
Böyle mi emretti ulu Yaradan?
Hüdavendigâri soran yok mudur?
Fatih türbesine varan yok mudur?
Ağla, gözüm, ağla! Hicran yaraşır,
Kurumuş sineye al kan yaraşır!
Mabetler değişmiş, atılmış kitap!
Ne hanuman kalmış ne de bir ahbap!
Sahi mi katılmış zemzeme şarap?
Kalmamış mı duyan, ağlayan, ölen?
Her tarafı sarmış, sevinen gülen:
Ağla, gözüm, ağla! Figan yaraşır,
Kör olası göze tuğyan yaraşır!
Akan sularından kanlar çağlıyor,
Tutmayın ocaklar vicdan dağlıyor,
Çoluk, çocuk, gelin, civan ağlıyor,
Düşman bayrağını yırtan ararım,
Namus ocağını kuran ararım,
Ağla, gözüm, ağla! Figan yaraşır,
İmansız cihana tufan yaraşır!
Aka Gündüz
(TÜRK YURDU, “ALTIN ARMAĞAN -2-” YIL:2, SAYI:
24’e ilave, Türk Yurdu Şiir Antolojisi (1911-1931), Ha-
zırlayan: Coşkun Bağır, Türk Yurdu Yayınları, Ankara
2012)
64 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
lere hürriyet fikri aşılamaya çalışmıştır.9 Bulgarların
bağımsızlığını en çok dillendiren partilerden birisi de
İstanbulof’tan ismini alan İstanbulovist Partisi ve Naro-
dunkyanlar Partisi’dir. Noradunkyanların Bulgaristan’da
bir önceki dönemde Maarif Nezareti’nde bulunmaları,
eğitimde hürriyet fikrinin ne kadar çok işlendiğinin bir
göstergesi olması açısından önemlidir.
İktiham gazetesi ise Makedonya için yapılan mi-
tingde dile getirilen milletlerin hukukuna Osman-
lı Devleti’nin saygılı olacağı görüşünü savunmuş,
Bulgaristan’ın ise bu konuda sözünde durmayacağı-
nı ifade etmiş, bu görüşe dayanak noktası olarak da
1907 yılında Bulgaristan sınırları içerisinde bulunan
Rumlara, Bulgarlar tarafından iyi muamele edilmedi-
ği gösterilmiştir.10İktiham gazetesinin dahi Bulgarlara
güvenilmemesi gerektiğini Mayıs ayı içerisinde dile
getirmesi dikkat çekicidir.
Bulgaristan’daki nasyonalist partilerin amacı,
Türkiye’nin İtalya ile savaş halinde olmasından dolayı,
Makedonya’ya muhtariyet verilmesini sağlamaktı. Bu
öncülüğü muhalefette bulunan İstanbulovistler, Rado-
salavistler ve Demokratlar yapmaktaydılar. İktidardaki
Narodunyak Partisi’nin Türkiye ile iyi geçinmek istedi-
ği buna rağmen Makedonya’ya muhtariyet verilmesi
için Petersburg, Londra, Paris ve Roma’ya heyetlerin
gönderildiği bildirilmiştir.11 Mösyö Keşof da Batılı ga-
zetecilere röportaj vererek, Osmanlı Devleti’nden Ma-
kedonya konusunda ıslahatlar yapmasını istediklerini
bildirmiştir.12
Bulgaristan’da çıkan “Mir” gazetesi, Bulgar gazete-
lerinde Osmanlı Devleti aleyhinde yazılar çıktığını, bu
gazetelerin devletin resmi yayın organı olmadığı için,
burada çıkan haberlerin Osmanlı Devleti tarafından
dikkate alınmaması gerektiğini belirtmiştir. Ancak Mir
gazetesi tarafından yayımlanan haberlerin Bulgaris-
tan Devleti teminatı altında olduğu belirtilmiştir. “Bul-
garistan, Girit Hristiyanları hakkında dikkatli olunması
gerektiğini, bu olumsuz durumdan Osmanlı Devleti’nin
sorumlu olduğunu dile getirmiştir.”13 Bulgaristan’ın Gi-
rit Hristiyanları hakkındaki görüşlerini dile getirmesi,
Balkan Savaşı öncesi Yunanistan’a bir olumlu mesaj
olarak değerlendirilebilir. Bu durum, Bulgarlarla Yu-
nanlıların, Hristiyanların hakları konusunda fikir birliği
içinde olduğunu göstermesi açısından önemlidir. Ya-
pılacak olan savaşın, Osmanlı Devleti içerisinde bulu-
nan Hristiyanların haklarını korumak amacıyla yapıla-
cağı dile getirilmiştir.
İktiham gazetesi, 1 Temmuz 1912 tarihli sayısında
şöyle yazmaktaydı: “Bulgaristan’ın Osmanlı Devletine
bakışı öteden beri bilinmektedir. Fakat son zamanlar-
da Bulgar gazetelerinde çıkan yazılarda Bulgaristan’ın
bakış acısını daha iyi anlamaktayız. Nasyonalistlerin
bakış açıları bilinmekle beraber, son zamanlarda çı-
kan haberlerde Türkiye’nin akıbetinin karanlık ve ümit-
siz olduğu gibi yazılar çıkmaktadır. Bulgar kabinesi de
Osmanlı Devleti’nin, Osmanlı Avrupa’sında zayıf ol-
duğunu vurguluyor.”14 Bulgaristan basınında Osmanlı
Devleti’nin zayıfladığı dile getirilirken, İstanbul’da si-
yasetten kaynaklanan iç çekişmeler zirveye ulaşmış,
Manastır’da 22 Haziran 1912 tarihinde Hürriyet ve İti-
laf Fırkası taraftarı bazı askerler ve subaylar dağa çık-
mıştır. Bu karışıklıkları önlemek için yönetimdeki İttihat
ve Terakki Fırkası, askerlerin ve memurların siyasetle
ilgilenmemeleri konusunda kanun çıkarmaya çalışı-
yor, içerideki siyasi çekişmelerden dıştaki gelişmelerin
farkına varılamıyordu.
Ağustos ayının başında Sofya’daki Dinevenin ga-
zetesi şöyle yazmıştır; “Türkiye Sofya Maslahatgüzarı
Refik Bey, Bulgaristan Hükümeti tarafından kabul edil-
miştir. Yapılan görüşmede Refik Bey, Osmanlı Kabine-
sinin (Gazi Ahmet Muhtar Paşa Hükümeti) Bulgaristan
ile gayet dostane münasebette bulunmak arzusunda
olduğunu ifade etmiştir. Hudut kavgalarına sebebiyet
veren Bulgar neferlerinin cezalandırılmasını Bulga-
ristan Hükümetinden talep etmiştir, Mösyö Keşof ise
hudut meselesi hakkında tahkikat yaptırdığını, bu hu-
susta henüz hiçbir şey tayin edilmediğini Refik Bey’e
bildirmiştir.”15 Osmanlı Devleti, hudut çatışmaları ko-
nusunda, Bulgaristan Devleti tarafından tedbir alma-
sını talep etmiştir.
Koçana Olayları ve Bulgaristan’ın
Tutumu
Bulgaristan Devleti, Balkanlarda Osmanlı kontro-
lünü zayıflatmak maksadıyla Makedonya’nın Koçana
kasabasında IMRO16 elemanları tarafından kasıtlı bir
provokasyon için pazar yerini bombalatmıştı.17 Bu
olay 1912 yılı Temmuz ayının sonlarına doğru mey-
dana gelmişti. Osmanlı Hükümeti, Koçana’da Pazar
yerinde patlayan bombalardan hemen sonra kimsesiz
kalan muhtaçların iaşelerini karşılamak için hazineden
5.000 kuruş gönderilmesine karar vermiştir.18 Bulga-
ristan ise Koçana olaylarını bahane ederek açık açık
savaş hazırlıkları yapıyordu.19
Koçana olaylarına bir de Berane sorunu eklenin-
ce, bu olaylar yüzlerce kişinin hayatına mal olmakla
kalmadı, Bulgaristan, Karadağ ve Sırbistan’da tan-
siyonu yükseltip durumu daha da vahimleştirdi.20 İk-
dam gazetesi ise 1912 yılı Ağustos ayının ortalarına
gelindiğinde Bulgar Nasyonalistlerinin, Koçana ola-
yından dolayı hassas olduklarını ifade etmiştir. Nas-
yonalistlerin amacının fırkacılık manevrasından başka
bir şey olmadığı zikredilen gazete tarafından belirtil-
miştir. İkdam gazetesinde, “Bulgaristan’ın savaş ilan
etmesi, bu ülkeyi iktisaden zayıflatır. Bulgaristan iflas
eder. Bulgaristan’ın bağımsızlığı ve siyaseti Balkan-
larda başkalarının eline geçer. Savaş açılsa bile Os-
manlı insanı vâkârını koruyarak gerekli görevini yerine
getirir”21 denilmiştir. Ağustos ayının ortalarında artık
basında savaş olacağına dair haberler oldukça fazla
yer almaya başlamasına rağmen daha hükümette bir
ayını tamamlayan Gazi Ahmet Muhtar Paşa kabinesi
savaş olma ihtimalini düşünmüyor, büyük devletlerin
savaşı engelleyeceği düşüncesine kapılıyordu.
Bulgaristan’da ise Koçana olayından dolayı
Sofya’da 30.000 kişiden fazla insan miting yapmış
ve savaş istemişlerdir.22 12 Ağustos’ta yapılan bu mi-
tingde eski Binbaşı Protegerof, İştip ve Koçana olay-
larından bahsedip şöyle demiştir: “ 400.000 asker ve
binlerce topla bu zillete katlanmak ayıptır bizim için.”
Birçok konuşmacı kral ve hükümete çatmış, hatta on-
ları tehdit etmiştir. Halk sokaklarda şöyle bağırıyordu;
“Eğer kral kendini millet için feda etmezse, millet onu
feda eder.”23 Bu olaylar karşısında Sabah gazetesi,
“Çevremizde meydana gelen gelişmelerden habersiz
kalamayız. Selanik’te ve Rumeli’de patlayan bomba-
ların bir maksadı olduğu bilinmektedir. Bulgarlar Ma-
kedonya konusunda zamanın geldiğini ve bu fırsatın
kaçırılmaması gerektiğini söylüyorlar”24ifadesiyle İs-
tanbul hükümetinin bu konuda bir şeyler yapması ge-
rektiğini dile getirmiştir.
İkdam gazetesi, Koçana olayları dolayısıyla şöyle
bir yorum neşretmişti; “Bulgaristan ordusu Osman-
lı hududuna tecavüz etmek cesaretinde bulunursa
karşısında öyle bir ordu bulacaktır ki Trablusgarp’ta
on aydan beri savaştığı düşmanı bulamamaktan ve
yakalayamamaktan dolayı sıkıntı çeken Osmanlı or-
dusu böylece görevini doya doya yerine getirecektir.
Osmanlı ordusunun ardında öyle bir millet vardır ki
tarihini her defa kalbinde ve hatırında tutuyor. Biz bu
vazifeyi ifa etmek için harp etmek niyetinde değiliz.
Çünkü biz sulh ve asayiş içerisinde yaşamayı temenni
ederiz. Fakat vuku bulacak düşman saldırısına kar-
şı da hazırız. Bulgar nasyonalistleri şunları bilmelidir
ki, her türlü Bulgar hücumuna karşı, onları def ede-
cek kadar kuvvetimiz bulunduğundan eminiz.”25İkdam
gazetesinin olaylara bakışı barıştan yanadır. Ancak,
Bulgaristan’la savaş yapılması durumunda, Bulgarlar
karşılarında kuvvetli Osmanlı ordusunu bulacaklarını
yazmıştır. Fakat Osmanlı ordusunun gücü hakkında
gazetelerde yeteri kadar bilgi verilmemektedir.
Bulgaristan’ın Savaş İlan Edeceği
Haberleri
1912 yılı Temmuz ayının başlarında Sofya’daki
Peropovoç gazetesinde, Bulgar Hükümeti’nin harp
ilan edeceğine dair haberler çıkmıştır. Bulgar hüküme-
tinin en ileri gelenleri barıştan bahsetmesine rağmen,
Peropovoç gazetesi, Bulgar kabinesinin harbe karar
vermiş olduğunu beyan etmiştir.26Bulgaristan basının-
da savaş haberlerinin çıktığı bir dönemde, Osmanlı
Devleti’nin Sofya sefiri Nabi Bey tarafından Bulgaris-
tan Hariciye Nazırı Keşof adına bir ziyafet verilmiştir.27
Bu ziyafete Sofya’da bulunan büyük devletlerin bazı
yetkilileri de katılmıştır. Bu durum Osmanlı Devleti’nin
bakış açısını göstermesi ve barıştan yana olması açı-
sından önemlidir.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 65
 Bulgaristan’ın harp ilan edeceğine dair çıkan ha-
berler İktiham gazetesinde, “bu yazının Peropovoç
gazetesinde yayımlanmış olması, Sofya’da iki rakip
fırkaya mensup gazeteler arasında vuku bulan alay
etme meselesi” olarak değerlendirilmiştir. İktiham
yine, “Peropovoç gazetesi iktidarda bulunan Keşof ka-
binesinin sulh taraftarı olmasını tenkit etmek için hiçbir
fırsatı kaçırmaz. Keşof kabinesinin gazetesi olan Mir
gazetesi dahi, “Bu kabinenin muharebeye katlana-
cak vatanperverlik nerede?” diye bir takım sözler sarf
etmiştir”28 diyerek savaş haberlerinin inandırıcı olma-
dığını vurgulamaya çalışmıştır.
Bulgaristan hükümetinin resmi yayın organı olan
Mir gazetesi dahi harp olması yönünde kabineye tel-
kinde bulunurken, İktiham gazetesi tarafından bu çıkan
haberlerin, Sofya’daki iki farklı gazete tarafından şaka
olarak değerlendirilmesi ilginçtir. Osmanlı Devleti’nde
bazı basın yayın organlarının da harp istememesi açı-
sından, bu örnek önemlidir.
Bulgaristan’ın Osmanlı Hududuna Asker
Yığmaya Başlaması ve Savaş İsteği
Bulgaristan hükümeti manevra münasebetiyle
Osmanlı sınırına asker yığmaya başlamıştır. Bulga-
ristan Devleti’nin bu manevradan Osmanlı Devleti’ni
haberdar ettiği anlaşılmış, herhangi bir şüpheye yer
bırakmamak için manevra harekâtını Romanya sınırı-
na almıştır. Bulgaristan, Romanya sınırında manevra
yapmasına rağmen Osmanlı sınırına asker yığmaya29
ve mühimmat taşımaya devam etmiştir30
Ağustos ayının ortalarında İktiham gazetesi,
“Bulgaristan’da yayınlanan Dinevenin Gazetesi artık
meyhanede, kahvehanede, sokaklarda, köy ve ka-
sabalarda daha doğrusu Bulgaristan’ın her yerinde
savaştan bahsetmektedir. Dinevenin Gazetesi gibi
muharebe yaygarası sayesinde satışlarını artırmış
olan nasyonalist ve şantajcı gazeteler, Bulgaristan’ın
Türkiye’ye savaş ilan etmesi için büyük fırsat olduğu-
nu söylemektedirler. Çünkü Osmanlı Ordusunda tefri-
ka hüküm ferman olduğundan, Bulgar ordularının hü-
cumuna karşı Türkiye’de karşı koyacak bir güç yoktur.
Keşof Fırkası ya Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etmeli
ya da iktidardan çekilmelidir”31 denildiğini aktarmıştır.
Osmanlı Ordusu’nun içine düştüğü ayrılığın Bulgar
gazetelerinde yer alması ve bunun bir savaş için en
uygun zaman olduğunun ifade edilmesi önemlidir.
Sofya’ya Makedonya komitelerinin gelmesi ve bir-
çok ricalinde katılımı ile Türkiye aleyhinde nutuklar atıl-
mıştır. 31 Ağustos’ta gerek Sofya’da gerekse vilayet
meydanlarında Türkiye’ye savaş açılması yönünde,
komiteler Sofya Hükümeti’ne talepte bulunmuşlardır.32
“350.000 aslanla beraber muharebe edelim”33 demiş-
lerdir.
Nasyonalistlere göre Bulgaristan Rodop Dağla-
rını aşarak Makedonya ve Trakya vadilerine inmeli,
Türklere haddini bildirerek, oralardaki Bulgarlar Türk
boyunduruğundan kurtarılmalıdır. İkdam gazetesi
“Nasyonalistlerin bu yaygaraları, vâkârını devam etti-
ren Osmanlı muhitinde hiçbir tesir yapmasa da, kom-
şumuzdaki bazı politikacıların bize karşı ne fikir ve
emellerde olduğunu gösteriyor”34 diyerek gelişmelere
dikkat çekmiştir.
Nasyonalistlerin Sofya’da yaptığı toplantıda dev-
letin her tarafından gelen üyeler şiddetli nutuklar at-
mışlardır. Toplantıda Trakya’daki Bulgarların en iptidai
hürriyetten mahrum oldukları ifade edilmiştir. Kongre-
de; bundan başka alınan kararlar Makedonya ve Edir-
ne için muhtariyet verilmesi, bu bölgelerde halk tara-
fından vali seçilmesi, buna izin verilmediği takdirde
Nasyonalistler tarafından Osmanlı Devleti’ne savaş
ilan edilmesi talep edilmiştir.35 Bu kararların alınması
esnasında Makedonya cemiyetleri tarafından gönde-
rilen üyeler ellerinde bayraklarla içeriye girmişler bu
durum nasyonalistler tarafından ayakta alkışlanmıştır.
Kongre üyeleri gözetimindeki Makedonya cemi-
yetleri Bulgaristan’ın kurtarıcısı olan Çar ile Levski
heykellerinin önüne gidilmiş burada nutuklar atılmıştır.
Göstericiler İtalyan konsolosluğunun önünden geçer-
ken İtalyanlar alkışlarla göstericileri selamlamışlardır.36
Balkan Savaşı’nın çıkması İtalya’nın Osmanlı Devleti
ile olan savaşının (Trablusgarp Savaşı) yükünü azal-
tacağından dolayı Bulgarların bu hareketini destekle-
miş olmalılar.
1912 yılı Eylül ayı başında Bulgaristan’da Make-
donya ve Edirne’nin muhtariyeti için mitingler her ge-
çen gün artmış, mitinge başkanlık yapan Bervetegrof
konuşmasında: “Genç Türklerin yönetimi ellerine al-
dıklarından37 beri Türkiye’de hiçbir değişme olmamış,
bilakis Adana, Koçane ve İştip’te olayların şiddetli bir
şekilde devam ettiği görülmüştür. 400.000 askere, bin-
lerce topa ve ehliyetli yöneticiye sahip olan Bulgaris-
tan için bunları kullanmanın gerekliliği ortaya çıkmış-
tır.” Türkiye’nin artık yaşamasının mümkün olmadığını
belirtip “Balkan, Balkan Milletlerinindir”38 diyerek kür-
süden inmiştir. Bervetegrof’un konuşmasında Adana
olaylarını da dillendirmesi Osmanlı Devleti’nin içinde
bulunduğu kargaşa durumunu anlatmak istemesi ve
Bulgaristan’daki Ermenilerin desteğini almak için söy-
lenmiş olduğu muhtemeldir.
Diğer konuşmacılardan birisi; Çar Ferdinand
“Makedonya’nın ıslah edilmesi gerektiğini, ancak
şimdiye kadar Osmanlı Devleti tarafından bir şey ya-
pılmadığını” söylemiştir. Mitinge katılanlar; “Çar, çar
unvanına layık olabilmek için Türkiye ile muharebe et-
melidir” ifadesini kullanmışlar, her taraftan “muharebe
muharebe” nidaları arasında konuşmalar yapılmıştır.
On iki vilayetten gelen üyeler ayrı ayrı konuşma yap-
mışlardır.
Konuşmacılar arasında Osmanlı vatandaşı Lüle-

66 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

burgazlı bir kişi de konuşma yapmıştır. Konuşmasın-
da; “Bizim mitingden amacımız, Makedonya muhtari-
yeti için, Hariciye Nezareti bir şey yapmayacaksa bu
işi Harbiye Nezareti’ne terk etsin. Artık demir siyasetini
takip etme zamanı gelmiştir. Biz bundan sonra Make-
donya meselesinin diplomasi ile halledileceğine emin
değiliz. Bu mesele ancak sahip olduğumuz 400.000
silahla halledilecektir. Bugün kışlalarında oturmaya
mecbur olan askerler, Makedonya’nın muhtariyetini
kazanmak için asker olmuşlardır”39 şeklinde savaş is-
teklerini dile getirmiştir.
Burada dikkati çeken durum, Osmanlı Devleti’nin
bir kazasından giden Osmanlı vatandaşı olan Bul-
gar üyenin yaptığı konuşmadır. Varna üyesi de
“Ferdinand’ın kılıcını çıkararak bizi Makedonya ve
Edirne’ye götür” demiştir.
Kampana gazetesi yazarı İstançof da Bulgar hü-
kümeti istediğimiz harp arzusuna karşı çıkarsa bura-
da fırtınalar kopacaktır. Üyeler daha sonra bir araya
gelmişler, müzakereye Makedonya heyetinden olanlar
siyah bayrakla katılmışlar ve şu kararları almışlardır:
1. Makedonya halkının istediği tek şey kendi ka-
rarlarını kendinin verebileceği hakları elde etmektir.
2. Türkiye Devleti asırlardan beri himayesinde bu-
lunan Hristiyanların hukukunu ıslah etmeyerek yalnız
silah kuvvetine başvurmuştur.
3. Büyük devletler, Makedonya ile Edirne’ye muh-
tariyet verilmesi ve siyasi haklarının korunması için
yetkilidir.
4. Adem-i Merkeziyet teklifi Makedonya’daki vila-
yetlerin muhtariyetini tehir etmek niyetini göstermek-
tedir.
Bulgar milleti bu kararları kabul etmiştir. Makedon-
ya ve Edirne’ye muhtariyet verilmesi, Makedonya ve
Edirne’de yaşayan Bulgar halkı tarafından seçilen ve
büyük devletler tarafından tasdik olunan valinin atan-
masını istemişlerdir. Eğer bu istekler kabul edilmez-
se Bulgar Hükümeti kendi başına Osmanlı Devleti’ne
harp açmaya mecbur olacaktır.40
Halkın bu isteklerine karşılık Petersburg’daki Bul-
garistan sefiri Cezal Paprikof Balkanlarla ilgili verdiği
beyanatında: “Balkanlardaki durum vahimdir. Fakat
endişeye gerek yoktur. Bulgaristan vatandaşları Sof-
ya ve diğer şehirlerde mitingler yapmışlardır. Koçana
olaylarıyla ilgili Türkiye’nin komisyon oluşturması-
nı ayrıca bir daha böyle bir hadisenin olmaması için
Türkiye’nin tedbir almasını isteriz. Aksi takdirde hükü-
metim intikam almak isteyen bir milletin önüne geçe-
meyecektir. Türkiye ile Bulgaristan arasında muhare-
be olacağı doğru değildir. Bu savaştan kimse menfaat
sağlamaz. Biz yalnız Makedonya’daki hâlin silahla
kazanılacağını düşünmekteyiz. Bunlar da Türkiye’nin
alacağı kararlara bağlıdır”41 diyerek savaş istemedik-
lerini ancak savaş yapmak zorunda kalacaklarını ifade
etmiştir.
Bulgaristan’da, Türkiye’ye savaş açılması yönünde
yapılan mitingler üzerine Osmanlı Devleti girişimlerde
bulunmuştur. Bulgar Hariciye Nazırı, Osmanlı Devleti
Sofya maslahatgüzarına, İstanbul’daki Bulgar sefiri
Sararof dahi Hariciye Nazırı Noradunkyan Efendiye
yapılan mitinglerle ilgili olarak, Bulgar Devleti’nin bun-
ların arkasında olmadığına dair teminat vermişlerdir.42
Osmanlı Hükümeti de bu teminatlara itimat etmiştir.
Atina’da neşredilen Patris gazetesine göre, Bal-
kanlarda Kral Ferdinand ile Mösyö Keşof’un Türkiye’ye
karşı harp ilanına muhalefet etmektedirler. Aynı ga-
zete, “Keşof Makedonya’daki vaziyetin düzeltilme-
sini talep etmiş, kabinesi iktidarda kaldığı müddetçe
Bulgaristan’ın vaziyetini koruyacağını bildirmiştir.
Düvel-i Muazzama da Balkanlarda karışıklık çıkması
arzusunda değildir”43demek suretiyle ortalığı yatıştır-
maya çalışır gibi görünmüştür.
Osmanlı Devleti kendi içerisindeki iç karışıklıkla-
rından dolayı, basında çıkan haberlere itibar etmemiş,
Balkan hükümetleri liderlerinin beyanatlarına itimat
etmiştir. Oysaki liderlerin bu beyanatları Osmanlı
Devleti’ni oyalama taktiği olarak değerlendirilebilir.
Bulgaristan’ın Osmanlı sınırına asker ve mühimmat
yığması dahi olağan bir manevra olarak değerlendi-
rilmiştir. Maalesef Osmanlı Devleti basını içerisindeki
bazı gazetelerde bu beyanatları ölçü olarak almışlar-
dır. Osmanlı Devleti, gerçeği eylül ayının sonlarında
anlayabilmiştir.
Avrupa Büyük Devletlerinde Savaşın
Çıkacağı Endişesi
28 Ağustos’ta Le Temps gazetesi Petersburg mu-
habiri, “Rusya Hariciye Nazırı Balkanlarla ilgili endi-
şeli haberler almıştır. Balkan Hükümetlerinden gelen
haberlere göre Rusya Hariciye Nazarı tarafından sa-
vaşın çıkacağından korkuluyor” diyerek Rusya’daki
endişeyi dile getirmiştir. Çünkü Rusya kendi çıkarları
gereği Balkan Savaşı’nın çıkmasını istemiyordu. Bul-
garlar ise bunun farkına varmışlar, Rusya olmadan,
kendi başlarına Balkan müttefikleri ile beraber hareket
etmeye başlamışlardır. Bulgar gazetesi Dolya’da neşir
edilen bir makalede “Gerek Genç ve gerek Eski Türk-
ler tarafından Osmanlı Hükümeti dâhilinde bulunan,
Bulgar milletinin yok olmaması için Türkiye’ye savaş
açılmalıdır. Bu hareket krallığın silahlı müdahalesin-
den başka bir şekilde alınmayacaktır”44 demek sure-
tiyle 1 Eylül tarihindeki sayısında artık savaşın kaçınıl-
maz olduğunu vurgulamıştır.
Sofya’da eski bakanlardan Ganiyef, Dolya gazete-
sinde45 neşrettiği yazısında şunlar yer almıştır.
“1. Türkiye, Bulgaristan ile arasındaki meseleleri
ve kanunî hükümleri tanımak istememektedir.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 67
 2. İmparatorluk sınırları içerisindeki Bulgarlara kar-
şı kötü bir politika takip edilmesi, Bulgaristan ve diğer
memleketlerde bu politikaya karşı olduğu gibi bu du-
rum Avrupa barışı içinde tehlike unsuru oluşturmak-
tadır.
3. Osmanlı Devleti ile Bulgaristan arasındaki ilişki-
lerin gayri tabii olması bunu göstermektedir”. 46
Ganiyef, Dolya gazetesindeki yazılarında Osmanlı
Devleti’ne, Bulgaristan’ın niçin savaş açması gerek-
tiğini gerekçeleriyle beraber anlatmıştır. “Bulgaris-
tan, Türkiye’nin içinde bulunduğu durumdan istifade
etmelidir. Aksi takdirde Bulgaristan, Türkiye’nin sal-
dırısına uğrayacaktır. Bulgaristan’dan başka devlet
Türkiye’ye savaş açamayacak, Türkiye kendini topar-
ladığı anda Bulgaristan’a savaş açacaktır. O zaman
Makedonya’daki vatandaşlarımıza şimdiki gibi yardım
edemeyiz. Kararsız kalınmamalı, mevcut durum iyi
değerlendirilmelidir.47 Evvelce bir avuç ihtilalcı tahta-
dan toplarla isyan bayrağını kaldırdılar. Bulgaristan’ın
şimdi herkesin hayretle baktığı 400.000 kişilik ordusu
vardır.”48
Bulgaristan’daki “Asker Sedası” adlı gazete de
“Sofya’da yapılan mitinglerde, alınan muharebe ka-
rarlarını asker tamamen iştirak etmektedir. Nizamiye
ordusu Bulgar İmparatorluğu’nu takdir eder. Asırlar-
dır öte cihette olan kardeşlerimizin kurtarılması için
mezkûr ordunun bizimle beraber olmasını arz ederiz”49
demek suretiyle savaş istediğini dile getirmiştir.
Savaş Muhabirlerinin Sofya’ya Gelmesi
1912 Eylül ayının başlarında, Le Temps gazetesi
Sofya muhabiri, “Savaşın olacağı yönündeki kanaat
halk nezdinde artıyor. Muharebenin çok yakın olduğu
bildiriliyor. Büyük ecnebi devletlerin savaş muhabirleri
şimdiden Sofya’ya gelmişlerdir. Belgrat’ta savaş için
yapılan mitingler, Sofya’da gayet samimi bir şekilde
karşılanmıştır”50 demek suretiyle durumu izah etmiştir.
Sabah gazetesi bu gelişmeler karşısında Avrupa kıta-
sındaki durumumuzun tehlikeli olduğunu ifade etmiş,
“Olanları geçiştirmeyelim. Olanlar bakidir. Bu olanlar
karşında hükümet ve bütün Osmanlı milleti bu mesele
karşında birleşmelidir”51 vurgusunu yapmıştır. Hikmet
gazetesi ise “Bulgaristan’da harp olması yönünde mi-
tingler yapılmasına rağmen Keşof hükümetinin Sofya
sefirimize teminat verdiğini belirtiyor.”52 İstanbul hü-
kümeti gibi Keşof Hükümeti’nin savaş olmayacağına
dair teminatını İstanbul’daki bazı gazeteler de haber-
lerinde yer veriyorlardı. Bu durum, basının ne kadar
karışık düşüncelere sahip olduğunu göstermesi açı-
sından önemlidir. Avrupa basını, 1912 Eylül ayının ilk
günlerinde savaş muhabirlerini Sofya’ya göndermiş
Avrupa basınında savaş muhabirliği kurumunun var
olduğu bilinmektedir. Buna karşılık Osmanlı basının-
da savaş muhabirliği kurumunun daha oluşmadığı bir
dönemde, Balkan Savaşları esnasında bazı Osmanlı
68 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
gazeteleri özel muhabirlerinden aldığı haberleri gaze-
telerinde yer vermeye çalışmışlardır. Avrupa basını
muhabirlerinin Sofya’ya geldiği halde, savaşın olaca-
ğı düşüncesinin Osmanlı basınında hâlâ oluşmaması
dikkat çekicidir.
Savaş ihtimalinin artması üzerine Sofya’daki “Mir”
gazetesi savaş haberlerinin ticari yönünü ele almış,
“Türkiye ile muharebe yapılsın diye haykıranlar artık
memnun olabilirler. Lakin bu zafer Türkiye’ye kar-
şı değil, belki Bulgar milleti ile Bulgaristan ticaretine
zarar veriyor. ‘Muharebe’ patırtıları ticareti büsbütün
durdurdu. Satılmak istenen mallara alıcı çıkmadığın-
dan haftalık pazarlar kurulmamaya başlandı. Ban-
kalar kredileri kapattılar. Tüccarlar ve müteahhitler
işlerinden vazgeçmişlerdir”53 ifadeleriyle olabilecek
bir savaş esnasında meydana gelecek gelişmeleri ön-
ceden dile getirmiş, hükümetin savaş taraftarı olmadı-
ğı izlenimini vermeye çalışmıştır. Çünkü Mir gazetesi
Bulgar Devleti’nin resmi yayın organlarından birisidir.
Bulgaristan’da Eylül ayının başlarında ticaretin dur-
ması, savaş çıkma ihtimalinin ağustos ayı içerisinde
çok yoğun bir şekilde dillendirilmesinden kaynaklan-
maktadır.
Daily Telegraph gazetesi Viyana muhabiri, “Bul-
gar halkının Türkiye’ye karşı galeyanı günden güne
artıyor. İştip ve Koçane gibi katliamların Avrupa’da
da büyük tesir meydana getirdiği bu konu hakkında
Büyük devletler, Sofya’ya itidalli davranmayı tavsiye
ediyorlar”54 haberini geçmiştir.
Senin gazetesi, savaş haberlerinin iyice artması
üzerine, Bulgaristan’ın 1878 Berlin Antlaşması’nda
alınan ıslahat maddesinin uygulanmasını istediğini,
Bulgaristan’ın bu isteğine büyük devletlerin çok önem
verdiğini, Bulgaristan tarafından büyük devletlere
verilen notada eğer Osmanlı Devleti ıslahatı gecikti-
recek olursa, Bulgaristan’ın halkına karşı koyamaya-
cağını yani savaşın çıkacağını açıkça ifade ettiğini
belirtmiştir.55
Bulgaristan’ın Muhtırası
14 Eylül’de Cenin gazetesinin Sofya muhabiri,
Bulgaristan’ın, Sofya’daki büyük devletlerin sefirleri
vasıtasıyla, büyük devletlere verdiği muhtıranın aşa-
ğıdaki gibi olduğunu bildirmiştir:
“1. Makedonya ıslahatı tatbik olunacağı havaliyi
ihtiva edecektir. Bu havalinin bir milli meclisi olacaktır.
2. Başında büyük devletlerin muvaffakatiyle tayin
edilmiş bir vali bulunacaktır. Genel isteğe göre umu-
mi maliyeye muvafık olan bu proje büyük devletler
nezdinde hüsnü kabule mazhar olursa buhran derhal
sona erecektir. Her ne olursa olsun Avrupa kabineleri
Bulgaristan’ın isteğini ret ettikleri takdirde, Bulgaristan
derhal umumi bir seferberliğe gidecektir. Bulgar Hü-
kümeti artık girmiş olduğu bu yoldan geri dönemez.
Bulgar Hükümeti meclisin iznini almadan harbe gire-
bilecek ve bu anlamda hükümet birçok harp mühim-
matını almıştır.
Bütün bu hazırlıklar öyle bir yapılmıştır ki artık bun-
ların kullanılmama imkânı yoktur.
Büyük devletlerden bir cevap gelmedikçe, vaziyet
gergin olacak ve zulüm devam edecektir.”56
Cenin gazetesi, Keşof kabinesinin sulh taraftarı
olduğunu bildirmiş. Fakat Bulgar hükümetinin bir mu-
harebenin gerekliliğini dikkate almak mecburiyetinde
kalacağını ifade etmiştir. Bulgaristan’ın büyük devlet-
lere muhtıra vermesi, bu haberlerin Türk basınında
yer almasına rağmen Osmanlı hükümetinin hâlâ çe-
kimser kalması ve olacak bir muharebeyi görmezlikten
gelmesi, devletin içinde bulunduğu buhranın büyüklü-
ğünü göstermesi ve savaşın neden bu kadar kolay
kaybedilmesinin anlaşılması açısından önemlidir.
______________________________________________
* Dr., salimaydin2003@yahoo.com
1 BOA., A.MTZ(04) (Bulgaristan). 174/12 (12.M.1327
/ 04.02.1909)., Sabah, nr. 8134. 12 Mayıs 1912, s.2.
Bulgaristan 1912 ilkbaharından itibaren redif askerlerini
silâhaltına alma işlemini hızlandırmıştır.
2 BOA., A.MTZ(04). 174/49 (08.Ra.1327/30.03.1909).
3 1878 Berlin Antlaşması’ndan sonra Bulgaristan’ın Os-
manlı Devleti’ne bağlı kısmında görevli komiserlik.
4 BOA., A.MTZ(04). 174/49 (08.Ra.1327/30.03.1909).
5 İktiham, nr. 70. 5 Mayıs 1912, s.2-3.
6 İktiham, nr. 78. 13 Mayıs 1913, s.3., “Makedonya Hak-
kında Bulgar Emeli”
7 Salim Aydın, Selanik-Manastır Demiryolu (Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bi-
limler Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk
Tarihi Bilim Dalı, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı), İstanbul,
1999,, s.53-74., Makedonya’da bulunan Bulgar çetele-
rinin demiryollarına saldırıları ve demiryollarına zarar
vermeleri daha önce de olan politikalarıydı. Bulgarlar,
Makedonya’nın en önemli yatırımı olan bu demiryoluna
1899 yılı Mart ayında zarar vermeye başlamışlardır. Bul-
gar saldırıları, 1903 yılından itibaren iyice artmaya baş-
lamıştır. Bu saldırılara karşı demiryolu hattında bulunan
jandarmaların sayısı arttırılmıştır. Demiryolunu Bulgar
saldırılarından koruyabilmek için Osmanlı Devleti ta-
rafından, baraka, kale ve karakolhaneler yaptırılmıştır.
Demiryolu üzerinde bulunan şehir ve kasabalarda nü-
fus sayımları yapılmış, Bulgar nüfusunun fazla olduğu
bölgelerde demiryoluna saldırıların fazla olduğu, Bulgar
halkıyla, demiryolunda çalışan Bulgar amelelerin iş bir-
liği yaptığı anlaşılmış, Bulgar işçileri işten çıkarılarak
yerlerine Türk ve Rumların alınması talep edilmiştir.
8 İktiham, nr. 78. 13 Mayıs 1913, s.3.
9 Tanin, nr. 1585. 29 Nisan 1913, s.3.
10 İktiham, nr. 81. 16 Mayıs 1912, s.1., Makedonya İçin
Miting.
11 İktiham, nr. 84. 19 Mayıs 1912, s.1., Türkiye Bulgaris-
tan.
12 İktiham, nr. 95. 30 Mayıs 1912, s.1., Mösyö Keşof ve
Makedonya Bulgarları.
13 İktiham, nr. 113. 17 Haziran 1912, s.1., Balkan Küçük
Devletleri Hakkında “Mir” Gazetesi’nin Temenniyeti.
14 İktiham, nr. 127. 1 Temmuz 1912, s.1., Etrafa Dikkatli
Bir Nazar.
15 İktiham, nr. 160. 4 Ağustos 1912, s.4.
16 IMRO (Makedonya Dâhili Devrimci Örgütü) 1893 yılın-
da Selanik’te kuruldu. “Makedonya Makedonyalıların-
dır” sloganını benimsedi ve gerçekten de çeşitli kereler
Makedonya’nın Bulgaristan tarafından ilhakı yerine,
Osmanlı imparatorluğu içerisinde özerk bir Makedonya
fikrini destekledi. Kısmen IMRO’ya karşılık olmak üze-
re, Bulgar hükümeti 1895 yılında Yüksek Komite veya
dış örgütü kurdu. Bundan sonra IMRO’nun yönelimini
Sofya yönüne çevirdi. Richard C. Hall, a.g.e., s.6.
17 Richard C. Hall, a.g.e., s.17-18.
18 BOA, MV. 167/72 (20.Ş.1330/04.08.1912).
19 Aram Andonyan, a.g.e., s.178.
20 Aynı yer., s.189.
21 İkdam, nr. 5561. 14 Ağustos 1912, s.1., Savaş Yaygara-
ları.
22 İkdam, nr. 5562. 15 Ağustos 1912, s.2.
23 Aram Andonyan, a.g.e., s.191.
24 Sabah, nr. 8231. 18 Ağustos 1912, s.1., Rumeli Vilayeti,
Bulgaristan, Avusturya.
25 İkdam, nr. 5561. 14 Ağustos 1912, s.1.
26 Sabah, nr. 8192. 9 Temmuz 1912, s.2.
27 Aynı yer., s.2. “Ziyafete katılanlar: Hariciye Nazırı Keşof,
Maliye Nazırı Tuderof, Nafıa Nazırı Mösyö Frankiyev
ve karısı, Avusturya sefiri, Rusya sefiri ve Karısı, Kral
Ferdinand’ın yaveri Cezal Edemarkof ve karısı, kâtip-i
hususiyesi Mösyö Tubalçikof, Kraliçenin dam (kadın)
dünürü, Matmazel Markof, Fransa ümera-i askeriyesin-
den miralay Mösyö Bunan, Belçika sefiri maslahatgüza-
rı, Avusturya konsolosu ve karısı hazır bulunmuşlardır.
Yemekten sonra büyük bir müsamere tertip olunmuş ve
rical hazır bulunmuştur.”
28 İktiham, nr. 136. 10 Temmuz 1912, s.2.
29 İktiham, nr. 164. 8 Ağustos 1912, s.2.
30 Sabah, nr. 8227. 14 Ağustos 1912, s.3.
31 İkdam, nr. 5560. 13 Ağustos 1912, s.2.
32 Aynı yer., s.2.
33 Sabah, nr. 8227. 14 Ağustos 1912, s.3.
34 İkdam, nr. 5561. 14 Ağustos 1912, s.1. Muharebe Yay-
garaları
35 Tanin, nr. 1424. 27 Ağustos 1912, s.3., Bulgarla-
rın Balkan Savaşı öncesinde iki hedefi vardı. Birin-
cisi, Makedonya’ya muhtariyet verilmesi ikincisi ise
Edirne’nin elde edilmesidir. Şimdiye kadar Türk araştır-
macılar tarafından yapılan araştırmalarda Bulgarların,
Edirne üzerindeki emelleri hakkında durulmamış yalnız
Fahir Armaoğlu, a.g.e., s.659’da Edirne’ye muhtariyet
verilmesi tabirini kullanmıştır.
36 Aynı yer., s.3.
37 Meşrutiyet rejimi kastedilmektedir.
38 Tanin, nr. 1427. 30 Ağustos 1912,s.3-4.
39 Aynı yer., s.3-4.
40 Aynı yer., s.3-4.
41 Tanin, nr. 1428. 31 Ağustos 1912, s.3.
42 İkdam, nr. 5578. 31 Ağustos 1912, s,2.
43 Senin, nr. 1434. 6 Eylül 1912, s.4.
44 Tanin, nr. 1429. 1 Eylül 1912.
45 Sabah, nr. 8248. 4 Eylül 1912, s.2.
46 Tanin, nr. 1430. 2 Eylül 1912.
47 İkdam, nr. 5583. 5 Eylül 1912, s.4.
48 Senin, nr. 1433. 5 Eylül 1912, s.2. Konstantinapol
Gazetesi’nden alınmıştır.
49 Aynı yer., s.2.
50 Senin, nr. 1434. 6 Eylül 1912, s.4.
51 Sabah, nr. 8253. 9 Eylül 1912, s.1., Bulgaristan’la Mu-
harebe Şayiaları.
52 Hikmet, nr. 40. 9 Eylül 1912, s.4.
53 Senin, nr. 1437. 9 Eylül 1912, s.2.
54 Senin, 1439. 11 Eylül 1912, s.4.
55 Aynı yer., s.4.
56 Cenin, nr. 1442. 14 Eylül 1912, s.3
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 69
 Emekli Büyükelçi Bilal N. Şimşir:
“RUMELİ’DEN ANADOLU’YA DALGA DALGA GELEN
GÖÇLER AYNI ZAMANDA İSTİKLAL SAVAŞI’NIN
YAPILMASINI DA KOLAYLAŞTIRMIŞTIR”
Söyleşi: M. ASIM MUTLU - KENAN PALALI
- Hocam; Balkan Savaşlarının 100. yıldönümü
dolayısıyla Türk Yurdu dergisi özel bir sayı çıka-
rıyor. Ülkemizin akademik ve aydın camiası içe-
risinde, Balkan Savaşları ve Balkan göçlerindeki
en detaylı çalışmaları yapanlardan biri de sizsi-
niz. Bize bu kapsamda, Balkanların bizler için an-
lamını ve 1912’ye gelinceye kadar olan süreci bir
özetleyebilir misiniz?
- Balkan ve Rumeli kelimelerini, kavramlarını eş
70 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
anlamda kullanıyorum ben. Balkan; Türkçe bir isim,
Türkmenistan’da Balkan Dağları var, atalarımız ora-
lardan gelmiş, Anadolu’dan geçmiş ve oralara yerleş-
mişler. Bütün dillere, Balkanlar, Balkan Yarımadası,
Balkan ülkeleri, Balkan devletleri, v.s diye geçmiş.
Rumeli kelimesi ise Roma imparatorlarına izafe-
ten verilmiş ve yerleşmiş bir isimdir, bizde çok yaygın
olarak kullanılır. Yunanlılarla alâkalı değildir.
İran’dan bakınca Anadolu Rumeli’dir, Diyar-ı
Rum’dur. Mesela Mevlana Celalettin Rumi Konya-
lı, suyun öte tarafına hiç geçmemişler, ama Rumi
soyadını almışlar. Yani Anadolulu olduğu halde
Anadolu’nun göbeğinden olduğu halde Rumi lakabı-
nı taşıyor.
Bunları şunun için söylüyorum, bizim devletin di-
ğer imparatorluklardan farklı olarak merkezi kısmı,
metropol toprakları veya kalpgâhı, ne derseniz deyin
Anadolu ve Rumeli üzerine kurulmuştur.
Öteki imparatorlukların, Avrupa imparatorlukları
mesela metropol toprakları İngiltere’dir, ama impa-
ratorluğu deniz aşırı ülkelerde Hindistan’da, vesaire
yerlerdedir. İsmi öyle değildir ama bizim metropol
toprağımız da Marmara’nın doğusu Anadolu, Batısı
Rumeli’dir.
Türk nüfusu yani devletin kurucu unsuru, devletin
gerçek sahipleri bu coğrafyada bu bölgede yoğun-
laşmıştır. Mesela Arap Yarımadası’na Türk nüfus
yerleştirilmemiştir. Türkler Rumeli’de, Balkanlarda da
Tuna’nın ötesinde yerleştirilmiştir. Ama Tuna’dan be-
risi 500 yıldır vatan yapılmıştır, Ancak yapılan iki, üç
darbe üst üstte bu Rumeli’yi orta yerinden koparıp,
almış götürmüştür.
Birinci darbe 1820 ile 30 yılları arasında Yunan
ayaklanması, arkasından Rus savaşı olmuş ve 47
bin kilometre karelik bir parça koparılmıştır güney
ucundan. Buradaki Türklere hayat hakkı tanınma-
mıştır. Çünkü kurulan devlet felsefi olarak etnik
esasa dayanan bir devlettir, burası, Yunanlılarındır
deniyor Yunan olmayanlar ne olacak? Yunan olma-
yanlara burada hayat hakkı yoktur, en aşırı felsefe
budur, yani fikir bu. Hiç bir yerde bu fikri tam yüzde
yüz gerçekleştirmiş bir yer yoktur, ama fikir bu.
Mora eyaletinin merkezi Tripoliçe’de 35 bin Türk
vardı. Bunlar, asker de olmadığı için kalelere sığındı-
lar ve Yunan ayaklanması dolayısıyla Avrupa’dan bir
yığın Yunan severler diye Helenler koşuştular oraya,
fiilen katılıyorlar savaşa. Bunların gözleri önünde, bu
insanlar açlıktan öldürülmeye başlıyorlar kalelerde.
Sonra bir anlaşma yapıldı güya, Avrupalı gözlemcile-
rin de önünde. Teslim olurlarsa silahsız teslim olurlar-
sa bağışlanacaklar dendi. Teslim oldular, fakat yine
de bağışlanmadılar.
Türkleri kılıçtan geçirdiler, yalnızca 160 kişi kur-
tulmuş. Mora Yarımadası’nın doğusunda upuzun bir
ada vardır, dalgakıran gibi bir ada, bu ada tarıma el-
verişli bir adaydı, burası silme Türk’tü, bunlardan hiç
kimse kalmadı. Bir Yunan ihtilalcisi, “Ben yalnız tek
başıma 90 Türk öldürdüm” diye övünüyor. Yani kısa-
cası Mora’dan, ancak çok varlıklı kişiler, külliyetli mik-
tarda fidye vererek hayatlarını kurtarabildiler. Bunlar
Mısır üzerinden İstanbul’a döndüler. Bunlardan bir
tanesi mesela Hamdullah Suphi Tanrıöver’in dedesi
Abdüllâtif Suphi Paşa sülalesidir.
Berlin Antlaşması Rumeli’yi parçaladı ve Bulga-
ristan Prensliği kuruldu. Ardından Karadağ, Sırbistan
ve Romanya bağımsız oldu. Daha sonra güneyde
Balkan sıra dağlarıyla, Rodop Dağları arasında ka-
lan bölgede Doğu Rumeli Vilâyeti kuruldu, imtiyazlı
bir vilayetdi. O da 35 bin kilometre karelik bir bölgedir
ve bir milyon nüfus vardır. Yani padişaha bağlı vilâyeti
şahane dedikleri 6 vilâyet kalıyor elimizde, bunlar;
Edirne, Selanik, Manastır, Yanya, İşkodra ve Kosova
- Türk nüfus ne kadardı?
- Beş milyon kadar nüfus var. Bunlar için Ber-
lin Antlaşması’nda bir madde konuyor; 23. madde.
Fakat çok dikkate değer bir ayrıntısı var bu madde-
nin; Rumeli’de elimizde kalan 6 vilayet ile beraber 6
Anadolu vilayeti için de bir madde konuyor. Bunlar
da Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ ve Sivas
vilayetleri. Bunlarla ilgili reform yapacaksınız deniyor
Berlin Antlaşması’nda, tabii Osmanlı Devleti’ni tehdit
ederek.
Şimdi Berlin Antlaşması’nın öteki maddeleri çok
okunur siyasi ilimlerde, fakat bu maddelere pek dikkat
çekilmez. 40 yıl diplomaside kaldıktan sonra bunların
künhüne daha iyi varıyorum. Tabi bu madde konduk-
tan hemen sonra mesajı alıyor Anadolu’daki Ermeni-
ler, Rumeli’de Bulgarlar ve Makedonlar. Her ikisi de
eş zamanlı olarak 1890’larda ikişer komite kuruyor-
lar, daha doğrusu çete diyelim. Birisi Ermenilerinki
Taşnak ve Hınçak, Rumeli’de de Makedonya ve Edir-
ne çeteleri. Birisi Sofya’da birisi Selanik’te. Ve bunlar
1890’lardan başlayarak Rumeli’de ki 6 vilayetimizi
kana buluyorlar, yapmadıkları zulüm, yapmadıkları
işkence, katliam, baskın, kalmıyor. Bunları Bulgarlar
silahlandırıyor müthiş, sıkıyı görünce Bulgaristan’a
kaçıyorlar, şimdi PKK’lıların Irak’a kaçtıkları gibi,
Kandil’e kaçtıkları gibi… Bunlar reform diye başladı,
ilk önce. Hatta arkasından özerklik diye başladılar.
Tabii o tarihte demokratik muhtariyet demiyorlar, ama
muhtariyet diyorlar. Fakat gizli tüzüklerinde bağım-
sızlık diyorlar, bugüne çok benziyor o dönem.
Bulgarların hedefi, emeli Velika Balgaria, büyük
Bulgaristan.
Bu, Bulgar büyük emeli Çatalca’ya kadar saldırı-
lar düzenliyor, Silivri’ye kadar diyelim daha iyi akılda
kalsın. Ve Balkan Savaşı bunun için yapılıyor. Bu ke-
mikleşiyor, 20 küsur yıl devamlı kan gövdeyi götürü-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 71
yor. Sonunda Rusya’nın inisiyatifiyle,
bu Balkan devletlerini birleştiriyorlar
bir ittifakta. Çünkü daha önce bunlar
ayaklanıyorlar, ama Osmanlı’ya savaş
açmaya cesaret edemiyorlar ve Yunan
ayaklanmasında, Bulgar ayaklanma-
sında olduğu gibi bu defa Rusya da
müdahale etmiyor, “Siz artık reşit oldu-
nuz, kendi başınızın çaresine bakın”
diyor. Fakat tek başına Bulgaristan
Osmanlı’ya savaş açamıyor, tek ba-
şına Yunanistan da savaş açamıyor.
Ve aralarında aynı topraklar üzerinde
iddialar, Yunanlıların ideası var Mega-
lo İdea’sı. Sırpların da iddiası var. Ve
bunlara diyorlar ki “Siz ilk önce bir itti-
fak yapın Osmanlı’ya karşı savaşa gi-
rin, ondan sonra aranızda anlaşırsınız,
bu paylaşımda” ve böyle oluyor.
Ve şaşılacak derecede bizim ordu
bir ay içinde bozuluyor. Üç tane kale-
de kalıyor bizim ordu. Bir tanesi Edirne
Kalesi, Şükrü Paşa muhasara altında.
Fakat Edirne direniyor. Yanya Kalesi,
İşkodra Kalesi bu üç kale direniyor,
ötekiler bir ay içinde çözülüyor.
Orada bir ayda bozulan aynı asker,
üç yıl sonra Çanakkale’de harikalar ya-
ratıyor, yedi yıl sonra Anadolu’da des-
tan yazıyor, aynı asker. Fakat yönetim
değişmiş, asker aynı. Yani demek ki, iyi
yönetilemedi o zaman, iyi idare edile-
medi.
Şimdi bunun ötesinde bizim bilme-
diğimiz, bizim kitapların pek yazmadığı
bir taraf daha var, Balkan Savaşı’nın
bir ikinci katı var. Yani bir büyük Balkan
askerlerinin savaşı, bir de çetelerin sivil
halkla savaşı var. Bu ciddi bir olaydır
ve biz bunu yeterince yazmadık, araş-
tırmadık. O Balkan Savaşı’nın geçtiği
6 vilayette 20 tane yabancı konsolos var, hiç birinin
arşivlerine girmedik. O belgeler duruyor orada, çıka-
ralım araştıralım, görün.
Tabi bu savaş bildiğimiz türden bir savaş da değil
çünkü hiçbir bir hukuku yok. Mesela normal savaşta
esir aldığını öldüremezsin, silahsız insanı öldüremez-
sin ve teslim olan insanı öldüremezsin. Çetecilerin
böyle bir hukuka itibarı yok, onlar istediğini yapıyor,
istediğini katledebiliyor, istediğini öldürebiliyor. Ve
bunlar sistematik olarak katliamlar yapıyorlar, soy-
gun yapıyorlar, yağmalama yapıyorlar. Yangın, ırza
geçme, her türlü melanet var.
72 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Şimdi bizim devlet çırpınıp kalıyor, bir
araştırma komisyonu kurulsun diyor, ora-
lı olmuyor kimse. İstanbul’da kendi ken-
dimize bir komisyon kuruyoruz, bunları
dünyaya duyurmak için. “Balkan Müttefik-
lerinin Mezalimi Neşr-i Vesaik Cemiyeti”,
böyle bir cemiyet kuruluyor İstanbul’da
ve Balkan müttefiklerinin Mezalimi Neşr-i
Vesaik Cemiyeti, yani belgelerini yayım-
lama derneği gibi, böyle bir özel şey.
Burada, hep Balkan Savaşı’yla ilgi-
li zulüm haberlerini, raporlarını epeyce
derliyor ve Fransızca yayımlıyor bunları.
Bulgar ile Sırp, bilmem Bulgar ile
Yunanlı birbirlerine düşünce, bunlar ken-
di aralarında katliamlara başlıyorlar. O
zaman Avrupa devletleri harekete geçi-
yorlar, onlar da bir araştırma komisyonu
kuruyorlar. Upuzun bir adı var “Balkan
Savaşlarının Sebepleri ve Nasıl Yapıl-
dıklarını Araştırmak için Uluslararası Ko-
misyon”. Arkasındaki Musevi sermayesi
olan Carnegie Barış Vakfı bunu destek-
liyor. Üyeleri: Avusturya, Fransa, Alman-
ya, İngiltere, Rusya ve Amerika Birleşik
Devletleri’nden birer, ikişer, üçer kişilik
üyeleri var. Tabii büyük devletler grubu
bunlar. Büyük devletlerden yalnız İtalya
yok, onun da sebebi, güya İtalya’yla biz
yeni savaştan çıkmışız, hatta Balkan
Savaşı çıktığı zaman daha İtalya’yla ba-
rış yapmamış o durumda, yani Libya’da
savaşıyoruz. a İtalya’yı kabul etmez
Türkler, uygun bulmaz, bu bizim düşma-
nımızdır, dolayısıyla bunun hazırlayaca-
ğı raporu biz kabul etmeyiz diye. Ama
bunlar da tarafsız değil bize karşı.
Ben o raporları gördüm Fransızcası
da var, İngilizcesi de var. Amerika’da da
yayımlandı, Fransa’da da yayımlandı,
ben onları inceledim. Bunları da bizim
komisyonun yaptıklarını da inceledim, tarafsız değil
bence. Çünkü Balkan Savaşı’nın Balkan Hristiyanla-
rının kurtuluş savaşı olarak değerlendiriyor. Ve yü-
rekten bunu destekliyorlar.
İkincisi, daha geniş bir perspektifle Türklerin Av-
rupa kıtasından atılması, Türklerin bitirilmesi olarak
görüyorlar. Asırlardır bunun için çalıştılar. Bizim çok
daha araştırma yapmamız lazım, kitaplara girmemiş
yerleri de raporlara girmemiş olanları da çıkarmamız
lazım. 100. yıl geçti çok başka havalardayız.
Bütün bu olanların asıl sebebi, kaynağı, Berlin
Antlaşması’na konan 23’ncü madde. Yani, bunlar çe-
teleri uyandırdı. Hatta Ermeniler bunu açıkça söyler-
ler. Diyorlar ki “Avrupa devletleri bize bir altın madeni
verdi. Bu madeni çıkarmak bize düşüyor. Biz gayret
edelim. Yani bize yolu gösterdi, yönlendirdi, işte size
o reform diye, arkasından özerklik diye bağımsızlığın
yolunu açtı bize, ama bize de çalışmak düşüyor.” Fi-
kir budur. Yani, kurgu büyük beyinden gelmiştir, bunu
not etmemiz lazım, bilmemiz lazım
- Payitahtın uyuduğundan bahsettiniz, temel
sebebi bu mudur, Balkan Savaşları kaybının? Bir
de günümüzde yapılan yorumlarda bütün suçu
alıp İttihatçılara yüklemek gibi bir moda var, onu
ne kadar doğru buluyorsunuz?
- İttihatçılar, Balkan Savaşı’nda tam iktidarda de-
sahibiyim, ben devletsiz yaşayamam ve ben yalnız
ğildi. Ondan sonra iktidara geldiler. Yani ittihatçılar
kendi devletimde yaşarım. Batı Türkleri özellikle işte
devirdiler iktidarı, fakat kendileri iktidara geçmedi-
Selçuk, Osmanlı Türkleri, Doğu Türkleri biraz yaban-
ler. Yani esas büyük kabine vardı, bunlar ittihatçılar
cı boyunduruğuna düşmüşler, ama Batı Türkleri hiç
değildi. Balkan Savaşı’nı biraz bilmek, bilerek ko-
yabancı boyunduruğuna düşmemişler tarih boyun-
nuşmak lazım. Böyle maddi hata yapmamak lazım,
ca. Ben kendi devletimde yaşarım, ben Amerika’ya,
yorum yapmadan önce, ilk önce maddi hata yapma-
İngiltere’ye, Fransa’ya, şuraya, buraya göçmem.
mamız lazım. Yani, 1915 olaylarında İttihatçılar vardı,
Yani ben merkezde yoğunlaşırım. Ermeniler daha
evet, ama 1912’de ittihatçılar tam iktidarda değillerdi.
1840’lardan beri misyonerlerle Amerika’ya, tutuyor
Ancak buna rağmen irade kullandılar şöyle ki; birinci
elinden Amerika’ya geçiyor. Yani adam merkez kaç
büyük kabine yaşlı kabine, I. Balkan Savaşı sonun-
eğilimli. Yunanlı da öyle...
da barış anlaşmasını kabul etti. Bu barış anlaşması
nereden geçiyor biliyor musunuz? Midye-Enez hat- Lozan Antlaşması’nı imzalamadan önce, Ocak
tından. Yani Trakya gidiyor, Edirne Bulgaristan’a kalı- 1923’de Mübadil Anlaşması yapıldı. Yani Türkiye’deki
yordu. İttihatçılar deli dolu oldukları için gittiler darbe Rumlar Yunanistan’a, Yunanistan’daki Türkler –Batı
yaptılar kabineye saldırdılar, ondan sonra Edirne’ye Trakya hariç, İstanbul durumları hariç- bunlar karşı-
yürüdüler ve Edirne o sayede bizde kaldı. İttihatçılar lıklı değiş tokuş edilecek. Bu barış yoluyla yapılan,
da böyle insanlardı insaflı olmak lazım… işte iyi kötü malları, mülkleri de dengelenen, bir an-
laşmadır. Ama iyi bir anlaşmadır o şartlar içinde. Öteki
Balkan Savaşı’nda ittihatçılar arasında donan-
göçlerde, onlar fiili göç, zoraki göç, kırılarak, öldüren
ma komutanı, daha doğrusu gemi komutanı Hüse-
göçlerdir ve malı, mülkü gözü görmeyen göçlerdir.
yin Rauf Bey var. Bize teselli oldu, bir anlamda. O
gemiyle tek başına çıktı, dolaştı Akdeniz’de, Ege’de. Şimdi bu 1934 yılında, İçişleri Bakanı bir bilgi su-
Kahramanlık gösterdi ve onunla teselli bulduk. nuyor bizim Meclise. Diyor ki “Romanya’da hala 400
bin Türk. Yugoslavya’da 800 bin Türk, Bulgaristan’da
Bakın bir nokta daha burada önemli, ben çok
1 milyon Türk” var. Ne ediyor, 2 milyon 200 bin etti.
önemsiyorum, bakın not edin. Bu tarihlerde yani
Buna bir de 150 bin kadar da Batı Trakya’da, bu Yu-
Balkan Savaşlarından önce, Balkan Savaşlarından
nan Batı Trakya’sındaki Türkleri kat, 2 milyon 350 bin
sonra, Balkan Savaşları döneminde, 19. yüzyılın
Türk ve bunları bir plan, program çerçevesinde yurda
son çeyreğinde, ilk çeyreğinde, vesaire Amerika’ya
almayı düşünüyor. Toplam nüfus 16 milyon yani Tür-
kitle halinde göçler var. Amerika her yıl ortalama 1
kiye nüfusunun yüzde 22’si Rumeli’de hala, o bütün
milyon göçmen alıyor, Avrupa’dan veya başka yer-
kırımlara, katliamlara rağmen.
lerden, ama özellikle Avrupa’dan. Ve Balkanlardan
da göçmen gidiyor. Her yıl Yunanistan’dan 20-30 bin Ve bir şey daha söylüyor, “1950 yılında Türkiye
Yunanlı Amerika’ya göç ediyor, Selanikli. Ancak bir nüfusu 30-35 milyon kadar olacak” diyor. 1935 yılın-
tek Türk Amerika’ya göç etmeye kalkmıyor, bakar mı- da Türkiye’nin nüfusu 16 milyon. Bunu Büyük Millet
sınız bağlılığa, çok önemli. Meclisi’nde söylüyor. Dışarıda da yankı yapıyor bu.
Dışarıda şunun için yankı yapıyor, Sevr Anlaşması’nı
Çünkü şöyle düşünüyorlar; vatan nereye çekil-
imzalayan insanlar Türkiye’de 7 milyon insan kaldı
mişse ben oraya gidiyorum, devlet nereye çekilmiş-
diye hesaplamışlar. Bu 7 milyon insanı da Anadolu’yu
se ben oraya giderim, bayrak nerdeyse ben oraya
parçalarız oraya, buraya, birazını Ermenistan’a, bi-
giderim, asker neredeyse ben oraya giderim. Çün-
razını şuraya, birazını Yunanistan’a dağıtırız. Şimdi
kü ben bu devletin kurucusuyum, ben bu devletin
nüfus sayımında 13 milyon çıkmış, bunlar irkilmişler

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 73

“Ya 7 milyon dedik, 13 milyon çıktı. Şimdi 16 milyon ti, bu katliamları uluslararası camia neden taşıya-
olmuş. Ve 15 yıl sonra da 30-35 milyon olacak” di- mamıştır?
yor. İsviçre gazetelerinde bile yankıları var bunun,
- Yani şimdi 1950-51 göçünü her tarafa duyurmu-
ben gördüm arşivlerde. Araya II. Dünya Savaşı gir-
şuz mesela. Ve yardım istemişiz. Bütün dünyadan
meseydi, belki o kadar olmazdı ama yaklaşırdı. Ben
iyi kötü yardımlar gelmiş ta İsveç’ten Mısır’a kadar.
üniversiteye 1953 yılında girdim, 53 yılında 23 mil-
Bilmem Japonya’dan Amerika’ya kadar duyurulmuş.
yondu Türkiye’nin nüfusu, şimdi 75 milyon oldu, belki
Yani Bulgaristan’ı teşhir ettik biz, Bulgaristan’ı mat
geçmiştir. Yani son 50 yılda 50 milyon arttı. İrkiliyor
ettik o konuda.
dünya bizimle. Çünkü biz büyük milletiz, başkaları
azalırken biz büyümüşüz. Ondan sonra bu isim değiştirme olayında da biz-
zat ben büyükelçiydim, beni çağırdılar bir broşür ya-
Yani bizim Rumeli Türklerinin hiç değilse 30’lara
yımla diye. Ben üç tane broşür hazırladım. Bu kefere
kadar, 50’lere kadar, 60’lara kadar, 70’lere kadar,
bilhassa oturmuş devletler İngiltere, Fransa, Alman-
şimdi tam son durumlarını bilmiyorum, belki kafa-
ya, Amerika gibi devletler sistematik olarak devlet do-
ları karışık. Anadolu’dan başka yeri düşünmüyorlar
kümanlarını yayımlarlar. Bir “İngiliz Mavi Kitabı” var
göç için. Bu vatana dönmektir, sılaya dönmektir ve
duyarsınız. Bir ara “İngilizler Mavi Kitapta” Ermeniler
devletine kavuşmaktır. Fakat o kavuşmak kolay da
konusunda Mavi Kitap yayımlandı diye manşet oldu.
olmuyor, hem o ülkelerin kanunları hem bizim kanun-
Ya şaşılacak ne var, cehaletimiz ortaya çıkıyor. Mavi
lar böyle birtakım barajlar koyuyorlar. Yani, açsan sı-
Kitaplar 1830’lardan beri yayımlanıyor ve bunların ka-
nırları, iki milyon kişi doluşur Anadolu’ya. Ekonomiyi
pakları mavi olduğu için yani karton kapakları ilk baskı
de allak bullak eder, yani nasıl kalkacağız üstünden.
kapakları Blue Book diyorlar bunlara. Bunlar devlet
Onun için Cumhuriyetin ilk dönemlerinde yıkıntıya
yayımıdır ve British Museum’da yani milli kütüpha-
sebep vermeden 15-20 bin mesela Bulgaristan’dan
nesinde ayrı bir bölümdedir, bunların resmi adı Stock
o kadar alıyor, Romanya’dan, Yugoslavya’dan azar
Paper devlet yayımları. Yani adam 200 yıldan beri ya-
azar alıyor ve ona göre iskân ediyor ve sarsıntı ya-
yımlıyor, ama bizimkiler ilk defa duymuş oluyor.
ratmıyor.
100. yılda ciddi bir yayın olarak, “Balkan Savaş-
Ama ondan sonra işler değişiyor. İşte ilk darbeyi
larının Kaybı, Neden Kaybettik” diye, Fevzi Çakmak
Bulgarlar yaptı, Bulgarlar da korkarlar Türklerden çok
Paşa’nın Harp Akademisi’nde verdiği seri konferans-
fazla oldu diye. Yüzde 14 Türk nüfusuydu, bilmem
lar İş Bankasından yayımlandı. Bir bunu gördüm cid-
şimdi ne kadar. 1950 yılında bir nota verdiler bize, “3
di kitap olarak, ötekileri çırpıştırma.
ay içinde 250 bin Türk alın” diye. 1950 yılında böyle bir
büyük göç dalgası var. Ondan sonra zınk diye durdu Mesela bu Ermeni meselesi ile alakalı hiç yayın
1950 yılının sonunda 1951 yılının Kasım’ında. Sonra yoktu, biz bunlara şehit vermeye başladığımız tarih-
1968 yılında yeni bir göç, 10 yılda 130 bin kişi geldi. lerde iki tane kitap buldum, bir tanesi 1917 yılında
İttihatçıların yayımladığı, bir tanede Esat Uras diye,
- Balkanlarda yaşanılan Müslüman katliamları
Siyasal Bilgilerde Ermenice dersi de vermiş bir insa-
çok yer tutmasına rağmen sizin de söylediğiniz
nın kitabı, hepsi bu kadar. Güzel de bizim 80’li yıllar-
gibi gerek Osmanlı, gerekse Türkiye Cumhuriye-
da işimize yaramıyor ki bunlar.

74 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

 - Balkanlarda yaşadığımız hadiselerin “Türk
kimliği”, “Türk milliyetçiliği” gibi kavramlar üze-
rinde ki etkilerinden bahseder misiniz?
-Osmanlı’nın son dönemlerinde Balkanlarda
Ruslar Slav Milliyetçiliği temelinde politikalar yürü-
tüyordu, bu dönemde Osmanlı Devleti’nde ise “Os-
manlıcılık” görüşü ağır basmaktaydı. Balkanlarda ki
etnik unsurların “Osmanlıcılık” temelinde korunacağı
umudu vardı. Balkan Savaşlarının incelenmesinden
de anlaşılacağı üzere bu politikanın hiçbir etkisi olma-
mış, Yunanlı kendine Yunan, Sırp kendine Sırp, di-
ğerleride kendi etnik aidiyeti üzerine kimliklerini ifade
etmişlerdir. Hiç biride ben Osmanlı’yım dememiştir.
Hatta Osmanlı Mebusan Meclisinde Rum bir mebus,
“Ben Osmanlı Bankası kadar Osmanlı’yım” demiştir.
O dönemde Osmanlı Bankasının tek kuruşunda Türk
sermayesi yoktur. Sermayesinin tamamı İngiliz ve Al-
manlar tarafından oluşturulmuş, Türklükle de hiçbir
alakası yoktur. Devletin kurucusu olan Türkler ken-
dilerine Türk dememekle hata yaptıklarını anlamış-
tır. Anadolu’daki Türklerden daha önce Rumeli’deki
Türklerde Türk Kimliği oluşumu daha erken olmuş-
tur. Vatanlarını kaybetmenin hüznü ve yaşanan derin
acılar buna neden olmuştur. Anadolu’nun işgal gör-
meyen yerlerinde bu çok daha geç oluşmuştur. Göç-
lerle Rumeli’den Anadolu’ya gelenler beraberlerinde
bu duygu ve düşünceleri İstanbul’a taşımışlardır.
Özellikle Rumeli’nin kaybı sonrası kalan son kale
Anadolu’nun elde tutma zorunluğu bu duyguyu tetik-
lemiştir. Rumeli’den Anadolu’ya dalga dalga gelen
göçler aynı zamanda İstiklal Savaşı’nın yapılması-
nı da kolaylaştırmıştır. Bunlar asker olarak İstiklal
Savaşı’nda yer almıştır. Bu aynı zamanda Anadolu’yu
kamçılamıştır. Üç kuruşluk Bulgar devlet kuracak
ben Türkler olarak devletsiz kalacağım. Sonuna ka-
dar savaşmıştır. Ayrıca iskân politikasında Trakya’ya
önem verilmiştir. Trakya’da Türk nüfus azalmıştı. Bul-
garların o dönemde hala Edirne’de gözü vardır. Kur-
dukları bir komisyonun ismi “Makedonski ve Edirne
Komisyonu” olması boşuna değildir. Dolayısıyla Türk
nüfusun artışı sağlanmıştır.
Cumhuriyetin ilk döneminde özellikle Atatürk ve
İnönü zamanında ayrı bir önem verilmiştir. Trakya-
nın Türkleştirilmesi ve üretim yapması amacıyla özel
önem verilmiştir. Cumhuriyet döneminin en önemli
özelliği, ülkeye Balkanlardan gelen Türk göçünün
son derece planlı ve programlı yapılmasıdır.
- Kaynaklara baktığımızda Balkan faciasında
sadece Türk ve Müslüman unsur katledilmediği
görülüyor. Bu kapsamda, ne kadar yahudi katledil-
di? İsrail devleti bu konuyu hiç kullanmış mıdır?
-1878 yılında Eski-Zağra Kızanlıkta bir katliam
yapılıyor. Bunları da yayımladım. Bir tarih kongre-
sinde İsrailli bir profesör, onlara yapılan katliamları
da kitaplaştırdığımız için bana teşekkür etti, fakat
Türkler kadar yok, az, 1950 yılında Bulgaristan’dan
Yahudiler İsrail’e göç etmişlerdir. Sayıları 15-20 bin
civarındaydı.
- 20. yüzyılda Balkan coğrafyası dünya sa-
vaşlarının dışında 3 büyük savaş gördü, şu an
ki konjonktürde durum sabit mi? Yeni facialar ve
savaşlar yaşanır mı?
-En son Kosova’da bağımsızlığını ilan etmiştir.
100 yıl önce Osmanlı’yı paramparça edenler şimdi
paramparça olmuşlardır. Tüm Balkan Savaşlarının
tetikleyicisi olarak Berlin’den hamle yapılmıştır. O
Berlin, Balkanları çiğniyor, Hitler’in doğuya açılma
projesi vardı. Almanya birliğini geç inşa etmiştir. Bu
yüzden sömürge bulmakta zorlanmıştır. Bu açığı ise
Balkan ülkeri üzerinden yapmaya çalışmıştır. Eski-
den, Hitler paldır küldür giriyordu, şimdi ise ekono-
mik olarak etkilerini artırmaya çalışıyorlar, şu an Bal-
kanlarda Almanya’nın nüfuzu fazla, ekonomik olarak
Makedonya’yı, Bosnayı ve diğerlerini sömürgeşleş-
tiriyor.
Bizim Batı ile ilişikilerimizde karamsar olmamıza
gerek olmadığını düşünüyorum, Osmanlı ve Türkiye
Cumhuriyeti’nin Batı ile ilişki geliştirme ve Batı’ya
karşılık verme konusunda tecrübesi hiçbir doğu ülke-
sinde olmadığı kadar fazladır. Devlet kurma gelene-
ğimizin olması da köklerimizi göstermesi açısından
önem arz etmektedir.
Ayrıca, şu an Balkan ülkelerinin ekonomik olarak
durumları çok kötü durumdadır. Her ne kadar ödün
vermemeye çalışsalar da 1980’li yıllarda Arnavutluk’ta
misyon görevim sürecinde açlık ve kıtlık yaşandığına
bizzat şahit oldum. Hali hazırda tüm Balkan ülkeleri,
ekonomik ve sosyal olarak büyük rahatsızlık içinde-
dirler.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 75
Türk Kadın Hakları Tarihinde Bir Dönüm Noktası:
BALKAN SAVAŞI’NDA
KADINLAR KONFERANSI

ŞEFİKA KURNAZ*

T
anzimat döneminde başlayan kadının eği- girdiğinde, manzaranın güzelliği karşısında adeta çıl-
timi ve istihdamı alanlarındaki gelişmeler, gına dönerler. Boğaz’ın iki yakasındaki güzellikleri de
Meşrutiyet döneminde çeşitlenerek devam kaçırmamak için, geminin bir yanından öbür yanına
eder. Bu dönemde eğitimli kadınların basın ve der- koşturup dururlar.6
nek faaliyetlerinde etkin olarak yer aldığı görülür.1
Kızlar, İstanbul’da bulundukları süre içinde bası-
Balkan Savaşı sürerken İstanbul’da düzenlenen
nın ve belli çevrelerin ilgi odağı olur. Bir yandan has-
kadınlar konferansı, kadın hakları tarihinde bir dö-
nüm noktasıdır. Olayın ilginç yanı, toplantı teklifinin
Rusya Türklerinden gelmiş olmasıdır. Aslında bu
normal karşılanması gereken bir gelişmedir. Çünkü
Osmanlı aydınları Rusya’daki Türk modernleşmesini
yakından izlediği gibi, Rusya’daki Türk aydınları da
Osmanlı’daki gelişmeleri yakından izlerler.2 Balkan
Savaşları sırasında buralardan gelen birçok kişi Os-
manlı ordusuna gönüllü olarak katılır. 3
Petersburg Üniversitesi’nden Dört
Türk Kızı
Balkan Savaşını izlemek üzere İstanbul’a ge-
len gazetecilerden biri de Kazanlı fikir adamı Fatih
Kerimi’dir. Fatih Kerimi, İstanbul vapurunda, Osmanlı
ordusunda hastabakıcılık için gelen dört üniversite
öğrencisi hanımla tanışır. Bunlar, Petersburg Üni-
versitesinden Kazanlı Ümmü Gülsüm Kemalova, Pe-
tersburglu Rukiye Yunusova, Taşkentli Meryem Yaku-
bova ve Rostovlu Meryem Pataşova’dır.4 Rusya’dan
Hilâl-i Ahmer’e yardım etmek ve Türkiye’deki hanım
kardeşlerini uyanışa çağırmak amacıyla gelen bu
dört üniversite öğrencisi, Balkan Savaşı’nda beş ay
süreyle Hilâl-i Ahmer’in Kadırga Hastanesi’nde has-
tabakıcılık yaparlar5.
Fatih Kerimi, İstanbul Mektupları’nda sık sık on-
lardan söz eder. İstanbul’a gelirken vapurda birlikte
Ümmü Gülsüm KEMALOVA, ÇİSTAY
yolculuk yaparlar. Kızlar, vapur İstanbul Boğazı’na

76 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

 Meryem PATAŞOVA, ROSTOF Rukiye YUNUSOVA, PETERSBURG

tabakıcılık yaparken, bir yandan da çeşitli kişilerle
görüşmelerde bulunurlar.
Kadırga Hastanesi’ni ziyaret eden Enver Bey, bu
Meryem YAKUPOVA, TAŞKENT
dört hanıma, gösterdikleri insaniyet ve kardeşlikten
dolayı samimi teşekkürlerini belirtir.7
Kızlar, 23 Kasım 1912’de İstanbul’daki Tatar Ta-
lebe Cemiyeti Kulübü’nü ziyaret ederler. Türk Yurdu
Müdürü Yusuf Akçura da oradadır. Ümmü Gülsüm
Kemalova burada, Rusya’daki Müslümanların ge-
çimlerine, eğitim ve öğretim yolundaki faaliyetlerine
dair bilgi verir.8
Bu dört hanım 5 Aralık günü de, Kadırga
Caddesi’ndeki Marmara’ya bakan evinde Halide
Edip’le görüşürler. Evde, İstanbul’da açılan ilk Kız
İdadi Mektebi’nin müdiresi Nakiye Hanım (Elgün) da
vardır. Osmanlılarda ve Rusya’daki Müslüman ha-
nımların eğitimi ve yaşayışlarına dair görüş alış veri-
şinde bulunurlar.9
Türk Ocağı, Hilâl-i Ahmer’in hizmetinde bulunmak
veya yardım etmek üzere İstanbul’a gelenler şerefine
bir çay ziyafeti verir. Toplantıda Yusuf Akçura, Türk
Yurdu yazarlarından Kâzım Nâmi gibi isimler de var-
dır. Dernek adına yapılan konuşmada, kadın olmaları
sebebiyle toplantıya katılamayan bu dört hanıma da
hizmetlerinden dolayı teşekkür edilir.10
Gerekli izinler alındıktan sonra Fatih Kerimi ile
bu dört hanım 1 Mart 1913 Cuma günü Dolmabahçe
Sarayı’nın yakınındaki Valide Camiine giderler ve pa-
dişahın selamlık törenini izlerler. Kızların üzerinde sı-
radan paltolar ve başlarında beyaz eşarp vardır. Yüz-

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 77

leri açıktır. Padişah orada hazır
bulunanları selamlayarak camiye
girer. Başmabeynci Halit Hurşit
Bey gelerek padişahın selam ve
memnuniyetini bildirir. Sadrazam
Mahmut Şevket Paşa da, kızla-
ra, “Her türlü fedakârlığa katla-
narak, yaralılarımıza bakmak için
gelmenizden ve dört aydan beri
yaptığınız hizmetlerden fevkalade
memnunuz. Size nasıl teşekkür
edeceğimizi bilemiyoruz, Müslü-
man hanımların yüce gönüllü ve
âlicenap olduklarını siz bilfiil gös-
terdiniz. Sizlerden Allah razı ol-
sun.” der. Daha sonra Dolmabah-
çe sarayına davet edilirler ve İkin-
ci Mabeynci Tevfik Bey tarafından
kabul edilirler. Devlet erkânının o
devir için açık sayılabilecek kıya-
fetteki hanımlara gösterdikleri bu
yakınlık, yerli ve yabancı basını-
nın da dikkatini çeker.11
Necla Neyyal de hatıraların-
da bu hanımlardan söz eder. O
ve yakın arkadaşları yine bir gün
Kâzım Nâmi’nin evinde toplanırlar.
Gelenler arasında Türk Yurdu so- Fatih Kerimi, Hemşirelerle
rumlu müdürü şair Mehmet Emin
Yurdakul, Yusuf Akçura, Rusya l. Yardım toplamak için hanımlardan bir heyet
Türklerinden İttihat ve Terakki Genel Merkezinden oluşturmalı, İstanbul bölgelere ayrılarak, hanımlar
Hüseyinzâde Ali, Rusya’da bir derginin yazarların- buralarda yardım toplamalıdır (Bu hanımlar, kendi-
dan Fatih Kerimi, Ahmet Ağaoğlu, yaralılara bakmak lerinin de her türlü işte yardımcı olacaklarını belir-
için Rusya’dan gönüllü olarak gelen Tatar asıllı biri tirler).
Gülsüm ve ikisi Meryem adında üç hanım da bulun-
2. Hanımlar arasında konferanslar düzenlenme-
maktadır. Gülsüm güzel bir hanımdır. Diğer ikisinin
lidir.
Tatar olduğu yüz çizgilerinden bellidir. Her üçü da
tavır, hareket ve giyimleriyle Avrupalı hanımlara 3. Savaş alanına gitmek için hanımlardan fırka-
benzer. Rusya’da üniversite öğrencilerinin hep böy- lar kurulmalı, bunlar yaralıları tedavi etmeli, yemek
le giyindiklerini söylerler. Orada bulunanlar onların hazırlamalı, gerekirse vatan savunmasında canını
konuşmalarını anlamakta güçlük çekerler. Gülsüm vermelidir.
Hanım’ın Türkçesi, Türkiye’de yazılmış bazı roman-
4. Hanımlar, padişaha başvurarak, onun da va-
ları okuduğundan daha anlaşılırdır. Bu hanımlar, bir
tan savunmasında bulunmasını istemelidir. Halide
çay içimi kalıp ayrılırlar.12 Necla Neyyal, daha sonra
Edip’in Türk Yurdu’nda “Selâtin-i Âl-i Osman”a hita-
aynı grubu kendi evine de davet eder. Bu kez katılım- ben yazdıkları uygulamaya konulmalıdır15.
cılar arasında, Kâzım Nâmi’nin “Bizim Peygamber”
dediği Ziya Gökalp da vardır.13 Müdafaa-i Milliye Kadınlar Heyeti’nin
İlk Faaliyeti: Dârülfünûn Konferans
Dört Kızın Önerisiyle Kurulan Müdafaa-i Salonunda Kadınlar Toplantısı
Milliye Kadınlar Heyeti
Kızların dilekçesindeki ikinci madde dikkate alı-
Fatih Kerimi’nin öncülüğünde bu dört hanımın nır ve Balkan savaşı sürerken Kadınlar Heyeti’nin
önerisiyle İstanbul’da Müdafaa-i Milliye’nin Kadın- ilk faaliyeti olarak bir kadınlar konferansı düzenlenir.
lar Heyeti kurulur (2 Kânun-ı sâni 1913).14 Bunların, Dârülfünûn Konferans Salonunda düzenlenen top-
Müdafaa-i Milliye’nin “Tenvir-i Efkâr (İrşat) Heyeti”ne lantı için Şehzadebaşı’ndaki binanın avlusunda sirk
sunduğu dilekçede şu öneriler yer alır: binalarına benzeyen bir bina yapılır. İçerisi aydınlık-

78 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

 İstanbul’da Kadınlar Toplantısı (Fatih Kerimi)
tır. Birçok penceresi vardır. Koltukların oturma düzeni
sirklerdeki gibi basamaklar şeklindedir. Salon binler-
ce kişiyi alabilecek kapasitedir.16
Toplantının üçüncü günü, cumadan sonra Aya-
sofya Camii’nde Hoca Hasan Fehmi Efendi tarafın-
dan kadınlara bir vaaz verilir. Buraya bin kadar kadın
gelir. Gazeteler vaazın yanlışlıkla Sultan Ahmet Ca-
miinde olacağını duyurduklarından birçok kadın da
yanlışlıkla oraya gider. Cumadan sonra Ayasofya’da
verilen vaaz ise bir tarafta erkeklere, diğer tarafta ha-
nımlara hitap eder.17
Dârülfünûn konferans salonundaki ilk toplantı 8
Şubat 1913, ikinci toplantı ise 15 Şubat 1913 tarihin-
de yapılır.
İlk toplantının himayesini Mahmut Muhtar Paşa
(1886-1935)’nın eşi ve Hidiv İsmail Paşa’nın kızı olan
Prenses Nimet Muhtar Hanım (1876-1936)18, ikincisi-
ni ise Nazime Sultan19 üstlenir.
Toplantılara ilgi oldukça fazladır. İlk toplantıya 4-5
bin kadar hanım katılır. Kadınların büyük bir kısmı
salona sığmaz. Bir kısmı koridorlara oturur, bir kıs-
mı da bahçede bekler. Yer bulamayanların bazıları
da geri dönmek zorunda kalır.20 İkinci toplantı saat
2.00’de başlayacak iken, salon saat 1.00’de tama-
men dolar21.
Gazi Muhtar Paşa’nın eşi Prenses Nimet Hanım,
kısa ve parlak bir konuşma yaparak konuşmacıları
halka takdim eder.22
8 ve 13 Şubat 1913 tarihlerinde düzenlenen bu
iki ayrı toplantıda tanınmış kadın yazarlar ateşli ko-
nuşmalar yapar, şair hanımlar şiirlerini okurlar. 14 ha-
nım konuşmacı arasında Halide Edip, Fatma Aliye,
Nigar Hanım, İhsan Raif gibi tanınmış isimler de var-
dır. Oldukça muhtevalı ve etkileyici konuşmalar ara-
sında heyecanlı şiirlere de yer verilir. Bunlar, Halide
Edip’in “Koşalım Tehlikede Çünkü Vatan”, Nigar Binti
Osman’ın “Vatan”, İhsan Raif’in “Feryâd-ı Vicdan”,
Aka Gündüz’ün “Bozgun” ve “Mahkeme-i Kübrâ”
isimli şiirleridir. Aka Gündüz’ün şiirleri kız idadisi öğ-
rencilerinden Mebruke Hanım tarafından, diğerleri
bizzat şairlerince okunur.
Toplantıda alınan karar gereğince konuşmalar ki-
taplaştırılır: Dârülfünûn Konferans Salonunda Kadın-
larımızın İçtimâları, Tanin Matbaası, İstanbul 1329.
Kitap tarafımızdan bir incelemeyle Balkan Savaşında
Kadınlarımız (Ötüken Yayınları, İstanbul 2012) adıyla
yayımlanmıştır.
Konuşmalarda Dile Getirilen Görüşler
Toplantıların önemli bir özelliği, vatanın tehli-
kede olduğunu gören değişik fikir akımlarına bağlı
hanımları bir araya getirmesidir. Bunlardan en be-
lirgin şahsiyetler, Fatma Aliye (İslâmcı), Halide Edip
(Türkçü), Nigar Binti Osman (Batıcı)’dır. Konuşma-
cıların hepsi de vatanın kurtuluşu için çeşitli tedbir-
ler önermişlerdir.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 79
 Fatma Aliye daha çok İslâmî duygulara hitap eder.
Kuran-ı Kerim’den örnekler vererek, insanların bu
durum karşısında yardıma koşmaları gereğini belir-
tir. Kadının dünyadaki ve İslâm’daki yerini anlatarak,
“Hak yolunda çalışan kadın ile erkeğin kazanacağı
sevap hep birdir, fark yoktur.” der. Bu toprakların,
ecdâdımızın kanları pahasına kazanıldığını vurgula-
yan Fatma Aliye, sözlerine şöyle devam eder:
“O ecdat, kadınların da ecdadıdır, bu vatan ka-
dınların da vatanıdır. Milletin istikbaline kadının istik-
bali de dâhildir. Zira, bu milletin yarınını da kadınlar
teşkil ediyor.”
Fatma Aliye, gelişen olaylar karşısında Batı’nın
kayıtsız kalmasından şikâyetle, Türk’ün dokuzuncu
haçlı seferiyle karşı karşıya olduğuna dikkat çeker:
“Avrupa kan döküldüğünü istemiyordu. İnsanlı-
ğa aykırı hallere müsaade etmeyecek idi. İşte hep
bu sözler, şu muhârebede vukua gelen faciaları bu
medenî âlemin fütursuzca seyir eyleyeceğine, insa-
niyet nâmına mâni olmayacağına ihtimal verdirmez-
di. Nereden hatıra gelirdi ki, dökülmek istenilmeyen
kan, İslâm kanı değilmiş. Tasavvur olunabilir mi idi
ki, insaniyet nâmına ilan eyledikleri merhametten
İslâmları hariç tutabiliyormuş... Bu durumda, yalnız
Allah’ımız var!..”
Gülsüm Kemalova, İslâm tarihindeki kadınlardan
örnekler verir:
“Vatan ve millet yolunda erkekler ile muhârebeye
gidip can veren, erkekleri gayrete getiren, onların
hizmetinde bulunan eski İslâm kadınlarını, büyük
anamız Hz. Aişe’yi hatırımıza getirelim, onlardan ib-
ret alalım. Biz Müslüman kadınları da bugün kendi-
mizin varlığını gösterelim.”
Ayrıca, Rusya’daki milyonlarca Türk’ün,
Osmanlı’nın başına gelen felaketlerden dolayı gözle-
rinin yaşlı olduğunu belirten Kemalova, Rumeli hezi-
meti karşısındaki duygularını şöyle dile getirir:
“Düşman ayakları altında çiğnenen aziz kardaşla-
rımızın kemik şakırtıları kulaklarımıza kadar geliyor,
onların mazlum gölgeleri, geceleri rüyama giriyor.
Hepsi de ‘intikam, bizi unutmayınız!’ diye bağırıyor-
lar... Bu halde hanımefendiler, nasıl oluyor da biz
evlerimize kapanıp, vaktimizi sükût içinde geçirmeye
vicdanımız tahammül ediyor?”
Fehime Nüzhet de yine dinî duygulara hitaben:
“Sultanlar, hanımefendiler, veriniz. Vatan için veriniz,
din için veriniz. Kilise olan camilerin, yıkılan mina-
relerin, susturulan ezan seslerinin, yırtılan ırzların,
dökülen kanların, çiğnenen toprakların intikamlarının
alınması için veriniz. Mal Hatun size bakıyor, onun
üstünde Muhammed size bakıyor. Herkesi esâretten
kurtaran dinimizin esir olduğunu görmek için mi bek-
80 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
liyorsunuz?.. Veriniz Allah rızası için, Peygamber rı-
zası için veriniz!..” diye feryat eder.
Naciye Hanım ise, bunun sadece Türklerin me-
selesi olmadığını, tüm İslâm âlemi için bir problem
olduğunu vurgulamıştır: “Bugün İslâmiyet için hakiki
bir kıyamet var. Biz Rumeli’deki fâcialara karşı kayıt-
sız kalırsak, bütün İslâm âleminin bir sığınağı olan
saltanat tahtını da tehlikede bırakırız, o zaman Müs-
lümanlığın dayanağı neresi olur?”
Gelişen milliyetçilik akımının etkisinde kalan ha-
nımlarımız ise meseleye farklı bir gözle bakarlar.
Bunlardan birisi olan Halide Edip, problemin temelini
Türklük şuurunun unutulmasına bağlar:
“Kurtuluş için, dindar, haysiyetli, çalışkan olmak-
la beraber, başka bir şey daha lâzımdır. O da, her
şeyden evvel şiddetle Türk olmaktır. Bir millet, millet
halinde kalmak, öteki milletlere karşı mevcudiyetini
muhafaza etmek için, mutlak milliyetperver olmalıdır.
Bu milliyetperverliktir ki, Türk milletini evvela büyük
bir millet yapmış, bu hissin bizden gitmesi de, tarihî
şerefimizi eksiltmiş, bizi kuvvetten düşürmüştür. Yine
düşmanlarımızı da, bu milliyetperverliktir ki, onları ya-
rım asır evvel hâlâ bugün sütçülerimiz, bilmem daha
nelerimiz diye tahkir ettiğimiz Bulgarları bir millet,
Avrupa’nın hatırı sayacağı bir millet haline getirmiş;
Fatihlerin, Selimlerin hüküm sürdüğü Türk ülkelerini
onlara çiğnetmiştir.
Milleti ile iftihar etmeyi bilmeyen, milletini sevmeyi
bilmeyen, milliyet hisleri ile uyanması en geride kalan
bir millet maatteessüf bizler, Osmanlı Türkleriyiz. (...)
Milliyetimizi sevmemek, bizi memlekete kayıtsız yap-
mıştır. Memleketi baştan başa dolaşanlar, ‘Türkler
memleketine yabancı’ derler... Bunun birinci sebebi,
milliyetimizi sevmenin, onu iftihar edecek, kendisine
hürmet edilecek bir hale koymanın, hatırımıza hiç
gelmemesidir.
Büyük dedelerimiz Türkistan’dan buraya, bu
memleketleri ilk geldikleri vakit, birkaç yüz kişilik bir
kabile idiler. Fakat, yüreklerinde hamiyetli ve azimkâr
bir Türklük vardı. Bir avuç adamın yüreğinde Türklü-
ğün tuttuğu yüksek yer o kadar büyük ve metin idi ki,
o kadar şan ve şerefi izzeti muhafaza eyleyerek bir
millete mensubiyetlerini hissediyorlardı ki, bu hisle-
riyle, bu güzel gururları, temiz ahlâkları ve kabiliyetle-
riyle kendilerinden yüzlerce defa büyük milletler ara-
sında devlet kurdular. Yüz elli senedir paylaşılmakla
bitmeyen bu muazzam memleketi zapt ettiler. Biz
onların evlatları, ne kadar azimli ve büyük adamların
evlatları olduğumuzu unuttuğumuzdandır ki, milletine
güvenen daha küçük milletler, milletlerini ileri götür-
mek için kadın-erkek dişleri tırnaklarıyla otuz senede
birer Avrupa milleti olan küçük milletler geldiler, bizi
yeniyorlar...
 Bugüne kadar küçük söz eder. Bizim hanımlarımızın
bir Bulgaristan’ı, kocaman da onlar gibi küçük tasarrufla-
Türkiye’den güzel, bakımlı rını bir araya getirerek büyük
görmeye tahammül ettik. Hal- meblağlar oluşturabileceklerini
buki, tahammül etmeyecektik. söyler.
Türkiye, küçük bir Bulgaristan
Nezihe Muhlis ise, ticaret
gibi değil, dünyanın en büyük
ve sanata önem vermeyip,
devletleri gibi mâmur olacak-
çocuklarımızı hep memuriye-
tı. Eğer olmadı ise, kabahat
te teşvik etmemiz sonucunda
kimde? Türk olmasını unutan
ekonomik sıkıntıya düştüğü-
bizlerde, erkek ve kadında
müz görüşündedir. Ona göre
da! Tabii, kadınlar da bugün,
zenginlerin sayısı artırılmalıdır.
kabahat neden bizde, derler
Zenginler fabrika kurdukça, iyi
değil mi? Evet, kadınlarda
mal ürettikçe, piyasada yerli
da! Türk kadınları her şeyden
malı kullanımı arttıkça, esaret
evvel Türk kadını olduklarım
zinciri olan antlaşmalar kendi-
hissetseydiler, çocuklarına
liğinden ortadan kalkacaktır.
Türklük şuuru aşılasaydılar,
Bu münasebetle, yerli malı kul-
memleket pek başka olurdu...
lanmaları için hanımlardan söz
Eğer çocuklarımıza Türklük
ister. Ona göre, iktisadî hayata
şuuru aşılarsak, memleket
sahip olmayan bir millet, hiçbir
değişir.”
vakit sürekliliğini sağlayamaz.
Bundan sonra konuşma- Askerî kuvvet ekonomide güç-
sını tarihten örnekler vererek lü olunursa sağlanır. İktisadî
sürdüren Halide Edip, Alman- gelişme için şunların yapılması
ların, Fransızların da bizim gibi durumlarda kaldıkla- gerektiğini savunur:
rını, ancak bundan milliyet duygusu ile kurtuldukla-
1. Ticaret ve sanayi ile uğraşanları teşvik etme-
rını belirtir. Artık, yapılacak şey, eski Türk hakanının
lidir.
sözlerini yerine getirmektir: “Türk milleti için gece
uyumadım, gündüz rahat etmedim, ölünceye kadar 2. Çok mecbur kalmadıkça yabancı mallara rağ-
çalıştım.” bet etmemeli, yerli malı kullanmalıdır.

Kız idadisi öğrencisi Firdevs, eski görkemli güç- 3. Ticarî kusuru olan tüccarlarımızın kusurlarım
lerden söz açarak, o devirde kadınların bedenen de affedip, ıslahına çalışmalıdırlar.
erkeklere yardım ettiklerini belirtir. “Hanımlar nerede
Fehime Nüzhet de devletin çıkardığı 5.5 milyon li-
kaldı o kan? O hayat, o Türk kanı nerede kaldı?” diye
ralık tahvilin alınmasının bir borç olduğunu savunur.
sorar.
Eğitim üzerinde duran Hûriye Bahâ, meselenin
Zengin tarih bilgisine sahip olduğu anlaşılan
bundan kaynaklandığını belirtir. Osmanlı okullarının
Muallime Naciye Hanım, Kartaca, Roma, İsveç gibi
yetersiz olduğundan, özellikle iptidai mekteplerine
devletlerin de başına büyük güçlükler geldiğini an-
ihtiyaç olduğundan söz eder. Ona göre, Almanya,
latarak, bunlardan kurtulabildiklerine dikkat çeker:
Fransa, Japonya gibi devletler okullar sayesinde iler-
“Milletin bağrından çıkan kuvvete ordu karşı koyamı-
lemişlerdir.
yor... Silahı omzunda serhadde giden bir asker ar-
kasında milletini ve bilhassa milletin kadınlarını her Yine eğitim üzerinde duran Nezihe Muhlis, bir
türlü fedakârlığa hazır görürse, o asker demirden bir Fransız’ın güzel bir sözünü okur: “Milletler evvela
kale şeklinde müdafaada bulunur.” mektep meydanında harp ederler ve irfan sahasında
mânen galip olanlar maddeten muzaffer olurlar.” Ona
Konferansta dile getirilen fikirlere bakacak olur-
göre mağlubiyetin en önemli sebeplerinden biri de
sak, hanımlarımızın birçok konudan haberdar olduğu
mekteplerimize karşı kayıtsız ve ihmalkâr oluşumuz-
görülür. Devletin içine düştüğü kötü durumdan kur-
dur. Hâlbuki ilk millî terbiye ana kucağında ve burada
tarılması için ileri sürdükleri fikirler ve teklifler, şüp-
alınır. Okul programları hazırlanırken, muhitin siyasî
hesiz ki önceki yıllarda oluşmuştur. Hanımlarımızın,
ve içtimaî ihtiyaçlarına dikkat etmek gerekir. “Memle-
dünyada olup biten olaylardan ders alma eğilimleri
ket her şeyden evvel gelecek nesilleri hazırlayacak
vardır. Türk ve dünya tarih bilgisine hâkimdirler, bir
ciddi irfan müesseselerine muhtaçtır “
takım ekonomik çözüm yollan teklif ederler. Mesela
Nakiye Hanım, İsveçlilerin “Fedakârlık Haftası”ndan Toplantıda bazı hanımlar da erkeklerin teşvik

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 81

edilmesi gereği üzerinde dururlar. Mesela, Gülsüm
Kemalova’ya göre, kadınlardan fırkalar kurularak as-
kerlerin yanında olunmalıdır. Kız idadisi öğrencilerin-
den Zehra ve Naciye hanımlara göre mücadeleye ka-
tılmayan erkekler vatan savunmasına çağrılmalıdır.
Hanımlar, bunların dışında aynî ve nakdî yardım
da yapılabileceğini dile getirirler. Gülsüm Kemalova
şöyle konuşur: “İnsan böyle zihniyetlerden âri olarak
pek güzel yaşayabilir, fakat namussuz yaşayamaz...
Bugün, vatan, millet, namus için her şeyimizi feda
edecek ve her şeye katlanacak bir günümüzdür.”
Nakiye Hanım ise şöyle der: “Paralarımızı, cami-
lerimizin meyhaneye dönüştürülmesi için düşman
eline mi bırakacağız? Elmaslarımızı; madamlarının
kiliselerini tezyin için mi saklayacağız? Yoksa katil
düşmanın süngüleri karşında titrerken mi takaca-
ğız? Ne bekliyoruz?.. Düşman, hilafetimizin merkezi
sevgili İstanbul’umuza tecavüz ayağını atmak, cami-
lerimize haç takmak istiyor, daha ne duruyorsunuz.”
Fehime Nüzhet, bu konuda şunları söyler: “Düşman
ayağına çiğnettiğimiz mübarek topraklara dökülen
ecdat kanları yüzümüze aks ederek kırmızı bir utanç
örtüsü teşkil ediyor... Paralarımızı Bulgar neferlerinin
zevklerinin masrafını ödemek için mi saklayacağız?
Aylardan beri kafile kafile, hasırdan çatılı, öküzlere
takılı, seyyar evleriyle sefil ve perişan Payitaht’tan
geçip Anadolu’nun mübarek ocağına misafir olan
vatandaşlarımız gibi biz de yakın bir günde yola
çıkmaya mı hazır olacağız Hayır, bin kere hayır!...”
Nakiye Hanım, bütün bunlara gücü yetmeyenlerin,
hiç olmazsa sağlık hizmetlerinde çalışmasını, Hilâl-i
Ahmer’e dikiş dikmesini, bunları da yapamayanların
dua etmelerini ister.
Toplantının Yankıları
Fatih Kerimi, “Zannederim ki, Türkiye devleti ku-
rulduğundan beri Türk kadınları arasında bu kadar
galeyan, bu kadar büyük bir hareket ilk defa olmak-
tadır.” görüşünü dile getirir.23 Toplantı Osmanlı ba-
sınında da geniş yankı bulur.24 İçtihat mecmuası ilk
toplantıyı şöyle değerlendirir:
“Hakiki Bir Hayat Emâresi
Bu hafta pâyitaht şuununun en büyük, en hayatî
olanı hanımlarımız tarafından ihya edilen dünkü
konferanstır. Bu içtimâ, Müdafaa-i Millîye Heyeti’nin
Hanımlar Kısmı’nın mebde-i teşekkülüdür. O nârin,
müteheyyiç, mühtez, ulvî göğüslerden hürriyet, hıfz-ı
hürriyet, hıfz-t istiklal, hıfz-ı haysiyet, şâikalarına
menfes açan sözleri doğrudan doğruya kulaklarımı-
zın işitebileceği zamanın çok olmadığını görüyoruz.
Anlıyorum ki, kadınlarımız, pranga-bend ayaklar-
la da yürüyebilmişlerdir, ilerleyebilmişlerdir!”25
Türk Yurdu’nun yorumu ise şu şekildedir:
“Vatanın uğradığı büyük felâketler önünde Türk
82 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
kadınlığı bittabii lâkayd kalamazdı. Rakik ve vatanper-
ver kalplerinin emrine itaatle erkeklerimize nümûne-i
imtisâl olacak tezâhürât-ı hamiyetkârânede bulun-
dular. 16 ve 23 Kânun-ı sâni günleri (tarihler yanlış
verilmiştir), Türk kadınları tarihinde unutulmayacak
günlerdir. Müdâfaa-i Milliye Kadınlar Heyeti tarafın-
dan edilen davet üzerine 4-5 bin hanım, Osmanlı
Dârülfünûnu büyük salonunda toplanarak yüreklerin-
den, vicdanlarından taşan acıları Müslüman ve Türk
erkeklerine ve Avrupa’nın büyük kadınlarına bağır-
dılar. Sonra da maliyece sıkıntıda olan anavatanla-
rına neleri varsa hepsini, cüzdanlarındaki paraları,
kulaklarındaki küpeleri, parmaklarındaki yüzükleri,
bileklerindeki bilezikleri, gözlükleri, hatta sırtlarındaki
kürkleri çıkarıp verdiler; yara sarmak, hasta bakmak
üzere zaman-ı saadet muhadderât-ı İslâmiyesi gibi
harbe gitmeye müheyya olduklarını bildirenler çok
oldu. Her iki içtimâda vusta sınıf kadınları ekseriyeti
teşkil ediyordu (...)
Türk Yurdu, muazzez hemşirelerimizin şu faaliyet-i
Peygamber-pesendânelerini tebrik ile müftehirdir;
bundan böyle kadınlarımız hayat-ı içtimâiyede inşal-
lah daha mühim yer tutarak içtimâen ve siyaseten
halâsımızı temin ederler.”26
Rübâb’da, “Dârülfünûn İçtimâında Hazır Bulunan
Bir Hanım” imzasıyla yayımlanan yazıda konuşma-
lardan örnekler zikredilir. Konuşmalardan etkilenen
hanımların yardım için birbirleriyle yarışmaları karşı-
sında şu sözlere yer verilir:
“O gün Osmanlı Dârülfünûnunun yüksek ve yal-
dızlı tavanları altında Osmanlı hanımları billur bir
âbide-i hamiyyet işledi.
Ey tarih-i insaniyyet, sana bunları ithaf ediyo-
rum. Gel bu billur âbide-i hamiyyet senindir. Onu al,
mu’tenâ bir sahifene nakşet!.. Bir gün bu memleke-
tin bütün kadınları aynı gayeye doğru koşarlarsa bu
âbidenin ziyâsı onlara halâskâr bir rehber olsun!..”27
Toplantının Sonuçları
Balkan faciası karşısında Türkçü, İslâmcı, Os-
manlıcı görüşleri savunan konuşmacıların bir araya
geldiği, zengin birikimleri ve hitabet kabiliyetleriyle
etkili oldukları bu toplantılarda çok miktarda yardım
toplanır. Petersburg’tan bir Müslüman kızı bileziğini
gönderir. Orsk’tan bir kadın ipekli yeleğini yollar. Top-
lantıda bulunan hanımlar üzerlerinde değerli ne varsa
verirler. Bunlar arasında gözlük gibi zaruri ihtiyacını
verenler bile vardır. Hatta, elinde bir mecidiyesi ka-
lan bir hanım, “Kadıköy’e gideceğim, bana araba ve
vapur parası on kuruş yeter, bunun üstünü de alınız”
der. Bir başkası, yolda üşüyeceğini bile bile üstünde-
ki kürkü bağışlar. Gülsüm Kemalova’nın anlattığına
göre, Rusya’daki Türk kadınları da Türk ordusu için
değerli eşyalarını bağışlarlar28.
İlk toplantı sonunda Müdafaa-i Millîye yardım ku-
tularından dokuz tanesi, Hilâl-i Ahmer yardım kutula-
rından üç tanesi ağzına kadar yüzük, küpe ve bile-
zikle dolar. Bunlar Müdafaa-i Milliye’ye teslim edilir.
İkinci toplantı sonunda da, hitabet kürsülerinin üzeri
mücevher ve altınlarla, ellerde gezdirilen kutular pa-
ralarla dolar. Bunlar da aynı şekilde teslim edilir.
Toplantıların sonunda Halide Edip’in şu üç teklifi
kabul edilir ve gerçekleştirilir:
1. Bütün Osmanlı kadınları adına orduya telgraf
çekmek.
2. Rumeli’deki cinayetlere karşı Müdafaa-i
Milliye’ye yardım etmeleri için Hindistan, Türkistan,
Rusya vb. Müslüman kadınlarına telgraf çekmek.
3. Rumeli’deki olayları protesto ve durdurulmasına
çalışmaları için Avrupa kraliçelerine telgraf çekmek.
Ruşen Zeki’ye göre, bu toplantı, kadın faaliyetle-
rinde bir dönüm noktasıdır. Bundan sonra, faaliyet-
lerde bir hareketlenme ve ilerleme görülür. Her hafta
konferanslar verilerek kadınlar aydınlatılmaya baş-
lanır, cemiyetlerin sayısı artar29. Balkan Savaşı’na
kadar kurulan kadın derneklerinin sayısı 8 iken,
daha sonra bu sayının 32’ye yükselmesi30, Ruşen
Zeki’nin bu görüşünü doğrular. Kadın faaliyetleri çok
daha önceki yıllarda başlamasına rağmen, gerek
Meşrutiyetin getirdiği demokratik açılım gerekse bu
dönemdeki savaşlar (Trablusgarp, Balkan ve I. Dün-
ya), kadınının sosyal hayata girmesini kolaylaştırır,
hatta zaruri kılar. Bu süreçteki deneyim ve kazanım-
lar, Milli Mücadele ve Cumhuriyet dönemlerindeki ka-
dın faaliyetlerine de etkili olacaktır.
______________________________________________
* Prof. Dr., Gazi Eğitim Fakültesi, sefika@gazi.edu.tr
1 Şefika Kurnaz, Yenileşme Sürecinde Türk Kadını, İs-
tanbul 2011; Şefika Kurnaz, II. Meşrutiyet Döneminde
Türk Kadını, İstanbul 1996.
2 Şefika Kurnaz, “Rusya Türklerinde Kadınlarla İlgili
Gelişmelerin Osmanlı Kamuoyuna Yansımaları”, Türk
Yurdu, XIX-XX/148-149 (Aralık 1999 - Ocak 2000),
430-434.
3 Fatih Kerimi’nin kardeşi Arif Kerimi bunlardan biridir
(Şefika Kurnaz, Balkan Savaşında Kadınlarımız, İs-
tanbul 2012, s. 22, 46).
4 Ruşen Zeki, “Bizde Hareket-i Nisvan”, Nevsâl-i Millî,
İstanbul 1330, s. 344. Gülsüm Kemalova Çistaylı mer-
hum Zâkir İşan Efendi’nin kızıdır (Fatih Kerimi, İstanbul
Mektupları, Haz. Fazıl Gökçek, İstanbul 2001, s. 12).
5 Ruşen Zeki, a.g.m., s. 344; Dârülfünûn Konferans
Salonunda Kadınlarımızın İçtimâları, Tanin Matbaa-
sı, İstanbul 1329, s. 32; “Türklük Şuunu-Şimalli Hemşi-
relerimiz”, Türk Yurdu, IV/14, 18 Nisan 1329/1 Mayıs
1913, s. 464.
6 Fatih Kerimi, a.g.e., s. 107.
7 Fatih Kerimi, a.g.e., s. 179.
8 Fatih Kerimi, a.g.e., s. 66.
9 Fatih Kerimi, a.g.e., s. 91, 98-102.
10 Fatih Kerimi, a.g.e., s. 141.
11 Fatih Kerimi, a.g.e., s. 309-312.
12 F. Rezan Hürmen, Münevver Bir Türk Hanımı Res-
sam Naciye Neyyal Hanımefendi’nin Mutlakiyet,
Meşrutiyet ve Cumhuriyet Hatıraları, 2. bs. İstanbul
2004, s. 280-281.
13 Hürmen, a.g.e., s. 282-285.
14 Selahattin Özçelik, “Türk Dünyasında Tesânüt Ruhunun
Teşekkülünde Türkçü Cemiyetlerin Ehemmiyeti”, Türk
Yurdu, VIII/8, Nisan 1987, s. 22. Hanımlar, mektupla-
rında, üzerlerinde bulunan altın, gümüş değerli ziynet
eşyalarını da bağışladıklarını belirtirler: A(bdullah)
C(evdet), “Ağlatan Bir Sahne-i Fazilet”, İçtihat, III/51,
24 Kânun-ı sâni 1328/6 Şubat 1913, s. 1163 - 1164;
“Türk Kadınlarının Fazilet ve Fedâkarlığı”, Türk Yurdu,
III/9, Şubat 1329/Şubat-Mart 1914, s. 287-288; Nâzım
H. Polat, Müdafaa-i Millîye Cemiyeti, Ankara 1991, s.
73-74.
15 TITEA 141/LVI. 99’dan naklen, Özçelik, a.g.m., s. 22; A
(bdullah) C (evdet), a.g.m., s. 1163-1164; Polat, a.g.e.,
s. 73-74. Fatih Kerimi de Hilâl-i Ahmer hastanelerin-
de çalışan bu hanımların, daha önce Müdafaa-i Milli-
ye Cemiyeti’ne bir dilekçe vererek, kadınlar arasında
yardım toplamak, kadınları aydınlatmak, kadınlardan
fırkalar oluşturarak savaşa göndermek, kadınlardan bir
heyet göndererek padişahın savaş bölgesine gitmesini
istemek konularını dile getirdiklerini, bu önerilerden uy-
gun olanları uygulamaya koymak için harekete geçtik-
lerini; bu amaçla, Dârülfünun Konferans Salonunda bir
toplantı düzenlediklerini belirtir. (a.g.e., s. 223). Halide
Edip, “Padişahımıza ve Şehzadelerimize” hitaben yaz-
dığı yazıda, padişahın ve şehzadelerin bizzat ordunun
başına geçmelerini istemektedir (Türk Yurdu, Yıl 2,
Sayı 2, 1 Kânun-ı sâni 1328/14 Ocak 1913, s. 33-36).
16 Fatih Kerimi, a.g.e., s. 223.
17 Fatih Kerimi, a.g.e., s. 223.
18 Kadınlarımızın İçtimâları, s. 5. Nimet Hanım, Hilâl-i
Ahmer Kadınlar Şubesinin başkanıdır.
19 Kadınlarımızın İçtimâları, s. 53.
20 Fatih Kerimi, a.g.e., s. 225.
21 Kadınlarımızın İçtimâları, s. 53.
22 Fatih Kerimi, a.g.e., s. 226.
23 Fatih Kerimi, a.g.e., s. 223.
24 9-10 Şubat 1913 tarihli İstanbul gazeteleri bu konuya
geniş yer verir (Polat, a.g.e., s. 76).
25 “Hakiki Bir Hayat Emâresi”, İçtihat, III/52 (31 Kânun-ı
sâni 1328/13 Şubat 1913), s. 1180.
26 “Türklük Şuunu - Türk Kadınlarının Faaliyet ve
Fedâkârlığı”, Türk Yurdu, III/9, 7 Şubat 1328 / 20 Şubat
1913, s. 287-288.
27 Dârülfünûn İçtimâında Hazır Bulunan Bir Hanım, “Ta-
rihe Yâdigâr Dârülfünûn Salonunda Türk Hanımları”,
Rübâb, Sayı 45, 31 Kânun-ı sâni 1328/13 Şubat 1913,
s. 28-30.
28 Rusya’daki Türk kadınları, Osmanlıdaki gelişmeleri
yakından izlerler. Bu ilgi öylesine kuvvetlidir ki, Peters-
burglu bir kadın Trablusgarp yenilgisi üzerine kederin-
den intihar eder (Fatih Kerimi, a.g.e., s. 229).
29 Ruşen Zeki, a.g.m., s. 344.
30 Meşrutiyet döneminde kadınların cemiyet faaliyetleri
hakkında bkz. Şefika Kurnaz, Yenileşme Sürecinde
Türk Kadını, s. 155-173; Şefika Kurnaz, II. Meşrutiyet
Döneminde Türk Kadını, s.193-235.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 83
 SULTAN REŞAD’IN 1911 YILINDAKİ
RUMELİ SEYAHATİNİN PROGRAMI VE
DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ

KEMALETTİN KUZUCU*

B
alkanlardaki dini ve etnik nedenlere dayalı
karışıklıkların arttığı II. Meşrutiyet dönemi-
nin başında Sultan Mehmed Reşad üç haf-
ta süren Rumeli seyahatine çıkmıştır. Tanzimat’tan
önceki dönemlerde Osmanlı padişahları askeri se-
ferler ya da IV. Mehmed örneğinde görüldüğü üze-
re, avcılık gibi özel zevkler dışında payitaht dışına
çıkmamış, vilayetleri dahi gezmemişlerdir. II. Mah-
mud döneminde bu gelenek terk
edilmiş, Abdülmecid ve Abdülaziz
gibi reformcu padişahlar büyük vi-
layetlere, hatta Avrupa’ya geziler
düzenlemişlerdir. 33 yıl saltanatta
kalan II. Abdülhamid devrinde Tan-
zimat öncesi geleneğe dönülmüş,
padişah şüpheci kişiliğinin ve hızla
gündem değiştiren politik gelişme-
lerin etkisiyle değil İstanbul’un, Yıl-
dız Sarayı’nın dışına bile nadiren
çıkmıştır.
II. Abdülhamid’den sonra tahta
çıkan Sultan Reşad’ın böylesine
büyük bir projenin aktörü haline Sultan Mehmed Reşad
getirilmesi, Osmanlı toplumunun
her şeye rağmen kutsal saydığı “padişah”ın İttihad
ve Terakki yönetimi tarafından milli birliğin sembolü
olarak kullanılmak istenmesinin sonucuydu.1 Seya-
hat bölgesi olarak Makedonya gibi sancılı bir coğ-
rafyanın seçilmesi ise tamamen politik nedenlere
dayanmakta idi. Ayrılıkçı eğilimlerin her geçen gün
daha büyük tehdit haline gelmesi karşısında çare
bulmakta zorlanan hükümetin sembolleri siyasete
araç ederek gerçekleştirdiği Rumeli seyahatine gi-
den süreç şöyle gelişmişti:
Osmanlı idaresine girdikten sonra büyük ölçüde
İslamlaşan Arnavutlar bir yandan yönetici sınıf içeri-
sinde aktif bir mevki elde ederken, bir yandan kabile
tipi örgütlenme yapılarını korumaları açısından fark-
lı bir gelişim göstermişlerdir. Sultan Abdülhamid’in
tahttan indirilmesinden sonra Balkanlardaki kaosun
büyüyüp siyasal gerginliğin had safhaya çıktığı or-
tamda, milliyetçi ve ayrılıkçı amaç
taşıyan bazı Arnavutlar özerklik
talebiyle kıpırdanmaya başladılar.
Arnavut ileri gelenlerinin ihtirasla-
rı ve çıkarcı anlayışlarının yanında
hükümetin yanlış politikaları isyanın
büyümesine yol açtı. Arnavutların si-
lahlarının toplanması, yükümlülükleri
bulunan Arnavutların askerliğe çağ-
rılması, vergi borçlarını ödemelerinin
istenmesi gibi hükümet taleplerinin
yanında, Arnavutların bu isteklerin
hiçbirine yanaşmaması, Latin harfle-
rine geçilmesi ve öğretimin Arnavut-
ça yapılması gibi karşılıklı talepler is-
yanda etkili oldu. Nihayet 1910 yılının
ilkbaharında Kosova vilayetinin merkezi Üsküp’teki
Arnavutlar ayaklandı. İdareyi fiilen elinde bulundu-
ran ve Abdülhamid’in Balkan politikasını terk ede-
rek, adeta onun yaptığı her şeyin tersini yapmayı
ilke edinen İttihad ve Terakki’nin bu ayaklanmaya
cevabı ise askeri güç göndermek oldu. Mahmut
Şevket Paşa komutasında 82 piyade taburu Arna-
vutların üzerine sevk edildi. Üç aylık bir çatışmadan
sonra isyan bastırılabildi. Ancak bu tedbir Arnavut-

