İÇİNDEKİLER

Basın Bildirisi • Türk Ocakları Genel Merkezi .....................................................................2

27 Mayıs Depreminin Artçı Sarsıntıları-II Talat Aydemir’in Hiç Tükenmeyen İhtilâl Tutkusu
Nuri Gürgür...........................................................................................................................3

TÜRK YURDU Mustafa Kemal Atatürk Hakkında Bazı Düşünceler • Bayram Kodaman..............................8
Türk Ocakları Genel Merkezi Aylık Yayın Organıdır. Atatürk • Derviş Kılınçkaya.................................................................................................12
Yerel Süreli Yayın • Basıldığı Tarih: 01.09.2011 • ISSN1300-2323
7. Devre, cilt 31 (63) Sayı: 289 (650) 100. Yıl Bayrak Adam: Celal Bayar • Celal Metin..............................................................................17

SAHİBİ Celal Bayar - Millî Mücadelede Silahlı Direnişin Bir Dönüm Noktası
Galip TAMUR Emine Gürsoy Naskali.......................................................................................................25
(Türk Ocakları Basın, Yayın ve Eğt. Hiz. İşl. Adına)
Tartışılan Yönleriyle İsmet İnönü Dönemi (1938-1950) • Ali Ata Yiğit.................................30
GENEL YAYIN MÜDÜRÜ
Türk Siyasetinde Adnan Menderes • Süleyman İnan..........................................................46
Prof. Dr. M. Çağatay ÖZDEMİR
Türkiye Siyasetinde Süleyman Demirel • Orhan Avcı.........................................................51
SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ
Prof. Dr. Necmeddin SEFERCİOĞLU Türk Milliyetçiliğinin Kutup Yıldızı: Alparslan Türkeş • Özcan Yeniçeri................................63

YAYIN KURULU Necmettin Erbakan • Ahmet Güner Elgin...........................................................................73

Doç. Dr. Bahri ATA Yücel HACALOĞLU Bülent Ecevit • Ahmet Güner Elgin.....................................................................................84
Yrd. Doç. Dr. İbrahim ATABEY Doç. Dr. Yunus KOÇ
Dr. Fahri ATASOY Ömer ÖZCAN Siyasetin Ulu Çınarı Osman Bölükbaşı • Agâh Oktay Güner.............................................89
Doç. Dr. Levent BAYRAKTAR Yrd. Doç. Dr. Serdar SAĞLAM
Ömer BEKEÇ Yrd. Doç. Dr. Yavuz KARTALLIOĞLU Turgut Özal’ın Hayatı, Şahsiyeti, Temel Meselelerimiz Konusundaki Görüşleri ve
Prof. Dr. Ali BİRİNCİ Prof. Dr. Özcan YENİÇERİ Hizmetleri • İsmet Binark.....................................................................................................96
Galip ERDEM
Süleyman Demirel’in Dış Politika Anlayışı • Bilal Karabulut.............................................103
100. YIL SAYILARINA KATKIDA BULUNANLAR Türk-İslâm Ülküsünün Büyük Mütefekkiri S. Ahmet Arvasi • Hüdavendigâr Onur............107
Prof. Dr. Ethem Ruhi FIĞLALI Prof. Dr. Haydar ÇAKMAK Merhum Galip Erdem’le İlgili Bir Hatıra • Süleyman Hayri Bolay.....................................113
Yrd. Doç. Dr. Fahri TEMİZYÜREK Prof. Dr. Hikmet Yıldırım CELKAN
Prof. Dr. Orhan Düzgüneş: Büyük Ama Mütevazı Bir İlim ve Dava Adamı
Prof. Dr. Gülçin Yahya KAÇAR Prof. Dr. Hülya ARGUNŞAH
Orhan Kavuncu.................................................................................................................115
Prof. Dr. H. Bayram KAÇMAZOĞLU Yrd. Doç. Dr. Hüseyin TUNCER
Prof. Dr. Hacı Ömer KARPUZ Dr. İbrahim KARAER Osman Yüksel Serdengeçti’nin Eserleri • Cemal Kurnaz..................................................121
Prof. Dr. Hakan POYRAZ Prof. Dr. İlhami DURMUŞ Türk Milliyetçiler Derneği • Necmeddin Sefercioğlu.........................................................132
Prof. Dr. Hakkı ACUN Prof. Dr. İsa ÖZKAN
Prof. Dr. Halit ÇAL Prof. Dr. İsmail ÇETİŞLİ “Türkiye Milliyetçiler Cemiyeti”ne - I / –1950’li-60’lı Yılların “Millet Tanımı” ve
Prof. Dr. Hanifi ÖZCAN Prof. Dr. İsmail Hakkı AKSOYAK Günümüz İçin Önemi– • Mustafa Kök...............................................................................141
Doç. Dr. Hasan Ali KARASAR Prof. Dr. Kadir ARICI Türk’ün Büyük Ülküsü: Türkçülük • Altan Deliorman........................................................149

GENEL MERKEZ İmparatorluktan Cumhuriyete Türk Milliyetçiliğinin Tarihi Evrimi • Özcan Yeniçeri............165
Türk Ocağı Caddesi Prof. Dr. Osman Turan Sokağı Nu: 1 Balgat / ANKARA Türk Milliyetçiliği ve Demokrasi • Mehmet Ali Ünal...........................................................185
Tel: 90(312) 284 35 90
İDARE YERİ Türk Milliyetçiliği ve Türk Kültüründe Sevgi Kavramı • Umay Günay................................190
Sezenler Caddesi 4/12 Sıhhiye / ANKARA
Tel-Belgegeçer: 90(312) 229 69 74 Türk Siyasal Yaşamında MHP • Turgay Uzun...................................................................192
YAZIŞMA ADRESİ Edebiyatta Türkçülük (Başlangıçtan II. Meşrutiyet’e Kadar) • Nâzım H. Polat..................215
P.K. 429 Yenişehir / ANKARA
Elmek: turkyurdu@turkyurdu.com.tr İslamcılığın Konjonktürel Hegemonyası ve Üç Aşaması • Hilmi Demir.............................223
Türk Yurdu Web Sitesi: www.turkyurdu.com.tr
19. Yüzyıl Düşünce Akımlarından Osmanlıcılık • Yaşar Kop.............................................227
BÜRO: Yaşar GİRGİN
TEKNİK DÜZENLEME: Emel SEMERCİ Etnik Milliyetçilik veya Irkçılık Bağlamında Kürtçülük • Mustafa Aksoy...............................237
Osman Turan’ın Türkiye’de Milli Devletin İnşasına Bakışı • Aytekin Ersal........................248
ABONELİK ve ABONELİK ÜCRETİ
Abonelik ücreti, Türk Ocakları Basın, Yayın ve Eğitim Hizmetleri İşletmesi Türk Tarihinde Meşruiyetin Kaynağı ve Öteki Sorunu • Abdullah Temizkan.....................259
Türk Yurdu 257311 numaralı posta çeki hesabına, yurt içi ve yurt dışı havaleler
için de T.C. Ziraat Bankası Necatibey-ANKARA şubesi TR1500 0100 0795 0656 Mukaddime’deki Bazı Kavram ve Olgular Çerçevesinde İbn Haldun’a Göre Türkler
5463 5001 numaralı banka hesabına yatırılarak, P.K. 429 Yenişehir-ANKARA Beyhan Zabun...................................................................................................................263
adresine yahut elmek veya telefonla bilgi verilir.
YURT İÇİ: Yıllık Ferdi Abone 80 TL. / Yıllık Kurum ve Kuruluş Aboneliği 150 TL. Anadolucu Türk Milliyetçilerinde Turancılık Algısı • İkbal Vurucu......................................267
YURT DIŞI: Avrupa ülkeleri için yıllık 75 Euro / Diğer ülkeler için yıllık 100 Dolar
Yayımlanan yazıların muhtevasına ait sorumluluk yazarlarına aittir. Türk Kültür ve Düşünce Tarihinde Sarafim Kıraathanesi • Kemalettin Kuzucu................281
Yayımlanacak yazılar üzerinde yazardan müsaade alınarak gerekli
düzeltmeler yapılabilir. Gönderilen yazılar yayımlansın Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp’in Üçlü Tasnifleri: Üç Tarz-ı Siyaset ve Türkleşmek,
yayımlanmasın iade edilmez. İslâmlaşmak, Muâsırlaşmak • Mehmet Kaan Çalen..........................................................292
Azınlıklar ve Türkleşme Bağlamında Bir Entelektüel: Tekinalp • Melih Çoban..................299
TÜRK OCAKLARI MERKEZ YÖNETİM KURULU Kemal Tahir’in Anlatımıyla Taşradan 20. Asrın İlk Çeyreğine Bakış • Mustafa Balcı.........309
Genel Başkan: Nuri GÜRGÜR Üye: Prof. Dr. Özcan YENİÇERİ
Genel Başkan Yrd.: Prof. Dr. Orhan ARSLAN Üye: Prof. Dr. M. Çağatay ÖZDEMİR Anadoluculuk Akımının Doğuşu • Ömer Obuz...................................................................316
Genel Sekreter: Prof. Dr. Orhan KAVUNCU Üye: Efendi BARUTÇU
Genel Muhasip: Galip TAMUR Üye: Kerim ÜNAL [Ekrem Hakkı Ayverdi İle Avrupa’da Türk’ü Aramak-II] Tuna Güzellemesi
Genel Sekreter Yrd.: Osman OKTAY Üye: Dr. Fahri ATASOY Turgut Güler......................................................................................................................323
Genel Sekreter Yrd.: Yrd. Doç. Dr. Bülent AKSOY
DÜŞÜNCELER • Suriye’deki Olaylara İlgisiz Kalamayız • Nuri Gürgür............................327
DENETLEME KURULU
Başkan: Prof. Dr. Rasih DEMİRCİ DÜŞÜNCELER • Ferdî Haklar Sadedinde Millet ve Demokrasi Üzerine Bir Deneme
Raportör: Yrd. Doç. Dr. İbrahim ATABEY
Üye: Zafer SADIKOĞLU
Cengiz Aydoğdu...............................................................................................................330
DÜŞÜNCELER • Türk Ocaklarının 100. Yılına Tarihten Bakmak • Mustafa Kök..............337
TASARIM: www.hakkiuslu.com
PORTRE • İsmail Otar • Ömer Özcan...............................................................................339
DİZGİ: REPROTON LTD. ŞTİ. (0312) 384 78 51-52
BASKI: EVREN YAY. A.Ş. Tel: (0312) 615 54 54 Türk Dünyasından Haberler ..............................................................................................341
Ankara Konya Devlet Yolu 29. km. Oğulbey/ANKARA Türk Ocaklarından Haberler ..............................................................................................343
 BASIN BİLDİRİSİ

Ç
ukurca’da vatan topraklarımızı korumakla görevli 11 askerimizi daha şehit verdik. Son bir
ay zarfındaki kayıplarımızın sayısı 40’a ulaştı. Böylece bu yılın ilk 8 ayında öldürülen 83
PKK’lıya karşı, verdiğimiz kayıpların sayısı 140’a yaklaşıyor.
Sadece bu tablo bile PKK terörüne karşı mücadelede büyük bir zaaf yaşandığını açıkça gös-
teriyor.
Başarısızlığın nedenlerinin doğru ve gerçekçi şekilde araştırılması gerekirken, istisnasız her
saldırıdan sonra tekrarlanan demeçlerle PKK’nın durdurulamadığı ortadadır. Hem hükümet hem
de asker kendileri açısından sağlıklı bir durum muhakemesi yapmalı, yanlışlıklar ve eksiklikler bir
an önce belirlenmeli, vakit geçirilmeden telafisine çalışılmalıdır.
Terör olaylarının yoğunlaştığı yerlerin, özellikle Hakkâri ve çevresinin PKK tarafından yıllardır
pilot bölge olarak belirlendiğini, demokratik özerklik dedikleri yapılanmayı buralara yerleştirmeye
çalıştıklarını herkes biliyor.
Hakkâri’de, Çukurca’da, Şemdinli ve Yüksekova’da sivil giyimli asker ve polisler güpegündüz
vuruluyor. Belirli güzergâhlarda yollar kesilerek insanlar kaçırılıyor; devletin valileri mayınlı tuzak-
lardan rastlantı eseri kurtuluyor. Ne hazindir ki askerî timler operasyon sırasında defalarca aynı
taktiklerle gündüz vakti tuzağa düşürülüyor. Nasıl oluyorsa her olayda saldırganlar buharlaşıp
kayboluyor.
Artık altı doldurulmayan retorik gösterileriyle, kanlarının yerde kalmayacağı beyanlarıyla ne
PKK geri adım atıyor, ne de milletimizin yüreği ferahlıyor.
Güvenlik güçlerinin teknolojik donanımlarında, silah ve teçhizatlarında hâlâ noksanlıklar var-
sa, hayatî işleve sahip saldırı helikopterleri yıllardır temin edilip hizmete konulamıyorsa, şata-
fatlı demeçlerle devreye sokulduğu ilan edilen insansız hava araçları ortada görünmüyorsa, en
önemlisi bölgede görevlendirilen asker ve polisin eğitim, teşkilat ve yerleştirilmesinde sağlıklı bir
tespit yapılamıyorsa gerekli koordinasyon sağlanamıyorsa hiç kimse “cek”li, “cak”lı demeçlerle
zamanı tüketmemelidir.
PKK ile mücadelede istihbaratın hayatî önemi yıllarca önce görülmesine rağmen son yıllar-
da sivilleşme romantizmiyle bu damarların tıkanmasının, güvenlik güçlerine destek verdiği için
PKK’nın başlıca hedeflerinden olan koruculuk sisteminin devre dışına çıkarılmasının makul bir
izahı olabilir mi?
Milletimiz ırkçı-etnikçi Pankürdist hareketin PKK üzerinden sergilemekte olduğu terör saldı-
rılarına kuşkusuz teslim olmayacaktır. Türkiye bu sorunla baş edecek güce elbette sahiptir. So-
runun yönetilmesinde sürüp gelen hatalar, kafa karışıklığı ve kararsızlıklar nedeniyle terörün
önlenememesi, yüreklerimizi yakan bu kayıpların yaşanması, demokratikleşme adı altında olup-
bittiyle Anayasa üzerinden ayrışma ve bölüşme hesaplarının yapılması, Türk milletinin hakkı olan
bir tablo değildir.
Rahmetli Akif’in 90 yıl kadar önce çok daha karanlık bir dönem yaşadığımız yıllarda söylediği
gibi:
“Sahipsiz vatanın batması haktır
Sen sahip olursan bu memleket batmayacaktır”

TÜRK OCAKLARI GENEL MERKEZİ

2 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
 27 Mayıs Depreminin Artçı Sarsıntıları- II
TALAT AYDEMİR’İN
HİÇ TÜKENMEYEN İHTİLÂL TUTKUSU
NURİ GÜRGÜR
T
alat Aydemir üniformasını çıkarmak zorunda
kalsa da müdahale arzusunda, ihtilal tutku-
sunda en ufak bir azalma yoktu. Üstelik bu
eğilim 27 Mayıs’ı öğrenci, 22 Şubat’ı kursiyer teğ-
men olarak Harp Okulu’nda yaşayan, vatanseverlik-
lerinin gerektiğini yaptığına inanan genç subaylarda
epeyce yaygındı. Bunlar için ülke yönetiminin Silahlı
Kuvvetler’in güdümünde bulunması ülkenin kurtulu-
şunu sağlayacak yegâne yoldu. 22 Şubat olayların-
da subay taburunda bulunan 620 teğmenin birçoğu,
birliklerine intikal ederken bu ruh haleti içinde yeni bir
müdahalenin özlemini duyuyorlar, bu yönde Aydemir
ve çevresinden gelecek davete olumlu cevap ver-
meye istekli görünüyorlardı. Talat Aydemir’de o gece
“bu iş burada bitmedi” derken bu psikolojilerini ya-
kından bildiği genç teğmenlere güveniyordu. Vakit
geçirmeden hâlâ kendisiyle birlikte darbe yapmakta
kararlı arkadaşlarıyla birlikte yeni müdahalenin hazır-
lıklarına başladı.
Ne var ki 22 Şubat’a kadar birlikte hareket etti-
ği ekibindeki subaylardan bazılarının ona güvenleri
sarsılmıştı. Bu tarihe kadar yanı başında olan, bir
bakıma Kurmay Başkanlığı’nı yapan, onu hareke-
te geçmek için kışkırtan Dündar Seyhan bunlardan
biriydi. Ancak onun esas niyeti bir müdahale duru-
munda 14’lerden Kabibay ve Erkanlı’yı girişimin ba-
şına oturtmaktı. Aydemir’le ilişkisini kestikten sonra
bu tutumunu ileriki aylarda yeni bir müdahale ortamı
hazırlamak üzere İstanbul’da düzenlenen “koordi-
nasyon toplantıları”nda net şekilde ortaya koydu;
yurt dışından ülkeye dönen Kabibay’a pozisyon ha-
zırlamak üzere büyük çaba gösterdi.
Talat Aydemir kendisiyle bağlantıları süren ve
birlikte emekli olduğu arkadaşlarıyla ev toplantıların-
da bir araya gelerek strateji belirlemeye çalıştı. Bir
yandan da İstanbul’da kendisine paralel görüşlere
sahip sivil ve asker kesimlerden, üniversite mensup-
larından isimlerle bağlantı kurmak üzere temaslara
başladı.
Karacılar cuntası 22 Şubat’ta tasfiye edilirken,
Havacılar cuntası varlığını korumuştu. Bu gruptakiler
darbe girişiminin bastırılmasında en etkili gücün ken-
dileri olduğunu düşünüyorlar, bundan sağladıkları
yüksek moralle daha ileri hamlelere hazırlanıyorlardı.
Havacılar CHP yöneticileriyle her zaman ki gibi yakın
ve sıcak temas halindeydiler. AP’nin siyasî af kanu-
nunu sürekli gündemde tutmak istemesi, kendilerini
27 Mayıs’ın sahibi ve koruyucusu gören CHP’lilerle
Havacı cuntayı, “ortak düşman” olarak algıladıkları
bu siyasetçilere karşı işbirliği yapmaya yöneltiyordu.
27 Mayıs harekâtının amacına ulaşmadığı, dev-
rimlerin tehlikede olduğu görüşündeki bazı üniversi-
te hocaları, gazeteciler ve siyasetçilerle 22 Şubat’ta
emekliye sevk edilen karacı subaylar, 14’lerden Ka-
bibay ile Erkanlı 1962’nin yaz aylarından itibaren
İstanbul’da “koordinasyon toplantıları” adıyla bir
araya gelmeye başladılar. Talat Aydemir toplantıla-
ra kendi yerine temsilcilerini gönderiyordu. Kendisi
daha çok Ankara’da Zafer Çarşısı’ndaki çay bahçesi-
nin bulvara bakan tarafında oturuyor, özellikle hafta
sonlarında caddede yürüyen bazı Harp Okulu öğren-
cileri tarafından selamlanıyordu.
Başkentte garip bir hava oluşmuştu. Atatürk
Bulvarı’nın Sıhhiye ile Bakanlıklar arasında kalan ta-
rafında darbe söylentileri alenen konuşuluyor, tartışı-
lıyordu. Konunun gizli saklı bir tarafı kalmamıştı, her
şey aleniyete dökülmüştü. Aydemir’in yeni bir darbe
için hazırlandığını herkes biliyor, görüyordu.
Millî Devrim Ordusu İş Başında
O yılın Eylül ayından itibaren, üniversitelerin açıl-
masıyla birlikte yeni bir gelişme daha yaşanmaya
başladı. Yassıada mahkûmlarının affı konusunun
tartışılmasına paralel olarak gerilim artıyordu. Haf-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 3
tanın belirli günlerinde bulvardaki Atatürk Anıtı’nın Türkeş Siyaseti Tercih Ediyor
çevresinde toplanan çoğu gençlerden oluşan bir
1963 yılının ilk aylarında Kabibay ve Erkanlı’dan
topluluk Bakanlıklar’ın üst tarafındaki Yeni İstanbul
başka 14’ler grubundaki diğer isimlerde değişik tarih-
gazetesinin bürosuna doğru yürüyor, af olmayaca-
lerde Türkiye’ye gelmişler, sivil hayata adapte olma-
ğına ilişkin sloganlar söyleniyor, gazete bürosu sık
ya başlamışlardı. Özellikle Alparslan Türkeş’in gelişi
sık taşlanıyordu. Rahmetli Ömer Öztürkmenli’nin
büyük ilgi topladı. Batı Trakya üzerinden Türkiye’ye
başında olduğu Yeni İstanbul gazetesi bu dönemde
girerken kendisini Edirne’de kalabalık bir taraftar
milliyetçi-muhafazakâr görüşleri yansıtan ve CHP’nin
grubu karşıladı. Buradan İstanbul’a gelen Türkeş,
eleştirildiği bir basın organıydı. Bu özelliği dolayısıy-
yaptığı ilk açıklamada ordudaki komplocu gruplardan
la 27 Mayıs’ı sahiplenen kesimler tarafından hedef
uzak duracağını ima ederek “Anayasa ve yasalar
alınıyordu.
çerçevesinde” politika yapacağını açıkladı.
Gene bu dönemde Ankara’da MDO (Millî Dev-
14’ler önce Avrupa’nın çeşitli şehirlerinde ve son
rim Ordusu) rumuzlu bildiriler dağıtılmaya başlandı.
olarak Brüksel’de yaptıkları toplantılarda liderlik ko-
Bildirilerde af konusundaki girişimler şiddetle suçla-
nusunu konuşup tartıştılar. Sonuçta bir anlaşma sağ-
nıyor, Adalet Partisi tehdit ediliyor, “zinde güçlerin”
lanamadığından yurt dışına gittikleri gibi Türkeş ve
bunlardan hesap soracağı ifade ediliyordu. Bu bildiri-
Kabibay çevresinde toplanan iki grup halinde, farklı
lerin konuşulduğu bir Meclis toplantısında, Başbakan
beklentilerle Türkiye’ye döndüler. Orhan Kabibay
Yardımcısı Turhan Feyzioğlu çok ilginç bir cümle sarf
kader birliği yaptığı Erkanlı ve Solmazer ile birlikte
etti. “MDO’nun kimler olduğunu söylesem korku-
CHP’ye yakın bir çizgi izledi; bu yakınlık CHP safları-
dan dudaklarınız uçuklar.” Oysa kısa bir süre son-
na katılıp milletvekili olmaya kadar uzandı.
ra bu illegal yapılanmanın kaynağını Hava Kuvvetleri
Komutanı İrfan Tansel teşhir etti. MDO’nun başında Alparslan Türkeş ise birlikte olduğu arkadaşlarıy-
Havacılar cuntasının lideri tabii senatör Mucip Ataklı la ilk olarak “Türkiye Huzur ve Kalkınma Derne-
ile General Hüsnü Özkan vardı; bildiriler Hava Kuv- ği” adıyla ülke çapında faaliyet yapacak bir dernek
vetleri içerisinde hazırlanıyordu. kurmayı kararlaştırdı. Ancak kuruluş için belirlediği
tarihte 21 Mayıs olayları nedeniyle tutuklandığından
Havacılar cuntasının kendi mihverlerinde bir
kuruluş girişimi sonuçlanmadı. Türkeş, Muzaffer Öz-
müdahale hazırlığı içine girmesi, Hava Kuvvetleri
dağ, Rıfat Baykal ve Fazıl Akkoyunlu ile birlikte bu
Karargâhında bu amaçla düzenli toplantıların ya-
davada yargılandılar, 3,5 ay kadar tutuklu kaldıktan
pılması Org. Tansel’i rahatsız ediyordu. Sonunda
sonra beraat ettiler. İki yıl sonra 1965’in yaz ayların-
daha fazla tahammül edemedi, emrivaki yaparak
da arkadaşlarıyla birlikte CKMP’ye giren Türkeş, kısa
toplandıkları odaya girdi, cuntacılarla arasında sert
bir süre sonra yapılan kongrede bu partinin Genel
bir tartışma yaşandı. Cunta müdahale plânı üzerin-
Başkanlığına seçildi.
de çalışıyordu, Tansel yazılı belgelere el koydu. Bazı
belgelerde ilginç bir değerlendirme göze çarpıyordu. Talat Aydemir’in Pazarlık Girişimleri
Bunlarda 70’e yakın CHP’li siyasetçi, yönetici ve Ba-
1963 yılının ilkbahar aylarında alenen darbe
kanın isimleri sıralanmış, karşılarına kendi kriterleri-
hazırlıkları yapmakta olan Talat Aydemir, bu sırada
ne göre değerlendirme puanları konulmuştu.
kendisi gibi emekli statüsünde olan Havacı 11’ler ve
İrfan Tansel bu girişimi etkisiz bırakmak ve oluşu- 14’lerden Kabibay grubu ile bir araya gelmek ama-
mu dağıtmak üzere tayin işlemleri başlattı. Bu oluşu- cıyla bazı temaslar yaptı. Görüşmelerde taraflar alı-
mun yönetici kadrosu eskiden beri İsmet Paşa’dan şıldığı şekilde liderlik konusunda anlaşamadılar. Ay-
yakınlık görüyorlar ve buna güveniyorlardı. İnönü demir 22 Şubat’ta kendisiyle birlikte olan birçok arka-
Tansel’in sakıncalı saydığı 11 havacı subayla ilgi- daşının artık yanında olmamasına rağmen girişimini
li dosyaları işleme koydurmadı. Olayı olabildiğince sürdürdü. 1963’ün Mayıs ayı başlarında “her şeyin
basite indirgeyerek, mümkünse kapatmak istiyordu. lehine” ve “herkesin kendisiyle birlikte” olduğuna
Çünkü geniş bir soruşturmanın doğrudan bazı CHP’li inanan ve çevresine de bunu telkin eden em. Kur.
siyasetçileri zor durumda bırakacağını görüyordu. Alb. Talat Aydemir “0 generalle” yani generalsiz ola-
Bu yüzden bu subayların emeklilik işlemleri epeyce rak ve kendine rakip olabilecek hiçbir kimseye kad-
bir süre bekletildi. Ancak Tansel’in kararlı duruşu ne- rosunda yer vermeksizin “kendi ihtilalini” yapmaya
ticesinde, o yılın Aralık ayının sonlarında aralarında karar vermişti.1
Hava Kuvvetleri Kurmay Başkanı Tuğg. Hulusi Öz-
23 Mart’ta bütün Türkiye’yi etkileyen bir olay
kan, Kurm. Alb. Halim Menteş ve Alb. Fevzi Arsın’ın
yaşandı. Eski Cumhurbaşkanı Celal Bayar Kayseri
da bulunduğu 11 subay emekli edildi. Bunlardan Hüs-
Cezaevi’nden sağlık durumu nedeniyle şartlı olarak
nü Özkan ileriki yıllarda CHP’den senatör oldu. Fevzi
salıverildi. Kayseri sokakları kısa zamanda ülkenin
Arsın Ankara İl Başkanlığı’na getirildi; Halim Menteş
her tarafından gelen binlerce insan tarafından doldu-
birkaç ay sonra trafik kazasında hayatını kaybettiğin-
ruldu. Kayseri-Ankara karayolunda Bayar’ın bindiği
den politikada değerlendirilme imkânı olamadı.

4 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

aracı takip eden araçlardan oluşan onlarca km.lik
görülmemiş bir konvoy oluştu. Konvoy Ankara’ya
tam bir gövde gösterisi halinde girdi. Genelkurmay’ın
önünden geçilirken, konvoydaki bazı araçlardan el
kol işaretlerinin yapılması binanın penceresinden
geçişi izleyen subaylar arasında büyük tepki topladı.
Daha önce Bayar’ın aracının Çankaya’dan geçmesi
kararlaştırılmışken, gerginliğin artması üzerine bun-
dan vazgeçildi. Celal Bayar alelacele kalacağı eve
getirilip kimseyle görüştürülmeden istirahata çekildi.
Zinde Kuvvetler İş Başında
Tepkiler ertesi gün çok daha yoğunlaştı. 24 Mart
günü Sıhhiye Meydanı’nda çoğunluğunu gençlerin
oluşturduğu büyük bir kalabalık toplandı. “Af yok”
sloganlarıyla AP Genel Merkezi’ne doğru yürüyüş
başladı. Kalabalığın içerisinde çok sayıda sivil gi-
yinmiş genç subayın yer aldığı daha sonra ortaya
çıktı. Olacaklar önceden tahmin edilmesine rağmen
hiçbir emniyet tedbiri alınmamıştı. Grup AP Genel
Merkezi’ne yürürken binanın çevresinde ne polis ne
de asker vardı. Bir başka ifadeyle dilediklerini yap-
mak üzere göstericiler serbest bırakılmışlardı.
Genel Merkez’de bulunan AP yöneticileri bir anda
taşlı ve sopalı yoğun bir saldırıyla karşı karşıya kaldı-
lar. Hayatları tehlikedeydi; kalabalığı yarıp çıkmaktan
başka çareleri yoktu. Rahmetli Mehmet Turgut yaşa-
dıklarını şöyle anlatıyor: “…onun üzerine içeride
ne kadar sandalye varsa kırdık, hepimiz elimizde
birer sandalye bacağıyla dışarıya hücum ettik.”
Parti binası saldırı sonucu tam anlamıyla hara-
beye döndü. İçeri girenler binada ne buldularsa par-
çalayıp kırdılar, evrakları dağıttılar. Genel Başkan
Süleyman Demirel yaşadıklarından çok etkilenmiş-
ti; “bu şartlar altında siyasî faaliyet yapılmasına
imkân yoktur” şeklinde kısa bir açıklama yaparak
görevinden istifa etti. Bayar’ın tahliye kararı hemen
kaldırıldı, önce hastaneye buradan tekrar cezaevine
gönderildi.
Olaylar bununla sınırlı kalmadı. Siyasî görüş fark-
lılıkları dolayısıyla İstanbul ve Ankara’da üniversite
gençliği arasında sert bir kutuplaşma dönemi baş-
ladı. 27 Mayıs darbe ortamının oluşumunda birinci
derecede etkili olan CHP eğilimli gençler diğer gö-
rüştekileri düşman görüyor, şiddet kullanarak etkisiz
hale getirmeyi devrimciliğin gereği sayıyordu: “Genç
subayların üniversite gençliğiyle el ele Ankara ve
İstanbul sokaklarına dökülmeleri, İnönü’ye gü-
venliğini yitirmeyen kesimlerden tedbir isteme
azmini perçinliyor. Her şeyden önce Bayar derhal
tevkif edilmeliydi. Zinde kuvvetlerin desteğiyle
iktidarda duran İnönü, özlediği devrimci ve halkçı
milli politikayı reddederek tutunduğu tek sağlam
dalı koparmaktadır.”2
Bayar’ın salıverilmesiyle başlayan olaylar özel-
likle İstanbul Üniversitesi’nde şiddete dönüştü. Ken-
dilerini devrimci olarak nitelendiren gençler, üniver-
site içerisinde hatta sokaklarda karşı görüşte olan
kimseleri yakalıyor, zor kullanarak merkez binadaki
kampüse getiriyor, düzenledikleri sözde “devrim
mahkemesi”nde yargılayıp kendilerince ceza uy-
guluyorlardı. “Büyük hareket durduktan sonra
üniversite içinde bir temizlik hareketi başladı.
Gençler nerede buluyorlarsa yakalıyor ve sorgu-
ya çektikten sonra cezalandırıyorlardı. Öğrenci
mahkemelerinin aradıkları suçlular, karşı mitin-
ge katılanlarla eskiden beri gerici tutumlarıyla
tanınanlardı.”3
Yapılan gösteriler Talat Aydemir’i daha da cesa-
retlendirdi. Orduda tansiyon yükselmişti. Zamanın
artık geldiğini düşünen Aydemir girişimlerini hızlan-
dırdı. Diğer gruplarla birleşme imkânını konuşmak
üzere Nisan ayının başında, hem 11’lerle hem de
Türkeş ile iki ayrı görüşme yaptı. Kendisinin liderli-
ğini kabul etmeleri şartıyla birlikte hareket etmelerini
istedi. Ancak ne havacılar, ne de Türkeş bu teklife ya-
naşmadılar. Karargâhını 10 Mayıs’ta evinde topladı.
Yapılan durum değerlendirmesinde her şey yolunda
görünüyordu. Hava Kuvvetleri için görevlendirdiği su-
baylardan İzzet Köz, “çengel atma” yöntemiyle bir-
kaç hava üssünü kontrollerine aldıklarını, buralardaki
pilotların alacakları işarete göre havalanmaya hazır
olduklarını söylüyordu. Neticede 27 Mayıs öncesi
Harbiye yürüyüşünün yapıldığı tarihin anısı olarak
20-21 Mayıs’ta harekete geçilmesi kararlaştırıldı.
Başbakan İnönü Genelkurmay Başkanı’yla birlik-
te 19 Mayıs gösterilerini izlerken sakin görünüyordu.
Oysa her şeyden haberi vardı. Damadı Metin Toker
bu hususta şöyle diyor: “…Haber almıştı. Paşa’nın
iki kaynağı vardı. Birincisi herkes Talat Aydemir’in
yeni bir darbe için hazırlandığını biliyor, görüyor-
du. İkincisi ordunun içinde İsmet Paşa’nın ken-
dine mahsus istihbarat kaynaklarından ulaşan
haberler de Albay’ın yeni bir darbeye teşebbüs
edeceğine dair bilgi veriyordu.”
Sehpaya Doğru Koşar Adım
20 Mayıs gecesi Aydemir’in ekibindeki çoğu 23
Şubat emeklisi subaylar üniformalarını giyerek, saat
23.00 sıralarında önce Zırhlı Birlikler Okulu’na gel-
diler. Emekli Bnb. Fethi Gürcan komutasındaki ekip,
kontrolü kolaylıkla ele aldı. Okuldaki tankçı ve süvari
konumundaki kursiyer teğmenleri ihtilal yapıldığını,
ordunun idareyi ele aldığını söyleyerek alarma geçir-
di. Plânlandığı şekilde acele hazırlanan iki tank rad-
yo evine doğru yola çıktı. Ankara radyosunun yayını
saat 24.00’de sona ermiş, görevliler binadan ayrıl-
mak üzereydiler. Üsteğmen İlhan Baş yayını tekrar
başlattı ve hazırlanan ihtilal bildirisini okumaya baş-
ladı. Bildiri “Türk Silahlı Kuvvetler İhtilal Kuman-
danı adına Talat Aydemir” ifadesiyle bitiyordu.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 5
 Üniformasını giyerek evden çıkmaya hazırlanan
Talat Aydemir bu anonsu duyunca yanındakilere “bu
günü gördüm, artık ölsem de gam yemem” diye-
rek mutluluğunu ifade etti.
Aydemir’in görevlendirdiği ikinci ekip, anonsun
başlamasıyla beraber Harp Okulu’na gelerek bura-
nın komutasını ele geçirdi. Öğrenciler yatmaya hazır-
lanmışlardı. Alarm verilerek yatakhanelerinden alınıp
bahçede toplandılar. Saat 00.30’a geldiğinde Harp
Okulu tümüyle ayaktaydı. Öğrenciler silahlandırıldı-
lar, gruplara ayrıldılar, araçlara bindirilerek belirlenen
yerleri tutmak üzere şehre sevk edildiler.
Ne var ki harekât başından itibaren Aydemir’in
tasarladığı şekilde yürümedi. Gruplar arasında bağ-
lantı ve işbirliği sağlanamamıştı; büyük bir yönetim
boşluğu yaşanıyor, kimse ne yapacağını, kimden
emir alacağını bilemiyordu. 1.500’e yakın Harp Oku-
lu öğrencisi Ankara içinde neredeyse kaybolmuş-
tu. Harekâta katılacağı söylenen birliklerden iz bile
yoktu. Üstelik bunların önemli kısmı çok geçmeden
Genelkurmay Başkanlığı’nın emriyle darbeyi bastır-
mak üzere harekete geçti. Talat Aydemir’in en büyük
kozu eline geçirdiği Ankara Radyosuydu. İhtilal anon-
su başladıktan kısa bir süre sonra, 28.nci Tümen
Kurmay Başkanı Yarbay Ali Elverdi yanındaki birkaç
erle radyoevine geldi. Darbecilerin gerekli önlem-
leri almamalarından yararlanarak yayının yapıldığı
stüdyoya girdi. Aydemir adına bildiriyi okumakta olan
Üsteğmen Baş’ı bertaraf ederek kendi anonsunu ya-
yımlamaya başladı.
Yarbay Elverdi önceki bildirinin “üç-beş sergü-
zeştinin yanlış hareketi olduğunu, Türk ordusu-
nun duruma hâkim bulunduğunu, bütün birlikle-
rin kışlalarına istirahata çekilmelerini söylüyor,
hükümetin iş başında ve duruma hâkim olduğu-
nu” açıklıyordu.
Elverdi’nin bir saate yakın yaptığı bu yayın çok
etkili oldu. Tereddüt halinde bulunan subayların gö-
revlerinin başına geçmelerini kolaylaştırdı. Darbeye
kalkışanlar bile şaşırmışlar, moralleri bozulmuştu.
Saat 01.00 sıralarında radyoevine gelen Harp Oku-
lu öğrencileri Yarbay Elverdi’yi tutuklayıp götürseler
bile, o görevini tam olarak yerine getirmiş, harekâtın
seyrinin değişmesini sağlamıştı.
Saat 02.00 civarında hem sözde ihtilal
karargâhında, hem de olaylara katılan birlikler arasın-
da baştan itibaren yaşanan karmaşa yerini çözülme-
ye bıraktı. Bu sıralarda darbenin İstanbul kanadında
da trajikomik olaylar yaşanıyordu. İstanbul Radyo-
suna el koyup yayını başlatmak üzere gece yarısı
binaya girmeye çalışan grup, nöbetçi birkaç askerin
direnmesi karşısında giriş katına sıkışıp kaldı. Üstelik
yayını başlatmak için gerekli olan teknisyeni de bu-
lamıyorlardı. Böylece ülkeyi kurtarma sloganlarıyla
ortaya atılan “halaskar zabitan”ın bilgi, beceri ve
6 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
organizasyon seviyesinin ne olduğunu somut şekilde
göstermiş oldular.
Ankara Radyosu bir süre suskun kaldıktan son-
ra, Etimesgut’taki vericinin hükümete bağlı birliklerin
kontrolüne geçmesi neticesinde uzun dalga üzerin-
den yeniden yayına başladı. Saat 03.00’den itiba-
ren Cumhurbaşkanı, Başbakan ve Genelkurmay
Başkanı’nın açıklamaları bu kanaldan yayımlanıyor,
hükümetin duruma hâkim olduğu mesajı bütün ülke-
ye iletilmiş oluyordu.
Talat Aydemir sonucun açıkça görünmesine rağ-
men, bir süre daha direnmeye çalıştı. Yardımcı birlik-
lerin ve kendilerine destek olacak uçakların gelmek
üzere olduğunu söyleyerek çevresindekileri ayakta
tutmaya çabalıyordu.
Gün ışırken Hava Kuvvetleri harekete geçti.
Eskişehir’den kalkan jetler, önce alçaktan uçuşa
başladılar. Ardından Aydemir’in beklentilerinin tam
aksine, hareket halindeki hedeflere ateş açtılar. Buna
rağmen Talat Aydemir gerçeği görmek istemiyor, tam
bir halüsinasyon halinde bu uçakların yardımlarına
gelen “dost kuvvetler” olduğunu iddia ediyor, boz-
gun halinde koşarcasına okula sığınmaya çalışan
öğrencilerin perişan halinden etkilenmemeye çalışı-
yordu.
Ancak bir süre sonra o da durumu kabullenmek
zorunda kaldı. Hâlâ yanında bulunan birkaç arka-
daşıyla okuldan ayrılıp, çaresizlik içinde birkaç saat
önce muzaffer olacakları, şan ve şeref kazanacakları
inancıyla çıktıkları evlerine döndüler.
Olaylardan biri albay, biri yarbay olmak üzere, 8
kişi hayatını kaybetti; 26 kişi yaralandı. Can kayıp-
larının çoğu uçakların yanlış hedeflere ateş açma-
sından kaynaklanmıştı. 22 Mayıs’ta İstanbul, Ankara
ve İzmir’de sıkıyönetim ilan edildi. 2. Ordu komuta-
nı Kemal Tural, Ankara Sıkıyönetim Komutanı oldu.
Tutuklamalar daha çok 21 Mayıs’ta Talat Aydemir’in
darbe girişimine fiilen katılanlarla sınırlı tutuldu. Bu
arada 22 Şubat olaylarında adı ön plânda olan Dün-
dar Seyhan’ın yanı sıra 14’lerden Alparslan Türkeş,
Muzaffer Özdağ, Rıfat Baykal ve Fazıl Akkoyunlu da
tutuklandılar. Türkeş’in Gaziosmanpaşa’daki evinde
yapılan aramada el konulan belgeler arasında çeşitli
rütbelerden 250 subayın isimlerinin yer aldığı bir liste
de vardı. Listedeki isimlerin karşısına değerlendirme
işaretleri konulmuştu. Bunların Silahlı Kuvvetler içe-
risinde milliyetçi olarak bilinen ve tanınan subaylar
oldukları açıktı. Org. Tural, yetkisine dayanarak bu
isimlere ilişkin herhangi bir işlem yaptırmadı. Böyle-
ce çoğu genç olan bu vatansever subayların meslek
hayatlarını sona erdirebilecek olumsuz bir gelişme
yaşanmadı. Türkeş ve arkadaşları Mamak’ta 1 nu-
maralı Sıkıyönetim Mahkemesi’nde 21 Mayısçılarla
birlikte 3.5 ay süreyle yargılandılar.
 1 ve 2 numaralı Sıkıyönetim Mahkemeleri’ndeki
yargılamalar 7 Haziran 1963 tarihinde başladı, 5 Ey-
lül 1963’te sonuçlandı. Talat Aydemir, Fethi Gürcan,
Erol Dinçer, İlhan Baş, Cevat Kırca, Osman Deniz ve
Ahmet Gücal hakkında ölüm cezası verildi. 30 sanık
için müebbet hapis cezası verilirken, 75 sanık 3 ay-
dan 15 yıla kadar çeşitli hapis cezasıyla cezalandırıl-
dılar. Aralarında Türkeş, Özdağ, Baykal, Akkoyunlu
ve Seyhan’ın da bulunduğu 38 sanık beraat etti.
1439 Harp Okulu öğrencisi -2- numaralı Sıkıyö-
netim Mahkemesi’nde görülen dava süresince okul-
larında tutuklu kaldı. Bunların hükümleri 11 Eylül
1963 tarihinde bildirildi. Sanık öğrencilerden 1293’ü
beraat etmiş, 91 kişi 3 ay, 75 kişi 4 yıl hapis cezası al-
mışlardı. Beraat edenlere izin kâğıtları verilerek okul
boşaltıldı. Daha sonra bunların tümüne Harbiye’den
tard edildiklerine ilişkin karar bildirildi.
Askerî Yargıtay 7 idam kararından 4’ünü ona-
dı. Aydemir ve Gürcan’ınkiler ittifakla, Dinçer ve
Deniz’inkiler oy çokluğuyla verilmişti. Müebbetlerden
15 onama, 14 bozma kararı çıktı; ağır hapis cezası
alanlardan da 32 kişi hakkında bozma kararı vardı.
Millet Meclisi onanan idamlardan Erol Dinçer’in
dışındakilerin infazına izin verdi. Cumhuriyet
Senatosu’nda Osman Deniz’in infazı da geri çevrilin-
ce sonuçta cezası kesinleşen iki kişi Talat Aydemir ve
Fethi Gürcan kalmıştı.
Talat Aydemir sonuna kadar cezanın infaz edil-
meyeceğine, özellikle ordunun alt kademelerinden
tepki geleceğine inanıyordu. Nihaî kararı beklerken
okumakta olduğu Babeuf’in “Devrim Yazıları” kita-
bına 2 Temmuz 1964’de yazdığı notlarda şöyle di-
yordu: “Şu anda geleceğe her zamanki gibi ümitle
bakıyorum. Allah’a güveniyorum, inşallah kurtu-
lacağım, geride kalan sevdiklerime gözyaşı dök-
türmeyeceğim.”
Önce Fethi Gürcan 26 Haziran 1964’te idam edil-
di. Avukatının itirazı üzerine Aydemir’le ilgili karar
birkaç gün sonra yerine getirildi ve o da 5 Temmuz
1964’te idam edildi.
27 Mayıs askerî darbesinin hazırlık çalışmala-
rında ve cunta oluşumlarında birlikte olan, ilişkileri
sonraki dönemlerde de süren, 21 Mayıs’tan önceki
günlerde yeni bir müdahale için Aydemir’le görüşüp
pazarlık yapan Orhan Ertanlı Talat Aydemir hakkında
şunları yazıyor:
“Talat eski arkadaşlarımızdan ve bizim
teşkilâtın ilk üyelerindendi. 27 Mayıs’ta Kore’de
vazifeli olduğu için Komiteye girememişti. 27
Mayıs’ı ve Komite üyesi olamadığını hiçbir zaman
unutmadı. Komiteyi sevmedi, ihtirası uğrunda iki
ayaklanmaya katıldı ve hatalarını hayatıyla ödedi.
Aydemir çok mağrurdu. 22 Şubat’a rağmen,
kendisini Türkiye’nin müstakbel başkanı sanı-
yordu. Konuşmalarında, insanlara yaptığı mu-
amelede bunu hissettirmekten çekinmiyordu…
Gerçekten kendisini seven ve her şeyi yapmaya
hazır arkadaşları vardı. Başarısız bir ihtilâlci olan
Aydemir, insanları kendisine bağlamayı ve ölüme
götürmeyi çok iyi biliyordu. 27 Mayısçıları toptan
küçük görüyor, beceriksiz kişiler telakki ediyor-
du... Ayrıca Aydemir iktidar sonrasını plânladığını
ve 27 Mayıs’ın en büyük kusuru sayılan noksanı
giderdiği kanısındaydı. Daha sonra kendisini ölü-
me götüren meşhur dosyaları gösteriyor ve ‘bi-
zim bütün hazırlıklarımız tamamdır. Birinci gün-
den itibaren nelerin hangi önceliklerle yapıldığı
tespit edilmiştir’ diyordu.
... Bir zamanlar ikinci Çankaya gibi işleyen
Harp Okulu’nda ziyaretçilerden duyduğu iltifat-
lar ve daha sonra kendisini astıran generallerden
gördüğü saygılı muamele ve 22 Şubattan sonraki
olaylar, kendisinde dinleme ve başkalarının fikir-
lerine önem veren nitelikleri yok etmişti.”4
Sıkıyönetim Mahkemesi’nin Aydemir ve 27 Ma-
yıs ayaklanmasına katılan sanıklar hakkında verdiği
mahkûmiyet kararları, 27 Mayıs’ın artçı sarsıntıları-
nın bitirilmesi anlamına geliyordu. Nitekim bu tarihten
sonra Silahlı Kuvvetler, bir süre için bile olsa siya-
setten uzaklaştı; esas görevine döndü. Yıllardır ordu
içinde yaşanan karmaşa durdu, cuntacılık faaliyetleri
kesildi; hiyerarşik düzen yeniden işler hale geldi.
Bu normalleşme ne yazık ki fazla devam etmedi.
Doğan Avcıoğlu ve YÖN dergisinin başını çektiği sol-
Kemalist akım, üniversite gençliği ve aydınlar arasın-
da olduğu gibi, askerler arasında da ilgi görüyor, etkili
oluyordu. 68’li yıllarda Marksçı ve Mao’cu ideolojile-
rin etkisi altında hızla tırmanan ve doğrudan mevcut
düzeni hedef alan, rejime yönelen öğrenci olayları
Türkiye’yi etkiliyor, sosyo-ekonomik düzen, politik
sistem tartışmaya açılıyordu. Bu gelişmeler doğal
olarak Silahlı Kuvvetlere de sirayet etti. Yeni süreçte
önceki darbe girişimlerinden farklı olarak, ideolojik
eğilimler ve istekler belirleyici oluyordu. Bu gelişme-
lerin sürükleyici, yönlendirici unsuru sivil kesimlerdi;
bunların ordu içindeki uzantıları daha çok destek ve
yardımcı bir rol üstlenmişlerdi. 9 ve 12 Mart 1971’de
patlak veren olan olaylar, sadece Silahlı Kuvvetlerle
sınırlı kalmadı; sivil kesimlerde, gençlik ve aydınlar
arasında da elverişli bir zemin buldu. Başka bir ifa-
deyle, 12 Mart muhtırası olarak yakın siyasî tarihi-
mizde yer alan olay, öncekilerden çok farklı bir or-
tamda ve ideolojik etkiler altında yeşerip gelişti.
______________________________________________
1 Ayvaz Gökdemir-Yılmaz Öztuna, Türkiye’de Askerî Mü-
dahaleler, Syf.105
2 Doğan Avcıoğlu, YÖN, 03 Nisan 1963
3 YÖN, 03 Nisan 1963
4 Orhan Erkanlı, Olaylar, Sorunlar, Sorumlular, Syf. 247
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 7
 MUSTAFA KEMAL ATATÜRK
Hakkında Bazı Düşünceler

BAYRAM KODAMAN*

T
ürk Ocaklarının kuruluşunun vs.) yazdıklarını da kendisine lazım olacak
ve Türk Yurdu’nun çıkışı- kadar okuması ve gözden geçirmesi ge-
nın 100.yılında Mustafa rekmektedir. Ancak, bu şekilde titiz ve
Kemal’i hatırlamadan geçmek derinliğine bir inceleme ile büyük bir
her halde vefasızlık olurdu. şahsiyetin biyografisi yazılabilir.
Çünkü hem Türk Ocaklarının
Mustafa Kemal’in biyografi-
kuruluş gayesi ve ön gördü-
si yazılırken her şeyden önce
ğü hedeflerin hem de Türk
yaşadığı çağ, yetiştiği sosyal-
Yurdu dergisinde yayımla-
iktisadi muhit (çevre), o günkü
nan görüşlerin önemli bir
politik rejim (monarşi, oligarşi,
kısmı Mustafa Kemal’in
meşrutiyet, cumhuriyet, dikta-
yaptığı inkılâplar sayesin-
törlük vs.) ,harp ve barış hali,
de gerçekleştirilmişlerdir.
eğitim sistemi, haberleşme ve
Başka bir ifadeyle Mustafa
ulaşım vasıtaları gibi teknik
Kemal’in fikirleri ve görüşle-
imkânların durumu incelenerek
ri ile Türk Yurdu’nun savun-
nazarı dikkate alınması lâzımdır.
duğu fikirler arasında ciddi bir
Ayrıca, ailesi, çocukluğu, eğitimi,
paralellik söz konusu idi. Dola-
etkilendiği kişiler, olaylar hakkında
yısıyla Türk Yurdu’nun 100. yılın-
yeterli derecede bilgi sahibi olunma-
da Mustafa Kemal’e mutlaka yer ve-
lıdır. Böylece, onu kendi mukadderatına
rilmeliydi. İşte bu makale çerçevesinde
doğru sürükleyen ve götüren faktörler ortaya
bu görev yerine getirilmeye gayret edilecektir
konulmalıdır.
Bilindiği gibi, hangi alanda olursa olsun dünya
En son yapılması gereken husus, şüphesiz Mus-
çapında ün yapmış büyük karizmatik şahsiyetlerin,
tafa Kemal’i Atatürk (Türklerin Atası) yapan ve adı
liderlerin ve devlet adamlarının hayat hikâyelerini (bi-
İstiklâl Savaşı, Milli Mücadele ve Türkiye Cumhu-
yografilerini) yazmak kolay bir iş değildir. Bunun se-
riyeti Devleti olan bu büyük eserlerin yapılışı, önemi
bebi, bu şahsiyetler tektir, bir birinden farklıdırlar. Bu
ve orijinal yanları ele alınmalı ve bugün bu eserlere
bakımdan, onların bütün yönlerini yakalamak ve tanı-
nasıl bakıldığı ortaya konulmalıdır.
mak oldukça zordur. Böyle bir kişinin, ayrıca Mustafa
Kemal gibi büyük kurtarıcı olmanın yanında devlet Mustafa Kemal’in Yaşadığı Çağ
kuruculuğu, devlet adamlığı, milli kahramanlığı, mili
Mustafa Kemal, XIX. ve XX. yüzyılın adamıdır.
önderliği, inkılâpçılığı ve büyük politikacılığı söz ko-
XIX. yüzyılın en bariz özellikleri de, 1789 Büyük
nusu ise, işin biraz daha zor olacağı muhakkaktır.
Fransız İhtilâli’nin getirdiği fikirlerin Avrupa’yı ve
Tarihçinin görevi, bu tür büyük adamları bütün yönle-
dünyayı etkilemesidir. Bunların başında aşağıdaki
riyle yakalayabilmek ve tanıyabilmek için tarihçiliğin
hususlar gelmektedir:
de ötesine geçerek, diğer disiplinlerin (psikoloji, sos-
yoloji, ekonomi, siyaset bilimi, karakteroloji, hukuk a- Liberal sistem (liberalizm-liberal felsefe),

8 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

 b- Millet kavramı-milliyetçilik akımı-milli devlet
fikri,
c- Siyasi eşitliğe dayalı demokrasi anlayışı,
d- Ekonomik eşitliğe dayalı sosyalizm fikri,
e- İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinin fertler
için öngördüğü eşitlik-hürriyet-kardeşlik,
f- Milletler için öngördüğü istiklâl fikri,
g- Yeni felsefi görüşler.
h- İlmi ve teknolojik icatlar-keşifler-buluşlar
(yeni haberleşme-ulaşım vasıtaları ve silahlar).
XIX. yüzyıl aynı zamanda, özellikle 1860’lı yıl-
lardan sonra her türlü, yani ekonomik - askeri ticari
- mali - teknolojik, kültür emperyalizminin ve Av-
rupa üstünlüğünün doruk noktaya çıktığı çağdır. Bu
çerçeveden bakıldığında, Osmanlı İmparatorluğu
Avrupa’nın nazarında mirası paylaşılması gereken
“Hasta Adamdır” ve Şark Meselesi’nin ana konu-
sudur. Şark Meselesi’nin özü ise, şu şekilde sırala-
nabilir:
a- Osmanlı İmparatorluğu’nu yarı sömürge haline
sokmak,
b- Türkleri (Osmanlı Devletini) ve Müslümanları
Balkanlardan çıkarmak ve duruma göre Hristiyanlar
için taviz - imtiyaz - reform - muhtariyet (otonomi)
- istiklâl elde etmekti.
c- Türk olmayan Müslümanları (Boşnak-Arnavut-
Pomak, Arap-Kürt vs.) devletten ayırmak
ç- Osmanlı İmparatorluğu’nda İngiltere-Rusya-
Fransa ve Avusturya için menfaat bölgeleri kurmak,
d- Anadolu’da Ermenistan ve Kürdistan devletleri
teşkil etmek,
Mustafa Kemal’in Yaşadığı Muhit:
Selanik ve İmparatorluk
Etnik menfaatlerin ön planda olduğu ve komitacı-
lığın kol gezdiği Makedonya’da bulunan ve tam ma-
nasıyla kozmopolit bir şehir olan Selanik etnik ve sos-
yal yapısıyla Mustafa Kemal’i derinden etkilemiş ve
onun siyasi fikirlerinin oluşmasında laboratuar göre-
vini yapmıştır. Şehrin nüfusunu, etnik açıdan Türkler,
Yahudiler, Rumlar, Bulgarlar, Makedonlar, Arnavutlar,
Ulahlar, yabancılar ve dini açıdan ise Müslümanlar,
Hristiyanlar ve Yahudiler oluşturmakta idi. 1885 yı-
lında yapılan sayıma göre Selanik Vilayeti’nde: Müs-
lüman 494.656 (%51), Rum 243.991 (%23), Bulgar
222.316 (%22), Yahudi 7.174 (%4). 1890’da şehir
merkezinde ise, 46 mahallede 30.000 Türk, 16 Ma-
hallede 45.000 Yahudi, 12 mahallede 13.000 Rum
bulunmakta idi1.
Selanik’te Türklerin durumu İmparatorluğun ge-
nelinden farklı değildi. Yahudiler, Frenkler, Rumlar
yine zengin; ticaret, bankacılık, basın yine onların
elinde. Yabancı konsoloslar yine her işe müdahale
etmektelerdi.
Hem Selanik’te hem İmparatorluğun diğer yerle-
rinde Türkler, yine mağdur durumda idi. Her gayri-
müslim cemaatin arkasında bir büyük devlet olduğu,
onları korudukları ve haklarını savundukları halde,
devletin sahibi ve milleti hâkime durumunda olan
Türkleri savunan, koruyan yoktu. Fakat vatanı, dev-
leti, İmparatorluk topraklarını, İslam dinini ve cemaa-
tini müdafaa etmek söz konusu olduğunda bütün yük
Türklerin üzerine yükleniyordu. Ordu Türk milletinin
ordusu idi, ama Türk milletinin adı yoktu ve Türkler
millet bile kabul edilmiyordu. 1876 Kanun-i Esasi,
Türk milletini göz ardı ederek, ümmeti öne çıkarıyor
ve ümmete hitap ediyordu.
Devlet ve Babıâli, Avrupa’dan borç almayı ve
Düvel-i Muaazzama’nın desteğini temin etmeyi en
başarılı politika ve diplomasi kabul etme gafletine
düşmüştür. Niyazi Berkes bu durumu haklı olarak
“borçlanma maliyeciliği” ve “Avrupa’nın desteğini
sağlama hariciyeciliği” olarak nitelemektedir2.
Mustafa Kemal’in yetiştiği entelektüel iklime ge-
lince: Genç Osmanlılardan, Namık Kemal’den et-
kilenmiştir. Genç Türklere veya İttihatçılara yakın
olup, en çok Ziya Gökalp’in tesirinde kalmıştır. Diğer
beğendiği kişiler arasında Mustafa Celalettin Paşa,
Ahmet Mithat, Abdülhak Hamit Tarhan, Tevfik Fikret,
Mehmet Emin Yurdakul ve Sadri Maksudi Arsal da
vardır. Bu aydın çevreden anlaşıldığına göre, Mus-
tafa Kemal Batı tarzı modernleşmeden ve Türkçülük-
ten yana tavır almıştır.
Mustafa Kemal ve Savaşlar
Mustafa Kemal, 1911 Trablusgarp Savaşı,
1912–1913 I. ve II. Balkan Savaşları, 1914-1918 I.
Dünya Savaşı (Çanakkale-Filistin Cephesi, Irak
Cephesi, Kafkas Cephesi) ve İstiklâl Savaşı olmak
üzere tam beş savaşa katılmış ve pek çok cephede
bulunmuştur. Her savaşta ve cephede farklı manza-
ralar görmüş, farklı olaylarla karşılaşmış ve farklı tec-
rübeler edinmiştir. Özellikle İstiklâl Savaşı hariç, Türk
askerinin, farkında olmadan Türk milleti adına ve milli
menfaatler için değil, bazen Almanya’nın adına, ba-
zen Araplar ve İttihadı-ı İslâm adına, bazen Hanedan
ve Hilafet için, bazen İmparatorluğu kurtarmak adına
savaştığını, bazen de Panosmanizm-Panislamizm-
Pantürkizm gibi hayali ve o günkü şartlarda gerçek-
leşmesi imkânsız hedefler adına savaştırıldığını ve
sonuçta Türk milletinin tüketildiğini görmüştür. Bunun
için, hayatı harpler içinde geçmesine rağmen, “harp
zaruri olmadıkça cinayettir” ve “yurtta barış, dün-
yada barış” diyebilmiş, arkasından “hazır ol cenge
istersen sulh-u salah” sözlerini söyleyerek, Milli
Mücadele’nin zaruri; barışın ise ancak savaşarak
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 9
elde edilebileceğini ifade etmiştir. Böylece, hem meş-
ru hem zaruri gördüğü İstiklâl Harbi’nde Türk milleti-
ni, sadece Misak-ı Milli ile sınırları çizilen öz vatanını
ve kendi milli menfaatlerini savunmaya çağırmıştır.
Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı üze-
re, Mustafa Kemal çağını, çevresini iyi okuyan ve yo-
rumlayan bir kişi olarak şu sonuçlara varmıştır:
a- Avrupa’nın üstünlüğünün, refahının ve gücü-
nün eğitimden-ilimden–teknikten kaynaklandığını,
b- Düvel-i Muazzama’nın, Bab-ı Ali’den sadece
gayrimüslimler ve Türk olmayanlar için imtiyaz ve
reform istediği ve onları bahane ederek içişlerimize
daima müdahale ettiğini,
c- Kapitülasyonlarla, bilhassa, 1838 Ticaret Ant-
laşması ve 1881 Duyun-ı Umumiye’nin teşkiliyle
Osmanlı’nın yarı sömürge haline getirildiğini,
ç- Osmanlı’nın “Hasta Adam” durumundan kur-
tulabilmesi için radikal reformlara ihtiyacı olduğu,
ancak 1918’de tarihin verdiği karara göre Osman-
lı imparatorluğu sona ermiştir. O halde yeni bir yol
aranmasına ihtiyaç bulunduğunu,
d- Millete, milli devlete, milli vatana, milli orduya
dönülmesi gerektiğini.
e- Gayrimüslimlerin (Rum, Bulgar, Ermeni vb.)
ve Türk olmayan Müslümanların (Arap, Arnavut, Kürt
vb.) Türklere karşı takındıkları dostane olmayan hal
ve hareketlerini anlamış ve görmüştür.
Misak-ı Milli: Önce Millet ve Milli İstiklâl
Mustafa Kemal daha Amasya’da iken, 22 Haziran
1919’da yayımladığı meşhur tamimle(bildiri), Türk,
yalnızca Türk milleti ve onun tehlikede olan istiklâli
için ve Türk milletiyle birlikte iç-dış işgalci düşman-
lara karşı “ya istiklâl ya ölüm” parolasıyla savaşıla-
cağını, duyurmuştur. Mücadelenin ise, 23 Temmuz–7
Ağustos 1919 Erzurum Kongresi’nde kararlaştı-
rılan ve 28 Ocak 1920’de son Osmanlı Meclis-i
Mebusan’ında kabul edilen Misak-ı milli (milli and)
hududları dâhilinde olacağı belirtilmiştir.
Nitekim 24 Nisan 1920’de Meclis’in gizli oturumun-
da, Mustafa Kemal “…Hakikatte bugün gayemiz bu
hudud-ı milli dâhilindeki milletimizin istirhatini, refahı-
nı ve bu hudud-ı milli ile muayye (çizilen) vatanımızın
tamamiyetini masun bulundurmaktan(korumaktan)
ibarettir3…” diyerek gayesini tekrar vurgulamış olu-
yordu. Şu bir hakikattir ki, Mustafa Kemal kanunlara
uygun kongrelerle ve 3 Nisan 1920’de topladığı Bü-
yük Millet Meclisi ile hem hareketini meşrulaştırmış
hem de halkın desteğini arkasına almış oluyordu.
Aynı zamanda hedefini sadece Türk milletinin, mil-
li devletin, milli vatanın istiklâliyle sınırlandırarak,
10 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
hem Düvel-i Muazzama’nın tasvip etmediği Panos-
manizm, Panislamizm, Pantürkizm gibi emperyal
politikalardan vazgeçildiğini hem de Wilson Presip-
lerine uygun davranıldığını göstermekle Türk İstiklâl
Harbi’ni dünya kamuoyu nazarında meşrulaştırmaya
çalışmış ve muvaffak da olmuştur.
Mustafa Kemal, bir taraftan Milli Mücadele’yi
meşrulaştırmaya gayret ederken, öbür yandan da
hedefe gerilla harbiyle ve koordinesiz mahalli dire-
nişlerle bir yere varılamayacağına inandığı için hiç
acele etmeden milli ordunun teşkiliyle meşgul ol-
muştur. Çünkü milli ordu gücün, kuvvetin ve istiklâlin
sembolü durumundadır. Bu yüzden Mustafa Kemal
Mondros Mütarekesine itiraz ederek, Osmanlı ordu-
sunun terhis edilmesine, donanmanın ve silahların
İtilâf Devletlerine teslimine şiddetle karşı çıkmış ve
Sadrazam Ahmet İzzet Paşa’yı, 11 Kasım 1918’de
bir telgrafla uyarmıştır4. İtirazının dikkate alınmaması
üzerine kafasındaki büyük hedefe doğru önceleri kü-
çük, fakat emin adımlarla yürümeye karar vermiştir.
Kendi ifadesine göre ilk karar, “…Uygun bir zaman
ve fırsat kollayarak, İstanbul’dan kaybolmak, ba-
sit bir tertiple Anadolu’nun içine girmek ve bir
müddet isimsiz çalıştıktan sonra, millete felaketi
duyurmaktı. Bu düşünce sır idi5.
Savaş İçinde İnkılâplar
Mustafa Kemal, 1919–1922 tarihleri arasında
hem savaştı hem de esaslı bazı inkılâplar yaptı.
Evvela sivil mahalli direnişleri koordineli bir şekilde
örgütleyerek onları Anadolu ve Trakya Müdafaa-ı
Hukuk Cemiyeti çatısı altında topladı ve milli nitelik
kazandırdı. Bu milli iradeyi öne çıkarmak ve hâkim
kılmak idi ve o tarihte bu bir inkılâptı. Padişahın emri
ve hizmetindeki ordunun dışında milletin emrinde ve
hizmetinde milli bir ordu kurarak, ikinci inkılâbı yap-
tı. Padişah-Halife iradesi yerine, 23 Nisan 1920’de
Ankara’da, Büyük Millet Meclisi’ni toplayarak mil-
li iradeyi kurumlaştırması üçüncü inkılâptı.1921
Anayasasının kabulü ve Meclis hükümetinin
teşkili ile de dördüncü ve beşinci inkılâp yapıldı. 1
Kasım 1922’de Saltanatın ve padişahlığın kaldırıl-
ması altıncı ve önemli bir inkılâptır. Kısacası Mustafa
Kemal’in Başkomutan olduğu ordu düşmanlara kar-
şı savaşıp, zafer kazanırken, yine Mustafa Kemal’in
Başkanlığını yaptığı Büyük Millet Meclisi de yaptığı
kanunlarla çok ciddi inkılâpları gerçekleştiriyordu.
Askeri ve sivil alanda yapılanların hepsi de aklın, il-
min, cesaretin, ihtiyatlı olmanın, stratejinin ürünü ve
29 Ekim 1923’de ilan edilen Cumhuriyetin habercileri
idi. Ortaya çıkan eser veya alınan sonuç, bu özel-
liklerin Mustafa Kemal’de mevcut olduğunun somut
işaretleridir.
 Misak-ı İktisadiye
İstiklâl Savaşı’nda Türk milletinin dış düşmanları
İtilâf Devletleri ve Yunanistan, iç düşmanları ise Er-
meniler ve Rumlar idi. Mustafa Kemal, bu düşman-
ları mağlup ederek zafer kazandı. Zaferden sonra
onun hedef gösterdiği ve ülkeyi tehdit eden ikinci
düşman, yaklaşık iki yüz yıldır Osmanlı-Türk toplu-
munun yakasını bırakmayan, kapitülasyonlarla, 1838
Ticaret Antlaşmasıyla, 1881 Duyun-ı Umumiye’yle
şiddetini ve etkisini artıran fakirlik idi. Bu yüzden, 17
Şubat–4 Mart 1923 İzmir’de toplanan Türkiye İkti-
sat Kongresi’nde kabul edilen Misak-ı İktisadiye
ile fakirliğe karşı, ilk savaşı başlattı. Mustafa Kemal
kongrede iktisadi hâkimiyetin milli hâkimiyet kadar
önemli olduğu üzerinde durmuş ve hedefin milli eko-
nomi ve ekonomik bağımsızlık anlayışı esas alınarak
milli kalkınmayı başarmaktan ibaret bulunduğunu ifa-
de etmiştir.6
Misak-ı Maarif
Mustafa Kemal’in nazarında Türk milletinin veya
bütün insanlığın en büyük ve en tehlikeli düşma-
nı cehalet olduğu için, daha Milli Mücadele devam
ederken,14 Temmuz 1921 yılında Ankara’da I. Maarif
Kongresi’ni toplamış ve cehaletle mücadeleye başla-
mıştır.. Zira çağdaşlaşmada atılacak ilk adımın akla
ve ilme dayalı eğitimden geçtiğine inanıyordu. Nitekim
Kongrede yaptığı konuşmada “…Milli talim ve terbi-
ye derken milli özelliklerimizle hiç ilgisi olmayan
yabancı fikirlerden Doğudan ve Batıdan gelebilen
tüm etkilerden tamamen uzak, milli ve tarihi özel-
liğimize uyumlu bir kültür anlıyorum…” diyerek,
eğitimin milli ve akla-ilme dayalı olmasından yana
tavır koyarak tamamen bu istikamette bir Misak-ı
Maarif’in kabul edilmesinin işaretini vermiştir.7
Eylem Adamı ve Devlet Adamı Olarak
Mustafa Kemal’in Özellikleri
Cesaret-fazilet: Bilindiği üzere devlet adamı, po-
litikacı, komutan durumunda bulunan bir insan yeri
geldiği zaman halkın kendisinden beklediği cesareti
göstermesi gerekir. Zira fiziki, entelektüel ve manevi
cesaret, devlet adamı, politikacı ve komutan gibi hal-
ka mal olmuş tarihi şahsiyetler için fazilettir. Fazilet
olan bu cesaret, özellikle bir risk, bir tehlike, bir fe-
laket anında alınan tavırda kendini gösterir. Cesaret
doğuştan gelen bir yetenek olmasına rağmen fazilet
eğitim ve tecrübe ile kazanılır. Mustafa Kemal, bu
cesaretini ve faziletini asker olarak bütün cephelerde
gösterdiği kahramanlıklarla, devlet adamı ve politika-
cı olarak da yaptığı inkılâplarla ispat etmiştir.
Çözümleyici özellik: Bir meseleyi veya bir prob-
lemi keskin zekâ ile mantıki ve akli bir şekilde çözme
yeteneğidir. Mustafa Kemal’in en kritik anda en kar-
maşık bir meseleyi keskin zekâsı sayesinde hızlıca
çözdüğü ve gereken en iyi kararı aldığı bilinen bir
husustur.
Pratiklik: Mustafa Kemal aynı zamanda çok mü-
kemmel bir sağduyu sahibi bir insandı. Bu sağ duyu
onu beceriklilik isteyen her durumda avantajlı hale
getiriyordu.
Sezgi gücü: Mustafa Kemal etrafındaki insanla-
ra, olaylara dikkat eder ve yine etrafında ne olup ne
bittiğini çabuk sezer ve kavrardı. Aksi takdirde Milli
Mücadele’nin organize edilmesinde başarı elde edi-
lemezdi.
Geniş ufuklu (uzak görüşlülük): Mustafa Ke-
mal çok geniş ve gelişmiş bir ufka sahip idi.
İyi stratejist: Özellikle askeri alandaki ustalığını
Gelibolu’da, Sakarya’da ve Büyük Taarruz’da ispat
etmiştir.
Liderlik: Her şeyden önce, onun lider bir kişili-
ğe sahip olduğu herkes tarafından kabul edilen bir
husustur. Ayrıca demir gibi bir iradeye ve müthiş bir
hafızaya sahip, akılcı(rasyonel) bir liderdi.
Sonuç
Fransız devlet adamı Edouard Herriot(1858–
1917)’nun “… Devlet adamı kendinde aklı (raison)
mantığı gerçekleştiren ve onu inançla dışarıda
empoze eden adamdır…” demiştir. Mustafa Kemal
bu tarife tamamen uymaktadır. Zira zaferden sonra
onun tek hedefi Türk toplumunu içinde bulunduğu
Ortaçağ şartlarından ve zihniyetinden çıkarıp, çağ-
daş medeniyet seviyesinin üstüne çıkarmanın ça-
resini aklın ve ilmin hâkimiyetinde aramıştır. Çün-
kü Türkiye’yi Ortaçağın ekonomik şartlarının yani
fakirliğin sembolü olan ve köylünün ayağını sıkan
“çarık”tan; Ortaçağ zihniyetinin yani cehaletin sem-
bolü olan ve Türk insanının başını sıkan “sarık”tan
kurtarmaya gayret etmiştir. Ancak savaş alanında
düşmana karşı alınan kesin netice, Ortaçağ zihni-
yetinin pasif direnişi yüzünden bazı konularda alına-
mamıştır. Fakat Misak-ı Milli (siyasi istiklâl), Misak-ı
İktisadiye (ekonomik istiklâl) ve Misak-ı Maarif (kül-
tür istiklâli) sayesinde milletin inşa edildiği ve milli
devletin kurulduğu hatırdan çıkarılmamalıdır.
______________________________________________
* Prof. Dr., Türkiye - Kırgızistan Manas Üniversitesi
1 İslam Ansiklopedisi, “Selanik” maddesi, İstanbul, 1967,
ss. 446-447.
2 Niyazi Berkes, Atatürk ve devrimler, İstanbul, 1982, s.
77.
3 Sadi Borak, Atatürk’ün Gizli Oturum konuşmaları, İstan-
bul, tarihsiz, s. 41.
4 - Falih Rıfkı Atay, Çankaya, İstanbul,1969, ss.148–149
5 - Aynı eser, s.159.
6 - Türkye Cumhuriyeti Tarihi I ,(Atatürk Araştırma Merke-
zi yayını),Ankara, tarihsiz, ss.406-413.
7 - Türkye Cumhuriyeti Tarihi I ,(Atatürk Araştırma Merke-
zi yayını),Ankara, tarihsiz, ss.299-302.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 11
 ATATÜRK

DERVİŞ KILINÇKAYA*

T
ürkler, atayurtları olan
Orta Asya bozkırların-
dan hareketlendikten
sonra hiç şüphesiz dünya tarihini
derinden etkilediler. 11. yüzyıl-
dan başlayarak Anadolu coğraf-
yasında temerküz eden bu derin
ve yaygın demografik hareketin
önemli sonuçlarından birincisi
Küçük Asya ve Balkanların fet-
hiyle Türk topluluğunun, eski
dünyanın tarihinde belirleyici bir
güç haline gelmesidir. Yakın-
çağlara gelindiğinde yükselen
Batı, Avrupa merkezli tarih yazı-
cılığının da etkisiyle, karşısında
Doğu’yu temsil eden yegâne güç
olarak Türkleri gördü.
Bu sebepledir ki 19. yüzyılda
artık sonbaharını tamamlamak
üzere olan Osmanlı devleti ken-
dilerini “Batı” olarak tanımlayan
güçlerin siyasî, askerî ve moral
hedefi haline geldi. 19. yüzyıl boyunca çok ağır bir
saldırı karşısında direnmenin bütün yollarını dene-
yen Türkler, “batı egemenliği” altındaki dünyada, var-
lığını sürdürebilmek için ciddî ve özgün bir yenileşme
süreci yaşadı ve bunu hala sürdürüyor.
Türkiye Cumhuriyeti, bu yangın sürecinin külle-
rinden arta kalan malzemeden, büyük fedakârlıklarla
oluşturulan temeller üzerinde kurulmuş bir Türk dev-
letidir. Yine hiç şüphesizdir ki, bu yeniden dirilişin mi-
marı ve lideri de Gazi Mustafa Kemal Atatürk’tür. Mu-
halif yahut muvafık hiç kimse O’na atıfta bulunmadan
Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunu açıklayamaz.
Başlı başına bu gerçeklik Atatürk’ü
her dönemde popüler kılmakta,
önemli bir tarihî şahsiyet olarak ilgi
odağında tutmaktadır.
Mustafa Kemal, imparatorluk
Türkiye’sinin çöküş dönemini, ha-
yata gözlerini açtığı coğrafyadan
başlayarak bütünüyle derinden ya-
şamıştır. Onun doğduğu şehir olan
Selanik, Balkan coğrafyasının çok-
milletli /çok-kültürlü özelliklerini ta-
şımaktadır. Şehirde, Müslüman İm-
paratorluk teb’asının yanı sıra Ya-
hudiler, Bulgarlar, Rumlar ve diğer
gayrimüslim halklar yaşamaktadır.1
Şehir, Türkler tarafından fethe-
dildikten sonra hızla gelişip zengin-
leşmiş ve Güney-Doğu Avrupa’nın
en önemli ticaret merkezi hali-
ne gelmişti. Dolayısıyla Osmanlı
Devleti’nin dağılma döneminde,
Balkanlar’da doğan yeni devletler,
şehri ele geçirmek için ciddî bir reka-
bet içindeydiler2. Keza, şehrin kültür hayatı da, İstan-
bul dışındaki Osmanlı şehirlerinden çok daha canlı
durumdaydı. Şehirde, 1869’dan itibaren Selânik
adını taşıyan bir haftalık gazete çıkmaya başlamış,
bunu 1872’den itibaren Rumeli adlı bir gazete izle-
mişti. Bunlardan başka Kadın, Bağçe (daha sonra
Çocuk Bağçesi) ve hemen hatırlanacağı üzere Genç
Kalemler, Ziya Gökalp’in idaresindeki Yeni Felsefe,
Gonce-i Edeb, Yeni Asır gibi süreli yayınlar düzenli
olarak çıkarılıyordu3. Ayrıca Fransızca olarak gün-
lük Progrés de Salonique ve haftada iki defa olmak
üzere Journal de Salonique gazeteleri de çıkıyordu4.

12 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

Osmanlı ülkesinde sol fikirlerin de yeşerdiği ilk şehir-
lerden biri olarak Selanik’i zikredebiliriz5. Nitekim ilk
işçi sendikası da bu şehirde kurulmuştur6.
Eski usul mektep ve “…Sayısı hemen hemen
yok denebilecek derecede az sayıdaki medreselerin
dışında…”7 çeşitli azınlık ve yabancı okulları da mev-
cuttu8. Mustafa Kemal’in okuduğu Feyziye Okulu ise
Şemsi Efendi tarafından kurulan ve yeni tarzda eğitim
veren ilköğretim kurumlarının başında geliyordu9.
İnsanların doğdukları şehirlerde karakterlerinin
ana çizgileri şekillenir. Mustafa, Kemal adının eklen-
diği Manastır’a 1895’te geçtiğine göre 14 yaşına ka-
dar Selanik’te kalmış ve bu şehrin toplumsal dokusu
içerisinde çocukluk ve ilk gençlik yıllarını geçirmiştir.
Şehrin, siyaset açısından muhalif ve frankofonik ha-
vası, Meşrutiyet döneminin önemli aktörleri tarafın-
dan ısrarla vurgulanır10. Bu nokta Atatürk’ün biyog-
rafisi ile ilgilenen pek çok insanın dikkatini çekmiştir.
Ancak, Manastır üzerinde fazla durulmaması ilginçtir.
İlk gençlik yıllarını, Makedonya’daki Sırp, Bulgar ve
Yunan Çetelerinin, hâkimiyet için birbirleriyle kıyası-
ya çarpıştıkları bu Osmanlı vilayetinde, yeni kaydol-
duğu Askerî okulda geçirmiş olmasının önemine de-
ğinmekte yarar vardır. 1902’de başlayan ve 1903’te
Manastır’da isyana dönüşen olaylar hatırlandığında11
onun “milliyetçiliğe” ilişkin ilk duygularının buradaki
havadan etkilenerek oluştuğu söylenebilir.
Öte yandan, dönemin “Türklük” tefekkürü açısın-
dan da bir tomurcuklanma dönemi olduğu göz önüne
alındığında Mustafa Kemal’in askerlik mesleğinin ilk
yıllarında, olaylara bakışını açıklayabilecek etkiler
az-çok anlaşılabilir hale gelmektedir. Nitekim özel-
likle İstanbul’dan başlayarak Balkan Vilâyetlerinde
yaygınlaştırılmaya çalışılan yeni tarzda eğitim ku-
rumlarında “muhalif” hava egemen durumdadır ve bu
okullardaki pozitivist eğitim, geleneksel dinî kimlikten
farklı, yeni bir “Türk Aydın” tipini mayalamakta belir-
leyici olmuştur12.
Mustafa Kemal’in intisap ettiği askerlik mesleği-
ne ilişkin de birkaç noktayı vurgulamak gerekmekte-
dir. Dünyanın her yerinde askerler ülke güvenliğine
ilişkin katı bir terbiye içinde yetiştirilir, “farklılık ve
birliktelik” duyguları güçlendirilerek, mutlak bir emir-
komuta zinciri oluşturulur. Subaylar, mesleklerinin
gereği olarak kaçınılmaz bir şekilde “lider” olarak
yetiştirilmek zorundadırlar. Kişisel yetenekleri zaman
içinde ortaya çıkacak ve bununla muvazî olarak yük-
seleceklerdir13.
Meşrutiyet ortamı içinde 1913 Askerî Darbesi’ne
kadar çoğulcu ortamda, İttihat ve Terakki’nin iktidar
tekelini elinde bulundurduğu 1918’e kadar da bu
partinin kendi etki alanı içindeki yayınlarda tartışı-
lan meselelerin ve yaşanan olayların onun “Türkiye
tasavvuru”nu etkilediği açıktır. Nitekim, Millî Kültür,
Millî Dil, Millî Tarih ve Kadın Hakları meselelerinde
Cumhuriyet döneminde atılan adımlarda Meşrutiyet
dönemindeki tartışmaların etkisi açıktır14.
Mustafa Kemal Atatürk’ün Türk yenileşmesini al-
gılama ve yönetme konusundaki tutumu, bu temel
etkenler etrafında ve hiç şüphesiz kişisel yetenekleri
çerçevesinde oluşmuştur.
Bir devletin çöküşünü, o devleti en uzak sınır-
larında savunmak da dâhil olmak üzere, bizzat ya-
şamış olan Meşrutiyet aydınları kuşağından söz
ediyoruz ve bunu yaparken çoğu zaman rahat kol-
tuklarımızdan kalkmadan, dağılmanın ağır baskısını
derinden hissetmemizi sağlayacak “empati”ye de
gerek duymadan entelektüel “yeteneklerimizi” ser-
giliyoruz. Devralınan mirasa ilişkin tespitler “bilgi”
temeline dayalı olmaktan ziyade, ileri sürdüklerimizi
destekleyecek eklektik derlemelerden ibaret kalıyor.
Yeniden kurulduğu dönemde Türk Devleti’nin temel
sorunu “demokrasi” sorunundan çok, “yaşama” soru-
nudur. Burada, benim dikkat çekmek istediğim nokta
Mustafa Kemal Paşa’nın “meşruiyet” ilkesine verdiği
önemdir.
Hatırlanacağı üzere, Mustafa Kemal Paşa ve ar-
kadaşlarının, ülkenin işgal altında olduğu günlerde
dile getirdikleri temel istek “millet iradesinin hâkim
kılınması”dır15. Bu noktaya ısrarla vurgu yapılma-
sının gerisinde egemenliğin bir tarafını oluşturan
hükümdarı uyarmak ve hükümetin millet denetimi
altına alınmasını sağlamak için Meclis-i Mebusan se-
çimlerini yaptırarak ülkede “Kanun-ı Esasî”ye uygun
bir rejimin yeniden işlerlik kazanmasını sağlamak
düşüncesi yatmaktadır. Bu talebin yerine getirilme-
mesi, Anayasa’nın açıkça ihlâl edilmesi anlamına
gelmektedir ve Damat Ferit Paşa hükümeti ile “sine-i
millet”ten doğan Anadolu ve Rumeli Müdafaayı
Hukuk hareketi arasındaki mücadelenin hukukî te-
meli budur. Anadolu’da, Amasya Tâmimi ile başlatı-
lan süreç, İstanbul’daki hükümetin Anayasal çizgiye
çekilmesi gayretidir16. Nitekim bu mücadele, 1919
yılının sonlarında Damat Ferit Paşa başkanlığındaki
hükümetin çekilmesi ile başarıya ulaşmıştır. Kanun-ı
Esasî gereğince seçimler yapıldıktan sonra oluşan
Meclis, 16 Mart 1920’de İstanbul’un resmen işgal
altına alınmasıyla ve İngilizler tarafından basılarak
görev yapamaz hale gelmiş, tekrar 1919 şartlarına
dönülmüş, Damat Ferit Paşa’nın yeniden Sadaret’e
getirilmesiyle Kanun-ı Esasî’yi yok sayan “keyfî bir
yönetim” kurulmuştur. Mustafa Kemal Paşa, ancak
bu gelişmeden sonradır ki Anadolu ve Rumeli Mü-
dafaayı Hukuk Cemiyeti ve Heyet-i Temsiliye Reisi
sıfatıyla Türk Milleti’nin “Hak arayan sesini” bütün
dünyaya duyurmak için Ankara’da bir Millî Meclis
toplanması çağrısını yapmıştır. 23 Nisan’dan sonra
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 13
 TABLO I: TÜRKİYE NÜFUSU

SAYIM YILI TOPLAM NÜFUS ŞEHİR NÜFUSU % KÖY NÜFUSU % YILLIK ARTIŞ %
1927 13.648.270 24.22 75.78 2.11
1935 16.158.018 23.53 76.47 2.11
1940 17.820.150 24.39 75.61 1.70
1945 18.790.174 24.94 75.06 2.17
1950 20.947.188 25.03 74.97 2.77

da Yasama görevini yürütecek bu Meclis’in üyele-
ri arasından, Yürütme görevini yerine getirecek bir
“İcra Vekilleri Heyeti”ni yine seçim yoluyla oluştur-
mak üzere gerekli düzenlemelere öncülük etmiştir17.
İstiklâl Mahkemeleri’nin kuruluş ve işleyişine dair bazı
esaslar hariç olmak kaydıyla Yargı’ya ilişkin esaslar,
Kanun-ı Esasi’nin çizdiği çerçevede 1924’teki Anaya-
sa değişikliğine kadar geçerliliğini koruyacaktır18.
“80 Yıllık Cumhuriyet”in19 nereden başladığı çoğu
zaman gözden kaçırılmaktadır. O mirasa göz attığı-
mızda Atatürk’ü daha iyi anlamak mümkün olacaktır.
1912’deki Balkan Savaşı’nı ölçüt olarak alırsak
1922’ye kadar devam eden savaş, ülkede hem de-
mografik hem ekonomik bakımdan ciddî bir yıkım
yaratmıştır. 1923 yılındaki nüfus tahmini olarak
12,400.000 civarındadır20. Cumhuriyet’in yöneticileri
ne kadar önemli bir nüfus sorunuyla karşı karşıya
olduklarının farkındaydılar, nüfusun sayı olarak arttı-
rılması önemliydi, ama bu nüfusun sağlıklı ve nitelikli
olması da en önemli hedeflerin başında geliyordu21.
Salgın hastalıkların önlenmesi, daha sağlıklı bir nü-
fus yapısının oluşturulabilmesi için ciddi tedbirler
alınmaya başlandı. Bu tedbirler çerçevesinde nüfus
istikrarlı biçimde artmaya başlamıştır. (Tablo I)
Nüfusun niteliklerini kavrayabilmek için bu maka-
lenin sınırları çerçevesinde bir fikir oluşturmak ama-
cıyla aşağıdaki tabloya bir göz atalım (Tablo II):
Türkiye’nin 1927’de tek üniversitesi vardır, 265
kişilik bir öğretim kadrosu, toplam 2.837 öğrencisi
bulunmaktadır23.
Devralınan ekonomik mirasa ilişkin çalışmaların
ortaya koyduğu sonuçları özetlersek:
1-Türkiye ekonomisi üretim araçları itibarıyla çok

TABLO II: Maarif Vekâletine Bağlı Bütün Resmi Okulların Kız-Erkek Mevcutları (1924-1925)22

OKULLAR OKUL SAYISI ÖĞRENCİ SAYISI

Ana Mektepleri (karma) 85 8.540
İlk Mektepler (erkek) 4.923 265.138
İlk Mektepler (kız) 647 70.670
İlk Yatı (erkek) 19 1.502
Öksüzler Yurdu (erkek) 14 4.105
Öksüzler Yurdu (kız) 3 973
Orta Mektep (erkek) 56 11.492
Orta Mektep (kız) 8 1.547
Lise (erkek) 15 5.684
Lise (kız) 4 1.242
Muallim Mektebi (erkek) 15 3.629
Muallim Mektebi (kız) 9 1.994
Meslek Mektebi (erkek) 2 111
Meslek Mektebi (kız) 5 870
İmam ve Hatip Mektepleri (erkek) 25 1.442
Yüksek Mektepler karma (erkek) 10 2.496
Erkek Mektepleri (Toplam) 5.164 304.076
Kız Mektepleri (Toplam) 676 77.637
Genel Toplam 5.840 381.713

14 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

zayıf durumdaydı. Tarımın temeli olan toprak ham ve
bakımsızdı, tarım araçları ilkel, tarım yöntemleri ge-
lenekseldi.
2-Sanayi hemen hemen yok gibiydi. Sınaî tesis,
sınaî sermaye ve sınaî teşebbüs fiilen yoktu.
3-Hizmetler sektörü çok zayıf, hizmet üretimi çok
sınırlıydı.
4-Üretim ve ticaret çoğunlukla mahallî, bölgeler
arası alışveriş sınırlıydı.
5-Tarımın büyük bir ağırlığa sahip olduğu bu dö-
nemde üretimin büyük bölümü aile ünitesi içinde üre-
tilip orada tüketiliyordu. Başka bir deyişle millî üreti-
min büyük bölümü piyasaya arz edilmeyen mal ve
hizmetlerden oluşuyordu.
6-Dış ticaret sınırlıydı.
7-Para kuruluşları ve bankalar en ilkel durumday-
dı.
8-Piyasa mekanizması gelişmemişti, ekonomik
zihniyet ve davranışlar zamanın gereklerinin hayli
ötesindeydi24. Bu tablonun değişmesi gereken bir
tablo olduğu açıktır.
Çöken bir imparatorluğun “mağlûbiyet psikolojisi”
içindeki bürokrasisinin asırlık alışkanlıklarını da bir-
den bire değiştirmek mümkün olmadığına göre; yeni
bir ruh, yeni bir dinamizm oluşturmanın yolu “yeni bir
devlet” kurmaktı. Neresinden bakarsanız bakın deği-
şimin “muasır medeniyet”i yakalaması etkin bir mer-
keziyetçi ulus-devletin kurulması ile doğrudan bağ-
lantılıdır. Ulus-Devlet, “ulusal onur” kavramının
yaygınlaşmasını çeşitli yöntemler ve araçlarla sağla-
makta ve bu suretle rekabeti yerel veya bölgesel dü-
zeyden, ulusal ve uluslararası düzeye çekmektedir.
Siyasal önderlik, kitlelerde “parlak bir gelecek” özle-
mi yaratmalıdır25. İktisadi davranış biçiminde bir de-
ğişikliği ortaya çıkarmak, meselâ eğitimi bu hedeflere
göre düzenlemek; meselâ, tasarruf alışkanlıklarını
gelecek endişesiyle mevcut kaynakların bir kısmını
atıl halde tutmak yerine, gelir getirecek şekilde “yatı-
rım araçlarına” yönlendirmek gerekir. Fakat bunu ba-
şarabilmek için, önce bu mekanizmaların kurulması
şarttır. Hâlbuki başlanan noktada bu araçların hiç biri
mevcut değildir. Dolayısıyla, düşünceden başlayacak
değişim, bunu sağlayabilecek mekanizmaların oluş-
turulması ile mümkün olabilirdi. Tabiatıyla, eğitim ala-
nında, ekonomide ve akla gelebilecek pek çok alan-
da toplumsal alışkanlıkların değiştirilmesi ve “parlak
bir gelecek” ülküsünün kök salması için çok yönlü bir
çaba harcanmalıydı. Nitekim böyle yapılmıştır.
Mustafa Kemal Atatürk’ün, liderlik vasfı işte bu
noktada kendini göstermektedir. Hiçbir komplekse
kapılmadan, mensubu ve yöneticisi olduğu ulusun
çıkarlarına uygun bulduğu politikaları uygulamış ve
bunu yaparken ideolojik tercihler yerine “akılcı ve
faydacı” bir yaklaşım sergileyerek, yanıldığını gördü-
ğünde çekinmeden vazgeçmesini de bilmiştir26.
Cumhuriyet Türkiye’sinin giriştiği “yükselme”
çabasının her alanında Gazi Mustafa Kemal’i gör-
mek mümkündür. Bankacılık, Gazi Çiftliği, Milli Tarih
Tezi’nin ortaya atılması, Millî Dil hareketi ilh. Bu konu-
ların tamamında öncülüğü üstlenmiş olduğu gerçeği,
onun bu konuların hepsinde uzman olduğu anlamına
elbette gelmez. Ancak; bu çabaların, hüdayınâbit or-
taya çıktığını söylemek de yanlıştır. Nitekim “…Her
gün on saatten aşağı olmıyan ve senelerce süren bir
gayret az değildir… âlimler ve mütehassıslarla geçen
etüd günlerinde zaman ve saat, tahdit mefhumunu
kaybeder… Birçok kere onu, kitapları ve yazıları için-
de, yirmi dört ve daha fazla saat fasılasız çalışma
içinde bulmuşumdur…”27. Onun, Tarih ve Dil çalış-
malarına bir devlet ve siyaset adamı olarak önem
verdiği açıktır. Fakat esasen onun “ilmî” olan bir me-
selenin, yani Türkiyât alanı ile ilgili araştırmaların de-
rinleştirilmesi için Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinin,
içinde Sümer, Hitit, Sanskritçe gibi ölü diller bölümleri
de dâhil olmak üzere kurulması için direktif verme-
si; dünya çapında tanınmış âlimler istihdam edilmek
suretiyle Türk Kültür varlığına ilişkin elde edilmesi
mümkün olan bilgilere ulaşılarak çağdaş dünyaya
intibakta güçlü bir akademik zemin oluşturulmasına
çalışması, dikkat çekicidir. Üstelik, bu tavır sadece
manevî bir destek olarak kalmamış malvarlığının bir
bölümünü bu çalışmaları desteklemek için miras ola-
rak vasiyet etmek suretiyle örnek olmuştur. Bu onun
“Hayatta en hakiki mürşit ilimdir…” ifadesine gerçek-
ten ne kadar samimiyetle inandığını ve önem verdi-
ğini göstermektedir.
20. yüzyılın başlarındaki Türkiye, o günün şartla-
rında ortaya çıkan bütün meydan okumalara, yine o
günün şartları ve birikimi çerçevesinde çözüm ürete-
rek ayakta kalabilmeyi başarmışsa; bunda en önemli
pay sahibi şüphesiz Mustafa Kemal Atatürk’tür. Ken-
disinden sonraki devlet adamlarının sık sık Atatürk’e
atıfta bulunarak yaptıklarına meşruiyet kazandırma
alışkanlıklarının da gelenekten kaynaklanan bir tara-
fı olduğu hatırlanmalıdır. Değişen dünya şartlarında
ortaya çıkan yeni durumlara, yeni çözümler üretmek
gerekmektedir. Tabasbus, eski Türkçenin bugün pek
kullanılmayan fakat halen de oldukça yaygın kötü
alışkanlıklarından birini tanımlamak için kullanılan bir
tabirdir ve “devlet adamı” bu tavırlara kıymet atfet-
meyecek karakterde olmalıdır.
Mustafa Kemal Paşa’nın toplumsal sorunlara
yaklaşımında temkîn ve cesareti birleştirdiğini gör-
mek lâzımdır. 1918’de kaleme aldığı bir yazısındaki
şu ifadeler bu noktaya az-çok açıklık getirecek nite-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 15
liktedir: “…Benim elime büyük yetki ve kudret ge-
çerse, ben sosyal hayatımızda arzu edilen inkılâbı
bir anda bir ‘coup’ ile tatbik edeceğimi zannederim…
Bununla beraber bu meselede incelenmeye değer
bazı noktalar vardır. Bunları iyice kararlaştırmadan
işe başlamak hata olur.”28 Bu, tarz bir yaklaşım bize
önemli bir ipucu vermektedir. Mustafa Kemal Paşa,
Cumhuriyetin ilânından sonra, yeni rejimin yerleşme-
sine ilişkin ilk tepki dalgaları ile karşılaştığında ülke-
nin geleceğinin her şeyden önce toplumda “yeni bir
insan modeli”ni egemen kılmakla yakından bağlantılı
olduğunu görmüştür. Onun 1927’den itibaren uzak
kültürel hedeflere yönelmesinin gerisinde bu düşün-
ce olsa gerektir. Özellikle Millî Tarih Tezi, bu noktada
dikkat çekici bir önem taşır.
Atatürk, 20. yüzyılda ortaya çıkan tarihî şartlar
içinde Türk milletinin karşı karşıya kaldığı derin so-
runlara döneminin birikimi çerçevesinde çözümler
üretmeyi başarmış bir liderdir. Her devirde ortaya çı-
kacak yeni meydan okumalar olacaktır. Geçmiş, bu
noktada bize fikir verebilir, ancak; geçmişin çözümle-
ri asla birebir uygulanarak çözüm üretilemez. Bu çok
basit bir gerçektir.
Bütün hayatını milleti için mücadele içinde geçir-
miş, ütopyasını gerçekleştirmeyi başarmış bir insan
olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Gazi Mus-
tafa Kemal Atatürk, 20. yüzyılın müstesna şahsiyetle-
rinden biri olarak tarihteki yerini almış bulunuyor.
______________________________________________
* Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve
İnkılâp Tarihi Enstitüsü
1 Selanik şehrindeki nüfûs için Bkz.: Semavi Eyice
”Atatürk’ün Doğduğu Yıllarda Selânik”, Doğumunun
100. Yılında Atatürk’e Armağan, İstanbul, 1981,ss.461-
518. Özellikle, 465-468. 1906 yılındaki nüfûs sayımı-
na göre Selânik Vilayet nüfûsu: 485.000 Müslüman,
323.000 Rum Patrikliğine bağlı (Ulahlar dahil olmak
üzere çeşitli topluluklar), Bulgar Ekzarklığına bağlı
217.000, Yahudi, 53.700 olmak üzere bir milyonu aş-
maktadır. Yahudiler çoğunlukla Selanik şehir merkezin-
de mukimdirler. Bkz.:İlhan Tekeli-Selim İlkin, Cumhu-
riyetin Harcı, I. Kitap, Köktenci Modernite’nin Doğuşu,
İstanbul, 2007(2), s.35.
2 Bu konuda en keskin rekabet Sırp, Yunan ve Bulgar
milliyetçileri arasında cereyan ediyordu. Hatta Bulgar
Komitacıları şehirde korku yaratan terör eylemleri yap-
maktan çekinmemişlerdir. 1903 Nisanında Osmanlı
Bankası uçurulmuş ve bir Fransız gemisi batırılmıştır.
Detaylar için Bkz.: Tekeli-İlhan, a.g.e., s. 43 vd.
3 Bkz.: Ragıp Özdem, “Tanzimat’tan Beri Yazı Dilimiz”,
Tanzimat, C. II, ss. 859-931.
4 S.Eyice, a.g.m., s.487.
5 Özellikle Selanik’teki Yahudiler ve Bulgarlar arasında
bu tür eğilimlerin olduğuna ve 1909’da “Amele” adlı bir
gazete çıkarıldığına dair Bkz.: Mete Tunçay, Türkiye’de
Sol Akımlar,1908-1925, Ankara, 1967(2),s. 33, d.n.:
62.-63
6 Fethi Tevetoğlu, Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faa-
liyetler, Ankara, 1967, s. 35.
7 S. Eyice, a.g.m. s.487.
8 1899’da 126 İptidaî, 15 Rüşdiye, 3 İdadî, 51 Gayri-
16 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
müslim ilk-orta öğretim kurumu,7 yabancı öğretim ku-
rumuolmak üzere toplam 202 okul ve 9519 öğretmen
bulunuyordu. Q” Detaylar için Bkz.: Necdet Sakaoğlu,
Osmanlıdan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul, 2003,
s.115, Tablo 6.1.
9 Okul 1885’de faaliyete geçmiştir. Bkz.: S. Sakaoğlu,
a.g.e., s.354. Keza, Mustafa’nın okula başlamasına
ilişkin anlatılanlar da oldukça ilginçtir. Anne, geleneği;
baba ise modern’i temsil etmektedir. Bkz.: Yusuf Hikmet
Bayur, Atatürk, Hayatı ve Eseri, Ankara,1963, s. 8.
10 Misal olarak Bkz.: ,Kâzım Nami Duru ; Falih Rıfkı Atay
ilh.
11 İ. Tekeli-S. İlkin, a.g.e.,s. 42 vd.
12 Bu konuya ilişkin olarak Bkz.: Bir Siyasal Örgüt Olarak
Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük, İs-
tanbul, 1989, ss. 55-70.
13 Bu konuda döneme ilişkin pek çok hatıratta benzerine
rastlanabilecek anlatılar Mustafa Kemal Paşa için de
oldukça açıklayıcıdır. “Devletin Kurtarılması” bir misyon
olarak algılanmakta ve bunun için kendilerinde liderlik
yeteneği görenler sözkonusu amaca matuf gizli örgüt-
ler oluşturmaktadırlar. Mustafa Kemal Paşa’ya ilişkin
tipik anlatı için Bkz.: Y. H. Bayur, a.g.e., s.16 vd. Keza,
Bayur’un aynı yerdeki atıfları.
14 Bu konuda Bkz.: Ercümend Kuran, Atatürkçülük Üze-
rine Denemeler, Ankara, 1981, özellikle ss. 5-9 ve 63-
68.
15 Bilindiği gibi Mebusan Meclisi ve Kanun-ı Esasi’nin 7.
Maddesindeki yetkiye dayanılarak 21 Aralık 1918’de
feshedilmişti. Ancak, 35. Maddeye göre dört ay içinde
seçimlerin yenilenmesi gerekiyordu. İlgili hükümler ve
değişiklikleri için Bkz.: Suna Kili-A. Şeref Gözübüyük,
Türk Anayasa Metinleri, İstanbul, 2000(2), ss. 84-91.
16 Sorunun, inkılâp tarihçilerimizin bir kısmı tarafından bir
“İhtilâl başlangıcı” olarak algılanması bu sebeple bana
isabetli gelmemektedir.
17 25 Nisan’da alınan Heyet-i Umumiye kararı tek satırdır
:”Kuvve-i icraiye teşkiline karar verildi” Bkz.: S. Kili-A.Ş.
Gözübüyük, a.g.e., s. 96.
18 20 Ocak 1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu için
Bkz.: aynı eser, s. 100 vd. 1924 Anayasası’nın 104.
Maddesi bu hususa matuftur. Bkz.: Aynı eser, s.141.
19 Popüler söylemde sık sık kullanılan ve bir parça da kü-
çümseme iması taşıyan bir cümle olduğu için bu tabiri
seçip, tırnak içine aldım.
20 Bkz.: Vedat Eldem, Harp ve Mütareke Yıllarında Os-
manlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Ankara,1994,
s.218.
21 Bu konuda Bkz.: İlhan Tekeli-Selim İlkin, Cumhuriyetin
Harcı, II. Kitap, Köktenci Modernitenin Ekonomik Politi-
kasının Gelişimi, İstanbul, 2004, s. 108-110.
22 S.Sakaoğlu, a.g.e., s.167.
23 S. Sakaoğlu, a.g.e., s. 182.
24 Bu konuda yapılmış pek çok çalışma içinden biz Ah-
met Kılıçbay’ın çalışmasından yararlanmayı tercih ettik.
Bkz.:Ahmet Kılıçbay, Türk Ekonomisi, Ankara, 1994(5),
s. 44 vd.
25 Bkz.: W.W. Rostow, İktisadi Gelişmenin Merhaleleri,
Çev. Erol Güngör, İstanbul, 1980, s. 18-19.
26 Bkz.: E. Kuran, a.g.e., s. 59.
27 Bkz.: İsmet İnönü, Konuşma, Demeç, Makale ve Söy-
leşiler 1933-1938, Hazırlayan : İlhan Turan, Ankara,
2003, s.269. Alıntılarda anlam değişikliği olmamasına
dikkat edilmiştir.
28 Atatürk’ün Bütün Eserleri, C. 2, İstanbul, 1999, s. 188.
Bu satırların, kadın sorunları ile ilgili bir tartışma vesilesi
ile kaleme alındığını da hatırlatmakta yarar vardır.
 BAYRAK ADAM: CELAL BAYAR

CELAL METİN*

M
ahmut Celal Bayar, Osmanlı Devleti’nin san- sağlayacak entelektüel bir altyapısı olduğu görülür.
cılı yıkılışının ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Ancak daha yüksek bir eğitim yerine, on yedi yaş gibi
yeni bir Türk Devleti olarak heyecanlı do- erken bir yaşta çalışma hayatına ve memuriyete baş-
ğuşunun; milli, çağdaş, demokratik ve laik bir devlet lamış; Bursa’daki Ziraat ve Alman Deutsche Orient
olarak şekillenişinin hemen her safhasında görev bankalarının şubelerinde memur olarak çalışmıştır.
almış; buna bağlı olarak da Türkiye Cumhuriyeti’nin Buralarda çalışırken ekonomik konulara ilgi duy-
çok yönlü gelişim ve değişimin her anına şahit olmuş muş ve Avrupa’da, özellikle Almanya’da, o dönem-
bir tarihi ve siyasi şahsiyettir. Bayar’ın yaşam öyküsü de gelişen milli ekonomi anlayışlarından derinden
Türkiye Cumhuriyeti’nin tarihi dönüşümü ile paralellik etkilenmiştir.3
gösterdiği gibi çağdaş, milliyetçi ve demokratik yöne-
Türk siyasal tarihinde örgütlü siyasal muhalefe-
limi ile de örtüşür, özdeşleşir. Genel olarak bakıldı-
tin ilk örneği olan Yeni Osmanlılar hareketinin isim-
ğında cumhuriyetin kurucu kadrosu içinde sivil siyasi
siz figürlerinden olan dayısı Mustafa Şevket Bey’in
figür olarak ilk akla gelen isim olan Bayar, Atatürk
etkisi ile gizli İttihatçı eylemlere ilgi duyan ve bu gizli
dönemi Türk inkılabının ekonomik yorum ve uygula-
hareket geleneğini hayatı boyunca bir düstur olarak
yıcısı; demokratik yaşamın başlangıcı olan çok partili
benimseyen Bayar’ın kişiliğinin ve siyasal kimliğinin
hayatın ilk siyasi muhalif kimliği; Türk inkılabını parla-
oluşmasında İttihatçı idealler önemli yer tutuğu gibi,
menter rejim yolu ile milli iradeyle buluşturan akil bir
gizli İttihat ve Terakki Cemiyeti içinde, örgütçü, so-
siyasetçi ve bir askeri darbenin ürettiği hukuksuzluğa
ğukkanlı, hesapçı ve inatçı kişiliği de, kendini göster-
karşı vakur bir cumhurbaşkanı olarak tarihteki yeri-
mesine yardımcı olmuştur. Birçok kaynak, özellikle
ni almıştır. Bu çalışma Bayar’ın yaşam öyküsündeki
Mütareke ve Cumhuriyet döneminde İttihatçılığın suç
ana dönüşümler üzerinden dünya görüşüne sızma
sayıldığı ve kötülendiği dönemlerde bile, Bayar’ın
ve anlama girişimidir.
tutum ve davranışlarında İttihatçılığın izlerine rast-
1875-1877 Osmanlı-Rus Harbi ile yaşanan boz- landığını belirtir. Daha sonra ki dönemlerde(1971)de
gun sonrası Balkanlardan Bursa’ya göç eden ve kendisine İttihatçılığı sorulduğunda “ben hep ittihatçı
bozgun ve göç olgularını travmatik biçimde yaşayan kaldım” esprisini yapmış; hayatı boyunca gizli İttihat-
bir ailede dünyaya gelen Mahmut Celal, hem med- çı geleneği sürdürmüştür.4
rese hem de modern eğitim alan öğretmen bir baba-
Bayar ve İttihatçılık ilişkisi aslında on dokuzuncu
nın, iki büyük erkek kardeşinin erken ölümlerinden
yüzyılın son ve yirminci yüzyılın ilk çeyreğinin Türk
dolayı, hep üzerine titrediği ve eğitimine özel önem
aydınlarının siyasal davranışlarında baskın olan bir
verdiği, en küçük oğludur.1 Bayar, 16 Mayıs 1883’de
eğilimdir. Bayar’ın ilk siyasal düşünceleri ve faali-
Bursa’nın Umurbey Köyü’nde doğmuştur. Köyde
yetleri ittihatçı kimlikte gerçekleşmiştir. Bayar, Türk
doğmuş olmasına rağmen babasının öğretmen-fıkıh
siyasetinde ilk gizli parti örgütlenmesinin başat ör-
bilgini konumundan dolayı şehir kültürü ile yetişmiş-
neği olan İttihat ve Terakki Cemiyeti/ Partisi’nin Bur-
tir. Dönemin muteber dilleri olan Arapça, Farsça ve
sa ve İzmir örgütlenmelerinin önde gelenlerinden
Fransızca’yı çocuk yaşta öğrenmesinden dolayı,2
olmuş(sorumlu kâtip) ve parti merkezinin dikkatini
dünya ahvali ile ilgili gelişmeleri yakından takip et-
çekecek kadar başarılı çalışmalar gerçekleştirmiştir.
mesine önemli katkısı olduğu göz önüne alınırsa dö-
Mustafa Kemal’in de zaman zaman parti müfettişliği
nemin siyasal gelişmelerini layığı ile takip etmesini

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 17

 Fotoğraflarla Celal Bayar, Başbakanlık Basın-Yayın Enformasyon Genel Müdürlüğü
yaptığı ve 1909 kongresinde de Trablusgarp dele-
gesi olarak katıldığı,5 İttihat Terakki Cemiyeti içinde,
birçok Türk aydını gibi, Bayar da ilk siyasal örgüt
deneyimlerini kazanmıştır.6 Bayar, İttihat Terakki
Cemiyeti’nin dile getirdiği özgürlük, vatanseverlik ve
pozitivist ideallerine kendi yorumunu katarak, dünya
görüşünü oluşturmuştur. Bu dönemde İzmir’de yap-
tığı çalışmaların başında, 1913’te İttihat ve Terakki
Cemiyeti’nin iktidarı doğrudan üstlendikten sonraya
denk gelir ki, İzmir bölgesindeki ekonomik ve sosyal
yönden güçlü Rum nüfuzunu kırmak için büyük çaba
harcamış; basit yöntemlerle Rum nüfusun ekonomik
ağırlığı olan unsurlarını bölgeden kaçırtmayı başar-
mıştır. Bunun yanı sıra Türk toplumunun içinden tica-
ri girişime yatkın bir Türk tüccar zümresi oluşturma-
ya çalışmış; bunda da oldukça mesafe almıştır.7 Bu
Türk girişimci grupla gerek Milli Mücadele süresince
gerekse Cumhuriyet döneminde hep ilişkisini sıcak
tutmuştur.
İzmir’de bulunduğu süre içinde Bayar’ın İttihat ve
Terakki içinde siyasal ideoloji olarak gittikçe güçle-
nen Türkçülüğün etkisi ile ekonomik, sosyal ve kültü-
rel yönden donanımlı Türk bir orta sınıf yaratmak için
harekete geçtiği görülür. Bu amaçla şimendifer, tica-
ret ve yatılı köy okulları açmış; halkın bilinçlenmesi
için konferanslar ve toplantılar düzenlemiş; üretimin
ve ticaretin Türk elinde kalıcı olmasını sağlamak için
18 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
şirketler, yerel bankalar, kooperatifler, tasarruf san-
dıkları, amale birliği ve iş bürosu kurulmasına ön
ayak olmuştur.8 Ayrıca 1918 yazında Halka Doğru
Derneği’nin kurulmasını örgütlemiş; bu adı taşıyan
bir dergi (ilk sayısı 1 Şubat 1919’da çıkar) çıkarıl-
masını sağlamış; sorumlu müdürlüğünü üstlenmiş
ve Gökalp’e nazire yaparcasına Turgut Alp rumuzu
ile yazılar yazmıştır. İzmir bölgesinde Türkçü siyasal
bilincin gelişmesine, örgütlenme fikrine ve kamuoyu
oluşturulmasına ciddi bir renk katan dernek ve dergi-
nin ömrü çok kısa sürmüştür.9 Ancak Bayar’ın örgütlü
hareket etme düşüncesinin faydalarına olan inancı,
onu 1918 Kasım sonunda kurulan İzmir Müdafaa-yı
Hukuk-u Osmaniye Cemiyeti içinde de sivrilen ve
önde gelen politik figür olmasını sağlamıştır. Mond-
ros Mütarekesi sonrasının politik gelişmeleri içinde
İzmir ve çevresinin Yunanistan’a verilmesi yönündeki
işgal güçlerinin kamuoyundaki gelişmeler üzerine ör-
gütlenen bu cemiyet, Milli Mücadele’nin ilk milli kong-
resini toplamıştır. 17-19 Mart 1919’da toplanan bu
kongrede söz alan Bayar, ilk kez silahlı mücadeleyi
savunmuş ve ülkenin bu gaileden, ancak silaha kar-
şı silahla cevap vermesi ile kurtulmasının mümkün
olduğunu dile getirmiştir.10 Ağırbaşlı ve dengeli bir
örgütçüden ihtilalci bir komitacıya dönüşen Bayar’ın
yaşamında yeni bir dönem başlayacaktır.
Burada Milli Mücadele’ye katılan Bayar’ın siyasal
düşüncesine bakıldığında onun devletin merkezin- rişimi de o kadar mesnetsizdir. Atatürk gibi Bayar’da
den bakmadığı; sivil ve devlet memuriyeti dışındaki ferdin gücüne inanan ve halkı önemseyen; milletin
mesaisine bağlı olarak halkçı ve demokratik ideal- maddi ve manevi yönden kuvvetlendirilmesi ile güçlü
lerden beslendiği açıktır. Milliyetçi bir yorumla ülke devletin kendiliğinden şekilleneceğini savunan milli-
kurtuluşunun halkla birlikte ve vatansever bir ruhla yetçi düşünce içinde özgün bir duruşa sahiptir.
gerçekleştirileceği inancı egemendir.11 Bu yüzden,
Atatürk nezdinde Bayar, üzerine aldığı işi en iyi
Milli Mücadele’ye ruhunu veren Mustafa Kemal’in
biçimde yerine getiren; düzenli ve ekip çalışması ya-
Milli Hâkimiyet ideolojisi Bayar’ın fikri beklentileri-
pabilen; görüş ve önerilerini açık ve anlaşılır bir dille
ne tamamen karşılık gelir. İzmir Müdafaa-yı Hukuk
açıklamaktan çekinmeyen dürüst bir kişiliktir.16 Ata-
Cemiyeti’nin kurucularından olduğu gibi, “Galip Hoca”
türk ve Bayar birlikteliği güven esasına göre kurul-
takma adıyla Ege Bölgesinin çeşitli yerlerinde Kuvva-
duğu için Atatürk, Bayar’ı hiçbir zaman çevresinden
yı Milliye’yi örgütlemeye girişmiş; başı bozuk çeteleri,
uzaklaştırmadığı gibi onun kısır çekişmeler içinde
düzenli askeri güçlerin oluşumu arifesinde, düşmana
harcanmasına da rıza göstermemiştir. Atatürk döne-
karşı milli hedef yönünde savaşmaya teşvik etmiştir.
minin farklı inkılap üslupları içinde Bayar ve çevresi,
Milli mücadelenin ilk askeri cephelerinden olan Akhi-
toplumu her yönü ile kuşatan katı devletçiliğe karşı,
sar cephesi komutanıyken Saruhan mebusu olarak
liberal ve demokratik değerleri inkılaba taşıyan ve
Osmanlı Meclis-i Mebusanı’na seçilmiş; bu mecliste
Türk İnkılabının demokrasiye yönelmesine çabala-
milli menfaatleri öne çıkaran konuşmalar yapmış ve
yan taraf olarak görülür.
silahlı mücadeleyi savunmuştur. Milli ve onurlu bir
ruhla Misak-ı Milli’yi kabul eden Meclis-i Mebusan’ın Bayar, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu büyük
Padişah tarafından kapatılmasından sonra Bayar’ın Atatürk’ün yakın çevresinde bulunduğu; çalışma ve
tek yönü ve ikametgâhı, inandığı fikir ve ruhun tek başarıları ile onun takdirine mazhar olduğu, güven
temsilcisi olan, Ankara ve Mustafa Kemal’in yanı ol- ve itimada layık görüldüğü gibi, yeni Türk devletinin
muştur. Ancak hemen Ankara’ya gitmez; Bursa’ya siyasi, sosyal ve ekonomik politikalarının belirlenme-
gelir gelmez Mustafa Kemal Paşa’nın Ankara’ya ça- sinde de etkin görev almıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin
ğıran telgrafı eline ulaşır. Bursa’da, Padişah ve İs- kurucu kadrosu içinde Bayar’ın yerini tespit etmek
tanbul Hükümeti’nin Milli Mücadele’ye karşı yaptığı için onun profesyonel siyasetçiliğinin yanında örgüt-
olumsuz dini propagandasına karşı Milli Mücadeleyi lenmeye yatkınlığı, ekonomik konulara aşinalığı ve
meşru gösteren karşı-fetvalar yayımlamak için yerel sivil memur kimliğini göz ardı etmemek gerekir. Kuru-
ulemayı örgütler ve teşvik eder.12 cu kadro içinde az sayıdaki asker kökenli olmayan ve
hesap-kitaptan anlayan kişilerden biri olarak Bayar,
Milli Mücadele sürecinde Mustafa Kemal’in
daha Milli Mücadele sürerken ülke ekonomisi üzeri-
Bayar’a karşı gösterdiği sevgi ve güvenin altında, her
ne düşünme ve uygulama imkânı bulmuştur. 1920’de
ikisinin de mahalli kurtuluş yerine ulusal kurtuluşu
İktisat Vekili olan Bayar, Büyük Mübadele’nin yaşan-
hedefleyen, Kuvva-yı Milliye ruhunu ortak paydada
dığı 1924’de İmar ve İskân Vekili olarak göçmenlerin
buluşturmuş olmaları gerçeği yatar. Her ikisi de İtti-
yerleştirilmesi işini üstlenir. Bu yıl içinde, sermayesi-
hatçı kimlikleri yerine partiler üstü milliyetçi kimlikleri
nin önemli bir kısmını bizzat Mustafa Kemal’in temin
ile milli mücadeleyi öne çıkarmışlardır. Buna bağlı
ettiği ve Cumhuriyetin kurduğu ilk “milli banka” olan
olarak ta Milli Mücadele’yi dar bir çerçevede tutmak
İş Bankası’nın kuruluşunda görevlendirilir. İş Ban-
yerine geniş mutabakatlı toplumsal bir tabana yay-
kası deneyimi Bayar’ın ekonomi politika konusunda
maya çalışmışlardır. Ancak Milli Mücadele’nin en
uzmanlığını gösterdiği ve ünlenmesini sağladığı gibi,
hararetli günleri olan Kuvvayı Milliye güçlerinin tas-
onun “ekonomik bağımsızlığın” milli bağımsızlık için
fiyesi ve düzenli ordu birliklerinin kuruluşu sırasında
öncelikli olduğunu ve özel sektör ile devletin birlikte
Çerkes Ethem ve Yeşil Ordu ile ilişkisi ile Atatürk’ün
hareket ettiği karma modelin ana hatlarını ortaya çıka-
Sovyet yardımlarını temin için kurdurduğu resmi Ko-
rır. Bu dönemin ekonomi politikaların uygulanmasın-
münist Partisi çevresinde Bayar’ın adının geçmesi
da alternatif üsluplardan birisi olarak Bayar, mutedil
ve onun komünistliği ile ilgili tartışmalar, sonraki dö-
devletçiliğin öncülerinden ve uygulayıcılarındandır.17
nemlerde bazı araştırmacılarca spekülasyon konusu
Bayar’ın ekonomiye olan siyasal yaklaşımı Atatürk’ün
yapılmıştır.13 Fakat Bayar’ın kendi ağzından bunlar
ekonomi politikası ile uyumlu olduğunun göstergesi
yalanlamış olmasıyla birlikte14 en önemli siyasi rakibi
ise 1932’de tekrar İktisat Vekili ve 1937’de Atatürk’ün
ve milli mücadele’nin önde gelen şahsiyeti olan İsmet
son Başvekili olmasıdır.18 Günümüz İnkılap Tarihi
İnönü’nün bu konuda bulanık beyanı, bu tartışmanın
değerlendirmelerinde, Bayar’ın bu dönemdeki İkti-
sürmesine neden olmuştur.15 Sonraki dönemlerde
sat Vekilliği ve Başvekilliği, Atatürk’ün 1929 Dünya
Bayar’ı pür liberal yapma girişimi ne kadar zorlama
Ekonomik Krizi’nin etkileri süresince uygulanan katı
ise aynı şekilde onu sosyalist/komünist dönmesi gi-

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 19

devletçi politikaları terk ederek daha mutedil ve libe-
ral politikalara yöneldiğinin kanıtı olarak görülmüştür.
Bayar, devletin ekonomik olarak güçlendirilmesini
esas alırken bile, özellikle sanayi ve ticaret alanında
milli kazanç ve milli girişimci olgularını öncelikli olarak
görür. Bayar, mutedil devletçiliğinin yanına yerleştir-
diği siyasal liberalizmi ve demokratik tutumları önem-
seyen davranışları ile Atatürk’ün ideallerinden uzak-
laştığı suçlamasına maruz kalmıştır. Ancak 1950 ve
sonrasındaki siyasal mücadelesinde, kendi yolunun
Atatürk’ün özlemlerinin gerçekleştirileceği yol olduğu
iddiasını hiçbir zaman terk etmemiştir.19
Bayar’ın beş yıla yakın süren İktisat Vekilliği sü-
recinde yaptığı işlere baktığımızda pragmatizmin
egemen olduğu bir eylem tarzını benimsediği gö-
rülür. Uluslararası ekonomik gelişmeler ile ulusal
ekonomik gelişmeleri paralel değerlendiren Bayar,
uluslararası konjonktürün Türkiye’nin kendi milli sa-
nayisini kurmaya çok elverişli bir ortam yarattığını ve
bunun mutlaka değerlendirilmesi gerektiğini ısrarla
savunur.20 Bu amaçla Bayar, taze sermaye birikimin
yanında yeni teknik ve donanımlarla gelecek olan
yabancı sermayenin yatırım ve işletme yükümlülük-
lerinde milli ekonominin ihtiyaç duyduğu alanlarla
sınırlı olacak biçimde varolmasından yanadır. Ancak
bu dönemde yabancı sermayeye karşı sıcak bakıl-
madığı gibi yabancı sermayenin de istekli olmadığı
bir gerçektir. Bunun yanı sıra Bayar, devletçe bilgi,
sermaye ve teknik donanım desteğine ihtiyaç duyan
özel sermayenin milli ekonominin güçlendirilmesi için
önünün açılmasını zaruri görür.21 Bütün bunları savu-
nurken devletin merkezinden bakar; ancak bundan
iki yönlü beklentisi vardır: İlki ekonomik imkânları ar-
tan devletin daha acil ihtiyaçları karşılamak için eko-
nomik gücünü dağıtmayacağı beklentisi; ikinci olarak
refah seviyesi artacak halkın hem yükümlülükleri ye-
rine getirmede hem de tasarruf bilincinin oluşmasın-
da rahat bir ortama kavuşacağı beklentisi. Bayar’ın
ekonomi politik yaklaşımında önemli yer tutan dev-
letin öncü rolünün temel alanlar dışında sadece yön-
lendirici veya örgütleyici biçimde varolması onu mu-
tedil devletçiliğe ve bir adım daha ileri gidersek sınırlı
liberalizme yaklaştırmıştır. Amacı ekonomik faaliyetin
devletten topluma doğru daha geniş bir tabana yayıl-
ması ve nihai olarak çağdaş refah devletinin ihtiyaç
duyduğu güçlü ve geniş bir orta sınıf yaratmaktır.
22
Aynı zamanda devlet gücü ile millet gücünü birleş-
tirmeye çalışmıştır.23
Dünya ekonomik krizinin etkilerinin azaldığı
1930’ların ortasında Bayar’ın iktisat vekili olarak en
önemli uğraşı, birinci beş yıllık plan içinde milli sana-
yinin temel ihtiyaç alanlarından ticari değeri olan ve
ihracat imkânı olan madenlerin işletilmesi ve yarı ma-
20 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
mul malların üretilmesi yönlü fabrikalaşmaya doğru
kaydığı görülür. Bundaki amaç ithalat –ihracat den-
gesini sağlamak olduğu kadar milli servetin yurt için-
de kalmasını sağlamak ve gelişmişlik göstergesinin
sanayileşmek olduğuna olan kesin inançtır. 24 Bunun
için Batılı sanayileşmiş ülkelerin karar vericileri ile
çatışmayı bile göze aldığı görülür.25 Demokrat Par-
ti döneminin aksine onun iktisat vekilliği döneminde
tarımsal üretimin çağdaş yöntemlerle mekanizasyo-
nundan çok köylü ve çiftçi kesimin üzerindeki vergi
baskısının azaltılması çabaları öne çıkmıştır.
1937’de İktisat Vekilliğinden başbakanlığa atanan
Bayar, başbakan olmadan bir yıl önce hemen he-
men bütün Doğuyu içine alan uzun bir geziye çıkar.
Karadeniz’den başlayarak doğu bölgesinin önemli ve
stratejik tüm şehirlerini ziyaret eden Bayar, sosyal ve
siyasal izlenimlerini ve daha çok ekonomik nitelikli
önerilerini bir rapor halinde cumhurbaşkanı Atatürk’e
ve başbakan İnönü’ye sunar. Günümüz siyasal ara-
yışlarına da ışık tutacak önemli çıkarımlar ve öneriler
getiren bu raporun özellikle mukaddime kısmındaki
tespitlere bakıldığında acı ama bir o kadarda sorumlu
bir devlet yöneticisinin devletine ve ülkesine sonsuz
güven duyan ve bu sorunların üstesinden gelebilece-
ğine inanan bir üsluba da sahip olduğu görülür. Doğu-
ya hâkimiyetin Cumhuriyet rejimi ile başladığı; ağalık
ve şeyhlik düzeninin olumsuzluğunun altı çizildiği;
devleti temsil edenlerin perişanlığı ve imkânlarının
yetersizliği vurgulandıktan sonra yöneticilerin yap-
tığı haksız uygulamaların ve yolsuzlukların önüne
geçilmesi; halk üzerinde mütegalibe olan önde gelen
ağa ve şeyhlerin bölgeden uzaklaştırılması gerektiği;
halka eşit muamele edilmesi; toprak reformunun bir
an önce yapılması ve bölge ekonomisini canlandıra-
cak önlemlerin alınması ana noktalarında toplanan
önerilerinin ekonomik yönü hakkında geniş tahlillere
girişir. Bölgedeki ekonomik imkânların bir envanterini
yaparak bunların ülke ekonomisi için hayati olanları-
na ve bölgenin entegrasyonu konusunda somut eko-
nomik adımları sıralar.26 İki aya yakın süren Doğu ge-
zisinden sonra sunulan Bayar’ın raporunun Atatürk
üzerinde nasıl bir etki bıraktığını bilemiyoruz, ama bir
yıl sonra başbakan olmasından onun Atatürk’le her-
hangi bir güven sorunu yaşamadığı anlaşılıyor.
1937 Sonbaharında Atatürk’ün tercih ve isteği
üzerine başbakanlığa gelen Bayar’ın bu yeni görevi
sırasında kamuoyunu meşgul eden en önemli sorun
Atatürk’ün sağlığı ile ilgili gelişmelerdir. Ancak bu
dönemde uluslararası alanda ciddi kamplaşmaların
olduğu; Bayar’ın bunları yakından takip ettiği; doğu
komşularımızla Sadabat Paktı (1937) kuruluşunu ger-
çekleştirdiği ve bunun yanı sıra Hatay’ın anavatana
katılması için çaba harcadığı; iç politikanın en önemli
gelişmelerinden olan Donanmadaki
komünist faaliyetlere karşı önlemler
aldığı; Dersim isyanının bastırıldığı
ve ikinci beş yıllık plan hazırlıklarının
tamamlandığı görülür.27 Atatürk’ün
uzun süren hastalığı ve hastalığın
kötüleşme sürecine girmesiyle ka-
muoyunda Atatürk sonrası dönemle
ilgili spekülasyonlar başlar.28 Yöne-
tim erkinde Atatürk’ten sonra ikinci
adam olan Bayar’ın bu tartışmaların
hiçbir yerinde adı geçmez. Soğuk-
kanlı bir biçimde, bu geçiş sürecinin
sorunsuz atlatılması için çaba har-
cadığı konusunda bütün kaynaklar
hem fikirdir. Fotoğraflarla Celal Bayar, Başbakanlık Basın-Yayın Enformasyon Genel Müdürlüğü
Geçmişten günümüze çeşit-
li mahfillerde, 1938’de Atatürk’ün ölümü sırasında
Başvekil olan Bayar’ın nasıl olup ta Cumhurbaş-
kanlığı makamına İsmet İnönü’nün gelmesine rıza
gösterdiği yönündeki spekülatif değerlendirmelere
karşı en sağlıklı açıklama şüphesiz ki Bayar, başta
ordunun ve parti örgütünün İnönü tercihini doğru gör-
müştür ve bundan dolayı İnönü’yü desteklemiştir.29
Buna ek olarak da Atatürk sonrası dönemin sorun-
suz başlamasını sağlamak için30 İnönü’nün cumhur-
başkanlığında başbakan olarak kısa bir dönem gö-
rev almayı sürdürmüştür. Atatürk’ün ölümü üzerine
16 Kasım 1938’de TBMM’nde yaptığı tarihi konuş-
mada söylediği, “Atatürk, seni sevmek, tebcil etmek
her Türk vatanseverinin milli ödevi ve namus borcu-
dur” veciz sözü tarihe düşülmüş bir not kadar, onun
Atatürk’e olan bağlılığını ve sevgisini de tartışmaya
yer bırakmayacak şekilde açıklar. Bu durum aynı
zamanda Atatürk’ün eseri olan son Türk devleti Tür-
kiye Cumhuriyeti’nin sıkıntı ve tehlikelerden uzak bi-
çimde geleceğe taşınması gerektiğine olan inancını
ve dileğini de besler. O yüzden Bayar’da Atatürk’ün
çağdaş uygarlığa erişme ülküsünün yanına Cumhu-
riyetin düşmanlarına (Komünizm ve gericilik) karşı31
mücadelenin çok yönlü ve sürekli olduğu söylemini
yerleştirir. 1979 başlarında onun, biraz ironik olan,
“bu kış komünizm gelebilir”32 yönlü uyarısının altında
Atatürk’ün mirası olan İnkılap Türkiye’sinin korunma-
sı gerektiği yönlü refleksin tetikte olduğudur.
İkinci Dünya Savaşı dönemi içinde Türkiye’nin iç
ve dış politikasında çok önemli gelişmelerin olduğu
süreçte Bayar’ın sessizliğe büründüğü ve sade bir
milletvekili olarak meclis çalışmalarını takip ettiği
kamuoyundaki hiçbir tartışmada yer almamasından
anlaşılmaktadır.33 Savaşın sonlarına doğru iç politi-
kanın önemli tartışma konularından olan Varlık Ver-
gisi ile ilgili mecliste yapılan tartışmalara katılması ile
güncel politikaya geri dönüş yaptığını; 1944 baha-
rındaki Bütçe Kanununa red oyu verdiğini; Moskova
Radyosu’nun Türkiye’deki Nazi taraftarları listesinde
adının geçmesine tepki gösterdiğini ve 1945’de mec-
liste kabul edilen Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’na
muhalefet eden grup içinde yer alarak gelecek politik
tartışmalarda da ciddi bir aktör olarak hazır olduğu-
nun işaretini verir.34 Dış politikadaki konjüktürel geliş-
melerin etkisi ile Türkiye’nin çok partili parlamenter
demokratik düzene geçiş kararı alması ile Bayar’ın
CHP içinde parti politikalarına ve uygulamalarına
eleştiri dozunu artırdığı görülür. Parti içi tartışmaların
zirveye çıktığı mecliste 1945 yılı bütçe tartışmaları
sonrasında Bayar ve arkadaşları, tarihimizde Dörtlü
Takrir olarak geçen, parti politikalarının yeniden belir-
lenmesi ve partinin yapısının yeniden düzenlenmesi
yönlü önerilerini sunarlar.35 Önerileri parti içinde ciddi
tartışma yaratır ve sonucu Bayar’ın önce milletve-
killiğinden ve sonrasında parti üyeliğinden istifası-
na ve diğer arkadaşları olan Menderes, Koraltan ve
Köprülü’nün partiden ihracına yol açar. İktidar parti-
sine rakip olacak ciddi girişim olarak 1945 Aralığında
başlayan yeni parti kurma hazırlıkları, 7 Ocak 1946’da
Demokrat Partinin kurulması ile sonuçlanır.36
Demokrat Parti’nin kurulduğu gün parti başkan-
lığına seçilen Bayar, basına verdiği ilk demeçte par-
tilerinin sol veya sağda değil; demokrat olduğunu;
iktidar partisi ile siyasi mücadelenin iç politikada ve-
rileceğinin vurgusunu yapar.37 Bayar’ın başkanlığını
yaptığı Demokrat Parti siyasal liberalleşme talep-
lerini öne çıkaran bir muhalif parti olarak doğmuş-
sa da örgütlenme süreci içinde biçimlenen toplum-
sal tabanı ekonomik, siyasal, toplumsal ve kültürel
çok yönlü beklentileri olan gruplardan oluşmuş; bu
grupların desteği ile hızla üye sayısını ve taşra ör-
gütlerini oluşturmuştur. Başlangıçta çok renkli bir
yapıya sahip olan Demokrat Parti’nin başkanı olarak
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 21
Bayar’ın CHP iktidarına karşı muhalefetinin yanında
bu gruplarının parti içi eleştirilerini ve iktidara karşı
taşkınlıklarını kah göğüslemiş kah tasfiye etmek zo-
runda kalmıştır. 1946-1950 arasındaki kararlı ve uz-
laşmacı politik tutumu ile Bayar, Atatürk’ün demok-
rasi özlemlerini hayata geçiren bir siyasal şahsiyet
olarak, destekçilerinin bir kısmı tarafından Bayrak
Adam övgüsüne mahzar olmuştur.38 Bayar’ın siyasal
konulardaki makul eleştirileri ve yerinde önerileri ile
cemiyetler kanununda değişiklik; iki dereceliden tek
dereceli seçim sistemine geçiş, Belediye ve Vilayet-
ler kanunlarında seçimle ilgili maddelerinin yeniden
düzenlenmesi; gazete kapatmalarının önüne geçen
basın kanunun değiştirilmesi ve üniversite özerkliğini
sağlayan bir dizi kanuni düzenlemelerin yapılmasını
sağlamıştır.39 İktidar baskın seçim kararı alarak se-
çimleri bir yıl öne almış; 21 Temmuz 1946 yapılan
genel seçimlerden, döneme ait kaynaklarında çokça
bahsettiği gibi, iktidar yanlılarının yaptığı akıl almaz
hile ve baskılar sonucunda Bayar’ın Demokrat Par-
tisi beklemediği bir yenilgi almış; meydan mitingle-
riyle coşkulu ve heyecanlı bir seçim propagandası
yapan Bayar’ın iktidara karşı eleştirilerini artırmasına
ve meclis çalışmalarını boykot, somut talepler içeren
basın açıklamaları ve parti içi hizipleri tasfiye ederek
bu süreci aşmaya çalışmıştır.40
Muhalefette Bayar’ın siyasal yaklaşımı ideolo-
jik kalıplaşmaktan çok pragmatik biçimde daha çok
ekonomik konulara yoğunlaşarak dönemin olumsuz
ekonomik gelişmelerini eleştirdiği; geniş yığınların,
özellikle köylü ve işçi kesimlerin, durumlarının iyi-
leştireceği sözü üzerinden devlet baskısının kaldı-
rılacağı; yaptırımların azaltılacağı ve muafiyetlerin
sağlanacağı vaatleri ana noktalarında toplanır. An-
cak Bayar, demokrasinin tüm koşullarıyla hayata ge-
çirilmesi, hak ve vazifelerle donanmış hür vatandaşın
tanımlanması, seçim ve yasal yoldan milli iradenin
tecellisi ve milli devletin Atatürk inkılaplarıyla aldı-
ğı mesafenin toplumsal yönüyle de benimsenmesi
noktalarında Atatürk’ün milliyetçi ve çağdaşlaşma
ülküsü ile buluşur. Atatürk döneminin geride kaldığı
ve yeni bir dönemin başladığı söylemlerine itibar et-
mez; Demokrat Parti’nin hedefinin İnönü döneminde
yavaşlayan inkılap hedefinin tekrar canlandırılması
olduğunun altını çizer. Atatürk’ün milli tarih, milli dil,
milli kültür ve milli iktisat görüşlerine sıkı sıkıya sa-
hip çıkar; yalnızca çağdaşlaşma yerine Batılı olma
olgusunu koyar. Bunun da Atatürk’ün hedefi olduğu-
nu söylemekten çekinmez. Türk toplumunu bir bütün
olarak düşünen Bayar, sınıflara, ötekileştirmeye ve
çatışma kültürüne karşı devlet bürokrasisi karşısında
güçsüz toplumsal katmanları efendi millet kavramı ile
motive eder. Ona göre 14 Mayıs 1950 Seçimleri ile
gerçekleşen ve seçim sisteminden dolayı Demokrat
22 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Parti’nin ezici üstünlüğü ile sonuçlanmasını bir ihtilal
olarak görür; ancak bunun Türk modernleşme tarihin-
de doğal bir üst aşama ve milli devletin milli irade ile
buluşmasının tabii sonucu olduğu vurgusunu yapar.
Atatürk ilke ve inkılaplarının biçimlendirdiği Atatürk-
çü düşüncenin içine özgürlükçü liberal söylemleri ve
muhafazakar talepleri dengeli biçimde yerleştirerek
toplumsal çatışmaları asgariye indirme fikrine sarılan
Bayar, ilhamını 1924 Anayasası’ndan alır; onun öz-
gürlükçü ve demokratik doğasını öne çıkarır. Bayar
hiçbir zaman ülkenin bir anayasa sorunu olduğunu
düşünmez; varolan anayasanın birkaç tadilatla çağ-
daş normlara uyum sağlayabileceğini; asıl sorunun
toplumsal katmanlar arasındaki suni çatışmada yattı-
ğını; bununda milli refahın dengesizliğinden kaynak-
landığını düşünür.41 Ekonomik olumsuzluklara yas-
lanan Bayar’ın siyasal düşüncesinde Türk milletinin
güçlü birlik düşüncesinin varlığından dolayı bütün
bunların devlet ve millet birlikteliği ile aşılabileceğini;
Demokrat Parti’nin de devleti milletle buluşturması ile
bu sorunlarının süreç içinde ortadan kalkacağı var-
sayımına ulaştırır.42
Cumhurbaşkanı olduğu 1950-1960 arası dö-
nemde Bayar’ın günlük politik tartışmalardan uzak,
ama zaman zaman kendi kurduğu ve iktidara taşı-
dığı parti olan Demokrat Parti’nin yöneticilerini uyar-
maktan ve bazen de muhalefete karşı savunmaktan
geri durmaz. Bazı kaynaklar Demokrat Parti Hükü-
metinin yönlendirilmesinde ve muhalefete yönelik
sindirme politikalarında Bayar’ın birinci derecede
rolü olduğunu vurgularlar.43 Ancak Türk siyasi tari-
hinde bu dönem için Bayar’ın adı değil de Başbakan
Menderes’in adının öne çıktığı düşünülürse Bayar’ın
rolünün abartılı olduğu açıktır. Ancak Bayar’ın başta
ABD olmak üzere Batı ile ilişkilerde yönlendirici oldu-
ğu; gizli komünist faaliyetlere özel dikkat çektiği ve
hükümeti uyardığı; Atatürk’e karşı yapılan saldırıları
tasvip etmediği ve gerici faaliyetlere prim vermediği
noktalarda, Demokrat Parti’nin politikalarına yön ver-
meye çalıştığı ve ciddi uyarılarda bulunduğu görülür.
Cumhurbaşkanlığı döneminde Bayar’ın iki politik
tutumu öne çıkar. İlki hür dünyanın önderi olan ABD
yanlısı dış politikanın Türkiye’nin hayrına olduğu ve
ülkesini ABD gibi gelişmiş ve refah ülkesi yapma ar-
zusunda şekillenen ABD modeli. İkincisi Sovyet ya-
yılmacılığın beşinci kolu olduğuna inandığı Türkiye
içindeki Komünist faaliyetlere karşı ciddi tedbirlerin
alınması gereğine olan inanç.44 Bu politik bakış açı-
sından Türk siyasi literatürüne Türkiye’nin “Küçük
Amerika” olmalı imgesini yerleştirdiği gibi, şahsında
anti-komünist cephe en büyük destekçisini bulur.
1950-1960 arası Demokrat Parti döneminde baş-
ta tarım olmak üzere üretim ve hizmet sektörlerinde-
ki nispi iyileşmenin ve karayolları başta olmak üzere
ulaşım sektöründe artan iyileşme ve gelişmelerin
geniş halk kesiminde, ürününü pazara ulaştırma ve
değerlendirmesinin ciddi bir refah artışı getirmesi so-
nucu, toplum desteğini elde etmesine ve bunun ka-
lıcı olmasına yol açmıştır. Bunun açık göstergesi iki
seçimde yüzde ellinin üstünde oy almasına; 1957’de
yapılan dönemin son genel seçiminde de oy kaybı-
na uğramasına rağmen yine birinci parti olmasından
anlaşılabilir. Fakat 1955’den sonra değişen dünya
ekonomik politikalarının yönünün anlaşılamaması ve
iç politikadaki popülist yaklaşımla yapılan devlet har-
camalarının genel bütçede oluşturduğu açık, kısa va-
deli dış borçların çevrilemesinin de getirdiği baskı so-
nucu, Türkiye ekonomisinin krize girmesine yol açar.
Dar gelirli kesimlerin hızla yoksullaşmasına; tarım
ürünlerindeki sert fiyat düşüşleri de köylü kesiminin
sıkıntılarını artırması sonucu genel bir hoşnutsuzluk
ortamı oluşur. Demokrat Parti hükümetini zorlayan
ekonomik gelişmelerin varlığına rağmen iktidar aygı-
tını elinde tutması ve bunu kendisini eleştiren muha-
lif unsurlara karşı kullanma eğilimine girmesi, güncel
politik ortamın gerginleşmesine yol açar.45 Demokrat
Parti hükümetinin sertlik politikasını benimsemesin-
de Bayar’ın birinci derecede rol oynadığı; yönlendir-
diği ve başbakan Menderes’in muhalefetle ilişkileri-
ni yumuşatma girişimini engellediği yönlü yorumlar
varsa da bununla ilgili sağlam kanıtlar yoktur. Türk
siyasetinin ciddi bir çatışma ortamına girdiği 1958 ve
sonrasında Bayar’ın cumhurbaşkanlığı ve tarafsızlı-
ğını yitirdiği konusunda ciddi bir tartışma olmaması
da bunu doğrular niteliktedir. 46
27 Mayıs 1960’da Türk siyasi tarihinin ikinci de-
mokrasi deneyiminin bir askeri darbe ile sona ermesi
ve sonrasındaki trajik gelişmeler günümüze kadar
süren politik tartışmalara ve siyasal kamplaşmalara
da yataklık etmiştir. Başta Bayar olmak üzere De-
mokrat Parti’nin tüm zinde kuvvetleri askeri darbe-
nin acımasız ve kindar uygulamalarından nasibini
almıştır. Tarihimizde Yassı Ada duruşmaları olarak
geçen Demokrat Parti yöneticilerinin yargılandığı bu
duruşmalarda yetmiş yedi yaşında olan ve idamla
yargılanan Bayar, mahkeme sürecinde askeri dar-
beye; onun hukukuna direnen ve karşı çıkan hemen
hemen tek istisnadır.47 Türk hukuk tarihinin derin yara
aldığı bu yargılamalar sonunda ömür boyu hapse
mahkûm edilen Bayar, Kayseri Cezaevi’nden rahat-
sızlığı sonucu 1964 yılında salıverilir. Bundan sonra
merkez sağ politik odaklardan biri olarak uzun süre
kamuoyunda adı sık sık duyulan Bayar, aktif politika-
ya dönmemiş; akil bir siyasetçi olarak 1970’lerin or-
tasına kadar siyasal demeçler vermeyi sürdürmüştür.
1946’da başladığı liberal demokratik mücadelesini
Atatürk Türkiye’sini çağdaş uygarlığa ve Batı dünya-
sına dâhil etme mücadelesi olarak savunmuştur. Bazı
tarih kitaplarının özgürlük devrimi olarak gördükleri
27 Mayıs’ı hiçbir zaman böyle görmemeyi sürdürmüş
ve 27 Mayıs’ın elebaşısı olarak hep İsmet İnönü’yü
işaret etmiştir.48 1974’de Anayasa değişikliği sonu-
cu, eski cumhurbaşkanı olmasından dolayı, kendi-
sine verilen tabii senatörlük hakkını, halkın seçme-
diği bir makama gelmeyi siyasi anlayışına uymadığı
için reddetmiştir.49 Hem askeri darbeyi hem de onun
anayasasını çeşitli yönleri ile ömrünün sonuna kadar
eleştiren Bayar, aktif siyasette ve siyasal gündemde
en uzun süre kalan siyasi ve tarihi bir şahsiyettir. 23
Ağustos 1986’da öldüğünde 103 yaşındadır.
Celal Bayar’ın siyasal düşüncesinde en önemli
yer tutan anlayış devlet-millet bütünleşmesidir. Bütün
siyasal tutum ve davranışlarında bu anlayışın izleri-
ni bulmak mümkündür. Ona göre bu birliği sağlayan
en önemli unsurların başında dil ve inanç birliği ge-
lir. Ona göre Türk’ün düşmanlarının, “dil birliğimizi
uydurukça ile; din birliğimizi laiklik mazereti ile; milli
birliğimizi Faşizm iftirası ile; kültür birliğimizi Batıcılık,
ilericilik gayretkeşliği ile; tarih şuurumuzu çarpıtmak,
kötülemek yolu ile; aile ahlakımızı, toplum mesuliye-
timizi ferdi hürriyet maskesi ile; durmadan bozmaya,
yıkmaya, parçalamaya çalışacaklardır!..” Buna asla
şaşırmayacağımızı ve aldanmayacağımızı vurgular.
Kendimize güveni esas alan “Meded yok bize bizden
başka” meselini hiçbir zaman aklımızdan çıkarmaya-
rak, her gün bir parça daha güçlü olmamız gerektiği-
nin altını çizer. Güçten düştüğümüzde veya sıkıntıya
düştüğümüzde, “Mondoros Mütarekesinde, Batı’nın;
II. Dünya Savaşı’ndan sonra Sovyetler Birliği’nin;
Kıbrıs Harekâtında Amerika’nın bize nasıl baktığı-
nı unutmamamız gerektiğini siyasal vasiyet olarak
sunar. Komşumuz Sovyetler Birliği ile ilişkilerimizin
bozulmaması için sorumlu bir devlet adamı olarak
üzerinde hiç söz etmediği Türk dünyası için ömrünün
son günlerinde açıkça konuşmaya ve dünyanın her
gün yeniden kurulduğu düsturundan hareketle Türk
birliği özlemini dile getirir. Sovyetler Birliği içinde dini,
dili ve kültürü bir ırkdaşlarımız olduğunu ve bir gün
bunlarla bir araya geleceğimize inanır ve hazırlıklı
olmamızı salık verir.50
Bayar, siyasete ara verdiği çeşitli dönemlerde,
Milli Mücadele döneminden başlayarak Türk siyasi
tarihinin birçok dönemine ışık tutacak telif ve röpor-
taj nitelikli birçok hatıra-tarih eseri bırakmıştır. Ben-
de Yazdım, Atatürk’ten Hatıralar, Başvekilim Adnan
Menderes, Bir Darbenin Anatomisi ve Atatürk’ün
Metodoloji ve Günümüz başta olmak üzere bu çalış-
malarda Milli Mücadele’ye, Atatürk’e, Demokrat Parti
dönemine, 27 Mayıs askeri darbesine ve Atatürk-
çülüğe kendi yorumunu katarak, gelecek kuşaklara
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 23
önemli bir tarihi miras bırakmıştır.
Bayar’ın yaşam öyküsü ve siyasal kimliği, çağdaş
Türk siyasal düşünce ve hareketinin sivil, demokra-
tik, liberal ve laik yüzünün milli ve halkçı çizgide nasıl
bütünleştiğinin de ipuçlarını üretir. Bir başka ifade ile
Bayar’ın yaşam öyküsünün tarih önündeki yüzü ve
siyasal çizgisi aslında Atatürkçü düşünce ve eylemin
ütopik ufuklardan ve sapkın, müfrit ve art niyetli emel-
lerden sıyrılıp somut tarihsel gerçeklik içinde milliyet-
çi, halkçı, laik ve demokratik yapıya büründüğünü ve
olması gereken yeri bulduğunun ispatıdır. Bayar’ın si-
yasal düşüncesinde ideolojik kalıplara dökülebilecek
sistematik bir yapı bulmak zordur. Ancak Atatürk’ün
düşünce yapısı içinden çıkarılabilecek ve reel politik
uygulamalarla anlamlandırılabilecek bir bütünlükçü
dünya görüşü arandığında Bayar, Türk milliyetçiliği
ve çağdaşlaşmacılığı içinde özgün bir yere sahiptir.
Bayar’ın siyasal düşüncesinde, Atatürk gibi, siyasal,
sosyal, ekonomik ve kültürel olarak Türk milletini en
yetkin ve en üstün noktaya çıkarma hedefi esastır.
______________________________________________
Yrd. Doç. Dr., Celal Bayar Üniversitesi Demirci Eğitim
Fakültesi
1 Erkan Şenşekerci; Türk Devriminde Celal Bayar, Afa
Basım Yayım, İstanbul, 2000, ss.21-23.
2 İsmet Bozdağ, Bilinmeyen Yönleriyle Celal Bayar, Emre
Yayınları, İstanbul, 2005, s. 11.
3 Şenşekerci, age, s.27 vd.
4 Örneğin Cemal Kutay, “Üç Devirdeki Gerçek Yer !”, 100.
Yaşında Celal Bayar’a Armağan, Tercüman Gazetesi
Yayını, İstanbul, 1982, s.141; Nurşen Mazıcı, Belgeler-
le Atatürk Döneminde Muhalefet(1919-1926), Dilmen
Yayınevi, 1984, s.136.
5 Celal Bayar, Atatürk’ün Metodolojisi ve Günümüz,
(Araştırma ve Derleme: İsmet Bozdağ), Kervan Yayın-
ları, İstanbul, 1978, s.32 vd.
6 Tanıl Bora, “Celal Bayar”, Modern Türkiye’de Siyasi
Düşünce- Kemalizm, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001,
Cilt:2, s.546.
7 Celal Bayar, Bende Yazdım, Baha Matbaası, 1967,
Cilt:5, s. 1552 vd.; Burhan Ulutan, “Celal Bayar’ın Eko-
nomi Politikası ve Uygulamaları”, 100. Yaşında Celal
Bayar’a Armağan, Tercüman Gazetesi Yayını, İstanbul,
1982, ss. 279-281; Şenşekerci, age, ss.35-43.
8 Bayar, Bende Yazdım, Cilt:5, s.1550 vd. ; Behçet Uz,
“Muhterem Celal Bey’i Nerde ve Nasıl Tanıdım”, 100.
Yaşında Celal Bayar’a Armağan, Tercüman Gazetesi
Yayını, İstanbul, 1982, ss. 190-201; M. Akif Tural, Ata-
türk Devrinde İktisadi Yapılaşma ve Celal Bayar(1920-
1938), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987, ss.
37-42; Şenşekerci, ss. 47-49.
9 Bayar, Bende Yazdım, cilt:5, ss.1550-1552.
10 Bayar, Bende Yazdım, cilt:5, ss. 1604-1627; İsmet
Bozdağ, “Celal Bayar’ın Hayat Hikayesi”,100. Yaşında
Celal Bayar’a Armağan, Tercüman Gazetesi Yayını, İs-
tanbul, 1982, ss.333-334; Şenşekerci, age, ss. 44-47.
Silahlı direniş konusunda zıt bir görüş için Aydemir, Tek
Adam, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1964, Cilt:2, 69-70.
11 Bayar, Ben de Yazdım, Cilt:5, ss.1547-1550.
12 Bozdağ, agm, s.336; Şenşekerci, s.76.
13 Aydemir, age, Cilt:2, s.378; Mete Tuncay, Türkiye’de
Sol Akımlar(1908-1925), Bilgi Yayınevi, Ankara, 1967,
s.77.
24 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
14 Utkan Kocatürk, “Celal Bayar’la Bir Konuşma”, Atatürk
Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt:II, Sayı:5(Mart 1986), s.
341.
15 İsmet İnönü, Hatıralar, (Yayına Haz. :Sabahattin Se-
lek), Bilgi Yayınevi, Ankara, 2006, s.216.
16 Bozdağ, age, s.34 vd.
17 Tural, age, ss.111 vd.
18 Ulutan, agm, s. 305 vd.; Tural, s.108 vd.
19 Celal Bayar, Atatürk’ün Metodolojisi ve Günümüz.
20 Ulutan, agm, s.293-294; Tural, age, s. 124; Şenşekerci,
age, ss.140144;
21 Kemal H. Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, 2. baskı, İs-
tanbul: Afa Yayıncılık, 1996, s.90.
22 Şenşekerci, age, ss. 134 vd.; Bora, agm, s.548.
23 Bozdağ, agm, s.330.
24 Tural, age, ss.139 vd.; Şenşekerci, ss.140 vd.
25 Tural, age, s. 133; Bozdağ, age, s.62-63.
26 Celal Bayar, Şark Raporu, 2. Basım, İstanbul: Kaynak
Yayınları, 2009, ss. 63 vd.
27 Tural, age, ss.155 vd.; Nurşen Mazıcı, Celal Bayar,
Başbakanlık Dönemi(1937-1939), İstanbul: Der Yayın-
ları, 1994, ss.55 vd.
28 Mehmed Kemal, Celal Bayar Efsanesi ve Raftaki De-
mokrasi, İstanbul: ABeCe Yayınları, 1980, ss.72-74.
29 Bora, agm, s.549.
30 Bozdağ, age, s. 87.
31 Bayar, Atatürk’ün Metodolojisi ve Günümüz, s.63
32 Ahmet Kabaklı, “Celal Bayar Üzerine Bazı Dikkatler”,
100. Yaşında Celal Bayar’a Armağan, Tercüman Gaze-
tesi Yayını, İstanbul, 1982, s.113
33 Şenşekerci, age, s.169.
34 Varlık Vergisini eleştirmesi ve Nazi taraftarlığını ret için
Bozdağ, age, ss.104-106; Cemil Koçak, Türkiye’de Mil-
li Şef Dönemi(1938-1945), İstanbul: İletişim Yayınları,
1996, II. Cilt, ss. 341, 349; Bütçe görüşmelerindeki red
oyu ve Toprak Kanunu için Metin Toker, Tek Partiden
Çok Partiye(1944-1950), 4. Baskı, Ankara: Bilgi Yayıne-
vi, 1998, ss.29-30 ve 58-63.
35 Takrir metni için Bozdağ, age, ss.181-184; Cem Eroğul,
Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, 3. Baskı, Ankara:
İmge Yayınevi, 1998, ss.30-31;
36 Eroğul, ss. 31-34.
37 Toker, age, s.80; Şenşekerci, age, s.191.
38 Bozdağ, age, s.136.
39 Şenşekerci, age, s.195.
40 Eroğul, age, ss.36 vd.
41 Bayar, Atatürk’ün Metodolojisi ve Günümüz, ss.59-62;
Bozdağ, agm, ss.367-368.
42 Bozdağ, age, ss. 116 vd.; Bora, agm,, ss. 550 vd.;
43 Şenşekerci, age, ss.229 vd.
44 Bayar’ın Sovyetler Birliğine ve onun beşinci kolu olan
Türkiye’deki gizli Komünist faaliyetlere dikkat çeken gö-
rüşleri için Celal Bayar, Bir Darbenin Anatomisi, Emre
Yayınları, İstanbul, 1991, ss. 24 vd.; Bora, agm, s.552-
553.
45 Eroğul, age, ss.245 vd.
46 Şenşekerci, age, 235-239.
47 Bozdağ, age, ss.163-164.
48 “Bence 27 Mayıs, bir ‘fiili durum’dur. Osmanlı’dan kal-
ma, geleneksel yönetimimizdeki ordu-medrese işbirli-
ğinin, kanun yapma ve yürütme gücüne gücüne karşı
direnişi, müdahalesidir.” Bayar, Bir Darbenin Anatomisi,
ss.12-13; 27 Mayıs’ın elebaşçısı İsmet İnönü için aynı
eser, s.94.
49 Hadi Hüsman, “Alnı Açık Bir Devlet Adamı”, 100. Yaşın-
da Celal Bayar’a Armağan, Tercüman Gazetesi Yayını,
İstanbul, 1982, ss. 107-108
50 Bayar, Bir Darbenin Anatomisi, ss.102-111.
 CELAL BAYAR - MİLLÎ MÜCADELEDE
SİLAHLI DİRENİŞİN BİR DÖNÜM
NOKTASI
EMİNE GÜRSOY NASKALİ*
C
elal Bayar’ın, Saruhan milletvekili olarak
son Osmanlı Meclisi Mebusanı’nda, 13
Mart 1920 tarihinde yaptığı konuşma, İstik-
lal Savaşı’nda bir dönüm noktasıdır. Bu konuşmada
Bayar (o zamanki adıyla Mahmut Celal), Ege’de ya-
şanan düşman zulmünü ve feci manzarayı dile geti-
riyor, silaha sarılmak gerektiğini yoksa bir hiç oluna-
cağını söylüyor ve Meclis’te had safhada heyecana
sebep oluyor. Bu konuşma, hem kurtuluş hem işgal
kuvvetleri cephesinde olayları birden süratlendiriyor:
16 Mart 1920 sabahı İstanbul resmen işgal ediliyor,
bazı mebuslar tevkif edilip Malta’ya sürülüyor, işgal
kuvvetleri silah ve 8 cm’den uzun bıçak taşıyanları
idam cezasına çarptıracağını açıklıyor, 18 Mart 1920
günü Meclisi Mebusan artık iş yapamayacağını anla-
yarak toplantıları müsait gün gelinceye kadar ertele-
me kararı alıyor, bu arada millî hükümetin ve ordunun
kurulması çabaları aciliyet kazanıyor ve nihayet 23
Nisan 1920’de Ankara’da Meclis’in kurulması temin
edilmiş oluyor.1
Osmanlı Meclisi Mebusanı’ndaki konuşmanın za-
bıtlara geçen metni şöyledir:
Osmanlı Meclisi Mebusanı dördüncü intihap [se-
çim] devresi toplantı. 13 Mart 1336 (1920) Cumarte-
si, saat: 2. 30.
Reis Erzurum Mebusu Celâleddin Arif Bey -
Ruznamede [gündemde], gelen evrak arasında iki
protesto telgrafı var: (Bunlar okunuyor) .
“Yunan kuvvetlerinin Salihli’ye takarrübü [yaklaş-
ması] üzerine dûçârı muhâceret [göçe uğramış] olan
ahalinin [halkın] ahvalini [durumunu] müş’ir [bildiren]
ve Yunan askeri tarafından icra edilmekte olan [ya-
pılan] mezalimden [zulümlerden] dolayı protestoyu
mutazammin [içine alan] Salihli Müdafaai Hukuk
Reisi Zahit imzalı telgraf”ı, ikinci telgraf da Aydın ve
Menteşe havalisi [yöresi] Kuvayi Millîye Kumandanı
Demirci Mehmed Efe tarafından gönderilmiştir.
Mahmud Celâl Bey2 (Saruhan)3 söz aldı:
- Reis Bey, zannederim ki, Aydın, Muğla, Denizli,
Isparta, Burdur, Antalya, Karahisar livaları [vilâyetleri]
ve mülhakatından [bağlı olan yerlerinden] milletin
hukuk ve istiklâlini müdafaaya [savunmaya] azim [ni-
yetli] olduğunu bildiren ve heyeti merkeziye namına
gönderilen bir telgraf vardır. Diğerleriyle kül [bütün]
teşkil eder. Heyeti umumiyesinin okunmasını ve bu
millî hareket üzerine müzakere açılmasını taleb edi-
yorum.
Reis Celâleddin Arif Bey (Erzurum) - Efendim,
ekseriyet [oy çokluğu] vardır. Celseyi açıyorum. Zaptı
sabık [eski kayıtlar] kıraat olunacaktır [okunacaktır].
Ondan sonra zatı âlinizin teklifini reye arz edeceğim.
(Kâtip Hüsrev Bey - Trabzon - zabıt hulâsasını [öze-
tini] okuyor) .
Celâl Bey (Saruhan) - Reis Beyefendi; maru-
zatım [söyleyeceğim] var. Ruznamemizde [günde-
mimizde] encümenlere havale edilecek ve birinci
müzakeresi yapılacak maddeler var. Halbuki, evrakı
vâride [başka dairelerden gelen evrak] meyanında
[arasında] bulunan yukarıdaki üç telgraf, memleketin
karşısında bulunduğu feci vaziyeti hulâsa etmektedir
[özetlemektedir]. Meclisi Âlinin, bu mevzuu kemali
cesaretle [cesaretin son haddinde] ele alarak, mille-
tin kararı kat’isini [kesin kararını] cihana ilân etmek,
vazifei vataniyesi [vatan görevi] karşısındayız. Bu
kararımızı…
Sağdan bir ses - Neye istinad ederek [dayana-
rak]?
Celâl Bey (Saruhan) - Devamla - Millete istinad
ederek [dayanarak] efendim. Bu kararımızı cihana
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 25

Fotoğraflarla Celal Bayar, Başbakanlık Basın-Yayın
Enformasyon Genel Müdürlüğü
ilân etmek ve milletin, istiklâl ve hukukunu teyid et-
mek [destekleme] vecibesi [vazifesi] karşısındayız.
Bu itibarla telgrafların tercihan okunmasını ve üzer-
lerinde müzakere açılmasını talep ediyorum.
Reis Celâleddin Arif Bey (Erzurum) - Arkada-
şımız, telgrafların müstaceliyetle [âcil olarak] okun-
masını ve üzerlerinde müzakere açılmasını teklif edi-
yorlar. Kabul edenler, etmeyenler?. Kabul edilmiştir.
Şimdi telgrafları okutuyorum. Efendim (Katip Hüsrev
Bey - Trabzon - telgrafları okur.)
Reis Celâleddin Arif Bey (Erzurum) - Meclisi
Âli ıttılâ [bilgi edindiği] hâsıl eylemiştir [belirmiştir].
Diğerlerini okutacağız efendim.
Soldan bir ses - Ne faide [fayda] tasavvur edi-
yorsunuz [bekliyorsunuz]?
Celal Bey (Saruhan) - Bunlar vuku bulmakta
olan fecayiin [musibetin] bir zerresidir. Millet, tarihi-
mizde misli [benzeri] nâmesbuk [görülmemiş] bir zu-
lüm ve itisaf [hakkaniyetsizlik] altında inlemekte ve
Türklüğe has olan kahramanlıkla mevcudiyetini mu-
hafazaya azmetmiş bulunmaktadır. Bizler, bu milleti
temsil iddiasında isek, faciaları sadece dinlemekle
kalmayıp çaresaz olmak [çare bulma] vazifei vata-
niyesi [vatan vazifesi] karşısındayız. Meclisi Âlinin
manzarai umumiyesi [genel görünümü], fecayie
[musibete] vakıf [haberli] olduğumuzu göstermeyen
bir sükûnet [sessizlik] arz ediyor. Ensali âtiye [ge-
26 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
lecek nesil] için müspet [olumlu] bir numune teşkil
edemeyecek alâkasızlığın ve bilhassa hükümetin
lâkaydisinin [ilgisizliğinin] insanlık ve vatan borcumuz
olan hassasiyete intikali [geçmesi] için faciaların ve
hakikatlerin bütün çıplaklığı ile önce bizim, sonra ci-
hanın ibretine arzı zaruridir. Binaenaleyh [bundan do-
layı] felâketzede bir vatan parçasının muhatabı olan
ve devam eden fecayii [musibeti], dinlemek âtıfetini
[teveccühünü] göstermesini mebus arkadaşlarımdan
rica ederim. (Ne demek?. Elbette, hay hay sesleri...)
İsmail Fâzıl Paşa (Yozgat) - Bravo Celâl Bey.
Reis Celâleddin Arif Bey (Erzurum) - Diğer telg-
rafların okunmasına devam edeceğiz. (Kâtip Hüsrev
Bey - Trabzon - Demirci Efe’den gelen telgrafı okur.)
Tunalı Hilmi Bey (Bolu) - Tarihi nedir?.
Hüsrev Bey (Trabzon) - 5/Mart/1336 [1920]
Celâl Bey (Saruhan) - Reis Beyefendi; müsaade
buyurur musunuz?
Söz istiyorum. Arkadaşlar; enzarı telehhüfünü-
ze [üzüntülü bakışlarınıza] vaz olunan [sevk edilen]
bu telgrafnameler ve bu fecayi [musibet] yeni bir
şey değildir. Bu; tarihi Osmanîde [Osmanlı tarihin-
de]} meş’um [uğursuz] bir surette kaydolunan l5/
Mayıs/1335 [1919] tarihinden beri devam etmektedir.
Yunanlılar İzmir’e ayak bastıkları zaman oradaki bi-
çare halkı süngülerle mahzen ve bodrum katlarına
doldurarak haysiyet ve şerefi millîyi [millî şerefi] pa-
yimal ettiler [çiğnediler]. İzmir’de, Yunanlıların zulüm
ve taaddisinden [saldırısından] vareste kalmış [kur-
tulmuş] hiçbir mevcut yoktur. Orada, hali sükûnette
[rahat durumda] yaşayan bu millet fertlerinin huzur
ve rahat diye bir insanlık hakkı kalmamıştır. Yunan
askerleri oraya ayak basar basmaz bütün halkı,
kendi kralları namına duaya davet ettiler. Kahraman
zabitlerimiz, Osmanlı üniforması taşıyan bir zabitin
ancak kendi devleti için el kaldırıp dua edeceği mer-
dane [mertçe] cevabını verince şehit ettiler. Velhasıl
[kısacası] efendiler; İzmir’de, Yunanlıların gazabına
uğramamış hiçbir servet, hiçbir Müslüman ve Türk
mevcudiyeti kalmamıştır. Bunlar orada icrayı adalet
[adaletin yürütülmesi] için veyahut memleketin huzur
ve sükûnetini temin için gelen kuvvayı itilâfiyenin [an-
laşma kuvvetlerinin] gözü önünde yapılıyor. Ve, şunu
Meclisin nazarı dikkatine arz ederim ki, Yunan işgal
Kumandanı İzmir’e ilk ayak bastığı zaman diyor ki,
işgalimiz muvakkat [geçici] ve ancak İzmir ve civa-
rına şamil olmak [içine almak] üzeredir. Benim İzmir
ve civarına şamil [İzmir ve civarını kapsayan] kelime-
sinden anladığım mâna, İzmir ve civarına şamil bir
kaç köyden ibarettir. Hâlbuki Yunanlılar işgal sahası-
nı uzattılar. Bir cihetten [taraftan] tâ Nazilli’ye, diğer
cihetten [taraftan] Akhisar’a kadar gittiler.
Eğer karşılarına müsellâh [silahlı] bir kuvvet
çıkmamış olsaydı, sırf milletin sinesinden nebean
eden [gelen] o kuvvet, o zalimlerin o cebin [yürek-
siz, alçak] zalimlerin karşısına dikilememiş olsaydı,
Yunanlılar işgal sahasını bir taraftan tâ Eğridir’e, di-
ğer taraftan Bandırma’ya kadar temdit edeceklerdi
[sürdüreceklerdi]. Buna ait vesika ve delaili [delilleri]
huzuru âlinize [yüce huzurunuza] arz etmeğe hazır
vaziyetteyim.
Tunalı Hilmi Bey (Bolu) - Yaşasın kahramanlar,
yaşasın zeybekler.
Celâl Bey (Saruhan) - Devamla - Fakat müs-
tevli [istilâcılar] dâhile [içeriye] doğru gittiği zaman
İzmir’de bütün insaniyetin muvacehesinde [karşı-
sında] yaptıkları zulüm ve fecayii [musibeti] serbest
kaldıkları, yani hiçbir kontrole tabi olmadıkları zaman
nasıl icra ettiklerini Meclisin bir lâhza [an] tasavvur
etmesini [zihninden geçirmesini], düşünmesini arzu
ederim.
Aydın saha ve civarında, kırk tane Türk köyü-
nü yaktılar. Kazalar halkını rehine olarak yollara
dökerken şehit ettiler. Bizzat şahidiyim, efendiler.
Kermencik’ten altmış kişiyi bağladılar, Aydın’a esir
şeklinde götürürken kırkını, Karapınar istasyonun-
da kurşuna dizdiler. On vatandaşımızı, yarı hayatta,
kanlar içinde, bir kuyuya attılar. Sonuncu on kişiyi
de, şekli kurtarmak, hepsini imha ettiler dedirtmemek
için, Aydın’a getirerek hapsettiler.
Bir tarih hâtırası olan bu güzel şehri, canavarca
yaktılar. Hayvan sürülerini, yiyecekleri, halkın kendi
vasıtalarına yüklettirip, kırbaçlar altında adalara ta-
şıttılar. Bu hizmetlerinde kullandıkları bedbahtları,
denizlerde boğdular.
Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir) - Vahşet...
Celâl Bey (Saruhan) - Devamla - Efendiler; gaip
[yok] olan memleketin sadece maddî serveti olsay-
dı, bir teselli unsuru bulur, mazur görmeğe çalışırdık.
Fakat mukaddesatımıza da [kutsal olan şeylere de]
tecavüz ettiler. Ben Aydın’a girdiğim zaman o güzel
şehrin dörtte üçünün yanmış olduğunu gördüm. Kırk
bin nüfusu çil yavrusu gibi dağılmış, yollarda se-
fil olmuş, tecavüze uğramış, öldürülmüştü. Sefil ve
bedbaht [tâlihsiz] kafileler melce [sığınacak yer] arı-
yorlardı. Gidemeyenler, namusları payiman edilmiş
[çiğnenmiş], erkekleri öldürülmüş kadınlar ve çocuk-
lardı. Bir sokak başında iki yaşlı kadını, yangından
çıkarılmış, bir genç kadın cesedi üzerinde eğilmiş,
hıçkırırken gördüm. Yanlarına yaklaştım, sordum.
Göz yaşları içinde birisi şu cevabı verdi:
“- Bu, benim kızımdır. Evvelâ namusunu berbat
ettiler, sonra şu yanan evin içine atıp yaktılar. Ölü-
sünü ellerinde bırakmamak istediğimiz için, başında
bekliyoruz. Bari bizi de öldürseler de kurtulsak. ”
Bu manzara; arkadaşlar, binler ve on binlerce
benzerinden bir tekidir. Bu, bir zalimin, bir rezilin
münferit [tek] vakası değildir. Bütün bir vatan parça-
sının duçar olduğu [uğramış olduğu] bimisil [benzer-
siz] mezalimin [zulümlerin] yürekler parçalayan safa-
hatından [safhalarından] bir tanedir.
Ali Şükrü Bey (Trabzon) - Bu işleri yapanlar piş-
daran-ı medeniyet [medeniyetin öncüsü]…
Celâl Nuri Bey (Gelibolu) - Engizisyon mezalimi
[zulümü] azdır.
Celâl Bey (Saruhan) - Devamla - Bugün İzmir
ve havalisinden [civarından] sırf Yunanlıların zulmü
yüzünden firar eden halkın sayısı yüz bindir. Bu ra-
kamı bir şifrrond olarak arz etmiyorum. Altmış bin kişi
yalnız Aydın ve havalisinden firar etmiştir. Kırk bin
kişi de, Bergama, Menemen, Manisa civarından ta-
addi [saldırı] ve zulüm sebebiyle kaçmışlardır. Bunlar
daha çok müdafaasız kimsesiz, sakat ve alil [hasta]
Türklerdir. Yerlerinden ayrılanlardan kaç bini yollar-
da, duçarı taarruz olarak [saldırıya uğramış olarak]
terki hayat etmişlerdir [ölmüşlerdir]? Bu meçhuldür.
Bizim tespit edebildiğimiz, yuvalarını terke mecbur
edilenlerin büyük kısmının mahvolduğunu gösteriyor.
Dağ yamaçlarına, iç taraflara sığınabilenler kurtul-
muşlardır. 0 kadar... Onları da mevsimin şiddeti, kış
âfeti öldürmüştür. Bu kürsüden, medeniyet mümes-
sili [temsilcisi] olduklarını ilan eden canilerin yüzüne
milletimiz namına haykırmak vazifesi karşısındayız.
Ali Şükrü Bey (Trabzon) - Lânet böyle medeni-
yete...
Tunalı Hilmi Bey (Bolu) - Onların medeniyetine
ihtiyacımız yoktur. Biz medeniyiz.
Celâl Bey (Saruhan) - Devamla - Efendiler; bü-
tün erbabı vicdanı [vicdan sahiplerini] Türk olsun,
olmasın, İslâm olsun olmasın, bütün erbabı vicdanı
[vicdan sahiplerini] yaralayan bu mezalim [zulümler]
ve fecayii [musibet], nihayet müttefik [anlaşma] mer-
kezlerine kadar anlatılabildi ve mahallinde tetkik ve
tahkik [araştırma] için heyet geldi. Bütün tarafgirane
[taraflı] gayretlere rağmen ve fecaiyi [musibeti] kü-
çültmek gayretlerine rağmen…
Muhtar Bey (Edirne) - Asabiyete kapılmayalım,
ispat edeceğimiz hâdiselerden bahsedelim.
Celâl Bey (Saruhan) - Devamla - Bendeniz bu
fecayii [musibeti] bizzat müşahade ettim [gözlerim-
le gördüm]. Bedbaht [talihsiz] bir vatan parçasının
mümessili [temsilcisi] olarak hakikatlerden bahsedi-
yorum ve Meclisi Âlinin, bu fecayiden [musibetten]
dilhûn olarak [içi kan ağlayarak] hükümetten tedabiri
kat’iye [kesin tedbirler] talep edeceğine kani [inan-
mış] olarak arz ediyorum. Zatı Âliniz de arzu buyu-
rursanız, ihtiyarı zahmet eder [zahmete katlanır], gö-
rürsünüz. (Bravo, elbette sadaları.)
Reis Celâleddin Arif Bey (Erzurum) - Meclisi
Âli, ıstırabatı [acıları] memlekete tercüman olan be-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 27
yanatı alâka ile dinlemektedir. Devam buyurunuz. millîmizin [millî davamızın] ne kadar insanî olduğunu
ispat sadedinde, bunların dünyanın vicdanına arzı
Celâl Bey (Saruhan) - Devamla - Avrupadan ge-
değil miydi? Hükümet bu vazifeyi neden yapmamış-
len tahkik heyeti Yunanlıların bilâsebep [sebepsiz]
tır?
işgal sahasını genişlettiğini ve işgal ettikleri sahada
bir ehli salip [Haçlı] muharebesi yaptığını tespit etti. Hacı Tevfik Efendi (Çankırı) - Vaziyeti hazıranın
Bu rapor, hepimizce malûmdur. Sulh konferansında [yerleşik durumun] nezaketini düşünmüş olacak.
müzakere edilen bu rapor hakkında ecnebi ajanların
Celâl Bey (Saruhan) - Devamla - Vaziyeti hazı-
verdiği haberler doğru ve sahih ise, Yunanlılar bu fe-
ranın namuslu insanlara tahmil ettiği [yüklediği] tek
cayiin [musibetin] tekrarlanmayacağı bahsinde temi-
vazife, bu faciaların her ne bahasına olursa olsun
nat vermişlerdir. Biz de, her şeyden önce, âlemi insa-
önüne geçmektir. Onlara mâni olmaktır. Evvelâ, kı-
niyet için bunu temenni ederiz. Sulh konferansındaki
zıl, kara, ne nam altında olursa olsun, bu vesikalar
devletler de, bu temenni ile iktifa ettiler [yetindiler].
neşredilmeliydi [duyurulmalıydı]. Çünkü bir taraftan
Fakat efendiler, biz facialara ve zulme muhatab olan
memleketimizin diğer aksamındaki [bölümündeki]
millet sıfatıyla, elbet kuru bir temenni ile kalamayız.
halkımız, bu vatan mıntıkasındaki fecayiden olduğu
Nitekim, bu temenniye rağmen okunan telgraflar da
gibi haberdar olmalıydı. Ve sonra, Avrupa ve bütün
gösteriyor ki, işgal sahasında el’an [hâlâ] mezalim
medenî âlemin, hadise üzerine dikkatini celbetmek
[zulümler] icra ediliyor. Oralarda el’an [hâlâ] Türk’ün
[çekmek] iktiza ederdi [gerekirdi]. Facialar, mutlak
hâkimiyet ve istiklâline tecavüz ediliyor.
sükûtla karşılaştığı gibi, bunlar yetmiyormuş gibi, bir
Hacı Tevfik Efendi (Çankırı) - Sulh Meclisi Âlisi de mezalimin devamı için, Yunanı kolundan tuttular
utansın. ve ileri doğru yürütmeye başladılar. O da efendiler,
General Milen’in koludur. Bu kol, Türk vicdanî milîsini
Celâl Bey (Saruhan) - Devamla - Bizim son aldı-
[millî vicdanını] kırmak için oynuyor. Milen adı verilen
ğımız hususî malûmata nazaran, Urla’dan tâ İzmir’e
nazarî bir hat, vatanın bir kısmını düşman işgaline
kadar altmış kilometrelik bir saha dâhilinde bugün
terk ederek, öylesine tertip ve tanzim edilmiştir ki; sırf
bir tek Türk yoktur ki, işine gidebilsin. Sonra efendim
şeref ve istiklâli millîsini [millî istiklâlini] müdafaa için
İzmir’den Torbalı’ya kadar kırk kilometrelik bir saha
canını dişine takarak çalışan bir avuç kahramanı âciz
dâhilinde Türklere ait hiçbir suretle mal ve can em-
bırakmak için, yüz binlerce masum halkın sefaletine,
niyeti kalmamıştır. Hepsi gasbedilmiş, halkın geçim
mahvına sebep oluyor.
vasıtaları çalınmış, zorla Yunanistan’a sevk edilmiş-
tir. Bunların da kazasının Kaymakamı olduğu halde Ali Şükrü Bey (Trabzon) - Bu facialardan biz
bin iki yüz kişiyi öldürdüler. Cinayetlerini örtmek için dahi haberdar değiliz.
de bunları, çukurlar kazarak gömdüler. İtiraf etmelidir
Celâl Bey (Saruhan) - Devamla - Hâlbuki hükü-
ki, ika edilen [yapılan] vahşet, hiçbir tarih devrinde bu
metin bütün olup bitenlerden malûmatı [haberi] vardır.
kadar soğukkanlı ve âlemi medeniyetin önünde bu
Ege müdafaa cephelerini kuran bir avuç kahraman,
kadar küstahça işlenmemiştir. Faciayı, İtalyan mü-
İzmir’in işgalinden başlayarak, devamlı şekilde artan
messili gelmiş, görmüştür. Kendisi birçok cesetleri
müdafaa hatlarıyla, Yunanlıların vatanın bağrına in-
topraktan çıkararak fotoğraflarını almıştır. Bu engi-
melerine meydan vermiyorlar, yapılan zulümlerden
zisyon zulümlerine ait vesikalar, enzarı medeniyete
de, İstanbul’u haberdar ediyorlardı. Yalnız hükümet
[medeniyetin gözü önüne] arz edildi. Cihan matbu-
kendisine gelen malûmatı [haberi] Meclise arz etmi-
atına [dünya gazetelerine] intikal etti [geçti]. Avrupa
yor. Hâdise çıkmasından korkuyordu. Hükümetin her
bu himmetler sayesinde caniyi kulağından tuttu ve
şeyden haberdar olduğuna kaniim. Bu hakikate dair
kâinata gösterdi. Fakat
elimizde vesikalar vardır. Facialar, tarihî, mahallî,
Tunalı Hilmi Bey (Bolu) - Lânet… Yazıklar ol- korkunç neticeleriyle tâyin ve tespit edilmiştir. Fakat
sun… bunlar dosyalarda uyuyor. Efendiler; şimdi sizlerin
huzurunuzda, hükümetten ve milletten şedit [şiddet-
Celâl Bey (Saruhan) - Devamla- Bundan sonra-
li] tedbirler ittihazını [başvurmasını] rica ediyorum ve
sı ne olacaktır? Ben milletimizin mevcudiyetini tehdit
ancak o zamandır ki, efendiler oradaki bedbaht Türk-
eden bu hal karşısında, Meclisten bir seda çıktığını
ler, masum insanlara ve namusunu, ırzını, istiklâlini
görmek isterdim. Ve ancak bugündür ki, böyle bir te-
korumak cehdinde [gayretinde], onlar için bir ümidi
selliye, şerefe nail olabildim.
teselli [teselli ümidi] temin etmiş oluruz. Aksi taktirde,
- Efendiler… Hükümetin ne yaptığını sormak la- bizim de efendiler, hiç olduğumuz anlaşılacaktır.
zımdır. Hükümet ne yapıyor? Elimizde icra edilen fa-
İsmail Kemal Bey (Çorum) - Vicdanını satanlar
ciaları zaman ve mekân halinde tespit eden vesikalar
bunu duysun ve düşünsün…
vardır. Hatta acıdır amma söylemek lazımdır, defter-
leri yapılmıştır. Bütün bu müspet vesikalar, hüküme- Celal Bayar bu konuşmayı yaptıktan sonra Mec-
tin dosyaları içinde uyuyor. Yapılacak ilk iş, davayı lisi Mebusan’ın bulunduğu Fındıklı’da sokağa çıktı-

28 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

ğında bir ahbabına rastlıyor. Ahbabı Bayar’a o gün
Meclis’te ne olduğunu soruyor, Bayar da nasıl olsa
o gün Meclis’te olanları ertesi günü gazeteler yaza-
cak, olayları gazeteden okur diye, pek bir şey olma-
dı diyerek yoluna devam ediyor. Ancak, Meclis’teki
o günkü tarihî konuşma gazetelerde çıkmıyor çünkü
Celal Bayar’ın konuşması sansüre uğruyor, Bayar’ın
konuştuğu birinci celse metni 10-15 cm boş sütun
bırakılıyor, sadece zararsız görülen ikinci celse ya-
yımlanıyor.
1920’de Celal Bayar 36 yaşındadır. Osmanlı
Meclisi Mebusanı dördüncü devresine seçilmeden
önce Ege’nin efeleriyle tek tek görüşerek, Ege’de
Millî Mücadele hareketini teşkilatlandırmıştı. Dağınık
hareket eden efeler Millî Mücadele etrafında birleş-
mişti. Celal Bayar bu işe başlarken kendisine bir efe
kıyafeti almış, tanınmayayım, takibe uğramayayım,
efelerin arasına rahatlıkla karışayım diye. O sırada
kendisi Bursa’da bir bankada çalışıyordu, yani teni
güneş görmemiş, yanık değil. Nasıl böyle efe olur?
Baldırları güneş yüzü görmeden? Bakmış, teni yanık
olmadığı için efeliği kuşku uyandırıyor. Bunun üzeri-
ne Tire pazarından bir hoca cübbesi almış, sarık ve
çarık tekmil. Bu kıyafetle Galip Hoca olmuş. Galip
adını almasının sebebi de, mektepteki hocasının adı
Galip’miş, ama asıl, içindeki umut: İçindeki umut mü-
cadelemizin galibiyetle sonuçlanmasıymış.
13 Mart 1920 günü Meclisi Mebusan’da okunan
iki telgrafın çekilmesinde Bayar’ın rolü olduğu, hatta
Demirci Efe imzasıyla gönderilen telgrafın metninin
bizzat Bayar tarafından kaleme alındığı bilinmektedir.
Telegrafların metni şöyledir:
1. Salihli Müdafaayi Hukuk Reisi Zahid Beyin te-
legrafı:
“Meclisi Mebusan Riyasetine:
2 Mart 336 tarihinde Ödemiş cephesinde Kuvvayı
Millîye ile başladıkları taarruzlara sahne olan Bozdağ
silsilesi üzerindeki Söğütalan, Başalanı, Birge dere-
si, Tabakova, Halkapınar, Gölcük, Bağazardı, Cansu,
Batanköy yaylalarına, Ödemiş ovasının her tarafın-
dan Yunan zulüm ve itisafının sevkiyle iltica eden
ve on iki aydan beri hayatı bedbahtî içinde burada
barınan binlerce muhacirin, yeniden çırılçıplak mu-
hacerete mecbur edilmişlerdir. Bozdağ, Teke, Ordı-
cak, Gölcük köyleri tamamen ihrak edilmiştir. Hicrete
takati olmayan aceze ve zavallılar, bir taraftan kurşun
ve gülle yağmurları altında diğer taraftan ika edilen
yangınlar içinde itlaf edilmişlerdir. Ardıcak yaylasında
esnay-ı hicrette Yunan askerleri tarafından yakala-
nan yüzlerce kadın, çoluk çocuk, genç ve ihtiyardan
mürekkep masum ve bedbaht bir kafile, düşmanın,
gaddar süngülerinin müntakim savletleriyle terki ha-
yat etmişlerdir. Miktarları dört binden fazla olan Öde-
miş havalisinin bu zavallı felaketzedeleri, ikinci defa
olarak Alaşehir ve havalisine iltica ederek muvave-
netten mahrum, sefaletle ve açlıkla pençeleşmekte
ve ezilmektedirler. Yunanlıların Bozdağ silsilesi üze-
rinden Salihliye tekarrüb etmeleri sebebiyle Salihli
ve civarının yirmi bini mütecaviz halkı, varı yoğunu,
eşya, saadet, refahını terkederek Yunan zulüm ve
şenaatlerinden azade ve uzak kalmak emeliyle hic-
rete başlamışlardır. Alaşehir ve Uşak, vicdanı beşe-
riyeti lerzedarı hicab eden, kıyametnüma felaket erz
eden muhacirlerle dolup boşalmıştır. Salihli, Alaşehir
ve Uşak’a müntehi olan yollar dört günden beri pe-
rişan, aç ve sefil kafilelerin güzarişi hicredekarı ile
meşbudur.
Mukadderatımızın sulh konferansınca tekarrür
etmek üzere bulunduğu bir zamanda, bizleri dağdarı
faciat eyleyen Yunan cinayet ve vahşetlerinin hâlâ
devamına meydan verilmesi on aydan beri hicran ve
ıstırapla perişan olan bedbaht felaketleri tezauf ve
gaddar hareketleri icap edenler nezdinde protesto ve
hududı tehammülü aşan bu ıstırap ve felaketlerden
tahlisimiz esbabının istikmal buyurulmasını istirham
ederiz.
Salihli Müdafaayi Hukuk Reisi Zahid. ”
***
2. Aydın ve Menteşe havalisi Kuvvayı Millîye Ku-
mandanı Demirci Efe’nin telegrafı:
“Meclisi Mebusan Riyasetine:
Tarafı hükümetten vaki olan tebligatla Yunan-
lılar da dâhil olduğu üzere İtilaf kuvvetlerine karşı
tecavüzkâr harekatta bulunulmaması bildirilmişti.
Daha dün Yunanlılar Bozdağ-Kadus cephelerinden
ansızın taarruz etti. Düşman cephe gerisinde ve mü-
dafaadan aciz köyler halkı dağlara kaçtı. Resmî Yu-
nan askerleri kadınları öldürdü. Bu hal elyevm elimi-
ze esir düşen Yunan askerlerinin itirafiyle de sabittir.
İtilaf hükümetleriyle tarafı hükümetten medeni olduğu
söylenen bu kuvvetlerin bizlere neden hücum ettikle-
rinin ve ellerimiz kollarımız bağlı olarak bizi düşmana
teslim etmek mahiyetinde olan bu tebligatın neden
ileri geldiğinin yahut kimlerin arzusu ve tazyikiyle ya-
pıldığının istizahı ve acilen bu mantıksızlık hakkında
malumat itsasını kemali ehemmiyetle rica ederim.
5 Mart 336
Aydın ve Menteşe havalisi Kuvvayı Millîye Ku-
mandanı Demirci Efe”
______________________________________________
* Prof. Dr., Marmara Üniversitesi
1 M. Faruk Gürtunca, kitabına bu sebeple “23 Nisanı Hız-
landıran Türk (Saruhan Meb’usu Mahmut Celâl Bey)”
adını veriyor. M. Faruk Gürtunca, 23 Nisanı Hızlandıran
Türk (Saruhan Meb’usu Mahmut Celâl Bey), Tan Mat-
baası, İstanbul, 1956.
2 Celâl Bayar.
3 Saruhan, Osmanlı hükümeti zamanında İzmir vilayetine
verilen isimdi.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 29
 TARTIŞILAN YÖNLERİYLE
İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ (1938-1950)
ALİ ATA YİĞİT*
C
umhuriyet tarihine yönelik araştırmalar gi-
derek artmaktadır. Bu artışın arkasında
akademik gelişmeler kadar, toplumun ço-
ğunluğu için yakın dönem tarihin ilgi çekici olmasının
da payı büyüktür. Çünkü aile büyüklerinden intikal
eden ve canlılığını koruyan hatıralar, dinî veya siyasi
sebeplerle devam eden mensubiyet şuuru ve duy-
gusal bağlar, bu ilginin temel kaynağı olmaktadır. Bu
durum tarihî şahsiyetlerin bazıları için fevkalbeşer
veya cennetmekân, diğerleri için şeytan derekesin-
de görülmesine yol açmaktadır. Böylesi bir algılama-
nın en önemli mahzuru ise, hakikati ifade etme kay-
gısı taşımayan, sadece ticari veya ideolojik amaçla
yazılan yayınların çoğalması ve kaynak kabul edil-
mesidir. Başka bir deyişle bilgi kirliliği giderek art-
maktadır. Ancak bizim için yakın olan tarih, gelecek
nesiller için uzak bir dönem olduğunda, muhtemeldir
ki hakikat herkes için aynı hakikat olacaktır.
Taraftar veya karşıtı olma bağlamında Cumhu-
riyet tarihinin en çok tartışılan dönemi, hiç şüphe-
siz İnönü dönemidir. Zira sosyal, kültürel ve iktisadi
alanda yürütülen politikalar, kaçınılmaz olarak Ata-
türk dönemi ile mukayese edilmiştir. Siyasi yapının
Millî Şef sıfatıyla daha da otoriter hâle gelmiş olması
ise, en çok eleştirilen husus olmuştur. Bununla birlik-
te İnönü’nün, Atatürk’ten sonra rejimin inkıtaya uğra-
ması ihtimalini ortadan kaldırmış olması, Türkiye’yi
İkinci Dünya Savaşı’ndan uzak tutmayı başarması
ve zamanı geldiğinde tek parti yönetimini sona erdir-
mekten imtina etmemesi önemlidir.
Cumhurbaşkanlığına Kadar İnönü’nün
Kısa Hayatı
İnönü 1884’de doğdu. Nüfusun yüzde 90’ının
okur-yazar olmadığı bir zamanda sorgu hâkimi olan
bir babanın oğluydu. Ancak, çocukluk ve gençlik yıl-
30 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
ları Osmanlı Devleti’nin en buhranlı zamanlarında
geçti. Onun gibi 19. yüzyılın son çeyreğinde doğan
Osmanlı aydınları, memleketi kurtarmak, savaşların
felakete sürüklediği yoksul milleti selamete kavuş-
turmak arzusuyla büyüdüler. Hiç şüphesiz askerî
yönü ağır basan bir devletin askerî öğrencileri daha
çok mesuliyet duygusuna sahip oldular. Bu durum
ordunun siyasete müdahil olmasını kolaylaştıran,
hatta meşrulaştıran en önemli karinesidir. Nitekim
Yeni Osmanlılardan İttihat ve Terakki’ye intikal eden
kanunuesasî ülküsü, ordunun en çok mektepli olan-
ları arasında taraftar buldu. İnönü, Erkânıharbiye
Mektebi’nden mezun olduktan sonra bu cemiyete
katıldı.
İnönü, Balkan Savaşlarından evvel Edirne’de
görev yaptı. Manastır, Yanya, Preveze, Arta ve
Meçova’da erkânıharp seyahati ile incelemelerde
bulundu. Şubat 1910-Mart 1913 tarihleri arasında
ise Yemen’de görevliydi. Hatıralarında, Yemen’de
iken Balkan hadiselerini telgraf haberleri ile takip
etmeye çalıştığını ve azap çektiğini, belirterek “beş
yüz seneden beri hâkimiyetimiz altında bulunan bir
büyük kıtanın bir tek seferde kaybedilmesi gibi mil-
letler hayatında az görülen acıklı bir misal tarihimize
kaydedildi” demektedir.1
Enver Paşa’nın Harbiye Nazırı ve Genelkurmay
Başkanı olmasından sonra ordunun yapısı köklü
biçimde değiştirildi. Başta Balkan Harbi’nde gö-
rev yapan komutanlar olmak üzere, birçok subay
emekli edildi. Böylece kurmay kadroları daha genç
ve daha küçük rütbeli komutanlardan oluştu. Daha-
sı ıslahat için Alman subaylar Harbiye Nezareti’nde
ve Genelkurmay’da üst düzey görevlere getirildiler.
Nitekim seferberlik ve harekât işlerini idare eden 3.
Şubeye Binbaşı İsmet Bey (İnönü) müdür tayin edil-
diği hâlde, bir müddet sonra bu
makama bir Alman subay atan-
mış ve İnönü müdür yardımcısı
yapılmıştır. İnönü, ıslahat çalış-
maları ile “devletin orduda, siya-
sette, memleket idaresinde sır
denilebilecek nesi varsa yaban-
cı devlet memurlarına emanet
edildiğini” belirtmektedir.2
İnönü, Birinci Dünya
Harbi’nin başlamasından evvel
Kâzım Karabekir’le beraber bir
Avrupa seyahati yaptı. Harbiye
Nezareti’nin izniyle gerçekleşen
bu seyahat ile Viyana, Münih,
Berlin, Paris ve İsviçre’de tarihî
ve turistik yerleri gördü, incele-
melerde bulundu ve Batı hayat
tarzını müşahede etti. Münih-
li kadınların iktisadi ve sosyal
hayattaki rollerini gördüğünde,
“Bizim kadınlarımızın umumi hayattan uzak bulun-
maları millî gücümüzü yarı yarıya azaltıyor, sözünün
manasını ilk bakışta kavradım” demektedir.3
1915 yılında 2. Orduya Kurmay Başkanı ola-
rak tayin edilen İnönü, Mart 1916’da İstanbul
Süleymaniye’de Ayşekadın Hamam Sokağı’nda
komşu kızı olan Mevhibe Hanımla evlendi. Gelenek-
sel usulde evlendiklerine dikkat çeken İnönü, “ev-
lenmeden evvel iki kelime konuşmadıklarını”, evlen-
dikten sonra da “İstiklal Harbinin nihayetine kadar,
hemen hemen yedi sene, nadir fırsatlarda görüşebil-
diklerini” belirtmektedir.4 Buna rağmen mutlu bir yuva
kurduklarını ve bu mutluluğun ömür boyu sürdüğünü
ifade etmektedir. Nitekim şu sözleri yaşlılık yıllarına
aittir: “Yenik düştüğüm, kendimi yalnız, terk edilmiş
ve güçsüz bulduğum zamanlarda eve gelince eşimin
gözlerini arardım. O gözlerin bana güven ve benimle
övünç dolu olduğunu görünce dünyalar benim olur-
du. Kendimi eskisinden daha güçlü hissederdim”.5
İnönü ile Atatürk’ün birlikte çalışmaları 1917’de
başladı. Mustafa Kemal Paşa, İsmet Bey’in Kurmay
Başkanı olduğu Kafkas cephesindeki 2. Ordu Ku-
mandanı Vekili olmuştu. İnönü bilahare kolordu ku-
mandanlığına yükseldi ve Mustafa Kemal Paşa’nın
emrinde ve yakınında çalışmaya devam etti. Kısa
zamanda Mustafa Kemal Paşa’nın itimadını kazan-
dı ve bu itimat sonraki yıllarda sürecek beraberliğin
de temelini teşkil etti. İki komutan daha sonra da
Halep’te birlikte çalıştılar. Öyle ki Mustafa Kemal
Paşa’nın 7. Ordu Kumandanı sıfatıyla memleketin
geleceği ile ilgili olarak Sadrazam ve Dâhiliye Nazırı
Talat Paşa ile Başkumandan Vekili Harbiye Nazırı
Enver Paşa’ya gönderdiği raporun müsveddelerini
İnönü hazırladı.6
İnönü, mütarekeden kısa
bir süre önce Harbiye Ne-
zareti Müsteşarı oldu. Fakat
hükûmet değişikliği üzerine 22
Kasım’da İstihzaratı Sulhiye
Komisyonu’na askerî murah-
has tayin edildi. İnönü, o ta-
rihte miralay rütbesinde oldu-
ğu için yeni nazırın kendisini
müsteşarlık makamına uygun
bulmadığını belirtmektedir. Bu-
nunla birlikte, müsteşarlık ma-
kamına şapkasını çıkarmadan
ve selam vermeden giren bir
Fransız yüzbaşısına ters mu-
amele yapmış olmasının, gö-
revinden alınmasına etki eden
sebeplerden olabileceğine işa-
ret etmektedir.7
İnönü’nün İstihzaratı Sulhiye Komisyonu’ndaki
görevi de kısa sürdü. Bu komisyonda, Türklerin her
vilayette çoğunlukta olduğunu, Wilson ilkelerine
göre Türkiye’nin Türklere ait bulunduğunu ispat ede-
cek istatistikleri ve vesikaları toplamakla görevliydi.8
Daha sonra atandığı Askerî Şûra Muamelatı Umumi-
ye Müdürlüğü’nü de bir ay kadar devam ettirebildi.9
Kendisi, “Mütarekede İstanbul’da kaldığım müddet-
çe bana hep tali vazifeler verilmiş, her bir vazifem bir
hafta, on gün, en çok bir ay sürmüştür. Umumiyetle
boş kaldım” demektedir.10 Hiç şüphesiz İnönü’nün
yaşadığı bu durum, mütarekenin yol açtığı bunalım
içinde hükûmetlerin çok sık değişmesi ve İttihatçıla-
ra yönelik tepkilerle ilgilidir.
İnönü, boş kaldığı zamanlarda kitap okuduğunu,
İngilizce dersler aldığını, gazetelerden ve yaptığı te-
maslardan memleketin durumunu takip etmeye ve
gelişmeleri tahmin etmeye çalıştığını ifade eder.11
Ancak Kâzım Karabekir’in verdiği bilgiye göre, man-
dacı görüşlerin tesiri altında kalmıştır. 27 Ağustos
1919 tarihli mektubunda, “memleketi parçalamadan
Amerikan murakabesine tevdi etmeyi” çare olarak
gördüğünü açıklar.12 Bununla birlikte asıl tercihi-
ni Sivas Kongresi’nden sonra yaptığı anlaşılmak-
tadır. Nitekim 8 Ocak 1920’de resmî bir müracaat
yapmaksızın ve kimseye haber vermeden, normal
bir yolcu olarak Ankara’ya gittiğini, yolculuğundan
Mustafa Kemal Paşa’nın bile haberdar olmadığını
belirtmektedir.13
İnönü’nün Ankara’ya gelmesinden Mustafa Ke-
mal Paşa son derece memnun kaldı ve Heyet-i Tem-
siliye Erkân-ı Harbiyesi’nde görevlendirdi. Memnu-
niyetini Kâzım Karabekir Paşa’ya da iletti.14 Ancak
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 31
İstanbul’da Harbiye Nazırlığına Fevzi Paşa atanmış tartışmalara yol açtı.
ve Erkân-ı Harbiye Reisi Cevat Paşa’nın da görev-
Sakarya Meydan Muharebesi ve Büyük Taarruz,
den alınması söz konusu olmuştu. Mustafa Kemal
Mustafa Kemal Paşa’nın Başkomutan olarak bizzat
Paşa, bu makama İnönü’nün atanması için Sadra-
sevk ve idare ettiği muharebeler oldu. Bununla bir-
zam Ali Rıza Paşa’ya teklifte bulundu. Bu teklif kabul
likte İnönü, bu muharebelerin her safhasında görev
edilmeyerek İnönü’nün İstanbul’a dönmesi istenildi.
aldı ve başarılarına mukabil korgeneralliğe yükseldi.
Mustafa Kemal Paşa, Fevzi Paşa’nın Harbiye Nazırı
Akabinde Mudanya’da yapılan mütareke müzakere-
olmasını isabetli bulduğu için, İnönü’nün İstanbul’da
lerini yürütmekle görevlendirildi. Muharebe meyda-
çalışmasının daha faydalı olacağını belirterek bu
nında olduğu gibi, masa başında da başarılı oldu.
isteği olumlu karşıladı. İnönü, Şubatın ortaları-
Mustafa Kemal Paşa’nın kendisine bildirdiği mütare-
na doğru İstanbul’a döndü.15 Mustafa Kemal Paşa
keye temel teşkil edecek şartlar etrafında24 inisiyatifi
Nutuk’ta; Yunanlıların taarruz hazırlığına karşılık
elinde tuttu ve müzakereleri sonuçlandırdı.
bütün kuvvetleri seferber etmek gerektiğini, bunun
için İsmet Bey’in İstanbul’da görev almasını, hatta İnönü’nün diplomatik başarısını dikkate alan
Erkân-ı Harbiye Riyasetine getirilmesini istediğini Mustafa Kemal Paşa, Hariciye Vekili Yusuf Kemal
belirtmektedir.16 Bey’le mutabık kalarak istifa etmesini ve yerine İs-
met Paşa’nın seçilmesini sağladı. İnönü, böylece
Misak-ı Millînin ilanı üzerine şartlar büsbütün de-
Lozan barış müzakereleri için baş murahhas tayin
ğişmiş, İnönü’nün ifadesiyle İtilaf güçleri “muharebe
edildi.25 Bu görev son derece büyük ve mesuliyeti o
ile zapt ettikleri bir şehre girer gibi, İstanbul’u yeni-
nispette ağırdı. Nitekim sonuç almak kolay olmadı.
den işgal etmişlerdi”.17 Bunun üzerine Mustafa Ke-
Görüşmeler iki devrede ve sekiz ay sonunda tamam-
mal Paşa, İnönü’yü Ankara’ya çağırdı. İnönü, derhal
lanabildi. İsmet Paşa’nın 24 Temmuz 1923’de ant-
yola çıktığını, eşine ve annesine veda ettiğini, fakat
laşmayı imzalaması üzerine, Mustafa Kemal Paşa
babası evde olmadığı için göremediğini ve bir daha
gönderdiği tebrik telgrafında, “Memlekete bir silsile
da görmek nasip olmadığını, cephede bulunduğu sı-
müfit hizmetlerden ibaret olan ömrünüzü bu defa da
rada öldüğünü belirtmektedir.18
tarihî bir muvaffakiyetle taçlandırdınız” dedi.26
İnönü, 23 Nisan’da Ankara’da açılan Büyük Mil-
Cumhuriyetin ilanı üzerine Mustafa Kemal Paşa,
let Meclisi’ne Edirne mebusu olarak katıldı. İşgal al-
ilk Cumhuriyet hükümetini kurma görevini İnönü’ye
tındaki yerlerde seçim yapılamadığı için müntahibi
verdi. Bu görev sonraki yıllarda da devam etti ve
sanilerin oyları ile seçilmişti. Ali Fuat Paşa, Kâzım
30 Ekim 1923’ten 25 Ekim 1937 tarihine kadar yedi
Karabekir Paşa ve Refet Paşa gibi kumandanlar da
defa hükûmet kurdu. Belirtilen tarihler arasında sa-
mebus olmuşlardı. İnönü, Mustafa Kemal Paşa’nın
dece 21 Kasım 1924-2 Mart 1925 tarihleri arasında
teklifi ile Meclis tarafından Erkân-ı Harbiyeyi Umu-
yaklaşık üç buçuk ay süren Fethi Okyar hükûmeti
miye Reisliği’ne seçildi. Erkân-ı Harbiye Reisliği ilk
vardır. Böylece yaklaşık 14 yıl boyunca Başbakan
defa Meclis tarafından seçilmekte ve vekiller heyeti-
olarak görev yaptı. Ancak Atatürk’ün vefatından bir
ne dâhil olmaktaydı.19 Mustafa Kemal Paşa, Meclis
yıl evvel Başbakanlıktan ayrılması, çok tartışılan bir
Başkanı sıfatıyla yayımladığı tamimde, seçimin 25
konu oldu. İnönü, başta Hatay konusu olmak üzere
Nisan’da yapıldığını ve Miralay İsmet Beyefendinin
çeşitli meselelere dair aralarında münakaşa olduğu-
ittifakla seçilerek göreve başladığını duyurdu.20 Bir
nu belirtmekte ve söz konusu ayrılmayı, “uzun süre
hafta sonra de Fevzi Paşa Müdafaa-i Millîye Vekili
beraber çalışmanın, uzun bir yorgunluk ve tartışma
seçildi. Böylece emir-komuta zinciri içinde hareket
ortamının, bir gün bir kopmaya müncer olması tabiat
eden düzenli ordular oluşturulmaya başlandı.
hadisesidir” diye açıklamaktadır.27 Bununla birlikte
İnönü, Mustafa Kemal Paşa’nın isteği ile Atatürk’le irtibatlarının devam ettiğini, Ankara’da iken
Erkân-ı Harbiye Reisliği sıfatını muhafaza ederek, 8 hemen hemen her hafta kendisini köşke çağırdığını
Kasım’da Garp Cephesi Kumandanı oldu. Kendisi- ve hastalığı döneminde Dolmabahçe Sarayı’nda
ne soyadı olan İnönü zaferlerini kazandı, tuğgene- ziyaret ettiğini ifade etmektedir.28 Ancak Atatürk’ün
ralliğe yükseldi. Mustafa Kemal Paşa, Birinci İnönü hastalığı döneminde, Atatürk sonrasına yönelik he-
Zaferi’nden sonra gönderdiği tebrik telgrafında, “Bu sapların yapılmaya başlamasıyla birlikte, İnönü’yü
muvaffakiyetin mukaddes topraklarımızı düşman isti- tecrit etmeye çalışanlar, hatta büyükelçi tayin ede-
lasından bütünüyle kurtaracak olan kati zafer için bir rek Türkiye’den uzaklaştırmak isteyenler oldu. Fakat
mukaddime olmasını” diledi.21 İkinci İnönü Muhare- İnönü’nün devlet erkânı ve parti üzerindeki tesirini
besinden sonra ise, “siz orada yalnız düşmanı değil, kırmayı başaramadılar. O kadar ki, Atatürk’ün vefatı
milletin makûs talihini de yendiniz” dedi.22 Ancak, Yu- üzerine ertesi gün TBMM’de yapılan seçimde oybir-
nan ordusunun yeni bir taarruzu üzerine Eskişehir’i liği ile Türkiye Cumhuriyeti’nin İkinci Cumhurbaşkanı
bırakarak doğuya çekildi.23 Bu durum mecliste büyük seçildi.

32 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

 İnönü Döneminin Tartışılan Siyasi
Özelliği
İnönü, Atatürk’ten sonra Cumhurbaşkanı olmak
gibi ağır ve o nispette tarihî bir sorumluluğu üstlendi-
ğini biliyordu. Atatürk’ün vefatını, rejimi inkıtaya uğ-
ratacak bir fırsat olarak görmek isteyenlerin de ola-
bileceğini düşünmekteydi. Kaldı ki, Atatürk’ün yakın
çevresinde yer alan ve bu sebeple Atatürk sonrasını
tanzim etme hakkını kendinde gören, bir muhalefe-
tin varlığı da söz konusuydu. Bütün bu sebeplerle
İnönü, Cumhurbaşkanı seçilmesinin akabinde konu-
munu sağlamlaştıran ve otoritesini artıran tedbirler
aldı. Sonraki yıllarda çok tartışılan ve partinin dev-
letle, devletin de liderle özdeşliğini yansıtan Millî Şef
sıfatını da böylece benimsedi.
1. İnönü’nün Cumhurbaşkanı, CHP’nin
Değişmez Genel Başkanı ve Millî Şef
Olması
Atatürk’ün vefatı zamanın ricali için ani bir olay
değildir. Hastalığın seyri ve ölümcül durumu çok ev-
vel bilindiği için meclis, hükûmet, parti ve ordu için-
de, ölüm sonrasına dair çeşitli hesaplar ve değer-
lendirmeler yapılmıştı. İnönü’ye karşı olanların iste-
ğine rağmen Fevzi Çakmak ve Celâl Bayar’ın aday
olmayacakları biliniyordu. Zaten Çakmak milletvekili
olmadığı için 1924 Anayasası’na göre Cumhurbaş-
kanı olamazdı. Bu durumda sistemin zorlanması
veya sürecin uzaması gerekirdi. Aday yapılması
düşünülen daha başka isimler de söz konusuydu,
ancak, İnönü’ye karşı üzerinde mutabık kalınacak
konumda değillerdi. Buna rağmen, Atatürk’ün ve-
fatından sonra zaman kaybına müsaade edilmedi.
Anayasaya göre (md.33), Meclis Başkanı vekâleten
Cumhurbaşkanlığı görevini üstlenmişti, fakat ölüm
raporunun derhal duyurulması gibi, Cumhurbaşkan-
lığı seçimi de hemen yapıldı. 11 Kasım 1938’de İnö-
nü Cumhurbaşkanı seçildi. Böylece Türkiye’de yeni
bir dönem başladı.
1924 Anayasası’nın cumhurbaşkanına verdiği
yetkiler, 1921 Anayasası’na göre daha sınırlıydı.29
Ancak İnönü, Aydemir’in ifadesiyle henüz son sözün
söylenmediği ve böylece kahramanlar devrinin sona
ermediği30 bir zamanda cumhurbaşkanı olduğu için,
Anayasanın öngördüğünden çok daha güçlü konum-
daydı. Kaldı ki, siyaset kültürünün henüz gelişmediği
ve geleneksel tarım toplumu yapısının devam etti-
ği o yıllarda, halkın lidere bakış açısı güç ve otorite
bağlamında olmaktaydı. Dolayısıyla liderin yetkisin-
den daha güçlü olması, çoğunluğun yadırgadığı bir
durum değildi.
CHP’nin Genel Başkanı, kurucu sıfatıyla Mus-
tafa Kemal Paşa’ydı. Bu durum partinin 1927 ni-
zamnamesinde yer aldığı gibi, 1931’de daimî hâle
getirilmişti.31 Ancak, Mustafa Kemal Paşa Cumhur-
başkanı olması hasebiyle, partinin fiilen idaresini
Genel Başkan Vekili tayin ettiği İnönü’ye bırakmıştı.
En önemlisi, parti tüzüğünde genel başkanın de-
ğişmezliğini kalıcı hâle getiren herhangi bir hüküm
bulunmuyordu. Dolayısıyla değişmezlik hükmünün
geçici olduğu veya Atatürk’ten sonra devam etme-
yeceği gibi bir kanaat söz konusuydu. Atatürk’ün ve-
fatından sonra toplanan CHP Üsnomal Büyük Kurul-
tayında ise, İnönü Değişmez Genel Başkan seçildi
ve parti başkanının değişmezliği kalıcı oldu. Yapılan
tüzük değişikliği ile partinin değişmez genel başkanı;
vefat etmesi, vazife yapamayacak kadar bir hasta-
lığının sabit olması veya istifa etmesi durumunda,
parti büyük kurultayının derhal toplanarak milletve-
killeri arasından yeni bir değişmez genel başkan se-
çeceği hükmü yer aldı.32 Böylece resmiyet kazanan
değişmez başkanlık modelinin, İnönü’den sonra da
devam etmesi öngörüldü.
Bu olağanüstü kurultayın dikkat çeken bir başka
yanı, Cumhurbaşkanı ve CHP’nin Değişmez Genel
Başkanı olan İnönü’ye aynı zamanda Millî Şef sı-
fatının verilmesidir. Tek parti idaresini pekiştiren ve
daha da otoriter hâle geldiğini yansıtan bu durum,
sonraki yıllarda İnönü dönemini Atatürk döneminden
ayıran en belirgin vasıf olarak kullanılmıştır. Ancak
söz konusu kurultayda bir devamlılığı vurgulamak
maksadıyla, Atatürk’e de “Ebedi Şef” sıfatı verilmiş-
tir. Doğrusu Atatürk döneminde bazı gazeteciler ve
devlet adamları Atatürk için şef tabirini kullanmaktay-
dılar. Hatta Cumhuriyet’in ilanından evvel İnönü’nün
Lozan’dan gönderdiği bir telgraf, “Gazi Mustafa Ke-
mal Hazretlerine” hitabıyla başlamakta, “aziz Şefim”
denilerek bitmektedir.33 1934-1935 eğitim-öğretim
yılında Ankara ve İstanbul üniversitesinde Recep
Peker tarafından verilen İnkılap derslerinde ise, şe-
fin “bir siyasi partinin bütün ana düşüncelerini, irade-
sini, yapış kuvvetini ve şerefini temsil ettiğine” dikkat
çekilerek, “şef nüfuzu olmaksızın hiçbir toplulukta
dirlik, düzenlik ve güler yüzlülük olmayacağı” ancak,
şefin “peygamberleştirilmeden” rolünün de “küçül-
tülmeyeceği” öğretilmiştir.34 Bununla birlikte Atatürk,
TBMM’yi etkisiz kılan parti diktatöryasının oluşma-
sına karşıydı. CHP Genel Sekreteri olan Peker’in
1935’teki parti kurultayına sunmak üzere hazırladığı
program taslağını bu sebeple reddetmiş ve Peker’i
Genel Sekreterlik görevinden uzaklaştırmıştır.35 Hat-
ta “tam manası ile faşizm” dediği Peker’in progra-
mına inat, Dâhiliye Vekilini aynı zamanda CHP Ge-
nel Sekreteri yapmış, böylece devlet organı hâline
gelen partinin konumunu zayıflatmıştır. İnönü’ye
Millî Şef sıfatının verilmesi ise, parti ile devletin bir
şekilde bütünleştiği ve devletin her alanda gücünün
hissedildiği böylesi bir zamanda olduğu için, liderle
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 33
devletin bütünleşmesi gibi bir algıya yol açtı. Dolayı-
sıyla Millî Şeflik, partinin devletle, devletin de liderle
özdeş hâle geldiği bir model oldu. Şu hususu da ila-
ve etmek gerekir ki, seçkin bir çevrenin benimsediği
bu durum, İkinci Dünya Savaşı yıllarında hissedilen
tehdit dolayısıyla, âdeta olağan karşılandı.
2. Yeni Bir Dönemin Başladığını
Yansıtan Uygulamalar
Saltanat idarelerinde veya demokrasinin olma-
dığı rejimlerde, hükümdarın veya devlet başkanının
değişmesi, daha evvel yaşanılan çok sayıda örneği
olsa bile alışılagelen, sıradan bir olay değildir. Zira
düzeni koruyan ve istikrarı sağlayan bütün mekaniz-
maların verimli olarak çalışması, ancak liderin dira-
yeti ile mümkün olduğu için, söz konusu değişiklik
selefin normal bir ölümü hâlinde bile fevkalade bir
durum olarak algılanır. Dolayısıyla yeni bir dönemin
başladığı inancı hâkim olur. Nitekim Osmanlı’da taht
değişikliğini yansıtan biat, cülûs ve kılıç kuşanma
merasimleri ile hükümdar adına hutbe okunması ve
sikke darbı yeni dönemi ifade eden uygulamalardır.
İnönü Cumhurbaşkanı olduğunda, saltanatın
ilgası üzerinden 16 yıl geçmesine ve Atatürk’ten
sonra İkinci Cumhurbaşkanı olmasına rağmen, yeni
bir dönem başladığı inancı daha kuvvetle hâkim
oldu. Bunun için İnönü, devlet erkânı arasında yeni
bir kan dolaşımı sağlamaya çalıştı. Herhangi bir
şekilde kenara çekilmek durumunda kalmış veya
yurt dışına çıkmış, eski muhalifleri kazanmak iste-
di. Hatıralarında, “Atatürk’ün ölümünden sonra ilk
iş olarak dâhilde emniyet tesisinin lazım olduğunu
gördüm. Eski muhaliflerin teskini, mümkünse kaza-
nılması kıymetli bir şey idi. İhtilaf ve nifak esasında
şahsiyetten doğmuş idi” demektedir.36 Bu yaklaşım
neticesinde Kâzım Karabekir ve Hüseyin Cahit Yal-
çın, 31 Aralık’ta yapılan ara seçimler ile milletvekili
olarak siyasete geri dönerken, yurt dışında yaşayan
Rıza Nur, Adnan Adıvar ve eşi Halide Edip Adıvar
Türkiye’ye geldiler.1935’den beri Türkiye’de bulu-
nan, ancak siyasetin dışında olan Rauf Orbay’ın bu
sürece katılması, milletvekili seçildiği 22 Ekim 1939
ara seçimleri ile mümkün oldu. Ali Fuat Cebesoy ve
Refet Bele ise Atatürk döneminde siyasete dönme-
lerine izin verilmiş ve milletvekili seçilmişlerdi. İnönü
döneminde daha etkin bir konuma geldiler. Meselâ
Cebesoy, İkinci Saydam Hükûmeti’nde Nafia Vekili
oldu. Bir başka muhalif isim, Cafer Tayyar Eğilmez
idi. İnönü, onunla da konuşmuş,37 iâde-i itibâr gör-
mesini sağlamıştı. Böylece Terakkiperver Cum-
huriyet Fırkası’nın kurucu ve yöneticisi olan, İzmir
Suikastı davasında yargılanan muhalifler, sisteme
entegre edilmiş oldular.
Atatürk döneminin son Başbakanı olan Celâl
34 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Bayar, İnönü döneminin de ilk Başbakanı olmuştu.
Geçiş dönemi için uygun bir isimdi. Bu sebeple, 11
Kasım 1938’de kurduğu ikinci hükûmet, istifa etmek
durumunda kaldığı 25 Ocak 1939’a kadar sürdü.
Bu safhada İnönü’nün otoritesini tesis ettiği anlaşıl-
maktadır. Nitekim yeni hükümeti, İnönü’nün yakın
çevresinde yer alan Refik Saydam kurdu. Bunun-
la birlikte yeni bir dönemin başladığını yansıtan en
önemli olay, resmî dairelerde ve okullarda Atatürk
fotoğraflarının yerine İnönü fotoğraflarının asılması
oldu. Bunu para ve pullar takip etti. İnönü heykelleri
dikilmeye başlandı ve İnönü adı mutlak surette öne
geçirildi.
İnönü Döneminin Tartışılan Eğitim
Politikası
İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı koltuğuna oturdu-
ğu 1938 yılı sonunda, bütün Türkiye’de eğitimin her
kademesinde toplam 23.688 öğretmen ve öğretim
elemanı vardı. İlköğretim parasız ve mecburi hâle
getirilmiş olmasına rağmen, yeterli sayıda okul ve
öğretmen olmadığı için bu kanun hükmü uygulana-
mıyordu. Eğitimli ve nitelikli bir nüfus oluşmadığı ve
iktisadi kalkınma sağlanamadığı için, ülkedeki suç
oranı da yüksekti. Nitekim toplam nüfusun 17 milyon
olduğu 1938 yılında, cezaevlerinde 92.414 hükümlü
bulunuyordu. Yine aynı yıl bütün Türkiye’de 1.379
doktor, 408 hemşire, 529 ebe, 1.604 sağlık memuru,
143 eczacı vardı ve bir tek diş hekimi yoktu. O yıl
resmî kayıtlara göre, bulaşıcı hastalıklardan ölen-
lerin sayısı 797’dir.38 Kaldı ki nüfusun yüzde 75’ini
teşkil eden kırsal kesimde, ölüm vakalarının büyük
çoğunluğu hastane ortamında gerçekleşmediği için
sebebi bilinmemekteydi.
Yine o yıllarda eğitim, ulaşım ve haberleşme hiz-
metleri gelişmediği ve modern tarıma geçilemediği
için, geleneksel tarım toplumunun bütün özellikleri
âdeta Osmanlı’dan intikal ettiği gibi duruyordu. Dola-
yısıyla küçük ve kapalı cemaat hayatı içinde, büyük
ölçüde akrabalık ilişkilerine dayalı bir sosyal yapı
söz konusuydu. Köylerdeki iktisadi faaliyet, pazar
ekonomisinden ziyade aile ihtiyaçlarını karşılamak
üzere yapılıyordu. Çoğunlukla yoksul, eğitimsiz, hat-
ta okur-yazar bile olmayan, dış dünyanın tesirinden
uzak yaşayan köylü nüfusu, köklü bir değişime açık
değildi. Bunun için Atatürk döneminde olduğu gibi
köye yönelik eğitim uygulamaları ile toplumsal yapı-
nın değişmesi için çaba sarf edildi. Köyde iktisadi ve
sosyal açıdan rehberlik etmek üzere özel eğitim al-
mış, idealist ruha sahip, önder konumda öğretmen-
ler yetiştirilmesi amaçlandı. Yalnız köy çocuklarına
değil, bütün köy halkının eğitimine dayalı bir prog-
ram ile aydınlanma ve kalkınma sürecine girilmesi
düşünülmekteydi. Zira eğitim ile kalkınma arasında
doğrudan bir bağ olduğu bilinmekteydi.
 Şu bir hakikattir ki, İnönü’nün yakın ilgi ve deste-
ği ile köy eğitimi bir seferberliğe dönüştü. Hasan Ali
Yücel’in 28 Aralık 1938’de Maarif Vekili olması ve bu
görevini 5 Ağustos 1946’ya kadar kesintisiz olarak
sürdürmesi, bu seferberliğin başarıya ulaşmasında
en önemli unsur oldu. Şunu da belirtmek gerekir ki,
bu seferberlik süreci niteliği hâlâ tartışılan bir top-
lumsal değişim hareketiydi. Bu hareketin merkezin-
de ise Köy Enstitüleri bulunuyordu.
Atatürk döneminde açılan Köy Muallim Mektep-
leri, Köy Eğitmen Kursları ve Köy Öğretmen Okul-
ları ile sağlanan birikim ışığında, İlk Öğretim Genel
Müdürü İsmail Hakkı Tonguç’un geliştirdiği köye özel
öğretmen yetiştirilmesi esasına dayalı Köy Enstitüle-
ri projesi, 17 Nisan 1940’da kabul edilen 3803 sayılı
kanunla39 hayata geçirildi. Bu projeyle kırsal nüfusun
aydınlanması, ziraatın gelişerek köylerin kalkınması
ve giderek çağın özelliğine uygun yeni bir hayat tar-
zının gelişmesi öngörülmekteydi. Dolayısıyla her ba-
kımdan iddialı bir projeydi ve daha ilk günden itiba-
ren tartışılan, eleştirilen, taraftarlarını ve karşıtlarını
yaratan bir uygulama oldu. Tartışmaların odağında
ise, sınıf bilincine sahip köylü bir nüfusun oluşacağı
endişesi vardı. Zira Köy Enstitüleri, köy ilkokullarını
bitirmiş köylü çocukların, köy ortamında yapacakları
beş yıl süreli bir tahsil sistemine dayalıydı. Mezun
olduktan sonra ise, köylerde 20 yıl süreyle mecbu-
ri hizmet yapacaklardı. Bu sebeple eğitim-öğretim
işlerinin yanı sıra ziraatla, hayvancılıkla ve ustalık
gerektiren bir takım işlerle ilgili geniş bir programla
yetiştirilmeleri öngörülmüştü.
Enstitülerin personel ihtiyacı başlangıçta mev-
cut kadrolardan karşılanıyordu. Zaman içinde kendi
sisteminden yetişmesi hedeflendi. Bunun için 1942
yılında Hasanoğlan Köy Enstitüsü bünyesinde yük-
sek kısım oluşturuldu. Bu yeni birim 1943’te yüksek
öğrenim statüsünde ve üç yıl eğitim-öğretim süresi
olan Yüksek Köy Enstitüsüne dönüştürüldü.
Enstitülerde eğitim-öğretim programı, köy ih-
tiyaçlarına göre düzenlemişti. Dolayısıyla yarının
öğretmenleri, Tonguç’un ifadesiyle Canlandırılacak
Köy’ün40 şartlarına göre hazırlanıyordu. Haftalık ders
programının yarısı genel kültür derslerine, diğer ya-
rısı ise tarım ve teknik eğitime ayrılmıştı. Öğrenciler
yılda sadece bir buçuk ay tatil yapıyorlardı ve böyle-
ce diğer okullara göre iki buçuk ay daha fazla çalış-
mak suretiyle, beş yılda altı yıllık bir eğitim-öğretimi
tamamlamış oluyorlardı. Öğrenciler bu yoğun prog-
ramı, sıkı disiplin içinde ve kendilerine kazandırılan
aydınlanma ve kalkınma ülküsüyle başarıyorlardı.
Böylece sadece öğretmen olarak değil, aynı zaman-
da köylüye rehber olacak tarzda yetiştirilmekteydiler.
Hiç şüphesiz nihai amaç, köyün iktisadi ve sosyal
yapısında öngörülen değişmeyi sağlamaktı. Nitekim
İnönü, 2 Mayıs 1942’de Samsun’da yaptığı konuş-
mada; “bu teşkilata büyük ümitlerle bağlıyız… Ya-
pıcı, çare bulucu ve çalışkan bir ruh, bu enstitülerin
hayatına hâkim olmuştur. Pek ümitliyim. Öğretmen-
ler ve enstitü müdürleri, Türk köyünün geleceğini
sağlam temellere dayandırmak için aşk ile çalışıyor-
lar” dedi.41 İki yıl sonra 19 Mayıs 1944’de yaptığı ko-
nuşmada ise, “ilköğretim hiçbir devirde bugünkü öl-
çüsü ile ele alınmamıştır… Nihayet 10 sene zarfında
bütün Türkiye’de ilköğretim meselesinin halledilmiş
olacağını açık ve kesin olarak görüyoruz’’ dedi.42
Doğrusu elde edilen başarı ve çıkartılan ista-
tistikler, Cumhurbaşkanı İnönü’yü bu derece ümitli
kılmaktaydı. Zira 1944 yılında 18 Köy Enstitüsünde
1276’sı kız olmak üzere, toplam 12.839 öğrenci öğ-
renim görmekteydi. Sonraki yıllarda üç enstitü daha
kurularak, öğrenci sayısı 13.000 üzerine çıkarıldı.43
Bu sayılar, o yıllar için şaşırtıcı bir gelişmeydi. Nite-
kim Köy Enstitülerinin kuruluşunu yakından izleyen
ve yerinde incelemelerde bulunan gazeteci Yalman;
“Memleketimizde hiçbir hareket yoktur ki, Köy Ensti-
tüleri hareketi kadar gelişme hızı göstersin ve onun
kadar çabuk dal budak salıversin’’ demektedir.44
Hemen belirtmek gerekir ki, enstitülerin son eğitim-
öğretim yılı olan 1951- 1952 devresine kadar 1.398’i
kız, 15.943’ü erkek, toplam 17.341 öğrenci mezun
oldu.45
Köye özel öğretmen yetiştirmenin bir başka
kaynağı Köy Eğitmen Kursları idi. Atatürk dönemin-
de başlayan bu kurslar giderek gelişme göstermiş
ve Köy Enstitüleri sistemine dâhil edilmişti. İlk ola-
rak 1936 yılında deneme mahiyetinde başlayan ve
1937’de kabul edilen Köy Eğitmenleri Kanunu46 ile
teşkilatlı ve sistemli hâle gelen bu kurslar; nüfusları
öğretmen gönderilmesine elverişli olmayan köyler
için eğitmen yetiştirmekteydi. 1939’da ise, Köy Eğit-
men Kursları ile Köy Öğretmen Okullarının İdaresine
Dair Kanun47 kabul edildi. Böylece kursların yapısı
ve işleyişi daha düzenli hâle geldi. Köy Enstitülerinin
kurulması üzerine bu sisteme dâhil edilen kurslar,
1947 yılına kadar faaliyetine devam etti. İlkokul me-
zunu veya okuma-yazma ve aritmetik bilen, başarılı,
ahlaklı ve zeki köylü gençlerin alındığı48 bu kurslar-
dan, 12 yıllık faaliyet döneminde 31’i kadın olmak
üzere, toplam 10806 eğitmen yetiştirilerek köylere
atandılar. 1947-1948 eğitim-öğretim yılında 10’u ka-
dın olmak üzere, toplam 8.553 eğitmen köy okulla-
rında görev yapmaktaydı.49
İnönü döneminde sağlanan eğitim gelişmeleri,
sadece köye yönelik değildir. Eğitimin bütün alanla-
rında ve her kademesinde büyük gelişme sağlandı.
Bilhassa mesleki ve teknik eğitim alanında tam anla-
mıyla bir atılım yapıldı. Ancak Köy Enstitüleri üzerine
yoğunlaşan eleştiriler dolayısıyla bu gelişmeler ço-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 35
ğunlukla fark edilmedi. Çok partili dönemin başlama-
sıyla birlikte, Köy Enstitüleri hem program hem de
sistem açısından yoğun olarak tenkit edildi. O kadar
ki, bu enstitüler iktidarın başarısı olmaktan çıkarak,
muhalefet karşısında bir zafiyet unsuru hâline gel-
di. Nitekim 21 Temmuz 1946 seçimlerinden iki haf-
ta sonra, Maarif Vekili Hasan Ali Yücel görevinden
istifa etti. Yerine Reşat Şemsettin Sirer getirildi. 21
Eylül’de ise, enstitülerin mimarı konumunda olan İlk
Öğretim Genel Müdürü İsmail Hakkı Tonguç istifa
etti. 1947’de Tonguç’un “Köy Enstitülerinin beyni ve
kalbi” dediği Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü ka-
patıldı. Aynı yıl Köy Eğitmen Kurslarına son verildi.
Enstitülerin yatılı ve kırsal bölgelerde olması dolayı-
sıyla yapılan eleştiriler ve tevatüre dayalı bilgiler ne-
ticesinde, kız öğrenci sayısı süratle azaldı. Nitekim
1945 yılında 1.475 olan kız öğrenci sayısı, 1950’de
721’e düştü.50 Diğer taraftan eğitim programları ye-
niden düzenlenerek, kuruluş felsefesinden giderek
uzaklaştırıldılar. 1952’de klasik ilk öğretmen okulları
ile program yönünden herhangi bir farkları kalma-
dı. Mezunlarının 20 yıllık hizmet mecburiyetleri ise,
tahsil sürelerinin bir buçuk misli ile sınırlandırıldı.
Nihayet 1954’de kabul edilen Köy Enstitüleri ile İlk
Öğretmen Okullarının Birleşmesi Hakkında Kanun51
ile kapatılmış oldu.
Ancak Köy Enstitülerine yönelik eleştiriler ve
tartışmalar bitmedi. Sonraki yıllarda ideolojik ge-
lişmelere bağlı olarak daha da arttı. Sayılgan; Köy
Enstitüleri sisteminin bizatihi köylü sınıfı içinde ideo-
lojik bir tezadı körükleyecek organizmada olduğunu,
meselenin şekilde değil, muhtevanın düzenlenme-
sinde bir tehlike arz ettiğini yazdı.52 Darendelioğlu;
bu teşekküllerin ilk kuruluş gerekçe ve gayelerinin
hakikaten memleketimizdeki okuma davasını hal-
letmek ve köyün iktisadi kalkınmasını sağlamak gibi
memleket sever düşüncelere müstenit olduğunu,
ama kötü ellere, çarpık zihniyetlere terk edilince fay-
dalı olmaktan çıktığını ifade etti.53 Turhan ise; “köyü
kalkındıracak bilgi ilmî bir ihtisas bilgisidir. Toprağın
vasıfları, ihtiva ettiği maddeler, tohumlar, gübreler,
iklim şartları, o toprağa uygun aletler, vasıtalar, iş-
leme tarzları üzerinde derin bilgisi olan muhtelif
mütehassıslara ihtiyaç vardır. Bu bilgileri değil Köy
Enstitüsü, alelade bir lisanla üniversite dahi vere-
mez” iddiasıyla eleştirdi.54 Öte yandan enstitü bina-
larının köylüler ve öğrenciler tarafından inşa edilmiş
olması, sol çevrelerde bile tenkit edildi. Kemal Tahir
konuyla ilgili romanında, köy çocuklarının azla ye-
tinme, itaatkâr olma ve bedenen çalışmaya yatkın
özelliklerinden istifade edilerek, sömürüldükleri tezi-
ni işledi.55 En ilginç değerlendirme ise İsmail Hak-
kı Tonguç’un oğlu Engin Tonguç tarafından yapıldı.
Yazdığı eserde; “Köy Enstitüleri sistemi başlı başına
36 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
ne bir okuma-yazma kampanyası, ne bir köy kalkın-
ması sorunu, ne bir öğretmen yetiştirme çabası, ne
bir okul yapımı girişimi idi. Temel amacı bakımından,
tarihî şartların hazırladığı bir imkândan yararlanarak,
iktidara katılıp elde edilen yürütme gücü ile emekçi
sınıfları bilinçlendirmek ve devrimsel süreci hızlan-
dırmak için girişilmiş bir devrim stratejisi ve taktiği
idi” demektedir.56
Esasında Köy Enstitüleri projesi, döneminin mo-
dernleşme algısına uygun olarak düşünülmüş ve
tek parti idaresinin şartlarına göre tanzim edilmişti.
Toplumsal değişme açısından köy eğitimine önem
verilmesi ise, Atatürk döneminde başlamıştı. Bunun
için yalnız okul çağındaki çocukların değil, topyekûn
köylünün eğitilmesi amaçlanmaktaydı. Ancak şehir-
lerde bile öğretmen açığı varken, köyleri öğretmene
kavuşturmak kolay değildi. Yolu, suyu, elektriği olma-
yan, hatta lojmanı ve okul binası dahi bulunmayan
köylerde çalışacak, gönüllü ve idealist öğretmenlerin
yetişmesi gerekiyordu. Bilinmelidir ki bu durum, me-
selenin özünü ve tartışmanın kaynağını teşkil eder.
Farklı yorumların temelinde ise, meselenin doğurdu-
ğu paradoks vardır. Dolayısıyla meselenin ideolojik
bir yaklaşımla ele alınmasından ziyade, çözüm yolu
olarak geliştirilen projenin tatbiki neticesinde, ideo-
lojik bir zeminin oluşacağı endişesinin olduğu daha
doğrudur. Nitekim Köy Enstitüleri kurulmadan evvel
Maarif Vekili Yücel, 17-29 Temmuz 1939 tarihinde
toplanan Birinci Maarif Şurasını açış konuşmasında
şöyle demektedir: “Köy öğretmenini; köyde doğmuş,
büyümüş, köy hayat şartlarını yakından duymuş
gençler arasından seçip köy hayat şartlarının canlı
olarak yaşadığı öğretmen okullarında yetiştirmeyi
prensip olarak ele almış bulunuyoruz”.57 Karşı görüş
belirten Reşat Tardu ise; “şehir ve köy için ayrı ayrı
iki tip öğretmen yetiştirilmesi fikrini, hem imkânsız
görüyorum, hem de tehlikeli buluyorum. Gelişen en-
düstri ile birlikte köyden şehre göçün başladığı bir
zamanda, şehirle köyü ayrı ayrı birer realite hâlinde
telakki etmek imkânsızdır. Bugün mevcut öğretmen
okulları mezunlarının köy için tamamıyla hazırlan-
madıklarını kabul ediyorum. Fakat şehrin realitesini
göz önüne almaksızın yalnız köyden çocuk alarak
âdeta tecrit edilmiş bir muhit içinde yalnız köye göre
öğretmen yetiştirmek fikrini de doğru bulmuyorum”
dedi.58 Bu husus enstitülerin kuruluşuna dair kanun
müzakereleri sırasında, İstanbul Milletvekili Kâzım
Karabekir tarafından da dile getirildi. Karabekir; şehir
ve köy çocuklarını birbirleriyle kaynaştıracak yerde,
bir safiyeti fikrîye ile ayırmanın söz konusu olduğu-
nu belirterek, “parti programımızda sınıf yok diyoruz.
Fakat elimizle tesis ediyoruz kanaatindeyim. Çünkü
seneler ilerledikçe köyler ile şehirler arasında deh-
şetli bir kültür farkı olacaktır. Millî vicdanlar ayrıla-
cak, memlekette tamamıyla iki ayrı tabaka teşekkül
edecektir” dedi.59
İnönü Döneminin Tartışılan Kültür
Politikası
Osmanlı’nın imparatorluk yapısında kaybolan
Türk millî kültürünü gün ışığına çıkarmak ve çağ-
daş değerlerle geliştirmek suretiyle yeni nesillere
aktarmak, Atatürk döneminin kültür politikasıydı.
İnönü döneminde ise, kültür politikasının temelini
hümanizma teşkil etti ve laikleşme çok daha katı
biçimde sürdürüldü. Dolayısıyla Batı modelinde ve
Batı’nın geçirdiği aşamalara uygun tarzda, kültürel
bir değişim öngörüldü. Sonraki yıllarda çok tartışılan
ve tenkit konusu olan bu politika, Batı sürecini tek-
rarlama yöntemi olarak gerçekçi bulunmadığı gibi,
Cumhuriyet’in kuruluş felsefesinden uzaklaşma ola-
rak görüldü.
Kelime anlamı olarak insancılık, insanları sevme
ülküsü anlamıyla sözlüklerde yer alan hümanizma,
bir kavram ve hayatı algılama biçimi olarak, 14. yüz-
yıla kadar uzanan köklü bir geçmişe sahiptir. Genel-
likle Francesco Petrarca(1304-1374)’nın eserleri ve
onun öncülüğünde klasik metinlere dair gelişen ilgi,
bir başlangıç kabul edilir. Latince, insan özelliğini ve
insan davranışlarını ifade eden humanitas terimi,
insana ve insan değerlerine önem veren fikirler ne-
ticesinde anlam zenginliğine ulaştı. Böylece insanı
esas alan ve erdemin bütün biçimleriyle geliştirilme-
si eylemini ifade eden bir kavram olarak hümanizma
doğdu.
Hümanizma, Rönesans sürecinin temel kültü-
rel akımı olarak, Batı toplumlarını derinden etkiledi.
Yeniden doğuş bağlamında, eski Yunan ve Latin
kaynaklarına yönelmeyi sağladığı gibi, kilisenin ya-
pısını sorgulayan bir düşüncenin temelini oluşturdu.
Hatta uhrevi beklentiler yerine, hayatın gerçeklerini
öne geçirmeye çalıştı. Bu özelliği ile hümanizma,
laikleşmenin kökeninde yer alan bir değer hâline
geldi. Zekiyan’ın, bazı Latince eserlerde humanitas
teriminin, ilahiliği belirten divinitas’ın karşıtı olarak
kullanıldığına dair tespiti60 bu bakımdan ilginçtir.
Zira hümanizmanın fikrî ve felsefi bir hareket hâline
gelmesinden evvel, kavramlaşma sürecinde laik dü-
şünceye ve / veya din karşıtlığına yönelik bir anlam
taşıdığı anlaşılmaktadır.
Hümanizma ile birlikte eski Yunan ve Latin kay-
naklarına dönüşün iki manası ve sebebi vardır. Bi-
rincisi, bu kaynaklar gerçekten insani değerler bakı-
mından zengin ve gelişmiş bir felsefe, fikir ve sanat
muhtevası taşıyordu. Bu kaynaklardan başlamak in-
sani değerlere dönüş olacak ve Avrupa’nın susuzlu-
ğunu giderecekti. İkinci olarak, fikir ve sanat adamla-
rı, bu eski iki cemiyeti konu ve örnek almak suretiyle
birden yanaşamadıkları kendi cemiyetlerine dolaylı
bir şekilde ve temsil yolu ile tesir etmek imkânına
kavuşacaktı. Nitekim gelişme böyle olmuş, Avrupa
kültürleri ve medeniyeti Hristiyanlıkla beraber bu iki
kaynaktan gelen temeller üzerine kurulmuştur. Dola-
yısıyla Avrupa’nın fikrî ve manevi yapısı Hristiyanlı-
ğın hümanizm ile restorasyonuna dayanmaktadır.61
Türkiye’de Yunan-Roma dünyasına ilgi dar bir
çerçevede, ama sanıldığının aksine Cumhuriyet’ten
çok önce başladı. Daha 17. yüzyılda Kâtip Çelebi,
“İrşad’ul Hayara ilâ Tarih-ül Yunan Rum ve Nasara’’
adlı risalesinde; Yunan, Roma medeniyetinden bazı
özgün terimleri ve tabirleriyle bahsetmektedir.62 Son-
raki yıllarda daha başka eserlerin de olduğunu bili-
yoruz. Fakat Batılılaşma sürecinde eski Yunan dün-
yasını tanımaya yönelik ilk eser, Kostantinidi Efendi
tarafından yazılan ve 1870’de yayımlanan Tarih-i
Yunan-ı Kadim’dir. İkinci eser, Mehmed Rauf’un
1911’de yayımladığı Yunan Tarih-i Edebiyatı oldu.
Kostantinidi Efendi eserinde; eski Yunanlıların me-
deniyetin teşekkülünde bir hayli emek ve hizmetler-
de bulunduklarını, içlerinden pek çok tanınmış bilgin
çıktığını ve yeniliğe kaynaklık ettiklerini belirtmek-
tedir. Mehmed Rauf ise, bugünkü Batı edebiyatına
vakıf olmak için mutlaka Yunan ve Roma edebiyatını
bilmek gerektiğine dikkat çekerek, eski Yunanlıları
yalnız Yunan edebiyatını değil, edebiyatı keşfeden,
başlatan olarak zikretmektedir.63
Bu eserler, hiç şüphesiz eski Yunan tarihine ve
kültürüne olan ilgiyi artırmış olmalıdır. Bununla birlik-
te hümanist düşüncenin Türk toplumunda baş gös-
teren ilk belirtileri olarak, Yahya Kemal Beyatlı ve Ya-
kup Kadri Karaosmanoğlu’nun edebî merakla klasik
evrene karşı yönelişlerini kabul etmek mümkündür.
Zira Fransız edebiyatının kaynaklarını araştırırken,
hümanist zihniyetin kaynakları ile karşılaşmış ol-
maları, hümanist düşüncenin yakından tanınması
açısından önemlidir.64 Nitekim ne derece etkilendik-
leri yazdıklarından anlaşılmaktadır. Karaosmanoğlu,
şeklen değil ruhen Avrupaî olmayı savunarak, şöyle
demektedir: “Skolastik kafadan kurtulmak, ancak ve
ancak klasik ve insani bir tezhibe atılmakla kabildir…
Tanzimat’tan beri kafamızı Avrupa irfanına bir türlü
teslim edemedikse, bunun yegâne sebebi Avrupa’yı,
Avrupa hümanizm tezhibine zerre kadar kıymet ve
ehemmiyet vermemiş olmamızdır’’.65
Hümanizmin bir kültür politikası olarak benim-
senmesi Hasan Ali Yücel’in Maarif Vekilliği dönemin-
de olmuştur. 11 Kasım 1938’den itibaren yedi yıl yedi
ay bu görevi sürdüren Yücel, bu yeni politikaya geçi-
şi milliyetçiliğin tabii bir süreci olarak açıklamaktadır.
Nitekim “kültür anlayışımızda milliyetçiliğin tecellile-
rinden biri de Cumhuriyet’in daha ilk zamanlarında
Arapça ve Farsçayı kaldırmamız olmuştur. Bu boş-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 37
luğu, o da seneler sonra ve bu yakınlarda Latince
ve Yunanca ile doldurmaya başladık. Milliyetçilik
bizi yeni bir hümanizmaya getirdi. Garplılarınkinden
daha geniş olarak nerede insan zekâsının eseri var-
sa onu içine alan bir hümanizmayı kurma yolunda-
yız’’ demektedir.66
Hemen belirtmek gerekir ki, hümanizmada eski
Yunan ve Roma kültürü bir geçmiş değil, klasik dü-
şünce içinde geleceğin hareket noktası olarak de-
ğerlendirilmektedir. Bu bağlamda tarihî süreç, in-
sanlığın ortak sürecidir. Nitekim Yücel, “medeniyet
bir bütündür, Şarkı, Garbı yeni veya eski dünyası,
şahsiyet farkları ne olursa olsun, bu bütünün birer
tezahürü sayılabilir. Biz Türkler, tarihin türlü çağla-
rında ona yeni unsurlar katmış ve ondan, bizim için
yeni olan unsurları hiç taassup göstermeden bol bol
almışızdır” demektedir.67 Ayrıca Türk hümanizması-
nı şöyle ifade etmektedir: “Türk hümanizması, beşer
eserine istisnasız kıymet veren, ona zamanda ve
mekânda hudut tanımayan hür bir anlayış ve duyuş-
tur. Hangi milletten olursa olsun insanlığa yeni bir
düşünüş, yeni bir duyuş getiren her esere bizim yü-
reklerimizin besleyeceği his, ancak saygı ve hayran-
lıktır. Biz bu saygı ve hayranlık duygumuzu nazari
bir bakışla değil, yaparak ve yaşayarak, kendimizin
kılarak ifade ediyoruz.”68
Yücel’in ifade ettiği anlayışın bir tezahürü olarak,
liselerde edebiyat ve fen kollarından sonra, klasik
kol adıyla üçüncü bir kol kuruldu.1940 yılında bir-
kaç lisede kurulan bu kol orta öğretimin genel dü-
zenini zorlamadan Latin dilinin öğrenimine imkân
tanımaktaydı.69 Bu yeni kolun temel amacı, Batı
ülkelerinde olduğu gibi klasik filolojinin gelişmesi
suretiyle, klasik çağ düşüncesinin tanınması ve böy-
lece hümanizmin benimsenmesiydi. Nitekim Yücel,
Birinci Maarif Şurasında yaptığı konuşmada; “lise-
nin, müspet ilim zihniyetinin, millî kültürün ve millî
kültür tekevvünü içinde hümanizm ruhunun hâl ve
istikbalini tayin edecek bir müessese’’ olduğunu be-
lirterek, “birçok ülkede ikinci bir yabancı dil olarak
Latince ve Yunancanın öğretildiğine” dikkat çekti.70
Yine bu bağlamda Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesin-
de Klasik Filoloji Kürsüsü kuruldu. Daha önce açıl-
mış bulunan Latin ve Yunan Filolojisi Kürsüleri, 1940
yılında Klasik Filoloji Kürsüsü adıyla birleştirildi.
Böylece öbür disiplinlere yardımcı olma fonksiyonu
yanında klasik evreni inceleme ve bizatihi değeri-
ni ileri sürme ve yayma imkânı gelişti. Buna bağlı
olarak, yaşayan Batı dilleri ve edebiyatları alanında
öğrenim yapan öğrenciler için, Latince zorunlu ders
olarak konuldu. Bu yoldan klasik evrenin bilinmesi-
nin, Avrupa edebiyatlarının ve genellikle kültürünün
ruhuna nüfuz etmek bakımından kaçınılmaz olduğu
gösterilmiş oldu.71 Klasik Filoloji, kardeş iki öğretim
38 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
üyesi olan Samim Sinanoğlu ve Suat Sinanoğlu’nun
gayretleriyle, kısa zamanda etkin hâle geldi. İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde ise, Suat Baydur
benzer bir çalışmayı yürüttü.72 Dönemin önde gelen
yazar ve mütercimlerinden ve partinin de kültür iş-
lerinde önemli yeri olan Ataç ise; “iş Batı kafasını,
Avrupalı kafasını edinmekte. Avrupalılar bugünkü
kafaya, bugünkü medeniyete, bugünkü düşünceye
Yunancayı, Latinceyi öğrenerek ermişler, eğitimleri-
nin temeli o diller olmuş. Demek büyük bir güç var o
dillerde’’ diye yazdı.73
İkinci büyük faaliyet yayın alanında oldu. Yü-
cel, 2 Mayıs 1939 tarihinde Birinci Türk Neşriyat
Kongresi’ni açarken yaptığı konuşmada; “Garp kül-
tür ve tefekkür camiasının seçkin bir uzvu olmak di-
leğinde ve azminde bulunan Cumhuriyetçi Türkiye,
medeni dünyanın eski ve yeni fikir mahsullerini ken-
di diline çevirmek ve bu alemin duyuş ve düşünüşü
ile benliğini kuvvetlendirmek mecburiyetindedir. Bu
mecburiyet, bizi geniş bir tercüme seferberliğine
davet ediyor” dedi.74 Nitekim 1940 yılında tercüme
faaliyetlerini takip ve tenkit etmek, eski ve yeni edebî
klasikleri bir plan ve sistem içinde Türkçeye çevir-
mek gayesiyle, Tercüme Bürosu kuruldu. Bu büro
bir arı kovanı gibi çalıştı. Akademik bir yaklaşımla
ve son derece titiz bir çalışmayla, başta Yunan ve
Latin klasikleri olmak üzere, dünya klasiklerinden
500’e yakın eser Türkçeye kazandırıldı. Bu muaz-
zam başarı, İkinci Dünya Savaşı’nın insanlığı felake-
te sürüklediği, sanata ve edebiyata dair çalışmaların
fazla itibar görmediği ve Sovyet Rusya, Almanya,
İtalya gibi ülkelerde kitapların yakıldığı yıllarda sağ-
landı. Böylece Türk okurları, insanlığın ortak kültür
kaynaklarına erişmek imkânına sahip oldu.
Hiç şüphesiz tercüme yoluyla sağlanan birikim,
Türk kültürünün gelişmesi açısından son derece
önemliydi. Ancak kültür politikasının amaçları bakı-
mından mütalaa edildiğinde tenkit edilmiştir. Meselâ
Güngör, “klasikler hareketi Batı medeniyeti hakkında
yeni bir anlayış getiriyordu. Bu yeni anlayış Atatürk
devrindeki tarih ve medeniyet tezine açıkça karşı çık-
mamakla birlikte, onun yerine geçmek üzere ortaya
atıldı.” “Klasikler hareketi Türkiye’ye Batı kültürünü
yerleştirme yolunda Atatürk inkılapları kadar radikal
bir tavrın eseriydi. Atatürk zamanında Türklerin Batı
medeniyeti içinde bağımsız bir hüviyet taşımaları,
hatta çağdaş medeniyetin üstüne çıkmaları öngö-
rülüyor ve Batılılaşma milliyetçilikten ayrılmıyordu”
demektedir.75
Söz konusu klasiklerin kültür politikasının bir ge-
reği olarak yayımlandığı açıktır. Bu husus Neşriyat
Kongresi’nde dile getirildiği gibi, klasikler dizisinin
başında yer alan, İnönü ve Yücel’in önsöz yazıların-
da da ifade edilmiştir. İnönü, eski Yunanlılardan beri
milletlerin sanat ve fikir hayatında meydana getirdik-
leri şaheserleri dilimize çevirmenin, Türk milletinin
kültüründe yer tutmak ve hizmet etmek isteyenler
için en kıymetli vasıtayı hazırladığını belirtmektedir.
Yücel ise, “hümanizma ruhunun ilk anlayış ve du-
yuş merhalesi, insan varlığının en müşahhas şekilde
ifadesi olan sanat eserlerinin benimsenmesiyle baş-
lar... Tercüme faaliyetini, biz bu bakımdan ehemmi-
yetli ve medeniyet davamız için müessir bellemekte-
yiz” demektedir.
Şu var ki Maarif Vekili olan Yücel, sahip olduğu
makamı sadece siyasi hüviyeti ile değil, aynı zaman-
da kelimenin tam anlamıyla entelektüel kişiliği ile
doldurmaktaydı. Felsefe ve mantığın yanı sıra, eği-
tim, kültür, sanat ve edebiyata dair çok sayıda eserin
sahibidir. Aynı zamanda iyi bir şair ve musikişinastı.
Sayar’ın yaptığı araştırmaya göre, tasavvuf kültürü-
ne vakıf olmanın ötesinde, Mevlevi meşreple yetiş-
miş76 ve Mevlana üzerine yazılar yazmıştı. Dolayı-
sıyla engin birikimi ve manevi bir temeli olan dünya
görüşü vardır. Herhalde onu hümanizmaya yönelten
itici güç felsefe tahsili ve Mevlevi terbiyesi olmuştur.
Ancak hümanizmayı algılama veya yansıtma biçimi
ayrıca tartışılmaya değer bir husustur ve mensubu
olduğu siyasi otoritenin tutumuna bağlı olarak de-
ğerlendirilmelidir.
İnönü Döneminin Tartışılan Laiklik
Politikası
Batı dünyasında hümanizma ve aydınlanma
hareketinin laikleşmeye zemin hazırladığı açıktır.
Türkiye’de ise, laikleşmenin köklerini Tanzimat uy-
gulamalarında aramak gerekir. Eğitimin bir kamu
hizmetine dönüşmesi ve adli sistemin yeniden yapı-
landırılması yoluyla, Müslim-gayrimüslim faklılığının
üstünde eşit hak ve hukukun geliştirilmesi bu açıdan
önemlidir. Diğer taraftan Batı ile temasın yoğunlaş-
ması ile Batı etkisinin arttığı bir gerçektir. Nitekim ge-
leneksel hayat tarzının değişmeye başlaması ve bu
bağlamda kadının sosyal hayata katılması ve statü
kazanması böylece ortaya çıktı. Ancak laikleşmeye
temel teşkil eden radikal nitelikteki düzenlemeler, hiç
şüphesiz Atatürk inkılapları ile yapıldı. Gerçekleştiri-
len inkılaplar neticesinde din adamlarının devlet ya-
pısı ve işleyişindeki etkin rolü sona erdi ve devlet laik
esaslara göre yeniden düzenlendi. Laikliğin benim-
senmesi ve yerleşmesi için eğitim ve kültür faaliyet-
lerine son derece önem verildi. Hatta sert tedbirler
alındı. Lewis’in ifadesiyle, “1930’larda laikleştirme-
nin baskısı cidden pek kuvvetli oldu’’.77
Laikleşme politikası İnönü döneminde daha katı
biçimde sürdürüldü. Çünkü Atatürk’ten sonra eski
rejimin canlandırılması yönünde çaba gösterileceği
kaygısı vardı. Nitekim ortaokul müfredat programla-
rından çıkarılmış olan din dersinin yeniden verilece-
ği rivayetleri ortaya çıkmış, Başbakan Refik Saydam
ise şiddetle yalanlamak durumunda kalmıştı.78 Anla-
şılacağı üzere, dinî alanda gösterilecek hoşgörünün
siyasete yansıyabileceği düşünülmekteydi. Bunun
için daha fazla tedbir alındı, daha fazla yaptırım uy-
gulandı. Meselâ 1941 yılında Türk Ceza Kanunu’nun
bazı maddeleri değiştirildi. Bu değişiklikle, daha ev-
vel Türkçeleştirilmiş olan ezanı Arapça olarak oku-
yanların ve Arapça kamet getirenlerin üç ay hapisle
cezalandırılmaları öngörüldü.79 İnönü, dinin siyasete
alet edilmesi ile ilgili olarak şöyle demektedir: “Diya-
net, insaniyet gibi aziz mefkûreler politikacıların el-
lerinde maksad-ı siyasiyeyi desteklemek için vasıta
olarak kullanıldıkça, bu iğfale kapılan vatandaşları
felaketten kurtarmak mümkün olmayacaktır’’.80
Çok partili döneme geçilinceye kadar, laikliğe
yönelik tedbirlerden hiçbir şekilde taviz verilmedi.
Ancak laikliği esas alan hayat tarzının yaptırımlarla
değil, değişen kültürle oluşması hedeflenmekteydi.
Bunun için hümanizmi esas alan kültür politikası ile
klasik çağ düşüncesinin öğrenilmesi ve bu suretle
laiklik bilincinin oluşması amaçlandı. Karal, klasik
düşünce ile dinî düşüncenin çeliştiğine dikkat çeke-
rek, klasik düşüncenin aklı ve hürriyeti esas aldığını
ve bu yolla çağdaş düşüncenin oluşmasında etkili
olduğunu belirtmektedir.81
Şu hususu da ifade etmek gerekir ki, İnönü dö-
neminin ilk yılları halkın maneviyatını yükseltmek
için çaba sarf edilmesi gereken yıllardı. Zira İkinci
Dünya Savaşı dolayısıyla Türkiye tehdit altındaydı.
Savaşa girme ihtimaline karşı asker sayısı artırılmış
ve teyakkuza geçilmişti. Savaşın tesiriyle ortaya çı-
kan darlık ve yüksek enflasyon neticesinde yoksul-
luk artmış, yaşamak zorlaşmıştı. O kadar ki, 1942
yılında Ticaret Vekâletinde İaşe Müsteşarı Muavini
olan Aydemir; “valilerden, ertesi gün halka dağıtıla-
cak hububat kalmadığını, ordu donatım ve yönetim
makamlarından, hayvanların yemsiz, asker erzakı-
nın yetersiz, vasıtaların atıl hâle geldiğini bildiren
kaygılı haberler alıyorduk” demektedir. Vekil Mümtaz
Ökmen’in ise, çare bulamadığı için intihar etmeyi dü-
şündüğünü belirtmektedir.82 Dolayısıyla halkın ma-
neviyatını artıracak çalışmalara ihtiyaç vardı. Fakat
geçmişi canlandıracak bir yola girilmesinden endişe
edildiği için yaygın bir yöntemden imtina edildi. Hatta
bazı illerde büyük camiler, savaş hazırlıkları kapsa-
mında ikmal amaçlı olarak kapatıldı. Buna mukabil
Kuran Kurslarının sayısı artırıldı. 1938-1939 eğitim-
öğretim yılında bütün Türkiye’de 28 Kuran Kursu ve
bu kurslarda 1069 öğrenci vardı. 1939-1940 döne-
minde kursların sayısı 48’e, 1941-1942’de 65’e yük-
seldi. Öğrenci sayısı ise 1.783’e ulaştı.83
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 39
 İnönü Döneminin Tartışılan İktisadi
Politikası
Türkiye, İnönü’nün son derece başarılı dış politi-
kasıyla İkinci Dünya Savaşı’na girmedi. Fakat savaş
baskısı altında yaşamaktan da kurtulamadı. Dolayı-
sıyla iktisadi süreçleri büyük ölçüde savaş şartları
belirledi. Öyle ki, 1938 yılında savunma giderlerinin
merkezî bütçe harcamalarındaki oranı %39 iken,
1939’da %50’ye, 1942’de %66’ya yükseldi.84 Toplam
nüfusun 18 milyon civarında olduğu yıllarda askerlik
süresinin dört yıla kadar uzatılması ve asker sayı-
sının bir milyonun üzerine çıkarılmış olması, tüketi-
mi artırırken, üretimin düşmesine yol açtı. Bilhassa
kurak geçen mevsimlerin de etkisiyle buğday üre-
timinde ciddi düşüşler oldu. Hükûmet acil tedbirler
bağlamında yeni vergiler ihdas etti ve emisyon hac-
mini artırdı. Hızlı emisyon artışı savaş psikolojisi ile
enflasyonu körükledi. Böylece nüfusun büyük ço-
ğunluğu mağdur olurken, büyük sermaye sahipleri
için haksız kazanç fırsatları doğdu. Küçük kasaba
tüccarları arasında bile tefeciler, muhtekirler çıktı.
Hükûmet savaşın olumsuz tesirlerini önlemek ve
iaşe zorluklarını gidermek için, üretim ve tüketimi de-
netim altına alan Millî Korunma Kanununu85 çıkardı.
18 Ocak 1940 tarihinde fevkalade hâl gerekçesiyle
kabul edilen bu kanun ile hükûmet; fiyatları belirleme
ve belirlediği fiyattan tarım ürünlerine el koyma yet-
kisine sahip olduğu gibi, temel tüketim maddelerinin
dağıtımını vesikaya bağlama ve gerektiğinde özel
işletmelere el koyma hakkına sahip oldu. Bu geniş
yetkiler Millî Şef idaresini daha da otoriter hâle ge-
tirdi.
Atatürk döneminin son senesinde köylüyü koru-
mak ve piyasada istikrarı sağlamak maksadıyla Top-
rak Mahsulleri Ofisi kurulmuştu. Ancak Millî Korunma
Kanunu uygulamaları ile bu ofis, köylünün kâbusu
hâline geldi. Hububat ürünlerinin stratejik değer
kazandığı bir zamanda, hububat üreticisi köylüler
âdeta cezalandırılmış oldular. Zira devlet, belirledi-
ği miktarda tohumluk ve aile ihtiyaçlarını ayırmakta,
geri kalan ürünlere ise piyasa değerinin çok altında
bir fiyatla el koymaktaydı. Başka bir deyişle köylüler,
ürünlerini çok ucuz bir fiyatla ofise satmak zorunday-
dılar. Buna mukabil köylülerin ihtiyacı olan gaz, bez
ve şeker gibi maddeler, temin edemeyecekleri kadar
kıt veya satın alamayacakları kadar pahalıydı.
7 Temmuz 1942’de Başbakan Refik Saydam’ın
ölümü üzerine, Şükrü Saraçoğlu Hükûmeti kuruldu.
Yeni hükûmet Millî Korunma Kanunu kapsamındaki
sıkı denetimi hafifletmekle birlikte, fevkalade hâl şart-
larına uygun iki yeni vergi kanununu hayata geçirdi.
11 Kasım 1942 tarihinde kabul edilen Varlık Vergisi
Hakkında Kanun86 ile servet ve kazanç sahipleri-
40 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
nin servetleri ve fevkalâde kazançları üzerinden bir
defaya mahsus olmak üzere vergi alınması hükmü
getirildi (Madde: 1). Kanunun en dikkat çeken yönü,
tahakkuk eden vergiyi ödemeyen mükelleflerin,
borçlarını tamamen ödeyinceye kadar, memleketin
herhangi bir yerinde bedenî kabiliyetlerine göre ça-
lışma mecburiyetine tabi tutulmalarıydı (Madde: 12).
Verginin niteliği, oranı, müeyyidesi ve hedef kitlesi
bakımından sonraki yıllarda çok tartışılan bu kanun,
vatandaşlar arasında herhangi bir ayrım yapmıyor-
du. Ancak varlıklı kesim daha çok gayrimüslimler-
den oluştuğu için, uygulamada ayrım yapılmış gibi
bir sonuç ortaya çıktı. Hiç şüphesiz kanun tasarısı
hazırlanırken bu durum biliniyordu ve maksatlı ola-
rak hazırlandığı akla gelmekteydi. Bu yöndeki iddia
ve tartışmalar ise kanunun yürürlükte olduğu tarih-
lerde, önce Maliye Başmüfettişi olan, bilahare İstan-
bul Defterdarlığına atanan Faik Ökte’nin yayımladığı
kitap ile derinleşti. Ökte, Varlık Vergisi’nin iktisadi
sebepler kadar, sermayenin Türkleştirilmesine yö-
nelik bir çabanın eseri olduğunu ifade etti.87 Ökte’ye
en sert cevabı, yayımladığı Açık Mektup ile Adalar
Gençlik Kulübü Başkanı Meriç verdi: “Türklüğün ik-
tisaden kalkınmasını ve vatanı müdafaa etmek için
ordusunun o günkü şartlara karşı ayakta tutmasını
temin eden bir vergi kanununun sırlarını bir hain gibi
ortaya serdin… Varlık Vergisinin çıktığı günlerde tı-
kanası sesin çıkmıyordu” dedi.88 Böylece kanunla
ilgili sırların da olduğu gündeme geldi. Ne var ki,
muhtekirlerin haksız kazançları üzerinde gerektiği
ölçüde durulmadı. Tahsil edilen varlık vergisi toplamı
ise 318 milyon TL’dir. Tarh edilen yekûn 463 milyon
olmasına rağmen, tahsil edilemeyen kısım 1944’de
silindi.89
Varlık Vergisinden sonra kabul edilen ikinci yeni
vergi kanunu ise köylülere yöneliktir. 1925’de kaldı-
rılan aşara benzer şekilde, 4 Haziran 1943 tarihin-
de Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu90 kabul edildi.
Bu kanun ile hububat ve bakliyat ürünleri başta ol-
mak üzere bazı mahsullerin ayni; pancar, patates,
narenciye, afyon, kendir ve tütünün nakdî olarak
vergilendirilmesi öngörüldü. Ancak köylülerin büyük
çoğunluğu yoksuldu ve pazar için değil, aile ihtiyaç-
larını karşılamak üzere üretim yapıyordu. Buna rağ-
men kanun, köylülerin zengin veya yoksul olmasına
bakmaksızın doğrudan ürünü vergilendirmekteydi.
Hiç şüphesiz kanunun en dikkat çeken yönü, müs-
tahsilin elde edebileceği mahsul miktarını devlet
görevlilerinin hasattan evvel tahmini olarak tespit
etmesiydi. Dolayısıyla verginin tahakkuku ve tahsili,
bizzat köye giden memurlar tarafından yapıldı. Bu
durum vergi tahsil maliyetini artırdığı gibi, çok ciddi
usulsüzlüklere fırsat verdi. Öyle ki adalet duygusunu
zedeleyen ve vatandaşların devlete bakışını olum-
suzlaştıran bir tahsildar tipi ortaya çıktı. Tahsildarın
yaptığı usulsüzlüklerin yanı sıra, yoksul köylülerin
daha az vergi vermek için mahsulünü saklaması
veya harmanda vergilendirilen kısmı değiştirmesi
gibi, son derece acı hadiseler de yaşandı. Halen
köylü veya köy kökenli birçok ailenin hatıralarında
yerini koruyan “kendi malımı çaldım” sözü, o yılların
dramını yansıtır.
İnönü Döneminin Tartışılan Siyasi
Davaları
İnönü’nün Cumhurbaşkanı olmasından sonra,
yeni bir dönemin başladığını vurgulayan siyasi nite-
likli davalar olmuştu. Bu davalar içinde en önemlisi
1928’den beri İstanbul Valisi ve Belediye Reisi olan
Muhiddin Üstündağ’ın 1 Aralık 1938’de görevden
alınması91 ve yolsuzluk yaptığı gerekçesiyle yargı-
lanmasıdır. Üstündağ, görev yaptığı yıllara ilişkin
müfettiş incelemeleri neticesinde birçok konuda
suçlanmış olmasına rağmen, hakkında açılan bütün
davalardan berat etmiştir. Ancak söz konusu yar-
gılamalar yoluyla, Atatürk dönemi idarecilerine bir
gözdağı verildiği anlaşılmaktadır. Nitekim Üstündağ
davası sonraki yıllarda unutulmuş ve kendisi 1945
yılında yapılan ara seçimlerde İstanbul milletvekili
seçilmiştir.
İnönü döneminin sonraki yıllarda üzerinde duru-
lan ve tartışmaları günümüze kadar intikal eden siya-
si davaları ise; Irkçılık-Turancılık Davası ile DTCF’de
Yabancı İdeolojiler Davası’dır.
1. Irkçılık-Turancılık Davası
İkinci Meşrutiyet yıllarında gelişen Türkçü ha-
reket, imparatorluk kültürünün tesiriyle aynı za-
manda Turancıydı. Osmanlı Devleti’nin Balkanları
kaybetmesi üzerine güçlendi. O kadar ki, ordunun
genç kurmay kadrosu için, Kafkasya ve Türkistan’a
ulaşmak ülküsü cazip hâle gelmişti. Nitekim Birinci
Dünya Savaşı’na girilirken, bu büyük Türk coğrafya-
sı temel hedefler arasında yer aldı. Almanya ise, bu
durumdan istifade etti. Osmanlı Devleti’nin çökmesi
ve Enver Paşa’nın Duşanbe yakınlarında şehit düş-
mesi üzerine, Turan kavramından pek söz edilmez
oldu. Sadece az sayıdaki Türkçü aydınların ülküsü
olmaya devam etti.
Turancılık akımı, İkinci Dünya Savaşı yıllarında
yeniden güçlendi. 18 Haziran 1941’de Türk-Alman
Saldırmazlık Paktının imzalanması ve dört gün sonra
Almanya’nın Sovyetler Birliği’ne taarruz etmesi, Türk
kamuoyunda dış politikaya olan ilgiyi artırmış ve Rus
hâkimiyetinde olan Türk devletleri ve topluluklarını
gündeme getirmişti. Almanya daha evvel olduğu gibi
bu durumdan istifade etmeye çalıştı. Bunun için çok
yoğun bir propaganda faaliyeti yürüttü. O yıllarda Al-
man propaganda gücü yalnız Türkiye’de değil, Irak
ve İran’da da etkili oldu. Öyle ki Irak’ta gelişen Arap
milliyetçiliği hareketi üzerinde nüfuz kurmayı başar-
dılar. Bunun üzerine Alman yanlısı Raşit Ali Geylani,
5 Nisan 1941’de bir darbeyle yönetimi ele geçirdi.
Aynı tarihlerde İran’da da Alman yanlısı gruplar güç
kazandı ve Şah Almanya ile işbirliğine yöneldi. Türk
hükûmeti ise, Turancılığın gelişmesine sessiz kal-
makla birlikte, dış politikada tarafsızlığını muhafaza
etti. Bu meyanda Almanya’nın Geylani hükûmetine
Türkiye üzerinden yardım gönderme teklifini reddetti.
Neticede İngiliz askerî birlikleri Geylani hükûmetini,
İngiliz ve Sovyet birlikleri de İran Şahını devirdiler.
Türkiye, daha dikkatli bir dış politika izlemek duru-
munda kaldı.
İkinci Dünya Savaşı yılları boyunca Türkçü-
Turancı aydınların en etkili faaliyeti, yayın alanında
oldu. Bozkurt, Çınaraltı, Ergenekon, Gök Börü, Ko-
puz, Millet, Orhun, Özleyiş, Tanrıdağ, Türklük, Türk
Amacı ve Türk Yurdu dergileri söz konusu yayın-
lardan bazılarıdır. Bu dergiler arasında Reha Oğuz
Türkkan’ın çıkardığı Bozkurt ve Gök Börü ile Atsız’ın
çıkardığı Orhun dergileri çok okunmakta ve bir teş-
kilatlanmaya zemin oluşturmaktaydılar. Şu hususu
belirtmek gerekir ki, Türkçü-Turancı nitelik taşıyan
yayınlar Atatürk döneminde de vardı. Meselâ At-
sız, 1931’de Atsız dergisini, 1933 yılında da Orhun
dergisini yayınlanmaya başlamıştı. Ancak çok uzun
ömürlü olamadı. Yılmaz’ın yaptığı araştırmada; Or-
hun, Millî Birlik, Millî İnkılâp ve Ulusal Birlik adlı Türk-
çü yayınların, İtalya ve Almanya’daki yeni yönetim-
lerin değiştirdiği konjonktüre bağlı olarak kapatıldığı
belirtilmektedir.92 Aynı şekilde İkinci Dünya Savaşı
yıllarında yayımlanan Türkçü-Turancı dergiler de
zaman zaman kapatılmış, fakat Alman yenilgisi be-
lirginleşinceye kadar varlıklarını korumuşlardır.
Tek partili rejimlerde yayınların devlet deneti-
minde olduğu bilinen bir husustur. Bu bakımdan dış
politika açısından rahatsızlık verecek nitelikteki ya-
yınlara, resmî görüş olarak algılanmaması için pek
müsaade edilmemiştir. Başka bir deyişle yayınların
niteliği, seyri ve ağırlığı, hükûmetlerin politikasına ve
konjonktürel şartlara göre mütemadiyen değişmiştir.
Nitekim İkinci Dünya Savaşı’nın ilk yıllarında Türk-
çü yayınların artması ve devlet ricalinin Türkçülüğü
öne geçiren konuşmalarda bulunması bu mealdedir.
Başbakan Şükrü Saraçoğlu’nun 9 Temmuz 1942’de
kurulan hükûmetinin programı üzerine konuşurken,
“biz Türküz, Türkçüyüz ve daima Türkçü kalacağız.
Bizim için Türkçülük bir kan meselesi olduğu kadar,
aynı zamanda bir vicdan ve kültür meselesidir. Biz
azalan ve azaltan Türkçü değil, çoğalan ve çoğaltan
Türkçüyüz. Ve her vakit bu istikamette çalışacağız”
demesi93 bir tesadüf değildir. Zira 1942 yılının ilkba-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 41
har aylarında Alman orduları ilerleme kaydetmiş, yaz
aylarında Kırım yarım adasını ele geçirmişler ve çok
geçmeden Stalingrad’ı kuşatmışlardı. Bu durum esir
Türk yurtlarının istiklale kavuşmasını ve nihai olarak
Türk birliğini hedefleyen Türkçüler için elbette sevin-
dirici olmuştur. Türkçülüğü esas alan bir başbakanın
iş başına gelmiş olması ise, kendilerini cesaretlen-
dirmenin ötesinde kuvvetlendirmiştir.
Alman ordularının Sovyetler Birliği’nde ilerledik-
leri sırada, Almanya’nın Türkiye Büyükelçisi Von Pa-
pen, Rusya’nın Türkçe konuşulan bölgeleri hakkında
bilgi edinmek, bu bölgeler halkının desteğini sağla-
mak ve Türkiye’deki Turancılık akımlarını Almanya
yararına istismar etmek için bazı Turancı gruplarla
ve mültecilerle temas hâlindeydi.94 Hiç şüphesiz
Papen’in faaliyetleri Türk hükûmeti tarafından bili-
niyor ve izleniyordu. Papen, Türkiye’yi Almanya’nın
safında savaşa sokabilmek için Sovyetler Birliği’nin
Türkiye açısından doğurduğu tehlikeleri ve Sovyet-
lerin hâkimiyeti altındaki Türk yurtlarının geleceğini
bir koz olarak kullanmaya çalışmaktaydı. Ancak Sa-
raçoğlu, 27 Ağustos 1942’de Papen’le yaptığı gö-
rüşmede; bir Türk olarak Rusya’nın yıkılmasını ha-
raretle arzu ettiğini ve böyle bir fırsatın bin yılda bir
defa ortaya çıkabileceğini, fakat bir başbakan olarak
ve Türkiye’nin menfaatleri bakımından, Türkiye’nin
kesin tarafsızlık izlemesinin zorunlu olduğuna inan-
dığını belirtmiştir.95
Sovyetler Birliği’nin yenilgisi ile Türkçü görüşlerin
hayata geçmesi arasında bir bağ kurulmuştu. Ancak
1943-1944’de savaşın seyri Almanya’nın aleyhine
olarak değişti. Bu durum Turancıların şevkini azalttığı
gibi, solcuları ve liberalleri de fikirlerini daha serbest
olarak açıklamaya teşvik etti.96 Hatta Türkçülüğü ve
Turancılığı suçlayan bir temayül gelişti. Hiç şüphesiz
bu yöndeki yayınların olmasında, değişen konjonk-
türü dikkate alan hükûmetin tutumu etkili oldu. Ancak
Türkçü yazarlar kendilerine yönelik eleştirileri sert
biçimde cevaplandırdıkları gibi, komünist hareketle-
re karşı hükûmeti uyardılar. Bilhassa Atsız’ın Orhun
dergisinde Başbakan Saraçoğlu’na yazdığı iki açık
mektup, siyasi gelişmeler üzerinde çok büyük bir ilgi
uyandırdı ve adli hadiselere yol açtı.
Atsız’ın “Başvekil Saracoğlu Şükrü’ye Açık
Mektup” başlıklı ilk mektubu; “hem Türkçü, hem
de Başvekil olduğunuz için size bu açık mektubu
yazıyorum. Yalnız Başvekil olsaydınız bunları yaz-
mak emeğine katlanmazdım” sözleriyle başlamakta
ve “Türkçülüğün hâkim olduğu bir Türk ülkesinde”
Türklüğün aşağılanmaya başlandığına ve komünist
faaliyetlerin arttığına dikkat çekilmektedir.97 İkinci
mektubunda Atsız; Anayasa’mıza göre komünizmin
Türkiye’de yasaklandığını ve devletimizin milliyet-
çi bir devlet olduğunu hatırlatarak, “maarif sahası-
42 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
na girmiş olan komünistleri” açıklamakta ve Maarif
Vekâletinin gaflette olduğunu belirterek, söz konusu
komünistlerin görevlerine son verilmesini ve Maarif
Vekilinin istifasını istemektedir.98
Atsız’ın “komünist ve vatan haini” olarak vasıf-
landırdığı isimlerin başında, yazar, Türk Dil Kurumu
üyesi ve Devlet Konservatuarı öğretmeni olan Saba-
hattin Ali vardı. Sabahattin Ali’nin Atsız aleyhinde ha-
karet davası açmasıyla birlikte olaylar büyüdü. Zira
mahkemenin 3 Mayıs 1944 tarihinde yapılan ikinci
duruşmasına üniversite gençliği ve Ankara halkı
büyük ilgi göstermiş, duruşmanın sona ermesinden
sonra yapılan toplu yürüyüş, Atsız’ı destekleyen,
komünizmi lanetleyen sloganlarla ve yapılan konuş-
malarla büyük bir gösteriye dönüşmüştü.99 Sonraki
yıllarda Türkçüler Bayramı olarak kutlanan 3 Mayıs,
zaten politika değişikliğine girmiş bulunan hükûmet
için bir fırsat oldu. Aralarında Nihâl Atsız, Reha Oğuz
Türkkan, Zeki Velidi Togan, ve Alparslan Türkeş’in
bulunduğu Türkçü aydınlar tutuklanarak, hükûmeti
devirmeye teşebbüs suçlamasıyla mahkemeye ve-
rildiler. Basında ırkçılık ve Turancılık aleyhine âdeta
bir kampanya başlatıldı. Dahası basında çıkan yazı-
lar aynı yıl devlet tarafından kitaplaştırıldı.100 Hiç şüp-
hesiz İnönü’nün 19 Mayıs Gençlik ve Spor Bayramı
münasebetiyle yaptığı konuşmada; “Türk milliyetçi-
siyiz, fakat ırkçılığa düşmanız” diyerek, Turancılığın
zararlı olduğuna, Türk milletini bütün komşularıyla
düşman edeceğine dikkat çekmesi,101 söz konusu
yayınların artarak devam etmesini sağladı.
Tarihe Irkçılık-Turancılık Davası olarak geçen
yargılamalar, İstanbul Örfi İdare Mahkemesinde ya-
pıldı. 29 Mart 1945 tarihine kadar süren yargılama
neticesinde, 13 sanık suçsuz bulunurken, 10 sa-
nık da değişik sürelerde hapis cezasına ve zorunlu
ikamet olarak ifade edilen sürgüne mahkûm edildi.
Meselâ, Togan 10 yıl hapis, 4 yıl sürgün; Türkkan 5
yıl 5 ay hapis, 2 yıl sürgün; Atsız 4 yıl 3 ay 15 gün ha-
pis, 3 yıl sürgün ve Türkeş 9 ay 10 gün hapis cezası
aldı. Ancak Askerî Yargıtay mahkûmiyet kararlarını
bozdu ve sanıkların tutukluluk hâlini kaldırdı. Yapılan
yeni yargılama üzerine sanıkların tamamı 31 Mart
1947’de berat etti.102 Berat kararından sonra, tutuk-
lulara kötü muamele yapıldığı, hatta işkence gördük-
leri gündeme geldi. İşkenceye maruz kalanlardan
Hikmet Tanyu, şikâyetini mahkemeye taşıdı ve bu
hususta bir kitap yazdı.103 Bunu Türkeş ve Türkkan’ın
kitapları takip etti.104 Bâkiler, söz konusu işkenceleri
maddeleştirerek sıralamakta ve şöyle özetlemekte-
dir: “23 Türkçü, Türk mahkemelerinde anlatılmaz bir
kinle yargılandılar. Tabutluklara konuldular. Yani bir
insanın ancak sığabileceği; ama katiyen çökemeye-
ceği, sağdan sola, soldan sağa dönemeyeceği be-
ton hücrelere sokuldular. Başlarının üstünde 1500
mumluk lambalar yakıldı. Bayılıncaya kadar böylesi
hücrelerde kaldılar. Nihâl Atsız, içinden lağım suları
geçen bir yere hapsedildi. Orası, bir kibritin bile ya-
kılamayacağı rutubetli bir hücreydi”.105
2. DTCF’de Yabancı İdeolojiler Davası
Atsız’ın ikinci açık mektubundan sonra Orhun
dergisi kapatıldı. Ancak Atsız’ın açıkladığı, “maarif
sahasına girmiş olan komünistlerin” faaliyetlerine de
kayıtsız kalınmadı. Mektupta ismi geçen ve Atsız’ın,
“bir vatan hainini ve hapisten çıkmış bir sabıkalıyı
Türk üniversitesinde Pedagoji Enstitüsünün başına
getirmek şaheser bir gaflettir” dediği, Sadrettin Celâl
Antel’in İstanbul Üniversitesindeki görevine son ve-
rilerek, 21 Nisan 1944’de vekâlet emrine alındı.106
Yine Atsız’ın, “nasıl bir komünist olduğunu bilhassa
ben iyi bilirim” dediği, DTCF öğretim üyelerinden
Pertev Nailî Boratav tarafından çıkarılan Yurt ve
Dünya dergisi hemen kapatıldı. Kapatma teklifinin
15 Mayıs 1944 tarih ve 4 / 2405 sayılı yazı ile Maa-
rif Vekili Yücel’den geldiği, bunun üzerine ertesi gün
hükûmet kararnamesiyle kapatıldığı, Yücel-Öner
davasının mahkeme kayıtlarında yer almaktadır.107
Yine DTCF öğretim üyelerinden Muzaffer Şerif Ba-
şoğlu, yürütülen komünist tahkikatı gereği tutuklan-
mış, serbest bırakıldıktan sonra da ABD’ye gitmiştir.
Başoğlu, lisans sonrası eğitimini 1933-1939 yılları
arasında ABD’de yaptığı için, bu ülkede akademik
bir çevresi vardı ve akademik hayatına orada devam
ederek yerleşti. 108
Savaşın sona ermesinden ve Türkiye’nin de-
mokrasi cephesinde yer almasından sonra, basında
hürriyet ve demokrasi üzerine bir tartışma başladı.
Bilhassa Zekeriya Sertel’in yönetiminde çıkan Tan
gazetesinde, yeni bir sürece girildiğini yansıtan ya-
zılar yayımlandı. Ancak savaş boyunca Sovyetler
Birliği’ne karşı yapılmış kötü propagandayı silme-
ye ve onun yerine sevgi oluşturmaya çalışması109
dikkat çekti. Çok geçmeden Sovyetler Birliği’nin
Türkiye’den toprak talebinde bulunduğuna dair ha-
berler, halk arasında anlatılamayacak kadar derin
bir tepkiye yol açtı.110 Bu ortamda yayın hayatına gi-
ren, Sabiha ve Zekeriya Sertel’in çıkardığı Görüşler
dergisinde, tek şef ve tek parti sistemi eleştirilince kı-
yamet koptu. Hükûmet yanlısı gazetelerde kışkırtıcı
yayımlar yapılarak, komünistlikle suçlanan matbuat
hedef gösterildi. Nitekim 4 Aralık 1945’de toplanan
gençler, Yeni Dünya ve Görüşler’in de basıldığı Tan
ve La Turquie matbaalarını tahrip ettiler. Sertel, ha-
diseden evvel tedbir alınması için Vali Lüffi Kırdar’la
görüştüğünü, fakat matbaaya gelen polislerin saldı-
rılara seyirci kaldığını, daha sonra da kendisi, eşi ve
Cami Baykurt’un tutuklandığını belirtmektedir.111
Sovyetler Birliği ve komünizmin, Türkiye için bir
tehlike olarak gündeme gelmiş olması neticesinde,
dikkatler yeniden Maarif Vekâleti üzerinde yoğunlaş-
tı. Nitekim siyasi cereyanlara karıştığı gerekçesiyle
Sabahattin Ali, 12 Aralık 1945’de vekâlet emrine
alındı. Akabinde DTCF kadrosunda yer alan Behice
Boran, Pertev Nailî Boratav, Niyazi Berkes ve Me-
diha Berkes vekâlet emrine alındılar ve üniversite
tarafından haklarında derhal bir soruşturma açıldı.112
Ancak vekâlet emrine alınma kararı, Danıştay ta-
rafından iptal edildi. Buna rağmen Mediha Berkes,
kendisine gelişme ve yükselme imkânı verilmediği
için 31 Aralık 1946 tarihinde üniversitedeki görevin-
den istifa etti.113 Aynı yıl çok partili hayata geçilmiş ve
Maarif Vekili Yücel de görevinden istifa etmişti.
Demokratik gelişmelerin beraberinde basının
ve siyasi çevrelerin DTCF üzerindeki ilgisi daha da
arttı. Zira 3 Mayıs olaylarından itibaren yapılan tar-
tışmalar, açılan davalar ve görevden almalar fakülte
öğrencilerine yansımış, söz konusu öğretim eleman-
larına karşı çıkan veya sahiplenen bazı eylemlere
yol açmıştı. Türkçü öğrencilerin öncülüğünde geli-
şen ve halkın da iştirak ettiği 6 Mart 1947 tarihin-
deki yürüyüş, 3 Mayıs gösterilerinin tekrarı gibi ol-
muş, basının, üniversite yönetiminin ve hükûmetin
dikkatini çekmişti.114 27 Aralık 1947 eylemi ise, hem
fakülte içinde, hem fakülte dışında şiddete dönüştü.
Böylece Boran, Boratav ve Berkes hakkında yürü-
tülen soruşturma, kamuoyunun bildiği ve takip ettiği
bir konu hâline geldi. Soruşturma bu şartlar altında
tamamlandı ve 10 Ocak 1948’de üç öğretim üyesi-
ne, “Türk devriminin ülkülerine bağlı ve millî karak-
ter sahibi vatandaşlar yetiştirmek” yerine, yabancı
ideolojileri yaydıkları için, “üniversite öğretim mesle-
ğinden çıkarma cezası” verildi. Ancak Üniversitele-
rarası Kurul, verilen cezayı usul ve esas bakımından
değerlendirerek reddetti.115
Üniversitelerarası Kurul kararının hükûmet içinde
tartışıldığı anlaşılmaktadır. Nitekim 6 Temmuz 1948
tarihinde kabul edilen 5239 sayılı Ankara Üniversitesi
Kuruluş Kadroları Kanunu116 ile DTCF’nin kadro cet-
velleri yeniden düzenlendi. Biri Halk Edebiyatı Folk-
lor profesörlüğüne, ikisi sosyoloji doçentliklerine ait
maaş ve dereceleri belirtilen kadrolar, boş kadroyu
ifade eden (L) işaretli cetvele alındılar (Geçici Mad-
de: 2). Böylece Boratav, Boran ve Berkes’in adı zikre-
dilmeden, sadece onlara uyan kanuni bir düzenleme
yapıldı. Kanunun yürürlüğe girmesiyle birlikte açıkta
kalan bu üç öğretim üyesine, hizmet sürelerine göre
maaşlarının yarısı veya üçte biri oranında açık ma-
aşı verildi.117 Aynı zamanda Danıştay’ın verdiği lüzu-
mu muhakeme kararı uyarınca yargılanmaktaydılar.
15 Haziran 1948’de başlayan ve 30 Haziran 1950’de
biten yargılamada, Boratav berat ederken, Boran ve
Berkes ise üçer ay hapis ve üçer ay memuriyetten
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 43
men cezasına mahkûm oldular. Ancak verilen ceza teaddit partilerdir” demektedir…
kararları Yargıtay tarafından bozuldu ve yapılan yeni ______________________________________________
yargılama neticesinde berat ettiler. Bununla birlikte * Yrd. Doç. Dr., Giresun Üniversitesi Fen-Edebiyat Fa-
kültesi
DTCF’deki eski kadrolarına dönmeleri mümkün ol-
1 İsmet İnönü, Hatıralar, C.I, Haz.: Sabahattin Selek, Bilgi
madı. Bundan sonraki akademik hayatlarına Berkes Yay., Ankara 1985, s. 55, 82.
Kanada’da, Boratav Fransa’da devam etti. Boran 2 Aynı eser, s. 87.
ise, siyasi nitelikli başka bir suçtan ceza aldığı için, 3 Aynı eser, s. 91.
4 Aynı eser, s. 107.
üniversite öğretim mesleğinden ve devlet memurlu- 5 Necdet Uğur, İsmet İnönü, 3.bs., Yapı Kredi Yay., İstan-
ğundan ihraç edildi.118 bul 2002, s. 11.
6 İnönü, a.g.e., s. 113-114.
Sonuç 7 Aynı eser, s. 165-167.
8 Aynı eser, s. 167.
İnönü dönemi, Cumhuriyetin kuruluş felsefesin-
9 Aynı eser, s. 176.
den bir hayli uzaklaşan kültür politikasıyla ve rejimi 10 Aynı eser, s. 172.
daha otoriter hâle getiren millî şeflik uygulamasıyla 11 Aynı eser, s. 176-177.
Atatürk döneminden ayrılır. Ancak, Atatürk sonrası 12 Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz, 2.bs., Yaylacık Mat-
baası, İstanbul 1969, s.172.
laik rejimin inkıtaya uğrayacağı ve bir bunalım çıka- 13 İnönü, a.g.e., s. 177.
cağı yönündeki endişelerin giderilmesiyle, istikrarı 14 Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri (ATTB),
ve devamlılığı ifade eder. Ayrıca eğitim alanında Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1991, s. 179.
gerçekleştirdiği hamleyle anılır. 15 Aynı eser, s. 177,184.
16 Kemal Atatürk, Nutuk, Atatürk Araştırma Merkezi Yay.,
İnönü’nün Cumhurbaşkanlığının ilk yılları, İkinci Ankara 1989, s. 262-263.
17 İnönü, a.g.e., s. 184-185.
Dünya Savaşı dolayısıyla Türkiye’nin en zor yılları
18 Aynı eser, s. 184-185.
oldu. Zira Türkiye’yi kendi saflarında savaşa sürük- 19 Aynı eser, s. 191-193.
lemek isteyen büyük ülkelerin baskısı karşısında 20 ATTB, s. 319.
tarafsızlığını korumaya çalışırken, her an savaşa 21 ATTB, s. 384.
22 İnönü, a.g.e., s. 251.
girecekmiş gibi teyakkuzda olması gerekiyordu. Bu-
23 Aynı eser, s. 257.
nun için İnönü, kuvvetli bir ordu meydana getirmeye 24 ATTB, s. 493-499.
çalıştı ve değişen konjonktüre göre son derece ba- 25 Atatürk, a.g.e., s. 453-454.
şarılı bir dış politika izledi. Böylece Türkiye’yi büyük 26 Aynı eser, s. 524.
27 İsmet İnönü, Hatıralar, C.II, Bilgi Yay., Ankara 1987, s.
bir savaşın felaketinden kurtardı. Ne var ki, savaş 283, 290.
hâlinin ortaya çıkardığı iktisadi sorunlar karşısında 28 Aynı eser, s. 299.
başarılı olamadı. Gerçekçi olmayan politikalar ne- 29 Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri,
ticesinde sıkıntılar büyüdü, darlık arttı. Tartışmaları 9.bs., Yapı Kredi Yay., İstanbul 2002, s. 301-303.
30 Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam, C.II, 5.bs., Rem-
sonraki yıllarda da devam eden ağır vergiler ile arpa, zi Kitabevi, İstanbul 1985, s. 49.
çavdar ve buğday unu karışımıyla yapılan ekmeğin 31 CHF Nizamnamesi ve Programı, TBMM Matbaası, An-
belirlenen miktarda karneyle satılması, halkı devle- kara 1931, s. 3.
tine karşı kırgın hâle getirdi. Laikliğe yönelik katı uy- 32 CHP Üsnomal Büyük Kurultayı’nın Zabtı - 26 Aralık
1938, Receb Ulusoğlu Basımevi, Ankara 1938, s. 37;
gulamalar ise, bu kırgınlığı derinleştirdi. CHP Tüzüğü, Receb Ulusoğlu Basımevi, Ankara 1939,
s. 3.
Değişen konjonktüre göre izlenen dış politika, te-
33 İnönü, a.g.e., s. 311.
sirlerini zamanla yurt içinde de gösterdi. Bu durum 34 Recep Peker, İnkılâp Dersleri, 4.bs., İletişim Yay., İstan-
farklı fikirlerin gün ışığına çıkmasına ve tartışılma- bul 1984, s. 63-64.
sına imkân sağladı. Ortaya çıkan çok seslilik ise tek 35 Hasan Rıza Soyak, Atatürk’ten Hatıralar, C.I, Yapı ve
Kredi Bankası Yay., İstanbul 1973, s. 57-59.
parti, tek şef modelini giderek sarstı. Savaşın sonun- 36 İnönü, a.g.e., s. 327.
da Sovyetler Birliği’nin tehdidine maruz kalan Türki- 37 Aynı yer.
ye, Batı ittifakına yöneldiği için, söz konusu sarsın- 38 İstatistik Göstergeler 1923-1992, DİE Yay., Ankara
tıyı demokratik bir açılıma dönüştürdü. Hiç şüphesiz 1994, s. 59, 61-62, 70-74, 98.
39 TBMM Kavanin Mecmuası, Devre: 6, İçtima: 1, C. XXI,
bu süreci doğru değerlendiren ve tek parti idaresini Ankara 1940, s. 233-237.
muhafaza etmek için direnmeyen İnönü oldu. Muha- 40 İsmail Hakkı Tonguç, Canlandırılacak Köy, 2.bs., Remzi
lefet 1946 yılında Demokrat Parti ile meclise girdi. Kitabevi, İstanbul 1947.
1946 seçimleri açık oy, gizli tasnif esasına dayalı 41 Aydemir, a.g.e., s. 381.
42 Aynı eser, s. 380.
şaibeli bir seçim olsa da, tek parti idaresi sona erdi. 43 Milli Eğitim Hareketleri 1927-1966 (MEH), DİE Yay., An-
İnönü haklı olarak; “Bütün siyasi ve askerî hayatım- kara 1967, s. 32,35.
daki vazifelerin hiçbirini kaale almadan diyebilirim 44 Ahmet Emin Yalman, Yarının Türkiye’sine Seyahat,
Cem Yay., İstanbul 1990, s. 143.
ki, öldüğüm zaman Türk milletine iki eser bırakmış
45 MEH, s. 41.
olacağım. Bunlardan biri köy okulları, diğeri de mü- 46 TBMM Kavanin Mecmuası, Devre: 5, İçtima: 2, C.XVII,

