GENEL YAYIN YÖNErMEN1 Murat Belge

1LEI1Ş1M A.Ş. ADINA SAHİBİ Tuğrul Paşaoğlu

YAYIN KURULU Murat Belge, Tanı! Bora, Ahmet Çiğdem, Bağış Erten,
Murat Gültekingil, Ahmet insel, Ömer Laçiner

EDİTÖRLER Tanı! Bora, Murat Gültekingil

YAYIN SEKREIEtl Bağış Erten
cıu EDİTÖRLER1 B ı R ı N c ı c ı LT
Cumhuriyet'e Devreden Dılşılncc Mirası:
Tanzimat ve Meşrutiyet'in Birikimi: MEHMET ö. ALKAN
iKiNCi CiLT
Kemalizm: AHMET iNSEL
ÜÇÜNCÜ CiLT
Batıcılık: UYGUR KOCABAŞOGLU
DÖRDÜNCÜ CiLT
Milliyetçilih: TANIL BORA
BEŞiNCi CiLT
Muhafazakarltk: AHMET ÇIGDEM
ALTINCI CiLT
Islılmcılık: YASIN AKTAY
YEDiNCi CiLT
Liberalizm: MUSTAFA ERDOGAN
SEKiZiNCi CiLT
Sol Düşünce: MURAT GÜLTEKINGIL
DOKUZUNCU CiLT
Dönemler ve Karahteristikler: ÖMER LAÇINER

ISBN 975-470-910-6 • ISBN 975-470-909-2 (Tk. Na)

© 2001 lletişim Yayıncılık A. Ş.
1. BASKI 2001, lstanbul

SAYFA ve KAPAK TASARIMI Suat Aysu

KAPAK FILMI Diacan Grafik
DÜZELTi Serap Yeğen
DiZiN M. Cemalettin Yılmaz
MONTAJ Şahin Eyilmez
BASKI ve CiLT Sena Ofset

lletişim Yayınlan
Klodfarer Cad. lletişim Han Na. 7 Cağaloğlu 34400 lstanbul •Tel: 212.516 22 60-61-62
Fax: 212.516 12 58 • e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www. iletisim.com.tr
 MODERN
TÜRKİYE'DE
SİYASİ
DÜŞÜNCE

Cumhuriyet'e Devreden Düşünce Mirası:

Tanzimat ve
Meşrutiyet'in Birikimi
 MODERN
TÜRKİYE'DE
SİYASI
•• ••

DUŞUNCE
CJ
.:·
L D.
·.,
İ N Y A Z "A R .L A R ti
MEHMET Ö. ALKAN • EMiN ALPER• MASAMI ARAi •SUAVi AYDIN •

RIFAT N. BALI •OYA BAYDAR • FOTI BENLISOY • STEFO B ENLISOY •

FATMAGÜL BERKTAY• HAMiT BOZARSLAN • GÖKHAN ÇETINSAYA•

KAAN DURUKAN • ERDOGAN ERBAY • CEMAL KAFADAR • AYKUT

KANSU • ISMAIL KARA • M. ASIM KARAÖMERLIOGLU • KEMAL H.

KARPAT • CEM i L KOÇAK • ORHAN KOLOGLU • MURTAZA KOR­

LAELÇI • ATILLA LÖK • ŞERiF MARDiN • CHRISTOPH K. NEUMANN
• CEMiL O KTAY•BURAK ONARAN• ILBER ORTAYLI •BARIŞ ÖZDEN

• JALE PARLA • CENK REYHAN • SELÇUK AKŞIN SOMEL • A. GÜN

SOYSAL • ZAFER TOPRAK • METE T UNÇAY • KEREM ÜNÜVAR •

FÜSUN ÜSTEL• NICOLE VAN OS • ARUS YUMUL
lçindekiler

Sunuş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 1
Giriş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 7

C E M AL KA F ADA R
Osmanlı Siyasal Düşüncesinin Kaynaklan
Üzerine Gözlemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

C E M i L OKT A Y
Bizans Siyası ldeolojisi'nden Osmanlı
Siyası ldeolojisi'ne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 29
. .

I L B E R O R T A Y LI
Osmanlı'da 18. Yüzyıl Düşünce
Dünyasına Dair Notlar. . . . . . . . . . . . . . . · · · · · · . . . . . . . . . . . . . . .3 7

Ş E R i F M A R Di N
Yeni Osmanlı Düşüncesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

G Ö K H A N Ç E TI N S A Y A
Kalemiye'den Mülkiye'ye Tanzimat Zihniyeti . . . . . . . . . . . . . . . . 54
• Mithat Paşa
GÖKHAN ÇETİNSAYA . ... .. ... ............. ........................... .. . ...... ....60

CE M i L KO Ç AK
Osmanlı!Tiırk Siyasi Geleneğinde Modem Bir Toplum
Yaratma Projesi Olarak Anayasanın Keşfi
Yeni Osmanlılar ve Birinci Meşrutiyet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
. . .
i Ç i N D E K i L ER

• Tanzimat Bağlamında Ahmet Cevdet

Paşa'mn Siyasi Düşünceleri
CHRISTOPH K. NEUMANN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83

S ELÇ U K AKŞ I N S O M EL
Osmanlı Reform Çağında
Osmanlıcılık Düşüncesi (1 839-1 91 3 ) ................................. ...88
•Abdullah Cevdet
KEREM ÜNÜVAR... ......... .......... ........... .. ....98

S U A V i A Y DI N
İki İttihat-Terakki: İki Ayn Zihniyet, İki Ayn Siyaset . . . . . . .1 1 7
•Ahmet Rıza
BARIŞ ALP ÖZDEN/ ATİLLA LÖK . ................... .... .. . .... . .......... .......1 2 0

K E R E M Ü N ÜV A R
Ittihatçılıktan Kemalizme
İhya'dan İnşa'ya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 29

K A A N D U R U KA N
Türk Liberalizminin Kökenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 43
• Prens Sabahaddin
CENK REYHAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . J 46
• Prens Sabahaddin'in Düşünsel KiJynaklan ve
Aşm-Muhafazakar Düşüncenin ithali
AYKUT KANSU .......... . · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · . . . . . . . . .1 56

FÜS U N ÜSTEL
II. M eşrutiyet ve Vatandaşın "İcadı" ........ . .......1 66
• Ahmed Mithat Efendi
BURAK ONARAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . J 70

M A S A M ! A R Ai
Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .1 80
• Ö�er Seyfettin
EMiN ALPER.... ............................................ ............. .... J 86

A . GÜ N S O Y S A L
Tatarlar Arasında Türkçülük . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 96
•Ahmet Ağaoğlu
A. GÜN SOYSAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
 i Ç i N D E K i L E R

M U R T A Z A K O R LA EL Ç I
Pozitivist Düşüncenin İthali ........... . .... .... ........................ ... 21 4

J A L E P A R LA
Tanzimat Edebiyatı'nda Siyasi Fikirler ............. ......... . .. 223 .

• Tevfik Fikret
ERDOGAN ERBAY ........... .. . ...... ................................... ........ ... 226
.

I S M A I L KA R A
lslam Düşüncesinde Paradigma Değişimi........ . ....... .... . . 234
• Namık Kemal
CEMİL KOÇAK . ..... .................. ..... . .. ................ . . ..... .. . .... .. 244

G Ö K H A N Ç ET I N S A Y A
İslami Vatanseverlikten İslam Siyasetine..................... . .. 265
• il. Abdülhamit'in Siyasal Düşüncesi
ORHAN KOLOGLU ........... ... ................... ... .................. .... ... 273
. .

A YK U T KA N S U
20. Yüzyıl Başı Türk Düşünce
Hayatında Liberalizm ........................ ............... ...................... 27 7

M ETE T U N Ç A Y
Cumhuriyet Öncesinde Sosyalist Düşünce . .......... . . . ...... . 296
• Hüseyin Hilmi
OYA BAYDAR .................... ........................... ...................... .. 300 .

• Parvus Efendi
ASIM KARAÖMERLİOGLU .. ..... ......... ... · · · · · · ... ... .304

ZA F E R T O P R AK
Osmanlı'da Toplumbilimin Doğuşu. . ..... ........... ... .. .31 0
• M. Ziya Gökalp
HAMİT BOZARSLAN .. ... ..... ........... ... .... . ..... .
. .. 31 4
• Ziya Gökalp'in Korporatifçilik,
Millet-Milliy�tçilik ve Çağdaş Medeniyet
Kavramları Uzerine Bazı Düşünceler
KEMAL H. KARPAT ....... ......................................................... ... 328
iÇiNDEKiLER

NIC OLE A . N . M . V A N OS
Osmanlı Müslümanlannda Feminizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .335

F A T M A GÜL B E R K T AY
Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Feminizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .348

A R U S YU M U L I R I F A T N . B ALI
Enneni ve Yahudi Cemaatlerinde
Siyasal Düşünceler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362

FOTI B E N L I S OY ! S T E F O B E N LI S OY
Millet-i Rum'dan Hellen Ulusuna (1 856-1 922) .....367

M E H M E T Ö . A LK A N
Resmi ideolojinin Doğuşu ve
Evrimi Üzerine Bir Deneme ... . . . . . . . . . . . . . . . . . · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · . . . 377

Kaynakça . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409

Dizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433

Seçme Metinler . · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · . . . . 449

Sunuş
Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce,
Türkiye'nin son, modern yüzyılının
siyasal düşüncelerinin eleştirel-anali­
tik bir dökümünü çıkartmayı amaçla­
yan bir derlemedir.
Şunu baştan vurgulamak gerek Bu­
rada amaç, siyasal olayların, eylemle­
rin yorumlanması, değerlendirilmesi,
yani siyasal tarihle ilgili düşünce üre­
tilmesi değildir. insanın eyleyici, ku­
rucu, yaratıcı etkinliğinin düşünsel
doğasını, Praxis'i ihmal ediyor deği­
liz. Kuşkusuz -hele siyasal düzlemde­
düşüncesiz, bir düşünüşe dayanma­
yan, bir düşünüşü yaymayan etkin­
lik/eylem olmaz; ya da düşünce so­
yutlanarak eylem/etkinlik-dışı bir
varlık olarak anlamlandırılamaz. Ey­
lem ve söylem, bağımsız uğraklar ya
da 'istasyonlar' değildir. Ancak bu ki­
tap dizisinde amaçlanan, sadece söze
ve metne döküleni değil eylemde
'yansıyanı' da kapsayarak, düşünce­
nin üzerine eğilmek, düşünce üzerine
düşünmektir (refleksiyon, düşünüm).
Düşüncenin 'bilinçli' kılınmasının ve
bir 'etkinlik' kazanmasının yolu bu
değil midir?
Siyasal düşünüşün, dört düzlemini
ayırdetmeyi önerebiliriz. 1) Belirli bir
tutarlılık ve bütünlükle ifade edilmiş
savlara, sistemli olma iddiasındaki bir
akıl yürütmeye dayanan, 'dört başı
mamur' düşünsel metinler, fikir man­
zumeleri... 2) Uygulamaya, eyleme
dönük programlar ve ideolojik koşul­
lamayı, bağlanma (angajman) sağla­
mayı hedefleyen dohtriner söylemler,
ilmihaller, modern mitolojiler . 3) . .
Dünyayı "felsefi-olmayan" ya da "fel­
sefe-öncesi" olmayan bir biçimde yo­
rumlamaya, anlamlandırmaya dönük
ideolojiler; gerek yapılan dır ılmış,
doktriner açılımı olan, gerekse gün­
delik/hendili ğ inden ideolojiler ... 4)
Savların, kavramların içinde kültürel
anlamlarını bulduğu düşünüş kalıpla­
rı,
zihniyetler.
Modem Türkiye'de Siyasi Düşiince'de,
mümkün olduğu ölçüde, bu dört düz­
lemin de hesaba katılması, aralarında­
ki yansımaların gözetilmesi istendi. Ne
 SU N U Ş
12
var ki zihniyet analizinin özel bir alan
olduğu ve çok yönlü bir düşünsel ar­
keolojiyi gerektirdiği takdir edilecek­
tir. Zihniyet analizine ilişkin, bu edis­
yondaki kimi makalelerin arkaplanın­
da değerli veriler bulunacaktır; ancak
bu işlevin tümüyle yerine getirilmesi
bu çalışmadan beklenemez. Ancak
Modem Türkiye'de Siyasi Düşünce, fi­
kirler, doktrinler ve ideolojiler bahisle­
rinde eksik bırakmama iddiasındadır.
Bu bakış açısıyla, kendisini doğru­
dan siyasal seçişlerle ve iddialarla ifa­
de etmemekle beraber, siyasal düşü­
nüş üzerinde dolaylı etkilerde bulun­
muş düşünsel faaliyetlere de değin­
mek gerekirdi. Bu gereği gözeterek,
akademik, edebi, toplumsal-ahlaki,
dini vs. alanlardaki düşünsel üretim­
leri de tarihsel siyasal etkileri bağla­
mında kapsamaya çalıştık.
Diziyi oluşturan kitaplar, 1. ve 9.
ciltler dışında, siyasal akımlarla baş­
lıklandmlmıştır. 1. Cilt bir tür "giriş"
işlevi görmesiyle, 9. Cilt ise değerlen­
dirme veya muhasebeye yoğunlaşma-
sıyla, diğerlerinden farklılaşıyorlar. 1.
Ciltte, Türk modernleşmesinin Cum­
huriyet-öncesi siyasal düşünce mirası
toparlanıyor; bu miras, Cumhuriyetin
siyasal-düşünsel oluşumlarıyla sürek­
liliği içinde ele alınıyor. 9. Ciltte ise,
siyasal düşünüşün tarihsel süreci
içindeki kopuşlar, süreklilikler, dö­
nemsel bağlamların etkileri, akımları
ve dönemleri yatay kesen ortak dü­
şünsel karakter özellikleri tartışılıyor.
Bu ciltteki yazıların bir bölümü kro­
nolojik analize eğilecektir. Böylece,
tek tek siyasal düşünce akımlarını iş­
leyen (tematilı) ciltlerde de ihmal
edilmemeye çalışılsa da ancak arkap­
landa, satır aralarında izlenebilen ta­
rihsel çerçeve takviye edilecektir.
2. ila 8. ciltler ise Kemalizm/Ata­
türkçülük, Batıcılık/Modemizm, Milli­
yetçilik, Muhafazakarlık, Islamcılık,
Liberalizm ve Sol Düşünce başlıklarım
taşıyor. B u nl a rın çoğunu siyasal
akımlar olarak adlandırmakta tered­
düt edilmeyecektir: Kemalizm/Ata­
türkçülük, Milliyetçilik, lslamcılık, Li-

beralizm ve Sol Düşünce, örgütleşen,
tutunum ve kimlik sunan, fikir/dokt­
rin/ideoloji üreten siyasal düşünce
odaklarıdır. Bu akımların kendi iç ay­
rımlarının yamsıra etkilerine, yaygın­
lıklarına uygun bir kapsam oluşturul­
muştur; -örneğin siyasal- düşünsel et­
kinliği ve iç çeşitliliği sınırlı olan Li­
beralizm cildinin/kitabının, diğerle­
rinden daha ince olması makul ve
muhtemeldir. Muhafazakarlık ve Batı­
cılıh/Modernizm ise, özerk siyasal
akımlar olarak tanımlanması tereddüt
uyandıracak başlıklardır. Ancak mu­
hafazakar ve Batıcı/modemist düşün­
ce örüntülerinin siyasal ideolojilere,
onun ötesinde kendiliğinden ideoloji­
lere ve zihniyet yapılarına etkisi
önemlidir. Bu nedenle ayn başlık ola­
rak incelenmelerinde yarar görülmüş­
tür. Nitekim bu iki cildin, siyasal dü­
şünüşün daha derin katmanlarına nü­
fuz etmeye, arkaplan analizine özel­
likle katkıda bulunduğunu sanıyoruz.
Her cilde/kitaba başlığım veren dü­
şünce akımı, onun değişik unsurlarını
S U N U Ş
13
inceleyen, onu değişik veçhelerinden
gören makalelerle ele alınmıştır. Bir
düşünceye özgül niteliğini ve 'anlamı­
m' veren, onun etrafındaki ve kendi
içindeki tartışmalardır. Makalelerin,
bir düşünsel oluşumu hem kendi iç
bütünlüğü ve kurgusuyla hem de dü­
şünsel ve pratik etkileşimleriyle tasvir
ve tahlil eden bir toplam oluşturması
hedeflenmiştir. Belirli bir tartışmaya,
odaklanmaya, sorunsala eğilen mo­
nografik özellikli makaleler yanında,
'makro' ölçekli yorumlar yapan, kimi
zaman denemeci yam olan makaleler
de görülecektir. Siyasal düşüncenin
yeniden üretiminde rol oynayan ku­
rumlarla, özellikle dergilerle ilgili mo­
nografik çalışmalara yer verilmiştir.
Ayrıca edisyon, çok sayıda düşünce
insanıyla ilgili monografik portreyi
kapsamaktadır. Bu portrelerde, sözko­
nusu şahsiyetlerin, fikri ve ideolojik
üretimlerine veya temsiliyetlerine yo­
ğunlaşılmıştır. Yazarlardan, konuyla
ilgili temel ("ansiklopedik") bilgiyi di­
daktik olmayan bir yapı içinde -ar-
 S U N U Ş
14
kaplanda- kapsamaları, ancak bunu
analitik bir değerlendirmeye bağlama­
ları istenmiş; bu çerçeve içinde 'öznel
yorumlara' da kapalı kalınmamıştır.
Okuyucunun Iletişim in ansiklopedik
' akımlara ilişkin kavramsal araçların
referans kitaplarından tanıdığı, taraf­
sızlık değil nesnellik iddia eden yakla­
şım bu edisyonda da geçerlidir. Bu ba­
kımdan, kimi zaman aynı konuda ol­
mak üzere, birbiriyle çelişik savları,
bakış açıları olan makalelerin derlen­
miş olması yadırganmamalıdır.
Modem Türkiye'de Siyasi Düşünce'ye
bir bütün olarak bakıldığında dikkat
çekecek bir nokta da, bazı temaların
ve düşünce insanlarının iki (veya da­
ha fazla) başlık altında tekrarla yer al­
masıdır. Bazı siyasal düşünce figürleri
açısından bu tekrarlar ya da ikilikler
özel bir izaha muhtaç değildir. Sözge­
limi sol ile Kemalizm ya da milliyetçi­
lik ile muhafazakarlık ve lslamcılık
arasındaki bağıntılar T ürkiye'de yıllar­
dan beri tartışılır. Birçok kavram, sav,
sözce, imge, şiar ve şahsiyet, bu gibi
kesişim alanlarında konumlanmıştır.
Mensubiyet/aidiyet açısından bir
muğlaklık olmadığı varsayılsa bile, bu
kesişimler ve etkileşimler göz önünde
tutularak, farklı siyasal akımların ve o
sağladığı imkanların ışığında incelen­
meleri yararlıdır. Bir siyasal düşünce
figürüne, izleğine, diyelim ki hem
milliyetçilik hem Batıcılık açısından
bakmak, zenginleştirici olacak, 'sağla­
ma yapma' işlevi görecektir. Tekrarlar
ve çapraz okumalar, bu bakımdan ter­
cih edilmiştir. Ele alınacak izlekler
saptanırken, farklı düşünsel akımların
o izlekler üzerinden birbirleriyle gir­
dikleri etkileşimler (ya da bazen etki­
leşimsiz görünen koşutluklar!) özel­
likle gözetilmiştir. Kaldı ki, özellikle
düşünce insanları sözkonusu oldu­
ğunda, şu veya bu ciltte yer almaları­
nın bir topyekün siyasal aidiyet tayini
olduğunun düşünülmemesi gerekir.
Maksat, özneleri/kişileri tasnif etmek
değil, anlamlı bir analiz bağlamı, gere­
kirse bağlamları içinde düşüncelerini
yorumlamaktır.

Edisyondaki yazı çeşitliliği ve bakış
açısı çoğulluğu, her cildin/kitabın
editörünün kaleme aldığı Giriş maka­
leleriyle bir koordinat sistemine çıtur­
tuluyor. Bu kuşatıcı sunuşlar, sözko­
nusu siyasal düşüncenin tarihsel geli­
şimiyle ilgili bir tasvir, bir yol haritası
sunarken, tek tek yazıları bütünlüklü
bir çerçeveye eklemliyor.
Modern Türhiye'de Siyasi Düşünce,
yoğun bir Yazı Kurulu ve editörlük fa­
aliyeti ve ikiyüz civarında yazarın kat­
kılarıyla hazırlandı. Dar bir yazar-aka­
demisyen çemberiyle sınırlı kalmaya­
rak, bu alanda zaten fazla zengin oldu­
ğunu söyleyemeyeceğimiz akademik
birikimin olabildiğince yaygın bir ak­
tarımına çalışıldı. Konularında uzman
olarak tanınmış yazarların yanında,
yeni kuşak araştmcılarm potansiyelin­
den olabildiğince fazla yararlanıldı.
Her cilt Seçme Metinler ve Kaynak­
ça ile tamamlanmıştır. Siyasal düşün­
ce açısından temsili önem taşıyan öz­
gün metinlerin derlendiği seçmeler,
kuşkusuz tüketici değildir, fakat bel-
S UNU Ş
15
geleyici ve ek okumalar için yol gös­
tericidir. Geniş tutulmuş, alt başlıkla­
ra ayrılmış Kaynakçaların ise doyuru­
cu nitelikte olduğunu söyleyebiliriz.
Kaynakçalar, sözkonusu ciltte yer
alan yazıların atıf çerçevesinin ötesin­
de, o cildin ilgilendiği düşünce akı­
mıyla ilgili kaynakça ihtiyacını karşı­
lama iddiasındadır.
Modern Türhiye'de Siyasi Düşünce,
bütünlüğü olan bir edisyondur; cilt­
ler/kitaplar arasında bağıntılar, gön­
dermeler vardır. Bununla beraber,
edisyonun her cildi, bağımsız bir ki­
tap olarak da yararlanmaya açıktır
(cilt/kitap sözcüklerini bunun için bi­
tişik kullanıyoruz).
"Düşünce üretimi"nin, düşünce üze­
rine düşünmenin zengin bir gelene­
ğinden ve bu çabanın önemsendiğin­
den söz edemeyeceğimiz bir vasatta,
Modern Türhiye'de Siyasi DüşCıııce'ııiıı
özgün ve kalıcı bir başvuru kaynağı
olacağına inanıyoruz. Eleştirel, özgür­
leştirici, geniş ufuklu bir siyasal düşü­
nüşe de katkısı olmasını diliyoruz.
Cumhuriyete Devreden Düşünce Mirası:
Tanzimat ve Meşrutiyet'in Birikimi baş­
lıklı bu çalışma, Cumhuriyet Türkiye­
si'nde siyasal düşünce hayatına etki
eden düşünce akımlarını inceleyen
kapsamlı bir projenin ilk cildidir. Eli­
nizdeki cilt Osmanlı'nın son dönemin­
den Cumhuriyet'e devreden siyasal
düşünce mirasını betimlemeyi amaçla­
m ış-tır. Zira Cumhuriyet Türkiye­
si'ndeki bir çok kurum gibi siya­
sal/toplumsal akımların da kökenini
ve gelişimini Osmanlı modernleşme
sürecinde bulmak olanaklıdır.
Düşünceler, içinde yer aldıkları top­
lumsal, siyasal ve ekonomik ortam­
dan bağımsız ele alınamazlar. Doğru­
dan ya da dolaylı toplumsal yapının
özellikleri ile sorunlarından etkilenir­
ler/etkilerler, bu sorunlara yanıt ara­
yışlarına girerler. Bir çok ülkede oldu­
ğu gibi Osmanlı modernleşme süre­
cindeki düşünce hayatı da dönemin
siyasal, toplumsal ve ekonomik so­
runlarıyla yakından ilişkilidir, bunlara
yanıt verme çabasındadır. Ve Osmanlı
modernleşmesine sahne olan bu uzun
evre, çalkantılı bir dönem, ağır bir
kriz dönemidir.
Gerçekten de siyasal düşünceler ta­
rihine bakıldığında, önemli siyasal ku­
ramların, genellikle, siyasal yapı ve
kurumların sorunlu ve bunalımlı ol­
duğu dönemlerde ortaya çıktıkları
gözlemlenmektedir. Klasik bir örnek,
Eski Yunan toplumudur. Bilindiği gibi,
Antik Yunan toplumunun yaygın siya­
sal birimi "site" yönetimi idi. Site yö­
netimlerinin çökmeye başladığı, top­
lumsal ve siyasal sorunlara, istemlere
yanıt veremez duruma geldiği dönem­
de, önce Platon (Eflatun) ideal siyasal
sistem arayışında ideal "site" kurgula­
masına gitmiş ve ünlü Devlet - Politeia
yapıtını bu çaba içinde ortaya çıkar­
mıştır. Öğrencisi ve siyasal bilimin ku­
rucusu olarak kabul edilen Aristoteles
(Aristo) ise bir yandan Politika, diğer
yandan da kendi dönemindeki 158 si­
te anayasasını karşılaştırarak incele­
meler yaptığı 'Atinalılann Devleti adlı
yapıtı ile yönetimlerin dolaşım kura­
mını geliştirerek uygulanabilir en iyi
site rejimini betimlemeye çalışmıştır.
 G 1 R 1 Ş
18
Yeni Çağda, mutlak monarşilerin
güçlenmeye başladığı, feodal siyasal
birimlerin ekonomik, toplumsal ve si­
yasal sorunlar yarattığı bir evrede,
merkezi devlet ve mutlak monarşiyi
savunan siyasal kuramların geliştiril­
diğine tanık oluyoruz. 16 . yüzyıldan
itibaren, Italy a nın baş sorunu olan
' kezi siyasal iktidarın egemenliğinin sı­
birlik sağlama ihtiyacına yönelik ola­
rak Niccolo Machiavelli'nin Prens - Il
Principe adlı yapıtında sınırsız yetkili
monarkın gerekliliğini "ahlak dışı" bir
meşruiyet çerçevesinde ele alması,
Frans a da ]ean Bodin'in Devlet Üstüne
' için bir mekanizma olarak geliştirmiş­
Altı Kitap adlı yapıtında mutlak mo­
narşinin egemenlik kavramını hukuk­
sal temellere oturtması, nihayet Ingil­
tere de iç savaş sırasında Tlıomas Hob­
' kili olması da benzer bir sorunla ilişki­
bes'un Leviathan'da sözleşme kuramını
da kullanarak ve "hama hamini lupus"
[insan insanın kurdudur] durumun­
dan kurtulmanın da yolu olarak mut­
lak monarşinin savunusunu kurgula­
ması hep bu amaca yönelik düşünsel
etkinliklerdir. Bütün bunların ardında
yatan gerçek ise, feodal siyasal kurum­
ların çözülmeye, merkezi devletlerin
gelişmeye başlamasıdır. Sonrasında,
güçlü merkezi devletin özellikle top­
lum devlet ilişkilerinde ortaya çıkardı­
ğı tahakküm sorunları nedeniyle, sı­
nırlandırılması arayışlarına tanık olu­
ruz. ]ean ]acques Rousseau ve ]alın Loc­
ke sözleşme kuramlarını, bu kez mer­
nırlandırılmasının bir aracı olarak ge­
liştirmişler ve eşitlik üzerinde dur­
muşlardır. Montesquieu da kuvvetler
ayrılığı konusundaki düşüncelerini,
yürütme gücünün sınırlandırılması
tir. Tanzimat sonrası ve 1. Meşrutiyet
öncesi dönemde Osmanlı aydınları
arasında bu üç siyaset felsefecisinin et­
lidir. Tocqueville'in eşitlik ve sivil top-
1 um kurumları üzerinde durması,
Marx'ın kapitalizm ve onun siyasal re­
jimi üzerine eleştirileri 19. yüzyılın
gelişen kapitalizmine ilişkin iki farklı
tespit ve tepkidir. Bu örnekleri çoğalt­
mak ve çeşitlemek olanaklıdır.
Benzer biçimde özellikle 19. yüzyı­
lın bir ürünü olan siyasal akımlar da

(milliyetçilik, liberalizm, feminizm, sos­
yalizm, anarşizm, dinlerin ideolojileş­
mesi, anayasacılıh akımları ve devletçi­
lik gibi) dönemin siyasal, toplumsal ve
ekonomik sorunlarına birer tepki, ara­
yış, takviye ya da yanıt olma amacını
gütmüşlerdir. Bu ideolojilerin her biri
toplumsal ve siyasal değişim üzerinde
az çok belirleyici rol oynamıştır. Unu­
tulmaması gereken bir nokta, bu yüz­
yılda ülkelerarası etkileşimin artması­
nın bir boyutunun da ideolojilerin
yaygınlaşması oluşudur. Osmanlı lm­
paratorluğu da dahil olmak üzere Av­
rupa'dan başlayarak geniş bir coğraf­
yada 'Jön (Genç) Hareketleri"nin yay­
gınlığı bunun somut örneğidir. Alman­
ya'da, Italya'da, Ispanya'da, Mağrip'te ,
Türkiye'de liberal, birlikçi, meşrutiyet­
çi ya da cumhuriyetçi gibi özellikleri
olan bu hareketler "genç" öğrenci/ay­
dın hareketleri olarak siyasal tarihte
yerlerini almışlardır.
Tanzimat dönemine baktığımızda
benzer bir özellik gördüğümüzü söy­
leyebiliriz. 19. yüzyılda Osmanlı Dev-
G 1 R 1 Ş
19
leti'nin ve toplumunun yaşadığı, karşı
karşıya kaldığı sorunlar bu dönemde
gerek resmi metinlerin gerekse siyasal,
toplumsal ve felsefi düşünce akımları­
nın da ana temalarını oluşturmaktadır.
llkin Osmanlı düşünüşünün başlıca
temalarından biri olarak "birlik ve be­
raberlik", ilerleme, devletin kurtarıl­
ması, bu arayışların sloganlarıdır, En
kaba ayrımıyla 18. yüzyıl sonuna de­
ğin, devleti, "eskiyi ihya ederek" yeni­
den yapılandırma önerileri getiren dü­
şünüşün yerini, 19. yüzyılda -her ne
kadar yine eskiyi ihyaya yönelik bir
söylem taşısa da- yeni bir düzen yarat­
ma düşüncesi almaya başlamıştır. Bu
yeni düşünüşün ana ekseni ve temala­
rı ise 1839'da Gülhane'de okunan
Tanzimat Fermanı ile 1856 yılında
ilan edilen, Islahat Fermanı olarak bi­
linen, hatt-ı humayunlara verilen ad­
larda karşımıza çıkmaktadır: "Tanzi­
mat" (düzenleme) ve "Islahat" (lyileş­
tirme - reform) . Geleneksel cemaat
sisteminin çözülmeye başlaması, eko­
nomik ve mali güçlüklerin meydana
 Gi R i Ş

20
getirdiği sorunlar karşısında adalet ve nızca Türk milliyetçiliği değil, Sırp,

müsavat (eşitlik) temalarının günde­ Rum, Romen, Bulgaı; Enneni, Arnavut,

me geldikleri gözlemlenmektedir. Arap, Kürt milliyetçilikleri) ya da pozi­

Elinizdeki cildin aktardığı düşünsel tivizm, materyalizm gibi bir çok düşün­
panorama, bu tarihsel arkaplan teme­ ce akımının/ideolojinin de temeli bu

linde görülmelidir. dönemde atılmıştır. Cumhuriyet dev­

Günümüzde var olan bir çok kurum rimleri, düşünsel ve kurumsal olarak,

Osmanlı'nın bu arayış döneminin tan­ Tanzimat ve Meşrutiyet döneminde

zimat ve ıslahat gayretlerinden miras mayalanmıştır; bir çok alanda belirgin

kalmıştır ve bu kurumların günümüz­ bir süreklilikler tespit etmek zor olma­

deki mensupları, kurumlarının "es­ yacaktır. Dolayısıyla, siyasal fikirlerin

ki"liği ile övünmektedir. Bakanlıkların ve onların bağrında yer aldığı kurum­

bir çoğu, yüksek yargı organları (Yargı­ ların, hareketlerin Osmanlı modernleş­

tay, Danıştay, Sayıştay), kolluk (zabıta mesine uzanan bir arkeolojisini yap­

teşkilatı) ve kamu hizmet birimleri Clt­ mak, Cumhuriyet Türkiyesi'nin siyasal

faiye Teşkilatı, Deniz Hatları Işletme­ düşünce ortamını layığıyla tahlil etmek

si/Şirket-i Hayriyye), sivil ve askeri açısından kaçınılmazdır.

okullar (Siyasal Bilgiler Falıültesi!Mek­ Böyle bir arlıeo!oji, bir yandan siya­

t eb-i Müllıiye, Istanbu! Üniversitesi, sal zihniyet yapılarının ("Ittihatçı" an­

Harp Akademileri), bazı gazeteler... vb. layış ya da "bürolıratilı" zihniyet/"dev­