84 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

ların yoğun olarak yaşadıkları Koso-
va, İşkodra ve Yanya eyaletlerinde
tepkiyle karşılandı ve büyük huzur-
suzluğa neden oldu. Vatandaşın,
üzerlerine ordu gönderen devlete
ve padişaha güveninin sarsılmasına
yol açan askeri harekât, Balkanlar-
da Türklerin beraberce hareket ede-
bileceği tek kavim olan Arnavutların
gözden çıkarıldığı şeklinde yorum-
lanmıştı. İttihat ve Terakki yönetimi
yaptığı yanlışı kısa sürede anladı.
Bu hatayı onarmak, yani Arnavutla-
rın gönlünü kazanmak, Makedonya
ve diğer bölgelerdeki unsurları dev-
lete ısındırmak için Sultan Mehmed
Reşad’ı yirmi gün sürecek Rumeli
seyahatine çıkardı.2 Padişahın Rumeli’den Dönüşü Nedeniyle Sarayburnu’nda Toplanan
Seyahat haberi sadece Balkan-
larda değil, tüm Osmanlı coğrafya-
sında büyük yankı buldu. Yurdun dört
bir yanından padişaha teşekkür ve bağlılık telgrafla-
rı çekilmeye, hediyeler gönderilmeye başladı.3 Üç
haftalık gezinin en önemli durağı şüphesiz Kosova
idi. I. Murad’ın türbesini ziyaret eden Sultan Reşad,
Kosova sahrasında yaklaşık yüz bin4 kişiyle birlikte
Cuma namazı kıldı. Ancak bu etkinliğin dini yönün-
den ziyade siyasi yansımaları hesaba katılmıştı.
Zira burası, Kosova Savaşı sırasında Sırp Miloş
Kobilovic tarafından şehit edilen Sultan I. Murad’ın
ilaçlanan iç organlarının gömüldüğü yerdi. Buraya
daha sonra bir türbe yaptırılmış ve bu yapı, son-
raki Osmanlı padişahları dönemlerinde Balkanlara
ve Avrupa’ya düzenlenen seferler sırasında Türk
ordusunun uğramadan geçmediği bir ziyaretgâha
dönüşmüştü. Y. Öztuna’nın tabiriyle Balkan Türklü-
ğünün Kâbe’si olan bu türbe, Arnavutlar için de son
derece kutsaldı. Zira Sultan Murad kendilerini İslam
diniyle tanıştırdığı için Arnavutlar ona büyük hayran-
lık beslemekte ve saygı duymakta idiler.5 Günümüz-
de Kosova Cumhuriyeti sınırları içerisinde, başkent
Priştine’nin kuzeybatısında, Mitroviçe yolunun 5.
kilometresinde bulunan I. Murad Türbesi, Osmanlı
döneminden günümüze “Meşhed-i Hudâvendigâr”,
“meşhed-i mukaddes”, “meşhed-i mübarek”, ya da
kısaca “Meşhed” gibi isimlerle anılagelmiştir.6
Sultan Reşad gezisi boyunca yolun iki tarafını
kuşatarak “Padişahım çok yaşa” diye haykıran in-
sanlarla yakınlık kurduğu gibi, ikamet ettiği yerlerde
ya balkondan bakmak ya da bahçeye davet etmek
suretiyle toplumla sürekli temas halinde olmuştur.7
Çoğu defa halkın ve sultanın zaman zaman karşı-
lıklı olarak sevinç gözyaşı dökmesi, iki tarafın duy-
İstanbulluların İzdihamı
gularındaki samimiyet ve saflığın belirtisiydi. Nite-
kim padişah Priştine’de yaptığı konuşmada “Milleti
görmek üzere” geldiğini ve bu ziyaretin bölücü ve
yıkıcı hareketleri durdurup toplumları kaynaştırmayı
amaçladığını ifade etmiştir. Padişahın vilayet erkânı
ile görüşmesi sırasında, bahçede toplanan Priştineli
ve Vulçıtrınlı yüzlerce gencin üzerlerinde milli giy-
sileri olduğu halde davul zurna ve kaval eşliğinde
yöresel oyunlar oynayıp dans etmeleri,8 seyahatten
duyulan memnuniyetin yansımalarından sadece
birisiydi. Bu tarihi olayın ölümsüzleştirilmesi ama-
cıyla, ziyaretten tam bir yıl sonra, Kosova zaferinin
yıldönümünün “milli gün” ilan edilmesi gündeme
geldi. Priştine ileri gelenleri Haziran ayının ilk Cuma
gününden başlamak üzere üç gün süreyle türbe
yakınında panayır kurulmasını teklif ettiler. Fakat
panayır münasebetiyle getirilecek hayvanların dış-
kıları ve kalabalığın yol açacağı toz ve çöplerin bu
mekâna saygısızlık olacağı; ayrıca türbe civarındaki
verimli ve ekili arazinin panayır sırasında çiğnenme-
siyle çiftçilerin zarara uğrayacağı gibi gerekçelerle
panayır önerisi reddedildi. Ancak Birinci Kosova za-
ferinin yıl dönümü olan 16 Haziran tarihinin bayram
ilan edilerek her yıl bu tarihte Meşhed’de toplanıl-
ması teklifi kabul edildi.9
Bu gezinin içerdiği önemli politik mesajlardan
birisi de Rumeli topraklarına sahiplenme ve orala-
rı Türk egemenliğinde tutma kararlığının iç ve dış
düşmanlara gösterilmesidir. Saltanat ve hilafet ma-
kamlarının nüfuzunun kullanılmak istendiği bu se-
yahat, geçmişle birlikte ve ondan ziyade geleceğe
sahip çıkma idealini açıklayan bir semboldü.10 Se-
yahat esnasında mahkumlara genel af getirilmesi,
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 85
Arnavutların Latin harf-
lerine geçmeleri, bazı
vergilerin kaldırılması
ya da hafifletilmesi, fa-
kirlere yardım edilmesi
gibi bazı sosyal ve idari
düzenlemelerle sos-
yal devletin gücünün
hissettirilmesi amaç-
lanmıştır. Bazı yazar-
lar bu yenilikleri büyük
ödünler olarak nitele-
mişler ise de Osmanlı
hükümetinin özerklik
konusunda asla taviz
vermediğinin altının
çizilmesi gerekir. Ziya-
retin önemli adımların-
dan biri de planını son
dönem mimarlarından
Kemaleddin Bey’in çiz- Meşhed’de Cuma Namazı için İnşa Edilen Sahra Minberi ve Namazı Bekleyen Cemaat
diği ve masrafı padişah
tarafından karşılanacak “ittihad-ı anâsır” anlayışının sonucu olarak çeşitli
olan Reşadiye Medresesi’nin temelinin atılmasıdır. topluluklarla bağlar kurulmasından, dönemin estetik
anlayışına kadar birçok ayrıntıyı görmek mümkün
Sultan Reşad’ın Rumeli seyahati, başta bunu olmaktadır. Manastır, Selanik Üsküp, Priştine gibi
planlayan İttihadçılar olmak üzere, iktidardan mu- merkezlerin bir asır önceki dokusu, caddeleri, de-
halefete, aydınlardan toplumun en alt kesimlerine miryolu istasyonları, önemli mesire yerleri hakkın-
kadar herkesten olumlu tepki almıştır. Padişah da da bilgi edinmek de mümkündür. “Bi-mennihî Teâlâ
uğradığı her yerde yöneticilerin ve ahalinin gösterdi- Rumeli’de İcrâ Edilecek Seyahat-i Hümâyûn Hak-
ği nezaket, ilgi ve yakınlıktan duyduğu memnuniyeti kında Programdır”12 başlıklı belgeye göre program
iradelerinde beyan etmiştir. Fakat ne bu medrese şöyle gerçekleşmişti:
tamamlanacak, ne yukarıda belirtilen zafer bayra-
mı kutlanabilecek ne de diğer düzenlemeler hayata Selanik’e deniz yoluyla ve padişah ve maiye-
geçebilecektir. Zira bir yıl sonra başlayacak olan sa- tindekilere tahsis edilmiş olan Barbaros zırhlısıyla
vaş bütün Rumeli’nin trajik biçimde kaybedilmesiyle gidilecektir. Maiyet yardımcılarıyla bunların araba,
sonuçlanacaktır. hayvan ve eşyalarını taşıması için İdare vapurların-
dan yeteri kadar vapur tahsis edilecektir. Ertuğrul
Padişahın üç haftalık Rumeli seyahatinin gerek-
vapuru mızıkasıyla Barbaros zırhlısının mızıkası
çeleri, hazırlıkları, seyahatin gelişimi, yankıları ve
birleştirilecek ve Muzıka-yı Hümâyûn muallimi Lan-
sonuçları, dönemin basın organlarına dayalı bir mo-
ge Bey tarafından yönetilecektir. Uğurlama töreni
nografide uzun uzadıya anlatıldığından,11 burada
Dolmabahçe Sarayı’nda icra edilecektir.
tekrar edilmeyecektir. Ancak Osmanlı tarihinde ben-
zerine rastlanmayan böyle manidar, önemli ve biraz Padişah ve beraberindekilerin İstanbul’dan çıkış
da duygusal geçen seyahatin programının başlıkla- vakti, Selanik limanına öğleden sonra ulaşılabilecek
rını içeren belgedeki bilgiler değerlendirilecektir. 2 şekilde ayarlanacaktır. Padişah Selanik’te, vilayet
Mayıs 1911 tarihinde mecliste kabul edildikten son- askerî ve mülkî erkânı ile eşraftan birkaç kişiden
ra Babıali’ye gönderilen ve bir gün sonra da padişah oluşan bir heyetin içerisinde hazır bulunduğu bir va-
tarafından onaylanan seyahat programı büyük titiz- pur tarafından Karaburun civarında karşılanacaktır.
likle oluşturulmuş, dini ve siyasi mesajların hedefine Vapur Büyük Karaburun’dan geçerken 21 pare top
ulaşması için her ayrıntı dikkatle planlanmıştı. Söz atılıp karşılama töreni icra edilecektir. Vapur Sela-
konusu belgede seyahatin ayrıntıları 71 maddede nik limanına ulaştığında Kuşaklı Kule, Beyaz Kule,
sıralanmış olup, program süresince uyulacak proto- Küçük Karaburun ve Beşçınar mevkilerinden 21’er
kol kurallarından, kafilenin ikamet edeceği yerlere, pare top atılacaktır. Demir attıktan sonra belediye

86 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

heyeti ve Selanik mebusları vapura giderek şehir
ahalisi adına hoş geldin karşılaması yapacaktır. O
gece vapurda geçirilecektir.
Ertesi gün Selanik valisi, askerî erkân ve bele-
diye reisi vapura gidecektir. Sadır olacak fermana
göre belirtilen heyet Hürriyet Meydanı iskelesinde
(hava müsait olmazsa limandaki iskelede) bulunan
diğer heyetlerle birleşerek karşılama törenini ifa
edecek ve bu sırada belli noktalardan 21’er pare
top atılacaktır. Seyahat kafilesi Rıhtım Caddesi,
İttihad Bulvarı, Mekteb-i Sultânî, İttihad ve Terakki
Mektebi önünden yürüyerek ikamet için tahsis edi-
len hükümet dairesine gidecektir. Kafilenin geçece-
ği güzergâhta gerekli yerlerde saygı vaziyetini almış
askerin arasına yer yer çeşitli okullardan öğrenciler
yerleştirilecek ve hükümet dairesi önünde bir grup
sevinç gösterisi yapacaktır. Hükümet dairesinde bir
süre dinlenildikten sonra, vilayete bağlı sancak ve
kazalardan gelen çeşitli milliyetlere mensup temsil-
ciler, ardından da konsoloslar huzura kabul edile-
cektir. Ertesi gün Yanya ve İşkodra ahalisi namına
adı geçen vilayetlerin çeşitli topluluklarından gele-
cek eşraf huzura çıkacaklardır.
Selanik’te kalınacak zaman zarfında 1)
İkametgâhtan Midhatpaşa Caddesi yoluyla Kası-
miye Camii’ne, 2) İkametgâhtan Midhatpaşa Cad-
desi yoluyla Midhatpaşa, Sanayi, İttihad ve Terakki
ve Sultaniye mektepleri önünden yürünüp Millet
Çeşmesi, Kalmeriye Caddesi ve Büyük İskender
kemeri yanından geçilerek Hortacı Camii’ne 3)
İkametgâhtan Midhatpaşa Caddesi ve Yenikapı yo-
luyla Mevlevihane’ye, 4) İkametgâhtan Sabripaşa
Caddesi, Rıhtım boyu, Beyaz Kule, İttihad ve Terakki
Bahçesi yoluyla Yalılar cihetindeki Kışla Meydanı’na
geziler düzenlenecektir. 5) İkametgâhtan Sabri Paşa
ve Tramvay Caddesi yoluyla Beşçınar mesiresine
gidilecektir. Selanik’e ayrılan sürenin sona ereceği
Cuma günü Ayasofya Camii’nde selamlık resmi ya-
pılacak, ardından ikametgâha dönülecektir.
Cumartesi günü özel trenle Üsküp’e hareket
edilecektir. Selanik valisi ile uğurlama töreninde bu-
lunacak diğer erkân Köprülü’ye kadar gidecek; bu-
rada Kosova valisi, Yedinci Kolordu kumandanı ve
belediye reisi ile vilayet erkânından ve askeri perso-
nelden oluşan heyet de aynı şekilde karşılama için
hazır bulunacaktır. Uğurlama ve karşılama heyetleri
beş kilometre ara ile padişahın trenine kılavuzluk
eden başka bir katarda seyahat edeceklerdir.
Demiryolu hattı, güzergâhta tertip olunacak sü-
vari müfrezeleri tarafından kontrol altında tutulacak,
Köprülü ve diğer icap eden yerlere asker ve jandar-
ma müfreze noktaları konulacaktır. Köprülü istasyo-
nunda vilayet mebuslarıyla askeri ve mülki erkân ile
ulema ve eşraftan oluşan bir karşılama heyeti hazır
bulunacaktır. Köprülü istasyonundaki hoş geldin tö-
reninin ardından yola devam edilecektir.
Üsküp istasyonunda bulunacak karşılama he-
yeti kılavuz katarında bulunan Kosova heyetleri ile
birleşerek karşılama törenini ifâ edeceklerdir. Padi-
şah Üsküp istasyonuna ulaştığında belirli yerlerden
21’er pare top atılacak, askerî erkânın selam resmi-
ni icra etmesinin ardından sancak çekilecektir. İs-
tasyondan başlayarak taş köprü istikametine doğru
açılmış olan yeni caddeden ikametgâha gidilecektir.
Bu sırada asker, ahali ve talebe yol boyunca dizi-
lip tezahürat yapacak, kumandanlık dairesinden 21
pare top atılacaktır.
Ertesi gün vilayet merkeziyle bütün sancak ve
kazaları temsilen her toplumdan seçilmiş kişiler ve
ardından konsoloslar huzura kabul edileceklerdir.
Kabul töreninden sonra İkinci Murad ve İsa Bey ca-
mileri gezilecektir. İkinci Murad Camii’ne, taş köprü,
Tahta Kule, Serdede üzerinden gidilecek ve Ser-
dede Caddesi, Vardar sahili, demir köprü yoluyla
ikametgâha dönülecektir.
Ertesi gün Priştine’ye gidilecektir. İkametgâhtan
Üsküp istasyonuna gidiş sırasındaki merasim ay-
nen uygulanacak ve belli yerlerden 21’er pâre top
atılacaktır. Bir kılavuz katarı yukarıda belirtildiği
üzere beş kilometre ara ile padişah katarının önün-
de gidecek ve aynı şekilde güzergâh boyunca aske-
ri birliklerce koruyucu önlemler alınacaktır. Priştine
sancağı namına Üsküp’te; Prizren sancağı namına
Firzovik’te; İpek, Senice ve Taşlıca sancakları namı-
na da Galboder [?] istasyonlarında özel heyetler kar-
şılama töreni icra edeceklerdir. Priştine’den seçilen
askeri heyet Firzovik istasyonunda, Mitroviçe’den
seçilen askeri heyet ise Galboder istasyonunda bu
törene katılacaktır.
Priştine istasyonuna gelindiğinde, gar binası
içerisinde hazırlanacak salonda bir süre dinlenildik-
ten sonra şose yoldan Priştine kasabasına gidile-
cektir. Yolun iki tarafında askerler hazır bulunacak-
tır. Kasabaya girildiğinde belli yerlerden 21’er pare
top atılacaktır. Şehir dışındaki bir noktadan padişa-
hın ikamet edeceği hükümet konağına kadar olan
güzergâhta asker, ahali ve öğrenciler dizilmiş ola-
caktır. O gece hükümet konağında kalınacaktır.
Ertesi gün Priştine ve mülhakâtıyla İpek, Senice
ve Taşlıca sancaklarından seçilmiş heyetler ve Priş-
tine askerî heyeti huzura çıkacaklardır. Törenden
sonra Fatih Sultan Mehmed ve İkinci Murad camileri
ziyaret edilecektir.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 87
 lirli noktalardan 21’er
pare top atılacaktır.
İstasyon ve 10 Tem-
muz caddeleriyle de-
mir köprüden yürüne-
rek Atıf Bey Caddesi
üzerinden belediye
binasına gidilecektir.
Şehre girildiğinde be-
lediyenin belirleyeceği
yerlerden top atılacak
ve o gece meşaleler-
le sevinç gösterisinde
bulunulacaktır.
Ertesi gün vilayet
ahalisi namına vilayet
merkezinden ve bütün
sancak ve kazalar-
dan çeşitli toplumları
Padişahın Gelişi Nedeniyle Süslenen Priştina Tren Garı
temsilen gelenlerin
Ertesi Cuma günü arabalarla Meşhed-i oluşturacağı heyetler
Mübarek’e gidilecek, kafilenin meşhed sahrasına gi- ve ardından konsoloslar huzura kabul edilecektir.
rişinde bütün topçu bataryaları karşılıklı olarak 21’er Manastır’da kalınacak müddet zarfında Cuma’ya
pare top atacak, selam resmi ifâ edilecek ve türbe tesadüf etmediği takdirde bir alay teşkil ile İshakiye
yakınındaki direğe sancak çekilecektir. Meşhed’de Camii’nde öğle yahut ikindi namazı eda edilecek-
hazırlanacak çadırda istirahat edildikten sonra Sul- tir. Belediye binasından adı geçen cami kapısına
tan Reşad kendisi için hazırlanmış olan mahfile ge- kadar olan yola asker ve öğrenci yerleştirilecektir.
çecek, mahfil yakınlarında özel olarak hazırlanmış Manastır’da ayrıca Dümge ve Ekşisu mesirelerine
ve kenarları kutsal emanetler hazinesinden getirile- gidilecektir.
cek örtülerle süslü minberde hutbe okuyarak Cuma Manastır’dan dönüş sırasında, girişteki törenin
namazı kılınacaktır. Çadır ile namazgâh arasındaki aynısı uygulanacak, Selanik karşılama heyeti Vodi-
mesafede askeri tören icra edilecektir. na istasyonunda hazır bulunacaktır. Padişahın kata-
Ertesi gün özel katarla Selanik’e dönülecektir. rı şehre girdiğinde karşılama törenleri icra edilecek
Priştine’den Selanik’e gidiş sırasında icra edilecek ve ara verilmeden limanın karşısındaki iskeleden
uğurlama törenindeki düzen ve uygulama karşılama doğruca vapura gidilecektir.
törenindekinin aynı olacak, seyahat sırasında hat Ertesi gün hareketten önce hükümet ve san-
boyundaki istasyonlarda askeri törenler düzenlene- caklar adına gelecek heyetler tarafından uğurlama
cektir. Selanik karşılama heyeti Köprülü mevkiinde töreni yapılacak, sonra vapur Çanakkale’ye doğru
hazır bulunacak ve buradaki törenin ardından pa- hareket edecektir. Bu sırada şehrin ilgili yerlerin-
dişah treninin önündeki kılavuz treniyle geri döne- den, özel olarak da padişahın ayrılışını temsi-
cektir. Trenin Selanik’e ulaşması sırasında gerekli len Karaburun’dan 21 pare top atılacaktır. Vapur
törenlerin ifasının ardından padişahın ikametine ay- Çanakkale’ye vardığında hükümet ve ahali adına
rılan hükümet dairesine geçilecektir. karşılama için gelen heyetler kabul edilecek, arzu
Ertesi gün Manastır’a gidilecek ve uğurlama he- edildiği takdirde şehirde bir yürüyüş turu atılacak-
yeti Vodina’ya kadar kafileyi izleyecek; karşılama tır. Vapurun gidiş ve dönüşünde, Çanakkale’ye va-
heyeti de aynı şekilde Vodina’da tören icra edecektir. rışında belirli yerlerden 21’er pare top atılacaktır.
Manastır vilayeti namına karşılama törenini icra için Padişah karaya ayak basar basmaz askeri tören
vali ve belediye reisi ile mülkî ve askerî personelden icra edilecek ve yine belli yerlerden 21’er pare top
oluşan bir heyet kılavuz treniyle Manastır’a gide- atılacaktır.
ceklerdir. Bu heyet Manastır istasyonunda bekleyen İstanbul’a dönüşte Şehremaneti daire reisleri,
karşılama heyeti ile birleşerek hep birlikte karşılama İstanbul mebusları, nâzırlar, Harbiye Nezareti’ni
törenini ifa edeceklerdir. İstasyona gelindiğinde be- temsilen çeşitli birlik komutanları ve İstanbul valisi

88 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

tarafından Ayastefanos açıklarında karşılama töreni
düzenlenecektir. Vapurun Kız Kulesi hizasına gel-
mesinden Dolmabahçe Sarayı önünde duruşuna
kadar gerekli yerlerde bulundurulacak harp gemi-
lerinden sıra ile top atılacaktır. Sarayda karşılama
töreni icra edilecektir.
EK
Bi-mennihî Teâlâ Rumeli’de İcrâ Edilecek
Seyahat-i Hümâyûn Hakkında Programdır
1. Dersaadet’ten Barbaros zırhlısıyla bahren
Selanik’e teşrif-i hümâyûn şeref-vukû‘ bulacaktır.
2. Mezkûr sefine zât-ı hazret-i padişâhî ile
maiyet-i hususiye-i şahânelerine tahsis olunmuştur.
3. Maiyet-i seniyyede bulunacak zevât ile
bendegân ve müstahdemînini, maiyet-i seniyye bö-
lüğü efrâdını hâmil olmak ve araba ve hayvanât ve
eşya ve sâire tahmil olunmak üzere İdare vapurla-
rından lüzumu kadar vapurlar tahsis edilecektir.
4. Ertuğrul vapur-ı hümâyûnu muzıkasıyla
seyahat-i şahaneye tahsis edilecek sefinenin muzı-
kası bi’t-tevhid muallim Lange Bey’in idaresine tevdi
edilecektir.
5. Merasim-i teşyi‘iyye Dolmabahçe Saray-ı
Hümâyûnu’nda icra kılınacaktır.
6. Zât-ı hazret-i padişâhînin Selanik lima-
nına ba‘de’z-zuhr muvâsalat buyurmaları için
Dersaâdet’ten azimet-i hümâyûn vakti ona göre
tanzim olunacaktır.
7. Selanik vilayeti erkânı ile ümerâ-yı aske-
riyyesinden ve vilayetçe intihâb olunacak birkaç
muteberândan mürekkeb bir heyet tarafından zât-ı
hazret-i padişâhî Selanik’te istikbal için bulunduru-
lacak süfün-i hümâyûnla birlikte Karaburun civarın-
da istikbal edilecektir.
8. Sefine-i hümâyûn Büyük Karaburun’dan ge-
çerken yirmi bir pare top endahtıyla resm-i selâm ve
ihtiram icra olunacaktır.
9. Sefine-i hümâyûnun Selanik limanına
muvâsalatında Kuşaklı Kule, Beyaz Kule, Küçük
Karaburun, Beşçınar mevkilerinden yirmi birer pare
top endahtıyla merasim-i ta‘zimiyye ifâ olunacaktır.
10. Sefine-i hümâyûn demir attıktan sonra
heyet-i belediyye ve mahalli mebusları sefine-i
hümâyûna azimetle belde nâmına arz-ı hoş-amedî
edecektir.
11. Selanik’e muvâsalat-ı şahâne günü ve gece-
si sefine-i hümâyûnda geçirilecektir.
12. Ertesi günü vali-i vilayet ve ikinci ordu ve
ikinci redif müfettişleri ile beşinci kolordu kumandanı
ve belediye reisi sefine-i hümâyûna azimetle irade-i
seniyye-i padişâhîye muntazır olacaklardır.
13. Şeref-vâki‘ olacak ferman-ı hümâyûn üze-
rine heyet-i mezkûre Hürriyet Meydanı iskelesinde
(hava müsaid olmadığı halde liman dahilindeki is-
kelede) teşrif-i hümâyûna muntazır bulunan hey’ât-ı
sâire ile merasim-i istikbâliyye ve ihtiramiyyeyi ifâ
edecek ve bu sırada mevâki-i lâzimeden yirmi birer
pâre top endaht olunacaktır.
14. İskelede tertip edilmiş olan mevkib-i hümâyûn
ile Rıhtım Caddesi, İttihad Bulvarı, Mekteb-i Sultânî,
İttihad ve Terakki Mektebi pişkâhından bi’l-mürûr
ikametgâh-ı hümâyûna tahsis olunan daire-i hükü-
meti teşrif-i hümâyûn şeref-vâki olacaktır.
15. Güzergâh-ı hümâyûnda icâb eden yerler-
de istâde-i mevki-i ta‘zim olacak asâkir-i şahâne
arasına câ-be-câ bilumum mekâtib talebesi yer-
leştirilecek ve daire-i hükümet pişkâhında mekteb
talebesinden müntahib heyetler tarafından ızhâr-ı
şâdmânî edilecektir.
16. Daire-i hükümette bir müddet istirahat buyu-
rulduktan sonra ahali-i vilayet namına arz-ı ta‘zimât
için merkez-i vilayetten ve bilumum liva ve kazalar-
dan anâsır-ı muhtelife muteberânından intihab olu-
nan heyetler ve ba‘de konsoloslar huzur-ı hümâyûna
kabul buyurulacaktır.
17. Resm-i kabulün icrâsından sonra o gün ve o
gece daire-i hümâyûnda istirahat buyurulacaktır.
18. Ertesi gün Yanya ve İşkodra ahalisi namına
arz-ı ta‘zimât için mezkûr vilayetlerce anâsır-ı muh-
telifeden gelecek muteberân huzur-ı hümâyûna ka-
bul buyurulacaktır.
19. Selanik’te ikamet buyurulacak eyyamda:
1) İkametgâh-ı hümâyûndan Midhatpaşa Caddesi
tarikiyle Kasımiye Cami-i Şerifine, 2) İkametgâh-ı
hümâyûndan Midhatpaşa Caddesi tarikiyle Midhat-
paşa, Sanayi, İttihad ve Terakki ve Sultaniye mektep-
leri pişkâhından ve Millet Çeşmesi’nden Kalmeriye
Caddesi’nden İskender-i Kebir’in kemeri yanından
geçilerek Hortacı Cami-i Şerifi’ne, 3) İkametgâh-ı
hümâyûndan Midhatpaşa Caddesi ve Yenikapı ta-
rikiyle Mevlevihane’ye, 4) İkametgâh-ı hümâyûndan
Sabripaşa Caddesi, Rıhtım boyu, Beyaz Kule, İtti-
had ve Terakki Bahçesi tarikiyle Yalılar cihetindeki
Kışla Meydanı’na azimet ve meydana nâzır olan
daire-i askeriyyede bir müddet istirahat buyurula-
caktır. Kışla meydanında ahaliden arzu edenle-
rin istâde-i mevki-i ta‘zim olmalarına müsâade ve
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 89
asâkir-i şahâne tarafından
icrâ-yı resm-i selam edi-
lecektir. 5) İkametgâh-ı
hümâyûndan Sabri Paşa
ve Tramvay Caddesi tari-
kiyle Beşçınar mesiresine
azimet buyurulacaktır.
20. Müddet-i ikamet-i
seniyyenin nihayetine te-
sadüf edecek Cuma günü
Ayasofya Cami-i Şerifinde
selamlık resm-i âlisi icra
buyurulacaktır.
21. Resm-i mezkûrdan
ikametgâh-ı hümâyûna av-
detle o gün ve o gece istira-
hat buyurulacaktır.
22. Cumartesi günü
katar-ı mahsus ile Üsküb’e Sultan Reşad’ı Tekrar Tekrar Görmek için Priştine Hükümet Dairesi Önünde Bekleyen
müteveccihen azimet bu- Arnavutlar
yurulacaktır.
asâkir-i şahâne tarafından resm-i selam ifâ oluna-
23. Selanik valisi ile heyet-i teşyi‘iyye Köprülü’ye
cak ve mahall-i mahsusa sancak keşide edilecektir.
kadar vazife-i teşyi‘iyyeyi ve Kosova valisi ve Yedin-
ci Kolordu kumandanı ve belediye reisi ile erkân-ı 29. İstasyon pişkâhından taş köprü istikameti-
vilayetten ve memurîn-i askeriyyeden mürekkeb ne doğru küşâd olunan yeni caddeden ikametgâh-ı
bir heyet-i istikbâliyye kezâlik Köprülü’de vazife-i hümâyûna azimet buyurulacaktır.
istikbaliyyeyi ifâ edecekler ve işbu teşyi‘ ve istikbal 30. Taş köprü başından ikametgâh-ı hümâyûna
heyetleri katar-ı hümâyûndan beş kilometre fasıla teveccüh edildiği sırada kumandanlık dairesindeki
ile kılavuzluk vazifesini ifâ eden katara râkib olacak- mevki-i mahsusdan yirmi bir pare top atılacaktır.
lardır.
31. Güzergâh-ı hümâyûnda asker ve ahali ve
24. Demir yol güzergâhında tertib olunacak sü- mekâtib şâkirdânı istâde-i mevki-i ihtiram olacaklar
vari müfrezeleri marifetiyle hat taht-i nezarette bu- ve arz-ı ta‘zimât edeceklerdir.
lundurulacağı gibi Köprülü civarına ve icab eden
diğer mevâkie asker ve jandarma müfreze noktaları 32. Üsküb’e muvâsalat günü ve gecesi
ikame edilecektir. ikametgâh-ı hümâyûnda imrar buyurulacaktır.

25. Köprülü istasyonunda vilayet meb‘uslarıyla
memurîn-i mülkiyye ve askeriyye ile ulemâ ve eşraf-
tan mürekkeb bir heyet-i istikbâliyye bulunacaktır.
26. Heyet-i mezkûrece kılavuz katarında bulu-
nan Kosova heyet-i müstakbelesi ile birlikte Köprülü
istasyonunda resm-i ta‘zim ve hoş-amedî ba‘de’l-ifâ
mezkûr katarla yola devam edilecektir.
27. Üsküb istasyonunda bulunacak heyet-i istik-
baliyye kılavuz katarında bulunan Kosova heyetleri
ile birleşerek merasim-i istikbaliyye ve ta‘zimiyyeyi
ifâ edeceklerdir.
28. Üsküb istasyonuna muvâsalat-ı hümâyûn
şeref-vukûunda cihet-i askeriyece tayin olunan
mahâll-i mahsûsadan yirmi birer pare top endaht ve
33. Ertesi günü ahali namına arz-ı ta‘zimât için
merkez-i vilayetten ve bilumum liva ve kazalar mer-
kezlerinden anâsır-ı muhtelife muteberânından in-
tihab olunan heyetler ve ba‘de konsoloslar huzur-ı
hümâyûna kabul buyurulacaktır.
34. Resm-i kabulün icrâsından sonra Sultan Mu-
rad Han-ı Sâni ve İsa Bey cami-i şerifleri ziyaret bu-
yurulacaktır. Sultan Murad-ı Sâni Cami-i Şerifi’ne,
Taş köprü, Tahta Kule, Serdede tarikleriyle azimet
ve Serdede Caddesi, Vardar sahili, demir köprü tari-
kiyle ikametgâh-ı hümâyûna avdet buyurulacaktır.
35. Ertesi günü Priştine’ye azimet-i hümâyûn
şeref-vâki olacaktır.
36. İkametgâh-ı hümâyûndan Üsküp istasyo-
nuna azimette muvasalat-ı seniyyede icra olunan

90 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

merasim-i ta‘zimiyye aynen ifâ kılınacak ve mahâll-i sa teşrif-i şahâne şeref-vâki olacak ve mahfil-i
mahsusadan yirmi birer pâre top atılacaktır. hümâyûn civarında suret-i mahsusada tertib ve
kenarları emanât-ı mübareke hazinesinden nakle-
37. Bir kılavuz katarı yirmi üçüncü bendde mu-
dilecek puşidelerle tezyin olunacak minberde hutbe
harrer olduğu veçhile beş kilometre fasıla ile katar-ı
kıraatıyla salât-ı Cuma eda ve ba‘de ikametgâh-ı
hümâyûnun önünde gidecek ve yirmi dördüncü
hümâyûna avdet buyurulacaktır.
bendde gösterilen tedâbir ve takayyüdât icra edile-
cektir. 47. Otağ-ı hümâyûndan namazgah ittihaz olu-
nacak mahalle kadar olan mesafede merasim-i as-
38. Priştine sancağı namına Üsküp’te ve Prizren
keriyye icra edilecektir.
sancağı namına Firzovik’te ve İpek ve Senice ve Taş-
lıca sancakları namlarına Galboder [?] istasyonun- 48. Ertesi günü katar-ı mahsus ile doğruca
da birer heyet-i müntahibe merasim-i ta‘zimiyye ve Selanik’e avdet buyurulacaktır.
istikbaliyyeyi ifâ edecekler ve merasim-i mezkûreye
49. Priştine’den Selanik’e avdet-i hümâyûnda
Priştine’den müretteb heyet-i askeriyye Firzovik ve
icra kılınacak merasim-i teşyi‘iyye istikbal merasimi-
Mitroviçe’den müretteb heyet-i askeriyye Galboder
nin aynı olacak ve azimet ve avdet-i seniyyede hat
istasyonunda iştirak eyleyeceklerdir.
boyundaki istasyonlarda merasim-i askeriyye icra
39. Priştine istasyonuna muvâsalat-ı seniyye olunacaktır.
şeref-vukûunda mevkif dahilinde ihzâr olunacak
50. Selanik’e avdet-i hümâyûnda Selanik heyet-i
salonda bir müddet istirahat buyurulduktan sonra
istikbaliyyesi Köprülü mevkiinde vazife-i ihtiramiy-
şoseden Priştine kasabasına azimet buyurulacak-
yeyi ba‘de’l-ifâ katar-ı hümâyûnun önünde kılavuz
tır. Şosenin tarafeyninde asâkir-i şahâne istâde-i
treniyle avdet eyleyecektir.
mevki-i ihtiram olacaktır.
51. Katar-ı hümâyûnun Selanik’e muvâsalatında
40. Priştine kasabasına muvâsalat-ı hümâyûn
heyet-i mahsûsalar tarafından merasim-i istikbaliyye
şeref-vukûunda mahâll-i mahsûsadan yirmi birer
ifâ edilecek ve oradan ikametgâh-ı hümâyûna tah-
pare top atılacaktır.
sis olunan daire-i hükümete azimet buyurulacaktır.
41. Priştine kasabasının haricinde bir nokta-i
52. Ertesi günü Manastır’a teşrif-i hümâyûn
münâsibeden ikametgâh-ı hümâyûna tahsis olunan
vâki olacak ve heyet-i teşyi‘iyye Vodina’ya kadar
hükümet konağına kadar güzergâhta asker ve ahali
vazife-i teşyi‘iyyeyi ve heyet-i istikbaliyye de kezâlik
ve mektep şakirdânı saf-beste-i ihtiram olacakladır.
Vodina’da vazife-i istikbaliyyeyi ifâ edecektir.
42. Priştine’ye muvâsalat-ı hümâyûn günü ve
53. Manastır vilayeti namına râsime-i istikbali
gecesi ikametgâh-ı hümâyûnda istirahat buyura-
ifâ için Manastır valisi belediye reisi ile erkân-ı vi-
caklardır.
layetten ve memurîn-i askeriyyeden mürekkeb bir
43. Ertesi günü Priştine ve mülhakâtıyla İpek, heyet katar-ı hümâyûnun önünde kılavuz treniyle
Senice, Taşlıca livalarından müntahib heyetler ve Manastır’a gideceklerdir.
Priştine heyet-i askeriyyesi huzur-ı hümâyûna kabul
54. Heyet-i mezkûre Manastır istasyonunda inti-
buyurularak arz-ı ta‘zimât edeceklerdir.
zar edecek heyet-i müstakbele ile birleşerek resm-i
44. Merasim-i mezkûreden sonra Fatih Sultan ta‘zim ve istikbali ifâ eyleyecektir.
Mehmed Han ve Sultan Murad Han-ı Sâni cevâmi-i
55. İstasyona muvasalat-ı hümâyûn şeref-
şerifesi ziyaret buyurulacaktır.
vukûunda cihet-i askeriyyece tayin olunacak mahâll-i
45. Ertesi Cuma günü arabalarla Meşhed-i mahsûsadan yirmi birer pare top atılacaktır.
Mübarek’e azimet buyurulacak ve mevkib-i
56. İstasyon ve 10 Temmuz caddeleriyle de-
hümâyûnun sahra-yı Meşhed’e teveccühünde
mir köprüden bi’l-mürûr Atıf Bey Caddesi tarikiyle
mevâki-i mahsûsada bulunacak umum topçu ba-
ikametgah-ı hümâyûn ittihaz olunacak beledî daire-
taryaları cânibinden tarafeynli yirmi birer pare top
si teşrif buyurulacaktır.
endahtıyla resm-i selam ifâ olunacak ve Meşhed-i
Mübarek civarında rekz edilecek direğe sancak çe- 57. Kasabaya teveccüh buyuruldukta daire-i as-
kilecektir. keriyyece tayin olunacak mahâll-i mahsusadan yir-
mi birer pare top atılacak ve o gece el‘âb-ı nâriyye
46. Meşhed’de ihzar olunacak otağ-ı hümâyûnda
ile ızhâr-ı şâdmânî edilecektir.
istirahat buyurulduktan sonra mahfil-i hümâyûn
olmak üzere tertib edilecek bir hayme-i mahsu- 58. Ertesi günü ahali-i vilayet namına arz-ı

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 91

ta‘zimât için merkez-i vilayetten ve bilumum liva ve
kazalardan anâsır-ı muhtelife muteberânından in-
tihab olunan heyetler ve ba‘de konsoloslar huzur-ı
hümâyûna kabul buyurulacaktır.
59. Manastır’da ikamet buyurulacak müddet
zarfında Cuma tesadüf etmediği takdirde bir alay
teşkil ile İshakiye Cami-i Şerifi’nde öğle yahut ikindi
namazı eda buyurulacaktır.
60. İkametgâh-ı hümâyûndan cami-i şerif kapısı-
na kadar asâkir-i şahâne istâde-i mevki-i ta‘zim ola-
cak ve asker arasına mevâki-i münâsibeye mekâtib
talebesi yerleştirilecektir.
61. Manastır’da ikamet buyurulacak müddet
zarfında: 1) İkametgâh-ı hümâyûndan Hükümet
Caddesi tarikiyle Dümge mesiresine 2) İkametgâh-ı
hümâyûndan İstasyon Caddesi tarikiyle Ekşisu me-
siresine azimet buyurulacaktır.
62. Manastır’dan avdet-i hümâyûnda esnâ-yı
azimette icra olunan merasim ifâ edilecektir.
63. Manastır’dan Selanik’e avdet-i hümâyûnda
Selanik heyet-i istikbâliyyesi Vodina istasyonunda
teşrif-i hümâyûna muntazır bulunacaktır.
64. Katar-ı hümâyûnun şehre muvâsalatında
heyet-i mahsûsalar tarafından merasim-i istikba-
liyye icra olunacak ve şehirde ârâm buyurulmaksı-
zın liman pişkâhındaki iskeleden doğruca sefine-i
hümâyûna azimet buyurulacaktır.
65. Ertesi günü sefine-i hümâyûnun hareke-
tinden mukaddem hükümet ve memleket namına
gelecek heyetler tarafından merasim-i ta‘zimiyye
ve teşyi‘iyye ifâ edildikten sonra sefine-i hümâyûn
Kale-i Sultaniye’ye müteveccihen hareket edecek ve
esnâ-yı harekette şehrin mahâll-i mahsûsasından
ve hîn-i mürûrda Karaburun’dan yirmi birer pare top
endahtıyla merasim-i ihtiramiyye icrâ kılınacaktır.
66. Sefine-i hümâyûnun Kale-i Sultaniye’ye
muvâsalatında hükümet ve ahali-i mahalliyye na-
mına arz-ı ta‘zimat için intihab olunacak heyetler
sefine-i hümâyûnda kabul ve arzu buyurulduğu hal-
de şehirde bir cevelân icra buyurulacaktır.
67. Sefine-i hümâyûnun azimet ve avdetinde
Kale-i Sultaniye’ye muvâsalatında mevâki-i muay-
yeneden yirmi birer pare top atılacaktır.
68. Zât-ı hazret-i padişâhî karaya çıktıkları halde
iskelede asâkir-i şahane tarafından resm-i ihtiram
icra ve kezâlik mevâki-i muayyeneden yirmi birer
pare top endaht olunacaktır.
69. İstanbul’a avdet-i hümâyûnda Şehremini
92 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
devâir-i belediyye rüesâsı ve İstanbul mebusları ve
daire-i harbiyyece intihâb olunacak erkân ve ümerâ-
yı askeriyye vükelâ ve İstanbul valisi tarafından
Ayastefanos açıklarında merasim-i istikbaliyye icra
olunacaktır.
70. Sefine-i hümâyûnun Kızkulesi hizasına
vusûlünden saray-ı hümâyûn pişkâhında tevakkufu-
na kadar mevâki-i lâzimede bulundurulacak sefâin-i
harbiyye tarafından sıra ile top endaht ve merasim-i
ihtiramiyye icrâ edilecektir.
71. Dolmabahçe saray-ı hümâyûnunda
merasim-i istikbâliyye icra kılınacaktır.
______________________________________________
* Doç. Dr., Trakya Üniversitesi.
1 Erik Jan Zürcher, Savaş, Devrim ve Uluslaşma Türkiye
Tarihinde Geçiş Dönemi (1908-1928), çev. E. Aydınoğ-
lu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2005, s.
123-124.
2 Müfid Şemsi, Şemsi Paşa, Arnavudluk ve İttihad-
Terakki, haz. A. N. Galitekin, Nehir Yayınları, İstanbul
1995, s. 24-30; Yılmaz Öztuna, Rumeli’ni Kaybımız 93
ve Balkan Savaşları, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1990, s.
76-77; İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi
Kronolojisi, İstanbul 1955, IV, 383.
3 Örneğin Beyrut ve Cebel-i Lübnan vilayetlerinden
İstanbul’a gelen bir grubun yöreleri namına padişaha
bağlılık ve teşekkürlerini sunmaları hakkında bk. BOA,
İrade Mâbeyn-i Hümâyûn, nr. 1329 CA/22.
4 Kosova’daki Cuma namazına ne kadar katılım olduğu
konusu tartışmalıdır. İttihad ve Terakkici basın bu konu-
da 300 bine ulaşan rakamlar ortaya atarken, padişahın
maiyetinde bulunan başkâtip Halid Ziyâ 50 bin, Sir Ed-
win Pears ise 80 bin rakamını verir. Buna göre ortalama
100 bin kişinin toplanmış olabileceği mübalağa değildir
(E. J. Zürcher, Savaş, Devrim ve Uluslaşma, s. 133).
5 Y. Öztuna, Rumeli’ni Kaybımız, s. 77.
6 Meşhed’in Balkan Türklerinin sosyal ve politik hayatın-
daki anlam ve öneminden dolayı Osmanlı padişahları
16. yüzyıldan başlayarak bölgenin elimizden çıktığı
1912 yılına kadar, türbeyle ilgili bakım, onarım ve gü-
zelleştirme faaliyetlerini titizlikle yürütmek suretiyle hem
şehid padişaha hem de bölge halkına olan vefalarını
göstermişlerdir. Bu konuda son yapılan bir çalışma
için bk. Kemalettin Kuzucu, “Kosova’da Sultan Murad
Hüdâvendigâr Türbesi ve Sosyopolitik Önemi”, Arşiv
Belgelerinde Kosova ve Osmanlı Devleti Sempozyumu,
14-15 Nisan 2009, Priştine, yayımlanmamış bildiri.
7 E. J. Zürcher, Savaş, Devrim ve Uluslaşma, s. 132.
8 BOA, BEO. NGG Defterleri, nr. 907/55-12, s. 40; Os-
manlı Arşiv Belgelerinde Kosova Vilayeti, haz. H. Yıldı-
rım Ağanoğlu v.dğr., İstanbul 2007, s. 161.
9 18 Mayıs 1912 (1 C 1330), BOA, İrade Meclis-i Mah-
sus, nr. 1330 C/16; BOA, MV., nr. 227/124.
10 M. Çelebi, Sultan Reşad’ın Rumeli Seyahati, s. 53-54.
11 Bak. Mevlüt Çelebi, Sultan Reşad’ın Rumeli Seyaha-
ti, Akademi Yayınevi, İzmir 1999. Bunun yanında şu
eserlerde de kısmi bilgiler bulmak mümkündür: Müfid
Şemsi, Şemsi Paşa, Arnavudluk ve İttihad-Terakki, haz.
A. N. Galitekin, Nehir Yayınları, İstanbul 1995; Ahmet
Turan Alkan, İkinci Meşrutiyet Devrinde Ordu ve Siya-
set, Ufuk Kitapları, 2. Baskı, İstanbul 2001
12 BOA, İrade Meclis-i Mahsus, nr. 1329 CA/4.
 BALKAN SAVAŞLARI VE GÖÇ
ADNAN SOFUOĞLU* - SEYFİ YILDIRIM**
1
9. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın başında özel-
likle Balkanlarda etkili olan Batılı, özgürlük-
çü, laik ve ayrılıkçı fikir dalgalarını durdura-
bilmek artık neredeyse mümkün görünmüyordu. Bu
fikirlere sahip ve eskisinden çok daha güçlü bir mu-
halefet, öncelikle Osmanlı Devleti’nin kendi tebaası
ve entelektüel kesiminden gelmekteydi.
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonrası imzala-
nan Berlin Antlaşması (1878) ile Balkanlarda büyük
değişiklikler meydana gelmiştir. Berlin Antlaşması
sonrasında Osmanlı Devleti’nin gücünün gittikçe
azalmasının da getirdiği kaçınılmaz bir sonuç ola-
rak Panislavist politika izleyen Rusya’nın Balkanlar-
da etkisi daha da artmıştır. Bu çerçevede bölgede
kendi hegemonyasını kurmaya çalışan Rusya Os-
manlı Devleti’ne karşı hareket eden bütün ayrılıkçı
girişimleri desteklemiştir. Rusya’nın yanı sıra diğer
bazı Avrupa ülkeleri de çoğu zaman bu hareketlere
arka çıkmışlardır. Bu ortamda 1878 Berlin Antlaşma-
sı Balkanlarda yaşayan etnik ve dini gruplar için cid-
di bir dönemeç oluşturmuş ve Osmanlı Devleti’nden
ayrılmak için uygun bir ortama zemin hazırlamıştı.
Diğer taraftan her etnik grubun birbirinden ayrı ola-
rak yürüttüğü bu faaliyetler kilise mücadelesine de
yansımıştır. Nitekim Bulgar, Sırp ve Yunan çeteleri
kendi aralarında özellikle kiliseler konusunda şiddet-
li bir iktidar mücadelesi yapmışlardır.
Bu ortamda Bulgarlar, özerk statü elde etmiş olan
1893 yılında Bulgar Makedonya-Edirne Devrimci Ör-
gütü, İç Makedonya Devrimci Örgütü gibi cemiyetler
bünyesinde faaliyet gösterirken, Yunanlılar Etniki
Eterya, Sırplar da Aziz Sava gibi cemiyetler kurarak
kendi menfaatlerini koruma ve topraklarını genişlet-
mek amacıyla girişimlerde bulunmuşlardır. Bu an-
lamda 1895 yılında İç Makedonya Devrimci Örgütü
Makedonya’da genel bir ayaklanma çıkarabilmek
için uğraşmış, ancak bunda başarılı olamamıştır.
1903 yılında ise Aziz İliya Günü’nü bahane ederek
Selanik’te bir ayaklanma başlatacaklardır. Bütün
bu gelişmeler, daha sonra bu bölgelerin Osmanlı
Devleti’nden kopmasına zemin hazırlayacaktır.1
1830 yılında Yunanistan, 1878’de Sırbistan,
1908’de Bulgaristan bağımsızlığını ilan edip Os-
manlı Devleti’nde ayrılarak bir taraftan zorunlu as-
kerlik uygulamalarını devreye sokarken bir taraftan
da Fransa ve Almanya gibi ülkelerin askeri teknoloji-
sini ülkelerine getireceklerdir.
II. Meşrutiyet’in ilanı ile birlikte Balkanlarda yeni
bir hareketlilik yaşanmaya başlamıştır. Nitekim yu-
karıda da ifade ettiğimiz gibi 1908 yılının Ekim ayı
başlarında Bulgaristan, bağımsızlığını ilan ederken,
aynı zamanda Avusturya-Macaristan İmparatorlu-
ğu da Bosna-Hersek’i ilhak ettiğini açıklamıştır. Bu
gelişme Osmanlı Devleti’nin bölgedeki etkisini daha
da azaltacaktır. Bu durumda ve özellikle ilhak ve ba-
ğımsızlığın hemen ardından bölgeden göçler tekrar
başlamıştır. İlk etapta sayıları çok fazla olmayan bu
muhacirler Kosova’ya yerleştirileceklerdir.2
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 93

Balkan Savaşlarında Yaralı Osmanlı Askerleri
(Kaynak: http://www.turkcebilgi.com/resim/birinci_balkan_
savaşı/ottoman-soldiers-after-the-first-balkan-war)
Osmanlı Devleti’nin hâkimiyet ve etkinliğinin
gayet azaldığı bir dönemde Rusya’nın büyük rolü
vardır. Bu çerçevede Rusya, Balkan devletlerini Os-
manlı Devleti’ne karşı bir araya getirmek için elin-
den geleni yapacaktır. Nitekim Balkanlarda Osmanlı
Devleti’ne karşı bir ittifak oluşturmaya çalışan Rusya,
Bulgaristan’ın Sırbistan’la bir çatışmaya girmemesi
için gayret sarf edecek ve her iki devlet arasında ara-
buluculuk yaparak Osmanlı Devleti’ne karşı anlaş-
malarını sağlayacaktır. Gene aynı devletin teşvikiyle
1912 ortalarında Yunanistan da bu anlaşmaya katı-
lacaktır. Karadağ ise anlaşmazlık içerisinde olduğu
Sırbistan’a karşı Bulgaristan’ın desteğini almak ve
Arnavutluk’u ele geçirmek amacıyla Ağustos l912’de
Bulgaristan’la ittifak yapacak, bu gelişmenin etkisiy-
le ardından Ekim 1912’de aslında sürtüşme içinde
bulunduğu Sırbistan’la bir ittifak antlaşması imza-
layacaktır. Böylece Osmanlı Devleti’ne saldırarak
Makedonya topraklarını ele geçirmek ve aralarında
paylaşmak esası üzerine Bulgaristan, Sırbistan, Yu-
nanistan ve Karadağ arasında bir ittifak oluşmuştur.3
Diğer taraftan Balkan ülkeleri arasında gerçekle-
şen bu yakınlaşma ve ittifakın oluşmasında 1910
yılında Osmanlı Mebusan Meclisi’nde kabul edilen
ve Ortodoksların kendi aralarındaki kilise kavgası-
na önemli ölçüde son veren Kiliseler Kanunu’nun
da büyük rolü olduğunu zikretmek gerekir. Balkan
devletleri arasındaki bu yakınlaşma ve ittifak Balkan
Savaşı’nı başlatan en önemli gelişmedir. Bunun yanı
94 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
sıra Balkan Savaşı’nın başlamasında Trablusgarp
Savaşı’nın çıkması, bölgeyi çok iyi tanıyan çok sa-
yıda subay ve tecrübeli askerin, dönemin hükümeti
tarafından emekli edilmesi ittifaka katılan ülkelerin
çeşitli yollarla hızlıca silahlanmaları gibi gelişmelerin
de rolü vardır. Ayrıca Avrupalı büyük devletlerin açık-
ladıkları Osmanlı Devleti’ne savaş açan devletlerin
yenilmeleri halinde Balkanlarda oluşmuş olan sınır-
ların değişmeyeceği garantisi de Balkanlı bağlaşık-
ların 1912 Ekim başlarında Osmanlı Devleti’ne karşı
savaş açmalarında etkili olmuştur.4
I. Balkan Savaşı’nı başlatan gelişme Balkan İtti-
fakında yer alan ülkelerin 13 Ekim 1912’de Balkan
topraklarına özerklik verilmesini talep eden ortak bir
notayı Osmanlı Devleti’ne vermeleridir. Bu nota ce-
vapsız kalmış ve 17 Ekim’de Karadağ, ardından di-
ğerleri de Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etmişlerdir.
Osmanlı Devleti bu savaşta doğu ve batı ordusu
şeklinde oluşturduğu iki ordu ve iki cephe halinde
karşılamıştır. Ancak Osmanlı ordusu içerisindeki
siyasî çekişmelerden dolayı, emir-komuta zincirinde
ortaya çıkan aksamalar, savaşa hazırlıksız olunması
(savaş arifesinde savaşın çıkmayacağı varsayımıyla
bir barış göstergesi olarak askerlerin bir kısmı terhis
edilmişti) ve diğer sebeplere Osmanlı ordusu hemen
hemen her cephede birkaç hafta içinde ağır bir mağ-
lubiyete uğrayacaktır. bu gelişme Osmanlı yöneti-
minde zorunlu bir iktidar değişikliğini de beraberinde
getirmiş, 1913 yılı Ocak ayında bir darbeyle İttihat
ve Terakki iktidarı ele almıştır. Osmanlı Devleti’nin
beklenmedik bu mağlubiyeti sonrası Birinci Balkan
savaşını bitiren antlaşma taraflar arasında 1913
Mayıs’ında Londra’da imzalanacaktır. Bu anlaşmaya
göre: Arnavutluk bağımsız devlet oluyor, Girit Adası
Yunanistan’a bırakılıyor, Osmanlı Devleti’nin Trakya
sınırı, Edirne’yi dışarıda bırakacak şekilde Midye-
Enez hattı olarak tespit ediliyordu. Bu durumda bu
savaşın sonu İslam’ın ve Türklüğün bu coğrafyadaki
üstünlüğünün sona ermesi anlamına da gelmektey-
di. Bu arada Birinci Balkan Savaşı’nda ummadıkları
kadar kolay başarı elde eden devletler, elde ettikleri
toprakların paylaşılmasında anlaşmazlığa düşünce
bu defa birbirleriyle savaşa tutuşacaklardır. II. Bal-
kan Savaşı olarak ifade edilen bu dönemde ortaya
çıkan fırsatı değerlendirerek harekete geçen Os-
manlı Devleti, Edirne’yi geri almayı başaracaktır.
Balkan Savaşı, Türkiye’nin nüfus, kültür ve sos-
yal yapısı üzerinde çok derin etkiler bırakmıştır. Bu
savaş Osmanlı devleti için son derece ağır olmuş ve
devletin Balkanlardaki varlığını neredeyse tamamen
sona erdirmiştir. Balkan Savaşları ortaya koyduğu
sonuçlar açısından gerek Osmanlı Devleti’ne gerek-
se onlu yıllar sonra Cumhuriyet Türkiye’sine
büyük etkileri olacaktır. Bu etkiler daha çok
Balkan ve Türkiye coğrafyasının siyasi ya-
pısı, nüfus yapısının nicel ve nitelikleri ile
siyaset ve ekonomi alanlarında kendini
gösterecektir.
Bu anlamda Balkan Savaşlarının en
önemli etkilerinden biri Balkanlarda kay-
bedilen yerlerden Türkiye’ye yapılan Müs-
lüman Türk göçüdür. Esasında Osmanlı
tarihinde göçler ilk olarak 1783’de Kırım’ın
Rusya’ya ilhakı ile başlamış, daha sonra
çeşitli dönemlerde artarak devam etmiştir.
Bu dönemde başlayan göçler bütün 19. 1912 Balkan Savaşlarından Bir Görüntü (Kaynak: http://www.bilgiban-
yüzyıl boyunca yapılan savaşlar sonrası kasi.org/balkan_savaslari-684.htm)
kaybedilen bölgelerden olmak üzere 20.
lümanları ve kendilerinden olmayan diğer milletleri
yüzyılda da devam etmiştir. 19. yüzyıl ve sonrası
mecburi göçe zorlamaktı. Bu yüzden özellikle savaş
göçlerine baktığınızda Avrupa ülkelerinin emperya-
boyunca ve sonrasında Bulgar, Sırp ve Yunan or-
list siyasetleri ile Avrupa coğrafyasında bu dönemde
duları önlerine gelen Müslüman köy ve kasabaların
gelişen ulus-devlet ve aşırı milliyetçilik uygulamala-
sivil ahalisine saldırarak öldürecekler ve onları göçe
rının ortaya çıkardığı dışlamalar yanında Kafkas ve
zorlayacaklardır. Bu hadiseleri duyan diğer köy ve
Orta Asya Türk coğrafyasında Rus yayılmacılığının
kasaba ahalisi de yaşadığı yerleri terk ederek göç
yarattığı büyük dehşetin etkisi görülür.
etmeye başlayacaktır. Böyle bir ortamda kalmamış-
Bu çerçevede Anadolu dışından gelen göçleri tı. Savaş esnasında artık bu coğrafyada yaşama
sıralayacak olursak 93 Harbi öncesi, 93 Harbi Son- imkânları kalmayan şanslı Müslümanlar vatanların-
rası ve Cumhuriyet Dönemi göçleri olarak belirtile- dan tren, bot ve öküz arabaları ile kaçarak, Selanik
bilir. Osmanlı gücünün gittikçe düşmeye başlaması ve Manastır’a ulaşabilenler canlarını zor kurtarabile-
sadece Balkanlardan değil Kafkasya, Kırım, Afrika ceklerdir. Esasında bölgedeki Osmanlı halkları olan
ve Arap topraklarından da göçler yaşanmıştır. I. Bal- Bulgarlar, Rumlar, Sırplar, Makedonlar, Museviler
kan Savaşı sonrasında ise Balkan coğrafyasında Ulahlar, Arnavutlar ve Türkler bu coğrafyada bir-
göçler daha da yoğunlaşmıştır. Bu göçlere Cumhuri- birleriyle yüzyıllardır iç içe yaşamaktaydı. Nüfusun
yet döneminde antlaşma ile yapılan göçlerle komşu toplamı açısından bakıldığında savaş öncesinde
ülkelerden zorla çıkartılarak Türkiye’ye yönelen göç- 1911 yılı nüfus sayımına göre bu coğrafyanın % 51’i
ler eklenecektir. Müslümandı.5

Bu anlamda Balkan devletleri nüfus yoğunlu- Bu çerçevede Osmanlı Devleti’nin Avrupa top-
ğunu lehlerine geliştirmek için etnik temizliğe yö- raklarındaki Müslümanların sayısı, savaşa başlama-
neleceklerdir. Etnik temizliğin yolu ise esasta Müs- dan önce yaklaşık 2 milyon 315 bin idi. Ancak bu
sayı savaş sonunda 1 milyon 445 bine düşmüştür.
Osmanlı Mülteci Komisyonu, çoğunlu-
ğu Doğu Trakya ile Batı Anadolu’ya bir
kısmının da Suriye ile Doğu Anadolu’ya
toplamda 414 bin göçmenin İmparatorluk
topraklarına yerleştirildiğini duyurmaktay-
dı. Bunların yanı sıra 632 bin Müslüman’ın
Balkan Savaşlarında hayatını yani bu top-
raklarda yaşayan Müslümanların hemen
hemen 1/3’ü hayatını kaybetmişti.6 Bu sa-
yılara 1921 ile 1926 arasında Türkiye’ye
gelen 399 bin göçmeni de eklemek gere-
kir. Yukarıda verilen rakamlar Balkan coğ-
rafyasında öncelikle din ve etnik temelli bir
1912 yılında Balkan Savaşları sırasında Balkanlardan göçen muhacirler. temizliğin adeta bir soykırımın gerçekleşti-
(Kaynak: http://www.turkcebilgi.com/resim/balkan_savaşları/muhajir) rildiğini açıkça göstermektedir.

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 95


Balkan Savaşları sırasında Bulgar ordusundan Kaçan Türk Köylüleri
(Kaynak: http://berkantayhan.blogcu.com/mutlaka-inceleyin-1-balkan-savasi-
ve-gorulmemis-fotograflar/4943928)
Bu savaş esnasında nüfus meselesi ile uğraşan
kurumlardan birisi de Fener Rum Patrikhanesi idi.
Yapılan propaganda faaliyetleri çerçevesinde Rum
Patriği, Balkanlarda Osmanlı aleyhine, Yunanistan
lehine daha fazla genişlemeyi sağlamak amacıyla
bazı bölgelerde nüfus çoğunluğunun Rumlarda ol-
duğunu ispat etmeye çalışmakta ve hukukî bir temel
oluşturmak istemekteydi. Hatta Patrikhane nüfus lis-
tesi yayımlayıp, bu iddiayı resmen ortaya koymaya
da çalıştı.7
Patrikhane’nin Balkan Savaşı sırasındaki bir
diğer önemli faaliyeti ise Makedonya, Tesalya ve
Epir’deki Rumları kilise vasıtasıyla harekete geçire-
rek Türk ordusunu arkadan vurmasıdır. Balkan Sa-
vaşları bitiminde Osmanlı devleti ile Yunanistan’ın
arasında imzalanan ve Yanya, Selanik ve Girit’i
Yunanistan’a bırakan ve Yunanistan’da kalan Türk-
lerin durumunu düzenleyen Atina Anlaşması’nın
imzalanmasından (14 Kasım 1913) ve Ege adaları
işinin büyük devletlerce bir karara bağlanmasından
sonra Yunan hükûmeti ile ondan cesaret alan Ma-
kedonya Rumları oradaki Türklere baskın, katliam,
yağma ve gasp düzenlemeye başlamışlardır.8 Bu
durum Balkanlardaki Müslüman göçünün bir başka
sebebidir. Nitekim Türkler büyük kitleler hâlinde ev
ve barklarını bırakıp kaçışmışlar ve boşaltılan yerle-
re Rumlar akın hâlinde göç etmişlerdir.9
Bu arada Balkanlardan Anadolu’ya yapılan göç-
lerin yanı sıra bu coğrafyanın kendi içerisinde et-
nik ve dini grupların kütleler halinde göç ettiğini de
belirtmek gerekir. Özellikle Makedonya ve Trakya
bölgelerinde kitlesel göçler meydana gelmiştir. Bu
göçler Roma İmparatorluğu’nun yıkılışındaki ırksal
göçlere benzemektedir. Sırplar ve Karadağlıların
96 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Arnavutlara, Bulgarların Musevilere
ve Rumlara, Yunanlıların Bulgarlar
ve Musevilere yaptıkları baskı, zu-
lüm ve katliamlar bu coğrafyadaki
göç hareketlerini arttıran önemli
bir amil olmuştur. Hatta çoğunluğu
Rum olan ve bir kısmı da Yahudi
olan gayrimüslim göçmenlerin Trak-
ya ve Anadolu’ya da sığınmak duru-
munda kaldıkları anlaşılmaktadır.10
Nitekim Ocak 1912’de Çatalca hattı
boyunca Bulgar ordusunun saldırı-
ları sırasında Doğu Trakya’dan kit-
lesel göçler gerçekleşmiştir. Haziran
1913’te ise bu sefer Yunan ordusu-
nun saldırıları sonucu Makedonya
merkezinden Bulgar nüfus göç et-
mek zorunda kalmıştır. 1913 yılında
Batı Trakya’dan gerçekleşen Rum
göçünü de burada zikretmek gere-
kir. Yaklaşık olarak bu dönemde Balkan coğrafyasın-
da 2.300.000 ile 2.500.000 arasında Rum, Bulgar ve
Türk nüfus, göç yoluyla yer değiştirmiştir.11
Diğer taraftan zorunlu ve baskı sonucu yapılan
göçler dışında ülkeler arasında yapılan antlaşmalar
gereği toprak devirleri yapılırken yaşanan gönüllü
göçler ile Manastır, Gevgeli ve Strumitsa’dan yapı-
lan Yunan göçleri, Makedonya’nın 1913-1914 yılında
Osmanlı Devleti’nin elinden çıkması ile birlikte yaşa-
nan çoğunlu Müslüman ve bir kısmı da gayrimüslim
olan ahalinin göçleri ve bu göçlerin yol açtığı etkileri,
Balkan Savaşlarının önemli sonuçları arasında zik-
retmek gerekir. Yine Türk ve Bulgar Antlaşması’na
dayalı olarak Trakya sınırındaki Müslüman ve Bul-
garların yer değiştirmeleri de bu sarsıntının bir de-
vamı sayılmalıdır.
Böyle bir ortamda Balkan Savaşları ile 100 bin-
lerce insan hayatını, milyonlarcası ise topraklarını
kaybetmiştir. Yukarıda da yer yer bahsedildiği gibi
halklar sınırlardaki değişmeler nedeniyle baskılar,
katliamlar, nedeniyle çoğunlukla kendi rızalarının
dışında topraklarını terk etmeye mecbur bırakılmış-
lardır.
Balkan Savaşlarının ardından Rumlar, Sırplar ve
Bulgarların birbirlerine acımasızca saldırıları başla-
yacaktı. Bu durumda öncelikle Bulgarlar bu saldırı-
ların hedefi haline gelmişler ve yaşadıkları toprakları
terk etmek zorunda kalmışlardır. McCarty’nin Bulgar
kaynaklarına dayanarak verdiği bilgilere göre, Bal-
kan Savaşları esnasında ya da hemen sonrasında,
sadece Makedonya’dan 14-15 bin, diğer civar bölge-
lerden de 35-40 bin sığınmacı Bulgaristan’a gelmiştir.
Hem Osmanlı Devleti’nden hem de Bulgaristan’dan
büyük ölçeklerde toprak kapmış olan Yunanistan
için topraklarına göç eden mülteci ve göçmenleri
yerleştirme daha az sıkıntılı olurken Bulgaristan bu
konuda büyük sıkıntı yaşamıştır. Bulgaristan ele ge-
çirdiği Batı Trakya topraklarına, daha önce buradan
göç etmek zorunda kalan Türk ve Rumların boşalttı-
ğı arazileri dağıtacaktır. Ancak Bulgaristan I. Dünya
Savaşı’nda Batı Trakya’yı kaybettiğinden Bulgarlar
burayı da terk etmek durumunda kalacaktır. Sırplar
bu dönemde en az insan kaybeden ve göçlerden
de en az etkilenen millet olmuştur. Sırpların hâkim
olduğu yerler çatışmanın dışında kalmıştır. Zaten
Yunanistan ve Bulgaristan’ın hâkimiyet sahasında
yaşayan Sırpların sayısı da oldukça azdı.
Bu çerçevede özellikle Balkan coğrafyasından
seyreden göç dalgası dünyanın yeniden şekillendi-
rildiği I. Dünya Savaşı sonrasında da devam ede-
cektir. Nitekim I. Dünya Savaşı’nı bitiren antlaşma-
larla konumlarını sağlama alan ve güçlenen Balkan
ülkelerinde dışlayıcı nüfus politikaları sebebiyle
bu coğrafyadan artık son bir sığınma toprağı olan
Anadolu’ya göçler, onlu yıllar boyunca sürecektir. Bu
süreçte Balkan ülkelerinden Türkiye’ye 1.750.000
civarında göçmen gelecektir.12
Sonuç
Göçler dünya tarihinde uzun yüzyıllar boyunca
insanlığı derinden etkileyen tarihi, sosyal, kültürel
ve ekonomik bir olgudur. Göçlerin yakın tarihte yo-
ğunluk kazandığı dönemlerden biri de 19. yüzyılın
ikinci yarısından itibaren Balkan Savaşları ve I. Dün-
ya Savaşı dönemleridir. Balkan Savaşları Osmanlı
Devleti’nin en gelişmiş ve büyük yatırımlar yaptığı
Balkan vilayetlerinin kaybıyla sonuçlanırken aynı
zamanda devlet önemli bir miktarda nüfus kaybına
da uğramıştır. Diğer taraftan bu savaş, yüzbinler-
ce insanın hayatına da mal olacaktır. Bunun yanı
sıra Balkan topraklarında yaşayan nüfusun yakla-
şık %51 çoğunluğu Müslüman iken süreç sonunda
bu nüfusun yarısı yüzyıllarca yaşadıkları yerleşim
alanlarını terk edip göç etmeye mecbur bırakılmıştır.
Bir anlamda soykırıma tabi tutulmuşlardır. Osmanlı
Devleti bu durumdan özellikle Anadolu ve Trakya’ya
yeni gelenlerin yerleşimleri, geçimlerinin temini gibi
hususlarda son derece büyük sıkıntılar yaşamıştır.
Diğer taraftan bu gelişme Osmanlı sosyal ve kültü-
rel hayatını da yakından etkilemiştir. Bu çerçevede
Balkanlardan yapılan göçler Anadolu toprakların-
daki Müslüman nüfusun daha da yoğunlaşmasını
beraberinde getirmiştir. Böylece bu göçler başarıyla
sonlandırılan Milli Mücadele sonrası kurulacak olan
ulus-devlet yapılanmasında önemli rol oynayacaktır.
Bu çerçevede Osmanlı Devleti’nde aydınlar arasında
ortaya çıkan fikir hareketleri çerçevesinde Türkçülük
akımı da ön plana çıkacak ve güç kazanacaktır.
______________________________________________
* Prof. Dr., Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve
İnkılap Tarihi Enstitüsü
** Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve
İnkılap Tarihi Enstitüsü
1 A. L. Macfie, Osmanlı’nın Son Yılları 1908-1923, Kitap
Yayınevi, İstanbul 2003, s. 24.
2 Mehmet Hacısalihoğlu, Jön Türkler ve Makedonya So-
runu (1890-1918), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul
2008, s.433.
3 Balkanlar’da özellikle Alman ve Avusturya nüfuzuna
karşı harekete geçen Rusya, Sırbistan ve Bulgaristan
arasındaki anlaşmazlıkların çözülmesinde öncü rol oy-
namıştır. Mehmet Hacısalihoğlu, Jön Türkler ve Make-
donya Sorunu (1890-1918), Tarih Vakfı Yurt Yayınları,
(Çev: İhsan Çatay), İstanbul 2008, s.408.
4 Bkz., Halil Menteşe’nin Anıları, Yay. Haz.: İsmail Arar,
İstanbul 1986, s.154 vd.
5 Justin Mccarthy, Osmanlı’ya Veda İmparatorluk Çöker-
ken Osmanlı Halkları, 2. Baskı, (Çev: Mehmet Tuncel,
Etkileşim Yayınları, İstanbul 2008, s.114-116.
6 H. Yıldırım Ağanoğlu, Osmanlı’dan Cumhuriyete Bal-
kanların Makûs Talihi Göç, Kum Saati Yayınları, İstan-
bul 2001.
7 Devletin sayım yaptırması üzerine paniğe kapılarak
sayım sonucunda itirazda bulunduğu gibi bir ültimatom
da verdi Işıksal, a.g.m., Belgelerle Türk Tarihi Dergisi,
Sayı: 43, s. 15 ve Ondan naklen Süreyya Şahin, Fener
Patrikhanesi ve Türkiye, İstanbul 1980, s.160.
8 Uzun süre devam eden Girit buhranı Balkan Savaşı
sonucunda Yunanistan’a kesin olarak katılması, Atina
Anlaşması’ndan önce 30 Mayıs 1913 Londra Kon-
feransı ile teyit edildi ve Osmanlı Devleti’nin böylece
Girit üzerindeki haklarından vazgeçmiş oldu. Fahir Ar-
maoğlu, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi 1914-1980, Türkiye İş
Bankası Yayınları, 4. Baskı, Ankara 1987; Mithat Ser-
toğlu– Mustafa Cezar, Mufassal Osmanlı Tarihi, Cilt:5-
6, İstanbul 1962, Cilt 6, s. 3507; Cemal Kutay, Türkiye
İstiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, Alioğlu Yayınevi,
Cilt 6, İstanbul 1957, Cilt 6, s. 3663; Girit meselesi hk.
geniş bilgi için bkz. Nevzat Gündağ, Türk-Yunan İlişki-
leri İçerisinde Girit Problemi, Ankara 1994, H.Ü. Atatürk
İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü yayımlanmamış dok-
tora tezi; Hüseyin Hami Hanyevi, Girit Tarihi, İstanbul
1325; Cemal Tukin, “Osmanlı İmparatorluğunda Girit
isyanı”, Belleten, Cilt 9, Sayı: 34, Nisan 1995.
9 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, Cilt 3, Kısım 4,
Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1983, s. 716; Cilt
2, K. 3, s. 245-262 136; Tevfik Bıyıklıoğlu, Trakya’da
Millî Mücadele, Cilt 1, Ankara 1987, s. 92-93.
10 Ahmet Halaçoğlu, Balkan Harbi Sırasında Rumeli’den
Türk Göçleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara
1994, s.63-65.
11 A. A. Rallis, “Racial Migrations In The Balkans During
The Years 1912-1924”, The Geographical Journal Co-
verage, Vol. 66, No. 4 (Oct., 1925), pp. 315-331, p.315-
317. ( Published by: Blackwell Publishing on behalf of
The Royal Geographical Society (with the Institute of
British Geographers) Stable URL: http://www.jstor.org/
stable/1782944.Accessed: 07/08/2012 04:14Your
12 Yusuf Sarınay, “Cumhuriyet Döneminde Balkan Ülkele-
rinden Ankara’ya Yapılan Göçler (1923-1990)”, Atatürk
Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: XXVII, Temmuz 2011,
Sayı: 80, s.361.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 97
 RUMELİ’DE BIRAKTIKLARIMIZ:
BULGARİSTAN TÜRKLERİNİN EĞİTİM
MESELELERİ VE TURAN CEMİYETLERİ BİRLİĞİ
VRACA ŞUBESİ HAKKINDA BİR VESİKA
ÖMER ÖZCAN
K
omşularımızla aramızdaki meseleleri sıfı-
ra indirme ilkesinin tutarsızlığını kamuo-
yundan gizlemeye çalışan yöneticilerimiz
Balkan Savaşlarının 100. yılını dikkatlerden uzak
tutmaya gayret ediyor. Yukarıdan işaret almadan
hareket etmemeye özen gösteren ilgili kurumları-
mız da başlarını kuma gömdüler. Aynı tutar-
sızlığı dönemin siyasi iktidarı, 1953 yılında
İstanbul’un fethinin 500. yıldönümünü
büyük etkinliklerle kutlamada isteksiz-
lik gösterdi. Bu tutumun gerekçesi,
komşumuz Yunanistan’ın gücendi-
rilmemesi gösterildi. Türk Milliyet-
çiler Derneği İstanbul Şubesi İdare
Heyeti, hazırladığı 500. yıldönümü
kutlama programında, üniversite-
nin adının Fatih Üniversitesi olarak
değiştirilmesini, Taksim meydanının
iki ucuna dikilecek yüksek direkler
arasında, cephesi Beyoğlu-Galata’ya
M
dönük olarak ışık tertibatıyla ‘İstanbul hm
a
ud
Türk’tür ve Türk Kalacaktır’ yazısının
yazılmasının da içinde bulunduğu 15 madde-
lik bir teklifte bulunmuştu.1
Osmanlı Devleti Rumeli’den çekilme sürecinde,
elinden çıkan topraklarda küçümsenmeyecek bir
Türk ve Müslüman nüfus bıraktı. Balkanlarda yeni
98 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Gerçek Evlâd-ı Fâtihan Altan Deliorman’ın Aziz Hatırasına
kurulan devletler uzun süren Türk egemenliği kal-
maktan dolayı duydukları kompleksle geride kalan
maddi ve manevi izleri elbirliğiyle silmek için hızlı
hareket ettiler. En kanlı tasfiye Balkan Savaşları ile
gerçekleşti. Balkan komitacılarının pençeleri altın-
da yüz binlerce masum Türkün canı, namusu ve
malı heder olup gitti. Bulgaristan’ın krallık ve
komünizm dönemlerinde Türklerin haya-
tı ile ilgili geniş ve tafsilatlı bir neşri-
yat yapılmamıştır. Bu dönemle ilgili
önemli bir devlet neşriyatı görülmü-
yor. Ferdi gayretlerle yapılan me-
zalimler kamuoyuna duyurulmaya
çalışılmıştır.2 Bu tasfiyenin tarihi
yazılamadı. Araştırmalar bölük
pörçük kaldı. Bunları edebiyata
ve diğer görsel sanatlara aktara-
madığımız için toplum hafızasında
kalıcı bir iz bırakılamadı. Rumeli’den
muhacir olarak Anadolu’ya gelenle-
AN
R rin torunları geçmişi hemen unuttular.
İO
N ec D EL İstisna olarak bazı isimler eserleriyle Bul-
m e ddin
garistan Türklüğünün mücadelesini kamuo-
yuna aksettirdiler. Mahmut Necmeddin Deliorman
ve Altan Deliorman3 bunların başında gelmektedir.
Arşivlere girmeden, kaynak araştırması yapılma-
dan, sadece gazete taranmasından elde edilecek

malzeme ile Bulgaristan’da kalan Türklerle ilgili
eserler yazılabileceğini düşünüyoruz.
Bulgaristan’da kalan Türkler kültürel varlıkla-
rını muhafaza etmek için eğitime önem verdiler.
Türklerin büyük gayretine, nüfusça ülkenin diğer
azınlıklardan fazla olmalarına rağmen okullaşmada
yeterli bir sayıya ulaşamadılar. Bulgaristan’da bulu-
nan Türk öğretmenler Temmuz 1906’da Şumnu’da
I. Kongre’lerini yaptılar. Toplantıya 10-15 öğretmen
katılmıştı. II. Kongre 1907’de Rusçuk’ta yapıl-
dı ve bazı önemli kararlar alındı. Sonraki yıllarda
muhtelif şehirler de bu kongrelere devam edildi. 4
Türkler 1931 yılında 1 anaokulu, 922 ilk mektep,
27 hususi Progimnaziya’ya (Rüşdiye) sahiptiler.5
Bulgaristan’ın 1934 yılında 6.078.000 olan toplam
nüfusunda Türklerin sayısı 1.439.566 idi.6 Türk
okulları maarif encümenleri vasıtasıyla cemaat ta-
rafından yönetiliyordu. Eğitim hizmetleri cemaatin
gelirleri, bağışlar, devlet, sancak ve belediye büt-
çelerinden yapılan bir miktar yardımla gerçekleşti-
riliyordu. Bulgaristan’da ilk mekteplerin öğretmen
maaşlarından başka inşaat, tamirat, aydınlanma
giderleri ve hademe ücretleri yerel yönetimlere aitti.
Türk köylerindeki mektepler cahil imam-
ların eline bırakılmıştı. Bu kişiler modern
eğitim usullerinden habersizdiler. Bulgar
hükümeti Türklerin açtığı okulları ağır
şartlara tabi özel okul statüsü içine al-
mıştı. Türk okullarının faaliyetlerini izle-
yebilmek için görevlendirilen bir Bulgar
başmuallime veya müdüre, Türk öğret-
menlerine verilen maaşın iki misli fazlası
ödeniyordu. Türk köylerindeki mektep-
leri, alçak tavanlı, daracık ve karanlık,
toprak bir odadan ibaretti. Öğretmen
okulu önceden kapatıldığı için mevcut
Türk mekteplerine öğretmen yetiştire-
cek bir kurum yoktu. Şumnu’da bulunan
Nüvvab Mektebi, Bulgaristan’daki İslam
vakıflarının varidatıyla Sofya Başmüftü-
lüğü tarafından idare ediliyordu. Bu okul
medrese zihniyetiyle idare olunduğu için
aydın öğretmen yetiştirmekten uzak-
tı. Merkezi yönetimin eğitim alanındaki
haksız uygulamaları, baskılarına rağ-
men eğitim çağındaki Türk öğrencilerin
ancak 1/6’sı Bulgar mekteplerine gidi-
yordu. Bu rakam Türk ahalinin bütün
olumsuzluklara rağmen benliklerini ko-
ruma endişesiyle kendi okulunu tercih
ettiğini göstermektedir.
1928 yılında Türkiye’de gerçekle-
şen alfabe değişikliği Bulgaristan’da
geniş yankı uyandırdı. Türk öğrenciler bu tarihe
kadar eski harflerle öğrenim görüyorlardı. Baş-
müftülük, Türkiye’de yapılan yeniliklere karşıydı.
Osmanpazarı’nda 23 Aralık 1927 tarihinden iti-
baren yayımlanmaya başlayan İntibah gazete-
si Başmüftülüğün sözcülüğünü yapıyor ve onun
mali yardımıyla çıkıyordu.7 İntibah’ın yazarlarının
ekseriyeti Cumhuriyetin ilan edilmesinden sonra
ülkeden çıkarılan 150’liklerdi. Bunlardan Osman
Nuri, İntibah gazetesindeki yazılarında Türkiye
Cumhuriyeti’ne saldırıyordu.8 Bu gazete Türkiye
Dışişleri Bakanlığı’nın girişimleriyle Bulgar hükü-
meti tarafından 1. Aralık 1931 tarihinde kapatılmış-
tır. Bulgaristan Türk Öğretmenler Birliği yeni harfle-
rin kabulünü istiyordu. Bulgaristan’da yaşayan Türk
öğretmenlere yeni yazı kursları vermek üzere, ge-
çici bir süreliğine Türkiye’den öğretmen istenmişti.9
Filibeli öğretmen Ahmet Şükrü Bey, yeni harflerle
‘Bulgaristan Türk Mekteplerine Mahsus’ bir Türk
Alfabesi hazırlayarak 1928 yılı içinde Hasköy’de
bastırdı. Bütün bunlara rağmen Bulgaristan Milli
Eğitim Bakanlığı, 10 Ekim 1928 tarihli 34423 sayılı
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 99
genelgesiyle Türk harf-
leriyle öğretimi yasak-
ladı. Türk öğretmenler
mücadeleden yılmadı-
lar. Alfabe kavgası Bul-
garistan hudutları için-
de kalmadı. Türkiye’nin
Sofya Elçiliğinin te-
şebbüsleri sonucunda,
Türk okullarında Türk
harfleriyle öğretimi dört
yıl ertelenmesi yolunda-
ki kararından dönerek
14 Ocak 1929 tarihinde
yeni bir genelge yayım-
layarak Türk mektep-
lerinde bütün derslerin
yeni yazı ile yazılmış
kitaplarla okutulabilece-
Soldan Reis Latif ÖMER, Kasadâr Mehmet ÇEŞMECİ, Katip İbrahim AHMET 18.01.1934
ğini bildirdi. Nüvvab’ta
öğretmenlik yapan Ha-
sip Ahmet Aytuna, basılamayan ve daktilo edilmiş
hatıralarında eski zihniyete mensup öğretim üyele-
rinin kendilerine tavır aldıklarını, tartışmayı okulun
dışına çıkarıp Türk toplumunu ikiye bölmeye çalış-
tıklarını kaydediyor. Bunların Bulgar hükümetinin
resmen desteklediği aşırı milliyetçi ‘Rodna Zaştita-
Ulusal Savunma’ isimli Türk düşmanı kuruluşla iş-
birliği yaptıklarını belirtiyor.10 Nüvvab’ta öğretmen-
lik yapan Osman Keskioğlu ile Ali Haydar Taner
eserlerinde Bulgaristan’daki alfabe tartışmalarına
dokunmamışlardır.
Alfabe konusunda ki bu tartışmalar sonraki yıl-
larda da devam etmiştir. Arşivimizde Sofya elçimi-
zin merkeze gönderdiği 29 Eylül 1936 tarihli bir ra-
por bulunmaktadır. Raporun bir örneği Dışişleri Ba-
kanlığı tarafından 14 Ekim 1936 tarih ve 19488/316
sayılı üst yazı ile bilgi için Milli Eğitim Bakanlığı’na
gönderilmiştir. Cumhuriyetin bu döneminde devlet
yönetiminin sınırlarımız dışında kalan Türklerle çok
yakından ilgilendiğini belirtmemiz gerekiyor. Dışiş-
leri Bakanlığı, ülke dışındaki Türklerin eğitim ve
kültürel varlıklarıyla ilgili her türlü yazışmayı anında
Milli Eğitim Bakanlığı’na nakletmiştir. Sonraki yıllar-
da iki bakanlık arasında verimli işbirliğinin bulundu-
ğunu söylemek, zordur.
Dışişleri Bakanlığı’nın Milli Eğitim Bakanlığı’na
gönderdiği yazının muhtevasından Bulgaristan’da
harf İnkılâbının lehinde ve aleyhinde olan kesimler
arasında cereyan eden hadiseler hakkında bilgi
sahibi olunmaktadır. Yeni alfabeye karşı olan ve
Başmüftülük makamından alınan Hüseyin Hüsnü11
100 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
bilahare hükümet tarafından Türk mekteplerinde
dinî tedrisat müfettişliğine tayin edilmiştir. Hüse-
yin Hüsnü, Türk alfabesiyle tedrisat yapan mah-
dut mıntıkalardaki mekteplerin tedrisat sistemleri
aleyhine Bulgaristan hükümetine verdiği raporda,
bu mekteplerde Türkiye rejimi lehine propaganda
mahiyetini haiz bir sistem takip edildiğini ve çocuk-
lara umumî tarih yerine Türk tarihi okutulduğunu,
kraliyet aleyhine ve dinî akidelere muhalif telkinat
yapıldığını, iddia etmiştir. Ayrıca Bulgar Maarif Mü-
fettişliği nezdinde etkili olarak yeni harflerle tedri-
sat yapan Rusçuk ve Filibe mekteplerinden beş
Türk öğretmeni azlettirdiği, kendi başkanlığı altın-
da Sofya’da Başmüftülükte bir komisyon kurarak
yeni alfabenin yalnız orta mekteplerde lisan dersi
şeklinde öğretilmesi ve ilk mekteplerden tamamen
kaldırılması için Maarif Bakanlığı tarafından yeni bir
karar alınmasına çalıştığının öğrenilmesi üzerine,
Sofya elçimiz Bulgaristan Hariciye Vekâleti Kâtibi
Umumî’sini ziyaret ederek Türk okulları için azın-
lığın umumî arzusu hilafına kabul edilmek istenen
bu tedris sistemine mani olacak tedbirlerin alınma-
sını rica etmiştir. Ziyarette istihbar edilen yeni du-
rumla ilgili bir muhtıra takdim edilmiştir. Muhtırada
Başmüftülüğün tedrisat usullerine müdahalesinin
önlenmesi, mekteplerin serbest bırakılması Baş-
müftülük makamına azınlığın itimat ve muhabbetini
haiz kimselerin getirilmesini, Hüseyin Hüsnü’nün
doğrudan doğruya Bulgaristan Türklerinin kültü-
rü üzerinde etki edecek bir memuriyete getirilmiş
olmasına duyulan hayret belirtilmiştir. Sözlü ola-
rak Medeniyet12 isimli gazetenin Türk azınlığınca
memnuniyetsizlikle karşılanan muzır neşriyatına

devam ettiği, Bulgar hükümetinin Bulgarca çıkan
gazetelerde hoşnutsuzluğu mucip neşriyatı menet-
tiği halde bu gazeteyi, arzu edilmeyen neşriyatın-
da serbest bırakıldığını da şikâyet etmiştir. Kâtibi
Umumî, bu yolsuzlukların Elçilikle daimî bir surette
takip edilmesinden pek hoşnut olmamakla beraber,
bu mesele hakkında gerekli makamlarla temasa
girerek Türk mekteplerinde tedrisat işinin talebimiz
çerçevesinde düzenlenmesine çalışacağını vadet-
miştir.(Ek: I)
Bulgaristan’da yaşayan Türkler eğitim kurum-
larının yaygınlaştırılması yanında değişik alanlar-
da da faaliyet gösteren cemiyetler kurdular. İnkı-
lap, Altınyıldız, İleri, Kamer, Çelik, Atilla, Gençler
Birliği, Terakki, Yıldız, Hilal, Turan, Tenvir-i Efkâr,
Gayret, Rumeli, Kuvvet, Balkan isimlerini taşıyan
spor kulüpleri Bulgaristan’daki muhtelif şehirlerde
kuruldu.13 Bu kulüplerin sayılarının
çoğalması üzerinde bir çatı altında
toplanmaları kararlaştırıldı. Razg-
rad şehrinde çıkan Deliorman ga-
zetesinde Mustafa Şerif Alyanak
birleşmenin lehinde bir makale
neşretti.14 1924 yılında Rusçuk’ta
bulunan üç spor kulübü 14 Temmuz
1924 tarihinde I. Türk Spor Kulüp-
leri Kongresi düzenlediler. Kongre-
ye altı Türk spor kulübünü temsilen
16 delege katılmıştı. Kongrede bazı
kararlar alınarak merkez yönetim
kurulunun seçimi yapıldı. 3 Temmuz
1925 tarihinde Plevne şehrinde
Türk Spor Kulüplerinin II. Kongresi
toplandı. Kongreye yedi şehir, do-
kuz kulüp ve 29 delege katılmıştır.
Kongrede Vidin’den gelen delege-
lerin Bulgaristan’da yaşayan Türk
gençlerinin bedenen gelişmesi için
gaye edinilen spor birliği gibi teşki-
latların yeterli olmadığını ileri sür-
meleri üzerine çok gayeli bir teşkilat
olarak Varna’da 1926 yılında top-
lanan kongrede Turan Cemiyetleri
Birliği kurulmuştur. Varna’daki bu
kongre I. Turan Cemiyetleri Birliği
Kongresi olarak kabul edilmiştir.15 II.
Kongrenin Vraca şehrinde yapılma-
sı ve idare merkezinin Varna şube-
sine bırakılması karar olarak kabul
edildi. II. Turan Cemiyetleri Birliği
Kongresi 26 Temmuz 1927 tarihin-
de Vraca’da16 toplanmıştır. İlgili lite-
ratürde bu kuruluşla ilgili en doğru
isimlendirmeyi Altan Deliorman yap-
mıştır. Aşağıda sunacağımız vesikada onu teyit et-
mektedir. Cemiyette daha ziyade jimnastik ve spora
önem verilmiş, kongrede 37 maddelik bir Jimnastik
ve Spor Yönetmeliği sunulmuştur. Turan Cemiyet-
leri Birliği’nin çok yerde hatta köylerde bile şubeleri
açılmıştır. 6 Mayıs 1928 tarihinde Birlik merkezinin
bulunduğu Vidin’de cemiyetin organı olarak Turan
isminde aylık bir gazete çıkmaya başlamıştır. Ga-
zetenin sahibi ve yazı işleri müdürü Ahmet Gülte-
kin Arda idi.17 1934’de Turan Cemiyetleri Birliği’nin
hükümet tarafından kapatılmasına kadar yayımını
sürdürmüştür. Yazarları arasında Arif Necip Kas-
katı, Ahmet Refet Rodoplu, Ömer Kâşif Nalban-
toğlu, Hasip Saffeti Aytuna18, Mustafa Oğuz Peltek
bulunmaktaydı. 1931/1932 yılları Turan’ın gelişme
devri oldu. Türk basınında Eğridere kasabasında
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 101
ve Rusçuk’ta Turan Cemiyeti’nin
şubesinin açılması haberleri çık-
tı19, Pramadi Turan Yurdu hakkında
bilgi verildi.20 İslimye Turan Cemi-
yeti hakkında resimli haber basına
yansıdı.21
Turan Cemiyetleri Birliği’nin hız-
lı gelişiminden rahatsız olanlar iki
yönden saldırıya geçtiler. O tarih-
lerde Türkiye aleyhinde şiddetli bir
propaganda yürütmekte olan şove-
nist Trakya Derneği ile Türkiye’den
kaçan cumhuriyet aleyhtarı gruplar,
başlıca saldırı odakları idi. 1933
yılında Türk düşmanları Razgrad
şehrinde Türk mezarlığını tahrip
ettiler.22 Razgrad belediyesi, şehir
yollarını genişletmek bahanesiyle
Türk mezarlığından bir cadde geçir-
miş, ölüleri başka yere nakletmeden
toprak tesviyesine başlaması sebe-
biyle kemikleri meydanda kalmıştı,
Cumhuriyet gazetesinde haberin ilk
sayfada çıkması toplumu galeyana
getirmişti. Sofya elçimiz Tevfik Ka-
mil Koperler olay hakkında gaze-
telere açıklama yaptı.23 Gözü dön-
müş Bulgarlar bir Türkü daha şehit
ettiler.24 Milli Türk Talebe Birliği’ne
mensup öğrenciler İstanbul’daki
Bulgar mezarlığına çelenk koy-
duktan sonra Bulgar Konsolosluğu
önünde hadiseyi protesto ettiler. Gi-
sinde ‘Hem nalına hem mıhına’ başlıklı köşesinde
derek büyüyen kalabalık Taksim anı-
Abidin Daver buna gereken cevabı verdi.30 Bulgar
tı önünde yapılan konuşmalardan sonra dağıldı.25
hükümetinin tahrikiyle altı bin Bulgar’ın hudutta
Öğrencilerin bir tepki gösterebileceklerini tahmin
aleyhimize nümayiş yapacağı gazetelerde ha-
etmeyen tek parti yönetimi ilgililer hakkında soruş-
ber olarak çıktı.31Bu nümayiş Sivilingrad şehrinde
turma başlattı.26 Aralarında Milli Türk Talebe Birli-
yapıldı.32 Bulgar basınında Türkiye aleyhinde ki ya-
ği Başkanı, geleceğin Milli Eğitim Bakanı Tevfik
zılar sürdürüldü.33 Türk basını bilhassa Cumhuriyet
İleri ile Adnan Cemgil, Adnan Cahit (Ötüken-Milli
gazetesi Bulgaristan’da Türklüğe karşı yapılan dav-
Kütüphane’nin kurucusu), Abidin Nesimi’nin de
ranışlara ilgisiz kalmadı, Sofya muhabiri Memduh
bulunduğu 23 öğrenci tutuklanarak hapse kondu.27
Talat (Tezel) yazılarıyla okuyucuları bilgilendirdi.34
Kısa bir tutukluluktan sonra ilk duruşmada tahliye
Bulgaristan’da yaşamakta olan Türklerin çileleri,
edildiler ve mahkemeleri cumhuriyetin 10. Yılı mü-
sıkıntıları, eğitimlerine devlet tarafından yapılan
nasebetiyle çıkan af kanunuyla düştü.28
müdahalelerle ilgili haberler Türk basınının say-
19 Mayıs 1934 tarihinde Bulgaristan’da yapılan falarında zaman zaman yer aldı.35 Bulgaristan’da
hükümet darbesi siyasi dengeleri değiştirdi. Yöne- Türklerin varlığından rahatsızlık duyan hükümet Tu-
time baskıcı bir grup egemen oldu. Türk basınında ran Cemiyetleri Birliği’ni kapattı. Aydın öğretmenler
Bulgaristan’da Türk mekteplerinin kapatılacağına vazifelerinden uzaklaştırılınca Türkiye’ye göç etmek
dair haberler çıktı.29 Bulgar basınında hükümetin mecburiyetinde kaldılar. Turan Cemiyetleri Birliği ka-
bilgisi dâhilinde Türkiye aleyhinde ağır ithamlar patıldığı zaman 95 şube ve 5.000 üyeye ulaşmıştı.
yüklü yazılar çıkmaya başladı. Cumhuriyet gazete-
Arşivimizde bulunan, Turan Cemiyetleri Birliği’nin

102 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

kapatılmasından kısa bir süre önce, Sofya’ya 100
km. mesafede bir şehir olan Vraca Şubesi yöne-
ticilerinden Latif Ömer’in dönemin Milli Eğitim
Bakanı’na gönderdiği bir mektup önemli bilgileri
ihtiva etmektedir (Ek: II). Mektubun muhteviyatın-
dan ilgililerin daha öncede buna benzer mektuplar
yazdığı anlaşılıyor. Vraca Turan Cemiyeti 18 Ocak
1934 tarihinde kasaba Türk Mektebi’nde ‘Türk-
lüğe Yardım Maksadiyle Bütün Dünya Türkçe
Neşriyatı’ sergisi açmıştır. Sergi 21 Ocak 1934 ta-
rihine kadar açık kalmıştır. Serginin açılışıyla ilgili
küçük bir el ilanı bastırılıp dağıtılmıştır. Sergi için
Bakanlıktan yardım talepleri yerine getirilmiştir.
Remzi Kitapevi 23 eser yardımında bulunmuştur.
Serginin açılmasından önce Bulgar yetkilileri tara-
fından kontrol edilmesi ve mektubun Ankara Hukuk
Fakültesi’nde okuyan bir öğrenci vasıtasıyla elden
gönderilmesi cemiyetin Bulgar yetkililerinin takibi
altında olduğunun işaretleridir.
Dışişleri Bakanlığı’nın Devlet Arşivi Genel
Müdürlüğü’ne devredilen ve tasnifi tamamlanmak
üzere olan arşivin araştırmacılara açılmasıyla bu
dönem hadiseleri aydınlığa çıkacaktır.
______________________________________________
1 Serdengeçti, sayı 19-20, Ekim-Kasım 1952, s.25
2 Rumeli Muhacirun-u İslamiye Cemiyeti Hayriyesi’nin
tertip ettiği eser buna örnektir: Âlemi İslam Bulgar Vah-
şetleri -İslamiyetin İnzar-ı Basiretine ve Ulum-u İnsa-
niyet ve Medeniyetin Nazarı Dikkatine, İstanbul 1328,
Matbaa-i Hayriyye ve Şürekâsı, 95 s.
3 Yazımızı tamamladıktan sonra Altan Deliorman
22.08.2012 tarihinde İstanbul’da vefat etmiş, 24
Ağustos’ta defnedilmiştir.
4 Osman Keskioğlu, Bulgaristan’da Türkler, Ankara 1985,
s.100, 102.
5 Prof. Ali Haydar (Taner), Bulgaristan Maarifi, İstanbul
1931,s.147,148.
6 Bulgaristan’da Türk-İslam Eğitim ve Kültür Müessese-
leri ve Medresetü’n Nüvvab, İstanbul 1993, s.4.
7 Altan Deliorman, Bulgaristan’da Türkçe Basın, İstanbul
2010, s.110,111.
8 Bilal N. Şimşir, Türk Harf Devrimi’nin Türkiye Dışına
yayılması: Bulgaristan Türkleri Örneği, Harf Devrimi’nin
50. Yılı Sempozyumu, Ankara 1981, s.188; Adem Ruhi
Karagöz, Bulgaristan Türk Basını 1879-1945, İstanbul
1945, Üniversite Matbaası, s.45.
9 Cumhuriyet, 27.08.1928.
10 Hasip Ahmet Aytuna,’Yaşantımdan Anılar’, s.12.
Aytuna’nın, 28 daktilo sayfası ve 31 ekten oluşan hatı-
ralarını Cavit Binbaşıoğlu’nun yardımıyla temin ettim.
11 Hüseyin Hüsnü Molla (1882-1940), Şumnu’nun Kurfal-
lar köyünde doğdu. Medrese öğrenimi gördükten son-
ra İstanbul’a gelerek Fatih Medresesi’ne devam etti. I.
Dünya Savaşı’nın çıkması üzerine memleketine döndü.
1919’da Şumnu Müftülüğü’ne atandı. Birçok aydın din
adamı ile arası açıldı. 1928’de Başmüftü naipliğine ge-
tirildi. Bulgaristan Türk topluluğunun son dönem tarihin-
de kötü bir iz bıraktı. Bkz .Deliorman, a.g.e., s.112-113.
12 Medeniyet gazetesi 19.08.1933 tarihinden itibaren
Filibe’de neşredilmeye başlamıştır. 01.10.1933’ten iti-
baren neşriyatına bir süre ara vermiş 07.05.1934’ten
itibaren Sofya’da yayımlanmaya başlamıştır. Baskı
sayısı diğer Türk gazetelerine göre düşüktü. İnkılâp ve
yenilik karşıtı görüşleri savunuyordu. 19.05.1934 tari-
hinde yapılan hükümet darbesinden sonra Türk gazete-
lerine müsaade edilmemiş, çıkmakta olanlar teker teker
kapanmış olmasına karşılık Medeniyet 12.08.1944’e
kadar yayın hayatını sürdürmüştür. Bkz. Deliorman,
a.g.e., s. 140-141.
13 Ahmet Hazerfen, Bulgaristan’da Türk Spor Birliği ‘Tu-
ran’, Tarih ve Toplum, sayı 104, Ağustos 1992, s.39.
14 Razgrad’da doğmuştur. Razgrad ve Plevne’de rüşti-
ye mektepleri müdürlüğü ile birlikte çeşitli gazetelerde
yazmıştır. 1929’da Türkiye’ye gelerek İçişleri Bakanlığı
bünyesinde görev yapmıştır.
15 Keskioğlu, a.g.e., s.115
16 Vraca’da bu tarihte Türk nüfus çoğunluktadır. Günü-
müzde bu şehirde hiç Türk yaşamamaktadır.
17 Kırcaali’de doğmuştur. Asıl mesleği öğretmenliktir. Turan
cemiyetlerinde başkanlık yapmıştır. 1935’te Türkiye’ye
göç etmiştir. Lüleburgaz’a yerleşerek Özdilek ismiyle bir
gazete çıkarmış, ticaretle meşgul olmuştur. Bkz. Delior-
man, s.132.
18 1895’te Vidin’de doğmuştur. Bulgaristan’da ilkokul ve
rüştiyeyi okuduktan sonra Bursa Sultani’sinden mezun
oldu. 1919’da Vidin Rüştiyesi’nde öğretmenliğe başladı.
1922’de Sofya Üniversitesi Pedagoji Bölümü’nü 1926’da
bitirdi. Şumnu’daki Nüvvab Mektebi’ne öğretmen tayin
edildi. Türk okulları için ders kitapları yazdı. 1931’de
Türkiye’ye göç etti. Gazi Eğitim Enstitüsü ve değişik
orta dereceli okullarda öğretmenlik yaptı. 1939’da Tokat
milletvekili seçildi. Bir yasama döneminden sonra tek-
rar mesleğe dönerek 1960’da emekli oldu. Çok sayıda
mesleki kitap kaleme aldı. 1980 yılında vefat etti.
19 Cumhuriyet, 05.12.1931, Cumhuriyet, 16.04.1932, s.2.
20 Muallim Hüsmen Celal, Pramadi Turan Yurdu, Cumhu-
riyet, 19.06.1933, s.5.
21 Bulgaristan Türklerinin Bir Kadirşinaslığı, İslim Şehrin-
de Turan Cemiyeti, Cumhuriyet, 12.8.1933, s.4
22 Bulgaristan’da Bir Türk Mezarlığı Feci Şekilde Tahrip
edildi, Cumhuriyet, 18.04.1933, s.1.
23 Cumhuriyet,19.4.1933, s.1, 5.
24 Cumhuriyet,20.4.1933, s.1, 2.
25 Razgrad mezarlığı tecavüzünün bizde ve Bulgaristan’da
uyandırdığı akisler, Hâkimiyeti Milliye,21.04.1933, s.1,
4. Cumhuriyet, 21.04.1933, s.1, 5.
26 Cumhuriyet,22.04.1933, s.1, 6.
27 Cumhuriyet,23.04.1933, s.1, 5.
28 Abidin Nesimi, Yılların İçinden, İstanbul 1977, s.96; Re-
fik Özdek, Çanlar ve Zindanlar, Bulgaristan Türklerinin
Bitmeyen Çilesi, İstanbul 1985, s.69-86 (Bu eser gaze-
teci Mahmud Necmeddin Deliorman’ın Bulgaristan’daki
faaliyetleri ile ilgilidir).
29 Cumhuriyet,10.1.1934,s.3
30 ‘Bulgar Gazetesine Cevap’,Cumhuriyet,16.1.1934,s.3
31 Cumhuriyet,17.1.1934,s.1
32 Cumhuriyet,20.1.1934,s.6
33 Bir Bulgar gazetesinin büyük küstahlığı, Cumhuriyet,
24.04.1934,s.3
34 Memduh Talat Tezel, 1905 yılında Şumnu’da doğmuştur.
Üniversite tahsilini Sofya’da yapmıştır. 1931’de Cum-
huriyet gazetesinin Balkanlar muhabiri olarak Sofya’ya
gitmiştir. 1940’da Matbuat Umum Müdürlüğü’nde görev
almış, 1944-1947 arası Moskova Büyükelçiliği’nde Ba-
sın Ataşeliği yapmıştır. ‘Moskova’dan Geliyorum’ isimli
bir eseri vardır (Ankara 1959,252 s.). Tezel, eserinin
‘Rusya, Kürtleri Tahrik Ediyor’ başlıklı bölümünde Kürt-
çülük tehlikesine parmak basmıştır.
35 Bulgaristan Türkleri Hâlâ Hürriyetten Mahrum, Türk Ço-
cuklarına Türk Harfleri ile Yazı Öğretmiyor, Cumhuriyet,
24.11.1937,s.7
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 103
 BALKAN HARBİ’NDE
HİNT MÜSLÜMANLARININ YARDIMLARI
BERNA TÜRKDOĞAN UYSAL*
D
ili, dini, etnik yapısı ve kültürüyle bugün ol-
duğu gibi tarihin her döneminde kendine
has özellikler taşıyan Hindistan’ın Türkler
ile olan ilgisini milâttan önce birinci bine kadar götür-
mek mümkündür. Ancak daha milâdın başlarından
itibaren bu ilgi, yerini askerî ve idarî güçleri yanında
Hint kültüründen ayrı olarak kendi kültür varlıklarını
muhafaza eden çeşitli Türk zümrelerinin faaliyetle-
rine terk edecektir. Yakın geçmişte bir bütün halinde
Hindistan Müslümanları olarak anılan, ama günü-
müzde Pakistan ve Bangladeş devletlerinin ahalisini
teşkil edecek şekilde teşkilatlananlar haricinde yine
de Hindistan’da önemli bir grubu meydana getiren
kitleler, tamamen bu Türk faaliyetlerinin bir neticesi
olarak ortaya çıkmışlardır. II. Abdülhamid’in siyaseti
Hindistan Müslümanlarını heyecanlandırmış ilk et-
kisini de 1906’da Akabe meselesinde göstermiştir.
Bunun üzerine Hinduların İslâm düşmanlığını sokağa
dökmelerine fırsat veren İngiltere’nin, ayrıca Hindis-
tan Müslümanlarını parçalamaya yönelik bir politika
geliştirmesi, Hindu ve İngilizler arasında kaldıklarını
anlayan İslamların teşkilatlanmasına zemin hazırladı.
Ama Hindistan Müslümanları aynı zamanda manen
bağlı bulundukları Osmanlı Devleti ile madden bağlı
oldukları İngiltere arasında da kaldıklarını gördüler. Sir
Theodore Morrison, Hindistan Müslümanlarının bütün
Müslüman milletlere ilgi duyduklarını belirttikten son-
ra, “Fakat bu duygu Türklere karşı özel bir boyut ka-
zanmaktadır. Çünkü Türkiye en büyük İslâm ülkesidir.
Yegâne müstakil İslâm devletidir. Tarih boyunca İslâm
âleminin başı ve kılıcı olmuştur.” demektedir. Prof. Dr.
S. Anwarul Haquc Haqqi, “Türkiye’nin Hint halkının
gözünde değer ve sevgi yüklü özel bir yeri vardır ve
bu özellikle Hindistan’daki Türk yönetiminin etkisi ve
bıraktığı mirastan ileri geliyordu”, Mustafa Kemal de
26 Şubat 1921’de Philadelphia-Public Ledger muha-
104 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
biri Clerance K. Steit’e verdiği cevapta “Türk milletinin
mevcudiyeti ve kudreti sultanlık ve hilâfetin gerçek
istinadgâhıdır” demiştir.1
Hindistan ile ilişkiler 1453 yılında İstanbul’un
fethiyle dünyada Osmanlı’nın büyük ün kazanma-
sı ve böylece Güney Hindistan’da bazı Müslüman
sultanların Osmanlı ile diplomatik ilişkiler kurmak is-
temesiyle gelişmiştir. 1517 yılında Mısır ve Hicaz’ın
alınıp Hilafetin Osmanlı padişahlarına geçmesiyle
Osmanlı-Hindistan ilişkileri hız kazanmıştır. Ayrıca
Hindistan’a yerleşen Portekizlileri atmak için Osmanlı
birkaç kez Piri Reis ve Seydi Ali Reis gibi kaptanların
kontrolünde Hindistan’daki Portekizlilere sefer düzen-
lemiştir. Hindistan’da Müslüman bir sultan olmadı-
ğından hutbeler Osmanlı Sultanı adına okunuyordu.
İtalyanların Trablusgarp’a saldırması şok etkisi yap-
mıştır. Osmanlı’ya yardım için genç ve yeni gruplar
oluşmuştur. Hindistan Müslümanları olayları çözmesi
için İngiltere ye müracaat etmiş, İngilizlerin umursa-
maz tavrı ve hatta İtalyanlara yardımcı olma durum-
ları, Hindistan’daki İngiliz Nüfuzunu oldukça kırmıştı.
Hindistan Müslümanları, son Müslüman devlet için
elinden geldiğince çırpınıyor ve ciddi miktarda yardım
topluyordu. Ayrıca İngilizlere karşı olan hareketinde
Hindularla yardımlaşma durumu da oluyordu. Trab-
lusgarp Savaşı’nda yenilerek zayıf düşen Osmanlı,
Balkan Savaşlarıyla iyice kötü duruma düştü. Bir ara
Edirne’yi bile kaybeden Devlet, Balkan devletlerinin
aralarında dalaşmalarını fırsat bilerek Edirne ve civa-
rını geri aldı. Savaş, Hindistan’da çok yakından takip
edildi. İlk defa, farklı düşüncedeki Ulema aynı çizgi-
de birleşti ve Osmanlı için yardım toplamaya başladı.
Öyle ki, bütün dünyadan toplanan yardımların yarısı
Hindistan’dan gelmişti. Balkan Savaşları sırasında
yaralıları tedavi için gelen Hindistan Kızılay’ına ait 24
kişilik ekibin tedavi ile birlikte elde ettiği en önemli so-
nuç; Osmanlı Devlet Ricaliyle daha yakından tanışıp,
Osmanlı-Hindistan münasebetlerini kuvvetlendirmele-
ridir. Hindistan’daki en önemli ve etkili faaliyetlerden
birisi de Mukaddes Toprakları gayrimüslimlerin saldı-
rılarından korumak ve çalışmalar yapmak için kurulan
“Encümen-i Huddam-ı Kâbe” Cemiyeti’dir. Bir süre
sonra cemiyetin üye sayısı yirmi bine kadar çıkmış ve
farklı görüşteki insanları çatısı altında toplamıştır. Bu
sadece dini cemiyet değildi, Osmanlı’ya yardım etme-
yi de amaçlamıştı. İngiltere Hindistan’daki tepkilerden
sakındığından Osmanlı aleyhine karar alıp hareket
edemiyordu. Osmanlı aleyhine olan küçük tavırlarında
bile Hintli Müslümanlardan ciddi tepki alıyordu.2
Hint Müslümanlarının Trablusgarp Savaşı sırasın-
da sergiledikleri bu hamiyetperverlik Balkan Savaşı sı-
rasında doruk noktasına ulaşmıştır. Savaşın başlama-
sıyla, Trablusgarp Savaşı’ndaki tepkilere göre daha
disiplinli ve düzenli bir hareketle Hindistan’ın büyük
yerleşim merkezlerinde mitingler düzenlenmiştir. Hut-
belerde ve yayımlanan fetvalarda Osmanlı Devleti’ni
desteklemenin farz olduğunu dolayısıyla zekât,
sadaka ve kurban paralarının Osmanlı Devleti’ne
gönderilebileceği belirtilir. Mitingler sonrası ve Hint
Müslümanlarının yayın organları olan Zi-Comrade,
El-Hilal, Zemindar gazetelerince düzenlenen yardım
kampanyalarında büyük miktarda meblağ toplanmış-
tır. Bu meblağların büyük kısmı Hilal-i Ahmer Cemiyeti
ve Osmanlı Bankası vasıtasıyla Osmanlı Devleti’ne
ulaştırılmıştır. Bu maddi yardımlar, dönemin basınına
da yansımıştır. İkdam, Sebilürreşad, Tanin gazetele-
rine yansımıştır. Bu gazetelere göre; Müslüman Hint
kadınlarınca toplanan yardımlar için toplantılar da dü-
zenlenmiştir. 600 Müslüman kadın toplanmış, dualar
edilmiş, Kur’an okunmuş, kadınlar üzerlerindeki kıy-
metli eşyaları çıkarıp vermişlerdir.3
Bu çalışmada, Hintli Müslümanların yaptıkları yar-
dımlar her ne kadar basında çıkan haberlerle bilinse
dahi arşive gelen mektupların ve para makbuzlarının
incelenmesiyle belgelere dayalı olarak ortaya konul-
muştur.
Balkan Harbi sırasında şehit düşen veya yara-
lanan Osmanlı askerlerine Hindistan’ın Müslüman
bölgelerinden yardımlar toplanmış ve bunlar Hilal-i
Ahmer Cemiyeti aracılığıyla yerlerine ulaştırılmıştır.
Günümüzde, 1912-13 yıllarında yapılan bu yardımla-
rın geldiği bölgeler, 1947 yılında Hindistan’ın bölün-
mesiyle Pakistan, Bangladeş, Burma’ya bırakılmıştır
O dönemde Myanmar’ın adı Birmanya (Burma)
idi. Birmanya’daki Müslümanlar topladıkları yardımla-
rı konsolosluk, Osmanlı Bankası ve Avrupa bankaları
aracılığıyla Türkiye’ye gönderdiler. Örneğin, İbrahim
Ali Molla ve Abdurrahman efendiler topladıkları 800
İngiliz lirasını Rangoon’daki fahri Osmanlı şehben-
derliğine teslim etmişlerdi. Yine savaş yardımı olarak
Birmanya Hilâl-i Ahmer’i, yani Kızılay’ı üyelerinden
İbrahim Ali Molla ve Abdurrahman ve Cemal efendi-
ler topladıkları 3.000 İngiliz lirasını göndermişlerdi.
Rangoon’un yanı sıra Birmanya’nın önemli şehirlerin-
den Mandalay’daki Müslümanlar da para toplayarak
Osmanlı İmparatorluğu’na gönderdiler. Moulmein şeh-
rindeki Müslümanlar da yardıma katıldılar. Birmanyalı
Müslümanlar fakir ve ülkede azınlıkta olduklarına bak-
madan ellerinde ne varsa Türkiye’ye yollamışlardı.4
1911’den 1913’e kadar bu yardımlar devam etmiş-
tir. 1913 yılı döviz kuruna baktığımızda Osmanlı’da
İngiliz lirası olarak adlandırılan Sterlin = 20 Şilin =
110 Guruş.5 Buna göre hesap yapılarak yapılan ba-
ğışın büyüklüğü o dönem için daha iyi anlaşılır. Hin-
distan, Balkan harbi ile ilgili olarak duyarsız kalma-
mış mitingler düzenleyerek savaşı protesto etmiştir.
Hatta İtalyanların Osmanlı’ya tecavüzleri ve işgal
planı kınanırken İngiltere’nin dost bir ülke sıfatıyla
Hindistan’daki halktan savaşta şehit olan veya yarala-
nanların ailelerine verilmek üzere yardım topladığına
dair 14.10.1911 tarihinde Hariciye Nezaretine gönde-
rilen bilgiler mevcuttur.6
Harple ilgili falcılar dahi yorumlar yapmışlardır.
Moskova’dan Müneccim Litvin Voldamar imzasıyla Al-
manca ve Rusça olarak gönderilen bir mektup da sa-
vaşın gidişatı hakkında bilgi vermektedir. Buna göre;
müneccim olan bu kişi eğer Çatalca’da başarı sağ-
lanmak isteniyorsa Avusturya ve Almanya’dan yardım
alınmasını tavsiye etmektedir. Bilindiği gibi Balkan
Harbi’nde bu ülkeler tarafsız kalmışlardır. 22 Aralık
1913 tarihinde Hariciye Nezaretine gelen bu mektuba
göre; müneccim Litvin 1913’de bir savaş daha çıkaca-
ğını öngörmüştür.7
Hint Müslümanları paranın yanı sıra savaşla ilgili
tepkilerini ve duygularını da içeren mektuplar gönder-
mişlerdir. Osmanlı ordusunun kayıpları, şehitleri için
üzülen Hint Müslümanları 2.1.1913 tarihinde Sindh
vilayeti (günümüzde Afganistan sınırında Pencabın
Kuzeyi)8 Karaçi şehrindeki Müslümanların topladığı
meblağı Hilal-i Ahmer Cemiyeti aracılığıyla Osmanlı’ya
ulaştırmışlardır. Buna göre; 500 İngiliz lirası 17 Ocak
1913 tarihinde tahsil edilerek, bu paranın 150 adet
İngiliz lirası ilk taksit olmak üzere Osmanlı Bankası
aracılığıyla Hilal-i Ahmer’e gerisi şehit ve yaralıların
yakınlarına, sonraki 1.000 adet İngiliz lirasından 306
âdeti Hilal-i Ahmer’e, gerisi harp malüllerine verilmek
üzere toplanmıştır.9
Yardımlar gelmekle birlikte, Hint Müslümanları
Hilal-i Ahmer’in Hristiyanlar tarafından yönetildiğine
dair çıkan dedikodular üzerine Osmanlı Hariciye Ne-
zaretine, Balkan Savaşı şehit ve yaralı ailelerine kul-
lanılmak üzere Rampur ahalisinin topladığı paraların
telgrafla takdim edildiğini, karşılığında makbuzunun
gönderilmesini ve çıkan bu şayianın doğruluğunu so-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 105