44 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

 Ankara 1937, s. 982.
47 Düstur, 3.Tertip, C.XX, Ankara 1939, s. 1700-1701.
48 Şevket Gedikoğlu, Niçin Eğitmen Kursları ve Köy Ensti-
tüleri?, İdeal Mat., Ankara 1949, s.161.
49 MEH, s. 16, 88.
50 MEH, s. 35.
51 Düstur, 3.Tertip, C. XXXV, Ankara 1954, s. 274-280.
52 Aclan Sayılgan, “Köy Enstitüleri”, Köy Enstitüleri ve
Koç Federasyonu-İç Yüzleri, Ayyıldız Matbaası, Ankara
1966, s. 113.
53 İlhan E. Darendelioğlu, “Köy Enstitüleri”, Köy Enstitüleri
ve Koç Federasyonu-İç Yüzleri, Ayyıldız Matbaası, An-
kara 1966, s. 184.
54 Mümtaz Turhan, “Köy Enstitüleri Masalı”, Köy Enstitü-
leri ve Koç Federasyonu-İç Yüzleri, Ayyıldız Matbaası,
Ankara 1966, s. 182.
55 Bkz. Kemal Tahir, Bozkırdaki Çekirdek, 3.bs., Bilgi Yay.,
Ankara 1976.
56 Engin Tonguç, Devrim Açısından Köy Enstitüleri ve
Tonguç, Ant Yay., İstanbul 1970, s. 270.
57 Birinci Maarif Şûrası 17-29 Temmuz 1939, (Tıpkı Ba-
sım) (BMŞ), MEB Yay., İstanbul 1991, s. 7.
58 BMŞ, s. 355.
59 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 6, İçtima: 1, İnikat: 41,
C.X, Ankara 1940, s. 62-102.
60 Boğos Zekiyan, Hümanizm (İnsancılık), Düşünsel İçlem
ve Tarihsel Kökenler, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1982, s.
17.
61 Muharrem Ergin, Türkiye’nin Bugünkü Meseleleri, 4.bs.,
TKAE Yay., Ankara 1988, s. 173.
62 İlber Ortaylı, “Türkiye’de Klasik Çağın Algılanması”, An-
kara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi (Prof.
Dr. O.Sander’e Armağan), C. LI, No: 1-4, Ankara 1997,
s. 371-374.
63 Cemil Meriç, Umrandan Uygarlığa, İletişim Yay., İstan-
bul 1996, s. 11-12.
64 Suat Sinanoğlu, Türk Hümanizmi, 2.bs., TTK Yay., An-
kara 1988, s. 91-92.
65 Yakup Kadri (Karaosmanoğlu), “Avrupakârî, Avrupaî”,
Hâkimiyet-i Milliye, 1 Temmuz 1340 (1924).
66 Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve Milli Eğitim Bakan-
larının Milli Eğitim ile İlgili Söylev ve Demeçleri (CBSD),
C.III, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü Yay., Ankara 1947, s.
13.
67 CBSD, C.II, Ankara 1946, s. 316.
68 Hasan Ali Yücel, Milli Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçler,
Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1993, s. 99.
69 Sinanoğlu, a.g.e., s. 93.
70 BMŞ, s.12-13.
71 Sinanoğlu, a.g.e., s. 94.
72 Azra Erhat, “Klasik Kültürün Türkiye’ye Yararları”, Kla-
sik Çağ Düşüncesi ve Çağdaş Kültür, I.Simpozyum 2-4
Şubat 1976, Haz.: S. Sinanoğlu, F. Öktem, C.Türkkan,
Klasik Çağ Araştırmaları Kurumu Yay., Ankara 1977, s.
116.
73 Ataç, Söz Arasında, Dost Yay., Ankara 1957, s. 53.
74 Yücel, a.g.e., s. 4.
75 Erol Güngör, Dünden Bugünden Tarih-Kültür-Milliyetçilik,
7.bs., Ötüken Neşriyat, İstanbul 1995, s. 100.
76 Ahmed Güner Sayar, Hasan Âli Yücel’in Tasavvufî Dün-
yası ve Mevlevîliği, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2002, s.
27-133.
77 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev.: Me-
tin Kıratlı, 2.bs., TTK Yay., Ankara 1984, s. 411.
78 Gotthard Jaschke, Yeni Türkiye’de İslâmlık, Çev.: Hay-
rullah Örs, Bilgi Yay., Ankara 1972, s. 82-83.
79 Düstur, 3.Tertip, C.XXII, Ankara 1941, s. 1296-1298.
80 İsmet İnönü’nün Vecizeleri, Cumhuriyet Kitabevi, İstan-
bul 1941, s. 10.
81 Enver Ziya Karal, “Atatürk ve Klasik Düşünce”, Klasik
Çağ Düşüncesi ve Çağdaş Kültür, I.Simpozyum 2-4
Şubat 1976, Haz.: S. Sinanoğlu, F. Öktem, C.Türkkan,
Klasik Çağ Araştırmaları Kurumu Yay., Ankara 1977, s.
130-131.
82 Aydemir, a.g.e., s. 202-204.
83 MEH, s. 87.
84 Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi
(1923-1950), Yurt Yay., Ankara 1982, s. 404-405.
85 Düstur, 3.Tertip, C.XXI, Ankara 1940, s. 433-437.
86 T.C. Resmî Gazete, Sayı: 5255, 12 Teşrinisani 1942.
87 Faik Ökte, Varlık Vergisi Faciası, Nebioğlu Yay., İstan-
bul 1951, s. 34-39
88 Ahmet Arif Meriç, Varlık Vergisinin Satılmış Kahramanı
Faik Ökte’ye Açık Mektup, Raşit Bütün Matbaası, İstan-
bul 1951, s.7-8.
89 Tezel, a.g.e., s. 238.
90 T.C. Resmî Gazete, Sayı: 5423, 7 Haziran 1943.
91 T.C. Resmî Gazete, Sayı: 4073, 1 Kânunuevvel 1938.
92 Mustafa Yılmaz, “Atatürk Döneminde Bakanlar Kurulu
Kararı İle Yasaklanan Yayınlar”, Meslek Hayatının 25.
Yılında Prof. Dr. Abdulhalûk Çay Armağanı, C.II, Haz.:
A. Şimşek, Y.Kalafat, Işık Ofset ve Matbaacılık, Ankara
1998, s. 1280-1281.
93 İsmail Arar, Hükûmet Programları 1920-1965, Burçak
Yay., İstanbul 1968, s.146.
94 Kemal H. Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul Mat-
baası, İstanbul 1967, s. 226.
95 George Lenczowski, The Middle East in World Affairs,
Cornell University Press, 1953, p.142. Zikreden, Fahir
Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi 1914-1980, 3.bs.,
Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara 1986, s. 411.
96 Karpat, a.g.e., s. 228.
97 Atsız, “Başvekil Saracoğlu Şükrü’ye Açık Mektup”, Or-
hun, Sayı: 15, 1 Mart 1944, s. 1-4.
98 Atsız, “Başvekil Saracoğlu Şükrü’ye İkinci Açık Mek-
tup”, Orhun, Sayı: 16, 1 Nisan 1944, s. 1-6.
99 Yavuz Bülent Bâkiler, 1944-1945 Irkçılık Turancılık Da-
vasında Sorgular Savunmalar, Türk Edebiyatı Vakfı
Yay., İstanbul 2010, s. 65-66.
100 Bkz. Irkçılık–Turancılık, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü
Yay., Ankara 1944, 236 s.
101 Aynı eser, s. 3-9.
102 Reha Oğuz Türkkan, Tabutluktan Gurbete, Boğaziçi
Yay., İstanbul 1975, s. 168-213; Bâkiler, a.g.e., s. 111,
181, 444, 508.
103 Bkz. Hikmet Tanyu, Türkçülük Davası ve Türkiye’de İş-
kenceler, Altınışık Yay., Ankara 1950.
104 Bkz. Alparslan Türkeş, 1944 Milliyetçilik Olayı, Yaylacık
Matbaası, İstanbul 1968; Türkkan, adı geçen eser.
105 Bâkiler, a.g.e., s. 67-70, 74.
106 Hasan-Âli Yücel, Dâvalar ve Neticeleri, Ulus Basımevi,
Ankara 1950, s. 65.
107 Aynı eser, s. 150.
108 Aynı eser, s. 66; Zekeriya Sertel, Hatırladıklarım, 3.bs.,
Gözlem Yay., İstanbul 1977, s. 237-238.
109 Sertel, a.g.e., s. 244-245.
110 Aynı eser, s. 247-248.
111 Aynı eser, s. 256-261; Karpat, a.g.e., s. 133-134.
112 Yücel, a.g.e., s. 66-67; Mete Çetik, Üniversitede Cadı
Avı-1948 DTCF Tasfiyesi ve P. N. Boratav’ın Müdafaa-
sı, Dipnot Yay., Ankara 2008, s. 32-33.
113 Yücel, a.g.e., s. 66, 122; Çetik, a.g.e., s. 36.
114 Çetik, a.g.e., s. 37-38; Hikmet Tanyu, Türk Gençliğinin
Kükreyişi, Altınışık Yay., Ankara 1947, s. 15-23.
115 Çetik, a.g.e., s. 42-43, 45-46.
116 T.C. Resmî Gazete, Sayı: 6955, 12 Temmuz 1948.
117 Çetik, a.g.e., s. 49, 53.
118 Aynı eser, s. 55-62.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 45
 TÜRK SİYASETİNDE
ADNAN MENDERES
SÜLEYMAN İNAN*
C
dnan Menderes 1961’de idam edildiğinde,
bu yılın son iki hanesindeki rakamları da ha-
yatından düşürmüş ve 61 yıllık ömrünü acı
bir sonla tamamlamıştı. İktidarının son birkaç yılında
onun hayranları ve siyasî hasımlarının sevgi-nefreti
ifrat ve tefrit ölçüsünde idi. Ama idamı sonrası, tard
edilmesine ve ölümüne engel olamayan ve ellerinden
bir şey gelememiş sessiz çoğunluk, ondan bahseden
veya temsil iddiasında olan siyasî parti ve hareketle-
re yönelmiş, teveccüh göstermiş ve onun anısını hep
yaşatmıştır. Geçen onca yıla rağmen Türk siyasetin-
de onun izlerini görmek mümkündür. Kalkınma, inşa,
ekonomik büyüme gibi
olumlu işler çağrıştı-
ran Menderes’in siyasî
mirası Türkiye’deki
merkez sağ partiler
üzerinde hâlâ hatırı sa-
yılır ölçüde etkilidir. En
azından bu tür partiler,
“sıradan” insanların
hak sahibi vatandaş
olduğunu hatırlatan bir
lider olarak onu hep
saygıyla anar. Vicdanlı
siyasî hasımlarının bile
tiksinme jestiyle hatır-
layacakları Menderes’in idamı, iktidardayken yaptığı
mukadder kimi hataların, işlediği bazı “günahların” üs-
tünü örterken insanî boyutuyla masum ve mahzun bir
figür olarak toplumsal belleklere kazınır. Öte yandan
Menderes’in idamı onu, Türk siyasetinde demokrasiyi
kesintiye uğratan darbeler döneminin trajik bir sim-
gesi yapacaktır. Menderes’in ölümünden yıllar sonra
-1990’da- İstanbul’da yapılan devlet töreniyle Vatan
Caddesindeki anıt mezara gömülerek siyasî itibarının
iade edilmesine çok az kişi karşı çıkmıştır. Daha son-
raki yıllarda da onun adına üniversite açılmış, birçok
sokağa ve kamu binasına ismi verilmiştir. Menderes,
bugün dahi, Türk siyasetinde geniş yığınların hürmet
ettiği bir sima olmayı sürdürmektedir.
46 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Erken Dönemi ve Kariyeri1
Adnan Menderes, 1899’da o yıllarda ekonomik
olarak gelişmiş bir yer olan Aydın’da doğar. Babası
İbrahim Etem Bey’in kâtip olarak durumu orta hallice
iken, annesi Tevhide Hanım’ın durumu ise Menderes
Nehri boylarının toprak beyi olan varlıklı babası saye-
sinde çok daha iyidir. Anne tarafından dedesi vefat et-
tiğinde miras olarak daha dokuz yaşında iken Adnan
Menderes’e kalan çiftliğin sınırları Aydemir’in tasviriyle
dede beyin “gücü ve sözünün eriştiği”2 kadar oldukça
geniştir. Ülkenin mümbit topraklarına sahip bu yerde
büyük bir çiftliğin sahibi
olarak daha küçük yaş-
lardan itibaren tarım,
onun bundan sonraki
hayatının merkezinde
olacaktır. 1934’te ilk
önce “Ertekin” soyadı-
nı aldıysa da çok geç-
meden bunu Menderes
olarak değiştirmesi, bol
suyuyla topraklarına
verimli kılan Menderes
Nehri’nin hayatına ne
kadar sindiğini göste-
rir.
Menderes, anne ve babasını onları hatırlamaya-
cak kadar küçük yaşta kaybeder. O sıra ölebileceğini
“hiç düşünmediği” ve “minik yaşına rağmen annesi
gibi seveceği” kendisinden iki yaş büyük kız karde-
şi de dönemin ince hastalığı verem yüzünden vefat
eder. Sekiz yaşında kimsesiz kalan küçük Adnan’ı
babaannesi Fıtnat Hanım yanına alıp büyütür; onu
yanına İzmir’e getirir ve okula da orada başlatır. Bun-
dan sonra artık o kendini hem Aydınlı hem de İzmirli
olarak hissedecektir. Meşrutiyetin ikinci yılı 1910’da
dönemin yeni açılan okullarından İzmir İttihat ve Te-
rakki İdadisi’nin yedi yıllık kısmında orta öğrenime
başlar. Birkaç yıl sonra bu okuldan ayrılarak aynı
şehirdeki Kızılçullu Amerikan Kolejine geçer. Her iki
okul da genç Adnan’ın politikaya karşı ilgi göster-
mesinde etken olur. Öğretmenleri İttihat ve Terakki
Cemiyeti(İTC)’nin İzmir teşkilatına mensup kişiler ola-
rak -örneğin Vasıf Çınar- derslerinde dillendirdikleri
düşünceler cemiyetin ideallerini ve ilkelerini yansıtır.
İngilizce eğitimin de yapıldığı Amerikan Kolejinde
ise özgürlükçü ortamdan etkilenir. Menderes’in ileriki
yıllarda çok partili sürecin sancılı günlerinde birlikte
kader arkadaşlığı yapacak ve siyasî rehberi olacak
Celal Bayar’la ilk kez Amerikan Kolejinde öğrenciy-
ken tanışır. Muhtemelen 1913’te, Bayar o sıra İTC’nin
mesul kâtibi olarak çalışırken, Menderes, yanında iki
arkadaşıyla birlikte onun ziyaretine gidip, kolejdeki
rahiplerin misyonerlik faaliyetlerinde bulunduklarını
şikâyet eder. Bayar, çok sonra Menderes’in bu hare-
ketiyle “milliyet duygularının ve dine karşı saygısının”
kendisini, onunla ilk karşılaşmasında etkilediğini ya-
zacaktır3.
1914’te başlayan Birinci Dünya Savaşı yüzünden
Menderes’in orta öğrenimi yarım kalır: İdadinin son
sınıfını okuduğu 1916’da zorunlu olarak askere alınır.
Lise düzeyinde eğitim alanların yedek subay olduğu
böyle bir dönemde Adnan Menderes, İstanbul’da aldı-
ğı askerî eğitimden sonra İzmir’e subay adayı olarak
bir alayın emrine verilir ve 1917’in son günlerinde de
asteğmen olur. Savaşın fiilen sona erdiği ve Mondros
Mütarekesi’nin imzalanmasından birkaç hafta önceki
günlerde Suriye-Filistin cephesine gönderilir, ancak
yolda -Pozantı’da- geçirdiği hastalık yüzünden İzmir’e
geri döner ve savaş sonrası ordunun terhisine kadar
orada kalır.
Anadolu’nun işgal görmeye başladığı 1918 sonu
ve sonrası günlerde, özellikle Aydın’ın 27 Mayıs
1919’daki Yunanlarca işgalinden sonra Adnan Men-
deres bu kez Aydın’daki kendi çiftlik bölgesinde Yunan
birlikleriyle savaşmak üzere adını “Ay-Yıldız” olarak
belirledikleri küçük bir Kuvay-ı Milliye müfrezesi kurar.
1920 yılının son aylarında Ankara’nın yedek subaylar
için yaptığı çağrı üzerine Aydın merkezindeki düzenli
birliklerin emrinde çeşitli görevler üstlenir ve 1922’ye
kadar direniş faaliyetlerinin içinde aktif olarak yer alır.
İstiklâl Harbi boyunca yaklaşık üç yıl süren askerlik
hizmetini yerine getirerek, 1931’de sadece cephede
bulunanlara verilen kırmızı şeritli İstiklâl Madalyası ile
ödüllendirilir.
Yirmili yaşlarına denk gelen İstiklâl Harbi’nden
sonraki o sekiz yıl boyunca -1930 yılına kadar- Men-
deres Aydın’a yakın Çakırbeyliği’ndeki çiftliğiyle bizzat
ilgilenir. Çiftliğin başına geçtiğinde, kendini tamamen
bu işe vermek için “saçını bile sıfır numaraya tıraş
ettirir”4 ve söylendiğine göre çiftliğini kısa sürede çev-
renin en verimli işletmelerinden biri haline sokar.
1928’de İzmir’in herkesçe bilinen ailesi Evliyaza-
delere mensup Berrin Hanımla evlenir. Bu evlilikten
Yüksel (1930), Mutlu (1938), Aydın (1946) olmak üze-
re üç oğlu olur. Menderes. Evliyazadelerden tanınmış
siyasetçiler çıkmıştır. İttihatçıların önde gelenlerinden
Dr. Nazım, İzmir suikast davasında hüküm giyerek
1926’da idam edilecektir. Atatürk döneminde uzunca
bir dönem dışişleri bakanlığı yapmış olan T. Rüştü
Aras, Berrin Hanımın teyzesiyle evlidir. Menderes
daha sonra kendisinin başbakanlığı döneminde dış
işleri bakanlığına getireceği ve T. Rüştü Aras’ın kızıy-
la evlenen Fatin Rüştü Zorlu’yla hısım olacaktır.
Menderes, ilk kez siyasete 1930’da Fethi Okyar’ın
kurduğu Serbest Cumhuriyet Fırkası(SCF)’nın Aydın
il örgütü başkanı olarak girer. Yeni partiye “sempati
ile bakan ve başarılı olmasını arzu eden” Menderes,
çiftliğinden ayrılmak istemediği için siyasete uzak
durmasına rağmen, Fethi Beyin ısrarı ile aktif politika-
ya böylelikle atılır. Sadece Fethi Beyin ikna çabaları
değil, SCF’nin iktisadî görüşleri iktidarın bu yöndeki
politikalarına eleştirel bir tutumu ifade ettiği için otuz
yaşındaki Menderes’i çeker. Her kesimde olduğu gibi
çiftçileri de olumsuz etkilemiş 1929 ekonomik buhra-
nı, muzdarip halk nezdinde Serbest Cumhuriyet Fır-
kasını “kurtuluş ümidi” haline getirir.
SCF’nin feshinden birkaç ay sonra Cumhuriyet
Halk Fırkası (CHF, sonra CHP) kendini toparlamak
ister; çeşitli illere merkezden heyetler yollanır ve par-
lak fikirleri olan kimselerle temasa geçilir. Böylelikle
gelecek vaat eden kişiler partiye alınmak istenir. Bun-
lardan biri de Menderes’tir. Bayar’ın başkanlığındaki
heyet Aydın’a geldiğinde, ondan CHP’ye girerek gö-
rüşlerini parti içinde savunmasını isterler. Menderes
de Aydın’daki parti örgütünü yeni baştan kurma şartı-
nın kabul edilmesiyle CHP safına katılmış olur.
Atatürk de eğilimleri ve ihtiyaçları daha yakından
gözlemlemek ve SCF’nin dağılmasından sonra fark-
lı görüşleri dinlemek için Batı Anadolu’yu kapsayan
gezisinde Aydın’da Menderes’le tanışır ve onun bazı
görüşlerinden açıkça etkilenir. Önce “eski SCF’li” ol-
dukları için CHP’nin Aydın il örgütüne gelmeyi usulen
yapılan kısa bir görüşmeyle geçiştirmek isteyen Ata-
türk, hemen hemen Menderes’le aralarında geçen
bu “memleket sohbeti”nde daha çok kooperatifleşme,
sanayileşme üzerinde yoğunlaşmış ve dört saate ya-
kın sürmüştür. Menderes, sonraları Gazi Paşa’nın “bir
paket sigarayı içtiğini” ve “dört kahve emir buyurduk-
larını” çok iyi hatırladığını söylerken kendisini etkile-
diğini anlatacaktır. Olumlu izlenimlerle oradan ayrılan
Atatürk’ün Menderes için yanındakilere “Şayan-ı dik-
kat bir gençtir” diye söz ettiği bilinmektedir5. Nitekim
hiç girişimi olmadığı halde 1931’in üçüncü ayında
yapılan genel seçimlerde Aydın’dan mebus yapılma-
sı kendisi için bir “sürpriz” olmuşsa da, genel merkez
onun ismini Atatürk’ün dikkat çekmesiyle –belki de
talimatıyla- çoktan not etmişti. Bu seçimi takip eden
diğer seçimler sonrası da hep Meclis’te yer alacaktır.
Daha otuz iki yaşında iken mebus seçilerek
Ankara’ya geldiğinde onun için yepyeni bir hayat baş-
lar. Çiftliğinin önemli kısmını tapu terki yoluyla köylü-
lere bırakmış; kendi işlerini de güvendiği kâhyasına
teslim etmiştir. Onun için ilk yıllar sıradan bir mebus
olarak hem başkenti hem de Meclis’i tanıma süreci
olarak geçer. Bu bakımdan milletvekilliğinin ilk yıl-
ları kendisini gösterdiği bir devre olmaz. 1940’lı yıl-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 47
ların ortalarına kadar neredeyse on beş yılın büyün
bir kısmında etkin bir rol oynamaz: Meclis’teki ilk ko-
nuşması 1933’ün son ayında gümrük memurlarının
görevlerini kötüye kullananlarla ilgilidir6 ve bundan
sonra da nadiren söz alır. Onun 1930’lar boyunca
siyasette bilgi ve deneyimini artıran iki unsur vardır:
Birincisi alt düzeyde aldığı görevler, diğeri Ankara Hu-
kuk Mektebi’nden aldığı yüksek öğrenim. Menderes,
dilekçe komisyon üyeliği, parti müfettişliği ve müşahit-
liği görevleri sayesinde devlet işlerinin nasıl işlediğini
ve nerelerde aksadığını yakından gözlemler. Ankara
Hukuk Mektebi’nde 1933’te başlayan ve 1935’te bi-
ten üç yıllık eğitimi de, her ne kadar Necip Fazıl’ın “o
zamanlar diploması hayli ucuz” ve “acil tahsil ocağı”7
diye alaycı baksa da başta belagati olmak üzere ona
çok şey katar. Bu okulda hocaları arasında kendisi-
ni çok etkileyen Sadri Maksudî Arsal, Baha Kantar,
M. Şeref Özkan, M. Esat Bozkurt, A. Fuat Başgil gibi
devrin ünlü hukukçuları vardır8.
Adnan Menderes’in siyasette asıl temayüz ettiği
yıllar, İkinci Dünya Savaşı sonrası döneme denk gelir.
Savaşın ardından başlayan demokratikleşme süreci
Menderes’in de siyasî kariyerinde yeni bir dönemin
işareti olur. Onun tanınması da ilk kez işte bu geçiş
evresinde gerçekleşir. Yaklaşık on beş yıl boyunca
kendini gösterememiş bir siyasî hayattan sonra, orta-
ya yeni çıkan muhalefetin sözü dinlenir politikacıların-
dan biri olur. Siyasî erkin teklif ettiği 1945 Mayıs’ında
çiftçiyi topraklandırma kanun tasarısının Meclis’teki
görüşmeleri sırasında aleyhteki ciddi eleştirileri onun
CHP içinde muhalif kanada katılmasına vesile olur.
Üstelik o sıralarda oylaması gerçekleşen bütçe kanu-
nu tasarısına ret ve ayrıca Saraçoğlu hükümetine gü-
vensizlik reyi vermesi onun muhalif konumunu açıkça
belli eder. O güne dek cesaretle dillendirilmemiş gö-
rüşler kısa sürede siyasî bir içerik kazanarak tutumla-
ra da yansır. Menderes, üç muhalif CHP mebusu ile
1945 Haziran’ında partinin üst yönetimine verdikleri
“dörtlü takrir” denilen önerge ile partinin tüzüğü ve ka-
nunlardan anti-demokratik gördükleri hükümlerin kal-
dırılmasını isterler. Menderes, daha sonraki günlerde
Fuat Köprülü ile birlikte Vatan gazetesindeki yazıla-
rıyla iktidara yönelik eleştirilerini yinelediler. CHP yö-
netimi sonunda Menderes’in partiden ihracına karar
verir. Diğer muhaliflerin de kopuşları ile yeni bir siyasî
partinin yolu açılır.
Menderes’in içinde bulunduğu dört eski CHP’li
muhalif 1946 yılının hemen başında Demokrat
Parti(DP)’yi kurdular. Partinin kurucularından birisi
olarak Menderes, Bayar’ın karizmatik liderliğindeki bu
yeni partide hep özel bir yere sahip olacaktır. Onun
Meclis’teki görüşme ve tartışmalarda, hükümetin inci-
tici bir eleştirmeni olarak çok geçmeden DP’nin söz-
cüsü konumuna gelecektir. Meclis dışında da, hitabeti
sayesinde partisinin toplantılarında kişisel hayranları-
nı artıracaktır.
Demokratik bazı ilkelerin henüz yer almadığı 1946
genel seçimlerinde Menderes kendisinin bile haberi
48 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
olmadan aday listesine alındığı Kütahya’dan millet-
vekili seçilerek Meclis’e girer. Aday olduğu Aydın’da
ise “seçim hileleri” yüzünden seçilemediğini ileri sü-
rerek seçim sonrasında bu konu üstünde epey durur.
DP’nin kurulmasından bir yıl sonra -1947 Ocak’ında-
gerçekleşen partinin ilk büyük kongresinde genel
yönetim kuruluna ikinci en yüksek oyu alarak seçilir.
Böylelikle DP politikalarının belirlenmesinde ilk elden
sorumlusu olan bu önemli heyetin on beş üyesinden
biri olur.
Kuruluşundan itibaren dört yıllık döneminde
DP’nin siyasî meşruiyet ve örgütlenme çabalarında
temsil vaziyetinde olan Menderes’in işi kolay sayıl-
maz. Bir yandan çok partili hayatı kalıcı hale sokmak
için hâlâ kudretli siyasî iktidarın her şeyi geri götüren
kararına vardırmayacak ölçüde muhalefet edecek,
öbür yanda da hükümetle partisi arasında bir muva-
zaa olduğu izlenimi verecek ölçülü bir ilişkiyi ortaya
koyacaktır. Menderes’in 1946-1950 arasında yaptığı
konuşmaları ve demeçlerinin bu iki zorluğu gidermek
üzerine olduğu anlaşılır.
1950 Mayıs’ında gerçekleşen Türkiye’nin ilk ger-
çek demokratik seçimlerinde DP’nin üstün başarısı,
Menderes’in siyasî geçmişinde bir diğer dönüm nok-
tasıdır. Daha beş yılını doldurmamış DP, 1950’deki
seçim sonrası iktidara gelince partinin de başına
geçerek Menderes 51 yaşında başbakan olur. Ken-
dini o sıra “Köprülü’nün yardımcısı”9 olarak gören
Menderes’in Bayar tarafından öteki adaylara tercih
edilmesi hem cumhurbaşkanlığıyla uyumlu olacağı
hem de popülaritesi ile ilgili olmalıdır. Siyasî yöneti-
min başı ve Meclis’te büyük bir parti grubunun lideri
olarak üzerine aldığı ikili görev, onun bundan sonraki
yıllarda en etkili siyasî liderlerinden biri olmasını sağ-
layacaktır.
Menderes’in başbakanlığının ilk dört yılı, ger-
çekten göze çarpacak kadar başarılı zamanlarıdır.
Menderes’in başında olduğu için onunla anılan DP
hükümetinin icraatları toplumun neredeyse tüm ke-
simlerinin desteğiyle benimsenir. Özellikle epey za-
mandır geri kalmış büyük kitle köylü kesimine yönelik
hamleler peşi sıra gelir: Yol, su ve elektriğin götürül-
mesi, finans desteği, kredi kolaylığı, traktör ithali gibi
tarımın modernleşmesine yönelik işler kırsal kesimin
bu dönemi “altın yıllar” olarak yâd etmesine imkân
verir. Elbette göreli iyileşme sadece tarımla ilgili değil-
dir; hemen her alanda kısmî değişiklik gözle görülür
şekilde yaşanır: Laiklik ilkesi konusundaki duyarlılık
temelde değişmez, ama dinin özgürlük alanında ya-
pılan kimi açılımlar rakipleri tarafından ödün olarak
değerlendirilir. CHP iktidarı döneminde başlamış olan
Batı’yla ilişkiler 1950’ler başındaki gelişmelerle daha
da pekişir.
Halkın çoğunluğunun gözünde 1950’nin ilk yılla-
rındaki hızlı büyüme Menderes’e mal edilir. Bu ba-
kımdan, dört yıl aradan sonra yapılan 1954 seçimle-
rinde DP’nin daha da artan oyları Menderes’e ilişkin
başarı kabul edilir. Seçim sonuçları ayrıca onun parti
içindeki konumunu iyice sağlamlaştırır. Bu seçimlerde
kendine yakın isimleri milletvekili seçtirterek bir çeşit
bendeğan sınıfı oluşturmayı bilir. Ancak onun giderek
büyüyen kişisel siyasî gücü, bundan sonraki süreç-
te hükümetine yöneltilen tenkitleri de tek başına gö-
ğüslemesine neden olur. Tavırlarını açıkça belli eden
başta CHP olmak üzere muhalefet partilerinin ve ken-
di parti içindeki muhaliflerin yanı sıra bazı aydın ve
basın mensuplarına gösterdiği müsamaha zamanla
o nispette azalır. Bunlara karşı partiden ihraç, hap-
sedilme gibi cezalara göz yumar. 6-7 Eylül 1955’te
İstanbul’daki bazı gayrimüslim esnafın dükkânlarının
yağma edilmesine kadar varan ve kontrolden çıkan
gösterilerin sonrasında, Menderes’in itibarı zedelenir.
O yılın sonlarında yapılan parti grup toplantısında da
parti içi muhaliflerince amansızca eleştirilerek liderliği
ilk kez bu kadar ciddi biçimde sorgulanır. Adeta bir is-
yanla karşılaşan Menderes, çektiği istifa restiyle parti
içi krizi başarıyla atlatmayı bilir.
1957 seçimlerinde oylarının kısmen azalması-
na karşın DP iktidarının seçimle değişmeyeceğine
hükmeden bir grup cuntacı, hükümeti devirmek için
gizlice harekete geçer. 1958 başında hükümete karşı
komplo kurmakla suçlanan dokuz subay tutuklandı-
ğında bile soruşturmayı derinleştirmek istemeyen
Menderes bunu söylenti olarak değerlendirip üstünde
durmaz, dahası bu haberi orduya “iftira” sayar10. O
hâlâ kendisinin geniş halk yığınlarının desteklediği-
ne güçlü bir şekilde inanır. O kadar ki 1959’un ikinci
ayınca Londra’da geçirdiği uçak kazasından sağ kur-
tulunca bunun daha çok iş yapmak için “merhametli
bir el” tarafından gerçekleştiğini söyler11.
1960 yılına gelindiğinde Menderes’in iktidarı, dar-
beci subayların gerçekleştirdiği 27 Mayıs müdahalesi
ile son bulur. Bir gün sonra Menderes, Eskişehir’den
geçtiği Kütahya’da tevkif edilerek Yassıada’ya getirilir.
Darbecilerin etkisi ve denetimindeki duruşmalar sıra-
sında Menderes pek çok suçla isnat edilir. Bu suç-
lamalardan en ağırı ve onun idamına gerekçe olan
suçlama anayasayı ihlal etmektir. Sonuçta, darbe yar-
gısı onu idama mahkûm eder. Onun asıl idam nede-
ni, darbecilerin ondan çekinmesidir. Menderes’in son
mektubunda “Dirimden korkmayacaktınız!” demesi
bu sezgiye dayalıdır. Çünkü darbeciler, onun geniş
kesimlerce tutulan yanı ile tekrar iktidara gelip kendi-
lerinden hesap sormasından çekinirler.
Temel Siyasî Görüşleri
Adnan Menderes de herhangi bir siyasî ideolojiye
kesinkes bağlanmışlık izleri görülmez; çeşitli fikriyat-
tan farklı etkilenmeler görülür. Yine de onun dünya gö-
rüşünü illâ “izmlerle” açıklama çabasına girersek belki
onu şu iki kavram en iyi şekilde ifade eder: Popülizm
(halkçılık) ve pragmatizm (yararcılık). Popülizm hak-
kında farklı tanımlamalar varsa da, bu akımın ayırt
edici niteliğinin sayısal çoğunluğun arzusu olduğun-
da çok kimse birleşir. Menderes, 1946 sonrası tüm
siyasî hayatı boyunca demokrasiyi çoğunluğun ortak
isteği olarak algıladığı seçim sonuçlarıyla bağlantılı
“millî irade”siyle bir tutar. DP ile başlayan aktif siyasî
hayatında, temel düstur olarak kayıtsız şartsız millet
egemenliği söylemi olan “Yeter Söz Milletindir”in sa-
vunusunu her zaman ve ortamda önemser. Böylelikle
otoriter ve vesayetçi yönetim anlayışına karşı olduğu-
nun altını çizmiş olduğuna inanır. Millî iradeye ade-
ta tapılası bir kutsallıkla bağlı olacak kadar onu katı
yapan etken, tek parti döneminin halka rağmen bazı
icraat ve uygulamaları gibi görünür. Bu yüzden, daha
ilk hükümet programını okurken “Milletin kabul ettiği
bizim için de makbuldür” sözlerini kayıtlara geçirir12.
Sonraki zamanda da Mecliste ve çeşitli yerlerde yap-
tığı konuşmalarda DP iktidarının millî iradeye dayan-
dığını sıkça hatırlatır. Hatta kendisini eleştirenlerin,
şahsına bir saldırı yapmadıklarını aslında milli irade-
ye karşı çıktıklarını, söyleyerek karşılık verir. Mende-
res, kendisini halkın genel hissiyatının temsilcisi ola-
rak düşündüğünden onun muhalefete yüklenmesi ve
hatta hiddeti bu duygusallıkla ilgili gibidir.
Menderes, yetkinin kaynağı olarak gördüğü halk
iradesini her kurumun üstünde görür ve bu yüzden
örneğin idare cihazı dediği bürokrasiyi millete hesap
vermeyen sorumsuz bir devlet kadrosu olarak aman-
sız bir şekilde eleştirir. Menderes, yerleşik siyasî an-
layışta uzun yıllardır yönetici elit bir kadronun mille-
tin çoğunluğunun düşünce veya eğilimlerini dikkate
almadığı görüşündedir. Bu anlayış onu, yaptıklarının
rakipleri tarafından yanlış yorumlandığını her sezişin-
de, doğrudan halka gitmeye ve yaptıklarını onlara an-
latmaya götürür. Kendisinde gördüğü ikna kabiliyetine
güvenerek belagatiyle insanları yanına çekebileceğini
düşünür. Bu yüzden iktidarının son demlerine kadar
ülke içinde gezilere çıkmayı ve halkla teması çok
önemser ve böylelikle halk desteğini güçlendirmek
ister. O kadar ki, 1960 Nisan’ında başkentte hükümet
aleyhine protesto eden üniversite öğrencilerini bile
aralarına katılarak onları iknaya çabalar.
Menderes’in söylemlerine sinen millî iradedeki
“millîlik” sıfatı onun Türkçülük gibi ideolojik anlamda
milliyetçiliğine delalet etmez. Konuşmalarında “millî”
coşku ve kahramanlıkla ilgili tipik sözlerle karşılaş-
mak mümkündür. Örneğin, 6-7 Eylül 1955’teki olay-
ları, Kıbrıs sorunundan doğan “millî galeyana” bağlar.
Dolayısıyla Menderes’in milliyetçiliği vatanperverlikle
özdeşleştirilen hissi Türk milliyetçiliğinin ötesinde sa-
yılmaz. 1953’te gazeteci A. Emin Yalman’ın suikast
girişiminden sonra milliyetçilerin önemli bir teşkila-
tı olan “Türk Milliyetçiler Derneği”nin kapatılması,
Menderes’in kullandığı yetkiyle olur13. Kimileri için
bu gelişme, 27 Mayıs’tan önceki sokak eylemlerinde
kendisine arka çıkacak bir gençlik gücünden yoksun
bırakılmasına yol açar14. Bu yüzden onun Soğuk Sa-
vaş ortamının bir tarafa hasım bellettiği komünistlere
karşı taşıdığı duygu halini de milliyetçi bir refleksten
daha çok konjonktürün belirlediği bir önyargı oldu-
ğunu söylemeliyiz. DP’nin henüz kurulmadığı sırada
“komünist” olarak bilinen Sertel’lerin “Görüşler dergi-
sine Menderes’in yazı sözü vermesi, partisinin kuru-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 49
luşundan sonra yöneltilen komünistlik suçlamasına
karşı şiddetli bir yalanma edasıyla sert çıkışlar yapar.
Ama yukarıda belirttiğimiz gibi asıl etken bu sırada
Türkiye’nin Doğu-Batı blokları arasında Batı’ya yönel-
mesidir. Menderes’in iktidarının daha ilk günlerinde
özellikle dış politikasının belirlenmesinde komünizm
karşıtlığı belirleyici olur. Türk askerlerinin Kore Sava-
şına yollanması, NATO ittifakına dâhil olma gelişme-
leri ancak bu kapsamda açıklanabilir.
Menderes’in kişisel olarak bağlı olabileceği diğer
bir “izmin”, pragmatizm olduğunu belirtmiştik. Ona
göre fikrin güzelliği değil doğru olması ve uygulana-
bilirliği önemlidir15. Bu dünya görüşünün anahtar kav-
ramı da başarıyı gelişme hızıyla ölçen kalkınmacılıktır
(developmentalism). Bu görüş, onu, ilk başta kırsal
kalkınmaya götürür. Çünkü o, ülkenin kalkınmasında
tarımın yerini en başa koymanın gerekliğine inanır.
Daha 1945’te topraksız köylülere toprak dağıtılmasını
öngören reform tasarısını romantik bulup, bunun tarı-
mı daha da gerileteceğini söyleyip karşı çıkar. Tarımın
ancak makineleşmesi ve topraktan anlayan “büyük”
çiftçiler yoluyla endüstrileşebileceğine inanır. Ona
göre tarım uzun yıllar “köylü efendimizdir” retoriğine
karşın “bürokrat hükümetlerce” önemi kavranamadığı
için doğa karşısında kendi kaderine adeta “Nuh za-
manından kalma karasabana” terk edilmiştir16. Üste-
lik nüfusun çoğunluğu köylü olduğu için onların satın
alma güçlerinin artırılmasıyla başta nakliye, kara yolu,
su işleri ve traktör olmak üzere diğer üretim alanla-
rının ardı sıra olumlu etkileneceğini düşünür. Nite-
kim Menderes’in 1950’ler ortasında belirgin ölçüde
köylü kalkınmasını gerçekleştiğini düşünerek büyük
bir heyecanla önce baraj ve sonra da imar/bayındır
işlerine kalkışması bu yüzdendir. Yine bu pragmatik
anlayışlarla Menderes bazı politika değişikliğine ko-
layca geçer. Örneğin başbakanlığının daha ilk günle-
rinden itibaren istekli olarak özel sektörü destekleme
çabalarının kısa bir süre sonra sonuçsuz kaldığını
gördüğünde, devlet olarak inisiyatifi almanın doğru
olduğuna kani olur17. 1950’lerin başında bazı itirazla-
ra rağmen yabancı sermayeyi teşvik yasasını çıkart-
ması da yine onun pragmatizmiyle ilişkilendirilebilir.
Bazı uygulamalardan bazen çabucak vazgeçmesine
yol açacak kadar esneklik gösteren bu anlayış, onun
“nurlu yarınlar” hayaliyle ilgilidir. Onun hızlı ve hemen
kalkınma azmi ve heyecanı, onu eleştirenlerce uzun
vadeli planlamadan yoksunluk olarak değerlendirile-
cektir.
Sonuç Yerine
1958 Şubat’ında Amerikan Time dergisi
Menderes’i kapak yaptığında onun şu sıfatını öne çı-
kartır: “Sabırsız müteahhit”18. Dışarıdan bir göz olarak
Time dergisinin o sıra başbakanlık mevkiinde olan
birisini -neredeyse sekiz yılı bulan dönemdeki icra-
atlarıyla ilişkili olarak- işte bu tanımlamayla özetler.
Eğer 1961 Eylül’ündeki idamından sonra aynı dergi
uzunca bir yazıyla Menderes’i yeniden ele alsaydı;
belli ki Türkiye’nin yakın tarihine damgasını vuran bir
50 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
politikacı olarak değerlendirecekti. Hele şimdilerde
yapılabilecek analitik bir incelemede onun Türkiye’de
demokratik siyaset denilince akla gelen ilk isim olduğu
belirtilecekti. İhtimalli son iki cümleyi Time dergisine
bağlayarak sarf etmem sebepsiz değildir. Ülkemizde-
ki his ve önyargılarının beslediği içsel didişmeler bir
kenara bırakılarak yapılacak nesnel bir Menderes de-
ğerlendirmesinde, onun Türkiye’deki demokratik siya-
setin hatta ilk lideri olduğunu teslim etmemiz gerekir.
Demokratik siyaset, devletin keyfiliğine karşı insan
haklarını kurumsal güvencelere bağlama arayışıy-
la ilgilidir. Oysa Türkiye’de, siyaset, uzunca bir süre
daha çok devletin nimetlerinden pay kapma ve devleti
topluma karşı savunma olarak uygulanagelmiştir. Bu
çerçevede Menderes, tek partili rejimden demokratik
bir sisteme geçişin en büyük pay sahibi olarak Türk
siyasetinde sırf bu yanıyla bile hep anılmaya değer
bir lider olacaktır.
______________________________________________
* Doç. Dr., Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi, si-
nan@pau.edu.tr
1 Adnan Menderes’in belgeli biyografik bilgileri için bana
ait şu inceleme kitabıma bakılabilir: Süleyman İnan,
Muhalefet Yıllarında Adnan Menderes, Liberte Yayınla-
rı, Ankara, 2006.
2 Şevket Süreyya Aydemir, Menderes’in Dramı, Remzi
Kitabevi, İstanbul, 2000, s.62.
3 Celal Bayar, Başvekilim Adnan Menderes, (Hazırlayan:
İsmet Bozdağ) Tercüman Gazetesi Yayınları, İstanbul
1968, s.21-23.
4 Muammer Yaşar, Aydın Menderes Anlatıyor, 1960 Acılı
Günler, Tekin yayınevi, Ankara, 1987, s.124.
5 Menderes’in kendisi hakkında yanlış haber yaptığına
inandığı Akis dergisine son anda göndermekten vaz-
geçtiği ama Burhan Belge’nin belgeleri arasında yer
alacak tekzip metninden. Bu belgenin tam metnini Ay-
demir, adı geçen eserinin sonuna koymuştur.
6 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre.4, İnikat.9, Celse.1, c.18-
19, s.19-20.
7 Necip Fazıl Kısakürek, Benim Gözümde Menderes, Bü-
yük Doğu yayınları, İstanbul, 1998, s.185.
8 İnan, a.g.e.,s.47-51.
9 Samet Ağaoğlu, Arkadaşım Menderes, Baha Matbaası,
İstanbul, 1967, s.93.
10 Aktaran Hüsamettin Cindoruk. Davut Dursun, 27 Mayıs
Darbesi, Şehir Yayınları, İstanbul, 2001, s.82.
11 Adnan Menderes’in Konuşmaları, Demeçleri, Makalele-
ri, (Derleyen: Haluk Kılçık), Demokratlar Klubü Yayınla-
rı, Ankara 1991,c.9, s.43.
12 Cumhuriyet, 30 Mayıs 1950.
13 Ahmet Emin Yalman, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Ge-
çirdiklerim, (Hazırlayan: Erol Şadi Erdinç), Pera Turizm,
İstanbul,1997, s.1622.
14 Ali Fuat Başgil, bu gelişmeyi ayrıca Menderes hüküme-
tin ilk “hatası” olarak niteler: 27 Mayıs İhtilâli ve Sebep-
leri, Görüp Yaşadıklarım, Yağmur Yayınları, İstanbul,
2006, s.94-95.
15 Celal Bayar, a.g.e., s.60
16 Menderes’in Kütahya’daki konuşmasından, Vatan, 22
Mart 1947.
17 Süleyman İnan, “Demokrat Parti Dönemi (1950-1960)”,
Yakın Dönem Türk Politik Tarihi, (Editörler: S. İnan-E.
Haytoğlu), Anı Yayıncılık, Ankara, 2007, s.129.
18 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Muamelat Genel Mü-
dürlüğü, Yer nu: 1.9.3.
 TÜRKİYE SİYASETİNDE
SÜLEYMAN DEMİREL
ORHAN AVCI*
T
ürk siyasetinde 1960’ların
ortalarından, 2000 yılı-
na kadar geçen sürede,
“parti lideri”, “başbakan”, “muhale-
fet lideri”, “yasaklı” ve “cumhurbaş-
kanı” olarak Süleyman Demirel ismi
daima varlığını muhafaza etmiştir.
Onun hakkında yazılacaklar, bu
uzun yıllar içerisindeki Türkiye tari-
hinin de anlatımı olacaktır.
***
Süleyman Demirel siyasi haya-
ta atılmadan önce 1954’de Devlet
Su İşleri Barajlar Dairesi Başkanı
ve 1955’de de Devlet Su İşleri Ge-
nel Müdürü idi. Siyasete, Demokrat
Parti iktidarının 27 Mayıs 1960’da askerî müdahale
ile bitirilmesinden sonra atıldı.1 1962 yılında Adalet
Partisi2 I. Büyük Kongresi’nde Genel İdare Kurulu
üyeliğine seçildi ve Teşkilat Başkanı oldu3. Ancak,
ilerleyen yıllarda “şapkayı aldı, gitti” denmesine ne-
den olacak ilk gelişme de bu sırada cereyan etti.
Yassıada ve İmralı’dan sonra Kayseri Cezaevi’ne4
gönderilen 80 yaşındaki III. Cumhurbaşkanı Celal
Bayar’a, hastalığı dolayısıyla, af çıkmıştı. 22 Mart
1963’de cezaevinden çıkan Bayar’ın Ankara’ya geli-
şi, Süleyman Demirel’in hayatında bir dönüm noktası
oldu5. 23 Mart’ta Celal Bayar’ın Ankara’ya gelmesi
epey heyecanlı bir karşılamayla oldu. Bayar’ın kon-
voyu Çankaya’ya doğru çıkarken, onun, adına bile
tahammül edemeyen bazı örgütler sokağa döküldü-
ler. Her ne kadar, Bayar evine çekilmişse de kalaba-
lık, 24 Mart günü hedef olarak Adalet Partisi Genel
Merkezi’ni seçti. O sırada, parti genel merkezinde
Süleyman Demirel bulunuyordu.
Göstericiler, parti binasını tahrip
ettiler. Süleyman Demirel de -daha
başında olmasına rağmen- siyasi
hayatına bir müddet ara vereceği
kararını, bu olay sonunda aldı6.
Parti Lideri ve Başbakan
Demirel
Süleyman Demirel, siyasi ha-
yatı boyunca -her ikisi de askeri
müdahaleler sonrasında kurulan-
iki partinin lideri oldu. Bunlardan
ilki yine bir askeri müdahale ile
kapatıldı. Her iki partinin de kuru-
cuları arasında Süleyman Demirel
bulunmadı. Ancak liderliğini elde
ettikten sonra, siyasi bir kişilik olarak, 1980 öncesin-
de Adalet Partisi ile ve bu tarihten sonra da Doğru Yol
Partisi ile Türkiye Tarihi’ndeki yerini aldı.
Bu uzun dönem içerisinde Süleyman Demi-
rel, 6 defa Adalet Partisi’nde, 1 defa da Doğru Yol
Partisi’nde genel başkan olarak hükümet kurdu.
a) Adalet Partisi Dönemi
Süleyman Demirel isminin kalıcı olarak Türk si-
yasetine girişi, 1964’de Adalet Partisi Kurucu Genel
Başkanı Ragıp Gümüşpala’nın vefatıyla oldu. Demi-
rel, 28 Kasım 1964 tarihindeki Genel Başkanlık ya-
rışını büyük bir farkla kazandı7. Adalet Partisi Genel
Başkan Yardımcısı ve Teşkilat Başkanı olan Saadet-
tin Bilgiç’i geride bıraktı8. Demirel, 552’ye karşı 1072
oy aldı9.
Böylece, Süleyman Demirel, bu tarihten itibaren
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 51
-15 Ekim 1981’de kapatılmasına kadar- her iki yılda
bir toplanan büyük kongrelerinde yeniden seçilerek,
Adalet Partisi’nin 17 yıl genel başkanlığını yapacak-
tır10.
Demirel’in genel başkanlığından sonra, milli ba-
kiye sistemini getiren yeni seçim kanununun Türki-
ye Büyük Millet Meclisi’nde kabul edildiği 13 Şubat
1965’de bütçe tasarısı reddedilince, İsmet İnönü, 20
Kasım 1961’den beri yürüttüğü başbakanlıktan istifa
etti11. İnönü’den sonra başbakanlık görevini, Adalet
Partisi’nden bağımsız senatör seçilen Suat Hayri
Ürgüplü üstlendi. Ürgüplü, 20 Şubat 1965 - 27 Ekim
1965 arasındaki zor bir dönemde işbaşında kalmayı
başararak, seçim öncesinde yeni bir hükümet krizi-
nin yaşanmasına meydan vermedi12. Adalet Partisi,
Yeni Türkiye Partisi ve Cumhuriyetçi Köylü Millet
Partisi’nden oluşan koalisyon hükümetinde, Adalet
Partisi Genel Başkanı Süleyman Demirel, parlamen-
ter olmamasına rağmen, Başbakan Yardımcılığı ve
Devlet Bakanlığı görevlerini üstlendi13.
***
Parti lideri olarak Süleyman Demirel, genel seçim-
lerdeki ilk imtihanını 1965’de vermiştir. Bu seçimlerde
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkanı İsmet İnönü,
Süleyman Demirel ve Adalet Partisi’ne karşı hayli
ağır bir seçim kampanyası yürüttü. Demirel ve partisi
gerici güçlerin partisi ve üyeleri olarak nitelendirildi.
Kamuoyu ise, genç bir nefes olarak Demirel’e ve par-
tisine yöneliyordu. Basında da Adalet Partisi’nin he-
def yapıldığı bir yayın olmamıştı. Böylece 1965 genel
seçimlerinde şartlar Demirel’den yana olacaktır.14
Süleyman Demirel, 10 Ekim 1965 tarihli Genel
Seçimler’de Isparta’dan milletvekili seçilirken, %
52,9 oyla 259 milletvekilliği kazandı. Cumhurbaşkanı
Cemal Gürsel, 23 Ekim 1965’de Demirel’i hükümeti
kurmakla görevlendirdi.15 İlk Demirel Hükümeti, 27
Ekim 1965’de onaylandı. 3 Kasım 1965’de hükümet
güvenoyu aldı.16 Demirel, henüz 41 yaşında iken hü-
kümet başkanı oldu.17
Böylece Türkiye’de 1950’deki “oy ihtilali”nden
sonra, 1965’te de halk yeni bir “oy darbesi” gerçek-
leştirmiş oldu. Adnan Menderes’in Demokrat Parti’yle
sürüklediği bu akım, Süleyman Demirel’in liderliğin-
deki Adalet Partisi’yle, 27 Mayıs’tan beş yıl sonra,
Türkiye’ye yeniden hâkim olmuştu18.
1965 seçimleri sonrasında, 27 Mayıs’ın önde-
ri olan Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel, Süleyman
Demirel’i kabul edip, seçim sonuçlarından dolayı onu
tebrik ederken, aslında Adalet Partisi’nin elde ettiği
sonuç, Gürsel’i de memnun etmiş gibi görünüyordu.
Zira bu seçimler öncesi Gürsel ve İnönü arasında
ayrılık, hissedilir derecede artmıştı. İsmet Paşa’nın
52 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
ülkeyi ne olursa olsun, içinde bulunduğu ağır durum-
dan ancak kendisiyle partisinin çıkarabileceği inancı-
na, Cemal Gürsel’in olumsuz tepki verdiği bilinmek-
teydi. Gürsel’in İsmet Paşa’nın gölgesinde kalmış ol-
ması da bunda etkiliydi. Son yıllarda Gürsel’le İnönü
bir araya gelmiyorlardı. Böyle bir zamanda Süleyman
Demirel’in yeni kadrosuyla Adalet Partisi’ni iktidara
taşıması, Gürsel’in tercih edebileceği bir sonuç ol-
muştu19.
Cumhurbaşkanı Gürsel’den hükümetin kurulma-
sı görevini alan Demirel, elindeki hükümet kurma
yazısının olduğu zarfı Meclis’te Adalet Partisi Grup
Salonu’nda göstererek, “Bu zarf, belki 50 gram
ağırlığında. Belki o kadar bile değil, ama bir milletin
umudunu, inançlarını, beklentilerini, her şeyini içinde
taşıyor… Sorumluluğunu idrak ettiğimiz takdirde, bu
zarfın yüklediği ağırlığın altında kalmayız. Maddi açı-
dan ağırlığı bir hiç olan bu zarfı sorumlulukların en
yücesinin en büyüğünü bize yüklemiş bulunuyor”20
diyordu.
Demirel, seçimlerden sonra düzenlediği bir ba-
sın toplantısında izleyeceği politikanın işaretlerini
vermiştir. Buna göre, yeni bir seçim sistemi yanında,
basın suçlarının affı, servet beyannamelerine son
verilmesi, özel sektöre hükümet yardımı ve yabancı
sermayenin desteklenmesi söz konusuydu21.
Parti lideri olarak Demirel’in ilk işi ise, Silahlı
Kuvvetler’le ilişkilerini düzenlemek olmuştur. Adalet
Partisi’nin intikamcı olmadığını göstererek, Silahlı
Kuvvetler’in güvenini kazanma yolunu seçti. Hatta 27
Mayıs 1960 darbesini yapan Milli Birlik Komitesi’nden
Senato üyesi olan tabii senatörlerle görüştü. Onlara
kendisine ait bir programa ve kadrolara sahip oldu-
ğunu söyledi. Demokrat Parti döneminde Savunma
Bakanlığı da yapmış olan ve aynı zamanda Adalet
Partisi Milletvekillerinden Seyfi Kurtbek’e göre Demi-
rel, Adalet Partisi’nin Genel Başkanı olur olmaz, iyi
niyetini gösterircesine Kayseri Cezaevi’ndeki Celal
Bayar’ı ziyaret etmeyi terk etmişti. Böylece Demirel,
kısa sürede yüksek komutanın güvenini kazanmayı
başarmıştır. Bu durum 12 Mart 1971’e kadar süre-
cektir22.
12 Ekim 1969’da gerçekleşen genel seçimlerde
% 46,53 oranında oy alan ve 256 milletvekilliği kaza-
nan Adalet Partisi Genel Başkanı Süleyman Demirel,
Cumhurbaşkanı Sunay tarafından ikinci defa hükü-
meti kurmakla görevlendirildi. Böylece II. Demirel
Hükümeti 3 Kasım 1969’da Sunay tarafından onay-
lanarak, çalışmaya başladı23.
II. Demirel Hükümeti’nin görevde olduğu sırada,
1970 malî yılı bütçesi Millet Meclisi’nde görüşülür-
ken, maddelere geçilmesi reddedildi. Bunun üzerine
hükümet 14 Şubat 1970’de istifa etti. Bu oylamada,
Demirel’le görüş ayrılıkları nedeniyle 41 milletvekili
muhalefetle beraber bütçeye olumsuz oy verdiler.
Cumhurbaşkanı Sunay, Demirel’in istifasını kabul
etti ve hükümeti kurma görevini yeniden ona verdi.
III. Demirel Hükümeti, 15 Mart 1970’de 172’ye karşı,
232 oyla güvenoyu aldı24.
• 12 Mart Süreci
12 Mart 1971’de Parlamento ve Hükümet’in
anarşi, kardeş kavgası, sosyal ve ekonomik hu-
zursuzluklara neden olduğu gerekçesiyle Silahlı
Kuvvetler, demokratik parlamenter rejime ikinci
kez müdahale ettiler. Genelkurmay Başkanı ve
Kuvvet Komutanları, Cumhurbaşkanı ile Millet
Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu Başkanlıkları’na
muhtıra verdiler. Muhtıra, Türkiye Radyoları’nın
13.00 haber bülteninde okundu.
Başbakan Demirel, bakanlarıyla yaptığı 4,5
saatlik toplantı sonunda, başbakanlıktan istifaya
karar verdi: “Bu yolla hiç olmazsa, Meclis’in kapısı-
na açık tutabiliriz” dedi25. Muhtırayı Anayasa ve hu-
kuk devleti ile bağdaştıramayan Demirel, III. Demirel
Hükümeti’nin aldığı istifa kararını Cumhurbaşkanı
Cevdet Sunay’a bildirdi26.
Yine de Millet Meclisi ve Senato, muhtıranın et-
kisi altında varlığını sürdürmüştür. Parlamenter yö-
netimin tek alternatifinin silahlı kuvvetler yönetimi
olduğunun farkında olan partiler, Nihat Erim’e kurdu-
rulan hükümeti desteklediler. Böylece, partiler arası
bir komisyon, 1961 Anayasası’nda değişiklikler yap-
mak için öneriler hazırladı. Ortaya çıkan rapor, 1971
Eylül’ünde Millet Meclisi’nde 362 lehte, 2 karşı oyla
kabul edildi. Burada devlete ve ülkeye zararlı olan
yıkıcı faaliyeti önlemek için kişisel özgürlüklerin sınır-
landırılması söz konusuydu27.
Cumhuriyet Halk Partisi’nden istifa ederek, 19
Mart 1971’de partiler üstü Başbakan olarak görev-
lendirilen Nihat Erim, Adalet Partisi’nden 5, Cumhu-
riyet Halk Partisi’nden 3, Milli Birlik Grubu’ndan 1 ve
parlamento dışından da 14 kişiyi kabinesine katarak,
8 Nisan’da güvenoyu alıp, faaliyete başladı28.
12 Mart Muhtırasına karşı tek protestonun hükü-
met partisinden değil de ana muhalefet partisi genel
sekreteri Bülent Ecevit’ten gelmiş olması da ilginçtir.
Ecevit, 12 Mart’ın ilk günlerinde muhtıra ile gerçek-
leştirilen askeri müdahaleye karşı çıkarak, generalle-
rin davranışını Yunanistan’daki askeri cuntaya ben-
zetmiştir29.
12 Mart muhtırasıyla Demirel, istifaya zorlan-
dığında, müdahalenin niteliği de birçok kimse için
anlaşılamamıştı. Liberal basın, bunu Demirel kar-
şıtı bir hareket olarak gördüğü için memnun oldu.
Silahlı Kuvvetler’deki hangi hizbin kontrolü ele ge-
çirdiği başta bilinemedi. Demirel’e düşman ve 1961
Anayasası’ndaki reformların gerçekleştirilmesine
bağlı radikal reformist hizip olduğu sanıldı. Muhtırayı
DİSK de dâhil, sendikalar desteklediler. Bazı hukuk
öğretim üyeleri askeri müdahaleyi Anayasal buldular.
Anarşi ve kargaşaya son verme ve reformları uygula-
maya sokma çağrısında bulunan muhtıra, bu umudu
doğrular gibiydi30.
Süleyman Demirel’i 12 Mart’a götüren süreçte,
uzun yıllar Türkiye’de bir tartışma konusu olan toprak
reformu meselesinin bir yeri olduğu da söylenmek-
tedir. Cüneyt Arcayürek, 1965’de ilk defa hükümet
oluşturma görevini aldığında Demirel’e göz ardı et-
memesi gereken birkaç ana noktada dikkatli olma-
sını söylediğini aktarıyor. İlk olarak, Arcayürek ordu
ile iyi ilişkiler kurması gerektiğini ifade etmiş. İkinci
olarak, İsmet Paşa’yı karşısına almama kuralına
uymasını ve son olarak da toprak reformunu çıkar-
masını söylemiştir. O gün bunlara karşılık hiçbir fikir
beyan etmeyen Demirel, daha sonra “Türkiye’de alı-
nıp da dağıtılacak toprak olmadığını” söyleyecektir.
Ona göre devletin elindeki toprakların da işlenebilir
niteliği olmamasından dolayı bir toprak reformuna da
ihtiyaç yoktu. Ancak, bu dönemde başta Cumhuriyet
Halk Partisi ve Türkiye İşçi Partisi olmak üzere bazı
kesimler, 1965 seçimlerinden hemen sonra toprak
reformunun gerekliliğinden bahsetmeye başlamışlar-
dır. Bu durum öyle bir tırmanış kazandı ki, ordunun
bir bölümünden de ilgi gördü. 1971’deki ordu müda-
halesinin ana amacı “parlamentonun, anayasanın
öngördüğü reformları yapmaması” olarak gösterili-
yordu. Reform denilince de akla gelen sadece toprak
reformu olmuştur31.
Bunun yanında, 12 Mart muhtırasına giden yolda,
1969 seçim sonuçlarının önemli bir yer tuttuğuna dair
bir kanaat de mevcuttur. 1969 seçimlerinden önce,
Adalet Partisi’nin isteği doğrultusunda milletvekili se-
çimlerinde kullanılan milli bakiye usulü kaldırılarak,
yeniden nisbî temsil esasına dönülmüştü. Böylece,
büyük partiler daha yüksek oranla temsile sahip olu-
yorlardı. Bu durum, Adalet Partisi’nin de lehine idi.
Aslında milli bakiye usulü 1965 seçimleri öncesinde
Adalet Partisi’nin tek başına iktidar olması ihtimaline
karşı bir tedbir olarak düşünülerek, kanunlaştırılmış-
tı. Yine de Adalet Partisi, seçim sistemine rağmen,
birinci parti olmuştu. İktidarın devamını sağlamak için
de Adalet Partililer seçim kanununu değiştirmişler ve
nisbî temsil sistemine dönülmüştü. Mesela, Türkiye
İşçi Partisi çoğunluk ve nisbî temsil sisteminin uygu-
lanması halinde, 1965 seçimi sonrasında, Meclis’te
bir grup kuramayacak durumda iken, milli bakiye sis-
temi ile grup kurabilmişti. Her iki seçimde de oyları
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 53
aynı olmasına rağmen, Türkiye İşçi Partisi 1969’daki
mecliste grup oluşturamıyordu32.
Aslına bakılacak olursa, generallerin verdikleri
muhtıra ile başlatılan, parlamentonun değilse bile,
çok partili politikanın fiilen askıya alındığı bu 2 yıl-
dan, en az zararla çıkanların başında Adalet Partisi
lideri Süleyman Demirel ve partisi geliyordu. Demi-
rel ve partisi, 12 Mart kendilerine karşı yapılmış ol-
duğu halde, yıllardır karşısında yer aldıkları 1961
Anayasası’nın özgürlükleri sınırlı ölçülerde genişle-
ten maddelerinden ve özerk kurumlarından kurtulma
imkânına kavuştu. Adalet Partisi’nin ekonomik ve si-
yasi görüşlerine şiddetle karşı çıkan ve Cumhuriyet
Halk Partisi’nden ayrı örgütlenmeye özen gösteren
aydın, işçi, öğrenci ve subay kesimi içinde dinamik
muhalefet oluşturmaya başaran Sol Kemalistler de
ordu eliyle etkisizleştirildiler. Ayrıca muhtıracı gene-
rallerin ilk işi, ordu içindeki Sol Kemalist darbe hazır-
lıkçıları tasfiye etmek olmuştur33.
Türkiye’deki askeri müdahalelerde dış bağlantı
olup olmadığı da hep tartışılan bir konu olmuştur. 12
Mart müdahalesinde de aynı şüpheler gündemi meş-
gul etmiştir. 12 Mart’tan önce Dışişleri Bakanı olan
İhsan Sabri Çağlayangil, Amerika Birleşik Devletleri
Büyükelçisi ile aralarında geçen bir konuşmayı akta-
rır. Çağlayangil, kendisini görmeye gelen büyükelçi-
nin, Başbakan Demirel’e iletilmesini istediği bir notu
olduğunu söyler. Buna göre, Türkiye’de nerede, ne
kadar haşhaş ekiliyorsa, Amerikan hükümeti parası-
nı peşin vererek, ekimin durdurulmasını istemekte-
dir. Demirel’in buna verdiği cevap ise şöyledir: “Bizim
27 ilimiz ve çevresinde haşhaş ekiliyor. Bizde ismini
afyondan alan iller var. Bunu yapamayız. Ama ekim
alanlarını giderek daraltabiliriz”. Bununla yetinmeyen
büyükelçi, aynı konuyu bir de Demirel’le bizzat konuş-
mak istemiş, yine aynı cevabı almıştır. Çağlayangil’in
bu konudaki sözleri şöyle bitiyor: “Bu görüşmeden
sonra Amerikan Büyükelçisi, ‘Çok yazık. Bundan çok
fena neticeler doğacak’ dedi. Çok fena neticeler belli
oldu. Üç ay sonra bizim hükümetimiz düşürüldü”34.
***
14 Ekim 1973’de yapılan genel seçimlerden son-
ra, 1 yıl boyunca 9 defa hükümet kurma teşebbüsü
olmuştur. Ancak, bunlardan sadece, 25 Ocak 1974
ile 17 Eylül 1974 arasındaki Cumhuriyet Halk Partisi
ile Milli Selamet Partisi koalisyonu hariç, güvenoyu
alabileni olmamıştır. 17 Kasım 1974’den beri Sadi
Irmak Hükümeti’nin güvenoyu alamamakla beraber
görevi sürdürüyor oluşu, sağ siyasette bir yakınlaş-
mayı beraberinde getirmişti. Demokratik Parti’nin 9
üyesi Demirel’e destek verince 31 Mart 1975’de De-
mirel Hükümeti güvenoyu aldı35. Böylece, tarihe “I.
Milliyetçi Cephe” olarak geçen -21 Haziran 1977’ye
54 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
kadar sürecek- Adalet Partisi, Milli Selamet Partisi,
Milliyetçi Hareket Partisi ve Cumhuriyetçi Güven
Partisi’nden oluşan hükümet36 göreve başladı.
1977’ye gelindiğinde ise 5 Haziran genel seçim-
lerinden 213 milletvekili kazanarak, birinci parti ola-
rak çıkan Cumhuriyet Halk Partisi, hükümet kurma
çalışmalarına başlamıştı. Adalet Partisi Genel Baş-
kanı Süleyman Demirel de Cumhuriyet Halk Partisi
hükümetinin “kurulmasına, onaylanmasına ve icraa-
tına karşı mücadele edeceklerini” açıkça ilan etmişti.
Demirel, Erbakan ve Türkeş’e göre Cumhuriyet Halk
Partisi hükümeti işgal etmişti37. Demirel, bu hükümeti
“Çankaya Hükümeti” olarak niteledi ve “oradan gel-
dikleri gibi Çankaya’ya dönerler” diye de bir anlamda
suçladı38.
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkanı Bü-
lent Ecevit’in kurduğu azınlık hükümeti, 21 Haziran
1977’de cumhurbaşkanı tarafından onaylandı. An-
cak, 3 Temmuz günü yapılan güven oylamasında
217 evet oyuna karşılık, 229 ret oyuyla hükümet
düşürüldü. İstifasını cumhurbaşkanına veren Ecevit
“CHP’siz ya da CHP’nin gücü olmaksızın geçerli ve
gerçekçi hükümetler kurulamayacağını” söyledi. De-
mirel ise “işgal hükümeti gitmiştir, yerine cumhuriyet
hükümeti kurulacaktır” dedi39.
Cumhurbaşkanı Korutürk, 4 Temmuz 1977’de
Adalet Partisi Genel Başkanı Süleyman Demirel’i hü-
kümeti kurmakla görevlendirdi. Demirel, Milli Selamet
Partisi Genel Başkanı Necmettin Erbakan ve Milliyet-
çi Hareket Partisi Genel Başkanı Alparslan Türkeş’le
beraber V. Hükümetini kurdu. Hükümet programı 27
Temmuz 1977’de 229 oyla güvenoyu aldı40.
***
Süleyman Demirel, siyasi mücadelesini parti için-
de de sürdürmek zorunda kalmıştır. Daha en başta,
Sadettin Bilgiç, bu ilk Demirel kabinesinin güvenoyu
alamayacağını ileri sürüyordu. 31 Ekim ile 1 Kasım
1965’de Adalet Partisi Meclis Grubu’nda yapılan yo-
ğun tartışmalar sonrasında, Demirel’e karşı çıkan
Bilgiç grubu yenilgiye uğradı ve kabine için lehte oy
vermeye razı oldular. Böylece Demirel, parti içindeki
durumunu daha da kuvvetlendirmiş oldu41. Demirel,
Celal Bayar başta olmak üzere Demokrat Parti’nin
eski ileri gelenlerinin desteği sayesinde parti içindeki
muhalefeti lehine çevirebildi42.
Yine de, Demirel’in rakibi Saadettin Bilgiç’in ba-
şını çektiği parti içi muhalefetin 41 üyesi, yukarıda
da ifade edildiği gibi, 1970 bütçesine ret oyu vererek,
hükümeti düşürdüler. Bunun üzerine Bilgiç’in de ara-
larında bulunduğu 26 parlamenter partiden ihraç edil-
diler. Onlar da “Demokratik Parti”yi kurdular. Böylece
rakipleri olmaksızın Demirel, 1970 Kongresi’nden
28’e karşı, 1425 oy alarak, ezici bir çoğunlukla yeni- yetçilik, Türk Devleti’nin komünizm tehdidine karşı
den genel başkan olarak çıktı43. savunulması anlamını taşıyordu. Demirel, “solcuların
milliyetçi olamayacağını”, “Türkiye’deki anlamıyla
Bu dönemde Adalet Partisi ile Cumhuriyet Halk
solculuğun komünizmin önünü açmaktan başka bir
Partisi arasındaki siyasi mücadelede, dini vurgula-
işe yaramadığını”, belirtirken, milliyetçilik ile komü-
malar da ortaya çıkıyordu. 5 Haziran 1966’da Kısmi
nizm karşıtlığı arasındaki bağlantıyı güçlendirmeye
Senato Seçimleri sonrasında 52 sandalyenin 35’ini
gayret gösteriyordu48.
Adalet Partisi, 13’ünü Cumhuriyet Halk Partisi kaza-
nınca, İnönü, Adalet Partisi’nin bu başarısını, dinin si- Mesela, I. Milliyetçi Cephe Hükümeti’nin Millet
yasete alet edilmesine ve yurtta Nurculuğun gittikçe Meclisi’nde okunan programında Türk milliyetçiliği-
artan etkisine bağlamıştı44. nin ilham kaynağı olduğu, “milletimizi tarih boyunca
ayakta tutan milli ve manevi değerlere bağlı” olun-
1960’larda Süleyman Demirel’in dış ekonomik
duğunu, komünizme karşı kararlı bir mücadele yü-
çevrelerde yeterli itibara sahip olduğu da görü-
rütüleceği ilan edildi. Eğitim ve öğretim alanında da
lüyor. 13 Nisan 1967’de Cumhurbaşkanı Cevdet
müfredat programlarının milli kültüre uymayan kı-
Sunay’la görüşen Amerikalı işadamları, Adalet Parti-
sımlarının değiştirileceği, milletin ilme ve insanlığa
si Hükümeti’ni ve Başbakan Demirel’i övmekteydiler.
yaptığı hizmetlerin öğretilmesine önem verileceği
Türkiye’nin özellikle Adalet Partisi iktidarının izlediği
açıklanıyordu. Buna bağlı olarak da tarih ve coğrafya
iktisadi politika sayesinde tam anlamıyla güvenilir
kitapları, “milli tarih” ve “milli coğrafya” olarak yeni-
bir müttefik olduğunu söyleyen Amerikalı işadamla-
den düzenlendi49.
rı, Başbakan Demirel’in iktidarı devraldıktan sonra
çok kısa bir süre içerisinde istikrarı gerçekleştirdiği- • 12 Eylül’e Giden Yol
ni ve böylece Türkiye’ye zirai ve turistik yatırımların
Demirel, 12 Eylül’e giden süreçte, hükümet
geniş çapta yoğunlaşmasının mümkün olacağını
kurma durumuna çok güç şartlarda da olsa
söylemekteydiler. O sırada, Ford Motor Şirketi de
erişmişti. Diğer hedefi olan erken seçimlere gi-
Türkiye’de bir otomobil sanayi kurmak istemek-
debilme umudunu da koruyordu. Cumhuriyet
teydi45.
Halk Partisi lideri Ecevit, içinde Milli Selamet
Demirel hükümetleri zamanında sürdürülen te- Partisi’nin de bulunduğu bir onarım hükümeti
mel politikalardan biri de, sol akımlara ve komüniz- oluşturarak, 1981’deki seçimlere kadar işbaşında
me karşı olmuştur. Soğuk Savaş döneminin belirgin kalması teklifini ileri sürmüştü. Bu teklifi Adalet
özelliği olarak, bu akımlarla mücadeleyi NATO üyesi Partisi erken seçim ve cumhurbaşkanının halk
Türkiye’nin de yürüttüğü anlaşılıyor. tarafından doğrudan seçilmesi isteğini ileri sü-
rerek, geri çevirdi. Ayrıca, Adalet Partisi, iki parti
Mesela, Adalet Partisi, Milli Selamet Partisi ve
arasında çözümsüz hale gelen “Olağanüstü Hal”
Milliyetçi Hareket Partisi tarafından kurulan II. Milli-
ve “Devlet Güvenlik Mahkemeleri” yasaları ile birlikte
yetçi Cephe Hükümeti Türkiye’nin uluslararası komü-
sıkıyönetim komutanlarına yeni yetkiler verilmesi ko-
nizmin saldırısı ile karşı karşıya olduğu iddiasınday-
nularında Cumhuriyet Halk Partisi’nden işbirliği talep
dı. Anayasanın sağladığı özgürlüklerin bu saldırıyı
ediyordu50.
kolaylaştırdığı fikri hâkimdi46.
Adalet Partisi ile Cumhuriyet Halk Partisi ilişki-
Yine 21 Kasım 1966 tarihinde Genelkurmay
lerindeki çözümsüzlük, ordunun siyasi partilerden
Başkanı Cemal Tural’ın Silahlı Kuvvetler’e verdiği
uzaklaşarak, darbe öncesi özerkliğini yükseltmesine
bir emir, Ocak 1967’de basında gündeme gelmişti.
yol açmıştı. Adalet Partisi’nin bu fikri reddetmesinde,
Buna göre, Org. Tural, ihtilal yapmaya çalışan yıkıcı
sağdaki küçük partileri eleyecek bir seçim yasasının
sol faaliyetlere karşı mücadeleye girilmesini istiyor-
yapılmasını isteyecek kadar siyasi tercihini yapmış
du. Başbakan Demirel de Genelkurmay Başkanı’nın
olan bir ordu yapısına ve yaklaşımına duyduğu tepki
emrini yerinde bulup, desteklediğini belirtmiştir47.
de vardı. Ordunun cumhurbaşkanlığı seçimine mü-
Gerçekten de, 27 Mayısçı cephenin gücünün ol- dahalesini engelleme düşüncesiyle hareket eden Sü-
dukça azaldığı 1970’lere gelindiğinde, Adalet Partisi leyman Demirel’in, Korutürk cumhurbaşkanlığından
farklı bir biçimde kendini tanımlama yoluna gitmiş- ayrılınca, Senato Başkanı İhsan Sabri Çağlayangil’in
tir. Türkiye Cumhuriyeti Devleti ve onun dayandığı vekâletini, yeni bir cumhurbaşkanı seçilmesi için kar-
hür teşebbüsçü düzeni komünizme karşı koruma şı parti ile bir isim üzerinde uzlaşmaya tercih ettiği
fonksiyonuydu bu. Partinin milliyetçi-muhafazakâr yorumu yapılır51.
bir eğilimi temsil ettiği görüşü dile getirildi. Milliyetçi-
12 Eylül sürecinde, Süleyman Demirel’in, iktida-
muhafazakârlık kavramındaki muhafazakârlık, dinî-
rına karşı harekete geçen ve 1979’da uyarı mektubu
geleneksel değerlere saygıyı ifade ederken, milli-

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 55

yazan kuvvet komutanlarını emekliye sevk edeme-
mesi de 12 Mart 1971’deki durumla aynıydı. Çünkü
her ikisinde de Demirel, dönemin cumhurbaşkanları-
na güvenememişti52.
Süleyman Demirel, ekonomi ile ilgili olarak da 12
Eylül öncesinde Devlet Planlama Teşkilatı’nın başına
Turgut Özal’ı getirmiştir. Özal’ın hazırladığı 24 Ocak
1980 Kararları ile Türkiye’de serbest piyasa dönemi-
ne geçildi. Demirel’in asıl amacı, -kendi ifadesiyle-
ekonomideki yangını söndürmek için parayı serbest
bırakma metotlarını yürürlüğe koyma idi. Enflasyonu
önlemek için faizler de serbest bırakıldı53. Demirel
Hükümeti, 24 Ocak Kararları’nı kabul ederken, ya-
pay diye nitelendirilebilecek mal darlıklarını, ürünle-
rin gizlenmiş stoklardan çıkarılması ile bir dereceye
kadar ortadan kaldırdı54.
• Cumhurbaşkanlığı Seçimleri
Süleyman Demirel’in uzun siyasi hayatı bo-
yunca Cumhurbaşkanlığı Seçimleri, karşılaş-
tığı temel gelişmelerden biri olmuştur. 1966,
1973, 1980, 1989 ve 1993’deki Cumhurbaşkanlı-
ğı Seçimleri’nde Süleyman Demirel ismi daima
gündemi işgal etmiştir. 1966, 1973 ve 1980’de
başbakan olarak, 1989’da muhalefet lideri olarak,
1993’de ise bizzat Cumhurbaşkanı adayı olarak.
Süleyman Demirel’in siyasi aktör olarak katıl-
dığı ilk cumhurbaşkanlığı seçimi 1966’da yaşan-
mıştır. 27 Mayıs’ın lideri olan ve 1961’de Cum-
hurbaşkanı seçilen Cemal Gürsel’in rahatsızlığı
üzerine, Başbakan Demirel ve Cumhuriyet Halk
Partisi lideri İsmet İnönü anlaşarak, Genelkur-
may Başkanı Cevdet Sunay’ın Cumhurbaşkanı
olmasını sağlamışlardı. Bu durum, orduyu tat-
min ederek, Adalet Partisi iktidarını sağlamlaş-
tırma manevrası olarak yorumlanmıştır. Sunay,
Çankaya’ya çıktıktan sonra Demirel ve Adalet
Partisi hükümeti daha rahat bir çalışma imkânına
sahip olmuştur. Sunay, Başbakan Demirel’in yü-
rütme alanındaki faaliyetlerine, atamalara olum-
suz yaklaşmamıştır. 12 Mart dönemine kadar
sembolik olarak devlet başkanlığı yetkilerini kul-
lanmıştır. Açılışlarda, törenlerde başbakanla bir-
likte devlet ve ülke bütünlüğünü temsil eden bir
manzara sergilemiştir55.
1973’e gelindiğinde ise Sunay’ın görev süresinin
bitmesiyle, cumhurbaşkanlığı seçimi meselesi ye-
niden gündeme geldi. Ordunun desteklediği Genel-
kurmay Başkanı Faruk Gürler, emekliliğini isteyerek,
cumhurbaşkanı tarafından kontenjan senatörlüğüne
atanmıştı. Fakat olaylar Gürler’in istediği gibi geliş-
medi. İki büyük partinin liderleri Süleyman Demirel
ve Bülent Ecevit, Orgeneral Faruk Gürler’in Cumhur-
56 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
başkanı seçtirilmeyişini, parlamentonun zaferi olarak
yorumlamış ve bu yönde açıklamalar yapmışlardı.
Ancak asıl kazançlı olan, hiç hesapta yokken, cum-
hurbaşkanlığına seçilen emekli Oramiral Fahri S.
Korutürk oldu. Aslında parlamentonun Genelkurmay
Başkanı Gürler’in Cumhurbaşkanlığına direnmesi,
1973’de Türkiye’de parlamenter kuralların usulüne
uygun şekilde yürütüldüğü anlamını taşıdığı söylene-
mez. Bir önceki Cumhurbaşkanlığı seçiminde Orge-
neral Cevdet Sunay’ı Genelkurmay Başkanlığı’ndan
istifa ettirip, aday yapanların bir başka Genelkurmay
Başkanı aynı yolu denemesine tepki vermeleri de ay-
rıca üzerinde durulacak bir noktaydı56.
1973 Cumhurbaşkanlığı seçimi öncesinde, gaze-
teci İsmail Cem’in yorumları ilginçtir. Adeta olacakları
tarif ediyordu. Ona göre ortada iki yol vardı. Bunlardan
biri, Parlamento içerisinden bir kişinin cumhurbaşkanı
seçilmesi idi. Bu yol, Cem’in ifadesiyle Anayasa’nın
ruhuna ve demokrasinin olağan işleyişine uygun dü-
şeniydi. Basında ise, sık sık diğer bir yoldan sözedi-
liyordu. O da askeri görev taşıyan bu kişinin görevin-
den, kontenjan senatörlerinden birinin de senatörlük-
ten istifa etmesiyle, Cumhurbaşkanının askeri kişiyi
senatör yapması planına dayanıyordu. Böylece yeni
Cumhurbaşkanı ortaya çıkmış olacaktı57.
Süleyman Demirel’in 12 Eylül öncesindeki son
cumhurbaşkanlığı macerası, Fahri Korutürk’ün görev
süresinin 6 Nisan 1980’de sona ermesiyle başladı.
Bu tarihten itibaren Senato Başkanı İhsan Sabri Çağ-
layangil 12 Eylül 1980’e kadar cumhurbaşkanlığına
vekâlet etmiştir. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde yeni
cumhurbaşkanının seçilmesi için yapılan oylamalar-
dan sonuç alınamıyordu. Partiler bu konuda bir uz-
laşmaya varamadılar. 24 Ocak Kararları’nın getirdiği
toplumsal huzursuzluğun yanı sıra, siyasi bunalım
da son noktaya ulaştı. Herşey 12 Eylül 1980 gününe
kadar böyle sürdü58.
Bu süreçte birçok isim gündemi meşgul etmiştir.
Bunlar içerisinde en ilginç isim Genelkurmay Başkanı
Kenan Evren’dir. Aslında Kenan Evren ismine Adalet
Partisi’nin önde gelenleri de olumsuz değilmiş gibi idi-
ler. Mesela, gazeteci Yavuz Donat, Saadettin Bilgiç’le
bir konuşmasında sözü Kenan Evren’e getirerek, bu
konudaki fikrini sorduğunda Bilgiç, Kenan Evren’e bir
diyeceklerinin olmadığını, ancak, parlamento içinden
bir cumhurbaşkanı çıkabileceğini söylemiştir. İşin il-
ginç tarafı, 1966’da Genelkurmay Başkanı Cevdet
Sunay’ı, “Bizim adayımız” diye takdim eden ilk Adalet
Partisi yönetici de Saadettin Bilgiç olmuştu.59
Kenan Evren’in cumhurbaşkanlığı için en çok faa-
liyet gösteren ise o günkü Günaydın gazetesi olmuş-
tur. 1973’de Faruk Gürler’i de destekleyen Günaydın
gazetesi, üstelik kimin cumhurbaşkanı olabileceğine
dair bir anket de düzenlemişti. Ankette, Kenan Ev-
ren, 540 oyla ilk sırada yer alıyordu.60
b) Doğru Yol Partisi Dönemi
Süleyman Demirel’in ikinci defa bir siyasi parti-
ye genel başkan olduğu bu dönem, onun parti lide-
ri olarak yer aldığı son siyasi istasyon olacaktır. 63
yaşında DYP Genel Başkanı olan Demirel, 1960 ve
1970’lerde sahip olmadığı bir sıfatı da taşımaya baş-
ladı. Artık o “Baba” idi61.
Süleyman Demirel, 6 Eylül 1987 tarihli halkoyla-
ması sonucunda, Doğru Yol Genel Başkanlığı’ndan
istifa eden Hüsamettin Cindoruk’un yerine, olağa-
nüstü toplanan Büyük Kongre’de oybirliğiyle Doğru
Yol Partisi Genel Başkanlığı’na seçildi.62 Doğru Yol
Partisi’nin 1988 ve 1990 kongrelerinde de yine genel
başkan seçilmiştir.63
Süleyman Demirel, siyasi yasağının kalktığı gün
ilk sürprizi de yaşadı. Sürprizin kaynağı Başbakan
Turgut Özal’dı. Yasakların kaldırılıp kaldırılmama-
sı için yapılan referandumun sandıkları açılmadan,
Anavatan Partisi Genel Başkanı ve Başbakan Özal,
yaptığı televizyon konuşmasında “erken seçim” ka-
rarını ilan etti. Bu karar, siyasi hayata epey hareket
kazandıracağa benziyordu. Anavatan Partisi dışın-
daki partiler, bu durumu “baskın seçim” olarak nite-
lendirdiler64.
20 Ekim 1991’de yapılan genel seçimler netice-
sinde Süleyman Demirel liderliğindeki Doğru Yol Par-
tisi % 27 oyla seçimden birinci parti olarak çıktı. Yeni
hükümet, DYP ile Sosyal Demokrat Halkçı Parti ta-
rafından kuruldu. Demirel, 20 Kasım 1991’de, siyasi
tarihindeki VII. Hükümetini kurdu.65
Özal’ın peşinden, 1993’de Demirel de Cum-
hurbaşkanı oldu; ama ikisi de partilerini kaybettiler.
Özal’ın ANAP’ını Mesut Yılmaz, Demirel’in DYP’sini
Tansu Çiller ele geçirdi.66
***
Süleyman Demirel’in muhalefette olduğu sırada
ateşli tartışmalarından biri, 1989’daki Cumhurbaş-
kanlığı seçiminde kendini gösterdi. Başbakan Tur-
gut Özal’ın adaylığına karşı Süleyman Demirel ve
milletvekilleri yoğun bir mücadeleye başlamışlardı.67
Demirel, Özal’ın adaylığını kıymetsiz gösterebilmek
için Kenan Evren’le bile mukayese etmiştir. 1982’de
Evren’in, tazyikle de olsa halktan % 92 oy alarak
Cumhurbaşkanı olduğunu söylemiştir. Her ne kadar
buna itirazı olsa da, Özal’ın durumunu daha değişik
olarak yorumlayarak, 31 Ekim’de son dakikaya kadar
hatayı önlemeye çalışacaklarını ilan etmiştir.68
Turgut Özal’ın iktidar partisi genel başkanı ve
başbakanlık koltuğundan Çankaya’ya çıkmadan
başlayan şanssızlığı, partisinin ülke genelinde oy
kaybetmesiyle de ilgili idi. Celal Bayar’ın 1950’de
seçimin galibi olarak cumhurbaşkanı seçilmesinden
farklı bir durumdu bu. Anavatan Partisi lideri, “kayan
bir yıldız”dı. Böylece, parlamentodaki sandalye ço-
ğunluğuna dayanarak, cumhurbaşkanlığı koltuğunu
elde etmesi krize ciddi bir boyut kazandırdı. İktidar
- muhalefet diyaloğunu ortadan kaldırdı.69
Doğru Yol Partisi Genel Başkanı Süleyman De-
mirel, Başbakan Turgut Özal’ın Cumhurbaşkanlığı
adaylığı hususunda epey ağır ifadeler de kullan-
mıştır. Özal’ın adaylığı ile Türkiye’de demokrasinin
“canına okunduğu” görüşündeydi. Türkiye’yi bu hale
getirdiğini söylediği ve milletin başbakanlığa layık
görmediği dediği adamın Çankaya’da oturacak olu-
şunu Türkiye’nin garabeti olarak görmektedir. Demi-
rel, başka bir zaman da Başbakan Özal’ı uyararak,
“Çankaya’ya çıkarsan, seni indirmek boynumun bor-
cu olsun. Çıkmanla inmen bir olur” demiştir.70
Demirel’in, Özal’ın Cumhurbaşkanlığına karşı yü-
rüttüğü itirazlar, onun seçilmesinden sonra da devam
edecektir. Bir basın toplantısında Demirel; “Özal,
beni TBMM seçti diyor. Hayır, sizi TBMM seçmedi.
ANAP Grubu seçti. Bunu demokrasinin bir zaferi ola-
rak göstermesi bir yanıltmadır”.71demiştir. Demirel,
Özal’ın Cumhurbaşkanlığı’nı meşru kabul etmiyordu.
Meclis’te gerekli sayıya ulaşınca, Anayasa’nın de-
ğiştirilmesi ve Özal’ın Çankaya’dan indirilmesini dile
getirmekteydi.72
Yasaklı Demirel
Tüm ülkede olduğu gibi, Süleyman Demirel’in ha-
yatında da 12 Eylül 1980’in belirleyici bir yeri olmuş-
tur. Başbakanlığı, partisini kaybetmesi yetmiyormuş
gibi bu karşılaştığı ikinci askeri müdahale ile uzun
yıllar siyasetin dışında kalmasına neden olacak bir
süreç de başlamıştır.
Demirel’in 12 Mart’tan sonra bir kez daha asker
eliyle başbakanlık koltuğundan devrildiğinde, tarih 12
Eylül 1980’i gösteriyordu. Süleyman Demirel’in evin-
de haberin duyulması üzerine eşiyle arasında geçtiği
söylenen konuşma, her işin siyasetle çözümlenebi-
leceğine dair bir düşünceye o şartlarda bile sahip
olduğunu gösteriyor. Eşi Nazmiye Hanım’ın teslim
olmaması ve direnişe geçmesini söylemesi üzerine
Demirel şunları söylemiştir: “Kime karşı direnece-
ğim? Kendi askerime karşı mı? Neyle direneceğim?
Kendi askerime karşı benim bir gücüm var mı? Siya-
set uzun soluklu bir iştir. O an için düşündüğüm şey
şuydu. Bu işin ne zaman normalleşmeye döneceği”73.
Sabaha karşı Demireller ve Ecevitler yaklaşık bir ay
kalacakları Çanakkale Gelibolu’daki Hamzakoy’a
gönderildiler. Uçuş boyunca Demirel, cebinde bulu-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 57
nan anayasa kitapçığını göstererek: “Kardeşim, bu
bunun neresinde yazıyor, neresinde?” diye yüksek
sesle rahatsızlığını dile getirmiştir.74
Süleyman Demirel’in yasaklı dönemi, 12 Eylül
1980’de başbakanlıktan askeri müdahale ile indiril-
mesinden, 6 Eylül 1987’de halkoylaması ile yeniden
siyasete dönmesine kadar geçen 7 yıllık dönemi kap-
sar.
Askeri dönemde, 16 Ekim 1981’de siyasi partiler
feshedildi. 20 Ekim’de de kapatılan partilerin genel
başkanlarına 10 yıl siyaset yasağı getirildi.75
Süleyman Demirel’in yasaklı olduğu dönem-
de zorunlu olarak ikamete tabi tutulduğu bir yer de
Çanakkale’nin Lâpseki İlçesi yakınındaki Zincirbo-
zan olmuştur. 1983 seçimleri öncesinde, 4 aylık bu
süreçte Demirel’in altı arkadaşı yanında, Cumhu-
riyet Halk Partisi’nden yedi kişi ve Büyük Türkiye
Partisi’nin iki kurucusu olmak üzere toplam 16 kişi
Zincirbozan’a gönderildiler. 31 Mayıs 1983’te Milli
Güvenlik Konseyi’nin aldığı kararla buraya gönderil-
diler. Kenan Evren, yaptığı açıklamada bu politikacı-
ların seçimler yapılıp, Büyük Millet Meclisi Başkanlık
Divanı kuruluncaya kadar orada kalacaklarını açıkla-
dı76. Demirel’in bu sürgünü Haziran - Eylül 1983 ara-
sında devam edecektir77.
Bu arada, hakkında açılan davalarda da sanık
olarak yargılanmıştır78.
12 Eylül 1980 sonrasında Demirel yasaklı oldu-
ğu sırada, ordunun sivil otoriteye bağlı olabilmesini,
Türkiye’de demokrasinin yerleşmesi açısından te-
mel şart olarak görüyordu. Şubat 1982’de, “1973’te
bir kere hayır dedik, sekiz, dokuz yıl gitti” derken, 12
Mart sonrası Genelkurmay Başkanı Faruk Gürler’in
Cumhurbaşkanlığı’na Bülent Ecevit’le karşı koyma-
larını anlatmak istiyordu. “Ve bir daha olmadı böyle
bir şey” demiştir79.
Yasaklı olarak Zincirbozan’da gözetim altında tu-
tulduğu sırada, kendisini ziyarete gelenlere her za-
man izin de verilmemekteydi. Mesela, yakın dostu
Osman Bölükbaşı, Demirel’i mecburi ikamete tabi
tutulduğu Zincirbozan’a gitmiş; ancak görüşmelerine
izin verilmemiştir.80
Cumhurbaşkanı Demirel
1993’de Turgut Özal’ın vefatı, taşları yerinden oy-
nattı. Bu kez Çankaya’ya, bir başka lider başbakan-
lığı bırakarak çıktı. Süleyman Demirel, Türkiye’nin 9.
Cumhurbaşkanı seçildi.81
Süleyman Demirel’in Cumhurbaşkanı adaylığının
açıklanması ile onu ilk kutlayan da ilginç bir rastlantı
olarak, onu 12 Eylül 1980 askeri müdahalesiyle baş-
58 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
bakanlıktan eden, Hamzakoy ve Zincirbozan askeri
tesislerinde aylarca gözetim altında tutan, 7. Cum-
hurbaşkanı Kenan Evren oldu.82
Turgut Özal’ın bu beklenmedik ölümü ve Süley-
man Demirel’in Çankaya’ya çıkışı, Türkiye’yi yöneten
kadronun birkaç ay içerisinde tamamen değişmesine
neden olmuştur.83
Süleyman Demirel’in aday olduğu 1993 Cum-
hurbaşkanlığı seçiminin, Turgut Özal’ın seçildi-
ği 1989’dakinden farkı, Özal’ın kendi partisi olan
ANAP’ın parlamento çoğunluğuna dayanmasına
karşın, Demirel’in koalisyon ortağının desteğine
muhtaç oluşuydu. 17 Nisan 1993 Cumartesi günü
Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın vefatı üzerine, Baş-
bakan Demirel’in koalisyonu bozmadan, erken seçi-
me yol açmadan ve ülkeyi bunalıma sürüklemeden
Cumhurbaşkanlığı seçimini bir çözüme kavuşturma-
sı gerekiyordu.84
Süleyman Demirel, cumhurbaşkanlığının, Özal’da
olduğu gibi tartışmalı olmamasına dikkat göstermiş-
tir. Hukukun üstünlüğüne önem vereceğini ve ana-
yasal bir cumhurbaşkanı olacağını ilan etmiştir. O,
cumhurbaşkanı olarak birinci görevinin, “devletin
sorunsuz bir şekilde işlemesini sağlamak” olduğunu
söylemekteydi.85
***
Süleyman Demirel’in Cumhurbaşkanlığı dö-
neminde yeni bir askeri müdahale daha yaşandı.
Her ne kadar 28 Şubat 1997’de gerçekleşen mü-
dahale, bu sefer Demirel’i koltuğundan etmemiş-
se de, yakın dönem Türkiye Tarihi’nde kalıcı izle-
re sahip oldu.
Gelişmeler, 24 Aralık 1995 Genel Seçimlerin-
den Refah Partisi’nin en yüksek oyu almasıyla
başladı. 6 Mart-28 Haziran 1996 tarihleri arasında
Anavatan Partisi Genel Başkanı Mesut Yılmaz’ın
Doğru Yol Partisi ile yaptığı koalisyondan sonra,
Refah Partisi Genel Başkanı Necmettin Erbakan,
Doğru Yol Partisi ile 28 Haziran 1996’da hükümet
kurmuştu. Koalisyon protokolüne göre başbakan-
lık bir yıl sonra Doğru Yol Partisi’ne geçecekti.86
“Refah-Yol” adıyla anılacak bu hükümet, yaklaşık bir
yıl sürdü. Refah Partili bazı milletvekillerinin beyanları
koalisyonu daha en başta tehdit etmeye başlamıştı.
Bu hükümet zamanında yakın dönem Türki-
ye Tarihi’nde “28 Şubat” denilen bir süreç yaşandı.
“Post-modern darbe” adını da alacak olan bu geliş-
meler, Milli Güvenlik Kurulu’nda 28 Şubat 1997’de
alınan kararlarla kimlik buldu. Buna göre, rejim aleyh-
tarı irticai faaliyetlere karşı alınması gereken tedbir-
ler başlığı altındaki kararlar uygulamaya konuldu.
Cumhuriyet Tarihi’nde ilk defa iktidardaki bir partinin
kapatılmasına yönelik olarak Yargıtay Cumhuriyet
Başsavcısı 21 Mayıs 1997’de dava açtı.
Bu aşamada, 1965’den 1993’e kadar siyasi kari-
yeri boyunca, ordu ile defalarca karşı karşıya gelmiş
olan Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel, yükselmek-
te olan askeri dalgayı teskin etme ve orduyu şeklen
anayasal sınırlar içinde tutarak, siyasetin içinden
yeni bir hükümet çıkarma yolunu seçti. Erbakan ise
istifa etmekle beraber, Refah Partisi, Doğru Yol Parti-
si ve Büyük Birlik Partisi arasındaki ittifak gereği, par-
lamento çoğunluğu ile hükümetin bu ittifak tarafın-
dan kurulması gerektiğini ifade etti. Cumhurbaşkanı
Demirel, ittifakın Çiller’in başbakanlığını talep eden
bildirisini dikkate almadı ve Anavatan Partisi Genel
Başkanı Mesut Yılmaz’a hükümeti kurma görevi
verdi. Böylece, cumhurbaşkanı, ordunun istemediği
seçeneği devre dışı bırakıyordu. Hükümet, Anavatan
Partisi liderliğinde, Demokratik Sol Parti ile Doğru
Yol Partisi’nden kopanların oluşturduğu Demokrat
Türkiye Partisi’nin katılımıyla oluşturuldu. Cumhuri-
yet Halk Partisi dışarıdan destek verdi. Demirel, bu
süreçte ordunun isteklerinin tatmin edilmesi yönünde
bir siyaset izlemiştir.87
Süleyman Demirel’in Cumhurbaşkanlığının Ma-
yıs 2000’de sona ermesinden önce, süresinin uza-
tılması için Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde, Anaya-
sa değişikliği çalışmaları yapılmıştır. Ancak, 5 Nisan
2000 tarihinde yapılan son oylama Çankaya’da yeni
bir Demirel döneminin olamayacağını gösterdi.88
***
Süleyman Demirel’in Cumhurbaşkanlığı olarak,
Orta Asya ve Kafkasya’daki Türkler’e yönelik politi-
kaları da dikkat çekmiştir. Bunu Pantürkizm’in dirilişi
olarak yorumlayanlar da olmuştur. 4 Ağustos 1996’da
Pantürkist fikirleriyle hatırlanan Enver Paşa’nın
1922’den beri Tacikistan’da bulunan naaşının ülke-
ye getirilmesi ve resmen tekrar gömülmesi sırasın-
da Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in tören ko-
nuşmasında söyledikleri önemliydi. Demirel, Enver
Paşa’nın “Ülkesini seven, milliyetçi, idealist ve dürüst
bir asker” olduğunu ve “Türk ulusunun gözünde sür-
günü sona eren bir kahraman” olduğunu belirtti89. En-
ver Paşa’nın bu düşüncelerine paralel olarak, Soğuk
Savaş sonrasında Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbay-
can, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Öz-
bekistan arasında yeni ilişkiler geliştirilmeye gayret
gösterildiği de iddia edilmiştir. Süleyman Demirel’in,
1994’de İstanbul’da düzenlenen II. Türk Zirvesi’nde
bu üzerinde durulan yeni jeostratejik durum şöyle
açıklanıyordu. “Çeşitli olaylarla bölünen tarihimiz,
önüne çıkan engelleri aşmış ve doğal yatağına geri
dönmüştür. Kaçınılmaz olan 1991’de gerçekleşmiş,
bu beş kardeş cumhuriyet bağımsız ve egemen dev-
letler olarak, yeniden ortaya çıkmıştır. Bu yeniden
doğuşu büyük bir coşkuyla kutluyoruz.”90
Gerçekten de Süleyman Demirel’in başbakanlık
döneminden itibaren başlattığı ve cumhurbaşkanlığı
döneminde de devam ettirdiği politikaların bir sonu-
cu olarak, Türkiye’nin bölgeye, bölge devletlerinin de
Türkiye’ye bakışında tarihi ve kültürel yakınlığın öne-
mi anlaşıldı91.
Bunlara rağmen, Türkiye’nin yeni bağımsız dev-
letlerin uzun vadeli kalkınması için örnek olma iddia-
sını benimseyen Turgut Özal ve Süleyman Demirel’in
coşkulu projelerinin yeterince sonuca ulaşmadığı da
söylenmektedir92.
Sonuç
Türkiye Tarihi’nin 50 yıllık sürecinde, poli-
tikanın merkezinde yer almış olan Süleyman
Demirel’in parti lideri ve başbakan olarak izle-
diği politikalarla, cumhurbaşkanı olarak izlediği
politikalar zamana ve işgal ettiği makamın kendi
şartlarına göre farklı seyirler göstermiştir.93 Ada-
let Partisi Genel Başkanı olarak üstlendiği hükümet
kurma ve yürütme politikalarında ağırlığını hissettiği
husus, 27 Mayıs’tan itibaren askerî varlığın politika-
nın içindeki yeri idi. Bu süreç, kendisinin de bizzat iki
defa askerin müdahalesiyle hükümetten uzaklaştırıl-
masını sonuçlandırmıştı.
27 Mayıs 1960 müdahalesi sonrasında demok-
ratik rejimin aldığı yaranın telafisinde Süleyman
Demirel’in önemli bir yer tuttuğu gerçektir.94
Süleyman Demirel’in şahsında Adalet Partisi’nde
milli iradenin sınırlarının ne olduğu konusunda net bir
tavır gözlenir. Demokrat Parti ile Adalet Partisi arasın-
da ilk göze çarpan farklılık, muhalefete karşı sergile-
nen tutumda görülür. Uygulamada Adalet Partisi, bu
konuda daha toleranslı olmuştur. Demirel, “Hürriyet-
lerin kullanılmasından tedirgin olmayacağız. Yürüyüş
hürriyeti, hürriyet olarak kabul edilmiş mi? Edilmiş.
Bırakın yürüsün. Neden tedirgin olalım? Kim istiyor-
sa. Yürüsün… Biz bir tek şeye dikkat ederiz. Yürüyüş
namı altında yağmanın, gasbın ve tahribin yapılma-
masına dikkat ederiz” diyen bir başbakandır.95
İnsanlar, Demirel’in şahsında kendi köylü kimlikle-
rinin mesleki yükselişini görüyorlardı. O da Menderes
gibi halkın diliyle konuşabiliyordu. 1965’den itibaren
beş yıl boyunca Demirel, Türk siyasetine hâkim oldu.
1960’ların ortalarından itibaren bu yıllar Türkiye’nin
iyi yıllarıydı. Ekonomik büyüme yüksekti ve reel gelir-
ler 1963-1969 yılları arasında % 20 ortalamayla de-
vamlı artmıştı. Bunun yanında, Demirel’in en önemli
başarılarından biri de 5 yıl önce kendilerini iktidardan
deviren orduyla, Demokratların uzlaşmalarını sağ-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 59
laması oldu. Ama buna karşılık elbette bir ödün de
verilmişti. Ordunun savunma bakanına ve kabineye
olan itaatleri formaliteden ibaret hale gelmişti96. Ger-
çekten de askeri müdahalelerin ordu üzerinde genel
anlamda iki önemli etkisi olmuş görünüyor. Bunlar-
dan ilki, ordunun hiyerarşik düzen ve disiplininde
görülen bozulmaydı. İkincisi ise, bu olumsuzlukların
telafisi için yapılanların ordunun kurumsal özerkliğini,
kurumsal özerkliğin de giderek siyasi özerkliği arttır-
ması olmuştur.97
12 Eylül’ü takip eden yıllarda ise Süleyman Demi-
rel için 7 yıl yasaklı kaldıktan sonra, Doğru Yol Partisi
Genel Başkanlığı’nın sonunda Cumhurbaşkanı oluşu
ile yeni bir dönem başlamıştır.
Süleyman Demirel’in kullandığı “Büyük Türkiye”
sloganı, Demokrat Parti zamanının “Nurlu Ufuklar”
sözünün yerine geçmişti. Burada daha ziyade vurgu,
iktisadi gelişmeye yapılıyordu. Ekonomik olarak bü-
yük Türkiye, refah seviyesinin yükseldiği ve tüketim
mallarının hızla girdiği bir büyümeyi işaret ediyordu.
Bu büyümenin gerçekleşme oranı, millete hizmetin
seviyesini belirliyordu. Kalkınma ideolojisi olarak
Adalet Partisi’nin ideolojisi bir mühendislik anlayışına
sahipti. Bunun siyasi alandaki en belirgin gösterge-
si Süleyman Demirel’in ezberden sıraladığı projeler
üzerine inşa edilmesiydi.98
Bütün bu özellikleriyle Süleyman Demirel, yeni tip
Türk politikacısının ideal tipi olmuştur. Tanzimat dö-
neminden beri Türkiye’nin siyasi hayatında var olan
“askeri-bürokratik aydın” geleneğinin dışında teknok-
rat bir kişi idi. Barajlar Kralı’ydı. Herkesin kendisini
onunla özdeşleştirebileceği bir liderdi.99
Son olarak, Süleyman Demirel’in siyasete bakış
açısını anlamak bakımından, Cumhurbaşkanı Tur-
gut Özal’ın cenaze töreninde, Genelkurmay Başkanı
Org. Doğan Güreş’e söylediklerine bakabiliriz. Demi-
rel şunları söylemiştir:
“Paşam bak… Önümüzde kim yürüyor? Cumhur-
başkanı Vekili Hüsamettin Cindoruk. DYP’nin eski
Genel Başkanı. Onun arkasında kim yürüyor? TBMM
Başkanvekili Yıldırım Avcı. O da DYP’nin eski Ge-
nel Başkanı. Paşa, diğer yanımda kim yürüyor? Beni
yedi yıl süreyle dört duvar arasına kapatan Kenan
Evren. Ve şimdi hepimiz bir aradayız. Ve hepimizin
arasında uyum var, uzlaşma var. Kin, husumet yok.
Zaten, uzlaşmayı bilmeyenin siyasette işi yok”.100
______________________________________________
* Yrd. Doç. Dr., Kırıkkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fa-
kültesi
1 Süleyman Demirel, askerî müdahaleden hemen sonra
Temmuz 1960’da Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü’nden
ayrılarak, 1961 yılı sonuna kadar devam edecek asker-
lik görevine başlamıştı (Çankaya’da 7 Yıl, Türkiye’nin
9. Cumhurbaşkanı Sayın Süleyman Demirel’in 7 Yıllık
60 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Etkinlikleri, [Ankara], t.y., s. 6).
2 1961’de seçim dönemine gelindiğinde, Demokrat
Parti’nin mirasçısı olabilecek üç sağ parti bulunuyordu.
Osman Bölükbaşı’nın başkanı olduğu Cumhuriyetçi
Köylü Millet Partisi, Ekrem Alican’ın Yeni Türkiye Partisi
ve 27 Mayıs’la birlikte Genelkurmay Başkanı yapılan ve
Ağustos 1960’da emekli edilen Ragıp Gümüşpala’nın
başkanı olduğu Adalet Partisi. Bu partiler arasında sağ
tabanda Demokrat Parti’nin mirasçısı olarak Adalet
Partisi görülmekteydi. Kuruluşundan itibaren 8 ay geç-
mesine rağmen, tüm ülkede örgütlenen parti, Kayseri
Cezaevi’ndeki Celal Bayar ve arkadaşları tarafından da
işaret ediliyordu (Mehmet Ali Birand, Can Dündar, Bülent
Çaplı, 12 Mart, İhtilâlin Pençesinde Demokrasi, İmge
Yayınları, Ankara, 2008, s. 17). Ragıp Gümüşpala’nın,
Ankara Valiliği’ne sunduğu kurucular listesinde yer alan
isimler şunlardı: Ethem Menemencioğlu, Necmi Öktem,
Tahsin Demiray, Muhtar Yazır, İhsan Ünal, Emin Açar,
Şinasi Osma, Mehmet Yorgancıoğlu, Cevdet Perin ve
Kâmuran Evyiyaoğlu (Erdoğan Teziç, 100 Soruda Siya-
si Partiler (Partilerin Hukuki Rejimi ve Türkiye’de Parti-
ler), Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1976, s. 300).
3 Türker Sanal, Demirel Hükümetleri, Koalisyon Protokol-
leri ve Programları, Ankara, 2000, s. IX.
4 Celal Bayar ve idama mahkûm edilenler, 15 Eylül
1961’de infaz için Yassıada’dan İmralı’ya getirilmişler-
dir. Başbakan ve iki bakanının idamından sonra, 22
Eylül 1961’e kadar orada tutulup, 23 Eylül’de Kayseri
Cezaevi’ne nakledilmişlerdir (Celal Bayar, Kayseri Ce-
zaevi Günlüğü, Hazırlayan: Yücel A. Demirel, Yapı Kre-
di Yayınları, İstanbul, 1999, s. 13).
5 Mehmet Ali Birand, Can Dündar, Bülent Çaplı, a.g.e., s.
83.
6 Mehmet Ali Birand, Can Dündar, Bülent Çaplı, a.g.e., s.
86-88 (Süleyman Demirel, bu olayı şöyle ifade ediyor:
“Şapkayı alıp gitme hadisesi şu: 9 arkadaş orada o gö-
revi bıraktık o gün… Bunlardan 7’si üç gün sonra tekrar
görevlerine döndüler. Ben dedim ki, ‘Hayır, sizinle be-
raberce karar verdik. Benim görevi bırakma gerekçem
caridir’. Sonradan onların bir kısmı beni, ‘Şapkayı aldı
gitti’ diye itham ettiler…” (Mehmet Ali Birand, Can Dün-
dar, Bülent Çaplı, a.g.e., s. 89).
7 Süleyman Demirel’in beklenmedik Adalet Partisi baş-
kanlığının sebepleriyle ilgili farklı yorumlar yapılagel-
miştir. Demokrat Parti döneminde tarıma öncelik veren
ve iş hayatında geçmişi olmayan çiftlik sahibi liderlerin,
gelişme ve büyüme ihtiyacında olan büyük kent burju-
vazisine uygun düşmeyen tipler oluşu üzerinde durulur.
Bu yüzden Demirel, genel başkanlık yarışını küçük kent
burjuvazisinden Saadettin Bilgiç’e karşı kolaylıkla kaza-
nabilmiştir (Muzaffer Sencer, Türkiye’de Siyasal Parti-
lerin Sosyal Temelleri, May Yayınları, İstanbul, 1974, s.
270).
8 Cemal Fedayi, “Süleyman Demirel’in İlk İktidar Yılları:
1965-1969, -Öncesiyle ve Sonrasıyla Bir Dönemin Ana-
lizi-”, Bilim Yolu, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi (80. Yaşgününde 9. Cumhurbaşka-
nımız Süleyman Demirel’e Armağan), Sayı: 4, Ankara,
2004, s. 280-281. (Demirel, bu yarışta geniş bir destek
görmüştür. İş dünyası ve basın, Demirel’i desteklemiş-
tir. Demirel’in “basın bülteni” gibi yayın yaptığı söylenen
Hürriyet Gazetesi, onun, A.B.D. tarafından desteklen-
diği şeklindeki düşünceden ve Masonluk gibi hakkında
üretilen iddialardan uzak tutulmasında önemli bir rol
oynamıştı. Bunun yanında Demirel, ordu kademesi ta-
rafından da hem fazla tutucu görülen, hem de koyu bir
Menderes taraftarı kabul edilen Saadettin Bilgiç’e göre
daha tercih edilir bulunuyordu (Cemal Fedayi, a.g.m., s.
 281).
9 Yeşim Arat, “Süleyman Demirel”, Türkiye’de Liderler ve
Demokrasi -, Editörler: Metin Heper, Sabri Sayarı, Çe-
viri: Zuhal Bilgin, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2008, s. 103,
Dr. Saadettin Bilgiç, Ragıp Gümüşpala’nın sağ kolu
idi ve parti örgütünü neredeyse tek başına kurmuştu.
Gümüşpala’nın vefatıyla Genel Başkan Vekilliği’ne geti-
rilen Bilgiç’in Genel Başkanlık yarışında karşısında bir-
kaç ismin bulunması onun şansını azaltıyor gibi görün-
müyordu. Bilgiç’e karşı öne çıkarılan ilk isim, eski Hava
Kuvvetleri Komutanı Tekin Arıburun’du. Bir grup partili
de Ali Fuat Başgil’in ismini ileri sürmüşlerdi. Kongre’nin
yaklaştığı günlerde, o güne kadar kamuoyunda çok
fazla tanınmayan yeni bir isim ortaya atıldı. O isim Sü-
leyman Demirel’di (Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 3,
1961-1980, Yayın Kurulu: Hasan Ersel, Ahmet Kuyaş,
Ahmet Oktay, Mete Tunçay, Yapı Kredi Yayınları, İstan-
bul, 2002, s. 96).
10 Muharrem Özgüven, Duayenden Notlar, Dış Politikada
Yeni Ufuklar, Ankara, t.y., s 4; Süleyman Demirel’in Ada-
let Partisi’nde başbakan olmadığı tarihler de şöyledir: a)
20 Şubat 1965 – 27 Ekim 1965: Başbakan Yardımcılığı,
b) 26 Mart 1971 - 31 Mart 1975: Muhalefet Liderliği, c)
21 Haziran 1977 - 21 Temmuz 1977: Muhalefet Liderli-
ği, d) 5 Ocak 1978 – 12 Kasım 1979: Muhalefet Liderliği
(Türker Sanal, a.g.e., s. X.
11 İsmet İnönü’nün son başbakanlığı böylece 13 Şubat
1965’de sona erdi. Demirel ise parti lideri olarak, Mil-
let Meclisi üyesi olmadığı halde, İsmet Paşa gibi bir
“mitos”u 57 gün süren görüşmelerden sonra düşürme-
siyle Adalet Partisi Millet Meclisi gruplarında da ege-
menliğini kuruyordu. Fakat milletvekili olmadığı için,
başbakan olarak yeni hükümete hâkim olamayacaktı
(Cüneyt Arcayürek Açıklıyor 4, Yeni Demokrasi, Yeni
Arayışlar, 1960-1965, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1985, s.
346).
12 Cumhuriyet Ansiklopedisi, C 3, s. 117.
13 Dünden Bugüne Başbakanlık (1920-2004), (Hazırla-
yanlar: İbrahim Karaer, Rahim Erişti, Ahmet Ceylan),
T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Ya-
yını, Ankara, 2004, s. 262-263.
14 Cüneyt Arcayürek, a.g.e., Cilt 4, s. 348-349.
15 Demirel, Adalet Partisi Genel Başkanı olarak, 6 defa
hükümet kurmuştur. Bu hükümetler şöyledir: I. Hükü-
met: 27 Ekim 1965 – 3 Kasım 1969, II. Hükümet: 3 Ka-
sım 1969 – 6 Mart 1970, III. Hükümet: 6 Mart 1970 – 26
Mart 1971, IV. Hükümet: 31 Mart 1975 – 21 Haziran
1977, V. Hükümet: 21 Temmuz 1977 5 Ocak 1978, VI.
Hükümet: 12 Kasım 1979 – 12 Eylül 1980 (Türker Sa-
nal, a.g.e., s. IX-X).
16 Oylamada 252 evet oyu verildi. 172 ret, 10 çekimser ve
2 de boş oy çıktı (Türker Sanal, a.g.e., s. 3).
17 Yeşim Arat, a.g.m., s. 103.
18 Cüneyt Arcayürek Açıklıyor, Cilt 5, Demirel Dönemi, 12
Mart Darbesi, 1965-1971, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1985,
s. 13.
19 Cüneyt Arcayürek, a.g.e., 5. Cilt, s. 13-14.
20 Cüneyt Arcayürek, a.g.e., 5. Cilt, s. 11-12.
21 Feroz Ahmad, Bedia Turgay Ahmad, Türkiye’de Çok
Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi (1945-1971),
Bilgi Yayınevi, Ankara, 1976, s. 299.
22 Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye, 1945-
1980, Türkçesi: Ahmet Fethi, Hil Yayınları, İstanbul,
1992, s. 230-231.
23 Türker Sanal, a.g.e., s. 5.
24 Türker Sanal, a.g.e., s. 6.
25 Mehmet Ali Birand, Can Dündar, Bülent Çaplı, a.g.e., s.
220.
26 Türker Sanal, a.g.e., s. 6-7 (Başbakan Demirel’in,
Cumhurbaşkanı’na gönderdiği istifa yazısı şöyledir:
“Cumhurbaşkanlığı Yüce Katına
Ankara, 12/3/1971
Genelkurmay Başkanı ve Kuvvet Kumandanları tarafından
Zatıdevletlerine, Cumhuriyet Senatosu ve Millet Mecli-
si Başkanlarına tevdî edilip bugün Türkiye Radyoları-
nın saat 13.00 bülteninde Türk kamuoyuna duyurulan
muhtıranın Anayasa ve hukuk devleti anlayışı ile telifini
mümkün görmediğimizden hükümetin istifa kararı aldı-
ğını saygı ile arz ederim. Başbakan Süleyman Demirel”
Türker Sanal, a.g.e., s. 7).
27 Jacob M. Landau, Türkiye’de Sağ ve Sol Akımlar, Türk-
çesi: Erdinç Baykal, Turhan Kitabevi, Ankara, 1979, s.
68-69.
28 Hikmet Özdemir, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, s. 323.
29 Hikmet Özdemir, Türkiye Cumhuriyeti, İz Yayıncılık, İs-
tanbul, 1995, s. 320.
30 Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1845-
1980), s. 277-278.
31 Cüneyt Arcayürek, a.g.e., s. 23-25.
32 Kurtuluş Kayalı, Ordu ve Siyaset, 27 Mayıs - 12 Mart,
İletişim Yayınları, İstanbul, 1994, s. 149-150.
33 Hikmet Özdemir, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, s. 344-
345.
34 Tanju Cılızoğlu, “Kader Bizi Una Değil Üne İtti”,
Çağlayangil’in Anıları, Çağlayangil’le Anılar, Büke Ya-
yıncılık, İstanbul, 2000, s. 86-87.
35 Rıdvan Akın, Türk Siyasal Tarihi (1908-2000), XIII Lev-
ha Yayını, İstanbul, 2010, s. 398.
36 Süleyman Demirel’in kurduğu Milliyetçi Cephe koalis-
yonlarında, ortak sayısı artıkça, bakanlıkların paylaşımı
hep sorun olmuştur. Hükümette görev alan parti lider-
lerinin durumları da ilginç manzaralar ortaya çıkarmış-
tır. Milliyetçi Cephe döneminde, Başbakan Süleyman
Demirel, yardımcıları sıfatıyla Milli Selamet Partisi li-
deri Necmettin Erbakan, Milliyetçi Hareket Partisi lideri
Alparslan Türkeş ve Cumhuriyetçi Güven Partisi lideri
Turhan Feyzioğlu birbirleriyle çelişen demeç ve görün-
tüleri ile medyada yer aldılar. Kamuoyu, hükümetin de-
ğil, adeta dört ayrı otoritenin faaliyetlerini izlemekteydi
(Hikmet Özdemir, Tarih ve Politika -Bir Arayışın Notları-,
İz Yayıncılık, İstanbul, 1995, s. 116).
37 Hikmet Bilâ, CHP, 1919-2009, Doğan Kitap, İstanbul,
2008, s. 269.
38 Tevfik Çavdar, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1950-
1995), İmge Kitabevi, Ankara, 1996, s. 248.
39 Hikmet Bilâ, a.g.e., s. 270.
40 Türker Sanal, a.g.e., s. 13.
41 Feroz Ahmad, Bedia Turgay Ahmad, a.g.e., s. 301.
42 Kemal H. Karpat, Osmanlı’dan Günümüze Asker ve
Siyaset, Çeviren ve Yayına Hazırlayan: Güneş Ayas,
TİMAŞ Yayınları, İstanbul, 2010, s. 252.
43 Yeşim Arat, a.g.m., s. 103-104.
44 Feroz Ahmad, Bedia Turgay Ahmad, a.g.e., s. 313.
45 Feroz Ahmad, Bedia Turgay Ahmad, a.g.e., s. 326-
327.
46 İsmail Kaplan, a.g.m., s. 796.
47 Feroz Ahmad, Bedia Turgay Ahmad, a.g.e., s. 322-
323.
48 Tanel Demirel, “Adalet Partisi”, Modern Türkiye’de Si-
yasi Düşünce, Cilt 7, Liberalizm, İletişim Yayınları, İs-
tanbul, 2005, s. 548.
49 İsmail Kaplan, “Milli Eğitim İdeolojisi”, Modern Türkiye’de
Siyasi Düşünce, Cilt 4, Milliyetçilik, İletişim Yayınları, İs-
tanbul, 2002, s. 796.
50 Ümit Cizre-Sakallıoğlu, AP - Ordu İlişkileri, Bir İkilemin
Anatomisi, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993, s. 220-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 61
 221.
51 Ümit Cizre-Sakallıoğlu, a.g.e., s. 222-223.
52 Ümit Cizre-Sakallıoğlu, a.g.e., s. 244.
53 İrfan Ülkü, Ali Hasanov, Süleyman Demirel, İstanbul,
1999, s. 165-166.
54 Tevfik Çavdar, a.g.e., s. 261.
55 Rıdvan Akın, a.g.e., s. 384-385.
56 Hikmet Özdemir, Cumhurbaşkanlığı Seçimlerinde Or-
dunun Olağandışı Rolü, Türkiye Örneği, İz Yayıncılık,
İstanbul, 1994, s. 220.
57 İsmail Cem, Tarih Açısından 12 Mart, Nedenleri, Yapısı,
Sonuçları, Türkiye İş Bankası Yayını, İstanbul, 2009, s.
154.
58 Tevfik Çavdar, a.g.e., s. 261.
59 Hikmet Özdemir, Cumhurbaşkanlığı Seçimlerinde Or-
dunun Olağandışı Rolü, Türkiye Örneği, İz Yayıncılık,
İstanbul, 1994, s. 337-338.
60 Hikmet Özdemir, Cumhurbaşkanlığı Seçimlerinde Or-
dunun Olağandışı Rolü, s. 338.
61 Süleyman Demirel özellikle 1980’lerin ikinci yarısından
itibaren “Baba” olarak anılmıştır. Hatta, bu isimde onun
anlatıldığı bir kitap da kaleme alınmıştır (Abdullah Uraz,
Baba, Demirel’in Büyük Türkiye Kavgası Demokrasi ve
Kalkınma, Ankara, 1993). Demirel, 1993’de Cumhur-
başkanı olmadan önce, halkın refahından kişisel olarak
sorumlu bir imgeye sahipti. Başbakan iken bir defasında
“Bir ihtiyacı olan doğrudan beni arayabilir” diyerek, ade-
ta, tebaası ile haftalık görüşme yapan bir padişah gibi
hava da yaratmıştı (Metin Heper, Türkiye’nin Siyasal
Hayatı, Tarihsel, Kurumsal ve Karşılaştırmalı Açıdan,
Doğan Kitap Yayını, İstanbul, 2011, s. 44); Süleyman
Demirel, kendi anlatımında, “Baba” ifadesinin zaman
içerisinde elde ettiği bir unvan olduğunu söyler: “Bana
verilen unvanların büyük bir kısmı ikinci plana düştü.
Şu oldu, bu oldu. Ama Barajlar Kralı’nı kimse yıkamadı.
Hala Barajlar Kralı’yım. Nereye gidersem gideyim, Ba-
rajlar Kralı Demirel… Hala öyle anlatabildim mi? Ve ta-
bii, ikinci unvanım da “Baba” şimdi. Ama, Barajlar Kralı,
Baba ile hemen atbaşı” (Muharrem Özgüven, Demirel’in
Çankaya’da Üçüncü Yılı, EKA Yayını, Ankara, t.y., s 7).
62 Turgut Yılmaz Güven, Demirel’li Yıllar, Demokrasi Mah-
zeninden Atatürk’ün Mekânına (1987-1993), [Ankara],
TY., s. 2.
63 Muharrem Özgüven, a.g.e., s. 4.
64 Turgut Yılmaz Güven, a.g.e., s. 7. Muhalefetin “baskın”,
iktidarın ise “erken” diye adlandırdığı seçimler 29 Kasım
1987’de yapıldı. ANAP, % 36.29 oy alarak, 292 millet-
vekili sahibi oldu. SHP, % 24.76 oyla 99 milletvekili ka-
zandı. DYP ise %19.16 oyla 59 milletvekiliyle Meclis’e
girdi. DSP, RP ve MÇP seçim barajını aşamadılar. Bu
oy oranlarıyla milletvekilliklerinin % 65’ini ANAP alırken,
genel oyların toplam %43.92’sini almalarına rağmen
SHP ve DYP sadece % 35’lik bir milletvekili oranına
sahip olabilmişlerdi. Başta DYP olmak üzere muhale-
fete göre seçim kanunundan kaynaklanan bu durum
demokratik sistemle yönetilen hiçbir ülkede görülmemiş
bir şeydi (Turgut Yılmaz Güven, a.g.e, s. 20).
65 Metin Heper, a.g.e., s. 163; Türker Sanal, a.g.e., s. X.
66 Hasan Cemal, Türkiye’nin Asker Sorunu, Ey Asker, Si-
yasete Karışma!, Doğan Kitap Yayınları, İstanbul, 2010,
s. 148.
67 Hikmet Özdemir, Atatürk’ten Günümüze Cumhurbaşka-
nı Seçimleri, Remzi Kitabevi Yayıını, İstanbul, 2007, s.
355.
68 Hikmet Özdemir, Atatürk’ten Günümüze Cumhurbaşka-
nı Seçimleri, s. 358.
69 Hikmet Özdemir, Tarih ve Politika -Bir Arayışın Notları-,
s. 76-77.
62 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
70 Hikmet Özdemir, Atatürk’ten Günümüze Cumhurbaşka-
nı Seçimleri, s. 357.
71 Hikmet Özdemir, Atatürk’ten Günümüze Cumhurbaşka-
nı Seçimleri, s. 376-377; Türker Sanal, a.g.e., s. X.
72 Metin Heper, a.g.e., s. 163.
73 Hasan Cemal, a.g.e., s. 24.
74 Hasan Cemal, a.g.e., s. 26.
75 Turgut Yılmaz Güven, a.g.e., s. 2.
76 Muammer Yaşar, Zincirbozan Günleri, İstanbul, 1986,
s. 5-6.
77 Türker Sanal, a.g.e., s. X.
78 İrfan Ülkü, Ali Hasanov, s., 174.
79 Hasan Cemal, a.g.e., s. 136.
80 Deniz Bölükbaşı, Türk Siyasetinde Anadolu Fırtınası
Osman Bölükbaşı, Doğan Kitap, İstanbul, 2005, s. 12.
81 Murat Koraltürk, Cem Çetin, “Türkiye’de Liberal İktisadi
Düşünce” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 7, Li-
beralizm, İletişim Yayınları, İstanbul, 2005, s. 352-353.
82 Hikmet Özdemir, Atatürk’ten Günümüze Cumhurbaşka-
nı Seçimleri, s. 396.
83 Süleyman Demirel’in Erdal İnönü’nün desteğini alarak,
cumhurbaşkanı olmasıyla beraber, Doğru Yol Partisi
Genel Başkanlığı’na 13 Haziran’da Tansu Çiller seçildi
ve aynı zamanda başbakan oldu. Erdal İnönü, Sosyal-
demokrat Halkçı Parti Genel Başkanlığı’nı bıraktı. 11
Eylül 1993’de yerine Ankara Büyükşehir Belediye Baş-
kanı Murat Karayalçın seçildi. Ancak, Turgut Özal’ın
başına gelen Süleyman Demirel’in de başına gelmiş
ve partisinin başına istediği biri geçmemişti. Çiller,
Demirel’in istediği kişileri kabineye almadı (N. İlter Er-
tuğrul, 1923-2008 Cumhuriyet Tarihi El Kitabı, ODTÜ
Yayıncılık, Ankara, 2008, s. 163).
84 Hikmet Özdemir, Atatürk’ten Günümüze Cumhurbaşka-
nı Seçimleri, s. 393.
85 Metin Heper, a.g.e., s. 165-166.
86 Rıdvan Akın, a.g.e., s. 455.
87 Rıdvan Akın, a.g.e., s. 456-458.
88 Rıdvan Akın, a.g.e., s. 465.
89 Deitrich Jung, Wolfango Piccoli, Yol Ayrımında Türkiye,
Çeviren: Berna Kurt, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2004, s.
199.
90 Deitrich Jung, Wolfango Piccoli, a.g.e., s. 200.
91 Sıddık Çalık, “Süleyman Demirel’in Türkiye ve Orta
Asya Cumhuriyetleri Arasındaki İlişkilerin Geliştirilme-
sindeki Rolü”, Bilim Yolu, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, 80. Yaş Gününde 9. Cum-
hurbaşkanımız Süleyman Demirel’e Armağan, Sayı: 4,
Kırıkkale 2004, s. 199-200.
92 Deitrich Jung, Wolfango Piccoli, a.g.e., s. 220.
93 Süleyman Demirel’in siyasi hayatı boyunca yayınlan-
mış bütün eserleri için bkz: Orhan Avcı, “Süleyman
Demirel’in Yayınlanmış Eserleri”, Bilim Yolu, Kırıkkale
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 80. Yaş
Gününde 9. Cumhurbaşkanımız Süleyman Demirel’e
Armağan, Sayı: 4, Kırıkkale 2004, s. 93-189.
94 Çankaya’da 7 Yıl, s. 6.
95 Tanel Demirel, a.g.m., s. 551.
96 Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İleti-
şim Yayınları, İstanbul, 1998, s. 365.
97 Doğan Akyaz, Askeri Müdahalelerin Orduya Etkisi, Hi-
yerarşi Dışı Örgütlenmeden Emir Komuta Zinzirine, İle-
tişim Yayınları, İstanbul, 2002, s. 431.
98 Ahmet İnsel, “Milliyetçilik ve Kalkınma” Modern
Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 4, Milliyetçilik, İletişim
Yayınları, İstanbul, 2003, s. 772.
99 Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye, s. 230.
100 Hikmet Özdemir, Atatürk’ten Günümüze Cumhurbaşka-
nı Seçimleri, s. 395-396.
 Türk Milliyetçiliğinin Kutup Yıldızı:
ALPARSLAN TÜRKEŞ

ÖZCAN YENİÇERİ*

A
lparslan Türkeş, bir elin parmakları kadar az
Türk siyasi haya- sayıdaki insandan, fikirlerini
tının hikâyesi en milyonlarca insanın paylaştı-
zor anlatılabilecek liderle- ğı kitleleri ortaya çıkarmıştır.
rindendir. Onu anlatmanın Türk milleti için ortaya koy-
zorluğu çok yönlülüğü ve duğu görüşleri, düşünceleri
özgünlüğüdür. O, asker- ve söylemleri yalnız bugünün
dir, ihtilalcidir, demokrattır, nesillerini değil yarınki nesil-
mahkûmdur, teorisyendir, leri de etkileyecek türdendir.
devlet adamıdır, genel baş-
Alparslan Türkeş’in sos-
kandır, bilge’dir, dava ada-
yal ve düşünsel biyografisi
mıdır, liderdir, ülkücüdür ve
özel hayatını aşmış insan-
nihayet Başbuğ’dur.
lardandır. Takvim kişiliğinden
Hakkında olumlu ya da ziyade tarihi bir şahsiyettir.
olumsuz söylenmedik söz, Hayatını ideallerine adamış,
belirtilmeyen kanaat de ne- ideallerini de hayata geçire-
redeyse kalmamıştır. Türk bilmiş bir kişiliktir.
siyasi tarihinde onun kadar
Gerçek bir reis-ül evvel
ön yargılarla sorgulanmış,
olan Alparslan Türkeş’in fır-
suçlanmış, itham edilmiş,
tınalı hayatının dönüm nok-
iftiraya uğramış, haksızlık
talarına kısaca değindikten
yapılmış insan da çok azdır.
sonra, toplum üzerinde bıraktığı etkiyi ve düşünce
Soğuk savaş döneminin ideolojik kalıplarıyla teçhiz
dünyasını, sınırlı biçimde irdelemeye çalışacağız.
edilmiş guruplar tarafından Alparslan Türkeş, algılan-
maya, anlaşılmaya değil yargılanmaya tabi tutulmuş- Alparslan Türkeş’in Biyografisi
tur.
Alparslan Türkeş’in ataları Kayseri Pınarbaşı il-
Diğer yandan Türk siyasi tarihinde Alparslan Tür- çesinin Yukarı Köşkerli köyündendir. 1860 yılında ai-
keş kadar takip edilmiş, örnek alınmış, alkışlanmış, lesi Kıbrıs’a göç etmiş. Alparslan Türkeş, 25 Kasım
sevilmiş, takdir edilmiş, yüceltilmiş, kurtarıcı olarak 1917’de Lefkoşa’da dünyaya gelmiştir. Türkeş’in do-
görülmüş ve güvenilmiş insan da çok azdır. ğup yetiştiği yıllarda Kıbrıs, İngiltere’nin işgali altınday-
dı. 1933 yılında Alparslan Türkeş’in ailesi Türkiye’ye
Yaşadığı sürede millet hayatını etkileyen her kritik
tekrar geri gelmiştir. Alparslan Türkeş, İzmit Mebusu
olayın önemli aktörü olarak temayüz etmiştir. Haya-
Sırrı Bey ve Mareşal Fevzi Çakmak’ın yardımıyla ka-
tında boşluk olmayan nadir insanlardandır. Her ide-
yıt olduğu Kuleli Askeri Lisesi’nden 1936 yılında, 30
alist için örnek teşkil edecek kadar iddialı bir hayat
Ağustos 1938 yılında ise Harp Okulu’ndan mezun
yaşamıştır. O, ihtilalden demokrasiye, tabutluk adı ve-
olmuştur.
rilen hücrelerden başbakan yardımcılığına ulaşmış,

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 63

 Alparslan Türkeş’in asteğmenliğe yükselişi ile ilgili
kararname Atatürk tarafından tasdik edilir.
Artık o, Türk ordusunun genç bir teğmenidir. Piya-
de eğitimini tamamladıktan sonra önce Kars’ta son-
ra Isparta’da görev yapar. Daha sonraki görev yeri
Gelibolu 58. Piyade Alayı olur. İkinci Dünya savaşı
yıllarında da sırasıyla Balıkesir, Bandırma, Erdek ve
Marmara adasıdır görev yerleri.
1944 yılı Alparslan Türkeş’in fırtınalı hayatındaki
dönemeç noktalarından birisi olur. 3 Mayıs 1944 yılın-
da Türkçülük, Turancılık adıyla arşivlerde yerini alan
davayla ilgili olarak tutuklanır, yargılanır ve beraat
eder.
Alparslan Türkeş, 27 Mayıs 1960’daki ihtilalin, tok
sesli “kudretli albayı”dır. İçinde olmak zorunda kaldığı
27 Mayıs ihtilalinin imkânlarını kullanarak Türkiye’nin
temel sorunlarını çözmek ve bu imkânı millet yararı-
na değerlendirmek ister. 27 Mayıs İhtilali’nin partiler
üstünde kalmasını ve milli biçimde bir reform hareketi
olmasını arzulayan Türkeş, MBK grubuna katılmış,
25 Eylül 1960’a kadar Başbakanlık Müsteşarı göre-
vinde bulunur. 19 Kasım 1960’da, Hindistan’da Hükü-
met Müşavirliği sıfatıyla ikamete mecbur bırakılmıştır.
Doğrusu Alparslan Türkeş, ideallerini uygulamaya
koyma imkânı bulamadan Yeni Delhi’ye sürgüne gön-
derilmiştir.
21 Şubat 1963 tarihinde Türkiye’ye dönmüş ve
21 Mayıs 1963 tarihinde de tutuklanmıştır. 5 Eylül
1963 tarihinde tahliye olmuş, 31 Mart 1963 tarihinde
CKMP’ye üye olmuş, 1 Ağustos 1965 tarihinde yapı-
lan kongrede genel başkan seçilmiştir. Şubat 1969
tarihinde CKMP’nin ismi, Alparslan Türkeş’in teklifiy-
le MHP olarak değiştirilmiştir. 1965 yılından 12 Eylül
1980 tarihine kadar dört dönem, Ankara ve Adana’dan
milletvekili seçilmiştir. 1975 yılından sonra kurulan I
ve II. Milliyetçi Cephe hükümetlerinde Alparslan Tür-
keş, Başbakan Yardımcılığı görevinde bulunmuştur.
12 Eylül 1980 tarihinde yapılan askeri darbeden son-
ra tutuklanmıştır.
12 Eylül 1980 cuntasının savcısı tarafından Al-
parslan Türkeş, “Anayasal düzeni, cumhuriyetçilik ve
demokrasi ilkelerine aykırı olarak devletin tek kişi ta-
rafından yönetilmesi amacına yönelik değiştirilmesine
zor yoluyla kalkışmak; Türkiye ahalisini birbiri aleyhi-
ne silahlandırarak toplu kıyama yönlendirmek, toplu
kıyama neden olmak, bu cürümlere katılmak” iddiala-
rıyla suçlanmış ve yargılanmıştır. Alparslan Türkeş, 4
yıl, 5 ay, 28 gün hapishanede tutulmuş, 9 Nisan 1985
tarihinde serbest kalmıştır.
Mamak’ta tutulan Alparslan Türkeş özelinde dü-
zenlenen iddianame Türk milliyetçiliğinin Marksist/sol
bir algı ile yargılanması biçiminde tanzim edilmiştir.
“Bir sağdan bir soldan” rövanşı içinde idam edilen
masum vatan evlatları olmuştur. 12 Eylül yargısı, ne-
64 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
silleri daha doğrusu idealleri işkenceden geçirmiştir.
Alparslan Türkeş’in Türk milliyetçiliğini yargılama-
ya cüret eden cunta savcısına yönelik olarak söyledi-
ği şu sözler bugün gelinen noktayı o günden görmek
anlamına gelmektedir. O, şöyle der; “devlet ve millet
adına görev ifa eden bir makamda bulunan kişi-
lerin milliyetçilik fikrini suçlamaları, milli birliği
sabote edilmek istenen bu ülkenin geleceğinde
tahripkâr neticeler doğuracaktır” öngörüsü o yıllara
aittir. Bugün 12 Eylül rejiminin tahribatını, milli mese-
leler karşısında oluşan duyarsızlık olarak şekillenen
acı neticelerini yaşanılan hemen her olayda tanık ol-
mak mümkün oluyor.
Zira Mamak zindanları yalnız bir tutuk evi değil-
dir. İşkenceleriyle Mamak zindanları, bu ülkenin in-
sanlarını millete, vatana, askere, ülkeye ve ülküye
düşman etme yerleri olmuştur. O yılları ve Mamak
iklimini, Agâh Oktay Güner’in şu tespiti yeteri kadar
açıklamaktadır: “Mamak, yalnızca soğuk, çıplak acı
hatıralar yumağı, bir tutuk ve ceza evinin adı değil,
insanı eriten, insanı haysiyetsiz kılmak için yaratılmış
çilehane’nin adıdır”. İnsanlar Mamak’ta işkencelerle
her şeyden önce kendisine sonra da milletine, mil-
liyetine, vatanına ve devletine yabancılaştırılmıştır.
Günümüzde insanların vatana, millete, devlete milli
meselelere ve ülkeye karşı ilgisizleşmelerinin, duyar-
sızlaşmalarının ya da “neme lazım” felsefesi edinme-
lerinin altında daha çok bu gerçekler vardır.
Kişiliği ve Karakteri
Alparslan Türkeş’in hayatının biyografik yanın-
dan çok düşünceleri insanları daha çok da gençliği
etkilemiş, Türk milleti ve Türklüğün dünya tasavvuru
konusunda ortaya koyduğu görüşler, geniş kitleler ta-
rafından benimsenmiştir.
Döneminde tek başına milletinin ruhu ve bir an-
lamda kaderi olabilmiş, tarihi ve abidevi bir kimlik
ortaya çıkmıştır. İddiası, ilkesi ve ülküsüyle boşluk
içinde yabancılaşmaya açık bir gençliğin kendisine
dönmesini sağlamış ve onları Türk İslam ülkü ve ide-
aliyle buluşturmuştur. Gerçek anlamda gençliğe pe-
şinden gideceği bir amaç ve uğrunda prangalar yıp-
ratacak bir anlam sunmuştur. Onun düşünceleri vatan
evlatlarının tarihlerine daha fazla aidiyet duymasına,
inançlarına daha sıkı sarılmasına, milli ve manevi de-
ğerlerine perçinlenmesine neden olmuştur.
Tek başına kaldığı zamanlarda dahi Türk İslam
ülküsüne yönelik devasa boyutlardaki eleştiri ve sal-
dırılara karşı koyabilmiştir. Eğilmemiş, bükülmemiş,
yılmamış önüne çıkan ya da çıkartılan engellere de
aldırmamıştır. O, Türk milletinin önüne çıkan ya da çı-
kartılan sorunların çözülmek, engellerin aşılmak, ba-
rajların ise yıkılmak için var olduğunu bir düstur olarak
benimsemişti. Zulüm altında tutulduğu, iftiranın her
çeşidine muhatap olduğu tabutluk diye adlandırılan
tavansız hücrelerde dahi inandığının gereğini yerine
getirmekten geri durmamıştır.
Türkiye’nin en çalkantılı ve istikrarsız dönemle-
rinde toplumsal ve siyasal gidişatı seyretmemiş, her
türlü riski üstlenerek duruma doğrudan müdahil ol-
muştur. Herkesin sustuğu zor zamanlarda konuşmuş,
Türk milletinin boğulmaya yüz tuttuğu dar bir zaman-
da da yüce milletinin hizmetine koşmuştur.
Nesli tükenen türden kahramanlar arasında mil-
letinin kendisine “Son Başbuğ” sıfatını yakıştırdığı
Alparslan Türkeş’in Türk milletini milli ve manevi yön-
den yüceltmek davasında çok özel bir yeri ve konumu
vardır. Fiziki yapısıyla maddi dünyadan ayrılmasına
karşın açtığı yol, ortaya koyduğu fikirler yaşıyor ve
yaşamaya devam ediyor.
Alparslan Türkeş’i anlamak esasta Müslüman
Türk Milletini, medeniyetini ve tarihini anlamak, an-
lamlandırmak ve kavramak demektir.
Gençliğe Emanet Ettiği Dava
Alparslan Türkeş, Türk milletinin tarihinin, İslam
dininin ve Türkiye coğrafyasının üzerinde oynanan
emperyal oyunların farkında olarak, Türk, İslam ve
Türkiye müktesebatının muhafazası için yapılması
gerekenleri kendisine dava edinmişti. Türk kültürünü
ve Türk milletinin üzerinde yaşadığı bütün coğrafyala-
rı temel ilgi alanı olarak görmüştür.
Onun ortaya koyduğu davayı, yolu ve özelliklerini
yazdığı şu satırlar açık bir biçimde ortaya koymakta-
dır: “Gayemiz Türk milletinin kurtuluşu içindir. Mü-
cadelemiz, Türkiye’nin başındaki bütün felaketler-
dir. Fikir ve haklı bir dava en büyük kuvvettir. Biz,
Türk milletinin davasını güdüyoruz. Arkamızda
hiçbir yabancı güç yok. Arkamızda Türk milleti
var. Bundan üreten düşmanlarımız bizi hedef al-
mışlardır. Bunun için yolumuz doğru ve sağlam-
dır. Allah bizimledir. Yenilmez insanlarız, çünkü
imanımızı tamdır. Yenilmez olmamızın sırrı inanç-
lardan, ülküden, büyük davadan dönmemek, taviz
vermemek ve asla yenilmeyi kabul etmemektir”.
Bunlar, ancak kendine güven duyan, inançların-
dan emin olan, başını bir davaya tahsis etmiş bulu-
nan inançlı bir müminin ağzından çıkacak sözlerdir.
Bu sözleriyle o, gücünü davasından alan, kaderini ya-
bana ya da yabancıya değil Allah’a emanet eden bir
dava adamı olduğunu ortaya koymuş olmaktadır.
O, Türk milletinin yeteneklerine, potansiyeline ve
davasının gücüne güveniyordu. Yüreği coşku dolu,
sözleri heyecan yüklü olmasına rağmen gerçekleşti-
rilebilir olmayan herhangi bir ütopya öne sürmemiştir.
Yaşadığı sürece hiç bir maceraya yüz vermemiştir.
Onun en önemli yanı da ortaya koyduğu düşüncele-
rin, çözüm önerilerinin ve yöneldiği istikametin doğru
olmasıydı. “Buluşma yerimiz ne doğudur, ne ba-
tıdır, ne kuzeydir, ne güneydir. Buluşma yerimiz
Büyük Türkiye’dir. Buluşma noktamız Türk’ün
kafası, Türk’ün kalbi, Türk’ün cevher’i aslisidir.”
Türkiye fikir piyasasında, Atatürk’ten sonra düşünce,
duygu, görüş, yaklaşım, analiz ve sentezleriyle “Made
in Türkiye” markasını ondan daha çok hak eden bir
başka siyasi liderle Türkiye henüz tanışmamıştır. Her
şeyi milleti için istemiş, onun şuna buna “el-avuç”
açmasına büyük bir hırsla karşı çıkmıştır. Halkının
içinde bulunduğu durumu aşağıdaki biçimde tasvir
ettiğinde çok önemli bir mesaj da vermişti. “Dudaklar
çatlak, mideler boş, köyler karanlık, dağlar tepeler
çıplak, halk yoksul, millet düne küskün, gelecek-
ten ümitsizdir”. Bu satırlar adeta Atatürk’ün Nutuk’ta
İstiklal Savaşını başlatmak için “Samsun’a çıktığım
gün umumi durum ve manzara” adlı bölümünü çağ-
rıştırmaktadır. O, bu milletin önündeki insanları, yen-
mek için yemin ettiği geriliği, yolsuzluğu, inançsızlığı,
ülküsüzlüğü ve cehaleti bir seferberlik duygusu içinde
adeta çarmıha germeye davet etmektedir.
Topluma önerdiği reçete, gençliğe sunduğu ülkü-
yü açıklıyor sonra da ülkeyi nereye taşımak istediğini
belirliyordu. İlk iş olarak varılması amaçladığı “nihai
hedefi” belirliyor, sonra o hedefe ulaşılması için ya-
pılması gerekenleri sıralıyordu. Sonuçları hedef alan
bir yönetim stratejisiyle ülke sorunlarını nasıl çöze-
ceğini ortaya koyuyordu. O, bunu şöyle ifade etmişti:
“Her şeyden evvel biz nihai bir hedef tespit etmiş
bulunmaktayız. Bizim tespit ettiğimiz nihai hedef
Türk milletinin en kısa zamanda, en kısa yoldan
ilimde, teknikte en ileri gitmiş, maneviyatta, iman-
da, ahlakta en yükseğe çıkmış, sanayileşmiş hiç-
bir kapıya avuç açarak yardım dilenmeyen kendi
kudreti ile ayakta duran ve sözünü Dünya’nın her
yerinde değil bağırıp söylemekte, hafif kaşını yık-
makla yaydırabilen bir Türkiye kurmak istiyoruz”.
Çaresizliğin, çözümsüzlüğün, yılgınlığın ve yor-
gunluğun onun hayatında yeri yoktu. Düşman kar-
şısında beyaz bayrak çekmek, sorunlar karşısında
teslim olmak ya da mücadeleden çekilmek ona göre
bir şey değildi. Alparslan Türkeş, önünün her kesil-
diğinde milletine hizmet davasını, gençliği harekete
geçirme yöntemini ve toplumu uyarma görevini bir
başka biçimde yerine getirmiştir.
Fikir, İdeal ve İlke
O, milletine kendi karnını kendi elleriyle doyur-
maya, kendi sorunlarını yabancılar eliyle değil kendi
elleriyle çözdürmeye, kendi gerçeklerini kendi insan-
larının ellerine emanet etmeyi tavsiye etmiştir. Bilge
Kağan’ın 1300 yıl önce taşlara yazdığı gibi “titreyip
kendine dönmek”, el ele vermek ve geceli gündüzlü
çalışarak sorunları aşmak gerektiğine sürekli bir bi-
çimde vurgu yapıyordu. Şöyle yazmıştı: “Türkiye’nin
yükselişi dışarıdan ithal edilen fikirlerle olamaz.
Hiçbir yabancı, Türk milletinin menfaatlerini, Türk
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 65

milletinin kendisi kadar düşünemez…/…Davaları-
mızın çözümü kendimize dönmek, sarsılmaz bir
birlik halinde el ele vermek ve geceli gündüzlü ça-
lışmaya girişmekle mümkündür” diye yazmıştı.
Türkeş, zehrin panzehirle; fikrin de ancak daha
ileri bir fikirle yenilebileceği görüşündeydi. Kendi milli
bünyemize uygun, ötekilerden daha yüksek ve daha
ileri bir fikirle galip gelinebileceğine savunuyordu. Si-
lahı fikirdi. Fikirler, ülküler ve inançlar silah kuvveti ile
polis gücü ile veya kaba kuvvetle hiç bir zaman ezi-
lemez, önlenemez ve yenilemez diyordu. Fikir temeli
olmayan hiç bir hareketin başarı kazanamayacağına,
özellikle dikkat çekmişti.
“Milletler yabancı kuvvetlerin orduları ve di-
ğer menfi güçleri tarafından yok edilmeden önce
manevi ve fikri güçleri tarafından esaret altına
alınırlar. Böyle bir duruma düşen toplumun esir
ve yok olması kesin bir hale gelir.” Bu inanç, onu
yabancıya karşı yerli, dışa karşı iç, kaba güce karşı
fikri ön plana alan çalışmalar yapmaya sevk etmiştir.
Yabancı doktrinler ve yönetim sistemleri taklit edilerek
Türkiye’nin kalkınamayacağını bu anlamda da kapi-
talizm, komünizm ve liberalizmin ülkemizin gerçek-
leriyle bağdaşamayacağını ifade etmişti. Türkiye’yi
kalkındıracak sistem ve görüş, ancak Türk milletinin
özelliklerine uygun, Müslüman Türk milleti gerçeğini
göz önünde bulunduran ve modern ilim ve tekniği yol
gösterici kabul eden, milli bir görüş olduğunu savun-
muştu.
Ortaya koyduğu görüşler ve gösterdiği hedefler
milletinin hislerine tercüman olacak nitelikteydi. Milli
unsurları, yerli ilkelerle ve milletinin özünde var oldu-
ğuna inandığı potansiyel kaynaklarla harekete geçir-
meyi amaç edinmişti. İşaret ettiği büyük hedef olduk-
ça anlamlıydı. O diyordu ki;
“Ben Türk milletini,
Sokaklarda ıspanak fiyatına satılan demokra-
siye,
Rüşvet, hile, çiğnenen, çiğnetilen hukuk dü-
zenlerine,
Ahlaktan mahrum bir hürriyete,
66 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Tefeciliğe, karaborsaya yer veren bir iktisadi
yapıya çağırmıyorum.
Türklük şuur ve gururuna, İslam ahlak ve fa-
ziletine, yoksullukla savaşa, adalette yarışa, bir-
liğe, kardeşliğe, kısacası hak yolu, hakikat yolu,
ALLAH yoluna çağırıyorum.”
Karnını doyurmak özgürlükten tavizi, özgürlüğü
sağlamak için de aç kalmayı kader olarak görmenin
yanlış olduğunu her fırsatta ortaya koymuştu. O, ünlü
bir bilgenin dediği gibi milletine “hür bir kümeste hür
bir tilki” özgürlüğü vaat edenlere karşı çıkmıştı. Ona
göre, Türkiye’nin “aç hürler, tok esirler ülkesi” olma-
sına izin verilmemeliydi.
İnsan olmanın, insan gibi yaşamanın temel şartı-
nın özgür olmaktan geçtiğini, özgürlük için risk alma-
yanların, insanlığının tehdit altına gireceğini söylemiş-
ti. Köleliğin şekline değil, özüne karşı olmak gerekti-
ğinin altını çizmişti. Hangi yaldızlı söylem, uygulama
ya da yöntem altında uygulamaya sokulursa sokulsun
köleliğe karşı isyan etmenin insan olmanın zorunlu
sonucu olduğuna dikkati çekmişti: “Köle olarak ya-
şamaktansa, hürriyet için can vermeyi, kan dökmeyi
göze alamayan fertler ve milletler, hiçbir zaman, hiçbir
devirde insanca yaşamaya layık olamazlar. İnsanca
meziyetlerle uşaklık asla bağdaşmaz. Esaret ve istib-
dat zinciri ne kadar süslü olursa olsun, madeni ister
altın, ister platinden bulunsun yine zincirdir. Böyle bir
zincire vurulmak istenen insanların göstereceği en
asil duygu ve hareket isyan ve başkaldırmadır”.
O, Türk Milletinin üstüne kâbus gibi çöken sefalet,
ideolojik savaş ve ihanetlere karşı çağdaş bir çığlık
gibi gençliğin yüreğinde yerini almıştı.
Yabancı ideolojilerin etki ajanı haline gelmiş olan
taklitçi aydını da çok sert biçimde hem uyarmış hem
de eleştirmişti.
Soysuzlaşmayı, özentiyi, taklidi, kopyayı, sığıntı
olmayı yok edilmesi gereken alışkanlıklar olarak gör-
düğünü şu satırlardan anlamak mümkündür: “En az
iki yüz yıldan beri soysuzlaşma, milli benliğinden
koparak başkalarına sığıntı olmak, yabancıları
taklit etmek, Batının sefahat ve kaba dış görünü-
şüne özenmek, başka diyarların gerçeklerinden
doğmuş sistemlerini kopya etmeğe kalkışmak
gibi hareketler ezilip, bir daha hortlamamak üze-
re yok edilecektir.” Taklidin yabancı hayranlığını;
yabancı hayranlığının da yabancı uşaklığını doğura-
cağını zamanında kavramış; gerekli ilke ve tedbirleri
koymuştu. “Türk milleti için her çeşit yabancı ide-
oloji ve kültür saldırısına karşı dayanılacak kuv-
vet, Türklük ülküsü ve Türk milliyetçiliği şuuru ile
Türk milliyetçiliği ideolojisidir.” Tamamı özgün ve
yerli, bütünüyle milli olan görüşleri büyük bir cesaretle
fikir piyasasına sürmüştü.
 Yabancılaşmış aydın tipinin sonuçta düşman ka-
dar Türk milleti için tehlikeli olduğunu düşünüyordu.
Bu nedenle “Biz, eskicilerin döküntülerini kapışan,
başkalarının sırtından çıkardığı elbiseleri giyerek
efendiliğe kalkışan, arsız aydın tipini Türk milleti-
nin baş düşmanı saymaktayız” demişti.
Alparslan Türkeş, aydın ile halkı, din ile bili-
mi, devlet ile milleti, imam ile öğretmeni, Türklük ile
İslamiyet’i karşı karşıya getirme faaliyetlerin yanlışlı-
ğına ve tehlikesine özel bir dikkati çekmişti. Milletin
değerlerini ve müktesebatını birbirine karşıt getiren
ya da gösterenlerin iyi niyetli olmadıklarını da ifade
etmişti. Bu tür girişimlerin Türk milletine yönelik tehli-
keli senaryolar olduğunu söylemişti. “Memleketimizde
halk aydın ikiliğini ve küskünlüğünü görüyoruz. Halk-
tan olduklarını iddia edenler hareketleri ile halka karşı
bir tutum içindedirler. Millet kime inanacağını şaşırmış
durumdadır. Bu imam-öğretmen, halk-aydın ikiliğin-
den ileri gelmektedir. Bu hal Türkiye’miz için felaketli
bir durum arz etmektedir. Türk milleti Müslüman’dır,
İslamiyet’e bağlıdır. Millete hizmet edenlerin (milletin)
dinine uygun ve saygılı olmalarını istiyoruz”.
Türkeş’e Göre Türkiye’nin İki Ana
Sorunu: Üretim ve İnsandır
Sorunları tasvir ve tespitle yetinmemiş, sorunların
nasıl çözümleneceğinin yolunu da göstermiştir. O, her
türlü yoksulluğu, yozlaşmayı ve yabancılaşmayı aş-
manın yolunun insan unsurunun kalitesinin artırmak-
tan geçtiğini tespit etmişti. Bunun için insana yüksek
bir iman ve inanç müktesebatı verilmesini, onun yük-
sek bir ahlaka ulaştırılmasını ve bir de her insanın,
uğruna rahatına kıyabileceği bir ideal sahibi yapılma-
sı gerektiğini zorunlu görmüştü.
Türkeş, insanın güç kaynağının insanın bizzat
kendisi olduğuna dikkati çekerek insanın eğitilmesinin
önemine vurgu yapmış ve şunları söylemişti: Ama eği-
tilmiş insan, ahlak sahibi, ülkü sahibi, iman sahibi
insan, bilgi sahibi, bilgi ve teknik sahibi insan…Bu
birinci ilkedir. İkinci ilke, çağa uygun en ileri sevi-
yede ilim ve teknik sahibi olmak milletçe… Bunun
da ana ilkesi dünya çapında en yüksek seviyede
bir ilim adamları ve teknisyen kadrosu kurmaya
dayalıdır. Her şeyden önce kalkınacak bir ülkenin
dünya çapında liyakatli, iktidarlı ilim adamları ve
teknisyenler kadrosu kurması gereklidir. Üçüncü
ilke ise, ileri, modern sanayi sahibi olmak, sanayi-
leşmek zorunluluğudur.
Ekonomik gücün, refahın ve kalkınmanın kay-
nağının üretimden, üretimin kaynağını da yetişmiş
insan gücünden geçtiğini her fırsatta dile getirmişti.
Üretilenin adil bir biçimde paylaşımı için sosyal ada-
letin sağlanması gerektiğini söylüyordu. Barışın ve
huzurun, ancak sosyal adalet ve sosyal güvenliğin
tam olarak sağlanmasıyla mümkün olacağını işaret
ediyordu. Bunun için hayatın her safhasını kapsayan,
lekesiz, gölgesiz bir hak, hukuk ve adalet düzeni kur-
mayı planlıyordu. Yoksun ve yoksul kesim için yeni
bir yapılanmanın gerekli olduğuna dikkat çekmişti. Bu
bağlamda “Sosyal Yardımlaşma ve Güvenlik Teşki-
latı kurulmasını zorunluluk olarak görüyordu. Ancak
bu yolla “memlekette, arkası varmış yokmuş, iltiması
varmış yokmuş, parası varmış yokmuş gibi bir lüzum,
bir durum ortadan kalkarak bütün vatandaşlara ihtiya-
cı olan yardımın sağlanması, ihtiyacı olan himayenin
sağlanması mümkün” olabileceğini söylemişti.
Alparslan Türkeş, çeşitli iktidarlar tarafından dev-
rim, reform, çağ atlama adı altında ortaya konulan
iddialı bir çok uygulamanın nitelik itibarıyla Batı ülke-
lerini taklitten ibaret kaldığını, gerçekte ülkeyi kalkın-
dıracak, refaha götürecek ve zenginleştirecek üretimi
sağlayamamasını “büyük hata” olduğuna dikkati çek-
mişti.
“Batı memleketlerinin dış görünüşünü, batı mem-
leketlerinin milletimizi kalkındırmakla hiçbir ilgisi ol-
mayan birtakım lüzumsuz adetlerini, modalarını taklit
etmek, kopya etmek sadece ve sadece Türk milletine
israfa mal olan, Türk milletinin kazancını, değerlerini
israfa sebep olan batı tüketimini taklitten ibaret kal-
mış, buna karşılık memleketin asıl acısını, asıl derdini
teşkil eden üretim sağlama faaliyetleriyle ilgilenilme-
miştir. Türkiye’nin karşılaşmakta olduğu ana mese-
lelerden birisi de budur. İstihsal, üretim ve üretimle
dengeli tüketim…”
Millilik ve Milliyetçiliği
Hataların bile, ancak milletin öz evlatlarının yapa-
bileceğine dikkati çekiyor; her şeyde, yerde ve şartlar-
da milli bir politikanın ve bakış açısının geliştirilmesi
gerektiğini ihtar ediyordu: “Bir ihtilal, hangi millet
hesabına yapılırsa yapılsın; mutlaka onun öz ev-
latlarının eliyle yapılmalı ve onun elinde kalmalı-
dır.” diyordu. Günümüz Türkiye’sine baktıkça onun o
gün söylediklerinin anlamını bugün çok daha iyi anla-
şılıyor. O Temel Görüşler adlı eserinde şöyle yazmış-
tı: “Devlet işlerinin başına, devletin kurucusu olan
kavimden başkaları geçince, o devlet yıkılır. Yani
millet istiklalini kaybeder.”
Ona göre Türk milletinin istiklal ve istikbalini ko-
rumak, yüceltmek ve ebedi olarak var etmek fikrinin
üstünde hiç bir fikir olamazdı. “Biz her türlü emper-
yalizmi ve yabancı kültürleri reddediyoruz, mer-
de de, namerde de muhtaç olmadan yaşayan bir
Türkiye görmek istiyoruz.” O tam bağımsız, anti-
emperyalist, demokratik ve insan haklarını esas alan
bir milliyetçilik anlayışını milletinin önünü koymuştu:
“Her şey Türk milleti için, Türk milleti ile beraber
ve Türk milletine göre” biçiminde bir ilkeyi gönül-
lere nakşetmişti.
Milliyetçilik anlayışını ise şöyle ifade etmiştir: Türk
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 67
milletini, Türk vatanını ve Türk devletini sevmek,
bunların iyiliği için ve yükseltilmesi için köklü bir
ihtiras ve şuur sahibi olmak demektir.
O, Türk milliyetçiliğinin gayesini, devleti güçlü
ve bağımsız, milleti hür ve müreffeh kılmak ola-
rak belirlemiştir. Yine Türk milliyetçiliğinin karak-
terinde güçlü devlet adına hür milletten, zengin
birey adına da bağımsız devlet idealinden feragat
etmek gibi bir tercih asla olamayacağının altını
çizmiştir.
Türkiye’nin bugünkü sınırları dışında kalan di-
ğer Türklerle ilgilenmek ve onların iyiliği için, kur-
tuluş ve selameti için elinden geleni yapmaya ça-
lışmak Türk milliyetçiliğinin kutlu bir vazifesidir.
Her şart altında düşüncelerini ifade etmekten çe-
kinmemiş ve geri adım atmamıştır. Şu sözler ona ait-
tir: “Ne yaptımsa, bilerek ve isteyerek yaptım. Tür-
kiye ve Türk Milleti için yaptım. Milliyetçiliği suç
kabul ediyorsanız, ölünceye kadar bu suçun faili
olacağım” diyerek başladığı mücadelesine gerçek-
ten ölünceye kadar sürdürmüştür. Hapishaneleri dahi
vatan köşesi kabul etmiş ve dik başını hiç bir zaman
eğmemiştir. Değme aydınların dahi bir pil kadar ışık
saçamadığı zamanlarda o adeta bir güneş gibi Türk
gençliğinin yolunu aydınlatmıştır.
“Tehlikelerin gözünün içine bakmak, zafer için
şarttır” diyerek ülkesinin yüce geleceği için kendisini
her türden tehlikeye atmakta hiç bir sakınca görme-
miştir. Tehlikeler bizden korkup kaçacaklardır...
Millete ve memlekete hizmet yolunda bela arı-
yoruz.. Belaaa..” diyerek haykırırken, adeta Namık
Kemal’in
“Felek her türlü esbabı cefasın toplasın gelsin
Dönersem kahpeyim millet yolunda bir azimet-
ten.”
Mısralarındaki anlamı eyleme geçiriyordu. İftiralar,
karalamalar, sürgünler, hapishaneler onu yıldırmamış,
yormamış, yıpratmamış ve her türden zulümden son-
ra “nerede kalmıştık” diyerek, bıraktığı yerden yoluna
devam etmiştir. Onun şanssızlığı ciğerleri, yüreği, ze-
kası ve vicdanı kendisi kadar güçlü az sayıda insana
rastlamasıdır. Hâlbuki liderleri kahraman yapan “ken-
disinden akıllı ve dirayetli” insanları etrafına toplaya-
bilmesinde saklıydı. Talih ve tarih bu yönden ona pek
cömert davranmamıştı. Bir konuşmasında “zaman
zaman bitmiş, tükenmiş bir vaziyette bazı insanların
kendisine gelerek umutsuzluk ve bezginlik sergiledik-
lerini” acı acı hikâye etmiş ve ardından da “tükenmiş
piller gibi bunların sürekli şarz edilmeleri gerektiğini”
itiraf edivermişti. Güneşin doğuşuyla doğabilmek ve
her gün mücadeleye adeta sıfırdan başlar gibi başla-
yabilmek ona has bir meziyetti.
Ülkücülüğü ve Gerçekçiliği
68 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Alçak gönüllülük ile alçaklığı bir birine karıştırılma-
ması gerektiğini hatırlatmıştı. Vaat ettiği şeyin kolay
olmadığını, kısa yoldan iktidar umanların yanına yak-
laşmamasını istemişti. İnsanları ideallerini anlamaya
ve onun için mücadeleye davet etmişti. Makamların,
koltukların, zevk ve sefanın iştahıyla kervana katılmak
arzusu içinde olanların başka kapılara başvurmaları
gerektiğini anlatmıştı. Yiğit olanlar, cesur olanlar ve
gerçekten inananları kafileye katılmaya davet etmişti.
İnanmış kişilerin yenilemez olduğunu belki de en etkili
biçimde o ifade etmişti.
Ülkücülük anlayışını bir cümle ile şöyle formüle
edivermişti: “Türk milletini en ileri, en medeni, en
kuvvetli bir varlık haline getirme ülküsüdür.” İşte
bu ülkü için asla almayı düşünmeden, daima verme-
yi göze alan fazilet savaşçılarını göreve çağırmıştı.
Şöhret, koltuk, ikbal ve şan duygusuna esir olmadan
ve hiç bir şeyden korkmadan feragat ile mücadele
edecek ahlak timsali kişileri göreve çağırmıştı. Ömrü
boyunca fiyatı olmayan kişileri bir Diyojen gibi
elinde fenerle aramış durmuştu.
O öyle demişti, öyle oldu. Rüyasının kısmen de
olsa hakikat olduğunu görmüş ender insanlardan
birisiydi. Gözlerini kapadığında içinde ukdesini taşı-
dığı birçok hayalin, inanılmazın ve idealin “gerçek”
(reel) olduğunu görmüştü. “Türk birliğinin bir gün
hakikat olacağına imanım vardır. Ben görmesem
bile, gözlerimi bu dünyaya, onun rüyaları içinde
kapayacağım.” Türk ülkeleri kurultaylarını yaparken
ki mutluluğu görülmeye değerdi. O bu anı görmenin
Türkiye’de iktidar olmaktan da, devlet başkanı olmak-
tan da daha önemli olduğunu defalarca söylemişti.
“Ülkücülük ve gerçekçiliği birlikte yoğurarak yeni
ufuklara doğru Türk milletinin kanatlanışını sağlama-
lıyız” diyordu. Hedefleri yüce olmasına karşın ayakla-
rını sıkı sıkıya bulunduğu zemine basıyordu. Ütopya,
hayal, macera ve romantizm ile gerçeği çok iyi ayır-
masını becerebilmişti. O, komünizm çökecek dedi,
çöktü. SSCB’nin hegemonyası altındaki Türk illeri
bir gün kurtulacak dedi, kurtuldular. Türk dünyasının
bir gün bir gerçek olarak doğacağından söz etti, bu-
gün Türk dünyası güçlü bir hakikat olarak Alparslan
Türkeş’ini arıyor.
“Biz ırkçı değiliz. Fakat biz dünyanın değil, kâinatın
neresinde bir Türk varsa onunla ilgilenmeği, ona sevgi
beslemeği bir görev sayıyoruz. Milyonlarca esir Tür-
kün bulunduğu dünyanın bu haliyle huzura kavuşaca-
ğına inanmıyoruz. Bunun için bütün Türklerle ilgileni-
yoruz. Fakat burada bir prensip koyuyoruz. Türkiye
dışındaki Türklerle ilgilenirken, Türkiye’ye en ufak
bir tehlike gelmemelidir. Her şey Birleşmiş Millet-
ler Yasası’na göre yürütülmelidir, diyoruz.”
Ona, vatan, millet ve din düşmanları söylenme-
dik söz, atılmadık iftira bırakmadılar. Ancak o, hiç bir
zaman insanlığı, aklın ve gerçeğin dışında bir yol ve
yönteme tevessül etmedi. İçi insanlık daha çok da
doğal olarak Türklük sevgisiyle doluydu. Bu sevginin
duygularını değil aklın hizmetinde olarak nesillerden
nesillere ulaştırılması gerektiğini savunuyordu. Siyasi
sınırlarımız dışında fakat kültür sınırlarımızın göbe-
ğinde bulunan kardeşlerimizle ilişkilerimiz sıklaştır-
malı, yoğunlaştırmalı ve geliştirmeliyiz diyordu. Bizim
koyacağımız, tuğlalar zamanla kutlu dava Turan’ın
temellerini oluştururlar. O göreceksiniz çok kısa süre
sonra Sovyet zulüm imparatorluğu çökecektir demişti.
Onu takip eden birçokları bile bu öngörüyü çok iddialı
bulmuştu.
değil hazırlamak ve yapmak, ihtilalı düşünmek
İhtilal’den Demokrasiye Alparslan
bile vatana ihanet olur”.
Türkeş
Milli iradeye herkesin, her zaman saygılı olması
Alparslan Türkeş, yıllarca 27 Mayıs ihtilalinin mü-
gerektiğine vurgu yapmış, milli iradenin de çoğunlu-
sebbibi olarak gösterildi. Rusya ve Çin yanlısı Mark-
ğun iradesinden ibaret olmadığını ifade etmiştir. Ona
sistler tarafından “faşistlik”le suçlandı. Önyargılılar,
göre milli iradeye herkes gereken saygıyı her zaman
onun demokratik ve insani yanını hiç görmek isteme-
olduğu gibi göstermelidir. “Ancak milli iradenin mil-
diler.
letin bağımsızlığını yıkma ve vatanı parçalama
Alparslan Türkeş’in 27 Mayıs’ta yaşadığı tecrübe, hareketlerine meydan vermek demek olmadığını
sonraki hayatında onu demokrasi ve özgürlüklerin sa- da herkes iyi bilmelidir. Milli iradenin herhangi bir
vunucusu bir kişi konumuna getirecektir. Türkeş, her seçimde oy çoğunluğunu sağlayan partinin genel
fırsatta halka rağmen halka hizmetin mümkün olama- başkanın tek başına temsil edemeyeceği devletin
yacağını, iktidara gelmenin tek yolunun demokratik tarihinden gelen köklü müesseselerin de milli ira-
usullerle yapılan seçimleri kazanmak olduğunu ısrar- denin temsilinde yetkili ve milli bağımsızlığın ko-
la vurgulamıştır. O bunu ülkenin aydın ve vatansever runmasında görevli olduğu unutulmamalıdır”.
insanlarına da şöyle tavsiye etmiştir: “Ben 27 Mayıs
Uzun tahlillere girmeden Alparslan Türkeş’in de-
tecrübesini geçirdikten sonra, o kanaate vardım ki,
mokrasi anlayışının ne olduğunu yakın mesai arka-
ihtilal yoluyla bir memlekete hizmet etmek mümkün
daşlarından birisi olan Yaşar Okuyan’ın anlattığı bir
değildir. Ne kadar eksik ne kadar aksayan tarafları
anı ifade etmeye yetecek niteliktedir. Okuyan, “O Yıl-
olursa olsun hukuk yoluyla bir memlekete hizmet en
lar” adlı kitabında şunları anlatıyor: 41. Cumhuriyet
iyi yoldur…/…Memleketin aydınlarına, vatansever in-
hükümeti 21 Temmuz 1977’de kuruldu. Hükümetin
sanlarına tavsiyem şudur; en kötü hukuk nizamı, en
kuruluşu sırasında MHP’ye biri başbakan yardımcılı-
iyi ihtilaldan iyidir”. Şu söz de ona aittir; “En kötü de-
ğı olmak üzere beş bakanlık verilmişti. MHP’ye düşen
mokratik idare en iyi ihtilaldan daha iyidir”. Halka
bakanlıklara atanacak isimler kendi yetkisinde olması-
ve Hakka dayanmayan hiç bir idare ve projenin millet
na karşın Türkeş konuyu MHP GİK’e getirdi ve tartış-
nezdinde başarı şansının olmadığını ve olmayacağını
maya açtı. Türkeş, “Biri başbakan yardımcılığı olmak
açıkça ortaya koymuştur. Her fırsatta iktidara gelme-
üzere toplamda beş bakanlık olacak. İçtüzüğe göre
nin yolunun, güçten değil gönül fethinden geçtiğini ifa-
kimin bakan olacağına karar verebilirim. Ancak ben
de etmişti. “Gönül Seferberliği” adı altında topladığı
konuyu sizin değerlendirmenize açıyorum. Herhangi
yazılarında da bu hususa özellikle dikkat çekmişti.
bir isim telaffuz etmeyeceğim. Başbakanlık yardımcı-
Demokrasi konusundaki sorunun yasalar ya da lığı dâhil kimlerin bakan olacağına siz karar verin”.
şekil sorunu olmadığını, aksine zihniyet sorunu oldu-
Alparslan Türkeş’in milletin üzerinde hiçbir vesa-
ğuna, sürekli vurgu yapmıştır. O, bu hususta şunları
yeti kabul etmediğini büyük bir açıklıkla ifade etmişti.
söyler: “Daima keramet anayasada görülmüş dev-
Milletin devlet ya da kurumları için değil, aksine dev-
rimlerin ruhu şekillere mahkûm olmuş, muhtevaya
letin ve kurumların millet için olduğunu 1978 yılında
ve özele inilmemiştir. Sandıktan geçen demokrasi
Dizgi Baskı’dan yayımlanan genişletilmiş birinci baskı
bir tahta sandık olarak değerlendirilmiştir. Oysa
“9 Işık” isimli kitabın 260’ıncı sayfasında şöyle ifade
demokrasi insan varlığına sevgi ve insan iradesi-
edecektir: Milli Demokrasinin diğer müesseselerini,
ne saygının bir ifadesidir”.
bilhassa TRT’yi, Anayasa Mahkemesi’ni, Danıştay’ı,
İhtilal ile ilgili görüşlerini ise 17 Mart 1963 tarihin- Yargıtay’ı, Üniversiteyi, Yüksek Hâkimler Kurulu’nu,
de Tercüman gazetesine verdiği bir beyanatta çok milli menfaat ve güvenliğimize uygun olarak değiştirip
keskin ve net bir ifade ile şöyle ortaya koyar: “Bugün, yeniden kuracağız.

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 69

 Tarihe not düşmek bakımından Ziya Gökalp ile
Alparslan Türkeş’in yargılandığı ve suçlandığı hu-
suslardaki benzerliğe dikkat çekmek analizimizin bu
aşamasında bir zorunluluk halini almıştır. Bu nedenle
Ziya Gökalp’in 1919 yılında, Alparslan Türkeş’in ise
1944 yılında muhatap olduğu sorular ve bu sorulara
verdikleri cevaplar aşağıya alınmıştır.
Ziya Gökalp ve Alparslan Türkeş’in
Yargı Kardeşliği
Ziya Gökalp, 27 Nisan 1919 Pazartesi günü,
kendisini Mustafa Nazım Paşa’nın harp divanı
karşısında bulmuştur. 28 Ocak 1919’da, Edebi-
yat Fakültesi’nde, derse girmeye hazırlanırken
tutuklanmıştır.1
Savcı Mustafa Nazmi Bey, İttihatçıları boy
hedefi seçmişti. 1913 yılında tek başına iktida-
ra geçmiş olan İttihat ve Terakki, tüm örgütüyle
her şeyden sorumluydu. Büyük ve vahşî katillik ve
ihtikâr hareketleri onun eseriydi.
İttihatçılar, grup grup yargılanmışlardır. Ziya
Gökalp’in grubunda Mithat Şükrü, (Küçük) Talât,
Rıza, Atıf, Cevat (Paşa) beyler vardır. Ziya Bey ve
arkadaşları, İttihat ve Terakki’nin işlediği ağır suç-
lara (cinayetlere) ikinci derecede katılmış sayılıyor-
lardı.
Mahkeme 17 Mayıs 1919’da son bulmuştur.
Ziya Bey ve arkadaşları, Limni ve Malta adalarına
sürülmüşlerdir.
Ziya Gökalp, İttihat ve Terakki’ye yüklenen tüm
suçlardan sorumlu olarak yargılanmıştır. Asıl ilginç
olanı, Divanıharp, Ziya Bey’le beraber Türkçülük
ideolojisini de sıgaya çekmiştir.
O gün: 14 Mayıs 1335 (1919).
Mahkeme «reis»i Mustafa Paşa, Mütareke dö-
neminin kinci ve tarafsızlığını yitirmiş bir yargılayı-
cısıdır. Sıra, Türkçülük ideolojisinin hesabını sormaya
gelmiştir. Aşağıdaki satırlar, bu yargılama sahnesi-
ni, olduğu gibi, yansıtacaklardır:
Reis — Ziya Bey, sizin «Yeni Mecmua» namında
bîr mecmuanız var mı?
Ziya Bey — «Yeni Mecmua» bir mecmuadır. Ben-
deniz oraya yazı yazarım.
Reis — Orada «Turancılık» gibi bir makaleniz var
mı? Bu makale, Osmanlılık sıfatına Turancılığın
tercihi hakkında imiş. Bu baştaki içtihadınızı izah
eder misiniz?
Ziya Bey — «Turan nedir?» diye bir makalem
var. Orada gösteriyorum ki, bugün tasavvur ede-
bilecek Turan, harsı (kültürel anlamına) Turan’dır.
Yâni Osmanlı Türkleri bir hars (kültür) yapacaktır.
Sonra bunu diğer Türkler kabul ederse, işte harsı
70 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Turan budur. Ve bu da Osmanlı devleti için fayda-
lıdır. Çünkü bir kere, memleketimizde Osmanlılı-
ğın esası olan Türklük terakki edecek, tabi dev-
let de kuvvetlenecek, sonra da bütün Türkler,
bu Osmanlı Türkçe’sini kabul edecekler. Harsî
Turan’dan maksat, Azerbaycan Türkleri zaten
başlamışlardır, Osmanlı Türkçe’sinin yayılması,
Osmanlı edebiyatının millî edebiyat olarak kabul
edilmesi, tabiî Türkleri buraya kalben bağlı bı-
rakacak. Buradaki eserler bütün Türk âleminde
okunacak, gazetelerimizin, kitaplarımızın okuyu-
cuları çoğaldığı gibi, tabiî muharrirler de, edipler
de eserlerinden daha çok fayda görürler. Maka-
le bu suretle baştan nihayete kadar Osmanlılığa
faydalı olacağına delâlet ediyor ve açıkça ifade
ediyor.
Reis — Bu, anasırı, Müslüman olmayan un-
surları bazı kötü duygulara (günâ hissiyata) düşür-
mez mi?
Ziya Bey — Hayır efendim. Bütün anası-
rı Osmaniye kendi harslarında muhtardır. Yani
her unsur kendi milli harsında muhtardır. Kendi
edebiyatını, kendi harsını, kendi lisanını neş-
redebilir. Binaenaleyh bu usul onları gücendire-
ceğine bilâkis memnun eder, çünkü; aksi fikirde
bulunanların yani «Türk milleti yoktur, Türk har-
sı yoktur, Osmanlı harsı vardır» diyenlerin fikri,
anâsırı gücendirir. Çünkü; tabiî diğer milletleri
tanımaz. Yalnız Osmanlı milliyeti var der. Hâlbuki
bendenizin itikadıma göre, Osmanlı tâbiri devle-
tindir. Devleti Osmaniye’ye bağlıyız. Fakat Devleti
Os­maniye içinde Arap milleti, Türk milleti, Ermeni
milleti var. Müteaddit milletler var. Bu bilâkis her
milletin milliyetin tasdik ediyor ve Osmanlı dev-
letinin de kuvvetlenmesini temin ediyor. Çünkü
Osmanlı Devleti ancak karşılıklı saygı esasına
dayanan ittihadı anasıra (Osmanlı İmparatorlu-
ğundaki çeşitli unsurların birliğine) istinat ede-
bilir. Yoksa «hepimiz Osmanlıyız, milliyetimiz yok-
tur» demekle ittihadı anasır olamaz. Bilâkis bunu
unsurlar reddederler.
Reis — Milliyet iddiası başka. Fakat Osman-
lılık birçok milletlerden teşekkül ettiği için onların
arasındaki ilişkiyi güçlendirmek gerekir. Yalnız
içlerinden bir kısmını seçip de onların milliyetini
meydana koymaya çalışmak, tabiîdir ki, diğer un-
surların hattâ belki Müslüman olan diğer unsurla-
rın kalplerinin kırılmasına yol açmaz mı?.
Ziya Bey — Hayır efendim, her unsur...
Reis — Osmanlılık nâmı altında içtima et-
mişler. Hattâ bunlardan bazıları, pek çok Hıristi-
yanlar, zatı âliniz daha iyi bilirsiniz ki, Türkçe’den
başka lisan bilmezler. Kendi lisanlarını bile konuş-
muyorlar. Osmanlılık yüce adı altında toplanmış
olan kavimlerin yekdiğerine olan bağlılığı güçlen- Alparslan Türkeş: Atatürk’ün ardından onun
dirilecek yerde onların bazı özellikle bazı güna ideallerini istikbal ve istiklalin teminatı haline ge-
inkisarını mucip olacak bu gibi makalelerden ne tirmeye çalışanları, bırakın desteklenmeyi, aynen
fayda bekliyordunuz? işgal altındaki İstanbul’da İngilizleri memnun et-
mek için Ziya Gökalp ve arkadaşlarının yargı-
Ziya Bey — Eskiden Türkçeden başka lisan bil-
lanması gibi yargılanmışlardır. Bu defa hâkimin
meyen Rumlar bilâhare çocuklarını Atina’ya gönder-
karşısında Alparslan Türkeş ve arkadaşları var-
diler, Rumcayı öğrettiler, Ermeniler de öyle. Er-
dır. Sürgün yeri de Malta değil tutuklu oldukları
meniler de lisanlarını ihya ettiler. Bu asır milliyet
“tabutluk” adlı yerdir.
asrıdır. Bahusus “Wîlson Prensipleri” de bunu
büsbütün meydana çıkardı. Her millet milliyetine 1944’te genç bir üsteğmen, üniforması ile
doğru gitmek mecburiyetindedir. Fakat bu milliyet çıkarıldığı mahkemede “Irkçılık-Turancılık” diye
Osmanlı tabiiyetine halel getirmez. «Osmanlı» tarihe geçen davada hâkimin sorduğu sorulara
kelimesi siyasi bir cümledir; bir devlettir. Bir dev- aşağıdaki cevapları verir3:
let dâhilinde müteaddit milliyetler olabilir. Fakat
Hâkim- Türkiye’de mevcut saf bir soydan gel-
o milletin âhengine, ittihadına belki mâni olacak
me ve karışık ırktan olanların bulunmayacağı
şey, milliyet prensibinin inkâr edilmesidir. Milliyet
hakkındaki düşüncenizin ne olduğunu öğrenmek
yoktur demekle, tabi unsurların kaynaşmaları en-
istiyoruz?
gellenmiş olur.
Türkeş- ...... Benim şahsi kanaatim mühim iş-
Aslında Gökalp’ın bu Reise karşı verdiği ce-
lerimizi görecek şahsiyetleri ya tamamıyla Türk
vaplar çok daha uzun. Ziya Gökalp bu konudaki
olan, yani temsil olunmuş ve kendisini Türk’ten
görüşleri özetle şöyledir.
başka bir şey saymayan ve yahut ta Türk Irkın-
Turan, Türklerin oturduğu, Türkçenin konu- dan gelen kimseler tarafından idare olunmasını
şulduğu ülkelerin tamamı olan bir coğrafyadır. Bu uygun bulurum.
büyük vatanda, bütün Türk milleti, kültürce özgür,
Hâkim- Karışık ırklar hakkında ne olacak?
uygarlıkça bağımsız olarak bir devlet kuracaktı.
Türkeş- Arzettim efendim. Mademki Türkleş-
Gökalp, 1918 yılında «Rusya’daki Türkler ne
miştir, dedesi veya ninesi şöyledir diye aranması-
yapmalıdırlar?» sorusuna da çözüm aramıştır. İlk
nı doğru bulmam.
aşamada, Türk kolları bağımsız devletler (Şube
hükümetler ya da Nahiyeler) kurmalıydılar. Baş- Hâkim- Turancılık hakkındaki fikirlerinizi söy-
larına geçecek reislerini, Oğuz Han yönetimine leyiniz?
göre seçecekler ve onlara kayıtsız, şartsız «itaat»
Türkeş- ....Turan, yani Türk Birliği yalnız
edeceklerdir. Bugünkü dille «federe» diyebilece-
Asya’dakiler değil, bütün Türklerdir. Yani ilmi ma-
ğimiz bu devletler eşrafçı (Ağa’cı) ve «Bolşeviki»
nasından başka olarak bütün yeryüzündeki Türk-
politikalarına dayanmayacaklar», «tesanütçülük»
lerdir. Yani Türk Birliği yalnız Asya’dakilerle değil,
(dayanışmacılık) sistemini uygulayacaklardı.
Bulgaristan’daki, Yunanistan’daki vesair yerlerde-
İkinci aşamada, devletlerin reisleri, genel bir ki Türkleri de içine olan bir mefhumdur.
kongre toplayarak, içlerinden en kahramanı-
Hâkim- Hazırlık tahkikatında: “Küçük nüfuslu
nı «umumî reis» seçeceklerdir. Bu reis’in unvanı
milletler tehlikeye maruzdur”. Onun için ilk fırsatta
«Serdar» ya da «Sahipkıran» olacaktır. Böylesine
bütün Türklerin birleşmesi lazımdır diyorsunuz?
bir büyük adam, kendi içlerinden çıkabilirdi. Yoksa
Osmanlı Türkleri arasından gönderilebilirdi2. Türkeş- Bunlar benim istikbale ait temennile-
rimden ibarettir. Bir devletin kuvvetini teşkil eden
Üçüncü aşamada, Osmanlı Devleti’yle birleşi-
birçok unsurlar vardır. Bunlardan birisi de devletin
lecek, Turan kurulmuş olacaktı.
nüfusudur. Bu, Türk birliğine ait temennilerimiz-
Ziya Bey’in, çizdiği tabloya bazı Türkçüler den birisidir.
daha da açıklık getirmek istemişlerdir.
Başkan Paşa- Peki bu fırsattan istifade nasıl
Ömer Seyfettin’e göre, Turan yüz milyonu edilebilir?
aşkın Türk’ü toplamak, bölünmüş «millî vücud»u
Türkeş- Mesela 1917’de olduğu gibi, 1965 de
tanımlamak, inancına dayanıyordu. Türkçülüğün
veya 1999’da Rusya’da bir ihtilal zuhur edebilir.
«iktisadi mefkûresi» (ekonomik ülküsü) Çin ve
O zamana kadar Türkiye Harp Endüstrisi bakı-
Hind yollarına hâkim olmayı» zorunlu kılıyordu.
mından da, ilim ve irfan bakımından da ilerlemiş
Turancılık bir «cihangirlik ve emperyalizm» değil-
bulunur. Ve Türkiye’nin müzahereti ile bu birliğe
di. Tek Hakan’a bağlı, büyük ve tek İlhanlık (dev-
doğru yürünebilir. İşte fırsat budur.
let)ti.

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 71

 Türkeş tabutluktan çıktıktan otuz altı yıl sonra
tekrar 1980’li yılında yeniden benzer suçlamalar-
la hâkim karşısına çıkarılacak ve uzunca bir süre
ömrünü dört duvar arasından geçirmek zorunda
bırakılacaktır. Ancak idealleri aynen devam ede-
cektir. Türkeş’in idealini yansıtan bir ifadesi. “Türk
Birliğinin bir gün hakikat olacağına imanım vardır.
Ben görmesem bile, gözlerimi bu dünyaya, onun
rüyaları içinde kapayacağım”.
Türk milletinin geleceğine yönelik olarak ifade
edilen bu görüşlerden yeterince yararlanılmış mıdır?
Buna olumlu cevap vermek mümkün değildir.
Ziya Gökalp’ın yargılanırken 27 Nisan 1919’da
söyledikleri 1989’da gerçek olmuş, fakat Türkiye yeni
oluşum ve gelişmelere kültürel, siyasal ve ekonomik
yönden hazırlıksız yakalanmıştır.
Mustafa Kemal Atatürk’ün “Sovyetler de bir gün
yıkılacaktır” “hazırlıklı olun!” emrini verdiğinden 59 yıl
sonra SSCB dağılmıştır. Türkiye yine hazırlıksız ya-
kalanmıştır.
Alparslan Türkeş 1944’te söylediği Türk Birliği, 54
yıl sonra beş Türk devleti ve onlarca Türk soylu toplu-
luklarla dünyanın gündemine girmiş, fakat Türkiye’nin
siyasetini yönetenler bu duruma hazırlıksız yakalan-
mıştır. Bütün bu olguların temel nedeni stratejik dü-
şünce sahibi olmanın sanıldığının aksine her devlet
yöneticisinde bulunmayacağı gerçeğinde saklıdır.
Sonuç Yerine
İdealleri hayata geçirmek için öncelikle hakka
dayanması ve güçlü müntesipleri olması gerektiğine
dikkat çekmişti. O, bu konuda şöyle demişti: Cema-
at demek kalabalığın olduğu yer demek değildir. Hak
kimin yanındaysa cemaat odur…/… Velevki o insan
dünyada tek başına dahi olsa… Az fakat doğru ve
haklı olanların, çok fakat yanlış ve haksız yolda olan-
lara galip geldiği çok görülmüştür.
Kendi özüne dönme mücadelesinin verildiğini,
köylünün, fakir fukaranın emeğine, hakkına el atanla-
ra, tefecilere, rüşvete, karaborsaya karşı savaş açtı-
ğına özel vurgu yapıyordu.
O, “ne başkalarına uşaklık etmeyi, ne de başka-
larını uşak olarak kullanmayı kabul etmeyiz” diyordu.
Karşı olduğu zihniyeti de bir konuşmasında şöyle tarif
etmişti: İnsanlık haysiyetine saygı duymayan, Türk in-
sanına karşı gönlünde sevgi taşımayan, Türk milletini
Türk halkını hor gören zihniyete karşıyız.
Paslanmış beyinleri, kirlenmiş damarları asli cev-
herine döndürme gayreti içindeydi. Bitmiş, tükenmiş,
yürümeye ve düşünmeye mecali kalmamış birçok
insana aktivite kazandırmış ve onları yeniden hare-
kete geçirebilmiştir. Onun idealleri adeta, sefilleri kah-
raman yapacak bir aşı gibiydi. Onun kaybıyla daha
önce deve dişi gibi görünen birçok insanın sessizliğe,
yokluğa ya da inzivaya çekilmesi bu yüzdendi. Işığını,
su içtiği pınarı ve her gün kendisini motive eden bir
72 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
efsaneyi bir anda kaybeden birçok insanın vurgun ye-
miş gibi şoktan çıkamamasının asıl nedeni buydu.
Tarih Türkeş’i hem haklı çıkardı hem de beraat
ettirdi. Tarihi milletler mücadelesi, olarak ortaya ko-
yup o günkü milletlerarası mücadelenin esasını da,
milli kültür ve ideolojiler teşkil ettiğini söylediğinde,
sokaklar onun aleyhine birçok afişle doldurulmuştu.
Tarihin sınıf mücadelesinden ibaret olduğunu ifade
eden “Marksist, Leninist ve Maoist” mihraklardı bu
afişleri sokaklara asanlar. Onlara göre din, millet ve
milliyetçilik gibi kavramlar burjuva dönemine aitti. O
dönemde tarihin çöplüğünde kalmıştı. Tarihi materya-
lizme göre toplumlar “Avcı ve toplayıcı, tarım, feodal,
kapitalist, sosyalist ve komünist” aşamalardan geçe-
cektir. Bu tarihin amansız kanunudur. Onlar Türkeş’in,
milliyetçiliği, milletler mücadelesini ve dini savunmak-
la tarihin akışını geri çevirmekle suçlamışlardı. Bu
yüzden Türkeş’i darağacında idam edilen bir adam
olarak resmettikleri afişin altına şunları yazmışlardı.
Adı: Alparslan Türkeş
Suçu: Tarihin akışını geri çevirmek
Cezası: İdam.
Bu afişi yazanlar, bu fikri savunanlar ve bu slogan-
ları seslendirenler tarihin komünist ülkelerdeki aman-
sız takibini bugün bile yapabilmiş değiller. Daniel
Bel’in “İdeolojinin Sonu” ya da Francis Fukuyama’nın
“Tarihin Sonu ve Son İnsan” isimli görüşlerinin ta-
mamının onların maruf ideolojilerinin dramıyla ilgili
olduğunu da anlamış değillerdir. Zira gücünü ya da
kurtuluşunu kendi çalışmasına ve emeğine değil de
yabancı iklimlerde arayanların tutuldukları hastalık-
tan kurtulmasına henüz tarih şahitlik etmemiştir. Bu
bakımdan tarihin akışının ithal kafalıların arzuları dı-
şında olmasının onların ütopyalarına herhangi bir etki
yapması da düşünülemez. Ama bilinen bir şey varsa
o da 1989 yılında Gorbacov, darağacına sosyalizmin
bilumum değerlerini asmıştı. Komünizmin kirli çama-
şırlarını yıkama görevi de SSCB dışındaki bu arada
Türkiye’deki yerli temsilcilerine kalmıştı.
Alparslan Türkeş ise şimdi rızasını kazanmak
için hayatını ortaya koyduğu Allah’ının huzurunda. O,
hep uyanıktı. Çökmedi, çömelmedi ve baş eğmedi.
Hep ayakta durdu. Ölümü de ayakta oldu. Şiddet-
li ve muhteşem bir kış gününde iki milyondan fazla
insanın omuzları üzerinde dualarla defnedildiği ebedi
istirahatgâhında uyuyor. Maddi yönüyle ayrıldığı mil-
letinin kalbinde manevi bir motivasyon, ülkesinin milli
aydınlarının önünde bir ışık, Türk gençliğinin nezdin-
de ise bir Bozkurt olarak hep yol göstermeye devam
ediyor. Farkında olanlar için…
______________________________________________
1 Tarık Zafer Tunaya, İnsan Derisiyle Kaplı Anayasa,
Arba Yayını, 2. Baskı, İstanbul, 1988, s.,160.
2 Ziya GÖKALP, Rusya’daki Türkler Ne Yapmalı?, Yeni
Mecmua, No;38’den ayrı baskı, s. 4-9.
3 Cemal Anadol, Türkeş, Milliyetçi Anadolu Yayınları, İs-
tanbul, 1975, s.,16-17.
 NECMETTİN ERBAKAN
AHMET GÜNER ELGİN
N
ecmettin Erbakan, toplum hayatımızda son
40 yılın en renkli simalarından biri idi. Dik-
katle incelendiğinde, her demokratik rejim-
de görüldüğü gibi, siyasetin ön plana çıktığı ve çok
konuşulduğu bir ülkenin tüm zaaflarını ve yanlışlarını
siyaset sahnesine aktaran tiplerden biri olduğu gö-
rülecektir.
Erbakan; bu ülkeyi, insanlarını, siyasetini, sosyal
hayatını ve düşünen kafalarını öylesine meşgul etti
ki, kendi konularında, ondan sonra samimi ve dik-
katli inceleyicilerin çıkmasına bile sebep oldu. Şimdi
Türkiye’de sosyalist geçmişleri olan, ama haysiyetli
bir beyin olarak meselelerimizi incelemeye davra-
nan yüzlerce aydın, onun
sloganlar hâlinde günde-
mimize soktuğu mesele-
leri irdeliyor, eser üstüne
eser veriyor. İslamiyet’in
tüm görüşlerini, toplumun
geçmişten gelen tüm ku-
rumlarını bilimsel olarak
tartışıp duruyorlar.
Erbakan hakkında ya-
pılacak genel bir değer-
lendirmede sınıfta kalsa
da, katkısı bilinçli olmasa
da “Bütün bunları o sağ-
ladı. Şamatayla birçok
kimseyi başına topladı. Aldığı reyler, gördüğü itibar,
sosyal ve kültürel açıdan incelendi. Böylece daha
önce tabu bilinen pek çok konu aklın ve hoşgörünün
önüne çıktı.” diye hatırlanabilir.
Erbakan’ın Türk siyasi hayatında vitrine çıkı-
şı, 1969 yılında Odalar Birliği Genel Başkanlığı’na
seçilmesiyle başladı. Bu, sıradan bir seçim değildi.
Erbakan, İstanbul sermayesine karşı Anadolu esnaf
ve iş adamının kişilik kavgasının bir sembolü olarak
o makama seçilmişti. Demirel’in önayak olmasıy-
la Başkanlığı iptal edildi. Bu iptal, Erbakan’ı daha
da popüler yaptı. Sadece ekonomik alanda değil,
siyasi alanda da Anadolu muhafazakârlığının sim-
gesi olarak kendini kabul ettirdi. 1979 seçimlerinde
Konya’dan bağımsız milletvekili olarak Meclis’e gir-
di. Ocak 1970’te yakın çevresindekilerle Millî Nizam
Partisi’ni kurdu. Partiye bu ismi öneren Eşref Edip
Bey’dir. İlk kongrede Genel Başkan oldu. Erbakan’a
o güne kadar ikinci planda kaldıklarına inanan ve ar-
tık seslerini duyurmak isteyen geniş bir kitle lider ola-
rak bakmaya başladı ve maddi-manevi yatırımlarını
siyaset alanında onun için kullandılar.
Erbakan; İslam’la siyaseti kaynaştırmak, devleti
yorumlamak, Cumhuriyet’in temel ilkelerinin sebep
ve sonuçlarını kavrayabilmek konularında yepyeni
bir düşüncenin ilk işaretlerini vermeye başlamıştı.
Ancak, gerek ekonomik alanda gerek sosyal, kültürel
ve politik alanda itilip kakıl-
dıklarına inanan büyük bir
kitle, onu siyasetteki sesleri
olarak kabullenmişti ve bu
yanlışlık sonraki yıllarda da
sürecekti.
Anayasa Mahkeme-
si, 1971’de Millî Nizam
Partisi’ni kapattı. Erbakan
iki yıl yurt dışında kaldı.
Millî Nizam yöneticilerin-
ce kurulan yeni parti Millî
Selamet’in adayı olarak
1973 seçimlerine girdi ve
parti, 48 milletvekili ile Türk
siyasi hayatının tam ortasına yerleşti.
Tatsız, kokusuz, renksiz bir deyim olan ve herke-
sin meşrebine göre anlamlar kazanan Millî Görüş de
o günlerde ortaya çıktı.
Millî Selamet Partisi ve Erbakan, kendilerini reji-
me kabul ettirebilmek ve korkulacak bir yönleri olma-
dığını, devletle işbirliği yapabileceklerini göstermek
için ilk fırsat çıktığında, hem de mesajlarına ters bir
partiyle, CHP ile koalisyon kurarak devlete girdiler.
Erbakan, daha sonra kurulan ve merkez sağ partileri
bir araya getiren hükümette de görev aldı.
Erbakan ve MSP’nin siyaset macerası, 12 Eylül
1980’de bir kere daha noktalandı.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 73
 MSP, belki çok iyi niyetlerle, bazı yanlışları tek-
rarlamamak ve sadece “üzüm yemek” maksadıyla
kurulmuştu. Fakat MSP yöneticileri, bırakınız iddiala-
rının kocamanlığını, kendilerine rey veren seçmenle-
rin sağduyusu, mantığı ve idraki çapında bile seviye
gösteremediler. MSP’nin en büyük talihsizliği, temel-
deki sosyal, ekonomik ve kültürel prensiplerin tam
zıddı kafada idarecilerine sahip oluşudur. Bu idareci-
ler, demokrasimiz onlardan, tecrübeli, makul ve şart-
ları iyi değerlendiren çıkışlar, gelişmeler beklerken,
aksine her geçen gün sokak politikacılığına, hakaret
ve küfür şampiyonluğuna, adi, seviyesiz benzetmeler
içinde siyasi hasımlarını güya küçültmeye ve birkaç
çapulcu düşünceye çanak tutmaya itina gösterdiler.
Erbakan, Demirel ve öteki sağ partilerle koalisyon
ortağı olduğu günlerde bile kendini bağımsız sayıyor,
bir muhalefet lideri gibi kendi başbakanına ve hükü-
metin icraatına verip veriştiriyordu. Halkın ve kendi-
sine rey verenlerin bu gösterilerden, bu atıp tutma-
lardan hoşlandığını sanıyor, basın onu kışkırttıkça o
da aklına geleni söylüyordu. Erbakan, hem Ecevit’le
hem Demirel’le ortaklığında ciddi bir devlet adamı
gibi davranamamıştır.
Erbakan, hiçbir konuda gelişmedi. Kendini ye-
nilemedi, olanı biteni iyi değerlendiremedi. Kolaya,
ucuza ve basite itibar etti. Asırların birikimi olan bazı
hedefler, programlar, sosyal ve politik tespitler sağ-
duyulu büyük bir kitle tarafından kendisine emanet
edilmişti. O, bu emaneti taşıyamadı. Erbakan, Odalar
Birliği Başkanlığı’na seçildiği günlerdeki bakışını ve
değerlendirmelerini, yıllar sonra da aynen kullanma-
ya devam etti.
Nasıl, Millî Nizam’ın kapatılması ona hiçbir şey
öğretemediyse, Millî Selamet Partisi’nin 12 Eylül-
cüler tarafından diğer partilerle birlikte kapatılması,
kendisinin yargılanması ve siyasetten belli bir süre
men edilmesi de onu iyiye, doğruya, yönlendirmeye
yetmedi.
Erbakan’a dönük kişisel değerlendirmemizi daha
sonraki bölümlere bırakarak şimdi onun son hazin
macerasını, Refah Partisi olayını inceleyelim.
Refah Partisi’nin kamuoyunda ve basında ciddi
olarak tartışılması; endişeyle, korkuyla, ürküntüyle
değerlendirilmesi yerel seçimlerden sonra başladı.
Çünkü parti, Ankara ve İstanbul gibi iki anakentte
belediye seçimlerini kazanmıştı.
Başka büyük kentlerde de aynı başarı görülüyor-
du. Basın meseleye saldırdı. Çünkü çok şaşırmıştı.
Hele İstanbul’daki sonuçlar, masa başında seç-
men adına ahkâm kesip sonuçlar ortaya çıkınca,
vay anasını, demeye alışkın bazı yazarları öylesine
şoka soktu ki olayı, “Dünyadaki kökten dinci hareket-
74 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
ler ülkemize de yansıyor, şeriat yanlısı Refah Partisi
beklenmedik başarısı ile laik cumhuriyet için tehlike
çanlarını çaldırdı.” gibisinden yorumlarla izaha kal-
kıştılar.
Tarihî Yanılgı
Sonra da, kulaktan dolma engin bilgileri ve ara
sıra pencereden caddeye bakarak derinden tetkik
imkânı buldukları vatandaşlarımızın davranışları ile
olaya bilimsel açıdan(!) yaklaşan ünlü sosyolog ve
siyaset teorisyenlerimiz devreye girdi. Mısır, Cezayir
ve İran örnekleri birer facia biçiminde kamuoyuna
aktarıldı.
Ne oluyorduk? Şeriat mı geliyordu? Gerçi bu şe-
riatın nasıl bir şey olduğu, ne zaman, hangi vasıta ile
sınırlarımızdan içeri gireceği tam bilinmemekle be-
raber, Cumhuriyet’imizin kurulduğu günden beri, ha
geldi ha gelecek, şeklinde ısrarla vurgulandığı için bir
kere daha hatırlatılmasında yarar vardı.
Öyle bir karmaşa yaratıldı ki, Refah Partisi’nin oy-
larını birkaç puan arttırmasının gerçek sebepleri araş-
tırılmadı, tartışılmadı. Aslında Necmettin Hoca’ya ve
yakın çevresinin şamatalarına rağmen Refah Partisi
ne şeriatçı bir partiydi ne de kökten dinci. İran veya
Suudi Arabistan’da uygulanan rejimler, temelinde
tamamen siyasi tercihler yatan, oralarda bile halka
rağmen zorla yaşatılan ayrıca İslami olup olmadığı
her zaman tartışmaya açık uygulamalardı.
Baştaki zorba yönetimler, bir gece devrilse veya
işi biraz gevşetse ertesi gün her iki ülkede de ne kök-
ten dincilik kalırdı, ne de müşterek dinî tavır.
Nasıl Batı, bazı Müslüman ülkelerdeki çağdışı
siyasi rejimleri, devlet terörünü ve hükümet baskıla-
rını İslamiyet’le karıştırıyorsa, bizde de “İslam” keli-
mesi geçince saçları diken diken olan bir grup, Ya-
vuz Sultan Selim’in Müslüman bile saymadığı İran’ı,
İslamiyet’in demokrasi disiplinlerine aykırı bir aile sul-
tası olan Suudi Arabistan’ı şeriatı uygulayan ülkeler
sanıyordu.
--------------- * ----------------
MSP’nin hızlı günleri… Erbakan Konya’da… Mi-
safir olduğu ev içerden ve dışarıdan korunuyor. Gi-
renler tek tek aranıyor. Çoğu sakallı… Erbakan, ge-
lenlerin dinle ilişkilerine göre bazen namaza duruyor,
bazen biraz bekletiliyor, bazen da aşırı bir samimiyet-
le karşılıyor, kucaklıyor, başköşeye oturtuyor.
Erbakan’ı misafir eden Konyalı tüccarın bir yakını
var. Olanı biteni köşesinden seyrediyor. Girip çıkan-
lara bakıyor, sakallılara gözü takılıyor. Konya’yı ve
Konyalıyı çok iyi tanıyan biri.
MSP’nin kuruluşunda da önemli hizmetleri var.
Bu gidip gelmelerin en heyecanlı yerinde, büyük
salonu dolduranların duyacağı şekilde söz alıyor ve
doğrudan Erbakan’a sesleniyor:
- Hoca, biz seninle bu parti kurulurken ne ko-
nuştuk? Hani sakal davamız olmayacaktı? Hani şu
gösterişli abdestler, namazlar olmayacaktı? Nereden
çıktı bunlar? Hoca, ne yapmak istiyorsun? Biz Hac
organizasyonu yapmıyoruz. Biz parti kurduk, siyaset
yapıyoruz. Sakalı, bıyığı yok diye Devlet Su İşlerin-
deki çok değerli bir mühendisimiz Diyarbakır’a sürül-
dü. Ne oluyoruz Hoca?
Bu konuşma, 1973 seçimleri arifesinde yapıldı.
RP davasının Anayasa Mahkemesinde görüldüğü
günlerde, yani bu konuşmadan 24 yıl sonra kendisi-
ne rastladığımızda hoşbeşten sonra sorduk:
- Ne olur?
Güldü:
-O adam, siyasi ikbali için her şeyi yapacak bi-
riydi. Şimdi kendisini tasfiye için her şeyi yapacak
insanlarla karşı karşıya…
Öfkenin İdeolojisi Olmaz
RP’nin başında, Ecevit ile en solda olduğu gün-
lerde siyasi ortaklık kuran ve CHP’lileri “namaz kıl-
mayan kardeşlerimiz” tarifi ile bağırlarına basan
aynı kadro vardı. Bu kadro, ciddiyet ve güvenirlilik
sınavlarında hep sınıfta kalmıştı. Bu kadro, Refah
Partisi’ni geniş kitlelere açmak yerine, “küçük olsun,
benim olsun” zihniyeti ile yöneten kadroydu. Millî Ni-
zam Partisi, Millî Selamet Partisi, Refah Partisi hep
aynı kadro tarafından idare edildi. Bu adamlar artık
bir klik, bir hizip, bir ayrılmaz grup hâlinde Refah
Partisi’nin tepesine oturmuşlardı ve kimseyi de ortak
etmek niyetleri yoktu.
Türkiye’de, baştan beri Refah Partisi ile ilgili ola-
rak yanlış değerlendirmeler yapıldı. Bu yanlışlara,
RP’nin kurucu ve yöneticilerinin değerlendirmeleri de
dâhildi.
Programı ve mesajı ile oy alan veya o yüzden oy
alamayan partiler vardır. Bunlar daha çok Batı de-
mokrasilerinde görülür. Türkiye’de partilerle halk ara-
sında ilişkiler, birinci derecede partinin programı ile
ilgili değildir. Bizde partiler, ya liderleri ve kadroları
ile veya programda yazılmayan, hiçbir zaman da dile
getirilmeyen bazı özellikleri, halkın onlara yüklediği
bazı misyonlarından dolayı iltifat görürler.
1950’de DP’nin yükselişi böyleydi. 1961’den son-
ra Adalet Partisi’nin sürpriz biçimde iktidara yürüyü-
şü böyledir. 1980’den sonra merhum Özal’ın partisi
Anavatan’ın da siyasi kaderini, plan programı değil,
askeri darbeye duyulan öfke ve Turgut Özal kadrosu-
nun halka ifade ettiği mana çizmiştir.
RP’nin bazı çevreleri rahatsız edici tavrının kay-
nağı, ne RP’nin programıydı ne de kadrosu ve kad-
rosunun davranışları, sözleri… RP’nin bazı çevreleri
rahatsız edici görünümü, Türkiye’nin sosyal, politik,
kültürel ve hatta ekonomik konjonktüründen geliyor-
du. Türkiye istediği için RP vardı. Türk demokrasi-
sinin sağlıklı işlemesi, suni gündemlerle bazılarının
keyfine göre itilip kakılmasının önlenmesi için vardı.
RP’nin seçmenden itibar ve iltifat gören tarafının ne
olduğu siyaset bilimcilerince, her konuda ileri geri
konuşup ahkâm kesen aydınlarca muhakkak öğ-
renilmeli, anlaşılmalıydı. Bir adama, birkaç adama
kızabilirsiniz. Onları cahil, yobaz, kaba gibi sıfatlar-
la suçlayabilirsiniz. Ama seçmenin yüzde yirmisinin
düşüncesini, giyim kuşamını, sosyal, ekonomik ve
kültürel mesajlarını yok sayamazsınız. O zaman size
“Kimsiniz, neye, nereye mensupsunuz?” diye sorar-
lar.
------------------- * -------------------
Bu kalkışmanın analizi yapılmalı; neyi, nasıl ifade
ettikleri çözümlenmelidir. Bu coğrafyanın bünyesinde
olan bitenler burada yaşayan herkesin akılla, bilgiyle,
sağduyu ve hoşgörü ile yaklaşması gereken şeylerdir.
Kişilere duyulan öfke, sosyal gerçekleri, ekonomik ve
politik çıkışların illiyet ilgisini ortadan kaldırmaz.
Bu konuda yanlışlık, sadece, olaya dışarıdan ba-
kanlarca yapılmadı. Bizzat olayın içindekiler de aynı
yanlışları, hatta daha büyüklerini yaptılar.
Biraz da konuya bu noktadan yaklaşmak istiyo-
ruz.
RP nerede yanlış yaptı?
Nerede yapmadı ki…
Refah Partisi, Türk siyaset hayatında kendisine
açılan geniş kulvarın farkına varamadı. RP’yi yöne-
tenler, bu kulvarın niçin böyle geniş ve boş kaldığını,
burada hangi hedefe ulaşmak için, nasıl koşulacağını
da fark edemediler. Türkiye’nin sosyal topografyası
konusunda hiçbir bilgileri olmayan kurucu ve yöne-
ticiler, ülkenin tüm potansiyelini ve bunların birleşme
noktalarını dine bağlamakla bu kulvarı daraltmış ve
yarış kurallarından uzaklaşmışlardır.
Toplumun duygusal ve platonik bazı yaklaşım-
larını, bazı kurum ve inançlara duyulan, ciddiyet öl-
çüsü her zaman tartışılır bağlılıkları resmîleştirmek,
inanmayan fakat saygı duyan kesimleri düşman ilan
etmek, hatta mübalağalı kışkırtmalarla savunmaya
zorlamaktan RP yönetici kadrosu ilkel bir haz duy-
muştur. Bu hazzı genel başkanları ağzıyla zafer çığ-
lıklarına dönüştürmüşlerdir.
RP, seçmenin bir bölümü vasıtasıyla dinî ve millî
öfkelerden güç almıştır. Ama bu öfkelerin konularını
partinin amaçları hâline dönüştürmek, bunları başka-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 75
larıyla inatlaşmak vesilesi saymak da partiye başka
yanlışları getirmiştir. Bunların başında, bu öfkelerin
istismarını kendisi ve partisi adına yapanların parti
ideoloğu gibi hareket etmesi, partinin buna göz yum-
ması geliyor. RP, mescit ve kahve demagoglarını
sırtında, hatta başında taşımış, bunların tüm partiyi
temsil eder konumuna izin vermiştir.
RP’nin her şeyi altüst eden temel yanlışlarından
biri de, Türk devlet geleneğinin sindirilmiş özellikle-
rinden biri olan “siyasi İslam’ı temsil etmek” pren-
sibini bir kenara atarak İslamiyet’i Arap ve Acem’le
özdeşleştirmesidir. Yandaşlarına, karşısında olanlara
ve devletin ağırlıklı kurumlarına böyle bir intiba ver-
mişlerdir. Arap’ı ve Acem’i İslamiyet’le özdeşleştir-
mek hem dinî hem de siyasi ve tarihî anlamda çok
büyük yanlıştır. Osmanlı coğrafyasının ve devlet yö-
netiminin temel prensiplerinden olan bu farklılık RP
tarafından dışlanmış, Yavuz Sultan Selim’den beri
gelen bu dikkat, hem de günlük hiçbir siyasi gerek-
çeye sığınılmadan buna bile tenezzül edilmeden bir
kenara atılmıştır.
RP Devletle Kavgaya Tutuştu
Oysa Türkiye’de devletin İslamiyet’le kavgası
yoktur, ama bazı siyasiler İslam’a savaş açmışlardır.
RP, Türkiye Cumhuriyeti’nde, bünyeye uyum
göstermeyen dış kültür, bilim ve zevklerinden alınmış
tüm iğretileri yerli çağdaş olanlarla değiştirmek gibi
bir misyonu da harcamıştır. Böylece, bilimsel yakla-
şımlar toplumun üst seviye kurumları ile birlikte millî
ve uzlaşma programı uygulayarak devleti küçük tu-
tan, halkla devletin ve aydının arasındaki anlaşmaz-
lıklara sebep olan tüm uyumsuzlukları sırtımızdan
atmak fırsatını da ziyan etmiştir.
Devlete ve onun değişmez sözcülerine bu uyum-
suzlukları, bu yanlışları anlatıp işbirliğine çekmek ye-
rine devletle kavga etmeyi tercih etmiştir. Türkiye’de
devletin sahibi çoktur ve içlerinden bazıları gerçekten
güçlüdür. Bunlar, RP’ye karşı devleti savunmak zo-
runda bırakılmıştır.
Dünya Müslümanlarına hitaba çalışan RP, Tür-
kiye Müslümanlarının bile partisi olamamıştır. Koca
parti, bu nasipsizliği yüzünden gide gide Şevki Yıl-
mazların insafına kalmıştır.
RP’ye bir uçak gemisi emanet edildi, o bunu balık
tutmak için kullanmaya kalktı. Türkiye’nin geleceği
için büyük beyinler arasında uzlaşma görevi verildi,
kendi küçük beyinlerinin saplantılarına teslim oldu.
Hademe tayin etmekten Başbakan Müsteşarı ve TRT
Müdürü tayinini unuttu.
Evet, Erbakan ve partisinin İslamiyet’e dönük
tüm sunuşları yanlıştı. Bütün kurumları ile bin yıldır
İslamiyet’i yaşayan bu topraklar ve insanları, Arap ve
76 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Acem’den farklı bir İslamiyet yorumunun ve uygula-
masının sahipleridir. Selçuklularda başlayan bu coğ-
rafi ve millî sentez, Osmanlılarda evrensel bir zemi-
ne oturtulmuş; insanların ve toplumların vicdanlarına
dönük ve barışık bir tarif kazanmıştır. Bunu görmez-
den gelen Erbakan ve arkadaşları, İslamiyet’i, bin
yıllık bir siyasi tepki aracı yapan Acemlerle, acımasız
aile saltanatlarına dönüştüren Arap ülkelerinin resmî
ideolojileri ile karıştırdılar. Bu görüş olsa olsa “İslam
Radikalizmi” deyimini icat edip bunu milletlerarası
konferanslarda bize karşı baskı unsuru gibi kullanan
Hristiyanlığa ve Batı’nın din bağnazlığına hizmet
eder, nitekim ediyor da… Müslümanlığın devlet di-
siplinlerinin temelinde yatan meşveret, kardeşlik ve
insanlar arasındaki eşitlik ilkelerinin hiçbirine riayet
etmeyen Arap rejimleri, Erbakan’ın dilinde Müslüman
devletlerdi. Batı yerine bunlarla ekonomik, kültürel ve
politik işbirliği yapılmalıydı.
Erbakan ve çevresi, hiçbir manevi ve politik ha-
zırlıkları olmadığı hâlde, ancak Türkiye Cumhuriyeti
Devleti’nin temelinden yıkılıp yeniden teşkilatlanması
gibi bir hayale şartlanabilecek ve sanki bir düğmeye
basınca tüm yasaları ile uygulamaya konulabilecek
bir şeriat imajı sundular veya sunulmasına göz yum-
dular. Konunun tamamen uzağında olan geniş ve
güçlü çevreler, Erbakan ve arkadaşlarının bu yanlış
takdiminin faturasını şimdilerde milletin büyük ço-
ğunluğuna çıkarmakla meşguller.
Erbakan ve arkadaşları, milletimizin yüzde onu-
nu geçmeyen, ancak kendilerini, yüreklerini ve be-
yinlerini teslim eden, bu kitleyi de, bu toplumdan
koparacak, soyutlayacak, devletin yasalarına, millî
çıkarlarına, iç barış ve huzuruna düşman edecek bir
hâle getirmişlerdi. Bu kitle hayatlarını, ailelerini, gi-
yim kuşamlarını, hatta mahalle ve evlerini bizlerden
ayırmış, devlete vergi vermemeyi bile dinî bir vecibe
sayacak kadar şartlanmışlardı.
Erbakan ve arkadaşları çeşitli dinî grupların, hoca
efendilerin, tarikat büyüklerinin desteği ile siyasi güç
kazandıkları zehabını da uyandırarak, öteki partilerin
de, aslında halkımız üzerindeki otoritesi fevkalade
mübalağa edilen bir takım “din baronları”nı bağırla-
rına basmalarına, şişinmelerine, çok değersiz bazı
insanların keramet sahibi gibi ilgi görmesine vesile
oldular.
Refah Partisi’nin üst kademesi, Türkiye’de siya-
sal güç olacak, büyük millî koalisyonu gerçekleşti-
recek yetenekte zaten değildi. Tabanın kaba ve kış-
kırtıcı eylemleri bir anlamda onları da manen tatmin
ediyordu, hoşlarına gidiyordu. Sonuç bilinen noktaya
kadar geldi.
Bugünlere gelinmesindeki asıl etken, RP’nin
bu konudaki büyük yanlışıdır. Türkiye’de devletin
İslamiyet’le kavgası yoktur. Bazı dönemlerdeki tek
parti yönetiminin, bazı partilerin ve siyasetçilerin
İslamiyet’le kavgası vardı. Hatta bu kavga bile ger-
çek anlamda, İslamiyet’le değil, onların kendi kafala-
rındaki din kavramı, İslamiyet kavramıylaydı.
RP, iktidar ortağı olduğu günden itibaren İslami-
yet adına devletle kavga etmek gibi büyük bir tarihî
yanlışın içine düşmüştü. RP, amigolarının kurbanı
olmuştu. Din adına yapılan o aptalca gösteriler, ko-
nuşmalar hatta soytarılıklar, belki birkaç seviyesiz
zihni tatmin etti, ama temelden yanlış olduğu için geri
tepti. RP beceremeyeceği, hazır olmadığı, asla hazır
olamayacağı bir şeriat yönetimi fısıltılarıyla, devleti
savunma durumuna soktu.
Libya Devlet Başkanı Muammer Kaddafi’nin
Erbakan’ın Başbakan olduğu günlerde PKK terör ör-
gütüne 10 milyon dolarla birlikte eşkiyabaşı Öcalan’a
“teşekkür ve destek” mektubu gönderdiği tespit edil-
mişti. Para ve mektup, Şam’da bulunan Öcalan’a
Libyalı görevlilerce teslim edilmişti.
Kaddafi’nin Apo’ya yazdığı övgü, destek ve te-
şekkür mektubunda “Libya’nın PKK’yı desteklemeye
devam edeceği, Libya yönetiminin PKK’nın yerine
getirdiği misyonun farkında olduğu ve PKK’nın hiz-
metlerinin unutulmayacağı” ifadeleri yer alıyordu.
Libya ayrıca başkent yakınlarındaki Bingaşir kasa-
basında açtığı eğitim kampında PKK’lı teröristlere teo-
rik ve uygulamalı askerî eğitim veriyordu. Kampın her
türlü ihtiyacı Libya devleti tarafından karşılanıyordu.
Bingaşir Kampı’na alınan PKK’lılar eğitimlerini
tamamladıktan sonra Şam’a, buradan da mühimmat-
larıyla birlikte tam teçhizatlı olarak Türkiye’ye sızmak
üzere Kuzey Irak’a gönderiliyorlardı. Kuzey Irak’ta
Türk güvenlik kuvvetlerine teslim olan bir terörist,
Libya’da Bingazi yakınlarındaki Bingaşir Kampı’nda
eğitildiğini sorgusu sırasında itiraf etmişti.
RP, halktan bu itibarı ve ilgiyi görmeseydi, hükü-
metlerin birinci ortağı olmasaydı ve böylesine üze-
rinde tartışılır bir duruma gelmeseydi, Türkiye’de
temel düşüncesini İslamiyet’ten alan fikirler, kurum-
lar, kültürel sosyal ve ekonomik girişimler böylesine
legal-illegal dayatmalarla engellenmezdi, üzerlerine
böylesine duygusal ve öfkeli gidilmezdi.
RP, Anadolu müteşebbisinin dışlanmasına sebep
oldu. RP, Anadolu sermayesinin büyümek, gelişmek
ve İstanbul dukalığına kafa tutmak çabalarının erte-
lenmesine sebep oldu. RP, haksız biçimde temsilcisi
olduğunu ileri sürdüğü bazı millî ve dinî kurumların,
anlayışların ve saygı gören kimliklerin yeni yasalarla
ortadan kaldırılmasına sebep olurken bunun anti-
demokratik olduğunun kavgasını bile yapmadı, ya-
pamadı.
RP, din eğitiminde yeni düzenlemelere sebep
oldu. Bilim ve din konusundaki tüm ülkeye yararlı
girişimlerin durdurulmasına, mali gücünün elinden
alınmasına sebep oldu. RP, yanlış söylemler, eylem-
ler ve görünümlerle ülkedeki laik kesimin İslamiyet ve
dindar kitle hakkında yalan, yanlış ve haksız hüküm-
ler vermesine, bunların eyleme dönüşmesine fırsat
yarattı.
RP’nin misyonu ülkede millî bir uzlaşma idi. Dinin
ve dindarın kendi tabii hayatı içinde huzurlu yaşama-
sını sağlamak, ama onu başka çıkarlar için alet edip
aslanların önüne atmamaktı. RP, tam tersini yapmıştır.
Bazı sorumsuz ve cahil ağızlar yoluyla hem dini yanlış
tanımlamış ve çevreyi ürkütmüş hem de parti olarak
kaba, gülünç ve cahilce yorumlara yol açmıştır.
RP, Cumhuriyet’in beraberinde getirdiği ve o gün-
lerin şartları içinde kendi gerekçelerini taşıyan bazı
yasaların, kurumların ve anlayışların zaman içinde
tabii mecrasına girip yerlerini daha millîlerle, gele-
neksellerle doldurmasını sağlamakla yükümlüydü.
Bu konuda da hiçbir hazırlık ve tespitleri olmadığını
göstermiş, konunun ertelenmesine yol açmıştır.
RP, bazı düşüncelerin, kurumların ve geniş kitle-
nin devletle barışmasını sağlamakla görevliydi. Mis-
yonunda bu vardı. RP, burada da tersini yapmış, dev-
letle barışmak yerine kavga etmeyi seçmiştir. Hükü-
metin en büyük ortağı olduğu ve her gün halka dönüp
“birinci parti olduğunu ısrarla vurguladığı” günlerde
bile bu anlayışla, bu niyet ve hedeflerle kendini daha
baştan itibaren ülkeden, devletten, seçmenin yüzde
sekseninden koparmış, soyutlamış ve tam anlamıyla
açığa düşmüştü.
RP, Müslüman’ın huzurunu bozdu. Devletle ara-
sına güvensizlik soktu. Devletin vazgeçemeyeceği
ve devletten vazgeçemeyecek bazı kurumların, ha-
tıraların ve alışkanlıkların karşısına dikildi, ama bu
karşı oluş için fikir ve örgüt açısından hiçbir hazırlığı
olmadığı da meydana çıktı.
Daha önce de belirttiğimiz gibi Türk demokrasi-
si, tarihî bir imkân sağladığı RP’ye bir uçak gemisi
teslim etmiş, RP’yi yönettiğini iddia edenler bu uçak
gemisini balık tutmak işlerinde kullanmışlardır. Çün-
kü görgüleri ve bilgileri o kadardı. Hazırlıkları yoktu.
Plan ve programları yoktu. İktidar günlerini basına,
muhaliflerine, Anayasal kuruluşlarına malzeme ol-
makla geçirdiler.
RP’nin yanlışları çok büyüktü. Erbakan bunu hep
yapıyor. Anayasa Mahkemesi’nin karşısına kaçıncı
çıkışı? Bu kaçıncı kapatılma? Ülkede yüzde yirmi
itibar ve saygı gören bir partinin yanlışları sadece o
yüzde yirmiyi değil tüm demokrasiyi, kuruluşlarını ve
ülkenin siyasi geleceğini etkiledi.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 77
 Dört defa parti kapatmış, binlerce insanın, he-
yecanını, parasını ve zamanını israf etmiş, Necip
Fazıl’ın ifadesiyle “nur topu günlerin kanına girmiş”
bir adam, ne yazık ki son günlerine kadar idraksiz,
cesaretsiz sorumsuz kişilerin hacet kapısı özelliğini
sürdürdü. Başka bir ülkede, hiç olmazsa manen he-
sap sorulur, bir daha ayakaltında dolaşmasına bile
izin verilmezdi.
Nasıl Refah Partisi’nde hiçbir birleştirici, yaklaş-
tırıcı ve son sözü söyleyecek fikir ve düşünce yoksa
bu perişanlık aynen Fazilet’te de devam etti. Genç-
ler… Kim bu gençler? Eldeki cevheri, bir beceriksiz
politikacının tasallutundan kurtardıktan, iki laf edip
bu adamın siyasi kimliğini ortaya döktükten sonra
zamanla ortaya çıkacak gençler…
Adama parti lideri gibi değil, tarikat lideri gibi bak-
maya alışıldı. Efendi hazretlerinin nefesinden mi,
bedduasından mı korktular, bilinmez…
Erbakan, her zaman sapla samanı karıştırdı.
Ortadoğu’nun tarihî ve siyasi dengeleri, Amerika ve
Avrupa, Türk milleti ile İslamiyet’in ilişkisi, 21’inci yüz-
yılda bu coğrafyanın beklentileri ve bölgenin bu top-
lumdan beklentileri gibi konularda hiçbir fikri, progra-
mı olmadı.
Erbakan’ın kendisini biraz olsun ciddiye alanla-
rın indindeki itibarının son kırıntılarını harcaması da
Libya gezisi sırasında oldu. Kaddafi gibi, söyledikleri
ve yaptıkları arasında hiçbir irtibat olmayan, halkını
sözlerle yönetmeyi yeterli bulan, çok şeyi bilmediği
hâlde çok şey söylemeye kalkan birinin karşısında
bile Erbakan ezilmiş büzülmüş, o saçmalıkları dinle-
miş, neredeyse “Keramet buyurursunuz efendi haz-
retleri!” demek noktasına gelmiştir.
Bir parti lideri, hem de İslamiyet’i öne çıkaran
bir partinin lideri, Türk gibi tarihin yüzakı bir milletin
Başbakanı hüviyeti ile dünkü vilayetimiz olan bu ülke
halkını temsil de etmeyen bir yöneticisi karşısında iki
büklüm olabiliyorsa, kişiliği kendine kalsın, ama ma-
kamının vakarının bile farkında değilse, eline geçen
tarihî fırsatı bile fark edemiyorsa…
Gün gelir bir gün kadro dışı kalır.
Karşımızda, lafının endazesini bilmeyen, buna da
gerek görmeyen biri, Kaddafi var. Nitekim Batılı ga-
zeteciler onun bu atıp tutmalarını gülerek dinliyor. Bir
Japon gazeteci grubuyla görüşürken biz içeri giriyo-
ruz. Türk olduğumuzu öğrenince, Japon gazetecilere
“Hele siz biraz bekleyin, Türklerle görüşeceğim.” di-
yor ve daha biz şey sormadan başlıyor soloya… Türk
halkına selam ve sevgilerini ilettikten sonra, “Devle-
timizin çok yanlış yolda olduğunu, hükümetlerimizin
beş para etmediğini, Osmanlının asırlarca Arapları
sömürdüğünü…” en ağır kelimelerle sıralayıp “ABD
78 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
ve İsrail’in dümen suyundan kurtulamadığı sürece
Türk hükümetleriyle, Türkiye Cumhuriyeti ile dostane
ilişkilere girmesinin mümkün olmadığını” da vurgula-
yıp “Hoş geldiniz” diyor…
Kaddafi’nin Türkiye ilgili safsataları yeni değil.
Kaddafi’nin kişiliği ve bu patavatsızlığı herkese,
her zaman yaptığı düşünülürse fazla önemli de de-
ğil. Önemli olan bunu kapalı kapılar ardında değil,
Erbakan’ın gözlerine baka baka, herkesin içinde
yapması…
Gönül isterdi ki gerekli cevap hemen orada veril-
sin. Erbakan’ın her konudaki yetersizliği, hazırlıksız-
lığı orada da ortaya çıktı. Ne yazık ki Erbakan, hayatı
boyunca Arap ile Müslüman’ın ayrı şeyler olduğunu
anlayamadı, Müslümanlıkla ilgili düşünce ve iddiala-
rını, siyasetini, Arap dostluğu gibi hiçbir pratiği olma-
yan bir hayalin üstüne kurdu.
Ankara’nın ilçesi Sincan’da Hamas ve Hizbullah
örgütlerinin Kudüs Gecesi düzenlemelerinin izahını
kim yapacak? İran Büyükelçisi’nin böyle bir geceye
davet edilmesinin mesajı kime, kimleredir? Bu dave-
ti yapanlar, belli ki, ne İslamiyet’i biliyorlar ne siyasi
İslam’ı. İran’ın Türkiye’nin siyasi ve dinî geçmişindeki
menfi rolünü de bilmiyorlar…
İran’ın rejimi ne olursa olsun, Türk tarihindeki yeri
her zaman bize karşı husumet cephesi şampiyonlu-
ğudur. İran’ın Osmanlı’ya karşı Haçlılara ittifak teklif
ederek Papa’ya mektup yazıp “Siz oradan, biz bu-
radan Osmanlı’yı ortadan kaldıralım.” diyecek kadar
gözü dönebilmektedir. Bir zamanlar, Güney Kıbrıs’ta
militan Şii örgütler yuvalanmıştı. Her şeyleri ile bizim
ve bizden olan bazı Alevi heyecanlar, İran’ın siyasi
dini olan Şia adına kullanılmak istenmiştir. Şah za-
manında da, Humeyni’den sonra da değişen bir şey
yoktur. Hâl böyleyken sorumsuz bir ilçe belediye baş-
kanının, RP şemsiyesi altında ve İslamiyet adına Tür-
kiye Cumhuriyeti aleyhinde beynelmilel tezgâhlara
alet olması, elbette hemen cezalandırılması gereken
bir küstahlıktı.
Erbakan’ın seçmenine ve kamuoyuna sundu-
ğu vaatlerinin büyük kısmı, Türkiye Cumhuriyeti
Devleti’nin temel ilkeleri ile ilgiliydi. Onların değişti-
rilmesi ve İslamiyet’in devletle ilgili ilkelerinin uygula-
maya geçirilmesi yönünde idi.
Tarihî Fırsat Ziyan Edildi
Erbakan ve partisi beş seçmenden birinin oyunu
almıştı. 40 yıldır politikanın içinde ve çeşitli dönem-
lerde aynı türküyü çalan birkaç partinin genel başkanı
olarak kamuoyu önünde boy gösteren bir siyasetçi-
nin, kadrosu, sözleri ve programı ile bir katılık, değiş-
mezlik içinde bir adım bile ilerlemediğini göstermesi
bakımından başarısızlıktı. Bu hükmümüz belki bazı
çevrelere fantezi gelebilir, ama bu liderin, Türkiye’nin
ve dünyanın değişen şartlarında da nasip almadan
aynı katılığı sürdürdüğü de göz önüne alınırsa olay
başka türlü yorumlanamaz.
Erbakan’ın siyasi hedefleri, diğer partilerden ve
liderlerden kesin ayrılıklar gösteriyordu. O, kendisini
bir misyonun başı saymakta, bu misyona ilahi görü-
nüm vermekteydi. Dolayısıyla başka liderlerle olan
“Olmuyor, ne yapalım?” yorumu onda yoktu. Çünkü
Erbakan siyasi başarısını yakın çevresine, ilahi bir
sistemin başarısı gibi sunuyordu. Kendisini ve parti-
sini siyasi şartlar içinde değil, bu vehimlerin gölgesin-
de değerlendirmek gerekiyor.
Sonuç şudur: Çiller veya Yılmaz’ın siyasi başarısı,
kendilerinin ve partisinin başarısı iken Erbakan bunu,
çevresine, Türkiye’ye ve dünyaya ilahi bir sistemin
başarısı olarak takdim etmekteydi. Böyle bir şartlan-
manın içindeki siyasi kişinin davranışları yorumla-
nırken bu özelliğini gözden kaçırmak vahim yanlış-
lar doğurur. Evet, Erbakan, Cumhurbaşkanı’ndan
“hükümeti kurma görevi” aldığında bunu, bir partinin
hükümet kurma çalışmalarının başlangıcı olarak de-
ğil, dinî bir misyonun mevcut sistemi değiştirmek için
yasal şartları sağlaması olarak göstermiştir. Ve, tüm
olumlu veya olumsuz şartları, tüm ihtimalleri değer-
lendirip siyasette verilecek her tavizi vererek muhak-
kak hükümet olmak istemiştir.
Çankaya’dan verilecek böyle bir görev, ilk sa-
atlerden itibaren fanatik taraftarlarca, Erbakan’ın
çevresindeki “düzen düşmanlarınca”, Cumhuriyet’le
birlikte gelen tüm düzenlemelerin yanlışlığının tescili
anlamına gelecekti.
RP Genel Başkanı Necmettin Erbakan olarak
Van’da yaptığı konuşmada, iktidarı değiştirmekle
kalmayacaklarını, yeni bir dünya kuracaklarını söyle-
mişti. Hoca’nın kuracağı yeni dünya da “Dünya İslam
Birliği, İslam Birleşme Milletleri ve İslam Ortak Pa-
zarı” olacaktı. Necip Fazıl’ın “Heyhat, siz o insansı-
nız ki, zihinde el attığı doğruların bile batınında fesat
yatmaktadır.” dediği Erbakan, para birimi olarak da
İslam Dinarı’na geçeceklerini müjdelemişti.
Hoca’nın bütün bunları nasıl yapacağı konusun-
da hiçbir hazırlığı, tedbiri, programı yoktu. En basit
meselelerde bile yan yana gelemeyen ve çoğu aşi-
ret, aile veya mezhep grupları tarafından baskı re-
jimleriyle yönetilen bu devletlerin Hoca’nın bir işare-
ti ile birleşip Dünya İslam Birliği’ni, İslam Birleşmiş
Milletleri’ni veya İslam Ortak Pazarı’nı kuruverecek-
lerini düşünebilmek ve sonra da bunu, seçim mey-
danlarında kendisini dinleyen on binlerin yüzüne
baka baka söyleyebilmek için bir insanın kaç bin so-
rumsuzluğu, bilgisizliği, akıl ve vicdan mahrumiyetini
bir araya getirmesi lazım, bileniniz var mı?
Amerika’nın neredeyse bilmem kaçıncı eya-
leti hâline gelmiş bir Suudi Arabistan’ı, bir kolu
Washington’da, diğer kolu Tel Aviv’de bir Mısır’ı, Türk
ve Arap düşmanlığını tarihi misyon hâline getirmiş
İran’ı ve ötekilerini, yani daha kamuoyları teşekkül
etmemiş devletçikleri yanına alacak ve bu söyledik-
lerini yapacak!..
Ne yazık ki, kendi dar çevresinin ağzı açık din-
lediği bu sözlere, eğer duyduysa önce Suudi Sarayı
gülmüştür. Saddam, “Allah’ım şu adamdaki rahatlık
niye bende yok?” diye kızgınlıkla söylenmiş ve İranlı
mollalar, desteksiz atanlar için Acem palavracısı di-
yenlere yürekten lanet etmişlerdir.
Bir politikacı nasıl bu kadar rahat olabilir, nasıl bu
kadar safsata ve demagojiye saplanıp karşısındaki
insanları sürüler gibi görerek kutsal bildikleri davayı
bile istismar etme sorumsuzluğu gösterebilir?
Hoca’nın, milyonlarca insanın, hayatlarını, göz-
lerini kırpmadan feda edecek kadar bağlı oldukları
bir davada, bu kadar sorumsuz olmasını, meselelere
böylesine ciddiyetsiz yaklaşmasını, o davanın ulviye-
tine saygısızlık saymak gerekmez mi?
Muhiddin-i Arabi, “En yüksek makam hayrettir.”
diyor. Sanıyorum Andre Gide’in de şöyle bir sözü
olacak: Bilge kişi, şaşan kişidir.
Hayret etmek, şaşırmak, merak etmek, zekâyı
harekete geçirir. Küçük doğrular, oradan da yola çı-
karak büyük doğrular bulunur. Sıra senteze gelince
akıl devreye girer ve evrensel yasalar ortaya çıkar.
Hayret etmek, dışa dönük, canlı bir zekânın da
işaretidir.
Biz Erbakan’ın bir prensibe, bir doğruya, bir fikir
disiplinine sahip olduğuna hiçbir zaman inanmadık.
Türk siyasetine, böylesine gayri ciddi bir insan gel-
memiştir. Erbakan, ağzından çıkan hiçbir söze sadık
kalmamıştır. Sözünün takipçisi olmamıştır. Kendisi-
ne yakıştırılan “dava” ile ilgisi, Hicaz çöllerindeki bir
kum tanesinin yakınlığı kadar bile değildir. Onu ciddi-
ye alanlar fena yanılmışlardı.
Gümrük Birliği’ne girip girmemek onun umurun-
da bile değildi. Başörtüsü de, İslam Birliği de, cami
cemaati de… Diline pelesenk ettiği ne varsa hiçbiri
Hoca’nın umurunda değildi.
Düşünebiliyor musunuz, bir parti lideri Başbakan
olup hükümet kurabilmek için, akla gelecek her tavi-
zi vermeye razı ve bunu açıklıyor. Hâlbuki temsilcisi
olduğunu iddia ettiği dava en ufak bir tavize müsait
değil… Olsun, yolunu bulmuş o… İzahı mümkün ol-
mayan bir şeyi söylediği zaman onu tanımayan karşı
taraf, “Acaba ne demek istedi? İktidara gelir ve bun-
ları da yaparsa yandık…” diye düşünürken kendi ta-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 79
raftarları, “Hoca’nın bir bildiği var, bizden olmayanları
şaşırtmak için böyle söylüyor.” gibi yorumlara girdi.
Her iki tarafa dönük bu saçmalık, siyasi bir takip olup
çıktı.
Erbakan’ın çok basit siyasi ve ekonomik doğruları
vardı. Fakat bunlar Odalar Birliği Başkanlığı sırasın-
da deklare ettiği, daha sonra Millî Nizam Partisi ile
birlikte büyük prensipler gibi sunduğu basit bir-iki tes-
pittir ki, bunların içinde Anadolu esnafına, imalatçısı-
na ve atölye çapındaki sanayiciliğine destek olmak,
devletin ekonomik imkânlarını sadece birkaç bü-
yük İstanbul müteşebbisinin kullanmasını önlemek,
Anadolu küçük şehir ve kasaba yaşama biçimindeki
geleneksel dinî ve millî özelliklerin saygı görmesini,
aynı ağırlıkta sürüp gitmesini istemek vardır.
Hoca Türkiye’ye beş paralık yararı olacak hiçbir
ekonomik programa, dış politika ile ilgili projelere, 74
milyon vatandaşın yararına dönük sosyal ve kültürel
hiçbir hazırlığa sahip değildi.
Hiçbir fikir ve dava disiplinine sahip olmayan kim-
seler, akıllarına gelen her şeyi söyleyebilirler. Ken-
dilerine ve toplumlarına karşı sorumlulukları yoktur.
Asıl şaşılacak olan, onu kutsal bir inancın ve evren-
sel İslam sisteminin siyasetteki temsilcisi gören bazı
çevrelerin uyanmamasıdır.
Erbakan, yıllardır aydınlar arasında, Anayasa
müesseseleri içinde, basında, üniversite mensupları
arasında ve İslami şuurun merkezi manevi çevreler-
de ciddiye alınmadığını anlamadı.
Erbakan, Türk demokratik hayatında uyumsuz-
luğun, inadın, huysuzluğun ve âdeta şantaja varan
siyasi pazarlıkçılığın prototipi hâline geldiğini anla-
madı.
Erbakan, İslami yaşayışı hayat felsefesi bilen kim-
selerin siyasi sözcülüğüne talip olup tam da bunun
aksi anlayışta politikacılık oynamanın, her şeyden
önce bu İslami anlayışa aykırı olduğunu anlamadı.
Erbakan, İslamiyet ile İslam devletlerinin ve İslam
toplulukları ile başlarındaki hükümetlerin ayrı ayrı
şeyler olduğunu anlamadı.
Erbakan, bırakınız ağır sanayi ninnileri ile uçak
ve tank fabrikası nanelerini, kabak çekirdeği imalat-
hanesi kurmayı bile beceremeyeceğini anlamadı.
Erbakan, bütün bunları herkesin çok iyi anladığını
da anlamadı.
Necip Fazıl bir yazısında, “Bütün Hıristiyan dün-
yası, parası ve aklı ile bir araya gelse, İslam’a en
büyük darbeyi vuracak bir silah için fabrika kursa, o
fabrikanın hiçbir ürünü Necmettin Erbakan kadar te-
sirli olamaz.” demişti.
Ordu ile kapatılan Refah Partisi Lideri Necmet-
80 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
tin Erbakan arasında iplerin kopmasına sebep olan
büyük olay, Müslüman Kardeşler’le yaptığı gizli
toplantıda ortaya çıkıyordu. Kahire’de yayımlanan
20.12.1996 tarihli El Vasat dergisi, skandalı bütün
çıplaklığıyla gözler önüne seriyordu. Bu haberi Tür-
kiye, ilk olarak 14 Şubat 1997 tarihli Kurultay gaze-
tesinde duydu.
El Vasat’ın haberine göre Başbakan Erbakan,
Müslüman Kardeşler Örgütü’nün temsilcileriyle
Türkiye’de bir toplantı yapmıştı. Bu toplantıda, Tür-
kiye Cumhuriyeti’nin Başbakanından illegal örgüt
temsilcileri hesap sormuşlardı. Toplantıya katılan
Müslüman Kardeşler Örgütü’nün Mısır, Suriye ve Ür-
dün temsilcileri, Erbakan’dan iktidar sonrası neden
politika değiştirdiğinin cevabını istemişlerdi.
Erbakan’ın gizli toplantıda örgüt liderlerini ikna
etmek için söylediği sözler yenilir yutulur cinsten
değildi. Başbakan, örgüt liderlerine Türkiye’nin iç
işlerini bir bir anlatmakta hiçbir sakınca görmemiş-
ti. “Biliyorsunuz, Türkiye laiktir. Yalnız bilmelisiniz ki
Türk Devleti’nin müesseseleri ellilerde Allah’a açık-
ça tevhit edenleri idam ediyordu. Adnan Menderes
neden idam edildi? Çünkü ezanı geri getirdi.” diyen
Erbakan, örgüt temsilcilerine ifşaatlarını orduyla ilgili
sözlerle sürdürüyordu:
“Türkiye Başbakanı’nın göz önünde bulundu-
racağı üç müessese vardır: Birincisi ve en önemlisi
askeri müessese. Bildiğiniz gibi Türk Ordusu’nun si-
lahlanması, sistemi ve eğitimi Amerika’nın sistemiyle
paralel olarak gitmektedir. Ordunun her iktidara karşı
kesin tavrı vardır… İkincisi siyasi partiler. Bunlar de-
vamlı olarak mücadele hâlindeler. Bu mücadelelerin
iktidarlar üzerinde kesin bir etkisi vardır. Üçüncüsü
ise, ekonomistler ve işadamları… Bildiğiniz gibi,
Türkiye’nin dış borcu yüksek ve ekonomik durumu
pekiyi sayılmaz…”
Erbakan, orduya karşı aldığı tedbiri de hiç çe-
kinmeden sıralıyordu: “İktidara geldiğimde, ordunun
partime ve şahsıma takındığı tutumu fark ettim. He-
men güven köprülerini kurmaya başladım. Başlan-
gıçta gelirlerini enflasyona karşı korumakla yetinme-
yip aylıklarını dolara endeksledim.”
Erbakan, orduyu dolarla susturdum, imajı yarat-
mak istiyordu. İşte bu sözlerin duyulması, orduyla Er-
bakan arasındaki iplerin kopmasına sebep oluyordu.
Erbakan, Türk Ordusu’nun satın alınmayacağını acı
da olsa öğrenmiş oluyordu.
Fazilet Partisi Olayı
Millî Nizam Partisi’nden başlayan ve Erbakan’ın
yönetim merkezi ve başı olduğu tüm partiler, siyasi
hareketler, bunların derneklere ve gruplara intikal
eden görüşleri Türkiye’nin her çevresinde akis bul-
muş, ilgi görmüş ve oldukça büyük puan toplamıştı.
 Bu ilgi, sadece taraftar olanları için değil, bu hare-
ketin Türkiye’nin sosyal ve politik zemininde ne ifade
ettiğini, niçin ilgi gördüğünü bilimsel yoldan araştıran
tarafsız uzmanlar için de geçerliydi.
Fazilet Partisi’nin temsil ettiği bu görüşler belli ki
Türkiye için yeni, dışarıdan ve yapay değildi. Öyle
olsaydı böylesine ilgi görmez, akis bulmaz ve karşı-
sında olan grupları, onlarla bir meydan savaşı verir-
cesine harekete geçirmezdi.
Bu tespitimize katılırsanız Fazilet’in kapatılma-
sından sonra olacaklara da katılıyorsunuz demek-
tir. Zira Fazilet’in kapatılması, bu meydan savaşının
bittiği anlamına gelmediği gibi onların siyasetten saf
dışı edilişlerinde kullanılan güçler, malzemeler ve
metot hukuk açısından da ülkenin iç huzuru açısın-
dan da enine boyuna tartışılacak demekti, tartışılmalı
demekti.
Yargıtay Başsavcısının, Fazilet Partisi’nin kapa-
tılması konusunda kamuoyunda da büyük başlıklarla
deklare edilen görüş, düşünce ve üslubu zaten bu
konuda yeterince acı işaretler verdi. İddianame ta-
mamen, bazı çevrelerin bu konudaki öfkelerine ce-
vap verir, haklı gösterir bir başka duygusallık öfkesi
ile doluydu.
Bellidir ki olaylar aynen Refah Partisi’nin kapatıl-
ması sırasında olduğu gibi gelişecekti. Öfkeli bir iddi-
anameye ve bunun sonucu yapılan bir kapatılma ola-
yına yine öfkeli bir karşılık ve hemen örgütlenme…
Hâlbuki bu iki taraflı öfkenin dışında mesele daha
soğukkanlı ve kendi doğal şartları içinde düşünülse,
tartışılsa ve bu sonuçlara hızla gidilmesine sebep
olan durumlar bir kez daha yasal imkânları içinde,
çağın ve Türkiye’nin şartlarına göre vurup kırmadan
düşünülüp konuşulsa daha sağlıklı bir sonuç alınırdı.
Başsavcının, şartlar oluştuğunda bir siyasi par-
tinin kapatılmasını istemesi, elbette yasaldır. Buna
karar verecek mahkeme, elbette yasal sınırlar içinde,
yasaların emri ve tarifi istikametinde karar verecektir.
Ancak meselenin bir de hukukla doğrudan ilişkili
olmayan sosyal, kültürel ve insanlarımızla, onların
görüş ve yaşayışlarıyla olan ilişkileri vardı. Bunlar,
mahkemelerin ve savcıların tespit ve kararlarının dı-
şındaki konulardır. Bunlar ancak entelektüel açıdan,
bilimsel açıdan incelenirse, kararları kamuoyu bizzat
kendi verirse Türkiye için sağlıklı sonuçlar hazırlar.
Şimdi Ne Olacak?
Buna oldukça anlaşılır ilk cevabı, yine bir Fazilet
Partili verdi. Bu cevap, meseleye doğru ve kalıcı ola-
rak, içerde ve dışarıda hiçbir ciddi tartışmaya, ikiliğe
yol açmadan nasıl yaklaşılacağının da işaretlerini ta-
şıyordu.
Partinin genel başkan adaylarından ve yine aklı
ve yaklaşımları ile dikkat çeken isimlerinden Bülent
Arınç’ın ilk sözleri şöyleydi:
“Devamlı netice kısmında FP’li milletvekillerinin
milletvekilliklerinin düşmesi ve siyasi yasak içine alın-
ması isteniyormuş. Bu doğru ise benim bir teklifim
olacak. O zaman İmralı Adası’nı boşaltsınlar. Apo’yu
beş yıldızlı bir otele misafir edebilirler. Çünkü FP
milletvekillerinin Apo kadar değeri olmadığı anlaşılı-
yor. Bizi çoluk çocuğumuzla beraber İmralı Adası’na
toplasınlar. Toplumdan tecrit etsinler ve bize en ağır
cezayı versinler. Demek ki bizim bu ülkede yaşama-
mızı, bu ülkede millete hizmet etmemizi arzu etme-
yen bazı güçler var. Eğer bunlar, sevindirecekse ben
böyle bir talepte bulunuyorum. Ama bizi yakmakla,
yıkmakla, kesmekle, asmakla bitiremezler. Biz mille-
tin kendisiyiz.”
Son iki cümleye dikkatinizi çekerim. Bunlar hu-
kuka değil, bu hukuku uygularken metoda duyulan
öfkedir ve bir genel tavırdır.
Bir siyasi partinin kuruluş sebepleri, dayandığı il-
keler ve bunları halka anlatma yöntemleri belirli bir
tarifin içine yerleştirilemiyorsa o partinin işi zordur.
Siz, o ülke şartlarının en müsait dönemini yaka-
lasanız, söylemleriniz tam zamanında olsa bile, par-
tiniz için belirli, açık ve kesin bir tarifte bulunamıyor,
hatta bunu kendi aranızda bile yapamıyorsanız ça-
balarınız boşunadır.
Millî Nizam Partisi’nden günümüze bir zincirin
halkaları gibi bazen güçlü bazen zayıf devam edip
giden bu siyasi akımı yönetenler, elbette her zaman
en tepedeki Erbakan başta olmak üzere, ne halkın
verdiği mesajları anlayabilmişler ne de ülkenin içinde
bulunduğu sosyal, ekonomik ve manevi şartları ve
özlemleri değerlendirebilmişlerdir.
Sağlam gerçeklere oturtulabilecek bu siyasi ha-
reket, Erbakan ve çevresindeki ekibin elinde devlete,
rejime, Cumhuriyet’i yöneten siyasi ve öteki gruplara
ağır bir öfkeye dönüşmüş; hep bu öfke galip gelmiş
ve partideki söz sahipleri bu öfkeden sıyrılmayı, dev-
letle kavga etmeden doğruları söyleyebilmeyi hiçbir
zaman becerememişlerdir.
Millî Nizam, Millî Selamet, Refah ve Fazilet
Partisi’ne hâkim olan hep öfke olmuştur. Devlete
öfke, Cumhuriyet ilkelerine öfke, ekonomik soyguna,
adaletsizliğe, laik bir anlayışın hâkimiyetine karşı hep
öfke, her zaman öfke…
Bu siyasi parti; ilkinden sonuna kadar günde-
mimizde var olduğu her dönemde kendi dışında da
entelektüeller bulmuş, partinin manevi ilkeleriyle
bunların hiçbir alışverişi olmadığı hâlde meseleyi
bilimsel açıdan ortaya koyup partinin düşünmesine,
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 81
partililerin sükûnetle kendilerini tarif etmelerine yar-
dımcı olmuşlar; ama yine başta Erbakan, partinin dış
görünümünü yönetenler bu bilimsel ve samimi yar-
dımı bile anlayıp değerlendirmek becerisini göstere-
memişlerdir.
Fazilet Partisinin daha sonraki seçimlerde gerile-
mesinin baş nedeni, beslenen bu siyasi harekete rey
verenlerin artık o siyasi hareketi ve ondaki başarıyı
bu kadronun gösteremeyeceğini anlamalarıdır. Bu,
daha sonra AKP’nin zaferini hazırlayacaktır.
Öfke fikre galip gelmiştir. Millî Nizam’dan itibaren
bu parti, ülkede sık sık büyük sıkıntılara, dargınlıklara
ve ayrılıklara sebep olan tarihî tartışmaları, devletle
milletin manevi değerlerde aynı çizgide buluşmasını
önleyen anlaşmazlıkları ortadan kaldırmak gibi bir
büyük şansı uygulamaya dökememiştir.
Misyonu bu idi. Halk, bunun için rey verdi. Fakat
onlar, bazı cahil ve öfkeli mensuplarının vitrine çık-
masına ve böylece olayı yozlaştırmasını önleyecek
yöneticilere sahip olamadılar.
Erbakan, verilen görevi anlamayan, öfkesini öne
çıkaran ve burnunun ucunu bile göremeyen zihin ya-
pısıyla bu hareketi yozlaştıran tavır içinde oldu.
Meclis’in açılışındaki hareket tarzları ile bir dar-
be daha yemişlerdir. Bu mesele, partiyi kimin idare
ettiğini, bir disiplin içinde olup olmadığını çok açık or-
taya koydu. İlkokul çocuklarına ülke siyasetini ve ku-
rumlarını öğretirken, aranızda bir parti kurun ve bize
anlatın, deseniz meseleye onlar bile daha akıllı yak-
laşırlar. 18 Nisan seçimleriyle kurulan Meclis’te bu
çarpıklığı, başıboşluğu gördük ve inandık ki Erbakan
ve Fazilet Partisi’nin görünümü ile bu kadro Türkiye
için yük, engel ve büyük bir hayal kırıklığıdır.
Bu seçmen, bu ülke halkı, heyecanla seçtiği ve
belki bu kez bazı şeyler düzelir diye Meclis’e gön-
derdiği parti ve milletvekillerinin hâlini görünce korka-
rım kendisine demokrasi diye sunulan sistemden, bu
Meclis’in ülkeye ve insanlara hizmet edeceği beklen-
tisinden iyice ümit kesti.
Türk milletinin Meclisinden, hatta dolaylı olarak
muhtemel hükümetlerinden, idarecilerinden bir kez
daha tamiri mümkün olmayacak şekilde soğumasına,
manevi irtibatının kopmasına sebep olacak böyle bir
görünümün sorumlusu sadece Fazilet Partisi miydi?
Yoksa günlerce önceden tavrını ortaya koymayan,
kendisinden çok şey beklenen DSP ve Ecevit miydi?
O tavrın sahibi ile birkaç gün önce gazete ve
televizyonlarda “Sayın milletvekili, Meclis binasına
türbanla, başörtüsü ile girebilir, hatta Meclisteki bü-
rosuna misafir kabul eder, başını açmadan içerde
dolaşabilir, görüşmeler yapabilir ama genel kurul sa-
82 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
lonuna gelemez.” gibisinden orta yollar arayan Ecevit
kimdir?
Hiçbir şey ifade etmeyen, hiçbir tarifin içine ala-
mayacağınız DSP ile pek çok tarifin içine girebilen
fakat idarecileri yüzünden hiçbir konuda önemsen-
mez duruma gelen FP arasında, demokrasimize yük
olmak açısından, söyler misiniz, ne fark vardı?
Erbakan ve kurduğu partiler, yanında yer alan
siyasetçiler, iddia ettiklerinin aksine hiçbir zaman bu
ülkede İslamiyet’i temsil edecek, sözcüsü olacak,
onu siyaset alanında savunacak kalitede, bilgide ve
inançta kimseler değildiler. Çünkü Müslümanlığın
mesajını almış biri zaten bu davayı, Türkiye’nin si-
yaset arenasına indirmez, yeteneksiz politikacıların
oyuncağı, şantaj aracı, itibar tuzağı hâline getirmez.
Ne yazık ki onlar, nasıl İslamiyet konusunda ye-
tersizlerse onlara karşı çıkan ve laik olduklarını ileri
süren öteki siyasetçiler, solcu entel takımı ve bazı
resmî ideoloji yanlıları da İslamiyet konusunda cahil-
lik ve saygısızlığın içindeydiler. Erbakan ve partileri-
ne karşı çıkanlar, bilgisizlikleri ve Türkçelerinin yeter-
sizliği birleşince kendilerini İslamiyet’e karşı, onunla
kavga eden bir yerde buldular. İki düşman birbirinden
hız alır, güç alır oldu. Ve İslamiyet, Müslümanlar, ih-
laslı ve samimi kitle rencide edildi.
Öyle bir noktaya gelindi ki, İslamiyet’i hiçbir ze-
minde temsil edemeyecek kadar davaya ve konuya
uzak Erbakan; İslamiyet’le, teori ve pratiği ile eşleşti-
rildi; yüceltildi, sembolleştirildi.
Necip Fazıl’ın bir gün şöyle yazdığını daha önce
de hatırlatmıştık:
“Müslümanlar arasına nifak sokmak, İslamiyet’i
küçük düşürmek isteyen Papalık ve Batılı küfür cep-
heleri ellerindeki tüm paraları, insanları ve imkânları
kullanıp bunun için bir fabrika kursalar, onlar bile bu
Erbakan kadar bu işe uygununu imal edemezlerdi.”
Siyasette bile olsa, Erbakan gibilerin Müslümanlı-
ğı temsil ediyor görünmesi bu ülke için talihsizliklerin
en büyüğü idi. İkinci büyük yanlış da onu kanunların
ve devlet görevlilerinin ağzından aynı konuma ko-
yarak “Devleti, şeriat düzeni ile yönetmek için örgüt
kurdu.” iddiasıyla yargılamaya kalkmaktı.
Şeriat kim, Erbakan kim?
Böyle bir yanlışlığı ikisini de bilmeyen, anlama-
yanlar yapar.
Yıllarca yapıp durdular zaten? Ve bu yanlışların
faturası halka, millete, devlete ve millî huzura çıka-
rıldı.
Dikkat edilirse bu partilerin, daha Millî Nizam ol-
duğu günlerde Necmettin Erbakan’ın siyasi ikbali için
kurulduğu görülür. Erbakan, Millî Nizam’da da, Millî
Selamet’te de, Refah’ta da partinin her şeyidir; sahi-
bidir; kâhyasıdır; ikinci, üçüncü, dördüncü adamıdır.
Erbakan’ın siyasetten bir süre için men edilmesi,
ondaki siyasi hırsı daha da körükledi. Recai Kutan’ın
kendinden beklenenleri yerine getirmesinin mümkün
olmadığı da anlaşıldı. Kutan, partiyi, Erbakan’ın ta-
sallutundan kurtaracak siyasi gücü gösteremedi.
Bu ne garip çelişkidir ki, Türkiye’nin sosyal, po-
litik ve kültürel şartlarını bilen dikkatli ve itidalli siya-
setçilerin elinde Türk demokratik hayatı için vazge-
çilmez bir unsur olması mümkün bu parti, Erbakan
yüzünden tarihî misyonunu yerine getirememiş ve bu
yetmezmiş gibi kendi devleti ile kavgaya oturarak üç
kere kapanmak durumunda kalmıştır.
Bu parti iyi yönetilseydi bugün Türkiye’de pek çok
önemli kavram yerli yerine oturmuş olacaktı. Laik-
lik kavgası olmayacaktı. Dinin siyasete müdahalesi
veya dinin siyasette kullanılması gibi karmaşık kav-
ramlar da herkesin ittifak ettiği ortak yorumlara, tarif-
lere kavuşacaktı. Cumhuriyet, demokratik bir hukuk
devleti olarak geçmişle, geleneklerle, tarihle ve yaşa-
yan sağlıklı ve uzun geçmişi olan bir sosyal hayatla
barışacaktı. Türk siyasetçisinin, Türk entelektüelinin
çabaları günübirlik meselelere odaklanmayacak, in-
sanlar ve zaman daha uzun vadeli ve genel mesele-
ler için kullanılacaktı.
Erbakan, siyasette hep üstte olmak için tüm bu
olumlu şartları elinin tersiyle itmiş veya akıl bile ede-
memişti. Erbakan’ın bu partileri kontrolünde tutması,
halkın güçlü bir parti yaptığı bir siyasi grubu, bazı ge-
nel düşünceleri, halkın büyük çoğunluğunun sosyal,
kültürel ve ekonomik özlemlerini ikinci plana atmakta,
siyasi sevimsizliği yüzünden tüm bu olgular devlete
de, sosyalist aydınlara da, öteki partilere, bazı baskı
gruplarına da çirkin, kötü ve önlenmesi gereken giri-
şimler gibi geldi.
Erbakan’ın siyasi hırsları, Türkiye’ye çok önemli
iç ittifaklar enerjisini daha genel meselelere toplamak
gibi şansları kaybettirdi.
Ben, belki de Erbakan’la ilk ciddi görüşmeyi ya-
pan gazeteciyim. Siyasette yeni olduğu dönemlerden
Anayasa Mahkemesi olayına kadar kendisini adım
adım izledim. Hakkında çeşitli sebeplerle yazdığım
yazıların sayısı yüzü bulmuştur. Ve tüm bunlara gü-
venerek diyorum ki, Türkiye, Erbakan’ın umurunda
değildi. Erbakan siyaseten ve sosyal açıdan, hatta
ağzından eksik etmediği İslam açısından hiçbir ciddi
fikre sahip değildi. Hiçbir doğrusu yoktu.
Nitekim Türkiye’deki büyük değişimin farkında
olan ve politikalarını bu değişime göre revize eden ve
onun dizi dibinden kurtulan genç bir kadro 2002’den
beri iktidardadır.
Şimdi ve Erbakan
Ancak, Erbakan’a yönelik eleştiriler; onun Türk
demokrasisine tam geçişte, yani devlet yönetimine
halkın bütün sosyal, ekonomik ve kültürel ağırlı-
ğıyla katılmasında onun inkâr edilmeyecek etkileri
ve yönlendirmeleri olduğu gerçeğini değiştirmez.
Erbakan’ın siyasi pratiği, bu geçişin, asker, bürokrasi
ve sol aydın kesimlerinde de bir anlamda mecburen
kabul edilmesinde, din ve siyaset ilişkisinin eskiye
nazaran daha hoşgörülü tartışılmasında başrolü ona
vermeyi gerektiriyor. Siyasi hayatı boyunca ve kur-
duğu siyasi partiler yoluyla hem ülkenin toplumsal
yapısında büyük bir kitlenin devlete yanaşması hem
de inkârcı, yok sayan ve hatalı bir laiklik anlayışı ve
uygulaması ile bu çoğunluğu yönetime uzak tutma
hayretlerinin etkisizleştirilmesinde en yoğun çabayı o
göstermiştir.
Halkın siyasi bilinci, ona vefatının gösterdiği ve
hemen her kesimi biraz hayretler içinde bırakan ilgi-
nin de ilk sebebini oluşturmuştur. Türkiye’deki, başta
basın olmak üzere etkili ve yetkili çevreleri de şaş-
kınlığa sürükleyen bu ilgi ve vefa coşkunluğu onun
gayretlerinin boşa gitmediğinin en güzel işaretidir.
Ak Parti iktidarının önündeki taşı toprağı kaldıran,
bu iktidarın çok cesur bazı hesaplaşmalarının başarı
ile bitmesinde toplumsal kabulü hazırlayan onun bu
siyasi çabalarıdır.
Bizdeki siyasetçiler, o gün kazandığını o gün
yiyen ve ertesi gün tekrar aynı kısır döngüye giren
hesapsız, kitapsız aile babalarına benzerler. Uzun
vadeli siyasi hesaplar yapan ve bu hesapları bilimsel
ve entelektüel değerlerle destekleyen, uzun zamana
yayan anlayışta hiç olmamışlardır. Erbakan da öyle
idi. Acelesi vardı. İslami bir hayat yaşayan ve olay-
ları İslam kültürü ve gelenekleri içinde değerlendiren
büyük kitlenin siyaset meydanında sadece rey veren
değil, bu reyleri hükümet düzeyinde değerlendiren
insanlar olmasını da çabuklaştırmanın hayati önemi-
ni sezmişti. Bu pratiği o yapmış, bu zihniyetin vatan
sathına yayılmasını da o sağlamıştır. Siyaset kaza-
nına gerekli her görüş ve zihniyeti katmış, karıştır-
mış ve Ak Parti iktidarına bu hazırlığı teslim etmiştir.
Batılıları bile şaşırtan pek çok demokrasi hamlesi bu
kadar yumuşak, milletimizi bile şaşırtan bir rahatlıkla
geçtiyse, bu büyük değişim ve çağı yakalama duru-
mu Erbakansız izah edilemez.
Ve belki de her geçen gün onun hakkında muh-
temeldir ki daha olumlu, daha insaflı hükümler vere-
ceğiz.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 83
 BÜLENT ECEVİT
AHMET GÜNER ELGİN
Ü
lkelerin siyasi hayatla-
rında talihli ve talihsiz
dönemleri olabilir. O ülke
için çok önemli yıllarda önemsiz
adamlar iş başına gelebilir. Parti-
lerin iç işleyişlerindeki isabetsiz-
likler, iktidarı kazandıkları zaman
o ülke idaresinin başına yetersiz,
yanlış ve halkı sloganla yönlen-
diren kimselerin gelmesine vesile
olabilir. Veya ülke şartları içinde
doğru yanda olan, halkın özlemle-
rini dile getiren, bu yüzden de büyüyen bazı siyasi
partiler, bu ilgiye icraatla cevap verebilecek siyasi
liderlerden mahrum olabilirler. Doğru adam yanlış
yerde, yanlış adam doğru yerde olabilir.
Türk demokrasisi bu yüzden hayli çalkantılı dö-
nemler geçirmiştir.
Bu çalkantılar, ne yazık ki, halkın değil, hal-
kı eğitmek, ona çağdaşlığı öğretmek iddiasındaki
gruplardan kaynaklanmıştır. Demokratik döneme
geçmeden önceki günlerde halk, Cumhuriyetin, sa-
dece nutuklarda dile getirilen imkânlarından, vaat
ve gücünden hiç yararlanamazken bir mütegallibe
sınıfı devletin imkânlarını aç gözlülükle paylaşıyor
ve halkın maddi ve manevi tüm beklentilerine ku-
laklarını tıkıyordu.
Kurumlaşan bu despotluk ne yazık ki günümü-
ze kadar sürüp gelmiş, devletin sahibi ve temsilcisi
olma hırsı, çok daha ciddi ve her yeni baskı grubu-
nu da içine alır biçimde demokrasinin, insan hak ve
hürriyetlerinin önüne dikilmiştir.
84 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Türkiye’de halk, demokrasiye
şeklen geçilirken bu geçişi sami-
miyet ve inançla arzuladığı, tek
parti-tek şef yönetimini şeklen de
olsa demokrasi çizgisine getirdiği
için daha sonraki olaylara zaten
hazırlıklı idi. 1946’lardan sonra ço-
ğunluk; bürokrat, siyasetçi, basın
ve ilim-sanat adamlarından daha
çok demokrattı. Demokrasiyi daha
çok özümsemişti ve kendisine sağ-
layacağı nimetlerin farkındaydı.
Ve ne gariptir ki halk, arkasındaki siyasi güç ve-
silesiyle iktidara oynayan, fakat kişisel özellikleri ba-
kımından yetersiz kalan bazı siyasetçileri eğitmeye
çalışmış, yanlışlarını ve çelişkilerini giderip onlara,
siyasi ve sosyal zemine uygun bir kişilik telkininde
bulunmuştur.
Demokrat Parti’nin kuruluşu ve hem parlamen-
toda hem halkın karşısında görünüşü ile birlikte
başlayan yeni dönem daha o günlerden itibaren,
devletin ve halkın üzerine kâbus gibi çökmüş müte-
gallibe sınıfını karşısına aldı. Batı siyasetinde revaç-
ta olan ve parlamenter demokrasilerin vazgeçilmezi
olan sosyalist düşünceleri özel teşebbüs destekçi-
liğinden vazgeçmeden karma bir programla hayata
geçiren Demokrat Parti, üst üste seçim zaferleri ile
ülke siyasetçilerinde ve özellikle CHP’nin şahsın-
da karakter hâline gelmiş nemelazımcılığı, halkın,
köylünün, çiftçi ve esnafın yok farz edilmesini seçim
sandığında kendi lehine çevirerek ülkeyi demokrasi
zeminine oturttu.
 Bu manzara, CHP içinde bazı genç siyasetçiler-
de, yıllardır değişmeyen parti yönetimine karşı bir
hesap sormaya, direnişe ve gruplaşmaya yol açtı.
Bu isimlerin içinde, lideri doğrudan hedef alabildiği,
çağın ideolojik değerlerine halkçı bir söylemle yak-
laşabildiği ve ülkedeki aydın kesime kendisini he-
men kabul ettirebildiği için Bülent Ecevit öne geçti.
Genç grubun sözcüsü olarak parti genel sek-
reterliğine getirildi. Onun, 1960’lardan sonra Türk
siyasi tarihinin son elli senesine yayılan gölgesi,
toplumumuzun aydın kesiminin onun şahsında, hal-
kın yanında göründüğünü sanarak tüm direnci ile
demokrasiye karşı çıkmasının da yolunu hazırladı.
Ecevit, bir takım sosyal ve siyasi sloganların,
sadece teoride kalsa bile, demokrasinin askerî
müdahalelerle sık sık kesilmesinin verdiği toplum
psikolojisindeki sıkıntılardan da yararlanarak ül-
kenin bütün dinamiklerini nasıl işlemez hâle geti-
rilebileceğini göstermiştir. Onun siyasi hayatındaki
başarıların temelinde, siyaset yaptığı dönemlerde
muhafazakâr cephenin partisiz ve lidersiz kalması-
nın da rolü oldu.
Türk demokrasisinin son elli senesine tarafsız
bir gözle bakıldığında Ecevit’in, yeteneğinin çok üs-
tünde bir siyasi kişilik sergilediği görülür. Halkçılığı,
sosyalizmi, demokrasiye inancı, ki bunda yetiştiği
partinin büyük emeği vardır, sadece sloganlara,
sözlere ve şekli görünüşlere dayandırılmıştır ve
onun uzun siyasi hayatında hiçbir zaman uygula-
maya konmamıştır. O, mensubiyetinden sık sık söz
ettiği sosyalizmi ve halkçılığı, kendi şair tabiatının,
duygusallığının bir gereği gibi görüyordu. Bu ideal-
ler, onun icraatın başında olduğu ve arkasında halk
desteğinin de bulunduğu günlerde bile siyasi bir ro-
mantizmden öteye geçmemiştir.
Ecevit’in halkını ve memleketini sevdiğine şüp-
he yok. Hâlâ değişme gayretlerinde olan CHP’yi,
halka kulak vermeye zorlayan odur. Partiyi askerin,
bürokrasinin ve yargının yanından alıp parlamenter
demokrasilerdeki partilerin kişiliğine sokma kav-
gası da vermiştir. Ama onun halk sevgisi yüzeysel
olmuştur. Çünkü ülkenin sosyal topografyasından,
manevi değerler manzumesinden, dinin kurumsal
ağırlığından haberi yoktu. Onun yaman çelişkilerin-
den biri de buydu. Hem halkçı Ecevit olacaksınız,
hem de siyaset yaptığınız toprakların bin yıllık yer-
leşik inançlarından, değerlerinden ve önceliklerin-
den haberiniz olmayacak. Ecevit bu eksikliğini bir
takım sembollerle, gösterişlerle aşacağını sandığı
için, kasketle dolaşmıştır, ucuz bir araba ile Başba-
kanlığa gitmiştir.
Türkiye’de siyaset yapacaksanız, Anadolu insa-
nından oy isteyecekseniz bu toprağı ve insanını iyi
tanımak zorundasınız. Onun değerlerine saygılı ol-
mak, hatta o değerlerle birlikte yaşamak zorundası-
nız. Aksi takdirde yaptığınız her şey bir gösterişten
öteye gitmez, söylediklerinizle de halka ulaşamaz-
sınız.
Ecevit siyasi hayatında, hiçbir konuda bu çeliş-
kilerden kurtulamadı, halka aktaracağı ve onun ka-
bul edebileceği hiçbir fikre ve doğruya varamadı. O,
hayatı boyunca hiçbir zaman, Batı’nın sosyalist par-
tileri ve yönetimcilerince de, Doğu Avrupa’nın ko-
münist partileri ve yöneticileri tarafından da önem-
senmedi, ciddiye alınmadı. Bu, onun siyasi haya-
tının çelişkilerinden biridir. “Hakça düzen”, “Toprak
işleyenin, su kullananın” sloganları da hem içerde
köylüyü ve devlet tarafından ezilen kitleleri yanına
almak hem de dışarıya mesajlar vermek için, onun
tarafından sık sık tekrar edilen sloganlardı. Hâlbuki
Türkiye’de onun kastettiği anlamda ve bölgelerde
toprağı ağa işliyor, suyu ağa kullanıyordu. Ne ola-
cak şimdi?
Hâlbuki onun ne hayalleri vardı. Başka sosyalist
ülkelerde bu rejimi kuranların önünde büyük engel-
ler varken Türkiye bu konuda öylesine müsaitti ki,
kapıyı şöylece itip girmek yetiyordu. O, bunu aynen
böyle ifade etmişti.
Ama dışarıda benzer siyasi partilerce ciddiye
alınmadığı yetmezmiş gibi içerde de Marksist en-
telektüeller ve ideolojik saplantılarla malul çevreler
dışında halktan da umduğu ilgiyi göremedi.
Ecevit’te, resmen iktidarda olmadığı, koalisyon-
larda başbakan olarak görev almadan önceki yıllar-
da görülen ve neredeyse millî bir sosyalizm fantezi-
sine dönüşen değişimin baş sebebi de bu ilgisizliktir.
Zaten, tek başına veya koalisyonlar şeklinde siyasi
iktidara geldiği dönemlerde de, o slogan sosyaliz-
minin en basit ve belki de ülke için yararlı olacak un-
surlarını bile gündeme getiremiyor, ülke gerçekleri
ile kendi fantezileri arasındaki uyuşmazlığı, görüyor
veya gösteriyorlardı. Yoksa o düşüncesinden dön-
müş değil, döndürülmüş, dönmeye mecbur edilmiş-
tir. Koalisyon ortakları, onun sloganlarının hiçbirine
eyvallah diyecek noktada değillerdi.
Ne partisinin ne siyasi çevresinin sosyalist bir
düzeni uygulamaya, bunu halka kabul ettirmeye ni-
yeti vardı ne de böyle bir fikrin sahipleri idi. Batı’daki
sosyalist ve sosyal demokrat partiler, ciddi kurum-
lardır ve başlarındakiler de konularına hâkim ciddi
siyasetçilerdir. Tembel ve sadece teoride dolaşan
entelektüellerin telkinlerine cevap vermek yerine
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 85
toplumun özlemlerine cevap vermeyi tercih ederler.
Gün geldi, onun romantik sosyalizmi çevresini
bile ürkütecek hâle vardı. Ondan ürkenlerin birin-
ci grubu, onun Marksist bir rejime, komünist dev-
let düzeninin gereklerine gideceğini sanıyordu. Bu
Ecevit’te, onda olmayan güçler, kabiliyetler, hesabi-
lik ve liderlik vehmetmek olurdu. Bu mümkün değil-
di. İkinci grup, aşırı solu temsil edenlerdi ve Ecevit’i
fırsatçı, Amerika ile irtibatlı, işbirlikçi bir siyasetçi
sayıyordu. Yani o, halka baskı yapacak gruplardan
destek alamıyordu. Ecevit, soldakileri ürkütecek
böyle bir kurnazlığa da, iş çevrelerini ümide sevk
edecek bir liberal politikaya da muktedir değildi. O
siyasi hayatının belki de tamamında ne İsa’ya, ne
Musa’ya yaranabilmiştir.
Kendisinden, kudretinin, kabiliyet ve bilgisinin
çok ötesinde bir şeyler uman bir zümre de ne yaman
bir aldanış içinde olduğunu daha sonra anlamıştır.
Böyle bir siyasetçi her zaman zor durumdadır. Hem
muhalefette, hem de iktidarda. Büyük hayallerin kı-
rıklığı da büyük olur.
Hayat Hikâyesi
Bülent Ecevit, 28 Mayıs 1925 tarihinde
İstanbul’da doğdu. Babası Fahri Ecevit, 1943-l950
yılları arasında CHP Kastamonu milletvekili idi. An-
nesi Fatma Nazlı Hanım’dı. Nazlı Hanım tanınmış
bir ressamdı. Babası, tam yazılışı ile Ahmet Fah-
rettin Ecevit, siyasete girmeden önce Ankara Üni-
versitesi Hukuk Fakültesinde Adli Tıp profesörüydü.
Dedesi Mustafa Şükrü Efendi Huzur-u Hümayun
hocalarındandı. Ecevit, ilk ismi olan Mustafa’yı de-
desinden almıştır.
Bülent Ecevit, orta öğrenimini Robert Kolejde
yaptı. Buradan mezun olduktan sonra (1944) Ba-
sın Yayın Genel Müdürlüğünde tercüman olarak
çalışma hayatına başladı. İki sene sonra okul ar-
kadaşı Rahşan Aral’la evlendi. Ecevit, önce Ankara
Hukuk Fakültesi, daha sonra da Dil Tarih Coğrafya
Fakültesi’ne kaydını yaptırmasına rağmen yüksek
öğrenime devam etmedi. 1946–1950 yılları arasın-
da Londra Elçiliği Basın Ataşeliği’nde kâtip olarak
çalıştı.
Ecevit’in siyasi hayatı, CHP’nin yayın organı
Ulus gazetesinde çalışması ile birlikte başlamıştır.
DP’nin iktidara gelmesi üzerine Ulus gazetesi ka-
patılınca Ecevit, Yeni Ulus ve Halkçı gazetelerinde
yazar ve yazı müdürü olarak görev aldı. 1954 yılının
Ocak ayında CHP Çankaya Ocağına kaydolarak
resmen siyasete girdi. Bu arada iki defa Amerika’ya
gitti ve gazetelerde bir süre çalıştı. 27 Ekim 1957
86 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
seçimlerinde CHP milletvekili olarak Meclise girdi.
Ecevit’in siyasi hayatındaki sloganlar dönemi
1973’te Karaoğlan, Ümidimiz Ecevit, Kıbrıs Harekâtı
ile Kıbrıs Fatihi, Öcalan’ın yakalanması ile de Ken-
ya Fatihi olarak başlamış ve sürüp gitmiştir.
İlerleyen yaşıyla birlikte sağlığı bozulan Ecevit,
bir cenaze töreninden sonra rahatsızlandı ve ayın
gece beyin kanaması geçirerek hastaneye kaldı-
rıldı. Uzun süre yoğun bakımda kaldı. Hastalığı ve
yattığı hastane dolayısıyla etrafında büyük siyasi
tartışmalar yapılan Ecevit, 5 Kasım 2006 tarihinde
Gülhane Askeri Tıp Akademisinde dolaşım ve so-
lunum yetmezliği sonucu vefat etti. 1l Kasım günü
yapılan cenaze törenine beş cumhurbaşkanı ve
tüm siyasetçiler katıldı. Ecevit, Devlet Mezarlığı’na
defnedildi.
Siyasi Hayatı
Bülent Ecevit, 1960, 27 Mayıs askerî darbesin-
den sonra yapılan ilk seçimlerde yeniden milletve-
kili seçildi. 1961’de İnönü’nün kurduğu hükümette
Çalışma Bakanı oldu. 1965 seçimlerinde Zongul-
dak Milletvekili olarak tekrar Meclis’e girdi. Seçimi
Adalet Partisi kazanınca CHP ile birlikte Ecevit de
muhalefete geçti. Ecevit bu yıllarda partisi içinde
ortanın solu görüşünün öncülüğünü yapmaya baş-
ladı.
18 Ekim 1966’da Ecevit, CHP Genel
Sekreterliği’ne seçildi. 41 yaşındaydı. Çalışkanlığı,
konuşması, parti içinde ve dışında sol duruşu temsil
ederek daha çok gençlere ve aydınlara hitap etmesi
ile siyasette en çok konuşulan isimlerden biri oldu.
Silahlı Kuvvetlerin 12 Mart Muhtırasından sonra
parti içinde fikir ayrılıkları başladı. İnönü ve Ecevit
muhtıraya karşı olmak ve olmamak konularında ge-
nel başkan ve parti sekreteri olarak değişik tepkiler
veriyorlardı. İnönü, yeni kurulacak hükümete girme-
yi isterken Ecevit karşı çıkınca tartışma büyüdü ve
Ecevit genel sekreterlikten istifa etti.
Aynı partiden iki siyasetçi arasındaki çatışma
sert polemiklere dönüşünce İnönü, 4 Mayıs 1972’de
toplanan 5. Olağanüstü Kurultay’da, uyarılarının
onaylanmaması durumunda genel başkanlıktan
ayrılacağının söyledi. Oylama sonucunda, Ecevit
taraftarlarının 507’ye karşı 709 oy alması üzerine
İnönü genel başkanlıktan çekildi. Genel Başkanlığa
Ecevit seçildi.
14 Ekim 1973 tarihinde yapılan genel seçim-
lerde Ecevit’in başkanlığındaki CHP en çok oyu
aldı, fakat çoğunluğu kazanamadı. Ancak 26 Ocak
1974’te, Erbakan’ın başkanlığındaki Millî Selamet
Partisi ile bir koalisyon hükümeti kurdu ve Başba-
kan oldu. Ecevit’in, hem ortanın solunu temsil etme-
si hem de en sağdaki İslami bir parti ile ortaklık yap-
ması aydın çevrelerde ve halk arasında tartışmala-
ra yol açtı. Bu olay, Ecevit’in gerçek siyasi kişiliğinin
ilk büyük işareti olarak değerlendirildi. Kıbrıs Barış
Harekâtı da onun başbakanlığı döneminde yapıldı
ve Ecevit, basının da desteği ile halk arasında Kıb-
rıs Fatihi olarak anılmaya başladı. Ecevit’in bu koa-
lisyon hükümeti ancak on ay sürdü. Yeni hükümet,
AP-MSP-MHP-CGP partileri ortaklığında kuruldu
ve Başbakanlığa Süleyman Demirel geldi.
5 Haziran 1977’deki genel seçimde Ecevit,
CHP’nin oyunu yüzde 41’e çıkarmayı başardı. Buna
rağmen parti, çoğunluğu kazanamamıştı. Ecevit,
yine basının da telkini ile bir azınlık hükümeti kur-
maya karar verdi. Ama güvenoyu alamadı. Demirel,
diğer partilerin bir araya gelmesi ile bir koalisyon
hükümeti kurdu. Bu hükümetin kısa ömürlü olması
üzerine Ecevit, “Kumar borcu olmayan 11 milletve-
kili arıyorum.” sözüyle AP’den ayrılan 11 milletveki-
linin desteği ile (Güneş Motel Olayı) 5 Ocak 1978
tarihinde yeni bir hükümet kurarak tekrar başbakan
oldu. 11 Milletvekilini de bakan yaptı.
Türk siyasi hayatının en karışık dönemlerinden
biri bu hükümetin iş başında olduğu günlerde ya-
şandı. Ecevit’in, başbakan olmak için verdiği büyük
tavizler, buradan kaynaklanan rüşvet ve suiistimal-
ler, ekonomik başarısızlıklar ve siyasi cinayetler-
le birleşince hükümet çekilmek zorunda kaldı. Ve
olaylar arka arkaya geldi. Demirel’in kurduğu hü-
kümet, l2 Eylül l980 günü askerî darbe ile devrildi.
Yönetime askerler geçti, Diğer parti başkanları ile
Ecevit de siyasetten uzaklaştırıldı, bir süre gözaltı-
na alındı. Partiler kapatıldı. Ecevit de on yıl süreyle
siyasetten menedildi.
1985 yılında Bülent Ecevit’in siyaset yasağı de-
vam ederken eşi Rahşan Ecevit’in başkanlığında
Demokratik Sol Parti kuruldu. 1987 yılında yapılan
referandumla eski siyasi liderlerin siyaset yasağı
kaldırılınca Bülent Ecevit DSP’nin başına geçti.
Aynı yılın Kasım ayında yapılan seçimlerde DSP
barajı aşamayınca Ecevit siyasetten çekildi. Si-
yasetten uzak olduğu yıllarda İsveç’te yapılan sol
liderler toplantısına katılmıştı. Toplantıda Ecevit’le
görüşen Nobel ödüllü romancı Gabriel Garcia Mar-
guez, onun siyasetten uzak olduğunu öğrenince
ısrarla şöyle demişti: Bir sosyalist asla görevden
kaçmamalı, siyasetten çekilmemeli. Ülkenize döner
dönmez partinizi kurun, siyasete girin.
1989’da siyasete dönen Ecevit, 20 Ekim 1991
seçiminde DSP Zonguldak milletvekili olarak
TBMM’ye girdi. 24 Aralık 1995 tarihinde yapılan er-
ken genel seçimde partinin oyu yüzde l4,64’e, mil-
letvekili sayısı 76’ya yükseldi. DSP artık sol’un en
büyük partisiydi. Ecevit, 30 Haziran 1997’de ANAP
Genel Başkanı Mesut Yılmaz başkanlığında kuru-
lan koalisyonda Başbakan Yardımcısı oldu. Koa-
lisyon bir gensoru ile düşürülünce Ecevit, 11 Ocak
1999’da DSP azınlık hükümetini kurdu. DSP, 18 Ni-
san 1999’da yapılan seçimlerde yüzde 22,19 ora-
nında oy aldı ve birinci parti oldu. 28 Mayıs 1999’da
kurulan koalisyonda yeniden başbakan oldu. Bu
yıllarda Ecevit’in sağlık problemleri başladı ve çe-
şitli söylentiler çıktı. 4 Mayıs 2002’de hastalandı ve
Başkent Üniversitesi Hastanesine kaldırıldı. Teda-
visi uzun sürdü ve hiçbir sonuç vermedi. Rahşan
Ecevit, eşini hastaneden alarak eve getirdi. Sağlığı
biraz düzelince yeniden görevinin başına döndü.
Ancak Ecevit’in gözle görünür rahatsızlığı par-
tisinde ve kamuoyunda tartışmalara yol açınca hü-
kümetin durumu güçleşti, CHP’den istifalar başladı.
Hükümet, Meclis’teki siyasi desteğini kaybedince
erken seçim kararı alındı. 3 Kasım 2002’de yapılan
seçimlerde, DSP barajı aşamadı.
Ecevit, 22 Mayıs 2004 tarihinde düzenlediği ba-
sın toplantısında yerine geçecek ismi ilan etti (Zeki
Sezer) ve 25 Temmuz 2004’de yapılan DSP genel
kongresinde aktif siyasetten çekildi.
Ecevit, dış görüşü ve halka dönük tavırlarındaki
tüm incelik ve kibarlığın aksine gerçek kişiliğinde
kindar ve öfkeli idi. Kendisini eleştirenlere ve siya-
si hasımlarına karşı hep kıyıcı olmuştur. Bunun tek
istisnası, daha önce defalarca ve açık seçik ağır
kelimelerle suçladığı kişi ve kurumlarla daha sonra
işbirliği yapmak mecburiyetinde kaldığında, Ecevit
kısa süre önce söylediklerini unutmuştur ve yeni or-
tağına övgüler düzmektedir.
Ecevit bir konuşmasında, rahmetli Alparslan
Türkeş için şunları söylemişti:
“Hasta kafalı insanlar, sıhhatli toplumlarda hü-
kümet ortağı olamazlar. (…) Hepimizin canı eşkıya-
ya teslim edilmiş durumda. Biz kendimizi koruruz,
halk bizi korur. Ama eşkıyanın eline düşmüş çocuk-
ları biz kurtaramayız. Devletin, cinayet kışkırtıcısı,
teşvikçisi Türkeş’in yakasına yapışacağına inanıyo-
rum. Eğer biraz haysiyeti varsa adalet önüne çıkıp
cinayetlerinin hesabını vermelidir…”
Ve Ecevit, Fethullah Hoca’ya duyduğu sempati
ile ilgili bir suale de şu cevabı veriyor:
“Benimle ilgili tarikatçılık eleştirileri yapılıyor. Be-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 87
nim tarikata ihtiyacım yok. Tarikat yol demektir. Ben örnek de Ecevit’tir. Kıbrıs konusunda önce, taksim
kendi yolumu bulmuşum. Hak erenlerin, ozanların en iyi çözümdür, demiş; sonra, taksimi kabul etme-
ışıklı yolunu bulmuşum. Ben yolumu Hacı Bektaş miz mümkün değildir, demiş; bir süre sonra, Kıb-
Velilerden, Yunus Emrelerden, Pir Sultan Abdallar- rıs bağımsız olmalıdır, diye konuşmalar yapmıştır.
dan, Âşık Veysellerden, Atatürk’ten aldığım ışıkta Ada’nın statüsü coğrafi temele dayanmamalıdır, de-
bulmuşum.” dikten sonra bu kez, Ada’nın statüsü coğrafi temele
dayanmalıdır, demiştir. NATO’ya karşı ağır eleştiri-
Ecevit, siyasi hayatının halkın önünde geçen
lerde bulunan Ecevit, başbakan olduktan sonra her
büyük bölümünde solcu görünümündedir. Bunu
fırsatta NATO’yu övmüştür.
ısrarla vurgulamıştır. En soldan orta sola kadar,
şartlar elverdikçe gidip gelmiş, en solda ancak hızlı Ecevit, başbakan olduğu günlerde, idari kesim-
bir Marksist’in söyleyeceklerini tekrarlamış, sonra lere şöyle bir genelge göndermişti:
tüm bunlardan vazgeçip orta sol’da ılımlı ve makul
“Merkez teşkilatında Bakanlar, taşra teşkilatın-
bir “siyasi aydın” kişiliğine girmiştir. Yönetimde ol-
da Vali ve Kaymakamlar, dinin siyasi, ekonomik,
madığı zamanlarda hızlı bir solcu, yönetime geçip
ticari, sosyal ve diğer şekillerdeki istismarına karşı
Türkiye’nin özel şartlarıyla karşılaştığında da ideo-
her türlü önlemleri alacaklardır…”
lojiyi, sloganları ve tüm teorik fantezileri bırakıp tam
da çıkarcı, fırsatçı bir sol siyasetçi tipi. Bu genelge, Ecevit’in ve onun çevresinin Tür-
kiye gerçeklerinden ne kadar uzak olduklarının en
Ecevit’in siyasi hayatının anahtarlarından biri
yaman belgesidir. Bu genelgede, dinin, şu veya bu
olan bu durum bizim masa başı solcularının da du-
şekilde istismarının tarifi yok. Bir genelleme ile karşı
rumudur. Teorik, kitabi, halktan kopuk, sadece slo-
karşıyayız. Ne demek istismar? Müsteciri, Cağaloğ-
ganlarla geçinen, Batılı üç beş kavramı ezberlemiş
lu Hamamının girişine, dışarıdan da görülecek şe-
ve bunları sık sık tekrarlayan, Türkiye’nin kültürel,
kilde bir levha astı diyelim: “Temizlik imandan gelir,
sosyal ve ekonomik topografyasından habersiz sol-
dinimiz temizliğe önem verir.”
cu aydın tipi…
Bir alışveriş merkezinde büyük bir mağaza, An-
Ecevit’in siyasi hayatındaki tepki ve davranışla-
neler Günü dolayısıyla vitrinine, “Cennet annelerin
rı, çok kere bilinçli ve bilimsel değil, insiyaki, kendili-
ayakları altındadır.” yazısı koydu. Kurtuluş Savaşı’nı
ğinden, psikolojik, irade dışı hareketlerdir. O, hiçbir
konu eden bir filmde yönetmen, bir hücum sahne-
politik ve ideolojik kavrama bilimsel yaklaşamadığı
sinde figüranları “Allah, Allah!” diye bağırttı. Bir ga-
ve bilinçli bakmadığı için, en basit olaylar ve kurum-
zete, Kurban Bayramı sayısının birinci sayfasında,
lar hakkında, kısa aralıklarla birbirine zıt hükümler
kişiler arası ilişkiler, aile içi ilişkiler, devletle olan iliş-
vermiş, bunları da samimi olarak yapmıştır. O tipik
kilerde dinimizin emirlerine uyulması, dostluk, sevgi
bir “yarı aydınların politikacısı” örneğidir.
ve saygı ile hareket edilmesi gerektiğini yazdı.
Ecevit’in özentili Türkçesi, suni kibarlık göste-
Yukarıdan beri sayılanlar ve belki daha yüzlerce
rileri, çocukça denebilecek halkçılık ve köylülük
buna benzer örnek, Ecevit’in genelgesine göre suç-
iddiaları, halkı değil, ancak yarı aydınları, gazete
tur. Devletin, bunu yapanların yakasına sarılması
aydınlarını etkiledi. Ve bu kütle, bir zamanlar tüm
gerekmektedir. Vali veya Kaymakamın birine göre
güçlerini uğruna harcadıkları Ecevit’in gerçek çeh-
bunlar suçtur, diğerine göre değildir. Ecevit veya bir
resini görünce ve ona yaptıkları yatırımın boşa git-
başka parti lideri, ezan okunurken miting konuşma-
tiğini fark edince bu kez onunla düşmanlık göste-
sını keser ve ezanın bitmesini beklerse bu davranış
rilerine girdiler. Ecevit’in son günlerinde, onun için
yukarıdaki genelgeye girmez mi? Bu, dince mukad-
en ağır, alaylı ve kızgın biçimde konuşan ve yazan
des kavramlardan birinin, halkın dini duygularının o
kimselerin büyük çoğunluğu, Ecevit’in umut olarak
parti lideri tarafından istismarı değil mi?
bellendiği günlerde çevresinde olanlardır.
Bülent Ecevit, siyasi hayatımızı renklendiren tip-
Bülent Ecevit’in ruh hâli ve siyasi kişiliği ince-
lerden biriydi. Erbakan gibi o da, basını, halkı, öteki
lendiğinde karşımıza sayısız Ecevit çıkmaktadır.
partileri ve liderlerini çok kere gafil avlamış ve şa-
Bunlardan hangisinin gerçek olduğunu anlamak
şırtmışlardır. Türk devletinin ve halkının çok önemli
mümkün değildir.
yıllarını bu fantezileri ve hırçınlıkları ile heba edip
Türkiye’nin en temel meselelerinde, birbirine zıt etmedikleri, siyaset bilimcilerinin ileride yazacakları
iki fikri, hiç eleştiri tasası duymadan savunabilen tek bilimsel kitaplara elbette konu olacaktır.