değişik alanlarda bir dizi kurum Os­ letadamı" zihniyeti gibi ... ) oluşum ve

manlı modernleşme döneminin ürün­ aktarım koşullarını anlamayı sağlaya­

leridirler. Aynı şekilde demokrasi, cak, diğer yandan bu döneme ilişkin

cumhuriyet, özgürlük, eşitlik vb. mo­ verili önkabulleri sorgulamaya da im­

dern siyasal kavramlar, keza Islamcılık , kan verecektir - örneğin, Prens Saba­

sosyalizm, feminizm, milliyetçilik (yal- haddin'in Türkiye'de liberal fikriyatın


atası olarak kabul etmenin sorunlu
,
yanları kendini gösterecektir.
Modern devletler ve modern ulus­
devletin kurucu ideolojisi olarak milli­
yetçilikler, genellikle, uzun ve zengin
bir "Eski"ye sahip olmakla övünürler.
Türkiye açısından bu bakımdan sorun
Osmanlı ile Cumhuriyet arasındaki
"süreklilik ve kopuş" (ya da "süreklilik
mi kopuş mu?") tartışmasında düğüm­
lenmektedir. Bu noktada süreklilik ve
kesinti çizgilerinin iyi çözümlenmesi
ihtiyacı kendini göstermektedir. Mo­
dernleşme süreci açısından Osmanlı ile
cumhuriyet arasındaki ilişki, nicel biri­
kimlerin nitel sıçramaya dönüştüğü bi­
çiminde ifade edilebilir. Cumhuriyet
modernleşme sürecini devrimci ve di­
namik bir yola sokmuştur.
Türkiye'nin düşünce hayatı açısın­
dan temel bir ihtiyaç, moder nleşme
tarihini güncel siyasal hareketlerin ve
günlük siyasal rekabetlerin meşrulaş­
tırma aracı olmaktan çıkarmaktır. Bu,
Osmanlı'nın tarihsel birikiminin kav­
ramanın, modern toplumsal-siyasal
yapıları doğru anlamak açısından da
G 1 R 1 Ş
21
vazgeçilmez olduğunu unutmamayı,
öte yandan bu vazgeçilmezliği Os­
manlı-Cumhuriyet kutupsallığına (ya
da "yarıştırmasına") taşımak gibi bir
anakronizmaya düşmemeyi gerektirir.
Bu anakronik bakışlardan uzaklaşıldı­
ğında, örneğin 11. Abdülhamit'in bu­
günün lslaıncılıh tasavvurlarına uy­
gun bir "ulu hakan" olmadığı görüle­
bilecektir.
Elinizdeki ciltteki makaleler, Cum­
huriyet Türkiyesi'nin siyasal düşünce
oluşumlarının tohumlarıyla ilgili tat­
minkar bir çerçeve çizerken, Osmanlı
ile Cumhuriyet arasındaki bu kritik
"süreklilik ve kopuş" tartışmalarını bir
çok açıdan değerlendirmeye yarayacak
katkılar da içermektedir.
Son olarak bu derleme, Türkiye'nin
üç kuşak aydınları, biliminsanlarını
bir araya getirmiştir. Çiçeği burnunda
akademisyenler veya araştırmacılar,
kendi alanında yol almakta olanlarla,
nihayet bu konuda otorite olmuş isim­
lerin bir araya geldiği nadir çalışmalar­
dan biridir.
Mehmet Ö. ALKAN
 Osmanlı Siyasal Düşüncesinin
Kaynakları Üzerine Gözlemler
C E M A L K A FA D A R
irkaç kuşak öncesi Osmanlı-Türk
B düşı:incesinde Büyük Iskender'in
tartışılmaz bir yeri olduğunu bil­
mek, bugün şaşırtıcı gelebilir. Oysa, eli­
mizdeki en eski Osmanlı tarihi, Ahme­
di'nin ( 1334- 1413) kaleme aldığı ve Bü­
yük Iskender'in (daha doğrusu, Makedon
kralı Büyük lskender'in yaşam öyküsünü
çağnştıran öğeler ile iç içe geçmiş birçok
menkıbenin kahramanı bir "Iskender"in)
efsaneleşmiş öyküsünü anlattığı Iskender­
name adlı eserine eklediği kısa bir "son­
söz"den ibarettir. O ünlü fatihin gerçek
ya da muhayyel maceralarını okumak ve
anlatmak, tarih ve siyaset kitaplarında, şi­
irlerde, yeri geldiğinde anmak, Osmanlı
kültür dünyasında sıradan şeylerdi.
Klasik Osmanlı düşüncesinin kodları­
nın çözülmesi ile birlikte ortaya çıkan
ulusal "biz"ciliğin başat biçimleri (lslamcı
versiyonlar dahil), Helen ve Roma döne­
minin kültür mirasına, en azından Anado-
1 u'ya ait sayılmayan unsurlara bir anlamda
sırt çevirirken, bizden olan ile olmayanı
yeni ölçüt ve değerlere göre baştan har­
manlamıştır. Bu tarihi gerçeği dikka.te al­
mazsak, yerliliği hep aynı özü.n devamıy­
m'ış gibi tarihsizleştiriveriri:z. Oysa "bizim
buralı, "bizden," "yerli" sayılan kişiler ve
öğeler, ne kadar köklü görünürlerse gö­
rünsünler, değişime açıktır. Osmanlı siya­
sal düşüncesinin kökleri ya da kaynakları
üzerinde dururken, bugün uzmanların dı­
şında çok az kişinin farkında olduğu çok
geniş bir kültür coğrafyasına ve çok derin
bir kültür tarihine yayılmamız gerekir.
Bu açıdan Doğu'ya da bakmak, yani
kadim Iran ve Hint medeniyetlerini de
işin içine katmak gerekir. Iran padişahla­
rından Anuşirvan, siyaset üzerine yazan­
ların sıkça andığı adil bir hükümdar ve
bir bilge konumundaydı mesela. Siyaset
ve ahlak yazınının eğlenceli kaynakların­
dan Tıitiname'nin, eski Hint klasiklerin­
den birine (Pançatantra) dayandığı Os­
manlılar tarafından gayet iyi bilinirdi ve
bu eserin bir nice nüshası "yabancılık"
çekmeden Osmanlı kültür dünyasında
dolaşımını sürdürürdü.
Batılılaşma.öncesi. Osma11lı-l)rk (ve
genel. olarak lslam) kültiirünün Helenis­
tik ve Roma. mirasına. bir anlamda (her
açıdan değil tabii) bµgünkünden. daha
açık, daha benimseyici olması, Türk tari­
hinin ilginç. ironilerinden biri sayılabilir.
Oysa bugün "Batı klasikleri" çerçevesinde
yaklaşılan Eflatun (Platon) ve Aristo(te­
les) ya da Bukrat (Hipokrates) ve Ca'linus
(Galen) gibi isimler, lslam ve Osmanlı
kültürlerinin "temel klasikleri" arasın­
daydı. Osmanlı siyasal düşüncesinin en
önemli kaynaklarından biri burada yatar.
Gerçi bunlar halk arasında da, hiç olmaz­
sa özdeyişlerde ve menkıbelerde, yaşayan
 T A N Z i M A T V E M E
isimlerdi, ama özellikle medrese ya da en­
derun gibi yüksek öğretim kurumların­
dan geçen eğitimli Osmanlı aydınları ara­
sında -ki bu yazıda daha çok bu ikinci ke­
simden, merkezi yönetimin ve kurumları­
nın içinde rol alan kişilerden söz ediyo­
ruz- bu yazarlara ait olduğu bilinen ya da
sanılan metinleri ve görüşleri tanımak iyi
okumuşluğun göstergelerindendi.
Buradan yola çıkarak, Islam medeniye­
tinin ve Osmanlı siyasal düşuncesinin Yu­
nan-Roma kültürlerinin bir takipçisi, tak­
litçisi, daha da kötüsü, suyunun suyu ol­
duğu anlaşılmamalı. Osmanlı siyasal dü­
24 şüncesini (ya da başka düşünce alanları­
nı) ele aldığımızda kadim Ortadoğu ve
Akdeniz medeniyetlerine dönüp bakmak
gerekir derken, 19.-20. yüzyıllarda oluşan
birçok önyargılı tavrı da aşmak gereklidir.
Önce modern Batı düşüncesinin yaratmış
olduğu önyargıları, sonra da bunlara ce­
vap olarak geliştirilen savunmacı tavrın
barındırdıklarını . . .
Bir yandan 1 9. yüzyıl Avrupası'nın (kah
. Bir kere ve en önemlisi, lslam medeni­
"tek medeniyet," kah "medeniyetler için­
de en üstün medeniyet" modelleri içinde
geliştirdiği) "medeniyet" kavramı dayat­
ması, beri yandan rekabetçi ulusçulukla­
rın etkisiyle, değişik kültürlerin mensup­
ları/savunucularının "biz onlardan alma­
dık, onlar bizden aldı," ya da "alanlar öz­
gün olamazlar, bu tür kültürler yaratıcı
olamamış geri kültürlerdir" savları çerçe­
vesinde "kültürel etkiler" konusuna, çevi­
ri ve şerh yazımı gibi etkinliklere, rahat­
sızlıkla yaklaşmışlardır. Bu ilkelliklere ce­
vap vermek için kültür kökleri ve etkile­
şim konularında bağnazlığa varan bir "bi­
ze has olan" anlayışı geliştirmiş, 19.-20.
yüzyılların gerçeklerine göre tanımlanmış
olan "öteki medeniyet" havzasına yabancı
gözüyle bakmayı tercih etmişlerdir. Bu ta­
vır lslam dünyasının aydınları arasında
"Grek ve Roma klasiklerinin Arapça çevi­
riler yoluyla yokolmaktan kurtarıldığı ve
zaman içinde Batı'ya aktarıldığı" savı ile
Rönesans'tan ve Bilim Devrimi'nden do-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R I K I M 1
!aylı ve buruk bir gurur payı çıkarılması­
nı engellememiştir. (Tabii, ulusçuluklar
açısından, lslami düşünürlerin etnik kim­
liğini tartışma konusu yapmak özellikle
bu noktada gerekli görülmüştür. )
Oysa, ortaçağ lslam düşünürlerinin
kadim medeniyetlerle ilişkisini basit bir
çeviri, etkilenme ve aktarma çerçevesinde
görmenin doğru olmadığı bugün çok iyi
anlaşılmıştır. lbn Sina'nın (980-1037) ve
lbn Rüşd'ün (1126-1198) ortaçağ lslam
ve Avrupa düşüncesine katkılarının, Aris­
toculuğun farklı ve özgün yorumları ola­
rak kadim felsefe geleneklerine yepyeni
bir biçim verdiği kabul edilmiştir artık.
Doğa bilimlerinden de lbn Heysem gibi
(965-1039) çarpıcı örnekler verilebilir.
Siyaset düşüncesi açısından daha da be­
lirgindir lslam, ve bu meyanda Osmanlı,
bilginlerinin özgünlüğü ve bununla bir­
likte eskilerden etkilenme konusunda
komplekssizliği. Eflatun'un ünlü eserinin
Devlet diye çevrilmesi dahi bir yorumdur.
yetinin kendine özgü siyasal kurumları
ve düşünce sistematiği vardır. Hilafet,
belki insanlık tarihinden birçok örneğe
benzetilebilir, ama sonuç olarak lslam ta­
rihinin kendi dinamikleri içinde anlaşıla­
bilir. Sultanlık kurumu ile birlikte ortaya
çıkan hilafet-saltanat ikilemi için de aynı
şey söylenebilir. Bu konularda Maver­
di'nin (974 ?-1058) yazdıkları için kendi
çağının gerçekleriyle yüzleşen bir "lslamI
anayasa kuramı" denilebilir. Aynı şekilde
Büyük Selçuklular döneminin siyasal ger­
çeklerine anlam ve yön vermek için yazı­
lan Niı;amülmüll{ün (1018-1092) Siya­
s et nıi m e's i daha eski Iran geleneklerine
,
bağlansa da, kendini lslami olarak tanım­
layan devletlerin kurumları, kavramları,
ve değerleri içinden kurar söylemini.
Ahlak literatürünün kökeni belki kadim
öncüllere dayanır, ama lslamiyet'in Tanrı
anlayışı, Cennet ve Cehennem gibi kav­
ramları ile ahlak bambaşka bir metafizik
ekseninde anlamını kazanır; ve bu litera-
O S M A NLI S i YASAL D Ü Ş Ü N CESiNiN
türün örneklerinde_siyaset dolaylı ya da
dolaysız çeşitli bölümlerde ele alınır.
Bunların yanı sıra, lslam dünyasının ken­
dine has düşünce alanlarından belki de
en verimlisi olan fıkıh (kabaca: kuramsal
ve/ya uygulamalı lslam hukuku) alanına
giren metinlerde siyaset düzlemine ait ni­
ce kavram ve kurum değerlendirilir.
Osmanlılar bütün bu türlerde ve konu­
larda yazılmış eserleri istinsah, çeviri,
şerh yollarıyla değerlendirmekten öte,
kendileri de bunlara mukabil eserler ver­
mişlerdir. Lutfi Paşa'nın (1488-1563 ?) hi­
lafet konulu risalesi veya Kınalızade'nin
(1510-1572) Alıldlı-ı Ald'f'si gibi kitapla­
rın yanı sıra, güncel somut ya da kavram­
sal meselelere fıkıh perspektifinden cevap
vermek üzere kaleme alınan fetvaların bir
kısmı, Osmanlı siyaset düşüncesinin Os­
manlı kaynakları arasında sayılabilir. ls­
yana kalkışan yeniçerilerin eylemlerini
meşrulaştırmak için zaman zaman fetva
alma yoluna gitmeleri, fetva kurumunun
siyasal işlevini ve özellikle soruları da da­
hil edersek fetva metinlerinin siyasal içe­
riğini çarpıcı bir biçimde yansıtır.
Ayrıca, kadim medeniyetlerle devamlı­
lık çerçevesinde görebileceğimiz unsurlar
yeni gerçeklere uyarlanmış, zaman zaman
KAYNAKLAR! Ü Z E R i N E GÖZ L E M L E R
25
da yeni fikirlerle harmanlanmıştır. Bu açı­
dan belki de en yaratıcı örnek Katip Ç�1�­
]Ji'dir (1609-1657). Osmanlı ıslahat me­
tinleri arasında en kuramsal olanı diyebi­
lS'.ceğimiz eserinde Katip Çelebi, devletin
içine girdiği zaafı anlamaya ve çözümle­
meye çalışırken, bir yandan Calinusçu tıp
geleneğinin köklü "dört unsur" paradig­
masına başvurur: toplumu oluşturan dört
sınıf, insan vücudundaki dört unsura kar­
şılıktır (ulema= kan, asker= balgam, tüc­
car= safra, reaya= sevda); bunların belir­
li dengeler içinde olmaması halinde sağ­
lık bozulur; Çelebi'nin kendi çevresinde
gördüğü rahatsızlıklar, yaşlanan vücutlar­
da olduğu gibi, bu dengelerin bozulmuş
olmasındandır. Öte yandan, bu paradig­
mayı kullanırken ve Osmanlı bünyesine
uyarlarken, asıl amacı lbn Haldun'un
(1332-1406) "devletlerin serpilme ve çö­
küşü" ile ilgili kuramını değerlendirmek­
tir. Yani, büyük Arap düşünürünün o ana
kadar lslam dünyasında pek yankı uyan­
dırmamış olan Mulıaddime'sinin etkisi al­
tındadır: Devletlerin ortaya çıkış ve çökü­
şünü, kurucu güçlerin devletleşme süre­
cindeki değişim sosyolojisine bakarak yo­
rumlayan ve insan ömrünün değişik saf­
halardan geçerek yaşlanmasına benzeten
 T A N Z i M A T V E M E
lbn Halduncu analitik çerçeveyi Osmanlı
gerçeklerine tatbik etmektedir.
Osmanlı düşüncesi bir yandan lslam
medeniyet havzasının (gerek kadim me­
deniyetlerden süzerek benimsediği ve
geliştirdiği, gerekse kendine özgü dü­
şünce ve davranış sistematiğine ait) gö­
rüşleri içinde serpilirken, bir yandan da
lç Asya bozkırlarının köklü siyasal gele­
neklerini yeniden yorumlayarak taşımış­
tır. Bunlardan bir bileşim yaratmış ve
uzun ömürlü bir devletin anlam dünya­
sını kurmuştur. lç Asya siyaset kültürü
açısından ilk akla gelenler arasında, mu­
26 hakkak, "yasa" kavramı olacaktır. Padi­
şahın (ya da hanın), şer'i hukuku uygu­
la(t)manın yanı sıra ve hiç olmazsa ilke
itibarıyla onunla çelişmeden, yasa koya­
bilmesi konusunda Osmanlılar hem açık
hem sistematik davranmışlardır. Fatih
Sultan Mehmet'in kanunnamesi, "ya­
sa"nın tek tek hükümler yoluyla değil de
soyut ve genel bir dille yazıya dökülme­
si, yani kodifiye edilmesi yönünde, eli­
mizdeki ilk örnektir lslam tarihinde. Fa­
tih'in ölümünden bir yüzyıl kadar sonra,
Gelibolulu Mustafa Ali ( 15 4 1 - 1 600) , Os­
manlı devletini özgün ve başarılı kılan
özellikler arasında, "yasa" geleneğine sa­
hip çıkmasını ve bunu lslami bir devlet
olmanın gereklerini yerine getirerek ya­
pabilmesini vurgular.
Osmanlılar, padişah, sultan, han, (sey­
rek olsa da) kayser, hadim-i haremeyn ve
halife gibi unvanları kullanırken bunların
değişik siyaset geleneklerini yansıttığını
ve değişik iddialar taşıdığını biliyorlardı.
Padişah ile "imparator"u mukabil tutup
kralı bunların altında değerlendirmeleri­
ne, Venedik "doge"larına "beg" demeleri­
ne tesadüf değil bilinçli bir tercih olarak
bakmalıyız. Halil lnalcık'ın ayrıntılarıyla
ortaya koyduğu gibi, Moskof devleti ile
yazışmaları, bu devletin Cengizilerle olan
ilişkilerini ve zaman içindeki dönüşümle­
rini oldukça iyi algıladıklarını gösterir.
Devletlerarası yazışmaların zaman
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
içinde değişen söylemi ve casus kullanı­
mı gibi konularda araştırmaların yeter­
sizliği dolayısıyla, çevrelerindeki siyaset
kültürlerini ne kadar tanıdıklarını şu an
için çok iyi bilemesek de, yukarıdaki ör­
neklere, ya da Seyfi Çelebi (16. yüzyıl)
ve Katip Çelebi gibi yazarların "siyasal
coğrafya" içeren eserlerine bakarak, hiç
olmazsa bazı Osmanlılar'ın komşu siya­
set dünyalarından haberdar olmak için
belirli bir çaba verdiklerini söyleyebiliriz.
Zaten Osmanlı devlet adamları ve düşü­
nürlerinden söz ederken, kimilerinin o
komşu siyaset kültürlerinin içinden gel­
diklerini unutmamak gerekir. Mahmut
Paşa (ö. 1474) son dönem Bizans-Balkan
dünyasını, ldris-i Bitlisi (ö. 1520) Akko­
y unlu devletini, lb rahim Müteferrika
(1674-1745) Habsburg-Macar siyasetini
tanıdıktan sonra Osmanlı olmuşlardı. Bu
önemli kişiliklerden birincisinin Balkan
fütuhatındaki başarılarında, son ikisinin
yazdıklarında, Osmanlı olmadan önceki
geçmişlerinin izdüşümlerini bulmak
mümkündür.
Çevreleri bir yana, asıl kendi tecrübele­
ri Osmanlı siyasal düşüncesinin en önem­
li "kaynakları" arasında sayılmalıdır. Her
siyasal oluşum kuşkusuz kendi tecrübele­
ri ile çok şey öğrenir ve kuramlaştırmasa
dahi, uygulama düzeyinde öğrendikleriy­
le hesaplaşır. Osmanlı siyasal yapısına ve
düşüncesine yön verenlerin bu açıdan gö­
rece duyarlı ve becerikli oldukları söyle­
nebilir. Özellikle iki yazın türünün hem
nitelik hem nicelik açısından gelişmişliği,
Osmanlı siyasetinin tecrübe ile sürekli
hesaplaşmasının kanıtlarındandır.
Bunlardan birisi tarih yazıcılığıdır: bu
alanda verilen ürünlerin büyük çoğunlu­
ğu, mitleşmiş ya da "şanlı" ve uzak geç­
miştense, yazıldıkları çağın inişli çıkışlı
tarihi ile yüzleşirler. Propaganda ve yağcı­
lık unsurları öne çıkanların yanı sıra, de­
ğişik dozlarda eleştirel tavırlar yansıtanla­
ra sıkça rastlanır. Osmanlı tarih yazıcılığı­
nı, resmi tarihçilik anlamında bir vakanü-
 OSMANLI SiYASAL D Ü Ş Ü N C E S i N i N
visliğe (ya da kimilerinin yazımıyla: "va­
kanüvist"liğe) indirgemek, sadece savaş­
ları ve saray çevrelerinin bazı yaşantıları­
nı övgü yoluyla anlatmaktan ibaret say­
mak, vahim bir yanılgıdır; bu zengin kay­
nak malzemesinin düşünce tarihi açısın­
dan değerlendirilmemiş olması belki de
bu yüzdendir.
Diğer tür ise, "uygulamalı siyaset dü­
şüncesi" diyebileceğimiz nasihatname/si­
yasetname yazıcılığıdır.. Bu türde eser ve­
ren lslami kültürler arasında kendi çağla­
rıyla ve kendi güncel gerçekleriyle uğraş­
mak açısından, özellikle karşılaştırmaya
nicelik öğesini de katarsak, Osmanlılar'ın
benzeri yoktur. En geç lu.tfi Paşa'nın
Asafname sinden başlayarak Osmanlı siya­
' sal hayattan soyutlanması konusunda Os­
setnameleri, direkt olarak ve güncel göz­
lemlerle Osmanlı kurumlarının ince ayarı
ile meşgul olurlar ve bu yönleriyle gele­
neksel siyasetname yazınından farklıdır­
lar. Özellikle Mustafa Ali'nin Nuslıatlis-se­
latin'i (yazılışı: 1580-8 1 ) ile birlikte, Is­
panya'daki çağdaşları gibi, "ihtilal, inhitat
ve ıslahat" temaları ile boğuşmaya başla-
. yan Osmanlı yazarları, yaşadıkları döne­
min sorunlarına parmak basmak ve çö­
züm üretmek istedikleri metinlerinde
sanki köşe yazısı yazıyormuşçasına gün­
celliğe bulanırlar zaman zaman. Bu kay­
nak malzemesini de, Batılılaşma öncesi
ıslahatçılığın büyük bölümüne yönelti­
len, "Sultan Süleyman'la özdeşleştirilen
bir altın çağın kurumlarına dönmekten
başka fikir barındırmadıkları" niteleme­
siyle yargılama eğilimi hakim olmuştur.
Başarılı ya da akılcı olup olmadıkları çok
tartışma götürür, ama bir kere bu metin­
lerin yazarları arasında önemli-önemsiz
birçok görüş ayrılığı vardır ki, bunlara
yoğunlaşarak değişik kesimlerin değişik
talep ve tavırlarını izlemek gerekir. Ayrı­
ca, ihtilal ve ıslahat üzerine kalem oyna­
tanlar, kendi eğilimleri doğrultusunda ki­
mi zaman tutucu kimi zaman yeniliğe
açık, hatta uçuk, taze çözümler üretme
arayışından kaçınmazlar. Daha geniş bir
KAYNAKLAR! Ü Z E R i NE G Ö Z L E M L E R
açıdan, ıslahat söylemine ve tasavvuruna
bir bütün olarak bakarsak, örneğin, 1 1 .
Osman'ın Yeniçeri Ocağı'nı kaldırmak is­
temesini, uzaktan yakından Kanuni dö­
neminin teşkilat yapısını canlandırma ça­
basına benzetemeyiz.
Siyaset düşüncesini anlamak için sade-
ce şu veya bu kaynakta ifade edilen fikir-
lere bakmak yetmez; belirli bir tutarlılık
içinde kendini gösteren davranışlar, deği-
şik kesimlerin benimsediği simgeler ve
törenler de elbette siyasal tasavvurlara ve
tavırlara ışık tutar. Osmanlı siyasetinin
bazı özgün yanlarını, özellikle tecrübenin
kaynak edinilmesi yoluyla geliştirilenleri, 27
bu yöntemle görebiliriz. Sultanın toplum-
manlılar'ın gösterdiği duyarlık, saray ha-
ya tının törensel ve mima.ri düzeninde
kendini gösterir. Bunun benzerlerini ya
da öncüllerini Abbasiler'de bulabiliriz;
ama Fatih Sultan Mehmet'in kanunname-
siyle ve Topkapı Sarayı'nın mimari konfi­
gürasyonuyla biçimlenen "sultan ve sa-
ray" anlayışı birçok açıdan Osmanlı dev-
letine özgüdür. Yeniçeri ordusu ve kapı-
kulu sistemi, ortaçağ lslam devletlerinin
"gulam/memluk" kurumları ile benzeşir;
ama devşirme uygulaması, yani devletin
kendi zımmi tebaasından nefer toplaması,
tamamıyla Osmanlılar'a has bir buluştur.
Osmanlı devletinin ve hanedanının uzun
ömrünü açıklamak isteyenlerin, . yasalarla
ifade edilse de edilmese de, Osmanlılar'da
saltanat tevarüsü yöntemlerinin uygula­
masına bakması gerekir, çünkü saltana un
tek varisin elinde kalması ve mülkün par­
çalanmaması yönünde tutarlı ve sistemli
davranmak açısından, Türk ve Moğol kö-
kenli hanedanlar arasında Osmanlılar eş�
sizdir. Bu husus, Fatih'in (son zamanlar-
da birçok anakronistik polemiğe konu
olan) "kardeş katli" yasasın�an çok önce
dikkatleri çekmiştir: Timur'un varisi ola-
rak Osmanlılar'a kendisinin tabii gözüyle
bakmak isteyen Şahruh, Osmanoğulları
arasında kardeşlerin mülkü paylaşmadığı-
 T A N Z i M A T V E M E
na değinerek Çelebi Mehmet'e sorgulayıcı
bir mektup gönderdiğinde, Mehmet'in ce­
vabı Osmanlı sultanlarının tecrübeyi kıla­
vuz edinerek saltanata ortak kabul etme­
diklerini belirtmek olmuştur.
Osmanlı siyaset düşüncesinin izini sür­
mek ve anlamak isteyenlerin işi, direkt
olarak siyaset ile ilgili kavramlaştırma ve
kuramlaştırmalara yer veren (siyasetna­
me, ahlak gibi) eserlerle ya da yasama gibi
devletle ilişkisi belirgin alanlarla, saray­
devşirme gibi kurumlarla sınırlı tutulama­
yacak bir iştir. Siyaset kültürünün değer­
leri ve duyarlıkları, şiirlerden masallara,
28 latife derlemelerinden görsel kaynaklara,
birçok alanda araştırılmalıdır. Bu tür kay­
naklar, Osmanlı merkez kültürünün siya­
set konulu görüş ve kavrayışlarını değişik
boyutlarıyla yansıtabilir; örneğin siyaset
ve cinsellik düzlemlerindeki iktidar anla­
yışlarının ilişkisi üzerine fikir verebilir.
Ayrıca, bu yazıda ele alamadığımız değişik
toplum kesimlerinin siyasal tavır ve dü­
şüncelerini çalışmak isteyenlerin de bu
kaynaklara yönelmesi gerekir. Devletin dı­
şında kalanların, örneğin "kızılbaş" mu­
halefetini yürütenlerin düşünceleri teorik
bir çerçevede, hatta öyküleyici bir nesir
diliyle, ifade edilmemiştir belki, ama bun­
ları analitik gücü olmayan duygusal tepki­
ler olarak göremeyiz. "Her ağacın kurdu
özünden olur" gibi felsefi/hikemi bir de­
yişte ya da "taşramızdan sormağ ile / kim­
se bilmez ahvalimiz" gibi isyan kokan bir
beyitte ifade edilenler, bal gibi siyasal fi­
kirlerdir ve düşünce tarihi ile ilgilenenler-
Ş R U T I Y E T ' I N B I R 1 K I M 1
ce ciddiye alınmaları gerekir.
Osmanlı düşünce hayatına yönelik ça­
lışmaların daha emekleme döneminde ol­
duğunu söyleyerek bitirebiliriz bu yazıyı.
Yukarıda sözü geçen türlerden daha bir­
çok eser tespit edilmemiş, edildiyse dahi
okunmamış, okunduysa dahi bilimsel ola­
rak metni yayına hazırlanmamış, hazırlan­
dıysa dahi ciddi çözümleme çabalarına
uğramamış, öncülleri veya çağdaşları ile
karşılaştırılmamıştır ve bu konularla ilgi­
lenen araştırmacıları beklemektedir. Daha
genel olarak, Batılılaşma öncesi Osmanlı
kültür hayatını, ulusçuluk-Batıcılık-lslam­
cılık gibi modern çağların tarih yazıcılığı­
nı büyük çapta belirleyen perspektiflere
de eleştirel bakarak, orta ve yeniçağların
kendi dinamikleri bağlamında değerlen­
dirme işinin daha başlarındayız. Ancak,
modernizmi biçimlendiren değişik ideolo­
jiler tarafından sanat ve kültür hayatının
her dalında taklitçilik ve takipçilik sorun­
salının ("Süleymaniye mi? Aya Sofya'nın
kopyası. Hayır, Aya Sofya ile ilişkisi yok.")
dar çerçevesine sıkıştırılan Osmanlı dü­
şünce dünyası, en az bir-iki kuşak önce­
sinden başlayarak bazı öncülerin açtığı çı­
ğırdan yürüyen birçok araştırmacı tarafın­
dan çeşitli yönleriyle incelenmektedir bu­
gün. Belirgin bir canlılık dönemi yaşayan
Osmanlı tarihi çalışmalarının bir süre
içinde burada ele aldığımız konularda, si­
yaset düşüncesinin toplumsal gelişmelerle
etkileşimini ve değişik dönemlerde nasıl
evrildiğini de ele alan, zengin yorumlar ve
yeni perspektifler geliştireceği umulur. O
 Bizans Siyası 1deolojisi'nden
Osmanlı Siyası ldeolojisi'ne*
C E M i L O K TAY
meri ha'da Demolırasi çalışması­
A nın sonlarına doğru, Amerikan
t o plumunun mode rnleşmesi
hakkında, Alexis de Tocqueville şöyle
bir tespitin altını çizer: "Artık geçmiş,
gelecek üzerinde yol gösterici olmadığı
için, akıl, k a r a n l ı k t a y o l a l makta­
dır"(Tocqueville 1 968: 363). Burada, ge­
lenekle bağlarını tamamen koparmış bir
toplumdan söz edilmektedir. Amerikan
toplumuyla eşzamanlı olmasa bile, başta
Avrupa kıtası olmak üzere, Rönesans'tan
beri, sosyoloji biliminin gelenek diye
adlandırdığı doku, hemen bütün enlem
ve boylamlarda ufalanıp yıkılmaya, beşe­
ri davranışlar üzerindeki etkisini kaybet­
meye başlamışu. Silinen, giderek etkisini
küçülten gelenek, bir bakıma insanoğlu­
nu da geleceğiyle baş başa bırakıyordu.
Bu oluşumun sonucunda, kadim Yunan
ve Roma uygarlıklarından beri, ilk kez
olarak insanlık, davranışlarında başvur­
duğu a tıf kaynaklarından da mahrum
oluyordu. Hannah Arendt'in tetkikleri­
nin sonucuna itibar edersek, toplumsal
maceranın devamını sağlayan zincirdeki
yeni halkayı, geleneğin ardından diya­
lektik tarih anlayışı tamamladı. Bu, hiç
değilse 1 9 . yüzyıl açısından pek doğru
(*) Bu makale ilk kez Mediterranees Dergisi'nin
20. sayısında yayımlanmıştır.
bir saptamadır. Diyalektik veya başkaca
bir sıfatla tanımlansın, böyle bir rolü ar­
tık bugün için tarihe yüklemek müm­
kün değildir. Geleneğe gelince, bilindiği
gibi o, anlamı boşaltılmış ve kuru bir
kavrama dönüşmüştür. En azından, in­
sanoğlunun beslendiği bir kaynak değil­
dir. Modern zamanların ortaya çıkışıyla,
geçmiş ve gelenek, olayların akışında
hiçbir özel anlam içermeyen bir anı, bir
ayracı ifade eder (Arendt, 1989) .
Bu girişi meşru kılan nedeni şöyle açık­
layabiliriz: Ataların tecrübeleri üzerine
inşa edilmiş geleneksel bir uygarlık ola­
rak Bizans-Osmanlı uygarlığı, her şeyin
değişken olduğu, hiçbir şeyin sabit olma­
dığı modern bireyci toplumun tam zıt
ucunda yer alan bir uygarlıktır. Yani bir
bakıma, Amerilıa'da Demolırasi yazarının
kaygıyla sözünü ettiği karanlıklara ne Bi­
zanslılar ne de Osmanlılar tanık oldular.
Kendisini kibirli tavırlarıyla kabul ettiren
ve dev adımlarla ilerleyen akıl ve evrensel
bireycilik uygarlığının hakim olduğu tüm
çağdaş toplumların aksine, önce Bizans
toplumu, daha sonra da halefi Osmanlı
toplumu -en azından modernleşme döne­
mine kadar-, arkalarında hali ve geleceği
aydınlatmak için başvurdukları, zihin
güçlerini besledikleri bir geçmişe, bir ge­
leneğe sahip olarak varlıklarını sürdürdü­
ler. ister Bizans imparatorluğu söz konu-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
su olsun, isterse Osmanlı imparatorluğu
gelenek ve geleneğin şekillendirdiği geç­
miş, kutsal atıf kaynaklarıdır. Bu nedenle
geçmiş de, gelenek de bir arada her tür­
den toplumsal eylemin, tabii bu arada si­
yasi iktidarın gerçek meşruiyet kaynağını
oluşturur.
Bu makalenin asıl konusu, Bizans ve
Osmanlı siyasi ideolojilerinin paylaştıkla­
rı noktaları incelemeye yönelik olmakla
birlikte, bunun yanı sıra bu iki doku ara­
sındaki muhtemel benzerliklerden yola
çıkarak -eğer söz konusu edilebilirse-,
Osmanlı entelijansiyasının kadim Yunan
30 dönemine bakışını anlamak için bir çalış­
ma çerçevesi geliştirmektir.
Bu çizgi üzerinde daha fazla yol alma­
dan, her iki imparatorluğun zihniyet ve
dünyaya bakış biçimlerinde süreklilik
bulunduğuna dair, daha önce geliştiril­
miş olan savların kısa bir özetini ve de­
ğerlendirmesini yapmak uygun olacaktır.
Bu alan, bilindiği gibi boş bırakılmış, ba­
kir bir alan değildir. Bizans ve Osmanlı
imparatorluklarını karşılaştıran, ikincisi­
nin birincinin devamı olduğunu öne sü­
ren ciddi ve çok ünlü çalışmalar vardır.
Bu çalışmalar ve öne sürülen savlar ara­
sında, hem en tanınmış olanı hem de en
çarpıcı ve iddialısı, Rumen tarihçi Nico­
las l o rga'nın ileri sürdüğü savdır. Daha
başlığında içeriğini ifşa eden yazar, özetle
şu sözcüklerle hükmünü dile getirmekte­
dir: "Bizaııs'ııı ölümü 1 9. yüzyılın şafağın­
da oldu. lmparatorkıh Roma biçimiyle bin
yıl varlığıııı siirdürdühten sonra, dört yüz­
yıl da Hıristiyan lıimliğiyle yaşadı" (Iorga
1 935: 13).
Iorga'ya göre, eğer toplumbilimsel çerçe­
vede ifade etmek gerekirse, Bizans'ın düşü­
şü l 453'te değil, fakat ulusçu hareketlerin
etkisiyle 19. yüzyılın başındadır. Modern
yaşamın kendini göstermeye başlamasına
kadar, yerleşik toplumsal yapı ve bu yapıy­
la birlikte Bizans uygarlığı, varlığını sapa­
sağlam korumuştur. Gerçek değişim, im­
paratorluk tahtı çerçevesinde kalmış bir
U T I Y E T ' I N B 1 R I K I M 1
değişikliktir. Başka bir deyişle, paleologlar,
diğer hanedan ailelerinin daha önceleri
yaptıkları gibi, yeni fatihlerin kılıç güçleri­
nin karşısında iktidarlarını bırakmak zo­
runda kaldılar ve boyun eğdiler. Bu bakım­
dan, toplumsal ve siyasi hayatta Bizans'a
özgü biçimlerin sürekliliklerinden söz et­
mek, bir abartma sayılmamalıdır.
Süreklilik konusunu savunan yazarlar
arasında Iorga'nın adını öncelikle zikret­
menin nedeni açıktır. lorga, süreklilik te­
zini savunmada o denli içten ve inanmış
davranmaktadır ki, bu yüzden kitabına
seçtiği başlık neredeyse görüşlerinin slo­
ganlaştırılmış bir ifadesidir. Bilindiği gibi,
Romen tarihçinin yapıtının ana başlığı,
Bizaııs Sonrası Bizaııs tır. Çok daha önce,
'
16. ve 17. yüzyıllarda, Busbec, Pietro del­
la Valle, Leunclavius gibi yazarlar, benzer
tespitlerde bulunmuşlardır. izleyen yüz­
yıllarda, Lavisse, Diehl, Gibbon ve Babin­
ger gibi tarihçil er, Osmanlı luırumları
üzerinde Bizans'ın etkisini ifadede adeta
ittifak halinde ısrarcı oldular. Günümü­
zün ünlü Bizans yorumcularından Ducel­
lier'ye göre , Bizans'ın mirası , "Osnıaıılı
lmparatorluğu'mm (. . . ) ortaya çılımasıııda
lıuvvetli bir lıathıda bulumııuştur" (Ducel­
lier 1 988: 286).
Böyle bir sav, Türk tarihçileri tarafın­
dan da önemli ölçülerde onaylanmış bir
savdır. "Bizans Müesseselerinin Osmaıılı
Müesseseleriııe Tesiri Hahlwıda Bazı Müla­
hazalar" başlıklı Fuat Köprülü'nün ünlü
çalışması, işaret edilen bağlamda zikredil­
mesi gereken bir kaynak oluyor. Şu tes­
pitler, Köprülü'nün kaleminden çıkıyor
ve makalesinin aşağı yukarı sonuç hü­
kümlerini ifade ediyor:
"Tıirlıleriıı doğrudaıı doğruya Bizaııs ııii­
Juzu altında lıaldılılan en miilıim devir, şiip­
lıesiz, Anadolu fiitulıatıııı tahip eden asırlar­
dır (. .. ) Yeni yerleştilıleıi mıılıitiıı Bizaııs tesi­
riyle meşbu şartlarına intibah mecburiyetin­
de oldulıları gibi, islami medeniyetle de ta­
n"'1mıyla istinas etmiş değillerdi; ve oldııkça
lıesif Hıristiyaıı lıütleleıiyle birlikte yaşıyor-
B i Z A N S S i YASi I D E O L O J I S l ' N D E N
!ardı. işte bu şartlar altmda Anadolu Türkle­
ri'nin bilhassa X-XII. asırlarda kuvvetli Bi­
zans tesiri altmda lıalmaları pelı tabiidir". 1
Köprülü'nün burada aktarılan hüküm­
leriyle, çalışmasının bazı bölümleri ara­
sında zaman zaman ince ve mesafeli fark­
lılıkların bulunduğunu belirtelim. Tarih­
çi, çalışmasının başlarında, kesin ve doğ­
rudan doğruya işleyen bir süreklilik savı­
m açıkça ve kararlılıkla yadsır. Tahlilleri­
nin ortaya çıkardığı asıl özellik, Küçük
Asya coğraff.ısının oluşturduğu alanda
yaşayan farklı kültürlerin kucağında şe­
killenen · bir terkibin varlığıdır. Bu terkip
içinde Bizans, Anadolu Türklerinin kül­
türlerini oluşturan yapıcı öğeler üzerinde
hakim bir tarzda ve tek başına işlememiş­
tir. Söz konusu terkibin kimyasına iyi nü­
fuz etmek, biraz da Sasaniler'den ve Orta
Asya'dan tevarüs edilen mirası da hesaba
katarak mümkün olabilir.
Bizim kanaatimize göre, ilgili alanda ta­
rihçilerin vardığı sonuçların geçerliliğini
sınama imkanını yaratacak olan vasıta,
karşılaştırmalı bir yaklaşımdır. Bilindiği
gibi, toplum bilimlerinde üzerinde ittifak
edilen genel ve yaygın bir kanıya göre,
karşılaştırma, olgulara nüfuz yetenekleri­
mizi daha bir keskinleştiricidir. Ancak bu
şekilde her toplumun kendine özgü yön­
lerini ve değişik toplumların ortak özel­
liklerini daha açık seçik tesp i t etmek
mümkündür. Kısacası, Bizans ve Osmanlı
siyasi ideolojilerini karşılaştırmak yararlı
bir girişim olacaktır. Bu karşılaştırmayı
yapmanın uygun yollarından birisi, bu iki
imparatorluğun ideolojik söylemlerinin
sorgulanması ve bu sorgulamada, söylem­
lerin belirleyici bir yapı ve ortak terimler
içerip içermediklerini araştırmaktır. Yapı
kavramından, Claude Levi-Strauss'un ta­
nımladığı, "alabildigine zengin ve alıışlıan
çeşitli durumların er geç içine yerleştiği bir
tür [nehir yatağı] ve lıalıp" anlaşılmalıdır
(Levi-Strauss 1 962: 225).
Bizans siyasi ideoloj isinin ayrıntılı ve
derinliğine bir tahlilini yapan H. Ahrewe-
O S M A N L I S i YASi I D E O L O J I S l ' N E
iler, bu ideolojiye özgü, aralarında bağ­
lantılı iki yapı unsurunu ortaya koyar,
Bunlar, taxis ve oilwnomia'dır. Oikonomia,
özlenen; dahası kutsal bir toplum düzeni­
nin muhafaza edilmesi ve yaşamın akışı­
nın onun çerçevesinde cereyan etmesi
amacıyla izlenmesi gereken tarz ve yön­
temlerin tümünü tanımlar. Bir bakıma oi­
lıonomia, düzenin ekonomisidir. Taxis,
yani siyasi ve toplumsal düzen, köklü dö­
nüşümler ve değişim konusunda gerçekte
alabildiğine tutuk bir düzen egemenliği
(taxiarşi) kimliğiyle tezahür eder. Yazarın
tespiti şudur: Bizanslı, "hemen her zaman
ve her durumda lıat'oikonomian lıarelıet 31
eder. Başlıa bir ifadeyle, Bizanslı, yeni ger­
çeklere tedricen uyum sağlar; bunu geçmi-
şin gerçelıleriyle olan bağlarına neşter vur­
madan yapar; lıölılü döıııişümlere meydan
vem1eksizin yeni durumlara ayalı uydurur;
lı ısacas ı , geçm işine sadı/ı ve adeta ona
mahlıümmuş gibi, belirsiz geleceği çelıip çe­
vimteye, lıali kavramaya çalışır. Tüm bun-
ları, varlıgınm temel taşı olan gelenelıten
lıopmadan becermeye gayret eder" (Ahre­
weiler 1 975: 142).
Constantin Porphyrogenetis'in "lmpa­
ratorlulı ilıtidan, Yaratıcı'ııın vazettigi dü­
zeni ve uyumu izlemelidir" yolundaki siya­
setine atıf yapan Ahreweiler, hükmünü
bu çerçevede verir: "lmparatorlulı ilıtidarı,
böylesi bir siyaseti gerçehleştinnelı için, iz­
lenmesi gerelıli en uygun yolu tay in eden
elıonomiy e göre lıarelıet etmelidir. Bu aynı
zamanda ideal düzene de hapı aralar" (Ah­
reweiler 1 975: 147).
Hiç kuşkusuz düzen ( taxis) tartışılır;
dahası yadsınır. Ne var ki, tekrar ihya
edildiğinde, ilahi bir iradenin yansımasını
ifade eder. llahi bir iradenin yansıması
olarak algılanması, ne pahasına olursa ol­
sun, düzene itaati gerekli kılar. Evrenin
bir düzeni varsa, toplumun da bir düzeni
olmalıdır. Genel düzenin içinde, bu ge­
nelle kafiyeli olan daha küçük ölçeklerde
düzenler (düzencikler) yer alırlar. Başka
bir ifadeyle söylersek, her birini ayrı ayrı
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
geleııeğirıe,
Osmanlı devlet
felsefesinin ve
siyasal ziluıiyet:inin
esin kaynağı olarak
�
dikkat çekitmiştiı:
Ritüellere de
yans�yan egemenlik
/ hükmetme biçimi
ve devle
ot-0ritesinin dinsel
egemenliği
11/ıaesinde tııtUŞ'u,·
Bizans-Osmanlı
yakınlığını veya
32 'sürekliliğini'
yansıtı.r.
geçmişin, kurucu ataların, kısacası gele­
neğin şekillendirdiği küçük düzenler, ko­
muta zincirini (hiyerarşiyi) izleyen genel
bir düzenle çerçevelendirilir. Ayrıca belir­
telim ki, hiyerarşi sözcüğü, Avrupa ve
Batı dillerinin Bizans yazınına borçlu ol­
duğu bir sözcüktür.
Bizans toplumu, bu belirt\len özellikler
çerçevesinde, bir yandan ideal düzen fik­
riyle, diğer yandan halin icabı arasında do­
nup kalmış bir varlığı andım (Ducellier,
1976). Yaşanan gerçekle ideal düzen ara­
sındaki sapma açısını asgari düzeye indir­
meye yönelik, en bilge ve yapılabilir olanı
yapmaya en yatkın yakla,şım anlamında
kuJlanılan oikonomia siyasetinin yeri ve
ağırlığı, tam bu noktada ortaya çıkar.
Osmanlı siyasi ideolojisinin mahremi­
ne nüfuz eden bir bakış, yukarıda işaret
edilen yapıya benzer bir yapıyı göz önü­
ne serecektir. Bizans siyasi ideolojisi gibi,
Osmanlı siyasi ideolojisi d e iki temel
kavram üzerine bina edilmiştjr. Bunlar,
N izam-ı Alem ve Adale t'tir. N izam-ı
Alem, Bizans'ın taxis kavramının işlevsel
karşılığıdır. Adalet ise, ist.imalet kavra­
mıyla birlikte kullanıldığında, bize ister
istemez oilwnomia anlamını anımsatır. Bi-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
!indiği gibi, istimal�t, davranışlaı:da yuc
muşaklık, esneklik ve muhatabın rızasını
arayan yaklaşımlar içeren anlamına gel­
mektedir. Y öneticiler açısından istimalet
siyaseti, en az kötü ve en yumuşak çö­
züm yolunu izlemeyi gerektirir. 15. yüz­
yıl tarihçisi Aşıkpaşazade, Bursa fethini
izleyen günlerin siyasetini naklederken
şunları yazar: "Hisardalıi lıalka dalıi emn u
aman ettiler, kimsenin bir çöpünü aldırma­
dılar(. ..) O kadar adi etti lıiın, cemi' ol vi­
layetin lıalkı eydıirler idi lıiın, nolaydı ka­
dim zamanda bunlar bize bey olalar idi".
Kısacası, yerli halk, tarihçinin anlatımıyla
"istimaletle yerli yerine" konulmuştur. 2
lstimalet siyasetinin temel hedeflerinden
biri, yönetilenlerin yaşamsal çıkarlarına
zarar vermeden mevcut düzeni sürdür­
mektir. lstimaletle hareket eden iktidar
demek, . bu yçılla halkın rızasını sağlama­
ya çalışan yönetim anlayışı demektir. Asıl
hedef, yerleşik düzenin sorgulanmadan
işlemesini sağlayacak biçimde, halkın
memnuniyetini kazanmaktır.
Adalet ise, iş başındaki iktidarın meş­
ruiyetini ve temel direğini oluşturur. Dü­
zen varsa, adalet; adalet varsa, düzen var­
dır. Düşünce ve idrak, düzen'den adalet'e
B i Z A N S S i YASİ I D E O L OJ I S l ' N D E N
ve yumuşak tavra doğru adeta döngüsel
bir hareketin içindedirler. Adalet olsun,
düzen olsun her iki kavram, hem kendi
aralarında bağımlılık ilişkisi taşırlar; hem
de birbirlerini tamamlarlar.
Örneğin adaletnameler -ki bir tür im­
paratorluk kararnameleri gibi görülebilir,
esas itibariyle bozulmuş, ekseninden sap­
mış düzeni tekrar ihya etmeyi ve sıatıı
qııo an te yaratmayı temel hedefleri olarak
almışlardır.3 Adaletnameler, ya yönetilen­
lerin zaman içinde birikmiş şikayetlerini
gidermek amacıyla, ya da sıradan tek bir
kişinin istemi üzerine çıkarılabilir. İsti­
malet siyaseti olsun adalet girişimi olsun,
her ikisi de değişmez v e kutsal sayılan
düzenin ayakta tutulması için bir anlam
taşırlar.
17. yüzyıl tanınmış ahlakçısı Kınalıza­
de Ali, Osmanlı siyasi ideoloj isini Alı lalı ­
i A laisi 'nde veciz o larak i fade eder. Bu,
ünlü D a i re - i Adliye'dir. Kınalızadc'nin
kalemine itibar etmek gerekirse, Adalet
Dairesi'nin kökleri , Kadim Yunan'a, da­
hası Hint kültürüne kadar uzanır.4 Ah­
lakçı, bize söz konusu metnin kadim bir
Süryani yazılı levhasında bulunduğunu,
" düzenin, adaletin ikizi v e aralarında
a yr ı l ma z " olduklarını ha tırlatır. Daire - i
Adliye'yi okuruna sunmadan, yazar, önce
" ilahi" diye ni telediği Platon'a ve Fara­
bi'den beri adet olduğu gibi " muallim-i
evvel" diye sözünü ettiği Aristo'ya övgü­
ler düzer. Devlet işlerinde kadim Yunan
bilgeliğini önerir. " Yu n a n l ı ları n lıiihiiıııet
etmclı amacıyla fen bi lgi /eri ıı i gel i ş t i rdi lde­
riııi"belirtir. Bununla beraber, Aristo ve
Platon'un özgün öğre t i l eri ni Kınalıza­
de'nin kaleminde aramak boşuna bir ça­
ba o l ur. Her iki u s ta d a n A lı l a h - ı A l a i
metnine yansıyan v e daha ç o k dini ahla­
kın rengine bürünen birkaç düşünce kı­
rıntısı kalmıştır. Çok zorlayarak, örneğin
özel bir mercek al tına a larak, metinde
belki paidea kültüründen soluk izler bu­
lunabilir. 5
Osmanlı siyasi ideolojisini adeta veci-
O S M A N L I S i YASİ I D E O L O J I S l ' N E
zeleştiren D a i rc - i Adliye'nin i fadelerine
bakalım. Şöyle deniyor:
"Adidir mucib-i salah-ı cihan
Cihan bir bağdır divan devlet
Devletin nazımı şeriattır
Şeriate olamaz hiç haris illa mülk
Mülk zabt eylemez illa leşker
Leşkeri cem' idemez illa mal
Malı cem' eyleyen raiyyettir
Raiyyeti kul ider padişah-ı aleme adi "
(Kınalızade Ali 1 833: 5 1 ) .
Kınalızade'nin kendi cümleleriyle "Da­
ire-i Adliye alemin nizamı''dır. Buna, Bi­
zans'ın Taxis'i de denebilir. "AdCıleı i lalı i
33
lıayııahıarı beslendiği içindir hi, dünya dii­
zeııi olsun, göhyiizü düzeni olsun, her i h is i
de adalet sayesinde vardır v e adalet oldıılıça
var olaca/ıtır" . 6 Adalet ve düzen, ahlakçı­
mız tarafından birbirine bağlı, adeta yapı­
şık ikizler gibi görülmektedir. Her biri di­
ğeriyle bir anlam taşır.
Düzen, söylem düzeyinde olsun, yaşa­
nan gerçeklik düzeyinde olsun, iktidarın
en üst kademesinden en aşağıda .sıradan
bireye doğru inen bir komuta zinciri, bir
hiyerarşi olarak tanımlanmıştır. Düzenin
piramidimsi biçimde algılanması , sadece
imparatorluğun idari örgütlenmesiyle .sı­
nırlı b_ir anlayışı içerm(".z. Daha yaygın,
toplumun derinliklerine, zihniyetin alt
katn'ıanlarına kadar nüfuz etmiş bir anla­
yış söz konusudur. Yaşamın hemen her
kesitinde hiyerarşi anlayışı kendini göste­
rir. Divan Edebiyatı bu bağlamda en ilginç
örneklerden biri oluyor. Klasik düzende
Osmanlı edebiyatının omurgası olan di­
vanlar, içinde gelişip serpildikleri toplum
ve çevrenin en mahreın özelliklerini i fşa
edici metinlerdir: Tıpkı mozaik, hat ve
minyatür sanatlarında olduğu gibi, Divan
yazarı, çok sınırlı bir alanda, oldukça katı
kurallar çerçevesinde hareket etme duru­
mundadır. Kendini ifade ederken hiyerar­
şik bir düzeni izler. Şekip Tunç'un kale­
minden aktaralım: "Divanlarda evvela Al­
lalıın tazimi, sonra Peygambe r ve evliyala-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
rın tebc i l edil mesi ve bl!ndan sonra lıaside
denilen şövalye medhiye1erinin gelmesi, şah­
si h i s ve heyecan ların lereımiimü demelı
olaıı gazellerin en sonraya bıralıı lması ideal
lııymetleriıı ııe suretle mertebelendirildiğini
gösterir: Sıra ve sı raya göre saygı orta za­
maııııı en lrnvvetl i ictiınai disipl inini teşlıil
etliği i ç i n w n ıı m iyetle riayet edilmiş tir" . 7
Vezin ve kafiye tekniklerine gelince, şair,
başarılı olabilmek için, en azından hattat­
ların veya minyatür sanatçılarının, tezhip
ustalarının fırçaları kadar zarif bir kaleme
sahip olmak zorundadır. Zarafet ve incelik
becerisinde divan şairinin veya diğer sa-
34 natçıların yalnız olmadıklarını belirtmek
gerekiyor. Tıpkı şair gibi, Osmanlı bürok­
ratı ve saray mensubu da son derece kar­
maşık yollardan geçmeden veya durumun
gerektirdiği hareket kıvraklıklarına baş­
vurmadan, yeri n e getirmekle yükümlü
bulundukları görevlerinin üstesinden ge­
lemezler. Yaşamlarının hemen her anında
ve her işte önlerine gelen meseleleri kılı
kırk yararak ölçüp biçmek, her şeyi ince­
den inceye düşünmek, tartmak zorunlulu­
ğu vardır. 17. yüzyılın kalemlerinden Na­
bi'nin tavsiyesini de hep belleklerde tut­
mak gerekir. Çok uzaklardan gelen bir
hikmeti dile getiren bu şairin diliyle "Dev­
l e t aheste g erektir . . . " lyi tartılmamış,
özen içermeyen, .alelacele oluşturulan ha­
reketler, kararlar, genelde Osmanlı insanı­
nı, doğal olarak Osmanlı bürokratını ya­
dırgatır. Onların dünyasında geleneklere
ve alışkanlıklara ters düşmeden, yeni olu­
şumlara, istimaletle uymak esastır. Halin
icabını yerine getirmeye çalışırken, zaru­
rete yanıt aranırken, mirası kıskançlıkla
korumak, geleneğin üzerinde titreillek . . .
Özetlemek gerekirse, Osmanlı bürokratı­
nın temel derdi işte budur. Yeniyi yarat­
mak, onun ö ncelikli kaygıları arasında
bulunmaz. Kalemiye olsun, ilmiye veya
seyfiye olsun, önemli olan, mirasr vasiye­
tiyle b irlikte korumak ve gelenekl erin
kutsanmış kurallarıyla sınırlı kalmayı sür­
dürmektir. Hiyerarşik bir düzenin inişli
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
çıkışiı, çoğu zaman da riskli basamakları­
na muhatap olmak, Osmanlı ü m erasını
işaret edilen istikamette davranmaya sü­
rekli yönlendirmiştir. Ahreweiler'in Bi­
zans'a ilişkin tespitlerine dönersek, orada
da benzer tavır alışlarla karşılaşıldığı gö­
rülür. Ahreweiler, dikkatlerimizi özenle şu
konuya çeker: Eğer Bizans, " h ıınımlarını
gerçelı manada bir ıslahattan hemen hemen
hiç geçinııem işse",buni.ın asıl nedeni, im­
paratorluğun "geçmişinin mahkumu" ol­
ması ve işleri oilwnomia siyasetiyle yürüt­
mesidir.
Hiyerarşik düzenin hükümranlığı, be­
şeri ilişkilerle sınırlı d eğildir. lnsanın
içinde yaşadığı mekana verdiği anlamlar­
da da yukarıdan aşağıya doğru işleyen bir
düzen anlayışı görülür. lstanbul (stan po­
lis) d iğer kentlerden farklı bir k e n ttir.
Her şeyden önce, efsanelı;rin süsl ediği
mitik bir mekandır. Tüm bir imparator­
luk coğrafyası, lstanbul'dan itibaren belli
bir anlam taşır. Genel toplumsal ve siyasi
düzen gibi, lstanbul da öncelikle kutsal
bir mekanın adıdır. Bu nedenle, mekanın
hiyerarşik düzeni i çinde en üst noktada
yer alır. Bizans ve Osmanlı sözlük hazine­
lerinde, lstanbul'a ilişkin övgüyü aşan ad­
landırmaların bolca görülmesi rastlantı
olamaz. lstanbul'a yakıştırılan ve sayıları
otuzun üzerindeki sıfat ve adlardan bir­
kaçını anmak, konu hakkında fikir sahibi
olmaya yeter. "Şehirlerin Sııltanı", "Mutlıı­
l ıı lı Kapısı '', "Kııtsal Şelı i r ", "Mel e lı l e r i n
Kanatları A ltmdalıi Şelıir"vb. Bu yakıştır­
malarl a , h e m B izans h em de Osmanlı
edebi ve günlük dillerinde sıkça karşılaşı­
lır. Keza lstanbul, Bizans halkının gözün­
de, Cebrail'in kuruluş yerini bizzat işaret
ettiği bir kenttir. Müslüman halkın inan­
dığı efsanelere göre de, Osmanlılar tara­
fından fethedilmesi, Peygamber'in haber
verdiği bir olaydır. Özetle, şu veya bu bi­
çimde kentin mekanına ya kutsallık bu­
laşmış ya da kutsal olanla i lişki kurul­
muştur.
lmparatorluk hiyerarşisinin zirvesinde
B i Z A N S S i YASİ I D E O L O J I S l ' N D E N
duran Bizans imparatorları ve Osmanlı
Sultanları için de benzer bir nitelemeyle
karşılaşılır. Örneğin Bizans i mparatorları­
nın taşıdığı sıfatlar arasında, "Dünya'nın
S ahib i " , "Zamanların S ahibi" sayılabilir.
Hep, "Tanrının Gölgesi" gibi veya "Tan­
rının Yeryüzü İ çin S e çtiği" diye görül­
müşlerdir. Aşağı yukarı, benzer adlandır­
maları Osmanlı Sul tanları'nın da kullan­
mış olması, çok bilinen bir gerçektir. Os­
manlı Sultanları'na çok yakıştırılan un­
vanlar arasında -ki sayıları bir hayli kaba­
rıktır-, "Rum Memleketlerinin S ahib i " ,
"Karaların ve Denizlerin Sahibi", "Müs­
lümanların Emiri" vb. sayılabilir. Bizans
lmparatorlarıyla birlikte taşıdıkları diğer
birçok unvan içinde, ö zellikle altı çizil­
m es i gereken, belki en önemlisi ve hiç
kuşkusuz en cüretlisi 'Tanrının Yeryü­
zündeki G ölgesi" yakıştırmasıdır. Çok
açıktır ki, bu türden bir yakıştırmayı ls­
lam'ın akideleri arasından çıkartmak he­
men hemen tümüyle olanaksızdır. Oysa,
söz konusu unvan oldukça sık kullanılan
bir unvandır. Aslında i mparatorlar ve sul­
tanlar, hep bir kutsallık tacını başlarına
geçirmeyi önemsemişlerdir. Her ikisi de
sadece potestas ile yetinmemiş; buna bir
de aııctaritas'ı eklemeyi, meşruiyetlerinin
gerekli ve olmazsa olmaz koşulu olarak
görmüşl erdir. G el en ek s e l i kt i darların
böyle bir terkibi, modern zamanlara ka­
dar özellikle aradıklarını kaydedelim.
Bizans ve Osmanlı siyasi söylemlerinin
yapısal benzerlikleri, Osmanlıların kadim
Yunan'a bakışı üzerinde varsayımlar geliş­
tirilmesine imkan vermektedir. Her i k i
toplumun - k i biri, diğerinin adeta deva­
mıdır-, siyasi söylem ve zihniyet özellik­
lerinin incelenmesi sonucunda, Osmanlı­
ların Kadim Yunan hakkındaki görüşleri­
nin h i ç d eğilse bir yönüyle Bizans'tan
devraldıkları geleneğin etkisinden çıka­
mayacağını hesaplamaya mezuniyet var
demektir.
J acqueline de R o m illy, "Neden Kadim
Yunan ? " başlıklı kitabında, çağdaş dünya-
O S M A N L I S i YASİ I D E O L O J I S l ' N E
nın Yunan'a ilgi duymasının mantığını,
Yunanlıların "beşeri yaşamı ahı/ dairesinde
açılı/amaya çalışmış olmaları ( . . . ) ve bu şe­
lıilde logos uygarlığmı ( Romilly 1992: 17)
kurmalarıyla açıklamaktadır. Romilly'ye
göre Yunanlılar, bize "soyutlama becerisi­
nin yanı s ı ra zam anla smırlı olmayan ger­
çehler" ( Romilly 1992: 11) fikrini miras
bırakmışlardır. Meclislerinde her türden
konuyu tartışarak ele alan bu uygarlığa
aynı zamanda "tartışma alışhaı ı l ığı ve haz­
zın ı" borçluyuz. Tüm bunlara ek olarak,
"gizli, sadece bazı [ iman sahiplerinin] bi­
lebi leceği, valıyedilmiş lıalıilıatler anlayışı,
Kadim Ylllıaıı'a özgü bir yalı/aşım dcği ldiı: 35
Kadim Yuııaıı'da gerçelı leı; birlihte yapılan
tartışmalarla ortaya çıhar" (Romilly 1992:
59-60). Bu son tespiti, başka bir deyişle,
Yunan dünyasında gerçekler, ilahi değil
beşeridir diye tercüme edebiliriz.
Oys a b i liyoruz k i , Bi zansl ılard a ve
Osmanlılarda, gerçek, ancak vahyedil­
miş -dolayısıyla kutsal ve taruşılmaz- ger­
çektir. Her iki uygarlık açısından bu tür­
den gerçeklerin bulunduğu tek ve rakip­
siz kaynak kutsal kitaplardır. Ancak, insa­
noğl u , kendisinden ve iradesinden ba­
ğımsız, dolayısıyla zaten varolan kutsal
k i tapların gerçeklerine nüfuz edebilir.
Genelde insan için önemli olan da dinden
ve atalardan miras alınan geleneği ve o
geleneğin içerdiği gerçekleri taşımaktır.
Yeryüzü yaşamının temel amacı ve anlamı
buradadır. Kadim Yu nanlıların ürettiği
bilgilere gelince, paideia kültürünün kör
topal sürüp gelmesine rağmen, bu bilgile­
rin. ancak Kilisenin kurucu babalarının
geleneklerini teyit eden yönleriyle önemli
görüldüklerini belirtelim. Bir bakıma, yal­
nızca k u tsalı teyit edici bilgilere i tibar
edilmiş tir. D olayısıyla, Yunan da dahil,
tüm kadim toplumlar, kutsal kitapların
ışığında okunup incelenmişlerdir. Tercih­
ler, kadim Yunan'ın eleştirel yaklaşımına
değil, hep ortaçağın vahyedilmiş gerçek­
l er anlayışına yöneliktir. Yun a nlıların
eleştirel özellikleri, "Helen çılgınlığı" ve-
 T A N Z i M A T V E M E
ya "bilgelikten yoksun bilgeler bilgeliği"
diye nitelendirilir. Zira gerçek bilgelik,
ortaçağın i manı bütün bi lgelerinin gö­
zünde, ancak ve ancak dini inançlarda ya­
tar. Osmanlıların, hiç değilse hayatın zor­
lamalarıyla bağları koparıp atmaya başla­
dıkları döneme kadar sürdürdükleri gele­
nek, işte böylesi bir gelenektir. Kınalıza­
de'nin Platon anlayışı olsun, Aristo anla­