Kaynak: On Yıllık Harbin Kadrosu 1912 - 1922, İsmet GÖRGÜLÜ, 9-44 ss
rarak, para göndermenin caiz olup olmadığının bildiril-
mesini istemiştir.10
Balkan Harbi sona erdiğinde ise Hindistan’da
bu durum sevinçle karşılanmıştır. Öyle ki, 14 Ocak
1913 tarihinde Kalküta Müslümanları bir miting dahi
düzenlemişlerdir.11
Gönderilen paraların miktarı ve nereden geldiğine
dair bilgiler ise şöyledir. 25 Ekim 1911 tarihinde Bom-
bay Müslümanları tarafından gönderilen yardım 1500
İngiliz lirasıdır. Bu paranın ilk taksiti olan 200 İngiliz
lirası Osmanlı Bankası aracılığıyla ödenmiştir. 12
Yine 11 Kasım 1912 tarihinde, Hilal-i Ahmer Cemi-
yeti aracılığıyla Karporaşin Bankasına yatırılan 2005
İngiliz lirası, 17 şiling 2 Pens Osmanlı Bankası’na
gönderilmiş olup makbuzunun da hazırlanması
istenmiştir.13
Bombay’daki Müslümanlar da 712 İngiliz lirası
toplamışlardır. Eşrafdan Abdulaziz Han namına 100
adet İngiliz lirası, Abdulhamit namına 71 adet İngiliz
lirası, acizleri namına 520 adet İngiliz lirası, bundan
başka Hilal-i Ahmer Cemiyeti’ne kalanı gönderilmiştir.
12 Mart 1912 tarihinde 100 adet İngiliz lirası, 22 Mart
1912 tarihinde de 200 adet İngiliz lirası irsal edilmiştir.
Karşılığında makbuzları istenmiştir. 14
106 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Delhi’den toplanan ve 5
Aralık 1912 tarihinde gönde-
rilen meblağ ise 373 İngiliz
lirasıdır.15 Pencap eyaleti Kan-
digarh şehrinden 1.001 İngiliz
lirası, 19 şiling ve 1 pens top-
lanmıştır. 7/55 sayılı havale
belgesi ile 10 Aralık 1912 ta-
rihinde Osmanlı askerlerinin
yakınlarına verilmek üzere
gönderilmiştir. 16
Hindistan Feyzabad (Yuka-
rı Pradesh eyaleti) kazasından
26 Aralık 1912 tarihinde Taş
müteahhitti Feyyaz Hüseyin
tarafından 15 ruppe (Hindistan
para birimi) yani 1 İngiliz lirası,
2596 sayılı havale sayısı ile
gönderilmiştir.17
Vaniyambadi18 şehri Müs-
lümanlarının topladığı meblağ
ise 26 Aralık 1912 tarihinde
1.500 İngiliz lirasıdır. Ayrıca
yardımı yapanların isimleri ve
verdikleri miktarlar ise mek-
tupta belirtilmiştir;19 örneğin;
Vinayambadi’de kalede sakin
halktan gelen meblağ 2.000
ruppe, Abdullatif ve Abdulra-
him adına 1.000’er ruppe, Abdurrahman adına 500
ruppe ve diğer zevatların yardımları olmak üzere bu
tarihte o bölgeden toplanan yardım 22,345 ruppedir.
19 Aralık 1912 tarihinde Hindistan’ın Asam eyaleti,
Dehobri şehrindeki Encümen-i Müeyyidi’l-İslam kâtibi
Abdulgani imzasıyla telgrafla 11 adet İngiliz lirası ol-
mak üzere 125 İngiliz lirası bölge halkı tarafından
gönderilmiştir.20
Haryana eyaleti Panipat şehri (Delhi’ye 90 km
uzaklıkta) Müslümanları da 100 adet İngiliz lirasını
3/55 sayılı havale ile 10 Aralık 1912 tarihinde hilal-i
Ahmer cemiyeti katibi Ebu Muhammed mehül İslam
imzasıyla gönderilmiştir. Osmanlı Bankası’na ilk taksit
olan 100 adet İngiliz lirası ile ikinci taksiti olan 200 İn-
giliz lirasının makbuzlarını da istemektedir.21
Rawalpindi şehri22 Hilal-i Ahmer Cemiyeti kâtibi
Mirza Katipeldin imzasıyla gönderilen mektuba göre;
Balkan Harbinde şehit ve yaralı olanların ailelerine
yardım olmak üzere gönderilen yekûn 2.500 ruppeyi
(Hint parası) yani 167 İngiliz lirası 17 Aralık 1912 tari-
hinde 2604,2605, 2606, 2607, 2608 sayılı havalelerle
Osmanlı Bankası’na gönderilmiştir. 333 İngiliz lirası,
6 şiling, 8 pens 11 Aralık 1912 tarihinde 500 ruppenin
karşılığı olan 33 İngiliz lirası 6 şiling, 8 pens Lahor’da
çıkmakta olan Zemindar gazetesi başyazarı tarafın-
dan toplanmıştır.23
Bibius eyaleti, Karatpor şehri müftüsü Sadullah ta-
rafından 12 Aralık 1912 tarihinde 56 İngiliz lirası Hindis-
tan Milli Bankası aracılığıyla telgrafla gönderilmiştir.24
Lahor25 şehrinde yayımlanmakta olan Zemindar gaze-
tesi tarafından toplanan 10.000 İngiliz lirası 22 Ocak
1913 tarihinde telgrafla havale edilmiştir.26
Delhi’de Singer Fabrikası Acentesi Sahibi
İmameddin’in Balkan Harbi malullerine ve yetimlerine
kullanılmak üzere Dersaadet Hilal-i Ahmer Cemiyeti
aracılığıyla gönderdiği 7 İngiliz lirasının makbuzunu
da istemektedir. 27
27 Şubat 1913 tarihinde Delhi Hilal-i Ahmer Ce-
miyeti Başkanlığından Mirza Muhammeddin imza-
sıyla gönderilen mektuba göre; 200 İngiliz lirası ile
ayrıca 5.210 İngiliz lirası gönderilmiştir. Bunun 304
adedi ve 2.710 adet İngiliz lirası telgrafla havale edil-
miştir. Alındığında makbuzlarının gönderilmesini rica
etmektedirler.28
Divbend şehri Darü’l-Ulum müderrisleri tarafından
1000 İngiliz lirası toplanmış ve Bombay şehrindeki
Hindistan Milli Bankasına yatırılmıştır. 17.11.1913 ta-
rihinde bununla ilgili banka ihbarnamesi Hariciye Ne-
zaretine gelmiştir. Dersaadette Osmanlı Bankası’na
havale edileceği bildirilmiştir.29
20 Mart 1913 tarihinde Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nden
Ebul Fazıl imzasıyla gönderilen ihbarnameye göre,
Kaportale şehri eşrafından 101 adet İngiliz lirası 1 şi-
lingle posta ile gönderilmiştir.30
Balkan Harbi sırasında Osmanlı-Bulgar şehit-
lerinin yakınlarına verilmek üzere Mombas İslam
Cemiyeti’nden toplanan 273 İngiliz lirası Osmanlı
Hilal-i Ahmer Cemiyeti’ne 1 Aralık 1913 tarihinde tes-
lim edilmiştir. 31
Vatan-Lahot gazetesinden alınan “Hilal-i Ahmer
İanatında İhtilas” başlıklı fıkrada ise Balkan Savaşla-
rı sırasında Lahor ve Delhi’de yayımlanan bazı İslam
gazetelerinin, Hilal-i Ahmer adına iane defterleri aç-
tıklarını, ianede bulunan halkın isimlerini, ne miktarda
meblağ verdiklerini bu defterlere kaydettikleri anlatıl-
maktadır. Ancak, İstanbul’daki Hilal-i Ahmer Genel
Merkezi tarafından yayımlanan bir kitapta, tüm İslam
ülkelerinden gönderilen iane verenlerin isimlerinin
belirtilmemesinin dikkatleri çektiği belirtilmiştir. Ga-
zetelerin beyanlarına göre, belirtilen gazetelerin iane
toplama işinde büyük vurgunların gerçekleştiği tahmin
edilmektedir.32
Yardım kampanyalarına sadece Müslümanlar de-
ğil, Budist ve Hristiyan Hintliler de katılmışlardır. Os-
manlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin 1913 yılı Mayıs ayın-
daki yıllık kongresinde belirtildiğine göre Hindistan’da
toplanan meblağın miktarı tüm dünyada Osmanlı için
toplanan 256.911 sterlinlik yardımın yarısından fazla-
sını oluşturmaktadır. Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti,
Sadaret ve Maliye Nezareti gibi resmi kurumlar aracı-
lığıyla Osmanlı Devleti’ne ulaştırılan bu miktara gayri
resmi kurumlarca gönderilen miktarla, 1913 Mayıs’ı
sonrası gönderilen yardım miktarı dâhil değildir.33
Balkan Savaşları, Osmanlı İmparatorluğu’nun
Balkanlardaki dört devlete karşı 1912-1913’te yap-
tığı savaşlardır (8 Ekim 1912-29 Eylül 1913). Çatış-
maların temel nedeni Bulgaristan Krallığı ile Sırbistan
Krallığı’nın Balkanlarda hızlanan faaliyetleridir. Bu
savaşlara Osmanlı’ya olan ilgili nedeniyle kayıtsız ka-
lamayan Hintli Müslüman âleminin yaptığı yardımlar
kayda değerdir.
____________________________________________
* Yrd. Doç. Dr., Akdeniz Üniversitesi Edebiyat Fakültesi,
bturkdogan@akdeniz.edu.tr
1 Cöhce, Salim, Türk İstiklâl Savaşı ve Hindistan Müslü-
manları, ATAM Dergisi, Cilt XIII, Mart 1997, Sayı 37,
Sayfa 77-88.
2 http://www.e-tarih.org/makaleler.php?sayfa=makaledet
ay&makaleno=1192
3 Serdar Soyluer, Balkan Savaşları Sırasında Hint Müs-
lümanlarının Osmanlı Devleti’ne Yardım Kampanyaları-
nın Osmanlı Basınına Yansımaları, İstanbul Üniversi-
tesi Şarkiyat Mecmuası, Sayı 13 (2008) s.94.
4 http://www.timeturk.com/tr/makale/nevzat-cicek/
myanmar-daki-osmanli-sehitliginin-hazin-oykusu.html
5 http://www.ottomancoins.com/phpBB3/viewtopic.
php?f=13&t=3470, İngiliz – Sterlin = 20 Şilin = 110 Gu-
ruş, İngiliz – Şilin = 12 Peni = 5 Guruş 20 Pâre, Amerika
– Dolar 22 Guruş 16 Pâre, 1 Lirây-ı Osmânî = 18 Şilin.
6 BOA, D:542, G:66.
7 BOA, D:543, G: 125, Kayıt No: 354.
8 %91’i Müslüman olan bu yer 1947’deki bölünme ile
Pakistan’da kaldı. Başkenti Karaçi’dir.
9 BOA, D:543, G:87
10 BOA, D:545, G:5, F:HR.TO.
11 BOA, D:543, G: 75.
12 BOA, D:542, G: 79.
13 BOA, D:543, G:7.
14 BOA, D: 543, G: 41.
15 BOA, D:543, G:42
16 BOA, D:543, G.51.
17 BOA, D:543, G:73.
18 Tamil nehri Vellore eyaleti.
19 BOA, D.543, G:66.
20 BOA, D:543, G:74.
21 BOA, D:543, G:52.
22 Hindistan’ın 1947’de bölünmesinden sonra Batı Pen-
cap eyaleti olarak Pakistan’ın Pothohar bölgesinde kal-
mıştır.
23 BOA, D:543, G:64.
24 BOA, D:543, G:44.
25 Günümüzde Pakistan’ın Pencap Eyaleti sınırlarındadır.
26 BOA, d:543, G: 88.
27 BOA, D:544, G:46.
28 BOA, D:544, G:54.
29 BOA, D:543, G:100.
30 BOA, D:544, G:81.
31 BOA, D:545, G: 65.
32 Soyluer, a.g.m., s.96.
33 Soyluer, a.g.m., s. 117.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 107
 OSMANLI’YA BÜYÜK TUZAK:
BATIDA RUMELİ,
DOĞUDA VİLAYET-İ ŞARKİYE
ERDEM KARACA*
O
smanlı’nın son dönemlerinde karşılaştığı en
önemli sıkıntılardan bir tanesi Rumeli mese-
lesi olmuştur. Bölgenin bir çatışma alanına
dönmesini istemeyen İttihat ve Terakki birçok uygu-
lamayı hayata geçirmiştir. Arnavutlara yönelik verilen
tavizlerle birlikte, Kiliseler ve Mektepler Kanunu ile
devlet içerisinde bulunan anasırın eşitliğini ve birlik-
teliğini sağlamak için Bulgarlara ve Rumlara eşit bir
statü sağlamaya çalışmış, bu sayede anlaşmazlıkları
ortadan kaldırılarak Makedonya’da, asayiş ve gü-
venliğin sağlanacağı düşünülmüştür. Kanunla birlikte
Sırplar ve Bulgarlar arasındaki anlaşmazlıklar devlet
tarafından hızla çözülünce, toplulukların birbirlerine
karşı olan düşmanlıkları zamanla Osmanlı Devleti’ne
yönelmiştir (Uğraş 2008: 25-26). Milliyetçilik akımı-
nın son derece etkili olduğu, adeta bir saplantı haline
geldiği bir dönemde, halkın temel beklentilerinin kar-
şılanması ve huzur ortamının olabildiği ölçüde sağ-
lanması ne yazık ki Osmanlı Devleti’ne menfi yönde
etki etmiştir.
Bulgarlar, 1911 ve 1912 yıllarında Osmanlı
Devleti’ne karşı Sırplar ve Yunanlılarla ittifak antlaş-
maları yaparak, politik ve askeri işbirliği sağlamış-
lardır. Son olarak Karadağ’ın da söz konusu ittifaka
dâhil olmasıyla Balkan müttefikleri artık ulusal birlik-
lerini tamamlama süreci için savaşmaya hazır hale
gelmişlerdir (Hall 2003: 16-17).
108 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Balkan meselesi, dört Balkan devletinin sınır-
larını aşan uluslararası bir mahiyet taşımaktaydı.
Kendisini Slavların hamisi gören ve Balkanları ken-
di kontrolü altına almaya çalışan bir Rusya, Balkan
yarımadasının batı bölgesini kendi egemenliği al-
tına almayı amaçlayan bir Avusturya-Macaristan,
Adriyatik’in doğu kıyısını kontrolü altına almayı düşü-
nen bir İtalya Osmanlı Rumelisi için ciddi birer tehdit
oluşturmaktaydılar. İngiltere ve Fransa’nın Akdeniz
hâkimiyetlerini zedeleyecek her türlü girişimi yakın-
dan takip ettikleri süreçte, Almanya ise hem Osmanlı
Devleti ile 1878 Berlin Antlaşması ile kurmuş olduğu
yakın münasebet hem de Avusturya-Macaristan ile
olan yakınlığı dolayısıyla Balkan coğrafyasına ayrı
bir önem vermekteydi (Tuncer 2010: 141-143). İç
ve dış dengelerin Osmanlı Rumelisi’nde sağlanma-
sı neredeyse imkânsızdı. Balkan milletlerine yönelik
gerçekleştirilecek her reform, bu milletleri daha fazla
bağımsız olma noktasına getireceği gibi, dış güçler-
den herhangi biriyle kuracağınız siyasi, askeri, ticari
işbirliği ise bir diğer dış gücü karşınıza almanıza yol
açacaktır. Dolayısıyla herhangi bir çatışmaya mey-
dan vermemek için öncelikle siyasi istikrara ardından
da sağlam bir askeri güce ihtiyaç bulunmaktaydı.
Osmanlı’ya bakıldığında siyasi istikrar kaybolmuş,
ordu ise hem siyasete fazla bulaşmış hem de koordi-
nasyon ve disiplinden mahrum bir hale gelmiştir.
 Durumun kendi lehlerine olduğunu gören Balkan
müttefikleri, 30 Eylül 1912’de Babıali’ye bir nota ve-
rerek, Osmanlı Devleti’nden; Vilayetlere muhtariyet
verilmesi, Belçikalı ve İsviçreli valiler tayin edilme-
si, seçimler yoluyla vilayet meclislerinin kurulması,
jandarma teşkilatı oluşturulması, öğretim serbestliği
tanınması, askeri milis teşkilatı kurulması gibi istek-
lerde bulunmuşlardır. Herhangi bir anlaşma zemi-
nin gerçekleşmemesi sonucunda ilk savaş 8 Eylül
1912’de Karadağ’da başlamıştır. Hızla Osmanlı’nın
aleyhinde gelişen savaşta Yanya, İşkodra, Kırkkilise
(Kırlareli), Selanik, Manastır kaybedilmiştir. Edirne
ise yüz elli beş günlük bir direnişten sonra Bulgar-
ların eline geçmiştir. Arnavutluk ise 26 Mart 1913’de
bağımsızlık kararı almıştır (Tunaya 2009: 556-558).
Savaşın bitirilmesi yönünde yürütülen diplomasi
esnasında meydana gelen en önemli hadiselerden
birisi 23 Ocak 1913 günü gerçekleşen Babıali baskı-
nı olmuştur. İstanbul’daki Stratejik İhtiyat’ın kurmay
başkanı olan Enver Bey liderliğindeki Genç Türkler,
Sadrazam Kamil Paşa’nın Edirne’yi Bulgarlara ver-
meye niyetli olduğunu düşünerek baskınını gerçek-
leştirmiş, Harbiye Nazırı Nazım Paşa’nın vurularak
öldürülmesine yol açtıkları gibi Sadrazam’a bir istifa
dilekçesi yazdırarak görevinden ayrılmasını sağla-
mışlardır (Öztuna 2006: 104).
Hızlı bir ilerleme ve başarı elde eden Bulgarlar
Çatalca’ya kadar gelerek büyük bir zafer elde etmiş-
lerdir. Ne var ki, İstanbul’a 35 km mesafeye kadar
yaklaşmış olmaları lojistik, taktik, politik ve diploma-
tik olarak Osmanlı’nın başkentini almanın ve işgal
etmenin yaratacağı sorunlarla başa çıkmak için ye-
terli olmayacaktı. Boğazlar konusunda tarihi beklen-
tilerinden taviz vermek niyetinde olmayan Rusya’nın
Bulgarlara set çekmesinin yanı sıra Osmanlı kuvvet-
lerinin Çatalca’daki başarıları Bulgarların durmasına
yol açan en önemli faktörler olmuştur (Hall 2003:
51). Bulgarların, Çatalca önlerine kadar gelmeleri ve
Edirne kuşatmasını ısrarla sürdürmeleri dikkate de-
ğer bir hadisedir. Bu seviyede bir başarı elde etmek
için uzun bir hazırlık gerçekleştirdiklerinden şüphe
edilmemelidir. Aynı şekilde diğer Balkan devletle-
rinin Rumeli’deki asırlık Osmanlı şehir ve kalelerini
kısa sürede zapt etmeleri sanki Osmanlı Devleti’nin
Avrupa’daki topraklarını kasten olmasa bile kendi ka-
derine terk ettiği izlenimi uyandırmaktadır.
Büyük devletlerin dâhil olduğu yoğun müzakere-
ler sonucunda 30 Mayıs 1913’te Balkan müttefikleri
ile Osmanlı Devleti arasında Londra Barış Antlaşma-
sı imzalandı. Antlaşmayla: Midye-Enez hattının batı-
sı Balkan devletlerine bırakıldı. Girit ile ilgili her türlü
haktan vazgeçildiği gibi Osmanlı Devleti ile Balkan
müttefikleri, savaşın neden olduğu mali sorunların,
temsilcilerinin katılacağı uluslararası bir konferansta
çözülmesini benimsemiştir. Ege adalarının geleceği-
nin belirlenmesi konusu ile Arnavutluk meselesinin
çözümü yine büyük devletlerin kararına bırakılmıştır
(Tuncer 2010: 160).
Oysa, Arnavutluk’ta Sırpların kural tanımaz tu-
tumları sonucunda yüz köyün yakıldığı ve 30 bin
kişinin öldürüldüğü esnada herhangi bir protesto ey-
leminin gerçekleşmemiş olması (İkdam, 10 Haziran
1913: 1), büyük devletlerin Arnavutlarla ilgili vereceği
kararların isabetliliği konusunda şüphelere meydan
verecek nitelikteydi.
Öte taraftan, Savaşın ardından Bulgarların ka-
zancının kendilerine göre fazla olduğunu düşünen
Sırbistan, Yunanistan ve Osmanlı’yla yapılan savaşa
dahil olmayan Romanya kısa süre içerisinde hare-
kete geçmişlerdir. Bulgaristan’ın bir ölçüde parça-
lanmasını ön gören ittifaklar neticesinde II. Balkan
Savaşı patlak vermiştir. Babıali, 19 Temmuz tarihli
“Meriç’i aşmamayı taahhüt ederiz” ibaresini de içeren
bir nota ile büyük devletlere, Meriç’e kadar Bulgar iş-
gali altındaki yerlerin ve Edirne’nin geri alınacağını
bildirmiştir (Öztuna 2006: 180-184).
Osmanlı kuvvetleri, Edirne’yi aldıktan sonra,
geri çekilmekte olan Bulgar birliklerinin yapacakları
muhtemel tahribatı önlemek amacıyla ilerlemelerini
sürdürerek Bulgar topraklarına girmiş; Gümülcine,
Dedeağaç ve İskece’yi de kontrol altına alarak “Gar-
bi Trakya Hükümet-i Muvakkatesi”nin kurulmasına
ortam hazırlamışlardır. Ne var ki, gerek Bulgarların
şikâyetleri gerekse Büyük Devletlerin Babıali’ye uy-
guladıkları baskılar sonucunda Batı Trakya’ya girmiş
olan Türk birliklerine geri dönmeleri yönünde emir
verilmiştir (Uğraş 2008: 135). Böyle bir baskının or-
taya çıkmasına Osmanlı Devleti’nin kendi kendisine
yol açtığı çok açıktır. 19 Temmuz günü büyük devlet-
lere verilen nota ile Meriç’in aşılmayacağı garantisi
verilmiştir. Edirne’nin alınması yeterli kabul edilmiş
ve Meriç nehri Osmanlı’nın Avrupa’daki sınırı olarak
kabul edilmiştir.
Balkan savaşlarının başından itibaren, karışıklık-
ların Avrupa’nın diğer bölgelerine sirayet etmesine
meydan vermemek niyetiyle statüko esasını bozan
Hariciye Nazırı Sir Edward Grey, İngiliz parlamento-
sunda yapmış olduğu konuşmada Türklere ve tüm
dünyaya kızgınlığını dile getirmiştir. Grey zannetmiş-
tir ki, Balkanlıların ihtiraslarını tatmin etmekten başka
bir müşkülata mahal kalmayacaktı. Ona göre nasılsa
Türkiye (Osmanlı) artık ezilmiş ve dökülmüş bir vazi-
yetteydi ve her şeye razı olacaktı. Ne var ki, olaylar
düşünüldüğü gibi gelişmedi. Paylaşma sorunu ortaya
çıkar çıkmaz gaspçılar kendi aralarında vuruşmaya
başlamıştır. Devreye Romanya girdiği gibi Türkler de
taarruza geçmişlerdir (Tercüman-ı Hakikat, 19 Tem-
muz 1913: 1-2).
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 109
 Times (Londra), Tan (Paris) ve Neue Freie Presse
(Viyana) gazeteleri Türklerin II. Balkan Savaşı’ndaki
durumlarını haber konusu yaparak; Edirne’nin alın-
masını bir başarı olarak belirttikten sonra, hemen
hemen aynı cümlelerle Osmanlı Devleti ve milletinin
nazarı dikkatini Anadolu’ya çevirmesi gerektiğini ve
vakit kaybetmeden Anadolu’nun ihya ve imar edilme-
sini tavsiye etmişlerdir (Tercüman-ı Hakikat, 17 Eylül
1913: 1).
Rumeli ya da Makedonya’da Osmanlı Devleti’nin
uygulamaya çalıştığı ıslahat programı ne siyasi ve
sosyal ne de adli ve idari açıdan olumlu bir yapının
ortaya çıkmasına hizmet etmiştir. Osmanlı hükümet-
leri uygulaya geldikleri ıslahat meselesini münhasıran
adli ve idari olarak düşünmüşlerdir. Hâlbuki durum
bunun tersini göstermiştir. Balkan Muharebesi mese-
lenin siyasi olduğunu doğrularken, açığa çıkmasını
da bir nevi hükümetler sağlamıştır. 1908’den önce
Osmanlı Devleti ile doğrudan doğruya muhatap olan
Bulgarlar ve Yunanlılar, Meşrutiyetin ilanı ile birlikte
dolaylı bir ilişki içerisine girmişlerdir ve bu durum böl-
gede dolaylı bir kontrol şekli ortaya çıkarmıştır. Şöyle
ki, Rumeli Vilayeti genel müfettişine yardımcı olan
yabancı mülkiye memurları görevde bulunmaktaydı
ve Düvel-i Muazzama vilayetin maliyesini bir karma
komisyon vasıtasıyla kontrol etmekteydi. Ancak,
ıslahatın uygulanmasında birtakım sıkıntıların baş
göstermesiyle Rumeli Vilayeti’ndeki mülki memurla-
rın ve maliye komisyonunun azalarının görevlerine
son verilmiştir. Düvel-i Muazzama yetkilileri ıslahat
programının iflas ettiğini, bu nedenle eski düzene
geri dönülmesi gerektiğini söylemişlerdir. Böylece
Rumeli’deki kontrole son verilmiş olmasına rağmen
eskisinden daha üstün bir idare kurulamamıştır. İçe-
ride sürekli tartışma halinde kalınmıştır. Birbiri ardı-
na yapılan yanlışlar Yunanlıları, Bulgarları, Sırpları
ve Karadağlıları iyice birbirine yaklaştırmıştır. Bu
esnada ordunun caydırıcı gücü de etkisini yitirmiştir
(Sabah, 12 Kanun-ı Evvel/Aralık 1912: 1). Osmanlı
Devleti’nin Rumeli’de uygulamaya çalıştığı ıslahat
programı konusunda gerçekçi ve geleceği kapsayıcı
bir yeniden yapılanma anlayışı ortaya koymadığı, bü-
yük devletlerin etkisiyle aceleci bir tutum sergilediği
nazarı dikkate alınmalıdır. Osmanlı’nın Balkan mil-
letleri karşısında oldukça zorlandığı ve dış güçlerin
yardım ve baskılarının İstanbul’un gardını düşürdüğü
müşahede edilmelidir.
Rumeli’nin Türk vücudundan ayrılmasının bir za-
fiyete yol açmayacağı görüşünün de savunulduğu
süreçte, o zamana kadar Osmanlı Devleti’nin bütün
dikkatini, mevcudiyetini Rumeli’ne sarf etmek zorun-
da kaldığına değinilmiş, Anadolu’nun bütün mahsulü-
nün, mesaisinin, canının ve malının Rumeli mezarına
gömülmekte olduğu yönünde tespitlerde bulunulmuş-
110 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
tur. Bundan sonra devlet ve milletin artık Anadolu’yu
düşünmesi gerektiğine işaret edilmiştir (Tercüman-ı
Hakikat, 22 Nisan 1913: 1). Bu tür tavsiye ve telkinle-
rin büyük kayıpların ardından gelmesi şaşırtıcı olma-
malıdır. Kaybedileni önemsizleştirme, yeni bir hedef
noktası belirleme anlayışı devlet ve millet hayatında
yeniden bir güç ve motivasyon oluşturulmasına hiç
şüphe yok ki büyük katkı sağlayacaktır.
Bu kez de, Anadolu’nun bir Rumeli vaziyeti alma-
sı tehlikesi çok kuvvetliydi. Daha Londra Konferansı
sürerken Mısırlı Bogos Nubar Paşa başkanlığında
oluşturulmuş olan bir Ermeni komisyonu, İngiltere’ye
gelerek, konferansa Vilayet-i Şarkiye’nin ıslahatına
dair Ermenilerin iddialarını ihtiva eden muhtıranın
takdimine muvaffak olmuştur. Ayrıca Balkan komi-
tesi başkanı Bakiston ile de görüşen Nubar Paşa,
kendisinden yardım ve koruma talep etmiştir. Oysaki
Balkan milletlerini Osmanlı’dan ayırmak için gayret-
le çalışmış bulunan Bakiston’un, Osmanlı Devleti ve
mülküyle ilgili taşıdığı olumsuz hisleri bilmeyen kal-
mamıştı (Tercüman-ı Hakikat, 21 Haziran 1913: 1).
Rumeli’nin kaybedilmesi, dört yıldır sürdürülen
ıslahat anlayışının terkini zorunlu hale getirdiği gibi,
aynı süre zarfında meydana gelmiş olan enkazın
kaldırılmasını da elzem hale getirmekteydi. Tam da
bu zor dönemeçte hem içeride hem de dışarıda sa-
bırsızlıkların, haksız propagandaların ortaya çıkması
yaşanan durumu daha da güçleştirmiştir (Tanin, 2
Temmuz 1913: 1). Balkan kargaşası ve savaşından
yeni çıkmış bir devlet ve milletin daha yaralarını sar-
madan ve rahat nefes alma anı yakalamadan, derhal
yeni bir vazifeyle karşı karşıya bırakılmak istenmesi-
nin en önemli nedeni, hiç şüphe yok ki, gücünü top-
lamadan, gücünü aşan işlere koşturarak yeni hatalar
yapmasını sağlamak ve başarısızlığına zemin hazır-
lamaktır.
Görülen o ki, eskiden Osmanlı Devleti’nin bü-
tün mesaisini zapt eden, rahat çalışma ortamını di-
namitleyen Makedonya Meselesi’nin yerini, Düvel-i
Muazzama’nın Babıali’yi bunaltmak için hazırlayaca-
ğı ve kullanacağı yeni mesele Şarki Anadolu Mesele-
si alacaktı (Tanin, 16 Ağustos 1913: 1).
Anadolu topraklarına bir yerde siperlik göre-
vi yapmış olan Rumeli artık elden çıkmıştı. Balkan
savaşlarının sonuna kadar Avrupalıların vaktini ve
dikkatini kendi üzerine çeken bölge Rumeli idi. Buna
paralel olarak Rumeli, Babıali’nin, devletin ve mille-
tin de dikkatini kendi üzerine çektiği için Anadolu’yu
unutulmuş bir halde bırakmıştır. Savaştan sonra du-
rum tamamen değişecektir ve Avrupalılar dikkatleri-
ni yalnız Anadolu’ya sarf etme imkanı bulacaklardı
(Tercüman-ı Hakikat, 18 Eylül 1913: 1). Anadolu çok
önemli bir konumdaydı. Ancak Rumeli bunun açığa
çıkmasına engel teşkil etmekteydi. Rumeli her zaman
ıslahatın ve tanzimatın ruhunu teşkil etmişti. Sanki
bütün ülkenin hayatı, varlığı orada toplanmış gibiydi.
Halbuki gerçek bu değildi. Memleketi yaşatan, haya-
tının devamını sağlayan yer Anadolu idi. Islahat ve
tanzimat projelerinde, teşebbüslerinde Rumeli’nin ye-
rini nihayet Anadolu alacaktı (Tercüman-ı Hakikat, 22
Eylül 1913: 1). Artık en büyük kaygılardan bir tanesi
Anadolu’nun bir Rumeli haline dönüşüp dönüşmeye-
ceği idi. Times gazetesi meseleyi ele alarak Vilayet-i
Şarkiye’nin Rumeli Meselesi’nin yerini alabileceğine
işaret etmiştir (Tercüman-ı Hakikat, 5 Teşrin-i Sani/
Ekim 1913: 1).
Vilayet-i Şarkiye ıslahatına önem veren Babıali’nin
tek başına yürürlüğe koyduğu düzenlemeler yeterli
gelmemekteydi. Bir yandan Fransa’dan borç para
temin edilmeye çalışılırken, bir yandan da Almanya
ve Rusya ile mutabakat sağlaması gerekmektey-
di (Tanin, 27 Teşrin-i Sani/Ekim 1913: 1). Düvel-i
Muazzama’nın Şarki Anadolu Islahatı’na müdahale
etmelerindeki en önemli faktör 1878 Berlin Antlaş-
ması ile Ermenilere yönelik yapılması ön görülen
reformlardı.
Balkan savaşları esnasında Rumeli’nin Osmanlı
için sürekli yük olduğunu söyleyerek teselli etmeye
çalışan Avrupalı devletler, Anadolu’ya önem verilme-
si gerektiğini defaatle dile getirmişlerdir. Gerçekten
bu duygu ve düşüncelerinde haklı iseler kendilerin-
den beklenen tek şey samimiyetle Vilayet-i Şarkiye
Islahatı’na destek vermeleriydi (Tercüman-ı Hakikat,
27 Teşrin-i Sani/Ekim 1913: 1).
Düvel-i Muazzama, Şarki Anadolu Islahatı’nın
Avrupalı muavinler vasıtasıyla ve onların belirleye-
ceği vaziyete göre yürütülmesinde ısrar etmişlerdir.
Maliye Nazırı Cavid Bey, bu duruma şiddetle tepki
göstererek, “Vilayet-i Şarkiye’nin ikinci bir Makedon-
ya yapılmasını kabul etmiyoruz. Tarih bize unutama-
yacağımız bir misal vermiştir.” diyerek karşı çıkmıştır
(Tercüman-ı Hakikat, 28 Teşrin-i Sani 1913: 1; İkdam,
28 Teşrin-i Sani 1913: 1).
Rusya’ya karşı duyulan güvensizlik ve öfke hat
safhaya varmıştır. Balkan ittifakını vücuda getirmekle
suçlanan Rusya’nın Osmanlı Hükümeti’nin inkırazı-
na çalıştığı da bilinmekteydi (İkdam, 7 Kanun-ı Ev-
vel/Aralık 1913: 1-2). Balkan ittifakına zemin hazır-
layan Rusya’nın, Balkan Savaşı sırasında Bulgarları
İstanbul’a girmekte iken durdurması oldukça önemli
idi. Eğer Yunanlılar İstanbul’a ilerleselerdi onlar da
aynı tepkiyle karşılaşacaklardı (Sabah, 15 Kanun-ı
Evvel 1913: 2). Çünkü Rusya’nın Boğazlarla ilgili ga-
yesi bilindik bir vakıadır. Bu gayeye gölge düşürecek
her teşebbüsü bertaraf etmek, Rusya’nın ana politi-
kalarından bir tanesiydi.
Sonuç
Dağılma sürecinde bulunan ve gün geçtikçe bü-
yük devletlerin daha fazla baskı ve çifte standartla-
rıyla karşı karşıya kalan Osmanlı Hükümetlerinin,
devletin omurgasını teşkil eden Rumeli ve Vilayet-i
Şarkiye topraklarının devletin bekası için taşıdığı
önemin farkında olduklarına hiç şüphe yoktur. Yapıla
gelen ve yapılmak istenen ıslahatların temel niyetinin
taşıdığı anlam da bu istikamettedir.
Devlet ve hükümetlerin en önemli çelişkisi ve
çatışması, yapılması gereken düzenlemelerin ve
iyileştirmelerin nasıl ve ne şekilde, hangi çerçevede
yapılması gerektiği konusundaki yaklaşım ve anlaş-
mazlıklar olmuştur. Muhalefet-iktidar-bürokrasi üç-
geninde yaşanan çekişmeler, anlaşmazlıklar ıslahat
konusunda bir mutabakat olgusunun sağlanmasına
engel teşkil etmiştir. Anlaşmazlıkların ve çekişmelerin
siyaset hayatına etkisi genel olarak sık sık hükümet
değişikliklerine dönüştüğü gibi, daha da ileri giderek
Babıali baskını ve Sadrazam suikastlarına kadar tır-
manmıştır.
Dâhildeki olumsuz gelişmelerin yanı sıra Düvel-i
Muazzama’nın Türk-İslam dünyasına karşı yürüttük-
leri “Şark Meselesi” siyaseti gereği dış baskı ve sal-
dırılara da maruz kalan Osmanlı Devleti’nin taşımak-
ta olduğu yükü, daha da arttırmıştır. İlgili devletlerin
Osmanlı ülkesi ile ilgili niyet ve amaçlarını bertaraf
etmek son dönemlerde neredeyse imkânsız hale gel-
miş bulunmaktaydı.
Dolayısıyla, uzun süredir iç dinamikler açısından
kendisini geliştiremeyen bir devletin büyük sorunları-
nı çözmek şöyle dursun, küçük meseleleri dahi hal-
letmesi neredeyse imkânsızlaşmıştır. Varlığını, kendi
gücü dışındaki unsurların birbirleriyle olan rekabet ve
çatışmalarına bağlayan bir siyaset anlayışı, bir yö-
nüyle iflas etmeye mahkûm kalmıştır.
______________________________________________
* Yrd. Doç. Dr., Bitlis Eren Ü. Fen Edebiyat Fakültesi,
erdm.karaca@hotmail.com
Gazeteler:
İkdam
Sabah
Tanin
Tercüman-ı Hakikat
Telif – Tetkik Eserler:
Hall, Richard C., Balkan Savaşları 1912-1913, Çev.: M.
Tanju Akad, İstanbul 2003.
Öztuna, Yılmaz, Avrupa Türkiyesi’ni Kaybımız, Babıali Kül-
tür Yay., İstanbul 2006.
Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, C. 3, 4.
Baskı, İstanbul 2009.
Tuncer, Hüner, Osmanlı’nın Rumeli’yi Kaybı (1878-1914),
İstanbul 2010.
Uğraş, Nilüfer, Osmanlı Basınında Balkan Savaşları Sıra-
sında Osmanlı Devleti’nde Yaşanan Siyasal Gelişme-
ler, Gazi Ü. Sos. Bil. Enst. (Yayımlanmamış Yüksek
Lisan Tezi), Ankara 2008.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 111
 EY GÜL-İ SADBERK, GÜLŞEN-İ MELAHAT
GİTTİ AH, AH!
NİHAT BOYDAŞ
R
umeli kelimesinin etimolojisini araştıracak
değilim, hem bu mesele –dilci olmadığım
için- benim ilgi ve bilgi alanımın dışında.
Ben “saf meşreb, sadedil –safi- derûn” bir üslupla
onun hayalimdeki izlerini takip etmeye çalışacağım.
Hatırladığıma göre ilk izler sisli, silik, biraz masa-
lımsı, dahası çocukluk hatıralarımla sarmaş dolaş
bir şekildedir. Bize savuş-çalış diye emirler vererek
dini bilgiler öğreten kocamış Mevlüt Hoca’yı ya da
Mevlüt Dede’yi ve onun Urumeli hatıralarını unut-
mak, hatırlamamak mümkün mü? 1940’lı yılların
sonları, 1950’li yılların başlarında Mevlüt Dede ile
mal gütmeye giderdik. Dede, bana kalırsa hem
hocam hem de arkadaşımdı. Köy halkının söyle-
diklerine bakılırsa Dede 100 yaşını çoktan geçmiş-
ti ve ben 6-7 yaşlarında yumuşcul bir çocuktum,
dediğim gibi biz arkadaştık! Böyle bir arkadaşlık
köy yerinde az rastlanan bir şeydi, Mevlüt Dede
Ben-i İsrail kelimesini o günlerde diline dolamıştı
ve sürekli ağlardı. Ben-i İsrail devlet kurmuş, bu
olay da kıyametin yaklaştığının işaretiymiş. Hoca
işte buna ağlarmış! Tabii o günlerde Hoca’nın bu
anlattıklarına henüz aklım yetmiyordu. Yaramazın
Oğlu’nun Büyük Bahçe denilen tarlasında Dede
gibi kocamış bir ahlat ağacının gölgesine bağdaş
kurup oturur, arada bir ahlat ağacına takılır, laf atar,
yarenlik ederdi.
-Ee mübarek ahlat ağacı! Sen beni bilirsin ben
seni! Meyveleri er yetesice, gölgesi bol olasıca,
söyle bakalım nasılsın arkadaş? der, başlardı ko-
112 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
nuşmaya. Yanı başımızdan Gavur Arkı’nın gürül-
gürül akan sularına bakar derinden bir of çekerdi.
-Yavru bu gözler neler gördü neler? Balkan sa-
vaşlarında tabur imamı olduğundan başlar ve de-
vam ederdi.
-Yavru işte şu arktan boz bulanık akan su gibi
kan aktığını aha şu gözlerimle gördüm. Allah o
günleri bir daha kimseye göstermesin’ der ağzın-
dan, burnundan, gözlerinden akan yaşları, salyala-
rı elinin tersiyle silmeye çalışırdı. Eğer tütün varsa
Dede’nin neş’esi, keyfi yerinde demekti. Aşka gelir
Şol Cennet’in Irmakları adlı ilahiyi okur ya da Hz.
Ali cenklerini anlatırdı.
Ali gitti Kayzer-i Rum üstüne
Cümlesini dine da’vet kastına.
Dedik ya, bizim üslubumuz saf meşreb, sade-
dil, saf-derun olacak, akademik labirentlere, çık-
maz sokaklara girmeyecek! Akademik labirentlere,
çıkmaz sokaklara dalarsak, yazmamız çizmemiz
zorlaşır. Gelin samimi olalım, kendimiz olalım ve
böyle üretelim. Boşuna mı diyorlar, üniversiteler
bilimi, doktorlar sağlığımızı, hukukçular adaleti kir-
letiyorlar! Bu söz bugünler için biçilmiş kaftan, aha
size pişti! Akademisyenler, hukukçular, tıpçılar, ba-
şınızı avuçlarınıza alın ve limon gibi sıkın. İşlerini-
zin adı ne? Savunun kendinizi!
Mevlüt Dede’nin Binnaz Karı (bu kelime Garı
okunmalıdır) adlı muhacir bir komşusu vardı. Bin-
naz Abam (çocuklar Binnaz Aba derlerdi) düğün-
lerin, imecelerin olmazsa olmazıydı. Binnaz Abam
tut ki Türkücü başıydı. Elinden eksik etmeyeceği
tefle genç kızları, özellikle taze gelinleri oynatmayı
pek severdi. Binnaz Abamın dilinden düşürmediği,
belli ki severek söylediği bir türküsü vardı. TRT’de
türkü söyleyenlerden bildiklerime şuncağızı notaya
alın, ben ölürsem (Mevlüt Dede, Binnaz Abam gibi)
unutulup gidecek dedim.
Aldırış eden olmadı, ol sanatçılardan söz,
sözen ve nida gelmedi. Gene iş başa düştü, bel-
ki birisi duyar, iz sürer de notaya alma hevesine
düşer dedik! Belli mi olur. İşte türkümüzün güftesi,
beğenmiyorsanız sözleri. Bestesi, melodisi bizde
mahfuz. Buyurun baksın türkü sevdalıları, notaya
alsınlar. Türkü meddahlığını yapacaklarına, halk
türkülerimize, Rumeli türkülerimize bir gümüş hal-
ka daha ilave etsinler! Kötü mü olur?
Bulgar Dağında yatarım
Yorgan omzumdan atarım
Hem atarım hem tutarım
Yar gelmezse yar tutarım
Ezgili, üzgülü güz gülü yar yar
Yar yalınayak güz günü yar yar
Yar nalını yok kış günü yar yar
Ankara’nın yollarında
Muhacirin çadırları
Muhacire şart mıdır da
Yaratanın sabırları
Nakarat
Bilen bilir ve belki de itiraz edecek olur. Türkü-
nün hece vezninde tutarsızlıklar var. Melodi devre-
ye girince derlemeci bu eksiklikleri çözebilir. Belli ki
türkümüz Rumeli’nden hicret eden muhacirlere ait.
Neden olmasın hem çalıp çığıranlar da muhacirdi.
Yarenlik (Divertimento)
Rahmetli Topal Gümüş Emmim Kavak denilen
muhacir köyüne düğün çalmaya gitmiş. Topal de-
meme bakmayın ha! Her tıkırtıya tokmak, çubuk
sallayan usta bir davulcu... Davulunun kasnağı-
nı kısa bacağının üstüne koydu mu bırakın insa-
nı, kurdu kuşu oynatır! Topal Emmim oğlan evine
oturmuş, gündüz davul çalar, gece altmışaltı oynar.
Gel keyfim gel! Bir gün muhacirin biriyle altmışaltı
oynamaya tutuşmuşlar bir tavuğuna. Yenilmiş. İki
tavuğuna oyunu sürmüş. Topal Emmim bu ya! Bı-
rakır mı? Ütüldükçe sürmüş oyunu. Beş tavuğuna
derken, şansı dönmüş nasılsa kazanmış. Kazanır
kazanmaz ayağa kalkmış sağlam bacağının üzeri-
ne dikilmiş ve galibiyet temennasını çakmış, oyun
bitti arkadaş demiş! Bizim muhacir şaşırıp kalmış
ve,
-Abe Gümüş Efendi dediler, dediler biz de inan-
dık. Epten bakırmışsın beya! Demiş. Her neyse dü-
ğüncüler araya girmişler de işi tatlıya bağlamışlar.
1949-1959 yılları arasında ilkokul okuma kitabın-
da okuduğum Kirazlar adlı hikâyenin kahramanı
Rumeli göçmeni Zehracık’ın hazin hikâyesini iste-
yerek geçiyorum. Yarenlik ettiğimize göre, hüzün
buraya hiç yakışmaz!
Aslen Rumelili olup, üniversitede doktora ya-
pan bir kardeşimiz, Rumeli’deki bir camide gördü-
ğü ta’lik bir şiirin sonundaki, “ketebehu Ali” ibaresi-
ni “ketebehu alâ” şeklinde okuyarak, tereciye tere
satmaya çalışmaz mı? Gene bu kardeşimiz “Ah
minel-mevt” şikayetini “amin el mevt” şeklinde oku-
muş ve cehlin bu kadarı, ancak tedris ile mümkün-
dür mealine mâsadak olmuştur. Büyük Osmanlı bu
gibi durumlarda, az kelimeyle ne söylemiş baka-
lım, görelim!
Gör zahidi kim sahib-i irşad olayım der
Dün medreseye geldi, bugün üstad olayım der
Yadlar ve Tatlar, Dersaadet’e Han’a kala gelir
Ya vezaret ya sadaret uma gelir
Efendim yıllar akıp geçti ve Ulu Tanrım nasip ve
müyesser etti. Belgrad (Beyaz Şehir) kalesinden,
“kişver-i kâfirden iman ehline” akıp giden Tuna’yı
seyrediyorum. Âşık Çelebi (1519-1571)’nin muhte-
şem Tuna şiirini hatırlamamak mümkün mü? Aca-
ba Necip Fazıl (1904-1983) üstadımızın Sakarya
şiiri nereden etkilenmiş olabilir? Tevarüd, intihal
kelimelerini yan-yana, alt-alta, üst-üste koyarak
yeni bir edebiyat duvarı mı örsek? Otobüsün al-
nında hala Kule Kapı yazılı ve ben Rumeli türküsü
tutturmuşum,
Çıkayım gideyin Urum eline
Arz-u hal vereyim Mehmet Beylerbeyine
Kimleri sarayım yar senin yerine
Gizli gizli sevdalarımız aşikâr oldu
Bize bu ayrılık Mehmet Mevla’dan oldu.
Osmanlıyız ya, düzgün, dölek durmayanları hi-
zaya sokmak gibi cihanşümul bir mefkûremiz var-
dı. Evvel Allah o mefkûremizden bıkmadık. Şimdi-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 113
lerde dölek durmayanları, gün gelir, ettehıyyatına
oturtmasını biliriz. Ne olmuş yani,
Kazara bir sapan taşı bir altın kâseyi kırsa
Ne kıymeti artar taşın ne kıymetten düşer kâse
Yarenlik (Divertimento)
Şaban Ağa Rumeli’den hicret edip Anadolu’nun
ekeneği kıt bir kasabasına yerleşmiş. Bir evlek
tarla vermişler. Tarlanın taşını ayıklamış, ikilemiş,
üçlemiş, ekmiş, biçmiş fakat bir çift öküz bile bağ-
layamamış kapısına. Nihayet kocamış, yatağa
düşmüş. Kızanlar helalleşmek için başına toplan-
mışlar.
-Abe Şaban Ağa (h)er Müslüman vaciptir, söyli-
yesen bir eşhedü! Şaban Ağa bir gözünü güçlükle
aralayarak
-Sülemem! demiş
-Abe kızan niçin sülemezsin (h)er Müslüma-
na…
Şaban Ağa,
-Ben küstüm Ona! demiş.
Kızanlar
-Abe Şaban Ağa O’na küsülür mü? diye sorun-
ca Şaban Ağa traji-komik şu cevabı vermiş
-Yoktur (h)azinesinde bir çift öküz? Vermedi
bana! demiş.
Güler misin ağlar mısın? Orası size kalmış!
Necip Fazıl’ın gönlünü kaptırdığı güzel (Sakar-
ya) neyin simgesidir? Nereden filizlenmiştir? Öyle
ya;
Eslaf kapıldıkça güzelden güzele
Fer vermiş o neşveyle gazelden gazele
Sönmez seher-i haşre kadar şiir-i kadim
Bir meş’aledir devredilir elden ele
Beyaz adamın her devirde hayran olduğu Yu-
nanlılar için söylediği bir söz vardır.
“Never take a gift from a Greek” Türkçesi, “Yu-
nanlıdan asla hediye alma” (Tahta at masalı) akla
geliyor. Zavallı Truvalılar! Aman Herodot Efendi
duymasın bunu…
Lord Byron (1788-1824) bu sözü duymamış
olamaz. Hadi duymadı diyelim, Yunan yalanlarını
da mı bilmiyordu? Sen tut her türlü epidemiden
uzak İngiltere’de otur ve Yunan yalanlarına sevda-
114 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
lan! İngiltere’ye İngilizlere ne var, onun jeopolitiği
müsait. Türkçemizde eskiden kullanılan –belki de
ilk defa burada yazacağımız- şöyle bir söz var;
Kıyı bağ bozulunca orta bağ kıyı bağ olur!
Tarih boyunca Anadolu’nun etrafı hep kıyı bağ
olmuştur! Irak, Suriye kıyı bağlarına dikkat!
Jacop Burkhart (1818-1897) ünlü eserinde,
Yunan yalanlarının aşikâr örneği Yunan mitolojisi-
nin baştan sona encest (fücur) olduğunu söylemi-
yor mu? Lord Byron bunu da mı duymadı dersi-
niz? Byron’un Yunan isyanını teşvik eden Chillon
Mahkûmları adlı sonesini okuduğum zaman, başı-
mı limon gibi avuçlarıma alıp düşündüm. Ne yalan
söyleyeyim şiir güzel ancak,
Dikkat! Şiirden dışarı sarkmak tehlikeli ve ya-
saktır!
Bu İngiliz’in, illuminati üyesinin derdi neydi aca-
ba? Malum dert bizimdi ya tasası ona mı kalmıştı?
Belli ki Yunanlılar Dömeke (1897) savaşından ders
almayacaklardı. Bütün İngilizler Lord Byron gibi
olacak değiller ya! Thomass More (1478-1535) gibi
erdemliler de var. O More ki, Ütopya (1516)’sını,
“yârin yanağındaki gülden gayrı her şey ortak” di-
yen Şeyh Bedreddin (?-1420)’den bilmem kaç yıl
sonra yazmış. Tek bir söz üzerine kellesini VIII.
Henry (1491-1547)’ye teslim etmiş.
Simavna kadısının kaderi ile More’un alın ya-
zıları birkaç yönden birbirine benziyor. Rumeli’de
Deli Orman bölgesinde dolaşırken Şeyhimiz’in
buhurdan gibi tüten ruhunu aradım durdum ümit-
sizce! More’un ve Bedreddin’in gıpta ettiğim son-
larına ağladım.
Ah Rumeli, her kapıda bir gülfidanı bıraktığımız
Rumeli. Türkülerden tutun da mezar taşlarına ka-
dar gül kokusu sindirdiğimiz Rumeli. Kültürün tanı-
mının tabiatı insanlaştırmak olduğunu kabul eder-
sek, her karış toprağında biz olduğumuz Rumeli.
Her karış toprağına can ektiğimiz mübarek Rumeli.
Her karış toprağına güzellik bağının yüz yapraklı
güllerini belediğimiz şu bizim Rumeli! Ayaklarım
bastığı yerlerden af dileyerek dolaşırken, bir me-
zar taşında çok zarif, çok kıvrak bir ta’lik hatla ya-
zılmış, güzellik bağının yüz yapraklı gülü kim idi
acaba diye sordum durdum. Bir genç kız, bir sev-
gili, vefalı bir eş, dost, arkadaş, yoksa Rumeli’nin
bizzat kendisi mi? Haydi hayalime hayal katarak
birlikte düşünelim!
Ey Gül-i Sadberk, Gülşen-i Melehat
Rumeli, Gittin Ah Ah…
 İKİNCİ MEŞRUTİYET DÖNEMİ ŞİİRİNE
BALKAN SAVAŞI’NIN YANSIMALARI
ÜLKÜ GÜRSOY*
İ
kinci Meşrutiyet dönemi yıllarında peş peşe ya-
şanan Trablusgarp, Balkan, Dünya Savaşları
ve Milli Mücadele hareketleri Osmanlı Devleti’ni
siyasi, askeri, ekonomik yönden etkilediği gibi edebi-
yata da önemli yansımalarda bulunmuştur. Bunların
bir kısmı şiir, hikâye, roman olarak yayımlanmıştır:
“Abdülhak Hamid’in İlham-ı Vatan, Faik Ali’nin Elhan-ı
Vatan, Nigar Hanım’ın Elhan-ı Vatan, Ali Ekrem’in Or-
dunun Defteri, Ana Vatan, Kaside-i Askeriye, Mehmet
Ali Tevfik’in Turanlı’nın Defteri, Mehmet Emin’in Or-
dunun Destanı, Zafer Yolunda, Halit Fahri’nin Cenk
Duyguları adını taşıyan kitapları bu gibi vatan ve kah-
ramanlık şiirlerini ihtiva eder.” (Okay, 2005 s.189).
Balkan Savaşı’ndan sonra savaş yıllarının getirdiği
psikolojinin edebiyata yansımasını dönemin dergile-
rinden takip etmek mümkündür. Bu dergiler arasın-
da Türk Yurdu, Halka Doğru, Rübab, Genç Kalemler,
Yeni Mecmua, Büyük Duygu’yu sayabiliriz. Çeşitli
yazılarda Balkan Savaşları, Birinci Dünya Savaşı ve
Millî Mücadele yıllarında ülkenin yaşadığı sıkıntılı ve
üzüntülü günler, o dönem aydınlarının fikir akımlarını
tekrar gözden geçirmesini ve değerlendirmesini sağ-
lar. Bu yazıların ana fikrini, “Osmanlıcılık”, “İslamcılık”,
“Batıcılık”ın ülkede yaptığı tahribat karşısında düşma-
na karşı “Türkçülük” akımı etrafında birleşmenin tek
çare olduğu oluşturur.
Edebiyat dergilerinde yer alan teorik yazılarda sa-
vaşın, siyasi, iktisadi, askeri boyutundan farklı olarak,
Türk edebiyatında “savaş edebiyatı” konusunun ayrı
başlık hâlinde tartışıldığını ve diğer ülkelerin edebiya-
tındaki durumla mukayese edildiğini görüyoruz.
Türk edebiyatında “savaş edebiyatı”na yönelik ya-
zıların ve eserlerin yazılmasında Balkan Savaşı ye-
nilgisi önemli rol oynar. Balkan Savaşı yenilgisinden
sonra yazılan çeşitli yazılarda, edebiyatımızda bu tür
konulara niçin yeterince yer bulmadığı hususu çeşitli
yazarlar tarafından dile getirilir ve hatta bazı dergilerin
de yayımlanma sebebini oluşturur.
Balkan Savaşı’ndan sonra 1331 (1913) yılında
çıkmaya başlayan “Harp Mecmuası”nın çıkış neden-
leri arasında Avrupa’nın bize karşı kullandığı silahla
ona çok daha güçlü bir şekilde cevap verme amacı
vardır. Balkan Savaşı’na girişimiz doğru bir karar de-
ğildir: “... Bu zaman Osmanlı tarihinde hikâyesi gözü
yaşlı yazılacak bir devir, karanlık bir fetret zamanıdır.
Meşum Balkan Muharebesi’ne devletimiz kuvvetiyle
değil zaafıyla atılmıştı. O zaman yabancı gazetelerin
Avrupa’dan sürülüşümüzü sevinçli tasvirlerle göste-
ren yazılarını okur ve resimlerine bakarken avuçları-
mız ihtiyarsızca alnımıza kapanır, yüreğimizden saklı
bir yaranın kanları sızardı. Baktığımız çehrelerden
çabucak kaçıp ayrılan nazarlarımız daima içerimize
çevrilip bağrımızdaki derin yarayı yakından görmek,
onun kanlarına boyanmak isterdi...” (Harp Mecmuası,
S.1, s.6).
Balkan Savaşı hezimetinden sonra ordumuzun
yine şanlı tarihimizde olduğu gibi zaferler kazanma-
sı, dergilerde yer alan çeşitli yazılar, edebî eserler ve
resimlerle ebedileştirilir. Bu ebedileştirmenin bir diğer
amacı da düşmanlarımıza verilmek istenen mesajdır:
“.... Ve her şeyi en bitaraf bir beyinle muhakeme eden
“yarın” bu sahifelere bakarak Avrupa’yı kırmızıya bo-
yayan bu cihan cenginden Türkiye’nin mevkiini tayin
edecek ve bununla onun hakkında kati ilamı verecek:
Türkiye ölmeyecek; yaşayacak ve büyüyecek.” (Harp
Mecmuası,1331, S.1, s.6).
1913-1914 yıllarında yayımlanan ve vatanını, mil-
letini seven nesiller yetiştirmeyi kendisine gaye edi-
nen Halka Doğru dergisi, Balkan Savaşı’nda ülkede
yaşanan hezimetin; Türk ordusunu, tarihin şanlı gün-
lerinden alacağı güçle, hiçbir şekilde yıldıramayaca-
ğını dile getirir: ‘İlk Padişahımız’ adlı yazıda Osman
Gazi’nin yaşadığı dönem hakkında bilgi verilmektedir.
Osmanlı Devleti kurulmadan önce ‘Osmanlı’ unvanı-
nın kullanılmadığı sadece ‘Türk’ denildiği belirtilmek-
tedir. Balkan Harbi’nin sonucunun Türkleri yıldırma-
yarak daha büyük bir azim ve iradeyle savaşma gücü
vereceği vurgulanmaktadır. Çünkü Türklerin şanlı
bir tarihi vardır. Bu şanlı tarihte her zaman için Türk
gençlerine vatanlarını savunma azmini ve şuurunu
verecektir. Osman Gazi’nin Osmanlı Devleti’ni kur-
ması ise bu şanlı sayfalardan biridir (Gürsoy, 1999,
s. 191-192).
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 115
 Halka Doğru dergisinde yayımlanan “Kosova Mu-
harebesi” adlı diğer bir yazıda ise tarihi geçmişte Bal-
kanlarda yapılan fedakârlıklardan, kahramanlıklardan
bahsedilerek bu ruhun ve gücün damarlarımızda var
olduğu dile getirilir: “Bu muharebe sonunda bir hainin
hançeriyle Gazi Hüdavendigar şehit oldu. Fakat ordu-
sunun muzafferiyetini gördükten sonra rahmet-i rah-
mana karıştı… Ey ilk Kosova mücahitlerinin bugün-
kü evladı! Bugün düşman elinde inleyen “Meşhed-i
Hüdavendigâr”, geçen zamanları ağlayarak hatırlayan
Kosova sahrası ecdadının kanıyla yoğrulmuş mukad-
des bir yerdir. Yaşamak istiyorsan onu asla hatırından
çıkarma!” (Halka Doğru, 1913, Nu.36, s. 280-282).
Bu dönemde hak edilmeyen bir savaş ve yenilgiye
gösterilen tepkiyi göstermede “kin, intikam ve öç” gibi
kelimelerin sıkça kullanıldığını görüyoruz. “İntikam
Duygusu” adlı yazının başında Emin Bülent’in;
“Kabrinde müsterih uyu ey namdar-ı atam
Evladının bugünkü adı sade intikam.”
mısralarına yer verilir. Yazıda ise düşmandan intikam
almak için kalbinde Turan duygusu, damarlarında
Oğuzların, Cengizlerin, Fatihlerin kanı kurumayan hiç-
bir Türkün bu açılan yaraların acısını unutamayacağını
söyler. Bu duygular ise aşağıdaki mısraları her Türkün
gönlünde daimi hissetmesiyle canlı kalacaktır:
“Cebin-i zalamı aff etmedim seni;
Türküm ve düşmanım sana kalsam da bir kişi”
(Büyük Duygu, 16 Mart 1913,Yıl 1, S.2).
Feyzullah Sacit’in 1914 yılında yazdığı “Öç Mar-
şı” adlı şiirinde bu topraklar için orman gibi doğranan
serilen Türk ordusunun süngü ucundan geçirilen yav-
ruların Türk ili Balkan’daki mezarlarını masum kuzu-
lar makberi olarak nitelendirir ve intikam alınmasını
ister:
“Kin ateşi ver süngüne, bir yıldırım olsun,
Çık kükre, yürü… Çan sesi ra’dınla boğulsun
Balkan yanıp akrep yuvası kan ile dolsun…
Ruhundaki öç volkanını kan ile söndür
Namus yüzünü, ey ulu millet yine güldür”
(Bağır, 2012, s.80)
Süleyman Aktuğ, Türk Yurdu dergisinde yayımla-
nan “Turan Yolcuları” adlı manzumesinde Balkanlar-
da Türklük yeni nesillerden vatanı ve dini için istediği
“kin, güç ve öç!...” tür:
“Dinle yüce Türk neslinin bahtı kara evlâdı
Bunlar sana hayat ve şan ve namusun feryadı;
Türklük, vatan ve din senden yalnız üç
Şey istiyor, yalnız üç şey; kin güç, öç!...
(Bağır, 2012, s.238).
116 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Bu şiirlerde yenilgi karşısında hissedilen güçlü bir
hayal kırıklığı, boşluk duygusu, karamsarlık, öfke…
gibi duygular yoğundur. Mehmet Âkif Ersoy, Batı’nın
Türklere ve Müslümanlara yaptığı bütün bu zulümle-
rin yarattığı boşluk duygusundan söz eder:
“Şu sessiz kubbenin altında insandan eser
yokmuş!
Diyorduk: “Bir buçuk milyar!” Meğer tek bir nefer
yokmuş!
Bu hissiz toprağın üstünde mazlumuna yer
yokmuş!
Adalet şöyle dursun, böyle bir şeyden haber
yokmuş!
Bütün boşlukmuş insanlık: Ne istersen, meğer
yokmuş!”
(Ersoy, Mehmet Âkif, 2012, s.18).
Emin Nihat’ın “Bekliyorken” başlıklı manzumesin-
de ise Balkanların elden gidişi karşısındaki çaresizlik,
hayal kırıklığı ve duyulan öfke dile getirilir:
“Çıktım ben yüce dağın başına,
Ulu çınar gölgesinde oturdum
İnledim, ağladım sessiz orada.
Düşman elinde vatanım cefada,
Tanrı divanında yalvarıp durdum.
xxx
Gönlümde bir şey kinlerle inler,
Gözlerim yollarda hep seni bekler
(Büyük Duygu, 30 Mart 1913 Y.1, S.3).
Bu duygular zamanla kaybedilen vatan toprakla-
rına özlem duyma ve yavaş yavaş geleceğe ümitle
bakma duygularıyla yer değiştirecektir:
Yahya Kemal’in en uzun sürede tamamladığı şiir-
lerden biri olan “Açık Deniz” şiiri adeta onun hayatının
bir otobiyografisidir (Beyatlı,1984, s.263). Bu şiirde
Balkanlar’da doğan ve kahramanlık hikâyeleriyle
büyüyen Yahya Kemal’i bu topraklarda yaşanan he-
zimet ve muhteşem bir İmparatorluğun çöküşü onun
gönlünde onulmaz yaralar açar:
“Tanzimat’ın başından İstiklal mücadelesine kadar
Avrupalıların “hasta adam” adını verdikleri Osmanlılı-
ğı İmparatorluğun mukaddderatı, Türk münevverleri-
ni, ümitsizlik, cesaret ve korku, hayal ve kötümserlik
kutupları arasında, sürekli bir buhran içinde bırakır.
Yahya Kemal ‘hasta adam’ın son demlerine şahit
oldu.” (Kaplan,1996, s.220).
Yahya Kemal’in bu vatan topraklarına duyduğu
ümitsiz bir özlem duygusudur:
“Balkan şehirlerinde geçerken çocukluğum;
Her lâhza, bir alev gibi, hasretti duyduğum
……
 Duydum akıncı cedlerimin ihtirâsını,
Her yaz şimâle doğru, asırlarca bir koşu,
Bağrımda bir akis gibi kalmış uğultulu…
Mağlûpken ordu, yaslı dururken bütün vatan,
Rü’yâma girdi, her gece, bir fâtihâne zan.”
(Kendi Gök Kubbemiz,1976, s.14-16).
Celal Sahir de “Öç” adlı manzumesinde Balkanla-
rın şanlı geçmişinden söz ederek özlemle bahsettiği
vatan toprakları için mutlaka düşmandan öç alınma-
sını ister:
“İmparator Adriye’nin yapısı,
Ali Osman hakanları elleriyle süslenmiş,
Payitahtın Avrupa’ya kapısı
Çelik gibi kalelerle gizlenmiş,
Onu aldı düşmanlardan; bu güzel
Devletin doksan sene tahtı orda kuruldu.
…..
Sakın sakın Edirne’yi unutma;
Öç almanın vakti gelir,
Sen kinini uyutma!....
(Bağır, 2012, s.184-185).
Fuat Köprülü ise “Meriç Türküsü” adlı manzume-
sinde Balkan illerinden ayrı kalmanın üzüntüsü ve
özlemi içindedir:
“Hep köyler yıkılmış, ocaklar tütmez
Viran bahçelerde bülbüller ötmez
Yârim yâd ellerde hasretim bitmez
Dertli Meriç akar kervanım diye
Acep nerde kaldı arslanım diye”
(Bağır, 2012, s.215).
Köprülü’nün, “Akıncı Türküleri” adlı manzumesin-
de de Balkanlardan uzak olmanın verdiği yalnızlık ve
özlem gönlünde acı bir sızıdır:
“Kırık minareden duyulmaz ezan..
Hep ocaklar sönmüş, devrilmiş kazan.
Bir inilti duydum, sandım bir ozan;
Sesime ses veren karlı dağlarmış!
Söğüt dallarında hasta serçeler
Eski akın destanımı heceler…
Tuna ağlıyormuş bazı geceler:
Göğsünde kefensiz şehitler varmış!”
(Akyüz 1970, s.639-640).
Balkan Savaşı’nı konu alan şiirlerin büyük bir kıs-
mında şanlı tarihimize atıfta bulunularak yaşanan he-
zimeti hiçbir şekilde kabullenmeme ve isyan duygusu
vardır.
Mehmet Âkif Ersoy “Hakkın Sesleri”nde, Kosova’da
kahraman Türk askeri her türlü imkânsızlığa rağmen
ölümden korkmadan savaşmış ve zafer kazanmıştır.
Böyle bir tarihi zaferden sonra, Kosova’nın bugün için-
de bulunduğu durumu kabullenemez ve isyan eder:
“Nerde olsam çıkıyor karşıma bir kanlı ova…
Sen misin, yoksa hayâlin mi? Vefâsız Kosova!
Hani binlerce mefâhirdi senin her adımın?
Hani sinende yarıp geçtiği yol “Yıldırım”ın?
Hani asker? Hani kalbinde yatan Şâh-ı Şehîd?
Âh o kurbân-ı zafer nerde bugün? Nerde o ‘ıyd?”
(Ersoy, Mehmet Âkif, 2012, s.26).
Mehmet Emin Yurdakul “Yurdumuzun İniltisi” adlı
manzumesinde Türklerin hiçbir zaman böyle bir zille-
te düşmediğini dile getirir:
“Evlâtlarım, yedi-iklim, dört bucak
Benim keskin kılıcımdan titrerken…
Bugün böyle hayvan gibi horlanmak
Zincirlere hazırlanmak… Bu neden?...
Neden… Neden… Kölem olan milletler
Bana demir vursunlar,” (Bağır, 2012, s.14).
Süleyman Nazif 1912 yılında yazdığı “Cenk Tür-
küsü” adlı manzumesinde 1877- 1878 Osmanlı- Rus
savaşında kazandığımız zaferden;
“Gözde tüter dumanları
Bak Şıpka’nın Balkanları
Hâlâ sızar al kanları” diyerek, bu savaşta da aynı
başarıyı göstereceğimizi dile getirir. Otuz yıl önce
Osmanlı-Rus savaşında Şıpka geçidi ve Tuna nehri
tarihi bir öneme haizdir.
“Ayrılmıştık otuz sene
İşte Şıpka, geldik yine” (Bağır, 2012, s.136).
Balkan Savaşlarında yaşanan her türlü sıkıntı ve
zorluğa rağmen, şairlerimiz halka ve askerlerimize
bu savaşın üstesinden geleceğimize inançlarını güç-
lü tutmaları için moral verir. Türklerin tarih içerisinde
gösterdikleri sayısız kahramanlıklar ve fetihler gele-
cek günler de kazanılacak zaferlerin de müjdecidir.
Ziya Gökalp’in “Balkanlar Destanı”, destan gele-
neğinden yararlanarak yazdığı bir manzumedir. “Kızıl
Elma” kitabında yer alan bu manzumede “Çıkarmaz-
sak bir Oğuz, bilelim artık yoğuz” diyerek kahramanlık
ruhunu aşılamaya çalışır. 1912 yılında yazdığı “Cenk
Türküsü” adlı manzumede ise kahraman Türk askeri-
nin Atilla’nın nesli olduğunu bir an bile olsun aklından
çıkarmayarak düşmandan öç almasını ister:
“Düşman yine öz yurduna el attı,
Mezarından atan kılıç uzattı!
Yürü, diyor, hakkı zulüm kanattı!
Atillâ’nın oğlusun sen unutma!
xxx
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 117
 Koş, Pilevne yine al bayrak taksın;
Gece, gündüz Tuna suyu kan aksın;
Yaksın kahrın bütün Balkan’ı yaksın;
Atillâ’nın oğlusun sen unutma!”
(Akyüz, 1970, s. 696).
Feyzullah Sacit, 1912 yılında yazdığı “Dört Bal-
kanlıya” adlı manzumesinde Batı’nın şımarmış türedi
mağluplarının kahraman Türk ordusu karşısında dire-
nemeyeceğini söyler:
“Ulu Türk’ün devrilmesi zelzeledir ve volkandır
Vücudundan dökülen kan boğar sizi: Tufandır
Yıkar, yakar o “zelzele ve volkan” garb âlemini
Fakat, bilin; dört mikropla incinemez Türk teni
Ey bu kavmin bedeninden hayat alan mikroplar!”
(Bağır, 2012, 78).
Ülkesini seven herkes vatan savunmasında yer
almak için gönüllüdür: Aka Gündüz, “Milli Türküler”
başlığında yazdığı “Muhacir Türküsü” manzumesinde
Balkan topraklarında savaş acısını yaşayan bir genç
kızın ülke savunmasına katılmadaki gönüllülüğü dile
getirilmektedir.
“Bir muhacir kızıyım,
İntikam yıldızıyım;
Acı benim hâlime
Yüreklere sızıyım.
Dört tarafım karanlık,
Bu mu acep insanlık?
Her bir kapı kapalı
Hani eski a’yânlık.
Ne ışık var, ne seda
Ne merhamet, ne vefa
Söyle bana yarabbi
Bu ne âlem, ne dünya?”
(Halka Doğru, Mayıs 1329,Y.1, S.4).
Kazım Nami Duru, “Benim Türküm” adlı manzu-
mesinde vatan uğruna şehit olma arzusunu dile ge-
tirir:
“Dağlar başın kara duman bürüdü
Bulgar, Yunan, Sırp, Karadağ yürüdü
Korkak, hain bir sürü türüdü
Dağlar yol ver düşmanı devireyim”
(Bağır, 2012,s.168).
Bu dönemde yer alan şiirlerde ayrıca öz eleştiri
yapıldığını da görüyoruz. Balkan savaşında başarısız
oluşumuzun en büyük nedenlerinden birisi içimizdeki
hainlerdir. Bu çeşitli şiirlerde dile getirilir. Celal Sahir,
düşmanın ay yıldızlı bayrağı kalelerden birer birer in-
dirmesini kabullenemeyerek isyan eder. Celal Sahir’in
118 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
bu isyanı sadece Avrupa’nın münafıklığına değil ülke-
yi satan hainleredir:
“Bir tarafta vatan satan alçaklar
Bir tarafta mazisini unutan
Düşmanlara açık duran kucaklar
Bir tarafta gözlerini kapatan” (Bağır,2012, s.178).
Bu dönemde yazılan şiirlerde Türklerin şanlı tari-
hini bir an olsun unutmadan birlik ve beraberlik duy-
gusu içerisinde var gücüyle çalışması gerektiği dile
getirilir.
Mehmet Emin Yurdakul 1912 yılında Türk Yurdu
dergisinde yayımlanan “Sen Feryada Başlayınca”
manzumesinde vatan sevgisinin kutsallığını dile ge-
tirir:
“Bu saatte âlim, cahil, masum, cani bütün millet
Nutuklarla, şiirlerle, dualarla, bayraklarla
Süngülerle, oraklarla, hançerlerle, tırnaklarla
xxx
Senin asil hayatına kahramanca hizmet eder
Ve her oğlun can verirken, “ölüm güzel tali’dir”der
Bütün senin her sevgili şehidine yüz bin hürmet!”
Bağır (2012, s.11).
Sonuç olarak; Balkan Savaşı, millî duygu ve dü-
şüncelerin uyanıp keskinleşerek Türklük bilincinin
güçlü bir şekilde ortaya konulmasında bir dönüm
noktasıdır. Balkan Savaşı sonrasında düşmana kar-
şı birlik ve beraberlik içinde hareket etmek gerektiği
konusunda ülke daha bilinçli hâle gelir. Tanzimat’tan
itibaren edebiyatımızda yer alan vatan, millet kav-
ramları İkinci Meşrutiyet döneminde Türk vatanı, Türk
milliyetçiliği kavramları daha vurgulu ve bilinçli kulla-
nılmaya başlanır. Bu tarihten sonra edebiyatımızda
Türk milliyetçiliğini anlatan eserlerin sayısında ve ni-
teliğinde ciddi anlamda artış olacaktır.
______________________________________________
* Doç. Dr., G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi
Akyüz, Kenan (1970) Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi, Do-
ğuş Matbaacılık, Ankara.
Bağır, Coşkun (2012) Türk Yurdu Şiir Antolojisi, Türk Yurdu
Yayınları.
Beyatlı, Yahya Kemal (1976) Kendi Gök Kubbemiz, İstanbul
Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul.
Beyatlı, Yahya Kemal (1984) Edebiyata Dair, İstanbul Fetih
Cemiyeti Yayınları, İstanbul.
Ersoy, Mehmet Âkif (2010) Hakkın Sesleri (Haz. K. Akarsu,
M. Yücel), Berikan Yayınları Ankara.
Gürsoy, Ülkü (1999), İkinci Meşrutiyet Dönemi Dergileri
Üzerine Bir Araştırma, Bizim Ofset, Ankara.
Kaplan, Mehmet (1997) Şiir Tahlilleri (1), Dergâh Yayınları,
İstanbul.
Okay, Orhan (2005) Batılılaşma Devri Türk Edebiyatı,
Dergâh Yayınları, İstanbul.
Büyük Duygu Mecmuası
Halka Doğru Dergisi
Harp Mecmuası
BALKAN SAVAŞI’YLA İLGİLİ BİR SEYAHATNAME,
HASTANIN BAŞUCUNDA STEPHANE LAUZANNE

SEYFETTİN SAĞLAM

S
tephane Lauzanne, ne yazık ki Türkiye’de raktığı boşluk hala durmaktadır. Batı’nın yarattığı
iyice bilinmeyen bir gazetecidir. Türklere devletler parçalanmış, Soğuk Savaş’ın bitiminden
objektif bir şekilde bağlılığı hayranlığı ve sonra, Balkan devletleri gözlerini Türkiye’ye dik-
dostluğu Pierre Loti’den kat kat fazladır. Kendisi mişlerdir. İstanbul onlar için cazibe merkezidir.
tarafından 1913 yılında yazılmış ve Paris’te basıl-
Bütün Balkanların ihtiyacı İstanbul’dan giden
mış olan eserin Türkçeye tam metin olarak çevril-
mallardan karşılanmaktadır. Osmanlı döneminde
mesi, birçok bilinmeyen gerçeklerin daha öğrenil-
olduğu gibi Balkanların ekonomisi, yine İstanbul’a
mesine imkân verecektir.1
ve Türkiye’ye dönmüştür.
Seyahatname türünde bazı eserler vardır ki;
Batılı seyyahların On dokuzuncu yüzyıl başla-
belli bir olay sonucu kaleme alınmışlardır. Bu
rında söyledikleri gibi Galata köprüsü, Balkanlar-
eserlerdeki amaç ortaya çıkan bir olayı veya olay-
dan, Asya’dan, Arap ülkelerinden gelenlerin gelip
ları anlatmaktır.
geçtikleri yol olmuştur.
Şimdi kendisinden söz edeceğimiz Fransız
Bizler nedense, tarihimizin şanlı sayfalarını
gazeteci Stephane Lauzanne’nin kitabı da bu tür
ele alırken, kötü günlerimizi hatırlamamak için
bir eserdir. Lauzanne, Balkan Savaşı’nı anlatmak
özel gayret sarf ederiz. Balkan bozgunu gibi kötü
ve bu savaşla ilgili röportajlar yapmak amacıyla
günleri unutmak isteriz. Osmanlı Devleti’nin baş-
ülkemize gelmiştir. Böylece görevini yaparken bir
langıcından Kanuni Sultan Süleyman’ın oğlu II.
yandan da Balkan Savaşı’nı daha yakından gör-
Selim’e kadar olan padişahları ezbere sayabildi-
me fırsatını elde etmiştir. Onun kırk gün süren bu
ğimiz halde, duraklama ve gerileme döneminin
tefrikaları, daha sonra Balkan Savaşı konusunda
padişahlarından, ancak birkaçının adını sayabili-
yazılan kitaplara kaynak olmuştur.
riz. Onlar da IV. Murat, Sultan II. Mahmut ve II.
Osmanlı Devleti ve Babıali’de yayım yapan Abdülhamit gibi tarihte iz bırakanlardır.
gazeteler cepheye gözlemci ve gazeteciler yolla-
Unutmak istediğimiz bozgun ve yenilgiler
mışlar, ama hiç biri Balkan bozgununu olduğu gibi
bazı yanlışlıklarımızın sonucudur veya artık dev-
anlatamamışlardır. Ya gerçekleri görememişler;
ran o eski devran değildir, ibre Batı’nın lehine
ya da yazmaktan çekinmişlerdir.
dönmüştür.
Bu bozgunun ardından yüz yıllık bir süre geç-
Batılı ülkeler Balkan Savaşı’nda özellikle
miştir, ama Osmanlı Devleti’nin Balkanlarda bı-
Fransa Türklere karşı Balkan ülkelerini destek-

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 119

leyip kışkırtırken çok sayıda yazar ve muhabirini
göndermişti.
İşte bu gazetecilerden biri de Stephane
Lauzanne’dir. Lauzanne, o zamanların en ünlü ga-
zetelerinden Matin gazetesinin yazarıdır. Gazete,
yazarını Balkan Savaşı’nı izlemesi için İstanbul’a
göndermişti. Lauzanne, kırk gün İstanbul’da kal-
mıştır. Bu süre oldukça kısadır. Bununla birlikte
çok kısada olsa, bu süre içinde, çok değerli göz-
lemlerde bulunmuştur.
İstanbul’da halkın yaşama biçimini, azınlıkla-
rın korku ve sinsiliklerini çok yakından görmüştür.
Askerlerimizin Balkan cephesine sevki sırasın-
da bizzat bulunmuş, bozgunun sebeplerini daha
yakından görme fırsatını yakalamıştır. Yabancı
diplomatlarla defalarca görüşmüş onların ikiyüz-
lülüklerini tespit etmiştir. Bu gözlemleri; Hastanın
Başucunda Kırk Gün adındaki kitabında yazı-
lıdır. Fakat unutmamak gerekir ki, Lauzanne bir
Fransız’dır ve Fransa o sırada Balkan meselesi-
ne çomak sokan devletlerin başında gelmektedir.
Buna rağmen Lauzanne, olabildiğince tarafsızca
gerçekleri yazmıştır. Ama ülkesinin milli menfaat-
lerini de gözden uzak tutmamıştır. Birçok konuda
bakış açısı Fransa’nın bakış açısıyla aynıdır. Ki-
tabı okuduğumuzda, Fransız aydınlarının Balkan
Savaşlarına bakış açılarının ne olduğunu daha
yakından görmüş oluruz.
Tefrika halinde yayımlanan yazıları aydınla-
rın o kadar dikkatini çekmiştir ki, 1913 yılında bu
notlar kitap haline getirilmiştir. Kısa bir süre son-
ra Türkçeye çevrilen kitap “Hastanın Başucunda
Kırk Gün” adı altında yayımlanmıştır. Osmanlıca
yayımlanan kitap aradan yetmiş yıldan fazla za-
man geçtikten sonra, Latin harfleriyle basılmıştır.
Fakat kitabın reklamı olmadığı için yeterli ilgiyi
görmemiştir.
Stephan Lauzanne’nin yazdıklarını daha iyi
anlayabilmek için Balkan Savaşı’nı iyi bilmek ge-
rekmektedir. Bu bozgun sonucu Avrupa’nın ve
dünyanın haritası değişmiştir, Bu günkü Balkan
anlaşmazlıklarında bir ölçüde bu savaşın ve boz-
gunun etkileri sürmektedir. Balkanlar çok fazla
bölünmüştür ve bu bölünmüşlük yeni anlaşmaz-
lıkların sebebi olmuştur.
Beş yüz yıldır Batılılar Osmanlı Devleti’ni Av-
rupa topraklarından uzaklaştırmak istiyorlardı.
Fakat bunda bir türlü başarılı olamıyorlardı. Os-
120 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
manlı Devleti ne de olsa güçlü bir devletti ve Ba-
tılıların bütün teşebbüslerini boşa çıkarıyorlardı.
Fakat Avrupalılar İkinci Viyana Kuşatmasından
ve Karlofça Anlaşması’ndan sonra bu emellerine
kavuşmaya başladılar. Artık Avrupa’da Türk iler-
lemesi durdurulmuştu. Türkler için geri çekilme
başlayacaktı.
Bu gün bile II. Viyana Kuşatması “Türkle-
rin Avrupa’dan uzaklaştırılmasının başlangıcı”
olarak kutlanmaktadır. Avusturyalılar II. Viyana
Kuşatması’nın tarihini milli bayram olarak kabul
etmişlerdir.
Türkler bu tarihten, yani Karlofça’dan sonra
adım adım gerilediler. Bu gerileme zaman içeri-
sine yayıldığı için iki yüz elli yıldan fazla sürmüş-
tür. Onların terk ettikleri topraklarda küçük Balkan
devletçikleri kuruldu. Bu devletçikler Batı tarafın-
dan kurulmuş ve desteklenmişlerdi. Devletçiklerin
temel felsefesi Türk düşmanlığına dayanıyordu.
Libya için yapılan Türk- İtalyan Savaşı, Türkle-
rin yenilgisiyle sonuçlanınca, Balkanlarda kurulan
küçük devletçikler daha da umutlandılar.
Bu devletçikler kurulduklarından beri Osmanlı
Devleti’ni paylaşmanın hesaplarını yapıyorlardı.
Fakat aralarında anlaşamadıkları veya Osmanlı
Devleti’nden çekindiklerinden ortaya çıkamıyor-
lardı.
Rusya onlara yapacakları bir savaşta destek
vereceğini ve aralarında çıkacak anlaşmazlıklar-
da adil bir hakem görevi göreceğini bildirince, du-
rum değişti.
Osmanlı Devleti 3 Temmuz 1910’da ünlü
kiliseler ve mezhepler kanunu çıkararak
Makedonya’daki Bulgar, Sırp, Yunan azınlıkları
arasındaki anlaşmazlıkları halletti. Artık bu toplu-
luklar birbirleriyle değil Osmanlı Devleti’yle uğra-
şabilirlerdi.
Selanik’te Alatini Köşkü’nde sürgün hayatı
yaşayan Sultan II. Abdülhamit’e Balkanlardaki
anlaşmazlıkların halledildiği, Yunanlılar, Bulgarlar
ve Sırpların artık dost oldukları bildirilince, Otuz
üç yıl tahtta kalan kurt padişah: “Eyvah Balkanlar
elden gitti” diyecektir.
Bu sırada Osmanlı Devleti bir hata daha yap-
tı. Rusya’nın Balkanlarda çıkacak karışıklıklarda
tarafsız kalacağını bildirmesi üzerine Balkanlarda
bulunan yüz yirmi tabur askerini terhis etti. Böyle-
ce bir bakıma asker beslemenin
maddi külfetinden de kurtulmuş
oluyordu.
Artık küçük Balkan devletle-
rinin beklediği fırsat ayaklarına
gelmişti. Gaf üstüne gaf yapan
Osmanlı Devleti, Sırbistan’ın
Avrupa’dan getirttiği modern
silahların, Selanik limanı kulla-
nılarak Osmanlı Demiryolların-
dan taşınarak Belgrad’a nakline
izin verdi. Daha sonra; Türklere
ateş kusacak olan bu silahların
kendi topraklarından geçirilme-
sine, Avusturya- Macaristan izin
vermediği için Osmanlı yolu ol-
maksızın bu silahların Sırbistan’a
nakli mümkün değildi.
5 Ekim 1912’de Karadağ, Osmanlı Devleti’ne
savaş açtı. Karadağ çok küçük bir devletçikti.
Karadağ’ı diğer Balkan devletçikleri izledi. Os-
manlı Devleti savaşa hemen giremedi. Terhis
edilen ve memleketlerine gönderilen yüz yirmi ta-
bur asker, savaş sonuna kadar bile toplanamadı.
Özellikle, yaşlı redif askerleri bir daha birliklerine
dönmediler. Mecburi askerlik süresi biten asker-
lerden bir kısmı redif askeri olarak ayrılıyor, yıllar-
ca askerlik yapıyorlardı.
Bununla birlikte, Bütün Avrupa devletleri, Os-
manlı Devleti’nin bu savaşı çok kısa bir zamanda
kazanacağını sanıyordu. Trablusgarp’ta iki bin
kişilik Osmanlı askeri yüz bin kişilik İtalyan ordu-
suna kök söktürmüştü. Yunanistan dışında, do-
nanması bile olmayan küçük Balkan devletçikleri
kısa sürede teslim bayrağını çekeceklerdi. İngiliz
askeri yetkililerin görüşü böyleydi.
Kötü yönetilen Osmanlı ordusu dağıldı. Bir-
çok birlik silah atmadan düşman önünden çekil-
di. Bulgarlar Edirne ve Kırklareli’ni ele geçirdiler.
Bulgarlar karşılarında direnecek hiçbir güç göre-
meyince Çatalca önlerine kadar ilerlediler. Bulgar
kuvvetleri çatalca önlerinde mevzilendiler. Bu ara-
da Sırplarda boş durmuyorlardı. Çok kısa sürede,
Kosova’yı ele geçirdiler. 523 yıl sonra kaybettikleri
Kosova’yı geri almışlardı. Kosova’da III. Osmanlı
Padişahı Birinci Murad’ın türbesi vardı.
Bulgarlarla-Sırp kuvvetleri Yenipazar önlerinde
birleştiler. Sırplar 26 Ekim 1912’de bir Türk şehri
olan Üsküp’ü ele geçirdi. Üsküp büyük Türk şairi
Yahya Kemal Beyatlı’nın memle-
ketidir. Ünlü şair, düzyazılarında
bu güzel Türk beldesini çok güzel
anlatır. Hele Üsküp’te Kurşunlu
Han’ı anlattığı yazısı, bir harikadır.
6 Kasım 1912 günü Yunanlılar
Veliaht Konstantin komutasında
Selanik’e girdiler. Osmanlı Padi-
şahı Sultan II. Abdülhamid daha
önce İstanbul’daki Beylerbeyi
Sarayı’na getirilmişti. II. Abdülha-
mid Selanik’te Alatini Köşkü’nde
gözaltında tutuluyordu. Şehri sa-
vunan Selanik komutanı Tahsin
Paşa, tek bir silah atmadan kolor-
dunun bütün araç gereciyle silah-
larını Yunanlılara teslim etti.
Kasım ayı geldiğinde Osmanlılar bütün cep-
helerde yenilmişlerdi. Yalnız Edirne, Yanya ve İş-
kodra kaleleri dayanıyordu. Bir süre sonra bütün
Arnavutluk, Karadağ Sırplar tarafından işgal edil-
di. 3 Kasım 1912’de, Bulgarlar ile Türkler arasın-
da bir anlaşma imzalandı. Bu anlaşmayla Bulgar-
ların kuşatmasındaki Edirne şehri açlığa mahkûm
ediliyordu. Edirne halkı ve askerler açlıktan bu
günkü Sarayiçi’nde bulunan ağaçların kabukları-
nı yediler. Sarayiçi, bu gün Kırkpınar güreşlerinin
yapıldığı yerdir. Asıl Kırkpınar Balkan Savaşları
sonucu sınırlarımız dışında kalmıştı
Türk donanması 1912 yılında Bulgarların elin-
de olan Varna şehrini bombaladı. Savaşan taraf-
lardan yalnızca Osmanlı Devleti’yle Yunanistan’ın
donanmaları var olduğunu söylemiştik.
İngilizler savaşan tarafları Londra’da topla-
yarak bir sulh konferansı düzenlediler. Fakat ta-
raflar bir türlü anlaşamadılar. Rahmetli Yılmaz
Öztuna’ya göre: “Osmanlı Devleti Balkanlarda
167.312 kilometre toprak ve 6.562.000 nüfus kay-
betti ki, bu toprakların bu günkü nüfusu 15 milyon-
dan fazladır. Selanik, Manastır, Kosova, Üsküb,
İşkodra, Yanya, Girit, Akdeniz Eyaletleri elden
çıktı. Balkan Devletlerinin ilk işi ele geçirdikleri ül-
kelerdeki ele geçirdikleri topraklardaki on binlerce
Türk mimarlık anıtını ortadan kaldırmak oldu. Fa-
kat bu eserler o kadar çoktu ki, günümüze kadar
bu eserleri bitiremediler ”2
Balkan Savaşı I. Dünya Savaşı’na giden yo-
lun başlangıcı oldu. I. Dünya Savaşı’nda çözü-
lemeyen meseleler yirmi beş yıl sonra II. Dünya
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 121
Savaşı’nda çözülmeye çalışıldı.
Şimdi kendisinden söz edeceğimiz genç
Fransız gazeteci Stephane Lauzanne’nin eseri o
günleri anlatan çok değerli bir eserdir. Lauzanne
şunları söylüyor eserinde. Bir bakıma kitabının ta-
nıtımını yapıyor:
“Bu kitap ne tarih, ne diplomasi eseri, ne felsefi
muhakeme, ne de askerlik dersi vermek amacıyla
yazılmıştır.”
Bu eser bir gazetecinin fotoğraflarıdır. Kırk
gün büyük bir İmparatorluğun “Hasta Yatağının”
başında bulunmuş ve gördüğü şeyleri kaydetme-
ye çalışmıştır.
Yazarın bu konuda bir kusuru yoktur. O ne
gördüyse onu yazmıştır. Yazar izlenimlerini kale-
me alırken, ‘bu ortamda hoşa gider mi gitmez mi’,
diye düşünmemiştir. Lausanne şunları yazıyor:
“Avrupalıların temel çıkar konularından birisi
var ki, hiçbir millet ondan vazgeçemez. O da dildir.
Fransızca 400 yıldan beri doğuda okutulur. Halen
milyonlarca insan Fransızca konuşuyor. Oysa
Fransa çıkarlarını savunamadı. Hiç olmazsa dilini
savunsun. Fransızca dünyada konuşulan dillerin
en tatlısıdır. Dilini kaybeden her şeyini kaybeder.
Başka bir millet olur. O yüzden, bu dilin yerleş-
mesi için her şeyi yapmalıyız. Dil ve Kültür savaşı
silahlı savaştan daha zordur. Bu savaş silahla ya-
pılan savaşa göre çok daha uzun sürer.”
Stephane Lauzanne, edebiyat ve sanat yap-
mak yerine gerçekleri yazmak amacıyla İstanbul’a
gelmiştir. Rus Çarı I. Nikola Osmanlı Devleti için
hasta adam tabirini kullanmış ve elimizde ölmekte
olan bu hasta adamın mirasını hiçbir anlaşmazlı-
ğa düşmeden adilane bir şekilde bölüşelim diye-
rek teklifte bulunmuştu. Ünlü gazeteci İstanbul’a
gelerek hasta adamın Başucunda, hastayı ince-
liyordu.
Ve kitabına da Rus Çarı I. Nikola’nın söyledik-
lerinden etkilenerek “Hasta Adamın Başucunda”
adını vermişti ve şunları söylüyordu:
“Benden İstanbul’u anlatmamı bekleyemez-
siniz. Zira Piyer Loti’nin anlattıkları en azından
daha bir yüzyıl yeter. Ayrıca ben onun kadar ede-
bi yönü kuvvetli yazı yazamam.
Şunu da itiraf ederim. Bir şehrin mimarı duru-
munu da anlatmak benim görevim değil. Benim
için merak edilecek heyecanlı bir şey varsa, o da
122 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
cepheler arkasındaki canlıların askeri faaliyetleri-
ni görmek, onların düşüncelerini ümitlerini acıları-
nın anlatmak ve anlamaktır.
1912 Ekiminin sekizinci günü ben de Gala-
ta rıhtımına ayakbastım. İstanbul’un camilerine,
Beyoğlu’nun binalarına Üsküdar’ın sessiz koru-
luklarına, Haliç’in berrak sularına baktığım yoktu.
Bütün dikkatimi toplayarak sokaklardan geçenleri
incelemekle meşguldüm. Bu halkın düşüncelerini
anlamaya çalışıyordum. Acaba o zaman savaşın
üzerine gelen bu son savaş hakkında ne diyorlar-
dı. Acaba halkın yargısı neydi? Endişe mi ediyor-
lardı; kin mi tutuyorlardı?
Satıcılar, Türkçe, Fransızca, İngilizce ve Rum-
ca gazetelerin isimlerini bağırarak geçiyorlar ve
çok az satış yapabiliyorlardı. Kimse elini uzatıp da
bir gazete almıyordu. Bütün dükkânlar açıktı. Du-
varlarda bazı ilanlar gördüm. Bu akşam bilmem
hangi ekibin Beyoğlu tiyatrosunda; “Sefil Aşk” pi-
yesi oynanıyordu. Balkanlar kan ağlıyordu, ama
Beyoğlu’nda azınlıklar hiçbir şey olmamış gibi eğ-
leniyorlardı.
Karşı tarafa geçtiğimizde, Ayasofya ne kadar
muhteşem ise, Babıali’de o kadar şanssız bir gö-
rünüm sunar.
Burası bir sürü basık tavanlı yapılardan olu-
şuyor. Sol taraftaki bölüm başbakanlık dairesini
içeriyor. Bu bina bir dereceye kadar iyi durumda
sayılabilir. Fakat yanmış olan kısmı bir harabe
yığını. İstanbul baştanbaşa harabe yığını haline
gelmiş. Ama Balkanlara göre çok daha iyi durum-
da. Göçmenler terk ettikleri yerlerin ne durumda
olduğuna bile bakmadan yola koyulmuşlardı. İs-
tanbul ve Anadolu’ya doğru çılgınca bir yarış baş-
lamıştı. Her türlü mallarını geride bırakarak yükte
hafif pahada ağır ne varsa bulabildikleri arabalar
veya daha başka araçlarla yollara koyulmuşlardı.
Atalarının yüz yıllar önce geldikleri topraklara geri
dönüyorlardı. Onları ne gibi bir gelecek bekliyor-
du, kimse bilmiyordu.”3
______________________________________________
1 İlhan Bardakçı, Bir İmparatorluğun Yağması, 2 baskı,
Tarih yok. Syf 248.
2 Yılmaz Öztuna, Büyük Tarih Ansiklopedisi, Cilt 1 1992,
s. 94.
3 Stephane Lauzanne, Balkan Acıları. Hastanın Başu-
cunda Kırk Gün, 1990. Hazırlayan ve Osmanlıcadan
günümüz Türkçesine aktaran, Murat Çulcu. Ayrıca; ünlü
Rus ihtilalci Leon Troçki’nin Balkan Savaşında gazete-
ci olarak yazdığı, Balkan Savaşı ve Osmanlı Vatanda-
şı, Aram Andonyan’ın; Balkan Savaşı adlı kitapları da
okunmalıdır.
 BALKAN HARBİ’NDE LİMNİ ADASI’NIN
YUNANİSTAN TARAFINDAN İŞGALİ VE
ADADAN ÇEKİLEN İŞGAL TELGRAFLARI
SABRİ CAN SANNAV*
B
ilindiği gibi, Osmanlı Devleti’nin iç politik ha-
yatında büyük bunalımlarla uğraşmak zorun-
da kalması, Trablusgarp Harbi’ne girmesiyle
askerî ve malî yönlerden zor duruma düşmesi ve bu
savaşın Avrupa güçler dengesinde meydana getirdiği
gelişmeler, Rusya’nın öncülüğüyle Balkanlarda birlik
kurma işinin uygulama alanına konulmasına neden
olmuştur. Osmanlı deniz gücünün Ege ve Akdeniz’de
İtalya deniz gücü karşısında büyük kayıplara uğrama-
sı ve âdeta Marmara Denizi’nden dışarıya çıkama-
ması, Balkan devletlerine aralarında ittifak yaparak
Osmanlı Devleti aleyhine harekete geçme cesareti-
ni vermiştir. İlk ittifak, 13 Mart 1912’de Sırbistan ile
Bulgaristan arasında imzalanmıştır. Bunu 29 Mayıs
1912’de Bulgaristan-Yunanistan, 27 Eylül 1912’de
Karadağ-Bulgaristan ve 6 Ekim 1912’de de Karadağ-
Sırbistan ittifakları takip etmiştir. Karadağ’ın 8 Ekim
1912’de Osmanlı Devleti’ne harp ilan etmesi ile de
Balkan Harbi başlamıştır.1
Balkan Harbi’nde Yunanistan’ın temel politika-
sı Ege Denizi’ni hâkimiyeti altına almak, Osmanlı
Devleti’nin ikmal yollarını kapatmak ve dolayısı ile
Ege adalarını işgal etmektir. Yunan Donanması’nın
boğaz üzerinde egemenlik kurma çabası özellikle
adalarda üstünlük kurma ve adaları ele geçirme stra-
tejisine dayanmaktadır. Bu kapsamda Yunanistan ön-
celikle boğaza yakın adalardan başlamak üzere Ege
Denizi’ndeki adaları işgal etme yoluna gitmiştir. Albay
Bratsanos komutasında boğazı gözetleme ve takip
görevi alan Yunan filosu 4 muhrip, 2 torpidobot ve bir
denizaltı gemisiyle Bozcaada’ya gelmiştir. Ancak böl-
genin kontrolünü tam olarak ele geçirme hedefinde
olan Yunan Donanması sırası ile Limni, İmroz, Sema-
direk, Midilli, Sakız Adaları’nın işgali için kara ordusu
ile işbirliğine başlamıştır.
Balkan Harbi öncesinde Osmanlı ve Yunan do-
nanmaları dış görünüş itibariyle birbirlerine denk gibi
görünüyorlardı. Osmanlı Donanması’nda 4 eski zırhlı,
2 yeni kruvazör, 2 torpido kruvazörü, 8 muhrip, 12 tor-
pidobot vardı. Yunan Donanması ise biri yeni Averoff
zırhlısı olmak üzere 4 zırhlı, 8 muhrip, 5 torpidobot,
18 korvet, 1 denizaltı, 6 yardımcı kruvazör ve gam-
bottan oluşuyordu. Balkan Harbi’nin başladığı sırada
Yunanistan, İngiltere’den dört, Almanya’dan iki yeni
muhrip almıştır. Böylece Osmanlı Donanması’nın 8
muhribine karşılık Yunan Donanması 14 yeni muhribe
kavuşmuştur. Zırhlı savaş gemileri her iki donanmada
da dörder taneydi. Bununla birlikte saatte 22 mil sürat
yapabilen Averoff zırhlısı, hızları 16 mili aşmayan Os-
manlı zırhlılarına kıyasla kesin bir üstünlük sağlamak-
taydı. Ayrıca Osmanlı Donanması’nın silah, cephane,
teçhizat, personel, eğitim, harekât üssü, seferberlik
planı gibi pek çok konularda da yetersizlikleri söz ko-
nusuydu2. Osmanlı Donanması’nın harp öncesinde
bir harekât planı da bulunmamaktaydı. Donanma sa-
vunma amaçlı harekâtlarda, Çanakkale Müstahkem
Mevki Komutanlığı’nın emrine, taarruz harekâtında
ise serbest bırakılmıştır. Özellikle Bahriye Nezareti,
dönemin zor mali şartları içerisinde gerekli yatırımları
yapamamış, donanma geniş bir deniz harekâtından
daha çok savunma tedbirlerine yönelmek zorunda
kalmıştır3.
Yunanlıların Osmanlı Devleti’ne harp ilan ettiği ta-
rih olan 1912 yılının 18 Ekim sabahında donanmayı
teftiş eden Yunan Kralını bir darbeyle deviren Elef-
teros Venizelos, Albay Pavlo Konduriotis’i Tuğamiral
rütbesine terfi ettirmiştir. Öğleden sonra da Averoff
sancak gemisiyle, 3 zırhlı (Hyrdra, Psara, Spetsai) ve
2 muhrip Faleron’dan hareket etmişler ve diğer muh-
ripler de Andre Boğazı’nda ana kuvvete katılmışlar-
dır. Yunan Donanması’nın görevi Limni Adası’nı işgal
etmek ve Mondros Limanı’nı bir deniz üssü haline
getirerek Çanakkale Boğazı’nı kontrol altına almaktı.
İlgili tarihte öncesinde Rodos’a bağlı bir sancak po-
zisyonunda olan Limni Adası, Rodos’un Trablusgarp
Harbi’nde İtalya tarafından işgal edilmesi üzerine Ça-
nakkale muhasebeciliğine bağlanmış bulunuyordu4.
Yunanlılar, Çanakkale Boğazı dışında bir karakol
hattı oluşturarak Osmanlı Donanması’nın boğazdan
çıkışını engelleyeceklerini düşünmüşlerdir. Donanma
19 Ekim günü saat 14.00’de Limni Adası’nın merke-
zi olan Kastro önlerine gelmiştir. Limni mutasarrıfını
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 123
adayı teslime davet ve adadaki Osmanlı savunma
kuvvetleri hakkında bilgi toplamak amacıyla, sahile
bir subay yollanmıştır. O tarihte Limni kasabasında
bulunan 61 redif askeri, bir Türk köyü olan Lera’ya
gönderilmiş ve burada çeteler oluşturarak savunma
vaziyeti alınmıştır. Mutasarrıf Mihran Bey5, Yunanlıla-
rın daveti üzerine yanına Mahalli Meclis azası Todo-
raki ve Polis Sırrı Efendi’yi de alarak Averoff sancak
gemisine gitmiştir. Amiralin “Yunan Kralı adına ada-
yı işgale memur olduğunu ve bu nedenle Limni’deki
asker ile cephânenin teslimini teklif etmesi” üzerine
Mihran Bey, “İtalyanların Türkiye’ye uzanan telgraf
kablosunu kestiklerini ve bu nedenle merkezle mu-
habere edemediklerini; dolayısıyla harp vaziyetinden
haberleri olmadığını; hükümetten talimat alabilmeleri
için ise 24 saate ihtiyaçları olduğunu” ifade ederek,
izin istemiştir. Ancak istediği izin kendisine bir saat
olarak verilmiştir. Bu arada sahile giden Yunanlı su-
bay üstlerine, “Osmanlıların adada 1.000 kadar silah
dağıtıklarını ve Osmanlı savunma müfrezesinin 50 ci-
varında erden meydana geldiğini” rapor etmiştir6.
20 Ekim’de Pinios vapuru Limni önüne gelerek
saat 16.00 civarında Mondros Limanı’nda demirlemiş-
tir. Ancak vapurda bulunan Yunan askerleri fırtınadan
bitkin bir hale geldiği için o gün sahile çıkarılmamış ve
bu nedenle Yunan Amirali adanın işgalinin ertesi gün
yapılmasının daha uygun olacağı kanaatine varmış-
tır. Nitekim 21 Ekim 1912 sabahı Verelti İskelesi’ne
20. Yunan piyade Alayı’nın iki taburu ile Averoff’un
iki adet 75 mm’lik topu çıkarılmıştır. Bunun üzerine
söz konusu mahalde bulunan 3’ü subay olmak üze-
re 33 kişiden meydana gelen Türk askerleri, kısa bir
direnişten sonra Lera’ya çekilmek zorunda kalmıştır.
Yunanlılar, akşamüstü aynı iskeleye 500, Mondros
köyüne 250 ve Plaka’ya 250 asker daha çıkarmışlar
ve Kastro-Selanik, Plaka-İmroz ve Kastro-Bozcaada
haberleşme kablolarını kesmişlerdir. Lera’ya çekilen
Türk askerleri Yunanlı kuvvetlerce kuşatılmış ve çı-
kan çatışma sonucunda bir kısmı şehit düşerken geri
kalanları da esir edilmişlerdir. 22 Ekim’de Kastro’yu
savunmaya çalışan az sayıdaki Türk askeri de şehit
edilmiştir. Aynı gün adanın merkezine giren Yunan
kuvvetlerini ada Rumları coşkulu gösterilerle karşıla-
mışlardır. Ada metropolitinin daveti üzerine kiliselerde
Yunan Kralı adına ayinler düzenlenmiş ve her köy-
lüden Yunan askerinin iâşesi için en az 5 lira olmak
üzere iâne toplanmaya başlanmıştır. Osmanlı hükü-
met memurları ve kasabanın ileri gelenleri ise tevkif
edilerek Atina’ya gönderilmişlerdir7.
Limni Mutasarrıfı Mihran Bey, Yunanlılar tarafın-
dan adaya asker çıkartılacağına dair istihbarat alın-
ması üzerine, içerisinde 3.500 lira bulunan hazine
sandığını işgalcilerin eline geçmemesi için kendi evi-
ne naklettirmiş ve sonrasında bu paranın 1.500 lira-
lık kısmını maaşların ödenmesi ve diğer masrafların
124 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
karşılanması için sandık emini ile muhasebeci vekili-
ne teslim etmiştir. Adanın işgalinden sonra Hükümet
Konağı’na giden Amiral ve yanındaki kuvvetleri kasa-
da bırakılan 46 Osmanlı Lirası ile 12 İngiliz Lirasına el
koymuşlardır. Aynı gün Mihran Bey’in evinde yapılan
baskında 2.000 Osmanlı lirası daha bulunarak Amira-
le teslim edilmiştir. Atina’da yayımlanan ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ
ve ΕΣΤΙΑ gazeteleri, 16 Ekim 1912 tarihli nüshala-
rında bu hadiseyi haber olarak yayımlamışlardır. İş-
galden sonra Atina’ya, oradan da Pire yoluyla İzmir’e
gönderilen Mihran Bey, zimmetinde bulunan bu para-
nın akıbetinin ne olduğuna dair Osmanlı makamların-
ca sorgulanmış ve fakat beraat etmiştir8.
Limni’nin işgali sırasında esir düşerek Yunanistan’a
götürülen Türk askerlerinin durumları hakkında eli-
mizde ayrıntılı bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak bun-
lardan Cezâyir-i Bahr-i Sefîd Jandarma Alayı’nın 1.
Midilli Taburu’nun 4. Limni Bölüğü 5. Onbaşısı olan
Mahmud oğlu Hüseyin Onbaşı, 7 Şubat 1916 tari-
hinde alınan bir habere göre, Yunanistan’ın Napoli
Şehri’nde tifo hastalığına yakalanarak vefat etmiştir9.
Ayrıca adanın işgal edilmesinden sonra Yunanlılar
tarafından esir alınan 3 Limni feneri gardiyanı da 16
Ocak 1913 tarihinde elde edilen bir istihbarata göre
Napoli şehrine götürülmüşlerdir10.
21 Ekim 1912’de Limni’nin işgali ile başlayan
Yunanistan’ın adalar harekâtı 3 Ocak 1913’de Sakız’ın
işgali ile tamamlanmıştır. Özellikle Limni, Sakız, Mi-
dilli ve Sisam gibi önemli adalardaki Türkleri buralar-
dan uzaklaştıran Yunanistan, yerlerine Rumları iskân
etmeye başlamıştır11. Yunanistan’ın adalar harekâtı
sırasında, Osmanlı Donanması’nın Ege Denizi’ne
çıkmaya zorlandığı bir dönemde, Yunan Donanması
Kuzey Ege’de hâkimiyet sağlamakta zorlanmamıştır.
Nitekim Yunan Donanması Ege adalarını birer birer
ele geçirirken, Karadeniz’de bulunan Osmanlı Do-
nanması Bulgaristan kıyılarında gösteri yapmakta
ve Varna’yı bombalamaktaydı. Osmanlı Donanması,
ancak Balkan Müttefikleriyle yapılan ateşkes anlaş-
ması imzalandıktan sonra Ege’ye dönmüş ve 16 Ara-
lık 1912’de o tarihte Limni Adası’na kaza statüsünde
bağlı bulunan İmroz Adası önünde Türk ve Yunan
donanmaları ilk kez karşılaşmıştır. Bu durum aynı
zamanda Balkan Harbi’ndeki ilk büyük deniz muha-
rebesi olma özelliğini de taşımaktadır12. Söz konusu
muharebe esasen Osmanlı Donanması’nın Çanak-
kale Boğazı’nı abluka eden Yunan Donanması’na
karşı mevcudiyet göstermek için yaptığı bir huruç
hareketi olmuştur. Osmanlı gemilerinin çok eski ol-
maları nedeniyle Osmanlı zırhlıları, kendi salvolarının
meydana getirdiği sarsıntılardan dahi zarar görmüş-
lerdir. Mesela Âsâr-ı Tevfik’in orta batarya toplarının
kürsüleri yerinden oynamış, Turgut Reis’in de ışıldak
ve filikaları hasar görmüştür. Bununla birlikte Yunan
Donanması’nın, özellikle de Averoff’un hasarı daha
büyük olmuştur. 18 Ocak 1913 günü iki düşman
donanma Mondros önünde yeniden karşılaşmışlar-
dır. Osmanlı Donanması bu muharebeyi daha ağır
bir yenilgi ile kaybetmiştir. Bundan sonra Osmanlı
Donanma’sı bir daha topluca Yunan Donanması’nın
karşısına çıkamamış ve Çanakkale’ye çekilmek mec-
buriyetinde kalmıştır13.
Yunan Donanması, Anadolu sahillerini kuzeyden
güneye bir dizi halinde kapatan Midilli ve Sakız’ın ha-
ricindeki toplam on bir adayı işgal etmiştir. İşgal edilen
adaların bazılarının Osmanlı mülkî ve askerî perso-
nelinin daha önce tahliye edilmiş olması ve adalarda
haberleşme imkânının bulunmayışı nedeniyle, tıpkı
İtalya işgalinde olduğu gibi, bazı adaların işgal bilgile-
ri zamanında alınamamış ve kaderlerine terk edilmiş
olan bu adaların işgalleri daha sonra öğrenilebilmiştir.
Özellikle telgraf hatlarının kesilişi bu haberleşmenin
güçleşmesinde önemli bir etki olmuştur. Fakat eski
bir metot olan helyosta usûlü, yani güneş ışınların-
dan faydalanarak optik telgraf aleti vasıtasıyla çekilen
telgraflarda adaların durumu gözler önüne serilmiştir.
Trablusgarb ve Balkan harpleri sırasında İtalya
ve Yunanistan’ın Osmanlı Adalarının büyük bir bölü-
münü işgal etmesi bu denizdeki statüyü ve dengeleri
alt üst etmiştir. İşgal sırasında adalardan Anadolu’ya
telgraflar çekilmiş ve yardım çağrılarında bulunulmuş-
tur. Bu telgraflar aynı zamanda Ege Adaları’nın işga-
lini canlı olarak gören ve izleyen telgraf memurlarının
ve adalardaki yetkililerin makine başından bildirdikleri
son haberleri duyurmaktadır. Bölgeden gelen telgraf-
lar, adaların işgal edilişinin son şahitleri oldukları gibi,
işgal tarihlerinin tespiti yanında işgallerin nasıl ger-
çekleştiğini de ortaya koyan belgelerdir14.
Yunan işgali sırasında Limni Adası’ndan da
Anadolu’ya telgraflar çekilmiş, yardım çağrılarında
bulunulmuştur. Bunlardan 19 Ekim 1912 (6 Teşrîn-i
Evvel 1328)’de Çanakkale Boğazı mevkii kumanda-
nı Mirliva Rüşdü Paşa tarafından gece saat 11.30’da
Harbiye Nezareti’ne gayet mühim ve acele olarak
çekilen telgrafta; Limni Mutasarrıflığı’ndan helyosta
ile alınan bilgilere göre düşman donanmasının Limni
Limanı’na geldiği ve Averoff gemisinden bir subayın
dışarı çıkarak adanın teslim edilmesini mutasarrıflık-
tan istediği, Mutasarrıf’ın bu talebi reddetmesi üze-
rine subayın geri döndüğü ve 20 Ekim’de düşmanın
karaya asker çıkaracağının tahmin edildiği belirtil-
mektedir15. Aynı günün gecesinde, saat 01.45’de
Akdeniz Mevkii kumandanı Mirliva Rüşdü Paşa’dan
bu telgrafa ek olarak Harbiye Nezareti’ne gönderilen
telgrafta; Limni’deki düşman amiralinin 20 Ekim’de
karaya asker çıkaracağını beyan ederek denize açıl-
dığı, adadaki redif ve jandarma subaylarının alınan
tertibat uyarınca dağa çekildikleri, halk tarafından
hiçbir gösteri yapılmadığı ve 20 Ekim’de düşmanın
tekrar gelişinde nasıl hareket edileceğine dair Limni
Mutasarrıflığı’ndan acele olarak talimat istendiği ifade
edilmiştir16.
19/20 Ekim 1912 (6/7 Teşrîn-i Evvel 1328)’de
gece saat 12.45’de çok acele olarak Akdeniz Boğa-
zı Mevkii kumandanı Mirliva Rüştü Paşa’dan Harbiye
Nezareti’ne ve yukarıdaki telgrafa ek olarak gönde-
rilen telgrafta; Limni Mutasarrıflığı’ndan yeni alınan
bir telgraftan anlaşıldığına göre Amiral Konduriotis
tarafından acele ve ısrarlı davet üzerine Limni despot
vekili ve polisi ile Averoff zırhlısına gidildiği, düşmanın
adanın teslimine dair verdiği yirmi dört saatlik süre-
yi bir saate indirerek bu müddet zarfında adanın ve
mevcut silahlarla birlikte jandarma ve askerin hemen
teslim olması teklifinde bulunduğu, kendilerine hükü-
met tarafından bir emir verilmedikçe adanın teslim
edilmeyeceği, zor ve şiddet kullanılırsa protesto edile-
ceği cevabının verildiği, eski karar uyarınca jandarma
ve redif askerlerinin düşmana karşı koymak için dağa
çekildikleri ve ne şekilde davranılacağının süratle be-
lirlenerek bildirilmesi gerektiği ifade edilmiştir17.
Cezâyir-i Bahr-i Sefîd Vâlisi Ekrem tarafından
20 Ekim 1912 (6 Teşrîn-i Evvel 1328)’de Harbiye
Nezareti’ne çok acele olarak gönderilen telgrafta;
Yunan Donanması’nın Limni Adası’na gelerek ada-
nın teslim edilmesini mutasarrıflığa teklif ettiğini, düş-
manın bu cesaretinin Limni’de yeterli asker bulama-
masından ileri geldiğini, Midilli ve Sakız’da bulunan
Nizâmiye askerlerinin İzmir Fırkası tarafından geri
çağrılması teşebbüsü üzerine bu askerlerin mutlaka
burada bırakılmasının bir gün önce (19 Ekim) Dâhiliye
Nezâreti’ne yazıldığı, bu askerlerin aldırılmaması ve
kumandanların dahi başlarında bırakılması için he-
men emir verilmesinin istirham edildiği ve Midilli’deki
kumandan Erkan-ı Harbiye Binbaşısı Vasıf Bey’in bir-
iki saat sonra gelecek olan vapurla hareket edeceğin-
den bahsedilmektedir18.
Limni’nin Yunan Donanması tarafından işgal
edildiği tarih olan 21 Ekim 1912 (8 Teşrîn-i Evvel
1328)’de jandarma Yüzbaşısı Nazif, Redif Yüzbaşı
İbrahim, Liman Reis Vekili İbrahim ve Jandarma Mü-
nir imzalarıyla Limni’den Harbiye Nezâreti’ne çekilen
telgrafta; 19 Ekim 1912 (6 Teşrîn-i Evvel 1328)’de
12 parçadan oluşan Yunan savaş gemilerinin Limni
Limanı’na gelerek bir saat içinde askerlerin ve adanın
teslimini mutasarrıfa bildirdiği, bu gelişme üzerine 25
neferden oluşan jandarma kuvvetinin adanın iç kı-
sımlarına doğru çekildiği, yedek ve acemiler de dâhil
adada görevli 80’i aşkın nefere silah dağıtıldığı halde
bunlardan sadece 8 neferin birliğe katıldığı ve bunlar-
dan 6’sı da bu gece firar ettiğinden geriye yalnız 2 ne-
fer kaldığı, bu kadar az bir kuvvetle düşmana büyük
bir zarar verilemeyeceği, ancak askerî onurlarına leke
sürdürmektense şanlı bir şekilde ölmeyi tercih ettik-
leri, çoğu Hıristiyan köylerden meydana gelen Limni
Adası’nda açlık ve susuzluktan perişan olmamak için
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 125
şanlı Osmanlı Donanması’nın bu sulara gelmesi ya
da yeterli miktarda kuvvet gönderilmesi önemle istir-
ham edilmiştir19.
Limni Mutasarrıfı Mihran imzasıyla 21 Ekim 1912
(8 Teşrîn-i Evvel 1328)’de Hariciye Nezâreti’ne çekilen
telgrafta; düşmanın Mondros’da karaya asker çıkarttı-
ğı, adayı iki bölgeye ayıran telgraf hattı güzergâhına
çok yakın bir yerden telgraf hattının kesileceğinin
beklendiği ifade edilmiştir20.
21 Ekim 1912 (8 Teşrîn-i Evvel 1328)’de Limni Mu-
tasarrıfı Mihran, Hariciye Nezâreti’ne çektiği cevabî
telgrafta; 20 Ekim’de gönderilen telgrafı aldığını, Yu-
nanlıların karaya asker çıkardığını, düşmanın kasa-
badan iki saatlik mesafede olduğunu, askerlerimizin
karargâh olarak kullandığı köyü ele geçiren düşmanın
merkeze doğru ilerlemekte ve kasaba üzerine inmek-
te olduğunu, artık kuvvetimizle olan bağlantısının ke-
sildiğini ve kurtuluş çaresinin Osmanlı Donanması’nın
adaya gelmesi olduğunu ifade etmiştir21.
İmroz Kaymakamı Lütfi imzasıyla 21 Ekim
1912 (8 Teşrîn-i Evvel 1328)’de İmroz’dan Hâriciye
Nezâreti’ne çok acale çekilen telgrafta; az önce Limni
Mutasarrıflığı’ndan alınan telgrafta düşmanın Mond-
ros Limanı’ndan karaya asker çıkararak kasabadan
iki saat mesafede yer alan Osmanlı kuvvetlerinin
merkezi olan Pere Köyü’nü ele geçirdiği, düşmanın
telgrafla ada metropolitine ifade ettiğine göre dört
jandarmanın esir, geri kalanının da kuşatma altına
alındıkları ve şehri de kasabanın ortasından çevirme
yaparak kasabaya doğru gelmekte olduklarının haber
alındığı, bu meyanda İmroz’un da işgalinin beklendi-
ğinden onüç neferden oluşan jandarmanın dağa çıka-
rılacağı, merkezde ailesi ile bir kaç Müslüman memur
kaldığı ve imdatlarına süratle yetişilmesinin son dere-
ce önemli olduğu ifade edilmiştir22.
21 Ekim 1912 (8 Teşrîn-i Evvel 1328)’de Limni
Mutasarrıfı Mihran tarafından Hariciye Nezâreti’ne
çok acele olarak çekilen telgrafta; Limni Redif
Kumandanlığı’ndan az önce gelen yazıya göre Yunan
askerlerinin Mondros Körfezi içinde bulunan Virildiye
mevkiine 500 kadar asker çıkardığı ve Osmanlı kuv-
vetlerinin o yöne doğru hareket ettiği arz olunmuştur23.
Mondros Müdürü Hayri 21 Ekim 1912 (8 Teşrîn-i
Evvel 1328)’de Hariciye Nezâreti’ne Mondros’tan acil
olarak gönderdiği telgrafında; Limni’de Osmanlı aske-
rinin bulunduğu mevkiin Yunanlıların eline geçtiğini,
düşmanın adadaki bazı mevkilerde telefon başında
subayları olduğundan Limni’ye ulaşamadıklarını ve
kendisinin memurlar ile birlikte halen hükümette ol-
duklarını ifade etmiştir24.
21 Ekim 1912 (8 Teşrîn-i Evvel 1328)’de Vali Ek-
rem imzasıyla Midilli’den Hariciye Nezâreti’ne çekilen
telgrafta; Limni’de karaya çıkmış olan birkaç yüz Yu-
nan askerine karşı kırk kadar kahramanla karşı koyul-
126 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
duğu, kasabanın saatten saate düşmesinin beklen-
diğinin Limni Mutasarrıflığı’ndan bildirildiği, Osmanlı
askerinin bulunduğu mevkiin düştüğü, bazı mevkiler-
de telefon başında Yunan askerleri olmasından ötürü
Limni ile haberleşme imkânının olmadığı ve Mondros
Müdürü’nün halen hükümet konağında bulunduğunun
az önce haber alındığı ifade edilmiştir25.
Mondros Müdürü Hayri tarafından 21 Ekim 1912
(8 Teşrîn-i Evvel 1328)’de Mondros’tan Hariciye
Nezâreti’ne çekilen telgrafta; Limni’den üç saattir
haber alınamadığı, Osmanlı askerlerinin düşman as-
kerleri ile çarpışmakta olduğu, düşman komutanlığın-
dan gönderilen bir kâğıtta teslim teklif edildiği, telgraf
memuruyla yalnız oldukları, devletin şanını muhafaza
etmek uğruna kaçmadıkları ve Allah’ın yardımına sı-
ğındıkları, Limni’ye düşmüş gözü ile bakılabileceği,
düşmanın karaya 2.000 asker çıkardığı, adanın 8-10
parçadan müteşekkil Yunan filosu ile kuşatıldığı ve
şanlı Osmanlı Devleti için ölümü göze aldıkları ifade
edilmiştir.26
İmroz Kaymakamı Lütfü imzasıyla 21 Ekim 1912
(8 Teşrîn-i Evvel 1328)’de Hariciye Nezâreti’ne çeki-
len telgrafta; Limni’nin işgal olduğunun iki saat önce
arz edildiği, Düşman gemilerinin adanın etrafında do-
laşmakta olduğu, İmroz’un bugün ve yarın işgalinin
muhakkak olduğu, on üç nefer jandarmadan ibaret
olan Osmanlı askerinin dağa çıkarıldığı, adalarda
Müslüman olarak aileleriyle birlikte bir kaç memurun
kaldığı, para ve önemli kayıtların burada korunması
mümkün olmadığından Seddülbahir’e taşınması ve
memurların savaş esiri olmamaları için bir kurtuluş
çaresinin acele olarak bulunması hakkındaki emirleri
çok acele olarak makine başında beklemekte olduk-
ları ifade edilmiştir.27
Sonuç olarak ifade etmek gerekirse; Fatih Sul-
tan Mehmet döneminde 1456 yılında Osmanlı top-
raklarına katılmış olan Limni Adası Trablusgarp
Harbi’nden hemen sonra başlayan Balkan Harbi sı-
rasında 21 Ekim 1912’de Yunanistan’ın deniz kuvvet-
leri tarafından işgal edilerek fiilen Osmanlı Devleti’nin
hâkimiyetinden çıkmıştır. Limni Adası’nın işgali ile
başlayan Yunanistan’ın adalar harekâtı ile; 31 Ekim’de
Gökçeada (İmroz), Taşoz ve Bozbaba, 1 Kasım’da
Semadirek, 4 Kasım’da İpsara, 7 Kasım’da Bozcaada
ve 17 Kasım’da Ahikerya adaları işgal edilmişlerdir.
Limni’nin işgalinden bir ay sonra, 21 Kasım 1912’de
başlayan Midilli’nin işgali 21 Aralık 1912’de, 25 Kasım
1912’de başlayan Sakız’ın işgali ise 3 Ocak 1913’te
tamamlanmıştır. Limni’nin ve diğer Ege adalarının
resmî olarak elden çıkması ise 24 Temmuz 1923’de
İmzalanan Lozan Antlaşması ile gerçekleşmiştir. İşgal
sırasında Limni Adası ve diğer adalardan Anadolu’ya
çekilen telgraflar Ege Adaları’nın işgalini canlı olarak
gören ve izleyen telgraf memurlarının ve adalardaki
yetkililerin makine başından bildirdikleri son haberleri
duyuran belgeler olma özelliğini taşımaktadır.
(http://www.denizmuzeleri.tsk.tr/idmk/sayfalar2.asp?KID=727&SID=269&sahife=3)

(http://www.denizmuzeleri.tsk.tr/idmk/sayfalar2.asp?KID=727&SID=269&sahife=3)