88 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

 SİYASETİN ULU ÇINARI
OSMAN BÖLÜKBAŞI
AGÂH OKTAY GÜNER*
T
ürkiye 1876’dan bu yana, Anayasa Rejimi
içinde yaşamayı ve daha iyi işleyen, kişi hür-
riyetlerini daha ileri ve sağlıklı şartlara taşı-
yacak Anayasa’yı tartışıyor.
1946’dan günümüze kadar da çok partili rejim ko-
nuşuldu, konuşuluyor. Ancak ne seçim sistemi ve de
siyasi partiler kanunu değişti. Merhum Bölükbaşı’nın
ifadesiyle; “Hamam aynı hamam. Tellaklar değiş-
ti.” Bu benzetme geldiğimiz hali özetliyor. 2011 yılı
Türkiye’sinde hala rejimin oturmadığından bahset-
mek, ferdi hak ve hürriyetlerin teminat altına alınma-
dığını iddia etmek ne kadar acıdır.
İşte 1946’dan bu yana milletçe yaşadığımız dö-
nemin öncü, yürekli, faziletli, doğrulardan şaşmayan
şahsiyetlerinin başında Osman Bölükbaşı gelmekte-
dir. Politikadaki yerini asla şahsi menfaatleri için kul-
lanmamıştır.
1946 yılında CHP’den ayrılıp, DP’yi kuranlar sa-
dece; dünyadaki değişimi gören İsmet İnönü’nün çiz-
diği yolda yer almıyor, tek parti idaresinden yılmış,
bıkmış halkın özlediği hareketin öncüleri oluyordu. O
yıllarda Batı dünyasında yer almak, Batı ittifakların-
da kabul görmek, ancak çok partili rejime geçmekle
mümkündü.
Sekiz yıl “Milli Şef” unvanıyla Türkiye’yi yöneten
İnönü’nün bu kararı bana göre çok önemlidir. Vak-
tinde; doğması mümkün her ihtimali hesaplayarak
gelişmeleri omuzlayabileceğini görmüş ve kilitleri
açmıştır.
Bölükbaşı’nın Kişisel Özellikleri
Ailesi
Çok küçük yaşta annesini kaybeden Bölükbaşı’nın
hayatta duyduğu en büyük eziklik ve eksiklik ana
sevgisinden mahrumiyet olmuştur. 23 Mayıs 1950’de
ölen Osman Bölükbaşı’nın babası Hacı Ahmet Ağa
zeki, nüktedan büyük topraklara ve hayvan sürü-
lerine sahip varlıklı bir insandı. Bölükbaşı babası
hakkında şunları söylemektedir; “Maddi ve manevi
her şeyimi ona borçluyum. Cennet mekân babam
çok zeki nüktedan, filozof, hazır cevap, hoş sohbet
ve aynı zamanda son derece dürüst ve hayırsever
bir insandı. Hayrı gösteriş için yapanlardan değildi.
Kıtlık yıllarında bütün ambarlarını açarak bir lokma
ekmeğin hasretini çeken halka dağıttığı henüz unu-
tulmamıştır.”
Hacı Ahmet Ağa, Bölükbaşı’nın Kırşehir’de bir
mitingde yaptığı konuşmayı dinlerken bir köylünün
duygulanarak “hay seni doğuran ana cennete gitsin”
demesi üzerine, bu sözü söyleyen köylüye dönerek
“keramet yalnız anasında mı? Babasının hiç mi payı
yok” demiştir.
Eğitimi
Bölükbaşı, devlet bursu kazanarak gittiği
Fransa’da, matematik ilminin sağlam mantığını al-
mış, sentez ve analiz kabiliyeti yoğrulmuştur, Prof.
Remzi Oğuz Arık gibi muhterem ve mükemmel bir
Türk milliyetçisinin sohbetlerinde bulunmuştur. Ora-
da okuyan Türk gençlerinin ağabeyi durumunda olan
R. Oğuz Arık halkasındaki Bölükbaşı, Nurettin Topçu,
Tahsin Banguoğlu gibi değerlere her sohbet öncesi;
“Bu gün vatanın için ne düşündün? Sorusunu yöneltir
ve cevabını dinlerdi.”
Rejim ve ferdi hürriyetler konusunda çok hassas,
gelişmiş bir ülke olan Fransa’da Bölükbaşı’ya önemli
değerler katmıştır.
Fransa’da yüksek matematik eğitimini tamamla-
dıktan sonra Kandilli Rasathanesinde Fatin Gökmen
Hoca’nın asistanı olan Bölükbaşı, yeni bir rejime geç-
me heyecanının hâkim olduğu bu dönemde siyasete
girme kararı almıştır.
Merhum’un hayatındaki bu dönüm noktası iyi
tahlil edilmeli ve anlaşılmalıdır. Osman Bölükbaşı
köyden gelmektedir. Varlıklı bir köy ailesinin oğludur.
Köylünün çilesini bilmektedir. Sudan, yoldan, elekt-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 89
rikten mahrum köyler
için ise telefon sadece
hayaldir. Sıtma ve diğer
hastalıklar, açlık köylüyü
biçmektedir. Babasının
sayesinde bu sıkıntıları
çekmeyen Bölükbaşı çev-
resinin dertlerini görmüş,
siyasette haksız, vicdan-
sız, adaletsiz uygulama-
lara karşı çıkmıştır.
Siyasete Atılması
1946’dan sonra Bö-
lükbaşı, müthiş enerjisi,
Osman BÖLÜKBAŞI
hitabet kabiliyeti, hazır
cevaplığı ve nüktedanlı-
ğıyla, siyasetin ışığı her gün artan yıldızı olmuştur.
“Hayatta en büyük saadet namuslu ve münevver
hasımlar karşısında olmaktır.” Diyen, ne kadar doğru
söylemiştir. Osman Bölükbaşı gibi milli, vatan topra-
ğına âşık, sadece ülkesinin demokrasiye kavuşması-
nı isteyen bir şahsiyet, karşısında daima namuslu ve
münevver hasımlar bulabildi mi? Bölükbaşı’nın ara-
basıyla geçeceği köprüleri yıkmakta tereddüt etme-
yen rejim, onun arabasının bagajına kalaslar koyarak
seyyar köprülerle halka ulaşmasını engelleyemedi.
Kişisel Özellikleri
Köküne bağlı, devletini, milletini bayrağını çok
seven bir insandı. Bugün özlemini çektiğimiz birçok
haslete sahipti.
1980 askeri müdahalesinde darbeci çevreler,
yoklamak amacıyla kendisine Kurucu Meclis üyesi
olması teklif edilirse nasıl bir tavır takınacağını so-
rarlar. Bölükbaşı şöyle cevap verir: “Benim yiğitlerim,
bozkurtlarım şu an esaret altındadır. Onları esir kılan
iradenin kuracağı mecliste görev almam asla düşü-
nülemez. Kimden gelirse gelsin böyle bir teklifi ret
ederim.”
Türk yaratılmış olmakla iftihar ederdi. Özel soh-
betlerinde tarihi bir bakış içinde Türk düşmanlarını
anlatır, bunların millet hayatındaki yıkımlarını, iha-
netlerini ince bir dikkatle tahlil ederdi. Mehmetçiğe,
Atatürk’e, Türk bayrağına âşıktı. Bayrak, vatan, millet
konularında çok hassastı. Bu hususlarda yapılan dik-
katsizlikleri, ihanetleri asla affetmezdi.
Bir seferinde Kürt konusunda verdiği demeç se-
bebiyle bir devlet büyüğüne; “Bu memlekette avradı-
nı satana deyyus, vatanını satana deyyus oğlu dey-
yus derler” demişti.
Allah’a ve İslam’a imanı tamdı. Ancak asla göste-
riş telakki edilebilecek bir dindarlık havasına girmez-
di. Mutlak ahlak sahibiydi. Her hal ve şartta inanç-
90 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
larını savunurdu. Merhum
Bölükbaşı’nın siyasi haya-
tının kırılma kopma dönem-
leri, hep ahlaki değerleriyle
çatışan bir gelişme sebe-
biyledir.
Onun Cumhuriyetçi
Köylü Millet Partisi (CKMP)
adıyla Tahsin Demiray’la
birleşmesinin ortak ifade-
si; “İlim, iman, ahlak ve
fazilet” olmuştur. Osman
Bölükbaşı’nın açık sözlü,
cesur, korkusuz üslubu,
Tahsin Demiray’ın ilmi ve
sosyolojik derinlik taşıyan
bilgi zenginliği ile birleşince
ortaya muhteşem bir güç çıkmıştır.
Ancak dikkat edilmesi gereken merhumun si-
yasi hayatındaki tek ortaklığın, işbirliğinin Tahsin
Demiray’la yapılmış olmasıdır. Tahsin Demiray Türk
Kültürünün canlı bir abidesi ve hizmet adamı idi. Bi-
zim nesiller milli heyecanlarını millet ve bayrak sevgi-
sini, inanç ve iman güzelliklerini onun çıkardığı dergi
ile tattılar, tanıdılar. Aynı güzellikleri “Aile” dergisi yu-
vanın şekillenmesine harç yapmıştır.
Bilhassa “Türkiye Yayıncılık”ın çıkardığı ki-
taplar; “Yakın Tarihimizle İlgili Hatıralar” İ. Hakkı
Danişmend’in “İzahlı Osmanlı tarihi Kronolojisi” ve
Kâzım Karabekir’in “İstiklâl Harbimizin Esasları” adlı
kitaplar abide eserler olmuştur.
Osman Bölükbaşı, en hızlı ve en verimli siyasi
mücadelesini bana göre CKMP çatısı altında yap-
mıştır.
Bütün bu zamanlar içinde Bölükbaşı, dış politika-
da partiler üstü bir çizgiyi savunmuştur. İç politikada
hukuk devleti, kanun hâkimiyeti, bütün kurumlarıyla
işleyen demokrasiyi ülkenin ihtiyaçları olarak gün-
deme getirmiştir. 1980 darbesinden sonra yapılan
Anayasa’da Aziz Bölükbaşı’nın savunduğu pek çok
kuruma yer verilmiştir.
Hitabet Gücü
Osman Bölükbaşı Cumhuriyet Türkiye’sinin en iyi
kürsü hatiplerinden biriydi. Konuşmalarını genellikle
irticalen yapar; belgelere dayanarak konuşurdu. Kür-
süye bavullar dolusu evrakla çıkar, söylediği her söz
için bu evrakları şahit olarak gösterirdi.
En önemli silahı olan konuşma gücünü çok iyi
kullanan Bölükbaşı, kürsüde konuşurken halkla bü-
tünleşir, halkı da içine katarak sohbet eder gibi nutuk
söylerdi. Halkın dilinden, gönlünü ve yüreğini katarak
konuşurdu. Dikkatin dağıldığını hissedince hemen
konuyu değiştirir, sohbet ortamına çekerdi. Konuş-
malarında kelimeleri renkli, fikirleri berraktı. Hazırce-
vaptı. Sözünü hiç esirgemezdi. Merhum, Türkçeyi bir
aşk üslubuyla sever ve konuşurdu.
Bölükbaşı’nın klişeleşmiş bazı sözleri;
“Zengini hayırsız evlat, memuru süslü avrat, siya-
setçiyi kuru inat batırır”.
“İnsanın sağlamı, çürüğü çıplak baldırla sarı altın
karşısında belli olur”.
“Yerin mevkii oturandan gelir. Adam olan oturdu-
ğu sandalyeden şeref almaz, ona şeref verir. Adam
vardır kırık sandalyede bir Fatih, bir Kanuni gibi otu-
rur. Adam vardır en parlak sandalyede bir yığın sa-
man gibi oturur”.
“Bir siyasi parti, muhalefetteyken nişanlı bir kıza
benzer. Dili tatlı olur. Uyandırdığı ümitler insanı haya-
li bir saadet âleminde bir beşik gibi sallar”.
“Seçimlerde vatandaşın oyu, hesabı tarih ve Al-
lah huzurunda verilecek bir millet emanetidir”.
“Bizler TBMM kapanacağına, dört günlük hayat
defterimiz kapansın diyenlerdeniz”.
Osman Bölükbaşı Türk sanat müziğini, halk müzi-
ğini, bozlak ve Anadolu türkülerini çok severdi. “Telg-
rafın tellerine kuşlar mı konar” ve “Meşeler göğermiş
varsın göğersin” sık sık mırıldanarak söylediği türkü-
lerdendi. Türk müziğini çok seven Bölükbaşı, siyase-
te atıldığı ilk yıllardan başlayarak zaman zaman parti
gezilerinde arabasına aldığı Şemsi Yastıman ve Mu-
harrem Ertaş’ın çaldığı saz eşliğinde bozlak ve türkü
dinleyerek ve söyleyerek Anadolu’yu dolaşmıştır.
Siyasi Hayatı
DP’de Siyasi Hayat Başlıyor
DP’nin 7 Ocak 1946’da resmen kurulması halk
arasında olumlu etki yaptı ve politikaya olan ilgiyi ar-
tırdı. Bölükbaşı da politikaya sıcak bakıyordu, ancak
önünde bir engel vardı. Babası oğlunun politikaya
atılmasını istemiyor, ona, “bu devirde akşam nikâhları
üzerine yemin edip sabah sözlerinden dönebilecek
insan çoktur. Siyaseti böyleleri ele geçirir” diyordu.
Bölükbaşı, 1946 yılında, Dil Tarih ve Coğraf-
ya Fakültesi öğretim üyelerinden Dr. Mehmet Altan
Köymen’in telgrafı üzerine Ankara’ya gitti ve DP’nin
genel merkezinde Celal Bayar ile tanıştı. Böylece si-
yasi hayatı başlamış oldu. Konuşma yeteneği ve ce-
sareti Bayar’ı etkiledi. DP’ye katılan Bölükbaşı, par-
tinin müfettişi olmuştu. Orta Anadolu’yu durmadan
geziyor, o zamana kadar alışılmamış sert bir üslupla,
yıllar yılı tek parti baskısı altında yaşayan insanla-
rın küllenmiş cesaretlerini ateşliyordu. Anadolu’nun
birçok yerinde konuşmalar yapıyor, teşkilatı ayağa
kaldırıyordu. Pek az siyaset adamına nasip olmuş bir
hızla, ünü bütün memlekete yayıldı. Anadolu insanı
“kendisinden gördüğü” bu yeni yüzü heyecanla ku-
caklayarak bağrına basmıştı.
1946 seçimlerinde Osman Bölükbaşı, teşkilat-
larının kurulmasında öncü olduğu Yozgat’tan DP
adayı oldu. Ancak, seçimlerin sonucunda 93 bin oy
almasına rağmen sandık başı hileleri nedeniyle mil-
letvekili seçilemedi. Buna karşılık Yozgat’ın Sorgun
ilçesinde Seçim Kurulu’na hakkını aramak için yap-
tığı itiraz sonrası “Seçim Kuruluna hakaret etmek ve
cebir kullanmak suçlaması ile “tutuklanarak Sorgun
Hapishanesi’ne atıldı.
DP, CHP’yi seçimlerde hile yapmakla suçlamış,
DP teşkilatı ayağa kalkmış, yurdun her tarafında
protesto mitingleri düzenlemiştir. Bu mitinglerin en
önemlisi 3 Ağustos 1946 günü Ankara’da Cebeci ça-
yırında yapılmıştır. Bu mitinge baş konuşmacı olarak
katılan Bölükbaşı şunları söylemiştir. “Millet hakkı
bir ateştir. Ona dokunanlar er geç yanar. Dün Sor-
gun Hapishanesi’nden çıktım. Bugün size hitap
ediyorum. İftiranın mezarına dahi girsek gam ye-
meyeceğiz. Çünkü davamızın Kâbe’si olan büyük
Türk milletinin kalbine girdik. Bizim için gerçek
oy sandığı milletin kalbidir. Oradan çıkan oylarla
biz kazandık. Bir şeye gönülden inanıyoruz; na-
sıl Türk bayrağı asırlarca devam eden saldırılara
rağmen yere düşmedi ise, milletin şerefli evlatla-
rının omuzlarında taşınan hürriyet ve demokrasi
bayrağı da hürriyet düşmanlarına rağmen yere
düşmeyecektir.”
12 Ocak 1947 tarihinde DP 1. Büyük Kongresi
yapıldı. Ankara delegesi olarak kongreye iştirak eden
Bölükbaşı İnönü için “Kızıl Sultan” diye bağırdığı za-
man kongre salonu alkış ve haykırış tufanı ile yıkıla-
cak gibi oldu. ”Genel İdare Kuruluna girmek” isteyen
Bölükbaşı gizli oyla yapılan seçimleri kaybetti. Bu
yenilgi onun siyasi hayatında perdesi birkaç ay sonra
açılacak yeni bir devrenin köşe başı olacaktır. Bölük-
başı Genel İdare Kurulu’na seçilememiş ve bundan
sonra her fırsatta parti yöneticilerine karşı sert çıkış-
lar yapmıştır. En sonunda bu sert çıkışlar onu Millet
Parti’si kurucuları arasına itmiştir. Parti Yönetiminin
izlediği politikaları ve tutumunu tasvip etmeyen Bö-
lükbaşı önce parti müfettişliğinden istifa etmiş, bila-
hare 10 Eylül 1947’de DP’den tamamen ayrıldığını
bir mektupla bildirmiştir. DP yöneticileri bu istifayı
işleme koymamışlarsa da Bölükbaşı 3 Ekim 1947’de
DP ile bütün bağlarını koparmıştır.
Bölükbaşı, aynen kendisi gibi ya DP’den ayrılan
veya tasfiye edilen arkadaşları ile birlikte dönemin
üçüncü büyük siyasal partisi olan Millet Partisi(MP)’ni
kurmuştur (1948). CHP ile DP’nin program ve siya-
sal ideoloji bakımlarından birbirlerinden çok da
önemli bir farkları olmaması karşısında, MP siya-
si doktrin ve ideolojik bakımlardan bu iki partiden
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 91
farklı bir özellik taşımakta ve siyasal ve iktisadi
konularda liberal, toplumsal ve kültürel alanlarda
milliyetçi ve muhafazakâr bir görünüm arz etmek-
tedir.
İnönü’ye Suikast İddiası
Denizli milletvekili Reşat Aydınlı, arkadaşlarından
Sadık Aldoğan, Osman Bölükbaşı ve Fuat Arna’nın
Celal Bayar ve İsmet İnönü’ye suikast düzenleyecek-
lerini hükümete ihbar etmiştir. Olaya el koyan Cumhu-
riyet Savcılığı hemen soruşturmaya başlayarak söz
konusu isimlerin evlerinde arama yapmış, Bölükbaşı
ile Arna tutuklanmıştır. Daha sonra iddianın asılsız
olduğu ortaya çıkmış ve bu kez, iddiayı ortaya atan
Denizli MP milletvekili Reşat Aydınlı tutuklanmıştır.
Osman Bölükbaşı’nın tutuklandığı gün de evi
saatlerce aranmıştır. Polisler kendisini götürürken
Bölükbaşı 21 günlük oğluna bakarak “oğlum Deniz
baban gidiyor, belki geri gelmez. Bu memleketin pis-
liğini az su temizlemez diye adını Deniz koymuştum.
Şayet gelmezsem bu pisliği sen temizle oğlum” di-
yordu.
Bölükbaşı ve Arna emniyetteki ifadelerinde bu
iddianın bir iftira, bir tertip olduğunu söylediler. So-
nuçta delil yetersizliğinden 21 Kasım1949’da tahliye
edildiler. Bölükbaşı ve Arna cezaevinden çıktıktan
sonra otomobille Sıhhiye meydanından geçerken
orada yürümekte olan Celal Bayar’a rastlamışlardı.
Arna’nın cesur ve açık suçlamalarından sonra Bölük-
başı Bayar’a hitaben şu sözleri söylemiştir. “İnönü’yü
öldürmek lazımdır diye Erzurum’dan vaktiyle gelen
mektubu hasıraltı etmiştin. Şimdi bize tuzak kurmak
için girişilen bu teşebbüste artist rolü alarak Kazım
Özalp’a “Belki muhafaza tedbirleri alırlar. İnönü’ye
bildiriniz” demek suretiyle hem İnönü’ye kur yapıyor-
sun, hem bizleri, yani muvazaasız muhalefeti vurmak
istiyorsun. Hem de kendini suikastlara maruz olan
büyük bir devlet adamı gibi göstermek fırsatını kaza-
nıyorsun. Bütün hakikatleri ifşa edeceğim.
MP ve Kırşehir
MP, 1950 seçimleri öncesi Kırşehir’de Bölükbaşı
sayesinde büyük bir gelişme göstermiştir. Kırşehir DP
örgütü, MP’nin Kırşehir’deki gelişmesini durdurmak
için Bayar’ı Kırşehir’e davet etmişlerdir. Ancak Ba-
yar beklenen ilgiyi görmemiş ve erkenden Kırşehir’i
terk etmiştir. Ayrıca partisinin Cebeci mitinginde on
binden fazla bir kalabalığa konuşan Bölükbaşı şöyle
demiştir:
“Bu memlekette sağır bir zihniyet hâkimdir. Bu
tek parti zihniyetidir. Kulaklarını alkışa açar, milletin
şikâyetine kapar. Bu zihniyetin sırtı yere gelmedikçe,
milletin yüzü gülmeyecektir. Bu zihniyeti atacağınız
güllerle değil, vereceğiniz reylerle yıkacaksınız. Bu
tahakkuk edince; Sesimiz gür olacak, vicdanlar hür
92 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
olacak, efendi bir olacak, o da millet olacak.”
MP’nin etkili isimleri tarafından meydanlar doldu-
rulup taşsa da, MP yurt genelinde örgütünü tam ola-
rak kuramadan, ancak 22 ilde örgütlenerek seçim-
lere girmiş, yüzde 3.03 oy oranında oy alabilmiştir.
Bir tek Kırşehir’den Bölükbaşı milletvekili seçilmiş,
Kırşehir’de seçmenlerin yaklaşık üçte birinin oyu-
nu almıştır. İlginçtir ki, DP Başkanı Bayar, saatte bir
Kırşehir’i arayarak Bölükbaşı’nın kazanıp kazanama-
dığını sormuştur. Kırşehir’den diğer milletvekilliklerini
DP kazanmış, ancak en çok oyu Bölükbaşı almıştır.
Bölükbaşı’nın mensubu olduğu MP, kendi içinde
yaşanan “inkılapçı-muhafazakar” şeklindeki bölün-
meden sonra, 27 Ocak 1954 tarihinde de dini siyase-
te alet ettiği gerekçesiyle temelli olarak kapatılmıştır.
MP kapatıldıktan sonra, Bölükbaşı ve arkadaşları 9
Şubat 1954’te Cumhuriyetçi Millet Partisi’ni (CMP)
kurmuştur.
1954 Genel Seçimlerinde CMP, Türkiye genelin-
de 427.024 oy ve 4. 69 yüzde ile sadece Kırşehir’den
tam liste halinde 5 milletvekili (Osman Bölükbaşı,
Ahmet Bilgin, Osman Alişiroğlu, Mehmet Mahmu-
toğlu ve Tahir Taşer) çıkarabilmiş ve Meclis’te bir
grup oluşturmayı başarmıştır. Kurulduğundan beri,
başından çok önemli olaylar geçmiş, irtica ve inkılap
düşmanlığı iddiaları ile kapatılmış bir partinin devamı
olan CMP için bu büyük bir başarıdır.
Diğer taraftan, yüzde 58’i ile Meclis’te 500’den
fazla milletvekiline sahip olan Menderes Hükümeti,
halkın desteğini de arkasına almanın verdiği iktidar
sarhoşluğu ile hareket etmeye başlayarak seçim,
üniversiteler, basın, ceza ve temel hak ve özgür-
lükleri ilgilendiren kanunlarda değişiklikler yaparak,
baskının yasal yollarla arttırılması ve Bölükbaşı’na
yönelik olmak üzere Kırşehir’in ilçe haline getirilmesi
gibi antidemokratik uygulamalara gitmiştir.
Kırşehir’in ilçe yapılması ve Nevşehir adında bir
ilin kurulması hakkındaki kanun tasarısı ile ilgili olarak
CMP grubu adına söz alan Bölükbaşı, İmparatorluk
devrinde sancak merkezi ve Cumhuriyetten bu yana
da vilayet olan Kırşehir’in, hissi ve siyasi nedenlerle
ortadan kaldırılmak istendiğini ileri sürmüş, hüküme-
tin tam olarak gerçek niyetini ortaya koymadığını, ge-
rekçede öne sürülen hususun da hükümetin önceki
uygulamaları ile çatıştığını dile getirmiştir.
Bölükbaşı’nın ardından kürsüye gelen Mende-
res ile Bölükbaşı arasında karşılıklı sözlü sataşma-
lar olmuş, Menderes, Kırşehir’le ilgili siyasi bir karar
verdiklerini itiraf edecek cümleler kurmuştur. Konuş-
masının sonunda artık iyice açık konuşan Menderes,
Kırşehir halkının milletvekilleri tarafından idlal edildi-
ğini (yoldan çıkarıldığını) bu durumda siyasi tedbir
almalarının bir zorunluluk haline geldiğini öne süre-
rek, bir nevi itirafta bulunmuştur. Meclis’te bu kadar
siyasi kararlıkla konuşan Menderes, 27 Mayıs 1960
İhtilali’nin ardından yapılan Yassıada Mahkemeleri’nin
duruşmasında Kırşehir’in ilçe haline getirilme kararı-
nı, “fahiş hata” olarak nitelendirecektir.
DP iktidarı, kamuoyu önünde Kırşehir’in ilçe ya-
pılması ile yıpranan itibarını tekrar kazanmak ama-
cıyla, Kırşehir’i yeniden il statüsüne kavuşturarak
seçime gitme kararı almıştır. İlgili tasarının Meclis’te
görüşülmesi sırasında aleyhte konuşacağını söyle-
yen Bölükbaşı’ya söz verilmiştir. İşte, Bölükbaşı’nın
dokunulmazlığının kaldırılarak tutuklanması, bu ko-
nuşmasıyla başlayan ve Meclis koridorlarında devam
eden olaylar yüzünden meydana gelecektir.
“…Bu işin iç yüzünü, bugün muhalefet saflarında
bulunan bazı arkadaşlar da çok iyi bilmektedirler…
2 Mayıs [1954] seçimlerinden birkaç gün sonra,
kendisinden Kırşehir’in ilçe haline getirilmesi için bir
kanun teklifinde bulunması istenilen arkadaşımız,
şimdi muhalefet saflarındadır. Bu arkadaş Fevzi Lütfi
Karaosmanoğlu’dur. Ona bu teklifi yapan zat kimdir?
Rejimi bu hale getiren zat kimdir? Maalesef rejimin
baş müdafii olması icabeden Cumhurbaşkanı Celal
Bayar’dır.”
Bölükbaşı’nın bu sözleri, şiddetli protestolar
ve sıra kapakları gürültüleri ile kesilmiş ve Başkan
Cumhurbaşkanı’ndan bu şekilde bahsedilemeyece-
ğini söylemiştir. Gürültüler arasında Bölükbaşı, “Ede-
riz, ederiz, Bu gibi tertipleri yapanlardan bahsederiz.
Bu memlekette herkesin maskesinin düşüreceğiz. Bu
ikinci cinayetinize (1949’da İnönü ve Bayar’a suikast
yapacağı iddiasıyla tutuklanmasına işaret ediyor)
rağmen, bu kanun tasarısının lehinde oy vereceğiz”
demiştir. Hava çok gergin bir durum almıştır.
Bölükbaşı, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk
defa Meclis kürsüsünde yaptığı konuşmadan
dolayı iktidar zoru altında bulunan hâkimlerin
kararıyla, parlamentodan alınıp hapse atılmıştır.
Dokunulmazlığı kaldırılan Bölükbaşı hakkındaki
karar, Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe
girmiş ve 2 Temmuz’da sorgusu yapılan Bölük-
başı, Ankara Merkez Cezaevi’ne götürülmüştür.
Bölükbaşı cezaevinde iken, 27 Ekim 1957 tari-
hinde genel seçimler yapılmış ve 1957 seçimlerinde
cezaevinde bulunan Bölükbaşı için seçim bölgesi
Kırşehir’de, yoğun bir siyasal faaliyet yaşanmıştır.
Kırşehir’den aday olan Bölükbaşı, oylarını kullanan
toplam 60.923 seçmenden, 40.041 seçmenin oyunu
almıştır.
27 Mayıs’a Doğru Adım Adım
1957 seçimleri sonrası siyasi ortam Türk siyasi
hayatında görülmedik ölçüde hareketlenmiştir. Bunun
en önemli nedeni iktidarın güç kaybetmesi yüzünden
hırçınlaşması muhalefetinde güçlenerek daha önce
Alparslan TÜRKEŞ, Osman BÖLÜKBAŞI
70 civarında olan milletvekili sayısını toplam 186’ya
kadar yükseltmiş olmasıydı.
Seçimlerden önce tutuklanan Bölükbaşı oyunu
cezaevinde kullanmış, tekrar seçilmesi ile dokunul-
mazlığını tekrar kazanıp kazanmadığı tartışılmaya
başlanmıştır. 30 Kasım 1957’de serbest bırakılmış,
ardından yemin ederek meclis faaliyetlerine katıl-
mıştır. Hapisten çıkarken kendisine geçmiş olsun
demeye gelen İsmet Paşa tarafından sırtı sıvaz-
lanarak “Çocuğunun doğumunu bile göremedin”
sözlerine muhatap olunca “Ben sizin zamanınız-
da doğan çocuğumun doğumu sırasında da ha-
pisteydim” cevabını vermiştir.
1957 seçimlerinden sonra Beşinci Menderes
Hükümeti’nin muhalefet üzerindeki baskısı sertle-
şince muhalefet partileri birbirine yaklaşmıştır. İş-
birliği çabaları kapsamında; Hürriyet Partisinin CHP
ile yakınlaşması sonucu CMP ve TKP temaslarda
bulunarak, iki partinin birleşmesi amacıyla ortak bir
tebliğ yayımlamışlardır. Bu doğrultuda Cumhuriyetçi
Millet Partisinin adı Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi
olmuştur.
CMP Büyük Kongresi, çok tartışmalı geçmiş,
Bölükbaşı’na karşı bir grubun varlığı ortaya çıkmıştır.
Tartışmalar ve eleştirilerin ardından yapılan seçim-
lerde Bölükbaşı, 602 oydan 517’sini alarak başkan
seçilmiştir. CKMP içerisindeki muhalif hareket, za-
man zaman sesini çıkarmaya çalışmasına rağmen,
1961yılında ikinci defa Millet Partisinin kurulmasına
kadar başarılı olamamışlardır.
İktidar ile muhalefet arasındaki hava iyice gerilin-
ce, Bölükbaşı DP ile CHP arasındaki gerginliği gider-
mek için bir anlamda arabuluculuk rolünü üstlenmeyi
kararlaştırmıştır. CKMP Genel İdare Kurulu’nun bu
konuda her iki partiyi itidale davet etmek hususun-
da verdiği yetkiye dayanarak Bölükbaşı, 17mayıs –
2haziran tarihleri arasında Başbakan Menderes’le bir
kere, İsmet İnönü’yle de üç kere görüşmüştür. Os-
man Bölükbaşı’nın ülkeyi kardeş kavgasına sürük-
leme potansiyeline sahip bu gerginliği yumuşatmak
için sarf ettiği çabalar arzulanan sonucu vermemiştir.
DP, bu arada CKMP’nin içine el atmış, partide çözül-
me olması için sistemli bir gayret içine girmiştir.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 93
 Osman Bölükbaşı’nın Davası temyiz safhasın-
da iken, Mayıs 1959’da, Başbakan Menderes’in
aracı olarak görevlendirdiği DP’li Orhan Akça,
Bölükbaşı’nın evine gelir. Ziyaret sebebi Menderes’in
özel bir mesajıdır. Mesaj şudur: “Bölükbaşı CHP’ye
karşı bizimle işbirliği yaparsa, ülke bundan büyük ya-
rar görür. CHP’yi birlikte bertaraf edelim. Kapatalım.
Karşımızda 150 milletvekiliyle siz kalın. Demokratik
rejim için noksan olan ne varsa zamanla yaparız. Biz
eski dava arkadaşıyız. Kırılganlıkları unutalım, yeni-
den birlikte hareket edelim.”
Osman Bölükbaşı’nın cevabı şöyle olmuş-
tur: “Bu teklifi bana yapılmamış sayıyorum.
Menderes’e selam söyleyin, biz bu memlekette
hiçbir hizmet etmesek bile, bir hizmeti yapacağız.
Hiç olmazsa sözüne ve sebatına sonuna kadar
güvenilir siyaset adamlarının bu milletin bağrın-
dan çıktığını, bu milletin vicdanında istikbalinin
bir teminatı olarak yaşatacağız ve buna kararlı-
yız.” Bölükbaşı, olağandışı garip bir şey olacağı-
nı hissederek bu konuşmayı teyple tesbit etmiş,
ancak, Yassıada Mahkemesi’nin talebine rağmen
bunu mahkemeye vermemiştir.
Meclisin manevi şahsiyetine hakaret suçundan
Ankara İkinci Ağır Ceza Mahkemesi’nde açılan dava
7 Kasım 1959 tarihinde sonuçlanmış ve Osman Bö-
lükbaşı 10 ay ağır hapis ve 4 ay süreyle İstanbul’da
mecburi oturma ve nezaret altında bulundurma ce-
zasına çarptırılmıştır. Bu karardan birkaç gün önce,
1 Kasım 1959’da Kırşehir’e gitmekte olan Osman
Bölükbaşı bir kaza geçirmiş, arabası Bala’dan üç ki-
lometre ileride devrilerek birkaç takla atmıştır. Başın-
dan yaralanan ve kaburga kemikleri ezilen Bölükbaşı
Ankara’ya getirilmiştir. Bu kaza nedeniyle karar du-
ruşmasına başı sarılı olarak katılan Bölükbaşı şun-
ları söylemiştir: “Mahkûm oldum, fakat bütün tehdit
ve gayretlere rağmen teslim olmadım. Bu hakikat
milletin hafıza ve vicdanında ebediyen yaşayacaktır.
Şahane kinler belki böylece tatmin olacaktır. Ancak,
rütbeler ölür şerefler yaşar. Bayraktar belki ölür, fa-
kat bayrak asla yere düşmez. Bu memlekette şerefli
omuzlar tükenmemiştir. Ne gam, din şehit ister. Bu
davanın bence temyizi ilahi adaletin mahkemesinde
yapılacaktır.” Bu karardan 27 hafta sonra gerçekle-
şen 27 Mayıs 1960 İhtilali sonrasında, davanın ilk
muhasebesi yapılmış ve mahkûmiyet kararı yok sa-
yılmıştır.
DP’nin Mecliste Tahkikat Komisyonunun kurul-
ması ile ilgili uygulaması, gerginliği son noktaya ge-
tirmiş, konu işle ilgili olarak İnönü o meşhur “Artık sizi
ben bile kurtaramam” cümlesini sarf etmiştir.
23 Mayıs’ta Osman Bölükbaşı ile Avni Doğan,
hükümet hakkında meclis soruşturması açılmasını
istediler. Önergede; meydana gelen olaylara TBMM
94 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
tarafından dur denilmesi gerektiği belirtiliyordu.
25 Mayıs’ta meclisin tekrar bir ay süreyle tatile
girmesi gündeme gelince, Bölükbaşı kürsüye gele-
rek; iki gün önce açılan meclisin tekrar tatile girmesini
gerektirecek makul sebeplerin açıklanmasını isledi,
Bölükbaşı sözlerini şöyle tamamladı: “Bu memleket-
te gece uykularınızı kaçıran hadiseler bir gün vuku
bulursa bunun mesulleri sizler olacaksınız. Zulmü-
nüz olmazsa ayaklanma olmaz.”
Yapılan oylamanın ardından meclis tekrar tatile
girmiş ve bilinen gelişmelerin sonucu 27 Mayıs dar-
besi ile 14 Mayıs1950’de başlayan, DP’nin iktidar dö-
nemi fiilen sona ermiştir.
Bölükbaşı 27 Mayıs darbesini meşru bir ihtilal
olarak değerlendirmiştir. 27 Mayıs sonrası siyasetin
iki parti arasında şekilleneceğini ummaktadır. Ken-
di partisi CKMP’nin, DP’nin yani CHP dışında kalan
güçlerin partisi olacağını düşünmektedir. Darbeden
sonra askerlerin CHP ve lideri İnönü ile kurdukları
ilişkiden rahatsız olmuştur. Bölükbaşı 27 Mayıs ve
1961 Anayasası ile oturtulmaya çalışılan yeni düzeni
savunmaktadır. Bir yandan 27 Mayıs darbesini meş-
ru görmüş ve yeni rejimi savunmuş öte yandan as-
kerlerin kurduğu hükümete üye vermek istememek,
liderler toplantısına katılmamak, CHP ile ilişki kuran
askeri yönetimi tarafsız olmamakla suçlamak gibi si-
yasi manevralarla özellikle DP’li seçmen nezdinde
“27 Mayısçı” olarak algılanmamaya dikkat etmiştir.
Seçimlere 8 ay kala CHP dışındaki partiler se-
natör Hayri Ürgüplü Başbakanlığında bir koalisyon
üzerinde anlaşmışlar, Demirel’in dışarıdan Başbakan
yardımcısı olması kararlaştırılmıştır. 20 Şubat I965’te
kurulan yeni hükümette AP 10, YTP, CKMP ve MP’de
4’er bakanlık alacaklardı. Bölükbaşı bu ortaklık ile ilk
defa -kendisi görev almasa da- bir hükümette yer al-
mıştır. Yaklaşık 8 ay süren bu hükümet döneminde
partisinin de dâhil olmasına rağmen Bölükbaşı hü-
kümeti eleştirmekten geri kalmamıştır. Bu eleştirilerin
büyük çoğunluğunu TRT oluşturuyordu. Bölükbaşı,
1965 yılında “TRT’nin partizanca yayın yaptığı” iddia-
ları konusunda Meclis araştırması açılması önergesi-
nin ön görüşmesinde, iki oturumda 5 saat konuşarak
bir rekor kırmıştır.
Bölükbaşı, 1965 seçimlerinde yeniden Ankara
milletvekili seçilmiştir. Bu seçimlerde Millet Partisi,
Orta Anadolu’da yüzde 20’nin Kırşehir’de ise yüzde
50’nin üzerinde oy toplamıştır.
Cemal Gürselin sağlık durumu nedeniyle görevi-
ne devam edemeyeceğinin anlaşılmasının ardından
yeni Cumhurbaşkanının seçilmesi gündeme gelmiş,
Partiler, Cevdet Sunay’ı seçme konusunda anlaş-
mıştır. Ancak Bölükbaşı, Gürsel’e gösterdiği diren-
ci bu defa da Sunay’a gösterirken eleştirilerini; “Bu
memlekette Cumhurbaşkanı olmak için Harp Okulu zünden Türk Milletini yok edebilecek bir duruma rıza
mezunu olmak gerekir” diyerek özetlemiştir. göstermiş olur. Türkiye’yi otuz iki milyonluk bir mezar
haline getirebilecek bir tehlike kaynağı olduğunu yıl-
Bölükbaşı 27 Mayıs sonrası milliyetçi-
lardan beri belirttiğimiz Türkiye’deki Amerikan askeri
muhafazakâr çizgiyi anti - komünist söylem üzerin-
üslerinin durumunu düzeltecek bir anlaşmayı bütün
den kurmaya çaba göstermiş ve partinin yeni siyasal
uyarılarımıza rağmen hükümetin bu güne kadar yap-
kimliği olarak anti-komünizmi ön plana çıkarmaya
mamış olmasını, büyük bir üzüntü ile karşıladığımızı
başlamıştır. Bölükbaşı 27 Mayıs sonrası komünizmle
belirtmek isteriz. Kıbrıs davası gibi Amerikan üsleri
mücadele konusunda muhalefet konumunu kulla-
davasını da halledemeyen hükümete, bir kere daha
narak hükümetleri komünizmle mücadelede yeterli
sorumluluğunu hatırlatır ve kendisini göreve davet
tedbirleri almamakla suçlamıştır. Bölükbaşı, milliyetçi
ederiz.”
görüşü çerçevesinde dış politika konusunda hassas
olup hükümeti çok sert bir şekilde eleştirmiştir. Kıbrıs Aramızdan Ayrılışı
meselesine verdiği önem çerçevesinde Başbakan
Bölükbaşı siyasetten çekildikten sonra siyasî ha-
Demirel’in 9-10 Eylül tarihlerinde Yunanistan Baş-
yatındaki yoğunluğun aksine sessiz bir dönem geçir-
bakanı ile yaptığı görüşmeler hakkında görüş ve en-
miştir. Bu dönem içerisinde eski partisinden ve Adalet
dişelerini bir mektupla Demirel’e bildirmiştir, Enosis
Partisinden teklifler gelmesine rağmen aktif politikaya
meselesinde Yunanistan’ı eleştiren Bölükbaşı, Kıbrıs
geri dönmemiştir. Ancak bu dönemde sağın iki lideri,
facialarının gerçek sorumlusunun Yunanistan oldu-
Alparslan Türkeş ve Süleyman Demirel ile yakın iliş-
ğunu belirterek şöyle diyordu: “Bu devlet kurulduğu
ki içerisinde olmuştur. Osman Bölükbaşı, Türk siyasi
günden beri Türkiye aleyhine sinsi bir genişleme
hayatında, renkli bir siyasi şahsiyetti. 1946 yılında
politikası takip etmiş ve maalesef çok zaman başarı
35yaşında Demokrat Parti saflarında atıldığı siya-
da sağlamıştır. Yunanistan, Türk toprakları üzerinde
sette 28 yıl kalmıştır. 1950, 1954, 1957 seçimlerinde
Bizans İmparatorluğu’nu ihya etmek ve Ayasofya’ya
Kırşehir milletvekili, 1961 yılında kurucu meclis üye-
çan takmak hayalinden vazgeçmiş değildir. Gençleri-
si, 1961, 1965, 1969 seçimlerinde Ankara milletvekili
ni bu hayal ile yetiştirmekte ve topraklarımızda gözü
olmak üzere TBMM’de 23 yıl geçirmiştir. Demokrat
olduğunu her vesile ile tekrar etmektedir. Bu düşman-
Parti müfettişliğinden ayrıldıktan sonra, üç siyasi
lığın en son tezahürü Ege sahillerimize yakın olan ve
partinin(1948’de MP, 1954’te CMP, 1962’de MP) ku-
Lozan Antlaşması’yla askerlikten tecrit edilmiş bulu-
rucusu olmuş ve üç siyasi partinin(CMP, CKMP, MP)
nan Yunan adalarına bir gün Türkiye aleyhine kulla-
genel başkanlığını yapmıştır.
nılmak üzere jet üsleri inşa etmeye başlamasıdır...
Siyasi hayatı boyunca 1946, 1949,1957 yıllarında
Türkiye, anlaşmaların kendisine verdiği hakkı kul-
altı kez tutuklanarak hapse girmiş, yaptığı konuşma-
lanarak bir gün Kıbrıs’a askeri müdahale de bulunmak
lardan dolayı,1953’te 1 defa,1956’da 3 defa,1957’de
zorunda kaldığı veya haklı bir sebeple Yunanistan’la
2 defa ve 1961’de 1 defa olmak üzere 7 defa doku-
çatıştığı takdirde sahillerimizin burnu dibinde kurulan
nulmazlığının kaldırılması amacıyla hakkında soruş-
Yunan jet üslerinden kalkacak uçaklar İzmir, İstanbul,
turma açılmış, bu soruşturmalardan birinde 1957’de
Ankara gibi Türk şehirlerini kolaylıkla bombardıman
dokunulmazlığı kaldırılmış ve mahkûm olmuştur.
edebileceklerdir. Hükümetimiz bu hainane ve gayri
meşru hazırlıkları derhal durdurmak için harekete Osman Bölükbaşı’nın asıl üstünlüğü, ahlak anla-
geçmediği takdirde bir gün İsrail hava taarruzuna yışındadır. Bütün siyasi yaşamında, siyasi ikbal uğru-
uğrayan Araplar durumuna benzer bir duruma düş- na ilkelerinden taviz vermemiştir. Osman Bölükbaşı,
memizden haklı olarak korkulur. Anlaşmaları devamlı çeyrek yüzyıl süren siyasi mücadelesinde Türkiye’de
olarak çiğneyen Yunanistan’la olan bütün meseleleri demokrasi bilincinin aşılanması ve yerleşmesinde ve
Lozan Antlaşması’ndan evvelki hale irca ederek ye- demokratik devlet nizamı fikrinin gelişmesinde etki-
niden ele almalıyız…” li olmuştur. Bu özelliği ile Bölükbaşı, Türkiye’de çok
partili hayata geçiş süresince muhalefet olgusunun
NATO ve Türkiye’deki Amerikan üsleri hakkında
yerleşmesinde önemli bir görev üstlenmiştir.
görüşleri ise şöyle idi:
2001 yılı sonlarına doğru Bölükbaşı’nın sağ-
“Millet Partisi Türkiye’nin NATO içindeki duru-
lık durumu kötüleşmiş ve son iki ayını İbn-i Sina
munun, Amerika ile olan münasebetlerinin kendi
Hastanesi’nde geçirmiştir. Osman Bölükbaşı yoğun
güvenliğinin ve milli menfaatlerinin emrettiği istika-
tedavilere rağmen 6 Şubat 2002’de hayatını kaybet-
mette düzeltilmesi yollarının süratle bulunması fikrin-
miştir. Vefat ettiğinde 89 yaşındaydı.
dedir. Bilhassa Türkiye’yi bölgesel nükleer bir harp
felaketine sürükleyebilecek şartlar mutlaka ortadan Kendisini hasret, hürmet ve muhabbetle yâd edi-
kaldırılmalıdır. Bu yapılmadığı takdirde Türkiye ken- yoruz. Mekânı cennet olsun…
di güvenliğini sağlamak için girdiği NATO ittifakı ve ______________________________________________
toprakları üzerinde askeri üsler verdiği Amerika yü- * Dr.

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 95

 TURGUT ÖZAL’IN HAYATI, ŞAHSİYETİ,
TEMEL MESELELERİMİZ KONUSUNDAKİ
GÖRÜŞLERİ VE HİZMETLERİ

İSMET BİNARK*

Hayatı kanlığı görevinde bulundu (MESS). 1979 yılı Aralık

ayında Başbakanlık Müsteşarlığı ve Devlet Planla-

T
urgut Özal, 13 Ekim 1927 tarihinde
Malatya’da doğdu. Babası, bir devlet ban-
kasında çeşitli görevlerde bulunmuş Sıddık
Bey, annesi ise ilkokul öğretmeni Hafize Hanım’dır.
Babasının memuriyeti dolayısıyla ilk ve orta öğre-
nimini Anadolu’nun çeşitli şehirlerinde tamamladı.
İstanbul Teknik Üniversitesini bitirdi.
1950 yılında Ankara’da
Elektrik İşleri Etüd İdaresinde
çalışmaya başladı, iki yıl sonra
Amerika Birleşik Devletleri’ne
giderek orada elektrik enerji-
si ve mühendislik ekonomisi
konularında çalışmalar yaptı.
1958-1959 yıllarında dönemin
hükümeti tarafından kurulan
Planlama Komisyonu’nun
sekretaryasını yürüttü. 1960
yılı başında yedek subay ola-
rak askere gitti. Milli Savunma
Bakanlığı ARGE Teşkilatı’nda
çalıştı. Yedek subaylığının geri kalan kısmını Dev-
let Planlama Teşkilatı’nda tamamladı. 1967 yılında
Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığına getirilen
Turgut Özal, bu arada Para Kredi Kurulu Başkan-
lığı, Ekonomik Koordinasyon Kurulu, AET ve RCD
Kurulu Başkanlığı yaptı.
1971’de Planlama Teşkilatı’ndaki görevinden
ayrılarak Dünya Bankası’nda çalıştı. Bir süre sonra
Türkiye’ye döndü. Özel teşebbüste yöneticilik yaptı,
ayrıca bir işveren sendikasında yönetim kurulu baş-
ma Teşkilatı Müsteşar Vekilliğine tayin edilen Turgut
Özal, 12 Eylül sonrası kurulan hükümette, Ekono-
mik İşlerden Sorumlu Başbakan Yardımcısı olarak
görev yaptı ve bu görevini 22 ay sürdürdü.
1983 yılı Mayıs ayında Anavatan Partisini ku-
ran Turgut Özal, bu partinin Genel Başkanı oldu.
Anavatan Partisi’nin 6 Kasım 1983 seçimlerinde
büyük bir çoğunluk sağlaması
üzerine, Cumhurbaşkanı Ke-
nan Evren tarafından 13 Aralık
1983 tarihinde Anavatan Partisi
Genel Başkanı olarak 45’inci
Cumhuriyet Hükümeti’ni kur-
makla görevlendirildi. 25 Aralık
1983’de hükümetini kurdu.
1982 Anayasası ile eski
politikacılara getirilen siyaset
yasağının kaldırılmasına iliş-
kin Anayasa referandumunun
sonuçlarının açıklandığı gün,
Meclis’te erken seçim kararı aldıran Özal, 29 Ka-
sım 1987 erken genel seçimlerinde yüzde 36 oy ve
292 milletvekili ile iktidarını sürdürdü. Turgut Özal,
ikinci hükümetini 21 Aralık 1987’de açıkladı. İktidarı
süresince iki genel seçim, iki mahalli seçim ve iki
referandum yaşayan Turgut Özal, Kenan Evren’in
görev süresinin sona ermesi üzerine, aday olduğu
Cumhurbaşkanlığı’na ANAP’lı 262 milletvekilinin oyu
ile 31 Ekim 1989 tarihinde seçildi. Böylece Türkiye
Cumhuriyeti’nin 8. Cumhurbaşkanı oldu. Bu görevi-
ni 3,5 yıl sürdüren Turgut Özal, 17 Nisan 1993 günü

96 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

geçirdiği bir kalp rahatsızlığı sonucu Ankara’da ve-
fat etti. Ankara’da tertiplenen devlet töreninden son-
ra İstanbul’daki anıtmezarına defnedildi.
Şahsiyeti
Olağanüstü bir zekâya ve tükenmek bilmeyen
bir çalışma azmine sahipti. Tahsil hayatı parlak ba-
şarılar ile dolu idi. Meslek hayatında ise gerek yurt
içinde ve gerekse yurt dışında kazanılmış bir bilgi
ve deneyim birikimine sahipti. Davranışlarına yap-
macıksız bir tevazu ve hoşgörü hâkimdi. Kararlı bir
kişiliği vardı. Üzerine aldığı görevlerde ciddi bir so-
rumluluk ile hareket eder, netice alıncaya kadar fikrî
tâkibini sürdürürdü. İmkânlar arasında gerçekleşti-
rilebilecek en iyi ve en doğru alternatifleri seçmeye
özel itina gösterirdi.
Neşeli ve şakacı bir tabiata sahipti. İnançlı bir in-
sandı. Bir derviş gönlüne ve ruhuna sahipti. Turgut
Özal, 6 Kasım 1983 tarihinde başlayan devam eden
siyasi hayatı boyunca, Türkiye’yi içine kapalı ve ka-
buğuna hapsolmuş bir durumdan alarak dünyaya
açılan, dünyadaki siyasî, ekonomik ve teknolojik
değişimleri ve gelişmeleri doğru okuyarak, yüksek
bir dinamizme açan, çağ atlatan temel reformları
gerçekleştiren bir siyaset ve devlet adamıdır. Ba-
şarısının arkasında yatan en önemli unsur, siyaset
anlayışıdır. Turgut Özal, Türk siyaset tarihine “Çağı
doğru okuyan bir lider” olarak ismini yazdırmıştır. O
aynı zamanda halkı ile bütünleşmiş, milletinin müş-
tereklerini yine milleti ile paylaşmış bir devlet ada-
mıdır.
Temel Meselelerimiz Konusundaki
Görüşleri
Güçlü Devlet
“… Güçlü devlet, memurları çok olan devlet de-
ğildir. Güçlü devlet harcamaları çok; fakat iki yakası
bir araya gelmeyen devlet değildir. Güçlü devlet,
memurları az; fakat kabiliyetli ve seçkin kimseler-
den müteşekkil bir devlettir. Güçlü devlet, harca-
maları hak ölçüler içinde, fakat hazinesi dolu olan
devlettir. Asıl olan devletin zenginliği sonucu milletin
zenginliği değil, milletin zenginliği sonucu devletin
zengin olmasıdır.”
(Aydınlar Ocağı’nın 28-29 Nisan 1979 târihlerinde
Ankara’da tertiplemiş olduğu “Türkiye’nin Sosyo-
Kültürel ve Ekonomik Meseleleri” adlı ilmi seminer-
de, “Kalkınmada Yeni Görüşün Esasları“ başlıklı
tebliğinden)
Türkiye’nin Geleceği
“… Biz, sosyal meselelerimizi iyi çözmek isti-
yorsak, ekonomik meselelere onun kadar ağırlık
vereceğiz. Ekonomikman güçlü olduğumuz oranda
sosyal meselelerimizi çözme imkânımız vardır.
….............
-Türkiye’de demagoji yapan politikacı değil,
ama hesabını kitabını bilen politikacı daha fazla
kazanacaktır. Buna hakikaten inanıyorum... Çünkü
Türkiye’nin de geleceği buradadır…
(Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı sıfatı ile
7 Ocak 1982 tarihinde Danışma Meclisi’nde yapmış
olduğu konuşmadan.)
Milliyetçilik, Muhafazakârlık ve Sosyal
Adaletçilik
“Yüce Meclisin Sayın Üyeleri,
Hükümetimizin millet ve devlet varlığında önemli
temel görüşlerini ve ilkelerini sizlere şu şekilde özet-
lemek istiyorum.
Hükümetimiz milliyetçi ve muhafazakâr, sosyal
adaletçi, rekabete dayalı serbest piyasa ekonomisi-
ni esas alan bir hükümettir.
Milliyetçilik anlayışımız, Anayasamızda ifadesini
bulan, Türk milletinin bağımsızlığını ve bütünlüğü-
nü, ülkenin bölünmezliğini, Cumhuriyeti ve Demok-
rasiyi koruyan bir muhtevaya sahiptir. Türk milletini,
Türk vatanını ve Türk insanını sevmeden, benim-
semeden, Türk Devleti’nin iyi idare edilebileceğine
inanmıyoruz. Atatürk’ün milliyetçilik konusundaki
görüşlerine bağlı Türk milliyetçiliği anlayışımız, icra-
atımızın temel düşüncesini teşkil edecektir.
Muhafazakârlık anlayışımız, millî, manevî ve
ahlakî değerlerimize, kültürümüze, tarihimize, örf,
âdet ve geleneklerimize bağlığımızın bir ifadesidir…
Asla tutucu, mutaassıp ve yeniliklere kapalı değiliz.
Aksine, ilerlemeye açık, medenî, müreffeh, büyük
ve kudretli bir Türkiye, en büyük bir Türkiye, en bü-
yük idealimizdir.
……………
Sosyal adaletçilik, sadece belirli ideolojilerin,
peşin hükümlü, kalıplaşmış formüllerin inhisarında
değildir. Sosyal adaletçilik, fukaranın yanında bu-
lunmak, lâfla olmaz. Bizim programımız, orta direk
dediğimiz, işçi, memur, esnaf çiftçi ve emekliye mü-
şahhas, pratik ve gerçekçi çareler getiren sosyal
adaletçi bir programdır.
Aziz milletimizin mukaddes addettiği değerler
sosyal adaletçiliğe büyük önem vermektedir. Bizim
kıymet hükümlerimiz içinde, komşusu aç yatarken
tok uyumanın kötülüğü vardır. Kişinin kendi nefsi
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 97
için istediğini başkası için de istemesi şart koşul-
muştur.
……………
İktisâdi gelişimin hızlandırılması, sosyal denge-
ni iyileştirilmesi, fertlerin kabiliyet ve çalışmalarına
göre arzularının teşvik edilmesi, gruplar arasında-
ki gelir dağılımı farklılıklarının pratik ölçüler içinde
azaltılması, bölgeler arası gelişmişlik farklılıklarının
asgariye indirilmesi, fakirliğin kaldırılarak refahın
yaygınlaştırılması, iktisâdi gelişme politikamızın
esaslarını teşkil eder. “
(TBMM’de 19 Aralık 1983 tarihinde okunan Hü-
kümet Programı’ndan.)
Devlet ve Millet Bütünleşmesi
“Devlet millet için vardır. Devletin millet ile bü-
tünleşmesi esastır. Devlet, hiçbir zaman vatandaşın
karşısında veya vatandaşın rakibi değildir. Devlet,
vatandaşın yardımcısıdır. “
(TBMM’de 19 Aralık 1983 tarihinde okunan Hü-
kümet Programı’ndan. )
Huzur ve Güven
“Ülkede huzur ve güvenin temini, vatandaşın
can ve mal emniyetinin sağlanması, devletin ilk aslî
görevidir. Bu görev yerine getirilmeden devletin var-
lığından bahsedilemez. Huzur ve güvenin sağlam
ve kalıcı temellere oturtulması, siyasî, iktisadî ve
sosyal politikaların bir bütünlük içinde uygulanması-
na, birbiriyle ahenkli ve dengeli yürütülmesine bağ-
lıdır. Huzur ve güvenin bedeli demokratik nizamdan,
insan hak ve hürriyetlerinden vazgeçmek değildir. “
(TBMM’de 19 Aralık 1983 târihinde okunan Hü-
kümet Programı’ndan.)
Hürriyetçi Demokratik Nizam
“Hürriyetçi demokratik nizama gönülden bağlı-
yız. Millet hâkimiyetinin tek esas olduğuna inanıyo-
ruz.
Demokratik nizam, insan hak ve hürriyetlerine
saygının en yüksek olduğu, insan hak ve hürriyetle-
rinin en iyi şekilde korunduğu rejimdir.
Temel vasıfları adalet ve hukukun üstünlüğü
olan demokratik nizam, insan şeref ve haysiyetinin,
söz, düşünce, kanaat, din ve vicdan hürriyetinin en
güvenilir teminatıdır.
Demokratik nizamı, insan hak ve hürriyetlerini
zedelemeye, tahrip etmeye, ortadan kaldırmaya
matuf her türlü hareketin karşısındayız.
98 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Demokratik düşünce ve haklara karşı olan her
türlü rejimi ve tasarrufu reddederiz.
Millete en iyi hizmet verilebilmesi, devlet idare-
sinde milletin en iyi şekilde temsil edilebilmesi, an-
cak demokratik bir nizam ile mümkün olabilir.
Cumhuriyet, devlet ve demokrasi anlayışımızı
mükemmel olarak ahenkleştiren bir idare şeklidir.
……………
Toplumun maddî ve manevî olarak yükselme-
sinde ve yüceltilmesinde temel unsur insandır. Her-
kesin, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez,
vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahip olduğu
inancındayız.
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nde ifade-
sini bulan bu hak ve hürriyetlerin sağlanması ve te-
minat altına alınması için hukuka bağlı ve hukukun
üstünlüğünü esas alan devlet nizamını temel şart
görürüz.
Herkes Anayasamızın teminatı altında vicdan,
dini inanç ve ibadet hürriyetine sahiptir. Maddî ve
manevî gelişmeyi birlikte sağlamanın zaruretine
inanıyoruz.
…………………
Laikliği, manevî değerlerin korunmasında, vic-
dan, dini inanç ve ibâdet hürriyetinin uygulanmasın-
da ve dinî kültürün geliştirilmesinde kısıtlayıcı unsur
olarak anlamıyoruz.”
(TBMM’de 19 Aralık 1983 tarihinde okunan
Hükûmet Programı’ndan.)
Manevî Kalkınma
“ Ekonomik kalkınmanın muharrik gücü manevî
kalkınma ile artar.
…………………
İslâm ahlâkı ve bunu veren İslâm terbiyesinin
insanoğlunu yücelten bir ahlâk ve terbiye sistemi
olduğu, bu ahlâkı kendine düstur edinmiş milletle-
rin tarihinde açık bir surette görüldüğü gibi, son 150
senede bu terbiye sisteminden uzaklaşarak ne hâle
geldiğimiz kendi tecrübelerimizle açık bir sûrette or-
tadadır.
Birbirlerini seven, sayan, dostluk ve kardeşli-
ği kendine düstur edinen, herkesin hakkına riayet
eden, etrafına daima iyiliği telkin eden, gördüğü
kötülüklerle gücü yettiği kadar mücadele eden ve
bütün bu hareketlerinde tek ölçüsü Hakk’ın rızası-
nı temin etmek olan, netice itibari ile insanoğlunu
yaradılışının gayesine ulaştıran bir ahlâka sahip
fertlerden müteşekkil bir milletin aşamayacağı en-
gel yoktur. “
(Aydınlar Ocağı’nın tertiplediği ilmî seminerde
yaptığı konuşmadan.)
Ekonomik İstikrar
“Kalkınmanın ilk şartı belirli program ve hedefler
çerçevesinde gayretle çalışmaktır. Ekonomik prog-
ramların başarısı, gösterilecek sabır ve fedakârlık
yanında, çizilen yolda sapmalara gitmeden, prog-
rama, dolayısıyla ekonomik gelişmeye istikrar ka-
zandırılmasına bağlıdır. Gelişmiş ülkelerin ancak bu
şekilde başarıya ulaştıklarına ve ancak bu sayede
durumlarını koruyabildiklerine inanmalıyız.
İnsan gücü ve tabii kaynaklar yönünden her
türlü varlığa sahip Türkiye’nin yegâne ihtiyacı çok
çalışmak, iyi bir idare ve iktisadî sistemin kurulması
ve bunun tecrübeli, bilgili, kabiliyetli kadrolar elinde
işler hale getirilmesidir. “
(TBMM’de 19 Aralık 1983 tarihinde okunan
Hükûmet Programı’ndan.)
Millî Eğitim
“Millî bütünlüğümüz tartışma konusu dahi yapıl-
mamalıdır. Anarşi ve terörle, hiçbir noktaya varıla-
mayacağını acı ve çok pahalı tecrübelerle öğren-
dik… Önemli olan, kendisini kontrol eden ölçülü ve
seviyeli bir nesil yetiştirebilmektir. Bunun için Millî
Eğitim sistemimizde kemiyet meselelerinin yanı
sıra, keyfiyet meselemizi de ele almalıyız. Gençli-
ğimizi, düşman oyunlarına gelmeyecek kadar bil-
gili, sokakta hiçbir meselesinin çözülemeyeceğini
anlayacak kadar seviyeli, vatanın birlik ve bütün-
lüğünün önemini kavrayacak kadar kültürlü, örf ve
âdetlerimize saygılı, hepsinden önemlisi faydalıyı
zararlıdan ayırt edecek kadar ölçülü, herkese karşı
sevgi ve şefkat besleyen medenî bir insan olarak
yetiştirmeliyiz.”
(Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı sıfatı ile
2. Türkiye İktisat Kongresi’nde yapmış olduğu ko-
nuşmadan.)
Millî Kültür
“Kültür ve sanat Milletlerin gelişmesinde başta
gelen bir değerler manzumesidir. Millî bütünlüğü-
müzün her yönü ile araştırılmasına, işlenmesine,
geliştirilmesine, benimsetip yayılmasına ve tanı-
tılmasına çalışılacaktır. Yurtdışında çalışan vatan-
daşlarımızın, soydaşlarımızın ve çocuklarının millî
kültürümüzden kopmamaları için gerekli tedbirler
alınacaktır.
İlim adamlarımızın, din âlimlerimizin ve sanat-
çılarımızın maddî ve manevî değerlerimizin korun-
masında ve geliştirilmesinde önemli hizmetler ifa
ettiklerine inanıyoruz.
(TBMM’de 19 Aralık 1983 tarihlerinde okunan
Hükûmet Programı’ndan.)
Ana Dil
“Türkçemizin yapısını ve güzelliğini zedeleyecek
hareketlere izin verilmemesi, ana dilimizin tabii seyri
içinde gelişmesi gerektiği düşüncesindeyiz.”
(TBMM’de 19 Aralık 1983 tarihinde okunan
Hükûmet Programı’ndan.)
Gençlik
“Çocuklarımız ve gençlerimiz cemiyetimizin ge-
leceğinin teminatı ve en değerli varlıklarıdır. Sürat-
le kalkınan ve refah seviyesi yükselen Türkiye’mizi
millî, manevî ve kültürel değerleri mükemmel olarak
yetiştirilen ve eğitilen gençlerimize devretmek en
önemli hedeflerimizden birisidir. “
(TBMM’de 19 Aralık 1983 tarihinde okunan
Hükûmet Programı’ndan)
Dış Politika
“Ülkemizin güvenliğinin en müessir bir şekilde
korunması, bütün ülkelerle ve özellikle komşuları-
mızla her sahadaki işbirliğinin geliştirilmesi, dünya
barışının muhafazası, hükümetimizin dış politikası-
nın temel hedefleridir.
…………………
Batı dünyasıyla mevcut bağlarımız ile Ortadoğu
ve İslâm âlemiyle sürdürdüğümüz yakın ilişkileri dış
politikamızın tabii bir köprü teşkil eden coğrafî mev-
kii, öte yandan müşterek bir tarih ve kültür mirası,
Türkiye’nin İslâm âlemine büyük önem göstermesi-
ni gerektirmektedir. Bu itibarla, bütün Arap ve İslâm
ülkeleriyle mütekabiliyet esasına dayanan iyi ilişkiler
geliştirmek ve verimli bir işbirliğini daha da arttırmak
hususunda özel bir gayret sarf edilecektir. “
(TBMM’de 19 Aralık 1983 tarihinde okunan
Hükûmet Programı’ndan.)
Milliyetçi Değerlere Bağlılık
“… Milliyetçiyiz demekle milliyetçi olunmaz. Tür-
kiye Cumhuriyeti’nin siyasî ve ekonomik gücünü
arttırmak, dünyada itibarlı bir güç hâline getirmek
gerçek milliyetçiliğin ilk ve en önemli şartıdır.”
(7 Ocak 1984 tarihli I. Basın Toplantısı’nda yap-
tığı konuşmadan.)
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 99
 Millet Hâkimiyeti
“Millet hâkimiyetine dayanan hürriyetçi, demok-
ratik nizamın devamının temini temel görevimiz ol-
malıdır.”
(24 Aralık 1984 tarihinde TBMM’de yaptığı ko-
nuşmadan.)
Küresel Güç
“Milletlerarası medeniyet yarışında mutlaka ye-
rimizi almalıyız. Türkiye, kendi kabuğuna çekilmiş,
sadece kendine yeterli bir ülke olmamalıdır. Hür,
demokratik ve gelişmiş bir Türkiye, dünya ülkeleri
karşısında ve beşeriyetin ilerlemesinde çok önemli
bir role sahip olacaktır. “
(24 Aralık 1984 tarihinde TBMM’de yaptığı ko-
nuşmadan. )
Laiklik, Din ve Vicdan Özgürlüğü
“Türkiye’nin laik bir ülke olduğunun altını çiz-
mek isterim. Laiklik ilkesi Cumhuriyetin temelinde
yatmaktadır. Bu sadece bir anayasa maddesinden
ibaret değildir. Tarihi süreç içinde halk tarafından
bütünüyle kabul edilmiş bir ilkedir. Tabii ki, laiklik,
din ve vicdan özgürlüğüne bir engel değildir ve yüz-
de 99’u İslâm olan Türk halkı dinlerine özgürce sa-
hiptirler. “
(14 Kasım 1985 tarihinde Paris’te düzenlenmiş
“İslâm ve Batı” konulu milletlerarası toplantıda yap-
tığı konuşmadan.)
İnsan Yetiştirmek ve Gençlik
“Kalkınmada yetişmiş, kültürlü ve vasıflı insan
unsurunun önemi son derece büyüktür. Milletimi-
zin ve devletimizin teminatı olan Türk Gençliği’nin
ilme ve teknolojiye sahip, milli kültürümüzün esas-
ları ile eğitimi, hükümetimizin üzerinde hassasiyet-
le durduğu en önemli husustur. Çünkü milletimizin
ve devletimizin bekası, gençliğe vereceğimiz değer
nispetinde teminat altına alınmış olacaktır.”
(Hükümetin Ana Faaliyetleri, Ankara, 1986 4-6.
ss.)
Birlik ve Beraberlik
“… Buradan bütün memlekete ilan ediyorum
ki, insanlarımız arasında farklılık, ayrılık yoktur. Bu
mavi gök altında Türkiye Cumhuriyeti’nde yaşayan
bütün vatandaşlarımız aynı haklara sahiptirler.”
(16 Eylül 1988 tarihinde Diyarbakır’da halka hi-
taben yaptığı konuşmadan.)
Milli ve Manevi Değerlerimiz
“Milletçe millî ve manevi değerlere olan bağlı-
100 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
lığımızı, gelenek ve göreneklerimize gene milletçe
verdiğimiz büyük önemi, tarihin belirli dönemlerinde
meydana gelen zengin kültür birikimlerimizin nesil-
den nesile, hiçbir dejenerasyona uğramadan geçişi-
ni sağlamanın teminatı olarak görmekteyiz. “
(29 Ekim 1988 tarihinde Ankara’da Cumhuriyet
Arşivi’nin hizmete açılışında yaptığı konuşmadan.”
Üç Temel Hürriyet
“21. Yüzyıla doğru giderken, üç büyük, üç temel
hürriyeti geliştirmenin, sımsıkı korumanın uygar
dünyanın önde gelen devletlerinden biri olmamızın
vazgeçilmez şartı olduğunu görmeliyiz.
Bu üç hürriyetin birincisi:
-Düşünce hürriyetidir.
Bir toplumun bütünleşmesinin temel taşı, her
kurumun bir diğerinin düşüncesine saygı gösterme-
sidir. Eğer, düşünce hürriyeti, düşünmeyi ifade hür-
riyeti ve düşünceye saygı bilinci oluşmazsa, işte o
zaman, kutuplaşmalar, kamplaşmalar, bölünme ve
parçalanmalar da doğar. Millî birliğimizi korumanın
vazgeçilmez gereği, düşünce hürriyeti, ifade hürri-
yeti ve düşünceye saygı bilincidir.
-İkinci hürriyet ise evrensel kapsamda ve ev-
rensel anlamda, insanın, insana duyduğu sevginin,
saygının simgesi ve göstergesidir.
Bu hürriyet de, evrensel anlamda din ve vicdan
hürriyetidir. Laik ve demokratik olma iddiası ve ira-
desindeki gelişmiş ülkeler, bu hürriyete sımsıkı sarı-
labilmeyi başarmış ülkelerdir.
-Ve üçüncü büyük hürriyet, teşebbüs hürriyeti-
dir. Uygar bir rekabet ortamı içinde insanların daha
çok çalışma, daha çok kazanma isteklerinin önüne
engel konmamalıdır. Asla yasakçılığa sapmamalı,
devlet müdahaleciliğini şartların el verdiği oranda,
asgari seviyede tutmak kalkınmanın ilk ve temel ge-
reğidir… Derin inancım o dur ki, Batı’nın gelişmiş
ülkelerine ekonomik alanda bir an önce yetişmemi-
zin ana motoru, hızlandırıcı motoru, teşebbüs hür-
riyetidir… “
(9 Kasım 1989 tarihinde TBMM’de Cumhurbaş-
kanı sıfatıyla yaptığı konuşmadan.)
İnsan Hakları
“Demokrasiyi tam anlamıyla yerleştirme sürecin-
deki Türkiye’miz insan haklarını da evrensel boyutta
yerleştirme gayreti içinde olmalıdır. “
(9 Kasım 1989 tarihinde TBMM’de Cumhurbaş-
kanı sıfatıyla yaptığı konuşmadan.)
 Birlik ve Dayanışma
“Kendisini Türkiye Cumhuriyeti’nin eşit haklara
sahip, şerefli bir vatandaşı saymayanların, başka he-
sap ve heveslerle bir takım sunî farklılık ve ayrılıklar
yaratmaya çalışanların, ne Türkiye Cumhuriyeti’ni
kuran Türk vatandaşları içinde, ne de Türkiye top-
raklarında hiçbir hakkı ve yeri olamaz.”
(1 Ocak 1992 tarihli Yeni Yıl Mesajı’ndan. )
Kadın ve Aile
“Türkiye’nin parlak geleceği için sosyal hayatı-
mızda, siyasî hayatımızda, iş hayatımızda kadın-
larımıza çok daha geniş imkânlar tanıma zarureti
vardır. Türk toplumunun ana direği ailedir. Türk ai-
lesinin orta direği ise kadındır, anadır. Bu bakımdan
Türk milletinin temel direği olan aileye çok büyük
önem vermek zorundayız. “
(9 Kasım 1989 tarihinde TBMM’de Cumhurbaş-
kanı sıfatıyla yaptığı konuşmadan.)
Teknoloji ve Bilgi Çağı
“21. asır ileri teknoloji ve bilgi çağıdır. 80’li yıllar-
da başlayan teknoloji ihtilali, başta elektronik ve bi-
yoteknoloji olmak üzere bilimde sağlanan baş dön-
dürücü gelişmeler, insanoğlunun beyin gücünü çok
daha iyi kullanmasını sağlayarak önüne inanılmaz
sonsuzluk açmaktadır. Önümüzdeki asır ferdin as-
rıdır, bilgi asrıdır… Mutlaka idrak etmemiz gereken
husus, 21. yüzyılı şekillendirecek olan hizmet sek-
törünün daha kabiliyetli, daha bilgili insana ihtiyaç
gösterdiğidir. Değişim, ferdin bizzat kendisinden
başlayacaktır. İleri ülkeler arasına girebilen milletler,
bu değişimi gerçekleştirebilen, insanını 21. yüzyılın
gerekleri doğrultusunda eğitebilen milletler olacak-
tır. Türkiye’nin bundan böyle hedefi, binlerce kişinin
çalıştığı, devasa tesisler değil, bilgi çağının arkasın-
da kalmayacak insan yetiştirmek olmalıdır. “
(4-7 Haziran 1992 tarihleri arasında yapılan
Üçüncü İzmir İktisat Kongresi’ni açış konuşmasın-
dan.)
Değişim
“Toplumun değişmesine mâni olamazsınız. Bu
bir süreç! Ne kadar karşı hareket de yapsanız, deği-
şim devam edecektir.”
(16 Ekim 1992 tarihinde İstanbul’da yapılan
Marmara Kulübü Toplantısı’ndaki konuşmasından.)
Hürriyetler
“Fikir, düşünce ve düşünceyi ifade hürriyeti…
Bundan Türk toplumu vazgeçemez! .. “
(16 Ekim 1992 tarihinde İstanbul’da yapılan
Marmara Kulübü Toplantısı’ndaki konuşmasından.)
Müştereğimiz
“Dünyada ve özellikle yakın çevremizde meyda-
na gelen çok önemli değişimler, yeni beliren fırsat
ve imkânlar, memleketimizde var olan bazı sorunlar,
kavgayı ve ayrılığı değil, birlik ve beraberlik içinde
hizmet vermeyi zorunlu kılmaktadır. Müşterek ga-
yemiz, devletimizin çok güçlükle ulaştığı ileri ülke
seviyesini korumak ve bu görüntüsünü bozmamak
olmalıdır…”
(6 Mart 1993 tarihinde Ankara’da Basınla Soh-
bet Toplantısı’nda yaptığı konuşmadan.)
Türklüğün Yükselişi
“Türk tarihinin yıldızı çok yükseklerde parlamak-
tadır. Bu yıldız yalnız milletimizin değil, aynı zaman-
da fazilet ve âlicenaplığa susamış bütün insanlık
âleminin de ufkunda parlamaktadır.
Bizimle birlikte bütün dünya da gayet farkında-
dır ki; son birkaç yılın gelişmeleriyle birlikte, Türk
tarihinde bir dönüm noktasın geride bırakmış olu-
yoruz.
Rahmetli Dündar Taşer’in daha bu hâdiselerin
hiçbiri ortada yokken, derin bir sevgi ve isabetle ifa-
de ettiği gibi, Türk tarihi sarkaca inebileceği en al-
çak noktayı geride bırakmıştır. Bundan böyle bütün
dünya bu tarih sarkacın yükselişini seyredecek…
17. asırdan beri inişe geçmiş olan Türk tarihi-
nin belki bir daha asla geri döndürülemeyecek olan
şanslı yükselişinin başlangıcında olduğumuz, bu
haklı heyecanın yanı sıra, şuurunda olmamız gere-
ken mesuliyet ve mükellefiyetlerimizi de bir an olsun
hatırdan çıkarmamak zorundayız.”
(22 Mart 1993 tarihinde Antalya’da yapılan Türk
Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği
Kurultayı’ndaki konuşmasından.)
Türk Dünyası
“Bizim Türk dünyası olarak, bu yeniden inşa
ameliyesine çok ciddi katkılarda bulunabileceğimi-
ze inanıyorum. Türkiye, bugün sürdürdüğü siyasî
ve ekonomik istikrarla sahip olduğu teknik bilgi ve
tecrübe birikimiyle etrafındaki bütün komşuları için
örnek alınan bir ülke hâline gelmiştir… Biz, ülke,
toplum ve devlet olarak siyasî, ekonomik ve kültürel
tecrübemizi, en başta kardeş Türk cumhuriyetleri
ve topluluklarıyla paylaşmak arzusundayız. İşte,
bizlerin bu barışçı anlayış ve halis düşüncelerle
oluşturmakta bulunduğumuz model uluslararası
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 101
siyasî düzenin oluşumu sürecine de gerçek bir katkı
niteliğindedir. Bütün gönlümle her alanda başlattığı-
mız bu işbirliği ve yardımlaşmanın bu güzel birlik ve
beraberlik şuurunun güçlenerek devamını arzu ve
temenni ediyorum. Türklük âlemi için yarınların bu-
günlerden daha güzel olacağından hiçbir şüphem
ve tereddüdüm yoktur.”
(22 Mart 1993 tarihinde Antalya’da yapılan Türk
Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği
Kurultayı’ndaki konuşmasından.)
Hizmetleri
1980 ile 1990’lı yıllara teknisyen ve siyasetçi
olarak damgasını vuran isim hiç şüphe yok ki Turgut
Özal’dır. Özal, iflas noktasına gelmiş Türk ekonomi-
sini kurtarma operasyonu kabul edilecek “24 Ocak
1980 Ekonomik İstikrar Tedbirleri”nin mimarıydı.
Başbakanlık Müsteşarı ve Devlet Planlama Teşkila-
tı Müsteşar Vekili olarak, o güne kadar hiç kimseye
verilmeyen yetkilerle donatılmıştı. Hiç şüphe yok ki
24 Ocak kararları Türkiye için yeni bir dönemin baş-
langıcı olmuştur.
1983 yılı sonunda iktidara gelen Özal Hükûmeti,
Türkiye’nin çağdaş medeniyet seviyesine hızla eriş-
mesi için cesur ve köklü hamleler yapmıştır. Tur-
gut Özal’ın ısrarla piyasa ekonomisini savunması
ve iktidara gelince bu sistemi kararlılıkla yürürlüğe
koyması ülkeye yeni bir ufuk ve süratli kalkınmanın
yolunu açmıştır. Özal ile birlikte, içine kapalı ve dev-
letçiliğin hâkim olduğu bir ekonomik sistem yerine,
dışa açık ve dünya ekonomisi ile entegre olabilecek
bir ekonomik sisteme geçilmiştir.
Turgut Özal’ın on yıllık iktidarı döneminde mad-
deler hâlinde sıralarsak şu önemli hizmetlerin ger-
çekleştirilmiş olduğu görülür:
1- Ferdi, devletin karşısında imtiyazlı kılan ser-
best piyasa ekonomisi işlerliğe kavuşturulmuştur.
2- Türk parası bakımından çok önemli bir hedef
olan konvertibiliteye geçilmiştir.
3- İthalât serbestîye kavuşmuştur.
4- İleri ülkeler bankaları ile rekabet edebilecek
bir bankacılık sistemi kurulmuştur.
5- 1981’de kalkınma ve gelişmemizi durdurma
boyutlarına ulaşmış olan altyapı ve enerji eksikliği-
miz giderilmiştir.
6- Telekomünikasyon.
7- Elektrik.
8- Karayolları.
9- Hava ve deniz limanlarındaki büyük gelişme-
102 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
ler, altyapı meselelerimizi daha sonraki yıllar için de
rahatlığa kavuşturmuştur.
10-150 yıldır ekonomik kalkınmanın önünde en
büyük engel olan döviz dar boğazı meselesi halle-
dilmiştir.
11- Türk turizmi, Batı standartlarında tesislere
kavuşurken, gelirleri 300 milyon dolardan 3,5 milyar
dolara çıkmıştır.
12- İhracatımız eski yıllara göre beş misli artmış,
çok kısa sürede önemli ölçüde bünye değişikliği
sağlanmıştır.
13- Türk Silâhlı Kuvvetleri, Cumhuriyet dönemi-
nin hiçbir devrinde görülmediği şekilde modernize
edilmiş, bu arada Savunma Sanayi Teşkilâtı kurul-
muştur.
14- Şehirleşme ve konut meselelerinde çok
önemli mesafeler kat edilmiş, Topu Konut Fonu
teşkilâtı hizmete sokulmuştur.
15- Gelir idaresi yeniden düzenlenmiş, vergi re-
formları yapılmıştır.
16- Sermaye Piyasası oluşturulmuş, İstanbul
Menkul Kıymetler Borsası kurulmuştur.
17- Bütün bu gelişmeler, 1980’li yılarda çevresin-
deki bütün ülkelerden geri durumda olan Türkiye’yi
bu ülkelerden 10-15 sene öne geçirmiştir.
18- Türkiye bölgesinde önemli bir siyasî iktisadi
güç olarak öne çıkmıştır.
19- Türkiye her sahada dışa açılmış, dünya ile
bütünleşmiştir. Turgut Özal’ın ifadesi ile “300 sene-
lik ezikliğimiz ortadan kalkmıştır.”
20- Türk Cumhuriyetleri ve bütün Türk topluluk-
ları ile çok önemli bir yakınlaşma sağlanmış, siyasî
ve iktisadi gelişmelere ortak imzalar atılmıştır. Türk
dünyası ile her alanda işbirliğine gidilmiştir.
Devletçi modernleşme döneminin Atatürk’ten
sonraki ikinci modernlik döneminin lideri hiç kuş-
kusuz Turgut Özal’dır. Özal. Türk ekonomisini ve
toplumu, resmi ideolojiden ve statükocu zihniyet-
ten kurtaran bir liderdir. Özal, Türk toplumunu yeni
kavramlarla tanıştırmış ve Türk toplumunun düşün-
ce yapısını değiştirmiştir. Türkiye 1980 sonrasında
yeni bir vizyona ve misyona Turgut Özal’ın liderliğin-
de ulaşmıştır.
Turgut Özal, Türkiye’nin yenileşme tarihinin
dönüm noktalarından birinin sembol adı olarak
hep hatırlanacaktır. Hiç şüphe yok ki, Turgut Özal,
Türkiye’nin geçirdiği büyük değişimlerde imzası
olan bir liderdir.
______________________________________________
* Devlet Arşivleri Eski Genel Müdürü
 SÜLEYMAN DEMİREL’İN
DIŞ POLİTİKA ANLAYIŞI
BİLAL KARABULUT*
Y
akın dönem Türk siyasi
tarihinin en önemli şahsi-
yetlerinden biri olan Sü-
leyman Demirel, Türkiye’nin geli-
şimi adına ilmi ve siyasi pek çok
alanda önemli işlere imza atmıştır.
Kendine has üslubu, halktan biri
olması ve devlet politikalarını yön-
lendirme konusundaki aklıselim
tutumları nedeniyle Türkiye tari-
hinde önemli bir yer edinen mümtaz bir devlet ada-
mıdır. Siyasi hayatı sürekli bir iniş-çıkış içinde geçen
Süleyman Demirel, karşılaştığı sorunların üstesinden
gelmeyi başarmıştır. Askeri darbeler, ekonomik kriz-
ler, çeşitli iç ve dış politika sorunlarıyla geçen yaklaşık
yarım asırlık bir dönemde Süleyman Demirel, dalgalı
bir denizde gemiyi idare etmek durumunda kalmış ve
bu misyonunu başarılı bir şekilde tamamlamıştır. Her
ne kadar kimi konularda eleştiriler alsa da (eleştiril-
meyen hiçbir siyasi yoktur) genel anlamda başarılı bir
devlet adamıdır. Zira Süleyman Demirel’in görev yap-
tığı dönemler genelde Türkiye’nin zorlu sınavlardan
geçtiği günlere denk gelmiştir. 1971 Muhtırası, Kıb-
rıs Barış Harekâtı, 1980 Müdahalesi, Körfez Savaşı,
Balkanlar’da yaşanan çatışmalar, Azeri-Ermeni Sava-
şı, SSCB’nin yıkılması ve Türk Cumhuriyetleri’nin ba-
ğımsızlıklarını kazanmaları gibi pek çok önemli olay
Süleyman Demirel’in ne denli önemli sorunlarla karşı
karşıya kaldığını ortaya koymak adına verilebilecek
önemli tarihsel gelişmelerden bazılarıdır.
Bu çalışmada Süleyman Demirel’in dış politika
anlayışı ortaya konmaya çalışılacaktır. Yaklaşık ya-
rım asırlık bir siyasi geçmiş söz konusu olduğu için
bu analizi zorlaştıran kimi sorunlar ortaya çıkmak-
tadır. Öncelikli olarak Süleyman Demirel’in siyasi
hayatı hem Soğuk Savaş dönemi hem de sonrasını
kapsadığı için değişen dünya koşullarının Süleyman
Demirel’in dış politika anlayışı üzerinde doğal olarak
etkide bulunduğu söylenmelidir. Yine benzer şekilde
karşılaşılan dış politika sorunlarına yönelik tutumlar
arasında, mevcut sorunun içeriği
ve içinde bulunulan zaman dilimi-
nin koşulları nedeniyle de farklılık-
lar bulunmaktadır. Bu nedenle tek
bir anlayıştan öte, çeşitli yaklaşım-
lar sonucu şekillenen bir “politika
yapma tarzından” bahsedilebilir.
Bu bağlamda çalışmada, Süley-
man Demirel’in dış politika anla-
yışını somutlaştırmak adına örnek
bir olay seçilmiş ve bu örnek olaydan hareketle dış
politika anlayışı analiz edilmeye çalışılmıştır.
Çalışmanın birinci bölümünde Süleyman
Demirel’in siyasi hayatı önemli kırılma noktalarından
hareketle irdelenecektir. Çalışmanın ikinci bölümünde
ise Süleyman Demirel’in dış politika anlayışı “Dağlık
Karabağ Sorunu” örneğinden hareketle ele alınacak-
tır. Örnek olaydan hareketle yapılacak olan nihai de-
ğerlendirme ile çalışma sonlandırılacaktır.
Süleyman Demirel’in Siyasi Hayatına
Genel Bir Bakış
Isparta’nın Atabey ilçesine bağlı İslamköy’de doğ-
du. İlköğrenimini doğduğu köyde, ortaokul ve liseyi Is-
parta ve Afyon’da bitirdi. Şubat 1949’da İstanbul Tek-
nik Üniversitesi İnşaat Fakültesi’nden mezun oldu.
Aynı yıl Elektrik İşleri Etüd İdaresi’nde göreve başla-
dı. Önce 1949-1950, daha sonra 1954-1955 yılların-
da Amerika Birleşik Devletleri’nde barajlar, sulama ve
elektrifikasyon konularında ihtisas yaptı. 1954 yılında
Barajlar Dairesi Başkanı, 1955 yılında da Devlet Su
İşleri Genel Müdürü oldu. 1962-1964 yılları arasında
serbest müşavir-mühendis olarak çalıştı. Aynı yıllarda
Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nde su mühendisliği
konusunda dersler verdi.1
Türk siyasi yaşamının en önemli liderlerinden biri
olan Süleyman Demirel, Demokrat Parti’nin en başa-
rılı teknokratlarındandı. Süleyman Demirel, Devlet Su
İşleri Genel Müdürü olarak Demokrat Parti dönemin-
de, Bakanlar Kurulu toplantılarına sık sık çağrılmak-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 103
taydı. Süleyman Demirel’den ülkenin su ve elektrik
sorunu hakkında görüşleri alınmaktaydı. Bir toplantı
sonrası Adnan Menderes, bakan arkadaşlarına şunla-
rı söylemişti: “Bu çocuğa dikkat edin, geleceğin Baş-
vekilidir.” Süleyman Demirel, 27 Mayıs sonrası Adnan
Menderes’in idamı üzerine siyasete atıldı. “Asker ol-
masam Adalet Partisi’nin kuruluşunu ben gerçekleş-
tirirdim.” diyen Süleyman Demirel, 1962 yılında yapı-
lan Adalet Partisi I. Büyük Kongresi’nde Genel İdare
Kurulu üyeliğine seçildi ve Teşkilat Başkanlığı’na ge-
tirildi. Celal Bayar’ın Kayseri Cezaevi’nden çıktığı 23
Mart 1963 günü Adalet Partisi Genel Merkezi taşlan-
dı. Bu olay sırasında genel merkezde olan Süleyman
Demirel, Adalet Partisi Genel İdare Kurulu üyeliğin-
den istifa ederek siyasete ara verdi. 6 Haziran 1964’te
Adalet Partisi Genel Başkanı Ragıp Gümüşpala’nın
ölümü üzerine 27 Kasım 1964’te yapılan Adalet Par-
tisi II. Büyük Kongresi’nde genel başkanlığa adaylığı-
nı koydu.2 28 Kasım 1964 tarihinde bu partiye genel
başkan seçilmesinin ardından, kurulmasını sağladığı
ve Şubat-Ekim 1965 tarihleri arasında görev yapan
koalisyon hükümetinde Başbakan Yardımcısı olarak
görev aldı. 10 Ekim 1965’de yapılan genel seçimlerde
başında bulunduğu Adalet Partisi, yüzde 53 oy alarak
tek başına iktidar oldu. Bu seçimlerde Isparta Millet-
vekili olarak Parlamento’ya girdi ve Türkiye’nin 12.
Başbakanı olarak hükümeti kurdu. Bu hükümet 4 yıl
sürdü. 10 Ekim 1969 tarihindeki genel seçimlerde de
Adalet Partisi yine tek başına iktidar oldu. Böylece,
31. Hükümeti kurdu. Daha sonra, parti içi bir kriz do-
layısıyla 32. Hükümeti kurmak durumunda kaldı. 12
Mart 1971 muhtırası üzerine, başbakanlık görevini bı-
raktı. 1971 ile 1980 arasında, 1975, 1977 ve 1979’da
3 defa daha hükümet kurdu. 12 Eylül 1980 müdahale-
si üzerine görevi bıraktı ve 7 sene yasaklı olarak siya-
set dışı kaldı. 6 Eylül 1987’de yapılan halk oylaması
ile yasaklar kaldırıldı ve 24 Eylül 1987 tarihinde, Doğ-
ru Yol Partisi Genel Başkanlığı’na seçildi. 29 Kasım
1987’de yapılan genel seçimlerde Isparta Milletvekili
olarak tekrar Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne girdi. 20
Ekim 1991 tarihinde yapılan genel seçimler sonra-
sında, Doğru Yol Partisi ile Sosyal Demokrat Halkçı
Parti’nin bir araya gelerek kurduğu 49. Hükümet’te
Başbakan olarak görev aldı. 16 Mayıs 1993 tarihinde,
Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından Türkiye’nin 9.
Cumhurbaşkanı olarak seçildi. Süleyman Demirel bu
görevi, 16 Mayıs 2000 tarihine kadar sürdürdü.3
Süleyman Demirel’in Cumhurbaşkanlığı sonrasın-
da merkez sağın iki önemli partisi Doğru Yol Partisi ve
Anavatan Partisi’nin liderlerinin birbirlerini siyasetten
silmek için izledikleri politikalar, merkez sağda önemli
bir gerilemeye neden oldu. Bu gerilemede yolsuzluk,
yozlaşma, güvensizlik gibi etkenlerin yanında, ideolo-
jik söylemlerdeki boşluğun etkisi de vardı.4 Fakat tüm
bunların yanında Türkiye’de merkez sağı bu denli
güçlü kılan kişinin Süleyman Demirel olduğu bir kez
104 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
daha anlaşılmıştır. Merkez sağda yaşanan bu boşlu-
ğu Adalet ve Kalkınma Partisi doldurmuş ve 2000’li
yılların başlarından itibaren Türkiye’deki merkez sağ
oylarını toplayabilmiştir.
30 yaşında genel müdür, 40 yaşında önce parti
genel başkanı, sonra başbakan olmuş; 12 seneye
yaklaşan başbakanlık görevinde, Türkiye’nin kalkın-
ması ve gelişmesine çeşitli hizmetlerde bulunmuş-
tur. Süleyman Demirel’in tek başına iktidar olduğu
1965-1971 döneminde Türkiye ekonomisi ortalama
yıllık yüzde 7 oranında büyümüştür. Türkiye’nin en
genç genel müdürü, en genç başbakanı ve İsmet
İnönü’den sonra en uzun başbakanlık yapmış kişisi
olan Süleyman Demirel, Cumhurbaşkanlığı görevini
tamamladıktan sonra aktif siyaseti bırakmıştır.5
Süleyman Demirel’in Dış Politika
Anlayışı
Süleyman Demirel’in dış politika anlayışı aslında
“merkez sağ” olgusunda gizlidir. Zira Süleyman De-
mirel Türkiye’de merkez sağı temsil etmiş olan en
önemli şahsiyetlerden biridir. Bu kapsamda merkez
sağ dendiği zaman ne anlaşılması gerektiğine değin-
mekte yarar vardır. Merkez sağ ve diğer sağ partileri
birbirinden ayıran nokta, aşırılıklara olan uzaklıkları-
dır. Merkez sağ partiler aşırılıklara tam anlamıyla ka-
palı iken; diğerleri ise aşırılıkları belli bir oranda kendi
bünyelerinde toplayabilen, aşırılıklara daha hoşgö-
rülü partilerdir. Merkez sağ her şeyi orta yolunda,
her şeyi dengesinde tutmaktır. Merkez sağ partilerin
halka yakın olmaları ülkemizdeki kültürel farklılıkları
birleştirmiştir. Merkez sağdaki en temel unsurlar, yerli
değerlerle evrensel değerler arasında uyumun sağla-
nabilmesi ve halkı devlete ve siyasi yaşama bağlayan
köprülerin kurulmasıdır.6
Bu kapsamda Süleyman Demirel’in dış politika
anlayışının merkez sağ geleneği çerçevesinde şe-
killendiği söylenebilir. Bu anlayışın üç temel bileşeni
vardı: “Realizm”, “Aşırılıklara Karşı Olma” ve “Denge”.
Realizmden kasıt Süleyman Demirel’in birkaç istisna
dışında olaylara duygusal tepkiler vermemesi ve rea-
list bir perspektiften bakabilmiş olmasıdır. Aşırılıktan
kasıt ise özellikle dini ve milli söylemler ve eylemlerde
hep bir orta yol izlenmiş olmasıdır. Bu iki temel pren-
sibin doğal sonucu olarak Süleyman Demirel’in dış
politika anlayışının özünü küresel, bölgesel ve ülke-
sel ölçeklerde kendini gösteren dengeli yaklaşımların
oluşturduğu görülmektedir.
Süleyman Demirel’in Dış Politika
Anlayışını Ortaya Koyan Bir Örnek
Olay: Karabağ Sorunu ve Süleyman
Demirel’in Yaklaşımı
Süleyman Demirel, Dağlık Karabağ Savaşı’nın
en kritik dönemlerinde Türkiye Cumhuriyeti’nin baş-
bakanıdır. Tek başına hükümeti oluşturacak sayıyı
bulamadığından SHP Lideri Erdal İnönü ile 20 Kasım Olayın bu noktaya gelmesi de Azerbaycan’ın iç is-
1991’de koalisyon hükümetini kurmuştur. Mesut Yıl- tikrarından kaynaklanıyor. 3-5 ay içinde ülkede baş-
maz hükümetinin sonrasında daha önce birçok defa kanlık 4-5 kez değişiyorsa buna istikrar denilemez.”
başbakanlık yapmış olan Süleyman Demirel, yeniden sözleriyle de bu durumu özetlemiştir. Süleyman De-
başbakanlık koltuğuna oturmuştur. Hükümeti kurma- mirel, “Azerbaycan askeri yardım isterse ne olur?”
sıyla beraber Türkiye’nin mevcut siyasi ve bölgesel şeklindeki soruya da; “Böyle bir talep yok, olma ih-
sorunlarını kucağında bulmuştur. Yeni kurulan Türk timali de yok. Olaya dünya sahip çıkmıştır. Ama yine
Cumhuriyetleri, terör hadiseleri, Körfez Krizi, Bosna- kan dökülmeye devam edilirse, demokratik dünya
Hersek Savaşı ve nihayetinde iç siyasi çekişmeler güç kullanımına karar verdiğinde biz buna katılırız.
ve zayıf ekonomi Süleyman Demirel’in koalisyon Bu Türkiye’nin güçsüzlüğü değil. Dünya ile birlikte ha-
hükümetinin karşılaştığı en ciddi sorunlar idi. Daha reket etme isteğidir.” ifadeleriyle Azerilerin müdahale
kötüsü Azeri-Ermeni çekişmesi bağımsızlıkla beraber ümitlerini de askıya almıştı.
yeniden alevlenmiş ve Karabağ Meselesi’yle Erme-
Süleyman Demirel, Azerbaycan iç siyasetini çok
ni sorunu yeniden dünya gündemine taşınmıştı. Bir
yakından takip edip kişisel etkinliğini kullanmaktay-
taraftan “SSCB’nin çöküşüne hazırlıksız yakalandık!”
dı. Süleyman Demirel, Ebulfeyz Elçibey ile çalışı-
değerlendirmesi gazetelerde, toplantılarda sık sık kul-
lıp sorunların aşılacağına inanmıyordu. Türkiye’nin
lanılmaktayken diğer taraftan yeni hükümeti kurmakla
gücü nispetinde büyük devletleri küstürmeden,
görevli Süleyman Demirel, Mesut Yılmaz’a “gidera-
Azerbaycan’ın bağımsızlığına geçiş aşamasındaki
yak Moskova’yla aramızı bozacak bir tanıma kararı
çalkantıları durdurabilecek, Ebulfeyz Elçibey’e göre
(Azerbaycan’ın bağımsızlığını tanıma) almamalarını”
daha realist ve ılımlı gözüken Haydar Aliyev, Süley-
istemişti. Süleyman Demirel kendi dış politikasını be-
man Demirel tarafından desteklenmiştir. Turgut Özal
lirlerken dünyadaki büyük devletlerin hareketlerine
ise, yüzünün Batıya dönük olması, Boris Yeltsin yö-
muhalif olmamaya özel itina göstermiş Azerbaycan’ı
netimindeki Rusya’ya karşı tavrı nedeniyle Ebulfeyz
tanıma konusunda da “Büyük devletler o yöne (tanı-
Elçibey’i desteklemiştir. Turgut Özal “Elçibeyci”, Sü-
ma) gitmedikçe bizimde adımlarımızı çok iyi atmamız
leyman Demirel “Aliyevci” olarak biliniyordu. Turgut
lazımdır” diyerek bunu açık yüreklilikle ortaya koya-
Özal’ın yapacağı bir şey yoktu; ipler ve dış politika
bilmiştir.
Başbakan Süleyman Demirel’in elindeydi.
Aslında Süleyman Demirel, Türkiye’nin asırlık
İlişkilerde asıl dönüşüm ise Şubat 1994’de Haydar
Ermeni sorununun olduğunu iyi bilen birkaç politika-
Aliyev’in Ankara’ya, karşılıklı yabancılaşmayı sona
cıdan biriydi. Turgut Özal, Ermenistan’ı ve Ermeniler
erdiren bir resmi ziyarette bulunması ile başladı. Bu
tarafından dile getirilen iddiaları küçük gören çıkışlar
ziyaret aslında Haydar Aliyev yönetiminin Rusya’ya
yaparken Süleyman Demirel, cumhurbaşkanının bu
yakınlaşma politikasından aşamalı olarak vazgeçtiği-
çıkışlarını sürekli tekzip etmekteydi. Turgut Özal’ın
nin ve Batı ve bu anlamda Türkiye ile yakınlaşmanın
askeri müdahale talepleri Başbakan Süleyman Demi-
somut belirtisiydi. Haydar Aliyev 8–10 Şubat tarihle-
rel tarafından askeri müdahale Müslüman-Hristiyan
rinde gerçekleştirdiği iki günlük resmi ziyareti sırasın-
çatışmasına yol açabilir, bu da Türkiye’yi bölgenin
da, Türkiye Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’le 10
dışına ve 20 sene geriye atabilir gerekçesiyle redde-
yıl süreli bir dostluk ve işbirliği anlaşmasının yanı sıra,
diliyordu.
ticaret, yatırım ve bilimsel ve kültürel işbirliğini öngö-
Süleyman Demirel, kamuoyunun hissiyatını çok ren 15 maddelik anlaşmayı da imzaladı.
iyi tahlil eden bir devlet adamıdır. Hassas konular-
Antlaşmanın imzalanmasından sonra Haydar
da diri laflar ederek kamuoyunun tepkisini göğüsle-
Aliyev’le Süleyman Demirel arasındaki ilişkiler daha
yebilmiştir. Karabağ ile ilgili olarak “Dünyayı ayağa
da ilerleyerek birbirlerini kardeş gibi görmeye başla-
kaldıracağız” diyen Başbakan Süleyman Demirel,
mışlardı. Süleyman Demirel 1995’te Haydar Aliyev’e
Başta ABD olmak üzere dünya devletlerinin dikkati-
karşı yapılacak olan darbeyi haber vererek önlemesi
ni bölgeye çekmek istemiştir. ABD Başkanı George
ikisinin arasındaki kardeşliğin tescili olmuştur. Aslında
Bush ile de konuyu görüşmüş ve ABD yönetimi yaptı-
bu tür darbeler Haydar Aliyev’in gücünü perçinlemek
ğı açıklamada George Bush’un Dağlık Karabağ’daki
için yapılmış siyasi manevralardır. Bu darbe senaryo-
gelişmelerden kaygı duyduğu, soruna barışçı çözüm
ları üçüncü dünya ülkelerinde liderler tarafından sık-
bulunması için tarafların derhal ateşkes ilan etmesini
lıkla denenir. Haydar Aliyev, Süleyman Demirel’den
istediği bildirilmiştir.
de aldığı güçle, ülkesini kısa sürede siyasi krizlerden
Dağlık Karabağ Sorunu’nun düğümlendiğini gö- uzak, refah seviyesi yükselen istikrarlı bir ülke konu-
ren Başbakan Süleyman Demirel çok sağlıklı politi- muna getirmiştir.
kalar yürütülememesinin bir sebebini de haklı olarak
Süleyman Demirel, Haydar Aliyev ile ilişkilerini
Azerbaycan’ın iç yapısına bağlamıştı. Süleyman De-
gün geçtikçe geliştirmiş, birbirlerini “kardeş” olarak
mirel; “Bütün olay Azerbaycan’ın iç istikrarına bağlı.
gördüklerini her defasında vurgulamışlardır. Bu ikili

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 105

sayesinde Türkiye–Azerbaycan münasebetleri daha
önce hiç olmadığı şekilde gelişmiştir. Öyle ki iki devlet
arasındaki ilişkiyi Süleyman Demirel ve Haydar Aliyev
“İki Devlet Tek Millet” şeklinde değerlendirmişlerdir.
Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel, Başbakan Tansu
Çiller ile Haydar Aliyev arasındaki soğukluğa rağmen
iki devlet arasındaki münasebetleri canlı tutmayı ba-
şarabilmiştir. Haydar Aliyev’in Batı ile münasebetlerini
geliştirmesini sağlayan Süleyman Demirel, zor günle-
rinde Aliyev’in yanında olmuş ve Haydar Aliyev’e kar-
şı yapılması planlanan darbeyi de önceden ona haber
vermiştir. Haydar Aliyev bu olaydan sonra Süleyman
Demirel’e daha çok güven duymaya başlamıştır. İki
cumhurbaşkanının karakteristik yapıları ve politik al-
gılamalarının birbirine paralel olmasının da iki devlet
arasındaki münasebetlere müspet etkisini de göz ardı
etmemek gerekir.7
Sonuç Yerine
Süleyman Demirel ve Haydar Aliyev’in temellerini
attığı ‘İki Devlet Tek Millet,’ anlayışı iki önemli devlet
adamının zor dönemlerden geçerken krizlerin fırsata
dönüştürülebildiğinin somut bir örneğidir. Zira, o dö-
nemde sıklıkla dillendirilen Türkiye’nin Ermenistan’a
müdahalesi gibi duygusal talepler dönemin koşulları
içinde iki devleti de felakete sürükleyebilecek nitelik-
teydi. Zira, o dönemde bölgede ortaya çıkabilecek
olası bir savaş Rusya ve ABD gibi iki ülkenin olaya
müdahil olmasına ve savaşın genişlemesine sebep
olabilirdi. Bağımsızlığını yeni kazanmış bir ülkenin bu
statükosu tehlikeye girmiş olacak, aynı zamanda Tür-
kiye ekonomik ve siyasi olarak belki de elli yıl geriye
gidecekti. Devlet politikalarının böylesi duygusal ve
tepkisel girişimler sonucu yara alacağını öngören Sü-
leyman Demirel, dönemin koşulları içinde böylesine
bir müdahaleye karşı çıkmış ve sorunun diplomatik
yollarla çözümü adına girişimlerde bulunmuştur. Ay-
rıca, iki ülke ilişkilerinin geliştirilmesi konusunda son
derece aktif bir rol oynamış olan Süleyman Demirel,
ne kadar önemli bir devlet adamı olduğunu bir kez
daha ortaya koymuştur.
Bu örnek olaydan hareketle Süleyman Demirel’in
dış politika anlayışının en önemli yönünün “realizm”
olduğu söylenebilir. Süleyman Demirel’in siyasi ha-
yatını şekillendiren bu realist anlayış, duygusal yak-
laşımlar sonucu Türkiye’yi sıkıntıya sokacak pek
çok girişim önünde set olmuştur. Bu realist anlayışın
uzantısı olarak Süleyman Demirel’in dış politika an-
layışını ortaya koyan ikinci önemli özellik sorunlara
ani tepkiler vermemesi ve uzun dönemli bir anlayışla
sorunlara yaklaşmasıdır. Böylesi bir anlayış, sorunun
karşılaşıldığı dönemde kamuoyunun ve medyanın
ve hatta kendi siyasi partisine üye kimi kişilerin bile
tepkisini çekse de Süleyman Demirel, bu tepkileri
göğüsleyebilmiş ve ülke çıkarları adına bu tepkileri
yumuşatmayı başarmıştır. Süleyman Demirel’in dış
106 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
politika anlayışının üçüncü temel özelliği Türk dünya-
sına verilen önemdir. Süleyman Demirel, Türk dün-
yasının birlik içinde hareket etmesi ve gelişimi adına
oldukça aktif bir çaba harcamış ve Türk dünyasında
saygın bir yer edinmiştir. Hatta Süleyman Demirel’in
realist çizginin dışına çıktığı tek konunun da Türk
dünyası olduğu söylenebilir. Süleyman Demirel’in
Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte bu yeni döne-
min heyecanına katılmış ve başbakanlığı döneminde
dile getirmiş olduğu “Adriyatik’ten Çin Seddi’ne Türk
Dünyası” söylemi ile hafızalara kazınan anlayışı uzun
yıllar tartışılmıştır. Süleyman Demirel’in siyasi hayatı
boyunca realist anlayışının dışında duygusal olarak
dile getirmiş olduğu bu söylem kimi yazarlarca ütopik
bulunmuş ve zamanlama nedeniyle de eleştirilmiştir.
Türkiye’nin emperyalizm karşıtı bir anlayışla kuruldu-
ğu ve bu nedenle bu tarz emperyal söylemlerin kulla-
nılmaması gerektiğini savunanlar da olmuştur. Fakat
Süleyman Demirel Soğuk Savaş döneminde hayal
edilemeyecek bir olayın yani Türk Cumhuriyetleri’nin
bağımsızlıklarını kazanması karşısında kayıtsız kalı-
namayacağı gerçeğinden hareketle böylesi bir söy-
lemde bulunduğu düşünülebilir.
Süleyman Demirel’in dış politika anlayışını ortaya
koymak adına vurgulanması gereken son nokta, dış
politikada şahsi görüşlerin, mevcut siyasi ve ekono-
mik koşulların, küresel dengelerin ve her olayın ken-
dine has özelliklerinin göz önünde bulundurulması
gerektiği, fakat tüm bunların ötesinde bir devleti dev-
let yapan en önemli unsur olan “devlet politikası” ha-
line getirilmiş bir dış politika çizgisinin takip edilmesi
gerekliliğidir. Süleyman Demirel’in dış politika anlayı-
şında da temel etkenin her olaya “devlet politikası”nın
sürekliliği içinde bakılabilmiş olması olduğu söyle-
nebilir. Zira Süleyman Demirel, Turgut Özal, Tansu
Çiller, Tayip Erdoğan gibi isimler zamanı geldiğinde
bu bayrağı taşıyan isimlerdir. Önemli olan bayrağın
hedeflenen yöne götürülmesidir. Süleyman Demirel
bayrağı hakkıyla taşıyabilmiş değerli bir devlet adamı
olarak Türkiye tarihindeki yerini alacaktır.
______________________________________________
* Dr., Gazi Üniversitesi İİBF, bilalkarabulut@yahoo.co.uk
1 http://www.mfa.gov.tr/suleyman-demirel.tr.mfa
2 Hüseyin Çavuşoğlu, “Anavatan Partisi İle Doğru Yol
Partisi’nin Karşılaştırmalı Analizi”, Gaziantep Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, 2010, Cilt: 9, Sayı: 1, s.20-21.
3 http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=8
4 Hüseyin Çavuşoğlu, “Anavatan Partisi İle Doğru Yol
Partisi’nin Karşılaştırmalı Analizi”, Gaziantep Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2010, Cilt: 9, Sayı: 1,
s.28.
5 h t t p : / / w w w. y a s a m o y u n u . n e t / b i y o g r a f i / 2 2 4 2 9 -
suleyman_demirel_kimdir_biyografisi_siyasal_yasami.
html
6 Hüseyin Çavuşoğlu, “Türk Siyasi Hayatında Merkez
Sağ Çizginin Tarihi”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, 2009, Cilt: 19, Sayı: 2, s. 265-266.
7 Yakup Hurç, “Türkiye’nin Karabağ Politikası”, Yayın-
lanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü
İmam Üniversitesi, 2008, s.74-79.
 TÜRK-İSLÂM ÜLKÜSÜNÜN
BÜYÜK MÜTEFEKKİRİ
S. AHMET ARVASİ

HÜDAVENDİGÂR ONUR*

Milliyetçilik Türk Milletinin Karakteridir! lıklarını sürdürmek, Türk milletinin rahat ve huzur
içinde yaşamasını temin etmeyi gaye edinmiş ve bu

M
illiyetçilik, milletini sevmek, her alanda
uğurda savaşmış bir millettir. Bu idealin kaynağı Türk
bağımsızlığına kavuşturmak ve devletini
milliyetçiliğinden başka birşey değildi. İlteriş Kutluk
güçlü kılmak arzusudur. Milliyet realitesi,
Kağan, Bilge Kağan, Bumin Kağan gibi
eskiden beri var olmasına rağmen
hükümdarlar ile Kültigin ve Bilge Ton-
siyâsi platformda 18. yüzyıldan
yukuk gibi ulu kişiler ömürleri boyunca
itibâren yer almaya başlamıştır.
Türk milletinin huzur içinde yaşaması
1789 yılındaki Fransız İhtilali’nin
için gayret etmişlerdir.
temelinde de milliyetçilik duygusu
yatmaktaydı. Osmanlı Cihan Devleti’ndeki milli-
yetçilik anlayışı, diğer Müslüman veya
Milliyetçilik cereyanlarıyla birlik-
gayrimüslim guruplara baskı yapmak-
te milletlerarası hukuk alanında, her
tan uzak, insanlığın huzur içinde ya-
milletin kendi devletini ve kendisini
şamasını temin edecek yüksek adâlet
idare etmek meselesi ortaya çıktı.
ve idare esaslarını kazanmış bir mil-
Birinci Dünyâ Savaşı’ndan sonra
liyetçilik anlayışıydı. Bunun içindir ki,
kuvvetlenen milliyetçilik hareketle-
Osmanlı Devleti’nde azınlıklara baskı
ri sebebiyle 20. yüzyıl milliyetçilik
yapılmadı; dinleri, dilleri ve milliyetleri
yüzyılı olarak vasıflandırıldı. Önce
değiştirilmeye kalkışılmadı. Devle-
dil ve edebiyatta başlayan bu akım, zamanla ilim ve
tin yüksek mevkileri azınlıklara açık tutuldu. Ancak,
siyaset sahasında kendini gösterdi. Milliyetçiliğin do-
Fransız İhtilâli sonrasında Avrupa devletlerinin bas-
ğuşunda, yabancı kültürlerin millet hayâtı üzerindeki
kıları ve Batılı fikir akımlarının tesirleri neticesinde
tesirleri de rol oynadı.1
azınlıklar arasında ırkçılık ve milliyetçilik düşünceleri
Milliyetçilik, Türklerde her zaman önemli yer tut- yaygınlaşıp devlet dağılma sürecine girince, çeşit-
muştur. Türk milleti, İslâm’dan önce de en kuvvetli li fikirler ortaya atıldı. Bir avuç Türk genci, Osmanlı
bağ olarak milliyetçiliği görüyor, bu uğurda mücadele Türk Devleti’nin son yıllarında, azınlıklar arasında
ediyordu. 18 ve 19. yüzyıllarda Avrupa’da başlayan baş gösteren ayrımcı milliyetçilik akımlarına karşı bu
milliyetçilik Türklerde binlerce yıl önce de mevcuttu. coğrafyaya rengini veren ve Türk dili ve kültürünü üst
İslâmiyet’ten önce Türkler, her zamanda milli var- çatı kabul eden birleştirici Türkçülük akımını başlattı.

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 107

 Türk milliyetçiliğinin fikrî bakımdan günümüze ka-
dar gelişip güçlenmesinde çeşitli gazete ve dergilerin
payı büyüktür. 1911’den sonra belli aralıklarla çıkan
‘Türk Yurdu’, Ziya Gökalp’in yazı yazdığı ‘Genç Ka-
lemler’, yine Gökalp tarafından 18 Haziran 1922’den
itibaren Diyarbakır’da yayımlanan ‘Küçük Mecmua’
dergileri milliyetçiliği tebliğ eden ilk yayın organları
olarak zikredilebilir. Nihal Atsız’ın ‘Bütün Türkler bir
ordu, katılmayan kaçaktır’ sloganıyla 1931 yılından
itibaren farklı dönemlerde yayımladığı ‘Atsız Mec-
mua’ ile ‘Orkun’ ve ‘Orhun’ dergileri de önemli bir yer
tutar. Daha sonraki yıllarda milliyetçi ülkücü gazete
ve dergilerin sayısı giderek artmıştır. Devlet, Bozkurt,
Töre, Genç Arkadaş, Büyük Türkiye’ye Hasret, Ülkü-
cü Kadro, Birliğe Çağrı, Yeni Düşünce, Nizam-ı Âlem
dergileri milliyetçi kuşakların yetişmesinde katkı payı
bulunan yayın organlarıdır.
Türk milliyetçiliği fikir hayatında önemli bir yere
sahip olan S. Ahmet Arvasi de bir Türk aydını olarak
Hergün gazetesindeki Türk İslâm Ülküsü, Devlet ga-
zetesindeki “Arada Bir”, Yeni Düşünce dergisindeki
“Gönüldaşlarla Baş başa”, Doğuş Edebiyat dergisin-
deki “Tefekkür Dünyası ve Biz” ve Türkiye gazetesin-
deki “Hasbihal” köşesinde milliyetçi Türk gençliğine
zor günlerde kılavuz olmaya çalışmıştır.
Türk fikir hayatında önemli bir yere sahip olan Ar-
vasi Hoca, ‘Hak yolda akıtılan bir damla mürekkep
şehit kanından daha mübarektir’ buyuran hadisin
önemini kavramış ve bu yolda eserler ortaya koymuş
mütefekkirlerimizden biridir.
S. Ahmet Arvasi Kimdir?
S. Ahmet Arvasi, 15 Şubat 1932’de Ağrı’nın Do-
ğubeyazıt kasabasında doğdu. Ailece Van’ın Müküs
(Bahçesaray) kasabasına bağlı Arvas (Doğanyayla)
köyündendir. Aile, soyadı kanunu çıktıktan sonra
köylerinin adını soyadı olarak almışlardır. Babası
Abdülhakim Arvasi’dir. Türk edebiyatının “sultan-üs
şuarası” Necip Fazıl’ın hocası Seyyid Abdülhakim
Arvasi hazretleri ise, Ahmet Arvasi ailesi ile akraba
olmakla birlikte bir başkasıdır.
1952’de Erzurum Öğretmen Okulu’ndan me-
zun olduktan sonra bir süre ilkokul öğretmenli-
ği yaptı. 1958’de Gazi Eğitim Enstitüsü Pedagoji
Bölümü’nü bitirdikten sonra sırayla Balıkesir, Bursa
ve İstanbul’daki eğitim enstitülerinde hocalık yaptı.
1965 yılında “İleri Türk Milliyetçiliğinin İlkeleri” adlı bir
kitapçık kaleme aldı. Bu eserinde “Türk Milliyetçiliği
nedir? Türk Milliyetçisinin sunacağı program ne ol-
malıdır?” konularını ele aldı. 1968 senesinde “Kendi-
ni Arayan İnsan” adlı eseri yayımlandı. Bu eserinde
akıl, zekâ, hürriyet, varlık, yokluk gibi felsefenin asır-
lar boyu tartıştığı birçok meseleyi inceledi. 1970 yılın-
108 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
da Kendini Arayan İnsan’ın devamı mahiyetinde olan
İnsan ve İnsan Ötesi adlı eseri yayımlandı. Ahmet
Arvasi, bu eserinde “İnsan ve varlık”, “beşeri aklın
doğuşu”, “beşeri aklın doğurduğu esaret”, “tekâmül,
yaratma”, “insan kimdir ve nedir?” “insanın bitmeyen
bunalımı” gibi grift konuları inceledi. Bu kitabında öte
kavramı içinde fizik ötesinin yanısıra, madde, hayat
ve ruhun da öteye ait olduğunu anlattı.
1979’dan sonra Türk-İslam Ülküsü eserini ya-
yımladı. Arvasi, bu eserlerinde, ‘Düşünme İhtiyacı ve
Felsefenin Durumu’, ‘İnsan ve Cemiyet Görüşümüz’,
‘Ekonomik Faaliyetler ve İslam Ekonomisi’, ‘Poli-
tik Konular’, ‘İslam Terbiye Sistemi’, ‘Din Psikoloji-
si’, ‘Kültür, Sanat ve İdeoloji’, ‘Kalkınmada Eğitimin
Rolü’ ve daha birçok konuyu ele aldı. Daha sonra
Diyalektiğimiz ve Estetiğimiz ile Şiirlerim adlı eser-
leri yayımlandı. Doğu Anadolu Gerçeği adlı eserinde
ise günümüzde de devam eden emperyalist güçlerin
bu bölgede sürdürdükleri art niyetli oyunları anlattı.
Ahmet Arvasi’nin, dinî pratiğin hikmete mebni olarak
anlatıldığı İlm- hal adlı bir eseri de vardır.
1979 yılında emekli olunca, bazı gönüldaşlarının
talebiyle 1979 yılında Milliyetçi Hareket Partisi (MHP)
Genel İdare Kurulu’na seçildi. MHP’den İstanbul Se-
natör Adayı oldu. Partideki görevine 12 Eylül 1980
ihtilaline kadar devam etti. Ahmet Arvasi, tahliye ol-
duktan bir süre sonra Türkiye gazetesinde “Hasbihal”
adlı köşesinde Anadolu’nun milletimiz için olmazsa
olmaz önemli bir coğrafya olduğunu ve korunması
gerektiğini savundu. 31 Aralık 1988 tarihinde evinde
daktilosunun başında çalışırken uçmağa vardı.
Ahmet Arvasi’de Türk Sevgisi
Türk milletinin İslam’ın bayraktarlığına soyundu-
ğu günden beri düşmanları artmıştır. Büyük Türk Mil-
liyetçisi Ahmet Arvasi de, ömrünü Türk düşmanlarıyla
mücadeleyle geçirmiştir. Kitaplarında emperyalizmin
Türk ve İslâm dünyasını yutmak için en az iki asırdan
beri korkunç planlar tertip ettiğini ısrarla belirten Arva-
si, kültür emperyalizmi vasıtasıyla vatan çocuklarının
din ve milliyetlerine yabancılaştırılmaya çalışıldığını
ifade eder. Bütün eserlerinde, “Türk-İslam kültürüne,
Türk-İslâm medeniyetine, Türk-İslam ülküsüne bağlı,
Türklük şuur ve vakarına, İslam iman, aşk, ahlak ve
aksiyonuna sahip, Türklüğü bedeni, İslamiyeti ruhu
bilen, milletini teknolojik hamlelerle dünyanın bir
numaralı devleti yapmak özlemi ile çırpınan, dünya
Türklüğünün, İslâm dünyasının ve bütün mazlum mil-
letlerin ümidi olmaya namzet gençlik yetiştirmekten
başka çaremiz olmadığını” dile getirir.
Seyyid Ahmet Arvasi’ye göre, “Türklüğe düşman-
lık, İslâm’a düşmanlıkla eşdeğerdir.” Arvasi, bu ko-
nuda, kendi akrabası ve her konuda yetkin bir İslâm
âlimi olan Seyyid Abdülhakim Arvasi’nin ailesine
yaptığı bir nasihatı şöyle anlatmaktadır: “Belgelerle
sabittir ki, evlad-ı Resulüm, yani Resulullah’ın soyun-
danım. İslâm’a çatamayanlar Türk milletine çatıyor-
lar. Türk’e düşmanlık İslâm’a düşmanlığa eşdeğerdir.
Bin yıl İslâm’ın hizmetkârlığını yapmış Türk milletin-
den dünyada bir tek Türk kalsa o Türk ben olurum.
İki Türk kalsa ben ikincisi olurum. Ama asla Jöntürk
olmam.’’
Ahmet Arvasi, işte bu kültürle yetiştiği için kendi-
sini Türk İslam Ülküsü yoluna feda etmiştir.
Arvasi, Türk milletinin İslam dini ile şereflenme-
den önce bile ‘Tanrı’nın kırbacı’ sıfatıyla zulüm idare-
lerine, zulmü şiar edinmiş devletlere karşı savaştığını
yazılarında belirtir. Arvasi, adalet ve huzurun ‘Türk’ün
cihan hâkimiyeti davası’ ile gerçekleşebileceğine ina-
nır.
S. Ahmet Arvasi, sosyolog P. Sorokin’in ‘üst sis-
tem’ deyimini kabul eder ve İslamiyet’in Türk kültür
malzemesine ve Türk medeniyetine yeni bir ruh ve
şuur getiren bir ‘üst sistem’ olduğunu savunur. Ah-
met Arvasi, bir yazısında, Türk milliyetçiliğine düş-
man olanlara, Türk düşmanlarına şöyle seslenir:
“Türk milletinin ve dolayısıyla Türk millliyetçilerinin
âlemşümul davası, Allah ve Resulünün davasıdır ve
bunun adı İslâmiyet’tir. Türk milleti, bugün yeryüzünü
işgal eden din ve ideolojiler içinde, yol gösterici ola-
rak İslamiyet’i seçmiş bulunmaktadır. Türk milliyetçi-
si, Türk’ü, ‘Dini dinime, dili dilime uyan’ olarak tarif
eden aziz milletinden farklı hareket etmemektedir ve
etmeyi düşünmemektedir. Aksini iddia edenler, Türk
milliyetçilerine ‘bühtan’ etmektedir.”
Türk, İslâm’la; İslâm Türk’le
Güçlenmiştir!
Ahmet Arvasi, İslamiyet’in kıyamete kadar baki,
eksiksiz bir ilahi nizam olduğunu her vesileyle be-
lirtir. Türk milleti, asırlardan beri, İslamiyeti, hem bir
“din” hem de bir “ideoloji” olarak benimsemiş, kültür
ve medeniyetini, bu ruh ve iman ile yoğurmuştur.
Türk, “İslâm”la, İslâm da “Türk”le güçlenmiştir. Türk
milliyetçiliği, İslâm’ın imân ve şuuru içinde yücelmeyi
gaye edinen ve Türk’ün mutluluğunu burada arayan
bir harekettir.
Millet sevgisinin romantizmi içtimai bir vakıadır.
“Vatan sevgisi imandandır” ve “Kişi kavmini sevmek-
le kınanamaz” hadis-i şerifleri Arvasi’nin milliyetçilik
anlayışının temelidir.
Niçin Sentez Değil?
Batılılaşma etkisiyle İslamcı, Türkçü, Osmanlıcı
ve Milliyetçilik gibi adlarla anılan milli düşünce, za-
manla Türk-İslam Sentezi şeklinde ortak bir kabule
kavuşmuştur. Ancak, bu söyleyiş Arvasi’ye göre bazı
zaaflar taşımaktadır. Ahmet Arvasi, meseleyi yeni bir
yaklaşımla değerlendirdi. Bu değerlendirme, fikrin
çilesini yaşayan Müslüman Türk Anadolu gençliği ta-
rafından büyük bir muhabbetle kabul edildi. Arvasi,
şöyle diyordu: “Din ve milliyet zıt değerler değildir. Bu
sebepten sentez, tez ile antitez arasında söz konu-
su olacağına göre, yıllardan beri kullandığımız Türk-
İslam Sentezi yerine Türk-İslam Ülküsü sözü daha
uygun olur.”
Arvasi’ye göre, din ve milliyet gibi iki ayrı plat-
formdaki değeri karşılaştırmak, insanımızı birinden
birini seçmek yoluna itmek, emperyalistlerin yarım
kalan bir oyunu olmuştur. Müslümanları parçalamak
isteyen dış güçler ve onların yerli temsilcileri, adı
ve sıfatı ne olursa olsun her türlü İslâmi faaliyetten
çekinmektedirler. Ahmet Arvasi, bu çekinmeyi şöyle
anlatıyor: “Hayretle gördüm ki, bu ülkede Türk keli-
mesinden ürkenler var. Yine hayretle gördüm ki, bu
ülkede İslâm kelimesinden korkanlar var. Ve yine ür-
pererek gördüm ki, bu ülkede Türk ve İslam kelime-
lerinin yan yana gelmesinden dehşete kapılan kişi ve
çevreler var.”
Türk milletinin milliyetçi kadrolarla yönetilmesi ge-
rektiğini belirten Ahmet Arvasi, milli şuurdan yoksun
kadrolara milleti teslim etmenin ihanet olduğunu an-
latmaktadır. Milliyetçiliğin kadro ve programı ile dai-
ma iktidarda olması gerektiğini, milliyetçi programları
iktidardan uzaklaştıranların bölücü veya yabancılaş-
tırılmış kadrolar olduğunu ifade eden Arvasi, milliyet-
çiliği şöyle anlatmaktadır: “Milliyetçilik, bir milletin,
kendi düşmanlarına karşı sürdürdüğü sosyal, kültü-
rel, ekonomik ve politik bağımsızlık savaşı, kendini
dış ve iç sömürüye karşı koruma şuur ve çabasıdır.
Yani, milletlerin var olma ve yaşama savaşıdır. Meş-
ru bir hak ve şuurdur.”
Milliyetçiliğin sahibinin millet olduğunu, mille-
tin vicdanına aykırı, milli tarihe, milli kültüre ve mil-
li ülkülere ters düşen tarif ve tutuşların milliyetçilik
olamayacağını anlatan Arvasi, çağdaş Türk-İslam
Ülküsü kavramının Türk milliyetçiliğinin programını
özetleyen ‘doktriner’ bir ifade olduğunu belirtmekte-
dir. Türk milliyetçisinin gerçek ambleminin ay yıldızlı
bayrak olduğunu belirten Arvasi, ancak Türk tarihi
ve destanlarından süzülüp gelen motif ve renklerin
milli bayrağımızın gölgesinde ve onu gölgelemeden
duran ‘rozet’ ve ‘flama’ halinde taşınabileceğini ifade
eder. Arvasi, Türk milliyetçiliğinin en güçlü teminatı
olarak Türk ordusunu göstermektedir.
Milliyetçi Lider ve Kadrosu
Her hareket büyük bir lidere ve onun etrafında
toplanmış bir kadroya muhtaçtır. Türk milliyetçiliğine
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 109
her zaman liderlik yapmak isteyen kişi ve kadroların dile getirir; “Türkiye’de, sosyal hiyerarşi hızla değiş-
oluştuğunu belirten Arvasi, önemli olanın bu iddia ile mektedir. Piramidin tepe noktasında oturmaya alış-
ortaya çıkmak değil, Türk milliyetçiliğini ‘doktriner’ mış mutlu azınlıkların telaşı ve feryadı bundandır.”2
manada temsil ve organize etmek olduğunu savun-
Fikir Öfkesi
maktadır. “Lider ve kadrosu imal edilemez, onu milli
şartlar ve ortamlar hazırlar ve doğurur” diyen Arvasi, Ülkemizde eğitim seviyesi yükseldikçe, sanayi-
liderin milli imana, aşka, aksiyona ve karaktere sahip leşme ve şehirleşme hızı arttıkça tabandan tepeye
insanlar arasından doğacağını, zaten davanın sa- doğru tırmanışlar çoğalmakta, kalıplaşmış ve ka-
mimi bir neferi olmaya rıza göstermeyen bir insanın tılaşmış statüler sarsılmaktadır. Bütün makamları,
asla lider olamayacağını anlatmaktadır. mevkileri, arpalıkları, köprübaşlarını tutmaya alışmış
ve bunları babadan oğula devretmeyi vazgeçilmez
Ahmet Arvasi’ye göre lider, davasını mutlaka ba-
bir hak sanan aile ve zümreler, büyük korku ve öfke
şarıya yaklaştıran ve ulaştıran, çetin şartlarda gerile-
içinde konuşup yazıyorlar: “Bu ülke ‘Hassolara ve
meyen yahut çok tehlikeli durumlarda mümkün olanı
Memolara bırakılamaz.” Asırlardır hor görülen, her
en az zararla kurtaran, zararları süratle telafi edebi-
türlü imkândan mahrum bırakılan Müslüman Türk ço-
len, gerçekçi, hesabında yanılmayan, istişare ve is-
cukları, giderek artan bir ölçüde yavaş yavaş da olsa
tihbarata çok önem veren, ketum bir kimsedir. Kendi
medeni imkânlardan istifade etmiş ve eski statülerin-
yokluğu halinde, davanın başarı ile yürütülmesi için
den kurtulmak gayretine girişmeye başlamışlardır.
gerekli tedbirleri önceden alır ve davayı namuslu el-
Anadolu çocukları büyük bir şevk ve heyacanla icti-
lere teslim etmeyi planlar.
mai barem merdiveninde itibarlı yer aramaktadırlar.
Arvasi’ye göre, fert, aile, toplum ve devlet haya-
Ahmet Arvasi’ye göre, çağdaşlaşma kendine ya-
tında, İslâm’ın yaşama nizamı olarak benimsendiği
bancılaşmadan şahsiyetli bir gelişme olmalıdır. Ve
Osmanlı’da, İbn-i Haldun’un ‘medeniyetlerin ölümü’
çağdaşlaşmayı temsil eden yeni bir nesil de gelmek-
görüşünde belirttiği şekilde bir aydın yabancılaşması
tedir. Arvasi, bu konuda şöyle der: “21. asra girerken
zamanla görülmüştür. Zihniyet çözülmesi ve aydın
yepyeni bir ümit ve dinamizmle gelen bu nesil, bazı-
yabancılaşması bürokrasinin üç tabakası ilmiyye,
larının sandığı gibi siyasi ve ideolojik bir hareketten
seyfiyye ve kalemiyyeden özellikle kalemiyye ve sey-
çok, Türk-İslam kültür ve medeniyetinin yeniden diri-
fiyyede açık bir şekilde görülmüştür. Uygulamadan
lişini temsil etmektedir, elbette bunun siyasi hayata
ziyade yargı ve denetim görevi yapan ilmiyye, en az
yansıyan yönleri de olacaktır. Görünen odur ki, bun-
hatalı, en az bozuk olanı seçmek zorunda kalıyordu.
dan sonra ülkemizde inanmış aydınların ve teknok-
Girift devlet mekanizması içinde hakanın büyük ratların sözü daha fazla geçecek, milli ve mukaddes
yetkileri olsa bile otoritesi belirli bir silsile takip ederek değerlere karşı kadrolar ister istemez sahneden çe-
ortaya çıkıyordu. Bu sebeple tarihi yorumlarken sul- kilecektir. Ve yine görünen odur ki, hâlâ 18. ve 19. as-
tanların döneminden ziyade, kadro ve içtimai değiş- rın pozitivizmini ve materyalizmini savunanların, hâlâ
me dönemlerine dikkat edilmelidir. Ahmet Arvasi, Ba- Türk-İslam kültür ve medeniyeti yerine Greko-Latin
tılılaşma hareketini yürüten bürokrasiyi “mutlu azın- kültür ve medeniyetini oturtmak isteyenlerin, hâlâ
lık” şeklinde adlandırmaktadır. Gerçekten de yönetim milletimize ve halkımıza tepeden bakmakta olanların
gücünü kötüye kullanan bu zümre çok geçmeden sesleri ve gürültüleri, ümit ederim ki kısılacaktır.”
üretimden kaynaklanmayan büyük gelirleriyle şaşa-
Arvasi’ye göre, inanmış aydın görevini yerine
alı ve tantanalı bir hayat yaşamıştır. Çoğu zaman
getirirken şu yolu izlemelidir: “...Müslüman aydınlar,
sultanları bile kendi çıkarlarına göre değiştirebilen bu
kendilerini çok iyi yetiştirmiş olmalı, en az bir yabancı
zümre, halka ve halkın değerlerine yabancılaştıktan
dil bilmeli, İslâm’ın tavizsiz ve akıllı bir seçkini ola-
sonra, yeni bir dünya görüşü arayışı içine girmişler
rak kendi ihtisas dalında, mazlum ve mağdur İslâm
ve bunu aslı bozulmuş tasavvufi çizgilere saparak
âlemine hizmet vermelidir. Unutmamak gerekir ki,
göstermişlerdir. Bu meyanda ilmiyye sınıfına mensup
İslam dünyası, birinci sınıf ilim, fikir, sanat ve hamle
İslam âlimlerinin devirlerinde bürokrasinin bu sapık
adamlarını beklemektedir. Bunlar başka bir yıldızdan
yönelişlerine karşı nasıl bir mücadele verdiklerini ha-
gelmeyecek, sizlerin arasından çıkacaktır...”
tırlamak zorundayız.
Ahmet Arvasi, “Sizce aydın niye hep şikâyetçidir?”
Bürokrasinin yabancılaşma zinciri, farklı isimler
sorusuna şöyle cevap veriyor: “Aydın eğer, bir mille-
altında günümüze kadar ulaşmıştır. Bugün sıkça kar-
tin okumuş, yazmış üst seviyedeki entellektüel takımı
şılaştığımız halka tepeden bakan bu seçkinci zümre-
ise, esas Türk milleti aydınından şikâyet etmek duru-
nin kaynağı bürokrasiye dayanmaktadır. Bu insanlar,
mundadır. En azından, aydının kendisini, Türk mille-
dedelerinin imtiyazlı günlerini aramakta, eskinin öz-
tini tanımadığı, Türk milletinin meselelerine eğilmedi-
lemiyle millete saldırmaktadırlar. Arvasi, bunu şöyle

110 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

ği; Türk‘ün milli, mânevi ve mukaddes değerlerine ya
ortak olmadığı yahut bu değerlere ilgisiz kaldığı için
şikâyetçidir. Tanzimatçı, meşrutiyetçi olsun, günü-
müz aydınları olsun, Türk milleti ile istediği diyaloğu
kuramamıştır. Bizde maalesef iki asırdır aydınla halk
arasında bir kopukluk vardır. Aydının devam ettiği,
oturduğu, eğlendiği yaşadığı yerlerle, halkın oturdu-
ğu, yaşadığı yerler çok farklı. Adeta aydın kapıyı ki-
litleyerek, ‘Buraya kimse giremez’ levhasını asmıştır.
Eğer millet kendi hakkını bizzat kendi almak yoluna
başvuruyorsa, suçlu halk değildir.“
Devletin doğuya bütün ihtişamıyla gitmesi ge-
rektiğini belirten Arvasi, sözlerine şöyle devam edi-
yor: “Eğer benim milletim turnalardan haber sormak
zorunda kalmışsa, (Eğil turnam eğil haber sorayım/
Bizim köyün çiçekleri açtı mı?) sorumlusu oralara
posta, telgraf, telefon getirmeyen aydındır. Şimdi...
Türk halkını, Türk milletini böyle yapayalnız haliyle
başbaşa bırakacaksın. Bir de o insanlardan şikâyetçi
olacaksın! Mabede girmeyeceksin, mabettekilerden
şikâyet edeceksin... Yok öyle şey! Kalem efendisi,
çekilip köşesinde viskisini yudumlayan, girilmez lev-
haları altında kendisini bir kulübün yahut bir derneğin
perdeleri arkasına gizleyen şikâyetçi, bohem aydın
tipi yaramaz bana. Böyle bir aydının şikâyet hakkı
yoktur. İnanmış aydın mutlu azınlığa elbette öfke
duyacaktır. Bu öfke kuru bir öfke değil, üretkenliğe
sürükleyen bir fikir öfkesi olmalıdır.” Arvasi, inanmış
aydınları şöyle göreve çağırır: “Benim dünümü ve
bugünümü dünyada yankılar yapacak bir ustalıkla
ortaya koyacak romancım, hikâyecim, tiyatro yaza-
rım, senaristim ve film yapımcım nerede? Şu anda
yeryüzünde binbir acı içinde kıvranan Müslüman
kavimlerin, cemiyetlerin ve grupların dramını kimler
dile getirecek. Kara ve kızıl emperyalizmin zulüm ve
şiddetini kimler işleyecek? Nerede şairlerim, nerede
ressamlarım, nerede İslâm’ın hüznünü dile getiren ve
ona yeniden dirilme şuuru aşılayan bestecilerim.‘‘3
İnkâr Edilemeyen Gerçek
S. Ahmet Arvasi, yaşadığı dönemin bütün mese-
lelerine değinirken çözüm yollarını göstermiş, art ni-
yetli çıkışlara göğsünü siper etmiştir. Bazılarının, bir
komplekse kapılarak ‘millet’ ve ‘milliyet’ sözlerinden
ürktüğünü anlatan Arvasi, şöyle diyor: “Böyleleri, bu
kelimeleri söylememek için adeta hususi bir gayret
sarfederler de ‘halklar’ ve ‘insanlık’ sözlerini israf
edercesine kullanırlar. Oysa ‘milletler’ inkâr edilme-
leri mümkün olmayan objektif ve sosyolojik gerçek-
lerdir. Milletleri doğuran, coğrafi, tarihi, harsi, iktisadi,
biyolojik ve psikolojik pek çok âmil vardır ve bunları
hem etkisiz bırakmak hem de inkâr etmek mümkün
değildir.”
Bazılarının ise milliyet şuurunu şövenizmle aynı
anlamda kullandığını ve “Artık milletler çağı kapan-
mıştır” dediğini belirten Arvasi, sözlerine şöyle devam
ediyor: “Bunlar, ya tarih bilmiyorlar yahut etraflarında
cereyan eden olayları göremeyecek kadar kördürler.
Bütün tarih boyunca olduğu gibi günümüzde de ‘mil-
letlerarası savaş’ devam etmektedir. Tarihi gelişim,
milletlerin sayısını azaltmamakta, aksine çoğaltmak-
tadır. Görmüyor musun? Birleşmiş Milletler binasına
hergün yeni bir milletin ve devletin bayrağı asılmak-
tadır. Bugün, yeryüzü haritasının beşeri tablosu, ayrı
ayrı kültür daireleri etrafında organize olmuş millet-
lerden ibarettir. Bu, yalnız bu günün gerçeği değildir;
tarihin en eski çağlarından beri durum budur. Tarih bir
‘kavimler’ ve ‘milletler’ tarihidir. Yeryüzünde kavimler
ve milletler vardır ve ‘insanlık’ bunların umumi adıdır.
Yüce ve mukaddes kitabımız Kur’an-ı Kerim’de bu
husus şöyle açıklanır: “Ey insanlar, biz sizleri bir er-
kekle bir kadından yarattık ve birbirinizle tanışasınız
diye şubelere (ırklara, kavimlere) ve kabilelere ayır-
dık...” (Hucurat/ 13)
İslâm Sosyolojisi, Kur’an-ı Kerim’in ışığında ‘mil-
let ve milliyet’ gerçeğini ihmal ve inkâr etmez. Çünkü
bizzat Yüce Allah, insanları ‘tek kökten’ gelmelerine
rağmen farklı ‘şubeler’ halinde yarattığını açıkça be-
yan etmektedir.”
Estetiğin Konusu Güzelliktir
S. Ahmet Arvasi, yaşadığı dönemin bütün konu-
larına yazılarında değinmiş, yol göstermiş, çözüm
yolları aramıştır. Arvasi’ye göre, günümüzde estetik
(bediiyyat) müstakil bir ilim sayılmaktadır. Estetik,
insanoğlunun verdiği eserleri inceleyerek kaide koy-
maya çalışır; güzellik mefhumu hususunda insan-
ların ulaştığı âlemşümul normları keşfetmek ister.
Estetik’in konusu tek kelime ile güzelliktir. Sanatkârın
hedefi ise güzele ulaşmak ve çirkinden uzaklaşmak-
tır. Sanatkâr, mutlak güzeli arayan ve yakalayan kim-
sedir.”
Arvasi, büyük sanatkârlara örnek olarak Mimar
Sinan’ı göstermektedir. Ona göre, “Mimar Sinan, bi-
zim imparatorluğumuzun taşlarından Süleymaniye
çıkabileceğini, Selimiye çıkabileceğini” ispatlamıştır.
Bunların ‘muhteşem eserler’ olduğunu anlatan Arva-
si, sözlerine şöyle devam ediyor: “Bir Süleymaniye’yi
düşünün, orada ‘hendesenin zaferi’ ile birlikte ‘este-
tiğin zaferi’ ve ‘dinin zaferini’ bir arada ve muhteşem
bir terkib içinde yakalayacaksınız. Gerçekten Mimar
Sinan yalnız ‘taşı işleyen bir şair’ değildir; o hendese-
nin sınırlarını bilen, akustiğin esrarını çözen ve fiziğin
kanunlarını yaşayan bir ilim adamı ve büyük bir aşk
biçiminde taşıyan ve objektif âlemi işleyen bir iman
adamıdır.”4
Arvasi, “Diyalektiğimiz ve Estetiğimiz” adlı ese-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 111
rinde, “en büyük sanatkâr kimdir?” diye sorarken ce-
vabını da kendisi şöyle veriyor: “İslâm’a göre, bizzat
Allah, en büyük san’atkardır ve kendindeki cemal sı-
fatı ile her an tecelli etmektedir. Bu açıdan bakınca
kâinat bir güzellik okyanusudur; insan ise bu okyanu-
sun üzerinde parlayan ve en güzel biçimde yaratılmış
olan bir yıldız gibidir. Kâinata ve insana bir sanatkâr
gözü ile bakanlar onlarda muhteşem estetik mesajlar
bulacaklardır. Ama Müslüman sanatkâr bütün bunla-
rın arkasında gizlenen Mutlak Güzeli bulmaya çalışır.
Kur’an-ı Kerim’de Cenab-ı Hak şöyle öğülür: “Suret
yapanların en güzeli olan Allah’ın şanı ne yücedir”
(El-Müminun / ayet:14)
Arvasi’ye göre, bir sanat eserinin başarısı “zama-
nı aşması, insanda beşeri olanı halkın kültür değer-
leri içinde yakalamasıyla mümkün olduğu gibi estetik
düşüncenin de çağdaş sesi yakalamasıyla başarıya
ulaşacaktır. İslâm sanatkârı, Allah’ın cemal sıfatını
arayarak yol almaktadır.”
Ana Cadde
Ahmet Arvasi, dini konularda İmam-ı Azam,
İmam-ı Gazali, Ahmet Yesevi ve İmam Maturidi gibi
İslâm büyüklerinden etkilenmiştir. Dini konularda
kaynağı Ehl-i Sünnet ülemasıdır. Arvasi’ye göre, “Bir
müctehidin çıkardığı ahkâma mezheb denir. İslâm’da
mezhepler haktır, ama fırkalara ayrılmak yasakdır. O
halde, bu iki tabir arasında büyük ve korkunç farklar
var. Müslümanların bu konuda dikkatli olmaları gere-
kir. Müslümanın itikadı yani inancı, kitabımız Kur’an-ı
Kerime, Şanlı Peygamberimizin inançlarına ve O’nun
yolundan giden Ashab-ı Kiram’ın çizgisine asla mu-
halif olamaz; bunlardan inanç bakımından bir zerre
miktarı ayrılmak sapıklıktır. Ehl-i Sünnet vel Cemaat
Yolu’nun iki büyük itikat imamı vardır. Bunlar, İmam-ı
Maturidi ve İmam-ı Eş’ari hazretleridir. Bu iki büyük
imam, İslâm, iman ve itikadını sapık felsefi ve dini
cereyanlara karşı savunmuşlardır. Bu yanlış fikir
ve inançların Müslümanların zihin ve vicdanlarına
yerleşmesine fırsat vermemişlerdir.” Arvasi, İmam-ı
Azam ve İmam-ı Maturidi’nin yoluna Ana Cadde adını
vermektedir.5 Arvasi, insanların rehber seçtikleri kişi-
leri seçerken dikkatli olmaları gerektiğini belirtiyor.
Ona göre, Müslümanlar yarın İlâhi huzurda sor-
guya çekileceklerini de düşünmek zorundadırlar.
Yüce dinimizin açık emirlerinden anlıyoruz ki,
o Büyük Hesap Günü’nde rehber, mürşid ve imam
kabul ettiğimiz kişi ve kadrolarla birlikte sorguya çe-
kileceğiz. Bu hususta yüce ve mukaddes kitabımız
Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyurulur: “O gün ki, insan
sınıflarından her birini biz imamları ile çağıracağız.”
(El-İsra/71)
Evet, seçimimizi, bu dünyada iken iyi yapmalıyız.
Çünkü ötede mazeretimiz kabul edilmeyecektir. Heva
112 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
ve heveslerine uyan kişi ve zümrelerin “Biz bilmiyor-
duk. Bizi reislerimiz ve büyüklerimiz aldattı” tarzında
ileri sürecekleri mazeretleri o gün geçersiz olacak-
tır. Bu husus yüce ve mukaddes kitabımız Kur’an-ı
Kerim’de şöyle açıklanır: “Ey Rabbimiz, gerçekten
biz reislerimize ve büyüklerimize uyduk. Onlar da bizi
yoldan saptırdılar, diyeceklerdir” (El-Ahzab / 67)
Bir şeyin sahtesi ile gerçeği arasında sadece şek-
li bir benzerlik vardır. Yoksa mahiyet ve muhtevaları
çok farklıdır. Sahte olan şey, gerçek olan şeyin dıştan
bir taklididir. Tıpkı bunlar gibi insanların da müesse-
selerin de, değer ve faziletlerinde gerçeği ve sahtesi
var. Bunlar münafık tiplerdir. Hangi konuda olursa ol-
sun münafıklar dünyanın en iğrenç kişileridir. Çünkü
onlar, ahlaki karakter bakımından arızalı kimselerdir.
Su katılmamış birer dinsiz oldukları halde gerekti-
ğinde dindar; içleri kin ve öfke dolu birer müstebid
oldukları halde gerektiğinde demokrat; hasımlarının
ıstırabından sadistçe bir zevk duydukları halde ge-
rektiğinde müşfik ve merhametli gözükmesini bilirler.
Evet, sırf insanları aldatmak için inanmış gözüken,
inançsızlardan daha iğrenç kim olabilir? Yüce Allah
münafıkların sözlerine “tesir “gücü vermemiştir. Bun-
lar, istedikleri kadar konuşsunlar, yazsınlar, emir ver-
sinler asla netice alamazlar.
İslâm’ın terbiye sisteminde bu konuya çok ehem-
miyet verilmiştir. İslâm’a göre, âlimler ve muallimler
sadece Hakk’ın ve hakikatın emrinde olacaklardır;
politika cambazlarına alet olmayacaklar ve genç ne-
silleri yanlış yola düşürmeyeceklerdir.6
Ahmet Arvasi, Türkiye’de, 30 yıllık yazı hayatında
ister modern isterse dinî kisve altında olsun gayrimilli
art niyetli ya da gaflet ehli diyebileceğimiz kişi ve züm-
relere karşı göğsünü germiş ve bundan dolayı da bu
guruplar tarafından nisyana terkedilmiş bir fikir ada-
mıdır. Bugün –bazı dini gruplar arasında da- yaygın
örnekleri görülen “milliyeçilik” düşmanlığının “millet”
üst omurgasını nasıl çatırdattığını ve yerini en ilkel
“kabilecilik” ve “cemaatçilik” uygulamalarına bırak-
tığını üzülerek görmekteyiz. Bu nedenle, hem Türk,
hem Müslüman, hem de medenî olmanın mümkün
olduğunu söyleyen Arvasi’yi, Türk aydınlarının bugün
dünkünden daha dikkatli okuması gerekiyor.
______________________________________________
* Gazeteci, Yazar
1 Rehber Ansiklopedisi, Milliyetçilik mad.
2 Mahmut Çetin, Mutlu Azınlık ve İnanmış Aydın, Yeni
Hafta Gazetesi, 3. 5. 1993.
3 O.Olcay Yazıcı, Türk Milletinin Özlediği Münevver, Kül-
tür Dünyası Dergisi, Aralık 1997.
4 S. Ahmet Arvasi, Diyalektiğimiz ve Estetiğimiz, Burak
Yayınevi, İstanbul, 1982.
5 Hüdavendigâr Onur, Asrın Yesevisi S. Ahmet Arvasi,
Biyografi.net Yayınları, İstanbul, 2003.
6 Türk-İslâm Ülküsü, Cilt 3, Ocak Yayınları, Ankara, Hazi-
ran 1983.
 MERHUM GALİP ERDEM’LE İLGİLİ
BİR HATIRA
SÜLEYMAN HAYRİ BOLAY*
T
anınmış yazar rah-
metli Galip Erdem
ağabey, beni Türk
Ocağı’ndan 1956’dan beri çok
yakından tanıyordu ve severdi.
Bize seminerler de vermişti.
Seminerlerinden çok istifade
etmiştim. Tok bir mantığı vardı,
kendisine itimadı tamdı, tok-
mak gibi insanın kafasına inen
makul ve mantıklı cümleleriyle
ilk günden itibaren dikkatimi
çekmişti. Türk Yurdu dergisiy-
le ilgili hatıralardan daha önce
bahsetmiştim. Münasebetleri-
miz her zaman sıkı ve samimi
idi. Kendisi menfaat ve gösteriş duygularından
uzak kendi ideal dünyasında yaşayan bir kimse
olduğu için her zaman sevdiğim ve saydığım bir
kimse olmuştu. Hasbî, fedâkâr, kendisini daima
hayra ve idealine adamış bir Leylâ idi.
***
Fakülte üçüncü sınıfa geçince sonradan
“Türkiye’de Ruhçu-Maddeci Görüşlerin Müca-
delesi” başlığıyla yayımlanacak olan mezuniyet
tezini hazırlamaya başlamıştım. İki sene süren
çalışmalarımı ve tezin hazırlanma seyrini adım
adım takip etti. Bitince yayımlatmak istiyordu.
Tez çalışmasının maddeci felsefeye bir çeşit
reddiye olduğu için de teze olan alâkasını daha
da artırıyordu. Kendisi materyalist felsefenin
tezlerine şiddetle karşı olan bir kimse olarak
Allah’a, yaratılışa, Peygambe-
re, İslâm’a, ruhun üstünlüğüne
ve ahiret hayatına inanıyordu.
Komünizmle mücadele ederken
bunlar ve komünizmin Türk dün-
yasına verdiği, vereceği zarar-
lar, temel kabullerinden ve endi-
şelerinden idi.
Bu sebeple çalışmalarımın
ciddiyetini o zamanlarda en iyi
bilen, en iyi takdir eden ve onları
adım adım takip eden belki de
tek insan o idi. Maddeye önem
vermemeyi hayatında uygulaya-
rak gösteren nadir insanlardan
biri idi. Bu bakımdan benim tezi-
min neşri meselesini herkesten fazla dert edin-
mişti. Hatta İstanbul Milliyetçiler Derneği’nin ge-
nel sekreteri olan mühendis bir gence giderek
şu mealde konuşmuş: “Şöyle şöyle çok mühim
bir kitap var, onu dernek adına mutlaka bastırın.
Türkiye’de inançsızlık felsefesinin ve dayanak-
larının belini kıran bir çalışma. Basılması büyük
hizmet olur.” Fakat o genel sekreter hiç tınma-
mış, oralı bile olmamış. Galip ağabey, o genç
mühendis genel sekretere çok kızmış, hatta o
sekreter beye çok sert ve ağır konuşmuş. “Bun-
lar ne biçim milliyetçi!..” diye de hayıflanmak-
taydı. Bunları bana anlattığı zaman öfkesi hâlâ
geçmemişti. Hâlbuki o, kolay kolay kızmayan,
sakin tabiatlı bir insandı.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 113
 Daha sonra 1961 Haziranında tezi bastır-
mak üzere İstanbul’a götürmüştüm. O zaman
sağda yayınevi olarak bir sene evvel kurulmuş
bir tek Yağmur Yayınevi vardı. Oraya müraca-
at etmekliğim tavsiye edildi. Bende yayınevi
sahibinin kapısını çaldım. O beni tanımıyordu.
Ben zaten tanınmış, şöhretli bir kimse de de-
ğildim. Fakat kitabı da bırakmak istemiyordu.
Basarsa, piyasa kitabı olmadığından, satılma-
masından endişe ediyordu. Nihayet kendisinin
saydığı rahmetli Nureddin Topçu’ya tezi göster-
memizi teklif etti. Hoca basılmasını isterse o da
basacaktı. Randevu alıp bir akşam vakti Topçu
Bey’in evine gittik. Tezin 40 daktilo sayfalık gi-
riş ve sonuç kısımlarını hocaya tek tek okudum;
hoca da tezi çok beğendiğini söyleyip mutlaka
basılmasını istemişti. Fakat Yağmur Yayınevi
yine kitap satılmaz endişesi ile baskıyı askıya
almıştı. Benden baskı masrafının yarısını çok
önceden peşin almasına rağmen yine de bas-
mamıştı. Ben durumdan Galip ağabeyi haber-
dar ediyor ve her gelişmeyi bildirmeye devam
ediyordum. O da her gördüğü yerde hemen
soruyordu : “Süleyman, kitap çıktı mı, Yağmur
daha basmadı mı?” Pek tabiî olarak ben de her
defasında aynı menfi cevabı veriyordum :”Ha-
yır ağabey”, “Maalesef ağabey.” O da buna çok
üzülür ve yeni çareler düşünürdü. Yağmur’un
tutumuna da pek akıl erdiremiyordu.
Böylece 1961’den 1966 yılına geldik. Ben
Perşembe Öğretmen Okulu’ndan yazın tatile
çıkmıştım. Ankara’dan Konya’ya geçecektim.
Galip ağabey, haberleşmediğimiz halde, beni
Ankara’da Kurtuluş Lisesi’nin önünde buldu.
Nasıl bulduğunu hâlâ hatırlamıyorum, hâlâ akıl
da erdirmiş değilim. Ama beni bir şekilde bul-
muştu. Hemen şunları söyledi:
-Süleyman, şu Yağmur Yayınevin’e söyle,
senin kitabı hemen bassın. Ben, Sadi (Somun-
cuoğlu) ve Halil (rahmetli Halil Özyıldız), Milli
Eğitim Bakanlığı Yayımlar Genel Müdürlüğüne
uzman olarak girdik. Kitabı çıkarsın ve hemen
Bakanlığa müracaat etsin. Biz kitabı okuruz,
gereken tavsiyeyi yaparız. Tavsiye de Tebliğler
dergisinde yayımlanır, dolayısıyla okullara da
kitap girmiş olur. Bakanlık zaten aldığı kitapların
yüzde 15 posta masrafını peşin veriyor.
114 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Bunun üzerine kendisine teşekkür edip rotayı
İstanbul’a çevirdim. Haberi duyunca Yağmur’un
sahibi sevinçten uçtu. Kitabı 5 000 adet basa-
cağını, bunun 8 000 TL’ye mal olacağını söyle-
di. Zaten bu miktarın yarısını benden çok önce
peşin almıştı. Benim maaşım o zaman 500 TL
idi. Emekli sandığından ve Perşembeli, Ordulu
tanıdığım esnaftan aldığım borçlarla 4000 TL’yi
tamamlayıp göndermiştim. Buna rağmen kitabı
basmamıştı.
Galip ağabeyden verdiğim haber üzerine ki-
tap, ancak 1967 senesi Ocak ayında gün yüzü
gördü. Bakanlıkta böylesi kitaplar için ya satın
alınmasına yahut okullara tavsiye edilmesine
veya Bakanlık yayınevlerine satışının tavsiyesi-
ne dair rapor verilirdi. Galip ağabey kendi söy-
lediğine göre, bizim kitap için bu üç şıkkı birden
kullandıracak bir rapor vermiş.
Yayınevinin müracaatı üzerine kitabın 1000
kadarını Bakanlık satın aldı. Galip Erdem ve ar-
kadaşlarının hazırladıkları rapor üzerine kitap
hem satın alındı, hem okullara ayrıca tavsiye
edildi, hem de Bakanlığın yayınevlerinde satışa
çıkarıldı. Satın alınanlar ise okulların kütüpha-
nelerine gönderildi. Piyasaya sürülen kısmında
kitap büyük rağbet gördü. Tabii bu rağbet ve
itibarın arkasında hocam Ord. Prof. Hilmi Ziya
Ülken’in kitap için yazdığı “takrîz”in yani takdim
yazısının da rolü vardı. Çünkü tezi onun neza-
retinde hazırlamıştım.
Kitabı çıkardığı için Yağmur’a teşekkür et-
tim. Böyle felsefî mücadeleyi anlatan ağır bir ki-
tabın umulmadık rağbet görmesinde, yazarına
da yayıncıya da büyük itibar ve şöhret temin et-
mesinde konunun cazibesi kadar, Galip Erdem
ağabeyin hasbî gayretleri büyük rol oynamıştı.
Bu tezin yayımlanması sayesinde bana Bağdat
kapıları açıldığı gibi, üniversiteye de onun saye-
sinde girebildim. Çünkü 1965’te asistanlık imti-
hanını kazandığım halde Hilmi Ziya Bey’e baskı
yapıp benim asistan olmamı önleyen klik, bu se-
fer doktora tezi çapında kabul edilen mezuniyet
tezi karşılarına konulunca fazla itiraz edemez
oldular. Böylece asistan olabilmiştim. Hâsılı bu,
unutulmayacak ve insan hayatının istikametini
baştan sona değiştirecek olan hatıralardan biri-
dir. Allah gani gani rahmet eylesin. Amin!..
 PROF. DR. ORHAN DÜZGÜNEŞ:
BÜYÜK AMA MÜTEVAZI BİR İLİM
VE DAVA ADAMI
ORHAN KAVUNCU*
Hayatı
O
rhan Düzgüneş, 1917 yılında İstanbul
Rumeli kavağında doğdu. Babası po-
lis memuru Aziz Efendi Bulgaristan’ın
Lofça şehrindendi. Annesi Geredeliydi. İlkokulu
Gerede’de, liseyi Kastamonu’da bitirdi. 1938 yılın-
da Yüksek Ziraat Enstitüsünden birincilikle mezun
oldu. Aynı yıl Yüksek Ziraat Enstitüsünün Zootekni
Enstitüsüne asistan oldu.
1946 yılında doktorasını tamamladı ve Amerika
California Üniversitesine genetik çalışmak üzere
gönderildi. Burada yaptığı Genetik Yüksek Lisan-
sı ve bilimsel araştırmalarıyla temayüz eden hoca,
ancak seçkin bilim adamlarının üye olduğu “Sigma
Xi” isimli araştırma derneğine üyelik teklifi aldı.
1950 yılında yurda döndükten sonra Ankara
Üniversitesi Ziraat Fakültesi’nde Zootekni Bölü-
münde verdiği Hayvan Islahı, Sığırcılık gibi ders-
ler yanında Genetik ve Biyometri dersleri vermeye
başlamış, bir süre sonra da Zirai Genetik ve İstatis-
tik Kürsüsünü kurmuştur. 1951’de doçent, 1957’de
profesör olan Orhan Düzgüneş, Türkiye’de Araş-
tırma ve Deneme Metotları, Deneme Planlaması,
Popülâsyon Genetiği, Kantitatif Genetik gibi disip-
linlerin ziraat fakültelerinin bilimsel çalışmalarında
önemsenmesinde başlıca rol oynayan büyük bir
ilim adamıdır.
Hayatı boyunca bilimsel çalışmalardan geri
kalmayan Orhan Düzgüneş, Macaristan, İskoçya,
iki defa Amerika, İtalya, İspanya, Fransa, İsrail, Al-
manya ve Azerbaycan’da incelemeler yapmıştır.
Hacettepe ve Ankara Üniversitesi Tıp Fakültelerin-
de İstatistik derslerini başlatan ve biyoistatistik bi-
lim dalının kurulmasına öncülük eden bilim adamı,
Prof. Dr. Orhan Düzgüneş’tir.
Bilimsel çalışmaları yanında, idari görevler-
den de kaçınmayan Düzgüneş, 1968-70 yılların-
da Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dekanlığı,
1984’te Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü
Müdürlüğü yapmıştır. İki dönem Ziraat Mühendis-
leri Odası Başkanlığı, Türk Ziraat Mühendisleri
Birliği Başkanlığı yapmış, Türk Ziraat Mühendisle-
ri Birliği Vakfı Başkanlığını ölünceye kadar uhde-
sinde taşımıştır. 1986 yılında Orhan Düzgüneş’e,
TÜBİTAK “Hizmet Ödülü” verilmiştir. Tarım ba-
kanlığında hayvan ıslahıyla ilgili çeşitli araştırma
projesi, komisyon başkanlığı görevlerini hizmet
şuuruyla bedelsiz olarak yapan Orhan Düzgüneş,
“Türkiye’deki Tabii Gen Kaynaklarının Korun-
ması” çalışmalarına da hayatının son zamanlarına
kadar aktif bir şekilde katılmıştır.
Dekanlık yaptığı 1968-70 arası Türkiye’de
marksist öğrenci hareketlerinin gemi azıya aldığı
dönemlerdi. O yıllara kadar bilimsel ve mesleki ça-
lışmalarından başka konularla ilgilenmeyen Prof.
Dr. Orhan Düzgüneş, solcu öğrencilerin isteklerini
önceleri hüsnü zanla ve sabırla dinlemiş, bir müddet
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 115
sonra bu isteklerin saf öğrenci istekleri olmadığını,
üniversiteye ve memlekete zararlı niyetlere dayan-
dığını görünce de bunlara karşı durmaktan çekin-
memiştir. Türkiye’de bölücü etnik fitnenin Marksist
solcu gruplar içinde geliştiğini daha o yıllarda fark
edebilen nadir insanlardandı. Neticede Fakülteyi
işgal eden solcu öğrenciler, hocanın dekanlık ma-
kamını da işgal etmiş, koltuğunu pencereden aşağı
sallandırarak yakmışlardır. Görevinden istifa eden
hocamız ondan sonra vefatına kadar sol ideolojiy-
le ve her çeşit materyalist – pozitivist düşünceyle
bilinçli olarak, aktif bir şekilde ve milliyetçi bir anla-
yışla mücadele etmiştir.
Bu cümleden olmak üzere, 1974-1979 yılları
arasında Ülkücü Öğretim Üyeleri ve Öğretmen-
ler Derneği Başkanlığı yapmış, 1973 yılında Türk
Ocakları Derneği Ankara Şubesi Başkanlığı’na,
1974 yılında da Türk Ocakları Derneği Genel
Başkanlığı’na seçilmiştir. 1994 yılına kadar 20 yıl
süreyle bu görevde kalan Orhan Düzgüneş 1989’da
kurulan Türk Ocakları Eğitim ve Kültür Vakfı’nın 25
kurucusundan birisi olmuş ve Vakfa ciddi maddi
katkılarda bulunmuştur.
Almanca ve İngilizce bilen, çok sayıda ilim
adamının yetişmesine yardımcı olan Düzgüneş,
konusuyla ilgili 14 kitap ve yüzün üzerinde bilim-
sel inceleme ve araştırma makalesi yayımlamıştır.
Evli ve iki çocuk babası olan Düzgüneş, 27 Haziran
1996’da Ankara’da bir kalp krizi sonucu vefat etti ve
Karşıyaka mezarlığına defnedildi.
İnsani İlişkileri, Ahlâk Anlayışı ve
İnsanlığı
Prof. Dr. Orhan Düzgüneş ciddi, gani ve alçak
gönüllü bir insandı¸ bilim ve dava adamı idi. Gerçek
bir dost, büyüklerine saygılı, küçüklerine gerçek bir
hami idi. Hocası Prof. Dr. İbrahim Yarkın’a sevgi
dolu bir saygıyla muamelesi, hepimize örnek ola-
cak bir nitelikteydi. Kin tutmazdı, affetmesini bilirdi.
Dargınlığın Müslümanlara yakışmadığını Peygam-
ber efendimizin bir hadislerinde ifade ettiklerini söy-
ler, yüzde yüz haklı olduğunu veya doğrudan taraf
olmadığını bildiğim, sonucu hakaret etmeye varan
sert tartışmalardan bir müddet sonra bu hadisin
gereği olarak davranır, muhataplarından helâllik
ister, “büyüklük onda kalırdı”. Hem üniversitede
her kademede talebesi olduğum, hem de milliyetçi
çalışmalarda çoğu zaman yanında olduğum için bu
davranışına birçok defa şahit olmuşumdur.
***
Neyse oydu. Hz. Mevlâna’nın “olduğun gibi
116 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Prof. Dr. Orhan DÜZGÜNEŞ Bir Kongrede Başkanlık
Yaparken
görün” ilkesini Orhan Düzgüneş hocamda gör-
müştüm. Rol yapmazdı, yapamazdı. Geçmişini,
gençliğinde milliyetçi bir camianın içinde bulunma-
mış olmanın eksikliğini her vesileyle anlatır ve içi-
ne girmiş olduğu camiaya çok değer verirdi. Alçak
gönüllülüğüyle, camiaya mensubiyetini manevi bir
huşu içinde algılar, başkanı olduğu ülkücü öğret-
menlerin her birisini “milliyetçi” dünya görüşünü
kendisine anlatan birer hoca olarak görür ve çok
takdir ederdi. Milliyetçilikle, Türk tarihi ve kültürüyle
ilgili birçok kitabı, dekanlığının bittiği 1968 yılından,
yani 50 yaşından sonra okuyabilmişti. Ancak bir
bilim adamı olmasının kazandırdığı engin kavra-
yışla, bu konuları kendisinden çok daha fazla oku-
muş birçok milliyetçi aydından daha iyi ve çabuk
anlar, daha önce kimsenin görüp dile getirmediği
hususları dile getirir ve alçak gönüllüğünü korurdu.
Osman Oktay’a, dekanlıktan istifa ettikten sonra
ÜLKÜ-BİR’in yönetim kuruluna nasıl girdiğini, Türk
milliyetçiliği yolunda organize faaliyetlere böylece
katıldığını, bunun hayatında önemli bir değişme
meydana getirdiğini, içkiyi bırakıp ibadetlerini in-
tizama soktuğunu, açıklıkla ve alçak gönüllülükle
anlatır.1
Hoca için küçük bir iş yoktu. Her işi ciddiye
alırdı. Asistanıyken danıştığım her konuda hoca-
nın ciddiyetle, konuyu enine boyuna kavrayarak
ilgilendiğini, yol gösterdiğini hatırlarım. Öğrenciler
anlamadığı bir konuyu rahatlıkla sorabilirdi. O da
üşenmeden zaman ayırırdı. Öğrenmek isteyeni
geri çevirmezdi.
Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesinde De-
kanlık yapmıştı. Fakültede büyüğünden küçüğüne
herkesin saygısını kazanmıştı. İdeolojik olarak kar-
şısında olanlar, dekanlığı sırasında odasını basıp
koltuğunu yakanlar bile ona saygı duyardı. O da,

Doç. Dr. Orhan KAVUNCU (o zaman), Prof. Dr. Tahsin
KESİCİ, Dr Erol ALKUŞ, Prof. Dr. Oğuz MANAS,
Prof. Dr. Orhan DÜZGÜNEŞ Arkada Yan Duran Kişi
Prof. Dr. Sabit AĞAOĞLU
bilimsel ve/veya insani değeri olduğunu sandığı bi-
risine, ideolojik olarak kendisine yakın uzak deme-
den yardımcı olur, gerekirse elinden tutardı. Dindar
ama aynı zamanda gani gönüllü bir insan olduğu
için kendisine başvuran her insanı hüsnü zanla
karşılardı.
Aydın Anlayışı
Aydın olmayı çok iyi anlamış ve özümsemiş-
ti. Bir yazısında aydın olmayı şöyle açıklıyordu:
“Bizde ‘Münevver’, Lâtincede ‘İntellectus’tan
iştikak eden ‘intellectual’ veya “intelligent’ ke-
limelerinin ifade ettikleri manalara gelmekte idi.
Intellectus, hadiseleri sebep ve şartları ile de-
ğerlendirme, iyiyi kötüden ve doğruyu yanlış-
tan ayırma, iyinin ve doğrunun yanında olma,
ilim ve mantık kurallarına uyma kabiliyet ve
alışkanlığıdır.”
Orhan Düzgüneş hocama göre, okumuş, en
yüksek seviyede tahsil görmüş olmak aydın olma-
nın en önemli unsurudur; ancak her okumuş kişinin
yukarıda tanımlanan aydın (münevver) kişi sayıl-
mayacağını işaret eder: “Aydını cemiyet yetiştirir.
Okumuş adamın yeterli görüldüğü bir cemiyet-
te aydın yetişmez. Olanlar da eskiden kalmış
köhne kişiler olarak telâkki edilir. Bu nadir in-
sanlara itibar eden, devletin eğitim politikasının
böyle insanlar yetiştirmek olduğunu savunan-
lar ise gerici olarak nitelenir.”
Ona göre gerçek aydın “milletine hizmet” şu-
uruyla amel eder, yani aydın olmanın mümeyyiz
vasıflarından birisi “milliyetçi” olmaktır. Bu dü-
şüncesini Osman Oktay’ın kendisiyle yaptığı bir
mülâkatta şöyle anlatır: “Yüksek Öğretim Ku-
rumlarında milli birliğin tesisinde ve milletçe
yükselme ülküsünün gerçekleşmesinde Türk
Milliyetçiliğini benimsemenin rolü ve önemi, bu
millete mensubiyetin büyük bir mutluluk ve ma-
nevi huzur kaynağı olduğu gereği gibi işlenme-
mekte, gençlere benimsetilmeğe çalışılmamak-
tadır. Türk Ocakları şubelerini öncelikle Yüksek
Öğretim kurumlarının bulunduğu yerlerde açma
kararımız bu eksikliği gidermeğe matuftur.”2
Tabii “milliyetçi” olmanın üzerimize yüklediği
önemli görevlerden birisi “aydın” olmak, diğeri de
“aydın” yetiştirmektir. Bunu aynı mülâkatta şöyle
dile getirir: “Gençlere daima yeni şeyler öğren-
meye çalışmalarını, okul imkânlarını çok iyi
değerlendirmelerini, okul bittikten sonra da
mesleklerindeki yenilikleri takip etmek üzere
okumalarını, ilmi ve mesleki toplantılara katıl-
malarını, gelecek nesillere kendileri ile öğüne-
cekleri eserler bırakmayı ideal olarak benimse-
melerini tavsiye derim.”3 Gelecek nesillere öğü-
necekleri eserler bırakma ülküsünden, daha önce
de, 1987’de Ankara Türk Ocağında gençlerle yap-
tığı bir sohbette bahsetmişti. Milliyetçi münevvere,
yani Türk Ocaklıya yüklediği en önemli görev belki
de buydu.
İlmi Çalışma ve Araştırma Anlayışı
İlmi araştırma, hocamın zevkle yaptığı bir
“meslek” idi. Bununla birlikte, hayvan ıslahı gibi
doğrudan uygulamaya dayanan bir alanda çalışı-
yordu. Ayrıca şahsen de, günlük olaylardan, kısa-
ca hayattan kopuk değildi. O yüzden birçoklarının
tersine bilgisini içselleştirmiş, hayat tecrübesiyle
birleştirebilmiş bir insandı. Bütün bu özellikleri pra-
tik zekâsıyla da birleşince ortaya nazari bilgilerini
ve bunlardan geliştirdiği kanaatlerini, hayatın her
alanında kullanabilen meziyet sahibi, erdemli ve
mütevazı bir insan profili ortaya çıkıyordu.
1984 yılında, mesai arkadaşları olan talebeleri
ile birlikte hazırladığı İstatistik Metotlar -1 kitabının
tashihini yapıyordu, benim de okumamı istemişti.
Bir yerin düzeltilmesi gerekiyordu. Sohbet oradan
açıldı ve şöyle anlattı: “Zeliha (rahmetli eşi Prof.
Dr. Zeliha Düzgüneş), çok titiz ve mükemmeli-
yetçi bir insandı. Ben bu İstatistik kitabımın ilk
baskısını (1952 yılında Devlet İstatistik Enstitü-
sü, şimdi Türkiye İstatistik Kurumu, basmıştı)
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 117
yazarken hep ‘şu konu eksik, bunu da ekleye-
yim, şu hipotez kontrolü metodu yeni bulundu,
onu da çalışıp koyayım filan derken baktım ki
kitabı tamamlayıp bastırmam mümkün olmaya-
cak. Baskıya böylece vereyim de sonraki bas-
kılarında ekleme, genişletme işlerine bakarım’
dedim ve gerçekten de öyle oldu, sonraki bir-
çok baskısında İstatistik Metotları kitabım biraz
daha genişledi, bak bugün İstatistik Metotları –
1 ve İstatistik Metotları – 2 diye iki kitap haline
geldi. Rahmetli Zeliha ise, taksonomiye kazan-
dırdığı böcek türleri olduğu halde, o böceği de
ekleyeyim, bu böcek olmadan kitap olmaz filân
diyerek bir Entomoloji kitabı hazırlayamadan
gitti.”
“İlmi araştırmalarda ve deney tertiplemede
dikkat edilecek hususlar” veya “araştırmacının
özellikleri” diye anlattığı ve bizlere de benimsetip
öğrettiği hususlar, konuyla ilgili başka hiçbir kitapta
hocanın anlattığı kadar güzel anlatılmamıştı. Gü-
zellik, “bilimsel” olmanın “insan” olmanın gerekle-
rini unutturmaması gerektiğini idrak etmiş olmasın-
dan kaynaklanıyordu.
Bilgi, bilmediklerinin çokluğunu da öğrettiği nis-
pette kıymetlidir. Orhan Düzgüneş bunu idrak et-
miş bir ilim adamıydı. Bir sohbetimizde “bilginin
tamamı bir küme olsun, bunun içinde bir insa-
nın bildikleri bir alt küme oluşturur, geri kalan,
yani bilmedikleri de bunu tamamlayan alt kü-
medir. İnsan, bu iki alt kümenin kesişim çizgisi
olarak algılar bilmediklerini. Dolayısıyla bildik-
lerine ilişkin alt küme büyüdükçe, kesişim de
o kadar büyür” gibi şeyler söyleyince, 1960’larda
Erzurum’da Genetik dersi verdiği bir sınıfta yaşa-
dığı bir olayı hatırlamıştı. Derste bir önceki hafta
anlattıklarıyla ilgili bir soru sormuş, soruyu kimse
cevaplayamamış, hoca biraz da kızarak ısrar edin-
ce bir genç çekinerek el kaldırmış, hoca da ümit-
le “söyle oğlum” deyince, delikanlı “hocam biz
onu nerden bilelim. Onu Allah bilir” diye cevap
vermişti. Hoca önce büsbütün kızmış, fakat sonra
çocuğun cesaretini ve samimiyetini dikkate alarak
sakince şu cevabı vermişti: “Evladım, sen bu so-
runun cevabını öğren, geriye yine Allah bilir di-
yeceğin şeyler kalır. Onları da öğren geriye yine
Allah bilir diyeceğin şeyler kalır. Ne kadar çok
şey öğrenirsen ‘Allah bilir’ diyeceğin şeylerin
sayısı da o kadar artar.”
Çok önem verdiği, kanaat geliştirmeye çalıştığı
bir konu “Canlıların Evrimi” idi. Bilimsel olmanın
ciddiyet olduğunu, bilim adamının iyi bilmediği ko-
118 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
nularda öğrenmeden ahkâm kesmemesi gerektiği-
ni, öğrenmek için sarf ettiği yoğun çabadan sonra
da sözlerini dikkatle ve çok iyi düşünerek söyleme-
si gerektiğini, Evrim çalışırken ve sohbet ederken
görmüştüm. Bu yazıda alıntı yaptığım yazılarında
da görüldüğü gibi çok düşünerek yazar, her cüm-
lesi yoğun bir emeğin ürünü olurdu. Konuşurken
de öyleydi. Bir tür içindeki alt grupların birbirinden
farklılaşmasına yol açan genetik ve çevre amilleri-
ni, türler arası farklılaşmaya da uygulamaya çalı-
şan Darwinci telâkkilere daima mesafeli olmuştu.
Ama bu dikkati, bu amillerin varlığını inkâr etmeye
de hocamı hiçbir zaman götürmemişti.
Millet ve Milliyetçilik Anlayışı;
Türk Ocaklarının Görevlerine İlişkin
Görüşleri
“İnsan” olmanın, “âlim” olmanın yanına “milli-
yetçi” olmayı da ekleyince, ortaya Orhan Düzgü-
neş misali bir “münevver” çıkıyordu.
O devletin sevk ve idaresinde gevşeme olma-
masını istiyor, demokrasinin başıboşluk olduğu
kanaatinden yararlanmak isteyen şer kuvvetlerin
teşkilâtlanacağını söylüyordu. Güvenlik güçlerinin
bunları önlemesinden memnuniyet duymakla be-
raber, asıl meselenin “bu gibi yıkıcı ve bölücü
anarşik faaliyetlerin hiç olmamasını veya en
azından münferit olaylar olarak kalmasını sağ-
lamaktır” diyordu. “Bu da ancak çocuklarımızın,
Türkiye Cumhuriyeti devletinin vatandaşlarımı-
zın ve diğer Türk toplumlarının ümidi olduğu-
nu ve bu devleti dünya devletleri arasında üst
seviyelerde bir mevkie yüceltmek gerektiğini,
bunun da her şeyden önce milli birliğimizin pe-
kiştirilmesi ile sağlanabileceğini idrak etmeleri
ile mümkündür.”4
Türk Ocağı Ankara şubesinde 1987’de gençler-
le yaptığı bir sohbette, yukarıda da bahsettiğim gibi
milliyetçi bir aydın olmanın gereği olarak şöyle söy-
lüyordu: “Atalarımızın yaptıkları ile öğünüyoruz.
Gelecek nesillere övünecekleri bir şeyler bırak-
mazsak, onlar da bizim övündüklerimizle övü-
nürse o zaman terakki olmaz. Onun için sevgili
gençler ülkünüz, gelecek nesillere övünecek-
leri eserler bırakmak olsun. Buna tarih yapma
şuuru da diyebilirsiniz” demişti.
Türk Ocaklarının sorumluluklarını anlattığı bir
yazısında, “millet olarak içinde bulunduğumuz
şartlar bizleri bir yandan nerelerden geçerek
nerelere geldiğimizi bilmeye ve bundan sonra
olabilecekleri azami isabetle tahmin etmeye, bir
yandan da ilgilendiğimiz alanlarda fikri ve ameli
olgunluğa erişmeye zorlamaktadır” diyordu. Bu
hususu bütün vatandaşlara kabul ettirmeye ça-
lışmak ve o vatandaşlara bu konularda doğrudan
ve dolaylı olarak yardımcı olmak, Türk Ocakları-
nın sorumlukları arasındaydı. “Yurdumuzun tabii
kaynaklarını, yüksek kabiliyetli insan varlığı-
nı, jeopolitik ve stratejik mevkiini gereği gibi
değerlendirerek tekrar güçlü bir Türk Devleti”
geliştirmemiz mümkündür. Türkiye’de böyle bir ge-
lişmeyi istemeyen yabancı güçler, içte ve dışta şer
kuvvetler teşkilâtlandırmıştı. Türk Ocakları, bu şer
kuvvetlerin gelişmeyi çeşitli yollardan engelleme
faaliyetlerini etkisiz kılmak için mahalli ve merke- Orhan KAVUNCU Hocasının Elini Öperken
zi devlet kurumlarıyla ve üniversitelerle yardım-
ları olmak talihsizliğinden dolayı vatandaşlarımızın
laşmalıdır. Ocakların faaliyetlerine mülki erkânın,
bir aşağılık ve küçüklük duygusuna kapılmasını ön-
belediye başkanlarının ve garnizon komutanlarının
lemek. Bunun için de milli kültür, örf ve adetlerimizi,
katılması bu anlamda kuvvetli bir manevi destek
vatan ve millet sevgisini, devlete bağlılık şuuru gibi
olmaktadır. “Ocaklarımızın faaliyetlerini hiçbir
meziyetlerimizi kaybetmediğimiz takdirde sahip
siyasi partinin lehinde veya aleyhinde olmadan
olduğumuz imkânları da değerlendirerek yeniden
yürüttüklerinin, yalnız kamu yararına hizmet
güçlü bir Türk Devleti geliştirmenin mümkün oldu-
eden milli kuruluşlar olduklarının bilinmesi ve
ğu görüş ve inancını herkese ve özellikle gençleri-
öğrenilmesi, başarılarımız için çok mühim bir
mize aşılamak.
dayanak teşkil etmektedir.”5
- Basının gayrı milli, hatta milli değerleri tezyif
Samimi bir Atatürkçü idi. Onun Atatürk sevgisi,
edici ve dilimizi bozucu, fakirleştirici, yayınlarını ta-
Atatürk’ü yakından görmüş, belki onunla sohbet
kip ve tespit ederek bunları ilgililere ve kamuoyuna
eden gençler arasında yer almış olmaktan kay-
duyurmak
naklanan tabii bir sevgiydi. Cumhuriyetin ilk neslin-
dendi. Yıkılmış bir imparatorluğun enkazı içinden - Okullarda din ve ahlâk, vatandaşlık, musiki,
yeni bir devlet kurulmasını müşahede eden bu ilk tarih ve sanat tarihi başta olmak üzere hemen bü-
nesildeki Atatürk sevgisi berraktı, saftı, samimiydi. tün derslerde öğrencilere gurur duyacakları mezi-
Türk Ocakları da Atatürk İlke ve İnkılâplarını genç- yetlerimiz ve devlet, vatan, millet yolunda heyecan
liğe benimsetme ve sevdirme işini, üniversitelerde- duyacakları, mukaddes sayacakları görevlerin id-
ki “Atatürk İlke ve İnkılâpları” dersinin soğuk ve rakini verecek öğretmenler yetiştirme ve bunların
resmi havası yerine, daha sevecen ve gönüllülük sayılarını artırma ihtiyacını anlatmak. Bunun için
esası olan bir ortamda yapıyordu, yapmalıydı. Türk öğretmen yetiştiren yüksek öğrenim kurumlarına
Ocaklarını çok önemli bulurdu, devletin yardımcı- öğrencilerin özel olarak seçilmesi ve eğitilmesi için
sı, hatta devleti temsil eden gönüllü bir sivil toplum yollar geliştirmek ve bunların uygulanması için bir
kuruluşu idi. Vatandaşlık anlayışı da öyleydi. Her baskı unsuru olmak
vatandaş devleti temsil ediyordu; bunu idrak ede-
- Üniversite gençliğinin milli heyecanlara sahip
rek davranışlarını düzenlemeliydi.
ve milliyetçi bir şuurla yetişmesi için üniversite ders-
Türk Ocaklarının gayelerini anlattığı yazısında lerinin bıktırıcı ve not alma mecburiyeti gibi soğuk
bu gayeleri şöyle sıralar:6 havası yerine, Türk Ocaklarının sağladığı ortam-
larda gençlerin bulunmasını sağlamak. Gençlere
- Milli Birlik ve bütünlüğümüzü parçalatmamak,
atalarımız gibi gelecek nesillerin rahmetle ve gurur
bilâkis pekiştirmek, bunun için bütün vatandaşları-
duyarak yâd edecekleri eserler meydana getirme,
mızın Türk olmaktan gurur duymalarını temin et-
en azından dürüst, çalışkan ve milliyetperver olma
mek üzere milletimizin her alandaki üstün meziyet
hevesi vermek.
ve başarılarını anlatmaya ve benimsetmeye çalış-
mak - Türkiye dışındaki çok geniş ve kalabalık Türk
nüfusun yaşadığı coğrafyayla, problemleriyle, bi-
- Bugün topraklarının büyük bir bölümünü kay-
zimle ve birbirleriyle müşterek örf adetleri, dilleri ve
betmiş, eski satvetini yitirmiş bir devletin vatandaş-

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 119

kültürel özelikleriyle ilgili bilgiler vermek.
Bir topluluğu millet yapan müşterekler üzerin-
de her vesileyle durur ve Türkiye’de yaşayan her
etnik gruptan vatandaşlar arasındaki benzerliğin,
Amerikalıların kendi aralarındakinden çok daha
fazla olduğunu söylerdi. “Zaman zaman bize Türk
Ocakları olarak Türk Milliyetçiliğinden söz et-
memizin milli birliği temin bakımından sakın-
calı olduğu, böylece meselâ Kürt Milliyetçiliğini
savunanlara haklılık kazandırdığımız ifade edil-
miştir. Bunlara karşı cevabımız şöyle olmuş-
tur: Biz Türkiye Cumhuriyeti Devletinin bütün
vatandaşlarını Türk Milliyetçisi olarak görüyor
ve bütün vatandaşların kendilerini Türk Milli-
yetçisi olarak görüp bununla iftihar etmelerini
sağlamaya çalışıyoruz. Bu cevabın bizim Türk
Milliyetçiliği anlayışımızı da açıklamış olacağı-
nı ümit ediyoruz.”7 Türkiye’yi bölmek isteyenlerin
bugün etnik fitne diye ifade ettiğimiz taleplerine ve
terör faaliyetlerine karşı kafa yormuş, 1990’lı yıl-
ların başlarında Türk Ocaklarında “Güneydoğu
Anadolu” konusunda çalışma yapılması taleplerini
heyecanla karşılamış ve benimsemişti.
Bu gibi, Türklüğü bir etnisite olmaktan ibaret gö-
rüp, ana dili Türkçe olmayan vatandaşlarımızın bu
etnisiteye mensup olmamasını, Türk milletine de
mensup olmamak gibi görenlere her zaman Ame-
rikan milletini örnek verirdi. Birçok ayrı etnisiteden
gelen insanlar, Amerikan vatandaşı olmakla iftihar
ediyordu. Bu vatandaşlığın, Amerikan milletine
mensup olmak gibi bir kimliğin benimsenmesinde
nasıl yeterli ve etkili olduğunu takdirle anlatır ve
Türk Milletinin oluşmasının da benzer bir şekilde,
ama çok daha önceden başlamış olduğunu ve Ame-
rikan kültüründen daha mütekâmil bir Türk kültürü
oluştuğunu söylerdi. “Türk Ocakları Türk Toplu-
munda kültür birliğini sağlamak ve korumak va-
zifesini üstlenmiş bir teşekküldür. Bazı malum
kişi ve kuruluşların toplumumuzda önemli kül-
türel farklılıkları olan grupların varlığından söz
ettiklerini, bunu da hangi masatla yaptıklarını
biliyoruz. Biz Türk Ocakları olarak sözü edilen
farklılıkların bir bütünün motifleri oldukları gö-
rüşüne yeni dayanaklar bulmaya, geliştirmeye
ve bu görüşü Türk Milletinin bütün fertlerine ka-
bul ettirmeye çalışmak durumundayız.”8
Türk Ocaklarına gösterilen ilginin azlığından
hep ıstırap duydu. Üniversite idarecilerinin ve öğre-
tim üyelerinin Türk Ocaklarının faaliyetlerine karşı
ilgisiz, hatta kimi zaman düşmanca tavırlarını hay-
retle ve tereddütle karşıladığını söylerdi.
120 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Türk Ocaklarının kuruluşu, ilkeleri hakkında şu
söyledikleri bugün hala iştiyak duyarak benimsedi-
ğimiz ve tekrar ettiğimiz mefahirimizdir:
“Türk Ocakları Osmanlı Devletinin asli un-
suru olan Türk Milletinin, diğer unsurların bö-
lücü ve yıkıcı faaliyetlerine karşı direnmek,
milli varlığı korumak ve yüceltmek mecburiye-
tinde kaldığı bir dönemde, Türklük şuurları ve
heyecanları yüksek genç askeri tıbbiyelilerin
teşebbüslerini değerlendiren Cemiyet içinde
tanınmış sivil Türk Milliyetçileri tarafından 1912
yılında kurulmuştur. Her ne kadar zaman zaman
faaliyetlerini durdurmak mecburiyetinde kal-
mış ise de, gönüllerde ve dosyalarda varlığını
muhafaza etmiş milli bir teşekkül olarak 1986
yılından itibaren eski dönemlerdeki etkinliğini
kazanmak üzere çok elverişsiz şartlarda, büyük
bir gayret ve feragatle çalışmaya koyulmuştur.
… Türk Ocakları’nın bir meslek teşekkülü veya
siyasi bir teşekkül olmadığını bu vesileyle bir
daha tebarüz ettirmek istiyorum. Türk Ocakları,
gönülleri Ocağımızın Türk Milleti için de mu-
kaddes sayılması gereken mefkûresine bağlı,
her meslekten, her eğitim seviyesinden ve her
siyasi görüşteki bütün vatandaşlara açıktır.
Şimdiye kadar bu bakımlardan herhangi bir tef-
rik yapılmamıştır.”9
Aziz hocam, bana telkin ve tahmil ettiğiniz vazi-
felerin hepsini benimsiyorum. Sizin tavsiye ettiğiniz
gibi, sizin gibi bir insan olabilmenin ne kadar zor,
ama gerekli olduğunu idrak ediyorum. Sizin ruhu-
nuzun muazzep olmaması için, mutmain olması
için daha çok çalışacağım hocam. Hakkınızı helâl
edin. Allah sizden razı olsun Mekânınız cennet ol-
sun. Nur içinde yatın kıymetli hocam, benim büyük
hocam, can hocam, sevgili hocam! El Fatiha.
______________________________________________
* Prof. Dr.,Türk Ocakları Genel Sekreteri
1 Türk Yurdu, Ocak 1991, Osman Oktay, “Prof. Dr. Orhan
Düzgüneş ile Mülakat”, sayı: 387, Sayfa: 4 - 7.
2 Türk Yurdu, Ocak 1991, Osman Oktay, “Prof. Dr. Orhan
Düzgüneş ile Mülakat”, sayı: 387, Sayfa: 4 - 7.
3 Türk Yurdu, Ocak 1991, Osman Oktay, “Prof. Dr. Orhan
Düzgüneş ile Mülakat”, sayı: 387, Sayfa: 4 - 7.
4 Türk Yurdu, Ocak 1991, Osman Oktay, “Prof. Dr. Orhan
Düzgüneş ile Mülakat”, sayı: 387, Sayfa: 4 - 7.
5 Türk Yurdu, Kasım 1989, Orhan Düzgüneş, “Sorumlu-
luklarımız”, sayı: 373, Sayfa: 3 - 4.
6 Türk Yurdu, Kasım 1989, Orhan Düzgüneş, “Sorumlu-
luklarımız”, sayı: 373, Sayfa: 3 - 4.
7 Türk Yurdu Kasım 1992, Orhan Düzgüneş, “Kuruluşu-
nun 80. Yılında Türk Ocakları”, Sayı: 409, sayfa: 3-4.
8 Türk Yurdu, Aralık 1988, Orhan Düzgüneş, “Türk Ocak-
ları ve Milli Eğitim”, Sayı: 369, Sayfa: 5-6.
9 Türk Yurdu, Kasım 1992, Orhan Düzgüneş, “Kuruluşu-
nun 80. Yılında Türk Ocakları”, Sayı: 409, sayfa: 3-4.
 OSMAN YÜKSEL SERDENGEÇTİ’NİN
ESERLERİ
CEMAL KURNAZ*
O
sman Yüksel Serdengeç-
ti (1917-1983), Türk Milli-
yetçiliği hareketinin özgün
isimlerinden birisidir. “Tanrı dağı
kadar Türk, Hira Dağı kadar Müs-
lümanız” diyen Serdengeçti’nin dü-
şünce dünyası Gökalp’tan Âkif’e,
Yunus’tan Mevlânâ’ya; Türk ve
İslâm ülkelerinin bağımsızlık mü-
cadelelerine uzanan geniş bir yel-
pazeyi içine alır. Şu mısralar, bu
düşüncenin kendi dilinden ifade-
sidir:
Âkif’in gür sesinden
Yunus’un nefesinden
Gökalp’ın hevesinden Osman Yüksel SERDENGEÇTİ
Bir şeyler var içimde (23.08.1946)
O şair, yazar, mizah yazarı, fikir
ve mücadele adamı, gazeteci, yayıncı, politikacı yön-
leriyle dikkatleri üzerine çekmiştir. 33 sayı yayımla-
yabildiği Serdengeçti dergisi ve kendi kitaplarının da
içinde yer aldığı 33 kitaplık Serdengeçti Neşriyatı, ilk
kitabın yayımlandığı 1947’den başlayarak ölümüne
kadar Türk halkı üzerinde önemli etkiler yapmıştır.
Biz, onun hakkında hazırladığımız kapsamlı ça-
lışmada yer alan eserleriyle ilgili bilgileri okuyucularla
paylaşmak istiyoruz.1
Yayımlanmış Kitapları
1. Erzincan Destanı, Ankara 1940
Osman Yüksel’in kendi ifadesine göre basılmış ilk
kitabı budur (Bu Millet Neden Ağlar, İstanbul 1994,
s. 78). 1939’daki Erzincan depremi üzerine yazılmış
ve yayımlanmıştır. Daha sonra Bu Millet Neden Ağlar
kitabının içine konmuş (s. 78-84), şiirlerinin bir araya
toplandığı Akdeniz Hilâlindir kitabı içinde de yer al-
mıştır (İstanbul: TEV, 1994, s. 171-
176).
2. Akdeniz Hilâlindir –Birinci
Kısım-, 1940; İstanbul: TEV, 1994,
2000
16 sayfalık kitapta Akde-
niz Hilâlindir –Birinci Kısım- (s.
3-11), Sancağıma (s. 12-13) ve
Anadolu’dan Sesler/Gezsen Görür-
sün (s. 14-16) başlıklı üç şiir yer alır.
Türk Edebiyatı Vakfı, bütün şiirlerini
bu isim altında bir kitapta toplamış-
tır.
3. Cenk Türküsü, Ankara
1940, Çankaya Matbaası
Aynı yıl basılan Akdeniz
Hilâlindir (Ankara 1940) kitabının
sonunda yayımlanacak eserler ara-
sında gösterilen 8 sayfalık bir şiir kitabıdır. İçinde Cenk
Türküsü (s. 3-5), Akdeniz Hilâlindir (s. 5-6), Kimseye
Yol Vermeyiz (s. 6-7) isimli üç şiir yer almaktadır.
4. Türk ve Tanrı (Selahattin Ertürk ile birlikte),
Ankara, Recep Ulusoğlu Basımevi, 1943, 32 s.
Kitapta iki şairin şiirleri karışık olarak sıralanmış-
tır. Osman Yüksel’in kitapta yer alan şiirleri şunlardır:
Destan-Rumeli Destanından (s. 3-5), Dağlar Gibi (s.
7-8), Sakarya’dan Geçerken (s. 10-11), Anadolu’dan
Sesler (s. 15-16), Benden Geri (s. 19).
Asya (s. 21), Dağlar (s. 23), Namık Kemal’e (s.
26-27), Türk Akdeniz (s. 28-29).
5. Bu Duygular Benim Değil Bizimdir, İstanbul
1950
Serdengeçti Kopdagel takma adıyla yayımlanan
bu şiir kitabının, Osman Yüksel’e ait olup olmadığı
tartışmalıdır.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 121
 6. Türklüğün Perişan Hali, An-
kara 1949
Kapakta, “Yazan: Serden-
geçti: Osman” imzasına yer ve-
rilirken, önsözdeki imza “Osman
Serdengeçti”dir. Osman Yüksel’in
Serdengeçti Yayınları’ndan çıkan ilk
kitabı budur. 5000 adet basılmıştır.
1949 Ekiminde yapılan duyuruya
göre, Serdengeçti Osman Yüksel,
bütün şiirlerini bu adı taşıyan bir ki-
tapta toplamıştır. Kitap şiir kitabın-
dan ziyade bir dava kitabıdır. Böyle
denmesine rağmen kitapta şiirler ya-
nında yazılara da yer verilmiştir. O,
serden geçercesine kendini bir da-
vaya vermiş olan adamın kitabıdır.
Kitapta bugünkü Türkülüğün perişan
hâli dertli bir gönül, içli bir üslûpla anlatılmaktadır. Bü-
tün ağıtlar, ağlayışlar, söyleyişler Türklük üzerinedir.
Bu kitapta aynı zamanda, hapishane köşelerinden,
hür serazat hayatlardan, vahşi dağ başlarından ses-
ler, Yunus’un yollarından nefesler bulunmaktadır.
Dergide kitaba adını veren bir yazı ile bir şiir yayım-
lanarak, kitabın baskıda olduğu belirtilmiştir. Kitapta
Serdengeçti’nin resmi de vardır. Bayilerde 100 kuruşa
satılacak olan bu kitabı okuyucular 80 kuruşluk posta
pulu karşılığında alabileceklerdir (Serdengeçti, Yıl 3,
Sayı 8, Ekim 1949, 10, 16).
Serdengeçti’nin 1950 Şubat’ında ve Mayıs’ında
yayımlanan 9.-10. sayılarındaki ifadelerden kitabın
büyük ilgi gördüğü anlaşılmaktadır:
Bugünkü Türklüğün perişan halini, bilhassa Türki-
ye haricindeki Türklerin, kızıl zorbaların sultası altın-
da inim inim inleyen ırkdaş ve dindaşlarımızın acık-
lı hâlini, en hisli, en içli bir ifade ile anlatan bu kitap
bitmek üzeredir. Müslümanların derdini kendine dert
edinen her Müslüman Türk’e sıcak gözyaşları döktü-
recek olan bu kitabın mutlaka okunması tavsiye edilir
(Serdengeçti, Yıl 4, Sayı 9, Şubat 1950, 16; Serden-
geçti, Yıl 4, Sayı 10, Mayıs 1950, 16).
Aynı yılın Eylül’ünde, “Türk ve Müslüman olan her-
kesi ilgilendiren bu kitabın birinci baskısının hemen
hemen bittiği, binlerce kitaptan ancak 30 adet kaldığı,
edinmek isteyenlerin acele etmeleri gerektiği duyuru-
lur (Serdengeçti, Yıl 4, Sayı 11, Eylül 1950, 16). Her-
halde, zaman içinde bayilerden iadeler gelmiş olmalı
ki, 1952 Mart’ında mevcudu pek az kalan bu kitabın
yeni ilâvelerle tekrar basılacağı haber verilir (Serden-
geçti, Yıl 6, Sayı 14, Mart 1952, 16). 1957 Nisan’ında
ise tamamen tükendiği bildirilir (Serdengeçti, Yıl 10,
Sayı 24, Nisan 1957, 2).
7. Bu Millet Neden Ağlar
Serdengeçti Neşriyat’tan 6 baskısı yapılır: 1952,
122 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
1955, 1957, 1960, 1962, 1970. İla-
veli 7, baskısı Konya’da Milli Ülkü
Yayınevi tarafından gerçekleştirilir
(1976).
1952 Eylülü’nde, mevcudu
kalmayan, Türklüğün Perişan Hâli
kitabının yeni ilâveler ve düzelt-
melerle bu isim altında basılmakta
olduğu duyurulur. Okuyuculardan
içli, dertli bir üslûpla, gönülden, iç-
ten gelen bu dokunaklı, yanık ya-
zıları muhakkak okumaları tavsiye
edilir (Serdengeçti, Yıl 6, Sayı 18,
Eylül 1952, 12). Bu Millet Neden
Ağlar, 1952’nin Ekim-Kasım ayla-
rında yayımlanır (Serdengeçti, Yıl
6, Sayı 19-20, Ekim-Kasım 1952,
19). Bu Millet Neden Ağlar kitabı-
nın ilk baskısındaki önsözün tarihi Kasım 1949’dur.
Bu, muhtemelen kitabın Türklüğün Perişan Hâli adıy-
la basılan ilk haline aittir. Daha sonra ilavelerle basıl-
dığında bu önsöz korunmuş olmalıdır.
10 000 adet basılan kitaptan 1957 Nisan’ında 200
adet kalmıştır (Serdengeçti, Yıl 10, Sayı 24, Nisan
1957, 2). Osman Yüksel’in en çok satılan, sürümü
20000’e yaklaşan bu kitabının 22 Ekim 1957’de yeni
ilâvelerle 3. baskısı yapılır (Serdengeçti, Yıl 10, Sayı
26, Aralık 1957, 14). Serdengeçti, 3. baskıya yazdığı
önsözde, “18000 rakamının üzerindeyiz. Bu rakam bu
türlü kitaplar için bir rekordur.” der. 1959 Mart’ında, 3.
baskısı da biter (Serdengeçti, Yıl 11, Sayı 29, Mart
1959, 13), 1960’ta 4. baskısı gerçekleşir (Serdengeç-
ti, Yıl 12, Sayı 32, Mart 1960, 7).
4. baskısının ilginç bir hikâyesi vardır. Bu baskı-
nın iç kapağında üçüncü basılış 1957, dış kapağında
ise dördüncü basılış 1960 yazmaktadır. Bunun sebe-
bi, kitabın 30. sayfasındaki bir boşlukta açıklanmış-
tır. Zamanında basılan üçüncü baskının ilk forması
kaybolmuş ve yeniden basılarak yayımlanmış imiş.
Bu kez dördüncü baskı yapılırken kaybolan ilk forma
bulunmuş ve heba olmasın diye dördüncü baskının
başına konmuştur.
Yeni ilavelerle 5. baskı 1962’de gerçekleşir.
1970’de yayımlanan Radyo Konuşmaları’nın sonun-
da yeni ilavelerle 6. baskısının yapıldığı belirtilmiştir.
8. Bir Nesli Nasıl Mahvettiler
Serdengeçti Neşriyat’tan 1950, 1956, 1958, 1960
ve 1966’da; İstanbul Şamil Yayınlarından 1977’de,
Samsun’da Derebahçe gazetesi tarafından 1980’de
yayımlanır. İlk baskının önsözü 1.1.1950 tarihlidir; ba-
sımı 1950 Şubat’ında gerçekleşir. Bir roman olarak ta-
sarlanan bu eserin birinci bölümü önce 16 sayfalık bir
forma halinde yayımlanır. Belki de Türkiye’de forma
halinde basılan ilk roman budur. Yazarın ifadesiyle,
ruhlarda, kafalarda fırtınalar kopara-
cak olan eser, çiğnenen vicdanların,
yıkılan imanların mahşeridir. Nesli-
mizin faciasını, Allahsızlığı, korkunç
ve sonsuz boşluğu, hiç ve piç felse-
fesiyle perişan edilen genç insanla-
rın serencâmını, kansız cinayetle-
rin faillerini gösteren ve ilk forması
1950 Şubat’ında çıkan bu kitabın
ikinci formasının da çıkmak üzere
olduğu duyurulur. Okuyucuların bu
eseri muhakkak amma muhakkak
okumaları, elden ele dolaştırmaları,
en uzak yerlere kadar ulaştırmaları
istenir (Serdengeçti, Yıl 4, Sayı 9,
Şubat 1950, 16).
İçişleri Bakanlığı Bir Nesli Nasıl
Mahvettiler kitabının ilk formasını,
“Muzır neşriyattır” diyerek nahiyelere kadar verdi-
ği emirle toplattırır. Bakanlar Kurulu da 13 Nisan
1950’de bu yönde karar verir. 11 sayfalık bir risaleye
karşı hükümetin böylesine hızlı ve sert karar verme-
si Osman Yüksel’i çileden çıkarır. “Muzır neşriyatmış
öyle mi? Memleketin varlığını, birliğini tehdit eden boy
boy, renk renk komünist gazeteleri, dergileri, gençli-
ği çileden çıkaran, kanunun da yasak ettiği dergi ve
emsali şehvetnâmeler muzır değil, tahrikçi değil de
bizimki tahrikçi öyle mi?” şeklinde tepki gösterir.
O romanında, kendi ifadesiyle, inkılâpçılık perdesi
arkasında işlenen türlü oyunları, laik Türkiye’de laikli-
ğin nasıl iman ve mukaddesat düşmanlığı haline ge-
tirildiğini, bu topraklar için toprağa düşenlerin çocuk-
larının, yetimlerinin, maddi manevi her sahada nasıl
yokluklara, boşluklara doğru sürüklendiğini, gençlikte-
ki, cemiyetteki, ailedeki bugünkü huzursuzluğun, buh-
ranın nerelerden geldiğini göstermeye çalışır, nesiller
arasındaki mücadeleyi iç ve dış sebepleriyle teşhise
girişir, bütün varlığını bu kitap üzerine yoğunlaştırır.
Ne yazık ki daha ilk adımda durdurulur.
Mesele mahkemeye intikal etmiştir. Savcılık
inkılâp aleyhtarı yayımdan dolayı hakkında kamu da-
vası açar. Osman Yüksel, “Sağ ve sol kanunu, vicdan
ve fikir hürriyetini zincirleyen bu kanun galiba ilk defa
bizde tatbik olunacak.” diye düşünür. Başbakanın,
kullanmayacağız, her ihtimale karşı elimizde böyle
bir silah bulunsun dediği bu kanun, CHP’nin keskin
kılıcıdır. Sonucu beklemeye başlar: “Bakalım ne-
ler yapacak? Sağımızı mı uçuracak, solumuzu mu?
Anlaşılan inkılâp aleyhtarı denildiğine göre sağımıza
vuracaklar.”
Serdengeçti, bu hamleyi de cesaretle karşılama-
ya hazır olduğunu belirttikten sonra, Bu Nesli Nasıl
Mahvettiler kitabının daha önce basılacağı duyuru-
lan 2. formasının maalesef basılamayacağını haber
verir. Dinleyici haline gelen okuyucuları, Ankara 5.
Asliye Ceza Mahkemesine davet
eder. 2.- 3. formaların orada çıka-
cağı, daha doğrusu okunacağını
duyurur (Serdengeçti, Yıl 4, Sayı
10, Mayıs 1950, 11). Aynı sayının
arka kapağında kitabın ilk forması-
nın Bakanlar Kurulu kararı ve İçiş-
leri Bakanlığı’nın Bucaklara verdiği
gizli emirle toplatıldığı ve ikinci for-
manın mahkemede çıkacağı tek-
rarlanır (Serdengeçti, Yıl 4, Sayı
10, Mayıs 1950, 16).
Serdengeçti’nin 1950 Eylül’ünde
yayımlanan 11. sayısında, kitabın
başına gelenler hakkında daha
net bilgi sahibi olmaktayız. Kitap,
önceki hükümetin Bakanlar Kuru-
lu kararı ve İçişleri Bakanlığı’nın
emirleriyle toplattırılır. Bu karar, günlük gazetelerle
beraber Resmi Gazete’de de yayımlanır. Daha son-
ra mahkemeye verilir. Hem de, “milliyetçilik aleyhinde
yayımda bulunmak, milli duyguları incitmek, milli tarihi
ve Milli Mücadele’yi yanlış istikamette göstermek”ten.
Osman Yüksel, bu durum karşısında şaşkına döner,
hayretlere düşer: Biz milliyetçilik aleyhinde yayımda
bulunmuşuz, milli duyguları incitmişiz. Bir hata, bir
yanlışlık, bir dâva karşısında değil, bir muhal karşısın-
da idik. Dâvamızı üzerine alan ve bizi çok iyi tanıyan
idealist avukat arkadaşımız Arif Emre’nin de dediği
gibi, bu dâvayı açanlar, açtıranlar, onlar milli hisleri
rencide ediyorlar. Milli Mücadele ruhunu olduğu gibi
aksettiren, milli vicdan tarafından tasvip ve takdirle
karşılanan böyle bir eseri muzır kelimesi ile tavsif et-
mek milli hisleri rencide etmekten başka nedir? Asıl
davacı biziz. Bize ve eserimize iftira ettiler!
Osman Yüksel, mahkemede 10 yıllık mücadele
hayatından söz ederek, Milli Piyango’dan başka bütün
millilerin dostu ve savunucusu olduğunu mahkemeye
verdiği belgelerle ispat eder. Muhalefeti sindirmek için
halk üzerinde önemli etki uyandıran bu eserin seçim
arifesinde toplatıldığı, olayın adli bir meseleden çok,
politikayı ilgilendiren bir mesele olduğu üzerinde ıs-
rar eder. Bunun üzerine savcıdan ne diyeceği sorulur.
Savcı, dâvayı kendinin açmadığını, şimdilik bu husus-
ta bir şey söyleyemeyeceğini belirtir, mahkeme başka
bir güne bırakılır.
O “başka gün” gelir. Osman Yüksel, muhakkak
beraat edeceğini düşünür. Bundan daha saçma bir
dâva olamaz. Çünkü milliyetçilik aleyhinde yayımda
bulunmaktan sanıktır. Fakat ne yazık ki savcı işi yine
savsaklar. Bütün ısrarlara rağmen, mahkemeyi yine
erteletir. Sonra af çıkar, dosya kaldırılır. Hâlbuki o af
değil, berat istemektedir. Bunu en doğal hakkı olarak
görmektedir. Haksız yere toplatılan kitabını hesabını
soracaktır. Danıştay’a zarar, ziyan dâvası açacaktır.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 123
Bu yayıma yine devam etme niye-
tindedir.
Okuyuculardan birçoğu bu ese-
rin devam edip etmeyeceğini sorar.
Bu dâva böylece affa uğramıştır,
ama af, toplatılan kitapların iadesi-
ni mümkün kılacak mı, bu alandaki
yayıma imkân verecek mi, verme-
yecek mi, hukuki mevzuat buna
müsait mi, değil mi? Bu hususta bir
belirsizlik bulunmaktadır. Çeşitli ma-
kamlara yapılan başvurulara bir ce-
vap alınamamıştır. Serdengeçti’nin
12. sayısı çıkıncaya kadar durumun
netleşmesi ümit edilmektedir.
Osman Yüksel, eserin devamını
yayımlamakta kararlıdır:
“Bir nesli mahvedenlerin iç yüz-
leri, mahvolan nesillerle beraber teş-
his edilecektir. Bu kansız cinayetlerin faillerini halkın
eline teslim etmekte asla tereddüt etmeyeceğiz. Eser
devam edecektir (“Bir Nesli Nasıl Mahvettiler”, Ser-
dengeçti, Yıl 4, Sayı 11, Eylül 1950, 6).
Derginin aynı sayısının sonunda Serdengeçti
Neşriyat’ın eserleri tanıtılırken, “Başından bir kitap-
lık macera geçen bu cirmi küçük, cürmü hayli büyük
broşürden bizde daha bir miktar var. Merak etmeyin,
arkası da gelecek.” ifadesine yer verilir (Serdengeçti,
Yıl 4, Sayı 11, Eylül 1950, 16).
1952 Mart’ında, ilk forması türlü dedikodulara
sebep olan, Bakanlar Kurulu’nun kararı ve İçişle-
ri Bakanlığı’nın emirleriyle toplatılan, buna rağmen
birkaç gün içinde binlerce adet satılan bu eserin 2.
formasının yakında çıkacağı müjdelenir (Serdengeçti,
Yıl 6, Sayı 14, Mart 1952, 16). Bu duyurunun üzerin-
den 4 yıl geçtiği halde, 1956 Mayıs’ında, “ilk forması
Yıldız Matbaa ve Gazetecilik A.Ş.’de basılan ve 25
000 satan bu eserin 2. formasının da yayımlanacağı
sözleri tekrarlanır (Serdengeçti, Yıl 10, Sayı 22, Ma-
yıs 1956, 16).
“Mahvedilen, hiç ve piç felsefesiyle yetiştirilen
nesillerin serencamı”nın anlatıldığı Bir Nesli Nasıl
Mahvettiler’in sonunda 1957’de 3 formanın bir arada
basıldığı haber verilir (Serdengeçti, Yıl 10, Sayı 23,
Mart 1957, 16).
2. baskının önsözü 25 Haziran 1956’dır. Burada
da, eserin devamına dair bilgi verilir:
“Aradan altı sene gibi bir zaman geçmesine rağ-
men bu küçük eserimize karşı gösterilen büyük alâka
gevşemedi; tavsamadı. Birçok okuyucularımız bize
‘Bir Nesli Nasıl Mahvettiler’in sonu ne oldu, ne ola-
cak, diğer formalarını neşretmeyecek misiniz?’ gibi
sualler soruyorlar. Gönül isterdi ki okuyucularımızın
bu sorularına tam bir cevap vere-
lim. Üç kısımdan ibaret olan ve 300
sayfaya yaklaşan bu eserin hepsini
bir arada bir kitap hâlinde neşrede-
lim. Düşündük ki, böyle bir eserin
neşri için siyasî hava, mânevi iklim
henüz müsait değildir. Fakat bu ka-
dar alâka karşısında hareketsiz de
kalamadık. Kitabın birinci kısmını
neşretmeye karar verdik. Eserin
diğer kısımları neşredilmese bile
(inşallah neşredilecektir) bu kısım
başlı başına bir değer taşımaktadır
ve bu bir faciadır.”
Türkiye’de pek az kitaba nasip
olan bir ilgi ile karşılanan, 2. bas-
kısı da kısa bir zamanda biten bu
kitabın 1958’de 3. baskısı yapılır
(Serdengeçti, Yıl 11, Sayı 27, Mart
1958, 16).
3. baskının önsözü 4 Mart 1958 tarihlidir. Bu bas-
kıda kitap sayısı 33 000’e ulaşmıştır.
1959 Ocak’ına gelindiğinde 3. baskı da tüken-
mek üzeredir: “3. defa basılan, son baskısı da bitmek
üzere olan Serdengeçti Osman Yüksel’in bu eseri,
mahvedilen nesillerin serencamını anlatmakta, şim-
diye kadar kimsenin ele almaya cesaret edemediği
mevzuları incelemekte, inkılâbın ilk yıllarına ait hakiki
hâdiseleri anlatmaktadır.” (Serdengeçti, Yıl 11, Sayı
28, Ocak 1959, 16).
1959 Mart’ında, 34 000 baskı sayısına ulaşan
kitabın 3. baskısının bittiği, 4. baskısının da yakında
çıkacağı duyurulur (Serdengeçti, Yıl 11, Sayı 29, Mart
1959, 13).
1960 Mart’ında, sürümü 40 000’e varan, iman-
sızların kafasını kıran Osman Yüksel’in bu kitabının
4. baskısının da çıktığı haber verilir (Serdengeçti, Yıl
12, Sayı 32, Mart 1960, 14, 16). Dördüncü baskının
kapağında “kırkıncı bin” ibaresine yer verilir. 1962
Şubat’ına gelindiğinde 4. baskı da bitmek üzeredir
(Serdengeçti, Yıl 15, Sayı 33, Şubat 1962, 7).
4. baskının önsözü 12 Şubat 1960 tarihlidir. 4. ve
5. baskılarda 3. baskının önsözü, başlığı değiştirile-
rek aynen kullanılmıştır. 5. baskının tarihi yoktur. 4.
baskının önsözündeki “Dördüncü Baskıya Geçerken”
başlığı değiştirilerek “Beşinci Baskıya Geçerken” de-
nilmiş, önsözün sonundaki 12 Şubat 1960 tarihi ise
aynen korunmuştur. Bunun bir dalgınlık sonucu oldu-
ğu açıktır. Bu sebeple 5. baskının tarihini kesin bile-
miyoruz.
Yeni ilavelerle gerçekleşen 6. baskının kapağında
“Kardeş Matbaası, Ankara 1970” yazdığı halde, önsö-
zü 12 Mart 1971 tarihlidir:

124 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

 “Hemen diyebiliriz ki, bizim cephede, hiçbir kitap,
bu kadar yayılmamış, okunmamış, benimsenmemiş-
tir. 70 000 kitap!... Bu rakam dile kolaydır. Bu bizim
şahsî kudretimizden ziyade, milletimizin ruhunda,
mayasında meknuz olan, mukaddes duygulardan,
hak ve hakikat sevgisinden ileri geliyor.”
9. Mabetsiz Şehir
Serdengeçti Neşriyat’tan iki baskı yapar: 1964,
1969.
Serdengeçti dergisinde, Osman Yüksel’in en ha-
reketli, en hamleli yazılarının bu kitapta toplandığı
söylenir. 1952 Eylül’ünde, sahte inkılâpların iç yüzleri,
sosyete âlemleri, ruhsuzluk, köksüzlük konularının
işleneceği Mabetsiz Şehir’in hazırlanmakta olduğu
haber verilir (Serdengeçti, Yıl 6, Sayı 18, Eylül 1952,
12).
1957 Aralık’ında, bir türlü basımını gerçekleştire-
mediği Kara Kitap’tan “son koz olarak kullanacağız
anlaşılan” diye söz ederken, “Bir de Mâbetsiz Şehir
var! O da öyle!..” der (Serdengeçti, Yıl 10, Sayı 26,
Aralık 1957, 14).
1959 Mart’ına gelindiğinde kitap hâlâ çıkmamıştır.
Serdengeçti dergisinin ilk 10 sayısı tükendiğinden, bu
sayılardaki yazıların en güzellerinin Mabetsiz Şehir
isimli kitapta toplandığı, Mabetsiz Şehir mabede ka-
vuşmadan okuyucuların bu kitaba kavuşacağı duyu-
rulur (Serdengeçti, Yıl 11, Sayı 29, Mart 1959, 13).
1. Baskının Önsözü 11.9.1949 tarihini taşımasına
rağmen yayımı gecikmiştir. Serdengeçti, kitabın önsö-
züne, “Bu kitabın başına gelen pişmiş tavuğun başı-
na gelmedi!” sözleriyle başlar. Gazetelerden, Malatya
Olayları sebebiyle hakkında tutuklama emri verildiğini
öğrenir; bunun üzerine Mabetsiz Şehir’in basılmakta
olduğu İstiklal Matbaası’na gider. Eserin son forması
basılmaktadır. Yarım formalık bir önsöz eklenecek,
kapağı basılıp tamamlanacaktır. Tam o sırada polisler
gelip tutuklarlar. 11 ay tutuklu kaldıktan sonra berat
eder. Çıkar çıkmaz matbaaya gider. Basılan formaları
bağlayıp bodruma koymuşlardır. Fakat nemden dolayı
bazı formalar su çekmiştir. Bu formaları Yenişehir’de
bir yakınının bodrumuna koyar. Okuyucuların sürekli
derginin eski sayılarını sormaları üzerine, bu sayılar-
daki yazılardan oluşan kitabı bastırmaya karar verir.
Formaları sandıklardan çıkarır. Bakınca birinci ve se-
kizinci formaların bulunmadığını fark eder. Üstelik bir
arkadaşına yazdığı mektuba kadar, kitaba girmesini
istemediği birçok yazı da basılmıştır. İkinci baskıda bu
yazılar çıkarılmış, Sarıköy Mahşeri başlıklı yazı ilave
edilmiştir.
10. Gülünç Hakikatler
Serdengeçti Neşriyat’tan yayımlanmıştır: 1957,
1965.
1957’nin sonunda yayımlanabilen bu eserin, daha
1952 Eylül’ünden başlayarak çıkacağı duyurulmuş-
tur: “Serdengeçti’nin, Gülünç Hakikatler sütununda
çıkan fıkraların en güzelleri... Daha birçok yeni fık-
raların, mizahi şiirlerin ilâvesiyle harikulade güzel
bir eser meydana gelmiştir. Öldürücü, güldürücü fık-
ralar... Ağır mizah... Siyasî hiciv. Alın görün... Dokuz
gün, dokuz gece gülün!” (Serdengeçti, Yıl 6, Sayı 18,
Eylül 1952, 12).
“Serdengeçti Osman Yüksel’in en güzel, en ca-
zip, dillerde dolaşan nükteleri, fıkraları, siyasî, içtimaî
dertlerimizi eşen-deşen, bütün çıplaklığı, gülünçlüğü
ile ortaya döken yazılar bu kitapta toplanmıştır. Çıkar
çıkmaz bayilerimize gönderilecektir (Serdengeçti, Yıl
10, Sayı 25, Eylül 1957, 16).
“Serdengeçti’den öldürücü, güldürücü fıkralar. İn-
sanoğlunun zaaflarını, zamanımızın sahte kıymet ve
şöhretlerini, mukaddesat düşmanlarının iç yüzlerini,
memleket mukadderatına hâkim olmuş adamların
zihniyetlerini, sözlerini, sosyete hayatının, asri aile-
lerin rezaletlerini kısa, kesin, canlı bir üslûpla hicve-
den, didikleyen Serdengeçti’nin bu kitabını muhakkak
okuyunuz!” (Serdengeçti, Yıl 10, Sayı 26, Aralık 1957,
2).
Kitabın kapağında Gülünç Hakikatler başlığının
altında, “Serdengeçti’den güldürücü-öldürücü fıkra-
lar- Mizah” sözlerine yer verilmiş, iç kapakta ise sade-
ce “Serdengeçti’den Fıkralar” denmiştir.
Kitap, daha önce Serdengeçti dergilerinde aynı
başlık altında çıkan fıkralardan, hikâyelerden, nük-
telerden meydana gelmiştir. Bu fıkraların yer aldığı
eski sayıları bulmak artık mümkün değildir. Çoğu eski
sayılarda yayımlanmış fıkralardan oluşsa da, yayım-
lanmamış bazı yeni “fıkra ve buluşlar” da kitaba ilâve
edilmiştir. Fıkraların bir kısmı zamanındaki olaylardan
hareketle yazıldığından güncelliğini yitirmiş olsa da,
birçoğu, “zaman denilen silindirin önünde ezilmeye-
cek kadar insanoğlunun ezeli-ebedî zaaflarına temas
etmektedir.” Serdengeçti, dergide en çok okunan, dil-
den dile, elden ele dolaşan kısmın “Gülünç Hakikat-
ler” adı altında çıkan, fıkralar ve espriler olduğunun
farkındadır. Bu sebeple, “kâğıt buhranı”na rağmen,
okuyuculardan gelen talepleri dikkate alarak bu kitabı
bastırmayı göze almıştır (Gülünç Hakikatler, Ankara
1957, s. 3-4).
11. Müslüman-Türk Çocuğunun Şiir Kitabı, An-
kara 1960.
Osman Yüksel’in hazırladığı bu antolojinin, ilk
önce, “ilk hamlede neşredilecek” eserlerin başında
“Türk Çocukları İçin” adıyla “Milli, dinî, ahlâkî, öğreti-
ci, doyurucu, tam çocuk ruhuna göre hazırlanmış şiir-
ler” olarak tanıtımı yapılmış (Serdengeçti, Yıl 10, Sayı
23, Mart 1957, 16), bir sonraki sayıda “Çocuklarımıza
dinî, milli hisleri aşılayacak olan bu kitabın”, bu isimle
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 125
çıkmak üzere olduğu duyurulmuştur (Serdengeçti, Yıl
10, Sayı 24, Nisan 1957, 2). 1958 Mart’ında basılmak
üzere olduğu belirtilmişse de (Serdengeçti, Yıl 11,
Sayı 27, Mart 1958, 16), ancak 1960’da yayımlana-
bilmiştir.
12. Mevlânâ ve Mehmet Âkif, Ankara 1958.
Kitap, dergide şöyle tanıtılmıştır: “Engin ruhu,
ateşli aşkı ve cezbesiyle zerrelerden kürelere kadar
bütün kâinatı kuşatan büyük mutasavvıf Celâleddin-i
Rûmi’nin hayatı, maceraları, felsefesi, dünya görüşü,
âleme ve insana bakışı, terbiye ve telkin sistemi hak-
kında çok enteresan bir etüt. Hilâl ve İstiklâl Marşı şa-
irinin şimdiye kadar ele alınmamış tarafları. Arka so-
kaklardan cephelere kadar bir milletin bütün dertlerini
kucaklayan, haykıran bu millet, memleket adamının,
vefalı vatan evlâdının hususiyetleri, değeri hakkında
bir tetkik. Mevlânâ ve M. Âkif hakkındaki bu iki tetkik
yazısı bir kitap halinde çıkmıştır.” (Serdengeçti, Yıl
10, Sayı 26, Aralık 1957, 2). 1957 Aralık’ında çıktığı
duyurulmuşsa da, kitabın kapağında 1958 tarihi bu-
lunmaktadır.
Osman Yüksel’in, “Hakk’ın ve Halkın Şairi Büyük
Âkif” isimli makalesinde bazı yazarların görüşlerine
yer verilmiştir. Alıntı yapılan eserler arasında kendisi-
nin Hakk’ın ve Halkın Şairi Büyük Âkif isimli bir eseri
de bulunmaktadır (Serdengeçti, Sayı 9, Şubat 1950,
s. 10).2 Ancak böyle bir kitabın varlığından haberdar
değiliz. Herhalde bu eserin basılmamış hali olmalıdır.
13. Serdengeçti Osman Yüksel’in Radyo Ko-
nuşmaları, Ankara 1970
Osman Yüksel’in 1968-1969 seçimlerinde rad-
yoda yaptığı dört konuşmanın metninden meydana
gelmiştir.
Osman Yüksel’in eserlerinin yayın hakkı Türk
Edebiyatı Vakfı’na ait olup, özenli bir şekilde basılma-
ya devam etmektedir.3
Yayımlanacağı Duyurulup
Yayımlanamayan Kitaplar
1. Buhran
Serdengeçti’nin ilk sayısında Osman Yüksel’in
900 sayfa kadar tutan “muazzam eser” ve “içtimaî zel-
zelelerin kitabı” şeklinde tanımladığı Buhran adındaki
“büyük içtimaî roman”ının, ilk fırsatta ortaya atılacağı
duyurulmuş iken (Serdengeçti, Yıl 1, Sayı 1, Nisan
1947, 2), derginin 2. sayısında, şartlar henüz müsait
olmadığından basımının ertelendiği haber verilmiştir.
Duyuru şu şekildedir:
“Bazı okuyucu ve bayilerimiz geçen sayımızda ilk
fırsatta ortaya atacağımızı ilân ettiğimiz Buhran adın-
daki romanımız hakkında malumat istiyorlar. Hatta
bazıları para göndererek siparişte bulunmuşlardır.
Buhran, maalesef böyle bir zamanda ortaya atılacak
126 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
vaziyette değildir. Hayatımızla bir tuttuğumuz 10 yıldır
bütün varlığımızla üzerine eğildiğimiz 900 sayfayı tu-
tan bu eserimiz neşrolduğu takdirde daha ilk nefeste
boğulacağından korkuyoruz. O bir müddet daha su-
sacaktır. Hürriyeti bekliyor.” (Serdengeçti, Yıl 1, Sayı
2, Mayıs 1947, 16).
Ziya Gökalp’ın Türkçülüğün Esasları (3. bsk. Anka-
ra 1950)’nın arka sayfasında çıkacak kitaplar arasında
gösterilen bu eserin, daha sonra Bir Nesli Nasıl Mah-
vettiler adıyla yayımlanan eser olması muhtemeldir.
2. Akseki ve Aksekililer
İlk sayıda yayımlanacağı duyurulan bir başka eser
Akseki ve Aksekililer adını taşımaktadır:
“Arkadaşımız Osman Yüksel’in hazırlamakta ol-
duğu bu eser Akseki’yi coğrafya, tarih, folklor, adet-
ler, düğünler dernekler, her bakımdan incelemekte,
bilhassa Türkiye’nin iktisadi hayatında büyük bir rol
oynayan Aksekililerden, sabrın, kanaatin, çalışkanlı-
ğın timsali olan, hayat mücadelesine on parasız atılıp
binlere, yüz binlere hatta milyonlara kadar yükselen
bu harikulade adamların, hayat hikâyelerini, faaliyet
sahalarını da tetkik etmek istemektedir.
Bu hususta kitabın müellifi hemşerilerinden rica
ediyor. Yukarıda bahsettiğimiz gibi zengin olan Akse-
kililer hayat hikâyelerini, faaliyetlerini ve faaliyet sa-
halarını, servet ve iş kudretlerini bize bildirirlerse çok
memnun olacağız. (Birer fotoğraflarını göndermeyi
de unutmasınlar).” (Serdengeçti, Yıl 1, Sayı 1, Nisan
1947, 16).
3. Kara Kitap
1948 Martında yayımlanacağı duyurulan Kara Ki-
tap bir türlü yayımlanamamıştır:
“Kara Kitap!.. Kara Kitap!.. Bin bir Facia... Reza-
letler, Sefaletler... Karanlıklar... Kara Bahtımızın Kita-
bı. Yaşayan ve Yazan Osman Yüksel (Serdengeçti,
Yıl 1, Sayı 4, Mart 1948, 20). Bir yıl sonra, 6. Sayıda
yeniden yayımlanacağı duyurulmuştur: “Sizi hayret-
ten hayrete, dehşetten dehşete düşürecek olan bu
kitap, ilk fırsatta çıkacaktır. Bekleyiniz.” (Serdengeçti,
Yıl 3, Sayı 6, Mayıs 1949, 13).
1949 Temmuz’undaki duyuruda, bazı bayi ve abo-
nelerin Kara Kitap çıktı diye bir haber duyarak şimdi-
den para gönderdikleri belirtilerek bunun doğru olma-
dığı, iki kez çıkacağı ilan edilen bu kitabın parasızlık
yüzünden çıkamadığı, ama bir gün mutlaka çıkacağı
ve o zaman gazeteler aracılığıyla duyurulacağı ifade
edilmiştir (Serdengeçti, Yıl 3, Sayı 7, Temmuz 1949,
16).
1950 Mayıs’ında, bu davanın kitabı, bu devrin yüz
karası olan bu kitabın, Allah izin verirse hemen ve
derhal çıkacağı belirtilmiştir (Serdengeçti, Yıl 4, Sayı
10, Mayıs 1950, 16).
 1950 Eylül’ünde, birçok okuyucunun Kara Ki-
tap, Buhran, Yunus’un Yollarında ve Bir Nesli Nasıl
Mahvettiler’in 2. formasının çıkıp çıkmadığını sordu-
ğu, hattâ bazılarının para gönderdiği; fakat maalesef
bu eserlerin çıkmadığı; ilk elde Kara Kitap’ı çıkara-
cakları, imkânlar geliştikçe diğerlerini de bastıracak-
ları duyurulmuştur (Serdengeçti, Yıl 4, Sayı 11, Eylül
1950, 16).
Ziya Gökalp’ın Türkçülüğün Esasları (3. bsk. An-
kara 1950)’nın arka sayfasında çıkacak kitaplar ara-
sında yazılmıştır.
Ümitler, 1951 Mayıs’ında iyice artmıştır. “Bir dev-
rin yüz karası... Bayılıncaya kadar dövülen insanlar...
Zindanlar, tabutluklar, zincirler... Yücel’in aşkına dö-
külen ecel terleri... Canlı cesetler, mahzenlerde çü-
rüyen, küf kokan insanlar... Kansız cinayetler... Bin
bir facia...” sözleriyle tanıtılan Kara Kitap’ın yakında
çıkacağı duyurularak siparişlerin şimdiden yapılması
istenmiş, hatta fiyatı bile belirlenmiştir: Bayilerde 125
kuruşa satılacak olan bu kitap Serdengeçti yayınların-
da 100 kuruştur. 100 kuruşluk posta pulu ile adrese
başvurulması istenmektedir (Serdengeçti, Yıl 5, Sayı
13, Haziran 1951, 15).
1952 Mart’ında Kara Kitap için okuyuculara “kara El Yazısıyla Yunus’un Yollarında Şiiri
haber” vermek zorunda kalınır. Bu kitap, basılmak
üzere iken yeni çıkan bazı korunma kanunları yüzün- Doğu, 16 Mayıs 1952, s. 3).
den, korunamayacak bir hale geldiğinden, şimdilik
“Bir devrin yüz karası. Tabutluklar, zincirler, zin-
basılmasından vazgeçilir.
danlar... Bin bir facia... Büyük Doğu gazetesinde bir-
Serdengeçti, bu haberi yüreği sızlayarak verirken, çok sebeplerden dolayı muntazaman tefrika edileme-
müteaddit defalar çıkacağını ilân ettiği bu kitap için yen bu harikulade eser kitap halinde çıkacaktır. Çıkar
para gönderenlerin, para miktarı ile adreslerinin ken- çıkmaz bütün gazetelerle ve mecmualarla ilân edile-
dilerinde mahfuz olduğunu, kimsenin bir meteliğinin cektir (Serdengeçti, Yıl 6, Sayı 18, Eylül 1952, 12).
kaybolmayacağını; kitabı yeniden incelemeye aldığı-
1956 Mayıs’ında Kara Kitap’ın basımı bir kez
nı, Nasrettin Hoca’nın kuşuna döndürmeden “basma”
daha gündeme gelir. Nihayet sıra Kara Kitap’a gel-
çarelerini araştırdığını, basamadığı takdirde paraların
miştir. “Bir fakültenin içyüzü, 1940-1944 yıllarındaki
adreslere ödeyeceğini belirtir. Sözlerini, “Ne diyelim?
komünist faaliyetleri, 1944 nümayişleri.. Tabutluklar..
Kitabımız kara, bahtımız kara! Yağmurdan kaçarken
Divanı harpler… Bir devrin yüz karası…” Bütün ha-
doluya tutulduk.” diye bitirir (Serdengeçti, Yıl 6, Sayı
zırlıklar tamamdır. Kâğıt bulunur bulunmaz baskıya
14, Mart 1952, 16).
girilecektir (Serdengeçti, Yıl 10, Sayı 22, Mayıs 1956,
Kara Kitap Bir Devrin Yüz Karası başlığıyla Büyük 16).
Doğu gazetesinde 16 Mayıs 1952 tarihinden başlaya-
“Kara Kitap nihayet çıkıyor!.. Bir devrin yüz kara-
rak tefrika edilmiş, 17 Ağustos 1952 Pazar günü 54.
sı... Fakülte ve Köy Enstitülerinde komünizm faaliyet-
tefrikada “Arkası var” denilmesine rağmen tamamla-
leri, Türk bayrağını yırtanlar, Süleymaniye Camii’nin
namamıştır. Tefrika şu şekilde takdim edilmiştir:
minberine çekiçli-oraklı Rus bayrağını asanlar...
“Dava adamımız ve iman kardeşimiz, ‘Serden- Radyomuzda Kızıl Enternasyonal Marşı… Milleti ne-
geçti’ sahibi Osman Yüksel, bir zamanlar bizzat ya- reye sürüklüyorlardı? Bu vaziyet karşısında milliyetçi
şadığı ve sonra kaleme aldığı bu nefis eseri, kendi gençliğin asil galeyanı… 3 Mayıs 1944 hâdiseleri...
mecmuasında veya kitap halinde neşretmeyi karar- Nutuklar, tevkifler, hücreler, tabutluklar, divanı harp-
laştırmışken, bizim kadar mensubu olduğu Büyük ler… Hikâye değil, roman değil, hakikat!. Kara Kitap,
Doğu’ya vermeyi tercih etmiştir. İnönü devrini bir labo- Kara Kitap!” (Serdengeçti, Yıl 10, Sayı 25, Eylül 1957,
ratuar tahlili halinde ortaya koyacak olan Kara Kitap 16).
Bir Devrin Yüz Karası isimli bu harika eseri en derin
“Gelen ziyaretçilerin, mektupların hemen hepsi,
benimseme hissiyle ve büyük bir muvaffakiyet eda-
Kara Kitap çıktı mı? Kara Kitap ne oldu? diye sor-
sıyla Büyük Doğucu’lara takdim ederiz.” (Yeni Büyük

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 127

maktadırlar. Vallahi biz bu hususta ne söyleyeceği-
mizi şaşırdık. Okuyucularımıza karşı çok mahcubuz.
Öyle ya, neşrettiğimiz bütün kitap ve mecmualarda
ha çıktı, ha çıkacak diye yaz, ilân et, sonra bir türlü
çıkmasın! Milletin bekleye bekleye canı çıktı, Kara
Kitap çıkmadı. Hakları var, hakkınız var. Okuyucuları-
mızdan, kardeşlerimizden özür dileriz. Burada izahını
doğru bulmadığımız bazı mühim, çok mühim sebep-
ler yüzünden, Kara Kitap biraz daha gecikecek. Kara
Kitap’ı son koz olarak kullanacağız anlaşılan. Bir de
Mâbetsiz Şehir var! O da öyle!..” (Serdengeçti, Yıl 10,
Sayı 26, Aralık 1957, 14).
Kara Kitap’ın yayımlanması bir türlü gerçekleş-
mez.
Bağrıyanık isimli mizah gazetesinin ilk sayısında
“Mapusane Hatıralarım” adıyla tefrika etmeye başla-
masına (Yaşayan Yazan: Osman Serdengeçti, Bağrı-
yanık, Sayı 1, 10 Ağustos 1952, s. 4) ve 3 Mayıs 1944
olaylarının anlatılmaya başlandığı bu ilk bölümün so-
nunda, “Sonu gelecek sayıda” denmesine rağmen,
gazete yayımlanamadığı için, bu teşebbüsü de yarım
kalır.
Diğer taraftan Necip Fazıl Kısakürek’in 1955’te
Serdengeçti Yayınları’ndan çıkan Sonsuzluk
Kervanı’nın arka kapağında “çıkacak olan” kitaplar
arasında Kara Kitap ve Hapishane Hatıralarım iki ayrı
kitap olarak ilan edilmiştir.
Nihayet, 10.04.1966-15.06.1966 tarihleri arasın-
da Yeni İstanbul gazetesinde tefrika edilir.
4. Yunus’un Yollarında
1949 kışını Akseki Cezaevi’nde geçiren Serden-
geçti, dergiyi yeniden çıkarmak niyetiyle İstanbul’a
giderken, Eskişehir’e uğrar ve 6 Mayıs 1949 Cuma
günü Sarıköy’de Yunus Emre’nin yeni mezarına nak-
li törenlerine katılır. Bu münasebetle yazdığı yazıda,
“Mümin ve mütevekkil Anadolu’nun derdini, ruhunu,
aşkını en iyi bir şekilde dile getiren bu Tanrı kulu,
bu toprak çocuğu hakkında, onun yollarında hayran
hayran dolaşırken yazdıklarımızı, düşündüklerimizi
‘Yunus’un Yollarında’ isimli kitabımızda toplamış bu-
lunuyoruz. Nasip olursa bastıracağız.” sözlerine yer
verir (“Yunus’un Mezarı Başında Kopan Kıyamet:
Sarıköy Mahşeri”, Serdengeçti, Yıl 3, Sayı 6, Mayıs
1949, 8-9, 11. Bu yazıyı daha sonra Mabetsiz Şehir
kitabına da almıştır: İstanbul 2008, s. 190-197).
Bu sözlerden, Serdengeçti’nin doğrudan Yunus’u
konu alan veya onun çizgisinde söylediği şiirleri
Yunus’un Yollarında adında bir kitapta toplamak iste-
diği anlaşılıyor. Ancak buraya hangi şiirlerini koymak
istediğine dair bir bilgiye sahip değiliz.
Serdengeçti’nin “Yunus’un Yollarında 1” adını ta-
şıyan ilk şiiri Akseki Cezaevi’nde 1948-1949 tarihle-
rinde yazılmıştır (Defter, s. 40). Bu şiir, daha sonra
128 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Sarıköy törenlerini anlatan yazının yer aldığı sayı-
da yayımlanmıştır (Serdengeçti, Yıl 3, Sayı 6, Ma-
yıs 1949, 6). Bundan başka Yunus’un Yollarında 1,
Yunus’un Yollarında 2 başlığını taşıyan iki ayrı şiiri de
kitaplarında yer almıştır (Akdeniz Hilâlindir, İstanbul
1995, s. 83-89).
1950 Eylül’ünde, birçok okuyucunun Kara Ki-
tap, Buhran, Yunus’un Yollarında ve Bir Nesli Nasıl
Mahvettiler’in 2. formasının çıkıp çıkmadığını sordu-
ğu, hattâ bazılarının para gönderdiği; fakat maalesef
bu eserlerin çıkmadığı; ilk elde Kara Kitap’ı çıkara-
caklarını, imkânlar geliştikçe diğerlerini de bastıra-
caklarını bildirir (Serdengeçti, Yıl 4, Sayı 11, Eylül
1950, 16).
Yunus’un Yollarında isimli eser, Ziya Gökalp’ın
Türkçülüğün Esasları (3. bsk. Ankara 1950)’nın arka
sayfasında çıkacak kitaplar arasında gösterilmiş,
eserin “Şiirler, Nesirler ve Nefesler”den meydana ge-
leceği belirtilmiştir.
Necip Fazıl’ın Serdengeçti Yayınları’ndan basılan
Sonsuzluk Kervanı (1955)’nın arka kapağında da,
Yunus’un Yolları’nda kitabının yakında yayımlanacağı
duyurulmuşsa da, bilmediğimiz sebeplerden dolayı
basımı gerçekleşmemiştir.
5. Mahkûmlar Arasında
Ziya Gökalp’ın Türkçülüğün Esasları (3. bsk. An-
kara 1950)’nın arka sayfasında çıkacak kitaplar ara-
sında yer alan bir eser de Mahkûmlar Arasında adını
taşır. Eserin içeriğinin hapishane hatıraları, gözlemle-
ri, bunlarla ilgili şiirlerden meydana geleceğini tahmin
etmek mümkündür.
Bağrıyanık isimli mizah gazetesinin ilk sayısın-
da “Mahpushane Hatıralarım” adıyla tefrika etmeye
başlamasına (Yaşayan Yazan: Osman Serdengeç-
ti, Bağrıyanık, Sayı 1, 10 Ağustos 1952, s. 4) ve 3
Mayıs 1944 olaylarının anlatılmaya başlandığı bu ilk
bölümün sonunda, “Sonu gelecek sayıda” denmesine
rağmen, gazete yayımlanamadığı için, bu teşebbüsü
yarım kalır.
Diğer taraftan Necip Fazıl Kısakürek’in 1955’te
Serdengeçti Yayınlarından çıkan Sonsuzluk
Kervanı’nın arka kapağında “çıkacak olan” kitaplar
arasında Kara Kitap ve Hapishane Hatıralarım iki ayrı
kitap olarak ilan edilmiştir.
Bu bilgilerden, bu eserin çeşitli zamanlarda Mah-
pushane Hatıralarım, Hapishane Hatıralarım veya
Mahkûmlar Arasında adıyla yayımlamayı düşünüldü-
ğü anlaşılmaktadır.
Serdengeçti’nin ilk eserlerinden olan Akdeniz
Hilâlindir –Birinci Kısım- (1940) kitabının arka kapa-
ğında “Bu seride çıkacak diğer şiir kitapları” başlığı
altında şu isimler sıralanmıştır:
 - Cenge Giderken (Türkü, Basılıyor)
- Akdeniz Hilâlindir (İkinci Kısım)
- Talebenin Destanı (Mizahi mahiyette)
- Anadolu’dan Sesler (Anadolu’dan Paris’e man-
zum mektuplar)
- Bizim Rumeli (Destan)
- XVI. Asırdan Sesler (T. Doğru)
- Kamp Hatıraları
- Âkif’in Mezarında
- Ey Şark Ne Zaman!
- Yürü Dostum İlerle.
Cenk Türküsü (Ankara 1940)’nün sonunda şu
eserlerin de yayımlanacağı duyurulmuştur:
- Kimseye Yol Vermeyiz
- Talebenin Destanı
- Anadolu’dan Sesler
(Anadolu’dan Paris’e
manzum mektuplar)
- Bizim Rumeli
- Kamp Hatıraları
- XVI. Asırdan Sesler
- Ey Şark Ne Zaman
- Âkif’in Mezarında
- Hitler ve Mussolini Allah’ın Huzurunda. Davacı-
lar: Hz. Muhammed, Hz. İsa, Hz. Musa.
Bu listenin altında, “Bu şiirler ayrıca kitap halinde
çıkmayıp, yakında arkadaşlarımızla çıkaracağımız
Meydan Mecmuası’nda neşredilecektir.” denilmekte-
dir. “Bu şiirler” sözüyle kastedilenlerin hangileri oldu-
ğu açık değildir.
Yayımlanacağı duyurulan eserlerden Cenge Gi-
derken, Cenk Türküsü (bkz.) adıyla yayımlanmıştır.
Akdeniz Hilâlindir’in ikinci kısmı da basılmıştır (bkz.)
“Anadolu’dan Sesler” de, Bu Millet Neden Ağlar kita-
bının içinde bir şiir olarak yer almıştır (bkz.) Bizim Ru-
meli adıyla yazmayı düşündüğü (veya o gün için yaz-
dığı) şiir belki de İmparatorluğa Mersiye olabilir. XVI.
Asırdan Sesler’in, Busbecq’in Bir Sefirin Hatıraları
adıyla yayımladığı eseri olma ihtimali vardır. Yayımda
belirtilmemekle birlikte belki de çevirmeni burada söy-
lenen T. Doğru’dur.
Daha 1940 yılında yayımlanması düşünülen bu
şiir kitapları onun ilgilendiği konular ve ileride yayım-
layacağı eserlerle ilgi ipuçları vermektedir.
Selahattin Ertürk’le birlikte yayımladıkları Türk ve
Tanrı (Ankara 1943) isimli şiir kitabının sonunda du-
yurulan Osman Yüksel’in diğer eserleri arasında Dağ-
lar ve Kahramanlar adında bir kitap da bulunmaktadır.
Mahiyetini bilmediğimiz bu eserin, bir niyet olarak kal-
dığı anlaşılmaktadır.
Necip Fazıl Kısakürek’in Serdengeçti
Yayınları’ndan basılan Sonsuzluk Kervanı (Ankara
1955)’nın arka kapağında “çıkacak olan” kitaplar ara-
sında şunların adı verilmiştir:
- Mevlânâ Celâleddin-i Rumi: Hazırlayan: O. Yük-
sel. 1. Cilt: Hayatı, Menkıbeleri, Felsefesi. 2. Cilt:
Mesnevi’den ve Şems Divanı’ndan seçme parçalar.
- Hakk’ın ve Halkın Şairi Mehmet Âkif.
- Hapishane Hatıralarım.
- Maddeden Ruha Geçiş.
Serdengeçti, Mevlânâ ve Mehmet Âkif isimli ese-
rinin önsözünde, yakında bu iki din ulusu hakkında
müstakil eserler yayımlayacağını duyurmuşsa da,
bu niyeti gerçekleşmemiştir. Kitabın sonunda Âkif’in
Safahat baskısı hakkında da bir not yer almaktadır.
Serdengeçti, Safahat’ın görüşlerini benimsemeyen
bir yayınevi tarafından büyük dizgi hatalarıyla adi
kâğıtlara, en adi şekilde tekrar tekrar basıldığını; bu-
nun onlar için bir servet kaynağı olduğunu belirttikten
sonra, dinine, imanına, vatanına bağlı Âkif’in asıl va-
rislerinin ailesinden çok, kendileri olduğunu, bu mü-
nasebetle Safahat’ı şanına yakışır şekilde bastırıp
millete sunacaklarını söyler (s. 48). Ancak bildiğimiz
kadarıyla bu niyeti de gerçekleşmemiştir.
Serdengeçti, 11 Kasım 1977 tarihinde bu satırla-
rın yazarına gönderdiği mektupta şu eserleri de ya-
yımlamayı düşündüğü yazmıştı:
“Akseki’de misafir odasının dolabında bir mukav-
va kutunun içinde şu kitapların müsveddeleri var:
1. Kara Kitap: Gazete kupürleri halinde, hemen
hemen bitmiş durumda.
2. Aklı Selim-Yavuz Selim: Yeni İstanbul gazete-
sindeki makalelerden seçmeler.
3. Olur mu Böyle Olur mu? Kardeş Kardeşi vurur
mu? Zafer gazetesinden kesilmiş makaleler. Kitaba
ismini veren makaleler, kitabın başına konacak (Ma-
betsiz Şehir’de olduğu gibi)
4. Milli Görüş: Milli Gazete’de (ve ötekilerinden
kalan yazılar).
5. Nasrettin Hoca, Düşündüren ve Güldüren
Adam: Bu, el yazısı. Biraz daha toplanacak. Gerisi
İstanbul’daki kütüphanede olacak.” (Cemal Kurnaz,
“Mektuplar”, Doğuş, 22-23-24, (1983-1984), s. 7-9).
Süreli Yayınlar
1. Serdengeçti
İlk sayısı 1947 Nisan’ında çıkan Serdengeçti
dergisi, 15 günde bir yayımlanacağı duyurulmasına
rağmen, hakkında sık sık açılan davalar ve bunların
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 129
sonucundaki tutuklamalar sebe-
biyle düzenli basılamamış, 1962
Şubat’ındaki 33. sayı ile yayın
hayatını tamamlamıştır. Böylelik-
le, 15 yılda ancak 33 sayı çıka-
bilmiştir. Buna rağmen her sayısı,
öğretmen, memur, çiftçi, berber,
manifaturacı gibi geniş halk taba-
kalarına mensup abone ve okuyu-
cuları tarafından büyük bir taleple
karşılanmış, bazı sayıları tekrar Serdengeçti Mecmuası
tekrar basılmış, hatta yıllar sonra
bile eski sayıları yeni okuyucular
tarafından talep edilmiştir. Serdengeçti’nin yaklaşık
30.000-40.000 okuyucusu olduğu söylenmektedir
(Serdengeçti, Yıl 3, Sayı 8, Ekim 1949, 16; Serden-
geçti, Yıl 4, Sayı 9, Şubat 1950, 13).
Serdengeçti, 1959’daki beyanına göre, dergideki
yazıları yüzünden 7 defa hapishaneye düşmüş, 57
defa mahkeme huzuruna çıkmıştır (Serdengeçti, Yıl
11, Sayı 29, Mart 1959, 12). Sonraki yıllarda bu sayı-
nın arttığı tahmin edilebilir.
Osman Yüksel, derginin 10. yılında genel bir de-
ğerlendirme yapar. Bu 10 yılın aşağı yukarı 3,5 yılı
hapishanede, 1,5 yılı askerlikte geçmiştir. Geri kalan
5 yılda yayımlanan toplam dergi sayısı 875 000’dir
(“Bir Heveskâra Cevap”, Serdengeçti, Yıl 11, Sayı
27, Mart 1958, 6-7, 15). 1962 yılına gelindiğinde bu
sayının 1 milyona yaklaştığı düşünülebilir. Bu tiraja,
günümüz şartlarında bile ulaşmak kolay değildir.
2. Bağrıyanık
Serdengeçti, Bağrıyanık adında haftada bir yayım-
lanmak üzere bir mizah gazetesi çıkarmayı planlar.
1951 Haziran’ında, “Haftalık, Siyasî, Ağır Mizah Ga-
zetesi” olarak nitelenen Bağrıyanık’ın yakında çıka-
cağı duyurulur: “Bağrıyanık, bağrı yanık Anadolu’nun,
Müslüman Türk’ün derdini kendine dert edinen, bağrı
yanık vatan çocuklarını sinesinde toplayan yegâne
memleket gazetesidir. Bağrıyanık Allah, millet, va-
tan aşkına kendini helak edercesine bir dâvaya ve-
renlerin, bu yola doludizgin girenlerin gazetesidir.
Bağrıyanık, Müslüman Türk’ün dâvasını cesaretle,
metanetle, durmadan, yılmadan müdafaa edecektir.
Bağrıyanık namussuzluğun, hayâsızlığın, dinsizliğin,
imansızlığın, dalkavukluğun düşmanıdır. Bağrıyanık
rezaletleri, rezilleri rezil edecek, kötülüklerin, yol-
suzlukların, ahlâksızlıkların üzerine kelle koltukta,
serdengeçticesine hücum edecek ve muhakkak mu-
vaffak olacaktır. Bağrıyanık milliyetçi, mukaddesatçı
cephenin ateş hattıdır. Bağrıyanık, vatanın dört buca-
ğından gelen sesleri, dertleri, feryatları kara bağrında
toplayacak, Hak yolunda halk için, halk diliyle konu-
şacaktır. Bağrıyanık bildiğiniz, gördüğünüz, okuduğu-
nuz beylik gazeteler gibi olmayacak, erkekçe, mertçe,
130 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Türkçe konuşacaktır. Bağrıyanık ga-
zetecilikte, Türk mizahında yeni bir
çığır açacaktır. Şimdiden hazırlıklara
başlanmıştır. Her hafta çıkacaktır. 4
büyük sayfa, fiyatı 10 kuruş, abone
bedeli 500 kuruş. Adres: Şimdilik
Serdengeçti’nin adresidir. Bu rakip-
siz gazetenin çıkışı, kâğıt buhranı
yüzünden belki biraz gecikecektir.
Amma muhakkak çıkacaktır. Bayiler,
durumlarına göre 25-100 lira arasın-
da depozit gönderirlerse kâğıt temini
kolaylaşacak, bu suretle Bağrıyanık
daha çabuk çıkmak imkânına kavuşacaktır (Serden-
geçti, Yıl 5, Sayı 13, Haziran 1951, 16).
Bu teşebbüsün üzerinden bir yıl geçtikten sonra
1952 Mart’ında, haftalık çıkarılması düşünülen bu mi-
zah gazetesinin kâğıt buhranı yüzünden çıkarılamadı-
ğı bildirilir. Kâğıt fiyatları üç misli fırlamıştır. Bu durum
mizahi bir anlatımla, kâğıt stokları bir sürü Yahudi’nin
elinde, bir sürü fırlamanın emrinde olursa elbette böy-
le fırlamalar olur şeklinde açıklanır.
Gazetenin parasızlık yüzünden çıkamamasında
okuyucuların da payı vardır. Osman Yüksel, “Bizim
okuyucularda da iş yok. Aşağı yukarı 40 000-50 000
okuyucumuz var. Bunlardan beşte, hatta onda biri
abone olsa, iş bitti!” diye düşünür. Serdengeçti ile bir-
likte Bağrıyanık gazetesinin yıllık abonesi 8, 6 aylığı 4
liradır. Okuyucuları, “Ha gayret bakalım, Bağrıyanık’ı
çıkarmak sizin elinizde.” diye kışkırtır (Yıl 6, Sayı 14,
Mart 1952, 5).
Bütün bu kışkırtmalara rağmen Bağrıyanık’ın ya-
yımı gecikir. Mayıs ayında da, defalarca ilân edilen
haftalık mizah gazetesinin parasızlık yüzünden çıka-
rılamadığı, Türkiye’de misli görülmemiş olan gazete-
nin çıkmasının bayilerin, abonelerin ve okuyucuların
gayretine bağlı olduğu tekrarlanır (Serdengeçti, Yıl 6,
Sayı 15-16, Mayıs-Haziran 1952, 32).
Serdengeçti’nin 1952 Ağustos’unda yayımlanan
17. sayısında, “Üç gün sonra gör ne çıkacak?.. Bağrı-
yanık!.. Bağrıyanık!.. Bağrıyanık!..” şeklinde bu mizah
gazetesinin yakında çıkacağı duyurulur (Serdengeçti,
Yıl 6, Sayı 17, Ağustos 1952, 15); derginin son sayfa-
sında ise daha ayrıntılı bilgi verilir:
“Nihayet Bağrıyanık çıkıyor. Bağrıyanık’ı
Serdengeçti’nin iki misli basacağız. Göreceksiniz,
Bağrıyanık müthiş bir şeydir. Fiyatı 10 kuruştur. Bayi-
lerimize Serdengeçti’nin iki misli göndereceğiz. Öyle
ümit ediyoruz ki bu miktar üç dört misline çıkacaktır.
Fazla söze ne hacet! İnşallah bir kazaya uğramazsa
yakında elinizde olacaktır.”
“Çıktı, çıkıyor!” başlığı altında, Bağrıyanık şu şe-
kilde takdim edilir: Hak yolunda bağrı yanık yolcular!
Türkiye’nin en dehşetli, en ağır mizah gazetesi. Bütün
parti ve patırtıların üstünde!.. Duyduk, duymadık de-
meyin!. Birkaç gün sonra çıkıyor!” (Serdengeçti, Yıl 6,
Sayı 17, Ağustos 1952, 16).
Bağrıyanık’ın ilk sayısı 10 Ağustos 1952’de yayım-
lanır. Ancak bir Cumhuriyet Savcısı, Serdengeçti’nin
dâvasının, gayesinin tam zıddına olarak onu müsteh-
cen yayın yapmakla suçlayarak mahkemeye verir. Bu
davadan berat eder. Haksız olarak toplatılan gaze-
teleri geri alacak, Bağrıyanık’ı tekrar çıkarabilecektir
(Serdengeçti, Yıl 6, Sayı 19-20, Ekim-Kasım 1952,
15). Aynı sayının ileri sayfalarında Bağrıyanık’ın berat
ettiği, yakında tekrar çıkacağı duyurulur (Serdengeçti,
Yıl 6, Sayı 19-20, Ekim-Kasım 1952, 19). Ancak, ikin-
ci bir sayısı yayımlanamaz.
1956 yılında yayımlanan bir yazıda Bağrıyanık’ın
50 000 adet basıldığı belirtilirken (“Okuyucularımı-
za”, Serdengeçti, Yıl 10, Sayı 22, Mayıs 1956, 16),
1958’de bu rakam 10 000 olarak verilmiştir (Serden-
geçti, “Bir Heveskâra Cevap”, Serdengeçti, Yıl 11,
Sayı 27, Mart 1958, 7).
3. Çemişgezek
İlk sayısı 1962 Eylül’ünde yayımlanan Çemişge-
zek dergisinin imtiyaz sahibi Çemişgezek Derneği
adına Göktürk Mehmet Uytun, mesul müdürü Osman
Yüksel’dir. Bu sayıda bir de takdim yazısı yazmıştır
(Çemişgezek, Yıl 1, Sayı 1, Eylül 1962, s. 3).
Derginin yazı kadrosunda Nejdet Sançar, Fethi
Tevetoğlu, Arif Nihat Asya, Selahattin Ertürk, İ. Hakkı
Yılanlıoğlu, Hasan Aksay, Dr. Lütfi Doğan, Necmettin
Esin, Enver Tuncalp, Kemal Edip Kürkçüoğlu, Refet
Körüklü, Mehmet Müftüoğlu, Mehmet Lütfi İkiz, Nu-
rettin Uytun, Arif Emre, Yavuz Bülent Bakiler, Aşık
Cevdet, Sabri Kelemeroğlu, Mehmet Gönül, Yıldırım
N. Gençosman bulunmaktadır. İlk iki sayısın görebil-
diğimiz bu derginin kaç sayı çıktığı, Osman Yüksel’in
bu sayılarda ne gibi katkıları olduğu konusunda fazla
bilgiye sahip değiliz.
4. Türk Yurdu
Türk Yurdu’nun 6. serisi, derginin 60. yılında, Mart
1970’ten itibaren iki sayı devam etmiştir: C. 7, Sayı
3 (345), Mart 1970 Sayı 4 (346), Nisan-Mayıs 1970.
Derginin sahibi Prof. Dr Osman Turan, Sorumlu Neş-
riyat Müdürü ise Osman Yüksel Serdengeçti’dir.
Bu dergilerde iki makalesi yayımlanmıştır: “Orta
Doğu Vatandaşlığı”, Türk Yurdu, C. 7, Sayı 3 (345),
Mart 1970, s. 15-16; “Değerler Anarşisi”, Türk Yurdu,
C. 7, Sayı 4 (346), Nisan-Mayıs 1970, s. 12-13.
Yayımlanamayan Süreli Yayınlar
1. Meydan
Osman Yüksel, Cenk Türküsü (Ankara 1940)
isimli eserinin başında şöyle bir duyuruya yer verir:
“Meydan. Meydanımız er meydanı. Milli, içtimai, siya-
si duygular ve bilgiler dergisi. Yakında çıkıyor.”
Bu duyurudan anlaşıldığına göre, 1940 yılında
Meydan adında bir içtimai ve siyasi dergi çıkarmayı
düşünmektedir. Bildiğimiz kadarıyla bu niyeti gerçek-
leşmemiştir. Belki de, sonradan Serdengeçti adıyla
yayımladığı dergiyi, önce bu isimle yayımlamayı dü-
şünmüş olabilir.
2. Mehdi
1949 Mayıs’ında Serdengeçti dergisinde çıkan
bir duyuruda yakında Mehdi adında bir gazete veya
derginin çıkacağı haber verilir. O, Serdengeçti’nin
sağ kolu olacaktır. Ondan daha ateşli, ondan daha
pervasız olarak şimdiye kadar görülmemiş bir cüret
ve cesaretle bütün kötülüklerin üzerine kendini helak
edercesine doludizgin yürüyecektir. O, karanlıklar-
dan gelmekte, nur saçmak için gelmektedir. Gözü
haktan ve hakikatten başka bir şey görmemektedir.
Yaradan’a sığınarak yakında çıkacaktır (Serdengeç-
ti, Yıl 3, Sayı 6, Mayıs 1949, 16). Bir sonraki sayıda,
kötülükleri ortadan kaldırmak, kötü niyetleri, şer kuv-
vetleri sindirmek için Mehdi’nin muhakkak çıkacağı,
zamanını beklediği belirtilerek, şimdiden, bu hususta
bir şey sorulmaması, sipariş verilmemesi rica edilir
(Serdengeçti, Yıl 3, Sayı 7, Temmuz 1949, 16).
Bilmediğimiz sebeplerden dolayı Mehdi’nin yayı-
mı gerçekleşmez. Bir daha da dergide onunla ilgili bir
açıklamaya yer verilmez.
Bu duyurudan 3 yıl sonra (10 Ağustos 1952) tek
sayı yayımlanabilmiş olan Bağrıyanık gazetesinin
başlangıçta Mehdi adıyla düşünüldüğü ve sonradan
bu isimle yayımlanmasının uygun görüldüğü tahmin
edilebilirse de bu konuda kesin bir bilgimiz bulunma-
maktadır.
______________________________________________
* Prof. Dr., Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi
1 Osman Yüksel Serdengeçti hakkında yürütmekte oldu-
ğumuz kapsamlı araştırma tamamlanmak üzeredir. Di-
ğer taraftan, Merhumun Akseki’deki evini müze haline
getirme çalışmaları da sürmektedir. Elinde onunla ilgili
bilgi, belge ve fotoğraf bulunanların katkı sağlamaları
beklenmektedir. Cemal.kurnaz@gmail.com
2 Bu eserden yapılan alıntı şudur: “Âkif’in Türkçesi, sağ-
lam sıhhatli bir Türkçe’ydi. Onun dili Servet-i Fünuncu-
ların dili gibi hasta, marîz, frengili, kozmopolit değildi.
Herkesin el etek öptüğü, kavuk salladığı bir devirde
Âkif: ‘Üç buçuk soysuzun ardında zağarlık yapamam/
Hele hak nâmına haksızlığa ölsem tapamam’ diyordu.
O, Tanrı dağı kadar Türk, Cebel-i nur (Hira) dağı kadar
Müslüman’dı.” (s. 10).
3 Serdengeçti’nin ölümünden sonra, bazı makaleleri ki-
taplaştırılmıştır. Bu makalelerin önemli bir kısmı önceki
kitaplarının içinde de yer almaktadır. Bozkurt Zakir Av-
şar tarafından hazırlanan bu kitaplar şunlardır: Said Nur
ve Talebeleri, Kanlı Balkanlar, Serdengeçti’den Serden-
geçtilere (Kamer Yay. İstanbul, 1992).
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 131
 TÜRK MİLLİYETÇİLER DERNEĞİ
NECMEDDİN SEFERCİOĞLU
İ
nsan toplumsal bir varlıktır; o yüzden tek başına
yaşayamaz. Başta ailesi bireyleri olmak üzere
çevresindeki kişilerle birlikte yaşamak, onlarla
kaynaşmak, yardımlaşmak, onlardan bir şeyler öğ-
renmek, bildiklerini ve deneyimlerini onlarla paylaş-
mak zorundadır. Gelişen toplumlarda bu ihtiyaç aile
ve yakın çevre dışına taşar. O zaman dayanışma,
yardımlaşma ihtiyacını başka yollarla karşılamak ge-
rekir. Bunun için bir araya gelmeyi, birlikte çalışmayı,
birlikte hareket etmeyi sağlayan kurumlar oluşturma
gerekliliği ortaya çıkar. Yaşı ve eğitim konumu iler-
leyen bireyler yalnızca dayanışma ve yardımlaşma
ile de yetinemezler. Edindikleri bilgiler, meslekler, ül-
küler, vb. de onları bilgi, meslek ve ülkülerini daha
yüksek düzeylere çıkarmak için birlikte çalışma,
davranma ve eylemlerde bulunmaya; bunun için de
onları sağlayacağına inandıkları bir kuruluşun çatısı
altında, gönüllü olarak bir araya gelmeye, örgütlen-
meye yöneltir. Böylece oluşan kurumlara, “gönüllü
toplum kuruluşları” denilir.1 Böyle kuruluşların resmî
nitelikleri ve bir resmî kurumla bağlantıları yoktur. Et-
kinlikleri için gereken malî kaynaklar ise, üyelerinin
belli sürelerde verme yükümlüğünde oldukları öden-
tiler ve ereklerine ilgi duyan kişi ve kurumların yaptığı
bağışlardır.
Bu tür kuruluşların en yaygın olanları “dernek”lerdir.
Onlar da, düşünce dernekleri, ülkü dernekleri, kültür
dernekleri, meslek dernekleri… gibi gruplara ayrı-
lırlar. Milliyetçi dernekler, düşünce, ülkü ve kültür
niteliklerine birlikte sahip olan toplum kuruluşlarıdır.
132 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Türkiye’deki milliyetçi dernekler, ereklerinde ve çalış-
malarında Türk milletini temel alan, onun gelişmesi
ve yükselmesi için düşünce ve çareler üreten, eylem-
ler yapan, milliyetçiliğe ve Türklüğe aykırı görüş ve
akımlarla düşünce planında mücadele eden gönüllü
kuruluşlardır. Bu ereğe ulaşmak için kapalı salon ve/
ya açık hava toplantıları, konferanslar, bilgi şölen-
leri, açık oturumlar, vb. düzenlerler; malî imkânları
elverirse kitaplar, dergiler, basılı bildiriler yayınlarlar.
Onların en önemli hizmetlerinden biri de, kuşkusuz,
milliyetçiliğe ilgi duyan gençleri bu konuda bilgilen-
dirmek, eğitmek ve bilinçlendirmek, milletin geleceği
olan gençlerin milletlerini, yurtlarını seven, kutsal de-
ğerleri yaşatmak için her türlü özveriye hazır bireyler
olarak yetiştirmelerine katkıda bulunmaktır.
İlk Milliyetçi Dernekler
Türkiye’de milliyetçi dernekler, başka birçok der-
nekler gibi, ilk olarak II. Meşrutiyet’in ilânından sonra
kurulmaya başlandı. Bu tarihî olayın sağladığı ser-
bestlik havası içinde, ilk olarak 1908 yılında Türk
Derneği, 1911’de Türk Yurdu Cemiyeti kuruldu.
Fakat onlar çok kısa ömürlü oldular. Onları 25 Mart
1912’de kurulan, gelecek yıl yüzüncü yaşını kutlaya-
cağımız Türk Ocağı izledi. O yıllarda kurulmuş olan
Türk Gücü Derneği (1913) ile Türk Bilgi Derneği
(1913) de uzun süre yaşayamadılar. Yalnızca, bir
öğrenci kuruluşu niteliğinde olan Millî Türk Talebe
Birliği, milliyetçi bir kurum olarak, 1980’e kadar var-
lığını sürdürdü.2
 Deneğin 23 Ocak 1953 günü “tedbirli” kapatılışı sırasında Dernek dizgievinden son anı. Tezgâh başındakiler Necmeddin
Sefercioğlu ve Erhan Löker, arkadaki TMD Umumî Kâtibi Abdullah Savaşçı.

1912 yılında kurulan Türk Ocağı, zaman zaman
uğradığı kesintilere rağmen, varlığını günümüze ka-
dar sürdürebildi. Onun 1931-1949 yılları arasında
kapalı kalmış olması milliyetçilik tarihimiz ve hayatı-
mız açısından büyük bir talihsizliktir. Çünkü o yıllarda
tek parti yönetiminin baskısı yüzünden yeni milliyetçi
dernekler kurulması mümkün olamadı; kurulma şansı
bulabilenler de rahat ve uzun süre çalışamadı. Ancak
05.06.1946’da çıkarılan ve 3512 sayılı Cemiyetler
Kanunu’nda önemli değişiklikler yapan 4919 sayılı
yasanın sağladığı serbestlik ortamı içinde, o tarihten
başlanarak birçok yeni düşünce derneği kuruldu. Bu
ortamdan yararlanılarak, İstanbul’da, Ankara’da ve
başka yurt köşelerinde “kültür derneği” sıfatlı milliyet-
çi gençlik dernekleri de kurulmaya başlandı.3
Türk Milliyetçiler Derneği (TMD)’nin
Kuruluşu
TMD’nin oluşumu başka derneklerinkine ben-
zemez. O, öteki derneklerde olduğu gibi birden çok
kişinin bir araya gelerek hazırladıkları bir “Tüzük”ü
resmî makamlara sunması yolu ile kurulmamıştır; biri
Ankara’da, dördü İstanbul’da olmak üzere 1946’dan
başlayarak kurulmuş bulunan beş milliyetçi derneğin
1 Nisan 1950 günü oluşturdukları Türkiye Milliyet-
çiler Federasyonu’nun 1-2 Nisan 1951 günlerinde
İstanbul’da toplanan ilk (ve tek) Kurultay’ında oybirliği
ile verilen karar uyarınca, Ankara’da kuruldu. O Ku-
rultay, yalnızca bu kararı vermekle yetinmemiş, ku-
rulacak derneğin adını koymuş, “ananizamname”sini
geceli-gündüzlü iki gün süren yoğun bir çalışma ile
oluşturup onaylamış, kurucu üyeleri ile Ankara’daki
oluşumu resmileştirecek ve ilk kurultayına kadar yö-
netecek “Umumî İdare Heyeti” üyelerini belirlemişti.
Yani, Türk Milliyetçiler Derneği’ni yeni bir oluşum
olarak değil, bir dönüşüm olarak değerlendirmek
daha doğru olur. Bunlar göz önüne alınarak, TMD’ni
1951’de değil 1946’da kurulmuş da sayabiliriz.
Bu noktada okuyucunun aklına beş milliyetçi der-
neğin neden tek çatı altında birleştirildiği sorusu ge-
lebilir. Bu sorunun karşılığı basittir. 1950 yılında kuru-
lan Türkiye Milliyetçiler Federasyonu’nun ana ereği,
“milliyetçi dernekleri birleştirmek”ti. Bunun başlıca
sebebi ise “birlikten kuvvet doğar” inancı idi.4 Birliğe
bağlı dernekler, aynı inanç ve düşüncedeki genç-
lerin benzer ereklerle kurmuş oldukları ayrı gençlik
kuruluşları idiler. Hatta onların birisi, daha önce tek
kuruluş iken, üyelerinden bir bölümünün derneğin
çalışmalarını yeterli etkinlikte bulmamaları üzerine
oradan ayrılıp ayrı bir dernek kurmaları sonucunda
oluşmuştu.5 Aynı dâvâyı güden böyle derneklerin
maddî ve manevî yönlerden güçlü olmaları beklene-
mezdi. Zaten zor şartlar altında sürdürdükleri çalış-
malarının bir süre sonra kendiliğinden sona ermesi
kaçınılmazdı. Milliyetçi gençleri birlik olmaya yönel-
ten bir başka sebep de, bu ayrı kurulmuş dernek-
lerin savundukları görüş ve düşüncelerde zamanla
nüanslar ve/ya farklılıklar, hatta ayrılıklar meydana
gelmesi ihtimali idi. Bunun sonucunda, bu milliyetçi

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 133

kuruluşlar arasında inanç ve kavram kargaşası da milletini meydana getiren unsurları muhafaza
çıkabilirdi. 1950 başlarının düşünce yapısı da böyle etmek ve bütün milliyetçileri teşkilâtlandırmak”
bir ayrışmaya elverişli idi. Çünkü dönemin aydınları olarak belirtilmişti.10
ve gençleri o yıllarda, “milliyetçi” ve “devrimci” ola-
TMD’nin Kurucuları
rak, iki kampa bölünmüşler idi. Milliyetçiler arasında
Türkçülerden en koyu İslâmcılara kadar bütün sağ Yasa uyarınca dernek ana tüzüğünde bu dernek-
düşünceliler, devrimciler arasında ise en ılımlı sos- lerin kurucu olarak gösterilmesi mümkün değildi. Ku-
yalistlerden en koyu komünistlere kadar her türden rucuların “gerçek kişi”ler olması gerekiyordu. Sorun
solcular bulunuyordu. Solcular kısa bir süre içinde Federasyon’un üyesi olan derneklerin belirlediği be-
ayrışmış değişik kuruluşlar oluşturmuşlardı. Milliyet- şer kişinin “kurucu” olarak gösterilmesi ile çözüldü.11
çiler arasında henüz öyle bir ayrışma yoktu. Bütün Umumî Merkezi Ankara’da olacağı için, Derneğin ilk,
sağ düşünceliler “milliyetçi” olmaktan memnundular. kurucu yöneticilik görevi, kurucu üye olarak belirle-
Onların, düşünce yapılarını koruyarak, tek kuruluş nen beş Türk Kültür Derneği delegesine verildi. TMF
içinde toplanmalarında bir engel ve sakınca görün- Kurultayı’nın ardından Başkente dönen bu görevliler,
müyordu. Galiba kurulacak yeni bir derneğin böyle Halûk Karamağaralı’yı Umumî Başkan, Abdülhâdi
bir “alaşımı” kucaklaması bekleniyordu.6 Toplu’yu Umumî Başkan Vekili, Erhan Löker’i
Umumî Kâtip, Necati Torun’u Umumî Muhasip seç-
TMD’nin Kurucusu Olan Dernekler
tiler. Bu iş bölümünde Abdullah Savaşçı, Umumî
Türk Milliyetçiler Derneği’ni oluşturan, kendisi- İdare Heyeti üyesi olarak kaldı.12
ni ve kendisine bağlı dernekleri kapatarak bu yeni
Bu işbölümünün gerçekleşmesinden sonra ilk iş,
oluşuma katılmalarını sağlayan Türkiye Milliyetçiler
Umumî Merkez’in kullanacağı bir yer edinmek oldu.
Federasyonu’nun İstanbul’daki üyeleri, 1946’da ku-
Türk Kültür Derneği’nin Anafartalar Caddesi üze-
rulan Türk Kültür Ocağı, 3 Eylül 1946’da kurulan
rinde bulunan Vakıf İşhanı’ndaki genişçe odasının
Türk Kültür Çalışmaları Derneği, 1947’de kurulan
kurulacak Ankara Şubesi’nce kullanılmasının uygun
Türk Gençlik Teşkilâtı ve o yıllarda kurulmuş oldu-
olacağı düşünüldüğünden, Umumî Merkez için, aynı
ğu sanılan Genç Türkler Cemiyeti7 idiler. Bunlar;
yapının ikinci katındaki, içi camekânla bölünmüş 210
İstanbul’da kurulmuş olup orada etkinlik gösteren
numaralı oda kiralandı. 3x5 m boyutundaki bu oda-
derneklerdi. Federasyon’un bir de merkezi Ankara’da
nın pencereleri ile camekân arasında kalan 2x3 m.lik
bulunan üyesi vardı. O, Başkentteki tek milliyetçi
dar alanında, duvar önüne bir sandalye ile genişliği
dernekti. Herhalde yukarıda andığımız 4919 sayı-
100 sm. olan ve hiçbir özelliği bulunmayan küçük bir
lı yasanın çıkarılışından önce kurulmuş olmalı ki,
ahşap yazı masası, karşısındaki duvar önüne küçük
1944-1945 yıllarındaki, Türk milliyetçilerine yönelik
bir camlı dolap, masa ile dolap arasında kalan küçük
devlet terörünün olası olumsuz etkilerine karşı bir
boşluğa da, toplantılarda yönetim kurulu üyelerinin,
tedbir olarak, “Türk Oyunlarını Derleme ve Yaşatma
başka zamanlarda da gelecek konukların oturabile-
Derneği” adıyla kurulmuş ve adı 1947’de yapılan ilk
ceği, kullanılmış sandalyeler konuldu. Genel Merkez
genel kurul toplantısında Türk Kültür Derneği’ne
bürosu(!) böylece oluştu13 ve bir yıl içinde elli şube-
dönüştürülmüştü.8
li bir kurum olacak, daha sonra şube sayısı 76’ya
Türk Milliyetçiler Derneği’nin Ereği ulaşacak olan Türk Milliyetçiler Derneği Umumî
Merkezi’nin konforu hep bundan ibaret kaldı.
Anılan beş derneğin oluşturduğu ve ereği “mil-
liyetçi dernekleri birleştirmek, aralarındaki bağları Şube Açma Etkinlikleri
kuvvetlendirmek ve milliyetçi Türk gençlerinin hak-
Ananizamnamesi ve gereken öteki belgeleri An-
larını müdafaa etmek” olarak belirlenen Türkiye
kara Valiliğine 18 Nisan 1951 günü sunularak kuru-
Milliyetçiler Federasyonu’nun, 1-2 Nisan 1951’deki
luş işlemleri de tamamlandıktan sonra Türk Milliyet-
Kurultay’ına bu derneklerin dördünün gönderdiği de-
çiler Derneği Umumî Merkezi, hızlı bir şube açma
legeler katıldı.9 Kurultaya katılan dört derneğin tem-
etkinliğine girişti. Çünkü Ananizamname’sindeki,
silcileri, büyük bir özveri göstererek, gündüz ve gece
ereğini belirten 2. maddenin ilk fıkrasında derneğe
çalışarak, yeni kuruluşun anatüzüğünü hazırlamışlar
“bütün Türk milliyetçilerini teşkilâtlandırmak” görevi
ve ardından her maddesini ayrı ayrı tartışarak onay-
veriliyor; bu görev, aynı maddenin ikinci fıkrasında
lamışlardı. “Ananizamname” denilen bu belgede,
“Teşkilâtlandırmaktan maksat, birinci fıkrada zikre-
Türk Milliyetçiler Derneği adı verilen yeni kuruluşun
dilen esasların milliyetçi bütün Türk vatandaşları ta-
ereği; “Allah, vatan, soy, tarih, dil, an’ane, sanat,
rafından benimsenmesi, onlarda millî ruh ve şuurun
aile, ahlâk, hürriyet ve millî mukaddesat esasla-
daima canlı kalması hedefine ulaşmak için vatanın
rına dayanan Türk milliyetçiliğini işlemek, Türk
her köşesinde şubeler açmaktır.” denilerek belirgin-

134 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

leştiriliyordu: Böylece, yeni kurulan TMD’ne, şubeler
açma gibi önemli bir görev yüklenmiş oluyordu. Ay-
rıca, kendisini kapatıp TMD’ne katılan Türk Gençlik
Teşkilâtı’nın da kırk dolayında şubesi vardı. O kendi-
sini kapatıp Türk Milliyetçiler Derneğine katılınca, şu-
belerindeki üyelerin önemli bir bölümünün etkinlikle-
rini TMD’nin şubesi olarak sürdürmek istemeleri tabiî
idi. Nitekim onların çoğu, bunu sağlamak için TMD
Umumî Merkezi’ne başvurmakta gecikmediler. Ayrı-
ca, Kayseri’deki Türk Kültür Birliği, Zonguldak Komü-
nizmle Mücadele Derneği, Denizli Gençler Derneği
gibi bazı yerel kültür dernekleri de kendilerini kapa-
tıp Türk Milliyetçiler Derneği’ne katılmak istiyorlardı.
Böylece yoğun bir şube açma etkinliği başladı. Bunun
sonucu olarak Derneğin şube sayısı, kuruluşunun bi-
rinci yılında 50’ye ulaştı.14 Bu sayı daha sonra 76’ya
kadar yükseldi. Bunun sonucu olarak Türk Milliyetçi-
ler Derneği, Türkiye’nin her yerindeki köy, kasaba ve
kentlerde şubesi bulunan, o döneme göre çok hızlı
şubeleşen büyük bir örgüt durumuna geldi.
Bu şubeleşme, daha önce şubesiz olan Türk Kül-
tür Derneği’ni yönetmiş olan TMD’nin genç yönetici-
leri için gerçekten çetin bir işti. Çünkü; bu alanda de-
neyimleri yoktu. Fakat onlar, Umumî Başkan Halûk
Karamağaralı’nın dikkatli, dirayetli ve titiz yönetimin-
de, bu işi aksatmadan yürütmeyi başardılar.
Bu etkinlikleri büyük ölçüde engelleyen en önemli
etken hem Umumî Merkez’in hem de şubelerin bü-
yük yoksulluk içinde bulunmaları idi. Bu büyük olu-
şumu malî yönden destekleyen ne bir devlet kurumu,
ne de zengin hayırseverler vardı. Onlar, derneklerini
çoklukla ya bir öğrenci harçlığından, ya bir küçük me-
mur aylığından ayırılabilip derneğe bağışlanan para-
lar ile çevirmeğe çalışıyorlardı. Bu da, elbette, büyük
etkinlikler göstermeye engeldi. Fakat Umumî Merkez
ve şubelerin yönetimleri, yönetici ve üyelerinin büyük
özverileri ile bunun da üstesinden gelmekte idiler.
TMD Kurultayı
Türk Milliyetçiler Derneği’nin ilk (ve yazık ki, tek)
Kurultay’ı, 24-25 Temmuz 1952 günlerinde Ankara’da
toplandı. Kurultay’a Derneğin 60 şubesinden 74 üye-
nin katıldığı bu Kurultay’ın başkanlığını Ankara Şu-
besi delegesi Sait Bilgiç yaptı. Olağan görüşmeler
dışında Kurultay’ın yaptığı en önemli çalışmalar,
Ananizamname’de değişiklikler yapılması ve ayrıntılı
bir “Çalışma Programı”nın kabul edilmesi oldu.
Ananizamname’de yapılan değişiklik yeni bazı
maddelerin eklenmesini öngörüyordu.
“Mevzuu” başlıklı 3. madde, “A. Türkler arasında
içtimaî tesanüt fikirlerini yaymak; B. Türk ahlâk, âdet
ve an’anelerine uygun yaşamayı ve millî mukadde-
sata hürmeti telkin etmek; C. Türk harsına yönelen
tecavüzler ve milliyetçiliğe aykırı cereyanlarla fikir
yoluyla mücadele etmek; Ç. Gençliğin örnek Türk
milliyetçileri halinde yetişmelerine çalışmak, hakla-
rını müdafaa etmek isteklerine tercüman olmaktır”
biçimini aldı.
Ananizamname’ye “Prensipler” başlığı ile ekle-
nen 2. Bölüm ise 4-6. maddelerden oluşuyordu. 4.
madde, “Dernekliler arasında fikir birliğini sağlamak
maksadiyle aşağıdaki mefhumların tarifi zarurî görül-
müştür” denildikten ve “A. Millet: Soy ve vatan birliği
şuuru ile müşterek mefkûreye sahip fertlerin harsî
toplululuğudur.” diye tanımlandıktan sonra, bu tanım-
da geçen dört kavram da “a) Soy: Tarihî ve içtimaî
menşe birliğidir; b) Vatan: Altındaki ecdat mezarları
ile üstünde milletin damgasını taşıyan, gerektiğinde
uğrunda ölünen topraklardır; c) Hars: Din, ahlâk, dil,
hukuk, an’ane, iktisat ve bediiyattan ibaret içtimaî
müesseselerin muhassalasıdır; ç) Mefkûre: Birlikte
yaşayıp maşerî sevinç ve kederleri paylaşmak, ya-
rının mutluluğu için bugünden hazırlanmak arzu ve
fiilidir” söylemleri ile açıklığa kavuşturulmuştu. Mad-
de; “B. Milliyet: Milleti teşkil eden unsurlardan doğan
maşerî şuur ve ruhtur” ve “C. Milliyetçilik: Milliyet
ruh ve şuuruna sahip olarak milleti maşerî bünyesine
uygun şekilde yaşatmak, yükseltmek fiil ve fikrine de-
nir” tanımları ile tamamlanıyordu. Ananizamname’ye
eklenen 5. madde, “Milliyetçilik çerçevesi içinde dün-
ya görüşümüz” başlığı altında “Milliyetçiliğimizin te-
meli, milletler arasında adalet esaslarına dayanmak-
tadır. Adaleti kendimize yapılmasını istemediğimiz
bir şeyi başkalarına yapmamak şeklinde anlıyoruz.
Buna göre istiklâl ve tamamiyetlerine hürmetkârız.
Bu itibarla milliyetçiliğimiz emperyalist zihniyete, ko-
münizme olduğu kadar düşmandır.” deniliyor ve 6.
maddede de “Hürriyet ve insan hakları anlayışımız”
başlığı altında “İnsanlara hürriyet, milletlere istiklâl şi-
arımızdır. Bu şiara aykırı ve bütün milletlerin istiklâlini,
insan hak ve hürriyetlerini gaspa çalışan her fikir ve
fiile amansız düşmanız” açıklaması yapılıyordu.15
TMD Kurultayı’nın getirdiği bir başka yenilik de,
şubelerin çalışma ve etkinliklerinde yol gösterici ol-
mak ve birlik sağlamak ereği ile kapsamlı bir “çalışma
programı”nın kabul etmesiydi. Dört bölümden oluşan
bu program şubelerde beş çalışma kolu oluşturul-
masını öngörüyordu. Bunlar; A. Hars, Millî Kültür ve
Kurslar, B. Kitaplık ve Yayın, C. Müzik, Millî Oyunlar,
Müsamere ve Spor, Ç. Sosyal Yardım ve Köycülük,
D. Kadınlar kolları olacaktı. Her şube bunların en az
ikisini oluşturmak zorunda idi. Programda bunların
çalışma esasları ayrıntılı biçimde açıklanıyordu. Ça-
lışma Programı dernek çalışma ve etkinliklerini yön-
lendiren yararlı bir kılavuz niteliğindeydi.16
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 135
 Ananizamnamesi’nde yapılan değişikliler ve ka-
bul edilen Çalışma Programı ile Türk Milliyetçiler
Derneği, mükemmel bir “toplum kuruluşu”na dönüş-
müştü.