yışı olsun, baştan sona hep bu çerçevede
ve vahyedilmiş gerçekler kavramı ışığında
yönlendirilmiş görünüyor. Bu, diğer ta­
raftan demektir ki, Osmanlı E ntelijansi­
yası'nın Helenler Dünyası'na bakışı, orta­
36 çağ zihniyetinin Bizans marifetiyle biçim­
lendirdiği bir bakıştır.
Arendt, çok haklı olarak modernleşme­
ye ilişkin bir tespitin altını özellikle çizer;
o da ş u d u r : B a tı ' d a R ö n esans D ö n e ­
mi'nde, "Kadim Düııya'ııııı yeniden ortaya
D İ PN OTLAR
Fuat Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı
Müesseselerine Tesiri Hakkında Bazı Mülahaza­
lar, Türk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuası, ls­
tanbul, 1 93 1 , c. 1, s. 298.
2 Aşıkpaşazade Tarihi, yayımlayan Nihal Atsız, ls­
tanbul, 1 949, s. 120.
3 Halil inalcık, "Adaletnameler", Türk Tarihi Bel­
geleri Dergisi, 1 965, c. i l, na: 3-4.
4 Yazılı metinlere göre Adalet Dairesi'nin ilk ör­
neklerinden birine 1 040'larda Yusuf Has Ha­
cib'in Kutadgu Bilig'inde rastlıyoruz, Bu Aine-i
Devlet gelene!jinde bir metindir. Metin, Türk,
Hint ve Çin geleneklerinden esinlenmektedir.
Özellikle Pancatantra'nın izlerini taşır. (Bu ko­
nuda bkz. Halil inalcık, "Kutadgu Bilig'de Türk
Siyaset Nazariye ve Gelenekleri", Reşit Rahmeti
Arat için, Ankara, 1 966, s. 259-27 1 ) Pancatant­
ra önce Sasaniler zamanında Acemce'ye, daha
sonra Arapların Müslüman olmalarını izleyen
dönemde Arapça'ya tercüme edildi. Hiç kuşku­
suz, söz konusu metin, zamanın de!jişik halkla­
rını etki lemişti. Keza, birçok Avrupa hayvan
masallarının kökeninde aynı metin vardır. Bir
şey aşa!jı yukarı apaçık ortadadır: Osmanlı siya-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
çılıartılması, üzerinde hiçbir et/ıisiııin ola­
mayacağı biçimde, lıaynalzlanıı lıeııdileriııe
lıadar iııerelı, gelenelıle bcığlarııı lıoparı l­
ması yalımda iliz girişimdir" (Arendt 1989:
39). Doğu'nun Rönesans'ında da aynı ol­
guya tanık oluyoruz.
Örneğin, lorga'nın tespiti şöyledir: "Bi­
zaıısçılıktan [çağdaş] Yunan milliyetçiliği­
ne geçiş aşamasında, Antilı Ytınaıı'a dömiş
olmııştur" (!orga 1935: 248) . Bu, Osmanlı
Toplumu'nun çağdaş döneme geçişinin
işareti o larak kabul edileb ilir. Bundan
böyle olayların cereyan şekli ü zerinde,
klasik dönemlerde tanımlandığı içeriğiyle
geleneğin etkisi olmayacaktır. imparator­
luğun her unsuru, sahip olduğuna inan­
dığı [veya inandırıldığı] , özellikle de de­
netleyebileceğini düşündüğü araçlardan
i tibaren geleceğini aramaya ve belirleme­
ye başlayacaktır. O
si ideolojisi mükemmel bir terkip ürünüdür.
Terkibin unsurları, Küçük Asya co!jrafyasında
birbirleriyle iyiden iyiye kaynaşmışlardır.
5 Paideia k ü lt ü rü hakkında bkz: Peter Brown,
Pouvoir et Persuasion dans L'Antiquite tardive,
Seuil, 1 998, Bölüm il ve keza bkz: Ducellier, Les
Byzantins, Bölüm V.
6 Kınalızade Ali, Ahlak-ı Altıi, Bulak Baskısı, 1 833,
s. 47.
L. H. Flescher, Tarihçi Mustafa Ali, Bir Osmanlı
Aydın ve Bürokratı, Tarih Vakfı, 1 996. Yazar s.
272'de Adalet Dairesi'ne ilişkin olarak şu notu
düşmektedir: "Osmanlı bilim adamları sistemi
ussal bir temele dayandırmak için, kanunu kul­
lanan güçlü bir merkezi otorite olmadan şeri­
atın korunamayaca!jını gösteren felsefi ilkelere
baş vuruyorlardı. Bu ussallaştırma klasik ifade­
lerini 'Daire-i Adliye'de buluyordu. Daire-i Adli­
ye Aristoteles'e (başkalarına da) atfed i l en,
Dewani ve onu Osmanlı'ya uyarlayan Kınal ıza­
de tarafından sistemleştirilen ve islamileştirilen
eski bir siyasal bilgelik örne!jidir. "
7 M. Şekip Tunç, "Sanat Meselesi ", Güzel Sanat­
lar Mecmuası, na: 1, s. 30.
 Osmanlı'da 1 8. Yüzyıl Düşünce
Dünyasına Dair Notlar
I L B E R O RTAY L I
osyal değişme esas itibariyle Röne­
S sans'ta fark edilen bir olgu ve buna
bağlı olarak edinilen bir bilinç tir.
Keşfedilen yeni kara parçalarındaki ilkel­
l er, "bon savage" (iyi vahşi) Avrupa'da in­
san ve insan toplumunun evrimi konu­
sunda bir bilinç uyandırdı. Bu evrim kuş­
kusuz Avrupa kıtasına has bir olgu olarak
algılanıyordu. Özellikle Doğu Akdeniz ve
Ortadoğu'ya yapılan geziler n e ticesinde
18. yüzyıl Avrupası'nda, diğer dünya par­
çalarındaki toplumların durgun olduğu ve
oralarda tarihin fasit bir daire teşkil ettiği
fikri yaygındı. Bu keyfiyete seyyah Char­
din'in "Asya atalettir, Avrupa devamlı de­
ğişmedir" ifadesinde şahit oluyoruz. Mo­
usnier de 1 740'ta Paris Akademisi adına
yaptığı bir açıklamada "Avrupa bilinç ve
bilgi düzeyindeki gelişme sayesinde deği­
ş en b ir dünyadır, diğer b ölgeler a talet
içindedir" der.
Bu gibi görüşler Şark'ın münevverleri
tarafından da değişm e çağında yani 1 9 .
yüzyılda benimsenmiştir. 1 9 . yüzyılın ön­
cesinde Osmanlı lmparatorluğu'nda nasıl
bir sosyal değişme ve ıslahat fikri vardı?
Galiba 18. yüzyıl bizdeki değişme bilinci
bakımından en önemli çağdır. Osmanlı
1 8 . yüzyılının da değişmeci dalgalanmala­
ra uzak olmadığı apaçık. . . Ama bu gerçek
Türk tarih bilincinde yeterince akis bula­
mamıştır. Çünkü Türkiye'de bu memleke-
tin tarihinin 18. yüzyılı bilinmemektedir.
Tarihsel dönemleme açısından "ll. Viya­
na muhasarası sonrası dönem" olarak mü­
talaa edegeldiğimiz 1 7. yüzyılın sonu ile
18. yüzyıl başlarında Osmanlı lmparator­
luğu Avrupa ile sıcak çatışma halindeydi.
Rusya ve Avusturya (bu asırda henüz Al­
man i mparatorluğu adını taşıyor) hep
müttefik olarak Osmanlı ordularıyla çarpı­
şıyordu. Osmanlı askeri modernleşmesi,
bazen yenilgi, bazen direniş ve bazen za­
ferle geri püskürterek Avusturya ve Rus­
ya'ya karşı direnebiliyordu. Türkiye D oğu'­
daki değişme bilincinin doğduğu yerdi, zi­
ra bu tarihsel koşullarda bu bilince sahip
olmak zorundaydı. 18. yüzyılın siyasi sos­
yal görüşleri en açık olarak sefaretnameler­
de izlenebiliyor. Ünlü gezgin ve dahi Evli­
ya Çelebi'nin istisnai örneğinden sonra se­
yahat eden ve seyahatname yazabilecek bi­
ri çıkmamıştır. Seyahatname Osmanlı ede­
biyatında zayıf ve geç gelişen bir tür; kla­
sik lslam çağı ve Rönesans Avrupası' ile
boy ölçüşebilecek durumda değil.
18. yüzyıldaki siyasi tefekkürümüzü bu
nedenle m emurların genel raporlarından
izlemek zorundayız. !kinci kaynak ordu
ve maliyenin başındakilerdir. Fennen geli­
şen merkezi ordunun ağır masraCTarını
karşılayacak zümre, ıslahat üzerinde dü­
şünmek durumundaydı. Nitekim 18. yüz­
yıl Osmanlı dünyası, artık geçen asırlarda-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
kı ıslahat layihaları geleneğinden daha
farklı bir ıslahat fikir ve hareke ti ihtiyacı
i ç i ıı cl ecl ir. 1 7 . yüzyıl Osmanlı yazarları
lbn-i Halduncu kuramdaki çöküşün far­
kında olarak , adeta "asabiyye" ve "daya­
nışmayı" askeri reformlarla sağlamayı ve
m u hafazayı d üş ü n ürler; askeri refo r m .
m ü esseselerin iç içeliği i libariyle toprak
nizamı ve maliyeyi de etkileyecektir. Os­
manlı, "devlet-i ebed müddet"e inanır. Bi­
naenaleyh çöküntü emarelerine rağmen
d i r i l i ş i n , devletin temel m üesseselerine
avdet ile m ü mkün olabileceğine i nanılır.
Kınalızade'de bu görüş açıkça ortadadır.
38 "lstanos P o l i tikos" deyim inden haberdar
olan Katib Çeleb i , poli tika i l m i n i toplu­
m u bir insan bedeni gibi ele alarak m ü ta­
laa eder. Asıl olan h ü kü m d .a rlık. askeri
kurumların d üzgünlüğü ve mali güçtür.
Tabii ki bu yazarlar lbn-i Haldun'u be­
n i msemeye devam eder, ama onun işaret
ettiği kaçınılmaz sona keneli reform layi­
halannda pek i ti bar etmezler.
Ş e y h ü l i s l a m P i r i z a cl e M e h m e t S a i d
E fendi'nin çalışmasını gözden geçirerek
l b n - i H a l d u n\ın çevirisini ta mamlayan
k i ş i o ld u ğ u ha l d e , Cevdet Paşa büyük
sosyologa temelden zıt bir düşünce geliş­
tirmiştir. 1 9 . yüzyıl siyasal edebiyaumız­
da özgün yeri olan Cevdet Paşa, bir faki­
hin (hukukçu) yakla�ımıyla top lumu ele
alır. Hem lbn-i Haldun'un dahiyane göz­
l e m ve k u rg u s u n d a n h e m de R o usse­
au'nu n Rönesans tipi antropolojik vurgu­
larından uzak b ir devlet kuramı vardır.
Ona göre devlet bir vahiydir. Cevdet Pa­
şa'daki epistemolojik sorun, diğer kuram­
laştırma gayretlerinde de rnevcumır.
Osmanlı siyaset düşüncesinde bir nok­
tanın genellikle dikkate alınmadığı görü­
l üy o r : A s l ı n d a , L ü t fü Paşa' n ı n Asafna­
m e'si ( 1 6. yüzyıl) veya Gelibolulu Musta­
fa Ali'nin Nasihat'us Selatin'i ( 1 6. yüzyıl
s o n u ) gibi eserler ve 1 7 . yüzyıl ı n Koçi
Bey, S e l a n i k i Tar i h i , Hızr-ul M ü lük ve
Mustafa Naima Ta rihi'ndcki ve Kü tib Çc­
lebi'deki fikirler, l 9 . yüzyılda ortaya çı ka-
U T I Y E T ' I N B I R 1 K I M I
na paralel bir ıslahat modeli ö ngörmüş­
t ür. Bu kuvvetli eserlerde lbn-i Halduncu
bir çöküş teorisi takip edilirken, Osman­
lı'ya özgü bir düzelmenin mümkün görü­
lüp padişahlara tavsiye eclilcligi açıkllr.
Ancak 1 8 . yüzy ı l ı n siyasi l i terat ürünü
teşkil eden layihalar ve sefaretnameler bu
d oğrultuda değerlendiril emez. Vakıa. 1 8.
yüzyılın siyasi düşüncesi, daha önceki as­
rın yazarları gibi kuvvetli şahsiyetler tara­
fından temsil edil mez. Layihalar açıkçası
bir teoriye dayanmaz; kaleme alanlar N a­
ima, Katip Çelebi , Selaniki gibi Osmanlı
tarihi müesseselerinden derinlemesine ha­
berdar d eğildir. Daha ziyade uygulamacı
ve bizzat sivil-asker idareci ztımresinden­
d i r. M esela D efterdar Sarı M eh m ed Pa­
şa'nın eseri, ameli görüşlü ve bürokratik
tecrübeye dayanan bir layihadır. Sefaretna­
melcrdeki tavsiye ve tahliller, derin malü­
mattan çok, somut gözleme ve yaşa m ı n
içinde edinilen tecrübelere dayanır. Zekice
kaleme alı ndıkları ölçüde, tıpkı Yirmisekiz
Çelebi Mehınet'in bugünkü Fransa tarihçi­
lerini dahi yakından ilgilendirmesi gibi.
geniş bir alana ışık tutabilirler. A.ına bunlar
ıslahat ve topl u msal değişimin sancısın ı
çeken 1 9 . yüzyılın mü tefekkirane eserle­
riyle m u kayese e d i l e m e z . M a mafi h 1 8 .
yüzyıl uleması içinde Batı dillerini bilen ve
dünya tarihi ile ilgilenenler de vardır. Me­
sela Hüseyin Hezarfen Efendi , Antoin Gal­
lancl'ı dahi hayran bırakan bir tari hçiydi.
(Bernard Lewis'e bakılırsa o da Katip Çele­
bi ve Koçi 13ey'in görüşlerine kanlır.)
1 8 . yüzyıl i lginç bir asırdır. Değişme­
n i n a d ı n ı n k o n m ayıp zaruri o larak ya­
şandığı bir asırdır. Dolayısıyla 18. yüzyılı
mektep ki taplarının deyişiyle "gerileme
çağı " olarak kabul etmek bir d üş ü nsel
hamlıktır. B u kabuk değiştirme çağında
devlet ve topl u m , asri merkezi bir ordu­
n u n kurul uşuyla, b u na mümasil vergi­
lendirme ve mali organizasyonla, ister is­
temez yükselen tüketi mle ve bunun ya­
ratacağı el ini tepkilerle bir arada baş et­
mek zorundayd ı . D ini tepkiler babında,
O S M A N L l ' D A 1 8 . Y Ü Z Y I L
18. yüzyılda Necid'de ortaya çıkan ve lb­
nI Suud ailesinin ö n cü lüğünü yaptığı
Vahhabi hareketi önemli bir örnektir. Vu­
kufla ve büyük maharetle bu hareketi ele
alan Ahmed Cevdet Paşa, m edeniyeti
reddeden ve her yenilikte bid'at arayan
Vahhabiliğin kökünün lbn Taymiyye'ye
kadar uzandığını söyler, ki doğrudur. Bir
çok bedevi kabilenin hükm ettiği Orta
Arabistan ve Necid'de, Muhammed lbn
Abd-ül Vahab, eski bedevi adetlerinin or­
taya çıktığını ve lslam'a zarar verdiğini
ileri sürerek ortaya çıkmıştır (Palgrave,
1 86 6 : 3 2 8 vd . ) . Vahhabilik Osmanlı
merkezi otoritesini sarsarken, taassubu­
na rağmen yeni bir sosyal, siyasal yapı­
lanma öneren akımdı. 1 6- 1 7. yüzyıllarda
Kadızadeliler gibi hareketlerde de lbn
Taymiyye'nin eşitlikçi ve anarşist eğilimli
gö rüşlerini aramalıdır; bu p ekala 1 8 .
yüzyıla yakışan bir görüştür. Muvaffak
olamamasının tek sebebi asrın gerisinde
olması değil, ehil olmayan söylemi, ayrı­
ca yetersiz düşünür kadrosuna ve taraftar
kitlesine sahip olmasıdır.
I I I . S elim devri, Selim daha veilaht
D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N A D A i R N O T L A R
39
iken Fransa Kralı XVI. Louis ile istişari
yazışmasından da anlaşılacağı üzere (1.
Abdülhamit bu olayı biliyordu ve hoşgö­
rülü davranmıştı) artık devlet sisteminde
Avrupa modelli bir ıslahatın kaçınılmaz
olduğu fikrinin yerleştiğini gösterir. Er­
gin Çağman'ın bu konuda ıslahat layiha­
larının sayısı, yirmisi Türk, ikisi de ecne­
bi mütehassıslara ait olmak üzere 22'dir.
Mehmed Şerif Efendi'nin layihası ( Çağ­
man, 1992: 4-7, 2 1 7 vd. ) , her şeyden
önce gelir ve giderin eşitlendiği, önceden
bilindiği, yani merkeziyetçi ve bütçeye
tabi bir maliyeden söz eder. Bu meyanda
mukataaların da satılmayıp (yani ihaleye
verilmeyip) merkezi hazineden idare ·
edilmesini önerir. Mehmet Şerif Efendi
faide ve geliri azalan tımarların da tasfi­
yesini ve dirliklerin merkezi hazineye
rabtını ister. Bu gerçekçi ve devrimci ma­
li öneriler, varidat ve mesarifatın eşitliği­
ne, vergilerin toplanmasına bağlıdır. Ver­
gilerin düzgün toplanması için ayanlık
müessesesini önerir. Bu feodal parçalan­
mayı ifade eden bir ayanlık değildir, da­
ha sonra Tanzimat'ta da başvurulan yerel
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
güçlerle mali işbirliğin i öngörür. Döne­
min askeri ve mülki erkanının ıslahat fi ­
k i rl eri Naima, Koçi B ey, Katip Çelebi
, nin ihtilalci giyimini, üç renkli kokartlar­
hatta Ahmed Resmi Efendi'den farklı
olarak değişen dünyayı , bilhassa değişen
askeri tekno loj iyi gözleyebi lmek tedir.
B u n lard a n b i ri o l a n El H a c A l i Paşa
(Svetkova 1 9 7 5 ) , 1 803'de kaleme aldığı
eserinde, lbn-i Halduncu bir çöküş ya da
fasi t bir ıslahat dairesi fikrine iltifat et­
meden özellikle askeri ıslahat üzerinde
durmuştur. Yazarın Nasihatname başlıklı
bir risalesinde (Sofya Kiri! Metodiy Milli
K ü tü p h a n esi O p/ 1 363 N o . da kayı tlı)
40 mali mevzuat ve askerin düzeni üzerinde
getirdiği önerilerden, Avrupa orduları ve
düzeni üzeri nde fikri olduğu anlaşılır.
Çok daha ilginç layihalar, daha doğrusu
muhtıralar da vardır. l. Abdülhamit dö­
neminde, l 789'un ilk ayında Galata'da
C e n e v i z s u r l a r ı n ı n Karaköy kapısına
Kaptan Paşa sebili önüne kimliği bilin­
meyenlerin yazdığı bir kağıt bırakılmış­
tır. "Sultan Abdülhamid, bizim takatimiz
kalmadı, aklın başına gelmiyor" d iye
başlayan layiha Yusuf Paşa'ya muarız i fa­
de taşır (Sarıcaoğl u, 2000 ) . Bugün e l i ­
mizde aslı bulun mayan v e Cevd et Paşa
tarihi ndeki nüshayı kullandığımız Se­
ned-i ittifak da o çağdaki benzerlerinden
biridir. Bu meti n , kendisini aşan olaylar
ortasında, taşra ve merkez arasında bir
istişareyi ö n ermekle yeti nir. Öte yanda
yine Cevdet Paşa Tarihi'nde yer alan Ko­
ca S ekbanbaşı risalesinde N izam-ı Ce­
did'e karşı çıkanlar, görgüsüz, bilgisiz
(hem d e " taharet i n i b i l me z " ) v e galiz
zümreler olarak n i telenir. Gerici-ilerici,
cahil-aydın gibi geleneksel i nkılapçı di­
kotomiler (zıt ikilemler) böylece ortaya
çıkmaktadırlar.
18. yüzyıl siyasal düşüncesi Türk top­
lumunun Batılılaşması etrafında cereyan
eder. Ancak Batılılaşmanın adı kon ma­
mıştır. Hele Batı'nın siyasal müesseseleri­
nin kabul veya ret anlamında mülahazaya
alınması hiç söz konusu değildir. O kadar
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
ki Fransız i h t i l a l i s e n el e rinde Beyoğ­
lu'ndaki Fransız Sefarethanesi p ersoneli­
la gezip etrafta propaganda yapmalarını
Reis'ülküttab'a şikayet eden Avusturya se­
firine bu zatın: "sizin ne düşünüp ne yap­
tığınız bizi ilgilendirmez, is terse üzüm
küfesi giyerler" diye cevap verdiği nakle­
dilir1 Sonraki dönemin diktatör müşaviri
Halet Efendi bu ihtilali, adeta keferenin
birbirini kırdığı, "oh olsun" d enecek bi r
olay gibi görür ( Lewis , 1 953) . Baul ılaş­
manın layihalarda ifade ve talep edilmek­
ten çok, hayatın içinde gerçekl eştiğini
vurgulamamız gerekir. Batılı laşma Türk
Osmanlı için tarz-ı hayat, zengin yaşam,
renk ihtişam ve güzel cins bahçeler ve ar­
tık hoşlanmaya başladıkları Batı musikisi­
dir. Batılıların çok şey bildiğine inanılır;
tıp bilirler, astronomi bilirler, mekanik bi­
lirler, hatta lbn-i Haldun'u dahi duymuş­
lardır. Ahm et Resmi Efendi'nin Viyana
S e faretnamesi , Yirmisekiz Çel ebi Meh­
med Efendi'nin Fransa S e fa retnamesi ,
Ebubekir Ratıb Efendi'nin N emçe S e fa­
retnamesi, Nişli Mehmed Ağa'nın ve ar­
dından 11. Katerina devrinde giden Mus­
tafa Rasih Paşa'nın Rusya S e faret nam ele ­
ri bu tasavvuru yansıtan eserlerdir. G öz­
lem ve nakilde yeni bir dü nyaya di kkat
çekerler. Ama hürriyete, parlamentoya vs.
'ye dair söz yoktur (zaten bu kurumlar
Kara Avrupası'nda da henüz olgunlaşma­
mıştır) ve s efirl erin hiçbiri e n telek tüel
dünyaya girecek kadar dil bilmezler. Bu
arada, 19. yüzyıl başlarında Mısırlı Tahta­
vi'nin Fransa S eyahatnamesi ile 1 9 . yüz­
yıl başların d a Ahmet Resmi Efendi'nin
Şark hakkındaki gözlemlerinin şaşırtacak
paralellikler arz ettiğini de ilginç bir hu­
sus olarak kaydetmek gerekir.
Sefaretname türü içinde en ilginç eser­
lerden biri M ustafa Sami Efendi'nin Avru­
pa Risalesi'dir (Andı, 1 996 ve Asiltürk,
2000: 1 7 vd. ) . Bu eser, Avrupa'nın teka­
mül. refah ve kanun i idares i n i ilim ve
fendeki ilerlemesine bağlar. Sağlık, Ma-
O S M A N L l ' D A 1 8 . Y Ü Z Y I L
arif, Endüstri gibi Avrupa'yı Avrupa ya­
pan çağdaş unsurlara dikkat çeker. Poziti­
vist zihniyeti benimseyenlerin ilk naiv ör­
neklerinden olan Mustafa Sami Efendi,
Paris, Berlin, Tahran sefaretlerinde bulun­
muş, Takvimhane Nazırı da olmuştur. Va­
kanüvis Mehmed Lütfi Efendi'nin nakline
göre Avrup a'ya devamlı m e d h-ü sena
edip, Osmanlı'yı zemmetmesinin sebebi
daima görevlerinden a tılmış olmasıdır.
Daha ilginci, Avrupa'yı devamlı metheden
Mustafa Sami Efendi'nin, Avrupa dillerin­
den hiçbirini öğrenemediği söyle.nir. Tan­
zimat arefesinde Osmanlı bürokratının
pragmatik ve gözlemci Batıcılığını ifade
eden bu portre, bizdeki bir "Batıcı" tipi­
nin ilk örneklerinden sayılabilir.
Bu çizgidekilerin hepsi siyasi müessese­
lere eğilen münevverler değildir. 18. yüz­
yılda tarih, musiki, lisanlar (hatta Yunan­
ca, Latince) ile uğraşan Nefiyoğlu, Yanyalı
Hoca Mehmed Esad E fendi (eski Galata
kadısı ve Müteferrika matbaasının musah­
hihi) Nikolo Mavrokordatolar ve Dimitri
Cantimir gibi aydınların siyaset teorisi ile
uğraştıkları, Aristo'yu, Farabi'yi okuyup
tartıştıkları malümdur; fakat bunlardan ıs­
lahata yönelik bir risale ve kitap hasıl ol­
mamıştır. Tanzimat döneminin siyasi dü­
şünce açısından en önemli katkısı, tarihçi­
lik, hukukçuluk gibi disiplinlerin ışığın­
da, Ahmed Cevdet Paşa'yla başlayarak si­
yasi teori düzeyine ulaşılmasıdır.
1 8 . yüzyıl Türk siyasi düşüncesi hak­
kında yapılan bu özetlemede, Müslüman
toplumuna ait ve Türk dilindeki düşünce
ve raporlar ele alınmıştır. Oysa impara­
torluğun 18. yüzyılı sadece Türk 'etni'si­
nin dili ile anlaşılamaz; zira imparatorlu­
ğu oluşturan kitlelerin bazıları değişim­
den, ulustan, tarihten söz etmeye başla­
mıştı. Sanıldığı gibi sadece Helenler de­
ğil, bağımsız ulus fikrindeki Hıristiyan
kitlelerin hepsi benzer programlarla ve
görüşlerle ortaya çıktılar. Mehitarist-Ka­
t o l i k Ermenil er, B u lgarlar, R o m enl er,
Sırplar da Helenleri izledi. Balkan halkla-
D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N A D A i R N O T L A R
rı bu asırda yeni bir tarz-ı hayatın içine
girmiştir. imparatorluğun Balkan eyalet­
l eri kaynamaya başlamıştır. B ulgaris­
tan'da 18. yüzyılda halk tabakası folklor
ve dini vaaz dili olarak Bulgarca'yı yaşı­
yordu; ama aydın ve tüccar sınıf Helen
eğitimi ve diliyle Helen bilincini sürdür­
mekteydi. Popüler bir Bulgar tarihi yazıp
milliyetçi bir söylem getiren Paissiy Hil­
landerskiy ile Sofroniy Vrasanskiy gibi ra­
hipler Bulgarlık bilinci aşıladılar. Romen,
yani Boğdan-Ellak voyvodalıklarında Ro­
men kültür ve tarihi kendini klasik La­
tinliğe bağlayan bir eğitim ve bilinçle ye-
tişti. Helenizm bu asırda henüz bütün 41
Ortodoks Hıristiyanların ortak bilinciydi,
ama Avrupa'daki Helen koloniler bu dev­
l etlerin d es teğiyle müstakil b i r siyasi
programa meylettiler. Genç Sırp ve Ma­
kadonlar, birincisi Avusturya'yla , ikincisi
Fransa ve Avusturya'nın Katolik propa­
gandası ile tezatlı bir biçimde, milli bilinç
ve kül türlerini geliş tirmeye başladılar.
Aslında Balkanlara ulusalcı bilincin Fran-
sız ihtilali sonucu geldiğini tekrarlamak,
bu gelişmeleri göz önüne aldığımızda bi-
raz hazırcı bir yorumdur. Ayı1ı şeyi Yunan
ayaklanması için de söyleyemeyiz. Türk
siyasal düşüncesinin dışında kalan, ama
Osmanlılık olgusu için birinci derecede
önemi haiz Helen ve Slav milliyetçi dü­
şüncesi, Avrupa merkezli eğitim odakları
kadar, popüler bir söylemle de gelişti; bu
ülkemiz tarihçiliğinde ihmal edilen bir
safuadır. Şüphesiz Ermeni-Katolik bir di-
ni tarikat olan M ehitaristlerin Venedik,
Viyana gibi merkezlerdeki kültürel faali­
yetlerinin de modern Ermeni milliyetçili-
ğini hazırladığını hatırlamak gerekir; ni-
hayet Lübnan Maruni ve M elkitleri de
Katolik dünyadan edindikleri kül tür ve
yöntemle , çok geçmeden mod ern Arap
kültürünün ve tarihçiliğinin öncüsü ola­
caklardır. Velhasıl Osmanlı tarihinin bu
d ö n e m i n i siyasi k ü l türel y ö n d en b i r
lıoııglomera [ karmaşık bileşim] olarak in­
celemek gerekmektedir. O
 Yeni Osmanlı Düşüncesi*
ŞERiF MAR D i N
1 962 yılında basılan Yeni Osmanlılar
hakkındaki kitabımın araştırma ve
yazılış safhasında tek bir amacım
vardı. Türkiye'de (Osmanlı lmparatorlu­
ğu'nda) Cumhuriyet'ten önce demokratik
düşüncenin bir türünün ortaya çıkmış ol-
(*) Yeni Osm a n l ı l a r topluluğunu anlamak için
uzun süreler bilgi topladım. Toplumsal hare­
ketlere katılanların bilgi dağarcıklarında yer
alan bilgiler, onları kuşatan toplumsal yapılar
hakkında kişil er, tarihler, düşüncelerle ilgili
saptamalar ya pmaya çalıştım. Bunlar "eski"
ve "yeni"ye ait bilgilerdi. O sıralarda bizde -
ve hala bugünlerde- makbül yaklaşıma göre
"yeni" geldiğinde "eski"yi bilgi dağarcıklar­
dan atıyordu. Foucau lt, fikir süreçlerinin "kı­
r ı ima n o kta l a r ı " teorisiyle b u y a k l a ş ı m a
umulmadık b i r yerden destek veriyord u. Yine
aynı bize has yaklaşıma göre, atılmadığı za­
man ise " eski " bi lgi, daha da kemi kleşmiş,
yerinde duruyordu. 1 960'/arda old uğu gibi,
Yeni Osma n l ı lara bu son bakışımda da, Ba­
tı'daki toplum bi lim lerinin ve tarihi araştır­
maların defalarca tekrar ettiği bir yaklaşımı
kullandım: toplumsal muh ayyi lenin "yeni"
öğelerle de olsa "sıfır/aşarak" çal ışamayaca­
ğı, "yeni"nin ancak eskiden çıkarak bir değiş­
mede yer a l ab i leceğ i n i tahlillerime kattım.
Böyle bir varsayım 1 962'de basılan kitabımda
da mevcuttu. Yeni Osmanlılar zaten sistemle­
rini bu gerçeği bilerek geliştirmişlerdi. Fakat
zamanla eskinin sürekliliğine ait kanım daha
teorik bir eksene oturdu.
"Yeni"nin şu veya bu şekilde, görünürde ya
da "latent" olarak, eskinin izini taşıdığı hatta
eski "kanon" ve düşünce şablonları n ı n ana­
h at l a r ı n ı n çok zaman, gizli olarak hayatını
sürdürdüğü savı b u savın tarihsel değişim ve
dönüşümü, yapılan çalışmalarda çok daha an­
lamlı bir şekilde ortaya çıkıyordu. Son on yılda
duğunu vurgulamak. Tek tük sathi su­
nuşlar dışında bu konuda bir çalışma ya­
pılmamıştı. Cumhuriyet ideolojisi, Cum­
huriyet'in öncül eri konusundaki resmi
dogmayı Mustafa Reşit Paşa'nın kimliğini
öne çıkararak oluşturmuştu. Diğer taraf­
tan Cumhuriyet fikriyatı Tanzimat devri
tarihinin "ara istasyonlarının" ilginç, il­
ginç oldukları kadar karmaşık, karmaşık
oldukları derecede iç dengesizliklerle do­
lu fikriyatının gelişimini merak etme­
miş/ettirmemişti. Okul kitapları söyle­
minde Reşit Paşa - 1. Meşrutiyet ll. Meş­
-
rutiyet birbirini tabii olarak izleyen tarih­
sel gelişmeler olarak anlatılıyor, Tanzi­
mat'ın ilanındaki prensipl erin Cumhuri­
yet'te rüştüne eriştiği imgesi vurgulanı­
yordu. Bu da, 19. yüzyıl tarihimizin çok
yönlü gelişmesini i nkar e t tiği oranda,
bende aksine bir merak uyandırmıştı.
Tarık Zafer Tunaya, ll. Meşrutiyet ko­
nusunda gazete makaleleri olarak çıkan
yazılarında bu noktada bir çığır açmıştı.
Bu yaklaşımın daha da geriye götürülebi­
leceği açıktı. Çabam 1860'larda kendile­
rince "Türkistanın erbab-ı şebabı (Fran-
karşıma çıkan bir diğer gerçek de şuydu: Ba­
tı'da eskinin devamlılığı tezimi kullanmamış
olanlar dahi tarihsel bir süreci çok genel bir
söylemle ifade eden, değişim dinamiğinin ay­
rıntılarını incelemeyen bir yaklaşım geliştir­
mişlerdi. Max Weber'e yapılan tenkitlerin ba­
şında böyle bir argüman yer alıyordu.
y N o M A N
sa'da 'j eune Turquie") olarak bilinen ha­
reketin ana hatlarını ortaya çıkarmaktı.
Kendilerine Türkçe Yeni Osmanlılar adı­
nı veren bu grubun ortaya çıkışı 1 865 yı­
lıydı. En genel anlamda liberalizm adını
verebileceğimiz bu gibi bir hareketin şe­
killenmesi konusunda mukayeseli bilim­
lerinin bize verdiği ders, böyle bir Loplu­
luğun a ncak hazı rlayıcı bazı öğelerden
faydalanarak şekil a l a b i l eceğiyd i . Yen i
Osmanl ılar'a dinamiğini veren b u arka
plan neydi? Hareketin temelindeki ivme
bas i t a n l amda Tan z i mat'ın b i r devamı
olamazdı. lira Yeni Osmanlılar'ın, hede­
fi , ikinci kuşak Tanzimatçıların bizzat
kendileriydi . Aslında m ukayeseli tarih
açısından bakıldığında bir liberal hareke­
tin yüksek m e m u rları h ed e n emesi nde
pek de yeni bir şey yokw. N i haye t , 1 789
ihtilalinde ihtilalcilerin de okları 1 6. Lo­
uis'den çok devlel adamlarının "idaresiz­
liğine" yönelmişli.
Genç liberallerin bizzat devlet kuruluş­
larının içinden geldikleri hatırlandığında
bu çıkış noktasından onları tanımlayacak
bir anlam çıkarılabilirdi. Muhtelif resmi
görevlerde olan kişilerin asırlar boyunca
Osmanlı l mparatorluğu'nda hükürnetin
başında olanlara karşı, durmadan enLrika
ürettikleri bilinen bir özellikti. Ban'da bu
entrikaların zorunluluğunu a nlatan bir
sistem bile geliştirilmişti : Padişah'la teb'a
arasında "ara kuruluşlar" (örneğin meşru
bir aristokrasi gibi) o lmadığından, Os­
manlı için politika, yapısal olarak saray
entrikalarına inhisar ediyordu. Pek tabii
ki akla, "Acaba Yeni Osmanlılar hareketi
bu davranışın tevarüs e t m e s i n den m i
kaynaklanıyordu? " şeklinde bir soru ge­
lebiliyordu. Ancak ö nceleri entrika çevi­
renlerin "genç"liklerini (Türkistanın er­
bab-ı şebabı - Türkistanın genç olanları)
ileri sürdükleri görül memişti. Aksine Os­
manlı'da aydınlar i ç i n prestij sağlayan
yaşlı olmak, gelenekleri bilmek, tecrübeli
olmaktı .
G enel olarak Tanzimat'ı inceleyenler,
D Ü Ü N C
Ta nzinıa t'taki "yeni" konusunda d iğer
bazı fikirler de il eri sürmüşlerdi. Tanzi­
mat fermanı'nda Padişah'ın bir belge ile
kendini bağlamasını tam anlamıyla "ye­
ni" sayanlar olmuştu . Ancak bu saptama­
nın, daha önemlisi Tanzimat Fermanı'n­
da "eski"yi açıktan bal talayabilecek her­
hangi bir ilkenin görülmemesiyd i . Buna
rağ m e n , 1 839- 1 86 5 yılları arasındaki
Tanzimat'ın pratiği bir tür "yeni" nin im­
paratorlukta yerleştiğini gösteriyordu :
Yeni okullar, yeni kanunlar, yeni '·akade­
m i " ler. " G enç"ler kendilerinden "genç-
lik" olarak bahsettiklerinde aslında Tan­
zimat'ın "yeni"sini olumlu, fakaL bazı ih- 43
tirazi kayıtlarla değerlendirdiklerini ifade
ediyorlard ı . i s i m l erindeki diğer i p u cu
"Türkistan" kelimesiyd i . G erek ··ı eune"
gerek "Turquie" aslında Gau'nın bazı Do-
ğu sorunu (Question d'Orient) izl eyicile-
r i n i n O s m a n l ı ' d a y a p ı l a n r e fo r m l a ra
olumlu bir açıdan bakukları nda. bu ça-
baları yürütenlere bir ad vermek için o
yüzyılın kendi liberal izm tari hinden çı­
kardıkları bir isimdi.
Eskiden " turcs" olarak (örneğin 28 Çe­
lebi seyahaLine ail Fransız yüksek me­
murların zabıtlarında) tanımlanan bir
toplul uğun "Turqui e " ye çevri l m e s i n i n
kendi başına bir anlamı vardır. Hala ba­
kir bir alanı oluşturan bu konu, aslında
Osmanlı l mparatorluğu'nun Batı tarafın­
dan bir gerçek ve Batı'ya katılabilir (res­
mi olarak 1 856'dan beri) bir devlet sayıl­
dığının bir ifadesidir. Yeni Osmanlılar'ın
ise "La j eune Turquie"yi kendilerine mal
etmelerinde bu anlamdan ayrılan bir vur­
gu vardı. " ltalya" hala dağınık bir mozaik
iken d'Azeglio, l talia tabirini il eriye dö­
nük bir ideal olarak kullanmıştı. ·· Giova­
ne l talia" böyle bir ümidin i fadesiyd i .
Durumu daha değişik olan Osmanlı l ın­
paratorluğu'nda "Turquie"deki "Türk", o
sı ralarda O s m a n l ı l mp a r a t o r l u ğu ' n d a
millet-i hakimenin rolü konusunda daha
belirginleşmemiş bir ümidi ifade diyor­
du. Bunu Namık Kemal'in dil konusun-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
daki teklifl erinde izleyebiliriz. Yeni Os­
manlılarca kullanılan jeııne Ttırq tıie bir
bakıma Batı'nın "ayna"sına bakarak üre­
tilen bir kavramdı. Bu tip "onların bize
bakmasından yola çıkarak bizim kendi­
m i z e bakmamız" durumu Tanzimat'tan
bugüne kadar modernliğimizi saptayan
b i r d eğerl endirme olmuştur ve galiba
"Batı'nın bilim ve fikirlerini toplumumu­
za yerleştiriyoruz" savından çok daha an­
lamlı bir değerlendirmedir.
"Yeni" söylemini bir bütün olarak ithal
eden ilk düşünür lbrahim Şinasi Efendi
( 1 826- 1 8 7 1 ) olmuştur. Yeni Osmanlılar,
44 Şinasi'nin şiirinde ve o şiirin dolaştığı sı­
nırlı çevrelerde ol duğu kadar herkese
açık olarak, Tasvir-i Eflııir gazetesinde
( 1862) başlattığı yeni bir yaklaşımın va­
risleriydi. Eskiden beri Osmanlı lmpara­
torl uğu 'nda tenkitçi, d evletin "beka"sı
için nelerin yapılması, değişmesi gerekti­
ğini anlatan kişiler ortaya çıkmıştı. Fakat
Şinasi'nin yalnız fikirlerinin değişime yö­
nelişi değil söyleminin tümü de farklıdır.
Bundan kastettiğim, Şinasi'nin tenkit'e
ilaveten, düşüncenin kaynağı temel kav­
ramlarda ve bundan yola çıkarak düşünce
dizisinde bir yenilik getirdiğidir. Muhte­
melen bunlar Şinasi'nin Paris'te geçirdiği
yılların ( 1 849- 1 854) ürünüydü. (Çelik,
1997) Bir kere Şinasi'nin basılmayan fa­
kat lstanbul'un saygın Tanzimat düşünce
odaklarına giren şiirlerindeki küstahlık
yeniydi. Kendini himaye eden Reşit Paşa
hakkında:
Ettin ıizıid bizi olmuş ilıeıı zulme esir
Celılimiz sanlıi idi lıendimize bir zencir...
Bir ıtılmıimedir iıısıiııa senin lıaanaıııııı
Bildirir lıaddiııi Stıltıiııa senin lzaanaıııııı
(Dizdaroğlıı 1 954: 42-43)
mısraları bunu açıkça gösteriyordu.
Şinasi'nin tavır almasının yanında bir
katkısı da, "ansiklopedizm" adını verebi­
leceğimiz, Batı'nın bilgilerini sistematik
olarak aktarma çabası olmuştur. Bunu ilk
köklü m o d ern gazete olan Tasvir-i Ef-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
lııir'da tefrika şeklinde sunuyordu. Örne­
ğin lsviçreli hukukçu Vat tel'in tabii hu­
kuk üzerine kitabı bu şekilde aktarılmış­
tı. (Tasvir-i Eflııir, Ağustos 1 862 - Hazi­
ran 1 865)
Ancak bu makale serisinin hemen gö­
rülmeyen bir arka planı vardır: Vattel'in
" tabii hukuk"u Tanrı'ya değil , hukukun
kendi içsel seküler/rasyonel temeline da­
yanıyordu. Bunun yanında Abdurrahman
Sami ve Adullatif Suphi Paşalar gibi, ko­
naklarında memleket konuları tartışılan
kişilerin yeni tarih metodolojileri konu­
sunda Tasvir-i E.flııir'da makalelerinin çık­
ması, burada bir aydınlar örüntüsü ve ls­
tanbul'da bir çeşit Batı ile ilişki kurmuş
bir fikir canlanması karşısında olduğu­
muzu anlatıyor.
Şinasi'nin "söylemi"nin eski "fikir"lere
göre özgünlük gösterdiğine gelince. Kul­
l andığı "hey'eti-i i çtimaiye", " h ey'et-i
mecmua" tabi rleri , (Dizdaroğl u , 1 95 4 :
72-74) Batı'daki "societe" mukabili ola­
rak, toplumun kendi başına bir nesne,
devlet çerçevesi dışında algılanabilir bir
kurum olduğu n u vurgul uyordu . D aha
başka bir anlatıyla, Şinasi Osmanlıların
" teb'a" olarak kavramlaştırdıkları gele­
neksel Osmanlı imgesi yerine, fertlerin
teb'a olmanın dışında bir kollektif yapı
gösterdiklerini vurguluyor, onlara "yuka­
rıdan" bakıldığı kadar "aşağıdan" bakıldı­
ğında da bir anlam ifade ettiklerini anlatı­
yordu. Bu "kollektivite" ögesi Osmanlı'da
yoktu.1 Fakat paradoksal olan, Şinasi'nin
söyleminin en soyut anlamda yeniliği, bir
taraftan "societe" gibi çok soyut bir kav­
ram kullanırken bunu günlük hayata in­
dirgeyerek kullanmasıydı. ( Dizdaroğlu
1954: 86-87) Batı'nın söyleminde bu iki
uç mevcuttu. G eleneksel Osmanlı düşün­
cesinde ise bu iki planı birden kullanma­
ya rastlanmıyor. (Tanpınar 1 988: 1 95) Şi­
nasi hayranı ve Tasvir-i E.flııir'daki halefi
Yeni Osmanlılar'dan Namık Kemal'in bile
bütün bu yenilikleri tam anlamıyla kavra­
yamadığı söylenebilir.
Y E N o M A N L
Yeni Osmanlılar'ın Şinasi'nin öncülü­
ğünden faydalandıkları kadar lstanbul'da­
ki konak tartışmalarıyla örtüşen "kozmo­
polit" havadan, örneğin Şarkiyatçı Mordt­
mann'ın bu konaklarla olan ilişkilerinden
faydalandıkları biliniyor. Bu da bize Yeni
Osmanlıların içinden çıktıkları toplumsal
ağ hakkında, yani içinde çalıştıkları çer­
çeve hakkında bir ilave bilgi sağlıyor.
Şinasi'nin Tasvir-i Ejlı ar'da yeni ve geniş
bir kitle tarafından anlaşılabil e cek bir
Türkçe kullanması, bu fikirlerin 2000-
3000 kişilik bir halkaya yayılmasını sağ­
y
lamıştı. Gazete artık "med a" alanını kur­
muştu. Üzerinde durulması gereken ve
hala incelenmemiş bir konu ise bu oku­
yanlar zümresinin nasıl bir toplumsal ya­
pı oluşturduklarıdır.
Yeni Osmanlılar'ın 1 865'den sonraki
maceraları, Fransa'da 1 848 ihtilalinin ya­
rattığı hayal kırıklığından sonra dağılma­
ya başlayan liberal romantizmden hala
samimi olarak ekilendiklerini gösteriyor.
Bunun yanında ise liberal fikirleri açığa
çıkarmakta hazırlıklıydılar. 2 Bunun ilk
kanıtı, Mustafa Fazıl Paşa gibi Mısır Hi­
divliği'ne aday ve bu proj esi davranışları­
nın arka planında iz bırakacak bir Os­
manlı devlet adamının, Paris'ten çağrısı­
na yanıt vermiş olmalarıdır. Bu çağrı, ön­
ce Paşa'nın 1 865 yılında Avrupa'dan ya­
yılmasını sağladığı, P adişah'a seslenen
bir "Mektup"ta yer almıştı. Bu mektupta
daha sonra Osmanlı lmparatorluğu'nda
ve Türkiye'de görülecek olan hemen he­
men bütün "meşru" temalar işleniyordu:
Padişah'a sadakat, Osmanlı lmparatorlu­
ğu'nda "ihtilal"lerin Hıristiyan teb'a tara­
fından körüklendiği, Osmanlı Müslü­
manlarının diğer dinlere m ensup Os­
manlı teb'asından daha çok eziyet gör­
dükleri, M ü sl ü m a n halkın fed akarlık
edecek hali kalmadığı, millette ahlakın
günden güne bozulduğu, m emurların
zulmü, Türk ( ! ) milletine mahsus mer­
hamet, Tanzimat eğiliminin başarısızlığı,
her başarının temelinde hürriyetin olma-
D Ü Ü N C
sı gereği, sanat, ticaret ve tarımın gerile­
mekte olduğu, Türkiye'de yabancı me­
mur ve görevlilerinin zararları, Batı'ya ls­
lam dininin zayıflatıcı bir etkisi olmadı­
ğının ispatlanması, Türk soyunun diğer
milletlerinkinden aşağı olmadığı ve son­
da Osmanlı halkının Padişah'a, kendisine
layık olan kutsal görevi (bu noksanları
kaldırıp bir hürriyet havası estirmesini)
gerçekleştirmeye daveti. . . (Ebüzziya Tev­
fik, 1973: 27-43.)
Ayrıntılı bir incelemesi mevcut olma­
yan bu belgenin kimler tarafından nasıl
hazırlandığı kesin olarak açık değildir.
Fakat bu temaların birbiri ardına ve ol- 45
dukça etkili bir edebi yapı ile hazırlanmış
olması, mektubun uzunluğu ve kapsamı,
s onradan davranışlarını izleyeceğimiz
Mustafa Fazıl Paşa'nın kaleminden çık-
mış olması ihtimalini azaltıyor. lstan-
bul'da Courrier .d'Orient naşiri Giampiet-
ri'nin Yeni Osmanlılar'a gösterdiği yakın-
lık, m ektu p ta gözüken fikirlerin lstan­
bul'daki bazı Batılılarca paylaşıldığını an­
latıyor. O zamanlar Osmanlı devleti için
çalışan Batılı uzmanlar arasında da, Os­
manlılardaki hasletleri, Batı'nın karakteri-
ni üstün gören kimselerin mevcudiyetini
biliyoruz.3 Mustafa Fazıl Paşa hakkında
az bilgi sahibi olanlar bile, Paşa'nın mek­
tubuyla etkisini incelediklerinde, bir pro-
j enin dağılan yankısından çok, konuya
başka bir açıdan girmek zorundadırlar.
Etkinin tipine ise, Batılıların Osmanlılar
hakkındaki görüşlerinin Batılılarla fikri
köprüler kuranlarca içtenleştirilmesi di­
yebiliriz. Bu iki uçlu, kendi üzerine kat­
lanmış etki tipi, genellikle kullandığımız
daha önce de irdelediğim "Batı etkisi" sa­
vından oldukça değişiktir. Osmanlı lmpa­
ratorluğu'nda 19. yüzyılda beliren ideolo-
jileri ve Batı etkisini açıkladığımızda, da-
ima bu "katlanmış" ideolojilere bir yer
ayırmamız gerekir. "Kendimizi", bizi on-
ların gördüğü gibi görmemiz durumu ise
Batı ile ilişkilerimizde bugün de etkisini
sürdürmektedir. /
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
46
Mustafa Fazıl Paşa'nın zengin bir Hidiv
akrabası olarak belki de en önemli arka
plan kaygılarının da, ayrıca, mektubun­
dan az sonra harekete geçtiğini de izleye­
bileceğiz.
Mart 1 867'de açıklanan Mustafa Fazıl
Paşa'nın mektubu, yukarıda göstermeye
çalıştığım gibi münbit bir toprağa düş­
müştü. Yeni Osmanlılar da bundan bir
hayli önce teşkilatlanmışlardı. Kendileri­
ne s onradan katılan gazeteci Ebüzziya
Tevfik, gençlerin 1 865 Haziran'ında ilk
toplantılarından şöyle bahseder:
"O günkü görüşme ve tartışmanın ana
çizgileri şunlardır: Mutlak padişahlık ida­
resinin ortadan kaldırılması, bunun yeri­
ne M eşrutiyet idaresini koymak için ge­
rekli tedbirler. . . Bu tedbirleri gerçekleştir­
mek için de gizli bir örgüt kurulması. . .
Refik Bey'le birlikte altıyı bulan b u genç­
ler, beraberlerinde birkaç kitap götürmüş­
lerdir. Mesela Ayetullah Bey, kendi özel
kitaplığından, vaktiyle l talya'da kurulan
'Carbonari' derneğiyle , Polonya'daki gizli
derneklerle igili bir iki kitabı da getirmiş
imiş(. . . )
( . . . ) Sardunya gibi küçük bir devl eti
Avrupa'nın güneyinde, bir Hıristiyanlık
dinini sadece gülünç ve öç aleti yapan pa-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
palık makamını, diğer ikisi Toskana ve
Napoli gibi yalnız zulüm temelleri üstüne
kurulmuş olarak hüküm süren iki müste­
bit idareyi de:virip de sosyal adaleti öngö­
ren bir l talya devletine dönüştüren 'Kö­
mürcüler' ( Carbonari] adlı fedakar genç­
lerin, azim ve imanla dolu teşebbüslerini
her türlü engell eri yıkacak bir azimle
okudukça, kim bilir nasıl kükremiş birer
hürriyet aslanı kesiliyor ve bu u ğurda
canlarını seve seve vermeyi tasarlıyorlar­
dı. Aradan b el i rli b i r zaman geçmişti.
Şimdi 'Yeni Osmanlılar Cemiyeti'nde ve­
zirlerden, din ve bilim adamlarından,
yüksek rütbeli askerlerden ve yüksek
mevkideki sivil m emurlardan, nihayet
halk yığınlarından olmak üzere 245 kişi
mevcuttu. " (Ebüzziya, 1973 : 77-79).
Bu ifadede "padişahlık idaresinin orta­
dan kaldırılması" , Yeni Osmanlılar'ın hiç­
b i r programında g ö r ü l m e d iğine g ö re
Ebüzziya'nın bir abartması olmalıdır; ya
da yazının yazıldığı 1 1 . Meşrutiyet'in ha­
vasına uydurulmuştur.
Yeni Osmanlılar'ın asıl hedefi, Tanzi­
mat'ın amaçlarını geliştiren "ikinci ku­
şak" Tanzimatçılardı. Bunlar, II. Mahmut
devrinden beri tedricen ortaya çıkan mer­
kezileşme temayüllerini devam ettirmiş,
y N o M A N
kadı'nın eski sistemdeki öneminin yerine
yeni bir idare mekanizmasını ve müderri­
sin yerine yeni bir eğitim yapısını yaygın­
laşlirmışlardı. Yeni eğitim ise açıkça eğiti­
me bir sekülerleşme getirmişti. Bunun ya­
nında -Mustafa Fazıl Paşa'nın mektubun­
da yansıdığı gibi- Tanzimat ikinci kuşak
devlet adamlarının B atı'ya fazla tavizkar
politikası ve Osmanlıların Batı karşısında
manen küçülmeleri, Tanzimat bürokratla­
rına karşı hareketlerinin bir diğer temel
ögesiyd i . Bu d u r u m d a l stanbul'da bir
grup Ulema'nın kendilerini desteklediğini
hayretle karşılamamak gerekir. Bu deste­
ğin daha derinde yatan tabanını anlamak
için ise, Nakşibendiliğin bir p opülist ve
proto-demokrat hareket olarak o sıralarda
Ortadoğu'da ve Asya'da nasıl işlediğini
ayrıca irdelemek gerekir. Bu son derece
önemli konuda bize, bugün ülkemizdeki
ideoloj i k yaklaşımlar dolayısiyle, ancak
Türkiye dışında yapılan e tü tl erden bir
ipucu gelmektedir.
Aslında Yeni Osmanlılar'ın anlaşılma­
mış olan girişimleri "padişahlığı kaldır­
mak" değildi. Yeni Osmanlılar görünüşte
geleneksel Osmanlı meşruiyet normların­
dan hareketle Padişah'tan "adalet" istiyor­
lardı. Fakat bu isteklerin Padişah'ın ada­
letinden değişik bir nesne, kendi başına
anlamlı ve Padişah'tan ayrı yaşayan bir
adalet alanına (liberalizmin esaslarına)
yapılan bir referans olarak şekilleniyordu.
Oysa Osmanlı pratiğinde -ve genel lslami
pratikte bile- böyle, kendi başına anlamlı
bir adalet alanı yoktu. Yeni Osmanlılar şe­
riatın temellerinden hareket ettiklerini
tekrar etseler de, sonunda adalete dayalı
geleneksel Osmanlı formülünden başka
bir formül teklif ediyorlardı. Bunu ne de­
recede idrak ettiklerini anlamak zordur.
Fakat gazetelerde 1 860'larda yaydıkları
söylemin yine bu planda da çok açık ol­
madığını söyleyebiliriz. Onlara katılan di­
ni liderlerin de bu noktadaki bir yanlış
anlama dolayısıyla onları destekledikleri­
ni sanıyorum. Bu ikilik ancak zamanla
D 0 Ü N C
ortaya çıkacaktı. ileride üzerinde duraca­
ğım gibi, 1 890'ların J ö n Türkleri, Yeni
Osmanlılar'ın "yazılı" anayasacı tutumla­
rına, "tabiatın" iç dinamiğine dayanan bir
kainat görüşünü de ilave ederek eski ya­
pıyı daha da zayıflatan bir tutumla işe gi­
rişeceklerdi.
Yeni Osmanlılar, devletle ilişkileri bir
hayli zorlaş tığı bir sırada, 1 867'de Musta-
fa Fazıl Paşa'dan özel bir davet aldılar ve
benimsedikleri idealler uğrunda yurttan
ayrıldılar. Grubun başında Namık Kemal
vardı, prestij sahibi fakat az bilinen bir
bürokrat olan Ziya Paşa ve Ali Suavi de
kafileye katıldılar. Burada hemen üzerin- 47
de durulması gereken bir nokta, Namık
Kemal ile Yeni Osmanlılar'ın Avrupa'da
ilk gazetelerini çıkaracak olan Ali Suavi
arasındaki farktır. U l ema k ü l türünün
künhüne vardığını ileri yıllarda defalarca
iddia edecek olan bu kişi kimdi? Yeni Os­
manlılar'ın faaliyetlerini gizlice geliştir-
dikleri sırada, l866'da Suavi lstanbul ca­
milerinde "heyecanlı vaazlar" vermekte-
dir. (Çelik 1994: 64.) Geniş bir biyografi-
sini yazan Hüseyin Çelik'in verdiği bilgi-
lere göre, onu Rüşdiye (Tanzimat'ın yeni
ortaokulu) mezunu fakat daha sonra Rüş-
diye hocalığı yapan, "Simavna kasabasın-
da Koşulu medresesinde tedris"te, memu-
riyette ve gene de Ulema'dan o lmaya he-
vesli bir vaiz olarak görüyoruz. Bu karışık
geçmişten onu, ne tam Batılı ne de tam
lslam eğitimi gören bir o todidakt olarak
tanımlamak gerekir. " l lmiyye" nin karşı-
laştığı ve paradoksal olarak Batı'nın etki-
siyle oluşan bu, ilmi kendinden menkul
şahısların ortaya çıkışından Ulema, 1 9 .
yüzyılda zaman zaman acı acı şikayet et-
miştir. Fakat bizim için önemli olan dini
bilgimizin yayılabileceği yeni bir alanın
teşekkül etmiş olmasıydı. 186 ?'de Ali Su-
avi bir Alman gazetesince "lslami bir aji-
tatör" olarak tanımlanmaktadır. Aynı za­
manda Mıılıbir adıyla çıkan bil gazetede
hükümeti tenkit eden makaleler yazmak-
tadır.
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
M u/ıbir'deki makalelerin pek de yüksek
olmayan entel ektüel kıratı göz önünde
tutulduğunda Avrupa'da, Yeni Osmanlılar
adın a çıkan ilk gazetenin Lond ra'daki
M u/ıb i r o l ması hala cevaplandırılması
beklenen sorular üretmektedir. lstanbul
Mulıbir'ine bakıldığı zaman araştırmalar­
da üzerinde durulmamış bir özellikle kar­
şılaşılır: Her ne kadar Şinasi dili sadeleş­
tirmiş idiyse de, M u/ıbir'de ve Suavi'nin
bütün yazılarında, "kaba" Türkçe'nin
hem daha "lslami özentili" hem de daha
"halk" bir versiyonu beliriyordu. Londra
M u lıbir'inin misyonu Şinasi'nin yakala­
48 madığı M üslüman popülist söylemi mi
yerleştirmekti? Bunu Namık Kemal gibi
birinin fark etmemiş olması mümkün de­
ğildir. Bu durumdaki tepkisinin ne olmuş
olduğunu bilmiyoruz. Fakat bir müddet
sonra alim ve ansiklopedici olma hevesli­
si Suavi'nin Yen i Osmanlılar'ın tezini an­
latamadığı açığa çıkıyor. Mıılıbiı"in 40. sa­
yısından sonra, 29 Haziran 1 868'de Yeni
Osmanlılar'ın sözcüsü olarak Hiirriyeı ga­
zetesi çıkar.
Bu tarihten sonra kendilerini HiiıTiyct
gazetesine veren Yeni Osmanlılar arasında
çıkan temel anlaşmazlıklar, Mustafa Fazıl
Paşa'nın daha Muhbir'in birinci sayısı çık­
tığında hükumetle anlaşarak ls tanbul'a
dönmesinin bir ürünü olmuştur. Yeni Os­
manlılar'ın Mustafa Fazıl Paşa-Hidiv-Os­
manlı Hükümeti üçlüsünün oluşturduğu
alan içindeki yalpalamaları üzerinde dur­
mayacağım. Fakat bu noktada da hürri­
yetçi , istihbaratçı, j urnalcı, vatanperver
politikacı kimliklerinin iç içe girmesinin,
hala bugünlere kadar gel en zaman için
bile, araştırılmasına ihtiyaç duyulduğunu
sanıyorum. Bu karışık duruma yine Batı­
lılıkla ilgili bir "siyasi kimlik" / "siyasi te­
ori" buhranı diyebiliriz. Bunların bugün­
kü uzantıları üzerinde durmayacağım.
K o nu y u a n l a ma m a m ı z ı z o rlaş tıran
nokta, bu entrika çerçevesi dışında, Yeni
Osmanlılar arasında gerçek i d e o l oj i k
farkların d a mevc u t olduğudur. A l i Su-
U T I Y E T ' I N B I R 1 K I M 1
avi'nin siyasi teorisi bir Osmanlı geleneği
olan "ihkak-ı hak" türünden bir adaletin
yeniden canlandırılmasıydı. Ovsa bu kav­
ramda " h ak" bir gü ç l e r ayrılığının ve
bunların birbirini dengelemesi anlamını
taşımaz, " ihkak-ı hak" fertlerin uğradıkla­
rı haksızlıkların ortadan kaldırılması ve
Padişah'ın hakem rolünü üstlenmesi ele­
m ek tir. Bundan da çıkan sistem , üme­
ra'nın (Padişah'ın yetki verdiği kişilerin)
halk üzerindeki hakimiyeti , Ulema'nın
emirler üzerind eki hakimiyeti ve ilahi
adaletin U l em a üzerindeki hakimiy eti­
dir." (bkz. Mardin 1 962: 368. ve Cevdet
Paşa'nın bu söyl emler i ç in N eu m a n n
2 0 0 0 : 1 8 7 . Hüseyin Çelik'in Ali Suavi
hakkındaki etraflı araştırması , Suavi hak­
kında yeni bilgiler edinmemi mümkün
kılmışsa da siyasi fikirleri hakkındaki gö­
rüşümü değiştirmemiştir.)
Ali Suavi'nin Padişah'ın bir çınar altın­
daki konumundan adalet dağıtmaz şahıs­
lara yapılan haksızlıkları kaldı rmakta bir
filtre olarak çalışabilir. Bu örtülü despo­
tizme bir " filtre" olanak sağlayabilir fakat
kesinlikle demokrasi ya da sol liberal si­
yasi teori ile ilintili değildir. Ziya Paşa'nın
ise Namık Kemal-Suavi çizgisinin bir çe­
şit orta yerinde durduğunu söyleyebiliriz.
Namık Kemal, Ali Suavi gibi şeriatı ana­
yasa i l e temellendirilecek b i r s i s temi
önermektedir, fakat onun fikirleri, en ge­
nel anlamda demokrasi fikrine daha ya­
kın görüşleri çok daha ayrıntılı ve derin­
di. Fakat her şeye rağmen onun da tekli­
finde siyasetin içinde "karşıt" güçlerin te­
mellendirilmesi gibi bir şey yoktur. So­
nunda, siyasi reform teklifi sofistike bir
"dolaylı demokrasi" sistemi oluşturmak­
tadır. Bu nitelik de kendisinin, muhafaza­
kar Ill. Napo lyon Fransası anayasasını
tercih etmesiy l e sonuçlanıyordu. (bkz.
Namık Kemal, "Usul-u Meşveret Hakkın­
da Mektuplar", Külliyat-ı Kemal, Birinci
Terti p, Makalat-ı Siyasiye ve Edebiye, ls­
tanbul, Selanik Ma tbaası, ss. 1 76-23 1 . )
Ülkemizde , lslami sistemlerde "kaza-
y N o M A N
y a rg ı " n ı n Padişah.tan ç ı k a n b i r a d a l e t
fonksiyonu anlayışının v e güçler denge­
sinden merkezi güçlerin korkmalarının,
hala, değişik bir şekliyle, kurumlarımıza
işlemiş olduğu söylenebilir.
Yeni Osmanlı liderlerinin tümü 187l'de
yurda dönmüşlerdi. Suavi 1 876'ya kadar
Avrupa'da neşriyatını sürdürmüştür. (Çe­
lik, 1 994: 279) Yeni Osmanlılar, romantik
liberalizmle birlikte "sine"lerinde şiddetli
ve .romantizmden de gelen bir vatanper­
verlik barındırıyorlardı. Ancak karşılaş­
tıkları problem Osmanlı imparatorluğu
gibi değişik etnik ve dini gruplardan olu­
şan bir alanda "vatan"ın neresi olduğu
tespit problemiydi . "Osmanlı" olmak en
anlamlı şekliyle imparatorluğun sınırları­
nın savunmaktı, fakat bu sınırlar içinde
paylaşılan bir "kimlik" oluşturmak daha
zordu. Bundan dolayı Yeni Osmanlılar'da,
" Osmanlı" -"Türk" - " l slam- M üslüman"
kimliği etrafında devamlı gidip gelmeler
tespit edebiliriz . Diğer taraftan A l i Su­
avi'nin Orta Asya'da Hiyve Hanlığı'nın
D Ü Ş Ü N C
49
tek ayakta kalan Müslüman birl iği hak­
kındaki fikirleri, "bizim familyam ızdan"
olan "Türk Müslümanlar" hakkında yeni
bir ilgi simgeler (Çelik, 1 994: 492) . Bu
odak noktasının önemi, etraflı ve güveni­
lir bir inceleme ile irdelenmemiştir. Çe­
lik'in Suavi'ye sempati besleyen eserinde
bile, Suavi'nin Türklükle ilgili vurguları­
nın ne kadar lngiliz muhafazakarlarının
Orta Asya politikasıyla çakışttğı açıktır.
(Çelik, 1994: 368-370, 489). Gene bura­
da daha etraflıca anlatılmasını bekleyen
"biz-onlar-biz" diyalektiği görülebilir.
Y.:ni Osmanlılar'la Avrupa'ya giden bir
kişi de Ziya (Bey/Paşa) idi. Ziya Paşa'nın
siyasi fikirlerinin ne olduğunu çözmek
kolay olmuyor. idareci olarak gördüğu
rüşvet ve baskı olaylarının kendinde bir
infial yarattığını ve bu gücün ke ndisini
Londra'ya kadar gönderdiğini söyleyebili­
riz. Tanpınar'ın Ziya Paşa'nın siyasi fikri­
yatı hakkındaki olumlu görüşleri de ikna
edici değildir. (Tanpınar, 1 988: 3 28-336)
Fakat Paşa'nın "Şiir ve inşa" makalesi ve
 T A N Z i M A T V E M E Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M 1