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 127

 (http://www.denizmuzeleri.tsk.tr/idmk/sayfalar2.asp?KID=727&SID=269&sahife=3)
______________________________________________
* Yrd. Doç. Dr., Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi,
sabricansannav@trakya.edu.tr
1 Ali Haydar Emir, Balkan Harbinde Türk Filosu, Deniz
Harp Akademisi Neşriyatı, İstanbul 1932, s. 8-10.
2 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti
Siyasi Kısım Evrakı (DH.SYS), nr. 112-10/10-2, lef 39;
İkdam, 30 Ekim 1912, nr. 5637, s. 3.
3 Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Balkan Harbi, Osmanlı
Deniz Harekâtı 1912-1913, c.7, Genelkurmay Basıme-
vi, Ankara 1993, s. 44.
4 BOA, Dahiliye Emniyet-i Umumiye Muhasebe Kalemi
Evrakı (DH.EUM.MH), nr. 245/97.
5 II. Meşrutiyet yıllarında Meis Adası Kaymakamlığı da
yapmış olan Mihran Bey (Boyacıyan), Mekteb-i Mülkiye
mezunu olup Beyrut Vilâyeti Kudüs Mutasarrıflığı maiy-
yetinde kaymakam mülâzımı olarak çalışmıştır. Çeşitli
devlet memuriyetliklerinde bulunduktan sonra son gö-
revi Tekirdağ Mutasarrıflığı’ndan istifa ederek emekli ol-
muştur. Aynı zamanda Türk-Ermeni Teali Cemiyeti Yö-
netim Kurulu üyelerinden de olan Mihran Bey, 1938’de
İstanbul’da vefat etmiştir (bkz. Sabahattin Özel, “Meis
Adası ve Başlangıcından Günümüze Meis Sorunu”, Si-
lahlı Kuvvetler Dergisi (SKD), Temmuz 1995, sa. 345, s.
3, 6 numaralı dipnot).
6 BOA, DH.SYS, nr. 112-10/10-5, lef 51 (bkz. Ek-25);
Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Balkan Harbi,VII, Osman-
lı Deniz Harekâtı 1912-1913, Genelkurmay Basımevi,
Ankara 1993, s. 77-78.
7 BOA, DH.SYS, nr. 112/7B/7-59, lef 2; 112-10/10-5, lef:
23.
8 BOA, DH.SYS, nr. 75-14/1-5, lef 35; nr. 112-10/10-5,
lef 20, 33, 51; ΕΣΤΙΑ, 16 Ekim 1912, nr. 6717, s. 2;
ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ, nr. 10143, s.1.
9 BOA, DH.SYS, nr. 112/7B/7-59, lef 2.
10 Deniz Müzesi Arşivi (DMA), Mülga Bahriye Nezâreti
128 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
(MBN), nr. 701/416.
11 Ali Arslan, Yunanistan’ın Doğu Ege Politikası ile Osmanlı
Devleti’nin Adalardaki Halkla İlişkileri ve Yardımları 1913-
1919, GDAAD, İstanbul 1998, sa. XII, s. 23-36.
12 Richard C. Hall, Balkan Savaşları, 1912-1913, I. Dünya
Savaşı’nın Provası, Çeviren: Tanju Akad, İstanbul 2003,
s. 86.
13 Sabah, 20 Ocak 1913 (7 Kanûn-ı sânî 1328), nr. 8362;
Balkan Harbi,VII, s. 147-148. (Bu konuda daha geniş
bilgi için bkz. Ali Haydar Emir, Balkan Harbinde Türk
Filosu, s. 229-311).
14 İdris Bostan, Ali Kurumahmut, Mustafa Oğuz, Ali Fuat
Örenç, Yusuf Alperen Aydın hazırlama grubunun hazır-
ladığı ve İdris Bostan-Ali Kurumahmut’un editörlüğünü
yaptığı, Trablusgarb ve Balkan Harplerinde İşgal Edilen
Ege Adaları ve İşgal Telgrafları, SAEMK, Ankara 2003,
sunuş bölümü. Bu eserde zikredilen vesikalardan Baş-
bakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunanlar tarafımızdan
daha önce görülmüş olmakla birlikte, biz, sadece ese-
ri dipnot olarak vermeyi uygun bulduk. Eserde geçen
vesikaların numaraları dipnotlarında belirtilmiştir. Eser
bundan sonraki dipnotlarımızda İşgal Telgrafları olarak
geçecektir.
15 İşgal Telgrafları, s. 124, t.nr. 54 (bkz. Ek-12).
16 İşgal Telgrafları, s. 126, t.nr. 55 (bkz. Ek-13).
17 İşgal Telgrafları, s. 128, t.nr. 56 (bkz. Ek-14).
18 İşgal Telgrafları, s. 130, t.nr. 57 (bkz. Ek-15).
19 İşgal Telgrafları, s. 132, t.nr. 58 (bkz. Ek-16).
20 İşgal Telgrafları, s. 134, t.nr. 59 (bkz. Ek-17).
21 İşgal Telgrafları, s. 136, t.nr. 60 (bkz. Ek-18).
22 İşgal Telgrafları, s. 138, t.nr. 61 (bkz. Ek-19).
23 İşgal Telgrafları, s. 140, t.nr. 62 (bkz. Ek-20).
24 İşgal Telgrafları, s. 142, t.nr. 63 (bkz. Ek-21).
25 İşgal Telgrafları, s. 144, t.nr. 64 (bkz. Ek-22).
26 İşgal Telgrafları, s. 146, t.nr. 65 (bkz. Ek-23).
27 İşgal Telgrafları, s. 152, t.nr. 68 (bkz. Ek-24).
 BALKAN SAVAŞLARININ
ARKA PLANINDA YAŞANAN HAYATLAR
VE ROMANA YANSIMASI
GIYASETTİN AYTAŞ*
İ
nsanlık tarihi boyunca, insanı ve toplumu
derinden etkileyen olayların başında gelen
savaşlar, toplumsal ve bireysel trajedinin her
türlüsünün yaşanmasına neden olduğu gibi, uzun
yıllar belleklerde derin izler bırakarak gelecek ne-
silleri de etkiler.
Balkanlar, stratejik bakımından oldukça önem-
li bir coğrafi bölgedir. Beş asır boyunca Türk
hâkimiyetinde kalan Balkan coğrafyasında yaşanan
karışıklık ve kargaşaların hiçbiri “Balkan Faciası”
olarak tarihe geçen dönem kadar etkili olmamıştır.
Balkan Savaşları sonunda değişen siyasal şartlar,
yeni oluşumları ve olguları da beraberinde getirmiş-
tir. Bu bölgede bağımsızlıklarını ilan eden devletler,
kendi egemenlikleri altında kalan Müslüman Türk
nüfusuna karşı büyük bir kıyım ve asimilasyon ha-
reketine girişmişlerdir.
Balkanlarda ortaya çıkan ayaklanmaların önemli
bir kısmı, Osmanlı’ya karşı tarihsel kinleri olan dev-
letlerin kışkırtmaları sonucunda gerçekleşmiştir.
Özellikle Rusların Panislavist zihniyetinin etkin oldu-
ğu bu hareketler, önemli kıyım ve yıkımlara sebep
olur. Bu anlayışın temeli Türk ırkına karşı duyulan
derin nefrete dayanmaktadır.
Balkan Savaşı sonucunda işgal edilen yurt-
larını terk etmek zorunda kalan Türkler, daha çok
İstanbul’a göçerler. Bu göç, hem göçenler hem de
İstanbul’da meydana getirdiği sosyal yapı dengesiz-
liği açısından büyük sorunları da beraberinde getirir.
Bu dönemi konu edinen romanların önemli bir kıs-
mı, bu coğrafyanın çıkmazlarını sorgular.
Balkanlarda yapılan savaşlar ve bu savaşlar
sonucunda elde edilen kahramanlıklar saymakla
bitmez. Bu gelişmeleri, doğrudan veya dolaylı ola-
rak konu edinen romanların önemli bir kısmı, sa-
vaşların insanların hayatlarını nasıl değiştirdiğini,
değişen hayatların insanda ne gibi etkiler bıraktığını
ele almaktadır. Bir taraftan bu savaşta yer alan ve
kendisinden bir daha haber alınamayan askerlerin
geride bıraktığı yakınlarının çektiği acılar, diğer ta-
raftan bu savaşın ortasında kalan ailelerin yaşadık-
ları acılar…
Balkanlar ve Balkan Savaşlarını
Ele Alan Romanlardan Bazıları
Balkan savaşları birçok sanat eserine konu ol-
muş, bu önemli tarihsel dönem özellikle romanlara
da yansımıştır. Balkan Savaşlarını ele alan roman-
ların önemli bir kısmının, savaşı ana konu olarak
ele almanın yanında, savaşın getirdiği sonuçlarla
birlikte, daha sonraki dönemlere de atıfta bulun-
muşlardır. Balkan Savaşlarının getirdiği yıkımı ana
konu olarak ele alan romanların başında Sevinç
Çokum’un kaleme aldığı Bizim Diyar1, romanı gel-
mektedir. Roman, gerek olay örgüsü gerekse üslup
bakımından son derece güzel ve akıcı bir anlatıma
sahiptir. Yaklaşık 20 yıllık bir tarihsel dönem ele alın-
mış ve kalabalık bir şahıs kadrosu da esere ayrı bir
renk katmıştır. Romanda yer alan dramatik sahneler
biraz iç burksa da bunların romanın göndermeleri
açısından etkili olduğunu söylemeliyiz.
Çokum, “Bizim Diyar”ın nasıl yabancılaştığını
şöyle dile getirtmektedir:
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 129
 “Ah benim eski günlerim dedi Pembe. İnce iş-
ler işlediğim, acıyı, belayı hatırıma getirmediğim,
asmalar altında dinlendiğim günler! Böyle boynu-
muzun büküleceğini hiç düşünmedik. Bileydim iyice
bakardım sana Üskübüm. Toprağına, taşına, göğü-
ne, yeşiline. Rüya olup ellerimden uçacaksın şim-
di.” (s. 185) Bu sözlerden de anlaşılacağı gibi Bizim
Diyar, kendi diyarında yabancı olan ve yakın tarihe
ışık tutan Türklerin hikâyesi.
Sevinç Çokum romanda, Balkan Savaşı yılla-
rından başlamak üzere Cumhuriyetin ilanına kadar
geçen dönemde Rumeli Türklerinin Usturumca’da
başlayıp, İstanbul’da son bulan hikâyesini bir ailenin
gözünden anlatıyor.
Kendi memleketinde yabancı
olmak; evini, yurdunu bırakıp git-
mek insan hayatında kapanmaz
yaralar açar. Hele de bir Türk için
vatansız olmak, ölmek demektir.
Ali Bey, Usturumca’da yaşa-
yan çok varlıklı Rumelili bir Türk
ailenin reisidir. Ali Beyin üç çocu-
ğundan biri olan Rıfat, asker ol-
mayı arzu etmektedir. Sonunda
Askeri İdadi’ye yazılır. Bu sırada
Usturumca’da çeşitli kıpırdan-
malar başlar. Sırplar, Türklere
düşman gibi bakmaktadır. Artık
hiçbir şey eskisi gibi olmayacak-
tır. Türklerin bu duruma çare ara-
yışları da devam eder. “Rumeli’yi
kaybetmemek için ne yapılabi-
lir?” sorusunun cevabı aranır.
Rumeli’nin kurtuluşu için mü-
cadele eden Rıfat, okulu bitir-
dikten sonra, Rumeli’yi, Sırp’ın
zulmünden kurtarmanın yollarını
aramaya başlar. Bu amaçla Sırp çetecilerin peşi-
ne düşer. Bunlardan en azılıları Peder Hristo’nun
manastırında büyüyen ve burada beyni yıkanan
Mihail’dir.
Romanda, Mihail aracılığı ile çetecilerin yaptığı
zulüm ve işkenceler anlatılır. Türkler de kendi usul-
leriyle savaşmaktadır. Bu yüzden dağa çıkan Rıfat,
çetecilerle amansız mücadelelere girişir. Çeteciler,
Rıfat Beyi iki kez yaralarlar. Rıfat da onlara büyük
kayıplar verdirir.
Balkan faciası bitmeden Trablusgarp, ardından
da Çanakkale savaşları patlak verir. Memleket dört
bir yandan ateş çemberi ile çevrilmiş durumdadır.
130 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Rıfat daha yeni evlenmişken, eşini bırakarak önce
Trablusgarp’a, ardından da Çanakkale Savaşlarına
katılır.
Bu sırada onun hem teyze oğlu, hem eniştesi,
hem de Harp Okulundan arkadaşı olan Ethem Bey,
Rıfat’ın etkisiyle Milli Mücadele’ye aktif olarak katılır.
Rumeli kaynamaktadır. Ali Bey, çeteci Mihail tarafın-
dan öldürülür. Artık evde sadece hanımlar kalmıştır.
Onların da Rumeli’yi terk etmekten başka çareleri
kalmaz. Rıza Hoca’yı da alarak İstanbul yollarına
düşerler. Yolda çok büyük zorluklarla karşılaşırlar.
Yıllarca yanlarında çalışan Koço bile onların ellerin-
den paralarını almaya çalışır. Bir grup Sırplı onlara
saldırır ve Zeynep’i kaçırır, çocuklara da inanılmaz
işkenceler yaparlar. Bu acıya dayanamayan Rıza
Hoca oracıkta can verir. Gülsüm
Hanımlar düşe kalka nihayet
İstanbul’a varırlar.
Rıfat, Çanakkale Savaşı sıra-
sında tifoya yakalanıp şehit düş-
müştür. Ethem Bey’se gazi ol-
muştur. İstanbul’a gelir ve Rıfat’ın
mezarını ziyaret eder.
Osmanlı Devleti’nin çöküşü
ile birlikte, daha önce Osmanlı’ya
diş geçiremeyen ve uzun yıllar
onun hâkimiyetinde kalmanın
ezikliğini yaşayanlar, ellerine
geçirdikleri bu fırsatı değerlendi-
rirler. Savunmasız kalan aileleri
gözlerine kestiren çeteciler, ol-
madık işkence ve zulümlere baş-
vururlar.
Balkan Savaşları nedeniyle
parçalanan ailelerin trajedisi-
ni ele alan romanlardan biri Dr.
Kamil Yazgıç’ın kaleme aldığı Türk Yıldızı Emine2
adlı romanıdır. Eserde, başta Balkan Savaşları ol-
mak üzere, Birinci Dünya Savaşı ve onun ardından
gerçekleştirilen Kurtuluş Savaşı konu edilir. Bu sa-
vaşlarda büyük bir kıtlık ve kargaşanın yaşandığı,
insanların ayakta kalma mücadelesi verdiği görül-
mektedir. Bu savaşların her birinin kendi bağlamı ve
bu bağlam içinde sonuçları farklıdır.
Hikmet Şevki’nin kaleme aldığı roman,
Hindistan’da Bir Türk Kızının Başından
Geçenler’dir3 Romanda Balkan Harbi’nde zarar
gören bir ailenin etrafında gelişen olaylar ele alınır.
Balkan Savaşı’na katılan tüm asker aileleri eşleri-
nin ve çocuklarının akıbetlerinden bir türlü haber
alamazlar. Hatta bunların önemli bir kısmı geri dön-
meyerek orada ya esir ya da şehit düşmüşlerdir.
Romanda Balkan Savaşına giden Fahri Bey’in eşi
Hacer Hanım ve kızı Selma, çok uzun süre Fahri
Bey’den haber alamadıkları için büyük bir üzüntü
içerisindedirler. Aile perişan bir haldeyken, Hacer
Hanım ve Selma’ya bu günlerde Hacer Hanım’ın
dayısı Doktor Tevfik Bey destek olur.
Selma, babasının dönmemesi üzerine, hayatının
bundan sonraki döneminde büyük acılar yaşar. Ro-
manın önemli bir kısmı Selma’nın etrafında gelişen
olaylara yer vermekle birlikte, bu olayların zemininin
Balkan Savaşları ve onun sonuçlarının oluşturduğu
yıkıma dayanmaktadır. Eğer Balkan Savaşları ol-
masaydı, Selma ve annesinin yaşadığı sıkıntılar da
gerçekleşmeyecekti.
Kerime Nadir’in Günah Bende
mi?4 romanında bir aşk hikâyesi
içerisinde Balkan Savaşları konu
edinilir. Balkan Savaşları öncesin-
de ve sonrasında roman kahra-
manı Haluk Giray’ın etrafında ge-
lişen olaylar, bir tarihsel süreci de
beraberinde gözler önüne serer.
Balkan Savaşı’na katılan Haluk
Giray, döndüğünde eşinin kendisi-
ni aldattığını düşünerek onu boşar
ve Anadolu’ya gider. Birinci Dünya
Savaşı patlak verir ve bu savaşa
katılarak Ruslara esir düşer.
Savaşlar, insanların bireysel
ve sosyal hayatlarını çeşitli şekil-
lerde etkilemektedir. Bir taraftan
bu savaşların getirdiği yıkımlar,
diğer yandan yaşamak için ayakta
kalma direncinin zayıflaması, in-
sanları arayışlara itmektedir. Bu arayışlar içerisinde
yaşanan çeşitli olaylarda savaşların etkisi açıkça
hissedilmektedir.
Savaş dönemindeki insanların çektiği zorluklar,
yurtlarından kopmanın hüznü, özgürlüğün bedeli ve
aşk konusunun ele alındığı Yalçın Toker’in Yaralı
Yürek5 adlı romanında, aşk ve tarihi iç içe anlattığı
görülmektedir. Romanın konusu Kafkaslar’da Elb-
ruz Dağı eteklerinde başlar, İstanbul ve Dobruca’da
devam ederek Trakya’da sonuçlanır.
Kafkaslarda başlayan bu romanın başkahrama-
nı Batur’dur. Batur dünyadan uzak, fakir ama mutlu
bir yaşam süren ailenin tek çocuğudur. Ailesi Ruslar
tarafından katledilince, bulundukları yeri terk ede-
rek Türkiye’ye göç ederler. Göç esnasında büyük
sıkıntılarla karşı karşıya kalırlar. Sonunda İstanbul’a
ulaşırlar. İstanbul’a ulaşan Kafkaslılara Tanzimat
Meclisi üyesi Mahmut Nedim Paşa sahip çıkar.
Batur, âşık olduğu kız bir başkasına verilince
İstanbul’dan kaçıp uzaklaşarak sevdiğinin doğdu-
ğu topraklara Bulgaristan’a gider. Burada kendisini
Jan Klaud adıyla tanıtır. Bulgarlar da onu bekle-
dikleri Fransız teknisyen zannederler ve ona saygı
duyarlar.
Bu dönemde yaşanan Balkan ve Dünya savaş-
larında Türklere gizli olarak yardım eden Batur, elde
ettiği tüm bilgileri aktarır. Böylece, hem annesinin
hem de babasının intikamını almış olur. Ne yazık
ki savaşta Türkler, binlerce şehit vererek yenilgiye
uğrarlar.
Necati Cumalı’dan Viran
Dağlar6 adlı romanda yazarın
çocukluk yıllarının geçtiği Bal-
kan coğrafyası ele alınır. Bu
coğrafyanın kendine özgü yapı-
sı ve içinde taşıdığı sosyo kül-
türel birikim, her zaman merak
konusu olmuştur.
Cumalı’nın başarılı eserleri
arasında ilk sırada yer alan Vi-
ran Dağlar, tarihsel bir sürecin
dramatik sayfalarından ibarettir.
Savaş, yıkım, acılar ve insanla-
rın göç esnasında yaşadıkları
ızdıraplar konu edilir. Roma-
nın kahramanlarından Şaban,
Balkan Savaşı’na asker olarak
katılır. Kumanova, Pirlepe ve
Manastır’da düşman kuvvet-
lerine karşı savaşan Şaban’ın,
Kumanova’da Osmanlı ordusunun uğradığı boz-
gun, sık sık rüyalarına girer.
Yazarın canlı tablolar halinde anlattığı Balkan
coğrafyasında yaşananlar, adeta bir kameraman
titizliği ile bize aktarır. Bu arada, Balkan ölçeğin-
de Osmanlı siyasal yapısına da göndermelerde
bulunur. Yazar, romanda 1900’lü yıllarda başlayıp
Mondros Ateşkes Antlaşması’na kadar, tarihsel
süreç içerisinde Balkanlarda yaşananlara farklı bir
pencere açar.
Gökhan Gökçe’nin Rumeli’ye Veda7 romanı, bu
coğrafyada süren göçün hatıraları ile doludur. Yüz
binlerce insanın Balkanları terk ederek Anadolu’ya
sığınmaları ile birlikte yaşananlar, Balkan faciasının
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 131
bakiyesidir. Birinci Dünya Savaşı’na kadar bu coğ-
rafyadan 400.000 insan göç etmek zorunda kalır.
Romanın en önemli özelliği, vaka-mekân-insan ara-
sında kurulan paralelliktir. Bu yönüyle roman, yarı
belgesel bir nitelik kazanır. Romanda, insanların
daha önce mutlu ve huzurlu bir şekilde yaşadıkları
bu coğrafyada, daha sonra yaşadıkları acı tabloların
nedenleri de okuyucuya sorgulatılmaktadır. Özellik-
le insanın insana yaptığı vahşetin nedeni sorgula-
nırken, bu vahşeti gerçekleştirenlerin ırkından çok,
insanlığından sıyrılmış olması üzerinde durulur. Ro-
man yazarı, yanlış yapan kim varsa onun inancına
ve ırkına bakmaz. Sözgelimi Müslüman Abdullah
Çavuş yanlış yaptığı için onu acımasızca eleştir-
mekten geri durmaz.
Rumeli kökenli bir yazar olan Gökhan Gökçe, bu
avantajını çok iyi kullanmıştır. Atalarından dinlediği
hikâyelerden yola çıkarak kurgu-
ladığı bu romanda, Balkanlarda
yaşananların insan merkezinde
oluşturduğu çıkmazları ele alır.
Bir coğrafyanın kaderiyle bu
coğrafyada yaşayanların kader-
lerinin nasıl kesiştiği veya nasıl
ayrıldığı romanın ana konusunu
oluşturmaktadır. Roman Balkan
Savaşları sonrasında yaşanan
trajedinin hesaplaşmasını yapar.
Birçok romanda savaşın yı-
kımlarından söz edilmektedir.
Bunlardan biri de Bekir Eliçin’in
kaleme aldığı Onlar Savaşırken8
adlı romandır. Romanda Türk
tarihi açısından büyük acılara
neden olan Çanakkale, Balkan-
lar, Birinci Dünya Savaşı ve Milli
Mücadele’nin arka planı ele alınır. Savaşa katılan
askerlerin geride bıraktığı yakınlarının çektiği acılar,
fırsatçı ve vurguncuların yaptığı ahlaksızlıklar dile
getirilir.
Başta Balkanlar olmak üzere, savaşlar iki cep-
hede birden gerçekleşmektedir. Biri cephede, diğeri
de cephe gerisinde. Cephede düşmanla çarpışan
askerin cephe gerisinde bıraktıkları da hayatta kal-
ma mücadelesi vermektedir.
Ayla Kutlu’nun kaleme aldığı Emir Bey’in Kız-
ları9 romanında başta Osmanlı-Rus Savaşı olmak
üzere oldukça geniş bir zamanı dilimi ele alınmak-
tadır. Trablusgarp Savaşı, Balkan Savaşları, Bi-
rinci Dünya Savaşı, Kurtuluş Savaşı, İkinci Dünya
Savaşı ve bu savaşların getirdiği yıkımlar romanın
132 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
konusunu oluşturmaktadır. Bu romanda da tarihsel
süreç içerisinde savaşların getirdiği yıkımların arka
planında yaşananlar sorgulanırken, savaş yıllarının
olumsuz şartları, şehirlerin durumları, insanımızın
çektiği sıkıntılar romanda etraflı şekilde ele alınmış-
tır. Balkan savaşlarına yapılan atıfta, roman kahra-
manı Emir Bey’in ağzından şunlar dile getirilir:
“Emir Bey aldırmıyor bunlara. Vatan batmakta.
Osmanlı parça parça dökülüyor. Cüzamlı bir devlet,
şişip kabarıyor dökülüyor, şişip kabarıyor dökülüyor.
Yemen Savaşları, ardından dünyayı ayağa kaldı-
ran Dörtyol-Adana Ermeni İsyanı… Pamuk ipliğine
bağlanarak çözümlendi dertler derken, balkanlar
kaynamakta. Vatan için ne yapılır diye düşünmek-
ten… Evine kapanıp evlat yetiştirmeğe istek mi var?
Diyarbakır’da, sessiz, gösterişsiz bir adamla tanıştı.
Ziya Bey… Adına Gökalp sanını eklemiş… Derya
gibi… Bu adamları desteklenme-
li, onlardan beslenmeli.” (s. 222)
Aydın Aydemir’in Her şeye
Rağmen Bir Devrimcinin Öykü-
sü10 romanının konusu da Balkan
Savaşları ile birlikte başlar. Daha
Balkan Savaşlarının yaraları sa-
rılmadan Birinci Dünya Savaşı
başlar. Türkiye hiç gerek yokken
bu savaşa girer. Roman özelde
Balkan Savaşlarını konu alma-
makla birlikte, yaşanan olayların
başlangıç noktası olarak Balkan
Savaşlarının olması bakımından
önemlidir. Daha önce bahsi ge-
çen romanlarda olduğu gibi, bu
romanda da bir tarihsel süreç ve
bu süreçte yaşanan acılar ele
alınmıştır.
Hamdi Rıza Çaydam’ın Ateş Kamçıları11 adlı
romanında da bir Türk askerinin hayatından yola çı-
kılarak Osmanlı Devleti’nin son dönemleri ve Kurtu-
luş Savaşı gözler önüne serilir. Romanda milletine,
vatanına sadık; değerleri uğruna ölümü bile göze
alan bir subayın nazarında, bu millet için canlarını
çekinmeden feda eden Mehmetçiklerin portresi çizil-
miştir. Yalnızlığın, hayatı insana kimi zaman zindan
edişi, kimi zaman da insanı hayatın en şanslı kişisi
yapan yönleri, savaşın iç yüzü ve ardında bıraktığı
etkilerle birlikte her türlü olumsuzluğun içinde aşkın
sıcak ama yakıcı, bir o kadar da can alıcı yönleri
romanın ana fikrini tayin eder.
Şerif Benekçi’nin kaleme aldığı Şimdi Ağlamak
Vakti12 romanında, Balkan Savaşlarına katılan ve
bir daha kendisinden haber alınamayan Ayhan’ın
özlemine temas edilir. Bu romanda da savaşların
aileleri parçaladığı, birbirine hasret bıraktığı gerçeği
ile karşılaşırız.
Murat Sertoğlu’nun Komitacı Aşkı romanında
ise Makedonya ideali için komitacıların Türk köy-
lerine baskınları ve Osmanlı mülazımlarının onlar-
la mücadelesi ele alınmıştır. Her ne şekilde olursa
olsun Türk toprakları yüzlerce şehit verse de azın-
lıklara teslim edilemez ana fikrinin ele alındığı ro-
manın ana kahramanı Mülazım Cevdet’tir. Cevdet
Bulgaristan’a tayini yeni çıkmış,
genç bir mülazımdır. Vatanı için
her şeyi göze alan, kendini feda
etmekten bile sakınmayan ce-
saretli, yürekli, korkusuz ama
biraz da duygusal bir Osmanlı
eridir. Balkanlarda yaşanan en
büyük hadiselerin başında ko-
mitacıların yaptığı zulümler gel-
mektedir. Bu komitacılar, hiçbir
hak, hukuk ve insanlıktan nasi-
bini almayan, her şeyi kendileri
için hak gören anlayışa sahip
kimselerdir. Sertoğlu’nun roma-
nında Balkanlarda yaşanan bu
gerçek bütün ayrıntılarıyla bir-
likte dile getirilmiştir.
Cemalettin Aykın tarafından
kaleme alınan Zor Zamanlar13
romanında 19. yüzyılda Tuna
boylarına yakın bir Balkan ken-
tinin (Plevne’nin) merkezinde
Osmanlı dünyasında meydana
gelen olaylar irdelenmeye çalışılır. Rus işgaline uğ-
rayan Balkanlar, büyük bir kargaşanın içine düşer.
Aileler parçalanır, babalar kaybolur, çocuklar yetim
kalır. Köyler yakılıp yıkılarak yağmalanır. Canını
kurtaranlar ise bundan sonraki hayatını yitikler diya-
rında savrulan bir yaprak misali sürdürmeye çalışır.
Romanımızın kahramanı Maria, Plevne yakınlarında
anne babası ve kardeşleriyle küçük bir köyde yaşa-
yan bir çocuktur. Köyde baş gösteren veba salgınları
nedeniyle kardeşlerini, anne ve babasını kaybeder.
Hayatta sadece bir papazın sözlerine kendini kaptı-
rarak Ruslara yardıma giden ağabeysi kalmıştır. Bu
sırada Balkanları işgal eden Ruslar köye doğru yak-
laşmaktadır. Maria ve diğer köylüler köyü terk ede-
rek kaçarlar. Bir gün anne ve babasının mezarlarını
ziyarete giden Maria, Rusların köye girdiğini, etrafı
yakıp yıktığını görür. Korkuyla donup kalır. Maria’nın
bundan sonraki hayatı bu facianın izlerinin ektisiyle
devam eder. Orhan Hançerlioğlu’nun Ekilmemiş
Topraklar14 adlı romanında ise Balkan Savaşların-
dan başlamak üzere Birinci Dünya Savaşı ve so-
nuçları roman kahramanı Murat’ın etrafında anlatı-
lır. Bu romanda olduğu gibi, savaşların kendisinden
çok, bu savaşların ardında bıraktığı etkiler ele alınır.
Sonuçların kendisi değil, etkisi bakımından savaş-
lar önemlidir. Hasan İzzettin Dinamo’nun Savaş ve
Açlar15 romanında da savaşta dövüşen askerlerin
geride kalan çoluk-çocuğunun, savaş ağaları ta-
rafından sömürülüşünü, onların açlık ve sefaletini,
kendi yaşamından yola çıkarak anlatmaktadır. Meh-
met Seyda’nın Sultan Döşeği16
romanında ise Balkanlardaki top-
rak kaybı ve saray içi çekişmelere
dikkat çekilerek çöküşün nedenle-
rine telmih yapılmıştır.
Savaşları konu edinen roman-
ların en önemli çıkmazlarından
biri de tarihsel gerçeklikle, kurgu
arasında sıkışmalarıdır. Kimi za-
man kurgu tarihsel gerçeklikten
kopamaz, kendini bu girdabın
içine kaptırarak gider. Rumeli’ye
Veda romanında da böyle bir du-
rum söz konusudur. Her ne kadar
bu durum edebilik açısından bir
zayıflık olarak kabul edilse de kimi
yazarlar bu durumu pek dikkate
almazlar. Kimi yazarlar da savaşın
acı tablolarını anlatırken edebilik
özelliğinden ödün vermezler.
Sonuç ve Değerlendirme
Balkanları Osmanlı hâkimiyetine
girmesiyle birlikte, bu coğrafyaya yerleşen Türk nü-
fusunun kendileriyle birlikte diğer milletlere mensup
olanlarla birlikte huzurlu ve mutlu bir yaşantıları
varken, hâkimiyetin sone ermesi ile birlikte durum
tersine döner. Bu döneme atıfta bulunan veya bu
dönemi konu olarak ele alan romanlarda, üzerinde
durulan en önemli husus savaşın aileleri parçala-
dığı ve parçalanmış ailelerin yaşadıkları acılardır.
Bu açıdan Balkan Savaşları, parçalanmış ailelerin
yanında, göçler ve bu göçler esnasında çekilen sı-
kıntılara da neden olduğu görülmektedir.
Romanlar hayatın gerçeklerinden yola çıkarak
kaleme alınmakla birlikte, birebir gerçeğe sadık kal-
mazlar. Bu gerçeği romancının oluşturduğu romanın
gerçekliği etrafında aktarır. Balkan meselesini konu
edinen romanların önemli bir kısmında olabildiğince
gerçeğe sadık kalındığı gözlenmektedir.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 133
 Sevinç Çokum’un Bizim Diyar adlı romanının
dışında kalan romanların hemen tamamına yakı-
nı Balkanlar ve Balkan Savaşı’nı asıl konu olarak
ele almamışlardır. Diğer romanlarda, etkileyici fak-
tör olarak Balkan Savaşlarına atıfta bulunulmuştur.
Atıfta bulunulan romanların başında Türk Kızı Emi-
ne romanı gelmektedir.
Yaşanmışlıklar veya gözlemler, romanın esin
ve besin kaynağıdır. Roman yazarı, ele alacağı bir
konuyu, kimi zaman kendi yaşadıklarından, kimi
zaman da başkalarının hayatlarından yola çıkarak
kaleme alır. İncelediğimiz romanların önemli bir
kısmının asıl konusu Balkan Savaşları olmamakla
birlikte, kimi romanların da bu döneme atıfta bulun-
duğu görülmektedir. Atıfta bulunulan romanlarda
bile, asıl konunun gerçekleşmesinde Balkanların et-
kili olduğu anlaşılmaktadır. Sözgelimi Hindistan’da
Bir Türk Kızının Başından Geçenler romanında
Selma’nın yaşadıklarının tamamı, Babasının Balkan
Savaşı’ndan geri dönmemesiyle ilgilidir. Şimdi Ağla-
mak Vakti romanında da Selma’nın kaderi arasında
bir paralellik söz konusudur. Yine Günah Bende mi?
romanında da kahramanımız Haluk Giray’ın Balkan
Savaşı’na katılmasından sonra, evine döndüğünde
yaşadığı gelişmeler, onun yeni bir hayat arayışına
girmesine neden olur. Bu savaşa katılmamış olsay-
dı, belki de bunları yaşamayacaktı. Yaralı Yürek
romanı ise kahramanız Batur, yurdunu terk ederek
Bulgaristan’a gider ve burada Balkan Savaşlarında
Türklere yardım eder.
Balkan Savaşlarında dikkati çeken önemli olgu-
lardan biri de savaş sonrası yaşanan göç olgusudur.
Bu olguyu işleyen romanların başında Viran Dağlar
ve Rumeli’ye Veda, Komitacı Aşkı, Zor Zamanlar ro-
manları gelmektedir. Romanlarında göç sorununun
arka planı sorgulanırken, diğer romanlarda, Balkan-
larla birlikte diğer savaşların getirdiği sıkıntıların da
ele alındığı görülmektedir.
Romanların önemli bir kısmı da göç ve göçün
getirdiği sıkıntıları merkeze almıştır. Zayıf ve saldırı-
lara açık bir nüfus olan Türklerin yaşadıkları bu göç
dalgası, yüzlerce romanın konusu olmanın yanında,
her bir anı ayrı bir sinema filmine de kaynaklık ede-
bilecek özelliğe sahiptir. Baskıların önemli bir kısmı,
komitacı ve çeteler tarafından gerçekleştirilirken,
Balkan devletleri de kurumsal olarak bu baskıları
yapmışlardır. Tesadüfî seçme yöntemi ile ele aldığı-
mız bu romanların dışında Balkan Savaşları ve ar-
dındaki gerçekleri konu alan bir hayli romanımızın
olduğunu da belirtmeliyiz.
134 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Balkan Savaşları ve onun arka planını ele alan
romanlarda, diğer savaşların da etkileri üzerinde
durulduğu görülmektedir. (Onlar Savaşırken, Emir
Beyin Kızları, Her şeye Rağmen Bir Devrimcinin
Öyküsü, Ateş Kamçıları, Ekilmemiş Topraklar, Sa-
vaş Acıları, Sultan Döşeği romanları sayılabilir.)
Burada ele alınan romanların dışında, daha
birçok romanda Balkanlar meselesinin ele alındı-
ğı bilinmektedir. Sadece romana değil, tiyatroya,
hikâyeye ve şiire de konu olan Balkan Savaşları,
kendi içinde büyük bir trajedidir.
______________________________________________
* Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi
1 Sevinç Çokum, Bizim Diyar, Ötüken Neşriyat, İstanbul
1996, 258 S.
2 Dr. Kamil Yazgıç, Türk Yıldızı Emine, Adapazarı Coş-
kun Basımevi, Adapazarı 1937.
3 Hikmet Şevki, Hindistan’da Bir Türk Kızının Başından
Geçenler, İstanbul 1941.
4 Kerime Nadir, Günah Bende mi, 14. Baskı İnkılap ve
Aka Kitabevleri, İstanbul 1981, 287 S.
5 Yalçın Toker, Yaralı Yürek, Toker Yayınları, İstanbul
2001.
6 Necati Cumalı, Viran Dağlar, 14. Bs. Cumhuriyet Kitap-
ları, İstanbul 1995.
7 Gökhan Gökçe, Rumeli’ye Veda, Kaynak Yayınları, İs-
tanbul 2008.
8 Bekir Eliçin, Onlar Savaşırken, Okar Yayınları, İstanbul
1978.
9 Ayla Kutlu, Emir Bey’in Kızları, 3. Bs. Bilgi Yayınevi, An-
kara 1999.
10 Aydın Aydemir, Herşeye Rağmen Bir devrimcinin Öykü-
sü, Etki Yayınları, İzmir 2001.
11 Çaydam, Hamdi Rıza Ateş Kamçıları, Aydınlık Basıme-
vi, İstanbul 1938.
12 Şerif Benekçi, Şimdi Ağlamak Vakti Timaş Basım Tica-
ret ve Sanayi A.Ş, İstanbul 1986.
13 Cemallettin Aykın, Zor Zamanlar, Belge Yayınları, İstan-
bul 2001.
14 Orhan Hançerlioğlu, Ekilmemiş Topraklar, 2. Bs. Yeni
Matbaa, İstanbul 1954.
15 Hasan İzzettin Dinamo, Savaş ve Açlar, May Yayınları,
1980 İstanbul.
16 Mehmet Seyda, Sultan Döşeği, Atlas Kitabevi, İstanbul
1969.
KAYNAKÇA
Baysal, Faik (1974), Drina’da Son Gün, Nebioğlu Yayınevi,
İstanbul.
Pelister, Özge (2010). Tuna`nın Gözyaşları - Rumeli`ye Veda, Dijital
Bilim ve Sanat Yapımları Yayıncılık, İstanbul.
Arslan, Sezer (2008). Balkan Savaşı Sonrası Rumeli’den
Türk Göçleri ve Osmanlı Devleti’nde İskânları, Trakya
Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Edirne.
Hüseyin Raci Efendi, Tarihçe-i Vak’a-i Zağra-Zağra Müftü-
sün Hatıraları, Tercüman Gazetesi Yayınları, İstanbul,
Tarihsiz.
Bilgi, Levent (2006). Türk Romanında Savaş Sonrası
Anadolu’ya Zorunlu Göçler, Marmara Üniversitesi Tür-
kiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi,
İstanbul.
Nalbantlar, Dilek (2005). Cumhuriyet Devri Türk Romanın-
da Balkan Türkleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
 BALKAN SAVAŞLARINDA
ROMANYA-BULGARİSTAN ANLAŞMAZLIĞI:
GÜNEY DOBRUCA
ÖMER METİN*
B
alkan devletlerinin Osmanlı Devleti’ne kar-
şı ittifak kurması ve Osmanlı’ya karşı sa-
vaş açarak kısa sürede zafer kazanması,
Romanya’yı da etkileyen yeni bir doğu problemi or-
taya çıkarmıştır. Osmanlı Devleti’nin Birinci Balkan
Savaşı’nı kaybetmesiyle birlikte hızlı bir çöküş döne-
mine girmesi, Bulgaristan’ın topraklarını büyük ölçüde
genişletmesi ve büyük devletlerin Osmanlı Devleti’nin
dağılma sürecine destek vermesi, Romanya’nın dış
politikasında değişikliğe gitmesine neden olacaktır.
Birinci Balkan Savaşı’na kadar olan dönemde ku-
zeyde Avusturya-Macaristan ile Rusya, güneyde ise
Osmanlı Devleti’nin baskısını üzerinde hisseden Ro-
manya, Osmanlı Devleti’nin Birinci Balkan Savaşı’nda
yenilgisi üzerine dış politikasında bir rahatlama hisse-
decektir.
Balkan Savaşları Sırasında Güney
Dobruca Meselesi
1912 yılının sonbaharından itibaren Balkan bölge-
sinde hareketlenmenin başlaması, Romen hükümeti
tarafından dikkatlice izlenmiş ve gerekli tedbirler alın-
maya başlanmıştı. Ayrıca Tuna’nın güneyinde bulunan
Romenlerin güvenliği de Romanya’yı ilgilendiren diğer
önemli bir konuydu. Balkanlardaki gelişmeler Roman-
ya halkı tarafından da yakından takip edilmekteydi.
Romanya kamuoyu, Balkanlarda oluşacak yeni düzen
içerisinde Romanya Krallığı’nın çıkarlarının korunma-
sını aynı zamanda Dobruca sorununun bir çözüme
kavuşturulması gerektiğine inanmaktaydı. Romanya
sınırlarının güneyinde hatırı sayılır bir Romen vatan-
daşı Bulgar sınırları içerisinde yaşamaktaydı. Romen
Devleti’ne ve halkına göre Dobruca’nın tamamının ait
olduğu Romanya Krallığı’na bağlanma vakti gelmişti.1
Romanya’yı Balkan Savaşlarında ilgilendiren en
önemli konu, Güney Dobruca meselesi olmuştur. Bu
problemin temeli Romanya’nın bağımsızlığını ka-
zandığı 1878 Berlin Antlaşması’na dayanmaktadır.
Berlin Antlaşması’nda Romanya, çok istediği halde
Dobruca’nın güneyini topraklarına katamamıştır. Ro-
menlere göre Dobruca bölgesinde tarihinin en eski de-
virlerinden itibaren Romenlerin ataları olan Dacia’lar
yaşamaktaydı. Ortaçağ döneminde Türk ve Bulgarlar
bölgeye yerleşmişler daha sonra Dobruca üzerinde
birçok mücadele yaşanmıştı. Osmanlı döneminde
Türk-Tatar gruplar da Dobruca bölgesine yerleşmiş
bu nedenle Dobruca üzerinde Romenler, Bulgar-
lar ve Türk-Tatarlar hak iddia eder duruma gelmişti.
1878 Berlin Antlaşması’nın olduğu dönemde Bulgar-
lar bağımsız bir devlet olarak dünya siyasetinde yer
almamasına rağmen, Rusya, güney Dobruca’nın
Romanya’ya bırakılmasını engellemişti. Rusların bu-
radaki amacı Bulgarların özerkliğini genişleterek ileriki
dönemde büyük bir Bulgar krallığının önünü açmak-
tı. Büyük Bulgaristan krallığı, Rusların İstanbul’u ele
geçirerek sıcak denizlere açılması için önemli bir yol
olacaktı.2
Bu nedenle 1902 yılında Rusya ile Bulgaristan
arasında Güney Dobruca için gizli görüşmeler ya-
pılmış ve sonuçta 1909 yılanda bir gizli anlaşma ya-
pılmıştır. Bu anlaşmanın 4. maddesine göre Rusya,
Güney Dobruca’nın Bulgaristan’a verilmesi konusun-
da Bulgarları destekleme kararı almıştır.3 Rusya ile
Bulgaristan arasındaki bu gizli anlaşmadan haberdar
olan Romanya krallığı gerekli tedbirleri almıştır. Buna
göre güney sınırındaki askeri birliklerini güçlendiren
Romanya, Güney Dobruca’nın Bulgaristan’a geçmesi
durumunda askeri saldırı için planlarını Rusya faktörü-
ne rağmen yapmıştır.4
Romanya’nın bağımsızlığını kazandığı 1878 Ber-
lin Antlaşması ile Güney Dobruca, Rusya’nın isteğiyle
özerk Bulgaristan prensliğinde bırakılmıştı. 1878 yılı
itibariyle bölgede çoğunluk Türk-Tatar topluluğundan
oluşmaktaydı. Fakat bölge çok geniş bir alanı kap-
sadığı için yeni yerleşimler için oldukça elverişliydi.
Bu nedenle 1913 yılına gelinceye kadar olan süreç-
te Bulgaristan, Dobruca bölgesine Makedonya ve
Trakya’dan getirdiği Bulgarları yerleştirerek bölgenin
Bulgarlaşmasını sağlamaya yönelik faaliyet göster-
miştir. Bu Bulgarlaştırma hareketi özellikle Romanya
sınırında yapılmıştır. Buna rağmen bölgedeki çoğun-
luğu hala Türk-Tatar nüfusu oluşturmaktaydı. 1912 yılı
itibariyle Güney Dobruca’daki iki büyük bölgede top-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 135
lam 282.778 nüfusun dağılımı şu şekildeydi;
• Romenler: 1.288 Kalikliya , 5.314 Silistre = 6.662
5
• Bulgarlar: 68.307 Kalikliya, 53.618 Silistre =
121.925
• Türk-Tatar: 67.827 Kalikliya, 68.400 Silistre =
136.224
• Çingeneler = 11.000
• Diğer azınlıklar = 70006
Birinci Balkan Savaşı’nda Osmanlı karşısında Bal-
kan devletlerinin 1912 Ekim’inden Kasım’a kadar olan
süreçte kısa sürede başarı elde etmesi, Romanya’da
sürpriz olarak karşılanmıştır. Romanya’nın daha önce
öne sürdüğü politikaların tam tersine Balkan sınır-
larında köklü değişiklikler olması, Romanya devle-
tini ve kamuoyunu harekete geçirecektir. Özellikle
Dobruca ve Tuna Nehrinin güneyi ile ilgili sınırların
1878 Berlin Antlaşması’nın 46. maddesine aykırı şe-
kilde Bulgaristan’ın lehine değişmesi Romanya’nın
tepkisine neden olacaktır. Romen hükümeti özel-
likle Dobruca’nın durumu ile ilgili olarak büyük dev-
letler nezdinde girişimlerde bulunarak bu bölgenin
Romanya’ya ait olduğunu vurgulamıştır. Rusya’nın
Bükreş Elçisi Mösyö Sebeko, Romen Başbakanı Titu
Mairescu ile temasa geçerek Romanya’nın barış kon-
feransına davet edileceğini ve Balkan ittifakına sadık
kalması durumunda Romanya lehine bazı gelişmeler
yaşanacağı yönünde teskin edici bilgiler vermiştir. 7
Birinci Balkan Savaşı sonunda Londra
Konferansı’nın ilk görüşmeleri, 20-25 Aralık 1912,
ikincisi ise 2-7 Ocak 1913 tarihleri arasında yapılmış
ve Bulgar delegesi Stoyan Danev, Güney Dobruca
ile ilgili olarak sadece küçük sınır değişikliklerini ka-
bul edebileceklerini ifade etmiştir. Konferansta büyük
devletlerin delegeleri 1878 Berlin Konferansı’nda
doğan haklarından dolayı Romanya’ya destek ver-
mişlerdir. Bulgarlar ise bu düşünceye şiddetle karşı
çıkmışlardır. Osmanlı ordularına karşı en büyük zafe-
ri kendilerinin kazandığını ifade eden Bulgar heyeti,
Hristiyan Balkan topraklarından Osmanlı Devleti’ni
atmak üzereyken, Osmanlı karşıtı birlikte yer almayan
Romanya’nın ödüllendirilmesini kabul etmeyeceklerini
deklare etmiştir.8
Güney Dobruca konusunda Romanya kamuoyu
da Romen hükümeti gibi düşünmekteydi. Romen hal-
kı yürütülen diplomasi ile Silistre bölgesinin Roman-
ya topraklarına katılamayacağını, Romen ordusunun
acilen Güney Dobruca’ya girip bölgeyi işgal etmesi-
ni istemekte ve bu yönde ülkenin çeşitli bölgelerinde
protesto gösterileri yapmaktaydı. Bununla birlikte si-
yasi partiler de çeşitli fikirler ortaya atmaktaydı. Ör-
nek olarak Liberal Parti Başkanı Nicolea Ioarga, 1912
yılı ortalarında Güney Dobruca’ya askeri müdahaleyi
desteklerken zaman içerisinde partisinin fikri, Büyük
Güçlerin etkisiyle değişiklik göstermekte ve bu soru-
136 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
nun diplomasi yoluyla çözülmesini istemekteydi. Buna
paralel olarak Romanya adına Londra Konferansı’nda
görüşmeleri yürüten Romen diplomat Take Ionescu,
daha önce ortaya atılmış olan Bulgarların öncelikli
olarak Edirne’yi ele geçirmesi sonra da Bulgarların
Güney Dobruca’da Romenlerin lehine sınır değişikliği
yapması fikrini destekleyecektir. Take Ionescu, daha
da ileri giderek Romanya kralını Romen ordularının
Edirne’yi tekrar Hristiyan dünyasına kazandırmak için
Bulgarlara yardım etmesi yönünde ikna etmiştir. Fakat
bu fikrin yaratıcısı olan Alman Şansölyesi Kiederlen
Wachter’in kanser hastalığı nedeniyle ölmesi, bu pla-
nın uygulanmasını ortadan kaldıracaktır.9
Romen Başbakanı Titu Mairescu, Dobruca me-
selesi hakkında yaklaşan muhtemel bir savaş öncesi
‘Büyük Güçler’in desteğini almak için diplomasi atağı-
na geçmiştir. Aralık 1912’de Rus diplomat Sbeko ile
Avusturya-Macar elçisi Fürstenberg ile görüşmeler
yapmıştır. Romen başbakan, sorunun diplomasi yo-
luyla çözülememesi durumunda Romanya’nın Güney
Dobruca bölgesini işgal etmek zorunda kalacağını Rus
ve Avusturya-Macar diplomatlara gerekçeli neden-
leriyle aktarmıştır. Ayrıca Almanya ve Fransa’nın da
Bükreş’teki elçileriyle görüşmeler yaparak Dobruca’nın
Romanya’ya geçmesi dışında hiçbir olasılığı kabul et-
meyeceklerini ifade etmiştir.10
Romanya, Bulgaristan’ın Güney Dobruca üzerin-
deki emellerinden kuşku duymaya devam ederken
1912 yılında Osmanlı Devleti tarafından gelen Balkan-
larda statükonun korunması anlaşmasını da hemen
reddetmiştir. Aynı zamanda Romen hükümeti Avrupa
Türkiye’sinde yer alan ulusların bağımsızlığını alması
ya da bağımsız olanların da (Bulgaristan da dâhil ol-
mak üzere) Osmanlı öncesi kendilerine ait toprakları
yeniden elde etmesi gerektiği yönünde fikirlerini diğer
Balkan toplumlarıyla paylaşmıştır. 11
Birinci Balkan Savaşı sonrasında Londra’da yapı-
lan görüşmelerde Bulgaristan ile diğer Balkan devlet-
leri üzerinde başta Makedonya’nın paylaşımı olmak
üzere diğer sınır değişiklikleri üzerinde antlaşma sağ-
lanamaması, 1913 yılının başından itibaren Balkanlar-
da ikinci bir savaşı beraberinde getirecektir. Osmanlı
Devleti’ne karşı Birinci Balkan Savaşı’nda, en önemli
başarıları kendilerinin kazandığı iddiasında olan Bul-
garlar, Makedonya’nın paylaşımı noktasında Yuna-
nistan ve Sırbistan’a taviz vermemişler ayrıca Güney
Dobruca konusunda Romanya ile de ters düşerek İkin-
ci Balkan Savaşı’nın önüne geçilmesi noktasında tüm
diplomatik yolların tıkanmasına sebep olmuşlardır.
Haziran 1913’de Balkanlarda hareketlenme ar-
tacaktır. Makedonya ve Güney Dobruca sorunlarını
çözmek için Petersburg’daki konferansta alınan ka-
rarları Bulgaristan’ın reddetmesi, Sırbistan, Yuna-
nistan ve Romanya ile Bulgaristan arasındaki ger-
ginliği arttıracaktır.12 Bu dönemde Bulgar hükümeti,

Çevirisi- Balkanlarda Romanya, Avrupa Medeniyetini
Temsil Ederken Bulgarlar, Balkanlarda Barbarlığı Temsil
Etmektedir. Ilustrata Gazetesinin 6 Temmuz 1913 Tarihli
Manşetinden.
Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ile Almanya’nın
diplomatik yardımına eğilim göstermekte ve bu dev-
letlerle yakınlaşmaya çalışmaktaydı. Ayrıca Bulgaris-
tan kamuoyunda Trakya, Makedonya ve Dobruca’da
Bulgar sınırlarının genişletilmesi yönünde de bir hava
oluştu. Bulgaristan’daki şovenist gruplar, Bulgar hü-
kümetinin harekete geçmesi amacıyla propaganda-
lara başladılar. 9 Haziran’da Liberal Parti lideri Vasil
Radoslavov, bir miting düzenleyerek Bulgar Kralı
Ferdinand’dan Bulgar ordusunun Sırp ve Yunanla-
rı Makedonya topraklarından söküp atmasını talep
etmiştir. 16 Haziran 1913 gecesi bütün planları ta-
mamlayan Bulgar komandoları, Sırplara ve Yunanlara
saldırmıştır.13
İkinci Balkan Savaşı, birkaç farklı bölgede ilk sa-
vaşa göre daha kısa sürede sonuçlanmasına rağmen
Balkan coğrafyasında etkileri uzun süre devam ede-
cek bir mücadele olmuştur. Romenlerin savaşa katıl-
ması kısa sürede savaşın Bulgar karşıtı müttefiklerin
lehine dönmesine neden olacaktır. 1912 yılı sonundan
itibaren hazırlık içerisinde bulunan Romen ordusu Gü-
ney Dobruca’yı işgale başlayacaktır. 28 Haziran 1913
günü Romanya Savaş Bakanı General Hârjeu, Romen
ordusuna tarihsel sebepler nedeniyle Romanya’nın
olması gereken Silistre’nin tamamını ele geçirmesi
yönünde emir verecektir. Bulgar ordusu Makedonya
ve Trakya’da Sırp ve Yunanlılarla savaşırken, Romen
ordusu hiçbir engelle karşılaşmadan Sofya önlerine
kadar gelmiştir. Romenlerin amacı Güney Dobruca’yı
ele geçirmek olduğu için Romen ordusu daha ileri git-
memiş, Romen Kralı I. Karol’un emriyle Sofya’ya sal-
dırmamıştır. Bulgar Kralı Ferdinand ise Sofya önlerine
gelen Romen orduları karşısında Bulgar ordusuna as-
keri mücadeleye son vermeleri yönünde talimat ver-
miştir. Sırbistan ve Yunanistan ile de aynı anda savaş-
ta bulunan Bulgaristan, İtalya aracılığıyla 5 Temmuz
1913 tarihinde Romanya’ya bir teklifte bulunmuştur.
Eğer Romanya, savaşta tarafsız kalarak Bulgaristan
ile Sırp-Yunan ittifakı arasında bir barış yapılmasını
sağlar ise Güney Dobruca’da Turtuca ile Balçık ara-
sındaki bölgeyi Romanya’ya bırakacağını taahhüt et-
miştir. Romen Başbakanı Mairescu, 7 Temmuzda bu
teklife verdiği cevapta Bulgaristan’ın teklifinin çok geç
kaldığını ve Romanya’nın kendisine ait olan toprakları
alana dek askeri harekâta devam edeceğini ifade et-
miştir. Bundan başka Romanya ordusunun harekâtını
durdurması için İkinci Balkan Savaşı’ndaki tüm taraf-
ların barış yapmasını şart koşmuştur. Romen ordusu,
İkinci Balkan Savaşı sırasında daha önce diplomatik
yollardan talep ettiği Güney Dobruca’nın Silistre, Tut-
rakan, Pazarcık ve Balçık şehirlerini işgal etmiş ve ba-
rış antlaşmasının imzalandığı 10 Ağustos 1913 tarihi-
ne kadar birliklerini Tuna nehri hattı boyunca tutmaya
devam etmiştir.14
Romanya Krallığı, Güney Dobruca’nın işgalinin
tamamlanmasından sonra dünya kamuoyuna ver-
diği deklarasyonda; Romanya’nın güney sınırında
Bulgaristan’a karşı başlattığı harekette, Romen mille-
tinin Bulgaristan’ın her hangi bir şehrine ya ordusuna
zarar verme amacı güdülmediği, sadece Romanya’nın
güney sınırını güvence altına alma ve tarihsel neden-
lerden dolayı kendisine ait olması gereken toprakları
Romanya ile birleştirmeye yönelik faaliyet gösterildiği
açıklanmıştır. Balkan Yarımadası’nda yaşanan bu kriz-
de tarafsız kalamayacağı için Güney Doğu Avrupa’da
barışın sağlanması ve çatışma ortamının sona erdiril-
mesi için Romanya Devleti’nin, üstüne düşen görevi
fazlasıyla yerine getirdiği belirtilmiştir. Deklarasyonun
sonunda Balkan ittifakının zafere ulaşmasında Romen
ordusunun başarılarının çok önemli bir paya sahip ol-
duğu da vurgulanmıştır.15
Romen ordusunun kısa sürede başarı sağlaması-
nın çeşitli nedenleri vardır. Her şeyden önce 1878’de
bağımsızlığını kazanmasından sonra 1913 yılına ka-
dar Romen ordusunun modernizasyonu için yeterli za-
man olmuş, Romanya’nın kralları Romen ordusunun
gelişmesi için yeterli bütçeyi ayırmışlardır. Bundan
başka Romanya’nın jeopolitik durumu (çevresinde
Avusturya-Macaristan, Rusya ve Osmanlı Devleti gibi
büyük güçlerin varlığı) Romen hükümetinin ordusu-
nu güçlendirmeye yöneltmiştir. Özellikle Rusya’nın
Bulgaristan’a bölgede destek vermesi, XX. yüzyıl baş-
larında Romanya’nın ordusuna büyük önem vermesi-
ne neden olmuştur. 16
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 137
 Balkan savaşlarını bitiren barış kon-
feransı 28 Temmuz – 10 Ağustos 1913
tarihleri arasında Bükreş’te toplanmıştır.
Romanya açısından barış konferansının
Bükreş’te toplanması büyük bir prestij ola-
rak algılanmıştır. Romanya kamuoyuna
göre Temmuz 1913’de Romen ordularının
kısa sürede kazandığı başarı, Sırp ve Yu-
nanlıların da Bulgarlara karşı zafer elde
etmesinde büyük katkı sağlamıştır. Çünkü
Bulgar ordusu Sırp ve Yunan ordularına
karşı savaşırken ilk savaşa katılmamış
Romen ordusu Sofya önlerine kadar ilerle-
miş ve Bulgarları ateşkese zorlamıştır. Bu
nedenlerden dolayı Romanya kamuoyu,
barış konferansının Bükreş’te toplandı- G. A. Dabija, Cadrilaterul Bulgar (Bulgar Dörtgeni), Bucureşti, 1913.
ğına inanmaktaydı. Ayrıca Romanya’nın 1913 Yılı İtibariyle Güney Dobruca’nın Nüfus Dağılımı
bu başarısı, Büyük Güçlerin Romanya Kırmızı Renkli Bölgeler- Türk, Yeşil Renkli Bölgeler- Bulgar, Mavi Renkli
algısında önemli bir yere sahip olacaktı.
Bükreş’teki barış görüşmelerine savaşa
katılan taraf ülkelerin yanında Avrupa’nın
çeşitli ülkelerinden parlamenterler ve gazeteciler de
katılmıştır. Barış görüşmelerinin açılış oturumu 30
Temmuz 1913 günü saat 16.00’da başlamış ve konfe-
ransın başkanlığına Romen Başbakanı Titu Mairescu
seçilmiştir. Sekretarya olarak da 3 Romen diplomat ve
diğer taraflardan da birer üye seçilmiştir. 17
Bükreş Konferansında taraflar 9 Ağustos akşamı
bütün konularda anlaşma sağlayarak 10 Ağustos 1913
günü antlaşma metnini imzalamışlardır. Birinci Balkan
Savaşı’nın en çok kazananı durumunda olan Bulga-
ristan, Güney Dobruca’yı Romanya’ya, Makedonya’yı
ise Yunanistan ile Sırbistan’a terk etmek zorunda
kalmıştır. Romen başbakanı Titu Mairescu, yaptıkları
antlaşma ile Romanya adına Balkanlarda hep birlikte
barış ve refah içerisinde yaşamayı dilediklerini ifade
etmiştir. Romen başbakandan sonra konferansa katı-
lan Yunan, Bulgar, Sırp ve Karadağlı diplomatik tem-
silciler de söz alarak Bükreş Antlaşması’nın Balkan
milletleri arasında sosyal, kültürel ve ekonomik işbirliği
için bir başlangıç olması yönünde temennilerini ortaya
koymuşlardır.18
Sonuç
Balkan Savaşlarının Romanya açısından sonuç-
larına bakıldığında; öncelikli olarak Romen devlet
adamlarının sabırlı ve etkin bir dış politika izledikle-
ri öne çıkmaktadır. Balkan topraklarının geleceğinde
bölge ülkeleri kadar dönemin büyük güçlerinin de
etkili olduğunun bilincinde olan Romen hükümeti, ba-
şarılı bir politika izleyerek Güney Dobruca konusunda
dış politik desteği almayı başarmıştır. Birinci Balkan
Savaşı’na katılmayan dolayısıyla diğer Balkan ordu-
larına nazaran yorgun olmayan Romen ordusu, hiçbir
engelle karşılaşmadan Güney Dobruca’nın ilhakını
tamamlamıştır. 1878 Berlin Antlaşması’nda Rusların
138 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Bölgeler- Romen
etkisiyle Romanya’ya bırakılmayan Güney Dobru-
ca, Romen diplomasisi ve ordusunun İkinci Balkan
Savaşı’ndaki başarıları neticesinde, 10 Ağustos 1913
Bükreş Antlaşması ile Romanya’ya katılmıştır.
______________________________________________
* Dr., Abant İzzet Baysal Üniversitesi Fen Edebiyat
Fakültesi
1 Gheorghe Zbuchea, România şi Razboaiele Balcanice
1912-1913, Bucureşti, 1999, s. 147-148.
2 Zbuchea, a.g.e., 149-151.
3 G.A. Dabija, Cadrilaterul Bulgar, Bucureşti, 1913, s. 7.
4 Proiecte şi planuri de operatii ale Marelui Stat Major
Roman (pana in anul 1916), Bucureşti, 1992, s. 60.
5 Caliacra: İki savaş arası dönemde Romanya’nın güne-
yinde bir coğrafi bölgenin adı. Bölgenin merkezi şehri
Pazarcık olmakla birlikte günümüzde Bulgaristan sınır-
ları içeresinde Dobriç ismiyle yer almaktadır.
6 A. P. Arbore, “Carecterul etnografic al Dobregei sudei
(din epoca turceasca pâna la 1913)” Anale Dobregei,
Nr. XX, 1938, s. 112-118.
7 Documente Diplomatice, Evenimentele din Peninsula
Balcanica, Actunea Romaniei, Bucureşti, 1913, s. 7-8.
8 Zbuchea, a.g.e., s. 160.
9 R. Seişanu, Take Ionescu, Bucureşti, 1930, s. 156-
158.
10 Nicolea Iorga, Supt trei Regi, Bucureşti, 1932, s. 151.
11 Zbuchea, a.g.e., s. 154.
12 Birinci Balkan Savaşı sonunda oluşan sınır anlaşmaz-
lıklarını görüşmek üzere, Balkan devletleri ve büyük
devletlerin temsilcileri, Rusya’nın Petersburg kentinde
12-15 Nisan 1913 tarihleri arasında görüşmeler yap-
mışlardır. Bu konferansta Güney Dobruca’nın Silistre
şehri hariç Romanya’ya bırakılması kararlaştırılmıştır.
13 Zbuchea, a.g.e., s. 196,200.
14 Titu Mairescu, România, Razboilele Balcanica şi Cad-
rilaterul, Ed: Stelian Neagoe, Bucureşti, 1995, s. 221-
224.
15 Documente Diplomatice, s. 160-161.
16 N. Iorga, Istoria armatei româneşti, vol. II, Bucureşti,
1930, s. 212.
17 Zbuchea, a.g.e., s. 279-280.
18 A. Parfeni, Studiu istoric al campaniei româno-bulgare
din anul 1913, Bucureşti, 1915, s. 22.
 İNGİLİZ SAVAŞ MUHABİRİ
ELLİS ASHMEAD BARTLETT’İN
I. BALKAN HARBİ’NE DAİR
DEĞERLENDİRMELERİ

İSMET TÜRKMEN*

B
alkan Harpleri, Türk ve dün- kerin mekanizma ve tapa çevirme-
ya tarihinin önemli dönüm sini dahi bilmediğini” söylemişler
noktalarından biridir. Dün- ve savaştan kaçınılmasını ısrarla
ya siyasetini 19. yüzyılın başından belirtmişlerdir.
itibaren meşgul etmiş olan Balkan
Savaş öncesi Osmanlı yöne-
sorunu, 1878’den beri Berlin Antlaş-
ticileri, Rusya’nın Balkanlar’da bir
ması dâhilinde dönmeye başlamış-
savaş çıkmasına müsaade edil-
tır. Bu doğrultuda, II. Meşrutiyet’in
meyeceği şeklindeki vaadine ina-
ilanının gerçekleştiği dönemde,
narak, Rumeli’de bulunan yetişmiş
Avusturya’nın Bosna-Hersek’i ilha-
ve eğitimli olan 120 tabur askerî
kı, Bulgaristan’ın bağımsızlığını ilân
terhis etmek veya izne göndermek
etmesi, Yunanistan’ın Girit’i ilhak te-
gibi inanılmaz bir hata ve gaflete
şebbüsü, Arnavutların ve Arapların
düşmüşlerdi2. Yine, savaş öncesi
isteklerinin şiddetlenmesi hadisesini,
Sırbistan’ın Almanya’dan aldığı top
İtalya’nın Trablusgarp’a saldırması
ve ağır silahların bizim toprakları-
izlemiştir. Osmanlı Devleti’nin İtalya
mızdan geçirilerek Sırbistan’a gö-
ile savaşa tutuşması ise Balkan dev-
türülmesine izin vermek suretiyle,
letlerinin, yani Bulgaristan, Sırbistan
kısa bir süre sonra bize karşı sa-
ve Yunanistan’ın, Makedonya’yı ele
vaşa girecek olan Sırp ordusunun
geçirmek hususundaki yeni çaba-
güçlenmesine imkân verilmişti.
larına zemin hazırlamış ve bu ça- Ellis Ashmead-Bartlett Ayrıca, düzenli savaş planlarımız
baların sonucunda, Balkan Savaşı
bile yoktu. Savaşta ordunun kul-
patlak vermiştir1.
lanacağı silah, cephane ve diğer
Balkan Harbi’ne Osmanlı Devleti’nin çok kötü teçhizat zamanında ilgili yerlere sevk edilememişti3.
şartlar altında girdiği tarihi bir hakikattir. Bu savaş sı- Bütün bu olumsuzlukların yanında; ordu subayları
rasında Balkan coğrafyasının farklı sahalarında mü- arasında siyaset ve particilik başlamış, İttihatçı olan
cadele vermek zorunda kalan Osmanlı ordusunun subaylar ile karşıtları arasında savaş öncesinden var
başarısızlığı, harekâtın sevk ve idaresi konusunda olan çekişme ileri bir safhaya çıkmıştır.4.
önemli derslerin alınmasında etkili olmuştur. Savaş
Balkan Savaşı’nda Osmanlı Orduları iki cephede
ilânı üzerine İstanbul’da yapılan toplantıda, birçok
dört Balkan devletinin ordularıyla savaş yapmıştır.
devlet adamı ve ordu kumandanı “Ordunun birçok
Bu cepheler “Doğu Cephesi” ve “Batı Cephesi”dir.
noksanı olduğunu askerin talim ve eğitimi ile teşkilat,
Doğu cephesinde Bulgarlarla, Batı cephesinde ise
teçhizat ve iaşenin yetersiz olduğunu, isyan ederler
öncelikle Sırplarla savaşılmıştır.
diye askerlere silahsız eğitim yaptırıldığını, birçok as-

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 139


Balkan Harbi Sırasında Göçe Zorlanan Türkler
Bu sırada, Balkan coğrafyasında yaşanan ge-
lişmelerin Avrupalı devletler tarafından da dikkatle
takip edildiğini görmekteyiz. I. Balkan Harbi boyun-
ca Daily Telgraph’ın Balkanlardaki muhabiri olarak
Türk karargâhında bulunmuş olan Ellis Ashmead
Bartlett’in Balkan Harbi hakkında yazdıklarının harp
hakkında yapılan araştırmalara katkı sağlayacağı ka-
naatini taşımaktayız.
Ellis Ashmead Bartlett’in Hayatı ve
Eserleri
1881 yılında İngiltere’de doğan gazeteci ve sa-
vaş muhabiri Bartlett, 1885-1892 yılları arasında De-
niz Kuvvetleri Komutanlığı’nda sivil hâkimlik yapan
ve kendisiyle aynı adı paylaşan Sir Ellis Ashmead
Bartlett’in en büyük oğluydu. Öğrenimini Marlbo-
rough Collège’de gören ve henüz 17 yaşında iken
babasıyla beraber II. Abdülhamit’in misafiri olarak
Türkiye’ye gelen Bartlett, 1897 yılında Yunanlılara
karşı yapılan savaşta Türk ordusunu takip etmiştir.
Bu sırada Yunanlar tarafından casusluk ithamıy-
la tutuklanmıştır. Bartlett, Güney Afrika’da yapılan
Boer Savaşı sırasında Bedfordihire Alayında yüz-
başı olarak yer almıştır. Ancak Şubat 1900’de birli-
ğinden ayrılarak avukat olmak için öğrenimine de-
vam etmiştir. 1901 yılının başlarında da Marsilya ve
Monte Carlo’da tedavi gören Bartlett, Mayıs 1901’de
Londra’ya dönmüş ve çalışmalarına devam etmiştir.
1904’te Japonların, Rus Limanı Port Arthur’u kuşat-
tıklarını haber yaparak, savaş muhabirliğine başla-
mıştır. Onun hikâyesi olan Port Arthur: the siege and
capitulation (Port Arthur: kuşatma ve ele geçirme)
adlı kitap, 1906’da Londra’da yayımlanmış ve büyük
ilgi görmüştür. Birkaç yıl içinde Londra, Paris gibi şe-
hirlerde savaş muhabiri ve yazar olarak ün yapmış-
tır. Reuters’in savaş muhabiri olarak Fas’ta Fransız
(1907-08) ve İspanyol (1909) ordusuna, Tripoli’de
İtalyanlara (1911) eşlik etmiştir. 1912’deki Balkan
Savaşı boyunca Daily Telgraph’ın Balkanlardaki mu-
habiri olarak Türk karargâhında bulunmuştur5.
Ellis Ashmead Bartlet’in eserlerinden bazıları
şunlardır:
140 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Port Arthur: The Siege and Capitula-
tion (Port Arthur: kuşatma ve ele geçir-
me), W. Blackwood & Sons: Edinburgh
& London, 1906.
The Immortals and the Chanel Tun-
nel. A Discussion in Valhala (Ölümsüzler
ve Süveyş Tüneli. Valhala’da Bir Tartış-
ma), W. Blackwood & Sons: Edinburgh
& London, 1907.
Richard Langhorne. The Romance
of a Socialist (Richard Langhorne. Bir
sosyalistin macerası), W. Blackwood &
Sons: Edinburgh & London, 1908.
The Passing of the Shereefian Em-
pire, W. Blackwood & Sons: Edinburgh & London,
1910.
With the Turks in Thrace (Trakya’da Türklerle Be-
raber), William Heinemann: London, 1913.
Ashmead Bartlett’s Despatches from the Darda-
nelles (Ashmead Bartlett’in Çanakkale’den Raporla-
rı), George Newnes: London, 1916
Experiences in the Great War (Büyük Savaş’taki
Tecrübeler), George Newnes: London, 1918.
The Tragedy of Central Europe (Orta Avrupa’nın
Trajedisi), Thornton Butterworth: London, 1923
The Uncensored Dardanelles (Sansürsüz Ça-
nakkale), Hutchinson & Co.: London, 1928.
The Riddle of Russia (Rusya Bilmecesi), Cassell
& Co.: London, 1929.
Bartlett’in Harp Hakkındaki
Değerlendirmeleri
Hayat hikâyesini, genel hatlarıyla vermeye çalış-
tığımız Bartlett’in, “Balkan Hatırat-ı Harbiyyesi” adlı
eseri, Filibe’de 1913 (1329) yılında basılmış olup,
Balkan kütüphanesi eserleri arasında I. cild, 5. cüzde
verilmiştir. Eserin iç kapağında esere dair şu kayda
yer verilmiştir: “Edhem Paşa Hafdi İsmet Bey’in rü-
fekasından olarak Osmanlı Bulgar Muharebatında
bulunmuş Ashmead Bartlett namındaki bir İngiliz
Yüzbaşının Elvestrasyonda neşredilen makale-i as-
keriyye tercümesidir.”
Bartlett’in eseri, 23 sayfadan ibaret olup; Mil-
li Kütüphane’de 1955 A 947 olarak kayıtlıdır. Eser,
“Osmanlı-Bulgar Tala Harbi’nde Tesir-i Katiyyesi Gö-
rülen Lüleburgaz Muharebesi Osmanlıların Esbab-ı
Mağlubiyeti (s. 3-6), “Türklerin Sefer Planı” (s. 7-8),
“Trakya Ordusunun Ne Suretle Parçalandığı” (s.
9-11), “Büyük Muharebe” (s. 11-16), “Başkumandan
Abdullah Paşa’nın Lüleburgaz Muharebesi İçin Tezvi-
ratı İle Mevkii” (s. 16-23) başlıklarına yer vermiştir6.
 Bartlett, “Osmanlı-Bulgar Tala Harbi’nde Tesir-i ki, hiçbir zaman Başkumandan Abdullah Paşa ve
Katiyyesi Görülen Lüleburgaz Muharebesi Osman- erkân-ı harbiyyesiyle Kolordular Erkan-ı Harbiyeleri
lıların Esbab-ı Mağlubiyeti” başlığı altında, Osman- müşterek bir hareket nokta-yı nazarından aralarında
lı ordusunun harp sırasında yaşadığı mağlubiyeti temin-i ahenge muvaffak olamamışlardır.”11
özetle şu şekilde ifade etmiştir: “…Şurası bilinmelidir
Her yönden büyük sıkıntılar ve imkânsızlıklar içe-
ki, Osmanlı ordusu işbu muharebede muntazam bir
risinde savaşa başlayan Osmanlı ordusunun savaş
ordu halinde hazırlanmış değil. Gayrı muntazam çe-
planı, genel hatları ile Bulgar ordularını Babaeski-
teler halinde sevk ediliyordu. Lüleburgaz’da Osman-
Lüleburgaz hattında durduramayan Doğu ordusu,
lıların mağlubiyeti ile neticelenen harekât-ı harbiyye
Çatalca’ya kadar çekilmiş ve burada bir savunma
23 Teşrinievvelinde ibtidar edilmiş ve Kırkkilisenin
hattı oluşturulmuştur12. Bartlett savaş planının bizzat
sükûtuna bu cümle-i harekât içinde bulunmuştur.
merkezden Osmanlı Hükümeti tarafından hazırlan-
Bu tarihten 31 Teşrinievvele kadar Osmanlı-Trakya
mamış olduğuna yer verirken, savaş planlarını hazır-
ordularının hezimetiyle neticelenen ve mezkûr or-
lamak üzere cephe kumandanlarına yetki verdiğine
dunun Çatalca gerilerine kadar ricaatını mevdi olan
işaret etmiştir13.
vakaya, mütesellim ve sahih malumata müsteniden
bilinmek istenirse vakayı mezkureye zindeki tarz-ı Bartlett,“Trakya Ordusunun Ne Suretle Parça-
umumide pişegah tedkike almak lazım gelir. Türk- landığı” başlığı altında, ordunun parçalanmasında
lerin mağlubiyeti iki sebebe atf olunabilir. Evvela ilk Kırkkilise’nin 23 Teşrinievvelde sükûtunun ve dört
zamanda teşkilatı askeriyenin fenalığı harbin icaba- Osmanlı kolordusunun seferberliğini ikmalinin ardın-
tına nazaran tedarikat-ı ithazındaki noksanlar hülasa dan, planda belirlendiği üzere Kırkkilise ve Edirne
teşkilatsızlıktır. Seniyen; erkân-ı harb hidametinde Cephelerine doğru yürümüşlerdir. Bunlardan Yaver
bulunanların en ibtidayi kuvvet-i harbiye tatbikatında Paşa kumandasında bulunan İstanbul Kolordusunun
bile vukufsuzluk (durma-duruş-olduğu halde kalma), belirlenenden daha fazla ilerlemiş olması üzerine,
aciz, ne nisyan göstermeleridir ki, sey’at-ı harekât-ı Cisr-i Mustafa Paşa yakınında ilerleyen düşmanın
harbiyyenin tekmil-i aksamında görülmüştür.” 7 taarruzu üzerine giriştiği muharebeleri kaybederek
Babaeski istikameti yönünde geri çekilmişlerdir14.
Bartlett eserin ilerleyen sayfalarında ise Osmanlı
ordusunun bu durumuna karşı Bulgar kuvvetlerinin 28 Teşrinievvel pazartesi günü Lüleburgaz’a ula-
daha iyi durumda olduklarını, “…Bir harbi kendisi için şan Bartlett, bu esnada Bulgar birliklerinin ilerlemek-
müsevvem (süslü-nişan) add etmekle beraber yirmi te olduğuna, işaret ederken Müstakil Süvari Fırkası
beş seneden beri ahval-ı harbiyyenin icabatına tev- Kumandanı Salih Paşa’nın erkan-ı harbiyyesiyle be-
fikan yetişmeye çalışan ve ketalat-ı cesime-i askeri- raberken endişeli bir şekilde bulduğunu Bulgarların
yeyi istimalde mümarese-i (alışıklık-alışma) lâzımeyi ilerlemekte olduğunu bildiğinden kasabayı elde tuta-
haiz kumandanlar idaresinde bulunan Bulgar Erkan-ı bilmek için elinde yeteri derecede kuvvet bulunma-
ile müddet-i mezkure zarfında adalet-i mutlaka içeri- dığını belirtmiştir15. Bu gelişmeler yaşandığı sırada
sinde yuvarlanıp yalnız husmâsına karşı manasız bir da Bulgarların kasabaya yaklaşmaları üzerine Türk
his istihkare mağlup olmuş Osmanlı Ordusu Erkanı kuvvetleri bulundukları tepeleri terke mecbur kalmış-
için en dehşetli avam-ı mukayese olmuştur” 8 ifadeleri lardır16. Bu süreci ise Bartlett şu ifadelerle özetlemiş-
ile dile getirirken, Osmanlı orduları açısından savaş- tir: “Türkler de işgal ettikleri sırtlarda şiddetli bir ate-
mayı güçleştiren bir diğer durumun da
savaş öncesinde İtalya’ya karşı verilen
mücadele olduğunu vurgulamıştır9.
Ayrıca bu kötü gidişata ek olarak,
daha evvel işaret edildiği üzere, savaş
öncesi Osmanlı yöneticileri, Rusya’nın
Balkanlar’da bir savaş çıkmasına mü-
saade edilmeyeceği şeklindeki vaadine
inanarak, Rumeli’de bulunan yetişmiş
ve eğitimli olan 120 tabur askerî terhis
etmiş veya izne göndermişlerdi10. Bu du-
rumun yarattığı sıkıntıları yerinde tespit
eden Bartlett, “Kolordular müttehiden
harekât-ı harbiye icrasına alışmadıkları
gibi Kolordu kumandanları da birbirleri-
ni tanımıyorlar ve aralarında hiçbir irti-
Balkan Harbi’nden Savaş Manzarası
bat bulunduramıyorlardı. Bu sebepledir

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 141


Balkan Harbi’nden Savaş Manzarası
şe başlayarak orada ateşin intizamsızlığına rağmen
düşmana büyük bir telefat verdirmekte idi. Mamafih
bu hal-i muhacemenin ilerlemesine mani olamıyordu.
Bir anda Bulgarların mevzi almaya muvaffak olacak-
larını zannediyordum. Fakat 250-300 metre dâhilinde
maruz kaldıkları şiddetli bir ateşin tesiri ile civar arazi-
ye sığınmaya mecbur olarak kuva-yı imdadiye vürud
yine intizar eylemekte bulunmuşlardı… Bulgar piya-
desi hücum için ilerlemek üzere iken topçuda mevzi-
ye dâhil olarak Lüleburgaz’ı bombardımana başlamış
ve bir kısmı ile düçar olduğu telefata rağmen mevzii-
de sebat eden Salih Paşa kumandasındaki Osmanlı
süvarisine ateş altına almakta bulunmuş idi.” 17
Bu sırada kasabada yaşanan izdiham üzerine
bizzat kendisi de maruz kalan Bartlett durumu; “Na-
gehanı kırılan bir sedden koparak güzergâhındaki
şeyleri süpüren bir dalga gibi bu ahali izdihamı ara-
sında bizzat ben de bulunuyordum. Bir arazi-yi arı-
za bu şiddet savleti düçar sükût etti. Zira yokuş tır-
manmak icab ediyordu. Ahaliden kaçmakta olanların
nefesleri kesilmekte bulunuyordu. Bununla beraber
civarlarında patlayan hep şarapnel bulunuyordu. Ta-
rafeynin muharebe icra ettikleri arazi dalgalı olmakla
beraber geçilecek az suları olan derelerle minkasım
(bölünmüş) bulunuyordu. Bu derelerde köyle çiftlik-
ler Türk, Bulgar, Yahudi, Ermeni, Rum unsurlarına
mensub ahali ile meskûn bulunmaktadırlar. Köylüle-
rin kısm-ı azami top ateşi akabinde firar eylediğinden
muharebe edilen arazinin arka tarafları sığır, koyun,
öküz araba sürülerle müthiş bir izdiham içerisinde
idi.” şeklinde ifade etmiştir18.
Bu esnada Bulgar kuvvetleri açısından da durum
pek iyiye gitmemiştir. Bulgar ordusunda yaklaşık on
gün içerisinde 17.000 kadar asker hastalanırken, 25
günlük çatışmalar neticesinde de 1.000’e yakın ölü
142 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
ve yaralı verilmiştir. Verilen kayıplar
nedeniyle Bulgar ordusu komuta he-
yeti bir ileri taarruza geçilmesini ve
bu sayede sonuca gidilmesini iste-
yerek genel karargâhtan saldırı izni
talebinde bulunmuş, Bulgar Genel
Karargâhı 23 Mart 1913 tarihinde
Bulgar 2. Ordusu’na Edirne ileri mev-
zilerine taarruz iznini vermiştir19.
Bartlett Türk kuvvetlerinin bu iler-
leyiş karşısında Çatalca istikametine
çekilmesini şu ifadelerle özetlemiştir:
“Abdullah Paşa ordusunun sağ ce-
nahı bu zamanda geri püskürtülmüş
ve cenahımız kör kıtaat-ı artık Çorlu
istikametine çekilmekte bulunmuş
merkezde de artık toparlamak imkânı
mevcut değildi. 2. Kolordu’dan artık
başkaca bir gayret beklenemeye-
ceğinden mezkûr kolordu geri çekilmiş bu suretle
düşman tarafından 3. Kolordu’nun imdadı men edil-
miştir. Abdullah Paşa bu anda Sakız Köyü’ne geri
geldi. Gecenin hulusıyle muharebede hitam bulmuş
olduğundan 31 Teşrinievvel ertesi günü ale’s-sabah
Türk ordusunun da Çatalca istihkâmına umumî rica-
atı başlıyordu.” 20
Sonuç
1912 yılının sonbaharında başlayan ve yaklaşık
bir yıl sürmüş olan Balkan Harpleri içinde, I. Balkan
Harbi’nde Türk kuvvetlerine karşı savaşan Bulga-
ristan, Yunanistan, Sırbistan ve Karadağ savaşın
başlamasından çok kısa bir süre sonra büyük ölçü-
de zafere ulaşmıştır. Ancak Osmanlı ordusunun tam
anlamıyla hezimete uğradığı bu savaş silsilesinin ne-
ticelenmesi 1913 yılının Mayıs ayını bulmuştur.
I. Balkan Savaşı sonrasında, Osmanlı Devleti,
bu büyük felaketin şokunu üzerinden uzun yıllar ata-
mamış, özellikle Edirne’nin kaybı ülkede büyük bir
üzüntü yaratmıştır. Savaşın, devlet ve toplum haya-
tımızdaki acılarının giderilmeye çalışıldığı dönemde
ise Balkanlar’da savaş yeniden başlamıştır.
Bir savaş muhabiri olarak seçtiği meslek ha-
yatında ikinci kez Türklerle karşılaşması I. Balkan
Savaşı’nda olmuştur. Bu defa 31 yaşında Türk
karargâhındaydı. Bartlett, harbe katıldığı günden
itibaren, olaylara dâhil olmuş, ancak komuta heye-
tinin kararlarından, planlarına ve savaşın stratejisine
kadar görüşlerini ifade etmekten geri durmamıştır.
Bartlett’in bu dönemde askerî görevleri sırasında
-hafızasında derin izler bıraktığı kanaatini taşıdığı-
mız, çarpışmalar sırasında tanık olduğu, gözlemle-
diği olaylar ve sıkıntılarla ilgili görüş ve düşünceleri
fedakârane bir histen hareketle- bu tarihi vakıaları lat Paşa’nın Anıları…, s. 26.
kaleme alması övgüye layıktır. 11 Bartlett, Balkan Hatırat-ı Harbiyyesi, s. 5-6.
12 Karadağ’ın Osmanlı Devleti’ne savaş ilân etmesi ile
Bartlett, 34 yaşında Çanakkale’de üçün- başlayan Balkan Harbi’nde Osmanlı ordusu iki ana
cephede savaşmaya başlamıştır. Rumeli’de Bulgarlara
cü kez Türklerle karşılaştıracaktır. Çanakkale
karşı “Doğu Ordusu” savaşırken, Makedonya ve Arna-
Muharebeleri’ne Gazete Sahipleri Birliği tarafından vutluk bölgesinde Yunan, Karadağ ve Sırp kuvvetlerine
Londra basınını temsilen seçilmiş olan Bartlett, 25 karşı “Batı Ordusu” mücadele etmiştir. Türk ordusunun
Nisan 1915 tarihinden itibaren de Avustralya İmpara- başkomutanlığını padişah Mehmed Reşat üstlenmiş,
Başkomutan vekilliğini ise Nâzım Paşa üzerine al-
torluk kuvvetleriyle birlikte Gelibolu’ya çıkarak İmroz
mıştır. Doğu Ordusu’nun başında Abdullah Paşa, Batı
(Gökçeada)’daki basın kampına yerleşmiş ve Türk Ordusu’nun başında Ali Rıza Paşa yer almıştır. Türk or-
ve dünya askeri tarihi açısından önem arz eden göz- dusunun Rumeli’deki dağılımı ise şu şekilde olmuştur:
lemlerini kaleme almıştır. Doğu Ordusu: Abdullah Paşa kumandasında,
Doğu Trakya’da Edirne – Kırklareli dolaylarında 4 ko-
______________________________________________
lordu – Ömer Yaver, Şevket Turgut, Mahmud Muhtar
* Yrd. Doç. Dr., Gaziosmanpaşa Üniversitesi
ve Abuk Ahmet Paşalar kumandasında – ve Mehmed
Fen-Edebiyat Fakültesi, iturkmentug@gmail.com
Şükrü Paşa komutasındaki Edirne garnizonu.
1 Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi, (1789-1914),
Batı Ordusu: Ali Rıza Paşa kumandasında, ana
Ankara 1997, s.651.
kısmı İştib – Üsküp dolaylarında, Tahsin Paşa kuman-
2 Talat Paşa’nın Anıları, (Yay. Haz. Alpay Kabacalı), İs-
dasında Alasonya bölgesinde bir birlik, Esat Paşa komu-
tanbul 2000, s. 26.
tasında Yanya’da Yunanlılara karşı bir birlik, İşkodra’da
3 Balkan Savaşları sırasında Balkanlıların askeri güçleri
Karadağlılara karşı Hasan Rıza Paşa komutasında
şöyleydi: Bulgaristan’ın milis kuvvetler de dâhil olmak
bir birlik ve bölgede dağınık halde bulunan kuvvetler.
üzere, asker sayısı 400.000, Sırbistan’ın 260.000,
Ayrıntılı bilgi için bkz. Togay Seçkin Birbudak, Balkan
Yunanistan’ın 125.000, Karadağ’ın ise, 40-45.000 civa-
Savaşları’nda Edirne, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilim-
rında askeri gücü mevcuttur. Bkz. Armaoğlu, 19. Yüzyıl
ler Enstitüsü, Ankara 2008, s. 24-26. (Yayımlanmamış
Siyasi Tarihi …, s. 666-668; Osmanlı Devleti’nin ise
Yüksek Lisans Tezi).
askeri gücüne ilişkin Rıfat Uçarol şu tespite yer vermiş-
13 “Na kabil-i tamir bir inhizamı tecil edecek bir anasır di-
tir. “Osmanlı Devleti, Balkan Devletleri’ne karşı kuvvet-
ğeri de lüzum var etmiş gibi Türk Hükumeti kendi sefer
lerini Doğu ordusu ve Batı ordusu olmak üzere ikiye
planını kumandanlara terk etmiş olduğundan Trakya
ayırmıştı. Sefer planlarındaki asker sayısı 812.663 ola-
ordusu Başkumandanı hala Harbiye Nazırı olan Nazım
rak belirlenmişti. Ancak I. Balkan Savaşı’nın başında 21
Paşa’nın planını muvaffak bir plan ithaz olunmuş idi.
Ekim 1912 tarihinde asker mevcudu, toplam 290.000
Gayet muhataralı (tehlikeli) bulunan bu plan lace’l ahir
idi.” Bkz. Rıfat Uçarol, Siyasi Tarih, İstanbul 1985, s.
fevkalade malum bir orduya tevdi-yi bile Türk ordusunun
515.
evvelce zikr edilen dağınıklığı haline nazaran cennetten
4 Sina Akşin, 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Te-
başka bir şey olamazdı.” Bkz. Bartlett, Balkan Hatırat-ı
rakki, Gerçek Yay., İstanbul 1980, s. 309.
Harbiyyesi, s. 7-8; Edirne Müstahkem Mevkii’ne ge-
5 Ellis Ashmead Bartlett, Bir İngiliz Savaş Muhabirinin
nel karargâhtan verilen emirde; “Düşmanın mümkün
Kaleminden Çanakkale Gerçeği, 6. Baskı, Çeviren:
olduğu kadar çok kuvvetini kale üzerine çekmek ve
Yüzbaşı Rahmi, Yayına Hazırlayan: Muzaffer Albayrak,
bunun için düşmanın yan ve gerilerini sürekli olarak
İstanbul 2007, s. 11.
tehdit etmek, serbestçe hareket etmesine engel olmak,
6 Orijinal metinde bu başlıklar belirli bir kronoloji esası
Tunca ile Meriç Nehirleri arasında bulunacak düşman
dâhilinde ele alınmamakla beraber, olaylara ilişkin tarih
yürüyüş kollarının Tunca’nın doğusuna serbestçe ge-
tespitlendirmeleri tarafımızdan ilgili telif ve tetkik eser-
çişini zorlaştırmak ve Arda Nehrini geçerek, Dimetoka
lerden hareketle yapılmaya çalışılmıştır.
üzerine hareket etmek isteyecek düşmanı durdurmak,
7 Ellis Ashmead Bartlett, Balkan Hatırat-ı Harbiyyesi, C.
Müstahkem Mevki seyyar kuvvetlerinin düşman örtme
1, c. 5, Filibe Balkan Matbaası, s. 3-4.
kuvvetleri karşısında hemen kaleye çekilerek, hare-
8 Bartlett, Balkan Hatırat-ı Harbiyyesi, s. 4.
ketsiz kalmayıp, genel bir kuşatma veya muharebenin
9 “Filhakika; Türk ordusu Memalik-i Osmaniyye’nin yek-
yapılmasına kadar düşmanın harekâtını enerjik olarak
diğerinden pek uzak muvakinde munkasım (kısım kı-
zorlaştırmak” görevi verilmiştir. Bkz. Ali Remzi Yiğitgü-
sım bölünen) bulunmakla beraber (150.000) kadar
den, 1912–1913 Balkan Harbinde Edirne Kale Mu-
güzide-i askeriyede İtalya tarafından melhûz (mülaha-
harebeleri, Yay. Haz.: Zekeriya Türkmen - Betül Turan
za edilen) bir ihrac-ı harekat-ı askeriyyesine karşı İzmir
vd., Genelkurmay ATASE Başkanlığı, Ankara, 2006, s.
ve havalisinde bulundurulmakta idi ki kuva-ı mezkure
19-20.
ancak İtalya ile sulh-ı takrirden sonra Asya’dan aldırı-
14 Bartlett, Balkan Hatırat-ı Harbiyyesi, s. 9-11.
larak Trakya’ya sevk edilebilmiştir… Binaberin Balkan
15 Bartlett, Balkan Hatırat-ı Harbiyyesi, s. 12.
Müttefikleri tarafından ilan-ı muhasemat edildiği zaman
16 Bartlett, Balkan Hatırat-ı Harbiyyesi, s. 12-13.
Trakya’da bulunan Türk ordusu da hadd lüzumundan
17 Bartlett, Balkan Hatırat-ı Harbiyyesi, s. 13.
pek don bir halde idi. Bulgar istilası karşısında İzmir’de
18 Bartlett, Balkan Hatırat-ı Harbiyyesi, s. 14.
bulunan kıtaat-ı mufazza-yı malumenin vuruduna intizar
19 Yiğitgüden, 1912–1913 Balkan Harbinde Edirne Kale
edilerek teyz elden talaa, bahta mütevekkil bir ordu teş-
Muharebeleri, s. 226.
kiline mecburiyet gösterilmiş idi ki hezimetten başka bir
20 Bartlett, Balkan Hatırat-ı Harbiyyesi, s. 17-23.; Güney
şeye müncir olamazdı. ” Bkz. Bartlett, Balkan Hatırat-ı
cephesinde 12. Bulgar Alayı Komutanı Albay Petrov
Harbiyyesi, s. 4-5.
saat 12.00’de Karaağaç’taki cephe karargâhına gelerek
10 İktidarda bulunan Gazi Ahmed Muhtar Paşa kabinesi,
Türk cephesini teslim almıştır. Yapılan protokole göre
Avrupa’nın bu savaşa izin vermeyeceği kanısıyla eğitim
saat 14.40’da Bulgar ordularının Karaağaç’a girmesine
amacıyla silahaltına çağrılmış olan kıtaları-yaklaşık yüz
karar verilmiştir. Bkz. Birbudak, Balkan Savaşları’nda
bin- kişiyi terhis etmiştir. Savaşın başlamasıyla ordu bu
Edirne, s. 95-98.
nedenle zor bir durumla karşı karşıya kalmıştır. Bkz. Ta-

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 143

 MANASTIR, GÖZYAŞI
VE GÜNÜMÜZ...
SUZAN ÇATALOLUK
R
ahmetli dedemin hep yâd ettiği, bıkıp usan-
madan anlattığı, bizim de hüzünlü bir masal
gibi dinlediğimiz o hatıralarda, buram bu-
ram vatan hasreti kokan o cümlelerinde hep Rumeli
vardı.
Rumeli... Terk etmek zorunda kaldığımız vatan
toprakları...
Ve... Göç...
Dünya tarihinde ender görülen, dayanması çok
zor acıların yaşanmasına, kederlerin en yakıcısına
tahammül edilmesine, hüzün deryalarının en derin-
lerinden yüzme bilmeden geçilmesine, çok sevgili
yurttan ayrılıp başka bir diyara giderken öz vatanını
sadece ve sadece dökülen gözyaşlarına, çaresiz bir
halde kara toprağa düşen sayısız bedenlere emanet
edenlerin zamanları o zamanlar ve kaç hayatın son
bulmasına sebep olan o dehşetengiz göç dalgaları...
Dehşetengiz demekte o kadar haklıyız ki. Haklılı-
ğımızın ispatı bir kaç belge sunalım, işte bir telgraf:
“GELİBOLU’DA SÜLEYMAN PAŞA’DAN
SERASKER RAUF PAŞA’YA
Gelibolu, 6 Şubat 1878
Tel.
Karaağaç’ta vapur beklemekte olan asker ve
muhacirden yevmiye açlıktan telefat vukua gelmek-
te olduğunu şimdi Karaağaç’tan buraya gelen Sâbit
Paşa’nın ifadesi üzerine arz ve Dersaadet’e gitmek
üzere Gelibolu’ya uğrayan asker mahmul vapurlara
bizzarure ikişer günlük peksimed verilmekte oldu-
ğunu beyan ile ahval-ı teessife-i mâruzanın çâre-i
def’ine bakılmasını rica eylerim.
SÜLEYMAN
25 Kanunisani 93”1
144 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Bir başka telgraf daha okuyalım:
“GELİBOLU’DA SÜLEYMAN PAŞA’DAN
MABEYN-İ HÜMÂYÛN BAŞKİTABETİNE,
BAŞVEKÂLETİNE, SERASKERLİĞİNE VE
TOPHANE AMİRLİĞİNE,
2 Şubat 1878
Tel.
Keşan’dan bu tarafa hicret etmekte olan ahali-i
islâmiyeyi ve hususile bir takım nısvan ve sıbyanı ci-
var karya Bulgarları cerh ve telef ettiklerinden men’i
ta’diyat-ı mârûza için elde bulunan yirmi, otuzsüvari-
nin Keşan’a gönderilmiş olduğu maruzdur.
SÜLEYMAN
21 Kânunusani 93” 2
Binlerce yıl yaşamanın, tarihe hükmetmenin, ta-
rih yazmanın alışkanlığı ile neredeyse bin yıl önce
Balkanlarda yurt kuran Müslüman Türk nesilden nes-
le geçen ve iyice özleşip zarif bir güzellik tadına ve
kıvamına ulaşan gelenekleriyle yaşarken, o coğrafya
Türk adaleti ile huzur bulup Türk ile düzen kurmuş-
ken, muhteşem Osmanlı yavaş yavaş, sinsice yakla-
şan tehlikenin farkına ne zaman varmıştı acaba?
Ve...
Bu vahim tehlikenin neticesinde vatan toprakları
tek tek elden çıkıp Osmanlı hüzünlü sona doğru san-
cılı bir şekilde yol alırken, buradaki ahali de kederli
bir kadere koşar adımlarla gidiyordu.
Evet, hep koşar adımlarla gelen bu felaketler zin-
cirinde Osmanlı’yı boğulma noktasına getiren Avrupa
devletlerinin, Rusya’nın, son dönemlerinde ABD’nin
meydana getirdiği dış etmenlerin yanında içeride
devleti idare eden hayalperest, idealist idarecilerin
hataları ve meydana getirdiği vahim sebepler yanın-
da elbette gafillerin aymazlıkları ile hainlerin ihanet-
leri vardı.
O zamanki iddia şuydu: Avrupa’da esen hürriyet
ve demokrasi rüzgârları güya Osmanlı’nın pek geniş
olan coğrafyasını da şiddetli bir şekilde tesiri altına
almıştı. Osmanlı’nın parçalanma sebeplerinden biri
de bu idi!
Acaba hakikat böyle miydi? Deryalarda görünen
buzdağlarının tepeleri kimilerince böyle hikâye edilir-
ken o derin suların altında hangi doymaz iştihalarını
saklıyordu bu emperyalist devletler?
Bu devletler Osmanlı coğrafyasının zenginlikleri-
ni ve enerji kaynaklarını kapma yarışıyla birlikte bu
yarışı gölgede bırakacak derecede mühim bir idealin
peşinde idiler: Osmanlı’yı parçalamak için kanlı pen-
çelerini insanımıza ve vatan topraklarına geçirmele-
rinin, Helenistik pagan kültürün tabii mirasçısı kabul
ettikleri Yunanistan’ı Osmanlı’nın, daha sonra genç
Türkiye’nin üzerine salmalarının sebebi tarihin derin-
liklerinden gelen, Müslüman Türk’ü Orta Doğu coğ-
rafyasından kovmak ve Hristiyanlığı bu coğrafyaya
hâkim kılmak.
Bu idealleri için sadece Yunanistan’a mı vazife
icat ettiler? Elbette hayır, sadık tebaa olarak bilinen
Ermenileri ayaklandırdılar, Arap tebaaya fitne soktu-
lar, Rum Pontus meselesini tekrar önümüze sürmek
istediler, Doğu ve Güney Doğu’da malum isyanları
planlayıp gerçekleştirerek Türkiye’nin başına siyasal,
ekonomik pek çok meseleyi sardılar.
İşte bu gaye ile bütün yolları denediler: Neticede
kardeşi kardeşe boğdurdular, hainleri satın aldılar,
gafilleri avladılar, münafıkların önüne yem atıp sırt-
larını sıvazladılar. Yüzyıllardır değişmeyen metotları
hep kullandılar, kullanıyorlar ve kullanacaklar. Misal
mi, verelim hemen: Rauf Denktaş’ın hatıralarını oku-
yanlar bilir: Ünlü Şerif Hüseyin İngiliz altınlarına ve
vaatlerine kanıp Osmanlı’ya ettiği ihanetini ağlayarak
anlatmıştır.
Bütün bunların neticesinde Osmanlı coğrafyala-
rı tek tek elden giderken Müslüman ahalisi oradan
oraya savrulup hakikaten çok büyük kayıplar verdi,
okudukça dinledikçe, dinledikçe, kahrolduğumuz acı-
ları yaşadı.
Rumeli göçleri de bu ağır savrulmaların en ba-
şında gelenlerinden. Dalga dalga gelen bu göçlerden
dolayı ne çilelerle yaşandı, bu çileler kaç cana mal
oldu, kaç hayat karardı.
Bu elim sosyal çalkantının tam ortasında yaşa-
yanlardan biri de sevgili dedem Süleyman Çatalo-
luk idi. Son nefesine kadar vatan hasreti ile yandı,
kavruldu. “Bir daha vatanımı, Manastır’ı, Florina’yı,
Noyrat’ı, Sarıgöl’ü göremezsem gözüm açık gide-
cek” derdi hep.
Dedeme göre oraların havası, suyu başka idi.
Oraların türküleri, oraların şiirleri, oraların seher vak-
tinde öten bülbülleri ve nazlı gülleri, güzellikleri bir
başka idi. Geceleri oralarda yıldızlar başka parlardı,
güneş başka açardı, bahar başka gelirdi, yaz bir rüya
idi, kış bile başka bir kıştı!
Sevgili dedemin duygularını Üsküp’lü olan Üstat
Yahya Kemal Beyatlı “Kaybolan Şehir” adlı şu şiirin-
de ne güzel anlatıyor:
“Fîruze kubbelerle bizim şehrimizdi o
Yalnız bizimdi, çehre ve rûhiyle bizdi o”3
Üstadın mısralarında dile getirdiği, dedemin ke-
derli bir masal gibi söylediği çok acı bir hakikatti göç.
Çocukluk yıllarından beri dinlediğim bu çok hazin ve
tamamen gerçek olan hayat macerasını anlatırken
dedem dalar giderdi. Gözlerindeki hüznü ve hasreti
tarif edecek tek şey, ancak vatan hasreti olabilirdi.
Zira başka hiçbir gözde o bakışları görmedim. Sorar-
sak anlattığı o ıstırap dolu, veda dolu, bir daha görü-
lemeyecek topraklara sevda dolu o ayrılığı anlatmak
da hiç kolay değildi.
Noyrat’tan başlayıp Tokat’ta biten bu uzun ve çok
çileli, kimi zaman insanın içini yakan göçte neler ya-
şanmamıştı ki...
Konu ile ilgili belgeleri okudukça, bu elim, bu
mecburi serüvenleri yaşayıp vatanlarından koparılan
insanımızı dinledikçe ortaya çok acı gerçekler çıkı-
yor:
Yenilmesine rağmen “Megalo İdea”sından asla
vazgeçmeyen ve Avrupa devletlerince iyice şımar-
tılan Yunanistan artık kendi sınırları içinde kalan
Türk diyarlarındaki Müslüman ahaliyi kaçırmak için
elinden geleni ardına koymayıp, her türlü baskıyı ve
vahşeti uyguladı.
Öz vatanlarının Osmanlı’nın elinden çıkmasıyla
bu nazlı diyarlarda sahipsiz kalan insanlarımız kat-
ledildiler, malları elinden alındı, çetelerce soyuldular,
yakıldılar, soğuktan, hastalıklardan, açlıktan öldüler...
Misal mi, sayılmamış, var olduğu unutulmuş ne çok
misal var. İşte en hafif bir misal:
“Hariciye Vekaleti’nden Mübadele Ahali Komisyo-
nuna çekilen 13 Şubat 340/1924 tarihli telgrafta; Yu-
nan Makedonya’sında bulunan Türklerin iskan baha-
nesiyle Yunanlılar tarafından meskenlerinden atıldık-
ları, bütün mallarına el konulduğu belirtilmektedir.”4
Bir misali de basından verelim: Şöyle diyordu o
günkü gazetelerden 22 Haziran 1924 tarihli Cumhu-
riyet:
“Yunanlılar İslamların emlakini elinden alıyor.”
Daha vahim haberler de vardı. Hemen bir misal
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 145

Büyük Ninem, Dedem, Ali, Ben (S. ÇATALOLUK)
3 Yaşında
daha gösterelim, işte 21 Teşrinievvel 1923 günlü
Tevhid-i Efkâr’ın insanı dehşete düşüren haberi:
“Yunanistan’da özellikle Florina, Vidina, Kayalar,
Kuzana ve Kareferye sancaklarında yaşayan Türkle-
rin her türlü vahşet ile karşı karşıya kaldıkları, Drama
civarında ise 50 kadar Türkün parçalanmış cesetleri-
nin ağaçlara asıldığı, mübadeleye tabi ahaliye zülüm
edildiği, binlerce kişinin Drama hapishanesinde gaz-
la yakıldığı...”
25 Şubat 1926 günlü Cumhuriyet gazetesindeki
habere de bakalım. Haberde şunları yazılıdır:
“Muhtelit komisyonda dünkü umumi içtimaı: Yu-
nan murahhasları Garbi Trakya’da Türklerin perişan
bir halde bulunduklarını ve zulüm gördüklerini itiraf
etmişlerdir.”
Dr. Mesut Çapa’dan aldığımız şu satırlar zulmü
belgelemektedir:
“Vekâlet teşekkül’ ettiği zaman Makedonya’daki
Türkler, Yunanlıların kendilerine yaptığı baskıdan
dolayı Selanik’e doğru akın etmeğe başlamışlardı.
Özellikle Surfice, Kozana ve Karafirye ahalisi bu yüz-
den yalınayak denilecek bir vaziyette Selanik’e gelir-
ken, yollarda soyguna uğruyorlardı.”5
Yunan mezaliminin yanında hava şartları da pek
yamandı. 23 Kanunisâni (Ocak) 1924 tarihli Vakit ga-
zetesinin haberine göre Selanik’e yığılmış ve bir an
evvel Anadolu’ya geçmek için acele eden 40 muhacir
vefat etmişti. Ölüm sebebi donma idi!
“Konuya vakıf olan Selanik’teki Tali Komisyonu
Başkanı Mösyö Henmot, Muhtelit Komisyona gönder-
diği bir mektupta bu halkın sefaletinden bahsetmiş ve
çabuk bir şekilde Türkiye’ye nakledilmesi gerektiğini,
146 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
pek acınacak durumda olduklarını bildirmiştir.”6
Ahali bu halde iken bir başka, ama çok önemli,
can alıcı diğer mesele de Türkiye’nin hali idi. Savaş-
tan çıkmış, ekonomisi perişan, yaralarını sarmaya
çalışan Sevgili anavatanda ahalinin bir bölümü cep-
helerde şehadete ermişti. Çok büyük bir kısmı da
gazi idi. Çalışmakta zorlanmakta idiler. Zira kimi ko-
lunu, kimi bacağını istiklal uğruna feda etmişti, sakat
vaziyette idiler. Geriye kalan ihtiyarlar, kadınlar ve
çocuklar idi.
Ama bu vahim göç meselesinin de hızla çözülme-
si gerekiyordu. İşte bu sebeple “Mübadele, İmar ve
İskân Kanunu” adını taşıyan kanun, 8 Kasım 1923
günü TBMM’de kabul edildi. Bu kanuna göre gelen
mübadillerin yiyecek, konaklama, sağlık ihtiyaçları gi-
derilecek, temelli yerleşecekleri yerleri belirlenecekti.
Bu belirleme o zamana kadar ne işle uğraşıyorlarsa
ona göre yapılacaktı. Türkiye’nin ekonomisine uyum
sağlayıp en kısa zamanda üretime fayda sağlayacak
hale gelmeleri sağlanacaktı.
Hazırlıklar elden geldiğince hızlı bir şekilde sürdü.
Göçmen hale gelen ahaliyi taşıma işi Türk Vapurcu-
lar Birliği ile Seyr-i Safain İdaresine verildi. Vekâlet,
mübadillerin nakilleri için vapur sahipleri ile 27 Şubat
340/1924’te bir antlaşma imzaladı...
Ve... Taşıma başladı...
Rahmetli dedemden dinlediğim o masalsı serü-
ven hadiseleri destekliyor:
“-Ana vatandan, Yıldızeli civarlarında bulunan
bir çiftliğin papazı geldi Noyrat’taki evimize. Babam
köyün ileri gelenlerindendi. Evimiz de iç içe geçmiş
üç duvar ile çevrili idi. Bizim ev bu papaza verilmiş
mübadele anlaşması gereği. Papaz pek sevinçli idi.
Babama “Tokat havalisi buraya iklim olarak benzer.
Oraya yerleşin” dedi.
Dedemin anlattığına göre de Yunan Hükümeti bir
taraftan, Yunan ve Bulgar çeteleri diğer taraftan göç
hazırlığında olan Müslüman ahaliyi perişan etmişler.
Büyük ninemin anlattığına göre de korunaklı ko-
nakları bir haftada tam üç kez basılmış. Para ve altın
aranmış. Bu arama sırasında dipçiklerle büyük nine-
mi çok fena dövüp kan revan içinde bırakmışlar.
Bu eziyetli dönemi takiben Florina, Kayalar ve
civarı ahali alabildikleri malları – bunların içinde hay-
vanlar da var- Selanik’e iniyor. Yukarıda anlatılan çile
devam ediyor.
Sonunda Ankara Vapuruna biniyorlar. O nakil sı-
rasında kimi hayvanlar taşınma esnasında denize
düşüp telef oluyor.
Yolculuk Selanik’ten başlıyor, Çanakkale Boğazı,
Marmara Denizi, İstanbul, Boğazı, Karadeniz üzerin-
den devam edip Samsun’da son buluyor.
Elbette genç Cumhuriyet iki yılı çok yoğun geçen
ve tam 500.000 sayıyı aşan mübadi-
li yerleştirmekte zorlanıyor. Hükümete
gensoru dahi veriliyor.
İnsanın olduğu yerde olan her şey
oluyor: Kaynaklara göre yiyecek dağıt-
makla görevli olan birkaç memur müba-
dillere birkaç teneke yağ satmaya çalı-
şırken yakalanıyor!
Bazen doktor ve ilaç bulunamıyor.
Sıtmaya yakalanıp ölen mübadiller için
TBMM’nde mebuslar ateşli konuşmalar
yapıp tedbirler istiyorlar.
Tokat’a gelince yeni bir dönem başlı-
yor, yeni bir başlangıç.
Ama... Rumelili dedem hep sarı
gölü özledi, hep Noyrat’ı, Florina’yı,
hep Manastır’ı, hep Vodina’yı ve elbet-
te Üsküp’ü, Selanik’i hep çok ama çok
özledi.
“-Yola düştük,” diye anlatırdı rahmetli
dedem. “Yunan kâfiri yolda yemek için
hazırladığımız yiyeceklerin içinde dahi
altın aradı. Süngüleriyle yiyecek çuvalını
delik deşik ettiler. Börek tepsilerini sün-
güyle karıştırdılar. Gemiye bindik. Gün-
lerce yol aldık. Su yok, yıkanmak yok,
yiyecek tükenmek üzere... Samsun’a
gelinceye kadar çok çile çektik çok.”
Dalar giderdi uzaklara. Söze yeniden
başladığında yâd ettiği cennetten bir kö-
şeydi sanki ve anlattığı zamanın tam da
o anına gidip o cennet köşesini bizzat
seyrederek tasvir ediyordu:
“-Sarı göle giderdik babamla. Ne
güzel bir göldü, tertemiz, pırıl pırıl... Ba-
lıklar tutardık kocaman kocaman, teee
bu kadar. Akşama anacığım onları pek
güzel pişirirdi. Ondan daha güzel balık
yemedim ben. Öyle ormanlar vardı ki
güneş ışığı yere değmezdi. Ağaçların
ucunu göremezdin, öyle ulu idiler. Çiçekleri mis ko-
kardı, gülleri bile çok farklı güzellikte kokardı.”
Köyü anlatırdı, yazın bereketini, kışın bolluğunu
ve günlerin neşesini...
Dedem vatan hasretiyle gözlerini yumdu!
Sahi, kaçımız bilir bu gün Yunanistan devle-
tinin sınırları içinde olan Kayılar şehrinin isminin
hikâyesini?
Osman Gazi’nin de mensup olduğu Kayı Boyu
tarafından kurulduğu için Kayılar olan o güzelim şe-
hirde şimdi Türk’ün olmadığını kaçımız bilir?
ÖÇ MARŞI
Türk Ordusu orman gibi doğrandı, serildi
Türk yavruları süngü ucundan geçirildi,
Türk aileler inleyerek hâke çekildi,
Bir kıt’ayı ıslattı kanın ey ulu millet!
Git git, onu gayzınla kurut.. Yetti bu zillet!
Binlerce beşik geçti yere, çıktı mezarlar,
Baksan, yine her bir taşın altında mezar var,
Sıksan, her avuç toprağı, masum kanı damlar..
Masum kuzular makberidir, Türk ili Balkan:
Git, bağrına bas, ezmesin artık onu düşman!
Öz yurdunu -gel dinle:- nasıl çınlatıyor çan,
Feryâd ediyorken onun altında şehidân!
Feryâd ediyorken şehîd oğlun, ulu hakan!
Gayzın, ateşinle yürü git, ey ulu millet,
Balkanı, o Türk meşhedini eyle ziyaret!
Kin ateşi ver süngüne, bir yıldırım olsun,
Çık kükre, yürü.. Çan sesi ra’dınla boğulsun
Balkan yanıp akrep yuvası kan ile dolsun..
Ruhundaki öç volkanını kan ile söndür:
Namus yüzünü, ey ulu millet yine güldür!
Kadıköy
Feyzullah Sâcid
(TÜRK YURDU, YIL:3, SAYI: 67, 28 Mayıs 1914-15 Mayıs 1330
Türk Yurdu Şiir Antolojisi (1911-1931), Hazırlayan: Coşkun Bağır, Türk
Yurdu Yayınları, Ankara 2012)
______________________________________________
1 Süleyman Paşa, Umdet’ul-Hakâyık, İstanbul 1928, Cilt
VI, s.170-171
2 Bilal N. Şimşir: Rumeli’den Türk Göçleri, Emigrations
Turques Des Balkans Belgeler- Documents I. Ankara,
1968, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Yayın No: 3,
Seri: III, Sayı: A9, S. 318
3 Yahya Kemal Beyatlı: Kendi Gök Kubbemiz, Yapı Kredi
Yayınları, 2004, İstanbul: s. 15, 51
4 Mehmet Kiracı: Cumhuriyet Döneminin İlk Göçü: Türk
Yunan Nüfus Mübadelesi, Yüksek Lisans Tezi, Trakya
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mayıs 2006,
s.56
5 Dr. Mesut Çapa: Yunanistan’dan Gelen Göçmenlerin
İskânı, 29 Haziran 2009, http://dergiler.ankara.edu.tr/
dergiler/45/812/10317.pdf, s.3
6 Mehmet Kiracı: a.g.e. s. 158
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 147
 BALKAN SAVAŞLARINDA
BİR PROPAGANDA YÖNTEMİ:
FOTOĞRAF VE KARİKATÜR

YUNUS EMRE TEKİNSOY*

K
amuoyu, 20. yüzyılda özellikle siyasal rünümündedir. Bu harp döneminde yazılı, görsel ve
amaçların gerçekleştirilmesinde öncelikli bir sözlü olarak propaganda faaliyetleri yürütülmüştür.
yere sahip olmuş, hem ulusal hem de ulus- Fotoğraflarla Yapılan Propaganda
lararası siyasî gelişmeler ve bu gelişmelerin aktörleri,
kamuoyunu göz önünde bulundurmak zorunluluğunu Basın işletmeleri okuruna sunduğu yazı ve fotoğ-
duymuşlardır . Kamuoyuyla ilgili çok farklı tanımla-
1 raflar ile kendi politikası doğrultusunda kamuoyunu
malar yapıldıysa da2 genel olarak kamuoyu günlük bilgilendirmek ve oluşturmak üzere propaganda yap-
dilde “halkın kanaati” olarak tanımlanmakta ve bu maktadır. Bunu gerçekleştirirken olayların ve fotoğ-
anlamda kullanılmaktadır3. Kamuoyunun oluşturul- rafların seçimi önemlidir. Okurun gazetede; manşet,
ması, oluşmuş bulunan kamuoyunun yönlendirilmesi fotoğraf, yazı üçlüsünün yanı sıra sayfadaki yer ve
bireylere veya kitlelere belirli fikirlerin telkin edilmesi, boyutuna göre habere olan ilgisi ve okunmasının
beyin yıkanması veya doktrin aşılanması ile müm- sağlanması ile gazete kendi politik propaganda ama-
kündür. Yapılan bu işlerin bütününe ise propaganda cına ulaşmaktadır6. Basın fotoğraflarının kamuoyunu
denilmektedir. Propaganda, 20. yüzyılın anlaşılabil- oluştururken temel hedefleri sıralandığında: Dikkatin
mesi, ulusal ve sınıfsal çatışmala-
rın arka planının görülebilmesi gibi
benzer süreçlerin çözümlenmesi için
mutlaka bilinmesi gereken bir kav-
ram, hatta diyebiliriz ki bir anahtar-
dır4. Bu yönüyle düşünüldüğü zaman
propagandanın savaş dönemlerinde
çok etkin bir güç olarak kullanıldığını
söylemek mümkündür. Savaşta ka-
muoyunu kontrol etmek, silahlı kuv-
vetlerin moralini yüksek tutmak, düş-
manın maneviyatını kırmak, tarafsız
ülkelerin tarafsız konumlarını devam
ettirmek ve mümkünse bu ülkeleri
kazanmak için bir propaganda faa-
liyetine girişilmiştir5. Şüphesiz Bal-
kan Harbi propaganda faaliyetlerinin Fotoğraf-1 Sirkeci İstasyonun da Bir Askeri Katarının
etkin olarak kullanıldığı bir harp gö- Vatanperver Ahali Tarafından Teşbihi

148 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

 Fotoğraf-3 Sultanahmet Meydanında Harb Lehinde
Nümayiş

Fotoğraf-2 Dârü’l-Fünûn Talebesinin Harb Lehinde

Nümayişleri - Bab-ı Ali Caddesinden Geçerken

fotoğrafa çekilmesi, okuyucuya iletilen fotoğrafın ka-

bul görmesi, fotoğrafın okuyucu üzerindeki etkisinin
korunması, fotoğrafın zaman içinde “Belge” niteliği
kazanması, toplumsal denetimde gazete-fotoğraf ve
kamuoyu ilişkisinin sağlanması7 olarak nitelendirmek
mümkündür. Fotoğrafların insanları etkileme sonu-
cunda savaş istemi yaratmak gibi bir özelliğinin varlı-
ğı bilinmektedir8. Nitekim Balkan Savaşları dönemin-
de Osmanlı basınında fotoğraflar birer propaganda
malzemesi olarak kullanılacaktır. “Şehbal ve Resimli Fotoğraf-4 Raks Ederek Cenge Giden Kahraman
Askerlerimizn Cümbüşü
Kitab9” bu bakımdan önemli bir yere sahiptir. Resim-
ler üzerinden yapılan propagandada yayın organları
sadece resimleri koymakla yetinmemişler mutlaka
altlarına açıklamalar da koymuşlardır. Burada üze-
rinde durulması gereken mesele resmi açıklayan
yazıların üslubu meselesidir. Fotoğrafların seçiminde
halkın savaşa olan ilgisini artırmak düşüncesi etkili
olduğu gibi kullanılan dil nedeniyle de savaşın adeta
teşvik edildiği görülmektedir.

Resimli Kitab dergisinin Ağustos 1328 tarihli sayı-

sında (Fotoğraf-1) Balkan savaşı ile ilgili göze çarpan
resimlerden birisi askerlerin uğurlanmasıyla ilgilidir.
Fotoğraf 5. “Gönüllü Bir Kahraman – Musevi Vatandaş-
“Sirkeci İstasyonun da Bir Askeri Katarının Va-
larımızdan Olup Sevk Hamiyetle Bir Kıta-yı Askeriyeye
tanperver Ahali Tarafından Teşbihi” şeklinde resmin Gönüllü Olarak İltihak Eden Yako Oğlu Murdhay Efendi –
altına açıklama düşülmüştür. Resim dikkatle ince- Sirkecide Harekete İntizar Esnasında.”
lendiğinde büyük bir kalabalık görülmektedir. Burada
harbe gidenlerin ne kadar geniş kitleler tarafından
desteklendiği mesajı verilmektedir. Diğer taraftan re-
simde bulunan ve askerleri uğurlamaya gelenler için
kullanılan tanımlama yani “vatanperver”liktir10.

Propaganda resimlerinin bir kısmını da miting re-

simleri oluşturmuştur. Halkın ortak bir gaye etrafında,
aynı duyguları taşıyarak toplandığı alanların resimleri
olması bakımından, diğer yandan da yapılmaya çalı-
şılan propagandanın geniş kitleler tarafından destek-
Fotoğraf-6 Mecruhinin Yaralarını Sarmak için Sevk-i Hami-
lendiğinin gösterilmeye çalışılması, propaganda fa- yet ve Şevkatle Sargı İmalathanelerine Devam Eden Hilal-i
aliyetlerinin bir başka yönünü gözler önüne sermek- Ahmere Mensub Hanım Hemşirelerimizin Bağzılarının
tedir. Resimli Kitab’ın Ağustos ve Eylül 1328 (1912) İmalathane Dahilinde Hücre-i Faaliyetleri.

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 149


Fotoğraf 7. “On İki Yaşında Bulunmasına Rağmen
Gönüllü Sıfatıyla Orduya Dâhil Olarak Mecruh Düşen Bir
Kahraman – Karahisarlı Nuri Çavuş.”
Fotoğraf-8 Bulgar Mezalimi - İdama Mahkûm Edilen
Bedbaht Muhacirinden Bazılarına Hükm-i İdamın Suret-i
Tefhimi
Fotoğraf-9 Bulgar Mezaliminden - Yürüyüş Köyünde Bul-
garlar Üsera-yı Osmaniyeden Üçünü Parça Parça Ederek
Bir Kuyuya Atmışlar ve Resimde Görülen Mazlumu da
Gözlerini Çıkararak, Parmaklarını Keserek İşkence ile
Şehit Etmişler ve Balta ile de Başını İkiye Ayırmışlardır.
150 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
(Fotoğraf-2) aylarına ait sayılarında mitinglerle ilgili
pek çok resme rastlamak mümkündür. Son dönem
Osmanlı Devleti’nin en önemli eğitim kurumlarından
birisi olan Dârü’l-fünûn’un gerçekleştirdiği mitinge ait
bir resim bu tür propagandanın örneği olarak verile-
bilir11.
Bir başka miting fotoğrafı ise Sultanahmet meyda-
nında yapılan mitinge (Fotoğraf-3) aittir12. Mitinglerin
yanında savaşa giden askerleri gösteren fotoğraflarda
askerler sanki düğüne gider gibi sevinçli (Fotoğraf-4)
gösteriliyordu13. Yine gayrimüslim ahalinin de savaşa
dahlini sağlamak için gönüllü gayrimüslim14 askerlerin
resimleri (Fotoğraf-5) yayımlanıyordu.
Propagandanın bir başka boyutunu ise toplu-
mun her kesiminin savaşa katılımını sağlamak dü-
şüncesi oluşturmuştur. Fotoğraflardan bir kısmında
Hilal-i Ahmer’e hizmet eden kadınlar (Fotoğraf-6)
gösterilirken,15 bir kısmını ise daha çocuk yaşta ordu-
ya katılan çocukların resimleri (Fotoğraf-7) oluştur-
maktadır16.
Türklere karşı yapılan zulüm ve tedhiş hareketle-
rini gösteren resimlerde propaganda faaliyetleri içe-
risinde düşünülebilir. Nitekim Bulgar Mezalimi17 sık
işlenen başlıklardan birisidir. Resimli Kitab’ın Teşrîn-i
Evvel - Teşrîn-i Sani 1328 dönemine ait sayısında
yayımlanan bir fotoğraf18(Fotoğraf-8) ve işkence neti-
cesinde öldürülen bir Türk’e ait fotoğraf19 (Fotoğraf-9)
buna örnek olarak gösterilebilir.
Mizah Basını ve Karikatürlerle Yapılan
Propaganda
Balkan Harbi sırasında Osmanlı karikatür dergi-
lerinin kamuoyuna yönelik propaganda faaliyetleri
bariz bir şekilde görülmektedir20. Bu noktada iki dergi
dikkat çekmektedir. Savaşın başından sonuna kadar
Karikatür-1 Karagöz Yooo . Efendiler, gürültü patırtı
zamanı değil, bırakın o elinizdeki davulları boruları da
şunları alın. Şimdi zaman bunundur!
 Karikatür-2 “Karagöz ne diyor?” adlı şiir: “Ey çocuklar!
Gün bu gündür; gayri handan olmalı./ Toplanıp bir
noktada serhadda mihman olmalı./ Ben bile taktım silahı
arkama, bir pir iken./ Gençsiniz! Hiç durmayın! Düşman
perişan olmalı!/ Bak asıl annen vatandır; el uzandıkça
ona/ Her kılın bir süngü, her uzvunda kalkan olmalı!/
Son Sözüm ey cenfedalar! Ey mübarek cepheler!/ Kutlu
Balkan süngünüz altında al kan olmalı!.”
Karikatür-3 Karikatürün üstünde “Bir sahne-i hakikat:
Muharebeye mi cümbüşe mi?” sorusu sorulmakta, bir
zabitle er arasındaki diyalog konu edilmektedir. Zabit
askere “Tanburayı da ne yapacaksın?” diye sormaktadır.
Asker ise “Balkan krallarını getirirken canları sıkılmasın
diye kafesleri önünde çalmaya ahdettim.

Balkan Savaşları ile ilgili karikatürlerini ortaya koyan
“Karagöz”21 ve savaşın ilk dönemlerinde karikatür-
leriyle dikkatimizi çeken “Cem”22dir. Osmanlı mizah
basını Balkan Harbinin ilk döneminden itibaren bir
misyon dahilinde hareket etmiştir. Bir taraftan siyasi
harp gibi birlik ve beraberlin tesis edilmesini gerekli
kılan bir süreçte siyasi hiziplerin önüne geçerek bir-
lik ve beraberliği tesis etmek, diğer taraftan cepheye
gidecek askerleri şevke getirmek ve orduya katılımı
artırmak maksadıyla karikatür çizmektedir. Düşmanı
küçümseyen ve savaşın
neticesinin baştan belli
olduğunu gösteren ka-
rikatürlere de rastlamak
mümkündür.

Nitekim savaş sıra-

sında ortak bir gaye etra-
fında birleşilmesi gerekti-
ği vurgusunu Karagöz’ün
26 Eylül 1328 tarihli
(Karikatür-1) sayısında
bariz bir şekilde ortaya
koyulmaktadır. “Karagöz:
Yooo … Efendiler, gürültü
patırtı zamanı değil, bıra-
kın o elinizdeki davulları
boruları da şunları alın.
Şimdi zaman bunundur!23”
Karikatürün sağ tarafında
elinde borazanla Talat,
Halil Menteşe ve Cavit
Beylerin bulunduğu İtti-
Karikatür-4 Karagöz Balkan Devletlerinin krallarıyla kavga etmektedir. “Karagöz: Biraz
daha sabredin. Şu yumruğumun altındakileri iyice bir tepeleyeyim de sizin de icabınıza hat ve Terakki mensupları
bakarım!.. yer alırken, sol tarafta ise

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 151

elinde davulla Rıza Tevfik ve
Lütfi Fikri Beylerin bulunduğu
Hürriyet ve İtilafçılar vardır.
İki muhalif harekete mensup
olanlara karagöz silah ver-
mekte harp esnasında birlikte
savaşmayı teklif etmektedir.

Harbe katılımı artırmak ve

askerin moralini yükseltmek
için de çeşitli karikatürler çi-
zilmiştir. Nitekim Karagöz’ün
23 Eylül 1328 tarihli sayısında
(Karikatür-2) Karagöz karşı-
mıza asker üniformasıyla çık-
mıştır. Elinde silahı, sırtında
çantası ile cepheye gitmeye
hazırdır. Karikatürün yanında
ise Osmanlı gençlerini savaşa
teşvik eden bir şiir yer almak-
tadır24.