TMD Ananizamnamesi, Umumî İdare Heyetinin

üye sayısını da çoğaltmıştı. Buna göre, Kurutayca
gizli oyla bir Umumî Başkan ve altı Umumî İdare
Heyeti Üyesi seçilecekti. U.İ.H. üyeleri kendi içlerin-
den bir Umumî Başkan Vekili, bir Umumî Kâtip, bir
de Umumî Muhasip seçerek işbölümü yapacaklardı
(44-46. maddeler). Kurultay’da Genel Başkanlığa
Sait Bilgiç seçilmiş, Umumî İdare Heyeti de şu ki-
şilerden oluşmuştu: U. Başkan vekili Ali Uygur, U.
Kâtip Abdullah Savaşçı, U. Muhasip Necati Torun,
Üyeler: Mehmet Antal,17 Ö. Nuri Turumtay ve Tah-
sin Tola.18

TMD Kurultayı yaz ortasında yapılmıştı. Bu etkin-

liklerin en az 2-3 ay yavaşlaması demekti. Dernek
Umumî Merkezi, bu boş ayları değerlendirmek için,
Kurultayca benimsenen bir kararı uygulamaya koy-
du. Bu, dernek için bir dizgievi (mürettiphane) kurul-
ması idi. Karara göre, derneğin yayımlayacağı her
türlü basılı gereçler, kurulacak bu dizgievinde dizile- Türk Milliyetçiler Derneği’nin 3 Mayıs 1952 günü
rek basılacak duruma getirilecek, hazırlanan baskı Ankara’nın Söğütözü mesiresinde düzenlediği “Türkçüler
Günü”nde Atsız Bey katılanlara hitap ederken. Yanındaki
kalıpları, Dernek basımevi kuruluncaya kadar, başka
Hüseyin Namık Orkun’dur.
bir basımevinde bastırılacaktı.

Dizgievi için gerekli gereçler ve hurufat
İstanbul’dan satın alınacaktı. Bunun için gerekli pa-
rayı, durumu uygun dostlarından ve başka kişilerden
sağlayan yeni Umumî Başkan (Sait Bilgiç), dizgie-
vi için gerekli gereç ve hurufatı alma görevini, eski
Umumî İdare Heyeti üyesi Erhan Löker’’e verdi. Hu-
kuk Fakültesini yeni bitirmiş olan E. Löker, iri yarı,
güçlü kuvvetli, matbaacılıktan çok iyi anlayan bir genç
idi. Dizgievi kurulması düşüncesinin de savunucusu
idi. Bu görevi severek kabul etti ve elindeki sınırlı
para ile İstanbul’a gitti. Orada gerekli olan hurufat
ve gereçleri sıkı pazarlıklarla satın aldı. Aldıklarını,
çoğu kez sırtında taşıyarak Haydarpaşa İstasyonuna
götürdü ve oradan trenle Ankara’ya ve Dernek Mer-
kezine getirdi. O Ankara’ya gelmeden önce Dizgievi
için, U. Merkez’in bulunduğu Vakıf İşhanı’nın çatı ka-
tındaki 2x2 m. boyutlu odacıklardan biri kiralanmıştı.
Gereçlerden küçük bir bölümü oraya, artanlar da U.
Merkez Odasındaki boş yere yerleştirildi. Böylece
özlenen dizgievi (mürettiphane) kurulmuş oldu.
Fakat iş bununla bitmiyordu. Orayı çalıştıra-
cak, dizgi işini yapabilecek, ücretle çalıştırılacak
elemanlara ihtiyaç vardı. Derneğin imkânları bunu
sağlamaktan uzaktı. Çözüm olarak Ankara Şubesi-
nin üyeleri olan gençlerden yararlanmak akla geldi.
Avukat Erhan Löker on parmağında on marifet bu-
lunan bir ağabeydi. Kumpas kullanılarak yapılan el
dizgisinin de ustası idi. Dernek üyelerinden hevesli
olanlar onun gözetiminde yazı dizmeyi öğrenecekler
ve Mefkûre’nin hazırlanmasına yardımcı olacaklardı.
Löker’e yardımcı olan 4-5 üyenin gönüllü çabası ile
dizgi işine başlandı. Fakat çalışmalar gereken hızda
yürümüyordu. Çünkü dizgi işinde çalışanlar ya me-
mur ya da öğrenci idiler. Ancak görevde veya derste
olmadıkları zaman çalışabiliyorlardı. Üstelik işin ace-
misi idiler. Bu yüzden dizgi işi uzadıkça uzuyordu.
Bir de sıkça çıkarılmak zorunda kalınan bildirilerin
dizilmesi araya girince, Mefkûre’nin hazırlanması işi
aksıyordu. Bu yüzden dernek dizgi evinde 30 ve 31.
Sayıları, ancak yirmi bir gün arayla yayımlanabilmiş
ve Mefkûre 16 ayda 31 sayı çıkarılabilmişti.
TMD’nin Yayın Etkinlikleri
Türk Milliyetçiler Derneği’nin, uzun süre bir ya-
yın organı olmadı. Başlangıçta ona ayırılacak para
ve onunla uğraşılacak zaman bulunamadı. Fakat
şube sayısı arttıkça, bu bir gereklilik oldu. Sonunda,
Mefkûre adlı bir gazetenin çıkarılmasına karar veril-
di. 20 Ekim 1951’de çıkarılmaya başlanan bu yayın,
yarım gazete boyunda bir gazetecik idi.
Haftalık olarak çıkarılması ereklenen Mefkûre,
başlangıçta tek yaprak (iki sayfa)dan ibaretti. Her

136 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

 Kesin kapatma davası günlerinden birinde Dernek Yöneticileri ile İstanbullu avukatlar: (Soldan sağa) Necati Torun,
Gültekin Sonsuzoğlu, Bekir Berk, Abdullah Savaşçı ve İsmet Tümtürk.
sayısında bir yazı, şubelere gönderilen tamim (ge-
nelge)ler, şubelerden gelen etkinlik haberleri yer alır-
dı. Ayrıca, bir “Kitap Köşesi”nde yeni çıkan milliyetçi
yayınlar tanıtılırdı. Sonradan Mefkûre’nin bazı sayı-
ları dört sayfa olarak da yayımlandı. Fakat “haftalık”
olma özelliği bir türlü sürdürülemedi. Çünkü Umumî
Merkezin ona düzenli ödenek ayırması mümkün de-
ğildi. Yayımlanması işi ile uğraşacak profesyonel bir
görevlisi de yoktu. Bu yüzden her sayısı bir zarurete
dayalı olarak çıkarılabiliyordu. Aralıklarla 29 sayı çı-
karıldıktan sonra, 24 Mayıs 1952 tarihinde yayımına
uzun bir süre ara verilmek zorunda kalındı. Dernek
dizgievi kurulduktan sonra da, biri 20 Aralık 1952 (30.
sayı), öbürü 10 Ocak 1953’te (31. sayı) olmak üzere
iki sayı daha çıkarılabildi.19
TMD’nin etkinliklerini duyuran başka yayın or-
ganları da vardı. Şubelerin bulunduğu yerlerdeki
basın organları dernek etkinliklerini duyuruyorlardı.
Bunlar yanında, haftalık Orkun (06.10.1950-18.01.
1952) dergisi ile Afyonkarahisar Şubesinin başkanı
M. Sadettin Aygen’ce çıkarılan on beş günlük Türkeli
(05.12.1951-05.01.1953) dergisi de, çıktıkları sürece,
dernek haberlerini düzenli olarak yayımladılar.20
TMD Umumi Merkezi’nin Başlıca Başka
Etkinlikleri
Kuruluşundan başlayarak TMD’nin Umumî Mer-
kezi ile şubeleri arasında kendiliğinden bir iş bölü-
mü oluşmuştu. Umumî Merkez Derneği resmî veya
resmî olmayan kuruluşlara karşı temsil edecek, bir
takım önemli etkinlikleri üstlenecekti. Elbette bazı
şubelerin düzenledikleri önemli etkinliklere de maddî
ve manevî yönden katkıda bulunacaktı. Kimi şube-
lerin bulundukları yerlerde karşılaştıkları sorunları
çözmek, zorlukları gidermek de ona düşen bir görev-
di. Şubeler ise, etkinliklerini, yerel şart ve durumlara
göre gerçekleştiriyorlardı.
TMD Umumî Merkezi yetkilileri, Kızıl Çin zulmün-
den kaçarak Himalayaları aşıp Türkiye’ye gelen Doğu
Türkistanlı Uygur Türklerinin önderleri ve temsilcileri
olan Mehmet Emin Buğra ve İsa Yusuf Alptekin’i,
Ankara’da konuk edip mülteci Türklerin ülkemize
kabul edilmeleri yolundaki çaba ve etkinliklerinde
aracı ve yardımcı olmayı seve seve üstlenmişlerdi.
Bununla da yetinmeyip onların Ankara’daki belli başlı
Türkçülerle ve Ankara Şubesi üyeleri ile tanışmaları-
nı, görüşmelerini sağlayan birkaç toplantı da düzen-
lemişlerdi. Bunların biri, 2 Şubat 1952’de TMD An-
kara Şubesi salonunda yapıldı.21 Toplantıların birine
de o sırada İstanbul Milletvekili olan Türk Ocağı’nın
Merkez Heyeti Reisi Hamdullah Suphi Tanrıöver de
katılmıştı.
TMD Umumî Merkezi’nin doğrudan düzenlediği
veya katkıda bulunduğu etkinliklerden biri de 3 Mayıs
1944 günü başlatılıp iki iki yıl süren, Türkçülere yö-
nelik devlet terörünün anılması için “Türkçüler Günü”
olarak kabul edilen 3 Mayıs anmalarının ülke çapın-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 137
da gerçekleşmesini sağlayan etkinlikleri idi. Umumî
Merkez, ilk olarak 3 Mayıs 1951 günü bir kapalı
salon toplantısı, 3 Mayıs 1952 günü de Ankara’nın
Söğütözü alanında büyük bir kır gezisi düzenlemişti.
Bunlara Ankara’da yaşayan Hüseyin Namık Orkun,
Fethi Tevetoğlu, Sait Bilgiç gibi o acı dönemin mağ-
durları olan Türkçüler de katılmış, genç Türkçülerle
o günlere ilişkin anılarını paylaşmışlardı. 1952’deki
kır gezisine 3 Mayıs’ın en büyük mağduru Atsız’ın da
katılması büyük coşku ve heyecana sebep olmuştu.
Rahmetli Atsız, 2 Mayıs 1952 günü Ankara’da ver-
diği “Devletimizin Kuruluşu” konulu konferansı dola-
yısıyla yine “devletlûlar”ın gazabına uğramış, Süley-
maniye Kütüphanesi’ndeki sürgün görevine yeniden
gönderilmişti.
Bunlardan başka TMD Umumî Merkezi, 28
Temmuz 1951 günü Ankara Şubesi’nin düzenlediği
Nâzım Hikmet’in özel olarak affedilmesi kampanya-
sını protesto toplantısına, 1 Kasım 1952 günü de İs-
tanbul Şubesi’nin gerçekleştirdiği “Hürriyet ve İstiklâl
Günü”ne, Umumî Başkanlık düzeyinde katıldı.
Umumî Merkez’in, bir Türk Milliyetçiliği Kurultayı
toplama yolunda başarısız bir girişimi de oldu. Bu-
nun için 28 Ekim 1941’de “istişarî” bir toplantı yapıldı.
Bu toplantıya dönemin 32 ünlü milliyetçisi çağrılı idi..
Gelebilenler, Ankara Şubesi’nin salonunda toplandı-
lar. Konu üzerinde uzun tartışmalar yapıldı. Fakat gö-
rüşmeler bir günle sınırlı olduğu için sonuç alınama-
dı. Belirlenen görüşleri toparlayıp bir bildiri durumu-
na getirme işi toplantının başkanlığını yapan Remzi
Oğuz Arık’a verildi. Onun hazırladığı metin bir basın
toplantısı ile kamuoyunun bilgisine sunuldu. Fakat
yapılması düşünülen bu bilim kongresi yapılamadı.
Çünkü Derneğin böyle büyük bir toplantıyı gerçekleş-
tirebilecek malî gücü yoktu. O günün şartları içinde
bir “sponsor” bulmak da mümkün değildi.
Bütün yoksulluklara rağmen, Türk Milliyetçiler
Derneği, kültürel alanda sesini, ülkenin köy, kasaba
ve kentlerinde kurulan şubelerinin çevrelerinde bü-
yük ilgi uyandıran etkinlikleri ile duyurabiliyordu. Bu
çalışmalar yerel gazetelerce de ilgi ile izleniyor, ha-
berleştiriliyordu. Çünkü o etkinliklere katılanlar, çev-
renin aydın, dinamik gençleri idiler. Onlara çevredeki
milliyetçi, yetişkin aydınlar da katılıyor, destek olu-
yorlardı. Bu etkinlikler, siyasî partiler ve milliyetçilik
karşıtı örgütlerce de kıskançlıkla takip ediliyordu. Bu
durum, zamanla Türk Milliyetçiler Derneği’nin karşı-
sında düşman bir cephenin oluşması ile sonuçlandı.
Rahmetli Peyami Safa’nın “Devrimbazlar” adını ver-
diği, “mâhutlar” sıfatını lâyık gördüğü Türk ve Türklük
düşmanı odaklar ve onların borazancısı birtakım ga-
zeteler, Dernek aleyhine yayın kampanyaları başlat-
tılar. Türk Milliyetçiler Derneği’nin onların kampanya-
138 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
larını kıracak yayın organı ve malî gücü yoktu.22 Bu
yüzden Dernek Merkezi’nin onları cevaplandırmak
için yaptığı cılız etkinlikler etkili olamıyordu. Söz ko-
nusu kampanyalara zamanın bazı siyasîleri ve bü-
yük malî imkânlara sahip solcu kuruluşları da destek
oluyorlardı.
TMD Karşıtı Cephe
Önce de belirttiğimiz gibi, 1950’lerin düşünce ha-
yatında başlıca iki cephe vardı. Bunların birini en ılım-
lısından en kızılına kadar olan düşüncedeki insanları
bir araya getiren “devrimci cephe;” öteki Türkçü, Ana-
dolucu, İslâmcı, vb.lerden oluşan “milliyetçi cephe”
idi. Devrimci cephe ne kadar zengin ise, milliyetçi,
özellikle Türkçü cephe o denli yoksul idi, Çünkü dev-
rimcilerin iç ve dış pek çok hâmisi, destekçisi vardı. O
yüzden para sıkıntısı çekmezler, etkinlikleri yanında
yayın hayatında da söz sahibi olurlardı. Yayımladık-
ları gazete ve/ya dergiler suçlu bulunup kapatılmış
olsa bile, hemen bir yenisini çıkarmak onlar için işten
değildi. Oysa, milliyetçilerin bir dergi veya gazeteyi,
cesaret edip yayımlasalar bile, uzun süre çıkarmaları
mümkün olmuyordu. 1946-1950 yılları arasında An-
kara ve İstanbul’da çıkarılan on kadar milliyetçi dergi
birkaç sayı yayımlanıp kapanmıştı.23 Türk Milliyetçiler
Derneği’nin yayın organı olarak yayımlanan haftalık
Mefkûre gazetesi de bir türlü düzenli çıkarılamıyordu
(Zaten bir haber bülteni niteliğinde olduğu için, baskı
sayısı da çok düşüktü). Öte yandan dernek aleyhine
yayınları için gazete ve/ya dergilere gönderilen ya-
lanlama ve açıklamalar da çoklukla örtbas ediliyordu.
Bu yüzden Dernek dozu gittikçe artırılan saldırı ve
sataşmalara cevap vermek imkânından da yoksun
kalmakta idi.
Bu iftira ve saldırılar, Malatya’da bir lise öğrencisi-
nin Vatan gazetesinin o zamanki sahip ve başyazarı
Ahmet Emin Yalman’ı tabanca ile vurarak yaralama-
sı ile doruğa ulaştı. Basında milliyetçiler ve mukad-
desatçılar aleyhine korkunç bir itham kampanyası
başlatıldı. Necip Fazıl Kısakürek ve Serdengeçti der-
gisinin sahibi ve yazarı Osman Yüksel tutuklanarak
Malatya’ya götürüldü. Yalman’ı yaralayan Hüseyin
Üzmez,24 üyesi olmamakla birlikte TMD’nin toplan-
tılarına katılan bir gençti. Bundan dolayı o günlerin
dumanlı havası içinde, Dernek de saldırılardan na-
sibini almakta gecikmedi ve İstanbul basınında TMD
aleyhinde yoğun ve sürekli bir saldırı ve iftira kam-
panyası başlatıldı.
Kısa zamanda bu kampanyaya dönemin Cum-
hurbaşkanı ve Başbakanı da katıldı. Kendisini zi-
yaret edip Türk Milliyetçiler Derneği mensuplarının
milliyetçi, muhafazakâr, CHP’ye ve anlayışına karşı
gençler olduklarını söyleyerek bu derneğe kıyılma-
masını rica etmesine karşı Celâl Bayar, “Ben onların olan Isparta Milletvekilleri Sait Bilgiç ve Tahsin Tola
CHP’ye karşı oldukları noktada CHP ile beraberim” ile onların çıkarılmasını protesto ederek Partiden ay-
diyerek hem kendi anlayışını hem de Derneğe yöne- rılmış bulunan İrfan Aksu DP’ye yeniden alındılar.
lik kampanyanın başında olduğunu ortaya koymuş-
b. Sonradan Yassıada dâvâsında idam ceza-
tu. Başbakan Adnan Menderes ise Aralık 1952’de,
sı verilen fakat yaşlılığı dolayısı ile cezası “müeb-
Gaziantep’te yaptığı bir konuşmada, Türk Milliyetçiler
bet hapis”e çevrilen Celâl Bayar, Türk Milliyetçiler
Derneği’ni kast ederek “Ya oldukları gibi görünsünler,
Derneği’ne yönelik olumsuz tavrını uzun yıllar sür-
ya da göründükleri gibi olsunlar” diyerek Derneğin bir
dürdü. Kayseri Cezaevi’nde bulunduğu sırada kendi-
siyasal partiye dönüşebileceği korkusunu ve vehmini
sini ziyaret eden bir grup milliyetçi gence, “aynı şart-
dile getirmişti.
lar olsa şimdi de aynı yolda hareket ederim” diyen
Bu iki devlet adamının tavır ve beyanları kısa za- eski Cumhurbaşkanı, yıllar sonra kendisine bu yolda
manda etkisini gösterdi. 23 Ocak 1953 günü akşa- yöneltilen soruları “bir hata idi, affola” diyerek cevap-
mı TMD Umumî Merkez ve şubeleri, yapılan eş za- lamak zorunda kaldı. Çünkü çevresinde milliyetçiler-
manlı baskınlarla “tedbirli olarak” kapatıldı ve dernek den başka kendisine ilgi gösteren kalmamıştı.
hakkında temelli kapatma dâvâsı açıldı. O davanın
c. Türk Milliyetçiler Derneği’nin kapatılmasından
“iddianame”sinde savcı, Derneğin hem ırkçı hem de
sonra İstanbul’da “Milliyetçiler Derneği” adıyla yeni
dinci etkinlikler yaptığını ileri sürüyor, bu yüzden te-
bir dernek kuruldu. Fakat bir süre başkanlığını Sait
melli kapatılmasını ve yöneticilerinin cezalandırılma-
Bilgiç’in de yaptığı o dernek, içine kapanık, yalnızca
sı istiyordu. 30 Ocak 1953’te başlayan duruşmalar,
bazı kitaplar yayımlayan ve az sayıda şubeler açan
25 Şubat, 11 Mart, 14 Mart, 1 Nisan, oturumlarından
bir kuruluş olarak varlığını 12 Eylül 1980’e kadar sür-
sonra, 4 Nisan 1953’de sona erdi. Ankara 2. Sulh
dürdü. Fakat “Milliyetçiler Derneği” denildiğinde, çok-
Ceza Mahkemesi’nde görülen dâvânın yargıcı Os-
lukla, o değil “Türk Milliyetçiler Derneği” anlaşıldı.
man Selçuk idi. İlk duruşmada konuyu bilirkişi olarak
havale ettiği üç hukuk profesöründen Hüseyin Cahit TMD-Türk Ocağı İlişkileri
Oğuzoğlu hastalığını bahane ederek, Nihat Erim ve
1931 yılında kapattırılmış olan Türk Ocağı
Faruk Erem de başka mazeretler ileri sürerek bu gö-
1949’da yeniden oluşturulmuş, Türk Milliyetçiler Der-
revden kaçmışlardı. Bunun üzerine aynı göreve atan
neği de resmen 1951 yılında kurulmuş olduğu için,
Prof. Dr. Muvaffak Akbay ise, Savcı’nın iddianamesi-
bu iki kurum arasındaki ilişkiler, aralarında bir ilişki
ne taş çıkaran ithamlarla yüklü bir rapor hazırlamış-
olup olmadığı hususları merak konusu edilmiş, za-
tı.
man zaman bu konuda sorulara muhatap olmuştum.
4 Nisan 1953 günü yapılan son duruşmada, Sorulara sözlü olarak vermeğe çalıştığım karşılıkları
önce bu bilirkişi raporu okundu. Sonra dâvânın sa- burada da özetlemek isterim:
nıkları olan Ali Uygur, Abdullah Savaşçı, Necati To-
- Yukarıda da açıklamağa çalıştığım gibi Türk Mil-
run, Ömer Nuri Turumtay ve Süreyya Bilgiç’in sözlü
liyetçiler Derneği 1951 yılında kurulmuş görünür ise
savunmaları alındı.25 Yargıç Osman Selçuk, kısa bir
de, kökleri 1946-47’lere dayanır; o yılarda kurulmuş
aradan sonra, önceden hazırlandığı anlaşılan uzun
olan beş milliyetçi derneğin devamıdır.
karar metnini okudu.26
- İlk yıllarında Türk Ocağı etkin bir kuruluş ol-
Kararda Savcı’nın iddianamesinde ve Bilirkişi’nin
maktan daha, bir “yetişkin milliyetçiler kulübü” ola-
raporunda ileri sürülen bütün iddialar çürütülüyor ve
rak görülüyordu. Buna karşılık TMD çoklukla 20-25
sonuçta, Ananizamname’sinin 6. maddesinde yer
yaşlarında gençlerce yönetilen bir gençlik kuruluşu
alan “İnsanlara hürriyet, milletlere istiklâl şiarımızdır”
niteliğindeydi. Bundan dolayı gençler Ocağa git-
ilkesi “siyasi” bulunarak derneğin temelli kapatılma-
mekten çekiniyorlardı. Ama Ankaralı Türkçü genç-
sına ve sanıklara onar lira para cezası verilerek bu
ler, tarihî Türk Ocağı yapısının Ocağın kullanımına
cezaların ertelenmesine karar verildiği açıklanıyordu.
verilmesinden ve Prof. Dr. Osman Turan’ın Ankara
Yani karar milliyetçiliği aklamış fakat Türk Milliyetçiler
Türk Ocağı başkanlığına getirilmesinden, yani 1954
Derneği yöneticilerini cezalandırmış; Derneği de mil-
yılından başlayarak, Ocağa gelmeğe ve üye olma-
liyetçilik tarihinin derinliklerine göndermişti. Karara
ğa başladılar. Onların hemen hepsi Türk Milliyetçiler
ilişkin bir yorum, ertesi gün İstanbul’da yayımlanan
Derneği’nin üyeleri idiler. Böylece TMD üyeleri Türk
Yeni Sabah (5 Nisan 1953) gazetesinde, başyazı
Ocağı ile kucaklaşmış oldular.
olarak “Dağ Fare Doğurdu” başlığı ile yayımlandı.
Sözün Özü
Bu kararın bazı sonuçları da oldu:
2002 yılında yazdığım uzunca bir yazıda Türk
a. Daha önce Demokrat Parti’den ihraç edilmiş

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 139

Milliyetçiler Derneği’nin merkez ve şubeleri ile toptan
kapatılışını “söndürülen ışıklar” olarak nitelemiştim27.
Durum, bana göre, gerçekten de bu idi. Çünkü, ül-
kenin dört bir yayına yayılmış TMD şubeleri, oralara
aydınlanma götüren birer ışıktı. Onların kapatılması
ile yalnızca ülkemizin bu yöreleri önemli bir kültür ay-
dınlanmasından yoksun bırakılmakla kalmadı; böy-
lece, gelecek vadeden değerli bir “gönüllü toplum
kuruluşu”nu da yitirdi. Türk milletine ve milliyetçiliğine
yazık edildi!
______________________________________________
1 Türkiye’de, bu terim yerine, genellikle, “sivil toplum ku-
ruluşu” veya “örgütü” terimleri kullanılmaktadır. O terim,
İngilizce den çevrilen ve dilimize anlamı düşünülmeden
sokulan bir terimdir. “Sivil,” Türkçe’de “askerî olmayan”
anlamına gelir. Ayrıca ülkemizde askerî alanda etkin
olan dernekler, vakıflar gibi toplum kuruluşları da var-
dır. Bunu göz önüne alarak, kazanç amacı gütmeyen,
resmî niteliği bulunmayan bu tür kurumları “gönüllü
toplum kuruluşları” olarak adlandırmayı tercih ediyo-
ruz.
2 Necmeddin Sefercioğlu, Milliyetçi Dernekler. Türk
Ocakları Ankara Şubesi, Ankara, 2008. s. 5-7, 13-17.
3 O yasadan yararlanılarak, Türk Ocağı da yeniden oluş-
turuldu. Necmeddin Sefercioğlu, “Türk Ocağı,” Milliyetçi
Dernekler, Türk Ocakları Ankara Şubesi, Ankara, 2008.
s. 5-15.; “Türk Ocağı’nın kısa tarihi, turkocagi@turkoca-
gi.org.tr Ana sayfa, 01.08.2010.
4 Bu durumu, TMF Kurultayı’nın açış konuşmasını ya-
pan Federasyon Başkanı B. Berk, “Hemen herkesçe
malûmdur ki, birlik kuvvettir, kuvvet kaynağıdır. Zafer
ise, daima, birleşenlerindir” cümleleri ile belirtiyordu.
5 Türk Gençlik Teşkilâtı’nı, Türk Kültür Ocağı’ndan bu dü-
şünce ile ayrılan gençler kurmuşlardı.
6 Ancak, düşüncelerdeki nüanslar ve ayrılıklar kısa süre
içinde kendisini göstermeye başlamış olmalı ki, 24-25
Temmuz 1952’de toplanan Türk Milliyetçiler Derneği
Kurultayı’nda, “Ananizamname”sine, “millet,” “milliyet”
ve “milliyetçilik”in tanımları ile bunlara bağlı kavramların
açıklamalarını veren bir “prensipler” bölümü eklenmesi-
ne gerek duyulmuştu.
7 Yazık ki, bu derneğe ilişkin bilgi edinemedik.
8 Necmeddin Sefercioğlu, “Türk Kültür Derneği, I,” Milli-
yetçi Dernekler. Türk Ocakları Ankara Şubesi, 2008. s.
18-20.; Darendelioğlu İlhan Egemen, “Türk Kültür Der-
neği, Türkiye’de Milliyetçilik Hareketleri. Toker Yayınevi,
İstanbul, 1968. s. 157.
9 Türkiye Milliyetçiler Federasyonu’nun o Kurultay’ına
katılmayan ve toplantının başında Federasyon’dan çı-
karılan dernek, Türk Kültür Çalışmaları Derneği idi. Bu
kuruluş Federasyon’un hiçbir etkinliğine katılmamış,
karşı çıkmıştı. Derneğin, üyelik süresi içinde yönetim
değişikliğine uğradığı, milliyetçilikten uzaklaştığı anla-
şılıyor.
10 “2. bölüm: Prensipler,” Türk Milliyetçiler Derneği Anani-
zamnamesi.. Türk Milliyetçiler Derneği, Ankara, 1952.
s. 4-5.
11 Türk Milliyetçiler Derneği Ananizamnamesi (Ankara,
1952)’nin 59. maddesinde, öz adlarının abece sırası
ile verildiği listeye göre Türk Milliyetçiler Derneği’nin
kurucusu olarak gösterilen kişiler şunlardı: Abdullah
Savaşçı, Abdülhâdi Toplu, Ahmet Çavdar, Aslan
Göbelezoğlu, Bekir Berk, Celâl Erçıkan, Erdoğan
Okçu, Erhan Löker, Faruk Kadri Demirtaş (Timur-
taş), Gökhan Evliyaoğlu, Halûk Karamağaralı, Hulki
140 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Hotamışgil, Hüseyin Çıkrıkçıoğlu, Kâmil Özden, Ke-
mal Yaman, Kubilay Mevlânaoğlu, Mehmet Aydın,
Necati Torun, Remzi Sakarya, Şâdi Pehlivanoğlu.
Bunların çoğu üniversiteyi yeni bitirmiş veya henüz üni-
versite öğrencisi olan gençlerdi. Aralarında ileriki yıllar-
da milletvekili, bakan, profesör, ünlü gazeteci, tanınmış
meslek adamı, üst yönetici olacaklar vardı.
12 Fakat bu iş bölümünden kısa bir süre sonra, Fakül-
tesinin bitirme sınavlarına hazırlanmak için görevin-
den ayrılmak zorunda kalan Erhan Löker’in yerine
Umumî Kâtipliğe Abdullah Savaşçı getirildi. Löker de
Savaşçı’nın yerine geçti Bu kurul, 24-25 Temmuz 1952
Kurultayına kadar, 1 yıl, 5 ay 14 gün görevde kaldı.
13 Odanın giriş kapısı ile camekân arasında kalan büyük
bölümü, uzun süre boş kaldı. Orası 1952 yılı ortalarında
oluşturulan müettiphane’nin fazla gereçlerinin konuldu-
ğu bir depo olarak kullanılmaya başlandı.
14 Mefkûre, 22 (22.03.1952), 1.; 24 (05.04.1952), 1.
15 Türk Milliyetçiler Derneği Ananizamnamesi ve Çalışma
Raporu. Türk Milliyetçiler Derneği Umumî Merkezi, An-
kara, 1952. s. 3-5.
16 Türk Milliyetçiler Derneği Ananizamnamesi ve Çalışma
Programı. Türk Milliyetçiler Derneği Umumî Merkezi,
Ankara, 1952. s. 16-27.
17 Bu üye sonradan görevden ayrılmış, yerine yedekten
Süreyya Bilgiç geçmişti.
18 Bu kurul, Derneğin 04.04.1953’te kapatılması yüzün-
den, 7 ay 9 gün görevde kalabildi.
19 Necmeddin Sefercioğlu, “Mefkûre,” Türkçü Dergiler.
Türk Ocakları Ankara Şubesi, Ankara, 2008. s. 43-44..
20 Necmeddin Sefercioğlu, “Türkeli, Orkun, I,” Türkçü Der-
giler. Türk Ocakları Ankara Şubesi, 2008. s. 36-41.
21 Mefkûre, . . .
22 Söz gelişi, bir bakanın Samsun’da, dernek aleyhinde
yaptığı bir konuşmayı, yerinde cevaplamak gereği du-
yulmuş, Umumî Başkanvekili ile Umumî Kâtib’in oraya
gitmesi kararlaştırılmıştı. Samsun’a gitmek için yol para-
sı bile bulunamadığından Abdülhâdi Toplu ve Abdullah
Savaşçı, o korkunç soğuk günlerde, birinin paltosunu
satıp Samsun’a onun geliri ile gitmek zorunda kalmış-
lardı.
23 O dönemde ve daha sonra yayımlanan Özleyiş, Altın
Işık, Kür-Şad, Kalem, Türklük ve Mukaddesat Düş-
manları ile Savaş, Aras, Oğuz, Gurbet, Türk Dünyası,
Kopuz, Tanrıdağ, … gibi milliyetçi dergiler onu bile bul-
mayan sayılar halinde çıkarılabilmişlerdi. Bk. Necmed-
din Seferciğlu, Türkçü Dergiler. Türk Ocakları Ankara
Şubesi, Ankara, 2008. s. 32-43.
24 Hüseyin Üzmez, bu olaydan dolayı bir süre cezaevinde
kaldı. Orada iken dışardan hukuk öğrenimi yaptı. Ce-
zaevinden çıktıktan sonra avukatlık ve yazarlığa baş-
ladı. 2009 yılında çocuk yaşta bir kızı taciz etmekten
mahkûm oldu. Şimdi Bursa da bu suçunun cezasını
çekmektedir.
25 Umumî Başkan Sait Bilgiç ile Umumî İdare Heyeti üyesi
Tahsin Tola, milletvekili oldukları için sanık olamamış-
lardı. Sait Bilgiç dâvâya avukat olarak katılmıştı.
26 Bu kararın metninin büyük bölümü, birçok dizgi yanlış-
ları ile yüklü olarak, Isparta’nın Yalvaç ilçesinde çıkarı-
lan 4 Mayıs 1953 günlü Yalvaç gazetesinde yayımlandı.
Ben de bu kararın önemli kesimlerini, gazetedeki yan-
lışları olabildiğince düzelterek Orkun dergisinde yayım-
ladım: Bk. Necmeddin Sefercioğlu, “Söndürülen Işıklar,
III. Orkun 49 (Mart 2002), s. 29-31.; IV (Nisan 2002), s.
38-40.
27 Necmeddin Sefercioğlu, “Söndürülen Işıklar.” Orkun 47
(Ocak 2002), s. 30-32; 48 (Şubat 2002), s. 40-43; 49
(Mart 2002), s. 29-31; 50 (Nisan 2002), s. 38-4.
 “TÜRK MİLLİYETÇİLER DERNEĞİ”NDEN
“TÜRKİYE MİLLİYETÇİLER CEMİYETİ”NE - I -
- 1950’Lİ-60’LI YILLARIN “MİLLET
TANIMI” VE GÜNÜMÜZ İÇİN ÖNEMİ –
MUSTAFA KÖK*
T
ürk kültür hayatında dernekçiliğin ve dergi-
ciliğin şüphesiz dün olduğu gibi bugün de
çok önemli bir yeri var. Bendeniz de şahsen
gençlik yıllarından beri bu işlerin birazcık yakınların-
da bulunmuş olmaktan büyük haz ve mutluluk du-
yanlardanım. Özellikle 1965-69 üniversite-öğrenimi
yıllarını geçirdiğim İstanbul, bütün Türkiye’de her iki
faaliyetin de ekseni durumundaydı. Bugün hepsi de
rahmete kavuşmuş olan büyük ilim ve fikir adamla-
rından bazılarını o çevrelerde tanımış olmaktan,
onların yakınında bulunmaktan yahut sohbetlerini/
konferanslarını izlemekten, bu vesilelerle genç in-
sanlara ümitler saçan gözlerindeki parıltılara şahit
olmaktan dolayı iftihar ediyorum. Kimleri tanımadık
ki? Edebiyat âlimleri Prof. Ali Nihat Tarlan’dan Prof.
Mehmet Kaplan’dan Ahmet Kabaklı’ya, sosyolog
Ord. Pof. Z. Fahri Fındıkoğlu’ndan tarihçi Ord. Prof.
Zeki Velidi Togan’a, gazeteci/şair-“üstad” Necip
Fâzıl’dan N. Nazif Tepedelenlioğlu’na, ondan Osman
Yüksel Serdengeçti’ye, “ilimciliği” ile şöhret yapmış
Prof. Mümtaz Turhan’dan “eski ihtilâlci-asker” oldu-
ğu hâlde bir munis ve bilge edasıyla tarihçi Ziya Nur
Aksun’u ve sosyal-psikolog Erol Güngör’ü dahi ken-
disine meftun eden Dündar Taşer’e; nihayet tarihçi-
edip, “ateşîn Türkçü” Hüseyin Nihal Atsız’dan mü-
tefekkir/filozof – aynı zamanda “Hareket Okulu”nun
fikir önderi – “Anadolucu-milliyetçi” Nurettin Topçu’ya
varıncaya kadar nice büyük insan!... Ve bu insanlar-
dan bazılarının çıkardıkları ya da yazı yazdıkları der-
giler: Hareket, Büyük Doğu, Yol, Ötüken ilk aklıma
gelenleri… Bu büyük insanlardan herhangi birisinin
bir sohbet toplantısından, bir konferansından ya da
katıldıkları açık oturumundan çıkıyorken duyduğu-
muz heyecan ve artan ümitlerimizle vardığımız kesin
hüküm: Nice şer odağı, ne tuzaklar kurarsa kursun,
bu ülke batmaz, bu millet ölmez!...
İşte biz bu çalışmada - şimdilik iki yazıyla - bir kıs-
mı bizim yıllara da sarkan birkaç dernek tüzüğünden
hareketle o dönemlerin bir yönüyle farklı arayışlarına;
“millet tanımları”yla birlikte onun bağlantı ve unsurla-
rına, nihayetinde bu arayışların bugün için önemine
dikkat çekmek istiyoruz.
Değerli edebiyat bilgini Prof. Orhan Okay Hoca,
bizim yukarıda dile getirdiğimiz hasreti (şimdiki moda
deyimle “nostalji”yi), bizden çok daha önce ve özlü
bir şekilde dile getirmişti. Bakın o kendi gençlik yılları
ve bu kabil ideal yuvalarını, 1950’leri nasıl anmakta:
“Benim neslimin ve benden biraz büyük ağabey ve
küçük kardeş nesillerin hayat hikâyesinde Milliyet-
çiler Derneği’nin unutulmaz izleri vardır. O, kendi-
sinden önceki benzer dernek faaliyetleriyle beraber
bu toprağa, bu insanlara, bu insanların inançlarına,
diline, kültürüne, sanatına gençlik yaşlarımızda duy-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 141
gu ve heyecanlarımızla bağlanmamızın, mukaddes
yuvası olmuştu.”1 Aynı dönemi yazan değerli bilim
adamımız Prof. Necmeddin Sefercioğlu da söze
şöyle başlamakta: “1950 ile 1960 arasındaki on yıl,
demokrasi tarihimiz açısından olduğu kadar milliyet-
çilik tarihimiz açısından da önemlidir. Bilindiği gibi, bu
dönemin başlangıcında, milletin istek ve ihtiyaçlarına
sırt çeviren, millet iradesini hiçe sayan tek parti ikti-
darı, milletin oyları ile alaşağı edilmişti. (…) Gelişmek
için uygun bir ortama kavuştuğu zannedilen Türk mil-
liyetçiliği hareketi de, bu dönemin karmaşık ortamı
içinde, kendine bir yol bulmağa, gelişmeğe çalıştı. O
dönemi bu bakımdan irdelemekte yarar var.”2
İkinci Dünya Savaşı yıllarında ülkemizde de son
derece kısıtlanan dernekçilik faaliyetleri, savaş sona
erip çok partili hayata geçişle beraber canlanır. Daha
1946’nın başlarında İstanbul’da “Türk Kültür Ocağı”
kurulur ve bu dernek Orhan Okay’a göre sonraki Mil-
liyetçiler Derneğinin çekirdeğini teşkil eder. Yine onun
anladığına göre, “bu sistemin esası milliyetçiliğin bir
ideoloji değil ideal olduğunu benimsemek, saldırgan
hatta tezahüratçı tavır yerine insan yetiştirmek, ahlâkî
ve millî değerlere bağlılığı telkin etmek gibi âdeta eği-
time yönelmiş bir çalışma”dır. Bu derneğin çatısı ve
faaliyetleri, ülkede yaşayan insanlarımızın hepsinin
geçmişteki kaderi ve gelecekteki irade birliği inan-
cıyla bütün gençlere ve aydınlara açıktır. Meselâ, o
yıllarda yeni kurulmuş Pakistan (1951/Dünya İslâm
Kongresi vesileyle)’a gidip gelmiş olan Abdurrahim
Zapsu da oradaki bir seminere katılmış ve bu otu-
rumda intibalarını anlatmıştır.3
Türk Milliyetçiler Derneği’nin Doğuşu
1946’dan itibaren İstanbul’da, yukarıda arz edilen
atmosfer çerçevesinde, art arda çoğunluğu “Türkçü
eğilimli” milliyetçi denekler kurulur. Bunda “1944
Türkçülük olayları ve dâvası”nın da büyük payı ol-
duğu muhakkak. Bu dernekler sırayla, Türk Kültür
Ocağı, Türk Gençlik Teşkilatı, Türk Kültür Derneği,
Genç Türkler Derneği ile Türk Kültür Çalışmaları
Derneği’dir. 1949’dan itibaren tarihî Türk Ocakları
da yeniden açıldığı hâlde - Sefercioğlu’nun naklettiği
üzere - “misyonunu tamamlamış” gözüyle bakıldığı
için herkes kendi derneğinde kalmayı tercih etmiştir.4
Yukarda sayılan beş dernek, 1950 Nisan ayında güç-
lerini birleştirerek Bekir Berk’in başkanlığında Türki-
ye Milliyetçiler Federasyonu’nu kurarlar. “Milliyetçi
güçleri birleştirme çabalarının son adımı” olarak bir
yıl sonra 1 Nisan 1951’de Türk Gençlik Teşkilatı’nın
merkezi olan Rüstem Paşa Medresesi’nde ilk Milliyet-
çiler Federasyonu Kurultayı toplanır (Zamanın Ispar-
ta Milletvekili Sait Bilgiç divan başkanı seçilir.). Ku-
142 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
rultaydaki konuşmacılar arasında o günün öne çıkan
veya sonra sık duyulacak olan isimleri bulunmakta-
dır. Fethi Gemuhluoğlu, Şadi Pehlivanoğlu, Mehmet
Altınsoy, Mehmet Turgut bunlar arasındadır. Faaliyet
raporunu okuyan Bekir Berk başta olmak üzere he-
men herkes hararetle milliyetçiler arasındaki birlik ve
beraberlikten bahseder. Farklı bir misal olarak, gele-
ceğin sanayi bakanlarından olacak Mehmet Turgut,
“bundan sonraki faaliyetlerimizde Anadolu’ya örnek
insan yetiştirmemiz lâzım” der. İşte bu kurultayda,
“Federasyon”un bünyesindeki kuruluşlardan (“Türk
Kültür Çalışmaları Derneği” dışındaki) 4 derneğin
katılımıyla, merkezi Ankara’da olmak üzere “Türk
Milliyetçiler Derneği” doğar (İsim konusunda “Türkiye
Milliyetçiler Derneği”ni teklif eden Şâdi Pehlivanoğlu
ve Kubilây İmer’in önerisi yerine, büyük çoğunlukla
Halûk Karamağaralı ile Abdullah Savaşçı’nın teklifleri
kabul görür. Geçici İdare Heyeti Genel Başkanı Asis-
tan Halûk Karamağaralı - sonra prof. Sanat Tarihçi-,
yardımcısı Abdulhâdi Toplu, genel sekreter Erhan
Löker, Genel Muhasip Necati Torun ve üye ise Ab-
dullah Savaşçı’dır.).5
Bundan sonra, belki de milliyetçilik tarihinde bir
ilk gerçekleşir: 28 Ekim 1951 günü Ankara’da (Ge-
nel Merkezin bulunduğu Vakıf Han’da) 5 gün sürmesi
planlanan bir “Türk Milliyetçiler Derneği İstişârî Top-
lantısı” yapılır. Amaç, “millet” ve “milliyetçilik” başta
olmak üzere bağlantılı temel kavramların tanımları-
nın yapılmasıdır. Bu istişarî toplantıya öylesine önem
verilir ki, çoğunun isimleri hemen bugüne kadar
ulaşan ve sanırız gelecekte de anılacak olan, ülke
çapında otuzu aşkın bilim, meslek ve siyaset ada-
mı ünlü kişiler dâvet edilir. İsimler - alfabetik sırayla
- aşağıdadır:
Prof. Necati Akder (felsefeci), Prof. Remzi Oğuz
Arık (arkeolog, tarihçi - Seyhan Milletvekili), Aziz
Alpagut (kimyager), Nihal Atsız (tarihçi), Sait Bilgiç
(Isparta Milletvekili), Bekir Berk (avukat), Dr. H. Ferit
Cansever (tabip, o sırada Türk Ocakları Genel Sek-
reteri – birkaç yıl önce kaybettiğimiz değerli mimar-
kültür adamı Turgut Cansever’in babası), Ali Çanka-
ya (kaymakam), Prof. Nüzhet Şakir Dirisu (tabip), Dr.
Faruk Kadri Demirtaş (“Timurtaş”, sonra prof.- Türk
dili ve edebiyatçısı), Selâhattin Ertürk (felsefeci, son-
ra pedagog-prof.), Prof. Z. Fahri Fındıkoğlu (sosyo-
log), Fethi Gemuhluoğlu (yönetici, yazar), Prof. Şev-
ket Raşit Hatipoğlu (CHP. Eski Bakanlarından), Mus-
tafa Hacıömeroğlu (veteriner), Doç. Mehmet Kaplan
(sonra prof.- edebiyat bilgini), Dr. Fahri Kurtuluş (ta-
bip), Prof. Hüseyin Namık Orkun (tarihçi), Cahit Oku-
rer (yazar, o zaman Millî Eğ. Bak. Özel Kalem Md.),
Lütfi Önsoy (yük. müh.), M. Zeki Sofuoğlu (eğitimci),
Necdet Sançar (eğitimci, edebiyatçı), Dr. İzzettin
Şadan (tabip), Prof. Osman Turan (tarihçi), Hikmet
Tanyu (sonra prof.-dinler tarihçisi), Dr. Tahsin Tola
(Isparta Milletvekili), İsmet Tümtürk (avukat, yazar),
Prof. Zeki Velidi Togan (tarihçi), Doç Nurettin Topçu
(felsefeci), Dr. Fethi Tevetoğlu (tabip, yazar), Prof.
Mümtaz Turhan (sosyal psikolog), İ. Hakkı Yılanlıoğlu
(veteriner, yazar) ve Ali Yörük (Aydın-Yenipazar Beld.
Başk.). Listeye dikkat edilirse, Türk milliyetçiliğinin o
günkü renklerini, özellikle “Türkçülük” ve “Anadolucu-
luk” akımlarını temsil eden birçok simayı görüyoruz.
Buna bakarak o gün için milliyetçi akımlar arasında
bir “ittifak”tan bahsedebiliriz. (Şunu da hatırlatmak
lâzım; ilerde görüleceği gibi tüzükte yaygın olarak
“milliyetçilik” terimi kullanıldığı hâlde basına yansıyan
metinlerde daha çok “Türkçülük” terimi geçmektedir.
Bunda “1944 Türkçülük olayı”nın kamuoyunda yarat-
tığı popüler etkinin de payı olabilir.)
Toplantı Genel Başkan Halûk Karamağaralı’nın
(sonra prof.- sanat tarihçi) açış konuşmasıyla başlar,
yönetmek üzere Prof. Remzi Oğuz Arık’ın başkan-
lığa, Sait Bilgiç’in de başkanvekilliğine seçilmesiyle
devam eder. Toplantıya katılamayanlardan Nihal At-
sız, Nurettin Topçu ve Hikmet Tanyu, görüşlerini ya-
zılı olarak bildirmişlerdir.
Bu toplantının amaçları, derneğin yayın organı
Mefkûre dergisinde şöyle sıralanıyor: Şûra, Türkçü-
lük fikriyatının yapısını teşkil eden kavramların ta-
nımlarını yaparak, Türkçülüğü tefrikaya düşürmekten
kurtaracak, Türk Milliyetçiliğinin hareket noktaları ve
prensipleri üzerinde mevcut ihtilafları gidererek ittifak
sağlayacak; ayrıca “millî bünyemizi kemiren içtimaî
yaralarımızın” milliyetçilik açısından tedavi yollarını
tespit edecektir.6
Dikkat edilirse burada temel iki noktaya işaret
edilmekte: 1- Milliyetçilik (Türkçülük) eksenindeki
temel kavramların tanımlarını yaparak milliyetçiler
arasında birlik sağlamak; 2- Millî bünyemizi kemi-
ren sosyal yaraların milliyetçilik açısından çarelerini
göstermek.7 Yani birincisi fikrî-teorik, ikincisi eyleme
dönük-pratik amaçlar.
Derneğin yayımladığı 1 sayılı tebliğde de top-
lantının amaçları şöyle dile getiriliyor: I.Tanımlar. II.
Türk milliyetçiliğinin benzer ve muarız ideolojilere
karşı durumu. III. Türk Milliyetçilerinin çalışma prog-
ramları… Tanımlar konusunda en çok “millet” tanımı
üzerinde durulmuş, çünkü katılımcılara göre “millet”i,
“hem meydana gelirken, hem meydana gelmiş ola-
rak, hem de ideal bir hüviyette düşünmek suretiy-
le” yapılan tanım, diğer kavramlardan “milliyet”in,
“milliyetçilik”in ve“Türk milliyetçisi”nin de tanımına
yardımcı olmuştur.8 Bu anlamda, “millet” üzerinde
durulurken onun üç boyutlu yapısına, yani hem oluş
sürecine – tarihine -, hem bugünkü gerçekliğine, hem
de geleceğe uzanan ideal kimliğine işaret edilmek-
tedir.
Milliyetçiliğin benzer ve karşıt ideolojilerle ilişkisi
tartışılırken de temel sonuçlara varılmış, kendi ifade-
leriyle - bir karşıt ideoloji kabul ettikleri - “Rasizm şek-
linde imtihanını vermiş olan ırkçılıktan, bugünkü milli-
yetçilerimizin vebadan kaçar gibi çekinmeleri lüzumu
kesin olarak kararlaştırılmıştır.” Kendileriyle “benzer
ideolojiler” diye düşündükleri, “Turancılık”, “Anadolu-
culuk” ve “Kemalizm” ile ilişkilerini ise şu şekilde tayin
etmektedirler:
1-“Türkiye’nin gerçeklerine göz kapayarak bütün
Ural-Altay kavimlerini siyasi bir çerçeve içinde birleş-
tirmek mânasında kullanılan Turancılık ile Türk milli-
yetçilerinin alâkası olmadığı tesbit edilmiştir.”
2-“Türkiye’nin varlığı nasıl bir Türk milliyetçiliğini
tabii ideoloji olarak dillere, gönüllere yerleştiriyor(sa);
bu Türk milliyetçiliğinin karşısında “Anadoluculuk”
tâbiri (de o nispette) dar ve lüzumsuz kalmıştır.”
3-Aynı şekilde “bütün Türkiye’nin cemiyet ve si-
yaset hayatına girmiş bulunan inkılâpların bugünkü
hâkim varlığı karşısında “Kemalizm” tabiri de dar ve
ayırıcı kalmış” bulunmaktadır. Sonuçta Türk milliyet-
çilerinin o günkü merhalede – ırkçılıkla birlikte - bu
dört ideolojiyi de derece derece kendi sözlüklerinden
çıkarmakta “bir ve beraber kaldıkları” vurgulanmakta-
dır (Ayrıca o günün şartlarında tartışma konusu olan
siyonizm, masonluk ve komünizme de karşı oluş
sebepleri açıklanmaktadır.).9 Bütün bu sınırlamalar-
dan bizim anladığımız, tek tip bir milliyetçilik anlayışı
sunmaktan çok, farklı anlayışların öne çıkarılıp ge-
reksiz tartışma ve ayrışmalara meydan verilmemesi
çabasıdır. İşte bu anlamda bir “ittifak”tan bahsetmek
mümkün gözükmektedir. Toplantı sonunda ilk karar-
lar 8 sayılı dipnotta andığımız dernek tebliğiyle (“Be-
yanname”) halka açıklanır.10
Tanımlar, Açıklamalar, Yorumlar
Şimdi konunun en önemli kısmına geliyoruz. Bir
yıl önceki istişarî çalışmaların ışığında 1952 yazında
yapılması planlanan “Türk Milliyetçiler Kongresi” ger-
çekleşemez, fakat o yıl Aralık ayında toplanan Türk
Milliyetçiler Derneği Kongresi (I. Kurultay’ı), bize
göre istişarî toplantının sonuçlarından da yararlana-
rak önemli tüzük değişikliğine gider11. Bu tüzükte soy,
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 143
millet ve milliyetçilik başta olmak üzere) temel kav-
ramlar tek tek tanımlanır ve ayrıca buna uygun çalış-
ma programları da belirlenir. Deneğin “gaye” maddesi
fevkalâde kapsamlı, mânevî çağrışımlarla yüklüdür.
Şöyle deniyor: “Gayesi: Allah, vatan, soy, tarih, dil,
an’ane, sanat, aile, ahlâk, hürriyet ve millî mukadde-
sat esaslarına dayanan Türk milliyetçiliğini işlemek,
Türk milletini meydana getiren unsurları muhafaza
etmek ve bütün milliyetçileri teşkilatlandırmaktır.”12
Ve “tanımlar” başlıyor (4. madde). Önce tanımların
gerekçesi açıklanıyor: “Dernekliler arasında fikir bir-
liğini sağlamak maksadıyla aşağıdaki mefhumların
tarifi zaruri görülmüştür.” Yukarıda birkaç defa do-
kunmuştuk; bir yıl önceki istişarî toplantıda da esas
amaç, milliyetçiler arasında birlik sağlamak idi ve bu
ise her şeyden önce “fikir birliği” sağlamayı gerek-
tiriyordu. Ve arkasından tek tek tanımlar sıralanı-
yor: “Millet: Soy ve vatan birliği şuuru ile müşterek
mefkûreye (ülküye) sahip fertlerin harsî(kültürel) top-
luluğudur.” (Parantez içi ifadeler, tarafımızdan konul-
muştur.). Görüldüğü gibi, en başta “millet”in tanımı
ile başlıyorlar. Gerçekte, bir milliyetçi “millet”ten ne
anladığını ortaya koymadan, ona bağlı olarak gerek
millî ve tarihî, gerek sosyal ve kültürel, hatta siyasî ve
hukukî meselelere nasıl bakmak gerektiğini bilemez.
Buradaki millet tanımına bakınca, onu vazgeçilmez
üç temel unsur üzerine oturtmak istedikleri anlaşılı-
yor. 1. Soy, 2. Vatanın birliği şuuru, 3. Ortak ülkü/
ideal (mefkûre) birliği (“Soy”u en başta saymalarının
üzerinde ayrıca duracağız.). Bu üç unsuru birlikte
tutan, deyim yerindeyse harç vazifesi gören işlevsel
güç ise kültürdür (harstır). Ve kültürü şöyle tanımlı-
yorlar: “Din, ahlâk, dil, hukuk, an’ane (gelenek), ik-
tisat ve bediiyattan (estetik) ibaret, içtimaî müesse-
selerin muhassalası (sosyal kurumların toplamı)dır.”
Dikkat edilirse burada, “iktisat” dışındaki unsurların
hemen hepsi mânevî niteliklidir.
Arkadan, “millet”in üç temel unsuru tanımlanır-
ken de bu kültür anlayışının hep akılda tutulduğu
fark ediliyor. Sırayla bakalım: “Soy: Tarihî ve içtimaî
menşe birliğidir.” Bize göre, zamanın Türk Milliyet-
çiler Derneği’nin “millet” tanımında “soy” unsurunu
en başta sayması kadar, ondan ne anladığı da çok
önemlidir. Görüldüğü gibi “soy”dan, fizikî antropolog-
ların ve ırkçıların tanımladığı gibi, aynı atadan gelen
ve topluca yeter ölçüde tayin edici biyolojik özellikler
gösteren bireyler toplamını13 anlamıyorlar. Evet, bir
soyumuz var, ama bu bir biyolojik köken ve özellikler
toplamı değil, tarihî ve sosyal köken (menşe) birliği-
dir. Çünkü biyolojik anlamda soy, insanlarda değil,
hayvanlarda aranılacak bir karakterdir.14 Buna karşı-
lık “soy şuuru, ortak dile sahip olanların ortak bir soy-
144 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
dan geldikleri inancını ifade eden ve toplumbilimde
yer alan bir kavramdır. Dikkat edilsin ki bu bir inanç
meselesidir, kan bağı iddiası yahut konusu değildir. 
Türkçe konuşanların Türk soyundan geldiklerine ina-
nılır ve Türk olarak kabul edilir.”15 Açıkça anlaşılıyor
ki, eğer biz bir millet isek, bu coğrafyadaki insanlarla
en azından bin yıldan beri aynı geçmişi paylaşıyor ve
inançlarımızla, geleneğimizle, sosyal ilişkilerimizle
benzer kaderi yaşıyorsak; Selçuklu’dan Osmanlı’ya
uzanan kader birliği Cumhuriyet’le de tescil edilmiş-
se, bu etnik kökenlerimizin üstüne çıkmış olduğumu-
zun kanıtıdır, demek istiyorlar. Bugünkü yaygın “etnik
tartışama” konusunu sanki 60 yıl önceden sezmiş ve
demiş oluyorlar ki, bizim etnik kökenlerimizden önce
müşterek tarih içerisinden süzülüp gelen sosyal kö-
kenlerimiz birdir. O sebepten kültür birliği dâhilinde
aileler birbirleriyle kaynaşmış, evlilikler yoluyla mil-
yonlarca aile akrabalıklar kurmuştur. “Soy” unsuru-
nu en başta zikretmeleri o bakımdan çok önemlidir.
Nitekim “tarih”e ve “sosyal-toplumsal” kökene (men-
şee) atıf yapan soy tanımı, mefkûre/ülkü (ideal) ta-
nımını da belirliyor gibidir. Çünkü “mefkûre”yi şöyle
tanımlıyorlar: “Birlikte yaşayıp maşerî (toplumsal)
sevinç ve kederleri paylaşmak, yarının mutluluğu
için bugünden bir vücut olarak hazırlanmak arzu ve
fiilidir.” Evet, sadece dünü ve bugünü değil, yarını
da paylaşmak arzu ve iradesi…16 Son unsur olarak
“vatan” kavramının tanımını nakledip yorumlayalım:
“Altındaki ecdat mezarları ile üstünde milletin harsî
(kültürel) damgasını taşıyan, gerektiğinde uğrunda
ölünen topraklardır.” Her milletin vatanı için bu esas-
lar geçerli olmak gerekir; fakat bizim coğrafyamız bu
ifadeleri belki de hepsinden daha çok hak etmekte-
dir. Basit bir toprak parçası, bütün bir milletin emeği
ve alın teriyle, çeşitli sanat ve kültür eserleriyle nasıl
senin malın olur; onu korumak için kanlarını canlarını
feda eden şehitleriyle yüceltmek için ruhunu toprağa
katan ilim-irfan kâfilesi, kutsal mezarlarıyla sana na-
sıl şevk ve ilham vermeye devam eder? Hepsi “va-
tan” kavramı etrafında anlam bulmakta ve vatan o
sebepten kutsal olmakta.17
Sonuçta bunlara dayalı olarak “milliyet”; “mil-
leti teşkil eden unsurlardan doğan maşerî (toplum-
sal) şuur ve ruhtur” diye tanımlanıyor. Buna bağlı
olarak da “milliyetçilik”in tanımı yapılıyor: “Milliyet-
çilik; Milliyet ruh ve şuuruna sahip olarak, milleti
maşerî(toplumsal) bünyesine uygun şekilde yaşat-
mak, yükseltmek fiil ve fikrine denir.” Bu tanımda da
açıkça görüldüğü gibi milliyetçilik, sadece millî de-
ğerlere ve milliyet bilincine sahip olmakla kalmıyor,
milleti o değerlerlerle birlikte, onun sosyal yapısına
uygun şekilde yaşatma ve yükseltme hareketi oluyor.
Böylece milliyetçilikten bir fikir hareketi kadar bir fiil,
bir aksiyon olması da beklenmektedir. Hatırlanırsa
İstişarî toplantının amaçlarından birisi de “millî bün-
yemizi kemiren içtimaî yaralarımızın” milliyetçilik açı-
sından tedavi yollarını tespit idi.
1952 tarihli Türk Milliyetçiler Derneği’nin tüzüğün-
de başka derneklerde pek rastlanmayan başka bir
husus daha var ki, o da yeni değişiklikte eklenmiştir:
“Dünya Görüşü” ile “Hürriyet ve İnsan Hakları” mad-
deleri (5 ve 6). Kendi dünya görüşlerini şöyle tanım-
lıyorlar: “Milliyetçiliğimizin temeli, milletler arasında
adalet esaslarına dayanmaktadır. Adaleti, kendimize
yapılmasını istemediğimiz şeyi, başkalarına yapma-
mak şeklinde anlıyoruz. Buna göre, istiklâl ve tama-
miyetimize hürmet gösterdikleri nispette, diğer bütün
milletlerin istiklâl ve tamamiyetlerine hürmetkârız. Bu
itibarla milliyetçiliğimiz, emperyalist zihniyete, komü-
nizme olduğu kadar düşmandır.” Böylece şu ilkeleri
öne çıkarıyorlar: Adalet, bağımsızlık, her çeşit em-
peryalizme düşmanlık. “Hürriyet ve İnsan Hakları”
anlayışlarına gelince: “İnsanlara hürriyet, milletlere
istiklâl, şiarımızdır. Buna aykırı ve bütün milletlerin
istiklâlini, insan hak ve hürriyetini gaspa çalışan her
fikir ve fiile amansız düşmanız.” Bu son iki madde,
o günün dünya siyasî şartlarında çok önemli. Çünkü
gerek İslâm dünyası ve Afrika’da, gerekse Müslüman
Türk dünyasında onlarca ülke sömürge ve bağımlı
durumda. Bütün bunlarla mücadeleyi de vazife bil-
mekteler (“Soy” tanımıyla birlikte bu son maddeler,
derneğin başına sonra iş açacaktır.).
Bu ilkeler ışığında doğan Türk Milliyetçiler Der-
neği bir yıl gibi kısa zamanda ülke çapında hara-
retle karşılanır; bazı mahallî dernek ve gençlik ku-
ruluşları da kendi kendilerini feshederek Milliyetçiler
Derneği’ne katılırlar. Şube sayısı 50’ye yaklaşır; bir
kısmı tam da kuruluşun birinci yılına denk getirilerek
açılır (Sarıkamış, Elâzığ, Malatya, Maraş ve Kırşehir
şubeleri bunlar arasındadır).18 Gerek genel merkez
ve İstanbul’da, gerekse yurt sathında anlamlı faali-
yetler tertiplenir. 1952 Mart ayında Arpaçay gibi bir
ilçede 8 köy gezilir ve toplantılar yapılır; bazı illerde
büyük kalabalıklarla kuruluş yıl dönümleri kutlanır ve
konferanslar düzenlenir. Bu faaliyetlere illerin idare
âmirleri, eğitim camiası ve hatta subaylar da rağbet
ederler. İstanbul şubesinde Nurettin Topçu, Mehmet
Kaplan, Nevzat Yalçıntaş ve Şadi Pehlivanoğlu çeşit-
li konularda 15 günde bir seminerler verirler; Orhan
Okay’ın Meclis Zabıtlarından hazırlayıp sunduğu Bi-
rinci Büyük Millet Meclisi semineri hayli ilgiyle izlenir.
Bundan başka aynı şubenin, İstanbul’un fethinin 500.
kuruluş hazırlıkları başlayınca, Ayasofya’nın müze
olmaktan çıkarılıp yeniden ibadete açılmasıyla ilgili
olarak çıkardığı broşür basında “irtica” tartışmalarına
yol açar. Dernek bazı gazeteler tarafından “gericilik”le
suçlanır; buna yayın organı olan Mefkûre gazetesi
aracılığıyla cevaplar verilir.19 Mütevazı bir yayın or-
ganı olmasına rağmen bu gazetede, Hüseyin Namık
Orkun ve Halûk Karamağaralı gibi bilim adamlarıyla
beraber, - artık siyasete girmiş olan, fakat DP den
ayrılıp “Türkiye Köylü Partisi”ni kuran - Prof. Rem-
zi Oğuz Arık da yazılar yazmaktadır. Dernekteki bu
hızlı gelişme - siyasî çevreler başta olmak üzere -
bazı mihraklarda kaygılar yaratır. İktidarıyla, muha-
lefetiyle, - yaygın nitelemelere göre de - İstanbul’un
“devrimbaz” basınıyla, “leblebiden nem kapan” çev-
reler, bir kısım “şer odakları” sanki bahaneler arı-
yormuş gibidir.20 Nihayet bir bahane zuhur eder ve
22 Kasım’da Malatya’da ünlü gazetecilerden Ahmet
Emin Yalman’a bir suikast teşebbüsü olur (Yalman
yaralanır). Sanığın Dernekle ilişkisi olduğu iddiası
üzerine İstanbul basınınca Türk Milliyetçiler Derne-
ği hedef yapılır ve yine “irtica” kampanyası başlatılır.
(Bu arada şube sayısı 80’e yaklaşmıştır.) Genel Mer-
kez, 7 Aralık 1952’de “Millet”e hitaben yayımladığı
“beyanname” ile suçlamalara cevap verir. Bir yerinde
şöyle denmektedir: “Tarihimizin de şahitlik ettiği gibi
milliyetçilik, daima teceddüt (yenilik) hareketlerinin
kaynağı olmuştur, Bizim büyük dâvamız, senin mo-
dern ilim zihniyetiyle mücehhez olarak, fakat kökün-
den koparılmadan ve soysuzlaştırılmadan lâyık oldu-
ğun yüksek mevkie ulaştırılmandır. Biz her mâna ve
sahadaki taassup ve irticaın düşmanıyız. Fakat bir
kısım zümreler (komünistler, masonlar, 1944’te Türk
milliyetçilerini tabutluklarda korkunç işkencelere tâbi
tutanlar) maksatlı bir irtica yaygarası ile havayı bu-
landırarak mânevî temellerimizi kundaklamak iste-
mektedirler.” Keza, Remzi Oğuz Arık da Mefkûre ga-
zetesinde yazdığı bir yazıyla saldırılara şöyle “tepki”
verir: “Feryat ve figanlarını yaptığınız inkılâplar sizle-
re, şu batılı demokrasilerin ve bizim milletimizin 500
yıl önceki hoşgörürlüğü (tolérence)nden bir damla
bile kazandırmadı ise boşuna çırpınmayın! Ha kara
irtica, ha ak irtica! Hizmet ettiğiniz efendi aynıdır:
İstibdat!..21 Nihayet Derneğin İstanbul şubesi, 9 Ocak
1953 günü – Nurettin Topçu’nun kaleme aldığı – “Son
Hâdiseler ve Biz” başlıklı bir “beyanname” yayımlar.
Derneği suçlayan çevrelere karşı çok sert bir üslûpla
hazırlanmış bildiriden bir kısım şöyle:
“Bizim seksenden fazla faaliyet şubemiz bu-
lunması, sizi hayretlere, biraz da telâşa düşürmüş.
Hâlbuki bunda hayret edilecek ne var? Biz sade bir
dernek değil, onun hayat ve kuvvet kaynağı olan
Türk milletiyiz. Yarın sekiz yüz şûbemiz de olabilir.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 145
Zira İstiklâl Savaşı’nı unuttunuz mu? İzleri üzerinde
yürüdüğünüz, ellerin ganimetlerini paylaştığı İstiklâl
cihadımız yapılırken her köy, her kağnı, her minâre
cephelere nasıl uzanmıştı!... İşte biz de öyleyiz; o
köylerin çocuklarıyız, o kağnıların yetimleri, o mina-
relerin müminleriyiz!.. O zamanki düşman da eller ve
diller kesmişti, köyler yakarak minareler yıkmıştı. Bu-
gün de aynı şerefsiz, merhametsiz ve seciyesiz harp
tekrarlanıyor. Bugün bu harp, vicdanların üstünde,
beyinlerin ateşinde tekrarlanıyor. (…) ‘Güneşi sağı-
ma ayı da soluma koysalar yine bu işten vazgeçmem’
diyen büyük Peygamberimizin izinden yürüyoruz.
Millete söz verdik! Vicdana söz verdik! Allah’a söz
verdik! Eğilmeyiz, dönmeyiz ve dimağımızdaki son
hücrenin hayatı bâki kaldıkça bu mukaddes dâvadan
vazgeçmeyeceğiz.”22
Baskılara dayanamayan D.P. Hükümeti ve Baş-
bakan da maalesef etki altında kalarak bu kampan-
yaya katılır23; Menderes bir Gaziantep gezisinde Der-
neği “memleket çocuklarını ikiye ayırmak”la suçlar.24
“Oluşturulan hava istikametinde – seneler sonra aynı
iddialarla başını isteyecek basın organlarına yakla-
şarak – “gericiliğe” şiddetli hücumlarda bulunur.” Ve
Türk Milliyetçiler Derneği 22 Ocak 1953 günü 80’e
yakın şûbesiyle kapatılıp mahkemeye verilir. Kapatıl-
ma gerekçesi Cemiyetler Kanunu’nun 33. maddesi-
ne aykırı faaliyette bulunmak, yani “din ve ırk esasları
üzerine kurulmuş” bir dernek olduğu iddiasıdır. Oysa
yukarıda izah etiğimiz gibi, Derneğin tüzüğünde soy
(kanunda geçen terimle “ırk”), “tarihî ve içtimaî men-
şe birliği” olarak tanımlanıyordu. Buradan nasıl bir
“ırkçılık” yorumu çıkarıldığını anlamak güçtü. Ayrıca,
tüzükteki “dünya görüşümüz” maddesinde geçen, “in-
sanlara hürriyet, milletlere istiklâl şiarımızdır” cümlesi
de “siyasî” nitelikli, yani kuruluş amacına aykırı bu-
lunmuştu. Dernek Genel Başkanı Isparta milletvekili
Sait Bilgiç ile yine aynı ilden milletvekili Tahsin Tola
DP’den ihraç edilirler. (R. Oğuz Arık, “Köylü Partisi”ni
kurmak üzere önceden ayrılmasa o da ihraç edilecek-
ti, demektir.)25 Bununla kalmaz, üyelerinden olan Millî
Eğitim Bakanlığı Özel Kalem Müdürü Cahit Okur’un
görevine son verilir. 4 Nisan 1953 günü görülen nihaî
mahkemesinde ise Dernek – temyizi kabil olmamak
üzere- temelli kapatılır. 10 TL. gibi komik bir para ce-
zası verilmesi bahane arayışının ispatıdır.26
Arkasında dönemin en ehliyetli ve ülke çapında
temayüz etmiş bilim, kültür ve siyaset adamlarının
bulunduğu, millî kültür ve bütünlük şuuruna hizmet
idealiyle yola çıkmış milliyetçi bir sivil toplum kurulu-
şu, siyasî endişe ve bahanelerle kapatılmış, çoğulcu
demokrasinin henüz ilk yıllarında milliyetçi aydınlara
146 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
da bilerek bilmeyerek bir gözdağı verilmek istenmiş-
tir. Oysa kapatılan Dernek, o günkü siyasî kadroları
iktidara getiren halkın değerlerine sahip çıkan bir ay-
dın grubuna dayanmakta, bizatihi milletin – o günkü
tabirle –mukaddesatına sahip çıkmaktadır. Ama ha-
dise bununla bitmeyecek, birkaç ay sonra İstanbul’da
aynı ilkelerle yola çıkan, hatta daha kapsamlı çalış-
mayı öngören bir avuç milliyetçi aydın tarafından
“Milliyetçiler Derneği” kurulacaktır.
(Bu yeni kurulacak Derneğin daha kapsamlı hiz-
metlerine rağmen yolunun nasıl kesildiği ile sonra
1960’lı yıllardaki serüveni ise – yine kavramsal tanım
ve çerçeveyi unutmadan – ikinci yazıda ele alınacak-
tır. Tabii, asıl önemlisi, o günün milliyetçi aydınlarının
bütün bu anlayışlarıyla bugün için ne söylemiş olduk-
ları; yani ülkemizin bugünkü “millî bütünlük” kaygısı-
na karşı tuttukları ışık!... )27
_____________________________________________
* Dr., Felsefeci
1 Orhan Okay, “Milliyetçi Düşüncenin Odak Noktaların-
dan Milliyetçiler Derneği”, Türk Yurdu, S: 139-140-141,
Mart-Nisan-Mayıs 1999, s. 334. (Gerek bu makale,
gerekse ardından anacağımız Prof. N. Sefecioğlu’nun
yazısı “1950’li yılların Milliyetçi Dernekleri”ni ve hizmet-
lerini –birbirini tamamlayarak - fevkalâde isabetle orta-
ya koymuş bulunmaktadır. Bizim denememiz ise hem
daha sonrasına uzanmak hem de meselenin başka ci-
hetlerine ışık tutmak amacındadır.)
2 Necmeddin Seferciooğlu, “1950-1960 Arasında Milliyet-
çi Kuruluşlar”, Türk Yurdu, S: 139-140-141, Mart-Nisan-
Mayıs 1999. s. 295.
3 Okay, a.g.m. s. 335. Burada bir parantez açalım: Üç
ciltlik ( üçü bir arada) Büyük İslâm Tarihi adlı eseriyle
tanıdığımız A. Zapsu, hem de vaktiyle kurulmuş Kürt
Tealî Cemiyeti’nin kurucularından olmasına rağmen
1951’de “Türk Kültür Ocağı”nın seminer dâvetine ica-
bet etmede –anlaşıldığı kadarıyla - bir beis görmemiştir.
Aynı zamanda gençliğinden beri siyasi bölücülüğün ileri
gelenlerinden olup 1990’larda – maalesef – belirsiz bir
cinayete kurban giden Musa Anter bu zatın damadıdır
(2000’li yılların siyaset ve iş adamı figürlerinden Cüneyd
Zapsu da torunu). Musa Anter’in, kendi “Hatıralar”ında
(1990), 1945 yılında, İstanbul’da kayınpederiyle birlikte
evine dâvet ettiği Said-i Nursî ile aralarında geçen konu-
muz açısından ilginç bir konuşmayı biz de burada nak-
ledelim: (O zamanlar oturduğu Ege taraflarındaki “dinî
irşat” faaliyetlerine atfen soruyor) “Muhterem Hocam,
çocukluğumdan beri duyduğum ve Kürtlere sempatik
gelen adınız Saîdî Kürdî idi. Şimdi de her gün Türkler
sizi oradan oraya sürüyor, hapsediyor, mahkemelerde
süründürüyor, ama siz hâlâ Türkleri cennete götürme
çabası içindesiniz; bu nasıl iştir? (…) Beni öptü ve şun-
ları söyledi: Evlâdım, daha çocuksun, bilmiyorsun ben
ne yapıyorum. Oku ve ilim öğren.” N. Güneyceli, “Farklı
Bir Bediuzzaman Portresi”, Dergâh dergisi, Cilt: ııı, S.
26, Nisan 1992, s. 3. Said-i Nursî’nin mahkemelerde
süründürülmesi büyük yanlıştı ve bu kabil takibat za-
manla son da bulmuştu. Fakat Burada bizce dikkat çe-
ken husus, ırkçılık öylesine hased yaratıyor ki, “Türkler”i
Allah’ın cennetinden bile kıskandırıyor. Söz açılmışken,
Said-i Nursî’nin, Şeyh Said’in kendi çıkardığı “isyana
katılma talebi”ne verdiği “İslâm’a bin yıl hizmet etmiş bir
 milletin torunlarına kılıç çekilmez” mâlum cevabından
başka; bu bağlamda ona benzer ilâve bir müspet anek-
dotu daha nakledelim: “Ben Van’da iken, hamiyetli Kürt
bir talebeme dedim ki: “Türkler İslâmiyet’e çok hizmet
etmişler. Sen onlara ne niyetle bakıyorsun?” Dedi: “Ben
Müslüman bir Türkü, fâsık bir kardeşime tercih ediyo-
rum. Belki babamdan ziyade ona alâkadarım. Çünkü
tam imana hizmet ediyorlar.” Bir zaman geçti, (Allah
rahmet etsin) o talebem, ben esarette iken, İstanbul’da
mektebe girmiş. Esaretten geldikten sonra gördüm.
Bazı ırkçı muallimlerden aldığı aksülâmel (etki-tepki)
ile o da Kürtçülük damarıyla başka bir mesleğe girmiş.
Bana dedi: “Ben şimdi gayet fâsık, hatta dinsiz de olsa
bir Kürdü sâlih bir Türke tercih ediyorum.” Sonra ben
onu birkaç sohbette kurtardım. Tam kanaati geldi ki,
Türkler bu millet-i İslâmiyenin kahraman bir ordusu-
dur…” (Ahmet Taşgetiren, “Âkif’ten, Bediuzzaman’dan,
Erdoğan’a, 28.6.2010, www.aksiyon.com.tr)
4 Sefercioğlu, a.g.m. s. 296. (Ogün için, bazılarına göre
Ocak’ın “misyonunu tamamlamış olduğu” düşünce-
si doğru olabilir. Ancak bir başka yoruma göre Ocak,
1931’de Atatürk zamanında dahi iç siyaset gereği ol-
duğu kadar özellikle Sovyet Rusya’nın – “Türkçülük-
Turancılık” akımlarından duyduğu endişeler ve buna
dayalı Türkiye’ye yaptığı baskılar sebebiyle kapatılmış-
tır. Bkz: Nevzat Kösoğlu, “Milliyetçilik ve Türk Milliyet-
çiliğnin Doğuşu”, Türk Yurdu, S. 139-140-141, Mart-
Nisan-Mayıs 1999, s. 325. Belki yine aynı sebeplerle bu
yıllarda da “güvenli” sayılmadığından, “Türkçü” aydınlar
bile oraya rağbet etmemişlerdir. Çünkü 1944 Milliyetçilik
Olayları’nın ardında da aynı sebep vardır; üstelik Rusya
1946’dan başlayarak hem Kars ve Ardahan’a göz dik-
miş, hem de Boğazlar’da hak iddia etmeğe başlamış-
tır. Bütün bunlarla beraber, Türk Ocakları “misyonunu
tamamlamadığı”nı göstermek için Temmuz 1954’ten
itibaren Turk Yurdu dergisini de (233. sayı olarak) ye-
niden yayımlamaya başlar. 1959’dan itibaren Prof. Os-
man Turan’ın Genel Başkanlığı döneminde bir atılım
daha yapar; keza Türk Yurdu dergisi de en kapsamlı
yayın dönemlerinden birisine girer. (27 Mayıs’la bütün
bunlar ne yazık ki, kesintiye uğrar. Devamı ve uzun
hikâyesi konumuzun dışında.)
5 Sefercioğlu, a.g.m. s. 296; Komünizme Karşı Mücadele
dergisi (on beş günlük), 15 Nisan 1951, S. 18, s. 1 vd.;
Türklük ve Mukaddesat Düşmanlarıyla Savaş gazetesi
(on beş günlük), 13 Nisan 1951, S. 3, s. 4. Ateşoğlu
Mehmet, Türk Milliyetçiler Derneği’nin Kuruluşu, Mef-
kure, 29 Mart 1952, S. 23, s. 4. (Ateşoğlu’nun yazısına
göre nihai ismi teklif eden Abdullah Savaşçı’dır. Sonra
Abdullah Savaşçı Genel Sekreterlik görevini de üstlen-
miş ve bu görevi Dernek kapanıncaya kadar yürütmüş-
tür.)
6 Mefkûre dergisi, “Türk Milliyetçiler Derneğinin İstişarî
Toplantısı”, S: 3, 17 Kasım 1951, s. 1 vd. (“Milliyetçilik”
yerine daha çok “Türkçülük” teriminin kullanılması dik-
kat çekiyor. Bunda da keza, gerek milliyetçi derneklerin
çoğunun “1944 Türkçülük Olayı” akabinde kurulması-
nın, gerekse 1949’da yeniden kurulan Türk Ocakları’nın
payı olmalı.)
7 Bu konular sonraki yıllarda da milliyetçilerin meselesi
olmağa devam etmiştir. Biz evvelki yıl yaptığımız bir ça-
lışmada Erol Güngör açısından bu konuları tartışmıştık.
Bkz: “Erol Güngör’de Milliyetçilik ve Milliyetçiler Arasın-
da Birlik Meselesi”, Türk Yurdu, Ağustos 2009, S. 264,
s. 67-74.
8 Türk Milliyetçiler Derneği, Tebliğler 1, “Türk Milliyetçi-
lerinin Kongresine Doğru”, 28 Ekim – 2 Kasım, Ankara
1951, s. 2. (Millî Kütüphane, AD 1809).
9 Aynı yer vd.
10 Yayın sürecinde bize ulaşan ve İstişarî toplantı sonucun-
da yayımlanan “Beyanname” konusundaki bir yazıyı da
haber veren (İsmet Tümtürk, Bir Beyanname Münase-
betiyle, Orkun dergisi, S. 68, 18 Ocak 1952) bir bilgiye
göre, bu toplantı 5 değil sadece 1 gün sürmüştür. Ge-
rek Türkiye çapında otuzu aşkın seçkin insanın dâvet
edilmiş olması, gerekse yayımlanan Beyanname’nin
sonunda “28 Ekim - 2 Kasım” aralığının zikredilmesi
–metinde de buna yer verilmesi- haklı olarak insana bu
toplantının 5 gün süren ve fevkalâde önemsenen bir
çalışma olduğunu düşündürmektedir. Nitekim Derneğin
yayın organı olan Mefkûre Dergisi’nin 3 Kasım tarihli
nüshasında toplantının “1 Kasım günü gece yarısına
kadar sürdüğü” kaydedilmektedir. Fakat aynı nüshada,
Basında bu toplantı aleyhindeki yazılara cevap olmak
üzere R. Oğuz Arık ile Genel Başkan Karamağaralı’nın
birlikte yaptıkları basın toplantısında ise, söz konusu
istişari çalışmanın 30 Ekim gününe kadar devam ettiği
yazılmaktadır. Eğer bu ifade doğruysa çalışma 5 de-
ğilse bile 3 gün sürmüş olmalı. Ayrıca Rahmetli İsmet
Tümtürk’ün Orkun’daki yazısında, Beyanname’yi kale-
me alan R. Oğuz’a yönelttiği sert eleştirilere bakarak,
bahsettiğimiz “milliyetçiler arasındaki ittifak”ın pek de
gerçekleşmediği sanılabilir. Oysa Türk Milliyetçiler Der-
neği, faaliyetleriyle genelde bütün milliyetçileri kucakla-
makta, yayın organı olan Mefkûre’de hem Nihal Atsız
hem Remzi Oğuz yazılar yazmakta, malum Basın’ın
“irtica”, “inkılâp düşmanlığı” ve “Turancılık” bağlamın-
daki hücumlarına birlikte karşı konulmaktadır. Nihal
Atsız, “tarihte çok değil 2 devletimiz olduğu” meşhur
tezini anlattığı konferansını da 5 Mayıs 1952 günü
Ankara’da Dernek adına vermiştir. (Remzi Oğuz’un ve
diğer “Anadolucular”ın “Turancılık” konusundaki tavırla-
rı, yazının ikinci bölümüne bırakılmıştır.)
11 Türk Milliyetçiler Derneği Ana Nizamnamesi ve Çalış-
ma Programı, 1952, Milli Kütüphane, 231/42050. Bu
Kurultay’da, aynı zamanda yönetim de değişir ve “gö-
revi Sait Bilgiç başkanlığında Tahsin Tola, Abdullah Sa-
vaşçı, Necati Torun, Ömer Nuri Turumtay ve Mehmet
Antal’dan oluşan Genel Yönetim Kurulu” devralır. (Ka-
panış öncesine doğru Antal’ın yerine Süreyya Bilgiç ge-
lir.), Sefercioğlu, a. g. m. s. 297; “İstişarî toplantı sonuç-
larından da yararlandıkları” tezi şahsi görüşümüz olup
söz konusu Beyanname ile olan sistematik yaklaşım ve
üslûp benzerliğindendir.
12 Federasyon’dan doğuş aşamasında Derneğin ilk tüzü-
ğünde de gaye maddesi “Allah” kavramıyla başlamak-
tadır. Orada bazı delegeler “Allah” yerine “millî mukad-
desat” kelimesinin getirilmesini istemişler, fakat Fethi
Gemuhluoğlu söz alarak, bu terimin çoğu zaman “Allah
mefhumunu şâmil olamayacağını”, ayrıca Rusya’dan
başlayarak çeşitli ülkelerde nasıl değişik anlamlarda
kullanıldığını anlatır.
13 Meydan-Larousse, “Irk” maddesi, Cilt: 6, Meydan yay.
İstanbul, 1971, s. 122.
14 Bilindiği gibi Ziya Gökalp da biyolojik anlamda ırkın hay-
vanlara has olduğunu, bu sebepten atlar için “Arap ırkı,
İngiliz ırkı, Macar ırkı” türlerinden bahsedildiğini söyler.
Bkz: Türkçülüğün Esasları, Varlık yay. İst. 1963, s. 12.
Soy ya da ırkın antropologlardan farklı olarak tarihî ve
filolojik bir hadise olduğuna ilk dikkat çekenlerden bi-
risi 1882 yılında verdiği meşhur konferansıyla Ernest
Renan olsa gerek. Ona göre de “Antropologlar için ırk
zooloji demektir ve hakiki bir menşe ve kan bağını ifade
eder. Buna karşılık filoloji ve tarih araştırmaları fizyoloji
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 147
 ile aynı kategorilere varmaz. (…) Siyasette ırkın araştı-
rılması için hiçbir sebep yoktur. Avrupa haritasının ya-
pılmasında âmil olan insiyakî şuur, ırk meselesini hiç
hesaba katmamıştır. Avrupa’nın ilk milletleri de karışık
kanlardan milletlerdir.” Ernest Renan, “Millet Nedir?”
Çev: Kadir Koçdemir, Türkiye Günlüğü, S. 99, Güz
2009, s. 188,189. (“Milliyetçilikler tarihi”nin klasiklerin-
den olan bu yazıyı çeviren K. Koçdemir’e ve yayımla-
yan Türkiye Günlüğü yöneticilerine teşekkürler…)
15 Nevzat Kösoğlu, “Milliyetçilik ve Yeni Yönelişler”,
12.5.2008, http://www.turkocagi.org.tr Bu, “konuştuğu
diline bakarak hangi milletten olduğuna inanma” konu-
su, yaygın ve sosyal bilimlerin de itibar ettiği bir kıstas
olmasına rağmen, bunun da nihaî bir ölçü olmadığını
biliyoruz. E. Renan bu hususa da yıllar önce dikkat
çekmiştir: “Dil birleşmeye çağırır, fakat icbar etmez.
(…) Günümüzde (1882’de) Almanca’dan başka bir di-
lin konuşulmadığı Prusya’da daha birkaç yüz yıl önce
Slavca konuşuluyordu. (…) Diller tarihî teşekküllerdir
ve kendilerini konuşanların kanı hakkında çok az şey
ifade ederler.” Renan, a.g.m. s. 189,190. Nitekim tarih
içinde “Kürtçe”nin teşekkülü” meselesi, bilindiği gibi tar-
tışılan temel konularından birisidir. En son Rus Bilimler
Akademisi’nin yayımladığı “Kürt Dilinin Etimolojik Söz-
lüğü” temel alınarak hazırlanan bir makale, onun “do-
ğal” dillerden değil “karma bir dil” olduğunu açıkça orta-
ya koyuyor. Bkz. Prof. Ahmet Buran, “Karma Diller ve İki
örnek: Klasik Osmanlıca ve Kürtçe” 12.11. 2009, www.
turkocagi. org. tr. Ayrıca, bizatihi Kayı aşiretlerinden
olup da doğudaki kolları Kürtçe konuşan Karakeçililer
veya hemen bütün kolları bu dille anlaşan Rişvanlılar ile
Urfa/Karacadağ Türkmenleri, dillerine rağmen Türk olan
benliklerini kaybetmemenin en bariz örnekleridir. Geçti-
ğimiz yaz (16 Mayıs 2010) katıldığımız Siverek Karake-
çili Şenliklerinde görüştüğümüz Karaca Dağ Türkmen
Dernekleri Başkanı Nusret Kaya Bey, bize şöyle söy-
lüyordu: “59 parça köylerimizin dağıldığı coğrafyadaki
yer adları Türkçe. Bizim örfümüz-âdetimiz, halı-kilim
dokumalarımızdaki bin bir motifli nakışımız, yani kültü-
rümüz Türkmen kültürü. Demek ki, biz dilimizin değil,
soyumuzun kültürünü yaşıyormuşuz.” Yukarda anlattık-
larımız çerçevesinde, onun da “soy”dan kastettiği, kan
meselesi değil, “tarihî ve içtimaî menşe birliği…” Kah-
ramanmaraş Çok Yaşar köyünden 90 yaşındaki Kara-
keçili ve Alevî Türkmeni Yusuf Karageçen’in Dr. Oğuz
Paköz’e 2000 yılında söylediği söz de aynı derecede
manidar: “Biz Türkmenik, dilimiz Kürt…” (Bu hususların
etnik sosyoloji planında analizi için bkz: Orhan Türkdo-
ğan, Etnik Sosyoloji, Timaş Yay. İst. 1998. (Özellikle,
“Türkiye’de Etnik Gruplar” ile “Güney Doğu ve Etnik
Yapısı” bölümleri.)
16 Birçok bilim adamına göre geçmişten günümüze ülkü
ve irade birliği en önemli faktördür, hatta onlar bizatihi
“millet”i onunla tanımlarlar. Bunlardan en meşhuru olan
E. Renan andığımız meşhur konferansında şöyle söy-
ler: “Millet bir ruhtur, mânevî bir prensiptir. Bu ruhu, bu
manevî prensibi aslında bir olan iki şey teşkil eder. Bun-
lardan biri maziye diğeri ise hâle aittir. Biri zengin bir
hatıralar mirasının müşterek sahipliği, diğeri birlikte ya-
şama arzusu konusunda mutabakat ve bir bütün halin-
de devralınan mirası yüceltme iradesidir.” Tek kelimeyle
“mazide müşterek bir şan ve şeref, hâlde müşterek bir
irade…” E. Renan, a.g.m., s. 191 vd. (Elbette bu irade,
kendiliğinden geleceğe de yönelir. MK.)
17 Bu tanım ve yorumlar, bilenlere hemen Remzi Oğuz
Arık’ın “Coğrafya’dan Vatan’a” adlı ünlü eserini çağ-
rıştırır. O da nerdeyse bizim “milliyetçilik tarihimiz”in
148 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
klasiklerindendir. Remzi Oğuz, orada “bir yer, bir insan
kütlesine ne zaman vatan olur?” diye sorar. Cevabı: “Ne
zaman ki bu insanlar, bu toprak üstündeki menfaate eş,
hatta üstün menfaati kendisine vaat eden, temin eden
yurtlara kendi yurtlarını tercih edecek bir anlayışa kavu-
şurlar, işte vatan o zaman doğuyor demektir. …yoluna
can verilecek toprak: işte vatan budur” Ardından ekler,
buna sebep ise üstünde yaratılan hâtıralar, yani tarih.
Ona göre Türkmen boylarının “akıttığı kan, zekâ ve göz
nuru” Anadolu’yu vatanınız yapmıştır” . Bkz: R. O. Arık,
Coğrafyadan Vatana, M.E.B. yay. İst. 1969, s. 10-14.
Bu fikri daha kapsamlı, hatta metafizik boyutta işleyen
ise Nurettin Topçu olmuştur. O, “Mevlâna”dan hareketle
şöyle söyler: “Büyük mezarların üstünde büyük vatanlar
vardır. Büyük ölüleri olmayan milletler ebedî olamazlar.”
N. Topçu, İslâm ve İnsan Mevlâna ve Tasavvuf, Dergâh
Yay. İst.1998, s. 115. (Bu konunun Mehmet Âkif çizgisi-
ne II. yazıda değinilecektir.)
18 Sefercioğlu, a.g.m. s.297, Merfkûre gazetesi, (Dernek
Haberleri), 12 Nisan 1952, S. 25. (Meselâ 50. Şube
olarak 27 Mart 1952 günü kurulan Maraş Şubesi’nin
kurucuları arasında rahmetli gazeteci Saim Emirmah-
mutoğlu da vardır. İlk idare heyeti, Azmi Işıklı (ilköğr.
müfettişi) başkanlığında Ziyaeddin Hakan Güler (gezici
başöğretmen), Sabri Aytemiz (öğrenci), Mustafa Oruç
(bakırcı) ve Hüseyin Savaş (veteriner). Mefkûre, S. 24,
5 Nisan 1952.
19 Okay, a.g.m. 336; Mefkûre, 12 ve 26 Nisan 1952, S. 25
ve 26.
20 Sefercioğlu, a.g.m. s. 297; Okay, a.g.m. s. 337; Mefkûre,
S. 23, 29 Mart 1952.
21 Arık, “Tepki”, Mefkûre, S. 30, 20 Aralık 1952.
22 Bu beyanname N. Topçu külliyatında İradenin Dâvası-
Devlet ve Demokrasi kitabına alındı. Dergâh yay. 1998,
ss. 215-219.
23 İlginçtir; daha 1951 Mart ayında, yani D.P. iktidarının
bir yılı dolmamışken basında “irtica” havaları esmiş,
İ.Ü. Anayasa Hukuku hocalarından Prof. Ali F. Başgil,
mütevazı bir milliyetçi gençlik gazetesinde iktidarı uyar-
mış ve: “Son günlerin irtica var yaygarası devam edip
gidiyor. Müslüman Türk’ün iman ve akidesine küfürler,
hakaretler savruluyor. (…) Maksat: ortalıkta bir tereddüt
ve ipham (belirsizlik) havası yaratmak, resmî otoritelere
yol şaşırtmak, gençleri kışkırtıp gaile çıkarmak…” de-
miştir. Bu uyarıdan iki yıl geçmeden siyasi otorite “yolu-
nu şaşırmış” ve o zamanki malum basının milliyetçilere
yönelik “irtica” kampanyasına âlet olmuştur. Bkz: A. F.
Başgil, “İrtica Yaygarası”, Türklük ve Mukaddesat Düş-
manlarıyla SAVAŞ gazetesi (on beş günlük), S: 2, 16
Mart 1951.
24 Türk Milliyetçiler Derneği, 22 Ocak 1953 tarihli “1” Sa-
yılı bülten (hazırlayanlar arasında başta Necmeddin
Sefercioğlu’nun adı bulunuyor).
25 İsmail Dayı, gerçek kapatma sebebini, Demokrat
Parti’nin Remzi Oğuz Arık’ın kurduğu Köylü Partisi’nin
gelişmelerinden duyduğu “kuşku”ya bağlıyor. Ayrıca
kapatıldığında şûbe sayısının da 82 olduğunu belirtiyor.
Bkz: İ. Dayı, “Birkaç Damla Hâtıra”, Nurettin Topçu’ya
Armağan, Dergâh Yay. İst. 1992, s. 186.
26 Ezel Erverdi, Remzi Oğuz Arık’ın Fikri Dünyası kita-
bında “Sunuş” yazısı, Ziya Bakırcıoğlu, Degâh yay. İst.
2000, s. 11 vd; Sefercoğlu, a.g.m. s. 297, Okay, a.g.m.
s. 337.
27 Bu yazıların hazırlık aşamasında bir kısım bilgi ve bel-
gelerin sağlanmasında yardımcı olan Türk Ocakları Ge-
nel Merkezi ile değerli dostlarımız Dr. Ezel Erverdi ve
Prof. İsmail Kara’ya müteşekkiriz.
 TÜRK’ÜN BÜYÜK ÜLKÜSÜ:
TÜRKÇÜLÜK
ALTAN DELİORMAN
Türkçülüğün Tanımı
T
ürkçülüğü sistemleştiren Ziya Gökalp’ın ta-
rifine göre “Türkçülük, Türk milletini yükselt-
mek demektir”(1) “Yükseltmek”, çok geniş açı-
lımları olan bir kavramdır. Bunun içine Türk milletinin
“muasır medeniyet seviyesinin üstüne çıkması”ndan
kültür, ekonomi, siyaset, sanat, estetik vb. alanlarına
kadar pek çok konu başlığı sığdırılabilir. Gökalp, bu
tanımı, Cumhuriyet’in kuruluş yılında (1923) yayımla-
nan “Türkçülüğün Esasları” adlı eserinde yapmıştır.
Bu eserde, bir bakıma, yeni devletin takip ve tatbik
etmesi gereken temel konular belirtilmektedir.
Gökalp’ın Türkçülük tanımı kendisinin bütün gö-
rüşlerini kapsamamaktadır. Bu bakımdan tanımda
“birleştirmek” veya “bütünleştirmek” kelimesinin ek-
sik kaldığı söylenebilir. Zira eserlerinde “Türkleri bir
araya toplayan... mefkûrevî bir vatan”(2) veya “Türk-
lerin geçmişte ve belki de gelecekte bir gerçek olan
büyük vatanıdır”(3) şeklinde tarif ettiği Turan ülküsü,
ancak bu şekilde tanım içine alınabilir.
Daha ayrıntılı incelendiği takdirde “millet” kavra-
mının da üstünde durmak gerekecektir. Gökalp, mil-
leti “Millet dilce, dince, ahlâkça ve güzellik duygusu
bakımından müşterek olan, yani aynı terbiyeyi almış
fertlerden mürekkep bulunan bir topluluktur”(4) şeklin-
de tarif ediyor. Bu tanımın, Türkçülük tanımı ile çeli-
şen bazı yönleri bulunmaktadır. Gökalp’a göre milleti
meydana getiren unsurlar arasında din birliği bulun-
maktadır. Bu durumda Türklerin büyük vatanı olarak
belirtilen Turan’ın yani Türk birliğinin içine Hristiyan
Gagavuzlarla Şamanist Yakutlar girmemektedir. Gü-
zellik duygusu ise geniş mânada ortak yanları bulu-
nabileceği gibi, kişiden kişiye değişebilen nesnellik
niteliği taşımaktadır. Yani Türk olmayan biri ile aynı
güzellik duyguları paylaşılabileceği gibi, Türk olan bir
başka kimse ile de farklı duygulara sahip olunabil-
mektedir. Bu bakımdan “güzellik duygusu”nun millet
kavramı içinde yer bulması isabetli olmamaktadır.
Gökalp, millet anlayışında soy kavramına yer
vermemektedir. Buna gerekçe olarak ırkın (anatomik
özelliklerin) sosyal karakterleri oluşturmadığını ile-
ri sürmektedir. Ona göre sosyal karakterleri terbiye
(eğitim) oluşturmaktadır. Böyle olunca ırkın sosyal
karakterlerle ve onların bütünü olan milliyetle bağ-
lantısı kesilmektedir. Ancak, bu görüşüne rağmen
“Kavim” şiirindeki: “Bana yol gösteren benden olma-
lı / Olamaz Türk’e baş Türk’üm demeyen” ifadesi
1930’lardan itibaren ırkçılığı savunan Türkçülerin gö-
rüşleriyle paralellik göstermektedir.
Ziya Gökalp’tan sonraki dönemin seçkin Türkçü-
sü Nihâl Atsız, Türkçülüğü daha geniş kapsamlı ola-
rak tanımlamaktadır: “Türkçülük, büyük Türkeli’nde
Türk uruğunun kayıtsız şartsız hâkimiyeti ve istiklâli
ile Türklüğün her yönden bütün milletlerden ileri ve
üstün olması ülküsüdür”(5).
Bu tarifin içine “büyük Türkeli” deyimiyle Turan-
cılık, “Türk uruğu” deyimiyle de soy kavramı girmek-
tedir. Böylece Ziya Gökalp’ta bulunmayan bir unsura
Atsız’ın tarifinde yer verilmiş olmaktadır.
Millî Ülkü
Ülkü, bir insanın veya bir topluluğun yüksek
amaçları ve hedefleriyle ilgili değerlerin bütünüdür.
Ulaşılması çok kere uzun zaman ve büyük çaba is-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 149
teyen, uğrunda her türlü fedakârlığa katlanılmaktan
kaçınılmayan bir inanış ve emeldir. (6) “Ülkü, bir mil-
lete ait olduğu zaman ona “millî ülkü” denir. Millî
ülkünün o millete mensup fertlerin gönüllerinde ve di-
mağlarında yaktığı ateş, bütün ateşlerin en güzeli ve
en parlağıdır. Bir milletin çocukları, ülkü ateşinin ay-
dınlığında, geleceğe doğru daha emin ve daha güçlü
adımlarla yürürler. İşte o zaman kendi benliklerini ve
varlıklarını çok aşan bir gücün cazibesine kapıldıkla-
rını anlarlar. Şahsî emellerin ve düşüncelerin, büyük
bir millî ülkünün yanında ne kadar zavallı ve ne kadar
anlamsız olduğunu daha iyi görürler. (7)
Türklerin tek ve büyük ülküsü Türkçülüktür. Çün-
kü Türkçülük, hiçbir yabancı etki taşımadan Türk millî
ruhundan ve vicdanından doğmuş kutlu bir inanç-
tır. Onun yerini ne Marksizm ve liberalizm, ne de
İslâmcılık ve demokrasi gibi dıştan gelme fikir akım-
ları veya rejim modelleri tutabilir.
Ziya Gökalp, ülkü (ideal) karşılığı olarak kullandı-
ğı “mefkûre”yi şu şekilde tarif etmektedir: “Müstesna
anlarda yaşanılmış ve yine o anlarda yaşanabilen
bir hayat tarzıdır”. … “Bu müstesna anlar, toplumun
buhranlı zamanlarıdır ki, buhranlı zamanlar, milletin
hayatı büyük bir tehlike ile tehdit edildiği, büyük bir
hamle ile toplumun kendisini kurtarmaya azmettiği
galeyanlı dakikalardır.”(8)
Gökalp’a göre, buhran zamanlarındaki fertler
ruhlar için yorucu olan sosyal heyecan devresi uzun
süre devam edemez; bir müddet sonra fertler ruhen
eski seviyelerine inerler, buhran zamanlarının coşkun
duygularının bazı belirsiz hâtıralarından başka bir
şey kalmaz ve bu zamanlardaki söz konusu hâtıralar
da fikirlerden ibaret olur. (9)
“Mefkûresi olmayan bir millet ölmüş demektir”
diye yazan Ömer Seyfeddin, bu kavramı “Her mille-
tin kendi varlığını mukaddes bir hâle içinde duyması”
şeklinde tanımlamaktadır. (10)
Atsız, millî ülküyü daha ayrıntılı olarak ele al-
mıştır: “Millî ülküler, toplulukların yaratıcı kuvvetidir.
Bütün yaratıcı kuvvetler gibi de aykırıları yok etmek
hassasına maliktir… Bir ülkünün çevresinde toplan-
mak ve onun için ölümü göze alarak savaşmak ne
güzel şeydir. İnsanlar ancak ülkü ile hayvanlardan
ayrılabiliyorlar. Millî bir ülkü olmadıktan, yalnız yiyip
içmeyi ve rahat etmeyi düşündükten sonra insanın
hayvandan ne farkı kalır? Hayvan, ölümden ve ızdı-
raptan kaçar, kuvvetliden korkar. Ölümden korkma-
yan, ızdıraptan kaçmayan, kuvvetliyle savaşı göze
alan yaratık ancak ülkücü insandır.”(11)
Çağdaş yazarlara göre “Ülkü, kelime olarak, ula-
şılmak istenen yüksek bir amaç anlamındadır. Burada
150 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
açıklanması gereken nokta, bu amacın kişisel değil,
toplumsal olduğudur. Ferdin kendi hayatı için çizdiği
program ve hedefler ülkü değildir; millet hayatına ait
program ve hedefler ülkü olabilir. Ülkücü, millet haya-
tına ait bu ülküyü gerçekleştirmek üzere çalışan, bu
yoldaki fedakârlıkları ile aynı zamanda nefsini aşarak
kişiliğini geliştirip yücelten insandır.”(12)
İlişkilerin, düşüncelerin, hattâ inançların bile “fay-
da” üzerine bina edildiği çağımızda millî ülkünün ne
gibi yararları bulunduğu sorulabilir.
Millî ülkü milletlere şahsiyet, yaşama gücü ve ira-
desi ile dinamizm verir. Şahsiyetli milletler dünya yü-
zünde itibarlı olurlar. Hedeflerine ulaşmak için daha
çok çalışmak ve daha güçlenmek yoluna girerler.
Millî ülkü, o milletin fertleri arasındaki dayanışma ve
birlik ruhunu güçlendirir. Millet durağan bir varlık de-
ğildir, sürekli gelişmesi gerekir. Millî ülkünün gücü, bu
ilerlemenin sağlanmasında öncü rolü oynar. Tekniğin
ve donanımın yeterli olmasına karşılık millî ülkünün
getirdiği heyecan bulunmazsa gelişme istenen ölçü-
de olmaz. (13)
Türkçülüğün Dayanakları
Türkçülüğün temel dayanakları millet ve vatan
sevgisi, millî şuur, millî ülkü vb. kavramlardır. Ana
hedefi ise Türk milletinin birlik ve refah içinde, diğer
bütün milletlerden güçlü ve bağımsız olarak ebediye-
te kadar yaşatılmasıdır. Bu açıdan bakılınca Türkçü-
lük ülküsünün aslî unsurlarını şu şekilde belirlemek
mümkündür:
1. Türk milleti bir ve bütün olmalıdır. Bunun nihaî
anlamı, bütün Türklerin tek bayrak altında toplanma-
sıdır.
2. Türk milleti mutlak surette hür ve bağımsız ya-
şamalıdır. Hiçbir dış etki onun varlığını tehdit etme-
meli, edememelidir.
3. Türk milleti ekonomik bakımdan çok güçlü ol-
malı, tabiat şartlarına bağlı kalmaktan kurtulmalı ve
refah içinde yaşamalıdır. Ekonomik bakımdan güçlü
olmak, askerî ve siyasî bakımlardan da güçlü olma-
nın temel şartıdır. Askerî ve siyasî bakımlardan güç-
lü olmak ise bağımsızlığın korunmasında en önemli
etkendir.
4. Türklüğün tarihten gelen kültür özellikleri (dil,
inanç, gelenekler, sanat özellikleri, hayata bakış tarzı
vb.) muhafaza edilip geliştirilmeli ve yabancı kültür
tesirlerine karşı korunmalıdır.
5. Türk milletinin bekası, yani varlığının sonsuza
kadar devam etmesi Türkçülüğün temel hedefidir.
Tarih boyunca, bu aslî unsurlarla ilgili her geliş-
me, aslında Türkçülüğün birer belirtisidir. Onun için,
Türkçülüğün tarihi, bir bakıma, bu belirtilerin toplamı
demektir.
Türkçülüğün Kısa Tarihi
Başlangıç tarihi belirsiz, fakat çok eski olan Türk
destanlarındaki motiflerin çoğu Türkçülüğün ana il-
keleriyle örtüşmektedir. Bu destanlardaki bozkurtta
sembolleşen düşüncelerle Türkçülüğün hedefleri tam
bir ayniyet içindedir. Bu bakımdan, Türk millî ülküsü-
nün başlangıcını destanlarımıza kadar götürebiliriz.
İslâmiyetin kabulünden önceki tarihimize ait sınır-
lı bilgilerimiz, pek çok örnek arasından ancak birkaçı-
nı bize ulaştırmaktadır. Türklerdeki cihan hâkimiyeti
ülküsünün dikkate değer bir örneği Hun Hükümdarı
Mete (Motun)’nin unvanının “Tanrı Kut’u Tanhu” olu-
şudur. Bu, dünyayı yönetme yetkisinin ona Tanrı tara-
fından verildiğine işarettir. Aynı anlayışa Avrupa Hun-
larında, Kök Türklerde, Uygur Destanı’nda, Kızılelma
hedefinde ve nihayet “İlâ-yı Kelimetullah” deyimiyle
özetlenerek Osmanlı döneminde rastlanmaktadır.
Türkçülüğün temel niteliklerinden olan bağımsız-
lık ve vatan sevgisi, MÖ 1. yüzyılda, Hun hükümdarı
Çiçi’nin, yabancı himayesine girme teşebbüsleri-
ne şiddetle karşı çıkmasında, Kök Türk prensi Kür
Şad’ın bağımsızlık için Çin sarayını basmasında ve
Orhun Yazıtları’nda açıkça görülmektedir. Kök Türk
bilgesi Tonyukuk’un Türk kültür unsurlarını korumak-
ta gösterdiği celâdet ve Bilge Kağan’ın yazıtında ışıl
ışıl parlayan Türklük sevgisi ne kadar ibret vericidir.
Batı yönünde büyük göçlerin yoğunlaşmadığı dö-
nemde Hun Hükümdarı Mete, Kök Türk hükümdarla-
rı (İstemi Yabgu’nun oğlu) Tardu ve Kapağan Kağan
Türk birliğini gerçekleştiren büyük şahsiyetler olarak
tarihe geçmişlerdir. (14)
Ünlü Türk klasikleri Divânü Lügati’t-Türk ve Ku-
tadgu Bilig’de Türkler ve Türkçe yüceltilmektedir.
Kaşgarlı Mahmud: “Gördüm ki, yüce Tanrı, devlet
güneşini Türklerin burçlarından doğdurmuş. Gökler-
deki daireleri, onların devletleri çevresinde döndür-
müş” diyor. (15) Yusuf Has Hâcib ise ilimde Arapça-
nın, edebiyatta Farsçanın hâkim olduğu bir dönemde
eserini Türkçe kaleme almakla kalmamış, Türk dilini
öven ifadelere de kitabında yer vermiştir. (16)
12. yüzyılın tarihçi ve şairlerinden Fahreddin
Mübârekşah, Şecere-i Ensâb adlı eserinin önsözün-
de Alp Er Tunga’ya atfen bir mesel zikretmektedir:
“Türk sedef içinde deryada bulunan bir inci gibidir;
kendi yurdunda bulunduğu zaman kadir ve kıymeti
yoktur, lâkin oradan çıkınca, denizden ve sedeften
çıkmış inci gibi kıymetlenir, hükümdar taclarının ve
gelinlerin ziyneti olur.”(17)
Türk tarihinin ünlü şahsiyetlerinden Celâleddin
Harezmşah, Orta Doğu’ya geldiği zaman, Anadolu
Selçuklu Hükümdarı Alâeddin Keykûbad’a gön-
derdiği mektupta “soy birliği”nden söz ediyordu.
Keykûbad da cevabında onu tasdik ediyordu. Bütün
dünya siyasetinde din unsurunun hâkim olduğu bir
dönemde bu idrak, gerçekten dikkat çekicidir.(18)
Türk’ün savaşçılığı, bahadırlığı, biniciliği
Mevlânâ’nın hayranlık dolu beyitlerinde belirtilmek-
tedir: “Ne kutludur o Türk ki, savaşa girişir, dayanır
ve atını ateş dolu hendeğe bile sürer, ateş dolu hen-
dekten bile sıçratır. Atını öyle sürer ki, öyle şahlandı-
rır ki, gökyüzüne çıkmaya uğraşır sanki.” Mevlânâ,
Türk’le ilgili beyitlerinden birinde şöyle söylemekte-
dir: “Türk’ün başında taç vardır, bunu sana iman diye
isimlendireyim. Hindû’nun (Acem’in) yüzünde ise kü-
für damgası basılmış bulunuyor.”(19)
14. yüzyıl Türkiye’sinde millî şuur belirtisi en zi-
yade Türkçe ve Türkçecilik alanlarında görülür. Türk-
çenin üstünlüğüne ve güzelliğine bilinçli bir şekilde
eğilme akımının iki önemli şahsiyeti Gülşehrî ile
Âşık Paşa’dır. Pek çok şairin Türkçeyi diğer dillerden
(Arapçadan ve Farsçadan) kaba ve yetersiz bulduğu
bir çağda Gülşehrî, Türkçeyi Farsça ile değiştirmeyi
reddediyordu. Âşık Paşa da, Gülşehrî gibi Türkçeye
değer verilmemesinden şikâyet etmekteydi. Yabancı
dillerle eser yazılması o dereceye varmıştı ki, Türkler
dahi kendi dillerini bilmemekteydi: “Türk diline kimes-
ne bakmaz idi / Türklere hergiz gönül akmaz idi”.
Çağatay edebiyatının en kudretli şairi olan Ali Şîr
Nevâî, aynı zamanda ileri bir Türkçülük anlayışına
sahipti. Şiirlerini Türkçe yazdığı gibi, Muhakemetü’l-
Lûgateyn adlı eserinde de Türkçenin edebiyat dili
olan Farsçadan üstün olduğunu ispat etmiştir. Nevâî
diyor ki: “Ana dilim üzerinde düşünmeye koyuldum.
Türkçenin derinliklerine dalınca gözlerime on se-
kiz bin âlemden daha yüksek bir âlem göründü. Bu
âlemin süsler, ziynetler içerisinde enginleşen göğü,
Dokuz Gök’ten daha yüksekti. Orada nice faziletler,
nice yücelikler hazinesine rastladım. Bu hazinenin in-
cileri yıldızların mücevherlerinden daha parlaktı” . (20)
Türkler, İslam ülkelerine saldıran Haçlılara karşı
dişe diş mücadele edip kan akıtırken, Arap tarihçiler
onları kendi ölülerini yiyen yamyam canavarlar olarak
tasvir ediyorlardı. Yahudi ve Hristiyan efsanelerinden
yola çıkıp Türkleri Yecüc ve Mecüc olarak niteleyen
bizim medrese yobazları da, onlarla aynı kanaati pay-
laşıyorlardı. Bu Arap ırkçılığına karşı çıkan tek Türk
aydını ise Vanî Mehmed Efendi olmuştur. Vanî Meh-
med Efendi, Türkleri –Yecüc ve Mecüc ile mücadele
eden- Zülkarneyn’e, onu da Oğuz Han’a bağlayarak
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 151
bu yaygın kanaate bir darbe indirmiştir. Bu görüşü,
Arap kültürünün yayılış aracı hâline gelmiş bulunan
medrese çevrelerinde şiddetli tepkilere yol açmış,
hakkında yoğun iftira ve suçlama kampanyasına giri-
şilmiştir. Bunun üzerine ceza olarak Bursa’nın Kestel
köyüne sürülmüştür. (21)
Türkçeyi yabancı dillerin etkisinden korumak, gü-
zelleştirmek ve geliştirmek yolundaki gayretler ise
Karamanoğlu Mehmed Bey’in “…divanda, dergâhta
(sarayda), mecliste ve meydanlarda Türkçeden baş-
ka dil kullanılmaması” şeklindeki buyruğundan Türkî-i
Basit cereyanının temsilcilerine kadar uzanmaktadır.
Bu temsilcilerin başlıcaları Aydınlı Visâlî, Tatavlalı
Mahremî ve Edirneli Nazmî’dir. Dönemin edebiyat
cereyanı dışında şiirlerini basit bir Türkçe ile yazan
bu şairler, 16. yüzyılın ilk yarısında bu tarzın bazı
çevrelerde moda hâline gelmesini sağlamışlardır.
Dünyanın bir numaralı devleti olan Osmanlı
Devleti’nde her soydan ve her dinden çeşitli kavim-
ler bir arada yaşıyordu. Bu dönemde dünya politikası
din eksenli olarak yürütülüyor, Osmanlılar da bunun
gereklerini yerine getiriyorlardı. Ancak Fransız İhtilâli
(1789) laiklik, hürriyet ve milliyet fikirlerinin hızla
yayılmasını sağladı. Bu fikirler, Osmanlı Devleti’nin
bünyesindeki gayrimüslim Sırp, Rum, Bulgar, Er-
meni topluluklarını şiddetle etkiledi ve onlarda ba-
ğımsızlık düşüncesini geliştirdi. Her türlü azınlık
haklarından yararlanarak asırlarca rahat ve güvenli
bir hayat süren gayrimüslimlerin ayaklanmaları millî
vicdanda tepkilere yol açtı. Bu toplulukların art arda
isyanlara girişmeleri ve Hristiyan Avrupa’nın deste-
ğiyle Osmanlı Devleti’nden ayrılmaları bir kısım Türk
aydınında da millî şuurun doğmasına sebep oldu.
Aynı dönemde Avrupa’da Türkoloji çalışmaları hız
kazanıyor, Türk dili ve tarihi hakkında yepyeni bilgi-
ler elde ediliyordu. Bu bilgilere ulaşan aydınlar Os-
manlılardan önceki Türk tarihiyle ilgili eserler yazıyor,
aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin sınırları dışında,
meselâ Orta Asya’da da Türk toplulukları bulunduğu-
nu öğreniyorlardı. Böylece milliyetçiliğin temelleri şe-
killeniyordu. Nihayet Arnavutlar ve Araplar gibi Müs-
lüman toplumların da ayrılıkçı akımlara kapılmaları
Osmanlıcılık ve İslâmcılık düşüncelerini zayıflatıyor,
Türkçülüğün öne çıkmasını sağlıyordu. 20. yüzyılın
başlarında Ziya Gökalp gibi dirayetli bir şahsiyet ise
Türkçülüğü sistemleştiriyordu.
Türkçenin Arapça ve Farsça kelimelerle, terkip-
lerle, uzun cümleli ve ağdalı ifadelerle dolmuş bulun-
ması Şinasi ve Ziya Paşa gibi tanınmış yazar ve şa-
irlerin tepkisini çekmeye başlamıştı. Özel gazetelerin
yayımlanmaya başlaması da, yazıların okuyucunun
anlayacağı dille yazılmasını gerektiriyordu. Böylece
152 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
dilde sadeleşme yolu açılıyordu. İlk türkoloğumuz
sayılan Ahmed Vefik Paşa da, yaptığı tercümelerle
dilin sadeleşmesini hızlandırmıştır. Ayrıca Türk tari-
hi ve dili üzerindeki eserleriyle ilmî Türkçülüğün de
öncüsü olmuştur. Süleyman Paşa ile Ali Suavi de
onun yolundan gitmişlerdir.
Türkçülük yolundaki ilerleme sadece Osmanlı
aydınlarına özgü değildi. Diğer Türk illerinde de millî
ruha dönüş ve millî ülküyü araştırma gayretleri görü-
lüyordu. Azerbaycan’da Mirza Fethali Ahundzade,
kaleme aldığı komedi eserlerinde herkesin anlayaca-
ğı sade bir dil kullanırken, Hasan Bey Zerdabî de
yayımladığı Ekinci gazetesinde Azerî lehçesinin ilk
edebî örneklerini veriyor, Çarlık Rusyasının Türkleri
bilinçli olarak geri bırakma siyasetine aykırı olarak
halkının eğitim ve kültür seviyesini yükseltmeye ça-
lışıyordu. Kazan Türkleri arasında milliyet fikirlerini
ilk yayan Şehabeddin Mercanî de, Kazanlılara din-
lerinden başka bir de milliyetleri olduğunu öğretmek
gayretindeydi.
Kırım’da yetişen İsmail Gaspıralı’nın temel dü-
şüncesi, yalnız Kırım Türklerinin değil, bütün Türk
dünyasının, hattâ İslam âleminin uyanıp ayağa kalk-
ması idi. Bunu sağlamak için yayımladığı Tercüman
gazetesi, ünlü “dilde, fikirde, işte birlik” sloganını
hayata geçirmenin aracıydı. Bu gazete İstanbul’da,
Rumeli’de, Kuzey Türklerinde, Azerbaycan ve
Türkistan’da takip ediliyordu. Gaspıralı, Rusya Türk-
lerinin okuma alanında tam bir seferberliğe girmele-
rini büyük ve âcil bir ihtiyaç olarak görüyordu. Ken-
disinin geliştirdiği usul-i cedidi Türk illerini dolaşarak
yaydı. Öğretmenler yetiştirmek için kurslar açtı. Bu
usul o kadar tutundu ki, bir süre sonra bu kursların
sayısı beş bini buldu. Tercüman, o dönemdeki Türk
dünyasının birbirinden haberdar olmasını ve ilgi duy-
masını sağlayan uzun bir yayın hayatına kavuştu.
Mehmed Emin (Yurdakul) Bey’in, hece vezni ile
ilk Türkçe şiirleri yazmasıyla Türkçülük tarihinde yeni
bir sayfa açıldı. Türk milliyetçiliği, fikirleri, dili ve ifade
tarzı ile edebiyat alanında ilk defa sesini duyuruyordu.
“Cenge Giderken” şiirindeki “Ben bir Türk’üm, dinim
cinsim uludur / Sinem, özüm ateş ile doludur” söyle-
yişi ruhlarda yepyeni heyecanlar uyandırıyordu. Bazı
şarkiyatçılar, Mehmed Emin Bey’in şiirlerinde“Türk’ün
her şeyi güzeldir ve her şeyden güzeldir” fikrinin de-
vamlı tekrarlandığını belirtmişlerdir.
Yusuf Akçura’nın Mısır’da çıkan “Türk” gazete-
sinde yayımlanan Üç Tarz-ı Siyaset adlı makalesi, bir
öncü olarak, siyasî alanda Türkçülük meselesini ilk
defa ortaya atmıştı (1904).(22/a-b) Akçura, Türk birliği
siyaseti uygulandığı takdirde, Osmanlı ülkesindeki
Türklerin hem dinî, hem ırkî bağlar ile pek sıkı birle-
şeceğini ileri sürüyordu. Türk olmadığı hâlde bir de-
rece Türkleşmiş diğer Müslüman unsurlar Türklüğü
daha çok benimseyeceklerdi. Türkçülük, henüz hiç
benzeşmemiş ve fakat millî vicdanları bulunmayan
unsurları da Türkleştirebilecekti.
Yazılarında ve şiirlerinde, Türklerin tarihteki ve
gelecekteki büyük ülkelerini ifade eden “Turan”ı ke-
lime ve kavram olarak ilk kullanan fikir adamı Hü-
seyinzade Ali Bey’dir. Ali Bey, Üç Tarz-ı Siyaset’in
yayımlanmasından kısa süre sonra, Türk gazete-
sinde A. Turanî takma adıyla yayımlanan Mektub-ı
Mahsus adlı yazısında “Müslümanlar ve bilhassa
Türkler, her nerede olursa olsun, ister Osmanlı’da,
ister Türkistan’da, ister Baykal Gölü’nün etrafında ve
Karakurum civarında olsun, yekdiğerlerini tanıyacak,
sevecek, Sünnîlik, Şiîlik ve daha bilmem nelik nam-
larıyla mezhep taassubunu azaltıp Kur’an-ı Kerim’i
anlamaya gayret edecek, dinin esasının Kur’an ol-
duğunu bilecek olurlarsa elvermez mi?” diyordu. O
dönemde yazdığı şiirlerinden biri de “Turan” adını
taşıyordu. Bu bakımlardan Hüseyinzade Ali Bey’i ilk
Turancı saymamız gerekiyor.
Selânik’te yayımlanan Genç Kalemler dergi-
sinde Ömer Seyfeddin, Ali Canip ve Ziya Gökalp’ın
yönettiği Yeni Lisan hareketi, o dönemin aydınları
arasında geniş yankılara yol açtı ve Türkçenin sade-
leşmesinde önemli bir dönemeç teşkil etti. Gökalp’ın
ünlü “Turan” şiiri de ilk olarak Genç Kalemler’de
yayımlandı (1910). Bu dergi, Türkçede sadeleşme
eğiliminin yanı sıra milliyetçilik düşüncesinin de ciddi
şekilde ele alındığı bir yayın organı oldu.
İttihat ve Terakki önderleri, millî bir Türk burjuvazi-
sinin oluşmasına ve millî bir iktisat anlayışının hâkim
olmasına da önem verdiler (1914 yılında sermaye
yatırımlarının % 50’si Rumlara, % 20’si Ermenilere,
% 10’u yabancı devlet uyruklularına, % 5’i Yahudile-
re, ancak % 15’i ise Türklere ait bulunuyordu.). Ticarî
yazışmalarda Türkçeden başka bir dil kullanılması
yasaklandı. Bu suretle Osmanlı Devleti’nde iş yapan
yabancı şirketlerde azınlıkların istihdam edilmesi bir
dereceye kadar önlenmek istendi. Azınlıkların teke-
linde bulunan işlere gittikçe artan sayıda Türk ele-
manların yerleştirilmesi, millî burjuvazinin gelişmesi
için ilk adımı teşkil ediyordu.
Türkçüler, Meşrutiyet döneminde teşkilâtlanmaya
başlamışlardır. Türk Derneği,(23) Türk Yurdu
Cemiyeti,(24) Türk Gücü Derneği, Turan Neşr-i
Maarif Cemiyeti ve özellikle Türk Ocağı ardı ardı-
na kuruldu. 25 Mart 1912’de faaliyete geçen Türk
Ocağı’nın kurucuları Mehmed Emin, Dr Fuat Sabit,
Ağaoğlu Ahmed ve Ahmed Ferid (Tek) beylerdi.
Ocağın ilk başkanı Ahmed Ferid Bey oldu. Onun ay-
rılmasından sonra başkanlığa getirilen Hamdullah
Suphi (Tanrıöver), Türk Ocaklarının faal olduğu her
dönemde bu görevde kaldı ve Ocak’la adı bütünleşti.
(25)
Türk Ocakları, Cumhuriyet Türkiye’sinin en önemli
fikir ve kültür odaklarından biri oldu.
Siyasî gelişmeler İslâmcılığı ve Osmanlıcılığı geri
plana itince Türkçülük, İttihat ve Terakki iktidarının
temel politikası hâline geldi. Ziya Gökalp’ın yazıla-
rında ve konuşmalarında dile getirdiği görüşler bu
konuda etkili oldu. İttihat ve Terakki önderleri millî
bir Türk burjuvazisinin oluşmasına ve millî bir iktisat
anlayışının hâkim olmasına önem verdiler. Enver
Paşa’nın denetiminde kurulan Teşkilât-ı Mahsusa,
Afganistan’a, Buhara’ya, İran’a ajanlarını göndere-
rek Turancılık propagandası yapıyordu. Enver Paşa
Turan idealini “Türk ırkının canlandırılması” olarak
görüyordu. Onun kurdurduğu Keşşaf (İzci) Derneği
üyelerine askerî eğitim veriliyordu. Türkçülük ede-
biyata da yansıyor, Ömer Seyfeddin’in hikâyeleri
yanında Halide Edip, Müfide Ferid (Tek) ve Müftü-
oğlu Ahmed Hikmet de Anadolu dışındaki Türkleri
kucaklayan eserler veriyorlardı.
Birinci Dünya Savaşı’nın kaybedilmesi, devlet
politikası hâline gelmiş, hattâ uygulamaya geçilmiş
olan Türkçülüğün hızını kesti. Fakat önce Kuvay-ı
Milliye’nin, sonra sistemli bir millî mücadele hareketi-
nin başlamasıyla yeniden tırmanışa geçti. Türkçülük
fikriyle yetiştirilmiş genç subaylar vatanın korunması
için hizmete koştular. Böylece her dakikası bir destan
niteliğinde olan Millî Mücadele zaferle sonuçlandı.
Ziya Gökalp, ülküyü, yıllar önce, milletin büyük bir
tehlike ile tehdit edildiği, büyük bir hamle ile toplumun
kendisini kurtarmaya azmettiği galeyanlı dakikalar
olarak tanımlamıştı.(26) Onun dediği gibi, Türkçülük,
duygu ve heyecan olarak Kurtuluş Savaşı boyunca
ve zafer kazanıldıktan sonra da toplumu saran bir
ülkü hâline geldi.
Gökalp’ın Atatürk Üzerindeki Etkileri
Ziya Gökalp, henüz on beş yaşındayken Ah-
med Vefik Paşa’nın Lehçe-i Osmanî ve Süleyman
Paşa’nın Tarih-i Âlem adlı eserlerini okumuştu. Bun-
ların etkisiyle kendisinde Türkçülük eğilimi uyanmış-
tı. İstanbul’a geldiği zaman da Leon Cahun’un Asya
Tarihine Giriş tercümesinden yararlanmıştı. Aynı
dönemde Mehmed Emin Bey hece vezinli ilk Türk-
çe şiirlerini yayımlıyor, Azerbaycan’dan İstanbul’a
gelen Hüseyinzade Ali Bey de Türkçülük esaslarını
anlatıyor ve Turan şiirini yazıyordu. Akçuraoğlu Yusuf
Bey’in Mısır’da çıkan Türk gazetesinde yayımladığı
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 153
Üç Tarz-ı Siyaset yazısı Türkçülüğe dikkat çekiyordu.
Ziya Gökalp, Hüseyinzade Ali Bey’le temas ederek
onun Türkçülük hakkındaki görüşlerini öğreniyordu.
Bu gelişmeleri takip eden, zihninde geliştirdiği
sosyoloji, psikoloji konularının yanı sıra Türkçülük
bahsinde de mesafe alan Gökalp’ın, görüşlerini açık-
laması için bir vesileye ihtiyacı vardı. Selanik’te yayım-
lanan Genç Kalemler dergisi ve Ömer Seyfeddin’in
burada dil üzerine kaleme aldığı yazıları o vesileyi or-
taya çıkardı. Ancak Gökalp dil konusuyla yetinmeyip
Türkçülüğü bütün yönleriyle açıklamayı tasarlıyor-
du. Ünlü Turan manzumesini bu düşünceyle yazıp
Genç Kalemler’de yayımlattı. Ondan sonraki bütün
çalışmaları bu manzumedeki esasları açıklamak ve
yorumlamak istikametinde gelişti. Bazı yazarlar, Ziya
Gökalp’ın Türk milliyetçiliğinin ilk işlenmiş teorik for-
müllerini Emile Durkheim sosyolojisinden esinlenerek
ileri sürdüğünü kabul etmektedir.(27) Gökalp’ın çalış-
maları genç subaylar üzerinde etkili olmuştur. Birinci
Dünya Savaşı başladığı zaman, Türk ordusundaki
alt komuta kadrosu, Türkçülük ülküsüne bağlanmış
subaylardan meydana geliyordu.
Ziya Gökalp, savaş sonrasında İstanbul’da kala-
rak Darülfünûn’daki derslerine devam etmişti. İngiliz-
ler İstanbul’u işgal edince, birçok İttihatçı aydınla bir-
likte onu da tutuklayıp Malta’ya sürdüler. Gökalp, ora-
da iki yıl kadar kaldı. Serbest bırakılınca Diyarbakır’a
dönerek Küçük Mecmua’yı çıkarmaya başladı. Bu
dergide, Millî Mücadele’yi coşkunlukla destekleyen
makaleler yayımladı. Ankara’da yeni kurulan Telif ve
Tercüme Heyeti üyeliğine tayin edildi. Aynı yıl Diyar-
bakır milletvekili seçildi; şiir, destan ve tarihî oyun-
lardan oluşan Altın Işık ve Türkçülüğün programını
açıkladığı Türkçülüğün Esasları adlı kitaplarını ya-
yımladı. Yeni Gün ve Yeni Türkiye gazetelerine çe-
şitli makaleler yazdı. Bunlarda yeni kurulan devletin
hedeflerine dair görüşleri yer alıyordu.(28) Onun ya-
rarlı çalışmaları, ne yazık ki, henüz 48 yaşındayken
vefatı ile kesintiye uğradı (25 Ekim 1924).
Çok okuyan ve okudukları üzerinde düşünen
Gazi Mustafa Kemal, Ziya Gökalp’ın görüşlerini eski-
den beri beğeniyor ve takip ediyordu. Yeni Türkiye’de
yapılacak büyük değişim projelerini tasarlarken onun
millîleşme ve modernleşme yolundaki fikirlerini daima
göz önünde tutacaktı. Esasen, kendisi de milliyetçilik
ülküsüne samimi olarak inanmış bir önderdi. “Benim
hayatta yegâne fahrim, servetim Türklükten başka
bir şey değildir”(29) demesi, bu inancının ifadesidir.
Cumhuriyet Döneminde Millîleşme
Cumhuriyet’i kuran kadro kötü bir miras devral-
mıştı. Ülke harap ve bakımsızdı. Ekonomi çöküntü
hâlindeydi. Eğitim seviyesi çok düşüktü. Askere alı-
nan erkekler ya uzun süre silah altında tutulmuşlar
yahut çeşitli cephelerde şehit düşmüşlerdi. Bu yüz-
den topraklar sürülememiş, ekin alınamamış, zaten
zor olan geçim şartları büsbütün ağırlaşmıştı. Tarım
ilkeldi. Sanayi denilebilecek işletmeler ve hizmet
alanları azınlıkların yahut yabancı sermayenin teke-
linden kurtulamamıştı. Birinci Dünya Savaşı’nın ba-
şına kadar sürmüş olan kapitülasyonların, ekonomi-
de yaptığı tahribat olanca ağırlığı ile hissediliyordu.
Millî Mücadele zaferle sonuçlanmıştı, ama bu uğurda
büyük bir bedel ödenmişti. Sahip olunan imkânların
hemen tamamı askerî ihtiyaçlar için harcanmıştı.
Düşman işgalinden kurtulmak için son bir gayretle
her şeyini vermiş olan halk yorgun, mecalsiz ve yok-
suldu. Dar bir zümrenin dışında millî şuur uyanma-
mıştı. Gazi, bu olumsuz şartlardan kurtulmanın tek
yolunu âcil modernleşme ve millîleşme hamlelerinde
görüyordu. Cumhuriyet’in ilânı ile birlikte, yeni devlet
adamlarının önünde ciddi hizmet alanları açılmıştı.
Anadolu’nun bağrına kadar ilerlemiş düşman ordu-
larını hezimet uğratan, kutsal savaştan zaferle çıkan
Gazi Mustafa Kemal, milletin göz bebeği ve millî
kahramanı durumundaydı. Bu konumu, onun, Türki-
ye Cumhuriyeti’nin takip edeceği yolun tayininde tek
yetkili olmasını sağlıyordu.
Devereux, Cumhuriyet’in ilk dönemindeki
inkılâplarla Gökalp’ın fikirleri arasındaki ilişkiye dikkat
çekerek Atatürk’ün iyi anlaşılması için Ziya Gökalp’ın
tanınması gereğine işaret etmiştir.(30) Mehmet Kaplan
da Ziya Gökalp’ın fikirlerinin Cumhuriyet Türkiye’sine
şekil ve istikamet verdiği düşüncesindedir. Ona göre
Atatürk inkılâplarının temelinde Ziya Gökalp’ın fikirle-
ri vardır.(31) Gökalp’ın “Türkçülüğün Esasları”nda be-
lirttiği Türkçülüğün programı, Cumhuriyet’in ilânından
sonra yapılan yeniliklerin ve düzenlemelerin büyük
ölçüde ilham kaynağı olmuştur.
Ekonomide Millîleşme
1923’ün ilk yarısında siyasî açıdan zor bir dönem
geçiriliyordu. Anadolu zaferinin barış antlaşmasına
dönüşmesi için Lozan’da yapılan görüşmeler ke-
silmişti. Âkıbetinin ne olacağı belli değildi. Saltanat
kaldırılmıştı, fakat devletin yönetim şekli henüz be-
lirlenmemişti. Savaş şartlarında oluşturulan Türkiye
Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, hukuken bu boşluğu
doldurmaya devam ediyordu. Yeni bir Türk devletinin
doğmakta olduğu aşikârdı. Peki, bu devletin ekono-
mi alanında uygulayacağı esaslar neler olabilirdi? Bu
esaslar kimler tarafından ve nasıl belirlenebilirdi? Bu
soruların cevabı İzmir İktisat Kongresi’nde tespit edi-
lecekti.

154 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

 İzmir İktisat Kongresi
Bu kongre 17 Şubat – 4 Mart 1923’te, 1335 dele-
genin katılımıyla İzmir’de toplandı. Kâzım Karabekir
Paşa’nın başkanlık ettiği kongrenin açılış konuşma-
sını Mustafa Kemal yaptı. Bu konuşmada, devletin
ekonomik düzeninin “millî iktisat düzeni” olacağına
işaret ediliyordu. Kongre, belli başlı ekonomik sis-
temlerden herhangi birine bağlı olmamakla birlikte,
gerekirse memleketin ihtiyaçlarına göre bunlardan
faydalanabilecekti. Kongrenin düzenlenmesi görevini
üstlenen Mahmut Esat (Bozkurt) Bey “Yeni Türkiye
muhtelit (karma) bir iktisat sistemi tatbik etmelidir”
diyordu.
Mustafa Kemal Paşa, kongredeki konuşmasında
yabancı sermaye ile ilgili görüşlerini şöyle dile ge-
tirmişti: “Mazide, Tanzimat devrinden sonra ecnebi
sermayesi müstesna bir mevkie malikti, devlet ve
hükûmet ecnebi sermayenin jandarmalığından baş-
ka bir şey yapmamıştır. Her yeni millet gibi Türkiye
buna muvafakat edemez. Burasını esir ülkesi yap-
tırmayız”. Bu görüş, Cumhuriyet’in ilk döneminde
kararlılıkla uygulanacak millîleştirme politikasının ilk
işaretidir.
Kongrede alınan kararlar arasında ham maddesi
yurt içinde olan endüstri kollarının kurulması, önemli
kuruluşların millîleştirilmesi, yerli malı kullanımının
teşvik edilmesi ve yerli malının rekabet gücünü ar-
tırmak üzere bu mallar için deniz ve kara taşımacı-
lığında ucuz tarife uygulanması, gümrük vergilerinin
yerli sanayii koruyacak şekilde düzenlenmesi gibi
önemli maddeler bulunuyordu. Ayrıca millî devlet,
millî iktisat, millî toplum gereklerini sağlayacak yeni
bir hukuk düzeninin oluşturulması ihtiyacı da dile ge-
tirilmişti. Kapitülasyonların mirası olan Reji sistemi-
nin kaldırılması da isteniyordu. İzmir İktisat Kongresi,
oluşum hâlindeki yeni Türk devletinin millî karakterini
çizen önemli bir toplantı niteliği taşımaktaydı.(32)
Yabancı Şirketlerin Millîleştirilmesi
Tramvay, Tünel, yataklı vagon, demiryolları ve
elektrik şirketlerinin tamamı yabancı sermayenin
elindeydi. Osmanlı Devleti döneminde demiryolları
yabancı şirketler tarafından yapılmıştı. Cumhuriyet
yönetiminin devraldığı bu demiryollarının yüzde 46’sı
yabancılar tarafından işletiliyordu (1929). Kararlı bir
demiryolları politikası ile 3.360 km yeni hat döşen-
diği gibi yabancı sermayenin elindeki demiryolları
da millîleştirildi. Belçika sermayeli Tünel ve Fransız
sermayeli Vagon-Li de aynı uygulamaya tâbi tutuldu.
İstanbul’un ve Anadolu’daki büyük şehirlerin elektrik
üretimi ve dağıtımını yapan imtiyazlı Macar, Belçika,
Fransız, Alman, İtalyan sermayeli şirketler de satın
alınmak suretiyle Türk işletmeleri hâline getirildi.(33)
Yerli Malı Kullanımının Teşviki
İzmir İktisat Kongresi’nde yerli malı kullanımının
teşvik edileceğine, yerli malların kara ve deniz nak-
liyatında ucuz tarife ile taşınacağına dair karar alın-
mıştı. Bu karara uygun olarak Yerli Malı Haftası uygu-
lanmasına başlandı. Başbakan İsmet İnönü, 1929’da
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde yaptığı konuşmada
yerli malı kullanmanın ve tutumlu olmanın önemin-
den bahsetti. Dünya iktisadi bunalımının getirdiği ağır
şartlar yabancı ülkelere para akışının (yani ithalatın)
azaltılmasını gerektiriyordu. Aynı zamanda tutumlu
olma bilincinin de yaygınlaştırılması yararlı olacaktı.
Bu amaçla okullarda 12-18 Aralık tarihleri arasında
Yerli Mallar Haftası kutlanmaya başladı. Öğrenciler
evlerinden getirdikleri yiyecek ve yemişlerle sofralar
hazırlarlar, şiirler okuyup konuşmalar yaparlar, skeç-
ler ve oyunlar oynarlardı. Bu hafta boyunca tutumlu
olmanın, yatırım yapmanın ve yerli malı kullanmanın
önemi belirtilirdi.
Siyasî ve Sosyal Alanlardaki Yenilikler
Türkiye Cumhuriyeti’nin dinî esaslar ve kurumlar
tarafından yönetilmesi artık mümkün değildi. Bunun
için laiklik yolunda ilk adımların atılması kaçınıl-
mazdı. Bu sebeple, etki alanı çok daralmış bulunan
Halifelik’e son verildi. Tevhid-i Tedrisat Kanunu çıka-
rılarak eğitimdeki dağınıklığın giderilmesine çalışıldı.
Azınlık ve yabancı okullarına sınırlamalar getirildi.
Dinî eğitimin ağırlığı azaltıldı. Medreseler, tekkeler,
zaviyeler ve türbeler kapatıldı. Şer’iye Vekâleti kal-
dırıldı.
1925’i takip eden yıllarda hukuk alanındaki
inkılâplara hız verildi. Âcil değişim isteklerinin gere-
ği olarak İsviçre’den Medenî Kanun, İtalya’dan Ceza
Kanunu tercüme edilerek yürürlüğe konuldu. Sarık
ve fes giyilmesini yasaklayan Şapka Kanunu çıkarıl-
dı. 1928’de alfabe değişikliği yapılarak Latin harfleri
kabul edildi. Kadınlara önce oy (seçme), daha sonra
seçilme hakları tanındı.
Siyasi Alandaki Gelişmeler
Saltanat’ın ve Hilâfet’in kaldırılması ile birlikte,
Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki bazı uygulama şekilleri
Gazi ile bir kısım mücadele arkadaşının arasını açtı.
Bunlar, Gazi’nin başkanlığını yaptığı Halk Fırkası’na
muhalif olarak Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı
kurdular. Rauf Orbay, Kâzım Karabekir, Ali Fuat
Paşa, Refet Paşa, Abdülhak Adnan Bey gibi tanın-
mış isimler bu partide yer alıyordu. Aynı dönemde
zorlukla bastırılan Şeyh Sait İsyanı ve İzmir Suikas-
tı meydana geldi. İsmet Paşa’nın başkanlığındaki
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 155
hükûmet sert tedbirlere başvurdu ve Takrir-i Sükûn
Kanunu’nu çıkardı. İstiklâl Mahkemeleri yeniden faa-
liyete geçirildi. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ka-
patıldı, yöneticilerin bir kısmı ağır cezalara çarptırılır-
ken bir kısmı da yurt dışına gitti. Bunun sonucu ola-
rak tek parti yönetiminin gücü arttı. Gerekli inkılâplara
devam edilmesi için, bu gücün dışındaki potansiyel
güç odaklarının tasfiyesine gidildi. 1930’da Gazi’nin
isteğiyle yakın arkadaşı Fethi Bey tarafından kuru-
lan Serbest Fırka’nın beklenmeyen bir gelişme ya-
kalaması ve bazı olaylara sebep olması, birden fazla
partiyle kolay yol alınamayacağını göstermişti. Türk
Ocaklarının bazı mensupları da Serbest Fırka’ya ka-
tılmıştı. Ayrıca Türk Ocağı’nın diğer Türk illeriyle ilgi-
lenmesi Sovyetler Birliği’ni rahatsız ediyordu. Bütün
bu sebeplerle, kendisi de Ocak’tan ilham almış bir
Türk milliyetçisi olmasına rağmen, şube sayısı 276’yı
bulan Türk Ocaklarının feshi talimatını verdi. Türk
Ocağı 10 Nisan 1931’deki son kurultayında Cumhu-
riyet Halk Partisi’ne katılma kararı aldı.(34/a-b)
Engelsiz bir çalışma alanı oluşturma düşüncesi,
sadece Serbest Fırka’nın ve Türk Ocaklarının değil,
Mason localarının, Kemalist-sol bir ideolojinin sözcü-
sü olma durumundaki Kadro dergisinin de kapatılma-
sına yol açtı. Hamdullah Suphi ve Yakup Kadri dış
temsilciliklere tayin edildiler.
Sosyal Alandaki Hareketler
“Vatandaş Türkçe Konuş” Kampanyası
Yakın zamanda zaferle biten Millî Mücadele’nin
hatıraları henüz çok tazeydi. Özellikle İstanbul’da
yaşayan gayrimüslim azınlıkların umuma mahsus
yerlerde kendi dilleriyle konuşmaları yadırganıyor ve
tepki topluyordu. Darülfünûn Hukuk Fakültesi Talebe
Cemiyeti’nin 13 Ocak 1928’deki yıllık kongresinde
Türkçe Konuş kampanyası başlatılmasına karar ve-
rildi. Talebe cemiyeti reisi, azınlıkların umumî yerler-
de Türkçeden başka dil kullanmalarını yasaklamak
için girişimde bulunulmasını istedi. Türk Ocaklarında
düzenlenen bir toplantıda da umumî yerlere Türkçe
konuşulmasını tavsiye eden tabela ve flamaların
asılmasına, okullarda konferanslar düzenlenmesine
karar verildi.
Gençlik Hareketleri
Şeyh Sait İsyanı ve Menemen Olayı gibi kalkınış-
ları süratle bastıran, Serbest Fırka’nın faaliyetine kısa
zamanda son verdiren, sivil toplum kuruluşlarını ka-
patan rejimde gençlik hareketlerinin denetim dışı bı-
rakılması düşünülemezdi. Buna rağmen, İstanbul’da
Vagon-Li Olayı ve Razgrad Mezarlık Olayı’nı protes-
to yürüyüşlerinde gençliğin gösterileri hoşgörüyle
karşılandı. Hükûmet (veya Gazi) millî heyecanın diri
156 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
tutulmasına ve millî tepkilerin zamanında oluşması-
na bu şekilde fırsat vermekteydi.
Atatürk ve Türkçülük
Atatürk’ün 29 Ekim 1933’teki nutkunda, Sovyetler
Birliği’ndeki “dili bir, inancı bir, özü bir kardeşlerimiz”e
işaret etmesi, onlarla “olayların böldüğü tarihimizin
içinde birleşmemiz” gereğini belirtmesi, onların bize
değil, bizim onlara yaklaşmamızın isabetli olacağı
görüşünü ileri sürmesi, “Bütün Türklük” fikrini be-
nimsediğini göstermektedir. Hatay’ın anavatana ka-
tılması için gösterdiği büyük gayretin de bu yoldaki
en yakın uygulama olduğu açıktır. Onun zamanında
paralara, pullara, anıtlara bozkurt figürlerinin ve mo-
tiflerinin konulması, çalışma masasında bir bozkurt
heykelciğini bulundurması, devlet arması için yapı-
lan taslaklara bozkurt resminin konulması, Türkçülük
sembolüne olan ilgisini ve sevgisini göstermektedir.
Liselerde okutulan tarih ders kitaplarında Türklerin
yüceliği ile ilgili anlatımlara yer veriliyor, “Ana yur-
dumuz Anadolu’ysa ata yurdumuz orası” denilerek
Türkistan’a dikkat çekiliyordu.
Ziya Gökalp’ın, Türkçülüğü “Türk milletini yükselt-
mek” şeklinde tanımladığını belirtmiştik. Atatürk’ün
de bütün faaliyetleri bu istikamette olmuştur. Onun
(Ziya Gökalp’tan aldığı fikrî tesirleri bir tarafa bırak-
sak bile) bütün çalışmalarının başlıca iki amaca yö-
nelmiş olduğu bir gerçektir: Milliyetçilik ve medeni-
yetçilik. Onun toplum ve kültür hayatımıza getirdiği
yenilikler, değişimler, inkılâplar Türk milletini çağdaş
medeniyet seviyesine ulaştırmak, yani yükseltmek
amacıyla yapılmıştır. Bu açıdan bakıldığı takdirde
Türkçülüğün fikir babasının Ziya Gökalp, ilk ve radi-
kal uygulayıcısının ise Atatürk olduğunu kabul etmek
gerekiyor. Devlet adamı temkiniyle görüşlerini adlan-
dırmayı uygun görmemesi, onun Türkçü cephesinin
hafife alınmasını gerektirmez
Dil ve Tarih Çalışmaları
Cumhuriyet kurulmuş, çağdaşlaşma yolunda
birçok inkılâp yapılmıştı. Ancak, uzun yılların ihmali
sonucunda eğitim alanındaki gelişmemişlik, Anado-
lu halkında millî şuurun uyanmasını engellemişti.
Hâlbuki Gazi Mustafa Kemal, yeni devletin milliyet-
çilikten hız almasını, Türk’ün kendine olan güveninin
artmasını diliyordu. Bunun için özel bir gayret göste-
rilmesi gerekliydi. 1931’de Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti
kuruldu (Bu cemiyetin adı II. Türk Tarih Kongresi’nde
Türk Tarih Kurumu’na çevrildi.). 2 Temmuz 1932’de
toplanan I. Tarih Kongresi’nde “Türk Tarih Tezi” ilân
edildi.
Türk Tarih Tezi’nin oluşturulmasındaki amaç,
Türk tarihini İslâm kimliği içinde kaybolmuşluktan
çıkarmak, millî nitelikte bir tarih görüşünü hâkim kıl-
mak, Türklerin medeniyet kurucu ve yayıcı bir toplum
olduğunu ispatlamaktı.(35/a-b) Siyasî olarak da, çeşitli
kavimlerin Anadolu üzerindeki iddialarının asılsız ol-
duğunu göstermek(36) ve Türklerin atayurduna dikkat
çekmekti.(37)
Türk dili konusunda da benzeri faaliyetlere girişil-
di. 12 Temmuz 1932’de kurulan Türk Dil Kurumu’nun
ana görevi Türk dilinin sadeleştirilmesi ve “arılaştırıl-
ması” idi. İlk hedef, Türkçeye girmiş olan Arapça ve
Farsça gramer ve nahiv şekillerinin azaltılması ve
sonunda tasfiyesi idi. Ancak bu hedefi aşan radikal
unsurlar, günlük konuşma diline yerleşmiş, Arapça
veya Farsça kökenli olmakla birlikte Türkleşmiş bü-
tün kelimelere hücum etmeye başladılar. Bunların
yerine arı Türkçe kelimeler derlendi. Uygun kelimeler
bulunamadığı, çok eski kelimeler diriltilemediği veya
ithal edilemediği zaman yenileri uyduruldu. Bunla-
rın kullanılması zorunlu hâle getirildi. Fakat bir süre
sonra bu yolun çıkmaz olduğu görülünce “dilimizde
kullanılan ve şimdiye kadar yabancı dillerden geç-
tiği sanılan birçok kelimelerin başlangıçta bu dillere
Türkçeden geçtiği” şeklinde bir doktrin (Güneş-Dil
Teorisi) ilân edildi. Teorinin asıl amacı Türkçenin Türk
medeniyeti ve kültürü kadar eski ve ana dil olduğunu
göstermekti.
Atatürk, bu çalışmaların planlayıcısı, destekçisi
ve takipçisi olarak kongrelere katıldı, yabancı bilim
adamlarıyla görüşmeler yaptı. Okullarda okutulacak
tarih ders kitaplarının hazırlanmasında bizzat çalıştı.
Millî şuurun inşasındaki olumlu etkilerini gördükten
sonra da ilmî nitelikten uzak bu gayretleri yeterli bul-
du.
Türkçülükte Bağımsız Gelişmeler
Cumhuriyet’in ilk on yılında, adı konmamış Türk-
çülük uygulamaları devlet eliyle devam ederken
gayriresmî veya bağımsız bazı hareketler de ortaya
çıkmıştı. Bunlar, Türkiye dışındaki Türk illerinden ge-
lip yurtlarının bağımsızlığı için mücadele eden aydın-
ların çıkardığı dergilerdi. Azerîler 1923 – 1927 ara-
sında Yeni Kafkasya, 1929 – 1931 arasında Odlu
Yurt (yayımcısı Mehmet Emin Resûlzade), 1932
– 1934 arasında Azerbaycan Yurt Bilgisi (yayım-
cısı Ahmet Caferoğlu, 37 sayı), Türkistan Türkleri
de Yeni Türkistan (yayımcıları Osman Kocaoğlu
– Mecdeddin Ahmet) dergilerini çıkarmışlardı. Türk
Yurdu’nun ikinci serisi de 1924’ten itibaren yayım-
lanmaya başlamış ve Türk Ocaklarının kapanışına
(1931) kadar devam etmişti. Dergi bu dönemde yeni
rejimi ve inkılâpları destekliyor, aynı zamanda Orta
Asya Türk yurtları hakkında yazılara da yer veriyor-
du. Ziya Gökalp’tan uzun bir süre sonra Hüseyin
Nihâl (Atsız)’in çıkardığı Atsız Mecmua (15 Mayıs
1931 – 25 Eylül 1932) Türkiye Türklerinin ilk “özel”
Türkçü dergisi oldu.(38)
Hüseyin Nihâl Bey, Atsız Mecmua’da “Bütün
Türkler bir devlet hâlinde, bir bayrak altında topla-
nacaklardır” diye yazıyordu. Bütün Türkler bir ırktan
(Altay veya Turan ırkı) olup hangi şart altında olursa
olsun geleneklerini unutmamalıydılar. Derginin ya-
zarları arasında Abdülkadir (İnan), Prof. Dr. A. Zeki
Velidî (Togan), Sabahattin Ali, Şakir Ziya, Nihad
Sâmi (Banarlı), Orhan Şaik (Gökyay) bulunuyordu.
Hüseyin Nihâl Bey, ilk sayısında Atsız Mecmua’nın
amacını belirtirken şöyle diyordu: “Türk tarihi son asır-
larda öksüz ve mütehassir kaldığı bir Türk dâhisine
kavuştu ve onu ölmez bir şaheser olarak sinesine aldı.
Türk’ün tunç iradesini temsil eden bir deha doğdu.”(39)
Atsız’ın Atatürk hakkındaki bu kadar olumlu düşünce-
leri zaman içinde değişime uğrayacaktır. Bu değişime
yol açan olaylar zinciri şöyle gelişmiştir: Zeki Velidî
Bey’in Tarih Kongresi’nde ileri sürülen tezlerin bir kıs-
mına itirazı üzerine söz alan Dr. Reşit Galip “Zeki
Velidî Bey’in Darülfûnun’daki kürsüsü önünde talebe
olarak bulunmadığıma çok şükrediyorum… Türkiye
Cumhuriyeti Darülfûnununun kürsüsü bu kadar hafif
malûmat ve bu kadar sakim metotlarla işgal edilecek
bir kıymetsiz mevki değildir”(40) demişti. Bir tıp dokto-
runun dünyaca ünlü bir tarih bilginine yaptığı bu sal-
dırı üzerine, Atsız, birkaç arkadaşı ile Reşit Galip’e
bir telgraf çekerek Zeki Velidî’nin talebesi olmaktan
iftihar duyduklarını bildirdi. Bunun üzerine, Fakülte
Dekanı Mehmed Fuat (Köprülü) Bey’e, onu asistan-
lıktan çıkarması için baskı yapıldı. Fuat Bey, bu tale-
bi yerine getirmedi, ama bir süre sonra dekanlıktan
ayrıldı. Aynı zamanda Dr. Reşit Galip de Millî Eğitim
Bakanı oldu. Fakülte Dekanlığına ise Ali Muzaffer
Bey getirildi. Bu gelişme, genç asistanın fakültedeki
sonunu hazırlamak için yeterliydi. Atsız Mecmua’nın
17. sayısındaki H. Nihâl imzalı “Darülfünûnun kara,
daha doğru bir tabirle yüz kızartacak listesi” başlık-
lı yazı, bardağı taşıran son damla oldu. O dönemde
üniversiteler Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlıydı. Yeni
bakan ise, kendisine çekilen telgrafı unutmamıştı.
Atsız Mecmua’nın 1 Ekim 1932’de 80 sayfa olarak
yayımlanan 17. sayısının sonunda Atsız’ın “Yolların
Sonu” şiiri, onun altında da “Bitti” kelimesi yer almış-
tı.(41) 17. sayının yayımlanmasından birkaç ay sonra
Hüseyin Nihâl’in üniversitedeki görevine son verildi
(13 Mart 1933),
Hüseyin Nihâl Bey, Atsız Mecmua’nın kapatılı-
şından sekiz ay sonra Orhun dergisini yayımlama-
ya başladı (Kasım 1933). Orhun, Atsız Mecmua’ya
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 157
nazaran Türkçülüğü daha açık olarak savunuyordu.
Atsız’a göre “Türk olmak için kanı Türk olmak, sonra
dili ve daha sonra da dileği Türk olmak lâzımdır.”(42)
Orhun’da Türk birliği (Turancılık) ülküsünün yanında
ırkçılık da ön plana çıkmaktaydı. Atsız, Türk Tarih
Tezi’ne uygun hazırlanmış Lise Tarih kitaplarını ağır
bir dille eleştiriyordu. Bunun üzerine Bakanlık emrine
alındı (27 Aralık 1933).
Orhun da 9. sayısında hükûmet emriyle kapatıl-
dı (16 Temmuz 1934). Bütün bu bahtsız gelişmeler
Atsız’ın ruh ve düşünce yapısı üzerinde olumsuz
etkiler yapmıştı. Pervasızca tenkitleri, adını “rejim
muhalifi”ne çıkarmıştı. Bu dönemde, Atatürk’le anla-
şamayıp yurt dışına giden, Paris’te ve İskenderiye’de
Türkbilik Revüsü adında dergi - kitaplar yayımlayan
eski Türkçü Dr. Rıza Nur’la yazışmaya başlamıştı.
Atsız, onun Türk tarihi hakkındaki 11 ciltlik eserini
okumuş ve çok beğenmişti. Millî Mücadele’deki hiz-
metlerini ve Türkçü uygulamalarını da takip etmişti.
Rıza Nur, şiddetli bir Atatürk ve İnönü düşmanıydı.
(43)
Aralarındaki yakın ilişki Atsız’ı bu yönden de etki-
lemiş olabilir.
Orhun’un kapatılmasından sonraki birkaç yılda
Türkçülük bir yayın organından yoksun kaldı. Reha
Oğuz Türkkan’ın 1938’den itibaren yayımladığı Er-
genekon (3 sayı), Bozkurt ve Gökbörü dergileri
birbirini takip etti. Heyecanlı ve atak bir yayın poli-
tikası güden bu dergilerin kapağında “Türk ırkı her
şeyin üstündedir” gibi sloganlar yer alıyordu. Başlıca
ilkeleri ırkçılık, bütün Türklerin birliği, savaşçı bir ba-
kış, ahlâk, uygun yönetim ve dinamizmdi. 1939’dan
sonra Kopuz (13 sayı), Türklük, Türk Yurdu, Çı-
naraltı, Tanrıdağ ve Zonguldak’ta Doğu(44) dergileri
yayın hayatına girdi. Kopuz ve Türk Yurdu dergileri
hükûmetçe kapatıldı, Tanrıdağ ise, sahibi Dr. Rıza
Nur’un ölümü üzerine kapandı (18 sayı). Irkçılığa
uzak duran ve ılımlı bir yayın politikası güden Çına-
raltı ise 1944’e kadar yaşadı (140 sayı).
Reha Oğuz Türkkan, Atsız ve arkadaşları ile
anlaşmazlığa düşüp Bozkurt dergisinden ayrılınca
Gökbörü’yü çıkarmaya ve daha ilk sayılarından itiba-
ren Atsız ve arkadaşları aleyhinde yazılar yayımlama-
ya başlamıştı.(45) Reha Oğuz Türkkan, mücadelenin
“Türkçülerin bozuşması değil, hakiki idealist Türk-
çülerle Türkçü geçinenlerin ayrılmalarından” ibaret
olduğunu ileri sürüyordu.(46) Atsız, Gökbörü’deki hü-
cumlara cevap olarak, Hamza Sadi Özbek’le birlikte
“Hesap Böyle Verilir” adlı bir kitapçık yayımladı.
Türkkan da “Kuyruk Acısı” adında bir başka kitap-
çıkla cevap verdi. Bu açık tartışmada her iki taraf da
birbirinin Türk olmadığını iddia edip yersiz ve gereksiz
suçlamalarda bulunuyordu. Aslında, her iki tarafın da
158 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Türkçülük görüşleri arasında dikkate değer ayrılıklar
yoktu. Ancak, mizaç ve üslûp bakımından birbirlerin-
den farklıydılar. Atsız, Dr. Rıza Nur’un, Türkkan için
“bir gün başımıza iş açabilir” tarzındaki endişelerini
hatırlatıyordu.(47) Türkkan ise kendisinin daha “has
Türkçü” olduğunu iddia edip ötekileri cesur olmamak-
la suçluyordu. Bu açık tartışmalar, sonraki yıllarda bir
kısım önyargılı çevreler tarafından Türkçülüğü karala-
mak için malzeme olarak kullanılacaktı.
Türk Ocaklarının kapatılması ile 1946 arasındaki
on beş yıllık dönemde kurulan tek Türkçü dernek Ki-
tap Sevenler Kurumu’dur.(48) Reha Oğuz Türkkan’ın
girişimi ile kurulan dernek 11 Ekim 1939’da faaliye-
te geçti. Başkanı Türkkan, sekreteri Mehmet Sadık
Aran’dı. Ilımlı bir kuruluş olarak görülmesi amacıyla
Kurum üyeliklerine milletvekilleri ve bazı tanınmış
isimler de alınmıştı. Kitap Sevenler Kurumu Ziya
Gökalp’ın “Türkçülüğün Esasları” ve Ahmet Hikmet
Müftüoğlu’nun “Çağlayanlar” adlı eserlerini yeni harf-
lerle yayımladı. Kitapların gördüğü ilgi rejimi kuşku-
landırdı ve bir emirle Kurum’un Halkevlerine katıldığı
açıklandı.(49)
Türkçülere Baskı ve Şiddet
Atsız, Orhun’un kapatılmasından sonra yazı ha-
yatını broşürler yayımlayarak; Çınaraltı, Bozkurt,
Tanrıdağ, Kopuz, gibi Türkçü dergilere makaleler
yazarak sürdürmüştü. 1943’te yeniden yayımlama
iznini aldığı Orhun’u, eskisinin devamı olarak çıkar-
dı. Bu derginin Mart ve Nisan 1944 tarihli sayıların-
da dönemin başbakanı Şükrü Saracoğlu’na iki açık
mektup yayımladı. Bunlarda, başta millî eğitim olmak
üzere, resmî kurumlara komünistlerin yerleştirilmesi-
ni tenkit ediyor, tedbir alınmasını istiyordu. Açık mek-
tuplarda adı geçen Sabahattin Ali, Atsız’a hakaret
davası açtı. Ankara Adliyesi’nde yapılan duruşmanın
çıkışında üniversiteli milliyetçi gençler Atsız lehinde
gösteri yaptılar ve Ulus Meydanı’na kadar yürüdüler.
Burada emniyet güçlerinin şiddet kullanması üzerine
ortalık karıştı. Birçok öğrenci gözaltına alındı (3 Ma-
yıs 1944). Bu olaydan sonra ileri gelen Türkçülerin tu-
tuklanmasına başlandı. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü
19 Mayıs’taki nutkunda Türkçüleri vatan hainliği ile
suçladı. Sorgulamalar sırasında Türkçülerin bir kıs-
mına ağır işkenceler uygulandı. (50/a-b-c-ç) Çankaya’dan
talimat alan mahkeme heyeti yargılanan Türkçülerin
çoğuna hapis ve sürgün cezaları verdi. Ancak, Askerî
Yargıtay bu kararları bozdu. Yeniden yargılanan Türk-
çülerin hepsi beraat etti. Bu kararı onaylayan Askerî
Yargıtay ise Türkçüleri vatansever olarak ilân etti (31
Mart 1947).(51)
İnönü iktidarının Türkçülere karşı tutumu, İkinci
Dünya Savaşı’nın seyrine göre değişiklik göstermiştir.
Tamamı komünizm - ve dolayısıyla Sovyetler Birliği-
aleyhinde yayım yapan Türkçü dergiler, Almanya’nın
savaştaki başarıları sırasında kısmî hoşgörüyle kar-
şılanmıştır. Fakat savaşın gidişatı değişip de Müt-
tefikler duruma hâkim olunca hükûmetin Türkçülere
karşı tutumu da sertleşmiştir. Karşı saldırıya geçen
Sovyet ordularının ilerleyişi üzerine Türkçüleri ceza-
landırmanın siyasî bir jest olacağı düşünülmüştür.
(52)
Ancak bu düşünce ve uygulama umulan sonucu
vermemiş, Türkçülerin yargılanma süreci bitmeden
Sovyetler üç Doğu ilimizle birlikte Boğazlarda üs is-
temişlerdir. Bunun üzerine Türkiye, demokrasilerin
yanında yer almak durumunda kalmış, Cemiyetler ve
Basın kanunları tadil edilerek dernek ve parti kurmak
serbest bırakılmış, dergi ve gazete yayımlamak da
izne tabi olmaktan çıkarılmıştır.
Bu dönemde Türkçü yayın organlarının arttığı gö-
rülmektedir. 1945 – 1950 arasında Adana’da, Toprak
ve Kalem; İstanbul’da Kızılelma (18 sayı) ve Altın
Işık (8 sayı), Orkun, Ankara’da Özleyiş (15 sayı),
Kür-Şad (5 sayı), vb. dergiler yayımlandı. Bunların
çoğu aylıktı ve yayın hayatları kısa sürmüştü. Yal-
nız haftalık Orkun, sistemli yayımı ve dolgun içeriği
sebebiyle Türkçülük tarihinde seçkin bir yere sahip
oldu (6 Ekim 1950 – 18 Ocak 1952). 68. sayısında
kapanan derginin sahibi ve yazı işleri müdürü İsmet
Tümtürk, başyazarı Atsız’dı.
Zonguldak Komünizmle Mücadele Derneği’nin
yayın organı olan Komünizme Karşı Türklük 15
günlük bir gazeteydi.
1950’den sonraki dergi yayıncılığında Ankara’da
Savaş (4 sayı), Aras (6 sayı), Oğuz (3 sayı), Gurbet
(6 sayı), Türk Milliyetçiler Derneği’nin yayın organı
Mefkûre (31 sayı), İstanbul’da Tanrıdağ (7 sayı),
Toprak (Aralık 1954) ve Türk Dünyası (Şubat 1955)
dikkat çekiyordu. İlhan Darendelioğlu’nun çıkardığı
Toprak en uzun ömürlü dergilerden biri oldu (1954
– 1979). 1956’da yarım gazete boyutunda yayım-
lanmaya başlayan Ocak da döneminde Türkçülüğü
temsil eden iki yayın organından biriydi (82 sayı).
Savaş Sonrası Türkçü Teşkilâtlar
1950 – 1960 arasındaki teşkilâtlanmaya da kısa-
ca bakalım. 1946’da kurulan Türk Kültür Derneği,
Türk Kültür Ocağı, Türk Kültür Çalışmaları Der-
neği ile 1947’de kurulan Türk Gençlik Teşkilâtı ve
Genç Türkler Cemiyeti, Nisan 1950’de birleşerek
Milliyetçiler Federasyonu’nu kurdular. Bu federas-
yon ertesi yıl toplanan kurultayında Türk Milliyetçiler
Derneği’ne dönüşme kararı aldı (1951). Derneğin ilk
genel başkanlığına Halûk Karamağralı seçildi. Ka-
ramağralı, ertesi yıl toplanan ilk kurultayda bu görevi
Isparta Milletvekili Said Bilgiç’e devretti.
Türk Milliyetçiler Derneği kısa zamanda büyük
bir gelişme gösterdi. Yurdun her tarafında şubeler art
arda açılmaya başladı. Dernek, Türkçülerin de içinde
bulunduğu farklı görüşteki milliyetçi grupları sinesin-
de toplamaktaydı. Ancak, gittikçe güçlenmesi, De-
mokrat Parti iktidarı tarafından hoş karşılanmıyordu.
Malatya’da Ahmet Emin Yalman’a yapılan suikast
girişimi bahane edilerek milliyetçi ve muhafazakârlara
karşı açılan kampanya çerçevesinde mahkeme ka-
rarı ile kapatıldı. 80’i aşkın şubesindeki mallar hazi-
neye irat kaydedildi (4 Nisan 1953). Birkaç ay sonra
İstanbul’da kurulan Milliyetçiler Derneği, daha çok
Nurettin Topçu’nun etkisinde bir kuruluş olarak
1960’ların sonuna kadar faaliyette bulundu.
4 Ekim 1950’de Atsız, İsmet Tümtürk ve Bekir
Berk tarafından kurulan Türkçüler Yardımlaşma Der-
neği, Türkçüler arasında yardımlaşmayı ve Türkçü
faaliyetlere destek olmayı amaçlıyordu. Sınırlı sayıda
üye kabul eden derneğin hukukî varlığına 27 Mayıs
1960’tan sonra nihayet verildi.
Zonguldak’ta 1948’de kurulmuş olan Zongul-
dak Komünizmle Mücadele Derneği, Nejdet Sançar
ve Ziya Özkaynak’ın öğretmen olarak Zonguldak’a
atanmalarından sonra çalışmalarını hızlandırdı. De-
ğişik konularda broşürler yayımlayan, toplantılar ter-
tipleyen, 15 günlük bir gazete yayımlayan dernek,
1953’te Türk Milliyetçiler Derneği’ne katıldı.
Remzi Oğuz Arık’ın bir uçak kazasında vefatı
üzerine, onun hâtırasını yaşatmak ve eserlerini ya-
yımlamak üzere Ankara’da Remzi Oğuz Arık Der-
neği kuruldu (3 Nisan 1954). Derneğin hukukî varlığı
1971’e kadar devam etmesine rağmen bu süre için-
de Arık’ın sadece “Coğrafyadan Vatana” adlı eseri
yayımlanabildi.
7 Aralık 1956’da İstanbul’da kurulan Türkiye Ko-
münizmle Mücadele Derneği, milliyetçi faaliyetlerin
hükûmetçe kısıtlanması sebebiyle adını böyle al-
mıştı. Amaç, Türkçülük yolunda faaliyet göstermekti.
Varlığını 1960’a kadar sürdüren ve büyük seri kon-
feranslarla haftalık sohbetler düzenleyen derneğin
faaliyeti Ocak gazetesi ile duyuruluyordu.
27 Mayıs 1960’tan Sonraki Türkçü Kuruluşlar
27 Mayıs 1960’tan sonra Ankara’da Alpars-
lan Türkeş’in desteği ile kurulan Türk Kültür
Derneği’nin bünyesinde Türkçüler de yer alıyordu.
Milliyetçi bir teşekkül olarak kurulmasına rağmen,
Türkeş’in sürgüne gönderilmesi üzerine askerî yö-
netimce el konulmuş, 1963’te ise adı Halkevleri’ne
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 159
çevrilerek Marksist faaliyetlerin bir parçası hâline dö-
nüştürülmüştü.
Eylül 1962’de İstanbul’da kurulan Türkçüler
Derneği’nin başkanı Atsız’dı. Bu dernek, umulan
gelişmeyi gösteremedi. Ankara, Adana ve Üsküdar
ocakları dışında, Anadolu’da açılan 15 kadar ocak
ve obada hemen hiçbir faaliyet yapılamadı. Bunun
üzerine, dernek merkezinin Ankara’ya taşınmasına
karar verildi (1964). Ankara’da toplanan kurultayda
derneğin adı Türkiye Milliyetçiler Birliği’ne çevril-
di. Başkanlığa ise Nejdet Sançar getirildi. Ankara’da
konferanslar, seminerler, kır gezileri gibi faaliyetler
yapıldı. Sançar’ın hastalanması üzerine başkanlığı
İsmail Hakkı Yılanlıoğlu devraldı. 1968’de dernek
merkezi yeniden İstanbul’a taşındı, Derneği, adı da
Türkçüler Derneği’ne çevrildi. Başkanlığa yeniden
Atsız getirildi. 1970’li yılların başında MHP ile Atsız
arasında beliren anlaşmazlık sonucu MHP yanlısı
bazı üyeler dernekten çıkarıldı. Bunun sonucunda
Türkçüler Derneği’nin faaliyetleri azaldı. Son başkanı
Muzaffer Eriş olan dernek 1977’de kapandı. (53)
27 Mayıs darbesinden sonra Türk Ocağı’nın yö-
netiminde de değişiklik olmuştu. Bu değişimi benim-
semeyen gençlik kolu üyeleri Ocak’tan ayrılmak zo-
runda bırakılınca Üniversiteliler Kültür Kulübü’nü
kurdular (Aralık 1962). Bu dernek, sürgündeki Al-
parslan Türkeş’in Türkiye ile bağlantısını sağlamak
ve sözcülüğünü yapmak gibi bir faaliyet alanına yö-
neldi. Onun Türkiye’ye dönüşünden sonra da, siyase-
te girmesine hazırlık niteliğinde toplantılar tertipledi.
1965’te derneğe dönüştürüldü. Alparslan Türkeş’in,
derneğin CKMP ve MHP’nin denetiminde bir kuruluş
olması teklifini uygun bulmayan yöneticiler, yine de
partinin paralelinde fikir çalışmaları ve seminerler dü-
zenlemeye devam ettiler.
Türkçülüğün siyasete girip girmemesi tartışmaları
sonunda Türkçüler Derneği’nden (dördü dernek kuru-
cusu olmak üzere) ayrılan sekiz üye 1966’da Kültür
Ocağı’nı kurdular. İlk başkanı Mustafa Kafalı, son
başkanı Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu olan dernek
halka açık konferanslar, sohbet toplantıları ve kitap
tanıtma saatleri düzenledi. Kültür Ocağı, yayın orga-
nı durumundaki Millî Işık dergisinde ve yayımladığı
bildirilerde geniş milliyetçi cephe çağrıları yaptı. Bu
çalışmalar Aydınlar Ocağı’nın kurulmasıyla sonuç-
lanınca Derneğin Türkçü üyeleri bu ocağa katıldılar.
Derneğin işlevi kalmadı.
1970’te kurulan Aydınlar Ocağı, sağ kesimin ay-
dınlarını ve ileri gelenlerini bir çatı altında toplayarak
tehlikeli akımlara karşı fikir mücadelesi yapma gaye-
sini güdüyordu. Onun için Türkçü bir yapıda olması
160 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
beklenemezdi. Bununla beraber, bünyesindeki aktif
Türkçüler Ocak içinde denge oluşmasını sağlıyorlar-
dı. Ocağın 1980’den sonraki yöneticileri Türk-İslam
Sentezi’ni savunmaya başladılar. Ancak Türkçü
üyelerin tepkisi üzerine yönetimden ayrılmak zorun-
da kaldılar. Böylelikle Türk-İslam Sentezi, Aydınlar
Ocağı’nın savunduğu bir görüş olmaktan çıktı. Ocak,
kırk yıldan beri süre gelen çalışmalarına bugün de
devam etmektedir.
1974’te İzmir’de Hayrani Ilgar’ın başkanlığını
yaptığı Kültür ve Töre Derneği ile aynı yıl Ankara’da
kurulan ve başkanlığını Yavuz Bülent Bakiler’in
yaptığı Sanat Derneği, mensuplarının kimlikleri do-
layısıyla Türkçü kuruluşlar arasında sayılmalıdır.
1960’tan Sonraki Türkçü Yayın Organları
1962’de olayları Türkçü görüşle yorumlamak
üzere haftalık Millî Yol dergisi çıkarıldı. Derginin yazı
İşlerini İsmet Tümtürk yönetiyordu. Yayın hayatına
büyük tirajla başlayan ve Türkeş’in Hindistan’dan
gönderdiği mektupları yayımlamasıyla ilgi odağı
olan dergi 48. sayısında kapandı. Aynı dönemde
Ankara’da Orkun dergisi yeniden yayımlanmaya
başladı. Sahibi İsmail Hakkı Yılanlıoğlu idi. Bu der-
giye (adı kurucu olarak gösterilen) Atsız da katkıda
bulunuyordu. Onun kaleme aldığı 9 maddelik Millî
Kalkınma Programı (Türk Milletine Çağrı) daha sonra
Alparslan Türkeş tarafından izlenen “9 Işık” ilkeleri-
ne ilham verdi. Orkun’un bu yeni yayın dönemi Ocak
1964’te çıkan 24. sayısı ile sona erdi.
Orkun’un kapandığı Ocak 1964’te Atsız Ötü-
ken dergisini yayımlamaya başladı. Atsız, önemli
makalelerinin çoğunu bu dergide yayımladı. Doğu
Anadolu’daki Kürt tehlikesine dikkat çeken yazı-
ları (Nisan-Temmuz 1967) sebebiyle 15 ay hapse
mahkûm oldu. Bir süre hapis yattıktan sonra, milliyet-
çi çevrelerin yoğun gayretleriyle ve hastalığı sebebiy-
le Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk tarafından cezası
affedildi. Ötüken, Atsız’ın vefat ettiği tarihe kadar 143
sayı yayımlandı.
1967’de yayın hayatına giren Millî Işık, tanınmış
Türkçülerin yazılarını yayımladığı gibi, yıkıcı cere-
yanlara karşı geniş cephe kurulmasının da savunu-
culuğunu yaptı. Altan Deliorman’ın yönettiği dergi,
Kültür Ocağı’nın faaliyetlerini duyuruyor, Aydınlar
Ocağı’nın kuruluşuyla sonuçlanan gidişatı da destek-
liyordu. Dergi 50 sayı yayımlandıktan sonra 1971’de
kapandı.
Gözlem, İstanbul’da Nurullah Barıman’ın yöne-
timinde haftalık siyasî dergi olarak çıkarıldı. Atsız’ın
yazılarına da yer veren bu dergi, 25 Kasım 1968 - 24
Nisan 1969 tarihleri arasında 22 sayı yayımlandı.
 Aynı yıl Ankara’da Son Kale, Tire’de Küçük Der-
gi çıkarıldı.
Halûk Çay’ın yönetiminde Türkçü siyaset ve kül-
tür dergisi olarak yayımlanan Adsız, Ekim 1972 –
Mart-Nisan 1973 tarihleri arasında 7 sayı çıktı.
Aylık Türkçü siyasî dergi olarak Faruk Çil’in yö-
netiminde yayın hayatına giren Turan, İstanbul’da
1976’da yayımlanmaya başladı.
Atsız’ın Görüşleri
Atsız, çetin ve tavizsiz mücadeleci karakteri,
keskin kalemi ve ilmî şahsiyeti ile 1945’ten ölümü-
ne kadar Türkçülüğün önderi sayıldı. Onun görüşle-
ri Türkçülüğün görüşleri olarak kabul edildi. Atsız’ın
mizacı, ülkü konularındaki sert ve tavizsiz tutumu,
Türkçülüğün kamuoyu nezdindeki görüntüsünü de
etkiledi. Türkçülük, iş başına gelen yönetimler tara-
fından ‘muhalif” ve ‘marjinal’, bu bakımdan –hasım
olunmasa bile- mesafeli durulması gereken bir akım
olarak değerlendirildi. 1944’te Türkçülere karşı girişi-
len sindirme uygulamaları, İsmet İnönü’nün 19 Mayıs
nutku ve o dönemdeki güdümlü basının aleyhteki sis-
temli yayınları, Türkçülüğün tehlikeli ve maceracı bir
eğilim olduğu izlenimini güçlendirdi. Sonraki nesille-
rin Türkçüleri, bu yanlış izlenimin silinmesi için yoğun
gayret harcamak zorunda kaldılar.
Kırk yılı aşkın yazı ve mücadele hayatında,
Atsız’ın hep olduğu yerde kaldığını düşünmek ha-
talıdır. Meselâ 1930’ların başında yazdığı şiirlerde
Atatürk’ü yüceltirken 1940’a doğru olumsuz düşün-
celere sahip olmuştur. (Dalkavuklar Gecesi, bir olum-
suz düşünce tarzının ürünüdür). Hayatının son dö-
neminde ise Atatürk hakkındaki düşüncesi onu “millî
kahraman” olarak niteleyecek ölçüde değişmiştir.(54)
Buna karşılık Rıza Nur hakkındaki son derece olum-
lu görüşleri ise (hatıratının yayımlanmasından sonra)
tersine dönmüştür. Son on yılında Rıza Nur’dan hiç
söz etmemesi de bunun göstergesidir.
Atsız, fikir hayatının ilk döneminde, bir kimsenin
Türk olması için, önce kanının Türk olması, ondan
sonra dilinin Türkçe olması ve ondan sonra da dile-
ğinin Türk olması gerektiğini ileri sürmekteydi (1934).
(55)
Atsız, Türkçü olmak için ilk şartın Türk ırkının üs-
tünlüğüne inanmak olduğunu kabul etmekteydi. Ona
göre, “Türkçü bilir ki, bugün görülen geri ve kötü ne
varsa, hepsi, geçici bir hastalığın ârazlarıdır ve geç-
miş zamanlarda bizi ileri götüren, zaferden zafere
yürüten faziletlerin hepsi kanımızda, ruhumuzda,
içimizde gizli bir hâlde yaşamakta, belirecek imkân
ve fırsat aramaktadır. Türkçü, millî menfaatleri şa-
hısların üstünde tutan, millî mukaddesata ve maziye
saygı gösteren, vazife ahlâkı yüksek olan, haksızlığa
savaşta pervasız bir insandır.”(56) Daha sonra, bun-
lara “kültür” unsurunu da ilâve etmiştir: “Türk, Türk
soyundan gelen insandır. Türk soyundan gelince de,
pek nadir ve ârızî bazı istisnalardan sarfı nazar, o in-
sanın Türkçe konuşması ve Türk kültürünü taşıması
lâzımdır” (1950).(57) Son dönemlerde ise Türk’ün ta-
nımını daha değişik şekilde yapmıştır: “...Türkler ise
Türk soyundan gelenlerle, Türk soyundan gelmişler
kadar Türkleşip kendini o soya bağlayan ve beynin-
de hiçbir yabancı ırk düşüncesi bulunmayan fertlerin
topluluğudur”... “En büyük Türklerden biri olan Yıldı-
rım Bayazıd’ın anası Türk değildi. Hangi Türkçü onu
Türklük kadrosundan çıkarmıştır veya çıkarabilir?
İstiklâl Marşı şairi Mehmed Âkif’in babası Arnavut,
ülküsü de Türkçülüğe aykırı olan ümmetçilik olduğu
hâlde hangi Türkçü Mehmed Âkif için Türk değildir
demiştir?” (1969).(58)
Atsız’ın Türklük konusundaki fikrî gelişimi, çeşit-
li etkenlerle açıklanabilir. İkinci Dünya Savaşı’ndan
sonra değişen dünya şartları, 1930’larda henüz pek
zayıf olan kültür tarihçiliğimizin geçen zaman içinde
gelişmesi ve millî mensubiyet duygusunun önem ka-
zanması, bu unsurlardan bazılarıdır.
Yakın dostu, tarihçi ve yazar Yılmaz Öztuna,
Atsız’ın ölümünden sonra yazdığı yazıda, bu konuyla
ilgili gözlemlerini ve düşüncelerini şöyle belirtmekte-
dir:
“Atsız, 1945’ten önce şüphesiz Türk ırkçısı idi.
Bu yönü, en çok hücum edilen tarafı olmuştur. Atsız’ı
ırkçılığa sürükleyen, Türkiye’deki azınlıkların ırkçılığı
olmuştur. Ona ve arkadaşlarına “kafatasçı” denme-
si de doğru değildir. Türkiye’de kafatası ölçtüren ve
ırkî neticeler çıkartan tek şahıs Atatürk’tür. 1945’ten
sonraki dünya konjonktürü, Atsız’ı kan ırkçılığından
bir nisbette çekerek kültür milliyetçiliğine yaklaştırmış
ve inandırmıştır. Bu hususta benim devamlı tesirleri-
min de müessir olduğunu düşünüyorum. Zira hiçbir
konuşmamızda onun kan ırkçılığına hakaret etme-
dim, sadece Türk kanına duyduğu sevgiyi saygıyla
karşılayıp Osmanlı cihan devletinin terkibinden, Türk
toplumunun oluşmasından bahsettim. Yıllar süren bu
konuşmalarımızın yumuşak dozu, sanıyorum ki onu
kültür milliyetçiliğine, Türk kültürünü benimseyen ve
seven herkesin gerçek Türk olduğuna pek çok inan-
dırmıştır. Osmanlı tarih ve kültürünü fevkalâde iyi bil-
mesi, bu noktaya gelmesine ve anlaşmamıza sebep
olmuştur. Osmanlı tarih ve kültürünü az bilseydi, iyi
tanımasaydı, bu mümkün değildi. Daha da ileri gittim:
Kendisine bir Giresun belediye reisi Yorgi Paşa’yı
anlattım. Yarım saat anlattım. “Bu adam şimdi tarih
bakımından Yunanlı sayılır mı?” diye sordum. “Haklı-
sınız, Osmanlı ve Hristiyan Türk sayılır” dedi.”(59)
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 161
 Atsız’ın şahıslar hakkındaki yargılarında da za-
manla değişiklik olduğu gözlemlenmektedir. 1934’te
İstanbul Üniversitesi’ndeki hocaların bilim ehliyet-
lerini şiddetle eleştiren bir yazısında Ahmet Cafe-
roğlu hakkında verdiği olumsuz yargı, 40 yıl sonra
Caferoğlu’nun vefatı dolayısıyla yazdığı yazıda
medihkâr bir ifadeye dönüşmüştür. Bütün bunları göz
önüne alarak, Atsız’ın 1930’lardaki görüşlerinin bü-
tün hayatı boyunca aynı kaldığını varsaymak yanlış
olur. Hayatın akışının ve değişkenliğinin, herkes gibi
Atsız’ı da etkilemesini olağan karşılamak gerekir.
Atsız, çok sayıda makalelerde dile getirdiği gö-
rüşlerini Ziya Gökalp gibi sistemleştirip kitap hâline
koymadı. Yapılan davetlere rağmen aktif politikaya
girmedi. Türkçü parti olacağı ümidiyle destekledi-
ği. CKMP’nin, adını MHP’ne çevirdiği kongresinde
Türkçü çizgiden ayrılması Atsız’ın tepkisine yol açtı.
Ötüken’de Türkeş’i suçlayan yazılar yayımladı. Buna
karşılık Türkeş de Ötüken’in okunmasını yasakladı.
Böylece gerginleşen ilişkiler, nihayet tamamen kop-
tu. Türkçü çizgideki dergiler MHP’nin yayın organı
hâline getirilmek istendi yahut bu gibi dergiler MHP’ni
desteklemek üzere çıkarıldı (Türk Yolu, Millî Hare-
ket, Devlet, Ocak, Yeni Düşünce, Töre, Bozkurt,
Yeni Sözcü vb). Bu yüzden siyaset dışı “Türkçü” sa-
yılabilecek yayın sayısı azaldı.
1980 Sonrası Yayınlar
12 Eylül 1980’den sonra Yaşar Arısan’ın çıkardı-
ğı Orkun etkili olamadı. Sonunda adını değiştirerek
MHP’ni destekleyen bir dergi hâline dönüştürüldü.
Orkun süreci 1988-1990 yılları arasında 20 sayı
yayımlanan Yeni Orkun’la devam etti. Yazı işlerini
ilk sayılarda İsmet Tümtürk, 6. sayıdan itibaren de
Altan Deliorman üstlendi. Fethi Tevetoğlu derginin
başyazılarını yazdığı gibi “Bindokuzyüzkırkdörtlüler”
adlı bir diziyi de kaleme alıyordu.
1998’de yayın hayatına giren Orkun 2006’ya ka-
dar 101 sayı çıkarak Türk Yurdu ve Ötüken’den son-
raki en uzun ömürlü Türkçü dergi oldu. Sahibi ve yazı
işleri müdürü Altan Deliorman’dı. Bilim, danışma ve
yazı kurullarında tanınmış Türkçü akademisyenler
bulunuyordu. Güncel konularla ilgili yorumların yanı
sıra Türkçülüğün temel ilkelerine, tarihine, eski Türk-
çülere, Türk dünyasına, Türklüğün meselelerine,
Türk tarihine ve genelde Türk kültürüne dair yazılara
yer veriyor, yarışmalar açıyor, anketler düzenliyordu.
Dergi, yeni yazarların yetişmesi veya ortaya çıkma-
sı için de özen gösteriyordu. Orkun’un, daha önce
çıkmış Türkçü dergilerden farkları şunlardı: Her ayın
1’inde hiç aksamadan, ara vermeden, iki sayı bir ara-
162 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
da yapmadan, düzenli olarak yayımlanması; genel
dağıtım şirketleri aracılığı ile en küçük yerleşim bi-
rimine kadar bütün yurtta dağıtılması; birinci hamur
kâğıda ve kuşe kapağa dört renkli olarak basılması;
sayfa düzenlerinin profesyonel anlayışla hazırlanma-
sı, çok sayıda resim ve fotoğraf içermesi.
Aynı dönemde yayımlanan Yeni Hayat dergi-
si, hırçın ve kavgacı üslûbuyla Atsız’ın tarzını taklit
etmeye çalışıyor, bu yönüyle de Türkçülüğe yararlı
olamıyordu.
Orkun dergisi 102. Sayıdan bu yana internette
yayımına devam ediyor. Bir başka Türkçü internet
dergisi de Umay’dı (İlk sayısı Şubat 2010’da yayım-
landı.)
Günümüzdeki Türkçü Kuruluşlar
Kurulduğu dönemden itibaren birkaç kere kapatı-
lan veya faaliyetine ara veren Türk Ocağı, 1986’de
yeni bir çalışma dönemine girdi. Genel başkanlığı
sırasıyla Prof. Dr. Orhan Düzgüneş, Sadi Somun-
cuoğlu ve Nuri Gürgür yaptı. Ocak, bu faaliyet
döneminde yurt içinde ve dışında çeşitli toplantılar,
konferanslar, kongreler düzenledi, çok sayıda kitap
yayımladı. Türk Yurdu dergisi de düzenli ve istikrarlı
olarak dolgun bir hacimde yayımlandı. Bugün yurdu-
muzun birçok ilinde ve ilçesinde Türk Ocakları faal
durumdadır.
Türk Dünyasını Araştırma Vakfı, Prof. Dr. Tu-
ran Yazgan’ın yönetiminde Türk illerinde açtığı yük-
sek okul (işletmecilik fakülteleri), kitaplık ve liselerle
Türk dünyasındaki kültür birliğini sağlama yolunda
ciddi gayretler gösterdi. Düzenli olarak Türk Dünyası
Tarih Dergisi ve iki ayda bir ilmî nitelikte “Türk Dün-
yası Araştırmaları” kitap/dergisi, Sosyal Siyaset
dergisi ve Türk kültürüyle ilgili çok sayıda kitap ya-
yımladı. Vakıf merkezindeki haftalık konferans veya
açık oturumlara düzenli olarak devam edildi. Ayrıca
Türk Dünyası Kadınlar Kurultayı düzenlendi. Vakfın,
Türk illerinden gelen çocuk gruplarının katılımıyla her
yıl tertiplediği şölenler beğeniyle takip edildi.
Reha Oğuz Türkkan’ın kurduğu Türk 2000 Vak-
fı (Türk Toplumunu 2000’lere Hazırlama ve Dünden
Yarına Araştırma Vakfı), çeşitli araştırmalar yaptı,
uzun soluklu sempozyumlar düzenledi ve dergiler,
bültenler yayımladı. Amacı aydınlarımızın “Türklüğün
geleceği”ni hesaplaması olan Vakıf, Türkkan’ın fikrî
kimliği dolayısıyla genel olarak Türkçü faaliyetlerde
bulundu.
Türk dünyası ile ilgili çalışmalar yapan Yesevî
Vakfı, Erdoğan Aslıyüce’nin yönetiminde faaliyet
göstermekte, bir de dergi yayımlamaktadır. 2000’de
kurulan Orkun Vakfı da Türk dünyası ve Türk kültürü
ile ilgili açık oturumlar, anma ve kutlama günleri, fikir
geliştirme toplantıları, haftalık seminerler yapmıştır.
Vakfın faaliyetleri kamuoyuna Orkun dergisi vasıta-
sıyla duyurulmuştur. Mütevelli Heyeti başkanı Altan
Deliorman’dır.
***
Türkçülüğün son yüz yıllık gelişmesi hep aynı
tempoda ve yoğunlukta olmamıştır. Zaman zaman
hızlanmış, zaman zaman duraklamıştır. 1953 – 1960
arası ve Atsız’ın vefatından sonraki on beş yıl bu du-
raklama dönemlerine rastlar. Türkçülüğün temsili ve
sürdürülmesi zımnî olarak Atsız’a bırakıldığı için Onun
ölümüyle bir boşluk hâsıl olmuştur. Ancak, 1990’da
Sovyetler Birliği’nin dağılması ve Türkistan’daki Türk
asıllı cumhuriyetlerle Azerbaycan’ın bağımsız devlet
hâline gelmeleri Türkçülüğün birden olumlu kabul
görmesine yol açmıştır. Türkçülerin Turancılık konu-
sundaki görüşlerinin gerçekleşmek üzere olduğuna
dair ümitler belirmiştir. Türk devletleri arasında iş
birliği kurultayları, ekonomik alanda dayanışma giri-
şimleri, kültürel bakımdan ortak değerlere yönelme
adımları bu dönemin karakteristik gelişmeleridir. An-
cak, Turancılık (veya Türkçülük) ülküsünün “bütün
Türklerin bir bayrak altında birleşmeleri” hedefine
ulaşması için çok zamana ve çok emeğe ihtiyaç bu-
lunduğu anlaşılmıştır. Belki nesiller sonra bir anlayış
birliğine varılabilecektir. Sorunun çözümü için ilk şart
da budur.
Türkçülüğün karakteristik çizgisi bir aydın hare-
keti olmasındadır. Bu bakımdan kültürel ve sosyal
alanlarda teşkilâtlanması, faaliyet göstermesi, ya-
yımlar yapması, mevcut kuruluşları desteklemesi ve
kamuoyunda olumlu bir izlenim bırakması gerekmek-
tedir. Türkçülerin, ferden siyasî kanaat ve tercih sa-
hibi olmaları yahut herhangi bir siyasî kuruluş içinde
bulunmaları yadırganmamalıdır. Ancak, Türkçülüğün
siyasî parti hâline gelerek halktan oy istemesi gibi
uygulamalar yanlış ve gereksizdir. Ayrıca başarılı ol-
ması ihtimali de yoktur. Türkçü görüşün hâkimiyetini
ancak Türkçülüğün günümüzün gerçeklerine ve ih-
tiyaçlarına cevap verecek şekilde sistemleştirilmesi,
geliştirilip güçlendirilmesi ve millî ülkü sahibi aydınla-
rın çoğalması sağlayacaktır. Yeni kuşak Türkçülere
böyle zor fakat şerefli bir görev düşmektedir.
______________________________________________
1 Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, haz. Mehmet Kap-
lan, 2. baskı, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul
1990. Bu kitapta ele alınan konuların bir kısmı sonraki
yıllarda uygulanarak hayata geçirilmiş, bir kısmı ise uy-
gulama kabiliyetini kaybetmiştir. Aradan geçen 88 yılda
dünya ve ülke şartlarının getirdiği pek çok yeni konu
da tabiatiyle eserde yer almamaktadır. Ancak bu durum
“Türkçülüğün Esasları”nın Türkçülük tarihindeki değerli
bir hâtıra ve seçkin bir eser olmasını engellememekte-
dir.
2 Ziya Gökalp, Türkleşmek İslamlaşmak Muasırlaşmak,
haz. Yalçın Toker, 2. baskı, Toker Yayınları, İstanbul
1992.
3 Türkçülüğün Esasları, s. 28
4 a.g.e. s. 22
5 Atsız, Türk Ülküsü, Burhan Basım ve Yayınevi, s.34,
İstanbul 1956.
6 Altan Deliorman, “Millî Ülkü”, Orkun, S. 13, s. 24-25,
Mart 1999
7 a.g.e.
8 Gökalp, Makaleler VII (Küçük Mecmua’daki Yazıları),
s. 52, haz. Abdülhalûk Çay, Kültür Bakanlığı Yayınları,
Ankara 1982.
9 Ziya Gökalp’ın –gerçek de olsa- katılmak istemediğim
bu görüşü esas alınırsa günümüzde böyle bir dönemin
yaşandığını düşünebiliriz.
10 Ömer Seyfeddin, Turan Devleti, s.17, Su Yayınları, İs-
tanbul 1977
11 Atsız, Türk Ülküsü, s.27, İstanbul 1955
12 Nevzat Kösoğlu, Türk Milliyetçiliği ve Osmanlı, s. 89,
Ötüken Yayınları, 2. bsk. İstanbul 2009
13 Altan Deliorman, “Millî İdeal İhtiyacımız”, Bilginler Ko-
nuşuyor, s. 24, Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, İstanbul
2003.
14 İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, s. 60, 103, 111,
Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1983.
15 Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgât-it-Türk ( neşr. ve Türk.
terc. Besim Atalay), c.1, Türk Dil Kurumu Yayınları, An-
kara 1985.
16 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, Terc. R.R. Arat, 7. bsk.
Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998
17 Altan Deliorman, Tarih Boyunca Türkçülük, s. 33, Bay-
rak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul 2010
18 Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî
Vesikalar, s. 82 - 101, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara 1958
19 Külüg Tekin, “Millî Cephesi Bakımından Mevlânâ Celâl-
üd-din Belhî-ü Rûmî”, Orkun, S. 14, s. 10 – 11, 5 Ocak
1950
20 Nihad Sâmi Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, c. 1.
s. 427, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1972
21 İsmail Hâmi Dânişmend, Türklük Meseleleri, İstanbul
Yayınevi, İstanbu1 1966.
22 a. Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, Lotus Yayınevi, İs-
tanbul 2008
b. François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri
Yusuf Akçura (1876 – 1935), s. 37 – 50, Tarih Vakfı Yurt
Yayınları, 3. bsk. İstanbul 1999
23 Masami Arai, Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği, s. 24,
İletişim Yayınları, 4. bsk., İstanbul 2008
24 a. g. e., s. 82
25 Yusuf Bayraktutan, Türk Fikir Tarihinde Modernleşme,
Milliyetçilik ve Türk Ocakları 1912 - 1931, s 105, Kültür
Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996
26 Ziya Gökalp, Makaleler IX Yeni Gün – Yeni Türkiye –
Cumhuriyet Gazetelerindeki Yazılar, haz. Şevket Bey-
sanoğlu, s. 104, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul
1980.
27 Kerem Ünüvar, “Ziya Gökalp”, Modern Türkiye’de
Siyasî Düşünce Milliyetçilik, s.31, İstanbul 2002
28 Ziya Gökalp, Yeni Türkiyenin Hedefleri, Hür Basım ve
Yayınevi, Ankara 1956
29 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, s. 172,
Ankara 1984.
30 Robert Devereux, The Principles of Turkisme, Londra
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 163
 1968
31 Ziya Gökalp, a.g.e., s. VII (Mehmet Kaplan’ın Önsözü)
32 Zeki Hafızoğulları, “İzmir İktisat Kongresi”, Atatürk Araş-
tırma Merkezi Dergisi, S. 46, Mart 2000
33 Adnan Dinçel, “Türkiye’de Elektriklendirme Hizmetle-
rinin Anı ve Belgelerle Tarihçesi”, TEK 50. Yıl, Ankara
1973.
34 a. M. İbrahim Karaer, Türk Ocakları: 1912 – 1931, An-
kara 1993.
b. Yusuf Bayraktutan, Türk Fikir Tarihinde Modernleş-
me, Milliyetçilik ve Türk Ocakları (1912 – 1931), s. 113
– 115, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996
35 a. Bernard Lewis, a. g. e. s.356
b. Büşra Ersanlı Behar, İktidar ve Tarih, s. 146 – 149,
afa Yayınları, 2. bsk., İstanbul 1996
36 İlmî bir temele dayanmaktan çok, Türklerde engin bir
tarih şuuru yaratmak amacındaki Türk Tarih Tezi son-
raki yıllarda sessizce terk edildi. Fakat bu konudaki ça-
lışmalar, vatan sevgisinin ve bağlılığının güçlenmesine
hizmet etti. Okullarda ve üniversitelerde de Türk kudre-
tinin büyüklüğüne inanan nesillerin yetişmesini sağladı.
Türk Tarih Tezi’nin yerini antropoloji araştırmaları ve ar-
keoloji çalışmaları aldı.
37 Reha Oğuz Türkkan, “Atatürk’ün Milliyetçiliği ve Lehte
- Aleyhte Noktalar”, Türk Yurdu, S. 160, s. 31, Aralık
2000
38 Landau, Atsız Mecmua’daki Türk halk bilimi ile ilgili ma-
kalelerin “zararsız” olduğu kanısındadır. Buna nazaran,
bu konuların dışında kalan, özellikle Türkçülükle ilgili
makalelerin “zararlı” sayılması mantık icabıdır (Jacob
M. Landau, Pantürkizm, s.129, Sarmal Yayınevi, İstan-
bul 1999).
39 Bozkurt (H. Nihâl ), “Bir Kuş Bakışı”, Atsız Mecmua, S.
1, s. 6 – 7, 15 Mayıs 1931
40 Birinci Türk Tarih Kongresi Konferanslar Müzakere Za-
bıtları, s. 388 – 389, T.C. Maarif Vekâleti yayını, İstan-
bul 1932
41 Necmeddin Sefercioğlu, Türkçü Dergiler, s. 11, Türk
Ocakları Ankara Şubesi yayını, Ankara
42 Atsız, “Türk Irkı = Türk Milleti”, Orhun, S. 9, 16 Temmuz
1934.
43 Dr. Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, İşaret Yayınları, İstan-
bul 1992
44 Doğu Karauğuz, “Türkçülüğün Zonguldak’tan Yükselen
Sesi: 1940’lı Yılların ‘Doğu’ Dergisi”, Türk Yurdu, s. 59
– 67, c. 26, S. 230, Ekim 2006.
45 Cihat Savaş Fer, “Hesap Veriyoruz”, Gök Börü, S. 1, s.
3-4, 5 Birincikânun 1942.
46 Reha Oğuz Türkkan, “Dost İtirazına Dost Cevap”, Gök
Börü, S.2, s. 1, 24 Birincikânun 1942
47 Hüseyin Nihâl Atsız, Hesap Böyle Verilir, Arkadaş Bası-
mevi, İstanbul 1943
48 Necmeddin Sefercioğlu, Milliyetçi Dernekler, s. 18, Türk
Ocakları Ankara Şubesi yayını, Ankara 2008
49 Reha Oğuz Türkkan, Kitap Sevenler Kurumu’nca giri-
şilen yayın faaliyetinin “…yıllar sonra, Menderes’in ik-
tidara gelişiyle milliyetçi Millî Eğitim Bakanı B. Dülger”
tarafından “1000 Temel Eser” olarak devam ettirildiği-
ni yazmaktadır (R.O. Türkkan, Yükselen Milliyetçilik,
s. 120, kendi yayını, İstanbul 1995). Bunu düzeltelim.
1000 Temel Eser, Menderes iktidarı zamanında değil,
Süleyman Demirel’in 1965 – 1969 yılları arasındaki ik-
tidarı döneminde yayımlanmaya başlamıştır. O zaman-
ki Millî Eğitim Bakanı ise Bahadır Dülger değil, İlhami
Ertem’di. Bahadır Dülger, Demokrat Parti’nin on yıllık
iktidarı döneminde milletvekili olarak TBMM’de bulun-
muş, ancak hiç bakanlık yapmamıştır.
50 a. İlhan Darendelioğlu, Türk Milliyetçiliği Tarihinde Bü-
yük Kavga, s. 182, Oymak Yayınları, İstanbul 1976
164 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
b. Mustafa Müftüoğlu, Millî Şef Döneminde Çankaya’da
Kâbus (1944 Turancılık Dâvası), İstanbul 2005
c. Mithat Atabay, II. Dünya Savaşı Sırasında Türkiye’de
Milliyetçilik Akımları, İstanbul 2005
ç. – (Atsız), 1944 Irkçılık-Turancılık Dâvası, Orkun, S.
1-34, 1950 -1951. Atsız, sonraları bu dizi yazıları kitap
hâline getirmek için çalıştı. Ancak eksik bilgilere ulaş-
ması için çok zaman harcadı. Ömrü kitabı tamamlama-
ya yetmedi (Bkz: Atsız’ın Muzaffer Eriş’e 2 Kasım 1974
tarihli mektubu, Yücel Hacaloğlu, Atsız’ın Mektupları, s.
286, Orkun Yayınları, İstanbul 2000)
51 a. Jacob Landau, Pantürkizm, s. 173, Sarmal Yayınevi,
İstanbul 1999
b. Yavuz Bülent Bakiler, 1944 – 1945 Irkçılık – Turancı-
lık Davasında Sorgular Savunmalar, İstanbul 2010
52 Edward Weisband, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün
Dış Politikası, s. 320, Milliyet Yayınları, İstanbul 1974
53 Türkçüler Derneği hakkında Jacob M. Landau’nun
“Pantürkizm” adlı eserinde verilen bilgiler düzeltilmeye
muhtaçtır. Derneği kurmak üzere İstanbul’da pek çok
Türkçünün bir araya geldiği ifadesi muğlaktır. Derneği
kuranlar 12 kişidir. Bunlardan dokuzu resmen kurucu
olarak gösterilmiş, diğer üçü dernek kurulduğu anda
üye olarak katılmışlardır. “Tanrı Türkü Korusun” sloganı
Türkçüler Derneği’ne özgü bir slogan değildir. Eskiden
beri Türkçü yayınlarda geniş şekilde kullanılmaktaydı.
Türkçüler Derneği’nin bildirilerinde de yer alması bu
çerçevededir. Ankara Ocağı’nın açılmasını “derneğe
takviye olarak” nitelemek gariptir. Her ocak, her şube
normal olarak derneğe bir katkı getirir. Bunun “tak-
viye” olarak belirtilmesi belki bir çeviri hatası olabilir.
Kitap esasen bu gibi çeviri hatalarıyla doludur. Meselâ
Atsız’ın Orkun’un 68. sayısında yayımlanan “Veda” adlı
yazısının başlığı ‘Hoşçakal’ diye çevrilmiştir. Kayseri,
Mersin, Tarsus, Adana, Polatlı, Boğazlayan, Antalya,
İzmir ve Yeşilhisar (kitapta belirtilmeyen Çankırı, Yah-
yalı, Üsküdar ocakları da) genel merkezin Ankara’ya
taşınmasından sonra değil daha önce açılmıştı. Hikmet
Tanyu, İlâhiyat Fakültesi’nde öğretim görevlisi değil, öğ-
retim üyesi (o tarihte doçent, daha sonra profesör) idi.
1967 yılında toplanan I. Milliyetçiler Büyük Kurultayı’nı
Türkçüler Derneği’ne rakip olarak göstermek de çok
yanlıştır. O kurultay, komünizme ve yıkıcı cereyanlara
karşı sağda geniş cephe oluşturmak amacı ile toplan-
mıştı. Fikir yelpazesi içinde Türkçüler de yer almıştı
ama herhangi bir dernekle rekabet söz konusu değildi.
(Pantürkizm kitabının eleştirisi için bkz: Altan Delior-
man, “Pantürkizm’deki Yanlışlar 1 ve 2”, Orkun, S. 32,
s. 11, Ekim 2000, S. 33, s. 15, Kasım 2000 ve daha
geniş olarak İsmail Çağrı Özcan, “Musevi Duyarlılığı
ve Pantürkizm”, Türk Yurdu, S 160, s. 74 – 84, Aralık
2000)
54 Kurtuluş Savaşı’nın iki millî kahramanı, en karanlık
günlerde bile bu işin başarılacağına inanan Kâzım Ka-
rabekir ve Mustafa Kemal Paşa’lardır. Biri iyi silahlı Er-
meni ordusunu onun yarısı kadar bir kuvvetle bozguna
uğratarak, öteki bir destan savaşı olan Sakarya’yı ve
imha savaşının güzel örneği Dumlupınar’ı kazanarak
bu pâyeyi almışlardır (Atsız, “Kim Millî Kahramandır?”
Ötüken, S. 3, 11 Mart 1974)
55 Atsız, “Yirminci Asırda Türk Meselesi: II, Türk Irkı = Türk
Milleti”, Orhun, 9. sayı, 16 Temmuz 1934
56 Atsız, Türkçü Kimdir, Orkun, 3. sayı, 20 Ekim 1950
57 Atsız, “Veda”, Orkun, 68. sayı, 18 Ocak 1952
58 Atsız, “Türk halkı değiliz, Türk milletiyiz”, Ötüken, 1.
(69.)sayı, Ocak 1969
59 Yılmaz Öztuna, “Büyük bir dil ve tarih bilgini Atsız’ın ar-
dından”, Hayat Tarih Mecmuası, 2. sayı, Şubat 1976
 İMPARATORLUKTAN CUMHURİYETE
TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNİN
TARİHİ EVRİMİ

ÖZCAN YENİÇERİ

Y
urt, vatan, memleket edinilen topraklarda
tutunabilmek ortak duygu ve örgütlenmiş bir
siyasi otorite gerektirir. Bağımsızlık ile özgür-
lüğü korumak ve savunmak için de toplumsal bilince
ihtiyaç vardır. Kaybetme kaygısı, yok olma ya da esir
düşme duygusu toplumlarda, ortak savunma meka-
nizmaları kurulmasına neden olur. Türk milliyetçiliği-
ni, bu anlamda Türk milletinin var olmak iradesinden;
istiklal ve istikbal sorunundan soyutlayarak anlam-
landırmak mümkün değildir. Türk milliyetçiliğinin Türk
milletinin Osmanlı İmparatorluğu’nun tam da çöküş,
düşüş ve ufalanış aşamasında bir çıkış, yükseliş ve
diriliş hareketi olarak ortaya çıkması, buna işaret
eder. Türk milliyetçiliği, Türk milletinin hâkim olduğu
topraklardan geriye doğru çekilişe karşı ortaya takın-
dığı doğal toplumsal reflekstir. Entelektüel ve siyasi
nefsi müdafaa hareketidir.
Türk milliyetçiliği milletin varlık kaygısının sonucu
olarak ortaya çıkmış olup “bir bunalım çağına” ve çö-
küşe Türk aydınlarının verdiği cevaptır. Yusuf Akçura
“her kavim ve hatta her kabile, diğer kavim ve kabile-
lere karşı daima kendi özelliğini duymuş ve çoğunluk-
la kendi üstünlüğünü iddia etmiştir. Bu duygu ve iddia
sanırım ki, milliyet fikrinin içgüdü ile meydana gelen
ilk başlangıcıdır. Türk kavim ve kabilelerinde bu his
ve iddianın her zaman mevcut olduğunu hiç korkma-
dan onaylayabiliriz” der. Türk topluluklarında daima
var olan kendine güven ve kendi kendisini yönetme
duygusu, 19. yüzyıldan itibaren sömürgeci güçlerin
saldırısıyla alt üst olması milliyetçilik duygusunu ye-
niden aktifleşmesine neden olmuştur. “Parçalanma
ve sömürgeleşmeye” doğru giden bir imparatorlukta
Türk milliyetçiliği, o dönemlerde doğal olarak beka
kaygısı üzerine oturmuştur.
Türk Milliyetçiliğini Efektif Hale
Getiren Tarihi Şartlar
Bilindiği gibi milliyet duygusu, aidiyet idealinin en
gelişmiş halidir. Kabile ve aşiret duygusunun milliyet
duygusuna dönüşmesi için bütün dünya Fransız İhti-
lalini beklemek zorunda kalmıştır. Fransız ihtilali ile at
başı giden milliyetçiliğin içeriğinde, milli egemenlik,
her halkın kendi kaderini tayin hakkı, eşitlik ve laiklik
ilkeleri vardır. Fransız ihtilali ve ardından İmparator
Napolyon’un bütün Avrupa’yı alt üst etmesi milliyetçi-
lik ile birlikte ihtilalin getirdiği hürriyet, eşitlik, kardeş-
lik, cumhuriyet ilkelerini bütün Avrupa’ya yaymıştır.
Almanya’nın ve İtalyan birliğinin sağlanması,
Avusturya’nın ayrılması, çok çeşitli “Pan” hareketler
bu dönemin ürünüdür. Avrupa’da meydana gelen bu
alt üst oluştan Osmanlı Devleti de doğrudan etkilen-
miştir. “Osmanlı İmparatorluğu’nda milliyetçilik önce
yabancı propagandası ve siyasi amaçlarla Hristiyan
unsurlar arasında yayılmaya başlamıştır. Sonuçta
Fransız ihtilali ile tohumlanan ve hürriyet fikriyle des-
teklenen milliyetçiliğin gayrimüslimler arasında yayıl-
ması, Osmanlı Devleti’nde ayaklanmalara yol açarak
devletin bütünlüğünü tehdit etmeye başlamıştır”1.
Osmanlı’nın sınır komşusu olan Avusturya
Macaristan’da meydana gelen olaylar sonrasında
birçok devrimci Osmanlı Devleti’ne sığınmıştır. Bu
sırada Eflak ve Boğdan karışıklıkları meydana gel-
miş, Mora isyanı ve Sırpların ayaklanmaları Osmanlı
siyaset ve düşünce adamları üzerinde büyük etki-
ler meydana getirmiştir. Süreç içerisinde Müslüman
Arap, Arnavut ve Boşnakların çeşitli gerekçelerle
Osmanlı Devleti’ne karşı ayaklanmaları da bu etkinin
ürünüdür.

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 165

 Bu süreç Osmanlı Devleti’ni çöküş ve dağılış
tehlikesiyle yüz yüze getirmiştir. Devlet-i Aliyeyi bu
çöküş sürecinden kurtarmak amacıyla çeşitli fikir
ve eylemlerin zuhuru kaçınılmazdı. Avrupa’ya giden
Osmanlıların Jöntürkler adı altında toplanması böy-
le bir sürecin sonucudur. Nitekim yeni Osmanlıların
yalnızca “meşrutiyet” sevdasıyla hareket etmedikleri,
“ittihad-ı Osmani” ve “terakki-i medeniyet”i sağlayarak
Devlet-i Ali’nin yıkılışını önlemek amacında oldukları
bilinmektedir. Tanzimat, Islahat ve Meşrutiyet gibi dü-
zenlemeler uluslararası sistemin etkilerini, değişerek
dengelemeye yönelik olarak Osmanlı Devleti’nce yü-
rürlüğe konmuştur.
Tanzimat reformları beklenenin aksine bir Os-
manlı Ulusu’nun yaratılmasına yol açmadı; ulusçuluk
Hristiyan nüfusları etkilemeye devam etti ve İmpara-
torluğun Balkanlarda parçalanmasına yardımcı oldu.
Bütün düzenleme ve reformlara rağmen Osmanlı
devletinin dağılma emareleri göstermesi bir türlü en-
gellenemedi. Müslüman topluluklar içindeki Hristiyan
guruplar, Batı ile Rusya’nın kışkırtmaları sonucu mil-
liyetçi söylemlere sarılarak Osmanlı Devletine karşı
ayaklandı.
Bu arada bazen çağın akışına kapılan bazen de
Osmanlı Devletinin dağılması sonucunda korumasız
kalacağını düşünen Müslüman toplulukların beklen-
meyen ayrılık talepleri üst üste gelmiştir. 1908’lerde,
Osmanlı Devleti’nde yaşayan Müslüman unsurların
kendi kulüplerini kurdukları ve kendi milliyetçilikleri-
ne yöneldikleri görülür. İstanbul Babıâli caddesinde,
Kürt Teavün Cemiyeti, Arnavut Baskın Kulübü, Arap
Birliği gibi derneklerde toplanan bir kısım okumuş
Müslümanlar, kendi etnik milliyetçiliklerinin yanında,
biraz da zorunlu olarak Türk düşmanlığı yapıyorlar-
dı2. Aynı dönemlerde Türkler ise Türklüğünü baskı al-
tında tutuyor ve saklamaya çalışıyordu. Dr. Rıza Nur,
bu durumu hatıralarından şöyle anlatır; “Türk ülküsü
için ölüyorum, fakat bu ülküyü içimde gizli bir çanak
gibi saklıyorum ve ondan kimseye söz etmiyorum.
Biliyorum ki böyle yapsam, bu hareketim diğerlerini
(yani diğer ayrılıkçı hareketlerin) gizli fikirlerini meş-
rulaştıracaktır. Ve bu da devletin parçalanması, tüke-
nişi anlamına gelecektir”3.
Milliyetçilik duygusu girdiği her yerde bir enerji sant-
rali işlevi gördüğü gibi Osmanlı İmparatorluğu’ndaki
Müslüman topluluklarda da aynı etkiyi meydana
getirmiştir. Milliyetçilik duygusunun daha önce em-
sali görülmemiş bir biçimde toplumları sarstığı, ge-
leneksel siyasi yapıları alt üst ettiği ve onlara ciddi
bir yaşam enerjisi, iddiası ve ideali verdiği görülür.
Milliyetçi duygularla donatılmış küçük guruplar büyük
kozmopolit ve idealsiz kitleleri halaç pamuğu gibi at-
maya başlarlar. Bu gelişmelerden kaçınılmaz olarak
Osmanlı Devleti de nasibini alır.
166 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Sonuçta Osmanlı Devleti, onlarca düzenleme ve
ıslahata rağmen varlığını koruyamaz Avrupa’dan ve
Balkanlardan çekilme sürecinden de kendisini kur-
taramaz. Bu durum Osmanlı Devleti’nin yönetimi al-
tındaki milletlere kendi başlarının çaresine bakmak
gerçeğiyle yüz yüze bırakır. Arnavut ve Araplar gibi
Müslüman topluluklar Avrupa’da gelişen milliyetçilik-
lerden etkilenerek Osmanlı Devleti’nden ayrılıp ken-
di kaderlerini kendileri belirleme kararı alırlar. Artık
Avrupa’da en yaygın olan söylem “asrın milliyetler
asrı olduğu” sloganıdır.
Osmanlı Devleti’ni de saran “milliyetçilik mikro-
bu” devletin varlığını temelinden sarsmaya başlar.
İmparatorluğun ana gövdesini ve yönetici kadrosu-
nu oluşturan Türklerin devleti ve ümmeti kurtarmak
düşünceleri, milliyetçiliğe sarılmalarını geciktirmiştir.
Türkler, Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılmaması
için önceleri milliyetçilik akımlarına ilgi gösterme-
mişlerdi. Ancak Osmanlı Devleti’nde önce Müslü-
man olmayan tebaanın, ardından da Türk olmayan
Müslüman unsurların ayaklanıp birer birer ayrılması
Türklerin de milliyetçilik duygularını harekete geçir-
miştir. Daha fazla gecikmenin istiklal ve istikbal ile il-
gili ontolojik sorunlar yaratacağını derinden hisseden
Türk aydınları en sonunda ayağa kalkar. Bu şartlar
kendi doğal akışı içinde Türk milliyetçiliğini doğurup,
geliştirecektir.
Türk Kavramının Serüveni!
Türk Milliyetçiliği düşüncesinin doğuşu ve geliş-
me evrelerini anlamakta “Türk” kavramı ve ona 19.
yüzyılın son dönemine kadar yüklenen anlamlar bir
turnusol kâğıdı özelliğindedir. Bu nedenle “Türk” kav-
ramına yüklenmiş olan anlamlara değinmek açıkla-
yıcı olacaktır.
Kuşkusuz günümüzdeki “Türk” kavramı da “Türk-
lük” bilinci de binlerce yıllık gelişimin sonucudur. Türk
kavramın geçirdiği aşama ile Türk milli bilincinin oluş-
ması arasında çok yakın bir ilişki vardır. Bu nedenle
Türk milliyetçiliğinin tarihi süreç içerisindeki gelişme-
sini ele alırken, belirli dönemlerde “Türk” kavramıyla
ilgili algılara değinmemek eksik olacaktır. Sonuçta
Osmanlı’daki Türklerin milliyetçiliği “Türk” kavramı
üzerinden yükselecektir. Türk milliyetçiliğinin hangi
ortam ve durumlar içinde doğup ve geliştiğini kavra-
yabilmek için Osmanlı döneminde “Türk” kavramına
yüklenen anlamlara kısaca değinmekte yarar vardır.
Burada “Türk” kavramına Osmanlı asırları boyun-
ca yüklenen anlamlardan, ancak bir kısmına yer ve-
rebileceğiz. Alıntıladığımız kısımların ne kadar “Türk”
kavramına yüklenen anlamı vereceği de elbette tartı-
şılabilir. Ancak biz yine de bir kanaat hâsıl edeceğini
düşündüğümüzden siyaset, sanat ve kültür adamla-
rının bu konuda söylediklerine değinmenin, olgunun
anlaşılması bakımından yararlı olacaktır.
 Selçuklular zamanında geçerli bir tez olarak şu
söylem çok kullanılırdı; “Türk iti şehre gelince Fars-
ça ürer”4. Resmi dilin Farsça olduğu bir dönemde
aksi bir değerlendirme doğru olmazdı. Nitekim Os-
manlı döneminde Âşık Paşa’nın şiirlerinden benzer
anlayışın aynen sürdüğünü anlıyoruz. Âşık Paşa
Türkçeye yaşadığı dönemde nasıl bakıldığını, şöyle
ifade eder:
“Kamû dilde var idi zabt-ı usul
Bunlara düşmiş idi cümle ukul
Türk diline kimsene bakmaz idi
Türklere hergiz gönül akmaz idi
Türk dahi bilmez idi bu dilleri
İnce yoli ol ulu menzilleri.
Fatih Sultan Mehmet zamanında Mevlâna Şem-
seddin adlı bir hekim bilginin 42 sayfaya sığdırıl-
mış “Teshil” adlı tıp kitabında 698 atasözü vardır.
Bu kitapta “Türk” sözcüğü beş yerde geçer; beşin-
de de Türk bir başka türlü yerilmiştir. 66 ve 654’de
Türk ‘cimri’dir, 64’te ‘asalak’tır; 548 tam anlamıyla
‘köylü’dür.
“Türk” kelimesi, Fatih Sultan Mehmet döne-
minde kentlinin karşıtı olarak kullanılmıştır. Fatih
Kanunnamesi’nin üçüncü faslında şarap içme, çalma
ve haksız suçlama (buhtan) bahsinde birinci madde
şöyledir: “Eğer biregü hamr içse, Türk veya şehir-
li olsa kadı ta’zir ura; iki ağaca bir akça çerim ala”.
Böylece Türk ile şehirli arasında bir adalet eşitliği
gözetilmiş ve Türk sözü kentlinin karşıtı olarak kul-
lanılmıştır5.
Fatih yasalarında kentlinin karşıtı olarak kulla-
nılan “Türk” kelimesi oğlu Sultan Beyazid II de aynı
anlamda kullandığı görülmektedir. Onun “Adli” mah-
lasıyla yazdığı bir şiir şöyledir.
“Değme etrak ne bilsün gam-ı aşkı Adli
Sırr-ı aşk anlamağa haylice idrak gerek”.
XVII. yüzyılda Naima ise meşhur tarihinde bu
beytin iki kelimesini (etrak-i bi-idrak) tamlaması ola-
rak alıp “Türk” kelimesini ‘başı bozuk’, ‘saldırgan’
bir halk topluluğu olarak kullanır.
Kanuni döneminin en meşhur şairi olan Baki’nin
beyitlerinde “Türk” kelimesinin kaba anlamında kulla-
nıldığı görülmektedir.
“Her tâc olimaz fakr u fenâ ehline sertâc
Türk ehlinün ey hâce biraz başı kabadur” (Baki)
Türk kelimesini hakaret olarak kullanıldığı dö-
nemler de olmuştur. Bu konuda bir yabancı gezgin,
“Bir Türk’e hakaret olarak Türk diyenlere para cezası
verilir, ya da dayak atılır” diye güncesine not düşmüş-
tür. 1553-1555 yıllarını Osmanlı Ülkesi’nde geçiren
Hans Dernschwam adlı bir Alman gezgini güncesine
şu bölümü ekler: “Sonradan Türk olup sünnet edilen
Hristiyan ve Yahudilere Müslüman demek gerektir.
Bir Türk’e hakaret olarak Türk diyenlere para cezası
verilir, ya da dayak atılır; ona Müslüman demek ge-
rektir ki bu da mü’min anlamına gelir. Böyle Müslü-
manlar kendilerini Asya’daki (Anadolu) gerçek Türk-
lerden üstün sayarlar…”6.
Burada dikkat çeken husus “Türk” ile
“Müslüman”ın bir biri yerine kullanılmasıdır. Bu du-
rumun kavram kargaşası yarattığını bu nedenle de
Alman gezgin Dernschwam, “sünnet edilen Hristiyan
ve Yahudilere” Türk değil Müslüman demenin daha
doğru olacağını yazmış.
“Türk” kavramının Osmanlı döneminde kültür ve
sanat dünyasındaki kullanımlarıyla ilgili birkaç örne-
ğini de şöyle vermek mümkündür.
“Bayram Paşa Nef’i’yi ahze ferman idüp taşra
çıkardıklarında Boynu Eğri çavuşbaşı imiş, bir Türk
âdemisi olmağla, Nef-î’nin önüne düşüb, “Gel Nef-î
Efendi odunlukda bir hiciv düzecek kişi vardır, gel gör”
deyu Türk-vâri ta’riz itmiş; Nef-i hayatından me’yus
olub, “yürü bildiğinden kalma bre mel’un Türk” di-
miş ve zir ü bâlâye vâfir şütûm-ı galize itmiş.
Yine Nef’i’nin şöyle bir beyti daha vardır: “Türk’e
Hak çeşme-i irfanı harâm itmişdür” (Nef-î). Fakiri
adlı bir şair de Türk üzerine şunları söyler:
“Nedir bildin mi sen alemde Türk’i
Ola eğninde kürki başda börki
Ne mezhep bile ne din ü diyanet
Yumaz yüzin ne abdest ü teharet
Meseldür bunı dirler ehl-i mezhep
Avam coban şerrinden sakla yarap” (Fakiri)
Şair Atayi, “Ser-efrâz itmese ilmin tacı/Türk’ün
asılmak olur mi’râcı” (Atâyî) diye söyler. Cemali: “İlim
Türk’dür, dilüm Türk’dür, bilüm Tat/Eğerçi Tat dilinde
vardürür yad” (Cemali).
Osmanlı Devleti’nin 1797 ile 1802 yılları arasın-
da Paris’te daimi elçiliğini yapmış olan Moralı Sey-
yid Ali Efendi’nin 1 Ağustos 1801 tarihi bir yazısında,
uygunsuz hareketlerde bulunan Çuhadar Ahmed’i
“Türk-i sütur”, yani “hayvan Türk” diye vasıflandır-
dığı görülmüştür7.
“İlüm Türk’dür dilüm Türk’dür” diyen Cemali,
“Neden Osmanlı’yız bilmem ki biz Türk oğluyuz
yahu/Yalancı şahid olduk gitdi bihude şehadet-
den” diye yazan Eşref’ler de vardır.
Osmanlı Devleti çökerken ilk ayağa kalkanlardan
olan şairlerin arasında Türk milletine yönelik haksız
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 167
ithamlara ve aşağılamalara karşı gururla Türklüğünü
haykıranlar da çıkmıştır: “Sen Türk nâmını anıyor-
ken biraz eğil/Türk’ün sebep sukûtuna Türk ol-
ması değil”. (Ruhlar’dan: Abdülhak Hamit Tarhan).
Milli şair Mehmet Emin Yurdakul ise aşağıdaki ölüm-
süz satırları yazmıştır:
“Ben bir Türk’üm dinim cinsim uludur
Sinem özüm ateş ile doludur
İnsanoğlu vatanının kuludur
Türk evladı evde kalmaz, giderim”
(Mehmet Emin Yurdakul)
Süreç içinde “Bir Türk Dünyaya Bedeldir” sözünü
ırkçı bir söylemin ifadesi olarak görenler, olanı biteni
gerçek şartları içinde değerlendiremeyenlerdir. Aslın-
da bu ve benzer sözler yüzlerce yıldır Türk kavramı-
na yüklenen aşağılayıcı anlamlara verilmiş cevaplar-
dır. Birileri köylüye “Taban-ı yarık Türk” diyorsa buna
karşın başka birilerinin de “Köylü milletin efendisidir”
demesinden daha doğal bir şey olmazdı. Osmanlı
döneminde “kaba, cahil, göçebe” gibi aşağılayıcı bir
anlamda kullanılan Türk kavramı şanlı medeniyetle-
rin kurucusu olan asil bir milletin adı olarak kullanıl-
maya başlayacaktır.
Milliyet Fikrinin Türkler Arasında
Ortaya Çıkışı!
Bugün olduğu gibi Osmanlı Devleti’nin son za-
manlarında da tartışmalar “Türk” kavramı etrafında
gerçekleşmişti. Şevket Süreyya Aydemir anlatıyor:
“Biz evvelce de Türk’tük. Fakat kendimize Türk diye-
mezdik. Türk sözü, birçok ırkları, kavimleri birleştiren
bir imparatorlukta, bir kavmin diğerleri üstünde ta-
hakkümünü hatırlatır ve onları güvendirir diye düşü-
nülüyordu. Hâlbuki bu imparatorlukta yaşayan diğer
ırkların, diğer milletlerin hepsi kendilerini, kendi mil-
letlerinin adıyla tanır ve öyle anarlardı…/…Fakat biz
Türkler kendimizi anlatmak için ırk hüviyetimizi hiçbir
zaman dile getirmezdik. Irkımızı da bilmez, ya inkâr
ederdik. Milletimizin adı geçmez lazım geldiği zaman
kendimizi sadece
–Osmanlı! der geçerdik. Hatta dilimizin adı bile
Türkçe değil, Osmanlıcaydı. Tarihimizin de Osmanlı
tarihi olduğu gibi”8.
Ömer Seyfettin ise özellikle Tanzimat ilanı ve ar-
dından Osmanlı’daki azınlıklar arasında oluşan yeni
anlayışa dikkat çekerek şunları yazar9:
“Meclis-i Mebusan açılınca milletin gönderdi-
ği adamlar görüldü. Bu bir papatya tufanıydı. Sa-
rık (aynı) sarıktı..Fakat bu sarıkların sahipleri de-
ğişmişlerdi. “Tanzimat” kavramı bütün gözleri kör,
bütün kulakları sağır etmiş, vicdanları uyutmuştu.
“Türk, Türkler, Türklük, Türkiye” kelimeleri ağza
alınmıyor, hatta en muktedir muharrirler “Memalik-i
168 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Osmani”ye Avrupalıların Türkiye dediğine kızıyor ve
Türkiye’de hiç Türk olmadığını iddia ediyorlardı…/…
Halbuki Rumların, Bulgarların, Sırpların, Ermenilerin,
Arnavutların milli mefkureleri, milli edebiyatları, milli
lisanları, milli gayeleri, milli teşkilatları vardı. Ve bu
milletler gayet kurnazdılar. “Biz samimi Osmanlı-
yız..” diye Türkleri kandırıyorlar, Türklere lisanlarını,
edebiyatlarını, hatta fenni kitaplarını bozduruyorlar,
hatta coğrafya ve tarih kitaplarından “Türk ve Türki-
ye” kelimelerini sildiriyorlardı”.
O günleri yaşayanların yazdıklarına göre “herkes,
ben Arnavut’um, ben Arap’ım diye övünçle konuşa-
biliyordu”, ama Türkler “ben Türküm” demeye çe-
kiniyorlardı. Türkler varlıklarıyla değil daha çok yap-
tıklarıyla onurlanmak istiyorlardı. Ancak gün gelecek
Türklerin her şeye rağmen varlıkları tehlikeye girince
birbirlerine dayanışmayı ve milliyetlerine sarılmayı
bir zorunluluk olarak göreceklerdir. Zaman gelecek
Türk sözü de gerçek anlamına kavuşacaktır. Ancak
bunun için dört yıl süren bir Dünya Savaşı’ndan çık-
mak ve ardından da dört yıl daha süren bir İstiklal Sa-
vaşı vermek zorunda kalınacaktır. Milliyetçilik fikrinin
Türkler arasında ortaya çıkış serüveni bu anlamda
Türk milletinin, sömürgeci güçlere karşı verdiği ba-
ğımsızlık savaşının bilinç seviyesinde ortaya çıkışıy-
la yakından ilişkilidir.
Her toplumun milletleşme(me) serüveni de bu
anlamda bir birinden farklı ve özgündür. Tıpkı millet-
lerin sosyolojik gelişme aşamaları birbirinden farklı
olması gibi. Bu nedenle de her toplum kendi gelişme
seviyesi, özgün gerçekleri, ihtiyaçları ve değerlerini
esas alarak millet ya da milliyet tanımlarını yapmış-
lardır. Almanlar milliyetlerini aynı “ırk”a sahip olmayı,
Fransızlar ve Cinliler gibi aynı “kültür”e ait olmayı;
Slav, Arap dünyası ve Romanya’da olduğu gibi aynı
“dil”i konuşmayı; Amerika Birleşik Devletleri’nde ol-
duğu gibi aynı “tabiiyet”e bağlı olmayı, İsviçreliler
ortak “vatan”da bulunmayı, Avusturyalılar gibi aynı
“mezhep”e mensup olmayı esas alarak kendilerine
özgü milliyet ve millet tanımı yapmışlardır. Görüldüğü
gibi millet tanımında genel kabul görmüş tek bir anla-
yıştan söz etmek mümkün değildir. Yine millet tanımı
tarihi dönemlere ve siyasi ihtiyaçlara göre de farklılık
arz etmiştir.
Türk milleti yönünden milliyetin tarih boyunca far-
kında olunan ya da olunmayan yönleri itibarıyla sahip
olduğu başlıca unsurları şöyle sıralayabiliriz; din, dil,
toprak ve devlet. Çeşitli Türk efsanelerinde işe yara-
maz bir taş parçasını düşmana vermemek için sa-
vaşmayı göze alan hakanlardan söz edilir. “Vatan bir
bütündür parçalanamaz” ya da “egemenlik kayıtsız
şartsız milletindir” ilkeleri aslında bu anlayışı yansıtır.
Bu unsurlardan bazen biri, bazen de bir kaçı bir-
likte millet anlamında kullanılmaktaydı. Devlet ya da
aynı egemenlik altında yaşamak bir milleti meydana
getiren en önemli unsurdur. Ortak egemenlik altında
yaşayan toplumlar, birbirleriyle ilişki kurar, ticaret ya-
par, işbirliği eder rekabet yapar ve sonuçta bir milleti
meydana getirdiklerinin farkına varırlar. Egemenliğin
ya da devletin toprakla ilgili olması da diğer önemli
bir faktördür.
Ümmet Olarak Çöküş Millet Olarak
Doğuş
Bir mensubiyet, aidiyet, dayanışma ve kendi ka-
derini tayin etme duygusu anlamında milliyetçilik,
Türkler arasında her zaman vardı. Tarihi süreçte bir-
çok devlet ve örgüt kurmuş olan Türk milletinin bu
tür duygu ve bilinçten yoksun olduğu düşünülemez.
Ancak Türkler arasında yaygınlaşan modern milliyet-
çiliğin Fransız İhtilali sonrasının ürünü olduğu da bir
gerçektir. Nitekim Ziya Gökalp de “Osmanlılık, İslam-
lık, Türklük mefkûreleri doğmadan, Osmanlı Devle-
ti, İslam Ümmeti ve Türk Milleti mevcuttu. Herhan-
gi galeyanlı bir içtima (gerilimli bir toplaşma) ortaya
mazisiz, nev-teşekkül (türedi) bir zümre atamaz”10
diyecektir.
Bilindiği gibi Osmanlı döneminde Türkler arasın-
da görülen milliyetçilik bilinci, İmparatorluk ve İslam
dininin etkisi altında kalmıştı. Bu nedenle Osmanlı
döneminde milliyet şuuru dil hariç, Türk milleti olarak
değil Osmanlı olarak hissedilmişti11. İslam dinini ka-
bul eden Türkler, milli kimliğini İslamiyet içinde adeta
eritmişlerdir. Bu durumu 1914’lerde Ahmet Ağaoğlu,
şöyle anlatır:
“İslamiyet Türk’ün dinidir, din-i millisidir, kavmisi-
dir. Türk İslamiyet’i cebren, mahkûm ve mağlup ola-
rak değil, hâkim galip olarak kabul etmiştir. Bin sene-
den beridir ki İslamiyetin en ağır yüklerini, omuzlarına
alarak taşımaktadır. İslamiyet yolunda Türk her şeyi-
ni unutmuştur. Lisanını, edebiyatını, iktisadiyatını ve
hatta bazen mevcudiyet-i kavmiyesini bile”12. Bu an-
lamda Yahya Kemal de Müslümanlığı Türk Milletinin
ruhu; İslamiyet’i ise “milli din” olarak niteleyecektir.
Türklerin hanedanın ve imparatorluğun da öte-
sinde bir millet olduğuna yönelik düşünce 19. yüzyıl
sonrasına aittir. Bu yüzden Türk milliyetçiliğinin diriliş
ya da doğuşunu bu dönemdeki gelişmelerle birlikte
ele almak gerekir. Bilindiği gibi kültürel açıdan, Os-
manlı dili Türk olmaktan çok Müslüman’dı. Macar do-
ğubilimcisi Arminius Vambery Osmanlı Türklerindeki
“Türklüğü unutma” dediği olayı 19 yüzyılın sonların-
da şöyle anlatır13.
“Bir gün, iyi eğitim görmüş bazı kişilerle sohbet
ederken, Türk ulusunun etnografik öneminden, bu
ulusun kollarının Lena kıyılarından Asya’ya, öte ta-
raftan da Adriyatik kıyılarını kadar uzandığından,
yeryüzünde yaşayan halklar arasında en geniş ya-
yılma olanaklarına sahip olmuş bir ulus olduğundan
söz ettim. Bunun üzerine bana ‘siz bizi Kırgızlarla
ya da şu kaba saba göçebe Tatarlarla karıştırmış
olmayasınız?’ yanıtını verdiler. Ben daha o günler-
de kendimi Doğu Türkiye’deki lehçelerin incelenme-
sine kaptırmıştım. Ama bu yolda harcadığım bütün
çabalar, bizim kültürümüzden haberdar olan birkaç
efendinin dışında gülünç bulunuyordu. İstanbul’daki
Türkler arasında Türk milliyetçiliği sorunuyla ya da
Türk dilleriyle ciddi bir biçimde ilgilenen bir tek kişiye
bile rastlamadım”. Durum tam da Vambery’inin tarif
ettiği gibidir. Ayrıca Türk ulusunun tarih ve medeniye-
tinin zamanın aydınları tarafından araştırılıp kavram-
laştırılacak şartlar da uygun değildi. Osmanlı’nın son
asrı, devletin sürekli sarsıldığı, topraklarının eridiği,
millet sisteminin çözüldüğü, aydınların kaygılanmak
için yeterli sebeplerinin olduğu uzun bir yüzyıldır. Bu
dönemde Türklerin kendilerini hatırlamak ve milliyet-
çilik duygusuna sahip olmak için yeterli sayıda nede-
ni vardı. Milliyetçiliğin, sömürgeci güçleri dize getiren
manevi bir bilinç olduğunu ise Osmanlı aydınları pra-
tikleri izleyerek fark ederler.
Osmanlı devletini, daha doğrusu İslam’ı parçala-
yanın aslında bu milliyetçilik denen “manevi mikrop”
olduğunu Ziya Gökalp söyler. O, bu “manevi mikrop”u
Osmanlı’nın ve İslam’ın kullanması gerektiğini şöyle
ifade eder: “İslam âleminin son ümidi olan Osman-
lı Devletini yüz seneden beri parçalayan manevi bir
mikrop var. Bu mikrop şimdiye kadar Osmanlılığın
düşmanı idi ve İslamiyet’e büyük zararlar verdi. Fa-
kat bugün artık İslamların lehine dönerek, yaptığı
verdiği zararları gidermeye çalışıyor. Bu mikrop mil-
liyet fikridir… Ne ise, olan oldu. Milliyet fikri İslamiyet
aleyhinde ne yapmak mümkünse yaptı. Artık bu sila-
hı kullanmak sırası İslam âlemine gelmiştir”.
Ziya Gökalp’ın ifade ettiği hem bu bilinç hem de
aydınlar arasında sürdürülen dil, edebiyat ve kültü-
rel araştırmaların doğal sonucunda Türk milliyetçiliği
siyasi gündemi belirleyici bir konuma gelmekteydi.
Ayrıca yenilgilerden, işgallerden, isyanlardan ve bun-
lara bağlı olarak yaşanan kayıplardan kurtulmak için
önerilen çözümler de milliyetçiliği içten içe Türk top-
lumunun gündemine sokuyordu. Kaybetmekten kur-
tulmak, daha doğrusu var olabilmek için dayanışma
duygusu, ortak kültür ve milli bilinç zorunluluktu.
Bu anlamda Türk milliyetçiliğine, Türk
İmparatorluğu’nun parçalanma ve sömürgeleşme
sürecine modernleşip, millileşerek cevap verme pro-
jesi olarak görmek mümkündür. Modernleşme çağ-
daş uygarlığın ıskalanması halinde bağımsızlığın ve
egemenliğin kaybedileceğini tehdidi üzerine oturur.
Ancak buradan Türk milliyetçiliğinin yalnız iç ve dış
tehdit üzerine oturduğu sonucunu çıkarmak eksik
kalacaktır. “Kısacası milliyetçilik asla sırf negatif bir
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 169
söylem üzerine oturmaz. Milliyetçi modernist pro-
je ‘kurtulma, dirilme, yenilenme’ teyakkuzu üzerine
oturması dolaysıyla özünde kurucu, yenileşmeci bir
iddiayı da taşır”14. Türk milliyetçiliği bunun da ötesin-
de Türk milleti için her anlamda bir kuruluş ve kurtu-
luşun hem teorisi hem de pratiğini öncelemiştir. Bu
bağlamda yeni tarih, edebiyat ve eğitim ile ilgili gö-
rüşler; reformlar ve düzenlemeler, sonuçta Türk milli-
yetçiliğinin oluşmasına büyük katkı yapmışlardır.
Türk milliyetçiliği, ümmetten millet bilincine geçi-
şin sonucudur. Daha doğrusu ümmet algısının üze-
rine bir de millet bilincinin yerleştirilmesiyle ilgili bir
olgudur. Ziya Gökalp, Osmanlı toplumunun ortak bir
din etrafında birleşen, fakat millet seviyesine henüz
ulaşmamış, ümmet kimliğine sahip olduğunu ileri sür-
müştü. Ancak, milletleşme olgusu için temel hareket
noktası dil, kültür ve duyguda birlik olmalıydı. Tek ba-
şına dini inançlar milletleşme süreci için yeter sebep
olamazdı. Ümmetten millete geçiş, tabir yerinde ise
dinin de ötesinde dilde ve duyguda birliğe ulaşmakla
mümkündü. Batı bu çizgiyi izlemiş ve millet seviyesi-
ne yükselmişti15.
Milli kültür ekseni etrafında milli bilince ulaşmak
Türkçülüğün bilimsel bir biçimde irdelenmesini zo-
runlu kılacaktı. Bu bakımdan Türk milliyetçiliğinin or-
taya çıkmasında “İlmi Türkçülük” adı verilen tarih, dil
ve kültürel alandaki araştırma ve incelemelerin öne-
mi çok büyüktür.
Bilindiği gibi 19. yüzyılın ikinci yarısında birçok
Osmanlı aydını arasında kimlik sorgulaması ortaya
çıkmış, bu amaçla hem şiir hem de düz yazıda mil-
liyetçilik üzerine yeni bir edebiyat oluşmaya başla-
mıştı. İlginçtir o zamanlar birçokları için ‘Türk’ onur
kırıcı bir sözcük olarak görülüyordu. Bu yüzden bazı
aydınlar Osmanlı tipi bir milliyetçiliği savunurken bir
kısmı da ‘Türkçü’ milliyetçiliği yeğliyorlardı.
“Türki” İçerikli Çalışmalar
Osmanlı’nın son asrında milliyetçilerin en çok
ihtiyaç duyduğu bilgiler, Türk milletinin tarihi, dili ve
kültürüyle ilgili olanlardı. Nitekim aydınların milliyet-
çilikle ilgili ilk çalışmaları da bu konularda olmuştur.
İç ve dış koşulların zorlaması ve dıştan gelen etkiler
sonucunda yüzyılın ikinci yarısından itibaren Türkçü-
lük daha çok dil alanında kendini göstermiştir. Türk
milliyetçiliğinin ilk gelişiminin “dil” üzerinden yürüme-
sini, Kohn’ın sınıflandırmasındaki Doğu Avrupa tarzı
milliyetçiliklerin gelişimini çağrıştırdığını ileri sürenler
de çıkmıştır16.
Türk milliyetçiliğinin gelişmesinde dille (Türkçe)
ilgili olarak “Türki” başlığı altında yapılan çalışmalar
son derece etkili olmuştur.
Kaşgarlı Mahmut’un yazdığı “Divan-ı Lügat-i
Türk”ten sonra, Ön Asya’da Türki kavramını içine
170 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
alan çalışmalardan birisi de Şemsettin Sami’ye ait-
tir. Şemsettin Sami “Kamus-i Türki” adlı bir sözlük
derlemiştir. O dönemlerdeki bir makalesinin adı da
“Lisan-ı Türki Osmani”ydi. Şemsettin Sami bu ma-
kalede Osmanlıca diye bir dil olmadığını yazmıştı. O,
Türk dilinin sınırlarını ele alarak Türk adının Adriyatik
Denizi kıyılarından Çin sınırlarına ve Sibirya’nın içi
kesimlerine kadar yayılan önemli bir ulusu tanımla-
mak için kullanıldığı sonucuna varıyordu. Sami, Os-
manlı İmparatorluğu içindeki Türklerle Türkistan’ın
geniş bölgelerinde yaşayanların arasında dil ve tarih
açısından güçlü ortak bağlar bulunduğunu ifade edi-
yordu17.
Osmanlı’nın son döneminin düşünürleri arasında
siyasetten önce dilde ve edebiyatta milliyet fikri bas-
kın bir biçimde öne çıkmıştır. Bu düşünürler arasında
Şinasi ve Ziya Paşa da vardır.
Şinasi’nin Avrupa ile olan ilişkileri, ona Türkçe-
nin sözlüğünün yazılması ihtiyacını duyurmuş ve
“Lisan-ı Osmani” olarak yazdığı eserde yazılı dil olan
Osmanlıcayı, halkın konuştuğu dil olan Türkçeye ya-
kınlaştırmak için olağanüstü gayret sarf etmiştir. Yu-
suf Akçura, Şinasi’yi bu yönü itibarıyla dil ve edebiyat
alanında Türkçülüğü ilk sezmiş bir Osmanlı Türk’ü
olarak niteleyecektir.
Aynı zamanda bir “Yeni Osmanlı” da olan Ziya
Paşa ise “Şiir ve İnşa” adlı makalesinde Osmanlı
tabirini Türk karşılığında yani Tanzimat öncesi an-
lamında kullanmıştır. Ziya Paşa’nın dil ve edebiyat
alanındaki Türkçülüğü çok daha açıktır.
Ahmet Vefik Paşa, Osmanlıcayı, Batı Avrupa ve
bütün Asya’ya yayılan asıl dilin, yani Türkçenin bir
lehçesinden ibaret olarak görür. Paşa, Türk dilini çok
geniş bir çerçevede ele alır. O, “Asıl dilimiz, hemen
bütün Asya ile Batı Avrupa’ya yayılan büyük dildir;
“Lehçe-i Osmani”, Lehçe-i Çağatayi….vb. bu dilin
şubelerinden, lehçelerinden ibarettir. Bu lehçelerin
iyice incelenmesiyle “dilimiz şubelerinin ayrılıkları”
anlaşılır ve ayrılıklar anlaşıldığı gibi birlik noktaları
da meydana çıkar” der. Ahmet Vefik Paşa, dil ara-
cılığıyla çok geniş Türk birliğini görmüş ve göster-
miştir18. Ayrıca Ahmet Vefik Paşa, Secere-i Türki’yi
İstanbul Türkçesine çevirdi ve Lehçe-i Osmani adını
verdiği bir Türkçe sözlük derledi. O, Lehçe-i Osma-
ni adlı eserin girişinde, Türklerin ve dillerinin yalnız
Osmanlı ve Osmanlıcadan ibaret olmadığı Asya’dan
Avrupa’ya kadar uzanan büyük ve eski bir ailenin en
batıdaki kolu olduğuna dikkati çekmiştir.
Süleyman Paşa ise Osmanlı dilinin üç dilden
–Türkçe, Farsça ve Arapça- oluştuğunu saptadı ve
Türk dilbilgisinin kurallarını tespit eden Sarf-ı Türki
adında bir kitap yazdı. Süleyman Paşa şöyle diyordu:
“Osmanlı edebiyatından bahsetmek, konuştuğumuz
dili Osmanlı dili, milletimizi de Osmanlı milleti olarak
nitelendirmek kadar yanlıştır. Osmanlı terimi yalnız-
ca devletimizin ismidir, milletimizin ismi ise Türk’tür.
Binaenaleyh, dilimiz Türk dili ve edebiyatımız Türk
edebiyatıdır”19. Bir millete, diline ve edebiyatına asli
adının verilmesini talep etmek ve bunu ifade etmek,
Türk milleti için hayati olduğu kadar o dönem için de
oldukça önemlidir.
“Lugat-ı Çağatay” ve “Lisan-ı Türk-ı Osmani”
eserleriyle dilbilim alanında önemli çabalar göster-
miş olan bir başka şahısta Şeyh Süleyman Efendi’dir.
“Türk” başlıklı bilimsel çalışmaların yoğunluğu, bu
dönem aydınlarının yöneldikleri yeni alanları göster-
mesi bakımından dikkat çekicidir.
Türklük, sanıldığı gibi yalnız Osmanlı
İmparatorluğu’ndaki tartışmalarla sınırlı değildi. Os-
manlıda “Osmanlıyız ya da Türk’üz” tartışmaları
sürerken Rusya Türkleri arasında da “Tatar-Türk”
tartışmaları sürüyordu. Çarlık Rusya’sının egemen-
liği altındaki Türk dilli ve Türk soylu halklar kendi
kimliklerini ve durumlarını Türklük yönünden sorgu-
lamaya başlamışlardır. “Tatarlar ayrı bir millet midir,
yoksa Osmanlı Türkleri gibi bir Türk boyu mudur?”
gibi sorular Rusya’da ortaya atılmıştır. Tarihçi Ce-
maleddin Velidi Tatarları, kendilerini “Türk” olarak
düşünmeye çağırıyor. Şura dergisinde “Türkoğlu” im-
zasıyla çıkan bir makalede “bizim Tatar olmayıp Türk
olduğumuzu ve Rusya’daki bütün Türk soylu halkın
aynı kökten gelen nesil oluğumuzu ikna etmeliyiz”
diye yazmıştı. Alimcan İbrahimov ise “…Bizim Tatar
olmadığımızı fakat Türk olduğumuzu ısrarla iddia et-
mek mantığa aykırıdır. Hiç kimse bizim Türk olduğu-
muzu inkâr etmiyor. Türkler büyük bir ırktır muhtelif
kollara bölünmüştür ve her birinin (özel) adı vardır.
Biz de bu kollardan biriyiz, müşterek adımız “Türk”,
hususi adımız “Tatar”dır… Bir slav Rus olabiliyorsa,
bir Türk de Tatar olabilir…Hayır, biz Tatarız! Bizim
dilimiz Tatarcadır, edebiyatımız Tatar edebiyatıdır,
bizim problemimiz Tatar problemidir ve istikbaldeki
medeniyetimiz Tatar medeniyeti olacaktır” demek-
teydi. Yusuf Akçura da İstanbul’dan bu tartışmalara
katılmış “Türk-Tatarlar birdir ve Medeniyete hizmet
etmişlerdir” demiştir. Cemaleddin Velidov Millet ve
Milliyetçilik (Kazan 1914) adlı bir eser yazmış, tartı-
şan tarafları tatmin edecek biçimde “Türk-Tatar” adı-
nın kullanılmasını teklif etmiş ve bu teklif 1917 yılında
resmen kabul edilmiştir20. Rusya’daki Türkler arasın-
da dilde “Tatarcılık-Türkcülük” kavgası 1910’larda
birçok çalışmanın ortaya çıkmasıyla neticelenmişti.
Bunlardan başlıcaları Ahmedcan Mustafa’nın “Türk-i
Sarfı”; Hadi Maksudi’nin “Sarf-ı Türki, Nahv-ı Türki”;
Muallim Kebuteri’nin de “Terbiye-i Cebirli Muhtasar
Sarf-ı Türki” adlı gramer kitaplarıdır.
İsmail Gaspıralı da Rusya Türklerini bir tek “umu-
mi lisan”da birleşmeye çağırmış, ayrı lehçelerin kul-
lanılması yerine, “temiz türki dil” kullanmalarını tav-
siye etmişti21. Gaspıralı’nın “dilde, fikirde, işte birlik”
söylemi ile “İstanbul Türkçe”sinin ortak kullanımı ko-
nusundaki girişimi de ciddi dirençlerle karşılaşmıştı.
Edebi ve dil Türkçülüğü, yerli konuşma diline ya-
kın basitleştirilmiş bir dilin kullanımını esas alarak sü-
reç içinde milliyetçiliğin önemli öğelerinden birisi olan
halkçılığın dile getirilmesinin anlatım aracı olacaktır.
Denilebilir ki Türk milliyetçiliği noktasında her şey
dil ile yani gramerle; gramer de “Türk” tartışmasıyla
başlamıştır. “Türk” konusunda varılan psikolojik mu-
tabakatın ardından Türk milliyetçiliğinin yeni istika-
meti tayin edilmiştir.
Türk Milliyetçiliğinin Üzerinde
Yükseldiği Zemin
Tanzimat döneminde belirli bir düzeyde mil-
li duygu, bilinç ve düşünce vardı, ancak bugünkü
anlamda“Türk”, “Türk milleti”, “Türk milliyeti” gibi kav-
ramlara o dönemde henüz rastlanmıyordu. Namık
Kemal, vatan, millet, hürriyet ve Türkistan gibi kav-
ramları kullanmasına karşın “Osmanlıcılık” düşünce-
sine sahipti. Namık Kemal, Hristiyan kavimler dâhil,
Osmanlı sınırları içindeki bütün cemaat ve kavimle-
ri Osmanlılık şuuru ile yoğurup bir “Osmanlı Milleti”
meydana getirmek amacındaydı.
O, “Kavimler Anlaşması” adlı çalışmasında, “Os-
manlı cemiyeti hukukta birbirine eşit, menfaatte ortak
fakat dilde, cinsiyette, fikirlerde birbirine aykırı parça-
ların birleşmesinden meydana gelmiş heyettir” diye
yazmıştı. Namık Kemal, bunun benzerini başka bir
cemiyette gösteremeyiz. Fakat onca, bu hal onun
devamına engel değildir. Mademki 600 yıldır sürüp
gitmiştir, yine de gidebilir diyor. Buna da bir çeşit fe-
deralizm zihniyetiyle “Kavimler Anlaşması” adını ve-
riyordu22.
Yeni Osmanlıların da Müslim-gayrimüslim, Türk-
gayritürk bütün Osmanlı devleti tebaasını, gerçekten
değilse bile, düşünce olarak bir millet farz etmiş ol-
duklarına hükmetmek gerekir; Yeni Osmanlılar da
Tanzimatçılar gibi şimdi kullanmakta olduğumuz ta-
birlere göre “Osmanlıcı” idiler23.
Bu dönemde Ali Suavi’nin İslamcılığı olduğu ka-
dar Türkçülüğü de dikkat çekiciydi. Suavi, gerçekte
“doğrudan İslami Demokrasiyi” savunuyordu. Bu
herkesin hükümdara eşit mesafede olduğu ve herke-
sin yalnızca Şeriat’la yönetildiği bir İslam Devleti’dir.
Ali Suavi, “Türk” sözcüğünü sık sık kullanır ve Orta
Asya’daki Türkleri “kardeş” olarak görürdü. Ayrıca İs-
lam hukukunun Türkçe yazılmasını ve Osmanlı okul-
larında sadece Türkçe öğretim yapılmasını istiyordu.
Bu nedenle bazılarına göre Ali Suavi ilk Türkçüdür.
Ancak Şerif Mardin’in belirttiği gibi, Suavi gerçek bir
Türkçü olamayacak kadar İslamcıydı24.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 171
 Şu görüş Ali Suavi’ye aittir: “Anayurt dışındaki
toprakları elde tutmak bir büyük kuvvet işidir ki, ar-
tık onu başaramayız, emanetleri serbest bırakmalı-
yız, Trablusgarp ve Bingazi ile Mısır’ın birleşmesine
yardım ederek Afrika’da kuvvetli bir İslam devleti ku-
rulmasını sağlamalıyız. Bu devletle Osmanlı İmpara-
torluğu birbirini destekleyeceklerdir. Afrika toprakları-
mızda, Cezayir vakasında olduğu gibi bir saldırı olsa,
protestoda bulunmaktan başka ne diyebiliriz? Geriye
anavatan Suriye, Filistin ve Irak’ı da içine alan Ana-
dolu ve Rumeli kalacaktır. Burası hâkimiyetin yurdu-
dur”. Hâkim millet sözüyle Ali Suavi, Türkçe konuşan
Müslümanları kast ediyor. “Türkçe konuşan Türk’tür”
diyor25.
Bu arada Mustafa Celaleddin Paşa 1869 yılında
“Yeni ve Eski Türkler” adıyla bir kitap bastırmıştı.
Bu kitapta Türklerin medeniyete katkıları anlatılmış
ve Türklerin ırksal kökenlerine vurgu yapılmıştır. Ce-
laleddin Paşa’nın bu eseri milliyetçiliğin ihtiyaç duy-
duğu romantik tarihi inşa etme girişimi olmasından-
dır. Bu eserin diğer bir özelliği de Osmanlı Devleti’nin
üst tabakaları tarafından dahi küçümsenen Türkleri,
Paşa’nın Batılı Türkologlardan derlediği bilgilerle uy-
garlık tarihinde üstün bir yere oturtmuş olmasıdır.
Abdülaziz döneminde Türkiye’ye kadar gelerek
Türkçe alfabe kullanımı ile ilgili görüşlerini dile ge-
tiren Feth Ali Ahunzade, bu durumu anılarında şöyle
anlatır: “1857. Miladi yılda ben Müslüman Alfabesinin
ıslahı fikrine düştüm. Bunun için İstanbul ve Tahran’a
gitmek gerekti. Heyhat, Müslüman ileri gelenleri alfa-
belerini değiştirecek gibi değiller; hâlbuki bu her şey-
den daha gerekli ve daha önce gelir”26.
Bu arada Sultan Abdülhamit, imparatorluğu daha
türdeş hale getirmek için halk Türkçesini zorunlu hale
getirmeye çalıştı. Bu uygulama imparatorluğun bü-
tün okullarında Türkçeyi zorunlu kılan 1894 tarihli bir
kararnameyle başlatıldı. Kararname yaygın kullanımı
olmayan Arapça ve Farsça sözcüklerden arındırılmış
açık ve basit bir dili ve uygun ders kitaplarının kulla-
nılmasını şart koşuyordu27. Diğer yandan Abdülhamid
döneminde bir dereceye kadar “Türklük” bilinci de or-
taya çıkmış ve Anadolu, Osmanlı İmparatorluğu’nda
yaşayan Türklerin “ocağı” olarak kabul edilir olmuş-
tu28.
Kuzeyden Gelen Türkçüler ve Türklük!
Rusya’dan Osmanlı İmparatorluğu’na gelen ya da
sığınan Türk aydınlarının Türk milliyetçiliğinin doğu-
şunda ve yaygınlaşmasında ki etkisi tartışılamayacak
kadar büyük olmuştur. On dokuzuncu yüzyılın ikinci
yarısında Çarlık Rusya’sının Panslavist uygulamala-
rıyla asimilasyonu derinden yaşayan Türk aydınları,
Osmanlı Türklerinden milliyetçilik duygusu yönünden
çok daha coşkuluydular.
172 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Osmanlı Türkleri gelişen ticaret alanında bazı ka-
yıplara uğramış olsalar da, siyasal aygıttaki seçkin
konumlarını koruyorlardı. Kırımlı Türkler, lehçelerinin
yakınlık ve benzerliğinden yararlanan Azerbaycanlı-
lar ve Volga Bölgesinden gelen Tatar Türkleri milliyet-
çiliğin Osmanlı aydınları arasında yaygınlaşmasında
etkili oldular29.
Bu bağlamda, Türkiye’de milliyetçiliğin gelişme-
si ve yaygınlaşması üzerinde etkili olanlardan birisi
de Hüseyin Zade Ali Bey’dir. Kendisi Azerbaycan
Türk’üdür. 1905’te Azerbaycan’da Hayat adlı Türk-
çe gündelik gazetenin müdürlüğü ve başyazarlığını
yapmıştır. Hüseyin Zade Ali Bey’in Hayat ve Fuyu-
zat gazetelerinde yazdığı yazılar Türkçülük tarihinde
önemli bir yere sahiptir. Hayat’ta yayımlanan yazı-
lardan bazıları şunlardır: “Türkler Kimlerdir ve Kim-
lerden İbarettir”, “Bize Hangi İlimler Lazımdır”, “Ya-
zımız, Dilimiz, Birinci Yılımız”. Hüseyin Zade bunlar-
dan Türk dili ve Türk ırkı meselelerini ele almış Türk
kavimlerinin bir bütün olduğunu anlatmıştır. “Türkleş-
mek, İslamlaşmak, Avrupalılaşmak” düsturu üzerinde
önemli durmuş, artık Türklerin bu ilkelerle çalışmaları
gerektiğini vurgulamıştır. Bu prensiplerin daha sonra
Gökalp’e ne ölçüde tesir ettiği açıktır30. Hüseyinzade
Ali Bey, Osmanlı Askeri Tıp Mektebi’nde de Türkçü-
lüğün esaslarını öğretmeye başladı ve Türklerin aynı
bayrak altında birleşmesini savundu.
Türk milliyetçiliği üzerinde derin etkileri olan
düşünürlerden bir diğeri de İsmail Gaspılaralı’dır.
Gaspıralı, Rusya Türklerini bir tek “umumi lisan”da
birleşmeye çağırıyor, ayrı lehçelerin kullanılması
yerine, “temiz Türki dil” kullanmalarını tavsiye edi-
yordu31. Milli kültür kurumlarının ıslah edilmesi ve
genişletilmesi; milli hayır cemiyetlerinin kurulması;
bütün Rusya Müslümanlarını kapsayan milli basının
oluşturulması; Müslüman toplumunun modernleştiril-
mesi ve Avrupalılaştırılması ve Müslüman kadınların
özgürleştirilmesi; halkın “yaratıcı güç ve düşüncesini”
temsil etmesi gereken milli aydın kadrolarının yetişti-
rilmesine yönelik faaliyetleri örgütledi32.
Yusuf Akçura, Osmanlıcılığı Türklerin hakları-
nı azalttığını düşünerek reddetti ve gayrimüslimleri
Türklere düşman ettiği için Panislamcılığa karşı çıktı.
Bu iki akıma karşı çıkan ve eleştiren Akçura, Türkçü-
lüğü Türki toplulukları birleştiren tek fikir akımı olarak
ortaya koydu.
Bu doğrultuda 1883 yılında Gaspıralı tarafından
çıkartılan ve “dilde, fikirde, işte birlik” şiariyle yayı-
na devam eden Tercüman gazetesi Ceditçi progra-
mın ana hatlarını İstanbul’dan Bakü’ye, Kazan’dan
Taşkent’e uzayacak ölçüde yayıyordu. Gaspıralı Os-
manlı Türkçesini, Rusya’daki mahalli lehçelerin üs-
tünde ortak bir dil oluşturma çabasının odak noktası
yapmıştı. Bu amaç için örgütlediği usulü cedit mek-
teplerinin sayısı 1916 Rusya’sında beşbinlere ulaş- hi Sultan Osman’dan mı başlar, daha evvelden mi?
tığı gibi aynı adı taşıyan partiler siyasi faaliyetlerde Timurlenk bizden sayılır mı sayılmaz mı? Osmanlı
faal bir rol üstleniyorlardı”33. İmparatorluğu’nun banileri Türk müdürler değil midir-
ler? Cengiz mi daha büyüktür, Yavuz mu? Tanzimat-
Azerbaycan’da olduğu gibi Türkiye’de de milli şu-
çılık taklitçi ve zararlı bir ruh mudur, değil mi? Turan
urun canlanmasında ve Türkçülük akımının yerleş-
mı, İrfan mı? Tesettür ve taaddüdü zevcad kalkabilir
mesinde Ahmet Ağaoğlu’nun özel bir yeri vardır. Ali
mi, kalkamaz mı? Ulema sınıfından bu memlekete
Hüseyinzade ile birlikte Ahmet Ağaoğlu Hayat gaze-
ziyan mı gelmiştir, fayda mı? Şiilik mi, Sünnilik mi?
tesini çıkarmış daha sonra da İrşad adlı gündelik bir
İslam terakkiye mani mi, değil mi? Latin harflerini ala-
gazete çıkarmıştı. Gazete bir yandan Rus hükümeti-
lım mı, almayalım mı? Arap ve Acem kültürlerinden
ne karşı mücadele ederken diğer yandan Türk Birliği
tecrit edilen bir Türk’ün medeni bir kıymeti kalır mı,
fikrini yerleştirmeye çalışıyordu.
kalmaz mı?
Ahmet Ağaoğlu Paris’te iken tanıştığı Genç Türk-
İşte Türklerin Anadolu’da yine bir devlet olarak
lerin yazılarına gazetesinde yer verdiği için gazete-
yeniden doğuşu bu yepyeni tartışmalar ışığında ger-
sinin Türkiye’ye sokulması da yasaktır. Türkçülük
çekleşmiştir. Bu tartışmalar bugünkü Türkiye Cum-
cereyanı Rus makamlarının olduğu kadar, Osmanlı
huriyeti devletinin temel istikametinin belirlemesini
Devleti’nin bütünlüğünü parçalayacağı endişesine
de sağlamıştır. Benzer tartışmaların bugün de sür-
düşen Türkiye Türklerini de rahatsız ediyordu. Ebuz-
mesi ise Anadolu üzerindeki “Türk” hâkimiyetinin
ziya, Mecmua adlı dergisinde Türkçülük ve Tatarcılık
kesin bir biçimde kurulmasıyla yakından ilişkilidir.
cereyanlarının Osmanlı bütünlüğüne aykırı olduğunu
Bu hâkimiyete itirazı olanlar bugün bu tartışmaları
yazıyordu. İçtihat dergisinde yazan Süleyman Nazif
yeniden yeniden gündeme gelmesini sağlamaktadır-
Türkçülere hücum edenlerin başında geliyordu34. Sü-
lar. Tartışmaları yapanlar “Türk” hâkimiyetine itirazı
leyman Nazif ile Ahmet Ağaoğlu arasında Türklük ve
olanlardır.
Osmanlılık tartışmasına aşağıda değinilecektir.
Yaklaşık yüz yıl öncesinde yapılan bu tartışma-
Dönemin Türkçülerinin hemen hepsinde ırk söz-
ların aynı zamanda Türk milliyetçiliğinin gelişmesine
cüğü ile anlatılmak istenen, dilsel yakınlık olmuştur.
de büyük katkıları olmuştur. Özellikle “Türkiyelilik”,
Ağaoğlu Ahmet Bey’in kavmiyet (ırk) tarifi de ant-
“Anadoluculuk”, “Turancılık”, “Osmanlıcılık”, “Türkçü-
ropolojik anlamda ırkı dışlar. Ağaoğlu Ahmet Bey’e
lük”, “İslamcılık” bağlamında yürütülen bu tartışmala-
göre kavmiyet, dil, din ve adetler ile müşterek tarih,
rı irdelemek Türk milliyetçiliğinin geçirdiği tekâmülün
müşterek vatan, müşterek mukadderattır35. Ömer
anlaşılması bakımından açıklayıcı olacaktır.
Seyfettin’in de Türk kavramı içinde “kan” ırkçılığı yok-
tur. Ömer Seyfettin şöyle yazar: “…Biz de ‘Türk’ der- 1. “Türkiyelilik”
ken ırk ve kan cihetlerini derin derin araştırmamalıyız.
Cumhuriyet ilan edilmeden yaklaşık on sekiz yıl
Bir ferdin Türk olmak için Türkçe konuşması, Müslü-
önce “Türklük” ve “Türkiyelilik” kavramlarının bir üst
man olması, Türk terbiye ve örfünün içinde yaşaması
kimlik olarak kullanılabilir olup/olmadığı tartışılmıştır.
kâfidir ve Anadolu’da Türkçe konuşan on dört, on beş
1906’lı yıllarda Dr. Abdullah Cevdet’in başını çektiği
milyon Müslüman vardır ki hepsi Türk’tür”36.
bir grup Osmanlı aydını Osmanlı üst kimliğinin değiş-
Gözden ırak tutulmaması gereken hususlardan tirilmesi gerektiğini ileri sürmüşlerdir. Osmanlı tabiri
birisi de Türkçülerin daha yirminci yüzyılın ilk çey- yerine “Türk” ya da “Türkiyeli” kavramını kullanma-
reğinde millet kavramını ağırlıklı olarak kültürel an- nın daha isabetli olacağı iddia edilmişti. Dr. Abdullah
lamda ele almalarıdır. Onlardan yirmi sene sonra Cevdet’in hayali bir Osmanlı Ermeni’si ile konuyu tar-
Avrupa’da insanlık dışı bir ırkçılık anlayışı devreye tışarak açığa kavuşturmaya çalıştığı bir yazı kaleme
girecek milyonlarca insan ırklarından dolayı yok edi- almıştı38.
lecektir.
Bu yazıda “Türk” ve “Türkiyelilik” kavramlarının
Türk Milliyetçiliği Ekseninde Yaşanan birbirinin farklı olmadıkları da açıkça ifade edilir.
Tartışmalar
“-Ermeni’ye sorarım: Sen nesin:
Bütün kültürler için yıkılış çağları aynı zamanda
-Osmanlı.
yaratıcı dirilişin arandığı çağlar da olmuştur. Türk-
lerin tarihte yaşadığı en büyük felaketler arasında -Bu isim nereden geliyor?
gösterilen Balkan bozgunundan sonra, Osmanlıda-
-….Osman hanedanı tarafından Türkiye ve Türki-
ki düşünce sahipleri arasında “hasta adam”ı kurtar-
ye teb’asına verilmiş isimdir.
mak odaklı çok şiddetli tartışmalar baş göstermişti.
Yaşanan sorunun ne olduğunu da gösterir nitelikte -Sevgili vatandaş, müsaade et sana sorayım:
olan bu tartışmalardan bazıları şöyleydi:37 Türk tari- Peki, Türkiye kelimesini biliyorsun değil mi?