edebi "şive"si hakkın­ j ik" adını verebilece­

da Tanpınar'ın tespi t
e ttiği özgun fikirl e r
ise, bize siyasi teoride
p e k zayıf kalan bir
kimsenin, muhafaza­
kar da olsa, edebiyat
yoluyla ne gibi deği­
şiklikler getirebilece­
ğini anla tır. (Tanpı­
nar, 1988: 339)
Bir dereceye kadar
Namık Kemal hari ç ,
genelde Yeni Osman­
50 lılar Mustafa Fazıl Pa­
şa'yla olan ilişkilerin­
d e , h ü k u m e t , Hidiv,
vatan aşkı, h ü rriyet
yolu gibi tekliflerinde,
menfaat, ideal, yapı ve
d eğ e r k o n u l a r ı n ı n
karmaşıklığı ortaya çı­
kar. Yeni Osmanlılar
bunları birbirinden ayıramamışlardır. Bu­
nu hisseden Şinasi'nin muhtemelen bun­
dan dolayı onların faaliyetlerine katılma­
dığı anlaşılıyor. Yurda dönen Yeni Os­
manlılar'ın içinde siyaset, kültür ve Os­
manlılık konusunda ciddi fikir üretmeye
devam eden yalnız Namık Kemal oldu.
Namık Kemal'in müsellem olan Osmanlı
vatanperverliği ise bugün sanıldığı gibi
Türk milliyetçiliği değildi. lmparatorluk­
ta bir cuntanın darbesi sonucunda anaya­
sa üzerinde çalışma şansına ulaştı. Ancak,
sonra siyaset gene onun aleyhine döndü:
N. Kemal il. Abdülhamit'in Osmanlı lm­
paratorluğu'nda 1 888'de menkup Sakız
Mutasarrıfı olarak ölür. Namık Kemal'in
lbret gazetesindeki lslamcılığa yatkın gö­
rüşleri, müceddidi Nakşinbendilerin, po­
pülizm seviyesinde ve lslami bir söylemin
içinden geliş tirmeye devam ettikleri et­
kinlik, satıh a ltında oluşurken o da ls­
lamcıhğın bir dış stratej i olarak geliştiril­
mesini, bir ideoloji olarak neler verebile­
ceğini tartıyordu. Zamanımızda "ideolo-
ğimiz alandaki lslam­
cıhkla popülizm sevi­
yesinde gelişen lslam­
cılığın sınırları yumu­
şadığından bunlar bir
tek "pota" o larak in­
celenmektedir. Ancak
bu kısmi örtüşmenin
kendi devrimizin bir
özelliği olduğu akıl­
larda tutulmalıdır. Yi­
ne bu noktada Nakşi­
b endiliğin p o p ülizm
girişiminin a ç ı k ola­
rak incelenmesine ih­
tiyaç vardır. N ak ş i ­
bendiliğin bu "sosyo­
l oj ik " d eğerlendiril­
m esi mutlaka karşı­
mıza yeni bakış açıları
getirecektir.
Yeni Osmanlılar'ın
fikriyatı, 1 876 Anayasacılığı ve parlamen­
tosuna varan bir iz bırakmıştır. Fakat bu
iz Osmanlı lmparatorluğu'ndaki idari ve
eğitim reformlarıyla, lstanbul'un kozmo­
poli tliğiyle, B atı'dan giren modalar ve
bunların gerektirdiği günlük hayatı çerçe­
veleyen eşya kullanımlarıyla birlikte, in­
ceden inceye izlememiz mümkün olma­
yan interaktif bir süreç sonunda oluşmuş­
tur. Bu izin tekli olarak etkisini ortaya çı­
karmaya çalıştığımız anda ise Yeni Os­
manlılar'da yeni bilgi "stok"larıyla birlik­
te yeni değerlerin,. yeni iletişim ağının ve
yeni söylemin y erini vurgulamalıyız.
1 890'larda beliren Jön Türk hareketinde
bu üç sacayağı yanında, göreli olarak yeni
bir tabiatı ve dünyayı bilme/anlama/kav­
rama sürecinin etkisinin arttığı o yılların
verdiği manzaraya, bir genel ve spekülatif
bir giriş olarak ileri sürülebilir.
Yeni Osmanlılar yurda döndükten son­
ra Namık Kemal'in tek başına vermeye
devam e ttiği eserleri ise bir bakıma fikir­
lerinin nasıl inkişaf edebileceğinin bir en-
y N O S M A
deksidir. ibret gazetesi l 870'den sonra ye­
niden şekillenen fiki rlerinin odak nokta­
sıdır. "Şark Meselesi" , "Askerlik" , Rütbe­
ler, M uhabbet, Girit M eselesi, istikbal,
Memur, ibret, " ln tizac-ı Akvam, Terakki " ,
Avrupa Şarkı, lttihad-ı lslam, Bilmez, Di­
yojen ve Hadika gazetelerinde çıkan yazı­
ları kendi başına bir küme o luşturur ve
ciddi bir inceleme beklemektedir.
Bu yıllarda karşılaştığı zorluklar, muh­
telif sürgünleri, bize intikal eden imgenin
ana hatlarını teşkil eder. Sultan Abdüla­
ziz'in tahttan indirilm esinden sonra Ke­
mal ve Ziya bir anayasa üzerinde çalışma
imkanını buldular, fakat 1876 sonbaha­
rındaki çalışmalarında Y. Murat'ın yerine
tahta geçen Sultan ll. Abdülhamit'in mu­
halefetiyle karşı laştı lar. N amık K emal
1 888'de G elibolu mu tasarrıfı olarak ls­
t a n b u l ' d a n u z a k l a ş t ı r ı l d ığı y ı l l a rd a ,
1 888'de vefat etti.
Yeni Osmanlılar'ın etkisi 1876 Anayasa­
sı'na k o n a n "geçici" rafa kaldırmadan
sonra bile devam· etmiştir. Ancak bu nok­
tada gerçek bir tarih birimi olarak görme­
miz gereken " i l . Abdülhamit devrinin"
çerçevesini iyice sınamamız gerekir. Bu
çerçeve en iptidai şekliyle bize resmi söy­
lemde anlatılan "despotluk" devri değil­
dir. Modernite ile geleneksellik öğelerini
kendi içinde birleştiren, kendi içinden çe­
lişkili ve bu çelişkiye sonunda yenik dü­
şen bir devirdir. Bu karmaşık yumağı tam
o larak çözebilmenin daha eşiğinde bile
değiliz. Ancak buraya bir başlangıç nok­
tası koyabilirsek, o d a i l . Abdülhamit
devrinde Tanzimat refo rmcularının dü­
zenleyici- rasyonelleştirici vurgunun de­
vam etmiş olmasıdır.
Stanford Shaw bir makalesinde, Padi:
şah'ın lngiliz büyük elçisi Sir Henry Elll­
ott'a, tahta geçtikten bir müddet sonra
yapmasını istediği b ü tü n düzen lemeleri
geliştirdiğini göstermiştir. Kişileri medre­
seden çıkarıp " okullar"a gitmeyi temin
eden od ur. Osmanlı l mparato rluğu'nda
yüksek okullara destek veren ve geliştiren
N D Ü Ü N C
odur. Bu deneyimde baştan beri üzerinde
durduğum (iç dinamiği hala esrarlı olan)
tarikatların bir çeşit popülist güç ifade et­
tiklerini anlayıp bir taraftan müceddicli
Nakşibendiliğe ve Gümüşhanevi dergahı­
na uzak dururken daha genelde bu gücü
kendisine mal etmeye çalışan da odur.
M emleket sathında telgraf ve dcmiryo­
lu ağları o n u n ısrarıyla k u r u l m u ş t ur.
1 890'l arda A B D Libra ry of Coııgrcss'c
yol lad ığı ve Türkiye'nin e n fra s t rüktür
bakımından ne derece "modern"leştiril­
diğini anlatan fotoğraf albümleri kaygısı­
nı ifade eder.
"Türklük" ve "hükümranlık" unsurla- 51
rın birbirinin içinde olan ögeler şeklinde-
ki düşüncesi Yeni Osmanlılar'ın bir tutu-
munu devam ettirir. Onların açtıkları As-
ya ile ilgili jeopolitik spekülasyonları ci-
diye aldığı anlaşılıyor.
Saydığımız bütün bu olumlu çerçeve­
l e rden bakıldığında rej i m e sad ı k kalıp
Abdülhamit devrini normal saymış o kur
yazar kitlesini anlamakta bir zorl uk çekil­
miyor. Asıl üzerinde durulması gereken
konu Abdülhamit'i destekleyenler açısın­
dan " normal" olarak gözüken şartların
hangi sebeplerden d o layı bazı l arı i ç i n
"anormal" veya "ağır" gözüktükleri ve
o n ları karşıt gruplar oluştur maya iten
faktö rlerin neler olduğudur. Bunun bir
ipucunu Yeni Osmanlılar'ın kaynağı olan
toplum katını , 1 890'ların ihtil a l ci l eri n
toplum katıyla karşılaştırmakta buluruz.
Yeni Osmanlılar'ın toplumsal tabanı
Tanzimat d evlet hiyerarşisi ve -gel iştiği
derecede- lstanbul'un Batı'dan haberdar
"sosyetesiydi " . Buradaki iç içeli k te n bir
örnek Yeni Osınanlılar'ın en "ihtilalcisi "
olan (Çelik, 1994: 2 13 ) Mehmet Bey'dir.
Mehmet Bey so nradan Sadraza m olan
Mahmut N edim Paşa'nın yeğeniydi. Bü­
tün Yeni Osmanlılar'ın yüksek devlet per­
soneliyle yakın ilişkileri vardı ve devlet
kurumlarında yetişm işl erd i . 1 890'ların
Jön Türkler'inde bu toplumsal orijin de­
ğişmiştir, ana çerçeve "devlet" değil "yük-
 T A N Z i M A T V E M E
sekokul"dur. Yalnız bu yönden bile ne
kadar değişik bir "statü alanı" kaynağı ile
karşı karşıya bulunduğumuz açıktır.
Yüksekokulların standardının yüksel­
mesi Abdülhamit'in desteklediği bir yön­
temdi. Bundan dolayı, örneğin Mülkiye­
nin öğretim personeli zamanın en yete­
nekli aydınlarından, Abdurrahman Şeref,
Recaizade Ekrem gibi kimselerden oluşu­
yordu.
Böylece J ö n Türklerin Yeni Osmanlı­
lar'a nispetle "devlet sınıfı" ile çok daha
esnek ilişkileri olduğunu ve Yeni Osman­
lılar'ın içinde büyüdükleri bir devlet söy­
52 lemi yerine, yetişmelerinde bir "okul söy­
lemi"nin etkili olduğunu söyleyebiliriz.
G erek okul gerek Batı'dan gelen kay­
naklardan edinilen bilgiler 1 860- 1 890
arası Türkiye'yi değiştirmişti. Genelinde
Tanzimat'tan itibaren Batıcı-düzenleyici
(rasyonelleştirici) nesnel adını verebilece­
ğimiz unsurların artmış olduğu doğrudur.
Fakat bunun kaba bir etki-tepki yoluyla
değil, bir algılama-kavramlaştırma deği­
şikliğiyle oluştuğu söylenebilir. Başka bir
ifade ile iktisadi şartların değişmesi, idari
yapının yenilenmesi yeni eğitim kurum­
larının harekete geçmesi tabii ki değişim
için önemli bir çerçeve oluşturmuştur.
Fakat daha önemlisi bu öğelerin etkisinin
bir algılama değişikliğinden geçtiğidir.
Önemli olan ve 1 890'ların Jön Türklerini
anlatan algılama örüntülerinin değişmesi
olmuştur ve o sıralardaki karşı koyma sis­
tematik muhalefeti, ayaklanma gibi hadi­
seleri anlamak için dikkatimizi bu algıla­
ma süreci üzerine odaklaştırmalıyız. Fa­
kat bunu tek bir "dağarcık doldurma' ola­
rak görmemiz 1890'ların temelinde yatan
dinamiğini oluşturması için yeterli değil­
dir. 1 860-1 890 arası süreci incelerken
okumuş insanları çerçeveleyen eğitim gi­
bi kurumları anımsayarak, dinamiğin yal­
nız bir yönünü ortaya çıkarmış oluruz.
lkinci bir etki odağı olan Batı'dan edini­
len bilginin "kafa değiştirici" dokusunun
da açıklamazsak, yine dinamiğin bir yö-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K I M 1
nünü ihmal etmiş oluruz. Bu "kafa değiş­
tirmenin" de ancak çok "kat"lı olduğuna
şüphe yoktur. Örneğin Şarkiyatçı Vam­
bery 1 860-1890 yılları arasındaki değişik­
liği anlatırken arada bir "tarih bilincinin"
ortaya çıktığını vurgular. Bu bir "kolektif'
kafa değişikliğidir. Ramsay de, Abdülha­
mit'in Anadolu'da bir "Osmanlılık" bilin­
cinin oluştuğunu anlattığı zaman, bu kol­
lektif bilincin bir şekline atıfta bulunur.
Fakat bunlar Abdülhamit devri toplumsal
değişiminin incelenmesinin ancak baş­
langıç öğelerini verir.
Önceki sayfalarda Tanpınar'ın Şinasi
için ileri sürdüğü ve burada kullandığım
değişik söylem ve değişik "muhayyile"
kavramını Yeni Osmanlılar ve Jön Türk­
ler'le de kullanabileceğimizi sanıyorum.
Şöyle ki:
Tanpınar Namık Kemal'in Abdülhak
Hamid'e yazdığı mektubun bir satırı üze­
rinde duruyor. Altını çizdiği ifade şu: "bir
güzelin velev mehasin-i maneviye onun
dağa benzetmek bizim tabiatımıza -zan­
nımca- mülayim gelmiyor. " (Tanpınar,
1 988: 439. F A . Tansel, "Mektuplarına
göre Namık Kemal ve Abdülhami t", s .
2 l 'den.)
Namık Kemal'in "güzel"i dağa benzet­
mekte zorlanması, tabiatla ilgili gelenek­
sel-aksi omatik bir kavramlaştırmanın ve
ona bağlı bir estetik anlayışının sınırla­
masından ileri gelmektedir. Tanpınar, Ke­
mal'in biraz da zorlanarak, zamanla bura­
daki tutumunun aksine "muhayyilesini
tabiattan ve eşyadan gelen" ihsaslara açtı­
ğını anlatıyor. (Tanpınar, 1988: 3 7 1 ) .
J ö n Türklerin a ) zamanlarındaki genel
kurumsal gelişmelerde b) eğitim kurum­
larında c) muhayyileleri seviyesinde tek­
rar tekrar aynı "tabiattan ve eşyadan ge­
len" vurgularla karşılaştıklarını söyleye­
biliriz. Böylece Şinasi'de bir şahısta gör­
düğümüz bir vurgu, 1 890'larda toplum­
sal ve iktisadi şartların yarattığı yeni çer­
çevelerde gelişiyor. Bu gelişme ise para­
doksal olarak bir bakıma eğitim kurum-
y N o M A N
!arını geliştirmek isteyen Padişah'ın bir
"atiyesi"ydi.
Jön Türklerin hareketinin uzun vadesi­
ne bakuğımız zaman ise bu "maddiciliğe"
ve beraber yürüyen rasyonalizasyon baş­
langıçlarına kısmen set çekildiği görülebi­
lir. Başka bir ifade ile başlangıç ta J ö n
Türkler enerjilerini imparatorluğun güç­
lenmesine çevirir ve bunun kurumların
değiştirilmesiyle olacağını umarken, za­
manla "kimlik" konusunun bu yolda kar­
şılaşacakları en önemli problem olduğunu,
Ermeni, Arap, Arnavut kavramlarının ayrı
bir problem alanı oluşturduğunu görecek-
Dİ PNOTLAR
Zamanla, toplum bilimlerinde, Batı'da 1 9. yüz­
yıldan beri tartışılan fakat Türk aydınları ara­
sında sıfıra yakın bir iz bırakan bir teorik çerçe­
ve (Husserl, Schutz, Gadamer, Heidegger dört­
geni) gel işti: Toplumsal değişmenin a) yalnız
"dış" belirlenimlerle değil b) "eski"leri sıfırla­
madan ve c) "algı lama, kavrama, anlama ve
bunları zorlayarak yeniden yaratma" gibi "ara
istasyon larından" geçerek oluştuğu fikri ber­
raklık kazandı. Batı'da bu yeni birikimi salt bir
"kültür" yaklaşımı olarak görüp yerenler böyle
bir an latı ma karşı ç ı kt ı lar. Bizde ise teorinin
içindeki "kat"lar (a, b, c) anlaşılmadığından ta­
rihimizin ana hatlarının tanımlamasında aydın­
larca benzer yaklaşımlar kimi zaman tartışıldı
fakat profesyonel toplum araştırmacılarını he­
men hiç etkilemedi. ileri sayfalardaki sunuşum­
da hem "maddi" belirlenimlerin hem de "kav­
rama "ya b a ğ l ı unsurların nasıl birl ikte göz
önünde tutulmaları gerektiğini gösterme!;'Je ça­
lışıyorum. Bizde böyle bir yaklaşımı toplum
analizlerinde geliştirilecek birçok alan mevcut.
2 Gerçi Osmanlılar da "umur-u mülk-ü millet"
kavramını kullanmışlardı fakat bu hiçbir zaman
D Ü Ü N C
!erdi. llginç olan Yeni Osmanlıların kimlik
arayışları sırasında aynı güçte bir tepki ile
karşılaşmamış olduklarıydı. Bunun basit
bir ifadesi olarak "milliyetçilik" sorununu
karşılarında bulmalarını ifade edebiliriz.
Yepyeni bir yaratık olan devlet birimi­
nin katı sınırları, milliyetçilik politikaları,
vatandaş enerjilerini bir merkeze toplama
politikalarıyla pek tabii ki karşısında bu
çerçevelere sığmayan toplum birimlerinin
tepkisini bulacaktı. Devlet biriminin mu­
hafazasında Abdülhamit'ten daha da ıs­
rarcı olan Jön Türklerin de bu yeni güç­
lerle karşılaşmaları tabii idi. O
53
Avrupa'da 16. yüzyılda kullanılmaya başlanan
"society" - "societe" muadili değildi. bkz. Sela­
niki Mustafa Efendi, Tarih-i Selaniki ( 1 003-
1 008/1 595-1 600) Haz. Mehmet l pşirli, Cilt i l,
Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1 9 99, s. 482.
"Hey'et-i içtimaiye aynı zamanda muhtemelen
o yıllarda Fransız tarihçisi Michelet'nin kullan­
dı!;'Jı ve baş tacı ettiği "peuple", "halk" karşılı­
ğıydı. Bu açıdan Şinasi'nin kullandığı "millet"in
de yeni bir anlamı vardı.
3 içinde yoğuruldukları toplumsal çerçevenin
(gerek okuryazar halk gerek elit tabaka) dola­
yısıyla ne kadar "Osmanlıca" bir vurgu benim­
semek mecburiyetinde kaldıkları da ortaya çı­
kıyor.
4 Francois Georgeon, "Un positiviste ou Orient
ou XIXe Siecle: Charles M ısmer, La Turquie et
l'lslam," in François Georgeon, Des Ottomans
aux Turcs, lstanbul, ısıs, 1 995, ss. 1 24-1 57. Ali
Suavi mektubun Ganesco adında bir Romen ta­
rafından yazıldığını bildirir. Bk. Ş. Mardin, "The
Genesis of Young Ottoman Thought, Prince­
ton, 1 962, s. 278
 Kalemiye'den Mülkiye'ye
Tanzimat Zihniyeti
G Ö K H A N Ç E T I N S AY A
Ç ağdaş Türk siyasi düşünce tarihi
çalışmalarının duayeni Şerif Mar­
din'in vardığı hükme göre, " 1 9.
yüzyıl Türk düşünce tarihinden bahset­
mek mümkün değildir. Ancak bir 1 9 .
yüzyıl 'düşünce sosyolojisi'nden bahsede­
biliriz." Yine Mardin'in yargısına göre, Ba­
u'daki gibi bir felsefi spekülasyon söz ko­
nusu değildir, amaç "devleti kurtarmak"
ve bunun için kısa vadeli, pratik, "devlet
için geçerli" çözüm yolları aramaktır
(Mardin, 1983: 9-17) .
Eğer Mardin'in teklif ettiği şekilde bir
'düşünce sosyolojisi' yapılacaksa, bu dü­
şüncelerin ortaya çıktığı, bir çözüm ola­
rak düşünüldüğü, kısaca devletin içinde
bulunduğu ortamı iyi anlamak gerekiyor.
1 9 . Yüzyıl'da Osmanlı l mparatorlu­
ğu'nun karşılaştığı (ikisi de birbiriyle ya­
kından ilişkili) iki temel iç ve dış tehdit
mevcuttu: Rusya tehlikesi ve gayrimüs­
lim milliyetçiliği/ayrılıkçılığı. Ü s telik
devletin zaaf içinde olması, (Mehmet Ali
Paşa örneğinde olduğu gibi) Müslüman
unsurlar arasında da ayrılıkçı eğilimlere
y o l açmaktadır. En hayati sorun çok
farklı unsurlardan oluşan bir imparator­
luğu ayakta tutma gayretidir. Tanzimat
dönemi boyunca gösterilen bütün çaba­
lar, toplam nüfus içindeki payları %40
gibi önemli bir oranda olan gayrimüslim­
l er i n ayrılı k ç ı lı ğ ı n ı ö n lemek i çind ir.
1 840'lardan 1870'lere kadar bütün siyasi
fikir tartışmaları ve siyasi elitler arasın­
daki bütün mücadele, aslında bu mesele­
ye getirilen (bir başka ifadeyle devletin
nasıl kurtarılması gerektiği konusunda
ileri sürülen) farklı (ve çoğu zaman kar­
şıt) çözümlerden ibarettir.
Bu yazı 'Tanzimat zihniyetini' yansıtma­
yı amaçlıyor. Ancak Tanzimat dönemi dü­
şünce hayatının bütün yönlerini değil, sa­
dece siyasi düşünceyi ele almayı hedefli­
yor. Bunu yaparken de, bütün siyasi fikir
akımlarını değil, sadece Tanzimat projesi­
nin yürütücüleri olan, bürokrasiden yetiş­
me (hepsi de en azından nazırlık ya da
büyükelçilik yapmış) devlet adamlarının
zihni yapılarını, dünya görüşlerini, siyasi
düşüncelerinin belli temel taşlarını ortaya
çıkarmayı amaçlıyor. Zaman dilimi olarak
1830'ların sonları ile 1870'lerin ilk yarısı­
nı kapsayan bu çalışmada ele alınan dev­
let adamları farklı yetişme ortamları içeri­
sinde farklı eğitim düzeylerine sahiptir:
Mustafa Reşit Paşa ( 1 800-1 858), Sadık Rı­
fat Paşa ( 1 807-1858) , Mustafa Sami Efen­
di (ö. 1 8 5 1 ) , Ali Paşa ( 1 8 15-187 1 ) , Fuat
Paşa ( 1 8 1 5 - 1 869) , M ü ni f Paşa ( 1 828-
1 9 10), Safvet Paşa ( 1 814-1883), Sadullah
Paşa ( 1 838- 1 89 1 ) , Mus tafa Fazıl Paşa
( 1 83 0 - 1 8 7 5 ) , Halil Şerif Paşa ( 1 83 2 -
1879) , Mahmut Nedim Paşa ( 1 8 1 8- 1 883) ,
Mithat Paşa ( 1 822-1 884). B u isim listesi
K A L E M I Y E ' D E N M Ü L K I Y E ' Y E
genellikle 19. yüzyıl başıyla 1 830'lar ara­
sında doğmuş yaklaşık üç kuşaktan oluş­
maktadır. Bu kişilerin bizzat kaleme aldık­
ları metinlerden hareketle Tanzimat (dev­
let adamlarının) zihniyetinin ipuçları ya­
kalanmaya çalışılacaktır.
Bütün bu kişilerin bıraktıkları metinle­
re genel olarak baktığımızda, l 700'lerden
beri gelen ıslahat hareketlerinin geçirdiği
aşamaların bir muhasebesi sonucunda,
devletin iç ve dış problemleri karşısında
ne yapılması gerektiği hakkında, hemen
hemen hepsinin aynı fikirde buluştukları­
nı söyleyebiliriz: Eski usullerden vazgeç­
mek! Tanzimat Fermanı, "usül-i atikayı
bütün bütün tağyir ve tecdid" etmekten
bahsederken, Fuat Paşa'ya göre geçmiş ile
ilgiyi keserek yeni gelişme ufuklarına yö­
nelmek zorunludur. Bu potansiyel mev­
cuttur ama, bunun için "bütün siyasi ve
idari kurumlarımızı değiştirmek mutlaka
gereklidir" (Akarlı, 1978: 1-2). Bu topye­
kün değişim önerisi için iki temel gerekçe
ileri sürülür: dini ve beşeri.
Fuat Paşa'ya göre, "herhangi bir devle­
tin artık Avrupa'da varlığını sürdürebilme­
si için gerekli ve zorunlu olan bu önemli
[siyasi ve idari] kurumları Islamlığın gü­
venliği için bir an önce mutlaka benimse­
meliyiz." Devletin yönetimini bu doğrul­
tuda değiştirerek Islama aykırı hiç bir şey
yapılmayacaktır. Zira, "dini ve beşeri bü­
tün kurumlar için geçerli olan birinci yasa
kendini koruma yasasıdır. " Girişilen bü­
tün ıslahat hareketlerinde lslamın korun­
masından başka bir amaç güdülmemiştir
(Akarlı, 1978: 2, 7). Ali Paşa da, "ehven-i
şer" prensibinden hareket etmekle bera­
ber yine aynı sonuca varır. lslam devletini
ve milletini "kurtarmak için artık ufak te­
fek sakıncalara bakılmamalıdır." Asıl olanı
korumak için ayrıntılardan belli bir dere­
ceye kadar fedakarlık etmek gerekmekte­
dir. Osmanlı devletinin karşı karşıya bu­
lunduğu felaketler karşısında, "devlet ge­
misini kurtarmak için bir yük atmakta"
duraksanırsa, bir başka ifadeyle "en az kö-
T A N Z i M A T Z i H N i Y E T i
tüyü benimsemek hükmünde" olan bu
tedbirler benimsenmezs... , lslam devletle­
rinin en büyüğünün varlığı tehlikeye gi­
rer; lslam devleti çöker ve lslam milleti is­
tiklalini kaybeder. "Devlet-i Aliyye'ye bir
hal olursa, din ve milletimiz tamamen sa­
hipsiz kalır ve birliği berbat olur." Bu ne­
denle, "şimdiki durumumuzu bulunduğu­
muz yüzyılın gereklerine elden geldiğince
eriştirmek (. . . ) farz derecesini geçmiştir"
(Akarlı, 1 978: 12, 15).
lkinci gerekçe beşeridir: lnsan ilıtiyacat­
ı z:amaııiyeyi takip etmeli, icab-ı asr u za­
mana uygun hareket etmelidir. Ejlıar ve et-
var-ı mutaas ı baneden sakınmalı, hal-i inzi- 55
va ya da taassub-ı lıal yerine Avrupa ile
miibadele-i ejlıar yolu tutulmalıdır. Sadık
Rıfat Paşa'nın ifadesiyle, devlet işlerinde
"asır ve zamanın hükmünü ve ihtiyacatını
bilip ona göre hareket etmek" gerekmek-
tedir. Zira, "tabiat-ı beşeriyyeye muhalif
olan hüküm ve madde, daimi, cari ve pa-
yidar olamaz. (. . . ) Hilaf-ı tabiat olan şey,
hiç bir zamanda iyi olamaz. ( . . . ) Çünkü
mizac-ı asr ve ejlıar-ı zamane cuş u hurüşa
gelmiş bir nehre" benzer. Bu sebeple, "ef-
lıar-ı zamaneye tebaiyyet eden zevat, hem
sür'atle ileri gider, hem de ser-menzil-i
merama vasıl olur. 'Rüzgarın önüne düş­
meyen adem yorulur' denildiği gibi mizac-
ı asra muhalif olan niyat ve efkarın fi'ile
gelmesi ve gelse bile devam etmesi" müm-
kün değildir (Kaplan, 1988: 38-39, 50) .
Tanzimat döneminde siyasi düşünce­
mize birçok yeni kavram girmiştir. Bura­
da bu dönem metinlerinde en çok geçen
dört kavram çifti (medeniyet ve terakki,
ulüm ve fünün, kanun ve nizam, hürriyet
ve meşveret) seçilerek, bu kavramların
ışığı altında Tanzimat düşüncesinin izleri
sürülmeye çalışılacaktır.
MEDENIYET VE TERAKK.1
Ahmet Hamdi Tanpınar'a göre, "Tanzimat
devrinin ilk ideolojisi medeniyetçiliktir.
(. . . ) Tanzimat'tan sonra ilk ideoloji cris-
 T A N Z i M A T V E M E
tallisation'u bu kelimenin etrafında olur.
" imparatorlukta 19. yüzyıl boyunca orta­
ya çıkacak, Osmanlıcılık, lslamcılık ve
Türkçülük gibi bütün fikir akımlarının te­
melinde bu yatar. Tanzimat dönemi kulla­
nılışında medeniyet her şeydir; her şeye
kadir, kendisinden bir din gibi bahsedilen,
din haline getirilen bir kavramdır. Örne­
ğin şiirlerinde medeniyetten bir din gibi
bahseden Şinasi, Tanpınar'ın ifadesiyle,
"getirdiği nizamla bize medeniyetin kapı­
sını açan Reşid Paşa'yı bir peygamber gibi
över. O, bazen 'medeniyet resulü', bazen
'fahr-ı cihan-ı medeniyet' olur, devri 'asr-ı
56 saadet', vücudu 'mucize', millet arasında
görünüşü 'bi'set' (Hak tarafından gönderil­
me) dir. Bu yeni dinin kitabı vardır: 'ka­
nun"' (Tanpınar, 1985: 1 5 2, 200).
1 830'larda ilk kullanılmaya . başlandı­
ğında henüz " civilisa tion/sivilizasyon"
kelimesine Türkçe bir karşılık bulunama­
mıştır. Mustafa Reşit Paşa ve Sadık Rıfat
Paşa gibi bu kavramı ilk kullanan devlet
adamlarının yazdıkları metinlerde, "sivili­
zasyon usulü ... yani terbiye-i nas ve icra­
yı nizamat", "sivilizasyon usı11-i mergCıbe­
si", "Avrupa'nın şimdiki sivilizasyonu ya­
ni usCıl-i me'nı1siyet ve medeniyeti" gibi
çeşitli karşılıklarla i fa de edilmeye çalışı­
lan kavram, 1 850'lerde kesin anlamını
b u l u r ve "m edeniyet" karş ılığını alır
(Baykara, 1 9 9 2 ) . 1 860'1arın başlarında
medeniyeti "cemiyet-i beşeriyeyi terkib
eden efradın her yönden mazhar-ı enmi­
yet-i lıiimile ve mütemetti-i nimet-i asayiş
ve refalı olması demektir" diye tanımla­
yan Ali Paşa'ya göre, "nev-i beni adem bi­
t-tab' medenidir ve bu tabiatın tabiat-ı as­
liyesi ise daima terakki-i medeniyeti müs­
telzim ve müsted'i olduğu derkardır" (Ali
Paşa, 1862).
Dönemin diğer Tanzimat yazarlarında
da benzer ifadelerle karşılaşırız. Mecmua-i
Fünıln sayfalarında genel olarak, 'ulum, fü­
nı1n ve sanayi sayesinde, toplum içindeki
fertlerin işbirliğine dayanarak, insanları
refah, rahatlık, servet ve dolayısıyla da sa-
Ş R U T I Y E T ' I N 8 1 R 1 K 1 M 1
adete ulaştıran bir yol' olarak tanımlanan
medeniyetin insanoğlu için tabii ve zaruri
olduğu, insanların medeniyete muhtaç ol­
dukları sık sık vurgulanır. Tanzimat döne­
mi kullanılışında medeniyetin karşıtı be­
deviyettir. Medeniyet niçin bedeviyet kar­
şısında üstündür, gereklidir ve kaçınılmaz­
dır? Buna Mecmua-i Fiimiıı yazarlarını iz­
leyerek üç temel argümanla cevap verebili­
riz: llk olarak, insanın tabiatı gereği mede­
ni olma zorunluluğu vardır. lnsanoğlu (bir
sosyal evrim süreciyle) "vahşiyet ve huşu­
net" halinden "bedeviyet" haline oradan
da "medeni" hale geçer. Medeniler tabiatı
kendi kontrollerine alır, ondan istifade
eder, menfaatine göre kullanır; bu sayede
saadete erişir. ikinci olarak, medeniyetin
askeri güç bakımından üstünlüğü vardır.
Münif Paşa "Mukayese-i llm ü Cehl" baş­
lıklı yazısında, yirmi otuz bin kadar Avru­
palının, birkaç aylık mesafeyi katederek,
üç yüz elli milyonu aşkın nüfusu ve birkaç
milyon askeri bulunan Çin devletini ko­
layca mağlup etmelerini örnek göstererek,
"eğer Çinliler usul-i kadinıe-i medeniyet-i
gayri nıülıemnıeleleri muhafazasında ısrar
etmemiş olsalar idi, birkaç bin ecanibin şu
hakaretine düçar olurlar mıydı?" diye sor­
maktadır. Tanzimat devlet adamları için
sömürgecilik ve ırkçılık medeniyetin do­
ğal, haklı ve kaçınılmaz bir sonucu olarak
görülür. Üçüncü olarak, dini açıdan da
medeniyetin bedeviyete üstünlüğü savu­
nulur. Klasik Islam geleneğinden kalka­
rak, ilim-medeniyet ve cehalet-bedeviyet
arasında paralellik çizilir; medeni olmak
eşittir Müslüman olmak formülüne, me­
deni olmak dinin bir gereğidir, sonucuna
varılır (Aydın, 1995).
Bütün Tanzimat yazarları medeniyet ile
terakki arasında güçlü bir bağ kurarlar.
Ali Paşa'ya göre, "daire-i emniyet ve refa h
bir hal ve vüsatte kalmayıb bi-t-tedric te­
vessü etmek ister ve bu tevessüe teralıhi
ıtlak olunur" (Aii Paşa, 1862). Medeniye­
tin ayrılmaz bir parçası olan terakkinin
savunulmasında dini argüman tekrar kar-
K A L E M I Y E ' D E N M Ü L K I Y E ' Y E T A N Z i M A T Z i H N i Y E T i

şımıza çıkar. Fuat Paşa'ya göre, insan sü­

rekli kendini aşmak eğilimindedir. insan
tabiatının bu özelliği lslam'ın özüyle tam
bir uyum içindedir. lslam terakkiyi amaç­
layan bütün akideleri içermektedir: "ls­
lamlık bize aklımızı iyi kullanıp dünya­
nın terakkisi yolunda ilerlemekliğimizi
emretmekte ve değil Arabistan'da ve Müs­
lüman ülkelerde, hatta yabancı yerlerde,
Çin'de, dünyanın en ırak köşelerinde bile
bilim ve beceri ışığını aramaya bizi yö­
neltmektedir" (Akarlı, 1 97 8 : 2 ) . Klasik
lslam geleneğinden alınan Çin örneği, "il­
mi Çin'de dahi olsa arayıp almakla me­
muriyetimiz malumdur" ya da "ilmi tah­ 57
sile çalış Çin'de ise var ara bul" gibi ifade­
ler Tanzimat yazarlarınca en sık kullanı­
lan kalıplardan birisidir.
Yine Fuat Paşa'nın söylemine devam
edersek, " lslamlığın emrettiği bilim başka­
larının tahsil ettiği bilimden farklıdır sa­
nılmasın. Katiyyen. Bilim tektir. Akıl ve
idrak dünyasını her yerde aynı güneş ışıtır
ve ısıtır. Ve madem bizim inançlarımızca
İslamlık evrensel gerçeklik ve bilginin bir
ifadesidir, o halde yararlı bir buluş, yeni
bir bilgi kaynağı nerede bulunmuş olursa medeniyeti ve bilimi Müslümanların "yi­
olsun, ister putperest ister Müslümanlar tik malı"dır; geçmişte Avrupa'nın lsliim­
arasında, ister Medine ister Paris'te olsun, dan devralıp geliştirdiği miras şimdi tek­
her zaman lslam'a aittir" (Akarlı, 1978: rar lsliim dünyasına ithal edilebilir.
2). Bu argümanın mantıki sonucu şudur: Tanzimat yazarları için medeniyet her
Öyleyse, Avrupa'nın buluşu olan yeni yasa türlü maddi ve manevi ilerlemedir; her
ve gelişme araçlarını bizim de benimse- · türlü ilerlemenin ön şartıdır. Medeniyet­
mememiz için hiç bir engel yoktur. Fuat teki ilerlemenin sonu yoktur. Peki mede­
Paşa'nın bu yaklaşımı Yeni Osmanlılar ku­ niyet ve terakkinin ölçüsü ne olacaktır?
şağına kadar olan dönemde Tanzimat zih­ Fuat Paşa'ya göre, "artık önemli olan çok
niyetinin önemli bir özelliğine işaret eder. terakki etmek değil, fakat kesin olarak
llk dönem Tanzimat devlet adamları ken­ Avrupa'nın öteki ülkeleri kadar terakki
dilerini Avrupa'dan farklı bir medeniyetin etmektir." Avrupa'da söz sahibi olabilmek
ve ilim geleneğinin varisleri olarak gör­ için terakki yolunda Avrupa ülkelerine
mezler; medeniyet ve bilim tektir. Yazıla­ yetişilmeli ve hatta onlarla yarışılmalıdır:
rında "lslam medeniyeti" ya da "Avrupa "mahvolma felaketinden kurtulabilmekli­
m e d e n i y e t i " g i b i kavramlara (ya da ğimiz, İngiltere kadar paraya, Fransa ka­
Garp/Şark ayrımına) rastlanmaz. Yeni Os­ dar bilgi aydınlığına ve Rusya kadar aske­
manlı düşüncesinden farklı olarak sentez re sahip olmaklığımıza bağlıdır" (Akarlı,
yapılacak iki ayrı medeniyet anlayışı çok 1978: 1 -2). Medeniyet ve terakkinin ölçü­
belirgin değildir (Aydın, 1 995). Avrupa tü ise toplumun değişik kesimlerine göre
 T A N Z i M A T V E M E
farklılıklar gösterir. Tüm toplum kesimle­
ri göz önüne alındığında, medeniyet kısa­
ca insanı saadete götüren her şeydir: otel­
dir, lokantadır, kağıt paradır, müzedir, an­
tikadır, kaldırımdır, trendir, telgraftır, ba­
loya gitmektir, rokfor peyniri yemek, ta­
haretsiz gezmek ya da eşini kıskanma­
maktır. Ancak inceleme konusu yaptığı­
mız devlet adamları için genel olarak de­
miryolu, karayolu, şirketler, nüfus çoklu­
ğu, şehirleşme, kanun ve nizam, emniyet
ve refah gibi şeyler bir toplumun medeni­
yet ve terakki derecesini gösterir. Örneğin
Fuat Paşa'ya göre, "Avrupa ülkeleri kadar
58 demiryoluna sahip olduğumuz gün dün­
yada en önde gelen bir devlet olacağız";
Mecmua-i Fünün yazarlarına göre ise, bir
memlekette yollar, şirketler ve nüfus çok­
luğu gibi kıstaslar ahalinin derece-i mede­
niyetini gösterir.
Peki medeniyetin kaynağı/sebebi nedir?
ULÜMIAKJL VE FÜNÜNIMAARlF
Tanzimat söyleminde, faziletleri saymakla
bitmeyen medeniyet ve terakki ile bilgi/bi­
lim kavramları arasında güçlü bir ilişki
kurulur. Bu dönem yazarlarının sık sık
vurguladığı gibi , Avrupa medeniyetinin
sebebi iklimi, toprağı ya da din ve mez­
hepleri değildir; ilim ve fen (ya da marifet,
fazilet, maarif, akıl) gücüyledir. Avrupalı­
lar cehaleti en büyük kötülük bilirler; en
büyük gayretleri maariftedir (Örneğin
bkz. Mustafa Sami Efendi, 1996).
Bu dönem Tanzimat yazarlarına göre,
medeniyetin bütün nimetlerinin ortaya
çıkışı ilim ve akla bağlıdır. Sadık Rıfa t Pa­
şa'nın ifadesiyle, Avrupa medeniyeti "Ce­
nab-ı Hak'kın insana ihsan eylediği liya­
kat ve istidat ve sa'y u gayret ve ulüm ve
maarifin kisb ü tahsiline ikdam ve dikkat
semeresiyle eşref-i mahlukat olan insanın
işidir. Ma'muriyet-i mülk ve memleket
kesret-i nüfus ve ziraat ve san'at ve servet
ve ticaret ve ahalice sa'y u gayret ile hasıl
olur ise de, bunların cumlesinin husulü
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M I
dahi, yine ilim ve alıla menut ve muhtaç­
tır" (Kaplan, 1988: 48) . Ali Paşa'ya göre
de, "her bir cemiyet-i insaniyenin derece-i
temeddün ve terahkiyesi kendüsünü terkib
eden ( . . . ) azanın mertebe-i terbiye ve vu­
k ufuna göre olmak umur-i zaruriyeden­
dir." Gıdasız beden olamayacağı gibi "me­
deniyyun bi-t-tab' bulunan insan dahi gı­
da-i ruhani olan ilimsiz, hayat-ı temed­
dünden mahrum olmak mukarrerdir"
(Ali Paşa, 1 862).
Fuat Paşa'nın yukarıda medeniyet ve
terakki bahsinde öne sürdüğü dini gerek­
çeyle tekrar karşılaşırız. Avrupalılar bu
ilimlerin bir kısmını kendileri bir kısmı­
nı da eskiden Müslüman Araplardan alıp
geliştirmişlerdir. Mustafa Sami Efendi'nin
ifadesiyle, " Ortaya çıkışı Müslümanlar
tarafından olduğu için aslında bizim ger­
çek mirasımız olan ilim ve kemal, eğer
eskiden olduğu gibi lslam memleketleri­
nin ahalisine yaygınlaştırılabilse ( . . . ) bu
suretle Avrupalılar'ın pek çok zaman ve
emek ile vücuda getirdikleri her türlü ni­
zam ve sanayi [yani medeniyet] pek az
vakit içinde milletimize dahi yayılacak ve
o z a m a n h e r y ö nden k a r l ı o l a c a ğ ı z "
( 1 996: 1 1 7-8) . Tanzimat Fermanı'nda d a
benzer b i r ifadenin yer alması ("beş o n
s e n e zarfında " ) , Avrupa m edeniyetine
çok kısa bir zamanda ulaşılabileceği bek­
lentisinin 1 85 6 öncesi dönemde yaygın
olduğunu gösterir. (Bu işin çok kısa bir
zamanda olamayacağı 1 856 sonrasında
fark edilmeye başlanacaktır.) Üstelik " . . .
bütün arazimiz münbit v e mahsuldar ol­
duğu için ve halkımız da yaratılıştan ze­
ka ve feraset ehli bulunduğu için ... " bu­
nun gerçekleşebilmesi için şartlar hazır­
dır (a.g.e. Benzer bir ifa de için krş. Tan­
zimat Fermanı) .
Görüldüğü üzere ilk dönem Tanzimat
devlet adamları için genel olarak Avru­
pa'da ilmin gelişmesini teşvik eden un­
surlar, Osmanlının kısa zamanda pratiğe
geçirmesi mümkün olan, Müslüman hal­
kın zihniyet ve dinini değiştirmeden be-
K A L E M I Y E ' D E N M Ü L K I Y E ' Y E
nimseyebileceği özelliklere sahiptir. lslam
kimliği ve kültürü korunarak Avrupa'dan
arzu ettikleri kurumları ve değerleri ithal
etmenin mümkün olduğunu düşünen bir
yaklaşımı savunan bu bürokratlara göre,
yapılacak bazı siyasi ve idari reform­
lar/kurumlar yoluyla Osmanlı toplumun­
da, Avrupa toplumu gibi eğitimli ve bi­
limde ilerlemiş bir toplum yaratılabile­
cektir. Bu yüzden Tanzimat bürokratları­
nın, Osmanlı ile Avrupa arasındaki fark­
ları çoğunlukla sosyal, iktisadi ve benzeri
'harici' şartlar çerçevesinde açıkladıkları­
nı; din, zihniyet ve ilmi gelenek gibi 'da­
hili' farklılıkları vurgulamadıklarını gör­
mekteyiz (Aydın, 1 995).
llim ve fennin yararlarına gelince (tıpkı
medeniyetin faydalarında olduğu gibi) ,
iktisadi/mali sahadan askeri sahaya kadar
pek çok yararı sayılmaktadır. Bir yandan
"ahiretimizi dahi bayındır kılar"ken, di­
ğer yandan "halkımızın bütününün ilim­
den nasibi olduğu takdirde herkes vatan
ve milletinin kıymetini gerektiği gibi öğ­
renecek" tir (Mustafa Sami Efendi, 1996:
118). Mustafa Fazıl Paşa'ya göre, Prus­
ya'nın Avusturya'yı yenmesinin sebebi,
"Prusya ahalisinin Avusturyalıdan ziyade
malümatlı olduğudur" (Kaplan, 1 978: 4).
Bütün bu sebeplerle, Sadık Rıfat Paşa için
ilim tahsil etmek dince ve akılca farzdır.
Ali Paşa için ise, "sermaye-i saadet olan
ulüm ve fünün-i nafianın neşr u tamimi­
ne say eylemek vezaif-i lı ubb i vatan ve
- dış müdahaleyi önlemenin) bir çaresi ola­
millettir" (Ali Paşa, 1 862) .
Bu bizi eğitim konusuna getirir. "Top­
lumsal değişmenin biricik esası ve her
maddi ve manevi büyüklüğün tükenmez
kaynağı" kabul edilen genel kamu eğiti­
mine önem verilmesi hususunda herkes
hemfikirdir. Ali Paşa için de devletin en
birinci işi genel eğitimi yaygınlaştırmak­
tır: "milletimizin eğitimini ve bilgisini ge­
reken dereceye getirmeye pek çok çaba,
emek ve para harcamamız da kesin bir
zorunluluktur. Yoksa ( . . . ) dayanamayıp
biteriz ve her nasıl etsek ve çevremize
T A N Z i M A T Z i H N i Y E T i
Çin duvarı gibi hisarlar çeksek yine bilgili
kavimler bize üstün gelir, giderek her şeyi
elimizden alırlar. " Genel eğitimden kas­
tettiği "lslam ve Hıristiyan çocuklar(ın)
bir araya karıştırılarak" kaynaştırıldığı
karma eğitimdir. Gayrimüslim unsurlara
her alanda fırsat eşitliği verilmesine karşı
çıkanların gerekçelerine hak vermekle
birlikte şu cevabı verir: "Ancak, ne yazık
ki, sözü edilen bilgi [yüzyılımızda ülke­
nin yönetimi için gerekli bilgi) olmaksı­
zın ve kendimizi öteki uygar milletler dü­
zeyine getirmeksizin, bizim bu ülkeyi Hı­
ristiyanlar olmasa da yönetemeyeceğimiz
bellidir" (Akarlı, 1 978: 15). 59
Şimdi de medeniyet ve terakkinin en
önemli esaslarından kabul edilen kanun
ve nizama değinelim.
KANUN I HUKUK VE N1ZAM!TANZ1M
Tanzimat devlet adamları için, medeniyet
ve terakkinin en önemli esaslarından biri
temel/tabii ferdi hakların teminat altına
alındığı, iktidarın keyfi yönetiminin sınır­
landığı, kanun hakimiyetinin sağlandığı
bir hukuk devletine imkan tanımasıdır.
Muntazam devlet olarak adlandırılan bu
sistem medeniyetin bir gereğidir.
Böyle bir kanun devleti kurmak (ya da
Avrupai anlamda mutlak monarşiye geç­
mek), sihirli bir el gibi devleti kurtarmanın
(gayrimüslim milliyetçiliğini ve dolayısıyla
rak görülmekteydi. Mustafa Reşit Paşa'nın
Tanzimat ilanından kısa bir süre önce Lord
Palmerston'a söylediği gibi, kafasında 'de­
ğişmez esaslara müstenit iyi işleyen bir iç
idare' (lıüsn-i idare) kurmak fikri vardır.
Buna göre, "(tesis edilmesi elzem olan) ye­
ni (siyasi) müesseseler, akl-ı selimin ve id­
rakin emrettiği şekilde idare edildikleri
takdirde, herkes, değişmeyen bir sistemin
hakiki faidelerini istihsal ederdi. lstibdat
azaldıkça, hükümete karşı sevgi çoğalır ve
halk bütün kalbiyle faydalı olan ve iyilik
bahşeden yeniliklere bağlanırdı. Böylece
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Mithat Paşa
G Ö K H A N Ç E T İ N S A YA
1 822'de İstanbul'da doğan (Ahmet Şe­
fik) Mithat Paşa Tan z i mat dönem i n i n
en önem l i devlet adamlarından birisi­
60
d i r. B i r u l ema a i l e s i n e mensup o l an
Mithat Paşa 1 0 yaşında Kur'an'ı ezber­
l eyerek hafız o l d u . 1 8 3 4 'te Dlva n - ı
H ü m a y u n K a l em i ' ne g i rd i . 'M i th at'
m a h l as ı n ı a l d ı ğ ı bu b ü roda k ı sa za­
manda başarı gösterd i . B u s ı rada b i r
yandan Arapça ve Farsça öğren irken,
bir yandan da dönem in ü n l ü a l imleri­
n i n c a m i d e rs l e r i n e d ev a m ett i .
l 8 4 0 ' d a B a b ı a l i S a d a ret Ka l e m i ' n e
nakled i l d i . Tanzimat' ı n ilanı ertesi ndeki
bu dönemde bürokraside sağlam ad ım­
larla yükselmeye başlad ı . Ayn ı zaman­
da taşrada çeşitl i görevlerde bul undu :
tahri rat kat i p l iği, divan kati pliği, teftiş
ve tahkikat memurluğu.
1 849'da dönemin en nüfuzlu kurulu­
şu olan Mecl is-i Vala-yı Ahkam-ı Ad l i­
ye Mazbata Odası'na geçti. Bu görev­
de de ayn ı başarıyı göstererek on yıl
i ç i nde başkat i p l iğe yükse l d i . B u rada
Reşit, A l i ve Fuat paşa ların d ikkati n i
çekerek, merkezde v e ( B a l k a n l a r da
sırf millet sevgisinin muharrik kuvvetiyle
hakiki bir reformun süratli inkişafı ve do­
layısıyla, Osmanlı lmparatorluğu'nun, kar­
şısına geçilemeyecek kadar kuvvetli bir şe­
kilde canlanmasını temin etmek mümkün
olurdu" (Mardin, 1990: 250).
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
d a h i l o l mak üzere) taşrada kend isine
verilen özel görevleri başarıyla yerine
getird i . Eyalet idaresinde reform konu­
sundaki fikirleri bu sırada şekil lenmeye
başlad ı . Reşit, Ali ve Fuat paşalarla i l iş­
ki leri arttıkça, Babıa l i'de yaşanan ikti­
dar mücadelesi içinde dostlar ve d üş­
manlar kazan d ı . Bu paşa ların i n i ş ve
çıkışları onun da kariyerini etkilemeye
başladı . Reşit Paşa' n ı n ölümünden son­
ra A l i ve (öze l l ikle) Fuat Paşa'n ı n hima­
yesine giren Mithat Paşa, l 858'de, ka­
riyerindeki d üşüşlerden biri s ı rası nda,
Avrupa'ya giderek, Paris, Londra, Brük­
sel ve Viyana'da a ltı ay geçirdi. Yakın
zamanda öğrenmeye başladığı Fransız­
cası n ı i lerletti.
Bürokratik kariyerinin ikinci aşaması
1 86l 'de, Balkan lar'da en sorunlu eya­
letlerden biri olan N iş'e val i atanmasıy­
la başlad ı . Üç yıl boyunca görev yaptı­
ğı bu eyaletteki başarısı onu (önce Bal­
kanlar daha ;onra bütün ü l ke için dü­
şünülen) yerel idari reformun mimarla­
rından birisi yapt ı . 1 864'te istanbu l'a
çağrılarak yeni oluşturu lmaya çalışılan
"vilayet usu l ü"nün hazırl ı k çal ışmaları­
na katıld ı . Ayn ı yıl, bu çalışmalar sonu­
cunda ortaya çıkan n izamnamen in ör­
nek uygulaması için seç i len Tuna vi la­
yetine va l i oldu. Bugünkü Bulgaristan
sınırlarına sahip olan Tuna vi layetinde
üç buçuk yıl boyunca gösterd iği olağa­
nüstü başarı nedeniyle, vilayet sistem i
birkaç yıl içinde ülkenin diğer bölgele­
rine de genişletilmeye başlan d ı .
1 868'de y e n i kuru lan Şura-yı Dev-
Tanzimat ilanının hemen öncesi ya da
sonrasında kaleme alınan metinlere baku­
ğımızda, bu değişmez esaslara dayalı yeni
idareyi kurmak için, her şeyden önce yapı­
lacak en temel şey, "mücedded bir suret-i
idare vaz" etmek ve "tebaa-i Devlet-i Aliy-
K A L E M I Y E ' D E N M Ü L K I Y E ' Y E T A N Z i M A T Z i H N i Y E T i