Cem Dergisi ise 29 Ey-

lül 1328 tarihli sayısında
(Karikatür-3) bir taraftan as-
kerliğe katılımı şevklendirirken
diğer taraftan da askerlerin ne
kadar iştiyakla düşmana karşı Karikatür-5 “İttihat edilmiş öyle mi? Maşallah, bir de ben sizi birleştireyim hamur edeyim
savaşma isteği içerisinde ol- de birbirinizden artık ayrılamazsınız.”
duğunu göstermek ister. Ka-
ben sizi birleştireyim hamur edeyim de birbirinizden
rikatürün üstünde “Bir sahne-i hakikat: Muharebeye
artık ayrılamazsınız”27. diyalogunun geçtiği karikatür
mi cümbüşe mi?” sorusu sorulmakta, bir zabitle er
de Balkan krallarını güçlü bir Osmanlı subayı sımsıkı
arasındaki diyalog konu edilmektedir. Zabit askere
sararak gücünü göstermektedir.
“Tanburayı da ne yapacaksın?” diye sormaktadır. As-
ker ise “Balkan krallarını getirirken canları sıkılmasın Savaşların kazanılmasını ya da kaybedilmesini
diye kafesleri önünde çalmaya ahdettim.25” sözleriyle sağlayan en önemli amillerden birisi şüphesiz kamu-
cevap vermektedir. Burada sanki savaşa değil de bir oyu desteğinin sağlanmasıdır. Balkan Harbi boyunca
eğlenceye gidildiği izlenimi verilmekte ve savaş teş- gazeteler, dergiler, sivil toplum kuruluşları ordunun
vik edilmektedir. ihtiyaçlarının karşılanması, gönüllü birliklerinin oluş-
turulması, ortak bir gaye etrafında toplanılması için
Mizah dergilerinde düşman devletlerini küçüm-
geniş bir propaganda faaliyetine girişmiştir. Savaş
seyici karikatürlere de yer verilmiştir. Karagöz’ün 27
öncesinde ve savaşın başladığı dönemde düşman
Teşrîn-i evvel 1328 tarihli sayısında (Karikatür-4-) Ka-
karşısında birlik ve beraberliğin tesisi düşüncesi pro-
ragöz Balkan Devletlerinin krallarıyla kavga etmekte-
paganda faaliyetlerinin yapılmasında ana amil olarak
dir. “Karagöz: Biraz daha sabredin. Şu yumruğumun
düşünülebilir. Nitekim fakir halkın ordunun ihtiyaçları
altındakileri iyice bir tepeleyeyim de sizin de icabını-
için yardım faaliyetlerinde bulunması, gönüllü birlik-
za bakarım!..26” diyerek Balkan devletlerinin Osmanlı
lerinin meydana getirilebilmesi, savaş lehine yapı-
Devleti karşısındaki güçsüzlüğü gösterilmeye çalış-
lan mitinglere geniş katılımın gerçekleşmesi yapılan
maktadır. Ayrıca karikatürde Balkan krallarının zayıf
propagandaların başarıya ulaştığının göstergeleridir.
ve sıska gösterilmesine rağmen Karagöz’ün iri yarı
Ancak propagandada gösterilen başarının savaş
ve güçlü gösterilmesi yine propagandanın bir parça-
meydanında gösterilemeyişi Balkan Harbinin Os-
sıdır. Burada halka güven de verilmeye çalışılmak-
manlı Devleti açısından hezimetle sonuçlanmasına
tadır. Buna benzer bir örneği Kalem dergisinde de
neden olmuştur. Osmanlı Devleti’nin Balkan yenilgi-
görmek mümkündür. 12 Ekim 1912 tarihli sayısında
sinden sonra gireceği I. Dünya Savaşı’nda ve Türki-
(Karikatür-5-) “İttihat edilmiş öyle mi? Maşallah, birde
ye Cumhuriyeti’nin temellerinin atılacağı İstiklal Harbi

152 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

döneminde uygulanacak olan propaganda faaliyetle-
rinin başarıya ulaşmasında, Balkan Harbi döneminde
uygulanan propagandanın tecrübesi etkili olmuştur.
______________________________________________
* Okt., Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve
İnkılâp Tarihi Bölümü
1 Derya Çağlar, Kamuoyu Oluşturulmasına Bir Örnek:
1945-1955 Yılları Arasında Gazetelerde Antikomünizm,
Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü, Yayımlanmamış Y. Lisans Tezi, İstanbul
2006, s. 4.
2 Kamuoyu kavramı ile ilgili farklı tanımlamalar söz ko-
nusudur. Tanımlamada ortak bir kanaatin meydana
getirilememesinde kuramcıların ilgi alanlarının farklılık
göstermesi etkili olmuştur. Tanımlamaların birbirinden
çok farklı olmasında, her tanımın kamuoyunun belli bir
yönüne ağırlık vermesinin temelinde yatan unsur ise bu
konuda kuram geliştirenlerin sosyal psikoloji, siyaset
bilimi, sosyoloji hatta iletişim gibi disiplinlere mensup
olmalarından ileri gelmektedir. Bu konu ile ilgili Bkz: Ar-
sev Bektaş, Kamuoyu İletişim ve Demokrasi, Bağlam
Yayınları, İstanbul 2000, s. 53-57.
3 Ali Murat Vural, Bir İletişim Kurumu Olarak Yerel Basının
Kamuoyu Oluşumu Sürecindeki İşlevi ve Yerel Basın-
Kamuoyu İlişkileri Eskişehir Basını Örneğinde Bir Uy-
gulama, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yayımlanmamış Doktora Tezi, Eskişehir 1997, s. 75.
4 Çağlar, a.g.t., s. 15.
5 Oğuz Yıldız, Savaş’tan Barışa Geçişte Medyanın Rolü,
Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayım-
lanmamış Y. Lisans Tezi, İstanbul 2006, s. 22.
6 Ahmet İmançer, Türk Gazeteciliğinde Basın Fotoğrafçı-
lığının Kamuoyu Oluşturulmasındaki Rolü, Ege Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Dokto-
ra Tezi, İzmir 1993, s. 74.
7 İmamçer, a.g.t., s. 84.
8 Fotoğraflarla etkilenme sonucu savaş istemi hakkında
bkz. İmamcer, a.g.t., s. 118-122.
9 Resimli Kitab dergisi Eylül 1908 ile Şubat 1913 tarih-
leri arasında toplam 51 sayı çıkmıştır. Aylık olarak ya-
yımlanan derginin çıkış maksadı, toplumu her konuda
haberdar etmek, bilgilendirmek, geniş bir kesime hitap
etmek, onları gazete ve dergi okumaya sevk etmektir.
Ayrıca resimli olarak çıkmasındaki maksat, dergiyi daha
cazip bir hale getirerek okuyucunun gözüne de hitap
etmek, ilgisini artırmaktır. Dergi, topluma her konuda
tercüman olmayı da amaçları arasına koymuştur. Fakat
bunu yaparken gerçeklerin tercümanı olma ilke edinil-
miş ve belli bir seviye takip edilerek neşrolunmuştur.
Çıkarılmasında Ubeydullah Esad ve Faik Sabri önemli
bir yere sahiptir. Bkz. Rasim Ustaoğlu, Resimli Kitap
(1324/1908-1329/1913) ve Resimli Gazete (1339/1923-
1929)’nin Dil Edebiyat ve Kültür Yazılarının Sistematik
İndeksi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yayımlanmamış Y. Lisans Tezi, İstanbul 2000, s. V.
10 Resimli Kitab, Ağustos 1328, C. 8, Nu. 43, s. 543.
11 Fotoğrafın altındaki açıklama: “Dârü’l-Fünûn Talebesi-
nin Harb Lehinde Nümayişleri – Bab-ı Ali Caddesinden
Geçerken.” bkz, Resimli Kitab, Ağustos 1328, C. 8, Nu.
43, s. 539.
12 Fotoğrafın altındaki açıklama: “Sultanahmet Meydanın-
da Harb Lehinde Nümayiş.” bkz, Resimli Kitab, Ağus-
tos 1328, C. 8, Nu. 43, s. 541.
13 Fotoğrafın altındaki açıklama: “Raks Ederek Cenge Gi-
den Kahraman Askerlerimizin Cümbüşü.” bkz, Resimli
Kitab, Eylül 1328, C. 9, Nu.44, s. 580.
14 Fotoğrafın altındaki açıklama: “Gönüllü Bir Kahraman
– Musevi Vatandaşlarımızdan Olup Sevk Hamiyet-
le Bir Kıta-yı Askeriyeye Gönüllü Olarak İltihak Eden
Yako Oğlu Murdhay Efendi – Sirkecide Harekete İnti-
zar Esnasında.” bkz, Resimli Kitab, Ağustos 1328, C. 8,
Nu.43, s. 555.
15 Fotoğrafın altındaki açıklama: “Mecruhinin Yaralarını
Sarmak için Sevk-i Hamiyet ve Şevkatle Sargı İmalat-
hanelerine Devam Eden Hilal-i Ahmere Mensub Hanım
Hemşirelerimizin Bağzılarının İmalathane Dâhilinde
Hücre-i Faaliyetleri.” bkz, Resimli Kitab, Teşrîn-i Evvel
– Teşrîn-i Sânî 1328, C. 10, Nu. 45, s. 681.
16 Fotoğrafın altındaki açıklama: “On İki Yaşında Bulun-
masına Rağmen Gönüllü Sıfatıyla Orduya Dâhil Olarak
Mecruh Düşen Bir Kahraman – Karahisarlı Nuri Çavuş.”
bkz, Resimli Kitab, Mart 1329, C. 12, Nu. 47, s. 852.
17 Yapılan Mezalimlerle ilgili bkz, “Bulgar Vahşeti”, Ta-
nin, 16 Teşrîn-i Evvel 1912(3 Teşrîn-i Evvel 1328), Nu.
1472, s.4. – “Sırb Vahşetlerinden”, Tanin, 11 Teşrîn-i
Evvel1912(28 Eylül1328), Nu. 1467, S.3.
18 Resmin altındaki açıklama: “Bulgar Mezalimi – İda-
ma Mahkûm Edilen Bedbaht Muhacirinden Bazılarına
Hükm-i İdamın Suret-i Tefhimi.” bkz, Resimli Kitab,
Teşrin-i Evvel-Teşrin-i Sani 1328, C. 10, Nu. 45, s. 639.
19 Resmin altındaki açıklama: “Bulgar Mezaliminden – Yü-
rüyüş Köyünde Bulgarlar Üsera-yı Osmaniyeden Üçünü
Parça Parça Ederek Bir Kuyuya Atmışlar ve Resimde
Görülen Mazlumu da Gözlerini Çıkararak, Parmaklarını
Keserek İşkence ile Şehit Etmişler ve Balta ile de Başı-
nı İkiye Ayırmışlardır.” bkz, Resimli Kitab, Mayıs 1329,
C. 8, S. 48, s. 919.
20 Osmanlı Mizah basınının Balkan savaşlarına bakışı ile
ilgili bkz. Tobias Heinzelmann, Osmanlı Karikatüründe
Balkan Sorunu 1908-1914, Kitap Yayınevi, İstanbul
2004, s. 157-222.
21 Karagöz Ali Fuad Bey tarafından 10 Ağustos 1908’de
çıkarılmaya başlanmıştır. Haftada iki kez yayımlanan
dergi(sonradan haftada bir) dört sayfalıktır. Temiz dizgisi
ve baskısıyla, halkın anlayabileceği dili ve espriyle geniş
okur kitlesi bulmuştur. 26 Ocak 1935’e kadar yayın ha-
yatını devam ettirmiştir. Bkz. Alpay Kabacalı, Başlangı-
cından günümüze Türkiye’de Matbaa Basın ve Yayın,
Literatür Yayınları, İstanbul 2000, s. 136-137.
22 Cem mizah dergisi Cemil Cem tarafından 28 Kasım
1910’da çıkarılmaya başlanmıştır. Cemil Cem’in kari-
katürlerinin yanda, Rerik Halid’in değişik takma adlarla
yayımlanan yazıları da yayımlanmıştır. 32 sayı çıktıktan
sonra İttihat ve Terakki baskısı yüzünden yayımına ara
vermiş, İttihatçıların yönetimden uzaklaştırılması sonra-
sında 11 sayı daha yayımlandıysa da 26 Ekim 1912’de
kapanmıştır. Bkz. Kabacalı, a.g.e., s. 137.
23 Karagöz, 26 Eylül 1328, Nu. 454, s.4.
24 “Karagöz ne diyor?” adlı şiir şöyle başlamaktadır: “Ey
çocuklar! Gün bu gündür; gayri handan olmalı./ Topla-
nıp bir noktada serhadda mihman olmalı./ Ben bile tak-
tım silahı arkama, bir pir iken./ Gençsiniz! Hiç durmayın!
Düşman perişan olmalı!” Karagöz kendisinin yaşlı bir
adam olmasına rağmen cepheye gitmeye hazır oldu-
ğunu belirterek gençlerin hemen orduya katılarak cep-
heye gitmesi gerektiğini dile getirmektedir. Devamında
karagöz vatanı anneye benzetmekte ve “Bak asıl an-
nen vatandır; el uzandıkça ona/ Her kılın bir süngü, her
uzvunda kalkan olmalı!” dizeleriyle savaşa gitmeye teş-
vik etmektedir. Karagöz şiiri şöyle bitirir: “Son Sözüm ey
cenfedalar! Ey mübarek cepheler!/ Kutlu Balkan sün-
günüz altında al kan olmalı!.” Bkz, Karagöz, 23 Eylül
1328,Nu. 453, s.1.
25 Cem, 29 Eylül 1328, Nu. 42, s. 1.
26 Karagöz, 27 Teşrîn-i evvel 1328, Nu. 463, s. 2.
27 Cem, 29 Eylül 1328, Nu. 42, s. 1.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 153
 I. BALKAN ŞAVAŞI’NDA
EDİRNE MÜDAFAASININ ÖNEMİ

AHMET YİĞİT*

Balkan Savaşı’na Doğru ğunda görevlendirmişlerdir.3 Bu hadiseye şüphe ile

B
yaklaşılması gerekir, eğer istihkâmlar Bulgarlar tara-
alkan Savaşlarının sebeplerine bakıldığında
fından incelenmiş olsaydı, Edirne önlerinde askerle-
1877-1878 yani 93 harbine kadar uzanan
rini bekletmeksizin şehre hücum etmeleri gerekirdi.
ve Berlin Antlaşması maddelerine dayanan
Bulgarlar 1911 yılından itibaren, ufukta çıkma ihtimali
bir geçmişi vardır. Balkanlarda Avusturya ile Rusya
olan bir harpte Edirne üzerine direkt olarak hücuma
arasındaki çekişmelerin, Balkanlarda kurulan küçük
geçilmesi yönünde kurmay seviyesinde askerî çalış-
Balkan devletlerinin daha çok Osmanlı Devleti’ne
malar yapıyorlardı. Balkan devletlerinin silah alımla-
ait topraklara özellikle Makedonya’ya hâkim olma
rının büyük devletler tarafından serbest bırakılması
mücadelesine dayanmaktadır. Balkan Savaşları
ile Bulgarlar genel bütçelerinin üçte birinden fazlasını
öncesinde Balkan devletlerinin Osmanlı Devleti’ne
orduya aktararak, bu yöndeki niyetlerini açık bir şekil-
karşı birleşmesini engelleyen meselelerin başında
de ortaya koymuşlardır.4 Hatta 1912 yazında Bulgar
Makedonya’daki Kiliseler meselesi gelmektedir. II.
ordusu Edirne üzerine yapılacak hücumun provası-
Abdülhamid’in Balkan devletlerinin kendi aralarında
nı dahi gerçekleştirdi5. Balkan devletlerinin Osmanlı
ortak hareket etmesini önlemek amacıyla sıcak tuttu-
Devleti’ne karşı imzaladıkları antlaşmalarda Edirne
ğu bu meseleyi Osmanlı yönetimi 3 Temmuz 1910’da
şehri de bahis konusu olmaktadır. 13 Mart 1913 ta-
çıkardığı kanunda “ihtilaflı kilise, mektep ve mukad-
rihinde Rusya’nın hakemliğinde yapılan Sırp-Bulgar
des yerlerde hangi unsurun nüfusu çok ise ona aittir”
antlaşmasına göre her iki devlet Osmanlı Devleti’nden
cümlesi ile halledilince, Balkan devletlerinin birleşme-
alacakları yerleri belirlemişlerdir6. Edirne kuşatma-
sindeki en büyük engel ortadan kaldırılmış oluyordu.
sında görev alan Bulgar II. Ordu komutanı Nikola
Bulgarlar ve Edirne İvanof’a göre Edirne, Balkanlardan İstanbul’a giden
Edirne şehri Roma İmparatorluğu ve Osmanlı bütün yollara hâkimdi. İstanbul’u almak veya Türkleri
Devleti tarafından Avrupa’dan gelecek tehlikelere sulha zorlamak isteyenler, Edirne’yi almadıkça veya
karşı İstanbul şehrinin anahtarı olarak görülüyordu.1 etkisiz hale getirmedikçe asla başarılı olamazdı. Edir-
Şehir coğrafi konumu dolayısıyla tarih boyunca ko- ne, Osmanlı Devleti hâkimiyetinde olduğu müddetçe
ruduğu önemini Balkan Savaşlarında da devam İstanbul’a doğru yapılacak harekâtı gerçekleştirecek
ettirmiştir. Savaş öncesinde Balkan devletleri özel- ordu daima tehlikeye maruz kalacaktı7. Kısacası Bul-
likle de Bulgarlar, savaş planlarını Edirne şehrini garların başlangıçta bütün planlarını Edirne şehrini
ele geçirmek üzerine kuruyorlardı. Bulgarlar 1903 ele geçirme üzerine yaptıkları net bir şekilde anla-
yılı içinde Makedonya’da ve Balkanlarda katliamla- şılmaktadır
ra başlarken aynı yıl içinde Edirne’de başarısızlıkla Edirne’yi Savunma Hazırlıkları
sonuçlanan bir ayaklanma teşebbüsünde bulunmuş-
Edirne’nin Balkan Harbi’ne hazır hale getirilme-
lardır2. Bulgarların Edirne’yi elde etme arzuları 1910
sinde, Osmanlı Devleti’nin diğer bölge ve şehirlerin-
yılına gelindiğinde de devam etmiştir. Bulgarlar aynı
de yaşanan eksiklikler ve problemler aynen yaşandı.
yıl içerisinde Edirne istihkâmlarını incelemek üzere
Osmanlı Devleti 1910 yılında merkezi İstanbul olan I.
bir kurmay subayı Edirne’deki Bulgar konsoloslu-

154 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

orduya bağlı IV. Kolordu merkezi olarak Edirne’de bir
garnizon oluşturmuştur. Edirne garnizonunda 1912
yılında komuta Mirliva İsmail Hakkı Paşa ve savaşın
başlamasına az bir süre kala şehre gönderilen, son-
radan Edirne Müdafii diye şöhret bulacak olan Ferik
Mehmed Şükrü Paşa8 bulunmaktaydı9. Savaşın baş-
lamasına çok az bir süre kala var olan komuta ka-
demesinin üzerine başka bir komutan gönderilmesi
zaman zaman sıkıntılara sebep olmuştur. Bu husus
Mirliva İsmail Hakkı Paşa’nın Kale komutanı, Şükrü
Paşa’nın da Müstahkem Mevkii Komutanı olmasıy-
la şeklen çözülmüştür. Edirne’ye yeni gelen Şükrü
Paşa’nın da kalenin askerî eksiklerini kısa sürede
tamamlaması mümkün değildi. Bundan dolayı Edir-
ne Balkan savaşına yetersiz tahkimat, silah, teçhizat,
yiyecek ve sağlık malzemesi ile girmiştir.10 Osmanlı
Erkan-ı Harbiye’si, Edirne’nin 1829 ve 1878 yıllarında
Rusların işgaline iki defa uğramış olmasına rağmen,
savunma mevzilerinin geçilmez olduğuna inanıyordu.
Edirne şehri kale savunma sisteminde şehrin 4.500
ilâ 12.500 metre kadar çevresine yerleştirilmiş siper
ve bataryalardan oluşan, düşmanı mümkün mertebe
şehirden uzak tutmayı amaçlayan mevzilerdi. Ana
tahkimat hattının duvarları 3-3,5 metre yüksekliğin-
de ve 6-7 metre kalınlığında olup toprak, tuğla veya
çimentodan yapılmıştır. Bu kalelerin ilk yapımı 1828-
1829 Osmanlı-Rus Savaşı’na kadar uzanıyordu.11 Ka-
lelerin etrafında derinliği ve genişlikleri 4 ilâ 5 metreyi
bulan hendekler mevcuttu. Bu mevzilerin önlerinde 4
ilâ 6 sıra halinde dikenli teller döşenmişti. Ana hattın 1
ilâ 4 km gerisinde dört kaleden oluşan ve savunmada
önemli rol oynamayan ikinci bir hat daha yapılmıştı.
Bu savunma şekliyle şehrin içinde birçok askerin bi-
rikmesi önlenmiş olacaktı. Ayrıca düşman askeri şe-
hirden uzak tutulacaktı. Kaleler arasına girecek düş-
man birlikleri de kalelerden yapılacak top atışlarıyla
bertaraf edilebilecekti. 3 ila 8 km. yarıçapında bir ala-
nı tepelerden geçirmek suretiyle savunma hattı oluş-
turuldu. Bu hat Kafkas Tabyası, Kestanelik, Cevizlik,
Bağlarbaşı, Ayvazbaba, Büyük ve Küçük Taş Tabya,
Yassıtepe, Şeytantarla bağları, Karagöz, Kazantepe,
Kazanova, Arda Tabyası, Sinekli Ova’sı, Bosnaköy
ve Hacılarezanından oluşmaktaydı. Ulaşım ve nak-
liye oluşturulacak bir dekovil hattıyla çözülecektir.12
Edirne savunma hatları arazinin yapısı da göz önüne
alınarak şehre hâkim tepelerden oluşturulmuştu.13
Yüzbaşı Remzi (Yiğitgüden), yazdığı eserde Os-
manlı Erkan-ı Harbiyesi’nden farklı düşünmektedir.
Askerî açıdan tabyaları asrîlikten uzak olduğu ve
üstelik 30 yıldan beri onarım görmediğini belirtir. Fa-
kat tabyaların Trakya’nın soğuk kış günlerinde aske-
rin yağmura ve kara karşı korunmasını sağladığını,
yaralı askerlerin sargılarının ve iaşelerinin buralarda
yapıldığını da ilâve ederek asrilerini de aratmadığını
da belirtmektedir.14 İtalyanlarla süren Trablusgarb sa-
vaşları dolayısıyla daha önce Edirne’deki mevziler-
den sökülüp götürülen toplar, savaşın başlamasına
çok az bir süre kala Çatalca mevzilerinden alınarak
tekrar Edirne’ye getirilip tabyalara monte edildiler.15
Getirilen ve mevcutlar ile çeşitli ebatlarda 340 âdete
ulaşan toplar, savunma amaçlı kaleler kompleksine
yerleştirilmiş hareketsiz ve sabit toplar olması zaman
zaman savunmada sıkıntılar yaratmıştır. Savunmada
görev alan subay ve asker sayısında farklılıklar ol-
makla beraber toplam 52.597 olarak bildirilmiştir.16
Kale komutanlığı seferber olma emrini 18 Eylül
1328/1 Ekim 1912 tarihinde alarak yoğun bir şekilde
çalışmalara başlamıştır. Kaleye ikmal subay ve erle-
ri, taşıt ile askeri araç ve gereçler Anadolu’nun deği-
şik bölgeleri ila yakın çevreden gelmeye başlamıştı.
Kalede daha önce hiç askerî eğitim görmemiş erler
talime alınıyor, erlerin ikmalleri düzgün yapılamadı-
ğından sıkıntılar daha savaş başlamadan yaşanıyor-
du. Seferberlik planında tespit edilen dış müfrezeler
yerlerine gönderiliyor, sınır boyunca siperler kazılı-
yordu17. Seferberlik emrini alan Müstahkem Mevki
Komutanlığı, Edirne’de halka 18 maddelik bir bildiri
yayımlamıştır. Bildirinin 9. maddesinde bütün yaşlı,
düşkün, en az iki aylık para ve yiyeceği bulunmayan-
larla, hükümet tarafından sakıncalı görülen halkın üç
güne kadar kaleden çıkmaları istenmiştir.18 Bu bildiri
ile bir kale savunması yapılacağı ve kalenin savun-
masının en az iki ay olarak hesaplandığı anlaşılmak-
tadır. Şehirden özellikle İstanbul yönüne zorunlu ve
büyük bir göç başlamıştır.
Edirne Müstahkem Mevkii Komutanlığı, şehre
yakın birliklerin iaşe ihtiyaçlarını savaş başlamadan
önce ve savaşın ilk günlerinde de karşılamıştır. IV.
Kolordu Komutanlığı Merkezi olan Edirne şehri ile
olan bağlantısını kopararak Uzunköprü’ye çekildiği 5
Ekim 1912 tarihine kadar adeta kalenin kaynaklarını
kullanmış hatta tüketmiştir. Kale komutanlığı ancak
bu tarihten sonra müstakilen kaynakları kullanmaya
ve şehir içinde müdafaa için malzeme depo etmeye
başlayabilmiştir.19
Trakya’da ki doğu ve batı cephesindeki yerlere
asker sevkiyatı, Edirne şehrinden geçen tek demir
yolu hattı üzerinden yapılmaktadır. Trenlerin çok ağır
hareket ediyor olması seferberliğin hızla tamamlan-
masında engel hale gelmiştir. Edirne’den İstanbul’a
günde tek tren seferi yapılabiliyordu20.
Savaş Başlıyor
Edirne şehri, savaşın başlamasından önce Bul-
gar asker ve çetelerinin önünden kaçan köylüler için
adeta bir sığınma yeri haline gelmiştir.21 Çarpışma-
ların olduğu sınır boylarından Edirne şehrine doğru
olan göç artmış binlerce halk şehrin içine girerken
binlercesi de kale önünde beklemektedir.22 Halk
Edirne önlerine, özellikle köylüler savaşın uzun sür-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 155
meyeceği ve kısa zamanda Osmanlı Devleti lehine
bitip geri döneceklerini düşündüklerinden yanlarına
hemen hemen hiç bir şey almadan gelmişlerdi. O
yıl tarım açısından verimli geçmiş ve çok ürün elde
edilmişti. Göç eden veya çeteler ile askerlere rağmen
yerinde kalan her köylünün ambarı genellikle dolu idi.
Edirne’ye doğru ilerleyen Bulgarlar ele geçirdikleri
köylerde dolu buldukları ambarlar sayesinde asker
ve hayvanları için zahire sıkıntısı çekmemekteydi.
Kaleden sorumlu Mirliva İsmail Hakkı Paşa, köylü-
leri istihkâmlardan içeriye almıyordu. Zengin köylü
ve çiftlik sahiplerinin mallarını kale içine sokma ve
kendilerinin de içeriye girme isteklerini reddediyordu.
Hatta bu konuda ısrar edip istihkâmlar önündeki teli
aşmak isteyenler süngü ile durduruluyordu. İsmail
Paşa, kadınların güçsüzlerin ve yabancı uyruklula-
rın şehri terk etmelerini, kalede kalacakların da en
az iki aylık yiyeceklerinin olması gerektiğini şehirde
duyurmuştu.23
Bulgarlar savaşın başlarında iki orduyu Edirne
şehri önlerine sevk ederek, İstanbul’a ulaşmadan
önce iyi tahkim edilmiş en önemli mevkii ele geçir-
meyi hedefleyerek, İstanbul önlerine ulaşacak as-
kerine malzeme taşıma açısından demiryolundan
yararlanmayı da planlamışlardır.24 Başında General
İvanof olduğu halde Bulgar II. Ordusu birkaç kara-
kolun mukavemetinden başka karşı koyma olmaksı-
zın 18 Ekim 1912’de Osmanlı Devleti ile Bulgaristan
arasında olan sınırı geçip Meriç Vadisi’nden Tunca
Nehri’nin sağ kanadından Edirne’ye doğru hücuma
başladı.25 Bulgarlar Arda Nehri’nin sağ kıyısından
Edirne’nin batı bölümüne doğru ilerlediler. Bulgar II.
Ordu Komutanı İvanof, Edirne’ye anî bir baskın dü-
zenleyerek ele geçirmeyi hedeflemekteydi. Eğer ta-
arruz sonuçsuz kalırsa, Edirne’ye en yakın mevkide
muhasara için topları yerleştirilebilecek elverişli yer-
ler elde etmeyi planlamıştı. İvanof’un planı başarıya
ulaşmadı. Bulgarlar Edirne’nin batı ve güney-batısını
Osmanlı askerinden boşaltıp istihkâmlara olabildiğin-
ce yaklaşmışlardı. Balkan savaşlarının başlamasıyla
beraber Osmanlı Kurmaylarının oluşturduğu Doğu
Cephesi, yani Edirne-Kırkkilise hattı Bulgarların dahi
beklemediği bir şekilde Istranca dağlarını aşan Bul-
gar ordusu26 karşısında kısa sürede yani altı gün
içinde çökmüştür. Bu hadiseyle Edirne şehrinin öne-
mi Osmanlı Devleti açısından bir kat daha artarken,
Bulgar askerî kurmayları tarafından bakıldığında
İstanbul’a ulaşmak için Edirne’nin mutlaka alınması
gerekmediği fikrini savunanların haklılığını da orta-
ya çıkarmıştır.27 Kısa sürede Çatalca önlerine kadar
ulaşan Bulgar orduları, Edirne şehrini kuşatma altına
alırken, Edirne ile İstanbul’un arasındaki askeri ve si-
vil irtibatı tamamen koparmışlardı. Bulgarlar, Edirne
kalesinin planlanandan uzun, aylar sürecek direnişi
karşısında, Çatalca önlerinde İstanbul’u almak hede-
156 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
finde olan askerlerinin, artlarını güvende hissetme-
meleri dolayısıyla planları alt-üst olmuştu. Mehmed
Şükrü Paşa, Edirne Müdafaasında “1877’de Gazi
Ahmed Muhtar Paşa’nın, Kars’ta yaptığı rolü oy-
nayacaktı.” Bu rol, Osmanlı birliklerine ve Osmanlı
Devleti’ne zaman kazandırıp, bu durumdan avantaj
sağlamaya yönelik olacaktı. Şükrü Paşa’nın Edirne
Müstahkem Mevki Komutanlığı’na getirildiği zaman
kendisine verilen yazılı emir de bunu destekler mahi-
yette şehri yalnız kırk gün müdafaa etmesi istenmiş-
tir28. Türk ordusu seferberliğini tamamlayıncaya ka-
dar Edirne, Bulgarları sınırda mümkün olduğu kadar
oyalamak ve az kuvvetle çok sayıdaki düşman kuv-
vetini tutmakla görevlendirilmişti. Bunlardan başka
kalenin görevleri, düşmanın mümkün olduğu kadar
çok kuvvetini Edirne kalesi üzerine çekmek, bunun
için düşman birliklerinin yan ve gerilerini daima teh-
dit ederek serbest hareket etmesine engel olmaktı29.
Savaşın geneline bakıldığında, Edirne Kolordusu bu
plana göre vazifesini layıkıyla yerine getirmiş, Lüle-
burgaz ve Pınarhisar civarındaki Bulgar birliklerinin
rahat hareket etmesini engellemiştir30.
İstanbul şehri için Edirne stratejik yeri dolayısıy-
la nasıl bir koruma kalkanı görevi görüyor ise; Edir-
ne için de batısında bulunan Dimetoka ve Kırcaali
şehirleri ile burada bulunan Osmanlı birlikleri aynı
rolü oynamakta idi. İvanof hatıratında direkt olarak
Edirne’ye hücum edememelerinin sebebi olarak “Di-
metoka ve Kırcaali’den gelecek bir tehlikenin hayali
endişesiyle vaziyeti kavrayamadık ve Edirne mesele-
sini bir an evvel intaç edemedik” demektedir.31 Bulgar
II. Ordu Komutanı İvanof’un bu husustaki endişeleri,
Süvari Tugayı komutanı Tanef’in 13 Kasım 1912 ta-
rihinde Dimetoka’nın kuzeyinden itibaren demiryolu,
karayolu ve köprülerin Türklerden temizlendiğini,
Mustafapaşa’da bulunan II. Ordu merkezine bildir-
mesiyle sona ermiştir32. İvanof’un Edirne kuşatma-
sında rahat hareket etmesini sağlayan diğer bir olay
ise Kırcaali Müfreze Komutanı Yaver Paşa’nın asker
ve askeri malzemeleriyle beraber Bulgarlara teslim
olmasıdır33.
Doğu Ordusu Kumandanı Abdullah Paşa, Doğu
Ordusu’nun 22 Ekim 1912’de saldırıya geçmesini
âmil emri yayımlayarak Edirne kalesinde bulunan
müdafilerinin bir kısmının bu harekâta katılmalarını
istiyordu34. Edirne kalesi Abdullah Paşa’nın talebi ile
fiilen savaşa girmiş bulunmaktadır.35 Aynı tarihte de
Bulgarlar Edirne kalesini kuşatmak için hazırlıkları-
nı tamamlamak üzereydi.36 Edirne Kalesi, 20.000’i
bulmayan bir kuvvetle kuşatmayı başlatıyorlardı.
Bulgarlar 25 Ekim günü de Edirne karşısındaki asker
sayılarını üç tümen daha arttırmışlardı. İlave olarak
Bulgar I. Ordusu’nun iki tümeni de Edirne Kalesi’nin
alınması ile görevlendirilmişti.37 Bulgar II. Ordusu
Komutanı İvanof’un umumi saldırı ile Edirne alına-
mayınca, Osmanlıların kurduğu tuzağa düşmemek
içi, Kırklareli önlerindeki Bulgar askeri birliklerinin
vaziyeti dolayısıyla, Edirne ve civarında serbest du-
rumda bulunan kıtaların bir kısmını Kırklareli’ne gön-
derilmesini talep ettiği anlaşılmaktadır.38 Esasında
Bulgarların da amacının Edirne önlerindeki Osmanlı
askerinin kale dışına çıkarak savaşa katılmasını en-
gellemek olduğu anlaşılmaktadır.39
Edirne’yi kuşatanlar ile savunanlar arasında, ku-
şatmanın başladığı tarihten şehrin Bulgarların eline
geçtiği tarihe kadar adeta bir beyannameler savaşı
yaşanmıştır. Bulgarlar kaleyi savunanlara ve halka
beyannameler ile ulaşarak onların maneviyatları-
nı bozmak suretiyle kale savunmasını çökertmeyi
hedeflemişlerdir. Şükrü Paşa ve kumandanları ise
halkın ve askerin maneviyatı yükselterek savunma
gücünü arttırmayı hedefleyerek ve Bulgarlara karşı
psikolojik harbi de sürdürmüşlerdir. Bulgarlar bu pro-
paganda da tayyareleri de kullanarak beyannameleri
şehrin semalarından halkın eline ulaşabileceği yer-
lere atmışlardır.40 Bu psikolojik harbe vilayetin en üst
kademesindekiler dahi dayanamamışlardır. Edirne
vilayetinin merkezi olan Edirne şehrinin Bulgarlar ta-
rafından tamamen abluka altına alınmasına rağmen
il merkezinin Vali Halil Bey tarafından Tekirdağ’a ta-
şınması önerisi Babıali tarafından reddedilmiştir.41
Bulgar tayyareleri şehir üzerinde keşif uçuşları yapa-
rak şehirdeki askeri tahkimat hakkında bilgiler top-
larken bunları rapor olarak sürekli ordu yönetimine
bildirmekte idi.42 Osmanlı askerî yetkilileri de Bulgar-
ların istedikleri hedefleri nasıl vurduklarını anlayama-
mışlardı. Onlar bu durumu casusluk faaliyetlerinin bir
sonucu olduğu şeklinde değerlendirmişlerdir. Hâlbuki
bu durum daha sonraki yıllarda İvanof’un hatıraların-
da anlatılmaktadır. Şehir üzerinde uçan Bulgar tayya-
releri, şehir içinde ve çevresinde olan askerî faaliyet-
ler hakkında ordu birliklerine raporlar vermektedirler.
Edirne muhasarasında kuşatan ve kuşatılanlar
açısından en önemli engellerden biri de acımasız
kış şartları idi. Mevsimin sonbahardan kışa dönme-
siyle beraber şiddetli soğuk Edirne civarında kendi-
sini hissettirmeye başlamıştı. Kuşatan ve kuşatılan
asker, düşmandan çok tabiat şartları ile mücadele
ediyordu. Şehir içinde gazın bitmesi dolayısıyla ge-
celeri sokakların aydınlatılmasına son verilmiştir. İleri
karakollarda kömür ve gaz bitmek üzeredir.43 Yağan
kar ve yağmurlardan oluşan çamur, birlikler arasında
irtibatı koparmakta, topçuların arabalarla malzeme
taşıması adeta imkânsız bir hal almaktaydı. Edirne
çevresindeki nehirler yükselmekte ve köprüler yıkıl-
maktaydı. Araziler su altında balçık deryasına dön-
müştü. Şiddetli soğuklarda açıkta olan hatta kulübe-
lerde olan askerlerin elleri veya ayakları donmakta,
sonuçta soğuktan ölenler dahi bulunmaktaydı.44 So-
ğuklar dolayısıyla Bulgarlar, Türk siperlerinin dışında
kalan bölümdeki ağaç ve üzüm kütüklerini de kesip
yaktılar.45 Şehir içinde ise halk bombardımanda yıkı-
lan yapılardaki ağaç ve tahtaları toplayıp ısınmak için
yakmaktadır.
Ateşkes ve Londra Görüşmeleri
Harbiye Nâzırı Nâzım Paşa’nın, ordunun son
durumu ile ilgili gönderdiği raporlar, 13 Kasım 1912
tarihinde İstanbul’da yapılan kabine toplantısında ele
alınmış ve Bulgarlar ile ateşkes görüşmelerine baş-
lanması kararlaştırılmıştır. Nâzım Paşa’nın Bulgar
Ordusu Başkomutanı ile yaptığı görüşmeler sonunda
iki taraf ordularının Çatalca önlerindeki son durum-
daki mevzilerini muhafaza etmesi, ayrıca kuşatma
altındaki Edirne, İşkodra ve Yanya kalelerindeki son
durumları korunmak şartıyla mütareke yapıldı. Bal-
kan devletleri ile Osmanlı Devleti arasında Londra’da
görüşmeler yapılması kararlaştırıldı.46
Bulgar Çarı’nın 15 Kasım 1912 tarihinde II. Ordu
Komutanı İvanof’a çektiği telgrafta Bulgarların Edirne
hakkındaki niyetlerini ortaya koymaktadır. Çar görüş-
meler öncesinde General Velçef’in Edirne üzerine
yaptığı genel hücum hakkında rapor istemektedir.
Ayrıca İvanof’a Velçef’in niçin bu şekilde davrandığı
sorulmuştur. Kuşatma ordusunun amacının asıl or-
dunun harekâtını desteklemek, kalede bulunan Türk
ordusunun bu harekâta tesir veya müdahale etme-
sini önlemektir. İvanof, Bulgar Başkomutanlığı’na
kuşatmada Doğu Cephesi komutanı olan Velçef’in
Edirne üzerine hücuma geçmesine kendisinin müsa-
ade etmediğini bildirmiştir. Ayrıca muhasara için ne-
ler yaptığı hakkında da ayrıntılı bilgi vermiştir. Güney
ve doğu mıntıkalarını muhasara topları ile takviye
ettiğini 3-4 gün içinde şehrin bombalanmasına tekrar
başlanacağını bildirmiştir. Ona göre kaledekilerin sü-
rekli olarak taciz ve tehdit edilmesi gerekir. Aksi halde
Türkler cüretkâr ve müteşebbis oluyor, cesaretle kale
dışına harekâtta bulunuyorlardı. Bulgar Çarı Edirne
önlerinde olan gelişmeleri önemsemekte buradaki
gelişmelerden kendisine günde dört defa haber ve-
rilmesini istemiştir.47
28 Kasım 1912 tarihinde mütareke için görüşme-
lere başlandığında Bulgarlar daha önce ilk şart ola-
rak ileriye sürmeyeceklerini belirtmelerine rağmen
Edirne’nin kendilerine teslimini isterler ve bunda da
ısrar ederler. Osmanlılar ise görüşmelerin başladığı
andaki durumun muhafazası dışında istekler olur-
sa görüşmelerin kesileceğini bildirmiştir. Bulgarlar,
Karadeniz ablukasının kaldırılmasını ve Edirne’den
demiryolunu kullanmak suretiyle geçerek Çatalca
önlerindeki ordularına malzeme nakli, araç-gereç
yollama hakkı isterler. Yunanlılar görüşmeler esna-
sında tasarıyı imzalamaktan çekinirler. Çünkü onlar
Yanya’nın teslimini istedikleri takdirde Bulgarların
Edirne’yi istemelerinden çekinmektedirler.48
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 157
 Bulgarlar görüşmelerin başladığını bildikleri
halde Edirne kalesine gönderdikleri askeri heyetle
Şükrü Paşa ve kurmaylarından kalenin kendilerine 10 TEMMUZ
teslimini istemişlerdir. Bu istekleri reddedilince de İttihad ve Terakkî Cemiyeti’ne...
bütün cephelerde ani baskınlar yapılmasını emret-
miştir. Amaçları kale ile İstanbul arasında haber- Şu dağların, ovaların seslerine kulak verin,
leşme olup olmadığının kontrol etmek ve oluşacak Bakın her yer sanki coşkun deniz gibi bağırıyor.
bir boşluktan yararlanıp kalenin bir oldu-bitti ile
Evler, köyler zincirleri parçalayan beldelerin:
ele geçirilmesini sağlamaktır. Ayrıca Bulgarlar bu
“Ya hürriyet yahut ölüm!” türküsünü çağırıyor.
gerçekleşmez ise görüşmeler yapılmadan önce
kalenin sınırlarını daha da daraltmayı amaçlamak-
taydılar. Hani nerede, ağızları kilitleyen o pençeler,
Ahalinin kuvvetini hiçe sayan o yiğitler?
Müstahkem Mevkii Komutanlığına, İstanbul’dan
Hani nerede, hür başlara mezar kazan o geceler
Başkomutan Vekili Nâzım Paşa tarafından gön-
derilen telgrafta Müttefik devletlerden Yunanistan Bir intikam saatinden çekinmeyen müstebidler?...
dışında Bulgaristan, Sırbistan ve Karadağ ordu-
ları ile ateşkes antlaşması imzalandığı bildirildi. Esir millet yaratmayan âdil Allah
Edirne, Yanya ve İşkodra kaleleri antlaşmaya göre Bize dahi: “kalkın” dedi,
ikmal yapamayacaklardır, denilmektedir. Şükrü Elimizde parıldayan keskin silah
Paşa ile İvanof arasında ateşkesin uygulama-
Bugün zulmü kahreyledi.
sını içeren 10 maddelik bir anlaşma imzalana-
rak 3 Aralık 1912 tarihinde ateşkes ilan edildi ve
Titreyiniz, zira sizler bize karşı cellâttınız,
Edirne semalarında silah sesleri kesildi.49 Gerçi
ateşkesin şartları adaletsizdi. Mesela Türkler ku- Bağrımıza vurduğunuz demir gibi kalpsizdiniz,
şatma altındaki Edirne’ye demiryolundan yardım Yüzbinlerce anaları, oğulları ağlattınız,
ulaştıramayacak, fakat Bulgarlar Edirne içinden Düne kadar evler yıkan, canlar yakan hep sizdiniz.
geçen demiryolunu kullanarak kendi birliklerine
yardım götürebileceklerdi.50 Ateşkes antlaşması- Aklınıza gelmezdi ki, hiçbir vakit zencir, zindan
nın 7. maddesi ile Bulgar trenlerinin Edirne’den
Kalplerinde vatan aşkı çarpanları titretemez,
geçmeleri sağlanmıştı. Fakat kuşatma altında-
Hürriyetin o mukaddes rüyaları alev saçan,
ki şehir halkı ve Osmanlı ordusu bu maddeden
nasiplenememişlerdi.51 Böylece Bulgarlar, ordu- Alınlardan en sönük bir kıvılcımı körletemez.
larının yiyecek ve cephane ihtiyaçlarını sağlamış
oluyorlardı. Buna karşılık Edirne Kalesi’nde ancak Esir millet yaratmayan âdil Allah
bir aylık yiyecek bulunduğu kale komutanlığınca Bize dahi: “kalkın” dedi,
tepkili bir şekilde 10 Aralık 1912 tarihinde Başku- Elimizde parıldayan keskin silah
mandanlığa bildirildi. Edirne’ye yiyecek ve sağlık
Bugün zulmü kahreyledi.
malzemesi gönderilmesinin sağlanamaması halk
ve asker için büyük bir kayıptı. Aynı zamanda Os-
Bugün eski bir dünyanın yıkıntısı üzerine,
manlı diplomasisinin bir acziyeti idi. Diplomatlar
açısında bu maddenin kabul edilmesinin sebebi 93’ün meşrutiyet saltanatı yükseliyor,
Londra’da yapılacak barış görüşmelerinin kısa Orhanların, Selimlerin o sevgili illerine,
sürede biteceğine inanılmasıdır. Ayrıca bu sürede Bir kanûn-ı esasiyle yeni baştan can geliyor.
şehirde yeterince erzak ve cephane olduğunun
düşünülmesidir.52 Bu durum o zamana kadar her Bundan sonra her Osmanlı şu Türkiye toprağında
türlü yokluk ve zorluğu karşı maneviyatını daima
Mabediyle, mektebiyle, her şeyiyle hür olacak
yüksek tutan kale savunucuları olan asker ve hal-
kın moralini bozmuştu. Bulgarların Çatalca önle- Bir ak mermer saray kadar emin olan ocağında
rindeki askerlerine yiyecek taşıyan ilk Bulgar treni Bir padişah gibi ömür sürmek için hak bulacak.
13 Aralık 1912 tarihinde asker ve halkın gözleri
önünden Edirne’den geçti.53 Esasında görüşmeler Esir millet yaratmayan âdil Allah
esnasında Bulgar heyeti, Yunanlıların görüşmeler- Bize dahi: “kalkın” dedi,
den çekilmesinden sonra Edirne’nin boşaltılmasını
Elimizde parıldayan keskin silah
ve oradaki Türk askerinin onurla kaleyi terk etme-
sinin krallarının isteği olduğunu söylerler. Bu istek Bugün zulmü kahreyledi.

158 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303


Evet, artık hiç kimseye zulüm pençe salmayacak,
Bir kuvvetli tarafından zayıf malı yenmeyecek,
Yurdun hiç bir bucağında hâkim, mahkûm kalmayacak,
Bu efendi, bunlar dahi kölelerdir denmeyecek.
Hakir köylü diyecek ki, bugün ben de bir ağayım,
Adaletin huzurunda zenginlerle müsaviyim,
Hür ve mesut bir vatandaş olduğumu duymadayım,
Ağılımın, çiftliğimin, her hakkımın sahibiyim.
Esir millet yaratmayan âdil Allah
Bize dahi: “kalkın” dedi,
Elimizde parıldayan keskin silâh:
Bugün zulmü kahreyledi.
Ey Dicle’nin, Sakarya’nın ve Fırat’ın çocukları!
Vatanımız talihini bugün bize terk ediyor,
Doğduğumuz bu yerlerin kara yaslı ufukları,
Kadın erkek her bir asıl evlâdından iş istiyor.
Zâlim devrin bize miras bıraktığı harabeler,
Bizim kardeş zekâmızın nurlarıyla uyanacak,
Şu zavallı ıssız köyler, şu karanlık kulübeler,
Bizim kardeş kalbimizin ateşiyle canlanacak.
Esir millet yaratmayan âdil Allah
Bize dahi: “kalkın” dedi,
Elimizde parıldayan keskin silâh
Bugün zulmü kahreyledi.
Biz istersek hürriyetin kanadının gölgesinde
Asırları öğündüren dehâmızı parlatırız,
Büyük ırklar yurdu olan şu zengin şark ülkesinde
Yarın yine bir şerefli medeniyet yaratırız.
Dünya dahi öğrenir ki, bizim gibi bir milletin,
Her cehennem ateşini söndürmeye gücü yeter,
Şu demirden yumruğumuz zulüm gibi sefaletin,
Taassubun, cehlin dahi başlarını kırar, ezer!...
Esir millet yaratmayan âdil Allah
Bize dahi: “kalkın” dedi,
Elimizde parıldayan keskin silâh
Bugün zulmü kahreyledi.
Mehmed Emin
(TÜRK YURDU, YIL:3, SAYI: 71, 6 Ağustos 1914-24 Temmuz
1330, Türk Yurdu Şiir Antolojisi (1911-1931), Hazırlayan: Coş-
kun Bağır, Türk Yurdu Yayınları, Ankara 2012)
üzerine toplantıda sessizlik olur. Bu sessizlik,
Bulgar delegesinin başı olan Danef’in daha
önce yapılan protokolü yüksek sesle okuma-
sıyla bozulur. Orada Bulgarlara deniz ve demir-
yollarının açılması yazılı olup kuşatma altındaki
Osmanlı şehirlerine barış görüşmeleri başladığı
andaki statü korunacağı için yiyecek yollanma-
yacaktı. Esasında Bulgar diplomatlar galip ola-
rak kendilerinde bu hakkı görürler ve yapılan
itirazları kabul etmezler54.
Edirne’de Osmanlı askerine verilen ekmek-
lerin gramajı azalmaya ve rengi esmerleşme-
ye başlamış idi.55 Kar yağmaya başladığı için
soğuk, asker ve halk üzerinde etkisini gittikçe
artırıyordu.56 Ocak ayı ortalarında yağan karın
etkisi ile hava çok soğumuştu. Yakacak olma-
dığından bir türlü ateş almayan yaş ağaçlar
Sarayiçi’nden kesilmeye devam ediliyordu.
Şehrin etrafındaki ormanlar ve gün gün yok
oluyordu. Meyve ve dut ağaçları odun olarak
kullanılmak üzere yok ediliyorlardı57. Ateşkes
döneminde soğuk havanın etkisinden kurtul-
mak isteyen siperlerdeki Osmanlı ve Bulgar as-
kerleri, ocaklarda yaktıkları ateşler ile ısınmaya
çalışıyordu.
Londra’da 17 Aralık 1912 tarihinde başla-
yan görüşmelere Osmanlı Devleti ile savaşan
Bulgaristan, Yunanistan, Sırbistan, Karadağ
ve dört büyük Avrupa devleti; Avusturya, Al-
manya, Rusya ve İngiltere katıldılar. Osmanlı
delegasyonu görüşmelerin uzamasından yarar
ummaktaydı. Amaç Balkan devletleri arasında-
ki anlaşmazlıkların ortaya çıkmasını sağlamak
ve birbirleriyle çatışma durumuna gelmelerini
beklemekti. Osmanlı Devleti mağlup bir dev-
let olarak oturduğu masada kendisine yapılan
teklifleri kabul etmediği gibi halkı Müslüman
olan Arnavutluk ve Edirne’yi de vermek istemi-
yordu. Ayrıca Anadolu’nun tabii uzantısı olan
oniki Adaları da verme taraftarı değildi. Bu-
nun üzerine anlaşma sağlanamayınca 6 Ocak
1913 tarihindeki konferans, bir sonuç alınama-
dan dağıldı58. Londra’da yapılan görüşmeler-
de Osmanlı Devleti delegasyonu Balkanlarda
Edirne hariç diğer yerleri terk etmeyi esas iti-
bariyle kabul etmişti. Avrupa’nın büyük devlet-
lerinin İstanbul’daki temsilcileri, hükümetlerin-
den aldıkları talimatlar üzerine 17 Ocak 1913
tarihinde Osmanlı hükümetine nota vererek,
Edirne’den vazgeçilmesini, aksi takdirde sava-
şın tekrar başlayacağını ve bunun Osmanlılar
için büyük bir felâket olacağını bildirdiler.59 Bü-
yük devletler Osmanlı Devleti’ne verdikleri no-
tada Midye-Enez hattının Bulgarlarla Osmanlı
Devleti arasında sınır olmasını istemekteydiler.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 159
Kâmil Paşa barış taraftarı idi. Fakat sorumluluğu tek
başına almak istemediğinden 21 Ocak 1913 tarihin-
de eski nâzırlardan asker ve sivil, yüksek mevkilerde
olan hükümet görevlilerinden oluşan genel meclisi
Dolmabahçe Sarayı’nda topladı. Toplantıdan barış
yapılması kararı çıktı. Kabinenin Edirne’nin Bulgar-
lara teslimi teklifini düşünmekte olduğu tezinin halk
arasında kısa zamanda yayılması üzerine 23 Ocak
1913 tarihinde Talat ve Enver Paşa’nın önderliğin-
de Babıali Baskını adı verilen darbe gerçekleştirildi.
Darbede Nâzım Paşa öldürülüp, Kâmil Paşa hükü-
metten uzaklaştırıldı.60 Edirne’yi verme taraftarı ol-
mayan Mahmud Şevket Paşa önderliğindeki İttihat
ve Terakki taraftarları yeni kabineyi kurdular61.
Avrupalı devletler Londra’da yapılan görüşme-
lerden bir sonuç çıkmadığını görüyorlardı. Onlar
Edirne’nin Osmanlı Devleti’nin elinde kalmasını is-
temiyorlardı. 29 Ocak 1913 tarihinde Sırp, Bulgar,
Yunan ve Karadağ temsilcileri ortak bir nota vererek
barış görüşmelerinin kesildiğini bildirdiler. Osmanlı
hükümeti de 30 Ocak’ta bu notaya cevap vererek,
Edirne’nin Osmanlı Devleti’nin başkentliğini yaptığı
ve birçok İslam eseri ile donatılmış olduğundan vaz
geçmediklerini izah edip Meriç Nehri’nin sağ tara-
fından çekilmeyi kabul ediyorlardı62. Fakat Balkan
devletleri ve Avrupalılar da bu öneriye sıcak bak-
mıyorlardı. Sonuçta, Edirne önlerinde kuşatanlar ile
kuşatılanlar arasında muazzam kuvvet ve malzeme
dengesizliği ile savaşın ikinci aşaması başlamış olu-
yordu63.
Savaş Tekrar Başlıyor
Bulgarlar müzakerelerin kesileceğine dair aldık-
ları bilgilerle beraber kuşatmada izleyecekleri yeni
metodu konuşmaya ve planlarını yapmaya başladı-
lar. Kaledekilerin hareketleri takip edilmekte, topla-
rın yerleri ve askerlerin bulunduğu mevkiler, çadırlar
tespit edilmekteydi. 31 Ocak tarihinde Bulgar Baş-
komutan Vekili’nin II. Ordu Komutanlığı’na yolladığı
yazıda, vaziyet belirleninceye kadar kalenin şiddetli
top ateşi altına alınması isteniyordu. Bulgar Çarı ve
Nâzırlar Heyeti, ordu komutanları ile durumu değer-
lendirmek üzere Edirne önlerinde Karaağaç’ta tren
vagonunda bir toplantı gerçekleştirdiler. Toplantıda
komutanlar Edirne’nin hücumla alınmasının zorluğu-
nu, hatta imkânsızlığını dile getirirken, II. Ordu Ko-
mutanı İvanof, Çar ile aynı fikri paylaşarak, Edirne’ye
genel bir hücum yapılması ve şehrin bu şekilde alın-
ması savundu.64
Şubat ayının sonlarına doğru Edirne’de çarşı
ve pazarlarda erzak sıkıntısı kendisini hissettirme-
ye başladı. Çarşı ve pazarlarda bir torba tuz yedi
buçuk liraya satıldığı gibi on beş liraya da alıcı bul-
makta idi.65 Tuzun fiyatı çok yükselmesine rağmen
bulunamıyordu.66 Havanın aşırı soğuması, şehir dı-
şında açık alanda bulunan Bulgarlar açısından şehrin
160 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
en kısa sürede alınmasını zaruri bir hale getirmişti.67
Yer yer 30 santimetreyi bulan kar, açık arazide ve si-
perler içinde olan Bulgarları zor duruma düşürmüştü.
Tipiden siperler tamamen karla dolmuş, siperlerin te-
mizlenmesi tipi devam ettiği sürece mümkün olama-
mıştır. Yol ve köprülerin kullanılamayacak kadar kötü
bir hal alması dolayısıyla Bulgar nakliye kolları ha-
reket edememekte veya zamanında istenen yerlere
ulaşamamaktaydı. Kıtaların iaşesi zor veya gecikme-
li olarak ulaştırılabilmektedir.68 Kar fırtınası başlamış
ve bu durum her iki tarafın siperlerdeki askerlerinin
zor bir vaziyete düşmesine sebep olmuştur. Artık ne
muhasara edenler ne de müdafaa edenler asıl amaç-
ları için mücadele etmiyorlardı. Hepsi ortak düşman-
ları olan soğuk ve kara karşı mücadele ediyordu. On-
lar için en büyük düşman tabiattı.69 Askerî doktorlar,
siperlerdeki binlerce Türk askerinin sert geçen kış
sırasında bacaklarının nasıl kaskatı donduğunu ve
ocak ayında yağan karın şubatta savaş tekrar başla-
dıktan sonra dahi nasıl günlerce yerde kıpkırmızı kal-
dığını anlatmışlardır.70 Savaşlarda çarpışmalar kadar
soğukta her iki taraftan birçok asker kaybetmelerine
sebep oluyordu. Kar parça parça yani büyük dilim-
ler halinde yağıyordu. Karın yerleri kaplamasından
sonra çıkan soğukta, Tunca nehri buz tuttu.71 Şubat-
ta yağan kar kalkmadan mart ayı başında tekrar kar
yağmaya başladı. Kısacası kış soğuk yüzünü tekrar
gösterdi.72
Padişah Mehmet Reşat 26 Şubat 1913 tarihin-
de Sadrazam Mahmud Şevket Paşa ile yaptığı gö-
rüşmede, Edirne’nin terk edilmemesini bir kez daha
söylemiştir.73 İstanbul’da ve diğer Osmanlı sınır-
ları içindeki yerlerde, Bulgar muhasarası altındaki
Edirne’ye yardım edilememesinin çaresizliği yaşan-
maktadır. Padişah ve hükümet Edirne’nin terk edilme-
siyle ilgili halkın göstereceği tepkilerden çekinmek-
teydiler. İlerleyen günlerde Sadrazam’ın İstanbul Mu-
hafızları ile yaptığı görüşmenin sonunda, Edirne’nin
terk edileceği haberinin halk arasında yayıldığı ve
halkın isyanından çekindiği anlaşılmıştır.74 Edirne’nin
durumu ülke genelini birinci derecede ilgilendiriyordu.
Kendi yaşadıkları toprakları terk ederek, İstanbul’a
toplanmış olan muhacirlerin Edirne’nin devlet tarafın-
dan terk edilmesini kabul etmeyecekleri de hükümet
tarafından dikkate alınmaktaydı. Bulgarlar yapılacak
genel bir hücumda karargâhlarının kaleye daha ya-
kın olması için II. Ordu Karagahı’nı Mustafapaşa’dan
Edirne’ye daha iyi bir mevki olan Ortakçı köyüne
naklettiler. Ayrıca karargâhın taşınmasında etkili olan
sebeplerden biri de Doğu Cephesi’nde bulunan Bul-
gar askerlerinin soğuk hava ve kolera gibi hastalıklar
dolayısıyla bozulan maneviyatlarının düzeltmekti.75
Bulgarlar Edirne’de
Mart ayı başından itibaren karşılıklı olarak top
atışları artmıştı. Bulgarlar Türklerin top atışlarını arttır-
mak suretiyle cephanelerinin çabuk bitmesini istiyor-
lardı. Türkler ise kalenin düşeceğine anladıkları için
cephanenin düşman eline geçmesini istemiyorlardı.
Kıtalarda subay ve askerlerin ellerinde bulunan silah,
kılıç ve dürbüne varıncaya kadar her türlü malzemeyi
imha ediyorlardı. Askerlerin top ve malzeme naklin-
de kullandığı atların beslenmesi ve bakımı problem
olduğundan uzun süredir kesilerek halka ve askere
et olarak dağıtılmakta idi.76 Buna rağmen Bulgarlar
Edirne şehrine girdiklerinde kullanılmayan veya imha
edilemeyen Osmanlı askerî malzemeleri Bulgarla-
rın eline geçmiştir.77 26 Mart 1913 Çarşamba günü
Edirne’nin Bulgarların eline geçmesinden bir gün
sonra, Sadrazam Mahmud Şevket Paşa İstanbul’da
gazetelerde Edirne’nin düştüğünü ilan ettirdi. Bu İs-
tanbullular üzerinde büyük bir tesir yarattı ve halkı
üzüntü ile beraber telaş kapladı78. Bulgar askerleri
Edirne şehrini ele geçirdikten sonra şehirde yağma
faaliyetine başladı. Hristiyan ahali sokaklarda “İkinci
ölümden sonra diriliş, İsa’nın dirilişi gibi Edirne ye-
niden Hristiyan oldu” diye haykırıyordu79. Edirne’nin
düşmesinden sonra Bulgarlar tarafından Osmanlı
askerine verilmeyen yiyecek ve yapılan zulümlerin
sebebini, Türklerin demiryolunu imha etmeleri olarak
göstermişlerdir. Bulgar II. Ordu komutanı İvanof bu-
nun böyle olmadığını hatıratının birçok yerinde itiraf
etmektedir. Bulgarların Edirne’de yapmış oldukları
zulümler ve askere Saray İçi mevkiinde reva gördüğü
davranış, Edirne halkı başta olmak üzere Türk halkı-
nın dimağında acı bir şekilde uzun yıllar yer almıştır.
Açlık ve sefalet içindeki Osmanlı askeri Saray İçi’nde
söğüt ağaçlarının kabuklarını dahi kemirerek açlık ile
savaşıp hayatta kalma mücadelesi vermiştir.
Edirne’nin savunulması ve sonrasında Osman-
lı birliklerinin ne kadar zayiat verdiği resmî kayıtlar
ile tespit edilememiştir. Türk birliklerinin verdiği şehit
miktarı 13.000 kişi civarında, Bulgarların verdiği ölü
sayısı ise 17.000 kişi olarak tahmin edilmektedir.80
Kuşatma genelinde her iki taraftan ölü asker sayı-
sı olarak kesin bir hesaplama yapılmamış olması-
na rağmen 40 ilâ 60 bin arası olduğu tahminleri de
yapılmaktadır81. Bu rakama sivil halkta ilave edilmiş
olmalıdır.
Edirne kalesini 161 gün kahramanca savunanla-
ra karşı haksızlıklar yapılmıştır. Kalenin Şükrü Paşa
tarafından Bulgarlara verildiği şeklinde bir kamuoyu
oluşturulmaya çalışılmıştır. Dedikoduların kayna-
ğında siyasî hırslarının esiri olan İttihat ve Terakki
Fırkası’nın önde gelenleri bulunmaktadır. Edirne’nin
Bulgarlara geçişi esnasında, bir görgü tanığı tarafın-
dan Edirne’nin, teslim bayrağı çekilerek değil, düş-
man saldırısı sonucu düşmesini açıklaması, Şükrü
Paşa’ya yapılan “Edirne’yi teslim etti. Biz kendi eli-
mizle düşmana verdik” iddialarını çürütmektedir82.
Edirne muhasarasında bulunan Pierro de
Mondesir’in yazdıklarına göre; Kale’nin cephane ve
mermisi yeterli olduğu halde, iaşe ve ikmal durumu iyi
değildi. Şeker, tuz, petrol ve kömür bitmişti. Nizâmiye
askeri iyi idi. Redif askeri eğitimsiz olduğundan top
ateşi altında sebat edemiyordu. Haberleşme mükem-
mel idi. En önemlisi Kale Kumandanı Şükrü Paşa’nın
mesleğinin ehli oluşu idi. “Kale kumandanı kararlı
bir faaliyet ortaya koyduğu için, son dakikaya kadar
hüküm ve nüfuzunu devam ettirmeyi başarmıştı” de-
mektedir83. Mondesir, Şükrü Paşa’nın başarısını ve
halk üzerindeki etkisini onaylamaktadır.
Mahmud Şevket Paşa, darbe ile devirdiği Kâmil
Paşa hükümetinden çok farklı bir şey yapamamıştır.
Ordu üzerinde bir takım düzenlemeler yapan Mah-
mud Şevket Paşa’nın bu çabaları halk tarafından
görülmüyordu. İttihat ve Terakkicileri halk tarafından,
Edirne’nin Bulgar’ın eline geçmesinde suçlu olarak
görülüyordu. Yaşanan olaylar neticesinde İttihat
Terakki’nin önde gelenlerinden Sadrazam Mahmud
Şevket Paşa, 12 Haziran 1913 tarihinde düzenlenen
bir suikast ile öldürüldü. Osmanlı Devleti’nde bu kar-
gaşalar sürerken İttihat ve Terakki daha güçlü bir şe-
kilde iktidara sarılarak duruma hâkim oldu.84
İkinci Balkan Savaşı Başlıyor
Balkanların küçük, fakat Balkan Savaşı’nın galip
devletleri; Bulgaristan ile Yunanistan, Makedonya
topraklarını paylaşma hususunda anlaşmazlığa düş-
müşlerdir. Sırplar savaş öncesinde Makedonya top-
raklarını Rusların hakemliğine bırakarak Bulgarlarla
paylaşmışlardı. Fakat Yunanlılar ile Bulgarlar arasın-
da böyle bir anlaşma söz konusu değildi. Bulgarların
çok yer kazandığını düşünen Yunanistan ve Sırplar
bu sebeple anlaşarak Bulgarlara karşı cephe oluş-
turmuşlardır. 29 Haziran 1913 tarihinde Bulgarların,
Sırp ve Yunanlılar üzerine başlattığı hücum Bulgar-
ların yenilgisi ile sonuçlanmıştır. Romenler 150.000
kişilik bir ordu ile 10 Temmuz 1913 tarihinde Bulgar
sınırlarını aşarak Sofya’ya doğru hareket etmiştir. 20
Temmuz’da da Osmanlı birlikleri bu karışıklıklardan
yararlanarak Edirne ve Meriç nehrine doğru harekete
geçmiştir. Dört bir taraftan ateş altında kalan Bulgar-
lar, 31 Temmuz 1913 tarihinde barış istemek zorunda
kalmışlardır.85
Edirne Tekrar Osmanlıların Eline Geçiyor
Said Halim Paşa Hükümeti gelişmeleri dikkatle
izliyordu. İttihat ve Terakki ileri gelenleri; hükümeti,
bir şeyler yapılması ve Edirne’nin geri alınması konu-
sunda zorluyordu. Genç subaylar; Enver Bey, Musta-
fa Kemal, Ali Fethi, Cemal, Ahmed İzzet Paşa hiç va-
kit geçirmeden Edirne üzerine yürünmesi gerektiğini
söylüyorlardı. Basında Edirne üzerine yürünmesini
destekleyen yazılar çıkmaktaydı.86 Avrupa devletle-
ri Osmanlı Devleti’nin niyetini sezmişlerdir. Türkler
Balkanlara doğru harekete geçerse Balkanlardaki
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 161
kargaşayı önlemek mümkün olamayabilirdi. İngilizler çıkışının temellerini hazırlamıştır. Ayrıca deneyimli
İstanbul’daki elçileri vasıtası ile Osmanlı hükümetine askerlerini terhis edip, Balkan ülkelerinin silah alım-
Midye-Enez hattının aşılmaması hususunda sert bir larını takip edememiş üstelik kendi topraklarından
nota vermiştir. Hatta İngiltere Dışişleri Bakanı Sir Ed- geçişine de izin vermiştir.
vard Grey parlamentoda yaptığı konuşmada “Türkler,
Bulgarların Balkanlarda Makedonya toprakla-
Bulgarların uğradığı felaketten faydalanarak, Londra
rında emellerinin olması kadar Osmanlı Devleti’nin
Antlaşması’nı yok saymaya ve Edirne’yi almaya kal-
doğu topraklarında özellikle Edirne’yi ele geçirmeyi
kışırlarsa, sonradan uğrayacakları ceza pek şiddetli
arzulamakta ve bu hususta mali yatırımlar yapma-
olacaktır. Değil yalnız Avrupa’daki topraklarından
nın yanında askeri çalışmalarda da bulunmaktaydı.
mahrum olmak, belki İstanbul’u bile kaybedecekler-
Edirne’de 1877-1878 Osmanlı Rus Harbi sonrasında
dir” diyordu87.
yapılan tahkimatlar, savunma amacıyla Balkan sa-
Gönüllülerden oluşan Osmanlı birlikleri 16 Tem- vaşlarında kullanılmasına rağmen yeterli değildi.
muz 1913 tarihinde Midye-Enez hattına ordu ile be-
Savaş başladığında yetersiz erzak ve asker ile
raber ulaşmıştır. Dört gün beklemeden sonra hareke-
Edirne kalesi savaşa girmek zorunda kalmıştır. Müs-
te geçilerek 21 Temmuz’da Kırklareli, 22 Temmuz’da
tahkem Mevki Kumandanı Ferik Şükrü Paşa yayım-
da Edirne Osmanlı toprakları içine katılır.88 Edirne’ye
ladığı beyanname ile kırk günlük erzakı olmayanla-
ilk girenlerin başlarında Teşkilât-ı Mahsusacıların
rın kaleyi terk etmelerini isteyerek yaklaşık iki aylık
bulunduğu gönüllüler vardır. Arkalarından gelen or-
bir savunmanın planlarını yaptığı anlaşılmaktadır.
dunun başında Gelibolu Ordusu’ndan Ali Fethi, Mus-
Edirne’ye hücum eden Bulgar kuvvetlerinden olabil-
tafa Kemal, Çatalca Ordusu’ndan Enver Bey bulun-
diğince fazla kuvveti üzerine çekerek asıl ordunun
maktadır. Bulgarların çekilip boşalttığı Edirne şehrine
toplanması için zaman kazanmaya çalışmıştır. Bul-
ilk girenlerle olan Enver Bey, daha sonraları Edirne
garlar da Edirne’deki Osmanlı askerinin İstanbul üze-
Fatihi olarak anılacaktır.89 Avrupa devletleri, Osmanlı
rine yürüyüşüne arkadan saldırarak engel olmasını
Devleti’ni Edirne’den çıkarmak için bir takım teşeb-
önlemeye çalışmışlardır.
büslerde bulunmuşlardır. Fakat Osmanlı Devleti’nin
kararlı tutumu, Edirne’yi teslim etmeme hususunda Balkan Savaşı’nın daha ilk haftasında Osman-
taviz vermemesi bu şehrin Osmanlı sınırları içinde lı askerleri büyük bir hezimete uğradı birçok yerde
kalmasını sağlamıştır90. çekilmeler, kargaşa ile savaş meydanından kaçma-
ya döndü. Osmanlı birlikleri, komutanları tarafından
İkinci Balkan Savaşı, Bulgarların yenilgisi ile so-
mücadele edilmeksizin askeri malzemeleriyle bera-
nuçlanmış, 10 Ağustos 1913 tarihinde Balkan dev-
ber Bulgarlara teslim oldular. Bulgarlar askeri mal-
letleri arasında Bükreş’te barış antlaşması yapılmış-
zemelerinin büyük kısmını buradan karşılarken böl-
tır. Artık savaşacak güçleri kalmayan iki devlet olan
geyi terk eden muhacirlerin savaşın kısa süreceğine
Osmanlı Devleti ile Bulgarlar arasında görüşmeler
ve Osmanlı’nın galibiyeti ile sonuçlanacağına olan
başlamıştır. Anlaşmaktan başka çareleri olmayan iki
inançlarıyla köylerinde bıraktıkları ürün ve hayvan-
devlet, 29 Eylül 1913 tarihinde İstanbul Antlaşması’nı
larıyla temel gıda ihtiyaçlarını da karşılamışlardır.
imzalamışlardır. Bu antlaşmaya göre Londra Antlaş-
Balkan Savaşlarında Türk ulusunun yüzünü Edirne,
ması ile belirlenen Midye-Enez Hattı iptal edilmiştir.
Yanya ve İşkodra gibi kaleler ağarttı. Londra görüş-
Meriç nehri esas sınır kabul edilerek sadece Kara-
meleri sonrasında İşkodra ve Yanya’nın da teslim
ağaç ve Dimetoka Osmanlılarda kalacak şekilde
olmasıyla bilhassa Edirne kalesini savunan Şükrü
antlaşma imzalanmıştır. Doğu Trakya Osmanlılarda
Paşa ve onun askerleri Osmanlı Devleti genelinde
kalırken Batı Trakya da Bulgarlara verilmiştir.91
ön plana çıktı. Bulgar Kralı Ferdinand, Edirne’yi ele
Sonuç geçirince teslim alınan Şükrü Paşa’nın kılıcını geri
vererek düşmanını takdir edip saygısını göstermiş-
Balkan Savaşları sonuçları itibarıyla, XX. yüzyı-
tir. Edirne Osmanlı Devleti’ne başkentlik yapması,
lın ilk çeyreğinde sadece Osmanlı Devleti ile küçük
Osmanlı ve İslam tarihinin nadide eserlerini barındır-
Balkan devletleri arasında cereyan etmiş bir savaş
ması dolayısıyla, Bulgarların teslim edilmesi teklifleri
değildir. I. Balkan Savaşı Osmanlı Tarihi’nin en büyük
sert tepkilere neden olmuştur. Edirne’nin verilmesi
yenilgilerinden biri olup, XX. yüzyılda dünya güç den-
görüşmelerinin yapıldığının halk ve devlet görevlileri
gelerinin oluşmasında önemli bir yere sahiptir. Hatta
tarafından duyulması ile kanlı Babıali baskınıyla hü-
Balkan Savaşları I. Dünya Savaşı’nın sebepleri ara-
kümet düşürülmüş, İttihat ve Terakki devlet yönetimi-
sında da sayılabilir. Balkan Savaşları Osmanlı diplo-
ni ele almıştır. Balkan Savaşları öncesinde ve Bal-
masisinin bir hezimetidir. Osmanlı Devleti hariciyesi
kan Savaşlarında siyasi çekişmeler, üstelik bu siyasi
Balkanlardaki gelişmeleri takip edememiş, Balkan
çekişmelerde askeri rütbeli subayların yer alması
devletleri arasındaki problemleri körüklemek yerine
ülkeye yarar değil zarar vermiştir. Kuşatma altındaki
hükümetin aldığı kararlarla ortadan kaldırıp, savaşın
Edirne şehri de bu çekişmelerde de kullanılmıştır.

162 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

 Birinci Balkan Savaşı esnasında yapılan antlaş-
ma ve görüşmeler, savaşı durduramamıştı. Daha
sonra Balkan devletleri kendi aralarında savaşlara
devam etmişlerdir. Bu savaşlardan yararlanan Türk-
ler, II. Balkan Savaşı’nda Büyük devletlerin kendileri-
nin çizdiği fakat uygulatamadıkları Midye-Enez hattı-
nı aşarak Edirne’yi kendi sınırlarına dâhil ettiler.
Yağmur ve karların yağmasıyla başlayan soğuk,
savaşan her iki tarafı zor duruma düşürmüştür. Kale
içinde askerin dışında halkında olması yiyecek ve
hastalıklar açısından Müstahkem Mevki Komutanlı-
ğına zorluklar yaşatmıştır. Edirne çevresindeki ağaç-
lar, soğuktan korunmak için yaş olmalarına rağmen
kesilip yakılmıştır. Hastalıklar her iki orduda da etkili
olmuştur. Fakat Türkler arasında Edirne’de çıkan ko-
lera, halk üzerinde etkili olmuştur. Sağlık çalışmaları
açısından Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti ve doktor-
lar, Edirne içinde insanüstü gayretlerle eksik malze-
meye rağmen görevlerini başarıyla yerine getirmiş-
lerdir.
Balkan Savaşları sırasında havacılık açısından
önemli gelişmeler olmuştur. Bulgarlar muharebeler
sırasında Edirne üzerinde keşif uçuşları yapmışlar ve
birliklerini bu konuda yönlendirmişlerdir. Bu zaaftan
yararlanan Şükrü Paşa lüzumsuz topları başka yer-
lere sevk ettirerek kuvvetini arttırmış gibi göstererek
Bulgar birliklerini yanıltmayı da başarmıştır.
Osmanlıların Edirne etrafında tabyalarının ve
siperlerinin olması savaşın uzaması dolayısıyla Bul-
garlar tarafından şehre en yakın mevkilerde tutun-
mak için siperler oluşturmalarına sebep olmuştur.
Kış günlerinin soğuğundan ve düşman ateşinden
kendilerini korumada siperler etkili olmuştur. Fakat
dışarıda olanlar için siperler yağan karın, rüzgârın
etkisiyle siperlere dolmasıyla aynı zamanda ölümcül
bir hal de almıştır.
Edirne Muhasarası’nın en önemli özelliği iki kuv-
vet arasında beyannameler savaşının yaşanmasıdır.
Bulgarlar muhasara altındakilerin psikolojik açıdan
çökmesini sağlamak amacıyla propaganda için şeh-
re özellikle uçaklar vasıtasıyla beyannameler atmış-
lardır. Halk ve askerin Şükrü Paşa’ya olan inancını
bildikleri için beyannamelerde Müstahkem Mevki
Komutanlığını hedef almamalarına rağmen başarı-
lı olamamışlardır. Osmanlı askeri beyannamelerin
arkasına metinler yazarak Bulgar’ın eline geçecek
şekilde geri göndermiştir. Fakat Müstahkem Mevki
Komutanlığı halkın ve askerin maneviyatını yükselt-
mek için sık sık beyannameler yayımlamak zorunda
kalmıştır. Londra görüşmeleri esnasında asker ve
halkın gelişmeler karşısında morallerinin bozulduğu
açık olarak hatıratlarda görülmektedir. Şükrü Paşa
savaş öncesinde kendisinden Bulgar hücumuna kar-
şı şehri yaklaşık iki ay savunması istenmesine rağ-
men, bütün imkânsızlıklara rağmen şehri beş aydan
fazla savunmuştur. Bu dönemde şehirde yiyecek,
tuz, petrol ürünleri vs. kalmamasına rağmen her türlü
fedakârlıklar yapılarak savunmaya devam edilmiştir.
Salamuralardan tuz elde edilmeğe çalışılmış, ek-
meklere süpürge tohumları ilave edilmiş, askeri atlar
kesilerek eti halka ve askere dağıtılıp yenilmiş, mü-
cadelede aksamaların daima önüne geçilmiştir.
Osmanlılar için Balkan Savaşları felaket ve se-
falet ile eş anlama gelmektedir. Ordu bir ay içinde
yenilmiş ve perişan olmuştur. Bulgar orduları İstan-
bul önlerine kadar gelmiştir. Yüz binlerce Müslüman,
Balkanlardan göç hareketine başlamıştır. Savaş
öncesi birçoğu Edirne’ye sığınmaya çalışmış, kale
komutanlığı göçenleri kale içine almayınca siperler
önünde kargaşalar meydana gelmiştir. Göç hareke-
tinde göçmenlerin birçoğu düşman tarafından katle-
dilmiş birçoğu da açlık ve sefalet içinde yok olmuşlar-
dır. Rumeli’deki Türk topraklarından Türk hâkimiyeti
kalkmıştır. Osmanlı tarihinde Balkan Savaşlarının bir
benzeri yoktur. Akıl ve mantık kurallarının dışında bü-
yük hatalar yapılmıştır. Tek karşı koyan ve direnen
şehir Edirne olmuştur. Savaş sonuç itibarıyla Os-
manlı Devleti için alçaltıcı olmuştur. Osmanlı Devleti
açısından Balkan Savaşı’nın bu denli kötü sonuç-
lanmasında üç etken vardır. Hükümetin güçsüzlüğü,
moral düşüklüğü ve ordunun yoksulluğudur.
Balkan Savaşı ve Edirne Muhasarası’nda Şükrü
Paşa ve onun kaleyi savunan yiğit askeri, vefakâr ve
cefakâr Edirne halkı insanüstü çaba harcayarak sa-
dece düşman ile değil, açlık, hastalık ve ayrıca gerek
asker, gerek sivil Hristiyan azınlıkların ihanetleri ile
de mücadele etmişlerdir. Bu şartlar altında kendile-
rinden istenen Edirne’yi kırk gün savunma vazifele-
rini başarı ile yapmışlardır. Tamamen etrafları çev-
rildiği halde yalnız başlarına kalarak ve hiç yardım
almaksızın savunmayı üç ay daha uzatarak beş ay
beş gün boyunca kendilerinden iki kat üstün olan
Bulgar ve Sırp kuvvetlerini engellemişlerdir. Bu esna-
da Çatalca, Bolayır ve Gelibolu’da bulunan Osmanlı
kuvvetlerinin rahat nefes almalarına ve hazırlıkları-
nı tamamlamalarına imkân sağlayarak üzerlerindeki
düşman baskısını azaltmışlardır.
Edirne Müdafaası, esasında Birinci Dünya
Harbi’nin bir provası şeklinde olmuştur. Edirne halkı-
nın ve kaleyi savunan Türk askerinin açlığa, yokluğa
ve teknolojik imkânsızlıklara rağmen kendilerinden
kat kat üstün birliklere karşı bir savunmanın nasıl
yapılması gerektiğini, bir ders edasıyla ortaya koy-
muşlardır.
______________________________________________
* Doç. Dr., Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi
1 Leon Troçki, Balkan Savaşları, (çev. Tansel Güney), İs-
tanbul, 1995, s.191; M. Tayyib Gökbilgin, “Edirne”, İ. A.
IV, s.107; Besim Darkot, “Edirne Coğrafi Giriş”, Edirne,
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 163
 Edirne’nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı, Anka-
ra 1965, s.1-12
2 “Edirne”, Türk Ansiklopedisi XIV, s. 345; R. Kazancıgil,
Hafız Rakım Ertür’ün Anılarından Balkan Savaşında
Edirne Savunması Günleri, Kırklareli. 1986, s.131.
3 R. C. Hall, Balkan Savaşları 1912–1913 I. Dünya
Savaşı’nın Provası, (Çev. M. Tanju Akad), İstanbul,
2003, s.53; Edirne’de bulunan Bulgar ve İngiliz Kon-
soloshanelerinin faaliyetleri engellenemiyordu. Yaz
dönemlerinde av bahanesi ile bütün savunma hatları-
nın olduğu mahalleri gezmişlerdir. Bkz. R. Yiğitgüden,
1912–1913 Edirne Kalesi Muharebeleri I, İstanbul,
1938, s.24.
4 Misha Glenny, Balkanlar 1804-1999, İstanbul, 2001,
s.194.
5 Rıchard C. Hall, a.g.e., s.53; Troçki, Hall ile aynı gö-
rüşte değildir. Savaş başladığında Edirne’nin alınması
konusunda farklı görüşlerin olduğunu savunmaktadır.
Savaşın asıl olarak Edirne ile İstanbul arasında olaca-
ğını Bulgar Ordusu kabul etmiştir. Edirne önlerine de
birlikler koymuşlardır. Bkz. L. Troçki, a.g.e., s.192.
6 Bulgaristan ile Sırplar arasında gerçekleştirilen antlaş-
maya göre Bulgarlar şehirde nüfusları ve asıl hedefleri
olmamasına rağmen Edirne şehrini alıyorlardı. Bkz. R.
C. Hall, a.g.e., s.52; Anlaşma ile ilgi olarak bkz. Barba-
ra Jelavıch, Balkan Tarihi II 20. Yüzyıl, İstanbul 2006,
s.102.
7 N. İvanof, Balkan Harbi, (1912-1913) İkinci Ordunun
Harekâtı, Edirne Kalesinin Muhasarası ve Kaleye Hü-
cum, (çev. M. Murat), İstanbul, 1937, s.173.
8 Şükrü Paşa hakkında bkz. Yrd. Doç. Dr. Nuri Yavuz,
“Edirne Müdafii Mehmet Şükrü Paşa”, Yedinci Askerî
Tarih Semineri Bildirileri II (Sunulmayan Bildiriler)
1763–1938 Yılları Arasında Osmanlı İmparatorluğu ve
Türkiye Cumhuriyetinde Ordu ve Toplum (25–27 Ekim
1999 İstanbul), Ankara, 2001, s.157–172; Ayrıca Şükrü
Paşa hakkında bkz. Yrd. Doç. Dr. Veysi Akın, “Edirne
Müdâfii Mehmed Şükrü Paşa (1857-1916)”, Edirne
Müdâfii Mehmed Şükrü Paşa, (Haz. M. Sabri Koz), İs-
tanbul 2008, s.182-223.
9 Şükrü Paşa’nın Müstahkem Mevki komutanı olarak
atanmasıyla aynı garnizonda aynı rütbeye sahip iki ko-
muta kademesi oluşmuştur. Bkz. R. Yiğitgüden, Age. I,
s.22 vd.
10 R. Yiğitgüden, a.g.e., I, s.10; Zeki Paşa, Balkan Harbine
Ait Hatıralarım, İstanbul, 1337, s.16.; A. Andonyan, Bal-
kan Harbi Tarihi, (terc. Zaven Biberyan), İstanbul, 1975,
s.226 vd.; Kaymakam Nihat, 1328–1329 Balkan Harbi
Trakya Seferi, II, İstanbul, 1340, s.227; Zekeriya Türk-
men, “Hilal-i Ahmer Cemiyeti”, Belleten LXVIII, S.252,
(Ağustos 2004), Ankara, 2004, s.486; Genel Kurmay
Başkanlığı, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, III/2, Ankara,
1993, s.322 vd.
11 Yavuz Güner, Edirne Askeri Tabyalarının Mimarisi, İs-
tanbul, 2004, s.12 vd.
12 Tabyaların onarımı ve savunma hatlarıyla ilgili geniş bil-
gi için bkz. R. Yiğitgüden, a.g.e., I, s.16-26.
13 Ayrıntı için bkz. R. Yiğitgüden, a.g.e.,I, s.12.; A. An-
donyan, a.g.e., s.463 vd.; Cemal, Yeni Harp Başımı-
za Tekrar Gelenler Edirne Harbi, Muhasarası, Esaret
ve Esbâb-ı Felâket, İstanbul 1332, s.123; Mehmed
Kadiroğlu, “Edirne Muhasarası ve Şükrü Paşa,” Tarih
Hazinesi I, S.3, İstanbul 1950, s.123; Y. Güner, Edirne
Askeri Tabyalarının Mimarisi, İstanbul 2004, s.14 vd.
14 Tabyalar ve tamiratları hakkında bkz. R. Yiğitgüden,
a.g.e., I, s.11; Richard C. Hall, a.g.e., s.52; Nazmi Ça-
ğan, “Balkan Harbinde Edirne (1912–1913), Edirne
Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Anka-
ra 1965, s.199; İstihkâmlar hakkında bkz. Tanin Gaze-
tesi 20. Şubat 1913.
164 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
15 R. C. Hall, a.g.e., s.52; R. Kazancıgil, a.g.e., s.17.
16 Remzi Yiğitgüden, a.g.e., I, s.15; Nazmi Çağan, a.g.m.,
s.199; Ratıp Kazancıgil-Nilüfer Gökçe, Dağdevirenzâde
Mustafa Şevket Bey’in Edirne Tarihi ve Balkan Savaşı
Anıları, Edirne 2005, s.158; Genelkurmay Başkanlığı,
Balkan Harbi (1912-1913) I, Ankara 1970, s.132.; Nuri
Yavuz, Türk Arşiv Belgelerine Göre Birinci Balkan Har-
bi, Ankara 1989, s.303. (Basılmamış doktora tezi)
17 Mahmud Muhtar, Balkan Harbi, İstanbul 1979, s.161; N.
Yavuz, a.g.e., s.303.
18 N. Yavuz, a.g.e., s.303; R. Yiğitgüden, a.g.e., I, s.42-45.
19 R. Yiğitgüden, a.g.e., I, s.35.; N. Yavuz, a.g.e., s.305.
20 R. Kazancıgil, a.g.e., s.9, 13; Raif Necdet, Uful, İstan-
bul 1329, s.19; Ratıp Kazancıgil-Nilüfer Gökçe, a.g.e.,
s.157; R. N. Bali, “Edirne Muhasarası Sırasında Tutul-
muş Bir Günlük III”, Tarih ve Toplum, XXXIII, S.193, İs-
tanbul 2000, s.35; Zuhal Özaydın, “Balkan Savaşı ve
Muhasarada Edirne’de Sağlık Hizmetleri”, Edirne Ser-
hattaki Payıtaht, (Haz. (Emin Nedret Nişli-Sabri Koz),
İstanbul 1998, s.280.
21 R. Kazancıgil, a.g.e., s.13; Raif Necdet, a.g.e., s.21.
22 Ahmet Halaçoğlu, Balkan harbi Sırasında Rumeli’den
Türk Göçleri, (1912–1913), Ankara 1994, s.50; Genel
olarak bkz. Bilaş Şimşir, Rumeli’den Türk Göçleri I, An-
kara 1968 ve Bilal Şimşir, Rumeli’den Türk Göçleri II,
Ankara 1970.
23 Rıfat Osman, Edirne Rehnüması, Edirne 1336, s.79; Z.
Özaydın, a.g.m., s.280.
24 İbrahim Artuç, Balkan Savaşı, İstanbul, 1988, s.122; N.
Yavuz, a.g.e., s.253; Özellikle Bulgar II. Ordu komutanı
İvanof bu tezi savunmaktadır. Bkz. R. C. Hall, a.g.e.,
s.53 vd.; N. İvanof, a.g.e., s.53.
25 İvanof, a.g.e., s.36; E. Ziya Karal, a.g.e., IX, s.311.
26 A. Andonyan, a.g.e., s.467 vd.; H. Y. Ağanoğlu, Balkan-
ların Makûs Talihi Göç, İstanbul, 2001, s.52; M. Muhtar,
a.g.e., s.29-39.
27 E. Ziya Karal, Osmanlı Tarihi IX, Ankara 1977, s.312;
Troçki, a.g.e., s.188 vd.
28 Goltz’tan naklen bkz. R. Kazancıgil, a.g.e., s.104; N.
Yavuz, a.g.m., s.159.
29 N. Yavuz, a.g.e., s.301; R. Yiğitgüden, a.g.e., I, s.3, 46;
R. C. Hall, a.g.e., s.53; İvanof, a.g.e., s.51 vd.; L. Troçki,
a.g.e., s.137, 158.
30 “Bütün Ümitler Osmanlı Muzafferiyetinde” İkdam, 27
Teşrinievvel 1912, no:5634; Ali Kemal, “Zafer Yine Bi-
zimdir, Fakat…”, İkdam 28 Teşrinievvel 1912, no:5635;
Diran Kelekyan, “Metanet Anları”, “Zafer Sebatla İktisâb
Olunur”, Sabah 27 Teşrinievvel 1912, no:8299; R. Yi-
ğitgüden, a.g.e., I, s.70-120; R. Kazancıgil-N. Gökçe,
a.g.e., s.158; Ahmet Hazerfan, “Bir Çavuşun Balkan
Harbi Anıları I”, Tarih ve Toplum S.21-22, (Eylül 1985),
İstanbul 1985, s.6; R. Necdet, a.g.e., s.23.
31 İvanof, a.g.e., s.52 vd.; A. Andonyan, a.g.e., s.470 vd.
32 İvanof, , a.g.e., s.115.
33 Yaver Paşa 1. tümen, 103 subay, 3.183 er ve 31 mızıka
eri, 2. tümen 129 subay, 5.226 er, Jandarma 18 subay,
440 er olmak üzere hepsi 252 subay, 8.879 silâhendaz,
8 dağ topu, 2 makinalı tüfek 1.000 kadar beygir mev-
cuduyla silâhlarını terk ederek teslim oldular. Sonradan
yapılan tetkikte Yaver Paşa’nın 14.000 silâhendaz’a
sahip olduğu anlaşılmıştır. Geniş bilgi için bkz. İvanof,
a.g.e., s.158 vd.
34 İvanof, a.g.e., s.51.
35 H. Yarım, 1912 Edirne Müdafaası ve Komutan Şükrü
Paşa, İstanbul 1976, s.22vd. (Yayınlanmamış Lisans
tezi).
36 İvanof, a.g.e., s.52.
37 İvanof, a.g.e., s.58 vd.
38 N. İvanof, a.g.e., s.88.
39 R. Yiğitgüden, a.g.e., I, s.128.; N. İvanof, a.g.e., s.89.
40 R. Necdet, a.g.e., s.30-31; R. Yiğitgüden, a.g.e., I,
s.122, 123; R. Necdet, a.g.e., s.25.
41 Dr. R. Kazancıgil-Nilüfer Gökçe, a.g.e., s.160.
42 İvanof, a.g.e., s.114 vd.
43 Raif Necdet, a.g.e., s.34.
44 İvanof, a.g.e., s.115.
45 Atış açısından kolaylık sağlaması için seferberlik esna-
sında bir kısım bağ kütükleri ve meyve ağaçları zaten
sökülmüştü. Bkz. Cemal, a.g.e., s.133 vd. R. Kazancı-
gil, a.g.e., s.50 vd.; R. Osman, a.g.e., s.80-81.
46 “Edirne ve diğer Türk kalelerine erzak ve mühimmat
gönderilmesi şartıyla mütareke yapıldı.” bkz. E. Ziya Ka-
ral, a.g.e., IX, s.190; Yanya’nın boşaltılması ısrarından
vazgeçmeyen Yunanlılar, anlaşmaya taraf olmadılar.
Yanya kuşatmasını, Ege Denizi’ndeki ve Adriyatik’teki
ablukayı devam ettirdiler. Osmanlı orduları 3 Aralıkta
bulundukları yerlerde kalacaklar, fakat kuşatma altın-
daki üç şehre herhangi bir yardım ve destek malzeme
gönderemeyeceklerdi. Bkz. Sacit Kutlu, Milliyetçilik ve
Emperyalizm Yüzyılında Balkanlar ve Osmanlı Devleti,
İstanbul 2007, s.351-352.
47 Bulgar Çarı Edirne civarında cereyan eden hadiseler-
den günde 4 defa haberdar edilmesini istemiştir. Bkz.
İvanof, a.g.e., s.132 vd.
48 Y. Hikmet Bayur, Türk İnkılâp Tarihi II/II, Ankara, 1983,
s.130 vd.
49 Cemal, a.g.e., s.121
50 H. Y. Ağanoğlu, a.g.e., s.54; N. İvanof, a.g.e., s.167 vd.
51 N. Yavuz, a.g.e., s.307.
52 Esasında Osmanlı delegelerine anlaşmayı mümkün
olduğu kadar uzatarak orduya takviye edecek kadar
zaman kazanmak, Balkan Devletleri arasındaki görüş
ayrılığının tetiklenmesi hedeflenmiştir. Bkz. S. Kutlu,
a.g.e., 352.
53 R. Osman, a.g.e., s.79; R. Yiğitgüden, a.g.e., I, s.263;
R. Kazancıgil-N. Gökçe, a.g.e., s.178.
54 Y. Hikmet Bayur, a.g.e., II/II, s.137 vd.
55 Cemal, a.g.e., s.157; İvanof, a.g.e., s.194 vd.
56 8 Ocak 1912 tarihinde ilk defa olarak kar yağmıştır. Bkz.
R. Necdet, a.g.e., s.87.
57 Cemal, a.g.e., s.171; Köprüden Karaağaç’a kadar uza-
nan güzel ormanın yavaşça azalmasını ve ormancıların
baltaları altında yok olmasını gördük. Bölgemizin en
büyük zenginliği olan meyve ve dut ağaçlarının odun
olarak kullanılmak üzere kitlesel olarak söküldüklerini
gördük. Bkz. R. N. Bali, a.g.m., II, s.16.
58 Bayram Kodaman, “1876-1920 Arası Osmanlı Siyasi
Tarihi”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi XII.,
(Redaktör Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul 1993, s.168.
59 Y. Hikmet Bayur, a.g.e., II/II, s.163 vd.; Cemal, a.g.e.,
s.177; Savaşın tekrar başlayacağına dair çekilen bu
restten sonra Müstahkem Mevki Komutanlığı tarafın-
dan siperlerde bulunan birliklere resmî bir emir yollaya-
rak muhtemel bir Bulgar baskınına karşı 5 Kanunusani
1328/18 Ocak 1913 tarihinden itibaren hazırlıklı olun-
masını bildirmiştir. Bkz. R. Necdet, a.g.e., s.89.
60 E. Ziya Karal, a.g.e., IX, s.190 vd.; Mithat Sertoğlu,
“Balkan Savaşı Sonlarında Edirne’nin Kurtarılması Hu-
susunda Hemen Teşebbüse Geçilmesi İçin Atatürk’ün
Harbiye Nezaretini Uyarışına Dair Bilinmeyen Bir Bel-
ge”, Belgelerle Türk Tarihi IX, S.44, İstanbul 2000,
s.38-44; Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu,
Ankara, 1994, s.224; Y. Hikmet Bayur, a.g.e., II/II, s.256
vd.; Cemal, a.g.e., s.156; F. Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî
Tarihi (1789-1914), Ankara 1997, s.674.
61 Y. Hikmet Bayur, a.g.e., II/IV, s.289; Ulrich Trumpener,
“Almanya ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonu”, Os-
manlı İmparatorluğu’nun Sonu ve Büyük Güçler, (Ed.
Marıan Kent), İstanbul, 1999, s.143; İ. Artuç, a.g.e.,
s.250; R. Osman, a.g.e., s.81; Stanford J. Shaw, a.g.e.,
II, s.356; R. Necdet, a.g.e., s.89; F. Armaoğlu, a.g.e.,
s.675.
62 E. Ziya Karal, a.g.e., IX, s.201; S.Shaw, a.g.e., II,
s.356.
63 İ. Artuç, a.g.e., s.253; N. İvanof, a.g.e., s.199.
64 İvanof, a.g.e., s.176, 201, 203.
65 R. Kazancıgil,-N. Gökçe, a.g.e., s.187; İvanof, a.g.e.,
s.226-s.228.
66 Steyed bir banyo yapmanın lüks olduğunu tuzun ise
dükkânlardan çoktan kayıplar listesine girdiğini belirt-
mektedir. Bkz. Steyed Tanvir Wasti, “The 1912-1913
Balkans Wars and the Siege of Edirne”, Middle Eastern
Studies 40/4, Temmuz 2004, s.64.
67 İvanof, a.g.e., s.226.
68 İvanof, a.g.e., s.237.
69 R. Necdet, a.g.e., s.100 vd.; İvanof, a.g.e., s.239 vd.
70 M. Glenny, a.g.e., s.213.
71 Cemal, a.g.e., s.274; R. Necdet, a.g.e., s.101.
72 İvanof, a.g.e., s.241.; R. Kazancıgil, a.g.e., s.80.
73 Mahmut Şevket Paşa, Sadrazâm ve Harbiye Nazı-
rı Mahmut Şevket Paşa’nın Günlüğü, İstanbul 1988,
s.31.
74 M. Şevket Paşa, a.g.e., s.88.
75 İvanof, a.g.e., s.242.
76 N. Çağan, a.g.m., s.198-207; N. Yavuz, a.g.m., s.160.
77 M. Şevket Paşa, a.g.e., s.130.
78 M. Şevket Paşa, a.g.e., s.63.
79 26 Nisan 1913 tarih ve 3661 sayılı Illustration gazete-
sinde çıkan yazıdan naklen bkz. İlhan Bardakçı, İmpa-
ratorluğun Yağması, İstanbul, 2004, s.103 vd.
80 N. Yavuz, a.g.e., s.310; Hafız Rakım Ertür anılarında
13.000 Müslüman askerin şehit düştüğünü, esir düşen-
ler ise 28.500 kişidir. Bulgarlar ise bu esirlerin 14.000
kişisini hemen serbest bıraktıklarını iddia etmektedirler.
Bkz. R. Kazancıgil, a.g.e., s.100.
81 M. Glenny, a.g.e., s.212.
82 Celadet Bedirhan-Kamuran Bedirhan, Edirne’nin
Sükûtunun İçyüzü, İstanbul, 1329, s.8-225.
83 Pierro de Mondesir, Edirne Muhasarası, (çev. S.B.), İs-
tanbul, 1331, s.224-225, 235-236.
84 İ. Artuç, a.g.e., s.311 vd.; Babanzâde İsmail Hakkı, “Mil-
leti Dağidar Edecek Bir Vak’a” Tanin 12 Haziran 1913
no:1629: Babanzâde İsmail Hakkı, “Yeni Kabine”, Tanin
14 Haziran 1913, no:1631; Ali Kemal, “Düşündüklerimi-
zi Söyleyebiliriz” İkdam 14 Haziran 1913 no:5860.
85 Y. Hikmet Bayur, a.g.e., II/II, s.374 vd.
86 “Ordu-yı Osmani’nin Harekâtı”, Tanin, 13 Temmuz 1913,
no:1660; “Biz de Romanya Gibi…”, Tanin 14 Temmuz
1913 no:1661; Diren Kelekyan, “Ahenkdar Menfaatler”
Harekât-ı Askeriye İçin Değil, Muvazenet-i Cedide Hak-
kında İttifak ve İtilaf Lazım” Sabah 17 Temmuz 1913 no:
8562; “Edirne’ye“, Tanin 21 Temmuz 1913 no:1668.
87 İ. Artuç, a.g.e., s.317; Diran Kelekyan, “Nota Hakkında”,
“Vaziyet-i Hazıra ve Avrupa” Sabah 21 Temmuz 1913,
no:8566.
88 Y. Hikmet Bayur, a.g.e., II/II, s.424 vd.; Y. Hikmet Bayur,
a.g.e., II/IV, s.528; Ali Kemal, “Azm ve İtidal, Bâhusus
Tedbir”, İkdam 22 Temmuz 1913 no: 5898; Diran Kelek-
yan, “Bab-ı Ali’nin Notası ve Devletler”, Niş Müzakeratı-
Dersaâdet Müzâkeratı”, Sabah, 22 Temmuz 1913, no:
8567; “Müzaaf 10 Temmuz” Tanin 23 Temmuz 1913
no:1670; “Edirne ve İstirdadı ve Avrupa”, Tanin 25 Tem-
muz 1913 no: 1671; M. Kemal Öke, Hilafet Hareketleri,
Ankara 1991, s.21; Salih Türker, Balkan Savaşına Ge-
len Afgan Gönüllüleri, Malatya 2003, s.61 (basılmamış
yüksek lisans tezi)
89 İ. Artuç, a.g.e., s.318.
90 Y. Hikmet Bayur, a.g.e., II/II, s.430.
91 Y. Hikmet Bayur, a.g.e., II/II, s.482; Y. Hikmet Bayur,
a.g.e., II/IV, s.535; İ. Artuç, a.g.e., s.319.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 165
 BALKAN HARBİ ÖNCESİNDE
RUMELİ ISLAHATI TALEPLERİ VE
GENÇLİĞİN TEPKİSİ:
“DÂRÜ’L-FÜNÛN NÜMÂYİŞİ”

MUSTAFA TURAN*

“Dönmeyiz and içtik ölmekten geri

Haydi cenge haydi ey cenk erleri
Cümlemiz askerleriz arş ileri
Haydi cenge haydi ey cenk erleri”1

2
0. yüzyıl başlarında Düvel-i Muazzama oldu. Bu politikalar sebebiyle Osmanlı Devleti’nin iç
denilen Rusya, İngiltere, Fransa, Avustur- ve dış politikasında yüz yıl boyunca uğraştığı mese-
ya gibi devletler “Hasta Adam” olarak ni- le isyanlar ve isyanların yol açtığı problemler oldu.
telendirdikleri Osmanlı Devleti’nin parçalanmasını
Osmanlı Devleti’nin öncelikle Avrupa’da kalan
ve paylaşılmasını sağlayacak politikalar takip edi-
topraklarının kaderinin tayini hususunda büyük dev-
yorlardı. Osmanlı Devleti’nin hâkim olduğu coğrafya
letlerin planları yürürken bölgede yaşayan Hristiyan
sanayileşmiş büyük devletlerin ilgi ve ihtiras sahası-
unsurların isyanları da ıslahat talepleri de bir türlü
nı teşkil ediyordu. Bu itibarla Osmanlı ülkesinin dos-
bitmiyordu. Osmanlı Devleti, bölgedeki hâkimiyetini
tane paylaşımı çok da kolay gözükmüyordu. Zira
ve nüfuzunu neredeyse tamamen kaybetmişti. Batı-
19. yüzyılın başlarına kadar cereyan eden geliş-
lı büyük devletlerin desteğinde isyan eden Hristiyan
meler göstermiştir ki, Osmanlı coğrafyası üzerinde
unsurlar, devletlerini kurduktan sonra Osmanlı’dan
herhangi bir mevkiin bir devletin kontrolüne girme-
kalan topraklar üzerinde genişlemek istiyorlardı.
si, büyük güçleri karşı karşıya getirebilirdi. Bununla
birlikte büyük devletler, Osmanlı coğrafyası üzerin- Osmanlı Devleti’nin etnik, dini ve siyasi bakım-
deki emellerinden vaz geçmeyecekler, dostane bir dan en karışık coğrafyalarından birisi Balkanlardı2.
paylaşım olamayacağına göre “de facto” durumlar Rusya’nın pan-slavist politikası ile büyük Avrupa
yaratmak suretiyle nüfuz alanlarını genişletmek için devletlerinin emperyalist politikalarının cesaretlen-
faaliyetlerine devam edeceklerdir. dirmesiyle isyan eden Balkan milletleri, yine büyük
devletlerin desteğiyle bağımsızlıklarını elde ettiler.
Fransız İhtilâli’nden sonra Osmanlı Devleti’nde
Yunanistan’ın bağımsızlığını, Sırbistan, Romanya,
yaşayan gayrımüslim ve gayrı Türk unsurların is-
Karadağ ve son olarak da Bulgaristan takip etti. Artık
yanları ile Osmanlı toplum yapısındaki çözülme hız-
Balkanlardaki mücadelede, Osmanlı Devleti dışında
landırıldı. Bu unsurları himaye etmek ve haklarını
Balkan devletleri arasında cereyan eden bir payla-
savunmak gerekçesiyle müdahalelerde bulunmak,
şıma dönüşüyordu. Büyük devletler ise Osmanlı’nın
Osmanlı Devleti üzerinde hedefleri bulunan hemen
Avrupa’da kalan topraklarının Balkan devletleri ara-
her devletin benimsediği ve takip ettiği bir politika
sında paylaşımını tanzim ile meşguldüler.

166 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

 Büyük devletlerin Rusya’ya rağmen Ber-
lin Antlaşması ile Osmanlı Avrupa’sında kur-
dukları denge ilk olarak Bulgarlar tarafından
bozuldu. 1885’de tek taraflı olarak Doğu
Rumeli’yi topraklarına kattıklarını ilan eden
Bulgarlara büyük güçler herhangi bir müda-
halede bulunmadılar3. Bu durumu diğer ihlal-
ler izledi. Anlaşılacağı üzere paylaşım konu-
sunda temel sıkıntı Balkan devletleri arasın-
da çıkarların çatışmasıydı. Bu aşamada en
önemli gelişme Balkan devletleri arasındaki
pürüzlerin giderilmesi oldu. Bu konuda Rus-
ya önemli bir rol oynadı. Esasen Balkan dev-
letleri arasındaki pürüzlerin giderilmesinde
ilk ve önemli adımı bizzat Osmanlı Devleti
atmıştı. Hristiyan tebaa arasındaki anlaş-
mazlıkları ortadan kaldırmak için çıkarılan
“Kilise Kanunu”, Balkan devletleri arasındaki
anlaşmazlıkların giderilmesinde istenen ze-
mini hazırlamıştı4.
Rusya’nın desteğiyle önce Bulgaristan ile Sır-
bistan (13 Mart 1912) bir ittifak anlaşması yaptılar.
Anlaşmaya göre Balkanlardaki statükoda herhan-
gi bir değişiklik olursa ortak hareket edilecek, ele
geçirilecek topraklar (Makedonya) paylaşılacaktı.
Balkanlardaki paylaşımdan geri kalmak istemeyen
Yunanistan da ittifaka katıldı. Daha sonra Bulgar-
Yunan ittifakı; Sırbistan-Karadağ ittifakı yapılarak
Balkan devletlerinin Osmanlı Devleti’ne karşı birleş-
meleri sağlanmış oldu.
Balkan devletlerinin bir ittifak kurmaları beklen-
medik bir gelişme değildi. Çünkü basın aracılığıyla
sık sık mesele gündeme getiriliyordu. Ancak siyasi
çekişmeler5 ve devlet adamlarının vurdumduymaz-
lığı sebebiyle gerekli önlemlerin alınması mümkün
olmadı.
Balkan devletlerinin Osmanlı Devleti’ne karşı
ittifak kurdukları bir dönemde “Rumeli Islahatı Me-
selesi” yeniden gündeme geldi. Yaklaşmakta olan
savaşı önlemek isteyen büyük devletler, savaş ih-
timalinin artması üzerine 5 Ekim 1912’de Osmanlı
Hükümet’inden Berlin Antlaşması’nın 23. maddesi
gereği Balkanlarda yapılacak ıslahat hakkında dü-
şüncelerini öğrenmek istediler. Vilâyet Nizamna-
mesi, 1878 Berlin Antlaşması’nın 23. Maddesine
göre tanzim edilecekti6. Neticede Noradunkyan
Efendi’nin 1880’de hazırladığı ıslahat tasarısının
uygulanması kararlaştırıldı7. Rusya ve Fransa Se-
firleri, bizzat Babıali’ye gelerek Hariciye Nazırı ile
yaptıkları görüşmede Paris ve Petersburg hükümet-
lerinin 23. maddenin uygulanması için aralarında it-
tifak ettiklerini bildirdiler. Hariciye Nazırı ise Meclis-i
Darülfünun Talebesinin Harp Lehinde Nümayişleri - Babıali
Caddesinden Geçerken. Resimli Kitab, Ağustos 1328, C. 8,
Nu. 43, s. 539
Vûkela ile yaklaşık üç saat süren bir toplantıdan
sonra sefirlere önerilerinin kabul edildiğini bildirdi.
Balkan Devletlerinin sefirleri de Fransa, İngiltere
ve Rusya sefaretlerine gidip gelmekteydiler ve is-
teklerden haberdardılar8. Teklifin kabul edilmesinde
Ahmet Muhtar Paşa’nın hızla yaklaşan savaşı en-
gellemek istemesi etkili olmuştu9.
Rusya ve Fransa sefirleri tarafından ileri sürü-
len ve Avusturya sefirinin de tekrarladığı ıslahat
teklifi üzerine Babıali’nin aldığı tavır halk tarafından
hiç hoş karşılanmadı. Gazete sütunlarına da yan-
sıyan meseleye özellikle Tanin gazetesinden çok
sert eleştiriler geldi. “Babıali Berlin Muâhedesi’nin
metruk ve münsi 23. maddesini iki sefirin hususi
müracaatı üzerine hemen ihya etmekte müsara-
at eyler ve bunu resmen düvel-i muazzama kabi-
nelerine tebliğ ederek onların umûr-ı dâhiliyemize
müdahale etmeleri yolunu hazırlarsa devletlerin bu
beyanatı senet ittihaz ederek bize bazı icraatı ka-
bul ettirmeğe kıyam eylemelerine hayret etmemek
iktiza eder.” 10 diyordu. Meseleye şüpheyle bakan
İkdam gazetesi de “Yok ıslahatlardan maksat Ma-
kedonya muhtariyeti ise o zaman işin rengi değişir.
Zira birkaç sene sonra İstanbul da elden gider, Ar-
navutluk büsbütün mahvolur. Hükümet-i Osmaniye
de bir Buhara Hanlığı derecesine iner.”11 İfadelerini,
sütunlarına taşıyordu. Aslında Osmanlı kamuoyu
Avrupalı devletlerin bitmek tükenmek bilmeyen is-
teklerinden bıkmıştı. Her ıslahat önerisinin berabe-
rinde kayıpları getirdiğini düşünüyordu. İçine girilen
harp sürecinin millet için yeni bir canlanış olduğunu
düşünüyorlar ve savaş olsun olmasın bu vesileyle
Osmanlılık ruhunun yeniden canlandığını “Yaşasın
harp demekten nefsimizi zapt edemeyiz.” 12 sözle-
riyle ifade ediyorlardı.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 167
 Rumeli ıslahatı meselesinde en büyük tepki ihtiyar eyleyeceğiz.” dedi. Dârü’l-fünûn öğrencileri
Dârü’l-fünûn öğrencilerinden geldi. Rusya ve Fran- ve halk Ahmet Muhtar Paşa’nın sözlerinden mem-
sa sefirlerinin ıslahat isteklerinin Babıali tarafından nun olmadığı için harp isteriz nidalarıyla olaysız ola-
kabul edilmesi üzerine Dârü’l-fünûn öğrencileri, rak Babıali’yi terk etti13.
Dârü’l-fünûn konferans salonunda toplandılar. Yapı-
Nümayiş esnasında bazı küçük yaralanmalar dı-
lan toplantının haber alınması üzerine Maarif Neza-
şında önemli bir sorun olmamasına rağmen özellik-
reti tarafından Müsteşar Salih Zeki Bey öğrencilerle
le hükümet aleyhine sloganların atılması, gösterinin
görüşmek üzere gönderildi. Salih Zeki Bey öğren-
bir baskın ve ihtilal havasında gerçekleşmesi hükü-
cinin, “…hissiyat-ı hamiyet-karinelerini rencide ede-
meti harekete geçirdi ve soruşturma başlatıldı. Yapı-
cek” bazı sözler söylediğinden tepkiyle karşılaştı ve
lan soruşturmalarda nümayişte İttihat ve Terakki’nin
susmak zorunda kaldı. Ardından öğrenciler arala-
ilgisi üzerinde duruldu. İttihat ve Terakki’ye mensup
rında yaptıkları görüşme neticesinde aldıkları kararı
bazı kişilerin nümayiş devam ederken hükümet
“Umum Dârü’l-fünûn Şubesi ve Mülkiye Mühendis
aleyhinde faaliyette bulundukları anlaşıldı. Bu kişi-
Mektepleri Talebeleri” imzasıyla, Sadaret’e telgraf
lerden özellikle eski Karahisar Mebusu ve Gayret
olarak gönderirler. Telgrafta vatan-ı mukaddesin
gazetesi sahibi Filibeli İbrahim Rıza Paşa’nın ismi
zararına olacak ve Osmanlı hamiyetini zedeleyecek
ön plana çıkıyordu. İbrahim Rıza Paşa’nın binek ta-
her türlü müdahaleyi bütün kuvvetleriyle reddede-
şında “kahrolsun hükümet, bunları düşürelim” gibi
ceklerini, “şân-ı Osmanî’nin müdafaasını” hükümet-
sözlerle gösteriye katılan öğrencilere telkinlerde
ten talep ettiklerini bildirdiler. Öğrenciler ıslahat ba-
bulunduğu, Sabah gazetesinden Mahmut Celalet-
hanesiyle Rumeli’nin kaybedilmesini istemiyorlardı.
tin, Hükümet Matbaası muhabirlerinden İstanbullu
Bu sırada Maarif Nezareti vasıtasıyla öğrencileri da-
Mahmut ve Hukuk Mektebi mezunlarından Hikmet
ğıtmak için Dârü’l-fünûn’a polisler gönderildiyse de
Salih Beylerin ifadelerinden anlaşılıyordu14. Soruş-
polis herhangi bir müdahalede bulunmadı. Telgrafa
turmaya konu olan diğer isimlerden Dârü’l-fünûn
cevap verilmemesi üzerine Dârü’l-fünûn sancağı
Dâhiliye Müdürü, Hakkı Celil Bey ve Şişman Şevki
alınarak Dârü’l-fünûn’dan Babıali’ye doğru yürüyü-
ön plana çıkıyordu. Özellikle bunların İttihatçı olduk-
şe geçen gruba halktan da katılanlar oldu. Yolda
larına dair vurgunun ön plana çıkması, bunların hü-
giderlerken “Harp! Harp istiyoruz! Kahrolsun yirmi
kümet aleyhine konuştukları, kabineye karşı kin ve
üçüncü madde” diye sloganlar atarak Babıali’ye gel-
garezlerini zapt edemediklerine dair ifadeler15, İttihat
diler. Öğrenciler, kapıda engellenmeye çalışıldıysa
ve Terakki mensuplarının nümayişte etkin rol oyna-
da Babıali’nin bahçesine girdiler. Nümayişe müda-
dıklarını gösteriyordu. Ayrıca Tanin gibi İttihatçılara
hale etmek üzere bir kısım askeri birlikler gönderil-
yakınlığıyla bilinen gazetelerde nümayişi destekle-
diyse de öğrencilerin ve halkın askeri alkışlaması ve
yici yazıların çıkması da bu iddiayı doğruluyordu16.
yaşasın asker tezahüratlarından dolayı herhangi bir
müdahalede bulunulmadı. Daha sonra nümayişle ilgili ortaya atılan İttihat
ve Terakki’nin kışkırtması neticesinde çıktığına dair
Öğrencilerin gitmeyeceğinin anlaşılması üzerine
görüşlere karşı Dârü’l-fünûn talebeleri birkaç kez
önce Bahriye Nazırı Mahmut Muhtar Paşa, ardın-
cevap vermek zorunda kaldılar. Tıbbiyelilerin toplu
dan da Gazi Ahmet Muhtar Paşa nümayiş yapan
imzasıyla yazılarak Tanin ve İkdam gazetelerine
öğrencilere hitaben birer konuşma yaptılar. Ancak
gönderilen mektupta: “Dârü’l-fünun nümayişi hak-
öğrenciler ve halk “Harp isteriz! Kahrolsun yirmi
kında çok şeyler yazıldı. Cevap vermedik. Şimdi
üçüncü madde!” diye slogan atmaya devam etti.
mecbur olduk. Talebelerin istiklâl fikr-i vicdanisine
Talebe adına söz alan Aka Gündüz, 23. maddenin
sürülmek istenilen leke bizce en deni (alçak) bir
kabul edilemeyeceğine dair etkileyici bir konuşma
harekettir. Tıbbiyeliler cahilane harekât-ı bağıyi
yaptı ve konuşmasını “Paşa hazretleri, işte hepimiz
(serkeşliği-isyanı) hiçbir vakit kabul etmezler. Bina-
de istiyoruz, siz dün nasıl gazi olduysanız işte bizler
enaleyh hareketlerinde bir isyandan ziyade vatan
de bugün gazi olacağız. Hatta daha büyüklük istiyo-
hissi mevcuttu. Onları bu hissi her zaman ileri atar.
ruz: şahadet!...” sözleriyle bitirdi.
Tıbbiyeliler sonradan karışanları tanımazlar. Yal-
Ahmet Muhtar Paşa ise, “Biz ancak sizin vekille- nız hareketlerinin istiklâline haizler.” şeklinde ifade
rinizden teşkil eden Meclis-i Mebusan’a karşı mesu- ediyorlardı. Dârü’l-fünûn Tıp Fakültesi ve Mühendis
lüz. Binaenaleyh burası izah ve istizah yeri değildir, Mekteb-i Âlisi imzasıyla çıkan bir başka telgrafta da
bunu anlayınız ve çekiliniz. Eğer vatanın menfaati her ne isimle olursa olsun bütün dış tesirleri genç-
harbi icap ediyorsa muharebe edeceğimiz gibi bu liğin bir fert kalıncaya kadar reddedeceği ifade edi-
menfaat bizi sulha sevk eder ise o vakit de bu sureti liyordu17.