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 173

 -Evet…
-A iki gözüm vatandaşım, o halde böyle bir
hanedan-ı istibdad ve fesadın namını taşımaktansa
şimdi tavsif ettiğin milletin namına nisbeten Türki-
yelilik, Türklük namına taşımak evla değil mi? Sen
Ermeni’sin, ben Kürd’üm; fakat Şura-yı Türkiye’de
senin de benim de milletvekili, meb’us olarak bulun-
maya hakkımız var. Türkiye hepimizin vatan-ı müşte-
rekimiz değil mi?”
Profesör Hanioğlu bu yaklaşımı şöyle değerlen-
dirir “Kürt milliyetçi hareketi içinde önemli roller oy-
nayan bir entelektüel “Türkiyeli” ve “Türk” üst kimlik-
leri arasında herhangi bir fark görmediği gibi daha
sonra “işte bakın ben Kürd’üm. Kürdleri ve Kürdlüğü
severim. Fakat mademki hukuk ve vezaifçe eşit Tür-
kiye vatandaşlarındanım, o halde her şeyden evvel
Türk’üm” açıklamasıyla söz konusu iki seçenek ara-
sında “Türk” üst kimliğini tercih ettiğini belirtmiş, hatta
bu nedenle yazılarını “Bir Kürd-Türk” imzasıyla ya-
yımlamayı uygun görmüştür.
Hüseyinzade Ali (Turan) Azerbaycan’da Hayat ve
Kaspii dergilerinde yazdığı yazılarda “Osmanlı” kim-
liğinin, bunun Fransızların kendilerine “Bourbon” de-
meleriyle aynı olacağını ileri sürerek “Türk” kimliğinin
kullanılması gerektiğini ifade etmiştir.
Arnavut milliyetçisi Faik Konitza ise; ne “Türk”
ve ne de “Türkiyeli” kavramlarının kendileri açısın-
dan tatmin edici olmadığını ifade eder. Bu kimsele-
re göre aynı etnik gruba (Türklere) atıfta bulunan bu
kavramların Arnavutlar tarafından bir üst kimlik ola-
rak kabulü imkânsızdı. Nitekim Konitza, 1909 yılın-
da Müslüman olmaları nedeniyle Kendilerine “Türk”
diyen Müslüman Arnavutların bu sıfatı terk etmeleri
için açılan kampanyanın başını çekecekti. Bu amaca
ulaşmak için bir yandan Türk için aşağılayıcı bir sıfat
olarak kullanılan “Halldup” kelimesinin kullanımına
yaygınlık kazandırılırken, öte yandan da, Müslüman
Arnavutlar milli bir din teşkilatlanması düzenleme yo-
lunda teşvik edilmişlerdir. Aynı amaçla “Flamuri” gibi
milliyetçi dergiler, Osmanlı Mebusanı’ndaki Arnavut
mebuslara, İrlanda ya da İspanya’daki Katalan par-
tilerinin mensupları gibi, her türlü üst kimliği redde-
derek, yalnızca etnik etiketleriyle siyaset yapmalarını
tavsiye ediliyorlardı.
II. Meşrutiyet’in Osmanlıcık, İslamcılık, Turan-
cılık şeklinde üç yaygın ideolojisine tepki halinde
Mütareke döneminde doğan hareketlerden birisi de
Memleketçilik idi. Bu hareketin ilk tohumu Türk Ocağı
içinde büyük Türkçülüğe karşı Küçük Türkçülük veya
Türkiyecilik şeklinde, 1917 yılında atılmıştı39. Bundan
iki yıl sonra da Mülkiye sıralarında Anadolu’yu Türk
kültürünün gerçek kaynağı gibi gören yeni bir akım
doğmuş oldu.
174 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
O dönemlerde çıkarılan Anadolu dergisinde,
Anadolu’yu doğacak yeni kültürün kaynağı ve hedefi
olarak gören kültürcü ve ideolojik Anadoluculuk akı-
mı nüksetti. 10 sayı kadar çıkan bu derginin ilk sayı-
sında Mükrimin Halil şöyle diyordu40.
“Devlet müessesini her şeyin üstünde gören eski
tarihçiler tarihlerini memleket veya milletin adına
nisbet etmemişlerdir. Eskiden Selçuklu, Karamanlı
derken şimdi Osmanlı adı onların yerine geçti, Oysa
millet aynı millet, memleket aynı memleketti. Bu
yanlışlık bugüne kadar devam etmiştir. Milliyet ce-
reyanının gelişmesinden sonra tarihimize Türk tarihi
denilmeye başlandı. Fakat Türk tarihi denilince bizim
tarihimiz değil Türkistan tarihi hatıra geliyordu. Bazı-
ları buna –eski zihniyetle- Osmanlı Türkleri tarihi de-
diler. Oysa tarihte böyle bir il ve ulus yoktur. Osmanlı
Türk’ü, Selçuklu Türk’ü manasız tabirlerdir. Türkle-
rin il ve ulusları dünyanın birçok yerine göç ederek
ve yerleşerek devlet ve medeniyet kurmuşlardır.
Türkmenler başlıca Anadolu, İran ve Azerbaycan’a
yerleşmişlerdir. Türk tarihi deyince bizim tarihimiz-
le birlikte Azerbaycan’da, Suriye’de, Irak’ta İran’da,
Türkistan’da, vb. devlet kuran Türk kavmine mensup
il ve ulusların tarihi akla gelir. Anadolu’ya göç eden
Türkler bu yeni vatanlarında haçlılarla, Bizanslılar-
la uğraşmışlar, en sona kati surette yerleşmişlerdir.
Sonra da bu Türkler yeni bir imparatorluk kurarak
Rumeli’yi Suriye ve Irak’ı elde etmişlerdir. Öyle ise
tarihimizin adı Anadolu Tarihidir”.
Mükrimin Halil, baştan sona kadar bütünsel ve
süreklilik arz eden bu yaklaşımının sonucunda ulaş-
tığı son yargı ile kendi kendisiyle çelişen bir konuma
düşmüş olmaktadır. Anadolu’da Türklerin kurduğu
devletin tarihi “Anadolu Tarihi” olarak nitelendirilmek-
tedir. Mükrimin Halil, Türk tarihinin belirli bir zaman
diliminde Anadolu’daki devamı olan tarihine Anadolu
Türk Tarihi demeye bile gerek görmemiştir. Anadolu
tarihi de hangi milletin Anadolu’daki tarihidir. Bu belli
değil..
Gökalp’ın Türkiyelilik Kavramına
Verdiği Cevap
“Evvelce Türkçülüğe lakayd kalan bazı insaf sa-
hibi Osmanlıcılar, Wilson prensipleri ortaya atıldıktan
sonra, “Türkçülük bize, Osmanlı İmparatorluğundan
müstakil, hususi ve milli bir hayatımız, hudutları et-
nografi ilmi tarafından çizilmiş milli bir vatanımız, bu
vatanda kendimizi tam bir istiklale idare etmekten
ibaret olan milli bir hakkımız olduğunu vaktiyle bir ço-
ğumuzun zihnine ve ruhuna yarleştirmiş olmasaydı,
bugün halimiz ne olacaktı?” demeğe başladılar. De-
mek ki, yalnız bir tek kelime, mukaddes ve mübarek
(TÜRK) kelimesidir ki, bu herc ü merc içinde doğru
yolu görmemize sebep oldu…/…Türkçüler, seçkin-
lere yalnız milletlerinin adını öğretmekle kalmadılar,
onlara milletin güzel lisanını da öğrettiler”41.
Bugün Türk kavramı üzerinde tartışma açanlar,
ya hafızası zayıf ya da hafıza kaybına uğramış olan-
lardır.
Eski başbakanlardan birisi 31 Aralık 1994 günü
Karabüklülere hitap ederken: ‘‘Ne mutlu Türkiye’nin
vatandaşıyım diyene’’ demişti. Bugünkü Türkiye’nin
Başbakanı da “Türkiye’de Türkiyelilik bilincini en azın-
dan yakalamalıyız. Bunun bir de Türkiye Cumhuriyeti
vatandaşlığı bilinciyle zenginleştirmeliyiz” diye ko-
nuşmuştu. Hâlbuki Türkiye’nin derinlerdeki ruhu olan
Ziya Gökalp, 1918 yılında ‘Türkiyecilik’ ve ‘Türkcülük’
kavramı üzerine şunları yazmıştır: ‘Gerçekten, biz
aradığımız milli hayatı, milletin vicdanında şuursuz
bir surette var kabul ediyoruz. Bu şuursuz vicdanı,
şuurlu bir hale getirmeğe Türkçülük adı veriyoruz’.
Bugünlerde Türkiye’ye birileri tarafından dayatılan
“Türkiyecilik” kavramıyla ilgili olarak da Ziya Gökalp
tam 91 yıl önce şu görüşü ileri sürmüştür: “Türk keli-
mesi ile Türkiye kelimesi arasında büyük fark vardır;
her Türkiyeli, Türk değildir; aynı zamanda her Türk
de Türkiyeli değildir.
Türkiye kelimesi devletimizin ismidir; Türk keli-
mesi milletimizin adıdır. Ben tabiiyetim itibariyle Tür-
kiyeliyim, kültürüm itibariyle de Türküm. Benim bu iki
ada birlikte sahip oluşum, bu kelimelerin eş-manalı
olmasını gerektirmez. …/… İşte Türk ve Türkiyeli ke-
limelerinin mukayesesi gösteriyor ki, Türkçülük baş-
ka bir şey, Türkiyecilik ise başka şeydir../..“Jöntürkler,
yalnız Türkiyeciydiler. Türkçüler, Türkiye ile beraber
Türklüğü de düşünenlerdi. Türkçülüğün birinci işi,
devlet, ümmet, millet kelimelerinin farklarını meyda-
na koymak oldu. Devlet tabiiyette, ümmet dinde,
millet kültürde müşterek olan fertlerin toplamıdır.
Bu suretle, bizim, Türkiye devletine, İslam ümmetine,
Türk milletine mensup olduğumuz anlaşıldı”42. Ziya
Gökalp’ın Türkçülük anlayışı kavrayıcı ve kapsayı-
cıdır. O, İslamcılığı, Osmanlılığı ve Türkçülüğü aynı
konsept içinde birleştirmiştir.
Şu satırlar da Gökalp’a aittir: “Türk mütefekkirle-
ri, Türklüğü inkâr ederek beyne’l edyan bir Osman-
lılık tasavvur ettikleri zaman İslamlaşmak ihtiyacını
duymuyorlardı; hâlbuki Türkleşmek mefkûresi do-
ğar doğmaz İslamlaşmak ihtiyacı da hissedilmeye
başladı”43. “Türkçülük, ne kavim, ne ümmet ne de
ahali Türkçülüğüdür. Türkçülük demek, Avrupa me-
deniyeti içinde bir Türk harsı vücuda getirmektir. En
mukaddes şahıs (Hazreti) Peygamber; en mukaddes
ma’bed, (Kabe-i Muazzama) kalacak. En güzel lisan,
Türkçe(dir). Musiki ve edebiyatta, Türk güzelliği te-
celli edecektir”44.
Durmuş Hocaoğlu, son zamanlarda yeniden tar-
tışmaya açılan “Türkiyelilik” kavramı ya da T.C Vatan-
daşlığı ile ilgili olarak şunları yazar: “İttihad-ı Anasır
teorisi bir imparatorluk yedi. Şimdi bir imparatorlu-
ğumuz yok; ama İttihad-ı Anasır teorimiz yine var.
İsim değiştirmiş de olsa, cisim olarak aynı olan bu
yeni teori onbeş yıldan beri tedavülde. Özü, esprisi
hiç değişmemiş: Bir “Alt Kimlik” olacakmış bir de “Üst
Kimlik”. Alt kimlikler, “Halklar”ın kendisini özgürce ifa-
de etmesini sağlarken, Üst Kimlik, bütün bu halkları
bir tek çatı altında kuşatacakmış, gerisi süt liman”…
Eski İttihad-ı Anasır teorisinde üst kimliğin adı “Os-
manlılık” idi, yeni “İttihad-ı Anasır teorisinde ise “T.C.
Vatandaşı” olmak45.
2. Osmanlılık ve Türklük
Ziya Gökalp, Osmanlılığın “kan kardeşi” ol-
mayan kavimleri nasıl “can kardeşi” yaptığını şöy-
le anlatır: “Osmanlılar, Türkistan’dan, Türklerin
Anayurdu’ndan pek uzak düşmüşlerdi. Zaman ve
mekânlarından ziyade, haiz oldukları dehayı-ı hususi
onları başka bir gayeye, başka bir hedefe sevk etti.
Bu gaye, kan-kardeşi olmayan müteaddit akvamı
can-kardeşi yaparak garizi ve viladi enmuzecler fev-
kinde terbiyevi ve tekamüli bir “enmuzec-i milli” ibda
etmekten ibaretti”46. Gökalp’e göre yine bu nedenle-
dir ki, “Osmanlılar, üç bin seneden beri Asya ve Şarkı
Avrupa’da sultan-üs-selatin hükmünde bulunan eski
Türk Hakanlarının yeni bir sülalesi olmak iddiasıyla
meydana atılmadılar. Selçuk Devlet-i Türkiyesi’nin
varisleri oldukları halde, tarih-i millilerini Selçuk ta-
rihine de rapt-u ilhak eylemediler” der. Osmanlı’nın
siyasi başarısında bu tavrının egemen olduğunu Gö-
kalp söyler.
Peyami Safa’nın “Türk İnkılâbına Bakışlar” adlı
eserinde Ahmet Ağaoğlu ile Süleyman Nazif’in tar-
tışmalarına geniş bir biçimde yer verir. İlginç ve bir
o kadar da düşündürücü olan bu tartışmaların her
Türk milliyetçisi tarafından çok iyi bilinmesi gerekir47.
İctihad’ın 11 Temmuz 1329 (1913) tarihli ve 71’inci
sayısında Süleyman Nazif, Türk Yurdu’nda yazan
Ahmet Ağaoğlu’na karşı yazdığı açık mektupta şun-
ları söyler:
“Azizim! Müdafaai Milliyetinin encümeni mahsu-
sunda da alenen söylemiştim ki her Müslüman Os-
manlı gibi benim iki an’anem ve iki akidei içtimaiyem
var; Biri dini, diğeri milli. Ananei diniyem Hicreti Ne-
beviyenin on sene evvelinden, an’anei milliyem ise
altı yüz doksan dokuz senesinden başlar (...) Size
ekanimi selâsei hüviyetimi şu suretle tarif edeyim:
Müslümanlık, Osmanlılık, Türklük! (...) Bugün bir ke-
rimem olsa putperest kalmış bir Türk’e, hatta bir şiiye
tezviç edemem. Fakat bir Arap, bir Kürt, bir Çerkez,
bir laz, bir Tatar bir Hintli, bir Cavalı benim makbul bir
damadım olabilir (...) Şübbanı Osmanide ve bilhassa
şu son zamanlarda pek acayip temayüller görüyo-
rum. Mukadderatı ümmeti biraz sonra ellerine alacak
olan o gençlere ilan etmek isterim ki bizim hakanımız
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 175
Cengiz değil, Timur değil, Ömerülfaruktur, Salahad-
dini Eyubudir, Hüdevendigarla Yavuzdur”.
Ahmet Ağaoğlu Türk Yurdu’nda bu iddialara şu
cevabı verir:
“Yani zatı valâları biseti nebeviyeden ve bir de
Osmanlı tarihinin iptidasından evvel hiç bir şey tanı-
mak, bilmek istemiyorsunuz! Saffet ve samimiyetini-
ze bütün kalbimle inanmak isterdim; fakat yanılmakta
olduğunuza kaniim: Zira İslamiyet’i anlamak ve takdir
etmek için onun zuhur ettiği muhiti bilmek ve anla-
mak şarttır. (...) Geçelim an’anei milliyenize: Osmanlı
tarih ve devletinin kurucuları, siz de inkâr etmezsiniz
ki Türklerdir. Hâlbuki Gazi Osman’dan evvel Osmanlı
Türk’ü namına dünyada bir ferdi vahit yaşamıyordu.
Gazi Osman’sa bedihidir ki Osmanlı Türklerini yarat-
madı. Kendisinden evvel de yaşamakta olan Türkle-
rin gayret ve hamiyetiyle bir devlet kurmayı başardı.
Ve işte bu Türkleri öğrenmeksizin, onların mazisi-
ne, ananelerine, teşkilatı içtimaiye ve siyasetlerine,
Osman Gazi’nin zuhuru esnasındaki hallerine vâkıf
olmadan, Osmanlı Devleti’nin, Osmanlı ananesinin
nasıl ve ne suretle teşekkül etmiş olduğun anlamak,
siz de itiraf edersiniz ki pek müşkül olur. Müşkül de-
ğil katiyyen gayrıkabil olur. Osmanlı tarihini anlamak
ve sevmek için mutlaka Selçuk Türklerini öğrenmek
ve anlamak, bütün Türkleri, mazilerini, teşkilatlarını,
ahlak ve seciyelerini bilmek lazımdır. Eğer böyle ya-
pılmazsa Osmanlı Türk’ü asılsız, öksüz, gökten düş-
müş sayılır ve anlaşılamaz. (...) Siz Türklüğü ikiye
bölüyorsunuz: Birisi –Osmanlılık tarihiyle başlayan
Türklük, diğeri ise Osmanlı tarihinden evvel yaşamış
veyahut Osmanlılığın haricinde bulunan Türkler. Siz
bu ikinci kısmı tamamen atıyor, onlardan bahsetmek-
ten nefret ediyorsunuz.
Dünyada bir Arap, bir Acem, bir Fransız, bir İn-
giliz, bir Alman bulamazsınız ki kendi milliyetini ikiye
bölsün ve birini kabul etsin diğerini reddetsin”.
Hâlbuki Süleyman Nazif, Osmanlı
İmparatorluğu’nun Türkler tarafından kurulmuş oldu-
ğuna da kani değildir. İçtihad’ın 74 üncü sayısında
Ağaoğlu’na verdiği cevapta:
“Ananei milliye hakkında söylediğiniz sözleri
pek garip buldum. Sultan Osman’ın ceddiyle birlik-
te Cengiz’in önünden kaçmış olan bir kaç yüz çadır
halkı Asya’nın garbında tek başına koca bir devletin
esasını kuramazdı. Vesaiti tesisi burada buldular. Ve
bunlar Türk olmaktan ziyade anasırı mahalliyeden
idiler. Pekiyi bilirsiniz ki saltanatı Selçukiye’nin mira-
sına davayı istihkakla vaziyet etmek isteyen Karama-
noğulları Fatih zamanına kadar tam bir buçuk asır
devleti işgal etmişlerdi. Karamanoğullarını en çok
mukavemet göstermiş oldukları için sarahaten zikre-
diyorum. Yoksa Osmanlılar bidayeti teessüste hepsi
Türk olan Tavaifi Mülükün hemen hepsiyle az çok
176 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
uğraştılar. Bununla beraber şu devleti muazzamının
esası bülendini vaden eyadii azmü himmet meyanın-
da Mihal gibi, Evranos gibi lisanımıza yabancı, fakat
vicdanımıza pek munis isimlerle hürmet ve şükranla
tesadüf etmekteyiz. Bugün Türkçülerimizin kutsiyeti
semaviye ile meşmuliyete layık gördükleri Timurlenk,
Tatar ve Türklerden müteşekkil ordusunu Ankara
sahrasında mevcudiyeti Osmaniye saldırdığı zaman
karşısına dikilen ordunun sufufu mukavemeti meya-
nında cansiparene harbeden Sırplara ne diyeceksi-
niz? Bu devlet böyle teessüs ve böyle temadi etmiş-
tir. Tarihi lehinizde işhad için beyhude it’ab etmeyiniz
azizim! Fatih Sultan Mehmed’i en çok düşündüren
Uzun Hasan Türk, Yavuz Sultan Selim’in karşısına
en ziyade dikilmek isteyen Şah İsmail’i Safevi gene
Türktü”.
Osmanlı Devleti’nin Türklüğünü inkâr eden bu
iddialara Ahmet Ağaoğlu Türk Yurdu’nda aşağıdaki
cevabı verir;
“Muhterem beyefendi, Evranos ve Mihal isimlerini
kemali şevkle zikrederken Devleti Osmaniye’nin ha-
kiki müessisleri olan Ertuğrul ve Osman Gazi’nin en
yakın muavinleri olan Gündüz, Sarı Batı, Savacı şeh-
zadeleri; Akça Koca, Turgud Alp, Saltuk Alp, Kara-
mürsel ve keza şehzade Süleymanın Rumeli’ye ge-
çerken yanında bulunan Ak Sungur, Kızıl Oğlanoğlu,
Kara Timurtaş, Kara Hasanoğlu, Akça Kocaoğlu gibi
Türk namıdarlarını zikretmekten çekiniyorlar ve hak-
ları da vardır. Zira kendi ikrarları mucibince Evranos
ve Mihal gibi isimler “lisanlarına yabancı ve lakin vic-
danlarına pek munis” olduğu halde o eski Türk nam-
ları bugün o zarif latif kulaklarına o kadar yabancı,
barbar, gayrimunis geliyor ki!... Fakat gidiniz, bunu
o Osmanlı saltanatını tesis etmiş olan Türklerden ve
onların eski yurtları olan Türkistan, Kafkasya, Azer-
baycan vesaire ahalisinden sorunuz! Bu barbar adlar
onlara öyle munis gelir ki, onların vicdanına o kadar
yakındır ki! Bu gün bile Anadolu’dan başlayarak Al-
taylara kadar milyonlarca insan bu isimleri taşıyor-
lar!”
“Arabınkini Arap’a, Aceminkini Acem’e iade eder-
sek elimizde uzun kollu bir hırkadan başka bir şey
kalmaz” diyen Süleyman Nazif’e Ahmed Ağaoğlu ce-
vap veriyor: “Elimizde uzun kollu bir hırkadan başka
daha birçok, milli vicdanı ebedi mefharetle doldura-
cak kadar şeyler kalacaktır”.
3.Turancılık
Coğrafi olarak sınırları İran’ın kuzey doğu-
sundan başlayan Aral Gölü’yle Çin’in işgali altın-
daki Türkistan’a dayanan ve kabaca eski Sovyet
Türkistan’ına tekabül eden alan tarihi kayıtlarda
Turan olarak adlandırılır. Turan özünde Ulu (büyük)
Türkistan demektir. Turancılık ise; “Osmanlı ve daha
sonra Türkiye coğrafyasında yaşayan Türklerle siyasi
sınırların dışında kalan, özellikle de doğuda, Asya’da si değil düşünülmemesi yanlış olacaktı. Bu anlam-
Sovyet topraklarında yaşayan Türk dilli toplulukları da Turancılık akımının Osmanlı İmparatorluğu’nun
ortak ırk-kan, kültür ve tarih iddiası temelinde bir- parçalanması döneminde zuhur etmesi de rastlantı
leştirmeyi arzulayan pantürkçü bir eğilim”48 olarak değildir. Turancılığı, esasında düveli muazzama de-
tanımlanmaktadır. nilen sömürgeci güçlerin, Türklerin, yüzyıllardır üç
kıtayı kontrol eden bir imparatorluktan, kolu kanadı
Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarındaki Türk-
kırılmış küçük bir devletçik haline getirme projelerine
lerin birliği düşüncesinin yükselişi bir yandan elverişli
karşı verdikleri bir tepki olarak görmek mümkündür.
koşullar ve imparatorluk içindeki aydınların etkisi, di-
Turancılığın bir anlamda Hristiyan Avrupa’da kay-
ğer yandan da dış Türklerden gelen destekle günde-
bedilen büyüklüğün, Türklerin yaşadığı Müslüman
me geldi. Abdülhamit döneminde sultan imparatorlu-
Asya’da telafi etmek düşüncesinin ürünü olduğu söy-
ğun birleştirici gücü olarak İslam’ı ön plana çıkarmıştı.
lenebilir. Orta Asya’nın derinliklerinden binlerce yıl
Ancak yaşanan tarihi ve sosyolojik gerçekler Osman-
öncesinden çıkarak Avrupa’nın göbeğine kadar giren
lı aydınları arasında Türklük duygusunun da giderek
Türk toplulukları ilk kez Turancılık adı altında geride
güçlenmesine neden oldu. Özellikle Rusya’da artan
bıraktıkları miras üzerinde hesap yapmaya ya da dü-
Ruslaştırmaya karşı bir tepki ve savunma biçimi ola-
şünmeye başlamışlardır.
rak oradan göç eden Türkler, Osmanlı aydınları ara-
sında ki ‘Türk Birliği’ düşüncesini yaygınlaştırmıştır. Osmanlının son zamanlarında çağın ihtiyacına
cevap vermek için ortaya çıkan Türkçülük akımının
Ancak Osmanlı aydınlarını gerçekte Türkçü ve
temel amaçlarından bir diğeri de Türk Milleti kate-
Turancı eğilime tarihi, siyasi ve kültürel şartlar zor-
gorisini oluşturmaktı. Türkçüler, yukarıda belirtilen
lamıştır. Nitekim Türkçülük ve Turancılığın yükseldiği
nedenler yüzünden devletin siyasi sınırlarıyla mil-
dönemler, Osmanlı İmparatorluğu’na karşı tebaası
leti bir tutan anlayışı kabul etmeyerek bunu yerine
olan Hristiyan unsurların isyan ederek ayrıldığı dö-
etno kültürel bir anlayışı benimsediler. Bu anlamda
nemlerdir. Bu gelişme “Osmanlılık” söyleminin Os-
Ömer Seyfettin, “Bir milleti siyasi sınırlar ayıramaz”
manlı İmparatorluğu’nu bir arada tutamadığını açık
diyecektir. Bir milleti siyasi, sosyal, askeri ya da ta-
seçik ortaya koymuştu. Osmanlı aydınları Osman-
rihi şartlar aynı bayrak altında yaşamaktan mahrum
lıcılığın başarısız olmasını “din”i gerekçelerle izah
edebilir. Bu milleti sınır çizgilerine indirgemeyi gerek-
ediyorlardı. Osmanlılık ideolojisinin devleti bir arada
tirmez. Bu nedenle sınır çizgileri milleti tanımlamakta
tutmaya yetmediğini, bu nedenle de onlar Osmanlı
yeterli olmaz. Nitekim Ziya Gökalp millet adlı şiirinde
Devleti’nin kurtuluşunun ‘İslamcılık’ta olduğunu dil-
bu gerçeği şöyle dile getirecektir.
lendirmeye başlamışlardır. Ancak kısa bir süre sonra
Osmanlı İmparatorluğu’nun Müslüman olan ve fakat
“Süngü beni ayırsa da vahdetimi unutmam,
Türk olmayan unsurları -Arnavutlar ve Araplar- da
Dilde, dinde müşterekiz, hep gelmişiz birbilden.
isyan ederek ayrılması, Osmanlı aydınlarının doğal
Devletimin kaygusuyla milletimi unutmam
olarak “Türkçülük” kartına sarılmalarına neden ola-
Anadolu bir iç-ildir, ayrılmaz dış-ilden”50.
caktır. “Cins cinse meyillidir” ilkesi bağlamında Os-
manlı Devleti’nin kurucusu ve sahibi olarak görülen
Gökalp, bütün Türk uluslarının, Osmanlıların,
Türklerin birliği ve beraberliği zorunlu olarak talep
Azerbaycan ve Kırım Türklerinin, Türkmenlerin, Kır-
edilir hale gelmiştir. Aynı şekilde “Balkanlarda toprak
gızların vb. potansiyel olarak bir tek ulus meydana
kaybının devam etmesi, o zamana kadar sadık ka-
getirdiklerinin su götürmez gerçek olduğunu belirtir.
lan Müslüman Arnavutlar ve Araplar arasında ulus-
Yine Gökalp, bu Türk boylarının arasındaki farklılık-
çuluğun gelişmesi, Türkçülüğün hem Osmanlıcılık
ların ayrımında olarak önemli olanın bu halklar ara-
hem de İslamcılık karşısında yükselmesine yardımcı
sındaki “ırk birliği” değil kültür birliği olduğunu söyler.
olmuştur”49.
Ona göre, çeşitli uluslardan oluşan imparatorluklar
Turancılığın 19. yüzyılın son çeyreğinde yaşanan dağılırken, aynı ulustan olduğuna inanan halklar da
gerçeklikleri arasında, tarihi ve siyasi karşılığı da var- birleşmektedir. Bu eğilimden Türk kültürünün ege-
dır. Nitekim o dönemler bir yandan çeşitli uluslardan men olduğu coğrafyanın da istisna tutulamayacağını
meydana gelen imparatorluklar çözülüp, dağılırken, söyler. Bu gelişme süreç içerisinde Balkanlardan Çin
diğer yandan da aynı ulustan olup, farklı ülkelerde sınırına kadar yaşayan Türk halkların, Turan adı altın-
yaşayan halkların birleşmesi için büyük mücadeleler da birleşmeleriyle neticeleneceğini savunur. Gökalp,
verilmekteydi (Almanya ve İtalya gibi). Turancılığın simgesi olan o meşhur şiirini yazar:
Panslavizm, Pangermanizm hatta bir bakıma
“Vatan ne Türkiye’dir Türklere, ne Türkistan;
Panhelenizmin yükseldiği ve hemen hepsinin de
Vatan büyük ve müebbet bir ülkedir: Turan”
Türklerin hâkim olduğu topraklar aleyhine niyetler
içerdiği bir dönemde Türklerin birliğinin düşünülme-

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 177

 Gökalp’e göre Turan, Türklerin ‘efradına cami;
ağyarına mani olan’ mefkûrevi vatanıdır. Turan, Türk-
lerin oturduğu, Türkçenin konuşulduğu bütün ülkele-
rin mecmuudur51.
Batıcı Abdullah Cevdet ise Ziya Gökalp’ın bu bey-
tinden bir kelime çıkararak aynen benimser.
Vatan ne Türkiye’dir Türklere, ne Türkistan;
Vatan büyük ve müebbet bir ülkedir: İrfan!
Abdullah Cevdet’in 18 Temmuz 1329 (1913)
tarihli İçtihat adıyla çıkardığı derginin 72’inci sayı-
sında “Yeni Turan” ile ilgili olarak da şunları yazar:
“Ben gençlere bambaşka bir Yeni Turan gösteri-
yorum. Gösterdiğim bu Yeni Turan’a Avrupa’nın,
Amerika’nın, Japonya’nın darülfünunlarından, fabri-
kalarından geçilir. Benim Yeni Turanın başka hiçbir
tariki yoktur. Bana ve benim nazarımın isabetine
itimat eden gençler bunu iyi bilsinler: Vatan hür ve
muhterem olarak yaşanılan yerdir”.
Peyami Safa, Abdullah Cevdet’in ve İçtihat’ının
davasının ne “İrfan”, ne de “Turan” olmadığını,
İçtihat’ın amacının medrese ve softa kafasını, şeriat
ve meşihat otoritesini yıkmak olduğunu yazmıştır. Ni-
tekim birkaç sayıdan sonra İçtihat, “Kılıcazade Hakkı”
imzalı bir yazı yayımlayarak şu görüşleri ileri sürer:
“Halka diyeceğiz ki: Altı yüz seneden beri softala-
rı, şeyhleri, dervişleri dinlediniz, kazancınız hüsran-
dan ibaret kaldı. Bunu defaetle tecrübe ettiniz. Şimdi
biraz da softaların ve şeyhlerin dinsiz dedikleri haki-
kati kur’aniye dindarlarını, ulum ve fünun ve efkârı
ahrarane taraftarlarını dinleyiniz. Gene bağıra bağıra
halka anlatacağız ki; Değil ki Asya’ya çekilmek, ku-
tuplara firar etsek Avrupalılar gibi düşünmedikten,
Avrupalılar gibi çalışmadıktan sonra orda daha yaka-
mızı bırakmazlar. Bugün Avrupa’dan tardettiler, yarın
dünya yüzünden kaldıracaklardır. Ya eyyühelmüsli-
min, artık yeter!”52.
Turan Umutlarının Sönmesi!
Rusya ile Osmanlı İmparatorluğu I. Dünya Savaşı
yıllarında yeniden bir var olma, yok olma savaşına
girmeleri üzerine Turancılar, Çarlık Rusya’sının ege-
menliği altındaki Türklerin bağımsızlığa kavuşacağı-
nı ummuşlardır. Böylece Osmanlı İmparatorluğu ile
Bağımsızlığını kazanan Rusya’daki Türkler arasında
bir birlik kurulabilecektir. Gökalp, savaşın başladığı
ve henüz gidişatın belli olmadığı ilk dönemlerde o
meşhur Kızıl Destan adlı şiiriyle beklentilerini şöyle
dile getirir:
“Düşmanın ülkesi viran olacak.
Türkiye büyüyüp Turan olacak”.
Birinci Dünya Savaşı, Türklerin birliği dü-
178 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
şüncesi için ümit ışığı olmuştu. Ancak Osmanlı
İmparatorluğu’nun savaşta yenilmesi umutların yı-
kılmasına neden olmuştur. 1917 yılında Rusya’da
meydana gelen Bolşevik devrimi Türk birliği umut-
larını yeniden canlandırmıştır. Bu dönemde Gökalp,
Rusya’daki Türklerin bu fırsatı değerlendirerek ba-
ğımsızlıklarını elde etmelerini ve resmi dili Osmanlı
Türkçesi olan bir devlet kurmalarını önerecektir. Bu
devletin de Osmanlı İmparatorluğu’yla birleşmesini
arzu etmiştir.
Hâlbuki tarihi süreç Türk birliği beklentisi içinde
olanların umduğu biçimde gelişmemiştir. 1917 yılın-
da Çarlık Rusya’sının çöküşü de Rusların egemenliği
altında yaşayan Türk halklarının özgürlüğü ve birleş-
mesi için kısa süreli umut vaat etmişti. Sonuçta Bol-
şevikler Rusya’daki Türkler arasındaki bağımsızlık
hareketlerini tümüyle bastırmışlardır. Gökalp de reel-
politik gereği olarak daha sonra düşüncelerini süreç
içerisinde daha rasyonel ve gerçekleştirilebilir un-
surlarla donatacaktır. Gökalp bu bağlamda, Türkle-
rin birleştirilmesi talebinden vazgeçmiş ve amacının
Türklerin sadece kültür yönünden birleşmesini sağla-
mak olduğunu söylemiştir. Bunu gerçekleştirmek için
de Türk lehçeleri arasında en gelişmişi olan İstanbul
Türkçesinin ulusal dil olarak kabul edilmesini iste-
miştir. Ziya Gökalp, daha sonraki dönemde Turancı
programının kapsamını daha da daraltarak Türkler
arasındaki bir birliğin, ancak Oğuz Türkleri arasında
kurulabileceğini söylemiştir.
Bu arada kuruluş amaçlarından birisi de Türkiye
dışındaki Türklerle ilişki kurmak olan Türk Ocağı’nın
1927 yılında programını değiştirmesi de ilginçtir. Türk
Ocakları statüsünün 2. Maddesi “Türk Ocağı’nın faa-
liyet sahası sadece Türkiye Cumhuriyeti sınırlarıdır”
şeklinde değiştirilmiştir.
Bu noktada Türkçü hareket içerisinde yer alan
Rusya göçmeni Türkçüler ile Osmanlı Türkçüleri ara-
sında pantürkçü düşünceler yönünden ciddi farklara
değinmek gerekir. Rusya göçmeni Türkçülerin temel
amaçlarından birisi Rusya Türklerinin Rusya’nın bas-
kısı karşısında varlıklarını sağlamaya dönük bir hare-
ketin doğmasını sağlamaktır. Osmanlı Türkçülerinin
temel amacı ise Devlet-i Aliye’yi kurtarmaktı. Bununla
birlikte Yusuf Akçura, merkezine Osmanlı Devleti’ni
yerleştirerek pantürkçülüğü, Osmanlı Türkçülerinin
amaçlarına da hizmet eder hale getirmişlerdir53.
Enver Paşa’nın 1922 yılında Türkistan’da Sovyet
Hükümeti’ne karşı başlattığı ayaklanma sırasındaki
hazin sonu Turancılık idealinin bir macera olarak ni-
telendirilir olmasına neden olmuştur.
4. “Anadoluculuk”
Osmanlı İmparatorluğu döneminde Anadolu,
Devletin kurulmasında jeopolitik mihver özelliği ta-
şımasına karşın Osmanlı seçkinlerinin bilincinde bir
karşılığı yoktu. Osmanlı seçkinlerinin yüzü daima
Avrupa’ya dönük olup Rumeli de tıpkı Anadolu gibi
önemli coğrafi bir mihver olarak görülüyordu. Ana-
dolu, imparatorluğun kan, gelir ve diğer insan gücü
ihtiyacının deposu olarak görülen bir algıya sahipti.
Saray seçkinleri ise Anadolu’yu cahil köylüler ve gö-
çebe topluluklar yurdu olarak düşünüyordu. Çocuk-
luğundan itibaren İstanbul’da yaşayan “köle elit” için
ise coğrafyanın önemi yoktu.
Namık Kemal’in vatan kavramını yaygınlaştırma-
sıyla birlikte birçok şey değişmeye başladı. Namık
Kemal’e göre İslam, yurttaş ile ‘vatan’ arasındaki
bağı sağlıyordu. Ancak coğrafi birim olarak Anadolu
kavramının giderek önem kazanması Balkanlar’da
kaybedilen topraklarla yakından ilişkiliydi.
Balkanlar’ın büyük kısmının kaybedilmesi, ardın-
dan da Anadolu’daki Ermeni ve Yunan milliyetçiliği-
nin gelişmesi ve yaygınlaşması Anadolu’da Türkler
arasında da milli bilincin yükselmesine neden oldu54.
Necip Asım’a göre Anadolu’nun kırsal ve göçebe
halkları kendilerine özgü sözcükler, deyimler, şarkılar,
masallar, atasözleri, bilmeceler, adet ve usullerden
oluşan bir hazine sandığıydı. Ziya Gökalp ise “köy”
ve “köylü”yü “ulus”un özellik ve faziletlerinin gerçek
hazinesi olarak tanımlıyordu. Kent ise birçok milli
düşünür tarafından “kozmopolit”, “yabancı” ve çoğu
kez kuşkulu görülüyordu. Sultan Hamit döneminde
Anadolu bir Türk anayurdu kavramıyla sıkı biçimde
özdeşleşmişti.
Anadoluculuk, özü itibarıyla savunmacı coğraf-
yacı görüştür. Coğrafyacı görüş; “nüfus yayılması ve
sıklığı, ırk farkı, ekonomik, politik ve sosyal örgütlerin
karakteri, toplumların gelişmesi ve çözülmesi, dini
inançların özellikleri, aile yapısı ve evlenme biçimi,
suçlar, intiharlar, dâhilerin sayısı, şiir, edebiyat, uy-
garlık gibi bütün toplumsal olayları coğrafya faktörüy-
le anlatmaktır”55. Coğrafyaya “kader” işlevi yükleyen
bir anlayıştır. Anadoluculuk paramparça edilen im-
paratorluktan elde kalan toprakları muhafaza etmek
amacıyla var olana sarılmayı öngörür.
Anadoluculuğun milliyetçilik anlayışı, kutsal bir
vatan olarak temel aldığı coğrafyayı, ulusal gelişimin
her düzeydeki kaynağı olarak görür. Bu toprak par-
çasının bir vatan olarak kabul edilmesi ve kalkındırıl-
masını amaçlar. Anadolu’nun sorunlarını çözebilmek
için her şeyden önce “onun her şeyini bağrından kop-
muş bir insan gibi ve ondan olarak kayıtsız, şartsız
sevmek” gerekmektedir.
Anadoluculuk, 1. Dünya Savaşı’nın son yıllarında
mevcut ideolojilerin Anadolu Türklerinin enerjisini boş
yere harcadığı iddiasıyla ortaya çıkan ve Anadolu’yu
esas alan görüştür. Anadoluculuk düşüncesi savun-
macı, mevcutla yetinmeyi öneren ve önceliği Anado-
lu coğrafyasının vatanlaştırılmasına verilmesini esas
alan bir stratejidir. Temelinde mevcut siyasi şartlar,
emperyalist güçlerin yeniden hedefi olmamak ve öte-
den beri ihmal edilen Anadolu’nun inşa düşüncesi
vardır. Bu düşünce coğrafyadan yola çıkılarak milleti,
vatanı ve tarihi inşa eder. Bu akımı savunan düşü-
nürlerden başlıcaları Nurettin Topçu, Mehmet Kap-
lan, Cevat Şakir Kabaağaçlı ve Remzi Oğuz Arık’tır.
Arık’ın eserlerinden birisinin başlığı da “Coğrafyadan
Vatana” adını taşır.
Enver Paşa’nın Doğu seferinin başarısızlıkla so-
nuçlanması ve Sovyetler Birliği ile ilişkilerde her an
gerginliğe yol açabilme riskini içinde barındırması
nedeniyle Turancılığın yerine daha çok Misak-ı Milli
sınırları içerisinde bir Anadolu milliyetçiliği tasvip edil-
miştir56.
Yeni Anadoluculara göre yeni Cumhuriyet’e “Tür-
kiye” değil ‘Anadolu’ adı verilmeliydi. Bu tezi savu-
nanlar “Kemalist sistem’in Asyatik tezine karşıt bir
yaklaşım tarzını ileri sürmek, suretiyle “Anadolu,
Anadolulularındır”, diyorlardı. Böylece, Türkleri dev-
reden çıkarıyor ve geldikleri yerlere itiyorlardı57.
Nurettin Topçu ve Anadoluculuk
Anadolucu olarak kendilerini tanımlayan düşü-
nürlerden Nurettin Topçu, Mehmet Kaplan ve Ce-
vat Şakir Kabaağaçlı’nın başlıca görüşleri şöyledir:
Anadoluculuk, Turancılığın hayali vatan anlayışına,
maceracı, gerçekten kaçan tutumuna karşı Anado-
lu anavatanındaki milli varlığımızın nefis müdafaası
şeklinde ortaya çıkmıştı. Bin yıldır vatan edindiğimiz
Anadolu, son asırda milletimizin sefalete terk edildi-
ği bir toprak parçası haline gelmişti. Bu mukaddes
vatan aydınlarımızın mücadelelerinin çıkış noktası
olmak şansından bile mahrum edilmişti. Münevverler
için uzak yurtlar ve emeller daha cazip görünüyor-
du58.
“Bizim milletimiz, Orta Asya’dan kaynayan Türk
ırkından çıkmış ve dokuz yüz yıl önce Anadolu’da
kurulmuştur. İlmi adı ‘Anadolu Türkleri Tarihi’ olan bu
tarih ve bu millet, Türk ırkından ayrılan Oğuz boy-
larının Müslüman olarak Anadolu’ya yerleşmeleriyle
başlamış oldu”59.
“Demek ki bugün Anadolu’nun kendi milleti
olan çiftçi köylüye, Orta Asya’daki Türkmenin çocu-
ğu demekten ziyade, Anadolu’da yaşamış olan ve
Anadolu’yu kurmuş, ilerletmiş olan kavimlerin çocu-
ğu, Anadolu tarihinin çocuğu demek daha doğru olur
(...) Onun içindir ki biz milli tarihimize, Anadolu’da ilk
medeniyetlerin yaşadığı devirlerden, yani binlerce
sene evvelden başlayacak yerde, Anadolu’ya Türk
unsur tarafından İslam ruhunun saçıldığı devirler-
den yani bin yıl evvelinden başlıyoruz”60. “Bu milletin
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 179
halkını bu toprak meydana getirmiştir. Bu hakikatten
gafil olan memleket çocuğu, zaman zaman soydan
ve vatandan ayrı İslamcılık, yine vatan toprağından
kaçan Turancılık gibi bedenden ve kalpten ayrıl-
mış sevdalar peşinde koşmaktan yorulmuş, aldan-
mış ve memleket mukadderatını her biri bir devirde
aldatmıştır”61.
Mehmet Kaplan ve Yeni Milliyetçilik
Mehmet Kaplan, Anadoluculuk anlayışına yeni
milliyetçilik adını vererek şunları yazar. “Yeni milliyet-
çilik anlayışı, her şeyden önce, kendisine müspet bir
temel olarak Türkiye coğrafyasını alıyor. Coğrafyanın
milletlerin hayatı üzerindeki zorlu ve sürekli tesiri ilim
âlemince kabul ve tescil edilmiş bir gerçektir. Coğ-
rafya, milletlerin sınai, iktisadi, ticari, siyasi ve harsi
hayatı üzerinde en mühim rolü oynar, Binaenaleyh
müspet bir milliyetçilik anlayışının coğrafyayı temel
yapması, onu hem mukaddes bir vatan mefhumu,
hem de milli gelişmenin bir kaynağı olarak kabul et-
mesi gayet tabiidir.”
Milliyetçiliği bir tarih bilinci olarak ele alan Kap-
lan, Anadolu toprakları üzerinde gelişen Türk tarihini
esas alır. Bu bağlamda yeni milliyetçiliğin ikinci esası
olarak şunları ifade eder. “Bu topraklar üzerinde ge-
lişen Türk tarihidir. Türkiye tarihinin başlangıcı ola-
rak (1071) Malazgirt zaferi kabul ediliyor. Bu tarihten
öncesi kavmi tarihtir. 1071 milli tarihin başlangıcıdır.
Bunun sebebi milliyetçiliğin coğrafya mefhumundan
ayrılamayacağı gerçeğidir. Oğuz Türkleri ile Anado-
lu toprağı bu tarihten itibaren kaynaşmış ve onunla
yekpare bir vücut haline gelmiştir. Konya Selçuklu
Devleti, Anadolu Beylikleri, Osmanlı İmparatorluğu,
nihayet Türkiye cumhuriyeti devri, bu tarihin merha-
lelerinin teşkil eder. Oğuz Türkleri bu coğrafya içinde
dokuz asır yaşadıkları binbir macera ile hususi ka-
raktere haiz ayrı bir varlık vücuda getirmişlerdir ki,
bugünkü Türk milleti işte bu oluşun neticesidir.
“Yeni milliyetçilik anlayışının terkibine giren un-
surlardan biri de, bu topraklar üzerinde Türkler tara-
fından vücuda getirilmiş olan kültür bütünlüğüdür. Dil,
edebiyat, bütün güzel sanatlar, din, örf ve adet bu
kültür bütünlüğüne girerler. Türkiye Türklerinin kendi-
ne has bir lügati, bir grameri, bir fonetiği, kendine has
bir folkloru, halk edebiyatı, yüksek tabaka edebiyatı,
tezyini, sanatları, musikisi, din hayatı, örf ve adetleri
vardır. Bunların bütün Türkiye Türklerinin manevi ya-
pısını teşkil eder”62.
Türk milletini Anadolu’da yaşayanlardan iba-
ret sayan, Türk tarihini dokuz yüz yıllık Selçuklu ve
Osmanlı Türklerinin tarihine indirgeyen, hatta Türk
milletini Anadolu toprağının meydana getirdiğini sa-
vunan dar bir görüştür. Çinlilere meşhur Çin Setti’ni
inşa ettiren bir milletin bilinen yaklaşık üç bin yıllık
tarihini dokuz yüz yıla indirmek, otuz milyon kilomet-
180 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
re karelik bir alanda dili, töresi, anıtları yaşayan bu
milleti Anadolu’dan ibaret saymak tarihi ve sosyal
gerçeklerle bağdaşmaz. Tarihten korkmak ya da kaç-
mak hiçbir toplumu mutlu kılacak sona ulaştırmamış-
tır. Türk milletini yalnız Anadolu’da yaşayanlardan
ibaret saymak da başlı başına gaflettir. Bir millet,
tarihi kökünden, kültürünün temelleri inkâr edilerek
var edilemez, ancak köksüz ve temelsizliği dolay-
sıyla yıkılmaya uygun hale gelmiş olur. Tarihin bir
dönemini, coğrafyanın bir bölgesini ve toplumun bir
kısmını esas alarak bir milleti tanımlamak sosyoloji
bilmemenin de ötesinde dünyadan habersiz olmak
anlamına gelmektedir. Türk milleti çeşitli coğrafyalar,
çeşitli alfabeler, çeşitli dinler, çeşitli devletler ve çeşitli
aşamalardan geçerek bu güne ulaşmış kökü, tarihi
ve kültürü olan bir millettir.
Cevat Şakir Kabaağaçlı’da Anadoluculuk:
“Bana kalırsa Türkiye’nin dionisyak tarihini yazmalı.
Tarihte dionisyak olmayan ne varsa hepsini defedip,
cankurtaran kaloması gibi dionisizme yapışa kal-
malı, Türk tarihi diye okutulan zırvalar hep harpler,
zaferler, şanlar, methiyelerden ibaret, hani ya zafer
alayı günleri kırmızı beyaz kâğıtlardan işporta malı
taklar yaparız a, tarih diye laftan ve havacıvadan
zafer takları!63” “Meselâ Mimar Sinan’a Bulgarlar
Bulgar’dı diyorlar, varsın Bulgar olsun, biz Meleziz,
Mimar Sinan’ın yaptığı Bulgar kültürü değil, Osmanlı
kültürü idi. Bugüne bugün bir Bulgar kültürü yoktur.
Hem kültürün milliyetle ne ilişkisi var? O, yani Mimar
Sinan, Osmanlı mimarisi de dionisyak hamle ve atı-
lıştır besbelli64.
Anadolu’da Yunan deyimiyle “phyle”ler yani kar-
deşlikler vardı. Bunların sonradan, yani Anadolu’ya
İslamiyet’in gelmesinden sonra Ahilik denilen toplu-
luklara dönüşmüş olmaları olasılığı çoktur65. “Bence
Ahiler Türklerden önce Anadolu’da bulunan ve belki
de sendikaların pek ilkel biçimlerinden olan bir “iş-
birlikleri” idi. Şunu göz önünde tutmalı ki Araplar da
Anadolu’ya dışardan geldiler, orada buldukları birçok
İonyen kurullara Arapça bir isim takmış olabilirler. Ve
yahut Türkler Müslümanlıkları dolayısıyla “phratria”
ve “phyle”lere bir Arap ismi takmış olabilirler.66 Dikkat
edilecek nokta, Ahiliğin Türkler arasında Bizans’ın
elinde bulunan Anadolu’ya geldikleri zaman geliş-
mesidir. Başka yerlere giden Türklerden hiç böyle bir
şey yok. Evliya Çelebi Ahi pirlerinin Kibit, Nibit, İran
ve Yunan kavimlerinin üstatlarından seçildiklerini ya-
zıyor67. Kabaağaçlı’ya göre Türkler ne üretmişlerse
hepsini Anadolu’daki site devletlerden, Bizans’tan,
İyonlardan, Likyalılardan, Karyalılardan, Greklerden
vb. almışlardır. Ona göre, Ötüken’deki anıtları diken-
ler, Hive, Semerkant, Buhara, Taşkent vb. abideler,
rasathaneler vb. uygarlık eserleri herhalde Türkler
tarafından değil uzaylılarca üretilmiş olmalılar!
Anadolucular coğrafyayı esas aldıkları için, Türk-
lerin millet olmalarını ve milli tarihlerini Orta Asya ile
değil, Anadolu’ya gelmeleriyle başlatır ve kültürün
bütün unsurlarını da yine Anadolu coğrafyası ile
birlikte ele alırlar. Anadolu’ya bağlanan Türklük an-
layışı, tabii olarak diğer Türk boylarını değil; bu top-
raklara gelenleri, yani sadece Oğuzları temel olarak
almaktadır68.
Anadoluculuk yaklaşımının uzun yıllar siyasete
egemen olması sonucu Türkiye’nin dışındaki Türk-
lerle ilgilenmek bir çeşit suç kabul edilmiş, Türkçülük
hatta Cumhuriyeti kuran irade olan Türk milliyetçiliği
çeşitli defalar yargılanmıştır. Bu politikalardır ki, Türk
Milletini Anadolu’ya hapsetmiş, Irak Türkmenleri, Kıb-
rıs/Girit Türkleri, Batı Trakya Türkleri, Bulgar Türkleri
ve imparatorluk bakiyesi olarak dışarıda kalan diğer
Türklerin ezilmesi, sürülmesi, asimile edilmesine
neden olmuştur. Türkiye dışındaki Türk varlığından
yeni nesiller yıllar boyu habersiz yaşamak zorunda
kalmıştır!
Anadolucular Türkoloji çalışmalarını bir bilim
sorunu olarak görmüş, bunun milliyetçilikle karıştı-
rılmaması gerektiğini vurgulamışlardır. Mehmet Ha-
lit Bayrı, Orhun dergisinde şunları yazmıştır: “Türk
milliyetçiliği denince muhtelif merhaleleri olan bir
ülkü düşünülüp ilk merhalesi Anadoluculuktur. İkinci
merhalesi Türkiyeciliktir. Üçüncü merhalesi ise (Pan)
Türkçülüktür69.
Pertev Boratav Anadoluculuğu, Türkçülük, Tu-
rancılık ve İslamcılıktan ayrı bir hareket olarak ta-
nımladıktan sonra bu hareketin millet ve milliyet
anlayışlarını yaptığı bir alıntı ile şöyle cevaplandırır:
“Hangi millettensiniz sualine bazıları ‘Türk’ cevabını
veriyorlar, bu da yanlıştır. Türk tabiri, kavmi-ırki bir
tabirdir. Anadolulular, Azerbaycanlılar, Türkistanlılar
hep Türk’türler, fakat harsları ve vatanları bir olma-
dığı için hepsi birlikte bir millet teşkil etmezler. Biz
Türk soyundanız ve vatanımız Anadolu olduğu için
milletimiz de Anadolu milletidir”70.
5. Osmanlıcılık (İttihadı Anasır),
İslamcılık (İttihadı İslam) ve Türkçülük
Osmanlılık bir projeydi. Bir diğer adı “İttihadı Ana-
sır” yani unsurların birliği olarak tanımlanmıştı. Bu
tanıma göre, bütün Osmanlı tebaasının çifte kimliği
olacaktı. Birinci kimlik (Alt-kimlik) “Özel Alanı” ve ikin-
ci kimlik (Üst-kimlik) de “Kamusal Alanı” oluşturacak-
tı. Alt kimliklerle her vatandaş kendisini özgürce ifade
ederken Üst-Kimlik olan “Osmanlılık” herkesi kuşa-
tacak ve herkesi birbirine bağlayan sağlam ve sar-
sılmaz bir ortak bağ olacaktı. Ahmet Mithat, Osmanlı
ulusçuluk anlayışının benzersiz olduğunu, İslam ve
Halifelikten ayrı olarak, üç ayrı ilişkiye dayandığını
belirtmişti. Bu ilişkilerin birincisi, Kayı Han’ın Büyük
Türk aşiretinden miras kalan Kayıhanlık, ikincisi,
Osmanlı öncesi Anadolu Türk unsurlarını temel alan
Türklük; üçüncüsü, inanç ve Ulusallığına (kavmiyet)
bakılmaksızın bütün nüfusun paylaştığı ortak vatan
devlet yani Osmanlılık idi. Bu Türklerin kendilerini bir
başka guruptan çok Osmanlı İmparatorluğu’yla öz-
deşleştiklerini düşünen pek çok Türk entelektüelleri-
nin o zaman ki duygularını gayet iyi yansıtır71.
İslamcı Siyaset (İttihadı İslam)
İslamiyet hem bir din hem de bir kültür, medeni-
yet, sosyal düzen ve yaşayış tarzıdır. Bir din ve ibadet
biçimi olarak algılanan İslam kavramı, 19. yüzyıldan
itibaren çok daha geniş bir anlama sahip olmuştu.
19.yüzyılda İslam kavramı sosyal, ekonomik, siyasal
ve kültürel alanları kapsayacak kadar genişlediği gibi
aynı kültürü ve değerleri paylaşan kişilere bir millet
olarak bakmak gibi siyasi bir anlam kazanmıştır. İs-
lamiyet milliyetin esası olmuştur. İslam milleti kavra-
mını İslam ümmetiyle bir tutmak doğru değildir. Millet
terimi siyasi, ümmet dini bir topluluğu anlatır. Ümmet
bir idealdir, millet siyasi bir gerçektir72.
Abdülhamit saltanatının ilk zamanlarında İslam-
cılık akımına çok önem vermemiştir. Ancak Mısır’ın
İngiltere, Tunus’un ise Fransa tarafından işgal edil-
mesi ve 1877 yılında başlayan Osmanlı-Rus savaşı
sonrasında Abdülhamit çıkış yolunun Müslümanlar
arası birlik ve bütünlükten geçtiğini düşünmeye baş-
lamıştır.
Osmanlı hâkimiyeti altında yaşayan Hristiyan
tebaanın ayaklanıp ayrılmasından sonra imparator-
luğun ezici çoğunluğu Müslümanlardan ibaret hale
gelmişti. Hristiyanların Osmanlıdaki barışı kendi din,
dil ve gelenekleri lehine bozması Abdülhamit’i İslam
kültürüne dayanan siyasi bir yaklaşımı benimsemeye
mecbur etmiştir.
Abdülhamit, başından bu yana dış siyasetinde
Müslüman âlemiyle az çok bağ kurmaya uğraştığı
gibi, iç siyasetinde her şeyden önce İmparatorluğun
Müslüman unsurları arasında anlaşmazlık çıkmama-
sına gayret ederdi. Devletin geleceğinin sağlanma-
sını, Müslüman unsurların birlik ve dayanışmasıyla
Halife-i Müslimin’e sadakat ve bağlılıklarından bek-
lerdi. Kısacası bir çeşit İslam birliği siyasetini uygula-
maya çabalardı. Gayrimüslim unsurlardan artık İmpa-
ratorluk için hayır kalmadığına kanaat getiren sultan,
hiç olmazsa Müslüman unsurların milliyet davasıyla
birbirlerinden ayrılmalarına elinden geldiği kadar en-
gel olmaya çalışıyordu. Bu siyaseti güderek, Arapla-
rın, Arnavutların, Kürtlerin milliyetçilerini faaliyetten
alıkoymaya uğraştığı gibi, Türklerin de “Türk milliyeti”
esasına değer vermelerinin önüne geçmek istiyordu.
Abdülhamit, milliyet fikrini reddeden İslam’ın halife-
sultanı olmak, bütün Müslüman tabasını, yalnız dini
birlikle hükmü altında tutmak, kısacası maddi ve fikri
etkilerle gerçekte devamı artık imkân dışına çıkan
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 181
hilafet-saltanat sistemini devam ettirmek emel ve gün AB’cilik olarak var. Türkçülük vardı ve bugün o
hülyasında idi73. da var. Ancak Gökalp’in Türkçülüğü algılayış biçimi,
kapsamlıdır. O, Türkçülüğü şöyle tanımlar: “Gerçek-
Yusuf Akçura’nın üç siyasi meslek de dediği Os-
ten, biz aradığımız milli hayatı, milletin vicdanında
manlılık, İslamcılık ve Türkçülük gibi üç fikir akımına
şuursuz bir surette var kabul ediyoruz. Bu şuursuz
yönelik değerlendirmesi ise şöyledir:
vicdanı, şuurlu bir hale getirmeğe Türkçülük adı ve-
Osmanlıcılıktan maksat; “Osmanlı memleketinde- riyoruz” 79.
ki Müslim ve gayrimüslim ahaliye aynı siyasi hakları
İşin ilginç yanı bütün bu akımların tezlerini, hala
tanımak ve vazifeleri yüklemek; böylece aralarında
Gökalp öncesi bir anlayışla sürdürüyor olmalarıdır.
tam eşitlik meydana getirmek; fikirlerce ve dince tam
Ziya Gökalp bütün bu akımları aynı konsept içeri-
serbesti vermek; bu eşitlik ve serbestiden faydalana-
sinde gören bir anlayış getirmişti. Gerçekten Ziya
rak, söz konusu ahaliyi aralarındaki din ve soy ihti-
Gökalp’ın başlıca çabası, İkinci Meşrutiyet sonrasın-
laflarına rağmen yek diğerine karıştırarak ve temsil
da ortaya atılan karşıt gibi görünen düşünceleri belli
ederek Amerika Birleşik Devletleri hükümetlerindeki
bir düzenin uyumu içinde birleştirme uğraşıdır.
Amerikan milleti gibi müşterek vatanla birleşmiş yeni
bir milliyet Osmanlı milleti meydana çıkarmak”tır74. Üç Tarzı Bir Arada Düşünmek!
İslamcılık: “İslam unsurlarını soy farkına bakmak- O dönem aydınları da bugün olduğu gibi zihinsel
sızın dindeki ortaklıktan istifade ile tamamen birleş- olarak bölünmüştü. Osmanlıcılığı savunanlar, Türk-
tirmeye, her Müslim’in en küçük yaşında ezberlediği çülerin yanlış yolda olduğunu düşünüyorlardı. İslam-
“din ve millet birdir” kaidesine uyarak bütün Müslü- cılar ise hem Batıcılığı hem de Türkçülüğü tehlikeli
manları, millet kelimesine verdiği mana ile bir tek mil- sayıyordu. Batıcılar eksen olarak “Batı”yı aldıkların-
let haline koymaya çalışmak”tır75. dan kendi yollarının dışındaki her yolun çözüm ve
kurtuluşa katkı sağlayamayacağını iddia ediyorlardı.
Türkçülük: “Irk üzerine dayanan bir Türk siyasi
İşin ilginç yanı da Osmanlıcılık, İslamcılık, Türkçülük
milliyeti meydana getirmek” amacına yöneliktir. Türk-
ve Batıcılık anlayışını savunanların hepsinin amaçla-
lük siyaseti de, tıpkı İslam siyaseti gibi geneldi; Os-
rının aynı olmasıydı. Bu fikir akımların hepsinin ortak
manlı sınırları ile sınırlı değildir.
amacı Osmanlı İmparatorluğu’nu yıkılmaktan ve da-
Akçura’nın irdelediği bu üç yaklaşımla birlikte ğılmaktan kurtarmaktı.
tartışılan ve etkin olan bir de Batıcılık akımı vardı.
O dönemde bu ve benzeri düşüncelere sahip her-
Aşırı Batıcılar “Gülü ve dikeniyle” her şeyin Batı’dan
kes kendi ayırıcı anlayışını Osmanlı İmparatorluğu’nu
alınması gerektiğini savunuyorlardı. Düşüncelerini
yıkılmaktan kurtaracak yegâne yol olarak görüyordu.
büyük ölçüde yaratıcılığa değil taklitçiliğe, üretime
Her üç yaklaşımı da o dönemlerde savunan çok ciddi
değil ithalatçılığa dayandırmışlardı. Batı kültürünün
dergiler ve aydınlar vardı. İslamlaşmayı Sıratı Müsta-
dayandığı eserlerin tıpkıbasımını ve Batı’nın uygula-
kim ve Sebilü’r-Reşad çevresinde toplananlar, Türk-
malarının körü körüne izlenmesini kurtuluş için ideal
çülüğü Türk Yurdu dergisinde yoğunlaşan aydınlar,
görüyorlardı. Batıcıların en tutarlılarından olan Ab-
Muasırlaşmayı (çağdaşlaşmayı) ise hemen hemen
dullah Cevdet’e göre, Batılılaşma basit bir taklitçilik
herkes istiyordu. Ziya Gökalp bu üç anlayışı birbirinin
değil, kültürel bir değişmedir. Bu gerçekleştirilemez-
karşıtı olarak görmenin ve çatışma içinde ele alma-
se devletin yok olması kaçınılmazdır”. “Tek bir uy-
nın doğru olmadığı görüşündeydi. Ona göre bu üç
garlık vardır, o da Batı uygarlığıdır. Gülüyle dikeniyle
akım birbirinin zorunlu sonucu olduğu için bunlar ara-
almaktan başka yol yoktur. Ancak bu şekilde Türkiye
sındaki çatışma gereksizdir.
Avrupa’nın bir parçası haline gelebilir76. Ahmet Muh-
tar 1912’de, “ya Garplılaşırız, ya da mahvoluruz” diye Hilmi Ziya Ülken, Gökalp’in bu üç anlayışı başa-
yazmıştı”77. rıyla birleştirdiği düşüncesindedir. Teknik ve ilim bir-
liği anlamında ‘Batıcı’, milli şuura sahip olmak anla-
Ziya Gökalp, “Memleketimizde üç fikir cereyanı
mında ‘Türkleşmecidir’; Türk, kültürünü kendi tarih
vardır. Bu cereyanların tarihi araştırılırsa görülür ki,
ve folklorundan alacaktır. Maziperest ve ırkçı değildir.
fikir adamlarımız başlangıçta muasırlaşmak (çağ-
Ümmetçilik anlamında değil, İslam kardeşliği ve or-
daşlaşmak) lüzumunu hissetmişlerdir. Üçüncü Sul-
tak medeniyet dairesi anlamında İslamcıdır80.
tan Selim devrinde başlayan bu temayüle inkılaptan
(1908 İkinci Meşrutiyet’in ilanı) sonra İslamlaşmak Gökalp, üç hatta dört tarzı da bir arada düşünen
emeli katıldı. Son zamanlarda ortaya bir de Türkleş- sentezci bir yaklaşımla görüşlerine sistemleştirmiştir.
me cereyanı çıktı”78. Bu anlayışın doğal uzantısı olarak Ziya Gökalp, birbi-
rinden farklı, bazen de birbirine karşıt gibi algılanan
Bundan tam yüzyıl öncesinin Türkiye’sinde siya-
bu üç yaklaşımı sentezci ve bütünsel bir biçimde ele
si İslamcılık vardı, bugün de var. Osmanlıcılık var-
almış ve uzlaştırmıştır. İnancın milliyete ya da milli-
dı, bugün yeni Osmanlıcılık var. Batıcılık vardı bu-

182 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

yetin inanca karşı kullanılmasının felaket getireceğini
Gökalp o zaman fark etmişti. Bugün yaşanan birçok
sorun dikkatli bir biçimde irdelenirse Gökalp’ın o za-
man farkına vardığı bu gerçeğin, bugün ihmal edilme-
sinden kaynaklandığı görülür. Nitekim yirminci yüzyı-
lın başlarında Türk ve İslam’ı karşı karşıya getirme,
fesat yayma girişimlerinin aynısı 21. yüzyılın başında
da devreye sokulacaktır. Bu tür girişimlerin ne denli
stratejik ve süreklilik arz ettiğini Ömer Seyfettin’in o
dönemde yazdıklarından takip etmek mümkündür.
Ömer Seyfettin, Türklük Ülküsü adlı eserinde şöyle
yazar: “Milliyetsiz, Tanzimatçı, mefkûresiz politika-
cılar Türklükte bir dinsizlik olduğunu fısıldıyorlar,
gayr-ı milli ulemanın garazını ve taassubunu kımıl-
datıyorlardı. Hâlbuki dinsiz bir millet olamazdı. Milli-
yet esasını kabul eden mutlaka din esasını da kabul
edecekti. Din ve milliyet adeta birbirinin birer “lazım-ı
gay-i müfarık’ı idi. Bu itirazların boşluğunu ve hiçliğini
gören Tanzimatçı politikacılar bu sefer Türklüğü irti-
ca farz ettiler. Ve “Altaylara Doğru..” diye eğlenmeye
başladılar. Ve ne gariptir ki Türkiye gibi fiili bir Türk
diyarında Türk tarihi gazetelerle inkâr oldu”81.
Gökalp, işte bu şartlar daha doğrusu inkârlar, fa-
natiklikler ve iftiralar altında bütüncül ve sentezci bir
yaklaşımla Türkleşmek, İslamlaşmak ve Muasırlaş-
maktan söz ederek şunları yazar: “her birinin nüfuz
dairelerini tayin ederek bu üç gayenin üçünü de ka-
bul etmeliyiz; daha doğrusu bunların bir ihtiyacın üç
muhtelif noktadan görülmüş safhaları olduğunu anla-
yarak “muasır bir İslam ve Türklüğü” ibda etmeliyiz”82.
Ziya Gökalp “ümmet-millet” ikiliğine karşı entelektüel
bir mücadele vermiştir. Soruna sosyolojik temelde bi-
limsel bir kimlik kazandırmıştır. O, İslami değerlerle
Batı normlarını birbiriyle zıtlaştıranlara karşı sosyal
bir gelenek içinde bütünleşmesini sağlamıştır.
Gökalp sosyolojisinde, “Türkleşmek, İslamlaşmak
ve Modernleşmek” birbiriyle bütünleşen, aralarında
uyum sağlayan bir bütünün üç parçası gibidir. Gö-
kalp, “Türklük cereyanı Osmanlılığın muarızı olmak
şöyle dursun, hakikatte en kuvvetli müeyyididir…/…
Türklük, kozmopolitliğe karşı İslamiyet ve Osmanlı-
lığın hakiki istinatgâhı” olduğunu da söylemiştir. O,
şöyle demiştir: “Türk fikir adamları, Türklüğü inkâr
ederek dinler arası bir Osmanlılık hayal ettikleri za-
man İslamlaşmak ihtiyacını duymuyorlardı, hâlbuki
Türkleşmek mefkûresi doğar doğmaz İslamlaşmak
ihtiyacı da duyulmaya başladı…/... Bu sebeple Türk-
leşmek, İslamlaşmak mefkûreleri arasında bir zıtlık
yoktur”83. Slogan haline gelen Türk Milletindenim,
İslam Ümmetinden ve Garp Medeniyetindenim üçle-
mesi de onun izahıydı. O, dönem de “Din cihetiy-
le İslam, heyeti ictimaiyemiz cihetiyle Osmanlı,
kavmiyet cihetiyle Türk’üz”84 diyenlerin etkinlikleri
giderek artmıştı.
Türk siyasetinde “üç ya da dört akımı birleştir-
mek” denilen vak’a, Ziya Gökalp’ın 1915’lerde sa-
vunduklarını tekrarlamak anlamına geliyordu. Bugün
de aynı anlama gelen çabalara zaman zaman rast-
lanmaktadır.
Kemal Karpat, ‘Türkçülük öğesinin üç kanaldan
yeni milliyetçiliğin parçası olduğu’nu yazar. Yazınsal-
dilsel Türkçülük, yerli konuşma diline yakın basit-
leştirilmiş bir dilin kullanımını savundu. Sonunda
milliyetçiliğin önemli öğelerinden biri olan halkçılığın
dile getirilmesinin anlatım aracı oldu. Devletçi milli-
yetçilik ya da Osmanlıcılığın ve İslamcılığın politik
ideolojiler olarak çökmekte olduğunun bilincinde olan
Yusuf Akçura’nın yorumuyla pratik milliyetçilik, Türk-
çülüğün zaferini ve Osmanlı ülkesinin bir Türk yur-
duna dönüştürülmesini hedefliyordu85. Öncülüğünü
Ziya Gökalp’ın yaptığı üçüncü ideoloji, tarihin, dinin
ve Osmanlı geçmişinin yadsınması yerine, modern
Türklerin ulusal kültürünün temelini oluşturmak üze-
re sindirilmesini ve çağdaş koşullara uyarlanmasını
içeren evrimci ve özümlemeci bir Türkçülüğü savu-
nuyordu86.
Sonuç
Osmanlı, İmparatorluktan Türkiye’ye dönüşürken
Osmanlıcılık düşüncesi de Türk milliyetçiliğine dö-
nüşmüş oldu. Bu dönüşüm Türk milletinin bağımsız
ve egemen bir devlete kavuşmasını sağladı. Türkiye
Cumhuriyeti’nin fikri, manevi ve ahlaki temelleri Türk-
çülük ve Türk milliyetçiliği tartışmalarıyla atılmıştır.
Türk milliyetçiliği yaşanan süreç içerisinde sentezci,
bütünleştirici, kavrayıcı ve kapsayıcı bir muhteva ile
imparatorluk bakiyesinin bütün unsurlarını işgalci
güçlere karşı ayağa kaldırmayı başarmıştır. Bugünkü
Türkiye Cumhuriyeti, bu yönü itibarıyla Türk milliyet-
çilerinin eseridir.
____________________________________________
1 Yusuf Sarınay, “İmparatorluktan Cumhuriyete Türk Mil-
liyetçiliğinin Doğuşu ve Gelişimi, Türkler 14. Cilt, Yeni
Türkiye Yayını, Ankara, 2002, s.819.
2 Nevzat Kösoğlu, Türk Milliyetçiliği ve Osmanlı, Ötü-
ken Yayınları, İstanbul, 2000. s.39.
3 Fatma Müge Göçek, “Osmanlı Devletinde Türk Milli-
yetçiliğinin Oluşumu: Sosyolojik Bir Yaklaşım”, Modern
Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik, Cilt:4, İleti-
şim Yayınları, İstanbul, 2002,s.63.
4 E. Kemal Eyüpoğlu, On Üçüncü yüzyıldan günümüze
kadar Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler,
Birinci Cilt, Doğan Kardeş Matbaacılık Yayını, İstanbul,
1973. s. XXVI.
5 E. Kemal Eyüpoğlu, A.g.e.s.XXXI.
6 E. Kemal Eyüpoğlu, A.g.e.s.XXXII.
7 Ercüment Kuran, Türkiye’nin Batılılaşması ve Milli
Meseleler, Türk Diyanet Vakfı Yayını, 2. Baskı, Ankara,
1997. S.,69.
8 Şevket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, Remzi
Kitapevi, İstanbul, 1974. s.60.
9 Ömer Seyfettin, Türklük Ülküsü, İstanbul, 1997, s.42.
10 Ziya Gökalp, Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaş-
mak, İstanbul, 1918, s..54.
11 Yusuf Sarınay, A.g.m.s.,820.
12 Ahmed Agayef (Ağaoğlu), “İslam’da Dava-yı Milliyet”,
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 183
 Türk Yurdu, (1914) Yıl: 3, C. 7, Sayı:11, s.2388.
13 Françoıs Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri
Yusuf Akçura (1876-1935), Tarih Vakfı Yayını, 2. Bas-
kı, İstanbul, 1996, s.,8.
14 Ahmet Bekmen, “Türk Milliyetçiliği: Var Kalmanın Tayuk-
kuz Hali”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Milli-
yetçilik, Çilt;4, İletişim Yayını, İstanbul, 2002, s.328.
15 Orhan Türkdoğan, Ulus-Devlet Düşünürü Ziya Gö-
kalp, IQ Yayını, İstanbul, 2005, S.,287.
16 Nizam Önen, İki Turan Macaristan ve Türkiye’de Tu-
rancılık, İletişim Yayını, İstanbul, 2005. S.97.
17 Jacop M. Landau, Pantürkizm, Çev; M. Akın, İstanbul,
1999. S.,50.
18 Yusuf Akçura, A.g.e.s.,31.
19 Fatma Müge Göçek (Gökalp’ten Aktaran), Osmanlı
Devletinde Türk Milliyetçiliğinin Oluşumu: Sosyolojik
Bir Yaklaşım, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt:4,
Milliyetçilik, İletişim Yayını, İstanbul, 2002, s.72.
20 Nadir Devlet, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Ta-
rihi (1905-1917), TTK Yayını, 2. Baskı, Ankara, 1999,
s.166.
21 Necip Hablemitoğlu, Çarlık Rusyası’nda Türk Kongrele-
ri (1905-1917). Ankara, 1997.S.,14.
22 Namık Kemal, Kavimler Anlaşması (Külliyat-ı Kemal),
Hilmi Ziya Ülken (Aktaran), Türkiye’de Çağdaş Dü-
şünce Tarihi, Ülken Yayını, 4. Baskı, İstanbul, 1994,s.
101,
23 Yusuf Akçura, Türkçülüğün Tarihi, Kaynak Yayınları,
3. Baskı, İstanbul, 2008. s.26.
24 Hugh Poulton, A.g.e.s.,76.
25 Hilmi Ziya Ülken (Aktaran), A.g.e.s.86.
26 Yusuf Akçura, A.g.e.s.44.
27 Hugh Poulton, Silindir Şapka Bozkurt ve Hilal, Çev;
Yavuz Alogan, Sarmal Yayını, İstanbul, 1999, S.,78.
28 D. Kushner, The Rise of Turkish Nationalism 1876-
1908, Londra, 1977.
29 Hugh Poulton, A.g.e.s.,86.
30 Nadir Devlet, A.g.e.s.1555.
31 Necip Hablemitoğlu, Çarlık Rusyası’nda Türk Kong-
releri (1905-1917). Ankara, 1997.S.,14.
32 Edıge Kırımal, Der Nationale Kampf der Krimtürken,
Emsdetten-Westf. 1952. S., 9-10.
33 Mehmet Özden, “Ceditçilik Üzerine”, Türkiye Günlüğü
Dergisi, Sayı: 20, Güz 1992, s.,77.
34 Nadir Devlet, A.g.e.s,157.
35 Ahmet Agayef, “Türk Alemi”, Türk Yurdu, yıl:I, sayı 10
(22 Mart 1328-4 Nisan 1912), Türk Yurdu, Cilt I, Anka-
ra, Tutibay Yayınları, s.164).
36 Nizam Önen, A.g.e.s.120.
37 Peyami Safa, Türk İnkılâbına Bakışlar,Atatürk Araştır-
ma Merkezi Yayını, Ankara 1996, s,14.
38 Şükrü Hanioğlu, “Üst Kimlik Olarak Türklük ve Türkiye-
lilik”, 11.06.2004 Tarihli Zaman Gazetesi.
39 Hilmi Ziya Ülken (Aktaran), A.g.e,s.477.
40 Hilmi Ziya Ülken (Aktaran), A.g.e.s.479.
41 Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, s.,46.
42 Ziya Gökalp, Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri,
MEB Basımevi, Ankara, 1973,s. 287-291
43 Ziya Gökalp Kitapları, YKY Yayınları, İstanbul, 2007,
s.,48.
44 Ziya Gökalp, Malta Konferansları, Ankara, 1977.
s.113/114.
45 Durmuş Hocaoğlu, Devletçilik Bumerangı, Ufuk Ya-
yınları, İstanbul, 2002. s.39.
46 Ziya Gökalp, “Türklük ve Osmanlılık”, Makaleler I, Kül-
tür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1976,s.55.
47 Peyami Safa, A.g.e.s. 15-17.
48 Günay Göksu Özdoğan, “Dünyada ve Türkiye’de Tu-
rancılık”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milli-
184 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
yetçilik, Cilt: 4, İstanbul, 2002, s.,388.
49 Hugh Poulton, A.g.e.s.97.
50 Fevziye Abdullah Tansel, Ziya Gökalp Külliyatı-I,
s.101. Nizam Önen, İki Turan, İletişim Yayını, İstanbul,
2005, s.,119.
51 Ziya Gökalp, Kitaplar I, Bütün Eserleri Serisi, Yapı Kre-
di Yayını, 1. Baskı, İstanbul, 2007.s.76.
52 İçtihat Dergisi, Mart 1329 (1913) Sayı: 58-14.
53 Nizam Önen, A.g.e.s.107.
54 Hugh Poulton, A.g.e.s.,80.
55 Nurettin Şazi Kösemihal, Sosyoloji Tarihi, 6. Basım,
Remzi Kitapevi, İstanbul, 1999, s.47.
56 Türk Siyasetinde Yozlaşma ve Arayış Sürecinde
Milliyetçi Hareket Partisi, MHP AR-GE Merkezi Yayı-
nı, Ankara, 2002. S.,42.
57 Orhan Türkdoğan (aktaran), Türk Toplumunda Aydın
Sınıfın Anatomisi, Timaş Yayını, İstanbul 2003. s.,84.
58 Nurettin Topçu, Milliyetçiliğimizin Esasları, Dergah
Yayınları, İstanbul 1978. S.,11.
59 Nurettin Topçu, A.g.e.s.50.
60 Nurettin Topçu, Yarınki Türkiye, Dergâh Yayını, İstan-
bul 1997. S.,111.
61 Nurettin Topçu, Milliyetçiliğimizin Esasları, s.,42.
62 Mehmet Kaplan, Nesillerin Ruhu, Hareket Yayınları,
İkinci Baskı, 1970, s.37-39.
63 Halikarnas Balıkçısı, Düşün Yazıları, Bütün Eserleri
No:6. Bilgi Yayını, İstanbul 1981. S.,14.
64 Halikarnas Balıkçısı, A.g.e.s.,15.
65 Halikarnas Balıkçısı, A.g.e.s.,36.
66 Halikarnas Balıkçısı, A.g.e.s.,39.
67 Halikarnas Balıkçısı, A.g.e.s.,41.
68 Hüseyin Dayı, Türkler ve “Öteki”leştirdiklerimiz, Ti-
maş yayını, İstanbul, 2008, s.,252.
69 Orhun Dergisi, Ekim 1943 Sayısı.
70 Seçil Deren, “Türk Siyasal Düşüncesinde Anadolu İm-
gesi”, Milliyetçilik 4. Cilt, Modern Türkiye’de Siyasi Dü-
şünce Serisi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002.s.535.
71 Hugh Poulton, A.g.e.s.79.
72 Kemal H. Karpat, Osmanlı’da Değişim, Modernleşme
ve Uluslaşma, İmge Yayını, Çev; Dilek Özdemir,Ankara,
2006, S.332.
73 Yusuf Akçura, Türkçülüğün Tarihi, s.92.
74 Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, Lotus Yayını, Ankara,
2005, s.36.
75 Yusuf Akçura, A.g.e.s.36.
76 Abdullah Cevdet, İçtihad, No;69, Hicri 1329.
77 Esma Torun, Türkiye’de Kültürel Değişimler, Antalya,
2006, S.71.
78 Ziya Gökalp, Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaş-
mak, Türk Kültür Yayını, 3. Baskı, İstanbul, 1977, s.,9.
79 Ziya Gökalp, Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri
1, 1000 Temel Eser Yayını, İstanbul, 1973, s.271.
80 Nevzat Kösoğlu, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu ve
Ziya Gökalp, Ötüken Yayını, İstanbul, 2009, S.137.
81 Ömer Seyfettin, A.g.e.s.44-45.
82 Ziya Gökalp, Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaş-
mak, Yeni Mecmua, 1918; Ziya Gökalp Kitapları, YKY
Yayınları, İstanbul, 2007, s.,49.
83 Orhan Türkdoğan, Ziya Gökalp Sosyolojisinin Temel
İlkeleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara,
1987. s.119.
84 Terbiye, İkdam, 27 Temmuz 1896.
85 François Gerogeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri,
Yusuf Akçura, çev; Alev Er, Türk Tarih Vakfı Yayınları,
İstanbul, 1996. s.,11.
86 Kemal Karpat, Türkiye’de Siyasal Sistemin Evri-
mi, İmge Yayını, Çev;Esin Soğancılar, İstanbul, 2007,
s.15.
 TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİ
VE DEMOKRASİ
MEHMET ALİ ÜNAL*
T
ürk milliyetçiliğinin doğuşu XX. yüzyılın baş-
larına dayanmaktadır. İkinci Meşrutiyet’ten
sonra ortaya çıkan fikir akımları içerisinde
en güçlü olanı Türkçülük idi. Tanzimatçıların takip
ettikleri “İttihad-ı Anasır” politikası ve ikame etmek
istedikleri Osmanlı kimliği yaratma çabası azınlık-
ların kendi devletlerini kurmak yönündeki faaliyet-
lerini önlemeye yetmeyince Osmanlıcılık fikri daha
doğmadan ölmüştü. Sultan II. Abdülhamid’in tatbik
etmeye çalıştığı İslamcı siyaset de kendi hayatı ile
kaim oldu. Müslüman olan unsurların da istiklal pe-
şinde koşmaları Türkçülük cereyanının güçlenmesi-
ne yaradı. Trablusgarb ve Balkan savaşlarını yaşa-
yan Meşrutiyet aydınları büyük bir moral çöküntüsü
içerisinde idiler. Milliyetçilik cereyanı bütün dünyada
en güçlü çağını yaşıyordu.
II. Meşrutiyetin ilanını sağlayan İttihat ve Terakki
Cemiyeti Türkçü bir siyaset takip ediyordu. Türkçü-
lük fikrinin teorisyeni Ziya Gökalp bu cemiyetin mer-
kez azası idi. 1913’ten sonra İttihat ve Terakki Os-
manlı Devleti’nin kaderine tamamen hâkim oldu. Bu
sıralarda Türk Ocağı bünyesinde toplanan aydınlar
Türkçülük fikrinin inşasına koyulmuşlardı. Bu olduk-
ça zor bir işti. Ortada açık bir çelişki vardı. Osmanlı
Devleti bir imparatorluktu ve bu esaslara göre şe-
killenmişti. Osmanlı Devleti XVII. yüzyılın sonlarına
kadar cihanşümul bir siyaset takip etmişti. Osmanlı
Padişahı devrin yazarlarınca “Padişah-ı Cihan” ola-
rak anılıyordu. İstanbul da “Payitaht-ı Cihan” idi.
Devlet gittikçe zayıfladı, ama cihanşümul iddialar-
dan kolay kolay vazgeçilmedi. XX. yüzyıla girildiğin-
de dahi padişah kendisini her ne kadar “padişah-ı
cihan” saymıyorsa da bütün Müslümanların halifesi
olarak görüyordu. Birinci Dünya Savaşında bir ta-
raftan “cihad fetvası” çıkarıldığı gibi diğer taraftan
Türkçülük ve Turancılık siyaseti takip ediliyordu. Bi-
rinci Dünya Savaşı’nda uğranılan mağlubiyet hem
Osmanlı Devleti’nin hem de bütün cihanşümul poli-
tikaların sonu oldu.
II. Meşrutiyet Türkiye’de demokrasi hareketinin
önemli kilometre taşlarından biri kabul edilir. Gerçi
siyasi partiler kurulmuş ve seçimler yapılmıştır, ama
aslında hiçbir zaman demokrasi tam manasıyla iş-
lerlik kazanmamıştır. Dönemin güçlü siyasi teşkilatı
İttihat ve Terakki II. Meşrutiyet’ten sonra da illegal
faaliyetlerine devam etmiştir. Tarihimizde merkez
komitesini toplayıp muhalif gazetecilerin öldürülme-
si kararı alan tek siyasi parti İttihat ve Terakki Partisi
olmuştur. Sonunda 1913 yılı başındaki Babıâlî Bas-
kını ile hükûmeti ele geçirmiş ve böylece demok-
rasi başlamadan bitmiştir. Muhalefet baskı altına
alınmış ve ihanetle suçlanmıştır. Çünkü İttihat ve
Terakki Cemiyeti’nin demokrasi ile ilgisi yoktu. Bu
sebeple Türkçülüğün fikir babası ve cemiyet men-
subu olan Ziya Gökalp başta olmak üzere o döne-
min aydınları teorik olarak bile demokrasi üzerinde
durmamışlardır.
***
Milli Mücadele’nin zaferle sonuçlanmasından
sonra Türkiye Büyük Millet Meclisinde Mustafa Ke-
mal Paşa Cumhuriyet Halk Fırkası’nı kurunca ona
muhalif olan kadro da Terakkiperver Cumhuriyet
Fırkası’nı kurmuştu. Aslında bu partinin kurucuları
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 185
Mustafa Kemal Paşa’nın Milli Mücadeledeki silah
arkadaşları idi. Bunlardan Ali Fuat Paşa sınıf arka-
daşı; Rauf Bey, Kazım Karabekir Paşa vs. İstiklal
Savaşı sırasında önemli görevler üstlenmiş komu-
tanlardı. Cumhuriyet Halk Fırkası’na göre daha li-
beral ve demokratik esasları benimseyen bu parti
Takrir-i Sükûn Kanunu ile kapatıldı ve partiyi kuran
kadronun önde gelenleri İzmir Suikastı davasında
yargılanıp idama mahkûm edildiler. İdamların bir
kısmı yerine getirilmedi, ama muhalif siyasi hareket
tamamen tasfiye edilmiş oldu. Böylece cumhuriyet
döneminin ilk demokrasi denemesi iki yıl bile sür-
memişti.
1930 yılındaki Serbest Fırka denemesi ise bir-
kaç ay sürebildi. Mustafa Kemal Paşa’nın yakın ar-
kadaşı Paris sefiri Fethi Bey’e kurdurduğu bu parti
de sonuçta kendini feshetmek zorunda kaldı. Bun-
dan sonra Türkiye’de Tek Parti İdaresi kuruldu. Bu
dönem 1945’e kadar devam etti.
Öte yandan Cumhuriyet kurulduktan sonra da
Türk Ocağı faaliyetlerine devam ediyordu. Bu Oca-
ğın başkanı Hamdullah Suphi, devrin tanınmış sima-
sı idi. Bugün Ankara’daki Türk Ocağı Binası olarak
yapılan binanın yapımı ve Türkçülük fikrinin gelişimi
için yaptığı çalışmalar takdirle karşılanır. Atatürk’ün
yurt gezilerinde Türk Ocaklarına uğradığı ve Türk
Ocaklı gençlerle sohbetler ettiği bilinmektedir. Fakat
tek parti yönetiminin kurulması çerçevesinde Türk
Ocakları da 1931’de kapatılmış ve Halk Evleri’ne
çevrilmiştir. Tek parti idaresinin sivil toplum kuruluş-
larına tahammül edemediği görülmektedir. Bunun o
günlerde dünyanın genel gidişatına uygun bir tavır
olduğu muhakkaktır.
Atatürk’ün sadece devleti değil, topyekûn toplu-
mu değiştirmeye yönelik projeleri vardır. Bu proje-
lerin demokrasi ile başarılması ise beklenemezdi.
Zaten devir demokrasilerin zayıflayıp totaliter rejim-
lerin güçlendiği bir devirdi.
İkinci Dünya Savaşı sonunda Türkiye’nin de-
mokrasiye geçmesi bir zaruret olarak ortaya çıktı.
Bu büyük savaşta totaliter rejimler yenilmiş, demok-
rasi bloğu zaferle çıkmıştı. Savaşın galibi olan Ame-
rika Birleşik Devletleri’nin bir görevi de Avrupa’da
demokrasiyi geri getirmekti. Açık Sovyet tehdidi
karşısında Batı dünyasından kopmamak zorunda
olan Türkiye’nin tek parti idaresi ile yola devam et-
mesi mümkün değildi. Sonuçta tek partiden kopan
dört mebus Demokrat Parti’yi kurdular. Bunu diğer
partilerin kurulması takip etti.
O dönemin Türkçüleri 1944 yılında tabutluklar-
da işkencelere maruz kaldılar. 1942 yılında Alman-
186 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
ların bütün Avrupa’yı ele geçirmeleri üzerine Varlık
Vergisi Kanunu çıkararak azınlıkları cezalandırma
yoluna giden devlet, aradan iki yıl bile geçmeden
bu defa Sovyetlerin güçlenmesi ile politikasını yüz
seksen derece değiştirerek Türkçüleri tabutluklara
kapatmıştı. Sonradan hepsi beraat eden Türk milli-
yetçileri faaliyetlerini gazete ve mecmualar yoluyla
sürdürdüler. Fakat Türk milliyetçileri bundan sonra
daima “Irkçı ve Turancı” sıfatı altında resmen tah-
kir edildiler. Nedense o dönemde Türk milliyetçile-
ri siyasi bir parti halinde ortaya çıkmadılar. Ayrıca
Türkçülerin önde gelen isimleri başta olmak üzere
milliyetçi camiada demokrasi hakkında hiçbir fikir
serd edilmediği dikkati çekmektedir.
1950 yılında halkın büyük desteğini alarak ikti-
dara gelen Demokrat Parti ilk büyük hatasını Milli-
yetçiler Derneğini kapatarak işledi. Demokrasiyi şiar
edinmiş olduğu halde Demokrat Parti kadrosu da ne
de olsa tek parti döneminde yetişmişlerdi ve kendi
görüşlerine uymayan sivil toplum örgütlerine taham-
mül edemiyorlardı. Ancak ekonomik kalkınma ve
bayındırlık alanındaki başarıları ile Demokrat Par-
ti halktan çok büyük destek sağladı ve üst üste üç
defa seçimleri kazanmayı başardı. Dördüncü seçim
1961’de yapılacaktı ve muhtemelen onu da kaza-
nacaktı. Fakat muhalefet daha fazla sabredemedi
ve ordu içerisinde teşekkül eden bir cunta 27 Mayıs
1960’ta bir darbe ile hükûmeti devirdi.
1960’lı yılların sonuna doğru Alparslan Türkeş
Milliyetçi Hareket Partisi’ni kurdu. Bu Türk milliyetçi-
liğinin siyasi planda ilk defa temsil edilmesi demekti.
1944 yılında tabutluklara konulan Türkçüler arasın-
da yer alan Türkeş, 27 Mayıs darbesinde başrolü
oynayanlardan birisi idi. Fakat ihtilalci kadro ağırlıklı
olarak muhalefet partisi CHP eğilimli idi ve kısa sü-
rede Kurmay Albay Alparslan Türkeş’in temsil ettiği
grupla bu grup arasında çatışma baş göstermişti.
Sonuçta Türkeş’le birlikte 14 kişi komitenin bir iç
darbesiyle tasfiye edilip yurt dışına sürülmüşlerdi.
Bir müddet sonra 14’lerin yurda dönmesine izin ve-
rildi. Türkeş siyasi hayata atılmaya karar vermişti.
Aslında 27 Mayıs darbesinden sonra Türkeş’in ni-
yeti başsız kalan Demokrat Parti’nin bir şekilde ba-
şına geçip siyasete devam etmekti. Bu bir hayaldi
ve zaten şartlar buna uygun gelişmedi.
Türkeş MHP’nin başına geçtikten sonra partide
müthiş bir disiplin kurmuş ve milliyetçi bir gençlik
kadrosu yetiştirmek için harekete geçmiştir. Bun-
da da başarılı olmuş ve üniversitelerde Ülkücü
bir gençlik yetişmiştir. Bunda devletin 1968’lerde,
Avrupa’dakine paralel olarak gelişen Marksist genç-
liğin aşırılıklarını dengelemek politikası da etkili ol-
muştur. Marksist ideolojiye karşı Türkeş, 1960’lı yıl- ğu inanç ve ahlak anlayışının ürünüdür.
larda kaleme aldığı “Dokuz Işık Doktrini” adını verdi-
Türk inancının esası İslâm dinidir. Ahlak anlayışı
ği bir fikir sistemini ortaya atmıştır. Fakat Dokuz Işık
da buna dayanır. XIX. yüzyılda ortaya çıkan devletin
ideolojik bir doktrin olmaktan ziyade 1960’ların so-
toplumu kültürel bazda zorlaması ve Batı kültürünü
nundaki Türkiye’nin şartlarına göre hazırlanmış bir
empoze etmeye çalışması Türk medeniyetinde bir
ekonomik kalkınma planı olmaktan öte bir mahiyet
sarsıntı meydana getirmiştir. Böylece medeniyeti-
arz etmez. Dokuz Işık denilen 9 ilkenin içerisinde
miz taklitçiliğe yönelmiş ve kendi imkânları çerçeve-
milliyetçilik, ülkücülük, köycülük, ahlakçılık, ilimcilik
sinde orijinal ürünler ortaya koyma özelliğini kaybet-
vs. bulunduğu halde demokrasiyle ilgili bir umde yer
meye yüz tutmuştur. Medeniyetteki bocalama; yani
almaz.
inanç ve ahlak nizamındaki sarsılma insanımızdaki
Bütün fikir akımlarında olduğu gibi milliyetçiliğin kendine güven duygusunu yıkmıştır.
de tek bir sürümü yoktur. Cumhuriyet devrinde milli-
Devletin kültür empoze etmek siyaseti ortadan
yetçi sağdaki ilim ve fikir adamları içerisinde demok-
kalkarsa toplum kısa sürede kendi medeniyet tarzı-
rasi üzerinde en çok duran Prof. Dr. Ali Fuat Başgil
na uygun bir biçimde kültürüne sahip çıkacak ve ori-
olmuştur. 1940’lı yıllardan beri kaleme aldığı birçok
jinallik vasfı geri gelecektir. Avrupa standartlarındaki
yazısında liberal demokrasinin önemi, insan hakları
bir demokraside ideolojik devlete yer yoktur. Cum-
ve hukukun üstünlüğü prensibi konusunda pek çok
huriyetimizin kurucusu Büyük Atatürk üzerine basa
makale kaleme almıştır. Ayrıca Prof. Dr. Mümtaz
basa söylüyor: “Ben, manevî miras olarak hiçbir
Turhan ve talebesi Prof. Dr. Erol Güngör de demok-
ayet, hiç bir dogma, hiçbir donmuş ve kalıplaşmış
rasi konusunda yazılar kaleme alan milliyetçi ilim ve
kural bırakmıyorum. Benim manevi mirasım ilim ve
fikir adamlarındandır.
akıldır”. Bu söz ile Atatürk ideolojik devlete açıkça
Ne var ki, 1970’li yıllarda demokrasi felsefesi ve karşı çıkmaktadır.
liberalizm konusunda Türk fikir hayatında ciddi yazı-
Demokrasi bütün kurumlarıyla işlerlik kazanır-
lar pek yer almamıştır. Sağ ve sol ideolojik hareket-
sa Türk milleti isbat-ı vücut edebilecektir. Çünkü
lerin ve silahlı çatışmalara dönüştüğü bu dönemde
her türlü yozlaşmaya rağmen milletimizin cevhe-
demokrasi mağduru durumundaki merkez partileri
rinde zekâ, yaratıcılık, çalışkanlık, fedakârlık ve
dışındakiler için demokrasi hakkında klişeleşmiş
diğerkâmlık gibi yüksek ahlakî değerler saklıdır.
birkaç sözden başka bir şeye rastlanmaz.
Türk milliyetçiliği için 1990 öncesinde birinci teh-
Geçmişte Türk milliyetçilerinin üzerinde yeterin-
dit Komünizm idi. Çünkü tarihî hasmımız ve yakın
ce durmadıkları husus demokrasidir. Türk milliyet-
komşumuz Sovyet-Rusya’nın resmî ideolojisi idi.
çiliği katıksız bir millet ve vatan sevgisi demektir.
Sovyet İmparatorluğu’nun dağılması ile bu tehlike
Oysa milliyetçilik siyasî bir program olarak ortaya
bertaraf oldu.
konulduğu zaman demokrasi zaruri hale gelmek-
tedir. Çünkü milletin fertlerinin kendi istidat ve ka- Bugün ise Türk milliyetçiliği için birinci tehdit to-
biliyetlerini ortaya koyması demokrasi ve hürriyet taliter yönetim sevdalılarıdır. Eski Marksistler tota-
sayesinde mümkün olabilecektir. Demokrasi, millet liter unsurlarla işbirliği halinde Atatürk’ü kullanarak
hayatımızda çok yeni de olsa Türk insanının ferdî ve Atatürkçülük adı altında totaliter, anti demokratik
kabiliyetini ortaya koyması ve şahsiyetini geliştirme- ve dogmatik bir ideoloji icat ederek bunu devletin
si açısından en elverişli rejimdir. Çünkü demokrasi resmî ideolojisi haline getirmek istemektedirler.
millî iradenin yönetime yansımasından da öte, dev-
Resmî ideolojiye sahip bir devlette demokrasi-
letin vatandaşlar tarafından kontrol altına alınması
den söz edilemez. Çünkü böyle bir ülkede ne insan
demektir. Bugün ise demokrasiden ziyade bürokra-
haklarından ne de ferdî hürriyetlerden söz edilebilir.
si, yani memurların iktidarı söz konusudur. Bürok-
İdeolojik devlet, milletin kendi ideolojisini benimse-
ratik tahakkümü perçinleyen en önemli unsur da
meyen kesimini düşman olarak görür; eşit, tarafsız
devletin ideolojik karakteridir.
ve adaletli davranamaz. Resmî ideoloji kamu ku-
Demokrasi liberal felsefenin bir ürünüdür. Millet rumlarını ve görevlilerini eleştirmeyi ve denetlemeyi
temeline dayanan doktriner anlamdaki milliyetçilik imkânsız hale getirir. Haksızlıklara ve yolsuzluklara
anlayışı da esasen Fransız ihtilali ile açığa çıkan karşı çıkmak bürokrasi ve onun uzantısı basın tara-
liberal felsefenin bir ürünüdür. fından derhal devlet ideolojisine; laikliğe ve cumhu-
riyete karşı gelmek olarak yorumlanır.
Türk milliyetçiliği gücünü Türk kültüründen al-
mak durumundadır. Türk kültürü Türkün sahip oldu- İdeolojik bir yapıya sahip devletin demokrasi ile

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 187

alakası yoktur. Bugün hâlâ Osmanlı devrinden kal-
ma bir alışkanlıkla millet teb’a olarak görülmekte ve
milletin devlet için var olduğu görüşü geçerli kılın-
maktadır. Demokrasilerde devlet, millet için vardır.
Oysa bugün bürokrasi ve kendilerini meclisin, yani
millet iradesinin üstünde görenler topluma kendi ka-
falarındaki hayat tarzını ve düşünce formunu kabul
etmeye zorlamakta, çoğulculuğa ve çeşitliliğe karşı
çıkmaktadır.
Türkiye’de uygulandığı şekliyle laiklik, devletin
cebrî kültür değişimi politikasının aracıdır. Sultan II.
Mahmud’la başlayan bu hareket, tarihî seyir içeri-
sinde dozajı artarak devam etmiştir.
Türk milliyetçilerinin en büyük handikabı devlet
algılamasıdır. Çok defa millet sevgisi ile devlet sev-
gisi ve dolayısıyla devletçilik ile milliyetçilik birbirine
karıştırılmaktadır. Devlet kutsandığı ölçüde millet
değersizleşmektedir.
Devleti, millet iradesinin ortaya koyduğu bir orga-
nizasyon olarak anlıyoruz. Millet, kendi hayatiyetini
devam ettirebilmek için adına devlet denilen idarî,
askerî, malî vs. alanda kendiliğinden bir teşkilatlan-
ma ortaya koymuştur. Toplumun sosyal, ekonomik
ve kültürel hayatının korunması ve geliştirilmesi için
böyle bir organizasyon zaruri görülmüştür. Kısaca-
sı bir milletin ayakta kalabilmesi devlet sayesinde
mümkün olabilir.
Cumhuriyetin kuruluşuna kadar ki Türk devlet-
lerinde millet iradesinden söz edilemez. Daha çok
bir sultanın, bir monarkın iradesi söz konusudur.
Bu meyanda Osmanlı ve ondan önceki Selçuklu
hükümdarları kendilerini devletin sahibi olarak görü-
yorlardı. Kendilerini, Tanrı iradesi ile toplumu idare
etmek ve hanedanın adıyla anılan devleti yücelt-
mek için görevlendirilmiş sayıyorlardı. Hükümdar
bütün yetkilerini Tanrıdan alıyor ve onun adına hük-
mediyordu. Ancak Hun-Göktürk-Uygur-Selçuklu-
Osmanlı çizgisini takip eden Türk devletleri monar-
şik olmakla beraber, despotik değillerdi. Hükümdar,
kanun koyma yetkisine rağmen, ister kendi koymuş
olsun, isterse önceki hükümdarlardan miras almış
olsun maşeri şuurun kabul ettiği hukuka uymak zo-
rundaydı. Osmanlı devrindeki ifadesiyle padişah
dahi olsa şer’-i şerîfe ve kanun-ı münîfe (örf) aykırı
kanun koyamaz ve icraatta bulunamazdı. Bundan
dolayı geçmişteki Türk devletlerini despotik olarak
vasıflandırmak yanlıştır. Gerçi cumhuriyet dönemin-
deki eğitim müfredatında padişahlar için hep astı-
ğı astık, kestiği kestik, şeklinde despotik bir portre
çizilmiştir fakat bunun gerçekçi olmadığı erbabınca
bilinmektedir.
188 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Aslında Türk devletlerinde hukuka bağlılık pren-
sibi, Kutadgu Bilig başta olmak üzere siyasetnâme
ve nasihatnâme türü pek çok eserde işlenmiştir.
Buna göre hükümdarın, yani devletin görevi, asa-
yişi sağlamak, adaleti tesis etmek, halkın refahı için
gereken tedbirleri almak ve bu meyanda akçanın
değerini korumaktır. Evet, refah hususu çok önem-
lidir. Bugün uzun yıllardır toplumu sosyal ve ahlakî
yönden kemiren enflasyonun sorumluluğu 13. yüz-
yılda devlete yüklenmektedir. Hükümdar akçanın
değerini sabit tutacaktır yani halkı enflasyondan
koruyacaktır. Ancak o zaman halk hükümdara itaat
edecek ve vergisini verecektir.
Türkler, tarih boyunca pek devletsiz kalmamış-
lar, devletsizliğin millet için nasıl bir felâket olduğu-
nu idrak ederek devleti her şeyin üstünde tutmuşlar
ve ona kutsiyet atfetmişlerdir. Devlet-i ebed-müddet
kavramı böyle bir kutsiyet izafesinin ifadesidir. Dev-
lete veya hükümdara kutsiyet izafesi o dereceye
varmıştır ki, devlet idaresinin zaman zaman yaptığı
haksızlıklar bile hoş görülmüş; vardır bir hikmeti de-
nilerek saygı ve sadakat sürdürülmüştür.
Osmanlı Devleti daha da ileri giderek, kul sis-
temi içerisinde köleleri özel bir eğitimden geçirerek
ehl-i örf denilen idareci bir seçkin sınıf yetiştirmiş ve
devlet ve reaya (halk) adına bu sınıfı yeri geldiğinde
feda etmekten çekinmemiştir. Ancak idarî mekaniz-
mayı elinde tutan bu zümre, pratikten kaynaklanan
sebeplerle çok güçlü bir konuma gelmiş, zaman za-
man bizzat devlet ve hükümdarlık makamı üzerinde
tayin edici bir rol oynamıştır. Topluma karşı hiçbir
sorumluluğu olmayan, sadece padişah iradesine
tâbi bu idareci kullar zümresinin yerini Tanzimat’tan
sonra daha kalıcı bir yapıya sahip bürokrasi almış-
tır. Müsadere geleneğine son verilmesiyle de bu bü-
rokrat sınıf, önceki kullar zümresine nazaran devle-
te karşı daha güçlü ekonomik ve hukukî dayanaklar
bulmuştur. Kendisine, Batılılaşma veya modernleş-
meyi topluma yaymak gibi bir misyon yüklenen Tan-
zimat bürokrasisi, hemen hemen hiç değişmeden
cumhuriyete de intikal etmiştir.
Modernleşme süreci içerisinde Türkiye XIX. yüz-
yılın sonlarından itibaren yavaş yavaş demokrasiye
geçmeye başlamış fakat bu sistemi aldığımız Batı
ülkeleri ile aynı tarihî çizgiyi yaşamadığımız için
birçok problemler zuhur etmiştir. Batı’da demokra-
si liberalist felsefenin bir ürünü ve Batı’nın geçirdiği
sosyal değişmelerin bir sonucudur. Bizde ise de-
mokrasi, Batılılaşmanın zaruri bir parçası olarak te-
lakki edildiği için alınması gerekli görülmüştür.
İşin olumlu tarafı Türk toplumu kendisine daya-
tılan demokrasi rejimini çabuk benimsemiştir. Çün-
kü kendi iradesi ile idarecisini seçmek fırsatını elde
etmiştir. Zaten halkın iradesi demek, hakkın iradesi
demektir. Ancak devletçi-bürokrat-aydın, demokra-
sinin arkasında yatan liberalist felsefeyi göz ardı
ederek, demokrasinin zaruri kıldığı kurallara göre
değil, kendi kafasındaki despotik anlayışa göre reji-
mi yorumlamaya ve uygulamaya çalışmıştır.
Devletçi seçkinler, bugün demokrasiden söz et-
mekle birlikte kutsal devlet kavramından da vazge-
çememektedirler. Oysa liberalist felsefenin ön gör-
düğü demokrasi anlayışına göre devlet kutsal ola-
maz. Çünkü kutsallık izafe edildiği zaman devletin
icraatını tartışmak mümkün değildir. Kutsal olanın
her yaptığı doğrudur ve yanlış yaptığını düşünü-
yorsak bile bir hikmeti vardır, dememiz icap eder.
Hâlbuki liberal demokrasinin hüküm sürdüğü bir ül-
kede devletin faaliyet alanı mümkün olduğu kadar
daraltılmış, güçlü bürokrasi, ferdin hürriyeti önünde
bir engel olarak görülmüştür. Demokratik devlette
bürokrasi toplumun hizmetindedir ve onun için var-
dır. Oysa bizim geleneksel devlet anlayışımıza göre
toplum devlet için vardır.
Bugün Türkiye Cumhuriyeti idaresini ellerinde
tutanlar, kutsal devlet kavramından vazgeçemedik-
leri, diğer bir deyimle halkın iradesine inanmadıkları
ve güvenmedikleri yani devleti milletin üstünde gör-
dükleri için toplumun kahir ekseriyetini potansiyel
tehlike olarak görmektedirler. Bundan dolayı toplu-
mu yola getirmek için toplum mühendisliğine soyu-
nulmakta ve insanları kendi kafalarındaki şablona
göre tanzim etmek için uğraşılmaktadır. Bu bir an-
lamda Sovyetler Birliği’nin siyaseti ile paralellik arz
etmektedir. Sovyet sisteminin 70 yıl boyunca gayesi
Homo Sovyetikus denilen Marksist ideolojinin ön
gördüğü bir insan tipi yetiştirmeye çalışmak olmuş-
tur. Elbette ki bugünkü noktada bu gayret fiyaskoy-
la sonuçlanmıştır. Türkiye’deki devletçi-seçkinlerin
takip ettiği siyaset de aynı mahiyettedir. Atatürkçü-
lâik-çağdaş-uygar vs. gibi sıfatlarla tavsif ettikleri bir
Homo Cumhuriyetikus yani bir cumhuriyet insanı
yetiştirmek. Bu amaç uğrunda toplumun sahip ol-
duğu manevî değerler, inançlar ve sosyal yapı hiçe
sayılmaktadır.
Bu bağlamda Türk milliyetçilerinin bir kısmının
hâlâ kutsal devlet anlayışını sürdürdüğü görülmek-
tedir. Bundan dolayı demokrasinin gelişmesinin
devlete zarar vereceği kaygısını taşımaktadır. Bu
kaygı yanlış ve gereksizdir. Temelinde yatan zihni-
yet millete olan itimatsızlıktır. Milletin yanlış karar
verebileceği endişesidir. Bu endişe ve anlayış, dev-
leti milletten korumaya yönelik tedbirler alınmasını
öngörmektedir. Çünkü millet yanlış tercihler yapabi-
lir ve istenmeyen siyasi partileri işbaşına getirebilir.
O zaman devleti millet iktidarından koruyan bir ve-
sayetçi kurumlar ikame etmek lazımdır. Nitekim bu
yüzden 1960 darbesinden sonra ortaya çıkan bazı
kurumlara böyle bir vesayet misyonu yüklenmiştir.
Hâlbuki Türk milliyetçilerinin dayandığı esas
temel Türk milleti ve ona ait değerlerdir. Dolayısıy-
la milletin seçimlerde tezahür eden iradesine rıza
göstermek Türk milliyetçiliğinin bir gereği olması ge-
rekir. Demokrasi kültürü konusunda muasır mede-
niyet seviyesini tam olarak yakalayabilmiş değiliz.
Cumhuriyet, demokrasi olmadığı zaman manasız-
dır. Dünya üzerinde adı cumhuriyet olup, fakat ger-
çekte bal gibi diktatörlük olan bir sürü devlet vardır.
Cumhuriyeti faziletli kılan halkın yönetime katılımını
sağlayan demokrasi rejimidir. Ancak demokrasinin
sadece dört yılda bir sandık başına gitmek demek
olmadığını, devlet ve toplum hayatında her kesimin-
de buna göre bir yapılanma ve kültür teşekkülü ge-
rektiğini; bu hususta da daha almamız gereken hayli
mesafe olduğunu elli küsur yıllık demokrasi tecrübe-
miz ortaya koymuş bulunuyor. Zira hâlâ bazı kesim-
lerin, benim tercih ettiğim parti kazanırsa demokrasi
güzeldir, anlayışından kurtulamadıkları görülmekte;
muhalif fikirler tahammülsüzlükle karşılanmakta ve
ihanetle suçlanmaktadır. Bu ölçüsüzlüğün ortadan
kalkması; demokrasinin kendine has bir nezâket ve
zarâfet üslubunun benimsenmesi rejim, millet ve
devlet hayatı için bir kazanç olacaktır.
Bugün Türk milliyetçilerinin bir kısmının devlet-
çilik refleksiyle adeta darbeci bir zihniyeti destekler
konuma düşmesi acaba Türk milliyetçiliği demokra-
tikleşmeye engel mi, sorusunu zihinlerde çağrışım
yaptırmaktadır. Siyasi konjektürün ve siyasi basiret-
sizliğin ortaya çıkardığı bu durumun yanıltıcı oldu-
ğunu düşünüyoruz. Türk milliyetçilerinin, milliyetçili-
ğini yaptıkları millete saygısı varsa onun temayül ve
taleplerine duyarsız kalmaları söz konusu olamaz.
Aksi halde muhayyel bir milletin milliyetçiliği yapılmış
olur. Realitedeki milletin taleplerinin göz ardı edile-
rek millet adına hareket etmek jakobence bir tavırdır.
Gerçekçi milliyetçilik milletin bugünkü taleplerini göz
önüne almayı ve bugünkü problemleri çözmeyi ge-
rektirir. Toplumu kendi kafasındaki bir şablona göre
hizaya getirmeyi amaçlamak tek kelime ile toplum
mühendisliği yapmak demektir. Türk toplumu böy-
le bir mühendisliği hoş karşılamadığını birçok defa
göstermiştir. 1946’dan bu yana yapılan seçimler tah-
lil edilirse bu durum kolayca anlaşılabilir.
______________________________________________
* Prof. Dr., Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakül-
tesi
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 189
 TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİ VE
TÜRK KÜLTÜRÜNDE SEVGİ KAVRAMI

UMAY GÜNAY*

“T
ürk milliyetçiliği “kavramı Doğu ve Batı “Biz milliyet fikirlerini tatbikte/uygulamakta çok
milletlerinin milliyetçilik kavramlarından gecikmiş ve çok ilgisizlik göstermiş bir milletiz. Bu-
çok farklıdır. Doğu ve Batı milletlerinin nun zararlarını fazla faaliyetle telafiye/düzeltmeye ve
milliyetçilik anlayışlarında üstün ırk kabulüyle birlik- tamamlamaya çalışmalıyız... Çünkü tarihî hadiseler,
te, diğer milletleri küçüksemek ve onları yok etmek insanlar ve milletler arasında, hep milliyet fikrinin
anlayışı yer almaktadır. Museviliğin evrensel bir dine hâkim olduğunu göstermiştir.”
dönüşüp yaygınlaşamamasının ve içinden ikinci bir
“Dünyanın bize hürmet göstermesini istiyorsak,
din olarak Hristiyanlığın doğuşu Yahudilerin üstün
ilk önce biz kendi benliğimize ve milliyetimize bu hür-
ırk anlayışlarından kaynaklanmaktadır. Emeviler
meti; hissi, fikri, ve fiilî olarak bütün davranış ve hare-
de Müslümanlığı, Musevilerin yaklaşımı ile hayata
ketlerimizle gösterelim; bilelim ki milli benliğini bulma-
geçirmişler ve Müslüman olan diğer etnik grup ve
yan milletler başka milletlerin avıdır. Millî mücadeleyi
milletleri ikinci sınıf olarak değerlendirmişlerdir. Ab-
yapan, doğrudan doğruya milletin kendisidir; Milletin
basilerle birlikte Türklerin büyük ölçüde İslâmiyet’i
evlatlarıdır. Millî mücadelede şahsi hırs değil, milli iz-
benimsemelerinden sonra Türklerin katkısı ve yakla-
zeti nefs, gerçek saik olmuştur. Yurt sevgisi ona hiz-
şımlarıyla İslâmiyet bir etnik grubun inancı olmaktan
metle ölçülür. Türkiye’nin bugünkü mücadelesi yalnız
çıkarak yaygınlık kazanmış ve evrensel bir din niteliği
kendi nam ve hesabına olsaydı belki daha kısa daha
kazanmıştır. İnsanlık tarihinin hikâyesine bakıldığın-
az kanlı olur ve daha çabuk bitebilirdi. Türkiye azim
da bütün mücadelelerin altında yatan temel sebebin
ve mühim bir gayret sarf ediyor. Çünkü müdafaa etti-
devletlerin ve kişilerin iktidar ve hâkimiyet mücade-
ği /savunduğu bütün mazlum milletlerin bütün şarkın/
lesi olduğu görülür. Tarih boyunca bu mücadelede
doğunun davasıdır ve bunu nihayete getirinceye ka-
kaybeden pek çok devlet ve halk kaybolmuş tekrar
dar Türkiye, kendisiyle beraber olan şark milletlerinin
hayata dönememişlerdir. Sümerler, Hititler, Frigler,
beraber yürüyeceğinden emindir. Millet sevgisi kadar
Astekler vb.
büyük mükâfat yoktur. Yurt toprağı, sana her şey
Tarih sahnesine çıktıkları M.Ö. IV. binden itibaren feda olsun. Kutlu olan sensin.
Türkler, ilk yurtlarının bir bölümünü muhafaza ederek
Harp, muharebe hele meydan muharebesi yalnız
yeni yeni yurtlar edinmiş; pek çok farklı medeniyet ve
karşı karşıya gelen iki ordunun çarpışması değildir,
din dairelerine girmiş; yeni kültür sentezleri üretmiş;
ulusların çarpışmasıdır. Ulusların bütün varlıkları ile
16 imparatorluk, yüzlerce devlet kurmuşlardır. Türk-
bilim ve teknik alandaki seviyeleri, başarıları, ahlakla-
lerin kurdukları devletlerin bir bölümü Tabgaç’da Çin-
rı, kültürleri, faziletleri ile kısaca göz ile görülür bütün
lilere, Hazarlarda Musevilere, Bulgarlarda Slavlara
güçleri ve varlıkları ile her türlü araçları ve olanakları
devredilirken büyük bir bölümü kendi iç çatışmaları
ile çarpıştığı bir sınav alanıdır.
sonucunda zayıfladıktan sonra yabancılar tarafın-
dan yıkılmıştır. Türkler, kendi içlerinde çeşitlenerek Gerçek kanaatim şudur. Ulusumuzu harbe gö-
bölünmüş ve her seferinde yeniden doğuşu ve ku- türünce vicdanımda azap duymamalıyım. Bize milli-
ruluşu sağlamışlardır. Yabancılardan çok birbirleriyle yetperver derler. Fakat biz öyle milliyetperverleriz ki,
çatışan Türklerin medeniyet seviyeleri ve lehçeleri de bizimle teşrik-i mesai eden bütün milletlere hürmet
birbirlerinden farklılaşmıştır. ve riayet ederiz. Onların bütün milliyetlerin icabatını
tanırız. Bizim milliyetperverliğimiz herhalde hodbina-
Büyük Atatürk milliyet fikrini özetle şöyle değer-
ne ve mağrurane bir milliyetperverlik değildir.”
lendirmiştir:

190 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

 Bu alıntılarda ve Büyük Atatürk’ün bütün konuş-
malarında ifade ettiği şey Türk milletine karşı duy-
duğu sevginin sorumluluk duygusu ile bütünleşme-
sinden doğan hem kendine hem başkalarına saygılı
Türk milliyetçiliği düşüncesidir. Türk tarihi boyunca
Türk devletlerini yöneten liderler kendi milletleri için
istedikleri huzuru refahı ve mutluluğu diğer halklar
için de istemişlerdir. Bu sebeple güçlü Türk devletle-
rinin içinde daima kendi inanç ve geleneklerine göre
yaşayan huzurlu ve müreffeh etnik gruplar bulunmuş-
tur. Türk devletleri zayıfladığı dönemlerde bu etnik
gruplar dış güçlerle birleşerek çöküşü sağlamakta rol
oynamışlardır.
Bilge Kağan’dan Atatürk’e uzanan çizgide milli-
yetçilik Ziya Gökalp’in de ifade ettiği gibi Türk milletini
“yükseltmek” ve Atatürk’ün ifade ettiği üzere Türk mil-
letini “sevmek ve hürmet etmek” kavramlarında çok
sade, açık ve samimi bir biçimde ifade edildiği üzere,
var olmak ve varlığını en iyi bir şekilde sürdürmek
anlamını taşımaktadır. Bu sebeple Türk milletine açık
ve gizli düşmanlık besleyenlerin ifade ettiği gibi doğu
ve batı milliyetçiliklerinin içinde barındırdığı soykırım,
üstün ırk, diğerlerini yok ederek yükselmek, faşist
baskı ve yaklaşımlar gibi insan haysiyetiyle bağdaş-
mayan kabul ve değerler, Türk Milliyetçiliği ideolojisi
içinde hiç bir zaman yer almamıştır. Türk milliyetçileri
kendileri için istedikleri her iyiliği başka milletlere de
lâyık görmüşlerdir.
Hümanizm adına, bu milliyetçilik yaklaşımı
fevkalâde saygıdeğer olmakla birlikte, kendi milleti
adına savunma ve karşıdan gelecek karmaşık oyun-
lu saldırılar konusunda strateji ve uyanıklık ve karşı
tezler geliştirme yeteneğinden yoksun bir alt yapı ol-
duğunu da gözden kaçırmamak gerekir.
Osmanlı Devleti’nin gerileme ve çöküş dönemin-
de yaşanan fevkalade dramatik olayların bu gün in-
san hakları adına Türkiye’nin karşısına soykırım tezi
olarak çıkarılması, Kıbrıs’ta 1974 öncesi yaşanan
vahşet ve dehşetin fâili olarak Türk tarafının göste-
rilmesi gibi onlarca örnek verilebilir. Unutmamalıyız
ki “Dün bugünün, bugün yarının tohumudur.” Sahip
olduğumuz başkalarına saygı ve sevgiden vazgeç-
meyerek, kendimize ve birbirimize de yabancılara
gösterdiğimiz saygıyı ve sevgiyi göstermeyi öğren-
meliyiz. Saygı ve sevgi tek taraflı olduğu zaman kar-
şı taraf tarafından gerek bireysel hayatımızda gerek
uluslararası ilişkilerde sömürülme ortamları sağlar.
Unutmamalıyız ki saygı ve sevginin karşılıklı ola-
bilmesi ve barış ve huzur ortamları yaratması için
öncelikle bireyin ve devletlerin çok güçlü ve zengin
olmaları gerekir. Bugün dünyanın ABD’ye gösterdiği
saygı ve sevginin arkasında demir yumruğa dayanan
refah yatmaktadır.
Büyük Atatürk’ün, Afet İnan’a yazdırdığı aşağı-
daki görüşleri bilgi sahibi olmadan keşif ve üretim
yapmadan başarıya ulaşılamayacağını anlatması
açısından, bütün değerlendirmeleri gibi dikkat çekici
ve yol göstericidir:
“Hars mefhumunda milletlerin güç ve geç değişen
bazı ırki, fikri hasletlerine, karakterlerine hasrederler
ve buna çok kıymet ve ehemmiyet verirler. Mesela
İstanbul’un zaptı hadisesini mütalaa ederken, diyen-
ler vardır ki: Bizanslılar Türklerden daha medenî idi-
ler, fakat Türklerin harsı kuvvetli olduğu için galip ve
muzaffer oldular. Bu telakki ve izah doğru değildir.
Hakikatte Türkler Bizanslılardan hem daha medenî
idiler, hem daha ırkî karakterleri onlardan yüksekti.
Medeniyet dediğimiz harsın, üç mühim unsurunu
göz önünde tutarak hadiseyi mütalaa edersek, fikri-
miz kolaylıkla izah edilmiş olur: “İstanbul’u zapt eden
Türkler devlet hayatında elbette Bizans İmparatorlu-
ğundan çok yüksekti. Türklerin İstanbul fethinde inşa
ve icat ettikleri gemiler, toplar ve her nevi vasıtalar,
gösterdikleri yüksek fen iktidarı bilhassa koca bir
donanmayı Dolmabahçe’den Haliç’e kadar karadan
nakletmek dehası, daha evvel Boğaziçi’nde inşa et-
tikleri kaleler, aldıkları tedbirler Bizans’ı zapt eden
Türklerin fikir ve fen âleminde ne kadar ileri oldukları-
nın yüksek şahitleridir.”
“Bizans prenslerinin Türk ordugâhlarında staj
yaptıklarını, her hususta ders aldıklarını da hatırlat-
mak isterim. Daha Attilâ zamanında Şarki Roma İm-
paratorluğunun Türklerin haraçgüzârı olacak kadar
siyasette ve askerlikte dûn bulunduğu malumdur.
Bizans’ı zapt eden Türklerin iktisadi hayatta Bizans-
lıların çok ilerisinde olduğunu izaha ise hacet görül-
mez. Hülasa, medeniyet harstan başka bir şey değil-
dir. Hars kavramını seciye diyebileceğimiz karakter
mefhumuna indirmemelidir. Bu arz ettiğim telakki/
anlayış birbirinden ayırt edilmesi güç olan, medeni-
yet ve harsın tarif, izah ve anlaşılmasında kolaylığı
da mûcib olur.
Bütün bu açıklamalar, Tanzimat’tan bugüne de-
vam eden “Amerika’yı yeniden keşfetmeyelim” sözü
ile özetlenen onlar yapsın biz kullanalım anlayışına
cevaptır. Eskiyen metotları uygulayarak, Batı’nın sa-
hip olduğu bilginin bir bölümünü ödünç alarak, ancak
“gelişmekte olan ülke” sıfatına süreklilik kazandırılır,
asla gelişmiş ülke sıfatına ulaşılamaz. Yönetilen ol-
mak yerine yönetenler arasında yer almak için önce-
likle stratejik düşünce tarzına geçmek, aydınlarımı-
zın kendi tarihimiz ve kültürümüzle birlikte dünyayı
doğru tanımasını sağlamak ve genç nesilleri bilgi
sahibi olmaktan öte, bilgi üreten ve keşif yapabilen
yaratıcılığa ulaştırmak gerekir.
______________________________________________
* Prof. Dr.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 191
 TÜRK SİYASAL YAŞAMINDA
MHP
TURGAY UZUN*
M
illiyetçi Hareket Partisi’nin Türk siyasal ha-
yatında yer almaya başladığı tarih, 9 Şubat
1969’dur. Bununla beraber MHP’nin temsil
ettiği siyasal hareketin partileşme sürecinin başlan-
gıcı, Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi’ne Alparslan
Türkeş’in genel başkan seçildiği ağustos 1965 tarihidir.
Bu tarihten önce de CKMP milliyetçi ve muhafazakâr
nitelikte bir partiydi, ancak milliyetçi-Türkçü ideoloji-
nin bir siyasal ideoloji olarak temel alınması olgusu,
Alparslan Türkeş ve ekibinin bu partiye girmelerinden
sonra oluşmuştur. Bu bağlamda Alparslan Türkeş’in
CKMP’ye egemen olması, önceleri daha çok kültürel
nitelikteki küçük örgütlenmelerin oluşturduğu milliyetçi
hareketi bir parti aracılığı ile siyasal hayata taşımış ve
milliyetçi ideoloji bu parti sayesinde siyasal hayat için-
de kurumlaşma sürecine girmiştir.
CKMP’den MHP’ye: MHP’nin Kurulması
Milliyetçi Hareket Partisi’nin kuruluşunda Cumhuri-
yetçi Köylü Millet Partisi’nin değişim süreci önem taşı-
maktadır. MHP, ilk önce bu adla bir siyasal parti olarak
kurulmamış, çekirdeğini Millet Partisi’nin oluşturduğu
CKMP’nin isim değiştirmesiyle Türk siyasal hayatında-
kini yerini almıştır. Parti içi çekişmeler nedeniyle parti-
den uzaklaştırılan ve istifa eden milletvekillerinin Mare-
şal Fevzi Çakmak başkanlığında 20 Temmuz 1948’de
kurdukları Millet Partisi1, CKMP’nin ana çekirdeğini
oluşturan siyasal örgüttür. Millet Partisi, DP’in CHP’ye
yönelik muhalefetini yeterince sert bulmayan milletve-
killileri tarafından kurulması nedeniyle daha sert bir mu-
halefet anlayışını seçmiş ve DP’den daha muhafazakâr
192 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
bir çizgiye sahip olmuştur. Millet Partisi’nin kurulmasıyla,
DP, daha rafine bir nitelik kazanmış, daha tutarlı bir par-
ti görünümü sergilemeye başlamıştır2. Millet Partisi’nin
siyasal hayat içinde hem CHP hem de DP’ye karşı kes-
kin bir muhalefet stratejisi takip etmesi ve kavgacı bir
görüntü vermesi, bu partinin meclisteki varlığı ile ters
orantılı olarak gelişme gösterdi ve DP’den ayrılanlar
halkın desteğini koruyamadılar. Millet Partisi, özellikle
genel başkan Fevzi Çakmak’ın ölümü sonrası, cenaze
töreni sırasında çıkan olaylar nedeniyle CHP tarafından
laiklik karşıtı bir parti olmakla suçlandı, bu suçlamalara
bazı DP’liler de katıldı. Bu nedenle CHP ve DP, 1950
seçimleri öncesi ortak tutum alınması konusunda bir
görüş birliğine vardı. 3
Türk siyasal hayatında bir dönüm noktası olan
1950 seçimleri sonunda, Demokrat Parti, 23 yıl gibi
bir süre iktidarı elinde bulunduran, cumhuriyetin ku-
rucusu ve devrimlerin uygulayıcısı olan Cumhuriyet
Halk Partisi’ni yenilgiye uğrattı. 1950 yılında iktidarın
“kurucu” bir partiden başka bir partiye barışçı bir yolla
devri, Türkiye gibi ülkelerde çok az rastlanılan bir olgu
olarak kabul edilmektedir. Bu olayın başarılmasında,
Türkiye’nin 1876’dan beri bir meclis ve seçim gelene-
ğine, güdümlü ve kısa süreli de olsa bir muhalefet de-
neyimine sahip olması büyük önem taşımaktadır.
DP iktidarı ile birlikte ülkede bir liberalizasyon döne-
mi başladı. CHP’nin de katılımıyla Cemiyetler Kanunu
ve diğer bazı anti-demokratik kanunlarda değişiklikler
yapıldı ve siyasal özgürlükler genişletildi. Bu durum da
doğal olarak siyasal hayat içinde çok değişik görüş-
lerin temsil yeteneğini arttırdı. Bu arada Millet Partisi,
1950 seçimleri sonunda meclisteki gücünü hemen he-
men kaybederek sadece bir milletvekili çıkarabildi. 4
8 Temmuz 1953’te faaliyetlerine hükümet tara-
fından son verilen Millet Partisi, Ankara Sulh Hukuk
Mahkemesi tarafından, 27 Haziran 1954’te “dini esa-
sa dayanan ve gayesini saklayan bir cemiyet olduğu”
gerekçesiyle kapatıldı.5 Parti, 9 Şubat 1954’te Millet
Partisi kurucularından Osman Bölükbaşı başkanlı-
ğında Cumhuriyetçi Millet Partisi adını alarak yeniden
kuruldu.6 CHP, yeni kurulan CMP ile bir işbirliğine gi-
rebilmenin yollarını aradı ve yaklaşan seçimlerde bir
işbirliği yapılabilmesi yolunda kararı alındı.7
2 Mayıs 1954’te genel seçimle yapıldı. Bu seçim-
lerde DP % 56.61, CHP % 34,78 oranında oy aldı.
CHP yalnızca Malatya, Konya ve Sinop illerinde CMP
ise Kırşehir’de çoğunluğu sağladı. Diğer illeri ise DP
kazandı. Buna göre DP 503, CHP 31, CMP 5 ve ba-
ğımsızlar 2 milletvekili kazandı. 8Orta Anadolu küçük
burjuvazisi arasında sınırlı bir desteğe sahip küçük bir
sağ parti olan CMP ve lideri Bölükbaşı, DP’nin bölün-
mesiyle muhalefet partilerine geçen siyasal inisiyatifi
daha etkili kullanmak için, DP’ye karşı birlik ve ortak
eylem imkânları konusunda CHP ile anlaşma yolları
aradı ve bu iki parti DP ve özellikle Menderes üzerinde
muhalif eylemlerini yoğunlaştırdılar. 9
27 Ekim 1957’de yapılan genel seçimlerde DP %
47.70, CHP % 40.82 Hürriyet Partisi % 3.85 oranın-
da oy kazandı. CMP ise oyların % 7.19’unu almasına
rağmen sadece dört milletvekilliği elde edebildi. Bu
arada 16 Ekim 1958 tarihinde, Mayıs 1952’de kuru-
lan Türkiye Köylü Partisi, CMP’ye katılarak partinin
adı Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi olarak değiştirildi
ve parti genel başkanlığına Kasım 1959 kongresi ile
Osman Bölükbaşı yeniden seçildi.10 Daha sonra Tür-
kiye Köylü Partisi 6 Şubat 1960 tarihinde CKMP’den
ayrılacaktır.11
1957 seçimlerinde oylarını % 56.61’den % 47.70’e
düşürmesine rağmen, iktidarı elinden bırakmayan DP
ve CHP ile diğer toplumsal kesimler arasında başla-
yan gerginlik ve daha önemlisi sıradan yurttaşların
“Demokrat” ve “Halkçı” olarak iki karşıt kampa ayrıl-
ması, 1960 darbesine zemin oluşturdu. Baştan beri
Demokrat Parti’nin uygulamalarına ve geleneksel ta-
banına karşı kuşkuyla bakan ordu, “askeri bürokratik
kompleks”in zayıflatılmasına, Kemalist devrimlerin
yıpratılmasına karşı da son derece duyarlıydı. Görece
daha geleneksel halk kesimleri ve Anadolu’daki eşraf-
ağa ikilisinden destek gören DP, ordunun cumhuriyeti
koruyucu ve kollayıcı rolünü göz ardı etmiş, yaşanan
gerginliklerde ordunun üst komuta kademesini karşı-
sına almaktan çekinmemişti.
27 Mayıs 1960 sabahı yönetime el koyan silahlı
kuvvetler, DP karşısındaki sivil muhalif güçler tarafın-
dan sevinçle karşılanmış, askeri yönetim doğrudan
DP ve yönetimini hedef alarak bunlara özel mahkeme-
ler kurdurmuştu. Askeri darbenin en önemli isimlerin-
den birisi olan ve milliyetçi görüşleriyle tanınan Albay
Alparslan Türkeş, başbakanlık müsteşarlığına getiril-
miştir. Darbe döneminde çok etkin bir konumda olan
ve radikal reformların yapılması taraftarı olan Türkeş,
ekibiyle birlikte “Türkiye Ülkü ve Kültür Birliği” adı al-
tında bir plan yapmış, ancak Milli Birlik Komitesi’nden
tasfiye edilmesi nedeniyle uygulama imkânı bulama-
mıştır.
MBK, adını alan ve 38 subaydan oluşan bu oluşum
homojen bir grup özelliği gösterememektedir. Özellikle
1944 olaylarında adı ön plana çıkan Alparslan Türkeş
ve arkadaşlarının milliyetçi-Türkçü eğilimleri ağır basan
bir grup oluşturdukları görülmektedir.12 Diğerleri ise ge-
nellikle daha solda yer alan üyelerdir. Bu grubu birbirine
bağlayan temel neden DP’nin uygulamaları karşısında-
ki tepkidir.13 Önceleri uyumlu başlayan birliktelik, Türkeş
ve arkadaşlarının MBK’ya ağırlık koymaları ve bazı
subayları tasfiye etmek istemeleriyle son bulmuş, MBK
içindeki çatlak sonucu, Türkeş ve 14 arkadaşı emekliye
sevk edilerek yurt dışındaki görevlere atanmışlardır. Bu
ardada da Türkeş, Başbakanlık Müsteşarlığı görevin-
den alınmış ve Yeni Delhi Türk büyükelçiliğine atanmış-
tır. Türkeş, ülkeden uzaklaştırılmasına rağmen, daha
sonraki dönemde milliyetçi hareketin liderliğine soyuna-
caktır.
27 Mayıs darbesi sonrası 29 Eylül 1960’ta DP’nin
kapatılması 14ve Adnan Menderes ve iki DP’li bakanın
idam edilmesinden sonra, yeni bir anayasa hazırlatıl-
mış, yapılan referandumla bu anayasa 1961 yılında
yürürlüğe girmiştir.15 1961 yılının 13 Ocağında siyasal
faaliyetler üzerindeki yasak kaldırılmış ve 1961 yılında
yapılacak seçimler için-CHP ve CKMP’nin dışında- on
bir yeni parti kurulmuştur. 16 Bu normalleşme dönemi-
nin ardından, 15 Ekim 1961 tarihinde yapılan genel
seçimler sonunda, CHP 173, AP 158, YTP 65, CKMP
54 milletvekilliği kazanmıştır.17
Alparslan Türkeş’in CKMP’ye Genel
Başkan Seçilmesi
Osman Bölükbaşı parti içi yaşanan gerginliklerin
bir sonucu olarak 13 Haziran 1962’de bir grup mil-
letvekili ile birlikte CKMP’den ayrılarak tekrar eski
partisi olan Millet Partisi’nin kuruluşunu açıklıyordu.18
Bölükbaşı’nın partiden ayrılmasından sonra 23 Şubat
1964’te yapılan CKMP kongresinde “Türkeşçiler” adı
verilen 70-80 kişilik bir grup oluştu. Bu kongrede Ah-
met Oğuz parti genel başkanlığına getiriliyordu. 19 27
Mayıs askeri darbesinden sonra MBK üyesi 13 üye20
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 193
gibi yurtdışına gönderilen Alparslan Türkeş, 1963 yılı
başında Hindistan’dan Türkiye’ye dönüyordu. Yurt dı-
şında kaldığı süre içinde sürgünde bulunan arkadaş-
larıyla zaman zaman ülkeye döndükten sonraki durum
hakkında değerlendirmeler yapan Türkeş, ya mevcut
partilerin kendi görüşlerini benimsemesini bu mümkün
olmazsa yeni bir parti kurmayı düşünüyordu. Bu bağ-
lamda Türkeş, dönüşüyle birlikte hem ordu bağlantılı
girişimlerle, hem de Adalet Partisi’ne girmeye çalışa-
rak iktidar fırsatı aramaya çalışıyordu. 21
Türkeş ve arkadaşlarının ülkeye dönüşünden son-
ra, sürgünde hazırladıkları program uyarınca faaliyetle-
re girişmişler, Türk Ocakları’nda konferanslar vermeye
başlamışlar ve “Türkiye Huzur ve Yükseltme Derneği”
adında bir de dernek kurmuşlardır. CKMP’nin 22-23
Şubat 1964’te yapılan kongresinde Alparslan Türkeş’e
yakınlıklarıyla bilinen 60’tan fazla kişi CKMP’ye girmiş-
tir. 31 Mart 1965’te de Türkeş ve MBK’dan uzaklaştı-
rılan 14’lerin içinde yer alan Muzaffer Özdağ, Ahmet
Er, Dündar Taşer ve Rıfat Baykal CKMP’ye katıldılar.22
Türkeş’in CKMP’ye girmesiyle partide yeni bir dönem
başlıyordu. Türkeş, kısa bir süre içinde parti içinde
sivrilerek parti müfettişliğine getiriliyor ve yurt içi ge-
zilere çıkarak halkla bire bir görüşmelerde bulunuyor-
du. 1 Haziran 1965’te bir grup eski MBK üyesi daha,
Mustafa Kaplan, Fazıl Akkoyunlu, Şefik Soyuyüce ve
Numan Esin CKMP’ye katılıyorlardı. Bu katılımlarla
birlikte parti içinde güçlü bir konuma yükselen Alpars-
lan Türkeş, genel başkan olabilmek için bir an önce
kongrenin toplanmasını istiyordu.
17 Ağustos 1965’te CKMP genel başkanı Ahmet
Oğuz, Alparslan Türkeş’i partiyi ele geçirmekle suç-
layarak genel başkanlıktan istifa etti. 23 1 Ağustos’ta
Adana’da toplanan parti kongresinde ise genel baş-
kanlığa aday olan Türkeş, 1214 delege tarafından
yapılan oylama sonucunda eski CKMP’lilerin adayı
Ahmet Tahtakılıç’ı, 516 oya karşılık, 698 oyla geçerek
CKMP’ye genel başkan seçiliyordu.24 Kongre sonra-
sı Türkeş muhalifi CKMP’lilerin partiden ayrılması,
Türkeş’e kendi denetiminde bir parti örgütü kurmasını
sağlayarak geniş bir hareket alanı kazandırdı. 25
Türkeş’in partiye arkadaşlarıyla beraber katılması
kendisine destek verenleri sevindirirken, parti içinde
bazı unsurlar tarafından da tepkiyle karşılanmıştır.
Türkeş’in partiyi totaliter bir parti görünümüne sokaca-
ğını ileri süren bir grup, Başta, hükümette Milli Savun-
ma Bakanı olan Hasan Dinçer ve Köy işleri Bakanı olan
Seyfi Öztürk ve altı milletvekili ve senatör partiden ay-
rıldıklarını açıklıyorlardı. Milli Savunma Bakanı Hasan
Dinçer ve Köy işleri Bakanı Seyfi Öztürk 4 Ağustos’ta
CKMP’den, 5 Ağustos’ta da bakanlıktan istifa ettiler.
Ayrılan partililer 10 Ağustosta AP’ye girdiler.26
194 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Parti içinden olduğu kadar parti dışından özelikle
sol kanattan Türkeş’in genel başkan seçilmesine karşı
tepkiler yoğunlaşıyordu. Dönemin etkili yazarlarından
Metin Toker, Akis dergisinde, Türkeş’in genel başkan-
lığını, “1930’lar Almanya’sından bir ses olan Türkeş ve
kafatasçıların çeşitli oyunlar aracılığı ile partiyi ele ge-
çirmesi” olarak yorumluyordu. Sol eğilimli Yön dergisi
ise, CKMP’nin Türkeş ile birlikte yeni bir örgütlenme
stratejisi geliştirdiği ve partinin canlılık kazandığından
söz ederek, “...CKMP’nin kongresi, klasik bir kanuni
formaliteyi yerine getirmekten ziyade, Türkiye’deki
milliyetçilerin toplanması ve bir kurultay havası için-
de Türkiye’nin dertlerine eğilinmesi bakımından ilgi
çekiciydi. Bilhassa, henüz bu milliyetçi kuruluşa kayıt-
larını yaptırmamış milliyetçilerin Kongreyi ilgiyle izle-
meleri ve olumlu düşüncelerle ayrılmaları, gelecekte
CKMP’ye katılımların olacağını gösteren delillerdi.”27
diyerek CKMP’nin etkinliğini vurgulamaktaydı.
Alparslan Türkeş, CKMP’ye genel başkan olduk-
tan sonra parti içinde yeni bir örgütlenme stratejisi be-
nimsendi. İdeolojik alanda da, 1965 sonlarında yayın-
lanan “9 Işık” adlı kitapta partinin yeni ideolojik ilkeleri
açıklandı. Bu programın temel ilkeleri, milliyetçilik, ül-
kücülük, ahlakçılık, toplumculuk, ilimcilik, hürriyetçilik,
köycülük, gelişmecilik ve sanayicilik ve teknikçilik ola-
rak belirlenmişti. Türkeş’in bu yeni programı birçok ba-
kımdan 1930’ların Kemalizm’inden çok fazla da uzak
düşmüyordu. 28
CKMP’de Örgütsel ve İdeolojik Değişim
Süreci
CKMP, 1967 kongresiyle birlikte gençlik içerisinde
örgütlenme çalışmaları hız verdi. Bu arada sol kar-
şısında bir anti-komünist cephe oluşturma amacı da
gerçekleştirilmeye çalışılıyordu. Genel Başkan Türkeş,
“komünizmle mücadeleyi kutsal saydıklarını” açıkladı.
29
CKMP’nin 1967 kongresinde yaptığı konuşmada da
“üniversitelerimiz içerisinde, komünist kışkırtmacılara
karşı imanlı bir milliyetçi gençlik cephesinin yükseldiği”
mesajını vermişti. Bu mesaj doğrultusunda, 1968’de
bütün fakültelerde partinin gençlik örgütüne ek olarak
Ülkü Ocakları kurulmaya başlandı. Ülkü Ocakları, üni-
versitelerde özellikle köy ve taşra kökenli gençliğe yö-
nelerek hatırı sayılır bir taban oluşturdular. 30
Üstlenilen anti-komünist reaksiyon işlevi nedeniyle
gençlik, bu yönde motive edilmeye başlanmış, düzen-
lenen toplantılar ve eğitim seminerlerinde, Türkiye’nin
karşısındaki en büyük tehlike olarak gösterilen komü-
nizme karşı, bütün araçlarla karşı konulması gerekti-
ği ifade edilmiştir. 1971 müdahalesine kadar,”devlet
güçlerine yardımcı” pozisyonuna sahip çıkan, MHP
ve ülkücü örgütler, her ne kadar müdahaleye olumlu
baksalar da, devlet tarafından aynı hoşgörüyle karşı-
lanmamışlardır. tü ve yan kuruluşlarda liderin söyledikleri sorgulanma-
dan uygulandı. Liderin ve ideolojinin sorgulanmasına
1967 kongresinde, Türkeş’e eski Türk hakanla-
karşın geliştirilen, “lider-teşkilat-doktrin” yapısı ve “ge-
rının unvanı olan, “Başbuğ” adı verilmiş, Başbuğluk,
nel başkanın yanlışı bizim doğrumuzdan iyidir” sözü
Türkeş’in hem örgüt üzerindeki etkinliğini ve kontrolü-
değişmez bir ilke olarak örgüte egemen oldu. Özel-
nü pekiştirmesini sağlarken, aynı zamanda MHP ide-
likle şiddet olaylarının tırmanması ve partili gençlerin
olojisinin de yardımıyla, daha sert bir örgütsel yapılan-
bu olaylarda taraf olmaları, yan gençlik kuruluşlarında
manın yolunu açmıştır. Tek parti dönemindeki “ebedi
para-militer bir yapının yerleştirilmesini kolaylaştırdı
şef” ve “milli şef” unvanlarını çağrıştıran bu isim, aynı
ve partiye bağlı milis tipi oluşumların ortaya çıkmasını
zamanda Türkeş’in de tek ve değişmez lider olduğunu
sağladı.
da simgeliyordu.
Türkçü-milliyetçi unsurların Türkeş’le birlikte
CKMP, Türkeş ve arkadaşlarının yönetiminde hız-
önce CKMP daha sonra da MHP’de toplanmasında
la teşkilatlanıyor ve özellikle öğrenci gençlik üzerinde
Türkeş’in kişiliğinin büyük önemi olduğu söylenebilir.
yoğunlaşan bir ideolojik propaganda ve siyasal çalış-
Partinin giderek Türkeş’in kişiliğinde temsil edilen ve
ma başlatıyordu. CKMP’nin 8-9 Şubat 1969 tarihleri
onun gelişen karizması ile bütünleşen bir ideolojik-
arasında Adana’da toplanan kongresinde partinin ismi
siyasal kimliğe bürünmesi kadar, asker olmasına
Milliyetçi Hareket Partisi olarak değiştirilmiş ve eski
rağmen, 1940’lardan itibaren isim ve şahsiyetinin
amblemi yerine kırmızı zemin üzerine beyaz olarak
Türkiye’deki Türkçü veya milliyetçi unsurlar arasında
işlenmiş “üç hilal” den oluşan yeni bir amblem benim-
kazandığı ağırlık nedeniyle Türkeş’in CKMP liderliğine
senmiştir. Partinin gençlik kolları için “hilal ve bozkurt”
gelmesinden sonra söz konusu grupların neredeyse
amblemi uygun görülmüştür.31
tamamının ideolojik-siyasal mücadeleyi onun etrafın-
Partinin adının ve ambleminin değiştirilmesi örgüt- da ve liderliği altında sürdürmeye karar vermeleri de
sel ve ideolojik alanda yeni bir yapılanmanın sonu- belirleyici rol oynamıştır. Türkeş’in liderliğe gelmesin-
cudur. Türk siyasal hayatında ilk kez bir siyasal parti den sonra, Türkçü-milliyetçi düşünce ve aksiyonun,
adına “milliyetçi” kavramını yerleştiriyor ve Türkçü- hem ideolojik hem de siyasal temsilciliği CKMP’de
milliyetçi ideolojiyi kendisine temel olarak alıyordu. toplanmıştır. 32
O zamana kadar daha çok küçük siyasal ve kültürel
1969 Genel Seçimleri ve MHP’nin
örgütlenmeler içinde veya mevcut siyasal partilerin bir
TBMM’ye Girişi
kısım söylem ve kadrolarında kendine yer bulan Türk
milliyetçiliği, bu noktadan sonra bütünüyle bir siyasal MHP ilk kez katıldığı genel seçimler olan 1969
partinin temel ideolojisini oluşturuyordu. seçimlerinde bir varlık gösterememiş, ancak % 3.3
oranında oy alabilmiş ve parlamentoya bir milletvekili
CKMP içindeki ideolojik değişim süreci, CKMP’nin
sokabilmiştir. Bu seçimlerde % 46.6 oy oranı ile 256
MHP adını almasından önce, yani Türkeş’in arkadaş-
milletvekili, CHP % 27.3 oy oranı ile 143 milletvekili
larıyla beraber CKMP’ye katılması ve etkin bir konu-
çıkarmışlardır.33 Seçim sonuçlarına göre daha çok
ma gelmesiyle başlamıştır. Bu nedenle CKMP’nin
Orta Anadolu’da varlık gösterebildiği, büyük şehirler-
MHP’ye dönüşmesi yalnızca bir isim değişikliğini değil,
de ve Batı Anadolu’da MHP’nin önemsiz derecede oy
bir süredir devam eden ideolojik ve örgütsel değişim
alabildiği görülmektedir. Parti Niğde’de %10.2, Van’da
sürecinin son noktasını ifade etmektedir. Bu noktadan
%9.4, Adana’da %8.7, Yozgat’ta %10.0, İçel’de %7.1,
sonra belirli bir örgüt deneyimine ve ideolojik olgunlu-
Sivas 6.3, Çankırı %5.8, Elazığ %5.4 oy oranında oy
ğa sahip olan Türkçü-milliyetçi unsurlar yavaş yavaş
almıştı.34 Bu bağlamda MHP’nin oy depoları olarak ni-
bu siyasal parti içinde temsil ve kendini ifade imkânı
telendirilebilen illerdeki başarılı grafiğinin başlangıcını
bulmaya başlıyorlardı.
1969 genel seçimlerinin oluşturduğu söylenebilir. Bun-
1969 kongresinden sonra başlayan yeni dönem- dan sonra yapılan seçimlerde de MHP bu bölgelerden
de örgütsel yapı üzerinde de değişim süreci başlatıldı. önemli düzeyde oy almıştır.
Dikey bir örgütlenme ve hiyerarşik yapı oluşturularak
1968-1971 döneminde Avrupa’daki sol hareketin
liderin parti üzerindeki etkinliği ve denetimi artırıldı.
ivme kazanması ile birlikte, sol hareket Türkiye’de de
MHP’de bu örgütsel ve ideolojik yapılanmanın yerleş-
gelişme göstermiş, bu dönemde birçok radikal sol ör-
mesinden sonra artık MHP, halk arasında “Türkeş par-
güt faaliyet göstermeye başlamış ve bunların birçoğu
tisi”, bu parti üyeleri ve sempatizanları da “Türkeşçi”
da şiddet eylemleri ile seslerini duyurmayı amaçla-
adıyla anılmaya başlandı. Bu noktadan sonra yapılan
mıştır. Bu gelişen sol hareket karşısında MHP ve ül-
tüm büyük kongrelerde Türkeş, tek aday olarak ve oy-
kücü hareket, kendisine anti-komünist ve devletçi bir
birliği ile genel başkan olacaktır. Hiyerarşik yapılanma
hareket niteliği kazandırmak amacıyla sol hareketin
içinde liderin önemi her zaman vurgulandı. Parti örgü-

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 195

karşısına çıkmış, faaliyet ve söylemini anti-komünist
bir söylem üzerine oturtmuştur.
1968 yılında İstanbul ve Ankara üniversitelerinde
başlayan gösteri ve boykotlar giderek diğer üniversite-
ler de yayıldı. Ankara ve İstanbul’daki birçok fakülte ve
yüksekokul öğrenciler tarafından işgal edildi. Öğrenci-
ler eskiyen üniversite yapısının değiştirilmesine yöne-
lik reform taleplerinin hükümet tarafından kabul edil-
mesi talebinde bulunuyorlardı. Ancak bu eylemler kısa
sürede masum öğrenci istekleri niteliğinden çıkarak
karşıt görüşlü öğrenciler arasındaki şiddet eylemlerine
dönüştü. Bu eylemlerde MHP ve ülkücüler karşısında
değişik fraksiyonlara mensup sol görüşlü eylemciler
yer alıyordu. Bu dönemde MHP’nin gençleri eğitmek
üzere “komando kampları” kurduğu yönündeki iddialar
özellikle CHP, TİP ve diğer sol kuruluşlar tarafından
dile getirilmesine rağmen, MHP yöneticilerince bu id-
dialar reddedildi.
Şiddet eylemlerinin giderek yaygınlaşmasına kar-
şılık sivil yönetimin bu eylemler karşısında aciz kaldığı
gerekçesiyle silahlı kuvvetler, 12 Mart 1971’de başba-
kana bir muhtıra vererek, “anarşiyi sona erdirebilecek
ve reformları ‘Atatürkçü bir görüşle uygulayacak’ güçlü
ve inandırıcı bir hükümetin kurulmasını” istemiş, bu is-
tekler karşılanmazsa ordunun anayasal görevini yeri-
ne getirerek yönetime el koyacağı ifade edilmiştir. 35
Askeri müdahale, başlangıçta sol bir darbe olarak
algılanmış ve sağ tarafından endişe ile karşılanmıştı.
Ancak bir süre sonra müdahalenin sola karşı bir dar-
be olduğu ortaya çıktı. Müdahale öncesinde bir grup
subay ve sol aydının darbe hazırlığı yaptıklarının an-
laşılması ve bunların tutuklanması, sol bir darbe ha-
zırlığının da yapıldığını göstermekteydi. Bu doğrultuda
silahlı kuvvetlerin üst komuta grubunun, daha alt dü-
zeyden gelebilecek sol darbeden önce davrandığına
yönelik yorumlarda yapılmıştır. 36
Müdahale sonrası özellikle sol örgütlerin tasfiyesi-
ne yönelik bir hareket başlatıldı. Sağ parti ve örgütlerin
müdahale karşısında sessiz kalması hatta müdaha-
leye destek olmasına rağmen, Dev-Genç, Devrimci
Doğu Kültür Ocakları, Türkiye Öğretmenler Sendi-
kası (TÖS) 37 ve Türkiye İşçi Partisi38 ile birlikte Ülkü
Ocaklarının aynı tarihte kapatılması devletin, kendisi
dışındaki bir kuruluşun “devlete yardımcı olmak” ama-
cıyla eylemlere girişmesini onaylamadığını gösterdi.
Anti-komünizm misyonunun ordu ve devlet tarafından
yüklenilmesiyle birlikte MHP, örgütsel ve ideolojik ya-
yılma alanını büyük oranda kaybetti. 12 Mart’tan sol
kadar olmasa da MHP ve ülkücülerin zarar görmesine
rağmen, devlet karşısında yer almamaya özen gös-
teren Türkeş, müdahaleyi destekleyici bir söyle içine
girdi. 39
196 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Bu doğrultuda 1971 müdahalesiyle birlikte, MHP
söyleminde de önemli bir değişiklik yaşandı. Öncele-
ri devletçi ve statükocu kimliğini özellikle vurgulayan
parti, bu noktadan sonra daha muhafazakâr, İslâmî
bir söylemi ön plana çıkararak, giderek büyümekte
olan geleneksel oy tabanına yöneldi. 12 Mart sonra-
sı kapatılan40 Milli Nizam Partisi’nin devamı olan Milli
Selamet Partisi, geleneksel-muhafazakâr oy tabanına
yönelik olarak çalışan ve gittikçe güçlenen bir parti ni-
teliğindeydi. MHP de söylemini değiştirerek MSP oy
tabanına talip olduğunu gösteriyordu. Parti içinde baş-
layan ideolojik çekişmeler ve Türkçü-Turancı çizginin
geriye çekilerek ideolojik söyleme İslâmî motiflerin ek-
lenmesi, “Kanımız Aksa da Zafer İslam’ın”, “Çağrımız
İslâm’da Dirilişedir”, “İslâmî Devlet Kurulacak Elbet”
ve “Ya Allah Bismillah Allahüekber” gibi sloganların
ilk defa kullanılmaya başlanması bu görüşü doğrular
niteliktedir.
Milliyetçi Cephe Hükümetleri ve MHP
1973 genel seçimlerine kadar olan süreçte, askeri
müdahalenin etkisiyle Nihat Erim, Ferit Melen ve Naim
Talu gibi parti başkanı olmayan politikacıların başba-
kanlığında bir tür “zorunlu koalisyon dönemi” yaşan-
dığı için siyasal hayat içerisinde önemli değişimler
yaşanmadı. Siyasal partiler ancak 1973 seçimleriyle
müdahalenin etkilerini üzerlerinden atabildiler ve ger-
çek bir siyasal rekabet içine girebildiler.
1973 seçimleri beklenmedik bir sonuç ortaya çı-
kardı. 12 Mart ile sol üzerine gidilen bir dönem son-
rası, “ortanın solu” sloganı ile CHP genel başkanlığını
İsmet İnönü’den alan eski genel sekreter Ecevit’in
CHP’si, AP’nin % 29.5 oyuna karşılık %33.5 oy oranı
elde ederek en büyük parti oldu. Bir AP zaferi beklen-
mesine karşın, AP oyları, 1969 seçimlerindeki % 46.5
düzeyinden % 29.5’e düşmüştü. AP oylarının bir bö-
lümü MSP ve MHP’ye kaymıştı. MSP, beklenilenden
daha çok oy sağlayarak 48 milletvekili kazandı. MHP
ise, milletvekili sayısını üçe çıkardı. Seçim sonuçları
radikal sağın merkez sağın oy tabanını eritme sürecini
hızlandırdığı yönündeki görüşleri doğruluyordu. Ön-
ceki seçimlerde hesaba katılmayan küçük radikal sağ
partiler giderek iktidar oluşumunda söz sahibi konuma
geliyorlardı.
MHP, 12 Mart sonrası değiştirdiği söylemi nede-
niyle oy oranında bir yükselme olduğunun bilincinde
olarak, bu söylemi daha da ileri götürerek, MSP’nin
sahip olduğu oy potansiyelini kendisine çevirmek için,
kamuoyunda muhafazakâr kimliği ile öne çıkan isim-
leri partisine davet etti. Parti program ve söylemlerinde
de İslâmî değerlere yapılan vurgunun düzeyi giderek
yükseltiliyordu.
CHP’nin birinci parti olmasına rağmen hükümeti
kuracak salt çoğunluğu elde edememesi sonucu uzun
müzakerelerden sonra CHP-MSP koalisyon hükümeti
kuruldu.41 1973 seçimleri ile artık Türk siyasal haya-
tında yeni bir dönem, koalisyonlar dönemi başlıyordu.
1973’te kurulan koalisyon hükümetinin ömrü kısa sür-
dü. Hem hükümet içi anlaşmazlıklar hem de Ecevit’in
1974 Kıbrıs Harekâtının sağladığı popülariteyi oya
çevirmek istemesi hükümetin sonu oldu ve Ecevit 16
Eylül 1974’te istifa etti.42 Ecevit’in istifası sonrası yapı-
lan hükümet pazarlıklarından bir sonuç alınamayınca
Sadi Irmak başkanlığında geçici bir hükümet kuruldu.
Bu hükümet de bir süre sonra AP’nin bir sağ koalis-
yon kurma isteği, CHP’nin de bir an önce erken seçim
istemesi nedeniyle yürütülemedi ve Sadi Irmak, 29
Kasım’da istifasını sundu.43
Adalet Partisi’nin koalisyon isteği diğer küçük sağ
partilerden de destek gördü, çünkü bu partiler bir erken
seçime gitmek istemiyorlardı. Bu nedenle Demirel’in
koalisyon önerisi, Demokratik Parti hariç, Cumhuri-
yetçi Güven Partisi, Milli Selamet Partisi ve Milliyetçi
Hareket Partisi tarafından olumlu karşılandı. Yapılan
görüşmeler sonunda AP-MSP-CGP-MHP koalisyo-
nu 31 Mart 1975’te kuruldu. Hükümet içinde, AP’den
16, MSP’den 8, CGP’den 4, MHP’den iki bakan yer
alıyordu.44 Türk siyasal hayatında “Birinci Milliyetçi
Cephe” olarak anılan bu koalisyonda, MHP’nin mec-
listeki üç milletvekiline karşı iki bakanlık elde etmesi bir
başarı olarak nitelendirilebilir. Genel Başkan Alparslan
Türkeş Başbakan Yardımcısı, Genel Sekreter Mustafa
Kemal Erkovan Devlet Bakanı olarak hükümette gö-
rev aldı.
MHP’nin hükümette iki bakanlık kazanması CHP
ve diğer sol muhalefet tarafından sürekli eleştirildi.
MHP ve ülkücülerin devlet içinde kadrolaştıkları, şid-
det eylemlerinde yer alan ülkücülerin güvenlik güç-
lerince korunduğu iddiaları sık sık gündeme getirildi.
Örneğin, ülkücülerin polise yardımcı olup olmadıkları
sorusu ortaya atıldı ve bu soru sert tartışmalara yol
açtı.45 Bu sırada MHP’nin 12. Büyük Kurultayı, 17-18
Mayıs 1975 tarihinde toplandı. MHP’nin iktidardaki ilk
kurultayı olan bu kurultay büyük bir gövde gösterisi-
ne dönüştü. Kurultayda yaptığı konuşmada Türkeş,
MHP’nin sol terör karşısında devleti koruma görevi
üstlendiğini, milli menfaat ve güvenliğe karşı olan ku-
ruluş ve ideolojilerin destekçisi olan partilerle mücade-
lenin devam edeceğini söyledi. 46
MHP’nin hükümette yer alması ve ülkücülerin et-
kinleşmesi karşısında sol örgütler de MHP ve ülkücü
kuruluşlara karşı eylemlerini yoğunlaştırdılar. Türkeş’in
bir gezi için gittiği Diyarbakır’da konuşma yapmasını
engellemek isteyenler olaylar çıkardı. 47 Bu olayların
sorumlusu olarak MHP, CHP ve yandaşlarını göste-
rirken, CHP olayların ülkücülerin kışkırtması sonucu
çıktığını iddia etti. Diyarbakır’da Türkeş’in karşılaştığı
saldırıya benzer bir olay, Bolu-Gerede’de CHP Genel
Başkanı Ecevit’e yönelik olarak gerçekleştirildi. CHP
yanlısı basın bu olayı, MHP’lilerin planladığına ve
Ecevit’i öldürmeye yönelik olduğuna ilişkin iddialar or-
taya attı. 48 MHP’li yayın organları ise bu iddiaları red-
dederek, olayın CHP’nin kışkırtmaları sonucu meyda-
na geldiğini yazdılar.49
Karşılıklı suçlamalar devam ederken ülke içinde
de terör olayları endişe verici boyutlara ulaşmıştı. Bü-
yük şehirlerde semtler ülkücüler ve sol örgütler tara-
fından paylaşılmış, kurtarılmış bölgeler kurulmuştu.
Üniversitelerde de aynı durum oluşmuş, fakülteler sağ
ve sol gruplar tarafından işgal edilmişti. Bütün kamu
kuruluşlarında, meslek örgütlerinde sağ ve sol görüş-
lüler kendi örgütleri etrafında birleşmiş, toplumda tam
bir cepheleşme dönemi başlamıştı. Toplumsal düzeni
sağlamakla görevli polis örgütü bile, sol görüşlü polis-
lerin oluşturduğu Pol-Der ve sağ görüşlülerin kurduğu
Pol-Bir olarak ikiye bölünmüş, bu iki dernek nedeniyle
polis, tarafsızlığını yitirmişti.
AP’nin ara seçimlerde işbirliği teklifini reddeden
MHP, Ekim 1975’te altı ilde (Amasya, Bursa, Eskişe-
hir, Niğde, Şanlıurfa, Zonguldak) yapılan milletvekili
ara seçimlerinde kullanılan oyların % 2.3’ünü elde etti.
Toplam 24 ilde gerçekleştirilen senato seçimlerinde de
%3.2 oy elde etti. Bu seçimlerde MSP ve DP önemli
oranda oy kaybederken, CHP ve AP oylarında artış
görüldü. 50
Şiddet Olaylarının Tırmanması ve MHP
Bir kaos ve anarşi ortamının kanıksandığı, yok-
lukların, karaborsanın ciddi boyutlara tırmandığı bu
dönemde 1977 seçimlerine giden süreç başladı. Şid-
det olayları artık kitleselleşmiş ve toplumsal bir kamp-
laşma halini almıştı. 1 Mayıs 1977’de Taksim’de İşçi
Bayramını kutlamak için toplanan kalabalığa ateş
açılması sonucu 34 kişinin ölmesi, terör olaylarının
artık kontrol edilmez boyutlara ulaştığını gösteriyor-
du. MHP, bu seçimlerde ciddi bir oy artışı bekliyor, bu
nedenle de toplumun kendisine yakın kesimlerinden
destek talep ediyordu. Türkeş, seçim öncesi bir bil-
dirge yayımlayarak bu destek talebini somutlaştırdı.
Türkeş’in bu çıkışı sağ kesimde destek buldu. Sağ ke-
simin karizmatik isimlerinden Necip Fazıl Kısakürek,
MSP’den desteğini çekerek MHP’yi destekleyeceğini
açıkladı. Yine MSP de yer alan Ahmet Tevfik Paksu,
Gündüz Sevilgen, Hüseyin Abbas, Reşat Saruhan ve
Abdülkerim Doğru seçimlerde MSP’den aday olma-
yacaklarını açıkladılar, daha sonra da MSP’den istifa
ederek Nizam Partisi’ni kurdular. Nizam Partisi ise,
1977 seçimlerinde MHP’yi destekleyeceğini açıkladı.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 197
51
Seçim öncesi MSP tabanından MHP’ye gelen bu
destek, MHP’nin izlediği politikanın başarılı olduğunu
gösteriyordu.
Genel seçimler 5 Haziran 1977’de yapıldı. Seçim
sonuçlarına göre, CHP 213, AP 189, MSP 24, MHP 16
milletvekili çıkardı. MSP’nin ve AP’nin oylarında azal-
ma olmasına karşı MHP, oylarını neredeyse iki kat ar-
tırdı ve milletvekili sayısını üçten on altıya çıkardı. Bu
seçimlerde MHP’nin, MSP ve AP’den önemli oranda
oy aldığı söylenebilir. MHP, İslâmî motifleri daha faz-
la işleyerek Orta ve Doğu Anadolu’daki illerde oyları
MSP’den kendisine kaydırmayı başarmıştı. İslâmî
kesimin ünlü isimlerinin MHP’ye destek vermesi ve
Türkeş’in Hacca gitmesi bu durumun oluşmasında
etken olduğu söylenebilir. MHP’nin bu başarısında
Birinci MC döneminde iktidarın imkânlarından yarar-
lanması, iyi kullanması, seçim propagandasında, ko-
münizme karşı hassasiyeti bilinen kesimleri kendi ya-
nına çekmesi ve anti-komünist söylemi sertleştirmesi
ve MSP’nin CHP ile yaptığı koalisyonu, MSP aleyhine
kullanmasının etkili olduğu söylenebilir.
MHP 1977 seçimlerinde, geleneksel oy deposu
olan Orta Anadolu kentlerindeki desteğini korumuş,
bazı illerde de bu desteği artırmıştır. MHP’nin 1973
Genel seçimlerinde bu kentlerden aldığı oyların oran-
ları da %3.4 olan Türkiye ortalamasının üzerinde
olmakla birlikte, oyların % 10.8’inin toplandığı ve bir
temsilcilik kazandığı Yozgat dışında büyük sapmalar
göstermemiştir. 52
1977 seçimlerinde özellikle Alevi yurttaşların yo-
ğun olarak yaşadıkları kentlerde reaksiyoner Sünni
yurttaşların oyları, MSP’den önemli ölçüde kopmuş ve
MHP çevresinde birikmiştir. Örneğin, 1973 seçimlerin-
de MSP Elazığ’da oyların %27.8’ini alarak iki temsil-
cilik kazanırken, MHP aynı kentte oyların % 4.2’sini
almış ve milletvekili çıkaramamıştır. MSP’nin aldığı
28.153 oya karşılık, MHP 4.220 oy toplayabilmişti.
Oysaki 1977 genel seçimlerinde MHP, 4.200 oyunu
25.881’e çıkartarak (oyların %14’ü) bir milletvekili ka-
zanırken, MSP’nin oyu 19.423’e düşmüş (% 14) ve
hiç milletvekili kazanamamıştır. Yine benzer bir örnek
Erzincan’daki seçim sonuçlarıdır. Erzincan’da 1973
ve 1977 seçimlerinde MSP ve MHP milletvekili çıkara-
mamasına rağmen, MSP’nin 1973’te 12.704 (%16.1)
olan oyu, 1977’de 5.622’ye düşmüş (%5.9), MHP’nin
ise, 3.473 olan oyu (54.6) 18.180’e yükselmiştir. 53 Bu
örneklerde de görüldüğü gibi Orta Anadolu kentlerinde
MHP, MSP tabanından oy çalmakta ve giderek güç-
lenmektedir. Bu durumun ortaya çıkmasında MHP’nin
giderek dini değerleri öne çıkarmasının yanında, ka-
pitalist ekonomik düzenin çelişkilerine yaptığı eleş-
tirilerin etkili olduğu ileri sürülebilir. 1980’lere doğru
198 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
ekonomik durumun kötüleşmesi ve gelirler arasındaki
uçurumun giderek büyümesi, alternatif ve kitle partile-
rinden farklı bir ekonomik program ve söylem ortaya
koyan MHP’nin güçlenmesinde etkili olmuştur. Diğer
yandan MHP’nin AP tabanından da MSP kadar olma-
sa bile oy aldığı ve özelikle bu dönemde artan şiddet
ortamının radikalleştirdiği sağ oyların AP’den MHP’ye
doğru kaydığı söylenebilir.
1977 seçimleri sonrası ortaya çıkan meclis arit-
metiği bir koalisyon hükümetini zorunlu kılmasına rağ-
men, birinci parti olan CHP’nin lideri Ecevit bir azınlık
hükümeti denemesinde bulunmak istiyordu. Diğer
partilerin karşı çıkmasına rağmen cumhurbaşkanı,
hükümeti kurma görevini Ecevit’e verdi. Ecevit’in, gü-
venoyu alabilmek için on üç oya daha ihtiyacı vardı.
Ancak Ecevit’in, “on üç namuslu milletvekili arıyorum”
sözü karşılık bulmadı ve kurulan azınlık hükümeti
meclisten güvenoyu alamadı.
Ecevit’in bu denemesinden sonra, hükümeti kur-
ma görevi AP lideri Demirel’e verildi. Demirel MSP ve
MHP ile yaptığı görüşmelerde bir koalisyon hükümeti
kurulması için anlaştı ve 21 Temmuz 1977’de II. Milli-
yetçi Cephe adı verilen koalisyon hükümeti kuruldu.
54
. Hükümette AP 13, MSP 8 ve MHP 5 bakanla temsil
ediliyordu. MHP lideri Türkeş Devlet Bakanı ve Başba-
kan Yardımcılığı görevini üstlenirken, Niğde Milletveki-
li Sadi Somuncuoğlu Devlet Bakanlığına, Gaziantep
milletvekili Cengiz Gökçek Sağlık ve Sosyal Yardım
Bakanlığına, Konya milletvekili Agah Oktay Güner Ti-
caret Bakanlığına, MHP genel başkan yardımcısı Gün
Sazak’ta meclis dışından Gümrük ve Tekel Bakanlığı-
na getirildi.
Aralık 1977’de yapılan yerel seçimlerde MHP,
820.212 oy alarak 1977 genel seçimlerinde aldığı %
6’lık oyu % 6.7’ye çıkardı ve 56 belediye başkanlığı
kazandı. 1973 yerel seçimlerinde aldığı 133 bin oyu
820 bin’e çıkarması da MHP’nin oy artışını açıklı-
yordu. MHP yine Orta Anadolu’da yüksek oy oranın
ulaştığı Bingöl, Elazığ, Çankırı, Yozgat ve Erzincan’da
belediye başkanlıklarını kazandı. Bu durum MHP’nin
bu bölgede sahip olduğu oy tabanını koruduğu ve sü-
rekli bir hale getirdiği sonucunu ortaya koyuyordu. Bu
yerel seçimler hükümet içerisinde özellikle AP ve MSP
arasındaki anlaşmazlığı daha da artırdı. MHP, bu ko-
alisyon hükümetinde AP ile uyumlu bir görüntü sergi-
lemiş hatta yerel seçimler öncesi AP ve MHP işbirliği
kararı almıştı.
MHP genel başkanı Türkeş, partisinin il ve ilçe
yöneticilerine yönelik olarak yapılan silahlı saldırıları
kınamak için 7 Kasım 1977 günü bir genelge yayımla-
yarak, partilileri şiddet olaylarına taraf olmamaları için
uyardı ve yurtta huzur ve sükûnun sağlanması konu-
sunda devletin meşru güvenlik güçlerinin bulunduğu-
nu, bu görevi onların yapması gerektiğini söyleyerek,
şiddet olaylarına karışanları “yolunu şaşırmış üç beş
sapık” olarak nitelendirdi.55 MHP lideri Türkeş’in şiddet
olayları karşısındaki tavrını bu şekilde ortaya koyar-
ken, muhalefet ve özellikle CHP, MHP’nin şiddet olay-
larına doğrudan karıştığı, ülkücülerin sol görüşlüler
üzerinde baskı kurarak yıldırma politikası izlediklerini
ileri sürüyor, MHP ve ülkücü kuruluşların kapatılması
önerisinde bulunuyordu.
11 Aralık yerel seçimleri sonrası AP’de istifalar
başladı ve sırayla 12 milletvekili partilerinden istifa
etti. Bu istifalar da AP’nin seçimlerdeki başarısızlığı
ve CHP’nin özellikle MHP karşısında izlediği keskin
muhalefet stratejisinin önemli payı olduğu söylene-
bilir. Bu istifalardan sonra Ecevit, bu milletvekilleriyle
görüşerek kurulacak bir CHP hükümetine destek ol-
maları yönünde anlaştı. Siyasal tarihe “Güneş Motel”
görüşmesi olarak geçen bu görüşmelerden sonra, 31
Aralık’ta CHP bir gensoru önergesi vererek, istifacı
milletvekillerinin desteği ile hükümeti düşürdü.56
17 Ocak 1978’de AP’den istifa eden 12 bağımsız
milletvekilinin desteği ile hükümet güvenoyu aldı. Bu
hükümette 12 eski AP’li milletvekilinden 11’ine bakanlık
verilmişti. Aslında bu 57hükümet de facto bir CHP-AP
koalisyonu görüntüsü vermekteydi. Ecevit, bağımsız
milletvekillerinden ayrı olarak CGP’den Genel Başkan
Turhan Feyzioğlu ve Salih Yıldız’a, DP’den de Faruk
Sükan’a da yer vermek zorunda kaldı.58 Başbakan
Ecevit bağımsız milletvekillerini ve diğerlerinin hükü-
mete desteklerini sürekli kılabilmek için yeni bakanlık-
lar kurma yoluna da gitti bakanlık sayısı 34’e çıktı.
CHP hükümeti döneminde terör olayları çıkış trendi-
ni sürdürdü. 16 Mart 1978’de İstanbul Üniversitesi’nde
6 öğrenci öldürüldü. 17 Nisan 1978’de Malatya beledi-
ye başkanı Hamit Fendoğlu bombalı bir suikast sonu-
cu öldürüldü. 13 Temmuz’da Doçent Bedrettin Cömert,
9 Ağustos’ta MHP gençlik kolları başkanı öldürüldü. 3
Eylül 1978’de Sivas’ta olaylar çıktı ve binden fazla iş-
yeri ve ev tahrip edildi. Olayda çok sayıda kişi hayatı-
nı kaybetti. Başbakan Ecevit Sivas olayları nedeniyle
MHP ve ülkücüleri sorumlu olarak gösterdi. MHP ise
olaylar karşısında hükümetin bir an önce sıkıyönetim
ilan etmesi isteğinde bulundu.
3 Ekim 1978 ‘de MHP içinde önemli ağırlığı olan
İstanbul il başkanı Recep Haşatlı, oğlu ve Beyoğlu
MHP ilçe yönetim kurulu üyesi silahlı saldırıya uğra-
dı ve öldü. Bu olay MHP içinde büyük tepki yarattı. 59
20 Ekim’de İTÜ Elektrik Fakültesi Dekanı Bedri Ka-
rafakioğlu öldürüldü. Şiddet hareketlerinin siyasi parti
mensuplarına ve aydınlara yönelmesi, toplum içinde
bir iç savaş ortamına gidildiği kanısının güçlenmesine
neden oldu. Muhalefet ve özellikle MHP’nin sıkıyöne-
tim isteklerine Ecevit, “terörizm kanunların üstünlüğü
feda edilmeden ve teröristlerle onların silahlarıyla sa-
vaşmadan yok edilecektir” mesajını verdi ve ruhsat-
sız silah taşıyanlara daha ağır cezalar verilmesini ve
özel mahkemeler kurulmasını öngören yeni yasalar
önerdi.60
Bu olaylar sonucunda Ülkü Ocakları 22 Kasım
1978’de mahkeme kararı ile kapatıldı. 26 Aralık’ta
Kahramanmaraş ve Elazığ’da kitlesel öldürme eylem-
leri yaşandı ve yüze yakın kişi öldü. Alevilerin yoğun
olarak yaşadığı bu illerde bir mezhep çatışması biçi-
minde ortaya çıkan olaylar, sol basın tarafından MHP
ve ülkücülerin Alevilere yönelik saldırıları olarak yer
alırken, sağ basın bu olayların hükümetin kışkırtma-
sı sonucu çıkmış olaylar olarak nitelendirdi. Güven-
lik güçlerinin olaylarda yetersiz kalması, zamanında
müdahale etmemesi, askeri güçlerin devreye girme-
sini zorunlu kıldı. Askeri birlikler bu kentlerde asayişi
sağlama fonksiyonunu üzerlerine aldılar. Bu bağlam-
da Kahramanmaraş olayları, askerlerin, giderek daha
fazla güvenliği sağlamada etkin olacakları bir dönemin
başlangıcı olarak alınabilir. Nitekim bu olaylar sonunda
hükümet 25 Aralık 1978’de 13 ilde sıkıyönetim uygu-
lamayı kararlaştırıyordu. 61 Muhalefet partileri sol terör
hareketleri karşısında etkisiz kaldığı ve taraf tuttuğu
iddiasıyla hükümeti sert bir biçimde eleştiriyorlar ve
hükümetin istifasını istiyorlardı. AP Trabzon milletvekili
Ömer Çakıroğlu, hükümetin düşürülmesi için yeter-
li çalışma yapılmadığı gerekçesiyle partisinden istifa
ederek MHP’ye geçti. Bu geçişle beraber MHP’nin
milletvekili sayısı 17’ye yükseldi. 62 Sıkıyönetim ilan
edilmesine rağmen ülkede terör olayları artarak de-
vam ediyordu. 7 Nisan 1979’da Türkiye Emekçi Partisi
Genel Başkanı Mihri Belli silahlı saldırıya uğradı. 13
Mayıs ‘ta MHP İstanbul Şişli İlçe başkanı, 12 Ağustos
1979’da ise Bingöl’ün MHP’li belediye başkanı Hikmet
Tekin annesi ve kardeşiyle birlikte öldürüldü.
Bu olaylar devam ederken MHP 14. Büyük
Kurultay’ı 9-10 Haziran 1979’da Ankara’da toplandı.
Kurultayda Türkeş, MHP’nin terör eylemlerinin hedefi
haline getirilmesine karşın, iktidarın bunun karşısında
bir önlem almadığı, CHP’nin sol örgütleri himaye ettiği
iddiasını yineledi. 63 Kurultayda ayrıca “Temel İlkeler”
adı altında bir bildiri kabul edilerek, partinin iktisadi
ve toplumsal sorunlar karşısındaki tavrı açıklandı.64
Kurultaydan sonra MHP genel merkezi bir bombalı
saldırıya uğradı. Saldırı sonucu iki partili öldü. Partiye
bomba atma suçlamasıyla iki komiser yardımcısı ve
on beş polis gözaltına alındı. Bu durum karşıt görüşlü
güvenlik güçleri elemanlarının da terör eylemlerine ka-
tıldıklarını gösterdi. 65
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 199
 14 Ekim 1979’da yapılan ara seçimlerde MHP,
92.937 oy alarak % 7.4 oranında oy elde etti ve senato
seçimlerinde de bir üyelik kazandı. Bu oran MHP’nin
genel seçimlerdeki oy oranını koruduğunu göstermek-
teydi. 66 CHP’nin oy düzeyinin 1960’lardaki düzeyine,
% 29’lara düşmesi ve AP’nin oylarının da % 50’leri
aşması üzerine Ecevit 16 Ekim 1979’da istifa etti. Bu
durum üzerine AP genel başkanı Demirel, diğer lider-
lerle görüştükten sonra 12 Aralık’ta MSP ve MHP’nin
dışarıdan desteklediği bir azınlık hükümeti kurdu. 67
Yeni hükümet kurulduktan sonra da terör eylem-
leri devam etti. Sıkıyönetim ilan edilmesine rağmen
olayların önlenememesi, hatta giderek artması, askeri
güçlerin de olayların üstesinden gelemediği sonucu-
nu ortaya çıkarıyordu. Bu olayların önlenemez boyuta
erişmesi üzerine, Genelkurmay Başkanı Kenan Ev-
ren, Başbakan ve siyasal parti liderlerine birer uyarı
mektubu gönderdi. Artık hazırlıkları tamamlanmak
üzere olan askeri darbenin alt yapısı hazırlanıyordu.
Mektup, liderler üzerinde bir uzlaşma zemini yarata-
madı ve terör eylemleri artık insanları hedef almaktan
çok, partili yöneticileri, belediye başkanlarını hatta
eski başbakan ve bakanları hedef almaya başlamıştı.
Eski parlamenterler, bakanlar ve hatta başbakanla-
rı hedef almaya başladı. 27 Mayıs 1980’de Gümrük
ve Tekel eski Bakanı, MHP Genel Başkan Yardımcısı
Gün Sazak öldürüldü. Bu suikast MHP üzerinde şok
etkisi yarattı. 19 Temmuz 1980’de eski başbakan Ni-
hat Erim bir silahlı saldırı sonucu hayatını kaybetti. 9
Temmuz’da Çorum’da kitlesel olaylar çıktı ve 20 kişi
öldü. 22 Temmuz’da Genel Maden-İş Sendikası Baş-
kanı Kemal Türkler ve 15 Temmuz’da CHP milletvekili
Abdurrahim Karaalioğlu öldürüldü. Artık terör, sağdan
ve soldan her gün onlarca kişinin hayatına mal oluyor,
devlet mekanizması da bu olaylar karşısında yetersiz
kalıyordu.
1980 yılının Mart ayında Fahri Korutürk’ten boşa-
lan cumhurbaşkanlığı makamına, yeni cumhurbaş-
kanını seçmek için süreç başlamıştı. Mecliste hiç bir
partinin cumhurbaşkanını seçmek için yeterli çoğun-
luğu bulunmuyor, partiler bu konuda bir uzlaşmaya da
varamıyorlardı. Seçimlerde AP’nin adayı emekli Ge-
neral Faik Türün, CHP’nin adayı da 12 Mart’ın önemli
isimlerinden yine emekli General Muhsin Batur’du. Bu
seçim sürecinde beş ay boyunca 115 tur oylama yapıl-
masına rağmen, bir sonuç alınamadı. Meclis tarafın-
dan cumhurbaşkanının seçilememesi 12 Eylül darbe-
sine giden yolda, şiddet eylemleri ile birlikte darbenin
önemli nedenleri arasında sayılacaktır.
Mecliste seçimle ilgili tartışmalar sürerken terör ey-
lemleri de giderek daha büyük boyutlara ulaşıyordu.
Bu dönemde 20 Kasım 1979’da MHP Bakırköy ilçe
200 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
başkanı, MHP’li gazeteci yazar Kemal Fedai Coşku-
ner, Kars MHP il başkanı, Ankara Ulus ilçe başkanı
ve MHP’nin önde gelen isimlerinden Ercüment Yah-
nici öldürüldü. Bu saldırılar ülkücüler ve sol örgütler
arasındaki çatışmaların daha da şiddetlenmesine ne-
den oldu. Bu sırada uzun bir süredir yönetime el koy-
mak için hazırlık yapan silahlı kuvvetlerde hazırlıklar
tamamlanmıştı. 11 Eylül günü bütün askeri birliklere
özel kurye ile 12 Eylül günü izlenecek yol ve yapılacak
işlemler iletildi. Artık Türkiye, 12 Mart’tan sonra yeni bir
askeri darbe ortamına giriyordu.
Terör eylemlerinin niteliği, MHP’nin, bir siyasal parti
olmasının ötesinde, sağ ve sol kamp arasında devam
eden ve giderek bir sivil savaş niteliği kazanan eylem-
lerde, sol örgütler karşısında bir taraf olarak ortaya
çıktığını göstermektedir. Siyasal hayat içerisinde diğer
sağ partiler olmasına karşın, MHP’nin bu rolü, sahip
olduğu gençlik örgütlerinin ve yan kuruluşlarının ya-
pısı ile yakından ilgili olarak görünmektedir. MHP’nin,
sol hareket tarafından hedef seçilmiş olması, sol ey-
lemcilerin MHP’yi ideolojisi ve örgütsel yapısı nede-
niyle karşılarında bir engel olarak gördükleri sonucunu
çıkarmaktadır. MHP açısından olaya bakıldığında,
ülkücü kuruluşların bu eylemlerde taraf olmaları, bu
olaylara karışmaları, daha çok devletin “komünistler”
tarafından ele geçirileceği ve devlet güçlerinin bu du-
ruma engel olamayacağı düşüncesinde yatmaktadır.
Bu dönemde MHP’nin, siyasal hayat içinde ekonomik,
toplumsal hedefler, programlar ortaya koymaktan öte,
şiddet eylemlerindeki yeri ile ortaya çıkmıştır. Sol ey-
lemciler yeni bir düzen kurmak için silahlı eylemlere
başvururken, MHP ve ülkücüler, “devletin savunul-
ması” noktasında bu eylemlerde yer almıştır. Bu bağ-
lamda devletçi bir ideolojiye sahip olan MHP, düzenin
değil, bizzat devletin koruyuculuğuna soyunmuş, bu
olağanüstü dönemde klasik parti işlevlerinin dışında,
devlet benzeri-güç kullanma gibi- işlevler üstlenmeye
çalışmıştır. Bunları yerine getirirken de, yaptıklarını
devletin korunması gereği noktasında meşrulaştırma
yoluna gitmiş, bu nedenle MHP hareketi, MHP’liler
tarafından bir “Kuva-yı Milliye Hareketi” olarak adlan-
dırılmıştır.
Şiddet eylemlerinin yoğunlaştığı dönemdeki iki
kamp arasındaki mücadele sivil savaş benzeri bir nite-
likte olduğunu söylemek mümkündür. Ancak bu müca-
deleyi, diğer ülkelerde yaşanan sivil savaşlardan ayı-
ran nokta, savaşın devlet dışındaki iki kamp arasında
olmasıdır. İspanya İç Savaşı’nda, taraflardan biri, dev-
let güçlerini elinde tutan Franko ve güvenlik güçleriy-
ken, diğer tarafta yer alanlarda komünistlerdi. Aynı şey
Yunanistan İç Savaşı için de söylenebilir. Türkiye’de
ise taraflardan birisi MHP ve ülkücü örgütler, diğeri de
çok sayıda parçalı yapıdan oluşan, kendi içlerinde de
çatışma halinde olabilen aşırı sol örgütlerdir. Bu ça- dı. Diğer kesimlerde olduğu gibi milliyetçi-ülkücü ke-
tışmada devlet kuruluşları, güvenlik güçleri de bu bö- simde de bir örgütsel boşluk yaşanıyordu. Türkeş’in
lünmeden etkilenmişler, polis teşkilatında olduğu gibi cezaevinde olması ve hareketin “Başbuğ”un kap-
kamu görevli, kendi yandaşlarına destek sağlamakla sayıcı karizmasından mahrum olması, bu dönemde
yetinmişlerdir.68 MHP’lilerin bir sessizlik dönemi geçirmelerine neden
oldu. Türkeş’in 12 Eylül Nisan 1985’te cezaevinden
12 Eylül Sonrası Gelişmeler ve MHP
sağlık nedeniyle tahliye edilmesine dek, bu alandaki
12 Eylül sabahı ordunun yönetimi “emir komuta hareketsizlik devam etti. Bu dönemde ülkücü tutuklu
zinciri içinde ve emirle” ele aldığı radyo ve TV’den ve mahkûmlara yardım amacıyla kurulan “Gençlik
duyuruldu. Bu duyuru ile Genelkurmay Başkanı Ke- Kültür ve Sanat Ocakları” ülkücüler arasında işbirliği
nan Evren ve kuvvet komutanları ile Jandarma Genel ve yardımlaşma ihtiyacını karşılıyordu.
Komutanı’ndan oluşan Milli Güvenlik Konseyi’nin oluş-
1983 yılında siyasal partilerin kurulması ve de-
turulduğu, tüm siyasal faaliyetlerin askıya alındığı ve
mokrasiye geçiş sürecinin başlamasıyla beraber, di-
yurt çapında sıkıyönetim ve sokağa çıkma yasağı ilan
ğer siyasal hareketler için de olduğu gibi, ülkücü ha-
edildiği duyuruldu. Birbiri ardına yapılan duyurularda
rekette de bir örgütlenme süreci başladı. Bu süreçte
siyasal parti liderlerinin kendi güvenlikleri için koruma
ülkücü hareketin geleceği konusunda değişik düşün-
altına alınacakları ifade edildi. Bu duyurular üzerine
celer ortaya çıktı. Bir grup, ülkücü hareketin 12 Eylül’le
CHP, AP ve MSP’nin genel başkanları evlerinden alı-
beraber ömrünü tamamladığını, yalnızca kültürel faa-
narak askeri birlikler içinde tutulmaya başlandılar.
liyetler ve eğitim ile ilgilenen bir oluşumun kurulmasını
Diğer parti liderlerinin alıkoyulmasına rağmen, istiyordu. Diğer bir grup ise, kurulacak ve kurulan diğer
MHP genel başkanı Türkeş, darbeyi önceden haber sağ partiler içinde siyasal faaliyetlerde bulunulmasını
almış ve darbenin niteliği ortaya çıkıncaya kadar sak- savunuyordu. Bunlardan farklı olan üçüncü grup ise,
lanmayı uygun görmüştü.69 12 Eylül günü Türkeş’in MHP hareketinin bağımsız bir siyasal parti içinde sür-
evde bulunamaması üzerine radyo ve TV’den teslim mesi gerektiğini düşünüyordu.
olması, olmadığı takdirde sorumlu tutulacağı yönün-
Bu doğrultuda, 12 Eylül öncesi ülkücü hareket için-
de duyurular yapıldı. Bunun üzerine Türkeş, üç gün
de yer alanlardan bazıları siyaseti bırakırken bazıları
saklandığı evden çıkarak teslim olmaya karar verdi.
yeni kurulan ANAP, Milliyetçi Demokrasi Partisi, Büyük
Daha sonra Türkeş, 15 Eylül 1980 günü teslim oldu.
Türkiye Partisi gibi partilere giriyordu. Bu iki yolu tercih
Bu arada 12 Eylül gecesi tanklarla çevrilen MHP genel
etmeyen ve bir siyasal parti kurulmasını savunanlar,
merkezinde arama yapılmış, bazı belgelerle birlikte,
Danışıma Meclisi üyesi olan ve bu dönemde Ülkücü-
genel merkezde bulunanlar gözaltına alınmıştı. MHP
lerin Danışma Meclisi’ndeki sesi konumunda bulunan
davası sırasında, partinin diğer partilerden önce ve
Mehmet Pamak başkanlığında, 7 Temmuz 1983’te
gece yarısı elektriklerin kesilmesiyle birlikte aranma-
Muhafazakâr Parti kuruldu. MP’nin kurucular liste-
sı sık sık gündeme getirilmiştir. 14 Eylül günü teslim
sinde yer alan bazı isimler şunlardır: Mehmet Pamak
olan Türkeş, Necmettin Erbakan’ın tutulduğu İzmir
(Genel Başkan), Ali Koç, Ahmet Karaca, M. Kazım
Uzunada’da bulunan askeri eğitim tesislerine gönde-
İlkhan, Ahmet Ersen, Kemalettin Toros, Kamil Özden,
rildi. Burada 25 gün kalan Türkeş, daha sonra Ankara
Ahmet Özsoy ve Sabahattin Çankaya. Genel Başkan
Sıkıyönetim Komutanlığı Savcılığına getirilerek sorgu-
Pamak’ın partiyi kurmadan önce, kapatılan MHP’nin
landı. Sorgulamadan sonra 11 Ekim 1980 günü tutuk-
lideri Alparslan Türkeş’i tutukluluk hali devam eder-
lanan Türkeş için, 4 yıl 7 ay tutuklu kalacağı cezaevi
ken, tedavi olduğu Mevki Askeri Hastanesi’nde ziyaret
günleri başladı.
edip izin aldığı bilinmektedir. 72
29 Nisan 1980’de de MHP hakkında “Anayasayı
Bu yeni parti ülkücü hareket içinde beklenilen il-
tamamen veya kısmen tağyir, tebdil veya ilgaya ceb-
giyi görmedi. Eski MHP’den az sayıda kişinin destek
ren teşebbüs” suçundan dava açtı. Savcılık bu dava-
verdiği MP, örgütlenme güçlüğü ile karşı karşıya kaldı.
da, Türkeş ve 219 MHP’li hakkında ölüm cezası istedi.
Türkiye haritası üzerinde yükselen bir çınar ağacını
70
19 Nisan 1981’de de MHP’li ve ülkücü sanıkların
kendisine amblem olarak seçen MP, dönemin özelli-
davaları birleştirilerek 587 sanıklı “MHP ve Ülkücü Ku-
ği nedeniyle MHP’nin devamı olarak görünmekten de
ruluşlar Davası” oluşturuldu.71
çekiniyordu. 26 Temmuz 1983 tarihli MGK kararı ile
Yeniden Örgütlenme Süreci: partinin 30 kurucu üyesinden Mehmet Pamak dâhil
Muhafazakâr Parti’den MÇP’ye 25’i veto edildiler. Veto edilenler arasında partinin Ge-
nel Başkanı, Genel Sekreteri ve Genel Başkan Yar-
MHP davasının başlamasından sonra, 16 Ekim
dımcılarının tamamı da bulunmaktadır.
1981’de tüm siyasal partiler MGK tarafından kapatıl-

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 201

 MP’ye kurulusundan 20 gün sonra vurulan bu bir kısmının bu süreci hala yaşıyor olması, diğerlerinin
veto darbesi yeni kurucu isimleri gündeme getirmiş ise cezaevlerinde yaşanan olaylar nedeniyle, siyaset-
ve Mehmet Pamak’tan boşalan Genel Başkanlık gö- ten uzaklaşmaları ve pasif bir konumu tercih etmeleri,
revi Vetoyu asan Genel Sekreter Yardımcısı Ahmet MP’nin başarısızlığında önemli rol oynamıştır.
Özsoy’a verilmiştir. Ancak, bu arada, Milli Güvenlik
Cunta döneminde cezaevlerinde yaşananlar, bas-
Konseyi 16 Ağustos 1983 tarih ve 117 sayılı kararıyla
kılar, idamlar ve işkenceler yalnızca MHP ve ülkücüler
MP’nin 19 üyesini daha veto etmiştir. Veto edilen üye-
üzerinde değil, sol siyasal hareket içinde de belirgin bir
lerin yerine yenileri bildirilmiş, fakat 24 Ağustos 1983’e
yılgınlık psikolojisinin oluşmasını sağlamıştır. 12 Ey-
gelindiğinde yeni üyeler Milli Güvenlik Konseyi tarafın-
lül yönetiminin insanların siyasetten uzak durmalarını
dan henüz onaylanmadığından, MP, 6 Kasım 1983’te
ve az sayıda ancak “kabul edilebilir” siyasallaşmış bir
yapılan genel seçimlere katılmaya hak kazanamadı.
azınlığın, siyaset yapabilme tekeline sahip olmasını
Ayrıca parti, seçime katılabilmesi için gerekli olan 34 il
istemesi ve bu yönde uygulamalar yapması, siyasal-
seviyesindeki teşkilatlanmasını da tamamlayamamış
laşma ve normalleşme sürecinin geç ve sancılı olma-
durumdaydı.73
sına yol açmıştır.
Genel Başkanlık görevini kısa bir süre yürüten
Partinin örgütsel anlamda istenilen başarıyı sağ-
Ahmet Özsoy’dan sonra, MP’nin genel başkanlığına
layamaması ve seçim başarısızlığı nedeniyle parti
CKMP’de Türkeş’i destekleyen grupta yer alan ve
yönetiminde değişiklik yapıldı. Türkeş’in de isteği ile
genel başkan yardımcılığı görevinde bulunan İsma-
eski bir MSP’li olan Abdülkerim Doğru, 1987 yılında
il Hakkı Yılanlıoğlu getirildi ve ülkücü tabanı MP’de
genel başkanlığa getirildi. Genel başkanlığa Abdülke-
toplamak üzere örgütsel çalışmalara hız verildi. Yı-
rim Doğru’nun getirilmesinin nedeni, muhafazakâr oy
lanlıoğlu, MP’nin önündeki ilk hedefi, teşkilatlanmanın
tabanının MÇP’ye akmasını sağlamaktı. Abdülkerim
hızlandırılması ve tamamlanması olarak belirlemiştir.
Doğru’nun MSP kökenli olması, partide mevcut “hilal”
MP’nin programı, ihtiva ettiği, “hür millet”, “milli dev-
ve “bozkurt” çatışmasında hilal’in üstünlüğü olarak yo-
let” ve “güçlü iktidar” prensipleriyle kapatılan MHP’nin
rumlanmış, milliyetçiliğin, din karşısında ikinci plana
programına oldukça yakın durmaktaydı. Bu çalışma-
itildiği yorumları yapılmıştır. Türkeş’in Yeniden Ge-
lara rağmen ülkücü hareketin mensupları ANAP ve
nel Başkan Seçilmesi
MDP’de yer alıyorlardı. MP 1984’ten 1985’e geçerken
genel başkan değiştirdi. Ve Ali Koç genel başkanlığa 6 Eylül 1987’de yapılan siyasal yasakların kalkma-
getirildi. MP’nin 30 Kasım 1985’te yapılan kongresin- sı ile ilgili referandumda Alparslan Türkeş’in yasaklılı-
de partinin adı Milliyetçi Çalışma Partisi, parti amblemi ğı kalktı. 4 Ekim 1987’de toplanan MÇP olağanüstü
ise, hilal etrafında yer alan dokuz yıldız olarak değiş- kongresinde, 20 Eylül 1987’de MÇP’ye üye olan Tür-
tirildi. Kongre ile birlikte, parti yönetim kadrosu da bü- keş MÇP genel başkanı oldu.76 Türkeş, törende yaptı-
yük oranda yenilendi. 1986 yılında 51 il ve 300 ilçede ğı konuşmada MÇP’nin “Türk milliyetçiliği ideolojisinin
örgüt kuran parti, üye sayısını da 20 bine çıkardı. 74 savunulacağı tek yer” olduğunu belirtti. Türkeş’in genel
başkan olması ile parti yönetiminde akademisyenler
Cezaevinden yeni çıkan, ancak siyasal faaliyette
ve eski MHP’lilerin oluşturduğu yeni bir kadro kuruldu.
bulunma yasağı olan Türkeş, MÇP’ye oy vereceği-
Devlet Bahçeli, Ali Güngör gibi milliyetçi akademisyen-
ni söylüyor, ancak ANAP ve MDP’deki ülkücüler için
ler 12 Eylül sonrası değişen koşullar doğrultusunda
açıktan zorlayıcı bir tavır içine girmiyordu. 75 28 Eylül
yeni bir örgütsel ve ideolojik yapılanma gerçekleşti-
1986’da altı yıl sonra ilk defa bağımsız olarak kendi ta-
rilmesi ve eski MHP’nin 1977’deki gücüne ulaşılması
banından oy isteyen MÇP, 10 ilde yapılan ara seçim-
için partide görev aldılar.
lerde %2.2 oranında oy alabildi. Bu oy oranı partide
bir hayal kırıklığına sebep olurken, ANAP ve DYP’deki MÇP’nin ilk ciddi seçim sınavı 29 Kasım 1987’de
ülkücülerin MÇP’de birleşmesine yönelik stratejinin, yapılan yerel seçimler olmuştur. Bu seçimde % 2.91
başarılı olmadığını da gösteriyordu. oranında oy alan MÇP, 12 Eylül öncesi gücünden ol-
dukça uzak olduğunu ortaya koydu. Bu başarısız so-
MP’nin eski MHP tabanını oluşturma, milliyetçileri
nucun alınmasında yine MHP davasının yakın bir za-
siyasal alana yöneltmede ve tek bir çatı altında topla-
manda son bulmuş olması, partinin içinde bulunduğu
mada başarılı olduğu söylenemez. Bu durumun orta-
maddi zorluklar nedeniyle propaganda ve örgütlenme
ya çıkmasında öncelikle, 12 Eylül sonrası siyasal ve
çalışmalarındaki güçlükler ve kamuoyuna ulaşma so-
toplumsal alanlarda etkisi bütün ağırlığı ile yaşanan
runu sayılabilir.
darbenin “siyasetsizleştirme” yöntemleri gelmektedir.
Buna ek olarak MHP’nin diğer partilerden farklı olarak MÇP’nin ikinci olağan büyük kongresi 27 Kasım
uzun bir yargılama süreci yaşaması ve aktif partililerin 1988 tarihinde gerçekleştirilmiş ve büyük bir katılımın
yaşandığı kongrede Alparslan Türkeş yeniden genel

202 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

başkanlığa seçilmiştir. Kongre sonunda genel baş-
kan yardımcılıklarına Mehmet Irmak, Kaya Alp Kartal,
S. Bülent Yahnici, Ali Fuat Eyüboğlu, Ferruh Sezgin,
Mehmet Refet Eke ve Metin Ergüç, Genel Sekreterliğe
ise Devlet Bahçeli getirilmiştir. 2. Olağan Kongre’nin
genel özelliği, yeni parti programının da kabul edildi-
ği bir kongre olmasıdır. Yeni program 4 temel prensip
üzerine oturmaktadır: Meşruiyetçilik, insan haklarına
ve haysiyetine saygı, hukukun üstünlüğü ve gönül
seferberliği. “9 Işık Milli Doktrin”de bahsi geçen bu dört
prensip üzerine oturan politikalar ve ilkeler bütünü ola-
rak programın çatısını oluşturmaktadır.
26 Mart 1989 yerel seçimleri MÇP’de bir gelişme
trendinin başladığını göstermektedir. Parti, bu se-
çimlerde il genel meclisli seçimlerinde % 4.4’lik oy
oranı almış ve 24 belediye başkanlığını kazanmıştır.
77
Partinin kısıtlı imkânlarla girdiği seçimde 12 Eylül
sonrası en yüksek oy oranını yakalaması, partide ge-
leceğe yönelik umutların güçlenmesine neden olmuş-
tur. MHP’nin geleneksel olarak yüksek oy aldığı Orta
Anadolu kentlerinde MÇP’nin, yeniden MHP’nin eski
gücüne kavuşması, 12 Eylül sonrası diğer sağ parti-
lere kayan tabanın yeniden MÇP’ye yöneldiğini gös-
termekteydi.
Bu durum özelikle ülkücülerin MÇP’den sonra en
ağırlıklı olarak yer aldığı ANAP’ta ve DYP’de sıkıntı
yaratıyordu. Bu tarihe kadar fazla önemsemedikleri
bir parti olan MÇP; birçok ilde belediye başkanlıkla-
rını ANAP ve DYP’den almıştı. Bu partilerin-özellikle
ANAP’ın- yönetim kademelerinde yer alan eski
MHP’liler ise bir ikilem yaşıyorlardı. Eski arkadaşları-
nın ve liderlerinin yer aldığı bir partiye, MÇP’ye karşı
mücadele etmek ve ülkücü kimliğine sahip çıkmak
arasında. Bu dönemde MÇP’den ANAP ve DYP’de
yer alan ülkücülere “yuvaya dön” çağrıları yapılıyor,
Türk milliyetçiliğinin tek adresinin MÇP olduğu vurgu-
lanıyordu.
“Kutsal İttifak” ve MHP’de Bölünme
20 Ekim 1995 genel seçimlerine gelindiğinde,
seçim sisteminin getirdiği ülke ve il barajlarını aşmak
maksadıyla MÇP, Refah Partisi ve Islahatçı Demokrasi
Partisi bir seçim ittifakına yapmaya karar vermişlerdir.
78
Beraber girilen bu seçimlerde %16.9 oranında bir
oy alan üç partiden oluşan seçim koalisyonu, meclise
62 milletvekilini sokmayı başarmıştır.
Seçimden kısa bir süre sonra İttifak’ın sürmesi
yönündeki görüşmelerden bir sonuç alınamamış ve
İttifak’tan ayrılan Alparslan Türkeş ve 18 milletvekili
Demokratik Hareket Partisi (DHP)’ni kurmuşlardır. 29
Aralık 1991’de yapılan MÇP 3. Olağan Kongresi’nde
DHP, MÇP’ye katılmış ve Alparslan Türkeş MÇP Genel
Başkanı seçilmiştir. MÇP’nin bundan sonraki hedefini
“iktidar” olarak belirleyen Türkeş, Türk milliyetçiliğinin
ve Ülkücü Hareketin son dönemde Marksizm’in çök-
mesi ve esir Türklerin bağımsızlıklarına kavuşmasıyla
iki büyük zafer kazandığını ifade etmiştir. 1991 yılı so-
nundaki bu kongreyle birlikte MHP, 12 Eylül sonrası ilk
kez Parlamentoda temsil imkânı kazanmıştır.79
MHP’nin Parlamento’da yer alması, partilere yapı-
lan hazine yardımından yararlanmasını sağlamış, di-
ğer yandan bu dönemde kurulan DYP-SHP hüküme-
tine verilen destek nedeniyle, partililerin istekleri daha
kolay bir şekilde yerine getirilebilmiştir. İçinde sol bir
partinin yer aldığı koalisyon hükümetine destek veril-
mesi, parti içinde özellikle, “Türk-İslâm Ülkücüleri” adı
verilen ve liderliğini eski Ülkü Ocakları başkanı Muhsin
Yazıcıoğlu’nun yaptığı ekip tarafından eleştirilmiştir.
7 Temmuz 1992 tarihinde eski Ülkü Ocakları baş-
kanı Muhsin Yazıcıoğlu ile Ökkeş Şendiller, Esat Bü-
tün, Saffet Topaktaş, İsmet Gür ve Ahmet Özdemir’den
oluşan yedi milletvekili MÇP’den istifa ettiklerini bir bil-
diri ile kamuoyuna duyurmuşlardır. Bu istifalarla ilgili
olarak “Türkçü ve İslâmcıların yol ayırımı” ve “İslâmcı
muhalefetin tasfiyesi” gibi yorumlar yapılmıştır. 80 Daha
sonra istifa eden milletvekili ve MÇP’den ayrılan parti-
liler, Türkiye genelinde bir propaganda çalışması yap-
tıktan sonra, 29 Ocak 1993’te Büyük Birlik Partisi’ni
kurmuşlardır. Böylelikle MÇP içindeki hizipleşme, yeni
bir siyasal partinin doğuşu ile sonuçlanmıştır. 81
MHP’nin Yeniden Açılması Tartışmaları
1992 yılı içinde 12 Eylül 1980 öncesinde var olan
ve Milli Güvenlik Konseyi kararıyla kapatılan siyasi
partilerin yeniden açılması gündeme gelmiştir. Bu ge-
lişme, MHP’nin yeniden açılmasına ilişkin tartışmaları
da beraberinde getirmiştir. 1980 öncesinde MHP için-
de yer almış, 1980 sonrasında ise milliyetçi hareketin
siyasal örgütlenmesinin dışında kalmış ya da başka
siyasal partilere katılmış kimseler de, MHP’nin yeni-
den açılması sürecine müdahale etmek istemişler,
MÇP içinden de bu harekete karşı Türkeş önderliğin-
de muhalefet başlatılmıştır.82
MHP’nin yeniden açılması tartışmaları devam
ederken 27 Aralık 1992 günü toplanan MHP’nin son
kurultay delegeleri partinin feshine ve isminin ve amb-
leminin de MÇP tarafından kullanılabileceğine karar
vermişlerdir. Bu gelişme üzerine, 24 Ocak 1993 günü
toplanan MÇP 4. Olağanüstü Kongresi, MÇP’nin ismi-
nin MHP olarak değiştirilmesine ve amblem olarak da
üç hilalin kabulüne karar vermiştir. Böylece “MHP’nin
ikinci doğuşu” gerçekleşmiştir. Kongre sonunda Genel
Başkanlığa Alparslan Türkeş 589 delegenin ittifakıyla
seçilmiştir. Rıza Müftüoğlu, Oktay Öztürk, Servet Tur-
gut, Ziya Yılmazbilen, Faruk Demirtola, Salih Gökçe
ve Tuncay Şekercioğlu Genel Başkan Yardımcılıkları-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 203
na, Yaşar Erbaz ise Genel Sekreterliğe getirildiler.83
27 Mart 1994 Mahalli İdareler Seçimleri, MHP’de
büyüme sürecinin ivme kazanarak devam ettiğini gös-
termiştir. 1980 öncesi oy oranını aşan MHP, bu seçim-
lerde %7.96 oranında oy alarak, 55’i belde 56’sı ilçe
ve 7’si de il merkezi olmak üzere toplam 118 belediye
başkanlığı kazanmıştır.84Bu dönemde MHP’nin başarı
kazanmasında, propaganda aracının profesyonelce
kullanılması yanında, 1989 yılında Sovyetler Birliği’nin
çözülmesi ile birlikte yeni Türk Cumhuriyetleri’nin ku-
rulması ve PKK terörünün 1990’lı yılların başından iti-
baren yoğunluk kazanması ile terör sorununun bütün
ülkeyi saran bir genişleme sürecine girmesi önemli
ölçüde rol oynadığı söylenebilir.
9 Ekim 1994’te MHP 4. Olağan kongresi yapılmış
ve Alparslan Türkeş 25 yıllık geleneği bozmayarak
tekrar oybirliği ile genel başkan seçilmiştir. Türkeş’in
bu kurultayın kapanış konuşmasında Nazım Hikmet’in
bir şiirini okuması, MHP’de sola karşı bir yumuşama
belirtisi olarak yorumlanmıştır.85 2 Mayıs 1995’te de
Alparslan Türkeş ve bazı MHP’liler hakkında açılan
dava zaman aşımından düşmüştür. 86 24 Aralık 1995
yılında yapılan genel seçimlerde MHP, tarihinde aldığı
en yüksek oy oranına ulaşmış, % 8.18 oranında bir oy
oranı sağlamış, ancak % 10’luk ülke barajını aşama-
yıp, meclise girme şansını elde edememiştir. Seçim
öncesi yapılan ittifak görüşmelerinde anlaşma sağla-
namaması da MHP’nin ittifak yoluyla meclise girme-
sini engellemiştir. MHP’nin meclise giremememsine
karşın, eski MHP’lilerin partisi olan BBP, seçimlerde
ANAP ile yaptığı ittifak sonunda meclise ANAP liste-
sinden yedi milletvekili sokmayı başarmış ve mecliste
ülkücü hareketin sesi durumuna gelmiştir.
Seçimlerden sonra partide, barajın altında kalın-
masının nedenleri olarak, aday seçiminde yapılan
yanlışlıklar ve eski Devlet Güvenlik Mahkemesi savcısı
Nusret Demiral’ın “ezanın Türkçe okunmasına” yöne-
lik açıklamalarının MHP tabanında yarattığı rahatsız-
lık gösterilmiştir. MHP’nin geleneksel olarak yüksek oy
aldığı yerlerde dahi, istenilen başarı sağlanamamış,
bu bölgelerdeki MHP oyları, başta Refah Partisi olmak
üzere diğer sağ partilere kaymıştır.
1995 genel seçimlerinde MHP’nin yeni bir imaj
sağlama yönünde çabaları olduğu görülmektedir.
1980 öncesinin, daha çok taşraya hitap eden, köylü
değerlerin vurgulandığı MHP imajı yerine, daha kentli,
modern bir MHP imajı çizilmeye çalışılmış, özellikle
ulusal bütünlük ve terör sorunu bu seçim kampan-
yanın temel vurgusu haline gelmiştir. Seçim kam-
panyasında ilk defa bu kadar yoğun bir propaganda
faaliyeti içine giren MHP, gazetelere verdiği ilanlar ve
dağıttığı el ilanlarıyla seçmene ulaşmayı amaçlamış-
204 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
tır. Genel başkanın yaşlı imajı, “Türkiye demokrat ve
bilge liderine kavuşuyor” sloganı ile silinmeye çalışıl-
mış, burada kullanılan “bilge” kelimesinin Türk gele-
neğindeki “bilgelik”i çağrıştırması, Alparslan Türkeş’in
güngörmüş-devran sürmüş bir “aksakal” konumunu
öne çıkarmıştır. 87 Diğer yandan propaganda dönemin-
de terörü yalnız MHP’nin çözebileceği, bölücülük teh-
didine karşı en hassas partinin MHP olduğu yönünde
de seçmene yönelik mesajlar verilmeye çalışılmıştır.
1995 seçimleri Türk siyasal sisteminde derin bir
temsil sorununu gündeme getirmiştir. MHP’nin % 8.18,
HADEP’in de % 4.17 oranında oy almasına karşılık
meclis dışında kalmaları, diğer küçük partiler de he-
saba katılırsa, % 15 dolayında bir seçmenin mecliste
temsil edilmediğini ortaya koymaktadır ki, en yüksek
oy alan bir partinin, ancak % 21.3 oranına ulaşabildiği
bir ülkede % 15 çok yüksek bir orandır. Bu bağlamda
1995 seçimleri, yüksek ülke barajı nedeniyle büyük
bir seçmen kitlesinin mecliste temsil edilemediği bir
siyasal tabloyu ortaya çıkarmış, bu durumun ne gibi
sakıncalar doğurduğu da, ilerleyen günlerde hükümet
kurmadaki güçlükler sayesinde anlaşılmıştır. 88
1995 seçimleri sonunda parlamento dışında kalan
MHP, seçimi kaybettiren nedenleri araştırmak için ge-
niş bir çalışma başlattı. Parti tabanı ile yapılan görüş-
melerde gelecek seçimlerde tabanın isteklerinin daha
fazla ön plana çıkarılması istendi. Taban tarafından
eleştirilen MHP yöneticilerinden bir kısmı başta Rıza
Müftüoğlu olmak üzere parti yönetiminden ayrıldılar.
Seçim sonrası süreçte MHP, parlamento dışında kal-
masından dolayı medyadan çok sınırlı olarak yarar-
lanabildi ve sesini duyurabildi. Bu sürede parti içinde
yeni stratejiler geliştirilmeye çalışılıyor ve gelecek se-
çimlerde parlamentoya girmenin yolları aranıyordu.
MHP’nin meclis dışında kalmasıyla, Ülkücü hareketin
sesini duyurma BBP’ye düşmüştü. ANAP ile yaptığı
ittifak ile meclise yedi milletvekili sokan BBP, bir mil-
letvekilinin ANAP’ta kalması ile altı milletvekiline düş-
müş, daha sonra bir milletvekilinin partiye katılması ile
yedi milletvekilini korumuştu.
Türkeş’in Ölümü ve MHP’de Kongreler
Süreci
MHP genel başkanı Alparslan Türkeş’in 4 Nisan
1997 tarihinde beklenmedik bir biçimde hayatını kay-
betmesi, ülkücü hareket üzerinde gerçek bir şok etkisi
yarattı. MHP gibi, partinin adı liderin adından sonra
gelen ve liderin parti üzerinde kesin hâkimiyeti olan bir
lider partisinde, liderin ölümünden sonra partinin bölü-
neceği, partinin eriyerek siyasal hayata veda edeceği
gibi değerlendirmeler yapıldı. Ancak Türkeş’in cena-
zesi sırasında, kış koşullarına rağmen, ülkenin dört bir
yanından gelen ülkücüler, MHP’nin Türk siyasal haya-
tında bir güç, sadece bir siyasal parti değil, bir siyasal muş, MHP’de de artık parti içi muhalefetin göz önüne
“hareket” olduğunu gösterdiler. alınması gereken bir yeni dönem başladığı görülmüş-
tü. Bu doğrultuda, 1999 seçimlerine gidilirken MHP’nin
Türkeş’in ölümünden kısa bir süre sonra partide
ilk kez, milletvekili adaylarını fiili ve geniş katılımlı bir
liderlik kulisleri başladı. Genel başkanlık için Türkeş’in
ön seçimle belirlemesi bu yeni durumun kabulü olarak
oğlu ve aynı zamanda genel başkan yardımcısı olan
değerlendirilebilir.
Y. Tuğrul Türkeş’in adı geçiyordu. Tuğrul Türkeş,
Türkeş’in ölümünden sonra geçici genel başkanlığa 18 Nisan 1999 Seçimleri ve MHP’nin
getirilmiş, bu durum da onu diğer adaylardan biraz Başarısı
daha şanslı hale getirmişti. Kısa süre sonra olağanüs-
18 Nisan 1990 seçimleri öncesi barajı aşıp aşa-
tü büyük kongrenin toplanması kararlaştırıldı ve diğer
mayacağı yönünde değişik görüşler ortaya konan
adaylar da ortaya çıkmaya başladılar. Tuğrul Türkeş’in
MHP’nin beklenmedik bir biçimde Türkiye’nin ikinci
yanı sıra, adaylık için adı geçen, ülkü ocaklarından
partisi olması, bu partinin aldığı seçim sonuçlarının
yetişme Ramiz Ongun, yine 1980 öncesi partinin önde
nedenlerine yönelik değerlendirmeleri gündeme getir-
gelenlerinden olan Muharrem Şemsek, İbrahim Çiftçi
miştir. Değerlendirmeler genellikle terör sorunu karşı-
ve partinin akademisyen kadrosundan gelen Devlet
sında MHP’nin aldığı sert tavrın bu sonucun temelin-
Bahçeli ve yine bir akademisyen olan Enis Öksüz parti
de yatan neden olduğu şeklinde olmuştur. Bu nedenin
genel başkanlığı için resmen aday olduklarını açıkla-
etkisi bulunmasına karşın, diğer siyasal ve toplumsal
dılar.
etmenlerin de etkisi önemli olmuştur. 1980 sonrası
Temmuz ayı içinde toplanan kongre başlangıçta dönemde gelirler arasındaki uçurumun artması, eko-
ortaya çıkan gergin ortama paralel bir gelişme göste- nomik yapının çelişkileri, radikal partileri bir seçenek
rerek, kavgalı bir biçimde ve sonuç alınamadan sona olarak halkın karşısına çıkartmıştır.
erdi. Tuğrul Türkeş’in diğer adaylardan daha fazla oy
MHP, 18 Nisan 1999 seçimlerine giderken yeni
almasına rağmen salt çoğunluğu elde edememesi
yapılanma doğrultusunda bir propaganda stratejisi
üzerine, diğer adaylar ikinci en fazla oyu alan Devlet
kullandı. Modern propaganda teknikleri yanında seç-
Bahçeli lehine adaylıktan çekildiklerini açıkladılar. Bu
menlerle yüz yüze partiyi tanıtma yolu seçildi. Özelik-
durumda Tuğrul Türkeş’in genel başkanlık şansı ol-
le Fazilet Partisi olmak üzere diğer sağ partilerin oy
dukça azalıyordu. Adayların taraftarları arasında baş-
tabanına yönelik ve bu kitlelerin beklentilerine uygun
layan gerginlik, bir süre sonra bir çatışma halini aldı
bir söylem geliştirildi. MHP bu seçimlerde bir seçim
ve Tuğrul Türkeş’i destekleyen ülkü ocakları genel
önce Refah Partisi’nin uyguladığı yöntemi uyguladı.
başkanı Azmi Karamahmutoğlu önderliğinde bir grup,
Başta varoşlar olmak üzere orta ve ortanın altındaki
kongrenin sonucunu tanımadıklarını belirterek, kong-
sınıfı kendine hedef seçti. Enflasyon ve hayat paha-
reyi dağıttılar ve çıkan olaylar nedeniyle MHP kongre-
lılığından en çok yakınan yoksul semtlerde, MHP’nin
si Kasım ayına ertelendi. Kongre sürecinde delegeler
iktidara geldiğinde bir “yoksullukla mücadele progra-
üzerinde adaylar kişisel desteklerini artırmak amacıyla
mı” uygulayacağı ve o zamana kadar denenmeyen
yoğun bir propaganda faaliyetine giriştiler. Olaysız bir
yöntemlerle enflasyonu aşağı indireceklerine yönelik
şekilde sonuçlanan Kasım kongresinde Devlet Bah-
propaganda yaptı.
çeli açık bir farkla genel başkanlığa seçildi.
MHP, 18 Nisan seçimlerine hazırlanırken kurdu-
Devlet Bahçeli’nin genel başkan seçilmeden önce
ğu ve “MHP Araştırma Geliştirme Merkezi” ne bağlı
partide demokratik kuralların işletileceğine, dünyada
olarak çalışan iktisadi, sosyal, bilim ve teknoloji gibi
ve Türkiye’de ortaya çıkan yeni gelişmelere paralel
çalışma grupları kurarak, halkın beklentilerine uygun
olarak yeni bir yapılanma oluşturulacağı ve MHP’nin
ve herkesin anlayabileceği bir dilde raporlar hazırla-
tek başına iktidar olarak Türkiye’yi 2020 yılına kadar
yıp, bunların kamuoyuna başarılı bir biçimde duyurul-
“lider ülke” haline getireceğine yönelik vaatlerini açık-
masını sağladı. MHP’nin parlamento dışında olması
layan bir söylem getirmesi ve bunu profesyonel bir
nedeniyle medyadan yeterince yararlanılamayacağı
biçimde kullanmasının kongreyi kazanmasında etkili
düşünülerek, bu programlar, yapılan toplantılarla hal-
olduğu söylenebilir. 89
ka duyurulmaya çalışıldı.
Devlet Bahçeli’nin genel başkanlığı ile, partiye tek
Seçim öncesi medyada karşılaşılan en başta ge-
başına hâkim olan “başbuğ” Alparslan Türkeş’in lider-
len soru MHP’nin barajı aşıp aşamayacağı sorusuy-
liğinden farklı bir yapı kazandırdığı söylenebilir. “lider-
du. MHP yetkilileri 1995’teki gibi bir sorunun çıkma-
teşkilat-doktrin” esasına dayanan esi MHP yapısının,
ması için bu soruya “MHP’nin baraj endişesi yoktur”
Türkeş’in ölümünden sonra artık işlemeyeceği, özel-
biçiminde cevap veriyorlardı. Seçim sürecinde yapılan
likle yeni genel başkanın seçildiği kongrede belli ol-
yayınlar ve kamuoyu araştırmalarında ise MHP ya

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 205

barajın biraz üzerinde ya da hemen altında gösteri-
liyordu. Seçim sürecinde özellikle ülkü ocaklarına
bağlı gençlerin yoğun bir şekilde çalışmaları, MHP’nin
başarısının diğer önemli bir ayağını oluşturmaktadır.
Ülkü Ocaklı gençler, halkla yüz yüze gelerek MHP’nin
propagandasını yapmaları, halkın sorunları ile ilgilen-
meleri seçim döneminde “MHP’nin Refah Partisi’nin
yöntemlerini kullandığı” biçiminde yorumlanıyordu.
MHP’nin 18 Nisan seçimlerine yönelik hazırladığı
seçim beyannamesi, 1995 seçimlerinden farklı, sade-
ce ulusal bütünlüğü değil, halkın sorunlarını, ekonomik
sıkıntıları, dış siyasal gelişmeleri de içine alan geniş
bir alana yayılan bir nitelikteydi. Beyannamede, birin-
ci bölümde, “Seçimlere Giderken Lider Ülke Türkiye
ve MHP” başlığı altında, Türkiye’nin iç ve dış siyasal
sorunları karşısındaki konumu ve MHP’nin temel ko-
nulardaki hassasiyetleri anlatılıyordu. “Lider Ülke İçin
temel Görüşler ve İlkeler” başlığı altında ise, MHP’nin
devlet, parti, siyaset, ekonomi ve dış politika öncelik-
leri anlatılıyor ve bunlara ilişkin tanımlamalar veriliyor-
du. Bu bölümde ilgi çeken nokta, MHP’nin geleneksel
olarak savunduğu ilkelerin bir değişime uğramasıdır.
MHP için her zaman “kutsal” bir anlam taşıyan “dev-
let” kavramının bir anlamda yeniden sorgulandığı ve
MHP’nin yabancı olduğu, örneğin “bürokratik, hantal
veya baskıcı olmak yerine, güçlü, aynı zamanda müş-
fik ve insani bir devlet” yapısı oluşturulacağına yönelik
vaatler verilmesidir. Seçim bildirgesinde yine MHP’nin
ilk defa kullandığı, “adaleti her alanda hâkim kılmak
için yapılanmış demokratik milli devlet”, “temel hak
ve özgürlüklerden hareketle kendini konumlandıran
devlet”, “çoğulcu ve katılımcı siyaset, “içe kapalı ve
korumacı değil, teşvik eden bir ekonomi” gibi kavram-
lar, MHP’nin 1990’larda merkeze yaklaşma eğiliminde
olan bir sağ parti görünümünü kazandırıyordu. 90
MHP, 18 Nisan seçimlerinde yine farklı olarak
“değişim” kavramını seçim propagandasının temel
sloganlarından biri haline getirmişti. “Değiştirmezsen
Devam Edecek” veya “Bir Şey Değişecek Her Şey
Değişecek” gibi sloganlar, toplumda mevcut değişim
isteğinin MHP tarafından gerçekleştirileceğini ifade
ediyordu. Yine “Yeni Bir Çağ, Yeni Bir Lider” sloga-
nı, eskiyen liderler karşısında genç ve denenmemiş
bir lider olan Devlet Bahçeli’yi öne çıkarıyordu. Halk
katılımına gönderme yapan “Millet Meclise Giriyor
MHP İktidar Oluyor” ve diğer partileri halkı unutmakla
suçlayan “Milleti Unutanları Millet Unutmaz”, “Meclis
İradesine Kavuşuyor” ve “Türkiye Harekete Geçiyor”
sloganları, profesyonel bir anlayışla MHP’nin, halkın
gözünde bir iktidar alternatifi olmasını sağlıyordu.
1999 seçimlerinde MHP’nin uyguladığı seçim pro-
pagandasının saptanması ve yürütülmesinde, partinin
206 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
akademisyen adaylarının önemli rol oynadığı söy-
lenebilir. Özellikle Araştırma-Geliştirme Merkezi’nde
propaganda kitapları hazırlanmasında ve bunların
kamuoyuna duyurulmasında, akademisyenler yoğun
bir çalışma içine girmişler ve seçim sonuçlarına göre
MHP, milletvekilleri içinde akademisyenlerin en ağırlık-
lı olarak yer aldığı parti olmuştur.
MHP’nin 18 Nisan seçimlerinde oylarını yüzde
yüzden fazla artırmasının ardında, kendi uyguladı-
ğı propaganda yöntemleri yanında, diğer partilerden
çeşitli nedenlerle MHP’ye oy kayması olduğu da yad-
sınamaz. MHP bu seçimlerde ağırlıklı olarak Fazilet
Partisi, ANAP ve DYP’nin oylarını aldığı söylenebilir.
Fazilet Partisi’nin 28 Şubat sürecindeki tavrı, Fazilet
Partisi-DYP koalisyonunda yaşananlar ve ülkenin
bir askeri darbenin eşiğine gelmesi, özellikle Fazilet
Partisi oylarının ılımlı ve geleneksel değerler yanında
nispeten modern değerleri savunan ve Fazilet Partisi
tabanına sıcak mesajlar gönderen MHP’ye akmasının
önemli nedenlerini oluşturmuştur. Eski radikalliğine
döneceğinin sinyallerini verirken, MHP, ılımlı yüzünü
göstererek merkez partisi görünümü çizdi. Bu bağlam-
da MHP’ye oy veren seçmenin, radikal tarafla uzlaşa-
bileceğini varsayan, ama radikalizmi de reddeden bir
seçmen profili çizdiği söylenebilir.
Fazilet Partisi’nde, Recai Kutan’ın genel başkanlı-
ğa gelmesinden sonra çizilen muhafazakâr parti görü-
nümünden, yeniden radikal İslâmcı parti görünümüne
doğru geçişi, yasaklı siyasetçi Necmettin Erbakan’ın
partide müdahil rolünün iyice belirginleşmesi ve bu
partinin laiklik ve demokrasi konularındaki “ikircikli”
tavrı FP seçmeninin, daha ılımlı ve diğer partilerden
kendisine daha yakın bulduğu MHP’ye yönelmesi so-
nucunu doğurmuştur.
Merkez sağ partiler ANAP ve DYP’nin, soruştur-
ma önergelerinde takındıkları tavır, DYP’nin medya
ile ilişkilerini gerginleştirmesi ve medya desteğini
kaybetmesi, ANAP’ın hükümetin düşmesine neden
olan ihale skandalına adının karışması ve güvenilir
bir tablo çizmemesi, seçmenin “dürüst parti” imajı çi-
zen MHP’ye yönelmesindeki nedenlerden başlıcaları
olarak sıralanabilir. Aslında bu iki merkez sağ partinin
de milliyetçi bir söyleme sahip olması ve vitrinlerinde
eski MHP’li veya milliyetçi olarak tanınan isimlere yer
vermesi, DYP’nin 1999 seçimlerine, terör karşısındaki
politikasını öne çıkarması, seçim bildirgesini MHP’ye
yakın akademisyenlere hazırlatmasına rağmen, seç-
menin MHP’yi tercih ederek asıl milliyetçi parti olarak
MHP’yi gördüğünü anlatmakta ve uzun yıllardır başka
partilerin içinde büyüyen milliyetçi hareketin bu seçim-
lerde “aslına dönüp” iktidara geldiğini göstermektedir.
MHP’nin 18 Nisan seçimlerindeki başarısı, genel-
likle bölücülük ve güneydoğu sorunu karşısında aldığı lık gösteremediği İzmir’de % 11.2 gibi oy oranlarına
sert tavır, şehit cenazelerine MHP’li ülkücülerin sahip ulaşmasıdır.
çıkması noktasında açıklanmaya çalışılmıştır. Ancak
MHP’nin 18 Nisan seçimlerinde % 18.8 oranın-
bu unsurun etkili olduğu kabul edilmesi yanında tek
da oy alarak ikinci parti olması ve 129 milletvekilini
başına MHP’nin oy patlamasını da açıklayamadığı
meclise sokması ülke içinde ve dışında bazı soruların
açıktır. PKK terörünün en yoğun olduğu ve şehit ce-
sorulmasına neden oldu. Ülke dışında MHP’nin faz-
nazelerinin her gün birbiri ardına kaldırıldığı ve Alpars-
la tanınmaması ve MHP’nin milliyetçi bir parti olması
lan Türkeş’in partinin lideri olduğu 1995 seçimlerinde
başta gelen endişelerden birisiydi. Ülke içinde, ülke
MHP, yüzde 8.18’lik oy oranı ile parlamento dışında
dışındaki kadar olmasa da, MHP hakkındaki bilgi ek-
kalmıştı. 1999 Nisanında Abdullah Öcalan’ın yaka-
sikliği, MHP’nin bir “enformasyon bombardımanı”na
landığı ve terör olaylarının en alt düzeye indiği bir dö-
tutulmasına neden oldu. O zamana kadar nadiren
nemde, MHP’nin bölücülük ve terör tehdidi nedeniy-
medyada yer bulabilen MHP yöneticileri hemen her
le oy patlaması yaptığı çok doğru bir değerlendirme
akşam televizyonlarda partilerini anlatmaya başla-
olmayacaktır. Kaldı ki, bu nedenlerden dolayı başarılı
dılar. Bu olay MHP’nin küçük bir ideoloji partisi kimli-
olması beklenen partinin, terör örgütü liderini başarılı
ğinden sıyrılıp bir kitle partisi yapısına doğru evrilmesi
bir operasyonla Türkiye’ye getirten hükümetin lideri
sürecini başlattı. 18 Nisan 1999 seçimlerinden birinci
Bülent Ecevit ve partisi DSP olması gerekirdi.
parti olarak çıkan demokratik Sol Parti ve Milliyetçi
Seçim Sonuçlarının Analizi Hareket Partisi’nin aynı hükümet içinde yer almaları,
ideolojik kutuplaşmaların eski keskinliğini kaybettiği,
18 Nisan 1999 seçimlerinde MHP’nin 1980 öncesi
geçmişte yaşanan mücadelelerin geçmişin şartlarında
oy depoları olan illere ek olarak özellikle iç Ege kent-
değerlendirilmesi gerektiği yönündeki düşüncelerin bir
lerinde beklenmedik bir başarı elde ettiği görülmekte-
kazanımı olarak görülebilir. 1980 öncesi birbirlerini “fa-
dir. MHP’nin 1995 seçimlerinde baraja takılıp Meclise
şistlik” ve “komünistlik” ile suçlayan iki lider, Ecevit ve
girememesine büyük kentlerde aldığı Türkiye ortala-
Bahçeli, 57. hükümetin kurulması sırasında yaşanan
masının çok altında kalan düşük oy oranları ve İç Ana-
kısa gerginlikten sonra, aynı düşünceleri paylaşma-
dolu kentlerindeki beklenen desteği alamaması neden
yan siyasal partilerin, işbirliği içinde çalışabilecekleri
oldu. MHP, 1995 seçimlerinde İstanbul’da 154 bin (%
ve Türk siyasal sisteminin de bu “olgunluğa” eriştiğini
3.7), İzmir’de 90 bin (% 5.6) ve Ankara’da 170 binde
kanıtlama yolunda önemli mesafe aldıklarını göster-
(% 9.2) kaldı. Oysa bu seçimde MHP’nin İstanbul oy-
miştir.
ları ortalama yüzde 10’a çıktı. İzmir’de yüzde 10’u aştı,
Ankara’nın iki bölgesinde yüzde 18-22 düzeyine kadar MHP’nin İdeolojik ve Toplumsal Tabanı
yükseldi. Özetle MHP, kırsal kesimde oylarını koruyup
MHP’nin bir kitle partisi olmasından çok, bir ideo-
artırırken, büyük kentlerden de, kırsal kadar olmasa
loji partisi niteliğini göstermesi, bu partinin “Dokuz Işık”
da önemli oy oranları elde etti.
adı verilen doktriner ilkelere sahip olmasından kay-
MHP’nin 1999’a gelinceye kadar özelikle yüksek naklanmaktadır. Partinin bu ideolojiye sahip olması ile
düzeyde oy aldığı illerde 1994’ten beri istikrarlı bir oy seslendiği toplumsal taban arasında da yakın bir ilişki
trendini yakaladığı görülmektedir. MHP’nin hemen bulunduğu söylenebilir. Bu bağlamda ideoloji ve top-
hemen bütün seçimlerde varlık gösterdiği Tokat’ta lumsal taban ilişkisi, MHP hareketini açıklamada öne
1994’te % 12, 1995’te %12.9 olan oy oranını, 1999’da çıkmaktadır.
da % 29 oranına, Amasya’da aynı sırayla % 14’e, %
MHP’nin sahip olduğu ideolojik yapının açıklanma-
12’ye ve % 24.9’a, Çorum’da % 10.8, %1.5 , % 30’a;
sında Dokuz Işık adı verilen ideolojik ilkelerin önemli
Çankırı’da % 20.8, % 18.7 ve % 38.2’e; Kayseri’de
yeri bulunmaktadır. Başta milliyetçilik ve ülkücülük ol-
% 21.8’e , % 17.8’e ve % 32.82’e; Yozgat’ta % 17.4,
mak üzere, ahlakçılık, toplumculuk, ilimcilik, hürriyet-
% 13.9 ve %39.8’e; Aksaray’da % 14.1’e, % 14.9’a
çilik ve halkçılık, köycülük, gelişmecilik, endüstricilik
ve % 35.3’e; Isparta’da % 14.4, % 15.7 ve %29.3’e;
ve teknikçilikten oluşan bu ilkeler doktriner ideolojik
Kırşehir’de % 19.3’e, % 19.9’a % 33.6’ya; Erzurum’da
yapının temel unsurları olarak MHP ile özdeşleşmiş
ise % 18’e, % 14.7’ye ve 1999’da ise % 26.1’e yük-
bir konumda bulunmaktadır. Partinin temel ideolojisini
selttiği görülmektedir. Bu istikrarlı oy artış tablosuna
belirleyen milliyetçilik daha sonra ülkücülük ve toplum-
bakarak MHP’nin 1999 seçimlerindeki beklenmedik
culuk ilkeleri diğer ilkelerden daha yoğun olarak parti
başarısının aslında beklenen bir başarı olduğunu
söyleminde yer almış ve üzerinde parti ideologları ta-
söylemek mümkündür. Belki asıl beklenmeyen, bu
rafından daha fazla durulmuştur. Genel olarak bakıl-
kentlerin dışındaki metropollerde, İstanbul’da % 10.2,
dığında bu ilkelerin çok fazla bilimsel bir içeriğe sahip
Ankara’da % 22.4 ve özellikle bu seçimlere kadar var-
olmasından çok propagandaya dönük ilkeler olduğu

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 207

göze çarpmaktadır. kamu görevlilerini hedef alabiliyorlardı. 91
12 Eylül ve Ülkücü Hareket Cezaevlerindeki yaşamın, ülkücü hareketin eylem
pratiğinde olmayan, bir bakıma sol harekete özgü
12 Eylül askeri darbesi, diğer bütün siyasal hare-
eylem ve söylemleri ülkücülere kazandırmasının ya-
ketlere olduğu gibi ülkücü harekete de darbe vurmuş,
nında, ülkücü hareketin ideolojisinde de önemli deği-
örgütsel yapısı dağılmış, liderleri tutuklanmış ve bin-
şim ve ayrışmaların ortaya çıkmasında etkili olduğu
lerce ülkücü cezaevlerine düşmüş, bu durum da kaçı-
görülmektedir. Özellikle yaşanan sıkıntılar nedeniyle,
nılmaz olarak ülkücü hareketin ideolojisi ve söylemin-
önceleri adından bahsedilmeyen veya “Batılı hüma-
de değişime yol açmıştır. 12 Eylül darbesiyle ülkücü
nist söylem” olarak benimsenmeyen “insan hakları”,
hareket bir “şaşkınlık” dönemine girmiştir. Kendi ideo-
“insanca yaşam”, “zulüm karşısında direniş”, “insanlık
lojik yapılanmasında “devlet”e büyük önem verilmesi,
onuru” gibi kavram ve söylemlerin ülkücü hareketin
ülkücülerin “devleti koruma pahasına” sol örgütlerle
ideolojisine eklemlendiği görülüyordu.
çatışmaya girmesi ve bu çatışmalarda çok sayıda ül-
kücünün ölmesine rağmen, 12 Eylül yönetiminin, baş- Yine ülkücü hareketin devletçi ideolojik içeriği, gi-
ta hareketin lideri Türkeş’i suçlaması ve yargılaması, derek muhalif bir ideolojik tavra doğru evriliyor, bu tavır
ülkücülerin cezaevlerinde, diğer sol görüşlülerle birlik- çeşitli biçimlerde kendini gösteriyordu. Cezaevlerinde
te yaşadıkları sıkıntılar, ülkücüleri bir kimlik ve meşrui- ülkücüler, baskı altında olmanın getirdiği bir psikolo-
yet hesaplaşmasına doğru götürmüştür. jiyle, zaten içlerinde var olan İslâmî değerleri, yaşam
planına aktarıyorlar, cezaevlerinde bir İslâmî eğitim
Darbe sonrası özellikle devleti savunan ülkücülerin,
dönemi başlatıyorlardı. Ülkücüler tarafından İslâmî
solcularla beraber “aynı kefeye konması” MHP’lilerin
anlamına atfen cezaevleri “Yusufiye” olarak adlandı-
en çok tepkisini çeken ve nedenini anlamakta güçlük
rılıyor, bu doğrultuda, İslâmî kavramlara verilen ağırlık
çektikleri bir olaydı. MHP yöneticileri yargılanmaları
da artıyordu. İşte bu yüzden bu süreç ideolojik olduğu
sırasında “fikirlerinin iktidar, kendilerinin içeride” olduk-
kadar, örgütsel anlamda da ortaya çıkan ve gelecekte
larını vurguluyorlardı.
derinleşecek olan ayrımlaşmanın başlangıcı sayılabi-
12 Eylül yönetimi ülkücü ve solcu eylemcileri aynı lir.
hücrelere koymakta ve ilginç bir “katıştır barıştır” tak-
Milliyetçi-Türkçü ideolojinin siyasal bir tavır ola-
tiği uygulamaktaydı. Bu durum ülkücüler üzerinde, o
rak ortaya çıkmasından sonra oluşan, Türkçülük,
zamana dek amansız bir mücadele verdikleri sol gö-
İslâmcılık, ya da Türkçü ideoloji içerisindeki İslâmî
rüşlülerle, sınırlı da olsa insani ilişki içine girmelerini
kavramlara verilen önemin ağırlığındaki farklılaşma-
sağlamıştı. Ülkücülerin cezaevlerinde, diğer siyasal
dan kaynaklanan ayırım, bu dönemde derinleşiyor,
eylemciler gibi karşı karşıya kaldıkları baskılar sonucu,
daha sonra siyasal-örgütsel bağlamda kendini göste-
başlangıçta ileri sürdükleri devleti suçlamaktan kaçın-
recek bu ayırımın tohumları atılıyordu. Hareketin ide-
ma ve “kol kırılır yen içinde kalır” stratejisi, yerini göreli
olojisindeki değişim süreci, farklı alanlarda da kendini
de olsa bir muhalif tavra bırakmıştı. Cezaevlerinde ya-
göstermiştir. Daha önceden de adı duyulan kapitalizm
tan ülkücüler, hem 12 Eylül darbesine ve bu darbe ile
ve emperyalizm karşıtlığı, bu dönemde çok sık vurgu-
bir anlamda kendisini özdeşleştirmeye çalışan MHP
lanıyor, devlete ve ekonomik düzene, gelir dağılımının
yönetimine de tepki duymaya başladılar.
adaletsizliğine, yoksulluk ve sömürüye karşı bir söy-
Cezaevleri ülkücü hareketin tarihinde yeni bir süre- lem geliştiriliyordu.
cin başlangıcını göstermektedir. “Kendi canlarını feda
Cezaevleri, ülkücü hareketin kültürel boyutunda da
etmekten çekinmedikleri “ ve sürekli kutsallığına vurgu
bir değişim sağladı. Önceleri çoğunlukla propagandif-
yaptıkları, sonsuza kadar yaşamasını, “devlet-i ebed
ajitatif yayınlardan oluşan yayınların ocaklarda eğit-
müddet”i savundukları devlet, şimdi onları “devleti yık-
menler tarafından dikte ettirilmesinden ibaret olan
mak isteyen komünistlerle” bir tutuyordu. Bu durum
okuma alışkanlığı yerine, cezaevinde, çeşitli siyasal
bireysel olarak, tek tek ülkücülerin psikolojilerinde ve
görüşlere açık, sosyalist ve İslâmcı yazarların da oku-
bütünüyle bakıldığında da ülkücü hareketin retoriğin-
nabildiği bir ortam yaratılıyordu. Cezaevlerinde ya-
de önemli değişimlere yol açıyordu.
zılan yazılar “Bizim Ocak”, “Bizim Dergâh”, “Gergef”
Önceleri devlete karşı gelmekten kaçınan ülkü- gibi dergilerle dışarıdaki okuyucuya ulaşıyor, cezaev-
cüler, cezaevlerindeki baskılar nedeniyle cezaevi yö- lerindeki ortam ve onun geliştirdiği muhalif tavır, dışa-
netimlerine karşı direniş eylemlerinde bulunuyorlar, rıdakilerle paylaşılıyordu. Cezaevlerinde ortaya çıkan
istemeden de olsa, sol eylemcilerle ortak eylem plat- bu birikim, daha sonraki dönemde ülkücü hareketin
formunda buluşuyorlardı. Bu dönemde kamuoyunda kültürel-sanatsal ürünler vermesini de sağlamış, ha-
yayınladıkları bildirilerde doğrudan güvenlik güçleri ve reketin içinde sol protest müziğe bir anlamda öykünen