let' in başına getiril mesiyle bürokratik

kariyeri n i n ü ç ü n c ü aşaması başlad ı .
Vazifesi kanun layihaları hazırlamak ve
tartışmak olan Şu ra-yı Devlet'teki kısa
süreli başkan l ığı dönem inde metrik sis­
tem, vatandaş l ı k , maden ler, emn iyet
sandığı ve sanayi mektebi gibi konular
üzerinde çal ıştı . Merkezde ilk kez yük­
sek bir göreve gelen Mithat Paşa, kısa
zamanda Sadrazam A l i Paşa i l e hem
kişisel düzeyde hem de Şura-yı Devlet
ile ilgili meseleler üzerinde anlaşmazl ı ­
ğa düştü . Bir yıl sonunda (Mart 1 868-
Şubat 1 869) başarı s ı n ı kimsen in tartış­ 61
madığı val i l iğe (bu sefer kend isini bir
Arap vilayetinde kanıtlamak üzere) geri
dönmeyi kabul ederek Bağdat'a atandı .
Musul v e Basra ' n ı n d a d a h i l olduğu,
bugünkü l rak'a tekabül eden Bağdat vi­ Mitlıat Paşa, geleneksel Osmanlı yöııetiın
zilıııiyetiııin ve '�levletlü " nosyonunun
layetini üç sene boyunca gen iş yetki­
modern "siyaset ve devlet adamı "
lerle (aynı zamanda 6. Ordu kumanda­ figürüne dönüşümü sürecinde bir eşik
nı idi) ve başarıyla yönetti. oluşturuı: Bu döniişiimii temsil eden biı·
Ali Paşa'nı n 1 87 1 Eylül'ünde ölümü sembol kişilik olarak Cumhuriyete
devreden bir imgesi vardır.
ile birlikte iktidar Tanzimat karşıtlarının
l ideri Mahmud Nedim Paşa'ya geçince ki şikayetlerin son dereceye varmasının
çatışma kaçın ı lmazd ı . Kendisine yönelik da etkisiyle) Sadrazam atandı. Bürokra­
baskılar karşısında Mayıs 1 872'de Bağ­
sinin zirvesindeki bu görevi ancak 80
dat val i l iğinden istifa ederek İstanbul'a
gün sürebildi (Temmuz-Ekim 1 872). Kı­
döndü . Hemen (başta Yeni Osman l ı lar
sa zamanda (kendisini Niş val i l iğinden
çevresi o l mak üzere) muha lefetin ilgi
beri istenmeyen adam i lan eden Rusya
odağı haline geldi. İstanbul' da kalmasını
elçiliğinin de çabalarıyla) Saray'la ara­
teh l i k e l i b u l a n M a h m u d N e d i m Pa­
şa' n ı n önce S ivas'a, o l mayınca Edir­ s ı nd a baş gösteren çeşitl i s iyasi/idari

ne'ye 'va l i olarak s ü rmesi' s ü rpriz bir uyuşmazl ıklar nedeniyle azledildi.
gelişmeye yol açtı: görev yerine gitme­ B u ndan sonraki dört sene boyunca
den önce padişah tarafı ndan huzura ka­ Mithat Paşa kısa süreli görevlerde bu­
bul edilen Mithat Paşa (rakibi hakkında- lundu: Adalet Nazırı (Mart-Eyl ü l 1 873);

ye'lerinden olan bilcümle ehl-i lslam ve
milel-i saire"ye, kısaca herkese "can ve mal
ve muhafaza-i ırz ve namus hususlarında"
emniyet-i hamile vermek, yani niziimiit de­
nilen şeyleri yerine getirmektir (Kaynar,
1 985: 1 7 1 -84). Tanzimat Fermanı'ndaki
ifadeyle, devletin "lıasn-i idaresi zımnında
bazı lıavaııin-i cedide vaz' ve tesisi" gerekli
görülmüştür. Bu gerekli kanunlann en te­
melleri (ister Avrupa'ya ister lslam'a göre,
ister Şer'an ister kanunen olsun temeVtabii
kişi haklandır) : can ve mal, ırz ve namus,
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Selanik Val is i (Ekim 1 873-Şubat 1 874) ;
uzun b i r mazul iyet dönem i n i n ard ı n ­
d a n tekrar Adalet N a z ı r ı (Ağustos-Ka­
s ı m 1 875). B i rinci görevinden azled i l e­
rek Selan i k'e gönderi lmes i n i n sebebi,
Sadrazam Ş i rvan izade Mehmet Rüşdi
Paşa'n ı n konağında Sultan ın keyfi ikti­
darını s ı n ı rlayabi l mek için alınması ge­
reken (mebusan mec l is i de dahil) ön­
lemler üzerine yaptıkları tartışmanı n ve
bu konuda M ithat Paşa' n ı n bir layiha
hazı rlamakta olduğunun Abdülaziz ta­
rafından öğre n i l mesiyd i . 1 8 7 5 Kası­
62 m ı 'nda ise kend i s i çığ g i b i büyüyen
problem l er (idari kaos, mali iflas, Bos­
na-Hersek'te başlayan isyana çare bu-
1 u n a m a m a s ı ) k a rş ı s ı n d a S a d raz am
Mahmud Ned i m Paşa'yı protesto et­
mek için istifa etti .
İ sta n b u l ' d a ç e k i l d i ğ i köşes i n d e
( 1 8 7 5 - 7 6 k ı ş ı n da) mevcut rej i m d e n
hoşnut o l mayan ve ku rtu l uşu a n c cı k
meşruti rej imde gören çeşitli (ulema, si­
vil ve asker bürokrasiye mensup) çevre­
lerle temas içerisinde oldu, anayasa ve
parlamento fikrini tartışt ı . 1 876 i l kbaha­
rında İstanbul kamuoyunda hoşnutsuz­
l u k tırman d ı kça Mithat Paşa alternatif
iktidar odağı haline gel d i . Haz ırlanışın­
da kend isinin de parmağı olduğu söyle­
nen Medrese öğrenci leri n i n gösterileri
( 1 0-1 1 Mayıs) sonucu Mahmud Nedim
Paşa ' n ı n azled i lmesiyle k u ru lan yen i
kabinede Mithat Paşa da yer ald ı . Artık
devletin kurtarı lması için düşünülen ça­
relerin önündeki tek engel Sultan kal­
mıştı; kısa bir süre içerisinde, Sadrazam
vergi ve askerlik hususlarında emniyet-i
lıamile (ya da lıukuk-ı lazime-i luin-iyet) ve­
ren kanunlar/nizamlardır.
Kanun ve nizam ile terakki arasında bi­
rebir ilişki kurulur. Sadık Rıfat Paşa'ya
göre, "Avrupa'nın şimdiki sivilizasyonu"
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
Mütercim Rüşdi Paşa, Serasker Hüseyin
Avni Paşa, Şeyhül islam Hayru llah Efen­
d i ve M ithat Paşa' n ı n ba ş ı n ı çekt i ğ i
"hal' erkanı" Abdülaziz'i tahttan indir­
di ler (30 Mayıs 1 876) .
Ancak, son yetm iş yı l l ı k Osmanlı ta­
rihindeki bu i l k saray darbesi sorun ları
çözmek yerine, peşi s ı ra gelen bir dizi
olumsuzluklar nedeniyle daha da kar­
maşıklaştırd ı : a) darbeyi gerçekleştiren­
lerin arasında anayasa ve meclisin ge­
rekl i l iği konusunda ihti laf çıktı; b) dev­
rik sultan Abdülaziz (arkasında şüphe­
ler b ı rakarak) i nt i h a r e tt i ; c) H üseyin
Avn i Paşa bakanlar kurulu toplantı ha­
l i ndeyken Abd ü laziz' i n öcünü a l mak
isteyen b i r subay tarafından katled i l d i ;
d) Balkanlar'da devam eden isyan ( B u l ­
garistan' dan sonra) S ı rbistan v e Kara­
dağ'a da yay ı l d ı ; e) tahta geçtiği gün­
den beri psikolojik rahatsızlık gösteren
V. Murad bu traj i k olayların da etkisiyle
akıl sağl ığı n ı yitird i ; f) bu duruma b i r
çare bulunamayacağının anlaş ı l masıy­
la tahta i l . Abd ü l ha m it geç i r i l d i (3 1
Ağustos 1 876).
Bütün bu zaman zarfında Mithat Pa­
şa kendisini büyük bir iktidar mücade­
lesinin içinde bu ldu ve bütün çabasını
kendi başkanl ığında kurulan b i r komis­
yon vasıtasıyla anayasan ı n hazırlanma­
s ı ve kabul edi lmesine hasretti . Su ltan
Abdülhamit ve desteklerin i ald ığı (Cev­
det Paşa gibi) muhafazakar Tanzimatçı­
lar i l e Mithat Paşa ve yandaşları arasın­
daki tartışmalar sonucunda, üzerinde
zorla da olsa (karşı l ı k l ı tavizlerle) uzla-
uyarınca ilerlemek herkesin "can ve mal
ve ırz ve itibarı hakkında emniyet-i kami­
lesinin istihsaline" , yani lwlıulı-ı lazıme-i
hürr iye tin gerektiği gibi uygulanmasına
bağlıdır. Avrupa devletlerinde olduğu gi­
bi, "emniyet ve lıulııılı-ı hürriyet be-gayet
K A L E M I Y E ' D E N M Ü L K I Y E ' Y E
şılan ilnayasa metni 23 Ara l ık l 876'da
i lan ed i l d i . Bu ndan daha b i rkaç gün
önce (1 9 Ara l ık'ta) Sadrazam l ı ğa getiri­
len Mithat Paşa bu i ki nci sadaretinde iç
politikadan çok, son safhasına varmış
o l a n B a l kan k r i z i ve büyük güçlerin
m ü d a h a le leri ile uğraşmak zoru nda
kald ı . M i that Paşa' n ı n isyan ların yol
açtığı d iplomatik krizi Rusya ile bir sa­
vaşa dönüştürmeden sonu çland ırabil­
me çabası (savaş isteyen bir kamuoyu,
s ü re k l i Rusya leh i nde m üdahalelerde
bulunan Avrupal ı güçler ve ne yapaca­
ğına henüz karar verememiş tecrübesiz
fakat ku rnaz b i r pad i şa h üçge n i nde)
başarısız kal d ı . Bütün merkezi yüksek
görevlerinde olduğu gibi, Osmanlı eli­
tinin geleneksel tarzına ters gelen ba­
ğımsız şahsi üslubu/davran ı şları ve Sa­
ray'la kısa zamanda başlayan çeşitli si­
yasT/idari anlaşmaz l ıklar (özell ikle Mit­
hat Paşa'nın ' m i l let askeri' adıyla gö­
n ü l l ü asker toplaması, saltanatı lağve­
derek cumhuriyet ya da kendi d iktatör­
lüğünü ilan edeceği şayiası, padişaha
karşı soru m l u b i r sadraza m d a n çok
m i l lete soru m l u bir başbakan gibi dav­
ranması) üzerine karş ı l ı kl ı restleşmele­
rin sonucunda a z l e d i lerek yurtd ı ş ı n a
s ü r ü l d üğ ü n d e sadareti n i n henüz 4 9 .
günündeydi ( 5 Şubat 1 877).
Osmanl ı-Rus savaşı dönemini (Nisan
1 8 77-Şubat 1 878) yurtd ışında (İtalya,
İspanya, Fransa, İngi ltere ve Avusturya)
geçiren Mithat Paşa, Abdü lhamit aley­
h i nde herhangi bir faaliyette bulunmak­
tan kaç ı nd ı . Aksine, Avrupa kamuoyun-
mutena ve muteber" tutulmalı, hiç bir za­
man "gadr ü cebr muamelesi"ne başvur­
madan "idare-i emr-i hükümetde lıulmlı-ı
millet ve lıaıum-ı devlet üzere hareket"
edilmeliydi. Zira, bağımsız bir hükümetin
idaresi "kavanin-i Şer'iyye ve /ıavanin-i
T A N Z i M A T Z i H N i Y E T i
da Rusya karşısında Osmanlı Devleti'ni
savunan bir çaba içerisinde oldu. Ağır
savaş yen i lg i s i n i n ard ı ndan, tekrar i ç
meselelere yönelen Abdü lhamit, d ı şar­
da kal masını sakınca l ı bulduğu M ithat
Paşa'n ın yurda dönerek a ilesiyle birlikte
G i rit'te ikamet etmesine izin verd i . İki
ay bile geçmeden ise, uzun kriz ve sa­
vaş yılları sonrasında ciddi problemle­
rin başgösterd iği Suriye'ye val i atad ı .
Son derece farkl ı unsurlardan meydana
gelen Suriye vilayeti ndeki yaklaşı k iki
yıllık val i l i k dönemi nde (Kasım 1 878-
Ağustos 1 880) tıpkı Tuna ve Bağdat'da 63
olduğu gibi bayındırl ık, maarif ve asayiş
alan larında benzer icraatlarda b u l u n­
mak istedi ise de, gerekli gördüğü poli­
tikaları uygulayabi lmek için aynı yetki
devri ve genişliğini merkeze yaptığı ıs­
rarlı başvurulara rağmen elde edemed i .
Üstelik geçmişte kendisine düşman kıl­
d ığı kişiler Y ı ldız Sarayı içinde konuş­
lanmış, aleyhinde sayısız jurnal ü retil i­
yor ve vilayet idaresinde yapmaya ça­
l ı ştıkları 'Mehmet Ali Paşa özenti l iğ i '
olarak görül üyordu. D a h a önce istifası
iki kez reddedilen Mithat Paşa sonunda
İzmir val i l iğine kaydırıld ı .
Bir yı ldan a z süren bu son val i l iğinde
(Ağustos 1 880-Mayıs 1 88 1 ) etrafındaki
çember iyice daral maya başlad ı . Ab­
d ü l hamit'in kendi rej i m in i oturtma sü­
reci çerçevesinde geçmişle hesaplaşma
baş lamış, Su ltan Abd ü laziz'in ö l ü m ü
dosyası tekrar açıl arak aslında i ntihar
etmeyip öldürüld üğü hakkında (başta
paşanın hasımları olmak üzere) delil ler
alıliyye-i siyasiyye" dışında olursa, "hü­
kümet-i cebriyye" haline gelirdi. Bu meş­
ru olmayan hükumetlerde ise "gayret-i
vataııiyye" ve "lıubb-ı vatan ve millet" ola­
mazdı. Mevcut kanunlardan ve yönetim­
den hoşnut olan bir milleti kışkırtmak
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
üretilmeye başlanmıştı . Ası l amaç (bun­
ca yıl sonra bile hala alternatif iktidar
odağı olarak görülen) "hal' erka n ı " n ı
bertaraf etmekti. İstanbul'daki dostların­
dan aldığı uyarılara rağmen yurtd ışına
kaçmayan Mithat Paşa Mayıs 1 881 'de
tutuklanarak istanbu l 'a geti r i l d i . Saray
darbesine karışan diğer asker ve sivil ler­
le birlikte (Abd ü laziz' i n katl ine iştirak
suçuyla) Y ı l d ı z Sarayı içinde kurulan
özel bir mahkemede yargı lanarak (ve
aksi yöndeki bütün savun masına rağ­
men suçlu bulunarak) idama mahkum
64 ed ildi. İç ve dış itirazlar nedeniyle ceza­
sı Abd ü l hamit tarafı ndan ömür boyu
hapse çevr i l erek, d iğer h ü kü m l ü l erle
birlikte Taif'e gönderildi. Yaklaşık üç yıl
boyunca (yu rtd ışına kaçabileceği şüp­
hesiyle) gittikçe ağırlaşan ve kötüleşen
bir muameleye maruz kald ı . Her şeye
rağmen anı larını gizl ice kaleme al mayı
başard ı . Hapishane günlerinde kendisi­
n i ibadete veren, dini il imler ve tasav­
vufa yönelen Mithat Paşa, 7/8 Mayıs
1 884 gecesi h ücresi nde boğularak öl­
d ü rü l d ü . Resm i ölüm sebebi ş i rpençe
olarak açıklanan Mithat Paşa'nın cesedi
bile şüphe konusu olmuş, gerçekte ölüp
ölmediğinden emin olabi lmek için Yıl­
d ı z Sarayı tarafından defalarca soruştur­
ma yapı lmıştır.
Tanzi mat devlet adamları içerisinde
M it h a t Paşa fark l ı b i r k u şa ğ ı tems i l
eder. Hariciye'den veya Tercüme Oda­
s ı 'ndan gelmez; çok kısa b i r yurtd ı ş ı
tecrübesi vard ı r; Fransızca'yı geç yaşta
(ve doğal olarak bel l i bir düzeyde) öğ-
mümkün değildir (Kaplan, 1988: 28, 38) .
Sinasi'nin "bildirir haddini Sultan'a senin
kanunun" dediği gibi, Sultan'm (ve hüku­
met üyelerinin) yapılan kanunlara uyaca­
ğına dair "vallahi deyu kasem-i billah" et­
tiği böyle bir sistemde amaç, sarayın keyfi
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
renebilm iştir; fikri kaynakları doğrudan
Batı etkisi taşımaz. E l l i yaşı na gel ince­
ye kadar Babıal i'de yüksek siyasi gö­
revlerde bulunmamıştır. Kariyerinin bü­
yük kısmı merkezde veya taşrada idari
görevlerde geçmiştir. D iplomasi en za­
yıf tarafını oluşturur. Ü l kenin genel si­
yasi meseleleri karşısında bir 'vali bakış
a ç ı s ı n a ' s a h i p o l d u ğ u s ö y l e neb i l i r;
olayları taşradan İstanbul'a bakarak de­
ğerlendirir. Bu da onun (yüksek siyasi
görevlerinde) hem avantaj ı n ı hem de
dezavantaj ı n ı oluşturur.
Gerek günümüze kalan metinlerden
gerekse uyguladığı pol itikalardan kal­
karak bakt ı ğ ı m ızda, M ithat Paşa' n ı n
s i yasi düşüncesi ü ç ayakl ı b i r temel
üzerine otu rur: Osma n l ı c ı l ık, meşve­
ret/m e ş ru t i yet ve g e n i ş l et i l m i ş b i r
a d e m - i m erkez iyet (ye r i n d e n yöne­
tim) . Mithat Paşa medeniyet ve terak­
ki, u lum ve fünCın, kanun ve hürriyet
gibi hususlarda tipik bir Tanzimat ada­
m ı d ı r. İslam iyetle barış ıktır. Osma n l ı­
c ı l ı k ( itti had-ı Osmani) s iyaset i n e ve
müsavat (eş i t l i k) prens i b i n e yürekten
bağ l ı d ı r; bu bağ l ı l ığ ı n ı icraatıyla da i s­
patlamıştır.
A l i ve Fuat Paşa çizgisinden farkı bir
siyasi rej i m olarak Meşrutiyet'in (ana­
yasal monarş i n i n ) gerek l i l iği hususun­
dadır. Bu bakımdan Avrupa meden iyet
ve terakkisi i l e anayasal düzen arasın­
d a k u rd u ğ u doğrudan sebep- s o n u ç
i l işkisi ilginçtir: "devlet v e m i l letin uğ­
rad ı ğ ı h a l - i b u h ran ve teh l i ke lerden
[gayri m ü s l i m ayrı l ı kç ı l ığ ı , ma l i i s raf,
iktidarının sınırlandınlmasıdır.
Kanun ve nizamın ya da diğer bir tabirle
muntazam devletin üç temel yararı vardır.
ilk olarak, tebaa ile devlet arasındaki ilişki­
leri düzenler. Tanzimat Fermanı'ndaki ifa­
deyle, "dünyada candan ve ırz u namustan
K A L E M I Y E ' D E N M Ü L K I Y E ' Y E
idari su istimal, kanunsuz/keyfi idare­
den] kurtarı l ması ( . . . ) tedbir ve tek ça­
resi meşveret u su l ü, h ü rriyet ve ser­
bestlik esası üzerine kurulan ve Avru­
pa'n ı n medeniyet ve mamuriyetini bu­
gün gördüğümüz i lerleme dereces ine
getiren Constitü syon kan u n u g i b i
memleketim izde de b i r kanun ç ı karıl­
masına bağ l ı d ı r" (Mi that Paşa 1, 1 997:
1 9 1 ). Ayn ı şeki l d e, O s man l ı c ı l ı k ve
Meşrutiyet fikri de birbirine sıkı s ıkıya
bağl ı d ı r. 'İ mtizac-ı akvam ' ı (fark l ı un­
surları b i rbirine kaynaştırabi lmeyi) ba­
şarmak için meşruti/anayasal rej i m ge­
rekl idir. Hazı rlanacak olan bu 'kanun-i
esasl'n i n amacı "çeşitl i ırk ve cinsler­
den mürekkep olan Devlet-i Osmaniye
tebaası n ı n m üsavatıyla beraber, cüm­
lesin i n Osman l ı nam ve bayrağı altın­
da birleşip toplanması"d ı r. Eğer bütün
b u n l a r gerç e k l eşti r i l e b i l irse " u m u m
ahali v e tebaa ( . . . ) kanun-i esasi gere­
ğince vaad ol unan h ü rriyetin lezzetiy­
le fevka lade memnun, m ü s l i m ve gay­
rimüs l i m herkesi n kalbi devlet ve va­
tan gayretiyle" dolacaktır (Mithat Paşa
1, 1 99 7 : 206, 2 1 6). A l i ve Fuat paşalar­
dan ayrı ldığı b i r başka nokta da, Tanzi­
matın öngördüğü kısmi adem-i merke­
z iyet (yerinden yönetim) ve tevsi-i me­
zuniyet (yetki gen i ş l iği) uygulamas ının
gerekirse kısmi b i r federa l izme kadar
götürü lebi leceği kon usundaki bakışı­
d ı r. Bununla beraber bu maha l l i oto­
nom i n i n ayrı l ı kç ı l ığa kadar gitmesine
izin vermez; devletin egemenl i k hakla­
rı ve toprak bütün l üğü konusunda has-
eazz bir şey olmadığından, bir adam onları
tehlikede gördükçe" bunların muhafazası
için devlet ve memlekete zararlı teşebbüs­
lere bile girişebilir; halbuki bunlardan emin
olduğu zaman "sıdi< u istikametten ayrıl­
mayacağı ve işi ve gücü hemen devlet ve
T A N Z i M A T Z i H N i Y E T i
sast ı r. B u t ü r eği l i m leri gerekt i ğ i n d e
kuvvet kul lanarak bastırmaktan çekin­
memiştir.
Çok başar ı l ı geçen val i l iklerinde Os­
ma n l ı c ı l ı k s i yaset i n i n ve m eşve ret
prensibinin sam imi ve başarı l ı bir uy­
gu layıcısı ol muştur. Bu bakımdan Tan­
zimatın bütün ideallerine bağl ıdır: eğer
gayrimüslim tebaan ı n can ve mal gü­
ven l iği sağlan ır, sosyoekonom ik bakım­
dan durumu iyi leşt i r i l ir, ve yönet i m e
katılarak söz sah ibi olması sağlanırsa,
karma bir genel eğitim s istem i n i n de
yard ı m ıyla Osmanlı yurtseverliği yara­ 65
tılabil ir, m i l l iyetç i l i k akı mları önlenebi­
l i rd i . Bu sebepten va l i l i k l e r i n d e b i r
yandan Müslüman ya da H ıristiyan bü­
tün yönetilenlerin (tabi i ki eşraf vasıta­
s ı yla) yönet i m e katı l d ığ ı ve böyl ec e
ona sahi p çıkacağı bir idare tarz ı n ı be­
n imseyerek tavizsiz bir şekilde uygu lar­
ken, bir yandan da h izmet ve faal i yet­
lerini üç ana alan üzerinde yoğunlaşt ı r­
mıştır: asayiş, bayındırlık ve maarif. Bu
alan larda gerçekleştird ikleri n i n b i r dö­
kümünü yapmak gerçekten etki leyici­
dir. Vi layet yönetim indeki bu başarısı­
na karşın merkezdeki yüksek görevler­
de ayn ı başarıyı gösteremem i ş ya da
göstermeye vakit bulamamıştır.
Türk siyasal hayatında bir mit haline
gelen, anayasal ve parlamenter rej i m i n
simgesi sayı lan 'hürriyet şeh idi' Mithat
Paşa'nın, Jön Türk hareketinden Türk
Soluna kadar farklı kesimlerin kahrama­
nı olarak her dönemde 'geri' karşısında
' ileri'yi temsil ettiği varsayı lm ıştır.
•
milletine hüsn-i hizmetten olacağı" açıktır.
Aynı gerekçe mal emniyeti için de geçerli­
dir. Mal emniyeti olmayan "herkes ne dev­
let ve ne milletine ısııımayıp ve ne imar-ı
mülke bakmayıp" sürekli endişe ve ızdırap
içinde olur; halbuki "emval ve emlakinden
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
emniyet-i hamilesi" olursa, kendi işi ile uğ­
raşıp kazancını arturmaya çalışır ve kendi­
sinde her geçen gün "devlet ve millet gayreti
ve vatan muhabbeti artıp" iyi davranışlarda
bulunur. Sadık Rıfat Paşa'nın deyişiyle, "ol
memleket ki vatan ittihaz olunmağa şayan­
dır, onda lıulıuh-ı tasaıTuf-ı eııılalı ve emval
ve ınııaıneliit ve dostlarıyla ihtilal ve ünsi­
yette erııniyet-i hamile mevcut ve mer'i ol­
mak lazım gelir" (Kaplan, 1988: 37).
!kinci olarak, ilk dönem metinlerinde
kanun (kanun-ı akliyye-i siyasiyye) ile
kuvvet ve refah arasında doğrudan bir
ilişki kurulur. Örneği n , Tanzimat ilanı
66 öncesi toplanan meclis mazbatasında,
"lıavanin-i cedide vaz' olunmadıkça tahsil­
i kuvvet ve miknet ve iktisab-ı asayiş ve
refahiyyetin çaresi olamayacağı cümle ta­
rafından itiraf kılınmış olduğu . . . " belirti­
lirken ( Kaynar, 1 9 8 5 : 1 7 1 ) , Tanzimat
Fermanı'nda şu ifadeler yer almaktadır:
"Velhasıl, bu kavanin-i nizamiyye hasıl ol­
madıkça, tahsil-i lıııvvet ve ma'müriyyet ve
asayiş ve istirahat mümkün olmayıp . . . "
,
Üçüncü olarak, her şeye muktedir olan
kanun (ve nizam) güzel ahlak ve terbiye­
nin de kaynağıdır. Sadık Rıfat Paşa'nın
ifadesi ile "insanı islah ve terbiye eden
ancak kanun ve nizamattır. Ve tehzib-i
ahlak ise, kavanin ve nizamat-ı hasene­
den tevellüd eder" (Kaplan, 1 988: 37).
Bir 'muntazam devlet'te tabii ki haklar
ve vazifeler konusunun, tebaa-devlet iliş­
kilerinin gündeme gelmesi kaçınılmazdır.
Bu konuda Tanzimatçıların hepsinin 'as­
rın icabı'nın farkında olmalarına rağmen,
'memleketin içinde bulunduğu şartlar
icabı' farklı yaklaşımlar sergileyebildikle­
rini görüyoruz. Bir grup, Sadık Rıfat Pa­
şa'nın veciz i fadesiyle, "hükümetler halk
için mevzu' olup, yoksa halk hükümetler
için mahlük değildir" görüşündedir
(Kaplan, 1988: 35). Münif Paşa d a benzer
bir yaklaşıma sahip tir: Eskiden " eşhas
devlet için yaratılmıştır zannedilir idi . "
Halbuki "hükümet dahi heyet-i ictima'iy­
yenin selamet ve saadet-i hali esbabının
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
husulü yani halkın ( . . . ) mesalih-i umü­
miyyesinin tesviye ve istihsal ve istikmali
için teşekkül ve teessüs" etmiştir. "Hükü­
metin vazifesi mesalih-i umiımiyyeyi tes­
viye için bir nezaretten ibaret bulunduğu
anlaşılmıştır" (Kaplan, 1988: 183-4) .
Ali Paşa ise meseleyi hak ve vazife zavi­
yesinden ele alır. Ona göre, "çarh-ı cerh-i
idare-i beş eriyenin mihveri ve k a ffe - i
hey'at-ı mütemeddinenin ruhu halı v e va­
zife olup hangi cemiyette bu kaideye riayet
ziyade ise anın hali asar-ı ma'muriyet ve
ümran ile mali olduğu . . . " aşikardır. "Bu­
nun haricde tarifi her memleketin kavani n
ve nizamat-ı mer'iyyesinin temin etdiği
hukukdan istifade etmek her ferdin hakkı
ve ana itaat eylemek vazifesi"dir (Ali Paşa
1862). Bu manada, "devlet ve hükümetle­
rin en önemli işi, tebaanın birbirine zıt
emellerinin karşılaşmasından doğacak teh­
likeleri önlemek için, herkesin halılııııı
sağlamakla beraber vazifelerini de gereğin­
ce yerine getirmesini dikkatle göz altında
bulundurmak"tır (Akarlı, 1978: 13).
Buraya kadar yazılanlardan Tanzimat
döneminde sanki yeni bir 'adalet daire­
si'nin oluştuğunu söyleyebiliriz. Buna gö­
re, insana her şeyden önce lazım olan
ilim ve fendir; ilim ve fen olmadan mede­
niyet ve terakki olmaz; medeniyet ve te­
rakki ancak kanun ve nizamla olur; ka­
nun ve nizam olan memlekette tebaa dev­
lete bağlanır; tebaası ve devleti birbirle­
rinden emin olan memleket refah ve sa­
adete erer. 1 860'larda bu 'daire'ye hürri­
yet ve meşveret de katıldı.
HÜRRlYET VE MEŞVERET
1 9 . yüzyılda bir devletin gündemine siya­
si hürriyetler ve meşveret/meşrutiyet me­
selelerinin gelmesi kaçınılmazdı; Osmanlı
devletinin gündemine de 1860'ların ikin­
ci yarısında yerleşti. Tanzimat döneminde
temel/tabii kişi hürriyetleri ya da "hukuk­
i hürriyet" konusunda en kapsamlı izahı
inceleme konusu yaptığımız devlet adam-
K A L E M I Y E ' D E N M Ü L K I Y E ' Y E
lan arasında (konumuz dışında kalan Ye­
ni Osmanlılar haricinde) bir tek Münif
Paşa'da buluyoruz.
Münif Paşa hürriyeti, "Almanya'lı ha­
kim-i meşhur Kant cenabları" ve Montes­
quieu gibi çeşitli kaynaklardan alarak,
"alem-i medeniyyete nafi' olan ve hiç bir
kimseye muzırr olmayan harekatta herke­
sin serbest" ya da ferdin "hukuk-ı meş­
rü'asına mutasarrıf' olmasıdır diye tarif
eder. "Hukuk-ı hürriyet başkasının hu­
kuk-ı hürriyetine dokunmayacak kadar
ilerleyebilir. Yani hürriyetin başka hududu
olmayıp, bunun hududu diğerinin hudud­
ı hürriyetidir" (Kaplan, 1988: 182). Peki,
"hürriyeti sü-i istimalden muhafaza için
kavanin ile vaz'olunacak hudud nedir?"
Münif Paşa yine 'Avrupai' bir cevap verir:
"sü-i istimalin men'i, yine hürriyet ile olur.
(. . . ) lşbu hürriyet-i akliyye ne kadar men'
ve tazyik ve tahdid olunursa olunsun, ma­
dem ki mukteza-yı tabiat-ı insaniyyedir,
madem ki bir hakur, bir gün olur zuhür
eder. Şu kadar var ki bir müddet tehir
olunmuş olur" (Kaplan, 1988: 189, 192).
Hürriyet ile medeniyet ve terakki ara­
sında doğrudan bir ilişki vardır: "Hürri­
yet, her türlü terakkiyatın menba'ıdır.
Hürriyet olmasa bu terakkiyat hasıl ol­
maz. Hür olmayan adamın terakki ihti­
mali yoktur. Çünkü hür olmalı, sa'y et­
meli, esbabına teşebbüs eylemeli ki te­
rakki olsun" (Kaplan, 1 988: 1 83 ) . Sadul­
lah Paşa da aynı görüştedir: Bu [medeni­
yet ya da] " terakkiyat-ı beşeri [ye] ( . . . )
bütün hürriyet eseridir. Akvam ve milel
bu sayede karin-i saadettir. Hürriyet ol­
mayınca emniyet olmaz. Emniyet olma­
yınca sa'y olmaz, sa'y olmayınca servet
olmaz, servet olmayınca saadet olmaz ! "
Örneğin, Paris'te görülecek bütün "asar-ı
nefise kanun-ı hürriyete tabi' memalikin
mahsül-ı terakkiyatıdır" (Kaplan, 1978:
638). Mustafa Fazıl Paşa'ya göre de, (ih­
tilal sonrası) Fransız milleti hürriyet sa­
yesinde dünyanın en faal ve en zengin
milletlerinden olmuştur: "Bunun sebebi
T A N Z i M A T Z i H N i Y E T i
oldur ki, milletler maddeten dahi hürri­
yetle muammer olurlar. Ve her nerede ki
muhafaza-i hukuk olunmaz, orada akıbet
yiyecek ekmek bulamayacak dereceye
inilir. " Prusya'nın Avusturya karşısındaki
askeri zaferi bile "iğneli tüfenkten ziyade
ahalisine verdiği serbestlik sayesindedir"
(Kaplan, 1978: 6, 10).
Hürriyetler muhteliftir: hürriyet-i mez­
hebiyye, hürriyet-i edebiyye/ahlak, hürri­
yet-i akliyye/ilmiyye, hürriyet-i sanayi',
hürriyet-i ticariyye, hürriyet-i şahsiyye ve
hürriyet-i siyasiyye. Münif Paşa için hür­
riyetin en başlıcası ve en mühimi hürri-
yet-i akliyye/ilmiyyedir (la libcrte eııtellec- ' 67
tuelle): "Esas, hürriyet-i akliyyedir. Hürri-
yet-i mezhebiyye ve ahlakiyye ve ticariy-
ye ve sına'iyye ve husüsiyye ve siyasiyye
ve saire bundan sonradır" (Kaplan, 1988:
187, 1 9 1 ) . Hürriyet-i akliyyeden başlaya-
rak bütün bu hürriyetler "tedricen" (aşa-
ma aşama) meydana gelir; siyasi hürriyet-
ler ise en sonda yer alır. Bu sürecin ta­
mamlanabilmesi için belli şartların oluş-
ması gerekir ki, bunların başında "terbi­
ye/eğitim" gelir. Bu noktada hemen he-
men bütün Tanzimat devlet adamları
hemfikirdir.
Örneğin Sadık Rıfat Paşa'ya göre, "Ter­
biye-i millete ihtimam etmeyen devletler­
de (. . . ) ahlak ve adab-ı hasene" bozulur.
( . . . ) Ahlak ve adab-ı hasenesi olan kavim
ve millet serbestiyet ve hürriyete müsta­
hak olurlar ki, esbab-ı serbestiyi umür-ı
hayriyye ve nafi'aya bezi ve sarf ederler ve
bilakis ahlak-ı rediesi olan millet serbesti­
yete layık ve müstahak olamaz. Çünkü
serbestiyete mazhar olsalar, serbestiyetin
esbab-ı hayriyesini umür-ı rediyye ve ınu­
zırraya sarf ve i fna ederler" (Kaplan,
1 988: 4 1 ) . Münif Paşa'ya göre de, "Her
ferd hürriyetten kendi derece-i terbiye ve
idralıi nisbetinde istifade edebilir. ( . . . )
Hürriyet, terbiye ve idrak tevessü' ettikçe
tevsi' kılınmalı ve evvel emirde terbiyeye
müte'allik ulüm ve ma'arifi halka ta'lim
ve ta'mim etmelidir. (. . . ) Onun için hü-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
kümetler mektebler küşadıyla halkı ta'lim
ve terbiyeye sa'y ve gayret etmelidir. ( . . . )
Hürriyetten layıkıyla istifade etmek için
insanlar kendi terbiye-i umümiyelerine
i'tina etmelidirler. " Münif Paşa şunları da
ilave eder: "Hürriyetin tevessü ve intişarı
terbiye-i umumiyeye mütevakıftır. Hürri­
yetin hakikatini derk ve onu talep ve icra
etmek terbiye-i umumiyye ile hasıl olur.
Terbiye-i umumiyye istihsalinin esbabı
teshil edilmiş olmak için de bunu mecbu­
ri ve meccanen yapmışlardır. Elhasıl luir­
riyetin mebniyyıin-aleylıi terbiye-i umu­
miyyedir" (Kaplan, 1988: 187, 192).
68 Her ne kadar son sırada yer alsa da, si­
yasi hürriyetler meselesi ister istemez (çe­
şitli iç ve dış şartların zorlamasıyla) Tan­
z i m a tç ı l a r ı n g ü n d e m i n e g e l e c e k tir.
1 860'ların başlarından itibaren ( 1 85 6
sonrası ortaya çıkmaya başlayan muhale­
fetin bir sonucu olarak) siyasi rejimle il­
gili üç farklı görüş açısının oluştuğunu
görüyoruz. Bir kere en başta, otoriter bir
kanun devletinden veya genişletilmiş bir
meşveretten yana olan Tanzimat bürok­
ratları vardı. Tercihlerini Avrupa'da mev­
cut siyasi rejimler içerisinde lngiltere ve
Fransa gibi " hüküm eti meşrüta" lardan
yana değil, Avusturya ve Prusya gibi "hü­
kümet-i mutlaka"lardan yana yapmışlar­
dı. Kanun hakimiyetinin hüküm sürdüğü
ve kurumlaşmış bir meşverete izin veril­
diği bu hükümet-i mutlakada (mu tlak
monarşide) iktidar birkaç ehil devlet ada­
mının elinde olacaktır.
Bunların karşısında Tanzimat'ın iç ve
dış politikalarının başarısızlığa uğramaya
başlamasından güç alarak 'devletin beka­
sı' için farklı kurtuluş reçeteleri öneren
iki farklı muhalif grup ortaya çıktı. Bir
yanda , başını Mahmut N edim Paşa'nın
çektiği, iktidarın Babıali bürokrasisinin
elinden alınarak tekrar padişaha dönmesi
ve padişahın Tanzimat öncesinde olduğu
gibi hiç bir nizam ve kanunla sınırlandı­
rılmaması gerektiği görüşünde olan (kla­
sik lslam geleneğindeki anlamıyla) istib-
U T I Y E T ' I N B I R 1 K I M 1
dal taraftarları; diğer yanda, başını önce
Mustafa Fazıl Paşa'nın daha sonra Mithat
Paşa'nın çektiği, devletin kurtuluşu için
anayasal monarşi (hükümet-i meşrüta)
rejimine geçmekten başka çözüm kalma­
dığını ileri sürenler vardı.
"Hükümet-i meşruta usulü"ne geçmek
isteyenler 1 860'larda ciddiyet kazanmaya
başlayan iki temel meseleye çözüm arayı­
şı içindeydiler. Birincisi , 1 85 6 Islahat
Fermanı ve sonrasındaki politikalara rağ­
men gayrimüslim ayrılıkçılığının tekrar
hızlanmaya başlamasıydı. l kincisi ise,
Abdülaziz döneminde tekrar ortaya çı­
kan ve mevcut sistemde siyasi/idari/mali
büyük problemler yaratmaya başlayan
padişahın (hukuku/hududu) iktidarının
sınırlandırılması meselesidir. Buldukları
çözüm, bir anayasa ilan ederek ve bir
parlamento oluşturarak hem gayrimüs­
limleri (ve onların Avrupalı hamilerini)
memnun etmek, hem de sarayı kontrol
altına alarak hatalı politikaların önüne
geçebilmektir.
"Hükümet-i meşruta" , "temsili hükü­
met" ya da "nizam-ı serbestane" olarak
adlandırılan bu yeni "usul-i idare" Musta­
fa Fazıl Paşa'nın ifadesiyle, "lslam ve Hı­
ristiyanların kaffe-i hukukda ve vezaifte
müsavatını mu tazammın olacağından"
Avrupa devletleriyle aramızdaki ilişkileri
de düzeltecektir. D evletin temellerini
güçlendirecek olan bu değişiklik için "pa­
dişahın istiklal ve kudretini elinden alıp
alet menzilesine tenzil eder" itirazı da
yersizdir: "nizam-ı serbestane denilen şey
yalnız kuvvet-i istiklaliyeyi mahdud kılar,
yani bir müstakil kuvvetin lüzumundan
ziyade olan cihetlerini kasreder, ve padi­
şahdan ancak şu hali ref' eder ki, padişah
aldanmaz ve fenalık etmez olur." Milletin
dinlerini ve adetlerini terk etmek zorun­
da kalacağı şayiası da doğru değildir:
"Millet hakkında nizam-ı serbestane mil­
letin namus ve salahına mugayir hiç bir
şey cebretmez, belki mal ve mülkü hıfzet­
tiği gibi din-i mukaddesi dahi vikaye
K A L E M I Y E ' D E N M Ü L K I Y E ' Y E
eder" (Kaplan, 1978: 7). Bu çözümün bir
diğer savunucusu olan (ve görüşlerini ay­
nı tarihte- 1 867'de- kaleme alan) Halil Şe­
rif Paşa'nın argümanları daha açıktır: "Bu
devlet, meşruti hükumet usulünü tatbik
ettiği takdirde devam eder, kuvvetlenir ve
ilerler. Evet! Osmanlı saltanatını kuvvet­
lendirecek ve kurtaracak yalnız bu usul­
dür. Meşruti hükumet, Osmanlı devleti'ni
derhal Rusya'nın fevkine çıkartır. lslam
ve Hıristiyanlar arasında siyasi ve hukuki
bakımdan olan farklar ortadan kalkarak,
hepsini bir adaletin himayesi altına dahil
eder. Her ferd hukukundan emin olunca
hepsinde vazife aşkı doğar. Siyasi ve hu­
kuki bakımdan olan hissiyatın avdeti, Os­
manlı imparatorluğunda derhal çalışma
arzusunu ve gayretini arttıracak ve böyle­
ce de umumi servetin artmasını sağlaya-
T A N Z i M A T Z i H N i Y E T i
69
caktır. (. . . ) Eşitlik, mezhep, siyaset ve ti­
caret hususlarında serbesti usulünün ka­
bulüyle de, Osmanlı devletinin kuvveti­
nin tezyid ve tahkimi bir mucize değildir"
(Küçük, 1979: 635).
Ali ve Fuat Paşalar gibi Tanzimatçılar
da (Meşrutiyet'i savunan yazarlar gibi)
devleti kurtarmanın (ya da gayrimüslim
milliyetçiliğini önlemenin) çaresinin Os­
manlıcılık siyasetini ve müsavat prensibi­
ni tam anlamıyla uygulamaktan geçtiğini
düşünmekteydiler. Nihai çözüm, Fuat Pa­
şa'nın ifadeleriyle, "devletin ve ülkenin
herkesin eşitliğine dayandırılan büli­
ği"nde yatıyordu. Ülkede yaşayan "çeşitli
halkları kaynaştırmak" ya da "ırk ve din
ayrımı gözetmeksizin" kucaklamak ge­
rekti. Kısaca, Ali Paşa'ya göre, "devletin
temellerini p ekiştirmek i çin tek ilaç" ,
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
"bütün tebaanın din ve mezhepten başka
hususlarda birbirleriyle kaynaştırılma­
sı"ydı (Akarl ı , 1 9 7 8 : 6, 7, 1 6 ) . Lakin
'Meşrutiyet'in gerekliliği konusunda aynı
fikirde değildiler; 'Meşru tiyet'ten değil,
(genişletilmiş bir) 'meşveret'ten yanaydı­
lar. Eski bir lslam-Osmanlı siyaset gelene­
ği olan 'meşveret'in boyutlarını, II. Mah­
mud döneminden başlayarak , Meclis-i
Ahkam-ı Adliyye'den Ş ü ra-yı D evlet'e
uzanan çizgide, Avrupa örneğindeki gibi
genişletmeye, kurumsallaştırmaya, kalıcı
ve etkili kılmaya gayret gösterdiler. Mem­
leketi kurtarmak için Avrupai manada bir
70 'kanun-i esasi'nin yahut 'Meşrutiyet'in
Osmanlı'da uygulamaya konmasında şim­
dilik bir fayda yoktu. Böyle bir şey ancak
medeniyetce son derece ilerlemiş ya da
halkın zihinlerinde bu rejimi kabule iyice
hazırlanmış olduğu bir ülkede uygulana­
bilirdi. Bu şartlar ise uzun zamana ihtiyaç
gösteriyordu. Bu şartlar yerine gelmeden,
böyle farklı millet, ırk ve mezheplerden
oluşan bir ülkede bu .rejim tatbik edildiği
takdirde, imparatorluğu teşkil eden ka­
vimlere ait hususi şartların etkisiyle iç ça­
tışmalara yol açması kaçınılmazdı (Bilge­
gil, 1 976: 5 1- 1 05). Bu itirazlarının bir ba­
kıma 'hiç kimseye bir yararı dokunma­
yan, insanlığın gelişmesine zararlı ve
dünya barışını tehdit eden anlamsız milli­
yetçilik usulü'nü zihinlerinde 'serbestlik
esası' ile eşitlemelerinden ileri geldiği an­
laşılıyor.
Ali ve Fuat Paşalara göre mevcut kanun
ve nizamlar (örneğin 1 864 tarihli Vilayat
N izamnamesi) l ayıkıyla uygulandığı ,
m evcut müesseselerin (örneğin Şüra-yı
Devlet) serbestçe işlemesine izin verildiği
ve özellikle müsavat esaslarına uyularak
tatbik edildiği takdirde, Osmanlı Devle­
ti'nin karşı karşıya olduğu sorunlar çöze­
bilirdi. Mevcut yapı içerisinde Hıristiyan­
lara biraz daha fırsat alanı yaratılabilirse
(karma bir eğitim sisteminin de yardımıy­
la) her şeyin (bu arada padişahın keyfi ta­
sarruflarının da) halledilebileceğini savu-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K I M 1
nuyorlardı. Kısaca, lbrahim Edhem Pa­
şa'nın dediği gibi, "bize konstitüsyon de­
ğil enstitüsyon lazımdır" ( lnal , 1 9 8 2 :
635) .
Ali ve Fuat Paşalar "vatanperverlik ba­
hanesi altında en münasebetsiz 'ütopiler'
peşinde" koşmakla ve 'düşmanların ağ­
zından konuşmakla' suçladıkları bu kesi­
mi sürgün ve yasaklamalarla durdurmaya
çalış tılarsa da, 187l'de Ali Paşa'nın ölü­
mimden sonra bu sefer, Meşrutiyetçiler
ve istibdatçılar arasında bir iktidar müca­
d elesi başladı. Kaleme al dığı "Ayine-i
Devlet" adlı risaleyle Tanzimat karşıtlığı­
nın teorisini yapmış olan Mahmud N e­
d i m Paşa'nın fikirl eri (Abu-Manneh,
1990) (Ali Paşa tarafından keyfi tasarruf
talepleri Tanzimat-! Hayriye'ye aykırı' ol­
duğu gerekçesiyle sürekli engellenmeye
çalışılan) Sultan Abdülaziz'e sarfettiği şu
sözlerde özetlenebilir: "Efendimiz bir pa­
dişah-ı [klasik lslam düşüncesindeki an­
lamıyla] müstebidsiniz, her emir ve fer­
manınızı icraya muktedirsiniz" (Pakalın,
1 940: 12).
Meşrutiyetçilerin başını çeken Mithat
Paşa ve arkadaşlarınca ise, devleti zaafa
uğratan "bu hastalıkların [idari suistimal
ve mali israfların] en müessir ve kestirme
tedbir ve çaresinin bir Mebusan Meclisi
ile hasıl olacağı ittifakla kabul ediliyordu"
(Mithat Paşa I, 1 997: 1 72) . Bizim milletin
seviyesi ya da ülkenin durumu henüz
müsait değil tarzı itirazlara karşı da Mit­
hat Paşa şu cevabı vermektedir: "Fakat
dünyada medeniyet ve kalkınma ile iler­
leyen millet ve kavimlerin hepsi, bizim
Kanun-i Esasi dediğimiz hürriyetçi dü­
zenle bu refah ve saadete yükselmiş ve
devletimizin idaresinden çıkalı çok za­
man geçmeden Yunanistan, Sırbistan, Ro­
manya ve hatta Bulgaristan bile hürriyet
esası üzerine konulan ve 'Constitüsyon'
denilen idarenin kurulmasıyla her biri
düzenli bir devlet sırasına girmişlerdir.
Kısacası nazarımızda seyis, çoban ve bah­
çıvan gözüyle bakılan ve en kabiliyetsiz
K A L E M I Y E ' D E N M Ü L K I Y E ' Y E
gördüğümüz Bulgarlar bile, becerilerini
meydana koydukları halde, millet-i Os­
maniye ve lslamiyyenin böyle bir kanun-ı
medeniyet ve hürriyet düzenini henüz
hak etmemiştir denilmesi ve milletimizin
her kavim ve milletten aşağı tutulması
pek ağır ve büyük bir sözdür" (Mithat Pa­
şa ll, 1997: 1 1 0) .
Sonunda, Ali ve Fuat Paşalar'ın bıraktı­
ğı boşluğu doldurmak için sürdürülen bu
iktidar mücadelesi ülkeyi önce bir krize
ve ardından kaosa götürdü. Tanzimat po­
litikalarının birer birer iflas ettiği bu dö­
nem, Meşrutiyet taraftarı asker ve sivil
bürokratlar ile ulemanın katıldığı (Yeni­
çeriliğin ilgasından beri asker ve ulema­
nın ilk defa 'siyasete karıştığı' modern
Türk siyasi hayatının ilk) hükümet dar­
besiyle sonuçlandı (30 Mayıs 1876).
Sonuç olarak, her bakımdan bir dene­
me hüviyeti taşıyan bu yazının sınırlılık­
ları üzerinde durmak gerekiyor. Bir kere,
modern dönem Türk düşünce tarihi ça­
lışmalarının henüz 'arkeoloji' safhasında
olduğu gerçeğinden hareketle, sadece bu­
güne kadar 'bulunmuş' metinler esas alı­
narak oluşturulan bu tablo, yeni 'keşifler'
oldukça değişikliklere uğrayabilir. !kinci­
si, en başta belirtilen 'düşünce sosyoloji­
si'nden hareketle, burada söz konusu edi­
len fikirlerin siyasi, sosyal ve iktisadi ger­
çeklikle irtibatları daha ayrıntılı bir şekil­
de kurulabilir, ele alınan teklifler/talepler
ifade edildikleri bağlamlar içerisinde an­
lamlandırılabilirdi. Aynı şekilde, burada
ana çizgileriyle özetlenmeye çalışılan si­
yasi fikirlerin genel düşünce sistemi içeri­
sindeki yeri, dönemin dini, iktisadi, sos­
yal ve bilimsel düşüncesi ile karşılaştır­
malı olarak irdelenebilirdi. Üçüncüsü, ele
alınan fikirlerin gerek esinlendikleri ya da
etkisi altında kaldıkları Batı düşüncesi ile,
gerekse klasik lslam ve Osmanlı gelene-
T A N Z i M A T Z i H N i Y E T i
ğildüşüncesi ile olan irtibatları kurulabi-
lird i . Yaygın kanaa t Tanzi mat ( d evl et
adamlarının) zihniyetinin, Batı'dan ama
Fransa ya da lngiltere'den çok Prusya­
Avusturya'dan (Kameralizm'den) etkilen-
d i ğ i ş e k l i n d eydi ( ö rneğin T ü r k ö n e ,
1993) . Son zamanlarda ise Tanzimat dü­
şüncesinin (Batı etkisini yadsımadan) as-
lında topyekun bir zihniyet değişimi ya-
hut bir kopuş olmaktan çok, mevcut olan
bir zihniyetin (örneğin 18. yüzyıl Osman-
lı düşüncesinin) bir tür dönüşümü olarak
görülmesi hususunda (ne değişti/değişi­
yordan çok ne devam etti/ediyor soruları
etrafında) birtakım dikkatlerin belirmeye 71
başladığını görüyoruz (Abu-Manneh,
1994) .
Burada gözden geçirebildiğimiz kada­
rıyla Tanzimat zihniyeti ile ilgili iki husus
özellikle dikkati çekmektedir. llk olarak,
Osmanlı!lslam modernleşmesi, sosyoloji
ve ekonomi perspektifinden uzak, siyaset
ağırlıklı bir proj e olarak ortaya çıkıyor.
Siyasetin ekonomiden teknolojiye her şe­
yi kurmaya/düzenlemeye muktedir oldu­
ğu konusunda yaygın bir kabul var. !kin­
ci olarak, bu dönem düşüncesi mevcut si­
yasi, sosyal ve ekonomik süreçleri yakın­
dan takip ederek, doğrudan etkilenerek,
onların içerisinde oluşuyor. Bir başka ifa­
deyle, 'hayat' (ya da sosyoekonomik sü­
reçler) 'düşünce'nin önünde yer alıyor; fi­
kirleri değişime uğratan yahut yeni teklif­
leri şekillendiren de Batı'dan esinlenilen
'fikirler'den çok Batı'dan adapte edilen
'müesseseler' (ve onların yol açtığı sosyo­
kültürel değişme) olarak beliriyor. Bu hiç
şüphesiz Türk modernleşmesinin para­
dokslarından birisini oluşturuyor: hayatla
düşünce (ya da sosyoloji ile ideoloji) ara­
sındaki gerilim belki de Tanzimat'ın
Cumhuriyet'e devrettiği mirasın unsurla­
rından biri olarak görülebilir. O
Osmanlı/Türk Siyası Geleneğinde Modem Bir Toplum
Yaratma Proj esi Olarak Anayasanın Keşfi
Yeni Osmanlılar ve
Birinci Meşrutiyet
C E M i L K O ÇA K
smanlı modernl eşme hareketi,
O yönetici elit içindeki dar bir gru­
bun, siyasi güç dengelerini de­
vamlı gözeterek ve bu hassas dengeyi, za­
man zaman ikna ederek, zaman zaman da
güç kullanarak kendi lehine değiştirmeye
çalışarak, dış müdahalelere zaman zaman
karşı durarak, zaman zaman da bu müda­
halelerden yararlanmaya çalışarak, ama
her zaman gelgitler içinde sürdü. 19. yüz­
yılın Osmanlı toplumunda derin bir kırıl­
mayı simgeleyen Tanzimat sonrasında,
modernleşme yanlısı yönetici elit, kendi
içinde de önemli sayılması gereken bir
bölünmeye uğradı. Bugünden bakıldığın­
da, Osmanlı modernleşme tarihinin birbi­
ri ardına sıralanmış gibi görünen zincirle­
ri içinde, Tanzimat modernleşmesi, bir
anlamda kendi zıddını doğururken, bir
anlamda da kendini tamamlayacak süreci
başlatmış oldu. Yeni Osmanlılar hareketi
olarak tanımlanan ve Tanzimat modern­
leşmesinin bir eleştirisi ile son siyasal for­
mülasyonlarına ilişkin hatırı sayılır çe­
kinceleri bulunan genç yönetici elit aday­
ları, Osmanlı modernleşme hareketinde,
modernleşme yanlısı ekip içinde bir mu­
halefeti oluşturuyorlardı. Yeni Osmanlılar
hareketi, belki de genellikle sanıldığı gibi,
homojen bir siyasi grubun açıkça deklare
ve formüle edilmiş siyasal fikriyatını pek
az yansıtır. Ortada bir hareketten ziyade,
değişik genç elit adaylarının kendilerince
geliştirdikleri bazı önermeler vardı. Söz
konusu önermelerin birbirine ne ölçüde
benzediği ya da ne ölçüde örtüşüp çelişti­
ği de ayn bir konudur. Yeni Osmanlılar
denildiğinde, siyasal ve ideolojik fikriyat
olarak kendi içinde tutarlı, örgütsel bir
dayanışma içinde, baştan kesin olarak be­
lirlenmiş siyasi iktidar hedefleri olan bir
gruptan söz etmek mümkün değildir. Ol­
sa olsa, Yeni Osmanlılar namı altında, bir­
birleriyle zaman zaman yoğunlaşan, za­
man zaman da uzaklaşan ilişkiler içinde
bulunan, Osmanlı yönetici elit adayların­
dan söz edebiliriz.
Yeni Osmanhlar'ı oluşturan ö n emli
isimler arasında bulunan Şinasi'nin Avru­
pa'ya gitmesinden önceki siyasi faaliyetle­
ri ile bundan sonrakiler neredeyse kıyas
kabul etmez. Şinasi, esas olarak siyasi bir
kişilik sayılabilecekken, Avrupa'ya gidi­
şinden sonra akademik çalışmalar içine
girmiş bir alim hüviyetine bürünür. Hat­
ta, kendisinden sonra Avrupa'ya gelecek
olan Yeni Osmanlılar hareketinin diğer
üyeleri ile arasına dikkatli, uzak ve hayli
soğuk bir mesafe koyar. Yeniden lstan­
bul'a döndüğünde de b u tutumundan
vazgeçmez. Şinasi'nin ne ölçüde kişiliğin­
d en ve ne ölçüde siyasi görüşlerinden
kaynaklandığı bilinmeyen bu tutumu, ha­
reketi oluşturan üyelerin gerçek ilişkileri-
Y E N i O S M A N L I L A R V E
ni göstermesi bakımından manidardır.
Anlaşılabilir bir Türkçe ile yazma tarzı
konusunda Namık Kemal'i derinden etki­
leyen Şinasi'nin bu tavrına karşılık, Ziya
Paşa'nın ağdalı dili, üslup konusundaki
farkı hemen dile getirir. Bütün bunların
yanında, hiç kuşkusuz, Şinasi, diğer Yeni
Osmanlılar ile kıyaslanmayacak kadar,
"saf bir Avrupalı/Avrupacı" sayılabilir. Ta­
bii göreli olarak . . . Herhalde Ali Suavi,
bütün bu isimler arasında en "garip" ola­
nıdır. Onun avama olan yakınlığı ile bir
direniş hakkı ve teorisi geliştirme çabası,
ayırt edici özelliğidir. Ayrıca, Namık Ke­
mal'in geliştirdiği lslami temelde bir Batılı
siyaset felsefesine karşı da eleştireldir. Bu
türden bir birleşimin doğruluğu konu­
sunda kuşkuludur. Siyasi eylem platfor­
munda da yine daha aktif olmak isteyen
bir isimdir.
Bt1gı1n için isimleri en çok hatırlanabi.­
lenler olarak tan,ınılanabilecek Şinasi, Zi­
ya Paşa, "N amık Kemal ve Ali Suavi'den
oluşan söz konusu adayların ortak nok­
talan da vardı . Öncelikle, ilke o larak,
kendilerinden önce başlamış olan mo­
dernleşme projesinin içinde yer alıyorlar­
dı. Fakat kendilerinden önceki sürecin
mirasını kısmi olarak reddetme konu­
sunda birlikte tavır almışlardı. Modern­
leşme proj esi, onlara göre, yeniden göz­
den geçirilmeli ve geçmişte yapıldığını
ileri · sürdükleri yanlışlardan ve abartma­
lardan da kaçınılmalıydı. Modernleşme
proj esi, "taklit" gibi yanlış olduğunu id­
dia ettikleri bir yörüngeden çıkarılmalı
ve m ev c u t c o ğ r a fy a n ı n ve t o p l umun
özellikleri dikkate alınarak, yeniden ve
kendilerince tanımlandığı "doğru" bir şe­
kilde geliştirilmeliydi.
Osmanlı modernleşmesi, aslında yal­
nızca bir askeri modernleşme olarak baş­
lamıştı. Bu, son derece doğaldır. Çünkü,
her toplum, ilk olarak, en hayati gördüğü
eksikleri kapatmak üzere harekete geçer.
Osmanlı yönetici eliti için de, askeri me­
seleler, toplumun ve devletin en hayati
B i R i N C i M E Ş R U T i Y E T
gediğiydi ve zaman yitirilmeden bu gedi-
ğin doldurulması zarureti, kendisini iyi-
den iyiye belli etmişti. Bununla birlikte,
burada can alıcı önemi olan konu, mo­
dernl eşmenin sadece ve sadece askeri
alanla sınırlı olarak algılanmasıdır. Daha-
sı, yönetici elit açısından, bugün bakıldı-
ğında, modernleşme hareketinin başlan-
gıcı olarak görülebilecek olan 18. yüzyı-
lın sonları ile 19. yüzyılın ilk dönemi, so-
runu, esas itibariyle ve sadece bir askeri
yenilik konusu olarak ele alır. Bir adım
daha ileri atarsak, başlangıçta bugün kul­
landığımız anlamda b i r m o dernleşme
projesinden de söz edilemeyeceğini anla- 73
rız. Hele bir Batılılaşma ve çağdaşlaşma
proj esinden hiç söz edilemez. Osmanlı
yönetici eliti açısından, bizim bugün kul­
landığımız ve anladığımız anlamda bir
"modernleşme proj esi" hiç yoktu. Os-
manlı modernleşme proj esi, baştan bir
paket proje olarak tasarlanmadı; aksine,
zamanla ve süreç içinde, olayların şekil­
lendirmesi ile düşünce ve önerilerin bir-
biri üzerine eklemlenmesi, bazılarının alt
sıralara düşmesi, bazılarının gündeme
gelmesi, tercih edilmesi, bazılarının uygu­
lanması, fakat sonuç alınamaması üzerine
terk edilmesi, bazılarının hiç uygulanma
şansı bulamaması üzerine bina ederek,
sonuçta bir karışım halinde ve kolayca
yeniden tanımlanabilir özelliğini hiç yitir­
meksizin oluştu. Bu uzun süreç, p rojenin
içinin doldurulmasını ve gerektiğinde bo­
şaltılarak yeniden doldurulmasını sağladı.
Proje, bu nedenle, kendi içinde bir bü­
tünsellikten yoksun ve homojenlikten de
u z�ktır. Proje sahiplerinin kendileri de,
proj enin pelteleşmiş kıvamından hoşnut
kalmış olabilirler. Çünkü, bu durum, on-
lara gerektiğinde geniş bir manevra alanı
sağlıyordu. Manevra alanı, özellikle de si-
yasi iktidar mücadelesinde, taraflara son
derece gerekli bir araçtı. Göç yolda düze­
lebileceği gibi, bir modernleşme projesi
de, çıkış nedeni ve ilk eylem atılımının
gücü ne olursa olsun, yol aldıkça kıvamı-
 T A N Z i M A T V E M E
na kavuşabilir miydi? Osmanlı/Türk siya­
si tecrübesi, bu soruya verilecek yanıt açı­
sından belki de yegane örnek olmayabilir,
fakat herhalde güzel bir örnektir.
Bu noktada, projenin içinin boş olma­
sı, ya da eğer mübalağalı bir tavırdan ka­
çınacak olursak, bir başka ifade ile yete­
rince dolu olmamasının ne önemi olabi­
lirdi ki? Burada, kanımca, tayin edici bir
farklılık vardır. Ama ancak karşılaştırma­
lı bir yöntem kullanırsak, bunun farkına
varabiliriz. Bu türden karşılaştırmalı ör­
nekler üzerinde bir zamanlar hayli du­
rulmuştu. Rusya ve J ap onya , Osmanlı
74 modernleşmesi ile kıyaslanmıştır. Rus ve
Japon örneğinde bulunan esas farklılık,
proj enin daha başta n toplumun b ütün
alanlarını kapsayıcı olarak düzenlenmesi
ve proj enin uygulanmasındaki kararlılık
ve ısrardır. Osmanlı örneğinde bunların
eksik olması, projenin özünü de, şeklini
de derinden etkilemiş ve belki de tayin
edici olmuştur. Osmanlı örneği, modern­
leşme proj esinin toplumla olan yakın ve
d erin münasebetinin başından i tibaren
farkına varılamamış olmasının, son dere­
ce geniş ve değişik boyutlar yaratan, dik­
kat çekici bir araştırma alanıdır. 18, yüz­
yılın başı,nda Osmanlı yönetici elitinin, o
da ancak bir kısmının, basil bir aske.ri re�
for m olarak. başlattıkları dönüşümün,
yüzyıl sonra ulaştığilulaşaca.ğı nokta, bu
işe girişenlerin hiç de hayal et.tikleri nok­
ta değildi. Aksine, muhtemelen, onlar bu
noktayı görebilselerdi, ya bu işe hiç kal­
kışmazlardı ya da d.aha . büyük . ihtimalle,
bir başka formülasyonu gündeme getir­
meyi tercih ederlerdi. Lakin, tarihin kırıl­
ma anlarında, yönetici seçkinlerin tercih
edebilecekleri siyasi formülasyonların sa­
nıldığından daha az olduğunu da bilmek
gerekir. Yönetici seçkinler genellikle zor­
lanırlar. Bu zorlama, içeriden ziyade, Os­
manlı örneğinde olduğu gibi, dışarının
gündelik hayat üzerindeki dayatmaların­
dan kaynaklanır. Seçkinler açısından hiç­
bir şey yapmamak gibi bir tercih imkanı
Ş R U T I Y E T ' I N B I R 1 K I M I
hiç yoktur. Yapılması gerekenler ile yapı­
labilecekler arasındaki ince siyasi çizgi
üzerinde dans etmek zorundadırlar. 1 8 .
v e 19. yüzyılın Os!llanlı!Türk siyasi eliti­
l1in, esas itib�riyle, böyle ince ve tehlikeli
bir ipin üzerinde, kendi algılamasına, de­
ğerl endirmesi n e ve öngörüsüne göre ,
cambazlık yaptığını söylemek mübalağa
olmaz.
\'eni Osma.nlılar'ın siyasal çıkış n.oktala­
n kendi içinde çelişkiler taşıyordu. Bit
yandan, eskinin ve geleneğin bağrıncJ.a
yaşıyorlardı, bir yandan da, kendilerince
v.e el yordamı ile, yeni olanı, !llodı:rni yac
kalamanın çabası içindeydiler. B.ir başka
ortak noktaları, ümit veren ve gelecek va­
at eden genç yönetici elit adayları olarak,
bir yandan, geleneksel Qsmanlı!T.ürk. eli"
tinin hiyerarşi . bas.amaklarında yükst:lmı: ­
nin koşullarına uymak zorunda kalmal.a­
rı, diğer yandan da, siyasi bir t.avır olarak,
tam da bu noktada muhalif bir tutum be­
nimsemeye çalışrı:ıalarıydı. Bir ayııkl<ı.rı
geleneğin içinde, diğer ayakları ise bu ge­
l eneği kırmanın yollarını .arar dunımday7
dı. Aslında bu duru!ll, modernleşme yan­
lısı Osmanlı/Türk yönetici elitinin ortak
paydasını ve çelişkisini oluşturuyordu.
Bir yandan, geleneğe sahip çıkılıyor, diğer
yandan da eskinin terk edilmesi gereken
noktaları ölçüp biçiliyor, saptanıyor ve
yeni olarak kabu l edilenlerin içinden bir
.
seçme yapılmak isteniyordu. Bu, üzerin­
den kalkılması hayli güç bir işti.
Namık Kemal'in olsun, Ziya Paşa'nın
olsun, hayatlarının. (>nemli bir kısmında
devlet memuru olmaları ve kendilerini
devlete hizmetle görevli saymaları, onları,
bir yandan Osmanlı geleneksel siyasi eli­
tinin olası üyeleri arasına sokuyordu, ama
diğer yandan da devlet-toplum ilişlüsin­
de, dengeleri yitirmek gibi bir sakınca ta­
şıyordu. Namık Kemal ve Ziya Paşa, Os­
manlı devletinin memurları olarak, ister
Sarayın güvenini taşısınlar, isterse taşıma­
sınlar ve oradan oraya uzaklara sürgün
edilsinler, her zaman için hayatlarını ve
Y E N i O S M A N L I L A R V E B i R i N C i M E Ş R U T i Y E T