168 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303

 Sonuç olarak; Batılı büyük devletlerin tahrik ve
teşvikleriyle isyan eden Balkan milletleri, yine aynı
devletlerin destekleriyle bağımsızlıklarını kazandı-
lar. Osmanlı Devleti yöneticileri büyük devletlerin
müdahalelerinin önüne geçmek, Osmanlı toplumun-
daki birlikteliği devam ettirmek ve dağılmasını önle-
mek amacıyla bir dizi reformlara/ıslahatlara girişti.
Devletin ve toplumun toparlanması ve güçlenmesi
amacıyla yapılan düzenlemelerden başka büyük
devletlerin gayrı Müslim unsurların yaşadıkları böl-
gelerde yapılmasını istedikleri ıslahatlar isyan eden
gayrimüslim unsurların Osmanlı camiasından ayrıl-
ma arzularının önüne geçemediği gibi iyice kamçı-
ladı. Batılı devletlerin, Osmanlı camiasını dağıtma-
ya, bir arada yaşama iradesini kırmaya yönelik poli-
tikalarına ve taleplerine Osmanlı Devleti daha fazla
toprak kaybetmemek için boyun eğdi. Balkanlarda
yaşayan unsurların bir bir isyan etmeleri ve devletle-
rini kurmalarından sonra Rusya’nın ve Avrupa dev-
letlerinin desteğiyle aralarındaki pürüzleri gidererek
ittifak oluşturmaları, Osmanlı Devleti’nin Avrupa’da
kalan topraklarının kaderini ciddi olarak tehlikeye
sokuyordu. Balkan devletlerinin ittifakından hemen
sonra ve Balkan Savaşı’nın hemen öncesinde 1878
Berlin Antlaşması’nın meşhur 23. maddenin uygu-
lanması ve Rumeli Islahatı gündeme geldi. Böyle bir
meselenin gündeme gelmesi Osmanlı Devleti için
bir sürpriz değildi.
Öğrencilerin Rumeli Islahatı gündeme gelince
hükümete karşı tavır takınarak, nümayişte bulun-
malarında İttihat ve Terakki taraftarlarının etkili ol-
maları, hatta kışkırtıcı rol oynamaları18 tabiidir. Zira
İttihat ve Terakki taraftarları, Balkan devletlerine
karşı Osmanlı’nın askeri kuvvetinin üstün olduğuna
inanıyorlar, Rumeli kıtasının elde kalmasının ancak
müttefik Balkan devletlerinin yenilgiye uğratılmasıy-
la mümkün olacağını düşünüyorlardı. Ancak daha
sonra da görüleceği üzere, “Maksadımız mukad-
des ve bî-şâibedir; hiçbir fırkanın tercümanı olmak
değildir.”19 diyen Dârü’l-fünûn öğrencilerinin, samimi
ve hâlisane bir inançla hareket ettiklerini de belirt-
memiz gerekir.
Daha önce de ıslahat istenen yerlerin bir bir dev-
letten koparıldığını ve orada yaşayan Müslüman-
Türk ahalinin yaşadıkları zulümler ve bitip tüken-
mek bilmeyen göçler unutulmamıştı. İşte böyle bir
zamanda Dârü’l-fünûn öğrencileri tarafından bir
gösteri tertip edildi ve 23. madde aleyhinde slogan-
lar atılarak ateşli konuşmalar yapıldı. Her ıslahat
talebinin beraberinde kayıpları getirdiğini düşünen
gençler, Balkan devletlerine karşı savaşa girilmesini
istiyorlardı. Hükümet gençlerin bu nümayişini dağıt-
maya teşebbüs ettiyse de başarılı olamadı. Daha
sonra öğrenciler hakkında soruşturma başlattı. So-
ruşturmada Babıali nümayişinin İttihatçıların bir kış-
kırtması olduğu üzerinde duruldu. Böylece gençliğin
bu samimi ve içten tepkisinin sebebi, yani mesele-
nin özü unutuldu veya unutturulmuş oldu.
Ez-cümle bu küçük nümayiş, Osmanlı-Türk
gençliğinin ülkenin içerisinde bulunduğu hale karşı
tepkisini ifade eder. Bu küçük nümayiş, vatan top-
rağının kaybedilmesine karşı çıkan ve Batılı devlet-
lerin her talebinden sonra bir parçasını kaybeden
milletin sesi, şerefle ölmeye azmetmiş gençliğin
serzenişi olarak bilinmelidir.
______________________________________________
* Prof. Dr., Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
1 “Osmanlı Dârü’l-Fünûn’a”, Tanin, 20 Teşrin-i Evvel 1912
(7 Teşrin-i Evvel 1328), Nu. 1476.
2 Bu dönemde Balkanlardaki sosyal/etnik yapı için bkz.
Aram Andonyan, Balkan Savaşı, (Çev. Zaven Biber-
yan), İstanbul 2002, s. 14-16.
3 Richard C. Hall, Balkan Savaşları 1912-1913 I. Dünya
Savaşının Provası, (Çev. M. Tanju Akat), İstanbul 2003,
s. 4.
4 Ahmet Halaçoğlu, Balkan Harbi Sırasında Rumeli’nden
Türk Göçleri (1912-1913), TTK Yayını, Ankara 1995, s.
12;. Cevdet Küçük, “Balkan Savaşı”, İslam Ansiklopedi-
si, Diyanet Vakfı Yayını, C. V, İstanbul 1992, s. 23.
5 Balkan harbi arifesinde Osmanlı siyasi hayatında çe-
kişmeler hız kesmeden devam ediyordu. Bir taraftan
“Halâskâr Zabitan Gurubu” ittihatçılarla mücadele eder-
ken diğer taraftan hükümet bunalımları baş gösteriyor-
du. Bkz. Feroz Ahmad, İttihat ve Terakki (1908-1914),
(Çev. Nuran Ülken), İstanbul 1971, s. 161-163.
6 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, TTK Yayını, An-
kara 1999, s. 300; Berlin Antlaşması’nın 23. Maddesine
göre Osmanlı Devleti, Rumeli vilayetleri için mahalli ih-
tiyaçlar göz önünde bulundurarak 1868’de Girit adası
için hazırlanan nizamnameye benzer bir nizamname
hazırlayacaktı.
7 Rıfat Uçarol, Gazi Ahmet Muhtar Paşa (1839-1919) As-
keri ve Siyasi Hayatı, İstanbul, 1989, s. 378.
8 “Ve Islahat Teklifi” Tanin, 7 Teşrin-i Evvel 1912 (24 Eylül
1328), Nu. 1463.
9 Uçarol, a.g.e., s.378.
10 “Devletlerin Umûr-ı Dâhiliyemize Müdâhalesi”, Tanin,
12 Teşrin-i Evvel 1912 (29 Eylül 1328), Nu. 1468.
11 “Balkanlar ve Makedonya”, İkdam, 12 Teşrin- Evvel
1912, Nu. 5618.
12 “Osmanlılarda İntibah”, İkdam, 5 Teşrin-i Evvel 1912
(22 Eylül 1328), Nu. 5611.
13 “Osmanlı Dârü’l-fünûnu ve Dünkü Nümayiş” Tanin, 8
Teşrin-i Evvel 1912 (25 Eylül 1328), Nu. 1464.
14 ATASE Arşivi BLH-96-3-1-77.
15 ATASE Arşivi BLH-96-3-1-78.
16 “Osmanlı Dârü’l-fünûnu ve Dünkü Nümayiş”, Tanin, 8
Teşrin-i Evvel 1912 (25 Eylül 1328), Nu. 1464.
17 ATASE Arşivi BLH-96-3-1-130.
18 Ali Fuat Türkgeldi, “Bu fikre birde fırkacılık gayreti ek-
lenince Dârü’l-fünûn talebesini kışkırtarak nümayişler
yaptırdılar.” demektedir. Bkz. Ali Fuat Türkgeldi, Görüp
İşittiklerim, TTK Yayını, Ankara 1987, s. 57.
19 ATASE Arşivi BLH-96-3-1-129.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 169
 BALKAN SAVAŞLARINDA
GÖNÜLLÜ BİRLİKLER
NASRULLAH UZMAN*
B
alkan Savaşı’nın ilk günlerinde İstanbul’da
bulunan Fransız savaş muhabiri George
Remond, Beyoğlu’nda gördüğü manza-
rayı şöyle tasvir etmektedir; “…Beyoğlu’nda büyük
bir kalabalık vardı ki, muharebeye hiç olmazsa gö-
rünüşte pek kayıtsız görünüyorlardı. Sinamatog-
rafların, çalgılı kahvelerle tiyatroların geçen sene-
lerden bir farkları yoktu. Duvarlara asılan ilânlarda
savaşla ilgili hiçbir konu ve işaret bulunmayıp konu
tamamen Sefiller, Magda ve Aşk Mahsulü gibi ti-
yatro oyunlarıyla ilgiliydi...”1 Beyoğlu’nun kozmopo-
lit yapısının etkisi altında kalan Remond’un tasviri
Beyoğlu’na özgüydü ve bu tasvir Osmanlı coğraf-
yasının genelini yansıtmaktan uzaktı. Çünkü bu
tasvirin yapıldığı dönem Osmanlı Devleti açısından
sıkıntılı bir dönemdi. Çağın gerisinde kalan ve başta
sanayi inkılâbı olmak üzere Avrupa’daki gelişmeleri
takip edemeyen Osmanlı Devleti, Batılı emperyalist
devletlerin doğal nüfuz alanı haline gelmişti. Öyle
ki, Avrupalı devletler sudan bahanelerle Osmanlı
Devleti’nin içişlerine karışır hale gelmişler, azınlık
haklarını öne sürerek Osmanlı Devleti üzerindeki
baskılarını artırmışlardı. 1908’de ilan edilen meşruti
idare beklenildiği gibi Osmanlı Devleti’ni, içerisinde
bulunduğu buhrandan çıkaramamış, hatta çöküşü-
nü hızlandırmıştır. Azınlıklar da meşruti idarenin ge-
tirdiği özgürlükçü ortamı suiistimal ederek Osmanlı
Devleti’ni parçalama yarışına girmişlerdi. İttihat ve
Terakki, bir yandan kendisine açılan savaşa karşılık
170 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
vermek durumundaydı; diğer yandan da azınlıkla-
rın bağımsızlık isyanlarıyla mücadele etmek ve dış
güçlerin müdahalesini önlemek zorundaydı. Böyle
bir ortamda Bulgaristan, Yunanistan, Sırbistan ve
Karadağ’dan müteşekkil Balkan birliği Osmanlı
Devleti’ne saldırmış ve Balkan Savaşı başlamıştı.
Balkan Savaşları, Osmanlı Devleti için tam
bir hezimetle sonuçlanmıştır. Osmanlı Devleti, bir
zamanlar vilayeti durumunda olan birkaç Balkan
devletçiği karşısında ağır bir mağlubiyet almıştır.
Balkan Savaşları sonunda Osmanlı Devleti, yal-
nızca topraklarını kaybetmemiş, prestijini de kay-
betmiştir. On binlerce Müslüman Türk, hunharca
katledilmiş, on binlercesi de oldukça zor koşullarda
göçe zorlanmıştır. Bu süreçte Balkan coğrafyasının
siyasî yapısıyla birlikte nüfus yapısında da önemli
değişiklikler yaşanmış, ortaya çıkan bu durum Os-
manlı Devleti aleyhine gelişmiştir. Bununla birlikte
Osmanlı Devleti, ordusu ve milleti ile birlikte Bal-
kan Savaşlarına tam bir seferberlik hassasiyetiyle
yaklaşmıştır. Balkan Savaşları, Osmanlı Devleti’nin
kurucu unsuru olan Türkler tarafından bir varoluş
mücadelesi olarak algılanmıştır. Bu savaşlarda
Türk Milleti, elinden gelen her şeyi yapmış, canı pa-
hasına mücadele etmiştir. Öyle ki, Balkan Savaşla-
rında silâh altına alınanların yanı sıra herhangi bir
yükümlülüğü olmadığı halde savaşa gönüllü olarak
katılanlar da önemli bir yer tutmuştur.
 Mütareke döneminde Yunanistan’ın İzmir’i iş-
gali toplumda nasıl bir infial uyandırdıysa, Balkan
devletçiklerinin Osmanlı Devleti’ne saldırması da
aynı derecede bir infial uyandırmıştır. Her iki hadi-
seye de Türk milleti sivil-asker, genç-yaşlı, kadın-
erkek ayrımı yapılmaksızın aynı hassasiyetle ve
fedakârlıkla yaklaşmıştır. Mütareke döneminde
Yunan işgaline karşı Kuvayımilliye birlikleri nasıl te-
şekkül etmişse; Balkan Savaşları sırasında da ta-
mamen gönüllülerden müteşekkil birlikler oluşmuş-
tur. Esasen Balkan Savaşları, Çanakkale ve Milli
Mücadele’de apaçık bir şekilde kendini gösterecek
olan gönüllülük anlayışının doğduğu dönemdir. Bu
seferberlik ruhu, Osmanlı’nın başkenti İstanbul’da
başlamış ve Osmanlı sınırlarını aşan bir gönüllülük
yarışına dönüşmüştür.
Söz konusu Osmanlı Devleti’nin istiklâli ve
istikbâli olunca maddi-manevi hiçbir beklentisi ol-
maksızın, Osmanlı Sancağı altında savaşmak için
sayısı on binleri bulan gönüllüler ortaya çıkmıştır.
Üstelik bu gönüllüler hiçbir yükümlülükleri olmadık-
ları halde, özgür iradeleri ile Balkan Savaşlarında
Osmanlı Devleti safında canları pahasına savaş-
mışlardır. Savaşlara katılan gönüllüler binlerce kah-
ramanlık ve fedakârlık olayı sergilemişlerdir.
Cephedeki askerlere moral vermek amacıyla
yapılan faaliyetler, orduya gönüllü katılımını sağla-
dığı gibi gönüllülerin orduya katılmaları da askerle-
re moral veriyordu. Gönüllülerin orduya katılımını
sağlayan temel sebebi dönemin sosyal hayatında
etkili olan dini anlayışta aramak lazımdır. Balkan
Savaşları her şeyden önce Ağaoğlu Ahmed’in ifa-
desiyle “Hilâl’le Salib’in Cidalidir”2. Cami, tekke ve
zaviye gibi mekânlarda ulema sınıfı halkı orduya
katılmaya teşvik etmiştir. Özellikle camiler ve mev-
levihaneler bu hususta en etkili müesseseler olmuş-
lardır3. Hatipler tarafından minberlerde dile getirilen
etkileyici hutbelerle geniş halk kitlelerine ulaşılması
sağlanmıştır. Toplumda kabul gören, kanaat önderi
sayılabilecek, dini ağırlığı olan kişiler halkın küffa-
ra karşı savaşmasının ve vatan savunmasının dini
açıdan önemini belirten teşvik edici konuşmalar ya-
parak orduya gönüllü katılımının artmasını sağla-
mışlardır. Bir nevi cihat atmosferi oluşmuş, savaşın
İslâm düşmanlarına karşı yapıldığı gerçeği ön pla-
na çıkarılmış ve halkın orduya katılımı bu atmosfer
içinde gerçekleşmiştir.
Bunun yanı sıra gazete, dergi ve diğer basılı
yayınlarda neredeyse her gün “Küffara karşı sava-
şıldığı” vurgulanmakla birlikte millî ve dinî duygular
da ön plana çıkarılarak etkileyici yazılar, şiirler ve
resimler yayımlanmış, bu sayede halkın orduya ka-
tılımı teşvik edilmiştir. Alemdar gazetesinde çıkan
“Harb Havası” başlıklı şiirde gönüllü katılımı şu di-
zelerle teşvik edilmiştir:
“Açıl dağlar! Açıl ordu yürüsün
Balkan ellerine ateş yürüsün!
Osmanlı düşmanını vursun, sürüsün
Gönüllüyüz, hudut boyu yolumuz!
Biz er oğlu Osmanlı’nın oğluyuz!”4
Hüseyin Fuad tarafından Tanin gazetesinde ya-
yımlanan “Gönüllülere” isimli şiirde ise gönüllülerin
kahramanlık duyguları şu dizelerle ön plana çıkarıl-
mak istenmiştir:
“Yol ver bize koca Balkan
Hak yolunda durmaz kalkan
Dökmek için yine al kan
Geldik Şıbka illerine…”5
Karagöz mecmuasında yayımlanan “Karagöz
ne diyor?” adlı şiirde şu dizelerle hem gönüllülerin
katılımı teşvik edilmiş hem de cephedeki askerlere
moral verilmiştir:
“Ey çocuklar!
Gün bu gündür; gayri handan olmalı.
Toplanıp bir noktada serhadda mihman olmalı.
Ben bile taktım silahı arkama, bir pir iken.
Gençsiniz! Hiç durmayın! Düşman perişan
olmalı!
Bak asıl annen vatandır; el uzandıkça ona
Her kılın bir süngü, her uzvunda kalkan
olmalı!”6.
Bu şiirlerin yanı sıra etkileyici edebi yazılar da
kaleme alınmıştır. 13 Ekim 1912’de Tanin gazete-
sinde yayımlanan “Mihrâb Önünde-Süleymâniyede”
başlıklı yazı belki de bunun en güzel örneklerinden
biridir: “Destim açtım, gönlüm açtım, bağrım açtım,
huzurundayım! Elim kuvvet, dilim hidâyet, sinem
ateş ve şiddet dolu… Bana nusret ver! Mihrabın
önünde secde eden bu kulun, cennetinin erikesi-
ne delik göğsüyle çıkmak istiyor tevfîkinin nurunu
yolunda bana meşale et! Serhadde varayım… …
Aç hak ve zafer râhını! Aduvvlar eyvah eylesin. Top
tekerrüründen bedirnâmlar, süngü ucundan merâm
ve intikamlar doğsun. Sofya’nın göbeğine basacak
çarığımın, hançerelerine tasıma ayırayım. Dizleri-
min kuvvetini tazif et. Bir elimi kalbime bastım, çar-
pıyor: Harp Harp Harp.”7
Gazeteleri süsleyen resimler ve karikatürler, du-
varlarda yer alan ilânlar ve afişler, basılan kartpostal-
lar gibi görsel malzemeler de gönüllü katılımını sağ-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 171
layan etkili propaganda malzemeleri olmuş-
lardır. Cem, Karagöz gibi mizah-karikatür ÖC
mecmualarında gönüllülük teşvik edilirken,
Resimli Kitab, Şehbal gibi dergilerde cephe- -1-
den resimler yayımlanmıştır. Özellikle Re-
simli Kitab’da yayımlanan bir resimde on iki
Garip garip boynumuzu büken yüce dert için
yaşında olmasına rağmen gönüllü sıfatıyla
orduya katılan ve girdiği bir çarpışmada ya- Akıttığın acı yaşlar ne iyi
ralanan Karahisarlı Nuri isimli bir çavuşun Bir tohumdur; âh, onları sildiğin
resmi oldukça etkileyicidir8. Ucu sırma işleme çevreyi
Dönemin okuma-yazma oranı göz önü- Sakın ne at, ey kardeşim, ne yıka!
ne alındığında ve gazete-mecmuaların
taşraya ulaşma süreleri düşünüldüğünde Sok koynuna, yüreğinin ateşiyle ısınsın.
basılı yayınların etkisinin cami, tekke ve
Bu hararet o tohuma can verir;
zaviyeler kadar çok olmasa da oldukça
önemli propaganda malzemeleri olmuş- Çok geçmeden bir gün gelir bakarsın,
lardır. Tüm bu faaliyetler orduya gönüllü Yavaş yavaş filizlenir, yeşerir...
katılımını sağlayan ve hızlandıran etkenler Âh, o zaman pek mukaddes pek başka
olmuşlardır.
Balkan Savaşlarına Osmanlı Devleti’nin Bir duygunun yeşil dalı çiçeğin açar içinde.
hazırlıksız yakalanması birçok alanda dev- O çiçeğin rengi kandan kızıldır;
letin hareket imkânını kısıtlamış ve bir kar-
Yaprakları mezarlıklar içinde
gaşa ortamının doğmasına yol açmıştır.
Bu kargaşa ortamında Osmanlı Devleti, Dolaşırken bizi saran o ağır
ordu birliklerinin cepheye sevki meselesiy- Hava gibi, ölüm kokar, kan kokar.
le uğraşırken savaşlara katılmak isteyen
gönüllülerin durumu da gündeme gelmiş- Ölüm ve kan... İşte seni kurtaracak bir silâh!
tir. Gönüllülerin hangi şartlarda orduya
Bir gün akşam oldu, fakat yarın var.
alınacakları ve ne şekilde cepheye sevk
edilecekleri meselesi Harbiye Nezareti ile Sen secdeye kapanırken düşün, âh,
yerel yöneticiler arasında çeşitli yazışma- Nice ulu camilerde çan çalar,
lara konu olmuştur. Nice billur ırmaklarda kan akar...
Gönüllülerden imkânı olanlar kendi si-
lahlarını yanlarında getirerek, hatta mas- -2-
raflarını da kendileri karşılamak üzere or-
duya katılmışlardır9. İmkânı olmayanlar ise Âh kardeşim, Edirne’yi unutma!
silahlarının, elbise ihtiyaçlarının ve masraf- Güzel göğsü üç ırmağın uğrağı,
larının karşılanması halinde orduya katıl-
Her birinin suyu şehit kanı kokan bir kevser;
mak istemişlerdir. Ancak Harbiye Nezareti,
imkânlarının kısıtlı olması ve gönüllülerin Her ne eksen altın verir toprağı;
ihtiyaçlarını karşılayamayacak durumda ol- Onun yeşil bağlarına cennet diyor şairler...
duğundan orduya katılacak gönüllülerden
hava şartlarına dayanıklı elbiselerini ve İmparator Adriye’nin yapısı,
ayakkabılarını tedarik etmelerini, ancak bu
Âl-i Osman Hakanları elleriyle süslenmiş,
şekilde katılımlarının kabul edilebileceğini
bildirmiştir10. Çünkü gönüllülerin orduya Pâyitahtın Avrupa’ya kapısı,
katılacakları dönem kış aylarının yaklaştığı Çelik gibi kalelerle kilitlenmiş gizlenmiş,
günlere denk gelmekteydi. Havalar olduk-
ça soğumuştu. Gönüllülerin yol masrafları Bundan beş yüz altmış sekiz yıl evvel
karşılanmalıydı ve iaşeleri temin edilmeliy- Lala Şahin, arkasında gözü yılmaz bir ordu,
di. Salgın hastalıkların baş göstermesi ihti-
mali de söz konusuydu. Tüm bu nedenleri

172 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303


Onu aldı düşmanlardan; bu güzel
Devletin doksan sene tahtı orda kuruldu.
Orda yedi padişahın sarayı;
Cuma günü, ezan sesi göğe akın ederken,
Ulu Hakan at üstünde camiine giderken
Hep melekler seyrederdi alayı...
Şimdi artık ne mülk var, ne ezan,
İki yüze yakın cami, yirmi iki medrese
At bağlandı, put takıldı, oldu ahır, kilise,
Ne kadar çok, ne kadar çok kız, kızan
Bulgarların dudağıyla kirlendi;
Yüce İslâm namusunu yaktı kirli kucaklar.
Camilerde şarap içip tepinirken alçaklar
Açlığından herkes ekmek dilendi.
Toprakları şehit kanı suladı.
Ot çiğnerken, ağaç yerken hasta, cansız askerler,
Ev basarak para çalan, kan sömüren her nefer
Bileğine bir sırma saç doladı…
Sultan Murad cennette döğünüyor bu hâle,
Lala Şahin yüreğini dağlıyor,
Mimar Sinan için için ağlıyor...
Âh bu kadar sefil olmak gelir miydi hayale!
Beş buçuk ay göğüs gerdi, namusunu korudu,
Sürü sürü tepeledi Bulgarı;
Teslim oldu; fakat alnı yukarı.
Sen alçaksın, ey kardeşim, unutursan “bu yurd”u.
Sakın sakın Edirne’yi unutma;
Öç almanın vakti gelir, sen kinini uyutma!..
Celâl Sâhir
(TÜRK YURDU, “ALTIN ARMAĞAN -2-” YIL:2, SAYI: 24’e ilave23
Nisan 1329 (6 Mayıs 1913), Türk Yurdu Şiir Antolojisi (1911-1931),
Hazırlayan: Coşkun Bağır, Türk Yurdu Yayınları, Ankara 2012, s.
184)
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 173
göz önünde bulunduran Harbiye Nezareti
bazı gönüllülerin cepheye sevk edilmesine
izin vermemiştir11.
Gerekli şartları sağlayan gönüllüler or-
duya katılmışlar ve cepheye sevklerine
başlanmıştır. Babıali, uzak yerlerden ge-
lecek olan gönüllüleri, karayolu ile ulaşım
bir hayli zaman alacağından demiryolu ve
denizyolu ile cepheye sevk etme kararı
almıştır. Bu kapsamda Medine’de oluştu-
rulan gönüllü birliğin, Hicaz demiryoluyla
Medine’den Şam’a, Şam’dan da Balkanla-
ra gönderilmesi uygun görülmüştür12.
Balkan Savaşları konusunda Osmanlı
tebaası kadar, Osmanlı coğrafyası dışında
yaşayan Müslümanlar da hassasiyet gös-
termişlerdir. Söz konusu Osmanlı Devleti
ve Hilâfet olunca dünya Müslümanları ko-
nuya kayıtsız kalmamışlardır. Hindistan,
Türkistan, Mısır ve daha birçok yerde ya-
şayan Müslümanlardan, Balkan Savaşları
için Osmanlı Devleti’ne yardım eli uzatıl-
mıştır13. Çünkü Balkan Savaşları, Osmanlı
Devleti’ne, yani Halife’ye açılmış bir savaştı
ve ne pahasına olura olsun Hilâfet’in korun-
ması gerekmekteydi. Bunun için de imkânı
olanlar maddi olarak para, ziynet eşyası,
giysi ve askeri malzeme yardımında bu-
lunmuşlar, gönüllü olarak orduya katılmış-
lardır. Bu gibi imkânları olmayanlar ise du-
alarla dindaşlarına destek olmuşlardır. Bu
yardımlar özellikle Hilâl-i Ahmerler vasıta-
sıyla gerçekleştirilmiştir. Bu kapsamda Mı-
sır Hilâl-i Ahmeri de oldukça faal çalışmış,
Balkan Savaşları için hummalı bir yardım
seferberliği başlatmıştır14.
Osmanlı Devleti’ne bir diğer yardım
elini de Afgan Müslümanları uzatmıştır.
Afganistan’daki beş yüz kişilik Müslüman
bir grup bölgede görevli İngiliz komiser
vekiline giderek, İngiliz Hükümeti’yle ara-
larında daha önce yapmış oldukları an-
laşma gereği İngilizlerin, Afgan kabilelerin
dostuyla dost, düşmanıyla düşman olmayı
kabul ettiklerini hatırlatarak, Balkan devlet-
lerinin Müslümanlara zulmettiğini ve kutsal
yerlerin hadimi olan İslâm Halifesi’nin teh-
like altında bulunduğunu ifade etmişlerdir.
Bu durumda İngiliz Hükümeti’nin Halife’ye
yardımda bulunması gerektiğini belirterek
İslâm dünyasının o günkü duygularına ter-
cüman olmuşlardır15.
 Balkan devletlerine gösterilen tepkiler ve Os-
manlı Devleti’ne yapılan destekler sadece bunlarla
sınırlı değildir. Bunlara ek olarak Osmanlı ordu-
suna katılarak savaşa iştirak etmek isteyenler de
olmuştur. Rus tebaası olan Dağıstanlı bir gönüllü
kafilesi, Batum yoluyla Anadolu’ya gelerek Osman-
lı ordusunda savaşmak için müracaatta bulunmuş-
tur16. Avusturya tebaası olan Bosna-Hersekli iki bin
Müslüman da Dağıstanlı gönüllü kafile gibi gönüllü
olarak Osmanlı ordusuna katılmak üzere Taşlıca’ya
gitmek için Şehbenderlik’ten izin istemişlerdir17.
Rostof Şehbenderliği’nden gönderilen bir telgrafta
Balkan Savaşlarının başlamasıyla birlikte çoğunlu-
ğu İslâm ahalisinden oluşan gönüllülerin Osmanlı
ordusuna katılmak üzere birçok müracaatta bulun-
dukları ifade edilmiştir18. Osmanlı coğrafyası dışın-
daki gönüllü müracaatlarından belki de en ilginci
Mösyö Argan isminde bir Fransız subayının Os-
manlı ordusuna katılarak Balkanlar’da savaşmak
üzere gönüllü olarak başvurmasıdır19.
Osmanlı coğrafyasının hemen hemen her ye-
rinde, Balkan Savaşı tepkiyle karşılanmıştır. Büyük
devletlere savaşı protesto eden telgraflar çekilmiş,
Babıali’yi destekleyen beyanlarda bulunulmuş-
tur. Bunun yanı sıra Balkan devletlerini telin eden
protesto mitingleri düzenlenmiş ve birlik-beraberlik
mesajları verilmiştir. Düzenlenen mitinglerden en
geniş katılımlısı Sultanahmet mitingidir20. Bu mi-
tinglere Müslüman Türklerin yanı sıra Osmanlı te-
baası olan gayrimüslimler, din adamları, parti tem-
silcileri, eşraftan iler gelenler katılmıştır. Mitinglerde
verilen birlik-beraberlik mesajı kısa sürede gönül-
lü katılımlarına da yansımıştır. Sembolik de olsa
Osmanlı tebaasından olan gayrimüslimlerden de
orduya gönüllü olarak katılanlar olmuştur. Ermeni
Katolik rahiplerinden Oseb Siyahyan da orduya gö-
nüllü olarak katılmıştır21. Bir Musevi olan Yako oğlu
Murdhay da gönüllüler arasında yer almıştır22.
Elbette gönüllü birliklerinin esasını oluşturan ve
Osmanlı Devleti’nin birlik-beraberliği için asıl mü-
cadele eden kitle çoğunlukla Müslüman Türklerden
oluşuyordu. Bu çerçevede Osmanlı coğrafyasının
hemen hemen her yerinden gönüllü birlikleri oluş-
turularak cepheye gönderilmiştir. Balkan Savaşları
başladığında Osmanlı Devleti’nin en önemli eğitim
kurumu olan Dârü’l-fünûn talebeleri de meseleye
son derce hassas yaklaşmıştır. Dârü’l-fünûn ta-
lebeleri bahse konu olan Sultanahmet mitinginin
düzenlenmesinde etkin rol üstlendiği gibi, gönüllü
olarak orduya ilk katılanlar arasındaki yerlerini de
almışlardır23.
174 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
İstanbul dışında gönüllü birlikleri oluşturulan
önemli merkezlerden biri de Adana’dır. Adana aha-
lisi adına Harbiye Nezareti’ne telgraf gönderen
İrfan Bey, “Muazzam Osmanlı İmparatorluğu’nun
en sadık ve vefakâr evladı olan Adana ahalisi pür
heyecan kalpleriyle azim-perver hükümetimizin her
emrine hazır ve mütevekkîlen harbe yürüme arş
emrine muntazırdır.”24 sözleriyle, halkın hislerine
tercüman olmuştur.
Adana’da orduya katılmak isteyenlerin sayısı
o kadar artmıştır ki, 13 Ekim 1912’de Eski Kozan
Mebusu Ahmed Suphi Bey ve Muhtar Fikri Abdül-
cabbar Bey, Harbiye Nezareti’ne gönderdikleri telg-
rafta, “Meydân-ı harbe şitab için her gün yüzlerce
efrad müracaat ederek gönüllü kaydıyla teslim ve
sevklerini musırran (ısrarla) rica ediyorlar. Bunlara
verilecek esliha ve elbise hakkında cihet-i askeriye-
den kefalet istenmektedir. Şu hal efradın kesr-i şev-
kiyle beraber müşkülâta uğramaktadır. Asabiyet-i
İslâmiyye, himmet-i vatan şevkiyle galeyana gelen
bir Osmanlı’nın kefil-i namus-ı millidir. Binaenaleyh
şimdiye kadar teçhiz ve sevk edilmiş dokuz yüzü
mütecaviz efrada kefil olduk. Fakat bundan sonra
gösterilen heyecana karşı kefalet-i müşkülât da
tahammül imkânsızdır. Eğer gönüllü efrada lüzum
yok ise müracaat edenlere cevab-ı kat’i verilmek
hususunun fırka kumandanlığına serian tebliği
müsterhimdir.”25 şeklinde, bir uyarı yapma gereği
hissetmiştir. Katılımlar yalnızca Adana ile sınırlı
değildir. Eskişehir, Bilecik, Biga, Adapazarı, Düzce
havalisindekiler de orduya katılmak için müracaat
da bulunmuş, hatta Aziziye’deki Çerkezler hay-
vanlarını kendileri tedarik ederek bir gönüllü süvari
kıtası teşkil etmişlerdir26. Gönüllü katılımı o dere-
ce artmıştır ki, sivil vatandaşların yanı sıra Konya
Vilayeti’ne bağlı Koçhisar kasabasında bulunan
tutuklular arasından bir grup da savaş müddetince
masrafları kendilerine ait olmak üzere bir gönüllü
alayı oluşturmak istemişlerdir27.
Kayseri’de on beş yaşındaki çocuklar bile anne
babalarının izniyle Balkan Savaşlarına katılmak is-
temişlerdir28. On beş yaşındaki delikanlıların Balkan
Savaşlarına katılmak için can attığı Kayseri’den on
bin kişilik bir gönüllü fırkası teşkil edilmiştir29.
Adı geçen yerlerde olduğu gibi Medine’deki
Müslümanlar da meseleye kayıtsız kalmamış,
Medine’de 228 kişilik bir gönüllü birliği oluşturulmuş-
tur30. Mesafenin oldukça uzun olmasına rağmen
Medine’de oluşturulan gönüllü birliğin de cepheye
sevki gerçekleştirilmiştir. Manastır, Üsküp, Koso-
va, Burdur, Halep ve daha birçok yerden gönüllü
katılımı gerçekleşmiştir. Jandarma miralaylığından
emekli Çerkez Mirza Bey’in Umman’da oluşturdu-
ğu yüz elli süvariden müteşekkil bir birlikle orduya
gönüllü olarak katılması Osmanlı coğrafyasının en
uzak noktalarında bir seferberlik anlayışının ulaş-
tığını ve sorumluluk duygusunun yayıldığının bir
başka göstergesidir.
Gönüllülük hususunda din adamlarının oldukça
özel bir yeri vardır. Din adamları gönüllü katılımı-
nı teşvik ettikleri gibi kendileri de gönüllü olarak
cepheye gitmişlerdir. Gümüşhane Müftüsü Meh-
met Hâkim Efendi’nin oluşturduğu gönüllü birliğiyle
cepheye gitmesi bu duruma güzel bir örnek teşkil
etmektedir31.
Sonuç olarak;
Balkan Savaşları, Osmanlı Devleti için fela-
ketle sonuçlanmıştır. Osmanlı Devleti Balkanlarda
yalnızca toprak kaybetmemiş, itibarını ve Balkan
Türklerinin geleceğini de kaybetmiştir. On binlerce
Müslüman-Türk hunharca katledilmiş, on binler-
cesi de öz topraklarından sökülerek göçe zorlan-
mıştır. Bunca kayba rağmen Balkan Savaşlarında
Osmanlı Devleti acı ama birçok ders çıkarmış-
tır. Çanakkale’de sergilenen kahramanlıkla, Milli
Mücadele’de yazılan destanın kaynağını Balkan
Savaşlarındaki acı tecrübelerde aramak gerekir.
Balkan Savaşlarında Türk Milleti tüm olumsuzlukla-
ra rağmen var oluş mücadelesi vermiştir. Cephede
kaybetmiş ancak gönüllerde kazanmıştır. Yedisin-
den yetmişine birlik-beraberlik seferberliği göster-
miş ve bir dayanışma örneği sergilemiştir. Maddi-
manevi tüm varlığıyla hem cephede hem de cephe
gerisinde vazife almayı milli bir görev saymış, bu
anlayışla hareket etmiştir.
Bu anlayış Çanakkale Savaşlarında ve Milli Mü-
cadele döneminde kendisini tekraren göstermiştir.
Balkan Savaşlarına katılmak için girişimde bulunan
on beş yaşlarındaki Kayserili çocuklarla, Çanakka-
le Savaşlarında şehit olan Tokatlı Onbeşlilerin hiç-
bir farkı yoktur. Balkan Savaşlarına katılan Dârü’l-
fünûn talebeleri ile Sakarya’da şehit olan subayla-
rın hiçbir farkı yoktur.
Türk Milleti, istiklâli ve istikbâli söz konusu olun-
ca meseleye yalnızca bir güvenlik olayı olarak yak-
laşmamış, meseleyi bir varoluş mücadelesi olarak
algılamıştır. Şehitlerini ve gazilerini hiçbir zaman
unutmayan Türk milleti, hiçbir mecburiyeti olmadığı
halde binlerce kilometre uzaklıktaki Afganistan’dan,
Hindistan’dan, Dağıstan’dan ve daha birçok yerden
gelerek canları pahasına Türklerle aynı safta çarpı-
şan ve Türklerin kazanması için dua eden ata dost-
larını da daima hatırlayacaktır.
______________________________________________
* Araştırma Görevlisi, Gazi Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi, n_uzman@hotmail.com
1 George Remond, Mağluplarla Beraber: Bir Fransız Ga-
zetecinin Balkan Harbi İzlenimleri, Profil Yayınları, İs-
tanbul, 2007, s. 15.
2 Ahmet Ağayef, “Dedik ya Hilâl ve Salibin Cidali” Tasvir-i
Efkâr Gazetesi, 20 Teşrin-i evvel 1912, Nu. 563, s. 1.
3 Balkan Savaşlarında Mevlevihânelerin faaliyetleriyle
ilgili bkz. Nuri Köstüklü, Vatan Savunmasında Mevlevi-
haneler: Balkan Savaşlarından Milli Mücadeleye, Çizgi
Kitabevi, Konya, 2005, s. 31-58.
4 “Harb Havası”, Alemdar Gazetesi, 16 Teşrin-i evvel
1912, Nu. 138-64, s. 1.
5 Hüseyin Fuad, “Gönüllülere”, Tanin Gazetesi, 19 Teşrin-i
evvel 1912, Nu. 1475, s. 4.
6 “Karagöz ne diyor?”, Karagöz, 22 Eylül 1328, Nu. 453,
s. 1.
7 “Mihrâb Önünde-Süleymaniye’de”, Tanin Gazetesi, 13
Teşrin-i evvel 1912, Nu. 1469, s. 2.
8 Resimli Kitab, Mart 1329, C. 12, Nu. 47, s. 852.
9 “Tezahürat-ı Milliye”, Tasvir-i Efkâr Gazetesi, 12 Teşrin-i
evvel 1912, Nu. 555, s. 2.
10 ATASE Arşivi, Balkan Harbi Katalogu (BLH), Klasör No:
194, Dosya No: 22, Fihrist No: 1-125.
11 ATASE Arşivi, BLH, 194-22-1-123.
12 ATASE Arşivi, BLH, 194-22-1-114.
13 Hindistan Müslümanlarının Balkan Savaşları sırasında
yaptıkları yardımlarla ilgili bkz. Serdal Soyluer, “Balkan
Savaşları Sırasında Hint Müslümanlarının Osmanlı
Devleti’ne Yardım Kampanyalarının Osmanlı Basınına
Yansımaları”, Şarkiyat Mecmuası, Sayı: 13, Yıl: 2008,
s. 91-118.
14 Tasvîr-i Efkâr Gazetesi, 13 Teşrin-i evvel 1912, Nu. 557,
s. 3.
15 Salih Türkler, Balkan Savaşlarında Afgan Gönüllüleri,
İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlan-
mamış Yüksek Lisans Tezi, Malatya, 2003, s. 45-46.
16 ATASE Arşivi, BLH, 194-22-1-116.
17 ATASE Arşivi, BLH, 194-22-1-29.
18 ATASE Arşivi, BLH, 194-22-1-57.
19 ATASE Arşivi, BLH, 194-22-1-54; ATASE Arşivi, BLH,
194-22-1-2; Adı geçen Fransız subayının Osmanlı or-
dusuna katılmak üzere yaptığı başvurunun kabul edilip
edilmediğine dair bir bilgiye ulaşılamamıştır.
20 “Dünkü Büyük Nümayişler: Harb Harb”, Tanin Gazetesi,
5 Teşrin-i evvel 1912, Nu. 1461, s. 3.
21 “Tezahürat-ı Milliye”, Tasvir-i Efkâr Gazetesi, 12 Teşrin-i
evvel 1912, Nu. 555, s. 2.
22 Resimli Kitab, Ağustos 1328, C. 8, Nu. 43, s. 552.
23 Dârü’l-fünûn gönüllü alayı için bkz. “Dârü’l-fünûn Milli
Alayı”, İkdam Gazetesi, 7 Teşrin-i evvel 1912, Nu. 5613;
“Dârü’l-fünûn Gönüllü Kafilesi”, Tanin Gazetesi, 20
Teşrin-i evvel 1912, Nu. 1476, s. 3; “Dârü’l-fünûn Gö-
nüllü”, Tasvir-i Efkâr Gazetesi, 20 Teşrin-i evvel 1912,
Nu. 563, s. 3.
24 ATASE Arşivi, BLH, 194-22-1.
25 ATASE Arşivi, BLH, 194-22-1-74.
26 ATASE Arşivi, BLH, 194-22-1-46.
27 “Gönüllü Cemiyeti”, Tasvir-i Efkâr Gazetesi, 12 Teşrin-i
evvel 1912, Nu. 555, s. 2.
28 ATASE Arşivi, BLH, 194-22-1-6.
29 ATASE Arşivi, BLH, 194-22-1-79.
30 ATASE Arşivi, BLH, 194-22-1-114.
31 ATASE Arşivi, BLH, 194-22-1-15.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 175
 BALKANLARDA İSLAM-TÜRK KİMLİĞİNİN
BEDELİNİ ÇOK AĞIR ÖDEYEN BİR TOPLULUK:
POMAKLAR/TORBEŞLER/GORALILAR
AHMET GÜNŞEN*
B
ir millet için coğrafyanın önemini, Napol-
yon Bonapart’ın, “Milletlerin kaderini üze-
rinde yaşadıkları coğrafya belirler.” sözü
kadar güzel anlatan çok az söz hatırlarım. Eğer söz
konusu coğrafya dillerin, dinlerin, kültür ve mede-
niyetlerin kesiştiği, birleşip karıştığı Ortadoğu, Kaf-
kaslar ve Balkanlar olursa, barış ve huzur içinde
yaşamak, kimliğini, hatta insanlığını korumak ve
yaşamak çok zaman bir hayal olur.
İşte Balkanlar böylesi zor bir coğrafyadır. Bal-
kanlar, jeopolitik ve jeostratejik konumu sebebiyle,
tarih boyunca sürekli olarak göç, iskân, savaş, istila
ve fetih gibi bir coğrafyayı karıp karıştıran olayla-
ra sahne olmuştur. Roma İmparatorluğu’nun MÖ
27-MS 180 yılları arasında süren ve tarihe Roma
Barışı (Pax Romana) olarak geçen barış dönemin-
den sonra, 15-18. yüzyıllar arasında hüküm süren
Osmanlı Barışı (Pax Ottomana) olarak adlandırı-
lan barış ve huzur iklimini yaşamış olan Balkanlar,
Osmanlı sonrası yeniden barış ve huzuru arayan
bir coğrafyaya dönüşmüştür. Öyle ki, bu buhranlı,
barış ve huzurdan uzak süreç, Bulgar tarihçi Ma-
ria Todorova’nın ifadesiyle, 20. yüzyılın başlarında,
Avrupa’nın sövgü sözlerine, hakaret dağarcığına
yeni eklenen ve “yalnızca büyük ve yaşayabilir si-
yasal birimlerin parçalanmasını ifade etmekle kal-
mayıp kabileciliğe, geriliğe, ilkellik ve barbarlığa dö-
nüşle” aynı anlama gelen “Balkanlaşma” deyimini
yaratmıştır (Todorova 2006: 17). Hâl böyle olunca,
18. yüzyıldan günümüze siyasi, sosyal, ekonomik
ve kültürel istikrara muhtaç olan Balkanlar, Winston
Churchill’in deyimiyle, “Tarih üreten değil, tarih tü-
keten bir coğrafya”ya dönüşmüştür.
176 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Aşağıdaki satırlar, Balkanların yüzyıllarca kan
ve gözyaşı ile sulandığını, nasıl tarih, insan ve kül-
tür tüketen bir coğrafya olduğunu anlatmaya yeter
sanırım:
“Mehmet Kaçinski, Asan Sadıkov, Arif Bostan-
ciev, Mehmet Metinski kendi elleriyle mezarları-
nı kazmışlar. Biraz durup dinlenecek gibi olsalar,
arkadan süngü ve bıçaklarla dürtükleniyorlarmış.
Ellerinde olan şeyleri alabilmek için insanları ateşe
tutuyorlarmış. Ağlayıp sızlanmalar, ancak tanyeri
sönerken dinmiş. Rasvonska’da da zavallıların or-
tak mezarının bulunduğu yer hâlâ çöküntüsünden
belli. Pembe Aşikova nine, kurbanların nasıl öylece
kuyuya atıldıklarını gözleriyle görmüş:
Feri dönmüş gözler, nicedir korkuyla bakıyorlar-
mış. Asiye Deliasanova da kendi babasının yüzü-
nü görmüş. O zaman, o korkunç sahne saplanmış
beynine: Kollarını kesmişler, içlerini çıkarmışlar, ya-
naklarını dilim dilim etmişler, gözlerini oymuşlar…
O zaman gördüklerini şimdi oğullarına, torunlarına,
torunlarının çocuklarına, yakın hısım akrabasına
anlatıyor…”
Yukarıdaki sözler, Bulgaristan’da Rodoplar böl-
gesinde yaşayan ve yüz yılı aşkın bir zamandan
beri Müslüman Türk kimlikleri inkâr edilerek Bulgar-
laştırma adına soy kırımına uğrayan Pomak Türk-
lerine Bulgarlar tarafından reva görülen zulüm ve
eziyetleri anlatan Adları Uğruna (Bozov 2010) adlı
eserden alınan kısacık bir bölüm.
Birebir yaşanmış hatıralardan oluşan bu eser-
de, Rodoplarda yaşayan Müslümanların zorla ad
ve dinlerinin değiştirilerek nasıl “hilal”in gölgesinden
alınıp “haç”ın altına alındıklarını, onları Bulgarlaş-
tırmak isteyenlerin ayakları altında nasıl ezildikleri-
ni âdeta can yakıcı canlı tablolar hâlinde anlatır (bk.
Bozov 2010). Yazarı da, nice masum Müslümanlar-
la birlikte, Ravninata ve Evangedik köyleri arasın-
daki Razvansko tepesinde can veren dedesi Asan
Sadık’ ile onun on yedi cani Bulgar komitacının sün-
güsüyle on yedi yerinden delik deşik edilen yeleğini
belleğinden atamayan, 1938 yılında doğduğunda,
Rodoplarda sap saman örtülü bir evde Fatme ve
Adem çiftinin kulağına ezanla ‘Salih’ adını okuduk-
ları Salih Bozov’dur. O, bu eseriyle, yüzyılı aşkındır
Balkanlarda kimlikleri etrafında fırtınalar kopartılan,
kan ve gözyaşıyla boğulan Pomak Türklerinin ortak
vicdanının sesi olmuş, Bulgar mezalimini tüm dün-
yaya haykırmıştır.
Bulgaristan’da adına Pomak denilen Müslü-
man Türk toplulukları böyle de Yunanistan’da Po-
mak ve Ahiryan, Makedonya’da Torbeş, Kosova
ve Sırbistan’da Goralı vb. adlarla anılan ve hepsi
aynı tüfeğin demirinden olan Müslüman ve dahi gö-
ğüslerini gere gere Türk olduklarını haykıran toplu-
luklar çok mu iyi? Bu soruya olumlu cevap vermek
maalesef mümkün değil.
Osmanlı’nın Balkanlardaki Yetimleri
O hâlde bu insanlar, 1877-78 Osmanlı Rus
Harbi’nden günümüze, yaşadıkları coğrafyanın çi-
leli mazlumları, üstat Necip Fazıl’ın o meşhur tabi-
riyle “öz vatanında garip, öz yurdunda parya” hâline
gelmiş, Osmanlı Devleti sonrası Balkanlarda boynu
bükük bıraktığımız yetimlerimizdir.
Pomaklar bugün Pomak, Torbeş, Goralı, Agar-
yan/Achryan vb. adlarla Bulgaristan, Yunanistan
Makedonya, Kosova, Arnavutluk ve Türkiye’de ya-
şamaktadırlar. Balkanlarda en yoğun olarak Rodop-
lar ile Pirin ve Vardar Makedonya’sında yaşarlar.
Yine Kuzey Bulgaristan’da Lofça, Plevne, Teteve,
Rahova, Orta Bulgaristan’da Filibe, Yunanistan’da
Selanik, Makedonya’da Manastır, Arnavutluk’ta İş-
kodra ile Kosova da Pomakların değişik adlarla ya-
şadıkları bölgelerdir (Memişoğlu 2005: 11).
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra,
diğer Türk ve Müslüman topluluklar gibi, Pomaklar-
dan da önemli bir nüfus Türkiye’ye göç etmiştir. Bu
Balkan muhacirleri bugün Edirne, Kırklareli, Tekir-
dağ, Çanakkale, Balıkesir, Bursa, Sakarya, Mani-
sa, Eskişehir gibi illerde yaşamaktadırlar.
En yaygın adıyla Pomaklar ile ilgili olarak, üze-
rinde durulması gereken birinci konu onlar için
kullanılan veya onlara verilen adlardır. Öncelikle
vurgulamalıyız ki, yüzyılı aşkın bir süredir, “Büyük
Bulgaristan, Büyük Yunanistan, Büyük Sırbistan,
Büyük Makedonya…” hayali ile Balkanları saldır-
gan ve ırkçı politikalarla paramparça eden, din, dil
ve milliyet ayrımı gözetmeden bütün halklar için bu
coğrafyayı yaşanmaz kılan tutum ve düşüncelerin
mahsulü olduğuna inandığımız Pomak, Torbeş,
Aren/Achiryan, Goralı adları kesinlikle bir milliyet
ifade etmeyen yakıştırma ve çok zaman hakaret
içeren veya öyle algılanan adlardır. Çünkü Bulgar-
lık, Yunanlık, Makedonluk, Sırplık, hatta Rusluk id-
dialarına dayalı siyasi plan ve projelerin bir aracı
olarak ortaya atılmışlardır.
Çok gariptir, onları kendilerinden sayan ülkeler,
Türk olmadıkları noktasında birleşiyor, ama her biri
de diğerinin iddiasını reddediyor. Mesela Bulgarlar,
“Pomaklar Türk kökenli değildir.”, derken Yunan’la
da, Makedon’la da, Sırp’la da birleşiyor, ama “Müs-
lümanlaştırılmış Bulgar’dır” dediği için, “Müslüman-
laştırılmış Yunan”, “Müslümanlaştırılmış Makedon”,
“Müslümanlaştırılmış Sırp”, hatta “Müslümanlaştı-
rılmış Rus” diyenlerle de kesinlikle ayrılıyor ve on-
larla da mücadele etmek zorunda kalıyorlar. Kendi
aralarındaki bu ön kapma mücadelesinin de aman-
sız sürdüğünü de belirtelim.
Hâlbuki meseleye ön yargısız ve tarafsız yakla-
şıldığında, aynı etnik ve kültürel özelliklere sahip bir
topluluğun birden fazla adının olmayacağı da açık-
tır. O hâlde Pomak, Torbeş, Ahiryan, Goralı vb.
adların, Balkanlarda değişik ülkelerde farklı etnik
unsurların içinde yaşayan bu topluluğa, kendilerin-
den farklı topluluklarca verilen bir sıfat veya vasıf
ismi olduğu anlaşılmaktadır.
Sonuç itibarıyla, Balkan Savaşlarının 100. yı-
lında bulunduğumuz, üçüncü bin yılı idrak ettiğimiz
günümüzde de Türkler ve akraba topluluklar için
Balkanlar hâlâ zorunlu göçe, zorla din ve milliyet
değiştirmeye matuf, zulüm ve baskı, etnik temizlik
ve soykırımın yaşandığı bir coğrafya olmaktan ma-
alesef kurtulamamıştır.
Birçok halk bu olumsuz süreçten etkilenmiştir,
ama sanıyorum Pomaklar kadar değil… Çünkü Bal-
kanlarda, Pomaklar kadar kimliklerini koruma adı-
na âdeta ateşte pişerek yeşeren bir başka topluluk
yoktur. Onların kendilerini ne şekilde algıladıklarına
bakılmaksızın, yaşadıkları ülkelerde Müslümanlaş-
tırılmış Bulgar, Müslümanlaştırılmış Yunan, Müslü-
manlaştırılmış Makedon, Müslümanlaştırılmış Sırp
vb. kabul edilen ve üzerlerinde bin bir baskı, zulüm
ve asimilasyon politikaları uygulanmış olan Pomak-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 177
lar, maalesef bugün de bu çağ dışı uygulamaların
girdabında çırpınmaktadır.
Yaşadıkları ülkelerde Pomak, Torbeş, Goralı
vb. adlarla anılan bu topluluk, esas itibarıyla Müs-
lümandır ve kendilerini çoğunluk olarak Türk kabul
etmektedirler. Bu sebeple, yüzyıllarla ifade edilen
bir süreçte, kimliklerine dönük her türlü baskı, iş-
kence ve politikalara direnerek kimliklerinden vaz-
geçmeyen, vazgeçirilemeyen bu topluluğun tari-
hinde ve kültürel kodlarında Türklük unsurlarını
aramak, bunları bilimsel ölçütlerle ortaya koymak,
insani ve bilimsel bir zorunluluktur.
Kimlik algısı, her şeyden önce bir birey veya
toplumun mensubiyet şuuru ve kültürel kimlik ve bi-
rikimleri ile ilgili olduğuna göre, Pomaklara öncelik-
le bu açılardan bakmak gerekir. Pomakların kimlik
algılamalarındaki Türklük unsurları somut örnekler-
le ortaya konulabilirse, onların ısrarla niye “Türk”
vurgusu yaptıkları da kolayca anlaşılabilecektir.
Bunun için de, öncelikle din, dil ve kültürlerin
laboratuvarı olan tarihten ve tarihî verilerden ya-
rarlanmak gerekecektir. Nasıl ki yetişkin bir bireyin
kişiliğini oluşturan birtakım tutum ve davranışlarının
köklerini onun çocukluğunda arıyorsak, coğrafyala-
rın ve bu coğrafyalarda yaşayan milletlerin bugünü-
nü anlamak için de onların geçmişlerine bakmamız
gerekir. Kısacası, coğrafya ve milletleri tanımak ve
anlamak için de coğrafya ve tarihin çocukluğuna
inmek gerekir.
Balkanlar da Eski Bir Türk Yurdudur
Burada bilinmesi veya vurgulanması gereken
bir nokta da, Balkanların Osmanlı’dan çok önceye
uzanan eski bir Türk yurdu oluşudur. Başta Hunlar
olmak üzere, değişik Türk boylarının (Avar, Bulgar,
Peçenek, Kıpçak/Kuman, Uz/Oğuz vb.) Balkanlar-
daki tarihleri 4. yüzyıla kadar inmektedir. 378 yılında
Tuna’yı geçerek Trakya’ya kadar ilerleyen Hunlar,
395’lerden itibaren bütün Balkanlar ve Trakya’nın
büyük bir bölümüne hâkim olarak Balkanlarda tar-
tışmasız bir hâkimiyet kurmuşlardır.
Attila’nın 453 yılında ölümü ile Hunların Balkan-
lardaki gücü zayıflayıp Hun idaresi ortadan kalk-
tıktan sonra, sırasıyla 6. yüzyıl ortalarında Avarlar,
7. yüzyılda Tuna Bulgarları, 9. yüzyılda Macarlar-
la bazı Türk boyları, 9-11. yüzyıllarda Peçenekler,
Kıpçaklar (Kumanlar) ve Uzlar kuzeyden Avrupa ve
Balkanlara akmışlardır. Nihayet 14. yüzyılda Os-
manlı Türkleri de güneyden Balkanlara gelip yer-
leşmiş; siyasi ve kültürel anlamda bölgeye hâkim
olmuşlardır (Kafesoğlu 1992: 52). Hâl böyle olun-
ca, sanılanın aksine, Türkler Balkanlara komşu bir
178 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
millet değil, doğrudan doğruya Balkanların 1640
yıldan beri yerlisi olan ve Balkanlarda derin izler
bırakmış bir millettir. O zaman bu coğrafya ile ilgi-
li herkesten fazla söz söyleme hakkına sahip olan
millet, Türklerdir.
Osmanlılardan önce de Balkanlara güneyden,
Anadolu’dan gelen Türkler vardır. 1261 yılında Mo-
ğollardan kaçıp Bizans’a sığınan Selçuklu Sultanı
İzzettin Keykavus, başlarında ünlü mutasavvıf Sarı
Saltuk’un bulunduğu kırk Türkmen obası ile Bizans
imparatoru tarafından 1263 yılında Dobruca’ya yer-
leştirilmiştir. Altın Ordu Emiri Nogay’ın himayesi al-
tına giren bu Anadolu Türkmen grubu, burada Baba
Saltuk kasabası ile başka kasabalar kurmuşlardır.
1332’de buradan geçen Faslı ünlü gezgin İbn Bat-
tuta, Babadağ kasabasını “Türklerin oturduğu bir
şehir” olarak anmaktadır (İnalcık 2005: 20-21)
Yine Osmanlı Türklerinden önce, Pomakların
yoğun olarak yaşadıkları İskeçe, Gümülcine, Sela-
nik ve Serez havalisinin, 1345 yıllarına doğru Bi-
zans İmparatoru Kantakuzen’in taht mücadeleleri
esnasında, Aydınoğlu Gazi Umur Bey’in muhtelif
fütuhatına sahne olduğu, yani Türklerin bu bölgeye
nüfuz etmeğe başladıkları, hatta bu tarihlerden ya-
hut Saruca Paşaoğlu Umur Bey zamanından son-
ra, Pomakların en yoğun olarak yaşadıkları, Rodop
bölgesinin bir müddet Umur Eli adını taşıdığını da
biliyoruz (Eren 1997: 573-574).
Bulgar tarihçilerinin Pomakların İslamiyet’i kabul
etmelerinden önce, Rodoplarda yalnız Bulgarların
kavmî bir topluluk hâlinde bulunduğu ve Pomak-
ların 16. yüzyılda I. Selim zamanında ve bilhassa
17. yüzyılda Köprülü Mehmet Paşa’nın şiddetli ted-
birleriyle zorla İslamlaştırıldıkları iddiaları da tarihî
gerçeklere uygun değildir. Zira Türklerin Rumeli’de
14. yüzyılın ortalarından itibaren fütühata başladık-
ları sırada Rodoplar ve Trakya iç kavgalar yüzün-
den parçalanmış durumdaydı ve kavmî ve siyasi bir
birlikten yoksundu. Kaldı ki, daha Osmanlı Türkleri
Rumeli’ye geçmeden önce de Balkanlarda Yunan,
Sırp, Yahudi, Bulgar ve sahillerde Venediklilerden
başka bizzat Selanik ile Vodina arasında Türklük-
lerini muhafaza eden kütleler bulunuyordu (Eren
1997: 573-574).
Balkan çalışmalarının önemli ismi Tayyib
Gökbilgin, Orta Çağın ikinci kısmında Balkan
Yarımadası’na muhtelif dalgalar hâlinde gelip de
Bizans imparatorları tarafından burada yerleştirilen
birçok Türk halkının bulunduğunu, 10. yüzyıldan iti-
baren Peçenek, Oğuz ve Kumanların kuzey yoluy-
la Tuna’dan geçerek çeşitli zamanlarda gelip çeşitli
bölgelere iskân edilmiş olduğunu, hatta 9. yüzyılda
bile Bizans kaynaklarında “Vardarlı Türkler” diye
anılan bazı Türk gruplarının Selanik çevresinde
yerleştiklerinin vaki olduğunu belirtir ki, bu bilgiler
gerek Pomakların yoğun olarak yaşadıkları bölge-
nin geçmişini aydınlatma gerekse Pomakların etnik
kökenleri hakkında ip uçları verme bakımından son
derece önemlidir (Gökbilgin 1957: 9).
Gökbilgin, Anna Commene’nin Ohri civarında
yerleştirildiklerinden bahsettiği Türkleri, Lejean’ın
1065 tarihine doğru Makedonya’ya iskân edilen ve
şeflerine senatör rütbesi verilen Oğuzlarla ilgili gör-
düğünü, Oğuzların Makedonya’ya bu yerleşimlerini
Attaliates’e atfen A. Nimet Kurat’ın da teyit ettiğini
belirtir (Gökbilgin 1957: 9-10).
Gökbilgin, Oberhummer’e atfen, Osmanlı
İmparatorlu’nun kuruluşundan ve genişlemesinden
önce, bazı Türk boylarının yarımadaya yerleştikle-
rini, Konyar adlı Selçuk Türklerinin 10. yüzyıldan iti-
baren Makedonya’da, Varna’da ve Tselya Ova’sında
Yenişehir’de yerleştiklerini ve nihayet 1065 yılında
Oğuzların da Makedonya’ya gelerek bu bölgelerin
Grek hâkimiyetine geçişine kadar bölgede kaldıkla-
rını, sonradan büyük bir kısmının buradan göç et-
tiğini de bildirmektedir (Gökbilgin 1957: 11). Bu bil-
giler, Osmanlı döneminden çok önce Bulgaristan,
Makedonya ve Yunanistan’ın, bugün bile Pomak
nüfusun yoğun olduğu, birçok bölgesinin kuzeyden
ve güneyden, yani Anadolu’dan gelen Türklerle
meskûn olduğunu göstermektedir.
Bölgenin İslam diniyle tanışması da Osmanlılar-
dan çok önce gerçekleşmiştir. Zira, “Balkan Müs-
lümanlığının çok uzun bir geçmişi vardır. Bu tarih
VIII. asrın ilk yarısına kadar uzanmaktadır. Osmanlı
Türklerinin Balkan Yarımadası’na gelişinden birkaç
asır önce bu topraklara inen Bulgar, Hazar, Oğuz,
Peçenek ve Kuman Türkleri, İdil Ural (Volga) vd.
Müslüman Türklerden, Araplardan ve Kafkaslılar-
dan kabul ettikleri İslam dinini başta Rusya, Uk-
rayna, Kırım, Moldova, Romanya, Arnavutluk, Yu-
nanistan, Srem, Banat, Baçka, Maçva vd. yerler
olmak üzere iskân ettikleri bütün Avrupa ve Balkan
topraklarında yaşayan kavimlerin bir kısmına ka-
bul ettirmeye muvaffak oldular.” (Hamzaoğlu 2000:
449)
Balkanlarda İslamiyet’in yayılışı, 7-8. yüzyıllarda
kuzeyden inen Bulgar, Oğuz, Peçenek ve Kuman
Türklerinden başka, 1263’ten sonra güneyden,
yani Anadolu’dan gelen Selçuklu, 1336-1354 yılla-
rından sonra, Osmanlı Türkleri ve nihayet Sicilya
ve Güney İtalya’nın diğer taraflarından Dalmaçya,
Selanik vb. yerlere yerleşen bazı Araplar marifetiy-
le de gerçekleşmiştir (bk. Hamzaoğlu 2000: 450).
A. Zeki Velidi Togan’ın verdiği bilgilere göre, 10-
13. yüzyıllar arasında, Macaristan’a gelen Peçe-
nek ve Kıpçak Türklerinin bir kısmı Macarlaşırken,
Başkurt ve Horezmlilerle birlikte, Peçeneklerin bir
kısmı 13. yüzyılda Müslümandır ve İslam ülkelerine
tahsile gitmektedirler (Togan 1981: 156-157). Yine
Togan’dan, Peçeneklerin Bizans hizmetinde bulu-
nanlarının Hristiyan, Macaristan’da yaşayanlarının
ise Müslüman olduklarını öğreniyoruz (Togan 1981:
158-159).
1091’de Peçenek-Kıpçak (Kuman) Birliği’nin
dağılmasından sonra, Balkanlar ve Trakya’da ge-
rek nüfus kesafeti gerekse askerî güç bakımından
Bizans’ın başını yıllarca ağrıtan Peçenek ve Kıp-
çak/Kuman Türklerinin buharlaşıp uçtukları söyle-
nemez. Harplerde kırılanlarla birlikte yabancı millet-
ler arasında asimile olanları söz konusu olsa da bir
kısmı da Balkanların dağlık bölgelerine çekilip var-
lık ve kültürlerini korumuş olmalıdırlar. Zira bugün
Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya ve Kosova’da
Pomak, Torbeş, Goralı vb. adlarla yaşayan bu toplu-
ğun, hâlâ adı geçen ülkelerin en dağlık kesimlerinde
yaşadıklarını, hatta Kosova’dakilere verilen Goralı
adının bile “dağlı” anlamına geldiğini, düşünürsek,
bu görüşümüzün haklılığı anlaşılacaktır.
Pomak, Ahiryan, Torbeş, Goralı Adları
Etnik Adlar Değildir
Osmanlı kaynaklarında, Pomak, Torbeş, Goran
vb. adlar gibi, onların sonradan Müslüman olmuş,
Bulgar, Makedon, Yunan, Sırp olduklarını belirte-
cek bir bilgiye de rastlanmamaktadır. Pomak adına
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra Bal-
kanlardan gelen göçler dolayısıyla rastlanır. Hâl
böyle olunca, Bulgaristan’ın bazı bölgelerindeki
köy, kasaba ve nahiyelerin Osmanlı Devleti zama-
nında “Pomak” adıyla anılması muhtemeldir. Zira
1839-1840 yıllarında Balkanlarda inceleme yapan
Fransız Ami Boné tarafından, Kuzey Bulgaristan’ın
Selvi ve Lofça bölgelerinde bulunan bazı köy ve
nahiyelere “Pomak nahiyeleri” adı verildiği tespit
edilmiştir. Çok mahallî kalmış olması muhtemel bu
adların da Osmanlı tahrir defterleri ile vakfiyelerine
girmediği anlaşılmaktadır (Eren 1997: 572).
Kısacası, Pomak / Torbeş / Goralı adlarıyla anı-
lan Müslüman topluluğun Osmanlı kaynaklarına
ayrı bir etnik grup olarak yansımadığı, Osmanlı’nın
bu topluluğu, bu topluluğun da kendisini yüzyıllar-
ca Müslüman bir Osmanlı tebaası gördüğü anla-
şılmaktadır. Bununla da kalmayarak, Osmanlı’nın
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 179
Balkanlara yerleştiği 14. yüzyıl ortasından, hatta
daha öncesinden başlayarak söz konusu topluluk-
ların Müslüman Oğuz Türk’ü Osmanlılara yardım
ettiği, onlarla birlikte hareket edip savaştığı, şehit
ve gazi olduğu, Osmanlı Devleti’nin asli unsuru
olduğu yabancı kaynakların da teslim ettiği tarihî
bir hakikattir. Onları Slav kökenli gösteren Bulgar,
Sırp ve Rusların verdikleri/kullandıkları “Pomak”
adı bile bu görüşü tanıklar. Zira bu “Pomak” adı-
nın, Pomakların Türk ordularına yardımcı vazifesi
görmüş olmalarından dolayı, Slavlar tarafından ve-
rildiği ve Slavca pomaçi “yardım etmek” fiilinden
türeyen pomagaçi “yardımcı” isminden geldiği de
bütün ilim çevrelerince kabul gören bir görüştür.
Üstelik, bu görüşü ilk kez dillerinden F. Kanitz’dir
ve Kanitz de görüşünü, 1861 yılında Balkanlarda
araştırmalarda bulunan Fransız âlim ve siyaset
adamı Lejan’ın, Penega pınarlarına kurban kes-
meye giderken görmüş olduğu (bugün Pomak diye
adlandırılan) toplulukları “Müslüman Türkler” diye
adlandırmış olmasına bir itiraz ve tepki olarak ileri-
ye sürmüştür (Eren 1997: 572).
1829’dan beri kendilerini Büyük İskender ve Bi-
zans imparatorluklarının varisi görerek Megali İdea
peşinde koşan Yunanlılara göre de Rodopların gü-
neyinde Yunanistan sınırları içinde yaşayan Pomak
Türkleri gâh Büyük İskender’in torunları gâh Trak-
ların torunları sayılmıştır (Çavuşoğlu 1993: 107).
Bulgar, Makedon ve Sırplar gibi, tarihî gerçekleri
saptıran Yunanlılar da Pomakları “Müslümanlaştı-
rılmış Yunan” saymakta, hatta, Agriyan adından
başka, Pomak adının da Yunanca olduğunu, bir
görüşe göre “cephe ya da savaş dışında kalmış”
anlamındaki “apomahos” kelimesinden, bir diğer
görüşe göre de “içki, çok içki içen” anlamına ge-
len “poma” kelimesinden geldiğini iddia etmişlerdir
(Çavuşoğlu 1993: 107).
F. Kanitz’den sonra da bu Müslüman-Türk top-
luluğuna verilen adlar üzerinde durulmuştur. Me-
sela A. Ischirkoff, Rodoplarda bulunan Pomakların
kendilerine Achirjani dediklerinden ve pomak ke-
limesinin, (güya) Pomaklar İslamiyet’i cebir ve şid-
det yoluyla kabul ettikleri için, Bulgarca măk “şiddet
göstermek, azap vermek ve cebretmek” fiilinden
gelmiş olduğundan söz eder (Eren 1997: 572).
Bulgar Akademisinin Rodop Müslümanlarıyla il-
gili olarak yayımladığı bir çalışmada da Pomak ke-
limesinin, Rodoplarda mahallî halkın maça (mača)
diye telaffuz ettikleri ve aslında miça (miča) “eziyet
çekmek” fiili ile ilgili olduğu ileri sürülmüştür (Eren
1997: 572).
180 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
A. Chodzko ve A. Dozon gibi bazı Bulgar tarih-
çiler, Rodoplarda geçtiği anlatılan hikâye ve des-
tanlara dayalı olarak Pomakların eski Trak kavimle-
rinden geldiklerini, önce Slavlaşıp sonra Müslüman
olduklarını iddia etmişlerse de bu iddialar C. Jireček
vb. gibi Bulgar milliyetçileri tarafından şiddetle ten-
kit edilip çürütülmüştür (Eren 1997: 573).
Bu Müslüman-Türk topluluğu için kullanılan
Ahiryan/Acharyani/Agaryani adı üzerinde duran
A. Cevat Eren, Ischirkoff, F. Bayraktareviç vb.
araştırmacıların Rodoplardaki ahalinin kendilerini
Achiryani yahut Agaryani diye adlandırıldıklarını
yazdıklarından, ama bu kelimenin Bulgarcada hiç-
bir anlamının olmadığından söz eder. Eren’e göre
bu adların Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşunda
ve Rumeli’nin fütuhatında büyük hizmetleri olan
“Ahilerden” gelmiş olması çok muhtemeldir. Zira,
Ahi teşkilatının Rumeli’nin fütuhatında mühim rolü
olmuş, Ahiler bu bölgede de birçok tekke ve zavi-
yeler kurmuştu. Türkler, Rodoplarda Türk adlarını
taşıyan Batak, Hasköy, Mestanlı, Darı Dere, Çini
vb. adlar altında birçok şehirler tesis ettikleri gibi,
son zamanlara kadar yoğun olarak Pomakların
yaşadıkları Ahi Çelebi adını taşıyan bir şehir de
kurmuşlardır. Bulgar müellifleri Ahi adını, her ne-
dense, daima yanlış ve ekseriya Achyr şeklinde
kaydetmişlerdir. Bizzat Jireček bile bu hataya düş-
müş ve Balkan Harbi’nden evvel Gümülcine san-
cağına bağlı Ahi Çelebi şehrinin nüfusunu göster-
mek için verdiği istatistikte, bu şehri Achyr Çelebi
şeklinde kaydetmiştir. Eren, bu bilgi ve tespitlerin
sonunda, söz konusu adı, Ahi kelimesinin Farsça
çokluk biçimi olan Ahiyân “Ahiler” kelimesine bağ-
lar. Rodoplardaki halkı Ahilere mensup gösteren bu
ad, zamanla mahallî söyleyişle Achiryan biçimine
dönüşmüştür (Eren 1997: 572-573).
Söz konusu adı Osmanlı tahrir defterlerinde de
buluyoruz. Nitekim, 937/1530 tarihli 370 Numaralı
Muhasebe-i Vilâyet-i Rûm-İli Defteri’nde (2001),
“Ahıryanlu k. Filibe kz.: 91, Ahıryanlu/Emiryan-
lu k., İpsala kz.: 78-79, Ahiryan-oğlu m., bk. Hacı
Hasan m., Üsküb nf.” yer adları (Özkılınç vd. 2001:
88) ile “Ahiryan-oğlu: 122” kişi adına rastlanmak-
tadır (Özkılınç vd. 2001: 75).
Tarafsız bir tarih şuurundan yoksun Yunan
araştırmacıların, Pomakları etnik olarak MÖ 3-4.
yüzyıllarda Yunanistan’da meskûn olan “Grek-
Agriyani” unsuruna dayandırdıklarına itiraz eden
Ahmet Aydınlı ise hiçbir şekilde Yunanca bilme-
yen, Bulgaristan’daki Pomaklardan, Makedonya
ve Kosova’daki Torbeş ve Goranlardan farksız olan
bu topluluğun 1091’de dağılan Kuman/Kıpçak-
Peçenek birliğinin dağılmasından sonra, Balkanlar-
da onların yadigârı olarak varlığını sürdüren Türkler
olduğunu, 1091 yılından Osmanlı Türklerinin Bal-
kanlara hâkim olmaya başladıkları 1358 yılına ka-
dar varlıklarını sürdürdüklerini, Osmanlı öncesi Bi-
zanslı tekfur ve generallerin 1091 yılından itibaren
yalnız Rodoplarda yaşayan Kuman Türk boylarına
“Komani” yerine pek de tutulmayan “Aren” (erkek)
sıfatını verdiklerini, yoksa birtakım Yunan tarihçi ve
müfsit yazarların iddia ettikleri gibi, Pomak Türkleri
ile “Greko-Agriyani”ler arasında hiçbir şekilde ba-
ğın bulunmadığını belirtir (Aydınlı 1971: 33-39).
Bugün Anadolu sahasında, Ahiryan adıyla ilgili
olduğunu sandığımız bir Ahriyan adı da kullanıl-
maktadır. Bu adın da irdelenmesi gerekir, diye dü-
şünüyoruz. Sözlüğünde bu kelimeye de yer veren
Tietze, A. Caferoğlu’nun “(Doğu Karadeniz bölge-
sinde) yerli ahalice Kızılbaşlara verilen ad.”, H. Zü-
beyr Koşay ve O. Aydın (Acıpayamlı)’nın “Karade-
niz bölgesinde Çepnilerin kendilerinden olmayan-
lara verdikleri isim, yabancı, dönme” anlamlarıyla
kaydettikleri Ahriyan kelimesinin kökenini Yunanca
aħriánis “aşağılık, iğrenç; dili Rumca olan Müslü-
man, Türk veya Bulgar” kelimesine bağlıyor (Tietze
2002: 119).
18. yüzyıl İstanbul hayatını anlatan Risâle-i
Garîbe adlı yazmayı konu edinen çalışmasında
Hayati Develi (2001)de bir zümre, bir halk adı gibi
kullanılan Ahriyan adının, Ménage (1969)’i kaynak
göstererek, Grekçe agarenus kelimesinden geldiği-
ni, Yunanca ve Bulgarcada daha çok din değiştiren
Hristiyan ahali için “Müslüman, Türk” anlamlarında
hakaretâmiz bir ifadeyle kullanıldığını, Türkçede
ise başlangıçta yeni Müslüman olmuş veya “dinden
dönmüş, irtidat etmiş” topluluklar için kullanıldıktan
sonra zamanla dinin gereklerini yerine getirmeyen
zümrelerin de bu kelimeyle ifade edilmiş olduğunu
belirtir (Develi 2001: 92). Develi’nin bu bilgilerde,
söz konusu Ahriyan adının asla bir etnik ad olma-
dığını, bir şekilde inançla, inanç değiştirmekle veya
inancını genel kabul görür şekilde yaşamamakla
ilgili olduğunu göstermesi bakımından önemlidir.
Tietze sözlüğünde, adı geçen kelimeyi Farsça
aħriyān “cahil, aptal”, Rusça aħreyan “tembel,
kaba insan”, Bulgarca aħryanin “Orta Rodoplarda
yaşayan Pomak” kelimeleriyle karşılaştırmayı da
önerir (Tietze 2002: 119). A. Cevat Eren’in de, keli-
meyi Ahiyân “Ahiler” kelimesine bağlayıp Balkan-
larda da derin izler bırakan Ahilik teşkilat ve kültü-
rüyle ilgili gördüğünü yukarıda belirtmiştik. Özellikle
Ahmet Cevat Eren’in görüşüne destek olacak şe-
kilde, biz de söz konusu kelimenin, Ahi teşkilatının
kurucusu olan Ahi Evran/Evren ile ilgili olabileceğini
veya bu özel adın halk dilinde fonetik aşınma ve
değişmelere uğramış biçimi olabileceğini, Ahiryan/
Ahriyan/Ahi Evran şeklinde bir değişime uğramış
olabileceğinin de düşünülmesi gerektiğini ileriye
sürüyoruz.
Rodopların güneyinde kalan bazı Pomak köy-
leri için kullanılan Ahiryan/Ahriyan/Âren adlarıyla
şahsi gözlemlerimizin olduğunu da belirtmeliyim.
Nitekim, Rodoplarda Paşmaklı (Smolyan) tarafla-
rında yaptığımız gezilerde, Yunanistan tarafındaki
Pomaklar için niye Ahiryan/Ahriyan/Âren dendi-
ğini sorduğumuzda, onların daha “dindar” oldukları
ve “ahireti” düşündükleri için bu şekilde anıldıkları
cevabını aldık. Demek ki, Pomaklar kendilerinden
gördükleri bu köylerin halkına verilen adı, daha din-
dar oldukları, ahireti daha fazla düşündükleri için,
“ahiret” kelimesiyle ilgili görüyorlar.
Makedonya’da yaşayan, bir kısmının Türkçeyi
unuttuğu bir kısmının da çok az bilip konuştuğu,
ama her zaman, kahir ekseriyetle, “Biz Türk’üz.”
demekten çekinmeyen Torbeş adı üzerinde de
durmak yararlı olacaktır. Balkan Türklüğü adlı
eserinde Yusuf Hamzaoğlu’nun verdiği bilgiler me-
seleye ışık tutucu nitelikte. Hamzaoğlu’na göre,
“Makedonya’da Ortodoks Hristiyanlar Bogomillerle
alay etmek ve onlara karşı halkı kışkırtmak ama-
cıyla ‘Yücelen Bogomiller’ için ‘Torbeşler’, Anadolu
Bogomilleri için de Yunancada ‘Torbacılar’ anlamı-
na gelen ‘Fundagiatlar’ veya ‘Fundaitler’ diyorlardı.
Onlar ‘Yücelen Bogomiller’e bu adları taşıdıkları
torbalardan dolayı vermişlerdi. Çünkü Bogomiller
daima omuzlarında torbalar taşıyorlardı.” (Hamza-
oğlu 2000: 452, dipnot 11). Makedon araştırmacı
D. Taşkovski’nin, Makedonya’da yaşayan Torbeş-
lerin, Osmanlıların bölgeye gelmesiyle İslam dini-
ni kabul eden Bogomiller oldukları ve İslamiyet’e
geçtikten sonra da eski bir Bogomil kelimesi olan
“Torbeş”i korudukları şeklindeki iddialarını redde-
den Hamzaoğlu’na göre, “Torbeş”, “tor+beş” veya
“tor+baş” tan gelen Türkçe birleşik bir kelimedir. Bi-
rinci kelime olan “tor”un Türkçede “sık gözlü ağ; ağ
örgüsünde tor başlık; toy, işe alışkın olmayan; ol-
gunlaşmamış, ham; görgüsüz, çekingen, utangaç,
acemi” anlamları vardır. Birleşiği oluşturan ikinci
kelime olan “beş” ise “baş” veya “başlık”tan gelmiş
olmalıdır. Buna göre “Torbeş” kelimesinin, “sık göz-
lü ağ” anlamına gelen “Torbaşlık”tan veya “toy, işe
alışkın olmayan, olgunlaşmamış, ham, çekingen,
utangaç veya acemilerin başı” anlamına gelen “Tor-
baş” veya “Torbaşı”ndan gelmiş olduğunu, “baş”
kelimesinde bir a >e vokal değişimi yaşandığını
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 181
söylemek mümkündür (Hamzaoğlu 2000: 453).
Hamzaoğlu’nun da belirttiği gibi, bugün
Makedonya’nın Radika, Debre, Jupa, Kırçova,
Sırnik, Vranovtsi, Koliçani vb. yerlerinde yaşayan
Türklerin bir kısmını, Makedonlar, “Makedon Müs-
lümanları”, “İslamlaşmış Makedonlar” veya “Torbeş-
ler” olarak adlandırıyorlar. Şahsi gözlemlerimizle de
çok iyi biliyoruz ki, bu topluluğun üyeleri kendilerine
“Torbeş” denilmesinden katiyen hoşlanmıyorlar ve
bunu kendilerine yapılmış hakaret olarak algılıyor-
lar. Esasen onlar çoğunluk olarak “Biz Türk’üz.”
diyorlar. Bir kısmı da, “Torbeş” adının yanlış oldu-
ğunu, esasen onlara “Türkbaş” denmesinin daha
doğru olacağını ifade ediyor.
Pomaklara Bulgarlık, Makedonluk, Sırplık ve
hatta Rusluk atfedenler, sonuçta onları Slav olarak
kabul ediyorlar, demektir. Bunun sebebi de dilleri-
dir. Bir çeşit Bulgar lehçesi olan bu dile, başta Türk-
çe olmak üzere, Makedonca, Sırpça, Yunanca vb.
dilden sözler karışmıştır. Ancak onların hepsi Po-
makçayı konuşmamakta, bilhassa şehirlerde yaşa-
yanları Türkçe konuşmakta, köylerde yaşayanları
ise Pomakça ile birlikte Türkçeyi de bilmektedirler
(Eren 1997: 573). Bu durum, bugün Türkiye’nin
Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, Çanakkale, Sakarya vb.
illerinde yaşayan Pomaklar için de geçerlidir. Hatta
birçok Pomak yerleşim bölgesinde ana dili olarak
da Türkçe kullanılmaktadır. Bulgaristan, Makedon-
ya ve Kosova’da ise gerek bireysel gerekse sivil
toplum kuruluşları vasıtasıyla Türkçeyi öğrenme ve
çocuklarını Türkçe eğitim-öğretim yapan okullara
gönderme yönünde bir talep patlaması yaşandığı
da şahsi gözlemlerimizle sabittir. Güney Rodoplar-
da kalan Batı Trakya Pomaklarında ise Türk-İslam
şuuru en üst seviyededir.
Pomaklar Kimlik ve Kaderlerini
Türk-İslam Kimliğine Bağlamışlardır
Pomakların kendilerini Türk-İslam kültür daire-
sinde görüp tam tersine kendilerini azınlık olarak
yaşadıkları ülkelerin hâkim unsurundan farklı gör-
meleri üzerinde de durulmalıdır. Pomak/Torbeş/
Ahiryan/Goralılar kendilerini hiçbir zaman ve hiçbir
şekilde Bulgar, Yunan, Makedon ve Sırp olarak gör-
memişlerdir. Bu tarihî hakikat, bugün de geçerlidir.
Hatta onlar, bırakalım içlerinde azınlık olarak ya-
şadıkları Hristiyan Bulgar, Makedon, Yunan, Sırp
vb. milletlere aidiyeti, kendileri gibi Müslüman olan
Arnavut ve Boşnaklarla bile etnik bir aidiyet kur-
mamaktadırlar. Ama tarihte olduğu gibi, bugün de
kader ve kimliklerini Balkan ve Anadolu Türklüğüne
bağlamışlar ve kendilerini daima Müslüman Türk
182 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
olarak algılamaktadırlar. Buradaki kimlik algılama-
sı, “milliyet” konusunun salt “dil” veya “din”e daya-
lı olarak izah edilmesinin ne kadar doğru veya ne
kadar bilimsel olabileceğini de sorgulamayı gerekli
kılacak bir örnektir. İçinde Türkçeden başka, diğer
Balkan dillerinden de birçok unsur taşımakla birlik-
te, büyük oranda Bulgarcaya dayalı bir dil kullanan
bu toplulukların, salt dillerinden dolayı Müslüman-
laştırılmış Bulgar (Muhammedi Bulgar), Makedon,
Yunan, Sırp ve Rus sayılmaları ne kadar doğru ve
bilimsel olabilir?
Pomak / Torbeş / Ahiryan / Goralı vb. anılan bu
topluluğun üyeleri, Roma’dan sonra en büyük barış
dönemini (Pax Ottomana) tesis eden Osmanlı’nın
barış ve savaş dönemlerinde hep yanında olmuş,
Anadolu’dan gelen Müslüman Türkler, Balkanlarda-
ki Müslüman Arnavut ve Boşnaklarla birlikte, yüksek
Osmanlı kültür ve medeniyetinin ortak mimarların-
dan olmuşlardır. Pomaklar, Osmanlı döneminde de
Osmanlıların Balkanlardan ayrılmasından sonra da
kendilerini devletin asli unsuru Türklerden farklı ve
ayrı görmemişlerdir. 1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda
da Balkan Savaşlarında da hatta Balkanların elden
çıkmasından sonra 1. Dünya Savaşı’nda Yemen’de
ve Çanakkale Savaşı’nda da, cepheye koşup şehit
ve gazi olmalarını başka türlü nasıl izah edebiliriz
ki?
Bulgaristan ve Yunanistan’daki Pomak,
Makedonya’da Torbeş, Kosova’da Goralı olarak
anılan, ama inatla kendilerini Müslüman Türk ola-
rak algılayan ve tanıtan bu topluluklar üzerindeki
çalışmalarda artış olduğu gözlenmektedir. Bu ara-
da Türk araştırmacıların çalışmaları ve çalışma so-
nuçları dikkati çekmektedir.
Araştırma Sonuçları Pomakların
Türklüğünü Gösteriyor
Balkanlardaki Pomak Türklerinin tarihi ile Batı
Trakya’da kalan kısmının sosyokültürel yapısı-
nı anket ve soruşturma yoluyla ortaya koyan Ha-
lim Çavuşoğlu; 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı,
1913-1919 Bulgar işgali dönemi, 1923 sonrasında
başlayan Yunan egemenliği, 1941-1945 ikinci Bul-
gar işgali dönemi ve 1953’ten sonra Yunanistan
Devleti’nin getirdiği “Yasak Bölge” uygulamasının
Pomak Türklerinin sosyokültürel yapıları üzerinde
zaman zaman olumsuz etkiler yaratmış olsa da
Pomak Türklerince Türk kültürüne ve İslami de-
ğerlere bağlı kalındığını, toplumsal hafızayı teşkil
eden birçok eski âdetin uygulandığını, hatta 29
Ocak 1988’de “Türk” isminin yasaklanması üzeri-
ne, Gümülcine’de yapılan mitinge “Yasak Bölge”de
yaşayan Pomakların kilometrelerce yolu kat edip
sayısız doğal engel ile polis barikatlarını aşarak
geldiklerini ve yeri göğü “Biz Türk’üz!” sloganlarıyla
inlettiklerini belirtir (Çavuşoğlu 1993: 178-183).
Kendisi de Bulgaristan Türk’ü olan Hüseyin
Memişoğlu da Pomak Türklerinin uzun ve hazin
tarihini ele alan Balkanlarda Pomak Türkleri adlı
çalışmasında, “Pomak Türklerinin 11. yüzyılda
Rodoplar, Pirin ve Vardar Makedonya’sı ile Kuzey
Bulgaristan’ın orta ve batı kesimlerinde yerleşmiş
Kuman Türklerinin torunları” olduğu sonucuna ula-
şır ve Pomakların 1877-1878 yılından günümüze
kadar uzanan süreçte imha, tehcir, milliyetlerini
terke zorlama, dinlerini ve adlarını değiştirme vb.
insanlık dışı işkencelerle millî bilinçlerinden kopa-
rılıp Slav-Bulgar veya Grek olmaya veyahut Hristi-
yanlığı kabul etmeye zorlanmalarına rağmen, çetin
mücadeleler vererek millî ve dinî kimliklerini ve di-
namik Türk etnik özelliklerini korumayı başardıkla-
rını vurgular (Memişoğlu 2005: 89).
Pomak Türkleri (Kumanlar - Kıpçaklar) adlı
çalışmasında İlker Alp da yüz yılı aşkın bir süredir
Bulgar ve Yunan idarelerinde asimilasyon amaçlı
yoğun baskılara maruz kaldıkları hâlde millî kimlik-
lerini tereddütsüz olarak “Türk” olarak ifade eden
Pomakların, 11. yüzyılda Ukrayna ve Romanya’dan
Balkanlara gelen, kaynaklarda “beyaz tenli, sarı
saçlı, düzgün vücutlu, yakışıklı insanlar” olarak ta-
rif edilen Kuman / Kıpçakların torunları olduğunu,
1091’de Kuman-Peçenek Türk Federasyonu’nun
yıkılmasından sonra da başta Rodoplar olmak
üzere, Trakya, Makedonya (Pirin, Ege ve Vardar
kısımları dâhil), Kosova ile Sancak’ta kalan ve Os-
manlı döneminde Anadolu’dan gelen soydaşlarıyla
kaynaşan Türkler olduklarını ifade eder (Alp 2008:
78-79).
Pomak araştırmalarıyla ilgili olarak, son yıllarda
Türk bilim adamlarının içinde halkbilimci ve sosyo-
logların çalışmaları ve ulaştıkları sonuçlar da ilgi
çekicidir. Sahada yüz yüze görüşme, soruşturma
ve anket yoluyla yapılan bu çalışmalar, Pomak/
Torbeş/Goralı vb. adlarla anılan bu Müslüman Türk
topluluğunun toplumsal hafızasını oluşturan do-
ğumdan ölüme kadar uzanan birtakım halk inanç,
yaşayış ve ritüelleri itibarıyla da Anadolu ve Orta
Asya Türkleriyle bire bir benzeştiğini veya büyük
ortaklıklar içinde olduğunu ortaya koymaktadır.
Kültürel Kodlar Anadolu ve Orta Asya
Türklüğünü İşaret Ediyor
Makedonya ve Kosova’da meskûn Goralıları
kimliklerinin önemli bir parçasını teşkil eden halk
inançları bakımından inceleyip gözlemiş olan Ya-
şar Kalafat; Gelin alınacak kızın babasına başlık
verilmesi, Türk halk kültürünün önemli ritüellerin-
den olan Hıdırellez’in davul zurna eşliğinde üç gün
devam ederek çok canlı olarak kutlanması, genç
kızların kısmetlerinin açılması için ağaçlara “adak
çaputu” bağlaması, düğün geleneklerinde, Ana-
dolu ve Orta Asya Türklerinde olduğu gibi, geline
kına yakmak uygulamasının bulunması, Anadolu
ve Orta Asya Türklerinde hâlâ canlılığını koruyan
eski Türk düğün geleneklerinin kalıntılarından olan
ve düğünlerde gelinin damat evine geldiğinde, uğu-
runa inanılarak, damadın ailesi tarafından gelinin
başına bozuk para ve şekerleme türü şeylerin sa-
çılması şeklindeki “saçı geleneği”nin varlığı, yağ-
mur duası inanç ve uygulamasının devam etmesi,
Anadolu ve Orta Asya Türklerinde olduğu gibi, dü-
ğün evlerine bayrak asma geleneğini sürdürmeleri,
yeni doğan çocuklara kulağına İslami inanca uygun
olarak ezan ve kamet okunarak ad koyulması ve
doğum mevlidi okutulması, İslam öncesinden baş-
layarak günümüze kadar Türk kültür coğrafyasında
“kara iye” olarak bilinen eski Türk halk inançların-
dan olan ve yeni doğum yapmış kadınlara, lohusa-
lık döneminde musallat olan “al karısı”, karabasan”
ve “al basma” diye bilinen kötü ruh veya hayali var-
lıklardan koruma inancının Goralılarda “ağır basan”
olarak yaşaması vb. verilerden hareketle, “Türkçeyi
çok güzel şekilde konuşan Goralılar, iki dilli de ol-
salar, onların etnik kimlikleri konusunda farklı gö-
rüşler de ileri sürülmüş olsa onların halk inançları
göstermiştir ki, onlar Türk kültürlü halklardandırlar.
Goralıların/Dağlıların yurdu Türk kültür coğrafya-
sının bir parçasıdır.” kanaatine ulaşmıştır (Kalafat
2011: 47-49).
Sosyolog Musa Taşdelen ve arkadaşlarının sa-
hadan elde ettikleri verilere dayalı olarak gerçek-
leştirdikleri ortak çalışmalarındaki, “Goralıların aynı
zamanda Torbeş ve Pomak adlarıyla anılan Balkan-
ların diğer topluluklarıyla ortak dil ve kültüre sahip
oldukları; Goralı, Torbeş ve Pomak adlarının onlara
muhtemelen Slav topluluklar tarafından verildiği ve
gerçek etnik adları olan Orta Asya’dan bu coğrafya-
ya taşıdıkları boy adlarının unutulmuş olabileceği,
buna rağmen, mezar taşlarındaki belgi ve tamgala-
rın, birer maddi delil olarak kökenlerinin hangi Türk
boylarına ait olduğunu bizlere söylemekte olduğu”
şeklindeki bilgiler de son derece önemlidir (Taşde-
len vd. 2008: 22-23)
Çünkü, “Toplumlar çok kolay değişmezler. Top-
lum ve toplulukların dış görünüşlerinde birtakım de-
ğişmeler yaşanmış olsa da onların gözeneklerine
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 183
inildiğinde, toplumsal genetiğine bakıldığında bir-
çok şeyin çok eski zamanlardan beri yaşamaya
devam ettiğine tanık oluruz. Buna toplumsal ha-
fıza diyoruz.” (Taşdelen vd. 2008: 12).
Yaşar Kalafat’ın tespitlerine göre, tamamı Müs-
lüman Torbeşler arasında yaşayan halk inanç ve ri-
tüelleri arasında; Anadolu ve Orta Asya Türklerinde
de yaygın olan, kız kaçırma yöntemi ile evlenmenin
çok yaygın olması, Anadolu ve Orta Asya Türkle-
rinde geçmişten günümüze zayıflayarak gelen,
çocuklarını evlendirecek ailelerden erkek tarafının
kızın babasına verdiği “kalın” veya “başlık parası”
geleneğinin yakın zamana kadar devam etmesi,
Türk kültür coğrafyasında çok bilinen “uğurlu ayak”,
“uğurlu el”, “uğurlu kişi” inancının Torbeşler arasın-
da da yaşaması vb. özellikler sayılabilir ki (Kalafat
2006: 44-48), bunlar da onların Türk kültür coğraf-
yasının bir parçası olduğunu gösterir.
Osmanlı’ya Büyük Haksızlık:
Müslümanlaştırılmış Bulgar…
Etnik köken veya milliyetleri üzerinde fırtınalar
koparılan Pomak, Goralı, Torbeş, Ahiryan vb. adlarla
anılan topluluklar hakkında tarih biliminin sunduğu
bilgi ve belgelerin yanında, bu topluluğun toplum-
sal ve kolektif hafızası demek olan halk inançları,
doğum, ölüm, evlilik, yemek kültürü vb. gelenek ve
görenekleri de ortaya konduğunda, onların Türkiye
ve Orta Asya Türklüğü ile birçok bakımdan birleştiği
anlaşılacaktır. Böylece, onlara atfedilen Müslüman-
laştırılmış Bulgar, Yunan, Makedon ve Sırp iddia-
larının ne kadar havada kaldığı görülecek, buna
karşılık Türklükleri, Türk tarih ve kültür dairesine ait
oldukları görüşü güçlenecektir.
Balkanlı komşularımızda kullanılan “zorla Müs-
lümanlaştırılmış” ifadesi üzerinde de durmak ge-
rekiyor. Öncelikle belirtmek gerekir ki, böylesi ifa-
deler, Balkanların barış döneminin sembolü olmuş
Osmanlı’ya büyük bir haksızlıktır. Dine dayalı bir
millet sistemi ortaya koyan Osmanlı Devleti’nin,
hâkimiyeti altındaki milletlerin dil, din ve kültürleri-
ne karışmadığı tarihî bir gerçektir. Tartışmayı bile
gerektirmez. Eğer Osmanlı Türkleri, Balkanlarda
hâkimiyeti altında yaşayan milletlerin din, dil ve
diğer hürriyetlerini kısıtlamış, onları asimile etmiş
olsaydı, Balkanlardaki büyük küçük birçok millet
benliğini günümüze kadar nasıl koruyacak ve ayrı
bir millet olarak varlıklarını nasıl devam ettirebile-
ceklerdi? Sınırları içindeki 55 krallık ve beylik ile
33 ayrı milletin hâkimi olan Osmanlı padişahlarının
“Ben tebaamın Müslümanını camide, Hristiyanını
kilisede, Musevisini havrada görmek isterim.” söz-
leri hatırlanmalıdır.
184 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Türkçede, “Mızrak çuvala sığmaz.” diye bir söz
vardır. Gerçekleri uzun süre gizleyemez, üstünü ör-
temezsiniz. Nitekim Bulgar tarihçi Stoyan Dinkov,
“Osmanlı-Roma İmparatorluğu, Bulgarlar ve Türk-
ler” adlı kitabında söz konusu ettiğimiz Osmanlı
hoşgörüsünü kendi cümleleriyle şöyle ifade ediyor:
“Şunu bilmemiz gerek, Bulgaristan büyük bir
devletin parçasıydı. Dahası günümüzde var olan
52 devlet Osmanlı İmparatorluğu’nun idaresi al-
tındaydı. Tüm bu devletler günümüzde bağımsız,
çağdaş bir devlettir. Bu devletler 400 ila 600 yıl ara-
sında Osmanlı’nın birer parçasıydılar ve aynı za-
manda kendi inancını, yaşayış tarzını ve gelenek-
lerini koruyabildiler. Osmanlı İmparatorluğu idaresi
altında asimile edilen hiçbir millet yoktur. Osmanlı
Devleti’nden dolayı etnik kökenini kaybeden millet
yoktur.” (http://balturk.org.tr/stoyan-dinkov-bizi-yok-
olmaktan-osmanli-kutardi/24.01.2012)
Eğer Osmanlı’nın siyasi emelleri Hristiyan olan
milletleri Müslüman yapmak olsaydı, önce aslen
Türk olan ve Türkçeden başka dil bilmeyen Ga-
gavuzları Müslüman ederdi ya da onlar üzerinde
böyle bir siyaset uygulardı. Çünkü bu, çok daha
kolay olurdu. Bilindiği gibi, Gagavuzlar bugün de
Ortodoks Hristiyan olarak varlıklarını sürdürmek-
tedirler. Dolayısıyla Pomaklar/Torbeşler/Goralıların
zorla Müslümanlaştırıldıklarına dair Yunan, Bulgar,
Makedon ve Sırpların iddiaları çürüktür ve bir iftira-
dan ibarettir.
Osmanlı hiçbir milletin etnik kökenine, dil ve di-
nine karışmamıştır, ama Balkanlarda Osmanlı’nın
yetimi olarak kalan Müslüman Türk ve akraba top-
lulukların ırkçı saldırı ve politikalarla her türlü baskı
ve zulümlere uğrayıp dillerine, dinlerine saldırıldığı,
asimilasyona maruz kaldıkları tarih sayfalarında
kara bir leke gibi yerini almıştır. Müslüman Pomak
Türkleri, konuştukları dilin cezasını çekercesine en
fazla belaya düçar olanların başında gelmektedir.
Sonuç
Bulgaristan ve Yunanistan’da Pomaklar,
Makedonya’da Torbeşler, Sırbistan’da Goralılar,
Osmanlı’dan bu yana gerek siyasi gerek sosyal
baskı ve zulümlerden yılmışlardır; artık kendilerini
özgür hissetmek istiyorlar. Bu çok insani istek, on-
lara çok görülmemelidir.
Onların, Pomak / Torbeş / Goralı vb. adları ile
anılıp çok farklı millet ve milliyetlere dâhil edilse-
ler de kendilerini “Türk” olarak tanımlamaları zaten
her türlü iddia ve yorumun üzerindedir. Çünkü bir
insan kendisini ne hissediyorsa veya hangi millete
ait görüyorsa odur. Bunun tartışılacak bir tarafı da
yoktur. Burada, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu
Mustafa Kemal Atatürk’ün, “Ne mutlu Türk’üm di-
yene!” sözü, Türklük veya Türk milleti tanımı için
hatırlanmalıdır.
Kaldı ki, modern ve demokratik bir ülkenin va-
tandaşlarının tek bir etnik unsura dayanma zorun-
luluğu da yoktur. Yani Türkiye’de her vatandaşın
“Türk kökenli” olma gibi bir zorunluluğu olmadığı
gibi, Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Koso-
va ve Sırbistan’da yaşayan Pomak, Torbeş ve Go-
ralıların da Bulgar, Yunan, Makedon ve Sırp kö-
kenli olma zorunlulukları yoktur, olmamalıdır. Ama
her ülkede temel hak ve hürriyetlere sahip, görev
ve sorumluklarını bilen vatandaşlar olma hakları
vardır.
Şu nokta da unutulmamalıdır: Farklı ülkelerde
farklı farklı adlarla anılıp farklı milletlere bağlanma-
ya çalışılan bu topluluğun fertleri, niye kendilerini
Bulgar, Yunan, Makedon ve Sırplara değil de Türk-
lere ait hissediyor ve her türlü baskı ve zulme rağ-
men Müslüman Türk kimliklerini koruyarak, hatta
çok zaman ölümü göze alarak “anavatan” gördük-
leri Türkiye’ye sığınıyorlar?
Şöyle de düşünülebilir: Türkler tarafından zor-
la Müslümanlaştırılmış olduğu iddia edilen bu Po-
mak, Torbeş ve Goralılar, mademki Bulgar, Yunan,
Makedon ve Sırp idiler, neden kendi milletinden(!)
baskı ve zulüm gördüler, görüyorlar ve neden kendi
vatanlarını terk edip Türkiye’ye göçtüler, göçüyor-
lar? Bu ve benzeri çelişki ve açmazlar nasıl izah
edilecek?
______________________________________________
* Prof. Dr., Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Aksoy, Mustafa (2011). “Makedonya’da Balballar, İskitler-
Türkler”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, İstanbul
Eylül 2011, s. 9-13.
Alp, İlker (2008). Pomak Türkleri (Kumanlar-Kıpçaklar),
Edirne: Trakya Üniversitesi Yay.
Aydınlı, Ahmet (1971). Batı Trakya Faciasının İç Yüzü, İs-
tanbul: Akın Yayınları.
Bozov, Salih (2010). İsimleri Uğruna, İstanbul: Sultangazi
Belediyesi Yay.
Buran, Ahmet-YÜKSEL ÇAK, Berna (2012). Türkiye’de Dil-
ler ve Etnik Gruplar, Ankara: Akçağ Yay.
Çavuşoğlu, Halim (1993). Balkanlar’da Pomak Türkleri Ta-
rih ve Sosyo-Kültürel Yapı, Ankara: KÖKSAV Yay.
Çetin, Necat (2011). “Rumeli Pomak Muhacirlerinin Kurdu-
ğu (İskân Edildiği) Osmaniye (Kavakalan) Köyü (İzmir-
Bayındır-Çınardibi) ve 1904 Yılı Osmanlı Nüfus Sayı-
mı”, http://fikiryolu.net.
Develi, Hayati (2001). XVIII. Yüzyıl İstanbul Hayatına Dair
Risâle-i Garîbe, İstanbul: Kitabevi Yay.
Dinç, Hakkı (2008). Arda’dan Anadolu’ya, Tekirdağ: Haber
Eksen Yayıncılık.
Eren, A. Cevat (1997). “Pomaklar”, İslâm Ansiklopedisi, 9.
Cilt, Eskişehir: MEB Yay., s. 572-576.
Gökbilgin, M. Tayyib (1957). Rumeli’de Yürükler, Tatarlar ve
Evlâd-ı Fâtihân, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Yay.
Gözler, Kemal (2001). Les Villages Pomaks de Lofça, An-
kara: Türk Tarih Kurumu Yay.
Hamzaoğlu, Yusuf (2000). Balkan Türklüğü Araştırmalar,
İncelemeler (Makedonya, Sırbistan, Hırvatistan), Anka-
ra: Kültür Bakanlığı Yay.
Jelavıch, Barbara (2009). Balkan Tarihi 18. ve 19. Yüzyıllar,
C 1, İstanbul: Küre Yayınları.
İnalcık, Halil (2005). “Türkler ve Balkanlar”, BAL-TAM Türk-
lük Bilgisi 3, Balkan Türkoloji Araştırmaları Merkezi,
Prizren, s. 20-21.
Kafesoğlu, İbrahim (1992). Türk Millî Kültürü, İstanbul: Bo-
ğaziçi Yay.
Kalafat, Yaşar (2006). Balkanlardan Uluğ Türkistan’a Türk
Halk İnançları, Ankara: Berikan Yayınevi.
Kalafat, Yaşar (2011). “Karşılaştırmalı Gora/Goralı Halk
İnançları”, 2023 Aylık Dergi, Sayı: 123, s. 46-49.
Kırbaç, Selçuk- SOFUOĞLU, Ebubekir (2008). “Gora Di-
lindeki Türkçe Kelimeler”, Şar Dağlarının Tepesindeki
Kaya Gora Abidesi, Editör: Ebubekir Sofuoğlu, İstanbul:
Fsf Print Hause, s. 27-45.
Kurat, Akdes Nimet (1997). “Peçenekler”, İslâm Ansiklope-
disi, 9. Cilt, Eskişehir: MEB Yay., s. 535-543.
Memişoğlu, Hüseyin (2005). Balkanlarda Pomak Türkleri,
İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Yay.
Ögel, Bahaeddin (1979). Türk Kültürünün Gelişme Çağları,
Ankara: Kömen Yay.
Ögel, Bahaeddin (1991). İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Ta-
rihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
Ögel, Bahaeddin (2006). Türk Mitolojisi, II. Cilt, Ankara:
Türk Tarih Kurumu Yay.
Özçelik, Selahittin (2006). Balkanlarda Kimlik Arayışı Bul-
gar Terör Örgütünün Anatomisi, İstanbul: İlgi Yayınları.
Özkılınç, Ahmet vd. (2001). 370 Numaralı Muhâsebe-i
Vilâyet-i Rûm-İli Defteri, Ankara: T.C. Başbakanlık Dev-
let Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay.
Taşdelen, Musa vd. (2008). “Goralıların Âdetleri Üzerine:
İlk Tespitler”, Şar Dağlarının Tepesindeki Kaya Gora
Abidesi, Editör: Ebubekir Sofuoğlu, İstanbul: Fsf Print
Hause, s. 11-25.
Tekin, Talât (1987). Tuna Bulgarları ve Dilleri, Ankara: Türk
Dil Kurumu Yay.
Tekin, Talât (1988). Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgar-
cası, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
Tıetze, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçe-
si Lugatı, C 1 (A-E), İstanbul-Wien: Simurg Yay.
Todorova, Maria (2006). Balkanları Tahayyül Etmek, Çev.:
Dilek Şendil, İstanbul: İletişim Yayınları.
Togan, A. Zeki Velidi (1981). Umumî Türk Tarihine Giriş, İs-
tanbul: Enderun Kitabevi.
Turan, Çimen-PEKİN, Müfide-GÜVENÇ, Sefer (2007).
Belleklerdeki Güzellik Mübadele Türküleri Makedonca-
Pomakça-Rumca-Türkçe-Vlahça Derlemeler, İstanbul:
Lozan Mübadilleri Vakfı Yayınları.
Türkçe Sözlük (2005), Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
Uzunçarşılı, İ. Hakkı (1988). Osmanlı Tarihi, C 1, Ankara:
Türk Tarih Kurumu Yay.
Ünalan, Şükrü (2004). Dil ve Kültür, Ankara: Nobel Yayın
Dağıtım Yay.
Yeniçeri, Özcan (2007). “Kimlik Denilen Benlik Üzerine”,
Genç Kardelen, Sayı: 13, Temmuz - Ağustos 2007, s.
3-6.
http://balturk.org.tr (20.03.2012)
http://www.mustafaaksoy.com (16.04.2012)
http://www.umutdolu.com (02.04.2012)
http://pomaktarihi.blogspot.com (14.02.2012)
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 185
 BALKAN FELAKETLERİNİN
SOSYOKÜLTÜREL NEDENLERİ VE EĞİTİMSEL
SONUÇLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ
ALİ GURBETOĞLU*
I
I. Meşrutiyet yılları, Türk tarihi açısından her za-
man önemli olmuştur. Kalıcı olarak parlamenter
sisteme geçilmesi, fikir ve düşünce hayatındaki
canlılık, okul öncesinden başlayarak her kademede
özellikle kız çocuklarının eğitiminin önemsenmesi,
ıslahatlar yerine köklü değişikliklerin gündeme alın-
ması, bilinçli bir Batılılaşmanın benimsenmesi bu dö-
nemi önemli kılan en temel gelişmelerdir. Geleceğin
dünyasında var olabilmek için Batılı değerlerin içsel-
leştirilerek hayata geçirilmesi anlayışı dönemin hâkim
karakteristiğini oluşturur. Ancak bu dönemin bir başka
karakteristiği de Trablusgarp’tan başlayarak, Balkan
ve I. Dünya savaşlarıyla Osmanlı Devleti’nin yıkılı-
şıyla sonuçlanacak bir dizi savaşa sahne olmasıdır.
İç siyasal çekişmeler, askeri ve ekonomik sorunların
yanında dış baskıların oluşturduğu siyasal, sosyal ve
ekonomik krizler nedeniyle Osmanlı bu savaşlarda
yenik düşmüştü. Özellikle Balkan savaşlarında ana-
yurt edinilen Rumeli’nde sadece ağır bir toprak kaybı
söz konusu olmamış, bölgede yaşayan Türk ve Müs-
lüman nüfus üzerine, baskı, zulüm, sürgün ve yağ-
malamayla adeta sistemli bir soykırım uygulanmıştı.
Yenilgiler sonrası, Osmanlı’nın çekilmek zorunda
kaldığı Balkanlarda çok büyük zulümler, katliamlar,
sürgünler yaşanmıştır ki, bunlar da Balkan felaketleri
olarak nitelendirilmektedir. Bu felaketlerin boyutları
ve sonuçları o dönemin basınında, süreli yayınların-
da tüm çıplaklığı ile izlenebilmektedir. Ancak daha
sonraki yıllarda -sırf kin ve düşmanlıkların sürdürül-
memesi adına- bu facialar genç kuşaklara yeterince
anlatılamamıştır.
Bugünün doğru anlaşılması, geleceğin sağlıklı
186 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
bir zemin üzerinde kurulabilmesi ve benzer felaket-
lerin tekrar etmemesi için geçmişte yaşananların
sebep ve sonuçlarıyla iyi değerlendirilmesi gerekir.
Balkan savaşlarının neden ve sonuçlarından ziya-
de savaş sonrası Türk ve Müslüman unsurlara karşı
uygulanan zulüm, sürgün ve soykırım politikalarının
sosyokültürel ve ekonomik temellerinin irdelenmesi
ve bunlardan çıkarılabilecek eğitimsel sonuçların de-
ğerlendirilmesi bu çalışmanın amacını oluşturmak-
tadır. Çalışmanın dayandığı öncelikli kaynaklar da o
dönemin basılı eserleri ve özellikle çocuklara yönelik
süreli yayınlardan oluşmaktadır.
Balkan Savaşları Döneminde
Osmanlı’da Sosyal ve Siyasal Durum
Osmanlı Devleti çok kimlikli, çok kültürlü bir top-
lumsal yapı üzerine inşa edilmişti. Bir imparatorluk
için adeta zorunluluk olan bu durum Osmanlı’da uzun
yıllar pek büyük sorunlara neden olmamıştı. Ancak
sosyal bünyede etnik çeşitliliğin uzun süre ahenk
içinde sürdürülmesi oldukça güçtür. Batı’da ortaya
çıkan ulus devlet anlayışı ve milliyetçilik cereyanları
Osmanlı gibi çok uluslu bir devleti de zamanla derin-
den sarsmaya başlamıştı. Batı karşısında teknolojik
alanda geri kalınması, siyasal alandaki başarıların
sonunu getirmiş, durum sosyal ve ekonomik yapıyı
da olumsuz etkilemişti.
Özellikle II. Meşrutiyet ile oluşan aşırı hürriyet or-
tamında bir takım düşünce akımları gelişme imkânı
bulurken bir yandan da siyasal çekişmeler yüzünden
milli birlik ve beraberlik büyük zararlar görmüştü.
Günlük politik çekişmelerin ordu içine kadar girdiği,1
okulu bile bulunmayan köylerde dahi parti şubeleri-

Çocuk Bahçesi 18. Sayı Kapağı
nin açıldığı2 bilinmektedir. Ordu, hem İttihat ve Te-
rakki hem de muhalefetteki Hürriyet ve İtilaf partileri
saflarında alabildiğine siyasete karışmış, mesleki
gelişimini ihmal etmişti.3 Balkanlarda Sırp-Yunan-
Bulgar ittifakları gelişirken hükümet mecliste kısır
çekişmelere dalmıştı.4
Devrin ticareti Yahudi, Rum gibi azınlıkların elin-
deydi. Müslüman tebaa memurluk ve çiftçilik gibi iki
kaynaktan geçiniyordu. Her iki kaynağın da bilinçsiz
ve verimsiz kullanımı nedeniyle devlet ve millet fa-
kirlikle boğuşuyordu. Ekonomik sorunların temelinde
tembellik, memurluk, devletin sırtından geçinme an-
layışı, girişimci ruhunun yokluğu (özgüven eksikliği),
ticaretin yol ve yordamının bilinmemesi gibi bir dizi
etken yatmaktadır. Devletin artan zorunlu harcama-
ları karşılamada yetersiz kalmasına ek olarak bir de
savaşların ülke ekonomisine yüklediği ilave maliyet-
ler, ülke ekonomisini içinden çıkılmaz hale koymuştu.
Buna Balkan savaşları ile başlayan yoğun göçlerin
getirdiği maliyetler ve Meşrutiyetin ilanından son-
ra devlet bütçesinin aşırı bir savurganlıkla verdiği
açıkların sürekli dışarıdan borç alınarak kapatılması
yolunun tercih edilmesi eklenince durum iyice vahim
bir hale bürünmüştü.5 Çalışmadan kazanma arzusu,
tembellik, gelecek konusundaki mefkûresizlik gibi
olumsuz tutumlar nedeniyle bir yandan bireysel açı-
dan sefaletler yaşanırken diğer yandan ülke ekono-
misi tamamen dışa bağımlı hale gelmişti. Ekonomik
ve ticari alandaki içler acısı durum, dönemin bir ço-
cuk dergisinde ibretlik bir tablo halinde şöyle sunul-
muştur: 6
Fabrika yok, hocamızın sarığını yapacak.
Bir İslâm yok, ölümüzün kefenini satacak.
Kefen, sarık paramız hep Avrupa’ya gidiyor.
Sonra bunlar silâh olup bizi helâk ediyor.
Ülkenin içine sürüklendiği felaketlerden önceki
kuşaklar sorumlu tutulmaktaydı. Batılıların ulaştı-
ğı başarı ve refah düzeyini, azimle çalışma sonucu
elde ettikleri kazanımları açıkça görmelerine rağmen
gözü açık uyumaya devam etmeleri eleştirilmiş,7
yaşanan felaketler nedeniyle bu kuşaklar, kendi ev-
latlarına gözyaşı, kan ve intikamı miras bırakmakla
suçlanmıştı.8
Döneminin ekonomik sorunlarından önemli ölçü-
de eğitim sistemi sorumlu tutulmakta, ufku memuri-
yetle sınırlı, hiçbir becerisi olmayan, pasif ve tüke-
tici insan tipi yetiştirildiğinden şikâyet edilmekteydi.
Eğitim sisteminin bireysel yetenekleri geliştirip ken-
dine güvenen, girişimci insanlar yetiştirmek yerine
bireysel teşebbüs gücünü yok ederek bireyi sadece
memurlukla devletin sırtından geçinmeye yönlendir-
diğinden yakınılmaktaydı. Her diploma alanın me-
muriyet peşinde koşturması, devlet memurluğunun
yegâne geçim aracı görülmesi aslında sefaletin en
temel sebebiydi. Ekonomik sıkıntıların, zaten çöküş
içinde olan ahlaki yapıyı da büsbütün çökertmesi se-
faleti büyütmüş ve felaketleri hızlandırmıştı.
Savaşlar Sonrası Yaşanan Felaketler
Bu kısır çekişmelerin ve ekonomik sorunların ya-
şandığı bir dönemde Balkan ulusları Osmanlı’yı sa-
dece cephede yenmekle yetinmemiş, ele geçirdikleri
Rumeli topraklarında adeta bir soykırıma varacak
boyutta zulüm, işkence ve katliamlara girişmişlerdi.
Birçok yerde ileri gelen Türkler ve Müslümanlar öldü-
rülmüş, malları talan edilmiş, kadın, çocuk, ihtiyar de-
meden, katledilmiş, işkencelerle göçe zorlanmışlardı.
Edirne’nin işgalinde görüldüğü üzere işgalci askerle-
rin yanı sıra yerli Hristiyan ahali de Türklerin mülkleri-
ni yağmalamıştı. Katliamlar, köylerin yakılıp yıkılması
münferit olaylar değil, ilgili milletlerin milli politikaları
gereği sistemli eylemlerdi. Düzenli orduların yanında
komitacıların yağma, talan ve katliamından canını
kurtararak kaçabilen aileler yollar üzerinde perişan
olmuş, bunların çoğu yollarda mevsim koşulları ve
salgın hastalıklar yüzünden hayatını kaybetmişti.
Tüm olumsuz koşullara rağmen İstanbul’a gelme-
yi başaranların sayısı da az değildi. Bu göçmenler
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 187

Çocuk Duygusu 32. Sayı Kapağı (9 Kanunsani 1329)
geldikleri yerlerde yaşadıkları zulümlerin, yollarda
çektikleri eziyetlerin ve salgın hastalıkların etkilerini
de İstanbul’a taşımışlardı. Böylece Balkan faciaları-
nın sonuçları tüm çıplaklığıyla ülkenin başkentinde
kendini hissettirmişti. Yaşanan felaketlerin acıklı öy-
külerini o dönemin yazılı eserlerinden, gazete, dergi
gibi süreli yayınlarından izlemek mümkündür. Döne-
min çocuk dergilerinde de Balkan felaketleri, acıklı
tablolar halinde işlenmiş, açlık, fakirlik, yetimlik gibi
özellikle katliam ve göçlerle oluşan sorunlar çocukla-
rın kaleminden dergi sayfalarına taşınmıştır.9
Şehitlik, katliama maruz kalmak, göç sırasında
olumsuz koşullar nedeniyle vefat etmek veya göç
karmaşasından dolayı aileden ayrı düşmek gibi ne-
denlerle pek çok çocuk ana-babasını kaybetmiş, ya-
payalnız ortada kalmıştı. Çocuk dergilerinde yetimlik
olgusu işlenerek bu çocukların acıklı haline dikkat
çekilmiş,10 yaşanan zulümler ayrıntılı tasvirlerle dergi
sayfalarına taşınmış, böylece çocuklarda, düşmana
karşı intikam duyguları diri tutulmuştur. Dergilerde,
vatan uğrunda canını feda eden vatanseverlerin ar-
dında bıraktıkları çocuklarına sahip çıkılmayışına iti-
raz ve isyanlar vardır.
Osmanlı Devleti, içine düştüğü zor şartlara rağ-
men, darüleytamlar (1914) ve Himaye-i Etfal Cemi-
yeti (1917) eliyle savaşın çocuklara yönelik olumsuz
188 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
etkilerini telafiye çalışmıştır. Göçler sonucunda ko-
runmaya muhtaç durumdaki çocukların toplam sayı-
sına ilişkin kesin ve güvenilir rakamlar mevcut değil-
dir. Sahipsiz çok sayıda çocuğun, açlık ve sefaletten
hayatını kaybettiği bilinmektedir. O nedenle dönemin
korunmaya muhtaç çocuk sayısının, oluşturulan da-
rüleytamlar vb. kurumlarda koruma altına alınabilen-
lerin çok üzerinde olduğunda kuşku yoktur.
Felaketlerin Siyasal, Ekonomik ve
Kültürel Nedenleri
Balkan savaşları sonrası yaşanan felaketlerin
nedenlerinin tarihsel, ekonomik, dinsel ve siyasal
boyutları vardır. Türklerin Avrupa’ya doğru yayılması,
Batılı toplumların nüfuz ve sömürü alanlarını daralt-
maktaydı. Türklere karşı savaşlarda sürekli kaybet-
meleri, Batılıların Türk düşmanlığını kalıcı hale ge-
tirmişti. Türkler karşısındaki mağlubiyet psikolojisiyle
“barbar” yakıştırmasına sığınan Batılıların, çocukla-
rını “…Uslu durmazsan seni Türklere veririm!” şek-
linde korkutmalarının halen devam etmekte olduğu
bilinmektedir. Böylece Türklere karşı kin ve nefret
duygularını nesilden nesile aktararak bu psikolojiyi
tarihin derinliklerinden günümüze taşımışlardır.
Özellikle Müslüman Türk’ün Selçuklu ile Anadolu
ve Ortadoğu’ya yerleşmesi, Osmanlı ile Viyana kapı-
larına dayanması, tarihten gelen ve büyük ölçüde çı-
kar çatışmalarına dayanan korkulara dinsel kaygıları
da eklemişti. Osmanlı’nın Avrupa’da kalıcı olması ve
Müslümanlığın Avrupa’da yaygınlık kazanması, ruh-
ban sınıfını rahatsız etmekteydi. Kilisenin İslam kar-
şıtı politikaları, düzenlenen Haçlı Seferleri, Luther’in
Türkleri şeytanın uşağı olarak nitelemesi, bir Türk’ü
öldürenin vicdan azabı duymak yerine Hristiyanlığın
düşmanını yok ettiği için vicdanen rahatlaması ge-
rektiğini söylemesi11 bir Türk’ün öldürülmesinin tanrı
katında çok yüce bir iş olacağı inancı dinsel kaygıla-
rın dışa vurumudur. Bu ruhla, Haçlı orduları, uğradık-
ları köy, kasaba ve şehirleri yakıp yıkmış, buralarda
yaşayan masumları topluca katletmişlerdi.12 Balkan
Savaşları “Hilal-Haç” mücadelesinin devamı olarak
değerlendirilmiştir. Bulgar Kralı Ferdinant’ın 1912’de
Osmanlı’ya savaş açma sebebini “Hristiyanları esa-
retten kurtarmak” şeklinde açıklaması buna kanıt
olarak gösterilmektedir.13
Avrupalı tarih boyunca Türklere bu duygularla
bakmış, kin ve nefret duygularını dinden edebiyata
kadar her vasıtayla yeni kuşaklara aktarmıştır. Bunun
doğal sonucu olarak, Müslümanlara karşı yakıp yık-
ma politikalarından asla rahatsızlık duymamışlardır.
Mezalim, Müslümanlara uygulandığı sürece bütün
medeni Avrupa sessiz kalıp üç maymunu oynamak-
ta, günümüzde de bu tavrını devam ettirmektedir.
Balkan mezalimi Avrupa’da doğal kabul edilmiş, dö-
nemin İngiltere dışişleri bakanı işlenen bu zulüm ve
vahşetler konusunda Bulgarları cesaretlendirmişti.14 dularının başarısı onların eğitim ordusunun başarısı
Yine Balkan savaşı sırasında Selanik’in Yunanlıların olarak değerlendirilmiş, “Çatalca ufuklarında görülen
eline geçmesi haberi üzerine İngiltere’de sevinç gös- Bulgar süvarileri, oralara silah kuvvetiyle değil, fakat
terileri ve ziyafetlerin verildiği bilinmektedir. Selanik’in ilim ve irfanla, medeniyetle, yeni yeni iktisadiyatla
Türklerden alınışı İngiliz başbakanınca Hristiyan geldiler”19 tezi savunulmuştu. Osmanlı’nın yenilgisi
âleminin büyük başarısı olarak övülmüştü.15 Bu dö- de öğretmenlerin ve eğitim sisteminin yetersiz ve işe
nemde Batılıların Türklere karşı duyguları, 1940’lı yaramaz oluşuna bağlanmıştır. 20 “Bulgarların kendi
yıllarda Hitler’in Yahudilere karşı duygularıyla çok köy mekteplerinde, kiliselerinde yaptıkları gibi sen de
benzeşmektedir. Rusya, İngiltere, Fransa gibi sözde asırlık cehaletlerini gidermek için köy mekteplerinde,
komşu ve dost ülkelerin, Osmanlı’yı tehditle, Edirne’yi camilerde çalışmaklığın, vaaz dinlemekliğin kabil
Bulgaristan’a bıraktırma çabaları karşısında İbrahim iken niye uyudun?”21 şeklinde eğitim konusundaki
Hilmi “İngiliz dostluğuna, Fransız yardımseverliğine, duyarsızlığa vurgu yapılmaktadır.
Rus komşuluğuna inanmak için insanın ya divane
Görüldüğü gibi, yaşanan felaketlerden alınan
veya ahmak olması lazımdır”16 demektedir.
derslerin başında eğitimin öneminin kavranması gel-
Bu savaşlarda yaşananlar, Balkan Müslümanla- mektedir. Güçlü bir eğitim sisteminin kurulmasıyla
rına karşı uygulanan ilk katliam değildir. Bu bölgede yaşanan bütün sorunların çözüme kavuşturulabile-
Müslümanların uğradığı toplu katliamların ilk örnek- ceğine inanılmaktadır. Eğitimden beklentiler; milli bir
lerinden biri, 1821 Mora İsyanı olarak bilinen Yunan kimlik kazandırmak suretiyle milli birlik ve bütünlüğü
ayaklanması sırasında gerçekleşmiştir. Bu ayaklan- sağlamak, cehaleti gidermek, çocuklara özgüven, ça-
mayla, Balkanlarda etnik temizliğe girişilmişti. Bura- lışma azmi, girişimcilik ve ticaret ruhu kazandırmak,
da özellikle çeteler eliyle yürütülen etnik temizleme sanayileşmeyi sağlamak, ahlaki çöküntüyü önlemek,
deneyimleri, daha sonraki katliamlar için adeta model bilinçli ve başarılı askerler yetiştirmek ve Batı kültü-
olmuştur. Avrupalıların Osmanlı’ya karşı galip geldiği rüyle entegrasyonu sağlamak şeklinde özetlenebilir.
her savaşın ardından bu planlı katliamlar sürdürül-
En önemli problem kimliksizlikti.22 Çok milletli
müştür. Örneğin 93 Harbi, Balkan savaşları sonrası
Osmanlı toplumu içinde etnik kimliklerin uyandırılma-
askeri birliklere ilave olarak çeteler eliyle çeşitli yıldır-
ması adına Türk kimliği bastırılmıştı. Etnik azınlıklar
ma, göçe zorlama ve katliam eylemleri gerçekleştiril-
ülkenin çeşitli bölgelerini sahiplenirken, Türk’ün kendi
mişti. I. Dünya Savaşı sonrası yaşanan mağlubiyet-
lerin ardından, Balkanları Türk nüfusundan arındırma
politikası, Türkleri Anadolu’dan da çıkarma amacıyla
soykırıma dönüştürülmüştü.
Savaşlardan Çıkarılan Eğitimsel
Sonuçlar
Osmanlı’nın Balkanlardan çekilmek zorunda kal-
ması, “İttihad-ı Anasır” politikalarının anlamını yitirdi-
ğinin göstergesiydi. Böylece “Balkan felaketleri Os-
manlı aydınlarını samimi bir durum değerlendirmesi”
yapmaya sevk etti. Osmanlı yönetimine, ekonomisi-
ne, sosyal hayatına, ordusuna, eğitimine ilişkin çok
sert eleştirilerle birlikte çözüm önerileri geliştirdiler.
Bu eleştiri ve önerilerin özellikle eğitim alanında yo-
ğunlaştığı ve asıl kusurun Osmanlı’nın yetiştirdiği
insan tipinde bulunduğu görülür. Çarenin, milliyetçi,
aktif, girişimci, cesur, memur olma amacı gütmeyen
yeni bir nesil yetiştirilmesi olduğu fikrine ulaşılır.17
Böylece yeni dönemin politikası milli birlik ve bütünlü-
ğe yönelik bir yapıya bürünmüş, eğitim uygulamaları,
edebiyat ürünleri, süreli yayınlar, bu anlayışla “milli-
lik” ülküsü etrafında bütünleşmeye odaklanmıştır.
Balkan facialarından çok önemli sonuçlar çıkarıl-
mıştır. Bunlar arasında eğitimsel sonuçlar çok önemli
bir yer tutmaktadır. Bismark’ın 1879’da Alman ordula-
rının zaferini ilkokul öğretmenlerine bağlayan sözleri Kemalat 1. Sayının Kapağı (2 Teşrinisani 1329)
Osmanlı aydını için örnek teşkil etmişti.18 Bulgar or-

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 189

milli kimliğinden habersiz olması yüzünden ülke ade-
ta sahipsiz kalmıştı. Ulus devlet taleplerinin gücü ve
Osmanlı’yı parçalamak isteyen Batılıların entrikaları
sonucu etnik unsurların harekete geçmesi, fiilen Os-
manlılık idealinin iflas ettiğini göstermişti. Artık süreç,
milli kimliğin öne çıktığı, milli bilincin uyandırılması-
nın yollarının arandığı millici bir karakter kazanmıştı.
Böylece Balkanlarda Müslüman-Türk milliyetçiliğinin,
gayrimüslimlerin milliyetçiliğine karşı bir tepki olarak
ortaya çıktığı düşünülse de23 buhrandan kurtuluş için
ülkenin gerçek sahiplerinin milli kimliklerinin uyandı-
rılmasının zorunlu hale geldiğine inanıldığı açıktır.
Milli bilincin uyandırılmasında öncelikli hedef kitle
çocuklar olmuş, çocuklara yönelik süreli yayınlarda
Türk kültürünün canlandırılması amaçlanmıştır. “Bü-
yük Turan”ın kurulması, İslamiyet’in korunması ve
Türk birliğinin sağlanması açısından gerekli, hatta
zorunlu görülmüş,24 Türklük bilincinin hikâye, masal,
destan gibi edebi ürünler yoluyla çocuklara tanıtılma-
sına önem verilmişti. Bu bilincinin, eğitimden sağlığa,
savaş alanından iş alanlarına kadar çok önemli “mo-
tivasyon” aracı olacağına inanılmıştı.
Siyasal iktidarın benimsediği ideoloji, siyasal
alanda Türkçü milliyetçiliğin, sosyal alanda teşeb-
büsçü ve girişimci liberalliğin, ahlaki alanda da İslam-
cılığın öne çıktığı eklektik bir ideolojidir. Bu nedenle
Çocuk Dünyası 8. Sayı Kapağı (2 Mayıs 1329)
190 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
resmi ideoloji olan milliyetçilik, devrin ihtiyaç duyduğu
girişimci insan tipini oluşturmada liberallerden, milli
değerlerin kutsanarak güçlendirilmesinde de dinden
yaralanma yolunu seçmiştir.25
Balkan felaketleriyle oluşan hayal kırıklıkları,
göçler ve yaşanan dramlar, toplumda büyük infialle-
re neden olduğu gibi, asırlarca beraber yaşadıkları
unsurların ihanetine uğramışlığın verdiği hayal kırık-
lıkları nefreti büyütmüş, varlık amacını adeta sadece
intikam hırsına dönüştürmüştü. Dönemin süreli ya-
yınları intikam duygularıyla doludur. Özellikle çocuk
dergilerindeki hikâyeler, masallar, şiirlerde bir yandan
vatan savunmasının önemine dikkat çekilirken, diğer
yandan düşmanların barbarlık ve zulümleri, yetim
kalan çocukların yaşadığı dramın ayrıntılı tasvirine
yer verilerek düşmana karşı intikam duyguları canlı
tutulmaya çalışıldı. Burada kin ve intikam duyguları-
nın canlı tutulması yoluyla milli bilincin güçlenmesi ve
“Ergenekon Destanı”nda olduğu gibi, yeniden dirili-
şin sağlanması hedeflenmiştir. Ergenekon, geçmişte
yokluktan var olmayı başaran Türk milletinin Balkan
facialarından da dersler çıkararak yeniden kendine
gelebileceğinin göstergesi olarak kabul edilmektedir.
1913’te Edirne’nin geri alınışı yeni bir “Ergenekon”
olarak nitelendirilmiş,26 bazı okullarda Ergenekon’un
bir bayram havası içinde kutlandığı belirtilmiştir.27
Özellikle çocuklarda intikam hissini uyandırmaya
dönük bilinçli çabalar, Bismark’ın “Düşmana karşı
intikam duygularını beslemeyen milletler pek çabuk
çöker, yok olmak istemeyen milletler ise merhamet
ve şefkat yerine intikam silahını kuşanarak yükse-
lirler” sözüne dayandırılmıştı.28 O nedenle gençlerin
başlıca görevleri; vatanı severek çok çalışmak, düş-
manlara karşı uyanık olmak, düşmanların cinayet ve
zulümlerini unutmamak, kalplerde düşmanlara karşı
intikam duygularını daima diri tutmak şeklinde sıra-
lanmış, bu duyguların güçlendirilmesi eğitim kurumu-
nun en mukaddes görevi kabul edilmişti.29
Kuşkusuz tarih, kin ve düşmanlıkları sürdürme-
nin aracı değildir ve olmamalıdır. İnsanların hunhar-
ca katledilmesi insanlık dışı bir tutumdur. Buna aynı
şekilde cevap vermeye kalkışmak, katil ve zalimlerin
içine düştüğü seviyesizliğin tekrarı anlamına gelmek-
tedir ki, Türk tarihinde böyle bir örnek mevcut değil-
dir. Bu konuda ne aşırı kaygılı ne de duyarsız olun-
malıdır. Geçmişin yeni kuşaklara doğru öğretilmesi
bir zorunluluktur. Dostu düşmanı tanımada önemli
bir araç olan tarih, milletlerin geleceğine ışık tutar. O
nedenle tarih, “dine, vatana, millete sadık, iyi adam
yetiştirme kılavuzu”30 olarak görülmüştür.
İntikam kavramına dönük vurgulardan, çok ça-
lışmayı, daha bilgili, daha zengin daha dirayetli ol-
mayı anlamak gerekir. İntikamın yalnız silahla alı-
namayacağı, sanatın, ticaretin, ziraatın da bir silah
olduğu ve intikamın bu silahlarla pek çabuk alınacağı
belirtilmektedir.31 İntikam duygusunun bu anlamda
kullanıldığına yönelik örnekler özellikle çocuk dergi-
lerinde oldukça fazladır. Örneğin, Talebe Defteri’nde
öğrencilere, tarih, coğrafya, matematik gibi derslere
çok iyi çalışmaları, bu derslerdeki başarıları ile Ba-
tılı tarihçi ve mühendisleri mağlup etmiş olacakları,
ticarette, sanatta, medeniyette ileri gidebilecekleri
teması işlenmiştir.32 Mektepli dergisinde de; “Bugün-
kü günde muharebe eden, düşmanla göğüs göğse
gelen, asker değil maariftir, top-tüfek değil maariftir,
zırhlı batarya değil maariftir”33 denilerek eğitimin öne-
mine dikkat çekilmektedir. Yine aynı dergide, intikam
almanın tek yolunun silah olmadığı belirtilerek “İn-
tikam sanat ister, ticaret ister, ziraat ister. Bunlar da
bir silahtır ve intikam bu silahlarla pek çabuk alınır”34
ifadeleriyle çocuklar eğitime yönlendirilmektedir. Re-
simli Mektep Âlemi dergisinde de, düşmanın barbar-
lığına, barbarlıkla cevap verilmeyeceği, felaketlerin
nedeninin tembellik olduğu belirtilmiş ve çocukların
intikamdan çok çalışmayı, başarılı olmayı anlamaları
gerektiği mesajı verilmiştir.35 Çok çalışıp daha fazla
kazanmak ve daha mutlu bir hayat kurmak müm-
kündür. Çalışmak, ekonomik çöküntüye kaynaklık
eden yoksulluğun giderilmesi ve ahlaki değerlerin de
korunup geliştirilmesini sağlamaktadır Böylece ülke
de kazanmış olacağından çalışmak bir anlamda va-
tanperverliktir. Öncelikle her fert zengin olmalı, huzur Çocuk Dünyası 41. Sayı Kapağı (19 Kanunuevvel 1329)
içinde yaşamalıdır. İyi yaşamaya alışmak insanı va-
tanına bağlayan ilgilerdendir. Göçebe gibi yaşayan- altında girişilen katliamlar, Batılı değerler konusunda
lar vatan kıymeti bilmezler.36 bazı kuşkuların doğmasına neden olmuştu. Ancak
Sosyoekonomik sorunların çözümünde de eği- felaketlerden kurtulmanın Batılı değerlere sarılmak-
timden önemli beklentiler oluşmuştu. Çocukların bil- la mümkün olabileceğine inanıldığından bu hedeften
giyle donatılması, özgüvenin aşılanması ve böylece vazgeçilmemiştir. Hristiyanlıkla hiçbir alakası bulun-
hür teşebbüs gücü kazandırılarak maddi sorunların madığı iddia edilen Avrupa medeniyetini benimseme-
çözümü sağlanabilecekti. Bunu da sanayileşmenin nin, dini ve ahlaki değerler dışındaki konularda sa-
takip edeceği düşünülmekteydi. Maarifsiz bir mille- kıncasının olmadığına inanılmaktaydı.39 Batı mede-
tin yaşayamayacağı, sanayisiz de varlığını sürdü- niyeti, haksızlıkları, adaletsizlikleri, Doğulu toplumları
remeyeceği gerekçesiyle Batı’nın kalkınmada takip insafsızca ezmesi yüzünden suçlanmaktadır. Bütün
ettiği usuller takip edilerek ülkenin kalkınabileceğine kötülüklerine rağmen bu medeniyeti benimsemenin
inanılmaktaydı.37 zorunlu olduğu düşünülmekte ve bunun da ancak
ciddi bir eğitimle sağlanacağına inanılmaktaydı.
Eğitim kaybedilenlerin kazanılmasının da ara-
cı görülmektedir. Maarifin yükselmesi, incinen milli Sonuç
onuru tamir etmenin ve kaybedilen vatan topraklarını Tarihte Türkler kadar soykırıma uğramış başka
geri almanın en önemli aracı görülmüştür. İlköğre- bir millet yoktur. Buna karşın, soykırım yapmakla
tim olmadan güçlü bir ordunun yetiştirilemeyeceği, en fazla suçlanan Türklerdir. Bunun temel nedeni,
gelişen silahların okuma yazma bilenlerce daha iyi tarih konusundaki duyarsızlık, bilgisizliktir. Yaşanan-
kullanılacağı düşüncesiyle, ilköğretimin yaygınlaş- lar doğru dürüst bilinemediğinden, yöneltilen haksız
tırılması istenmektedir. Ülke için gereken yüksek eleştiriler ve iftiralar kabullenilmek durumunda ka-
öğretimin, Avrupa’dan karşılanabileceğine “Tûba lınmaktadır. Tarihte bu milletin uğradığı soykırımla-
Ağacı Nazariyesi” ile oyalanmanın yanlışlığına dikkat rın en acımasız örneği Balkan savaşları sürecinde,
çekilmektedir.38 medeni Batılıların destekleriyle yaşanmıştır. Yaklaşık
Batılılaşmanın son derece önemli ve gerekli gö- bir milyon Müslüman’ın hunharca katledildiği bu me-
rüldüğü bir dönemde Batılıların destek ve himayeleri zalime karşı Batı dünyasının kayıtsızlığı, bir insanlık

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 191

ayıbıdır. Müslümanlara karşı sergilenen bu çifte stan-
darttan Batılılar asla vazgeçmemiş, hiçbir zaman da
utanç duymamıştır. Kırım’da, Irak’ta, Kıbrıs’ta büyük
bir sürgüne ve soykırıma uğrayan Türklerin dramla-
rı Batılı vicdanlarda yankı bulmamıştır. 1992 yılında
Bosna’da benzer bir soykırım yaşanmış, yarım milyon
Bosnalının Sırplar tarafından katledilmesi adeta sey-
redilmiştir. Benzer olaylar Makedonya ve Kosova’da
da tekrarlanarak yaşanmış ve nihayetinde Hocalı’da
Azerbaycan Türkleri değişik yöntemlerle aynı akıbe-
te uğratılmışlardır.
Tarihi konularda “hep ileriye bak, geçmişi unut,
kimseye kin tutma” felsefesi ile yaklaşmak çözüm
müdür? Geçmişi unutarak felaketleri önlemek müm-
kün müdür? Bu amaçla Balkan fecaatlerinin okul ki-
taplarından, basından, sinema ve televizyondan uzak
tutulmasının ne faydası olmuştur? Bu suskunluk son
elli yılda yaşanan insanlık dışı katliamları önlememiş-
tir. Geçmiş bilinmeden, son kırk yıldır Türkiye’de ya-
şanmakta olan terör belası nasıl izah edilebilir? Geç-
mişini bilen nesiller; bu milleti Anadolu’dan kovmaya
gücü yetmediği için taktik değiştirerek Anadolu’da
boğmaya çalışan odakların piyonlarına aldanır mı?
Tarih, övünme veya yerinme aracı değil, milletle-
rin yaşanmış hayat tecrübelerini içeren eşsiz bir la-
boratuvardır. Önemli olan bu laboratuvarda tahlilleri
doğru yaparak, geleceğe yönelik sağlıklı öngörüler
geliştirmektir. Türk siyasal ve kültür hayatında son
derce önemli olan Balkan Savaşları ve sonuçları,
aradan yüz yıl geçmesine rağmen sağlıklı şekilde
değerlendirilememiş, buradan çıkarılması gereken
dersler yeni kuşaklara gereği gibi öğretilememiş, milli
birlik ve bütünlüğe güç kazandıracak yeterli adımlar
atılamamıştır. O nedenle Balkan savaşları öncesin-
den başlayarak Osmanlı’da yaşanan sorunların gü-
nümüzde benzerleri ile yüzleşerek adeta tarihin te-
kerrürüne tanık olunmaktadır.
Tarih kin gütme, intikam duygularını besleyip bü-
yütme aracı değildir kuşkusuz… Ancak tarih, yaşan-
mış olayları, olguları, siyasal ve sosyal gerçeklikleri
perdeleme aracı da değildir. Tarih, dostun ve düş-
manın kimler olduğunun en güvenilir göstergesidir.
Tarihi doğru bilememek, tedbirsiz davranmaya ve fe-
laketlere kapı açar. Çocuklara, dünyada sadece gü-
vercinlerin yaşamadığını, zehirli engereklerin de var
olduğunu öğretmek, düşmanlıkları körüklemek değil,
tedbirli olmayı öğretmektir. O nedenle öncelikli olarak
yaşanan felaketlerin sebepleri çok iyi tespit edilmelidir.
Geçmişteki hata ve yanlışları görememek, görmek is-
tememek, bunları yeni yetişen kuşaklardan saklamak
durumunda, tarihin tekerrürü kaçınılmazdır.
______________________________________________
* Yrd. Doç. Dr., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi,
agurbetoglu@yahoo.com
1 Mustafa Ergün, İkinci Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hare-
192 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
ketleri (1908-1914), Ocak Yay., Ankara. 1996, s.35
2 Yahya Akyüz, “Balkan Savaşlarının Eğitimsel Neden-
lerinin Sonuçları”, 90. Yılında Balkan Savaşları ve Lü-
leburgaz Muharebeleri Ulusal Sempozyumu, 26 Ekim
2002 Lüleburgaz Belediyesi Yay., 2003, s.88.
3 Kemal H. Karpat, Balkanlarda Osmanlı Mirası ve Milli-
yetçilik, Timaş Yay., İstanbul. 2012, s. 10
4 Balkan Harbinde Neden Münhezim Olduk, Muharriri. A,
Tab’ ve Naşiri, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Artin Asadur-
yan ve Mahdumları Matbaası, Kütüphane-i İslamiye ve
Askeri, İstanbul. 1329, s. 16
5 Neden Münhezim Olduk, s. 23
6 Nazım Hürrem, “Ticaret”, Çocuk Dünyası, S.41, s.4.
7 Mahmut Şerafettin, “Şarkın Geri Kalış Sebepleri”, Ço-
cuk Bahçesi, S.18, s.268
8 Mehmet İlhami, “Atiye Doğru-Bir Zabitin Lisanından
Oğluna”, Mektepli, S.1, s.8-9.
9 Bu konudaki örnekler için bkz: “Muhacir”, Kemâlât, S.1
s.120; “Unutmayalım”, Mektepli, S.14, s.230; İlyas Şük-
rü, “Genç Kini-Bulgar Hayali Karşısında”, Mektepli, S.5,
s.82.
10 Hakkı Hürrem, “Yetimlere”, Çocuk Dünyası, S.38, s.1.
11 Güneri Civaoğlu, “Türk Düşmanlığı Gen Haritası”, Mil-
liyet. 03.02.2012
12 Tüccarzade İbrahim Hilmi, Türkiye Uyan, Kitaphane-i
İslam ve Askeri, Dersaadet. 1329, s. 45
13 Ahmet Cevad, Kırmızı Siyah Kitap 1328 Fecayii, I. Cilt,
Çiftçi Kitaphanesi, İstanbul. 1329, s.44
14 Tüccarzade, s. 52
15 Age., s. 250
16 Age., s. 251
17 Yahya Akyüz, “Eğitim Alanında Aydınları Özeleştirisi ve
Balkan Savaşları”, Tarih ve Toplum, Aralık 2002, C.38,
.228, s.58
18 Akyüz, “Balkan Savaşlarının Eğitimsel Nedenleri ve
Sonuçları” s. 91
19 İbni Reşat Suat, “Açık Mektup”, Mektep Duyguları, S.7,
s.3.
20 Akyüz, Türkiye’de Öğretmenlerin Toplumsal Değişme-
deki Etkileri, s. 139.
21 Neden Münhezim Olduk, s.86
22 Mahmut Şerafettin, Çocuk Bahçesi, S.18, s.268.
23 Karpat, s. 8
24 Tüccarzade, s. 31
25 Ali Gurbetoğlu, II. Meşrutiyet Döneminde Yayımla-
nan Çocuk Dergilerinin Eğitim Açısından İncelenmesi
(1908-1918) Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üni-
versitesi EBE, Ankara. 2006, s.455.
26 “Türk serencamları”, Çocuk Dünyası, 1329, S.8, s.4–6.
27 Keşşafın Gezintileri, Türk Çocuğu, S.9, s.130–133.
28 İskeder Fahrettin, “İntibah ve İntikam”, Mektepli, S.6,
s.90.
29 Zaime Hayriye, “İstikbalin Münevver Ordusuna”,
Kemâlât, S.3, s.36.
30 Ali Nusret, “Tarih Dersleri”, Arkadaş, S.1, s.2.
31 Mehmet İlhami, “Şehit Oğlu”, Mektepli, S.12, s.187-
191.
32 Ahmet Cevat, “Yine İntikam”, Talebe Defteri, S.30,
s.481.
33 Muhammet Ömer Nak, “Talebe Yazıları”, Mektepli, S.9,
s.151.
34 Mehmet İlhami, “Şehit Oğlu”, Mektepli, S.12, s.189.
35 Ali Fahri, “İntikam”, Resimli Mektep Alemi, S.7, s.99-
102.
36 Baha Tevfik, “Gaye”, Çocuk Duygusu, S.31, s.2
37 Mahmut Şerafettin, “Şarkın Geri Kalış Sebepleri”, Ço-
cuk Bahçesi, S.18, s.268
38 Neden Münhezim Olduk, s. 89
39 Tüccarzade, s. 52
 BALKANLAR VE MİLLİ KİMLİKLER:
BAĞIMSIZLIĞIN VE BALKAN SAVAŞLARININ
ARKA PLANI

HATİCE MUMYAKMAZ*

“…Eğer Genç Türkler teşvik etmemiş olsaydılar bu mukarenet bu kadar suhuletle vukua gel-
meyecekti. İdâre-i Cedidenin milel-i gayr-i müslimeye karşı gösterdiği emniyetsizlik, kiliselerin
hukukuna ve serbest-i tedrisini tehdit hususundaki temayülât dolayısıyla Rumlar ve Bulgarlar bir
müdafaa-i müştereke teşkil için İtilaf etmek ihtiyacını hissettiler…”
İkdam, 18 Şubat 19121.
“…Bütün düşmanlarımız gelsinler ve savaşsınlar… Ne muharebe, ne kıtlık, ne felaket, ne de
kara günler artık hayat nurunu gösterdiğin Türk kullarının ırkını söndüremez Tanrım!”
Halide Edip Adıvar “Münacaat” Türk Yurdu, 28 Ekim 1912,nr 242.