208 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

bir müzik, “ülkücü protest müzik” adı verilebilecek bir
tür oluşmuştu. 92 Diğer alanlarda roman, öykü ve şiir
alanında da bu dönemde tipik cezaevi edebiyatının
ülkücüler arasında oluştuğu görülmekteydi. 93
Cezaevi sonrası ülkücülerin değişik yollara ayrıldı-
ğı, bir kısmının MHP’de yer aldığı, bir kısmının siyaset-
ten koptuğu, diğer bir kısmının başka siyasal partiler
içinde yer aldığı söylenebilir. Cezaevlerinden çıkan bir
kısım ülkücülerin, “geçim derdine düşmeleri” ve “içe-
ride” sahiplendikleri cezaevi kültürü nedeniyle illegal
organizasyonlar içinde bulundukları ve geçimlerini bu
yönden sağladıkları da görülmektedir. MHP yönetimi
bu tip suçlamalar karşısında “mafyadan ülkücü olmaz”
söylemini geliştirme yoluna gitmiş, ancak ülkücülerin
bu tip faaliyetler içine girmelerini engelleyememiştir.
MHP’nin diğer sağ siyasal partilere benzer bir
toplumsal tabana seslendiğini söylemek mümkün-
dür. Türkiye’deki seçmen profili içinde milliyetçi-
muhafazakâr ve orta sınıf bir kitleye sahip olan MHP’de,
gençlik örgütlerinin önemli bir yerde bulunması ve
dinamik bir ideolojiye sahip olması partiye bağlı mili-
tan bir gençlik kesiminin varlığını kaçınılmaz kılmıştır.
1999’a kadar, geleneksel olarak bir “taşra partisi” gö-
rünümünde olan MHP’nin, kasabalı, büyük kentlere
göçmüş, ancak taşra değerlerini koruyan, alt ve orta
gelir gruplarından, büyük oranda muhafazakâr-dinsel
değerlere önem veren bir toplumsal tabanı olduğu
söylenebilir. Ancak toplumsal tabana yönelik bu de-
ğerlendirmenin 1990’ların sonuna doğru ortaya çıkan,
kentli, modern değerlere sahip bir tür “popüler milliyet-
çi” kesimin de MHP’yi desteklemesi ve 1999 seçim-
lerinde de MHP’nin bu doğrultuda başarı kazanması,
toplumsal tabanda bir değişimin olduğu sonucunu or-
taya çıkarmaktadır. Radikal siyasal partilerde görülen
toplumsal tabanının diğer kitle partilerine oranla daha
homojen olması olgusunun, bu kitleselleşme süreci
sonunda-1999 seçim sonuçlarına bakılarak-MHP’de
artık geçerli olmadığı söylenebilir.
MHP’nin toplumsal tabanının oluşmasında, diğer
siyasal partilerde olduğu gibi, parti ideolojisinin ve
buna bağımlı olarak oluşan söylemin etkisi büyüktür.
MHP’nin anti-komünist söylemi nasıl, sağ-sol çatış-
masının yoğun olarak yaşandığı dönemde, bir sistem
değişikliği sonunda geleneksel değerlerin yaşanama-
yacağı ve sermayenin elden gideceği endişesiyle be-
lirli bir oy potansiyeli ve taraftar topluluğu yarattıysa,
ideoloji ve söylem içerisinde anti-kapitalist unsurların
bulunması da, yoksul ve ezilmiş toplumsal kesimlerde
de MHP’nin destekçi bulabilmesini kolaylaştırmıştır.
MHP’nin dile getirdiği anti-komünist söyleme ek
olarak ekonomik düzene yönelttiği eleştiriler nedeniy-
le, somut olarak Orta ve kısmen Doğu Anadolu’da oy
oranının artmasına neden olduğu sonucuna varılabilir.
Anadolu’da köy-kent ayırımının derinleştiği, milli gelir-
den az pay alan, yoksulluk döngüsünün kırılamadığı
yerlerde MHP’nin yüksek oranlarda oy alması bu doğ-
rultuda açıklanabilir. Yine küçük esnaf ve tüccar kesi-
minin komünizm tehlikesine karşı sahip oldukları ser-
maye birikimini koruma düşüncesi, MHP’nin bu kesim
tarafından da desteklenmesini açıklar niteliktedir.
MHP’nin büyük sermeye çevreleri tarafından des-
teklenmemesi, hareketin-anti-komünizm kadar olmasa
da- anti-kapitalist bir söyleme sahip olması ve kapitalist
sınıfın resmi ideolojiye eklemlenmiş olması nedeniyle,
radikal bir hareketin “belirsizliğine” güvenmemesi ile
açıklanabilir. Her ne kadar MHP’nin komünizm kar-
şısında aldığı tavır bu sınıfın çıkarlarına uygunsa da
komünizmle mücadelenin devlet güçlerince başarıya
ulaştırılacağına olan inanç, büyük sermaye çevreleri-
nin MHP’ye desteğini sınırlı kılmıştır. Türkiye’de büyük
sermaye her zaman daha çok merkez sağ ve zaman
zaman da merkez sol hareketi desteklemiş, kendi çı-
karlarına uygun düzenlemelerin merkez siyasal parti-
ler tarafından yapılacağına inanmışlar, tarihsel süreç
içerisinde de bu inancın gerçekleştiği görülmüştür.
1970 ve 1980 arası MHP yönetici elitinin niteliğine
bakıldığında, daha çok milliyetçi-Türkçü hareket içe-
risinde öne çıkan isimlerin bulunduğu görülmektedir.
1980’lerin sonlarına doğru özellikle gençlik örgütü
olan ülkü ocaklarında “ocaktan yetişme” ülkücülerin
üst mevkilere gelebildikleri görülmektedir. Bu durum
ocak kökenli olanlarla diğerleri arasında, etkisi uzun
süre devam edecek olan bir ayrımlaşmanın da ilk aşa-
masını oluşturmuştur.
MHP elitinin toplumsal tabanı ve milletvekillerinin
mesleki dağılımına bakıldığında orta sınıf tüccar sa-
nayicilerle birlikte, askerlerin önemli bir ağırlığı oluştur-
duğu görülmektedir. Örneğin 1977 yılında MHP parti
grubunu oluşturan milletvekillerinin % 31’i serbest
meslek sahibi iken, asker kökenlilerin oranı da %25
gibi yüksek bir orana ulaşmaktadır. Yine bu dönemde
bürokratların da MHP grubu içindeki oranı % 43.6 gibi
yüksek bir düzeydedir. Bu oran bürokrasi içinden de
MHP’ye önemli bir desteğin olduğu sonucunu ortaya
çıkarmaktadır. 94
MHP’de yer alan asker kökenlilerin diğer partilere
göre daha çok sayıda olmasının en başta gelen ne-
deni olarak, Alparslan Türkeş’in de emekli bir asker
olması gösterilebilir. Diğer yandan, partinin askeri di-
sipline sahip bir örgütsel yapıya ve yine doktriner bir
ideolojiye sahip olmasının, emekli askerlerin MHP’yi
tercih etmelerinde önemli bir neden olduğu söylenebi-
lir. Nitekim birçok emekli subay ve astsubay MHP’nin
merkez ve taşra örgütlerinde görev aldıkları görül-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 209
mektedir. MHP’nin 1980 öncesi son genel sekreteri
olan emekli General Necati Gültekin, Türkeş’in çok
yakınında bulunmuş ve üst düzey parti yöneticiliğine
yükselmiş emekli subaylardan birisidir.
Soğuk Savaşın Sonu ve Ülkücü Hareket
1989 ve 1990 yılı tüm dünyayı derinden sarsan
gelişmelerin başladığı yıllar olarak dünya tarihinde
önemli dönüm noktalarındandır. Bu yıllarda insanlık,
Çarlık Rusya’sında 1917 devrimi ile ortaya çıkan sos-
yalist rejimlerin birer birer dağılmalarına tanık olmuş-
tur. Başta Romanya devrimi ile başlayan bu çözülme
süreci, dünya siyasal sisteminde jeopolitik dengele-
rin köklü değişimlere neden olmasının yanında, çok
önemli ideolojik etkileri de beraberinde getirmiştir.
Sovyetler Birliği’nin kurulmasından beri dünya siya-
sal sistemine egemen olan iki kutuplu güç dengesine
dayanan siyasal sistem, Sovyetler Birliği’nin yıkılması
sonucu diğer kutup olan “Batı”nın üstünlüğünün kabu-
lü ile noktalanmıştır.
Tüm dünya ülkelerinde etkileri dolaylı veya doğru-
dan görülen bu yeni denge sisteminde, Türkiye, içinde
bulunduğu bloğun aktif bir üyesi ve Sovyetler Birliği
ile en uzun sınıra sahip ülke olması nedeniyle bu de-
ğişimden doğrudan etkilenmiştir. Türkiye’nin stratejik
konumundaki bu değişim, kaçınılmaz bir biçimde ülke
içindeki siyasal gelişmeleri de etkilemiş, ideolojik ku-
tuplaşmanın keskinliğini kaybetmesi, Türk siyasal site-
minde de önemli değişimleri beraberinde getirmiştir.
Sovyetler Birliği’ndeki sosyalizm uygulamasının
başarısızlığı, Türkiye’de kendisini anti-komünist ko-
numda konumlandıran sağ siyasal düşüncede bir
“zafer” havasının doğmasına yol açmıştır. Bu nokta-
da Türk sağının önemli parçalarından birini oluşturan
MHP hareketi de bu zafer havasından payını almış,
yıllardır süren komünizmle mücadele misyonu, yeri-
ni, savunulan ideolojinin pratikte haklı çıktığını gös-
teren önemli sonuçlara bırakmıştır. Bu sonuçlardan
ilki, ülkücü hareketin Sovyetler Birliği’nin yıkılacağına
yönelik olarak geliştirdiği tezin doğrulanmış olması-
dır. Ülkücü literatürde “milletler hapishanesi” olarak
geçen Sovyetler Birliği’nin bir gün yıkılarak burada
yaşayan “esir Türklerin” özgürlüklerine kavuşacakları
“hayali” gerçekleşmiştir. İkinci önemli sonuç, ülkücü
hareketin ideolojisinin dayandığı en önemli unsur olan
anti-komünizm misyonunun artık ortadan kalkıyor
olmasıdır.95 Bu yeni durumda ülkücü hareket, ideolojik
dayanağının ortadan kalkması ve aynı zamanda bek-
lenilen hedefe ulaşılması karşısında yeni bir “durum
muhasebesi” ile karşı karşıya kalmıştır.
Sovyet sisteminin çöküşü ile birlikte bu sistem için-
de yaşayan Türk halklarının birer birer bağımsızlığına
kavuşması, bu bölgelerde pasif durumda olan Türk
210 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
milliyetçiliğinin canlanışı, Türk milliyetçiliği ideolojisi
için başka hiçbir zaman bu kadar uygun olmayacak
yeni bir durum yaratmıştır. Ülkücü hareket için bir “mit”
olan Turan ideali, artık hayal olmaktan çıkmış, ger-
çekleşebilir bir hedef haline gelmişti. 12 Eylül sonrası
toparlanma sürecine giren ve belli bir gelişme trendi
yakalayan milliyetçi harekette bu yeni durum, bir mo-
tivasyon kaynağı olarak hareketin kendine güvenini
artırmıştır. Ülkücü hareketin kendini konumlandırmak
zorunda kaldığı bir hareketin ortadan kalkması, hare-
kete daha rahat bir hareket alanı da kazandırmıştır.
Artık hareketin önündeki hedef, somut olarak, bağım-
sız hale gelen Türk halkları ile Türkiye’nin önderliğin-
de köklü bir işbirliğine gitmek ve bir adım sonra da bu
işbirliğinin siyasal bir birlikteliğe gitmesidir. Bu doğrul-
tuda MÇP, “dış Türkler davasının” savunucusu bir si-
yasal hareket olarak, eski Sovyetlerde zaten var olan
etkinliğini artırıp yeni hedeflere ulaşmada bir araç ola-
rak kullanma stratejisine hız kazandırmıştır. Gerçek-
ten bu bölgedeki Türk halkları içinde olumlu ve güçlü
bir imaja sahip olan Alparslan Türkeş’in yaptığı gezi-
lerde, gördüğü ilgi ve bu bölge yönetimlerinin Türkeş’e
verdiği önem, ülkücü hareketin Türkiye dışındaki Türk
halklarına yönelik ideolojik yapılanmasının pratikteki
sonucu olarak dikkat çekicidir. 96
Bu doğrultuda devletin de, Türkeş ve MÇP’nin bu
ağırlığını, Türkiye’yi Türk cumhuriyetleri ile ilişkilerde
belirleyici bir konuma sahip kılma yönünde harekete
geçirmeyi, konjonktürel gelişmelerin bir sonucu ola-
rak değerlendirdiği söylenebilir. Nitekim Süleyman
Demirel’in cumhurbaşkanı olarak gittiği Türk cumhu-
riyetlerine, MÇP genel başkanı Türkeş’in hiçbir resmi
sıfat olmasına rağmen devlet protokolü içerisinde bu
gezilerden yer alması ve cumhurbaşkanı Demirel ile
birlikte mitinglere katılması, bu yönde değerlendirile-
bilir.
Türkeş’in resmi tavra uygun hareketine rağmen,
ülkücü hareket içerisinde, özellikle gençlik kesimin-
de, Doğu Bloğu’nun dağılması sonrası, anti-Sovyet
söylemin yerine, Batı karşıtı bir söylemin yükseldiği
görülmektedir. Türkiye’nin Batı Bloğu, NATO içindeki
yerini sorgulayan, bağımsızlıkçı ve yeni gelişmeler
karşısında “cesur” kararlar alabilen bir devlet isteğine
yönelik görüşler ülkücüler tarafından yüksek sesle dile
getirilmeye başlanmıştı.97
1989 yılında Bulgaristan’ın bu ülkede yaşayan
Türk azınlığı karşı uyguladığı asimilasyon politikası ve
Azerbaycan’a Kızılordu tarafından yapılan müdahale,
bu dönemde ülkücü hareketin etkinliğini ve eylemselli-
ğini artıran gelişmelerdir. Bulgaristan ve Sovyetler Bir-
liğini protesto gösterileri, 12 Eylül sonrası ülkücülerin
ilk ve en büyük sokak gösterileri olarak nitelendirilebi-
lir. Bu gösterilerde ülkücü hareket, bu ülkeleri protesto
eylemlerine ön ayak olurken, aynı zamanda da, aktif
bir siyasal güç olduğunu kanıtlamıştır. Özellikle Azer-
baycan olayında, devletin en tepesinden gelen, “Aze-
riler Şii’dir, biz ise Sünni’yiz” açıklaması, devletin bu
olay karşısındaki beklenen tutumunu ortaya koymuş
ve ülkücü hareketi de Azerilere destek konusunda ra-
kipsiz bırakmıştı.
Azerbaycan olayında, ülkücü hareket Sovyetler
Birliği’ni protesto ederken, aynı zamanda Türkiye’nin
bu saldırı karşısındaki kayıtsız tavrını da eleştirerek
resmi tavrın dışına çıkıyordu. Ülkücü hareketin ya-
yın organlarında Azerbaycan’a yapılan saldırı kına-
nırken, MÇP yönetiminden farklı ve çok daha sert
bir söylem kullanılıyor, bu söylem İslâmî unsurlarla
zenginleştiriliyordu.98
Sosyalist bloğun dağılması ile birlikte, ideoloji
içinde çok önemli bir yer tutan anti-komünist söylem,
ideolojik ayrımlaşma ve hareket içinde İslâmî söylemi
daha öne çıkaran ülkücülerin etkinliği ile yerini, Batı ve
kapitalizm karşıtı bir söyleme bırakıyordu. Ülkücülerin
çıkardığı dergi ve diğer yayınlarda bu söylem açıkça
ortaya koyuluyor, sol hareket ile yapılan kavganın an-
lamsızlığı vurgulanıyordu. Örneğin Ülkü Ocaklarının
yayın organı Bizim Ocak dergisinde, özellikle üniver-
sitelerdeki olaylarda ülkücülerin taraf olmayacağına
ilişkin yayımlanan bildiride, kavgadan gençliğin değil
yalnızca “sömürü düzeni” ve “sermaye”nin kazançlı
çıktığı belirtiliyor ve bildiri, “Kahrolsun Gençliği Birbi-
rine Düşürmeye Çalışan Düzenin Uşakları! Kahrolsun
YÖK Kontrolündeki Sömürge Eğitimi!” şeklinde bir slo-
ganla sona eriyordu.99 Daha çok sol harekete özgü bir
söylemin ülkücüler tarafından dile getirilmesi, eylem-
lerde Sovyet bayrağı yanında Amerikan bayrağının
yakılması, İslâmî içerik taşıyan sloganların kullanılma-
sı, harekete Batı karşıtı radikal bir görüntü veriyordu.
Ülkücü hareket içinde bu tür radikal İslâmî hare-
kete benzer bir söylemi kullanan ülkücüler ile MÇP
yönetimi ve genel merkez çizgisindeki kesim ara-
sında başlayan ayrılık, bu yıllarda iyice su yüzüne
çıkmaktadır. Ülkücü hareketin ideolojisi içindeki
İslâmî unsuru bir “motif” olarak algılayan, resmi gö-
rüşe sahip, devletçi kanat ile Türk ve İslâm değerle-
rini eşdeğer algılayan, düzen karşıtı, sivil değerleri
savunan ve çoğunlukla İslâmî pratiği yerine getiren
kesim arasında başlayan ayrımlaşmanın giderek
örgüt bazında yaşanmasının, ülkücü hareketi bir
“yol ayırımına” getirdiği söylenebilir.
Ülkücü Hareket Meclise Giriyor
1990’lar ülkücü harekete, Sovyetlerin çözülmesi
ile beraber yeni bir ivme kazandırmasına ve ideolo-
jik açıdan bir “meşruiyet zemini” sağlamasına karşın,
ideolojik ayrılığın örgütsel alana taşınması ve partinin
bölünmesi sonucunu çıkarması açısından önemlidir.
1991 seçimlerinde Refah Partisi ve Islahatçı Demok-
rasi Partisi ile ittifak yapan Türkeş ve 18 arkadaşı par-
lamentoya girmeyi başardı. Daha sonra 19 milletvekili
RP’den istifa ederek MÇP’ ye katılmışlar ve MÇP 12
Eylül sonrasında ilk kez parlamentoya girme şansı
elde etmiştir. Parlamento çalışmalarında MÇP’nin
DYP-SHP koalisyonuna destek olması parti içindeki
bazı kesimleri rahatsız etmiş yaşanan diğer sorunlarla
birlikte MÇP’de bir bölünme sorunu yaşanmıştır. İde-
olojik farklılaşmanın örgütsel alana yayılması, başta
gençlik örgütü olan Ülkü Ocaklarında100 yaşanmış,
“Türk-İslâm ülkücüleri” olarak adlandırılan grupla, ge-
nel merkez yanlısı grup arasında yaşanan gerginlik
sonrası, Ülkü Ocakları ve MÇP’den ayrılan gençler ve
bunları destekleyen milletvekilleri partiden ayrılarak
kendi örgütlenmelerini oluşturmuşlar, 29 Ocak 1993’te
Büyük Birlik Partisi’ni ve partiye bağlı “Nizam-ı Alem
Ocakları”nı kurmuşlardır. Bölünme sonrası MÇP’de
“MHP” tartışması yaşanmış, ancak kurultay kararı ile
MÇP, adını değiştirerek 12 Eylül öncesindeki ismi olan
MHP’ye dönüş yapmıştır.
24 Aralık 1995 seçimlerinde MHP, tarihinde aldığı
en yüksek oy oranına ulaşmış ve yüzde 8.2 dolayın-
da bir oy oranını yakalamış, ancak ülke barajını ge-
çemediği için parlamento dışı kalmış, BBP ise ANAP
ile yaptığı ittifak sonunda meclise girmiştir. MHP’nin
girdiği diğer seçim olan 18 Nisan 1999 seçimleri de
MHP tarihinde önemli yeri olan seçimlerdendir. Bu se-
çimlerde MHP, geleneksel olarak oy topladığı kentle-
re ek olarak özellikle Batı Anadolu’da ve diğer büyük
kentlerde de önemli oranlarda oy artışı sağlamıştır. Bu
artışın temelinde, terör olaylarının artış göstermesiyle
kentli gençlik arasında yükselen milliyetçilik dalgası-
nın yattığı, diğer yandan, MHP’nin “denenmemiş parti”
imajının da oy oranlarını artırmada önemli bir unsur
olduğu söylenebilir. MHP’nin yüzde 19’lar civarında
bir oy alması ve mecliste DSP’den sonra ikinci par-
ti haline gelmesinin, beklenmedik bir durum olduğu
söylenebilir. 18 Nisan seçimleri sonrası MHP, DSP
ve ANAP, koalisyon hükümeti kurmuşlar ve MHP, II.
Milliyetçi Cepheden beri ilk defa ülke yönetiminde söz
sahibi haline gelmiştir. DSP-MHP-ANAP koalisyon
hükümeti, 2002 yılında patlak veren iktisadi krizle sar-
sılmış ve hükümet MHP’nin zorlamasıyla erken seçim
kararı almıştır. Kasım 2002 seçimlerinde koalisyonu
oluşturan partiler için gerçekten bir “trajedi” yaşan-
mış ve her üç parti de meclis dışında kalmışlardır. Bu
partiler için de en iyi durumda olan ise MHP’dir. MHP,
geleneksel olarak “ülkücü tabanın” desteğini almaya
devam etmiş ve yüzde 8.3 oranında seçmen desteği
sağlamıştır. DSP, yüzde 1.2, ANAP ise 5.11 oranların-
da oy alabilmişlerdir.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 211
 Temmuz 2007 seçimlerinde MHP, 3 Kasım 2002
seçimlerine göre, oylarını ciddi biçimde artırmış ve
yüzde 14’ler dolayında oy toplamıştır. Ancak, 1999 se-
çimlerine göre de yüzde 4 civarında bir düşüş yaşan-
mıştır. Temmuz 2007 seçimleri öncesinde, cumhur-
başkanlığı seçiminin Anayasa Mahkemesinin “367”
kararı ile kilitlenmesi ve ardından Genelkurmay’ın
yayımladığı 27 Nisan bildirisi, muhalefet partileri için
olumsuz bir ortamın doğmasını sağlarken, iktidardaki
Ak Partinin seçmen desteğini artırmıştır.
Yaşanan olağanüstü ortamın bir sonucu olarak,
ANAP ve DYP’nin cumhurbaşkanlığı seçim sürecinde
parlamentoya girmeyerek seçimi kilitlemeleri ve daha
sonra seçimlerde bir kurulması planlanan ANAP-DYP
ittifakının fiyaskoyla sonuçlanması, bu partilere gide-
cek bir kısım oyların MHP’ye yönelmesi sonucunu
doğurmuştur. Yine bu süreçte MHP’nin Meclisi boykot
etmeyerek meclisin çalıştırılmasına önem vermesi de
sağ-muhafazakâr seçmen kitlesi üzerinde olumlu etki-
ler yapmıştır. 2002 seçimlerinde yüzde 7 dolayında oy
alan Genç Parti’nin 2007 seçimlerinde çözülmesinin,
özellikle Batı Anadolu’daki bu partiye giden oyların
bir kısmının MHP’ye yönelmesi sonucunu doğurduğu
söylenebilir. 101
MHP’nin sahip olduğu kemikleşmiş oy kitlesi, en
kötü zamanlarda bile partinin hatırı sayılır oranlarda
destek almasını sağlamaktadır. Ancak, MHP’nin ikti-
dar alternatifi haline gelmesi ve seçimlerde bu yönde
geniş halk desteğini arkasına alabilmesi için sahip ol-
duğu ideolojik çizginin ötesine geçerek tüm toplumsal
kesimlerle ilişki kurması ve onların sorunlarına da çö-
zümler getirmesi gerekmektedir.
Sonuç
Türk milliyetçiliğini temel ideoloji olarak seçen
Milliyetçi Hareket Partisi’nin kuruluşuna kadar, milli-
yetçi hareket, dağınık örgütlenme biçimini korumuş-
tur. MHP’nin kurulması, milliyetçi gençlik örgütlerini
ve aydın kesimini kendi yapısı içinde birleştirmesi
açısından, ideolojik olduğu kadar örgütsel anlamda
da bir dönüm noktasını oluşturmaktadır.
Sovyetler Birliği’ndeki sosyalizm uygulamasının
başarısızlığı, Türkiye’de kendisini anti-komünist ko-
numda konumlandıran sağ siyasal düşüncede bir
“zafer” havasının doğmasına yol açmıştır. Bu nok-
tada Türk sağının yıllardır süren komünizmle müca-
dele misyonu, yerini, savunulan ideolojinin pratikte
“haklı çıktığını” gösteren önemli sonuçlara bırakmış-
tır. MHP’de büyük oranda varlık nedenlerinin başın-
da gelen anti-komünizm söyleminin zayıflaması ile
birlikte yeni ideolojik söylemler üretme ihtiyacı içine
girmiş ve enerjisini de ulus-devletin korunmasına ve
özellikle uluslararası etkilerden ve saldırılardan ko-
212 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
runmasına yoğunlaştırmıştır.
1990’lardan itibaren AB sürecinin hız kazanma-
sıyla birlikte MHP, olası AB üyeliğinin ulus-devleti
aşındırması ve devletin güçsüzleşmesi “tehlikele-
rine” karşı siyasal söylem geliştirme yoluna gitmiş
ve bu zemini de diğer milliyetçi-ulusalcı partilerle
paylaşmıştır. AB’nin Türkiye’deki devlet yapısının
demokratikleştirilmesi yönündeki yönlendirmeleri-
ni de ulus devlete yönelik tehditler biçiminde algı-
layarak AB karşıtlığını yükseltmiştir. MHP’nin bu
dönemden başlayarak girdiği seçimlerde, ayrılıkçı
şiddet eylemlerinin de yoğunlaşmasıyla birlikte,
ulusal bütünlüğün korunması ve ayrılıkçı örgüt kar-
şıtı söylem ve politikaların öne çıktığı ve seçmen
desteğinin sağlanmasında bu unsurun önemli pay
sahibi olduğu söylenebilir. Bu bağlamda, MHP’nin
kendisini var olan durumlara göre tepki göstermek
üzere kurulu “reaktif” olarak tanımlanabilecek bir
politik çizgiyi tercih eden ve değişim karşıtı tarafta
kendini konumlandıran bir milliyetçi parti olarak gör-
düğünü söylemek mümkün olacaktır. Özellikle Kürt
sorununda çözüm sürecinin tıkanması ve şiddet
eylemlerinin artışının gündeme gelmesinin de MHP
için seçmen desteği ve siyasal hayattaki ağırlık an-
lamında olumlu bir sonuç doğuracağını söylemek
mümkündür.
______________________________________________
* Prof. Dr., Muğla Üniversitesi
1 Kemal Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul Matba-
ası, İstanbul, 1967, s. 192.
2 Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi,
Çev.: Yasemin Saner Gönen, İletişim Yayınları, İstan-
bul, 1999.
3 Kemal Karpat, a.g.e, s.206.
4 Füruzan Hüsrev Tökin, Türk Tarihinde Siyasi Partiler
ve Siyasi Düşüncenin Gelişmesi (1839-1965), Elif
Yayınları, İstanbul, 1965, s.88-89.
5 Milliyet, 28 Haziran 1954.
6 Milliyet, 10 Şubat 1954.
7 Milliyet, 13 Mart 1954.
8 Milliyet, 14 Mayıs 1954. CMP’nin Kırşehir’den 5 mil-
letvekili çıkarması üzerine Kırşehir, hükümet tarafından
cezalandırılarak ilçe yapılmıştır.
9 Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye 1945-
1980, Çev.: Ahmet Fethi, Hil Yayınları, İstanbul, 1997,
s.68.?
10 Milliyet, 17 Ekim 1958.
11 Hürriyet, 7 Şubat 1960.
12 http://www.mhp.net/yeni siyasal saflaşma ve sosyalist.
htm
13 27 Mayıs darbesinden yıllar sonra Türkeş, bu gruba,
darbenin solculara ve CHP’ye kaptırılmaması için katıl-
dığını söyleyecektir.
14 Hürriyet, 30 Eylül 1960.
15 9 Temmuz 1961 tarihinde yapılan Anayasa referandu-
mu sonucuna göre anayasa, % 39.6 hayır oyuna kar-
şılık % 39.6 evet oyuyla kabul edilmiştir. Milliyet, 12
Temmuz 1961.
16 Bu partiler şunlardır: Adalet Partisi, Çalışma Partisi,
Memleketçi Serbest Parti, Türkiye İşçi ve Çiftçi Parti-
 si, Mesleki Islahat Partisi, Yeni Türkiye Partisi, Türkiye
İşçi Partisi, Düstur Partisi, Kemalist Gençlik Partisi, Gü-
ven Partisi ve Millete Hizmet Partisi Milliyet, 28 Şubat
1961.
17 Milliyet, 28 Ekim 1961.
18 Hürriyet, 15 Haziran 1961.
19 Milliyet, 24 Şubat 1964.
20 Milli Birlik Komitesi’nden Alparslan Türkeş ile beraber
tasfiye edilen kişiler şunlardır: Fazıl Akkoyunlu, Rıfat
Baykal, Ahmet Er, Orhan Erkanlı, Numan Esin, Orhan
Kabibay, Mustafa Kaplan, Muzaffer Karan, Münir Köse-
oğlu, Muzaffer Özdağ, İrfan Solmazer, Şefik Soyuyüce
ve Dündar Taşer Milliyet, 14 Kasım 1960.
21 AP içinde bir grubun “Türkeş’in partiye orduda taraftar
kazandıracağını” savunmasına rağmen, onu en sonun-
da bir 27 Mayıs cuntacısı olarak gören AP yönetimi bu
girişimi geri çevirdi. Türkeş yeni bir darbeye hazırlanan
Talat Aydemir’le de temasa geçti. Ancak Aydemir’le an-
laşamayınca işbirliği bozuldu. 20-21 Mayıs 1963 gecesi
gerçekleşen darbe girişimini önceden İnönü’ye ileterek
bastırılmasını sağlayan Türkeş, darbe girişimi sırasın-
da kısa bir süre tutuklu kaldı. Tanıl Bora-Kemal Can,
Devlet Ocak Dergâh, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994,
s.53.
22 Milliyet, 31? Mart 1965.
23 Milliyet, 18 Ağustos 1965.
24 Milliyet, 1 Ağustos 1965.
25 Mehmet Ali Ağaoğulları, “Milliyetçi Hareket Partisi”,
Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:2?, İle-
tişim Yayınları, İstanbul, s.2111
26 Milliyet, 1 Ağustos 1965.
27 http://www.mhp.net/milliyetçi hareket partisinin do.htm.
28 Erich Jan Zürcher, a.g.e., s.373-374.
29 Milliyet, 22, Mart 1966.
30 Tanıl Bora-Kemal Can, a.g.e.,s. 58.
31 Mustafa Çalık, MHP Hareketi Kaynakları ve Gelişimi
1965-1980, Cedit Yayınları, Ankara, 1995, s.93. Partinin
isim ve ambleminin değişmesi aslında kongre öncesin-
de de gündeme gelmiştir. Bu dönemde parti genel idare
kurulunda tespit edilen isimler arasında, “9 Işık Partisi”,
“Milli Hareket Partisi”, “Milliyetçi Köylü Partisi” gibi isim-
ler yer almış, daha sonra kongreye teklif edilecek isim
olarak “Milli Hareket Partisi” kabul edilmiş ancak, “milli”
sözcüğünün kullanılması için Bakanlar Kurulu izni ge-
rektiğinden, Milliyetçi Hareket Partisi ismi üzerinde uz-
laşılmıştır. http://www.mhp.net/yeni siyasal saflaşma ve
sosyalist.htm
32 Mustafa Çalık, a.g.e., s.93-94.
33 Milliyet, 19 Ekim 1969.
34 Tanıl Bora-Kemal Can, a.g.e., s.60.
35 Erich Jan Zürcher, a.g.e., s.375.
36 Müdahale sonrası darbe hazırlığı yapmakla suçlanan
bir general ve on bir albay emekliye sevk edilmiştir. Mil-
liyet, 17 Mayıs 1971. Eski Milli Birlik Komitesi üyesi Ce-
mal Madanoğlu ve aralarında Doğan Avcıoğlu, İlhami
Soysal, İlhan Selçuk ve Reşit Eyüpoğlu’nun bulunduğu
bir grup da darbe planlamakla suçlanmış, ancak yargı-
lama sonucu bunlar beraat etmişlerdir.
37 Bu kuruluşlar 27 Nisan 1971’de kapatılmışlardır. Milli-
yet, 28 Nisan 1971.
38 Türkiye İşçi Partisi 20 Temmuz 1971’de kapatılmıştır.
Milliyet, 21 Temmuz 1971.
39 Türkeş, 9 Haziran 1973’de MHP kurultayını açış ko-
nuşmasında, “12 Mart 1971’de vatanperver Türk Silahlı
Kuvvetleri, bağımsız son Türk Devletini, parçalayıp yok
etmek, komünist emperyalizme bağlamak isteyen hain
komünist çetelerin elinden kurtarmıştır.” diyerek 12
Mart’a açık destek vermiştir. Alparslan Türkeş, Gönül
Seferberliği, Kutluğ Yayınları, İstanbul, 1977, s.57.
40 Milli Nizam Partisi, 12 Mart sonrasında, 20 Mayıs 1971
tarihinde kapatıldı. Milliyet, 21 Mayıs 1971.
41 Hürriyet, 25 Ocak 1974.
42 Hürriyet, 17 Eylül 1974.
43 Milliyet, 30 Kasım 1974.
44 Feroz Ahmad, a.g.e., s.336.
45 Milliyet, 7 Mayıs 1975.
46 Konuşmanın tam metni için bkz. Devlet, 19 Mayıs
1975.
47 Milliyet, 24 Haziran 1975.
48 Yankı, 30 Haziran 1975
49 Devlet, 29 Haziran 1975.
50 Kısmi Senato ve Milletvekili Ara Seçimleri, DİE Ya-
yınları, Ankara, 1976.
51 Hakkı Öznur, Ülkücü Hareket, Cilt:1, Alternatif Yayınla-
rı, Ankara, 1999, s.415-416.
52 Toktamış Ateş, “77 Seçimi Işığında MHP ve MSP’nin
Oy Tabanı”, Kemalizmin Özü, Der Yayınları, İstanbul,
1995, s.103.
53 Toktamış Ateş, a.g.e., s.104-105.
54 Milliyet, 22 Temmuz, 1977.
55 Hakkı Öznur, a.g.e., s.445-446.
56 Milliyet, 1 Ocak 1978.
57 Milliyet, 18 Ocak 1978.
58 Feroz Ahmad, a.g.e., s.351.
59 Milliyet, 4 Ekim 1978.
60 Feroz Ahmad, a.g.e., s.353.
61 Hürriyet, 27 Aralık 1978.
62 Hakkı Öznur, a.g.e., s. 524.
63 Konuşmanın tam metni için bkz. Hergün, 11 Haziran,
1979.
64 Hergün, 11 Haziran, 1979.
65 Hürriyet, 10 Temmuz, 1979.
66 Hakkı Öznur, a.g.e., s.601.
67 Milliyet, 13 Kasım 1979.
68 Silahlı kuvvetlerde polis örgütünde olduğu gibi keskin
bir bölünme olmamasına karşın, siyasal görüş bağla-
mında bir ayrışmanın da yaşandığı söylenebilir. Ordu
içinde subay ve astsubay düzeyinde sol ve sağ görüşü
savunan, sosyalist ve MHP’li-ülkücü personelin varlığı
bilinmektedir. Nitekim darbe olmadan önce, darbeyi
MHP genel başkanı Türkeş’e kendi yandaşı subaylar
iletmişti. Darbe sonrası Kenan Evren de, silahlı kuvvet-
ler içinde bu tip bir bölünmenin başladığını belirtmişti.
69 Türkeş, darbeyi kendisine yakın olan subaylardan 11
Eylül akşamı, parti genel merkezinden evine dönerken
yolda öğrendiğini, daha sonra ise, güvenli bir yere git-
me kararı verdiğini belirtmektedir. Hulusi Turgut, Şahin-
lerin Dansı, ABC Yayınları, İstanbul, 1995, s.435-437.
70 Milliyet, 30 Nisan 1980.
71 Milliyet, 20 Nisan 1981.
72 http:/www.mhp.net.
73 http:/www.mhp.net
74 Yeni Gündem, S.25, Ağustos 1986, s.12
75 Yeni Gündem, S.25, Ağustos 1986, s.11
76 Milliyet, 5 Ekim 1987
77 Milliyet, 28 Mart 1989 .
78 Milliyet, 5 Eylül 1995
79 http/: mhp.net
80 Milliyet, 8 Temmuz 1992
81 Büyük Birlik Partisi’nin kuruluş aşaması ve parti progra-
mı hakkında bkz. http://bbp.org.tr
82 Partinin yarı resmi yayın organı olan Yeni Düşünce
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 213
 gazetesinde MHP’nin yeniden kurulma girişimine kar-
şı çeşitli yazılar yayınlanıyor bu olayın MÇP’nin başa-
rısını çekemeyen güçler tarafından organize edildiği
söyleniyordu. Bu dönemde Yeni Düşünce Gazetesinde
MHP’nin kurulması düşüncesine karşı şu görüşler ile-
ri sürülüyordu: 1992 yılının ortalarında Yeni Düşünce
Gazetesi’nde yayınlanan “MHP Konusunda Türk Milli-
yetçilerinin Tavrı Ne Olmalıdır?” başlıklı bir yazıda şu
ifadelere yer verilmiştir. “Türk-İslam ülküsünde kayna-
ğını bulan Türk milliyetçiliği davasının tek ve öz siyasi
kuruluşu 12 Eylül öncesinde Milliyetçi Hareket Partisi-
dir. Bu partinin açılması her şeyden evvel bir adaletsiz-
liğin, haksızlığın giderilmesi ve devletin varlığı, milletin
birliği, vatanın bölünmezliği mücadelesinde bir hakkın
iadesidir. Bu düşünce ve fikrin 12 Eylül sonrasındaki
siyasi kuruluşu ise Milliyetçi Çalışma Partisidir. Çünkü
milliyetçi-ülkücü irade 12 Eylül felaketi sonrası yeniden
siyasi yapılanma döneminde varlık sebebini sürdürme
azim ve kararlılığını bağımsız bir siyasi kuruluş olarak
MÇP’de ortaya koymuştur. Başka bir ifadeyle, milliyetçi-
ülkücü iradenin bir siyasi aksiyon olarak MHP’de tecel-
lisi 12 Eylül sonrasında onun izdüşümü olan MÇP’de
gerçekleşmiştir. ‘İki noktadan bir doğru geçer’ hipotezi-
ne uygun bir mantık sürdürüldüğünde ‘lider ve fikir’ gibi
iki temel müessese MÇP’de varlığını gösterdiği içindir
ki; milliyetçi-ülkücü iradenin tercih odağı MÇP olmak
gerekir.” http:/mhp.net
83 http://mhp.net
84 http://mhp.net
85 Milliyet, 10 Ekim 1994.
86 Milliyet, 3 Mayıs 1995.
87 Namık Açıkgöz, “Kelimelerin Büyüsü ve 24 Aralık Se-
çimleri”, Türkiye Günlüğü Dergisi, S. 38, Ocak-Şubat
1996, s.149.
88 Seçim siteminde yer alan % 10’luk ülke barajı, baraj
endişesi taşımayan partilerin, daha küçük partilerin
oylarıyla milletvekili çıkarmalarına yönelik hesaplarla
korunmaktadır. Bir seçim çevresinde oyların tümünü
alsa dahi, bir partinin milletvekili çıkaramaması, o böl-
gede yaratacağı huzursuzluk yanında siyasal sistemin
de meşruiyetine yönelik kuşkuların artmasına yol aça-
caktır. Bu bağlamda Türk siyasal sisteminin karşılaştığı,
temsil ve meşruiyet krizleri gibi krizlerin ortaya çıkma-
sında, yapısal ve tarihsel sorunların yanında, seçim
sisteminin, anti-demokratik yapısının da belirleyici rol
oynaması nedeniyle büyük önemi olduğu söylenebilir.
89 Devlet Bahçeli ile yapılan mülakat.
90 Milliyetçi Hareket Partisi Seçim Beyannamesi
91 Bu duyurular genellikle ülkücü hareketin yayın organ-
larında kamuoyuna duyuruluyordu. Duyurularda da ha-
reketin yabancı olduğu bir “direniş jargonu”nu görmek
mümkündür. Örneğin Nisan 1990 tarihli Bizim Ocak
Dergisinde “Bursa Özel Tip Cezaevi Ülkücülerinden
Kamuoyuna” başlığı ile yayınlanan duyuruda, “...olayın
duyulması üzerine toplu olarak bu haksız duruma karşı
direnişe geçtik. Direnişimizi haklarımızı alıncaya kadar
devam ettireceğimizi kamuoyuna duyurup, Bursa Özel
Tip Cezaevindeki zulümlere karşı kamuoyunu hassas
olmaya çağırırken, olacak ve muhtemelen istenmeyen
şekilde sonuçlanacak olaylardan sorumlu olmayacağı-
mızı vurgulamak isteriz” biçiminde bir ifade kullanılıyor-
du. Bizim Ocak, Nisan, 1990, s.54.
92 Bu akımın temsilcileri, “ülkücü şehitler”, “esir Türkler”
gibi ideolojik motiflerin yanı sıra, cezaevi yaşamı, dışa-
rıya duyulan özlem, çekilen sevdalar gibi temaları da
sıklıkla işliyorlardı. Kullanılan müzik türü de ilginç bir
214 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
biçimde sol protest-özgün müzik adı verilen müziğe
benziyordu. Batı enstrümanlarının üzerine bağlama ve
yanık bir sesle yapılan bu müziğin ilk temsilcileri olan
Kaya Kuzucu, Hasan Sağındık gibi sanatçıların kaset-
leri ilk olması ve alışılmamasına karşın, ülkücü camiada
ilgi görüyordu.
93 Ortaya çıkan bu “cezaevi edebiyatı” örnekleri de, ül-
kücülerin karşılaştığı işkenceler, baskılar ve dışarıya
duyulan özlem üzerinde yoğunlaşıyordu. Süleyman Ka-
laycı, Mehmet Öztepe, Lütfi Kireççi, Alişan Satılmış gibi
cezaevlerindeki ülkücülerin yazdıkları eserlerde, pro-
test bir anlayışın öne çıktığı görülüyordu. “Sehpalı Düş-
lerim”, “12 Eylül Adaleti”, Yitik Sevdalarımız”, “Mamak
Zindanları” vb. adlarla yayınlanan kitaplarda muhalif bir
tavır sergileniyordu
94 Mehmet Turhan, Siyasal Elitler, Gündoğan Yayınları,
Ankara, 1991, s.202.
95 Ülkücü hareket içinde de anti-komünizm misyonunun
devrinin kapandığı kabul edildiği görülmektedir. Bizim
Ocak Dergisinde, “anti-komünizmden güç alan siyasal
hareketler, yeni politikalar üretemedikleri takdirde taraf-
tar bulmakta zorlanacaklardır” sözü bu doğrultuda de-
ğerlendirilebilir. Ayrıca yeni gelişmelerin komünizmi bir
tehlike olmaktan çıkarmış göründüğü ve komünizmin
yerine İslam’ın bir tehlike olarak oturtulmak istendiği
vurgulanmaktadır. Bizim Ocak Dergisi, Aralık, 1989,
s.11.
96 Türkeş’in Azerbaycan’ın bağımsızlığı sonrasında git-
tiği Azerbaycan’da karşılanış biçimi ve Bakü’deki ünlü
Azatlık Meydanındaki mitingde bir milyon kişinin hep
birlikte bozkurt işareti yaparak, “başbuğ Türkeş” slo-
ganları atması, Türkiye’de sınırlı bir oy desteğine sahip
olan bir siyasal parti liderinin, ülke dışında ne ölçüde
etkin bir güce sahip olduğunu gösteren önemli bir gös-
terge olmuştur.
97 Bu doğrultuda Bizim Ocak Dergisinde yayınlanan bir
yazıda şöyle denilmektedir: “...Türkiye’nin batılılaşma
hareketlerinin son halkası olan Batı’yla entegre ola-
bilmesi çabaları yeni yeni engellerle karşılaşacaktır.
Özellikle Berlin’i birbirinden ayıran duvarın yıkılışı ve iki
Almanya arasında yumuşama sürecinin hızlanması AT
ile NATO’yu yeniden gündeme getirmiştir. ...NATO’nun
‘hamaliye işlerine” bakan Türkiye, Batı Avrupa’nın sa-
vunulmasında da ihtiyaç hissedilen Türkiye Batı tara-
fından, her türlü iç ekonomik olumsuzluklara rağmen
Batı tarafından dışlanmıyordu. Ancak bugün durum çok
farklı, insanlar artık askeri paktların lüzumsuzluğunu tar-
tışıyorlar.” Bizim Ocak Dergisi, Aralık, 1989, s.10-11.
98 Ülkücü hareketin başta gelen yayın organlarından Bi-
zim Ocak Dergisinde Sovyet işgalini kınamak amacıyla
yayınlanan yazılarda bu olgu açıkça ortaya çıkmaktadır.
Dergide yayınlanan bir şiirde, “Zulümle silinmemiş Türk
ve İslam Kültürü/Yürü Azeri Kardeş Yürü” veya “Rus
maddeye dayadı ruh-beden sentezini/Azeriler çürüttü,
‘din afyondur” tezini/umut edemiyorduk kurtuluşun tezi-
ni” gibi ifadeler, anti- Sovyet söylemin İslami unsurlarla
desteklenmesine örnek olarak gösterilebilir. Ayrıca aynı
dergideki bir başka yazıda yeni gelişmelerin komünizmi
bir tehlike olmaktan çıkarmış göründüğü ve komüniz-
min yerine İslam’ın bir tehlike olarak oturtulmak istendi-
ğinin vurgulanması, ilginç bir biçimde İslamcı söylemle
paralellik göstermektedir. Bizim Ocak Dergisi, Aralık,
1989, s.9-11.
99 Bizim Ocak Dergisi, Aralık, 1989, s.8.
100 Turgay Uzun, “2007 Seçimleri ve MHP”, Demokrasi
Platformu, S.11, Ankara, s. 62
 EDEBİYATTA TÜRKÇÜLÜK
(BAŞLANGIÇTAN II. MEŞRUTİYET’E KADAR)
NÂZIM H. POLAT*
Malzeme ve Kaynaklar
B
ir konuda yazı yazmanın en zor tarafı, bil-
ginin yokluğu veya çokluğudur. Yokluğa
diyecek bir şey yok. Ama bunların çokça
tekrarlanmışlığı da başka bir zorluk getirir. Konuyu
sınırlandırmadaki zorluk yani o konunun bir başka
konu ile iç-içe geçişli olması da bu cinstendir.
“Edebiyatta Türkçülük” bahsi için bunların hepsi
söz konusudur.
Ziya Gökalp’in Türkçülüğün Esasları (1923)’ndaki
“Türkçülüğün Tarihi” başlıklı kısım bu konunun ilk el-
den en veciz tarihçesidir. Aynı mesele üzerindeki fikir
üretimi de aynı eserin “Dilde Türkçülük” ve “Estetik
Türkçülük” başlıklı kısımlarında en açık biçimde dile
getirilmiştir (Ziya Gökalp 1990: 1-11).
Yusuf Akçura’nın Türk Yılı (1928) adlı eser içinde-
ki “Türkçülüğün Tarihi” başlıklı makalesi, yazıldığı ta-
rihe kadarki gelişmelerin, yaşamış-görmüş bir insan
tarafından genişçe anlatımıdır (Akçuraoğlu 1928:
287-455).
İsmail Habip Sevük, Edebî Yeniliğimiz (I. C. 1931,
II. C. 1932) adlı kitabında, Tanzimat sonrası edebiyat
tarihimizin her bir dönemi için “Türkçülük” bahsi aç-
mış, her ismin Türkçülüğe hizmetini ayrıca değerlen-
dirmiştir (Sevük 1931, 1932).
Agâh Sırrı Levend, “Türkçülük ve Millî Edebiyat”
başlıklı yazısıyla, sınırları dâhilindeki malzemeyi eni-
ne boyuna ortaya koyup incelemiştir (Levend 1961:
147-206).
Bunlardan başka, daha pek çok bilim insanının
konunun tamamı veya bir kısmıyla ilgili yazısı mev-
cuttur. Bu bilgi bolluğu, yazımızın sınırlı tutulması
gereken hacmi içinde pek çok bahsin yeterince işle-
nememesi, pek çok ismin ve gayretin anılamaması
sonucunu doğurmaktadır.
Kavramlar Hakkında
Konunun zorluklarından biri de dil ve edebiyat
meselelerinin iç-içeliğidir. Edebiyatın asıl malzemesi
dildir. Dolayısıyla “edebiyatta Türkçülük” denince de
“dilde Türkçülük” kaçınılmaz olarak değinilmesi ge-
reken bir alandır. Özellikle Millî Edebiyat hareketine
kadarki dönemlerin Türkçülüğü anlatılırken Türk dili
üzerindeki çalışmalar konunun temel malzemesi ol-
maktadır. Böylece dille ilgili çalışmalar, bazen “bütün
Türklük” fikri taşımasa bile, konumuzun sınırları içine
girmektedir. Hâlbuki Yeni Lisan hareketi sonrasın-
da (özellikle I. Dünya Savaşı sonrasında) doğrudan
edebî eserlerdeki Türkçülük yansımalarından bah-
sedebiliyoruz. Çünkü kökleri epeyce derinlerde olan
Yeni Lisan hareketi, kısa süre içinde artık genel kabul
görmüş, çiçeklenmiştir. Bu durum malzeme ve dikkat
farklılığı doğurmaktadır.
Aynı şeyler konu üzerinde daha önce yazılanlar
için de geçerlidir. Öyleyse bazı bilgiler tekrarlanırken
farklı malzemeler de gözden geçirilebilir.
Edebiyatta Türkçülüğün izlerini takip ederken dik-
katten uzak tutulamayacak iki kavram vardır: Türklük
Bilimi ve Türkçülük. Bunlardan birincisi Türklerin dil,
tarih, halkbilim, antropoloji vb. alanlarındaki gayret-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 215
lerini değerlendiren bilim alanıdır. Daha önceleri
Türkiyat, Türkoloji olarak bilinen bu alan için artık
“Türklük Bilimi” diyoruz. Türkçülük ise duygusal bir
meseledir. Yapılmış ve yapılabilecek tarifler içinde
Ziya Gökalp’ınki en sade ve en veciz olanıdır: Türk-
çülük, Türk milletini sevmek ve yüceltmeye çalışmak
demektir. Konuyla ilgili en kapsamlı çalışmaklardan
birini yapmış olan Agâh Sırrı Levend bu terimler üze-
rinden şu hükmü çıkarmıştır: “Türklükle ilgili konular
üzerinde çalışan her bilgin Türkologdur; fakat her
Türkologun Türkçü olması gerekmez. Buna karşılık
Türkçü, Türkolog olmayabilir; ama Türk’tür; Türklükle
yakından ilgilidir.” (Levend 1961: 147) Bu açıklamaya
her Türkologun (Türklük bilgini), Türkçü olmayabile-
ceği gibi Türk olması da gerekmez. Feyzullah Sacit
Ülkü, Türk’tür, Türkçü bir şairdir fakat Türkolog de-
ğildir. Radlof, Türkologdur ama Türk ve Türkçü de-
ğildir.
Konuyla ilgili kavramlardan biri de “millî” sıfatıdır.
Bu sıfat, Tanzimat yıllarından beri “bizi anlatan” anla-
mında, “yerli” karşılığında kullanılmıştır. Çoğu eserin
üzerindeki “millî tiyatro”, “millî roman” ifadesi böyle-
dir ve onun tercüme olmadığını anlatır. Fakat bunu
terimleştirerek başka türlü kullananlar da olmuştur.
Mesela Abdülhak Hamit’in “millî tiyatro”dan kastetti-
ği, ya İslam tarihine ait olayları ya da Osmanlı’daki
Türk dışı unsurların yaşayışlarını işleyen eserlerdir.
Hâmid’e göre Türk hayatına dair eserler, insanın
kendisine ayna tutması gibidir, bir şey kazandırmaz.
Yani Osmanlı’daki her kavmin hayatından bahsedil-
meli ama Türk’ün hayatına gerek yok (!)... Şüphesiz
bu yanlış bir anlayıştır. Öte yandan milliyetçilik fikri
istikametinde yazılmadığı halde Türk toplumunun ya-
şayışından kesitler sunan eserleri, “millî” saymamak
yanlıştır. Fakat “Millî Edebiyat” hareketi, edebiyat ta-
rihimizde “milliyet” ilkesini her şeyin üstünde tutan bir
anlayışın hâkim olduğu dönemdir.
Türkçülük, Türk milliyetçiliğidir, dünya olayları-
nı, meselelerini “milliyet” esası yönünde düşünmek
ve yorumlamak anlamına gelen “milliyetçilik”, 1789
Fransız İhtilali’nin yaygınlaştırdığı bir siyasî eğilimdir.
Bu durum, devletlerin bir milliyet esasına dayanma-
sı sonucunu doğurmaktadır. Ancak devleti şekillen-
dirme arzusunun ötesinde, Fransız İhtilâlinden çok
önce de kan bağı çerçevesinde kavmî anlayışlar var-
dı. Meselâ Türk’ün kavmî dönemdeki Türkçülüğü, en
net biçimde Orhun Abideleri’ndedir.
Bakış açısı
Eldeki malzemeye bakış açısı da mahiyeti tayin
edici unsurlardandır. Edebiyat, öncelikle güzel sanat-
ların bir şubesidir, dolayısıyla estetik duyguyla zevkle
ilgilidir. Türk zevkini yansıtan Türk’e sevgi besleyen
her edebiyat eseri, Türkçülük gayretiyle yazılmasa
216 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
dahi, ilgimiz dâhilindedir. Dolayısıyla Türk edebiya-
tında Türkçülüğün izlerini sürebilmek, liberalizm, ko-
münizm vb. herhangi bir fikir akımının yansımalarını
tespitten daha zordur, çünkü karmaşıktır.
Hatta her türlü fikir akımı içerisinden, Türkçü in-
sanlar çıkabilir. Sultan Galiyev, komünist bir aydındır.
Komünizmin bütün mazlum milletleri emperyalizmin
pençesinden kurtarıp bağımsızlaştıracağına inanmış
bir Türkçüdür.
Daha da ötesi var. Bazı fikirler, bazı dönemlerde
bir devlet hatta millet hayatı için “potansiyel tehlike”
olabilir. Dolayısıyla kendisini bu fikrin sloganlarına
adamış idealist ruhlar bulunabilir. Onların samimiyeti
istismar edilmiş olabilir. Fakat buna rağmen gelece-
ğin bu ideoloji ile güzelleşeceğine inanmış olanlar
Türkçeye, Türk edebiyatına, Türk sanatına, Türk fi-
kir hayatına önemli katkılarda bulunmuş olabilirler.
Durum değişip söz konusu ideolojik yöneliş tehlike
olmaktan çıktığında, bu insanların gayretleri, belki de
hayatları boyunca suçladıkları Türkçülüğün hanesine
yazılabilir. Bahsettiğimiz konuma tipik örnek Nâzım
Hikmet’tir. O, gençlik yıllarında (Mütareke dönemi)
Batı emperyalizmine karşı Sovyet bloğunda bulun-
manın bir kurtuluş yolu olduğuna inandı. Ama onun
insanlık idealine inanması, Sovyet rejiminin aslında
Rus egemenliği için bir vasıta olduğu gerçeğini, Sta-
lin zulmünün Türk dünyası için -izleri hâlâ silineme-
yen- olumsuzluklarını değiştiremezdi, değiştiremedi.
Sovyet Rusya’nın sadece kendi pençesindeki Türk-
ler için değil, Türkiye için de bir tehlike olduğu pek
çok olayla açıkça görüldü. İşte bu süreçte Nâzım Hik-
met, Sovyet bloğunun Türkiye’ye karşı propaganda-
cılarındandı. Fakat bu geçici olumsuzluktan kalıcı bir
olumluluk doğdu. Nâzım, Türkiye Türkçesi ile Sovyet
bloğundaki Türk dünyasına uzanan bir köprü, kuvvet-
li bir edebî bağ oldu. Nâzım, komünizm dışında hiçbir
fikirle hele hele Türkçülükle bu rolü oynayamazdı. Bu
rolün büyüklüğü ve güzelliği ancak Sovyet rejiminin
ve komünizmin potansiyel tehlike olmaktan çıkma-
sıyla anlaşılabildi. Propaganda malzemesi kabilin-
den bir yığın manzumesi arasından Türklüğün tarih
içindeki macerasını ve aslî karakteri olan bağımsızlık
tutkusunu dile getirdiği
Dört nala gelip Uzak Asya’dan
Akdeniz’e bir kısrak başı gibi uzanan
Bu memleket bizim
(…)
Kapansın el kapıları bir daha açılmasın
Bu davet bizim
gibi pırıl pırıl söyleyişleri Türkçenin âbideleri arasına
girdi.
Öyle ise bu ve benzeri durumlarda dünün gözlü-
ğü dünde kalmalı, kullanılmamalıdır.
Türkçülükle ilgili tartışmaların alevlendiği dönem-
lerde fikren Türkçülük siyasetini benimsemeyenler-
den de Türkçecilik gayreti ve işlediği temalar dola-
yısıyla edebiyatta Türkçülüğe hizmet edenler var-
dır. Mehmet Âkif bunlardan biridir. O, II. Meşrutiyet
sonrasında gelişen Türkçülük cereyanından önce,
konuşulan Türkçeyle yazdığı pırıl pırıl şiirleriyle Türk
dilinin edebî dil olarak kuvvet kazanmasını sağlamış,
bu fikre inananlar için örnek olmuştu.
“Hem o Türkçe nazmı; mısralarında İstanbul şi-
vesine ve Türk hançeresini olduğu gibi yaşatmak işi-
ni hiç de herhangi bir nazariyeye uyarak, Türkçülük
cereyanının başlangıcından sonra, o iddiaya misaller
vermek ister gibi bir emelle yapmadı. Meşrutiyet’in
ilânını müteakip, ortalığa Servet-i Fünun edebiyatı-
nın hâkim olduğu bilahare Türkçülük ve edebiyatta
milliyet cereyanına bayraktarlık yapan Ömer Seyfet-
tin ve Ali Caniplerin bile en koyu bir Servet-i Fünûn
edebiyatçılığı yaptıkları bir zamanda Mehmet Âkif
(…) Türkçenin tam edasını veren manzumeler yazı-
yordu.” (Sevük 1932: 279)
Esasen Türkiye’nin tehlikede olduğu en karanlık
günleri Mütareke yıllarında İslamcılık-Türkçülük tar-
tışmaları bitmiş, Âkif de Türkçü bir çizgiye gelmiştir.
Yakın dostu ve arkadaşı Hasan Basri Çantay’dan
öğreniyoruz ki muhataplarından biri Gönen’de “(…)
ler”in [muhtemelen azınlık gayreti güdenlerden söz
ediliyor] Türklere zulüm yaptığını, millî direnişi boğ-
maya çalıştıklarını söylemiştir. Âkif tereddütsüz “ora-
da bir Türk Ocağı açınız ve mücadele ediniz” der.
Yanındakilerden biri “Üstat sizi Türkçü görüyorum!”
diyince Âkif, ruh dünyasını bütünüyle anlatan şu ce-
vabı verir:
“-Ya ne zannediyorsun? Türk’e hiçbir kavmin ho-
roz olmasına tahammül edemem!” (Çantay 1966:
225 )
Bütün bunlar gösteriyor ki edebiyat ve diğer sanat
dallarındaki Türkçülüğe bakarken şahısların o günkü
beşerî münasebetlerine, günlük siyasî mücadelelere
takılıp kalmamalı, şahısların ve eserlerinin sonraki
yıllarda Türklüğe hizmetini dikkate almalıdır. Bu ba-
kış açısı, ayrım gözetmeksizin, Türkçeyle yazılmış
her şeyde “Türkçülük” bulmak da değildir. Bir ede-
biyat eserindeki Türkçülük, Türklük sevgisi yolunda
özel bir gayret veya eserin Türk kültürünü tanıma ve
tanıtmada önemli bir yeri olması demektir.
***
Kültür ve edebiyat tarihimizde Türklük şuurunun
işlenişini kronolojik olarak şöyle sıralamak mümkün-
dür.
1. Kavmî edebiyat döneminde
2. Ümmet çağında
3. Batıya açılma devirlerinde
4. Millî uyanış döneminde
5. Terkip döneminde
6. Küreselleşmeye teslimiyet
7. Geriye gidiş.
Kavmî Edebiyat Döneminde Türklük
Şuuru
“Kavmî Edebiyat” ifadesini, destanlar devrinden
XIII. yüzyıla kadarki Türk edebiyatı için kullanıyoruz.
Şüphesiz İslâmiyet öncesindeki bütün Türk des-
tanları, “Türk” adını veya çeşitli boy adlarını gururla
anan eserlerdir. Ne yazık ki bu destanların hiçbirini
Türkçe olarak tam metin hâlinde bulamıyor, yaban-
cı kaynaklara ihtiyaç duyuyoruz. Bunlar, İslâmiyet’e
geçişle birlikte, bazı farklılaşmalarla yaşamış, bazı
motifleriyle sözlü ve yazılı edebiyatı beslemişlerdir.
Meselâ Oğuz Kağan Destanı’nın İslâmî dönemdeki
şeklinde, puta tapan Kara Han’ın oğlu Oğuz Han,
Müslüman olarak doğmuş, çevresindekileri de Hak
dinine davet etmiştir. (Banarlı 1971: 21). Böylece
kavmî gururun bulunduğu destanlar, İslâmiyet’le tevil
edilerek yaşatılmıştır.
Türklük sevgisi ve Türklük şuurunun yansıdığı ilk
metinler Orhun yazıtlarıdır. Söz konusu metinlerde
Türk’ün bazı olumsuz özellikleri bir yakınma olarak
sunulur.
“Türk milleti tokluğun kıymetini bilmezsin, (…)
Bir doysan açlığı düşünmezsin.” Aynı metinlerde
karşımıza çıkan Çinlilerle münasebetlerinde uyarıcı
ifadeler vardır. “[Çin’in] tatlı sözüne, yumuşak ipek
kumaşına aldanıp… Türk milleti öldün, Türk milleti
öleceksin!.”
Kültigin ve Bilge Kağan, Türklük şuurunun
Atatürk’e kadar benzeri olmayan vecizelerini söyler:
“Ey Oğuz beyleri, Türk milleti! İşitin! Üstte gök
çökmedikçe altta yağız yer delinmedikçe senin ilini
töreni kim bozabilir?”
Orhun abidelerinin her bir cümlesi bir millî şuur ve
gurur abidesidir.
Kavmî dönemin ruhu, ilk İslâmî Türkçe eserler-
de de devam etmiştir. Yusuf Has Hâcib’in Kutadgu
Bilig (1069- 170)’i Türkçenin edebiyat dili, şiir dili ola-
rak işlekliğini ortaya koydu. Ayrıca Yusuf Has Hâcip,
eserini Türk diliyle yazmak için bilgi ve ülküyle çalış-
mış, heyecan duymuş ve bu duygusunu Türkçeyi bir
ceylâna benzeterek göstermiştir. (Banarlı 1971: 234)
Türklüğün en büyük kültür hazinelerinden biri
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 217
olan Divanü Lügati’t-Türk ise çok şuurlu bir Türkçü
ruh taşıdığı anlaşılan Kâşgarlı Mahmut tarafından
yazılmıştır (1074). Eser bir taraftan her türlü dil mal-
zemesi sunmakta, diğer taraftan Türklerin toplumsal
hayatıyla ilgili bilgiler vermektedir. Yazar Türkçenin
önemini anlatırken “Türklerin dilini öğreniniz çünkü
onların egemenliği uzun sürecektir” mealinde bir
hadis-i şerife dayandırıyor ve “Eğer bu hadis sahih
ise Türkçeyi öğrenmek dinin; sahih değilse aklın ge-
reğidir” diyor (Akalın 2008: 45- 46).
İslâm’a yeni girmiş Türk toplumu Türkçenin o di-
nin yegâne dili gibi algılanan Arapça ile atbaşı gitti-
ğini belirten, hatta Türkçe öğrenmeyi dinî bir temele
de dayandıran yazar, şüphesiz Türklük bilincini bes-
lemede emsalsiz bir hizmet görmüştür. Nitekim bu
bilinç daha sonra Türkçecilik gayretlerini güçlendirip
yeni eserler yazımına yol açıcı olacaktır.
Edip Ahmet Yüknekî’nin Atabetü’l-Hakayık’ı bir
öğüt kitabıdır. Halk arasında bir din büyüğü olarak ta-
nınan Edip Ahmet, Türkçenin günlük hayat dışındaki
alanlarda kullanım gücünü ispatlamıştır.
Türkistan’da Hoca Ahmet Yesevî’nin hikmetleri
Anadolu’da Yunus Emre, Hacı Bektaş Veli, Eşrefoğ-
lu gibi tarikat uluları Türkçecilik bilincini devam ettir-
mişlerdir. Orta Asya Türklüğü arasında yayılan Cen-
gizname, Manas Destanı, Anadolu’da dinî gayretle
yazılan Battalname ve Danişmendname gibi eserler
Türkçe ile ortak kültür oluşumuna büyük katkıda bu-
lunmuşlardır. Nasrettin Hoca, baştanbaşa bütün Türk
dünyasının mizah sultanıdır.
Dede Korkut kitabı XII. yüzyıldan itibaren Oğuz
Türkleri için yeni bir Divanü Lügati’t-Türk olmuştur.
Bütün bunlar, kavmî dönemde görülen Türklük ve
Türkçecilik bilincinin XIV. yüzyıla kadar devam ettiği-
ni gösteriyor. Bu dönemde Mevlâna’nın Farsça yaz-
ması Türkçecilik ve giderek Türklük bilinci aleyhine
olmuştur.
Ümmet Çağında
Türklüğün İslâmiyet’i kabulü sadece ibadet ve
günlük yaşayışlarını değil, tarih içindeki misyonlarını
da değiştirmiştir. Ancak bu durum konumuz açısın-
dan bakıldığında XV. yüzyıla gelinceye kadar belirgin
değildir. Kavmî dönemdeki Türklük şuuru giderek za-
yıflamakla birlikte devam eder. XV. yüzyılda ise “üm-
met” duygu ve düşüncesi galip gelir. Artık hâkimiyet
duygusu kavim adına değil, yeni iklimlere hatta bütün
insanlığa Tanrı buyruğu taşıma adınadır. Buna “ilâ-yı
kelimetullah” (İslam inancını yüceltip yayma) demiş-
lerdir. Ancak bu dönemde hem devletin hem de onun
vatandaşı ediplerin gözünde insanlar kendi kavmi ve
öteki kavimler değil, Müslimler ve gayr-ı Müslimler-
dir. Bu dönemin iki büyük devleti olan Selçuklu için
218 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
de Osmanlı için de anlayış aynıdır. Osmanlı Devleti,
Selçukludan farklı olarak, kurulduğu coğrafyanın et-
nik şartları gereği resmî dil Türkçe oldu, sonuna ka-
dar da böyle devam etti.
Osmanlı Türkçesinde daha önce başlamış olan
değişme, çoğu zaman Türkçenin ve onu konuşan
halkın aleyhine gelişmiştir. Fakat bütün olumsuzluk-
lara rağmen devlet dilinin Türkçe olması Türk edebi-
yatının gelişmesine büyük katkı sağlamıştır.
Ancak bu dönemde “millet-i hâkime” olarak bili-
nen Türk’ün kavmi hassasiyetini törpülemesi, hatta
başkalarının gücenmemesi için bu duyguyu bastır-
ması, giderek başkalarının Türk’ü aşağılamasına
kadar varmıştır. Divan edebiyatının kuruluş dönem-
lerinde Kadı Burhanettin, Nesimî, Ahmed-i Daî, Has-
san ve Ahmedî’nin şiirinde “Türk”ün çağrışımı daima
olumlu iken XV. yüzyılın ortalarından itibaren durum
değişmiştir. Üstelik sadece Divan şiirinde değil Halk
şiirinde de Türk’ü aşağılayıcı ifadelere rastlanmakta-
dır (Köksal 2006: 232-233). Bu durum öncelikle ku-
rulan gelenekle ilgilidir. Fakat bunu sadece gelenekle
izah etmek de mümkün değildir. Bazı şairler, kendi
kavmî gayretlerinden dolayı böyle davranmışlardır.
Hâlbuki elimizde şiiri mevcut bütün Türk hükümdar-
larının eserlerinde Türk’le ilgili olumsuz tek bir sıfata
rastlamıyoruz (Köksal 2006: 243).
Şüphesiz ümmet çağında da Türklük şuuruyla
davrananlar olmuştur. Türk’e hor bakmanın doğurdu-
ğu tepkiye Mesihî şöyle tercüman olmuştur:
Mesihî gökten insen sana yer yok
Yürü var gel ya Arap’tan ya Acem’den
Süleyman Çelebi’nden Türkçülük fikri beklene-
mez. Fakat Mevlid’iyle asırlar boyu Türkçenin ede-
biyat dili olarak yaygınlaşmasına hizmet etmiştir.
Mevlid’in özellikle dinî bir metin oluşu, Türkçecilik
hizmetini kolaylaştırmıştır.
Gazi Giray Han bir şair olarak Türk duyuş ve zev-
kini hükümdarca dile getirmiştir.
Râyete meylediniz kamet-i cil-cû yerine
Tuğa dil bağlamışız kâkül-i hoş-bû yerine
(Gönül çeken sevgilinin boyuna değil bayrağa
meylediriz. Gönlümüzü hoş kokulu kâküle değil tuğa
bağlamışız).
Olmuşuz cân ile billâh Gazâyî teşne
İçeriz kanını düşmen-i dînin su yerine
(Ey Gazayî, billahi candan susamışız, din düş-
manlarının kanını su yerine içeriz!)
Gazi Giray’daki bu tür söyleyişler, divan edebi-
yatının “güzel” anlayışına ve belli temalar etrafında
dönmesine bir tepki gibidir.
18. yüzyılda mahallileşme cereyanı diye bilinen
gayretlerle divan edebiyatı günlük hayata açılmayı
denedi. Divan şiirinde koşma, türkü gibi halk şiiri na-
zım şekillerinin, halk zevkini yansıtan hece vezninin
kullanıldığı görüldü. Hatta bu yönelişe Nedim, Şeyh
Galip gibi Divan şiirinin zirve şairleri önderlik ettiler.
19. yüzyılda Namık Kemal Bahar-ı Daniş (1873) çevi-
risinin önsözünde Divan şiirinin Türk zevkine yabancı
kaldığını, İran (Fars) zevkini yansıttığını ileri sürerken
bu mahallileşme çabalarını “Türkçeleştirdikleri şey
yalnız elfazdır (kelimelerdir) Yoksa tasavvurlarının
(hayallerinin) âsâr-ı Acem’den yine zerre kadar far-
kı bulunmaz” diyecektir. 18. yüzyıldaki Divan şiirinin
tamamı birden dikkatle alındığında Namık Kemal’i
haklı gösterecek pek çok örneğe rastlanabilir. Fakat
gerçekten tamamen Türkçe ve Türk hayatı, Türk ha-
yali ile yazılmış metinlerin varlığını da gözden kaçır-
mamak gerekir. Bir örnek olmak üzere Şeyh Galip’in
bir gazeline bakalım:
“Döktü omuzdan pûş ü saçağını
Açtı gönüller deli bayrağını
Gözceğizim boyamak ister benim
Al boyayıp kan ile dudağını
Ay yenisi gökte ne Ülker satar
Değmicek kestiği tırnağını
İçip içip kendi elinden anın
Duramayıp öpmişem ayağını
Saldı gönül illerine akını
Kurdu göz ırmağına otağını
Nice tabur dağıtır ol yosmanın
Saç dağıtıp eğmesi kalpağını
Vermedi bir kimseye Galip geçit
Kande çevirdiyse söz ırmağını
Hazret-i monlayı bilenler bilür
Bilmeyenin kim çeke kulağını
Bu gazeldeki hiçbir hayal, Namık Kemal’in
“Acemâne” dediği cinsten değil tam aksine Türk ha-
yatının yansımasıdır. Omuzdan aşağı dökülmüş saç
ve puşu, Ülker(lik) satmak (taslamak), tırnağına değ-
memek, gönül illeri, akın salmak, göz ırmağı, otağ
kurmak, göz boyamak, tabur dağıtmak, saç dağıt-
mak, kalpak eğmek, geçit vermemek, söz ırmağı,
kulak çekmek gibi hayal ve teşbihler, deyimler tama-
men Türk hayatının edebiyat kılığıyla görüntüsüdür.
Divan edebiyatı Türkçülük gayretiyle bir araya
gelmiş bir edebiyat değildir. Ama onu millîlikten ta-
mamen uzak sanmak da hatadır. Edebiyata öncelikle
Türkçülük açısından bakan Genç Kalemler ve Millî
Edebiyat hareketi içinde yönlendirici rolü bulunan ve
bu anlayışların kabulü için Divan edebiyatına zaman
zaman ağır eleştiriler yapan Ali Canip Yöntem’in de-
diği gibi:
“Divan edebiyatı bilhassa teknik ve dünyaya
bakış itibariyle taklidî bir edebiyattır ve sonra çok
zümrevîdir; zihnî unsurlara muayyen hünerlere istinat
etmesi itibariyle de ilham noktasından velut değildir.
(…) Onu tesis eden zümre Türk cemiyeti haricinde
bir zümre değildir; milletimiz şark medeniyeti içinde
yaşarken yetişen münevverlerden ibarettir; bu züm-
renin hususi zevki, bütün milletin zevki olamazsa da,
milletimize mensup münevver kütlenin has zevkidir;
ve o münevver zümre bugün bile iftihar edeceğimiz
kıymetler yaratmıştır.” (Yöntem 1996: 8)
Batı’ya Açılma Devirlerinde
Tanzimat Fermanı (3 Kasım 1839), devlet eli ve
dili ile, Batı’nın üstünlüğünü kabul ediştir. Islahat Fer-
manı (18 Şubat 1856) ise bu kabulün günlük toplum-
sal hayata uygulanmasıdır. Böylece Osmanlı vatan-
daşları arasındaki din farklılığından kaynaklanan hak
farklılığı ortadan kalktı. Günümüzde çok telaffuz edi-
len “anayasal vatandaşlık” o zaman gerçekleşmişti.
Başta Ali ve Fuat Paşalar olmak üzere Osmanlı devlet
ricali, Batılıların tazyikiyle hazırlansa da bu ıslahatın
bir kurtuluş reçetesi olduğuna inanmışlardı. Onlara
göre böylece Osmanlı kimliği altında, bir bütünleşme
gerçekleşecekti. İşin tuhafı şu ki Tanzimat Fermanı’nı
hazırlayan Mustafa Reşit Paşa, Islahat Fermanı’nın
Avrupa devletleri elçileriyle birlikte hazırlanmış ol-
masını ve hele hele Paris Antlaşması’nda konuyla
ilgili taahhütte bulunulmasını ihanet olarak görmüştü.
“Osmanlı vatandaşlığı” aydınlarımızın dilinde “millet-i
Osmaniye”yi doğurdu. Fakat bu sosyoloji kanunlara
aykırı bir millet anlayışı idi. Çünkü vatandaşlık bağı,
farklılaşmayı ve ayrılma temayüllerini (engellemek
şöyle dursun) körüklemişti. Çünkü bu bütünleşmeye
inanan öncelikle Türk aydınlar ve biraz da diğer Müs-
lim unsur aydınlardı. Tanzimat aydınlarımız “millet-i
Osmaniye” terimiyle bütün vatandaşları kastetseler
de “edebiyat-ı Osmaniye” ifadeleriyle anlatılmak iste-
nen, sadece Türk edebiyatı ve Türkçe idi. Bu durum,
“millet-i Osmaniye” diye bir şey bulunmadığının en
açık delili idi. Fakat bu terim, resmî ağızlarda, Os-
manlının sonuna kadar devam etmiştir. Gayrimüslim
unsurların hatta Arnavutluk’un ayrılmasından sonra
bile pek çok Osmanlı aydını “edebiyat-ı Osmaniye”
derken Osmanlıdan önceki Türklüğe uzanamıyor,
mesela Selçuklu ve hatta Anadolu Türk beylikleri dö-
nemindeki Türkçe edebiyata sahip çıkmıyordu.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 219
 Gerek ortaöğretimde gerekse üniversitede (Da-
rülfünun Edebiyat Şubesi) “Tarih-i Edebiyat” dersleri
hep Osmanlı Devleti’yle sınırlıdır. “Lisan-ı Osmanî”nin
köklerini Orta Asya Türkçesine bağlamakla bera-
ber ondan ayrıldığı söylenerek doğrudan Osmanlı
Devleti’nin kuruluşundan sonra ve onun sınırları için-
deki edebiyatı takip edilir.
Mesela Darülfünun hocalarından Faik Reşat,
Tarih-i Edebiyat-ı Osmaniye (1911)’sinde, Ziya
Paşa’nın Harabat’ta Ali Şir Nevaî, Mevlana ve Sul-
tan Velet’ten bahsetmesini yanlış bulur. Çünkü onlar
Osmanlı değildir.
Tanzimat aydınları içinde Türkçeyi bir millî mese-
le olarak gören ilk isim Namık Kemal’dir. 28, 31 Ağus-
tos 1866’da Tasvir-i Efkâr’da çıkan meşhur “Lisan-ı
Osmanînin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazatı Şa-
mildir” yazısında, “Lisan-ı Osmanî”den kasıt Türkçe-
dir. Nitekim yazar da sık sık “Türkçe”, “Türkçemiz”
ifadesini kullanır.
Yazar, yazı dili olarak Türkçenin yaşadığı mese-
leleri sayıp dökerken vicdanının sızladığını hissede-
riz. Söylediklerini şöyle özetleyebiliriz: Türkçe ile bi-
lim değil edebiyat bile yeterince yapılamıyor. Çünkü
mevcut yazı dilini öğrenmek için Arapça ve Farsça
da öğrenmek gerekiyor. Bu boşa emek ve zaman
kaybıdır. Edebiyat millî birliğe hizmet eder. Fakat
biz bundan mahrumuz. Arapça yayıldığı yerlerde
Yunanca gibi dönemin bilim ve sanat dilini silmişken
Türkçemiz, henüz alfabesi bile olmayan Arnavutça
(o zamanlar alfabesi yoktu) ve Lazcayı bile unuttura-
mamıştır. Edebî münasebetlerin yokluğu dolayısıyla,
mesela bir Buharalı Türkçe konuştuğu halde bura-
daki Türkler onu anlamaz. Hatta İstanbul’daki okur-
yazarlar bile mevcut yazı diliyle meramlarını ifade
edemezler. Türkçe genel kullanım ölçüsünde sade-
leştirilmelidir. Bunun için Türkçeye mahsus bir sözlük
yapılmalı ama yapılacak iş, Farsça Burhan’ı Arapça
Kamus’u aktarmak olmamalıdır. Bu sözlüklerin keli-
me kadrosu çoğunlukla Türkçede kullanılmaz veya
farklı kullanılır. Onlar üzerinde ayıklama yapmadan
aktarmak, Fars ve Arap’ın başına fes geçirerek “Os-
manlı milliyeti”ne sokmak demektir.
Yazının bütünlüğü içerisinde buradaki “Osmanlı
milliyeti” ifadesine “Türk”ten başka bir isim verilemez.
Namık Kemal de Tanzimat’ın diğer aydınları da doğ-
rudan “Türk” kelimesini kullanmanın -belki de- Türk
olmayan vatandaşları gücendireceğini düşünmüşler-
dir.
Namık Kemal, oğlu Ali Ekrem Bolayır’a hediye
ettiği bir gençlik resminin arkasına şu ithaf beytini
yazar:
Ben bu sinnimde esir olmuş idim milletime
220 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Fikr-i hürriyyet ü milliyyet idi maksûdum!
Buradaki “milliyet”in kastı Türk, yorumu
“Osmanlı”dır.
7 Eylül 1868’de Ziya Paşa, Londra’da yayımla-
nan Hürriyet gazetesinde yazdığı “Şiir ve İnşa” ma-
kalesinde yazı dilinin mevcut halinden bahsederken
özellikle edebiyatımızın (yazı dilimizin) doğal olmadı-
ğından şikâyetlenir. Ona göre bizim tabii olan şiir ve
nesirlerimiz taşra ahalisi ve İstanbul’un avam taba-
kası arasında hâlâ yaşamaktadır. Bizim şiirimiz hani
şairlerin vezinsiz diye beğenmedikleri avam şarkıları
ve taşralarda çöğür şairleri arasında değiş, üçleme
ve kayabaşı tabir olunan nazımlardır.
Bu sözlerin sahibi Ziya Paşa, eğitim ve alışkanlık-
larıyla reddettiği şeylerin içinde “bize ait” diye sundu-
ğu şeylerin dışında idi. Fakat bir ihtiyacı hissetmişti:
artık Türk’e yabancı olmayan bir yazı dili ve edebiyatı
lazımdı.
Ziya Paşa’nın konumuzla ilgili daha mühim bir
hizmeti ise Harabat (1875) adlı antolojisidir. Bu anto-
loji, Şiir ve İnşa makalesindeki fikirlerden uzaklaştığı-
na işaret sayılarak Namık Kemal tarafından şiddetle
eleştirildi. Evet, Ziya Paşa Harabat ile eğitiminin ve
alışkanlıklarının sürüklediği mecraya dönmüştü. Fa-
kat ilk defa bu antoloji ile Osmanlı sahası ile Doğu
Türklüğünün şiirine, Nevaî’ye de yer verilmiş, Türk
dilinin bütünlüğü hatırlatılmıştı. Hâlbuki -yukarıda
söylediğimiz gibi- 36 yıl sonra bile Nevaî’nin bu esere
girmesine, “Osmanlı değil” diye itiraz edilecektir.
Tanzimat’ın ilk ediplerinden Şinasi’de Türkçülük
olarak yorumlanabilecek bir fiile, bir cümleye tesadüf
edemiyoruz. Fakat “lisan-ı avam üzre” (halk diliyle)
kaydıyla yazdığı manzumeler, onda bir Türkçecilik
şuuru bulunduğunu ortaya koyar. Daha sonraki yıllar-
da Ahmet Mithat Efendi, dil tartışmaları bağlamında,
onun Türkçeyi sadeleştirme gayretlerini örnek gös-
terecektir.
Bilim alanında tam manasıyla ilk Türkçü şahsiyet
Ahmet Vefik Paşa’dır. Ebülgazi Bahadır Han’ın Türk-
lüğün köklerine dair kaleme aldığı Şecere-i Türkî
(1661) adlı eserini İstanbul Türkçesine aktararak
Şinasi’nin çıkardığı Tasvir-i Efkâr’da yayımlaması
(1864), bu yoldaki çalışmaların ilkidir. Hazırladığı
sözlüğe Lehçe-i Osmanî (1876) adını vermesi de Os-
manlı Türkçesini, “Türkçenin bir kolu/lehçesi” olarak
görmesindendir. Sözlükteki önsöz de bu kanaatinin
delillerindendir. Lehçe-i Osmani’de, Batı Türkçesin-
de kullanılmayan, artık unutulmuş Türkçe kelimelerin
gösterilmesi de yazardaki Türkçülük şuurunun gös-
tergelerindendir. Ruhen Türkçü olan Namık Kemal
bile onun dil ve imla konusundaki gayretlerini alaya
almıştı. (Namık Kemal 1989: 410) Oysa Ahmet Vefik
Paşa, “bütün Türklük” ülküsünün dilde birlikten geç-
tiğine, imla bahsinin de yazı dilinde önemli olduğuna
inanmıştı.
“Şıpka kahramanı” unvanıyla tanıdığımız Sü-
leyman Paşa, Ahmet Vefik Paşa ile aynı doğrultuda
hizmetler yaptı. Yazdığı dilbilgisi kitabına İlm-i Sarf-ı
Türkî (1877) adını vermesi asla tesadüfî değildir. Sü-
leyman Paşa “Osmanlı tabiri yalnızca devletimizin
adıdır. Milletimizin unvanı ise yalnız Türk’tür. Bina-
enaleyh lisanımız da Türk lisanıdır, edebiyatımız da
Türk edebiyatıdır.” görüşüyle Türkçülük fikrinin be-
nimsenmesine büyük katkıda bulunmuştur.
Türkçü düşünüş ve edebiyatın gelişiminde en
mühim hususlardan biri de Türkçe öğretimidir.
Osmanlı döneminde Türkçe dilbilgisi okutul-
ması, Ahmet Cevdet Paşa’nın Fuat Paşa ile birlik-
te yazıp sonraki baskılarında geliştirdiği Kavaid-i
Osmaniye’siyle 1851’de başlar. Süleyman Paşa’nın
Sarf-ı Türkî’si bu kitabın açtığı yolda bir ilerlemedir.
Şemsettin Sami bir yandan Kamus-ı Türkî (1901),
Kamusü’l-Âlam (1889-1899) gibi eserleriyle ve yaz-
dıklarıyla, bilim cephesiyle Türkçülük fikrini besler-
ken Taaşşuk-ı Talat ve Fıtnat (1872) romanıyla da
yeni bir türün – basit de olsa – örneğini verdi. Ahmet
Midhat Efendi hem dil konusunda yazdıklarıyla hem
de roman ve hikâyeleriyle tıpkı Şemsettin Sami gibi
örnek oldu. Ayrıca onun, Türkler hakkında Batı’nın
yanlış kanaatlerinin ifade edildiği Paris’te Bir Türk
(1876), Acaib-i Âlem (1882), Bahtiyarlık (1885) ve
Ahmet Metin ve Şirzat -yahut- Roman İçinde Roman
(1892) gibi eserleri, yapılan haksızlığı göstererek bu
yolla Türklük gururunun yaşatılmak istendiği roman-
larıdır (Okay 1989: 22-26).
Meşhur edebiyat tarihçimiz İsmail Habip Sevük,
Tanzimat devri hakkında genel hüküm verirken der ki:
“Garp milletlerinde mihver milliyetti, bizde dindir.
Din bizim eski hayatımızda en büyük rolü oynayan
bir kudretti. İmparatorlukta din, yalnız bir ahiret ihti-
yacı değil kendi yaşamasının da hayati bir unsuru idi.
Müslüman olunca ırklar arasında farkı kalmıyor, im-
paratorluğun muhtelif kavimlerinde en büyük çimen-
toyu Müslümanlık teşkil ediyordu. Bu, o hayat için
samimi bir siyasetti, fakat Garp ile temasa başladık-
tan sonra bu samimiyet sarsıldı. Medeni milletler, din
ile dünyayı ayırmışlardı. Biz de mademki medeniyet
kervanına katılıyorduk, eksisi gibi sırf dini bir devlet
halinde kalamazdık. Tanzimatçılık bu zaruretle Os-
manlılığı icat etti.
Artık devletin bütün tebaası için mihver din de-
ğil Osmanlılıktı. Eskiden hâkim unsur olarak Müslü-
manlar ve raiyye olarak gayr-ı Müslimler vardı. Fakat
Tanzimat’tan itibaren tebaa beyninde müsavat ilan
etmiştik; artık gayr-ı Müslimler zımmî ve reaya kala-
mazlardı. Peki bütün bu muhtelif tebaaları hangi eti-
ketle tevhid edelim? Tâbiiyet mefhumu olan Osman-
lılığı yekpare bir varlık gibi görmek istedik. Bu zaruret
karşısında kendimize Türk’üz diyemezdik. Biz böyle
dersek herkes kendi milliyetini söyleyecek, ortada
vahdet kalmayacaktı. Devletin selameti namına ken-
di milliyetimizi düşünmek istemedik. Fakat diğer un-
surlar, asrın millî cereyanı ilcası ve haricî telkinlerin
de neticesiyle “biz biziz” diyorlardı. İşte Osmanlılık
mefhumundaki caliyet ve samimiyetsizlik buradadır.
Osmanlılıkta bu ca’liyet neticesi, iki taraflı bir te-
lakki doğdu. Bir kere resmen hepimiz Osmanlıydık,
fakat bir taraftan biz millet deyince kendimizi kaste-
diyor, diğer taraftan gayr-ı Müslim unsurlar Osmanlı
deyince bizi murat ediyorlardı. Hatta gayr-ı Müslim-
lerin telakkisini düşünmeye ne hacet, Türk köylüsü
bile köye bir devlet memuru gelince ‘Osmanlı geliyor’
demeye başlamıştı. İşte Tanzimat edebiyatındaki
Osmanlılığı da böyle iki taraflı, biri zahiri ve resmî,
diğere derunî ve samimi manasıyla almalıdır.
Tanzimat şairleri:
Osmanlılarız can veririz şan alırız biz
dedikleri zaman bu Osmanlı mefhumu içinde ne
Sırp’ın ne Bulgar’ın, hatta ne de pek öyle Arnavut’un
ve Arap’ın mevkii vardı. Onlar bu tabirle devleti tutan
Türk’ü ve Türkleşmiş demek olan Müslüman kütleyi
düşünüyorlardı. Yani onlar millet deyince bu devlet
ve bu vatan için şehit olabilecek hâkim unsuru kas-
tediyorlardı.
Bütün bunlara rağmen Tanzimat edebiyatı Türk-
lüğü de şuurla duymuştu. Hatta Tanzimat edebiya-
tının Türkçülüğü kendilerinden sonra gelen Servet-i
Fünunculardan da çok ilerdedir. (…) Lisanı tahlil
ederken Türkçülüğü fark ettiler, hece veznini ararken
Türkçülüğün hadsini duydular, tarihleri karıştırırken
Türklüklerini anladılar. Vefik ve Süleyman Paşalar
işte, bu Türklük duygusunun şuurlaşmış birer ifadesi-
dirler.” (Sevük 1932: 118-119)
Edebiyat-ı Cedide zümresinin ortaya koyduğu
edebiyatta sanat değerinin yüksekliğine rağmen mil-
liyet hissi yoktur. Hatta Ömer Seyfettin birkaç yazı-
sında, Fikret’in koskoca Rübab-ı Şikeste’sinde bir
tane bile “Türk” kelimesi olmamasını tenkit eder. Fa-
kat bu edebiyat anlayışı özel şartlar altında doğmuş,
bütün olumsuz taraflarına rağmen Türkçeye önceki
dönemlerden çok farklı denemeler yaşatmıştır. Bu
zümre içinde yer alan pek çok ismin, II. Meşrutiyet
sonrasında edebiyat ve bilim alanında Türkçülüğe
hizmet ettiklerini de belirtmeliyiz. Sadece Hüseyin
Kâzım Kadri’nin bütün Türk lehçeleri için hâlâ kul-
lanılabilen Büyük Türk Lugati’ni hatırlamak bile söz
konusu hizmetleri anmaya yeterlidir.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 221
 1888’de İstanbul’da çıkan Mürüvvet ve
Tercüman-ı Hakikat gazetelerindeki “Lisan ve Edebi-
yat” münakaşalarında imla bahsi ağırlık kazanmakla
birlikte, dilin sadeleştirilip herkesçe anlaşılır niteliğe
kavuşturulması yönündeki fikirler Millî Edebiyat ve
Türkçe üzerine bilimsel çalışma ihtiyacını da ortaya
koymada faydalı olmuştur (Polat 1992). Söz konusu
münakaşaları büyük bir ilgiyle takip eden İsmail Gas-
pıralı, Bahçesaray (Kırım)’da çıkardığı Tercüman ga-
zetesinde (n. 37, 27 Ekim 1888) şöyle yanar yakılır:
“Acayip hâldir! Türkiye’de her türlü ve her cins
adam bulunup has Türk bulmak müşküldür. Edebiya-
tın her türlüsü vardır. Edebiyat-ı Türkîyi aramak, kıdır-
mak (izlemek) gerek! Her türlü lisan işitiliyor; Türkînin
mahalli (Türkçenin yeri) görülmez. Arabî, Farsî,
Fransevî ve gayri lügat kitapları meydandadır; lügat-ı
Türkî (Türkçe sözlük) bulunmaz! Gerçi merhum ve
meşhur Ahmet Vefik Paşa’nın Lehçe-i Osmani’si var;
lakin bu kitap kavmî ve Türkî lugat makamını tutabi-
lecek eser değildir.” (Gaspıralı 2008: 31)
İsmail Gaspıralı’nın gayretleri hem Türkiye dı-
şındaki Türk coğrafyası hem de Türkiye’de Türklük
şuuru oluşmasında çok etkili olmuştur. Onun dünya
Türklüğü için “dilde, işte, fikirde birlik” ilkesi, “bütün
Türklük” fikrinin bugün de geçerli sloganıdır.
Hüseyinzade Ali Turan, 1892’de İstanbul’da Tıb-
biye öğrencisi iken yazdığı, o sıralarda yayımlan-
masa bile arkadaş çevresinde gayet yaygın olarak
ezberlendiği tahmin olunan “Turan” şiiri, Turancılık
(Türk birliği) ülküsünün bilinen ilk manzumesidir (Ba-
yat 1898: 93;). “Türkleşmek, İslâmlaşmak, Avrupa-
lılaşmak” ilkesini Ziya Gökalp’ten önce ortaya atan
Hüseyinzade’dir (Sevük 1932: 400)
1897 Türk-Yunan Savaşı edebiyatımızda Türkçü
duyuşların, milliyet duygusunu dile getirmenin vesi-
lelerinden biri oldu. Karlofça’dan beri, kayda değer
bir başarısı görülmeyen Türk ordusunun, dün kendi
tâbiyetinde olanlara galip gelmesi bile millî ruha can
vermişti. Bu tür hassasiyetleri edebiyata yansıtmayı
hiç düşünmeyen Edebiyat-ı Cedidecilerden bile bu
savaşı konu alan şiirler, hikâyeler yazanlar vardı (Bu
konudaki malzemeyi toplu olarak görmek için bk. Ül-
gen 1993, Şen 1997). Hatta Servet-i Fünûn dergisi
bu savaşla ilgili bir özel sayı çıkardı. Ancak gerek
Edebiyat-ı Cedidecilerin gerekse bu zümreye dâhil
olmayan ediplerin yazdıklarında Türklük adına değil,
Osmanlılık adına gurur levhaları vardır. Bununla be-
raber, bütün bu edebî mahsuller – hiç şüphesiz – Os-
manlı devletindeki diğer unsurların değil Türk’ün millî
hassasiyetini beslemiştir. Çünkü savaşın edebiyata
yansıması daima Türk hayatıyla ilgiliydi.
Mehmet Emin Yurdakul ise bu heyecanı doğru-
dan doğruya Türklük adına duydu, şiirine yansıttı. İlk
222 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
defa Selanik’teki Asır gazetesinde (nu.162, 17 Mart
1897, s.4) yayımlanan “Anadolu’dan Bir Ses Yahut
Cenge Giderken” şiiriyle tam bir çığır açtı.
Ben Bir Türküm dinim, cinsim uludur
mısraı, Türkçü hassasiyet için adeta bir bayrak oldu.
1904’te Kahire (Mısır)’de çıkarılan Türk gazete-
sindeki “Kısm-ı Edebî” sütununda Yusuf Akçura’nın
“Üç Tarz-ı Siyaset” yazısı ve bunun yansıması olan
diğer yazılar, Türkçülük fikrinin kuvvetlenmesinde
pay sahibidir. Gazetenin başyazarı Ali Kemal, bu ya-
zıya cevap verirken Osmanlıcılık siyasetini savundu.
Ahmet Ferit (Tek) ise Akçuraoğlu’nun Türk birliği yo-
lundaki kanaatlerini destekledi. Akçura’ya Türkçülük
fikrini veren ise Paris’te karşılaştığı ilk Jöntürklerden
Dr. Şerafettin Mağmumî idi. Mağmumî, Jöntürkler
arasındaki ayrılıktan sonra Mısır’a çekilerek merke-
zi yönetime karşı mücadelesine Türk gazetesinde
devam ediyordu. “Üç Tarz-ı Siyaset” tartışmalarına
Hüseyinzade de Bakû’dan “A. Turanî” imzasıyla ka-
rışarak safını belirlemişti. Bu fikrî gayretler, II. Meşru-
tiyet sonrasında, düşünce ve edebiyat dünyamızda
şuurlu bir millî uyanış başlamasına zemin hazırlayıcı
çalışmalardan olacaktır.
_____________________________________________
* Prof. Dr.
Akalın, Şükrü Halûk (2008) Bin Yıl Sonra Kâşgarlı Mahmut
ve Divanü Lügati’t-Türk, TDK Yay., Ankara.
Akçuraoğlu, Yusuf (1928), “Türkçülüğün Tarihi”, Türk Yılı,
Türk Ocakları Yay., İstanbul, s. 287-455.
Banarlı, Nihat Sami (1971) Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, I.
C., MEB Yay., İstanbul.
Gaspıralı İsmail (2008) Seçilmiş Eserleri 3. C., Dil-Edebiyat-
Seyahat Yazıları, (haz. Yavuz Akpınar), Ötüken Yay.,
İstanbul.
Köksal, M. Fatih (2006) Divan Şiirinde “Türk”, Journal of
Turkish Studies/Türklük Bilimi Araştırmaları, C. 30/III,
Harvard Üni. Yay., ABD.
Levend, Agâh Sırrı (1961) “Türkçülük ve Millî Edebiyat”,
Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara, s 147-
206).
Namık Kemal (1989) Namık Kemal’in Türk Dili ve Edebiyatı
Üzerine Görüşleri ve Yazıları, (haz. Kâzım Yetiş), İstan-
bul Üni. Yay., İstanbul.
Okay, M. Orhan (1989) Batı Medeniyeti Karşısında Ahmet
Midhat Efendi, MEB Yay., (Ankara ?).
Polat, Nâzım H., (1992) 1888’de Bir “Lisan ve Edebiyat”
Münakaşası, Yedi İklim der., (İstanbul), nu: 24-25 (4-5),
1992, Temmuz-Ağustos 1992, s. 15-24, 33-36.
Sevük, İsmail Habip (1932), Edebî Yeniliğimiz, C.II, Devlet
Mat., İstanbul.
Şen, Cafer (1997) 1897 Osmanlı-Yunan Muharebesi`nin
Türk Edebiyatındaki Akisleri, (Gazi Üni. Basılmamış
yüksek lisans tezi).
Ülgen, Erol (1993), 1897 Türk-Yunan Savaşının Türk Şiirin-
deki Akisleri, İstanbul Üni. (Basılmamış yüksek lisans
tezi).
Yöntem, Ali Canip (1996) Ali Canip Yöntem’in Eski Türk
Edebiyatı Üzerine Makaleleri, (haz. Ahmet Sevgi, Mus-
tafa Özcan), Sözler Yay., İstanbul.
Ziya Gökalp (1990) Türkçülüğün Esasları, (haz. Mehmet
Kaplan), Kültür Bak. Yay., Ankara.
 İSLAMCILIĞIN KONJONKTÜREL
HEGEMONYASI VE ÜÇ AŞAMASI
HİLMİ DEMİR*
İ
slamcılık ile modernizm ya da modernleşme
arasında sıkı bir ilişki vardır. Her ne kadar bu
ilişki genelde bir karşı oluş ya da zıt oluş şek-
linde algılanırsa da doğru gözükmemektedir. Kültü-
rel açıklamalar İslamcılık ile modernleşme arasında
gelenek-modern, Batıcı-İslamcı, kutsal-seküler, akıl-
din gibi karşıtlıklar üzerinden hareket ettiğinden, İs-
lamcılık ile modernleşme arasındaki ilişki de yanlış
bir biçimde bir karşıtlık-zıtlık üzerine kurulmuştur.
Modernizm ile İslam’ın temsil ettiği değerler arasın-
da mutlak karşıtlık gören özcü, yaklaşımlar, Doğu
ile Batı arasında uzlaşmaz bir karşıtlık anlayışından
hareket ederler. Oryantalizm ile modernleşme teori-
sinin kesişim noktasını oluşturan bu uzlaşı da Doğu
Müslüman-Batı ya da geleneksel-modern ikilemi
üzerinden yürütülür ve biz ve onlar zıtlığı üzerinden
kavramsallaştırılır.
Gerek modernizm taraftarları gerekse İslamcı-
ların ortaklaşa paylaştıkları bu kültürelci yaklaşım
biçimi, dinin toplum, kamu ve siyaset sahnesindeki
görünürlüğünü yorumlarken aynı biçimde karşıtlık ve
çatışma üzerine kurulur. Bernard Lewis ve Samuel
P. Huntington gibi Oryantalizmin mirasçıları İslamcı-
lığın yeniden canlanışını ya geleneksel dinlerin dire-
nişçi ve değişmez yapılarına ya da İslam’ın siyasal
doğasına bağlamaktadırlar. Buna karşılık kültürelci
yaklaşımları temellük eden İslamcı aydınlar da İs-
lamcılığın yeniden canlanışını modernizm başarısız-
lığı, Batı maddeciliğinin yetersizliği, pozitivizmin iflası
ve maneviyata dönüş gibi karşı oluş tezleri üzerinden
açıklamaktadırlar. Her iki tezin ortak noktası da mo-
dernleşme ile İslamcılık arasında mutlak bir karşıtlık
ya da zıtlık bulunduğunu kabul etmesidir. Ayrıca bu
iki yaklaşımın bir diğer ortak noktası da modernleş-
meyi tek tip ve Batı merkezli bir yaklaşımla yorum-
lamasıdır. Oysa İslamcılık modernleşmenin kuşattığı
bir zaman ve mekân içinde doğmuş ve gelişmiştir.
Ve Modernleşme süreçleri Batı dışı modernleşme-
lerin yaşandığı çoğul ve farklı süreçler olarak kabul
edilmelidir.
Bundandır ki, Modernleşme süreci tek bir süreç,
tek bir istikamet ve zorunlu bir son, merkezden çev-
renin belirlendiği ve çevrenin mutlak itaat etmesi ge-
reken bir süreç olmadığı gibi İslamcılık da bu sürece
sonuna kadar direnen ve otantik olarak sahihliğini,
masumluğunu korumuş bir kutsal bakire değildir. Katı
bir gelenek/modernlik ayrımına dayanan bir model,
ne Batı modernliğini anlamak ne de Batı-Batı Dışı
ilişkisini kavramak için uygundur. Batı’da modern-
leşme aynı süreçleri izlemediği gibi Ortadoğu’da
da Türk modernleşmesi ile Mısır ve diğer ülkelerin
tecrübeleri arasında ciddi farklar vardır. Bu yüzden
yazımın başında İslamcılık-modernleşme, gelenek-
modernite gibi karşıtlıkları ve kendi içlerinde tama-
men bütünleşik ve diğerine kapalı iki ayrı alan oldu-
ğunu reddediyorum.
Türkiye’de İslamcılığın 1980 öncesi ve 1980 sonra-
sı olarak iki dönemde ele alınabileceğini ve 80 sonrası
İslamcılığın büyük bir dönüşüm ve değişim yaşayarak
Ulusaşırı Hegemonyanın tarihsel bloğuna katılarak
konjonktürel hegemonyasını kurduğunu düşünüyo-
rum. İslamcılığın yaşadığı bu dönüşüm ve değişimin
kültürelci yaklaşımlarla da açıklanamamaktadır. Zira
İslamcılık 80 sonrası karşı olduğunu iddia ettiği birçok
yapı ve fikirle iç içe geçerek karşıtı olan Batı değerle-
rinin temsilcisi olabilirken aynı zamanda kendi gücünü
de koruyabilmiştir. Bundandır ki İslamcılığı hegemon-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 223
ya kuramları çerçevesinde anlamayı daha uygun gö-
rüyorum. Toplumsal değişimleri uluslararası ve yerel
hegemonya krizleri ve hegemonya inşalarına dayalı
olarak konumlandırmayı gerektiren bu yorumları daha
kuşatıcı bulduğumu ifade etmeliyim.
Buna göre 80 öncesi hegemonya kendini modern-
leşme eylemi ile kurmuş ve İslamcılık da bu hege-
monyanın diline uygun olarak Siyasal İslamcı olarak
konumlanmışken, buna karşılık 80 sonrası yaşanan
hegemonik krizle hegemonya kendini postmodern bir
eylemle kurmuş ve İslamcılık da buna karşılık kendi-
sini muhafazakârlık olarak yeniden inşa edebilmiştir.
Bu açıdan bakıldığında 80 öncesi modernleşme
sürecini insanın kutsaldan soyutlanması ve gelene-
ğin terk edilmesi olarak görmek ve Siyasal İslamcılığı
da salt Batı karşıtlığı olarak düşünmek yanlıştır. İs-
mail Kara’nın dediği gibi: İslâmcı söylem dönem ola-
rak da muhteva olarak da modern (uzun tarihî süreç-
le ve gelenekle irtibatları zayıflamış), modernleştirici
(modernist), ideolojik (genelleştirmeci, indirgemeci,
siyasal) ve büyük ölçüde seküler bir söylemdir.1 80
öncesi Siyasal İslamcılık kendisini özerk bir kimlik
olarak 1970’de Milli Nizam Partisi’nin kuruluşuyla
sahneye taşımıştır. 1970 öncesi çok partili siyasal
hayata geçişle birlikte aslında İslamcılık daha çok
kendisini DP’nin içinde muhafazakâr kimlikle tem-
sil etme imkânı bulmuştur. Toprak sahiplerini, kent
tüccarlarını, köylüleri ve dini cemaatleri bir önderlik
içinde birleştiren ve siyasal toplumu kuran DP bu
dönemde jakoben laik yönetimlerin aşırı tutumları
karşısında ılımlı modernleşmenin taşıyıcısı olarak
düşünülebilir.
DP çatısı altında kendilerine yaşama alanı bulan
muhafazakâr aile, din, gelenek ve devlet gibi kurum
ve değerleri öne çıkartarak Cumhuriyet’in radikal
modernleşmeci uygulama ve eğilimlerine karşı daha
temkinli bir modernleşmenin savunusu olarak karşı
muhalif modernleşmeci bir söylemi geliştirmişlerdir.
Türkiye’de muhafazakârların DP iktidarı içinde
temsili modernleşme projesine açıktan muhalif bir
muhafazakâr ideolojinin ortaya çıkmasını ve kök
salmasını da önlemiştir. Kuşkusuz bunda CHP’nin
kendisini daima devletin mutlak sahibi ve modern-
leşmenin temsilcisi olarak dayatmasının da etkisi
vardır. CHP ile Devlet arasındaki bu aşırı özdeşleş-
me, ve jakoben laik-modernleşme baskısı Türkiye’de
muhafazakâr iktidarların meşruiyetini, modernite ile
aralarında bir sorun olmadığını fiili olarak ortaya ko-
yabildikleri oranda bir problem olarak görülmemiş,
meşruiyet bulmuştur. Muhafazakârlık bu zorluğu
moderniteyi birbirinden kolayca ayrılabilir iki parça-
dan müteşekkilmiş gibi değerlendirerek aşmaya ça-
lışmıştır. Batı’nın teknolojisini devralmaya hevesli,
ancak ahlâk, davranış ve eylem biçimleri anlamında
224 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
kültürüne mesafeli bir söylem ve duruş geliştirmiş-
tir. Aslında bu “Batı’nın teknolojisini kendi kültürüyle
birleştirme” düsturu Türkiye’deki muhafazakâr pers-
pektifin çoğunlukla teknolojiyle sorunlu bir ilişki içinde
olmadığını ortaya koymaktadır.
Akif’in Safahat’ta dediği gibi; “Alınız ilmini Garb’ın,
alınız san’atını / Veriniz hem de mesainize son
sür’atini, / Çünkü kabil değil artık yaşamak bunlarsız;
/ Çünkü milliyeti yok san’atın, ilmin; yalnız mısraların-
da olduğu gibi “Batı’nın tekniğini alıp kültürünü red-
detme” biçiminde de formüle edilen bu anlayış, adeta
Türk muhafazakârlarının temel söylemi olagelmiştir.
1970 öncesi Türk Muhafazakârlığı daha çok ken-
disini ahlaki ve kültürel biçimde modernleşmeden
ayrı tutarak bir mesafe oluşturmaya çalışmıştır. Bu
dönemde özellikle yaşam ve mekân algısı itibariyle
ciddi bir muhafazakâr kültürel değerlerin baskın rolü
vardır. Muhafazakârlık halk kültürünü temsil etme ça-
bası ve halk kültürünün yaşam biçimi üzerine yapılan
vurgu dikkatlerden kaçmaz.
Bunun en dikkat çekici örneklerinden birini İslami
tonlara da sahip olan Nurettin Topçu’nun Anadolu-
culuk tezi otaya koymaktadır. Topçu’ya göre üretim
araçları ile millî kültür bir denge içinde olmak zorun-
dadır. Müslüman’ca yaşayışı mümkün kılacak biricik
hayat tarzı kır hayatıdır. O hâlde sabanı aşan bir
teknoloji ister istemez millî kültürün en temel unsuru
olan İslâmî yaşayışı da zaafa uğratacaktır. Topçu’nun
fikirlerinde sanayileşmeye karşı bir muhalefet ve kıra
karşı bir övgü vardır.
Bugün birçok muhafazakâr için sıra dışı gelebile-
cek özleminde; “sabanın sesi” de kesilmiştir artık ve
“makine gıcırtıları” her yerde “ahlâk ilahîlerini” boğ-
muştur. Anadolu “ideal ölçüleriyle yeniden kurulama-
yacak kadar bozulmuş” bir hâldedir ve yapılabilecek
tek şey, onu “hiç değilse ideal geçmişinden” yola çı-
karak, biraz olsun kendisine benzetebilmektir.
Gerçekten de Topçu’nun literatüründe ‘sanayileş-
me’, ‘kapitalizm’, ‘liberalizm’, ‘bireycilik’, ‘kentleşme’
ve ‘Batılılaşma’ gibi kavramlar birbirleriyle neredeyse
tamamen örtüşen ya da her an birbirlerine dönüşe-
bilecek olan kavramlar olarak yer alır. Topçu’ya göre
modernlik katlanılması gereken bir ‘dert’, hatta tedavi
edilmesi gereken bir ‘hastalık’ bile değil, derhal kur-
tulması gereken bir ‘bela’dır.
Türkiye’de 50’li yıllara kadar ekonomik ve tekno-
lojik bir hamle veya kalkınma programı olmaktan çok
siyasî-ideolojik bir dayatma olan modernleşme karşı-
sında muhafazakâr düşünce romantik bir muhalefet
sergilemiştir. 50’den sonra ise Truman Doktrini ve
Marshall Yardımının iktidar desteğini almasıyla bir-
likte modernleşme siyasal, ekonomik ve sivil toplum
desteğini alabilmiştir. Öyle ki 1960’dan sonra ortaya
çıkan İslami Edebiyat Batı’ya, modernizme ve din
düşmanlarına karşı açık bir saldırı ve karşı duruş bile
aslında modern hayatı ve modern bakış açısını hep
içinde barındırmıştır. 67 sonrası Minyeli Abdullah,
Huzur Sokağı gibi bu ilk dönem ürünlerinde sergile-
nen Batı üzerinden İslâm’ı methetme, Batı’nın dine
ve dindarlara olan saygısını övme, demokrasi, insan
hakları, adalet, eşitlik vb. kavramlarını ön plana çı-
karmaya çalışması bunun belirtisidir.
Bu açıdan 1950’lerden sonra yükselen
İslâmcılığın ana karakteri “milliyetçi - muhafazakâr”
bir karakterdir ve ılımlı modernleşme tezine bağlıdır.
Özellikle 1970’lere kadar cemaatlerin ve tarikatların
öne çıkan liderleri Süleyman Hilmi Tunahan, Necip
Fazıl Kısakürek, Hüseyin Hilmi Işık ve daha çok ye-
rel düzeyde etkin olan şahıslardır. Bunların hemen
hemen tümünün ortak özelliği milli ve manevi değer-
lere önem veren bir dinî anlayışa sahip olmalarıdır.
Ancak 1970’lerden itibaren Mısır, Pakistan ve daha
sonraları 1979’da İran’da gelişen devrimle birlikte
Türkiye’deki dini anlayışın millî karakteri ümmetçiliğe
doğru evirilmeye başlamıştır.
1970’de Milli Nizam partisi ile birlikte muhafazakâr
düşünce kendisini Siyasal İslamcılığa karşı yeni ve
farklı bir yolda bulur. Geleneksel muhafazakâr dü-
şüncede kır ve köylü yaşam tarzına karşı kentin ve
sanayileşmenin ilk kez muhafazakâr fikirlerle mezce-
dilmesi çabasıdır bu yol. Fakat 70’lerde kendini Siya-
sal olarak kuran İslamcılık körfezden gelen akımlarla
modernleşme ile arasındaki çelişkili duruşu devam
ettirmiştir. Fakat 1970’lerden itibaren matbuat, sivil
toplum ve kent tüccar sınıfında ciddi bir İslamlaş-
manın başladığını söylemek yanlış olmayacaktır. İs-
lamcılık 80 öncesi dönemde hegemonyasını kuracak
ana toplumsal sınıftan yoksundur. İslamcı düşünce
hala polemiksel gerilimlerle yüklüdür ve iktidar yapı-
sını karşıtlarının olumsuzlanması üzerinden kurma-
ya devam eder.
1980’öncesi dönem; 50’lerden itibaren ABD he-
gemonyasının modernleşme projesinin kültürel ve
siyasal iktidar olma sürecidir. ABD’nin modernleşme
projesi ve oryantalizmin diline göre Doğu sahip ol-
duğu kültürel değerler Batılı değerlerden yoksundur
ve Doğu’nun sahip olduğu bu kültürel değerler onu
yoksulluğa ve geriliğe mahkûm etmiştir. Buna karşılık
muhafazakâr ve İslamcı tez bu geriliğin tarihsel ola-
rak değişmez bir nitelik olmadığını savunur. İslamcı-
lığın kalkış evresi olarak adlandıracağım bu evrede
İslamcılık, Batı’nın üstünlüğünün, onun bilimi, tekno-
lojisi ve maddiliğinde yattığını ve buna talip olduğunu
gösterir.
1980 sonrası dönem ise İslamcılığın manevra
evresidir. İslâmcılık 12 Eylül askerî rejiminin ardın-
dan, seksenli yıllarda yeniden sahneye çıktığında
siyaset sahnesinde yeni aktörler, dinamikler ve söy-
lemler devreye girmiştir. Milliyetçi ve Sol siyaset ve
aktörleri bu süreçte fazlasıyla örselenmiş ve siyaset
sahnesinden özellikle ideolojik anlamda, neredeyse
tamamen tasfiye edilmişlerdir. Seksen sonrası ge-
lişen İslamcılığın toplumsal adalete ilişkin eleştirel
vurgusu, uygulanan liberal ekonomik politikalar, hızlı
zenginleşme, gelir dağılımdaki eşitsizliklerin bir so-
nucu olarak değerlendirilmektedir. Gerçekten de bu
dönemde İslâmcılığın ivme kazanmasında adil dü-
zen söylemi başta olmak üzere, toplumsal kaygı ve
vurguların öne çıkmasının etkili olduğu söylenebilir.
Merkez sağ politikaların hızla yıprandığı İslamcı po-
litikaların ise kendine yer bulmaya çalıştığı bir süreç
yaşanmaktadır.
1990’lardan sonra bir kısım İslâmî aydınlar tara-
fından geliştirilen Medine Vesikası veya çok hukuklu-
luk gibi tartışmaların bir yanıyla da bu rüzgârın etkisi
altında ortaya çıktığı düşünülebilir. Bu dönemde ger-
çekleşen bu türden arayışlar, İslamcı aydınların Batı
demokrasisinde görülen çoğulculuk, diyalog, uzlaş-
ma, hukukun üstünlüğü, temel hak ve hürriyetler gibi
değerleri kabullendiklerini; ancak bu değerleri İslam
tarihindeki kurumlar ve uygulamalarla temellendire-
rek, bunlara bir nevi İslâmî bir hüviyet kazandırmaya
çalışlıklarını göstermektedir. Bir başka deyişle bu tür
çabalar, İslâmcı aydınların reddettikleri iktidar yapı-
larının diliyle ve olumsuz Batının bilgi çerçevesi için-
de akıl yürütmeye başladıklarının işaretleridir. Farklı
modernleşme anlayışları, farklı bilgi felsefeleri, farklı
değişim süreçleri anlaşıldıkça genel olarak İslami ke-
simler, özel olarak da İslâmcı aydınların bilinçaltında-
ki olumsuz Batı imajı sarsılmaktadır.2
Hegemonik emperyal eylemin kuruluş süreci
olan 80 sonrası süreçte İslamcılık artık bir karşı-
modernleşme olmaktan çıkacak Batı medeniyetiyle
ittifak kurma sürecine girilecektir. Bu süreç çoğul me-
deniyetler sürecinin Batı medeniyetine eklemlenme
sürecidir. AB politikaları ile hız kazanacak bu süreç-
te İslamcılık artık kültürel muhalefetini kaybedecek,
dahası Batı medeniyetinin taşıyıcı mazrufu haline
dönecektir.
Bu değişim sürecinin İslami edebiyata nasıl yan-
sıdığını gösteren Kenan Çayır, 1980’lerden sonra
ortaya çıkan edebiyatı Hidayet Romanları, 90’lardan
sonra yazılan metinleri Özeleştirel romanlar ola-
rak isimlendirir. O bu değişimi şöyle dile getirir: “…
Özeleştirel romanlar olarak adlandıracağım bu ro-
manlarda İslâmî karakterler, 80’lerin İslâmî kimlikleri
ve dinî idealleriyle 90’lı yıllardaki yeni yaşam dene-
yimleri arasında sıkışmış olarak resmedilmektedir…
Öz-eleştirel romanlardaki yeni Müslüman karakterler,
laik kesimlerin ve kolektif İslâmcılığın kalıp yargıla-
rına, kendi iç dünyalarını ve çelişkilerini ifşa eden
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 225
bireysel anlatılarıyla direnmektedir. Bireyin iç dün-
yasının açılması ve İslâmî ideallerin gözden geçiril-
mesi, İslâmî hareketin ve kimliklerinin dönüşümünü
göstermektedir.”3
Kalkış evresindeki çatışmacı ve polemiksel
soysal-siyasal ortamdan kaynaklanan aktif söy-
lem, 80’lerden sonraki globalleşme ve liberalleşme
rüzgârından sonra bireysel pasif söyleme doğru
kaymıştır. Turgut Özal’ın liberal politikalarıyla, global
kültür ve ekonomiye eklenmeyle değişen sosyal ya-
pıyla birlikte, apolitize olmanın başladığı ve popüler
kültürün tam anlamıyla hakim olduğu, halkın sosyal-
siyasal meselelerden çok ekonomik meselelerle ilgi-
lendiği bir dönemde, popüler İslâmî romanlar da bu
sosyal-siyasal yapıya biraz daha eklenmiş, muhalif
söylemini, çatışmacı yapısını uzlaşmacı bir yöne
kanalize etmiş, moderniteyle daha iç içe bir görüntü
sergilemektedir. Bu durumun romanlardaki en bariz
yansıması karakter yapılarında görülür. İkinci dönem
ürünlerin kahramanları, artık eskiler gibi toplumu kur-
tarmaya girişen, İslâm’ın müdafiliğine soyunan ‘mü-
cahit’ taraflarıyla değil de, daha çok kendi yakın çev-
relerinin inancını korumaya çalışan, fıkhî ilkelerden
çok ahlakî ilkelere vurgu yapan ‘masum’ yönleriyle
belirginlik kazanır.4
28 Şubat sonrası dönem ise İslamcılığın varış
evresidir. İslamcılık güçlü bir toplumsal tabanla ik-
tidara taşındıktan sonra hegemonyasının toplum-
sallaştığı ve kurumsallaştığı yeni bir dönem başlar.
Bir hegemonya inşasında din, ekonomik dinamikler,
siyasi kurumlar, devlet ve sivil toplum birbiriyle ba-
ğıntılı olarak hareket etmektedir. Bunları bir gizli el
bir araya getirmez, bir grup aktör tarafından bir araya
getirilirler. Türkiye’de İslamcılığın aktörleri dünyada
yaşanan organik kriz anlarında, konjonktürel olarak
bu dinamikleri yeniden örgütlemeyi başararak hege-
monyaya dâhil olmayı başarabilmişlerdir.
Öncelikle yeni hegemonyanın en önemli ayakla-
rından birini oluşturan sivil toplum alanında İslamcı-
lığın ciddi bir birikimi ve örgütlenme gücü vardır. Sivil
toplum günlük yaşamı, zaman ve mekânı kullanma-
yı ve insanların ekonomiyle ilişkilerini düzenleyen,
kayıt dışı ağları, toplumsal hareketleri ve dernekleri
kapsar.5 Kurulan hegemonyada tahakküm ve eşitsiz-
likler için toplumsal rızanın oluşumunda ve toplumsal
bütünleşmenin sağlanmasında sivil toplum ile seçil-
miş belediyeler, siyasal gruplar, yerel resmi hizmet-
lilerden oluşan siyasal tolum arasında güçlü bir bağ
kurulması gerekir. Bu bağ hegemonik tahakkümü
toplumsal rızaya dayalı bir meşruiyete dönüştürür.
İslamcılığın toplumsal tahakküm kurmadaki en
temel becerisi de sivil toplum ile siyasal toplum ara-
sındaki ilişkiyi örgütleyebilmesidir. Özellikle belediye
226 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
ve devlete hükmetmesi bu iki alanı belirlemesini ko-
laylaştırmıştır.
Hegemonyanın inşasında en önemli yönlerden
biri günlük yaşamın ve pratiklerin kontrol edilebilme-
sidir. Günlük yaşam ve pratiklerde medya ve iletişim
araçlarıyla ve tüketim kültürünün kontrol edilmesiyle
davranış şekilleri, hayat tempoları, zaman kullanımı,
sınıflandırma kalıpları, bilgi külliyatları ve ritüelleri
zerk edilerek rıza sağlanır.6
Bir diğer husus da mekânın dizayn edilmesidir.
Yaratılan yeni şehir modelleriyle mekân modernleş-
tirilmiştir. İslamcılık gecekonduların değil büyük gök
delenlerin, lüks sitelerin, TOKİ konutlarının mekânıdır
artık. Toplumsal eşitsizlikleri ve tahakkümü doğal-
laştırmanın en önemli araçlarından birisi eşitsizliğin
görünür olmasını engellemektir. Zenginlere yönelik
lüks sitelerin kalın duvarların arkasına gizlenmesi ve
ekonomik olarak diğer sınıfların oraya ulaşmasının
engellenmesi mekân aracılığıyla eşitsizliğin doğal-
laştırılmasına hizmet eder.
İslâmcılık, Ümit Aktaş’ın dediği gibi, “Hayatı, za-
manı, mekânı, parayı, maddî olanı, modernlerin al-
gılayıp tanımladığı, vazettiği hatta dayattığı şekilde
değerlendirmekten uzak durma iddiasında”7 olan bir
akım da değildir artık.
Sonuç olarak soğuk savaş öncesi ve sonrasında
da tek değişmeyen yegâne şey, kapitalizmin kendini
daha güçlü bir biçimde yenilemesi ve hegemonyası-
nı sürdürmesidir. Hatta bu iş, tarihin sonu tezleriyle
birlikte liberal piyasanın Mesihliğinin ilanına kadar
gitmektedir. Her ne kadar yaşanan 2008 küresel eko-
nomik krizi liberal piyasa hakkında ciddi kuşkulara
yol açmışsa da kapitalizmin hala diri olduğu yadsına-
maz. Bu anlamıyla İslamcılık varış evresinde küresel
kapitalizmin hegemonyasına eklemlenerek konjonk-
türel hegemonyasını tahkim edebilmiştir. Bu yönüyle
Türkiye’de asayişin berkemal olduğunu söylemekte
bir beis yoktur artık.
______________________________________________
* Doç. Dr., Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
1 İsmail Kara, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce İslam-
cılık, “İslamcı Söylemin Kaynakları ve Gerçeklik Değe-
ri”, c. VI, İstanbul, 2005, s. 41.
2 Ömer Çaha, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce İslam-
cılık, “Ana Temalarıyla 1980 Sonrası îslâmî Uyanış De-
mokrasi, Çoğulculuk ve Sivil Toplum”, c. Vı, İstanbul,
2005, s. 478.
3 Kenan Çayır, Türkiye’de İslâmcılık ve İslâmî Edebiyat,
İstanbul, 2008, s. 11.
4 Murat Bozkurt, Popüler Kültürün 1960 Sonrası İslami
Romana Yansıması, (Yüksek Lisans Tezi,) Van, 2009,
s. 81
5 Cihan Tuğal, Pasif Devrim İslami Muhalefetin Düzenle
Bütünleşmesi, çev. Ferit Burak Aydar, İstanbul, 2010, s.
43.
6 Age, s. 44.
7 Cihan Aktaş, Bir Hayat Tarzı Eleştirisi: İslâmcılık, İstan-
bul, 2007, Xİ.
 19. YÜZYIL DÜŞÜNCE AKIMLARINDAN
OSMANLICILIK
YAŞAR KOP*
S
on yıllarda gerek içerde ve gerekse dışarı-
da Türkiye’nin yapısına uymayan ve uyma-
yacak olan konu ve kavramlar tartışılarak
Türkiye büyük bir kargaşaya doğru sürüklenmek
istenmekte ve bu bağlamda büyük gayret göste-
rilmektedir. Amaç elbette ki Türk tarihinin devamı
olan Türkiye Cumhuriyeti ve sahip olduğu üniter
yapıyı yıkmak veya zarar vermektir. Tarihi sayfalar
karıştırıldığında benzer durumlara “soğuk savaş”
döneminde dahi rastlanmadığı görülecektir. Bir
nevi iki başlı kutup -ABD ve SSCB- yerine tek başlı
hâkimiyet havası [küreselleşme] bu duruma vesile
olmuştur denilebilir. Gündemi takip eden herkesin
de iyi bildiği gibi, tartışılan konular arasında; Türkiye
Cumhuriyeti Devleti için çok milletli ve çok hukuklu
bir model, özellikle din ve kültür ağırlıklı “medeniyet-
ler çatışması” ve “Büyük Ortadoğu Projesi” (BOP)
tezleri ilk sıralarda yer almaktadır. Söz konusu tar-
tışmaların şekillenmesinde birçok kesim tarafından
da kabul gören sebep Amerika Birleşik Devletleri’nin
yeni güvenlik anlayışından başka bir şey değildir. Bu
güvenlik anlayışı, tehlike ABD’ye ulaşmadan tehli-
kenin bulunduğu/bulunacağı farz edilen yer(ler)de
tehlikeyi ortadan kaldırmak esasına dayanmaktadır.
Yukarıda zikredilen ve Türkiye’yi de kapsayan
genel tartışma konuları son zamanlarda yeniden
isimlendirilerek sadece Türkiye’ye has çeşitli isim-
ler/tezler altında cereyan etmektedir. Bunlar ara-
sında “Türkiyelilik”, “ikinci Cumhuriyetçilik” ve “yeni
Osmanlıcılık” olarak sıralanabilir. Gerçi her üçü de
birbirini tamamlayan tartışma konularıdır ve her
üçünün de ortak amacı milli devlete geçişi ve mil-
letleşme sürecini reddetmektir. Hatta daha da ileri
gidilerek sanki milli mücadele yapılmamış gibi gös-
terilmektedir.
İşte bu makalede de yeni Osmanlıcılık olarak
adlandırılan tezin isminin asıl çıkış noktası olan Os-
manlıcılık ele alınacak ve çeşitli yönleriyle ne anlam
ifade ettiği üzerinde durulacak/durulmaya çalışıla-
caktır. Belki de bu sayede bir kez daha demokrasi
için elzem olanın millet ve millet gerçeğinin altı çizil-
miş olacaktır.
Osmanlıcılık Akımının Temel Taşları:
Millet, Vatan ve Aydın
Devletin bekası için kullanılan bir tabir olan Os-
manlıcılık düşüncesinin daha iyi anlaşılabilmesi için
öncelikle millet, vatan ve aydın kavramları/algıları
üzerinde durmak gerekmektedir ki konunun köşe
taşları, hatta temel noktası/noktaları belir(len)miş
olsun.
Bilindiği gibi Osmanlı Devleti teokratik bir dev-
lettir. Bu devlette din; toprak esası ya da milliyetten
daha önemlidir. Bunun kökeni ise İslami anlayış-
tan gelmektedir. “Millet–i İslamiye”yi oluşturanların
ortak özelliği hepsinin Müslüman olmalarıdır. Etnik
kökenleri önemli değildir. Farklı ırktan olup, ayrı dil-
leri konuşanlar eğer “Sünni Müslüman” iseler İslam
milletine dâhildirler. Müslümanların yanında İslam
topraklarında zımmiler de 1 yaşamaktadır. Osmanlı
egemenliği altındaki zımmiler mezhep ya da dinleri-
ne göre Osmanlı yönetimi tarafından gruplandırılmış
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 227
ve bu gruplara “millet” adı verilmiştir. Şu halde millet
Osmanlı Devleti’nde dini toplulukların ismidir. Os-
manlı Devleti’nde Rum, Ermeni ve Yahudi millet(ler)
i vardı. Bulgarlar eğer Ortodoks iseler, Rum milleti-
nin bir üyesi sayılırlardı. Hâkim ve yönetici sınıf olan
Türkler, Araplar ve Arnavutlar gibi Müslüman’dılar
ve kendilerini “Osmanlı” olarak adlandırmışlardı2.
Osmanlı İmparatorluğu’nun genişlediği toprak-
lar üzerinde çeşitli din ve etnik kökenlere bağlı çok
sayıda grubun bulunduğunu ve bütün bu grupları
Osmanlı siyasal sisteminin oluşturduğu bir denge
içinde örgütlenmeye çalışıldığı görülmektedir. Bu
çok sayıdaki gruplar, daha sonra Osmanlı yönetici-
lerinin “millet sistemi” adı verdikleri bir bağ çerçe-
vesinde örgütlenmişlerdir. Buradaki, millet terimi gü-
nümüzde kullanılan anlama gelmeyip, “dini cemaat”
manasında sarf edilmektedir. Sonuçta, Osmanlı
İmparatorluğu’nda çok sayıda bulunan söz konusu
gruplar, “Müslüman milleti” veya “Ortodoks milleti”
şeklinde kategoriler altında örgütlenmişlerdir. Doğal
olarak Ortodoks milleti içinde Rum veya Bulgar ol-
mak, Fransız İhtilalı öncesinde fazlaca önemli olma-
yan bir alt kategoride yer almak demekti3. Dolayısıy-
la 18. yüzyıl yalnız ilimde değil, düşünce noktasında
da en büyük değişmelere ve ilerlemelere sahne olan
bir yüzyıl olmuştu4.
Osmanlı Devleti’nin örgütlenmesi üç esasa da-
yanmaktaydı: Bunlar sırasıyla bürokrasi, ordu ve
maliye idi. 18. yüzyılda ortaya çıkan ve 19. yüzyılda
da görülen aydınlanma hareketi entelektüeli üretmiş-
ti. Batıda aydınlanan insan, Osmanlı Devleti’nde ay-
dınlatan durumdaydı. Osmanlı aydınının oluşumuna
etki eden olgular ise; din adamlarının bürokrasi ve
maliyeye sızması, İslami ilim anlayışı ve bu ikisinin
müşahedesi olayı idi. Keza Osmanlı münevveri,
Batı’nın aksine belirli bir sınıfın ürünü olarak ortaya
çıkmamış ve bunun yanı sıra ise sürekli kurtarıcı rol
oynamıştı5. Yine Osmanlı aydını, tarih boyunca ken-
di devletinin kurtuluşunu tarihi bir düşünce eylemi
olmaktan çok, yalnız bir eylem tarihi olarak görmüş-
tür. Bu yüzden aydınlar, hem halktan, hem saray-
dan kopuk, ama devlet ideali ile ortaya çıkmışlardır6.
Özellikle de, Osmanlı Devleti’ni düşünen aydınlar,
toplum içinde hayatiyet sahibi olan dinden farklı bir
din içinde olduklarının sezgisi içerisinde halkın taas-
subunu uyandırma korkusunu sürekli taşımışlardır.
Halkın taassubu kamuoyu idi. Bu durum binanın te-
meli değil, aksine binanın enkazı görünümünde olan
bir tehlike idi. Buna paralel olarak devlet ricali de
hiçbir zaman sözüne güveneceği bir aydın toplulu-
ğu bulamamıştı7. Bu açıklamalardan da anlaşılacağı
üzere, Osmanlı aydını gerçekte Batıcıdır. Osmanlı
228 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
aydınının sözlüğünde halk terimi de yoktur8.
Bu çerçevede kimi zaman Batı aydınından ay-
rılan, ama birçok konuda da özünde Batıcı olan
Osmanlı aydınıyla, Batı aydınının farklarını ortaya
koymak yerinde olacaktır9.
1- Osmanlı aydını herhangi bir sınıfın sözcüsü
değildir.
2- Osmanlı aydını, devlet içinde oluşmuştur.
3- Osmanlı aydını düşünce üretmemiştir.
4- Batı aydını öğrenmeye, Osmanlı aydını dü-
şünceye önem vermiştir.
5- Osmanlı aydını halkın kendini kurtarmasına
izin vermemiştir.
Sözüne güvenilecek aydın yok diyen devlet
adamları da tıpkı Osmanlı aydınları gibi; yapmaları
gerekeni yapıyor, yaptıklarının teorisini yapmıyorlar-
dı10.
Osmanlıcılık Fikrine Giden Yol
Genel izahatlardan sonra bu fikir nedir? Niye
ihtiyaç duyulmuştur? Gibi soruları açıklamak daha
kolay olacaktır. Osmanlı Devleti’nde Lale Devri ile
değişim süreci başlasa da bu süreçte Tanzimat
Dönemi’nin apayrı bir yerinin olduğu göz ardı edil-
memelidir. Tanzimat bir geçiş ve buhran devridir.
Devlet, kendi yaptığı reformların tabii sonuçlarından
ilk önce kendisi rahatsız olmuş ve sonuçları durdu-
ramamanın sıkıntısı içinde kendi kendisiyle çelişik
bir duruma düşmüştür11. Hürriyetçi ve meşrutiyetçi
fikirler şüphesiz Osmanlı İmparatorluğu’nda birçok
yıldan beri bilinmekteydi12. İşte Tanzimat da eşitlik
ve hürriyet fikirlerini getirmek iddiasındaydı. Ayrı
cinsten siyasi bir yapı içerisinden o vakte kadar
“Osmanlı” birliğine bağlı kalan unsurların öncelikle
uyanması kadar doğal bir şey olamazdı. Tanzimat’ın
verdiği “müsaadeler” doğrultusunda azınlıklar, im-
paratorluğun parçalanmasına kadar ayrı ayrı hür-
riyet istiyorlardı. Bunu kabul etmek imparatorluğun
yıkılması demekti. Kabul etmemek ise Tanzimat’ın
ortaya attığı fikirlerden vazgeçmek anlamındaydı.
Kısaca, Tanzimat Dönemi’nde devlet adamları bir
çıkmazın içerisindeydi. Hatta bütün iyi niyetleri ile
birlikte bu çelişik durumda Batı medeniyetine yö-
nelmek ve modernleşmek ile imparatorluğun siya-
si bütünlüğünü korumanın uzlaştırıl(a)maz buhranı
içinde bulunuyorlardı13. Bu düşünceler ileride de
bahsedileceği gibi “Yeni Osmanlılar” veya “Genç
Osmanlılar”ın temel fikirleri olacak ve bütün yazıla-
rında bu konular savunulacaktır.
Evet, 19. yüzyılın başından beri, Osmanlı İm-
paratorluğu hızlı bir iktisadi gelişme içine girmişti.
Devletlerarasındaki rekabetlerin gitgide keskinleşti-
ği bir bağlamda, yabancı sermaye ile çağrı siyaseti
bu gelişmeyi desteklemişti. Devrin atılımında Os-
manlı İmparatorluğu o tarihe değin kendinden pek
bahsettir(e)mediği için, bunun neticesinde; kadınlar,
işçiler ve aydınlar diye üç sosyal grup su yüzüne çık-
mıştı14. Bu gruplarında iyice belirginleşmesiyle artık
Osmanlı Devleti bir değişim sürecine girmişti demek
yanlış olmayacaktı. Bir yandan Tanzimat Devri ol-
mak üzere, bütün modernleşme hareketleri ve Batı
tipi kurumları Osmanlı Devleti’nde oluşturulmaya
çalışılırken, diğer yandan da Osmanlı İmparatorluğu
içerisinde yaşayan çeşitli unsurlar arasındaki farkla-
rı ortadan kaldırma çabası içine girilmişti. Osman-
lı yöneticileri; Rum, Bulgar, Arap ve Arnavut olma
gibi özellikleri bugün bizlerin “hemşehrilik” olarak
nitelendirdiğimiz bir kategoriye dönüştürmek ve asıl
önemli olanın Osmanlı olmak olduğunu vurgulamak
istemişlerdi15. Tabii ki burada oluşan düşüncelerin
ve kavramların netleşip, netleşmediği de önemlidir.
Tanzimat öncesi düşünceler, daha billurlaşmamış
bu durum, ancak Tanzimat sonrası gerçekleşebil-
mişti. Mesela Rusya’nın formülize ettiği, bu devlet
nasıl kurtarılabilir? sorusu16 düşüncelerin billurlaş-
madığını göstermesi açısından tarafımızdan önemli
görülmüştür.
Osmanlı Devleti’ne göre, Batı’nın imparatorlu-
ğa karşı davranışı, Haçlı seferlerinin devam ettiği-
ni gösteriyordu. Bunlar arasında Rusya, Osmanlı
Devleti’nin en önemli dış düşmanı sayılıyordu17.
Rusların hedeflerine ulaşmak için büyük gayretler
sarf ettiği zaten ortadadır. Ekalliyetleri kışkırtmak,
elde olanı elde tutmak, olmayanı ele geçirmek
Ruslar için vazgeçilmez bir tutkuydu. Zaten Deli
Petro’nun da dediği gibi, hedefe ulaşmak istiyorsan,
hedefi kendine yakınlaştırmak gerekir. O sıralarda
Arnavutluktan geldiği söylenen bir mektupta, Os-
manlı Hükümeti’nin Arnavutluk’a yeteri kadar önem
vermediği için Osmanlı Devleti’nden ayrılmak istedi-
ği yazıyordu. Sebebi ise; Arnavut çocuklarını, Rum
ve Bulgarlar kendi okullarına kaydettirmek için kili-
seler aracılığı ile zaman harcarken, Osmanlı Devleti
oralı bile olamıyor, olmuyordu. Bu sebeplere bir de
tahrik ve teşvik eklenince, Arnavutlar bu görüşlerin-
de ısrar etmişlerdi. Buna karşılık Osmanlı Devleti
hiçbir Osmanlının “lisanına-kavmiyetine” dokunmak
niyetinde olmadığını belirtiyor, böyle bir çareyi red-
dediyordu18. Artık Osmanlı Devleti için tüm unsurla-
rı bir arada toplamanın zamanı gelmişte geçiyordu
bile.
Genel-geçer bir kurala göre, büyük-küçüğü, güç-
lü- zayıfı, güzel-çirkini her zaman için etkiler. İşte
Avrupa’nın Osmanlı Devleti’nin İslam bölgelerindeki
etkileri önceleri yavaş yavaş belirmesiyle başlamış,
sonraları kendisini iyice göstermesi ile devam etmiş
ve kök salmasıyla sonuçlanmıştır19. Süreç bu şekil-
de devam etmesine rağmen bilindiği gibi ne Tanzi-
matçıların, ne Meşrutiyetçilerin ne de İttihatçıların
hareketleri ve iyi niyet çabaları da dâhil olmak üzere
imparatorluğu mukadder sondan kurtaramamıştır20.
Bütün bunlardan şu sonuç çıkartılabilir21: Re-
formcu Osmanlı aydınlarının Batı’yla temasları so-
nucunda Batı fikirleri onlarda iz bırakmaya başla-
dığı halde bu etkilere şekil veren, sadece Osmanlı
İmparatorluğu’nun sosyal ve yapısal özellikleri ol-
muştur.
Yukarıda da belirtildiği gibi, Osmanlı Devleti
bu şartlar altında yeni silahlara ihtiyaç duymuştu.
Müslüman halk Osmanlı milleti, gayrimüslim halk
da Ortodoks milleti olarak adlandırılmıştı. Ama bu
sistem Fransız İhtilalı akabinde iki temel sorunla
karşılaşmıştı. Birincisi, milliyetçilik fikirlerinin her ta-
rafa yayılmasıydı. Buna misal olarak “Etnik-i Eterya
Cemiyeti”nin ve diğer tali nedenlerin birleşimi ile Yu-
nan isyanı (1821–1829) ve sonucunda bağımsızlık
olayı ile Osmanlı Devleti’nin çatısı altında bulunan
diğer unsurlara örnek teşkil etmesi gösterilebilir22.
Osmanlıların kurmuş olduğu dengenin karşılaş-
tığı ikinci büyük güçlük ise, devletin bir modernleş-
me sürecinin içine girmiş olmasıdır. Bu başarı im-
paratorluğa bağlı olan ama kendisine erişilemediği
için adeta özerk yaşayan çeşitli grupları yönetime
karşı mücadele içine sokmuştur. Bunlara eklenme-
si gereken önemli bir nokta da23 Osmanlı yönetimi-
nin bu tür hareketlerle uğraşabilecek ve bu alanda
uluslararası baskıya karşı durabilecek güce sahip
olmayışıdır. Aslında Osmanlı yöneticilerinin geliş-
mekte olan milliyetçi hareketlerin farkında olmadık-
ları bunun içinde çağın en güçlü akımının karşısına
“Osmanlıcılık” gibi suni bir milliyetçilik çıkararak,
olayı baştan kaybettikleri doğru bir tez değildir. Bu
kimseler çok iyi farkında oldukları akımın karşısına
ancak üst kimlik verebilecek bir milliyetçilikle çıktık-
ları takdirde, zor da olsa başarı sağlayabileceklerini
düşünmüşlerdir24.
Osmanlıcılık; Osmanlı Devleti’nin yıkılmaktan
korunmasını, devlet sınırları içinde yaşayanları
hangi soydan ve dinden olursa olsun kaynaştıra-
rak bir “Osmanlı milleti” oluşturmakla mümkün gör-
mek demekti25. Osmanlı milleti içinde Türk, Ermeni,
Bulgar, Arnavut ve Arap eriyecek, hepsi “Osmanlı”
olacaktı. Böylece milliyetçiliğin yol açtığı ayrılıklar
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 229
ile bağımsızlık çabaları önlenecek, herkes Osmanlı
Devleti’nin yücelmesi ve eski günlerine dönmesi için
çalışacaktı.
Osmanlıcılık Fikrini Yaşayan ve
Yaşatanlar
Buraya kadar anlatılanlar, konunun Osmanlı yö-
netimi açısından görünümüdür26. İmparatorluk için-
deki unsurlar açısından ise, bu görünümün bir hayli
farklı olduğuna işaret etmemiz gerekmektedir.
Özellikle Müslüman olmayan gruplar açısından
Osmanlıcılık fazla anlamlı bir kategori olmayıp, yal-
nızca kendilerinin bağımsızlık hareketini önlemeye
çalışan suni bir kimlik niteliğindeydi. Azınlıklar bir
çeşit üst kategoriye ilgi duymaktaydılar. Ancak, özel-
likle Müslüman unsurlar arasında Osmanlıcılığın bir
süre kabul edilir, bir kategori olarak varlığını sür-
dürdüğünü görmekteyiz. Daha sonra da bu gruplar
arasında milliyetçilik fikirleri büyük bir yaygınlık gös-
termeye başlamıştır. Bunlara misal olarak 1881 tari-
hinde Mısır’daki mitingler de “yaşasın Araplar, kah-
rolsun Türkler” 27 şeklinde tamamen milliyet boyutu
algılatan sloganlar kullanıldığına tanık olunmuştur.
Bu açıklamaların doğrultusunda Osmanlıcılık
fikrini yayıp, yaşatmak isteyen kurum veya örgütlere
ya da cemaatlere göz atmak konuyu derinleştirmek
adına fayda sağlayabilir.
Osmanlı Devleti’nin siyasal yapısını değiştirmeyi
amaçlayan ilk hareket, 1865 yılında Yeni Osmanlı
Cemiyeti’nin kurulmasıdır. Burada amaç mutlak
monarşi yerine anayasal monarşi kurmak, yani
monarkın yetkisini bir parlamento ile sınırlamaktı28.
Yeni Osmanlı olarak adlandırılan gerçek liberalizm
hareketinin kurucuları arasında; Namık Kemal’in
yanı sıra sonradan Ali Suavi, Ziya Paşa, Mısırlı
Prens Mustafa Fazıl ve Mithat Paşa gibi Türk siyasi
tarihinin önemli kişileri de katılmış ve Veliaht Murat
Efendi (V. Murat) ile Şehzade Abdülhamit Efendi (II.
Abdülhamit) de bu topluluk ile yakından ilgilenmiş-
lerdir29.
Cemiyetin yukarıda ifade edilen gayesi doğrul-
tusunda İslami esaslardan ayrılmaksızın çağdaş bir
siyasal düzen kurmak istemesi, bazılarınca tenkit
edilmiştir. Fakat çağdaş siyasal fikirleri benimse-
yenlerde vardı ki Namık Kemal bunlardan birisiydi30.
Şerif Mardin, bu cemiyetin hareketlerini, ideallerini
devletin acil menfaatleri için fedaya hazır oluşları
çerçevesinde açıklamıştır31. Cemil Meriç ise bunu
daha değişik tarzda:
Yeni Osmanlılar; bir avuç toy, sorumsuz, sere-
nat delikanlı, Ali Paşaya muhalif (Ali Paşa sorumlu
230 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
bir devlet adamıdır.) idiler. Bunlar Mehlika Sultana
âşıktılar. Mehlika Sultan ise, Avrupa’ydı, hürriyetti,
terakkiydi, anayasaydı. Sosyalizm karşısında, cet-
leri Osman Bey gibi, ezilenin yanında kalmışlardı.
Dolayısıyla sosyalizmle hiç ilgileri yoktur, sadece
Batıyı çoğu yazardan daha iyi tartışırlar. Tarafsız ve
hakşinastırlar32
diye açıklamıştır. Bu hızlı değişmeler ortamında
oluşan, Jöntürkler Devrimi, basın ve işçi hareketle-
ri de dâhil olmak üzere Osmanlı toplumunda bir tür
patlayışa yol açmıştır33. Yeni Osmanlıların bu dü-
şüncelerine kılavuz olacak sözü ise, Claius güzel bir
şekilde dile getirmiştir. Şöyle ki: “Birleşmek başlan-
gıçtır. Birliği sürdürmek gelişmedir. Birlikte çalışmak
başarıdır.”
İçinde bulunulan yüzyılı değerlendirdiğimizde
19. yüzyıl ırkçılığın en üst safhaya çıktığı asır olarak
karşımıza çıkacaktır. Ama genç kuşak, Osmanlı gö-
rüşü ve meşruti yönetimle kötü durumdan kurtulaca-
ğını düşünüyordu. Daha çok Babıâli’nin politikalarını
eleştiriyor, halktan gelen örgütlenmeyi de ilk onlar
başarıyordu. Zaten düşünceye dayanan politikayı
eleştirmenin başlangıcını da onlar yapmıştı.34
Doğum ve oturma yeri manasına gelen Arapça
asıllı vatan kelimesini, tüm sınırları içine alan bir söz-
cük olarak kullanan Genç Osmanlılar, her grubu ay-
rım yapmaksızın merkeze bağlama35 meyilinde/dü-
şüncesindeydiler. Bundan başka gücünü adaletten
alan eşitlik prensibiyle de devletin parçalanmasına
engel olmaya gayret etmişler ve bu durumu bir taktik
olarak benimsemişlerdi. Dolayısıyla Yeni Osmanlı-
lar Batı ile fiilen ve fikren temas içinde olmuşlardır.
Şerif Mardin, Yeni Osmanlıları, kısaca siyasi fikirle-
rinin derinliği olmayan Batı liberalizminin etkisinde
kalmış düşünceler olarak değerlendirmektedir36.
Belki de Köseoğlu’nun dediği gibi37 Osmanlıcılığı,
aydınlarımızın hür seçimleri olmaktan çok, impara-
torluğun fiili durumunun aydın ve yönetici kesimleri-
ne yansıması olarak değerlendirmek daha gerçekçi
olacaktır. Vatan ve ortak siyasi hâkimiyet, hanedan
fikrine dayalı Osmanlıcılık, yıkılışa kadar imparator-
luğun resmi tutumu olarak devam etmiştir. Devletin
geleneksel yapısını Osmanlıcılık ilkesi bozmamıştır.
Ama Osmanlıcılık gayreti yeterli de olmamıştır. Çün-
kü gayrimüslim tebaa, siyasi ve idari hakları sadece
ayrılıkçı hareketler için algılamıştır38. İşte, Jöntürkle-
rin “Avrupa uygarlığının kendi ülkelerinde yayılması-
nı” istemelerine rağmen siyasal sürgünlerin yaptığı
kongrelerin çoğunda rastlanıldığı üzere, azınlığın
dediği olmuş ve imparatorluğun bağımsızlığının va-
tanseverlerce korunması yolu seçilmiştir39.
 Vatanseverlerce devletin bağımsızlığının korun-
ması yolundan başka Yeni Osmanlıların gaye ve
amaçlarına ulaşmak için seçtikleri çeşitli yollar da
mevcuttur. Bunlardan birisi ve önemlisi anayasanın
varlığıdır. Osmanlı anayasacılığı Batı’dan farklılık
göstermektedir. Anayasada kuşkusuz sultanın yet-
kilerini sınırlamak amaç edinmiştir. Böylece parla-
menter bir yapı içerisinde, imparatorluktan kopma-
nın önüne geçilebilinecektir. Fakat hep tartışmalara
yol açan bir nokta vardır ki o da bu şartlarda her-
kes birleştirilebilecek miydi? Yoksa ortamını bulan
ayrılacak mıydı? Burada dikkati çeken hâkim unsur
Türklerin tutumudur. Çünkü Osmanlıcılık fikrini tek
savunan Hanioğlu’nun ifadesiyle Türklerin kendi-
sidir40. Ama Osmanlıcılık fikri, Türklerin kendi milli-
yetçiliklerine yönelmelerini uzun süre de önlemiştir.
Yine de Türklük ağır basmış ve ilk Kanun-ı Esasi
ile beraber resmi dilin Türkçe olduğu ifadesi metne
konulmuştur41.
Yeni Osmanlılar arasında söz sahibi olan kişi-
lerden bahsetmek gerekirse akla gelenlerden ilki
Ziya Paşa olacaktır. O devletin ancak eğitim yoluy-
la düzeltilebileceğini ve sadece devlet katında re-
form yapılması gerektiğini savunmaktadır42. Ayrıca,
Hükümet-i şahsiyenin en kötü örneği olarak İran’ı ve
ondan sonrada Osmanlı Devleti’ni zikretmektedir43.
İkincisi isim Ali Suavi’dir. Her türlü düşünceyi
kendisinde bulmanın mümkün olduğu Ali Suavi, iyi
bir hükümdarın yanında, aristokrat bir kesimin ülke-
yi yönetmesini istemektedir44. Türkçülük ile meşhur
olmuş ve laiklik ile aydınlanma düşüncelerini de
kendisinde toplamıştır45. Akşin ise, diğer bazı şahsi-
yetleri bir çalışmasında şöyle özetlemiştir46: Cevdet
Paşa: Tutkucu, yetkici ve İslamcı, Abdullah Cevdet:
Köktenci, garpçı, aydınlanmacı ve toplumsal yapıcı
yani Sebahattinci, Ahmet Mithat: Yetkici ve aydın-
lanmacı, Murat: Yetkici ve tarihçi, Cemalettin Afga-
ni: İslamcı, garpçı, aynı zamanda ulusçu, Ahmet
Rıza: Türk ulusçusu, pozitivizm ve toplumsal yapı
endişeleri olan biri, Yusuf Akçura: Bunların hepsini
eleştiren, Turancı, bir o kadar da modernist, Namık
Kemal: Osmanlıcı ve hürriyetçi.
Adı geçen isimler arasında Namık Kemal’e daha
çok yer verilmesi onun hakkı olacaktır. 1256 senesi
şevvalinin yirmi altıncı pazartesi günü Tekirdağ’da
doğan Namık Kemal47 (1256 26 Şevval = 21 Aralık
1840) modernleşme döneminin en önemli mütefek-
kiri ve şairi olmuştur. Kavşak noktası adamı olup
Doğu kültürünü hakkıyla bilen aydınların sonuncu-
sudur. Yine Batı kültürüne hakkıyla vakıf olan aydın-
ların ise ilk temsilcisidir. Fikirlerini hayata aktarmak
için mücadele veren bir aksiyon adamıdır. Batıcı
aydın kimliği ile tanıtılmaya çalışan Namık Kemal,
aksine hayatının sonuna kadar, İslamiyet’i savunan,
bu çerçevede çok önemli tezler geliştiren bir müte-
fekkirdir. “Vatan ” kelimesini büyük bir ideale dönüş-
türen de aslında odur48.
Tasvir-i Efkâr’ın kurucusu olan Şinasi, sebebi-
ni açıklamadan Avrupa’ya kaçmış, yerine Namık
Kemal’i bırakmıştı. Namık Kemal Tasvir-i Efkâr’daki,
Ali Suavi de Muhbir’deki yazılarından dolayı Şinasi
gibi Avrupa’ya kaçmak zorunda kalmışlar ve gittik-
leri yer(ler)de Mustafa Fazıl’ın yardımlarını görmüş-
lerdir49. Mısırlı Prens Fazıl, her yerde hükümetin
yetersizliğinden bahseden birisidir. Bu fikirlerinden
dolayı sonuçta sınır dışı edilmiştir. Kendisi Kahire
Sarayı’na mensup olup, zenginliğinden ötürü Yeni
Osmanlıları maddi bakımdan hep desteklemiştir50.
Önce Ali Suavi’nin Muhbir gazetesi, grubun bayrak-
tarlığını yapmış, sonra ise yerini Namık Kemal’in
Hürriyet’i almıştır51. Sonraları Namık Kemal İbret
gazetesi vasıtasıyla fikirlerini yaymaya devam et-
miştir52. Düşünce yapısı hakkında bilgi edinmemize
yardımcı olan İbret’teki bir yazısında şöyle ifade de
bulunmaktaydı53: “Devletin halktan ayrı bir vücudu
yoktur. Kendisine mahsus hiçbir menfaati olamaz,
toplum sözlerinin İslami karşılığı biat’dır. Fakat bura-
daki şart; Padişahın ‘adil bir yönetim kurmasıdır”. Bu
arada belirtmekte fayda gördüğümüz nokta İbret ga-
zetesinin Namık Kemal’in yazılarının yanında Avru-
pa görmüş ve amaçları cumhuriyeti yaşatmak olan
intelijansiyaya da sayfalarını açmış olmasıdır54.
Namık Kemal 1873 tarihinde Vatan Yahut
Silistre’yi yazınca Kıbrıs’a sürülmüştü55. Sonra da
1877 yılında Midilli’ye gönderilmişti. Kendisi Ro-
dos ve Sakız adalarında memuriyetlik yapmışsa da
1888 tarihinde Sakız Adası’nda vefat etmiştir56. Her
zevkten uzak yaşayan Namık Kemal’e göre zaman
inkılâp zamanıydı57. Ali Bey’e göre Kıbrıs’a sürülme-
sinin tek sebebi öldürülmek suretiyle ortadan kaldı-
rılmaktı. II. Abdülhamit onu birden bire yok etmedi
veya harcamadı. Çünkü halkın ona olan sevgisini bi-
liyordu. Midilli Adası’na görevlendirilmesinin sebebi
ise bir nevi firar etmesini engellemek içindi58.
Namık Kemal’in oğlu olan Ali Bey’e göre59 Türk
Milleti’nin inkılâbını yapan onun fikri ve onun ru-
hudur. İşte Namık Kemal’in asıl siyasi mahiyeti de
budur. Sultan Murat’ı yetiştiren, Mithat Paşa’ya mü-
essir olan, Yeni Osmanlılar Cemiyetini yaşatan da
yine Namık Kemal’in kendisidir. Namık Kemal “hürri-
yet” fikrini, adıyla bir tutarak meşveret yapılmasının
gerektiğini söylerdi. En açık şekilde ifade ettiği fikri
ise, ilerleme ve terakki kavramıydı. “Vatan” kavra-
mını da “hürriyet” kelimesi kadar coşkuyla işleme-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 231
sine rağmen odak noktasının nerede olacağını tam
olarak belirleyememiştir. Renan’ın fikirlerine karşı
“Reddiye” adlı eserini yazmış ve kitapta İslamiyet’in
ilme ve medeniyetlerin gelişmesine engel olmadı-
ğını belirtmiştir60. Demek ki Namık Kemal, Osmanlı
Devleti’nin devam etmesini ve her grubun ayrı ayrı
devlet olamayacağını söyleyip Osmanlıcılık fikrini
ortaya atmıştır61.
Buradan hareketle Namık Kemal yazılarında,
bazen Osmanlı kelimesini bazen de muadili mana-
sında Türk kelimesini kullanmıştır demek de gereke-
cektir. Şinasi’den farklı olarak yazılarında daha çok
heyecan olması ile dikkatleri hep üzerine çekmeyi
de bilmiştir. Ziya Paşa ise bu stilin tam karşıtıdır.
Ama vatana faydalı olmayı gaye edinerek Avrupa
romantizminin getirdiği amaç ve yeni bir yaklaşımla
Osmanlı tutumunun dışında olan bir aydın portresi
çizmeyi genelde başarmıştır62.
Özetle Osmanlı Devleti kurucusunun adıyla anıl-
mış, devlete; “Devlet-i Ali Osman”, ülkeye “Memalik-i
Mahruse-i Osman”, tarihe “Tevarih-i Ali Osman”, ka-
nuna da “Kanun-i Osman” denilmiştir. Yeni Osman-
lılar ve yukarıda adı zikredilen şahsiyetler de 1789
tarihinden sonra eskiye dönmek için bu fikri ortaya
atmışlar ve “herkes eşittir ve kimseye ayrıcalık ya-
pılmayacaktır” demeye başlamışladır. Bunu etkin
kılmak için ise mütemadiyen bahsedilen meşruti
sistemi ön görmüşler, fakat bunlar bile isyanları dur-
duramamışlardır63. Yeni Osmanlılar; kan dökmeyi
sevmeyen, devlet memurluklarında hatta tercüme
odalarında görev yapmış kişilerdi. Tanzimat aristok-
rasisine ve Batılılaşmaya karşı olan bu cemiyetin
yaş ortalaması ise 20-30’u geçmemekteydi64.
Sonuçta anayasanın ilanını, Meclis-i Mebusan’ın
kuruluşunu, fertlerin sosyal, siyasi ve hukuki eşitlik-
lerini kabul eden bu görüş, Tanzimat Devri’nin son-
larına doğru çıkmış din, dil, ırk farkı kabul edilme-
den herkesin aynı hak ve yetkilere sahip olduğunu
belirten bir cemiyet halini almıştı. Onlara göre böyle
olursa kaynaşma ve dayanışma sağlanmış olacak-
tı65. Bu düşünceler etrafında, meşruti rejime geçiş
yöneticiler için de, bir grubun bir başka gruba karşı
başkaldırması gibi ilginç bir özellik taşıyordu66.
Anayasaya dayalı meşruti bir idare kurmak is-
teyen ve bu yüzden Abdülaziz ile V. Murat’ı tahtan
indirip, Mithat Paşa ve arkadaşıyla anlaşan II. Ab-
dülhamid, 31 Ağustos 1876 tarihinde tahta geçmiş
ve Osmanlı Devleti’nin ilk anayasası olan Kanun-i
Esasi’yi ilan etmiştir (23.12.1876).67
Meşrutiyet ve Beraberinde Estirdiği/Getirdiği
Rüzgâr
232 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Yeni Osmanlıların temsil ettiği “meşrutiyet” fikri
bütün tecrübesizliğine ve zayıflığına rağmen, mem-
lekette kuvvetli akisler uyandırmıştı. Bunun sebe-
bi, belki de meşrutiyetin her şeyden önce yeni bir
ideoloji olmasıydı (Meclis 19.03.1877’de 141 kişi ile
açılmıştı)68. Bu ideoloji o asrın bütün milliyetçi hare-
ketlerini ayağa kaldırmıştı. Sık sık tekrarlanan “Os-
manlı Ümmeti” sözü, gerçekten milliyet şuurunun
uyanmış olmamasından ileri geliyordu. Meşrutiyetin
getirdiği hürriyet fikirleri, imparatorluğun çeşitli un-
surlarında ayrı ayrı tesirler yaptı. Herkes bu hürriyeti
kendisi için kullandı ve her fırsatta imtiyazlar koparıl-
dı. Bunun neticesinde Yeni Osmanlıların hürriyet ve
meşrutiyet ideolojisinin karşısında, Tanzimat ruhunu
devam ettirmek isteyen devlet adamları ile onları fi-
kirce besleyen medeniyetçilik ve terakki fikri olmuş
oldu69.
Bu karışıklığa sebep olan meşrutiyet acaba niye
ilan edilmişti? İngiltere’nin yavaş yavaş Osmanlı’nın
bütünlüğünden vazgeçerek, topraklarına göz koy-
ması, alınan borçların faizlerinin ödenememesi
ve Fransa’dan siyasi yardım koparmak düşünce-
si, II. Abdülhamit’i meşrutiyeti ilana sevk etmişti70.
Abdülaziz’in tahtan indirilip, II. Abdülhamit’in tah-
ta çıkmasında olduğu gibi, meşrutiyetin ilanı ve
Meclis-i Mebusan’ın yani ilk Türk parlamentosunun
açılması Yeni Osmanlı hareketinin bir eseri olmuş,
söylenildiği gibi halkın baskıları sonucu yapılma-
mıştı71. Aynı zamanda, 1876 anayasası ile kurulan
“Meşruti Monarşi” dönemi Yeni Osmanlıların amaç-
larının gerçekleşmesi manasına gelmekteydi72. Ne
var ki I. Meşrutiyet çok kısa ömürlü olmuştu. Bir yan-
dan 1877–1878 Osmanlı – Rus Harbi’nin çıkması,
öte yandan hükümet ve yönetimi kontrol amacı ile
mecliste yapılan sert eleştiriler, padişahın hoşuna
gitmemişti. Anayasanın kendine tanıdığı yetki ile 13
Şubat 1878 tarihinde meclis II. Abdülhamit tarafın-
dan kapatıldı73.
Meclisin kapatılması Genç Osmanlıların sonu
oldu. Genç Osmanlılar, Tanzimat’ta Batı’yı aldatmak
için, biçilmiş bir vitrin elbisesinden başka bir şey ola-
rak görmeyen ve onu Babıâli’nin eşiğini hiçbir za-
man aşmayan ve kâğıt üzerinde bir reform sayan
ayrıca Avrupalı eleştiricilerle fikir birliği içinde olan
bir görünüm arz ediyorlardı. Fakat Genç Osmanlı-
ların gördüğü bunlardan ibaret değildi. Bu oluşum-
larda birçok şeyi de beğenmiyorlardı74. Genç Os-
manlıların sık ve şiddetli hücumuna uğrayan ayrıca
beğenilmeyen bir başka konu da hükümetin dışarı-
dan borç para alma politikasıydı75. Önemli bir nokta
da; Genç Osmanlıların fikirlerinin, açıkça başka bir
kaynaktan çıkmasıydı. Çıktığı kaynağı anlamak ise
pek de zor sayılmazdı. Montesquieu’nun hukuki,
Rousseau’nun siyasi, Smith ve Ricardo’nun iktisa-
di görüşleri onların teorik temelini teşkil ediyordu.
Tanzimat’ın özel eleştirilerinin bile birçoğu Avrupalı
gözlemcilere aitti denilebilir76.
Genç Osmanlıların, görünüşlerinde ki bu çatlak-
lara ve saplamalara rağmen kendi zamanlarının di-
ğer Türk aydınlarına göre, daha çok şeyleri bilmeleri
ve daha ileriyi görmeleri onların üstün tarafıdır denil-
se yerinde bir tespit olur. Osmanlı toplumundaki de-
ğişme sorunlarını anlamaları, Tanzimat’ın makinist-
lerinin anlayışından daha derindi. Fikirleri, dumanlı
olsa bile süfli değildi. Birçok yeni ve önemli fikirlerin
Türkçe ifadesindeki katkıları ise büyüktü77.
Meclis kapatıldıktan sonra Genç Osmanlıların
bazısı fikirlerini terk ederek sultanın hizmetinde me-
muriyet yapmışlardır. Diğerleri ise sürgün, hapis ve
ölüme maruz kalmışlardır78. Buna ek olarak, Yeni/
Genç/Jön Osmanlıların görüşü, Islahat Fermanı’nın
iktisadi emperyalizmine pekiştirilen bir belge oldu-
ğudur. Şahitleri ise, Mardin’in ifadesiyle Ali ve Fuat
Paşaların devleti Avrupa’ya peşkeş çekmeleri gös-
terilebilir79.
1878 yılından beri bu düşünce ve siyaset ikinci
plana düşmüş, dolayısıyla Osmanlıcılık bir siyasal
ideal olarak ortaya çıkmıştır. Ama pratikte bu siyase-
tin Tanzimat sonrası işlerliğini yitirdiği de muhakkak-
tır. Buna karşılık muhalifler açısından Osmanlıcılık
siyasetinin, önemli bir alternatif olarak kabul edildi-
ğini görmekteyiz. Bu dönemde karşımıza çıkan fikir
adamı ise Tunalı Hilmi’dir. Fakat Tunalı Hilmi Os-
manlı tabirini, Türk kelimesinin karşılığı olarak ele
almıştır80.
Dönemin bilinmesi gereken bir özelliği de Hristi-
yan unsurlar için Osmanlıcılık olayının tamamen bir
efsane şekline dönüşmesidir. Bu düşünceler etrafın-
da bazıları da ikilem içerisinde kıvranıyordu. İbra-
him Temo ve Maksut İbrahim hem İttihat Terakki için
çalışıyor hem de Arnavutluk bağımsız olsun diye
para yardımında bulunuyorlardı81. Dikkate değer bir
başka konuda, II. Abdülhamit’in tahta çıktığı zaman
İslami düşünceden ziyade, Tanzimat adamlarının gi-
riştikleri çabayı devam ettirme isteğidir. Bu sultanın
izlediği politikadan da bellidir82.
Tüm bunların yanında Türk hegomanyası kur-
manın bilinçli olarak öne sürülmesinden çok, Os-
manlıcılık fikrinin uygulama kabiliyetinin olmadığını
gösteren ve devletin daha çok parçalanacağını his-
settiren gelişmeler karşısında panik duyulmaktaydı.
Paniğin tepkileri ise, Osmanlıcılık fikrine çok zarar
getirmişti. Artık Osmanlı’nın eskiden olduğu gibi fe-
tihlere girişmesi diğer millet mensuplarının irkilme-
lerinden başka hiçbir şey olamazdı83. Faroz Ahmed,
Osmanlıcılık siyasetinin başarısızlığını şöyle dile
getirmektedir84: “1869’daki vatandaşlık kanununa
rağmen millet sistemini dağıtmak ve bir Osmanlılık
kimliği oluşturmak yönünde herhangi bir girişim yok-
tu. Rumlar eskiden olduğu gibi yine özerklikler için-
de yaşıyorlar, böylelikle Hıristiyan halk, Müslüman
toplum ile kaynaşmıyor, daha da önemlisi kendi milli
bilincini koruyordu. Hatta ülkelerinin gasledildiğini
düşünüyordu”.
Yeni Osmanlı’dan İttihat Terakki’ye
1867 yılından beri Avrupa’ya açılan Yeni Os-
manlılar, 1889 yılında yeniden örgütlenmiş İttihat ve
Terakki adını almışlardır85. 1889’a gelindiğinde İbra-
him Temo, Abdullah Cevdet, Sukuti gibi şahsiyetler
İttihad-i Osmanî’yi kurdular ve Meşveret gazetesini
çıkardılar. Kısa bir müddet sonra Ahmed Rıza Bey’in
teklifiyle isim İttihat ve Terakki olarak değiştirildi.
Amaçları, adalet ve hürriyet fikirlerini vatanı saldırı-
lara uğratan Hristiyanlara karşı anlatmaktı. Bunların
milliyet, kavmiyet, cinsiyet ve mezhep taraftarlıkları
da olmayacaktı. Böyle bir yönetim kurulması halin-
de ancak hükümeti destekleyeceklerdi. Bu gayele-
rinden ötürü İstanbul’da kendilerine pek çok taraftar
toplamışlardı. Genişledikçe ülke dışı Müslümanlarla
olan irtibatları da artmıştı. Aslında bu durum İslamcı-
lık fikrinin yanında Türkçülük fikrinin oluşumuna da
imkân sağlamıştı86. İttihat ve Terakki Cemiyeti bu-
nunla yetinmiyor, 19. yüzyıl da özgürlük ve bağım-
sızlık için Batı’nın çeşitli memleketlerinde kurulmuş
olan gizli cemiyetlerin yapılarını da izliyordu. Dolayı-
sıyla bu cemiyete girmek artık kolay olmayacaktı87.
1905 yılına kadar cemiyet kendini Namık
Kemal’in hürriyet fikirlerinin varisi olarak gösteriyor-
du. Fakat cemiyetin fikri kökenleri arandığında “As-
keri Tıbbiye’de” 19. yüzyılın biyolojik materyalizmi-
nin etkisinin olduğu görülecektir88.
Hürriyet–hürriyet diyen ittihatçıların aslında tek
gayesi 1876 Anayasası’nı yeniden yürürlüğe koy-
maktı. Fakat I. Jöntürk hareketinde olduğu gibi itti-
hat hareketinde de en büyük kusur, sistematik bir
fikir birliğinin olmayışıdır89. Yani Osmanlı Devleti’nin,
kurtarılması ve yıkılmasının önlenmesi hususundaki
temel sorun, görüşlerin ve fikirlerin farklı olmasıdır.
Bunun sonucu olarak kimisi İttihat ve Terakki taraf-
tarı, kimisi ise onun karşısında olmak üzere, farklı
kuruluşlar ortaya çıkarmışlardır. Bu suretle en son
1889 tarihinde başlayan fikir planındaki mücadele,
yedi yıl sonra eyleme hatta teröre dönüşmeye baş-
lamıştır90.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 233
 1902 yılında Paris’te bir kongre toplanmış ve bir
inkılâbın sadece yayın yoluyla başarılamayacağı
bunun için yabancı devletlerin müdahale ve desteği-
nin lazım geleceği savunulmuştu91. Paris’teki kong-
re dağılınca “Müdahaleciler” ve “Âdemi Müdahale-
ciler” diye iki grup ortaya çıkmıştı. Çoğunluk Prens
Sebahattin’in önderliğindeki müdahaleci gruptu.
Diğerinin lideri ise Ahmet Rıza’ydı. Ama İttihat ve
Terakki’yi oluşturan bu durum, giderek çoğunluğu
ele geçirmesine rağmen cemiyet artık, milliyetçiliğe
ağırlık vermeye başlamıştı92.
Jöntürklerin özlemlerine gelince, bunu sade-
ce “hürriyet” kavramının oluşturduğunu söyle-
mek yanlıştır. Çünkü Jöntürklerin en derin istekleri
Osmanlı’nın parçalanmasını durdurmaktı. Dolayısıy-
la hürriyetin ve adaletin egemen olduğu bir rejimde
imparatorluktan kopmak isteyenlerin sayısı azalmış
olacaktı93. Jöntürkler şunu anlamışlardı; Batı’nın de-
ğerlerine oranla bir üstünlük tanımak ve memleketin
daha önce itibarı yüksek olduğu devreler üzerinde
durmak çabasızdır. Belki de Jöntürklerin inandıkla-
rı “Osmanlıcılık” ideali böyle muhayyile oyunlarını
frenlemiştir94.
24 Temmuz 1908 tarihinde II. Meşrutiyet’in ila-
nı ile bu siyasete dönüş iyiden iyiye tekrardan baş-
lamıştı. Osmanlıcılık çerçevesinde göz yaşartıcı
gösteriler yapılmakta, hatta eli silahlı Makedonya
çetecileri silahlarını teslim etmekteydiler. Ancak çok
geçmeden, hürriyet sarhoşluğu atlatıldığında, olayın
Türk perspektifinin görünümünden başka bir şey ol-
madığı anlaşıldı. Kısa bir süre sonra Bulgaristan’ın
bağımsızlık ilanı ile çetelerin kanlı savaşlarını ye-
niden başlatmaları gerçeği gözler önüne sermişti.
Üstelik çeşitli etnik gruplar tam eşitlik halinde, ken-
dilerinin mevcut, imtiyazlarını kaybedeceklerini dü-
şünerek eski imtiyazlarını koruma cihetinde ısrar et-
meye başlamışlardır. Buna Rum Cemaati’nin İzmir
için ısrarlı isteklerini örnek göstermek gayet doğru
olacaktır95.
Osmanlıcılık Fikrinin Sonu
İttihat ve Terakki’nin başa geçmesiyle birlik-
te Osmanlı Meşrutiyet vaatlerinin arkasında yatan
samimiyet derecesi ne olursa olsun olayların akışı
çok geçmeden bu vaatleri gerçekleştiremez bir hal
almıştı. Devletin tabii hakları arasında milliyetçili-
ğin yayılması ve hâkim ulus Türklerin bile sonunda
milliyetçiliğe yakalanması ile çok uluslu ve çok dinli
bir imparatorluğun hükümdar hanedanına ortak bir
bağlılık içinde yaşayacak hür, eşit ve barışçıl bir
uluslar birliği şeklindeki “Osmanlıcılık” ebediyen
sona erecektir96.
234 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Jöntürkler ise ümit ettikleri rahatlık ve kolaylık-
ların aksine, bir anda kendilerini Avrupa devletle-
rinin güç mücadelelerinin ortasında bulmuşlardır.
Bulgaristan’ın bağımsızlığının yanı sıra Avusturya,
Bosna Hersek-i ilhak etmiş ve Yunanlılar da Girit’i
almıştır97. Bu durumda bile bir yandan ayrılıkçılar, di-
ğer yandan dış müdahaleler karşısında kalan İttihat-
çılar, kendilerine artık bu devlet nasıl kurtulur? diye
soru sormuşlar ve cevabını halen daha Osmanlıcı-
lık diye vermişlerdir98. Fakat kısa bir süre içinde II.
Abdülhamit devrinden bile daha çok toprak kaybe-
dilmişti. Bu ise muhafazakârların, Jöntürkleri mem-
leketi uçuruma sürüklemekle suçlamalarına sebep
olmuş ve akabinde de II. Abdülhamit’in tahtan uzak-
laştırılmasıyla sonuçlanan 31 Mart hadisesi patlak
vermiştir99. Ama Padişah’ı hal etmek ve yerine baş-
kasını koymakla istenen amaca varılamayacağı fik-
rini savunan, yalnız Dr. Abdullah Cevdet olmuştur100.
Nitekim de öyle olmuş, 31 Mart’tan sonra karşı taraf
kontrol altına alınmışsa da, bu andan sonra Jöntürk-
ler kendilerini bir çıkmaz içinde bulmuşlardır101.
Jöntürklerin en etkili muhalifleri ise Derviş
Vahdettin’in “Volkan Gazetesi” olmuştur. Gazete-
de yayımlanan İttihad-ı Muhammedi’ye Cemiyeti
Nizamnamesi’nde; cemiyet başkanının Hz. Muham-
med (s.a.v.) olduğu söyleniyor ve faaliyet alanında
bütün “memalik-i İslamiye”yi ihtiva ettiği vurgulanı-
yordu. Böylece bir çeşit “Panislamizm” niteliği anla-
tılmış olmaktaydı102.
II. Meşrutiyet devrinin en büyük özelliğine gelin-
ce, cumhuriyetin bir nevi siyaset laboratuarı olması-
nı göstermek yanlış olmayacaktır103. Hürriyet rejimi
ile başlayan bu devirde, siyasi faaliyet ve mücade-
leler, fikir hareketleri ve yenilik teşebbüsleri, birbirin-
den müstakil bir şekilde meydana gelmiyor, bilakis
yekdiğerine karışmış, birbirinin içine girmiş bir vazi-
yette tesirlerini icra ediyordu. Bu itibarla cemiyet tam
manasıyla çözülüp, yeniden kurulma manzarası arz
etmekteydi. Zaten bu esnadan sonra da bütün göz-
ler Türkçülüğe çevrilmiştir104. Ve yine bu dönemde,
cemiyet ile parti ayrımı da güdülmemiştir105.
1911 Kasım’ına gelindiğinde “Hürriyet ve İtilaf
Partisi” kurulmuştu. Bu parti, tüm azınlıklara irade,
berat ve fermanlarla saygı gösterileceğini söylemiş,
fakat bağımsızlığı düşünen cemaatler bunları ne ya-
zık ki çekici bulmamışlardı106. Zaten Sırplar, Rumlar,
Romenler, Bulgarlar, Ermeniler, Arnavutlar ve son
olarak Araplar ulusal duygularla ve hümanizma slo-
ganına sarılan Osmanlı Devleti’nde eşitsizlikten ya-
kınan Batılı devletleri kendilerine yardıma hazır bir
halde bulmuşlardı107.
 Hanioğlu’na göre108, aslında “Osmanlıcılık” siya-
setini yıkacak en büyük darbe kapıya dayanmıştı. O
ise Türk milliyetçiliği idi. O sıralar hala transatlantik
misalleri verilmeye devam etmekteydi. Süleyman
Nazif Bey, Türkçülük siyasetinin taraftarlarını “Cen-
giz Hastalığı” adında bir hastalığa müptela olmakla
suçluyordu.
1913’lerde ise tek parti olarak bulunan İttihat ve
Terakki Partisi’ne Osmanlı düşüncesi taraftarlarının
artık söyleyebileceği bir şey kalmamıştı. 1912–1913
Balkan Harpleri ile Osmanlıcılık fikrine bir darbe
daha vurulmuş hem toprak kaybedilmiş hem de çok
ulusluktan kurtarılamamıştır109.
“Osmanlıcılık” fikrinde Yusuf Akçura bir şekilde
konunun özü olduğu için, kendisi üzerinde ayrıca du-
rulması gerekmektedir. Akçura Osmanlıcılığa “erit-
me politikası” demekte110 ve yine kendisi Jöntürkle-
rin temel prensibinin uygulama olanağı olamayaca-
ğı gibi ulusal birlik oluşturması da imkânsızdır diye,
dile getirmektir. Devletin varlığını sürdürebilmesi
için de, federatif bir hal olması gerekir diyen Akçura,
1928 yılında sürgün edildiği yer olan Kahire’de ko-
nuya dair “Üç Tarz-ı Siyaseti” yazmıştır111. Yusuf Ak-
çura Üç Tarz-ı Siyaseti’nde, Osmanlı, İslam ve Türk
birliğinden bahsetmektedir112. Birinci hedef olan Os-
manlıcılık da gaye şu idi; Amerika gibi ayrı cinsten
unsurları bir araya getiren bir “Osmanlı milleti” yara-
tılmak istenmekteydi. II. Mahmut zamanında doğan
bu fikir, 1870’den sonra Alman milliyetçiliğinin her
tarafa yayılmasıyla zayıflamaya başlamıştır.
Osmanlı Milleti, sınırları korumak için birinci ça-
reydi. Fakat farklı görüşler nasıl eriyecekti. Bu dü-
şünülen terkibi Osmanlı Türkleri istemiyordu. Çünkü
Türkler, derecelerini ve önemlerini kaybedeceklerdi.
Yine Müslüman olmayan uluslarda bunu istemiyor-
du. Çünkü hepsinin tarihinde devletleri bulunmaktay-
dı. Ayrıca Slavlık dolayısıyla bölgenin güçlü devleti
olan Rusya’da bunu istemiyordu113. Bu düşünceler
ışığında Yusuf Akçura’nın vardığı sonuç özetle şu-
dur: “Zannımca artık Osmanlı Milleti meydana getir-
mekle uğraşmak boş bir yoğunluktur”114.
Aynı yıl yani 1928’de Üç Tarz-ı Siyaset’e tepki
olarak Türk gazetesinde Ali Kemal’in “Cevabım”
başlıklı yazısında Akçura’nın çok ağır bir dille eleşti-
rildiği görülmektedir115. Ali Kemal, kurtuluş yolu ola-
rak şunu görmektedir; bir toplumun gücü, o toplumu
meydana getiren bireylerin kişi olarak salahına bağ-
lıdır. Eğer Türkler, yükselir, para, düşünce ve bilim
yönünde güç kazanırlarsa bu Türk Devleti’nin fey-
zinin bir ürünüdür. Daha sonra aynı gazetede “Bir
Mektup” adıyla Ferit Bey’in (Tek) yazısı çıkmıştır.
Söz konusu mektup, hem Ali Kemal’e hem de yeri
gelince Akçura’ya karşı olan bir yazı niteliğindedir.
Ferit Bey yazısında özellikle Ali Kemal’in İslamcılık
ve Osmanlıcılık düşüncelerine karşı olmuştur. Ferit
Bey’e göre Tanzimat’ın tek amacı bir Osmanlı milleti
yaratmak idi. Ferit Bey’in Yusuf Akçura’ya karşı yap-
tığı eleştirileri ise
1- Osmanlı milleti oluşturmanın olanaksız olma-
dığı,
2- İslam ile Türklerin eşit olarak görülemeyece-
ği,
3- İslam birliğinin ne bugün ve ne de yarın için
mümkün olamayacağı116dır.
Neticede bir siyasal ideal olarak Osmanlıcılık
1913 yılından sonra iyice zayıflamıştır. I. Dünya
Savaşı sırasında Türk milliyetçiliği düşüncesinin ön
plana çıktığı ve kısmen de bir araç olarak panisla-
mizm siyasetinin dengeye sokulmaya çalışıldığı gö-
rülmektedir. Hanioğlu’nun ifadesi117 ve siyaset ilmi
literatürünün deyişiyle “kabuk değiştirme dönemi”
olarak bilinen devrede ittihatçıların bu ideallerini bir
kenara bıraktığı son olarak söylenebilecekler ara-
sındadır.
______________________________________________
* Dr., Kafkas Üniversitesi Eğitim Fakültesi
1 Zımmi: Anlaşma ile İslam diyarında yaşaması kabul
edilen, İslam devletine haraç veren gayr-ı İslam demek-
tir. Abdullah Yeğin, “Zımmi”, Yeni Lügat, Hizmet Vakfı
Yayınları, İstanbul, 1991, s. 793.
2 Gülnihal Bozkurt, Alman ve İngiliz Belgelerinin ve Siya-
si Gelişmelerin Işığı Altında Gayr-ı Müslim Osmanlı Va-
tandaşlarının Hukuki Durumu (1839–1914), Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara, 1989, s. 9.
3 Şükrü Hanioğlu, “Osmanlıcılık”, Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. V, 1985, s. 1389.
4 Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabe-
vi, İstanbul, 1991.
5 Mehmet Ali Kılıçbay, “Osmanlı Aydını”, Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. I, 1985, s. 58.
6 Kılıçbay, a.g.m., s. 57.
7 İsmet Özel, “Tanzimat’ın Getirdiği Aydın”, Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. I, 1985, s. 61–
66.
8 Kılıçbay, a.g.m., s. 59.
9 Kılıçbay, a.g.m., s. 61.
10 Nevzat Köseoğlu, Devlet (Eski Türklerde, İslam da, Os-
manlıda ), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1997.
11 Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi,
Ülken Yayınları, İstanbul, 1994, s. 56.
12 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara, 1996, s. 151.
13 Ülken,a.g.e., aynı yer.
14 Robet Mantran, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. II,
Çev. Server Tanilli, Cem Yayınevi, İstanbul, 1995, s.
226–227.
15 Hanioğlu, a.g.m., s. 1390.
16 Sina Akşin, Türkiye Tarihi, C. III, Cem Yayınevi, İstan-
bul, 1995, s. 364.
17 Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri (1895–1908),
5. Baskı, İletişim Yayıncılık A.Ş. İstanbul, 1996, s. 156.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 235
18 Mardin, a.g.e., s. 157. 1700.
19 Bernard Lewis, Müslümanların Avrupa’yı Keşfi, Birey 65 Enver Yaşarbaş, Türk İnkılâp Tarihi, Afşin Matbaası, İs-
Yayınevi, İstanbul, 1997, s. 295. tanbul, 1984, s. 24.
20 İsmail Cem, Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi, Cem Ya- 66 İlber Ortaylı, “Osmanlı Devleti ve Meşrutiyet”,
yınevi, İstanbul, 1995, s. 272. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. IV,
21 Mardin, a.g.e., s. 308. İstanbul, 1985, s. 953.
22 Hanioğlu, a.g.m., s. 1390. 67 Cevdet Küçük, “II. Abdülhamit “ , D.İ.A. , C.1, s. 217.
23 Hanioğlu, a.g.m., aynı yer. 68 Küçük, a.g.m., s. 218.
24 Hanioğlu, a.g.m., aynı yer. 69 Ülken, a.g.e., s. 63–64.
25 Yusuf Bayraktutan, Türk Fikir Tarihinde Modernleşme, 70 Sander, a.g.e., s. 232.
Milliyetçilik ve Türk Ocakları, Kültür Bakanlığı Yayınları, 71 Sander, a.g.e. aynı yer.
Ankara, 1996, s. 36. 72 Armaoğlu, a.g.e., s. 594.
26 Hanioğlu, a.g.m., s. aynı yer. 73 Armaoğlu, a.g.e. , s. 595.
27 Hanioğlu, a.g.m., s. 1390. 74 Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s. 168–169.
28 Oral Sander, Siyasi Tarih (İlkçağlardan 1918’e), İmge 75 Lewis, a.g.e., s. 170.
Kitabevi, Ankara, 1997, s. 232. 76 Lewis, a.g.e., s. 171.
29 Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasi Tarih (1789–1914), 77 Lewis, a.g.e., s. 172.
Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1997, s. 592. 78 Lewis, a.g.e., aynı yer.
30 Armaoğlu, a.g.e., aynı yer. 79 Şerif Mardin, Türk Modernleşmesi, Mümtaz’er Türköne
31 Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İleti- ve Tuncay Önder, (Der.), İletişim Yayıncılık A.Ş. İstan-
şim Yayıncılık A.Ş. İstanbul, 1996. bul, 1995, s. 87.
32 Cemil Meriç, Mağaradakiler, İletişim Yayıncılık A.Ş. İs- 80 Hanioğlu, a.g.m., s. 1391.
tanbul, 1997, s. 221. 81 Hanioğlu, a.g.m., aynı yer.
33 Mantran, a.g.e., s. 227 ve 230. 82 Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri (1895–1908), s.
34 Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, C. I, Dokuz 72.
Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, No: 43, 83 Mardin, a.g.e., s. 151.
Ankara, 1994, s. 28. 84 Bayraktutan, a.g.e., s. 39.
35 Aybars,a.g.e., s. 29-30. 85 Sander, a.g.e., s. 232.
36 Nevzat Köseoğlu, Devlet (Eski Türklerde, İslam’da, 86 Armaoğlu, a.g.e., s. 595–597.
Osmanlı’da), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1997. 87 E. Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, Türk Tarih Kurumu
37 Nevzat Köseoğlu, Türk Kimliği ve Türk Dünyası, Ötü- Yayınları, Ankara, 1995, s. 10.
ken Neşriyat, İstanbul, 1996, s. 155. 88 Mardin, Türk Modernleşmesi, s. 98.
38 Köseoğlu, a.g.e., s.155-156. 89 Mardin, a.g.e., s. 100.
39 Alan Palmer, Osmalı İmparatorluğu, Son Üç yüzyıl Bir 90 Armaoğlu, a.g.e., s. 597–598.
Çöküşün Yeni Tarihi, Sabah Kitapları, İstanbul, 1997, s. 91 Armaoğlu, a.g.e., s. 598.
220. 92 Armaoğlu, a.g.e., s. 598–599.
40 Hanioğlu, a.g.m., s. 1391. 93 Mardin, a.g.e., s. 303.
41 Hanioğlu, a.g.m., 94 Mardin, a.g.e. , s. 305.
42 Şerif Mardin, “ Yeni Osmanlılar ve Siyasi Fikirleri ”, 95 Hanioğlu, a.g.m., s. 1392.
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 96 Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s. 217.
VI, İstanbul, 1985, s.1700. 97 Azmi Özcan, Panislamizm, 2. Baskı, İSAM Yayınları,
43 Armaoğlu, a.g.e., s. 593. Ankara, 1997, s. 172.
44 Mardin, a.g.m., s. 1701. 98 M. Kemal Öke, “II. Meşrutiyet Devrindeki Fikri Cereyan-
45 Akşin, a.g.e., s. 364. lar”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. XII,
46 Akşin, a.g.e., s. 365. İstanbul, 1993, s. 261–263.
47 Ali Ekrem, Namık Kemal, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınla- 99 Özcan, a.g.e., aynı yer.
rı, İstanbul, 1992, s. 9. 100 Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri (1895–1908), s.
48 Mümtaz’er Türköne, “Namık Kemal ”, Osmanlı Ansiklo- 304.
pedisi, İstanbul, 1996, s. 212–220. 101 Özcan, a.g.e. s. 173.
49 Mardin, a.g.m., s. 1699–1700. 102 Armaoğlu, a.g.e., s. 606–607.
50 Armaoğlu, a.g.e., s. 593–594. 103 Öke, a.g.m., s. 261.
51 Mardin, “ Yeni Osmanlılar ve Siyasi Fikirleri ”, s. 1700. 104 Mümtaz Turhan, Kültür Değişmeleri, Marmara Üniversi-
52 Mardin, a.g.m., aynı yer. tesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, No: 16, İstanbul,
53 Akşin, a.g.e., s. 348. 1997, s. 198.
54 Meriç, a.g.e., s. 220. 105 Öke, a.g.m. s. 266.
55 Mardin, a.g.em., aynı yer. 106 Bozkurt, a.g.e., s. 103.
56 Mardin, a.g.m., aynı yer. 107 Bozkurt, a.g.e., s. 203–204.
57 Ekrem, a.g.e., s. 70–74. 108 Hanioğlu, a.g.m., s. 1392.
58 Ekrem, a.g.e. s. 77–83. 109 Hanioğlu, a.g.m., aynı yer.
59 Ekrem, a.g.e., s. 87. 110 Akşin, a.g.e., s. 349.
60 Mardin, “Yeni Osmanlılar ve Siyasi Fikirleri”, s. 1700– 111 Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Bilgi Yayınevi,
1701. İstanbul, 1973, s. 347–354.
61 Şerif Mardin, “19. Yüzyıl Düşünce Akımları ve Osmanlı 112 Ülken, a.g.e., s. 389–390.
Devleti”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklope- 113 Ülken, a.g.e., aynı yer.
disi, C. I, İstanbul, 1985, s. 348. 114 Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, Türk Tarih Kurumu Ya-
62 Mardin a.g.m., s. 349. yınları, Ankara, 1987, s. 7.
63 Cahit Bilim, Türk İnkılâbına Hazırlık Dönemi, Ankara, 115 Akçura, a.g.e., aynı yer.
1989, s. 19. 116 Akçura, a.g.e., s. 12.
64 Mardin, “Yeni Osmanlılar ve Siyasi Fikirleri”, s. 1699– 117 Hanioğlu, a.g.m., s. 1393.

236 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

 ETNİK MİLLİYETÇİLİK VEYA IRKÇILIK
BAĞLAMINDA KÜRTÇÜLÜK
MUSTAFA AKSOY*
T
ürkiye, çok kullanılan ancak nerdeyse her-
kesin farklı bir anlam verdiği etnik (ethnic)
kavramı 1970’lerden sonra sosyal grup,
topluluk kavramları yerine etnik grup kavramı için
kullanılmaya başlamıştır1. Fakat etnik kelimesi ne
“sosyal” ne de “topluluk” kavramların karşılığı de-
ğildir. Ancak özellikle İkinci Dünya Savaşı’yla kirle-
tilen ırk kavramı yerine “etnisite” terimi tercih edilir
olmuştur”2. Çünkü “etnik teriminin sosyolojide anali-
tik açıdan kullanışlı olma iddiası çok daha fazladır,
çünkü ‘ırk’ teriminde olduğu gibi itibarını kaybetmiş
bir bilim ve kötü niyetli uygulamaların çağrışımlarıyla
yüklü geçmişi yoktur”3. Dolayısıyla “etnik teriminin
farklı muamele görmesinin nedeni onun ırk kavra-
mında olduğu gibi yanlış bir tarihsel ilişkilendirme-
den etkilenmemiş olmasıdır”4. Ancak nasıl olursa
olsun etnik kavramı etimolojik olarak masum olsa da
genelde çok da masum değildir. Örneğin “…etnisite
bir özdeşleştirme sinyalidir”5. Bu nedenle Taguieff,
“etnikliğin, bir bakıma tabu haline gelmiş ve prejo-
ratif bir anlam taşıyan ırk kavramının yumuşatılmış,
giydirilmiş bir şekli olabileceğine” işaret etmektedir6.
Dolayısıyla “bir etnik milliyetçiliğin kabul edilmezliği
açık seçik ortadadır ve bir mikro-devletler tozunu
oluşturucu, ayrılıkçı virüsle, son derce sorunsaldır”7.
Böyle olmakla beraber bazılarının etnik kavramını
kullanarak bir devlet ya da millet içinde kendilerine
ayrı bir kimlik arayışı içinde olduğu ve bundan sonra
da var olacaklardır. Önemli olan bu sorunu sosyal
yapıya zarar vermeden çözmektir.
“Milliyetin tayininde iki etken önemli rol oynar;
bunlardan birisi psikolojik, diğeri sosyolojiktir. Bir
insan kendini hangi milletten sayıyorsa, sosyolo-
jik bakımdan ait olup olmadığına bakılmaksızın, o
insanın o millete ait olduğu kabul edilir. Napolyon,
kesinlikle Fransız değildir; Korsikalıdır. Büyük bir
ihtimalle Arap asıllıdır. Ama kendini Fransız kabul
etmiş, ömrünü Fransa’ya vermiştir... Stalin de aslen
Rus değildir, fakat kendisini Rus kabul etmiş... Oğuz
Han’ın torunu ‘Ben Türk değilim’ diyorsa, hiç kimse
‘Sen Türksün’ diye onu zorlayamaz. Ama genellikle
psikolojik boyut, yani aidiyet şuuru sosyolojik boyu-
ta bağlı oluyor. Hiç kimsenin de Kürtlerin milliyetini
tayin etme hakkı yoktur; kendileri hakkında kararı
kendileri verir. Başkaları ancak tarihleri, sosyal ya-
pıları hakkında ve benzeri hususlarda araştırma
yapabilirler”8. Çünkü bilimsel anlayış onu gerektirir.
Bu bağlamda insanların sahip olduğu sosyal grupla-
rın tarihi ve kültürel yapılarını araştırmak bir fantezi
ya da sosyal mühendislikten değil sosyal gerçekliği
ortaya koymaktan kaynaklanır.
1927 yılında İngilizce hazırlanan İslam
Ansiklopedisi’nin “Kürtler” maddesini yazan Wladi-
mir Minorsky, dilden hareketle etimolojiyi kullanarak
“Kürt” kelimesinin kaynağını bulmaya ve bir “Kürt”
milleti inşa etmeye çalışır. Hareket noktasını ise
M.Ö 401–400 yıllarında Ksenophon’un “Anabasis-
Onbinlerin Dönüşü” adıyla yazdığı eserde kullandığı
Kardukh kelimesi oluşturur. Ksenophon bu konuda
şunları ifade eder: “… Lydia ve İonia’ya ulaşıldığını
ve kuzeyde dağlar aşılınca Kardukh’lar ülkesine varıl-
dığını bildirdiler. Bu halkların dağlarda oturduklarını,
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 237
çok savaşçı olduklarını ve Krala bağımlı bulunmadık-
larını söylüyor… Bununla birlikte Kardukh’lar, ovayı
yöneten satrapla* barış halindeymiş"9. Minorsky’nin
hareket noktasını teşkil eden bu görüş ciddi dil bi-
limciler tarafından doğrulanmamıştır. Hatta kendisi
de 1938’de katıldığı XX. Oryantalistler Kongresi’ne
sunduğu bildiride “prensipte milletlerin menşelerini
etimoloji ile ispat etmek tehlikelidir. Bunun için tarihi
ve coğrafi elemanlara dayanmak gerekir”10 demiştir.
İlk ortaya atıldığında çok kullanılan bu kavram
sonradan eleştirilerek rafa kaldırılmıştır. Rus Doğu
bilimci ve konsolos olan Nikitin “karduk” teorisi hak-
kında şunları yazar: “…Kardoukhoi (Karduklar)’ler,
Kürtlerin kesin olarak ataları olduğu genellikle kabul
edilmişti. Onlar gibi dağlı, aynı ülkede oturur, gözü
pek olduklarına göre varsayımı kesinleştirmek için
daha ne gerekliydi? Oysa araştırmaların bugünkü
durumunda, artık bu konuda aynı kesinlik kalma-
mış görünmektedir. Bir kere, bu alanda büyük bir
otorite olan Th. Nöldeke gibi, M. Hartmann, Weiss-
bach gibi, Doğubilimciler, dilbilimsel nedenlerle Kürt
ve Kardu biçimlerinin eşanlamlı sayılamayacağını
kanıtlamışlardır”11.
“Kürt” kavramı ve ırk konusunda, “Kürtçülük”le”
ile ilgili yayınlarıyla tanınan bir yayınevinin yayım-
ladığı McDowall’ın eserinde Kürtler hakkında şu
bilgiler ifade edilmiştir: “MS 7. yüzyılındaki Arap ya-
yılması döneminde ’Kürt’ sözcüğü göçebeleri ifade
etmek için kullanılıyordu. Bu nedenle, etnik olmak-
tan çok sosyo-ekonomik bir anlam taşıyordu”. Ay-
rıca McDowall’a göre “bazı Arap, Ermeni, Asurî ve
Pers (ve daha sonra Türkmen) aşiretlerinin kültür
olarak Kürtleşmiş olduklarına kuşku yoktur. Böy-
lece Kürt etnik kimliği tek bir ırksal kökene işaret
etmemektedir”12.
Ayrıca Kürdistan kelimesini ilk defa Selçuklu
sultanı Sultan Sencer Urumiye bölgesi için kullan-
mıştır. Rasony Macarların bir kolunun Kürt olduğu,
Çin kaynaklarını kullanarak Hun tarihi yazan ve bu
konuda dünyaca otorite kabul edilen De Groot ise
Hunların bir kolunun Kürt olduğunu yazar.
Türköne ise “bugün Kürtlerin “müstakil hüviyet-
li bir ırk” olup olmadığını kimse tartışmıyor”13 der.
Bir defa milleti ırk olarak tanımlamak hiç bir ilmi ger-
çeklikle açıklanamaz.
Ayrıca Kürtlerin ayrı bir ırk olduğu konusunda
Kürt milliyetçileri arasında dahi yoğunlaşmış bir uz-
laşmadan söz edilemeyeceği, konu hakkında oku-
yanların malumudur. Örneğin bir takım Kürt milliyet-
çileri atalarını Medlere, Ermenilere, Asurîlere, Babil-
lere, Sümerlere ve Farslara bağlarlar. Aynı insanlar
238 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Kürtlerin coğrafi tarihi vatanları olarak da Fırat ve
Dicle arasını, Urumiye bölgesini, Hazar civarı ile
Horasan bölgesini gösterirler14. Kalman ise “Batı-
Ermenistan toprakları Doğu Anadolu Bölgesi olarak
adlandırılmıştır. Coğrafi bir tanım olarak bile belirtil-
memiştir… Kürt kâbusu yok edildi, sıra Ermeni ta-
busunda… Batı-Ermenistan, Ermenisizleştirildikten
sonra bu topraklara; ağırlıklı olarak başta Türkler ol-
mak üzre, Kürtler, Azeriler, Lazlar, Çerkezler ve Bal-
kan muhacir aileleri yerleştirilerek Türkiye’nin Doğu
Anadolu bölgesi olarak adlandırılır. Ermenistan ismi
de unutturulmaya çalışılır… Bir kısım Ermeni toprak-
ları Kürdistan olarak adlandırılmaya başlanır. Buna
Kürtleşme diyoruz”15 der. Dolayısıyla Kürtçülerin bir
ırk bulmadan önce bir milliyet -çünkü milliyet bulmak
ırk bulmaktan her zaman daha kolaydır- ve coğrafya
bulmaları gerekmektedir.
Zazalar ve Kürtler
Siyasi ve ideolojik kaygılarla hareket etmeyen,
Zazaca ve Dersimce (Dımilice) konuşan hiçbir in-
san Kürtlüğü kabul etmez. Özellikle Tunceli’de 50
yaş üzerindeki insanlar Kürtlüğü kabul etmedikleri
gibi nerdeyse tamamı Horasandan geldiklerini ve
Türk olduklarını ifade ederler. 1990’dan beri yaptı-
ğımız saha çalışmalarında özellikle Elazığ’da Zaza-
ca konuşan arkadaşlarımızın, Kırmanca konuşan
arkadaşlarımızı şaka ile de olsa küçümsediklerine
çok defa şahit olduk. Zazaca konuşanlara göre Kürt
kavramı Kırmançca konuşanların karşılığıdır. Bu ko-
nuda Kürtçülerin bazı sözlüklerinde de aynı ifadeleri
görebilirsiniz. Bu durumda siyasi ve ideolojik bir ha-
reket noktanız yoksa Kürt kavramının içine Zazaca
ve Dersimce (Dımılice) konuşanları almazsınız.
H. Küçük, “Kirmanc-Zazalarin Etnik Kimliği
Üzerine Tartışma” adlı makalesinde “Bizim halkı-
mız ister kendini Kirmanc, ister Zaza, ister Dimli, ya
da Alevi olarak adlandırsın, her zaman kendisiyle
Kürtler arasına bir ayrım koymuş, kendisini ve dilini
başka, Kürtleri ve dilini de başka bir biçimde adlan-
dırmış, kendisini Kürtlerin bir parçası olarak görme-
miştir. Kürt Milliyetçiliğinin etkisi altında kalmış bazı
aydınların, “biz Kürdüz” demesi bu gerçeği değiştir-
mez. Halkımızın kafası açık ve net iken aydınlar, hal-
kı dinlememiş, kimliğimize gölge düşürmüşlerdir”16
der.
“Kürtlerin” ayrı bir millet ya da etnik bir grup ol-
duğunu iddia edenlerin en önemli hareket noktala-
rını dil meydana getirmektedir. Bu konuda 1786’da
Petesburg Bilimler Akademesi’nce “Kürtçe (Kır-
mançca) -Rusça-Almanca” yayımlanan, 8307 keli-
meden oluşan sözlük onların ana hareket noktasını
oluşturur. Ancak bu sözlüğe atıf yapanlar sözlükteki
kelimelerin etimolojisi hakkındaki bilgileri görmez-
den gelirler17.
Söz konusu sözlükteki kelimelerin tasnifi şu şe-
kilde yapılmıştır: “Türkçe (eski Türkmence) 3080,
Arapça (yeni dil) 2000, Pehlevice (eski) 370, Farsça
(yeni dil) 1030, Zinda 1240, Ermenice 220, Gülda-
ni 108, Çerkezce (eski) 60, Gürcüce (eski dil) 20,
Kürtçe (asıl) 300” olup, bunların büyük çoğunluğu da
coğrafi yer adlarıdır18.
Yukarıda ifade edildiği gibi Türkiye’de “Kürt kim-
liği” hakkında yapılan çalışmalar dil esasına göre
yapılmaktadır. Ayrıca bu yapılırken etrafı “Kırmanç-
ca” ile sarılan ve sanki birer adacık gibi olan “Zaza-
ca” konuşulan yerler yok sayıldığı gibi aynı ilin ilçe-
leri arasındaki farklılık da yok sayılmaktadır. Örneğin
nasıl olmuş da küçücük adacıklar gibi bazı yerlerde
halk “Zazaca” konuşmaktadır? Diğer yandan bilin-
diği gibi “Kürçe” “Kırmançca” karşılığında kullanıl-
maktadır. Mesela “Kürd”: “Kurdî, Kurdmanc”. “Kürt”:
“Kurd, Kurmanc, ye Kurdî, ye Kurmancî”. “Kürtçe”:
“zimane Kurmancî” anlamında Kürtçe-Türkçe söz-
lüklerde kullanılmıştır.
Ayrıca Şanlıurfa’da “Kürtçe biliyor musun?: Tö
Kırmanci zani”? Sorusuna “evet Kürtçe biliyorum”
anlamında “eri Kırmanci zanım” denir. “Zazaca bi-
liyor musun”? Denirken de “tö Dımıli zani” ifadesi
kullanılır. Elazığ’da ise “Kürkçe biliyor musun?: Tö
Kırmanci zanı”. Evet, biliyorum anlamında ise “heri
az Kırmanci zanım”, “Zazaca biliyor musun”? Kar-
şılığında ise “tı Zazace zanı” kavramları kullanılır.
Dil konusunda yaptığı çalışmalarla dünyada hak-
lı bir saygınlığa sahip olan, dil biliminin kurucusu Sa-
ussure, “ırk birliği tek başına dil ortaklığının ancak
ikincil ve hiç de zorunluk [zorunluluk] taşımayan bir
etkeni olabilir”19 der. Dil ve sosyal grup arasındaki
ilişkiler konusundaki çalışmalarıyla tanınan Fishman
da haklı olarak “farklı dillerin farklı toplumlara ait ol-
duğu” görüşünü eleştirmektedir20.
Dil, toplum, devlet ve millet arasındaki ilişkisinin
yapısı hakkında şu örnekler de düşünülmeye de-
ğer: İngilizce konuşan Avustralyalılar, Kanadalılar,
Amerikalılar, kendilerini İngiliz; Fransızca konuşan
Kanada’daki Quebec’liler kendilerini Fransız; Al-
manca konuşan Avusturyalılar kendilerini Alman,
Portekizce konuşan Brezilyalılar da kendileri Por-
tekiz kabul etmezler. Ayrıca Tacar’a göre 1995 yılı
itibariyle dünyada 197 devlet olduğu halde, yeryü-
zünde 6000’den fazla dil konuşulmakta ve ancak
bunlardan %2’si devlet dili olarak kabul edilmektedir.
Mesela İngilizce 56, Fransızca 36, Arapça 22, İspan-
yolca 21, Portekizce 7, Almanca 5, Çince 3 ülkenin
resmi dilidir. Çin’de ise 24 Çinli etnik grup ve Çinli
olmayan 55 etnik grup olup, ülkede 140 dil kullanıl-
maktadır21.
Diğer yandan insanlara günlük hayatta kullandık-
ları dile göre milleti tanımlarsak ya da kimlik verirsek
o zaman ABD, Kanada, Yeni Zelanda gibi İngilizce
konuşanları (Bugün İngilizce 55 devletin resmi dili-
dir.) İngiliz, İspanyolca konuşan Meksikalıları İspan-
yol, Portekizce konuşan Brezilyalıları da Portekiz
milletinden saymamız gerekmez mi?
Avşarlar-Torunlar Kürtler, Zazalar ve
Türkler Kim?
Bugün birçok bölgemizde “Torun” aşiretine rast-
lanır. Örneğin, bilgilerimize göre Ağrı, Kars, Van,
Bingöl, Erzurum, Tunceli, Diyarbakır, Şanlıurfa,
Gaziantep, Kahramanmaraş, Sivas, Adana, Tokat
(Tokattaki Torunların bir kısmı Gürcistan’dan göç
ederek buraya geldikleri için onları ‘Gürcü Torunu’
denmektedir.), Kayseri ve Konya’da “Torunlar” ya-
şamaktadır. Bunlardan Konya, Kayseri, Adana ve
Gaziantep Torunları Türkçeden başka dil konuşma-
mışlar ve konuşmamaktadırlar.
Türkiye’de yaptığımız saha çalışmalarına göre
Torunlar inanç olarak Alevi, Sünni ve Yezidi*, ana dil
olarak da Türkçe, Kırmançca ve Zazaca konuşmak-
tadırlar. Bu nedenle Türkiye’deki kimlik tartışmaları
bağlamında Torunlar önemli bir araştırma alanını
oluşturmaktadır.
Bilindiği gibi Torun oymağı Avşarların en önemli
kolu olup Osmanlı zamanında beyi olmayan obalara
Torunlardan Bey atanırdı.
“Torun-torin-torini” Kırmancca’da “köklü,
soylu aşiret” anlamına gelir ve Torun olanlar di-
ğer aşiretler içinde ve çevrede çok önemi bir say-
gınlığa sahiptir. Bu durumun halen devam ettiğini
Siverek, Şanlıurfa, Ağrı, Van, Erciş, Adıyaman ve
Diyarbakır’da yaptığımız saha çalışmalarında gör-
dük.
Ziya Gökalp 1920’de yaptığı saha çalışmasın-
da Siverek ilçesindeki Karakeçili aşiretinin ağalarına
“Torunlu” (12) denir der. Bilindiği gibi Kırmançca’da
“Torin-Torın” kelimesi “asılzade, soylu” anlamındadır.
Örneğin Siverek ve köyleri ile Şanlıurfa merkezinde
bir insanın önemli bir sosyal statü kazanması karşı-
sında gururlu bir tavır takınmasına “torunlaşma” “o
torunlaşmış” deyimi kullanılmaktadır.
Ağrının merkez köylerinden Ozanlar ve Aşkale’de
yaptığımız bir başka araştırmada da Torunlar hak-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 239
kında şu bilgileri derlemiştik: “Torun” kavramı “asa-
letli”, “soylu” anlamına gelir; Torun oymakları, Zilan
aşiretine bağlı ve Zilan’ın yöneticileri oldukları için
Torunlar’a aynı zamanda “Zilan” da denir. Torunlar
asaletini ve otoritelerinden dolayı olmalı ki “Torunun
ekmeği beni çarpsın” yemini, köyde ve çevrede çok
etkili bir yemindir. Bu köylerdeki Torunlar, Kağızman
ve İncesu’da akrabalarının olduklarına inanıyorlar
ve İncesu Torunlarına “Beyri Torunu” diyorlar22.
Kendisi de Doğulu olan ve Kırmançca bilen Aras,
yazdığı bir makalede “Diyarbakır ve Urfa dolaylarında
yakın çevre köylerinden şehre elden yoğurt, yumur-
ta, yağ getirenler barajilerce (şehirlilerce) “Kirmanç”
olarak adlandırılmaktadır. Yine Doğu Beyazıt’ta ka-
sabalılar tüm köylülere (ağalar da dâhil) “Kirmanç”
demektedirler... Aynı şekilde Doğu’daki “Torun” ve
“Mirek”ler (secereli veya asil ağalar) tüm halka “Kir-
manç” demektedirler... Yörede “Kirmanço” ise daha
aşağılayıcı anlamında kullanılır”23 der.
“Kürt Aristokratları Torunlar” adıyla yayımlanan
eserinde Rohat Alakom* Torunları, Kürtlerin aris-
tokratları olduğunu, genelde Kars, Iğdır, Kağızman,
Ardahan, Digor, Ağrı, Erzurum, Van ve Muş’da ya-
şadıklarını, Torunların İran’dan geldiklerini belirt-
mektedir. Yazar, Beşkardeş (Konya-Kulu) köyünün
eski adının Torun (Torın) olduğunu Yunak/Konya il-
çesine bağlı Torunlar köyü olduğunu Cihanbeyli’ye
bağlı Gölyazı kasabasında Alikan (Xalikan) aşireti-
ne bağlı Torun kabilesinin ve Ankara/Koçhisar ilçesi
Büyükkışla köyündeki Mala Heyde kabilesinin Torun
olduğunu belirtir24.
Bilindiği gibi Alikan aşireti yoğun olarak Adıya-
man, Malatya, Elazığ, Tunceli ve Bingöl bölgesinde,
genelde yakın tarihe kadar göçebe yaşayan büyük
bir topluluktur. İsmail Beşikçi’nin doktora tezi25 de
Bingöl bölgesinde göçebe yaşayan Alikan aşireti
hakkındadır.
Yukarıda Torunlar hakkında verdiğimiz bilgileri
başka kaynaklar da doğrulamaktadır: Örneğin bir
çalışmada; “Torun çok eski Türklerde aşiret reisi
karşılığı olarak kullanılıyordu”. Yakın zamana kadar
Erzurum’un Hınıs ilçesi çevresinde aşiret yöneticisi-
ne ‘temiz kanlı bey’ anlamında “Torun” denirdi. Kürt
olarak bilinen aşiretler arasında Torunlar, Üçoklar,
Aydınlı, Düğerli, Bahadırlı, Karalar, Akkoyunlu, Ka-
rakoyunlu gibi Türkmen aşiretleri vardır26 denmiştir.
Osmanlı aşiret yapısı hakkında yaptığı çalışma-
larıyla tanınan tarihçi Orhonlu’da şöyle yazar: “Bey-
liğin ırsi olarak intikal ettiği boylarda, bey ailesinin
yanı sıra bir torun grubunun mevcudiyeti görülüyor.
Bunlar(dan) konar – göçer teşekküllerin idarecile-
240 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
ri ile beraber bir aristokrasi teşkil ediyorlardı… Bu
aristokrasinin, konar-göçer halk arasındaki mümtaz
mevkii ve arz ettiği önemden dolayı, bir kısım oymak
mensupları torunluk ve kethüdalık iddiasında bulun-
muşlardır… Her oymak için ayrılan topraklar ayrıca
onlar arasında da bir bölünmeye tabi tutuluyordu. Bu
işte toprakların en verimli kısımları, boy ve oymak
aristokrasisine ayrılıyordu. Arazi üç kısma ayrılmak
suretiyle, her kısım, boy veya oymak içindeki grup-
lar arasında bölünmüştür. Bu da konar-göçer halkın
içtimai sınıflarına göre topraklar: 1) Boy veya oymak
beylerine, 2) Torunlarına, 3) Reayaya ait olmak üze-
re dağıtılmıştı27”.
Yozgat’ta yapılan bir araştırma “Yozgat’ın Şe-
faatli ilçesi civarında yaşayan (Rızvan, Dedeli vs...
köyleri) Kürtler de Torun obasından olduklarını
söylemektedirler. Ayrıca Cevanşir, Gökçe, Köpek-
li (Diyarbakır ve Urfa’da), Karamanlı Avşarı’nın da
(Malatya, Sivas, Elazığ, Maraş, Antep ve Tunceli’de)
yaşadığı bilinmektedir28 ” denilerek Yozgat’ta Torun-
ların yaşadığı belirtilmiştir.
Gökalp Torunlardan bahsederken, “Urfa Karake-
çi kabilesi asıl batınlarını içine alır. Şeyhan amaresi
de; Devaran – Şehikan – Bulülan batınından Habeş
Ağa ailesi denilen bir aileden çıkmıştır. Bu aileye
hala ‘Torunlar’ namı verilir. Şimdi reisleri ‘Anenan’
batınına mensuptur. Bu riyaset ailesi güya Çabak-
çur/Şimdiki Bingöl’den gelmişlerdir. Şimdiki reis Veli
beyin oğlu Abdülkadir Bey’dir”29 der.
Kırzıoğlu, Torunlar tarihini “…Korgan ve Bozkır
Kültürü’nün kurucusu sayılanlar, ‘Türk Soyundan’:
Kimmerler, Sakalar, Hunlar ve Torunlardır”30 diyerek
çok eskilere götürse de, Yinanç, Anadolu’ya yerle-
şen Türkler yerleştikleri bölge veya etrafında top-
landıkları aile veya reislerin veya küçük bir oymağın
ismine nispetle yeni boylar meydana getirmişlerdir
diyerek şu örnekleri verir: “Elbeyli, Dulkadırlu, Ba-
hadırlu, Maraşlu, Varsa, Aydınlu, Saruhanlu, Bozdo-
ğanlu, Torunlu, Karakeçilil, Tecirlü, Özerlü, Ceritler,
Bayözıtlu, Dündarlu, Tekelü, Menteşelü, Karaisalı,
Osmanlı, Ramazanlu, Tarasunlu”31. Yinanç’ın yu-
karıdaki tespitini doğrulayan bir örnek Kadirlideki
Torunların yeni kollara ayrılması gösterilebilir. Ör-
neğin Kadirlideki Torunlar, Uzunağalar, Hacıağalar,
Kerimoğulları, Bozdoğanlar, Torunlar vb. isimlerle
anılırlar.
Adana, Maraş, Gaziantep, Diyarbakır ve Hatay
bölgesini içine alan bazı çalışmalarda da Torunlar
hakkında şu bilgiler vardır: Rakka’ya 1703 yılında
iskân olunan Receplü Afşarı’na tabi cemaatlerden
Tahmadanan obası kendilerinin Torun olduklarını
iddia ederler32. “Elbeyli beylerinin sülalesine, diğer
Türkmen beylerinin sülalesi gibi, “Torun” tesmi-
ye ederler. Bunlar Kemah’tan gelmişlerdir. ‘Sultan
Melek’in uşağı (evladı) imişler... Elbeylilerde Gavu-
relli, Tırklı, Birellu ve Torun oymakları vardır”33.
“Hacı Ali’den aşağı Budak dizildi,
Bend sahibi ismi ile yazıldı
Orada Berk Ağa’nın keyfi bozuldu
Torunlar’ın bendi Şirvan değil mi”?
Gaziantep’teki Beydili oymaklarında 300 yıldan
beri söylenen ve yukarıda bir kısmını aldığımız ağıt-
ta Torun oymağı Avşar, hem de Barak ve Elbeyli
oymağında görüldüğü şu ifadeyle daha somutlaş-
maktadır: “Elbeyli Boy Beyi olan ve İlbeyli Torunları
Oymağı’nın da başkanı…”34dır.
Konu hakkında yapılan bazı çalışmada da Torun-
lar hakkında şu bilgiler verilmektedir: Beğdili evvelce
Barak ve Türkmen namı ile ikiye ayrılmıştır. Baraklar
Torun, İsalı, Abdurrezzaklı, Kördölü, Adıklı, Karaku-
rak oymakları, Türkmenler ise Karaşıhlı, Araplı, Bek-
meşli, Güneş, Kadırlı, Şarkevi Ocaklarına ayrılmıştır.
İçlerinde Karkın namı ile bir oymak vardır. Bunların
oymak reislerine ‘Ağa’ denir”35.
“Nizip’te Yağmuralan (Mizrin) köyü Barak
Ovası’nda kurulmuştur. Köy bundan 250 yıl kadar
önce şimdiki köyün güneydoğusunda bulunan höyü-
ğün çevresinde Mezar-ı Ayin adı ile kurulmuştur. Köy
halkı Orta Asya’dan göç eden Oğuz Türk’lerinin Kayı
Boyuna mensup Torun Aşireti’ndendir”36.
Hatay bölgesinde yapılan bir araştırmaya göre
de “Amik Ovasında Reyhanlı aşireti oturmaktaydı.
Bunlar, daha evvel birkaç kez iskâna tabi tutulmuş
olmakla beraber, ilgisizlik yüzünden tekrar göçe-
be hayata dönmüşler ve yarı konargöçer bir hayat
sürdürmekteydiler. Yöredeki göçebe aşiretlerin en
büyüklerinden biri olan Reyhanlı aşiretleri; Mursallı
(iki kol), Bahadırlı (iki kol), Sarıcalı (iki kol) , Kodallı,
Corslu (Çoşlu), Torunlu. Kırıkhan ileri gelenlerinden
Toklucu, Pürdeloğulları, Torunlu Hırfanoğulları, Kılı-
çoğulları, Kızılkayalar, Köseoğulları, Zortuklar, Vu-
rallar, Falaylar, Kıvraklar, İldaylar ve yörenin güçlü
adamı Şıh Hasan ağanın babası Mehmet Ali Ağa da
katılır”37 denilerek Torunlardan bahsedilir.
“1518’de tutulan Diyarbakır Eyaleti tahrir defter-
lerinde yazılı köy, oymak veya şahıs isimleri, Dicle
bölgesi halkının Osmanlı fethinden önce ve Akko-
yunlular çağında Türkçe konuştuklarını göstermek-
tedir. Bu defterde bulunan Ağa, Artuk, Aydoğmuş,
Başlamış, Bayram, Budak, Bulduk, Doğan, Durak,
Gündoğmuş, Karaca, Karaman, Kaca? Karkut, Kurt,
Satılmış, Sevündük, Şengeldi, Tanrıverdi, Tatar, Te-
mur*, Torun, Umut, Uslu”38 ifadeleri kullanılmıştır.
Z. Gökalp’a göre de Milli aşiretinin bir kolu olan
Şeyhan içindeki Devaran- Davarlar- ve Bulunan’lar
adında oymaklar vardır. ‘Bunlara Torun derler’39 der.
Şanlıurfa’daki aşiretler hakkında son zamanlarda
yapılan bir çalışmada da adeta aşiretler birliği olan
“Milan”a bağlı “Torunan” aşiretinden bahsedilmek-
tedir40.
Patnos hakkında yapılan bir çalışmada da
Patnos’ta Torunların yaşadığı şu bilgilerden anla-
şılmaktadır: “Seyda ise gâvur icadı diye reddedin-
ce belediye yönetimini…(Sonraları bizzat seçime
girmelerine rağmen kazanamayacaktır zat-ı muhte-
rem) Bu belediyeye sorununu aşiretlerle çözmeye
başlamışlar. İyi de hangi aşiret. Geçmişte siyasi tec-
rübesi olan Torun aşireti olsun demişler. Fakat Torun
aşireti ile barışık olmayan küçük aşiretler daha güçlü
olmayan Memani aşiretinin belediye yönetiminde
söz sahibi olmasının yararlı olacağını uzun uzadı-
ya anlatmışlar bir birlerine sonunda 1937 de kurulan
belediyenin ilk başkanı bütün uğraşlara rağmen To-
run aşiretinden seçilmiş”41.
Torunların Kürt olduğu ve Türklerle ilgisinin ol-
madığı iddiası, internet ortamında yazılmış bir ça-
lışmada şu şekilde yer almaktadır: “Anadolu’nun
dışında yasayan başka yörelerden Kürtlerin, Orta
Anadolu’ya göç ettikleri görülmüştür... Araştırmacı
Wolfram Eberhard bir incelemesinde Kozanoğulla-
rının aslında Kürt olduğu ve zamanla Türkmenleş-
tiklerini belirtmektedir. Değişik kaynaklarda Kars,
Ağrı, Mus, Van, Erzurum, Adıyaman ve Urfa yöre-
sinden Kürtlerin farklı zamanlarda Orta Anadolu’ya
göç ettikleri belirtilmektedir. Genellikle Kars ve yö-
resinde Kürt aristokrasisini temsil eden Torunlar
denilen bir tabaka ve aşiretten bazı unsurların Orta
Anadolu’da günümüze kadar varlık göstermiş olma-
sı, Kürdistan’dan buraya yönelik göçlerin tipik bir
işaretidir. Kaynaklarda zaman zaman Mala Kosan
(Köseler Konagi) diye adlandırılan bu aşiretten in-
sanların ne zaman buraya geldikleri bilinmiyor. Ör-
neğin Polatlı yöresinde Köseler ve Yunak yöresinde
Torunlar adlı yerlerin bulunduğu saptanmıştır. Fatma
Yeşilöz ve Elife Kart’in birlikte hazırladıkları bir lisans
tezinde, Cihanbeyli’ye bağlı Gölyazi kasabasında
asilzade olarak tanınan Torunoğulları adında bir aşi-
retin olduğu belirtilmektedir”42. W. Eberhart’a atıf ya-
pan yazar kaynağın adını ve sayfasını vermemiştir.
Ancak Eberhard’ın Kozanoğullarından bahsettiği
tek eseri 1951 yılında Çukurova’daki aşıklık geleneği
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 241
hakkındaki eseri olup, bu eserde ise Kürtler hakkın-
da şu ifade kullanılmıştır: “Arslan Ali denilen Ali Soy-
lu, Adana yakınlarındaki Kozan kasabasında yaşar.
40 yaşının biraz üstünde ve Türkmenistan’dan göç
eden bir Kürt grubun tamamen Türk olan boyunun
bir üyesidir”43. Diğer yandan bilindiği üzere Eberhart,
İslam öncesi Türk tarihi hakkında yazdığı eserlerde
tamamen Çin kaynaklarını kullanmıştır. Dolayısıyla
Çin kaynaklarında Kozanoğullarından bahsetmis
olması -eğer Alakon’un kaynağı doğruysa- onların
Türklüğü hakkında önemli bir kaynaktır. Fakat bilin-
diği gibi Kozanoğuları’nın tarihi XVII. yüzyılda başlar
ve Avşar boyundan ayrılıp Kozanoğulları olarak Ga-
ziantep, Adana ve Kayseri coğrafyasında görülmüş
bir beyliktir. Ahmet Cevdet Paşa da Çukurova’daki
Kozanoğulları’nın iskânı hakkında “Kazan-oğulları
hanedanından ‘torun’ tabir olunur beylerden… Kay-
seriyye sancağında ikametlerine karar verilmekle…
”44 diyerek Kayseri sancağına iskan edildiklerini ve
Torun olduklarını belirtir.
Rohat Alakom’un yukarıda ve çeşitli eserlerinde
iddia ettiği gibi Kürtler, Türklerden ayrı bir millet ise
vermiş olduğu Kozanoğulları, örneği dahi Kürtler
ile Türklerin aynı kaynaktan geldiğinin en açık delili
olsa gerek.
Ayrıca Kozanoğulları hakkındaki tek bir örnekten
hareket etsek dahi, tarihi bir bilginin, ideoloji uğruna
nasıl çaptırıldığını, konu hakkında bilgisi olan, aklı-
selim herkesin görmesi mümkündür.
Dadaloğlu’na ait olduğu kabul edilen aşağıdaki
iki ağıtta Kürt-Türk kavramı hakkında önemli bilgiler
veriyor olsa gerek. Bu ağıtlardan ilkini Ali Rıza Yal-
gın 1942 yılında Avşarların Bozdoğan oymağında
derlemiş olup, Çay adlı eserine olduğu gibi almıştır:
“Ömer ağa devamla “Aşirette dağlarda yaşayan-
lara ‘Kürt’ derler. Bir gün Cerit’ten Bekir Hasan Bey,
Dadaloğlu’nu odasına çağırmış, türkü söyletiyormuş.
Mecliste iki adam Dadaloğlu’nu dinlerken birbirinin
kulağına fısıldamışlar. Demişler ki : ‘Bu âşık iyi âşık,
ama Kürt olmasaydı’. Dadaloğlu bunu duymuş, söy-
lediği türküyü bırakmış bu heriflere cevap vermiş:
Atına vurdu da gümüş ireşme
Tecerli’den Cerid’e baş koşma
Ha dence bin atlısı binerde serçeşme
Mürseloğlu Kürt yeğeni değel mi?
Yoğ, yoğ olmuş da gidiyor göçü
Bağ ve bostan olmuş evinin içi
Darılınca da Şammar’a yiyirdi göçü
Kerimoğlu Kürt yeğeni değel mi?45
242 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Mehmet Eröz’de, 1966’da Kayseri’nin Pınarbaşı
ilçesine bağlı Söğütlü (Köy halkı Avşar) köyünden
Âşık Ömer’in kız kardeşinden Dadaloğlu’nun yuka-
rıdaki ağıtının daha uzun halini derlemiştir. Burada
geçen Türkmen beyleri Kürt olarak, yani ağıttan da
anlaşılacağı gibi kanun ve düzen tanımayanlar
olarak tanıtılmıştır.
Delme dakma değel, evvelden ağa
Bal sumak çektirir solundan sağa
Umucuya verir atınan deve
Bektaşoğlu Kürt yeğeni değelmi
Avşar gedip gerisine dönünce
Ördekli’de belli yurdu konunca
Hah demeden bin atlısı binince
Avşar Beğ Kürt yeğeni değelmi
Atlar enerde babam çeşmeye
Ebbeğesi vurur gümüş ireşme
Cerid’inen Tecir’e baş goşma
Gücüğaloğlu Kürt yeğeni değelmi
Ah ediyor garaları görenler
Tütünün sündüğü yere atı salanlar
Üç tuğlu vezirden duzzak alanlar
Mursaloğlu Kürt yeğeni değelmi
Çarşı bazarıdı evinin içi
Avşar iskân getti neyidi suçu
Düşmanın üstüne çekerdi göçü
Avşar Beğ Kürt yeğeni değelmi
Aşşığın dalgası galman kusura
Bizim eller iskân gitti yesire
Boğazı çanlı gartal endi Mısır’a
Göveloğlu Kürt yeğeni değelmi46
Mardin’de yaptığımız bir saha araştırmasında
soyadı Artukoğlu olan ve bu boydan geldiklerini bi-
len insanların, ana dillerinin günümüzde Arapça
olduğunu biliyoruz. Ayrıca Diyarbakır merkezindeki
bazı Avşarların, ana dillerinin Türkçe, bazılarının da
Zazaca olduğunu yaptığımız bir başka saha araş-
tırmasında tespit etmiştik. Diğer yandan 22. dönem
Diyarbakır milletvekili Cavit Torun, Çermikli olup ana
dili Zazacadır. Dolayısıyla bu örnekler bile dil fark-
lılığının önemli araştırma konusu olduğunu, ancak
milliyet ya da çok kullanılan tabirle “etnik kimlik” için
yeterli olmadığının en açık göstergesidir.
Eski Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Nec-
det Torun da özel konuşmamız da aslen Erzurum’un
Hınıs ilçesinden olup Konya doğumlu ve Avşar oldu-
ğunu belirtmişti.
Bu makalenin yazarı da Avşar boyunun bir kolu
olan Torunlardan olup, köklerinin Nadir Şah’a da-
yandığını atalarından dinlemiştir. Ayrıca yörede To-
run Paşa olarak bilinen bir yakınımın 1900’lerin ba-
şında kaleme aldığı elyazmasında da aynı bilgilerin
olduğunu görmüştür. Van merkezi ve Erciş ilçesinde
yaptığımız araştırmaya göre de buradaki Torunların
bir kısmının ana dili Kırmançca, bir kısmı ise Türkçe-
dir. Ancak her iki grup da kökenlerinin Nadir Şah’dan
kaynaklandığını söylemektedir.
Ayrıca İran’ın Basra, Urumuyi, Horasan ve diğer
bölgelerindeki ve Afganistan’daki Avşarların bir kıs-
mı Farsça bir kısmı da Türkçe konuşur. Azerbaycan
Avşarlari ise Azeri Türkçesini konuşur. Dolayısıyla
dil kültürler için çok önemli olmakla beraber, kültürü
ve milliyeti belirlemede tek başına yeterli değildir.
Kürtleri ve Zazaları, Türk’ten ayrı bir etnik* grup
veya millet olarak görenlerin, ırk kavramına göre
daha masum görülen etnik kavramını kullandıkları
herkesin malumudur.
Yukarıda ortaya koyduğumuz Torun aşireti hak-
kındaki bilgileri, Kürt milliyetçilerinin Kürt kavramı
içinde gösterdikleri birçok aşiret için de teşmil edebi-
liriz. Dolayısıyla Torun aşireti ve benzer örneklerden
hareketle, ‘o kafalar’, Torunlar ve benzerleri için ayrı
bir ırk-etnik grup veya milleten söz edilebilir mi? Bu
soruya cevap bulunduktan sonra, Kürtler ile Zaza-
ların, Türk’ten ayrı bir ırk-etnik grup veya millet olup
olmadığı tartışmalarına geçebilirler. Aksi takdirde
‘onlar’, "ben yazdım oldu mantığı”yla baş başa kal-
mak zorundadırlar.
Ayrıca yukarıda yazdıklarımızı düşünerek, bu
satırların yazarına ve benzerlerine bir ırk-etnik grup,
millet veya moda tabirle “kimlik” bulmak gerekmez
mi?
Sonuç olarak, “etnik modacılar” ya da “etnik
teorisyenler”e sorumuz şu: Genelde Avşarlar, özel-
de Torunlar ve benzerleri, hangi milletten(?) veya
bazılarının çok kullandığı tabirle hangi “etnik-
ırk”tandır?
Kart-Kurt Teorisi ve Kaynağı
Bilindiği gibi teoriler doğrulanmak veya yanlış-
lanmak üzere atılan genel görüşlerdir. Eğer teori,
yapılan araştırmada doğrulanırsa bir kural haline
gelir. Yanlışlanırsa o yanlıştan hareketle doğrular
araştırılır. Böyle olmakla beraber Türkiye’de teoriler
bilimsel doğrular veya gerçekler gibi sunuluyor veya
eleştiriliyor. Üstelik bu anlayış konu hakkında yeterli
bilgi sahibi olunmadan yapılıyor.
Örneğin emekli komutanlarla yaptığı mülakattan
sonra Bila şöyle diyor:
“Aytaç Yalman Paşa’nın çok değerli bulduğum
analizinin, bir “itiraf” veya “kişisel vicdan muhasebe-
si” biçiminde ele alınması ve öyle sunulması gayre-
tidir.
“Aytaç Paşa, isabetli bir analizle, PKK terörün-
den önceki dönemde, sorunun henüz sosyal boyut-
tayken görülemediğini belirtmiş ve 1970’li, 1980’li yıl-
larda izlenen resmi politikayı irdeleyerek eleştirmişti.
Aytaç Paşa’nın o yıllarda genç bir subay olarak karar
verici konumda olmadığını belirtmeye bile gerek yok.
Esasen, Aytaç Paşa’nın bu eleştirel yaklaşımı, 70’li
ve 80’li yılların resmi devlet politikasına ilişkindir. Hal
böyleyken Yalman Paşa’nın yaptığı, iyi niyetle ileriye
yönelik bir projeksiyon için yardımcı olmaktı”47.
Bila bu yorumundan sonra Yalman’dan şu bilgile-
ri aktarır: “Oysa bizler o dönemde, ‘Kürt yoktur’ diye
eğitilmişiz. Kürtleri, Türklerin kolu olarak görüyoruz.
Ortalıkta işte dağlarda gezerken, karda yürürken
kart-kurt sesleri çıktığı için Kürt denilmiştir, gibi tarif-
ler dolaşıyor. O dönemde sosyal istekleri bile biz ‘yı-
kıcı faaliyetler’ kapsamında görüyoruz… Cumhuri-
yet dönemindeki isyanlardan sonra 1938’den 1970’e
kadar terör yok. Sosyal sorun dönemi dediğim, bu
dönemdir”48.
Yalman Paşa’nın “…bizler o dönemde, ’Kürt yok-
tur’ diye eğitilmişiz. Kürtleri, Türklerin kolu olarak
görüyoruz. Ortalıkta işte dağlarda gezerken, karda
yürürken kart-kurt sesleri çıktığı için Kürt denilmiştir,
gibi tarifler dolaşıyor” ifadesini her şeyden önce üs-
lup açısından yakışık değil.
Diğer yandan dünyanın her yerinde insanlar
eğitime-öğretime tabii tutulur. Ayrıca eğitim-öğretime
tabi tutulan insanlar öğrendiklerini kendi bilgi ve
mantığına göre değerlendirerek bir sonuca varır.
Eğitim-öğretim her şeyden önce yeni bilgiler
üretmeye ve bağımsız düşünmeye yöneliktir. Bir
başka deyimle eğitim–öğretim yanlış ile doğruyu
birbirinden ayırabilme ve kendi fikrini oluşturabilme
amacını taşır. Eğer eğitim-öğretim sürecinde alınan
bilgilere yenileri ilave edilmez ya da yeni yorumlar
getirilemezse, sadece ezbercilik yapılır ve eski ka-
lıplar tekrar edilir.
Neticede sağlıklı olmayan bir sosyalleşme karşı-
mıza çıkar. Kendisini geliştiremeyen insanlar ve sos-
yal gruplar ezbere veya taklide dayalı, tek tip düşü-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 243
nen insan tipleri ve sosyal grupları meydana getirir.
Bu kısa açıklamanın ardından Yalman Paşa ve
onun gibi düşünenlere şunu sormak gerekir:
Bir ülkede Jandarma Genel Komutanlığı ve Kara
Kuvvetleri Komutanlığı yapmış ya da yapacak insan-
ların “biz öyle eğitildik” söyleminin arkasına sığınma
lüksü olabilir mi? Öğrenilenlerin doğruluğunu araş-
tırmak veya görev vererek konuyu uzmanlarından
öğrenmemek gibi bir hakları var mı? Bu ve benzer
soruların cevabı veya cevapları Yalman Paşa gibi
devletin yönetiminde söz sahibi olanları temel soru-
nu olması gerekmez mi?
Kangal köpeği ve Türk mitolojisindeki kurt hak-
kında yaptığı yorumla bazı çevrelerde hayli ilgi ve
sempati toplayan Türköne, yukarıdaki görüşe şöyle
katılır:
“Kangal meselesi bir ironiydi. Ama yazının temel
tezi şuydu: Kurt sembolü etrafında kaç kişi toplaya-
bilirsiniz? Kurt sembolü Türklere ait bir sembol değil.
Kurdu, Kurtuluş Savaşı döneminde Yakup Kadri Ka-
raosmanoğlu icat etmiş. Osmanlı’da yok, Selçuklu-
larda yok, Akkoyunlular’da, Karakoyunlular’da yok.
Adı üstünde koyun, nasıl olsun. Anadolu’da Oğuz
boyları, Karakeçiler. Hep keçi, hiç kurt yok. Ben bir
çarpıklığı göstermek ve iman edilen şeylerin saçma
olduğunu gündeme getirmek için yazmıştım”49.
Türköne bir başka yazısında ise şöyle der: “Bu-
gün Kürtlerin “müstakil hüviyetli bir ırk” olup olma-
dığını kimse tartışmıyor. Kürt kelimesinin yöre hal-
kının dağda yürürken çıkarttığı “kart-kurt” sesinden
türediği iddiasını, bir zamanlar bu iddiaya sarılmış
olanlar bile, en son eski Kara Kuvvetleri Komuta-
nı Aytaç Yalman’ın vurguladığı gibi ironi konusu
yapıyor”50.
Bir defa milleti ırk olarak tanımlamak hiç bir ilmî
gerçeklikle açıklanamaz. Yukarıda etnik kelimesi
hakkındaki yorumun burada onaylandığını görü-
yoruz. Bu zihniyetin, yani Kürtleri ayrı bir ırk olarak
görenlerin aynı zamanda da ırk’a göre daha az tep-
ki uyandıran etnik kavramını kullandıkları biliniyor.
Ancak o insanların öncelikle yukarıda yazılanları
düşünerek soyları benim durumumda olanlara bir ırk
bulması gerekmez mi? Şayet onlar, benim gibilere
bir ırk bulabilirlerse, Kürtlerin de ayrı bir ırk olup ol-
madığı tartışmasına geçebilirler. Aksi takdirde onları
“ben yazdım ve oldu” inancı ve mantığıyla baş başa
bırakmak zorundayız.
Yukarıda bilimsel araştırmalara ışık tutan genel-
lemelere teori denir; teoriler araştırmalar sonucunda
ya kabul edilir ya da reddedilir demiştik.
244 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Kart-kurt teorisi ise Macar asıllı Türkolog
Nemeth’e aittir. Bilindiği gibi bugünkü Macaristan’ı
kuran Türk boyları arasında Kürt adıyla bilinen boy-
lar olduğu gibi, Tuna boylarında Kürt isimli köyler de
vardır51.
“Yurt Kuran Macarlar’ın Tarihi” adlı eserin-
de Nemeth, Macarları oluşturan boyları sayarken
Kürtler hakkında şu yorumları yapar: “Dördüncü
boyun ikinci kısmının adı Koytry, yani Kürt (Kürtü)
dür… Kürt adı konusunda en eski Macarca veriler
Kutru, Kurt şeklindedir. Bunu daha sonra Kirt, Kut-
ru, Kyürth şeklinde de görüyoruz… Bacs, Borbod,
Heves, Jasz-Nagy-Kunszolnok, Komaran, Nograd,
Nyitra, Pozsony, Temes (veya Torontal) illerinde Kürt
yer adları mevcuttur… Kürt adının Türkçedeki* genel
anlamını da tanıyoruz. Tarançı lehçesinde "yeni yağ-
mış kar" anlamındadır. Şorca’da "çığ", Kazan Türk-
çesinde "Kar yığını" anlamında ortaya çıkıyor. (-k)
ekiyle Kırgız vs. de ise "Körtük", "yani yeni yağmış
kar, derin kar, kar yığını" anlamına gelmektedir. Ka-
rakteristik bir hususiyet ki aynı anlama gelen bir ke-
lime Macar boy adı olarak rol oynamaktadır… Kürt
boy adının Moğolistan’da ve Kafkasya Türklüğünde
birbirinden bağımsız bir şekilde ortaya çıkması pek
muhtemel bir şey değildir52. Bazılarınca ironi konusu
yapılan “kart-kurt” teorisinin aslı budur.
Dolayısıyla kendi çalışma alanında dünyaca
meşhur olan bir Türkolog tarafından dile getirilen bu
görüşlerin tartışılması bilimsel bir mantığı gerektirir.
Yani yukarıdaki görüşü ironi konusu yapanların, fark-
lı anlayıştaki Türkologların görüşlerinden hareketle
dile getirilen anlayışın niçin tutarsız olduğunu ispat
etmesi gerekir. Fakat kıt bilgi ile bol teori kurmaya
hevesli bir zümre “kart-kurt” adıyla bir teori olmadı-
ğı halde önce, var olduğunu savunuyorlar, sonra da
savundukları bu teoriden bir ironi üreterek eleştirile-
rine payanda yapıyorlar.
Kürtler Hakkındaki Mitolojik Teoriler
“Kart-kurt teorisi” oluşturupta sonradan ona iro-
nik yaklaşanları bundan sonra yazacaklarım çok kız-
dıracaktır. İlk aktaracağım, “Kürt ırkı” meydana getir-
mek isteyenlerin ve onların ağzıyla konuşup yazan-
ların sıkça başvurduğu, hatta zaman zaman başucu
muamelesi yaptıkları kitaplardan Şehname’deki mi-
tolojik bilgiler:
“O parlak günler kara günler oldu. Herkes
Cemşid’e itaatten vazgeçti... Her taraftan bir padi-
şah, her yerden ileri gelen bir adam çıktı ve asker
toplayıp savaşa hazırlanarak, Cemşid’e karşı düş-
manlık gösterdi. Askerler birer birer İran’dan çık-
tılar ve Arapların memleketine doğru yol almağa
başladılar. Orada, ejderha yapılı büyük bir padişah
olduğunu haber almışlardı. Kendilerine bir padişah
arayan bütün İran süvarileri hep birden Dahhak’a
gittiler. Onu padişahlıkla övdüler ve İran’a padişah
olarak kabul ettiler. Bunun üzerine bu ejderha yapılı
padişah rüzgar suretiyle geldi. İran’da saltanat tacını
başına koydu... Dahhak, saltanat tahtına oturduk-
tan sonra, bin yıl padişahlık etti. Bütün dünya onun
idaresi altına girdi... Her gece, ister halktan veya
isterse yiğitler soyundan olsun, iki delikanlıyı aşçı,
padişahın sarayına götürür ve bunlarla onun der-
dine derman bulmak isterdi. Bunları öldürür, beyin-
lerini çıkarır, yılanlara yiyecek yapardı. (Padişahın
soyundan-memleketinden olan iki insan en azından
iki insandan biri kurtarmak amacıyla saraya aşçı ola-
rak girerler ve bunlar) bir koyunun beynini çıkarıp,
öldürdükleri gencin beyni ile karıştırdılar. Ötekinin
canını bağışlayarak ona, ’git, bir yerde gizlen, canı-
nı kurtar! Mamur şehirlerde yaşama. Bundan sonra
senin yaşayacağın yer, dağlar ve ovalardır’ dediler.
Onun kafası yerine değersiz koyun kafasından yı-
lanlara yiyecek yaptılar. Bu suretle, her ay otuz genç
canlarını kurtarıyorlardı. Zamanla kimin nesi oldukla-
rı belirsiz olan bu gençlerin sayısı iki yüzü buldu Ahçı
her gün birkaç keçi ve koyun ovaya salar, bunlara
gönderirdi. İşte bugünkü Kürt kavminin aslı bunlar-
dan türemiştir* ki, bunlar mamur şehir nedir bilmez-
ler. Bunların evleri, çöllerde kurulmuş çadırlardan
ibarettir. Kalplerinde hiç Tanrı korkusu yoktur”53.
Kürtlerle nevruz kavramı arasında bağ kuranla-
rın farkında olmadıkları ya da olmak istemedikleri
bir başka bilgi de nevruz olayının Bağdat ile Kudüs
arasında geçtiği ve Kudüs civarında Dahhak’ın ya-
kalanarak bir dağda taş üzerinde bağlanarak bıra-
kıldığıdır54. Demirci Kava (Gave)’nin Dahhak’a karşı
halkı ayaklandırmak için konuşma yaptığı esnada
mızrağının üzerine geçirdiği önlüğündeki renkler
de “mor, kırmızı, sarı”dır. Efsanesi çok büyütülen
Demirci Kava (Gave)’nin Şehname adlı eserde bir
tek fonksiyonu olup o da halkı Dahhak’a karşı Fe-
ridun etrafında birlik olmaya davet etmesidir. Zaten
eserde bundan sonra Kava (Gave) hakkında bir tek
cümle dahi geçmez55.
Şehname’de yer alan yukarıdaki mitolojik bilgi
“Şerefname”de de aynen ifade edilerek56 ilave ola-
rak şu görüşlere de yer verilir:
a). “Kürtlerin bu adla adlandırılmalarının tek
nedeni, aşırı cesaretleri ve savaşçılıklarıdır. O ka-
dar ki, kavga alanlarında, savaş meydanlarında ve
diğer çetin durumlarda tehevvür ve pervasızlıkla
nitelendirilmişlerdir”57 .
b). “Bazı düşünürler de, ’Kürtler, Allah’ın üzer-
lerinden perdeyi kaldırdığı bir cin topluluğudur’
demişlerdir”58.
c).”Bazı tarihçiler de, cinlerin, Havva’nın kızlarıy-
la evlendiklerini, onlardan da Kürtlerin doğduğunu
öne sürmüşlerdir”59 .
d). “Türkistan’ın en büyük hükümdarlarından biri
olan Oğuz Han, Medine-i Münevvere’de -onun sa-
kinine en üstün selam olsun- bulunan, peygamber-
lerin övüncü ve yaradılmışların Efendisine* bir heyet
gönderdi. Bu heyetin başında da, Kürt büyüklerin-
den ve ileri gelenlerinden Buğduz adlı bir kişi vardı;
kendisi çirkin görünüşlü, kaba, katı kalbli, ele avuca
sığmaz bir kişiydi. Çirkin görünüşlü, iri yapılı bu elçi,
Peygamber’in –salat ve selam onun üzerine olsun-
gözüne görününce Peygamber’in canı sıkıldı ve on-
dan şiddetle nefret etti. Elçiye, kabilesi ve mensup
olduğu soy sorulunca, Kürt topluluğundan olduğu
cevabını verdi. İşte o zaman Peygamber –salat ve
selam onun üzerine olsun- Kürtler’e beddua ederek
şöyle dedi: Yüce Allah bu topluluğu, kendi arasında
ittifaka ve birleşmeye muvaffak etmesin; yoksa bir-
leştikleri takdirde, onların elleriyle dünya yok olur”60.
Bozarslan Şerefname’deki diğer mitolojik bilgi-
ler için bir şey demez ve dip notta açıklama yapmaz-
ken, bu son mitolojik bilgi için “bu hikâye tamamen
uydurmadır, söylentiden ibarettir”61 ifadesiyle bir dip-
notta açıklama yapar.
Çevirmenin bu tavrı karşısında şunları sormak
gerekir? Bozarslan diğer mitolojik bilgileri neye göre
kabul ediyor? Bunu neye göre kabul etmiyor. Yoksa
Bozarslan’ın son bilgiye tepkisi ilmi değil, siyasi bir
kaygıdan mıdır? Çünkü görüldüğü gibi diğer bilgi-
lerin de son bilgiden daha az masum olmadığı or-
tadadır.
Kürtlerin kökeni hakkındaki bir başka efsane-
de Saltuk-name’dedir. Çay, bu efsaneyi Saltuk-
name’nin Topkapı nüshasından olduğu gibi eserine
almış olup, şöyle özetler: “Hz. Süleyman’ın odalık-
ları ile Şeytan’ın münasebetine dayalı bir türeyiş ef-
sanesidir. Bu efsane ile Kürt adı verilen unsurların
menşeyi Arap aslına çıkarılmaktadır”62.
Sonuç olarak Macar asıllı bir Türkolog’un “kart-
kurt” yorumu Macaristan’daki Kürtler ile Asya Türk
kültürü arasındaki ilişkiyi aramaktan kaynaklanmış
olup, son söz de söylenmiş değildir. Sadece bir ba-
kış açısının ifadesidir. Bu anlayış yıllardan beri bazı
çevrelerin (Son olarak onlara Yalman Paşa da katıldı)
adeta alaycı anlayışlarının kaynağını oluşturmuştur.
Ancak, ne hikmetse kimse işin aslını arama peşine
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 245
düşmemiştir. Bu anlayışın kaynağı, araştırma yap-
manın zahmetinden kaçarak başkalarının hataların-
dan ya da kendilerince doğru olmayan anlayışların-
dan hareketle fikir edinip, ifade etme alışkanlığıdır.
Oysa bilimsel mantık ve yorum, araştırmayı olmazsa
olmaz, ön şart olarak kabul eder.
Kürtçüler, onlara zemin hazırlayanlar ya da aynı
mantıkla hareket edenler, üstelik kendilerinden baş-
ka kimseyi aydın sıfatına layık görmeyenler, yuka-
rıda topluca verdiğimiz, özellikle Kürtçülerin temel
kaynakları olan, Şehname ile Şerefname adlı eser-
lerdeki Kürt efsaneleri hakkında ne diyecekler, doğ-
rusu meraka değer.
“Azınlık, etniklik, kimlik” gibi kavramlar üzerinde
belli bir uzlaşma sağlanmadığı halde, Türkiye’de dil
kavramından hareketle “etnisite-ırk” meydana geti-
rilmeye çalışılmaktadır. Oysa aynı dili konuşanların
her zaman bir etnik grubu-ırkı, devleti ve milleti ifade
etmede yetersiz kaldığı bir sosyal gerçekliktir.
Bölge Halkının İstek ve Beklentileri
Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da yapılan bir
çalışmada bölgedeki insanların kimlik ve devletten
beklentileri konusundaki görüşleri aşağıda özetlen-
miştir63:
Halkın devletten beklentileri terör ve terörün da-
yandığı ideolojik istek ve beklentilerden tamamen
uzaktır. Örneğin “devletin sizin için neler yapması-
nı istersiniz?” sorusuna halkın %50,6’sı iş imkanı;
%25,9’u can güvenliği ve terörün durdurulmasını;
%5,0’ı da yerel dilde eğitim istemiştir. Eğitim hizmet-
leri, sağlık hizmetleri, konut ve alt yapı isteyenler
%16,8; sosyal haklar isteyenler ise %1,7’dir.
Yerel dilde eğitim isteyenlerle derinlemesine ya-
pılan görüşmelerde “böyle bir okul açılsa çocuğunu
o okula gönderir misin?” diye sorduğumuzda, bir
kişi dahi evet cevabı vermemiştir. Üstelik bize se-
nin imkânın olmasa çocuğunu İngilizce eğitim veren
bir okula mı yoksa Türkçe eğitim veren bir okula mı
gönderisin sorusu sorulmuştur.
Anadiliniz nedir sorusuna Kurmançca %60,1;
Zazaca %23,1; Türkçe %5,3; Arapça %7,2; Dersim-
ce %3,8 şeklinde cevap verilmiştir.
Evde en çok konuşulan dil : %50,5 Kurmanc,
%33,2; Türkçe; %12,8 Zazaca; %2,3 Arapça şeklin-
de bir sıralama görülmektedir.
İnsanların %40,3’ü ailelerinde Türkçe bilmeyen
bulunmadığını vurgularken, ailede Türkçe bilme-
yenlerin büyük çoğunluğunu da kadınlar ve yaşlılar
oluşturmaktadır.
246 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Etnik köken olarak kendilerini “Kürt ” olarak ni-
teleyenler %28,9, kendilerine “Kurmanc ” diyenler
%29,1, “Zaza ” diyenler %9,7, “Arap ” diyenler %3,5
oranındadır. Kendisi “Türk ” olarak hissedenlerin
oranı %19,8 olup, “Azeri ” olarak nitelendirilenlerle
(0,6) bu oran 20,4’dür.
Ana dil ve etnik köken konusunda alınan ce-
vaplar bölgede yaratılmak istenen “Kürt Kimliği ”
konusuna enteresan bir boyut getirmektedir. Etnik
kimliğin belirlenmesinde ana dil, grubun kendini ne
şekilde hissettiği hususu, yaşanılan coğrafya hatta
din ve buna bağlı mezhep ve tarikatlar da zaman
zaman bir ölçü olarak ele alınmaktadır.
Bu çalışmanın ortaya koyduğu en önemli husus,
ana dilinin Arapça, Zazaca, Kurmançca ve Dersim-
ce olduğunu ifade eden önemli bir kesimin, köken
olarak kendilerini Türk kabul etmelerini ortaya koy-
masıdır. Diğer yandan Kurmanc bölgede konuşulan
bir diyalekt olmasına rağmen %29,1’lik bir kesimin
“Kurmancı” teriminin etnik kökenlerini de ifade ettiği-
ni kabul etmiş olmalarıdır.
Ana dil ve etnik köken konusunda kendisini
“Kürt” ve “Kurmanç” olarak kabul eden kesimde göç
sebebiyle ilgili olarak devlet aleyhtarı (devlet baskı-
sı, korucu baskısı) bir tutum benimsenmiştir. Ancak
Zazalar’da bu oran Türk, Arap, Azeri unsurlara göre
yüksek olmasına rağmen, kendisini Kürt kabul eden-
lere ve Kurmançlar’a göre oldukça düşüktür. Ken-
disini Kürt kabul edenlerde göç sebebi olarak örgüt
baskısını dile getirme oranı çok düşükken; Kurmanç
ve Zazalar’da bu oran Türkler’e yakındır. Kurmanç-
lar temel göç sebebi olarak örgüt ve devlete aynı
oranlarda yer vermişlerdir.
______________________________________________
* Dr., Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi
1 Fenton Steve, Etnitisite Irkçılık, Sınıf ve Kültür (Çev. N.
Şad), Phoenix Yayınevi, Ankara, 2001, s. 4.
2 Marshall Gordon, Sosyoloji Sözlüğü (Çev. O. Akınhay,
D. Kömürcü) Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1999, s.
215.
3 Fenton Steve, a. g. e., s. 5-6.
4 Fenton Steve, a. g. e., s. 8.
5 Fenton Steve, a. g. e., s. 15.
6 Bilgin Nuri, e. g. e., s. 55.
7 Bilgin Nuri, Sosyal Bilimlerin Kavşağında Kimlik Soru-
nu, Ege Yayanları, İzmir, 1994, s.33.
8 Niyazi Mehmet, Millet ve Türk Milliyetçiliği, Ötüken Neş-
riyat, 2005, s. 151–152.
9 Ksenophon, Anabasis-Onbinlerin Dönüşü, Hürriyet Ya-
yınları, , İstanbul, 1974, s. 111.
10 Çay M. Abdulhaluk, Her Yönüyle Kürt Dosyası, Boğazi-
çi Yayınları, İstanbul, 1993, s. 33.
11 Nikitin Bazil, Kürtler Sosyolojik ve Tarihi İnceleme( Çev.
H. Demirhan, C. Süreyya ), Cilt I-II, Deng Yayınları, İs-
tanbul, 1994, s. 23–24.
12 Mcdowall David, Kürtler (Z. İnanç), Avesta Yayınları,
İstanbul, 2000. s. 29.
13 Türköne Mümtaz, “Bizim Kürtler”, Zaman Gazetesi,
13.11.2007.
14 Tori W, Birlikte Olduğumuz Halklar, Koral Yayınları, İs-
tanbul, 1991.
- TORİ W Ve TORİ N, Kürt Kökeni ve Büyük Boyları,
Koral Yayınları, İstanbul, 1991.
- Ekrem Cemil Paşa, Kürdistan Kısa Tarihi, Doz Yayın-
ları, İstanbul, 1998.
- Eıckstedt Egon Von, İlk Çağlardan Günümüze Türkler,
Kürtler, İranlılar (Çev. H. Işık), Fırat Yayınları, İstanbul,
1993.
- Mehmet Emin Zeki, Kürdistan Tarihi, Beybun Yayınla-
rı, İstanbul, 1992.
- Bulut Faik, Horasan Kimin Yurdu, Berfin Yayınları, İs-
tanbul, 1998.
- Lazarev M. S. ve Mıhoyan Ş. X, Kürdistan Tarihi (İ.
Kale), Avesta Yayınları, İstanbul, 2001.
- Nikitin, B., a. g. e.
15 Kalman, M, Batı-Ermenistan (Kürt İlişkileri) ve Jenosid,
Zel Yayıncılık, İstanbul, 1994. s. 8, 200.
16 Küçük, H., http://www.alevileriz.biz/showthread.
php?t=1499 (7.12.2007).
17 [ALAKOM] Rohat, Kürdoloji Bilimin 200 Yıllık Geçmişi
(1787–1987), Deng Yayınları, 1991.
18 Fritz, Kürtlerin Tarihi (Çev S. Şanlıer), Hasat Yayınları,
İstanbul, 1992, s. 15.
19 Saussure, Ferdinand de, Genel Dilbilim Dersleri
(Haz. C. Bally; A. Sechehaye; A. Riedlinger), (Çev. B.
Vardar),Birey ve Toplum Yayınları, Ankara, 1985, s.
246.
20 Achard Pierre, Dilsel Toplumbilim (Çev. D. Kırımsoy),
İletişim Yayınevi, İstanbul, 1994, s. 23.
21 Tacar Pulat, Kültürel Haklar Dünyadaki Uygulamalar ve
Türkiye İçin Bir Model Önerisi, 1996, s. 70-71.
22 Aksoy Mustafa, Doğu Anadolu Kültürü Üzerine Bir İnce-
leme, Yeni İnsan Yayınları, İstanbul, 2007, s. 85.
23 Aras Ahmet, “Doğu’da Feodalite Var mı?”, Ant Dergisi,
S: 138, 1968.
24 http://www.kurdenkirsehire.com/Nuce-Haber/torino.
html (21.12.2008), (Rohat Alakom, “Arîstokratên Kurd:
Torin”, Stockholm, 2004). Bu eser Türkiye’de Avesta
Yayınları tarafından “Torin Arîstokratên Serhedê” adıyla
2009’da yayımlanmıştır.
25 Beşikçi İsmail, Doğu’da Değişim ve Yapısal Sorunlar-
Göçebe Alikan Aşireti-, Doğan Yayınevi, Ankara, 1969.
26 Seferoğlu Ş. KayaŞ, TÜRKÖZÜ H. Kemal, 101 Soruda
Türklerin Kürt Boyu, Türk Kültürünü Araştırma Enstitü-
sü, Ankara, 1982, s. 63, 6.
27 Orhonlu Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin
İskânı, Eren Yayaıncılık, İstanbul,1987, s. 15, 47, 57.
28 Kaya A. Menderes, Avşar Türkmenleri, Geçit Yayınları,
Kayseri, 2004, s. 207.
29 Gökalp Ziya, Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik İncele-
mesi (Haz. İ. Beşikçi), Ankara, Komal Yayınları, 1975, s.
64–65
30 Kırzıoğlu M. Fahrettin, “Selçuklu Fetihlerinden (1064-
1071) Önce Doğu Anadolu’da Türk Boy ve Oymakla-
rından Kalma Dağ ve Su Adları”, Türk Yer Adları Sem-
pozyumu Bildirileri, Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara,
1984, s. 76.
31 Yinanç M. Halil, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, İstan-
bul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1944, s. 173–174.
32 Halaçoğlu Yusuf, XVIII. Yüzyılda Osmanlı
İmparatorluğu’nun İskan Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleşti-
rilmesi, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1988, s. 54-
55.
33 İnan Abdulkadir, “Gaziantep Vilayetinde Elbeyliler”,
Halk Bilgisi Haberleri, Sayı 40, 1934, s. 75.
34 Şahin Ali, Güney Anadolu’da Beğdili Türkmenleri ve
Baraklar, Ankara, 1961, ss. 25, 57, 68, 69.
35 Suriye Carablus Civarındaki Türkmen Aşiretleri”, http://
congarhaber.blogcu.com/ILBEYLILER/ (08. 07. 2008).
36 http://nizip.meb.gov.tr/index.php?islem=okullar&goster
=detay&okulid=99 (08. 07. 2008)
37 http://www.kirikhan.org/index2.php?option=content&ta
sk=view&id=81&pop=1&page=0 (08. 07. 2008)
38 Eröz Mehmet, Doğu Anadolu’nun Türklüğü, İrfan Yayı-
nevi, İstanbul, 1982, s. 145–146.
39 Yavuz Edip, Doğu Anadolu’da Dil Onomastik İlişkileri
Üzerine Bir Deneme, Türk Kültürünü Araştırma Enstitü-
sü, Ankara, 1983, s. 26.
40 Bozkurt İbrahim, Tarih Boyunca Aşiretçilik ve Şanlıurfa
Aşiretleri Tarihi, İmaj Yayıncılık, Şanlıurfa, 2003.
41 Esin Seyfettin, Patnos’ta Belediye Trajedisi (2.Bölüm),
http://aznavur.blogcu.com/12794341 (08. 07. 2008).
42 Alakom Rohat, “Orta Anadoluya Göç Veren Yörele[r]”,
http://www.bumsuz.net/Tarih/ortaanadolu_goc_kurtleri.
html (08. 07. 2008).
43 Eberhard Wolfram, Güneydoğu Anadolu’dan Aşık Hika-
yeleri (Çev. M. K. Van Der Hoever), Türk Dil Kurumu
Yayını, Ankara, 2002, s. 9.
44 Ahmet Cevdet Paşa, Ma’ruzat (Haz. Y. Halaçoğlu),
Çağrı Yayınları, Ankara, 1980, s. 164.
45 Çay M. Abdulhaluk, a. g. e., s. 289.
46 Eröz Mehmet, a. g. e., s. 29-30.
47 Bila Fikret, Milliyet gazetesi, 11.11.1973.
-Diğer gazeteci ya da “gazeteci mantıklı
akademisyenler”in, bu konudaki görüşleri için basındaki
haberlere ve köşe yazılarına bakılabilir.
48 Bila Fikret, Milliyet Gazetesi, 3.11.2007.
49 Türköne Mümtaz’er, “Özel Mülakat”, http://www.turkti-
me.com, (22 Kasım 2007).
50 Mümtaz’er Türköne, “Bizim Kürtler”, Zaman Gazetesi,
13.11.2007.
51 Çay M. Abdulhaluk, a. g. e., s. 265-267.
-RASONYI Laszlo, Tarihte Türklük (Çev. H. Z. KOŞAY),
Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1985.
52 Çay M. Abdulhalûk, a. g. e., s. 265-267.
53 Firdevsi, Şehname, (Çev., M. Lugal), C. I, Milli Eğitim
Balkanlığı Yayınları, İstanbul, 1992, s. 101-102, 104-
108,
54 Firdevsi, Şehname, s. 154-155.
55 Firdevsi, Şehname, s. 125-131.
56 Şerefhan, a.g. e., s. 17-19.
57 Şerefhan, a. g. e., e., 19.
58 Şerefhan, a. g. e., s., 19.
59 Şerefhan, a. g. e., s. 19.
60 Şerefhan, a. g. e., s. 24-25.
61 Şerefhan, a. g. e., s. 25 (Bozarslan’ın notu).
62 Çay M. Abdulhalûk, a. g. e., s. 42-45.
63 Aksoy Mustafa, AVŞAR Zakir, “Doğu ve Güneydoğu
Anadolu Bölgeleri’nde Terörün Neden ve Sonuçları”,
21. Yüzyılda Türk Dünyası Jeopolitiği, 3. Cilt, Ankara,
2003. Bu makaleye temel oluşturan veriler için “Doğu
ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi ”nde (Ağustos-
Eylül,1997’de) Mustafa Aksoy ve Zakir Avşar başkan-
lığında bir ekip tarafından alan çalışması yapılmıştır.
Alanda (Elazığ, Tunceli, Diyarbakır, Batman, Mardin,
Şırnak, Siirt, Muş, Bitlis, Erzincan, Kars, Ağrı, Iğdır, Van
ve Hakkâri’ de) 3093 kişiye görüşme formu uygulan-
mıştır. Ayrıca Mustafa Aksoy tarafından mülki ve idari
yetkililer ile halktan bazı kişilerle mülakat ve sohbetler
yapılmıştır. (Çalışma şu isimle yayımlanmıştır: Doğu ve
Güneydoğu Anadolu’dan Terör Nedeniyle Göç Eden Ai-
lelerin Sorunları, Ankara,1998. Yukarıdaki makale ise
bu çalışmanın kısa bir özetidir.)
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 247
 OSMAN TURAN’IN TÜRKİYE’DE
MİLLİ DEVLETİN İNŞASINA BAKIŞI
AYTEKİN ERSAL*
M
illi devlet olgusu, sosyal bilimlerin üzerinde
mutabakat sağlayamadığı en çetrefil me-
selelerinden birisidir. Çeşitli disiplinlerden
gelen entelektüellerin olguyu kendi zaviyelerinden
ele alışlarının ortak metinlerde buluşmayı engellediği
düşünülebileceği gibi, olgunun farklı tarihi tecrübeler-
le siyasal hayatta tezahür edişi de ayrı yaklaşımları
tahkim eden bir durum gibi görünmektedir. Sözgelimi
İngiltere’de 1580’de başlayıp 1810’a kadar uzanan
bir tarihi süreçte cereyan eden çitlemelerle köylü-
lüğün tasfiyesi, feodal beylerin tüccara dönüşmesi,
finans kapitalin dizayn ettiği merkantil politikalarla te-
zahür eden monarşik milli devlet modeli ile Fransa’da
krallığın unvan satışlarıyla soyluluğu satın alan bur-
juvazinin, muhkem bir köylülükle şekillenen içtimai
yapıyı milli egemenlik formülasyonu ile dönüştürme
süreci, farklı yaklaşımları mündemiç süreçlerdir.1
Keza 19. yüzyıl son çeyreğinde Balkanlarda tema-
yüz eden milli devletlerle, 20. yüzyılın ilk yarısında bir
modernleşme projesi olarak vücut bulan postkolon-
yal milli devlet tecrübeleri de farklı değerlendirmeleri
zaruri kılmaktadır. Siyasal ömrünün hiçbir evresinde
ne feodal toplum aşamasını, ne de sömürge devlet
tecrübesini yaşamamış Osmanlı İmparatorluğu’nun
I. Dünya Savaşı ardından milli devletin inşa edildiği
bir modernleşme sürecine girişi de farklı değerlendir-
meyi hak etmektedir.
Yüklü bir tarihi tecrübeyi izah eden müktesebatın
üst çerçevesi iktisadi, hukuki, felsefi ve siyasi zemin-
de çizilebilir. Milli devlet iktisaden kapitalistleşmenin,
hukuken tabii hakların, fikren aydınlanmanın ve siya-
seten modernleşmenin buluşma noktalarına tekabül
etmektedir. Bu durum, olgunun tek modelle izah edi-
lemezliğini izhar etmektedir. Bir tane aydınlanma, bir
tane kapitalizme geçiş, bir tane tabii hakların gelişimi
ve bir tane modernleşme modeli yoktur. Türkiye’de
milli devletin ihdası da bu süreçten ari değildir. Bir ku-
rucu olarak Atatürk’ün hukuki, iktisadi, felsefi, siyasi
alanlarda doktriner bir ideoloji vazetmemiş olması,
milli devletin kuşatıcılığını pekiştiren bir olgu olarak
görülmektedir. Osman Turan’ın, 1930’lu yılların orta-
larında dile getirilen tarih tezlerine ve bu tezlerden il-
248 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
ham alan kültürel yönelimlere farklı bakışları olgunun
monolitik olmayan vasfının muteber bir hatırlatması
olacaktır. Bunun için ilk önce etnisiteden milli devlete
uzanan teorik çerçeve çizilecek, Türkiye’de milli dev-
letin inşası tarihi ve kültürel zeminde özetlenecek ve
nihayetinde Osman Turan’ın meseleye bakışı ortaya
konacaktır.
1. Etnisite, Ulus, Milli Devlet Kavramları
Etnisite kavramı Yunanca “ethnos”tan türemiştir.
Ortak tarihi, dini, kültürü paylaşan sosyal kategorilere
ilişkin olarak kullanılmaktadır.2 Glazer ve Moynihan’a
göre terimin ilk görüldüğü çalışma 1972 yılında ya-
yımlanan Oxford English Dictionary olmuştur.3 Kav-
ram objektif ve sübjektif yönden ele alınabilir. Konu-
şulan dil, alışkanlıklar, din- inanç sistemi, yeme içme
ve giyim kuşam gibi itiyatlar, değerler düzeneği et-
nisitenin objektif yönünü; aidiyet hissi, öteki anlayışı
ve tarih bilinci sübjektif yönünü verir.4 Irk kavramıyla
bağlantılı olarak sosyal kategorilerin aşikâr veya zım-
ni fiziksel görünüş farklılıklarına dayandırılan tanımla-
malardan da söz edilebilir.5 Bu bağlamda etnik grup:
“Daha büyük bir sosyal ve kültürel sistem içerisinde,
sergiledikleri ya da sergilediklerine inandıkları bir
özellikler kompleksine (etnik özelliklerine) dayanarak
özel bir statüye tabi olan ya da özel bir statü isteyen
sosyal bir grubu anlatmak için kullanılır.”6 Fertlere
mahsus özelliklerin tersine kültürel gruba özgü her
türlü özellik ya da belirti etnisiteyi oluşturur.7 “Dil kül-
tür, gelenek ve görenek bakımından birbirine bağlı ve
genellikle aynı soydan gelen bireylerin oluşturduğu,
görece küçük insan topluluğu” olarak da tanımlamak
mümkündür.8 Marshall da etnik grubun ait olduğu
büyük kitleden kendini farklılaştığına inan özelliklere
sahip insanlar tarafından oluştuğunu düşünür. Etni-
site bu haliyle sınıfı aşan bir kategoridir. Sözgelimi
Amerika’da Yahudi kimliği farklı coğrafyalarda farklı
sınıflara mensup insanlardan oluşmakla birlikte ge-
niş Amerikan toplumundan ayrılan etnisiteye tekabül
eden bir grup kimliğine örnek teşkil eder.9 Parsons,
“ortaklaşa bir soydan veya gruptan geldiklerini kabul
eden akrabalık gruplarının bir araya toplanması” ola-
rak tanımlar.10
 Somersan etnisite tanımlarını beş grupta inceler.
“Veri etnisite” kavrayışı bunlardan birincisini oluştu-
rur. Doğal, doğuştan gelen bir algılayışla kişi akraba,
komşu, dindaş gruplarına yakınlık duyar. Etni ve ulu-
sun doğallığına, gücünün geçmişten gelip geleceğe
akacağına dair inanç bu yaklaşıma temel oluşturur.
“Akışkan ve faydacı etnisite” anlayışı ikinci yakla-
şımdır. Etnik bağlar zamana ve zemine göre deği-
şen menfaat bağlarıdır. Değişim süreçlerinde elitler,
siyasal hedeflerini etnisetinin kolektifliğini seferber
ederek gerçekleştirmek isterler. Üçüncüsü “mantıki
seçim modeli”dir. Bireyler kendi menfaatlerine uygun
buldukları durumlarda etnik örgütlenmelere özgürlük-
lerini feda ederler. Etnik kimliğin doğal bir veri değil,
zaman içerisinde oluşmuş modern bir olgu olduğunu
söyleyen “Hayali cemaat” yaklaşımı dördüncüsünü
oluşturur. Beşincisi ise “postyapısalcı ekol”dür. Dil
dışında ne gerçek, ne özne, ne de etniklik olabilir.
Etniklik de zaman içerisinde dilde ifade edilmiş bir
kavramdır.11
Smith, etnisite ve ulus için mit ve bellek kavram-
larını temel şart sayar. Belleksiz kimlik, mitsiz ortak
amaç olmaz. Bunlar modernleşme öncesinde de var
oldukları için ulus hem somut hem hayalidir. 12 Ona
göre bir etnik grubun varlığını sürdürmesi üç koşula
bağlıdır:1. Bir nüfus için ortak olan sembolik, düşün-
sel, normatif öğeler; 2.Kuşaklar boyunca onları bir
arada tutan adetler ve töreler; 3.Ortak olarak sahiple-
nilen, onları diğer gruplardan ayıran duygular ve tavır-
lar… Bu bağlamda etnik beka bağlayıcı ve farklılaş-
tırıcı formların ve geleneklerin varlığını korumasıyla
mümkündür. Formlar anlamını kaybederse gelenek-
ler katılaşır ve etnik kültür çöküşe geçer. 13 Bu yakla-
şım etnik grupların bekasının ne kadar zor olduğunu
da ortaya koymaktadır. Benzer şekilde Foltz’un etnik
grupları ayırt edici nitelikleri de yaşatılması zor özel-
liklerdir. Foltz, etnik grupların sahip oldukları kolektif
özellikleri dört başlıkta toplar:
1.Biyolojik: Grup üyelerini diğerlerinden ayıran
fiziksel özelliklerdir. Bunlar zamanla değişmez. Her
üye belirgin bir şekilde bu fiziksel nitelikleri paylaşır.
2.Kültürel: Grup üyelerinin ortaklaşa paylaştıkları
faaliyet türleri, seçimleri, onları diğerlerinden farklı kı-
lan zihniyet durumlarıdır.
3.Dil: Grup üyeleri kendi aralarında diğerlerinden
daha iyi anlaşabilmelidirler. Farklı düşüncelerin farklı
formlarda ifadesi gerekir.
4.Yapısal: Grup üyelerini bir araya getiren bağla-
rın diğerlerinden farklı olmasıdır.14
Etnisitenin sürdürülmesi zor grup kriterlerinin, onu
ulus olgusu ile geçişkenliğe ittiğini söylemek müm-
kündür. Nitekim Sorokin bu noktaya dikkat çekerek
her iki kavrama ilişkin olarak kültür ve dil ortaklığına
vurgu yapar. 15
Smith, ulusların etnik temeline işaret eder. Ona
göre etnik grupların farkı, belli tarihi bir toprağa, eko-
nomik bütünleşmeye ortak yasalara ihtiyaç duyma-
malarıdır. Etnik temel ulusu oluşturur. Batıda ilk ulus
modelleri etnik temel etrafında kültürel bütünleşme
ile oluşmuştur. Modern öncesi demotik (halka ait) de-
ğerler etnik temellidir. Dolayısıyla modernleşme son-
rası milli devlet oluşumları bu formlar üzerinde yük-
selir. Etnik temel olmadan ulusun bekası da mümkün
değildir.16 Leca, ulus olgusunun sosyolojide: “Aynı
ekolojik alan (bir kültür, bir pazar, bir egemenlik)
üzerindeki kültürel, ekonomik ve siyasal sistemlerin
çakışma süreçleriyle birlikte aşağı kültürün standart-
laştırılmış, homojen ve merkezi iktidar tarafından
desteklenen bir yüksek kültür ile bütünleşmesi ola-
rak” ele alındığını söylemektedir.17 Siyasal termino-
lojide ulus, devlet halkı ile aynı düzeydedir. Hukuki
tanımlamanın ötesinde ulus, ortak köken, en azın-
dan ortak dil, kültür ve tarih ile şekillenmiş siyasal
bir topluluktur.18 Ulus, milli devlet formunda homojen
kültürel birim olarak toplumsal yapının; egemenliğin
kaynağı olarak siyasal sistemin temelinde yer alır.19
Gellner, “Uluslar doğal değildir, ulus devletler de
her etnik grubun kaderi değildir” der. Ulus, derinliği-
ne içselleştirilmiş her biri devlet tarafından korunan
eğitime bağlı yüksek kültürlere dayan yeni türden bir
toplumsal kategoridir.20 Anderson, “ulus, hayal edil-
miş bir siyasal topluluktur – kendisine aynı zamanda
hem egemenlik hem de sınırlılık içkin olacak şekilde
hayal edilmiş bir cemaattir.” derken, ulusluluk halinin
modernliğine işaret etmektedir.21 Hobsbawm da ben-
zer bir şekilde ulusun modernliğine gönderme yapar.
Kavramın literatürdeki karşılığı olan nacion sözcüğü
İspanya Kraliyet Akademisi sözlüğünün 1884’ten ön-
ceki baskısında “bir eyalet, bir ülke ya da bir krallıkta
oturanların toplamı” ve aynı zamanda “bir yabancı”
anlamına gelirken; 1884 baskısında “her şeyden
üstün bir ortak yönetim merkezini tanıyan bir devlet
ya da politik birim” bunun yanında “bir bütün sayılan
bir devletin oluşturduğu topraklar ve bu topraklar-
da yaşayan insanlar” anlamı yüklenmektedir. Daha
sonraki baskılarda ortak çıkarlara, yurttaşlık vurgu-
suna atıf yapılacaktır.22 Bu yaklaşımın nihai noktası
ulusun bir mit olduğu kanaatidir. Matbaa kapitaliz-
minin yardımıyla kitlelere inşa edilen mitler takdim
edilir ve toplum kendisinin ulus olduğuna inanmaya
hazır hale getirilir. Modern devletlerin ortaya çıkışı
ile ulusun oluşumu arasındaki köklü birliktelikler ulu-
sun modernliğini ortaya koymaktadır. Bu meyanda
Hobsawm’ın “geleneğin icadı”, Renan’ın “unutulan
tarih” kavramlarıyla anlattığı durum, ulus olma nok-
tasında “mitlerin inşasıyla” aynıdır.23 19. yüzyıl şehir-
leşme, sekülerleşme, liberalleşme ile var olan kimlik
yapılarını çözerken kitlelere ulus kimliği bir problem
çözümü olarak sunulmuştur.24 Vatandaşlığın yasal,
siyasi, hukuki, iktisadi içeriği ulusun ne olduğuna iliş-
kin verilecek tanımlarla ilgili hale gelmiştir.25
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 249
 Duverger de “global toplum” kavramıyla mesele-
ye yaklaşırken ulus kavramını milli – devlet olgusu
içersinde mütalaa eder. Ona göre milli – devlet glo-
bal toplumun ilkel kabile, kent, feodal dönemlerinden
sonra yaşanan dördüncü aşamasıdır.26 Bu yaklaşım
da ulusun modern bir kavram olduğu temelindedir.
Eugene Weber, büyük devrimden (1789) yüz elli yıl
sonra bile entelektüel çevrelerin haricinde, ulusal bir
Fransız ortak kimliğinin geçerli olmadığını iddia eder.
Din ya da bölge bağlılıklarının sürdüğünü söyler.
Walker Connor Amerika’ya göç eden etnik grupların
benzer şekilde olduklarını dile getirir. Öğün, buradan
hareketle kendinde gerçek bir ulus telakkisinin mil-
liyetçi entelijensiyanın kültürel inşası olduğunu dile
getirir.27 Wallestein, ulusu siyasal, etnisiteyi kültürel,
ırkı genetik kategoriler olarak ele alan yaklaşımla-
rın kapitalist dünya ekonomisinin tarihsel yapısın-
dan kaynaklandığını düşünür. Ulus, merkez – çevre
ekonomilerinin bölünmesine ilişkin bir kavramdır. Bu
bölünme de kapitalist dönüşümle mündemiçtir.28 Bü-
yük dönüşümle ortaya çıkan sınırlar içerisinde ulus
kimliği piyasalar, iletişim ve ulaşım alt yapıları kadar
savaşları da içine alan devlet kurma sürecinde inşa
edilmiştir.29
Smith, ulusun merkezindeki etnik çekirdekten
hareketle olgunun tarihiliği ile modernliğini sentezler.
Ona göre ulus oluşumunda devlet merkezli ve de-
motik olmak üzere iki model vardır. Yatay etni, dev-
letin sunduğu siyasi, iktisadi, hukuki merkezileşme
imkânlarıyla aristokrasinin değerlerini yaygınlaştırır.
Ulus oluşur, aristokrasi sıradanlaşır. Demotik model
görece küçük toplumlarda entelektüellerin etno – dini
ben kavramını siyasi bir ben kavramıyla değiştirme-
leriyle gerçekleşir. Tarih bu amaçla kullanılır. Ulusun
var olduğu bir yerde yurttaşlık temeline dayalı yasal
kodlar gerekir. İşbölümüne sahip birleşik bir eko-
nomi, doğal sınırları belirlenmiş bir toprak, gelecek
kuşakları ulusun bireyi haline getirecek siyasi kültür,
kitle eğitimi ve medya sistemi gerekir. Bunlar ulusun
modernlik vasıflarıdır. Müşterek paylaşılan soy mitle-
ri, ortak tarihi bellek, farklılık duygusu ulusun modern
öncesi, doğallık vasıflarıdır.30 Etnisiteyi akrabalığın
bir uzantısı olarak gören Giebernau da ulusun do-
ğallığına vurgu yapar. Benzer bir şekilde Geertz de
sosyobiyolojik verilere önem vererek etnik grupların
tarih boyunca devamlılıklarını koruduğunu, dil, din
gibi kökensel bağların bireyin bilincinde mevcut ol-
duğunu söyler.31
Yukarıda özetlenmeye çalışılan temel yaklaşım-
larda etnisite konusunda genel bir uzlaşının olduğu,
ulus meselesinde ise iki yaklaşımın ayrıştığı görül-
mektedir. Bir grup sosyal bilimci ulusun hayali bir
cemaat olduğunu, endüstriyel kapitalizmin imkânları
çerçevesinde inşa edilen bir sosyal kategoriye tekabül
ettiğini söylemektedir. Diğer bir yaklaşımda ise ulu-
sun modernliği reddedilmemekle birlikte tarihi gele-
neği içerisinde şekillenen etnik çekirdeğin modernite
250 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
ile kendisini aşması ve siyasal bir kimliğe dönüşmesi
dile getirilmektedir. İkinci yaklaşımın meseleyi tarihi
bütünlüğü içerisinde ele aldığı düşünülmektedir.
Milli devlet, ortaçağ devletlerinden ve monarşik,
oligarşik devletlerden farklı olarak başlıca yasama
– yürütme – yargı işlevlerinin ulusal bir hükümetin
elinde merkezileştiği ve ilke olarak bütün yetişkin
yurttaşların formel eşitliğine dayalı siyasal katılımı-
na olanak tanıyan siyasal bir sistem olarak temayüz
etmektedir.32 18. yüzyıldan bugüne kadar oluşturul-
maya çalışan bir modeldir.33 Milli devlet, kurumsallaş-
mış siyasi iktidarın belli bir tarihsel aşamada bürün-
düğü yapısal biçim; ulus bu yapılanmanın meşruiyet
kaynağı olarak görülen kurgudur.34 Giddnes, ulusçu-
luğu psikolojik bir hal, milli devleti ise modern devletin
bir aşaması olarak görür.35 Habermas, feodal dönemi
soylu ulus bilincinin, modern milli devleti ise halkçı
ulus bilincinin şekillendiği süreçler olduğu kanaatin-
dedir. Pazar ekonomisinin gelişmesi ile kamu huku-
ku özel hukuktan ayrılır. Bu durum pozitif hukukun
egemenliğini beraberinde getirir ki Habermas için bu
milli devleti inşa eden bir etkendir.36 Esen, milli dev-
leti: “Sınırları belirlenmiş bir toprak parçası içinde ya-
sal güç kullanma hakkına sahip ve yönetimi altındaki
halkı türdeşleştirerek ortak kültür, simgeler, değerler
yaratarak geleneklere köken mitlerini canlandırarak
(kimi zaman uydurarak) birleştirmeyi amaçlayan bir
tür devletin oluşumuyla tanımlanan modern bir olgu-
dur.” şeklinde tanımlar. Ulusla devletin örtüşmediği
durumlarda devlet meşruiyetini pekiştirmek için, yurt-
taşları arasında ortak bir kültür, değerler ve simgeler
sistemi oluşturmaya çalışır.37 Bu sosyal iletişim ağ-
larıyla ulusal bilincin pekiştirilmesidir. Kavramların
dünyasının bir çeşit uluslaşmasıdır. “Bütünlük” değil,
“Alman bütünlüğü”, “anlayış” değil, “Fransız anlayışı”
“maharet” değil, “Amerikan mahareti”, “dağların üze-
rindeki çayırlar” değil, “İtalyan dağlarının üzerindeki
İtalyan çayırları” gibi belirtilerde görülen dönüşümün
“halk” değil, “Amerikan halkı” ya da “bizim halkımız”
ifadesinde olduğu gibi cevherde meydana gelen
değişime eşlik etmesidir.38 Bu durum ulusal kimliğin
sürekli tanımlanma ve yeniden tanımlama sürecidir.
Ulus olma halinin üst kesimden alt tabakalara doğru
mezcedilmesidir.39 Milli devlet, şiddet ve eğitim teke-
line sahip modern devletin, sosyologların zikrettiği
toplumu kurmasıdır.40
Milli devlet, ulusu siyasal bir kategori olarak algı-
lamıştır. Dil, din, etnisite bağlarını dikkate almayan
bir tasavvuru sunmuştur.41 Yerel bağlarından soyutla-
nan birey, egemen ulusun bir parçası, aynı zamanda
anayasal bağlarla sınırlandırılan devletin yurttaşıdır.
Buradan meşruluğunu alan milli devlet, sınırları be-
lirli bir alanda üstün otorite olarak temayüz eder.42
Modernleşme, kapitalizm ve bürokrasi milli devletin
uzun soluklu başarısının altında yatan dinamikler ol-
muştur. Etnik, dini, mezhebi sorunları bu dinamiklere
yaslanarak çözümleme yoluna gitmiştir.43
 2. Türkiye’de Milli Devletin İnşası tehit bir ulusun siyasal sınırlarına çekiliş, kongreler
döneminde kendisini maşeri vicdan olarak ortaya ko-
Weber, geleneksel toplumlarda yönetici erkek
yacaktır. 23 Nisan 1920’de açılan TBMM bu vicdanın
ile yönetilen ev halkı arasındaki iktidar – itaat ilişki-
müesseseleşmiş hali olarak 20 Ocak 1921’de Teşki-
sinin geniş toplumsal kesimlere sirayet etmiş halini
latı Esasiye Kanunu’nu kabul ile egemenlik kavramı
patrimonyalizm kavramıyla ifade eder.44 Patrimonyal
üzerinden milli devleti ilan edecektir:
otorite kan bağı olmayanlara da makam ve toprak
verir. Bunların sahipleri, uhdesine aldıkları kesim- Madde 1: Hâkimiyet bila kaydü şart milletindir.
ler üzerinde idari, adli, siyasi yetkiler kullanamazlar. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare
Hükümdarın esas gayesi refah devletinin sahibi ola- etmesi esasına müstenittir.
bilmektir. Eğitim bu amaca yönelik insan yetiştirmek
Madde 2: İcra kudreti ve teşri salahiyeti milletin
için kurumlaşır. Bu özellikler patrimonyalizmin feoda-
yegâne ve hakiki mümessili olan Büyük Millet Mecli-
liteden farklarını da ortaya koymaktadır.45 Osmanlı
sinde tecelli ve temerküz eder.
toplumsal şekillenişini merkeziyetçiliği çok güçlü bir
patrimonyalizm olarak tavsif etmek mümkündür.46 Madde 3: Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi ta-
Bütün unvanlar, şan, şöhret, zenginlik hükümdardan rafından idare olunur ve hükümeti “Büyük Millet Mec-
aşağıya doğru akar.47 Bu yapılanma modernleşme lisi Hükümeti” unvanını taşır.53
süreci ile birlikte çözülmeye uğrayacaktır. 1688’de
Milli egemenlik vurgusu ilk defa bir anayasal met-
gerçekleştirilen Viyana kuşatmasının başarısızlıkla
nin içine girmiştir.54 Burada monarşiye sembolik bir
neticelenmesi, askeri sahada klasik düzenin çözül-
atıf bile yoktur. Tam aksine egemenliğin zuhur ede-
mesini getirmiştir. Modern ordunun ihdas edilmesi
ceği bir mekân aranacaksa orası TBMM’dir. 7. mad-
için açılan mektepler, yurt dışına gönderilen öğrenci-
de meclisin konumunu tahkim etmektedir:
ler, yenilenen lojistik imkânlar, mali yapının değişimi
zaruretini doğurmuştur. Tımar sistemi üzerine oturan “Ahkamı şer’iyenin tenfizi, umum kavaninin vazı,
patrimonyal yapı, modernleşmenin finansmanını tadili, feshi ve muahede ve sulh akti ve vatan müda-
sağlayamadığı için çözülmüştür.48 Padişahın şahsi faası ilanı gibi hukuku esasiye Büyük Millet Meclisine
servetinin erimesi, maliyenin modern mekteplerden aittir…”55
yetişen bürokrasinin kontrolüne girmesi, liyakata
Klasik anlatımda devlet, “ülke – ulus – egemenlik”
dayalı eğitim sisteminden geçen kurmay kadronun
unsurlarından mürekkep bir kavram olarak izah edilir.
ağırlığını hissettirmesi bu sürecin doğal uzantıları
Misak-ı Milli ülkeyi, kongreler ve meclis ulusu, Teş-
olmuştur.49
kilatı Esasiye Kanunu egemenliği görünür kılmıştır.
Siyasi modernleşmeyi devletin kurtuluş çaresi Vücut bulan olgu, milli devletin kendisinden başka bir
olarak gören Jöntürk hareketinin uzantısı olan İttihat- şey değildir.56 Bunun böyle olduğu 1–2 Kasım 1922
çıların örgütlü muhalefeti II. Meşrutiyeti getirmiştir.50 tarihli Heyet-i Umumiye kararında izhar edilecektir:
1913 yılında otoriter tek parti iktidarını kuran İttihat
“…Türk milleti saray ve Babıâli’nin ihanetini gör-
ve Terakki Cemiyeti eğitimi denetim altına almayı,
düğü zaman Teşkilat-ı Esasi’ye Kanunu ısdar ederek
merkezi iktidarı güçlendirecek ordu modernizasyo-
onun birinci maddesi ile Hâkimiyeti Padişah’tan alıp
nunu, kadınların içtimai hayata katılımını sağlayacak
bizzat Millete ve ikinci maddesi ile icrai ve teşrii kuv-
hukuki düzenlemeleri, kapitalizmin gelişimini sağla-
vetleri onun yed-i kudretine vermiştir. Yedinci madde
yacak piyasa ekonomisine yönelik adımları peşi sıra
ile de harp ilanı, sulh akdi gibi bütün hukuk-ı hüküm-
atmıştır.51 Keza II. Meşrutiyet Dönemi (1908–1918)
raniyi milletin nefsinde cem eylemiştir.
içerisinde gerçekleştirilen seçimlerin siyasal katılıma
getirdiği katkıların yanı sıra, farklı fikirlerin müzakere Binaenaleyh, o zamandan beri eski Osmanlı
edilebildiği kamusal alanın teşekkülü de milli irade- İmparatorluğu tarihe intikal edip yerine yeni ve Milli
nin tecellisi bağlamında zikredilmeye değer hususi- bir Türkiye Devleti, yine o zamandan beri padişahlık
yetlerdir. Dönemi milli devlete geçişin arifesi yapan merfu (kaldırılmış) olup yerine Türkiye Büyük Millet
müşahhas numunelerden birisi de, ittihatçı kadronun Meclisi kaim olmuştur…”57
1914 yılında, I. Dünya Savaşı’na girmeden önce,
1921 Teşkilatı Esasiye Kanunu, milli devleti kuran
yaptırdığı nüfus sayımıdır. Sayısı tespit edilen vila-
bir anayasa olmakla birlikte, onun siyasal çerçevesini
yetler 12 Ocak 1920’de ilan edilen Misak-ı Milli’nin
çizecek bir bünyeye sahip değildi. Eksikliği duyulan
zikrettiği sınırlara denk gelmektedir. Bu sınırların
meselelerde Kanun-ı Esasi devreye sokuluyordu.
aynı zamanda 30 Ekim 1918’de askerin geriye çekil-
Milli devlet egemenlikten pay alan bireyi patrimonyal
diği son nokta olması Türkiye’de milli devletin kuru-
köklerden sökecek bir programı ortaya koymak duru-
luş sürecini II. Meşrutiyet dönemine çeken bir durum
mundaydı. Siyasal çatıda bırakılacak eksiklikler inşa
oluşturmaktadır.52 Zira sınırları belirli bir coğrafyada
edilecek süreci akamete uğratabilirdi. Ulusun yegâne
egemen devlet tasavvuru, zikredilen süreçte, berrak
mümessili olan II. TBMM, kendi içinden Kanun-ı Esa-
bir şekilde temayüz etmektedir. Etnik ve dini katego-
si Encümeni oluşturdu. Kurucu yetkileri bünyesinde
rilerle bölünmüş imparatorluk coğrafyasından müt-

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 251

gören meclis, bu heyetin hazırladığı taslağı müzake-
re ederek 20 Nisan 1924’te kabul, 23 Nisan 1924’te
de ilan etti.58 Anayasa milli devlet çatısını şöyle inşa
etmektedir:
Madde 1: Türkiye devleti bir Cumhuriyettir.
Madde 2:Türkiye Devletinin dini, Dini İslam’dır:
resmi dili Türkçedir; makarrı Ankara şehridir.59
Madde 3: Hâkimiyet bilâkaydüşart milletindir.
Madde 4:Türkiye Büyük Millet Meclisi milletin
yegâne ve hakiki mümessili olup millet namına hakkı
hâkimiyeti istimal eder.60
Egemen olan ulustur. Devlet onun siyasal varlı-
ğıdır. Ulus, egemenliğini TBMM eliyle yürütecektir.
Bu yapı, 1923 tadilatı ile birlikte düşünüldüğünde,
1921’in aynısıdır.61
1924’ü milli devlet bağlamında mühim kılan hu-
sus, 1921’de eksik bırakılan, “Türklerin hukuku am-
mesi” başlıklı kısmıdır. Bu bölümün son maddesi,
(m.88), “Türkiye ahalisine din ve ırk farkı olmaksızın
vatandaşlık itibariyle (Türk) ıtlak olunur.” deniliyor. Bu
madde milli devletin vatandaşına kimlik vermektedir.
Türk, etnisiteyi aşkın bir kavram olarak, siyasi sınır-
ları belirlenmiş bir coğrafyada /Türkiye’de, egemen-
liğin tecessüm etmiş siyasal varlığına hukuken tabi
bireydir.62 Bu birey, doğuştan, tabii haklarla dünyaya
gelir. Canı, malı, ırzı, meskeni dokunulmazdır (m.71).
Sınıf, zümre, aile farkı gözetilmeksizin hukukun önün-
de müsavidir (m.69). Her türlü dini, mezhebi, felsefi,
fikri hürriyete maliktir (m.75). İdarenin kanuna aykırı
olduğu düşünülen uygulamalarına hukuki itiraz yolu
olarak dilekçe vermeye salahiyetlidir (m.82). Türk’ün
mahremiyeti karşısında devletin konumunu 81. mad-
de şöyle ifadelendirir:
“Postalara verilen evrak, mektublar ve her nevi
emanetler salahiyyattar müstantık (yetkili makamlar)
ve mahkeme kararı olmadıkça açılamaz ve telgraf ve
telefon ile vaki olan muhaberatın mahremiyeti ihlal
olunamaz.”63
Devlet karşısında mahremiyeti korunan bireyin
vicdan, tefekkür, seyahat, toplantı, dernek kurma,
çalışma, mal ve mülkünde tasarrufta bulunma hakkı
vardır (m.70).
Mali hükümler de devletin keyfiliğini sınırlandıran
hususlara temas etmektedir. Devlet, harcamalarını
bütçe kesin hesap kanununa uygun yapmakla mükel-
leftir (m.95–99). Devletin gelirleri ve giderleri TBMM
emrindeki Sayıştay tarafından denetlenir(m.101).64
Etnisiteyi aşkın bir kavram olarak temayüz eden
Türk’ün, Rousseau’dan mülhem egemenlik kav-
rayışına tekabül eden esas teşkilata, birey olarak
devredilemez haklarla ortak oluşu, 1924 milli devle-
tini maziden atiye taşıyan bir hususiyettir. Osmanlı
İmparatorluğu’nun kurumlaşması sürecinde görülen
252 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
aşiret yapılarını çözen tarihi süreç, milli devletin kuru-
cu nesline bu fırsatı ikram etmiştir. II. Meşrutiyet par-
lamentosunda görülen Müslüman anasırı mündemiç
Türk kavramı esas teşkilat hukukunun 88. maddesi-
ne ruhunu vermiştir. Bundan sonrası Kant’ın “Kendi
yasalarını nesnel ve evrensel ilkeler doğrultusunda
yönlendirme ve yönetme iyeliğine sahip rasyonel
aktörler” olacak bireyin taayyün edebilmesini sağla-
yacak kamusal alanı kurmaya kalacaktır.65 Zikredilen
amme hakları, bu sürecin liberal devlet felsefesine
uygun bir şekilde yapılabilirliğini ortaya koymaktadır.66
Teorik çerçeve bu iken, ameliyede “militan laiklik,
otoriter siyaset, ebedi şef” arayışlarına girilmesini
iktidarı bir koalisyon olarak görmeyen, egemenlik
tasavvurunu her türlü muhalefeti yok etmek olarak
algılayan iktidar partisinin muktedir entelektüellerinin
zihniyet dünyasında aramak gerekir.67 Rauf Bey’in
farklı mülahazalarına tahammül edemeyen Tuna-
lı Hilmi, “Avrupa’dan Asya’ya medeniyeti taşıyan
Türk’tür… Türk için yenilik yoktur. Allah onu kalübela-
dan demokrasi için – Meşrutiyet için değil – Cumhu-
riyet için daima ve daima mütekâmil bir Cumhuriyet
için yaratmıştır… Bu Türk arkadaşlar, Cumhuriyet’in,
demokrasinin ne demek olduğunu cihanın bilmediği
devirlerden başlayarak ta Afrikalara, Avrupa’ya bu
kudretle atlamıştır.” diyecektir.68 Kılıçzade’nin mektup
arkadaşı Celal Nuri, Fransa’nın 82 yılda gerçekleştir-
diği ihtilali üç beş yılda gerçekleştirdiklerini, bununla
ne kadar övünülse az olduğunu ifade edecektir. Keza
Abidin Bey, şahıs devletinden halk devletine bir anda
geçiverildiğini dile getirecektir.69
Türk ulusunun şarklılıktan garplılığa, Asya kıta-
sından Avrupa kıtasına geçer gibi kolayca geçtiği,
bir anda derisini değiştirdiği dile getirilmiştir.70 Ulusun
iradesinin, batı kulübüne kayıtsız şartsız girmeyi em-
rettiği, bu yolda karşı koyacakların demirle ateşle yok
edileceği, ulusun egemenliğinin gereğinin her şartta
yerine getirileceği keskin bir inançla vurgulanmıştır.71
Bu iradenin kökeni on bin yıl geriye gitmektedir.72 Altı
yüz yıldır kara bir şalla perdelenen hakikati ulusun
temsilcileri ortaya serecektir.73 Onun için Rönesans
değil; ama reform çok acildir.74
Aykut, diğer ideolojilerle bir mukayese yapar:
“Kamalizm bunların üstünde yalnız yaşamak dinini
aşılayan ve bütün prensiplerini ekonomik temeller
üzerine kuran bir dindir.” O zaman tarih yeniden inşa
edilmelidir: “İslam devrinde Türklük tutsaklığa düşe-
rek hep başkaları için çalışan, devlet sözünü padi-
şahtan başka anlamayanların elinde yıpranmıştır.”
Mete’den itibaren ulus egemenliğine dayanan tek
devlet Etilerdir. Hunlardan Osmanlılara kadar hepsi
de şahıs devletidir.75 Hâlbuki Milli Mücadele dönemi
metinlerinde İslami dönem Türklüğün misak-ı mil-
li sınırlarındaki varlığının bir teminatı olarak takdim
ediliyordu. Aralık 1918’de Adana’da ki Ermeni iddia-
ları dikkate alınmalıdır, yayımlanan gazetelerde “Fer-
yatname” başlıklı ilanda: “Adana’mızda İslamiyet ve
Türklüğün payidar ve kıymetli medeni eserlerinden
olan camiler, medreseler, kütüphaneler, mektepler,
imarethaneler… Vilson prensiplerinin Adana Türkle-
rine de tatbikini iktiza eder.” deniliyordu.76 Erzurum
vilayet kongresinde de Ermeni iddialarına karşı, böl-
genin Türklüğü, ibadethanelere atıflar yapılarak is-
patlanmaya çalışılıyordu.77
Osmanlı ve Selçuklu geçmişi atlanılarak on bin
yıl öncesine dönük atıfların yapılmasının, Erme-
ni ve Rum tezlerini çürütmek iddiasıyla olduğu dile
getirilmiştir.78 1921 Anayasası görüşmelerinde Hristi-
yanların ihanetinden ve vatandaşlıktan atılmasından
dem vuran Mahmut Esat Bozkurt’a, Ankara garında
Atatürk’ün çalışma ofisinde, Hristiyanlığı resmi din
olarak kabul edelim teklifini yaptıran husus güven-
lik endişesi olmasa gerektir.79 Toplumun grup kim-
liğini belirleyen değer yargılarının dönüştürülmesi
ile ulus olunabileceği düşüncesidir ki otoriteryeniz-
mi beslemiştir.80 Burada İslam’ın toplum hayatında
grup kimliğini belirleyen bir unsur olması istenme-
miştir. Aydınlanmanın bu şekilde gerçekleşeceği
düşünülmüştür.81 Aydın, toplumu yeniden kuracak
hakiki bir gelenekle tanıştıracaktı.82 Tarihe, dile, kül-
türe yönelik inkılâpların temelinde de aydınlanmaya
dönük arayışların yattığı görülür. Peçe karşısında
tayyör, Arap Alfabesi karşısında Latin Harfleri, hane-
danlık karşısında cumhuriyet… Tüm bunlar kendisini
önceleyen kurumsal formları aşan bir kamusallık ih-
das etme mücadelesidir.83 Yapılanların nihai hedefi
milli egemenlikten pay sahibi olacak olan bireyin in-
şasıdır. Teorik çerçeve çizilirken de vurgulandığı gibi
milli devlet inşasını tek modele indirgemek mümkün
değildir. Türk milliyetçiliği düşüncesinden hareketle
zikredilen inşa sürecine Osman Turan’ın getirdiği
tenkitler milli devlet formunun şahsında mündemiç
vasıflarının izharı olarak görülmelidir.
Osman Turan’ın Milli Devletin
İnşasına Bakışı
1. Osman Turan’ın Hayatı
Osman Turan 1914 yılında Trabzon’da doğmuş-
tur. 1935 yılında Ankara Erkek Lisesini bitirmiştir ve
Dil ve Tarih – Coğrafya Fakültesi’ne girmiştir. Fuat
Köprülü’nün başkanlığını yaptığı Ortaçağ Tarih Kür-
süsünden ilk doktor unvanını alan öğrenci olmuştur.
Halil İnalcık, M. Altay Köymen, İbrahim Kafesoğlu ile
birlikte 1940 yılında bu fakülteden mezun olmuştur.
1954 ve 1958 seçimlerinde DP’den milletvekili seçil-
miştir. 27 Mayıs 1960 hükümet darbesinden sonra
Yassıada’da 16,5 ay tutuklu yargılanmıştır. Selçuklu
tarihinin dünya çapında tanınan uzmanı olmasına,
elinde mahkemeden aldığı dönüş kararlarına rağ-
men DTCF’ndeki görevine dönememiştir. 1965’te
AP’den milletvekili seçilmiştir. 1969 sonrası fakülte-
ye dönüş talepleri gene reddedilmiştir. Bu tarihten
sonra MHP’de siyasete devam eden Turan, 17 Ocak
1978’de vefat etmiştir.84
Turan’ın hayatında zikredilmesi gerek önemli bir
husus, Türk Ocakları başkanlığıdır. Türk milliyetçili-
ğinin 1912’den beri varlığını devam ettiren bu köklü
kuruluşun 1959 – 1960; 1966 – 1973 dönemlerin-
de başkanlığını Osman Turan yürütmüştür.85 Onun
döneminde Faruk Kadri Timurtaş, Mehmet Kaplan,
Nihal Atsız, Nurettin Topçu, Mümtaz Turhan, Erol
Güngör, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, Amiran Kurt-
ktan Bilgiseven, İbrahim Kafesoğlu, Hikmet Tanyu
gibi Türk milliyetçiliği düşüncesinde farklı ekollere
yerleşebilecek pek çok isim Türk Yurdu dergisinde
yer almıştır. Türk Ocakları, Osman Turan liderliğin-
de milliyetçi - muhafazakâr çizginin en güçlü adresi
olmuştur.86 Turan’ın fikri portresi bu açıdan önem arz
etmektedir.
2. Osman Turan’ın Görüşleri
Osman Turan’ın siyasal görüşlerinin arka pla-
nında Selçuklu dönemine ilişkin yaptığı çalışmaların
izleri görülmektedir. On bin yıl öncesinin bilinmez dö-
nemlerinde “Türk Ulusunun” medeniyeti tüm dünya-
ya yaydığı, Sümerlerin, Etilerin, Asurluların, Etrüsk-
lerin Türklüğüne dair köklü inançların vurgulandığı
bir dönemde, onun Selçuklu tarihçisi olarak temayüz
etmesi, milli devlet inşasına dönük politik tasavvurla-
rın çerçevesini de etkileyen bir dönüşüm olmuştur. O,
tarihin kırılma noktasını şöyle ortaya koymaktadır:
“Selçukluların zuhuru, İslam dünyasına ve
Anadolu’ya hâkim olmaları, Akdeniz sahillerine çık-
maları Türk, İslam ve Cihan tarihinin en büyük dö-
nüm noktalarından birini ve Malazgird zaferi de bu
inkılâbın başlıca bir merhalesini teşkil eder. Zira bu
inkılâp ile bir yandan İslam dünyası iç buhranların-
dan ve Bizans’ın istila tehditlerinden kurtuluyor; öte
yandan İslam kavimleri ve medeniyeti de Türklerin
taze kanı, kudreti ve kahramanlığı, ahlak, fazilet ve
idealleri sayesinde hayatiyete kavuşuyor; Türk – İs-
lam tarihi yeni bir yükselişe erişiyordu.”87
Tarihi kırılma vurgusu, aslında içinde bulu-
nulan zamanın siyasal kimliğine dair milliyetçi -
muhafazakâr siyasetin entelektüel tahkimatını da
yapmaktadır. Turan’a göre Türk’ün Anadolu’daki
siyasal varlığı büyük muhaceretin neticesidir. Kıtay-
ların 924’te Moğolistan’a saldırması muhaceretin
tetiklendiği nokta olmuştur. Bu hadise, Orta Asya’da
zaten çok artmış bulunan nüfus yoğunluğunu taşır-
mış, bütün Orta Asya Türk kavimleri birbirlerini sı-
kıştırarak kaynaşmaya başlamışlar ve ilk muhaceret
vuku bulmuştur. Büyük Oğuz muhaceretinden sonra
Oğuz bakiyeleri de yeni bir istilaya girişerek Horasan,
Afganistan, İran, Irak ve Azerbaycan taraflarına ve
nihayet Anadolu’ya kadar ilerlemişlerdir. Türkistan’ın
yerleşik ve şehirli halkları da putperest Kara – Hıtay-
lardan kaçarak İslam dünyasına dağılmışlardır. Bu
muhaceretin ikinci dalgası ise XIII. asrın ilk yarıla-
rında Çingiz Moğollarının büyük kitleleri katletmeleri
ile gerçekleşmiştir. Yoğunluğu zamanla azalmakla
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 253
birlikte, 14. asırda Balkanlara geçen Osmanlıların
medeniyet teşekküllerinde muhaceretin destekleyici
etkisi olmuştur.88 Bu etkiyle Anadolu’nun Türkleşmesi
ve İslamlaşması öylesine büyük bir kesafetle gerçek-
leşmiştir ki dönemin kaynaklarında hadise, “Dünya
Türkleri taşımaya kâfi gelmiyordu.” ifadeleriyle tescil
edilmiştir.89 Böylece “Selçuklular, Afrika dışında bü-
tün İslam dünyasına ve fethedilen Anadolu’ya hâkim
olarak siyasi birliği” kurmuşlardır. “Tesis edilen med-
reseler, kütüphaneler, zaviyeler ve bunlara mensup-
larına yapılan vakıflar sayesinde bir ilim ve kültür or-
dusu da vücuda getirerek askeri ve siyasi kudretlerini
de” yükseltmişler; “İslam’ın ve kendi devletlerinin iç
ve dış düşmanlarını bertaraf” etmişlerdir.90
İslamlaşma ve Türkleşme süreci birbirine paralel
yürümüştür. Nitekim Tuğrul Bey, “Kendime bir köşk
yapıp da yanında bir cami inşa etmezsem Allah’tan
utanırım.” demiştir.91 Keza Ebu Hanife “Ey Allah’ım!
Ben senin için Muhammed’in şeriatını takrir ettim.
Eğer içtihadım doğru ve mezhebim haksa bana yar-
dım et.” dediğinde “Hatiften gelen bir ses ona: Sen
doğru söyledin; kılıç Türklerin elinde bulundukça
mezhebine zeval yoktur.” cevabını vermiştir.92 Ga-
zali, fikri mücadeleden çekildiği bir zamanda Sultan
Sancar’la görüşür. Bu büyük âlim, Sultan’ın tesiriyle
ehlisünnetin tefekkür dünyasında derin izler bırakan
eserlerini yazmaya başladığını şöyle anlatmaktadır:
“Zamanın padişahı, Cenab-ı Hakkın takdiri ile deruni
bir arzu duydu ve bu Fetreti (Batinilerin ve filozofların
İslamiyeti sarsmalarını) kaldırmak için, itiraz kabul
etmeyecek bir surette Nişapur’a gidip derse başla-
mamı emretti.” Böylece Gazali 12 yıllık bir fasıladan
sonra 1105’te Nişapur Nizamiyesi’nde tekrar dersle-
re başlamıştır.93
Medeniyetin manevi bağlarıyla sağlam köprüler
kuran devlet adamları siyasal coğrafyalarında inşa
ettikleri huzur iklimleriyle iktisadi kalkınmayı da yaka-
lamışlardır. Türkistan, Harizm, İran, Azerbaycan, Irak,
Suriye ve Anadolu hattında kurulan ticaretin getirdiği
zenginlik muazzamdır. Öyle ki “Melikşah zamanında
merkezi eyaletlerin devlete ödediği vergiler 210 mil-
yon altın dinarı (1965 yılı 30 milyon lira”) bulmaktaydı.
Bağdat’ın nüfusu 1,5 milyon, Merv şehri 1,3 milyon-
du. Sayıları 400 bine ulaşan yazma eserlerden müte-
şekkil kütüphaneler, camilerle, medreselerle iç içe idi.
100 binden 1 milyon dinara kadar varan nakit paraya
sahip zenginler ticaretten kaynaklanan gücün numu-
neleriydi. Horasan’dan Akdeniz’e uzanan muhteşem
bir Türk – İslam medeniyeti inşa edilmişti.94 Turan bu
hükümlerini tartışmaya yer bırakmayacak şekilde bi-
rinci el kaynaklarla destekler.95 Onun Selçuklu tarihini
gün yüzüne çıkarma çabasının altında yeni nesille-
re milli mefkûreyi anlatma endişesi yatmaktadır. O,
Anadolu’nun fatihlerinin, kahramanlarının, büyük din
ve devlet adamlarının milletin hafızasında yaşadığını
düşünmektedir. 11. yüzyılın iktisadi değerini 1965’e
çevirmesinin altında bu saik yatmaktadır.96 Bâtıni fit-
254 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
neyi, devlet adamları, milli kültürün manevi kaynak-
larına hürmetle aşarak büyük bir medeniyet hamlesi
yapmışlardı. Bugün de (1960’lar Türkiye’si) inşa edil-
mesi gereken medeniyet, tarihte olduğu gibi manevi
dinamiklere sarılarak gerçekleşecektir. Turan, Türk
Yurdu’nun yeniden neşre başladığı ilk nüshasında
bu husustaki görüşlerini net bir şekilde ortaya koy-
maktadır:
“Türk Yurdu milletimizin bir medeniyet istihale-
si geçirdiği ve bu münasebetle bir taraftan terakki
hamleleri yaptığı, diğer taraftan da ciddi bir mane-
viyat buhranına maruz kaldığı bir zamanda tekrar
çıkarken ağır bir vazife ile karşılaştığını müdriktir…
Medeniyet tarihimizin milletimize bahşettiği manevi
miras ve hasletlerin kıymeti bilinip hakkıyla işlenebil-
diği takdirde yeni bir medeniyet kurulmasına sahne
olabilecektir… Tarih dini, cemiyet ve medeniyetlerin
kurulması, gelişmesi ve bekasında temel unsur ola-
rak meydana koyar… Türkiye’de İslamiyetin ilim ve
kültürle teçhiz edilerek gelişmesi sağlam, ileri ve mu-
vazeneli bir cemiyet kurabilmek için ilk şarttır… Ko-
münist Rusya’dan başka otuz sene yeni neslini dini
tahsil ve terbiyeden mahrum bırakan başka bir mem-
leketin mevcut olmadığını unutmayalım… Türkçe’nin,
ilim ve mantıkla istihza eden bir zorlama ile bugünkü
duruma düşürülmesi dil davasını dergimiz için birinci
mesele haline getirmiştir.” 97
Bunalım siyasal veya iktisadi zeminde değil, me-
deniyet planındadır:
“…Türkiye’de buhran milli kültür, ahlak ve mefkûre
tahribatı ile meydan gelen sarsıntılar yüzündendir…
Cumhuriyet devrinde hâkim olan inkılap satıhta kal-
dı, milli ve İslami değerleri yıkan bir yolda yürüdü…
Kültür ihtilali içinde yaşayan Türkiye’de artık milli kül-
tür, tarih şuuru ve edebiyat, din, ahlak ve mefkûrenin
tahrip edilmesi mukadder idi…”98
Turan’ın atıf yaptığı medeniyet telakkisi, tarihin
bilinmez devirlerine kadar uzanan bir tahayyül değil,
Türk – İslam medeniyeti tasavvurudur. Bu medeniye-
te kaynaklık eden dil, din, kültür gibi manevi hayata
ilişkin hususiyetler modern vasıtalarla işlenildiğinde
yeni bir imkân doğacaktır. Bu çizgi, Türk milliyetçiliği-
nin Gökalp’le başlayan modernleşme arayışının de-
vamı gibidir.99 Nitekim Turan, laikliğin Türkiye’ye giriş
şartlarına ilişkin ortaya konan yaklaşımlara yönelik
tenkitlerinde bu noktaya dikkat çekecektir:
“…Milliyetçiler ve başta Ziya Gökalp milli kültür
ile İslam ruhu ve medeni mahsullerin Avrupa me-
deniyeti ile imtizacı yolunu arıyorlardı. Üç lüzumlu
terkip unsuruna dayanarak inkişaf mecrasını arayan
bu cereyanların muhasalası, istikbalde, Türkiye’nin
medeni simasını hazırlayacak bir mahiyette iken
Cumhuriyet bu duruma nihayet veriyordu. Cumhu-
riyet resmen milliyetçilik vasfını muhafaza etmekle
ve bunu anayasaya da koymakla beraber, fikir ve
muhtevası ile daha ziyade garbçıların görüşünü be-
nimsiyor; böylece yalnız İslami unsurları bertaraf et-
mek istememiş, aynı zamanda meşrutiyet devri Ziya
Gökalp milliyetçiliğinin kültür gaye ve esaslarını ciddi
değişikliklere maruz bırakıyordu. Öyle gözüküyor ki
bu değişiklik Türkiye’de bir buçuk asırdan beri ya-
pılan medeni hamlelerin kifayetsizliği düşüncesiyle
vuku buluyor, memleketin inkıraz tehlikesile karşı-
laşması cemiyetin Avrupa tesirinden korkarak ciddi
teşebbüslerde bulunmamış olmasına atfediliyordu.
Bu sebeple süratle Avrupalılara benzemek ve buna
mani engelleri süratle yıkmak sayesinde Türkiye’nin
ilerleyeceği ve Avrupalılaşacağı kanaati, cumhuriyet
devri inkılâplarını vücuda getiriyordu. İşte layiklik de
bu maksatla ve buna yardımcı bir vasıta olarak kabul
ediliyordu.”100
Bu dönem Turan’a göre diktatörlük dönemi-
dir ve laiklik uygulamaları da din aleyhtarlığına
dönmüştür.101 Keza dil inkılâbına bakışı da Türkleş-
mek – İslamlaşmak – Muasırlaşmak terkibinin izlerini
taşımaktadır:
“Kültür inkılâbımızın en mühimini ve müşkilini,
şüphesiz, Türkçe’nin Avrupalılaşması teşkil eder.
Gerçekten Asyai bir Türkçe ile Avrupalılaşamayaca-
ğımızı biliyor, her şeyimiz gibi dilimizinde onlarınki-
ne uyması ve uygar olması gerekiyordu. Zira dilimizi
bir yandan geri şark dillerinden ve İslam tesirinden
kurtarmak, öte yandan bizzat Türkçe’nin kelimeleri-
ni ve yapısını da Fransızca’ya benzetmek, Frenkçe
kelimelere de asalet ve imtiyaz tanımak zorunda
idik.”102
Ona göre hakiki inkılâp 14 Mayıs 1950’de zuhur
edendir:
““Türk milleti tecrübesiyle, jandarma süngüsün-
den, tahsildar kırbacından ve memur tahakkümün-
den ancak demokrasi sayesinde kurtulduğunu, yal-
nız alıcı sıfatıyla köye giden hükümetin, artık oraya
yol, su, fabrika, baraj, liman, hastane, iş, ekmek ve
para götürdüğünü ve bununda kendi iradesi sayesin-
de olduğunu öyle müdriktir ki, hürriyeti ve nisbi refahı
tattıran bu unutulmaz tecrübeden sonra demokrasi
aleyhine bir telkine kalkışmak sadece bir cinnet veya
komedi ifade eder…”103
Turan 1923’ün milli hâkimiyete müstenit ruhuna
ve 1924 anayasasının demokratik köklerine derinden
bağlıdır. Tenkit bağlamında dile getirdiği görüşlerinde
isim zikretmeksizin zihniyet dünyasına atıflar yapma-
sı da onun hassasiyetinin ifadesidir. Onun milliyetçi –
muhafazakâr mücadelesi, milletten kopuk olduğunu
düşündüğü aydınlara yöneliktir. Tarihi dönemler üze-
rine yerleştirdiği bu husustaki görüşlerini şöyle ifade
etmektedir:
“…Filhakika Tanzimat ve meşrutiyet devri aydın-
ları nasıl hürriyet efsanesine kapılarak komşu devlet
ve imparatorluklardan önce milletler camiasına par-
lamenter bir rejim getirmekle milli iradeden uzaklaş-
mış iseler cumhuriyet aydınları da ilmi, milli ve insa-
ni gayelere göre ahenkleştirilememiş bir inkılâp ve
ilericilik hayal ve heyecanı ile o derece milletten ve
demokrasiden uzaklaşmışlardır ki, cumhuriyet ana-
yasasını bizzat bu aydınlar 27 Mayıs ihtilali ile tarihe
karıştırmışlardır.” 104
Turan, siyasette modern bir Tuğrul Bey, aydınlar
dünyasında modern bir Gazali bekler gibidir. Onun
milli devleti milliyetçi – muhafazakâr çizgiye çekme
çabasında bu arayışın izlerini görmek mümkündür.
1954 yılında bir DP milletvekili olarak Menderes’in
yanına gider. Muradı, İslam Enstitüsü açılması için
başbakanın desteğini kazanmaktır. Bu müessesenin
lüzumunu büyük bir heyecanla anlattığında Mende-
res: ““Osman Turan! Her cami ve minare diktikçe
komünizme ve Moskova’ya karşı bir kale yaptığıma
inanıyor ve bundan kuvvet duyuyorum”. der. Bu ce-
vap Turan’da derin bir hoşnutluk bırakır.105
Sonuç
Milli devlet olgusu siyaseten modernleşmenin,
hukuken tabii hakların, zihnen aydınlanmanın ve ik-
tisaden kapitalistleşmenin kesişim noktasına tekabül
etmektedir. Her siyasal kategori, kendi tarih tecrübe-
sine uygun olarak, bir şekilde bu olguyla temas kur-
muştur.
Osmanlı Devleti’nin kurucu bakiyesi 11. asırda
cereyan eden büyük Türk muhaceretinin Kayı etnisi-
tesine tekabül etmektedir. Bu grup daha Anadolu’ya
gelişi esnasında aşiret geleneklerini aşkın bir görü-
nüm arz etmektedir. İktisaden izah edilemeyen bir
şekilde büyük bir imparatorluğa dönüşmesinde ve
gene dağılma sürecinin uzun yüzyıllara tekabül et-
mesinde kurucu unsurların etnik yapılarının çok er-
ken sayılabilecek dönemlerde çözülmüş olmasının
etkisi olsa gerektir. 19. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı
İmparatorluğu’ndan bir milli devlet çıkarmanın önün-
deki engel, farklı etnilerin birlikteliğinden ziyade, pat-
rimonyal bağlardı. Siyasal modernleşmenin kesif bir
hal aldığı II. Meşrutiyet döneminde felsefi, hukuki ve
iktisadi yapıların dönüşüm sürecine girmesi bu engel-
leri de ortadan kaldırmıştır. Nitekim egemenliği ulusa
veren 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun kabulü ve
1924 Anayasasıyla bu yapının tahkimi, zikredilmeye
değer bir engelle karşılaşmadan gerçekleşebilmiştir.
Bu süreç milli devlete meşruiyetini veren ulusun etnik
çekirdeği aşkın ve aynı zamanda modern olduğunu
söyleyen sosyal bilimcileri haklı çıkartacak bir durum
arz etmektedir.
Her milli devlet egemenliğin kaynağı olan ulusu
oluşturan bireyi inşa etmeyi hegemonyasının gereği
olarak görür. Kant’ın “Öyle davran ki eyleminin mak-
simi irade tarafından evrensel, genelgeçer bir yasa
olarak gösterilsin.” tasavvurunun faili olabilecek bire-
ye ulaşmanın yolu aydınlanmadan geçmektedir. Milli
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 255
devletler bu hususta da birbirinden farklı örnekleri
sergileye gelmişlerdir. Bu bağlamda Türkiye’de milli
devletin inşası sürecinde, aydınlanmanın bireyi, kö-
keni binlerce yıl öteye giden ve Batı medeniyeti de
dâhil pek çok medeniyete kaynaklık ettiği tahayyül
edilen kültürel formlarda aranmıştır ki bu durum milli
devleti hayali cemaat olarak gören sosyal bilimcileri
haklı çıkartan bir çaba gibi görünmektedir. Cemiyet
içerisinde grup kimliğini belirleyen din faktörünün
böylece aşılacağı düşünülmüş olsa gerektir.
Osman Turan, Osmanlı ve Selçuklu mirasının
perdelendiği bir dönemin ardından yaptığı çalış-
malarla uluslararası üne kavuşmuş bir Selçuklu ta-
rihçisi olarak temayüz etmiştir. Cemiyetin kolektif
vicdanında dini, milli, manevi değerlerin yaşadığına
dair kanaatini vesikalara dayalı tarih çalışmalarıyla
tahkim etmiştir. Onun tarihi malzemeyi ele alışı milli
mefkûrenin umdelerini inşa çabası olarak görülebilir.
İslam öncesi Türk tarihinin medeniyete bıraktığı me-
ziyetleri görmezden gelmeden, siyasi tarihin en bü-
yük dönüşümünün Malazgirt’le vuku bulduğunu or-
taya koyması, milli devletin inşasına dönük tenkitleri-
nin tarihi zeminini vermektedir. Zira bu dönem, Türk
– İslam medeniyetinin muazzam bir şekilde tekevvün
ettiği bir süreci ihtiva etmektedir. Osmanlı imparator-
luğuna hayatiyet veren damar da buradadır. Bu tari-
hin kaynakları modernleşmenin imkânlarıyla işlendi-
ğinde yeni bir medeniyet tasavvur edilebilecektir. Bu
bağlamda Turan, milli devlet inşasının doğal ve mo-
dern yanına tekabül eden, 1924’e kadar süren, siya-
si, hukuki ve iktisadi dönüşümlerine mutabık; 1930’lu
yıllara tekabül eden ve İsmet Paşa’lı yıllarda da farklı
mecralara akarak yürüyen hayali cemaat formuna
muhalif bir Türk milliyetçisi olarak görülmektedir.
Onun bu çizgisi, Türkiye’de milliyetçi muhafazakâr
olmanın müşahhas halini resmeder gibidir.
______________________________________________
* H.Ü. Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Doktora
Öğrencisi
1 Richard Brown, Society and Economy in Modern Bri-
tain, 1700–1850, Routledge, London 1991, s.199-200;
Peter Lane, The Industrial Revolution : The Birth of the
Modern Age, Weidenfeld and Nicolson, London 1978,
s.41. Fransa için bkz. Clive Trebilcock, The Industriali-
zation of the Continental Power, 1780-1914, Longman,
London, 1986, s.112-114, Ernest von Aster, Fransız
İhtilali’nin Siyasi ve Sosyal Fikirleri, Haz.: Şennur Şe-
nel, Phoenix Yay., Ankara 2004, s.45.
2 The Social Science Encyclopedia, Ed. Adam Kuper and
Jessica Kuper, Routledge, London 2001, s.261.
3 Cahit Aslan, Birey-Toplum- Devlet Kavramlaştırmala-
rı ve Ara Değişken Olarak Etnisite, Karahan Kitabevi,
Adana 2004, s.7.
4 Aslan, a.g.e., s.8.
5 Steve Fenton, Ethnicity , Racism, Class and Culture,
Macmillan, Basingstoke 1999,s. 3
6 Sosyal…, s.399.
7 Zekeriya Yıldız, Politika Sözlüğü, Timaş Yay., İstanbul
2003, s.140.
8 Ömer Demir, Mustafa Acar, a.g.e., s.138.
9 Marshall, a.g.e., s.215.
10 Talcott Parsons, The Social System, The Free Press,
256 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Glencoe1964, S.172.
11 Semra Somersan, Sosyal Bilimlerde Etnisite ve Irk, İs-
tanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul, 2004, s.26-32.
12 Anthony D.Smith, Ulusların Etnik Kökeni, Çev.: Sonay
Bayramoğlu, Hülya Kendir, Dost Yay., Ankara 2002,
s.22-24.
13 Smith, a.g.e., s.134-134; Bunun kantitatif ifadesini BM
kaynaklarında görmek mümkündür. 1980’lerin başında
8000 dil ve 7000 etnik grup olduğu tahmin ediliyordu.
2000’lerde dil grubunun 6000, etnik grupların 5000
civarında olduğu tahmin edilmektedir. İngiliz dilbilimci
David Crystal 50 yıl içerisinde 6000 dilin %50’sinin yok
olacağını tahmin etmektedir. Bkz., Somersan, a.g.e.,
s.1-2.
14 William J. Foltz, “Ethnicitiy, Status, and Conflict”, in Ed.
Wendel Bell and Walter E. Freeman, Ethnicity and Na-
tion – Building: Comparative, International, and Histori-
cal Perspectives, Sage Pub.London 1974, s.103.
15 Pitirim A Sorokin, , Society Culture and Personalty:
Their Stucture and Dynamics, Cooper Sq, New York :,
1962., s.201-202.
16 Anthony D.Smith, Milli Kimlik, Çev.:Bahadır Sina Şener,
İletişim Yay., İstanbul 1994, s.71-73
17 Jean Leca, Uluslar ve Milliyetçilikler, Çev.:Siren İde-
men, Metis Yay., İstanbul 1998, s.13
18 Jurgen Habermas, Öteki Olmak, Ötekiyle Yaşamak,
Çev.: İlknur Aka, YKY, İstanbul 2002, s.16
19 Köksal Şahin, Türkiye’de Küreselleşme Tartışmaları
Işığında Ulus – Devlete Bakış, SÜSBE Yayınlanmamış
Doktora Tezi, Sakarya 2006, s.99.
20 Ernest Gellner, Uluslar ve Ulusçuluk, Çev.: Büşra Er-
sanlı Behar, Güney Göksu Özdoğan, İnsan Yay., İstan-
bul 1992, s.128-129.
21 Benedict Anderson, Hayali Cemaatler, Milliyetçiliğin
Kökenleri ve Yayılması, Çev.: İskender Savaşır, Metis
Yay., İstanbul 1993, s.20.
22 E.J.Hobsbawm, 1780’den Günümüze Milletler ve Mil-
liyetçilik, “Program, Mit, Gerçeklik”, Çev.:Osman Akın-
hay, Ayrıntı Yay., İstanbul 1995, s.30.
23 Mary Fulbrook, “Myth – Making and National Identity:
The Case of the G.DIR”, in Myths and Nationhood ed.
by Geoffrey Hosking, George Schöpflin, University of
London, New York 1997, s.72.
24 William Pfaff,The Wrath of Nations : Civilization and
the Furies of Nationalism, Simon & Schuster, New York
1993, s.43-44.
25 George Schöpflin, Nations, Identity, Power : The New
Politics of Europe, Hurst & Company, London 2002,
s.39.
26 Maurice Duverger, Siyaset Sosyolojisi, Çev.: Şirin Teke-
li, Varlık Yay., İstanbul 1975, s.43-45.
27 Süleyman Seyfi Öğün, Mukayeseli Sosyal Teori ve Ta-
rih Bağlamında Milliyetçilik, Alfa Yay., İstanbul 2000,
s.65-68.
28 Immanuel Wallerstein , “Halkçılığın İnşası: Irkçılık, Mil-
liyetçilik ve Etniklik”, içinde Etienne Balibar, Immanuel
Wallerstein, Irk, Ulus, Sınıf Belirsiz Kimlikler, Çev.: Naz-
lı Ökten, Metis Yay., İstanbul 1993, s.98-100.
29 Craig Calhoun, Milliyetçilik, Çev.:Bilgen Sütçüoğlu, İBÜ
Yay., İstanbul 2007, s.15
30 Smith, Milli…, s.113-115.
31 Abdulvahap Coşkun, Ulus – Devletin Dönüşümü ve
Meşruluk Sorunu, AÜSBE Yayınlanmamış Doktora
Tezi, Ankara 2007, s.157-159.
32 Coşkun, a.g.k, s.146.
33 Ozan Erözden, Ulus – Devlet, Dost Yay., Ankara 1997,
s.8.
34 Erözden, a.g.e., s.47.
35 Ezgi Germeç Tanrıverdi, Sosyolojik Açıdan Küreselleş-
 me ve Ulus – Devlet, (Giddens, Bauman ve Haber-
mas Örneği), SÜSBE Yayınlanmamış Doktora Tezi,
Sakarya 2008, s.51.
36 Tanrıverdi, a.g.k., s.145.
37 Selin Esen, Ulus – Devlet Modelleri ve İspanya Örne-
ği, AÜSBE Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2001,
s.5-6.
38 Karl W. Deutsch, Nationalism and Social Communica-
tion, an Inquiry into the Foundations of Nationality, MIT
Press, London 1966, s.172.
39 Philip Schlesinger, Medya, Devlet ve Ulus: Siyasal Şid-
det ve Kolektif Kimlikler, Çev.: Mehmet Küçük, Ayrıntı
Yay., İstanbul 1994, s.240.
40 Anthony Giddens, Ulus-Devlet ve Şiddet, Çev.: Cum-
hur Atay, Devin Yay., İstanbul 2005, s.229; Bir sosyolog
olan Giddens toplumu “bireyleri birbirine bağlayan kar-
şılıklı ilişkiler sistemi” olarak tanımlar. Ona göre bütün
toplumların ortak yönü, üyelerini merkezi bir kültür et-
rafında örgütlemiş olmalarıdır.Toplum bu şekilde kendi
varlığını sürdüren dinamiklere sahip olur. Bkz., Anthony
Giddens, Sosyoloji, Haz.: Cemal Güzel, Ayraç Yay., An-
kara 2005, s.22.
41 Siyaset, Ed. Mümtaz’er Türköne, Lotus Yay., Ankara
2003, s.636.
42 Süha Atatüre, Küreselleşme Sürecinin Ulus Devlet
Üzerindeki Etkileri, GÜSBE Yayınlanmamış Doktora
Tezi, Ankara 2001, s.97-98.
43 Jürgen Habermas, “Avrupalı Ulus –Devlet: Başarıları ve
sınırları – Egemenlik ve Vatandaşlığın Geçmişi ve Ge-
leceği Üzerine”, içinde Tartışılan Sınırlar, der. Mustafa
Armağan, Çev.:İsmail Türkmen, Şehir Yay., İstanbul,
2001, s.80.
44 Ömer Demir, Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Sözlüğü,
Vadi Yay., Ankara 1997, s.228.
45 Coşkun San, Max Weber’de Hukukun ve Meşru Otori-
tenin Analizi, ATİİAY, Ankara 1971, s.101-109.
46 Metin Heper, Türkiye’de Devlet Geleneği, Çev.: Nalan
Soyarık, Doğu Batı Yay., Ankara 2006, s.38. İlkay Su-
nar, State and Society in the Politics of Turkey’s Deve-
lopment, AÜSBFY, Ankara 1974, s.3-6. Burada zikredi-
len merkeziyetçilik, sanayileşme sonrası ortaya çıkan
modern ulus – devletlerde görülen rasyonel bürokra-
sinin topluma nüfuzu anlamında kullanılmamaktadır.
Nihayetinde ele alınan klasik dönem Osmanlı toplumu
da Avrupa’daki muadilleri gibi geleneksel bir tarım top-
lumudur. Ayrıca merkeziyetçilik vurgusunu üzerine alan
tımar sisteminin tüm eyaletlerde uygulanmadığı da göz-
den uzak tutulmamalıdır. Bu hususta bkz., İlber Ortay-
lı, “Osmanlı Bürokrasinin Özelliklerine Karşılaştırmalı
Bir Yaklaşım Denemesi”, Osmanlı İmparatorluğu’nda
İktisadi ve Sosyal Değişim Makaleler 1, Turhan Yay.,
Ankara 2000, s.19-35. Bununla birlikte Osmanlı toplum
yapısı ile feodalite arasında benzerlik kuran yaklaşımlar
ideolojik bulunmaktadır. Bu tip bir yaklaşımı için b.k.z.,
Halil Berktay, Kabileden Feodalizme, Kaynak Yay., İs-
tanbul 1983, s.234-235. Akat, kendisinin Osmanlı’yı
feodal şemaya yerleştirmediğinden dolayı emperyaliz-
min ajanı ilan edildiğini söyler. Bkz., Asaf Savaş Akat,
Alternatif Büyüme Stratejisi, İktisat Politikası Yazıları,
İletişim Yay., İstanbul 1983, s.32.
47 Halil İnalcık, Şair ve Patron, Patrimonyal Devlet ve Sa-
nat Üzerinde Sosyolojik Bir İnceleme, Doğu Batı Yay.,
Ankara 2003, s.10.
48 Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve
Ekonomi, Ötüken Yay., İstanbul 2000, s.45-51, Reşat
Kasaba, “Osmanlı İmparatorluğunun Çözülmesi ve
Dünya Ekonomisi”, Yapıt, Sayı:, s.37-38. Gültekin Yıl-
dız, Osmanlı Ordusunda Yeniden Yapılanma ve Sosyo-
politik Etkileri, (1826 – 1839), MÜTAE Yayınlanmamış
Doktora Tezi, İstanbul 2008, s.86-87, Karen Barkey,
Eşkiyalar ve Devlet, Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileş-
mesi , Çev.: Zeynep Altok, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstan-
bul 1999, s.40. Donald Quataert, The Ottoman Empire,
1700-1922, Cambridge University Press, New York
2000, s.38.
49 Fatma Müge Göçek, Burjuvazinin Yükselişi İmparator-
luğun Çöküşü, Osmanlı Batılılaşması ve Toplumsal De-
ğişme, Ayraç Yay., Ankara 1999,s.111.
50 Mehmet Kabasakal, Türkiye’de Siyasal Parti Örgütlen-
mesi, Tekin Yay., İstanbul 1991, s.24, Ernest E. Ram-
saur, Jöntürkler, 1908 İhtilali’nin Doğuşu, Çev.: Muhsin
Önal Mengüşoğlu, Pınar Yay., İstanbul 2004, s.33, Sina
Akşin, Jöntürkler ve İttihat ve Terakki, Remzi Yay., İs-
tanbul 1987, s.28,
51 Mustafa Gencer, Jöntürk Modernizmi ve Alman Ruhu,
1908 – 1918 Dönemi Türk – Alman İlişkileri ve Eğitim,
İletişim Yay., İstanbul 2003, s.77.1838 -1908 arasında
86 şirket kurulmuştur. 1908 – 1918 arasında 236 şirket
kurulmuştur. Zafer Toprak, Türkiye’de Milli İktisat,Yurt
Yay., Ankara 1982, s.26-28, 1909 – 1918 arasında
Anadolu’da milli sermayenin finansmanını kurmak
üzere 23 banka kurulmuştur. A.Güngüz Ökçün, “1909
– 1930 yılları Arasında Anonim şirket Olarak Kurulan
Bankalar Hakkında Genel Bilgiler”, İktisat Tarihi Yazıla-
rı, SPK Yay., Ankara 1997, s.221-250.
52 Azmi Süslü, “Misak-ı Milli, 1914 – 1920”, Misak-ı Milli
ve Türk Dış Politikasında Musul, AAMY, Ankara 1998,
s.24.
53 Ergun Özbudun, 1921 Anayasası, AAM Yay., Ankara
1992, s.81-82.
54 Tanör, Osmanlı – Türk Anayasal Gelişmeleri, YKY, İs-
tanbul 2006, s.255.
55 Özbudun, 1921…, s.82.
56 Bülent Nuri Esen, Türk Anayasa Hukuku, Birinci Fasi-
kül, Ankara 1971, s.65.
57 Suna Kili, A.Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri,
Senedi İttifaktan Günümüze, Türkiye İş Bankası Yay.,
Ankara 1985, s.96-97.Tanör, a.g.e., s.256. Merfu olan
padişahlığın yerine TBMM kaim olmuştur. Halifeyi göre-
ve getirme yetkisi de TBMM’nindir. 3 Mart 1924’te ilga
edildiğinde “Hilafet, Hükümet ve Cumhuriyet mana ve
mefhumunda esasen mündemiç olduğundan…” deni-
lecektir. Bkz., Yusuf Tekin, Sabri Çiftçi, 1877’den Gü-
nümüze Türkiye’de Parlamento, 22. Dönem TBMM’nde
Parlamento ve Rol Algısı, Siyasal Yay., Ankara 2007,
s.39.
58 Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yay.,
Ankara 2000, s.9. A. Şeref Gözübüyük, Zekai Sezgin,
1924 Anayasası Hakkındaki Meclis Görüşmeleri, Anka-
ra Üniversitesi İdari İlimler Enstitüsü Yay., Ankara 1957
59 Bu hüküm 11 Nisan 1928 tarih ve 1222 sayılı kanunla
çıkarılmıştır. (15.2.1937’de “Türkiye Devleti Cumhu-
riyetçi, milliyetçi, halkçı, devletçi, laik ve inkılâpçıdır.
Resmi dili Türkçedir, makarrı Ankara şehridir.” şeklinde
değiştirilir.)
60 Batum, Yüzbaşıoğlu, a.g.e., s.5.
61 Kemal Gözler, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, Ekin
Yay., Bursa 2000, s.49.
62 Hatice Mumyakmaz, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Vatan-
daşlık, GÜSBE Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara
2008, s.177.
63 Batum, Yüzbaşıoğlu, a.g.e., s.17-21.
64 Batum, Yüzbaşıoğlu, a.g.e., s.23.
65 E.Fuat Keyman, “Kamusal Alan ve Cumhuriyetçi Libe-
ralizm, Türkiye’de Demokrasi Sorunu”, Ed.: Ahmet Ka-
radağ, Kamusal Alan ve Tükiye, Asil Yay., Ankara 2006,
s.134-135.
66 Mustafa Erdoğan, Anayasa Hukuku, Orion Yay., Ankara
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 257
 2009, s.140-141.
67 Tanör, a.g.e., s.314-318.
68 Gözübüyük, Sezgin, a.g.e., s.53.
69 Gözübüyük, Sezgin, a.g.e., s.29-36.
70 Tekin Alp, Kemalizm, Cumhuriyet Yay., İstanbul 1963,
s.13-14.
71 Mahmut Esat Bozkurt, “Türk Medeni Kanunu Nasıl Ha-
zırlandı”, Medeni Kanunun XV. Yıldönümü, İÜ Yay., İs-
tanbul 1944, s.7-11.
72 Bozkurt, Birinci Türk Tarih Kongresinde “Türkler Ana-
yurtları olan Orta Asya’da Yontmataş devrini milattan
12.000 sene evvel geçirdikleri halde Avrupalılar ancak
5000 sene daha sonra bu devirden kurtulabilmişler-
dir…” der. Burada medeniyeti Avrupa’ya taşıyanların
Türkler olduğu, Türk dilinin tüm dillere kaynaklık ettiği
vb görüşler dile getirilmiştir. Nihayetinde Bozkurt gibiler
için iktibas edilen her ne var ise Türk’ün bir zamanlar
ürettiklerinden başkası değildir. Bkz., Büşra Ersanlı
Behar, İktidar ve Tarih, Türkiye’de Resmi Tarih Tezinin
Oluşumu (1929 – 1937), Afa Yay., İstanbul 1996, s.120-
125.
73 Recep Peker, İnkılap Dersleri, İletişim Yay., İstanbul
1984, s.14. Öz, 10 Mayıs 1931’de, yapılacak kongre
beklenmeden Recep Peker’in genel sekreterliğe geti-
rilmesinin tek partili rejimin kurumlaşmasında atılan ilk
adım olarak görürür. Bkz., Esat Öz, Otoriterizm ve Si-
yaset, Türkiye’de Tek Parti Rejimi ve Siyasal Katılma
(1923 – 1945), Yetkin Yay., Ankara 1996, s.99.
74 Celal Nuri İleri, Türk İnkılabı, Haz.: Recep Durmaz,
Kaknüs Yay., İstanbul 2000, s.291.
75 Şeref Aykut, Kamalizim (C.H. Partisi Programının İza-
hı), Muallim Ahmet Halit Matb., İstanbul 1936, s.1-8.
76 Tayyib Gökbilgin, Milli Mücadele Başlarken, Mondros
Mütarekesinden Sivas Kongresine, TTK Yay., Ankara
1959, s.25-26.
77 M. Fahrettin Kırzıoğlu,Bütün Yönleriyle Erzurum Kong-
resi, Kültür Ofset Yay., Ankara 1993, s.61.
78 Ahmet Yıldız, Ne Mutlu Türk’üm Diyebilene: Türk Ulusal
Kimliğinin Etno Seküler Sınırları (1919-1938), İletişim
Yay., İstanbul 2004, s.180-181. 1924 müfredat progra-
mı, öğretmenlerden dinin devletten ayrılması gereğinin
anlatılmasını ister. Tarihin algılanmasında ise radikal bir
kopuş yoktur. Nitekim bu müfredatta Eski Yunan, Roma,
Mısır, İran medeniyetlerine Türk medeniyetinden ayrı
bir bahisle yer verilmesi istenmiştir. Gene aynı dönem-
de Ahmet Refik, Mükremin Halil gibi aydınların Türkiye
tarihini Selçuklu ile başlatan yaklaşımlarının dinlenildiği
görülmektedir.Bkz., Mustafa Oral, İmparatorluktan Ulu-
sal Devlete Türkiye’de Tarih Anlayışı, AÜTİTE Yayınlan-
mamış Doktora Tezi, Ankara 2002, s.175.
79 Yıldız, a.g.e., s.128.
80 Binnaz Toprak, “Dinci Sağ”, Der.: İrvin Cemil Schick,
Ertuğrul Ahmet Tonak, Geçiş Sürecinde Türkiye, Belge
Yay., İstanbul 1987, s.240.
81 Yahya Sezai Tezel, “Tanzimat Sonrası İmparatorluk
ve Cumhuriyet Sonrası Türkiye’sinde Muhafazakarlık
Sorunsalı”, Muhafazakarlık, Ed.: Ahmet Çiğdem, İleti-
şim Yay., İstanbul 2004, s.35. 1930’da yayınlanan Türk
Tarihinin Ana Hatları, bu yaklaşımın tarihsel inşasını
içermektedir. Orta Asya’dan Mezopotamya’ya, Etrüsk-
lerden Etilere kadar medeniyetin yayıldığı tüm sahaları
Türk Milleti temelli anlatan bu yaklaşım varlık kavra-
yışını “…İnsan, tabiatın mahlûkudur… Her durumda
hayatın herhangi bir tabiat harici etkenin müdahalesi
olmaksızın, dünya üzerinde tabii ve zaruri, bir kimya ve
fizik seyri neticesi olduğunu kabul etmek gerekir.” ifa-
deleriyle ortaya koymaktadır. Bkz., Türk Tarihinin Ana
Hatları, Kemalist Yönetimin Resmi Tarih Tezi, Kaynak
Yay., İstanbul 1996, s.30-33.
258 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
82 Simten Coşar, “Türk Modernleşmesi, Aklileşme, Patolo-
ji, Tıkanma”, Doğu Batı, Yıl:1999, Sayı:8, s.63.
83 Ahmet Akarlı, “Kemalizm, Milliyetçilik ve Bugün”, Biri-
kim, Yıl:193, Sayı:49, s.22.
84 Nevzat Topal, Prof. Dr. Osman Turan, Hayatı ve Eserle-
ri, TYY, Ankara 2004, s.19-30.
85 Türk Ocakları 90 Yaşında, TYY, Ankara 2002, s.3.
86 Aytekin Ersal, Türk Ocakları ve Siyaset (1960’tan Gü-
nümüze), Berikan Yay., Ankara 2004, s.37vd.
87 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken
Yay., İstanbul 2005, s.13.
88 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeni-
yeti, Boğaziçi Yay., İstanbul 1993, s.119. Turan, Selçuk-
lular Zamanında…, s.27.
89 Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi, Ötü-
ken Yay., İstanbul 2003, s.183.
90 Turan, Selçuklular Tarihi ve…, s.316.
91 Turan, Selçuklular Tarihi ve…, s.318. Turan’ın DP’ye
ve Menderes’e yakınlığında modern bir Tuğrul Bey ara-
yışının izlerini görmek mümkündür. 1954 yılında İslam
Enstitüsü açılması için Menderes’in yanına gider. Bu
müessesenin lüzumundan bahseder. Menderes: ““Os-
man Turan! Her cami ve minare diktikçe komünizme ve
Moskova’ya karşı bir kale yaptığıma inanıyor ve bun-
dan kuvvet duyuyorum”. der. Bu cevap Turan’da derin
bir hoşnutluk bırakır. Osman Turan, Türkiye’de Siyasi
Buhranın Kaynakları, Turan Neşriyat Yayınları, İstanbul
1969, s.147.
92 Turan, Türk Cihan Hakimiyeti…, s.195-196.
93 Turan, Selçuklular Tarihi ve…, s.319.
94 Turan, Selçuklular Tarihi ve…, s.335 – 345.
95 Bu konuda Mehmet Öz, Marksist tarihiçi Halil Berktay’ın
Osman Turan’ın Selçuklu tarihine ilişkin görüşlerini ilmi
bakımdan benimsediğini belirttikten sonra: “Cambridge
History Of Islam” ın “Anadolu Selçuklu ve Beylikler”le
ilgili kısmının Osman Turan’a yazdırılmasının nedeninin
Onun ilmi kişiliğinden kaynakladığını…” söylemektedir
Bkz., “Osman Turan’ın Tarih Metodolojisi”, Türk Kültürü,
C.37, Sayı:434 Ağustos, Ankara 1999, s.329-335.
96 Turan, Selçuklular Tarihi ve…, s.30.
97 Osman Turan, “Yeniden İntişar Ederken”,TY ,Cilt I,
Sayı:271 Mart, Ankara 1959, s.1-2.
98 Osman Turan, Türkiye’de Siyasi Buhranın Kaynakları,
Turan Neşriyat Yurdu Yayınları, İstanbul 1969, s.IX v.d.
Turan: “…Cumhuriyet inkılapçıları mutlak surette ve
süratle Avrupalılaşmak görüşüne sahip olarak şiddetli
hamlelere girişince Türk kültürü ve mefkuresi milli ve
İslami kaynaklardan mahrum bırakıldı. Bu anlayış ister
istemez, milli ve manevi değerlerin tasfiyesine, ahlak ve
mefkurenin sarsılmasına tarih şuuru ve milli şahsiyetin
zayıflamasına sebep olarak Türkiye’yi ağır buhranlara
hazırlamış oldu.” derken de benzer kaygılarını dile ge-
tirmektedir. Osman Turan, “Türk Ocakları ve Türk Yur-
du Yeni Bir Hamleye Girerken”, TY, C.7, Sayı: 343-344
Ocak, s. 2.
99 Mehmet Özden, “Osman Turan’ın Türk İnkılabına Ba-
kışı”, Türk Kültürü, Cilt 37, Sayı 34 Eylül, Ankara 1999,
s.329.
100 Osman Turan, “Türkiye’de Din ve Layiklik”, TY,C.1,
Sayı: 278 Ekim, Ankara 1959,s.4.
101 Turan, a.g.m., s.1.
102 Osman Turan, Türkiye’de Siyasi Buhranın Kaynakları,
Turan Neşriyat Yay., İstanbul 1969, s.101.
103 Osman Turan, Türkiye’de Komünizmin Kaynakları’ndan
naklen s.50 Özden, a.gm, s.335.
104 Osman Turan, “Ana – Yasa Meselesi”, TY, C.7, Sayı:
346 Nisan – Mayıs, Ankara 1970, s.2.
105 Osman Turan, Türkiye’de Siyasi Buhranın Kaynakları,
Turan Neşriyat Yayınları, İstanbul 1969, s.147.
 TÜRK TARİHİNDE MEŞRUİYETİN
KAYNAĞI VE ÖTEKİ SORUNU
ABDULLAH TEMİZKAN*
M
eşruiyet her devrin kendi telakkisine, kon-
jonktüre ve medeniyet türüne göre değişik-
lik göstermektedir. İslam’dan önce İktidara
gelmek için Aşina soyundan gelmek gerekiyordu. Bu-
nun yanında iktidarı ele geçirmekle iş bitmiyor iktidar-
dayken töreye uygun hareket etmek, tebaayı kolla-
yıp gözetmek meşruiyetin en önemli unsurlarıydı. Aç
olanı doyurmak, çıplağı giydirmek, güvenliği temin
etme noktasında düşman kavimlerden dizli olanına
diz çöktürmek, içerdeki ayrılıkçı gruplardan başlı ola-
nına baş eğdirmek de iktidarı devam ettirebilmenin
en önemli şartlarındandı.1 İslam öncesi Asya Türk
devletlerinin ekonomisi büyük ölçüde savaş ekono-
misine dayanıyordu. Hakanın tebaasının geçimini
sağlayabilmesi için bol ganimet (ulca) elde edebile-
ceği başarılı yağma seferleri düzenleyip, yönetmesi
gerekiyordu. O zamanın devletleri kabile federasyon-
ları şeklinde teşkilatlandıkları için, bu teşkilatlanmayı
temin noktasında birliği gerektiğinde güç kullanarak,
(sü süleyerek) sağlamak gerekebiliyordu. Yani meş-
ruiyetin en önemli kaynaklarından biri hemen hiçbir
devirde değişmeyecek olan “güç” dür. Toplulukların,
kalabalıkların zaafı şuursuz olmasıdır. Bu şuursuzluk
onları güç’e itaat etmeye götürür.2 Gücün iktidarı ele
geçirmesinde birçok yardımcı faktörlere de ihtiyacı
olacağı aşikârdır.
İslâm’la birlikte dinî bazı kurallar, nasslar meşrui-
yetin temel dinamikleri arasına girdiler, ancak yorum
farklılıkları İslam dünyasının bakış açısında bazı kı-
rılmalara yol açtı. Ulemanın onayı, biat etme kuru-
mu, Sıffin savaşından sonra etkisi yüz yıllar sürecek
olan kırılmalara derin fay hatlarının oluşmasına yol
açmıştır.3 Değişmeyen kurumlardan birisi de adalet
kurumu olmuştur. Adalet iktidarı korumanın da kay-
betmenin de vasıtası olmuştur. Halifelik saltanata dö-
nüşse de temel bazı ilkeler değişmemiştir. Adalet bu
ilkelerin en önemlisidir.4
Bir hanedana mensup olmak meşruiyet açısın-
dan önemlidir.5 Timur gibi istisnalar çıksa da (ki o
Çağatay Hanlarının soyundan gelen birisini iktidarını
meşrulaştırmak için ustaca kullanmıştır.6) Tuğrul Bey
Türkmenlerin büyük hükümdarıdır, ancak zamanın
halifesinden alınacak bir onay onu bütün Müslüman
dünyasının meşru iktidarı yapacaktır. O bu fırsatı
1055 yılında Halifenin imdadına yetişerek ele geçir-
miş ve Sultanu’s Selatîn olmuştur. Bu Orta Asya’dan
batıya akan Türkmen kitleleri için yeni bir şeydir, ama
son derece etkileyici ve çarpıcı bir sıfattır.7 Selçuklu-
lar Sünnî İslam anlayışını resmi devlet ideolojisi ola-
rak benimseyip bunun söylemini kurdukları Nizamiye
Medreselerinde uyguladıkları formel eğitim yoluyla
üretmiş ve iktidarlarını sadece Türkler için değil diğer
Müslümanlar için özellikle de Sünnî Müslümanlar için
meşrulaştırma ihtiyacı hissetmeye başlamışlardır.8
Kutadgu Bilig meşruiyeti vatandaşlık sözleşmesi-
ne benzer bir anlayışla izah eder. İktidarın (devletin)
vatandaşa karşı sorumlulukları olduğu gibi vatanda-
şın da iktidara (devlete) karşı sorumlulukları vardır.9
Her halükarda iktidarı ele geçirenler iktidarlarını meş-
rulaştırmak için kendi söylemlerini de üretirler. Bunu
yaparken kendi neseplerini Aşina soyuna, Oğuz Ka-
ğana bağlamak en önemli manevralardan birisidir. Bir
diğer önemli söylem biçimi kutsal rüyalardan ve bazı
sembollerden faydalanmaktır. Mesela Rüyada muş-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 259
tulanmak, görevlendirilmek ve bu rüyanın bir kutlu
kişi tarafından rüyayı görenin iktidarına yorumlanma-
sı. Satuk Buğra Han’ın rüyasında Hz. Muhammed’i
görüp cihad etmekle görevlendirilmesi veya Osman
Gazi’nin rüyasında göğsünden bir çınar ağacının çı-
kıp altı kıtaya yayılması bu söylem oluşturma faaliye-
tine örnek olarak verilebilir.10
Halk üzerinde etkili sufilerden destek alınması
oluşturulan söylemlerin propagandasının yapılması
için önemli bir etkendir.11 Zaman sufilerin kendi dev-
letlerini kuracağı tarihi dönemleri de getirecektir. Tıp-
kı mezheplerin olduğu gibi. Fatımî devleti ve Şii Bü-
veyhoğullarında olduğu gibi. Safevîler, Erdebil şeyh-
lerinin çekirdeğini oluşturdukları ve onların soyundan
gelen Türkmen Şah İsmail Hatayî’nin kurduğu bir
sufi devleti iken, Sünni devlet ideolojisini meşruiyet
kaynağı olarak kullanan Osmanlı Devleti ve Özbek
Şeybanilerin arasında Mutezile itikadına dayanan
şia akaidini meşruiyet kaynağı olarak kullanmıştır.12
Osmanlı Devleti Sünnî ulemayı ve bunlardan aldığı
fetvaları gerçekleştireceği eylemlerin meşrulaştırma-
sında kullanırken, Safeviler de benzer bir davranışla
şia ulemasından fetvalar almıştır. Hanedan hala çok
önemli olmakla birlikte ideolojize edilmiş mezhepler
ulema sınıfı ve bunların sözünden çıkmayan seyfiye
ile birlikte daha belirleyici bir konuma yükselmişlerdir.
Zira kalabalıklar şeyhülislam ya da Ayetullahların iki
dudağının arasından çıkacak bir çift söze bakmakta-
dırlar. Bu fetvalar iktidarların icraatlarını meşrulaştır-
ma aracı olduğu kadar, iktidardan memnun olmayan
kitlelerin iktidardan uzaklaştırılmalarının meşrulaştır-
ma aracıdır da. Osmanlı tarihi bunun birçok örneğiyle
doludur. İstediği fetvayı Sünni Maturudî ulemasından
almakta zorlanan Osmanlı hanedanının kudretli hü-
kümdarı Yavuz Selim, Mısır seferi sırasında oradaki
Eş’arî ulemasını daha devletçi bulmuş olacak ki bu
ekolü İstanbul’a taşımıştır.13 Yani güç uygun zaman-
da fetvayı verecek olanları belirleme imkânına da
sahip olabilmiştir.
İktidarı elinde bulunduranlar, iktidarlarını meş-
rulaştırmak için oluşturdukları söylemin toplumu
ikna etme süresinin uzunluğu oranında sorunsuz
bir hâkimiyet sürerler. Ancak kontrollerinin dışında
muhalif kadro veya mihraklarca ortaya sürülen söy-
lemler kitleleri huzursuz edebilir ve iktidarı sorgula-
maya sevk edebilir. Fetret devrinde Şeyh Bedrettin’in
söylemi veya Şah İsmail Hataî’nin fedailerinin Alevî
Türkmen kitlesini hedef kitle olarak belirlediği ve pro-
pagandasını yaptığı şia söylemi ve on iki İmam kültü
örnek verilebilir.14
Bu söylemlerinin kaynağı kendi medeniyet havza-
sı olabileceği gibi başka medeniyet havzaları da ola-
bilir. Avrupa Rönesans ve reformunun şekillendirdiği
Aydınlanma Avrupa’sının fikirleri ve Avrupa’daki ikti-
dar yapılarının ve meşruiyet kaynaklarının değişmesi
gecikmeyle de olsa Osmanlı Devleti’ni etkilemiştir.
Parlamenter Monarşi uygulamalarını Fransız ihtila-
linin etkileri ve anayasacılık hareketinin çok önemli
tesirleri olmuştur. Tanzimat’ın ilanı, Islahat Fermanı,
Kanun-ı Esasi ve Meşrutiyetin ilanı gibi neredeyse
yarım yüzyılda meydana gelen değişiklikler hep bu
Hristiyan Avrupa medeniyetinin etkisiyle olmuştur.
İktidarlar artık Anayasa ile sınırlandırılmışlardır. Bu
yapacakları her eylem ve icraatın Anayasaya uygun
olmak kaydıyla meşru olacağı anlamına gelmektedir
ki, böyle yazılı bir metnin bağlayıcılığı son derece
önemli bir yenilik olarak Türk devlet geleneği içerisin-
de yerini almış ve kurumlaşmıştır.15
Öteki Sorunu
Öteki bizim aynamızdır. Yani birey, kendi kimliğini
oluştururken ötekinden önce benzerlerinden faydala-
nır, bu da aynılıktan ve özdeşlikten kaynaklanır. Di-
ğer taraftan gayri ihtiyari olarak aynı tanım içerisinde
farklı olanların da farklı bir kimlikle tanımlandığını ve
bu farklı kimliğin de ayrılık ve mütekabiliyetten, di-
ğer bir tabirle bireyin kendini ötekine göre konumlan-
dırmasından kaynaklandığı söylenebilir.16 Başka bir
deyişle “bireyin kendini inşa edebilmesi için ötekinin
iğne deliğinden geçmesi gerekmektedir”.17 “Doğay-
la baş başayken kendimizi öylesine rahat ve keyifli
duymamızın nedeni; doğanın bizim hakkımızda bir
görüşü olmayışıdır,”18 diyen Nietzsche, ötekinin ken-
di hakkında fikirleri olmasının bireyi tedirgin ettiğini
dile getirmektedir. Ötekinin kendi hakkındaki fikirle-
rini hesaba katan birey, kendi kimliğini ötekine göre
inşa etmektedir. Siyasal kimliklerin inşası da benzer
bir sürece göre şekillenir. Öteki üzerinden, yani rakip
ya da düşman üzerinden kendisini kurar. Ancak Türk
tarihinde siyasal ve toplumsal anlamda iki tür ötekin-
den söz edilebilir: Birincisi zaten bizden olmayan, bi-
zimle aynı dili konuşmayan, aynı gelecek kaygısını
taşımayan kelimenin tam anlamıyla bize kökten ya-
bancı olanlardır. Bunlar bizim bu yazımızın konusu
olmadıkları için üzerinde fazla durulmayacaktır. İkinci
tür öteki ise içimizden çıkardığımız, aslında bize ya-
bancı olmayan, yani bizim ürettiğimiz ötekilerdir. Bir
diğer tabirle bizim ya da bir siyasal/ideolojik merkezin
ötekileştirdikleridir. Bizim üzerinde duracağımız “öte-
ki” tipi budur.
Türk tarihine baktığımızda bu tür ötekileştirmenin
iki kaynaktan beslendiğini görmekteyiz. Birisi kahra-
manlar üzerinden üretilen ötekidir. Diğeri ise ideolo-
jiler, söylemler ya da mezhepler üzerinden üretilen
ötekilerdir. Bu iki tür sık sık aynı düzlemde kesişmek-
tedir. Eskiçağlardan beri tarihi yapan kahramanlar/
lider kişiler kendi statülerini veya iktidarlarını meş-
rulaştırmak için bir takım söylemler geliştirmişlerdir.
Geliştirdikleri söylemleri propaganda yoluyla kitlele-