75

Divam Harb-i ÖifiJnin (Sıkıyönetim Mahkemesi) kararıyla asılmış üç kişi... JI. Meşrut�1ıet
dönemindeki askeri öğrencilik anılarını yazdığı Yanda Kalan llıtilfil adlı kitapçığında Ha­
san Amca, bu mahkeme/etin hafifsuç isnatlarıyla ilgili yargılamalarına bile hakim olan
atmosj(Jri şöyl.e anlatır: "Kamına hiç güvenemezdik. Divan-ı Harb'i duyunca adaleti müınldin
olduğu kadar uzaklarda bellemek lazımdı. Mahkeme hey'etinin beş azası da (...) askerdi. ( ... )
nihayet eınretıneği, aldığı emri hiç incelemeden yerine getinneği meslek edinmiş insanlardı
bunla1·." Yargı ile si:Jıaset ve giiç iNşkilerini:n hem l hem de Il Meşrutiyet dönemin
'formalı, katıcı bir . kiiltihü. ımsuru olarak eumhnriyete taşımacaR.tır.

iktidar _ mücadelelerini sürdürebilecekleri Osmanlı devletinin resmi temsilcisi değil­

bir alanı garall ti etll1iş oJuyorl<ırdı. A�lın­
d a, � n lar İ devlet memurluğundan tasfiye
etmek, iktidar . mücadelesinin ringinden
uzaklaştırmakla eşdeğerdi. Bu, bir sürç
fi;in başl_arına gelse de, hiçbir zaman t,am
anla_m ı ile gerçekleş m eyecektir. Hatta,
� evletin dışında kaldıkları zamanlar için
de, . onlar keı:ıdilerini, hala de.vletin içinde
saymış dahi olabilirler. Belki de bu, _onla­
ra gö,��. yalnızca geçid l:ıir süre için başla­
rın� gelmiş, "yanlış" bir karardı. Sürgün­
"
de old ı.ikları ve Osl11anl{ devlet aygıtının
d ışıpa çıktı�l\ln zail1anıı:ı .bir istisna oldu­
_
ğu hatırlanabilir.
G �rek �J ahıik Kemal, gerek Ziya Paşa
ve gerekse Şinasi, her üçü de, Avrupa'da,
lerdi. Fakat, Osmanlı devletinin bir an­
lamda daha üst düzey yönetici siyasi eliti
içinde bulunan ve neredeyse gelenek­
sel/klasik iktidar kavgasının sonucunda
iktidardan uzaklaştırılmış bulunan bir ta­
rafın himayesinde olmaları, bu görüntüyü
bir miktar silikleştirir. Oysa, gerçekte, ne­
resinden bakılırsa bakılsın, bir üst derece­
deki Saray kavgasının bir alt derecede ,
değişik bir mekanda, sürdürülüyor olma­
sı, Yeni Osmanlılar açısından, özünde bir
değişiklik yaratmıyordu. Onlar yine de
gayri resmi maaş sisteminin içinde yer al­
ı;ıaya devam ediyorlardı. Maaşlamiı farklı
bir isimden alıyorlardı, ama o isim de,
Osmanlı siyasi eliti içinde iktidar kavgası
 T A N Z i M A T V E M E
vermeye devam ediyordu. Tuhaf olan ya
da olmayan nokta, her defasında üst ka­
demelerin kavga ve uzlaşma arayışları,
Yeni Osmanlılar hareketinin gelişim çizgi­
sini derinden etkileyecek ve tayin edecek,
onların siyasi mücadele anlayışlarını da
belirgin kılacaktır. Cepheler arasındaki
uzlaşma ve ittifak arayışları, Yeni Osman­
lılar hareketinin kendine özgü düşünce
dünyası içinde her defasında kırıklık ya­
ratıyordu. Burada dikkati çekmesi gere­
ken husus, hareketin özerklik ya da ba­
ğımsızlık sınırlarının pek de geniş olama­
dığıdır. Paşaların kavgası içinde, bir ya da
76 iki kademe aşağıda bulunan başka efendi­
lerin siyasi özgürlükleri sınırlıydı. Sınıra
varıldığında, hepsinin aynı şekilde tepki­
de bulun(a)madığını biliyoruz. Bundan
ötesi, siyasi kişiliklerin kendi kendilerine
varmak zorunda kaldıkları kararlar kü­
mesidir. Yine de büyük bir direniş örneği
görüldüğü söylenemez.
Osmanlı'da muhalefet, Batı Avrupa'da
görülen muhalefetten şekil olarak da, öz
olarak da farklıydı. Batı Avrupa'da muha­
lefet, kendisini bir "devlet kurtarma pro­
j esi" ile sınırlamakla yükümlü görmüyor­
du. Aksine, orada muhalefet, esas olarak,
sosyal sınıflar arasında meydana gelen ve
zaman zaman kanla sulanan iktidar ve
güç mücadelesinin somut bir yansımasıy­
dı. 1 830/1848 ihtilallerinde olsun, 1 8 7 1
Paris Komünü'nde olsun, kızıl bayraklar
arkasında barikat savaşları vermekte olan
sosyal güçlerin, özellikle de işçi sınıfının,
siyasal ve ideolojik çerçevesi içinde, mev­
cut devleti ve siyasal sistemi ayakta tut­
mak, onarmak, yenilemek ve yıkılmasını
önlemek gibi bir düşüncesi hiç yoktu.
Tam aksine , ayaklanan güçler, mevcut
her türlü iktidarı ve devlet aygıtın_ı felce
uğratma, parçalama, berhava etmek üzere
kurulu bir siyasi strateji ve taktik içinde
hareket ediyorlardı. Bu nokta çok önemli­
dir, çünkü iki toplum arasındaki muhale­
fet adını verdiğimiz siyasal güçlerin derin
farklılığına işaret eder. Söz konusu derin
� R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
farklılıktır ki, siyasi mücadelenin kendisi­
ni, şeklini, yöntemini ve sonucunu tayin
edecektir. Bu durum, Batı Avrupa'da gö­
rülen siyasi muhalefetin, pek çok başka
alanda örneğini gördüğümüz gib i , Os­
manlı versiyonunda aynı şekilde tanım­
lanmış örneklerinin farklı olduğunu gös­
terir. Birbirinden belki de tamamen farklı
iki ayrı örneği, aynı şekilde tanımlamanın
verdiği kolaylık, fakat aynı zamanda da
yanlışlık, karşılaştırmalı analiz ve değer­
lendirmelerde karşımıza çıkan/çıkabile­
cek önemli bir metodoloji sorununa işa­
ret eder. Bu iki coğrafya arasında benzer
gibi görünen kurum ve ideolojilere/dü­
şüncelere, Batılı tanımlamaları ile karşı­
laştırmalı bir yaklaşım, esas olarak, birbi­
rinden tamamen farklı olan iki ayrı öge­
nin, sanki karşılaştırılabilir olduğu yanıl­
saması da yaratabilir.
Yeni Osmanlılar muhalefeti ise, sözünü
e ttiğim ve karşılaş tırılabilir o lmaktan
uzak gördüğüm bir başka siyasal muhale­
fet şekli ve yöntemiydi. Bu muhalefet, ge­
leneksel Osmanlı muhalefetinden farklıy­
dı, ama aynı zamanda benzeriydi de . . .
Benzerdi, çünkü, esas olarak, Osmanlı
yönetici elitinin farklı fraksiyonları ile sı­
nırlandırılmış bir siyasal mücadele alanı
tanımlıyordu. Bu alanda, toplumun deği­
şik sosyal güçlerinin, bir toplumsal ve si­
yasal denge kurabilmek için, verdiği bir
siyasal, toplumsal, ideolojik mücadelesi
söz konusu değildi. Tabiri caizse, bu den­
ge, elitler arasındaki mücadelenin vektör­
leri tarafından tayin edilecekti. Ayrıca, bu
tarz bir mücadele anlayışı, geleneksel Os­
manlı Saray içi iktidar kavgalarının bir
varyantıydı. Alışıldık, bildik ve tanıdık
bir alandı. Muhalefet, memurlardan olu­
şuyordu. Memur muhalefeti, sözünü etti­
ğim diğer muhalefet tarzları ile kıyaslan­
dığında, kendiliğinden farklı bir kanala
işaret eder. Memurların hizmet ettikleri
devletlerine karşı geliştirebilecekleri mu­
halefetin ölçüsü, ancak mütevazı boyut­
larda olabilirdi. Yeni Osmanlılar, Tanzi-
Y E N i O S M A N L I L A R V E
mat sonrasının yeni eğitim modeli doğ­
rultusunda, "modern/yeni" kanala dahil
olmuşlardı. Ama asıl ortak paydaları, Ter­
cüme Odası geleneği ve eğitimiydi. Ba­
tı'ya açılan bir pencere, yabancı bir dil,
yeni ve modern olan ile yakın temas ve
etkileşim, yönetici elitin hiyerarşik basa­
maklarında göreli olarak daha süratli bir
ilerleme imkanı, hepsi bu temele dayanı­
yordu. Bu, aynı zamanda, devlet memuru
olmanın da güvencesiydi.
Öncelikle, iktidar olsun muhalefet ole
sun, ilk etapta " devletleri" ni kurtarma
gayreti içindeydiler. B u geniş ortak pay­
da, ortak bir dil geliştirmelerine yardım­
cı olabilirdi. Aslında, zihniyet dünyası
olarak ortak paydaları çok daha genişti.
Her iki taraf da, amaçta birlikti. Tek so­
run, yöntemdeydi. Yeni Osmanlılar, mo­
d�rnleşmeye değil , m odernleşmenin al­
gılanma tarzına karşıydılar. Yalnız onlar
d eğ i l , Tan z i m a t F er m a n ı ' n ı n m imarı
Mustafa Reşit Paşa dahi, muhalefete geç­
mişti. Tam olarak karşı oldukları nokta,
Bab-ı Ali'nin yükselen o toritesi miydi ,
yoksa bu sırada b un d a n is tifad e eden
Tanzimat Paşalarının (Ali ve Fuat Paşa­
ların) otoritesi miydi sorusuna yanıt ver­
mek kolay değildir. .Kendilerinin yıldızı
yükselmiş olsaydı, acaba onlar da, ikti­
darda o l a nların t u tu m u i ç i n e girerl er
miydi sorusuna kesinlikle o l umsuz bir
yanıt vermek için elde yeterli kanıt oldu­
ğu kanısında değilim. Bununla birlikte,
iktidarda oldukları dönem ile iktidardan
dolaylı olarak indirildikleri dönem ara­
sında ve nihayet muhalefet döneminin
farklı zamanlarında, siyasi düşüncelerin­
de meydana gelen değişim , aslında bu
tür soruların .en azından sorulmaya dec
ğer olduklarını gösterir.
Diğer yandan, Yeni Osmanlılar da, yine
bir geleneğin devamı olarak, kendilerine
bir hami bulmak zorundaydılar. Yeni Os­
manlılar'ın istikbal vaa t eden müstakbel
genç Osmanlı yönetici elit adayları olabil­
meleri , Tanzimat Fermanı'nın "baba"sı
B i R i N C i M E Ş R U T i Y E T
sayılabilecek olan Mustafa Reşit Paşa'nın
himayesinde olabilmişti. Aslında, eğer iş­
ler yolunda gitse ve Mustafa Reşit Paşa
Sadrazamlıktan düşmese, bu takdirde,
kendi "kadro"su işbaşına gelebilse/işba­
şında olabilse, muhtemelen Yeni Osman­
lılar hareketi başka isimlerden oluşacaktı.
Şinasi'nin , Ziya Paşa'nın ve Namık Ke­
mal'in muhalefet kanadı içinde yer alma­
ları, bir zorunluluk olmakt;ın ziyade, si­
yasi konj onktürün garip bir cilvesi bile
sayılabilir.
Bu rıoktada, Osmanlı siyasi eliti için­
deki kavganın temelin.e inmek mümkün-
dür. Her iki taraf açısından da, önemli 77
olan devletin varlığının sürdürülmesiydi.
Her iki grup da, bu de"letin üyesiydi ve
hepsi d e aslında aynı kayıkta bulunuyor-
du. Kayığın batmaması ya da su almama-
sı ve aldığı kadarı ile suyun tahliyesi ko­
nularında bir anlaşmazlık içinde olduk-
ları pek de söylenemezdi. Uyuşmazlık,
"çare"nin formüle ediliş tarzındaydı. Ye-
ni Osmanlılar kuşağı, "mucizevi kurtu-
luş formülasyonu"nda, kendi içinde bile
tam bir anlaşmaya varamamıştı. Rivayet
birkaç çeşitti. En radikali sayılabilecek
olan Ali Suavi, herhalde halktan gelme-
nin sonucunda ve bir çeşit " cesaret"l e ,
basit insanlara dayanan bir direnişten ve
ihtilalden söz ederken ve bunu gerçek­
leştirmek için de hayatından olurken, di-
ğerleri çok daha muhafazakar bir tutum
içinde kalmayı tercih edeceklerdir. Os-
manlı geleneksel siyasi kariyer merdive-
ninde bir haminin koruyucu ve kollayıcı
kolları arasında yükselme imkanını bul-
muş olan Yeni Osmanlı muhtemel yöne-
tici elitinin de esas eğilimi, Ali Suavi'nin
tam aksiydi. Toplumun aşağı sınıllarına
yakın olmak ve onların desteğini kazan-
mak gibi bir siyasi mücadele anlayışı , bu
bakımdan, hiç gelişmemiş sayılırdı. Ne
olursa olsun, madem yegane sorun dev-
let katındaydı, o halde sorunun çözümü
de aynı kademenin kendi içinde, söz ko-
nusu kademede verilen/veril ecek siyasi
 T A N Z i M A T V E M E
78
ve kişisel mücadeleden sonra belirlene­
cekti. Yüksek devlet memurlarının, değil
avam ile kendilerinden daha aşağı sevi­
yedeki devlet memurları ile bile, ne ölçü­
de bir ilişki geliştirmeleri gerektiği tam
olarak açık değildi.
Yeni Osmanlılar, Osmanlı yönetici eliti
içinde kendilerine ilerleme imkanı suna­
bilecek hamilerinin bir benzerini de, Av­
rupa'daki siyasal mücadeleleri sırasında
bulacaklardır. Bürokrasideki hamilik, bir
süre sonra, siyasetteki hamiliğe dönüşe­
cektir. Yeni Osmanlılar'ın kısa süreli Av­
rupa macerasının, bu siyasi hamilik teme­
linde gerçekleştiği hiçbir zaman gözardı
edilm emelidir. Tabiri caizse, Osmanlı
merkezi g ü c ü n e karşı tam olarak bir
Şarkvari ayak oyunundan kurtulmaya ça­
lışan Mısır Hanedanlığı muhalefetinin,
Yeni Osmanlılar muhalefetinin, yaratıcısı
değilse de dayanağı olması, hareketin ve
hareket içinde yer alan siyasi kişiliklerin
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
üzerinde tayin edici oranda etkilerde bu­
lunmuş olabilir.
1865 yılında oluşan ve lttifakı Hamiyet
adını alan "Yeni Osmanlılar Örgütü" , 1 867
yılı başında Mustafa Fazıl Paşa'nın önderli­
ğindeki Saray karşıli siyasi mücadelenin
cephe hattını oluşturduğu süre içinde adı­
nı duyurma şansına sahip olmuştu. Musta­
fa Fazıl Paşa'nın görüşlerini önce Sultan'a
geleneksel şekilde bildirmesi ve ardından
da bir Avrupa gazetesinde yayınlatması
dikkat çekicidir. Onun görüşlerinin Yeni
Osmanlılar tarafından ne kadar ciddiye
alındığının bir göstergesi ele, söz konusu
görüşlerinin tercüme edilerek Osmanlı ka­
muoyuna da yayınlanmasıdır.
Yeni Osmanlılar hareketinin basın ala­
nındaki ısrarlı mücadeles i , elbette, gele­
neksel olandan ayrılmalarını ve yeniyi
temsil etmelerini s imgeliyordu. Bas ı n ,
ama aynı zamanda kamuoyuna hitap ede­
bilecek her türlü edebi ve edebi olmayan
Y E N i O S M A N L I L A R V E
tarz, onlar açısından, siyasal fikriyatlarını
deklare edebilecekleri bir alan ve önemli
bir fırsattı. Bu fırsattan yararlanabilmek
için ortaya koydukları mücadelenin sınırı
önemlidir. Bu şekilde, Osmanlı!fürk top­
lumunun hiç olmazsa okuryazar ve etki­
lenmeye değer çok küçük bir azınlığını
hedef almış olmaları dahi, kamuoyuna
yönelik siyasal propaganda faaliyeti açı­
sından üzerinde önemle durmayı gerekti­
rir. Ayrıca, bu faaliyet alanı, Osman­
lı!fürk toplumunda başka pek çok alan­
da bir öncü kol olmayı gerekli kılıyordu.
Tanzimat edebiyatı o larak anılacak ilk
Osmanlı!fürk romanlarının ortaya çıkışı,
şiirin içerik değiştirmeye çalışması, nesi­
rin, üstelik devlet katı lisanının ötesine
geçerek anlaşılır bir Türkçe ile yazılması
gibi derin bir anlayış farkı, tiyatro, hepsi
bu çabanın bir yan ürünü olarak ortaya
çıkmıştır. Mücadelenin siyasi tayin edici­
liği, bütün bu alanların da daha baştan
edebi ve estetik bir değer olarak değil, fa­
kat, tam aksine, siyasi bir eylem platfor­
mu olarak görülmesine ve algılanmasına
da neden olmuştur.
�iya Paşa, "Rüya'' adlı yazısıncla., yeni
Osmanlılar hareketinin en azından önem­
ğ
li . bir k�ı;iminin a ırlık verdiği siyasi Il1e­
todu güncleme . getirmişti : Sürgün!lngilte­
re'deki Ziya Paşa, bir yandan hayallerini
yazıya dökerken, diğer yandan da, bu ha­
yallerine ulaşmak için sihirli siyasi for­
mülünü de ortaya koyuyordu. J3un.a göre,
en iyi. yöntenı, Abdülaziz'i, Sarayın bit
köşesinde, tek başına yakalayabilmektL
Bu şansa bir kez ulaşılabilse, Ziya Paşa,
bu altın fırsattan istifade ederek, ona, o
zamana kadar etrafındaki hiç kimsenin
clile getirmediği ya da özellikle telaffuz ek
mediği h.er şeyi, ya_11i bütün "gerçekler"i
anla.yıcaktı. Yanlış ve çıkara dayalı bilgi­
lendirmenin sonucunda, Abdülaziz'in ka­
fasında canlanmış olan bütün önyargıları
yıkmanın yolu, buradan geçiyordu. Onu
yanlış yönlendirmiş olan "etraf'ı bu şekil­
de, bir an için olsun, tecrit ettikten sonra,
B i R i N C i M E Ş R U T i Y E T
Abdülaziz'e , "gerçekler" ve " doğrular" ,
Ziya Paşa tarafından aktarılabilecekti. Ab­
dülaziz'in kafasındaki bütün sorulara ya­
nıt verilecek ve Sultan'ın bakışı kökten
değiştirilecekti. Bir kez Sultan, ülkenin
içinde bulunduğu "gerçekler"den haber­
dar edildiğinde, bunun doğal sonucu,
içinde bulunulan durumdan çıkış için ye­
ni bir siyasi formülasyon aramaktı ki, bu­
nu, zaten uzun zamandan beri Yeni Os­
manlılar, Avrupa'da bulundukları sürede,
yapmışlardı. () . J:ııılcle, b.ir ana_yasa_ ila,n.ma
ihtiyaç vard� ve bunun z;anneclikliği. gib,i
�
bir sakıncası _ da )'okt . Aksine, ülkenin ve
.
devletin bir arada kalabilmesine neden 79
olabilecek yegane "mucize formül". buy­
du. Sanıldığının ak5cine, b.l.J . forrrıül, l:ı;alk
h.azırda llYSt1lanan b? tün diğer foril1üUer�
-
- -
.
den daha üstündü. D evleti kurtaracak
' ,,- ._ -- .
olan yegane Jormülc!ü, . .Bir .kez olsun.. Sul-
tan'.ın "etraf'ı _ değişirs� ve Yeni . ()snıanlı­
.
l�r hareketiJ1in . önde gelen üyeleri bir k��
.
Sultan'm "etraf'ı haline gelebilirlerse, ki
buna bizzat Sultan'ın kendisi karar vere­
cekti, bu takdirde işlerin kendiliği �den
.
yoluna girmemesi için artık ortada hiçbir
neden kalmayacaktı. Çünkü, "iyiler" ,
"kötüler"in yerini almış olacaklardı. Sul­
tan sadece kandırılmıştı ve yeri, doğal
olarak, "iyiler"in yanındaydı. Saray için­
deki bu ikna etmeye dayalı siyasi müca­
delenin strateji ve taktiği, uygun koşullar
içinde sonuç verebilir miydi bilinemez.
Ama vermemiş olduğunu biliyoruz.
Yeni Osmanlılar topluluğunun üyeleri­
nin yazdıkları ile yaptıkları arasında tam
bir uyum bulunduğunu söylemek kolay
değildir. Siyasi iktidarı elde etmenin yolu
olarak gördükleri, Saltanat makamını ik­
na etmeye çalışmanın yeterli sonuç ver­
memesi üzerine, bu kez de, Saltanat'ın al­
ternatif(ler)ini gündeme getirmek zorun­
da kalmalarını hatırlamak gerekir. Sultan
Abdülaziz'i ikna çabalarında başarılı ola­
mamışlardı. Ancak, bütün siyasal teori ve
felsefeleri, iktidar mücadelesini genişlet­
memek üzerine kurulu olduğundan, geri-
 T A N Z i M A T V E M E
ye yalnızca bir yol kalıyordu. Bu çıkmaz
içinde yapılması gereken, anlaşılan, Os­
manlı geleneksel iktidar değiştirme me­
totlarına müracaat etmekti. Öyle de yapı­
lacaktır. iktidar alternatif(ler ) i olarak
bekleyen V. Murad ile 11. Abdülhamit, bu
mücadelede tayin edici isimler olabilirler­
di. Nitekim, ikincisi o lacaktır. Yeni Os­
manlılar, bu kritik anda da, kendilerine,
siyasi sahnede, yeni hami(ler) bulabilme­
lerinin endişesi içindeydiler. Bu sorunu
aştıklarında ise, tıpkı geçen defa olduğu
gibi, yeni hami(ler)inin de, bir kez iktida­
ra geldikten sonra, kendilerini terk etme­
80 leri gerçeğini yaşayacaklardır. Yeni Os­
manlılar'ın siyasi tecrübeleri, hami(ler)
olmadan mücadele etmenin imkansızlığı­
nı ve aynı zamanda da, sadece hami(ler)e
dayanılarak iktidara gelmenin tehditkarlı­
ğını ve nihai aşamada da, sadece onlara
güvenerek ve yaslanarak iktidarda kalma­
nın mümkün olmadığını gösteriyordu.
Ancak onlar bunu, eğer anlamışlarsa, çok
geç ve iş işten geçtikten sonra anlayabil­
mişlerdir. Yaşananlar ile yazılanlar ve ni­
hayet yapılanlar arasındaki, zıtl.ıklar de­
ğilse de, çatışmalar, sadece bu kuşağın
değil, fakat art arda birkaç kuşağın ortak
paydasını teşkil eder,
lşlerin yoluna girmesinden, yani Saray­
daki otoritenin değişiminden sonra, "iyi­
ler"in iktidara gelebilmeleri üzerinedir ki,
bir anayasa projesi masa üzerine konula­
bilecektir. Geçmişteki bütün siyasi iktidar
mücadelesinde görülen uzlaşma ve denge
arayışları, bu projenin hazırlanması sıra­
sında da kendisini gösterecek ve "araç"ın
hem içeriğini hem de şeklini derinden et­
kileyecektir. Yeni Osmanlılar hareketinin
homojen bir siyasi çizgi olmaması ve siya­
si formülasyonlannın yeterince belirginlik
kazanmamış olması, aslında, bir anayasa­
nın hazırlanması sürecinde de kendisini
olumsuz yönde belli edecek ögelerdi. Ni­
hayet, Osmanlı modernleşme çabalarının
bütün dönemlerinde görüldüğü gibi, za­
man yoktu ya da çok azalmıştı. Acele et-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
mek lazımdı ve herkesin zamana karşı ya­
rışması gerekiyordu. Anayasa, sadece iç
dengelerin bir uzlaşma arayışı değildi. Ak­
sine, dış güçler arasındaki ve dış güçlerle
içerisinin de bir denge arayışına yanıt ver­
mek zorundaydı. Bu kadar ince bir denge­
nin nasıl sağlanacağı bilinmemekle birlik­
te, hakim olan unsur, zorunlu olduğuydu.
Batılı bir siyasi bakışın kolayca saptayabi­
leceği gibi, anayasa, toplumsal güçler den­
gesi içinde bir uzlaşma ve mutabakat ara­
yışı değildi. Devlet iktidarının yeniden te­
sis edilmesi , devlet iktidarının değişik
güçler arasında kurulabilecek bir denge ve
uzlaşma formülünden oluşmasına naza­
ran daha ağır basıyordu.
Yeni Osmanlılar açısından temel sorun,
içinde yer aldıkları devletin ayakta kalma­
sını sağlamak ve bu süretle, kendilerinin
de varlık nedenini yitirmemekti. Bir ana­
yasaya sahip olma projesinin temel daya­
nağı ve gerekçesi buydu. Toplumun bir
anayasaya ihtiyacı olup olmadığı sorusu­
nun bu aşamada hiç gereği yoktu. Bu an­
lamda, Yeni Osmanlılar'ın muhalif olduk­
ları çevrelerin bu sorusu, yanıtlanmaya de­
ğer görülmüyordu. Muhtemelen bu yönde
bir akademik tartışmaya hiç gerek görül­
memişti. Ayrıca, bu soruya verilecek "doğ­
ru" yanıtın da hiçbir önemi yoktu. Yanıt
ne olursa olsun, yine de bir anayasaya aci­
len ihtiyaç vardı. lhtiyaç, toplumdan değil,
devletten kaynaklanıyordu. Devletin ihti­
yacı ise, istisnasız bütün Osmanlı siyasi
eliti açısından, birbirleri ile ne kadar görüş
ayrılığı içinde bulunurlarsa bulunsunlar ve
hatta kanlı-bıçaklı olurlarsa olsunlar, · hem
öncelikli gündem maddesiydi, hem de er­
telenemez bir sonu çtu. Hepsinin ortak
paydası, kendi görüş açılarından ve "doğ­
ru"ları temelinde, devletin yeniden "yük­
selmesi"ni sağlamaktı. Anayasa, eğer gere­
kiyorsa, bunun için gerekiyordu. Yoksa
toplumun değişik unsurlarının bir ihtiyacı
olarak ortaya çıkmasa da olurdu. Bu aşa­
mada Osmanlı toplumunun değişik unsur­
larının bir anayasaya ihtiyacı olup olmadı-
Y E N i O S M A N L I L A R V E
ğı tartışılabilir. Nitekim tartışılmıştır da . . .
Osmanlı toplumu homojen bir topluluk
olmadığından, hiç kuşkusuz, bazı unsurla­
rının bir anayasaya ihtiyaçları vardı. Diğer
unsurların ise, bu türden bir ihtiyaç beyan
etmeleri daha zaman alabilirdi. Özellikle
gayrimüslim toplulukların uzun zaman­
dan beri anayasa benzeri bir yönetim tarzı
ve alışkanlığı oluşmaya başlamıştı. Hiç
kuşkusuz, Osmanlı yönetici elitinin Batı
ile tanışması tamamlandığı ölçüde, içinden
bir kısmı, hem kendisi ve hem de içinde
yaşadığı toplum açısından, bir anayasayı
gerekli görmeye başlamıştı . Ancak, bu,
toplumsal bir ihtiyacın yanıtlanmasından
önce, devletin ihtiyacının yanıtlanması
gerçeğine dayanıyordu. Yeni Osmanlılar
hareketinin muhalefeti ise, bu türden bir
"taklit hevesi"ni yadırgamıştı. Onlara göre,
bir anayasal rejime henüz gerek ve ihtiyaç
yoktu. Öncelikle toplumun buna ihtiyacı
olmadığı gibi, bu yönde bir talebi de yok­
tu. Ama asıl vurucu olan nokta, diğer bir
husustu: Devletin ayakta kalabilmesi için,
bir anayasal rejime gerek görülmemişti.
Yeni Osmanlılar cephesine geri dönülecek
olursa: En azından toplumun olgunlaşmış
güçlerinin anayasal bir projedeki destek ve
ittifakı kaale alınabilir ve bu şekilde, geç­
miş siyasi tecrübelerin ışığında, ileride
oluşması muhtemel anayasaya yönelik ola­
sı baskılara karşı bir olası direniş barajı ya­
ratılabilmesinin temeli atılmış olabilirdi.
Ama Yeni Osmanlılar hareketinin en azın­
dan ağır basan isimleri, bu türden bir siya­
si iktidar mücadelesinden uzak kalmak is­
teyeceklerdir. O halde, iktidar mücadelesi,
yeniden, dönüp dolaşıp, Saray ve Babı Ali
içindeki ve bu iki mekan arasındaki çeliş­
me/çekişme ve kavgaların bir bileşkesi ola­
rak netlik kazanabilirdi.
Yeni Osmanlılar açısından anayasa, bir
amaç değil araçtı. Devleti yeniden devlet
gibi yapabilecek bir araç . . . Tıpkı bir za­
manlar Nizamı Cedit, Sekbanı Cedit ve
Tanzimat'ın diğer örgüt yeniliklerinde ol­
duğu gibi, bir anayasa da, benzer şekilde,
B i R i N C i M E Ş R U T i Y E T
yukarıdan aşağıya ve devletin yeniden dü­
zenlenmesi temelinde ortaya konulan bir
projeydi. Modernleşme projesinin yeni bir
durağı. .. Yeni Osmanlılar açısından, Ba­
tı'da görülen yeni bir unsurun ithaliydi.
Ama, kendilerinden önceki " ithal" ku­
rumlardan çok daha farklıydı. Çünkü, bir
anayasa, her şeyden önce, "kopya" ya da
"ithal" değil, ama aksine, "öz"ün yansıma­
sı olacaktı. Devletin kurtuluşunun anaya­
sadan bekleniyor olması, anayasanın ilke
olarak bir araç haline gelmesi, anayasa­
nın/anayasacılığın doğurabileceği bütün
sonuçların asgaride kalabilmesiyle sonuç-
lanabilirdi. Nitekim sonuçlanacaktır da. . . 81
Anayasanın belki d e kalbi sayılabilecek
bir husus, oluşturulacak müstakbel parla­
mentonun yetkileriydi. Heyeti Mebusan'a
tanınan yetkilerin kısırlığı ve dar çerçeve­
si, parlamentonun bu kanadının gerçekte
bir yetkisi olup olmadığını bile tartışma
konusu yapabilir. Bir yasa önermek için
bile Heyeti Mebusan için öngörülen izin
ve onay mekanizmaları, anayasal açıdan
hayal kırıklığı yaratır. Denetim yetkisi için
de aynı şeyler söylenebilir. Bunun böyle
olması, Yeni Osmanlılar'ın zaten Padi­
şah'ın kutsal haklarını ve yetkilerini kıs­
kanç bir şekilde koruyacaklarına ilişkin
siyasi inançlarından da kaynaklanıyor ola­
bileceği gibi, son dakika pazarlıklarının da
bir sonucu olarak değerlendirilebilir. Ama
bunda herhalde her iki nedenin de payı
vardı. Yeni Osmanlılar, şu ya da bu neden­
den dolayı olsun, sonuçta öyle bir anaya­
sal sistem kurmuşlardı ki, mutlak monar­
şinin geleneksel hakları, Meşruti Monarşi
ambalajı altında, anayasal bir güvenceye
kavuşmuş oluyordu. Bir anayasal siste­
min, öncelikle siyasi iktidarın yetkilerini
sınırlamak ve çerçevelemek gibi bir sonu­
cu olmak gerekirken, burada aksi bir du­
rumla karşılaşılacaktır. Anayasa hukuku
açısından bakıldığında, Abdülhamit'in
anayasal bir istibdat idaresi kurabilmesi
için bütün hukuki alt yapının hazırlanmış
olduğu itiraf edilmelidir.
 T A N Z i M A T V E M E
Anayasa projesi, farklı bir zihniyet dün­
yası içinde şekillenmişti ve görünüşte, dı­
şarıdan/uzaktan bakıldığında ilk izlenim
olarak ortaya çıkabilecek her türlü değer­
lendirmeden farklı olarak, kendi iç zihni­
yet dünyasının bir dışavurumu olarak şe­
killeniyordu. Bu anayasa projesinin teme­
linde yatan görüş/zihniyet, tamamen fark­
lıydı. Farklı olması , onun Batılı modelin­
den farklı olması anlamına geliyord u .
Farklılık her bakımdan geçerliydi. Hem
tarihsel evrimi açısından, hem de bunun
doğal sonucu olarak, şekil ve özü açısın­
dan . . . Devlet katından dışarıya bakmak,
82 bu bakış sahiplerine, gördüklerini sadece
bir devlet projesi olarak algılama şansı ve­
riyordu. Bir anayasa bile, içinde yaratıldığı
toplumun bütün özelliklerinden sıyrılabi­
lir ve usta bir ameliyat süreci icinde, "nak­
ledilebilir"di. Nakil, tam bir "taklit" sayıl­
mazdı. Çünkü, Tanzimat öncesinde ve
sonrasındaki bütün "taklitlere"/"taklitçili­
ğe" karşın, geleneksel ve özgün olanın ko­
runmasına yönelik şiddetli direnç de aynı
kanal içinde gelişmişti. Dolayısıyla, Yeni
Osmanlılar gibi, Tanzimat'ın "taklitçi" yö­
nüne karşı gösterilen muhalefet ve direni­
şin, en sonunda, "nakil" sürecinde daha
mahalli özellikleri hakim kılma yolundaki
uğraşıyı canlandırması, güçlendirmesi ve
bu ikili mücadelede onun temel öge hali­
ne gelmesini sağlaması, mümkündü.
1 876 Anayasası'nın özgünlüğü, birkaç
dengeyi yansıtmak zorunda kalmasından
ileri gelir. llk olarak, Yeni Osmanlılar ha­
reketinin farklı temsilcilerinin farklı eği­
limlerini dengelemek gerekiyordu. ikinci
olarak, Yeni Osmanlılar'ın proj eleri ile,
iktidarın yeni ortaklarının uzlaşması zo­
runluluğu vardı. Üçüncü olarak ise, Batılı
güçlerin yeniden ve bir kez daha tatmin
edilmesi gündemdeydi. Bu kadar çeşitli
ve farklı vektörler içinde, zamanın darlığı
da göz önüne alınırsa, yeni ve ilk anaya-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
sanın muhtevası ve şekli onaya çıkmış
olur. Anayasayı yapanların kendilerine
göre ve geleceğe ilişkin siyasi hesapları
vardı. Ancak dikkat çekici olan nokta,
"c:levl�tin. çıkarları" gereğince ilan edilen
anayasanın, çok kısa bir süre sonra, yine
"devletin çıkarları" gereğince, teorik ola­
rak yürürlükte kalsa da , fi iliyatla hatır­
lanmamasının tercih edilecek olmasıdır.
U nutulmasın ki, yeniden ilanı da, yine
"dev.J etin çıkarları" temelinde gerçekleşe­
cektir. Bü tün bu maceralı süreç içinde,
devlet. ile toplurrıun ne ölçüde örtüştüğü
suali ise, maceranın hiç tamaınlan(a) ma­
mış karanlık yüzünü aydınlatmak açısın­
dan çok önemlidir.
Kısa süre için de olsa ayakta kalabile­
cek Meşruti Monarşi, anayasal bir yöne­
tim proj esi , Osmanlı/Türk siyasetinde,
belki de tahmin edile(bile) ceğinden çok
daha güçlü etkiler doğuracaktır. Meşruti
M o narşi e tr a fı ndaki ideo loj i k m i tler,
muhtemelen, onun yaratıcılarının hayal
ettiklerinden dahi geniş bir yankı bula­
caktır. Bu yankı, Osmanlı/Türk toplu­
munda 1 860'larda başlayan bir toplumsal
mühendislik proj esinin, yani bu kez ana­
yasalı modern bir toplum yaratma süreci­
nin, özündeki ideolojik muhtevayı yitir­
meden, devamını sağlayacaktır. O gün
bugün, anayasa hem vazgeçil m ezdir hem
de devlet iktidarının "yeniden tanımlan­
ması "nda elzem . . . Bir uzlaşma siyasal
kültüründen ziyade, bir yaptırım siyasal
kül türünü yansıtır. Anayasayı " devle t"
yapar ve gerektiğinde de değiştirir (ya da
bir süre için kaldırabilir) . Eğer muhalefet
yapmışsa da, amacı değişmez. Önemli
olan devletin kurtarılmasıdır. Yeni Os­
manlılar ve I. Meşrutiyet, bu geleneğin
kurucusu, başlatıcısı ve ilk uygulayıcısı­
dır. Tarihe karışmış olabilirler, ama siyasi
fikriyatı, bir miras olarak, dededen toru­
na geçmiştir. O
 Tanzimat Bağlamında Ahmet Cevdet Paşa'nın
Siyasi Düşünceleri
C H R I S TO P H K . N E U MA N N
Ahmet Cevdet, 2 7 Mart 1 823'te Lofça'da
(Bulgaristan'daki Lovec) kentin ileri gelen
ailelerinden olan Yu larkıranoğu l ları nes­
l inden dünyaya gelm i ştir. İ l k gençliğine
kadar Lofça'da öğrenim gören (ve bir yıl
boyunca daha sonra Mithat Paşa olacak
çoc u k l a beraber o n u n babasından da
ders alan [Chambers 1 968: 26-27]) Cev­
det, 1 6 yaşındayken büyükbabası tarafın­
dan iyi medreselerde okumak üzere İs­
tanbul'a gönderilir. Gerçekten de, ailesi­
nin madd i desteği ve kendi olağanüstü
zeka ve çal ışkan l ı l ığıyla çok parlak bir
öğrenci olur. İlgisini öze l likle akli i l imlere
yönelttiğin i söyleyen Cevdet, bunun ya­
nında fıkıh gibi nakli i l i mlerde de iyi bir
öğre n i m görür; a y n ı z a m a n d a M u rad
Mol la Tekkesi'nde Rumi'nin Mesnevi'sini
okur, ona Cevdet mahlasını da veren Sü­
leyma n Fehmi Efe nd i ' n i n tasavvuf ve
edebiyat muhitine dahil olur.
Bir nebze Fransızca da içeren bu çok
yoğu n ve çok yön l ü öğrenim devri n i n
sonunda Cevdet, parlak b i r alim kariye­
rine başlamak üzereyken, zamanın şeyh
ü l i s l a m ı olan Arif H i kmet ve özel likle
sadrazam Mustafa Reşit Paşa'nın muhiti­
ne g i rerek hayatı n ı n bundan sonrası n ı
b e l i r leyen d ö n ü ş ü m ü y a ş a r : Cevdet,
Mustafa Reşit Paşa' n ı n sad ı k izdeş ve
yandaşı o l u r ve ö l ü m ü n e kadar daima
Reşit Paşa ekolüne bağ l ı bir Tanzimat si­
yasetçisi olur.
ilk küçük kadı mansıbını (Arnavutluk'ta
Piremedi yani bugünkü ismiyle Perme­
t i ' y i ) a l d ı ğ ı 1 844 senes i nden, taşıd ı ğ ı
Anadolu kadıaskeri payes i n i n vezarete
dönüştürüldüğü 1 866'ya kadar ilmiyede
çok hızlı sayılabilen bir yüksel iş kateder­
se de, asıl meşgul olduğu görevler daha
çok Tanzimat siyasetinden kaynaklanan
özel memuriyetler olur: Değişik komis­
yonlarda üyelik, tal im terbiye kurul u i le
b i l imler akademisi karması olan Encü­
men-i Daniş'te sekreterl ik, okul kitabı ya­
zarlığı, Arnavutluk, Bosna ve G üneydoğu
83
Anadolu'da m üfettişl ikler ve sa i re . . . B u
kabil henüz fazla kurumsallaşmamış gö­
revlendirmeler ile bir anlamda siyasette
kariyerinin arkaplanını oluşturan i l miye
tarikatındaki yükselişi arasındaki tenakuz,
Cevdet'e d a h a sonra u l e m a n ı n rol ü n ü
sorgulama imkanını verecektir.
Bütün bu işlerin yanında Cevdet, tarih
eserleri yazmaya başlar. 1 85 1 'de Encü­
men-i Daniş, ona 1 774 ile 1 826 arasın­
daki dönemi kapsayan bir kronik sipariş
eder. İ l k c i l d i ne 1 85 3 'te baş la nan, on
i kinci ve sonuncu cildi ise Encümen'in
ortadan kalkışından çok sonra, 1 883 se­
nesinde yayım lanan bu eser, meşhur Ta­
rih-i Cevdet'tir. Son cildin basılmasından
hemen sonra ilk sekiz ciltte değişiklikler
yapılarak Tarih-i Cevdet'in Tertib-i Cedidi
hazırlanır ve 1 885 ile 1 89 1 /2 olmak üze­
re iki kere basılır (Tarih-i Cevdet'i n basım
hikayesi için Neumann 1 999b: 1 2-85).
Buna i laveten Cevdet, 1 8S3 ile vezirli­
ğe atandığı 1 866 yı lları arasında Osman­
lı İmparatorluğu'nun resmi tarihç i l iğini
yürütür; ancak vakanüvis olarak herhan­
gi bir eser yazmaz. 1 872 ile 1 881 arasın­
da, daha önce tutmuş olduğu notlardan
devşirerek halefi Ahmet Lütfi'ye gönder­
diği Tezakir (Baysun 1 9S 3 -67, 2. baskı
1 986) ise kısmen bu mesainin ürünü ola­
rak görülebi l i r (31 . Tezkire den itibaren
artık 1 866 sonrası üzerinde duru lur; oto­
biyografik olan 40. Tezkire'nin ise ayrı
bir yeri var).
..
 T A N Z l M A T V E M E Ş R U
Ancak Cevdet'in telif ve tercüme faali­
yetleri bununla s ı n ı rlı ka lmaz. İbn Hal-
. dun'un Mukaddi me'si nin yarım ka l m ı ş
çevirisini tamamlar, bir K ı r ı m v e Kafkas
Tarihi yayımlar, okullar için mantık, dil ve
üslup üzerine eserler kaleme a l ı r, hatta
Kısas-ı Enbiya kabili popüler kitaplar ya­
zar. Önde gelen tanzimat bürokratlarının
işi büyük ölçüde zaten yazmaktır: Rapor­
l a r, arzlar, nizam nameler. i l . Abdü l ha­
mit'e sunduğu bazı layi halar da Maruzat
(Cevdet 1 980) olarak böylece Cevdet'in
eserleri arasında yerleri ni alacaklardır (iyi
bir Cevdet eserleri bibliyografyasının yok­
84 l uğunda H a laçoğl u-Ayd ı n ' ı n eserlerine
bakı labil ir). 1
Ancak, bütün bu faaliyetler sadece bir
yan uğraş olmaya mahkumdur. Vezir ola­
rak etkili olduğu zamanlarda farklı farklı
nazırlıklarda görev alır, iktidardan düştü­
ğü sıralarda ise genellikle vali olarak taş­
raya gönderil ir, nadiren açıkta kaldığı ol­
muştur. Daha kapsam l ı meti nleri ise bu
açıkta kaldığı dönemlerde yazabilir. Sad­
razam olma umudu hiçbir zaman gerçek­
leşmeyen Cevdet, en kalıcı siyasi başarı­
l a r ı n ı hu kuk ve ada let sahası nda e lde
eder.
Şeriatın i l miyenin idari kontrolünden
ç ı kmasına karşı koyan şeyh ü l islamlığın
bütü n engel lemelerine rağmen, Babıali
nezdinde oluşturulan bir komisyon, Cev­
det'in riyasetinde Hanefi fıkhının birçok
konudaki hükümlerini seçerek ve siste­
matikleştirerek bir Osmanlı medeni kanu­
nu a n l a m ı na gel en Mecel le-i Ahkam-ı
Adl iye'yi bir araya getirir. Kıbrıs, İsrail ve
Ürdün gibi birçok Yakı ndoğu ülkelerinde
20. yüzyılın ikinci yarısına kadar meri ka­
lan bu kanun, (Fransız Code Civi/e' ini)
Türkçe'ye çevirerek Osmanlı yasası hali­
ne getirmek isteyen Tanzimatçı ları n Mit­
hat Paşa kanadının amaçlarına ne kadar
karşıt ise, süregelmiş fıkıh anlayışına da o
kadar aykırıdır. Şeri hükümleri gayrimüs­
limler için de geçerli kılarak (ve bu arada
onların şehadetlerini Müslümanlarınkiyle
eşdeğerl i sayan) genelgeçer bir yasa olan
T 1 Y E T ' 1 N B l: R 1 K 1 M 1
Mecelle, sultanın fermanıyla ilan edi l ir.
Bu bakımdan geçerli l iğinin kaynağı artık
Allah'ın yerine, prensipte başka bir kanun
da koymak kudretinde olan devletin ka­
n u n koyu c u s u d ur. U yg u l a m a d a as ı l
önemli olan yeni l ik, faki hlerin hemfikir
olmadıkları hal lerde kadı ların varolan gö­
rüşler arasında kendi başlarına karar ver­
me imkanı n ı n Mecelle'nin hüküm getir­
d iği a l a n l arda k a l d ı r ı l m ı ş oluşudur ( E .
Mardin 1 946; Berki 1 959; Yavuz 1 986).
Cevdet' i n vezir olarak ça l ı şmaları n ı n
çoğu, Osman l ı idari yapısını kuvvetlen­
dirmeye ve aynı zamanda devleti ayakta
tutabilecek formasyona sahip olan adam­
ların yetişti r i l mesine yöne l i ktir. Ancak
özell ikle 1 87 1 yı lında Ali Paşa'nın vefa­
tından sonra siyasi nüfuzu yavaş yavaş
azal maya başlar; Reşit Paşa ekibinden
ondan başka pek kimse kalmamıştır. Cev­
det hiçbir zaman kendini destekleyen bir
siyasi ağa, dayanabileceği bir gruba sahip
olamamıştır. Vezir ve paşa olduktan sonra
da ailesine düşkün, hayatı onun çevresin­
de dönen (Kütükoğlu 1 986), düzenli ma­
aş derdinde olan bir adam olarak kalır ve
az sayıdaki arkadaşlarıyla mazbut bir ha­
yat sürer (Neumann 1 999b: 54-55). Asla
bir kapı oluşturmaz.
Bir bakımdan, bu siyasi hayatı nı riskten
biraz korur, onu aşırı şüpheci olan i l . Ab­
d ü l hamit nazarında kabul ed ileb i l i r bir
politikacı haline getirir. 1 876'daki hal ve
cülus entrikalarında rol oynamamış Cev­
det'e Mithat Paşa'nın mahkum edilerek
kurban gittiği hukuk cinayeti esnasında
önemli (ve hiç de şanl ı olmayan) bir rol
verilir. Ancak Mecelle tedvinine bir son
veril i r ve Cevdet 1 882'den sonra genel­
l i kle baka n l a r kuru l u n u n dı şında kal ı r.
Ahmet Cevdet, Mithat Paşa i le beraber
mahkum edilmiş Rüşdi Paşa'dan geriye
kalmış ve sonra i l . Abdülhamit kendisine
hed i ye e d i l m i ş konakta 1 89 5 'te vefat
eder.
Ahmet Cevdet sistematik bir siyasi dü­
şünür değild ir. Siyasetçi ve idare adam ı
olarak somut problemlerle uğraşan, alim
TA N Z i M AT B A G LA M I N D A A H M E T C E V D E T P A Ş A ' N I N S i YA S i D U Ş Ü N C E L E R I
Ahmet Cevdet, yeni tip resmi tarihçi
olarak, modern düşünüşün oluşumuna
katkıda bulunmuştur.
olarak bağımsız bir siyasi söylem oluştur­
makta zorlanan bir düşünce geleneğin­
den gelen b i r i ns a n d a n böyle bir şey
beklemek de y a n l ı ş o l urd u . Ancak bu,
onun siyasi düşüncelerinin tutarsız veya
s ı ğ o l d u ğ u a n l a m ı n a gelmez . Cevdet,
olağanüstü zekası ve entelektüel birikimi
sayesinde Reşit Paşa ekolünün Tanzimat
anlayışını belki en yetkin şekilde yansı­
tan, ortaya koyan, açıklayan ve savunan
yazarıdır.
Ancak bunu yaparken istifade edebildi­
ği araçlar mahduttur: Ne Osmanlı edebi­
yatında siyasi janrlar çok gelişmiştir ne de
açık bir politik tartışma ve söyleme elve­
rişli olan bir kamu alanı vardır. Böyle bir
kamunun yokluğunda 1 9 . yüzyıl Osmanlı
Müslümanları arası nda sistematik bir bi­
çimde ifadelerini bulabilecek ve birbiriy­
le çatışabilecek yapıya sahip ideolojiler
henüz ortaya çıkmamıştır. Bunun için o
dönemde yaşayan bir d üşünürü (ve bu
meyanda elbette Cevdet'i) "yenilikçi" (ör­
neğin Tanpınar 1 949, 5 . baskı 1 982 : 1 59-
78), "İslamcı" (örneğin Bolay 1 986) veya
"İbn Haldun'cu" ( i l k olara k Fındıkoğlu
1 953, sonra Meriç 1 975, 2 . baskı 1 9 79)
olarak tavsif, yanı ltıcı olmaya mahkum­
dur. 2 Bunun için siyasi görüşlerini bazı
çözümleme süzgeçlerinden geçirerek Ta­
rih-i Cevdet, Tezakir ve Maruzat ile ev­
rak-ı metrukeden tahlil etmek gerekmek­
ted ir. Onun çağdaşı olan okura problem­
sizce an laşı l ı r gelen birçok ifadenin bu­
gün yanlış anlaşı lma teh l i kesi büyüktür
(yöntem problemleri hakkında Neumann
1 999b: 3-6).
Kapalı bir düşünce sistemi aramak ye­
ri ne, pole m i k kudreti çok yü ksek olan
Cevdet'in kiminle çatıştığına, nelere itiraz 85
ettiğine bakmak daha iyi sonuçlar vere­
cektir. Cevdet görüşlerini ortaya koyup
gerekçelendirirken vasi ve zengin kültür
hazinesinden faydalanır. Tarih yazıcılığı
için en önem lileri, Osmanlı Müslümanla­
rına asırlar boyunca üstünlük bili nci ver­
miş olan İslamiyetin kültürel öğeleri, Os­
manlı tarih ve nasihatname yazarların ı n
eserleri v e nihayet kendi zamanına a i t bir
bilim iyimserliğidir. Ancak düşüncesinin
ekseninde ne Osmanlı İmparatorluğu'nu
"daha çok İslami" yapma programını or­
taya koym a k, ne de Osma n l ı tar i hi n i
(muhayyel) bir İbn Haldun modeline göre
yorumlamak (Neumann 1 999b: 1 68-83),
ne de iyimser bir terakkiperverlik yer alır.
Cevdet' in siyasi düşünceleri devlet ek­
sen i nde döner. Burada hemen ortaya çı­
kan problem, Osmanlı geleneğinde 1 9 .
yüzyıl gerçekl i klerine uygun bir devlet
kavram ı n ı n mevcut olmamasıdır. Bun­
dan kaynaklanan fikri bel i rsizlikler Cev­
det'e mahsus kalmaz: Örneğin çağdaşı
olan N a m ı k Kema l de, "hükü met" i le
"devlet" arasında bir fark gözetmez (Ş.
Mardin 1 962 : 300-2) .
Cevdet devlet üzerine konuşurken bu
nedenle çok değişik kaynaklardan yarar­
lanarak farklı farklı yaklaşımlar içindedir.
İbn Haldun'da "hanedan" anlamına ge­
len "devle" sözcüğünü serbestçe ve müp­
hem bir şekilde "devlet" olarak ele a l ı r
(Neumann 1 999b: 1 72-76), Osmanlı sal-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R U T I Y E T
tanat kavramını esnek bir şekilde esas alır
(Neumann 1 999b: 1 25-3 1 ), sosyal sınıf
ayrımına dayanan bir devlet kavramını
kul l anabi l i r (hayatı n ı n nispeten geç bir
d e v r i n d e, B a y s u n 1 9 5 3 -6 7 , 2. baskı
1 986: 4 , 2 1 9), hatta romantizmden mül­
hem ifadeler kullanır (Baysun 1 953-67, 2.
baskı 1 986: 3, 227). Başka bir yerde niza­
m iye mahkemeleri nin kurulmasını savu­
nurken aynı rahatlıkla 1 5 . yüzyıl İran ali­
mi Celal üd-D in Devvani'nin fi kirlerine
d a y a n a r a k b i r görüş b i l d i r i r ( B aysun
1 953-67, 2 . baskı 1 986: 4, 85-90). Ancak
bu son örnekte bariz bir biçimde görüle­
86 bildiği gibi, bütün bu kullanımlar aslında
daha çok Cevdet'in fikrine destek malze­
mesi sağlamaktan ibarettir. Çünkü Cev­
det'in Devvani'nin su ltana bağl ı divan-ı
mezalim konusunda söylediklerinden çı­
kardığı sonuç, Dewani'nin söyledikleriy­
le aslı nda çok fazl a a l a ka l ı değildir ve
Cevdet'i n ortaya attığı devlet kavramı,
dayandığı metinde karşılık bulmaz: Cev­
det'e göre devlet, fonksiyonel bir aygıttır,
"birinci vazifesi i h kaak-ı hukuuk-ı ibad
kaziyyesi" (Baysun 1 95 3 -67, 2 . baskı
1 986: 4, 90) olur.
Cevdet, bu tanımını eserlerinde tutarlı
bir biçimde uygu lamaz. Ancak yine de
önemi var, çünkü buradaki perspektif bir
içten bakıştır, yani devlet yönetim i nde
yer a lan bir insanın söylediği bir şeydir.
H a k l a rı ( " h u k u k" sözcüğü b u rada bir
haklar manzumesi n i kastetmez, sadece
"hak" kel imesinin çoğuludur) korunması
gereke n le r, ku l la rd ı r; ve her ne kadar
"ibad" sözcüğü "Allah'ın kul ları" anlamı­
na gel i rse de, onlar Cevdet'in kul landığı
bağlamlarda hep yönetimden ayrı, yuka­
rıdan bakı l an, seslerin i n ç ı kması meşru
ve pek de tek i n o l m a y a n tebaa ( N e­
umann 1 998) olur, yönetimde yer alan
Allah, kul larını içermez. "İhkak-ı hukuk"
teriminin Osmanl ı lar'da geçirdiği evrimin
sonucunda ayriyeten burada kastedi len
şey, tebaanın haklarını talep ve istihsal
edebil. mesi nden ziyade, onlara tanınan
hak ve mükellefiyetlerinin yönetenler ta-
' I N B i R i K i M i
rafından ikamesidir.
Tanzimatç ı l a r ı n "devlet-i ebedmüd­
det''i idame ettirme kaygısını Cevdet de
samimiyetle paylaşır, karşılaşılan zorluk­
lar karşısında zaman zaman başgösteren
yei s havası n a o da g i rerdi ( N e u m a n n
1 999b: 28-29). Bunlar göz önünde tutu­
l ursa devletin işlevleri ("vazifeleri") dev­
l et erkan ları n ı n çözmesi gereken prob­
lemlere dönüşür. Cevdet'in tarih, hukuk
veya idare hakkında yazdıkları, bu zor­
l u k l a r ı n ü stesi nden nası l gel i neceğ i n e
d a i r fi kir yürütmeler o larak oku nab i l i r.
Düşüncelerin i biçimlendirirken ufkunu
bel irleyen, siyasi ve toplumsal konumu­
dur. Genel ve kavramsal bir siyaset felse­
fesi yapmak, asli problemlerini çözmez;
Cevdet, tabir caizse "mutfağın içinde"
edindiği tecrübeleri de ku l lanmak ister.
Bu bakımdan Cevdet, 1 9. yüzyıl Osman­
lı düşüncesinin Hobbes'i olmaktan ziya­
de, onun Macchiavelli'sidir.
Ancak yaşı i lerledikçe, zenginleşen bi­
rikiminin de etkisiyle Avrupa'daki gel iş­
melere gitgide daha merak salar, onları
daha fazla önemsemeye başlar. Osmanlı
tari h i n i ve hatta Osm a n l ı İ mparatorlu­
ğu'nu böylece Avrupa'nın çizdiği bir çer­
çeveye de oturtmaya çalışır (Neumann
1 999b: 3 1 -32, 1 33-52).
Cevdet'in uğraştığı problemler, böylece
her ne kadar soyut veya tarihsel görünse
de son tahlilde somut ve aslidir. Devlete
yüklediği iki ana görev, ki bunlar ihkak-ı
hukuk ve ü l ke savu n masıd ır ("hıfz-ı bi­
lad"), adalet sistemiyle asker teşk i l atı n ı
devletin i k i a n a kurumu yapar, hatta bir
top l u l u k sadece onların var o lmasıyla
devlet o l u r (Baysun 1 953-67, 2nci bs.
1 986: 4, 9 7-98). Müfettiş o larak birçok
askeri operasyona katı lmış ise de asker
olmayan Cevdet'in gözünde, iki kurum
Osmanlı bağlamında aynı sorunla karşı
karşıyadır: Doğru insanları doğru görevle­
re getirmek ve bunu sağlayan bir idare
mekan izması kurmak. Cevdet'i n yazıla­
'
.rı nda bu problem, doğru kura l ları koy-
maktan bile öneml i gözükür.
TA N Z i M AT B A G L A M I N D A A H M E T C E V D E T P A Ş A ' N I N S i Y A S i D Ü Ş Ü N C E L E R i
Ancak bu arayış ( N e u m a n n 1 99 9 b :
1 85-98) pek tutarlı b i r çözümle sonuçlan­
maz. Önermiş olduğu ödü l lend irme ve
cezalandırma arasındaki dengeyi gözet­
mek veya yapılan işleri fayda ve zararına
göre değerlendirmek gibi kıstas ve çare­