Balkanlar ve Balkanlılar fikrinin tesiri ile her Balkan ülkesi kendi milli Orto-

B
alkanlar, adını batıdan doğuya uzanan ve
Bulgaristan’ı ikiye bölen bir dağ silsilesin-
den almaktadır. Avrupa’nın güneydoğu-
sundaki Tuna-Sava ve Kupa ırmaklarından baş-
layıp, doğuda Karadeniz ve Ege, batıda Adriyatik,
güneyde Akdeniz ile çevrilmiştir. Zor geçit veren
dağlar, çeşitli bölgeler arasında özellikle batıda ir-
tibatı güçlendirmiş, kültür, dil ve geleneklerin çok
farklı biçimde gelişmesine sebep olmuştur3.
Balkanların Adriyatik kıyıları ve Mora gibi batı
tarafı, göçe ve kolay işgale kapalı ancak, kuzeyden
ve doğudan gelen istila ve göçlere açıktır. İstilacılar,
genellikle Boğazlar ve Trakya’dan Güney Rusya ve
Aşağı Tuna Vadisinden, Avusturya-Macaristan’dan
Balkanlara girmişlerdir. Böylece Güney ve Orta
Avrupa’nın yanı sıra Asya ve Yakın Doğu’nun etnik
ve kültürel özelliklerini bölgeye taşımışlardır4.
Balkanlarda genel olarak konuşulan diller; Sırp-
ça, Hırvatça, Makedonca, Bulgarca, Romence,
Ulahça, İtalyanca, Rumca, Arnavutça ve Türkçedir.
Balkanlarda en kalabalık din grubunu Hristiyan Or-
todokslar oluşturmaktadır. 19. Yüzyılda milliyetçilik
doks kilisesini kurmuştur. İkinci büyük din grubunu
Müslümanlar, üçüncü grubu ise, Hristiyan Katolikler
oluşturmaktadır. Balkanlarda 19.yüzyılda Avrupa
milliyetçiliğinin laik yönleri şeklen kabullenilmesine
rağmen büyük halk kitleleri din ile milliyeti bir bütün
olarak benimsemeye devam etmişlerdir5.
Balkanlarda Osmanlı Yönetimi ve
Milliyetçiliğin Doğuşu
Osmanlı Devleti’nin Balkanlardaki hâkimiyetini
sağlayan temel prensip, Bizans İmparatorluğu’nun
sosyal düzeninden ve yerel feodal hanedanlardan
rahatsız olan Balkan halklarına, “uç”lara has ser-
bestlik ile yaklaşılmasıydı6 .
II. Mehmet’in evrensel egemenlik fikri ile resmi-
leşen Osmanlı millet sistemi, Balkanlardaki her etnik
ve dini gruba kendi, dini, dili ve inancını Ekümenik
Ortodoks Patriği’nin otoritesinde sürdürme imkânı
sağlamıştı7. Osmanlı toplumundaki en önemli gayri-
müslim unsur, Rum Ortodoks kilisesi etrafında top-
lanan Hristiyanlardı8. Millet sistemi, Osmanlı toplu-
munda maddî kültür hayat tarzı ve folklorda bir Os-
manlı tarzı sağlasa da yazı, ilim ve düşüncede ortak

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 193

bir Osmanlı kültürünün doğuşuna engel olmuştu9. rih alanındaki entelektüel çabalarından büyük yarar
Esasen Osmanlı Devleti’nin zayıfladığı, toprak kay- gördü.12
bettiği ve ayaklanmaların başladığı sürece kadar bir
Yunan bağımsızlık hareketi iki kanaldan yürütül-
ortak kimlik yaratma kaygısı da olmamıştı.
dü. İlki Kırım’da Rus subayı Aleksander İpsilanti li-
Sırp Milli Hareketi ve Bağımsızlık derliğinde 1821’de başladı. Ayaklanma yenilgiye uğ-
radı ve Ruslar tarafından inkâr edildi. İkincisi Mora
1767’de Rum Patrikhanesi, Sırp ve Bulgar kili-
Yarımadası’ndaki sosyal nitelikli ayaklanmadır. Yu-
selerinin nispi özerkliklerine son vermiş ve kilisede-
nan nüfusun çok daha fazla olmasına rağmen, top-
ki ayinlerin Yunan din adamları tarafından Yunanca
rağın çoğunun Türk nüfusta olması ve çok sayıda
yapılmasını istemişti. Bunun sonucunda Yunan ol-
Arnavut’un bölgede tefecilik yapmaları huzursuzlu-
mayanlar Patrikhaneden uzaklaşmıştı. Vidin aya-
ğa sebep oluyordu. Topraksız köylüler, ürün fiyatla-
nı Pazvantoğlu’nun yeniçerileri ve feodal ordunun
rındaki artış ve enflasyondan şikâyetçiydi. Padişaha
etrafında toplananlar, Sırp ve Bulgar köylülerine
hizmet ederek imkânlardan fazlasıyla yararlanan
saldırmış, köylüleri topraklarından ederek, üzerine
Yunanlılara karşı da yerel halk tepki duymaktaydı.
yeni vergiler koymuştu. Eski bir Avusturya subayı
Mora’da en önemli itici rol, Fransız Devrimi’ne sem-
ve domuz tüccarı olan George Petroviç ya da Kara-
pati besleyen alt köylü gruplarının sıkıntılarına ortak
georgeviç, Sırp köylülerinin sosyal huzursuzluğunu
olan alt düzey ruhbanlar tarafından üstlenilmişti.
bir siyasi harekete dönüştürdü. İsyan eden ayana
karşı kimi zaman Sırp köylülerini de alarak savaşan Bu süreçte Yunan milli devleti İstanbul’daki Pat-
Sultanın askerlerinin, nihayetinde Pazvantoğlunu rikhaneden ayrı bir kiliseyle doğdu. Ortodoks Hristi-
yenilgiye uğratmasına rağmen isyan yayıldı. Çete- yanlık, Yunan Ortodoksluğu ile eş anlamlı hale gel-
ler, papazların önderliğindeki gruplar, isyana karıştı di. Bizans Tarihi, Yunan milli tarihinin bir devri oldu.
ve isyan milli kurtuluş ordusunun temeli haline geldi. Yunan dili, Yunan milliyetinin en önemli simgesiydi.
Ordu daha çok çetelerin komutanların emrine girme- 1912-1913’te kazanılan Makedonya, Trakya ve Ege
si ile oluştu.10 Bu isyanların arasına Rus desteği tek- Adaları kiliseleri, Yunan kiliselerine katıldı. Mora
lifinin girmesi ve işin bir diplomatik krize dönüşmesi İsyanı 1827’de bastırılmak üzereyken, Osmanlı
ile Miloş Obrenoviç devreye girerek Karageorgeviç’i donanması Navarin’de yakılarak Osmanlı Devleti
ortadan kaldırdı ve Sırplar için 1815’te belli bir
özerklik elde etmeyi başardı. Ardından Vuk Ste-
fanoviç Karaziç’in çabaları ile yazılı bir Sırp dili
geliştirildi. 1834’te Sırbistan milli kilisesi kurul-
muş, Sırp milliyetçiliğinin kuruluşunda aydın ve
askerlere bir milli ruhban sınıfı da eşlik etmişti.
Sırplar, bağımsızlık arayışında 14. yüzyılda ya-
şamış bir aziz olarak görülen Stefan Duşan’ın
kurduğu imparatorluğu yeniden canlandırma
ümidi ve yayılma planına sarılıyordu. Sırbistan,
hem 1856’dan sonra ortaya çıkan gerçek milli-
yetçi hareketlerin hem de Osmanlıların Ruslara
karşı 1877’deki yenilgisinin etkisiyle 1878’de
tam bağımsızlığını kazandı.11
Yunan Milli Hareketi ve
Bağımsızlık
Yunan milli hareketinin ideolojisi ve önderli-
ği yabancı ülkelerdeki tüccarlar arasında gelişti.
Bu hareket, kısmen Batı siyasi düşünceleriyle
beslendi ve Rusya ile diğer Avrupalı güçlerce
desteklendi. Nicholaus Skouphas, Athanasios
Tsakalo ve Emanuel Xanthos adlarındaki res-
mi Rus destekli tüccarlar tarafından kuruldu.
Dernekleri, Orta Avrupa’da şubeler açtı. Der-
Balkan Felaketlerinden (Ahmed Cevad, Kırmızı Kitap 1328
nek, Adamantios Karais’in dil, edebiyat ve ta-
Fecayii,Çiftçi Kitaphanesi, İstanbul. 1329.)

194 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303


Balkan Felaketlerinden (Ahmed Cevad, Kırmızı Kitap 1328
Fecayii,Çiftçi Kitaphanesi, İstanbul. 1329.)
1829’da Yunanistan’ın bağımsızlığını tanımaya zor-
landı13.
Bulgar Milli Hareketi ve Bağımsızlık
Bulgar milli hareketi de köylülerin konumlarıyla il-
gili sosyal bir kökene sahipti. 18. yüzyılın bitiminden
itibaren küçük ayanlar Bulgar köylüsünün toprakla-
rına el koymaya başlamışlardı. Daha sonra bölgeye
yerleşen Kırım Prensleri de aynı şeyi yapmışlardı.
Bu durumda Osmanlı Devleti korunamayan halkın
kente göçüne ve çetelerden korunmak için kale kur-
malarına izin verdi. Tanzimat Fermanı, büyük ölçü-
de Bulgaristan’daki köylü ayaklanmaları sebebiyle
hızlanmıştı. Köylüler, topraklarını bırakarak Eflak,
Baserabya ve Kırım’a göçmüşlerdi. Bulgar köylüle-
rinin bu kötü ekonomik durumları, milli uyanış için
anlamlı bir sosyal temel oluşturdu. Bulgar milli bilin-
cinin uyanmasını sağlayacak birbirine yakın siyasi
tutuma sahip, Rus kaynaklarından beslenmiş bir
entelektüel sınıf da vardı. Ruslar, Bulgar öğrencilere
burslar verdi. 19. yüzyılın ikinci yarısında Bulgarlar,
ideolojik olarak da uyumlu bir aydın sınıfına sahipti.
Aydınları ve orta sınıfı bu mücadelede bir araya ge-
tiren Yunan bağımsızlık iddialarına karşı, kültür ve
dil temelinde bir araya gelme, toprakların refahını
artırma düşüncesiydi. 1870’lere gelindiğinde Os-
manlı Devleti, Yunan ve Fenerliler arasındaki çekiş-
meyi kendi lehine çevirmek adına Bulgar ki-
lisesinin kurulmasına izin verdi. Bu tarihten
sonra bir kısım Bulgar aydını Osmanlı çatısı
altında muhtariyet isterken bir kısmı ise ba-
ğımsız bir Türk-Bulgar Devleti’nden yanay-
dı. Mücadeleyi, eğitimli kadrolardan çıkan
komitacılar yürütüyordu. 1875’te Hersek’te
başlayan isyana iki Bulgar grubu da katıldı.
Türkleri katletmeye yönelik eylemler, 1877-
1878 Osmanlı Rus Savaşı’nın Ruslar tara-
fından kazanılması ile Bulgarlar bağımsız-
lıklarını aldılar.14
Egro’ya göre, Balkanlarda Osmanlı ça-
tısı altından çıkan bütün Balkan ülkeleri,
Osmanlı devrini siyaseten geri kalmışlı-
ğın ana sebebi olarak değerlendirmişlerdi.
Hatta Osmanlı Devleti, Balkan halkları için
milli devletlerini kurmaya çalışırken yabancı
bir çıban olmuştu.15 Balkanlardaki her milli
hükümet, devletin tarihini iktidardaki etnik
grubun penceresinden yazdı. Tarihi olaylar
çarpıtıldı, abartıldı, yüceltildi.16
Antlaşmalar, Büyüyen Hayaller
ve Balkan Savaşlarına Doğru
3 Mart 1878’de imzalanan Ayastefanos
Antlaşması ile savaş, sona erdi. Antlaşma-
ya göre, Sırbistan ve Romanya toprak kazançlarının
yanında tam bağımsız krallıklar haline geliyorlardı.
Arnavutların yaşadığı bazı bölgeler, Sırbistan’a bı-
rakılıyor, Karadağ küçük bir prenslik olarak özerklik
kazanıyordu. Tuna nehri, Karadeniz ve Ege Denizi
arasında Makedonya ve Rumeli’yi de kapsayan bü-
yük bir Bulgaristan Prensliği de kuruluyordu. Bulga-
ristan iki yıl Rus işgali altında kalacak ve fiilen bir
Rus komiser tarafından yönetilecekti. Osmanlı Dev-
leti, Bosna ve Hersek’te Avusturya ve Rusya’nın
gözetiminde reform yapabilecekti. Babıali, Teselya,
Arnavutluk ve Girit’te yapacağı reformlarda Rusya
ile işbirliği yapacaktı. Osmanlı maliyesinin güçsüz-
lüğü sebebiyle harp tazminatı olarak Kars, Ardahan,
Batum, Eleşkirt ve Beyazıt Rusya’ya verilecekti.
Rusya Ayastefanos, ile Doğu Sorunu’nu kendi adı-
na halletmişti. Rusya, Balkanlardaki tüm taleplerini
elde etmiş, Balkan devletlerini mükâfatlandırmış,
ancak bu mükâfatlandırmadan yalnızca savaşa geç
giren Yunanistan mahrum kalmıştı. Bu şartlarda
Rusya’nın Doğu Anadolu’daki nüfuzu da artmış, Os-
manlı, Balkanları kaybettiği gibi bir Ermeni meselesi
ile de karşı karşıya kalmıştı.17
Avusturya’nın Balkanlardaki menfaatlerini göz
ardı eden, Rusya’yı üstün duruma getiren ve Büyük
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 195
Bulgaristan yaratan Ayastefanos Antlaşması’ndan
büyük devletlerin duyduğu rahatsızlık, 1878’de Ber-
lin Kongresi’nin toplanmasına sebep oldu18.
Kongre’de tarafsız hakem Bismarc’tı. Bir ay sü-
ren Kongre’nin ardından anlaşma sağlandı. Sırbis-
tan ve Romanya’nın tam bağımsızlıkları, Karadağ’ın
özerkliği tanındı. Büyük Bulgaristan, Osmanlı çatısı
altında daha küçük bir otonom prensliğe dönüştü.
Ege Denizi’nden uzaklaştırıldı. Güney Bulgaris-
tan, Osmanlı bünyesinde başına Hristiyan bir vali-
nin atanacağı yarı otonom Şarkî Rumeli Vilayetine
dönüştürüldü. Yeni Pazar Sancağı, Osmanlı siyasi
egemenliği altında “geçici” olarak Avusturya yöneti-
mine bırakılıyordu. Bununla birlikte aynı yerler, Ka-
radağ ve Sırp milli hedefleri olarak kaldılar.
Teselya’da Salambria Irmağı’nın ve Güney
Epir’de Arta Suyu’nun güneyinin Yunanistan’a bı-
rakılması yanında, Girit’e 1868 özerklik planının
uygulanması ve bu konudaki gelişmelerle ilgili ola-
rak Osmanlı Devleti’nin büyük güçlere bilgi vermesi
kararlaştırıldı. Makedonya, konusunda hem büyük
devletler hem de Balkan devletleri istekliydi ve 23.
madde çerçevesinde Makedonya ve Trakya yeni-
den Osmanlı Devleti’ne iade edilirken; Arnavutluk
ile Kuzey Epir, Ayastefanos Antlaşması’nda olduğu
gibi Osmanlı toprağı olarak kaldı. Kars, Ardahan,
Batum Rusya’ya bırakıldı. Kongre’de kabul edilen
61. madde Ermenilerin durumunu iyileştirilmesi-
ne yönelik reformlar öngörüyordu. Ayastefanos
Antlaşması’ndan rahatsız olan Arnavut aydınlar, top-
raklarının başka devletlere verilmesini önlemek için
Berlin Kongresi’ni etkilemek üzere, Arnavut Hakları-
nı Savunma Komitesi’ni kurdular. 1878’de toplanan
Arnavut Birliği, Osmanlı padişahına bağlılıklarını
bildirirken kültürel kimliklerinin tanınması yönünde
talepte bulundular. Ancak Berlin Kongresi Arnavut-
ları ayrı bir millet olarak tanımadı. Topraklarının bir
kısmı, Karadağ, Sırbistan ve Yunanistan’a bırakıldı.
Arnavutluk’ta Yunanlılar, Sırplar vs. okul açarken
Arnavutların kendi dillerini ve alfabelerini kullana-
mamaları muhalif ve milliyetçi duyguları besledi.
Bosna-Hersek ve Yeni Pazar’ın Avusturya yönetimi-
ne bırakılışı, Boşnakların da ayaklanmasına sebep
oldu. Öfkelerini hem Avusturya-Macaristan’dan hem
de Osmanlı tarafından çıkarmaya yöneldiler, ancak
Avusturya-Macaristan askerleri Bosna’yı dört nok-
tadan işgale başladı.19 Arnavut toprakları üzerinde,
İtalya, Avusturya-Macaristan ve Sırbistan’ın emelle-
ri çekişiyordu. Arnavutlar, bu şartlar altında milli, lâik
bir atılım yapan ilk Müslüman etnik unsur oldular.20
Yunanistan’ın ısrarı üzerine Berlin Antlaşması’na
bir çeşit ek yapılarak büyük devletler, Yunanistan’ın
196 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Teselya ile Güney Epir’in bir kısmının ilhakını onay-
ladılar. Berlin kararlarına ilk karşı çıkanlar, Bulgarlar
oldular. Doğu Rumeli ve Bulgaristan’ın birleştiğini
ilan ettiler. 1891’de Yunan Başbakanı Kharilaos
Trikopuis, bir Bulgar-Yunan-Sırp ittifakı önermişti.
1897’de Bulgarlar ve Yunanlar Makedonya konu-
sunda kısa süreli bir işbirliğine gittiler. Bulgarlar,
Trakya’ya, Yunanlılar Epir ile Ege Adalarına özel-
likle Girit’e, Sırplar Bosna Hersek’e ve Karadağlılar
da Kuzey Arnavutluk’a göz dikmişlerdi. Selanik ve
Manastır, Balkan yarımadasının en verimli bölgele-
rini kapsıyordu. Her üç Ortodoks Hristiyan devlet,
Makedonya’ya tarihi ve kültürel değerler atfederek
sahip olmak istiyorlardı21. 1903’te Makedonya’da
Bulgar çıkarlarının yenilgiye uğraması, 1904’ten
itibaren Sırbistan üzerinde Avusturya-Macaristan
baskısı bu iki devleti işbirliği arayışına itti. Bu ara-
yış 1908-1909 Bosna krizinde belirgin hale geldi.
1911’de Türk-İtalyan Savaşı Osmanlı Devleti’nin
kaynaklarını Balkan devletlerinin lehine olacak
şekilde tüketti. Trablusgarp Savaşı’nda Osmanlı
Devleti’nin durumunun görülmesi Balkan devlet-
lerinin savaş hazırlıklarını hızlandırdı. Bu ittifak,
Rusya’nın desteği ile 1911’de gerçekleşti.22 Balkan
İttihadıyla ilgili Karadağ Kralı Nikola; “Biz bütün
Balkan Devletleri Rusya’nın çocuklarıyız. Balkan it-
tihadı ancak Rusya hükümetinin bu ittihattan mem-
nuniyetini açıkladıktan sonra husule gelecektir”23
demekteydi. Osmanlı Meclisinde ise Bulgaristan
ile Sırbistan’ın Osmanlı’nın iki vilayeti kadar kuvvet
teşkil edemeyeceği, bu ittifakın gerçekleşemeyece-
ği konuşuluyordu.24
Bağlaşık ordular, barış zamanında hesapladık-
ları mevcutlarla seferberlik ve yığınaklarını yaparak
harekâta başlarken, Osmanlı ordusu sefer planında
hesaplanan mevcutların yarısı kadar miktarla har-
be girmişti. Türk tarafının zararına olduğu açıkça
belli olan kuvvet karşılaştırmasına rağmen Türk
başkomutanlığı taarruz emrini vermişti. Balkan Or-
duları, genel olarak Avrupa Genelkurmay modelini
benimsemişti. Avrupa imalâtı silahları kullanıyorlar-
dı. Seferberlik ilanı, Balkanlarda genel bir coşkuyla
karşılandı. Askere alınanların çoğu, köylüydü. Su-
baylar, yurt dışında eğitim görmüş, yedek subaylar
küçük meslek sahibi ticaret kesiminden geliyordu.
Bulgar ordusu, iyi eğitim almış, yabancılardan övgü
almıştı. Kayda değer bir donanması olan yalnız-
ca Yunanistan’dı. İstanbul’da Yemen ve Kuzey
Afrika’daki savaşlar yüzünden bir heyecan yoktu25.
İttihat ve Terakki bu ortamda, Darülfünun tale-
belerine “Harp İsteriz” şeklinde nümayiş yaptırt-
mış; Hürriyet ve İtilaf ise Gazi Ahmet Muhtar Paşa
Kabinesi’ni desteklediğini göstermek için Sultan Ah-
met Meydanında 4 Ekimde büyük bir miting düzen-
lemişti26. Savaş öncesinde Osmanlı, askerin uzun
zamandır savaştığı ve isyan etmesi ihtimalinden
çekinerek, Rumeli’den 75.000 ya da 100.000 kadar
asker çekmiş, askerleri savaş başlayınca cepheye
geri göndermek zorunda kalmıştı. Osmanlı siyaset
hayatındaki çekişmeler ise askerin disiplinini boz-
muştu27.
Sonuç Yerine: Balkanlar Dün Bugün
Balkan milletleri, sosyo-ekonomik sebeplerin
daha çok köylü ayaklanmaları üzerinden milliyetçi
uyanışa zemin hazırlaması ve sonrasında kurgula-
nan tarihi ve milli emellerle önce bağımsızlıklarını
daha sonrada hayallerindeki büyük devletlerin sınır-
larını aradılar. Bu arayış, onları, Balkan Savaşlarına
götürdü. Milliyetçi isteklerin tatmin olmaması, Balkan
Savaşları sonrasında da Balkanlarda 1918’e kadar
birçok muharebenin görülmesine sebep olmuştu.
İtalya’nın Arnavutluk’u topraklarına katmasından
bir yıl sonra (1940) savaş, Balkanlara yayılmış, Bal-
kanlar, II. Dünya Savaşı’nda da yerini almıştı.
II. Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan ve
1990’da yıkılan komünist rejimler, Balkanlarda bu
tarihten sonra eski ideallerin yeniden doğmasına,
büyük askeri müdahalelere, soykırım denilebilecek
çok sayıda dehşet verici ölümlere sahne olmuştu.
Balkan Savaşlarında yerli Hristiyanların, Rum çete-
leri ve Yunan askerlerinin Türklere ve Türk olmayan
Müslümanlara yaptığı işkence ve mezalimin benze-
ri, Sırpların 90’larda bilhassa Bosnalı Müslümanlara
yaptıkları ile tekrarlanmıştır. Balkanlarda Türk ve
Türk olmayan Müslüman nüfus üzerindeki Osmanlı
mirası ve/veya Türk sıfatı, bu mirasın Balkanlarda
yaşatılmak istenmemesi, süreçte Türkiye’nin mira-
sa sahip çıkması ve aktif rol oynaması zorunluluğu-
nu bir kere daha ortaya çıkarmıştı.
Balkan Savaşlarının Anadolu ve Türk nüfusuna
bıraktığı en önemli gerçek ise “Türklük” ve Türk mil-
liyetçiliği düşüncesi olmuştu. İmparatorluğu ayakta
tutmak adına üretilen Osmanlılık düşüncesine sarı-
lan Türk aydınları, savaşın sonlarına doğru kendine
bir başka bir istikamet çizmiş/çizmek zorunda kal-
mış, Türkçülük düşüncesine sarılmışlardı. Onların
Balkan milletlerinden sonra ürettikleri idealin adı ise
“Turan” olmuştu.
_____________________________________________
* Yrd. Doç. Dr., Bozok Üniversitesi Eğitim Fakültesi,
guzelhatice@hotmail.com
1 Aktaran Nilüfer Uğraş, Osmanlı Basınında Balkan Sa-
vaşları Sırasında Osmanlı Devletinde Yaşanan Siyasal
Gelişmeler (İkdam, Sabah, Tanin, Tercüman-ı Hakikat),
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniv., Anka-
ra, 2008, s.32.
2 Haluk Harun Duman, Balkanlara Veda Basın ve Ede-
biyatta Balkan Savaşı(1912-1913), İstanbul, Duyap,
2005, s.86.
3 Besim Darkot, “Balkan”, İslam Ansiklopedisi, C2, İstan-
bul, MEB, 1961, s.280-285.;Kemal Karpat, “Balkanlar”,
TDV İslam Ansiklopedisi, s.25-27).
4 Hikmet Öksüz, “Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı
Öncesi Balkanlarda Yaşamış Olduğu Siyasal Süreç”,
Ed. Güler Eren, Osmanlı, C2, Yeni Türkiye Yay, Ank,
1999, s.484.
5 Karpat, “Balkanlar”, s.27-28.
6 Halil İnalcık, Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu
Üzerine Araştırmalar-I, İstanbul, İş Bank. Yay. 2009,
s.64-65.
7 Halil İnalcık,”Osmanlı Devletinin Yükselişi Fatih Sultan
Mehmet”, İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, C1, İstan-
bul, 1988, s.304.
8 Cevdet Küçük, “Osmanlı Devletinde Millet Sistemi”, Ed.
Güler Eren, Osmanlı, Cilt 4, Ankara, Yeni Türkiye Yay.,
1999, s.210-211.
9 İlber Ortaylı, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet”,
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt
4, İstanbul, İletişim, 1985, s.996-997.
10 Misha GLENNY, Balkanlar 1804-1999 Miliyetçilik Savaş
ve Büyük Güçler, Çev. Mehmet Harmancı, İstanbul Sa-
bah Kitapları, 2001, s.35-37.; Kemal KARPAT, Balkan-
larda Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, Çev. Recep Boz-
temur, Ankara, İmge, 2004, s.114-115.; Kemal Karpat,
Kimlik ve İdeoloji, Ankara, Timaş, 2009, s.37. Ayrıca
Sırp hareketinin niteliği ile ilgili bir tartışma için bkz. Se-
lim Aslantaş, Sırp İsyanları (1804-1815) Milli Bağımsız-
lık Hareketi Mi Burjuva Devrimi Mi Köylü Ayaklanması
mı?, Doğu Batı, Milliyetçilik II, Y:10, S:39, Kasım-Aralık-
Ocak 2006-07, ss.83-96.
11 Karpat, Balkanlarda Osmanlı….,s.38.
12 Karpat, Balkanlarda Osmanlı…,s.104.
13 Karpat, Balkanlarda Osmanlı…, s.108-109.; Sacit Kut-
lu, Milliyetçilik ve Emperyalizm Yüzyılında Balkanlar ve
Osmanlı Devleti, İstanbul, Bilgi Üniversitesi Yay., 2007,
s.51-56.
14 Kemal Karpat, Balkanlar….., s.121.
15 Dritan Egro, “Osmanlı İmparatorluğundan Arnavutluk
Devletine: Osmanlı Mirasının Kesintiye Uğramasına
Dair Veçheler”, Doğu Batı, Mayıs-Haziran 2010, Y:13,
S:53, s.187.
16 Kemal Karpat, “Etnik Kimlik ve Ulus Devletlerin Olu-
şumu” Ed. Güler Eren,Osmanlı, Ankara, Yeni Türkiye
Yay., 1999, s.19-20.; Kemal Karpat, Kimlik ve İdeoloji,
s.41-42.
17 Kutlu, a.g.e., s.113-114.
18 Balkan Harbi (1912-1913) Harbin Sebepleri, Askeri Ha-
zırlıklar ve Osmanlı Devletinin Harbe Girişi, C1, Genel
Kurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yay.,Genel Kurmay Ba-
sımevi, Ankara, 1970, s.4.
19 Kutlu, s.123-125.
20 Kutlu, s.153-154.
21 Richard C. Hall, Balkan Savaşları 1912-1913 I. Dünya
Savaşı’nın Provası, Çev. Tanju Akad, İstanbul, Homer,
2003, s.4-6.
22 Hall, a.g.e., 2003, s.28-29.
23 İkdam, “Balkan İttihadı ve Rusya”, 19 Şubat 1912, Akta-
ran Uğraş, a.g.t.,s.35.
24 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi’nden Aktaran Uğraş,
s.34.
25 Hall, s.20-21.
26 Rıfat Uçarol, Ahmet Muhtar Paşa(1839-1919) Askeri ve
Siyasi Hayatı, İstanbul, Filiz Kitabevi, 1989,s.326.
27 Uğraş, s.157.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 197
 BALKAN SAVAŞLARI
VE DARÜLEYTAMLAR
S. TUNAY KAMER*
O
smanlı Devleti, 1877-1878 Osmanlı-Rus
Savaşı ile başlayan savaşlar dönemine gi-
rerken, bu savaşların ülke içerisinde oluş-
turduğu bunalım, en çok çocukları etkilemiştir. Sa-
vaşların geride bıraktığı en büyük miras kuşkusuz
yetim çocuklar olmuştur.
Balkan Savaşları öncesinde oluşmaya başlayan
toplum içerisindeki yardımlaşma fikri, toplumsallaş-
ma halini almaya başlamış bu da kurumsallaşma-
yı meydana getirmiştir. Halkın bu girişimleri devlet
adamlarını da harekete geçirerek bu kurumsallaşma-
nın kanun boyutunu ve kurum halini alması için ça-
lışmalar yapmalarını teşvik etmiştir. Bununla ilgili ka-
nunlar çıkartılarak şehit ve gazilerin bakıma muhtaç
çocuklarının himayesi için çalışmalar yapılmıştır1.
Savaşlar sonucunda Balkanlar’dan İstanbul’a
ilk muhacir akını yaşanmıştır. İstanbul’a göç eden
büyük göçmen kitlelerinin yerleştirilmesi, istihdamı,
iaşesi ve çocuklarının eğitimi dönemin iktidarı için
büyük bir sorun olarak ortaya çıkmıştır. Bu muhacir-
lerin içerisinde bulunan yetim çocuklar o dönemde
yeni açılmış olan Darüşşafaka’ya yerleştirilmişler-
dir. Örneğin 9 Eylül 1914 tarihli bir belgede Balkan
Savaşı’nda babasını kaybeden Mustafa adlı çocuğun
Darüşşafaka’ya kaydının yapılması istenmektedir2.
Fakat Darüşşafaka’nın yeterli olmadığı görülünce
çocukların eğitimi konusu ‘İskân-i Asayiş ve Muha-
cirin Müdüriyeti’3 tarafından çözülmeye çalışılmıştır.
Bu amaçla bütün sanayi okullarına yazı gönderilerek
sanayi okullarının kaç yetim öğrenciyi alabilecekleri
sorulmuştur. Ancak Muhacirin Müdüriyeti kabul edil-
mesi istenen şehit yetimlerinin, sanayi okullarının
toplam öğrenci sayısının %30′undan az olmaması
şartını da koymuş ve bu şekilde birçok çocuğun eği-
time devamları sağlanabilmiştir4.
198 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Kimsesiz çocuklara, yaşlı ve muhtaçlara yönelik
19. yüzyılın sonlarında kurulan bir başka kurum da
Darülacezedir. Darülaceze yardıma muhtaç çocukla-
rın, sakat kadın ve erkeklerin bu durumdan kurtulma-
sı amacıyla kurulan bir kurumdur. Sultan II. Abdülha-
mit zamanında İstanbul’da kurulması düşünülmüş ve
Sadrazam Halil Paşa’nın çabaları ve padişahın mad-
di desteği sonucu gerçekleştirilmiştir. Darülacezenin
yapımı dört yıl sürmüş ve 2 Şubat 1896 tarihinde hiz-
mete açılmıştır5. Balkan Savaşı sırasında Balkanlar-
dan Anadolu’ya göç edenlerle birlikte gelen yetimler
ise Darülaceze’ye yerleştirilmiştir. Yine bu savaşta
yetim sayısında önemli bir artış olmuştur. Sadece
Bulgaristan’da Balkan Savaşı sonucunda 26.523
aileye mensup 71.505 yetim kaldığı belirtilmiştir. Bu
savaşlar sonrasında göç eden Türkler, Anadolu’nun
tenha bölgelerinden araziler verilmek suretiyle yerleş-
tirilirken sakat, muhtaç ve yetimler ise Darülaceze’ye
yerleştirilmişlerdir. Örneğin 24 Aralık 1914 tarihli bir
belgede Balkan Savaşı’nda anne ve babasını kaybe-
den Hasan b. İzzet’in Darülaceze’ye kaydının yapıl-
ması istenmektedir6. Ancak bu yetimlerin sayısı fazla
olduğundan hepsinin Darülaceze’de barındırılmaları
mümkün olamamıştır. Açıkta kalan diğer yetimlerin
mağdur olmamaları için yatılı sultanîlere yerleştiril-
meleri kararlaştırılmış ve sultanîler kapasitelerinin
üstünde öğrenci almak zorunda kalmıştır.
Darüleytamların kurulmasında en önemli etken,
Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde girdiği ve
fazlasıyla kayıp verdiği savaşlardır. Ardı ardına giri-
len Trablusgarp, Balkan Savaşları ve Birinci Dünya
Savaşı, ekonomik ve sosyal anlamda ülkede yaşa-
yan insanlarda dayanacak güç bırakmadığı gibi bu
savaşlardan geriye binlerce mağdur insan kalmıştır.
Devlet, ihtiyaç sahibi köylüye iaşe yardımı yapmaya

http://www.haberdar.com.tr
başlamıştır. Bu yardımların da tam olarak sahiplerine
ulaşmadığı görülmektedir. Örneğin Kayseri’nin Deve-
li bölgesinde çıkan aksaklıklardan dolayı, fukara ve
asker çocukları arasında açlıktan ölümler meydana
geldiği kaydedilerek yardım yapılması emri, Kayse-
ri Mutasarrıflığı’na telgraf ile bildirilmiştir7. Başka bir
kayıtta ise Sivas Vilayeti’nde halka yardım yapıldığı
ancak bu yardımların zabit ve şehit ailelerine yapıl-
ması gerekirken yapılmadığı tespit edilmiş olup halka
bu yardımların yapılmadığına dair kayıtlara da rast-
lanmaktadır8.
Ayrıca mevcut yetimhanelere yerleştirilemeyen
ve aileleri tarafından bakılamayan çocuklar, daha
sonra sokakta çalışan çocuklar ve dilenen çocuklar
olarak kentsel asayişle ilgili sorunların kaynağı olma-
ya başladılar. Bu nedenle dönemin iktidarı olan İttihat
ve Terakki Yönetimi, bütçesini doğrudan devletin kar-
şıladığı ve yönetimini devlet adına partiye bağlı bir
genel müdürlük şeklinde düzenlediği darüleytamları
kurmak durumunda kalmıştır.
Arapça ev, yer anlamına gelen “dâr” ve yetim-
ler anlamındaki “eytam” kelimesinin birleşmesinden
oluşan darüleytam; yetim evi veya yetimhane anla-
mında kullanılmıştır9. Fakat darüleytam, Osmanlı
Devleti’nin son döneminde yetimlere mahsus birçok
kurumun genel adı olarak da kullanılmıştır. Özel an-
lamda ise darüleytam, 13 Kasım 1914’de Maarif Na-
zırı Şükrü Bey’in teklifi ve Enver Paşa’nın katkısıyla
kurulan İttihat ve Terakki döneminden Milli Mücadele
dönemine kadar varlığını sürdüren kurumlara ve-
rilen bir isimdir10. Darüleytam kurulması Maarif Na-
zırı Şükrü Bey’in teklifi ile 25 Kasım 1914 tarihinde
gerçekleşmiştir. Önceleri İttihat ve Terakki Fırkası’na
bağlı bir kuruluş gibi faaliyet göstermiştir. İlk müdürü,
İttihat ve Terakki Fırkası’nın İstanbul Merkez Başkanı
Kemal Bey ve ilk Genel Müdürü ise Kastamonu Me-
busu İsmail Mahir Efendi’dir11. 4 Haziran 1915 tarihli
Takvim-i Vekâyî gazetesinde ilân edilen geçici kanun
ile şehit çocukları için kurulması düşünülen kurum-
lara gereken gelirler belirlenmiştir. Bu geçici kanun
ile içki, sigara, tütün, posta ve telgraf
ücretlerine ek vergiler getirilmiştir12.
25 Kasım 1914 tarihinde kuru-
lan darüleytamların kuruluş süreci
Maarif Nazırı Ahmet Şükrü Bey ta-
rafından şöyle açıklanmıştır13: “Dev-
let seferberlik ve savaş ilan ettikten
sonra bazı düşman devletler kurum-
larını kapamak zorunda kaldılar. Bu
kurumlar arasında birçok darüleytam
vardı. Bu darüleytamlar kapanınca,
orada bulunan çocuklar ki, Osmanlı
çocuklarıydı, açıkta kalacaklar, sefil
olacaklardı. Bunların sefaletlerine
engel olmak ve barınmalarını sağla-
mak için darüleytamlar açılması gerekti. Ayrıca, da-
rüleytamlar açılır açılmaz bir başka mesele ile yani
Balkan savaşlarından sonra Anadolu’ya göç edenle-
rin arasında çok sayıda kimsesiz çocuğun bulunması
sorunu ile karşılaşılmıştı. Şöyle ki bu çocuklar şunun
bunun himayesiyle buraya gelmişler, fakat sığınacak
bir yer bulamadıklarından çoğu sefaletten ölmeye
mahkûm kalmışlardı. İşte darüleytamlara aynı za-
manda bu tür çocuklar da kabul edilmişti”.
Nafi Atuf, Türk Yurdu dergisinde yayımlanan bir
yazısında, Maarif Nazırının bu açıklamasında toplu-
mun ve yetkililerinin yetimlere karşı görevlerini yerine
getirmede geciktiğini ve yapılanların da layıkıyla ya-
pılmadığını belirtmektedir14.
Darüleytamların kurulması hakkında dönemin
birçok gazete ve dergisinde haberler yer almaktadır.
Muallim mecmuasında yer alan haber darüleytam-
ların kuruluş amacını çok iyi özetlemektedir15: “Sa-
vaş, yıkık binalarla, harap ve terk edilmiş tarlalarla
beraber öksüz birçok çocuklar da bıraktı. Babasız ve
anasız, yersiz ve yurtsuz kalan bu çocuklara bakmak
milletin borcuydu. Bağımsızlığını kazanmak için sa-
vaşan Türkler, geleceğini de düşünmek mecburiye-
tindeydi. Hudutlarda, köylerde şehirlerde kimsesiz
kalan bu binlerce şehit çocuğu savaş ile kazanılan
bağımsızlığın gözcüsü ve koruyucusu olacaklardı. O
yavruları ihmal etmemek, aksine ihtimam ve itinalarla
yetiştirmek gerekliydi. Altı ay içinde biteceği tahmin
edilen savaş üç seneyi aşıyor. Köydeki yuvasında
babasını bekleyen çocuk, onun Kafkas, Çanakkale,
Irak cephelerinden birinde şehit olduğunu öğreniyor.
Anası bin bir zorluk içerisinde kendisinin ve çocuğu-
nun hayatını kurtarmağa çabalarken bir gün ölüm
onu da alıp götürüyordu. Kaderin böyle bedbaht bı-
raktığı çocukları millet güldürmek istedi. İşte darüley-
tamlar bu yüksek merhametten, vazifeden doğmuş
birer şefkat yeridir.”
Darüleytamların açılmasıyla ilgili olarak kaynak-
larda farklı yerler ve tarihler dile getirilmektedir. Ayte-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 199
kin16 ilk darüleytamın Sait Halim Paşa’ya ait olan Be-
bek Yalısı’nın kuruma armağan edilmesiyle hizmete
girdiğini, Müezzinoğlu17 ise ilk darüleytamın Kadıköy
Moda Caddesindeki eski Nort De Sion Okulu’nda
dört şube halinde açıldığını belirtmektedir. Kıranlar18
ise Kadıköy Darüleytamıyla ilgili olarak, “Fener’de
bulunan iki ruhban okulunun darüleytam yapıldığı-
nı ve binalardan bir tanesi 25.01.1915’te açılan da-
rüleytamın İstanbul’daki ilk şubesidir” demektedir.
Bebek’teki darüleytam için de aynı yıl Bebek’te kız
darüleytamı açıldığını ifade etmektedir.
Darüleytamlar, ana sınıfları, iptidai sınıfları, sana-
yi sınıfları olmak üzere üç bölümden oluşmaktaydı.
Ana sınıfları, iki şube olup, birinci şubeye 4 yaşından
küçük olan, ikinci şubeye 4, 5, 6 yaşlarındaki çocuk-
lar kabul olunurdu. İptidai sınıflarına, 7-12 yaş arası
çocuklar, sanayi sınıflarına ise 13 ile 17 yaş arasında
bulunanlar alınmaktaydı19.
Darüleytamlara öğrenci kayıtları her yıl ağustos
ayının başından sonuna kadar süren bir ay içerisinde
gerçekleşmekteydi. Darüleytamlara kabul edilebil-
mek için öncelikle şehit çocuğu olmak veya çocuğun
annesinin ya da babanın olmaması şarttı. Annesi
vefat etmiş, babası askere alınmış ve iaşesini temin
edecek kimsesi bulunmayan çocuklar veya ana-
babasından birisi olmayıp, diğeri de deli ve kötürüm
olanlar veya çocuğun ihtiyaçlarını karşılayamayacak
kadar ihtiyar ya da hasta olanlar ile savaş nedeniy-
le çok fakir düşüp, devlet tarafından geçimi sağla-
nanlar kabul edilmekteydi. Darüleytamlara alınacak
çocuklar için üç tane belge gerekmekteydi. Bunlar
mahalle imamının verdiği belge ile muhtarın ilmüha-
beri ve ebeveyninden birisinin yahut velisi olabilecek
akrabasından bir kimsenin dilekçesiydi20. Darüleyta-
ma girecek çocukların önce darüleytam idarelerince
nüfus kayıtları yapılır, ilgili birimlerce tasdik edilir ve
okul idaresine teslim edilirdi. Sonra çocuğun sağlık
durumu darüleytam doktoru tarafından kontrol edilip,
sağlıklı olduğu tespit edildikten sonra çocuk darüley-
tama alınırdı. Vücudu zayıf ve sakat çocuklar okula
kabul edilmezdi. Darüleytamda okuyan çocuklar ilgi
ve yeteneklerine göre sınıflandırılarak, kabiliyetli gö-
rüldükleri alanda eğitim almaları sağlanırdı.
Darüleytamların kuruluşunun ilk günlerinde kuru-
ma çok rağbet edilmeyeceği düşünülmüş ve sayıları
binlerle ifade edilen çocukların bakımının devletin
üstüne kalacağı öngörüsünde bulunulmamıştır. Bu
yüzden darüleytamların kuruluş yıllarında sorun dar
kapsamda ele alınarak, öncelikle şehit çocuklarının
kurum bünyesinde bakımı ve korunması düşünül-
müştür. Hatta kurulan ilk darüleytama gazetelere
verilen ilanlarla21 çocuk alınması benimsenen düşün-
cenin bir göstergesidir. 1917 yılında darüleytamlar
için geçici bir talimatname çıkartılarak bu kurumların
işleyişi düzen altına alınmaya çalışılmıştır.
200 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Bir veya daha fazla darüleytamın bulunduğu İs-
tanbul, İzmit, Çatalca, Eskişehir, Kütahya, Menteşe,
Mamüratülaziz, Trabzon, Sinop, Halep, Beyrut, Şam,
Cebel-i Lübnan, İçel vilayet ve sancaklarına ait sayı-
sal bilgiler yoktur. Bunlar hariç 68 darüleytamda 1421
memur ve hademenin görev yaptığı, 9900 yetimin
barındırıldığı ve eğitildiği anlaşılır. Bu sayılara bilgisi
bulunmayan yerler de dâhil edildiğinde darüleytam-
lara ait şube, öğrenci, memur ve hademe sayılarının
çok daha yukarılarda olduğu söylenebilir. Temmuz
1917 tarihli bir belgede yer alan çizelgeye göre mer-
kez darüleytamlarında hademe sayısı 397, memur
ve öğretmen sayısı 218, taşra darüleytamlarının ise
892 hademe, 293 memur, 329 öğretmen, 10.870 öğ-
renci bulunmaktadır. Yine aynı tarihli bir başka bel-
gede taşra darüleytamlarının bulundukları bölgeler,
adları, hademe, memur ve öğretmen sayıları gibi bil-
gilere yer verilmektedir. Belgelerdeki bilgiler karşılaş-
tırıldığında darüleytamlara ait sayısal verilerde bazı
tutarsızlıkların olduğu görülür. Bunda büyük ölçüde
bazı darüleytamlardan bilgi alınamaması veya eksik
alınması gibi etkenler etkili olmuştur22.
Darüleytamlara öksüz çocuklarının alınması ile
ilgili Osmanlı arşivlerinde birçok belge bulunmak-
tadır. 21 Temmuz 1915 tarihli bir belgede Balkan
Savaşı’nda şehit olan İsmail Efendi’nin kızı Ayşe
Hanım’ın23, 1 Ağustos 1915 tarihli bir belgede de
Balkan Savaşı’nda İstanbul’a göç eden ve hasta-
lığından dolayı zor durumda kalan tahsildar Meh-
met Efendi’nin çocuklarının24 darüleytamlara kabul
edilmesi istenmiştir. Diğer belgelerde de Yüzbaşı
Hüseyin Efendi’nin kızı Adalet Hanım’ın25 ve baba-
ları Yüzbaşı Abdülaziz Efendi’nin Seddülbahir cep-
hesinde bulunması ve annelerinin de vefat etmesi
sebebiyle ortada kalan Şevki ve Lütfi efendilerin26
darüleytamlara kabul edilmesi istenmektedir. Ayrıca
Çağlayan Kasrı’ndaki darüleytamda kalanların için-
de Türk müziği sanatçılarının en önemlilerinden biri
olan Safiye Ayla da vardır. Başka bir örnek verilecek
olursa, Ord. Prof. Dr. Enver Ziya Karal da Balkan sa-
vaşları sonucunda Anadolu’ya göç edenlerden biridir.
Balkan Savaşı’nda babası, amcası Hüseyin, dayısı
Hüseyin şehit edilmiş, annesi de koleradan ölmüştür.
Abisi tarafından 1916 yılı başlarında İzmir’in Alaçatı
kasabasında yetimler için açılmış olan ve ilkokul dü-
zeyinde öğretim yapan darüleytama kaydettirilmiştir.
Mütarekenin imzalanması üzerine Bursa’daki aynı
adı taşıyan okula oradan da İstanbul’a götürülerek
oradaki benzer okullara yerleştirilmiştir. Enver Ziya
Karal, Ortaköy Darüleytamı’na verilmiş ve bu okulu
1922 yılında bitirmiştir27.
Darüleytamların şehit çocuklarına yönelik olması,
burada gayrimüslim yetimlerin ihmal edildiği anlamı-
na gelmemektedir. Birinci Dünya Savaşı ve Mütareke
yıllarında Anadolu’nun çeşitli yerlerin-
de gayrimüslim ve yabancı darüley-
tamlara da rastlanmaktadır. 1920 yılı
itibarıyla İstanbul başta olmak üzere
Osmanlı Devleti’nde 25 adet Ermeni,

http://herekedesonbahar.blogspot.com
3 adet Rum, 3 adet Yahudi ve 3 adet
Rus Darüleytamı vardır28.
Darüleytamlar 1926 yılında
Mecliste kabul edilen 931 sayılı altı
maddelik bir kanunla tamamen ka-
patılmıştır. Meclisteki görüşmelerde
herhangi bir tartışma ya da söz alma
olmamıştır. Ayrıca oylamaya katılan
152 milletvekilinden 151’i bu kurum-
ların kapatılmasından yana oy kulla-
nırken sadece Urfa milletvekili Refet
Bey aleyhte oy kullanmıştır29. 7 BOA, DH-İ.UM, 20/3-2/30
8 BOA, DH-İ.UM, 20/6-2/79.
Sonuç olarak Osmanlı Devleti’nin son dönemler- 9 Yasemin Okur, Darüleytamlar, On Dokuz Mayıs Üni-
de yaptığı savaşlarda çok sayıda şehit verip, Birinci versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek
Lisans Tezi, Samsun 1996.
Dünya Savaşı’nda açlık ve sefalete maruz kalınma- 10 Okur, agt.,
sı, düşmanın girdiği yerlerde öksüz ve yetim sayısını 11 Hidayet Y. Nuhoğlu, “Darüleytam”, Diyanet İslâm Ansik-
arttırmış, bu konularda hizmet veren Darüşşafaka ve lopedisi (DİA), İstanbul 1993.
Darülaceze’nin yetersiz kalması, özellikle şehit eş 12 Aytekin, agt.,
13 Ersin Müezzinoğlu, I. Dünya Savaşı Esnasında Yetim
ve çocuklarının barındırılması için yeni çareler aran-
ve Öksüz Çocukların Himayesi ve Eğitimi: Darüleytam-
mıştır. İşte bu sebepledir ki sadece şehit çocukları- lar. History Studies International Journal of History. 4/1
nı barındırmak, eğitmek ve zanaat öğretmek üzere 2012.
darüleytamlar oluşturmuştur. Ancak yetimler şehit 14 Nâfi Atuf. “Bizde Darüleytamlar” Türk Yurdu, Ankara, (1,
çocuklarıyla sınırlı olmadığından ve diğer yetimlerin (151)), 03. 1918.
15 “Darüleytamlar”, Muallim, Cilt:2, Numara:17, 15 Aralık
sayının da fazla olması sebebiyle bir düzenleme ge- 1917, s. 585.
tirilmiştir. Buna göre, öncelikle şehit çocukları, ikinci 16 Aytekin, agt., BOA, A.VRK, 806/71, ek 1 (8 Tesrin-i ev-
etapta da Balkan Savaşı sonrasında kimsesiz kalan vel 1332/21.12.1916).
çocuklar darüleytamlara kabul edilmişlerdir. 17 Müezzinoğlu bu bilgi için İsmet Binark’a atıf yapmıştır.
İsmet Binark, “Maarif Tarihimize Ait Bir Rapor”, Yeni
______________________________________________
Türkiye, Sayı:7, 1996, s. 490.
* Arş. Gör., Cumhuriyet Üniversitesi Eğitim Fakültesi,
18 Safiye Kıranlar, Savaş Yıllarında Türkiye’de Sosyal Yar-
tunaykamer@gmail.com
dım Faaliyetleri (1914-1923), İstanbul Üniversitesi AİİT
1 Hakan Aytekin, 1914-1924 Yılları Arasında Korunmaya
Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2005.
Muhtaç Çocuklar ve Eğitimleri, Marmara Üniversitesi
19 Okur, agt.,
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek
20 Aytekin, agt.,
Lisans Tezi, İstanbul, 2006
21 Kıranlar bu görüşünü 2 Kanun-i evvel 1330/15.2.1915
2 BOA, MF. MKT, 1201/16.
tarihli Tasvir-i Efkâr’daki “Fener’de Darüleytam” adlı
3 1898 yılında, imparatorluğun kaybedilen topraklarından
habere dayandırmaktadır. Gazetede “Darüleytama 2
gelen göçmenleri yerleştirmek ve göçebe halinde dola-
ve 3 yaşındaki çocuklardan 200, 4 ila 6 yaş arasındaki
şan aşiretleri belli yerlere bağlamak gibi görevleri yerine
çocuklardan 100, daha yukarı yaşlarda olanlardan ip-
getirmek amacı ile önce “Muhacirin Müdüriyeti” 1901’de
tidai tahsili görmek üzere 300 ve 100 tanesi de sanat
de “Aşair ve Muhacirin İdare-i Umumiyyesi” adı altında
öğrenmek üzere toplam 700 öksüz ve yetim alınacağı”
dâhiliye nezaretinin bünyesinde bir teşkilat kurulmuştur.
yazılmaktadır.
Ayrıntılı bilgi için Sezer Arslan’ın Trakya Üniversitesi
22 Müezzinoğlu, age.,
Sosyal Bilimler Enstitüsünde 2008 yılında hazırladığı
23 BOA, MF. MKT, 1210/60.
“Balkan Savaşları Sonrası Rumeli’den Türk Göçleri Ve
24 BOA, MF. MKT, 1210/83.
Osmanlı Devleti’nde İskânları” adlı yüksek lisans tezine
25 BOA, MF. MKT, 1210/80.
bakılabilir.
26 BOA, MF. MKT, 1212/56.
4 Abdullah Karatay, Cumhuriyet Dönemi Korunmaya
27 http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=161
Muhtaç Çocuklara İlişkin Politikanın Oluşumu, Marma-
Enver Ziya Karal’ın ayrıntılı yaşam öyküsü için Seçil
ra Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış
Karal Akgün tarafından yazılan ve Ankara Üniversi-
Doktora Tezi, İstanbul, 2007
tesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi
5 Salih Özkan, “Türkiye’de Darüleytamların Gelişimi ve
Dergisi’nde yayımlanan “Ord. Prof. Enver Ziya Karal’ın
Niğde Darüleytamı”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araş-
Yapıtları ve Yaşam Öyküsü” adlı makaleye bakılabilir.
tırmaları Dergisi, Sayı 19. Bahar 2006
28 Okur, agt.,
6 BOA, MF. MKT, 1204/32.
29 Karatay agt.,

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 201

 BALKAN SAVAŞLARININ
TATAR BASININDAKİ YANKILARI
ALPER ALP*
B
alkan Savaşlarının cereyan ettiği 1912-1913
yıllarında Tatar basını artık uzun bir zaman-
dır teşekkül etmiş bulunuyordu. 1905 İhtilali
sonrasında birçok gazete ve dergi yayına başlamış,
bazen çarlık memurlarının baskısı bazen de yeterli
sayıda okuyucunun ilgisini çekememe gibi sebeplerle
bu gazetelerin birçoğu kalıcı olamamıştır. Ancak 1913
yılına gelindiğinde Yıldız, Vakit, Koyaş, Turmuş ve Be-
yanülhak gibi artık okuyucu kitlesi belirgin, toplumda
belirli bir etki alanı oluşturmuş gazeteler varlığını sür-
dürmekteydi.
Tatar basını ortaya çıktığı günden itibaren Türki-
ye gündemini ilgiyle de takip
etmiştir. İlerleyen yıllarda da ilgi
artarak devam etmiştir. Bu du-
rum son derece tabii bir olaydır.
Çünkü Müslüman bir toplum
olarak hızla yenileşme, modern
bir toplum olma çabasına giriş-
miş Tatarlar için Hilafet merkezi
özelliğine sahip Osmanlı Dev-
leti ve Müslüman Türk toplumu
her bakımdan bir model teşkil Vakit Gazetesi
etmekteydi. Osmanlı Devleti’nin
modernleşme adımlarının başa-
rısı aynı zamanda kendi gelişme, yenileşme metotları
ve girişimlerinin başarısı için onlara özgüven kazan-
dıracak ve kararlılıklarını artıracak gelişmelerdi. Tatar
yenileşmesi kendi iç koşulları gereği toplumsal tabanı
genişleterek ilerlemek durumundaydı. Bu genişleme
başarılı, örnek gösterilecek bir model olduğu takdirde
daha kolay gerçekleşebilirdi.
Bütün bu koşullar altında Osmanlı Devleti’ndeki
siyasi, kültürel bütün gelişmeler Tatar basını tarafın-
dan yakından izlenmiştir. II. Meşrutiyet gibi Osmanlı
Devleti’nin çağdaş bir yönetim tarzına kavuşturacağı
umulan gelişmeler, Tatar basınında heyecan ve se-
vinçle karşılanmıştır. Osmanlı Devleti’ni tehdit eden
savaşlar ise tedirginlik yaratmakla birlikte Osmanlı
sempatisi ve Osmanlı Devleti’ne olan destek, bu basın
organlarında net olarak görülmektedir.
Balkan Savaşlarından çok kısa bir süre önce cere-
yan eden Trablusgarp Savaşı Tatar basının dikkatin-
den dışarıda kalmamıştır. Beyanülhak gazetesinin 24
202 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Şubat 1912 tarihli 999. sayısında yayımlanan makale-
de savaşla ilgili değerlendirmeler dikkat çekicidir. İtal-
yanların Trablusgarp sahillerinden içeriye ilerleme gi-
rişimlerinin Türk ve Arap direnişi karşısında başarısız
olduğunu belirtiyor, İtalyanların bir bataklığa saplanmış
durumda oldukları yorumuna yer veriliyordu. İtalya’nın
Avrupa devletlerinin dikkatini bu meseleye çekip des-
teklerini kazanmak için Beyrut’u bombaladığını akta-
ran gazete, uluslararası anlaşmalara aykırı bu tavrın
bir netice vermeyeceği hükmünü yürütmektedir.1
Benzer yorumlar ve haberler diğer Tatar gazete-
lerinde de yayımlanmaktaydı. Celal Nuri’nin Kazan’ı
ziyaretine ilgisiz kalmayan Yıldız
gazetesi, söz konusu yazarla bir
röportaj yapmıştır. Yıldız gaze-
tesi muhabiri tarafından Trablus-
garp savaşıyla ilgili sorulan so-
rulara Celal Nuri, zaferden emin
bir edayla cevap vermiştir. Ancak
muhabir bu savaşın Avusturya,
Yunanistan ve Bulgaristan’ı Os-
manlı Devleti’ne karşı bir savaşa
teşvik etme ihtimalini irdelemiş-
tir. Celal Nuri, böyle bir tehdidin
bulunmadığını, bununla birlikte
Osmanlı Devleti’nin böyle bir soruna karşı koyacak
güçte olduğu cevabını vermiştir2. Görüldüğü gibi Tatar
basını Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu problem-
lerin yanı sıra onu bekleyen muhtemel tehlikelere kar-
şı da duyarlılık göstermiştir.
Bulgaristan, Sırbistan, Karadağ ve Yunanistan’ın
Osmanlı Devleti’ne karşı ittifak yapmasıyla beliren
Balkan savaşı tehlikesi ile ilgili olarak Beyanülhak
gazetesinde yayımlanan haber ve yorum oldukça
dikkat çekicidir. Gazete, dört Balkan ülkesinin arala-
rındaki ittifaka rağmen Türkiye’ye saldırmaya cesaret
edemediği, yalnızca bazı taleplerde bulunmakla ye-
tindiklerini, Türkiye’nin savaşa hazır olduğunu, kırk
yıldır aralarında ihtilaflar bulunan Balkan devletlerinin
birleşmesinin önemli bir gelişme niteliğinde olduğunu,
bu ittifakın sadece Panslavizm değil aynı zamanda
Panortodoksizm olduğu görüşlerine yer vermiştir. Bu
şekilde Avrupa’nın bir köşesinde Almanların yanı ba-
şında aynı inanca mensup halkların birleştiği, bunun
Almanları çok tedirgin ettiği,
eğer onlar bu birleşmeye karşı
çıkmazsa Avrupa’da Rusya ile
birlikte Almanların bütün planla-
rını alt üst edecek 25-30 milyon-
luk bir başka Slav gücünün daha
vücut bulacağı değerlendirmesi
yapılmıştır3.
Yıldız Gazetesi
Savaşa doğru giden süreçte
Tercüman gazetesinde yapılan
değerlendirmeler de önemlidir. Balkan bunalımında
özellikle Bulgarların Osmanlı Devleti’ne karşı hak ve
özgürlük mücadelesi adı altında silaha başvurması-
nı, bombalı eylemlere girişmesini eleştirmiştir. Balkan
devletlerinin Osmanlı Devleti karşısında başarı ihtima-
linin son derece az olduğu değerlendirmesini yapan
gazete, bu ülkelerin asıl hedefinin hala önemli bir nü-
fus oranına sahip olan Müslümanları bölgeden arın-
dırmak olduğunu ileri sürmüştür4.
Savaş başladıktan sonra Beyanülhak gazetesi-
nin Abdürreşid İbrahim’e dayanarak verdiği haberler,
gazetenin Osmanlı Devleti’ne olan desteğini ortaya
koymaktadır. Abdürreşid İbrahim, dört Balkan ülkesi-
nin bu savaş sonrasında iyi bir ders alacağını, Mısır
ve Hindistan’dan yaklaşık 3 milyon liralık bir yardımın
Türkiye’ye ulaştığını belirtmiş ve zaferin şüphesiz
Türklere nasip olacağı şeklindeki düşüncelerini ilet-
miştir. Ayrıca gazete Moskova’da Rusya Müslüman-
larından 37 kişinin Rus basınına savaşı hilal ile haçın
mücadelesi şeklinde göstermeleri nedeniyle protesto
mektupları gönderdikleri, söz konusu mektuplarda
Rus basınının bu tavrıyla Rusya’da Müslümanlara
karşı nefret uyanmasına sebep olacağı uyarısını yap-
tıkları haberini okurlarıyla paylaşmıştır5.
Savaşın ilerleyen aşamalarında Türk ordusunun
başarısızlık haberlerini de okuyucularına duyuran Ta-
tar gazeteleri, bütün bu yenilgilere rağmen Türkiye’nin
Balkan devletlerinin ordularını kendi topraklarından at-
mayı başaracağına olan inançlarını da ifade etmekten
geri durmamışlardır6. Çatalca önlerinde Bulgar ordusu
ile yaşanan çatışmalarda Türk ordusunun başarıları-
nı okuyucularına gelecek zaferin bir müjdecisi olarak
sundukları görülmektedir7.
Barış müzakereleri de Tatar basınının dikkatle ta-
kip ettiği bir devre olmuştur. Özelikle Koyaş gazete-
sinin bu konuyla ilgili ortaya koyduğu yaklaşıma yer
vermek gereklidir. Koyaş gazetesi söz konusu barış
müzakerelerinin son bağımsız İslam devletinin var-
lığının devam edip etmeyeceğini belirleyeceğini, 20.
yüzyılda Türklerin bağımsız bir şekilde varlıklarını ko-
ruyup koruyamayacağını da ortaya koyacağı değer-
lendirmesini yapmıştır8.
Tatar basınının iki büyük gazetesi, iki önemli yaza-
rı Balkan Savaşları ile ilgili gelişmeleri yakından takip
etmek üzere İstanbul’a göndermiştir. Yıldız gazetesi
Ali Asgar Kamalov’u bu işle görevlendirmiştir. İstanbul
mektupları adıyla savaşa ve
Osmanlı Devleti’ne dair yazdı-
ğı yazılar 1912 yılı sonlarında
Yıldız gazetesinde yayımlan-
mıştır9. Vakit gazetesi adına
ise Fatih Kerimî İstanbul’da bu-
lunmuştur. Kerimî İstanbul’da
savaşla ilgili haberler toplamış,
Türk devlet adamları ve aydın-
ları ile görüşmüştür10.
Tatar basını İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin hükü-
mete hâkim olmasını sağlayan Babıali baskını vaka-
sına da geniş yer ayırmış, bu olaya adeta Osmanlı
Devleti’nin kurtuluşunu sağlayacak bir adım gözü ile
bakmıştır11.
Sonuç
Tatar basınının Tercüman, Vakit, Yıldız, Koyaş,
Beyanülhak gibi önemli gazeteleri Balkan Savaşlarını
okuyucularına büyük bir ilgi ile aktarmışlardır. Savaşla
ilgili haberlerde daima Türkiye’nin lehine bir tavır ser-
gilenmiştir. Türk ordusunun yenilgi ve başarısızlıkları-
na fazla yer verilmemiş, bu gibi durumlar genel olarak
sükûtla geçiştirilmiştir. Türkiye’ye çeşitli vesilelerle
yardım yapılması çağrısında bulunulmuştur. Bu doğ-
rultuda dünyanın çeşitli bölgelerinde gerçekleştirilen
faaliyetlere yer verilmiştir. Tatar basın organlarının sa-
vaş sırasında sergilediği yayın politikası, onların kendi
gelecekleri ile Türkiye’nin geleceği arasında yakın bir
bağ kurmuş olduklarını, göstermektedir.
______________________________________________
* Dr., Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
1 “Kazansko-Tatarskie gazetı za fevral mesyats 1912
goda”, İnorodçeskoe Obozrenie, Aralık 1912, S:1, s.
32-34.
2 “Kazansko-Tatarskie gazetı za iyul mesyats 1912 goda”,
İnorodçeskoe Obozrenie, Aralık 1912, S:1, s.48-49.
3 “Kazansko-Tatarskie gazetı za sentyabr mesyats 1912
goda”, İnorodçeskoe Obozrenie, Mart 1913, S: 2,
s.181.
4 “Kazansko-Tatarskie gazetı za sentyabr mesyats 1912
goda”, İnorodçeskoe Obozrenie, Mart 1913, S: 2, s.183-
184.
5 “Kazansko-Tatarskie gazetı za oktyabr mesyats 1912
goda”, İnorodçeskoe Obozrenie, Mart 1913, S: 2,
s.188.
6 “Kazansko-Tatarskie gazetı za oktyabr mesyats 1912
goda”, İnorodçeskoe Obozrenie, Mart 1913, S: 2,
s.191.
7 “Kazansko-Tatarskie gazetı za oktyabr mesyats 1912
goda”, İnorodçeskoe Obozrenie, Mart 1913, S: 2, s.194-
197.
8 “Kazansko-Tatarskie gazetı za dekabr mesyats 1912
goda”, İnorodçeskoe Obozrenie, Mart 1913, S: 2,
s.207-208.
9 “Kazansko-Tatarskie gazetı za dekabr mesyats 1912
goda”, İnorodçeskoe Obozrenie, Mart 1913, S: 2,
s.205.
10 Bu konuda geniş bilgi için bkz. Fatih Kerimî, İstanbul
Mektupları, yay. haz. Fazıl Gökçek, İstanbul-2001.
11 Kazansko-Tatarskie gazetı za yanvar mesyats 1913
goda”, İnorodçeskoe Obozrenie, Mart 1913, S: 2,
s.210.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 203
 BALKANLARDA TÜRK İZLERİ
TURAN CAN*
T
arihi kaynaklarda 2. yüzyıldan itibaren Hun-
Türk kavimlerinin Avrupa’nın doğusunda,
Ural dağlarının güneyinde göründükleri bili-
nir. Lakin daha sonra bütün Avrupa kavimlerini titre-
ten ve o zamanki Avrupa’nın etnik durumunu altüst
ederek bugünkü manzarasını almasına sebep olan
Hunların, ne zaman buraya geldikleri hakkında kay-
naklarda bir bilgiye rastlanmaz. Bununla beraber
ilk defa olarak Avrupa’da devlet kuran Türk kavmi,
daha sonraki adıyla Attila Hunlarıdır. Bütün doğudan
gelen kavimler gibi Hunlar da, Macar ovasının Tuna
ve Tisa ırmakları arasındaki bozkır uzantısını kendi
göçebe hayatları için daha uygun buldular. Burası
aynı zamanda yolların bir uğrak ve kesişme noktası
olması dolayısıyla stratejik bakımdan da çok mühim
bir yerdi. Merkez hâlâ, Don ırmağının ötesinde bulu-
nuyordu
5. yüzyılın başından itibaren Hunlar, Trakya’ya
ve Balkanlardaki Bizans arazisine taarruz etmiş ve
İmparatorluk her defasında Hunlara ağır vergiler
ödemek suretiyle sulhu sağlayabilmiştir. Balkanlar
tarihi, Türk tarihinin ayrılmaz bir parçasıdır. Balkan
kelimesi dahi, sıra-dağ ve ormanlık dağ anlamında
Türkçe bir sözcüktür. Osmanlı Türkleri imparator-
luklarını kurarken iki büyük gücü, güneyde Venedik,
kuzeyde Macaristan’ı bulmaları bir rastlantı değildir
ve Balkan jeopolitiğinin değişmez bir sonucudur. Os-
manlı İmparatorluk anlayışı din, dil ve ırk ayrılığı gö-
zetmeyen, bütün tebaayı Osmanlı devleti şemsiyesi
altında birleştiren siyasi bir düzendi ve 19. yüzyılda
Bulgarlar, Sırplar, Yunanlılar milliyetçilik hareketleriy-
le ulus devletlerini kurmak için ayaklanıncaya kadar
böyleydi.
204 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
-Değerli Büyüğüm Yücel Hacaloğlu’na-
Günümüzde farklı millet ve etnik toplumları ortak
paydalarda buluşturan bir Balkan kimliğinden bahse-
dilebilirse, bunda Balkanlarda hüküm sürmüş geçmiş-
teki büyük uygarlıklarla beraber, 500 yıllık Osmanlı-
Türk varlığının çok önemli bir katkısının olduğu inkâr
edilemez. “Balkan” sözcüğü bu coğrafyaya uzun bir
tarihi süreç içinde göç eden Türklerin armağanıdır.
Yaşayan Türkçede sarp ve ormanlık, ormanlarla kap-
lı dağlık bölge gibi anlamlara gelen “Balkan” adı bu
coğrafyaya kalıcı olarak yerleşmiştir.
Balkan yarımadası kültürel, siyasal ve ekonomik
bakımdan dünyanın en karışık bölgesidir. Tarih bo-
yunca Balkanlar Doğu ile Batı’nın, İslam ile Hristiyan-
lığın, Katoliklikle Ortodoksluğun birbiriyle buluştuğu,
birbirinden ayrıldığı bir tampon bölge olmuştur. Üç
büyük semavi dinin mevcut olduğu, 19 ırkın yaşadı-
ğı, 16 dilin konuşulduğu, medeniyetler mozaiği olan
bu topraklarda huzuru korumak, her zaman çok zor
olmuştur. Bölge insanları hiçbir zaman kendi kaderle-
rine bırakılmamışlar; büyük devletlerin, stratejik tak-
tikleri arasında kalmışlar. Balkanlarda herhangi bir
konuda genelleme yapmak son derece güçtür. Bal-
kanları bir bütün olarak ele almalı ve her devlet bu
bütün içinde farklılık arz ettiğinden her ülke farklı de-
ğerlendirilmeli, bu sebeple bölgeyi iyi anlayabilmek,
coğrafi şartları, stratejik güçleri, hedefleri ve taktikleri
iyi analiz etmeyi gerektirir.
Balkanlar insanlık tarihinin en önemli bölgelerin-
den biri olarak Avrupa ile Anadolu, Yakın Doğu ile
Asya ve Afrika’ya açılan bir kapı ve aynı zamanda da
Akdeniz dünyası ile Avrupa’nın karşılaşma ve kay-
naşma noktası olmuştur.
 Adını Türkçeden alan Balkan Yarımadası, Güney
Avrupa’daki üç yarımadadan biridir. Bölge; Yunanis-
tan, Slovenya, Hırvatistan, Bosna-Hersek, Makedon-
ya, Arnavutluk, Sırbistan, Karadağ, Kosova, Bulgaris-
tan, Romanya ve Moldova’dan oluşmaktadır. Batı’da
Adriyatik ve İyonya Denizleri, güneyde Ege Denizi,
doğuda Marmara ve Karadeniz ile çevrilidir.
Türkler Balkan Coğrafyasında
Balkanların Türkleşmesi, yaygın olan bilgiye göre
MS 4. yüzyıl sonlarında Avrupa’da Hun Türkleri (Atti-
la) ile başlar. 374 yılında başlayan Avrupa Hunlarının
İdil (Volga) Irmağı’nı geçerek Doğu Avrupa steple-
rindeki kavimleri Batı Avrupa’ya doğru sürmesi ola-
yına, “Kavimler Göçü” adı verilmiştir. 390’lı yıllarda
Balkanlara yerleşmeye başlayan Hunları, 610’larda
Avar Türkleri ve 670’lerde Bulgar Türkleri takip eder.
680 yılında Azak Denizi civarındaki Büyük Bulgarya
adıyla anılan Bulgar Hanlığı’nın dağılmasından son-
ra Asparukh (İsperih) Han önderliğindeki Kutrigur
Bulgarları, bugünkü Kuzeydoğu Bulgaristan toprak-
larına yerleşerek, Ağbaba (Pliska) merkezli Tuna
Bulgar Hanlığı’nın temelini atarlar.
11. yüzyılda Tuna üzerinden gelerek kalabalık
kitleler halinde akın eden Türk kavimlerinin, Balkan
Yarımadası’nı büyük ölçüde Türkleştirdiği görülür.
1036 yılında Tuna’yı geçerek Silistre- Şumnu arasın-
da Deliorman topraklarına yerleşen Turak Han ön-
derliğindeki Peçenek Türkleri, Turakhan (Tutrakan)
Kalesi’ni kurarak, Bizans’ın Tuna sınırını korumakla
görevlendirilirler. 1110 yıllarından itibaren kuzeyden,
İdil boylarından gelen Müslüman dervişler sayesinde
İslamiyeti seçerler ve “Gacal” adıyla anılmaya baş-
larlar.
1048 yılında Tuna’yı geçen Kegen Bey yöneti-
mindeki Peçenekler, bugünkü Türkiye Trakya’sına
yerleşirler ve güçlü bir donanmaya sahip olan İzmir
Beyi Çaka Bey ile anlaşarak İstanbul’u almaya ve
Bizans’a son vermeye hazırlanırlar. Bizans’ın Kara-
deniz kuzeyinden kiraladığı Togurtak ve Bönek ko-
mutasındaki 40 bin kişilik Kuman (Türk) ordusunun
yardımıyla 1091 yılı baharında Meriç Nehri boyunda
yapılan savaşta, Peçenek ordusu imha edilir. Peçe-
nek kadın, çocuk ve hayvan sürülerini ganimet olarak
paylaşan bu Kuman ordusu, Rodop Dağları’na iskân
edilerek, Bizans ordusuna paralı asker olarak kayde-
dilir. Rodoplara yerleştirilen bu Kuman-Peçenek Türk
kitlesi, daha sonraki Pomak topluluğunu oluştura-
caktır. 1080’li yıllardan itibaren de Kuman-Kıpçaklar
Balkanlara akın ederek, Rodop Dağları, Vardar Ma-
kedonyası, Dobruca ve Tuna boylarına yerleşirler.
Böylece 11. yüzyılın sonlarına kadar, kısmen 12. ve
13. yüzyıllarda da devam eden göçler sayesinde Os-
manlı fetihleri öncesinde Balkanların belirli yörelerin-
de kesif bir Türk yerleşimi gerçekleşir.
Osmanlı Devleti, Anadolu’da kurulup, adalet üze-
re idare edilmesi sayesinde, kısa zamanda genişle-
yip, 14. yüzyılda Avrupa kıtasına da hâkim olmaya
başladı. Osman Bey devrinde, Makedonya’ya ilk
Osmanlı akını 1324 yılında yapıldı. Osmanlı sultan-
larından Birinci Murat Han devrinde, 26 Eylül 1371
Çirmen Zaferiyle Makedonya’nın kapıları Türklere
açılarak, Balkanlardaki mukavemet kırıldı.
Makedonya Balkan Yarımadası’nın diğer bölge-
lerine kıyasla Osmanlı Devleti’nin hudutları dâhilinde
en uzun süre kalan, Osmanlı döneminin Rumeli’nde
en geniş ölçüde Türklük değerlerine sahip olan, Türk
izlerini ve dokusunu hala koruyabilen bir Balkan
Bölgesi’dir. Birkaç asırlık Osmanlı Türk dönemi bu
topraklarda kendi yüksek medeniyetini meydana ge-
tirmiş olup, Türk kültürü, Makedon, Arnavut, Pomak,
Bulgar, Sırp, Hırvat, Romen ve Yunan milletlerin dil,
edebiyat ve sanatın her dalında, gelenek ve göre-
neklerini görmek mümkündür.
Evladı Fatihan
Balkanlardan bahsedip de “Evladı Fatihan”dan
da bahsetmemek olmaz, “Evladı Fatihan” deyimi
Rumeli’de yaşayan Türklerle bütünleşmiş bir de-
yimdir.
Evladı Fatihan’ı kitaplar şöyle tanımlıyor: “Os-
manlı İmparatorluğu’nda 17. yüzyılın sonlarına doğru
Rumeli’ndeki Yörük ve Tatarlardan meydana getirilen
askeri teşkilata verilen ad”. Bu askeri teşkilat, yani
Evladı Fatihan, 1697 yılında 16.582 askerden oluş-
maktaydı ve Osmanlı akıncı güçlerinin ilerlemelerin-
de büyük destek sağlıyorlardı. Savaşlarda en çok
kayıp veren askerler daima Evladı Fatihan askerleri
olmuştur.
1846 yılında Selanik müşirine yazılan bir emirle
Evladı Fatihan teşkilatı ortadan kaldırılmıştır. Bu teş-
kilat 166 yıl önce ortadan kalkmış ama adı hala söy-
leniyor, bugün bile bir ortamda Balkan Türk’ünden
söz ettiniz mi, hemen ardından Evladı Fatihan adı
geçiyor. Bundan yaklaşık beş asır önce Evladı Fa-
tihan askerleri Türk coğrafyasına yeni ülkeler katmış
ve böylelikle Viyana kapılarına kadar gelinmiş. Bugün
ise Balkan Türk’ü Evladı Fatihan ülkesini bekliyor.
1912–1913 Balkan savaşı felaketinden sonra,
Makedonya, Osmanlı hâkimiyetinden çıktı. Bölge-
deki Türk ve Müslüman ahali Anadolu’ya göç etmek
mecburiyetinde kaldı. Buna rağmen, bölgede hala
çok sayıda Türk-İslam nüfusu yaşamaktadır.
Din, dil ve ırk ayrılıklarına rağmen, Osmanlı’nın
500 yıl, barışı ve birlikte yaşama aşkını, erdemini,
aşıladığı, Balkanlar, Batı’da gelişen uluslaşma sü-
recine paralel olarak, Osmanlı’nın güç kaybına uğ-
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 205
raması sonucu tam bir çözülmeye, kargaşaya itilmiş
karşılıklı büyük acılar yaşanmıştır.
Balkanlarda Çözülme
Türklerin Balkanlara ilgisi, tarihte Hun Türkleri ile
başlamış, Osmanlı İmparatorluğu’nun 14. yüzyılda
bu bölgedeki hâkimiyeti ile günümüze kadar devam
ede gelmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nun Balkanlar-
daki hâkimiyeti beş yüz yıl sürmüş, 1878 Osmanlı-
Rus savaşı sonrası imzalanan Berlin Anlaşması
ile Balkan topraklarında sınırlar yeniden çizilmeye
başlamıştır. Bu dönemde Osmanlı’nın çöküş içinde
olması ve Fransız Devrimi, milliyetçilik akımlarının fi-
lizlenmesine neden olmuş, 1878 yılında Sırbistan ve
Romanya bağımsızlıklarını ilan etmiş ve özerk statü-
de Bulgar Prensliği kurulmuştur.
Yugoslav kelimesi, Sırpça-Hırvatça dilinde “Gü-
ney Slavlar”, Yugoslavya ise “Güney Slavların Yur-
du” anlamına gelmektedir. Yugoslavya’nın tarihsel
coğrafyası, kültürel ve siyasi olarak hem Avrupa’ya
hem Balkanlar’a hem de Akdeniz’e aittir. Yugoslavya
topraklarında yaşayan halkların buradaki müşterek
varlığının yaklaşık 1300 yıllık tarihi vardır.
Birinci Dünya Savaşı sonunda, Slovenler, Hır-
vatlar, Boşnaklar ve Sırplar birleşerek “Sırp, Hırvat
ve Sloven Krallığı’nı kurmuşlardır. Daha sonra ise
bu krallığın ismi “Yugoslavya Krallığı” şeklinde de-
ğiştirilmiştir. Bugün bağımsız 11 Balkan ülkesinden
yedisi eski Yugoslavya toprakları içinde yer almıştır.
Bu nedenle Yugoslavya’nın tarihi, Balkanların yakın
dönem tarihinde önemli yer tutmaktadır.
29 Kasım 1943 tarihinde, Bosna’nın Yayçe (Jaj-
ce) kasabasından Hırvat asıllı Josep Broz Tito’nun
başkanlığında AVNOJ (Yugoslavya Antifaşist Ulusal
Kurtuluş Konseyi) toplanmış ve bu konseyin karar-
ları ülkenin federal bir temel üzerinde yeniden yapı-
landırılmasının temellerini atmıştır. Ülkenin adı 1943
yılında Demokratik Federal Yugoslavya, 1946’da Yu-
goslavya Federal Halk Cumhuriyeti ve 1963 yılında
Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti olarak
değiştirilmiştir.
Yugoslavya, İkinci Dünya Savaşı’ndan 1980’e
kadar Tito’nun idaresi altında kalmıştır. 1980 yılında
Tito’nun ölümü Yugoslavya ve Balkanların geleceği
açısından önemli bir dönüm noktasıdır. Bu olay hem
Yugoslavya’da milliyetçi çatışmaların ortaya çıkma-
sına hem de Balkanlarda barış ve istikrarın ciddi
anlamda bozulmasına yol açmıştır. Tito’nun ölümü
sonrasında Kosova’da başlayan şiddet olayları gele-
cekte yaşanacakların habercisiydi. 1986 yılında Sırp
Bilimler Akademisi tarafından yayımlanan memoran-
dum (muhtıra) Sırp entelektüelleri arasında gelişen
milliyetçiliğin ve ‘Tito Yugoslavyası’na muhalefetin
önemli bir göstergesiydi. Bu memorandum, Yugos-
206 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
lavya üzerindeki Sırp iddialarının teorik temelini oluş-
turmaktaydı ve Yugoslavya’nın Tito uyarlamasını ta-
mamen değiştirmeye yönelik bir girişimdi.
Ancak Yugoslavya içinde milliyetçi tepkilerin ilk
nüveleri daha Tito’nun sağlığında ortaya çıkmaya
başlamıştı. 1967 yılı Mart’ında Sırplarla Hırvatlar ara-
sında 20 yıldan sonra ilk ciddi anlaşmazlık ortaya çık-
mıştı. Hırvat entelektüellerinin büyük bir kısmı “Hırvat
Edebi Dilinin Adı ve Durumuna İlişkin” bir deklaras-
yon yayımlamışlar ve bu deklarasyon ile Sırp-Hırvat
edebi dilini düzenleyen 1954 Novi Sad Anlaşması’nı
reddetmişlerdir. Hırvat entelektüelleri edebi dil olarak
Sırpçayı seçmekle anlaşmanın Hırvatçayı bölgesel
bir lehçe konumuna düşürdüğünü ve böylece de zen-
gin edebi tarihini göz ardı ettiğini iddia ediyorlardı.
1980’li yıllarda Sovyetlerde Gorbaçov’un etki-
siyle başlayan Glasnost ve Perestroyka (Açıklık ve
Yeniden Yapılanma) Politikaları Yugoslavya’yı da et-
kilemiştir. 1980 yılında Tito’nun ölümünden sonra bir
türlü toparlanamayan ülke 1990’da çok partili düze-
ne geçilmesinin ardından, 1991’de başlayan iç savaş
sonucu aynı yılın sonlarında parçalanmıştır.
Balkanlarda Nüfus Hareketleri
Balkanlar, tarih boyunca Avrupa kıtasının etnik
gruplar bakımından en zengin bölgesi olmuştur. 14.
yüzyıldan itibaren Osmanlı İmparatorluğu’nun bölge-
deki hâkimiyeti başlamıştır. Bu dönemde bölgedeki
Müslüman nüfus oranı yükselmiştir.
Günümüzde Balkanlardaki nüfus hareketlerine
bakıldığında, Müslüman Türk nüfus hayli gerilemiştir.
Toplam bazda bakıldığında Balkanlarda 1,5 milyon ci-
varında Türk nüfus yaşamaktadır. Müslüman nüfusa
bakıldığında ise resmi rakamlara göre günümüzde Bal-
kanlarda yaşayan Müslümanların toplam sayısı yakla-
şık 8 milyon civarındadır. Bu rakam, bölgenin toplam
nüfusunun % 12’sine karşılık gelmektedir. Oysa 19.
yüzyılın ikinci yarısında Müslümanların Balkanlar’daki
nüfusa oranı ise % 40’lar düzeyindeydi.
14. yüzyılda başlayan Balkanlardaki karşı-
lıklı etkileşim Osmanlı Devleti’nin tarihsel ha-
yat çizgisi boyunca özel bir yer tutmuş, günümüz
Türkiye’sine de önemli yansımaları olmuştur. Os-
manlı İmparatorluğu’nun çöküş sürecini hızlandıran
Balkan ulus - devletlerinin doğuşunda, Batı’dan ge-
len milliyetçilik ideolojisi kadar Osmanlı mirası ortak
kültürden beslenen siyasi akımlar etkin olmuştur. Bu
sadece ayrılıkçı ulusal hareketler için değil, Türk ay-
dınlanması bakımından da geçerli bir olgudur.
Selanik merkezli, Türk aydınlanmasının bağrın-
dan çıkardığı Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu kad-
rosunun çoğunlukla Balkan kökenli olması tesadüfü
değildir Rumeli vilayetlerinin Avrupa’ya en yakın böl-
geler olmalarının entelektüel hayatta kaçınılmaz yan-
sımalarının yanı sıra, o günün Osmanlı tebaası için-
de yer alan etnik toplumlar arasında doğan milliyetçi
akımların faaliyetlerinin genç Türk aydınlarını etkile-
memesi ve onları vatan kaygısı içine düşürmemesi
mümkün değildi. Nitekim başında Mustafa Kemal’in
yer aldığı, siyasi kişilikleri gençliklerinin geçtiği Bal-
kanlarda oluşmuş lider kadro bu günkü modern dev-
letimizi kurmuştur. Bu sebeple Cumhuriyetimizin te-
melinde çok kuvvetli bir Balkan dokusu bulunduğunu
söylemek yanıltıcı olmayacaktır.
Sadece kurucu kadronun entelektüel ve felsefi
oluşumu bakımından değil, ülkemizde milyonlar-
la ifade edilen Balkan göçmeni vatandaşlarımızın
ata yurtları Balkan coğrafyasıyla kan ve gönül bağı
Türkiye’yi bir Balkan ülkesi yapmaktadır.
Balkanlardan Anadolu’ya Göçler
19. ve 20. yüzyıllarda sayısız göç dalgalarıyla
ata yurtlarından koparılarak Türkiye’ye göç ettirilen
milyonların, araya nesiller girse de yaşadıkları acı-
ları unutmak mümkün değildir. Diğer yandan tüm
göçlere rağmen Balkanlarda hemen her ülkede var-
lıklarını sürdüren ve Türkiye’yi ana vatanları olarak
gören Osmanlı bakiyesi Türk toplumlarının varlığı,
Türkiye’yi Balkanlara bağlayan zincirin en güçlü hal-
kalarından biridir. Türk toplumlarının yanı sıra kendi-
lerini Türkiye’ye çok yakın hisseden, Türkiye’de çok
sayıda yakınları bulunan Boşnaklar ve Arnavutlar
gibi, akraba saydığımız toplumları da Balkanlar poli-
tikası çerçevesinde değerlendirmek zorundayız.
1912-13’teki Balkan Savaşlarının sonucu ortaya
çıkan milli devletlerin doğumu hayli sancılı olmuştur.
O denemde ve onu takip eden o yıllarda Balkan-
lardan Türkiye’ye çok sayıda kitlesel göçler vuku
bulmuş, büyük acılar yaşanmıştır. Ata yurtlarından
kopartılan göçmenler Balkanları da beraberlerinde
Anadolu’ya getirmişlerdir.
Balkanlar tarihi incelendiğinde görülecektir ki, bu
coğrafyada kitlesel katliamlar, çatışmalar, etnik te-
mizlik ve sürgünler, acı ve gözyaşı ile anılmaktadır.
Bir yüzyıl öncesine geri gidildiğinde aynı algı yine
karşımıza çıkmaktadır. Balkanların bu kötü şöhretle
anılması çok daha iyi şeyleri hak eden bölge halkları
için büyük bir haksızlıktır. Balkanlar, parçası olduğu,
Avrupa’nın diğer bölgeleri gibi barış, istikrar ve refa-
ha layıktır. Esasen bunları elde etmek için gereken
birikimlere de sahiptir.
Etnik milliyetçilik çok kültürlülüğe, çok dinliliğe,
farklı milliyetten toplumların bir arada yaşamasına
tahammül göstermez. Oysa Balkanlardaki güzel za-
manlar hep bu çoklu değerlerin korunduğu dönem-
lerde yaşanmıştır.
Çatışma, bölünme ve etnik temizlik Balkanların
“makûs talihi” olmamalıdır. Balkanların üç bin yılı bu-
lan uzun geçmişinde çatışmalardan uzak, uzun refah
ve barış dönemleri yaşanmıştır. Sonuncusu Osmanlı
dönemi olmak üzere, büyük imparatorluklar dönem-
lerinde Balkanlarda barış ve istikrarın güçlendiğini,
halkın refah düzeyinin yükseldiğini, bilim ve kültürde
ilerlemeler kaydedildiğini, farklı din ve etnik kökenden
gelen toplumların kolayca kaynaşıp, hem fert hem de
topluca gelişebildiklerini biliyoruz. Bu gerçek, arala-
rında Makedonya Cumhurbaşkanı Gjorge İvanov’un
da bulunduğu pek çok tarihçi ve entelektüelin ortak
tespitidir.
Soğuk Savaş Sonrası Balkanlar
Birinci ve İkinci Dünya savaşlarının yıkım ve acı-
larından sonra, Balkanlardaki ikinci büyük travma
Yugoslav Federasyonu’nun dağılmasından sonra
1990’ların başında yaşanmıştır. 1990’ların başın-
daki katliamların ve etnik temizlik girişimlerinin,
ideolojik nedenlerle bir arada tutulmaya çalışılan
Yugoslavya’nın dağılmasından sonraki süreci takip
etmeleri tesadüfî değildir. Etnik milliyetçilik, 1912
sonrasında olduğu gibi, Yugoslavya sonrasında da
farklı din ve kültürlerin bir arada yaşamasına taham-
mül edememiş, “temiz toplumlar” yaratma güdüsü ile
büyük katliamlara sebebiyet vermiştir.
Soğuk Savaş’ın sona ermesinden Balkanlar
doğrudan etkilenmiştir. Bölgede 2. Dünya Savaşı
sonunda tesis edilen ve büyük ölçüde Yalta müza-
kerelerinin eseri olan mevcut durum, 1990’lı yıllarda
değişmiştir. Balkan ülkeleri komünizmden ayrılıp batı
demokrasisine geçmişlerdir. Yugoslavya parçalana-
rak; Bosna Hersek, Hırvatistan, Slovenya, Makedon-
ya, Sırbistan, Karadağ, Kosova gibi yeni devletler
ortaya çıkmıştır.
Soğuk savaşın sona ermesi, en başta Varşova
Paktı’nın lağvedilmesi neticesini doğurmuş; Bulga-
ristan ve Romanya üzerindeki SSCB tahakkümü or-
tadan kalkmıştır. 1990’lı yıllarda anılan ülkeler hızlı
biçimde eski rejimin etkilerinden kurtulma ve yeni
koşullara uyum sağlama çabası içerisine girmişlerdir.
Bu çerçeve içerisinde temel hedef Batı ile bütünleş-
me olarak tespit edilmiş, Bulgaristan ve Romanya, bir
yandan Avrupa Birliği, öte yandan NATO ile yakından
ilgilenmeye başlamışlardır. Avrupa Birliği ile anılan
ülkeler arasında başlayan ticari ve ekonomik işbirli-
ği anlaşmaları, bir süre sonra tam üyelik için altyapı
hazırlama amacını taşıyan Avrupa Anlaşmaları ile
devam etmiştir. Uzun ve zahmetli geçen bir sürecin
ardından Bulgaristan ve Romanya, 1 Ocak 2007’de
tam üye olarak Avrupa Birliği’ne katılmışlardır. Anılan
ülkeler aynı zamanda 2004 yılında NATO’ya üye ol-
muşlardır.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 207
 1990’lı yıllarda Balkan yarımadasında tüm dün-
yanın dikkatini üzerine toplayan ülkeler Yugoslavya
ve Arnavutluk olmuştur. 2. Dünya Savaşı’ndan sonra
Enver Hoca liderliğinde kendine özgü komünist uy-
gulamalar ile diğerlerinden farklılaşan Arnavutluk,
rejim varlığını 1992 yılına kadar sürdürmüştür. 1985
yılında Enver Hoca’nın yerini Ramiz Alia almış ise de
rejimin totaliter/baskıcı yapısında ve dışa kapalı tutu-
culuğunda bir değişim gözlenmemiştir. Arnavutluk’ta
değişim biraz da dünya koşullarının zorlaması sonu-
cu gerçekleşmiş, ilk çok partili seçimler 1992 yılında
yapılmıştır.
Balkanların bir başka ülkesi olan Bosna-Hersek’te
ise 1995 yılından beri silahların gölgesinde barı-
şın devam ettiği ancak toprak bütünlüğü endişesi
sona ermemiştir. Bosnalı Sırpların Bosna-Hersek
Cumhuriyeti’nden ayrılıp Sırbistan’a katılma niyeti
taşıdıkları hiç kimse tarafından sır değildir. Sırplar,
barış gücü misyonu ile sürdürülen statükoyu fırsat
buldukları en kısa zamanda istedikleri yönde değiş-
tirmek istemektedirler. Kosova’nın bağımsızlık ilan
etmesi, Bosnalı Sırpların bu yöndeki taleplerinin be-
lirgin biçimde ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Balkanların Geleceği
Netice olarak günümüzde Balkanların fiili durumu
ve geleceği konusunda göz önünde bulundurulması
gereken husus şudur. Soğuk savaş sonrasında si-
yasi istikrarsızlık yaşayan Balkanlarda 1995 yılında
imzalanan Dayton Anlaşması ile tesis edilen barış
pamuk ipliğine bağlı olmaktan kurtulamamıştır. Böl-
gede siyasi istikrar günümüzde ancak silahların göl-
gesinde sürdürülmektedir. Balkanlarda 1990’lı yıllara
damga vuran mikro milliyetçilik ve etnik çatışmaların
aşılması ve siyasi istikrarın kalıcı olarak tesis edilme-
sinin yolu, Balkanlardaki ülkelerin Avrupa Birliği tam
üyeliğinden geçmektedir.
Balkanlarda sürekli bir barışın sağlanması ile
bölge ülkelerinin ortak bir dış politika hedefi bulun-
ması ve yaşama geçirilmesi ile mümkün olabilecek-
tir. Türkiye, Balkanlarda kalıcı bir istikrara çok önem
vermiş ve her aşamada desteklemiştir. Balkanlar ile
Anadolu’yu birleştiren evrensel değerlerin insanlığa
gelecekte çok daha zengin kazanımlar sağlayacağı
bilinmektedir. Bu ortak değerler, ortak hedefler, ortak
kazanımlar hoş görü ve barış içinde birlikte yaşama
ve paylaşmayı güçlendirecek ve sonsuzlaştıracaktır.
Bölgede 1990 sonrası dönemde siyasi yapılarını
değiştiren Balkan ülkeleri aynı zamanda buna para-
lel olarak ekonomik yapısını da değiştirmek zorun-
da kalmışlardır. Bu değişimin gereği ciddi ekonomik
sıkıntılarla karşılaşan devletler, bunu aşmak için dış
finansman ve ülke kapılarını dış sermayeye açma
yoluna gitmişlerdir. Ekonomik değişim sürecindeki
208 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Yunanistan’ın da aralarında bulunduğu birçok Avru-
pa ülkesi, yatırım yapılması için uygun birer pazar
olarak düşünülmelidir.
Sonuç
Bu çalışmamızın amacı, Türklerin Balkan coğraf-
yasındaki barışa yapmış oldukları katkı ile Balkanla-
rın genel bir değerlendirmesini yapmak ve öncelikli
konulara dikkatleri çekmektir.
Türkiye’nin Balkan politikası, soydaş ve akraba
topluluklarımızın bulundukları ata yurdu topraklar-
da güven ve refah içinde yaşayabilmelerini, dille-
rini, dinlerini, milli gelenek ve kültürlerini korurken,
kendilerini geliştirmelerini ve bulundukları ülkelere
katkı sağlayan, bu ülkelerle Türkiye arasında beşe-
ri dostluk görevlerini gören ileri toplumlar olmalarını
öngörür. Bu kapsamda Türkiye, Balkanlarda olduğu
gibi, soydaşlarımızın ve akraba topluluklarımızın bu-
lundukları tüm coğrafyalarda, ilgili ülkelerle işbirliği
yaparak, insanlarımızın güven, huzur ve refah için-
de yaşayabilmeleri için gereken her türlü fedakârlığı
yapmaktadır.
Türkiye’nin, Balkan politikası bölgesel sahiplen-
me, herkes için güvenlik, Balkan coğrafyasında ya-
şayan bütün toplumların refah ve huzur içerisinde
kendilerini güvende his etmelerinin sağlanmasıdır.
Çünkü Balkanlarda bazı toplumlar kendilerini gü-
vende hissederken, diğerlerinin dışlanması yeni is-
tikrarsızlık ve çatışmaları beraberinde getirme riskini
taşımaktadır.
Tüm Balkan ülkelerinin kaderi ortaktır. Bölgede
gelecek, müşterek inşa edilecektir. İzolasyon, ay-
rımcılık, etnik milliyetçilik ancak yeni çatışmaların
tohumlarının ekilmesine hizmet eder. Türkiye ulus-
lararası toplumun sorumlu bir üyesi olarak, istikrarlı
ve müreffeh bir Balkanların yaratılması konusunda
kendi üzerine düşen sorumluluğu yerine getirmeye
devam edecektir.
Balkanlarda birlik sağlanır mı? Aslında, birlik ol-
manın çok da zor olmadığı kanaatindeyiz. Bu bağ-
lamda kast edilen birliğin “Gönül Birliği” olduğunun
ifade edilmesinde fayda var. Gönüller arasındaki sı-
nırların kaldırılarak ‘Gönül Birliği’nin sağlanmasında,
bu coğrafyada yaşayan tüm topluluklara fayda sağ-
layacağı bilinmelidir
Dil bilimciler, “Gönül” kelimesinin Türkçeden
başka bir dilde karşılığının olmadığını ifade ederler.
Türklerin ortak kelimelerinden biri olan “Gönül”’e talip
olmuş Osmanlı İmparatorluğu bu gönülle Balkanlar-
da asırlar boyu huzur ve barışın garantisi olmuştur.
Bilindiği üzere 2012–2013 yılı Balkan Savaşla-
rının yüzüncü yıldönümü olacaktır. Bu yıldönümünü
fırsat bilerek tüm korku ve takıntılardan sıyrılarak,
“Balkan Savaşlarından Sonsuz Barışa” sloganıyla
karşılıklı ön yargıların kırılmasına, yeni diyalog ve
işbirliği kapılarının açılmasına katkı sağlanmasına, MERİÇ TÜRKÜSÜ
hep beraber sahip çıkılmalıdır.
Tarih seyrinde, gerek sınır çatışmaları gerekse Issız dağ başını duman bürümüş
olumsuz gelişmeler sonucu, Balkan coğrafyasında Yine Rumeli’ne düşman yürümüş
sürgün, göç ve katliamlar nedeniyle çok çeşitli acıla-
Kervan gelmiş, yel küllerin savurmuş
rın yaşandığı malumdur.
Dertli Meriç akar kervanım diye
Balkan ülkeleri, bölgede sürdürülebilir güven, hu-
Acep nerde kaldı arslanım diye
zur, istikrar, refah ve çok taraflı işbirliği sağlanması
yönünde bütün imkânları değerlendirmeli ve yaşama Türk ili boş kalmış, kervanlar göçmüş
geçirebilmelidir. Bu yaklaşım, Türkiye, bölge ülkeleri, Dumanı tütmemiş, düşmanlar saçmış
Avrupa Birliği ve uluslararası toplumu rahatlatacak, Ayrılık şarabın analar içmiş
başta Balkan coğrafyası olmak üzere, dünya barışı-
Dertli Meriç akar kervanım diye
na da katkı sağlayacaktır.
______________________________________________ Acep nerde kaldı arslanım diye
* TİKA-Araştırmacı Meriç’in üstüne köprü kurulur
M. S. Bilgiç, S. Akyürek, Balkanlar’da Türkiye ve Türk Algı-
sı, 2012 Bilgesam Rapor No 49, Ankara. Düşman geçer, hep yiğitler vurulur
Hakan Okçal, 2012 Balkanlar ve Türkiye, GAMER Dergisi, Hepsini anlatsam dilim yorulur
Sayı 1, Cilt 1, Ankara Üniversitesi Güneydoğu Avrupa
Çalışmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi, Ankara Dertli Meriç akar kervanım diye
Tanıl Bora, 1991 Yugoslavya Milliyetçiliğin Provokasyonu, Acep nerde kaldı arslanım diye
İletişim Yayınları, İstanbul
Ömer Turan, Avrasya Coğrafyasında Misyonerlik Faaliyet- Çiçek ayı geldi, çiçek açmadı
leri, TİKA, Avrasya Etüdleri Dergisi, Kış 1999 Ankara Yel kırlara lale, sünbül saçmadı
Necdet Sevinç, 2002 Osmanlı’dan Günümüze Misyoner
Faaliyetleri Okullar/Kiliseler Yardım Kurumları, Milen- Yiğitler vuruldu, mertler kaçmadı
yum Yayınları İstanbul Dertli Meriç akar kervanım diye
İrfan Kaya Ülger, 2003 Yugoslavya Neden Parçalandı?,
Seçkin Yayınları Ankara Acep nerde kaldı arslanım diye
Engin Beksaç, 2006 Balkanlarda Tarih Öncesi ve Erken Uy-
Çoban dağ başından geçmez oldu
garlıklar, Balkanlar El Kitabı Cilt 1 Ankara
Osman Olcay Yazıcı, 2010 Suyun İki Yakası, Selanik- Sürüler Meriç’ten içmez oldu
İstanbul, Ticaret Odası Yayını, İstanbul
Yusuf Hamzaoğlu, 2010 Balkan Türklüğü, Cilt 1, Logos-a
Gözü nişanlımın seçmez oldu
Yayınları, Üsküp Makedonya Dertli Meriç akar kervanım diye
Türkçe Sözlük, 1998 Türk Dil Kurumu Yayınları Ankara
Balkanlar El Kitabı, 2006 Derleyenler, Osman Karatay, Bil-
Acep nerde kaldı arslanım diye
gehan A. Gökdağ, Tarih, Cilt 1, Araştırma ve Kültür Vak- Hep köyler yıkılmış, ocaklar tütmez
fı Yayını İstanbul
Hasret Çomak, İrfan Kaya Ülger, 2008 Balkanlarda Siyasi Viran bahçelerde bülbüller ötmez
İstikrar ve Geleceği, Rapor No: 14, Bilgesam Yayınları. Yârim yâd ellerde, hasretim bitmez
İstanbul
Halil Akman, 2006 Paylaşılmayan Balkanlar, IQ Yayınları, Dertli Meriç akar kervanım diye
İstanbul Acep nerde kaldı arslanım diye
Hüdai Ülker, 2003 Makedonya Göçlerinin 50. Yılında Birlik
Yazıları. İzmir Akşam ovalara duman yayılır
Yaşar Yücel, 1987 Balkanlarda Türk Yerleşmesi ve Sonuç- Meriç’in suları susar, bayılır
ları, Bulgaristan’da Türk Varlığı, I, Ankara
Oya Akgönenç, 1999 New Balances in The Balkans After Nilüferler ölür, dertler ayrılır
The Bosnian Crisis, Tarihte-Güney-Doğu Avrupa: Bal- Dertli Meriç akar kervanım diye
kanların Dünü, Bugünü ve Sorunları, Ankara
Ahmet Gebeci, 2006 Balkanların Türkleşmesi ve Osmanlı’nın Acep nerde kaldı arslanım diye
Balkan Politikası, Türk Boyları Dergisi, Temmuz-Eylül
Sayı 3. Ankara
Şerif Baştav, 1987 Attila ve Hunları, Tarihte Türk Devletleri, Köprülüzâde Mehmed Fuad
Sempozyumu Ankara Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları,
Nu: 98, Ankara
(TÜRK YURDU, YIL:2, SAYI: 39, 15 Mayıs 1913- 2
Bilal Şimşir, 1989 Rumeli’den Türk Göçleri, Belgeler, 1–3
Mayıs 1329, Türk Yurdu Şiir Antolojisi (1911-1931),
Cilt, (T. T. K). Ankara
Hazırlayan : Coşkun Bağır,Türk Yurdu Yayınları, An-
Halil İnalcık, 1993 Türkler ve Balkanlar, Ortadoğu ve Balkan kara 2012)
İncelemeleri Vakfı (OBİV), Eren Yayınları, İstanbul