260 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

re telkin ederek kitleleri yanına çekmek, taraftarları
nezdinde kendi söylemlerini onaylatmak ve meş-
ruiyetlerini teyit etmek istemişlerdir. Meşrulaştırma
girişimleri birkaç farklı kanaldan gerçekleştirilmiştir.
Bunların birincisi vakanüvisler ya da resmî tarihçiler
diyeceğimiz kişilerin kurdukları metinler üzerinden
gerçekleştirilmiştir.19 Bunun nasıl yapıldığına en iyi
örnek Yavuz ile Şah İsmail arasındaki ilişkiyi kaleme
alan Hoca Saadettin’in eserinde görmekteyiz. Çaldı-
ran Ovasında Osmanlı ve Safevî ordularının karşı-
laşmasını anlatırken: “İran Şahı da Cem’in ordusuyla
Çaldıran ovasının doğusuna inüb ol gice hak ve batıl
askerleri karşı karşıya durup Hak yücelecektir. Gerçe-
ği belli ve durağı yüce Sultanın üstün varlığının değe-
ri ol ova ve yamaçlara konuşundan kendini göstermiş
oldu. Din yolunun savaş erleri dinsizler topluluğunu
parçalamak umuduyla öç alıcı, kahredici kılıçları bi-
lediler ve ol yokluk yolunda olan topluluk üzerine ko-
layca yengü sağlamayı Tanrı katından dilediler…” İki
Türk devletinin mücadelesini anlatan tarihçi, Osmanlı
iktidarının meşruiyetini yukarıdaki satırlarda hak ve
batıl diyalektiği ile belirlemekle kalmıyor devamında
Türk devlet geleneğinin güçlü meşrulaştırıcılarından
olan soyun Oğuz Kağan’a dayanması/dayandırıl-
ması retoriğinden de istifade etmektedir: “Sabah ki,
Rum’un Gün Han’ı ak sancağını dönen gökyüzünde
dalgalandırub aklar salan güneş altından bayrağıy-
la cihan ordasını bezemeğe başlarken ışıklar saçan
eliyle gece karanusun perdesin açtı.”20
Osmanlı-Safevî mücadelesi Türk tarihinin önemli
kırılma noktalarından birisidir. Bizden olanın ötekileş-
tirilmesine en net şekilde burada şahit oluyoruz. Özel-
likle bizim tarih yazıcılığımızda Osmanlı Devleti’nin
bütün hamleleri din özellikle de mezhep üzerinden
aklileştirilmeye, meşrulaştırılmaya çalışılmıştır. Aynı
durum Safevî tarih yazıcılığı için de geçerlidir. Bugü-
nün bir insanı olarak geçmişin bir olayını anlamaya
çalışırsak; Sünnî devlet yapıları arasında kendilerine
yeni ve daha güvenilir bir siyasal çatı kurmak iste-
yen memnuniyetsiz muhalif kitleler başka bir tabirle
merkezden çevreye itilmiş muhalif kitleler amaçları-
nı meşrulaştırmak için uygun meşruiyet gerekçesini
İslam hukukunun farklı yorumu olarak da anlayabi-
leceğimiz mezheplerde bulmuşlardır. Bu durum hiz-
metinde bulundukları siyasal teşekkülün ideolojisini
de üreten vakanüvis ya da tarihçiler tarafından mez-
hep çatışması, rafızîlik, sapkınlık veya daha modern
bir tabirle Heterodoks olarak takdim edilse de işin
doğasında siyasal meşruiyet endişesi ve siyasal te-
şekküllerin varlık yokluk mücadeleleri vardır. Şunu
rahatlıkla söyleyebiliriz, Şah İsmail, iki Sünni devlet
arasında(Osmanlılar ve Şeybanîler) muhalif kitleleri
memnun ederek kendi etrafında toplayabilmek için
uygun mesnedleri “şia”da bulmuştur. İçinde bulundu-
ğu şartlar açısından değerlendirildiğinde bu hamle-
nin son derece rasyonel olduğu söylenebilir. Nitekim
Safevî hanedanının Çaldıran yenilgisinden sonra da
varlığını güçlü bir şekilde devam ettirmesi reel-politik
bakımdan ayaklarının yere ne kadar sağlam bastığı-
nı göstermektedir. Aynı durum Osmanlı Devleti için
de geçerlidir. Burada yapmaya çalıştığımız şey ger-
çek olayla aramıza çekilen mezhep perdesini aradan
kaldırarak bakmaya çalışmaktır. Perde kalktığında
gördüğümüz şey en basit haliyle; iki Türk devletinin
hâkimiyet mücadelesidir.
Emir Timur’un resmî tarihçisi Nizamüddin Şamî,
“Rum Valisi” olarak nitelendirdiği Yıldırım Bayezid’in
Timur ile rekabete girerek haddini aştığı düşünce-
sindedir: “…Bir müddet âlem nâmdar sultanlar ve
meliklerin sayesinden halî kalmış, bu cihetten her
memlekette bir adam başkaldırmıştı. Dünyanın en
büyük memleketlerinden olan Rum Diyarı da Yıldı-
rım Bayezid’ın eline geçti. Muma ileyh bir müddet bu
memleketleri istila ve istiklal davasında bulundu ve
o memleketlere musallat oldu, bunun üzerine şey-
tan buna gurur verdi, kuvvet ve şevketine güvenerek
haddini tecavüz etti, en büyük hükümdarların kendi-
sine yazdıkları mektuplarda abdühu, hamiduhu tabir-
lerini kullandıkları, dünyanın kudret ve kuvvet sahibi
en haşmatli padişahlarının kapısının eşiğini ubudiyet
dudaklarıyla öptükleri böyle bir Emir Sahip Kıran ile
boy ölçüşmeğe, ona karşı muhalefet göstererek bir
takım manasız mektuplar yazmağa, münasebetsiz
haberler göndermeğe kalktı…”21 Osmanlı iktidarı-
nın meşrulaştırılmasında en etkili tarihçilerden olan
Neşri ise başlangıçta Timur’un Yıldırım’a Gazi olma-
sı nedeniyle saygı duyduğunu, ancak siyasi geliş-
melerin ve her ikisindeki cihan hâkimiyeti iddiasının
onları karşı karşıya getirdiğini belirtmektedir. Ancak
ilerleyen bölümlerde artık Timurluların zalimliğini hat-
ta Timur’un oğlu için dinsizlik (bi-din) lafzını kullan-
maktan imtina etmemiştir.22 Her iki tarihçi de kendi
hizmet ettikleri devletin daha meşru olduğunu iddia
etmektedir. Bunu ispat etmek için yeri geldiğinde din-
den faydalanmakta, yerine göre de birisi Timur’un
Cengiz Han’ın varisi olduğunu, diğeri ise Osmanlı-
ların nesebinin Oğuz Kağan’a dayandığını ileri sü-
rerek kendi hamlelerinin meşruluğunu ortaya koyma
çabası içine girmektedirler. Bu siyasi mücadeleden
çıkaracağımız ders bugüne husumet devşirmek ol-
mamalıdır. Tarihi anlamak, eski tarihçilerin yaptıkları
yorumları mukayese ederek siyasi mücadeleyi bütün
çıplaklığı ile ortaya koyacaktır. Artık Emir Timur da
Yıldırım Bayezid de birer öteki değil Türk tarihinin
sayfalarında hak ettikleri yeri alan iki önemli figürdür.
Yine sözgelimi Kazak Türklerinin önemli tarihî şah-
siyetlerinden Kene-Sarı’nın faaliyetleri23 anlatılırken,
duygusal bir dil kullanmaktan özellikle kaçınılmalıdır.
Onun Ruslara karşı yürüttüğü mücadele, bir direniş
mücadelesi olarak takdim edilirken, Kırgızlar üzerine
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 261
yaptığı seferler göz ardı edilmemeli, bu tip hataların
nelere mal olduğu net bir şekilde gösterilmeli, ancak
ne Kazak Türklerinin ne de Kırgız Türklerinin gururu
incitilmemelidir.
Birbirimizi ötekileştirmemizin yegâne kaynağı
tarihî veriler değildir. Tasarlanmış, toplum mühendisli-
ği projelerinin ürettiği ötekileştirmeler de söz konusu-
dur. Sözgelimi daha iki asır evvel bir Türkistan kimliği
söz konusu iken bugün İlminskiy ve onun ekolünden
gelenlerin uyguladıkları toplum mühendisliği proje-
lerinin sonucu olarak etnisite üzerine inşa edilmiş
“ulus”lar, millî kimlikler söz konusudur.24 Bu yeni kim-
likler aynı zamanda rekabetçi bir yapıyı, doğurmuş
rekabet şartlarının ağırlığı ve elbette ki provoke edi-
lebilirliği beraberinde eskiden aynı kimliği kullanan,
aynı dili konuşan, aynı dine inanan insanların birbiri-
ni ötekileştirmesini doğurmuştur. Sosyalist kıyıcılığın
önemli figürlerinden Jozef Stalin’in 1943 ve 1944 yıl-
larında atayurtlarından Sibirya ve Türkistan’ın çeşitli
bölgelerine sürdüğü topluluklardan birisi olan Ahıska
Türkleri25 ile Özbek Türkleri arasında meydana ge-
len çatışmalar bu cümledendir. Diğer taraftan son
günlerde Kırgızistan’da Özbek Türklerine yapılan
saldırılar bu mühendislik çalışmalarının ürünleridir.
Bu tip olaylar ötekileştirmenin hatlarını daha da kes-
kinleştirmektedir. Çünkü artık kan akmış, şuursuzca
masum canlar alınmıştır.
Bizimkileri yani içimizden olanları ötekileştirmek-
ten kurtulmanın yolu toplumsal hafızayı güncelle-
mektir. Diğer bir deyişle toplumların hafızası diyebile-
ceğimiz “tarih”in yazımında yepyeni bir yorum getire-
bilmektir. Tarihçi tarihi yazarken yapana sadık kaldığı
gibi bugünü de geleceği de göz önünde bulundur-
malıdır. Geçmişi yargılamamalı onu anlamalıdır. Ta-
rihçi, Türk toplulukları arasındaki tarihî husumetleri
bugüne taşımamalıdır. Tam tersine tarihi, bugünün
ve geleceğin barışçı dünyasını inşa edecek nesille-
re tarafsız bir gözle aktarmaya çalışmalıdır. Tarihten
husumet devşirmek yerine onu anlamaya çalışmak,
farklılıklara değil benzerliklere vurgu yapmak son
derece önemlidir. Avrupa ve diğer kıtalardaki ittifak-
lar dikkatle incelenmeli ve Türkistan’da da tarihi ve
kültürel kökleri olan ortak kimlik yeniden tedavüle
sokulmalıdır. Böyle bir yapı oluşmaya başladığında
tarafsızlık adına kenarda durmak bile kendi kendini
ötekileştirmek anlamına gelecektir. Gelecek nesillere
bunu yapmaya kimsenin hakkı olmamalıdır. Böyle bir
bütünleşmenin varlığını devam ettirebilmesi için fark-
lılıkları tolere edebilecek demokratik bir kültürü de
üretebilmek gerekmektedir. Kalıcı bir barış ortamını
sağlanabilmesi için hemen her sahada ortak projele-
rin üretilmesi şarttır. Bütün bu sayıp döktüklerimizin
gerçekleşebilmesi için ise en başta kurucu bir irade
gerekmektedir. Tıpkı “bozkırda eli ok ve yay tutan bü-
tün kabileleri Hun yaptım”26 diyen Bahadır (Mete) Han
262 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
ya da dağılan Türk boylarını ve bozkırda aynı hayat
tarzını paylaşan boyları yeniden derleyen toparlayan
İl-Teriş Kağan’ınki gibi bir irade gerekmektedir.
______________________________________________
* Yrd. Doç. Dr., Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırma-
ları Enstitüsü, abdullah.temizkan@gmail.com
1 İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, İstanbul 1989,
s.221.
2 Bertrand Russell, İktidar, Çev. Mete Ergin, İstanbul
1999, s.16-17.; u durum Eric Fromm’un kaçış mekaniz-
maları teorisi ile de izah edilebilir. Bakınız: Eric Fromm,
Özgürlükten Kaçış, Çev. Selçuk Budak, Ankara 1995,
129.
3 Kafesoğlu, a.g.e., s.362-363.
4 Nevzat Kösoğlu, Devlet Eski Türklerde İslâm’da ve
Osmanlı’da, İstanbul 1997, s.133.
5 Kafesoğlu, a.g.e., s.220.
6 İsmail Aka, Timurlular, Ankara 1995, s.17.
7 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeni-
yeti, İstanbul 1993, s.135.
8 Osman Turan, Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul 1993,
s.20.
9 Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, Aktaran: Reşid
Rahmetî Arat, Ankara 1988, s.70, satır:817-822; s.401,
satır.5600.
10 Abdullah Temizkan&Erhan Aktaş, “Türk Devlet Gele-
neğinde iktidarın Meşrulaştırılmasında Rüyanın Kul-
lanımı” II. Uluslar arası Türk Dünyası Kültür Kongresi,
19-25 Nisan 2010 Çeşme-İzmir.
11 Özkul Çobanoğlu, “Sözlü Kültürden Yazılı Kültür Or-
tamına Geçiş Bağlamında Erken Dönem Osmanlı Ta-
rihlerinden Âşıkpaşazade’nin Epik Karakteri Üzerine
Tespitler”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Dergisi, 1999, ss.65-82.
12 Bu husuta Mehmet Saray bambaşka bir görüşe sahip-
tir. Ona göre Şah İsmail Şia’yı benimsemekle tarihinin
en büyük hatasını yapmıştır. Bakınız: Mehmet Saray,
Azerbaycan Türkleri Tarihi, İstanbul 1993, s.13.
13 Kösoğlu, a.g.e., s.259.
14 Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve
Mülhitler (15.-17-. Yüzyıllar), İstanbul 1999, s.183.
15 Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma,İstanbul 1978,
s.326.; Şerif Mardin, Türk Modernleşmesi, İstanbul
1991, s.108-109.
16 Hüsamettin İnaç, Avrupa’ya Entegrasyon Sürecinde
Türkiye’nin Kimlik Problemi, Ankara 2005, s.15.
17 Stuart Hall, “I. Yerel ve Küresel: Küreselleşme ve Et-
niklik”, Çev. S.Hakan Tuncel, Kültür Küreselleşme ve
Dünya-Sistemi Kimlik Temsilinin Çağdaş Koşulları, Der-
leyen: Anthony D. King, Ankara 1998, s.41.
18 Ortega Y. Gasset, İnsan ve Herkes, Çev. Neyire Gül
Işık, İstanbul 1995, s.99.
19 Halil İnalcık, Şair ve Patron, Ankara 2003, s.30.
20 Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t Tevarih, Haz. İsmet Par-
maksızoğlu, C.IV, Ankara 1992, s.198.
21 Nizamüddin Şamî, Zafername, Çev. Necati Lugal, An-
kara 1949, s.296.
22 Mehmed Neşrî, Kitâb- Cihan-nümâ, Yayınlayanlar: Faik
Reşit Unat&Mehmed A. Köymen, Ankara 1995, C.I,
s.343-357.
23 Mehmet Saray, Kazak Türkleri Tarihi, İstanbul 1993,
s.36-44.
24 Saime Selenga Gökgöz, Yevfimiy Aleksandroviç Malov
İdil Ural’da İslâm Karşıtı Rus Misyon Siyaseti, Ankara
2007, s.47.
25 Muharrem Yıldız, Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya, İs-
tanbul 2006, 120-123.
26 Bahaettin Ögel, Hun İmparatorluğu Tarihi, C.I, Ankara
1981, s.435-442.
 MUKADDİME’DEKİ BAZI KAVRAM
VE OLGULAR ÇERÇEVESİNDE
İBN HALDUN’A GÖRE TÜRKLER
BEYHAN ZABUN*
İ
slam dünyasının önemli düşünlerinden İbn
Haldun(1332-1406), Mukaddime adlı ünlü ese-
rinde birçok sosyal bilimin temel kavramlarını,
problemlerini tartışmış ve çağının ilerisinde özgün fi-
kirler ileri sürmüştür. Mukaddime, tarih, iktisat, siyaset
vb. gibi birçok sosyal bilim için temel teşkil eden gö-
rüşler üzerine kuruludur. Eser aslında, İbn Haldun’un
dünya tarihi üzerine yazdığı Kitab el-İber’in önsözü
olarak yazılmıştır. İbn Haldun’u ve Mukaddime’yi
önemli kılan yönü, İbn Haldun’un eserinde çağdaş
anlamda bugünkü sosyolojinin temel kavram ve
problemlerini yaşadığı dönemde tartışmış ve ortaya
koymuş olmasıdır. Bu bakımdan İbn Haldun için sos-
yolojinin öncüsü denilebilir. Literatürde sosyolojinin
kurucusu olarak bilinen Auguste Comte’dan yaklaşık
beş asır önce İbn Haldun, bir bilim olarak tarihten
farklılıklarını belirterek, İlm-i Umran’ı kurduğunu be-
lirtmektedir. İbn Haldun, Mukaddime’de, Umran ilmi-
nin temel kavram ve problemlerini tarihsel örnekleri
ile somutlaştırırken Türk tarihine de atıflar yaparak
eserinde ele aldığı bazı kavram ve problemleri Türk
tarihinden örneklerle ortaya koymakta ve çözümle-
mektedir.
Umran İlmi
İbn Haldun’un düşünce sisteminin merkezini, ilk
defa kendisinin temellendirdiği umran ilmi oluşturur.
Bu ilim, âlemin umranından ibaret olan insan toplu-
munu ve ona tabiatı gereği arız olan halleri, bu halle-
rin zorunlu sonuçlarından ibaret olan tarihi ve tarihin
hakikatini konu edinmektedir.1 İbn Haldun, kendisinin
kurduğunu belirttiği umran ilminin tanımlarını çeşitli
şekillerde yapmıştır: “Umran ihtiyaçların giderilmesi
ve ünsiyet edilmesi maksadıyla şehirlere ya da köy-
lere inmek ve yerleşmekten ibarettir. Zira geçinmek
için yardımlaşmak insanların tabiatlarında mevcut-
tur” Aynı şekilde, “İnsanların toplum halinde yaşama-
ları zorunludur. Filozoflar bu hususu, “ İnsan tabiatı
gereği medenidir” sözüyle dile getirirler. Bu söz, in-
san için toplum hayatı kaçınılmazdır anlamına gelir
ki, onların dilinde bu şehirdir. Umranın anlamı da, işte
budur.” İbn Haldun’un umran ilminin sınırları, bütün
sosyal faaliyetleri ve kurumları, geçmişi ve bugünü
içine alacak kadar geniştir.2
Umran ilminin, ele aldığı konu ve sorunları ile
tarihle büyük bir benzerliği hatta özdeşliği olduğu
düşünülebilir. Çünkü onun da konusu mülk, devlet,
kazanç, sanatlar ve ilimlerdir. İbn Haldun, tarihsel ve
toplumsal olanı, iç içe ele alarak birini diğerinin sonu-
cu olarak, geçmişle hal arasındaki ilişkiyi kurmakta-
dır. Ancak yukarıda da belirtildiği gibi İbn Haldun, yeni
kurduğu ilmin tarihten farklı bir ilim olduğunu, bu fark-
lılığın olguların ele alınış şekli ve yöntem farkından
kaynaklandığını ayrıntılı olarak ortaya koymuştur.3
Hilmi Ziya Ülken’e göre İbn Haldun, tarihi bilgi-
siyle, gözlemlerine dayanarak toplumların kuruluşu,
siyasi bünyesi ve yıkılışı hakkında bir teori meyda-
na getirmiştir.4 Fakat bu teori dünyanın tarihinden
çok, bulunduğu devrin ve İslam dünyasının gözlem-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 263
lerine dayanmaktadır. Ülken’le birlikte diğer araş-
tırmacılar da, (Kozak, Uludağ, Fındıkoğlu5 vb.) İbn
Haldun’un bazı açıklamalarında dinsel unsurların
önemine dikkat çekmektedirler. Örneğin, İbn Haldun
hemen hiçbir görüş ileri sürmemiştir ki, onu, ilgili bir
ayet, hadis veya İslam büyüklerinden birinin sözüyle
desteklemesin.6
İbn Haldun, Türkleri, Süryaniler, Farslar, İsrai-
loğulları, Rumlar ve Frenklerle birlikte ele almıştır.
Türklerle ilgili bilgilerini, Mısır gezisinden sonra Arap
olmayanların tarihlerindeki eksikleri tamamlamak için
doğu kaynaklarından yararlandığı ve sahip oldukları
yerlerde Türklerin kurdukları devletlerle ilgili bilgi top-
ladığını, oralarda öğrendiklerini kitabına eklediğini
belirtmektedir.7
Coğrafya-İklim
İbn Haldun, insanın yapısının, yaşadığı yörenin
coğrafi ve iklim şartlarından etkilendiğini belirtmek-
tedir. Çok soğuk ve çok sıcak bölgelerde yaşayan
insanların fizyolojik özellikleri ve kişilikleri birbirin-
den farklılık gösterir. Örneğin İbn Haldun’a göre,
sıcak yörelerde yaşayan insanların davranışlarında
ortaya çıkan hafiflik, insanların karakter özellikleri
ile yaşadıkları iklim arasında bir ilişki olduğunu gös-
termektedir. İbn Haldun bu iddiasını, “Sudanlıların
tabiatlarında umumiyetle hafiflik, kararsızlık, kaygı-
sızlık, oyun ve eğlence düşkünlüğü görülür” şeklinde
örneklendirmektedir.8 İbn Haldun’un bu görüşlerinin
bugün için bilimsel dayanakları sorgulanabilir, ancak
bu tür teorilere, İbn Haldun’dan sonra düşünce tari-
hinde birçok coğrafyacı ekolde ve temsilcilerinde de
rastlanmaktadır.
İbn Haldun’a göre umranın gerçekleşmesinin en
önemli şartı uygun doğal bir çevrenin olmasıdır. Ha-
yata uygun, doğal bir çevre olmadan, hayatın ortaya
çıkması ve devamı mümkün değildir. Çevrenin ya-
şanabilirliğinin ölçütleri ve özellikleri umranın ortaya
çıkacağı bölgenin niteliği üzerinde doğrudan belirle-
yicidir. İbn Haldun, dünyayı her biri birbirinden farklı
özellikler gösteren yedi iklim bölgesine ayırmıştır. Bu
bölgeler coğrafi özellikleri itibariyle birbirinden ayrılır
ve bu özellikler bu bölgelerde yaşayan toplumların,
kurulan medeniyetlerin olumlu ya da olumsuz özel-
liklerini belirler.
İbn Haldun, Orta Asya Türk topluluklarının üçün-
cü iklim bölgesinde yaşadıklarını, sayıca çok oldukla-
rını ve hayvancılıkla uğraştıklarını, Müslüman olma-
ya başladıklarını, Müslüman olanların, olmayanları
Müslüman yapmak için savaştıklarını belirtmektedir.9
Dördüncü iklim bölgesinin beşinci kısmı olarak Ana-
dolu (Bilad-ı Rum)coğrafyasını işaret ederek burada
Türklerin yaşadığını ve sultanlarının İbn Osman ol-
duğunu belirtmektedir.10
264 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
İbn Haldun’un açıklamalarında orta kuşak üç,
dört ve beşinci iklim bölgelerinde yaşayan kavimle-
rin, Türkler de dâhil olmak üzere, Müslüman ya da
Hıristiyan olmaları, bu doğrultuda gelişmiş medeni-
yetler ortaya koymaları, yaşanılan coğrafyanın ve
iklimin özeliğidir.11 İbn Haldun, bu bölgenin coğrafi
konumundan bahsederken, İstanbul’u özellikle imar
ve şehirleşme bakımından büyük binalar ve muaz-
zam eserler olduğuna işaret ederek anlatmıştır. Os-
manlıların yaşadığı bölge olarak Bursa’nın bu iklim
bölgesinde yer aldığını vurgulamıştır.12
İbn Haldun, coğrafya ve yaşam şeklini merke-
ze alarak yaptığı yerleşik ve göçebe toplum sınıfla-
masında Türkleri iki farklı şekilde değerlendirmiştir.
Örneğin, bozkırda ve sahrada yaşayan Türkler ve
Türkmenleri yiyecek ve diğer ihtiyaçlarını karşılamak
için saldırgan topluluklar olarak belirtirken, şehirde
yaşayan Türkleri daha farklı değerlendirmiştir.13 Bu
karşılaştırmayı göçebelik ya da şehirde yaşamak ba-
kımından diğer toplumlar için de yapmıştır: “İnsanla-
rın sanatlardan en uzak olanı Araplardır. Şehirleşmiş
Çin, Hind, Türk ve Hristiyan toplumlarda sanatlar,
çeşit çeşit el sanatları gelişmiştir. Yün, deri işleme,
ağaç işleme gibi”.14 Buradaki “Arap” ifadesi, millet
olarak Arapları değil, genel anlamda göçebe yaşa-
yan bedevi toplulukları ifade etmektedir.15
İbn Haldun’un siyaset felsefesinin temelini, dev-
letin oluşumu ve onu etkileyen unsurlar oluşturur. İbn
Haldun bu konudaki görüşlerini tarihten aldığı örnek-
lerle geliştirmektedir. Bu noktada “asabiyet” ve “mülk”
temel kavramlar olarak karşımıza çıkmaktadır.
İbn Haldun, devletin ortaya çıkması süreciyle
böyle bir fenomenin ortaya çıkması sonucunda olu-
şan durumu ve yeni durumları birbirinden ayırır. Dev-
letin ortaya çıkması için bazı ön şartların gerçekleş-
mesi gerekir. Bunların ortaya çıkmasında bireylerin
herhangi bir rolü yoktur. Toplum hayatı, insanların bir
arada yaşamasını sağlayıcı, yasakçı hükümetin orta-
ya çıkması doğal bir olaydır. Toplumsal hayat, kendi
doğasının gereği mülk ve devlet denilen aşamaya
ulaşır. Devlet belli bir süre sonra ortadan kalkarken,
genellikle varlık alanı yok olmaz. Onun yerine baş-
ka bir devlet veya devletler geçer. Bir devletin ortaya
çıkmasıyla mevcut devletten başka bir devletin orta-
ya çıkması ana hatlarıyla birbirine benzemekle birlik-
te birbirinden farklı yönleri de vardır.
İbn Haldun’a göre devletin gücü ve sınırı onu
kuran asabiyetin gücü ile doğru orantılıdır. Asabiyet
gücü doğal bir kuvvettir. Her devletin dayandığı asa-
biyetin ulaşabileceği doğal bir sınırı vardır ve devlet
bu sınırı aşamaz. Aynı şekilde devleti taşıyan asa-
biyetin gücü, onun dünyayı imar eden eserlerinin
büyüklüğünü de belirler. Devlet, hâkimiyeti altına
aldığı bölgelerin hepsini aynı derecede güçlü olarak
savunamaz. Merkezden uzaklaştıkça savunma gücü
azalır. Bu azalma bir noktaya ulaştığında etrafındaki
diğer güçleri hâkimiyeti altına alamayacak hale gelir.
Devletin doğal sınırı, hâkimiyeti altında bulundurdu-
ğu ve savunabileceği son noktadadır. Bu sınır, devle-
tin gücündeki değişmeye bağlı olarak genişler veya
daralır.16
İbn Haldun’un siyaset felsefesinin iki eksen kav-
ramı olarak asabiyet ve mülk, tarihsel seyir içinde
devletlerin kuruluş dinamikleri, motivasyonları; kurul-
ma, güçlenme, dağılma süreçleri için birbiri ile etkile-
şim halinde iki olgudur. Asabiyet, sosyal-psikolojik bir
motivasyonken mülkün oluşumu ve dönüşümü, tari-
hin akışı içinde doğal bir gerçekliktir. İbn Haldun’un
bu kavramlara Türkler üzerinden de örnek verdiği ve
özellikle Selçuklular üzerinden çözümlemeler yaptığı
görülmektedir.
Asabiyet
İbn Haldun’un devlete ilişkin düşüncelerinin te-
mel dayanaklarından birisi “Asabiyet”tir. İbn Haldun,
“Asabiyet bağları sayesinde kuvvet ve kudret kaza-
narak yükselmenin sonucu devlet kurmak olduğu-
na dair” başlıklı 17. fasılda asabiyeti: “Düşmanların
saldırısından korunmak ve saldıranları kovmak ve
servet kazanmak için kişilerin bir araya toplanması”
şeklinde tanımlamaktadır.17
İbn Haldun’a göre bir uyruğun içinde çeşitli soy-
lar, boylar ve dallar bulunduğu taktirde idare ve ha-
kimiyeti ele geçirmek ve elde tutabilmek için bu soy
ve boyların hepsinden daha kuvvetli bir asabiyete
ihtiyaçları vardır. Bu kuvvetli boy, diğer soy ve boyları
kendi idaresi altına alır ve bunları büyük bir asabi-
yet haline getirir. Asabiyetin sonuç ve gayesi devlet
kurmaktır.18
İbn Haldun devletin kuruluşunu güce ve gücün
kaynağını asabiyete dayandırıyorsa da devletin is-
tikrarını ve gelişip genişlemesini sağlamada bu fak-
törleri yeterli görmemektedir. Ona göre devlet, esas
itibariyle asabiyetler için dünyevi bir nimet ve gaye
olduğundan kaçınılmaz bir biçimde rekabet ve ihtilaf
duygularının kaynağı olmaya devam edecektir.19
Mülk ve Devletin Geçirdiği Aşamalar
İbn Haldun’a göre mülk kendi doğasında ola-
nı gerçekleştirir. Mülkün doğasında, İbn Haldun’un
özellikle belirttiği noktalardan biri, iktidarın ortak ka-
bul etmediğidir. İbn Haldun’a göre mülk, tabiatının
gerektirdiği şeyleri gerçekleştirdiği zaman olgunluk
çağına ulaşmış ve yavaş yavaş yaşlanmaya başlan-
mış demektir. Çünkü imkânlar gerçekleştikten sonra
unsurlar varlık sebeplerini yitirir. Varlık sebebini yiti-
ren herhangi bir şey varlığını da yitirir. Asabiyet dev-
lete, devlette istikrara kavuştuğu zaman varlık sebe-
bini gerçekleştirmiş olur.
İbn Haldun’a göre devletler, zafer ve maksatla-
ra erişme, karşı koyanları kovma bakımından birinci
evre, hükümdarın kavmini egemenliği altına aldığı
ikinci evre, insanın doğası gereği eğilim gösterdiği,
devletin servet ve imkânlarından yararlandığı rahat-
lık çağı olarak üçüncü evre, kanaat ve barışla yaşa-
ma çağı olarak dördüncü evre ve israf, saçıp dağıtma
çağı ve devletin tedavisi mümkün olmayan hastalığa
tutulduğu ve büsbütün yıkıldığı beşinci evre olmak
üzere beş aşamadan geçerler.20
İbn Haldun21, devletlerin geçirdiği aşamaları, sis-
tematik olarak incelerken Selçukluların ortaya çıkı-
şını özellikle ele almış ve açıklamıştır: İbn Haldun’a
göre asabiyetin giderek ulaştığı son nokta mülktür.
Abbasi içindeki Türklerin durumu da aynı şekilde-
dir. Arap asabiyeti, Halife Mutasım zamanında bo-
zulmuştur. Bu tarihten itibaren onların hâkimiyetleri
sadece Acem’den, Türk’den, Selçuklulardan ve daha
başkalarından olanlara dayanmaktadır. Zaman içinde
iktidarlarının sonu gelmiş, iktidar yıkılmış, bunlardan
sonra Selçuklular mülke sahip olmuşlardır. İbn Hal-
dun bu durumu Selçuklular için, “İzzetlerini kuvvet-
lendirenler ve mülkü kuranlar hanedanı ele geçirdi-
ler”, “Herkes onların hükmü altına girdi. Daha sonra,
onların da hükmü kalmadı, hâkimiyetleri yıkıldı.” şek-
linde ifade etmektedir. Dil ve edebiyatın bir toplumda
gelişmesinin, korunmasının önemine değinirken de,
Emevi ve Abbasi döneminde Arap hâkimiyetinin da-
ğılmasından sonra mülke sahip olanların dilinin de
egemen olduğunu vurgulamıştır. İbn Haldun, bu dö-
nemin Selçuklular dönemi olduğunu belirtmektedir.22
İbn Haldun, Selçukluların ortaya çıkışını Halife
Memun zamanındaki bir müneccime gönderme ya-
parak şu şekilde de ele almıştır: Müneccime göre,
kuzeydoğudan Türkler zuhur edecek, Suriye-Fırat
havzasına hâkim olacaklar, ileride Rum illerine
malik olacaklardır. İbn Haldun’a göre bu Türkler,
Selçuklulardır.23 Bir müneccimin söyledikleri üzerin-
den yapılan bu tür bir açıklama, İbn Haldun metodo-
lojisine uygun olmamakla birlikte, kendi öngörüleri ile
bir çıkarım yaptığı anlaşılmaktadır.
İbn Haldun, Selçukluların yıkılışını umran ilmin-
deki tarihsel-toplumsal dinamiklerle açıklamakta-
dır. Hanedanlıkların ihtiyarlama döneminde mülkün
büyümesi ve hanedan üyelerinin mülk üzerindeki
emellerinin değişmesi, belirli bir refaha ulaşılmasın-
dan kaynaklanan ataletle devletin yıkılması kaçınıl-
mazdır. Bu aşamada hanedanlık sınırlarının önce
haddine kadar genişlemesi, sonra devletin yok olma
vaktine kadar daralması süreci devam eder.24 Abba-
silerden sonra Arap ve Acem Irak’ının tamamında
egemen olan Selçuklular da bu devreyi tamamla-
dıktan sonra onların da hanedanlıkları bölünmüş ve
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 265
parçalanmıştır.25
İbn Haldun, asabiyetin gücünü, mülkün ve devle-
tin devamlılığı bakımından Mısır’daki Türk hükümdar-
ları ile örneklendirmektedir. İbn Haldun’un Mısır’daki
Türk devlet örgütlenmesini ayrıntılı olarak incelediği
görülmektedir. Başta kudretli bir yöneticinin olduğu-
nu, halk arasında kanunların uygulandığını belirt-
mektedir. Türk devleti, ucunda büyük bir tuğ olan
bayrak kullanmaktadır. Buna, Saliş veya Çetr denil-
mektedir. Ayrıca hakanların başları üstünde tutulan
bir sancak daha vardır. Bu, sultanlık şiarıdır. İbn Hal-
dun, devlet görevlilerinin, dönemin kendi şartlarında
örgütlenmiş bürokrasiyi, hazineyi nasıl yönettiklerini,
çalışma esaslarını, ücretlerini, törenleri ayrıntılı ola-
rak incelemiştir. Türklerin defter tutma, muhasebe
ve vergi toplama işlerini ise Mısırlılara devrettiklerini
belirtmektedir. Türk devletinde, güvenlik teşkilatının
başında vali bulunmaktadır ve güvenlik görevi, Türk-
ler ve daha önce devlet sahibi olan Eyyubilerin nes-
linden gelenler tarafından yürütülmektedir.26
İbn Haldun, Mısır’daki Türk hanedanlığında el sa-
natlarının geliştiğini fakat bu sanatları Türklerin yap-
madığını ancak bilim ve medeniyetin geliştiğini, buna
yöneticilerin öncülük ettiğini belirtmektedir.27 Bunun
gerekçesini ise sultanın, mülkün kendisinden sonra
gelenler tarafından talan edilmemesi için vakıflara
dönüştürülmesini ve bu vakıflara bağlı bilim kurum-
larının açılmasıyla ilişkilendirmektedir.28
Sonuç
İbn Haldun, Mukaddime’de ele aldığı bazı kav-
ram ve olguları Türk tarihinden verdiği örnekler-
le somutlaştırmıştır. Türkler, Mukaddime’de diğer
Arap-İslam toplulukları ile karşılaştırıldığında daha
az yer almaktadır ancak bu doğal bir sonuç olarak
değerlendirilmelidir. İbn Haldun’un yaşadığı coğrafya
ve dönem, Türk tarihi ile çok fazla kesişmemekte-
dir. Türklerle ilgili bilgilerini toplamada tarih metodu
bakımından eksikliklerin olduğu, kendi açıklamala-
rından da anlaşılmaktadır. Ayrıca genel olarak Türk
tarihi ile ilgili bütüncül bir bakış açısına sahip olma-
dığı görülmektedir. Yaşadığı döneme paralel olarak,
Türklerden verdiği örnekler, bu noktada Türklere iliş-
kin bilgilerinin sınırlı olduğunu ortaya koymaktadır.
İbn Haldun, Orta Asya’da yaşayan ve sonra yerleşik
hayata geçen Türkleri iki farklı şekilde ele almış ve
değerlendirmiştir. Bu değerlendirmeler İbn Haldun’un
önemli iki temel kavramı olan hadari(yerleşik) ve
bedevi(göçebe) ölçütlerine göre yapılmıştır. Sahrada
ve bozkırda yaşayan göçebe Türkleri, yiyeceklerini
temin etmek için saldırgan ve savaşçı olarak nite-
lerken, yerleşik Türkleri bilimde, sanatta, el sanat-
larında ilerlemiş topluluklar olarak değerlendirmiştir.
Türklerin yaşadığı iklim bölgelerini anlatırken, üçün-
cü iklim bölgesindeki Orta Asya Türk topluluklarının
266 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Müslümanlığı kabul etme ve daha sonra yayma fa-
aliyetlerini incelemiştir. Kuruluş sürecinde Osmanlı
Devleti’nin Bursa’daki durumuna kısaca değinmiştir.
Henüz fethedilmemiş olmakla birlikte İstanbul’un ik-
limine, şehirleşmesine, fiziki yapısına, binalara ve
sanat eserlerine de değinmiştir. İbn Haldun, yaşa-
dığı dönem ve coğrafya bakımından Selçukluları ve
Mısır’da kurulan Türk devletlerini daha ayrıntılı ele
almıştır. Selçukluları, yaşadıkları coğrafya, yerleşik
hayatları, hayat tarzları, asabiyetleri, devlet kurma-
ları, teşkilatlanmaları, genişlemeleri, güçlenmeleri ve
dağılmaları sürecinde, Arap ve Farslarla karşılaştıra-
rak ele almıştır. Bu karşılaştırmada Türklerin güçlü
bir asabiyete ve devlet kurma, teşkilatlanma yetene-
ğine sahip olduklarını belirtmiştir. Mısır’da kurulan
Türk devletlerini de, devlet teşkilatı, toplumsal yapı,
asabiyet, hayat tarzı, el sanatları vb. açılardan ele
almış ve incelemiştir.
______________________________________________
* Yrd. Doç. Dr., Gazi Eğitim Fakültesi
1 Tahsin Görgün, “İbn Haldun” maddesi, İslam Ansiklope-
disi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,1999, s.543.
2 Süleyman Uludağ, İbn Haldun, Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları,1993, s.53.
3 Ahmet Arslan, İbn-i Haldun, Vadi Yayınları, Ankara,
1997,s.75.
4 Hilmi Ziya Ülken, İslam Düşüncesi, Ülken Yayınları,
İstabul,1995,s.254.
5 Hilmi Ziya Ülken Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, İbni Hal-
dun, İstanbul, 1940.
6 İbrahim Erol Kozak, İnsan, Toplum, İktisat, Değişim Ya-
yınları, Adapazarı, 1999, s.33.
7 İbn Haldun, Mukaddime, Çeviren: Süleyman Uludağ,
Dergâh Yayınları, İstanbul, 1988, s.205.
8 İbn Haldun, Mukaddime, Çeviren: Zakir Kadiri Ugan,
MEB Yayınları, Ankara, Cilt: I, s.203.
9 İbn Haldun Mukaddime, Çeviren: Süleyman Uludağ,
Dergâh Yayınları, 1988, s.322-328.
10 İbn Haldun, a.g.e.,s.312.
11 Süleyman Uludağ, İbn Haldun, Mukaddime, (Çevirenin
Notu),Dergâh Yayınları, İstanbul, 1988, s.329.
12 İbn Haldun, Mukaddime, Çeviren: Süleyman Uludağ,
Dergâh Yayınları, İstanbul, 1988, s.320.
13 İbn Haldun, a.g.e.,s.685.
14 İbn Haldun, a.g.e.,s.947.
15 Süleyman Uludağ, İbn Haldun, Mukaddime, (Çevirenin
Notu),Dergah Yayınları, İstanbul, 1988, s.947.
16 Tahsin Görgün, “İbn Haldun” maddesi, İslam Ansiklope-
disi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999, s.550.
17 İbn Haldun, Mukaddime, Çeviren: Zakir Kadiri Ugan,
Cilt:1, MEB Yayınları, Ankara, s.352.
18 İbn Haldun, a.g.e., s.353.
19 Neşet Toku, İlm-i Umran: İbn Haldun’da Toplumbilimsel
Düşünce, Bilge Adam, İstanbul, 1998, s.99.
20 İbn Haldun, Mukaddime, Çeviren: Zakir Kadiri Ugan,
Cilt:1, MEB Yayınları, Ankara, s. 444-447.
21 İbn Haldun, Mukaddime, Çeviren: Süleyman Uludağ,
Dergâh Yayınları, İstanbul, 1988, s.450-452.
22 İbn Haldun, a.g.e., s.1352.
23 İbn Haldun, a.g.e., s.796.
24 İbn Haldun, a.g.e,, s.728.
25 İbn Haldun, a.g.e., s.720.
26 İbn Haldun, a.g.e., s.498-525.
27 İbn Haldun, a.g.e., s.648-676.
28 İbn Haldun, a.g.e., s.1019.
 ANADOLUCU TÜRK
MİLLİYETÇİLERİNDE TURANCILIK
ALGISI

İKBAL VURUCU*

B
atı dillerindeki “Nation” ve “Nationalism”
kavramları, Türk kültür ve siyaset dağar-
cığında “Millet” ve “Milliyetçilik” olarak kar-
şılanmıştır. Milliyetçiliği genel olarak millet olmanın
ideolojisi biçiminde tanımlayabiliriz. Turancılık, Pan-
Türkizm, Türk Birliği kavramları ise, aynı içeriğe
ve aynı anlama tekabül eden, fakat küçük farkları
olan kavramlar setidir. Türk Turancıları literatüründe
kullanılan anlamı ise, genel olarak Türk kültürüne
mensup toplulukların kültürel ve siyasi birlik kurma
düşüncesi anlamındadır.
Türk Milliyetçiliği ile Turancılık tasavvuru, Osman-
lı devletinin son döneminde yani, doğuşundan itiba-
ren zihinlerde özdeşleşmiş iki kavramdır. Avrupa’da
milliyetçiliklerin genel olarak bir “Pan” niteliği taşı-
ması etkisini Türk Milliyetçiliğinde de göstermiş ve
Osmanlı Türkiye’sindeki yansımasını Pan-Türkizm
olarak tecessüm ettirmiş ve siyasi literatürdeki yerini
almıştır.
Türk Milliyetçiliği ve Turancılığın ilk dönemindeki
diyalektik yapısı, Cumhuriyetin kurulmasına paralel
olarak ayrıştırılmış ve Turancılık terk edilirken mil-
liyetçilik, yeni devletin resmî ideolojisi olarak “Ulus-
Devlet”le mutabık bir düşünsel çerçevede varlığını
sürdürmüştür. Resmî siyaset alanından çıkarılan
Turancılık, toplum içinde sivil toplum örgütü niteli-
ğindeki yapılanmalar ve bazı kişi ve gruplarca kitap,
dergi, gazete, broşür vb. yayınlar vasıtasıyla Türk
toplumsal ve siyasi yaşamı üzerinde belirli ölçüde bir
etkinlik sahası oluşturmuştur. 1944 yılında siyasal
tarihimize “Irkçılık-Turancılık” davası olarak geçen
olayla birlikte, Turancılık ve Turancılar devlet meka-
nizmasının karar vericileri tarafından tehlikeli olarak
algılanmıştır.
Turancılık, Türk siyasi düşüncesinde belirli bir
yeri olan, en köklü siyasi akımlardan biridir. Fakat
Cumhuriyet dönemiyle birlikte iç ve dış siyasi dina-
miklerin etkisinde olumsuzlanmış bir düşüncedir.
Sosyo-politik zeminde nesnel bir varlığının olup
olmadığı göz önünde bulundurulmadan soyut, ta-
hayyül edilen bir kurguya yönelik olumsuzlama, bu
bakış açısına sahip birey ve gruplar tarafından ül-
kenin çeşitli sorunları hakkında ve özellikle dış po-
litika sahasında yeni, farklı, değiştirici yaklaşımların
geliştirilmesinin bilinçli ve / veya bilinçsiz bir şekilde
engellenmesine sebep olmuştur.
Turancılık, Türk Milliyetçiliği ile özdeş bir siya-
sal tasavvur değildir. Hilmi Ziya Ülken’den Nurettin
Topçu’ya, Anadolu dergisinden Hareket dergisine
Türk düşüncesinde önemli mevkide bulunan milli-
yetçiler, Turancılığı kabul etmemişlerdir. Turancılık,
başta Ziya Gökalp, Nihal Atsız ve Ülkücüler gibi Türk
Milliyetçiliği’nin düşünsel unsurları tarafından savu-
nulmuş ve güncel hale getirilmiştir. Bu araştırmanın
kapsamı, Türkiye’deki Anadolucu Türk Milliyetçile-
rinde Turancılık yaklaşımlarıyla sınırlıdır. Araştırma-
mız, yayınlarıyla düşünce üretip, belirli bir etkinliği
olan kişileri kapsamaktadır. Bu araştırma, literatür
tarama tekniğine uygun olarak gerçekleştirilmiştir.
Türk Milliyetçiliğinin Farklı Bir Boyutu
Olarak Anadolucuk
Türk milliyetçilik hareketi içerisinde yer almakla
birlikte Turancılığa ideolojik-düşünsel zeminde kar-

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 267

şıt olarak kendini konumlayan güçlü bir entellektüel
düşünce okulu olarak Anadoluculuk, I. Dünya Sava-
şı koşullarında teşahus etmiştir. Hilmi Ziya Ülken,
memleketçiliğin (Anadoluculuğun) İkinci Meşruiyet
sonrası doğan Osmanlıcılık, İslamcılık, Turancılık
gibi yaygın olan üç ideolojiye tepki olarak doğduğu-
nu yazar. Ve bu hareketin ilk tohumunun Türk Oca-
ğı içinde, büyük Türkçülüğe karşı küçük Türkçülük
veya Türkiyecilik şeklinde, 1917’de atılmış olduğu-
nu belirtir.1 Türk Ocakları bünyesinden neşet eden
Anadoluculuk hareketinin bize gösterdiği, Türkçü-
lüğün ilk kurumlarından olan Ocağın, farklı Türkçü
düşünceden aydın ve grupları kendinde birleştirmiş
olmasıdır.
Anadoluculuğun ilk dönem savunucularından
olan Ülken, Anadoluculuk’un tepkiyle baktığı Turan-
cılığı hayal olarak niteler. Onun için aslen Anadolu
coğrafyasının önemli ve merkezi bir konumda kabul
edilerek millet, vatan ve kültür tanımına ulaşmak
olduğu için bu sınırları aşan tüm bakış açıları red-
dedilmektedir. Dolayısıyla, Ülken için Türk milleti,
etnik köken bakımından Oğuz kavmine, vatan bakı-
mından tarihi bir teşekkül olan Anadolu ve bir kısım
Rumeli’ye, din bakımından İslamiyet’e, medeniyet
bakımından modern milletlerin medeniyetine bağlı
olan, bin seneden fazla bir zamandır bu unsurların
kaynaşmasından, bir vatan üzerinde kültür birliğinin
kurulmasından doğmuştur.2
Bu hareket, etkinlik alanını ve etkisini Cumhuriyet
döneminde büyük oranda artırmıştır. Bu etkinlikte
yeni devletin ideolojik referanslarıyla bir ölçüde ör-
tüşmenin de payı vardır. Kendi alanında etkili önemli
akademisyen, sanatçı, siyasetçi vb. seçkin bir kitle,
memleketçilik sonradan Anadoluculuk olarak anı-
lacak yaklaşımı kültürel, siyasi boyuta taşımıştır.
Araştırmalarını Anadolu coğrafyası zemininde şekil-
lendirmişler ve dini-sosyal grupları, kültürel ürünleri,
maddi eserleri bu coğrafyaya bağlantılı bir zihni arka
planda gerçekleştirmişlerdir. Anadoluculuk akımının
belirginleşmesinde büyük rol oynadığı için “fikir ba-
balarından” kabul edebilecek Hilmi Ziya Ülken, bu
eksendeki ilk yayınların da sahibidir.3
Kendisinin kurduğu ve ilk olarak 1918-1919 ara-
sında, Cumhuriyet Dönemi’nde de 1924-1925 ara-
sında çıkan Anadolu dergisi, bu alanda ilk sistematik
yazıların yer aldığı yayın organıdır. Burada, tarihçi
Mükremin Halil, Turancılığın tarih tezini tenkit eder-
ken Anadoluculuğun tarih tezini şöyle ifade etmek-
tedir: “Devlet müessesesini her şeyin üstünde gö-
ren eski tarihçiler, tarihlerini memleket veya milletin
adına nispet etmemişlerdir. Eskiden Selçuklu, Kara-
manlı denirken şimdi Osmanlı adı onların yerine geç-
ti. Oysa millet aynı millet, memleket aynı memleketti.
268 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Bu yanlışlık bugüne kadar devam etmiştir. Milliyet
cereyanın gelişmesinden sonra tarihimize Türk tarihi
denmeye başlandı. Fakat Türk tarihi denilince bizim
tarihimiz değil Türkistan tarihi hatıra geliyordu. Bazı-
ları buna -eski zihniyetle- Osmanlı Türkleri tarihi de-
diler. Oysa tarihte böyle bir il ve ulus yoktur. Osmanlı
Türkü, Selçuklu Türkü manasız tabirlerdir. Türklerin
il ve ulusları dünyanın birçok yerlerine göç ederek
ve yerleşerek devlet ve medeniyet kurmuşlardır.
Türkmenler başlıca Anadolu, İran ve Azerbaycan’a
yerleşmişlerdir. Türk tarihi deyince bizim tarihimizle
birlikte Azerbaycan’da, Irak’ta, Suriye’de, İran’da,
Türkistan’da, vb. devlet kuran Türk kavmine mensup
il ve ulusların tarihi hatıra gelir. Anadolu’ya göç eden
Türkler, bu yeni vatanlarında haçlılarla, Bizanslılar-
la uğraşmışlar, en son kati surette yerleşmişlerdir.
Sonrada bu Türkler yeni bir imparatorluk kurarak
Rumeli’yi, Suriye ve Irak’ı elde etmişlerdir. Öyleyse
tarihimizin adı Anadolu Tarihidir.”4 Görüldüğü gibi,
merkezi düşünce Anadolu üzerinde şekillenmekte-
dir.
Türk tarihi deyince Türkistan tarihinin de dâhil ol-
duğu geniş bir tarihsel-kültürel yapının anlaşılması,
bu tez içerisinde gündeme getirilen ve yukarıda da
önemle vurgulanan, “Türk” kavramının içeriklendiril-
mesinde Osmanlı dönemindeki ilk şekillenmenin bir
yansıması olarak görülebilir. Burada, bu kavrama
şiddetli bir eleştiri vardır ve kavram içeriği sınırlandı-
rılmaya çalışılmaktadır.
Ziya Gökalp’in dairesel idealinin ikinci aşamasını
oluşturan Oğuzculuk, memleketçi düşüncenin tarih
görüşünün teşekkülünde etkin olduğu görülmektedir.
Bütün Türklük ile bağlantı en fazla Oğuz-Türkmen
boylarıyla sınırlanmaktadır. Memleketçiliğin farklı
kültürel boyutları da bu çevre tarafından inşa edil-
meye çalışılmıştır. Böylece, haçlılarla mücadeleler,
Hz. Ali cenkleri gibi halkın muhayyilesinde yaşayan
folklorik unsurlar Anadolu’ya özgü bir şekilde yorum-
lanmıştır.
Anadolucular, İslam’ı da farklı bir boyutta Ana-
dolu coğrafyasının tarihi-kültürel zenginliği teme-
linde bir yoruma tabi tutuyorlardı. Anadolucu mil-
liyetçilik, “milli uyanışı, İslami bir çerçevede algıla-
maktaydı. Bunun felsefi temellendirilmesi, özellikle
Mustafa Şekip (Tunç) Bey’de görülebileceği üzere
Bergson’un mistik düşüncelerinin Anadolu İslamı-
na tercümesi şeklinde tezahür etmekteydi. Burada,
Anadolucu milliyetçiler İslamcılığın özellikle de İs-
lam modernistlerinin sufi yorumları, bir tür sapkınlık
olarak gören ana eğilimini reddetmekteydiler. Ana-
doluculara göre Türkler, Anadolu’da İslam’ı kendi
milli hasletlerine tercüme etmişler, Yunus Emre ve
Mevlana’da en olgun biçimine kavuşturmuşlardı.
Anadolu Türklüğünün verdiği Kurtuluş Savaşı bu
ruhtan esinlenmekteydi.”5
Ülken, memleketçiliğin diğer üç ideolojiye kar-
şı aldığı tavrın farklılığını şöyle açıklar. Ona göre,
“Osmanlıcılar da Turancılığa, bir kısım Batıcılar da
İslamcılığa karşı tepkide, daima iki soyut görüşün
birbiriyle savaşında ibaret kalıyordu. Oysa memle-
ketçiliğin bu üç akıma karşı aldığı tepki tavrı, gerçek
vatan fikrinin hayali bir vatan fikrine, somut bir gö-
rüşün abstre (soyut) bir görüşe karşı tepkisi olduğu
için ötekilerden çok farklı idi. Bu görüşün millet anla-
yışı, her şeyden önce tarihte sınırları çizilmiş belirli
bir vatan anlayışına dayanıyordu. Din birliği şeklinde
anlaşılan ümmet veya milletler arası dini cemaat, bir
vatan teşkil etmediği gibi bir millet de değildir. Nite-
kim bir dil ailesi teşkil eden ırkın yaşadığı sınırsız
topraklar da bir vatan değildir ve bu anlamda bir
ırka millet denemez. Osmanlı Devleti devam ettik-
çe, hâkim olduğu topraklara İmparatorluk, yani milli
vatanla ona bağlı vatanlar denebilir. Fakat tek bir va-
tan ve millet teşkil edemez.” Bununla birlikte Ülken,
Turan fikrine karşı doğan tepkinin Türk Ocağı içinde
uyandığını da vurgular.6
Memleketçiliğin teşekkülü aşamasında, İkinci
Meşrutiyet dönemindeki fikri tartışmalara Anadolu,
Dergâh gibi dergilerle bu ekip de katılıyordu. Bun-
lardan biri de, Türkler ve Tatarların kökenleri konu-
suydu. Milliyet de, yeniden formatlanmaya çalışılan
bir kavramdı. Ziyaettin Fahri, “Milliyet Meselesi” adlı
makalesinde bu konuya açıklık getirmeye çalışıyor-
du. O, Gökalp’i, “daha çok edebi mahiyeti olan Kızıl
Elmacılığın baş döndürücü hülyası içinde bırakmak-
la eleştirirken, Hamdullah Suphi’yi ise, “Türkü statik,
şuursuz bir şey sayarak, ona dıştan Türklüğü aşıladı.
Hâlbuki millet denen varlık zaten vardı.” O, milli tarih
konusunda, “memleketin öz ve sömürge kısımlarını
ayırmak lazımdır. Anadolu’yu bırakıp Ural ve Tibetle-
re, tabii Anadolu ocağını bırakıp sun’i Türk Ocağı’na
bakıyoruz.” demekteydi.7
Ülken’in daha somut bir zeminde çalışmaya
başladı, dediği ve bir grup ziraatçı aydının çıkardığı
“Dönüm” dergisinin başyazarı Şevket Raşit, sosya-
lizmi milli planda savunmaya çalışıyordu8. Bu da,
memleketçi-milliyetçilerin sosyalizme bakış açısını
yansıtması bakımından kayda değerdir. İlerde de
görüleceği gibi Topçu’da da sosyalizmin milliyetçilik-
le izdivacı, toplumsal bir temelde görülmektedir.
Türk Milliyetçiliği’nin Cumhuriyet döneminde
“ekol” niteliğinde bir yer edinen Anadoluculuk da
önemli yayınlara sahiptir. Bunlardan 1924’lerde çık-
maya başlayan “Anadolu”, 1930’lu yıllarda “Dergâh”,
1946’da Nurettin Topçu’nun çıkardığı “Hareket” der-
gileri9 önde gelen yayınlardır.
Anadoluculuk, esas müstakil fikri bir hareket ola-
rak gelişim seyri belirgin vasıflarıyla, tek parti döne-
minden sonraki zaman diliminde görülür. Anadolu-
culuğun toplumsal ve siyasi bir eylem kaynağı haline
gelmesinde etkili olanların başında şüphesiz Nuret-
tin Topçu gelmektedir. Dergi ve kitap yayınlarıyla
toplumsal ve kültürel düşünce alanında belirleyici bir
özelliğe sahip olmuştur. Aşağıda geniş olarak konu-
muz açısından çözümlemesini yapacağımız Anado-
lucu Türk milliyetçilerinin fikri nirengi noktaları, Ana-
dolu coğrafyası ekseninde sabitlenmiştir. Yani, milli
tarihimiz XI. yüzyılda yani 1071 tarihinde Anadolu’da
başlamaktadır. Soy olarak Orta Asya Türklüğüyle
aynı olsak da, millet olarak farklılaşmış ve Anado-
lu Türk Milleti meydana gelmiştir. Bu milletin oluşu-
munda ise, geçirdiği süreci tarihi olaylar, coğrafi ve
iktisadi etmenler açısından serimler. Anadoluculara
göre, bir ferdin karakterini doğuştan getirdiği özü ka-
dar, bir milletin karakterini yaratan da onun soyunun,
o milletin tarihi hareketleri ve içinde yaşadığı coğrafi
şartları olduğunu belirtir.10 Dokuz yüz yıllık Anadolu
Türklüğü, bu coğrafyada özgün bir millet, tarih, des-
tan, gelenek, sanat, ahlak, devlet yaratmıştır. Tür-
kistan tarihinin tahayyüllerdeki imgesi olan Cengiz
Han, Timur gibi asker ve devlet adamları kan dökü-
cü, yıkıcı, yok edici gibi çok olumsuz değerlendirme-
lere maruz kalırlar.
Anadolucularda Turancılık Algısı
Remzi Oğuz Arık (1899–1954)
Ülken’in “1922’de başlayan memleketçi hare-
ketin en sebatlı mensuplarından” diye tanıttığı Arık,
Anadolucu milliyetçiliğin ilk öncülerinden olup hem
kuramcı hem de eylem adamıdır. Arık, 1899’da
Kozan’da doğdu. İstanbul Muallim Mektebi’ni bitirdi.
Galatasaray Lisesi’nde öğretmenlik yaptı. Fransa’da
Sorbonne Üniversitesi’nde arkeoloji bölümünden
mezun oldu. Arkeoloji ve Sanat Tarihi üzerine ihtisas
yaptı. Yurda döndükten sonra arkeolog olarak müze
müdürlüklerinde bulundu. Göllüdağ, Alacahöyük,
Çankırıkapı, Karaoğlan, Hacılar, Alaettintepe ve Bi-
tik kazılarına katıldı. 1930–1942 arası Ankara DTCF
ve İlahiyat Fakültesi öğretim üyeliği yaptı. Çığır ve
Millet dergilerini çıkardı. 1950 yılında siyasete atıl-
dı ve Demokrat Parti Seyhan Milletvekili oldu. 1952
yılında Köylü Partisi’ni kurdu. Seyhan Milletvekili ve
Türkiye Köylü Partisi Genel Başkanı olduğu sırada,
3 Nisan 1954’de meydana gelen bir uçak kazasında
vefat etti.11
Modern bir olgu olarak “vatan” kavramı, milli
devlet ve milliyetçilikle birlikte bugünkü içeriğindeki
formu kazanmıştır. Somuttan soyuta bir kavramın
teşekkülünü, yani “vatan”ı Türkçede en güzel şe-
kilde ifade eden Arık’tır: “Coğrafya’dan Vatan’a”.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 269
O, bir arkeolog-tarihçi olarak bütün olay ve olguları
tarihi bir perspektiften değerlendirmiştir. Konuyla il-
gili bütün makale ve söyleşilerinin toplandığı “Türk
Milliyetçiliği”12 adlı eseri kullandığı edebi diliyle de
dikkat çekmektedir. Bir vatanı kurduran her kütlenin
farklı amaçlarla o coğrafyaya gelmekle birlikte ön-
celeri irade dışı olan vatanların başlangıcı zamanla
oraya yerleşenlerin belirginleşmesi, kendi kimliklerini
kazanmaları, bir adları olmaya başlamasıyla birlikte
coğrafyanın belirsizliğinin kaybolduğu ve böylece
“vatan”a dönüştüğünü belirtir.
Milliyet fikrinin esası da vatanla başlar. Yani mil-
liyetin koşulu vatandır. Ona göre, “müşterek tarihi
yarattıran işlerin, felaketlerin ve saadetlerin pota-
sında eriyip coğrafyaya dökülerek onu vatanlaştıran
topluluk; akıcı olmaktan, muayyeniyetsizliğe her an
namzet kütleler olmaktan çıkar, MİLLET olur. Ve ar-
tık nesiller, tarihi boyunca şu vatandan ve şu millet-
tendir. Fertlerin hayatı içinde muayyeniyetsizlik bu-
rada bitmiş, muayyeniyet başlamıştır. Bu bakımdan
milliyet fikrinin esası da vatanla, vatanın doğuşu ile
başlar.”13 Vatanların varlığı, vatan felsefesinin baş-
langıçta değil şahsiyet kazandığı zaman başladığını
söyleyen Arık, “Gurbet” gibi bir motifi yaratan Türkler
için vatansızlığın yaratacağı felaketin hiçbir felaketle
karşılaştırılmayacağını vurgular.
Hareket mektebinin diğer mensuplarının aksine
Arık, Türk Milliyetçiliği’nin doğuşunu “Kuvayı Milliye
Mücadeleleri” ile başlatmaktadır. Osmanlı dönemi
ideolojileri Anadolu merkezli olarak değerlendirmek-
te ve buna göre bir yargıya varmaktadır. İstiklal mü-
cadelesinden önce idealinde ideolojinin de ağırlık
merkezinin Anadolu dışı olduğunu tespitini yapan
Arık, İmparatorluk döneminde Müslümanlığın bir
ideal olduğu zamanlar ağırlık merkezi “Makamat-ı
mübareke” idi. Osmanlılık bir ideoloji yapılmak is-
tendiğinde de gayenin ağırlık merkezi anavatandan
gayri yerler olmuştur.
Turancılık olarak ifade ettiği ilk milliyetçi şuur
devrinde de ideolojinin ağırlık merkezi anavatan dı-
şında kurulmuştur. Anavatanı müstemlekeler yolun-
da feda eden ve büyük bir gafletle arka plana atan
zihniyeti, İmparatorluğun bütün felaketlerinin kay-
nağı görür. Turancılık da yazara göre bir ara geçiş
dönemidir. Yani, “Anadolu’daki istiklal mücadeleleri,
Turancılık şeklinde ve ‘compromis’lerle bağlanmış
ilk milliyetçiliğin hak ve mukadder yolu bulması için
geçmemiz gerekli, bir sırat köprüsü oldu.”14 Fakat bu
ifadelerden Türk dünyasının yok sayıldığı gibi bir dü-
şünce hâsıl olmamalıdır. Çünkü Arık’a göre, “bütün
dünya Türklerinin kurtulması, yaşaması için Anadolu
denen mücahitler yuvasının müstakil, kuvvetli, bü-
yük kalması şart olduğu meydana çıkmıştır. Bugün
270 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
dünya Türkleri içinde milliyetçi ve samimi tek insan
yoktur ki her şeyin üstünde ilkin, ‘İstiklal Harpleri”nin
kazandırdığı büyük neticeyi korumak hedefine saygı
göstermemiş olsun!”15 Daha sonraki Hareket men-
supları tarafından tamamen olumsuzlanan Turancı-
lık, Arık’ta önem ve değerini korumakta fakat konjok-
türel açıdan ötelenmektedir.
Arık’ın milliyetçiliği, laik bir karakter arz eder. Son-
raki hareket mensuplarının İslam merkezli yaklaşım-
larına paralel düşmez.16 Türk milliyetçiliği konusun-
da kendine özgü bir tanımlaması vardır. Ona göre,
“Türk milliyetçiliği kimseye yurdundan bir karış ver-
memeye ahdeden, kimsenin vatanına göz dikmeyen
özelliği ile, bütün bu düşman âlemlerin ortasında ta-
rihin diktiği bir muvazene anıtıdır. Bu hususiyetin da-
yandığı temel: Türk milliyetçisinin her şeyden önce,
her şeyin üstünde yurdunu, milletini sevmesidir. Biz,
kimseden, kimsenin milletinden, yurdundan nefret et-
miyoruz. Sadece kendi yurdumuzu, kendi milletimizi
sevmekle işe başlıyoruz. Bir madalyanın ters yüzü
gibi, nefretimiz ancak, her şeyden üstün tuttuğumu-
zu sevmeyeni, tehlikeye düşüreni vuracaktır: ve bu,
bizim milliyetçiliğimizin belki de en keskin tarafıdır.”17
“Türklüğün 2600 yıldır, bir Türk camiasının 900 yıldır
var olduğu kabul edilebilir,” demekte, fakat bugünkü
anlamda bir Türk milliyetçiliğinin varlığının nispeten
kısa bir zaman işi olduğu görüşündedir. 2600 yıl bo-
yunca Türklük için çalışanlar, emek sarf edenler ol-
makla birlikte bunlar milliyetçi olmamış, milliyetlerini
duymamışlardır. Türklük en az 900 yıldır topluluğu
belli, adı belli bir kütledir.18 Bu bin yıldır da ideallerini
din için kullanmışlardır. Ve bu zaman diliminde İslam,
Türk toplumunun kültürel yaşamında çok önemli bir
işlev görmüştür. İslam’dan sonra Osmanlılığın, Türk-
lerin ideali olduğunu söyleyen Arık, bununda başarı-
sız olmasıyla devleti kuran Türklerin yalnız kaldığını
böylece Türkçülüğün siyasi bir hareket haline geldi-
ği tespitini yapar. Ona göre, “ Ruhumuzdaki gurbet
bütün Türk illerinin başına gelen felaketin bizim de
başımıza gelmek üzere olduğunu anlatıyor, kendimi-
zin, tarihimizin, bütün soydaşlarımızın, ıstıraplarını
yüreğimizde çöreklendiriyordu.”19 Bu benzetmesiyle,
Türk dünyasının fikri gelişiminin Türkçülüğün ortaya
çıkmasında bir referans olarak görmesi, Turancı bir
yaklaşım olarak değerlendirilebilinir.
Türkçülüğün ilk safhasını Tanzimat’la başlatan
Arık, II. Meşrutiyet’le ikinci merhalesini Anadolu Kur-
tuluş Savaşı’yla da son merhalesi olduğunu belirtir.
“Ben bir Türküm! Dinim cinsim uludur!” sözünü 1897
yılında sarf eden Mehmet Emin’in bu haykırışının bir
topluluğun ilkesi olabilmesi için, Meşrutiyetin bek-
lendiğini dile getirir. “Bu merhalede Türk milliyetçili-
ğinin ilk karakteri, Japon deniziyle Endülüs yaylaları
arasında, geniş bir Türklük âlemini kucaklamak is-
temektedir. İkinci karakteri içeriye ve dışarıya karşı
kendimizi bir savunma, bir müdafaa cihazı olarak
ele alınmasıdır. Üçüncü karakteri, kitap milliyetçiliği
olması, yani bu yolun yolcularının, ecnebi ve yerli
kitaplar sayesinde bu hislerini besleyebilmeleridir.
Dördüncü karakteri, bu milliyetçiliğinde henüz te-
reddütlerden kurtulamamış, müvazaalar, tenakuz-
larla dolu formüllere dayanmış olmasıdır. Beşinci,
bu merhalede milliyetçiliğin idealinin ağırlık merke-
zinin, Anavatan dışında oluşudur. Tıpkı Osmanlılık
ve İslamlık ideallerinde olduğu, bu ikinci devirde
ki Türkçülüğünde düşünce, duygu, gaye merkezi
dışarıdadır.”20 Ali Suavi’den sonra milliyet hislerinin
aniden ortaya çıkması yazara göre, Türkiye’de ki
aydınların milliyet şuurlarını besleyen, Rusya’da ki
Müslüman Türkler olmuştur. Türk nesilleri arasında
milliyetçiliğin şuurunu beslemiş, geliştiren bu ay-
dınlardan “Dr. Hüseyinzade Ali Bey, Gapıralı İsmail
Bey, Akçuraoğlu Yusuf Bey, Ağaoğlu Ahmet Bey…
Rusya’daki hareket ve şuuru, Türkiye’ye nakletme-
ye koşan milliyetçi Türklerden birkaç seçme simadır
ve bunlar, bizim mücahitlerimiz olarak yaşamış ve
can vermişlerdir.”21 Arık, “insanlığın temiz ve büyük
bir gerçeği olan Türk kütlelerinin tarihini, kültürünü
yabancı telakki etmiyoruz. Onların ıstırabına gülen
gözlerin kör olmasını elbette istiyoruz. Fakat, siya-
si hareketlerimizin çerçevesi olarak Türkiye’yi kabul
ediyoruz.”22 Böylece, Türk dünyası ile Türkiye ara-
sındaki bağlantı, düşünsel ilişki açık ve net bir şekil-
de konumlanmış bulunmaktadır.
Arık, Türk milliyetçiliğinin üçüncü ve son merhale-
sini Anadolu Kurtuluş Savaşı’yla başlatır ve bundan
önce geniş bir Türklük âlemini kucaklamak isteyen
milliyetçiliğimizin, ağır imtihanlar, acı gerçeklerden
mürekkep kurtuluş savaşlarımızla şimdiki merhale-
sine varmış bulunuyor, demektedir. Böylece, Türk
kavramının anlam sınırları Anadolu ile çerçevelen-
miştir. Bu merhalenin başlıca karakterleri ise şunlar-
dır: Öncelikle, vatan Türk vatanı, devlet Türk devleti,
millet Türk milletidir. Sonra; şimdiye kadar kütlelerin,
başka zümrelerin, şahsi heves ve hırslarının bir harç,
bir malzeme gibi kullandığı Türk halkı, bugünkü mil-
liyetçiliğimizin bir gayesi haline gelmiştir. Sonra, bu
milliyetçiliğin, Türk soyunun gerçeğine ve bu gerçe-
ğin tarih içinde yarattığı kültürün çevresinde düşün-
düğümüz birliğine dayanan bir ideoloji gibi insanlığa
sunulabilmesidir. Şimdiki milliyetçiliğimiz, kendimize
mal ettiğimiz, bizim kalan insanları, bizim saymak-
ta tereddüt etmeyen bir karakterle de ayrılmakta-
dır. Bu merhalede milliyetçiliğimiz bütün açıklığıyla
Anavatan’a yönelmiştir. İnsanlığın temiz ve büyük
bir gerçeği olan Türk kütlelerinin tarihini, kültürünü,
benimsiyoruz. Onların kahroluşuna ağlamayan göz-
lerin kör olmasını haykırıyoruz. Fakat siyasi hareket-
lerimizin çerçevesi olarak Türkiye’yi kabul ediyoruz.
Bütün emeklerin döküleceği yer burasıdır. Bugünkü
milliyetçiliğimiz sevgi ile başlamaktadır. Vatanını,
tarihini, milletini bütün halkını sevmek; milliyetçiliği-
mizin hareket noktasıdır. Ancak, bu gerçeklere teca-
vüz, bu varlıklara düşmanlıktır ki, bizi mukabil hare-
ketlere zorlar. Bu sebeple, şimdiki milliyetçiliğimiz de
baştanbaşa bir savunma cihazıdır.23 Ona göre, milli-
yetçiliğimizin siyasi bir şuurla doğması, Balkan harbi
sıralarına rastlar, Müslüman-Hristiyan bütün Türk
olmayan vatandaşlar tarafından “arkadan vurulan
ve bırakılan”; Türklerdir. Türkler, bu vatanı kuranlar,
ayakta tutanlar, işte bu devrede yapayalnız kaldık-
larını fark ettiler. “Bütün Türk illerinin başına gelen
felaketin bizim de başımıza gelmek üzere olduğunu
anlatıyor, kendimizin, tarihimizin, Türk soydaşlarımı-
zın ıstıraplarını yüreğimize çöreklendiriyordu.”24 İşte,
Türkçülük bu ıstıraplarla şuuruna varmış, siyasi bir
hareket haline yükselmiştir. Anadolu dışındaki Türk-
lerin de durumuna referans olması, siyasi düşünce-
nin teşekkülünde Türk dünyasının etkisi görülmek-
tedir.
Arık, milliyetçiliği statik ve dinamik unsurlar ol-
mak üzere iki grupta kategorize eder. Toprak, dil,
din, tarih, soy gibi unsurlar milliyetçiliğin statik kıs-
mını oluşturur ki, bu unsurlar sürekli değişen fikirler
âleminde milliyetçiliğe istikrar ve süreklilik kazandırır.
Dinamik unsurlar, milliyetçilik tahakkuk ettirmek iste-
diği birliklerden doğar: Mıntıka ağızlarının üstünde
bir Türk dili, yamalı bohçaya benzeyen bir demog-
rafyanın üstünde bir Türklük; birbirinden ayrı mıntı-
kaların esiri olan iktisadın üstünde bir iktisat birliği,
yok olası ayrılıkların üstünde bir gönül birliği, tarih
kaderinin eliyle çizilen sınırların korunması bahsin-
deki görüş birliği.25
Arık, Türk milliyetçiliğinin son merhalesinde ha-
reket noktası olarak sevgiyi ve milletler arası eşitli-
ği esas aldığını söyler. Eserinde, “millet” tarifindeki
görüş ayrılıklarına da değinir. Milleti tarif ederken
yalnız soyu esas alanlarla kültürü esas alanların
farklılaştığına değinir. Ona göre, “yalnız soyu esas
alanlar, milleti tamamıyla muayyeniyete (=belliliğe)
bağladıklarına inanmaktadırlar. Hâlbuki dikkat edilir-
se bu bellilik menşei tesadüften başka bir şey değil-
dir. Çünkü hiç kimse içinde yetişeceği soyu; doğaca-
ğı anayı, babayı seçmekte serbest olmamıştır. Fakat
bir soy meydana geldikten sonra, artık bellidir, belli
bir içtimai hadisedir. Ve bir muayyeniyet meydana
getirir. Bu itibarla; “ milleti yalnız soy esasının üstüne
kurduğumuz vakit, menşei tesadüf olan bir belliliğe
yer vermekteyiz,” demektir. Millet meselesi bakımın-
dan soy vakasının asıl tehlikesi şudur: milleti yalnız
soya dayamak, o soydan olmayanlara, o milletten
olmayı yasak ve haram etmek demektir.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 271
 Milleti yalnız kültür vakasına dayayanlar, ancak
ferdin iradesine ve menşei belli bir soyun emeği, ira-
desi mahsulü olan müesseselere bağlıyorlar. Kültür,
bir milletin duygularını, inançlarını, hükümlerini tem-
sil eden müesseselerle, geçmişteki duygu ve inanç-
larını koruyan, nakleden, aksettiren müesseselerden
ibarettir. Kültürü meydana getiren müesseselerin
hepsi başlangıçta, belli bir soyun emeği ve irade-
siyle yaratılmıştır. Bu itibarla kültürün başı belliliğe,
tesadüfe değil, iradeye, şuurlu emeğe dayanır.”26
Genel olarak ifade edilecek olursa, Arık, Türklü-
ğün tarihi sınırlarını Anadolu ile sınırlamaz. Devletler
kurarak yaşayan Türklüğün 2600 yıldır; Müslüman
devletlerin ise 900 yıldır var olduğunu kabul eder.
Fakat bu 2600 yıllık tarihin sadece 900 yılında Türk-
lük adı belli bir kütle olarak anar. Turancılığı şimdi-
ki Türk milliyetçiliğinin bir aşaması olarak tasnifler.
Türk dünyasını olumsuzlamaz. Anadolu Türkleri kar-
şısında onları ikincil bir konumda tutar. Milliyetçiliğin,
Balkan savaşında şuur olarak belirmeye başladığını,
milli mücadele döneminde de doğduğunu belirtir.
Nurettin Topçu (1909- 10.07.1975)
Nurettin Topçu, baba tarafından Erzurumludur.
Babası ticaretle uğraşır ve bu sebeple İstanbul’a
yerleşir. Topçu da burada doğar. Nurettin Topçu, altı
yaşında Bezmiâlem Valide Sultan Mektebi’nin ana
kısmına yazılır. Burayı bitirdikten sonra Büyük Reşit
Paşa Numune Mektebi’ne verilir. Mektebi birincilikle
bitirir. İmlâ öğretmeni Nafiz Bey, Nurettin Topçu’nun
hayatı boyunca sürecek Mehmet Âkif sevgisini uyan-
dıracaktır. Daha sonraki yıllarda Osman Nurettin,
Vefa İdadisi’ne devam eder. Birinci sınıfta babasını
kaybeder. Topçu, Vefa İdadisi’nde de sınıflarını birin-
cilikle geçer. Felsefeye bu sıralarda meyletmektedir.
Edip Bey, tarihçi Memduh Bey, Celâl Ferdî ve ulûm-ı
diniyye hocası Şerafettin Yaltkaya’dan ders alır. İda-
di tahsilini İstanbul Lisesi’nde 1927–28 ders yılında
edebiyat bölümünü pekiyi derece ile tamamlar. Li-
seden mezun olan Topçu, kendi kendine Avrupa’ya
tahsil imtihanlarına girer, kazanır (1928). Daha önce
giden Remzi Oğuz Arık (1899-1954), Ziyaeddin Fahri
Fındıkoğlu (1901-1974), Cevdet Perin (1914-1994),
Bedrettin Tuncer (1910-1980), Paris’te; bilhassa
Remzi Oğuz ve Ziyaeddin Fahri ile görüşmeleri ola-
caktır. İlk yazı denemelerini, üye olduğu Sosyoloji
Cemiyeti’ne gönderir. Moris Blondel’i lise dönemin-
de tanır. Daha sonra mektuplaşırlar. Burada, psiko-
loji sertifikasını verir. İki sene sonra Strazbourg’a ge-
çer. Üniversitede felsefe tahsil eder. Ahlâk kurlarını
tamamlar, sanat tarihi lisansı yapar.27
Topçu’nun Avrupa’daki hayatı okul, ev, kütüpha-
ne çerçevesi içinde geçer. Ancak hafta tatillerinde
derneklerin tertip ettikleri toplantılara gider. Aynı top-
272 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
lantılarda Samet Ağaoğlu, Ömer Lütfi Barkan, Be-
sim Darkot gibi zatlar da bulunmaktadırlar. Topçu, bu
arada Tasavvuf tarihçisi Luis Massignon ile tanışır.
Dr. Adnan Adıvar’ın Türkçe dersi verdiği Masignon’a
daha sonra bu dersi Topçu verecektir. Strazbourg’da
doktorasını hazırlayan Topçu, Sorbon’a gider, dok-
torasını verir: “Conformisme et révolte”. Bu üniversi-
tede felsefe doktorası veren ilk Türk öğrencisidir. Bu
tez, Paris’te kitap halinde yayımlanır (Paris 1934).28
1934’te yurda döner. Galatasaray Lisesi’nde fel-
sefe öğretmeni olarak görev alır. Topçu, ailenin baba
dostu olan ve küçük yaştan beri tesiri altında kaldığı
H. Avni Ulaş’ın kızı Fethiye Hanım’la yurda dönünce
evlenir. Galatasaray Lisesi Müdürü Behçet Bey’in,
o sene Haziran imtihanından geçmesini istediği öğ-
rencilerin bazısı imtihanda kalır. Ankara’nın tepkisi
ani olur ve Topçu’nun tayini İzmir’e çıkar. Sonradan
muhtelif pek çok farklı lisede ders verecektir. Nuret-
tin Topçu, İzmir’de bulunduğu yıllarda Hareket der-
gisini yayımlamaya başlar (1939). Dergi İstanbul’da
basılır. Hareket’te yayımlanan “Çalgıcılar yine top-
landı” isimli yazıdan dolayı açılan soruşturma üze-
rine Denizli’ye sürgün edilir. Denizli’de bulunduğu
yıllarda Said-i Nursi, daha sonra Hasib ve Abdülaziz
Efendi gibi dönemin değer verilen şahsiyetleriyle de
tanışır. Topçu, bu kişilerden hayatı boyu sürecek et-
kiler alır, Nakşî Şeyhî Abdûlaziz Bekkine Efendi’ye
intisap eder.29 Topçu, Celâl Hoca (Celâl Ökten)’dan
da İslâmî ilimler yönünden faydalanır. Son olarak
İstanbul Lisesi’ne tayin olunan N. Topçu, buradaki
görevinden emekli olur (1974).
Topçu, bir süre Edebiyat Fakültesi’nde H. Z.
Ülken’in kürsüsünde eylemsiz-doçentlik yaptı.
“Bergson” konusunda doçentlik tezi hazırladı. Fakat
kendisine kadro verilmemiş ve muhtelif entrikalarla
üniversiteye alınmamıştır. 27 Mayıs 1960’a kadar
uzun yıllar Robert Kolej’de tarih okuttu. 27 Mayıs’tan
sonra devrim aleyhtarı bulunarak buradaki görevi-
ne son verildi. Fikri faaliyetlerini Türk Kültür Ocağı,
Türk Milliyetçiler Cemiyeti, Milliyetçiler Derneği ve
Türkiye Milliyetçiler Derneği’nde sürdürdü. Topçu,
10 Temmuz 1975’te vefat etti. Fatih Camii’nde kılı-
nan namazdan sonra Topkapı’da Kozlu kabristanına
defnedildi.30
1939’dan itibaren çeşitli aralıklarla yayımladığı
ve kendisiyle özdeşleşen Hareket dergisiyle, Milli-
yetçilik davasını istikrarlı bir şekilde yürüttü. 1939–
42 Hareket dergilerindeki yazılarıyla, ruhçu ve mistik
düşünüşün felsefî temellerini araştırdı. Batı kaynak-
lı pek çok izmle mücadele etti. Materyalizm, pozi-
tivizm, sosyolojizm, pragmatizm akımlarına karşı
çıktı. Akılcılığın kalbîlikle bir anlam ifade edeceğini
vurguladı. Hüseyin Avni Ulaş ve Fransa’da tanıştığı
Remzi Oğuz Arık’ın tesiriyle benimsediği Anadolucu-
luğun âdeta ruhî, içtimaî programını yeniden çizdi.
Özellikle Arık’ın etkisi belirgindir. Topçu’nun şu söz-
leri bunun açık göstergesidir: “Onu bir havari olarak
gördüm… insan, yani Allah’a en yakın varlık oldu-
ğumuzu, eşref-i mahlukat olduğumuzu, ilk mürebbi
ve ilk mürşit gibi hepimize müjdeleyen odur… bu
adam uykularımıza nüfuz etti. Şuurumuzun altında-
ki mahrem mıntıkalara girdi; bu adam şahsiyetimizi
yoğurdu… kalbleri hasta bir nesle ta garbın varoluş-
larından başlayarak, iman ve aydınlık getiren Hallac
ruhlu bir havari…”.31
1947–49 Hareket’lerinde, bu çerçevedeki düşün-
celerin İslâmi temellerini açıklığa kavuşturdu. Türk
milliyetçiliğinin İslâm davasından ayrılamayacağını,
milletle dinin iç içe kavramlar olduğunu ortaya koydu.
Bu görüşleriyle Türk İslam sentezinin yaratıcıların-
dandır. Ancak, İslâmiyet’in hamisi ve müdafii olarak
görünen “sahtekârlarla” ve “menfaatperestlerle” mü-
cadeleden de geri kalmadı. 1952–53 Hareket’lerinde
Nurettin Topçu, değişen toplum yapımızı da Batılılaş-
ma karşısında, inancımızı ve tarihimizi savunurken,
kapitalist ve komünist iki kamp arasında cemaatçi
bir nizamın zaruretini öngören “yeni nizam”ın ana
hatlarını çizdi. 1966–1975 Hareket’lerinde ise, daha
önceki dönemlerde ileri sürdüğü düşünceleri, bütün
fikir hamlesiyle yeniden kuvvetle ortaya koydu.
Topçu, Türk Milliyetçilik düşüncesinde ortaya
koyduğu özgün yorum ve bunun görece sistematik
bir bütünsellik arz etmesi bakımından muadillerin-
den farklılaşan bir düşünürdür. Hem siyasal sisteme
hem de içinde yer aldığı milliyetçi düşünce içinde
eleştirel niteliği mütebarizdir. Türk-İslam sentezinin
güçlü bir felsefi yorumcusudur ve bu vasfa müteallik
olarak milliyetçiliğinin esasları, Türklerin Müslüman-
lığı kabul etmesiyle yeni bir millet, yeni bir tarih, yeni
bir vatan, yeni bir kültür tekevvün etmiştir. Topçunun
fikirleri çok farklı disiplinler ekseninde, farklı bakış
açılarından açıklayıcı, yorumlayıcı değerlendirme-
lere, çözümlemelere kaynaklık etmiştir. “İslam sos-
yalizmi”, “üçüncü dünyacı bir Anadolu sosyalizmi”32,
“üçüncü dünya popülizmi”33, “muhafazakâr devrim”34,
“Başkaldırı ve Uyum”35 nitelemeleri, Topçu’nun kav-
ranışındaki çeşitlilikledir. Bu durum da, onun Türk
düşünce tarihindeki özgünlüğünün bir göstergesidir.
Onun düşünce biçiminin merkezinde felsefe vardır.
Ona göre, “felsefe bizim düşünüş tarzımızdır.”36
“Anadolu”, Topçu’nun düşüncesinin analizinde işlev-
sel ve araçsal bir konumdadır.37
Öncelikli olarak vurgulanmalıdır ki Topçu, Anado-
lucu Türk milliyetçiliğinin düşünsel, felsefi, sistema-
tik niteliği noktasında en yetkin ve güçlü kalemidir.
O, bu özgün sistematiğiyle genel Türk milliyetçiliği
bünyesinde de etkili bir yorumdur. Onun felsefi gö-
rüşlerinin38 derinlemesine bir incelemesi, bu tezin
sınırlarını aşacağından sadece ilgili temalara deği-
nilecektir.
Her yeni sosyal, fikri hareket, membaını ve de-
vamlılığını eğitimde görür. Böylece, sosyo-kültürel
örüntü süreklilik kazanır. Topçu da düşünce sistemi-
nin temelini, ana hedef olan yeni Rönesans için ma-
arifi önemli konumda bulundurur. “Mektep, mabed-
dir” diyen Topçu’ya göre, “Bize bir insan mektebi la-
zım. Bir mektep ki bizi kendi ruhumuza kavuştursun;
her hareketimizin ahlaki değeri olduğunu tanıtsın;
hayâya hayran gönüller, insanlığı seven temiz yü-
rekler yetiştirsin; her ferdimizi milletimizin tarihi için-
de arıtsın; vicdanlarımıza her an Allah’ın huzurunda
yaşamayı öğretsin… Bu mektep de edebiyat, tarih
ve felsefe kültürü başta gelecek ve onun yetiştiricile-
ri sadece bir memur değil, örnek insan olacaklardır.
Ancak böyle yepyeni bir anlayışın benimsenmesiyle
Türk milleti maarifini kurmak ve ruhlarımızda Röne-
sans açmak kabil olacaktır.” Topçu’ya göre, “maarif,
bir cemiyetin düşünüş tarzının, kültürünün ve ideal-
lerinin cihazlanmasıdır.” “Mektep, manaya yükseliş,
birliğe yöneliş, kaide ve disiplindir.”39
Topçu’nun Anadoluculuk anlayışının merkezinde
İslam vardır. Milliyetçiliğin bileşenlerinden bir öğe
değil bizzat yoğurucusu ana öğesi konumunda olan
İslam, bütün düşünce ürünlerinin ana belirleyicisidir.
Tarih, millet, milliyetçilik, vatan, Turancılık, Batıcılık
gibi olgular bu eksende anlamlandırılmaktadır.
Milli tarihi XI. yüzyılda yani 1071 tarihinde
Anadolu’da başlatan Topçu, bir milletin ruh yapısını
açıklayan sebepleri tekçi değil çoklu açıdan açıklar.
Bunlar, o milletin millet oluncaya kadar geçirdiği ta-
rihi olaylar, coğrafi ve iktisadi etmenlerdir. Ona göre,
bir ferdin karakterini doğuştan getirdiği özü kadar, bir
milletin karakterini yaratan da onun soyumuzun özü
kadar, o milletin tarihi hareketleri ve içinde yaşadığı
coğrafi şartları olduğunu belirtir.40 Anadolu’da soy,
iktisat ve toprak unsurlarının etkisiyle bir millet oluş-
muştur. Topçu’nun düşüncesinde milletler, tarihin
yaşına sahip içtimai şahsiyetlerdir. Tarihini kendin-
den koparınca millet yıkılır ve ölür. Bizim milletimiz,
Anadolu’nun dokuz yüzyıllık tarihinin yarattığı bütün
olaylarının, inançlarının ve mefahirinin, ahlakının,
sanatının çocuğudur.41 Topçu’da Cengiz Han, Timur
gibi asker ve devlet adamları kan dökücü, yıkıcı, yok
edici gibi çok olumsuz değerlendirmelere maruz ka-
lırlar. Anadolu Türk devletinin başlangıç tarihine de
aynı rakamı veren Topçu, bu devletin karakterini
şöyle belirginleştirir: Toprak devletindir; fertler onu
eşit şartlarda işler, hür olarak faydalanırlar. Merkezi-
yetçidir. Otoritelidir. Hür bir totalitarizme dayanır.42
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 273
 Topçu, “ırk” kavramını, genel Türk dünya-
sı için söz konusu eder. Anadolu halkı bir millettir.
Anadolu’da yer almayan veya yer almamış olan
İbn-i Sina, Farabi gibi Türk tarihinin yetiştirdiği dü-
şünürler “Türk ırkından gelen düşünürler” tasnifine
uğrar. Yani, Anadolu dışındaki Türklerle bağlantı,
süreklilik, milleti aşan bir bağ olarak “ırk” üzerinden
kurulmaktadır.43 Ona göre, bir millet kurmak için bir
soyun çocukları olmak yetmemektedir. Bu mücerret
tasavvur, müşahhas realitenin üstünden kayarak da-
ğılıyor. Osmanlı son dönemi düşüncesindeki gibi ırk,
genel bir sistem anlamına mündemiçken, Topçu’da
da benzer bir kullanım söz konusudur. Şöyle ki; ona
göre, Latin kavminin Fransız, İtalyan, İspanyol mil-
letlerini kurmuş olması gibi, Türkler de göçlerle Kü-
çük Asya’da bir millet kurdular. Bu milletin halkını bu
toprak yaratmıştır.44
Topçu, Anadolu’daki özgün etnik oluşumu ifa-
delendirirken Anadolu milleti kavramını kullanır. Bu
milletin soy, yani kökenine değinir. Ona göre, “ta
milat’tan 3, 4, 5 bin yıl evvelinde Orta Asya’dan gelip
Basra Körfezi’yle Karadeniz arasında yerleşenler.
Sonra da bin yıl evvelden başlayarak ve birçok yol-
larla zaman zaman Anadolu’ya gelip eski kavimlerle
Etilerin yanında yerleşen Müslüman Türkmenler. Bu
gelen Türkmenler, Anadolu’da medeniyetlerini kur-
muş olan Etilerin çocuklarıyla kaynaşmışlar, onların
tekniklerini temsil etmişlerdir. Orta Asya’da yaşayan
Türkmen, göçebe iken bir toprak üzerinde durmuş,
köy kurmuş, tüccar iken çiftçi olmuş. Demek ki bu-
gün Anadolu’nun kendi milleti olan çiftçi köylüye,
Orta Asya’daki Türkmen’in çocuğu demekten ziya-
de, Anadolu’da yaşamış olan ve Anadolu’yu kurmuş,
ilerletmiş olan kavimlerin çocuğu; Anadolu tarihinin
çocuğu demek daha doğru olur.”45 Fakat, İslam’ın
düşünce örüntüsündeki merkezi biçimlendiriciliği-
ne bağlı olarak “Anadolu’nun bizim olan tarihinde”
ona yeni bir ruh ve hayat veren İslam ile onu buraya
getiren Türk(men) unsurun gelmesiyle başlatmakta-
dır. Yani bin yıl evvelinden. O, Türkmen’i de İslam’ı
da Anadolu’da tanıdığımızı söyler. Türkmenler
Anadolu’ya yerleşirken binlerce yıllık tarihe ve zen-
gin medeniyetlere sahip olmuşlardır. Ama İslam’dan
evvelki Anadolu insanı bize benzememektedir. Bu
sebeple de Anadolu’nun İslam öncesi tarihini yakın-
dan benimsemediğimizi belirtir. Buna bağlı olarak da
Müslüman Anadolu’nun devam ettirip bize bıraktı-
ğı tarihin köklerini, milli tarihimizin ilk temellerini ve
başlangıçlarını İslam’dan evvelki Anadolu’da ara-
mak lazımdır.46
Fransız ihtilaliyle, milliyetçiliğin Batı’da şuur ka-
zandığını belirten Topçu, Avrupa’nın en eski milli
birlik, vatan ve dil unsurları etrafında teşekkül eden
milletinin de Fransız milleti olduğunu söyler. Soy, va-
274 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
tan, ekonomi birlikleri, dil ve din birlikleri, kültür ve
ahlak birliği gibi milleti meydana getiren unsurların
hepsinin, bütün milletlerde aynı kuvvet ve bütünlükte
bulunmadıklarını, hatta bazı milletlerin hayatında bu
unsurların bazısına hiç yer verilmediğinin görüldü-
ğünü, velâkin bu unsurların hiçbirinin bulunmadığı
yerde milletin de olmadığını dile getirir. Ona göre, bu
birlikler ne kadar kuvvetli ise millet o derece kuvvetli
olur. Türk milliyetçiliği ekseninde konuyu somutlaş-
tıran Topçu, bizde milletleşme hareketlerinin geçen
asrın sonunda doğduğunu iddia edenlere “gafil” ol-
duğunu söylemenin bir hakikati dile getirmek oldu-
ğunu belirtir. Topçu’ya göre bizim milletimiz, “Orta
Asya’dan kaynayan Türk ırkından çıkmış ve dokuz
yüzyıl önce Anadolu’da kurulmuştur. İlmi adı ‘Ana-
dolu Türkleri Tarihi’ olan bu tarih ve bu millet, Türk
ırkından ayrılan Oğuz boylarının Müslüman olarak
Anadolu’ya yerleşmeleriyle başlamış oldu.” Göçebe
olan Türkmen’in Anadolu’da yerleşik hayata geçtiği-
ni, cenkçi iken çiftçi olduğunu, Şamanlığı bırakarak
Müslümanlığı seçtiğini belirterek, dokuz yüzyıldır
Anadolu’da yaşayan bu milletin İslam’ın sinesinde
yaşayan çiftçi millet olduğunu belirtir. “Anadolu’daki
varlığımız da Malazgirt zaferiyle değil Bizans impa-
ratoru Romen Diyojen’e karşı Büyük Selçuklu Sul-
tanı Alpaslan’ın “âlicenaplık ve serapa insanlıktan
yapılmış bir ruh abidesi” yaratması olmuştur,” de-
mektedir. Türk milliyetçiliğin şuurunun başlangıcını,
Moğollar ile Haçlılara karşı Anadolu Türk kalesinin
muhafızlığını yapan Selçuklular bu şuura “ilk ışığını
verenler”dir.47
Topçu’da milleti yapan unsurları iki ana ilke et-
rafında sınıflandırır. Bunlar; soy, iktisat, dil, tarih
birliklerini etrafında toplayan “Anadolu vatanı” olan
maddi ve diğeri de ruhi unsur olan “İslam dinidir.”
Milliyetçilik anlayışının esaslarını şöyle toplar: “1-
Millet dini; onun ahlakını, örflerini ve kalbini yoğur-
muş, Türk-İslam medeniyetine yön ve kaynak olmuş
İslam dinidir. 2- Büyük vatan; Anadolu toprağıdır.
3- Soyumuz; Oğuz çocuklarının, Anadolu’nun dokuz
yüzyıllık tarihi içinde bu topraklarda kaynaşmalarla
eriyip aslını kaybetmeyen Türk soyudur. 4- Dilimiz;
bu ülkede yüzyıllar boyunca devam ede gelen tarihi
olgunlaşma içinde varlık kazanan müşahhas ve zen-
gin Türk dilidir. Ferdi isteklerin icadı olan mücerret ve
hayatsız dil, milli dil olamaz. 5- Devlet; büyük çoğun-
luğu köylü olan kütlenin iradesini yaşatan merkezi-
yetçi, otoriteli ve mesuliyetli devlettir. 6- İktisadi sis-
temimiz; halkın bütün içtimai ihtiyaçlarını karşılayan
ve her ferdi iş ahlakıyla seferber eden, asrın geçer
deyimiyle ruhçu sosyalist sistemdir.”48
Topçu, coğrafya ve tarihi milli vücudun ifadesi ola-
rak niteler ve ferdin bunlara sımsıkı bağlı olduğuna
hükmeder.49 Topçu, soyu bir coğrafya üstünde aynı
medeniyet seviyesindeki insanların aynı tarihi devir-
lerde kaynaşmalarından doğan birlikleri ele almak
şartıyla, böyle bir soydan insanların aynı bir toprağın
mukadderatı ile kaynaşarak bir iktisat hayatı içinde
birleşmesinden, en saf demekten korkmayacağımız
milletler doğuyor, demektedir. O, mukaddes vatan
coğrafyasının, kader birliğinin, iktisat birliğinin yanın-
da “kafasının biçimi ve yüzünün şekli, gözlerinin ma-
nası gibi, maddi benzeyişleriyle yaklaşan insanlar”
millet denen hakiki insani birliğin içinde toplanıyorlar.
Topçu, evlilik yoluyla soyların karışmasına da olumlu
gözle bakmaz. Durumu şöyle betimler; “aileye karı-
şan çürütücü unsurlara bakın: Tekerlek, vakur yüz-
lü, açık alınlı adam, kumral ince benizli, küçük yeşil
gözlü kadınla aile kurmuş. Başka soylara bağlanan
bu insanlar, bir vazife ve merhamet ocağını mı ya-
kacaklar? Bu yabacı soyların çocuklarının birleşerek
ülkü yaratmaları imkânsızdır. Eğer aile bir iktisat, bir
terbiye, bir din ve dilek müessesesi ise ve bir gele-
neğin temellerini kuruyorsa bunu, yabancı soylardan
gelme, yabancı menfaatlere bağlı, yabancı gelenek
çocuklarının birliğinden beklemek beyhudedir.”50
Turancıları ırkçılıkla itham eden Topçu, ırkçılığın te-
zahür ettiği davranış ve düşünüş kalıplarını Anadolu
Türk milletinin korunması arkasında benimsemiştir.
Bu dışlanan daireye Balkanlardan Kafkaslardan ge-
len Türkler de dâhildir. Biyolojik ve genetik bir özcü-
lük savunusu söz konusudur.
Topçu, Turancılığı ırka dayalı bir milliyetçilik
addederek eleştirmiştir. Turancıları, milleti nesnel
yaşam şartlarından mücerretleştirerek biyolojik ve
kültürel açıdan özcü olarak nitelemiştir. Ona göre,
“Bu hakikatten gafil olan memleket çocuğu, zaman
zaman soydan ve vatandan ayrı İslamcılık, yine va-
tan toprağından kaçan Turancılık gibi bedenden ve
kalpten ayrılmış sevdalar peşinde koşmaktan yorul-
muş, aldanmış ve memleket mukadderatını her biri
bir devirde aldatmıştır. İslamcılar, bu memleket ço-
cuğunu yetiştiren emek ve toprağın hakkını inkâr et-
tiler... Turancılara gelince, bu ülkünün daha hareket
noktası çürüktü: Turancılar, soyu milletle karıştırıyor-
lardı. Hakikatte yalnız bir Cermen milleti, İslav milleti,
olmadığı gibi bir Turan milleti de olamazdı. Turandan
birçok milletler ayrılmış, Türk kavimlerinin birçoğu da
henüz millet kurmamışlardı. Turancılar, millet kurma-
mış olan soydaşlarımızla birleşerek aynı isimde, yani
soyun adını taşıyan bir millet yapmak istiyorlardı.”
İslam’la birlikte bir millet olduğumuzu özellikle vur-
gulayan Topçu, Türkistan toplumlarının niye bir millet
olamadığı noktasında açıklama getirmez.
İslam merkezli ve bu belirleyici etkenden ha-
reket edecek olursak, Türkistan’da güçlü bir İslam
geleneği olduğu, Topçu tarafından göz ardı edil-
mektedir. Oysa Türklerin Müslüman olmasıyla Ka-
şani, Teftazani, Fezdevai, Henrevi, Semerkandi gibi
hukukçuların; İslam fıkhının en başında gelen Ebu
Hanife’nin; Buhari, Müslim gibi hadis âlimlerinin;
Necmüddin-i Kübra gibi tefsircilerin; Farabi, İbni
Sina gibi felsefecilerin vb. büyük âlim ve düşünürle-
rin ayrıca pek çok kahraman savaşçının varlığından
övgüyle bahseder.51 Bununla birlikte, yakın dönem-
de Kuzey Türklerindeki İslam düşüncesinin geldiği
durum dikkate alındığında, Topçu’da Turan algılayışı
tarihsel ve toplumsal gerçeklikten kopuk bir tasavvu-
ra sahiptir.52 Topçu düşüncesinde, İslam’ın Türk mil-
letleşmesindeki işlevselliği paradoksal bir konumda
bulunmaktadır.
Topçu, Turancılığın, davacıları farkında olsun
olmasın, milliyetçilik davamızın tezi değil anti tezi
olmuştur, yargısını dile getirir. O, Turancılığın, Arap-
laşma ve Acemleşme cereyanına körü körüne ken-
dini kaptıran cemiyeti, sözde kendine getirmek için
bir hareket olmak istediğini söyler. Turancıları, millet
şuurunu yeniden kazanmak için, Türk ırkından yeni
bir millet çıkaran Anadolu’nun tarihini ve toprağı-
nı gözden uzaklaştırarak yerine mevhum bir Turan
ülkesini ikame etmekle tenkit eder. Böylece, onları
bugünkü kültür ve iman buhranımızın ilk mesulleri
olarak suçlar.53 Bir yazısında54 da Turancıları “ırkçı
Turancılar” ve “kültür Turancıları” olarak tasnifler. İs-
tihzalı bir tarzda yaklaştığı bu konuya “yakın bir dev-
rin milliyetçiliği ya ırkçılık ya da varlığımızın dışında
kalan bir kültürle, ülkenin hasreti idi” demektedir.
Irkçı Turancıların devamı, aşağı canlılara özel biyo-
lojik bir davanın güdücüleri oldu. Kültür Turancıları,
zevklerimizle ideallerimizden örülen milli kültürümü-
zün köklerini Orta Asya’da geçen göçebe hayatın
örflerine irca etmek istediler. Topçu, bunlara karşı;
“ecdadın tertemiz ve yaratıcı ruhuna varis olmak şe-
refini elbette değerlendireceğiz” demektedir.
Topçu, Turancılık konusuna genellikle “İttihat ve
Terakki çetesinin propagandacısı” olarak adlandır-
dığı Ziya Gökalp’in tenkidi esnasında eğilmektedir.
Gökalp’i son nesillerin ideal yaratmaktan aciz, bit-
kin ruhun mesullerinden kabul eder. “Onun ideal
yaptığı Turan hayali” der, Topçu; “muhtevası olma-
dığından, kalbimizle kafamızdan kuvvet dileyen,
ferde fedakârlıklar teklif eden gerçek meseleler bu-
lunmadığı için, çocuk rüyası halinde zihinlere sunu-
larak sade muhayyile macerası halinde kalmış bir
davadır.”55 Topçu, onun, toprak birliğini millet yapıcı
bir değer olarak kabul etmediğini, bir hukuk sistemi
yaşatan ve dilek birliği içinde yaşayan İsviçre’nin bir
millet olduğuna, nedense inanmadığını belirtir. Bu-
nunla birlikte Gökalp, Türkiye’de, Azerbaycan’da,
İran, Harzem ülkesinde dağınık yaşayan Oğuzların
tek bir millet olduklarını sandığını söyler.56 Topçu,
Gökalp’i bu görüşlerinden dolayı tenkid eder. Ona
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 275
göre, en hayati menfaat ve alakaların, ruhu ve mad-
deyi kuvvetlendiren ve bağlayıcı olan ve ancak bir
ülke, bir vatan coğrafyası üstünde mümkün olan “sü-
rekli münasebet” meselesi gibi en esaslı bir olayın
inkârına varan bu görüşün gerçekle bir ilgisi yoktur.
Topçu, örneklerle görüşünü destekler, aynı dili ko-
nuşan İngilizlerle Amerikalılar niçin bir millet değil-
dirler? Niçin din ve ahlakını, hatta biraz dillerini ve
kültürlerini benimsediğimiz Araplarla bir millet olma-
dık? Gökalp hayalci idi, gerçeği tanımıyordu. İnsa-
nın yaşayışında o kadar kuvvetle hâkim olan vatan
kıymetinin ve iktisadi değerlerin gözünde yeri yoktu.
Cemiyet olaylarının doğuşunda sebep olma rolünü
bu unsurlara vermedi.57
Topçu, Gökalp’in Turancılık davasını ortaya at-
tığı zaman bu hareketi ümmetçilikten milliyetçiliğe
geçiş olarak adlandırdığını, bunun arkasında da
aslında din adamlarının cahilliklerine ve taassupla-
rına bir tepkinin olduğunu söyler. Fakat bunu “ruh-
çu milliyetçilikten maddeci milliyetçiliğe” geçişte ilk
adım olarak değerlendirir. Topçu’ya göre, Ziya Gö-
kalp softalarının öteden beri Türkiye’de ilk milliyet-
çilik hareketi diye adlandırdıkları Turancılık, gerçeği
aranırsa son asırlarda içinden zayıflatılan büyük milli
ruhun, Anadolu’nun toprağında kendi kendini inkâr
etmesi gibi bir sapıklık, olarak görür. Turancıların
Anadolu’da bugünkü ruhumuzu kazanmadan önce
Orta Asya’da bağlandığımız geleneklere ve soy esa-
sına dayanan bir milliyetçilik iddiasını yaşattıklarını,
Anadoluculuğun gerçekçi ve ruhçu milliyetçiliğine,
maddeci ve ütopist bir milliyetçiliği koydukları için
itiraz eder. 58 Topçu, “Ömer Seyfettin gibi Turancı
bir yazarın bile ölmeyecek hikâyeleri İslam’ın ruh ve
ahlakından kuvvet ve hayat alanlarıdır” diyerek bir
yargıda bulunması, Turancıların İslam’ı olumsuzla-
dıkları gibi bir intiba uyandırmaktadır.59
Topçu, kültürde maddi koşulların belirleyiciliğini
önceler ve manevi değerlerin bu koşullarca yaratı-
lıp biçimlendirildiğini belirtir. Milletlerin kültürünün,
maddi yapılarına ve yaşadıkları coğrafyaya ne ka-
dar uygun olduğuna vurgu yaparak Cermen milli
birliğinde iktisadın bu milletin mefkûresinde maddi
değerler yaratması; İslavların harpçi, yıkıcı, ahlaki
açıdan geri oluşları; Hintlinin metafizik ve din gücüy-
le gıdalanan hayal gücünün tabiatın yarattığı; eski
Çinlinin ve Anadolu köylüsünün büyük bir hikmet ve
ahlak geleneğine sahip oluşu, tamamen üstünde
yer aldıkları coğrafyanın bir sonucuydu. Turancılık,
milletin “ilk hakikatleri” diyebileceğimiz bu unsur-
ları inkâr etmekle en büyük gaflete düşmüştür ve
neslin gözünü hakikatten hayale çevirmiş, bir devri
oyalamıştır.60 Ona göre kültür, ruhidir ve her cemi-
yetin kendi malıdır, bizzat kendinin meydana koydu-
ğu eseridir. Millet, kültürü teşkil eden bu değerlerin
276 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
üstünde yaşar.61 Topçu, “milli kültürümüzü ırkımızın,
tarihimizin mayasıyla yoğurmaya, dinimizin ruhiyle
doldurmaya ve vatan topraklarında beslemeye mec-
buruz,” der. Buradaki ve zaman zaman başka konu-
larda da Topçu’nun sarf ettiği “ırkımızın” ifadesiyle
kültürel yapının teşekkülünde, Orta Asya bağlantısı-
nın toptan bir reddinin söz konusu olmadığı sonucu
çıkarılabilir.
Sonuç olarak Topçu, milliyetçi, muhafazakâr ve
“Rönesans” vurgusundan dolayı inkılâpçı bir zihniye-
te sahiptir. Türk milliyetçiliği yaklaşımı genel olarak
fikri açıdan iktidar kurmuş olan yaklaşımlardan farklı
bir yapıdadır. Bu sebeple, özgün bir milliyetçilik yo-
rumuna sahiptir. Anadolucu milliyetçilik akımının en
sistematik ve mistik karakteri Topçu’da mündemiçtir.
Anadolucu milliyetçiliğin diğer milliyetçilik yaklaşım-
larından bariz farklılığını, tarihe bakış açısındaki ra-
dikal farklılık oluşturur. Tarihteki bu kırılma, milliyet-
çiliğin epistemolojik farklılığını da beraberinde getir-
miştir. Orta Asya ile olan bağ, sadece aynı soy veya
ırk olmaktan ibarettir. Türk milleti Anadolu’ya gelince
millet olmuştur. Yani, “Türk milleti” teşekkül etmiştir.
Böylece, Orta Asya’yla bağlar kopmuş ve bambaşka
bir tarihsel, kültürel, toplumsal ve iktisadi yapı orta-
ya çıkmıştır. Turancılığa şiddetle karşıdır. Turancılık
konusundaki doğrudan görüşleri büyük ölçüde Ziya
Gökalp’i tenkitlerinde gözlemlenebilmektedir. Her ve-
sile ile Gökalp’e, onun şahsında Turancılığa yöneltti-
ği tenkitin sebebi, Gökalp’in Türk düşüncesindeki ve
siyasi yapı üzerinde var olduğunu kabul ettiği etkisi
belirtilebilir. Bu sebeple pek çok olumsuzluğun so-
rumlusu olarak Gökalp’i görür. Mesela, milliyetçiliğin
ruh yapısını Gökalp’in maddeleştirdiğini düşünür.
Seküler, konformist, bağımlı bir milliyetçilik dü-
şüncesini reddeder. İslami, felsefi ve isyankâr ka-
raktere sahiptir. Tarih yaklaşımıyla da egemen Türk
milliyetçilik hareketinden radikal diyebileceğimiz
bir biçimde farklılaşır. Anadolucu akım, genel ola-
rak tarih konusunda bir kırılma noktası sergilerken,
Topçu’da bu kırılma daha sistematik ve mistik bir
karaktere, tutuma bürünür. Dil, dilek, din, soy, vatan
ve emeğin vazgeçilmez işlevsel ve yapısal bütünlük
arz ettiği bir olgu olarak “millet” gerçekliği, ruhi bir
değer olarak alırken bunun toprak, insan ve iktisat
gibi maddi unsurlarla var olduğunu düşünür. Millet-
leşmenin her devlet ve toplumda farklı bir ana un-
sur ve değerler üzerinde teşekkül ettiğini belirtirken
Türk milletleşmesinin bin yıllık tarihinden söz eder.
Anadolu Türk Milleti, Orta Asya’daki Türk soyundan
çıkarak Anadolu’ya gelmiş; burayı Müslümanlaştır-
mış, göçebelikten yerleşikliğe geçmiş, buradaki yerli
halklardan olan Etilerle karışmış ve yeni Anadolu
Müslüman Türk Milleti tekevvün etmiştir. Etilerle
kurduğu bağıntı sebebiyle Türk Tarih Tezi olan res-
mi görüşle de kesişen referans noktası mevcuttur.
Topçu’nun millet yaklaşımının merkezi konumundaki
“coğrafya”nın şartlarına kendini uyumlaştırarak öz-
gün kültürü meydana gelmiştir. Türk Milleti’nin en
önemli cüzü; “milli coğrafya Anadolu”dur. Coğrafya
ve ırk arasında parçalanmaz bir mütekabiliyet ilişkisi
mevcuttur. Irk, coğrafyadan bağımsız biçimlenemez.
Bu sebeple, Anadolu ve Orta Asya Türkleri farklı ırk
olarak kategorize edilmiştir. Ayrıca, Milliyetçilik tar-
tışmalarının Osmanlıdan itibaren ki, ana temaların-
dan olan Cengiz Han-Timur gibi şahsiyetlerin Türk
tarihindeki yerinin olumlanması-olumsuzlanması
sorunu Topçu’da da kendini göstermektedir. Topçu,
bu iki şahsiyeti kan dökücü, yıkıcı, yok edici olarak
tanımlar.
“Türk Milliyetçiliği ve Batılılaşma” 62
Anadolucu milliyetçiliğin güçlü ismi Nurettin Top-
çu mektebinin bünyesindeki Dergâh yayınlarından
“Hareket Kitapları” serisi olarak çıkan ve ilk baskısı
1975 yılında yapılan bu kitap, hareketin fikri fotoğ-
rafını çekebilmek için önemli bir yayındır. Burada,
Anadoluculuğun temel karakteristikleri ve Turancılı-
ğa bakış açıları açık ve net bir biçimde görülebilmek-
tedir. Özellikle yazarı belli olmayan ve otuz sayfa tu-
tan “önsöz”, bu araştırmada kullanılabilecek değerli
bilgiler içermektedir.
“Milleti, Allah’a yönelen irademizin dinlendiği du-
raklardan biri olarak görüyoruz” diyerek başlayan
kitap, felsefi-mistik bir yorumlama yapar. Milliyetçiliği
emek birliği, soy birliği, toprak birliği, dil birliği, dilek,
kültür ve tarih birliklerinin bütünü olarak değerlendirir
ve bu unsurlardan yalnızca birine veya ikisine de-
ğinerek diğerlerini ihmal eden yaklaşımları “ilim ve
zekâ komisyonculuğu” olarak niteler. Bu eksende de
millet, milli tarih, devlet, vatan, iktisat, insan, kültür
ve medeniyeti tek tek açıklayarak kendi milliyetçilik
anlayışlarının çerçevesi çizilir. “Millet de insan gibi-
dir; bir vücudu ve ruhu vardır. Bu vücudun uzuvları;
coğrafya yani vatan, soy, tarih birliği ve emek (iktisat)
tir. Ruhu ise; dini, dili ve kültürüdür. Her milletin olu-
şumu, tarihin derinliklerinden bugüne kadar uzanan
hadiselerin eseridir,”63 açıklamalarıyla milliyetçilikten
ne anladıklarını ortaya koymaktadır.
Önsöz’de, Türk milliyetçiliğinin doğuşunu Batı et-
kisine göre açıklayan düşünceler reddedilmekte ve
bunun büyük bir yanlış olduğu üzerinde durulmak-
tadır. Türk milliyetçiliğinin doğuşu olgusunu açıkla-
mak üzere batı ve doğu toplumlarının sınıf yapısına
dayanan toplumsal gelişimleri genel bir değerlendir-
meyle ele alınmaktadır. Buna bağlı olarak da, millet
oluşumuzu Tanzimat ve Milli Mücadeleyle başlatan-
lara, ağır ithamlarda bulunulmaktadır. Kitaba göre,
“bizim tarihi tekâmülümüzü ve toplum yapımızı Batı
toplumları ile aynı çerçeve içinde mütalaa eden-
ler, cahiller değilse, tarihimize ve milletimize ihanet
edenlerdir” denmektedir. Kendi milliyetçilik anlayış-
larına ise, Türk-İslam senteziyle bir açıklama getir-
meye çalışmaktadırlar. Uzun göçlerle Anadolu’ya
gelen göçebe Türkmenler burada yerleşik hayata
geçmişler ve İslam’la da yeni bir ruh, nizam oluştur-
muşlardır. Orta Asya’dan getirdikleri töresi, cesareti,
kahramanlığı, devlet kurabilme kabiliyetlerini bu top-
raklarda İslam’la yeni bir birleşim ortaya koymuşlar-
dır. Bizans’ın feodal yapısını yıkmış, yerine İslam’dan
aldıkları hukuk, ahlak, iktisat düzenini kurmuşlardır.
Sınıf farklarının meydana gelmediği Müslüman Ana-
dolu coğrafyasında, İslam’ın ruhuna dayanan bir mil-
li devlet kurulmuş ve bir millet hayatiyet kazanmıştır.
Batı’da milletler 19. asırda kurulurken biz asırlar
önce kurmuştuk.64 Orta Asya’dan getirilen dünyevi
niteliklerin üstüne Anadolu’da İslam’la bir birleşim
sağlanmış; bu da özgün bir toplumsal-kültürel yapı
meydana getirmiştir. Bu yeni sosyo-kültürel yapının
yapı taşı ise İslam’dır. Kitapta, Anadolu’da ki varlığın
bütün özgünlüğü İslam’a bağlanmaktadır. Diğer un-
surların yeri ve işlevi bu olguya bağlı olarak konum-
lanmaktadır.
Milli tarih bölümünde, Anadolucu milliyetçiliğin
genel karakterini teşkil eden tarih konusundaki gö-
rüşler bütün vuzuhuyla tespit edilebilmektedir. “Biz
milli tarih derken, bütün bir ırkın tarihini değil, mil-
letimizin tarihini kastediyoruz,” denmekte; milli tarih,
milli coğrafya ile özdeşleştirilmektedir. “ ‘Türk tarihi’
deyince, bizim tarihimizle, Azerbaycan’da, Irak’ta,
İran’da, Hindistan’da, Türkistan’da, Moğolistan’da,
Çin’de devlet ve hükümet kuran bütün Türk kavmine
mensup milletlerin tarihleri anlaşılır.” Bundan dolayı,
bu isim hassaten bizim milli tarihimizin ismi olamaz,
denilmektedir. Anadolu’ya göç ederek vatan edinen
Türkler, bu topraklarda ayrı bir devlet ve medeniyet
vücuda getirdiler. Selçuklu Devleti’nin yıkılışından
sonraki beylikler devri, Osmanlı’nın milli birliği ku-
runcaya kadar sürmüş, sonrasında ise Anadolu in-
sanının cihangirliği başlayarak üç kıtada hüküm sür-
müştür. Bu sebeple, “Osmanlı devrinde kıtalar, ül-
keler fetheden, Rumeli’ye geçen Anadolu Türkleridir.
O halde milli tarihimiz; ‘Türkiye tarihi’ veya ‘Anadolu
Türkleri Tarihi’ olarak adlandırılabilir.”65 Görüldüğü
gibi, “Türk tarihi” ve “milli” kavramlarının taşıdığı içe-
rikler yeniden bir formatlamaya tabi tutulmuştur. Bi-
rinci cümlede ırkın tarihi değil derken, Türk dünyası
bir bütün halinde bir “ırk” olarak tahayyül edilmek-
te ve bu perspektif düşünceye egemen olmaktadır.
Millet, ırkın bir cüzü olarak kodlanmaktadır. Tek, bü-
tün, blok bir Türk Milleti değil, Türk milletleri anlayı-
şı hâkimdir. Böylece, coğrafya zemininde bir tanım
sınırlaması tarihsel, kültürel tanımlamanın önüne
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 277
geçmektedir. Anadolu Türk milleti diğer Türk millet- dolayı, İran Türkleri mezhep farklılığı dolayısıyla
lerinden farklı bir kültür ve medeniyet oluşturmuştur. dışlanırken Anadolu Alevilerinin konumu göz ardı
edilmektedir. Böylece, homojen bir dini yapının var-
Bu tarihle kastedilen, Türkmenlerin Anadolu’ya
lığı kabul edilmektedir. Osmanlı Türkçüleri ile diğer
gelişlerinden günümüze kadarki tarih kastedil-
ideoloji mensupları arasıdaki başat tarihi tartışma
mektedir. “Milli tarihimiz aynı zamanda Müslüman
konusu olan Cengiz, Tatar, Timur tartışması bura-
Anadolu’nun tarihidir. Milletimiz; Anadolu Türk mille-
da da tezahür etmektedir. Timur barbar, medeniyet
tidir. Ne gelişigüzel Müslümanların bir kısmı bir mil-
düşmanı olarak gösterilmektedir. Bununla birlikte
let adı altında birleştirilir, ne de bütün bir ırkın gücü
kendilerini “İslam’ın bayraktarlığını yapan Anadolu
yalnız bir milletin hayatına mal edilebilinir.” Düşün-
Türkleri” olarak tanımlamaktadırlar. “Biz” ve “onlar”
celer açık ve nettir. Bununla birlikte Anadoluculuğu,
kategorileştirmesi tasavvur edilirken Anadolu Türk-
geçmiş medeniyet ve ırkların halitası sananlara da
lüğü bütün olumlu niteliklere sahip; öteki Türkler ise
bir uyarı yapılmaktadır. Buna göre, “davayı bir Ana-
olumsuz sıfatlara sahip bir tahayyül söz konusudur.
dolu ırkçılığı zannedenler de aldanmaktadır. Biz, bu
Böylece Buhara, Semerkand gibi İslam medeniyeti
topraklar üstünde gelip geçen ırk ve medeniyetlerin
merkezleri, İmam Rabbani, Ahmet Yesevi, vs. nice
bir halitasını yapmıyoruz. Geçmiş topluluklardan
Anadolu’nun İslamlaşmasına da önderlik eden Ku-
yaşayan milletimize pek çok miras kalmış olabilir.
dema yok sayılmaktadır. Anadolu’nun Türkleşme-
Fakat bu topraklarda esasen bizim olan, Müslüman
si ve İslamlaşmasında çok büyük paya sahip olan
Anadolu’dur; tarihidir, insanıdır. Anadolu, Müslüman
Ahmet Yesevi’nin türbesini yaptıracak kadar İslam’a
Türkmen’e bir coğrafya ve iklim sunuyor, bu toprak-
bağlılığı bilinen bir zat olarak Timur’a ve şahsında
lar ise yeni bir millete ve medeniyete beşik oluyordu.
Türkistan’a yöneltilen suçlama ve ithamlar, Anado-
Türkmen’in sahip olduğu töre ve devlet kuruculuk
lucu milliyetçiliğin tarih kurgusunun zayıflığını gös-
vasfına bu ülkede bir millet olmanın ruhu da verili-
termektedir.
yordu.” Türk ırkının tarih sahnesinde meydana ge-
tirdiği muhtelif devlet ve milletlere aynı ismi vermek Hareket’in devlet algısı da tarihi ve mistik ya-
ve hepsini tek bir milletmiş gibi göstermek tarihi ger- pıya uygun bir vasıfta görülmektedir. Devlet, “mu-
çeklere de aykırı düşer. Buna göre, “Anadolu Türk- ayyen topraklar üzerinde hâkimiyetle yaşayan in-
leri, tarihleri boyunca yekdiğerleriyle (mesela İran sanların meydana getirdiği manevi birliktir. Millet
ve Azerbaycan Türkleriyle) daima mücadele etmiş- varlığının şuuru demektir. Millet iradesinin gözük-
lerdir. Bu mücadeleler ve tarihi oluşum içinde vücut tüğü yerdir… Devlet, kütleleşmek ve kütleye ruh
bulan kültürler, birbirinden ayrı milletleri oluşturmuş- kazandırmaktır.”67
tur. Aynı tarihi kaderi yaşamayan insanlar nasıl bir
“Milli coğrafyaya vatan denir. Bir milletin kazan-
milletin fertleri olabilirlerdi? İslam’ın bayraktarlığını
dığı esaslı bir realitedir. Coğrafya veya toprak, milli
elinden bırakmayan Anadolu Türk’ünün kaderiyle;
realitenin belkemiğidir. İktisat ve kültür onun üstün-
barbar ve kültürsüz, medeniyet yağmacısı Timur’un
de, onun ihtiyaç ve kabiliyetine göre işlenir. Toprak,
askerleri nasıl aynı milletin fertleri olabilirdi? Daima
milletleri karakterlendirir. Milletin en yakın mülküdür.
İran şahına ve onun yaşattığı hüviyete bağlı kalan-
Toprak realitesi ırkları yeni kalıp ve şekillere döker,
larla bir millet beraberliği meydana getirilemeyeceği
yeni bir sentez doğurur. Vatansız kavimler kültür ve
kesindi.” Anadolu’nun hudutları Selçuklu ailesinin
medeniyet kuramazlar. Türk-İslam medeniyeti bu
Anadolu’da hükümran olduğu zaman çizilmiştir, di-
topraklar üzerinde vücud bulmuştur… İslam’ın gü-
yen yazar, milletimizin adı Anadolu Türk Milleti’dir,
neşi Türkmen’in eliyle bu ülkede yeni bir hayata ışık
demektedir.66 Anadolu Türk Milleti’ni diğer Türk top-
oldu. İslam olmadan evvelki Anadolu, bize benzemi-
luluklarından ayıran farklılıklar tarihsel bir zeminde
yordu. İslam onun ruhunu değiştirdi.”68 Millet olma-
yorumlanmakta ve Anadolu’nun özgünlüğü temelin-
nın merkezi belirleyicisi olarak vatan ve din en ba-
de diğer Türklere reddiye yazılmaktadır. Doğu Türk-
şat öğe olarak görülmektedir. Bu iki unsur, Anadolu
lüğüyle yapılan siyasi hâkimiyet savaşları kültürel
Türklerini öteki Türklerden de ayıran en muteberiz
farklılığın temellendirilmesi için bir araç olarak kul-
vasfıdır. Irkların coğrafyayla millet olduğu görüşü iş-
lanılmaktadır.
lenir. “Türk-İslam medeniyeti bu topraklarda vücud
Anadolu’ya Orta Asya’dan göçle gelenler Anado- bulmuştur” ifadesi ile alışıla gelinenin aksine Türk
lucular tarafından tamamen Türkmen kabul edilmek- dünyasını ihmal etmektedir. Yazar bu bölümde, men-
te, Kıpçak, Uygur vs. Türk unsurlar ihmal edilmek- şe araştırıcısı ırk teorisini; manevi kaynaşma, hakka
tedir. Türkmen’in kabul edilen vasfı da Müslüman, ve millete hizmet ve fedakârlık iradesiyle bertaraf
sunni, Anadolu’da yaşayanıdır. Tarihsel sınırlar kabul eden Anadolucular, ırk davasının şuursuzluğuna ve
edilmemekte; sadece Misak-i Milli sınırları dâhilinde hayatsızlığına inanırlar”69 diyerek bir duruş benim-
bir Türkmen ve millet varlığı onanmaktadır. Bundan serler. Fakat burada “ırk”ın milli tarih bölümündeki

278 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

“ırk” kullanışından farklı bir mahiyette yer almakta-
dır. Orada ırk geniş bir millet, ikincisinde ise biyolojik
ve “gen”i niteler bir anlamda kullanılmaktadır.
Türklerin Orta Asya’da ki toplumsal yaşam biçim-
lerinin tipik bir özelliği olarak göçebelik, Anadolucu-
larda farklı bir kültür ve medeniyette konumlanmanın
yeterli bir sebebidir. Çünkü “göçebe, bulunduğu mu-
hitle anlaşmaya, birleşmeye vakit kalmadan gelip,
giden seyyah gibidir. Muhiti ve kendi üzerinde dü-
şünmeğe, derinleşmeğe pek imkân bulamaz. Kültür
vücuda getirmez, medeniyet kuramaz.”70 Bu minval-
de de genellikle Anadolu öncesi Türkler, göçebe ve
medeniyetsiz olarak tasvir edilirken; Ahmet Yesevi
gibi Anadolu’da çok etkin bir konumda bulunan bir
şahsiyetin de örnek gösterilmesi zaman ve zemin ol-
gularının kavranışındaki anakronik durumu göster-
mektedir. Burada zeminden soyutlanmış tarih yak-
laşımı vardır. Zemin reddedilmekte fakat edimciler
kabul edilmektedir. Bütüncül bir tarihi yaklaşımdan
yoksunluk çelişkileri de beraberinde getirmektedir.
Kitabın Ezel Erverdi tarafından yazılan “Türk Mil-
liyetçiliği Üzerine” adlı bölümünde millet tanımı; “ma-
zide başlayan, halde devam eden, geleceğe uzanan
din, tarih, dil, soy, toprak, kültür, emek ve iktisat bir-
liğine dayanan canlı bir organizmadır. “Millet bir re-
alite milliyetçilik bir ideal” olarak yapmaktadır. Erver-
di de, yukarıda vurgulandığı üzere Batı’ya bağımlı
olarak yapılan millet ve milliyetçilik tanımlamalarını
ve açıklamalarını reddetmekte ve benzer minvalde
yorumlarda bulunmaktadır. Batı’da millet oluşumu
burjuvaya bağlanmakta; bizim millet oluşumuz İsla-
miyet ile açıklanmaktadır. Batı’da milliyetçilik XVIII.
asrın sonlarından itibaren kuvvetlenen burjuvazinin
idealizmi şeklinde oraya çıkarken, Türklerin göçe-
belikten kurtulup, toprağa yerleşmesi ve bir millet
haline gelmesinde başlıca amil olarak İslamiyet gös-
terilmektedir. Ayrıca, kendi milliyetçiliklerinin mevcut
düzene ıslahatçı değil inkılâpçı açıdan yaklaştığını,
anti-emperyalist ve anti-batıcı olduğunu vurgula-
maktadır. Şahsiyetçilik, cemaatçilik ve devletçilik,
onun hususiyetlerindendir ve hedefi de Anadolu top-
rağında İslam’ı yeniden yaşatmaktır.71
Kitapta Turancılığa ilişkin tek değini, Ahmet
Debbağoğlu’nun yazdığı “Türkiye’nin Dış Siyaset ve
Savunmasında Batılılaşma” adlı bölümdedir. Yazara
göre, “Osmanlı ülkesinde Turancılık iddia etmekle
devlet temellerine dinamit koymak arasında bir fark
yoktu. Ve öyle de oldu. Sonunda, Ortadoğu elden
gitti, Almanya yenildi, Osmanlı Devleti yıkıldı.” Tu-
rancılık, çok olumsuz bir intiba olarak anılmaktadır.
Osmanlının yıkılış müsebbibi olarak lanse edilmekte-
dir. Son olarak, dış politikada NATO-AB-ABD-İslam
dünyası politikaları ele alınırken Türk dünyası konu
edinilmemekte ve sadece dolaylı olarak Müslüman-
lar kategorisinde Time dergisi vesilesiyle SSCB’nin
olumsuz bir şekilde değerlendirilmesi sırasında
geçmektedir.72
Sonuç
İlk dönem milliyetçilik tarihi olarak tasnifleyebile-
ceğimiz Tanzimat ile başlayan çalışmalar etkisindeki
milliyetçiliğin Turancılık ile olan bağlantısı, Batı’daki
Türkoloji çalışmalarının dolaylı etkisinde bir durum
arz eder. Çünkü Batı’da Türk dili ve tarihi araştırma-
ları tarihsel perspektifte kökleri Asya’ya uzanan bir
araştırma retoriği çizmiştir. Bu retorikten etkilenen
veya uyarlama tarih ve dil disiplinleri doğrudan Türk-
lerin kökü gibi bir sorunu da bilinçsiz bir şekilde Türk-
çülüğün gündemine sokmuştur. Başka bir deyişle
olumsuzlanan bir kavram olarak “Türk”’ünde kökü
Orta Asya’ya uzanan bir medeniyetin sahibi olarak
Osmanlıya kadar uzanan bir sürekliliğin varlığı söz
konusudur. Yani bütün Türklük farklı mekânlarda
ömür sürmesine rağmen dil ve tarih gibi kültürel ze-
minlerde ortaklıkları işlevsel bir unsur olarak ortaya
çıkmıştır.
Modern Türk milliyetçiliği, ortaya çıkışında Tu-
rancılıkla özdeş bir karakter gösterir. Fakat zamanla
düşünsel ve siyasal alanda ki değişme bu iki tanım-
lamayı da farklı karşılıklara gelecek şekilde yeniden
formatlamaya başlamıştır. Cumhuriyet ise Turancılık
ve Türk milliyetçiliği arasındaki farkı belirginleştirmiş-
tir. Yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin siyasi sınırları sabit
bir milli devlet olarak kurulması, bu siyasi sınırların
aynı zamanda fikri ve kültürel ilgi alanlarının da sınır-
larının çizilmesinde etkili olmuştur. Turancılık, Yeni
Türk Devleti’nde resmi politika nezdinde olumsuz-
lanmıştır. Bu durum Turancı ve Anadolucu-Türkiyeci
Türk Milliyetçiliği arasındaki farklılığın tezahür ettiği
bir gerilim hattıdır da aynı zamanda. Anadolucu Türk
milliyetçiliğinin Turancılığı reddetmesi, aynı zaman-
da milletin tanımlanmasından tarihin yorumlanması-
na kadar milliyetçiliğin, bir dizi önemli unsuru konu-
sunda da derin farklılaşmalara kaynaklık etmiştir.
______________________________________________
* 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü Politik, Sosyal ve Kültürel
Araştırmalar Merkezi Yöneticisi
1 Bkz: Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce
Tarihi, İstanbul, 1999, Ülken yayınları, s. 477.
2 Köksal Alver, “Anadoluculuk ve Hilmi Ziya Ülken”, Af-
yon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,
Cilt: 3, Sayı: 1, s. 137.
3 Ülken, a.g.e., s. 477-478.
4 Ülken, a.g.e., s. 477-478.
5 Öğün, S.S., Mukayeseli Sosyal Teori ve Tarih Bağla-
mında Milliyetçilik, İstanbul, Alfa Yayıncılık, 2000.
s. 130.
6 Ülken, a.g.e., s. 480.
7 Ülken, a.g.e., s. 480.
8 Bu görüşler için bkz: Ülken, a.g.e., s. 481.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 279
9 Çalık, M., Siyasi Kültür ve Sosyolojinin Bazı Kav-
ramları Açısından MHP Hareketi –Kaynakları ve
Gelişimi- 1965-1980, 2. Baskı, Ankara, Cedit Neşriyat,
1995, s. 106.
10 Bkz: Nurettin Topçu, Yarınki Türkiye, (Yay. Hazlar)
Ezel Erverdi-İsmail Kara, 5. Baskı, İstanbul, Dergâh Ya-
yınları, 1999, s. 110.
11 Remzi O. Arık’ın hayatı, fikirleri mücadelesi ile ilgili ge-
niş bilgi için bkz: H. Rıdvan Çongur, Profesör Remzi
Oğuz Arık, T.C.Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara,
2001; Ziya Bakırcıoğlu, Remzi Oğuz Arık’ın Fikir Dün-
yası, 1. Baskı, İstanbul, Dergah Yayınları, 2000; ayrıca
Anadolucu karakterinin vurgulandığı görüşler için bkz:
Ülken, a.g.e., s. 485-487; Nurettin Topçu, Millet Mistik-
leri, İstanbul, Dergah yayınları, 2001, s. 68-82
12 Remzi Oğuz Arık, Türk Milliyetçiliği, 2. Baskı, İstanbul,
Dergâh Yayınları, 1992, 217 s. İlk baskısı 1969 yılında
aynı yayınevince yapılmıştır. Konuyla ilgili makaleleri ve
söyleşileri toplanmıştır.
13 Arık, a.g.e., s. 16.
14 Arık, a.g.e., s. 51.
15 Arık, a.g.e., s. 51.
16 Bkz: Arık, a.g.e., s. 55.
17 Arık, a.g.e., s. 58.
18 Arık, a.g.e, s. 59.
19 Arık, a.g.e., s. 65.
20 Arık, a.g.e., s. 67-68.
21 Arık, a.g.e. s. 166-169.
22 Arık, a.g.e., s. 174-175.
23 Arık, a.g.e., s. 68-70.
24 Arık, a.g.e., s. 162.
25 Arık, a.g.e., s. 131; 136-140.
26 Arık, a.g.e., s. 180-181.
27 Baran Dural, Başkaldırı ve Uyum, İstanbul, Birharf,
2005, s. 126-127; “Nurettin Topçu”, http://www.biyogra-
fi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=762
28 Baran, a.g.e., s. 128
29 Baran, a.g.e., 129
30 Topçu’nun biyografisi için bkz: Baran Dural, Başkaldırı
ve Uyum, İstanbul, Birharf, 2005, s. 125-135; Lütfi Şeh-
suvaroğlu, Nurettin Topçu, 2000, İstanbul, Alternatif
yayınları.
31 Topçu’ya etkisinin bariz olarak gözlemlenebildiği yazıla-
rı için bkz: Topçu (2001a), a.g.e., s. 68-82.
32 Nurettin Topçu’nun sosyalizmle ilgili yetkin bir çözüm-
leme için bkz: Fırat Mollaer, Anadolu Sosyalizmine
Bir Katkı, Nurettin Topçu Üzerine Yazılar, İstanbul,
Dergâh Yayınları, 2007.
33 Süleyman Seyfi Öğün, Türkiye’de Cemaatçi Milliyet-
çilik ve Nurettin Topçu, İstanbul, Dergah Yayınları,
1992.
34 Tanıl Bora, Türk Sağının Üç Hali, İstanbul, Birikim,
1998
35 Dural, a.g.e.
36 Nurettin Topçu, Yarınki Türkiye, (Haz.) Ezel Erverdi-
İsmail Kara, 5. Baskı, İstanbul: Dergah Yayınları, 1999,
s. 54.
37 “Anadolu” ve “vatan” anlayışının tezahür ettiği yazıların-
dan bazıları için bkz: Topçu, a.g.e., içinde, “Vatan Hari-
tası”, “Anadolu’nun Çilesi”, “Vatanın Atisi”, s. 256-270
38 Nurettin Topçu’nun felsefi görüşleri için bkz: İsyan Ahla-
kı, (Çev.) Mustafa Kök-Musa Doğan, 4. Baskı, İstanbul,
Dergah Yayınları, 2006a; Topçu, Var Olmak, 5. Baskı,
İstanbul, Dergah Yayınları, 2006b, Topçu (1999) a.g.e.
39 Topçu’nun maarifle ilgili görüşlerini toplu bir şekilde şu
eserine bkz: Nurettin Topçu, Türkiye’nin Maarif Dava-
sı, İstanbul, Dergâh Yayınları, (Haz.) Ezel Erverdi-İsmail
Kara, 1998. Aynı yerde, s. 42. Topçu’nun “Rönesans”la
ilgili görüşleri için bkz: Topçu (1999), a.g.e., s. 73–107.
280 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
40 Topçu (1999), a.g.e., s. 110.
41 Topçu (1999), a.g.e., s. 142. İradenin Davası, Devlet
ve Demokrasi, (Haz.) Ezel Erverdi-İsmail Kara, 2. Bas-
kı, İstanbul, Dergâh Yayınları, 2004.
42 Nurettin Topçu, Büyük Fetih, (Haz.) Ezel Erverdi-İsmail
Kara, 4. Baskı, İstanbul, Dergâh Yayınları, 2003, s.
12–19. Ayrıca Topçu’nun devletile ilgili görüşlerinin yer
aldığı eseri, Topçu (2004).
43 Bkz: Topçu (1999), s. 92
44 Topçu (1999), a.g.e., s. 134. Topçu’ya göre, Etilerin üs-
tün yetenekleri, kültürleri ve soyları barbar Yunanlılar ve
Romalılar tarafında bozulmuştur. Türkmenlerle birlikte
yeni bir millet bu zemin üzerinde tekevvün etmiştir. Bkz:
a.g.e., s.137-139.
45 Topçu (1999), a.g.e., s. 110–111; Eti’lerle ilgili olarak ay-
rıcı bkz: a.g.e., 224-227
46 Topçu (1999), a.g.e., s. 111–120; bu konuda ayrıca
bkz: Nurettin Topçu, Kültür ve Medeniyet, (Haz.)Ezel
Erverdi-İsmail Kara, 3. Baskı, İstanbul, Dergâh yayınla-
rı, 2004.
47 Topçu (1999), a.g.e., s. 140–143; ayrıca bkz:Topçu
(1998), a.g.e., s. 27-35.
48 Topçu (1999), a.g.e., s. 151.
49 Topçu (1999), a.g.e., s. 123.
50 Topçu (1999), a.g.e., s. 132–133; Topçu’da ırkçı düşün-
ce sorunu bazı tartışmalara neden olmuştur. Topçu’nun
Yahudi karşıtlığı ekseninde ırkçı olarak değerlendiren
bir yazı ve buna cevap için bkz: Laurent Mignon, “Nu-
rettin Topçu Özel Sayısının Ardından Birkaç Düşünce”,
Hece, Sayı: 112, 2006; Mollaer, a.g.e., s. 111-132;
Topçu’yu Anadolu ırkçısı kabul eden bir düşünce için
bkz: Dural, a.g.e., s. 281-283.
51 Nurettin Topçu, Ahlak Nizamı, İstanbul, Hareket Yayın-
ları, 1970, s. 95-102.
52 Türk Dünyasında İslam’ın durumu ve genel yapısı,
toplumsal işlevi konusunda pek çok eser olmakla bir-
likte değişik nitelikte içeriğe sahip olan eserlerden ba-
zıları şunlardır: Bkz: İsmail O. Türköz, (Der. ve Çev.),
Çöküş Öncesi Sovyetler Birliği’nde İslamiyet ve
Müslümanlar, Ankara, TDV, 1997; İsmail Türkoğlu,
Rusya Türkleri Arasındaki Yenileşme Hareketinin
Öncülerinden Rızaeddin Fahreddin, İstanbul, Ötüken
Neşriyat, 2000; İbrahim Maraş, Türk Dünyasında Dini
Yenileşme, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2002.
53 Topçu (1999), a.g.e., s. 35–37.
54 Topçu (2001), a.g.e., s. 97.
55 Topçu (2004), a.g.e., s. 21.
56 Topçu (1999), a.g.e., s. 135.
57 Topçu (1999) a.g.e., s. 135–136.
58 Topçu (1970), a.g.e., s. 110.
59 Topçu, a.g.e., s. 117.
60 Topçu (1999), a.g.e., s. 136; Batı milliyetçiliklerinin da-
yandı temeller konusunda ayrıca bkz: Topçu(1970),
a.g.e., s. 114-115.
61 Topçu (1999), a.g.e., s. 154; Topçu’nun kültür ve mede-
niyet konusunda ki görüşleri için onun şu eserine bakıl-
malıdır: Topçu (2004a), a.g.e.
62 E.Erverdi-D.Özer-A.Debbağoğlu, Türk Milliyetçiliği ve
Batılılaşma, İstanbul, Dergâh Yayınları, 1979.
63 Erverdi-Özer-.Debbağoğlu, a.g.e., s. 10.
64 Erverdi-Özer-Debbağoğlu, a.g.e., s. 10-14.
65 Erverdi-Özer-Debbağoğlu, a.g.e., s. 14-15.
66 Erverdi-Özer-Debbağoğlu, a.g.e., s. 15-16.
67 Erverdi-Özer-Debbağoğlu, a.g.e., s. 16-17.
68 Erverdi-.Özer-Debbağoğlu, a.g.e., s. 22.
69 Erverdi-Özer-Debbağoğlu, a.g.e., s. 38.
70 Erverdi-Özer-Debbağoğlu, a.g.e., s. 37.
71 Erverdi-Özer-Debbağoğlu, a.g.e., s. 43-46, 77.
72 Erverdi-Özer-Debbağoğlu, a.g.e., s. 183-185.
 TÜRK KÜLTÜR VE DÜŞÜNCE
TARİHİNDE SARAFİM KIRAATHANESİ
KEMALETTİN KUZUCU*
1
6. yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı ma-
hallesini başlıca üç mekân belirliyordu.
Bunlar, özel hayatın geçtiği konut, dinî
hayatı düzenleyen mabet ve ticarî ihtiyaçların kar-
şılandığı çarşı idi. Kanuni Sultan Süleyman devrinin
sonlarında mahalleye yeni bir kolektif mekân ek-
lendi. Özel, dinî ve ticarî hayatın dışında, insanla-
rın eğlence, dinlenme, sohbet ve hatta eğitim gibi
sosyal ihtiyaçlarına cevap verecek bu yeni mekân
kahvehane idi. İlk açıldığı 1550’li yılların başında
eğlence yeri olarak1 gündelik hayata giren kahveha-
ne, zamanla daha farklı ihtiyaçları karşılamaya baş-
ladı. Hızla kurumlaşan kahvehanelere irfan sahibi
ve derviş kimseler sohbet etmek; garipler ve fakirler
barınmak; bazı sipahi ve yeniçeriler de kendilerini
satmak için gitmeye başladılar. Bazen de tavla ve
satranç oynayarak vakit geçirmek isteyenlerin uğ-
rak yeri oldu. Kahvehanelerin daha sonra misafir
kabul etme yeri haline gelmesi, ayrıca kadı, müder-
ris, memur, aydın, bürokrat, imam ve müezzin gibi
ilmiye ve kalemiye mensuplarından işsiz güçsüz ta-
kımına, sufilere kadar her statüden insanın bir anda
kahvehane tutkunu olması, bu mekânların ticarî
popülaritesinin artmasıyla sonuçlandı.2 Payitahtta-
ki kahvehanelerin sayısı II. Selim (1566-1574) ve
III. Murad (1574-1595) devirlerinde 600’ü geçmiş,3
1630’a doğru 1000’e ulaşmıştı.4 16. yüzyılın sonla-
rında III. Murad döneminden başlayıp 1826 yılında
yeniçeri teşkilatının kaldırıldığı tarihe kahvehaneler
çeşitli nedenlerle kısmen ya da toptan kapatma ce-
zasıyla karşı karşıya kaldı. Türk askerî tarihinde yeni
bir sayfa açan bu devrimden sonraki sükûnet orta-
mında, Bâbıâli 1830 yılından itibaren dükkânlarını
yeniden açmak isteyen kahve sahiplerinin yoğun
başvurusuyla karşılaştı. Bunlara ruhsat verilmesin-
den sonra,5 Galata’dan Kumkapı’ya, Kadıköy’den
Üsküdar’a İstanbul’un her köşesi Türk, Rum ve Er-
menilerin açtığı sayısız kahvehanelerle örüldü. Pa-
yitahtın kahvehane piyasasının önemli kısmını elin-
de tutan -ve çayhane işletmeciliğinin doğuşunda da
öncülük edecek olan- İranlı Türkmenler, Tanzimat’ı
takip eden yıllarda İstanbul’un yanında bazı Rumeli
şehirlerinde sayısız kahvehane açtılar.6
Türk mahalle dokusunun ana belirleyicilerinden
birisi olarak varlığını günümüze kadar taşımış olan
kahvehane olgusu, gazete ve dergi yayımcılığının
arttığı, Osmanlı aydınının hayata bakışının değiştiği
Tanzimat döneminde, önemli bir dönüşüme sahne
oldu. Eğlence unsurunu ikinci plana iterek kapı-
larını okuma kültürüne açan yeni kahvehane tipi
İstanbul’un sosyal hayatına damgasını vurdu. 19.
yüzyıl Avrupa’sının okuma salonlarının yaygınlaş-
masına paralel olarak gelişen ve tamamen sosyal
ihtiyaçların ürünü olan bu yeni toplumsal mekâna
“kıraathane” adı verildi.
Cami Cemaati - Gazete Okuru
Bağlamında Okumanın Evrimi
Türk toplumunun kıraathane olgusuyla ne za-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 281
 doğru bir tespitte bu-
lunduğu kuşkusuzdur.
Fakat işlevleri açısın-
dan bakıldığında, iki
kültürün kıraathane
anlayışını birbirinden
ayıran belirgin farklı-
lıklardan ötürü bu dü-
şünce biçiminin de ek-
sik bir kanaat taşıdığı
görülür. Çünkü daha
16. yüzyılda, Osmanlı
kahvehanesinin sa-
dece eğlence yeri ol-
mayıp, gazellerin söy-
lendiği, pedagojik so-
runların tartışıldığı ve
çeşitli kitapların okun-
duğu mekânlar oldu-
ğu Peçevî Tarihi’nde
19. Yüzyıl İstanbul Kıraathanesinden Bir Görünüm. kayıtlıdır.10 1831’de
yayımlanan ilk Türkçe
man tanıştığı hakkında belli başlı iki görüş ileri sü-
gazete Takvîm-i Vekâyi’nin derhal kahvehanelere
rülmüştür. Kavramın kelime anlamından yola çıkan
girişi, bu mekânların eğitici yönüne dikkat çeken
birinci görüş, 16. yüzyılda, cami teşkilatı içinde faali-
Peçevî’yi destekleyen bir adım olarak kabul edile-
yete geçen ve cemaatin namaz aralarındaki zamanı
bilir. İstanbul’daki İngiliz Büyükelçiliği’nde papaz
değerlendirmek amacıyla genellikle dinî içerikli ki-
olarak görev yapan R. Walsh, 1836 yılında yayımla-
tapları okuyup sohbet ettikleri mekânları ilk kıraat-
dığı anılarında, eskiden kahve ve tütünle kendinden
haneler olarak kabul eder. Buna göre kıraathanenin
geçen yarı uyur Türk tipinin yerini bir anda, ellerinde
geçmişi kahvehaneden daha eskidir. İkinci görüşte-
gazete, uyanık biçimde haberleri okuyan Türk tipi-
kiler ise, Osmanlı’da kıraathanenin doğuşunun, 19.
nin aldığını yazacak, yeni tür kahvehaneleri kahka-
yüzyıl Avrupa’sının okuma salonlarının yaygınlaştı-
hanın olmadığı, herkesin ciddi bir duruşla haberleri
ğı döneme koşut gittiğini savunur.7 Her şeyden önce
izlediği mekânlar olarak tasvir edecektir.11 Henüz elit
Avrupa kıraathanesi iki asırlık geçmişe sahipti. 17.
denilebilecek olgunluğa erişememiş, ama okuma
yüzyılda gazete yayımcılığının başlamasına önayak
bilen birtakım kişilerin, kahvehanelerde okudukları
olan burjuva bilincinin uyanışı, burjuvazinin ruhban
gazete haberlerini komşularına aktararak basının
ve aristokrat sınıfından bağımsızlaşması, İngiltere
gücünü ispatlamaları bir yana, söz konusu mekân
ve Fransa’da kahvehanenin kamusallığıyla yakın-
içerisinde birinin yüksek sesle okuması sayesinde
dan ilgiliydi. Aslında gazete fikri de, kahvehanelerde
gazete, okuryazar olmayanlara dahi hitap edebil-
toplanan edebiyatçı ve filozof çevresinden çıkmıştı.
mekte idi.12 Bunun uzantısı olarak, özellikle Sultan
Nitekim 1700’lerden itibaren Londra kahveleri, ka-
Abdülmecid (1839-1861) döneminde bazı kahveha-
muoyu oluşturan merkezler olmaya başlamış, bunu
ne işletmecileri, Avrupa’da eğitim görmüş ve bu dün-
Almanya, İsveç ve İtalya’dakiler izlemişti.8 19. yüzyıla
yanın kültürel çevresini yakından tanıyan aydınların
gelindiğinde Avrupalı gazete okurları, adına yakışır
yanı sıra, iç ve dış politik gelişmeleri takip etmek is-
biçimde tasarlanmış okuma salonlarında buluşmaya
teyen zümreyi çekmek düşüncesiyle, dükkânlarında
başlamışlardı. Bu gerçekten hareketle Adnan Adı-
günlük gazeteler bulundurmaya başladı. Bu yenilik-
var, geleneksel vakıf kütüphane anlayışından farklı
le birlikte kahvehane müşterileri arasında ayrışma
olarak, modern manada kıraathane (Salle de Lec-
meydana geldi. Salt okuyup tartışmayı yeğleyen
ture) fikrinin, İstanbul’da ilk defa, Cemiyet-i İlmiye-i
sanat ve edebiyat çevresi kıraathanelere devam
Osmaniye üyelerinin kafasında doğduğunu ileri sür-
ederken, mutaassıp kahve tutkunları mahalle kah-
müş ve cemiyetin bünyesinde açılan kıraathaneyi
velerinde kaldı. Divanyolu-Beyazıt arasında açılan
bu alandaki ilk işletme olarak değerlendirmiştir.9 Bu
kıraathanelere her geçen gün bir yenisi eklendi.
açıdan bakıldığında ikinci görüşün dönemsel olarak

282 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

Müdavimlerinin sanata olan ilgisi nedeniyle kıraat-
haneler zamanla Karagöz, ortaoyunu, meddah gibi
geleneksel sahne oyunlarının sergilendiği, musikî
fasıllarının düzenlendiği kültür merkezleri işlevini de
yükleneceklerdir.13
Sarafim Efendi: Kıraathanenin Müessis
ve Mûcidi
Dönemin basın organlarının çeşitli vesilelerle
yaptıkları atıflardan ya da hatırat ve diğer edebi
eserlerden anlaşıldığı kadarıyla, İstanbul’da “kı-
raathane” adını taşıyan ilk işletme Sarafim adlı bir
Ermeni tarafından açılmıştır. Ebuzziya Tevfik, bu
mekânın 7 Ocak 1858 tarihinde ölen Mustafa Reşid
Paşa’nın ömrünün son günlerinde açıldığını belirtir.
Mahmud Celâleddin Bâki’nin 1882 yılında çıkar-
maya başladığı edebiyat ve bilim dergisi Hazîne-i
Evrak’a Sarafim tarafından verilmiş olan ilanda ise,
açılış tarihi 1273 olarak gösterilmiştir. Buna göre kı-
raathanenin 1857 sonlarında açılmış olduğu ortaya
çıkar. Dergi, Sarafim’i “kıraathanenin müessis ve
mûcidi” olarak nitelemekteydi. Aynı ilandaki “tarih-i
mezkûrdan şimdiye değin Memâlik-i Osmâniyye’nin
herhangi cihetinden her ne türlü kütüb ve resâil
matlûb olunduğunda bilâ-tevakkuf irsâl olunmakta
olduğu gibi bundan sonra dahi o meslek üzerinde
devam etmekte bulunacaktır” ifadesi, kıraathane-
nin amacını açıkça bildirmekteydi. Öte yandan ila-
nın yayımlandığı Hazîne-i Evrak dergisinin dağıtım
merkezi olarak Sarafim Kıraathanesi gösterilmekte
ve ülkenin neresinden olursa olsun Sarafim aracılı-
ğıyla yapılan siparişlerde posta ücreti alınmayacağı
belirtilmekte idi.14 Sarafim’in 1865 yılında Tasvîr-i
Efkâr’a verdiği ilanda ise, kıraathanede her çeşit
gazete satıldığı, bundan böyle Tasvîr-i Efkâr’ın da
satılacağı ifade edilmişti.15
Sarafim Kıraathanesi, İstanbul’da benzer
mekânların yoğunlaştığı iki ana bölgeden birisi olan
Beyazıt’ta16 Okçularbaşı mevkiinde, Mustafa Reşid
Paşa Türbesi’nin karşısındaydı. Geniş tarafı uzun
bir dikdörtgen mimarîsine sahip olmasından dola-
yı “Uzun Kahve” adıyla da anılmış olan bu mekân,
bazı kayıtlara “Kıraathane-i Osmânî” veya “Okçu-
larbaşı Kahvesi” olarak da geçmiş ise de, en yay-
gın adı Sarafim Kıraathanesi’dir. Kıraathanenin
bulunduğu bina üç katlıydı: Giriş katında depo ve
matbaa bulunuyordu. Üst kat ise taşradan gelip de
İstanbul’da tanıdığı olmayan kimselerin kalabileceği
odaların yer aldığı bir çeşit otel olarak tasarlanmış-
tı. Kıraathane kısmı orta kattaydı.17 Dar ve uzun bir
koridoru andıran dükkân, iki uzun duvarın dibindeki
keçeli sedirlerin önüne dizilmiş mermer masalar ile
kahve ocağından ibaret sade bir mekândı. İç böl-
mede, raflara dizilmiş gazete koleksiyonlarını ve
kitapları içeren kütüphane bulunuyordu.18 Ahmed
Rasim, kıraathaneye bir iki merdivenle çıkıldığını
ve masaların yuvarlak olduğunu yazar. İlk zamanlar
burası, daire müdürlerinin ve açığa alınmış devlet
memurlarının devam ettiği bir kahvehane idi. Ebuz-
ziya Tevfik, “Cerîde-i Havâdis’le Takvîm-i Vekâyi’den
ibaret olan ve biri her hafta Salı ve diğeri Perşem-
be günleri neşredilen bu iki varaka-yı havâdisi en
evvel bir kahvehânede cem‘ ederek müşterilerinin”
istifadesine sunan kişinin Sarafim olduğunu belir-
tir. 1860’tan itibaren peş peşe yayın hayatına giren
Tercümân-ı Ahvâl, Tasvîr-i Efkâr, Mir’at, Mecmua-yı
Fünûn gibi gazete ve dergiler de Sarafim’in kıraat-
hanesinde müşteriyle buluşmuştur. Bu bakımdan
Tevfik, Sarafim’in dükkânını dârü’l-kırâe19 (okuma
evi) olarak nitelemiştir.
Ahmed Rasim, Sarafim’in fizikî görünüşünü
“uzuna karîb boylu, az tıknazca, benim gördüğüm
zamanlar kıranta, güler yüzlü biri idi” şeklinde tarif
eder. Buradaki kıranta sözcüğüyle, saçı sakalının
kırlaşmakta olduğunu mu, yoksa yaşına göre şık gi-
yinen biri oluşunu mu kastettiğini bilemiyoruz. Ancak
Sarafim’in her iki tanımlamaya da uyduğu kuşkusuz-
dur. İstanbul kıraathanelerin isimlerine dikkat edil-
diğinde, buna benzer işletmelerde başvurulan isim
verme geleneğinin korunduğu, yani sahibinin adıyla
anıldığı görülür. Ancak diğer kıraathane işletmecileri
gibi Sarafim de dönemin literatüründe “müdür” ola-
rak kaydedilmiştir. Bir görüşe göre müdür nitelemesi,
1864 tarihli vilayet düzenlemesi projesiyle ilintiliydi
ve vilayetlerde kurulan matbaalarda gazete ve sal-
nameler yayımlayarak halkla yeni iletişim kanalları
yaratmak isteyen hükümet kıraathanelere müdürler
atamak suretiyle bu toplumsal mekânları modern ve
kalkınmacı program doğrultusunda örgütlemişti.20
Kıraathaneyi 19. yüzyılın sonlarında devralan yeni
sahibi için de “Kıraathane-i Osmânî Müdürü Dikran
Sarafim Efendi”21 sıfatı kullanılmıştır.
Bosna’dan Bağdat’a Basın - Yayın
Dağıtım Ağını Kontrol Eden Merkez
Sarafim Kıraathanesi yeni çıkan kitapları okuyu-
cuya ulaştıran dağıtımcı işlevini de üstlenmişti. “Mus-
tafa Hâmi Paşa merhûmun asâr-ı makbûlelerinden
olan Kânun-ı Sıhha nam kitap, vücûdun esbâb-ı
muhafazası hakkında gayet müfid bir eser-i nâfi‘
idüğünden merkez-i sarfı olan Bayezid’de Sarafim
Efendi Kıraathanesi ile Bahçekapusu’nda tönbekici
Hasan Ağa ile Köprübaşı barakasında ikişer çâryek
mecidiyeye satılmakta olduğu i‘lân olunur”22 ifadesi
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 283
bunun kanıtıydı. İngiliz bir amiral tarafından yazılıp
Bahriye mirlivası İsmail Hakkı Paşa’nın Türkçeye
çevirdiği Gemicilik Fenni adlı kitabın satış noktala-
rından birisi de Sarafim Kıraathanesi’ydi.23
Yukarıda Hazîne-i Evrak’tan alıntılanan ilandan
da açıkça anlaşıldığı üzere, Sarafim İstanbul’da
neşredilen birçok yayını taşraya göndermekteydi.
Bunun yanında taşrada yayımlanan çok sayıda
gazeteyi müşterilerinin hizmetine sunmakta, ayrı-
ca yine taşrada basılan dergi, risale ve kitaplar da
Sarafim aracılığıyla İstanbul’daki kitapseverlerle
buluşmaktaydı.24 Yani kıraathane, aynı zamanda
dağıtımcı olarak çalışmaktaydı. Taşra gazeteleri,
yörelerindeki gelişmeleri payitahta duyurmak, biraz
da gurbetçilerin memleket özlemine tercüman olmak
amacıyla, düzenli biçimde Sarafim Kıraathanesi’ne
gönderilmekteydi. Örneğin Sivas vilayet gazetesinin
ilk sayfasında, gazetenin irtibat bürosu olarak hükü-
met konağı gösterilmiş; payitahtta temin edileceği
adres ise “İstanbul’da merkezi Sarafim Efendi Kı-
raathanesidir” klişesiyle belirtilmiştir.25 Basîret’teki
“Kıraathâne Müdürü Sarafim Efendi Tarafından
Gelen İlan”da ise Kastamonu vilayetinin 1869-70
yılı salnamesinin geldiği ve tanesinin 6 kuruşa sa-
tıldığı duyurulmaktaydı.26 Daha sonra Tuna, Bos-
na, Fırat, Envâr-ı Şarkiyye ve Suriye gazeteleri de
burayı dağıtım merkezi ittihaz etti.27 1865 yılında
Tasvîr-i Efkâr’da çıkan ilanda, Rusçuk’ta yayım-
lanan Tuna gazetesinin günlük 1 kuruşa satıldığı,
abone olmak isteyenlerin altı ay için 25, bir yıl için
40 kuruş ödemeleri gerektiği bildirilmişti.28 Yine Si-
vas gazetesi, yeni yayınlar için yaptığı tanıtımların
birinde Mir’at-ı Âlem dergisinin temin edilebileceği
adres için kullandığı, “…böyle bir eserden istifâde
ve mubâya‘a arzusunda olanların bilcümle kütüb ve
gazeteler merkezi olan Sarafim Efendi’ye veyahud
celb edilmek üzere matbaamıza müracaat eyle-
meleri ilan olunur”29 ifadesiyle okuyucuyu Sarafim
Kıraathanesi’ne yönlendirmiştir.
Ebuzziya’nın deyimiyle kıraathanenin “merkez-i
bey‘ ve tevzi‘ (satış ve dağıtım üssü) oluşu, bazı
küçük esnafı ekmeğinden etmişti. Örneğin risale
satıcılığıyla ün kazanan Çemberlitaş’taki Celil Ağa
ile Bahçekapı’daki Hasan Ağa, Sarafim’in bu işi
yapmaya başlamasından sonra iflas etmişler, Sa-
haflar ve Kaşıkçıbaşı’ndaki kitapçıların kazançları
azalmış; bu nedenle ünlü kitapçı Arakel ile Karabet,
Kasbar ve Ohannes adlı Ermeni esnaf da gazete
dağıtıcılığını yeni sistem kitapçılığa dönüştürmek
zorunda kalmışlardı.30 Sarafim, modern kütüphane-
cilik konusundaki gelişmeleri ve hükümetin bunun-
284 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
la ilgili politikasını yakından takip etmekteydi. Kü-
tüphaneler müfettişi Nacim Efendi’nin Ragıb Paşa
Kütüphanesi’ndeki eserleri tanıtan bir katalog ya-
yımlamasından duyduğu sevinci hem kitapseverler-
le paylaşmış, hem de söz konusu katalogun kendi
kıraathanesinden beş buçuk kuruş ücret karşılığın-
da temin edilebileceğinin müjdesini vermişti.31
Adnan Adıvar, İstanbul’un diğer kıraathanele-
rinde 20 paraya satılan bir fincan kahvenin Sarafim
Kıraathanesi’nde 40 paraya satıldığını ve bunun,
masalarda daima hazır bulunan yayınların maddi
yükünü karşılama isteğinden ileri geldiğini belirtir.
Uzun veya kısa oturmasına bakılmaksızın herkes-
ten 40 para (1 kuruş) alınması uygulaması zamanla
geleneğe dönüşmüştü ve bu sayede müşteri kali-
tesi kontrol altında tutulmuş olmaktaydı. Bir fincan
kahvenin kahvehanelerde 10, kıraathanelerde
20, çalgılı kıraathanelerde ise 60 paradan satıldı-
ğı 1900’lerin başında, Sarafim Kıraathanesi’nin 1
kuruşluk standardı devam ettirilmekteydi.32 İçecek
fiyatlarının Ramazan ayında ikiye katlandığını be-
lirten Ahmet Kemal, 1870’lerden itibaren Sarafim’in
dükkânında alternatif olarak çay da satıldığını
yazar.33 Hâlid Ziyâ’ya göre çay, burayı cazip kılan
önemli etkenlerden biriydi.34
Yüksek Kıraathanede Büyük Simalar
Sarafim Kıraathanesi, döneminde “yüksek
kıraathane”ler sınıfında telakki edilmiştir. Kıraat-
hanenin yüksekliği müdavimlerinin niteliğinden
ileri gelmekteydi. Nitekim birçoğu Yeni Osmanlılar
hareketinin öncüsü olan Namık Kemal, Ebuzziya
Tevfik, Ayetullah, Hâlet, Hasan Subhî, Âli, Refik gibi
edip ve münevverler; Vidinli Tevfik Paşa, Süleyman
Paşa, Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Maarif Nazırı Yu-
suf Paşa, Sadullah Paşa gibi üst düzey askerî ve
mülki yöneticiler; Cerîde-i Askeriye muharrirleri
Kolağası Hacı Raşid, Kırımlı Doktor Aziz ve Said
gibi bürokratlarla Hersekli Ârif Hikmet ve Leskofça-
lı Galib gibi divan edebiyatının son temsilcileri de-
vam etmiştir. Son dönemlerde müdavimler arasına
Muallim Naci, Abdülhalim Memduh, Ahmed Rasim,
Halit Ziya, Müstecabizâde İsmet ve Fâik Esad gibi
edebiyatçılar katılmıştır. Ebuzziyâ’nın “husûsan Ra-
mazan geceleri cidden bir bezm-i şiir ve edeb idi”
cümlesiyle özetlediği kutsal ayın akşamlarında bir-
çok kıraathane görsel sanatlar ve musikiye yönelir-
ken, Sarafim Kıraathanesi geleneğini bozmaz, oku-
yucularına gazete ve kitap hizmeti sunmaya devam
ederdi. Letâif-i Âsâr, Aksaray-Laleli hattında eğ-
lenmek için birkaç kıraathane dolaşan iki ahbabın,
bunların kimisindeki ilgisizlik, kimisindeki bilardo ve
tavla gürültüsünden dolayı memnun kalmayışlarını
ve “…tabana kuvvet Kıraathane-i Osmânî’ye can
attık”larını35 hikâye etmiştir. Bu kadar kalburüstü si-
manın bir araya geldiği buluşmalarda edebiyattan
matematiğe, şiirden politikaya, teknolojik ilerleme-
lere kadar güncel-toplumsal her şeyden bahsedilir,
entelektüel birikim paylaşılırdı. Ebuzziyâ Tevfik kı-
raathanenin en parlak devrini 1283 Ramazan’ında
yaşadığını belirtir. 1867 yılının Ocak ayına rastlayan
bu tarihteki coşkuyu, “O sene adetâ bir kulüp, hem
de siyasî ve ictimâî bir kulüp hâline inkılap eylemiş-
ti” cümlesiyle dile getirmiştir. O gecelerden birinde
Vidinli Tevfik Paşa, Amerika’da yeni kurulan ve in-
san ırkını yok etmeyi amaçlayan bir dernekten bah-
settikten sonra, bu konuda bir makale yazılmasını
ve ertesi akşam kıraathanede okunmasını teklif et-
miş; ertesi akşam Namık Kemal, Encümen-i Şuarâ
şairlerinden Hâlet ve Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin
kurucularından Âyetullah beylerin yazdıkları maka-
leler okunmuştu.36
Sarafim bazen piyango çekilişi yapar, kazanan-
ları kitapla ödüllendirirdi.37 Ramazan ayına mahsus
bu uygulamada, 20 mecidiyeye satılan 400 bilet sa-
tışa sunulurdu. Elde edilen 800 mecidiyenin dörtte
biri müşteriye ikramiye olarak geri dönerdi. Bunu da
40 gün boyunca günde 5 mecidiyelik armağan dağı-
tarak yapardı. Böylece müdavimler hem armağan-
lardan kazanırlar, hem de kahveyi 45 paraya içmiş
olurlardı. Kazananlar, 5 mecidiye değerinde kitap
ya da dergi alırlar veya istedikleri gazeteye abo-
ne olurlardı. Sarafim, müşterilere bu şekilde kitap
ve gazete sevgisi aşılamayı eğitime ve gazetecilik
mesleğine hizmet addederdi. Piyangoya katılıp da
kazanamayanların da üzülmemesini, zira parala-
rıyla eğitime katkıda bulunduklarını söylerdi. Sara-
fim elde edilen miktarın bir kısmını eksilen bardak,
fincan ve tabak gibi malzemelerin yenilenmesinde
kullanırdı.38 Bütün harcamalardan sonra arta kalan
miktar ise Müslüman ya da gayrimüslim fukaraya
dağıtılırdı.39
Sarafim Efendi, varlıklı ailelerin konakların-
da Fransızca eğitimi veren bir Fransız öğretme-
ni kıraathanesine davet ederek, yabancı dil kursu
başlatmıştı. Basına verdiği ilanda, kıraathanenin
üst katında kurs için bir oda ayırdığını ve kursa
katılacak olanlardan içecek ücreti alınmayacağını
belirtmişti.40 Sarafim yayıncılık konusunda müte-
şebbislere yardımcı olmakta, baskı için gerekli harf
ve karakterlerin temininden diğer teknik konulara
kadar her hususta İstanbullu olan ve olmayan ba-
sımcılara katkı sağlamaktaydı.41 Sarafim 1880 yı-
lında Matbaa-yı Amire’nin ruznamçecilik görevine
getirilmişti.42 Bu atamada kendisinin uzun süredir
matbaalar müdürlüğünü yürütmesi etkili olmuştur.43
Sultan II. Abdülhamid 1886 yılında Sarafim’i dör-
düncü rütbeden mecidî nişanıyla ödüllendirmiştir.44
Gaspıralı İsmail’in “kıraathaneciler üstâdı” olarak
nitelediği Sarafim’i, Ağustos 1895 tarihli yazısında
“müteveffâ” diye anması,45 onun bu tarihten önce
öldüğünü göstermektedir.
Babasının İzinde Bir Osmanlı Eliti:
Dikran Sarafim
Sarafim’in ölümünden sonra dükkânı oğlu Dik-
ran işletmeye devam etti. Dikran Sarafim 1864 yılın-
da İstanbul’da doğmuş, ilköğrenimini Hasköy’deki
Ermeni okulunda tamamladıktan sonra Mekteb-i
Tıbbiye-i Mülkiye’den mezun olmuştur. Ermeni-
ce, Türkçe ve Fransızcayı okuyup yazabilmek-
teydi. Beyoğlu mutasarrıflığında stajyer olarak
çalıştıktan sonra, Altıncı Daire-i Belediye Gurebâ
Hastanesi’nde stajyerliğe devam etmiştir. Bir ara
kolera ile mücadele için kurulan komisyonlarda
başarılı hizmetler vermiştir.46 Zaptiye Nazırı Kamil
Bey, Beyoğlu’ndaki hastanelerdeki doktor azlığının
hastaların bakımını aksattığını gerekçe göstere-
rek, stajyer olarak görev yapan Dikran’ın bu göre-
ve asaleten atanmasını önermiştir.47 Beyoğlu’ndaki
üstün gayretlerinden dolayı Dikran 1890 yılında
üçüncü dereceye yükseltilmiştir.48 1909 yılının so-
nundaki düzenleme sırasında, Darülaceze müdür-
lüğüne atanan İbrahim Temo’dan boşalan Beyoğlu
Polis Müdürlüğü hekimliğine getirilmiştir.49 Sarafim
Kıraathanesi’ne 1902 yılına kadar devam ettiğini
belirten Adnan Adıvar, Dikran zamanında da aynı
çalışma disiplininin korunduğunu şu cümlelerle ifade
etmiştir: “… Karantina İdaresi’nde memur olduğunu
işittiğim orta yaşlı bir zâtın, akşamüstleri kıraatha-
neye gelerek jaquet á taille’ını çıkarıp temiz gömle-
ği ile müşterilere bizzat hizmet ettiğini hatırlıyorum.
Kahvesi, suyu çok temizdi; orada tavla, iskambil
asla oynanmadığı gibi, bütün kıraathanede hüküm
süren sessizlik ve yan yana oturan iki kişinin şayet
konuşurlarsa, en alçak perdeden konuşmaları dik-
kate çarpardı.”50 Halit Ziyâ’nın kalemine yansıyan
duygular da kıraathane atmosferinin değişmediğini
göstermekteydi: “Şurada burada çaylarını içen, tü-
tünlerinin dumanını vakitlerinin boşluğuna savura-
rak masalarının üstüne dirseklerini dayamış düşü-
nen, yahut dalgın gözlerle bir cerîdenin sütununda
başka şeylerle meşgul zihnini dolaştıran tek tük
müşteriler vardı. Sonra ileride, orta yerde uzun bir
masa, bunun üzerinde ve altında yığın yığın eskilik-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 285

1800’lerin Sonlarına Ait Bir Türk Kıraathanesi Resmi (Kemalettin Kuzucu Arşivinden).
leri sarılıklarından belli cerîde kümeleri vardı. Sara-
fim Efendi Kıraathanesi’nin başlıca şöhretini bu eski
yeni cerîde yığınları teşkil ederdi. Ve galiba tetebbu‘
erbabı meraklarını tatmin etmek için bundan başka
bir sermaye bulamazlardı.”51
Dikran da babası gibi, İstanbul’a ve taşraya ga-
zete dağıtım ve bayii hizmetlerini sürdürdü. Ancak
zaman zaman bürokratik engellere takılıp parasal
sorunlara maruz kaldığı görülmektedir. Örneğin Ko-
sova vilayetine gönderdiği bir buçuk yıllık gazete
bedelini tahsil edemeyince 1904 yılında padişahın
aracılığına başvurmuştur. Öte yandan Dikran vila-
52
yet matbaalarının ihtiyaçları ve eksiklerini tamamla-
mak hususunda hükümet ile taşra arasında aracılık
etmekteydi. Örneğin Mekteb-i Sanayi’de Dökmeci
Haçik Kigorkyan tarafından imal edilen 24 puntoluk
harfler ile diğer baskı malzemesi Dikran aracılığıyla
Bağdat’a ulaştırılmıştı.53
Dikran zamanında kıraathane müdavimleri
arasına bazı hececi şairler katıldı. Özellikle Beş
Hececilerden Yusuf Ziya (Ortaç), dönemin popüler
içeceği çayı yudumlarken, bir yandan da kitapları
karıştırırdı.54 Aynı isimle Cumhuriyet dönemine kadar
faaliyetini sürdüren Sarafim Kıraathanesi, 1930’lu
yıllarda kunduracı dükkânına çevrilmiş, sonraki şe-
hir planlamaları sırasında ise binası yıkılarak tarihe
karışmıştır. Adıvar, Sarafim’in varislerinin kitapları
ve gazete koleksiyonlarını İnkılap Müzesi’nin arka-
286 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
sındaki çıkmaz so-
kaktaki bir dükkâna
naklettiklerini, niha-
yet İstanbul Basın
Birliği’nin koleksi-
yonları toptan satın
alarak Beyoğlu’ndaki
binasına yerleştirdi-
ğini yazmıştır.
Kıraathaneler
yüzyılın sonlarına
doğru giderek ivme
kazanan kurumsal
ve toplumsal yozlaş-
ma sürecinde temel
işlevlerinden uzak-
laşarak ticareti ön
plana alan işletmeler
haline gelmişler, ör-
neğin Ramazan ayla-
rında çalgı ve musiki
fasıllarının yanında
bazı kıraathaneler de
iftar ve sahur yemek-
leri satmak üzere lokantacılığa soyunmuşlardı.55
Fevziye örneğinde görüldüğü üzere, kimi İstanbul
kıraathaneleri ise, özellikle II. Meşrutiyet dönemin-
de siyasi partilerin politik toplantılarına ya da sivil
toplum kuruluşlarının kültür etkinliklerine ev sahip-
liği yapmıştır. Bütün bunlar kıraathanelere işlevsel
zenginlik kazandırmış ve o ölçüde müşteri mem-
nuniyeti yaratmış ise de, asıl varoluş gayelerinden
sapmaları bilhassa mizah basınının eleştiri oklarını
çekmiştir. Letâif-i Âsâr’da yayımlanan bir yazıda,
bazı kıraathanelerde çalgı çalındığı, tavla, dama,
iskambil ve bilardo oynandığı eleştirilerek, bu tür
faaliyetlerin kıraathanenin anlam ve amacıyla çe-
liştiği belirtilmiştir. İlkelerinden taviz vermeyen Sa-
rafim Kıraathanesi ise yozlaşma sürecini etkilen-
meden geçiştirmiştir. Kıraathane adına yakışan tek
işletme olarak, “kıraathanelerin büyükbabası olan
Kıraathane-i Osmânî”, yani Sarafim Kıraathanesi
gösterilmiştir.56 Sarafim Kıraathanesi’nin müdavim-
lerine ciddiyeti ve ağırbaşlılığı telkin eden bir havası
vardı. “Yan oturmak, kavuğu pencere kenarına da-
yayarak bacaklar çekik ımızganmak, masaya çat
çat urarak bana bir kahve getir diye bağırmak, hızlı
hızlı konuşmak, sarhoş gelmek” gibi olumsuzluklar
burada görülmezdi. Müşterilerin konuşma üslubun-
dan giyim kuşam tarzına kadar belli bir ahenk söz
konusuydu. Diğer kıraathanelerde ve çayhanelerde
rastlanan heyecanlı şairler buraya gelmezdi.57 Mi-
zah dergisindeki bir diyalogda, çok aradığı halde
eğlenecek bir mekân bulamadığından yakınan ar-
kadaşına Sarafim Kıraathanesi’ni tavsiye eden ki-
şinin aldığı “Vâkıâ öyle ama orasını da çoluk çocuk
biri değil hep saçlı sakallı kâmil adamlar dolduruyor,
ben sıkılırım”58 cevabı son derece manidardır.
O dönemde süreli yayınların eski sayılarını ko-
leksiyon halinde muhafaza eden halka açık yerler
bulunmadığı için Sarafim Kıraathanesi gerçek an-
lamda bir okuma salonu, hatta halk kütüphanesi
işlevi görmüştür. Cumhuriyet döneminde Sarafim
Kıraathanesi hakkında yazı yazan birkaç kişiden biri
olan Adnan Adıvar, Tarik gazetesinde 1900 yılında
yazmış olduğu bir makalesine hiçbir kütüphanede
bulamadığı halde Basın Birliği’nin kütüphanesinde-
ki Sarafim Koleksiyonu’nda ulaşmasından duyduğu
büyük sevinci dile getirmiş, bu sevincin, Sarafim’i
de genişçe anlattığı “Kahve ve Okuma” başlıklı
makaleyi yazmayı ilham ettiğini belirtmiştir.59 Os-
manlı aydınının, tarihe ve kültüre yaptığı yatırımın
sonraki kuşaklara aktarılmasında, kıraathanelerin
gazete koleksiyonları taşıyıcı rol üstlenmiştir. Sara-
fim Kıraathanesi’ni bir çalışma odası gibi kullanan
Osman Nuri (Ergin), eğitim tarihi ve belediyecilik ko-
nularındaki araştırmaları sırasında buradaki süreli
yayınlardan büyük ölçüde istifade etmiştir.60
Sarafim Kıraathanesi, Yeni Osmanlıların kimlik
kazanmasında oynadığı rolün yanında, özellikle II.
Meşrutiyet’in ilanından sonra siyaset okulu işlevi
görmüştür. İstanbulluların evlerinin dışındaki dünya-
ya daha çok açılmaya başladığı ve sansürün öne-
mini kaybettiği Mehmed Reşad devrinde Sarafim
Kıraathanesi genç okuyucuların akınına uğramıştır.
Gençler ve aydınlar özellikleri Perşembe günleri bu-
rada buluşarak fikir alışverişinde bulunmakta, genç-
ler siyasete ısınmakta idiler.61 Kıraathanelerin kül-
türel ve ideolojik toplantılara ev sahipliği yaptığı bu
dönemde, Fevziye Kıraathanesi’nde Ahmed Midhat
Efendi, tarihî ve felsefî konuşmalar yapmakta; Gas-
pıralı İsmail ve Yusuf Akçura gibi Türk milliyetçiliği
düşüncesinin öncüleri siyasal ve aktüel konularda
konferanslar vermekte idiler.62
Sarafim Kıraathanesi’nin Kamuoyu
Olgusunun Gelişimindeki Rolü
Batı toplumunun bilgide ilerlemesinde, kahveha-
ne ile basın arasındaki ilişkinin rolü büyüktür. Gün-
delik hayata girdiği 17. yüzyıldan itibaren gazetelerin
umuma açık mekânlarda okuyucunun istifadesine
sunulması, Avrupa’da kamuoyu olgusunun gelişme-
sine büyük ölçüde hizmet etmiştir. Benzer biçimde,
Tanzimat döneminin değişen hayat felsefesinin ürü-
nü olarak Osmanlı gündelik hayatında yerini alan
Osmanlı kıraathaneleri de, yerli ve yabancı gazete-
lerin ücretsiz (ya da tüketilen içeceğin ücreti karşılı-
ğında) okunabildiği yerler olarak, okuma fikrine yeni
bir anlayış getirmesi ve düşünsel üretimde bulun-
mak isteyen insanların ortak paylaşım mekânları ol-
ması yönüyle Türk düşünce tarihinde önemli bir yer
işgal eder. Daha önce cami, çarşı ya da bir kısım
kahvehanelerde gerçekleşen bilgi alışverişi, bun-
dan böyle kıraathanelerde yapılacaktır. Dahası, söz
konusu alışverişe bilimsel ve felsefi düzey katılmış-
tır. Kahvehaneler sohbeti ya da konuşmayı ön pla-
na alan kamusal sohbet alanları iken, kıraathaneler
okuma, dinleme ve kısacası doğru haber ve bilgiyle
beslenme olgusunu öne çıkarmıştır. Kahvehaneler-
deki sohbetin bir kısmını dedikodu, ya da bazıları-
nın muhalefet görüşleri olarak öne sürdükleri şeyler
oluşturabilmekte iken, kıraathanelerde devletin ve
toplumun aksayan yönlerini tamire dönük çözüm
önerilerini derleyen aktüel bilgi akışı yaşanırdı. Kı-
raathane edebiyatına damgasını vuran sözcükler
arasında aydınlanma, reform, ıslahat, Batılılaşma,
modernite veya daha ileri dönemlerde meşrutiyet,
seçim, anayasa vs. gibi kavram ve terimler sıklık-
la geçerdi. Mahalle kahvelerinin “zaman öldürme”
yeri olarak sıradanlaştığı esnada kıraathaneler, “za-
manla yarışan” insanlara sunduğu hizmetle, adeta
birer kültür enstitüleri olmanın en güzel örneğini ver-
mişlerdir. Bunların içerisinde Sarafim Kıraathanesi,
Türk eğitim, düşünce ve siyaset tarihinde derin izler
bırakmış köklü kurumlardan birisidir. O nedenle Ah-
med Rasim’in, Sarafim Kıraathanesi’ni, okuma fik-
rinin yaygınlaştırılması konusunda atılmış ilk adım
olarak değerlendirmesi mübalağa sayılmaz.
Kıraathane anlayışının gelişip yerleşmesindeki
önemli aşamalardan birisi gazetecilikteki ilerleme-
dir. İnsanı, insan haklarını ve toplumsal hayatın
sorunlarını irdelemesi bakımından döneminin diğer
aydınlarından ayrılan Şinasi’ye göre gazete sadece
halk için bir nesne değil, halkın düşünce aracıydı.
Bu yaklaşım Şinasi’yi bürokrat sınıfından ayırarak
halk temsilciliğine soyundurmaktaydı. Mizanpajı,
baskı kalitesi ve akıcı Türkçesi ile gazeteciliğe yeni
bir soluk getiren Şinasi, vilayetlerden gönderilen
mektupları gazete sütunlarında yayımlamakla Türk
okurunu vatanın uzak köşeleriyle buluşturmuştu.63
Onun kıraathanelerin popülerlik kazandığı bir dö-
nemde (1862) çıkarmaya başladığı Tasvir-i Efkâr,
adına yakışır biçimde kısa sürede siyasal fikirlerin
tartışıldığı bir foruma dönüşmüştü. Mardin’in belirtti-
ği gibi Şinâsî, Avrupa’nın entelektüel derlemeleri ko-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 287
nusundaki bilgileri yaymak ve Osmanlı edebiyatının
klasik kalıplarını kırmak düşüncesinde gazeteyi bir
araç olarak kullanmıştı. En büyük başarısı ise, açık-
lık ve kolay anlaşılırlık ilkesini, halkın “ne olup bitti-
ğini bilme hakkı” kavramıyla birleştirmiş olmasıydı.64
İşte haber alma özgürlüğünü gözetip de bir gazete
satın alamayan ya da abone olamayanlar, başta Sa-
rafim Kıraathanesi olmak üzere, kamusal alanlarda-
ki bu okumalardan geniş ölçüde istifade etmişlerdir.
Şinâsi’nin Osmanlı kamusallığının gelişimine dönük
açtığı bu çığır, takipçileri olan Namık Kemal, Ahmed
Midhat, Recâizâde, Ahmed Vefik, Muallim Naci ve
diğerleri tarafından genişletilerek devam ettirilmiştir.
II. Abdülhamid döneminde okuryazarlık oranının art-
masına paralel olarak kültürel etkinlik sahası da ge-
nişleyecek, kütüphanelerin yanı sıra kıraathanelerin
sayısı da artacak, istekli bir okuyucu kitlesinin eline
binlerce kitap, dergi, gazete, broşür geçecektir. II.
Meşrutiyet’in ilanından sonra İttihad ve Terakki yö-
netimi taşrada kıraathaneler açtırarak devrimin ru-
hunu ve yeni dönemde izlenecek politikayı öğreten
konferanslar düzenleyecektir. Ahali Diyarbakır’daki
Millet Kıraathanesi’nde, Erzurum’daki Pastırma-
cı Kıraathanesi’nde “hürriyet”, “adalet”, “müsavât”
kavramlarını kıraathane konferanslarında sık sık
duyacaktı.65
Şinasi’nin Türk basınının özgürleşmesi yolunda
attığı adımın ardından kıraathanelerin de okumayı
teşvik etmesi, basının halk üzerindeki etkisini yay-
gınlaştırmıştır. Bunun sonucunda haberleşme kapa-
lılıktan kurtulurken, kıraathane müdavimleri de aynı
konular üzerinde düşünüp tartışabilecek olgunluğu
yakalayabilmiştir. Bu ise Osmanlı toplumunda “ka-
muoyu” (efkâr-ı umûmiyye) olgusunun doğuşuna
zemin hazırlamıştır. Osmanlı gibi geleneksel top-
lumlarda kamuoyunun kahvehane, hamam, tekke
gibi odaklarda oluştuğu66 hesaba katılırsa, kıraat-
hanenin bu oluşumda daha etkin bir rol üstlenmesi
gerekirdi. Çünkü yine kamuoyunu biçimlendiren bir
başka araç olan gazeteler, bu mekânlarda okun-
makta, gazetenin duyurduğu gelişmeler buralarda
tartışma zemini bulmaktaydı. Sarafim Kıraathanesi
bu gerçeği benimseyen ilk sivil kurumların başında
yer almakla önemli bir misyonu icra etmiştir.
Yönetim, Kolektif Mekânlar ve Sarafim
Kıraathanesi
Hükümetin kıraathanelere karşı tutumu genel
olarak, diğer kolektif tüketim alanlarına ilişkin po-
litikasıyla paralellik gösterir. 17. yüzyılda özellikle
IV. Murad’ın şahsında sembolleşen, kahvehaneleri
toptan kapatma gibi uygulamalar, kıraathanelerin
288 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
popüler olduğu dönemde çoktan tarihe karışmış
durumdaydı. Bu dönemde, özellikle Ramazan ayı
girişinde, namaz saatlerinde eğlence mekânlarında
oturulmaması, insan trafiğini aksatacak biçimde
dükkân önlerine sandalye ve benzeri eşyalar konul-
maması ve gelip geçenlerin sözlü ya da fiili olarak
taciz edilmemesi gibi ikazları içeren tenbihnâmeler
yayınlanırdı.67 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra
yönetimin kolektif mekânlar üzerindeki denetimi
daha ziyade kumarla mücadele ve dükkânların sağ-
lık koşullarına uygunluğunun kontrolü şeklinde ken-
dini göstermiştir. Hükümet ve yerel idareler, kumar
oynatan işletmecilere sık sık ihtarlarda bulunur, İs-
lam dininin kutsadığı gün ve gecelerde denetimleri
arttırırdı.68 II. Abdülhamid, Ramazan ayında kumar
ve dinen yasak olan oyunların oynatılmamasını is-
teyen sayısız irade çıkarmıştır.69 Salgın ve bulaşıcı
hastalıkların kol gezdiği zamanlarda, zabıta ve bele-
diye yetkilileri kıraathanelerin hijyen şartlarını kont-
rol etmiştir. Örneğin 1909 yılında baş gösteren sıt-
ma için alınan önlemler kapsamında otel, han, kah-
vehane, kıraathane, bekâr odaları ve hamamlarda
sağlık taraması yapılmış, farelerle mücadele edilmiş
ve binlerce kişi sağlık kontrolünden geçirilmiştir.70
Toplum sağlığını önemseyen hükümetin, binaların
sağlamlığına dikkat ettiği anlaşılmaktadır. 1885 yı-
lında Direklerarası’ndaki bir kahvenin çatısının ani-
den çökmesi ve yüzden fazla kişinin yaralanması
üzerine çıkan iradede, yapıların sağlamlığına dikkat
edilmesi istenirken, kadınların “açık saçık ve âdâb-ı
umûmiyyeye gayr-i muvâfık harekâtta” bulunmama-
ları, gösteri merkezlerinde genel ahlaka aykırı oyun-
lar oynatılmaması hatırlatılmıştır.71
Sarafim Kıraathanesi kumar, hijyen ya da ba-
kımsızlık gibi konularda ihtar almazken, siyasal
hafiyelerin önemli uğrak merkezlerinden birisi ol-
muştur. Kıraathanelerin okuma merkezleri olarak
dönemin aydın ve politikacılarını buluşturması, bazı
kıraathanelerin konferans gibi etkinliklere ev sahip-
liği yapması, yönetimin dikkatini bu kurum üzeri-
ne çevirmiştir. Abdülhamid devrinin kudretli devlet
adamlarından Dâhiliye Nazırı Memduh Paşa’nın
telkinleriyle kütüphane ve gazete idarehanelerinin
yanı sıra kıraathanelerde bulunan gazete koleksi-
yonları incelenmek üzere toplatılmıştı. Rejim aley-
hinde söylem ve eylemlerde bulunmanın hiçbir
devlet tarafından hoş görülemeyeceğini savunan
Memduh Paşa, bu hareketin doğal karşılanmasını
belirtirken, kitap, dergi, gazete ve sair yayınlarda
dört ilkeye saygı gösterilmesine dikkat çekiyordu.
Bunlar din, padişahın hukuku, devletin çıkarı ve
genel ahlak kuralları idi.72 Hafiyelik ve jurnalciliğin
devlet politikası olarak uygulandığı II. Abdülhamid
dönemi boyunca özellikle bürokrat ve aydın kesimin
devam ettiği kıraathaneler sivil hafiyelerin akınına
uğramıştır. Halit Ziyâ, kıraathanede Ahmed Rasim,
Rıza Tevfik, Halil Edib, Ali Suad ve Münci Fikri ile
buluşup, “etrafta kabaran kulaklara ehemmiyet ver-
meyerek” edebî sohbetlere daldıklarını, ama yine
jurnallenmekten duydukları endişe ile çoğu zaman
sohbetlerini yarıda keserek kıraathaneyi terk ettik-
lerini anlatır.73 Sarafim Kıraathanesi’nde tutulan,
“Efendi ve ağa takımından birkaç adam beynlerin-
de Rüştü Paşa ve Sadık Paşa lakırdılarını ettiler…”
şeklinde başlayan ve Levant Herald gazetesinde
padişah aleyhinde yazılan bir mektup etrafında dö-
nen tartışmanın kaydedildiği 1878 tarihli jurnal ince-
lendiğinde, hafiyelerin en küçük ayrıntıları bile not
etmekten geri durmadıkları görülmektedir. Jurnalin
takdim yazısında yer alan, “ehemmiyeti hâiz değil
ise de, malumat olmak üzere…” padişaha bildirilmiş
olduğu ifadesi, Yıldız’ın toplumsal nabızdan haber-
dar olmak konusundaki tutumunu belgelemektedir.
Jurnalin bitimindeki “ilerisi tahkik olunmak üzeredir”
ibaresi, hafiyelerin bir süre daha bu iş üzerinde ça-
lıştıklarını göstermektedir.74
Sonuç Yerine
İstanbul kıraathanelerinin çoğu Cumhuriyet dö-
neminde birahane ya da sinema salonuna dönüş-
türülürken, kapılarını geleneksel sahne oyunlarına
kapatan Şehzadebaşı kıraathaneleri, kumar ve
eğlence tutkunlarına hizmet vermeye devam etti.75
Cumhuriyetin ikinci yılında İstanbul’un dokuz beledi-
yesi sınırları dâhilinde, toplam 87 kıraathane bulun-
maktaydı. Bunların 51’i Beyazıt, 27’si Beyoğlu, 3’ü
Bakırköy, 2’si Anadoluhisarı, 3’ü Kadıköy ve 1’i de
Yeniköy’deydi. Bu dönemde Beyoğlu’nun kıraathane
sayısında meydana gelen yükseliş dikkat çekicidir.76
20. yüzyılın teknoloji çağında önce uzak dalgalı rad-
yolar, ardından televizyon ve video gibi görüntülü ci-
hazların kıraathanelere girmesinin, buralardaki oku-
ma alışkanlığını kademeli olarak bitirdiği bilinmekte-
dir. Kıraathane geleneğinin bozulmasında, işletme
sahiplerinin zihniyetleri ve hayata bakış açılarında
meydana gelen değişimin de büyük payı bulunmak-
tadır. Sarafim gibi ticari kaygılardan uzak, kültürel
etkinliği ön planda tutan, kıraathane disiplinini bo-
zacak tavır ve etkilere izin vermeyen işletmecilerin
hayattan çekilmesinin yarattığı boşluk, sonraki dö-
nemlerde doldurulamadığı gibi, genişleyerek devam
etmiştir. Bu durumda müdavimler de işletmeciye
göre şekillenmiş; garsona kaba hitaplarla seslenen,
niteliksiz, kıraathaneyi salt vakit öldürme mekânı
olarak algılayan kalabalıklar doldurmuştur. Yakın
zamanlarda İstanbul’da entelektüellerin devam ettiği
Çorlulu Ali Paşa Medresesi’nin kahvehaneye dönüş-
mesi, Anadolu’da örneğin Sivas’ta Çerkez’in Kahve-
si, Erzurum’da Hemşin Pastanesi gibi mekânların
entelektüellerle dolması sadece mimari ve sosyal bir
tesadüften değil, kıraathanelerin toplum imgelemin-
de canlılığını kaybetmeyen geçmişteki heterotopik
niteliklerinden kaynaklanmaktadır.
Süheyl Ünver, Sarafim Kıraathanesi’nin tarihe
karışmadan önce 125 yıllık bir ömrünün bulundu-
ğunu, ancak hakkında yeterince araştırma yapıl-
madığını, bunun da Türkiye yayınlar tarihi açısın-
dan noksanlık olduğunu belirtir. Bu çalışmada söz
konusu mekânın tarihsel süreç içerisinde kültürel
ve kurumsal yönleri ortaya konulmaya çalışılmış-
tır. Konunun daha derinlikli araştırmalara muhtaç
olduğu kesindir. Son söz yerine, Adnan Adıvar’ın
1945 yılında yazdığı ve anlam ve değerinden hiç-
bir şey kaybetmeyen serzenişinin aynen verilmesi
uygun görülmüştür: “Bugün okumaya karşı arttığın-
dan bahsedilen hevesi karşılamak üzere geniş, ay-
dınlık okuma salonları, muntazam katalogları olan
kütüphaneler açılmasını bekleyip, merhum Sarafim
Efendi’yi hayır ile yâd ederken, şimdilik o zâtın açtı-
ğı çığıra gidecek biri çıkıp az kâr ile yetinerek böyle
bir kıraathane açsa, okuyucular sıcak, temiz bir yer-
de ‘tatlı kahve’ içip sessiz, gürültüsüz bir ortamda,
hepsini doğal olarak alamadıkları gazete, mecmua-
ları hatta kitapları bol bol bularak okusalar, ne güzel
olurdu diye düşündüm. Bu işi yapacak zât, gerçi al-
tın üzerine altın yığamazdı; fakat memleketin kültür
tarihi –şayet yazılırsa- onun adını altın ile yazar ve
gelecek nesillerin zihnine kazardı.”
______________________________________________
* Doç. Dr., Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi
1 İstanbul’un bilinen ilk kahvehanesi için yazılan tarih şi-
irindeki “kahve-hâne mahall-i eğlence” mısraının altın-
daki hicrî 959 tarihi, 1551/1552 yılına tekabül etmekte-
dir (A. Süheyl Ünver, “Türkiye’de Kahve ve Kahvehane-
ler”, Türk Etnoğrafya Dergisi, S. V, Ankara 1963, s. 43;
Namık Açıkgöz, Kahvenâme, Akçağ Yayınları, Ankara,
1999, s. 3). Gelibolulu Mustafa Âli ise, İstanbul ve diğer
Osmanlı şehirlerinde kahvehanelerin 1552/1553 yılın-
dan beri varlık gösterdiğini kaydetmiştir (Mevâ‘id’ün-
Nefâ’is Fî Kavâ’id’il-Mecâlis, neşr. İÜEF Yeniçağ Tarihi
Kürsüsü, İstanbul, 1956, s. 187). Ancak, konuyla ilgili
yapılan araştırmaların ittifak ettiği tarih 1554/1555 yı-
lıdır. Bunların dayandıkları kaynak ise, İstanbul’da ilk
kahvehanenin 962 yılında Halepli Hakem ve Şamlı
Şems adlı iki kişi tarafından Tahtakale’de açıldığını öne
süren Peçevî’dir (Tarih-i Peçevî, Matbaa-yı Âmire, İs-
tanbul, 1283, I, 363-364).
2 Mustafa Âli, a.g.e., s. 188; Robert Mantran, XVI-XVIII.
Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu, çev. M. A. Kılıçbay,
İmge Kitabevi, Ankara, 1995, s. 60.
3 Ignatius M. D’Ohsson, 18. Yüzyıl Türkiyesinde Örf ve
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 289
 Adetler, çev. Z. Yüksel, Tercüman Yayınları, İstanbul,
Tarihsiz, s. 57.
4 Hasan Fehmi, Coğrafya-yı Sınâî ve Ticârî, İstanbul,
1307, s. 113.
5 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Hatt-ı Humâyun
(HH), nr. 27034, 1246/1830-1831.
6 Gerard de Nerval, Doğu’ya Seyahat, çev. M. Taşçıoğlu,
Tercüman Yayınları, Ankara, 1984, s. 230 vd. Örneğin
Edirne’de İranlı İbiş’in kahvehanesi hakkında bk. BOA,
Hariciye Mektubî Kalemi (HR. MKT)., nr. 3/79, 20 R
1260/9 Mayıs 1844.
7 Ekrem Işın, “Kıraathaneler”, Dünden Bugüne İstanbul
Ansiklopedisi (DBİA), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul
1994, IV, 563-564.
8 Ulla Heise, Kahve ve Kahvehane, çev. M. Tüzel, Dost
Kitabevi, Ankara 2001, s. 143-147.
9 Abdülhak Adnan Adıvar, Denemeler, der. Remzi Demir,
Epos Yayınları, Ankara 2003, s. 59. Petersburg sefiri
Halil Bey ile ticaret mahkemesi reisi Münif Efendi’nin
(sonradan Maarif Nazırı olan Münif Paşa) başını çektiği
bir grup aydının kurduğu Cemiyet-i İlmiye-i Osmâniyye
bünyesinde 1864 yılında açılan bu kıraathane, amacı
ve kapsamı itibarıyla farklı bir işlev yüklenmişti. Cemi-
yetin böyle bir hizmete yönelmesindeki en büyük et-
ken, İstanbul’da gazete okumaya elverişli mekânların
yetersizliği ile ekonomik nedenlerden dolayı kitap satın
alamayan kitapseverlerin ihtiyaçlarına cevap verme
düşüncesiydi. Kıraathane, Osmanlı Devleti’nin ilk bilim
dergisi olan Mecmua-yı Fünûn’u da yayımlamak sure-
tiyle kıraathane kavramını daha akademik bir çerçeve-
ye oturtmuştur. Kıraathane daha açılır açılmaz 7 Türkçe
gazetenin yanı sıra, İstanbul ve Avrupa’da yayımlanan
10 Fransızca, 5 İngilizce, 4 Ermenice ve 3 Rumca ga-
zeteyi düzenli olarak okuyucuya sunmuştu. Ücretsiz
İngilizce ve Fransızca kursunun da verildiği kıraathane,
parasal nedenlerle 1867 yılında kapanmıştır. (“Cemiyet
Merkezinde Kıraathâne Küşâdı”, Mecmua-yı Fünûn, nr.
22, Şevval 1280, s. 423-427; K. Kuzucu, a.g.m., s. 89-
90).
10 Peçevî İbrahim, a.g.e., s. 164.
11 Kemal H. Karpat, Osmanlı’da Değişim Modernleşme
ve Uluslaşma, çev. D. Özdemir, İmge Kitabevi, Ankara,
2006, s. 492.
12 Palmira Brummett, İkinci Meşrutiyet Basınında İmge ve
Emperyalizm 1908-1911, çev. A. Anadol, İletişim Yayın-
ları, İstanbul, 2003, s. 93.
13 Osmanlı dönemi kıraathaneleri hakkında özgün bir ça-
lışma için bk. Kemalettin Kuzucu, “Osmanlı Enletektüel
Mekânlarından Kıraathaneler”, Düşünen Siyaset, Os-
manlı ve İdeolojisi-II, Sayı 8, Ankara, 2008, s. 83-107.
14 Hazîne-i Evrak, nr. 35, 26 Teşrînievvel 1297, s. 560.
15 Tasvîr-i Efkâr, nr. 342, 9 Cemâziyelâhir 1282/30 Ekim
1865; Necdet Hayta, Tarih Araştırmalarına Kaynak Ola-
rak Tasvir-i Efkâr Gazetesi 1278/1862-1286/1869, Kül-
tür Bakanlığı, Ankara, 2002, s. 251.
16 Kıraathane ve çayhaneler başlıca iki bölgede yoğun-
laşmıştı. Bunlardan birincisi Bizans ve Türk uygarlık-
larına ait büyük mabet ve külliyelerin, resmî dairelerin
ve eğitim kurumlarının kümelendiği, ticarî hayatı daima
canlı tutan Kapalıçarşı gibi büyük alışveriş merkezle-
ri ile belli başlı kütüphaneler ve sahafların bulunduğu,
devamlı insan kalabalığına sahne olan Sultanahmet-
Beyazıt bölgesiydi. Kıraathanelerin yoğunlaştığı diğer
bölge ise, Tanzimat’tan sonra gezinti, eğlence ve kül-
tür merkezi olarak temayüz eden Şehzadebaşı’ndaki
Direklerarası’ydı.
17 François Georgeon, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Son
Döneminde İstanbul Kahvehaneleri”, Doğu’da Kahve ve
Kahvehaneler, ed. H. Desmet-Grégoire-F. Georgeon,
290 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
çev. M. Atik-E. Özdoğan, YKY, İstanbul, s. 71. Kıraatha-
nelerin bir tür pansiyon hizmeti vermesi, kahvehaneler-
de de görülen bir uygulamadır. Örneğin Meşrutiyet dö-
neminde Aksaray’daki Osman Çavuş’un kahvehanesi-
nin üst katında İranlılar konaklamakta idi (BOA, Dâhiliye
Nezareti Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti Tahrirat Kalemi
(DH. EUM. THR), nr. 54/17). Yine Divayolu’ndaki Arif’in
Kıraathanesi’nin üst katı, bazı müşterilerin konaklaması
için düzenlenmişti ve bir nevi otel hizmeti vermekteydi
(BOA, DH. EUM. THR, nr. 49/16, 2 Ramazan 1328/6
Eylül 1910).
18 A. Adıvar, a.g.e., aynı yer.
19 Ebuzziya Tevfik, “Kahvehâneler-II”, Mecmua-i Ebuzzi-
ya, nr. 129, 21 Muharrem 1330, s. 47.
20 Kudret Emiroğlu, “Trabzon’da XIX. Yüzyıldan XX. Yüz-
yıla Kahvehane ve Kitabevi Bağlamında Toplumsal Ta-
bakalanma, Kültür ve Siyaset” Kebikeç, Sayı 10, İstan-
bul 2000, s. 201. 1870 yılının Trabzon salnamesinde,
Nefs-i Trabzon Kıraathanesi Müdürü Ahmed Efendi,
Nefs-i Samsun Kıraathanesi Müdürü Muhammed Efen-
di ve Nefs-i Rize Kıraathanesi Müdürü Mehmed Efendi
kayıtlıdır.
21 BOA, Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH. MKT), nr.
946/51, 29 Muharrem 1323/5 Nisan 1905.
22 Hayal, nr. 143, 30 Nisan 1291, s. 4. Söz konusu kitap
için bk. Mustafa Hâmi Paşa, Kânûn-ı Sıhha, Süleyma-
niye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Kısmı, nr. 5549,
İstanbul.
23 Tarîk, nr. 1493, 9 Ramazan 1305/20 Mayıs 1888.
24 Ahmed Rasim, Matbuat Hatıralarından Muharrir, Şair,
Edip, Kanaat Matbaası, İstanbul, 1342-1924, s. 182;
M. Sabri Koz, “Sarafim Kıraathanesi”, DBİA, İstanbul,
1994, VI, 459.
25 Sivas, nr. 1, 30 Muharrem 1297/13 Ocak 1880; K. Ku-
zucu, a.g.m., s. 88.
26 “Sâye-i maârif-vâye-i hazret-i padişâhîde muhassenât-ı
asriyye cümle-i celîlesinden olmak üzere vilayet-i
sâirede tanzim edildiği misillü Kastamonu vilayet-i
celîlesinde dahi mücerred vâli-i vilâyet devletlü Paşa
hazretlerinin ikdamât ve himemât-ı celîleleri eser-i âlîsi
olarak ikinci defa tertib olunmuş olan seksen yedi sene-
si salnâmesi bu kere tab‘ ve neşr olunmuş ve derûnuna
sâl takvimi ve vekâyi‘-i umûmiyye-i meşhûre tarihleri ve
selâtin-i ‘izâm-ı Osmâniyye hazerâtıyla vükelâ-yı fihâm
ve vüzerâ-yı ‘izâm hazerâtının esâmî-i âlîleri vilayet-i
mezkûreye mülhak sancakların memurîninin kâffesi
ile vilayetin bir kıta haritası ve dâhil-i vilayette bulunan
maden ve mülhaklar ile kaplıcaları ve vilayetin hâvi ol-
duğu elviye ve kaza ve nevâhînin merkez-i vilayete ve
yekdiğerine olan bu‘d ve mesafelerini muarrif cetveller
münderiç bulunmuş olmasına mebnî umûma nef‘-i küllî
hâsıl olmak maksad-ı hayr-mirsadıyla nüsah-ı mütead-
didesi kıraathâne-i âcizâneme irsâl buyrulmuş olduğun-
dan beheri altı kuruş fiat ile füruht olunmakta olduğu”
(Basiret, nr. 98, 14 Rebîulevvel 1287, s. 4).
27 Ebuzziya Tevfik, “Kahvehaneler-III”, Mecmuayı Ebuzzi-
ya, nr. 131, 5 Safer 1330, s. 66; A. Süheyl Ünver, “Yayın
Hayatımızda Önemli Yeri Olan Sarafim Kıraathanesi”,
Belleten, XLIII/170, Nisan 1979, s. 486.
28 Tasvîr-i Efkâr, nr. 320, 10 Rebîulevvel 1282/3 Ağustos
1865; N. Hayta, a.g.e., s. 251.
29 Sivas, nr. 81, 17 Rebîulevvel 1299/8 Mart 1882.
30 Ahmed Rasim, a.g.e., s. 182.
31 Terakki, nr. 103, 14 Zilhicce 1285/28 Mart 1869, s. 8.
32 A. S. Ünver, Türkiye’de Kahve ve Kahvehaneler, s. 42.
33 Ahmet Kemal Üçok, Görüp İşittiklerim, Okuyan Adam
Yayınları, Ankara, 2002, s. 284.
34 Halid Ziya Uşaklıgil, Kırk Yıl, İstanbul Matbaacılık ve
Neşriyat T.A.Ş., İstanbul, 1936, II, 33.
35 Letâif-i Âsâr, nr. 55, 12 Ramazan 1288, s. 2-3.
36 Ebuzziya Tevfik, Kahvehaneler-II, s. 48-49. Namık
Kemal’in makalesi Tasvir-i Efkâr’da yayımlanmaya layık
görülmüştü. Makalenin metni için bk. Ebuzziya Tevfik,
“Kahvehaneler-III”, s. 65.
37 “… orası mevki-i küberâdır, hem de geçende bir gazete-
de gözüme ilişti ki bir buçuk mecidiye verildiği halde bir
ay tamamıyla vakit geçirmeli, daha tatlısı bir de piyango
çıkar ise hem bedava eğleniş hem de dört mecidiyelik
bedava kitap kazanış…” (Letâif-i Âsâr, nr. 48, 16 Şaban
1288/30 Ekim 1871).
38 Salâh Birsel, Kahveler Kitabı, 4. Baskı, Sel Yayıncılık,
İstanbul, 2002, s. 208.
39 Tasvîr-i Efkâr, nr. 553, 21 Ramazan 1284/16 Ocak
1868; N. Hayta, a.g.e., s. 280.
40 Terakki, nr. 169, 17 Rebîulevvel 1286/27 Haziran 1869,
s. 8; K. Kuzucu, a.g.m., s. 88.
41 Basiret, nr. 98, 14 Rebîulevvel 1287/13 Haziran 1870,
s. 4.
42 Abdülhamid döneminin eğitim örgütünde Maarif
Nezareti’ne bağlı olarak çalışan Matbaa-yı Âmire’nin
personeli arasında bir müdür ile ruznamçeci bulunmak-
taydı (Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sis-
temi, TTK, Ankara, 1991, s. 29).
43 BOA, Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF. MKT), nr.
65/1, 3 Zilkade 1297.
44 BOA, İrade Dâhiliye, 77816, 15 B 1303/20 Nisan 1886.
45 İsmail Gaspıralı, Seçilmiş Eserleri, III, Dil-Edebiyat-
Seyahat Yazıları, haz. Y. Akpınar, Ötüken Neşriyat, İs-
tanbul 2008, s. 325.
46 BOA, Sicill-i Ahvâl Defterleri, nr. 96, s. 219.
47 BOA, DH. MKT, nr. 1417/84, 26 Receb 1304/20 Nisan
1887.
48 “Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye’den neş’etle iki sene ev-
vel Beyoğlu Tababet Şubesi’ne bi’t-tayin hüsn-i hizmet
ve gayreti görülmekte bulunan Tabib Dikran Sarafim
Efendi’nin nizam ve emsâline tevfikan uhdesine rütbe-i
sâlise tevcihi…” (BOA, DH. MKT, nr. 1767/112).
49 BOA, DH. EUM. THR, nr. 23/16.
50 A. Adıvar, a.g.e., s. 59.
51 H. Z. Uşaklıgil, a.g.e., s. 35.
52 BOA, Teftişât-ı Rumeli Evrakı (TFR.İ.ŞKT), nr. 31/3069,
10 Zilhicce 1321/26 Şubat 1904. Dikran dilekçesinde
“Bende Kıraathâne-i Osmânî Müdürü Dikran Sarafim”
imzasını kullanmıştır.
53 BOA, DH. MKT, nr. 844/58. Dikran’ın hazırladığı malze-
melerin kara postasıyla nakli düşünülmüşse de, bunun
için bir vasıta bulunamamış ve malzemenin gönderil-
mesi gecikmişti. Bir buçuk yıl süren bir arayıştan sonra
Dikran’ın tavsiyesiyle malzemeler Seyyar adlı gambotla
gönderilebilmiştir (BOA, DH. MKT., nr. 946/51).
54 S. Birsel, a.g.e., s. 209-210.
55 Örneğin Kâzım’ın Kıraathanesi, 1888 Ramazan’ında
ünlü aşçı Haci Karabet Ağa’yı kadrosuna katmış-
tı (Tarîk, nr. 1493, 20 Mayıs 1888/9 Ramazan 1305).
Cağaloğlu’ndaki meşhur Suriye Lokantası ise 1903
Ramazan’ında Şems Kıraathanesi’ne taşınmıştı (Sa-
bah, nr. 5057, 22 Kasım 1903/2 Ramazan 1321). Aynı
yıl, Tıbbiye-i Mülkiye aşçısı Yakomi de Ali Çavuş’un
Kıraathanesi’nde bir şube açmıştı (Sabah, nr. 5063, 8
Ramazan 1321).
56 “Gazino ve Kıraathânelerin Adem-i Nizâmı Hakkında”,
Letâif-i Âsâr, nr. 57, 19 Ramazan 1288/2 Aralık 1871.
57 Ahmed Rasim, a.g.e., s. 182-183; M. S. Koz, a.g.m.,
aynı yer.
58 Kahkaha, nr. 24, 2 Eylül 1291/14 Eylül 1875.
59 A. Adıvar, a.g.e., s. 59-60.
60 A. S. Ünver, Sarafim Kıraathanesi, s. 481; M. S. Koz,
a.g.m., aynı yer. Yeni Osmanlılar hareketinin öncülerin-
den olup sonradan Mabeyn başkâtipliğine kadar yükse-
len şair, yazar ve bestekâr Nuri Bey de Divanyolu’ndaki
Arif’in Kıraathanesi’ni yazıhane olarak kullanmıştı
(Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanlılar, haz. Ş. Kutlu, Pega-
sus Yayınları, İstanbul, 2006, s. 398).
61 Necdet Sakaoğlu, “Mehmed V (Reşad)”, DBİA, İstan-
bul, 1994, V, 345.
62 F. Georgeon, a.g.m., s. 73; K. Kuzucu, a.g.m., s. 92-93.
63 Ahmed Hamdi Tanpınar, 19uncu Asır Türk Edebiyatı
Tarihi, 8. Baskı, Çağlayan Kitabevi, İstanbul, 1997, s.
211-213.
64 Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, çev.
M. Türköne-F. Unan-İ. Erdoğan, haz. Ö. Laçiner, İleti-
şim Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 1998, s. 283-284.
65 Serdar Öztürk, Cumhuriyet Türkiyesinde Kahvehane ve
İktidar (1930-1945), Kırmızı Yayınları, İstanbul, 2005, s.
80-81.
66 İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 3. Baskı,
Hil Yayınları, İstanbul, 1995, s. 174.
67 Tenbihnamelerin bir örneği için bk. Takvim-i Vekâyi, nr.
1057, 5 Ramazan 1285/20 Aralık 1868, s. 1-2
68 Tercüman-ı Hakikat, nr. 653, 7 Ramazan 1297.
69 BOA, Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Başkitâbet
Maruzâtı (Y. PRK. BŞK), nr. 49/79, 30 Şaban
1314/3 Şubat 1897. Örneğin 1904 Ramazan’ında
Direklerarası’nda Ali Çavuş ve Erzurum kıraathane-
leriyle, Aksaray’daki Mustafa Efendi gazinosunda ve
Fevziye’nin arkasında Kulüp diye adlandırılan mekânda
kumar oynandığı tespit edilince, padişahın emri gereği
bunlar kapatılmıştır (BOA, Y. PRK. BŞK, nr. 73/64, 4
Ramazan 1322/12 Kasım 1904)
70 BOA, DH. EUM. THR, nr. 14/50, 22 Zilkâde 1327/6 Ara-
lık 1909.
71 BOA, Y. PRK. BŞK, nr. 8/71, 27 Şaban 1301/21 Haziran
1884.
72 BOA, Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Dâhiliye Maruzâtı
(Y. PRK. DH), nr. 12/9. “Azâ-yı heyet kütüphaneler-
le kitapçı dükkânlarında ve kıraathanelerle gazete
idarehânelerinde ve bunların depolarında ne kadar ki-
tap risale koleksiyon varsa kemâl-i im‘ân ile hâdde-i ted-
kikten imrâr edeceklerdir” (BOA, Yıldız Tasnifi Mütenev-
vi Maruzâtı (Y. MTV), nr. 233/109, 17 Cemâziyelevvel
1320/21 Ağustos 1902)
73 H. Z. Uşaklıgil, a.g.e., s. 125-126.
74 BOA, Yıldız Esas Evrakı (Y. EE), nr. 42/217, 13
Cemâziyelâhir 1295/14 Haziran 1878. Söz konusu im-
zasız mektup ve etrafında dönen dedikodunun özeti şu-
dur: Mektupta, Sultan V. Murad’ın hiçbir sağlık sorunu
olmadığı halde hasta gibi gösterilerek tahttan indirildiği,
Abdülhamid’in tahtı zorla ele geçirdiği ileri sürülmüştür.
Kıraathanedeki konuşmalar, bu mektubun Midhat Paşa
tarafından yazıldığı, halkın bunu fark etmediği, ancak
konunun Avrupa kamuoyunun dikkatinden kaçmadığı
noktasında birleşiyordu. Avrupa, mektubu yayınlatmak
için Levant Herald gazetecisine 10 bin lira vermiş, gaze-
teci önce İngiltere elçisine danışmış, elçi de “yaz, sana
ne yapabilirler, nihayet matbaanı kapatırlar, ancak bana
haber verdiğini kimseye söyleme” demiştir. Konuşma-
larda ayrıca Ahmed Midhat Efendi’den bahsedilmekte,
bu mektup ile birlikte diğer sahte belgeleri tercüme eden
Ahmed Midhat’ın Levant Herald gazetesinden 150 lira
aldığı ileri sürülmekteydi.
75 Hakkı Süha, “İstanbul Gece Yarısından Sonra”, Resimli
Ay, Şubat 1340, nr. 1, s. 12-13.
76 Aynı tarihte İstanbul’da 1734 kahvehane, 37 çayhane
ve 77 gazino bulunmaktaydı (T. C. İstanbul Şehrema-
neti Mecmuası, Sene 2, Eylül 1341/1925, Sayı 13)
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 291
 YUSUF AKÇURA VE ZİYA GÖKALP’İN
ÜÇLÜ TASNİFLERİ:
ÜÇ TARZ-I SİYASET VE TÜRKLEŞMEK,
İSLÂMLAŞMAK, MUÂSIRLAŞMAK
MEHMET KAAN ÇALEN*
Meselenin Takdimi
Y
usuf Akçura’nın “Üç Tarz-ı Siyaset”i ve
Ziya Gökalp’in “Türkleşmek, İslâmlaşmak,
Muâsırlaşmak”ı hiç şüphesiz modern Türk
düşüncesinin en önemli metinleri arasındadır. Söz
konusu iki metnin taalluk ettiği kimlik meselesi, bu-
gün hâlâ bütün şiddetiyle -hatta çekiciliğiyle- kamu-
oyunu meşgûl etmeye devam etmektedir. Kaleme
alındıkları tarihten günümüze kadar aşağı yukarı bir
asırlık zamanın geçmiş olmasına rağmen, sık sık ge-
riye dönerek bu iki esere yeniden bakma ihtiyacı duy-
mak zorunda kalmamız, meselenin süreklilik istidadı
göstermesinde saklı olmalıdır. “Üç Tarz-ı Siyaset” ve
“Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muâsırlaşmak” artık dü-
şünce tarihimizin ilgi sahasına ait iki yaşlı eser gibi
gözükse de yaşamaya ve güncelliklerini muhafaza
etmeye devam etmektedir.
İki eser ilginç benzerlikler taşımakta lâkin arala-
rındaki mühim farklılıklar da dikkatten kaçmamakta-
dır. Evvelâ her iki eser de Türk milliyetçiliğinin düşün-
ce iklimi içerisinde doğmuştur; müessirleri Türkçülük
hareketinin en önde gelen simaları arasındadır1.
Bununla birlikte iki düşünürün hayat hikâyeleri, öğ-
renim süreçleri, etkilendikleri kaynaklar, karakterleri
ve meselelere bakış tarzları farklılıklar arz etmektedir
ki bu husus mutlak surette eserleri arasındaki farkla-
rı da tayin etmiştir2. Akçura, “Üç Tarz-ı Siyaset”inde
“Batı’dan feyiz alarak kuvvet kazanmak ve ilerle-
mek arzuları uyandıktan” sonra Osmanlı ülkesinde
tasavvur ve takip edilen “üç meslek-i siyasî”yi tahlil
etmektedir. Benzer şekilde Gökalp de memleketimiz-
292 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
de mevcut bulunduğunu söylediği üç fikir cereyânını
incelemiştir. Her iki düşünür de bahsi geçen eserle-
rinde, siyasî ve fikrî hareketleri üçlü tasnifler hâlinde
tahlil etmekle birlikte, Akçura ve Gökalp’in üçlü tas-
nifleri tam olarak örtüşmemektedir. Akçura; Osman-
lıcılık, İslâmcılık, Türkçülük şeklinde belirlediği “üç
meslek-i siyasî” içinde “Muâsırlaşmak”ı (Batıcılığı)
müstakil bir siyaset olarak zikretmemiştir. Gökalp
de eserine ismini veren üçlü tasnifine Osmanlıcılığı
dâhil etmemiştir.
Akçura ve Gökalp’in üçlü tasniflerindeki
“Muâsırlaşmak (Batıcılık)-Osmanlıcılık” değişikliği in-
celenmeye değer bir konudur. Bu hususta Akçura’nın
“seçenekçi”, Gökalp’in ise “sentezci” olduğu tarzında
ve muhtemelen kaynağını Akçura’nın Gökalp’in ölü-
mü üzerine kaleme aldığı yazıdan3 alan bir yorumun,
araştırmacılar arasında genel bir kabule mazhar ol-
duğunu müşahede etmekteyiz. Söz konusu yorum,
bilhassa iki düşünürün Türkçülük anlayışlarındaki
farklılıklara yapılan, ısrarlı bir vurgu üzerine bina
edilmektedir4. Şahsî kanaatimize göre Akçura’nın
seçenekçiliği ile Gökalp’in sentezciliği ve iki mütefek-
kirimizin iddia edildiği gibi farklı Türkçülük anlayışla-
rına sahip olması “Üç Tarz-ı Siyaset” ve “Türkleşmek
İslâmlaşmak Muasırlaşmak” arasındaki farklılıkları
tatmin edici derecede izah etmeye kâfi değildir. İşbu
çalışmada Akçura ve Gökalp’in üçlü tasniflerini tahlil
ve mukayese ederek konuya farklı bir bakış açışı ge-
tirmeye çalışacağız. Bu çalışmanın genel bir Akçura-
Gökalp mukayesesi olmadığını ve sadece iki temel
metin üzerinde durulacağını peşinen belirtmenin
doğru olacağını düşünüyoruz.
 Yusuf Akçura ve Üç Tarz-ı Siyaset
Üç Tarz-ı Siyaset, 1904 yılında, Ali Kemâl’in
Kahire’de çıkardığı Türk isimli gazetede, üç bölüm
hâlinde yayımlandı ve Yusuf Akçura böylece günü-
müze kadar devam eden bir tartışmanın ilk fitilini yak-
mış oldu. Akçura’nın bizzat kendisinin de belirtmiş ol-
duğu üzere, Osmanlı Devleti’ndeki siyaset tarzlarını
isimlendirip; tasnif, tayin ve tahlil etmesi bakımından
eser bir ilk olma özelliğini taşımaktadır5. Eser ile sa-
hibinin, Volga kıyısındaki Simbir şehrinde başlayıp
Osmanlı İstanbul’unda devam eden, daha sonra
Trablusgarb, Fransa, Kırım ve Kazan’a kadar uza-
nan hayat hikâyesi arasında mutlak surette bir bağ
olmalıdır. Farklı dünyalara ait tecrübeler, Akçura’ya
Osmanlı-Türk aydınlarında olmayan bir bakış açışı
kazandırmıştı. Nitekim bir Osmanlı
aydını olan Ali Kemâl’in, Üç Tarz-ı
Siyaset’i tarihî hakikâtlere muvafık
bulmaması ve eseri zihnî bir ekser-
sizden ibaret görmesi bu bağlam-
da manidardır6.
Akçura, “Memâlik-i
Osmâniyye’de, Garb’dan istifâza ile
iktisâb-ı kuvvet ve terakkî arzuları
uyanalı, Hükûmet-i Osmâniyye’ye
tâbi’ milel-i muhtelifeyi temsîl ve
tevhîd ile bir Millet-i Osmâniye
vücûda getirmek, hakk-ı Hilâfet’in
devlet-i Osmâniyye hükümdârında
olmasından istifâde ederek, bü-
tün İslâmları hükûmet-i mezkûre
idaresinde siyaseten birleştirmek
(Frenklerin Panislamisme dedik-
leri), ırk üzerine müstenid bir Türk
milliyet-i siyâsiyyesi teşkîl etmek”7 şeklinde üç siyasî
mesleğin tasavvur ve takib edildiğini belirterek, bu üç
siyaseti Osmanlı Devleti’nin menfaati nokta-i naza-
rından tahlil etmektedir.
“Millet-i Osmâniye vücûda getirmek” siyase-
ti Akçura’ya göre “nesebî ve ırkî olmaktan ziyâde,
taleb-i vicdânîye müstenid” Fransız tipi milliyetçiliğe
göre kurgulanmıştı. II. Mahmud zamanında başlayıp,
Ali ve Fuad Paşalar zamanında zirve noktasına ula-
şan bu siyasetin esasları, Osmanlı memleketindeki
Müslim ile Gayrimüslim ahâliyi aynı hak ve vazifeler-
le mücehhez kılarak aralarında tam manâsıyla eşitlik
tesis etmek ve din ve nesep ihtilâflarına bakmaksızın
ayrı milletleri birbirine karıştırarak Amerikan milleti
gibi yeni bir Osmanlı milleti inşâ etmekti8. Akçura,
Osmanlı sınırlarını mevcut hâliyle muhafaza edebil-
mek için yegâne çarenin bu siyaset olduğunu teslim
etmekle birlikte, iki kışkırtıcı soruyu tartışmaya aç-
maktadır:
1. “Osmanlı Devleti’nin hakikî kuvveti, şekl-i
hâzır-ı coğrafîsini muhâfaza etmekte midir?”
2. “Muhtelif cins ve dine mensûb olup şimdiye
kadar birbirleriyle nizâ ve cidâlden hiç hâli kalmayan
anâsırın, şimdiden sonra, terkîb ve meczi mümkün
müdür?”9
Osmanlılık siyasetinin başarıya ulaşması hâlinde,
meydana gelecek karma Osmanlı milleti dâhilinde
Türkler eriyeceği ve devlet üzerindeki bütün hâkimiyet
ve nüfûzunu kaybedeceği için, bu başarının Osman-
lı Devleti’ne katacağı kısmî kuvveti, Akçura’nın pek
anlamlı bulmadığı anlaşılmaktadır. Kaldı ki böyle bir
birleşmeyi ne Türkler, ne Müslümanlar, ne gayrimüs-
limler, ne Rusya, ne Balkan hükûmetleri, ne de Avru-
palılar istiyordu. Dolayısıyla “Osmanlı milleti vücûda
getirmekle uğraşmak beyhûde bir
yorgunluktu…”10 Akçura, daha ese-
rinin başında, “Millet-i Osmâniyye
vücûda getirmek arzusu pek âlî
bir gâye-i hayâlîye, pek yüksek bir
ümîde doğru teâlî etmiyordu” diye-
rek Osmanlıcılık siyasetiyle kendi
idealizmi arasına bir mesafe koy-
muştu. Hariçteki Müslümanlara ve
Türklere taalluk etmemesi sebe-
biyle mahallî ve dâhili bir mesele
olarak kalan Osmanlıcılık siyaseti,
Akçura’ya yeterince çekici gelmi-
yordu. Millet tanımında ırkı (soyu)
esas alan Alman milliyetçilik tipolo-
jisini daha doğru bulduğu için Fran-
sız tipi iradî milliyetçilik anlayışı
üzerine kurulu ve Türklüğü bir refe-
rans olarak kabul etmeyen Osman-
lıcılık siyasetini reddediyordu11.
Akçura, Osmanlılık siyasetinin başarısızlığı
üzerine Avrupalıların “Panislâmizm” adını verdikle-
ri “İslâmiyyet politikası” ortaya çıktığını yazar. Yeni
siyasetin esası, yeryüzündeki bütün Müslüman un-
surları, aralarındaki soy farklarına bakmaksızın müş-
terek dinden istifade ederek, Müslümanlar arasında
cari olan “din ve millet birdir” kaidesi çerçevesinde
birleştirip modern mânâsıyla yeni bir millet inşa et-
mekti12. “İslâmiyyet politikası” Genç Osmanlılar’ın
Avrupa’da bulundukları sırada, memlekete dair dı-
şarıdan ve daha derin bir bakış kazanmaları netice-
sinde doğmuş ve II. Abdülhamid’le birlikte devletin
resmî siyaseti mevkiine yükselmişti.
Akçura’ya göre İslâmiyet, İslâm dünyasının pek
çok yerinde hâlâ Müslümanlar için en temel ve güçlü
kimlik tayin edici unsurdu. İslâmiyet’in bu vasfından
faydalanarak Osmanlı Devleti’nin idaresindeki Müs-
lümanlar, “Osmanlı milletine” kıyasla daha sıkı bir
bağla birleştirilebileceği gibi Osmanlı Padişahı’nın
İslâm dünyasının büyük kısmı tarafından Halife ola-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 293
rak tanınması, bütün Müslümanların birleşmesinden
doğacak büyük bir topluluğun vücuda getirilmesini
mümkün kılabilirdi. Lâkin Osmanlıcılığa göre daha
geniş bir proje olan İslâmcılık, kısmî dâhilî engelle-
rin yanında ciddi haricî engellerle karşı karşıyaydı.
İslâm devletlerinin hepsi Hristiyan devletlerin nüfuzu
altındaydı ve hemen hemen bütün Hristiyan devlet-
ler, Müslüman tebaaya sahipti. “İslâmiyet politikası-
nı” takip etmek demek, bütün Hristiyan dünyasına
meydan okumak demekti ve en güçlü İslâm devleti
olan Osmanlı’nın bile böyle bir teşebbüste bulunma-
sı zordu. Diğer yandan bu politika, Osmanlı tebaası
arasındaki Müslim-gayrimüslim ayrışmasını körükle-
yerek ciddi toprak kayıplarına sebebiyet verecekti13.
Akçura, son olarak “ırk üzerine müstenid bir Türk
milliyet-i siyâsiyyesi husule getirmek” fikrinden bah-
seder ki eser şöhretini büyük ölçüde bu bahse borç-
ludur. İlmî ve kültürel plânda oluşmaya başlayan Türk
milliyetçiliğini, siyasî bir proje hâline getirmesi sebe-
biyle “Üç Tarz-ı Siyaset”i “Komünist Manifesto”ya
benzeterek Türk milliyetçiliğinin manifestosu olarak
kabul eden araştırmacılar dahi olmuştur14. Tarihte
hiçbir Türk devletinin bu fikrin takipçisi olmadığını
belirttikten sonra yakın dönemde de mevcudiyetine
işaret olabilecek herhangi bir ipucuna rastlamadığını
ifade eden Akçura, Osmanlı Türklerinin Almanlarla
münasebetlerinin artması neticesinde Alman tarih
ve dilbilim araştırmalarının etkisiyle İstanbul’da Türk
milliyetçiliğine taraftar bir mahfilin oluştuğunu yazar.
Grup siyasî olmaktan ziyade ilmî bir hüviyet taşımak-
tadır. İslâmcılık gibi umumî bir siyaset olan Türkçü-
lük, Türk dünyasının muhtelif yerlerinde de doğum
emareleri göstermektedir, fakat Akçura bu siyasetin
henüz çok yeni olduğunu itiraf eder15.
Üç Tarz-ı Siyaset’in belki de en önemli özelliği,
tahlil edilen üç siyasî fikri mukayese ederek bir birleri
arasındaki çelişkileri ortaya koymasıdır. Bu bağlam-
da Akçura’nın Osmanlıcılık ve İslâmcılık karşısında
Türkçülüğe kazandırdığı pozisyon ilgi çekicidir. Os-
manlı Devleti’nin Türkçülük siyaseti takip etmesi,
coğrafyasının ve altı asırlık tarihî yapısının büyük
ölçüde değişmesine sebebiyet vererek bir Balkan
devleti olmaktan çıkıp bir Asya devleti olmasıyla ne-
ticelenecekti. Osmanlı sınırları içindeki gayrimüslim
ve Türk olmayan Müslüman unsurlar ayrışacaktı, fa-
kat Osmanlı sınırları içindeki Türkler hem ırkî hem
de dinî rabıtalarla sımsıkı birleşecekler ve Türk olma-
dığı hâlde bir dereceye kadar Türkleşmiş Müslüman
unsurlar tamamen Türkleşeceklerdi. Bundan daha
önemlisi “dilleri, ırkları, âdetleri ve hattâ ekseriyetinin
dinleri bile bir olan ve Asya kıt’asının büyük kısmıy-
la Avrupa’nın cihet-i şarkıyyesine yayılmış bulunan
Türklerin birleşmesiyle” büyük bir siyasî Türk milliyeti
vücuda gelecekti16.
294 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Yusuf Akçura’nın Türkçülük ve İslâm arasında
kurduğu ilişki, Türk milliyetçiliğinin fikrî sistematiğinin
oluşumu açısından bir başlangıç noktası kabul edile-
bilir. Türkçülüğün önündeki haricî engeller İslâmcılığa
göre daha azdı, ne var ki Türkçülük ciddi dâhilî en-
gellerle karşı karşıyaydı. Din-i İslâm, bu engellerin
aşılmasında ve Türk milliyetinin teşekkülünde mühim
bir unsur olabilirdi. Bir kısım milliyet tariflerinde din bir
amil olarak sayılmaktaydı ve Türklerin büyük çoğun-
luğu Müslüman’dı. Bu suretle dini, milletin objektif
unsurları içine alan Türk milliyetçiliğinin klasik millet
telâkkisi oluşmaya başlıyordu17.
Akçura, bahsi geçen üç siyasetten hangisine
taraftar olduğunu doğrudan ifade etmeyerek ob-
jektif kalmaya dikkat etmiştir, fakat bilhassa eserin
son kısımlarında Türkçülüğe eğilimini gizlememiştir.
Osmanlıcılığı faydalı fakat imkânsız bulmaktadır.
İslâmcılık ve Türkçülük siyasetlerindeki menfaat,
mahzur ve zorlukların hemen hemen eşit seviyede
olduğunu söyleyerek tatbikine çalışılması lâzım ge-
len siyasetleri ikiye indirmiştir. “Türk cerîdesinin ismi-
ni işittiğim zaman, nihayet beni dâima iz’âc eden şu
suale cevap bulacağımı ümîd ve ismine nazaran o
cevabın da Türklük siyaseti olacağını zanneylemiş-
tim.” cümlesiyle aslında “tek tarz-ı siyasette” karar
kıldığını üstü kapalı bir şekilde beyan etmiştir18.
Ziya Gökalp ve Türkleşmek,
İslâmlaşmak, Muasırlaşmak
Ziya Gökalp’in Türk Yurdu mecmuasında “Türk-
leşmek, İslâmlaşmak, Muâsırlaşmak” üst başlığı al-
tında yayımladığı makaleler serisinin ilki, “memleke-
timizde üç fikir cereyânı vardır” cümlesi ile başlamak-
tadır. Söz konusu üç fikir cereyânı kronolojik sıraya
göre Muâsırlaşmak, İslâmlaşmak ve Türkleşmektir.
Gökalp, mütefekkirlerimizce evvelâ
“Muâsırlaşmak” lüzumunun hissedildiğini belirtir
ve Osmanlı-Türk modernleşmesini III. Selim dev-
riyle başlatır. “Aslî bir akide hükmünde” gördüğü
“Muâsırlaşmak”ı herhangi bir fikrin veya grubun teke-
line bırakmaz ve değişen dozajlarda bütün fikir akım-
larının muâsırlaşma eğilimi taşıdığının altını çizer19.
“Muâsırlaşmak cereyânı”, Gökalp’in iddia ettiği gibi
“muayyen bir nâşire mâlik” 20 değilse hususî bir fikrî
sistematiği ve programı da yok demektir. Sistemsiz
ve belirsiz bir “akidenin/temayülün/ihtiyacın/zarure-
tin” üç fikir cereyânından biri ve hatta ilki mevkiine
yükseltilmesi fazlaca cömert bir yaklaşım gibi dur-
maktadır (Bu hususa netice kısmında tekrar temas
edilecektir.).
Gökalp, Tanzimatçıların muâsırlaşma telâkkisini
birkaç cepheden tenkit eder ve kendi muâsırlaşma te-
orisini yeni bir medeniyet tasavvuru içine oturtur. Bu-
rada muâsırlaşmayı bir dereceye kadar Osmanlıcılık
ile aynileştirdiği ve içtimaî köklerden mahrum addetti-
ği bürokratik modernleşmeye bilhassa kozmopolitliği
sebebiyle karşı çıktığı söylenebilir21. Gökalp’in hedefi
muâsır bir İslâm Türklüğü vücuda getirmektir. Bu iti-
barla kozmopolit muâsırlaşma cereyânı yerine, millî
ölçüler çerçevesinde alternatif bir tarz-ı muâsırlaşma
teklif etmektedir. Asrîliği aletten doğan bir olgu olarak
mütalaa eden Gökalp için muâsırlaşmak, şekilce ve
maişetçe Avrupalılara benzemek değil, fen ve teknik-
te Avrupalıların seviyesine çıkmaktır22.
Muâsırlaşmak temayülüne, İnkilâp’tan sonra
“İslâmlaşmak” emelinin iltihak ettiğini yazan Gökalp,
ilginç bir şekilde İslâmcılığı, II. Meşrutiyet dönemine
münhasır ve Türkçülük ile aşağı yukarı eş zamanlı
bir olgu gibi mütalaa edip “Üç Tarz-ı Siyaset”te gö-
rüldüğü veçhile II. Abdülhamid’in “İttihad-ı İslâm”
siyasetine atıfta bulunmamaktadır. Bunun iki se-
bebi olabilir: Birincisi II. Meşrutiyet
döneminde Abdülhamid aleyhin-
de oluşan tepkiyi nazar-ı dikkate
alarak İslâmlaşmak fikrinin taşı-
yıcısı gördüğü “Sırât-ı Müstakîm-
Sebîlü’r Reşâd” mecmuası etrafın-
daki İslâmcılılarla, Abdülhamid’in
İslâmcılığını ilişkilendirmek isteme-
miş olabilir ki bu iki İslâmcılık tarzı
birbirlerinden nitelik olarak farklıdır.
İkincisi, Gökalp, “İslâm Ümmetçiliği”
ve “İslâm Milliyetçiliği” ayrımına gi-
derek23 bütün Müslümanların bir mil-
let teşkil ettiği fikrine karşı çıkmıştır.
II. Abdülhamid’in “İttihad-ı İslâm”
siyasetini, İslâm milliyetçiliği bağ-
lamında değerlendirip ötelemek ve
Türkçülük ile uyum hâlinde, ümmet
programına dayalı yeni bir İslâmcılık
kurgulamak istemiş olması ihtimâl
dâhilindedir. Ümmet programıyla “Sırât-ı Müstakîm-
Sebîlü’r Reşâd” mecmuası etrafındaki İslâmcıları da
iknâ edebileceğini düşünmüş ve bu gerçekleşmeyin-
ce “İslâm Mecmuası”nı neşretmeye başlamış olma-
lıdır.
Gökalp’te İslâmlaşmanın içeri ve dışarı olmak üze-
re iki yönü vardır. Birinci yönüyle İslâm, Türk milletinin
temel yapı taşlarından birisidir. İkinci yönüyle, İslâm
dünyası sathında, Arap harflerini muhafaza etmek,
ilim ıstılahlarını müşterek hâle getirmek, müşterek bir
İslâm terbiyesi oluşturmak, müftülük teşkilâtları ara-
sında irtibat tesis etmek, hilâlin kutsiyetini muhafaza
etmek gibi prensipler üzerine müesses bir ümmet
programıdır. Ona göre, biri milliyet, diğeri ise beynel-
mileliyet ile ilgili olması sebebiyle İslâmlaşmanın bu
iki ciheti arasında bir tenakuz, karşıtlık yoktur. “Türk-
leşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak”ta Gökalp, ay-
rıntılı bir millet/milliyet tarifi yapmamış, milletin lisanî
bir zümre olduğunu belirtmekle yetinmiştir,24 fakat
İslâmiyet ile Türklük arasında özel bir ilişki kurarak
daha sonraki yıllarda Türk-İslâm Sentezi çizgisindeki
söylemin sıklıkla tekrar edeceği argümanların teme-
lini atmıştır. Aynı lisanı konuşan insanlar, “aynı işti-
yak ve temâyüllere, aynı vicdan ve zihniyete” sahip
olacakları için aynı dine inanma eğiliminde de ola-
caklardır. Türklerin, muhtelif dinleri denedikten sonra
Şamanî Yakutlar gibi birkaç küçük topluluk müstesna
kahir ekseriyetiyle İslâmiyet’i kabul etmesi bu tabiî
eğilimin neticesidir. Gökalp’in Yakutlar hakkındaki
düşünceleri bu noktada çok önemlidir. Yakutların,
İslâmiyet’e doğru akan tabiî eğilimin dışında kal-
maları, coğrafî mevkilerine bağlandıktan sonra ya
İslâmiyet’i kabul edip Türk kalacakları, ya da Hristi-
yanlığa geçip Ruslaşacakları, Hristiyanlığa geçtikten
sonra Türklüklerini unutup Slavlaşan Bulgarlar örne-
ği de verilerek ifade edilmiştir. İslâmiyet’i Türk kalma-
nın ön şartı kabûl eden bu anlayış,
daha sonraki kuşakları da büyük
ölçüde etkilemiştir. Onun için
Türkleşmek demek aynı zamanda
İslâmlaşmak demektir.
Müslümanların uzak bir
istikbâlde siyasî bir birlik teşkil
etme ihtimâlini tamamen yok say-
mamakla birlikte, hazırladığı üm-
met programıyla Müslüman millet-
ler için farklı bir yol haritası çizen
Gökalp, ümmetçilik ile milliyetçiliği
çeşitli âyetlerden de örnekler gös-
tererek telif etmeye çalışmıştır.
İslâm dünyasının farklı millet-
lerden meydana geldiği kabulü
üzerine kurduğu ümmet progra-
mı, kesinlikle Üç Tarz-ı Siyaset’te
bahsi geçen İttihad-ı İslâm dava-
sı değildir. Ümmet mefkûresini fazlaca geniş bulan
Gökalp’e göre millet’in bütün diğer içtimâî zümrelere
üstün tutulması gerekmekteydi. “Hulâsa kavme, üm-
mete, devlete, vatana, aileye, sınıfa, hirfet ocağına
ilh. mensup ne kadar mefkûreler varsa, cümlesi millî
mefkûrenin muavinleridir.”25
Türk milliyetçiliğinin tarihî gelişimini konu edinen
hemen her çalışmada tekrar edildiği üzere Osmanlı
Devleti içinde milliyetçilik fikri en geç Türklerde or-
taya çıkmıştır26. Bu gecikmede, Türklerin her üçüne
birden dâhil olduğu Osmanlılık, İslâmlık ve Türklük
kategorileri arasındaki belirsizlik, küçümsenmeyecek
derecede pay sahibi olmuştur. Gökalp, Türk milliyet-
çiliğinin önündeki bu açmazı “devlet, ümmet, millet”
formülasyonuyla aşmaya çalışmıştır. Gökalp’e göre
Türklerin millet mefkûresinden kaçınmaları, “Türklük
yok, Osmanlılık var” demeleri, devlet ile milleti bir
manâda algılamalarından kaynaklanıyordu. Devlete,
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 295
ümmete ve millete ait mefkûreler başka başkadır ve
birbirleri arasında çatışma ve çelişki yoktur diyen Gö-
kalp, bu suretle Türk milliyetçiliğine bir yaşam alanı
açıyordu. Türkçülüğün, devletin dağılmasını hızlan-
dıracağı yönündeki tenkitlere karşı, Türklük üzerin-
den yeni bir Osmanlıcılık modeli tasarlamıştır. “Asır
milliyet asrıydı ve milliyet hissinin hâkim olduğu bir
memleketi ancak milliyet zevkini nefsinde duyanlar
idare edebilirdi. Türkler kendi milliyetine hürmet et-
meye başladıktan sonra diğer kavimlerin milliyetini
de muhterem tanıyacak, kendi hak ve vazifelerini
tanıdıktan sonra sâir kavimlerin de vazife ve hakla-
rını tâyin edebilecek, milliyet duygularından feragat
etmeleri mümkün olmayan dindaş ve devlettaşlarıyla
daha güzel anlaşmak yollarını bulabilecekti. Türklük,
kozmopolitliğe karşı İslâmiyet ve Osmanlılığın hakikî
istinatgâhıydı.”27
Gökalp’in Türkleşme teorisi, Tanzimat’a ve Os-
manlı içtimaî, iktisadî ve siyasî yapısına yönelik iki
ciddi tenkit üzerine kuruludur. Evvelâ esas gayesi
bir Türk-İslâm harsı vücuda getirmek olan Gökalp,
tabiî olarak kozmopolitliğin muarızıdır ve Tanzimat-
çı muâsırlaşma cereyanına, kozmopolitliği sebebiyle
karşı çıkmaktadır. Tanzimatçıların, Osmancılık siya-
seti Türklük hakkında zararlı neticeler vermiştir. İkinci
olarak Osmanlı siyasî, içtimâî ve iktisadî yapısı içinde
Türklüğün konumunu sorgulamıştır. Asker, memur ve
köylü sınıflarından ibaret kalan Türkler, millî iktisatla-
rını kurmalıydılar. Kozmopolit Osmanlı merkez yöne-
timi, Türklüğü dışlamış ve hakir görmüştü. Millî haya-
tı kurmak, bir Türk-İslâm harsı vücuda getirebilmek
ve Türklüğün millî mefkûresini bulmak için millî tarihe
ve halk edebiyatına dönmek iktizâ etmekteydi. “Bir
milletin hatıraları, an’aneleriydi” ve Türklük tarih ile
yaşayan halk kültüründen çalışılmalıydı28.
Gökalp, “memleketimizde üç fikir cereyânı vardır”
demektedir fakat aslında eserinin ilerleyen kısımla-
rında bir dördüncü cereyândan, gerek bir fikir hare-
keti olarak “Osmanlıcılık”tan, gerekse toplumsal bir
kategori olarak “Osmanlılık”tan da bahsetmektedir29.
Acaba Gökalp, diğer fikir akımlarında mevcudiyetine
işaret ettiği “hakiki ihtiyaçlardan doğma” özelliğinin
“Osmancılık”ta eksik olduğunu mu düşünüyordu?
Gökalp’in “Osmanlıcılığı” atlaması muhakkak ki bi-
linçli bir tercihin ürünüdür. Üzerinde mutlak surette
kafa yorulması gereken bu konuyu, netice kısmında
tartışmanın daha uygun olduğunu düşünüyoruz.
Netice
Kanaatimize göre Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp
iki ayrı proje, iki farklı üçlü model kurgulamamışlardır.
İlk plânda Yusuf Akçura’nın “Batıcılık”, Ziya Gökalp’in
ise “Osmanlıcılık” fikrine üçlemelerinde yer verme-
mesi, Akçura’nın Batılılaşmak/Muâsırlaşmak fikrinin
“Üç Tarz-ı Siyaset” başlığı altında topladığı projelerin
296 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
hepsinde değişen dozajlarda bulunduğunu düşün-
mesiyle, Gökalp’in de “Türkleşmek, İslâmlaşmak,
Muâsırlaşmak”ı kaleme aldığı dönemde Osmanlı-
cılık fikrinin varlık zeminini kaybettiğini görmesiyle
açıklanabilir ki bu yüzeysel değerlendirme yanlış
değildir. Nitekim “Üç Tarz-ı Siyaset”in “Memâlik-i
Osmâniyye’de, Garb’dan istifâza ile iktisâb-ı kuvvet
ve terakkî arzuları uyanalı, belli başlı üç meslek-i
siyasî tasavvur ve ta’kîb edildi sanıyorum…”30 şek-
lindeki giriş cümlesi, Akçura’nın siyasî fikirlerin neşet
etmesiyle garplılaşma arzuları arasında bağlantı ku-
rarak Muâsırlaşmak fikrini üç siyasî meslek için de
başlangıç noktası, dolayısıyla Gökalp’in deyimiyle
“aslî bir akide hükmünde” kabul ettiğini göstermekte-
dir. Gökalp de Akçura ile hemen hemen aynı fikirde-
dir. Üç fikir cereyânı içinde kronolojik olarak ilk sıraya
koyduğu, dolayısıyla bir başlangıç noktası olarak ka-
bul ettiği Muâsırlaşmak, Gökalp’e göre “mütefekkir-
lerce aslî bir akide hükmünde olduğu için, muayyen
bir nâşire mâlik değildi. Her mecmûa, her gazete bu
fikrin az çok müdâfiiydi.”31
Hilmi Ziya Ülken, Ziya Gökalp’in üç fikir cereyânını
içtimâiyatçı görüşüyle birleştirdiğini iddia eder32. Şah-
si kanaatimize göre Gökalp’in üç cereyânı birleştirdi-
ğini söylemek güçtür. Onun sistemi bu mânâda bir
sentez veya uzlaşma değildir. Evvelâ Türkçülük ile
en uzlaşmaz gibi gözüken Osmanlıcılık, Gökalp ta-
rafından bilinçli bir şekilde ötelenmiş, sistemine dâhil
bile edilmemiştir. İkinci olarak İslâmcılık hususunda
Gökalp, “İslâm Ümmetçiliği” ve “İslâm Milliyetçiliği”
olmak üzere bir ayrıma giderek, “Üç Tarz-ı Siyaset”te
“İttihad-ı İslâm” adı altında zikredilen İslâmcılığı,
yani İslâm milliyetçiliğini reddetmiştir33. Üçüncüsü
Muâsırlaşmak’tan kastı ne Tanzimatçıların ne de
İctihad dergisi etrafından toplanan Batıcıların gö-
rüşleri ile benzerlik arz eder. Demek ki Gökalp bir
sentez arayışı içerisinde değildir. Onun sisteminde
İslâmlaşmak ve Muâsırlaşmak, İslâmcı ve Batıcı pa-
radigmaların tezlerinden oldukça farklıdır. Gökalp’in
gayesi muasır bir İslâm Türklüğü vücuda getirmek-
tir. Bu gaye etrafında İslâmlaşma ve muâsırlaşmayı
yeniden tanımlamıştır. Muâsırlaşmak, İslâmlaşmak,
Türkleşmek şeklindeki klasik kronolojik sırayı ter-
sine çevirerek Türklüğü başa/merkeze alan bir sis-
temleştirmeye gitmiştir. Belki sistemi üzerinde daha
geniş bir mutabakat tesis edebilmek için Akçura ka-
dar keskin olmadığı, İslâmcı ve Batıcı cenahlardan
tepki çekmemek yahut onları iknâ etmek gayesiyle
daha uzlaşmacı göründüğü söylenebilir, ama her
halükârda Gökalp’in formülasyonu bir sentez değil-
dir; Türklük merkezli farklı bir modernleşme modeli,
yeni bir medeniyet tasavvurudur.
“Üç Tarz-ı Siyaset” ile “Türkleşmek İslâmlaşmak
Muâsırlaşmak”ın yayın tarihleri arasındaki dokuz yıl-
lık zaman farkı, iki eser arasındaki muhtevâ farkını
tayin eden en büyük amil olmuştur. İlk bakışta dokuz
yıl, tarihî hadiselerin değerlendirilmesinde ihmâl edi-
lebilir bir zaman aralığı gibi görünse bile tarihin ola-
ğan seyrinden çok daha hızlı aktığı bu süreçte, Os-
manlı siyasî ve içtimaî yapısının yaşadığı dönüşüm
bir yana, Devletin haritasında husule gelen somut
değişiklikler dahi aslında bu iki eser arasındaki dokuz
yılın, zannedildiğinden daha uzun olduğunu ikâz et-
mektedir. Esasen bu iki eser mukayese edilmeye pek
müsait değildir; çünkü bir birini tamamlar niteliktedir.
Akçura’nın meselenin siyasî, Gökalp’in ise içtimaî
yönüyle daha fazla ilgili olduğunu söylemek müm-
kündür. İki düşünürün çıkış noktası iki farklı sorudur.
Yusuf Akçura, bir siyaset bilimci, bir tarihçi olarak
Osmanlı Devleti’nin kuvvet kazanması için Osmanlı-
cılık, İslâmcılık ve Türkçülük siyasetlerinden hangisi-
nin faydalı olacağını tartışmaya açmıştır. O devletin
dayanacağı ve üzerinden siyaset üretebileceği top-
lumsal kategoriyi, kimliği aramaktadır. Dolayısıyla bir
kimlik siyaseti ve toplumsal bir kategori olmayan Ba-
tıcılığı, üç siyasî meslek içine dâhil etmemesi gayet
anlaşılabilir bir durumdur. “Türkleşmek, İslâmlaşmak,
Muâsırlaşmak”, “Üç Tarz-ı Siyaset”e göre çok daha
farklı şartların ürünüdür. Gökalp’in cevabını aradığı
soru, Akçura’yı harekete geçiren sorudan farklıdır.
İlk soru artık cevabını bulmuş, 1904 yılında mev-
cudiyeti henüz müphem bir şekilde hissedilen Türk-
çülük, bilhassa Balkan Savaşları’ndan sonra Türk
aydınlarının büyük bir kısmının, müşterek cevabı
hâline gelmiştir34. Artık gündemdeki ikinci soru, Türk-
çülük siyasetinin esaslarının ne olacağı, Türklüğün
nasıl tanımlanacağıdır. “Türkleşmek, İslâmlaşmak,
Muâsırlaşmak” bir sosyolog olan Gökalp’in bu ikin-
ci soruya verdiği cevabın manifestosudur. Gökalp,
İslâmlaşmayı, İttihad-ı İslâm manâsında değil Türk
kimliğinin kurucu bir unsuru olarak algılamaktadır.
Türk kimliğine verebileceği bir şeyi olmadığı için
Osmanlıcılık bilerek üçlemenin dışında bırakılmıştır.
Gaye, muâsır bir İslâm Türklüğü vücuda getirmektir.
Yusuf Akçura’nın da yıllar sonra itiraf ettiği üze-
re, Türkçülük ve İslâmcılığın kolaylıkla irredentist
bir karaktere bürünerek bir dış politika enstrümanı
hâline gelebilmesi bir zihin karmaşası yaratarak millî
kimliğinin oluşumundaki yerlerinin çoğu zaman ıska-
lanmasına sebebiyet vermiştir. Akçura’nın tespiti bu
noktada çok mühimdir:
“Bugünkü düşünceme göre, bu makalede (Üç
Tarz-ı Siyaset’te) mühim bir tahlil noksanı vardır:
‘Türklük Siyaseti’ ile ‘Tevhid-i Etrak’, ‘İslâm Siyase-
ti’ ile ‘Tevhid veya İttihad-ı İslâm’ birbirlerine karıştı-
rılmıştır. Osmanlı Devleti’nin dâhilen ‘Türklük’ veya
‘İslâm’ siyaseti takip etmesi, haricen ‘Pantürkist’ veya
‘Panislâmist’ olmasını mutlaka icap ettirmez.”35
Esasen bu durum, sürekli toprak kayıplarıyla sar-
sılan Türk aydınlarının psikolojisine uygun düşmekte-
dir. Akçura’nın itirafının, konumuzu ilgilendiren kısmı,
dönemin metinlerinde bir ideoloji olarak İslâmcılıktan
mı, yoksa bir din olarak İslâm’dan mı yahut bir kimlik
olarak Türklükten mi, yoksa bir siyaset tarzı olarak
Türkçülükten ve Turancılıktan mı bahsedildiğini ayırt
etmenin bazen zannedildiğinden güç olduğudur.
______________________________________________
* Arş. Gör., Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, mka-
ancalen@trakya.edu.tr
1 Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp’in karşılıklı münasebet-
lerinin pek sıcak olmadığı bilinmektedir. Bkz. Rafael
Muhammetdin, Türkçülüğün Doğuşu ve Gelişimi, Türk
Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1998, s.
114-115.
2 Bu çalışmada birkaç küçük ayrıntı dışında Yusuf Akçura
ve Ziya Gökalp hakkında biyografik bilgi verilmeyecektir.
Bu konuda aşağıdaki eserlere başvurulabilir: Muham-
metdin, a.g.e.; François Georgeon, Türk Milliyetçiliği’nin
Kökenleri Yusuf Akçura (1876-1935), Çeviren: Alev Er,
Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999; Ahmet Temir,
Yusuf Akçura, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Ya-
yınları, Ankara 1997; Mehmet Emin Erişirgil, Bir Fikir
Adamının Romanı Ziya Gökalp, Nobel Yayın Dağıtım,
Ankara 2007; Uriel Heyd, Türk Ulusçuluğunun Temel-
leri, Çeviren: Kadir Günay, Kültür Bakanlığı Yayınları,
Ankara 2002; Nevzat Kösoğlu, Türk Milliyetçiliğinin Do-
ğuşu ve Ziya Gökalp, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2005.
3 “…Münakaşaların hitamında bazen fikirlerimizin tetabuk
etmediğine şahit olurduk. Asıl ihtilâf nazarı tevlîd eden
mevzulardan ziyade dimağlarımızın tabiî temayülüydü.
Zannederim onun kuvvetli zekâsı, çok terkibî ve akidevî
idi. Benim çatlak kafam tahlil ve intikada meyyaldir.”
Akçuraoğlu Yusuf, “Gökalp Ziya Bey Hakkında Hatıra
ve Mülâhazalar”, Türk Yurdu, C. 8, Tutibay Yayınları,
Ankara 2001, s. 86.
4 Bu hususta şu karşılaştırmalı çalışmalara bakılabilir:
Mehmet Karakaş, Türk Ulusçuluğunun İnşası, Vadi
Yayınları, Ankara 2000. s. 247-273; Suavi Aydın, Mo-
dernleşme ve Milliyetçilik, Gündoğan Yayınları, İstanbul
2000, s. 204-218. Hilmi Ziya Ülken, Yusuf Akçura ve et-
rafındakilerin 3 cereyan arasındaki problemi çözmeksi-
zin sadece münakaşa ettiklerini, bu problemi bir sistem
içinde ilk defa Ziya Gökalp’in çözmeye teşebbüs ettiğini
yazmaktadır. Bkz. Hilmi Ziya Ülken, Seçme Eserleri-I
Ziya Gökalp, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstan-
bul 2006, s. XVII.
5 Akçuraoğlu Yusuf, “Türkçülük”, Türk Yılı 1928, İstanbul
1928, s. 406-407.
6 Bkz. Ali Kemal, “Cevabımız”, (Yeni yazıya aktaran: Re-
cep Duymaz), Üç Tarz-ı Siyaset Ve Düşünce Akımla-
rı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul
2004, s. 193-203.
7 Yusuf Akçura, “Üç Tarz-ı Siyaset”, (Yeni yazıya aktaran
Recep Duymaz), Üç Tarz-ı Siyaset Ve Düşünce Akım-
ları, s. 167. Üç Tarz-ı Siyaset’in tam ve orijinal metni
olması dolayısıyla makale boyunca Recep Duymaz’ın
neşrine atıfta bulunulmuştur.
8 Akçura, a.g.m., s. 168-169.
9 Akçura, a.g.m., s. 178, 180.
10 Akçura, a.g.m., s. 185.
11 Akçura, a.g.m., s. 168-170.
12 Görüldüğü üzere Akçura, Osmancılık gibi İslâmcılığı da
milliyetçilik örneğine göre kurgulanmış bir ideoloji ola-
rak değerlendirmektedir.
13 Akçura, a.g.m., s. 170-173, 185-188.
14 Georgeon, a.g.e., s. 2, 34; Muhammetdin, a.g.e., s.
50.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 297
15 Akçura, a.g.m., s. 173-175.
16 Akçura, a.g.m., s. 189.
17 Akçura, a.g.m., s. 190.
18 Akçura, a.g.m., s. 191.
19 Ziya Gökalp, “Üç Cereyân”, Türkleşmek İslâmlaşmak
Muâsırlaşmak, (Kitaplar-1 içinde), Yapı Kredi Yayınları,
İstanbul 2007, s. 45. Dipnotlarda, Ziya Gökalp’in yayın-
larını toplu şekilde orijinal diliyle ihtivâ etmesi ve yeni bir
neşir olması sebebiyle M. Sabri Koz tarafından yayına
hazırlanan ve Yapı Kredi Yayınları tarafından yayınla-
nan esere atıfta bulunulacaktır.
20 Modern tarih literatürümüzde batıcılığın merkezi ad-
dedilen İctihad dergisi etrafındaki çevreyi, Gökalp’in
Muâsırlaşmak cereyânın hususî naşiri telakki etmediği
görülmektedir. Peyami Safa, bu hususu Gökalp’in Ab-
dullah Cevded ile arasının açık olmasına bağlamak-
tadır. Bakınız: Peyami Safa, Türk İnkılâbına Bakışlar,
Ötüken Neşriyat, İstanbul 1999, s. 28.
21 “Muâsırlaşmak cereyânına tâbi olanlar Tanzimat fikir-
lerini yaydıkları sırada… tarihî bir mânâyı haiz kadîm
‘Osmanlı’ tabire yerine, millî renklerden tamamıyla ârî
olmak üzere, yeni bir mânâ yapıştırmışlardı.” Bkz. Gö-
kalp, “Üç Cereyân”, a.g.e., s. 46.
22 Gökalp, “Üç Cereyân”, a.g.e., s. 48.
23 Ziya Gökalp, “Türklüğün Başına Gelenler”, a.g.e., s.
66.
24 Gökalp daha sonraki yıllarda milleti şöyle tarif edecektir:
“Millet, lisanca, dince, ahlâkça ve bediîyatça müşterek
olan, yani aynı terbiyeyi almış fertlerden mürekkep bu-
lunan bir zümredir.” Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları,
(Kitaplar-1 içinde), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007,
s. 184.
25 Ziya Gökalp, “Milliyet Mefkûresi”, a.g.e., s. 84. Gökalp’in
“bütün mefkûreler, millî mefkûrenin muavinidir.” dü-
şüncesi Üç Tarz-ı Siyaset’teki “Din-i İslâm büyük Türk
milliyyetinin teşekkülünde mühim bir unsur olabilir…
Edyân, ancak ırklarla birleşerek, ırklara muâvin ve hattâ
hâdim olarak ehemmiyet-i siyâsiyye ve ictimâiyyesini
muhâfaza edebiliyor.” düşüncesiyle uyum hâlindedir.
Akçura, a.g.m., s. 190.
26 Ziya Gökalp de aynı kanaattedir: “Milliyet mefkûresi
ibtidâ gayr-i Müslimlerde, sonra Arnavut ve Araplar-
da, en nihâyet Türklerde zuhur etti.” Bkz. Gökalp, “Üç
Cereyân”, a.g.e., s. 45.
27 Gökalp, “Üç Cereyân”, a.g.e., s. 45-47; Gökalp, “Türklü-
ğün Başına Gelenler”, a.g.e., s. 65.
28 Gökalp, “Üç Cereyân”, a.g.e., s. 46-47; Gökalp, “An’ane
ve Kaide”, a.g.e., s. 54-55; Gökalp, “Hars Zümresi, Me-
deniyet Zümresi”, a.g.e., s. 59-60; Gökalp, “Tüklüğün
Başına Gelenler”, a.g.e., s. 61-64.
29 “Bugün matbuatımızda içtimâî münakaşalara zemin
olan üç mefhum var: Türkçülük, İslâmcılık, Osmanlıcı-
lık.” Bkz. Gökalp, “Millet ve Vatan”, a.g.e., s. 78.
30 Akçura, “Üç Tarz-ı Siyaset”, a.g.m, s. 167.
31 Gökalp, “Üç Cereyân”, a.g.e., s. 45.
32 Hilmi Ziya Ülken, a.g.e., s. XXI.
33 “…Türkçülük aynı zamanda İslâmcılıktır. Yalnız Türk-
çüler İslâm ümmetçisi olmak sûretiyle kendilerini ‘İslâm
milliyetçileri’nden ayırt ederler.” Bkz. Gökalp, “Türklü-
ğün Başına Gelenler”, a.g.e., s. 66.
34 Yusuf Akçura, Balkan Savaşları arefesinde “Üç Tarz-ı
Siyaset”i tekrar bastırarak, büyük ihtimâlle ilk soruya
daha 1904 yılında verdiği cevabın ne kadar isabetli
olduğunu hatırlatmak istemiştir. Akçura, 1908’den itiba-
ren meydana gelen gelişmeleri, Üç Tarz-ı Siyaset’te sa-
rih bir şekilde gördüğünü 1928 yılında da ifade etmiştir.
Bakınız: Akçuraoğlu Yusuf, “Türkçülük”, a.g.e., s. 406.
35 Akçuraoğlu Yusuf, a.g.m., s. 406.