ler, kurumlara kendi lerini ve birbirlerini
denetlemek için gereken özerkliği öngör­
mediği için son tah lilde birer iyi niyetten
öteye geçmez. Bu konuda Cevdet hem
çok daha eski hakim iyet kavramlarının
m irasçısıdır (İnalcık 1 993), hem de her
şeyi tek elden halletmeye çalışan otoriter
ve pragmatik tanzimat Babıal i'sinin men­
subudur (Ortaylı 1 98 3 : 64-66).
Bu bağlamda Cevdet'i n h ükümdarın
i ktidarını, o n u meşrulaştı rıcı b i r unsur
o larak görmesi (Neumann l 999b: 1 2 7-
3 2), modern an lamda mutlakıyetçi gö­
rüşlere de bir kapı açar. i l . Abdü lhamit
döneminde meydana gelen bir dereceye
kadar da budur. Cevdet, yeni yeni kav­
ram laştır ı l maya başlanan devlet yerine
yeni bir sistematikle saltanatın korunma­
sını vurgulayan an layışa (Deringil 1 998:
26-34) karşı ne pratik ne de kuramsal bir
yanıt oluşturabilmiştir.
Bu bağlamda d i n konusu bir kez da­
ha önemli bir yer tutmaktad ır. Yukarıda
söylenenlerden Cevdet' in gözünde Ha­
nefi İslamın somut uygulamada siyaseti
belirleyen bir kura l lar manzumesi olma­
ması gerektiği bel l idir. D i n i n (bu bakım­
dan İslam iyet, H ıristiya n l ı k ve Yahudi l i­
ğin pek farkı yok) siyasi rolü, herkesi n
yerini belirleyerek toplumu bir arada tu­
tan bir kültürel dizin olmaktan ibarettir
ve başka töre lerden, daha kuvvetli ve
değiştiril mesi daha zor olmasıyla ayrıl ır.
D İ PNOTLAR
Halaçoğlu, Yusuf - Aydın, M. kif (1 993).
Yus u f H a l açoğ l u , M. Akif Ayd ı n ,
Mad."Cevdet Paşa", TDVİA 7 : 443-50.
2 Neumann, Christoph K. (1 999). "Paradig­
malar Arasında: Ahmet Cevdet Ve Aidiyet,"
Cevdet, dini hükümetin yararına ku l l an­
maktan yanadır; ancak Abdülhamit usu­
l ü maharetle bu dizinin tek tek öğeleri ni
araçlaştırmayı3 (Deringil 1 99 1 ) yazı l arı­
nın h içbir yerinde önermemiştir. H atta
Cevdet'i n gözünde din, kültürel bir di­
zin olması n ı n ötesinde yer yer bir d izge
h a l i ne gel ir; ve bu d izge i ç i nde ifade
ed i lemeyen h ususlar, toplum ve yöne­
timde beklenti lere uymadığı için yapıl­
maması gereken şeyler olur. Bu itibarla
din, Cevdet' i n çok fazla üzeri nde d u r­
m a d ı ğ ı b i r ş e k i l d e yöneti m d e k i l e r i n
pragmatizmini dizgin leme işlevi n i yeri­
ne getirmekted ir. 87
Bu yazıda, daha çok Cevdet'ten arda
kalan ve sonradan gelenlerce kabul edi­
len, miras olacak unsurlar üzerinde du­
ruldu. Bu unsurlar arasında, pragmatik bir
anlayış içinde yönetim (iyi tanımlan ma­
mış bir "devlet") perspektifinden bakışın
özel bir yeri var. Bu yaklaşımın ve politi­
kaya çok farklı zaviyelerden bakanlarca
uzun bir süre benimsenmesinin bir sonu­
cu, iktidar olgusunun Türk siyasi düşün­
cesinde faz l a sorg u l a n m a y ı ş ı d ı r. Cev­
det'in i ktidar eleştirisiyle fazla ilgilenme­
miş olması, yazılarındaki en büyük boş­
lukla da ilgi l idir: Yabancı devlet ve eko­
nomilerin Osma n l ı İ mparatorluğu'nd a
kazandığı nüfuzu neredeyse görmez l i k­
ten gel i r. Bu tutarlı bir yaklaşım, çünkü
kendi devletin iktidarını pekiştirmeye ya­
rar. Fakat aynı zamanda Cevdet'i n Türk
siyasi söyleminin güce aşık (ve dolayısıy­
la güç konusunda epeyce kör) olmasında
önem l i bir payı olmuştur. Söylemin bu
yönünü gel iştirmek ise, Cevdet'ten sonra
gelenlere kalmıştır.
Düşünen Siyaset 7-B: 21 9-36.
Deringil, Sel i m (1 991 ) . "Legitimacy Struc­
3
tures in the Ottoman State: The Reıgh of
Abdülhamit i l (1 876-1 909)", lnternational
Journal of Middle East Studies 3: 345-59.
•
 Osmanlı Reform Çağında
Osmanlıcılık Düşüncesi (1 839-1 913)
S E LÇUK AKŞIN SOMEL
GIRJŞ
imparatorluk dahilinde yaşayan farklı
dinsel ve etnik grupları tek bir "Osmanlı
milleti" olarak kabul eden ve bu unsurla­
rı ortak imparatorluk ideali çerçevesinde
b irleştirme yaklaşımma Osmanlıcılık
denmektedir. Ancak, 1 839- 1 9 1 3 devre­
sinde Osmanlıcılık düşüncesinin dört
farklı aşama halinde geliştiğini görmemiz
olasıdır: 1 -) 1830'lardan 1 875'e süren dö­
nemde ağırlıklı olarak Bab-ı Ali'nin otori­
ter merkeziyetçi siyaseti, 2-) 1868-1878
devresinde Yeni Osmanlı muhalefeti ve
Meşrutiyetçi pragmatizm çerçevesinde
Osmanlıcılık yaklaşımı, 3-) ll. Abdülha­
mit rnutlakıyetine karşı Jön Türk muha­
lefetinde görülen Osmanlıcılık ve 4-) il.
Meşrutiyet döneminde Osmanlı-cılık dü­
şüncesi.1
Osmanlıcılık düşüncesinin köken ola­
rak yüzyıllardır süregelen yönetilenleri
adaletle idare etme pragmatizminin 19.
yüzyıl koşullarına uygun şekil kazanmış
bir mirasçısı olduğunu söylememiz müm­
kündür. 1 830'larda ortaya çıkan Osmanlı­
cılık siyaseti başlangıçta pragmatik bir uy­
gulamalar dizgesi olarak gelişmiş ve ancak
1 868'den itibaren bilinçli ideolojik formü­
lasyonlara konu olmuştur. Dolayısıyla
1875 öncesi dönemlere ait. Osmanlıcılık
düşüncesini gerçekleştirilen veya niyetle-
nilen siyasi ve idari uygulamalardan çıkar­
samak durumundayız. Bu çerçevede Os­
manlıcılığı 1 9 . yüzyıl merkeziyetçi re­
formlarından ayırmak doğru olmaz. Bilin­
diği üzere Tanzimat reformlarının gayele­
rinden birisi yerel idarecilerin halka yöne­
lik keyfi ve sıklıkla adaletsiz tutumlarının
yarattığı yerel hoşnutsuzlukları ve bu du­
rumun müsait kıldığı ayrılıkçılık hareket­
leri önlemekti. il. Mahmud döneminde
taşradaki ayan gücünün etkisizleştirilmesi
süreci resmi ağızdan halka yapılan zulüm
ve adaletsizliklerin önlenmesi olarak meş­
rulaştırılmıştır. 1804'te patlak veren Sırp
ayaklanması da yerel askeri unsurların
sürdürdükleri zulme bağlanıyordu (Şani­
zade, 1 290: 260-26 1 , 28 1 ) . Bu anlamda
eyalet ve vilayet idaresinde sağlanacak
standardizasyon ve devlet denetiminin dı­
şında kalan ara mercilerin tasfiyesi taşrada
keyfi uygulamaları önleyecekti. Aynı şe­
kilde Osmanlı tebaasını kompartımanlara
bölen ve gayrimüslim nüfusla arasında bir
ara merci oluşturan dinsel cemaatlerin
varlığı da bu çerçevede bir engel olarak
görülmekteydi.
Diğer taraftan Osmanlıcılık düşüncesi
geleneksel Osmanlı devlet ideolojisinden
radikal bir kopuş denemesini de ifade
eder. Osmanlıcılık bir anlamda toplumu
statü kompartımanlarına bölen premo­
dern siyasal anlayış yerine, Fransız ihtilali
O S M A N L I R E F O R M ÇAC I N D A O S M A N L I C I L I K
sonrasında Avrupa'da yaygınlaşmaya baş­
layan vatandaşlık ve hukuksal eşitlik esas­
lanna dayalı modern siyasal anlayışın im­
paratorluğa tedricen girmesi anlamına
gelmekteydi. Geleneksel Osmanlı devlet
ve siyaset anlayışı, köklerini Iran, lslam,
Bizans ve Orta Asya Türk Moğol siyaset
geleneklerinden alan bir ideolojik sentez­
den oluşmaktaydı. Konumuz itibariyle
Iran ve lslam gelenekleri daha büyük
önem taşıdıklarından dolayı sadece bu iki
gelenek üzerinde durulacaktır. Iran siya­
set felsefesi örgütlü bir toplumun kendi
içinde uyumlu ve dışa karşı güçlü olabil­
mesinin temelde "adalet" ilkesine dayan­
masıyla mümkün olacağını öngörmektey­
di. Bu çerçevede "adalet" ilkesi, premo­
dern bir toplumdaki başlıca toplumsal ke­
simlerin, yani yöneten sınıf (askeri sınıf
ve ulema) ile yönetilen sınıf (köylü, tüc­
car, zanaatkar) arasındaki toplumsal den­
geyi sağlayacak bir unsur olarak görülü­
yordu. Kısaca adalet çemberi (daire-i ada­
let) diye adlandırılan bu düşünceye göre,
yöneten siyasi sınıfın adalete aykırı olarak
yönetilen üretici sınıfa karşı baskı ve zu­
lüm uygulaması, sonuncusunun sağlaya­
cağı vergi gelirlerinin düşmesi ve bunun
ise devletin temel dayanağı olan ordunun
ayakta duramaması anlamına gelecekti.
Aynı mantığa göre adaletin uygulanması
ordunun güçlenmesini ve dolayısıyla da
devletin istikrar kazanmasını sağlayacaktı.
Iran kökenli bir diğer anlayışa göre yöne­
ten ve yönetilen sınıflar birbirlerini ta­
mamlayıcı toplumsal işlevleri dolayısıyla
hukuksal olarak birbirinden kesin bir bi­
çimde ayrı tutulmaları gerekmekteydi, ya­
ni sınıflararası geçişkenlik kabul edilmi­
yordu. Osmanlıların "raiyyet oğlu raiyet­
tir" deyiminin de ifade ettiği üzere yöneti­
len sınıfta doğmuş bireyin yöneten sınıfı­
na geçmesi çok zordu. Ancak şunu da be­
lirtmek gerekir ki normatif olarak geçerli
olan bu prensip tarihsel olarak aynı katı­
lıkla uygulanmamış ve özellikle 16. yüzyıl
sonlarından i tibaren iyice gevşemiştir
D Ü Ş Ü N CESi ( 1 83 9- 1 9 1 3 )
(lnalcık, 1977: 27-52; Iran ve Türk siyasal
teorilerinin ayrıntılı bir değerlendirmesi
için bkz. inalcık, 1969: 259-275; Bizans
ve Iran siyasal gelenekleri için ayrıca bkz.
Ortaylı, 1996: 5-44).
Islam siyasal düşüncesinin Osmanlı si­
yaset anlayışına yansıyışı özellikle devle­
tin kimliğinde, hukuki yapıda ve toplum­
sal yaşamda kendini göstermiştir. Osmanlı
Devleti, kuruluş döneminden başlayarak
Bizans ve Balkanlar'daki yayılma politika­
sını "gaza" ve "lslamI cihat" söylemleriyle
gerekçelendirmekteydi. Bu anlamda Os­
manlı Devleti IslamI bir kimliğe sahipti.
Bu kimlik, 1 6. yüzyılda Osmanlı sahasının 89
Suriye, Mısır, Irak ve Hicaz gibi klasik Is-
lam uygarlık merkezlerini ve kutsal me­
kanlarını da içine alması ve Osmanlı padi­
şahının "Mekke ve Medine'nin Hizmetçi-
si" (Hddimıı Haremeynü'ş-Şerifeyn) dinsel
sıfatını kazanmasıyla güçlenmişti. Söz ko-
nusu sıfatın daha sonraki yüzyıllarda hali-
felik anlamında yorumlandığını biliyoruz.
Hukuki düzen olarak Osmanlı Devleti ls-
lam Şeriatını esas kabul etmişti. Bu hu­
kuksal çerçeve içinde Müslüman olma­
yanlar Müslümanlarla yasa önünde eşi t
kabul edilmiyorlar, hatta Hıristiyan veya
Musevi olmayanlar kafir sayılıyorlardı.
Dolayısıyla yönetilen sınıfın kendisi de
kendi içerisinde yasa önünde eşit olmayan
dinsel topluluklardan oluşuyordu.
Bu bağlamda Osmanlı lmpara torlu­
ğu'nda yaşayan gayrimüslimlerin top­
lumsal konumları hakkında söz etmekte
yarar vardır. Tevrat ve inci! gibi Islam'ın
kendine öncül kabul ettiği kutsal kitapla­
ra inanan Musevi ve Hıristiyanlara Elıli
Kitab denilmekte ve lslami siyasal düze­
nin hükümranlığını kabul etmeleri koşu­
luyla kendilerine yaşam hakkı tanınmak­
taydı. Ancak siyasal ve ekonomik açılar­
dan Müslümanlarla eşit bir konumda de­
ğildiler. Örneğin payitahttaki siyasal elite
tam anlamıyla dahil olmaları, yani bir as­
keri komutan, bir vezir veya bir sadra­
zam olmaları mümkün değildi. Aynı şe-
 T A N Z i M A T \f E M
kilde Hıristiyan ve Musevilerin gayri­
müslim o lmaları sıfatıyla ayrıca cizye
vergisini ödemeleri gerekiyordu. Bunla­
rın yanında daha sembolik nitelikte olan,
ancak psikolojik açılardan dinsel ayrım­
cılığı kuvvetle vurgulayan önlemleri sa­
yabiliriz. Örneğin silah taşıma yasağı, ata
binme yasağı, özel biçimde ve renkte el­
biseler giyme zorunluluğu, kiliselerin
çan çalma yasağı gibi.
Gayrimüslimlere daha yakından bakıl­
dığında bunların formel cemaatler halinde
örgütlü olduklarını görmekteyiz. Osmanlı
Devleti'nin sahip olduğu dinsel kimliğe
90 paralel olarak her bir cemaat (Rum Orto­
doks, Ermeni Gregoryen, Musevi) kendi
ruhban sınıfı tarafından idare ediliyordu.
Daha somuta indirgeyecek olursak, her
bir kilise sorumlu olduğu cemaat men­
suplarının doğum, nikah, veraset, vergi,
eğitim, yargı türünden medeni ve kültürel
işlemlerinin yürütülmesinden sorumluy­
du. Bu anlamda Osmanlı Devleti tarafın­
dan resmen tanınan her bir cemaat mede­
ni ve kültürel muamelelerinde kendi için­
de özerk bir konumdaydı. Ancak öte yan­
dan, gayrimüslim ruhban sınıfı aynı za­
manda Osmanlı Devleti'nin resmi memur­
ları konumundaydılar ve Osmanlı idaresi­
nin vazettiği idari ve mali önlemlerin ce­
maatler dahilinde uygulanmasından so­
rumluydular.
Osmanlı Devleti ile geleneksel cemaat
yapılan arasında az çok varolan uyumun
bozulmasında dikkate alınması gereken
etkenlerden birisi 18. yüzyıl ortalarından
başlayarak Rum ve Ermeni cemaatleri da­
hilinde görülen değişmelerdir. Osmanlı
imparatorluğu ile Batı Avrupa arasındaki
ekonomik ilişkilerin artışı sürecinde Avru­
pa ile ticarete girişen Rum ve Ermeni tüc­
car zümresi bir yandan Batı Aydınlanma­
cılığı düşüncesiyle tanışmış, öte yandan
cemaat yönetiminin geleneksel Osmanlı
idaresiyle iç içe olan çıkar örüngüsünden
bağımsızlaşmıştır. Bu gelişmeler sonucun­
da Rum ve Ermeni cemaatleri dahilinde,
E Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K I M 1
ama kilise oligarşisinden bağımsız akılcı
değerlere sahip, gelenekçi olmayıp laik
dünya görüşüne yakın, ticaret burjuvazisi
diyebileceğimiz katmanların belirmeye
başladığını görüyoruz. Bu yeni orta sınıf­
lar çocuklarını Avrupa üniversitelerinde
eğitime göndermekte ve böylelikle Bau'da
güçlenen Aydınlanmacı düşünce ve yeni
yeni ortaya çıkmaya başlayan milliyetçilik
ve romantizm türü entelektüel akımlarla
tanışmaktaydılar. Burada altı çizilmesi ge­
reken husus, söz konusu genç kuşakların
bahsedilen düşünsel etkilerin sonucunda
dinsel bir dünya görüşü yerine laik bir
dünya görüşüne sahip olmaları ve böyle­
likle de etnik aidiyetlerini dinsel cemaat
yerine milli özlerinde, ulusal geçmişlerin­
de aramalarıydı.
Ortaya çıkan bu değişmeler öncelikle
geleneksel cemaat yapısı açısından rahat­
sız edici olmuştur.. Osmanlı Devleti'yle iç
içe geçmiş olan ruhban zümreleri, bu yeni
ortaya çıkan kesimleri ve düşüncelerini
adeta bir "küfür" olarak kabul eunişler ve
mevcut yapıya, dolayısıyla da kendi oli­
garşik hakimiyetlerine bir tehdit olarak al­
gılamışlardır. Öte yandan Batı Aydınlan­
macılığı etkisiyle cemaatlerine ve Osmanlı
düzenine daha akılcı ve eleştirel bir tarzda
yaklaşabilen bu yeni orta sınıf mensupları
ruhban kesimini yozlaşmışlıkla, yolsuz­
lukla ve Osmanlı Devleti'yle "işbirlikçilik"
yapmakla suçluyorlardı. Dolayısıyla, Mora
ayaklanması patlak verdiğinde lstanbul
Rum Ortodoks Patrikhanesi Yunan hare­
ketine muhalif kalmıştır.
Osmanlı idaresi açısından bakıldığında
ise esas mesele cemaatin başında olan ruh­
ban o ligarşisinin gayrimüslim tebaayı
"zapturapt" altında tutabilme becerisinde
düğümlenmekteydi. 182l'de İstanbul Rum
Ortodoks Patriği'nin idam edilmesinin se­
bebi herhangi bir şekilde devlete ihanet et­
mesinden ziyade tebaasını kontrol altında
tutma konusundaki beceriksizliğindendi.
Sırp isyanı, özellikle de "Mora Fetreti" ve
"reaya kırallıklarının" ortaya çıkışı Os-
OS MANLI R E F O R M ÇAG I N D A OSM A N L I C I L I K
manlı Devleti açısından şoke edici olmuş,
ancak aynı zamanda bu olaylar il. Mah­
mut dönemi bürokratlan açısından uyarıcı
olmuş ve geleneksel cemaat yapılarının et­
kisizliğine, köhnemişliğine ve ortaya çıkan
yeni toplumsal dinamikleri massetrnedeki
yetersizliklerine delil teşkil etmiştir.
Diğer göz önünde tutulması gereken
husus, Osmanlı Devleti'nin 1 774 Küçük
Kay-narca Antlaşması'yla birlikte toprak
bütünlüğünü öz kuvvetiyle koruyabilme
gücünden yoksunluğunu göstermiş ol­
ması ve artık Rusya gibi yabancı güçlerin
imparatorluk dahilinde yaşayan gayri­
müslim cemaatlerini himaye etme baha­
nesiyle imparatorluğa diplomatik müda­
halelerde bulunmaya başlamalarıydı. 19.
yüzyıl boyunca Fransa, lngiltere, Avus­
turya gibi devletler Katolikliğin veya Pro­
testanlığın hamiliği rolünü üstlenerek
Osmanlı tebaası gayrimüslimleri koruma
kisvesi altında imparatorluk içindeki si­
yasal etkinliklerini g ü çl endirmişlerdir.
Bu anlamda gayrim üslim cemaatlerin
varlığı Osmanlı D evleti'nin dış müdaha­
lelere karşı zaaf içinde bulunmasını da
beraberinde getirmekteydi.
1 8 29'da Yu nanistan'ın ayrı bir devlet
olarak o r taya çıkması v e Sırb istan'ın
özerklik kazanmasından sonra genç kuşak
Osmanlı bürokratları arasında mevcut
gayrimüslim cemaat yapılarının, toplumu
muhtemelen "bölücü" bir nitelik taşıdığı
konusunda bir ortak kanı gelişmiş olmalı­
dır. Bu kanıya göre cemaat yapılanması,
merkezi idareden ayrı bir sadakat odağı
olması itibariyle gayrimüslim bireylerin
siyasal sadakatlerini tam anlamıyla Os­
manlı Devleti'ne doğru yönelmesini engel­
leyici nitelikteydi. Sözünü ettiğim bu "ka­
nıları" açıkça dile getiren herhangi bir ya­
zılı belge olmamakla beraber, 1830 sonra­
sında Osmanlı hükümdar ve yöneticileri­
nin edimleri ve siyasetleri, zihinlerde bu
tarz bir düşüncenin yer ettiği konusunda
araştırıcıda güçlü bir izlenim yaratıyor.
"Osmanlıcılık" denilen siyaset işte yukarı-
D Ü Ş Ü N C E S i ( 1 83 9- 1 9 1 3)
da sayılan zorlayıcı koşulların bir sonucu
olarak ortaya çıkmıştır. Bu anlamda Os­
manlıcılık siyaseti özellikle Tanzimat dö­
neminde imparatorluğun içinde bulundu­
ğu dağılma sürecine karşı pragmatik bir
önlem niteliği taşımıştır.
Araştırma literatüründe sıklıkla dile ge-
tirilen bir husus 1839 Gülhane Hatt-ı Hü­
mayunu ve tebaanın hukuksal eşitliği il­
kelerinin Osmanlı Devleti'yle dost büyük
devletlerin, özellikle de lngiltere'nin dip-
loma tik b askıları sonucunda gündeme
gelmiş olmasıdır. Bunda doğruluk payı ol­
masına karşın imparatorluğun içinde bu­
lunduğu somut koşullar zaten reformcu 91
bürokratları b u doğrultuda ıslahat adımla-
n atmaya itmekteydi. Diğer yandan ağır-
lıklı olarak Hıristiyan haklarına vurgu ya-
pan 1856 Islahat Fermanı, Kırım Savaşı
koşullarında doğrudan doğruya Avrupalı
müttefik güçlerin diplomatik zorlamaları
sonucunda ilan edilmiştir ki il eride görü-
leceği üzere Müslüman aydınlar bunu içi-
ne sindirememiştir.
Sözü edilen pragmatik gerekler bir yana,
Osmanlıcı bir yaklaşımın resmi bir politika
olarak kabul görmesi Osmanlı geleneksel
devlet düşüncesinde nitel pir değişimi ge­
rektirmekteydi. Geleneksel Osmanlı devlet
ve toplum anlayışı bireyleri bir taraftan yö­
neten-yönetilen kompartımanlarına ayır­
makta, öte taraftan ise nüfusu dinsel kate­
gorilere göre bölümlemekteydi. Ne var ki
Osmanlıcılık siyaseti, sözü edilen bu siya­
sal geleneklere taban tabana zıt idi ve siya­
sal ve dinsel bölümlemelerin olmadığı bir
toplum anlayışı çok daha farklı bir siyasal
tasavvuru zorunlu kılmaktaydı. içindeki
dinsel ve etnik farklılıkları olduğu gibi ka­
bul ederek toplumu ayrımsız bir bütün
olarak kavrayan bir siyasal tasavvurµn üç
olası referans noktası ola)Jilirdi. Birincisi,
devlete ve devletin zirvesindeki kuruma,
partiye veya hükümdara bir kutsallık atfe­
derek dinsel ve etnik farklılıklarüstü bir
sadakat odağı oluşturmak. l,kincisi, üzerin­
de yaşanılan ortak toprak parçasına bir
 T A N Z i M A T V E M E
kutsallık atfetmek suretiyle "vatan sevgisi"
söylemini kullanmak, böylelikle toplumu
ortak bir paydada birl eştirebilecek bir
yurtseverlik duygusu yaratmak Üçüncüsü,
dinsel ve etnik farklılıkları aşkın bir üst
kimlik yaratmak yoluyla laik bir ulus tasa­
rımını gündeme getirmek.
1 830 sonrasından başlayarak 1 9 1 3'e
değin baktığımızda, yukarıda zikredilen
üç referans noktası (Q_eylet, vatan, ulus)
göz önünde tutularak, Osmanlı uygula­
malarının ağırlıklı olarak ilkinde yoğun­
laştığını söyleyebiliriz. Devlet-merkezi­
yetçilik zaten Osmanlı siyaset gelenekle­
92 rine pek de yabancı değildi. Burada yeni
olan husus, gayrimüslimlerin Müslüman­
lardan ayrı bir kesim olarak görülmeyip
siyasal ve idari çabaların ilk unsura da
yöneltilmesiydi. ikinci referans noktası
olan ortak toprak veya vatan anlayışı ise
oldukça yeni bir görüşün Osmanlı siyasal
yaşamına girmesi anlamına geliyordu. Bu
yeni referans noktası resmi söylemde sı­
nırlı ölçülerde kullanılmış, buna karşın
Yeni Osmanlı ve J ön Türk muhalif aydın­
ları tarafından kuvvetle dikkate alınmış­
tır. Sonuncu referans noktası olan ulus
anlayışına gelince, bu yaklaşım l. Meşru­
tiyet dönemi hariç 1 908 öncesinde doğ­
rudan doğruya herhangi bir biçimde söz
konusu olmamıştır.
Yukarıda sözü edilen devletin Osmanlı­
cılığı, pragmatik bir çerçevede ele alması­
nın yanında Osmanlıcılık düşüncesi ente­
lektüel düzlemde de kendini göstermiştir.
ilginçtir ki, Osmanlıcılık düşüncesini çağ­
rışoran ilk siyasal öneribir gayrimüslirrı­
den, Rhigas Velestinlis'ten. gelmiştjr. Rhi­
gas Velestinlis Osmanlı D evleti ortadan
kaldınlarak onun yerine Rum kültürünün
ve elitinin ağırlıklı olacağı bir cumhuriyet
tasarlamıştı. Ancak 1793 Fransız ihtilalci
Anayasası'ndan esinlenerek hazırladığı bu
Rum cumhuriyeti anayasasında farklı et­
nik ve dinsel grupların birlikte yaşayacak­
ları bir eşitlikçi düzen tasavvur ediliyordu
(Milas, 1999: 102-122). Müslümanlar ara-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
sında Osmanlıcılığın entelektüel bir ilgi
konusu olması Yeni Osmanlı muhalefeti
ile başlamış ve Jön Türk muhalefeti ile de­
vam etmiştir. Bu bağlamda Osmanlıcılık
düşüncesinin daha ziyade Osmanlı libe­
ralliği ile özdeşleştiğini görmekteyiz. Nite­
kim 1 908 sonrasında kurulan Ahrar Fır­
kası, Osmanlı Demokrat Fırkası, Mutedil
Hürriyetperveran Fırkası ve bunları izle­
yen Hürriyet ve ltilaf Fırkasının Osmanlı­
cı bir çizgi içerdiklerini söylememiz
mümkündür. Ancak Balkan Savaşları ve
bunu izleyen demografik değişimler son­
rasında Osmanlıcılık dikkate alınır bir si­
yasal düşünce olarak lslamcılık ve Türk­
çülük gibi akımlarla rekabet edemez ol­
muş ve nihayet imparatorluğun günde­
minden düşmüştür.
OTORlTER MERKEZtl'ETÇl
OSMANLICILIK (1839-1 875)
Ağırlıklı olanı.k Tanziınat döneminde gö­
rülen b u Osmanlıcılık anlayışının ana
özelliği, siyasal pragınatizme dayalı olma­
sı, yani yu.karıda da belirtildiği üzere ayq­
lıkçı hareketlere karşı bir önlem niteliğini
içermesidir, Ancak geleneksel Osmanlı si­
yasal düşüncesinin belirleyici karakteri
olan nüfusun müslim ve gayrimüslim
olarak dinsel cemaatlere ayrılması ve yö­
neten-yönetilen ayrılığı ilkelerinin Bab-ı
Ali tarafından terk edilmesi ancak tedri­
cen ve kısmen gerçekleşebilmiştir.
Bir siyaset olarak Osmanlıcılık yaklaşı­
mının devlet katında yerleşmesinin kök­
leri 1 9 . yüzyıl öncesine geri götürülebilir.
gayrimüslim reayaya uygulanan zulüm
ve haksızlıkların huzursuzluklara ve ay­
rılıkçı hareketlere yol açtığı konusunda
1 9 . yüzyıl öncesinde gözlemlerin oldu­
ğunu b iliyo ruz. Bu çerçevede Ahmed
Resmi Efendi ve özellikle Ebubekir Ratib
Efendi gibi bürokratlar gayrimüslim re­
ayaya iyi davranılması gereğini vurgula­
mışlardır. Sözü edilen yaklaşımlarda da­
ha ziyade geleneksel daire-i adalet düşün-
O S M A N L I R E F O R M Ç A l:i l N D A O S M A N L I C I L I K
cesinde varolan reayaya adaletli davranıl­
ması felsefesi görülmektedir. Ancak diğer
taraftan Ebubekir Ratib Efendi raporla­
rında Prusya'dan ve Avusturya'dan ör­
nekler vererek askeri gücü ve ekonomisi
gelişkin bu ülkelerde farklı dinsel cema­
atlere mensup bireylere ayrımcılık güdül­
mediği ve bunlara eşit davranıldığının
kuvvetle a l tını çizmiş tir.ı Biz burada
muhtemelen Osmanlıcı düşüncenin bir
nüvesini görmekteyiz.
Diğer taraftan Fransız Devrimi fikriya­
tının ve bu meyanda vatandaşlık ilkesi­
nin genç kuşak memurları etkilediğini
varsayabi l iriz. 1 8 2 l'den sonra kurulan
Bab-ı Ali Tercüme Odası'nda dil öğrenen
genç bürokratlar, okuyup tercüme ettik­
l eri Fransızca gazeteler yoluyla vatan,
yurttaşlık, bireylerin yasa önünde eşitliği
türünden siyasi ilkelerle yakından tanış­
mış olmalıdırlar. Bir yandan Ali Paşa,
Fuat Paşa ve Safvet Paşa gibi Tanzimat
devlet adamları, öte yandan lbrahim Şi­
nasi ve Namık Kemal gibi aydınlar hep
Tercüme Odası'nda yetişmişlerdir. Dola­
yısıyl a , 1 9 . y ü zy ı l başından i tibaren
mevcu t cemaat yapılanmasını n gayri­
müslim tebaayı devlete bağlı tutmadaki
yetersizliğinin iyice açığa çıkmasıyla bir­
likte, cemaat örgütlenmesinin aşkın bir
sadakat odağı teşkil edebilecek referans
noktaları düşünülürken, Tercüme Odası
çevresinin bu yeni siyasal tasarım süre­
cinde dolaylı bile olsa bir rol oynadığı
güçlü bir olasılıktır.
Osmanlıcılık düşüncesinin açık belirti­
lerini Gülhane Hatt-ı Hümayunu öncesin­
de, 11. Mahmud döneminde görüyoruz.
Sözü geçen padişah 1 837'de yaptığı Ru­
meli seyahati sırasında Şumnu'da huzuru­
na gelen müslim ve gayrimüslim yerel ile­
ri gelenleri karşısında başkatibine söyletti­
ği nutukta, "siz Rumlar, siz Ermeniler, siz
Yahudiler, hepiniz Müslümanlar gibi Al­
lah'ın kulu ve benim tebaamsınız; dinleri-
niz başka başkadır, fakat hepiniz kanunun
ve lrade-i Şahanemin himayesindesiniz.
D Ü Ş Ü N C E S i ( 1 839- 1 9 1 3 )
Size tarh edilen vergileri ödeyin; bunların
kullanılacakları maksatlar sizin emniyeti­
niz ve sizin refahınızdır" ifadelerine yer
verilmiştir. Padişah daha sonra Kızanlık
kasabasına vardığında yine toplanan kala­
balık önünde hangi dinden olursa olsun
bütün uyruklarına himaye ve adalet vaat
etmiştir. Gezi esnasında 11. Mahmud'un
sadece camilere değil, tamire muhtaç olan
kiliselere de yüklüce paralar dağıttığını
görmekteyiz(von Moltke, 1969: 99, 106).
Osmanlıcılığın ilk yazılı belgesini Os-
manlı m odernitesinin "Magna Carta"sı
olan Gülhane Hatt-ı Hümayunu'nda bul­
maktayız. Burada can güvenliği ve ırz, na- 93
mus ve mala dokunulmazlık ilkeleri vur­
gulanırken, dünyada candan ve ırz ve na­
musdan daha değerli bir şey olmadığın-
dan dolayı, bir kişi bunların tehlikede ol­
duğunu hissettiğinde ülkesine ihanet et-
mek istemese bile kendini korumak için
"devlet ve memleket" açısından istenme-
yen yollara başvurmasının kaçınılmaz ola-
cağı belirtilmektedir. Buna karşın can ve
namus güvenliğinden emin olması halin-
de tebaanın doğruluktan ayrılmayıp işini
düzene koymaya çalışacağı ve giderek
"devlet ve millet gayreti ve vatan muhab-
beti "nin gelişeceğinin altı çizilmektedir
(Gözübüyük, Kili, 1 982: 4-5). Burada ifa-
de edilmek istenilen şey keyfi idarenin re-
aya ayaklanmalarına ve ayrılıkçılık giri­
şimlere yol açacağı, buna karşın düzenli
bir yönetimin bütün yönetilenler arasında
idareye siyasal sadakat sağlayacağıdır.
Gülhane Hattı'nda doğrudan doğruya
gayrimüslimlerden söz eden bölümde ön­
ce hukuki davaların aleni mahkemelerde
görülüp kimsenin yargısız olarak idam
edilmemesi ve cezalandırılmaması gereği­
nin altı çizildikten sonra "tebaayı saltanatı
seniyyemizden olan ehli lslam ve mileli
saire bu müsaadatı şaha.nemize bilaistisna
mazhar olmak üzere can ve ırz ve namus
ve mal maddelerinden hükmi şeri iktiza-
sınca kaffei Memalik-i Mahrusamız ahali-
sine taraf-ı şahanemizden emniyet-i karni-
 T A N Z i M A T V E M E
le verilmiş" denmektedir. (Gözübüyük ve
Kili, 1 982: 4-5) Burada gayrimüslimlerin
Müslümanlar gibi hukuksal bir koruma
altında olmaları gereğinin vurgulandığını
görmekteyiz. Gerçi müslimler ve gayri­
müslimler arasında bir hukuksal eşitlikten
açıktan söz edilmemekteyse bile, herhangi
bir dinsel ayrımcılığı ima edecek bir ifade
de fermanda yoktur.
Gülhane Hatt-ı Hümayunu pek çok açı­
dan geleneksel çizgiler içeren bir belgedir
(lnalcık, 1993: 354-359; Somel, 2001 : 1 -
3 ) . Sadece lslam Şeriatına bağlı kalınacağı­
nın belirtilmesi veya içerdiği konular açı­
94 sından değil, ama Osmanlıcılık yaklaşı­
mında görülen otoriter anlayışta da gele­
neksel bir tavır sezilmektedir. Şöyle insan­
ların yaşam, mal ve namus hakkı ve müs­
lim-gayrimüslim eşitliği padişahın mutlak
o toritesi altında ve hükümdarın bir lütfu
sonucu tebaasına bahşedilmiştir. Gerçi pa­
dişah bahşettiği bu lütfa bağlı kalmaya ye­
min etmiş olduğunu Gülhane Hattı'nda
vurgulamaktadır. Ne var ki bu yeminin yü­
rürlüğünü kontrol edebilecek herhangi bir
meşru kurum da yoktur. Dolayısıyla teba­
anın hakları teknik olarak padişahın iki
dudağı arasındadır. Padişah bir anlamda
müşfik ve koruyucu "baba" rolündedir.
O s manlıcılığın o tori ter yorumunu
184 7'den 1880'lere değin mahalle mek­
teplerinde ve lbtidai okullarında okutulan
Ahldk Risalesi adlı ders kitabında da görü­
yoruz. Tanzimat'ın "ideologu" sayılabile­
cek Sadık Rifat Paşa tarafından hazırlanan
bu eser Anadolu ve Balkanlar'daki lslam
mekteplerinde "demirbaş kitap" konu­
rnundaydı.3 Konumuzla ilişkili olarak ese­
rin başlangıç sayfalarında padişaha uzun
ömürler dilendikten sonra "her sınıf teba­
asına merhamet bahşetmesi" istenmekte­
dir: "Cenab-ı Hak cümlemizin velinimeti
olan Ş evketlü Padişahımız E fendimiz
Hazretlerine p ek çok vakit tükenmez
ömürler ihsan buyursun ve saye-i merha­
metini her sınıf tebaası hakkında eksik et­
rnesün." Burada iki nokta vurgulanıyor:
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
.Birincisi, padişah hem Müslümanların
hem de gayrimüslimlerin hükümdarıdır.
ikincisi, padişahın Tanrı destekli mutlak
gücü karşısından Müslümanlar ile gayri­
müslimler arasında bir fark yoktur, yani
bir anlamda her iki unsur Padişah karşı­
sında eşittir. (Sadık Rıfat Paşa, 184 7; So­
mel, 2001 : 6 1 -64)
Osmanlıcılığın otoriter yorumunda sık­
lıkla karşılaşılan motif padişahın "teba­
anın babası" olarak sunuluşudur. Örneğin
Tanzimat ricalinden Rıza Paşa, 1850 önce­
sinde Midilli'de muhtelif cemaat temsilci­
lerine verdiği nutukta "cümleniz bir im­
paratorun tebaaları aynı babanın çocukla­
rısınız" demektedir (Abadan, 1 999: 4 7-
48) . Aynı şekilde yukarıda da belirtildiği
üzere II. Mahrnud'un Rumeli seyahatı sı­
rasında sarf ettiği sözler de buna örnek
olarak gösterilebilir.
1 839-1 875 döneminde Tanzimat mo­
dernleşmesi ve Osmanlıcılık çerçevesinde
gözlemlenebilen diğer bir siyasal zihniyet
gelişimi devletin ve bürokrasinin din ve
milliyet aynını olmaksızın bütün Osmanlı
tebaasının hizmetinde olduğu anlayışıdır.
Diğer bir deyişle yönetilenlerin varlık ne­
deninin devlete ve yönetici sınıfa tabi
olup hizmet etmeleri düşüncesinin değiş­
mesidir. Bu anlayışı en net biçimde Tanzi­
mat reformculuğunun "ideologu" sayıla­
bilecek Sadık Rifat Paşa'nın 1 840'lı yıllar­
da yazdıklarında görebilmekteyiz. Rifat
Paşa bir anlamda bürokratlara nasihatna­
me sayılabilecek "Zeyli Risale-i Ahlak" ad­
lı eserinde, memurların devlet ve millet­
ten maaş almaları dolayısıyla tebaaya en
fedakarane biçimlerde hizmet etmeleri ge­
reğinin altını çizmektedir. Bu noktada
devlet memurları ve ricalinin yönetilen­
lerden ayn ve ayrıcalıklı bir unsur olarak
değil, halka hizmet etmesi gereken görev­
liler olarak anlaşıldığı ve dolayısıyla da ge­
leneksel asker-reaya ayrımından farklı bir
yaklaşım gördüğümüzü söyleyebiliriz.
(Sadık Rıfat Paşa, 1876-1877: 7)
Rifat Paşa hükümet idaresine ilişkin bir
O S M AN L I R E F O R M Ç A ('; _I N D A O S M A N L I C I L I K
diğer risalesinde adil bir hükümetin hiçbir
zaman tebaasından kopuk olamayacağını
ve bünyesindeki farklı unsurları (milel-i
muhtelife) hukuken eşit muameleye tabi
tutması gerektiğini vurgulamaktadır. Aynı
yazıda, bir ülkenin idaresinden hoşnut in­
sanları ayaklanmaya teşvik etmenin son
derece zor olduğu belirtildikten sonra,
bunca zamandır Osmanlı topralannda or­
taya çıkan tahrikler ve isyanların başlıca
nedeninin maddi eşitsizlik ve aynı zaman­
da can, mal ve namus güvenliğinin olma­
yışında bulunduğunun altı çizilmektedir.
Rifat Paşa daha sonra dinin ve .Şeriatın
tam anlamıyla uygulanması gerektiğini
söylemektedir. Burada Rifat Paşa'nın farklı
dinlerden insanların yasa önünde eşitliği
ile .Şeriat'ın uygulanması arasında ilkesel
bir çelişki görmediği veya fark etmediğine
ilişkin bir izlenim ediniyoruz. (Sadık Rıfat
Paşa, 1876-1877: 47-48)
Devlet ve bürokrasinin halkın hizmetin­
de olduğu yaklaşımına daha geç bir örnek
Mithat Paşa'nın Bağdat valiliğine atandı-
D Ü Ş Ü N CESi (1 839- 1 9 1 3)
95
ğında vilayetin ileri gelenlerine yaptığı ko­
nuşmasıdır. Burada Mithat Paşa Padişahın
ana gayesinin gerek Müslüman gerekse
gayrimüslim kadın ve erkek bütün teba­
anın, gerek birey, gerekse toplu olarak hu­
zur, gönenç ve mutluluklarının sağlanma­
sı olduğunu ve devlet memurlarının da bu
amaç doğrultusunda hizmet vermeleri ko­
nusunda topluma borçlu olduklarını be­
lirtmektedir. Paşa öte yandan toplumu
oluşturan bireylerin doğaları gereği farklı
yaratılışlara ve düşüncelere sahip olmaları
nedeniyle, toplum idaresinin her bir bire­
yin görüşünü dikkate almasının mümkün
olamayacağını ve dolayısıyla da toplumu
idare edecek bir merlıez-i idarenin kaçınıl­
mazlığına işaret etmektedir. lşte toplumun
gereksinmeleri, refahı ve güvenliğini sağ­
lamak için zamana, konuma ve bölgeye
uygun gerekli koşulları oluşturacak kural­
lar ve yaklaşımlar ancak sahip olduğu ma­
lılmı.'it-ı mülıemmelesiyle devlet idaresi ta­
rafından şekillendirilebilir. Burada Mithat
Paşa açıkça halkın ihtiyaçlarını devlet ida-
 T A N Z i M A T V E M E
resinin halkın tek tek bireylerinden çok
daha iyi bileceğini vurgulamaktadır. Diğer
taraftan bu ihtiyaçların zamanın gerekleri­
ne göre değişmesi nedeniyle devlet idare­
sinin de bu değişime ayak uydurmasının
zorunluluğunun altı çiziliyor. Aksi takdir­
de devletin esas gayesi olan toplumun
ilerlemesi, kurtuluşu ve selametini sağla­
ma hedefleri gerçekleşemeyecek ve bu ce­
miyyet emsalinden gerü lwlacah tıı:� Mithat
Paşa'nın bu konuşmasında karşımıza Os­
manlıcılık, aydınlanmacı ilerlemecilik ve
aydın despotizminin oluşturduğu çok en­
teresan bir sentez çıkmaktadır ki bu yak­
96 laşımın otoriter merkeziyetçi Osmanlıcılık
anlayışını tam anlamıyla temsil ettiğini
söyleyebiliriz.
Bu devrede lıubb-ı vatan ve millet, yani
"vatan ve millet sevgisi" kavramının res­
mi yazışmalarda belirli ölçülerde kullanıl­
dığını görüyoruz. Ancak yukarıda da gö­
rüldüğü üzere, özellikle 1 856 öncesi Os­
manlıcılığın belirleyici özelliği padişahın
bir anlamda paternalist bir "baba" konu­
muna sahip olması, öte yandan da şeriate
yapılan vurgudur. Bu çerçevede şunu da
fark ediyoruz ki bütün tebaaya adaletli
davranılması her yerde belirtilirken uygu­
lamada Müslim-gayrimüslim eşitliğinin
kamu yaşamının farklı alanlarında ger­
ç ekleştirilmesi için p ek bir girişim de
yoktur. 1 856 öncesinde Osmanlıcı siyase­
tin somut neticeleri sınırlıdır: 1840'tan
s o nra oluşturulan eyalet meclislerinde
gayrimüslim cemaat temsilcileri (pisko­
pos, kocabaşı) de yer almaya başlamış ve
böylelikle ilk kez müslim ve gayrimüs­
limler bölgesel idare işlerinde aynı otu­
rumları paylaşır olmuşlardır. N e var ki
gayrimüslimlerin meclislerde yerel nüfus
olarak çoğunluk olsalar dahi çoğunluk
olmalarına izin verilmemekteydi. Diğer
yandan gayrimüslim üyeler cemaat esası­
na göre meclislerde temsil edilmeleri do­
layısıyla seçimde esasın kolektif bir kitle
değil, cemaatlere göre ayrışmış bir kitle
olduğunu görüyoruz. D olayısıyla eyalet
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M I
meclislerinde bir " Osmanlı" kitlesinin
temsil edilmesi yerine cemaat bölümlen­
mesinin temsili devam etmiştir (Davison,
1 990: 86; Ortaylı, 1974: 13-3 1 ) . 1856 ön­
cesinde Osmanlıcı siyasete ilişkin bir di­
ğer önemli adım, 1844'ten itibaren ls­
lam'dan başka bir dine dönenlerin Şer'en
idam edilmeleri uygulamasına son veril­
mesidir. lngiltere'nin diplomatik baskısıy­
la gerçekleşen bir adım olmasına karşın
gerek Osmanlı toplumunda din ve vicdan
özgürlüğünün sağlanması, gerekse müs­
lim-gayrimüslim ayrımının azaltılması
anlamında dikkate değerdir (Davison,
1990: l l5 ; Ortaylı, 1985: 60-6 1 , 67-87).
Kırım Savaşı sonrasında ilan edilen
1856 tarihli Islahat Fermanı Osmanlıcılık
siyasetinde yeni bir devrenin başlangıcı
olmuştur. Müttefik devletlerin Bab-ı Ali'ye
fiilen empoze ettikleri bu reform belgesi
aynı zamanda Osmanlıcılık konusunda
Osmanlı bürokratları arasında o ana değin
az çok varolan oydaşımı ortadan kaldır­
mış ve Osmanlıcılığın 1856 sonrası uygu­
lamalarına ilişkin bir aydın muhalefeti or­
taya çıkmıştır.
Islahat Fermanı'na bakıldığında burada
Osmanlı Devleti'nin Gülhane Hattı'ndan
itibaren artık yeni ve eskisine benzemeyen
bir düzene girdiği vurgulanmakta ve salta­
natın istikrarının bütün Osmanlıların re­
viibıt-ı halbi-ı vatandaşi yani "yurttaşlık
gönül bağlarıyla" birbirine bağlı olmasına
dayandığı belirtilmektedir. Muhtemelen
Osmanlı resmi belgelerinde Fransız Devri­
mi'nin ürünlerinden biri olan "vatandaş"
kavramı ilk kez Islahat Fermanı'nda kulla­
nılmış olmalıdır. Bundan sonra ise tüm te­
baanın padişahın adaleti sayesinde birbiri­
ne eşit olduklarının altı çizilmekte ve Tan­
zimat Fermanı'nda belirtilen ilkelerin uy­
gulanmasını sağlayacak önlemlerin daha
da kuvvetlendirileceği açıklanmaktadır. Is­
lahat Fermanı'nı Gülhane Hattı'ndan ayı­
ran ana husus Osmanlı tebaasının huku­
ken eşitliği konusudur. Bu noktada Islahat
Fermanı'nın çok açık ve ısrarcı olduğunu
O S M A N L I R E F O RM Ç A C°; J N D A
görüyoruz. Bu çerçevede, din ve dil farkla­
rı bulunan Osmanlı tebaası arasında bir
grubun diğer bir grubu aşağılayıcı terim
ve sıfatlar kullanmasının yasaklanması,
dinsel özgürlük dolayısıyla Osmanlı teba­
asından kimsenin dinsel ayin icrasından
men edilmemesi, kimsenin din değiştir­
meye zorlanmaması, din farkı olmaksızın
bütün Osmanlı tebaasının devlet memuru
olma ve devlet okullarına girme hakkı ve
vergilerin din ve mezhep farkı olmaksızın
herkesten eşit olarak alınması gibi somut
önlemlere yer verilmektedir. Müslimler ve
gayrimüslimler arasındaki hukuksal eşit­
lik meselesiyle bağlantılı olarak değinilen
meselerden birisi farklı cemaatlere men­
sup bireyler arasında oluşacak ceza ve ti­
caret davalarının karma mahkemeler tara­
fından hükme bağlanması gereği ve diğeri
ise yerel eyalet ve sancak meclislerinde
gayrimüslim temsilcilerine daha fazla yer
alması suretiyle yerel idarede daha çok söz
sahibi olabilmeleridir. Bunun yanında fer­
manda ağırlıklı yer tutan bir konu gayri­
müslim cemaat yönetimlerinde ruhban
egemenliğinin sınırlandırılıp yerine laik
cemaat temsilcilerinin de yer alacağı ce­
maat meclislerinin kurulmasıdır (Gözübü­
yük ve Kili, 1982: 7-13).
Gülhane Hattı'nda tebaanın yasa önün­
de hukuksal eşitliği zımnen kabul edil­
mekle beraber 1856 öncesinde müslim­
gayrimüslim eşitliğinin somut olarak ger­
çekleştirilmesi konusunda ciddi adımla­
rın pek de atılmadığını yukarıda belirt­
miştik. 1856 sonrasında bu hususta daha
kapsamlı önlemlerin alındığını biliyoruz.
Ne var ki Islahat Fermanı'nda gayrimüs­
limlere verilen eşit hakların bariz bir dış
baskı sonucu gerçekleşmesi ve sözü ge­
çen hakların 1 856 Paris Barış Antlaşması
gibi uluslararası bir belgede zikredilmesi
bir anlamda Osmanlı gayrimüslim teba­
asının haklarının uluslararası ipotek al­
tında olması anlamına gelmekteydi. Bun­
lara ilaveten yüzyıllardır millet-i hdlıime
sıfatını taşıyan Müslümanların milel-i
OSMAN L I C I L I K D Ü Ş Ü N C E S i ( 1 839-1 9 1 3)
malılıüme durumundaki gayrimüslimlerle
her alanda eşit hakları paylaşmak "zorun­
da kalması" Müslüman Osmanlılar açı­
sından psikolojik travma etkisi yaratacak
sarsıntılara neden olmuştur. I3u etkenler­
den dolayı Islahat Fermanı Müslüman
bürokrasi içerisinde bir bölünmeye yol
açmış ve Şinasi'den başlayarak 1 . Meşruti­
yet dönemine varan Yeni Osmanlılar ha­
reketi ortaya çıkmıştır.
1856-1875 devresindeki Osmanlıcı uy­
gulamalara baktığımızda o döneme hakim
olan Osmanlıcı düşüncelere dair ipuçlara
rastlayabiliriz. Öncelikle yargı sahasında,
yerel yönetimde, devlet bürokrasisine giriş- 97
te ve eğitimde müslim ve gayrimüslim un­
surların birlikteliği ve birbirleriyle yakın­
laşmasına önem verilmiştir. Öte yandan
ekonomik yaşamda, özellikle de tarımsal
alanda tebaanın eşitliği sağlanmaya çalışıl-
mıştır (Gözübüyük ve Kili, 1982: 1 6-22).
Yargı sahasına bakıldığında 1858'de şer'i
mahkemelerden bağımsız ticaret mahke­
melerinin kurulduğunu görüyoruz. Bunu
1865 tarihinden başlayarak her kaza mer­
kezinde hem ticaret hem de ceza hukuku
sahalarını kapsayan Nizamiye mahkemele­
rinin oluşturulması izlemiştir. Nizamiye
mahkemelerine kadı başkanlık etmesine
karşın diğer mahkeme üyelerinin bir kısmı
devlet tarafından atanmakta, diğer bölümü
ise yerel halk tarafından seçilmekteydi.
Mahkeme üyelerinin bir bölümü gayri­
müslimdi. Sözkonusu mahkemeler din ay­
rımı olmaksızın tüm tebaaya teşmil edil­
mişti. Öte yandan medeni hukuk alanı
şer'i veya cemaatlerin kilise mahkemeleri­
nin yetkisinde kalmaya devam etmiştir. Ye­
rel yönetimde, 1856 sonrasında ve özellik­
le de 1867 tarihli Vilayet Nizamnamesiyle
gayrimüslimler eyalet meclislerinde nüfus
oranı daha fazla dikkate alınarak temsil
edilmişlerdir. Ancak burada da cemaat esa­
sına göre seçim usulünden vazgeçilmediği­
ni görüyoruz.S 1 876 öncesinde taşra sat­
hında Osmanlıcılığın en kapsamlı uygula­
ması Mithat Paşa'nın Tuna vilayeti valili-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Abdullah Cevdet
K E R E M Ü N Ü VA R
' · · Ku le l i Askeri Tıbb iye İdadisi ve Mek­
teb-i T ı b b i ye ' d e n mezun oldu.
l 889'da, henüz öğrenciyken İ brah i m
98
Tema, İshak Sükuti, Meh met Reşit ve
H ikmet E m i n ile birl i kte, daha sonra İt­
ti hat ve Terakki Cem iyeti adı n ı alacak
olan İttihad-ı Osman! Cemiyeti'nin ilk
k u ru c u l a r ı a ras ı n d a yer a ld ı . B i rçok
kez tutuklandı ve s ü rgüne gönderi l d i .
B u sürg ü n lerden b i r i n e gönderi l i rken
Paris'e kaçt ı . Meşveret ve Mechveret
Supplement Français dergi lerine imza­
sız veya " B i r Kürd, Cevdet Hacı Şakir,
İ bn-i Ömer Cevdet, Karl ı dağ" takma
adları i l e yaz ı l a r yazd ı . l 8 9 7'de Ce­
nevre'de Jön Türklere kat ı l d ı . Osmanlı
mecmuas ı n ı n yöneticileri arası nda yer
aldı ve başyazarl ığını yürüttü. Osmanlı
m e c m u a s ı ve Osm a n l ı h ü k ü m et i n i n
anlaşması üzerine b i r süre Viyana Sefa­
reti ta b i pliğ i ne getirildi. Ancak sefirle
a rası a ç ı l ınca 1 903 'te Avusturya'dan
s ı n ı rd ı ş ı ed i ld i . Cenevre' d e ve daha
sonra da Kah i re' de İctihad mecmuasını
ğinde gerçekleştirilmiştir. Tuna vilayeti da­
hilinde Osmanlıcı uygulamalar sadece gay­
rimüslimlerin yerel meclislere temsilci yol­
lamalarıyla sınırlı kalmamış, yerel dilde
haberlerin de yer aldığı vilayet gazetesi de
yine ilk kez burada yayımlanmaya başla­
mıştır. Esasen Mithat Paşa'nın Tuna vilaye­
tindeki uygulamaları bir anlamda 1856
U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M 1
yayı m ladı . Osman l ı hanedanı aleyh in­
deki yay ı n l arı büyük tart ı şmalara yol
açt ı . i l . Meşrutiyet'ten sonra, 1 9 1 1 'de
İ st a n b u l ' a d ö n d ü . S h a k e s p e a re' i n
oyunlarını Türkçeye çevird i . D i n i "tez­
yif edici" yaz ı ları nedeniyle dergisi s ı k
s ı k kapat ı l d ı . Mütareke dönem inde İn­
g i l iz Muh ibleri Cemiyeti'nin i lk nizam­
name taslağ ı n ı yaptı ve kurucuları ara­
sında yer aldı; ayrıca İngil izler'le işbir­
liği yapan Kürt Teali Cem iyeti'nde de
öneml i rol ler üstlend i . }in gazetesinde
etn ik ayrı l ı kç ı l ı k üzerine yazı lar yazd ı .
l 924'te Elazığ mebusu olması günde­
me geldi ise de, 1 920'den itibaren nü­
fus politikası hakk ı n d a i l eri sürdüğü
g ö r ü ş l e r i n i , "Avru p a ' d a n da m ı z l ı k
adam celbi" şekl i nde sunan gazetele­
rin etkisiyle ve bu alanda kamuoyunda
yoğun tartışmaların başlaması üzerin e
mebu s l u k söylentileri son b u l d u . B u
dönemden itibaren yalnızca İctihad ı n
yay ı m ı i l e uğraşan Abd u l lah Cevdet,
29 Kasım 1 93 2'de ö l d ü . Ö l ü m ü nden
sonra cenaze namazı n ı n k ı l ı n ıp k ı l ın­
mayacağı tartış ı l d ı . Tel if eserlerinin sa­
yısı kırk altıyı, tercü melerin i n sayısı da
otuzu bulur.
Dr. Cevdet'in Düşüncesi
" . . . M ü s l ü m a n o l m a k i ç ü n Ah m et,
Mehmet tesmiye ed i l mek ve m ü s l i m
ebeveynden D ünyaya ge lmek h i ç d e
kafi deği l d i r. Müslüman ad ındaki, İsla­
m iyetin ahkam-ı esaslyesi n i cah-ü-can
sonrası Osmanlıcılığının " laboratuvarı"
özelliğini de taşımaktadır. Şöyle ki müslim
ve gayrimüslim çocukların aynı okulda ve
bir arada eği tim görmes i uygulaması
Mithat Paşa tarafından açılan ıslalılıaneler­
de (sanayi mektepleri) başlatılmıştır. Bu
deneyim lstanbul'daki bürokratlar açısın­
dan yaşamsal önemde kabul edilmiştir. Zi-
OS MANL I R E F O R M Ç A (; I N D A O S M A N L I C I L I K D Ü Ş Ü N C E S i ( 1 8 3 9- 1 9 1 3 )