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 209

 BOSNA: BATI YAKASINDA
DEĞİŞEN BİRŞEY YOK
A. FİLİZ AVŞAR*
B
osna için yazılacak çok şey var.
Bosna için yazılacak hiçbir şey yok.
Çünkü batı ( Bosna) cephesinde yeni bir-
şey yok. Herşey yazıldı, anlayan kalpler, susan dil-
ler, konuşan gözler ile. Ve anlayan anladı, anlama-
yan ise zaten anlamayacak. O halde onu yazmaya
çalışmak beyhude bir çaba değil mi?
Neden yazıyorum o halde? Bilmiyorum, belki
vicdanımı -insan olarak biraz- rahatlatmak için…
Bosna’da, Sarayovası’nda herşey yeniden söy-
lenmeye, yazılmaya, tekrar edilmeye başlayabilir.
Herşey silbaştan olabilir. Yüzyıllardır ve 1990’ların
ilk yarısında olanlar ve bundan sonra olabilecekler
gibi…
Derler ki, Fatih Sultan Mehmet bir rüya görür
bu toprakları fethettiğinde. Peygamber efendimiz
(S.A.S) ve yanında üç halife vardır, Hz Ebubekir,
Hz Osman ve Hz Ali. Ancak aralarında Hz Ömer’i
göremez. Sabah kalkınca ilk işi rüyasını hocalarına
yorumlatmak olur. Derler ki: “Bu topraklara herşey
gelecek, ancak adalet gelemiyecek.” Haksızlık, zu-
lüm, savaş eksik olmamış o yüzden burada.
Bosna bizim icin hep önemli olur, Avrupa’daki
kapımız, ilimiz olarak. Biz onlara önem ve değer ve-
ririz, onlar da bize. Beş kez sadrazamlığa getirilen
Hersekzade Ahmet Paşa, üç kez sadrazamlık yapan
Damat İbrahim Paşa, Sokollu Mehmet Paşa, Lala
210 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Mustafa Paşa, Malkoç Ali Paşa, Lala Mehmet Paşa,
Derviş Mehmet Paşa, Kara Davut Paşa, Gazi Hüs-
rev Bey ( Padişah II. Beyazit’in torunu, kasabadan
şehir yaratan paşa)… ve başka çok sayıda Bosnalı
paşa görev alır Osmanlı Devleti’nde. Saraybosna’yı
şehir yapan padişah torunu Gazi Hüsrev Bey’in ken-
di adını taşıyan camiinde, vefat ettiği 1541 yılından
beri hergün hatim okunmaktadır.
Bosnalı ise Çanakkale’de 15.000 şehit verir.
II. Abdülhamit “Saraybosna’yı kaybetmek
İstanbul’u da kaybetmek demektir” der ve arkasın-
dan da İstanbul’un İngilizler tarafından işgali gelir.
Bosna’da 1993-95’de yaşananların yeniden
başlaması için batı tüm düzeneğini kurmuş. Müs-
lüman devlette özerk Sırp ya da Hırvat mahal-
leleri, kasabaları ve köyleri var. Vücudun içine
yuvalanmış abseler gibi. Patladığı anda yeniden
tüm vücudu enfeksiyon kaplayacak, belki de tela-
fisi imkansız yaralar ve sakatlıklar bırakacak yine.
Serebrenica’da olanlar gibi. Orada 50.000 BM as-
kerine güvenmiş Müslüman Bosnalının, Sırp Çet-
niklerin insafına –soykırımına terkedildiğini, hatta
olacakları bir gece önceden öğrenip güldüklerini,
şakalaştıklarını öğrenmek gibi. Dünya tarihinde
hiç yaşanmamış bir mezalim… Resmi rakamlarda
8.000, gerçekte 11.000 kişinin toptan 3 gün içinde
öldürülmesi bu… Yakılmış on binlerce Osmanlı (as-
lında Türke ait ne varsa) el yazması kitap, yıkılmış
–yeryüzünden silinmiş camiler-köprüler-eserler
gibi… Yolun bir yanında beyaz taşları ile şehit ka-
birleri, karşı tarafında Hristiyan mezarları var, siyah
mermerleri ile. Şehir içinde şehit mezarlarına yer
açmak için stadyum, çocuk bahçeleri, parklarının
şehitlik yapılması gibi…
Müslüman Boşnak köylerinde hala 10 yıl ön-
cesinde yaptıklari katliamı umursamadan yaşayan
utanmaz Hırvat ve Sırplar varken; Sırp ve Hırvat
köyleri ve bölgelerinde adeta Boşnakların adı bile
anılmıyor.
Ahmet Cevdet Paşa, bir buçuk yıl müfettişlik
yaptığı Bosna’da çok az adli olay olduğunu, teca-
vüze hiç raslanmadığını, az sayıdaki cinayet ve hır-
sızlıkların ise Sırbistan ve Karadağ’dan gelenlerin
yaptığını belirtiyor, hatıralarında.
Bosna (batı) cephesinde yeni birşey yok!
Saraybosna Bosna’nın sarayı olan şehir, saray-
lara layık bir genç kız güzelliği ya da letafeti, zarifliği
içinde.
Sayısız küçük tepenin üzerinde kurulmuş, ye-
şilliği korunmuş, aralarındaki bahçeleri, ormanları,
nehirleri modernleşme-şehirleşmeye kurban edil-
memiş, savaşın arkasından çarpıklaşmamış, bu
bahanenin arkasına sığınılmamış bir şehir Saray-
bosna…
Temmuz sıcağında hava alabildiğine sıcak,
alabildiğine nemli. Yeşilliğin korunmasına yardımcı
olan bu nem, Ankara’nın sıcak ama kuru havasına
alışmış bizler için, oldukça zorlayıcı. Zaman zaman
hava kararıyor, kül rengi bulutlar çöküyor tepele-
rin arasına ve üzerine. Camlara sağanak halinde
su damlaları akın ediyor… Sonra açıyor yeniden
hava… Gökkuşağı çıkıyor tepelerin arasından, ye-
niden umut doğuyor gönüllere…
Bu tepeler üzerine kurulmuş şehir iki şey çağ-
rıştırıyor insana. Biri letafet, bahar aylarındaki gibi
yeşillikler arasına serpilmiş kır çiçekleri misali evler,
bahçeler, asırlık ağaçlar, sular, nehirler, serin sebil-
ler ve ferahlık duyguları… Diğeri savaş sırasında
bu şehri korumak için verilecek mücadelenin çetin-
liği, dökülecek kanların çokluğu, her tepenin ardın-
dan çıkacak bir kahpe kurşun, bir alçak “snaypır”,
masum bir çocuğun dağılacak beyninden akan kan
ile onun susuzluğunun giderilmeye çalışıldığı bir
vahşet, taze bir Müslüman kızının-gelininin temiz
elbisesinin tecavüz pisliği ile kirletileceği dehşeten-
giz duygu ve korku…
Ve karşınızda “Avrupa’nın hain dağı” lakaplı İg-
man Dağı, savaşı hatırlatıyor size.
Tepe üstüne tepe, tepe ardına tepe. Vadi, vadi
peşinde… Turkuaz nehirler birer gerdanlık, dağlar-
daki ormanlar tabiata giydirilmiş birer yeşil kaftan
misali Bosna’da. Güneşin ışıkları turkuaz nehir-
lerin ve göllerin üzerinde şavkılanıyor, en çok da
Neretva’nın.
Bosna nehirleri bütün kahpeliklere inat şehir ve
vadiler içinde tertemiz akıyor. İçinde balıklar süzü-
lüyor.
Uluslararası aile konferansı için oradayım, nü-
fus planlamaları, politikaları ve aileyi anlatmak için.
Genç kızların hatta çocukların bile tecavüze defa-
larca maruz bırakıldığı, Batı’nın bütün olanlara bile-
rek göz yumduğu bu şehirde, aile anlatmak ne türlü
bir çelişki… Belki de çelişki değil bir ibret.
11 Temmuz 1995, Serebrenitza’da 8-10.000
Bosna’lı Müslümanın öbek öbek biraraya topla-
narak katledildiği, tespit edilmesinler diye koca
kepçe ve iş makineleri ile parçalanıp farklı yerlere
(bazı bedenlerin 7 farklı parçasının 7 farklı yerde
tespit edildiği anlatıldı) açılan çukurlara toplu ola-
rak gömüldüğü, öldürülmeden önce de kız-kadın
ve hatta çocukların defalarca tecavüze uğratıldığı
soykırımın tarihi. İki gün öncesi, bu olayın 17. yıl-
dönümü idi, orada iken… Mavi kelebeklerin toplu
mezarların bulunduğu yerlerde uçarak, bu yerlerin
tespit edilmesini sağlaması ne büyük ibretlik olay…
Baharın müjdecisi kelebekleri beklersin, gelsin ve
gam-kasavet dağılsın, içimdeki ve etrafımdaki kış
bitsin diye. Burada ise baharı beklemek bir hüsran-
dır, ızdıraptır. Hangi tanıdık Bosnalının bedeni tes-
pit edilecek diye acılar içinde beklersin. Yüreğin pır
pır eder durur, beynin bu atışları balyoz gibi algılar.
Heyecandan değil, bulunacak ve yüreğine düşecek
acıyı haber alacağın için. Dünyada başka bir yer
var mıdır mavi kelebekleri böyle hüzün duyguları
ile bekleyen insanların olduğu? Var mıdır böyle bir
millet, böyle bir ülke, kelebeklerin uçmasından ha-
yal kırıklığı yaşayan?
Kalp, kelebeklerin kanatlarının pır pır etmesini
aşk için beklerken ve beklemeli iken…
Bu sözler edebi gibi görünse de aslında bunlar
öyle uzak ve karamsar düşünceler ve abartılı şey-
ler değil. Allah korusun ve bizi yanıltsın, ancak ABD
ve Avrupa’nın yaptığı ve buraya dayattığı yönetim
şeklinin karışıklığını, içiçe geçişikliğini, kargaşa
durumunu duyunca sanki yeniden bir savaş çıksın
diye herşeyin hazırda bekletildiği anlaşılıyor… Batı,
giyotini hazırda tutuyor Bosna’lı için.
Tito (Yozef Bros; Tito takma ad. Aslen Hırvatis-
tanlı bir yahudi ve bir Sırpla evli)’nun Yugoslavya’sı
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 211
döneminde, ateizm ve komünizm baskısı altında
bile Müslümanlar ezilir ve hapislere atılırken, tek
yönetimli bir Bosna federasyonu olmasına rağmen,
bugün çok başlı yönetim ile idare edilen bir duruma
getirilmiş. Bunun dünyada başka bir örneği yok.
Üç cumhurbaşkanı, 14 başbakan, 70 bakan 700
milletvekili… Birbirinin işine karışamıyan yerel yö-
netimler, kanton yapıları, belediyeler köy-kent ben-
zeri yerel yönetimlerde adeta bağımsız hükümetler
ve bakanlar… Bosnalı Müslümanların kendileri için
karar almasına izin vermeyen, veto hakkını kullanan
Sırp ve Hırvat cumhurbaşkanı eş ortakları, sırası ile
(8 ay süre ile 4 yıllık süre ile seçilen bu dönemde
2 kez sıra gelmesi) koltuk devri… diyor ki dünya-
ya: Her an herşey olabilir. Bunca şeyin üzerine bir
de ABD’nin atadığı bir nevi Genel Vali, özel tem-
silci. Adeta İngiltere’nin bir dönem Avustralya’ya,
Hindistan’a atadığı gibi. Ve en tartışılmaz karar ve-
rici olan o. Onun istemediği hiçbir karar yürürlüğe
giremiyor, ortak alınmış bir karar bile olsa.
Bosna’nın Ağız Tadı
Bosna’da iki duygu arasında gidip geldik, acılar
ve tatlı duygular arasında.
Bosna’nın ağız tadı deyince benim aklıma he-
men Boşnak böreği ve tabi ki pırasalı börekler
geliyor. Bunda belki de tanıdığım Bosnalı ailelerin
pırasaya olan düşkünlüklerinin payı var. Annemden
dinlemiştim: Karnı çok tok olan bir Boşnak toklu-
ğunu şöyle ifade edermiş: “Pırasa bile getirseniz
yemem”. Boşnak asıllı bir arkadaşımın annesinin
Bursa’daki yakınlarının yanından dönerken bavu-
luna koyup getirdigi pırasaların da payı olsa gerek
bu düşüncemde. Ancak orada pırasayı ne gördüm,
ne de adının anıldığını duydum. Belki mevsimi uy-
gun değildi. Ancak sebze ve meyvenin pahalı, etin
kilosunun 10-15 KM (konvertibl marktan geliyor, ka-
yem olarak söyleniyor ve aşağı yukarı Türk lirasına
yakın bir değerde) arasında olduğunu ve heryerde
bolca kaymaklı ya da kaymaksız çevapi (kebap)
denen köftelerin ağzı açık pideler içinde servis
edildiğini, birçok mesire-kır lokantısındaki asıl ye-
meğin kuzu ve tavuk kızartması olduğunu görünce,
eskinin unutulmaya başladığını gördüm. Çevapiler,
kaymaklısı bile- çok lezizdi. İsli- kurutulmuş etleri
de meşhurmuş, alışık olmayan için yemesi zor an-
cak ama seveni çokmuş. Meşhur Boşnak börekle-
rinin yufkası elde açılıyor, içlerine kıyma, peynirli
ıspanak, patates, ya da sade peynir koyulup ikram
ediliyor, çok da güzel. Börek, bizim kültürümüzün
değişmez yemeği. Ve bu yemeği aynı isim ile Ad-
riyatikten, Kırım’dan Doğu Türkistan’a kadar yiye-
rek dolaşabiliyorsunuz. Çevabi (kebap), ayran, yo-
212 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
ğurt, kaymak da öyle değil mi? Ancak yanına güzel
Türk çayı bulmak her zaman mümkün olmadı, tüm
Avrupa’da olduğu gibi. Bunu bazı yazar ve düşü-
nürler “Çin kültürünün çayını aldık, Türk kahvesi
kültürünü unuttuk.” diye eleştiriyorlar. Belki haklılar.
Zira bizim kahvemiz artık Bosna da (lokum eşliğin-
de) Boşnak kahvesi, Yunanistan’da da Yunan kah-
vesi olarak satılıyor.
Şerbet kültürü az da olsa devam ediyor. Gül ve
likapadan (Rize’nin mor yabani meyvesi) yapılan
borovnisa şerbetleri (hazır olarak da satılıyor), sarı
çiçek çayı da denilen şerbetleri çok nefis. Kahve
kültürü heryerde devam ediyor. Kahveler çoğunluk-
la eski usul elde kavrulup taze çekilerek pişiriliyor
(rahmetli babam da böyle isterdi kahvesini), özel
fincan takımlarında yanında lokum ile ikram edili-
yor. Okuduğum bir makalede ise evlerde misafir-
lere en başta ve misafirliğin sonunda olmak üzere
iki kez kahve ikramı yapıldığını, üçüncü ikramın ise
“kovucu” anlamına geldiğini öğrendim. Baklava ve
meyve tatlıları da meşhurmuş.
Savaş sonrasında Batı’nın bunca yaptıklarına
rağmen küreselleşme ile büyük “fast food” gıda şir-
ketlerinin burada şube açmaya başlamaları, olum-
suz bir durum.
Üstünde Tarih Yazılan Köprüler
Her yerde köprü var, yolları, kültürleri, ruhları…
birbirine bağlamak ister gibi.
Köprü kültürü için derler ki, Batı’ya bizden git-
mis. Roma’nın meşhur köprüleri, Etrüskler ve Attila
ile Türklerden gelme imiş. Dünyanın ilk köprüsü de
Anadolu’da bulunmuş, Hititlerde. Köprü, ölümden
sonra da sevap kazandıran bir hayır aracı… Dini-
mizde ise sırat köprüsü ile anlam buluyor. Ataları-
mız bunun için köprü yapmayı ve yaptırmayı çok
seviyor.
Bu kadar çok nehirin olduğu, üstelik engebeli
araziye sahip topraklarda köprü ve bunlarla ilgili
tarih-hatıra-efsane olmaması da zaten mümkün
değil.
1914 de Avusturya - Macaristan veliaht prensi
Ferdinand, eşi ile şehrin ortasından akan Milyetska
Irmağı üstündeki köprüden geçerken Gavrillo adlı
bir Sırp tarafından öldürüldü. Böylece Birinci Dünya
Savaşı başlamış sayıldı.
Kanuni’nin emri ile Mimar Sinan’ın talebesi olan
Mimar Hayrettin tarafından Neretva Nehri üstüne
yapılan Mostar köprüsü (1557) hilal şekilli dünyanın
en geniş kavisli, tek gözlü köprüsü oldu. Üstünden,
nişanlılarına cesaretlerini göstermek isteyen genç-
ler, Neretva’ya atladılar yıllarca. Sonra 21. yüzyılın
medeni (!) insanları canlı yayında 9 Kasım 1993’de
yıktılar onu. Şimdi turistler için atlıyor gençler, fo-
toğraf çeksinler, videoya kaydetsinler diye.
Mostar yolunda bir kasabada 2. Dünya
Savaşı’nda yıkılmış bir köprü ve üzerinde devril-
mekten son anda kurtulmuş bir tren var, tarihi sim-
ge olarak korunuyor.
Ivo Andric’in Drina köprüsü var, Sokollu’nun
yaptırdığı ve Nobel’li kitaba konu olan bir eser bu.
Mostar yolu üzerindeki Koniç şehrinin Fatih ta-
rafından yaptırılan köprüsü var, kitabesi üzerinde,
çeşmesi de hâlâ akıyor.
Daha nice taş ve tahta köprüler…
Ve Batı dünyasının içinde Müslüman –Hristiyan
köprüsü olan Bosna…
Bir kültürün, tarihin tapusu olan bu köprüler yı-
kılmalı diyor birileri. Hırvatlar “sadece Osmanlının
eseri olduğu için” mazeretini beyan ederek Mostar
köprüsünü yıkıyor, dünya basınına haber vererek,
canlı yayında… UNESCO’nun dünya mirası listesi-
ne alınmış bu köprünün yıkılışına, BM müdahale et-
miyor, seyrediyor (Yeniden yapılırken 99 basamaklı
olan bu köprünün restorasyonunda 93 basamağa
izin vermiş. Deniyor ki Allah’ın (C.C.) 99 ismine at-
fen yapılan basamak sayısına razı olmadılar).
Serebrenitza’dan çekilen “katliam sonrası fo-
toğrafları sergisi”nde bir duvar yazısı fotografı var:
United Nothing (Birleşmiş Milletler’in İngilizcesi
olan UN’un mecazi açılımı). Ve diğer igrenç duvar
yazıları fotografları: Killing is my business and bu-
siness is good./ No teeth, a mustache, smell like
shit, Bosnian girl / I’m your best friend, I kill you for
nothing, Bosnie 94 / my ass is like a “local”, it’s got
the smell same Bosnia’ 94…..
Bosna’nın Foynica kentindeki Fransisken kili-
sesinde duvarda 526 yıldır asılı duran 1478 tarihli
bir Fatih Sultan Mehmet Han Fermanı var. Dünya-
nın ilk insan hakları belgesi: “...Bütün dünyaya ilan
ediyorum ki, kendilerine bu padişah fermanı verilen
Bosnalı rahipler ve kiliseleri ve her din ve milletten
herkes himayem altındadır….Hiç kimse bu insan-
ların özgürlüklerini kısıtlamıyacak ve onlara zarar
vermeyecektir…”
Yaklaşık 450 yıl sonra kurulan UN (Birleşmiş
Milletler) ve onun barış (?) güçleri aynı insani (!)
amaçla dünyada görev yapmaya devam ediyor.
Şehirdeki en dikkat çekici harabe, dört duvarı
bile değil direkleri kalmış büyük huzurevidir. Öm-
rünün son yıllarını huzur (!) içinde geçirmek üzere
gelmiş olan bu sivil halkın silah kullanma ihtimaline
(!) karşı, bina bombalanır, sayısız asker adayı (!)
Boşnak yaşlısı öldürülür, değil siviller, yaşlı ve has-
taların olduğu huzur evi sakini 70-80’lik insanlar,
ana-baba-dede ve nineler.
Binanın yıkık duvar ve ayakta kalabilmiş kolon-
ları üstünde artık bolca duvar yazısı (graffiti) var.
Hangi dilden kimin ağzından ne konuşurlar acaba
bu yazılar? Ne derler geride kalanlara?
Saraybosna Film Festivali
Çevrilen aslında başka filmler var. Snaypırlar,
Çetnikler ve “Canlı ava ateş etmek ister misiniz?”
ilanlarının peşine düşüp gelen bol paralı, insan
avı meraklısı Batılılar... Aksiyon filmlerinin en hız-
lısı: Snaypırdan kaçarken trafik kazasından ölmek
ya da sakat kalmak, avcıya kurban olmadan eve
dönebilmek konulu filmler, savaş filmlerinin en
heyecanlıları, en şiddetli işkencelerin ve vahşetin
sergilendiği korku filmleri, ihanet filmleri (Sırp ko-
canın Boşnak karısını, Hırvat gencin Müslüman
sevgilisini, BM’in Hollandalı askerlerinin kendine
sığınan Serebrenitzalı 50.000 boşnağı Sırp Çetnik-
lerin olmayan insafına terketme ihaneti…), cesaret
filmleri, 3 yıl açlık, soğuk ve gelecekten ümitsiz ol-
maya gösterilen sabır filmleri, kahramanlık filmleri,
göç filmleri, kaçış filmleri, 860 metre tünel kazma
ve hayata tutunma filmleri (bu tünelde yürümek bile
başlıbaşına bir zorluk, zaman zaman yüksekliği 1.5
metreye düşüyor, dize kadar su dolu, karanlık, dar),
evinin alt katında tünel varken, içinden yaralılar ve
mühimmat geçerken evde yaşamaya devam ede-
rek Sırplardan tüneli gizlemeye çalışmanın polisi-
ye filmi… Yaz aylarında yapılan, ama içinde yaz
olmayan filmlerin festivali… Bu sene 18.’si yapıldı.
Bizim entellerimiz festival festival gezerken oraya
da uğradılar. Sonra seyrettikleri bu filmerin entel-
lektüel tartışmalarını yaparken eminim kahve içti-
ler, kültürel ve tarihi noktalardan da çeşni niyetine
dem vurdular. Kendi toplumuna ihanet eden Emir
Kusturica’nın belki de övgüsünü yaptılar, “kendimi,
tüm bu olanların dışında, siyaset dışı görüyorum”
dediği için. Siyaset dışı ve BM iyi niyet elçisi olan
Angelina Jolie’nin yönetmenliğini yaptığı “Kan ve
Bal” isimli Bosna savaşını anlatan filmi için ne dedi-
ler acaba? Sırplar film çekimi sonrasında bu güzel
kadını oraya sokmamışlar, filmini protesto etmişler.
Oysa filmi oraya gitmeden önce seyretmiş, taraf-
lı bir film olduğunu da düşünmemiştim. Demek ki
içinde az da olsa varolan kendi vahşet sahnelerine
bile tahammül edememişler.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 213
 Saraybosna Kış Olimpiyatları
Hiç bitmeyen olimpiyatlar…
Tepeler arası bomba yarışları, toprakları geri
alma yarışları, savaş Bosna lehine dönmeye başla-
yınca masa üzerinde savaşı kazanma yarışları
Kış ile savaşmaya, 3-4 yıl süren açlığa, silah
elde etmeye ve geliştirmeye verilen uğraşların ya-
rışları, en hızlı tüneli kazmaya ve etkin kullanmaya
çalışma olimpiyatları, yani hayatta kalma, hayata
tutunma yarışları…
Hepsi kış gibi soğuk, dondurucu yarışlar…
1984’de yapılan gerçek kış olimpiyatlarının, bir
gün farklı şekilde yapılacağını (!) kim hayal etti,
Sırp ve Hırvatlardan başka?
Bir Fincan Kahvenin Kırk Yıl Hatırı
Olmak
Bosna’nın kahvesi meşhur. Aslında Türk kahve-
si bu. Zaten Bosna’da olan bitenler de “Müslüman
Boşnak” demek, “Türk” demek diye düşünülerek
planlanmış.
Kahvenin hatırı tarihte kalmış… Kahveyi akşam
ikram et, sabah kurşunla iade-i ziyaret yapılsın…
Ahmeci köyü (Ahmetler), çoğu Boşnak olan Hır-
vatlarla karışık bir köy, Travnik yolu üzerinde. Sa-
bah namazını takiben 16 Nisan 1995’de henüz her-
kes uyanmamışken Hırvat askeri, kendi köylüsü ile
bir olup, bir gece önce birlikte sohbet ettiği, kahve
içtiği komşularını katliama tabi tutar. Evinden dışarı
“ne oluyor ?” diye çıkan bir yaşlı adama o kadar
çok kurşun isabet eder ki yere düşmeden önce tüm
barsakları dışarı dökülür (oğlunun ağzından). Bir
anne kucağındaki bebeğini yakılan evinden dışarı
atar, “yanmasın” diye. Hırvat asker yakalar bebeği
ve ateşe geri fırlatır. Üç ailenin hiçbir ferdi kalmaz
hayatta, birinden 44, bir diğerinden 16, diğerinden
de benzer sayıda kişi katledilir. Ve soyları biter.
Ölen sayısı kısa bir süre içinde 116’yı bulur. Köyde
yanyana olan Hırvat evinin duvarında bir tek kurşun
deliği bile yoktu, yanındaki delik deşik olmuş Müs-
lüman evine inat. Tek tek seçilmiş… Sonra evler ve
cami yakılmış. BM’e bağlı İngiliz birliği bu köye 5
dakikalık mesafede konuşlanmıştır, beklerler, kat-
liam tamamlandıktan sonra akşama doğru gelirler.
Yalnızca, yanmaktan geriye kaburga kemikleri kal-
mış cesetlerin yanında poz verip fotoğraf çektirirler,
hem de sigara içerken. Üç aylık-70 yaş arası kat-
ledilmiş ve yakılmış 116 kişinin adı yazıyor şimdi
orada yeniden onarılmış caminin içindeki beyaz taş
anıtta.
214 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
“Ev alma, komşu al” der atasözü. Boşnaklar,
komşu seçme hakkına sahip değiller. Belki de on-
lara “komşuluk hatırı” diye yine kahve ikram ede-
cekler.
Kahve ile ilgili son hatıra: Radovan Karadziç
Saraybosna için ilk kurşun emrini verir, şehre hâkim
bir tepeden ve “Üç buçuk saat sonra Başçarşı’da
kahve içeceğini, şehrin bu süre sonunda teslim ola-
cağını” iddia eder. Ancak bu savaş üç buçuk saat
değil tam üç buçuk yıl sürer, kahveyi içemeden de
döner.
Bosna’da çoğu Boşnak olan 250.000 (280.000 de
deniyor) kişi ölmüş, 1990-94 arası. Serebrenitza’da
ise asla sahibi, kimliği tespit edilemiyecek 4.000
katledilmiş Boşnaktan bahsediliyor. Tarih sahne-
sinden ebediyen silinmiş, genetik olarak hiç bir izi,
akrabası bile bırakılmamış, 4.000 kişiden…
Dünyadan ebediyen silinmek, genetik olarak hiç
akrabanın kalmaması mı?
Silinmek hafızanın yok olmasıdır aslında. Mer-
mi izlerinin silinmesi, beyinlerden savaşın asıl se-
bebinin silinmesidir.
Fast food denen ayaküstü yemek markalarının
arkasında yeni yetme bir gençlik oluşturulmaya ça-
lışılıyor yeniden orada. Neşeli gece eğlencelerinin
gençliği vardı, yanıbaşında açılmış olan Serebre-
nitza fotoğraf sergisi-müzesinden habersiz ve belki
de unutturmaya çalışılan. Unutmaya çalışmak mı
iyi, unutturulmak mı; yoksa hafızayı canlı tutmak ve
hazır olmak mı? Bu savaş 500-600 yıl öncesinden
gelen bir Sırp (aslında Slav-Batı-Hristiyan) kininin
sonucu idi. Bosna, Güney Slavlarının ülkesi sayı-
lıyor. Bu savaş Türk sayıldıkları için Boşnaklara
karşı yapılmış bir intikam savaşı. Mostar bunun için
yıkıldı, kütüphane bunun için yakıldı, camiler bunun
için yokedildi.
Kimi de, Boşnakların, Hristiyanların Bogomil
mezhebinden ayrılıp Müslümanlığa geçtikleri için,
cezalandırıldığını iddia etti.
Bogomiller, Bulgarlardan alınan bir Hristiyan
mezhebinin üyeleri imiş. Ama Roma ile kavgalı
bir mezhep... Hz. İsa’yı Allah’ın kulu olarak kabul
edip, Hz. Muhammed’i de tanıyorlar ve bu yüzden
İslamiyet’e yakın duruyorlarmış. İnatçı olduklarını
baskıyla din değiştirmeyeceklerini söyleyen Boş-
naklar, Fatih Sultan Mehmet burayı aldıktan sonra,
baskı yapmadığı için, Müslüman olmaya karar ve-
rirler. Ancak bir istekte de bulunurlar büyük padi-
şahtan. “Çocuklarımızı al, götür ve İstanbul’da eğit”.
Fatih kabul eder ve der ki “Merak etmeyin, çocuk-
larınız benim çocuklarımdır artık”. “Evlad-ı Fatihan”
deyimi buradan kalır. Diyorlar ki “Asıl teba-yı sadıka
biziz. Hiç ihanet etmedik size. Zaman zaman kır-
gınlıklarımız oldu ise de, bizi Avusturya - Macaris-
tan İmparatorluğuna savaş tazminatı alarak terket-
menize kırılsak da biz hep Osmanlı kaldık.”
Aslında Osmanlı onları hiç ihmal etmemiş. Sa-
raya da çok sayıda devlet adamı almış Bosna’dan.
Dünyanın ilk tramvay hattını da II. Abdülhamid za-
manında Saraybosna’ya yapmış.
Bosna savaşında Müslüman devletler buraya
ülke ülke yardım etmişler, Türkiye belediye beledi-
ye yapmış yardım ve desteğini.
Kim Bu Boşnaklar?
Sırplar diyormuş ki “Boşnaklar bizim Müslüman
olmuş soydaşlarımızdır.” Hırvatlar aksini iddia edi-
yorlarmış. “Müslüman olmuş Hırvatlara Boşnak de-
nir”. Onun için yüzyıllardır kendi soydaşlarını düş-
man bellediler yani?
Attila Avrupa’ya geldiğinde buranın kızlarını çok
beğenen ve burada kalmayı isteyen askerlerine
söz verir ve der ki: “Roma’nın işini bitirelim, sonra
dönüşte isteyen kalabilir”. Dönüşte burada kalan
Attila’nın askerleridir bir iddiaya göre.
“Peçenek Türklerinin devamı” diyen de var, “Ku-
man Türklerinin devamıdır” diyenler de.
Anadolu kaynaklı bir topluluk oldukları, mezhep-
leri dolayısı ile Doğu Romalılar tarafından sürülmüş
olan Pavlikan’lardan olduğu da söyleniyor.
On farklı iddia üzerinden bilgi veriliyor. Ama
bunun bir önemi yok. Onlar Avrupa’nın göbeğinde
Türkün devamı olarak görülüyor. Onlar Aliya İzzet-
begoviç gibi bir bilgenin, uğruna hayatını adadığı
insanlar.
Uzun Çarşının Uluları1
Bosna’nın uluları kim? Buraya emeği geçen
herkes, evliyalar, devlet adamları… Değirmenci
Ayvaz dede, Blagay Tekke’de Sarı Saltuk, Padişah
torunu Rüstem Paşa, Mimar Hayrettin, Travnik de
medrese yaptıran Elçi Ibrahim Paşa, Aliya Izzetbe-
goviç…
Aliya Izzetbegoviç, herkesin hayranlık, takdir,
özlem ve minnetle andığı devlet adamı. Ömrünün
iki safhası olduğu, ilk safhası komünizm ve ateizm
savaşı dolayısı ile hapishanede geçen, ikinci yarısı
ise Bosna savaşında yokluk ve mücadele, Batı’nın
oyunlarına ayak direme ile geçen bir devlet adamı.
Üç yıl konuşlandığı makamında askerleri ve çalı-
şanları ile makarnaya talim eden, soğuktan parkası
ile ısınmaya çalışan, sekreterlerinden ikisi defalar-
ca yapılan bombardıman sonrasında şehit olan,
hayatının en zor döneminin Batı’nın dayatması ile
imzaladığı DAYTON anlaşması olduğunu belirten
ve kendisini bu zor döneminde arka çıkmayarak
yalnız bıraktığını belirttiği şapkalı bir Türk devlet
adamına kırılan biri. Kovaci Mezarlığı’ndaki kabri
son derece sade. Anıt istememiş. Üstüne bir yazı
yazmışlar yalnızca, isteği üzerine: “Allah’ın kulu
Aliya”. Dava adamlığının en kısa özeti bu cümle.
Onun diğer bazı sözleri de öyle: “Yemin ediyorum
ki asla esir olmayacağız. Dava adamları da yorulur,
koltuk adamları yorulmaz. Teslimiyet: Senin adın
İslamdır.” gibi… Bu sade kabir yanına İstanbul’dan
Bayrampaşa Belediyesi hilal şeklinde bir havuz ve
üstüne yıldızlı bir kubbe yaptırmış. Ve ne acıdır ki
bu kabristan 1993 öncesinin bir çocuk bahçesi imiş.
O kadar çok şehit var ki orada, neredeyse her boş
alan (parklar, stadyumlar…) şehitlik olmuş. Aliya ve
diğer şehitler cennetin ve geçmişte oynayan çocuk-
ların mutlu sesleri altında istirahat ediyorlar.
Diğer ululardan alperenler, buraya Fatih’in fet-
hinden en az 100 yıl önceden gelip yerleşmişler.
Ayvaz Dede her yıl haziran ayında törenle anılıyor,
en az 500 yıldır. Sarı Saltuk, muhteşem bir kayanın
dibine, oradan fışkıran serin suların üstüne kurdu-
ğu Blagay Tekke’de başlamış vazifeye. Kayaların
üstlerine güvercinler, kırlangıclar yuva yapmışlar.
Buz gibi suların üstüne kurulmuş tahta köprüler,
şimdi de kahve ve lokantalara ulaştırıyor ziyaretçi-
leri, geçmişte köprülerin gönüllere ulaştırması gibi.
Blagay’da namaz kılmak, buzdan soğuk sularda
abdest almaya çalışmak, nerden geldigi belirsiz, bir
gencin okuduğu ezanı dinlemek, yalçın kayaların
dibine yapılmış bu tarihi evde suların ve cırcır bö-
ceklerinin sesini dinlemek, incir ağaçlarının koku-
sunu içine çekmek farklı bir duygu. Bir de kayaların
yolu kapatıp, önünüze heyula gibi dikildiği bu yerde
maddi yolun bittiğini, manevi irşat yolunun başladı-
ğını bilmek de öyle…
Savaş hikayeleri yazılmalı Bosna’nın. Ve bun-
ların yakılıp yok olmaması için birer nüshaları dün-
yanın dört bir yanındaki Boşnaklara dağıtılıp sak-
lattırılmalı.
Bosna soykırım ile azaltılan nüfusunu artırmalı.
Şu an ciddi bir nüfus azalması var ve eğer bu şe-
kilde giderse, 2030’dan sonra nüfusun yaşlanacağı
belirtiliyor, telafisi imkansız şekilde. Serebrenitza’da
ise soykırım sonrası Boşnakların yoğunluğu tersine
dönmüş Sırplar lehine. Nüfus bahanesi üzerinden
başka oyunların hazırlığı başlamış şimdiden.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 215
 Bosna’daki Boşnak nüfusu 2.500.000,
Türkiye’de ise 6.000.000. Amerika ve başka ülke-
lerde de var. Bosna çifte vatandaşlık ile nüfusunu
artırmalı ve geri dönüş ile ilgili programlar geliştir-
meli. Bu çok önemli ve acil bir konu kanaatimce.
Bosnada aile konferansı, Türk üniversitesi
IUS’nın salonlarında yapıldı. Binanın karşısında
başka bir Türk üniversitesi daha var (Burç Univ.).
Karşı karşıya iki Türk üniversitesi olması biraz ga-
rip, “neden” diye soruyoruz. Yetkililer diyor ki: “Biz
de itiraz ettik, “kurmayın” dedik, “olmaz” dediler,
“ABD’den (?) emir geldi, kuracağız” demişler ve
bizim devlet destekli üniversiteye inat-rakip olarak
yarı fiatına üniversiteyi açmışlar. Bu üniversitenin
burçlarında kimin bayrağı dalgalanıyor?
Bosna çok sayıda özelliği ile bizim kokumuzu
taşıyor. Baş Çarşı, mütevazı dükkânları, saat kule-
si ve ahşap sebili ile Osmanlı’nın hiç bozulmadan
ayakta kalabilmiş tek çarşısıymış. Şimdi park ola-
rak kullanılan At Meydanı, Osmanlı’nın Bosna’daki
başkenti sayılan Travnik (yarısı minare, yarısı su
olarak tanımlanan şehir); tam bir Türk köyü olan
Poçitel, camisi, kalesi, kulesi ile; taş döşeli sokak-
ları ve Osmanlı evleri, köprüsü ile Mostar; tekkeleri,
menkibeleri, köprüleri, camilerde Karabağ desenli
kilimleri ile herşey bizden birşeyler sunuyor…
Tabiat harikası bir ülke, doyumsuz güzellikleri,
suları, ormanları, vadileri ile bekliyor orada…
Çok sayıda Türkçe kelime hala kullanılıyor, is-
lami kavramlar bizim de kullandığımız kelimeler
ile devam ediyor. Akraba isimleri (amca, teyze…)
aynı. Camilerde kadınlar da cuma namazı kılıyor.
Camilerde çiçek saksılarından çiçekler ve renkler
fışkırıyor, bahar havası ve kokusu ile. Cuma nama-
zı kıldığımız Fatih (Durak ) Camii’nde Medine’deki
Ravza’da duyulan o güzel koku yayılıyor etrafa.
Sille-i Rahmet
Geceler canlı, hareketli, cıvıl cıvıl. Yeni genç-
lik hâlâ islam ve Batı dünyasının renkli (?) hayatı
arasında gidip geliyor. İşsizlik % 50’lerin üzerinde.
Gençlik iş hayatı olarak en çok hizmet sektöründe
çalışıyor, kahve, lokantalarda…
Diyorlar ki: “Bu savaş olmasaydı belki de şu an
Bosna’da Müslümanlık da Boşnaklar da olmaya-
caktı, biz kişilik ve kimliğimizi unutmuştuk. Genç-
lerimiz, evleneceklerinin kim olduğuna bakmadan
evleniyor, Hristiyan kültürü altında eriyorlardı. Bira-
yı besmele ile içenimiz bile vardı. ” “Siz bilmezsiniz,
hayır bilirsiniz şerdir, şer bilirsiniz hayırdır” Ayet-i
216 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Kerimesini hatırlıyoruz. Sille-i rahmet deniyor bu
olanlara.
Yeterli tarım, ziraat, hayvancılık için arazi var.
Tarım için çok uygun bir iklime sahip. Ama kendi-
lerine yetecek kadar üretiyorlar, gerekçe olarak,
ürünlerini pazarlayamadıklarını belirtiyorlar. Gıda
ürünlerinin çoğu, neredeyse sebze, meyvenin ta-
mamı yurt dışından geliyor. Bir ülkenin yiyecek açı-
sından dışa bağımlı olması büyük bir gaflet.
Işsizlik % 50 oranında, lise mezunu oranı % 90
üstünde. Tito zamanındaki sanayi yok olmuş. En
büyük işletme bile 1.000 işcili kuruluş halinde bu-
lunuyor.
Avrupa’nın en çok tatlı su kaynağına sahip top-
rakları Bosna imiş… O sıcakta başınızı çevirdiğiniz
heryerde doyumsuz lezzette sebil çeşmeler görülü-
yor. Üstünde “içilmez” yazan hiç bir su kaynağı ya
da çeşme yok. Türkün su sevdası ile su kültürünün
her yere sindiği çeşmeler, şadırvanlar, su şakırtıları
olan kır kahveleri “kahva”lar yanında kahve içmek,
sohbet etmek, dinlenmek ne güzel. Ancak bir tek su
şişeleme fabrikası bile yok. Çünkü ne zaman bu işe
niyetlenseler, Avrupa’lı, özellikle Arap yarımadası-
na su satan fabrikaların Batı’lı patronları, her türlü
tehtidi, uluslararası santajı uygulayarak su fabrika-
sını açtırmıyorlarmış. Batılı yaptıklarını asla yeterli
bulmuyor, medeniyet ve hümanizm adına!
Bosna Batı’nın Kudüs’ü deniyor. Bu moda bir
kandırmaca. Her dinin temsil edildiği bir dolu şehir
var dünyada. Yalnızca göz dikilen şehirler Kudüs
oluyor nedense. “Sizin değil, bizim de” demek, hak
iddia etmek için. Ve bu iddiayı kuvvetlendirmek için
de önce çok sayıda cami yok edilip, yeni kiliseler ile
eşitlik sağlanmaya çalışılıyor.
Bosna’nın son durumunu özetlemesini istediği-
miz iki üniversiteden mezun bir devlet adamı olan
Bosna’lı mücahit diyor ki: “Hiç bir şey söylenemez.
Bosna’da hava da, su da, insan da, siyaset de çok
değişkendir. Her şey, her an değişmeye devam et-
mektedir.”
Ayvaz Dede törenlerinde ellerinde yeşil renkli
ay-yıldızlı, kimisi üç hilalli bayraklarla kilometre-
lerce yol yürüyen Bosnalılar soruyor: “Elimize, bu
bedeli ağır sancağı teslim edip evine dönen efendi-
miz, söyleyin ne vakit geri geleceksiniz?”2
Irak, Sudan, Suriye, Gagavuzya’da bize sor-
dukları gibi…
______________________________________________
* Prof. Dr.
1 Uzun Çarşının Uluları: Mithat Enç’ in kitabı.
2 Mostar Dergisi, sayı 6, Ağustos 2005, sayfa 19.
 EDİRNE KUŞATMASI GÜNLÜĞÜ
YAHYA AYAŞLI
B
alkan Harbi’nde Edirne kuşatması öncesin-
de, sırasında ve sonrasında orada bulunan
ve kuşatmaya şahit olan Gustave Cirilli’nin
Paris’te 1913 yılında basılan günlükleri, Edirne tari-
hi için mühim bir kaynaktır. Türklerin ve Türkiye’nin
yanında yer alan Journal du Siege d’Andrinople adlı
bu kitabın özgün Fransızca baskısı çok nadir bulu-
nur. Türkleri hoş gören, Türk haklarını savunan bazı
çok az sayıdaki kitabın ortalıklarda görünmeyişini her
zaman ihtiyatla karşılamışımdır.
Sanki gizli bir el bunların yayılma-
sını, sahaflarda dahi kalmamasını
sağlamak için çalışmaktadır. Tek
örnek bu kitap değildir, Türk yanlısı,
Türk’ün haklılığını haykıran bazı ki-
taplar nedense yayımlandıktan son-
ra bir daha kolayca bulunamamak-
tadır. Bu açıdan adı geçen kitabın
dilimize kazandırılması çok yerinde
olmuş ve bu nadir kitabın unutulup
gitmesinin önüne geçilmiştir.
Kitap Edirne’de Ceren Yayıncılık
tarafından Edirne Kuşatması Gün-
lüğü (Kuşatma Altındaki Bir Kişinin
İntibaları) adıyla içinde bulunduğu-
muz yılda yayımlanmıştır. Dilimize,
Fazıl Bülent Kocamemi tarafından
çevrilmiştir. 166 sayfalık kitabın so-
nunda fotoğraflar yer almaktadır.
Cirilli’nin Edirne’de 1 Ekim
1912’de başlayan günlüğü 26 Mart
1913’te şehrin düşüşüne kadar de-
vam ediyor. Kendi ifadesiyle “Gün
be gün sınırın bu yakasında bizzat
şahit olduğu ani değişiklikleri, gör-
düklerini ve yaşadıklarını, halkın
endişelerini, çarpışmaları, Bulgar
ordusunun saldırısını, Edirne’nin
ilk günden son güne kuşatılmasını”
not alıyor. Cirilli genel bir değerlen-
dirme ve sonsöz ile kitabını bitiriyor.
Eserin muhtevasına dair bir bilgi
vermek amacıyla içinden bazı bölümlere yer vermek
istiyoruz:
“9 Ekim 1912: Hep barıştan bahsediliyor ama en-
dişe sürüyor. Bulgaristan’ın seferberlik ilân ettiği bili-
niyor, Türkiye ihtiyatları ve redifleri askere çağırmaya
başlıyor. Halk sâkin ama bazı iyi durumdaki aileler
İstanbul’a gitmek üzere hazırlanıyor.” (s.21)
“16 Ekim 1912: Askerî otoritenin izni olmadan ha-
reket edilememesine, bütün tren-
lerin ordunun hizmetine ayrılmış
olmasına rağmen, çok sayıda rum,
yahudi ve avrupalı aile Karaağaç
ve Edirne’yi terk ediyor. Bu arada
gitmekte serbest olan birkaç kişi,
bilhassa yönetici müdürler ise kalı-
yor. Şerefleri gereği vazife başında
olmaları gerekiyor.” (s.27)
“18 Ekim 1912: Sonunda Bulga-
ristan savaş ilân etti. İstanbul’dan
gelen ender gazeteler Kral
Ferdinand’ın halkına manifestosu-
nu bize ulaştırıyor. Okurken rüya
gördüğümüzü sanıyoruz: “Bizim
yanımızda ve bizimle birlikte ortak
düşmana karşı Balkan devletleri
Sırbistan, Yunanistan ve Karadağ
aynı amaca hizmet etmek üzere
Bulgaristan’ın yanındadır. Haç’ın
Hilâl’e, hürriyetin despotluğu karşı
mücadelesinde adalet ve gelişimi
seven herkesin sempatisini kaza-
nacağız”. (s.29)
“26 Ekim 1912: Gerçek olan şu
ki bu tarafta ne bir irtibat hattı ne
de düzen var. Levazım dairesi kötü
düzenlenmiş gibi görülüyor. Yiye-
cekler bilhassa savaşmakta olan
askerlere kötü dağıtılıyor.
27 Ekim 1912: Kumandanlık-
tan çıkıp büyük caddeye indiğimde
500-600 kadar yaralı taşıyan askerî
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 217
araç dizisine rastlıyorum. Onları, hazırlanmakta olan
son trenle İstanbul hastanelerine sevk edecekler. Can
sıkıcı bir görüntü. Bu yaralılardan birçoğu gidecekleri
yere varamayacaklar. Birkaçı yolda ölecek. Diğerleri-
nin vagona binecek kadar bile gücü yok ve son nefes-
lerini arabalardan inerlerken verecekler.” (s.47)
“28 Ekim 1912: Edirne çevresinde savaşan II.
Ordu kumandanı İbrahim Paşa bölge kumandanına,
vardıkları Müslüman köylerinde düşman birliklerinin
yaptığı vahşeti bildirmek üzere resmî bir rapor gön-
dermiş. Raporda askerlerin çocukları süngülediklerini,
hamile kadınların karınlarını deştiklerini, genç kızlara
tecavüz ettiklerini, ihtiyarları katlettiklerini ve her şeyi
ateşe ve kana buladıklarını ifade ediyor.” (s.48-49)
“7 Kasım 1912: Sabahın yedisinde korkunç bir top
ateşi başladı. Bütün ufuk alev alev. Makinalı tüfeklerin
çatırdısı, tüfeklerin gürlemesi, bombaların ve şarap-
nellerin ıslıkları net olarak duyuluyor. Gün boyu bu
konserle ödüllendirildik. Kuşatmanın başlangıcından
beri en ciddî olay olduğu muhakkak. Yarın sonuçları
öğreneceğim.” (s.69)
“8 Kasım 1912: Bana muharebenin iğrenç bir
mezbahaya dönüştüğü söylendi. Az sayıda esir, çok
yaralı, muazzam miktarda ölü.” (s.72)
“19 Kasım 1912: Maraş tümeninden bir askere
rastlıyorum. Sırp ve Bulgarlar’ın dün Meriç’i yüzer
köprülerle aşarak 75’lik ve 15’lik toplarla Kadıköy’e
büyük bir saldırıda bulunduklarını anlatıyor. “Kuşat-
manın başından itibaren Maraş tarafındaki bütün
çarpışmalara katıldım, diyor genç asker. Hiç birinde
böyle bir ateş okyanusu görmedim. Tabiyatıyla haya-
tımızı feda ettik. Ama ne önemi var! Yeter ki bedbaht
vatanımız yaşasın!”. (s. 88)
“24 Kasım- 3 Aralık 1912: Şehrin bombalanma-
sı 21 Kasım Perşembe akşam saat dörtte başladı.
Sırp-Bulgar müttefikler, kaleyi halledemeyeceklerini,
önemli stratejik pozisyonları ele geçiremeyeceklerini
anlayınca, ulaşılması imkânsız akarsu yarıklarına bir-
kaç top yerleştirdikten sonra savunmasız halkı hedef
aldı ve mermilerini özel evlere, kamu binalarına, ca-
milere, konaklara, müşirliğe, yabancı konsolosluklara,
vs. yönelttiler. İlk bombalar vilâyet merkezi çevresine,
Genel Kurmay bürolarına, Doğu mimarisinin en büyük
şaheseri olan Sultan Selim camiine düştü.” (s.90)
Gustave Cirilli’nin notları, günü gününe tutulduğu
için birinci dereceden kaynak sayılabilir. Kitapta Türk
halkının kuşatma karşısındaki tavrı, askerimizin ve
kumandanların zafere olan inancı, Edirne’nin kuşat-
ma günlerinde ve kuşatma sırasında çektiği sıkıntılar,
Bulgarların acımasızlığı, yerli azınlıkların işbirlikçiliği,
muharebenin yarattığı sefalet, açlık, hastalık ve acılar
bütün çıplaklığıyla anlatılmış. Savaşın dehşeti hak-
kında yazarın şu ifadeleri ise çok manidar: “Ne yazık
ki insan denen hayvan zincirlerinden çözüldü mü her
218 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
türlü aşırılığı beklemek gerekir. Çünkü savaş bütün
insanlık ilkelerinin tersine dönmesi demektir”.
Edirne Kuşatması Günlüğü (Kuşatma altındaki
bir kişinin intibaları) yazar Gustave Cirilli’nin önsözü
ile başlıyor. Cirilli ile ilgili bir bilgiye ulaşılamadığı için
olsa gerek kimliği hakkında bir yazı bulunmuyor ki-
tapta. Oysa eski bir diplomat olan Cirilli’nin Türkiye,
Kapitülasyonlar ve İzmir hakkında başka kitapları da
var. Fazıl Bülent Kocamemi eseri anlaşılabilir, temiz
bir Türkçeyle dilimize çevirmiş. Ancak bazı Fransız-
ca kelimelerin manasını ilk anda bulamadığı için olsa
gerek, onları Fransızca yazılışlarıyla aynen bırak-
mış. Daha sonra dizgi gözden geçirilmediği için, bu
Fransızca kelimeler kitapta kalmış ve çevirmen için
olduğu kadar okuyucu için de tam bir azizlik olmuş.
Bazı cümleler özensiz kurulmuş, özne ile fiil birbirini
tutmamış. Yine sehven yapıldığını sandığım bir çeviri
hatasında Şükrü Paşa İstanbul’a varıyor ve kentin yö-
netimini devralıyor. Oysa Paşa’nın Edirne savunma-
sını İstanbul’dan yapmadığı açık. Yazarın Kızıl Sultan
olarak vasıflandırdığı Sultan Abdülhamid’i çevirmenin
de Kızıl Sultan olarak anması ne kadar doğru bilemi-
yorum. İllâ esere sadık olmak gayreti varsa, Sultan
II. Abdülhamid diye düzeltilerek çevrilebilir, dipnotta
ise yazarın Kızıl Sultan ifadesini kullandığı vurgula-
nabilirdi. Büyük bir Osmanlı padişahının adının biz-
de de Batılıların kullandıkları aşağılayıcı ve külliyen
yalan bir benzetmeyle anılmasının hiç gereği yoktu.
Kitabın sonunda fotoğraflar olduğunu belirtmiştik. Ne
var ki bu fotoğraflar, kitabın Fransızca baskısında-
kilerden tamamen farklı ve konuyla ilgisiz. En azın-
dan Edirne kuşatmasıyla bir bağlantısı yok. Özgün
baskıdaki Şükrü Paşa, Konak meydanı, Edirne’nin
İstanbul yolundan görünüşü, Selimiye camiinin bom-
balarla hasar görmüş hali, 17 Mart 1912’de şehre
düşen bombaların bir hastanede yarattığı tahribat,
Karaağaç’ta Kızılay’ın hastanesinde yaralı Türk as-
kerleri, Tunca ırmağına terk edilen koleralılar vs. gibi
fotoğraflar, neden kullanılmamış bilemiyoruz. Kitabın
kapağı ve dizgisiyle ilgili düşüncelerimizi yazarak bu
faslı noktalayalım. Mavi zeminli kapakta, kitap adı da
kapak rengiyle nerdeyse aynı olunca, kitabın ismini
okumak güçleşmiş. Oysa bir kitabı gösteren, kapak
resmi ve kapak adının yazılış biçimidir. Dizgide de
satırlar arasında yer yer boşlukların görülmesi hoş
olmamış. Kitabın boyutu da artık günümüzde geçerli
olmayan eski roman tipi ebatta olmasa daha iyi olur-
du. Edirne’de yöresel bir yayınevi tarafından hazırla-
nan bu eserde tespit ettiğimiz aksaklıkları yayınevinin
bundan sonraki baskılarda ve yayınlarında giderece-
ğini ümit ediyoruz. Yayınevinin en büyük artısı bu na-
dir ve mühim kitabı bulup çıkarması ve yayımlaması
olmuştur. Kendilerini tebrik eder, kitap seçimindeki
dikkatlerinin yayın kalitesine de aksetmesini temenni
ederiz. Edirne’de Ceren Yayıncılıktan çıkan Gustave
Cirilli’nin Edirne Kuşatması Günlüğü’nü tarih severle-
re, Edirnelilere tavsiye ediyoruz.
 AVRUPA’NIN ÖTEKİSİ BALKANLAR
BİLAL KOÇ*
Ü
lkemizdeki Balkan tarihine yönelik ça-
lışmalar içerisinde yerini alan elimizdeki
eser, bahis mevzuları itibariyle Balkan
coğrafyasının siyasî, idarî, içtimaî, iktisadî, dinî
vs. veçheleri nazar-ı itibara alınarak muayyen za-
man aralığındaki dönüşümünü dün bugün yarın
üçlemesi muvacehesinde ele ala-
rak mezkûr coğrafya sathındaki
Türk-İslâm farkındalığını tebarüz
ettirerek, eserin adında da ken-
disini bulan -öteki- mevzuunu
Avrupa’nın/Batı’nın, Balkanlara
bakışı ve subjektivite sorunsa-
lına dair çalışmaları muhtevi-
dir. Eser, Balkanları sadece bir
coğrafya olarak tarif ve tasvir
etmekten öte, kültür ve mede-
niyet tasavvuru bağlamında te-
mellendirmeye ve söz konusu
bu temellendirmeyi de asırların
getirdiği tecrübî birikimi nazar-ı
itibara alarak intibak ettirmeye
çalışmıştır.
Eser, Osmanlı Devleti öze-
linde mezkûr coğrafyanın tedayi
ettiği manayı ve algıyı kültür ve
medeniyet bağlamında zuhur et-
tirerek 1389-1989 arasındaki altı yüz yıllık devreyi
genel hatlarıyla izah ederek, her iki tarihi -tarihte
öteki- anlayışından hareketle okuyucusuyla bu-
luşturmaktadır. Okuyucu burada eserle uzun bir
zamana mütevakkıf süreç içerisinde tesis edilen
mirasın 19. yüzyıldan başlayarak 20. yüzyılın son-
larına doğru nasıl hızlı ve bir o kadar
da hüzünlü bir şekilde kaybedil-
diğinin bir panoramasını bulmak-
tadır. Yazar bu panoramayı bize
yer yer mevcudu malum haline
getiren belgeler kaydıyla sunar-
ken yer yer de eser içerisinde gö-
rüleceği üzere görsel malzemeyle
sunmaktadır.
Bu cümleden olarak eser
mezkûr coğrafyada vaki olan ha-
diseleri bir yandan tahlil ederken
diğer yandan da tespitleri ortaya
koyarak bölgeye dair intiba ve ka-
sıtlı her ne varsa onları da kendi
penceresinden okuyucusuyla bu-
luşturmaktadır.
Yrd. Doç. Dr. Galip Çağ tara-
fından hazırlanan eser Avrupa’nın
Ötekisi Balkanlar, Takdim, Önsöz,
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 219
Giriş, Balkanlara Batıdan Bakmak, Balkanlara
Doğru Bakmak/Doğru Yazmak, Öteki Balkanlar-
da Tarihi Öğrenmek: 1389 Kosova Savaşı, Öte-
kileştirilen Bir Halkın Gerçek Hikâyesi: Boşnaklar,
1389’dan 1989’a ya da Kosova’dan Kosova’ya,
Sonsöz kısımlarından müteşekkildir.
Yazar Giriş kısmında “Balkanlaşmak mı, O
da Ne?” (s. 1) başlığı altında Balkan kavramını
ıstılahî, tarihî, coğrafî, aidiyeti, mensubiyeti, itiba-
riyle sualler muvacehesinde tebarüz ettirmektedir.
Eserin I. bölümünü teşkil eden “Balkanlara
Batıdan Bakmak” (s. 5-32) başlığı ile 1789 Fran-
sız İhtilali’nin dünya tarihinde zuhura getirdiği
kırılmanın Avrupa kıtasındaki kabulünün “aydın-
lanma!” bizzat muhatapları içinse “sahib-i devlet”
ve beraberinde getirdiği “meşruiyet” meselesi ele
alınarak tahlil edilmeye çalışılmıştır. Tahlil netice-
sinde mezkûr coğrafyada yaşanılan hadisenin adı
konularak kitap okuyucusuyla tartışmaya “Balkan”
kavramı üzerinden başlayarak sorular muvace-
hesinde kelimeyi etimolojik olarak farklı disiplinler
için ifade ettiği anlamı da göz önünde bulundura-
rak nasıl bu kavramın -ötekileştirildiğinin neticesi-
ne varmaya çalışmaktadır. Yazar vardığı neticeleri
ve ifadelerini delillendirmek adına yer yer Allen
Upward ve Romen yazar Ionesco’nun tespitlerine
de yer vermektedir. Yine yazar döneme dair öte-
kileştirmelere atıfta bulunan basın-yayın organla-
rının demeçlerine de yer vererek Balkanlaşmanın
-düzensizlik, terör ve savaş- kavramlarıyla müsavi
olarak kullanım alanı bulduğunu ortaya koyar. İşte
bu noktada oryantalizmin bölgeye dair uyarlama-
sının mahsulleri ortaya çıkmaktadır. Kısacası bu
bölümde Balkanlardaki ötekileştirmenin edebiyat,
tarih, coğrafya, sosyoloji boyutu ele alınmıştır.
Bunların yanında yazar bu ötekileştirmenin sem-
boller boyutuna da dikkatleri celp ederek 1687 ve
1909 arasındaki beş farklı tarihteki beş farklı gör-
sel malzemeye yer vermiştir.
Eserin II. bölümü “Balkanlara Doğru Bakmak,
Doğru Yazmak” (s. 33-52) başlığı altında, yazar,
ilk olarak dikkat çekici bir at resmi vererek ona dik
ve yatay bakmanın onu görme noktasında zuhura
getirdiği değişikliğe vurgu yaparak Balkanları da
doğru görebilmek için doğru bakmak gerektiğinin
ehemmiyetini vurgular. Doğru görebilmenin ilk
yolunun doğru kaynakların merceğinde bölgenin
incelenmesi gerektiğini ifade eder. Doğru kaynak
noktasındaki kör noktalar sıralanarak, inşa edilen
220 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
tarihe mi yoksa yaşanılan tarihe mi inanılacağı
proplematiği aşılmadığı müddetçe Balkan tarihi-
ni aydınlatmanın mümkün olamayacağı üzerinde
durulur. Yazar tarafından bu bölümde ayrıca Os-
manlı ve Balkan tarihi yazımında karşılaşılan de-
ğerlendirmeler içerisinde yer alan devşirme siste-
mi, zorlama yoluyla ihtida (din değiştirme) ve böl-
genin Türkler tarafından sosyo-kültürel manadaki
geri kalmışlığı iddiaları ele alınmaktadır. Yazar
burada devşirme sisteminin ne idüğünü, ne gibi
uygulamalarla gerçekleştirildiğini, nasıl bir sürecin
takip edildiğini, sistemin bazı çevrelerce nasıl ajite
edildiğini kısaca ortaya koymaktadır. Yine eserin
bu bölümünün omurgalarından birisini teşkil eden
zorlama yolu ile ihtida (din değiştirme) hadisesi ile
alakalı olarak ortaya konulan tespitlerin yanlışlı-
ğı üzerinde durulmasıdır. Yazar burada salt kılıç
yoluyla İslamlaşmanın sağlandığına dair iddia-
ları tartışmakta ve din değiştirme hadisesinin ve
Balkanların fethinin çeşitli vesilelerle ideolojiye ve
yanlı tarihsel bakışa kurban edilmekte olduğunu
Manastır şehrinin fethi hadisesi özelinde delillen-
dirirken bir taraftan da zorlama yoluyla din değiş-
tirme hadiselerini 1569 yılına ait istatistikî veriler
ışığında ortaya koymaktadır. Yazar bu bölümde
son olarak Osmanlı Devleti’nin Balkanları her açı-
dan geri bıraktığı iddiasının -sefalet, boyunduruk,
barbar, işgalci- kavramları etrafında ele alındığını
ve bunların ne kadar mesnetsiz iddialar olduğunu
tartışmaktadır.
Eserin III. bölümünü teşkil eden “Öteki Balkan-
larda Tarihi Öğrenmek: 1389 Kosova Savaşı” (s.
53-86) kısmında ise yazar öncelikle tarih algısının
Balkan toplulukları için ifade ettiği manaya atıfta
bulunarak, özellikle mitlerin tarihsel gerçeklermiş
gibi toplumların önüne konulmasına dikkatlerimizi
çekmektedir. Bu minval üzere tarih öğretimi ve ta-
rih ders kitaplarının misyonunun ehemmiyet kesb
ettiğini vurgulamaktadır. Bu itibarla yazar bu bö-
lümde Kosova, Sırbistan ve Türkiye’deki tarih ders
kitaplarındaki Kosova Savaşı (1389) ile alakalı bö-
lümleri inceleyerek kanaatlerini ortaya koymaya
çalışmıştır. Yazar bu bölümde Sırbistan hâkimi La-
zar önderliğinde Bulgarlar, Eflâklar ve Arnavutların
da iştirakiyle tesis edilen Balkan bloğunun Osman-
lı Hükümdarı Sultan I. Murad’a karşı faaliyetleri
zikredilerek Kosova Savaşı hakkında tafsilatlı ma-
lumat verilmektedir. Kaynaklarda nakledilen malu-
mattan hareketle tarih yazımı anlayışında geçmişi
meşrulaştırma adına olanı değil olması gerekeni
inşa çabasının Kosova Savaşı’na dair malumat
için de söz konusu olduğu üzerinde durulur. Yine
bu bölümde Kosova Savaşı’na bağlı olarak Sultan
I. Murad’ın nasıl öldüğüne dair tartışmalara da yer
verilerek bunların hakikat boyutları tartışılmıştır.
Kısacası bu bölümde yazar Kosova Savaşı öze-
linde tarih öğretimini ve ders kitaplarını tehaffusa
tabi tutarak tarihsel ulusçuluk, mitlere dayanan
tarih anlayışını vs. tartışmaya açarak okuyucuyu
tartışmanın içerisine çekmekte ve yine okuyucu-
ya inşa edilen tarih yazımında -öteki-nin nasıl bir
yer edindiğinin tespitini sunmaktadır. Tarih ders
kitapları üzerine teksif edilen tespitler neticesin-
de Kosova’da okutulan ders kitaplarında Balkan
ülkelerinin Osmanlı’ya karşı bir ittifak tesis ettik-
leri anlatılırken, Sırbistan’daki ders kitaplarında
-öteki- kölelik, ıstırap, boyunduruk, haraç, kulluk
gibi anahtar kelimeler muvacehesinde işlenmiştir.
Yazar bu bölümü kapatırken önemine dikkat çek-
tiği bir öğretim materyali olarak gördüğü tarih ders
kitaplarının türlü yanlış ve yönlendirici materyal-
lere karşı doğru üretilmiş bilgiyle donatılmasının
mecburiyeti üzerinde durur.
Eserin IV. bölümünü “Ötekileştirilen Bir Halkın
Gerçek Hikâyesi: Boşnaklar” (87-112) kısmı oluş-
turmaktadır. Yazar bu bölüme Ortaçağları şekillen-
diren iki unsur olan toprak ve din üzerinde durarak
başlar ve bunların tartışmasını yaparak okuyucu-
sunu Osmanlı Devleti’nin Bosna ve Boşnaklar ile
alakalı münasebetini bu iki kavram özelinde ince-
ler. Yazar, öncelikle Bogomilism olarak addedilen
ve Hristiyanlığın tüm uygulamalarına reaksiyonel
bir tavır sergileyen dinî yapı üzerinde etraflıca
durarak, ne olduğunu, ne zaman ortaya çıktığını,
nerelerde yayıldığını izah ederek, Osmanlı fet-
hi öncesinde yeni fatih iradeye karşı hazırladığı
müspet bakışa atıfta bulunur. Yazar, bu bölümde
daha sonra (s. 96) toprak yapısı üzerinde durarak
tarihî süreç içerisinde bölgedeki feodal yapıya atıf-
ta bulunarak IX. yüzyıldan alarak XV. yüzyıldaki
Osmanlı fetihlerine kadar ki sürece kadar getirip,
Bogomilism ile birlikte ele alıp değerlendirmekte-
dir. Yazar bu bölümde kısaca Bogomilliği Boşnak
insanının toprak üzerindeki durumu ve ekonomik
paylaşımı olarak tarif etmiş ve Bosna’nın Osmanlı
hâkimiyetine geçmesinde Bogomilliğin dolaylı ve
doğrudan olmak üzere iki etkisinin olduğunu söy-
lemektedir.
Eserin V. bölümünü “1389’dan 1989’a ya da
Kosova’dan Kosova’ya” (s. 113-140) başlıklı kı-
sım teşkil etmektedir. Bu bölüm içerisinde zikre-
dilen hadiselerin birçoğu yakın tarihimizi şekil-
lendiren ve hüzünlü hatıralarla dolu bir dönemin
izlerini çağrıştırmaktadır. Bu bölüm, 28 Haziran
1989 günü Kosova Savaşı’nın 600 yıl dönümü-
ne tekabül eden günde Sırbistan Devlet Başka-
nı Slobodan Miloseviç’in 1.000.000 Sırp’a hitap
ettiği ve Balkanların yıkım sürecini başlatacak
sözleriyle başlamaktadır. Yazar, Miloseviç’in ko-
nuşma metnini naklettikten sonra Balkanlar’daki
çözülmenin önünü açan Sovyetlerin Dağılması ve
Berlin Duvarı’nın yıkılmasının yarattığı ortam ve
akabinde Hırvatistan’ın Yugoslavya’dan ayrılmak
için bağımsızlık talebi, sonra Bosna’nın harekete
geçmesi, akabinde yaşanan referandumlar ve ça-
tışmaların bölgeyi nasıl bir savaşa sürüklediğinin
hikâyesini nakleder. Sırplar açısından bu bir din
savaşı ve etnik arındırma hadisesiydi. Yazarın da
ifade ettiği üzere eski defterler bölge için yeniden
açılmıştı. İşte kitabın bu bölümü 1389’dan 1989’a
kadar geçen zaman aralığında zihinlerde canlı tu-
tulan düşmanlığın tarihi alt yapısını konu edine-
rek onu izah etme amacına matuftur. Yazar, bu
bölümde Bosna Savaşı’na dair gören gözler adını
verdiği savaşı bizzat yaşayan ve gören kimselerin
dönemin gazetelerine ve dergilerine verdikleri de-
meçleri de kitaba alarak o günleri ve o acıları bir
kez daha okuyucusuyla buluşturmuştur. Yine ya-
zar 2001 yapımı ve Bosna Savaşı’nı konu edinen
No Man’s Land filminin kısa hikâyesine de yer ve-
rerek Avrupa’nın ötekisi olan Balkanların 20. yüz-
yılın başında olduğu gibi sonunda da Avrupa’dan
sayılmadığını göstermiştir.
Yazar eserini son söz ve kaynaklar kısmı ile
bitirmektedir. Yazar son söz olarak Balkan coğ-
rafyasının bu ötekileştirme çabaları neticesinde
büyük oranda doğudan koparıldığı ve kendileştir-
me çabası içerisine çekildiğini ve bu yapılırken de
Türkiye’nin bölgenin dışında tutulduğu bir Balkan
ortaya konulmaya çalışıldığını ortaya koymakta-
dır. Ezcümle, kitap en başta da ifade ettiğimiz üze-
re dün bugün yarın üçlemesi etrafında Avrupa’nın
ötekisi olan Balkanların tarihini vererek parçalar
üzerinde uyumlu bir bütünü görmemizi sağlamak-
tadır.
______________________________________________
* Arş. Gör., Gazi Üniversitesi, blk_849@hotmail.com
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 221
 Gül ve Nazarbayev, Türk Konseyi’nin
Bayrağını Göndere Çekti
www.sondakika.com, 12 Ekim 2012
Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi’nin
bayrakları ve konseyin ortak bayrağı, İstanbul’daki
Türk Konseyi binasında göndere çekildi. Türk
Konseyi’nin ortak bayrağı Cumhurbaşkanı Abdul-
lah Gül ve Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan
Nazarbayev tarafından göndere çekildi. Bayrakların
göndere çekilme törenine Cumhurbaşkanı Gül, Ka-
zakistan Cumhurbaşkanı Nazarbayev, İslam İşbirliği
Teşkilatı (İİT) Genel Sekreteri Ekmeleddin İhsanoğlu,
Türk Konseyi Genel Sekreteri Halil Akıncı, İstanbul
Valisi Hüseyin Avni Mutlu, Azerbaycan Dini Kurum-
lardan sorumlu Devlet Bakanı Elşad İskenderov ve
diğer yetkililer katıldı. Törende konseye üye Azerbay-
can, Türkiye, Kazakistan ve Kırgızistan’ın bayrakları
göndere çekildi. Ayrıca Türk Konseyi’nin ortak bay-
rağı Gül ve Nazarbayev tarafından göndere çekildi.
Türk Konseyi Genel Sekreteri Halil Akıncı, konseyin
kurulmasında emeği geçen iki ülke cumhurbaşkanla-
rına teşekkür etti.
Cumhurbaşkanı Aliyev, Özbekistan
Cumhurbaşkanı ile Görüştü
www.gazete2023.com, 12 Ekim 2012
Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, bugün,
resmi karşılama töreninin ardından Özbekistan Cum-
hurbaşkanı İslam Kerimov’la baş başa bir görüşme
yaptı. Görüşmede, çeşitli alanlarda Azerbaycan’la
Özbekistan arasındaki ikili ilişkilerin gelişiminden
duyulan memnunluk ifade edildi. Cumhurbaşkanı Ali-
yev, Özbekistan Cumhurbaşkanı İslam Kerimov`un
Azerbaycan’a resmi ziyaretinin iki ülke arasındaki iş-
birliğinin daha da güçlendirilmesi açısından önemini
vurguladı. Görüşmede ikili, bölgesel ve uluslararası
konularla ilgili görüş alışverişinde bulunuldu.
Türkmenistan’da Artan İşsizlik Yasa
Dışı Göçe Neden Oluyor
www.turkdunyasihaber.com,
12 Ekim 2012
Türkmenistan Devlet Göç Hizmeti’nin yaptığı
açıklamaya göre yılın ilk 9 ayında, turizm amaçlı yurt
dışına çıkan 150 bin vatandaştan sadece 40 bini ül-
keye geri döndü. Türkmenistan Devlet Göç Hizmeti
yaptığı açıklamada ülkede işsizlik sürekli arttığı için
vatandaşların ülke dışına çıkmanın yollarını aradık-
larını ve son dokuz ayda ülke dışına turizm amaçlı
çıkan vatandaşlardan 110 bin kişinin geriye dönme-
222 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
diğini bildirdi. Turist vizesiyle yurt dışına çıkan Türk-
menistan vatandaşları, gittikleri ülkelerde yasa dışı
çalışıyor. İş buldukları mekânlardan dışarı çıkmaya-
rak yaşamlarını devam ettiren Türkmenistan vatan-
daşları, iş için Türkiye, İran, Birleşik Arap Emirlikle-
ri, Rusya ve BDT ülkelerinde kalmayı tercih ediyor.
Türkmenistan’da Gurbanguli Berdimuhammedov’un
Devlet Başkanı olduğu 2007 yılından sonra ülkede
göç oranı 3 kat arttı.
Nazarbayev Ankara’da
http://turkkazak.com, 11 Ekim 2012
Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazar-
bayev iki günlük resmi ziyaret için dün Ankara’ya
geldi. Nazarbayev’i havaalanında Ekonomi Bakanı
Zafer Çağlayan karşıladı. Türkiye’ye beş bakan ile
gelen Nazarbayev’in katılımıyla yarın İstanbul’da
Türk-Kazak iş forumu da düzenlenecek. Halihazırda
iki ülke arasında var olan ticaret hacmi yıllık 3.3 mil-
yar dolar. Önceki gün Kazakistan Dışişleri Bakanlığı
Sözcüsü Altay Abibullayev bu ticaret hacminin önü-
müzdeki 3 yıl içinde 10 milyar dolara çıkmasını arzu-
ladıklarını açıklamıştı. Bu bağlamda Nazarbayev’in
Türkiye’deki esas gündeminin ekonomik olması bek-
lenmekte. Nazarbayev Cumhurbaşkanı Abdullah Gül
ve Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ile ayrı ayrı gö-
rüşme gerçekleştirecek. Nazarbayev’in ziyareti kap-
samında İstanbul’da Kazakistan Kültür Günleri’nin
açılışına da katılması bekleniyor.
Kırgız Hükümetini Devirme
Girişimine Büyük Ceza
www.turkdunyasihaber.com,
9 Ekim 2012
Hafta içerisinde Kırgız Hükümetini devirme plan-
ları Kırgız istihbaratı tarafından deşifre edilen ve gö-
zaltına alınan Ata Curt Partisi yöneticilerinin davası
yakın zamanda başlayacak. Liderliğini Ata Curt Ge-
nel Başkanının yaptığı komite bir darbe ile hükümeti
devirmeyi ardından da kendi hükümetlerini kurmayı
planladıkları için tutuklanmıştı. Kırgızistan Milli Mec-
lisine gelerek milletvekillerine bilgi veren Kırgızistan
Başsavcısı Ata Curt Partisi lideri Kamçıbek Taşıyev’i
ve milletvekilleri Talan Mamıtov ile Sadır Cabarov’u
hükümeti devirme suçundan yargılayacaklarını be-
lirtti. Kırgızistan’ın değişik bölgelerinde liderlerinin
bırakılması için gösterilerini sürdüren Ata Curt Par-
tisi mensupları, bu karardan rahatsızlık duyduklarını
açıkladılar. Anayasal düzeni yıkma girişiminin cezası
Kırgızistan’da 12-20 yıl arasında değişiyor.
 Kırgızistan’da Dil Devrimi Azerbaycan”ın durumu değerlendirildi. Türkiye ve
www.turkdunyasihaber.com, Azerbaycan’ın yanı sıra Türk coğrafyasının farklı
9 Ekim 2012 yerlerinden siyasilerin, sivil toplum kuruluşlarının, ko-
nukların katıldığı konferansta konuşmacılar haricin-
Dil konusunda sık sık ön planda olan Kırgızistan
de konuklarda düşüncelerini belirttiler.
parlamentosu tarihi bir kararın altına imza attı. Ba-
ğımsızlığının ardından bile Kırgızistan’da resmi dil Nazarbayev Çiçek’i Kabul Etti
Rusça olarak kullanılıyordu. Parlamento tarafından http://turkkazak.com, 27 Eylül 2012
alınan yeni karar ile 2013′ten itibaren başta Parla-
Astana’ya resmi temaslarda bulunmak üzere ge-
mento olmak üzere Kırgız dilinin canlandırılması ka-
len TBMM Başkanı Cemil Çiçek, Kazakistan Cum-
rarı alındı. Alınan yeni kararın uygulanmaya başlan-
hurbaşkanı Nusrultan Nazarbayev tarafından kabul
masının ardından yasa tasarıları Kırgızca verilecek.
edildi. Kazakistan Cumhurbaşkanlığı Basın Servisi
Yapılan bir araştırmaya göre Kırgızistan Parlamento-
Nazarbayev –Çiçek görüşmesi esnasında iki ülke
sunda bulunan 120 milletvekilinden 10 kadarı Kırgız-
arasındaki mevcut ilişkilerin konuşulduğunu duyur-
cayı bilmemekte. Ayrıca, Kırgızistan’a cumhurbaşka-
du. Görüşme sonrası Nazarbayev “Ekonomi ve kültür
nı seçilebilmek için ise Kırgız dil sınavına girilmesi
alanında oldukça aktif işbirliği yapan iki dost devletiz.
koşulu bulunmakta.
Üst düzey görüşmeler sık sık yapılmakta. Kazakistan
Kazakistan’ın Ekonomik Hedefi ve Türkiye’nin hükümetleri arasında da üst düzey gö-
www.turkdunyasihaber.com, rüşmeleri sıklaştırıp hükümetler arası işbirliğini güç-
9 Ekim 2012 lendirmemiz gerekmekte”, dedi. Çiçek ise Astana’ya
gerçekleştirdiği ziyaretin amacının iki ülke arasındaki
Kazakistan’da 2017 yılında kişi başına düşen
parlamentolar arası ilişkilerin daha da yoğunlaşması
milli gelirin 24 bin doları bulması hedefleniyor. Ka-
ve güçlenmesi olduğunu dile getirdi. Kazakistan Par-
zakistan Başbakanı Serik Ahmetov yaptığı açıkla-
lamentosu Senato Başkanı Kayrat Mami’nin daveti
mada Kazakistan’da kişi başına düşen milli gelirin
üzerine Kazakistan’a gelen TBMM Başkanı Çiçek,
2017 yılında 24 bin doları bulacağını kaydetti. Asya
Kazakistan Senatosu Başkanı Kayrat Mami ve Mec-
ekonomisinin büyüyeceğine dikkat çeken Başbakan
lis Başkanı Nurlan Nigmatulin ile de görüştü.
Ahmetov, euro bölgesinde krizlerin etkisinin daha
fazla kendini hissettireceğini belirtti. 2017 yılında “Türkçe Konuşan Halklar”
ülke ekonomisinin yüzde 7.6 büyümesini bekledikle- Sempozyumu Kiev’de Başladı
rini açıklayan Başbakan Serik Ahmetov, 2013-2017 http://turkkazak.com, 20 Eylül 2012
arasında enflasyon yüzde 6 ile 8 arasında olmasını
Ukrayna’da Türkçe Konuşan Halklar 3. Uluslara-
öngördüklerini vurguladı.
rası Sempozyumu başladı. Taras Şevçenko Kiev Mil-
Güney Azerbaycan Türkleri li Üniversitesi’nin Edebiyat Enstitüsü (Fakültesi)’ne
Ankara’da Konferans Düzenledi bağlı Türkoloji ve Folklor Bölümleri Türkiye Halk
www.turkdunyasihaber.com, Kültürü Araştırmaları Kurumu ve Ukrayna Gaga-
2 Ekim 2012 uzlar Birliği’nin birlikte organize ettiği sempozyumu
21 Eylül’e kadar devam edecek. Bu sempozyumda
Uluslararası Güney Azerbaycan Türkleri Konseyi
Ukrayna’nın yerli halklarından Kırım Tatarları, Ga-
(UGATK) tarafından Ankara’da “Türkiye’nin İran Si-
gauz, Karay (Karaim) ve Urum Türkleri ile birlikte,
yaseti ve Güney Azerbaycan” adlı konferans düzen-
tarihin çeşitli dönemlerinde Ukrayna topraklarına
lendi. Uluslararası Güney Azerbaycan Türkleri Kon-
yerleşmiş olan Türkmen, Özbek, Kazak, Kırgız, Ta-
seyi (UGATK) tarafından düzenlenen, “Türkiye’nin
tar, Başkurt, Çuvaş, Ahıska Türkleri, Azerbaycan vb.
İran siyaseti ile Güney Azerbaycan” adlı konferans,
Türkleri hakkında bildiriler sunuluyor. Bildirilerde,
dün Ankara’da Türk Harb-İş Sendikası’na ait toplantı
tarih, etnografi, edebiyat, folklor, dil, kültür vb. gibi
salonunda gerçekleştirildi. UGATK Yönetim Kurulu
çeşitli konuların yanı sıra Ukrayna- Türk kültürlerinin
üyesi Zaur Bayramlı’nın oturum başkanlığı yaptığı
karşılıklı etkileri ve Çağdaş Türkoloji’nin Ukrayna’da
konferansa konuşmacı olarak Dr. Yasemen KARA-
gelişim süreci adlı bildirilere değinilirken, bildirilerin
KOYUNLU, TOBB ETÜ öğretim üyesi Doç. Dr. Toğ-
kitap bütünlüğünde üniversitenin hakemli dergisinde
rul İSMAYIL, Türk Dünyası İnsan Hakları Derneği
yayımlanacağı ve Türkoloji kütüphanesine kazandı-
Başkanı Abdullah BUKSUR ve Ortadoğu uzmanı Dr.
rılacağı kaydedildi.
Arif KESKİN katıldı. Konferansta Ortadoğu’da ya-
şanan son gelişmelerin ve Türkiye-İran ilişkilerinin Hazırlayan: Metin DEMİRSOY
mevcut durumu göz önünde bulundurularak “Güney

SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 223

 TÜRK OCAKLARI 100. YIL HABERLERİ
Bingöl Şehitleri için Taziye
Türk Ocakları Genel Merkezi 19 Eylül 2012’de
bir basın açıklaması yaparak, Bingöl şehitleri için
taziye mesajı yayımladı:
“Türk vatanını bölmek, Türk milletini parçala-
mak için uşaklığını yaptığı güçlerin emrinde her
gün Mehmetçiğe ve polisimize kalleşçe saldırılar
tertip eden PKK, iki gün önce Bingöl Karlıova’da
polisimize saldırmış ve sekiz polisimizi şehit et-
mişti. Bu gün de aynı yörede Bingöl-Muş karayo-
lunda, silahsız askerlere kurdukları hain pusu ile
kalleşliklerini bir kez daha teyit eden PKK’lı hainler
10 askerimizi şehit etmiş, onlarcasını da yarala-
mıştır.
Türk’e kefen biçmeye kalkanlar ve onların
aşağılık taşeronları bilmelidir ki, Türk milleti on-
lar gibi nicelerini tarihin derinliklerine gömmüştür.
Şehitlerimiz, gazilerimiz emin olsun: Bu ihanet şe-
bekesi tarihteki ataları gibi hak ettiği en ağır ceza-
yı çekecek ve Türk milleti ve Türk vatanı ilelebet
payidar kalacaktır. Türk Ocakları olarak bir kez
daha haykırıyoruz: Türk milleti bu topraklarda bin
yıldır kökleşen kardeşliğe sıkılan kurşunları, atılan
bombaları aynen iade edecek, kendisine yakışan
vakar ve kararlılıkla satılmış hainlerin oyunlarını
boşa çıkaracaktır.
Polisiyle askeriyle Bingöl şehitleri, bizlere şehit
ve gazi ecdadımızın mukaddes bir emaneti olan
bu vatanın birliği ve milletin dirliği için şehadet şer-
betini içen şehitler kervanına katıldı. Yüce Allah
mekânlarını cennet, ruhlarını şâd etsin.”
Türk Sanatında Atılım: Türk Ocakları
2012 Güz Dönemi Sanat Etkinlikleri için
Ön Kayıtlar Başladı
Türk Ocakları Sanat Edebiyat Kurulu’nun 2012
Güz Dönemi sanat edebiyat etkinlikleri başlıyor. Türk
Ocakları bu dönemde her yaş ve seviyeden kişilere
hitap eden sanat etkinlikleri düzenledi. Birbirinden
sevimli ve ilginç adlarla düzenlenen bu etkinliklere
ciddi bir katılım bekleniyor. Etkinlikler herkese açık
yapılıyor. Konserler, topluluklar ve kurslar için irtibat
kurulması ve ön kayıt yaptırılması isteniyor. Kesin
kayıtlar ve kurs tarihleri daha sonra duyurulacak.
Bu etkinlikler arasında konserler, sinema - tiyat-
ro gösterileri; seminer ve söyleşiler; edebiyat, resim,
felsefe, müzik ve söyleşi toplulukları; fotoğraf, resim,
224 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
gezi, tezhip, çini, televizyon programcılığı ve sunucu-
luğu kursları yer alıyor. Etkinlikler özetle şöyle;
Sinemasalı: Sinemasaverler ve bu alanda eğitim
gören öğrenciler için düzenlenen etkinlikte, Türk ve
dünya sinemalarından özenle seçilmiş bir film göste-
riliyor, katılımcılarca değerlendirme yapılıyor, uzman-
ların söyleşi ve sohbetleri yer alıyor.
Kuşlukta Yazarlar: Her çarşamba günü on beş
yazar bir araya gelip okumuş oldukları bir eserin ya-
zarını çağırıyor ve eseri değerlendiriyor, eleştiriyor.
Türk Müziği Ziyafeti: Her ay Türk müziği alanında
temayüz etmiş çok önemli müzisyenler veya toplu-
luklarca icra edilecek bir konser düzenlenmesi düşü-
nülmektedir.
Ayça Fotoğraf Topluluğu ve Kursu: Ayça, temel
fotoğraf kursu şeklinde başlayıp, ileri düzey fotoğraf
ile yakın çevre ve yurt gezilerindeki fotoğraf çalışma-
larıyla gelişecektir.
Türk Müziği Topluluğu: Topluluk, Sanat Edebiyat
Kurulu üyemiz Selma Adar’ın gayretleri ve çeşitli ku-
rumlardan sanatçıların destekleriyle yürütülmektedir.
Müzikseverlere Türk müziği eğitimi veren bir toplu-
luktur.
Duman Tiyatro Topluluğu: Türk Ocağı’nda yeni
dönemde bir tiyatro topluluğunun kurulması düşü-
nülmektedir. Topluluk, tiyatro meraklıları ve oyuncu
adayları ile tiyatroya gönül vermiş uzmanlardan oluş-
muştur.
Yurt Gezi Topluluğu: Bu ekip fotoğraf kolu ile
birlikte faaliyetler yürütecek şekilde geliştirilecek-
tir. Her hafta önce Ankara içindeki tarihi ve kültürel
mekânlarla başlayıp yurt içi ve yurt dışına yönelik
turlarla gezi kolu etkinliklerini yürütecektir.
Yarının Büyükleri Sanat Topluluğu: Ocak üyele-
rimizin 7-15 yaş arasındaki çocukları başta olmak
üzere herkese açık bir etkinliktir.
İklil Türk Klasik Süsleme Sanatları Topluluğu:
Yeni dönemde tezhib kursuyla ve sanat sohbetleriyle
faaliyetlerini sürdürülecektir.
Çolpan Şiir Topluluğu: Her hafta veya düzenli ara-
lıklarla şiire meraklı gençleri, şiir sevenleri bir araya
toplayacak, şiirleri konuşup tartışacak, şiir akşamları
düzenleyecektir.
Su Müzik Topluluğu: Haftada bir toplanıp bir mü-
zik eserini, bir şarkıyı, bir plağı, konseri dinleyip eleş-
tirecek, üst seviyede bir müzik kültürü oluşmasına
çalışacak olan sohbet grubu oluşturulacaktır.
Kam Plastik Sanatlar Topluluğu: Bu topluluk re-
sim, heykel, gravür vs. sanatlarda bir muhit oluştur-
mak amacıyla her hafta bir eseri ele alıp inceleyecek
bir sohbet topluluğudur.
Bilge Sanat Felsefe Topluluğu:
Bilge, çeşitli sanat ve bilim kolların-
dan sanatın felsefesiyle de ilgilenen,
Doğu’yu, Batı’yı az çok incelemiş kişi-
lerin katılımıyla oluşturulması düşünü-
len sohbet topluluğunun adıdır.
Bala Kitap Topluluğu: Çocuk Ede-
biyatı ile ilgili çeşitli alanların uzmanla-
rının bir araya gelerek oluşturacakları
bir topluluktur. Topluluk, Çocuk Edebi-
yatçıları Derneği ile Türk Ocaklarının
ortak bir etkinliğidir.
Kömen Televizyon Programcılığı
ve Sunuculuk Kursu: Bu kursta, diksi-
Abdulkerim ERDOĞAN
yon, hitabet, metin yazarlığı, sunucu-
AHMER’in Etkinliğinde
luk, program yapımcılığı, yönetmenlik,
senaristlik gibi konular yer alacak-
tır. Konunun uzmanlarınca verile-
cek kursun, paralı olması düşünül-
mektedir.
Cemre Resim Kursu ve Kaftan
Çini Kursu
Türk Genci Dergisinin İkinci
Sayısı Çıktı
Türk Ocaklı gençlerin fikirlerini
ve ilmi araştırmalarını paylaşma-
ları için gerekli ortamı sağlamanın
yanı sıra Türk Ocaklı gençlerin bir-
likteliğini perçinleyen ve bütün Türk
gençlerine seslenen Türk Genci
dergisinin ikinci sayısı okurlarıy-
la buluştu. Tamamen Türk Ocaklı
gençlerin katkıları ve özverili ça-
lışmaları ile hazırlanan Türk Genci
dergisi üçüncü sayısı için bütün Türk Ocaklı gençler-
den yazılarını bekliyor.
AHMER’in İlk Konuğu Ressam Kenan Eroğlu
Türk Ocakları Ankara Hafıza Merkezi Sohbetleri
kapsamında ilki düzenlenen ve Kenan Eroğlu’nun
katıldığı Yakma Resim Tekniği ve Çalışmaları konulu
söyleşi 22 Eylül 2012’de Türk Ocakları Genel Merke-
zi Galip Erdem Salonunda gerçekleştirildi.
Kenan Eroğlu’nun özgeçmişi okunarak başlayan
söyleşi, sanatçının yakma resim sanatı hakkında
verdiği bilgilerle devam etti. Her resmin bir hikâyesi
olduğunu vurgulayan Eroğlu, konukların önünde re-
simlerini nasıl yaptığını uygulamalı olarak gösterir-
ken verdiği bilgilerle bu sanatın önemli hususlarına
da değinmiş oldu.
Program sonrasında yakma resim sanatı ile Ke-
nan Eroğlu’na sorulan soruların ar-
dından salonun içerisindeki Eroğlu
tarafından yapılmış eserler konuklar
tarafından incelendi.
AHMER’de Sohbet, Ankara’nın
Manevi Mimarları
Türk Ocakları AHMER sohbetle-
ri kapsamında Abdülkerim Erdoğan,
“Ankara’nın Manevi Mimarları” ko-
nulu sohbetini AHMER Hamamönü
Bürosu’nda, 3 Ekim 2012’de gerçek-
leştirdi. Abdülkerim Erdoğan sohbetin-
de Hacı Bayram Veli, Taceddin-i Veli
gibi tasavvuf önderlerinden bahsetti.
Madde ve mana arasındaki ince
çizginin önemine dikkatleri çeken Er-
doğan, manevi açıdan zenginliklere
sahip olan Ankara’nın, Hacı Bay-
ram Veli ve Taceddin-i Veli gibi zat-
ları geçmişinde derc ettiğini ve bu
mana zenginliğinin tekrar gün yü-
züne çıkarılması gerektiğini belirtti.
Bu önemli şahsiyetlerin yaşadıkları
dönemlere de değinen Erdoğan,
özellikle Yavuz Sultan Selim döne-
minde Hacı Bayram Veli’nin yöneti-
cilik kabiliyetinin altını çizdi.
Genel Merkez Heyetinin
Karadeniz Şubelerini Ziyareti
Genel Başkan Prof. Dr. Mehmet
Öz, Merkez heyetinden Genel Sek-
reter Yardımcısı Doç. Dr. Emrah
Şenel, Yönetim Kurulu üyesi Doç.
Dr. Mehmet Akif Okur, Denetim
Kurulu Başkanı Aziz Kâmil Yılmaz,
Denetim Kurulu üyeleri Kenan Palalı ve Mustafa
Asım Mutlu ile Akademi Çalışma Grubu üyesi Ömer
Bekeç ile birlikte 22 Eylül 2012 tarihinde Ordu’dan
başlayarak Giresun, Trabzon, Rize ve Samsun Şu-
belerine ziyarette bulundu.
Türk Ocakları Genel Başkanı Prof. Dr. Mehmet
Öz’ün yeni göreve gelen yönetim kurulu ve denet-
leme kurulu üyeleri ile birlikte şubeleri ziyaretleri de-
vam ediyor. 11 Mayıs 2012 Cuma günü Bursa’dan
başlayarak Bilecik, Bozöyük ve Eskişehir, 19-20 Ma-
yıs tarihlerinde Kırşehir, Nevşehir, Niğde, Kayseri, Si-
vas ve Yozgat şubelerini ziyaret eden Genel Başkan
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 225
 Genel Merkez Heyetinin Karedeniz Şubelerini Ziyareti
Mehmet Öz; 26-27 Mayıs 2012 tarihlerinde Afyon-
karahisar, Dinar, Denizli, Nazilli ve Aydın şubelerini,
2-3 Haziran 2012 tarihleri arasında Bolu, Sakarya,
İzmit Gebze ve İstanbul şubelerini ziyaret etmişti. 16
Haziran 2012’de Aksaray, Ereğli ve Karaman şube-
leri Genel Başkan başkanlığındaki heyet tarafından
ziyaret edildi. Prof. Dr. Mehmet Öz ve Genel merkez
temsilcileri 15 Temmuz 2012’de Isparta şubesinin
şölenine katıldı. Genel Başkan ve Yönetim Kurulu
üyeleri, 27 Ağustos 2012’de Genel Sekreter Orhan
Kavuncu’nun babasının cenaze törenine katılmak
için gittiği Osmaniye’de Osmaniye şubesini ziyaret
etmişti.
22 Eylül 2012 tarihinde Türk Ocakları Ordu Şu-
besi Başkanı Prof. Dr. Sabahat Atar Güler tarafından
karşılanan heyet, Ordu Şubesinde Ocaklıların katılı-
mıyla sohbet toplantısı gerçekleştirdi.
Genel Başkan Prof. Dr. Mehmet Öz yapmış ol-
duğu konuşmada, Türk Ocaklarının 100. kuruluş yıl
dönümü vesilesiyle Türk Ocaklarının tarihi hakkında
bilgilendirmede bulunup, bu yıl gerçekleştirilen ve
gerçekleştirilecek Ocak faaliyetlerinden bahsetti.
Son dönemde artan terör olayları ve etnik bölücü
fitneye dikkat çeken Genel Başkan, yeni anayasa ça-
lışmalarında Türk Ocağı’nın görüşlerinin başta Cum-
hurbaşkanı Abdullah Gül ve TBMM Başkanı Cemil
Çiçek olmak üzere ilgili tüm mercilere iletildiğini ve
iletilmeye devam edileceğini, anayasa çalışmaları
kapsamında yeni anayasada Türklük kavramının ve
eğitim dili olarak sadece Türkçenin yer alması husus-
ları ile yerel yönetimlerde özerkliğe ve federasyona
kapı aralayacak her türlü yetki devrine karşı olundu-
ğu ifade etti
Ordu Türk Ocakları Şube Başkanı Prof. Dr. Saba-
hat Atar Güler, Ordu Şubesi tarafından gerçekleştiri-
len faaliyetler hakkında bilgilendirmede bulundu. Or-
dulu Türk Ocaklılar tarafından Genel Başkana gün-
deme ve Ocak faaliyetlerine ilişkin sorular soruldu.
Ordu’nun ardından Giresun’a geçen heyet, Gire-
sun Türk Ocakları Başkanı Yrd. Doç. Dr. Nazım Ku-
ruca tarafından karşılandı. Genel Başkan ve Genel
Merkez yöneticileri Türk Ocakları Giresun Şubesi
226 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
üyeleri ile birlikte akşam yemeği yedi. Genel Başkanı,
Türk Ocaklarının kurulduğu şartları, kurulduğu gün-
den günümüze Ocağın üstlendiği misyonu ve yeni
görev alan genel merkez yönetiminin ülke gündemi
ile ilgili temel meselelere bakışını içeren, bir konuş-
ma yaptı. Devamında Ocak Başkanı Nazım Kuruca,
Şube faaliyetleri hakkında bilgi verdi. Giresun Üni-
versitesi Eğitim Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Mustafa
Türkmen yapmış olduğu konuşmada, Türk Ocağı’nın
tanınabilirliğinin arttırılması gerektiğini, gelecek ne-
sillere yatırım yapılarak Türk Ocaklarının nice yüzyıl-
lara ulaşabilmesi temennisini, ifade etti.
Genel Başkan Prof. Dr. Mehmet Öz ve Genel
Merkez yöneticilerinin 22 Eylül 2012’deki son durağı
Türk Ocakları Trabzon Şubesi olmuştur. Türk Ocak-
ları Trabzon Şubesi Başkanı Prof. Dr. Mithat Kerim
Aslan ve Türk Ocaklılar tarafından şehir girişinde
karşılanan heyet, Trabzon Şubesindeki sohbet top-
lantısına iştirak etti. Genel Başkan Prof. Dr. Mehmet
Öz yapmış olduğu konuşmada, çok önemli bir dö-
nemde kurulan Türk Ocağı’nın, Türk milletinin yeni-
den dirilişini sağlamak için çalıştığını, Birinci Dünya
Savaşı’nda ve ondan sonra da cumhuriyetin kurulu-
şunda Türk Ocaklarının çok önemli roller üstlendiği-
ni, amaçlarının ilmi, fikri, kültürel ve sanat alanında
millete hizmet etmek olduğunu ifade etti.
Ayrıca, Türk Ocaklarının ülkenin gündemindeki
her ciddi mesele ile ilgili kendisine yakışır şekilde
kendi üslubu ile siyasi partiler arasındaki çekişmele-
rin dışında, tamamen Türk milletinin çıkarlarını esas
alan bir bakış açısında görüş bildirdiğini, yeni ana-
yasa ile ilgili görüşlerini net bir şekilde ifade etme-
lerine rağmen basında yeteri kadar yer almadığını,
Türk milleti kavramından vazgeçilmesine, resmi dil
ve eğitim dili olarak Türkçenin dışında herhangi bir
dilin kullanılmasına karşı olunduğunu söyledi. Türk
Ocakları Trabzon Şube Başkanı Prof. Dr. Mithat Ke-
rim Arslan fiziki şartlar, Ocak çalışmaları, üniversite
ve idari kadrolar ile olan ilişkiler, gençlik çalışmaları,
hakkında bilgi verdi.
23 Eylül 2012 Pazar günü ilk olarak Rize Türk
Ocakları Şubesi ile kahvaltı programı gerçekleştirdi.
Türk Ocakları Rize Şubesi Yönetim Kurulu üyeleri
Hayrettin Parıltı ve Ahmet Tan, Ocak faaliyetleri hak-
kında bilgilendirmede bulunup, özellikle yer sıkıntısı
çekildiğini belirtti.
Heyet daha sonra Türk Ocakları Samsun Şube-
sini ziyaret etti. Genel Başkan tarafından gündem ve
Ocak faaliyetleri hakkında Samsun Şubesi üyelerine
bilgi verildi. Burada yaptığı konuşmada Genel Baş-
kan, Türk Ocaklarının kuruluş devrindeki çizgisini ve
ilkelerini koruyarak zamanın şartlarına göre millete
hizmet görevini yerine getirmeye devam edeceği-
ni; milli kimlik, anayasada Türk kavramının mutlaka
yer alması, bölücülük karşısında tavrımız vb. konu-
larda görüşlerini açıkladı. Akabinde, Türk Ocakları
Samsun Şubesi Başkanı Prof. Dr. Tuncer Çağlayan
tarafından Ocak faaliyetlerine yönelik sunum gerçek-
leştirildi, Samsun şubesi üyelerinin soruları ve Genel
Başkanın cevapları ile toplantı sona erdi.
Güz Dönemi İlk Ocakbaşı Sohbetinin
Konuşmacısı Genel Başkan
Prof. Dr. Mehmet Öz
2012-2013 dönemi ilk Ocakbaşı Sohbeti 29 Eylül
2012’de yapıldı. Türk Ocakları Genel Merkezi tara-
fından yapılan 2012- 2013 döneminin ilk Ocakbaşı
Sohbetinde; Türk Ocakları Genel Başkanı Prof. Dr.
Mehmet Öz, “Güncel Tartışmalar İçinde Milli Kimlik
ve Milliyetçilik” konulu sohbet gerçekleştirdi.
Prof. Dr. Orhan Arslan’ın açılış konuşmasıyla
başlayan programda Prof. Dr. Öz, Türk Ocaklarının
kuruluş gayelerinden bahsettikten sonra kuruluş dö-
neminde meydana gelen hadiselerin benzerlerinin
günümüzde de vuku bulduğunu belirtti. Özellikle
Ortadoğu’da meydana gelen olayların bir anda orta-
ya çıkmadığını ve her hadisenin bir geçmişinin oldu-
ğunun altını çizdi.
Milli kimlik ve Türklük kavramlarının keyfi tanımla-
malara bırakılamayacağını ve tarihi süreç içerisinde
şekillenen kavramlar olduğunu vurgulayan Prof. Dr.
Öz, Türk kimliğinin Türklerin tarih sahnesine çıkmala-
rından bu yana birikerek gelen bir kavram olduğunu
belirtti.
Türkiye gündemini meşgul eden yeni anayasa
tartışmalarına da değinen Prof. Dr. Öz, Türk Ocakları
olarak yeni anayasada Türklükten taviz verilmemesi
konusunda kararlı olduklarını, bununla ilgili uyarıları
bir raporla ilgili makamlara ulaştırdıklarını ve ilerle-
yen süreçte bu uyarılara devam ederek kamuoyu ile
paylaşılacağını belirtti. Anayasada Türklük kavramı-
nın çıkarılması, ana dilde eğitim ve devletin bölün-
mesine yol açabilecek yerel yönetim modellerinin uy-
gulanmasına kesin olarak karşı olduklarını vurguladı.
Bu konularda Türk milletinin vicdanı olmaya çalışa-
caklarını belirtti.
Dilde Fikirde İşte Birlik Sempozyumu Yapıldı
Türk Ocakları Genel Merkezi tarafından Türk
Ocaklarının 100. yılı münasebetiyle ve Türk dünyası
gününe ithafen hazırlanan “Dilde Fikirde İşte Bir-
lik Sempozyumu” yapıldı. 3 Ekim 2012 tarihinde
saat 10.00’da Ankara’da Milli Kütüphane Konferans
Salonu’nda açılışı yapılarak başlayan bilgi şölenine
40 bilim adamı çok değerli bildirileri ile katıldılar. Açılış
Bildirisi Türk Ocakları Genel Başkanı Prof. Dr. Meh-
met Öz tarafından verildi. Konuşmada Gaspıralı’nın
ülküsünün gerçekleşmesi için 1990’lardan günümü-
ze yapılan çalışmaların genel bir değerlendirmesi
yapıldı ve ileriye dönük olarak Türk dünyasının birliği
yolunda yapılacak çalışmaların ana çizgileri vurgu-
landı. Genel Başkanın konuşmasından sonra açılış-
ta, Türk dünyası ile ilgili kuruluşların yetkilileri olarak
TÜRKSOY Genel Sekreteri Düsen Kaseinov, Yurtdı-
şı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı Başkan
Yardımcısı Ahmet Algan, Türk Dili Konuşan Ülkeler
İşbirliği Konseyi (Türk Konseyi - TDİK) Genel Sekre-
teri Halil Akıncı birer konuşma yaptılar.
Açılış programından sonra sempozyum bildirile-
rine geçildi. İki günlük sempozyum programı içinde,
büyük Türkçü İsmail Gaspıralı’nın bütün Türklere
rehber olan “dilde, fikirde, işte birlik” düsturu doğrul-
tusunda önemli tespitler ve düşünceler dile getirildi.
Birlik için birçok yönden konu ele alındı ve tartışıldı.
Özellikle Genç Akademisyenler Gözüyle Türk Dün-
yasında Birlik oturumu, çok anlamlı ve etkileyici oldu.
Sovyetler Birliği yıkıldıktan sonraki dönemde eğitim
almış olan, Türk dünyasının farklı bölgelerinden aka-
demik eğitim için Türkiye’ye gelen genç bilim adam-
ları, konuyu son derece objektif bir biçimde değerlen-
dirdiler. Görüşlerini ve uyarılarını dile getirdiler. Her
biri ayrı ve detaylı çalışma konusu olacak tespitler
bundan sonraki çalışmalara rehber olacak. Değer-
lendirme oturumunda Türkiye’de hayatlarını Türklük
mücadelesine adamış iki aksakal Nuri Gürgür ve Na-
mık Kemal Zeybek’in tespitleri adeta ders niteliğinde
idi. Diğer akademisyenler de son derece objektif bir
biçimde sempozyumun değerlendirmesini yaptılar.
Sempozyum Programı
Birinci Gün (3 Ekim 2012)
•Oturum: Dilde Birlik -1
Oturum Başkanı: Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun
•Tarihte ve Günümüzde Türk Dili ve Ailesi - Prof.
Dr. Şükrü Haluk Akalın
•Türk Dünyasında Konuşma Dilinin Zenginleştiril-
mesi - Prof. Dr. Şuayıb Karakaş
•Ortak Bir Yazı Dilinin Oluşturulması –Yrd. Doç.
Dr. Fahri Temizyürek
•Oturum: Dilde Birlik- 2
Oturum Başkanı: Prof. Dr. Şükrü Haluk Akalın
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 227

Dilde Fikirde İşte Birlik Sempozyumu
•Harf ve Alfabe Birliğinin Kurulması - Prof. Dr. Ah-
met Bican Ercilasun
•Bilim Dili Olarak Ortak Türkçe - Prof. Dr. Ahmet
Buran
•Türk Dünyasında Görsel Basının Ortak Dil Oluş-
turmada Rolü –Doç. Dr. Fatma Açık
•Lehçeler Arasında Etkileşimin Artırılması – Prof.
Dr. Melek Özyetgin
•Oturum: Fikirde Birlik -1
Oturum Başkanı: Prof. Dr. Osman Horata
•Ortak Geçmişten Ortak Geleceğe: Tek Millet Fik-
ri – Nevzat Kösoğlu
•Türk Yenileşmesinin Milli ve Manevi Önderleri -
Doç. Dr. İbrahim Maraş
•Milli Kültür Fikrinin Yeniden İnşası – Prof. Dr.
Fahri Unan
•Günümüzde Türk Birliği Nasıl Olmalıdır - Prof.
Dr. Abdullah Gündoğdu
•Oturum: Fikirde Birlik -2
Oturum Başkanı: Prof. Dr. Mehmet Şahingöz
•Türk Dünyası Fikir Platformu Olarak Süreli Ya-
yınlar - Ömer Özcan
•Bilim, Sanat, Düşünce Kurumlarında Birlik – Yrd.
Doç. Dr. Yakup Deliömeroğlu
•Türk Dünyasında Birlik için Dini Hayat –Namık
Kemal Zeybek
İkinci Gün (4 Ekim 2012)
•Oturum: İşte Birlik-1
Oturum Başkanı: Doç. Dr. Fırat Purtaş
•Müktesebat ve Mevzuatta Birlik - Prof. Dr. Atilla
Özer (Türk Dünyası Anayasası)
•Kamu ve Sivil Kuruluşların işbirliği - Prof. Dr. Or-
han Kavuncu
•Türk Dünyası Ortak/Açık Pazarı – A. Mümtaz
Çoban
•Türk Dünyası Birliğinin Sağlanmasında Eğitimin
Rolü – Birol Dok
228 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
•Oturum: İşte Birlik-2
Oturum Başkanı: Prof. Dr. Yu-
suf Sarınay
•Bilişim, Haberleşme ve Ulaşım
Ağı - Arslan Küçükyıldız
•Doğa, Kültür ve Tarih Turizminin
Birliğe Katkısı – Dr. Fahri Atasoy
•Yeni Çağda Türk Dünyası: Fır-
satlar, Tehditler – Doç. Dr. Mehmet
Akif Okur
•Türk Dünyasında Tarih Birliği:
Ortak Tarih Yazımı, Sorunlar, Teklif-
ler – Prof. Dr. Üçler Bulduk
•Oturum: Genç Akademis-
yenler Gözüyle Türk Dünyasında
Birlik
Oturum Başkanı: Hüseyin Raşit Yılmaz
- Said Ali Kudaynetov, Tataristan
-Murat İliyev, Türkmenistan
-Rıza Heyet, İran
-Kudret Artıkbayev, Kırgızistan
-Timur Devletov, Hakas
-Ferhat Maksudov, Özbekistan
-Ayderbek Amirbek, Kazakistan
-Faridin Kala, Balkanlar
-Abduraman Egiz, Kırım
Değerlendirme: 21. Yüzyılda Kavram ve Kap-
sam Olarak Türk Dünyasında Birlik
Oturum Başkanı: Nuri Gürgür
•Prof. Dr. Osman Horata
•Doç. Dr. Fırat Purtaş
•Namık Kemal Zeybek
•Darhan Kydrali
2012 Karadeniz Bölge Toplantısı - Amasya
Türk Ocakları Genel Merkez yönetimi ve şube
yönetimlerinin yıllık istişare toplantıları başladı. Ev
sahipliğini Amasya şubemizin yaptığı ilk toplantı Ka-
radeniz Bölge Toplantısı, 6 Ekim 2012’de yapıldı.
Toplantıya:
1. Genel Merkezden; Genel Başkan Prof. Dr.
Mehmet Öz, Genel Başkan Yardımcısı Prof. Dr.
Yusuf Sarınay, Genel Sekreter Yardımcısı Prof. Dr.
Mehmet Şahingöz ve Denetleme Kurulu Başkanı A.
Kâmil Yılmaz,
2. Amasya Şubesinden; Başkan Ahmet Zeytünlü,
Başkan Yardımcısı. Hamdi Yüksel, Yönetim kurulu
üyeleri O. Ayhan Sivaslıgil, Şeref Özmumcu ve Mus-
tafa Akça,
3. Erbaa Şubesinden; Başkan Fehmi Kır, Sek-
reter İsmail Alinek, Yönetim Kurulu üyeleri Mustafa
Koç, Şükrü Eryurt ve Halis Yılmaz,

Amasya Şubesinde Yapılan Karadeniz Bölge Toplantısından Görüntüler
4. Giresun Şubesinden; Başkan Yrd. Doç. Dr.
Nazım Kuruca, Başkan Yardımcısı Kâzım Yılmaz,
Muhasip Habib Aydın ve Yönetim Kurulu üyesi H.
İbrahim Kara
5. Ordu Şubesinden; Başkan Prof. Dr. Sabahat
Atar Güler, Başkan Yardımcısı Reşat Azaklı ve mu-
hasip İsmail Şimşit
6. Samsun Şubesinden; Başkan Prof. Dr. K. Tun-
cer Çağlayan, Başkan Yardımcısı Şahin Köktürk,
Sekreter Yüksel Öner ve Yönetim Kurulu üyesi Ha-
san Temiz
7. Sivas Şubesinden; Başkan Ertuğrul Kuşderci,
Başkan Yardımcısı Mutlu Kurt, Muhasip Lokman Ko-
çak ve Sekreter Aytekin Yıldırım
8. Tokat Şubesinden; Başkan Yunus Emre Te-
kinsoy, Başkan Yardımcısı Mustafa Çakır, Sekreter
Uğur Hızarcıoğlu ve Denetleme Kurulu Başkanı Ali
Safi Kıral
9. Trabzon Şubesinden; Başkan Prof. Dr. Mithat
Kerim Arslan, Başkan Yardımcısı Ahmet Sarı ve Mu-
hasip Hasan Sofuoğlu
10. Turhal Şubesinden; Başkan Alparslan Çelik,
Başkan Yardımcısı İlhan Trak ve Gençlik Kolları Baş-
kanı Serkan Genç katılmıştır.
Toplantı başlamadan önce Genel Başkan Prof.
Dr. Mehmet Öz basın mensuplarına bir açıklama
yaptı. Son dönemdeki geliş-
meleri değerlendiren Prof. Dr.
Öz, Suriye meselesinde yanlış
yönlendirmelerin etkisiyle bazı
hataların yapıldığını, ancak bu
meselenin iç politik çekişme-
lerin konusu yapılmaması ge-
rektiğini vurguladı. Türkiye’nin
Türk ve İslam âlemini ilgilen-
diren konularda, kendi aklı ve
tasavvuruyla hareket etmesi-
nin önemine işaret eden Prof.
Dr. Öz, millî meselelerde birlik
olmanın gereğini belirtti. Ana-
yasa konusunda görüşlerinin
daha önce bir kitapçık halinde
ilgililere ve kamuoyuna iletil-
diğini açıklayan Prof. Dr. Öz,
anayasada “Türk milleti” kav-
ramından vazgeçilmesine ve
Türkçeden başka bir resmi dil
ve eğitim dilinin kabulüne ke-
sinlikle karşı olduklarını tek-
rarladı. Basın mensuplarına
yapılan açıklamadan sonra,
Genel Başkan, şube temsilci-
lerine hitaben yeni dönemde
Türk Ocaklarına düşen görevler, bu çerçevede Genel
Merkezin 100. yılda yaptığı ve yapacağı faaliyetler,
yeni yüzyılda Türk dünyası ve İslam âlemine ve de
bütün insanlığa Türk milletinin sunacağı yeni mede-
niyet tasavvuru konularının üzerinde durdu. Bilaha-
re şube temsilcileri yaptıkları faaliyetler, karşılaşılan
problemler, önümüzdeki döneme dair çalışma plan-
ları, etnik fitne, terör ve Suriye meselesi başta olmak
üzere ülkenin önemli meseleleri vb. hususlarda, su-
numlarını gerçekleştirdiler. Yapılan müzakerelerden
sonra bölge toplantısının resmi safhası sona erdi.
Toplantının yapıldığı Pirler Parkında Amasya Va-
lisi Abdilcelil Öz, Belediye Başkanı Cafer Özdemir,
Amasya Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Metin Orbay,
Emniyet Müdürü Cemil Bayazıt ile toplantıya katılan-
lar ve diğer misafirler birlikte akşam yemeği yedi. Bu-
radaki samimi sohbetin ardından Prof. Dr. Mehmet
Öz, Üniversitede vali ve diğer erkânın da katıldığı
“Güncel Gelişmeler Işığında Milli Kimlik ve Milliyet-
çilik” konulu bir konuşma yaptı. Konferanstan sonra
ülke meseleleri hakkında bir sohbet gerçekleşti.
Aydın Şubesinde Konferans
Türk Ocakları Aydın Şubesinde 21 Eylül 2012’de
“Ortadoğu’da Türk Kültürünün İzleri” konulu bir kon-
ferans gerçekleştirildi. Konferansa Adnan Menderes
Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi öğretim görevlisi
tarihçi Tülay Yürekli konuşmacı olarak katıldı.
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 229
 Balıkesir Şube Başkanına
BAYŞAD’dan Ödül
Türk Ocakları Balıkesir Şubesi Baş-
kanı İsmail Acar’a, Balıkesir’ de her Per-
şembe akşamı düzenlediği “Ocakbaşı
Sohbetleri”yle, Balıkesir kültür hayatı-
na yaptığı hizmetten dolayı “BAYŞAD
Balıkesir’in Değerlerine Vefa Günü
Onur Ödülü” verildi. Kısa adı BAYŞAD
olan Balıkesir Şairler ve Yazarlar Der-
neği 10. ayın, 10. günü, 10. saatinde
1. Karesi Kültür Ve Sanat Etkinlikleri’ni
başlattı. Karesi Türbesi önünde dua ve
Ali Hikmet Paşa Meydanında mehteran
gösterisi ile başlayan etkinlikler 4 gün
sürdü.
Bolu Türk Ocağı Başkentler Gezisi I
731. Ertuğrul Gazi’yi Anma ve Yörük Şenlikleri
Osmanlı Devleti’nin ilk başkenti Bilecik İlinin Söğüt
İlçesinde 07–08–09 Eylül 2012 tarihlerinde yapıldı.
Balıkesir Şube Başkanı İsmail ACAR Ödül Alırken
Bolu Şubesi Etkinliği
230 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Şenlikler vesilesiyle Türk Ocak-
ları Bolu Şubesi, 100. faaliyetleri
çerçevesinde planladığı Baş-
kentler Gezisinin birincisini Söğüt
ziyaretiyle gerçekleştirdi.
9 Eylül Pazar günü 7. Gele-
neksel Şiir Yarışmasında ödül
alan öğrenciler ve velileriyle,
üyelerimizden oluşan gezi grubu,
sabah saat 06.00’da Bolu’dan
hareket ederek saat 09.30’da
Söğüt’e ulaştı.
Tülay YÜREKLİ Aydın Şubesinde
Bursa Şubesinden Duyuru:
İmza Kampanyası
Türk Ocakları Bursa Şubesi “Anayasada Türk
İsminin ve Türklük Kavramının Dışlanmasına Karşı-
yız” adlı bir imza kampanyası başlattı. 21 Ekim 2012
akşamına kadar Saat: 12.00 – 18.00 arasında Os-
mangazi Metro İstasyonu ve Orhangazi Parkı’ndaki
stantlarının imzaya açık olduğunu belirtti.
Elazığ Şubesi Etkinlikleri
Türk Ocakları Elazığ Şubesi tarafından,
Milli kültür ve değerlerimizin gelecek nesille-
re aktarılması ve sevdirilmesi doğrultusunda
Türk sanat müziği korosu kurulmuştur. Koro-
muzu Kültür Bakanlığı Elazığ Devlet Korosu
ses sanatçılarından Selahattin Yalçınkaya ve
Serpil Hamedi yönetecektir; 11 Ekim 2012’de
Elazığ’a hitaben Ezgi FM’de Aksiyon prog-
ram yapımcısı Yeni Ufuk Gazetesi M. Nafiz
Koca tarafından yönetilen 210 dakika süren
canlı yayın programına; Şube Başkanı Metin
Akgün, Elazığ Klasik Türk Müziği korosu ses
sanatçıları Serpil Hamedi, Selahattin Yalçın-
kaya, Şube bünyesinde kurulan TSM korosu
şefi ve şef yardımcısı sıfatıyla konuk oldular;
8 Ekim 2012’de Şube Başkanı Metin Akgün,
Türk Ocakları Elazığ
Şubesi Türk Sanat Mü-
ziği Korosu Şefi olarak
çalışmaları yürütecek
olan Selahattin Yal-
çınkaya, Enver Yüce-
soy (üye)’un iştirakiyle
Korosu’nun kuruluş
amaçları, vizyonu ve
yarına dönük hedeflerini
paylaşmak merkezinde;
Yeni Ufuk gazetesi Ge-
nel Yayın Yönetmeni M.
Nafiz Koca’yı ve “Kanal
E” televizyonu Genel
Yayın Yönetmeni Zeki
 Eskişehir Şubesi Gençlik Kolları Yeni Yönetim Kurulu Üyeleri
Akbıyık’ı, ‘’Kanal 23’’Televizyonu Genel Yayın Yönet-
meni H. Vehbi Coşkun’u makamlarında ziyaret etti.
Eskişehir Şubesi Etkinlikleri
Türk Ocakları Eskişehir Şubesi Gençlik Kollarında
2012-2013 döneminde görev alacak yönetim kurulu
Elazığ Şubesi Türk Sanat Müziği Korosu Etkinliği
üyeleri belirlendi. Yeni yönetim kurulu, ilk toplantısı-
nı 26 Eylül 2012’de gerçekleştirdi. Yönetim Kurulu:
Başkan: Murat Muslu; Başkan Yardımcısı: Burhan
Şamil Çiftçi; Genel Sekreter: Merve Bahşi; Muhasip:
Bahadır Karaman; Sosyal Faaliyetler Sorumlusu:
Mücahit Kök; Eğitim Sorumlusu: Aytuğ Talha Yıldız;
Türk Dünyası Sorumlusu: Salim Tekir; Kütüphane
Sorumlusu: Reyhan Toprak; Şubenin 25 yıldır sür-
düre geldiği Perşembe sohbetleri yeni dönemde yo-
ğun bir katılımla başladı. İlk sohbette Türkiye’nin en
büyük sorunlarından birisi olan eğitim meselesi ele
alındı. Osmangazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi De-
kan Yardımcısı Doç. Dr. Cemil Yücel’in konuşmacı
olarak katıldığı sohbette ‘Eğitim sisteminde neler olu-
yor’ konusu üzerinde konuşuldu. Program, Başkan
Prof. Dr. Nedim Ünal’ın açılış konuşması ile başladı;
Perşembe sohbetleri çerçevesinde 11 Ekim 2012’de
Akdeniz Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bö-
lümü öğretim üyesi Prof. Dr. İsmail Yakıt’ın “Türk –
İslam Kültüründe Tarih Düşürme Geleneği” başlıklı
konferansı gerçekleşti.
Gaziantep Şubesi Etkinliği
Gaziantep Şubesinde Münifpaşa Konuşuldu
Türk Ocakları Gaziantep Şubesinin 3 Ekim
2012’deki ilk konferansına Gaziantep Üniversitesi
Eğitim Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Hikmet Yıldırım
Celkan konuşmacı olarak katıldı. Prof. Dr. Celkan’ın,
Gaziantep’in mümtaz şahsiyetlerinden Münifpaşa’yı
konu olarak aldığı konferansına, çoğunluğu üniversi-
te öğrencisi olmak üzere geniş bir dinleyici katıldı.
Isparta Şubesinde Doğu Türkistan
Konferansı
Türk Ocakları Isparta Şubesinin bu dönemin ilk
konferansı 9 Ekim 2012 gerçekleşti. Önceki yıllarda
Isparta Devlet Hastanesinde KBB uzmanı olarak 9
yıl çalışan Prof. Dr. Orhan Gedikli’nin konuşmacı
olduğu slayt gösterimli konferansın konusu Doğu
Isparta Şubesi Etkinliği
SAYI: 303 • KASIM 2012 • TÜRK YURDU 231

Samsun Şubesi Etkinliği
Türkistan, Uygur Türkleri ve Çin üzerine
oldu. Konferansa SDÜ öğretim üyeleri,
Kültür Turizm İl Müdürü Abdullah Kılıç,
Türkiye Kamu-Sen il temsilcisi Ali Bala-
ban, Sosyal Hizmet Dernek ve Isparta
Kent Konseyi Başkanı Prof. Dr. Mahmut
Bülbül, Polis Emeklileri Derneği Başkanı
Mehmet Gürses, Yörük-Türkmen Dernek
Başkanı İrfan Boztepe ile birlikte kalaba-
İhsan UĞRAŞ Niğde
lık Ocaklı izleyici olarak katıldı. Şubesi Etkinliğinde
Önce Isparta Şubesi Gençlik kolları
başkanı SDÜ öğrencisi Beytullah Saraç’ın görevi-
ni Mehmet Karagülle’ye devretmesi, şube başka-
nı Op. Dr. Levent Başyiğit’in hoş geldiniz ve 100.
yıl olan 2012 yılı faaliyetlerini anlatan konuşması
gerçekleşti; SDÜ’nin 2012-2013 öğretim döneminin
başlaması ile Şubenin SDÜ öğrencilerine 100. kuru-
luş yılımız nedeni ile aylık olarak verdiği kahvaltılar
başladı. 7 Ekim 2012 pazar sabahı Şubede verilen
kahvaltının ikramlarını, yönetim kurulu üyelerinin
eşleri hazırladı.
İzmit Şubesi Etkinlikleri
Türk Ocakları İzmit Şubesi, 19 Eylül Şehitler ve
Gaziler Günü dolayısıyla basın açıklaması yaptı; 28
Eylül 2012’deki Cuma sohbetinde “Dilde Fikirde İşte
Birlik” konusu konuşuldu. 26 Eylül Türk Dil Bayramı
münasebetiyle düzenlenen sohbetin sunumunu Türk
Ocakları İzmit Şubesi yönetiminden eğitimci Fatma
Gülşen yaptı.
Maltepe Şubesi Gençlik Kolları Açılış Toplantısı
Türk Ocakları Maltepe Şubesi Gençlik Kollarının
sezon açılışı 21 Eylül 2012’de yapıldı. Yeni yönetimin
ilanı ile devam eden toplantıda yıllık faaliyet planla-
ması ve kısa vadede yapılacaklar görüşüldü. Yeni
yönetim: Bahadır Özcan(Başkan), Mertcan Sönmez
(Başkan Yardımcısı), Erkan Ayvaz (Eğitim Masası
Başkanı), Emre Gürel (Üniversiteler Masası Başkanı),
Raşit Hacıalioğlu (Ortaöğretim Masası Başkanı), Buğ-
232 TÜRK YURDU • KASIM 2012 • SAYI: 303
Osmaniye Şubesi Etkinliği
rahan Aktaş (Üniversite Masası Başkan
Yardımcısı), Soner Gül (Ortaöğretim
Masası Başkan Yardımcısı), Çağrı Be-
zer (Ortaöğretim Masası Başkan Yar-
dımcısı), Ahmet Ödemiş (üye), Kürşad
Sert (üye).
Niğde Şubesi Etkinlikleri
Türk Ocakları Niğde Şubesi, 28 Ey-
lül 2012’de Niğde Üniversitesi Eğitim
Fakültesi öğretim üyesi Yrd. Doç. Dr.
Salih Özkan’ın konuşmacı olarak yer
aldığı “Osmanlı’dan Günümüze Doğu Ayaklanma-
ları ve Bugünkü Etnik Terör ile İlişkileri” ve 5 Ekim
2012’de, Türk Eğitim-Sen Niğde Şube Başkanı İhsan
Uğraş’ın konuşmacı olarak yer aldığı “4+4+4 Siste-
minin Eğitime, Eğitimcilere ve Topluma Yansımaları”
konulu ocak başı sohbetleri yapıldı.
Osmaniye Şubesinde Sohbet
Türk Ocakları Osmaniye Şubesinde 2 Ekim
2012’de düzenlenen Ocakbaşı sohbetinin konuğu;
Özel Sevgi Hastanesi Başhekimi Doç Dr Turgay Ak-
gül, erkek hastalığı prostatı ve tedavi yollarını anlattı.
Vali Yardımcısı Mesut Taner
Genç Samsun Şubesinde
Türk Ocakları Samsun Şubesi’nin 100. yıl kon-
feranslarına katılan Samsun Vali Yardımcısı Mesut
Taner Genç, “Beytüşşebap Kaymakamı’nın PKK ile
Mücadele Günlüğü”nü anlattı. Türk Ocakları Sam-
sun Şubesinde katılımcılara konferans veren eski
Beytüşşebap Kaymakamı, Samsun Vali Yardımcısı
Mesut Taner Genç, Beytüşşebap Kaymakamlığı dö-
neminde yazdığı kitabı ve PKK ile nasıl mücadele
edilmesi gerektiği konusunda bilgiler verdi.
Zonguldak Şubesinden Basın Açıklaması
Türk Ocakları Zonguldak Şubesi Başkanı Erol
Şeref 20 Eylül 2012’de meydana gelen Bingöl’deki
terör olayları ile ilgili bir basın açıklaması yaptı.