298 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

 AZINLIKLAR VE TÜRKLEŞME
BAĞLAMINDA BİR ENTELEKTÜEL:
TEKİNALP
MELİH ÇOBAN*
O
smanlı Devleti ve erken dönem Türkiye
Cumhuriyeti tarihi üzerine çalışan araştır-
macıların aşina olduğu bir isim olan Munis
Tekinalp (Moiz Kohen), yaşadığı dönemin siyasi ve
sosyal koşulları ve kendisinin entelektüel faaliyetleri
göz önüne alındığında oldukça ilgi çekici ve hatta eş-
siz nitelikte bir şahsiyet olarak karşımıza çıkmaktadır.
Türkiye Cumhuriyeti’nin erken dönemlerinde ağırlıklı
biçimde gözlenen ve yeni ulus devletin siyasi seçkin-
lerince de ortak bir milli kimlik oluşturulması amacıy-
la desteklenen gayrimüslim azınlıkların Türkleşmesi
sürecinde ön plana çıkan bir isim olan Tekinalp’in
azınlıkların ve özellikle kendisinin de bir üyesi oldu-
ğu Yahudi cemaatinin Türkleşmesi uğrunda yapmış
olduğu çalışmalara yerli ve yabancı araştırmacı ve
bilim insanlarınca hazırlanmış çalışmalarda deği-
nilmiştir. Bununla beraber, azınlıkların Türkleşmesi
bağlamında gerek Tekinalp’i ve entelektüel faaliyet-
lerini hatırlatmak, gerekse yaşadığı dönemin siyasi
ve sosyal koşulları dâhilinde kendisinin entelektüel
formasyonunun kaynaklarını irdelemek, bu makale-
nin temel amacını oluşturmaktadır.
1883 yılında Serez’de bir Musevi ailenin en kü-
çük çocuğu olarak dünyaya gelen Tekinalp, hem Os-
manlı Devleti’nin son dönemlerine hem de Türkiye
Cumhuriyeti’nin erken dönemlerine tanıklık etmiş ve
bu dönemlerde aktif entelektüel faaliyetlerde bulun-
muştur. İmparatorluktan ulus devlete geçiş sürecinde
milli iktisat politikaları, sosyalizm, siyonizm, Türkçülük
ve azınlıkların Türkleşmesi gibi pek çok konuda ça-
lışmalar yapmış olan Tekinalp’in özellikle Türkleşme
konusu üzerinde yoğunlaşmış olması, kendisinin en-
telektüel formasyonu göz önüne alındığında şaşırtıcı
gözükmemektedir. Bu açıdan, Türkleşme yandaşı bir
Türk-Yahudi aydını olarak Tekinalp’i ele aldığımızda,
kendisinin entelektüel formasyonunun temellerinde
yatan iki ana etken ön plana çıkmaktadır: Tekinalp’in
Alliance okullarındaki eğitimi ve Selanik’te yaşadığı
dönemde kurduğu ilişkiler ve edindiği tecrübeler.
Yahudi Aydınlanma Hareketi ve Osmanlı
Üzerindeki Etkisi: Alliance Okulları
17. ve 18. yüzyıllarda Avrupa’da yaşanmakta
olan aydınlanma sürecini yakından takip eden ve
Yahudilerin de dini bağnazlıklardan ve kendi içlerine
kapanık sosyal yaşamlarından kurtulmak suretiyle
aydınlanmasını hedefleyen Moses Mendelssohn,
David Franckel, Aaron-halle Wolfssohn gibi Alman
Yahudi aydınları, 18. yüzyılda Haskala adıyla bili-
nen Yahudi yenilenme hareketini başlatmışlardır. Bu
hareketin temel ilkesi, Avrupa’da yaşanmakta olan
aydınlanmanın ve yükselen liberalizmin etkisiyle de-
ğişmekte olan sosyal, ekonomik ve kültürel yapılara
Yahudilerin adapte olmasını sağlamaktı. Bu açıdan
eğitimde ve dini anlayışta yenilikleri öngören bu hare-
ket, Avrupa’nın diğer ülkelerindeki Yahudi aydınlarını
da etkileyerek Batı Avrupa çapında bir aydınlanma
hareketinin başlangıcını oluşturmuştur1.
Haskala ile başlayan aydınlanma hareketinin sa-
dece Avrupa’yla sınırlı tutulmaması ve Doğu bölgele-
rinde yaşayan Yahudilere de ulaştırılması fikri ilk defa
Fransa’da ortaya çıkmıştır. 1860 yılında Fransa’da
Fransız Yahudi aydınları tarafından kurulan Allian-
ce Israelite Universelle (Evrensel Yahudi Birliği) adlı
derneğin temel çıkış noktası, 1840 yılında Şam’da
gerçekleşen kan iftirası2 olayının Avrupa’da geniş
yankı uyandırması üzerine geri kalmış durumların-
dan haberdar olunan ve Avrupa’daki dindaşlarının
aksine kültürel açıdan oldukça geri kalmış ve içlerin-
de yaşadıkları toplumlara entegrasyonu gerçekleşti-
rememiş olan Doğu Yahudilerine yönelik bir aydınlat-
ma projesini hayata geçirmekti3. Bahsi geçen Doğu
Yahudileri içinde en büyük grubu Osmanlı Yahudileri
teşkil etmekteydi. Alliance örgütünün kuruluşundan
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 299
önce 1840 yılında Alman Yahudilerinin göndermiş
olduğu gözlemcilerin Osmanlı topraklarında yaşayan
Yahudilere dair hazırlamış oldukları rapor, Alliance
yetkililerinin dikkatini Osmanlı Yahudilerine çevirmiş-
ti. Bu rapora göre “Türkiye Yahudileri toplumun diğer
kesimlerinden soyutlanmış, hahamlık geleneklerine
bağlı bir şekilde yaşıyordu... Cahil, boş inançlara sa-
hip ve hoşgörüsüz idiler; çocuklarını okutmuyor, Batı
dillerinden hiçbirini bilmiyor ve bozuk bir İspanyolca
konuşuyorlardı... Cemaat içerisinde büyük bir nüfu-
za sahip olan ve sık sık afaroz yetkilerini kullanan
hahamlar, ahlaki açıdan kusursuz birer örnek olarak
görülüyordu”4. Bu ve benzeri raporlardaki gözlem-
lerden yola çıkan Alliance yetkililerine göre ortada
çok önemli bir Doğu Yahudileri sorunu mevcuttu ve
Doğudaki geri kalmış dindaşlarının aydınlanması için
modern eğitim kurumları açarak bu aydınlanmanın
başını çekecek yeni aydın ve Avrupai nesiller yara-
tılması gerekiyordu. Başka bir deyişle “Alliance’ın
eğitsel amacı Doğu Yahudiliğini yenilemek ve onları
özgürleşmiş Batılı, özellikle Fransız, dindaşlarının
suretine dönüştürmekti”5.
Alliance hareketini oluşturan Fransız Yahudileri,
Fransız Devrimi sonrasında oluşan toprak esaslı va-
tandaşlık kavramı dahilinde Fransa’nın ulus-devlet
yapısına entegre olmuş Yahudilerdi. Modern eğitim
ve aydınlanma aracılığıyla kendilerinin ulaştığı bu
konuma Doğudaki dindaşlarının da ulaşması, yani
yaşadıkları ülkelerdeki genel toplumsal hayata tüm
alanlarda entegre olma bilincinin yerleşmesi amacını
taşımaktaydılar. Dünya Yahudiliği tarihince gözlenen
ayrımcılıklara ve kötü muamelere maruz kalmadan
toplumun içinde yer alan ve vatandaşlık haklarını ve
sorumluluklarını bilip bundan güç alan yenilenmiş
Yahudilerin yaratılması, bu açıdan hayati önem ta-
şımaktaydı6.
Bu doğrultuda modern okullar açma çalışmaları-
nı ilk önce Kuzey Afrika’da başlatan Alliance, daha
sonra Osmanlı Yahudilerine yönelmiştir. 1863’te ku-
rulan Alliance İstanbul Komitesinin çalışmaları sonu-
cu Osmanlı topraklarında Alliance okulları kurulma-
ya başlanmıştır. 1865 yılında şimdiki Yunanistan’ın
Volos kentinde kurulan okul, Osmanlı topraklarında
kurulmuş olan ilk Alliance okulu olmuştur7. Alliance
İstanbul komitesinin yeni okullar açma hususun-
da yaşadığı maddi sıkıntının ünlü Yahudi zengin
Baron Maurice de Hirsch’in 1873 yılında Osmanlı
Devleti’ndeki Yahudilerin eğitimine harcanmak üzere
bir milyon Frank bağışlaması sayesinde aşılmasıyla,
Osmanlı topraklarında birbiri ardına Alliance okulla-
rı açılmaya başlanmıştır8. 1874 yılında Hasköy’de
açılan ilk Alliance erkek okulunun ardından Balat,
Kuzguncuk ve Galata’da erkek okulları, Dağhamam,
Galata, Hasköy ve Balat’ta kız okulları ve Ortaköy
karma okulu kurulmuştur9. İstanbul dışında da, Os-
manlı Yahudiliğinin en önemli merkezlerinden olan
300 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Selanik’te 1873’te ünlü Alatini ailesine mensup olan
Moiz Alatini’nin girişimiyle ilk Alliance okulu kurulmuş
olup bunu kurulan diğer okullar izlemiştir10.
Alliance okullarının, Doğu Yahudilerinin aydınlan-
ması sürecinde en büyük rolü oynadığı tartışmasız
bir gerçek olup, bu aydınlanma sürecinin doğal bir
sonucu olarak Doğu’nun yerlisi Yahudiler arasında ilk
entelektüel zümre, bu okullardan mezun olan Yahu-
dilerden oluşmuştur11. Yahudi cemaatinin aydınlan-
ması ve Osmanlı’nın en büyük varisi olan Türkiye’de
Yahudilerin Türkleşmesi ve entegrasyonu sürecine
öncülük edecek olan cemaat aydınları sınıfının olu-
şumu, Alliance okullarında alınan yüksek düzeyli
formasyon sonucu gerçekleşmiştir. Söz konusu for-
masyonu ile Tekinalp de, Yahudi cemaatinin aydın
kitlesi içinde yer almakla birlikte, kendisinin düşünsel
evrenini şekillendiren ve hatta aktif bir entelektüel
olarak tarih sahnesinde yer almasını sağlayan ikin-
ci bir önemli unsur da kendisinin Selanik’te yaşadığı
dönemde Jöntürk hareketinin önde gelen isimleriyle
kurduğu ilişkiler ve sözkonusu hareket içinde yer al-
mış olmasıdır.
Selanik ve İttihat Terakki Deneyimi
Osmanlı Yahudilerinin Alliance okulları aracılı-
ğıyla aydınlanma ve yenilenmeleri süreciyle aynı
dönemde, Osmanlı Devleti’nin kaderini değiştirecek
olan önemli siyasi gelişmeler yaşanmaktaydı. Tıbbi-
ye Mektebi öğrencilerinden İbrahim Temo, Abdullah
Cevdet, İshak Sukuti, Mehmed Reşid ve Hüseyinza-
de Ali tarafından 21 Mayıs 1889’da kurulan İttihad-ı
Osmani Cemiyeti, kısa sürede Harbiyeli öğrenciler
arasında da taraftarlar bulmuş ve gelişmeye başla-
mıştı. Harbiyelilerle başlayan ve kısa sürede Abdül-
hamit İstibdatı’ndan kaçmış olan diğer Jöntürklerin
de katılımıyla büyüyen hareket, 1902 yılında Paris’te
yapılan Birinci Jöntürk Kongresi’nde ikiye bölünmüş-
tür. Jöntürklerin bir bölümü Prens Sabahattin önder-
liğinde ayrılarak Teşebbüs-ü Şahsi ve Adem-i Merke-
ziyet Cemiyeti’ni kurarken diğerleri Ahmed Rıza’nın
önderliğinde Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti’ni
kurmuşlardır. Bu cemiyetin o dönemde Selanik’te ku-
rulmuş bir başka Jöntürk hareketi olan Osmanlı Hür-
riyet Cemiyeti ile birleşmeye karar vermesiyle 1907
yılında Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti kurulmuş
ve cemiyetin merkezi Selanik’e taşınmıştır12.
Osmanlı Devleti’nin en gelişmiş şehirlerinden
biri olan Selanik, bunun yanı sıra tüm Osmanlı
Devleti’nde Yahudilerin nüfusunun çoğunluğunu teş-
kil ettiği tek şehir olması itibariyle de eşsiz bir konum-
da bulunmaktaydı. Abdülhamit karşıtı pek çok muha-
lifin Abdülhamid istibdatından kaçarak yerleştiği ve
İttihat ve Terakki hareketinin merkez üssü haline ge-
len Selanik’in bu önemli konumu çeşitli nedenlerden
kaynaklanmaktaydı. Bunlardan ilki, Selanik’in coğrafi
konumundan kaynaklanmaktaydı: “19. yüzyılın son
çeyreğinde demiryollarıyla Orta Avrupa’ya, İstanbul’a
ve Manastır’a bağlanan Selanik, 20. yüzyılın başla-
rında 120.000 nüfusuyla Makedonya’nın metropolü
konumundaydı. Avrupa’ya ve çeşitli Balkan şehirle-
rine uzanan bir ulaşım merkezi poziyonunda olma-
sının verdiği coğrafi avantajlar nedeniyle Selanik,
Avusturya-Macaristan, Almanya ve Bulgaristan gibi
ülkelerden ihraç edilen fikir ve ideolojilerin muhatabı
olmuştur”13. Bunun yanısıra Selanik’in coğrafi konu-
mu, Abdülhamid istibdatının sınırları dışında kalması
itibariyle de Selanik’in Osmanlı’nın muhalif kesimleri-
nin toplandığı bir merkez olmasında önemli bir rol oy-
namıştır: “Selanik’in II. Abdülhamit’in sıkı bir denetim
kurduğu İstanbul’dan uzak ama özgürlükçü düşünce
akımları ile ilişkiyi kurmayı kolaylaştırıp sağlayacak
kadar Avrupa ülkelerine yakın olması, rejim karşıtı
Türkler için bu kenti bir merkez durumuna getirmişti”
14
. Buna ilaveten, İttihat ve Terakki hareketinin askeri
kanadının güçlü olması da gene Selanik’in stratejik
konumundan kaynaklanmıştır: “İkinci Meşrutiyet’e
doğru ilerleyen bu yıllarda ise Rumeli’in askeri açı-
dan stratejik önemi ve bu bölgede birbirini izleyerek
çıkan isyanlar yüzünden Rumeli’de yoğun bir askeri
yığılma ve dolayısı ile de seçkin subay birikimi bu-
lunmaktadır. Bunların buluştuğu ve kaynaştığı yer ise
Selanik’ti”15.
Selanik’i II. Meşrutiyet’in laboratuarı olarak tanım-
layan Fethi Tevetoğlu’nun şu ifadeleri Selanik’in 20.
yüzyıl başlarındaki bu özel konumunu özetlemektedir:
“Büyük devletlerin zoru ile Makedonya’daki Osmanlı
jandarma kuvvetleri, yabancı subayların kumandası
altında bulunduklarından, Sultan II. Abdülhamit’in
adamları burada çok faal değillerdi. Türklerden baş-
ka Selanik sakinlerinin büyük kısmı Yahudi, Rum,
Bulgar, Sırp ve bir miktar Avrupalıdan ibaretti. Bura-
da birçok yabancı konsolosluklar, şirket ve ticaretha-
neler, temsilcilikler açıldığı gibi, Farmasonluk locaları
da faaliyet halinde idiler. Böylece Avrupa ile sıkı mü-
nasebetler sağlanması; Yahudi, Rum, Bulgar aydın-
larının sosyalistlik ve komitacılık faaliyetlerine sahne
olması bakımından Selanik, gerçekten çok canlı ve
hareketli bir manzara arz ediyordu”16.
Yoğun Yahudi nüfusuyla Balkanların Kudüs’ü sa-
yılan Selanik, bahsedilen çeşitli özellikleri itibariyle İt-
tihat ve Terakki hareketinin burada üslenerek güçlen-
mesine katkıda bulunurken, şehrin en kalabalık etnik
grubu olan Yahudilerin de bu siyasi konjonktürden et-
kilenmeleri kaçınılmaz olmuştur. Siyasal etkinliklerini
İttihat ve Terakki hareketi içinde yer alarak arttırmak
yoluna giren pek çok Selanikli Yahudi seçkinin bu
hareketle tanışmasında, Selanik Yahudilerinin yük-
sek kültür seviyeleri ve bu birikimleri itibariyle yeni
ve modernleşmeci fikir akımlarına açık olmalarının
yanı sıra, Selanik’teki mason localarında Yahudile-
rin oldukça aktif bir mevcudiyetlerinin bulunması da
önemli rol oynamıştır17. Zira Abdülhamit istibdatından
uzak konumuna rağmen Selanik’te Abdülhamit’in yol-
lamış olduğu pek çok muhbir ve jurnalcinin mevcut
olduğunun farkında olan İttihatçı kurmaylar, toplan-
tılarını genelde Mason locaları gibi gizli ve herkesin
katılamadığı güvenli ortamlarda düzenlemişlerdir. Bu
toplantılar esnasında da Mason locası üyesi Yahudi
seçkinlerle siyasi temasa ve etkileşime girmişlerdir.
İttihatçı fikirler kısa sürede Selanik Yahudileri ara-
sında yayılmış ve onların etkisiyle İstanbul gibi diğer
şehirlerde yaşayan dindaşları arasında da kabul gör-
meye başlamıştır.
Selanikli Yahudi seçkinlerinin İttihat Terakki ha-
reketi içinde yer almaya başlamaları ve Osmanlı’nın
diğer şehirlerinde yaşayan Yahudileri de etkilemeleri
sonucu, Osmanlı Yahudilerinin bu harekete verdik-
leri destek yaygınlaşmaya başlamıştır. İttihat Terak-
ki hareketi içinde yer almış önemli bir şahsiyet de
Tekinalp’tir. 1906 senesinde Selanik’teki Osmanlı
Hürriyet Cemiyeti üyesi Yahudi aydınların teşvikiyle
cemiyete katılmış olan18 Tekinalp, Selanik’te Müslü-
man ve Yahudi aydınların bir araya geldiği entelek-
tüel ortamlarda bulunan ve bu ortamlardaki fikirsel
tartışmaları takip eden bir kişilikti. Bu açıdan, İttihatçı
hareketin ilk dönemlerinde hâkim olan Osmanlıcılık
düşüncesinden etkilenmiş, ama bir yandan da bu ha-
reket içinde yükselmeye başlayan Türkçülük akımını
da gözlemlemişti. Araştırmacı yazar Liz Behmoaras’ın
Tekinalp’in günlüklerine dayanarak yazmış olduğu bi-
yografisinde aktardığı üzere, Türkçülüğün gelecekte
Osmanlı’nın hâkim ideolojisi haline geleceğine olan
inancıyla Yahudilerin bu değişecek siyasi konjonktü-
re adapte olabilmesi için çalışmaya karar vermişti19.
Nitekim bu dönemde yükselmekte olan Türkçülüğün
ileride kurulacak olan Türk ulus devletinin ideolojik
zeminlerine öncülük yapmış olması, Tekinalp’in bu
ileri görüşlülüğünü kanıtlar niteliktedir.
Türkçülüğün yükselmeye başladığı bu dönemde
Tekinalp, Yahudilerin Türkçeye hâkimiyetlerini arttır-
mak amacıyla bir takım girişimlerde bulunmuştur. Bu
husustaki ilk girişimi, 1906 senesinde Selanik Allian-
ce Okulları Mezunları Derneği’nde Selanik Yahudi
cemaatinin ileri gelenlerine hitaben yapmış olduğu
konuşma olmuştur:
“Benim düşüncem şudur ki, biz kovulduğumuz
İspanya ülkesinden alıp beraberimizde bu topraklara
getirdiğimiz ve sırtımızda bir kambur gibi taşıdığımız
şu İbrani harflerle yazılan, içinde Rumca, İtalyanca,
Türkçe ve Fransızca kelimeler de bulunan tuhaf, fo-
silleşmiş dili artık unutmalıyız. Tanzimat’la bize va-
tandaşlık hakları verildi, kimbilir belki çok yakın bir
zamanda daha da mühim haklar verilecek. Bunları
mutlaka kullanmalıyız, ama kullanmak için hakiki
vatandaş olduğumuzu da ispatlamamız gerekecek.
Benim teklifim şöyle, isimlerimizi Türkçeleştirelim,
dualarımızı Türkçe okuyalım, evde oturdukları için
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 301
bu güzel dilin bir tek kelimesini dahi bilmeyen refika-
larımıza, analarımıza, babalarımıza, hahamlarımıza,
velhasıl cemaatteki herkese Türkçe öğretelim”20.
Tekinalp’in bu konuşmasını takiben yayımlamış
olduğu Tamim-i Lisan-i Osmani adlı bildirisinde yine-
lemiş olduğu bu çağrı karşılıksız kalmamış ve 8 Şu-
bat 1906 tarihinden itibaren Talmud Torah21 okulunda
Yahudi cemaatine yönelik Türkçe dersleri verilmeye
başlanmıştır22. Tekinalp’in bu girişimleriyle eş zaman-
lı olarak İstanbul’daki Yahudi cemaatinin önde gelen
aydınlarınca da Tamim-i Lisani Osmani adlı bir der-
nek kurulmuştur. Kurucuları arasında Victor Galimidi,
Jak Mandil, Moiz Bey dal Medico, İzak Amon, Jak
Menaşe ve ileride Osmanlı Yahudilerinin hahamba-
şısı mevkisine terfi edecek olan haham Haim Nahum
gibi Yahudi cemaatinin önde gelenlerinin bulunduğu
bu cemiyetin amacı Yahudiler arasında Türkçenin
yaygınlaşmasını sağlamak amacıyla yerel cemaatle-
rin yöneticisi olan hahamların Türk diline hâkim kişi-
ler arasından seçilmesi ve Türkçe konuşan cemaat
liderlerinin cemaat üyelerine örnek olmasının sağlan-
ması olarak belirtilmiştir23. İstanbul Yahudi cemaatin-
de Türkleşmeye yönelik Selanik’le eş zamanlı olarak
ortaya çıkan bu gelişmeler karşısında Tekinalp, 1910
yılında Alliance Mezunları Derneği’ndeki kendisiyle
bu konuda hemfikir arkadaşlarıyla beraber Osmanlı-
laştırma Birliği’ni kurmuş ve bu derneğin başkanlığını
yapmıştır24.
Tekinalp’i Osmanlı’nın son dönemlerinde yükse-
len Osmanlıcılık akımının etkisiyle yürüttüğü Türkleş-
me çalışmalarına sevk eden bir başka önemli husus
da, Osmanlıcılık akımının siyasi temsilcisi olan İttihat
ve Terakki Cemiyeti’ne üye olarak aktif bir şekilde ce-
miyet için çalışması olmuştur. Cemiyet’in merkezi ko-
numunda olan Selanik’teki varlığı boyunca Tekinalp,
Talat Paşa, Emanuel Karasu ve Ziya Gökalp gibi İtti-
hatçı hareketin önde gelen isimleriyle yakın temaslar
kurmuş ve bu harekete mensup pek çok Yahudi gibi,
Osmanlı Yahudilerinin Türkleşmesini savunan fikirleri
benimseyerek bu fikirlerin yayılması için çaba gös-
termiştir25.
Tekinalp gibi Yahudi aydınlarının İttihat Terakki
hareketi içinde yer almalarının ve cemaatin diğer
üyelerini de bu desteğe yönlendirmelerinin temelin-
de ekonomik ve siyasi olmak üzere iki ana etken ön
plana çıkmaktadır. Bu ekonomik ve siyasi etkenler
birbirleriyle örtüşmeleri açısından bir arada ele alınır-
sa sözkonusu Türk-Yahudi ittifakı daha anlaşılır hale
gelmektedir. Bu ittifak dâhilinde, İttihatçıların eko-
nomik ve siyasi görüşlerinin bu dönemdeki Yahudi
seçkinlerinin aydın formasyonları üzerindeki etkisini
de görmemiz mümkün olmaktadır. Dönemin Yahudi
seçkinlerinin İttihat Terakki hareketine yaklaşmala-
rı ve dindaşlarını da bu oluşum içinde yer almaya
yönlendirmelerinin altında yatan ekonomik sebepleri
302 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
irdelemeden önce, İttihatçıların iktisat konusundaki
görüşlerine bakmak faydalı olacaktır.
İttihat Terakki hareketinde hâkim olan iktisadi gö-
rüşlerin temelinde, Yeni Osmanlılarla başlayan Jön-
türk hareketi içinde yaygınlaşan iktisadi liberalleşme
anlayışı yatmaktaydı. Yeni Osmanlılar, Tanzimat dö-
neminin iki önemli devlet adamı olan Fuat ve Ali Paşa-
ların vasiyetlerinde belirtmiş oldukları liberal ekonomi
anlayışını devralmış ve Ali Paşa’nın üzerinde durmuş
olduğu Müslüman tebaanın fakirliği tespitinden de
yola çıkarak yerli bir burjuvazi yaratmak gerekliliği
üzerinde durmuşlardı. Tanzimat döneminin Osmanlı
ekonomisini dışa bağımlı hale getirmesine ve bu eko-
nomik yapıdan yabancı yatırımcılar ve onların Rum ve
Ermeni aracılarının faydalanmasına karşı tepki duy-
maktaydılar. Yeni Osmanlılara göre iktisadi kalkınma
sosyal değişmenin vazgeçilmez bir parçasıydı. Dışa
bağımlı ekonomisi ve artan dış borçlanmayla bu kal-
kınmanın gerçekleşmesi imkânsızdı ve bu durumdan
kurtulabilmenin tek çaresi, yerli bir tüccar sınıfı yarat-
mak ve yerli sanayiyi kurmaktı26. Yeni Osmanlıların
bu düşüncesini miras alan Jöntürklerin en nihai ama-
cı da bir Türk burjuvazisi yaratmaktı. Jöntürklerin bu
amacının altında yatan sebebi Yusuf Akçura’nın şu
tespitinde bulmak mümkündür:”Çağdaş devletlerin
temeli burjuvazidir; modern büyük devletler, sanayi,
ticaret ve banka burjuvazisine dayanarak oluştular.
Türk ulusal uyanışının, Osmanlı Devleti’nde Türk
burjuvazisi, doğal kalkınışında büyük engellerle kar-
şılaşmazsa, Osmanlı Devleti sağlam ve kararlı bir
gelişme sağlayacaktır”27.
Jöntürklerin iktisat anlayışına hâkim olan Türk
burjuvazisi oluşturma fikri, İttihat Terakki Partisi’nin
iktidara gelmesinin ardından Cavid Bey, Rıza Tevfik
ve Ahmet Şuayip’in çıkartmaya başladıkları Ulum-i
İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası’nda geliştirilmiş
ve Cavid Bey’in Maliye Nazırı olmasıyla beraber bu
iktisat programları uygulanmaya başlamıştır28. Milli
iktisat programları olarak bilinen bu uygulamalar üç
temel amaca yönelikti: “yabancı sermaye bağımlılı-
ğına yol açacak şartların ortadan kaldırılması ve öz
kaynaklara baş vurulması; ülke ekonomisine büyük
ölçüde hâkim olan gayrimüslimlerin ve yabancıların
bu hakimiyetine son verilmesi ve yerlerine Müslüman
Türklerin ikame edilmesi; ve son olarak halkın ziraat
dışında ticaret ve sanayi alanlarına yönlendirilmesi
ve sosyal, kültürel ve ahlaki değerlerin de bu yeni ge-
lişmelerle uyum içinde değişiminin sağlanması”29.
İttihat ve Terakki Partisi’nin milli iktisat politikaları-
na Yahudi seçkinlerinin destek vermesinin temelinde,
15. ve 16. yüzyıllarda imparatorluğun iç ve dış tica-
retindeki hâkim konumlarını cemaatin 17. yüzyıl baş-
larından itibaren içine girdiği toplumsal gerileme sü-
recinde kaybetmeye başlamaları yatmaktaydı. Ünlü
tarihçi Aron Rodrigue bu durumu şöyle açıklamakta-
dır: ”Avrupa’yı yakından tanıyan İspanya sürgünü bu
Yahudiler, Osmanlı İmparatorluğu ile Batı arasında
mali ve ticari bağlantılar kurulmasında ideal birer
arabulucu olmuşlardı. Onyedinci yüzyıla gelindiğinde
İberik Yarımadası’ndan Osmanlı İmparatorluğu’na
olan bu Yahudi göçünün sona ermesi, Avrupa ile olan
ilişkilerde nispeten bir zayıflamaya yol açtı. Batı ile
olan ticaret dizginlerini ele geçiren Rum ve Ermeni
girişimciler, Yahudilerin yerini almaya başladı”30. Batı
dünyasıyla olan ticari ilişkilerdeki konumlarını kay-
betmeye başlayan Yahudilerin bu durumu, Tanzimat
sonrası Osmanlı topraklarında faaliyet göstermeye
başlayan Batılı tüccarların ticari aracılar olarak Rum
ve Ermenileri tercih etmesiyle daha da derinleşmişti.
Dolayısıyla, Rum ve Ermeni burjuvazisinin zayıflatıl-
masına yönelik uygulamalar içeren İttihatçıların milli
iktisat politikaları, Yahudilere ezeli ticari rakipleri kar-
şısında yeniden yükselme olanağı sağlamaktaydı.
Yahudilerin İttihatçı hareketi desteklemesinde
rol oynayan ülke içi koşulların yanısıra, Balkanlarda
Osmanlı’nın toprak kaybetmeye başlaması sonucu
değişen koşullar da onların bu tercihini etkileyen bir
dış faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Balkanlarda
yükselen milliyetçi akımların etnik açıdan homojen
bir nüfusu hedefleyen boyutu, bu bölgelerde yaşa-
yan Müslümanları ve Yahudileri olumsuz etkilemek-
teydi31. Osmanlı Yahudileri, Osmanlı’dan bağımsız-
lığını kazanan Balkan ülkelerindeki dindaşlarının,
bu ülkelerde yükselen yerli Hristiyan burjuvazi kar-
şısında ekonomideki hâkim konumlarını yitirmeye
başladığına şahit olmaktaydılar. Bu durum da onları,
imparatorluğu dağılmaktan kurtaracağına inandıkla-
rı İttihat Terakki’nin politikalarını desteklemeye sevk
etmekteydi32. Buna ilaveten, Balkanlardaki bu geliş-
meler, imparatorluğun Rumeli’deki son kalelerinden
biri olan Selanik’i de tehdit etmekteydi: “Selanik’in
Osmanlı yönetiminden çıkması er veya geç Yahudi-
lerin tasfiyesini beraberinde getirecekti. Oysa onlar,
Türklerin millet-i hâkime olmasına ve bunun kendi-
lerine asla unutturulmamasına rağmen, Selanik’te
kendilerini evlerinde hissediyorlardı. İspanya’dan bu-
raya geldiklerinden bu yana, başka şehirlerde yaşa-
yan dindaşlarının aksine, getto yaşamının ne anlama
geldiğini hiçbir zaman bilmemişler, başlarını hep dik
tutmuşlardı”33. Dolayısıyla, nüfusunun çoğunluğunu
oluşturdukları Selanik’in muhtemel kaybı Yahudiler
açısından büyük bir facia olacaktı. İttihatçılarla Yahu-
diler arasındaki yakınlaşmanın sebeplerinden biri ola-
rak Selanik’in oynadığı rolü, Doğan Avcıoğlu’nun şu
tespiti en kapsamlı biçimde açıklamaktadır:”Burada
hayli güçlü bir ticaret burjuvazisi yetişmişti. Selanikli
dönmeler kültür seviyeleri, yabancı dil bilmeleri, kur-
dukları basım evleri, gazeteleri, kulüpleri, özel okul-
ları ile bir ticaret burjuvası zümresi olarak iyice sivril-
mişlerdi. Dönmeler ve Museviler, Jöntürk hareketini
desteklemekteydiler. Bir rejim değişikliğinin onlara,
Rum ve Ermeni işadamlarının İstanbul’daki tekel du-
rumunu yıkmaya fırsat vereceğini ummaktaydılar”34.
Osmanlı Yahudilerinin İttihat Terakki hareketine
kitlesel olarak destek vermelerinin altında yatan bu
sebeplerin karşısında, İttihatçı seçkinlerin de Yahu-
dilerden birtakım beklentileri vardı. Dolayısıyla, iki
taraf arasındaki yakınlaşma aslında karşılıklı çıkar-
lara dayanmaktaydı. Rumların ve Ermenilerin aksi-
ne Yahudiler, İttihat Terakki’nin milli iktisat politikaları
dâhilinde oluşturmayı hedeflediği yerli burjuvazinin
bir parçası olarak görülmekteydiler. Bu durumun
sebebini Çağlar Keyder şu şekilde ifade etmektedir:
”Rum ve Ermeni azınlıklar sadece Pazar mantığı-
nın taşıyıcıları ve sonunda geleneksel yönetici sınıfı
bertaraf edecek kapitalist sistemin burjuva unsurları
olarak değil, aynı zamanda bürokrasinin geleneksel
sınıf dengelerini yeniden kurmasını engelleyen, em-
peryalizmin içerdeki destekçileri olarak görülüyor-
lardı. Bu görüş, azınlıkları Osmanlı Devleti üzerin-
deki emperyalist baskı ile özdeşleştiren bir ideolojik
perspektif çerçevesinde biçimlenmişti. Rumların ve
Ermenilerin Babıâli’yle ilişkilerinin evrimi, azınlıkla-
rın siyasi örgütleri tarafından da paylaşılmaya baş-
lanan bu bakış açısından kaynaklanıyordu. Savaş
başladığında reformcu bürokrasi, hem emperyalist
baskıdan kaçabilmek için azınlıkları nötralize etmek,
hem de dış baskıların içerdeki desteği olma tehlikesi
taşımayan yeni bir ayrıcalıklı grup bulma ihtiyacıyla
aynı anda karşılaştı. Bu tanıma uyar gözüken grup,
Müslüman Türk tüccarlardı. Musevi iş adamları da
daha az ölçüde olsa bile tarife uygundular. Belli bir
dış güçle özdeşleşmediklerinden ve ayrılıkçı bir grup
olmadıklarından milli bir program içinde yer alabilir-
lerdi. Yahudi aydın geleneğinin ve radikal burjuva
eylemciliğinin İttihatçıların örgütlenmesine ve dü-
şüncelerine katkısı olmuştu. 1908’den sonra İttihat
Terakki’nin merkezi, esas olarak bir Yahudi kenti olan
Selanik’teydi. Bu grup, İttihat Terakki’nin aradığı şart-
lara uygun bir ticaret burjuvazisiydi. Savaş dönemi
iktisat politikasının desteklediği grubun önemli bir bö-
lümünü bu ticaret burjuvazisi oluşturdu”35.
İttihat Terakki’nin milli iktisat politikalarını destek-
leyen Tekinalp’in bu konuda yapmış olduğu çalışma-
ların ilk örneklerine, 1916-17 yılları arasında İktisa-
diyat Mecmuası’sında yazmış olduğu yazılarda rast-
lanmaktadır. Bu yazılarında genel olarak Osmanlı’nın
ekonomik sorunlarına değinen Tekinalp’e göre,
ithalatın artması sonucu Osmanlı’nın ticaret açığı-
nın büyümesi, ekonomik bağımsızlığın ve kalkın-
manın önünde en büyük engeldi. Bunun yanısıra,
Osmanlı’nın verimli topraklarının ve maden kaynak-
larının yeterince kullanılmadığını belirtmekte ve dev-
letin bu kaynakları daha etkin biçimde işlemesinin
ulusal ekonomiyi canlandıracağını savunmaktaydı36.
1918 yılında Yeni Mecmua’da ele aldığı iktisat maka-
lelerinde de, Osmanlı’nın Avrupa kapitalizminin bo-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 303
yunduruğundan kurtularak kendi ulusal ekonomisini
yaratmasını ve bu ekonomik yapı içinde yükselecek
bir yerli burjuvazinin devletin desteğiyle yükselece-
ği liberal yönü daha ağır basan bir karma ekonomi
modelini sunmuştur. Tekinalp’e göre, o dönemde
Osmanlı’nın içinde bulunduğu savaş koşulları da bu
hedefe ulaşılması için elverişlidir, zira savaş döne-
minde kapitülasyonların tek taraflı kaldırılmış olması
ve İtilaf Devletleri’yle ticaretin kesilmesi yerli girişim-
cilerden oluşan bir sınıfın gelişmesini sağlayacaktı37.
Savaş döneminde zenginleşmiş olan kesimlerin bu-
lunduğuna da dikkat çeken Tekinalp, bu savaş zen-
ginlerinin elindeki birikimin ülkenin yeni girişimcilerini
destekleyecek bir iç borçlanma mekanizmasını des-
tekleyeceğini ve ülkenin kendi iç kaynakları sayesin-
de kalkınacağını öne sürüyordu. Bu açıdan ona göre,
I. Dünya Savaşı’nın başlaması inkılabın son perdesi-
ni oluşturmaktaydı38.
Milli iktisat politikalarının temelinde yatmakta olan
yerli Türk burjuvazisi yaratma fikri, İttihatçı hareketin
yönelimini giderek arttırdığı bir ideolojik boyut da içer-
mekteydi. Osmanlı aydınlarının imparatorluğu çöküş-
ten kurtarmak amacıyla gündemlerine almış oldukları
Osmanlıcılık ve İslamcılık gibi düşünce akımlarının
yerini, Osmanlı’nın tebaalarının milliyetçilik akımı etki-
sinde imparatorluktan kopuşları süreci dâhilinde yük-
selen Türkçülük akımı almaya başlıyordu39. Nitekim
bu ayrılıkçı hareketler karşısında Osmanlılık kavramı-
nın birleştirici bir unsur olarak artık işlemediğini gören
İttihatçılar, devletin kurtarılabilmesi için Türkçülüğe
yönelmek zorunda kalmışlardır40. 1912’deki Balkan
Savaşları yenilgisinin ardından, Türkçülük İttihatçıla-
rın resmi ideolojisi haline gelmiştir41.
Tekinalp, yükselen Türkçülük ideolojisinden et-
kilenen bir aydın olarak bu noktada gene karşımıza
çıkmaktadır. Ziya Gökalp ve Yusuf Akçura’nın pan-
Türkçü söylemlerinden etkilenen Tekinalp, ırken
Türk olmamasına rağmen, Pan-Türkçülük ideolojisi-
ni desteklemekteydi. Ona göre, Turan Birliğini ger-
çekleştirmek yolunda izlenebilecek asgari ve azami
olmak üzere iki plan mevcuttu. Bunlardan birincisi-
ne göre İstanbul’dan Baykal Gölü’ne ve Kazan’dan
Moğolistan’a kadar olan bölgeyi içeren küçük Tu-
ran kurulabilirdi. Küçük Turan üzerinden kurulacak
olan Büyük Turan ise, Japonya sınırından İskandi-
navya Dağları’na ve Kuzey Kutup Okyanusu’ndan
Tibet Platosu’na kadar olan bölgeyi içermekteydi42.
Tekinalp’in bu görüşlerinin samimiyeti konusunda
kendisinin biyografilerini yazmış olan Landau ve
Behmoaras şüpheci yaklaşmaktadırlar. Landau’ya
göre Tekinalp, büyük saygı duyduğu Ziya Gökalp’in
etkisinde kalarak ve de dönemin modasına uyarak
pan-Türkçü görüşlere yönelmiştir43. Behmoaras
ise, Landau’nun bu görüşüne katılmakla birlikte,
Tekinalp’in Selanik’te yaşadığı dönemde kendisine
siyasi bir kimlik aradığını ve bu yüzden Türkçülük de
304 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
dâhil olmak üzere birbirinden farklı ideolojilere dönem
dönem ilgi duymuş olduğunu ifade etmektedir44. Her
halükarda, Türkçülük, Türkleşme ve ulusal burjuvazi
oluşturulması hususlarında kendisini bir Türk olarak
görerek hareket etmesi ve cemaatinin üyelerini de
kendisi gibi hareket etmeye davet etmesi itibariyle
Tekinalp, ilgi çekici bir konum teşkil etmekte ve konu-
muz açısından önem kazanmaktadır.
Osmanlı’nın son dönemlerinde bahsi geçen siya-
si ve sosyal koşullar dahilinde entelektüel faaliyetleri-
ni sürdüren Tekinalp, Cumhuriyet’in ilanının ardından
değişen siyasi konjonktür dahilinde kendisine yeni bir
misyon edinmiş ve bu hususta çalışmalarını sürdür-
müştür. Söz konusu misyon ise, yeni ulus-devletin
şemsiyesi altında Türk Yahudi cemaatini Türk ulusal
kimliğine entegrasyonları hususunda yönlendirmek
ve yeni dönemde Yahudi cemaati ile kamuoyu ve
devletin siyasi seçkinleri arasında yatıştırıcı ve uz-
laştırıcı bir aracı entelektüel konumunu üstlenmektir.
Cumhuriyet Dönemi ve Tekinalp
29 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyet’in ilan edilme-
si, Osmanlı’nın sona erip Türkiye Cumhuriyeti’nin ku-
rulmasını, bir başka deyişle imparatorluktan Türk ulus
devletine geçişi simgelemekteydi. Devletin seçkinle-
rince bütün modern ulus devletlerde olduğu gibi ulus
olabilmenin temel şartı olarak devletin resmi dilinin,
yani Türkçenin tüm vatandaşlarca konuşulabilmesi
arzulanmaktaydı. Ancak, Osmanlı’nın çoklu etnik ya-
pısını miras almış olan Türkiye Cumhuriyeti’nde Türk
soylu olmayan vatandaşlar, özellikle de yüzyıllarca
kendi içine kapanık bir konumda yaşamış olan Ya-
hudiler arasında Türkçenin hakim dil olması hususu
pek çok sorun arz etmekteydi.
26 Nisan 1927 tarihinde dönemin Başbaka-
nı İsmet İnönü’nün Türk Ocağı Yıllık Kurultayı’nda
Türkiye’deki her vatandaşın Türkçe konuşması ge-
rektiğini belirten bir konuşma yapmasının ardından,
Dar-ül-fünun Hukuk Fakültesi Talebe Cemiyeti’nin
13 Ocak 1928 tarihinde düzenlenen yıllık kongresin-
de, tarihe ‘Vatandaş Türkçe Konuş’ sloganıyla mal
olacak olan bir kampanyanın başlatılmasına karar
verilmişti. Bu kampanya dahilinde cemiyetin üyele-
ri azınlık ve yabancı dillerde konuşan vatandaşları
uyarmaya; tiyatrolar, restoranlar, oteller, vapurlar gibi
kamusal alanlarda herkesi Türkçe konuşmaya davet
eden posterler asmaya başlamıştı45. Kampanya sa-
dece azınlıklara ve yabancılara yönelik değildi. Özel-
likle Balkanlardan gelen ve anadili Türkçe olmayan
Boşnaklar gibi Müslüman göçmenleri de Türkçe ko-
nuşmaya sevk etmeyi amaçlıyordu46. Kampanyanın
arkasındaki asıl güç olduğu iddia edilen Türk Ocakla-
rının o dönemdeki Türkleştirme politikası da bu yön-
deydi. Türk Ocakları, Türkleştirme programlarını üç
kategoriye ayırmışlardı: gayrimüslim azınlıklar, Bal-
kan ve Kafkas göçmenleri ve Araplar ve Kürtler gibi
yerleşik Müslümanlar47. Bazı araştırmacılara göre
kampanyanın öncelikli hedefi Türkçeye hâkimiyet hu-
susunda en zayıf grup olarak görülen Yahudilerdi48.
Kampanya süresince Darülfünun’lu gençlerin vatan-
daşlara Türkçe konuşmaları doğrultusunda yaptıkları
ikazlar sonucu tansiyonun yükseldiği ve kavgalara
dönüştüğü olaylar da meydana gelmiştir49.
Vatandaş Türkçe Konuş kampanyası, yeni ulus-
devletin resmi ulusçuluk anlayışını simgelemesi açı-
sından da önemli bir olay olarak karşımıza çıkmak-
tadır. Yeni devletin kurucu seçkinleri, ortak kültüre
ve ortak bir ülküye sahip bir ulus yaratmayı hedefle-
mekteydiler ve farklı dini ve etnik unsurların bir arada
yaşadığı bir ortamda sözkonusu ortak kültürü oluştu-
rabilecek en önde gelen unsur dildi50.
Kampanya karşısında Tekinalp ve Avram Galanti
gibi Yahudi aydınları devreye girerek toplumu yatıştı-
rıcı ve kendi cemaatlerinin bireylerini yönlendirici bir
takım girişimlerde bulunmuşlardır. Vatandaş Türkçe
Konuş başlıklı bir kitap yazan Galanti, bu kitabında
Yahudilerin neden Türkçeye tam hâkim olmadıkları-
nın cevaplarını sunmuştur. Tekinalp ise, 1928 yılında
yayımlamış olduğu Türkleştirme51 adlı kitabında hem
Türkiye Yahudilerine Türkleşmenin yollarını göster-
mekte, hem de resmi makamlar ve toplum nezdinde
Yahudilerin Türkleşebilmesinin imkânsız olmadığını
sergilemeyi amaçlamaktaydı. Bu açıdan, sadece ce-
maat sözcüsü bir aracı değil, aynı zamanda bir üyesi
olduğu cemaatini de yönlendirici bir aydın rolü üst-
lenmekteydi. Tekinalp, yeni ulus devlette cemaatinin
Türkleşme konusunda yaşadığı sıkıntıların bilincinde
olarak, yol gösterici ve uzlaştırıcı bir aydın rolü üs-
lemiştir. Türkleştirme çalışması bu rolün en belirgin
kanıtlarından birini teşkil etmektedir. Tekinalp’in bu
çalışmasının temel çıkış noktası, Ziya Gökalp’ten al-
mış olduğu “Kendini Türk olarak ifade eden herkes
Türk’tür”52 düsturu olmuştur. Gökalp gibi Tekinalp
de, Türk olmanın ırk, millet ve din gibi unsurlardan
ziyade Türklüğü kabul etmek ve kendini Türklük bi-
linciyle ifade ederek toplum içindeki yerini almakla
mümkün olacağı esasını benimsemiştir. Tekinalp’in
kitabında vurgulamış olduğu ikinci bir önemli nokta
da, Türkiye’deki azınlıkların Türkleştirilmesinin Türk
toplumunu güçlendirmede ve Türk kültür ve bilinci-
ni korumada hayati bir işlevi olduğudur. Ona göre,
Türkleşmeyi kabul eden her vatandaş, bu yolla hem
devletin, hem ulusun gücünü arttırmış olacaktı53.
Tekinalp bu eserinde Türkiye’deki gayrimüslim
azınlıkların Türkleştirilmesi konusunda, Türkleştiril-
mesi zor olan ve kolay olan azınlıklar ayrımına gitmiş
ve bu doğrultuda kötü mazi kavramına yer vermiştir.
Buna göre, Türkiye’deki bazı azınlıkların Türkleş-
mesinin kolaylık derecesi bu azınlıkların Osmanlı
döneminde Müslüman Türk çoğunlukla olan tarihi
beraberliklerinde yaşanmış olan iyi ve kötü olayla-
rın yoğunluğuna göre değişiklik arz etmekteydi. Bu
doğrultuda Tekinalp, Osmanlı’nın son dönemlerinde
Osmanlı’ya karşı ayaklanmış olan ve Birinci Dünya
Savaşı ve sonrasında işgalci kuvvetleri desteklerken
bir yandan da Müslüman Türk halka karşı saldırılarda
bulunan Rum ve Ermeni azınlıkların, yaşanmış olan
bu kötü mazi sebebiyle Türkleşmelerinin zor olduğu
tespitinde bulunmuştur. Tekinalp’e göre Rum ve Er-
meni emsallerinin aksine Türkiye Yahudilerinin Türk-
leştirilmesi oldukça kolay biçimde gerçekleştirilmeye
müsait bir karakter arz etmekte olup, bunun birinci
sebebi olarak Tekinalp, Türkiye Yahudilerinin Türkler-
le hiçbir kötü mazisinin bulunmadığını öne sürmüş
ve Hristiyan Avrupa karşısında Müslümanların ve Ya-
hudilerin kader ortaklığına değinerek Yahudi ve Türk
toplumları arasındaki dini yakınlığı referans göster-
miştir. Türkiye Yahudilerinin Türkleşmelerini kolay-
laştırıcı ikinci bir sebep olarak da Tekinalp, Türkiye
Yahudilerinin büyük çoğunluğunun Sefaradlardan54
oluşması ve Sefarad Yahudilerinin yaşadıkları ülke-
lerin kültürüne ve birliğine intibak hususunda çok ye-
tenekli olmalarını öne sürmüştür. Tekinalp’in belirtmiş
olduğu bu tespitler, Türkiye Yahudilerinin Türkleşme-
sinin önünde hiçbir engel olmadığını ve bu sürecin
çok kolay başarıya ulaşabileceğini ispat etmeye yö-
neliktir55. Ayrıca, Tekinalp’in kötü ve iyi mazili azınlık-
lar vurgusu, Yahudi aydın geleneğinde kullanılacak
olan bir başka temaya da işaret etmektedir. Osmanlı
döneminde Rum ve Ermenilerin aksine Yahudilerin
sadık unsur olduğu teması, bu çalışmanın ilerleyen
bölümlerinde ele alacağımız Yahudi aydınlarının ikin-
ci kuşağının çalışmalarında kendisini yoğun biçimde
hissettirecektir.
Yapmış olduğu bu tespit ve önermelerin ötesin-
de, Tekinalp’in Türkleştirme kitabının Yahudi cema-
ati içinde asıl büyük yankı uyandırmasına kitabında
belirtmiş olduğu ve ‘Evamir-i Aşere’ olarak da bilinen
‘On Emir’ neden olmuştur. Tekinalp, Türkiye Yahudi-
lerinin Türkleşme sürecini başarıyla tamamlayabil-
meleri için Yahudileri, belirtmiş olduğu on maddeye
uymaya ve bu maddeleri uygulatmaya davet etmiş
olup söz konusu on madde şunlardan oluşmaktadır:
1) İsimlerini Türkleştir 2) Türkçe konuş 3) Havra-
larda duaların hiç olmazsa bir kısmını Türkçe
oku 4) Mekteplerini Türkleştir 5) Çocuklarını memleket
mekteplerine gönder 6) Memleket işlerine karış 7)
Türklerle düşüp kalk 8) Cemaat ruhunu kökünden
sök 9) Milli iktisat sahasında vazife-i mahsu-
sanı yap 10) Hakkını bil 56.
Birinci maddeyle Tekinalp, Türk olmak için Türk
ismi taşımanın şart olduğunu belirtmiş ve diğer din-
daşlarını da kendisi gibi isimlerini Türkçeleriyle de-
ğiştirmeye ve çocuklarına Türkçe isimler vermeye
davet etmiştir. Bu maddeyi takiben Yahudileri umumi
yerlerde Türkçe konuşmaya davet eden Tekinalp,
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 305
cemaat okullarının müfredat açısından Türk okulla-
rıyla aynı niteliğe kavuşturulmasını önermiş ve Batı
ülkelerindeki Yahudilerin çocuklarını cemaat okulla-
rına değil genel devlet okullarına gönderdiği örneğini
vermiştir. Memleket işlerine karış maddesinde, siyasi
ve sosyal alanda bir azınlık cemaati bireyi psikoloji-
siyle geri planda kalmak yerine bir Türkiye vatandaşı
olarak bu alanlarda cereyan eden süreçlere entegre
olmayı teklif eden Tekinalp, bu entegrasyon dahilinde
cemaat içine kapalı kalmak yerine dış topluma açıla-
rak Türklerle yakın münasebetler kurulmasını ve ce-
maat üyesi bilinciyle değil Türklük bilinciyle hareket
edilmesini önermiştir. Milli İktisat sahasında vazifeni
yap maddesiyle ticarete yatkın bir cemaat olan Ya-
hudilerin bu alanda ulusal kalkınmaya katkıda bu-
lunma bilinciyle hareket etmelerini belirten Tekinalp,
son maddede Yahudilerin yasalar karşısında diğer
vatandaşlarla eşit olan Türk vatandaşları oldukları
bilinciyle hareket ederek Türk vatandaşlığının kendi-
lerine tanımış olduğu hak ve sorumlulukların bilincin-
de vatandaşlar olarak davranmaları gerektiğini be-
lirtmiştir57. Bütün maddeler bir arada ele alındığında,
Tekinalp’in Yahudilere sadece dil yoluyla sosyal ve
kültürel anlamda değil, aynı zamanda hukuki, siyasi
ve iktisadi açıdan da Türkleşmeyi önermekte oldu-
ğunu görmekteyiz. Buna ilaveten Tekinalp’in, Yahudi
şeriatının temelini oluşturan Musa’nın On Emri’ne
gönderme yapmak suretiyle, cemaatine yaptığı Türk-
leşme çağrısını daha etkili kılmaya çalıştığı da görül-
mektedir.
Türkleştirme kitabının Yahudi cemaati üzerinde
büyük etkisi olmuştur. Cemaat içindeki genç kuşağın
büyük bölümü Tekinalp’in önerilerini desteklerken,
dindar Yahudiler duaların Türkçe okunması husu-
sunda kendisini eleştirmişlerdir. Dönemin Türkiye
Yahudileri Hahambaşısı Moşe Becerano yaptığı
açıklamada Tevrat’ın İbranice’den başka bir dilde
okunmaması gerektiğini, okunsa bile bazı metinle-
rin tercümesi imkânsız olduğundan ibadeti aksatıcı
sorunlara yol açacağını belirtmiştir58. Bu ve benzeri
tepkiler karşısında Tekinalp şu açıklamayı yapmak
zorunda kalmıştır:
“Evamir-i Aşere’min üçüncü maddesi yanlış an-
laşılmıştır. Ben, dualarını kısmen Türkçe oku demiş-
tim. Zira Tevrat ve Eski Ahit’ten alınan dualar sadece
İbrani dilinde okunmalıdır. Bunu elbette biliyorum.
Fakat Pesah’ta59 ve daha başka bayramlarda söyle-
nen ilahiler vardır ki bunlar diğer ülkelerde o ülkenin
dilinde okunur. Biz ise, bunları İspanyolca söyleriz.
Benim teklifim şudur ki; bu ilahiler İspanyolca yerine
Türkçe okunsun”60.
Tekinalp’in yaptığı çalışmalardaki tek amacı Ya-
hudilere Türkleşmenin yollarını göstermek değil,
aynı zamanda Müslüman Türk çoğunluk ve resmi
makamlar nezdinde Yahudilerin Türkleşmesi uğruna
306 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
cemaat içinden çıkan bir aydın olarak üstlendiği rolü
de vurgulamaktır. Böylelikle, Yahudilere Türkleşme-
leri konusunda baskı yapanları veya onların Türkle-
şemeyeceğini düşünenleri, cemaat içinde kendisi
gibi Türkleşme yanlısı önderler olduğunu göstermek
suretiyle yatıştırmayı da amaçlamaktadır. Bu sayede
de cemaatinin tepkilere maruz kalmadan Türkiye’deki
varlığını devam ettirmesini sağlamayı ümit etmiştir.
Türkleştirme kitabının ardından Tekinalp, yeni gi-
rişimlerle de Türkiye Yahudilerinin Türkleşmesi süre-
cine katkıda bulunmaya devam etmiştir. 10 Mart 1928
tarihinde hukukçu Nissim Mazliyah ve Dr. Samuel
Abrevaya gibi aydınlarla beraber Milli Hars Birliği’ni
kurmuştur. Birliğin amacının Türk dilinin yaygınlaştı-
rılması olduğunu belirten Tekinalp, kendisiyle yapılan
bir söyleşide mizah basınına çağrıda bulunarak kötü
şiveyle konuşan Yahudilerle ilgili karikatür ve fıkrala-
ra yer vermemelerini rica etmiştir. Tekinalp’e göre bu
tip yayınlar, Yahudilerin şivelerinden utanmasına ve
Türkçe konuşmaktan çekinmesine yol açmak suretiy-
le Yahudilerin Türkleşmesine olumsuz etki yapmak-
taydı61. Dolayısıyla Tekinalp, Yahudilerin Türkleşmesi
için gerekli çabaların kendisi gibi aydınlarca gösteril-
diğini, Yahudi toplumunun da buna istekli olduğunu,
ancak kamuoyunun anlayışlı ve sabırlı olmasını is-
temekteydi.
Galanti ve Tekinalp’in Yahudilerin Türkleşmesi
sürecinde yükselen toplumsal gerilimi yumuşatmak
amacıyla ortaya koydukları çalışmaları takip eden
dönemde Türk ulus inşa sürecinde önemli bir dö-
nüm noktası yaşanmaktaydı. Osmanlı mirası üzeri-
ne kurulu olan genç Cumhuriyet’in siyasi seçkinleri,
Osmanlı’nın millet sisteminden ulus devlete geçiş sü-
recinde henüz çözülememiş bir soruna yanıt bulmaya
çalışıyorlardı. Bu sorun esasen, yeni Cumhuriyet’le
birlikte oluşturulmaya çalışılan Türk kimliğinin açık-
lığa kavuşturulması, ya da başka bir deyişle “Türk
Kimdir?” sorusunun cevabıydı. 1924 Anayasası ile
vatandaşlık esasına dayalı bir Türk ulusçuluğu an-
layışı getirilmiş ve Türkiye toprakları üzerinde yaşa-
yan herkes Türk kabul edilmişti. Nitekim Atatürk’ün
yazmış olduğu ve 1928 yılından itibaren okullarda
okutulacak olan Yurttaşlık Bilgileri kitabında Türk
ulusunu oluşturan temel unsurlar şu biçimde ifade
edilmişti: siyasal varlıkta birlik, dil birliği, yurt birliği,
soy ve köken birliği, tarihsel yakınlık ve ahlak yakın-
lığı62. Söz konusu unsurlar içinde geçen soy ve kö-
ken birliği kavramı, Müslüman olmakla birlikte Türk
soylu olmayan vatandaşları ve gayrimüslimleri Türk
ulusunun kapsamı dışında tutar nitelikteydi. Ancak
Atatürk, aynı kitapta bu duruma şu ifadelerle açıklık
getirmiştir: “Bugünkü Türk ulusunun siyasal ve top-
lumsal birliği içinde kendilerine Kürtlük, Çerkezlik,
Lazlık ya da Boşnaklık düşüncesi aşılanmak isten-
miş vatandaşlarımız vardır... Ulusun bu bireyleri de
genel Türk toplumu gibi aynı ortak geçmişe, tarihe,
ahlak anlayışına ve hukuka sahip bulunuyorlar... Bu- hâkim olması, 1948 yılına kadar basılmış olan bazı
gün içimizde bulunan Hristiyan, Musevi yurttaşlar, banknotlarda kullanılan bozkurt resimleri, Halkevle-
yazgılarını ve geleceklerini Türk ulusallığına kendi rinin ırk ve antropoloji konusundaki çeşitli yayınları
vicdanlarından gelen istekleriyle bağlandıktan sonra gibi örneklerle söz konusu etnik vurgu toplum içinde
kendilerine yan gözle yabancı diye bakılması, uygar geniş ölçüde hissedilmeye başlamıştır69.
Türk ulusunun soylu ahlakından beklenebilir mi?”63.
Türk kimliğine yapılan vurgulardaki sözkonusu
Böylelikle Atatürk, devletin ulus anlayışının Türk soy-
etnik içerikli yönelim karşısında Yahudi aydınlarının
lu olmayan Müslüman vatandaşları ortak geçmiş ve
tek bir seçeneği vardı. Zira, ırken Türk olmadıkları
ahlak; gayrimüslim vatandaşları da kader ve gelecek
için kendi cemaatlerinin yükselişte olan yeni ulusçu-
birliği unsurları aracılığıyla kapsadığını belirtmiştir.
luk anlayışı dâhilinde toplumsal kabul görebilmesinin
Böylelikle, Türk ulusal kimliğine, ülkede yaşayan tüm
tek yolu dil ve kültür yoluyla Türkleşmeyi sağlamak-
vatandaşları kapsayacak ve bir ortak noktada birleş-
tan geçmekteydi. Bir yandan da, Türk ulusçuluğu
tirecek bir nitelik kazandırılmıştı. Ancak, Osmanlı’dan
içinde yükselen etnik anlayışın yol açabileceği ve
devralınan bir kimlik mirası olarak İslam, ülkedeki
Yahudilerin Türkleşmesi sürecini olumsuz etkileye-
Müslüman çoğunluk açısından Türklük kavramıyla
bilecek muhtemel toplumsal tepkileri, yürüttükleri
eş anlamlı olarak kullanılmaktaydı. Bu durum da Ke-
girişimler aracılığıyla engellemeyi amaçlıyorlardı.
malist ulusçuluk ve laiklik anlayışıylarıyla örtüşme-
Söz konusu girişimlerden birisi de Tekinalp, Hanri
mekte ve devletin siyasi seçkinlerini yeni bir ulusal
Soriano ve Marsel Franko tarafından 1934 yılında
kimlik arayışına itmekteydi64.
İstanbul’da kurulan Türk Kültür Birliği adlı dernektir70.
Bu doğrultuda Türk kimliğindeki İslam unsurunun Birliğin yirmi maddelik icraat programında genel ola-
etkisini azaltmak ve onun yerine bir başka birleşti- rak Yahudiler arasında Türkçenin yaygınlaştırılması,
rici öğe bulmak amacıyla devlet nezdinde birtakım bu hususta konferanslar düzenlenmesi ve isimlerin
girişimlerde bulunulmuştur. 28 Nisan 1930 tarihin- Türkçeleştirilmesi gibi amaçlar belirtilmiştir71.
de Türk Ocakları bünyesinde Atatürk’ün teşvikiyle
Türk Kültür Birliği’nin kuruluşunun ardından Te-
kurulan Türk Ocakları Türk Tarihi Tetkik Heyeti, pek
kinalp 1936 yılında Kemalizm adlı kitabını yayım-
çok tarihçinin bir araya gelmesiyle yeni Türk tarihinin
lamıştır. Genel olarak Kemalist ideoloji üzerine çö-
yazımı çalışmalarına başlamış ve bu çalışmaların ilk
zümlemeler yapan ve Kemalizm’i öven bu kitapta,
ürünü olarak Türk Tarihinin Ana Hatları adlı kitap ha-
Yahudilerin Türkleşmesi sorununa da değinmiş olan
zırlanmıştır65. 1931’de Türk Ocaklarının kapanması
Tekinalp, Yahudilerin ve diğer azınlıkların tam anla-
üzerine Türk Tarih Tetkik Cemiyeti adını alan heyet,
mıyla Türkleşebilmeleri için bir veya iki nesil daha
Atatürk’ün emriyle sadece tarih değil, dil konusunda
geçmesi gerektiğini belirterek, toplumu ve devleti
da çalışmalar yapmak üzere bir komite kurmakla da
sabırlı olmaya davet eden çağrısını yenilemiştir72. 1
görevlendirilmişti. Böylelikle, tarih ve dil çalışmaları-
Ağustos 1939 tarihinden itibaren gazeteci Albert Ko-
nın sentezi yapılması suretiyle Türk ulusal kimliğinin
hen tarafından yayınlanmaya başlayan La Boz de
ana hatları geliştirilecekti66.
Türkiye (Türkiye’nin Sesi) gazetesinde yayımladığı
Bu doğrultuda yapılan çalışmalar sonucu hazır- yazılarında da Yahudilere umumi yerlerde Türkçe
lanan Türk Tarih Tezi’nin anahatları şu önermeler- konuşmaları ve Türkçe konuşmanın Türk toplumuna
den oluşmaktaydı: Türkler Orta Asya kökenli bir ırk aidiyet ve sadakatin en güzel kanıtı olduğu telkinle-
olup aynı coğrafyadan göç ederek yayılmış olan rinde bulunmaya devam etmiştir73.
Hint-Avrupa ırkına mensup milletlerin atasıydı. Buna
Tekinalp, söz konusu faaliyetlerinin yanısıra
ilaveten Türkler, Mısır, Sümer ve Elam gibi eski
1950 ve 1954 genel seçimlerinde Cumhuriyet Halk
medeniyetlerin de kurucuları olmuş ve göç ettikleri
Partisi’nden milletvekili adayı olmuş, ancak seçile-
tüm bölgelerde yüksek bir medeniyet yaratmışlar-
memiştir74. 1955 yılında Fransa’nın Nice kentine yer-
dı. Ayrıca, Anadolu’nun Hititlerden itibaren tüm eski
leşen Tekinalp, 1961 yılında burada vefat etmiştir75.
medeniyetleri de Türk soyluydu, dolayısıyla Türkler
İmparatorluktan ulus devlete geçiş sürecinin aktif bir
Anadolu’nun en eski sakinleriydi. Türk kimliğine et-
şahsiyeti olan ve geride kitap ve makalelerden olu-
nik bir temel kazandıran bu tezin, Birinci Türk Tarih
şan pek çok yazılı çalışma bırakan Munis Tekinalp,
Kongresi’nde kabul edilmesinin ardından milli eğitim
Türkçü ve Türkleşme yandaşı bir entelektüel olarak
müfredatında hazırlanan tarih kitapları bu tezin esas-
tarih sahnesindeki yerini almıştır.
ları doğrultusunda hazırlanmış ve yeni kuşakların
______________________________________________
bu kimlik bilinciyle yetişmesi amaçlanmıştır67. Başka * Dr., Marmara Üniversitesi
bir deyişle, Osmanlı’dan miras kalan ve dinsel yönü 1 Gad Freudenhtal, “Rabbi David Franckel, Moses Men-
ağır basan bir kimlik anlayışı, Osmanlı döneminden delssohn and the Beginning of the Berlin Haskalah:
önceki Türk uygarlığının etnik vurgusu aracılığıyla Reattributing a Patriotic Sermon”. European Journal of
ortadan kaldırılmaya çalışılmıştır68. Okul müfredatla- Jewish Studies, sayı 1, 2007, ss:4-8
2 Kan iftiraları, ilk defa ortaçağ Avrupasında ortaya çık-
rında Türk Tarih Tezi’yle uyumlu tarih anlatımlarının

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 307

 mış bir tarihi olgudur. Hristiyan topluluklarca Yahudilere Yayınları, İstanbul, 1995, ss:93-94
yönelik bir suçlama olan kan iftiralarının temelinde, Ya- 36 Landau, ss:64-67
hudilerin Hamursuz Bayramı öncesinde hazırladıkları 37 Dumont ve Georgeon, ss:112-113
ekmeğin hamuruna kaçırdıkları bir Hristiyan çocuğunun 38 Çavdar, s:167
kanını karıştırdıkları iddiası yatmaktadır. 39 Dumont ve Georgeon, s:32
3 Aron Rodrigue, Türkiye Yahudilerinin Batılılaşması: 40 Keyder, s:87
Alliance Okulları 1860-1925. Ayraç Yayınları, Ankara, 41 Bora İşyar, “The Origins of Turkish Republican Citizens-
1997, ss:2-3 hip: The Birth of Race”. Nations and Nationalism, sayı
4 Rodrigues.16 11, 2005, s:348
5 Stanford J. Shaw, Osmanlı İmparatorluğunda ve Türki- 42 Landau, ss.51-52
ye Cumhuriyetinde Yahudiler, Kapı Yayınevi, İstanbul, 43 Landau, s.49
s.255 44 Liz Behmoaras ile yapılan görüşme, İstanbul, 14 Hazi-
6 Rodrigue, ss:8-9 ran 2007
7 Esther Benbassa ve Aron Rodrigue, Türkiye ve Bal- 45 Çağaptay, s:26
kan Yahudileri Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003, 46 Sanem Aslan, “Citizen Speak Turkish: A Nation in the
s.211 Making”, Nationalism and Ethnic Politics, sayı 13, 2007,
8 Ali Arslan, Avrupa’dan Türkiye’ye İkinci Yahudi Göçü, s:253
Truva Yayınları, İstanbul, s.45 47 François Georgeon, Osmanlı-Türk Modernleşme-
9 Naim Güleryüz, Türkiye Yahudileri Tarihi I, Gözlem Ga- si (1900-1930), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2006,
zetecilik Basın ve Yayın, İstanbul, s.210 ss:57-58
10 Emre Polat, Osmanlı’nın İlk Yahudi Sosyalisti Avram 48 Çağaptay, s:26
Benaroya ve Faaliyetleri, Truva Yayınları, İstanbul, 49 Rıfat N. Bali, Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri:
2004, s.113 Bir Türkleştirme Serüveni 1923-1945, İletişim Yayınları,
11 Benbassa ve Rodrigue, s.214 İstanbul, 1999, ss:136-138
12 Yalçın Küçük, Aydın Üzerine Tezler III. ,Tekin Yayınevi, 50 Bozkurt Güvenç, “Cumhuriyet ve Kimlik: Konu, Sorun,
İstanbul, 1998, ss:235-251 Kapsam ve Bağlam”. Artun Ünsal (Ed.), 75 Yılda Teba-
13 Emre Polat, Osmanlı’nın İlk Yahudi Sosyalisti Avram adan Yurttaşa Doğru içinde, Tarih Vakfı Yayınları, İstan-
Benaroya ve Faaliyetleri, Truva Yayınları, İstanbul, bul, 1998, s.21
2004, s.106 51 1928 yılında yayınlanmış olan itap eski alfabeyle yazıl-
14 Çetin Yetkin, Türkiye’nin Devlet Yaşamında Yahudiler mış olduğu ve yeni alfabeli çevirisi mevcut bulunmadığı
, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul, için bu kitaba dair aktarımlarda ikincil kaynaklardan fay-
1996, s.150 dalanılmıştır.
15 Yetkin, s.150 52 Landau, s.282
16 Fethi Tevetoğlu, Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faa- 53 Landau, ss.39-40
liyetler, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1967, ss:14-15 54 İspanya ve Portekiz kökenli Yahudilere verilen genel
17 Yetkin, s.103 isim. Osmanlı ve Türkiye Yahudilerinin büyük çoğunlu-
18 Liz Behmoaras, Bir Kimlik Arayışının Hikâyesi. , Remzi ğunu bu grup teşkil etmektedir.
Kitabevi, İstanbul, 2005, ss:38-39 55 Landau, ss.286-289
19 Behmoaras, s:27 56 Behmoaras, s.174
20 Behmoaras, s:28 57 Landau, ss.290-292
21 Yahudi mahalle mektebi 58 Behmoaras, s:174
22 Behmoaras, s.29 59 Bir Musevi dini bayramı
23 Liz Behmoaras, Kimsin Jak Samanon?, Sel Yayıncılık, 60 Behmoaras, s:176
İstanbul, 1997, ss.146-153 61 Bali, s:152
24 Jacob M. Landau: Tekinalp Bir Türk Yurtseveri. , İletişim 62 Afet İnan, Atatürk’ün Yazdığı Yurttaşlık Bilgileri, Cum-
Yayınları, İstanbul, 1996, s.17 huriyet Kitapları, İstanbul, 1997, s.21
25 Ayrıntılı bilgi için bakınız Behmoaras, Bir Kimlik Arayışı- 63 İnan, ss.23-24
nın Hikâyesi 64 Günay Göksu Özdoğan, Turan’dan Bozkurta: Tek Parti
26 Şerif Mardin, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İktisadi Döneminde Türkçülük (1931-1946), İletişim Yayınları,
Düşüncenin Gelişmesi (1838-1918)”, Tanzimat’tan İstanbul, 2001, ss:81-83
Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, cilt III, İletişim Ya- 65 Soner Çağaptay, “Race, Assimilation and Kemalism:
yınları, İstanbul, 1985, s.626 Turkish Nationalism and the Minorities in the 1930s”.
27 Paul Dumont ve François Georgeon, Bir İmparatorlu- Middle Eastern Studies, sayı 40, Mayıs 2004, s:87
ğun Ölümü 1908-1923, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 66 Çağaptay, Islam, Secularism and Nationalism in Mo-
1997, s:76 dern Turkey, s:50
28 Tevfik Çavdar, Türkiye’de Liberalizm, İmge Kitabevi, 67 Özdoğan, ss:84-85
Ankara, 1992, ss:141-142 68 Küçük, s:87
29 Çağatay Okutan, Tek Parti Döneminde Azınlık Politika- 69 Günay Göksu Özdoğan, “Türk Ulusçuluğunda Irkçı Te-
ları, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2009, s:203 malar: 1930 ve 40’ların Türkçü Akımı”. Toplumsal Tarih,
30 Rodrigue, ss:41-42 sayı 29, Mayıs 1996, s.24
31 Soner Çağaptay, Islam, Secularism and Nationalism in 70 Landau, s:20
Modern Turkey. Routledge, London, 2006, s:5 71 Bali, s:304
32 Suavi Aydın, “Yahudiler ve Türk Milliyetçiliği”. Tarih ve 72 Tekin Alp, Kemalizm Cumhuriyet Gazete ve Matbaası,
Toplum, sayı 89, Mayıs 1991, s:44 İstanbul, 1936, s:323
33 Behmoaras, s:18 73 Bali, ss:380-382
34 Doğan Avcıoğlu, Türkiye’nin Düzeni I, Bilgi Yayınevi, 74 Rıfat N. Bali, Devletin Yahudileri ve Öteki Yahudi, İleti-
Ankara, 1969, s:167 şim Yayınları, İstanbul, 2004, s.9
35 Çağlar Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar. , İletişim 75 Landau, s.22

308 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

 KEMAL TAHİR’İN ANLATIMIYLA
TAŞRADAN 20. ASRIN İLK ÇEYREĞİNE
BAKIŞ
MUSTAFA BALCI*
T
ürk edebiyatının velut ve
çok tartışılan yazarların-
dan biri olan Kemal Tahir’in
doğum tarihi birçok kaynakta farklı
yazılmaktadır. Ölümünden uzun bir
zaman sonra yayımlanan notların-
da da bu tutarsızlık devam etmek-
tedir. Notları yayıma hazırlayan
Cengiz Yazoğlu bu karmaşayı gi-
dermek amacıyla yayımlanan not-
ların birinci cildinde Kemal Tahir’in
nüfus bilgilerini verir; ancak K.
Tahir’in nüfus cüzdanında iki tarih
vardır: 4 Rebiyülahir 1328 ve 13 Mart 1326. Cengiz
Yazoğlu bu iki tarihi yorumlarken 1326’nın yanlışlık-
la yazıldığını söyler ve yazarımızın doğum tarihini 4
Rebiyülahir 1328’i esas alarak miladî 15 Nisan 1910
olduğunu söyler (TAHİR 1989: 5).
Öte yandan notların bir diğer cildinde “Notların-
dan 1933’e Kadar Kemal Tahir’in Özgeçmişi” başlığı
altında bir ek verilmiştir. Buradaki bilgide ise “908
Doğdu. 914 mahalle mektebine gitti. 6 yaşında” şek-
linde bir bilgi vardır. Cengiz Yazoğlu bu durumu “Bu
farklılık karşımıza yeni bir araştırma konusu çıkar-
maktadır” şeklinde yorumlar (TAHİR 1990: 7).
Kemal Tahir’in genellikle tarihî roman yazdığı
hakkında bir kabul vardır. Halbuki onun romanla-
rı arasında kendisinden yaklaşık 500 sene önceki
bir dönemi anlattığından sadece
Devlet Ana tarihîdir. Onun tarihî
romancı olarak bilinmesinin bir
sebebi yaşadığı dönemin sanat ve
düşünce gündemini tarihî görüşle-
riyle yönlendiren bir yazar olması,
bir başka sebebi de günümüz oku-
ru için onun romanlarında işlenen
konuların, hadiselerde geçen şah-
siyetlerin, yaşanan mekânın tarih
kitaplarında da anılıyor olmasın-
dandır.
Doğum tarihi, kendi notlarında
zikrettiği 1326 yılı olarak alındığında Kemal Tahir 2.
Meşrutiyet’le yaşıt demektir. Gerek yaşadıklarından
kendi gözlemleri, izlenimleri gerekse yakınlarından
dinledikleri, ileriki yıllarda yazacağı birçok romanın
ya asıl konusunu oluşturacak veya asıl konuya ze-
min oluşturacaktır.
Devlet Ana dışındaki romanları bir ikisi istisna
edilirse çoğu 20. asırda yaşanan hadiseleri konu
edinmiştir. Babasının hayatının ana çizgilerini kul-
landığı Bir Mülkiyet Kalesi 19. asrın sonlarında, Sul-
tan 2. Abdülhamid’in marangozhanesinde başlar ve
1930’larda biter. Yedi Çınar Yaylası da 19. asrın orta-
larında Çorum’da geçer. Bitmemiş romanları arasın-
da yer alan Topal Kasırga tamamlanabilseydi Timur
ve devrini anlatığından tarihî roman olabilecekti.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 309
 Kemal Tahir’in romanları iki temel başlık altın-
da toplanabilir. İlki İstanbul merkezli romanlardır.
Bunlar içinde mekân bazen İstanbul’un dışında
olabilir. Bu durum geçicidir. Romanın ve hadisele-
rin merkezi İstanbul’dur. Bir Mülkiyet Kalesi’nde,
Kurt Kanunu’nda ve Yorgun Savaşçı’da hadiseler
İstanbul’da başlar, değişik sebeplerle taşraya uğrar,
ancak İstanbul her zaman merkezdedir. İkinci türde-
kiler ise İstanbul dışı veya taşra romanları diyebile-
ceğimiz eserleridir. Bunlar da genellikle Çankırı ve
Çorum’un mekân olarak seçildiği romanlardır.
Sanatçı kişiliğinin ötesinde toplumsal hayatı-
mız, tarih, özellikle Osmanlı Devleti ve Batılaşma
maceramız hakkındaki görüşleri ve düşünceleri,
yaşarken de ölümünden sonra da kamuoyunda çok
tartışılmıştır. Eserlerinde, konuşmalarında, gazete
ve dergilere açıkladığı görüşlerinde ortaya koyduğu
fikirler entelektüel kamuoyunu hayli meşgul etmiştir.
Bundan dolayı sanatçı veya düşünür olarak aydınlar
arasında kendisini sevenler olduğu gibi sevmeyen-
ler de çok fazladır. Ölümünden yıllar sonra yayım-
lanan notları yaşarken ortaya çıkmasına sebep ol-
duğu tartışmaların uzun süre daha devam etmesini
sağlamıştır.
20. asır Türk tarihi açısından baş döndürücü ha-
diselerin, savruluşların ve kopuşların yaşandığı yıl-
ları içinde barındırır. 2. Meşrutiyet ve sonrasında ya-
şanan gelişmeler, Trablusgarb’ın işgali, Balkan sa-
vaşları ve Rumeli coğrafyasının ülkeden kopuşu, 1.
Cihan Harbi, İstanbul’un işgali, Osmanlı Devleti’nin
parçalanışı, Millî Mücadele, Cumhuriyetin kuruluşu
ve sonrasında yaşanan önemli hadiseler… bütün bu
zikredilen büyük olaylar yaklaşık 20 yıllık bir zaman
zarfında yaşanmıştır. İşte bu süre, Kemal Tahir’in ço-
cukluk ve ilk gençlik yıllarını yaşadığı zamandır. Ta-
rihimizin bu mühim hadiselerine çok gençken şahit
olan ve insanlar üzerindeki etkilerini uzun süre mü-
şahede eden bir yazarın romanlarında bu hadiselere
bir şekilde temas edilmesi olağan karşılanmalıdır.
1938 yılında “Donanma Davası”ndan mahkûm
olup cezasının büyük bir kısmını Çankırı ve Çorum
hapishanelerinde çekmesi, yukarıda zikredilen 15
yıllık hadiselerin tanığı bir İstanbullunun bu hadise-
lerin taşradaki yansımalarına şahitlik etmesini sağ-
lamıştır.
Gerek kendi yaşadıkları, gerek çevresinden din-
ledikleri ve gerekse mahpushane hayatında mah-
kumlardan duydukları yazara daha sonra kaleme
alacağı eserlerde malzeme olmuştur.
Yukarıda zikredilen hadiseleri romanlarının ko-
nusu (Esir Şehrin İnsanları, Esir Şehrin Mahpusu,
Yorgun Savaşçı, Kurt Kanunu, Yol Ayrımı) olarak ele
310 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
alan yazar, taşra romanları için de bu olaylardan de-
ğişik fonlar oluşturur.
Romanlarda Hadiselerin Kullanımı
Kemal Tahir, taşra romanlarında tarihimizin bu
büyük hadiselerini üç şekilde kullanmıştır. Kahra-
manların bizzat yaşadığı hadiseler, kahramanların
uzakta olduğu, ama sonuçlarından etkilendiği hadi-
seler ve bir tarihçi gibi kendi anlattığı hadiseler.
İlk şekle örnek Kelleci Memet romanıdır (TAHİR
1973-1: 150-177). Kelleci Memet cinayetten Çankırı
Cezaevinde yatan bir mahpustur. Bir gün babası ziya-
retine geldiğinde mahpushane arkadaşı “İstanbul’un
gazetecisi Murat Bey”i babasıyla tanıştırır:1
“Bak baba! Bizim Murat Bey sana para verdi…
Bizim Murat Bey… İstanbul’un gazetecisi… Burada
bizi hep defterine almakta ki… İleride İstanbul’un ga-
zetesine yazacak…” (s. 150)
Burada hoş-beşten sonra Kelleci’nin babası “Ru-
fat Ağa”nın “-Vaktiyle fırsat ele geçmişken okumayı
bellemedik de haltettik. İstanbul’un Yıldız kışlasında
bölük emini rahmetli Salih onbaşı bizi az zorlatmadı”
şeklinde başlayan “Seferberlik” hatıraları romanın
tamamen dışında farklı bir kurgu olarak 27 sayfada
verilmektedir. Bu hatıralarında “Rufat Ağa” 1. Cihan
Harbi’nde yaşadıklarını anlatır. İstanbul’a gelişle-
ri, pahalıdır diye tramvaya binmediklerinden dolayı
susayışlarını, oradaki bir bakkalda ilk kez gazoz
içince dillerindeki karıncalaşmadan nasıl korktukla-
rını, duydukları telaşa çevrelerindekilerin nasıl gül-
düğünü, gördükleri talimleri, Süleyman Askerî Bey’i,
“Basra’yı basan İngiliz kumandanı, İngiliz kralının
öz damadı”nı esir alışlarını, sonrasında yaşanan
bozgunu, Süleyman Askerî Bey’in intiharını, salgın
hastalıkları, esir olarak Mısır’a gidişlerini, orada İngi-
lizlerden gördükleri kötü muameleyi anlatır.
“Rufat Ağa”dan aktardığı bu hatıralar türündeki
kısımların romanlarda kurgu bütünlüğünü zedelediği
ve ‘bilgi yığını’ olduğu yönünde eleştirilere konu ol-
muştur. Orhan Pamuk bu eleştirilere karşı çıkar ve
Kemal Tahir’in romanlarında bilginin “tıpkı bir roman
kahramanı gibi dramatik bir boyut kazandığını” söy-
ler:
“Kemal Tahir’in romanlarında ‘bilgi’ dramlaştı-
rarak2, bir belirsizlik ve esrar halesine bürünerek3
verilir. Bilginin varlığı o anda, okuduğunuz o sahne-
de yaşayan kişiler arasında hissedilir ve dramatik
yapının kaçınılmaz bir parçası olur. Bu bakımdan
özellikle son dönem romanlarında ‘bilgi’nin tıpkı bir
roman kahramanı gibi olaylara katıldığını, olayların
dramatik yapısını değiştirdiğini, kuvvetlendirdiğini
söylemek yanlış olmaz. Bu özelliği Kemal Tahir’in
romanlarında ‘bilgi’nin yama gibi, yapıştırma bir
şey gibi durduğunu, dışarıdan dayatıldığını, Ahmet
Mithat’ın romanlarında olduğu gibi ansiklopedik bir
konu dışına çıkma olduğu yolundaki görüşlere karşı
çıkmak için söylüyorum.” (PAMUK 1999:175)
Aslında romanlarda ‘bilgi’ şeklinde değerlendi-
rilerek yazarın eleştirildiği bölümler farklı işlevler
gözetilerek kurguya dahil edilmiştir. Meselâ, Kelleci
Memet’teki Rufat Ağanın anlattıkları kurguya yedi-
rilmiş ve kahramanın babasının ağzından verilmiş
hadiseler olduğu için ilgili sayfaları salt bilgi kabul
etmek yazara haksızlık olur. Hele bu anlatılanları
gereksiz ve boş bilgi olarak görmek tamamen yan-
lıştır. Burada hayatının en güzel yıllarını vatan-millet
uğruna savaşarak feda etmiş bir insanın yaşadığı
sefalet, basit bir gerekçeye sığınarak onu gazi ay-
lığı almaktan alıkoyan, oğlunu eğitip yetiştiremeyen,
cahil kalmasına göz yuman, nihayetinde hapse
düşüren devrin idaresine örtük eleştiri vardır. Yazar
(İstanbul’un gazetecisi Murat Bey), romanın başla-
rında bir hapishane ortamında genç mahkuma oku-
ma yazma öğretmiştir. Ayrıca Kelleci kısa sürede le-
himcilik, kalaycılık işlerini belleyip para kazanmaya
başlamıştır. Hepsinden öte romanın bazı sayfaların-
da kahramanımız küçük yaşta katil olup hapse düş-
müş biri değil de ATÜT kuramını dinleyicilere izah
eden devrin toplumcu (sosyalist) aydınlarından biri
gibidir (TAHİR 1972: 22). Bu şekilde gerekli ilgi gös-
terilse topluma faydalı olabilecek vatan millet uğruna
yıllarca savaşmış bir insanın oğlu olarak çalışkan ve
öğretilen her işi başarıyla belleyip üretime katkıda
bulunan bir kişi cahil bırakılarak cani olmasına göz
yumulmuştur.
Savaşın geride kalanlar üzerindeki etkilerini
gösteren bir örnek ise Arabacı hikâyesinde kahra-
manlardan birinin ağzından anlatılır. Hayatlarından
bir kesit sunulan köylü ana-kızın yaşadıkları dramın
daha iyi anlaşılabilmesi için yazar, yaklaşık 20 sene
önceki seferberlik yıllarına birkaç satırla gider gelir:
“Şunun babası askere gideli yirmi yıl oldu. Rah-
metli giderken Cemile şuncacıktı. Hâlâ o gidiş…
Koynuna kırk bangnot koymuştum. Kimi «Parasına
tamah, yolda kestiler,» dedi, Kimi «Camide oturuken
top gelmiş,» dedi. Ölüm Allahın emri… El kadar bir
kâğıdı gelseydi, imama okutsaydım, hiç yanmazdım.
Şehit haberi de gelmedi, ne dersin? –Hangi muhare-
beye gittiydi valde, seferberliğe mi, Kuvâyi Milliye’ye
mi? –Muharebeye gitti ya hangisine olduğunu bile-
mem.” (TAHİR 1974:207)
Bir başka örnekte savaşın farklı etkileri uygun bir
bağlamda dile getirilmiştir:
“-Vay aklına tükürdüğüm… Kuvayı Milliye sırasın-
da aklı erer geçinen nice nice herifler böyle dedilerdi
de, n’olduydu? Ankara hükümatı az kalsın beşikteki
bebeleri, eşikteki dedeleri askere alası olmadı mı?”
(TAHİR 1973-2:461)
Hem ‘seferberlik’ hem de ‘Kuvayı Milliye’, etkileri
günümüz toplumunda bile zaman zaman hissedilen
büyük hadiselerdir. Bundan 60 sene önce toplumun
farklı kesimlerinin yaşadıkları romanlaştırılırken el-
bette bu büyük olaylar ve etkileri yazar için işlenecek
temel konulardan olması olağan bir durumdur. Dola-
yısıyla romanlarında bu tür ‘bilgi’lere rast gelinmesi
yazar ve sanatı için bir nakısa olarak değerlendiril-
memelidir.
Tarihî olayların romanlarda kullanılışının üçüncü
şekli de doğrudan bir tarih kitabı gibi konunun anlatıl-
masıdır. Son şekle örnek Köyün Kamburu romanın-
da karşımıza çıkmaktadır. Kemal Tahir’in 20. asrın
ilk çeyreğinde yaşanmış hadiseleri kurgu içinde ya-
şanan veya farklı bağlamlarda zikredilen hadiseler
olarak kullanma dışında Orhan Pamuk’un işaret et-
tiği biçimde “tıpkı bir roman kahramanı gibi dramatik
bir boyut kazandığı”na örnek olarak da aynı satırları
okumak mümkündür.
Kemal Tahir’in bazı romanlarında eserin değişik
aşamalarında farklı hikâyeler birbirinin yerine geçer.
Eserin kahramanları da böylece farklı bölümlerde
farklı kademelere çekilir. Köyün Kamburu’nda roma-
nın başında olaylar Parpar Ahmet etrafında gelişir.
Onun ölümü ile oğlu Kerim’in doğması aynı günde
gerçekleşir. Parpar’dan sonra çocuk Kerim’in etra-
fında gelişen hadiseleri okuruz. Kerim’in (Çalık Ha-
fız) medreseden dönüşünden sonra hadiseler Orhan
Pamuk’un işaret ettiği gibi tarihî bilgiler etrafında ge-
lişir. İşte bu sayfalarda roman bir tarih metnindeki
anlatıma bürünür.
Romanın “Çalık Kerim, Narlıca’ya ancak iki yıl
sonra, Rus-Japon Savaşı’nın bitmesinde çıktı” cüm-
lesiyle başlayan 27 sayfalık kısmındaki hadiseler
bilgisel üslûbun hakim olduğu bir anlatımla Çorum
dışına çıkıp önce 2. Meşrutiyet ve Balkan Harbi ile
ülke geneline, 1. Cihan Harbi’yle de küresel boyutara
ulaşır. Yazarın kahramanının medreseden köye dö-
nüşünü ve sonraki hadiseleri Rus-Japon Savaşı’nı
zikrederek anlatmaya başlaması, küresel boyuttaki
olayların sonraki bölümlere, kahramanın bundan
sonraki yapacaklarına nasıl etki ettiğinin anlaşılması
için gösterilen bir çabadır.
Köyün Kamburu “Parpar Ahmet”in oğlu “Çalık
Kerim”in Narlıca köyüne ağa oluşunun hikâyesidir.
Çalık’ın medreseden dönüşüne kadar köyde ya-
şananlar bilinen köy hayatıdır. Çalık Kerim’in köye
dönüşü ve köyün, hatta bölgenin sözü dinlenen
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 311
ağası oluşu 1. Cihan Harbi ile aynı zamana rastlar.
Kerim’in köyde ve bölgede tek adam oluşu aslında
dünyanın yaşadığı büyük hadiselerin bir sonucudur.
Balkan savaşlarından beri köyden asker olup da geri
dönmeyenler vardır, ancak ‘Seferberlik” hepsinden
farklı olur. O vakte kadar askere alınmayan medrese
talebeleri bile askere alınmaktadır. Narlıca köyün-
de sadece kadınlar, çocuklar ve yaşlılarla birlikte
askerlik yapamayacak kadar çalık olan Kerim kalır.
Böyle bir ortamda, şartlar zeki, becerikli ve ‘çalık’ bir
medrese mollasının bölgeye hakim olmasına elverir.
Çalık’ın saltanatını ilan edeceği bu ortam ve devrin
şartları, yaşananlar yazar tarafından bazen yorum-
larla bazen doğrudan bir tarih kitabı üslûbuyla anla-
tılır. Şahit olduğu veya yakınlarından dinlediği devrin
hadiselerine mahpushane ortamında getirilen yorum
ve yaklaşımlar, Çalık Kerim’in yaşadığı değişim ve
sonunda bölgede kurduğu hakimiyeti izah eder.
Burada Kemal Tahir’in üslûp, ifade ve yorumuy-
la taşrada yaşayan insanların İkinci Meşrutiyet’le
başlayan hadiseler zincirini algılayıp kabullenişlerini
okuruz.
Meşrutiyet’in ilanı taşrada da İstanbul’dakinden
farksızdır. Bayraklar, davullar eşliğinde ortaya konan
eğlencelerin anlatıldığı satırlar Mehmet Akif’in
“Bir de İstanbul’a geldim ki: bütün çarşı, pazar
/Naradan çalkanıyor, öyle ya... Hürriyet var!”
(ERSOY 2006:166)
mısralarını hatırlatır tarzdadır. Kemal Tahir ha-
diseleri anlatırken kişileri, durumları tasvir ve tahlil
etmek yerine zaman zaman meçhul kişileri konuş-
turarak anlattırma yoluna başvurur. Bu tarz, değişik
romanlarında arada bir görülür. “Hürriyet”in gelişinin
anlatıldığı sahneler de bu şekildedir. Özellikle Köyün
Kamburu ve Yediçınar Yaylası’nın değişik bölümle-
rinde görülen ve destanlardaki olağanüstü hadiseleri
hatırlatan bir üslûp4 “Hürriyet” sevincinin anlatıldığı
sahnelerde de karşımıza çıkmaktadır:
“Çalık Kerim’in medreseye yerleşmesinin tam
yedinci yılında, bir yaz günü Çorum kasabasında
apansız bir gürültü koptu. Her köşe başında çifte da-
vullar dövülüyor, kız gibi köçekler kıvır kıvır göbek
çalkalıyordu. Mahalle aralarına, çarşılara dağılan
tellâllar:
-Allahını, dinini, peygamberini, padişahını seven-
ler evine, dükkânına bayrak asacak, bayrak… -diye
bağırdıklarından kasaba az vakitte gelin arabasına
dönmüş, kırmızı Osmanlı bayraklarından görünmez
olmuştu.
-Neyin nesi yahu, Bayram değil kandil değil! –di-
312 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
yenler şöyle anlaşılmaz bir karşılık aldılar:
-Hürriyettir bu, hürriyet!...
-Ne demek?
-Hürriyet ağa!... Bundan böyle sen sensin, ben
de ben… «Hep bir eşit» olduk. Başımıza buyruk…
-Yalana bak! Ee?
-E’si hürriyet dedin mi bitti. Gayri canın çekerse
padişahı it hesabına almayacaksın! Özgürlüktür bu,
maskaralık belleme!
-Sus aman bir duyan olur da Yemen’in Fizan çö-
lünü boylarsın. Hem bu nasıl bir söz? Ağzın eğrilir.
-Hey baba! Geçti o baskı günleri, sen uykuda mı-
sın? Ankara’dan kim geldi bakalım?
(…)
-Haberin kökü sıska telgrafçıda… Millete sor-
muşlar, «Hürriyet mi istersin, şeriat mı» demişler,
millet Allahın sayesinde «Şeriatı siktir et, hürriyet
isterim» demesin mi?
-Kim sormuş, hangi millete?
-Kim olacak, Cemiyet... Karşılığını veren de bi-
zim millet... sen-ben... (Köyün Kamburu s. 156)
Bu konuşmalardan sonra bir paragraf anlatıcı
bir paragraf meçhul konuşmacı; ihtilali, ihtilalin öne
çıkardığı kavramları Çorum’a gelen ittihatçılardan
duyduklarını anladığı kadarıyla anlatmaktadır. Ke-
mal Tahir 2. Meşrutiyet çevresinde gelişen hadiseleri
Çorumluların ağzından aktararak yaşananların Bal-
kanlar dışında toplumda çok ciddi bir makes bulma-
dığını da ortaya koymaktadır:
“-Herifler bağırmakta hey efendi, «Contürk İttihat
Terakki, anayasa!» diye bağırmakta bunlar… Ce-
miyet, umumÎ merkez, komita… dediklerini duymalı
ki adamın aklı sıçrar! Hürriyeti, adaleti, eşitliği, kar-
deşliği haydi anladık. «Enverler, Niyaziler, Talatlar»
neyin nesi? Bunların içinde bir de Geyik varmış…
Peki bizim Osmancık’taki Geyikli Baba efendimiz
mezarından uğradı da hürriyet alayına mı katıldı?
Ben şaştım.” (s. 157)
Az sayıdaki ‘Hürriyet taraftarı Davavekili Cev-
det Bey ve arkadaşlarıdır. O hengâmede Fizan’dan
birkaç sürgün de gelir, bunlara dahil olur. Son ge-
lenlerin Sultan Abdülhamid aleyhine söyledikleri
ile Avrupa’ya ve başka yerlere sürgün edilenlerin
hikâyeleri «Enverler, Niyaziler, Talatlar» sözleri eşli-
ğinde abartılarak anlatılmaktadır. Bunların karşısın-
da “gözden düşen ‘Veli Paşalılar’ ve ‘Hıdırlık şeyhi-
nin adamları’nın söyledikleri karşısında Çorumlular
kime inanacaklarını şaşırmış durumdadırlar:

“-Contürk demek düpedüz zındık-farmason de-
mektir. Bunlar peygamber vekiline, koca Osmanlı
padişahına dinsiz-imansız lafıyla karşı gelip kıpkızıl
gâvur olduklarını meydana vurdular. İşin içinde İngi-
liz parmağı, Rus altını var. İstedikleri: Dini-imanı, ırzı
namusu ortadan kaldırmak var… Kızılbaşlık diyeyim
de aklın ersin kardaş! Hürriyet ne demek, canı çeken
öz anasıyla yatsa yatar. İstanbul’a çoktan olanlar ol-
muş. Gelen mektuplarda ne yazılı? Contürk fermanı
ile ev kapıları ardına kadar açık… Beline güvenen
içeri girecek, nefsini körletip cehennemlik olacak da
keyfine bakacak! İşe bakmalı ki Bosna-Hersek gitti.
Girit’imizin eli kulağında…” (s. 158)
Bundan sonra zaman sırasına göre Hareket
Ordusunun gelişi, Sultan Abdülhamid’in tahttan in-
dirilişi çok farklı, hatta gerçek olmayan rivayetlerle
ulaşır Çorum’a: “kopası kafasına taç giyen Bulgar
İstanbul’u baskınla almış”, “Hareket Ordusu bildiği-
miz Bulgar ordusu…”, “Şimdi fukara Ayasofya’nın
tepesinde gümbür gümbür gâvur çanı ötmektey-
miş”, “31 Mart patırtısı da okumuş subaylarla alaylı
subaylar arasındaki bir mesele… Allah gösterme-
sin, bunlar birbirlerini tüketeyazmışlar” türü bitmek
bilmeyen haberlerin ardından Çorumlu pes etmiş
gibidir: “Yahu benim şu «Hürriyet» lafından karnım
bozulmaya başladı. «Geldi» dediler. Hani nerde? Bir
göreydik…” (s. 161)
Bir süre sonra hayat eskisi gibi devam etmeye
başlar, ağalar ağa, işçiler işçi olarak yaşamaya de-
vam etmektedir. Memurların bile telaşının boş oldu-
ğu, “işin kuru gürültüden ileri geçmediği anlaşılmıştı”r.
İstanbul’da hükûmetin değişmesi, taşrada yaşayan-
lara hiçbir farklılık getirmemiştir. “Köylü gene köylü,
esnaf gene esnaf, zengin zengin, fakir fakir” kaldık-
tan sonra “İstanbul sarayında Hamit oturmuyormuş
da Reşat oturuyormuş… Varsın sağlıcakla otursun.
Saray kısmı da boş kalacak değil ya, elbette bir otu-
ran bulunur.”
2. Meşrutiyet’in gelişinden rahatsız olanlar
Trablus’un elden çıkmasını Sultan Hamid’in tahttan
indirilmesinin ilahî bir karşılığı olarak yorumlarlar.
Hatta Çorum’un herhangi bir saldırıya maruz kal-
maması ahali için sevinilecek bir durumdur. Toprak
kaybı onlar için çok bir şey ifade etmez, lüzumsuz
tartışmalara başlarlar: “-Gâvurun Trablus’a yüklen-
mesi ne mutlu… Gene bize acıdı mübarek!” diyerek
sevinirler. Bu arada Trablus’un Osmanlı toprağı olup
olmadığını bilmeyenler vardır. Diğeri onu “-Bizim el-
bet! Arasbistan’dan ilerde bir yer” şeklinde bilgilendi-
rir. Trablus’un elden çıkması ancak “Mısır’dan sonra
birinciye gelen hazineyi burası gönderirmiş” bilgisin-
den sonra Çorumlular için üzüntü kaynağı olmuştur:
“Yandık öyleyse, bittik.” (s. 163)
Balkan Harbi de aynı şekilde vurdumduymaz bir
tavırla karşılanır. Olanlar hep ‘Contürk gâvuru’nun
suçudur: “-Sen, okumuş subay sözüyle 31 Mart’ta,
bunca rüzgâr görmüş cenk artığı işerlerini kırar mı-
sın?” Balkan Harbi’nin çıkışını “Bulgar papazı” bile
“Hürriyet oyunu”nu «Hey avanak Osmanlı! Kendi
ayağına baltayı vurdun güzelce…» şeklinde yorum-
lamaktadır.
Bundan sonra savaş ve olayların gidişatı hakkın-
da cahilce uydurmalar, yakıştırmalar o derece artar
ki “-Kızıl Sultan el altından Bulgar’a haber uçurmuş
«Şurdan girip şurdan çıkacaksın! Ben Osmanlının
şu yanlarını boş bıraktım, göreyim seni! Öcümü şu
Contürklerden bir güzel alıver,» demiş” raddesine
varır. Harbin sona ermesi sadece “Veli paşalılarla
Hıdırlık Şeyhi takımı”nı üzse de contürk, mason ve
gâvur yatağı Rumeli’nin elden çıkmasına hepsi sevi-
nirler. Harbin sonunda İstanbul’da askerlik ederken
savaşa katılmış bir Çorumlu yaralı olarak şehre gelir,
onun Abdülhamid hakkında anlattıkları daha başka-
dır. Yeni padişah yaptıklarından pişman olmuş, eski
sultana koşmuş yardım talep etmiş, Abdülhamid de
«Rumeli’ne karışmam ama İstanbul’u sana kurtarı-
vereyim!» deyince “Beriki, «Aman Edirne’yi olsun
bağışla» diyerek eteğine sarılmış”. Ardından Mah-
mut Şevket Paşa’nın Topal Tevfik tarafından vurul-
ması bir süre Çorum’u ve Çorumluları meşgul eder.
Anlatılan hadiselerin yaşandığı süre zarfın-
da Çalık Kerim’in medrese macerası onuncu yılını
doldurmuştur. Kerim’in genç bir molla olarak köye
dönmesinden az önce 1. Cihan Harbi başlar ve ‘Se-
ferberlik’ bütün Osmanlı coğrafyasını etkilediği gibi
Çorum’da da genç ve orta yaşında erkek bırakmaz.
Çalık Kerim’in köye dönüşü tam bu sırada gerçekle-
şir ve Kerim medresede mürekkep imal edip satan,
cerre çıkıp, para biriktiren, yükünü tutumuş bir molla
olarak köyüne döner.
Köyün Kamburu’nda 1. Cihan Harbi’nin kısa ta-
rihi yazarın verdiği bilgilerin yanında Çorum’un bir
kahvesindeki konuşmalar aktarılarak anlatılır. “Ço-
rum kasabası Samsun’la Ankara arasında” oldu-
ğundan “ikisine de beş altı konak çeker.” Bu yüzden
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 313
dünyayı ve devleti yakından ilgilendiren birçok hadi-
se olup bittikten nice sonra Çorum’a ulaşmaktadır.
Balkan Harbinde Çorum’dan askere alınanlar daha
yolun yarısına varmadan savaş sonra erip geri dön-
düklerinden “harp herkese şaka gelmişti”r. Ardından
1. Dünya Savaşı’nın çıktığı haberi kente ulaştığında
pek ciddiye alan olmaz: “-Ne güzel! Birbirlerini yesin-
ler de aman bize değmesinler.” (s. 167)
İstanbul’dan gelen bir gazetedeki haberden ha-
reketle meçhul bir mekânda, yine meçhul şahısla-
rın konuşmaları vasıtasıyla Çorumluların savaşa
dair düşünceleri birkaç sayfada anlatılır. Buradaki
konuşmalar, Kemal Tahir hapishanede iken mah-
kumların 2. Cihan Harbi karşısındaki tavırlarından
gözlemlenerek kurgulanmış olmalıdır. Çorumluların
savaşın başlangıcına dair sözleri “Gâvurun içi karış-
mış” şeklindedir. Daha sonraki konuşmalar yine kah-
vehane muhabbeti şeklinde devam eder. Avusturya-
Macaristan kıralının oğlunun Sırbistan’da suikaste
uğraması haberine duyduğu tepki “-Tanrı misafirini
mi vurmuş Sırplı?” sözleriyle verilir. Soruyu soran
“evet” anlamındaki cevabı alınca “Kudurmuş mu na-
mussuz? Avusturya kralı kızmıştır öyle ya?” şeklinde
tepkisini verir. Sırplı sözü birkaç sene önceki Balkan
Harbini gündeme getirir: “-Bu Sırplı Balkan’da bize
yüklenenlerden değil mi?” Bu cümle Balkan savaş-
larının Çorum’da çok ciddi bir etki bırakmadığının
güzel bir ifadesidir.
Meçhul Çorumlunun, Sırpların Avusturya-
Macaristan veliahtını öldürmesine getirdiği yorum
hadiselerden uzak bir taşralının tavrını çok güzel
yansıtmaktadır: “-Şimdi anladım. «Bana Osmanlı
dayanamadı, Avusturya’nın kralını ben it hesabına
mı alırım?» demiştir.” (s. 167)
Kaynağı gazeteler olsa da halk arasında hadi-
seler bire bin katılarak anlatılmaktadır: “Aradan bir
zaman geçti. Gazete havadislerinin keyfine diyecek
yok… Gâvurlar kıyasıya boğuşuyor. Almanlar birer
vuruşta Fransız’ı, Rus’u kötületmişler. Alman’da bir
top varmış ki güllesini, Allah beterinden saklasın,
Köse dağından aşırıyormuş. Ve de kırk yıl önce
Fransız’ı on beş günde bitirdiği gibi bitireceğine ant
içmiş… hemi de kralını yeniden tutsak almacası-
na…” (s. 167)
Nihayet davullar eşliğinde ‘Seferberlik’ ilan edi-
lir. Bundan sonra Çorumluların abartılı konuşma-
ları, Kemal Tahir’in müstehzi ve eleştirel üslûbuyla
buluşur. Meçhul kişilerden birinin sevinçle savaşa
girdiğimizi söylemesine bir başka kişi “-Girelim ya,
geç bile kaldık. Rezilliğe alıştık bi kez! Bir rüzgâr da
budur gelir geçer” şeklinde tepkisini dile getirir. Biri
“Balkan’ın öcünü alıverelim Bulgar’dan” derken di-
ğeri “Höst! Senin dünyadan haberin yok! Biz bu kez
Bulgar’la birliğiz. «Can yoldaşı, silah arkadaşı» diye-
yim de aklın yatsın” şeklinde cevap verir. “Gebe ka-
rıların karnını deşip körpe çocukları süngüye takan,
camilere çanlar asan Bulgar gâvuru” ile birlikte sa-
vaşa katılmak bir Çorumluya çok mantıklı gelmese
de savaşın heyecanıyla konuşan diğerleri üzerinde
çok etkili olmaz. Ardından gelen konuşmalar yaza-
rın müstehzi ve abartılı üslûbuyla mizahi bir metne
dönüşür:
“- Enver Paşa: «Önce Sırplıyı aradan çıkaralım
da Bulgarların hesabı sonra görülür» diyesiymiş…
- Ne akıl yahu! Ulan aferin Enver Paşa!...
İngiliz’den Mısır’ı, Yunan’dan Girit’i alacak mıymış?
- Mısır, Girit kaç para!... Rus’tan Kırım’ı,
Kafkasya’yı, almadan kılıcı kına sokmak yok…” (s.
168)
Savaşa girişimizde rol oynayan Alman gemile-
rinin İstanbul Boğazı’ndan geçmeleri ile başlayan
bilinen hikâye diğer hadiselerdeki üslûpla anlatı-
lır ve bu gemilerin ertesi günü Sivastopol kıyılarını
bombaladığı haberi sevinçle karşılanır. Çorumlular,
aradan geçen birkaç ayda işlerin hiç de düşündükle-
ri gibi gitmediğini medrese talebelerinin bile askere
çağırılmasıyla anlayacaktır. Askere gitmemek için
medreseye talebe yazılan birçok genç için kaçacak
yol kalmamıştır:
“Allahın savaş emri, Hoca tayfasını tutmadığın-
dan medresedekilerin yürekleri rahattı. İşin şakası
kalmadığını anlayan ağa oğulları, açıkgöz zibidilerle
birlikte canlarını medreseye atmışlardı. Az vakitte
medresenin kırk hücresinde molla sayısı üç yüze
yaklaştı.” (s. 170)
Medreselilere de askerlik yolu gözükünce ta-
lebeler isyan eder, ancak “Arnavut [Askerlik] şube
reisi” ile “davavekili Cevdet denilen alçak, gizli din
taşıyan gâvur dölü” medreseyi kuşatıp mollaları as-
kere alırlar. Bu minval üzre savaş hakkında bildiği ve
kamuoyunca bilinmeyen bazı ayrıntıları meçhul şa-
hıslara söyleterek Çanakkale, Sarıkamış’ı anlata an-
lata savaşın Çorum’a kadar yaklaştığını ifade eder:
“-Ordu Suşehri’nde… Suşehri dediğin nah şurda…
Sivas’tan iki konak ilerisi…”
Savaşın en aykırı yorumu ise yine Hıdırlık Şey-
hinden gelir: “Aldınız mı Contürk hürriyetini?”
“Seferberlik kıyameti”nde Çalık Kerim’in köyü
olan Narlıca “yetmiş evinden tam yüz on dört erkeği-
ni savaşa yollamış, kalanları da açlık, hastalık, eşkı-

314 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

ya korkusu ve çeşitli angaryalar ezip bitirmiştir.” (…)
“on beş yaşında çocuklar altmış yaşında dinç ihtiyar-
lar” hep askere alınmıştır. Bununla birlikte “imansız
askerlik şubesi reisi köylünün eline birer kuru senet
vererek” iş görebilecek bütün hayvanları toplamış
olduğundan tarla işlemek sadece kol gücüne kalmış
ve yokluk, yoksulluk daha da artmıştır.
Kemal Tahir bu noktadan sonra Çalık Kerim’in
yavaş yavaş ağalığa gidişinin hikâyesine geri döner.
Köyün Kamburu romanını okuyanlar bir kasabadaki
insanların hikâyesinden bir anda kopup kendilerini
dünya hadiselerinin, politikanın, savaşların tarihini
okur hâlde bulurlar. İlk bakışta bu araya giren sayfa-
ların yama gibi durduğu, lüzumsuz bilgi yığını olduğu
akla gelebilmektedir. Oysa Kerim gibi “çalık”, “kam-
bur” bir medrese mollasının kendini bir güç olarak
köye, kasabaya ve bölgeye, hatta Cumhuriyet’ten
sonra Ankara’ya kabul ettirebilmesinin makul açık-
laması bu bilgilere bağlıdır.
Kemal Tahir’in romanlarında bilgi olarak görülen
kısımların gereksiz yama olarak nitelenmesi, anla-
tılanlar ile romandaki olaylar düşünüldüğünde çok
isabetli bir eleştiri olmadığı görülmektedir. Ayrıca
romanlarındaki bu kısımlar genellikle bilinen veya
meçhul kişilerin ağzından anlatıldığından bu kişilerin
ait olduğu toplumun hadiselere bakışını, olaylarını
değerlendiriş biçimini, yaşanan iyi veya kötü hadise-
lere karşı ortaya konan tepkileri okura hissettirerek
hikâyesi anlatılan kişilerin ait olduğu toplumun fark-
lı yönlerinin tanınmasını sağlamaktadır. Yaşanan
hadiselerin ortaya çıkmasında, toplumdaki kişilerin
tevarüs ettiği veya kendilerinin geliştirdiği tavır ve
davranışların toplumsal kökenlerini hissettirmekte-
dir. Böylece roman okurken onun tarihe ilgi duyan
düşünür yönü romanlarında tarihsel ve toplumsal
hadiseleri de takip etmemize elvermektedir.
Meselâ, 20. asırda yaşanan bu büyük hadiseler
öncesinde Osmanlı Devleti’ndeki mültezimlerin vergi
toplama dışında ne tür gayr-ı meşru işlere baktıkları,
gayr-ı meşru işlerin ne olduğu, nasıl bir seyrü sefere
sahip oldukları, devletin halkın işlerini emanet ettiği
kişilerin insanlara nasıl muamele ettiği, hasılı top-
lumsal hayatın çeşitli durumları hakkında bir nebze
fikir sahibi olmak için şu paragrafa bakılabilir:
“Çakır Kâhyaların Ömer Efendi bütün mültezim-
ler gibi öşür, iltizam işlerini çevirmek için sırasında
zor kullanıyor, harman zamanı ekin kaçıranları, hay-
van resmini, faizli borcunu inkârdan gelenleri, yatak-
lığını ettiği eşkıya reisi Kör Dede’yle korkutuyordu.
Yaz aylarında yirmi otuz kopukla gezen Kör Dede
kış gelip askerini dağıtınca iki arkadaşıyle Yediçınar
Yaylasında barınmaktaydı. Bundan başka yaylaya
konup göçen tütün kaçakçısı kervanları, çalınmış at,
sığır, davar sürüleri de göz önüne alınırsa Hanefi her
önüne geleni kuyrukçu tutamazdı.” (TAHİR 1973-1:
53)
Rumeli’nin kaybı karşısında Çorumluların ağzın-
dan aktarılan şu sözler de Balkan kökenlilere karşı
toplumda var olan dışlayıcı, ötekileştirici ve cahilce
bakışın farklı bir türü gibidir:
“-Hey kurban olayım Sultan Hamit! -diye sevin-
di-, işini bilmez mi canım? Rumeli dediğin, evel-eski
gâvurluğun yatağı… Rumeli milletinde din iman ara-
mayacaksın. Gittiği iyi oldu, Osmanlı toprağından
pislik temizlendi.” (s. 164)
Bu satırları okurken konuşanın ait olduğu top-
lumun dindarlık konusunda ne düzeyde olduğu ro-
manın diğer bölümlerinde yeterince anlatılmaktadır.
Yazar, bu tür paradoksları başka romanlarında da
değişik biçimlerde kullanarak insanın kendinde veya
etrafındaki kişilerde de pekala var olan özellikleri
kullanarak başkasını suçlayıp, yargılayıp mahkum
etmede ne derece acımasız olduğunu göstermekte-
dir. Kemal Tahir’in romanları kurgusal metinler şek-
linde okunabildiği gibi toplumun tarihe ve hadiselere
bakışını vermesi açısından sosyolojik çıkarımlara
elverişli metinler olarak değerlendirilebilir. Hatta Kel-
leci Memet ve Köyün Kamburu örneğinde olduğu
gibi romanların bazı bölümlerini dar alanlı birer tarihî
metin olarak değerlendirmek bile mümkündür.
______________________________________________
* Yrd. Doç. Dr., Ürdün Üniversitesi Yabancı Diller Fakül-
tesi Türk Dili ve Kültürü Bölümü Misafir Öğretim Üyesi
1 Kemal Tahir, romanlarında kendini İstanbullu gazeteci
Murat olarak kurgulamıştır.
2 ‘dramlaştırılarak’ olmalı.
3 ‘büründürülerek’ olmalı.
4 Meselâ Köyün Kamburu’nda Çalık Kerim’in babası baş-
langıçta Sinsin Halil’in Ahmet iken, daha sonra bağırtı-
sından ve öfkesinden ne dediği anlaşılamadığından do-
layı Parpar Ahmet’in köye gelişi, yerleşmesi, yaşayışı,
evliliği ve ölümü bu üslûptadır. Ayrıca Yediçınar Yaylası
ve Büyük Mal’ın “Abuzer tayfasının” Çorum’a geliş sah-
nelerinde tam bir destansı anlatım vardır.
Ersoy Mehmet Akif (2006), Safahat, Hazırlayan M. Ertuğrul
Düzdağ, Çağrı Y., İstanbul.
Pamuk, Orhan (1999), Öteki Renkler Seçme Yazılar ve Bir
Hikâye, İletişim Y., İstanbul.
Tahir, Kemal (1989), Notlar/Sanat Edebiyat 1, Bağlam Y.,
İstanbul.
Tahir, Kemal (1990), Notlar/1950 Öncesi Şiirler ve Ziya
İlhan’a Mektuplar, Bağlam Y., İstanbul.
Tahir, Kemal (1991), Notlar/1950 Öncesi Cezaevi Notları,
Bağlam Y., İstanbul.
Tahir, Kemal (1972), Kelleci Memet, Bilgi Y., Ankara.
Tahir, Kemal (1973-1), Köyün Kamburu, Bilgi Y., Ankara.
Tahir, Kemal (1973-2), Büyük Mal, Bilgi Y., Ankara.
Tahir, Kemal (1974), Göl İnsanları, Bilgi Y., Ankara
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 315
 ANADOLUCULUK AKIMININ
DOĞUŞU
ÖMER OBUZ*
O
smanlı Devleti’nin yıkıldığı sıralarda Os-
manlı idaresinden ayrılmak isteyen Gayri-
müslimler ve Arnavutlar karşısında Türkler
arasında da milliyetçilik düşüncesi yayılmaya baş-
lamıştı. Bu aşamada Türklerin önünde takip edebi-
lecekleri iki yol vardı. Bu yollardan birincisi, ulusal
uyanışı Osmanlı Devleti zamanında ihmale uğramış
anavatanının köklerine inerek canlandırmak, yani
Anadoluculuk, diğer yol ise Osmanlı Devleti’nin ru-
hunda gizli olan yeni bir ulusal Devlet yaratma dü-
şüncesi olan Turancılık.1
Hilmi Ziya Ülken’e göre Anadoluculuk hareketi-
nin ilk tohumu Türk Ocağı içinde “Büyük Türkçülüğe”
karşı “Küçük Türkçülük” veya “Türkiyecilik” olarak
1917 yılında atılmıştır.2 İzmir Türk Ocağı Başkanı
Necip Türkçü’nün 1915 yılında İzmir Türk Ocağı’nda
verdiği bir konferansta Anadolu ve Rumeli Türklüğü-
nü ön plana çıkarmaya çalışarak vatan olarak tanım-
lanan coğrafi gerçeklik karşısında Turancılığın duy-
gusal ve düşünsel anlamda vatan olamayacağını
söylemesi3 Anadolucuların da benimsediği öz vatan
toprağına (Anadolu) bağlılık düşüncesine benzer bir
duruş göstermesi bakımından dikkate değerdir. Ay-
rıca Halide Edip’in esas itibariyle, Turan’ın kuramsal
olabilirliğini reddetmediği, fakat mevcut koşullarda
gerçekleşmesinin zor olduğunu, dolayısıyla önceli-
ğin Anadolu’ya verilmesinin gerektiğini ifade etmesi
bu düşünce doğrultusunda düşünülebilir.4 Dönemin
koşulları göz önüne alındığında Necip Türkçü ve
Halide Edip’in bu görüşleri, Ülken’in de dikkat çek-
tiği gibi Turancıların faaliyet alanlarına karşı bir da-
ralmaya gidilmesinin gerekliliği ile ilgili bir yaklaşım
tarzı olarak Anadoluculardaki hâkim söyleme ben-
zemektedir.
Nitekim Anadoluculuk ya da Ülken’in tabiriyle
316 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
“Memleketçilik” hareketi, Osmanlıcılık, Turancılık ve
İslamcılık hareketlerine karşı getirilen eleştiriler ile
gelişmişti. Bu bağlamda bu hareketin önderlerinin
bu üç akıma gösterdiği en önemli tepki; Osmanlı-
cılık, Turancılık ve İslamcılığın hayali birer düşünce
akımı, gerçekleştirilebilme şansının olmadığı nokta-
sındadır. Zira Anadoluculuğun millet anlayışı tarihte
sınırları çizilmiş bir vatan fikrine dayanıyordu.5 Ana-
doluculuk; Turancılık, Osmanlıcılık ve İslamcılık gibi
akımlara tepki olarak ortaya çıkan, Türk ulusunun
tek ve gerçek vatanının Anadolu olduğunu savunan
ve ülkenin özel şartlarının bir sonucu olarak orta-
ya çıkmış yeni bir kimlik ve ideoloji arayışı olarak
tanımlanmaktadır.6
Şu aşamada belirtilmesi gereken hususlardan
birisi ise Mehmed Halid (Bayrı)’in “Türkiyecilik” ya
da “Memleketçilik” tanımlamalarını yanlış bulması-
dır. Halit’e göre: “Türkiyecilik, Memleketçilik deyince,
müstemlekeleri anavatanla karıştırmak, anavatanla
beraber görme tehlikesi vardır. Bu itibar ile asıl va-
tanda millî bir devlet kurarak onu ilerletmek, yükselt-
mek gayesini takip eden milliyetperverleri Türkiyeci,
Memleketçi ve mesleklerini Türkiyecilik, Memleketçi-
lik addetmek bir nevi cesaret olur. Bunlara en müna-
sip olarak – yeni bir teklif olduğu için belki biraz garip
görünürse de- Anadolucu, mesleklerine de Anado-
luculuk demek doğrudur, hem de bu isimlerde müt-
hiş güzellik, emsalsiz bir cazibe vardır; Türkiyecilik,
Türkçülük, Turancılık, Memleketçilik gibi yavan, tad-
sız, uydurma değildir”7 diyerek Türkiyecilik ve Mem-
leketçilik isimlerine karşı bir duruş sergilemiştir.”
Anadolu’yu Türk kültürünün kaynağı olarak gö-
ren ve bu fikir anlayışını Henri Lichtenberger’in
Richard Wagner, Poête et Penseur adlı eserine da-
yandırarak ileri sürmeye başlayan Hilmi Ziya Ülken,
Reşit Kayı ile birlikte elyazma-
sı olarak 12 sayı yayımlanan
Anadolu dergisini çıkarmıştır.
Ülken, Haluk Nihad’a Anado-
lu halk masallarından Tahirle
Zühre, Şah İsmaille Gülizar ve
Süleyman Şah’ı yazdırmıştır.8
Anadolu’yu Türk kültürünün
merkezinde değerlendiren
Hilmi Ziya, böylelikle bu fikir
akımının ilk etapta kültür ha-
reketi olarak ortaya çıkmasını
sağlamıştır. Ülken, Anadolu
Mecmuası’nın 1 ve 2. sayıla-
rında da “Anadolu Örfi ve Des-
tanları I-II” başlığıyla makale-
ler yazmış ve Anadolu’nun
kültürü ile ilgili çalışmalarına
devam etmiştir.
Hilmi Ziya Ülken’in “Memle-
ketçilik” diye tanımladığı bu ha-
rekete önayak olanlardan biri
de Mükrimin Halil Yinanç’dır.
Ülken’in Mülkiye’deyken yaz-
mış olduğu fakat yayımla-
namayan “Anadolu’nun Bu-
günkü Vazifeleri” adlı kitabın
öğrenciler arasında kısa za-
manda yayılması ve Mükri- Türk Yurdu, Anadolu ve Gençliğin Vazifesi
min Halil’in “taşkın mizacı” da
bu hareketin siyasi bir yapıya ğın ve masumiyetin kaynağı olarak görülmeye baş-
bürünmesine katkı sağlamıştır.9 Mükrimin Halil’in bu lanması ve Anadolu’ya karşı ilginin artması dönemin
hareketi yarı siyasi bir hüviyete getirmiş olması, bu basın organlarına da yansımıştır.
fikir hareketinin daha başlarda ikiye ayrılma gibi bir
yönelim göstermesine neden olmuştur. Bunlardan Türk Yurdu’nda Anadolu ile ilgili olarak: “Herke-
ilki Anadolu’yu doğacak olan kültürün hedefi olarak sin malûmu bir keyfiyettir ki bu gün Anadolu, balta
gören “Kültürel Anadoluculuk” diğeri ise, bu akıma görmemiş, bir orman gibi bâkirdir, tazedir, onun si-
siyasi ve ideolojik bir şekil vermek isteyen “İdeolojik nesinde henüz sarf edilmemiş birçok kuvvâyı haya-
Anadoluculuktur”. İdeolojik Anadoluculukta Başkan tiye mevcuttur. Eğer aklı, mantığı, tecaribe müstenit
Monreo’nin “Amerika Amerikalılarındır” söylemi ör- fennin bu günkü terakkiyâtından müstefit bir usul
nek alınmıştır. 10 ile o kıt’a-i nefiseyi ihyaya çalışırsak şüphesiz pek
çok felâketlerimizi tamir eylemiş, az zaman zarfın-
Bu bağlamda belirtilmesi gereken husus, da bütün cihana mevcudiyet-i kaviyemizi ispat et-
Anadolu’nun bu düşünce hareketinin önderleri tara- miş oluruz”11 Yazının devamında “lütüfkar bir kıtaa”
fından edebiyatı, kültürü, coğrafyası ve insanıyla bü- olarak nitelendirilen “Anadolu diyarına doğru nazır-
tüncül bir yaklaşımla ele alındığıdır. Nitekim Anadolu larımızı döndürelim..”, denmektedir. “Anadolu ve
Mecmuası’nda bu durum kendini göstermektedir. gençliğin vazifesi” başlığıyla yayımlanan bu görüş-
Anadoluculuğun ortaya çıkış süreciyle birlikte ler, Anadolu’nun önemini ve Türk milletinin kurtuluş
ortaya atılan söylemlerden masum, saf Anadolu anahtarının Anadolu olarak görüldüğünü, gösterme-
söylemi, Anadolucuların yanı sıra Turancılarda ve si bakımından önemlidir.
dönemin çoğu aydının da da sıkça telaffuz edilmiştir. Yine Türk Yurdu’nda yayımlanan bir başka yazı-
Bu söylemin oluşmasında, Anadolu’nun gerçekten da şunlar yazmaktadır: “Türk Yurdu’nun çıktığı gün-
ihmal edilmesinin yanı sıra devletin içerisine düştü- den beri memleketin asıl gövdesi olan Anadolu’ya
ğü zor koşullarda etkili olmuştur. Anadolu’nun saflı- en çok ehemmiyet verdiğini karilerimiz elbette bilir-

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 317


Anadolu Mecmuası, Milli Tarihimizin İsmi
ler. Anadolu anamızdır. Onun altın başaklı memele-
rinden hayat umarız. Memleketimizin yabancı ellerle
alışveriş etmesi zorlaştıktan sonra bu hakikati daha
iyi anladık. Dün payitahtı en ziyade Anadolu’nun ev-
ladı korudu. Bugün payitahtı yine Anadolu’nun ka-
dın erkek rençberleri doyuruyor. Eskiden kalma bir
“velinimet” tabiri vardı. O tabiri tam yerinde olarak
Anadolu’muz için kullanabiliriz. Anadolu velinimeti-
mizdir...” Yazının devamında İstanbul’un Anadolu ile
ilgilenmesi için verilen uğraşlar anlatılmaktadır. Türk
Ocağı’nın ilk açıldığı zamanlarda da Ocak müdü-
rünün gençlere Anadolu’yu gezmeleri, Anadolu’yu
tanımaları ve sevmeleri için yaptığı teşvikler dile ge-
tirilmiştir. 12
Dergâh mecmuasında ise Darülfünun müderris-
lerinden İsmayıl Hakkı “Küller Altında Bir Anadolu”
318 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
başlığıyla yazdığı bir makalede, yapmış olduğu Ana-
dolu gezisiyle ilgili izlenimlerini aktarmıştır. Balkan
Savaşı’ndan bir sene önce Edirne’yi ziyaret eden
İsmayıl Hakkı, şehrin çamur ve tozdan geçilmediğini
aktarırken burada yaşayan insanlarında memnuni-
yetsizliğini görmüştür. Bu ziyaretin ardından geçen
7-8 yıl sonra başka bir Anadolu gezisine çıkan ve
Anadolu’nun pek çok yerinin bir harabeyi andırdığı-
na şahit olan İsmayıl Hakkı Anadolu’nun durumunu;
“Anadolu’yu eski bir medeniyetin enkazı altında öl-
müş görüyor ve onun bir canı olduğunu düşünemi-
yordum…” sözleriyle özetlemiştir.13
Görüldüğü gibi Anadolu pek çok kişinin ilgisini
çekmiş ve dönemin basın organlarının hemen he-
men hepsinde Anadolu ile ilgili görüşler yer almıştır;
Fakat Anadoluculuğun Metin Çınar’ın da belirttiği
gibi Millî Mücadele ile birlikte somutlaşarak bir ideo-
loji şeklini aldığı söylenebilir.14 Millî Misak’ın kabulü,
İstanbul’un işgali, Ankara’nın giderek önem kazan-
ması ve Millî Mücadele’nin Anadolu’da başlaması
Anadoluculuk harekâtının somutlaşmasında çok
önemli merhaleleri oluşturmuştur.
Anadoluculuk akımının şekillendiği ve Milli
Mücadele’nin sürdüğü sıralarda Ankara’da yayım
hayatına başlayan Anadolu Duygusu isimli dergi de
Anadoluculuk akımının doğmasına katkı sağlamış-
tır. İbrahim Turgut tarafından on beş günde bir çıka-
rılan bu derginin, 3 Şubat 1337 tarihli ilk sayısında,
Anadolu’daki Türk gençlerinin istiklal mücadelesinde
gösterdikleri kahramanlıklar ve Anadolu’nun muaz-
zez duygusunu yaşatma arzusu dile getirilmiştir.
“Maksad ve Meslek” başlığıyla yayımlanan yazının
devamında “Anadolu’muzun bir mecmuaya ne kadar
muhtaç olduğunu, bilhassa şu inkılâp günlerinde bu
ihtiyacın ne kadar şedid bulunduğuna izaha lüzum
görmüyoruz…” denilerek, “muazzez Anadolu’muzda
edebi bir cereyan uyandırma..” amacı taşıyacakları
belirtilmiştir.15 Konur Alp tarafından “Anadolu Duygu-
su” başlığıyla yazılan bir başka yazıda ise Anadolu:
“üstü durgun, fakat içi kaynar bir göl…” ve “çok gu-
rurlu, çok yüksek ruhlu…” olarak nitelendirilmiştir.16
Anadoluculuk hareketinin temelini oluşturan ba-
sın organı ise “Anadolu Mecmuası”dır. 1924 yılında
yayım hayatına başlayan “Anadolu Mecmuası”nın
sahibi ve imtiyaz müdürü Mehmed Halid, sorumlu
müdür ise Ahmet Necip Bey’dir. Toplamda 12 sayı çı-
kan mecmua 1925 yılında kapanmıştır. Mecmua’da,
bir vatan olarak benimsenen Anadolu’ya dair kültürel
ve etnolojik incelemelere de yer verilmiştir.17
Anadolu Mecmuası’nın yayımlanma amacını
“bir Anadolu ilmi ve Anadoluculuk mesleği vücuda
getirmek” olarak özetleyen Mehmed Halid’e göre,
“Anadolu’nun öğrenilmeye, bilinmeye değer bir tarihi
vardır. Bu tarih, eski Anadolu tarihinden büsbütün
ayrı olup Türklerin Anadolu’yu istilasından başlar ve
sinesinde büyük bir medeniyeti, büyük ve muhteşem
bir Türk medeniyetini yetiştirir. Hangimiz bu medeni-
yeti, velev ki uzaktan olsun, tanıyoruz?”18 Mecmua
incelendiğinde Anadolu’yu tanıtma amacıyla yayım-
lar yapıldığı görülecektir.
Anadolu’nun geçmiş kültürleri ve Türkmenlerin
1071’de Anadolu’ya getirdikleri dinamizm ile birlik-
te ortak bir sentezle yeni bir ulus yaratıldığı savına
dayanan Anadoluculuğun temelini coğrafya ve tarih
belirlemiştir.19 Esas itibariyle de Anadoluculuk, “biz
kimiz, nereye aitiz” sorularına cevap bulma ama-
cındadır. Bu nedenle Anadoluculuğun savunucuları
vatan, ulus, tarih, kimlik ve uygarlık gibi alanların
yeniden tanımlanması noktasında çaba göstermiş-
tir. Bu şekliyle Anadoluculuğun kendine ait bir teme-
li, bakış açısı ve kavramsal bir yapısının olduğu ve
söylenebilir.20 Anadolucu düşünüş önderlerinin ya-
yınları incelendiğinde, yukarıda sayılan kavramların
içlerini doldurma çabası net bir şekilde görülmekte-
dir.
Anadolu Mecmuası’nın birinci sayısında “Millî Ta-
rihimizin İsmi” başlığıyla bir makale yazan Mükrimin
Halil, eski tarih yazarlarının yazdıkları tarihleri sö-
zünü ettikleri milletlerin adlarıyla anmadıklarını dile
getirmektedir. Halil, devletin ve devlete tabi olanların
başta bulunan hanedanın ismiyle anıldıklarını ve ha-
nedan değiştiğinde de devletin, milletin ve memle-
ketin de isminin değiştiğini dile getirmektedir. Halil’e
göre, kendi tarihçilerimizde aynı zihniyetle hareket
etmişler ve devlete müşterek bir isim vermemişlerdir.
Örnek olarak ta Devlet-i Selçukiye, Devlet-i Karama-
niye, Devlet-i Osmaniye gibi isimlerin kullanıldığını
söylemiştir. Fakat yazara göre ortada değişen hiç-
bir şey yoktu. Millet yine aynı millet, devlet yine aynı
devlet, memleket de yine aynı memleketti. 21
Tarihçilerin Selçuklu tarihi ya da Osmanlı tarihi
gibi farklı isimlendirmelerinin dışında milletçilik akı-
mının memlekette gelişmesiyle birlikte tarihimize
“Türk tarihi” denilmesinin de yanlışlığını vurgulayan
Mükrimin Halil, Türk tarihi ismiyle akla Türkistan ta-
rihinin de gelebileceğini belirtiyor ve bu iki kavramın
farklı olduklarını dile getiriyor. Ayrıca Osmanlı tarihi
tabirine de bir Osmanlı ulusu olmadığını belirterek
karşı çıkan yazar, bu isminde anlamlı olmadığını dile
getirmektedir.22 Türklerin millî tarihinin ismi üzerin-
de de uzun uzadıya duran Mükrimin Halil’e göre bu
isim, “Anadolu Türkleri tarihi veya sadece Anadolu
tarihi”!23 olmalıdır. Daha önce de değindiğimiz gibi
bu hareketin siyasi bir hüviyete sokulmasında katkı-
sı olan Mükrimin Halil, bu akımın İslami vurgusunu
da yapmıştır. Onun millet anlayışına göre toprağıy-
la ahlakıyla, imanıyla kaderiyle ve gerçek iradesiy-
le Anadolu Türk ulusunu oluşturmaktaydı. Anadolu
Türklerinin Müslüman olması nedeniyle de Anadolu
tarihi aynı zaman Müslüman Anadolu tarihi olarak
ele alınabilirdi.24
Haydar Necip de “Türk Ocağı” isimli makalesinde
Ocağı; Türk gençlerini gerçekleştirilmesi hayal olan
ideallerle oyaladığı iddiasıyla eleştirerek “vatanımız”
olarak nitelendirdiği Anadolu’nun hürriyetinin sağlan-
ması için çalışılmasını isteyerek; Anadolu gençlerini
yanlarına çekmeye çalışmıştır. “İtiraf edelim ki, Türk
Ocağı’nın fikri bir zamanlar hepimizi arkasından sü-
rükleyen bir cazibeye malikdi…” diyen Necip’e göre
bu fikir Türklerin harsi birliği fikriydi; fakat bu fikrin ha-
yal ürünü olduğunu dile getiren Haydar Necip, genç-
lerin azim ve kudretlerini “çorak bir çölde” israf et-
memelerini dilemektedir. Haydar Necip’e göre genç-
lerin kudretli azmi ve imanı, “bütün Türklerden evvel,
Anadolu Türküne nurlu bir istikbali müjdeliyor”du. Bu
nedenle “Türk Ocağı’ artık “Anadolu Ocağı” olmalı ve
gençler sadece Anadolu için çalışmalıydı.25 Mehmed
Halid de “Milliyetperverliğin Ma’nası” ismiyle yazdığı
makalede, Turancıların, Türk ırkından olan fakat ayrı
vatanlarda yaşayan milletleri tek merkezde toplama
amacının dünde, bugün de, yarın da hayal olacağını
söylemiştir. Halit’e göre; “Anadolu milleti için Turan-
cılık bir gaye, bir mefkûre olamaz.” Çünkü bu milletin
Turancılık gayesi için çalışacak ne gücü ne de sıh-
hati vardır. Milletin böyle bir gücü olsa bile bu gücü
Anadolu’da milli bir devlet kurmaya ve onu ilerletme-
ye harcayacaktır.26
Yine Mehmed Halid, Anadolu Mecmuası’nın 8.
sayısında “Asıl Hakikat” başlığıyla yazdığı bir yazı-
da, Türk tarihinin şimdiye kadar yanlış tetkik edildiği-
ni vurgulayarak Osmanlı saltanatının, Selçuklu, Ka-
raman ve Akkoyunlu gibi devletlerin devamı olduğu-
nu belirterek bugünkü Cumhuriyeti’nde Osmanlı’nın
devamından ibaret olduğunu söylemekte ve eski
tarihçilerin devlet müessesini hanedan isimleriyle
andıkları için Anadolu devletinin şu ana kadar birkaç
unvanla anıldığını ve devlete verilmesi gereken is-
min Anadolu devleti olması gerektiği savunmuştur.27
Yazının devamında “Vatan Anadolu’da, Anadolu
milleti tarafından tesis edilen (Anadolu müessesesi)
olduğunu kaydettik. Şu halde bu müesseseye isim
vermek isterken, hakikate göz kapayarak, Selçuki,
Osmanlı devletleri unvanı gibi iğreti, mücerret, hatta
manasız bir ad takmak caiz olmaz. Dünkü Selçuki
ve Osmanlı devletleri kadar bugünkü cumhuriyetimiz
de bir Anadolu müessesesi, binâenaleyh ismi ‘Ana-
dolu Cumhuriyeti’dir. Bu cumhuriyete Türkiye Cum-
huriyeti demek, onun mahiyetini değiştirmeye teşeb-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 319
 Anadolu’nun üzerine sülük gibi
yapıştığını ve Anadolu halkı-
nı eşitlik, hürriyet, adalet gibi
kavramlarla kandırarak mille-
tin öz evladını ve milletin öz
yurdunu(Anadolu) kendi çıkar-
ları doğrultusunda kullandık-
larını söylemektedir.30 Nâbi’ye
göre, “Gerek istibdadçıların,
gerekse onun diğer şekli olan
meşrutiyetçilerin bütün gayeleri
Anadolu’yu istedikleri gibi kul-
lanmaktı. Bunun içinde yegâne
yol Anadolu’yu okutmamak
olacaktı.” Böylece eğitimsiz bı-
rakılan fikir üretmekten yoksun
olan Anadolulular müstemleke-
ciler tarafından “23 Nisan Milli
İnkılâbına” gelinceye kadar
ezilmişlerdir. Nâbi’ye göre ar-
tık yapılması gereken tek şey:
Anadolu Cumhuriyeti’nin millî
maarif siyasetini oluşturup Ana-
dolu gençlerini tam manasıyla
okutmaktır.31 Mehmed Emin’de
“Anadolu’da Maarif Nasıl
Ta’ammüm Edebilir?” bağlığıy-
la yazdığı bir yazıda Anadolu
ve Anadolu köylüsünün eğitim
noktasında yaşadığı sıkıntıları
Dergâh Mecmuası, Milli Cereyanın Zaferi dile getirmiştir. Mehmed Emin:
“Anadolu’da gezmemiş, Türk
büs etmektir.”28 Halit’in, bu müesseseye verdiği isim halkıyla temas etmemiş olanlar
“mukaddes Anadolu Cumhuriyeti’dir.” Bu tanımlama zan ederler ki memleketimizde maarifin ta’ammüm
Mehmed Halid’in bu konuda Mükrimin Halil’in para- etmemesi halkın okuma ihtiyacı duymamasından
lelinde olduğunu ve Anadolucuların Anadolu ismine ileri gelmiştir…” demektedir. Emin’e göre Anadolu
bile atfettikleri kutsallığı göstermesi bakımından dik- halkı, okuma ve yazma konusunda büyük bir heye-
kate değerdir. can ve istek duymaktaydı. Bu bağlamda hem eğitim
sistemini hem de hocaları eleştiren Emin, Anadolu
Ayrıca Mehmed Halid’in “Asıl Hakikat” başlık-
halkının eğitimi noktasında yeni bir maarif siyasetinin
lı makalesinin önemli bir tarafı da Anadolu dışında
oluşturulmasının gerekliliği üzerinde durmuştur.32
yaşayanların müstemleke olarak kabul edilmesi-
dir. Halit’e göre; “Anadolu orduları tarafından feth İlk dönem Anadoluculuk hareketinin önderleri
edilen Anadolu’nun hudutları haricindeki arazi, Anadolu’yu ilgilendiren hemen hemen her konuda
Anadolu’nun müstemlekesidir. Bu arazide oturanla- ortak görüş sergilemişlerdir. Anadolu Mecmuası
rın Türk olmaları, oraların müstemleke olmamalarını kısa soluklu bir dergi olmasına rağmen çok geniş
icap etmez.”29 Müstemleke ve öz vatan ayrımı sa- konu yelpazesine sahiptir. Mecmua’da Anadolu’nun;
dece Mehmed Halid’in üzerinde durduğu bir konu iklimi, eğitimi, madenleri, köyleri, şairleri, destanları,
değildir. Ziyaeddin Fahri ve İrfan Nâbi’de bu konuda tarihi, kadınları vb. konular işlenmiştir. Nitekim “Ana-
görüşlerde bulunmuştur. dolu Kadını” başlığıyla yayımlanan makale incelen-
diğinde, Anadolu kadını yüceltilirken İstanbul’a karşı
İrfan Nâbi’ye göre İttihat ve Terakki “milletin
olan tavır bu konu üzerinden işlenmeye devam et-
öz evladını” ezmiştir. Bunun nedenini ise İttihat ve
miştir. Mehmed Emin’in makalesinde “Türk vatanını
Terakki’nin müstemlekeci olmasına bağlayan İr-
yalnız İstanbul’dan görenler zan ederler ki İstanbul
fan Nâbi, müstemlekecilerin uzun bir süreden beri
kadını vatan annelerinin timsalidir…” bunun yanlış-

320 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

lığını dile getiren Mehmed Emin, “Türk kadınlığının
enmüzecini33 Anadolu’dan başka yerde arıyorsanız
hata ediyorsunuz…” diyerek Türk kadınını Anadolu
kadınının temsil edebileceğini söylemektedir.34
Bahsettiğimiz görüşler yanında Anadolucuların
sergilediği ortak tavırlardan biri de Selçuklu döne-
minin Anadolu için milat kabul edilmesidir. Nitekim
Anadoluculuğun hareketli simalarından biri olan
Mükrimin Halil, Türk tarihini 5 kısma ayırmıştır. Ya-
zarın ifadesiyle “Bin iki yüz yıllık tarihimizi başlıca
beş büyük devreye taksim edebiliriz: 1- Halifey-i Ab-
basiye zamanında Anadolu’da Türk emaretleri, eski
müverrihlerin tabiri vechile, sügur valileri devri. 2- Al-
Selçuk devri. 3- Tavaif-i Mülük devri. 4- Al-Osman
devri. 5- Cumhuriyet devri.” Halil’e göre tarihimizi bu
şekilde beş devreye ayırmak en doğru en ilmi izahat-
tır. 35 Mükrimin Halil, Milli Tarihimizin Mevzu-1” isimli
bu makalede, Sügur valileri devri ve Selçuklu devri
hakkında bilgiler vermiştir. Halil’e göre “Anadolu’da
tam ve müstakil bir Türk vatanının teşkil” edildiği dö-
nem Selçuklu dönemidir. Bu devir, “Anadolu mede-
niyetini hakikaten temsil eden bir devirdir. Zevkiyle,
sanatıyla, zekâsıyla bütün medeniyetiyle bir ihtişam
manzarası göstermektedir.”36 Mükrimin Halil, bu dev-
reyi de kendi içerisinde dört bölüme ayırmıştır. Bu
görüşe paralel olarak Mehmed Halid de Anadolu’da
kurulan ilk milli devleti Selçuklular olarak göster-
mekte ve Anadolu milletinin birinci görevini Selçuklu
medeniyetini yakından tanıma ve öğrenme olarak
göstermektedir.37
Nitekim Anadolucular 1071 yılını Anadolu Türk
tarihinin başlangıcı olarak kabul etmiştir. Mehmed
Halid’te, Anadolu’yu istila eden Türkmenlerin(Oğuz)
çok kuvvetli ve hızlı bir şekilde Anadolu’yu Türkleştir-
diğini söyleyerek bu süratin nedenini Anadolu’yu isti-
la eden askeri kuvvetlerin fazlalığından ziyade millet
istilasının yoğunluğu olarak göstermektedir. Böylece
eski Anadolu’nun yerine havasıyla, suyuyla, taşıyla
ve güneşiyle yepyeni bir Anadolu ikame edilmiş ve
Anadolu Türkler için bir vatan halini almıştır.38
Anadolu’ya yerleşmeyi dönüm noktası olarak
kabul eden Anadolucu önderlerin tamamı Anado-
lu coğrafyasının bin yıllık bir birikimle Türkleştiği
kanaatindedirler. Bu noktada Türkler, Anadolu’ya
yerleştikten sonra evrensel bir dine(İslam) mensup
olmanın avantajını kullanıp daha önceki medeniyet-
lerin mirasını da genişleterek bir ulus haline gelebil-
mişlerdir. Bu nedenle Anadolu coğrafyası; Türklerin
önceki durumlarından kopup kendilerini yeniden ta-
nımlamaları ve ulus olmaları noktasında önemli bir
semboldür.39 Anadolu Mecmua’sını toplu yayımla-
nan 9. 10. 11. sayılarında, millet ve milliyetperver-
liği “Milliyetperverliğin Ma’nası” başlıklı makalesiyle
açıklamaya çalışan Mehmed Halid de, millet olabil-
menin iki koşulundan bahsetmektedir. Ona göre bu
iki koşul hars ve ortak vatandır.40
Ziyaeddin Fahri de “Milliyet Meselesi” başlığıyla
kaleme aldığı bir uzunca bir makalede milli coğraf-
ya, milli iktisad, milli tarih ve milli ilime sahip olmanın
gerekliliğini vurgulamış ve Anadolu’da tam anlamıy-
la bir Türk şuuru oluşturmanın zorunlu olduğunu
söylemiştir.41 Ziyaeddin Fahri’nin de belirttiği gibi bu
hareket önderlerinin birincil amacı; Anadolu coğraf-
yasında ortak bir tarih bilincine dayalı bir ulus oluş-
turma çabasıdır.
Anadoluculukla ilgili olarak Dergâh mecmuasın-
da da çeşitli yazılar yazılmıştır. Özellikle Anadolu’da
başlayan milli mücadeleye desteklerinin yanında
Anadolu’nun çeşitli yönden tahlilleri de yapılmıştır.
Falih Rıfkı, “Anadolu Mücahedesi”nin “milli vatan” ve
“milli istiklal” mücahedesi olarak doğduğunu aktara-
rak Sakarya Zaferi’nin Anadolu’da doğan “milli cere-
yanın” zaferi olduğunu söylüyordu.42 Hamid Sâdi’de
“Marmara Havzası” isimli makalesinde Marmara’nın
Anadolu için stratejik önemini belirttikten sonra Türk-
lerin burada pek çok gazi ve şehit verdiğini ve ayrıca
Türk sanatının en muhteşem eserlerinin yer aldığı
bir bölge olması nedeniyle de Anadolu için önemini
vurgulayarak makalesini şu sözlerle tamamlamıştır:
“Anadolu Türk ilinin kalbi ve gövdesi ise Marmara
havzası da bu gövdenin başı ve dimağıdır, bu başı
gövdesinden ayırmak her iki evvelkinin hayatına
kasd etmek demektir.”43
Anadolu Mecmuası’nda olduğu gibi Dergâh’ta
da Anadolu’nun saflığı ve masumluğuna vurgular
İstanbul’u eleştirerek yapılmaktadır. Mecmua’da
“İstanbul Avrupai uygarlıkla bozulmuş alafranga bir
kültürün sembolü olarak görülürken; Anadolu saf,
ibtidaî, kirlenmemiş halkın yaşadığı coğrafya olarak
yüceltilir.”44 Nitekim Anadolu Mecmuası ile birlikte
Dergâh mecmuası da Anadoluculuğu ilke olarak be-
nimsemiş ve bu doğrultuda yazılar neşretmiştir.
Sonuç
Osmanlı Devleti’nin can çekiştiği sıralarda özel-
likle Turancıları sınır tanınamazlık noktasında eleşti-
rerek gündeme gelen ve Anadolu milliyetçiliği olarak
formüle edilebilecek bu akım, Millî Mücadele ile bir-
likte popülerleşmiştir. Bu bağlamda Anadolu Mec-
muası farklı bir misyon üstlenerek Anadoluculuğun
önemli bir durak noktasını oluşturmuş ve akımın si-
yasallaşmasını sağlamıştır.
“Anadolucu” olarak tanımlanan ve genelde Ana-
dolu Mecmuası çevresinde toplanmış olan bu milli-
yetperverler, Millî Mücadele sonrasında kurulan cum-
huriyeti sahiplenerek bu millî oluşumu kendi pers-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 321
pektifleri çerçevesinde yönlendirme kaygısı taşımış-
lardır. “Anadolu İnkılâbı”nın birkaç kişiye mal edile-
meyeceği görüşünde olan Anadolucular, Malazgirt’te
şehit düşenlerin bile bu zaferde paylarının olduğunu
düşünmüş ve bunu dile getirmişlerdir.45
Anadolu Mecmuası, “her ne kadar Yeni Devlet’le
farklı düşünüş konumlarında olsa da özellikle vatan
sınırları, azınlıklar, kapsayıcı bir millî kültür tasarımı
konularında Devletin önünü açan açılımlarda bulun-
muştur.” Bu doğrultuda Anadolucuların, “Kemalist
kadroların karşısına ilk andan itibaren önemli bir
sorun olarak çıkacak olan, Misak-ı Millî sınırlarına
tarihsel bir meşruiyet kazandırma” konusunda kat-
kıları olmuştur. 46
Milli Mücadelenin başarıya ulaşmasıyla birlikte,
esasında bağımsızlık konusunda ortak bir duruş
sergileyen Anadoluculuk ile Atatürkçü düşünüş ta-
raftarları arasında özellikle izlenecek yol konusunda
ayrılıklar baş göstermiş ve Anadolucular içerisinde
modernizmden ve laiklikten yana Anadolucular be-
lirirken Anadolucuların diğer kanadını muhafazakâr
olarak nitelendirebileceğimiz gelenekçi Anadolu-
cular oluşturmuştur.47 Bu ayrışmanın da etkisiyle
1923–1925 tarihleri arasında Anadoluculuğun yayın
faaliyetleri giderek azalmıştır; fakat Anadoluculuk ha-
reketi 15 yıl sonra tekrar canlanmıştır. Remzi Oğuz
Arık, Hıfzı Oğuz Bekata ve arkadaşlarının çıkardığı
Çığır ve Millet ile Nurettin Topçu’nun çıkardığı Hare-
ket dergileri Anadolucu görüş ekseninde yoğun bir
şekilde yayımlar yapmaya başlamışlardır. Bu döne-
min Anadolucuları, resmi ideolojinin belirli yönlerine
ve CHP’nin politikalarına muhalefet eden bir duruş
sergilemişlerdir.48
______________________________________________
* Araş. Gör., Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, oo-
buz@anadolu.edu.tr
1 Mithat Atabay, İkinci Dünya Savaşı Sırasında Türkiye’de
Milliyetçilik Akımları, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2005,
s.145-146.
2 Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi,
İstanbul: Ülken Yayınları, 1998, s.477.
3 Seçil Deren, “Türk Siyasal Düşüncesinde Anadolu İm-
gesi”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik,
İstanbul: İletişim Yayınları, c.4, s.533.
4 Metin Çınar, Anadoluculuk Hareketinin Gelişimi ve Ana-
dolucular ile Cumhuriyet Halk Partisi Arasındaki İlişkiler
(1943-1950), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-
tüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2007, s.46.
5 Ülken, a.g.e., s.480.
6 Köksal Alver, “Anadoluculuk ve Hilmi Ziya Ülken”, Af-
yon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, c.3,
sayı:1, Haziran, 2001, s.133. http://www.aku.edu.tr/
AKU/DosyaYonetimi/SOSYALBILENS/dergi/III1/10.pdf,
Erişim:15.12.2010.
7 Mehmed Halid, “Milliyetperverliğin Ma’nası”, Anadolu
Mecmuası, sayı:9,10,11(Kanûn-ı evvel, Kanûn-ı sâni,
Şubat 1340/1341), s.316; Ayrıca bknz: Çınar, a.g.t.,
s.75.
8 Ülken, a.g.e., s.477.
322 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
9 Ülken, a.g.e., s.477.
10 Mithat Atabay, “Anadoluculuk”, Modern Türkiye’de Si-
yasi Düşünce: Milliyetçilik, İstanbul: İletişim Yayınları,
c.4, s.516.
11 “Anadolu ve Gençliğin Vazifesi”, Türk Yurdu, sayı:34,(
Şubat 1328) , s.314.
12 Aktaran: Çınar, a.g.t., s.40.
13 İsmayıl Hakkı, “Küller Altında Bir Anadolu” Dergah,
Cilt:3, (16 Mayıs 1338), s.34.
14 Anadoluculuğun ortaya çıkışı ve gelişimi ile ilgili detaylı
bilgi için bkz: Çınar, a.g.t.
15 Anadolu Duygusu, “Maksad ve Meslek”, sayı:1, (1 Şu-
bat 1337), s.1.
16 Konur Alp, “Anadolu Duygusu”, Anadolu Duygusu,
sayı:1, (1 Şubat 1337), s.5.
17 Atabay, a.g.m., s.516.
18 Aktaran: Çınar, a.g.t., s.65.
19 Atabay, a.g.e., s.222.
20 Alver, a.g.m., s.134.
21 Mükrimin Halil, “Milli Tarihimizin İsmi”, Anadolu Mecmu-
ası, sayı:1, (1340) , s.1,2; Ayrıca detaylı bilgi için bkz:
Çınar.,a.g.t., s.67-69.
22 Halil, a.g.m, s.3.
23 Halil, a.g.m, s.5,6.
24 Murat Kılıç, “Erken Cumhuriyet Dönemi Türk Milliyet-
çiliğinin Tipolojisi”, S.D.Ü. Fen Edebiyat Fak. Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, Aralık, 2007, sayı:16, s.124.
http://sablon.sdu.edu.tr/dergi/sosbilder/dosyalar/16_6.
pdf, Erişim: 17.12.2010.
25 Haydar Necib, “Türk Ocağı”, Anadolu Mecmuası, sayı:7,
(1340), s.262-263.
26 Halid, Milliyetperverliğin Ma’nası”.., s.316.
27 Mehmed Halid, “Asıl Hakikat”, Anadolu Mecmuası,
sayı:8, (1340), s.283.
28 Mehmed Halid, “Asıl Hakikat”...., s.284.
29 Mehmed Halid, “Asıl Hakikat”...., s.283-284; Ayrıca
daha detaylı bilgi için bkz: Çınar, a.g.t., s.90-91.
30 Çınar, a.g.t., s.91.
31 İrfan Nâbi, “Anadolu Cumhuriyeti’nin Maarif Mefkuresi”,
Anadolu Mecmuası, sayı:6 (Eylül 1340), s.229-230.
32 Mehmed Emin, “Anadolu’da Maarif Nasıl Ta’ammüm
Edebilir?”, Anadolu Mecmuası, sayı:2 (1 Mayıs 1340),
s.50-51.
33 Örnek, model.
34 Haydar Necib , “Anadolu Kadını”, Anadolu Mecmuası,
sayı:3, (Haziran 1340), s.117,118; Ayrıca bkz: Çınar,
a.g.t., s.88-89.
35 Mükrimin Halil, “ Milli Tarihimizin Mevzu-1”, Anadolu
Mecmuası, sayı:2 (1340), s.54-55.
36 Mükrimin Halil, “Milli Tarihimizin Mevzu-2”, Anadolu
Mecmuası, sayı: 3, (1340), s.85.
37 Halid, Milliyetperverliğin Ma’nası”…, s.316.
38 Halid, “Asıl Hakikat”...., s.282.
39 Alver, a.g.m., s.136.
40 Halit, Milliyetperverliğin Ma’nası”…, s.315.
41 Detaylı bilgi için bkz: Ziyaeddin Fahri, “Milliyet Mesele-
si”, Anadolu Mecmuası, sayı:5, (1340,), s.178-188.
42 Falih Rıfkı, “Milli Cereyanın Zaferi”, Dergah, Sayı:12, ( 5
Teşrinievvel 1337), s.177.
43 Hamid Sâdi, “Marmara Havzası” Dergah, Sayı:7, ( 20
Temmuz 1337) , s.109.
44 Mustafa Işkın Tercan, Milli Mücadele Döneminde Ana-
doluculuk Hareketi ve Dergah Mecmuası, Ankara: Ha-
cettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayın-
lanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2009, s.46.
45 Çınar, a.g.t., s.97-98.
46 Çınar, a.g.t., s.101
47 Atabay, a.g.m., s.517-518
48 Deren, a.g.m., s.536.
 [Ekrem Hakkı Ayverdi İle Avrupa’da Türk’ü Aramak-II*]
TUNA GÜZELLEMESİ
TURGUT GÜLER
S
oy bakımından bize yakın olduklarını kendi-
leri de kabûl eden Macarlar, târihin değişik
dönemlerinde Türk’e karşı vaziyet alarak,
özellikle Haçlı koalisyonlarına katılmışlardır. Lâkin
Macarların bu dinî duruşları, teolojik câmia psikoloji-
sinin kaçınılmaz bir itaat hâlidir. En azından, Bulgar-
larla mukâyese edildiğinde; Macar, bir hayli kardeş-
ce renkler taşıyan Altaik dostumuzdur.
Fekete, Rasonyi, Vambery, Petöfi, Rakoçi gibi,
isimleri anılınca sıcak, tanıdık intibâlar bırakan Macar
âlim, edib ve politikacıları, Türk renklerini her vesîle
ile benimseyip ifâde etme medenîliğini göstermişler-
dir.
Macarların, Orta Avrupa’da ırkî bağ yakınlığı
ararken sarıldıkları Altaylılık paydası, târihî ve antro-
polojik değerin yanı sıra, iki millet arasına muhabbet
çiçekleri dizmiştir.
Bunların da ötesinde, Macaristan’da uzun süren
Osmanlı hâkimiyeti, aslâ inkâr edilemeyecek derin,
mânâlı, müsbet izler bıraktı.
Ekrem Hakkı Ayverdi, bu izleri yerinde görüp
tesbit etmek gibi, hakkı ödenmez bir üstün mesâîyi
kâğıda aktararak, ölümsüzleştirdi. Tuna merkezli Ay-
verdi seyâhatinin mahsûlü, âbide cesâmetinde say-
falardır.
Avrupa’da Osmanlı Mîmârî Eserleri’nin ilk cil-
dinin ikinci bölümünü meydâna getiren Macaristan
başlıklı çalışma, aslında boydan boya bir Tuna Gü-
zellemesi sayılmalıdır. Zâten, Tuna’sız Macaristan’ın
bahse değer neyi kalır?
Peçevî (Peçuy) Şehri’nin doğusunda bulunan
Batasek(Bàtasek) Palankası, Mohaç Zaferi’ni tâkib
eden günlerde fethedilen yerlerdendir. Evliyâ Çelebî,
palankanın dış surunun yıkıldığını ve iç kaledeki kili-
senin, Kaanûnî adına câmie çevrildiğini yazıyor.
Surları önünde Kaanûnî Sultan Süleymân’ın
son nefesini verdiği Sigetvar’ın batısında Babofça
(Babocsa) Kalesi duruyor. Sigetvar’la aynı yıl, yâni
1566’da fethedilen bu kasaba, bir aralık elimizden
çıkmışsa da, Eğri fethinden sonra 1600’de istirdâd
olunmuştur. 1663’de yeniden Avusturya işgâline dü-
şen Babofça, Fâzıl Ahmed Paşa’nın geldiğini duyan
Nemçelilerin tabana kuvvet kaçmaları ile bir taraftan
yangın yerine dönmüş, diğer taraftan düşmandan
halâs olmuştur. Ahmed Paşa’nın maiyetinde kaleye
girenler arasında Evliyâ Çelebî de vardır. Onun an-
lattığına göre, Türk askeri Babofça’ya ayak bastığın-
da, kasaba henüz alev alev yanmakta imiş.
Babofça ile hemen hemen aynı kaderi paylaşan
ve benzer mâcerâyı yaşayan bir başka kasaba da
Berezense(Berzence) Kalesi’dir.
Mohaç Zaferi sonrasında, Macaristan tâbiri, yeri-
ni Budin’e bırakır. Budin, yâni bugünkü büyümüş ve
Peşte’yle birleşmiş Budapeşte, Tuna’nın rûh verdiği
beldeler listesinde, başköşeyi tutanlardan.
Almanya’daki kaynağından itibâren Bratislava’ya
kadar doğu istikâmetinde akan Tuna, burada güney-
doğu cihetine yönelir. Yanıkkale(Györ)’de yeniden
doğuya döner ve Estergon’dan Belgrad’a, güneyi
tâkib ederek ulaşır.
Tuna’nın, Estergon’da yaptığı ve seyredenin
gözünü, gönlünü fethettiği dirsek; Budin’e üç kama
veyâ – Ekrem Hakkı Ayverdi’nin kullandığı tâbir ile –
selyaran vücûda getirerek uzanır. Bunlar; Estergon,
Vişegrad ve Budin’dir.
Anılan üç mevki, aynı zamanda kuzeyden gelebi-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 323
lecek Slav ve Germen taarruzlarına karşı, tabiî birer üslûbu ile ziyâfete dönüşen bilgi tabakları oluyor.
müdâfaa üssü durumundadır. Budin’in bir husûsiyeti
Yaptığı işin kıymetinin, Evliyâ da farkındadır.
daha bulunmaktadır ki; o da, bu şehrin ötesinde yüz-
Tevâzû içine gizlemeyi başardığı fahriye, onda
lerce kilometre devâm eden geniş ovanın giriş kapısı
aslâ sakîl durmuyor:« Budin hakkındaki bu kadar
oluşudur. Macar topluluklarının, düz arâziden Bal-
tafsîlâtı, pederimizden istimâ eylediğimiz üze-
kanlara yapmayı düşündüğü akınların kilidi de yine
re ale’l-ihtisâr kaydeyledik. Zîrâ, bunları târihler
Budin’de açılıp kapanmaktadır.
her bir an’anesiyle mufassal yazmamışlardır.
Bütün bu câzibe sebeplerine rağmen, Macar Bu gazâlarda bulunan pederimiz Serzerkerân-ı
Krallığı’nın ilk merkezi Budin değil, İstolni Belg- Dergâh-ı Âlî, yâni Derviş Mehmed Zıllî Bin Kara
rad (Székesfehérvar)’dır. Sonraki dönemlerinde, Ahmed Bin Kara Mustafa Bin Yavuz-Er Bin
pây-ı tahtın Estergon ve Budin’e taşınması, İstolni Ece Yâkûb Bin Germiyen-zâde Yâkûb Bey’dir
Belgrad’ı aslâ ikinci plâna itmemiştir. Macar kralları, ki, o da Türk-i Türkân Hoca Ahmed Yesevî
yeni taht merkezlerine değil, eskiden olduğu gibi İs- sülâlesindendir.» cümleleri, bu güzel övünmenin
tolni Belgrad’a defnedilmeyi sürdürmüşlerdir. saltanat kayığına, kürek olacak şiiriyettedir.
Budin, Osmanlı Devleti’nin en kuzeydeki Velhâsıl Evliyâ, cümle vatan toprağı gibi, Budin’in
eyâletinin adı ve merkeziydi. Bizim Nazlı sıfatını kon- de söz serdârıdır.
durarak sevgi tezâhürü gösterdiğimiz Budin’e, Ma-
Evliyâ Çelebî’nin hârikulâde tesbitlerinden biri
carlar, sâdece Buda diyorlardı.
de, Budin’deki Kızıl Elma Sarayı’dır. Mohaç’dan
Budin’in kuzeyindeki düzlükte, vaktiyle Roma- hemen sonra inşâ edilmiş olması düşünülemeye-
lıların kurduğu Aguincum şehri varmış. Bizans’ın ceğine göre; bu saray, daha önceki Macar kralları-
Sarayburnu’nu görememesi gibi, Batı Roma da, nın ikâmetgâhıdır. Evliyâ naklindeki güzellik, saraya
Budin’in farkına varamamıştır. Yâni, târihin tanıdığı verilen Türkçe isimden ibâret değil. Kaanûnî Sultan
körler az değil. Süleymân, bizzat kendi el yazısı ile bu sarayın du-
varına:
Budin’in kurucusu, Macar Kralı IV. Bela, 1235’de
ilk Buda Kalesi’ni yaptırdı. Ertuğrul Gâzî idâresindeki
Gâzîler meskenidir, bunda beğim gayrolmaz,
Kayı Boyu alplarının, Anadolu’da gür nârâlar atma-
Bunda zulm eyleyenin âkıbeti hayrolmaz.
ya başladığı senelerde, emeklemeye çalışan Budin,
291 yıllık Mohaç hasretini, yana-sıkıla Tuna’ya sora-
beytini yazmış, altına da:«Bir saat adl etmek, yet-
rak büyüttü.
miş sene ibâdetden efdâldir.» meâlindeki hadîs-i
Türk ordusu, Mohaç Zaferi’nden hemen son- şerîfi yazdırmıştır.
ra Budin’e yürüyünce, krallarının vâris bırakmadan
Budin fethinin mukaddimesinde böyle bir
muhârebede maktûl düştüğünü öğrenen şehir halkı,
tenâsübün bulunması, Türk milletine yeni haysi-
aralarından seçtikleri heyet mârifetiyle, kalenin anah-
yet apoletleri kazandırmaktadır. Evliyâ Çelebî’nin
tarlarını Cihân Pâdişâhı Kaanûnî Sultan Süleymân’a
hassâsiyet gösterdiği her nokta; sulbünden gelmekle
takdîm ettiler…
iftihâr ettiği Türk-i Türkân Hoca Ahmed Yesevî’ye ha-
Budin’in Türk hil’ati giyişini ve Türk neşvesiy- yır duâ ve selâmları gönderecek aklıktadır.
le hem-hâl oluşunu, kuru târih bilgileriyle anlamak
Yine Evliyâ’nın aktardığına göre, Macaristan’da
mümkün değildir. Ekrem Hakkı Ayverdi’nin, bu ihtiyâcı
tesis edilen Eğri, Arad ve Varat eyâletlerindeki tâyin
karşılamak için gösterdiği adres, Evliyâ Çelebî’nin
ve azil salâhiyeti Budin Beylerbeyi’ne verilmiştir. Os-
Seyâhatnâme’sidir. Bu, yirmi dört âyâr altın kıratın-
manlı Devleti’ne, çalakalem merkezîyetçi damgası
daki eserin varakları, pek çok gönül köşemiz gibi,
vuran ham-ervâhlara, Evliyâ’nın Budin sahîfeleri ithâf
Budin’i de, millî romantizmin şâhikasından kalem
olunur.
şuâları tutarak gösteriyor.
Seyâhatnâme’deki Budin tasvîrinden, Yeniçeri
Evliyâ; Peşte hâriç, sâdece Budin için 39 sayfa
odalarının pek süslü ve düzgün olduğunu öğreni-
ayırmıştır. Verdiği mâlûmât arasında kıymetli ve nâdir
yoruz. Ancak, Çelebî, asıl kelime şelâlesini, Budin
olanlar ekseriyettedir. Mohaç’da hayâtını kaybeden
Kalesi’ni anlattığı paragraflara akıtır. Gürzilyas
Kral II. Lajos ile 1541’de vefât eden oğlu Janos
(Szent Gellert) tepesinden bakıldığında kale:« Gûyâ
Szigmond’un cenâzelerinin, Kaanûnî fermânlarıyla
Osmanlı baştarda kadırgası gibi görünür. Kızıl
İstolni Belgrad’daki Krallar Mezarlığı’na gönderili-
Hisâr tarafı kadırganın mürtefi’ kıçıdır. Kale or-
şi; Budin’deki ilk hutbeyi Hünkâr İmamı Nûrullah
tasındaki çarşunun iki tarafındaki dükkânlar,
Efendi’nin okuması; ilk Cum’â namâzını Ebu’s-suûd
makinalarıdır. Ortasındaki avlu yolu, kadırganın
Efendi’nin kıldırması, Evliyâ’nın müstesnâ lezzetteki

324 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

başındaki karîne gibidir. Ulama Paşa Kulesi bur-
nuna doğru, kadırganın kabalığı gibidir.» Bu, nefis
kadırga târifi, Budin Kalesi ve şehri için biçilen Evliyâ
libâsıdır.
Budin’in kenâr semtlerinden Debbağhâne Va-
roşu; güneyde, Tuna kenârında, Gürzilyas (Hızır İl-
yas) tepesinin eteğindedir. Büyük Varoş ise, Budin’i
Peşte’ye bağlayan köprü başından kuzeye doğru,
Budin Kalesi’nin doğu cihetini, Tuna kıyısını içine alır.
Kuzeye döndüğünde, suya bakan bölümü palanka
ile korunmuş muazzam bir şehirdir. Evliyâ’nın dedi-
ğine göre, Büyük Varoş; Ahırlık, Toygun Paşa ve
Süleymân Paşa semtleriyle üçe taksîm edilmiştir.
Evliyâ Çelebî, Budin’deki 25 câmi ve 47 mescid-
den bahsederken, bunların bir gün yok olacağını,
aslâ aklına getirmemiştir. Bunda da haklıdır. Ne yazık
ki, kazâ ve kader senaryoları, bize Budin’de câmi ve
mescid bırakmamıştır.
Evliyâ listesinden, bir tek Toygun Paşa Câmii, o
da kilise kılığında, zaman perdesini delebilmiştir. Yok
olan câmi, mescid isimlerine bir göz atalım: «Ağa
Mescidi, Büyük Câmi, Çavuş Câmii, Çenberci Ağa
Câmii, Fethiye Câmii, Hacı Ağa Câmii, Hacı Safer
Câmii, Hamam Câmii, Husrev Paşa Câmii, Kınnâre
(Kanarya) Kapısı Câmii, Küçük Câmi (Ağa Câmii),
Küçük Ilıca Câmii, Murad Paşa Câmii, Mustafa
Paşa Câmii, Osman Bey Câmii, Orta Câmi, Paşa
Câmii (Saray Câmii), Rüstem Paşa Câmii, Sür-
meli Hoca Câmii, Sultan Süleymân Câmii (Büyük
Câmi), Şeyh Mescidi, Taban Câmii, Toygun Paşa
Câmii, Yenikapı Câmii.»
Evliyâ’nın Budin’de gördüklerine, bugün ne ka-
dar bîgâne ve uzağız. Keşke, bu câmi ve mescidleri
gösterecek bir optik cihaza sâhip olabilsek. Tuna’nın
sularındaki akislerini de fark edemiyoruz…
Budin câmi ve mescidlerinin bânîleri, aynı za-
manda, medrese ve hamam olarak hizmet veren
eserlerin isimlerinde de zikrediliyor. İhtimâl, bunların
pek çoğu, merkezinde câmi bulunan külliyelerin için-
de yer alıyordu. Bugün yoklara karışan ve en küçük
bir bakıyesi bile kalmayan o azîz eserler, târihin hük-
müne biat edip sessizlik vâdisine çekilmişler.
Budin; Bursa gibi, kaplıcası- ılıcası pek bol bir
şehirmiş. Evliyâ’nın listelediği termâl şifâ merkezleri
şöyle: «Debbağhâne (Ràcs) Ilıcası, Bekir Efendi
Ilıcası, Horoz Kapısı(Kakaş-Krali=Kiràly-Kakas)
Ilıcası, Lukàcs(Baruthâne) Ilıcası, Sokollu Musta-
fa Paşa Kaplıcası, Yeşil Direkli Rudas Kaplıcası,
Mustafa Paşa-Velî Bey (İmparator) Ilıcası.»
Budin’in türbe ve tekkeleri, zor sayılacak
kesâfette. Ancak bunlardan bir tânesi, zamân için-
de öne çıkarak ve günümüze kadar uzanarak Bu-
din sembolleri arasındaki yerini almıştır. Gül Baba
Türbesi, Cumhûriyet Türkiyesi’nin de himmetleriyle,
türbe olmanın çok ötesinde, bir kültür noktası hâline
gelmiştir.
Gül Baba Burnu mevkiindeki türbe, aynı adı ta-
şıyan tekkeden daha yâver bir tâlihe sâhiptir. Kayıp-
lar arasına katılan tekkenin de, o yakınlarda hayat
sürdüğü düşünülmelidir.
Gül Baba, Âşıkpaşazâde’nin adını andığı
Gâziyân-ı Rûm’un sonuncularındandır. Fâtih dev-
rinden başlayarak hemen bütün gazâlara iştirâk et-
miş, Kaanûnî Sultan Süleymân’ın 2 Eylûl 1541’deki
Budin istirdâdına da katılmış ve kılınan ilk Cum’â
namâzında teslîm-i rûh eylemiştir. O Cum’â namâzı,
aynı zamanda Gül Baba’nın cenâze namâzına
pişdârlık yapmıştır. Ebu’s-suûd Efendi’nin kıldırdığı
cenâze namâzı, Budin’in, târihinde görebileceği en
muazzam kalabalığı sokaklara taşımıştır.
1541’deki Budin Beylerbeyi Süleymân Paşa,
daha önce Bağdad Vâlisi iken bu mühim vazîfeye
getirilmiştir. Kendisine beylerbeylik hil’atini, bizzat
Kaanûnî giydirmiş ve:
-Gül Baba Budin gözcüsü olup himmetleri
hâzır ve nâzır ola.
diye nasîhat edip, duâsını Fâtihâ ile tamâma erdir-
miştir.
Evliyâ Çelebî, bütün bu teferruâtı, babasın-
dan naklen anlatmaktadır. Gül Baba’nın tâbutunu,
Kaanûnî’nin bizzat taşıdığını da, yine Evliyâ kayde-
diyor.
Gül Baba, Merzifonludur. Ekrem Hakkı Ayverdi,
ana tarafından Gül Baba’nın neslinden geldiğini,
tevâtüren bilmektedir.
Velî Bey Kaplıcası’nın güneydoğusunda, dik bir
burnun ucunda, Török ve Gül Baba sokaklarının kav-
şağında bulunan Gül Baba Türbesi, son zamanlarda
bir hayli tanınır hâle gelmiştir. Türbenin içinde Gül
Baba, yalnız yatmaktadır. Yanında başka kimseye
âit mezar yoktur. Sanduka üzerindeki örtü, 1973’de
Türkiye’den gönderilmiştir. Mezârın baş kısmında
solda Macarca, ortada Türk Bayrağı ile birlikte Türk-
çe, sağda İngilizce üç levha yerleştirilmiştir. Türkçe
metin, eksiktir. Lâkin, emsâli levhaların geçiştirme
bilgilerine nazaran, oldukça sıhhatlidir.
Evliyâ Çelebî’de Gürzilyas (Hızır İlyas) diye
geçen ve Macarların Szent Gellert (Azîz Gellert)
dedikleri zâtın kabri, onun adıyla anılan tepedey-
di. Evliyâ, Gürzilyas’ın Kuzey Sırbistan’daki Bana
Kasabası’ndan geldiğini ve Budin’in fethi harekâtına
iştirâk ettiğini, menkıbeler naklederek anlatır. Adını
taşıyan tepede şehîd olmuş ve oraya defnedilmiştir.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 325
Şimdi, o tepenin üzerine dikilmiş dev-âsâ bir istavroz,
çok uzaklardan görülmektedir.
Budin içerisinde oldukları kayıtlara geçen Hızır
Baba, Hindî Baba, Kalaylı Koz Ali Paşa, Miftah
Baba, Muhtar Baba türbeleri, bugün görünmezler
âlemine hicret etmişlerdir.
Mîmar Sinan’ın, Belgrad’dan yukarıda yaptı-
ğı tek eser, Sokollu Mustafa Paşa Câmii’dir ve
Budin’dedir. Paşa’nın türbesi de, yine Sinan eseri
olarak câmiin yanında bulunmaktaydı. İzleri yok ol-
muştur.
Belgrad’dan Budin’e uzanan güzergâh üzerinde
Cankurtaran Palankası varmış. 1529’da, Kaanûnî
Viyana Seferi’nden dönerken, âniden bastıran kış,
hareketi zorlaştırınca, burada konaklamış. Hemen o
mevkie bir kale yapılıp Cankurtaran ismi verilmiş.
Şimdi Slovakya sınırları içinde kalan,
Estergon’un tam karşısında yer alan Ciğerdelen
(Parkany-Stürova) Kalesi, bilhassa Köprülü Fâzıl
Ahmed Paşa’nın Uyvar Seferi’nde mühim rol oyna-
mıştır. Paşa’nın maiyetindekilerden biri de Evliyâ
Çelebî’dir. Ciğerdelen’in üç tarafı Tuna ile çevrilmiş,
kara tarafında, etrâfına hendek kazılmış bir kapısı bu-
lunmakta imiş. Kale’nin içinde, Uyvar’a karşı, iki katlı
büyük bir hendek-tabur kuruluymuş. Evliyâ, Ahmed
Paşa ile düşman arasında geçen açık sahrâ(İstâbur)
muhârebelerini, hep Ciğerdelen vesîlesiyle dile ge-
tirir. Nasıl bir mâzîden geldiğimizi merâk edenler,
Tuna’nın mecrâsına bakarak, içlerinden geçen soru-
lara kâfi cevâbı bulacaklardır. Tuna, şimdi çok uzak-
larda, kulağımıza aksetmeyen nağmelerle akıyor.
Ama gönlümüzün cümle çağıltısı Tunalı…
İstolni Belgrad’ın kuzeyindeki Çavka
Kasabası’nın, Evliyâ Çelebî satırlarına sinmiş tatlı
bir hâtırâsı var. Çelebî, buraya yakın mahâlden ge-
çerken ezân sesi duymuş, sese doğru yol alınca,
ezânın Çavka’daki Üçüncü Murad Câmii’nden gel-
diğini öğrenmiş. Ufak bir kaleymiş.
Macar hançeresinde Egrede diye telâffuz edilen
Eğri(Eger), Kaanûnî Sultan Süleymân’ın kuşatıp da
alamadığı nâdir yerlerdendir. Viyana Şehri ile Malta,
Korfu adaları gibi, Muhteşem Süleymân’a kafa tutan
Eğri, 12 Ekim 1596 (19 Safer1005) Çarşamba günü
Sultan Üçüncü Mehmed Hân tarafından aman ile
fethedilmiş, bu hükümdârımıza, Eğri Fâtihi unvânı
verilmiştir.
Fetihden sonra eyâlet merkezi ilân edilen Eğri’ye
beylerbeyi, defterdâr ve bütün eyâlet erkânı tâyin
edilmiştir.
Eğri Kalesi’nin içinde iki ayrı iç kale bulunduğu-
nu söyleyen Evliyâ Çelebî, havâle sırtların karşısın-
326 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
da Nemse Hisârı’nın yer aldığını yazıyor. Evliyâ’nın
bahsettiği ve bu hisâra âit iri taşlar, bugünkü bakıye-
de de fark ediliyor.
Budin’in 40 km. kadar güneyinde Erçin (Erc-
si) Palankası varmış. Evliyâ Çelebî, bu palankayı,
Macaristan’ın Osmanlı himâyesine girdiği devirde,
Kaanûnî’nin emriyle Erçin adındaki bir sancak beyi-
nin yaptığını söylüyor. Yine Evliyâ’nın burada gördü-
ğü Hünkâr Câmii, yoklar listesinde.
Tuna boyunun en nâmdâr kaleleri arasında, gazâ
türküleriyle de ayrı gönül durağı hâline gelen Ester-
gon (Esztergom) Kalesi, başlı başına bir Türklük
sembolü idi.
Hakikî mânâda su başı durak olan Estergon’un
mâdenini, Macarlar da keşfetmiş ve uzun müddet bu-
rayı devlet merkezi yapmışlardı. Macar Kralı Szent
Istvàn burada doğmuş ve tâc giymiştir. Yine bu sıra-
da Macarların Hristiyan dinine girdikleri tahmîn edili-
yor. 978’de kendi sarayını yaptıran Istvàn, 1010’da
Szent Adalbert Katedrali’ni açtı.
1241’deki Moğol istilâsında, Yukarı Kale’dekiler
hâriç, bütün Estergon ahâlisi katledildi. Bu
hâdise, Macarlara kalenin lüzûmunu çok iyi an-
lattı. Macaristan’daki kale bolluğunun sebebi,
Estergon’daki Moğol renkli ibret sayfası olmalıdır.
Bugün, Estergon’u ziyâret edenlerin, daha şehre
uzak mesâfeden bakarken bile dikkatlerini çeken pek
iri katedral, boydan boya Türk ve Müslüman albümü
olan Estergon Kalesi’ni ikinci plâna atmak iddiâsıyla
inşâ edilmiştir.
Macarların, aklı başında kalem sâhipleri arasında
bulunan Derzsö Dercsényi; bu katedralin inşâsı için
arâzinin tamâmen değiştirildiğini ve Osmanlı hâtırâsı
nâmına ne varsa, hepsinin harâb olduğunu söylüyor.
Ne diyelim? Çaresiz şikâyetin, hiçbir ağırlığı yok.
Mâzî denen küheylân, altımızdan sür’atle kayıp git-
miş.
Estergon, 10 Ağustos 1543 günü fethedilmiştir.
Kaanûnî’nin, bu sefere çıkarken, 23 Nisan 1543’de
Edirne’de, dost-düşman bütün devlet temsilcilerine
seyrettirdiği resm-i geçid, hâlâ dillerdedir.
Rahmetli Nüzhet Erman’ın «Estergon Kâl’ası
Su Başı Durak» adındaki uzun soluklu şiiri, bu rûyâ
sahnesini kaymaklı ekmek kadayıfı lezzetiyle anla-
tır.
Âh Tuna! Âh Estergon!
______________________________________________
* Avrupa’da Osmanlı Mîmârî Eserleri, Romanya- Maca-
ristan, 1. cild, 1. ve 2. Kitap, Dr. Ekrem Hakkı Ayverdi,
Y. Mîmâr Aydın Yüksel, Mîmâr Gürbüz Ertürk, Mîmâr
İbrâhim Nûmân, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul,1977
 SURİYE’DEKİ OLAYLARA
İLGİSİZ KALAMAYIZ
NURİ GÜRGÜR
T
ürkiye coğrafi, siyasî, kültürel ve eko-
nomik bir yığın gerekçenin yanı sıra,
güvenlik sorunu nedeniyle de Suriye
ile yakından ilgilenmeye mecburdur. Bu ülkede
son aylarda yaşanan olayların insanî boyutu bir
yana, “reel politik” faktörler bunu zarurî kıl-
maktadır. Beşar Esad ile bir süre önce başlatı-
lan sıcak temaslar, yapılan ekonomik ve siyasal
anlaşmalar, vizelerin kaldırılması Türkiye’nin
bölge politikaları açısından doğru adımlardı.
Birkaç aydan beri Suriye’de yaşanan olaylar
Türkiye’nin karşısına farklı bir tablo çıkarmıştır.
Üç ay içerisinde 2.000 insanın can vermesi,
15.000 kişinin tutuklanması, binlerce insanın
panik halinde Türkiye’ye sığınması, katliamın
sürmesi, yerleşim yerlerinin tanklarla ve ağır si-
lahlarla tahribi bir insanlık faciasıdır.
Bunları görmezlikten gelerek, doğması muh-
temel sonuçların analizini yapmayarak suskun
kalınsaydı esas hata bu olurdu. CHP Genel
Başkanı Sayın Kılıçdaroğlu’nun tepkileri rasyo-
nel olmaktan ziyade, iç politikaya dayalı hissî
bir tavırdır. Suriye halkının neredeyse dörtte
üçünün tepkili olduğu bir yönetimin eleştirilme-
sine “Türkiye halkı bu yapılanları unutmaz”
hükmüyle karşı çıkmanın objektif bir gerekçesi
yoktur.
Türkiye’de bazı çevreler Suriye’deki Nusayri
topluluğunun oluşturduğu BAAS rejimine ya-
kınlık duymaları nedeniyle, konunun jeopolitik
özelliğini, insanî ve ahlakî boyutunu görmez-
likten geliyorlar; Esad’ı savunmaya, tutumunu
tevile çalışıyorlar.
Bu bakış tarzı Türkiye’nin çıkarlarıyla örtüş-
müyor. Çünkü BAAS yönetimi katliamda ısrar
ederse uluslararası toplumdan dışlanacak, hem
ekonomik hem de politik alanlarda izole edile-
cek. İran ile Lübnan’daki Hizbullah’ın dışında
dayanağı kalmayacak. Bu durumun doğması
bölge dengeleri bakımından son derece sakın-
calıdır. Çünkü Şii inancına dayalı olarak Suriye,
İran ve Hizbullah arasında bölgesel bir eksenin
oluşturulması kısa sürede Irak’ı ve Körfez ül-
kelerini de etkiler; mezhep çatışmalarına, etnik
bölünmelere yol açar.
Bu ihtimallerin yanı sıra, bizim açımızdan
doğrudan güvenliğimizi ilgilendiren önemli hu-
suslar var. Suriye’nin Kuzey bölgesinde yani hu-
dudumuzun yanı başında yerleşik Kürt nüfusu
PKK’nın en önemli insan kaynaklarından birini
oluşturuyor. Dağdaki 5.000 civarındaki teröris-
tin yaklaşık üçte biri, yani 1.500 kadarı buradan
derleniyor. PKK’nın lider kadrosu içerisinde yer
alan Suriyeli birkaç Kürt’ün Türkiye’de yaşanan
bazı kanlı saldırıların düzenleyicisi ve yöneticisi
oldukları biliniyor. Bunlar şiddeti tırmandırmak
hususunda son derece istekli ve hırslı tiplerdir.
Suriye PKK konusunda sabıkalıdır. Öcalan’ı
yıllarca gözümüzün içine baka baka barındırıp
beslediler. Ancak 1998’de Türkiye’nin kararlı
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 327
tutumu üzerine, başka şanslarının olmadığını
gördüler, Suriye’yi terk etmesini istediler. Bu
tarihten sonra Türkiye ile ilişkilerde olumlu ge-
lişmeler yaşandı. Sınır ötesi sular ve Hatay gibi
saplantılarını, yıllarca Türkiye ile müzmin bir
sorun haline getirip ilişkileri gerdikleri konuları
bir kenara bırakarak, uzlaşma yolları arama-
ya yöneldiler. Türkiye bu yaklaşıma doğal ola-
rak olumlu karşılık verdiğinden, ilişkilerde, son
olaylar başlayıncaya kadar, yeni ve sıcak bir
dönem açıldı.
BAAS yönetimi PKK’nın ülkenin kuzeyindeki
Kürt topluluğuyla kurduğu ilişkileri, iç sorun çı-
karmamaları, siyasî taleplerde bulunmamaları
karşılığında, görmezlikten geldi. Başka bir ifa-
deyle, taraflar fiili bir anlaşma halinde bugünle-
re geldiler.
Bu yüzden birkaç ay önce olaylar başladık-
tan sonra Kürtlerin meskûn olduğu bölgelerde
ciddi bir tepki yükselmedi. Oysa Suriye hükü-
meti, burada yaşayan Kürtlerin 300 binden
fazlasına Türkiye’den geldikleri gerekçesiyle
vatandaşlık statüsü tanımıyor. Böylelikle onla-
rı her an Türkiye’ye gönderebilme gibi bir kozu
elinde tuttuğunu düşünüyor.
Pan Kürdist siyasî hareketin geleceğe dönük
tahayyülü, gizli-saklı bir tarafı yok. Hem Öcalan
ve PKK çevreleri, hem de Barzani yönetiminin
sözcüleri ileriye dönük beklentilerini zaman za-
man ortaya koyuyorlar. Şu sıralarda Türkiye’de
görülmekte olan KCK davasının savcılık iddia-
namesinde etraflı şekilde bu konuya değiniliyor.
KCK’nın dört ülkede Kürtleri bir araya getirme-
ye yönelik Büyük Kürdistan projesinin Türkiye
ayağı olduğu anlatılıyor.
Önümüzdeki ay Barzani’nin girişimiyle Ku-
zey Irak’ta toplanacak olan Kürt kongresinde,
Irak, Türkiye, İran ve Suriye’deki Kürtçü örgüt-
lerin ortak bir bayrak üzerinde anlaşmaları sağ-
lanmaya çalışılacak. İlk olarak Öcalan’ın orta-
ya attığı, daha sonra DTK Eş Başkanı Ahmet
Türk’ün ifade ettiği özerk bölgeler, özgür ana-
yurt, demokrat Ortadoğu sloganı PKK eylemle-
riyle hayata geçirilmeye çalışılan Büyük Kürdis-
tan projesinin ana hatlarını işaret ediyor. Bunun
öncelikli bir hedef olarak ortaya konulmasının
328 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
bölge dengelerini alt üst edeceğini, uluslararası
tepkilere yol açacağını bildiklerinden, hedefleri-
ne bir merdiveni tırmanır gibi, adım adım ulaş-
maya çalışmayı tercih ediyorlar.
Bu ütopik projenin şu sıralardaki en sessiz
alanının Suriye olduğu görülüyor. Ancak bu ül-
kenin yaşadığı toplumsal gerginlikler sonucu
siyasal istikrarsızlığa sürüklenmesi, yönetim
boşluğu oluşması durumunda tablo aniden de-
ğişecektir. Bir başka ifadeyle Türkiye yakın bir
gelecekte yüzlerce km.lik güney hudutlarının
bitişiğinde, özerkliğini ilan eden bir siyasî giri-
şimle karşı karşıya kalabilir.
Türkiye’nin bu tarz bir olup bittiye seyirci
kalması düşünülemez. Diğer taraftan BAAS
yönetimi kendi halkına karşı acımasızca kat-
liamlar yapmayı sürdürürse, sonuçta iç çatış-
ma çıkarsa bunun dalgaları kaçınılmaz şekilde
Kürt bölgesine de ulaşacaktır. Bu yöndeki bir
gelişme vaktiyle Irak’ta olduğu gibi on binlerce
mültecinin akın akın Türkiye’ye gelmesine yol
açabilir. PKK’lıların bunlar arasına sızarak ülke-
ye gelmelerini engellemek ve sosyal bir prob-
lem yaşamamak için yapabileceğimiz tek şey,
hududumuzun ilerisinde belirli bir alanı “tam-
pon bölge” haline getirmektir; güvenlik şeridi
oluşturmaktır. Bu ise ancak askerî bir harekât
ile mümkün olacağından silahlı bir çatışmanın
çıkması kaçınılmaz hale gelir. Türkiye’yi zor
durumda bırakacak, ağır yükler oluşturacak bu
tarz bir gelişmenin yaşanmamasını dileriz. Çün-
kü bunların her biri bölge dengelerini olumsuz
etkiler ve Türkiye bundan zarar görür. ABD’nin
yaptığı iki Irak operasyonunun Türkiye’ye mali-
yeti ortadadır. Ekonomik kayıplarımız bir yana,
PKK bu operasyonlar sonucu Kuzey Irak’a yer-
leşti, Kandil’i Türkiye’ye yönelik saldırıların mer-
kez üssü haline getirdi. Benzer bir gelişmenin
Suriye’de yaşanması PKK sorununu çok daha
ağırlaştırır.
Bütün bu nedenlerle Türkiye güneyindeki
gelişmeleri yakından izlemek ve kontrolü altın-
da tutmak zorundadır. Şu sıralarda bir askerî
operasyon ihtimalinin bulunduğu söylenemez.
Çünkü ne ABD ve ne de Avrupa Birliği zihnî ve
askerî bakımdan buna hazır değil. Libya’da,
Afganistan’da ve Irak’ta yaşananlar ortada.
Batılılar kendi dertlerine düşmüş durumdalar.
Avrupa’nın bir kara harekâtı kapasitesinin ol-
madığı Libya’da bir kere daha görüldü. ABD ise
ağırlaşan ekonomik sorunların altında bunalmış
görünüyor. Suriye bu tablonun farkında oldu-
ğundan, sözlü tepkilere aldırmadan katliamları-
nı pervasızca sürdürüyor.
BAAS iktidarı ideolojik bir yapılanma olma-
sının ötesinde, Nusayri’lerin totaliter ve otoriter
yönetimi anlamına geliyor. 22 milyonluk Suri-
ye nüfusunun sadece %10’unu oluşturan ale-
vi azınlık, 1960’lı yılların başında orduyu, poli-
si, istihbaratı ve bürokrasiyi kontrolüne alarak
yönetime el koydu. Bu ülkede yarım yüzyıldır
mezhep bağnazlığının en ileri safhası yaşanı-
yor. Bütün kritik ve stratejik makamları ellerinde
bulunduran Nusayri’ler, Sünnî kesimi yönetimin
üst kademelerinden uzakta tutuyorlar; siyasî
tercih kullanma hakkını tanımıyorlar.
Zaman zaman ortaya çıkan tepkiler şiddet
kullanılarak bastırılıyor. Muhaberat her türlü top-
lumsal girişimi kontrol altında tutuyor. 1982’de
Hama kentinde Müslüman Kardeşler’in öncü-
lüğünde başlayan gösterilere karşı, ordu ağır
silahlarla müdahale etti. Hama yerle bir edildi.
Olaylarda 20 binden fazla insan can verdi. Bin-
lerce insan cezaevlerine tıkıldı. Batı dünyasın-
dan bu katliama ciddi bir tepki gelmedi. Böyle-
sine eli kanlı bir rejimin şu sıralardaki acımasız
uygulamalarının genetik bir alışkanlık olduğu
söylenebilir.
Türkiye CHP Genel Başkanı’nın öne sür-
düğü gibi, ABD’nin bölgedeki taşeronluğunu
mu yapıyor? Bu iddianın doğruluğuna inanmak
bir yana, aksini gösteren bir manzara söz ko-
nusu. Davutoğlu’nun Washington’un mesajını
iletmediği net şekilde ortaya çıktı. Görünüm
Amerika’nın Türkiye’yi yönlendirmesinden zi-
yade, Türkiye’nin dümen suyunda bir şeyler
yapmaya, etki alanı sağlamaya çalıştığı intibaı
veriyor.
Türkiye’nin uyarıları, şifahi telkinleri Beşar
Esad’ın tutumunu ne ölçüde etkileyebilir? Bu
hususta değerlendirme yapılırken gerçeklerin
göz önünde tutulması gerekir.
Suriye’de yönetimin demokratikleşmesi
Nusayri’lerin sadece siyasî iktidardan uzaklaş-
malarına yol açmaz; ellerinde tuttukları eko-
nomik, sosyal ve bürokratik tüm unsurları kay-
betmeleri sonucunu doğurur. İki milyonun yirmi
milyona hükmetmesi gibi asimetrik bir yapının
dağılmasına, Alevilerin razı olmaları düşünüle-
mez. Rejime yönelik toplumsal tepkiler iyi or-
ganize olmadıklarından, dağınık kaldıklarından
şiddet yöntemini kullanan, acımasızca katliam
yapan BAAS yönetimini yıkabilecek seviyeye
ulaşmıyor. Aynı şekilde dışarıdan gelen tepki-
lerin yoğunluğu da yetersiz kalıyor. Birleşmiş
Milletler’in Suriye’ye yaptırım kararı çıkarma
ihtimali son derece zayıf; çünkü Rusya ve Çin,
Suriye’yle eskiden beri sıcak ilişki içindedirler.
Son olayları sözlü olarak kınasalar bile, bunu
daha ileri götürüp kopacak raddeye gelmesine
yanaşmazlar. Suudi’ler ve Körfez ülkeleri Büyü-
kelçilerini geri çağırdılar, ama Arap âleminden
daha etkili bir tutum emaresi en azından şimdi-
lik görülmüyor.
Bu genel görünüm BAAS iktidarını cesa-
retlendiriyor; normalleşmeye yönelik vaatlerini
tutacaklarına ilişkin ümit vermiyor. Bu şartlar
altında Türkiye’nin tavrı Batılı ülkeler ve İslâm
dünyası için yönlendirici olabilir. Dışişleri Ba-
kanı Davutoğlu’nun Şam ziyaretinin somut so-
nuçlara yol açacağını beklemekten ziyade, bu
görüşmenin başta ABD olmak üzere, uluslara-
rası toplumu harekete geçmeye teşvik etmesi
düşünülebilir. Sonuç almanın birinci şartı Suriye
üzerinde yoğunlaştırılacak uluslararası baskı-
larla, ekonomik ve siyasal uygulamalarla BAAS
rejimini yumuşamaya, daha insanî ve normal bir
döneme geçmeye ikna etmektir. Bunun ötesin-
de daha radikal bir iktidar değişiminin çok zor ol-
duğu, büyük çatışmalara yol açacağı ortadadır.
Türkiye BAAS yönetimini şiddet kullanmaktan,
katliam yapmaktan vazgeçirebilirse, daha ma-
kul bir ortama ikna edebilirse başarı sağlamış
olur. En önemlisi PKK eylemleriyle uygulamaya
konulmaya çalışılan Pankürdist projelerin, Su-
riye ayağını kesmek suretiyle kendi güvenliğini
ve ülke bütünlüğünü tehdit edebilecek girişimle-
ri önlemiş olur.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 329
 FERDî HAKLAR SADEDİNDE
MİLLET VE DEMOKRASİ ÜZERİNE
BİR DENEME*

CENGİZ AYDOĞDU

“İnsanlar tarihe hükmedemezler. Tarihe Allah hükmeder ve O ne di-

lerse, o olur. Yapmamız gereken, mümkün olan en iyi biçimde savaşmak,
bilinç ve yeteneğimizin en üst düzeyini ortaya koymaktır. Tarih, öngörüle-
meyen gelişmelerin hikâyesidir. Tarih içinde elimizden geleni yapmalıyız,
fakat tarihin seyri bize bağlı değildir. Ve bu gerçekten iyi bir şeydir.”
Aliya İzzetbegoviç

İ
nsan, bildiği nispette insandır. Bütün diğer
canlılardan farklı olarak, sadece insan, öğ-
renerek ve öğrendikçe var olandır; dünya-
da nasıl idame-i hayat edeceğine dair her bilgiyi
öğrenmek zorundadır. Beslenmeden yürümeye,
giyinmeden konuşmaya kadar her şeyi öğrenerek
halledecektir. Oysa diğer canlılar, bu bilgiler uz-
viyetlerine işlenmiş olarak doğar. Yalnızca insan,
sonradan öğrenmek durumundadır. İhtiyaç duy-
duğu bütün bilgileri bilhassa Peyamberlerin ge-
tirdiği ve korunacağını Allah’ın vaad ettiği bilgileri
öğrenerek yaşayacaktır. İnsanın dünya macerası-
nın özü budur; öğrenmek...
Bilgi, insan için “imkân ve imtihan”dır. Çünkü
insan öğrenmek ve öğrendikleriyle “kendine bir
insanlık inşa etme imtihanı” için gelmiştir dünya-
ya. Bilgi ışığında “şehâdet âlemi” ile “mânâ âlemi”
arasında bir bağ kurabildiği ve bu bağı anlamlı bir
şekilde tutabildiği kadar insandır. Bu itibarla insan,
sadece doğal bir tür değil tarihî-inşaî bir fikirdir,
hatta daha çok inşaî bir fikirdir. Kur’an, insanın
ahsen-i takvîm2 üzre yaratıldığını söylerken aynı
zamanda onu eşref-i mahlûkât yapan bilginin se-
bep olduğu bir farka da işaret ediyordu.
Ferdiyet Bir Başka İnsanın
Hududunda Başlar
İnsanı cemiyet içinde bir fert olarak düşündü-
ğümüz anda, bir arada yaşamanın gerektirdiği
haklar ve mesuliyetler devreye girer. Dâhil oldu-
ğumuz medeniyet dairesinde bu haklar ve mesu-
liyetler, insanı eşref-i mahlûkat yapan bilgiden ve
insana biçilen “görev”den ayrı düşünülemez. “Hak
ve mesuliyet” bahsi bizim kültürümüzde “kimin
kulusun?” suali ile başlayan bir maceranın içinde
anlam kazanır. “Kimin kulusun?” sorusuna cevap
verdiğiniz anda insanın dünyada bulunuşuna bir
“mânâ” katarsınız.
Bu “mânâ”nın içerisinde “kul olmak” ile “insan
olmak” mündemiçtir. O kadar ki, kul olmak, yani
“İmân” ve “İslâm” yani “inanmak” ve “teslim ol-
mak”, insan olmanın hem şart-ı evveli hem şart-ı
ahiridir. Bu çerçevede irfân dünyamızda inşa edi-
len “kul hakkı” mefhumu, Batı’da gelişen “insan
hakları” kavramından aslında daha geniş bir sa-
hayı tazammun eder. Çünkü “kul hakkı” mefhumu,

330 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

hem beşerî münasebetlere hem de insan-Allah
ilişkilerine şamildir; yani hem bu dünya hem öte
dünyayı ihata eden bir kavramdır.3
Esasen Batı’da “insan hakları”4 kavramı, baş-
langıçta sadece “erkek hakları”, (“human rigts”
sadece kelime menşeî olarak değil zihniyet ve
idrak tarzı olarak da erkek hakları) şeklinde an-
laşılıyordu. Bunun kadın ve erkeğe şamil “insan
hak”kı olarak anlaşılması, ancak yirminci yüzyılda
mümkün olabilmiştir.
İfadenin bütün tedâîleri ile “hak” kavramı as-
lında dinlerin getirdiği bir kavramdır. Mefhumun
“ferdî hak”5 şeklinde anlaşılıp içtimaileşmesi ise
tamamen tarihîdir. Bu itibarla hak mefhumu, her
medeniyetin farklı tarihî değerler dünyasında,
ama “birbirine benzer” şartlarda hayatiyet kazan-
mıştır. “Benzer” diyorum, çünkü; hak öncelikle
“tabiî”dir. İnsanın tabiatından ayrı düşünülemez.
Bu tabiî haklara sahip olmak için insan oarak
doğmak yeterlidir. Bunun yanında insanın bir de
tarihi6 vardır ve insana asıl anlamını veren de ta-
rihidir; yani hafızası. Bu itibarla hak mefhumum
tabiî olması münasebetiyle “benzer”, tarihî olma-
sı dolayısıyla da medeniyetlerin değerler “fark”ını
taşır. Dolayısıyla bu “haklar” her medeniyet dai-
resinde farklı önem derecesinde algılanabilir. El-
bette farklı şekillerde “kamusallaştırılır” ve değişik
usullerle hayata geçirilir.
Bu açıdan bakılınca hak, “hukukun koru-
duğu menfaat”tir. “İnsan hakkı” kavramı ise
hukukî olması itibarıyle insanlığın devlet ha-
yatına intikalinden ve devlet düşüncesinin
tekâmülünden sonra sözkonusu edilmiştir. Irk,
din, dil ayrımı gözetmeksizin tüm insanların
yararlanabileceği haklardır. Bu itibarla, temel
haklar veya insan hakları dediğimiz hususlar
hukukun ve ona istinat ederek vücud bulan
devletin teminatı ile var olabilen şeylerdir.
Çünkü “insan hakları” denilen mefhum, insa-
nın sahip olduğu hak ve hürriyetlerin belirgin
ve “kullanılabilir” hale gelmesi ile hayatiyet
kazanır. Bu hayatiyetin atmosferini ise siya-
set, idare, kültür ve irfân (yani bütün fonksi-
yonları ile devlet) temin eder. Bu hayatiyet
bizi “şahsiyet”e ulaştırır. Bireyler arasındaki
“fark”, aslında sadece şahsiyet farkıdır. Sezai
Karakoç’un dediği gibi; “şükür ki”, “insandan
insana fark var”dır. 7
Bireyin Şahsiyet Kazanması: Millet
Olmanın İlk Adımı
Modern dünyada “kapitalist sistem”in yaşama-
sı için “birey” (ama asla şahsiyet sahibi “şahıs” de-
ğil) ön plana çıkarıldı. Yani piyasanın ve pazarın
ihtiyaçlarına uygun, pazarın işine gelecek tarzda
tüketim yapacak “birey” tebcil edildi. Lâkin fikir,
duygu ve düşünce planında itiraz edecek, redde-
decek, kabul etmeyecek yani şahsiyet ibraz ede-
cek, manevi bakımdan teçhiz edilen ve bu sayede
popüler ve rağbette olana riayet etmeyen, sürü
ve yığın olmayı reddeden fert yani “şahıs” veya
“şahsiyet” geri plana itildi. Oysa kendi kararlarını
alıp uygulayabilen, bir ruhu ve kendine ait bir ha-
yatı olan “şahıs”, bir dünya demektir8. Böyle bir
şahsı kimse ezip geçemeyeceği için o şahıs, asla
sadece tüketici veya müşteri olmaz. Hiçbir rek-
lam kampanyası o şahsı alışveriş merkezlerine
“sürüler gibi güdüleyemez”. Çünkü o şahıs eğer
gerçekten şahıssa reklamı yapılana değil “değer”i
olana meyleder.
Nietzsche’nin işaret ettiği gibi: “İnsanla koyun
arasındaki fark şudur: Koyun, otlağa yayılıp otla-
yan bir varlıktır; orada öylece durur. İnsanı otlağa
yayılmaktan alıkoyan şey, tarihtir. Çünkü gele-
ceğe ilişkin kaygı, tarihî mensubiyetle alâkalı bir
şeydir”. Hiçbir koyun, muhtelif ihtiyaçları için, istif
etmez. Stok yapmak geleceğe biriktirmek, ancak
mazi sahibi, şuurlu varlıklar için söz konusudur.
Geleceğini düşünen geçmişine bakar. Kendi ta-
rihimizi kıymetlendirebilmek için, geleceğe matuf
ne düşündüğümüze dair bir karar vermemiz ge-
rekiyor. “Tarihin ne işe yaradığı”na dair cevabın
hikmeti buradadır. Tarih, ancak geleceğe ilişkin bir
projesi olanlar için anlamlıdır.
Ne var ki hafızalı, tarihli, şuurlu bir yapı olan
şahsiyet de tek başına kifayet etmeyebilir. Şahsi-
yetin yanında “ehliyet” de lâzımdır. Ehliyetin ma-
haretini ve gücünü bir istikamette tutabilmek için
de mensubiyet elzemdir.
Günümüzde oldukça farklı bir temayülle kar-
şı karşıyayız: Kapitalizmin yaşaması için, bireyin,
tarihî, kültürel ve içtimaî bağlarından koparılma-
sı (hafızadan, dilden, tarihten ve mensubiyetten
mahrum bırakılması) gerekli görülüyor. Kapita-
lizm, kendine hayat sahası açmak için ananevî
ve irfânî münasebetleri tasfiye edip yerine izafî
ve itibarî, “sözleşme”(!) ile yürürlüğe giren gayri
şahsî ve ruhu olmayan ilişkiler ihdas ediyor ve bu-
nun adına da “toplumsallaşma” diyor.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 331
 Oysa “milletleşme” vakıası, tam da kapitaliz-
min tasfiye ettiklerinin yerini günümüz şartlarında
şahsî ve elbette irfânî, sahih ilişkilerle doldurabil-
mekten başka bir şey değildir. Tarihe baktığımız-
da gördüğümüz şey, en azından “bizim” için, millet
olma sürecinin kapitalizmin sirayet edemeyeceği
bir sahada cereyan ettiğidir. Kapitalizme beşyüz
yıldır direnen bir milletin evlâtları olarak biliyoruz
ki, millet olmak için gereken hâlet-i ruhîye ile kapi-
talizmin tebcil ettiği “müşteri” ve “tüketici” anlayışı
dünyaya aynı yerden bakamaz.
Türkiye’de, “toplumsallaşma”, muteber-Batıcı-
pozitivist çizgiye mensup ve geleneğe (yani
millete) uzak zümrelere dâhil olmak şeklinde
takdim edilegeldi. Zira toplumsallaşmayı iste-
yen bu “Batıcı muteberler” aynı zamanda devrin
“muktedir”leriydiler; her türlü toplumsal rantı onlar
dağıtıyorlardı. Bu yüzden toplumsallaşmak (yani
rant kapmak) isteyen ama milletleşmeye uzak du-
ranlar için tercihe şayan olan şey, “rağbette olan
muktedirler”e iltihak etmek ve onların çizgisinde
toplumsallaşmaktı.
Milletleşmeye gelince, o iş, herkese kısa va-
dede bir “rant” değil bir “sorumluluk” yüklediği için
akim kaldı. Zira milletleşme kendini birbirine ema-
net etme ve müspet-menfi her şarta karşı “canlı bir
beden olma”yı icabettiriyordu. Bu itibarla pek çok
kimse, kendini statüko dışında bir yere, bir kültüre
veya bir harekete mensup saymak istemedi. Çün-
kü feragat zor bir şeydir.
Zamanla kendini (kökü bu topraklarda) bir
yere mensup sayamayan-saymayan insanların
mensubiyetsiz ve aidiyetsiz, köksüz zihniyetleri-
nin hâkimiyeti kökleşti(!). Hayatın bütün hücrele-
rine sızdı. O kadar ki, herhangi bir “şey”e mensup
olmamak modern Türkiye insanın bariz vasfı hali-
ne geldi diyebiliriz. Hatta mensubiyetsizlik “birey”
olmanın ön şartı olarak takdim edildi.
Oysa hepimizin bir ailesi, dostu, şehri, mille-
ti, ülkesi ve devleti var. Var ama bizim bunların
hiçbirine mensup olmamız istenmiyor. Peki, biz
ne’ye veya nereye mensubuz? Hepimiz sanki bu
sorudan ve bu sorunun cevabının getireceği me-
suliyetden kaçıyoruz.
Kaldı ki bir ülke, arkadaşlık, dostluk, ahbaplık,
komşuluk, hemşehrilik, gönüldaşlık, ülküdaşlık,
yoldaşlık, dindaşlık, tarihdaşlık ve vatandaşlık gibi
ilişkilerin istinat ettiği değerler manzumesi üze-
rinde durur9. Hatırdan çıkarmamalı ki, Türkiye,
332 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
bugünkü hudutlarımız içinde kalanların hepsine
“biz”10 demek suretiyle kuruldu. Bunu diyemediği-
miz gün ülkeyi kaybederiz. Biz biribirimize mensu-
buz. Bu mensubiyetin adı da “Türk milleti”dir.
Şahsiyet Ahlâka, Kimlik Tarihe
İstinad Eder
Bizim için “kimlik” meselesi, tarihte “kimdik?”
sorusundan ayrı düşünülemez. Çünkü şimdiki za-
man, geçmişi de ihtiva eden bir bütündür. A. H.
Tanpınar’ın ifadesiyle küçücük bir “ân”ın dahi
hududunda birikmiş asırlar vardır. Bu yüzden
gelecek dahi geçmişle bir değer kazanır. Yani “Biz
kimiz?” sorusu, “Biz kimdik?” sorusunu cevaplan-
dırmayı zarurî kılar.11
Bu cevabın bir gereği olarak kimlik üzerine ko-
nuşurken, tarihi de dikkate alarak konuşuruz. Çün-
kü “Türk olma”nın eğer bir izahı varsa ki vardır; bu
izah, Türk tarihinde12 mündemiçtir. Bu itibarla Türk
olmak, kesinlikle biyolojinin değil irfânın, şuurun13
ve eylemin (yani amel-i salihin) sahasında tebel-
lür eden bir vakıadır. Bu anlamıyla millet olmak;
“üstünlük ancak takvadadır” kavl-i şerifinden ayrı
düşünülemez.14 Milliyetçiliğimiz dahi bu emr-i şeri-
fin toplumsallaştırılıp hayata geçirilmesi çerçeve-
sinde değerlendirilmelidir.
Bugün yapılması gereken, yalnızca Türk ol-
mayanlara değil, Türklük denilen vâkıâya mensu-
biyet 15duyanlara, yani bizatihi Türklere de, tarih-
lerini hatırlatmaktır; çünkü “yarın dünden başlar”.
Bu cümleden olmak üzere tarihimizden alınan
ilham ile ‘Eyvah, Türkler geliyor!’ cümlesindeki
‘Türkler”den Avrupalı ne anlıyorsa ifade etmeye
çalıştığımız Türk de o diyebiliriz... Yani Viyana
kapılarını zorlayan “Büyük(Grand) Türk”... Çünkü
Viyana’ya kadar giden Türk’ün değerler dünya-
sını ve onun tarihî macerasını ihmal ederek her-
hangi bir kimlik inşa edemeyiz. O büyük tarihin
ışığında bugüne baktığımızda şunu görüyoruz:
“Biz Müslüman Türkleriz. Bu kimliğin dünya mil-
letleri arasındaki siyasi ifadesi, bağımsız Türkiye
Cumhuriyeti’dir.”
Tarihten Millete Giden Yoldur
Demokrasi
Osmanlının son dönemlerinde milliyetçiler için
demokrasi, hayati bir konu değildi; çünkü temel
mesele, devleti kurtarmaktı. Devlet-i Âliye’nin
kurtarılmasından ümit kesilince de, Birinci Dünya
Savaşı hengâmesinin içinden bağımsız bir Türk
devleti çıkarabilmek hayatî öncelik haline geldi.
Cumhuriyet devrinde ise demokrasi önemli bir
konu olarak ele alınmadı. Asıl ilgi odağı inkılâblar
oldu.
Günümüzde artık demokrasinin muhtevası
zenginleşti, anlamı değişti, sadece seçimli hükü-
met ilkesinin çok ötesinde evrensel vazgeçilmez
bir rekabet süreci haline geldi. Milletlerin bütün
güçlerinin sergilendiği, devlet-halk ayrımı yapıl-
madan millete aid bütün güç ve kıymetin varlık
sahasına sürüldüğü topyekün bir yarışın adı oldu
demokrasi. Artık bundan sonra devletler, milletle-
rine rağmen değil milletleriyle beraber var olacak-
lardır. Eskiden bekâ-yı devleti siyaset sağlıyordu.
Dünyanın geldiği yeni merhalede bekâ-yı devleti
artık millet sağlıyor.
Erol Güngör Bey milleti nasıl tarif ediyordu ha-
tırlayalım; millet, “maddî bir varlığa mânâ veren
bir manevî bağlantı sisteminin adıdır.”16 diyordu.
Hâl böyle olunca bekâ-yı milleti de bilgi, kültür ve
irfân sağlıyacaktır. Yani milletin “intelijansiya”sına
iş düşmektedir. Oysa bizim “intelijansiya” yani ay-
dın takımı Batılılaşma tarihimizin başlangıcından
beri millete ve değerlerine dışardan bakma ısra-
rını devam ettirmektedir. Bugün dahi “Türkiye’de
halk ve münevver derken iki ayrı kıymet sistemi-
ni ve iki ayrı hayat tarzını temsil eden insanları
kastediyoruz.”17. Hâlbuki millet olmanın önemli te-
zahürlerinden birisi de kendini ana kütleye ve de-
ğerlerine mensup sayan “organik” aydınlara sahip
olmaktır. Oysa “Türkiye’de Batılılaşma hareketleri
sonunda münevver(okumuş) tabaka Türk kültürü-
ne büyük ölçüde yabancı kalmış, hakiki bir kültür
yaratarak bunu milletin bütün tabakalarına yay-
mayı da başaramamıştır.18” Kaldı ki, “Türkiye’nin
meseleleri bellidir, çözümleri de. Bütün mesele
Horasan’dan gelen Alperenlerin davasını yürüt-
mektir. Türkiye’nin bütün meseleleri bu çerçevede
çözülmelidir.”19
F. Georgeon’un söyledikleri bu açıdan olduk-
ça dikkat çekici: “Sırplardan Rumlara kadar diğer
milliyetçilik hareketlerinin hepsinde din adamları
ve dinî kurumlar neredeyse başrol oynamışlardır.
Türk örneğinde ise “milliyetçilik ulusal gelenekleri
sürdürmüş bir ruhban kesiminden veya bir kilise-
den destek almadı. Tam aksine, Türk milliyetçiliği
bir ölçüde dine ve özellikle de ulemanın Müslü-
man ümmetinin birliğini sürdürme iddiasına karşı
çıkarak şekillenmek zorunda kaldı.”20
Milletler kendilerini pek çok usul ve yollarla
ifade ederler; sanat, edebiyat, müzik, şiir, mima-
ri, şehirler, yollar, köprüler, vs. Bir milletin kendini
ifade ettiği en mütekâmil tarz, devlet kuruculuğu-
dur. Bu anlamda milletin en gelişmiş ve en mühim
eseri, devletidir. Devletin var oluş şekli ve hayatını
devam ettirme usulü ise siyaset dediğimiz “idrak
tarzı”na bağlıdır. Bu itibarla siyaset, bilginin zemi-
ninde cereyan eder, etmelidir. Burada demokra-
sinin asıl rolü, siyaseti milletin idrakinden geçen
bilgi ile yani milli kültür ve irfân ile devam ettirme-
sindedir. Siyaseten cârî olan bilgi, milletin zihin
tezgâhında serbestiyet içerisinde üretilen yüksek
kalitede bir bilgi olmalı asla ikinci el bilgi olmama-
lıdır.
Milletlerin gücü, çağımızda toplumun hayatiye-
tiyle ölçülmekte, “sivil toplum” denilen ve “devletin
resmî örgütlenmesi dışında kalan” kesimlerin can-
lılığı, bir milletin gücünü tayin eden faktörlerin ba-
şında sayılmaktadır. Demokrasi, millete ve onun
sosyal planda yeni bir ifade tarzı olan sivil topluma
geniş bir dinamizm ve gelişme alanı açtığı için mil-
letlerin gelişip güçlenmesini vazgeçilmez şartıdır.
Türk Milleti’nin hayatiyet arz eden bir güç haline
gelmesi ve 2000’li yıllarda tarihiyle mütenasip bir
ufku yakalayabilmesi için, demokratik usullerle
milliyetçiliği birlikte düşünmek gerekiyor. Bu itibar-
la demokratik usullerin mutlaka milli ölçüyle kıy-
metlendirilerek millete mal edilmesi elzemdir.
Burada “demokrasinin millete mal edilmesi”
derken kast edilen şey, tarihiyle, kültürüyle, milli
ve manevi değerleriyle milletin siyaset ve idarede
etkin rol almasıdır. Toplumsal hafızanın dönüştü-
rücü gücü ihmal edilemez. Türkiye’de “toprak, tarih
ve kültür” siyasi gidişata kendi rengini çok çabuk
empoze eder. Rahmetli Peyami Safa’nın tabiriyle
“mâhutlar”ın (yani pozitivist-Batıcı-inkilabcı kadro-
nun) demokratik gelişmelerden pek fazla hoşlan-
mamasının temel sebebi milletin bu dönüştürücü
gücüdür.
Söz gelimi “ifade hürriyeti” dediğimizde bunun
millet nezdine intikali, milletin kendi derdini, dava-
sını nasıl, ne şekilde ve ne kadar ifade edebilece-
ğidir. Milli irfândan kaynağını alan siyasî ve idarî
müesseselerin (basın, muhalefet, hükümet ve di-
ğer idarî ve siyasî, resmî-sivil oluşumlar) icra-yı
faaliyetleri esnasında takındıkları tavrın mahiyeti
tayin edecektir, “demokrasinin millete mal edilme-
si” derecesini.
Bu hususta Başgil’i dinlemek meseleyi mute-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 333
dil bir zemine oturtmaya yardımcı olabilir: “O ne
mesut ülkedir ki, orada salahiyetleri içinde, ifrat
ve hataya düşmeden iktidarını kullanarak milleti
idare eden ehil ve mutedil bir hükümet vardır. O
ne mesut memlekettir ki, orada, ağır idare vazi-
fesini yüklenenlere tavsiyeleriyle yardım eden,
tenkitleriyle uyaran, yapıcı ve hüsnüniyetli bir mu-
halefet vardır. O ne mesut ülkedir ki, orada halka
yol gösteren yüksek ahlaklı aydınlar vardır. Ve o
ne bahtiyar ülkedir ki, orada her şeyden haberdar,
fakat kanun dairesinde hareket eden ve hürriyetini
maddi menfaatlere değişmeyen bir basın vardır.
İşte sağlam ve sıhhatli bir demokrasinin esasla-
rı bunlardır. Bunlar Türkiye’de yoktu ve hâlâ da
yoktur.”
Değişim İcbar Eder21
Sosyal gelişmenin seyri içinde siyasetin inkişa-
fına baktığımız zaman, siyaset ve idarenin daima
bir çoğunluğa karşı bir azınlığın daha fazla karar
sahibi olduğu bir faaliyet sahası olduğu görülür.
Tarih içerisinde ilk çağlardan bugüne idare eden-
lerle idare edilenler arasındaki mesafenin azalma-
sı yönünde hâkim bir temayüle rastlanır. Ne var
ki, halkı tamamen hiçe sayan bir diktatörlük veya
ona tam katılma imkânı veren bir demokrasiye de
şahit olunmamıştır. Demokratik gelişme halkın si-
yasetteki tesir sahasını genişlettikçe idareci züm-
renin yapısı da kendiliğinden değişmektedir.
Türkiye’de Batılılaşma girişimlerinin yoğunluğu
arttıkça aydın takım ile halk arasındaki görüş, dü-
şünüş ve ideal ayrılıkları da gitgide büyüdü. Neti-
cede bu iki tabakanın müşterek hareket imkânları
azaldı. Cumhuriyetle birlikte aydın zümre ülkede
kısa zamanda radikal değişimler yapmak gerek-
tiğine inanınca demokrasi ister-istemez bir tarafa
itildi, çünkü zoraki kültür değişimleriyle demokrasi
bir arada yürütülemezdi.
Bugün dahi Türk demokrasisinin karşısındaki
en büyük engel, halkın kanaaatlerini ve inançlarını
hiçe sayan bu değişimci-devrimci sözde entelek-
tüel zihniyettir. Türk aydınının pozitivist-kategorik
düşünce alışkanlığından kurtulamamış olması,
yani pozitivist-devrimci-ilimci olmayanın mutlaka
reaksiyoner olacağının zannedilmesi aydınları
demokrasi aleyhtarlığına itmektedir.
İşte tam bu noktada milliyetçi bir siyasi hare-
ket, halka dayanarak, milli birlik ve kaynaşmaya
mani olan her türlü zümre ve azınlık sultasına son
vermek üzere faaliyet göstermeli; daima milletten
334 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
yana yani demokrasiden yana tavır almalıdır. Çün-
kü milliyetçiliğin asıl ülküsü millete istinad eden bir
rejim kurarak Türkiye’yi “modern bir milli devlet”
haline getirmektir. Bu mücadelede bir takım “kısa
devre”li güçlükler bazı milliyetçileri hayal kırıklığı-
na uğratabilir. Demokrasinin başarıya götürmeye-
ceği kanaatini uyandırabilir. Nitekim son zaman-
larda milletin varlığına ve birliğine zarar verecek
bazı cereyanların da demokrasiden güç ve cesa-
ret almaları bu kanaatleri kuvvetlendirmekteyse
de millet bünyesinin sağlamlığı bu endişelere kar-
şı tek gücümüzdür. Kaldı ki milli bünyenin sıhhati-
nin yegâne test alanı yine de demokrasidir. Millet
olmak gönüllü ve iradî bir birlikteliktir çünkü.
Demokrasi, milli irfânın hayatiyet kazanarak
devlet katına çıkabilmesi için en geçerli yoldur.
Demokrasilerde başarının ölçüsü halkın tasvibi
olduğu için bu tasvibi almak zorunda bulunanlar,
halkı tanımaya ve onun “kanaat” ve “değerleri”
yani milli irfân istikametinde davranmaya mec-
burdurlar. Bu mecburiyet devleti, milletin kendini
ifade tarzı kılacak en emin yoldur.
_____________________________________________
* Türk Ocakları Genel Merkezi ve şubelerinin katılımıyla
3 - 4 - 5 Haziran 2011’de Gerede’de icra edilen istişarî
toplantıda - irticalen - yapılan konuşmanın sonradan
metne çekilmiş hâlidir.
1 Kur’an, insanın ahsen-i takvim üzere yaratıldığını bize
şu ayetle bildiriyor: “Gerçekten (biz) insanı, en güzel
bir biçimde (ahsen- takvimde) yarattık!” (Tin, 4) Elma-
lılı Küçük Hamdi bu ayetin tefsirinde; “Takvim, eğriyi
doğrultmak, kıvama nizama koyma, kıymet biçmek,
kıymetlendimek mânâlarına gelir. Sonundaki tenvin
belirsizlik ve büyüklük için olarak “ahsen-i takvim”,
herhangi bir biçimlendirmenin veya büyük bir biçimlen-
dirmenin en güzeli demek olur. Bu ise her mânâsıyla
biçimlendirmenin en güzel biçimi demek olacağından
maddî manevî her türlü güzelliği kapsar. … Doğrusu
“en güzel biçim”den hiç hissesi olmayana insan ismini
vermek doğru olmaz. Bir insan denilince elbette onda
bir hissesi olmuştur. … Ancak iman edip iyi ameller
işleyen o en güzel biçime yaraşır.”diyor
2 İslâm âlimleri, dinin amacının “zarurât-ı hamse” de-
nilen korunması gereken beş temel ilkeyi yerleştir-
mek ve korumak olduğunu ifade etmişlerdir. Bunlar;
a) canın korunması, b) aklın korunması, c) namus
ve haysiyetin korunması, d) dinin korunması, e) ma-
lın korunmasıdır. Korunması gereken bu beş ilke bir
yönüyle Allah’ın peygamber göndermedeki maksat-
larını (makasıdü’ş-şâri‘) teşkil ederken, bir yönden de
insanın o “gaye-i hilkat” olan “görev”ini gerçekleştirme
amacına mâtuftur, daha doğrusu insanın temel hakları
bunların içinden çıkar.
3 İnsan Hakları Evrensel Beyannâmesi’nin ilk iki mad-
desi, bütün insanların hür doğduklarını, hak ve değer
bakımından eşit olduklarını; beyannâmede sözü edi-
len haklardan ırk, renk, cinsiyet, dil, din ayırımı yapıl-
maksızın yararlanacaklarını ilân etmiştir. Bu haklar,
Yaşama hakkı, hürriyet ve kişi güvenliği hakkı, adil
olarak yargılanma hakkı, düşünce ve vicdan hürriyeti
 hakkı, ifade hürriyeti hakkı, eğitim hakkı, özel yaşama
ve aileye saygı hakkı…
4 Ferdî Haklar: Ferdî hak, siyasî hak demek değildir.
Ferdi haklara, medeni haklar yahut amme veya ce-
maat hakları gibi isimler verenler de olmuştur. İsim
ne olursa olsun, ferdî haklar, siyasî haklar dediğimiz
şeylerden başkadır. Bu haklardan yararlanmak bakı-
mından vatandaş ve yabancı arasında fark yoktur.
Mevcut Anayasamızın ikinci kısmının ikinci bölümünde
(m.17-40) düzenlenen “kişinin dokunulmazlığı” (m.17),
“zorla çalıştırma yasağı” (m.18), “kişi hürriyeti” (m.19),
“özel hayatın gizliliği” (m.20), “konut dokunulmazlığı”
(m.21), gibi temel hak ve hürriyetler, “kişi hakkı ve hür-
riyeti” veya “ferdî hak ve hürriyetler” niteliğindedir.
Siyasî Haklar: Türk vatandaşlığı md.66, seçme, seçil-
me, siyasî faaliyette bulunma hakkı, parti kurma, par-
tilere girme, partilerden çıkma hakkı, kamu hizmetine
girme hakkı, dilekçe hakkı...
Vatandaş Hakları: Bu hakları yabancılar değil, sadece
vatandaşlar kullanabilir. Örneğin seçme ve seçilme
hakkı, kamu hizmetine girme hakkı gibi siyasal haklar
birer “vatandaş hakları” niteliğindedir.
Temel haklar yanında bir de temel hürriyetler vardır.
Temel hürriyetler, insanların şahsiyetini geliştirme
ve insanca yaşayabilmesi için başkalarının haklarını
ihlal etmeden özgürce yaşayabilmesini temin eden
hususlardır. Bunların başlıcaları; Düşünce, kanaat ve
ifade hürriyeti, Basın hürriyeti, Din ve vicdan hürriyeti,
Haberleşme hürriyeti, Yerleşme ve seyahat hürriyeti,
Toplantı hak ve hürriyeti, Bilim ve sanat hürriyeti...
Bunlar da devlet tarafından anayasa ve yasalarla
koruma altına alınır. İnsanlar bu hak ve hürriyetleri
kullanırken, başkalarının hak ve hürriyetlerine zarar
vermemek için devletin belirlediği kanunlara uymak
zorundadır.
3. İnsan Haklarının İşlevselleştirilmesinde Devlete Dü-
şen Görevler
a. Eğitim Görevi
Devlet insanların haklarını bilmeleri ve korumaları
konusunda bireylere gereken eğitimi vermek veya ge-
rekli ortamı hazırlamak zorundadır.
b. Yasama Görevi
Devlet temel hak ve hürriyetlerin korunması ve sınırla-
rının belirlenmesi için gerekli kanunları yapmalıdır. Bu
yetki TBMM’nindir.
c. Yürütme Görevi
Devletin vatandaşlara hizmet için gereken faaliyetleri
yapmasıdır.
d. Yargı Görevi
Bireylerin birbirleri ile ve devlet ile olan sorunları-
nı çözmek yargının görevidir. Yargı görevi bağımsız
mahkemelere aittir. Anayasamızda belirtilen başlıca
yüksek mahkemeler; Anayasa Mahkemesi, Yargıtay,
Danıştay, Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek İdare Mah-
kemesi ile Uyuşmazlık Mahkemeleridir.
e. Devletin Kişi Hürriyetine İlişkin Görevleri
Temel haklar, devletler tarafından korunsun ya da
korunmasın insanlar bu haklara sahiptir. Devletler bu
hakları korumak için gerekli düzenlemeleri yapmalı
gereken kanunları çıkarmalıdır. Temel hak ve hürriyet-
lerin korunması bilim sanat ve edebiyatın gelişmesi,
toplumun refah ve mutluluğunun gelişmesi, devletin
siyasi, askeri ve ekonomik gücünün artması için mut-
laka korunmalıdır.
6 Ortega y Gasset’in insan için tarihin yani hafızanın
önemini vurgulayan o muhteşem sözünü hatırlayalım;
“İnsanın tabiatı yoktur; tarihi vardır” demişti.
7 “İyi ki bilmiyor kalabalıklar
Yağmura bakmayı cam arkasından
İnsandan insana şükür ki fark var
Birine cennetse birine zindan
İyi ki bilmiyor kalabalıklar”
Sezai Karakoç, “Yağmur Duası” şiirinden…
8 Galip Dede’nin dediği gibi;
“Hoşça bak zâtına kim zübde-i âlemsin sen / Merdüm-i
dide-i ekvân olan âdemsin sen”
9 “Her Türk bir diğer Türkün mültecisidir.”demişti İs-
met Özel. Ki tersi de doğrudur; aynı zamanda
ilticagâhıdır.
10 Türkler hiçbir zaman ırk ve kan birliğini önemsemiş bir
millet değildir; bu halen de böyledir. Cumhuriyet’i ku-
ranlar da bunu son derece iyi tespit etmişlerdir. Kan ve
ırk birliğine dayanan bir Türk tasavvuru yoktur modern
cumhuriyet döneminde. Bir töre birliği, siyasal ilkelere
mensubiyetin oluşturduğu bir birlik söz konusudur. Za-
ten Türk kelimesinde, anlam olarak “törelilik” de vardır.
Ziya Gökalp ki hep ırkçılığın ideologu olarak suçlanır,
oysa tam tersidir: “Irkçılık bir mikroptur.” der ve şunu
ekler: “Bizim birliğimiz kan birliği değil, can birliğidir”.
Muazzam bir özettir bu aslında.
11 Dündar Taşer’in bu soruya verdiği cevap, hâlâ dikkate
değer bir cevaptır: “Biz, dünyanın en büyük imparator-
luklarını kurmuş ve hâkimiyetini eski dünyanın bilinen
her köşesinde yürütmüş bir milletiz. Bu imparatorlukla-
rın sonuncusu, varisi olduğumuz Osmanlı Devleti’dir.
Osmanlı Devleti Söğüt’te kurulduğu 1299 yıllarında
400 atlıya sahip bir uç beyliği iken, 1326’da Bursa’nın
fethi sırasında Orhan Bey 38.000 süvariye kumanda
ediyordu. Bu asker artışı nereden geliyordu? Fethe-
dilen topraklardan toplanamazdı. Zira bu yerin ahalisi
Türk değildi. O halde artış nereden geliyordu? Öyle
anlaşılıyor ki, Bizans ucundaki bu beylik bütün Türk
âleminin Ülküsünü temsil ediyor. Türklük âleminin fet-
ret devrinde bile asla vazgeçmediği, İstanbul fethinin
ve dünya hâkimiyetinin mümessili sayılıyordu. Milli
şuur ve ülkü Horasan’dan İzmir’e kadar her yerdeki
Türk’ü Ertuğrul sancağına çekiyor. Şeyhler, müftüler,
müderrisler eli kılıç kabzasına yakışan her yiğidi, gön-
lü fazilet aşkı ile dolu her mümini, kafası selim düşün-
ceye açılmış her talebeyi Söğüt Beyliği’ne sevk edi-
yordu. Küçük beylik az zamanda Türk âleminin otağı
haline geldi. Sultan-Medrese-Sipahi muvazenesi ile
ne anarşi, ne de despotluğa fırsat vermeyen bir devlet
kuruldu. Başta hanedan olmak üzere bütün insanların
devlete can borcu vardı ve bu borcu tebaa hükümdar-
lar dâhil tereddütsüz ödediler. Küçük devletin fazileti
büyük, müsamahası büyük, ideali büyüktü. Bu manevi
azamet devletin topraklarını çok kısa zamanda kendi
seviyesine getirdi. Bu devir 1699’a kadar sürdü. Bu
400 senenin macerası şöyle özetlenebilir: Her yaz 3
ay sefere çıkılır, 3 gün 3 saat kılıç çekilir. Bir ülke bir
vilayet olarak devlete katılırdı. Her gün batıya, kuzeye
doğru bir koşu asırlarca devam etti. Bu koşu, talan, is-
tismar koşusu değil müsamaha, adalet ve huzur tesisi
içindi. Bu devrede Osmanlı hünkârı “Hakan-ı Berri ve
Bahrin”, “Sultan-ı iklim-i Rum”, “Halife-yi Rü-yı Zemin”
sıfatları ile yeryüzünde kendine muadil otorite tanıma-
dı. Karlofça bu uzun koşuda tökezlenen bir nokta oldu.
1699’dan sonraki bütün çabalar, bütün düşünceler, o
noktayı geçmek, o engeli aşmak için aranan çareler,
ileri sürülen fikirlerin kavgasıdır. Ne tedbirler düşünül-
medi..: Sünnet adına Kadızade’liler ortaya çıktı. Çakşır
haram, kavuk haram kaftan haram, bunlardan soyu-
nursak her iş yoluna girer, dediler. Avrupacılar türedi:
Pantolon giyer, pelerin takar, fes vurunursak mesele
çözülür dediler. Ne Kadızade’liler İslam’ı anlamıştı, ne
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 335
 de Avrupacılar batıyı… 25 milyon kilometrekarelik va-
tanı birleşik tutmak için taklitten başka tedbir düşünen
olmadı. İsyanlar, ihtilaller, sokak kavgaları oldu. Birbi-
rimizi kırdık, sultanları kestik, nihayet kendi ordumuzu
top ateşine tuttuk. Mısır gitti, Cezayir gitti. Bu yitirme
devri 150 yılda bizi Sakarya sahiline getirdi. Bugün ha-
inlerin kandırdığı gençlerin bir kısmı hangi sebeplerle
Sosyalizmi istiyorsa, dün onlar kadar samimi kimseler
Liberalizmi istemişlerdi. Bugün demokrasinin yeter ol-
duğunu sananlar gibi, dün Tazminat’ı yeter sayanlar
vardı. Velhasıl 300 senedir kandaki mikrobun deride
açtığı yarayı tedavi ile uğraşıyoruz. Biz bir cihan dev-
letinin kalıntısı üstünde cihan hâkimlerinin evlatları
olarak oturuyoruz. “Rüyama girdi her gece bir fatihane
zan” diyen şair kendini söylediği kadar bizi de söyle-
miştir. Ne geri kalmış milletlerin birisi, ne de kurtuluş
savaşı yapan kavimlerin birincisiyiz. İstiklalini son yüz
yılda bizden almış 20nin üzerinde ülkenin efendisi
idik. Şairin dediği gibi, “Aziz i vakt idik, a’da zelil kıldı
bizi” Bu zilletin sebebini çıplak gözlerle aramalı ve açık
yürekle ortaya koymalıyız. 150 yıldır her türlü uygula-
nan şekil kavgalarını terk zamanı gelmiştir.”(Mesele,
Töre-Devlet yayınları, 1973 Ankara. syf:31)
12 1876’da Rus Generali Michail Grigor Cernayev’in dil-
lendirdiği “Demek ki yalnızca Türkleri değil, onların
tarihini de yenmek gerek” sözü, özü dışarı vuran, bu
çerçevede söylenmiş, “muhtasar ve müfit” bir deyiştir.
13 Martin Buber imzalı “On Zion: The History of an Idea
(Siyon, Bir Fikrin Tarihi)” başlıklı kitabından; 1944
yılında, henüz II. Dünya Savaşı (dolayısıyla Yahudi-
lerin Nazi kâbusu) sona ermeden Buber’in Kudüs’te
verdiği derslerden oluşan kitap Yahudilere şu mesajı
veriyor: “Siyon iç özgürleşme ve saflaşmadır. Görünür
bir gerçeklik haline gelmeden önce ruhta doğmalıdır.”
“Kabileleri millete dönüştüren şey, ortak Önder’in me-
sajıdır.
14 “Ey insanlar! Şüphe yok ki, biz sizi bir erkek ve bir ka-
dından yarattık ve birbirinizi tanımanız için sizi boylara
ve kabilelere ayırdık Allah katında en değerli olanınız,
O’na karşı gelmekten en çok sakınanınızdır” Hucurat,
49/13 Aynı hususta Efendimiz (asm) Veda Hutbesin-
de: “Ey insanlar! Rabbiniz birdir, atanız da birdir He-
piniz Adem’densiniz, Adem ise; topraktan yaratılmıştır
Allah katında en değerli olanınız, O’na karşı gelmek-
ten sakınanınızdır Arab’ın Arab olmayana, hiçbir üs-
tünlüğü yoktur Üstünlük ancak takva iledir” buyurmak-
tadır. (Prof.Dr. İ. Sarıçam, Hz Muhammed ve Evrensel
Mesajı, s391)
15 “Türk Ocakları’nın 1924 Kurultayı bu bakımdan çok
öğreticidir. Ocak Başkanı Hamdullah Suphi, konuş-
masında şöyle diyordu: “Kütahya Ocağı bize soruyor:
Boşnakları üye kabul etmeli miyiz? Başka yerlerde
aynı soru Gürcüler, Çerkezler, Abazalar, Kürtler hak-
kında soruluyor. Demek ki, milliyet kavramına daya-
nan bizlerin Türk sözünden ne anladığımızı çok açık
bir biçimde tanımlamamız gerekiyor.” Sinop delegesi
de Kurultay’dan aynı soruya cevap verilmesini istir-
ham ediyordu: “Türk kime denir?” Oturum başkanı
Ahmet Ağaoğlu, Türk kavramının açık olmadığını itiraf
ediyor ve ekliyordu: “Zaten bu kavram açık olsaydı,
ne Türk milliyetçiliği akımına, ne de Türk Ocakları’na
gerek kalırdı.” Tarsus delegesi Niyazi Bey gibi bazı de-
legeler, halk yargısına güvenilmesini öneriyordu: “Halk
tarafından Türk olarak kabul edilen kişi Türk’tür.” Bu
görüşe itiraz edenler, Sinop’ta ahalinin Giresunluları
ve Tatar muhacirleri Türk kabul etmediklerini; İstanbul-
luların ise İran, Azerbaycan ve Kafkasya asıllı Türkleri
Acem saydıklarını dile getirdiler. Sonunda Türk Ocak-
336 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
ları tüzüğünün üyeliği tanzim eden 5. maddesi şöyle
ifade edildi: “Neslen Türk olan veya hars dolayısıyla
tamamen Türk duygusu ve Türk dileği besleyen ve
mazileriyle Türklüğe bağlı olduklarını ispat etmiş bulu-
nan kadın ve erkekler Türk Ocakları’na aza olabilirler.”
Türkçesi: Devlete bağlı olan, onun hakkında kötü duy-
gular beslemeyen herkes Türk’tür!” (aktaran MUSTA-
FA ÖZEL. www.http. Karakitap.net)
Moiz Kohen (Tekinalp) bunu şöyle bir örnekle anlatıyor:
“Akide itibarıyla Türk’üm diyen her ferdi Türk tanımalı-
dır. Akidenin ehemmiyet-i fevkaladesini iraye ve isbat
etmek üzere burada Profesör Leger’in “İslav Âlemi
(Monde Slave)” nam eserinde münteşir bir Türk zabiti-
nin neferiyle cereyan eden enmuzecî bir muhaveresini
buraya nakl etmekten vazgeçemeyeceğim:
– Nerelisin?
– Bosnalıyım.
– Hangi millettensin?
– Türküm.
– Türkçe konuşuyor musun?
– Hayır!
– Türkçe konuşmadığın halde kendine nasıl Türk
diyebiliyorsun?
– Bilmem, (büyüklerim) bana Türksün dediler, ben de
kendimi öyle bilirim.
– Benimle ne dil konuşuyorsun?
– Bilmem.
– Ben seninle Sırpça konuşuyorum, sen de bana
Sırpça cevap veriyorsun. O halde ikimiz Sırbız.
– Hayır, sen Sırpça konuşuyorsun. Ben Boşnakça
cevap veriyorum. Binaenaleyh sen Sırpsın, ben Tür-
küm.
Şüphesiz bu yolda konuşan Boşnak neferinde bugün-
kü telakkiye nazaran Türklük namına bir şey yoktu.
Dili, harsı, terbiyesi, ırkı, muhiti Türk’ten büsbütün
başka idi. Öyle olduğu halde adamcağız samimi bir
ifade ile la tezelzül bir katiyet ile kendine Türk diyor-
du. Çünkü Müslümanlık rabıtasından dolayı akidesi
Türk idi.” (Türkleştirme, İstanbul: Resimli Ay Matba-
ası, 1928’den aktaran Jacob M. Landau, Tekinalp,
İstanbul: İletişim, 1996, s. 282.)
16 Türk Kültürü ve Milliyetçilik, Ötüken yayınevi, 15.baskı,
İstanbul-Aralık 2002 s.187
17 Türk Kültürü ve Milliyetçilik, (sf 26)
18 Türk Kültürü ve Milliyetçili, (sf 10).
19 Türk Kültürü ve Milliyetçilik (sf 36-37)
20 (Osmanlı-Türk Modernleşmesi, YKY, 2006.)
21 Bu durum, “değişimci”leri çok kızdıran bir paradoks-
tur; “değişim serbestîden değil cebrîlikten yanadır”.
Hiç de demokrat değildir. İcbar eder, idbar eder ve de
acımasızdır. Yerine göre kan da döker. Yani değişim,
takdim edildiği kadar “sevimli” cereyan etmeyebilir.
Aslında demokrasi ile değişim her zaman aynı pare-
lelde değildir bazen de tezat teşkil eder. Demokrasi
çoğu zaman “statüko”dan yanadır. Çünkü halkın ço-
ğunluğu gelenekten ve mevcut durumun devamından
yanadır. Hâl-i hazır çok rahatsız etmediği müddetçe
değişmesini istemez halk. Değişimi isteyen bir avuç
seçkindir. Nadiren halk çoğunluğuna da kabul ettirile-
bilir ama genellikle halk da istiyormuş gibi gösterilir.
Bütün değişim, devrim veya ihtilaller halkın isteğiymiş
gibi takdim edilir. Oysa halk tarihin sahnesinde değil-
dir. Kuliste bile değildir. Halk seyreder. Seyreder ve
hükmünü “uzun vade”de icra eder. Tedricidir. Devrimi
sevmez halk. Olup biteni çok sonra belki meşrulaştırır
ve razı olur belki de kendi usulünce ama çoğunlukla
tedrici bir şekilde düzeltir.
 TÜRK OCAKLARININ 100. YILINA
TARİHTEN BAKMAK*
MUSTAFA KÖK**
M
uhterem Başkan, değerli katılımcılar;
Sözlerime, ben de bu toplantıyı düzenle-
yen Genel Merkez yetkililerine teşekkür ede-
rek, başlamak istiyorum. “100. Yılında Nasıl Bir Türk
Ocakları?” konusunu tartışıyoruz. Dört adet çağrılı tebliğ
dinledik, hepsi de çok önemli tebliğlerdi, konuşmacıların
hepsine de ayrı ayrı teşekkür ediyorum.
İlk konuşmacı tarihçi arkadaşımız Prof. Dr. Mehmet
Öz’ün konusu, “Türk Milleti’nin ve Medeniyetimizin Dünü,
Bugünü ve Gelecek Tasavvurumuz” idi. “Yeni Bir Medeni-
yet Tasavvuru” arayışımıza, Göktürkler’den Osmanlı’ya,
oradan modernleşme dönemimize kadar geniş bir pers-
pektiften baktı. Osmanlı’nın da, adı Türk olmasa bile dili
ve kültürü ile bir Türk imparatorluğu, - dolayısıyla Türk
medeniyetinin bir parçası - olduğunu belirtti. Bendeniz
tarihçi değilim, fakat bazı meseleleri anlamak için tarihe
başvurmak zorundayız. Malumunuz, Türk Ocaklarının
kuruluşuna Sultan Mehmed Reşad da ilgi gösterir (hatta
“beş bin” altın da ihsanda bulunur), gösterilen bu ilgiye
teşekkür için bir heyet halinde Saray’a gidilir. Merkez
heyetinde Hamdullah Suphi, Yusuf Akçura, Necip Âsım,
Ahmet Ağaoğlu, Sadri Maksûdi ve birkaç kişi daha var-
dır. Padişah heyete aniden ve beklenmedik bir soru so-
rar: “Milletimizin tarifini yapar mısınız?” Herkes birbiri-
ne bakar ve sonra bu bakışlar Necip Âsım’ın üzerinde
toplanır. Sultan Reşad, bakışların üzerinde toplandığı
Necip Âsım’a döner ve şöyle der: “Sualime niçin hayret
ettiniz? Ben Osmanlı’nın Padişahı, İslâm âleminin ha-
lifesiyim; fakat her şeyden önce Türklerin Hakanıyım.”
Evet, bu şuur, malum olduğu üzere ondan da önce Sul-
tan II. Abdülhamid’te daha çok vardır. Osmanlı, Türk ol-
duğunu, hatta kendisinin Oğuz Han neslinden geldiğini
önceden beri bilirdi. (Nevzat Kösoğlu’nun belirttiği gibi,
elbette kendisini siyasî kimliğiyle ifade edecekti.) Bazıla-
rının zannettiği gibi biz, sadece Cumhuriyetten bu yana
“Türk milleti” değiliz. (Bütün bunlardan dolayı, İslâm
medeniyeti içerisinde “geçmişten bugüne yeni bir Türk
medeniyeti tasavvuru”nu fevkalâde önemli bir yaklaşım
tarzı olarak görüyorum. )
İkinci konuşmacı yine diğer bir tarihçi arkadaşımız
Doç. Dr. Yunus Koç, (Doç. Dr. Yusuf Sarınay’la birlikte
hazırladıkları), “Millî Devletin Kuruluşu ve Türk Ocakları”
konulu tebliği sundu. Burada millî devletimizin kurulu-
şunda Türk Ocaklarının oynadığı mühim rolü görüyoruz.
(Doç. Koç da sadece tarihte kalmayıp, 21. yüzyılı bir
“Türk yüz yılı” yapmak için gereken fikrî temeller üze-
rinde durdu.)
Üçüncü konuşmacı olarak, merkez valilerimizden
değerli araştırmacı/yazar Cengiz Aydoğdu Bey’i dinle-
dik. “Ferdî Haklar, Demokrasi ve Milliyetçilik” konusunda
(ve akademik üslûpta hazırlanmış) son derece önemli
bir tebliğ idi. Fakat o konuşmada mühim bir noktaya iti-
raz geldi. Cengiz Bey, değerli Türk Ocaklı büyüklerimiz-
den İdris Yamantürk’ten bir sohbet sırasında dinlediği,
Büyük milliyetçi Remzi Oğuz Arık’ın bir sözünü nakletti.
Merhum Remzi Oğuz Arık dermiş ki, “milliyetçilik, mille-
tini sevmek ve yüceltmektir. Köprü altındaki serseriden
eşkıyaya kadar herkesi seveceksin!” Elâzığ delegesi
Şerif Budak Bey işte bu söze itiraz etti ve dedi ki, “PKK
eşkıyası, arabasıyla seyahat ederken yolda çevirdiği
bir polis ailesini indiriyor ve silahlarını aile reisi polise
doğrultunca, eşi yalvarıyor: ‘N’oolur, eşimi çocuklarımın
gözü önünde öldürmeyin. Ömür boyu etkisinden kur-
tulamazlar!...’ Ama eşkıyanın merhameti yoktur, eşini
özellikle de çocuklarının gözü önünde silahla tarıyorlar.
Şimdi ben, bu eşkıyayı da mı seveceğim?” Evet, soru
haklı… Ve bağrı yanık insanların konuşması hepsinden
farklı oluyor; o yüzden Elâzığ ve Şanlı Urfa delegelerinin
konuşmaları hepimizi sarstı. Şanlı Urfa delegesi Cemil
Demir Bey, altı yıldan beri zor şartlarda faaliyet göster-
diklerini ve maalesef şube binalarının iki defa kundak-
landığını söyledi.
Remzi Oğuz Arık Bey’in o sözüne gelince: Efendim,
Remzi Oğuz’un, bildiğim kadarıyla öyle bir sözü yok;
büyük bir ihtimalle değerli büyüğümüz İdris Yamantürk
Bey’in aklında yanlış kalmış. Haklıdır, kitaplarından bir-
kaç yerde Remzi Oğuz Arık, milliyetçiliği böyle tanımlar:
“Türk milliyetçiliği, milletini sevmek ve onu yükseltmek-
tir.” (Merhum Alparslan Türkeş de milliyetçiliği – muhte-
melen ayni çağrışımla - çoğu zaman böyle tanımlar.) Fa-
kat sonra devam eder Remzi Oğuz: Bu, millet dediğimiz
anonim topluluğun içinde her çeşit insan var. Vicdansız,
zalim, hayâsız, katil, hain, şahsiyetsiz, cahil, her çeşit
insan. (Belki bir başka yerde “köprü altındaki serseri ve
eşkıya”yı da zikretmiştir.) Peki, bütün bunları sevmek
nasıl mümkün olacak? Seveceğimiz şey muhakkak
ki, anonim kütlenin (içinde her çeşit insanın isteyerek-
istemeyerek) üzerinde birleştiği, emek sarf ettiği değer-
lerdir, kurumlardır.1 (Remzi Oğuz’a göre “milletini sevme
işi” – ve bu kültürün verilmesi - nesiller boyu sistemli ola-
rak yapılması ve yayılması gereken bir gönüllüler işidir.
Ve bu yolda özel olarak kurulmuş derneklerin çalışması
şarttır.)
Merhum Mükrimin Halil Yinanç’ın, “Türk milletinin
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 337
eşkıyası bile merhametlidir” diye bir sözü olduğunu bi-
liyoruz. Fakat bu, (ipleri başkasının elinde, insanlığını
yitirmiş ve şuursuz bir otomat halinde cana kıyan2) bö-
lücü PKK eşkıyası değil, bir kısmı “zenginden alıp fakire
veren”, bildik eşkıya türü.
Bir şey daha söyledi Elâzığ delegesi Şerif Budak
arkadaşımız (Doğu ve Güney Doğudaki etnik-bölücülük
tuzağını işaret ettikten sonra): “Ben ‘Zaza’yım, fakat
hepinizden daha Türk’üm ve ‘Türkçüyüm”. Doğru söylü-
yor, o hepimizde daha Türk’tür; çünkü bulunduğun yere
göre o şuura sahip olmak ve hele de onu ifade etmek
elbette bir fark yaratır. AynI şekilde, sadece “Zaza”sı de-
ğil, “Kurmanç”ı da bu milletin çocuğudur. Çünkü daha
1952’deki Türk Milliyetçiler Derneği Tüzüğü, “millet”i
değil, “soy”u bile bakınız nasıl tanımlıyor: “Soy, tarihî
ve içtimaî menşe birliğidir.” Burada soy dahi, “kan” ve
“kafatası kökeni” değil, tarihî ve sosyal köken birliği ola-
rak kabul ediliyor.3 (Bizatihi, “biz Türkmeniz” diyen Kürt
kardeşlerimiz bir yana, Zaza’sıyla, Kurmanç’ıyla, ayni
tarihî kökeni paylaşarak ve ayni sosyal menşei taşıya-
rak en az bin yıldan beri bu topraklarda beraber değil
miyiz? Dilini, folklorunu güle güle kullansın, arızî dönem
ve uygulamalar dışında kullandı ve kullanıyor zaten. Bu
hakikati, şimdiki moda deyimle “Kürt aydınları”na hangi
akıl ve izan yoluyla anlatmalı acaba? Bu, bazı “Büyük
Yetkililer”in diline pelesenk ettiği gibi, “red ve inkâr politi-
kası” asla değil. Kimsenin “etnik kökeni” inkâr edilmemiş
ve edilmiyor. Ama dün olduğu gibi bugün de yine “Tek
milletiz” demek niçin zor geliyor – ya da getiriliyor?...
Eseriyle ve şuuruyla hepimizden daha çok Türk ve
Müslüman olan Büyük Âkif’i dahi bu milletten sayma-
yıp etnik bir kökene mahkûm ederek nereye varılmak
isteniyor?...)
Son olarak dinlediğimiz tebliğ ise Sosyolog Dr. Fah-
ri Atasoy’a aitti. Konusu, “Küresel Dünyada Türkiye ve
Türk Ocakları.” (O, “küreselleşme”yi yaratan faktör-
ler üzerinde durdu; bu olgunun Türkler için de fırsatlar
yarattığını, bir zamanlar bazılarınca Orta Asya’da Türk
olup olmadığı tartışılırken, gerçeğin ortaya çıkmasında
bunun da payı olduğunu anlattı.) Fahri Atasoy’un tebli-
ği bence çoğunlukla yanlış anlaşıldı ve değerlendirildi.
Geçekte o, küreselleşmeyi bir olgu olarak ele aldı ki, bu
olguyu biz yaratmadık, o gelip bizi buldu. Asıl olan ona
karşı nasıl tedbirler alacağımız, hatta mümkünse onu
nasıl fırsatlara çevireceğimizdir (Tabii, çeşitli tekniklerle
onun milletimiz aleyhine işletilmesi mümkün, hatta Trab-
zon delegesi Prof. Kerim Aydın Hoca’nın dikkat çektiği
gibi, Anadolu’nun Hristiyanlaştırılması için de onu kulla-
nanlar bulunabilir. Fakat bütün bunlar onun bir olgu ola-
rak anlaşılması ve lehimize de kullanılabilmesi gerçeğini
ortadan kaldırmaz.)
Tarihî Türk Ocaklarının 100. yılından itibaren yapa-
cağı önemli şeylerden birisi de demokrasi ile milliyetçilik
arasındaki ilişkiyi vurgulamak olmalıdır. Erol Güngör’ün
işaret ettiği gibi milliyetçilik ile halkın idaresi demek olan
demokrasi arasında sıkı bir ilişki vardır (Ona göre zaten
milliyetçilik, kaynağını ve gücünü halktan alan bir kültür
hareketidir. O sebepten en çok da milliyetçiler demokrat
olmalıdırlar. Cengiz Aydoğdu Bey, konuşmasında Erol
Güngör açısından bu konulara isabetle değindi.) Benim
338 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Hocam (merhum Nurettin Topçu) demokrasiye pek de
hayran değildi. Eserlerinde sistematik olarak onu en
çok eleştiren düşünürlerimizden birisidir. Fakat ne ka-
dar eleştirsek de onu en mükemmel şekliyle hayatımıza
geçirmekten ve bünyemize uydurmaktan başka çaremiz
yoktur. Kendisi eleştirse bile, Topçu Hoca’nın pek değer
verdiği ve hayranlıkla andığı büyük hukukçularımızdan
Ord. Prof. Ali Fuat Başgil’in bir sözünü hatırlıyorum;
“Biz bu memlekette mutlakıyet, otoriter meşrutiyet, li-
beral meşrutiyet ve otoriter cumhuriyet rejimlerini birbiri
ardınca yaşadık. Bugün klasik devlet rejimlerinden so-
nuncusunu, yani demokrasiyi tecrübe etmekteyiz. Dik-
kat edelim, geriye dönemeyeceğimize göre, bu tecrü-
bede muvaffak olmak zorundayız” der (işte aklın gereği
budur). Bize göre, milliyetçilik ile demokrasi arsındaki
ilişkiye dair akademik tezler hazırlanmalı, ödüllü maka-
le yarışmaları açılmalı; hatta Türk Ocakları bu konuda
üniversitelerle işbirliği halinde bilimsel toplantılar tertip
etmelidir.
Ancak demokraside hakkıyla başarılı olmak, kişi-
likli nesiller yetiştirmekten, en başta haksızlıklara karşı
koyma cesaretine (isyan ahlâkına) sahip bir zihniyet
ve eğitimden geçer. Ve tabii, insanlarının düşündükle-
ri ve inandıklarını samimiyetle ifade edecekleri hür ve
güvenli ortamları yaratmaktan geçer. İstanbul şubesi
başkanımız değerli bilim adamı Dr. Cezmi Bayram Bey
Hakkâri’de katıldığı programı (Türk Yurdu’nun Kasım
2010 sayısında) yazıya döktü. Orada diyor ki: Halka ka-
palı toplantılarda bana PKK’dan, kepenk kapatmalardan
şikâyet eden esnafın, halka açık toplantılarda PKK’nın
sözcüsü gibi konuştuğunu gördüm; yani bir yerlere me-
saj veriyorlardı. Dâvetli konuşmacılar, hususi görüşme-
lerimizde samimi olarak ortaya koydukları duygu ve dü-
şüncelerini açık toplantılarda ifade edemiyorlardı; PKK
tehdidinden korkuları apaçık belli oluyordu.
Evet, siz devlet olarak ülkenizin her noktasına hâkim
olamazsanız, insanlarınıza hür ve güvenli bir şekilde ko-
nuşma ortamını yaratamazsanız, onlar da samimi ka-
naatlerini söyleyemez, hatta “Türk’üm” deme cesaretini
bile gösteremezler. Hatta gün gelir bu yönde Anayasanı-
zı da babayasanızı da değiştirmenizi isterler.
Hepinize saygılar sunarım.
___________________________________________
* Türk Ocakları Genel Merkezi ve şûbelerinin katılımıyla
3 - 4 - 5 Haziran 2011’de Gerede’de icra edilen istişarî
toplantıda - irticalen - yapılan konuşmanın sonradan
metne çekilmiş hâli olup bir kısım parantez içi ifadeler,
bağlamı nispetinde ve yazım sırasında eklenmiştir.
** Dr., Kahramanmaraş Şûbesi adına.
1 Tabii, millet içerisindeki somut olarak tek tek insanın
sevilmesi elbette mümkün, hatta vazgeçilmezdir de…
Bizim de bu konuya has, “Sevgiye Muhtaçsak Eğer…”
başlıklı bir denememiz var.
2 En son kıydıkları toplu can, 13 şehittir (14 Temmuz
2011); bağırlarına ateş düşen ailelerinin ve milletimizin
başı sağ olsun!..
3 Sayısı 80 şubeye ulaşmış bu Dernek, ne yazık ki, DP
iktidarının – sonradan kendisinin de itiraf ettiği gibi –
bir gafleti sonucu 1953 yılında, bir bahaneyle kapatıl-
mıştır. Bu konuda yaptığımız bir çalışma sanırım Türk
Yurdu’nun Anıt Sayılarında yayımlanacaktır.
 İSMAİL OTAR
ÖMER ÖZCAN
İ çinde bulunduğumuz yıl, sağlığında ismini öne
çıkarmamağa özen gösteren, toplumda ancak
ilgili çevrelerde tanınan Kırım Türklerinin siya-
si önderlerinden İsmail Otar’ın doğumunun yüzüncü
yılıdır. Türkiye’de kültür hayatında önemli hizmetleri
bulunan kişilerin doğum ve ölüm yıldönümlerinin belli
yıllarda anılması, ilgili kurumların kendi alanlarında
bu kişilerle ilgili çalışmalar yapması, eserlerinin yeni
basımlarının yapılması, posta teşkilatının hatırasına
pul çıkarması, darphanenin madalya hazırlaması,
sempozyum ve anma günleri düzenlenmesi çok kişi
için yapılmıştır. Sayılan bu faaliyetlerinin tamamının
bir kişi için yapıldığını da söylemek zordur. Batı’da ve
bilhassa geçmiş Sovyetlerde bu tür faaliyetlere bü-
yük önem verilmiştir. Yeni Türk cumhuriyetlerinde bu
geleneğin yaşatılmasına çalışılmaktadır. Türksoy’un
öncülüğünde yakın tarihlerde Türklüğün yetiştirdiği
bilim ve sanat adamı Zeki Velidi Togan ve Abdullah
Tukay bu çerçevede geniş etkinliklerle anılmışlardır.
Kırımlı Hafız Ali (1886-14.7.1965) –Emine Otar(
1891-19.6.1977) çiftinin dört kız bir erkek çocuğunun
ikincisi olarak 1.10.1911 tarihinde Bursa’da dünyaya
gelmiştir. Dedesi Mustafa Efendi Kırım’ın Bahçesaray
şehri sakinlerindendir. Çarlık hükümetinin 1870’lerde
başlattığı eğitim reformu hareketinin egemenliği al-
tındaki milletleri Ruslaştırmaya yönelik olduğunun
anlaşılmasından sonra ailesi 1892’de Türkiye’ye göç
ederek Bursa’ya yerleşmiştir. Otar’ın babası Hafız
Ali ailesini ve işini daha sonra 1908’de İstanbul’a
nakletmiştir. Kardeşleri Avukat İbrahim Otar(1913-
6.2.1986), Şevket Otar(14.3.1916-26.3.1976), Nuri-
ye Pekman(1909-8.3.1987)’dır. Hayrünnisa Hanım’la
(d.18.10.1918) yaptığı evlilikten iki oğlu ve bir kızı ol-
muştur.
İlk ve orta okulu Bursa’da bitiren İsmail Otar, tarih
ve edebiyata meraklı olmasına rağmen babasının ıs-
rarlı yönlendirmesiyle 1926 yılında İstanbul’a giderek
Sultanahmet Ticaret Lisesi’ni girmiş ve 1929’de me-
zun olmuştur. Yüksek öğrenim için yazıldığı İstanbul
Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi’ni 1935 yılında bi-
tirmiştir. Öğrenci iken 20 Eylül 1926 tarihinde muha-
sebe kâtipliğiyle mesleğe başlamış, kamu kesiminde
ve özel şirketlerde uzun yıllar çalışmıştır. İlk yayını
meslek alanında olmuştur.1 Sonraki yıllarda muhase-
be tarihi ile ilgili özgün eserler kaleme almıştır. 1989
yılına kadar yeminli mali müşavir olarak Türkiye’nin
en büyük alt yapı yatırımlarını gerçekleştiren şirket-
lerin muhasebe ve mali danışmanlığını yapmıştır.
Vefat ettiğinde muhasebecilik mesleğinin en kıdemli
mensuplarından biri idi.
Yüksek okul öğrencisi iken arkadaşı Dr. Abdullah
Zihni Soysal vasıtasıyla 1930’da Kırım Türklerinin si-
yasi önderi Cafer Seydahmet Kırımer ile tanışmıştır.
Bu tanışmadan sonra çok dar bir kadronun yürüttüğü
Kırım’ın kurutuluşu mücadelesi hareketinin safların-
da yerini almış ve ömrünün son demlerinde yatağa
bağlı hale gelmesine kadar, ilk gençlik heyecanı ile
mesaisini sürdürmüştür.
Kırım Türklerinin siyasi önderi Cafer Seydah-
met Kırımer, vatan toprağının Rus emperyalizminin
pençesine düşmesinden sonra yaşadığı Türkiye’de
milli meseleleri takip etmeye başlamıştı. Pilsudski
fonundan temin ettiği burslarla İbrahim Otar, Sabri
Arıkan, Dr. Abdullah Zihni Soysal, Selim Ortay gibi
gençleri lisans ve lisansüstü öğrenim yapmak üze-
re Polonya’nın değişik üniversitelerine göndermiş-
tir. Bu şekilde gelecekte ihtiyaç duyulacak kadrola-
rı yetiştirmeyi düşünmüştü. 1930 yılından itibaren
Romanya’da çıkmaya başlayan Emel dergisi Kırımer
ve bu genç kadronun uzaktan desteği ile yayın ha-
yatını 1940 yılına kadar sürdürmüştür. 1939 yılında
II. Dünya Savaşı’nın başlaması üzerine Soysal’ın
dışında olanlar Türkiye’ye dönmüş ve eğitimlerini
tamamlayarak mesleki faaliyetleri yanında Kırımer’in
talimatları doğrultusunda milli işlerle ilgilenmişlerdir.
Otar, bu vesileyle milli işlerin takibi çerçevesinde
İstanbul’da mukim esir Türk illerine mensup siyasi
muhacirlerin tamamını yakından tanıma imkânı bul-
muştur. Bu şahısların bazılarıyla ilgili hatıralarını za-
man zaman şive taklitleriyle birlikte kendisinden din-
ledik. Türkiye’de yaşamakta olan muhacir Türklerin
şemsiye teşkilatı, gazeteci Muharrem Fevzi Togay’ın
başında bulunduğu Turan Neşri Maarif Cemiyeti’nin
çalışmalarına iştirak etmiştir. Dil öğrenmek gayesiy-
le gittiği Almanya’da, Promete teşkilatının merkezi
Polonya’nın başkenti Varşova’da milli meselelerle ilgili
ikili görüşmelerde bulunmuştur. 1933’te kardeşi İbra-
him Otar’la birlikte Romanya’ya giderek Dobruca’da
hemşerilerinin yaşadığı köyleri ziyaret etmiştir. Cum-
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 339
huriyet yönetimi geniş topraklara sahip devletin insan
gücünü artırmak gayesiyle zaman zaman ilgili ülke-
lerle yapılan ikili anlaşmalarla milli sınırların dışında
kalan soydaşlara kapılarını açmıştır. Bu ülkelerden
gelen göçmenlerin tahsil durumlarının denkliği ile il-
gili dosyaların kabarık muhtevasına bakıldığında milli
meselelerin az sayıdaki kişinin sırtında kalmasını an-
lamak güçtür. Gelenlerin ekseriyetinin rahata kavuş-
tuktan sonra geçmişle ilgilerini kestikleri anlaşılıyor.
Birbirlerinden pek hoşlanmayan siyasi muhace-
retin önderlerini Kırımer, yaş olarak onlardan küçük
olmasına rağmen bir araya getirme becerisini gös-
termiştir. Kırımer, Türkiye’yi yöneten siyasi kadrolarla
iyi ilişkiler içinde bulunmuştur. Sovyetlerin baskısı
sonucu siyasi faaliyetlerini Türkiye dışına kaydır-
mak zorunda kalan diğer siyasi önderlerden farklı
olarak Kırımer, Türkiye’de kalmış ve sadece kendi
işlerini değil dostlarının da meselelerinin çözümüne
yardımcı olmuştur. Kırımer, Emel dergisinde 1939 yı-
lında başlayan II. Dünya Savaşı üzerine son derece
tutarlı analizler yapmıştır. Almanların Sovyetlere yö-
nelmesinden sonra işgal altındaki topraklara yeniden
kavuşulması ümidi uzun sürmemiştir. Resulzade ve
Kırımer, Almanların ilişki kurma tekliflerinin gerçekçi
olmadığını bilmelerine rağmen görüşmelerin bir süre
sürdürülmesini temin etmişlerdir. Sonuçsuz kalan
görüşmeler, savaşın bitiminde Avrupa’da ki muhtelif
kamplarda Sovyetlerin eline düşmekten kurtarılmayı
bekleyen sivil ve asker muhacirlerin elverişli bir or-
tama nakillerinin sağlanması Kırımer’in temaslarıyla
sağlanmıştır. Savaşın sonlarına doğru Sovyet top-
raklarından çekilen Alman kuvvetleriyle birlikte gele-
ceklerinin karanlık olduğunu gören 20-30 bin dola-
yında Kırımlı Romanya’da Türkiye’ye gelmek için izin
beklemiştir. Türkiye, güç kazanan Sovyetlerle ilişkile-
rini sıkıntıya sokmamak için bu talebe olumlu cevap
vermemiştir. Bu yoğun mesaiyi yürüten, görünmeyen
isimlerin başında Otar gelmektedir. Bütün bu çalış-
maların sonucunda engin bir tecrübe kazanmıştır.
Otar, Kırımer’den çalışma disiplini, toplum önder-
liği konularında görgü ve uygulamaya dayalı bir geniş
bir bakış açısı kazanmıştır. Yeni Türk devleti Sovyet-
lerle, dönemin siyasi vaziyeti gereği ekonomik ve si-
yasi bakımdan ilişkilerini sürdürmekle birlikte esaret
altındaki Türk illeriyle bağını koparmamıştır. Güve-
nilir kişilere emanet edilen ‘Milli Merkez’ler arasında
koordinasyon sağlanmış ve muhaceretin dağılma-
dan milli davalarının takipçisi olmaları temin edilmiş-
tir. Kırımer, II. Dünya Savaşı sonrasında Türkiye’ye
gelen bazı muhacirlerin belirlenmiş çalışma sistemini
bozmaya yönelik olumsuz çıkışlarını etkisiz haline
getirmiş, kendisinden sonraki önderi işaret etmiştir.
Kırım Milli Merkezi, demir perdenin hafifçe aralanıp
içeriden haber alma imkânlarının artmasından sonra
kamuoyunu bilgilendirmek üzere Emel dergisini ye-
niden neşretmeye başlamıştır. Dergi önce Ankara’da
çıkmış, İstanbul’a nakledildikten sonra İsmail Otar’ın
340 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
sahipliği altında iki ayda bir çıkarılmıştır. Derginin
sahipliğini 103. sayıya kadar devam ettirmiştir. Der-
gi diğer Türk urugları içinde neşrindeki istikrar ve
muhteva bakımında iyi bir örnek teşkil etmiştir. Milli
Merkez’de nöbeti devraldıktan sonra bilinen konu-
lardaki hassasiyetten uzaklaşılmamaya özen göster-
miştir. Emekli olup ikametgâhını Erenköy’e taşıdıktan
sonra bütün zamanını milli konulara hasretmiştir. Evi-
ne yakın bir binada satın aldığı dairede çalışmalarını
sürdürmüştür. Yazlığına gittiği günlerin dışında daima
burada bulunmuştur. Kardeşi İbrahim Otar’la kurduk-
ları kütüphane ve Kırım Milli Merkezi’nin arşivi araş-
tırmacılara açık tutulmuştur. Kütüphanede muhtelif
Türk uruglarına mensup siyasi önderler tarafından
Berlin, Paris, Varşova, Tokyo, Münih, Mançurya ve
Köstence’de çıkarılan süreli yayınların koleksiyonla-
rı mevcuttu. Bunlara ilaveten Türkiye’de başta Kırım
olmak üzere Kafkasya, Azerbaycan, Batı Trakya ile
ilgili süreli yayınlar, Çınaraltı, Doğu, Ötüken, Orkun
başta olmak üzere Türkçü dergilerin koleksiyonları
bulunuyordu. Kırım’la ilgili gerek Çarlık, gerek Sov-
yet döneminde ve dışarıda çıkan yayınların ekse-
riyeti toplanmıştı. Promete teşkilatının Varşova’da
çıkardığı süreli yayınlar ve kitaplar ile bu teşkilatın
ülke dışına çıkan mensuplarının özel neşriyatları bir
araya getirilmişti. Sovyetlerin dağılmasından sonra
geliş trafiğinin artmasıyla kütüphane yeni yayınlar-
la zenginleştirilmişti. Bu merkez dünyanın değişik
ülkelerinden gelen araştırmacılara açık tutulmuştur.
Fiziki gücünün elverdiği ölçüde ziyaretçilere yardımcı
olmuş, hizmet etmiştir.
Hayatının en verimli dönemi emekli olduktan son-
raki yıllardır. Önceden üzerinde çalıştığı muhasebe
tarihi ve Kırımla ilgili eserleri arka arkaya neşretmiş-
tir. Osman Akçokralı’nın Kırım Tatar Damgaları İsim-
li Kitabı Vesilesile, Kırımlı Türk Şair ve Bilgini Bekir
Sıdkı Çobanzade, Cafer Seydahmet Kırımer’in Gün-
lüğü, Çarlık Hakimiyetin’de Kırım Faciası, Tevarih-i
Tatar Han ve Dağıstan, Moskov ve Deşt-i Kıpçak Ül-
kelerinindir, Risale-i Felekiyye Kitab’us Siyakat Hak-
kında, Muhasebede Siyakat Rakamları, bizzat telif
ettiği veya neşre hazırladığı eserlerdir. Bu yayınların
ekseriyetini kendi imkânları ile bastırmıştır. Ömrünün
son demlerinde global baskılar ve zihniyet değişi-
miyle Kırım konusunda üstadı Kırımer’in tesis ettiği
bütünlüğün bozulduğunu, temel ilkelerde aşınmanın
başladığını görmekten üzüntü duymuştur. 8 Ekim
2005 tarihinde vefat etmiş ve Edirnekapı’da defnedil-
miştir. Uzun ömrü boyunca tanık olduğu hadiseler ve
dostluk kurduğu önemli fikir ve siyaset adamları ile
ilgili hatıralarını, gözlemlerini yazılı hale getirmemesi
kültürümüz açısından büyük talihsizliktir.
Doğumunun 100. yılı vesilesiyle büyük Türkçü İs-
mail Otar’ı özlemle anıyoruz.
______________________________________________
1 Kazanç Vergisi Kanununa Göre İhtiyat Akçası ve Amor-
tismanlar, İstanbul 1941
 Kosovalı Türklere Çifte Vatandaşlık Sözü
www.aygazete.com, 12 Ağustos 2011
Kosova´da bulunan Başbakan Yardımcısı Bülent
Arınç, Kosovalı Türklerin uzun yıllardır beklediği çifte
vatandaşlığa yeşil ışık yaktı. Kosova´da yirmi binin üze-
rinde nüfusa sahip Kosovalı Türkün, Türk vatandaşlığını
almalarıyla ilgili sorusuna Arınç, “Biz Kosova´da yaşayan
soydaşlarımızın bu ülke içerisinde huzurla, güvenle bi-
rinci sınıf vatandaşları olarak yaşadıklarını ve yaşamak
istediklerini biliyoruz. Bütün hükümetlerinde bu konuda
gerekeni yaptıklarını inanıyoruz. Bütün yetkililerle yap-
tığımız görüşmelerde hem Türkçenin kullanımıyla, hem
resmi dil içerisinde hem de öğrenme konusunda da hü-
kümetin yardımcı olmasını istiyoruz. Vatandaşlık konusu
da önemlidir. Bu iki ülke arasında çözümlenebilecek bir
konudur. Buna olumlu bakabiliriz. Elbette bu bir ihtiyaç
haline geldiğinde de giderilmesi için çalışırız” dedi.
Türkmenistan, Tataristan’dan Araç,
Helikopter ve Gemi Satın Alacak
http://turkkazak.com, 12 Ağustos 2011
Türkmenistan ile Tataristan arasında Kamaz marka
araçların satın alınmasına ilişkin anlaşma sağlandı. Bu
anlaşma, Türkmenistan Devlet Başkanı Yardımcısı Na-
zarguli Şaguliyev’in Tataristan ziyareti kapsamında im-
zalandı. Devlet Başkanı Gurbanguli Berdimuhamedov’un
talimatı üzerine bu ülkeye giden Devlet Başkanı Yardım-
cısı Şaguliyev, Tataristan Cumhurbaşkanı Rustam Minni-
hanov tarafından kabul edildi. Türkmen üst düzey yetkili,
2006 yılından bu yana Kamaz şirketinden 4 bin 500 araç
satın aldıklarını belirterek, “Kazan helikopter fabrikası ile
işbirliği yapıyoruz. Bu şirketten 7 helikopter satın aldık.
Ayrıca, Tataristan’dan yüksek süratli gemi satın almayı
hedefliyoruz.” diye konuştu. Tataristan Cumhurbaşkanı
Rustam Minnihanov, iki ülke arasındaki işbirliğinin daha
da güçlendirilmesi için önemli potansiyelin bulunduğunu
kaydederek, “Tataristan, Rusya ile Türkmenistan ilişkile-
rinde lider konumda ve bu konumunu gelecekte de koru-
yacak.” dedi.
İlham Aliyev: Müslüman Dünyası
Bütünleşmeli
http://turkkazak.com, 12 Ağustos 2011
Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev dün kut-
sal Ramazan ayı dolayısıyla Müslüman ülkelerinin
Azerbaycan’daki Büyükelçileri ve diplomatik temsilcile-
ri kabul etti. Ramazan Bayramı dolayısıyla katılımcıları
tebrik eden Aliyev, görüşmenin geleneksel nitelik taşıdı-
ğına dikkat çekti. Görüşmeden memnun olduğunu dile
getiren Cumhurbaşkanı, ikili dostluk ilişkilerin daha da
genişletilmesi gerektiğine vurgu yaptı. Aynı zamanda
Azerbaycan’ın İslam devletleri ile siyasi, ekonomik vb.
alanlarda işbirliğinin önemini vurgulayan Aliyev, ilişkilerin
BM, İKÖ ve diğer uluslararası kuruluşlarla da geliştiğini
ifade etti. Ayrıca, Azerbaycan’da Müslüman ülkelerin bü-
yükelçiliklerinin sayısının arttığını da kaydeden Aliyev,
ilişkilerin derinleştirilmesinin bugün artık bir zorunluluk
haline geldiğini belirtti. Özellikle de İslam devletlerinin Ka-
rabağ sorununda resmi Bakü’nün yanında olduğunu için
şükranlarını dile getiren Cumhurbaşkanı, Azerbaycan’ın
da karşılıklı olarak sürekli İslam ülkelerinin çıkarlarını sa-
vunduğunun altını çizdi. Bunun yanı sıra İslam medeni-
yetinin dünyada tanıtımı adına Azerbaycan’ın İSESKO ile
işbirliğini daha da geliştirdiğini söyleyen Aliyev, 2009’da
Bakü’nün İslam medeniyetinin başkenti olarak ilan edil-
mesinden dolayı onur duyduğunu açıkladı.
Kazakistan’da Afrika’ya Yardım Edecek
http://turkkazak.com, 11 Ağustos 2011
Ramazan ayında Türkiye’de yardım-
ların Afrika ve özellikle Somali’de açlık çeken insanlara
yapılması konusunda ortak bir çaba göze çarpmakta. Bu
eğilime Kazakistan da devlet olarak katılacağını açıkla-
dı. Kazakistan Dışişleri Bakanlığı Resmi Temsilcisi As-
kar Abdrahmanov, kısa zaman içerisinde Kazakistan’ın,
aşırı kuraklık yaşayan Afrika ülkelerine yardım etme
niyetinde olduğunu bildirdi. Abdrahmanov, “İslam Kon-
feransı Örgütü’nün sorumlu üyesi ve Dışişleri Bakanları
Konseyi’nin Başkanı olan Kazakistan, Somali ve diğer
İslam Dünyası ülkeleri için yardım etmek amacıyla kuru-
lan koalisyon bütçesine katkı sağlayacaktır” dedi. Askar
Abdrahmanov Birleşmiş Milletler verilerine göre, Soma-
li, Etiyopya, Kenya, Eritre ve Cibuti ülkelerinde yaklaşık
11 milyon insanın yardıma ihtiyacı olduğunu dile getirdi.
İslam Konferansı Örgütü’nün koalisyon üyeleri, önümüz-
deki 3 ay için 29 milyon dolarlık acil yardım bütçesi oldu-
ğunu belirttiler.
Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü’ne
Üye Olan Ülkeler Cumhurbaşkanları
Gayri Resmi Toplantısı Astana’da
Düzenlenecek
http://turkkazak.com, 10 Ağustos 2011
12 Ağustos 2011 tarihinde Astana Kolektif Güvenlik
Anlaşması Örgütü’ne üye olan ülkelerin cumhurbaşkan-
larının gayri resmi toplantısına ev sahipliği yapacak. Ka-
zakistan Dışişleri Bakanlığı resmi Temsilcisi Askar Abd-
rahmanov tarafından basın toplantısı düzenledi. Basın
toplantısında konuyla ile ilgili bilgi veren Abdrahmanov,
12 Ağustos 2011 tarihinde Astana’da düzenlenecek olan
Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü’ne üye olan ülkelerin
cumhurbaşkanlarının gayri resmi toplantısı çerçevesinde
bölge güvenliği açısından güncel konuların, Kuzey Afrika
ve Orta Doğu’daki durumun ele alınmasının beklendiği-
ni söyledi. Abdrahmanov, Kolektif Güvenlik Anlaşması
Örgütü’ne üye olan ülkelerin cumhurbaşkanlarının gayri
resmi toplantısında Orta Asya’da güvenliğinin sağlanma-
sı ve Beyaz Rusya tarafından daha önce teklif edilen Ko-
lektif Güvenlik Anlaşması Örgütü’nün Gelişme Planının
değerlendirilmesi gibi konuların görüşülmesi de planlanı-
lıyor, dedi.
Türkmenistan’da Devlet Başkanlığı
Seçimi 12 Şubat’ta Yapılacak
www.haberaktuel.com, 5 Ağustos 2011
Türkmenistan’da devlet başkanlığı seçiminin tarihi
belli oldu. Seçimlerin 12 Şubat 2012 tarihinde yapılma-
sı kararlaştırıldı. Türkmenistan Meclisi’nin dün yapılan
olağan toplantısında devlet başkanlığı seçimlerinin tarihi
belirlendi. Seçimler önümüzdeki yıl 12 Şubat’ta gerçek-
leşecek. Türkmenistan Anayasası’na göre, ülkede devlet
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 341
başkanı 5 yıl süreyle seçiliyor. Türkmenistan’da en son
devlet başkanlığı seçimi 11 Şubat 2007 tarihinde yapıl-
mıştı. 5 adayın yarıştığı seçimde, şu anki Devlet Baş-
kanı Gurbanguli Berdimuhamedov devlet başkanlığına
seçilmişti. Orta Asya’nın hızlı gelişen ülkesi olan ve Bir-
leşmiş Milletler tarafından 1995 tarafsızlığı kabul edilen
Türkmenistan, genel seçimlere hazırlanıyor. Tek partinin
bulunduğu Türkmenistan’da Devlet Başkanı Gurbanguli
Berdimuhamedov 8 Temmuz’da yaptığı Bakanlar Kurulu
toplantısında, yurtdışındaki muhalefet temsilcilerini Şubat
2012’de yapılacak devlet başkanlığı seçimlerine katılma-
ya davet etmişti.
Türkiye, Kazakistan’la Ekonomik ve
Siyasi Alanda Yeni Anlaşmalar
İmzaladı
http://turkkazak.com, 5 Ağustos 2011
Türkiye ile Kazakistan arasında Diplomatik Kadro-
ların Yetiştirilmesi ve 2012-2013 Yılı İşbirliği Anlaşması
imzalandı. Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, Kazakistan
ile ikili ilişkilerin artarak devam edeceğini ve Kazakistan’a
uluslararası alanda desteklerinin süreceğini söyledi. Dı-
şişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu ve Kazakistan Dışişleri
Bakanı Yercan Kazıkhanov arasında imzalanan Diplo-
matik Kadroların Yetiştirilmesi ve 2012-2013 Yılı İşbirliği
Anlaşması’yla iki ülke arasında ki işbirliğinin artması he-
deflendiği bildirildi. Atılan imzalardan sonra açıklama ya-
pan Davutoğlu, “Kardeşim, Kazakistan Cumhurbaşkan-
lığı seçimlerinden sonra dışişleri bakanlığına geldikten
sonraki ilk resmi ziyareti Türkiye’ye yapmıştır. Bu bizim
için büyük bir onurdur. Kazakistan’ın bize vermiş olduğu
değerin ve Yercan Bey’in bize göstermiş olduğu dostlu-
ğun işaretidir. Kazakistan ile ilişkileri Yüksek düzey iş bir-
liği konferansı düzeyinde yükseltmeyi düşünüyoruz. Bu-
gün önümüzde ki yıllarla alakalı plan yaptık. İkili ilişkileri
detaylı bir şekilde konuştuk. Özellikle bugün imzalamış
olduğumuz ‘Diplomatik Kadroların Yetiştirilmesiyle’ ilgili
antlaşmaya önem veriyoruz. ” dedi.
ABD’nin Terör Suçlaması Astana’yı
Kızdırdı
www.haberayna.com, 4 Ağustos 2011
ABD’nin, Kazakistan’ı Terör Örgütlerini Destekleyen
Ülkeler listesine eklemesi Astana’yı kızdırdı. ABD Göç-
men ve Gümrük Teşkilatı, terör örgütü veya teröristleri
destekleme, koruma, oluşturma ve güçlenmelerine yar-
dımcı olmaya meyilli olan ülkeler arasında Kazakistan’ı da
göstermişti. Kazakistan’ı ziyaret eden ABD’nin Afganistan
ve Pakistan Temsilcisi Marc Grossman, Kazakistan’ın
asla teröre destek veren ülkelerden olmadığını kaydetti.
Grossman Kazakistan ziyareti çerçevesinde yaptığı de-
ğerlendirmede, Kazakistan ve ABD’nin terörle mücade-
lede ortak hareket ettiklerini söyledi. Özel Temsilci Marc
Grossman, ABD’nin terörle mücadelede Kazakistan’ın
desteğini her zaman gördüklerinin altını çizerek iki ülke
arasındaki ilişkilerin en üst düzeye çıkartılması için çalış-
tıklarını ifade etti. ABD’nin, Kazakistan’ı ‘Terör Örgütlerini
Destekleyen Ülkeler’ listesine eklenmesi ülkede büyük
tepki oluşturmuştu. ABD Göçmen ve Gümrük Teşkilatı,
terör örgütü veya teröristleri destekleme, koruma, oluş-
turma ve güçlenmelerine yardımcı olmaya meyilli olan ül-
kelerle ilgili bir liste yayımlamıştı. Kazakistan’ın yanı sıra
söz konusu listede; Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekis-
tan yer almıştı.
342 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
Gürcistan, Ahıska Türklerine “Vatana Geri
Dönüş Statüsü” Veriyor
www.milliyet.com.tr, 2 Ağustos 2011
Gürcistan, 1944 yılında Sovyet lideri Jozef Stalin
tarafından SSCB’nin çeşitli bölgelerine sürülen Ahıska
Türklerine “vatana geri dönüş statüsü” vermeye başladı.
Tiflis yönetiminin bu statüyü verdiği Ahıskalılar, belirli bir
süre içinde ülkeye dönebilecekler. Basındaki haberlere
göre, Gürcistan hükümetinin konuyla ilgili görevlendirdiği
komisyon, yaklaşık 30 bin kişiye ait 8000 civarındaki baş-
vuruyu inceliyor. Gürcistan Mülteciler ve İskân Bakanlığı
yetkilileri, şimdiye kadar 75 kişiye geri dönüş statüsü ve-
rildiğini belirterek, uygulamayla ilgili ayrıntılı bilginin daha
sonra açıklanacağını söyledi. Ahıskalıların yurda dönüşü
konusunda çalışmalar yapmak üzere kurulan “Vatan”
derneğinin Gürcistan’daki yetkililerinden Ahıska kökenli
İsol Molidze, AA’ya yaptığı açıklamada, daha önce bazı
kişilerin dolaylı yollarla Gürcistan’a geldiğini ve burada
kalmaya çalıştığını anlatarak, ancak şimdi ilk kez Ahıs-
kalılara resmi dönüş statüsü verildiğini söyledi. Molidze,
resmi olarak geri dönmelerine izin verilen 75 Ahıskalının
bundan böyle istedikleri zaman Gürcistan’a geri dönebi-
leceğini ve geri döndükten bir yıl sonra Gürcistan vatan-
daşlığı alabileceğini kaydetti.
Türkmenistan: Türk Şirketleri 20
Milyar Dolarlık İş Yaptı
http://turkkazak.com, 19 Temmuz 2011
Türkmenistan Dışişleri Bakanlığı, Türk şirketlerinin
alacaklarıyla ilgili sorunlar hakkında Rus medyasında
çıkan haberleri yalanlamak için bildiri yayımladı. Bildiri-
de, şu ana kadar 600’den fazla Türk şirketinin maliyeti 20
milyar dolardan fazla pek çok projeyi başarıyla tamam-
ladığı, Türk şirketlerinin inşaat, enerji, ulaşım, iletişim,
altyapı konusunda birçok sosyal projeyi başarıyla hayata
geçirdiği belirtildi. Türkmen-Türk iş birliğinin üst düzeyde
seyrettiği ifade edildi. Türkmenistan Dışişleri Bakanlığı,
bu çerçevede Türkmen tarafının sorunların çözümünü
daima yapıcı ve müzakerelere dayalı olarak ele aldığını,
bu kapsamda anlaşmaların gereğini ulusal ve uluslara-
rası standartlara uygun olarak, karşılıklı saygı ve hukuk
çerçevesinde değerlendirdiğini belirtti. Rus medyasında,
20 kadar Türk şirketinin alacaklarının ödenmediği ve 1
milyar dolardan fazla alacakları olduğu yer almıştı.
Özbekistan ve Asya Kalkına Bankası
Arasında 3.8 Milyar Dolarlık İşbirliği
www.showhaber.com, 14 Temmuz 2011
Özbekistan, Asya Kalkınma Bankası
(AKB) ile vardığı mutabakat kapsamında 3 yıl zarfında
yaklaşık 4 milyar dolarlık bir yatırım yapacak. Özbekistan
hükümeti, AKB tarafından sağlanılacak finansman des-
tekle, 2014’e kadar, 29 ayrı proje kapsamında 3 milyar
800 milyon dolarlık yeni bir yatırım planlıyor. Taşkent’te
AKB ve Özbekistan’ın ilgili bakanlık temsilcileri arasın-
da yapılan görüşmede, tarafların 2011-2014 aralığında
ulaşım, tarım, su, sağlık, eğitim ve ekonomik gibi değişik
alanlarda 30’a yakın ayrı projenin finansmanı konusunda
mutabakata vardığı belirtildi. AKB tarafından finanse edi-
lecek yeni projelerinin 2014’e kadar tamamlanması öngö-
rülüyor. Özbekistan, 1995’te üye olduğu AKB’den bugüne
kadar 2 milyar 400 milyon dolar dolayında kredi almış bu-
lunuyor. AKB ile sıkı işbirliği içerisinde olan Özbekistan,
geçen sene Mayıs ayında Asya Kalkınma Bankası’nın 43.
Yıllık Genel Toplantısı’na ev sahipliği yapmıştı.
Hazırlayan: Metin DEMİRSOY
 pazarı İlçe Müftüsü İsma-
il Hakkı Dere, Tepebaşı
İlçe Müftüsü Mustafa Yıl-
maz, Tepebaşı Belediye-
si Meclis üyesi Prof. Dr.
Nazmi Oruç, Sanayici-İş
adamı Yılmaz Çetintaş,
Türk Ocağı eski başkan-
larından Orhan Keskin,
Osmangazi Üniversitesi
öğretim üyesi Prof. Dr.
Hasan Gönen ve çok
sayıda davetli katıldı;
Ramazan Konferansla-
rının ikincisi, 14 Ağustos
2011’de, Sakarya Üni-
versitesi İlahiyat Fakül-
Prof. Dr. Hanım Halilova, Rauf Denktaş, Nuri Gürgür tesi öğretim üyelerinden
Doç. Dr. Sezai Küçük’ün
Türk Ocakları Genel Başkanı Nuri Gürgür, GATA “Ramazan İklimine
Rehabilitasyon Merkezi’nde tedavi görmekte olan Mevlana’nın Bakışı” başlıklı konuşmasıydı.
Rauf Denktaş’ı ziyaret etti. Oğlu Serdar Denktaş’ın
Prof. M. Çağatay Özdemir Kuşadası
ve Prof. Dr. Hanım Halilova’nın da bulunduğu gö-
Şubesinde
rüşmede Genel Başkan Gürgür, Cumhurbaşkanı’na
kendisinin ve Türk Ocakları Camiası’nın acil şifa di- Türk Ocakları Genel Merkez Yönetim Kurulu üye-
leklerini, hürmet ve muhabbet duygularını ifade etti. si ve Türk Yurdu dergisi Genel Yayın Müdürü Prof.
Bütün Ocaklıların bir an önce sağlığına kavuşarak Dr. M. Çağatay Özdemir 25 Temmuz 2011 Pazartesi
Türk Ocaklarının toplantılarını teşriflerini dilediklerini günü Türk Ocakları Kuşadası Şubesini ziyarette bu-
söyledi. lundu. Ziyaret vesilesiyle Kuşadası Şubesinin bah-
çesinde aynı gün akşamı, Şube üyelerinin katıldığı
yemekli bir sohbet toplantısı düzenlendi. Sohbet
toplantısında son haftalarda artan terör saldırılarında
hayatlarını kaybeden şehitlere Yüce Allah’tan rahmet
dileyen Şube Başkanı Cemal Sarı, yapılan faaliyet-
lerle ile ilgili bilgiler verdi.
Prof. Dr. M. Çağatay Özdemir ise, Türk Ocak-
Eskişehir Şubesinde Ramazan Konferansları

Eskişehir Şubesinde
Ramazan Konferansları
Türk Ocakları Eskişehir Şube-
si, 7 Ağustos 2011’de Geleneksel
Ramazan Konferansları çerçeve-
sinde, Ankara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr.
Hasan Onat’ın konuşmacı oldu-
ğu bir konferans düzenledi. Şube
Başkanı Prof. Dr. Nedim Ünal’ın
açış konuşmasıyla başlayan
programda; Osmangazi Üniversi-
tesi Rektörü Prof. Dr. Fazıl Tekin,
Türkiye İŞKUR Genel Müdürü
Doç. Dr. M. Kemal Biçerli, Odun- Prof. M. Çağatay Özdemir Kuşadası Şubesinde

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 343

larının çalışmaları
ve hedefleri ile ilgili VEFAT VE BAŞSAĞLIĞI
açıklamalarda bulu-
Milliyetçi fikriyatın önemli kalemlerinden
narak, Türk Ocakla-
rının Türk milletinin gazeteci-yazar Necdet SEVİNÇ,
bütün fertlerinin ra- Hakka yürüdü. Sevinç, tedavi gördüğü
hatlıkla girip çıkabile- hastanede 23 Temmuz 2011 cumartesi
cekleri yerler olduğu- günü vefat etti. Merhuma Allah’tan rahmet,
nu belirtti. Özdemir, ailesine ve sevenlerine başsağlığı dileriz.
konuşmasına şöyle
Türk milletinin başı sağ olsun.
devam etti:
“Türk Ocakla-
Prof. Dr. Kaya Tuncer Çağlayan
rı, Türkiye’nin çok Necdet Sevinç’in Vefatına Tarihtir:
köklü ve saygın bir
kuruluşudur. Bu yıl Türk Yurdu dergisinin 100. yılını 23 Temmuz 2011
kutladık. 2012’de ise Türk Ocaklarının kuruluşunun Gitti çilekeş bir ülkücü, dostlukta birinci
100. yılını kutlayacağız. Bu bağlamda bir çok konu-
da sempozyum ve faaliyet hazırlığı içindeyiz. Türk Kalemi keskin, yüreği coşkun, ahlakı inci
Ocakları, Türk milletinin bütün fertlerini kucaklayacak Yakut’a söylediler tarihini gelip üçler:
bir anlayışa sahiptir. Türk düşünce hayatının şekil-
lenmesinde bir asırdır önemli çalışmaları olan Türk “Sevindirsin ukbada El-Kuddûs, Necdet Sevinç’i”
Ocaklarına olan ihtiyaç bugün daha fazladır. Çünkü 1429+3=1432 H. 2011
milli kimliğimize, birlik ve bütünlüğümüze yönelik faa-
liyetler karşısında, Türk Ocakları milli kimliğimizi ifade
eden, birlik ve beraberliğimizi devam ettirmeye çalı- Yakut (=Prof. Dr. İsmail YAKIT)
şan bir anlayışın temsilcisidir. Bu sebeple Türk Ocak-
lılar bu dönemde çok dikkatli olmak zorundalar.”;Türk
Ocakları Kuşadası Şubesi, 28 Temmuz 2011 tarihin-
de Kuşadası Türk Ocağı Yönetim Kurulu üyesi ve İç
Hastalıkları Uzmanı Dr. Ali Alkış’ın sunduğu “Diyabet VEFAT VE BAŞSAĞLIĞI
ve Ramazan” konulu bir konferans düzenledi. Doğu Türkistan davasının önde gelen
Samsun Şubesinden Basın Açıklaması isimlerinden Arslan ALPTEKİN
vefat etti. Merhum İsa Yusuf Alptekin’in
Türk Ocakları Samsun Şubesi Başkanı Prof. Dr.
oğlu olan Arslan Alptekin, tedavi gördüğü
Kaya Tuncer Çağlayan, 16 Ağustos 2011’de, son yıl-
larda Türkiye’de gelişen, cemaati kalmamış kiliselerin hastanede, 19 Haziran 2011 günü gece geç
restore edilmesine yönelik yoğun faaliyetler üzerine, saatlerde Hakk’ın rahmetine kavuştu
bir basın açıklaması yaptı Ailesine ve bütün yakınlarına, dava
Zonguldak Şubesinde Ocakbaşı Sohbeti arkadaşlarına, Doğu Türkistanlı
kardeşlerimize sabırlar dileriz. Allah rahmet
Türk Ocakları Zon-
etsin, mekânı cennet olsun.
guldak Şube Başkanı
Erol Şeref, 21 Temmuz Türk milletinin başı sağ olsun.
2011’de düzenlenen
“Ocakbaşı” sohbetin-
de, İstanbul’da Açık Arslan Alptekin’in Vefatına Tarihtir:
Hava Tiyatrosu’nda dü-
19 Haziran 2011
zenlenen bir konserde,
Aynur isimli sanatçının Doğu Türkistan’ın yılmaz mücahidiydi vâh!
dinleyiciler tarafından Ona da erişti nihayet İlahi ferman
protesto edilmesi üze-
rine basın cephesinde Geldi bir zat Yakut’a söyledi duada tarih:
yer alan haberlerle ilgili “Beka yurdunda arslan ede Arslan’ı Er-Rahman”
konuştu; Şube Başkanı
Erol Şeref 1431+1=1432 H. 2011
Erol Şeref, 28 Temmuz
2011’de son iki hafta
içinde önce Diyarbakır’da 13, sonra da Mardin’de 3
askerin şehit olması hakkında bir basın açıklaması Yakut (=Prof. Dr. İsmail YAKIT)
yaptı

344 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289

SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 345
 PROF. DR. OSMAN TURAN
“VATANLAŞMA SÜRECİNDE
ANADOLU’DA NÜFUS
HAREKETLERİ”
KONULU ARAŞTIRMA MAKALESİ
YARIŞMASI
• Yarışmaya yüksek lisans ve doktora yapmakta olan öğrenciler
katılabilir.

• Yüksek lisans veya doktora eğitimini 30 Haziran 2011 tarihinden

önce tamamlamış olanlar yarışmaya katılamaz.

• Makale 1,5 satır aralığında yazılmış, A4 ebadında (sağ, sol, alt

ve üst kenar boşlukları 2,5 cm) 15 sayfayı geçmeyecek şekilde 
hazırlanacaktır.

• Yarışmaya makale gönderme süresi 15 Şubat 2012 Çarşamba

günü saat:17.00’de  sona erecektir.

• Yarışma sonucu değerlendirme jürisi tarafından 23 Mart 2012

tarihinde Cuma günü saat:11.00’de açıklanacaktır.

• Yarışma sonunda jürinin birinci olarak belirlediği makalenin

yazarına 15,000 TL, ikinciye 10,000 TL, üçüncüye 5,000 TL ödül
verilecektir.

• Araştırma makaleleri Türk Ocakları Genel Sekreteri Prof. Dr. Orhan

Kavuncu’ya şahsen veya e-posta (genelsekreter@turkocagi.org.tr)
yoluyla ulaştırılabilir.
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 347
348 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 349
350 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289
SAYI: 289 • EYLÜL 2011 • TÜRK YURDU 351
352 TÜRK YURDU • EYLÜL 2011 • SAYI: 289