korkusunu bertaraf ederek z u l m e karşı

kuvveylen de kalemen de, kal ben de
ve ezc ü m l e f i i l e n de i z h a r- ı n efret
ed er. Rus a h ra r ı pek M ü s l ü m anane
hareket ed iyor. Kan dökü l m es i n i hiç
istemeyiz l a k i n baz ı i r i n l e r vard ı r k i
k ı r m ı z ı d ı r, rengine a l d a n ı b onları uz­
v i yyet- i c e m i yetd e b ı rakmak tekm i l
beden-i cem iyeti tes m i m v e h e l aka
tes l i m demek o l u r. O damarlarda do­
laşan kan deği l i r i n d i r. İrin kan deği l­
d i r. irini akıtmak tedavi d i r... " [ Hani­
oğlu, 1 98 1 ] .
Abdu llah Cevdet' i n düşüncesindeki 99
eklektisizmin, sıçramaların iç içe geçti­
ği paragraflardan b i risidir, bu. 20. yüz­
y ı l ı n başlarında Rusya'da yaşanan siya­
sal gelişmeler üzerine yaz ı l m ı ştır. An­ Abdttlalı Cevdet: Kurtuluşu ve "gelişme"yi
cak bu paragrafta Cevdet'i n dine bakı­ halkı eğitmede arayaıı pozsitivist·
Aydınlanmacılığın öncü figürü.
şı, cumhurdan beklenti l eri, pasifizmi,
anarşizmi, eğiti m i n rolü hakkındaki fi­
bir Osmanlı ayd ı n ıdır. Eski "ansiklope­
kirleri, saltanata karşı muhalefeti vard ı r
v e sonunda bir "hekim" olarak yaraya d ist" gelenek içerisinde değerlendiril ir.

neşteri vu rur. Abd u l lah Cevdet bunla­ Ansikloped izm' i n tem e l i , b i l i m i n b i r

rın heps i n i gerçekten kend inde nas ı l
toplamıştır?
Abd u l lah Cevdet, T ı bb iye'de aldığı
eğitimin de etkisiyle toplumu ve yaşa­
dığı sorunları bir hastanın tedavisi sü­
reci olarak ele a l ı r. Ona göre i l i m ve
fen' i n çözemeyeceği, adeta matema­
tiksel olarak hesaplanamayacak h içbir
şey yoktur. "Ta m G arpçı " sayılan ve
Batı' n ı n anlaşılmas ı n ı n, kültürüne aşi­
na o l u n mas ı n ı n gerek l i l iğ i n i savunan
politikası olmadığı düşüncesiydi [Mar­
d in, 1 983] . 1 860'larda bu görüşe katı­
lan lara göre, Batıl ı laşmak, insanın bil­
gisini artırmaktı. Sonradan, Namık Ke­
mal ve Yen i Osman l ı lar'ın edebi alana
egemen olmalarıyla bu . tutum değişti.
Bat ı l ı laşmak, parlamenter rej im yanda­
şı olmak ve onu Osman l ı İmparatorlu­
ğu'nda yerleştirmek çabasıyla bir sayıl­
d ı : Bat ı l ı l aşman ı n "siyasileşt i r i l mes i " .
Abdul lah Cevdet, kültür sorun ları çö-

ra Osmanlıcılığın hedeflerinden birisi olan mesi'nde müslim ve gayrimüslim çocukla­

farklı dinsel unsurlar arasında yakınlık ve
birliktelik duygularının ve kültürünün
oluşturulması yoluyla bir "Osmanlılık" bi­
lincinin yaratılması ancak eğitim aracılı­
ğıyla olabilirdi. Mithat Paşa'nın Tuna vila­
yetindeki uygulamalarından esinlenilerek
1 869 tarihli Maaıif-i Umumiyye Nizamna-
rın orta ve yüksek öğrenimi birlikte yap­
maları hedeflenmiştir. 1 868'de açılan Melı­
teb-i Sultani'nin amaçlarından birisi de
farklı cemaatlerden gelen çocukların bir
arada eğitim görmeleriydi.6
Gayrimüslimlere artan ölçülerde yerel
idareye ve bürokrasiye katılım olanakları
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
zümlenmeden önce h içbir şekilde po­
l itika yap ı l amayacağına inandığı dere­
cede, daha çok, eski "ansi kloped ist"
a k ı ma dönüşü tem s i l ed iyordu [Mar­
din, 1 983] .
Abd u l l a h Cevdet, Ansiklopedist ça­
ba içerisinde i lk günden itibaren karşı­
s ı n a ç ı kan, z i h n i n i meşgu l eden a s ı l
sorulardan b i r i n i n "modern fikirleri ve
terakki fi krini Müslü man ruhuna sok­
mas ı n ı n çareleri" olduğunu ifade et­
m iştir. Karşısındaki toplumda d i n i n ro­
l ü n ü tan ı m larken, toplumu yönetenleri
1 00 tan ı m larken, Batı'yla kurulacak i l işkiyi
tan ı m larken kafasındaki soru genell ikle
ayn ıyd ı . Öyleyse d i n i n bu kadar etki­
si ndeki bir topluma, aslında d i n i n için­
deki " b i l i ms e l l i ğ i " göstermeye çal ış­
mak gerekird i . Çünkü Abd u l la h Cev­
det, "dinin toplumsal içeriğine" inanı­
yordu yoksa "ölümden sonraki hayata"
d eğ i l . Abd u l lah Cevdet' i n başlangıç
noktası şuyd u : felsefe Allah'ın sıfatları­
nın bir incelenmesi şeklinde ele alın ır­
sa Allah'ın her n itel iği insana b i l i msel
faaliyette bulunmas ı n ı emretmekted ir.
"Al lah' ı n ga l i p sec iyes indeki sıfatına
has ibadet, muzafferiyetin esbab-ü ka­
van i n i n i m üta laa etmek(tir)". " . . . i l i m
h avas ı n d i n id i r, d i n ava m ı n i l m i d i r.
D i n ile i l m i n seyyanen terakki ve teka­
m ü l etmesi lüzCım-u ictimalsi bundan­
dır. .. " [Hanioğlu: 1 98 1 ] . Zaman için­
de yazdıkça ve ta rtıştıkça h iddetlenir
Abd u l lah Cevdet. " ... M ü s l ü manları n
tanınmasına v e müslimlerle birlikte eği­
tim konusunda adımlar atılmasına karşın
müslimler ile gayrimüslimler arasında
tam anlamıyla eşitlik sağlanamadığını bi­
liyoruz. Esasen Tanzimat ricali arasında
Osmanlıcılık ve müslimler ile gayrimüs­
limler arası eşitlik konusunda Lam bir oy­
birliği yoktu. Örneğin Cevdet Paşa muh-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
Rusya'da z u l ü m ve hakaret gördüğünü
söyl üyor ve bunu ya l n ı z söylemekle
b i r fayda ü m it ed iyorsu n u z . M ü s l ü ­
m a n l a r ı n z u l ü m ve hakaret görmesi
M ü s l ü man olduklarından değ i l , cah i l
v e tembel o l m a larındand ı r" der. Ab­
dul lah Cevdet tarafından İslam d i n i n i n
ikinc i bir kul la n ı l ı ş alan ı da ondan bir
muhalefet aracı olarak yararlanma şek­
l i nde karş ı m ıza çı kmaktad ı r. Bu hare­
ket de başl ıca iki amacı içermekted ir:
Bunlardan birincisi Sultanın meşruiyet­
ten yoksun o lduğunu top l u m üyeleri
aras ında yaymak, ikincisi ise çok ge­
rekli bir destek olan u lemayı kendi saf­
larına çekmektir. Muhalefet aracı ola­
rak gördüğü d i n ayn ı zamanda, cum­
hur fikrini real ize edecek, proto-mi l l i­
yetç i l i k görevini ifa edecek bir araçtır:
" . . . İ s l a m ı n kend i n e has b i r karakter i
vard ı r. İslam, bu d i n i kabul edenleri bir
m i l let h a l i n e sokar ( i l nationa lise ses
adeptes) ve asırlar boyunca biriken bu
kardeş l i k duygusu o kadar kuvvet l i d i r
k i , h içbir şey, m üşterek inancın mo­
dern i l i m ve felsefenin ya kıcı ışığında
yok o l m a s ı b i l e onu s a r s a m a z . . . "
[Mard i n : 1 983] .
Abd u l l a h Cevdet, modernleşmeyi,
Batı fi kriyat ı n ı hazmetmek, düşü nce
yapısını değiştirmek sorunu sayar. Ona
göre, bu değişikl iği meydana getirmek,
gerek l i sosyal g e l i ş m e l e r i n baş ı nda,
maddi çevre değişmelerinden önce ge­
l i r. Kurumlar ve olgular düzeyinde tar-
temelen Osmanlıcılığa ilişkin mesafeli bir
tutuma sahipti. Islahat Fermanı'nın içeri­
ğine karşı çıkan yüksek bürokratlardan
biri Cevdet Paşa idi. Osmanlıcılık siyase­
tinin mantıksal sonucunun cemaatlerara­
sı ayrımların ortadan kalkması ve teba­
anın dindışı bir ortak sadakat odağında
birleşmek ve belki de dindışı bir toplum
O S M A N L I R E F O R M ÇA G I N D A O S M A N L I C I L I K
tışmaya hazırd ı r. Latin harflerine geçiş,
laikleşme pol itikaları, kad ın haklarının
önemi, saltanat kuru muna karşı temel
bir kuşku, ancak Batı klasiklerinin de­
rin anlamları n ı n anlaşı lması sayesinde
Batı'ya yaklaşı labi leceği, Batı l ı laşma­
nın gereklerinden birinin fikir ve görüş­
leri temel i nden değiştirmek o lduğu ve
evreni materyal ist-biyoloj ik bir çerçeve
içinde değerlendirme İctihadda tartışı­
lan başl ıca konular arasındad ı r. " ... Bu
süngü ler müstebitlerin başlarında kırı l ­
mal ı d ı r demekten ziyade o kalemler -o
kalemler ki eshab-ü fikr-ü merhametin
parmakları aras ı ndadır- kağıt üzerinde
tamim-i mea l i, tenfiz-i feza il, tasfiye-i
efkar etmekle a ş ı n m a l ı d ı r " . E l i kalem
tutacak, fikirlerle çarpışacak bir kimler­
d i r? El itler.
Doğa b i l i m l e r i n d e k i ç a l ı şm a l a r ı n ,
toplumsal açıklamalarda ku l lanı lması­
nın b i r sonucu o larak, Darw i nizm'in
benzer ku l la n ı m ı n d a ise temel olarak
i leri s ü rdüğü tekam ü l neden leri nden
dolayı "doğal eleme"nin toplumda bir
çeşit "el ite" yönet i m i n i doğuracağı ne­
t i c es i ne var ı l ıyord u . Abd u l l a h Cev­
det' in Tı bbiye'de ilk defa okuduğu ve
çevirdiği Spiritualisme et Materialis­
me'nin yazarı lsnard' ın, d i n i n ortadan
kalkması n ı sağlayacak kimselerin ileri
eğiti m sonucu ortaya ç ı kacağ ı n ı öne
sürmes i n i n nedeni budur. Bu görüşler
üzerinde yaptığı incelemeler Abdu l lah
Cevdet' i topl u mda bir b iyoloj i k "el i -
kimliğinin gelişmesi olduğu düşünülecek
olursa Cevdet Paşa'nın gerek 1 856'da, ge­
rekse 1 868'de tasarlanan v e h erhalde
Fransız Code Civil'den aktarılacak bir
medeni kanun tasarısına neden muhalefet
ettiği daha iyi anlaşılır. 1868'lerde medeni
k a n u n m e s elesi g ü n d e m e geldiğinde
Mithat Paşa ve Ticaret Nazırı Feyzi Paşa
D Ü Ş Ü N CESi ( 1 83 9 - 1 9 1 3)
te" in yönetimi ele almas ı n ı n toplumsal
gel işmen in sağlanması için gerekli ol­
duğu d üş ü n ce s i n e göt ü r ü yo rd u . B u
grubun tespitindeki ölçü ise beynin bü­
yüklüğünden başka bir şey değildi. Ab­
dul lah Cevdet, " . . . kafatas ı m u h iti 1 6
pus ol mayan adamlar ahmak o l u rl a r,
d imağın gayr-i tabii bir derecede kü­
çükl üğü n işane-i eblehiyetd ir. .. " de­
dikten sonra toplumsal gel işmeni n na­
s ı l sağlanacağı n ı şöyle izah ediyord u :
" . . . B i r a h a l i i ç i nde, savat! m i kdarın
fevkinde bir mikdar-ı istiab-ı kıhfiyeye
m a l i k b i r çok efra d ı n bu l u n m a s ı , o 1 01
ahal inin terakkiyat ve temeddünce itla­
sını temin eden hususat-ı tabilye ve şe­
riat-i m ü sa i deden d i r. . . " . Yaratı lacak
"el ite"i n ne gibi özel l i klere sahip bu­
lunmas ı n ı n gerektiği böyle bir grubun
yönetmesi n i doğal ve zoru n l u o larak
gören Osma n l ı aydınınca fazla üzerin­
de durul mayan bir konudur. Abdul lah
Cevdet ise Guyo-Daubes, Letourneau
gibi düşünürlerin şekillendirdiği düşün­
ce yapıs ıyla, bu görevi n biyoloj ik üs­
tünlüklere haiz bir "deha"lar grubunca
yerine getiri lmesinin en iyi çözüm ol­
duğu sonucuna varıyord u . Eğitim ise
bu dehaların buluhmas ı n ı kolaylaştıra­
cak ve kabil iyetlerin i gel iştirecek, hal­
kın ise denetleme yeteneğini arttıracak
bir araç olarak kabul edilmektedir [Ha­
nioğlu : 1 98 1 ] . Öyleyse cumhurun bu­
radaki rol ü nedir? Abdullah Cevdet' in
cumhur ruh u fikrinin oluşmasında etki-
medeni kanunun Batı örneklerinden ter­
cümeler yapılarak ülke ihtiyaçlarına göre
ayarlanmasını önermişlerdi. Ancak Cev­
det Paşa bu öneriye karşı çıkmış ve Hane­
fi fıkhı esaslarına dayanan Mecelle'nin
hazırlanması yaklaşımını hükümete ka­
bul ettirmiştir (Ülken, 1 979: 69-70; Vel­
det, 1999: 1 99-202). Laik bir medeni ka-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
l e n d i ğ i G u stave Le B o n , top l u m s a l
o l ayları adeta matematiksel b i r n et l i k
ve kesi n l i k l e a ç ı k l a m a k i d d i a s ı nd a d ı r.
Le Bon, h a l k ı n a s l ı n da h i ç b i r şek i l de
top l u ol arak top l u m l a i l g i l i konularda
doğru kararları bu lamayacağı na i n a n ı ­
yor ve bu görevi t ı p k ı Abd u l l a h Cev­
det' i n düşündüğü gibi biyoloj i k bir seç­
k i n ya da seçk i n l er g r u b u n u n yeri n e
getirebi l eceğine i n a n ı yo rd u . Ancak b u
o l g u n u n yerine geti rileb i l mesi i ç i n seç­
k i n ya da seçk i n l er i n h a l k ı n ( c u m h u ­
r u n ) i ste k l e r i n i d i n l i yor ve o n a göre
1 02 davranıyor gibi hareket etmeleri gerek­
mekteyd i . Ç ü n k ü , artık eşitl i k i l keleri,
eğitim ve terbiye ve teş k i l atlar arac ı l ı­
ğ ı y l a gerçekl eşmeye ç a l ı ş ı yo rd u . Os­
man l ı ayd ı n ı n ı n nazarında " h a l k " h i ç­
b i r zaman önemli ve güven i l i r b i r güç
o l m a m ı şt ı r. Abd u l l a h Cevdet başta ol­
mak üzere Jön Türklerin büyük çoğun­
l uğu bu d u ruma tam olarak uygun b i r
şekilde hareket etm işlerd i r. Yal n ız s iya­
sa l m u h a l i fl e r i n pek çoğu n d a " h a l k"
h içbi r değer taşımazken Abd u l la h Cev­
det onu modern top l u msal "el ite" in de­
netlemes i n i yapması gereken b i r organ
ol arak d üşü!l m ü ştür I Ha n ioğl u : 1 98 1 ] .
Saltanata karşı ç ı ka rken d e b i l i m sel­
l i k l e ö l çütleri i ç i nd e dayanaklar sunu­
yord u . Abd u l l a h Cevd et' i n O s m a n l ı
haned a n ı n a karşı ç ı k ma s ı n ı n neden le­
rinden b i r i , hür o l m ayan kad ı n l a rdan
doğan çoc u k l a r ı n -babaları hangi ze­
ka seviye s i n de o l u rsa o l s u n - a n n e l e -
nun yerine lslami Mecelle'nin hazırlan­
ması herhalde müslimler ve gayrimüslim­
leri medeni hukuk çerçevesinde birleşti­
recek Osmanlıcı bir bütünlüğün oluşma­
sını önlemiştir.
1 839- 1 876 devresi Osmanlıcı siyaseti­
nin ana hedefi müslim ve gayrimüslim
bütün Osmanlı tebaasının devlete ve pa-
U T I Y E T ' I N B I R 1 K I M 1
ri ndeki o l u m s u z p s i koloj i k etk i l eri ta­
ş ı y a c a k l a r ı ve bu d u r u m u n d e va m ı
h a l i n d e dejenere t i p l e r i n ortaya ç ı ka­
cağıyd ı . i l . Abd ü l h a m it'e karşı m ü ca­
d e l e ede n l ere soru nun şahıslarla i l g i l i
o l ma d ı ğ ı n ı , saltanatın ka l kmas ı gerek­
tiği n i söyl ü yo rd u .
Abd u l l a h Cevdet, i l . Meşruti yet dö­
nemi nden başl ayarak Osma n l ı Devleti
üzerindeki Alman n ü iCı z u konusunda,
İ ngi l i z yan l ı s ı b i r pol itika n ı n savunucu­
su o l m uştur. Ancak kend i ya z ı l a r ı n d a
da ifade ettiği g i b i İ n g i l i z lere t<ı m tes l i ­
m iyet y a d a manda idares i n i ka b u l et­
mek deği l d i r b u : " . . . Evet vatan ı m ı z ı
b i r ecnebi h ü k ü met i s t i l a ederse b i z ­
d e n s e n e d e l a y a d d e f ' a verg i a l m a z ,
memurları n ı n a m u s l u adam lardan i nti­
hab eder. Mükemmel şose yo l l arı ya­
par, şeh i rlerimiz elektrik z i yasıyla ten­
vir o l u n u r, h a n e l e r i m i z d e tel efo n l a r
b u l u n d u rab i l i r i z . . . İstersek matbaa aça­
rız, şi rketler tesi s ederiz . . . Ş i m d i k i h a l i ­
m i z e n i sbetle b i n kat d a h a z iyade me­
s u d o l u ru z . Fakat. . . Ah ... fakat söyl e­
mel i o zaman biz, bizi istila ve memle­
ket i m i z i i m a r eden m i l let- i ecnebiye­
n i n misafiri o l u ruz . . . Yani ş i m d i b i z fa­
k i r, m a z l u m b i r efe n d i y i z o z a m a n
zengin b i r uşak, b i r h i zmetçi olacağız.
Ey vatandaş ları m ! Cüm leden uşak o l ­
m a y a r a z ı o l a ca k m ı s ı n ı z ? H a y ı r ı . . .
" I H an i o ğ l u , 1 9 8 1 J . İ n g i l i z M u h i p l e ri
Cem iyeti' n i n k u rucu l a r ı a ras ı n d a yer
a l ı rken de amacın, bünyesinde m i lyon-
dişaha sadaka t bağlarının o l uşması ve
üzerinde yaşanılan ortak toprağa dayalı
bir yurtseverliğin gelişmesiydi. Ancak
diğer taraftan bu devre Osmanlıcılığı
otoriter özellikler de içerme kteydi . Ali
ve Fuat Paşalar herhangi bir siyasal katı­
lımcılığa olumlu bakmıyorlardı. Zira Ali
Paşa'nın da belirttiği üzere Osmanlı ça-
OSMANLI R E F O R M Ç A l'.'; I N D A O S M A N L I C I L I K
l a rca M üs l ü m a n b a r ı n d ı ra n İ n g i l i z
Devleti i l e savaş dönem i n i n getirdiği
olumsuzluklar içerisinde d iyalog i mka­
n ı n ı yaratmak ve Osmanl ı Devleti'nin
temin-i vahdet ve hukuku için " . . . iki
m i l let beynindeki müveddet ve muha­
denet-i kad i menin temi n ve takviyesi­
ni . . . " sağlamak o l a ra k tarif etm i ş t i r
[ Han ioğlu, 1 98 1 ] .
İngiliz Muh ibleri Cemiyeti'nin kuru­
cuları arasında yer ald ığı dönemde, ay­
n ı zamanda Kürt Teali Cem iyeti ile de
i l işkide b u l u n m u ştur. Öncel eri kend i
Kürt k i m l iğinden bağımsız olarak me­
deni b i r kamu an layış ı n ı n ölçüsü ola­
rak kabul ettiği Kürt kiml iğini n sunumu
ve l i san olarak Kürtçenin öğrenil mesi­
n i n ö n e m i üzeri nde d u ran Abd u l lah
Cevdet, mütareke dönemi y ı l l arında et­
n i k ayr ı l ı kç ı l ı ktan bahsetmeye başla­
m ı ştır. Osma n l ı Devleti' n i n etn ik grup­
lar üzerindeki yönetim i n i b i r çeşit im­
perialisme olarak değerlendiren Abdul­
lah Cevdet, m ütareke döneminde Wil­
son prensiplerine atıfla şunları söyle­
mektedir: " . . . Wilson prensipleri his ve
maksada uygun geldiği vakit ve ancak
uygun geldiği vak i t temsil ol unan bir
prensip değ i l d i r. Her m i l let kendi mu­
kadderat ı n ı tayin, kendi hükümetini in­
t i h ab, kend i tarz-ı idares i n i tayin et­
mekde h ürdü r ve bir m i l let d iğer b i r
m i l l ete h a k i m o l a m a z d iyen prens i b
mesela yalnız İ z m i r ' i n Yunan idaresine
geçmes i n i protesto ederken temsi k ve
pında bir parlamenter rejim uygulaması
nihai kertede imparatorluğun dağılması-
na yol açabilird i . Söz konusu devlet
adamları açısından hürriyet kavramı üs-
manlı bütünlüğünü oluşturan farklı un-
surların imparatorluktan özgürce kopa-
bilmesini içeren olumsuz bir anlama sa-
hipti . (Mardin, 1 996: 27-28, 138) Aynı
D Ü Ş Ü N C E S i ( 1 83 9- 1 9 1 3)
isti'mal olunamaz. Ekseriyetini Kürdler
teş k i l eden vi layetlerin Kürd i stan l ığ ı
mevzuu'bahs olunca d a b u prensib ta­
n ı n mak ve m uta ve mer'i b u l u n m a k
İcab eder... " [Hanioğlu, 1 981 ] . Ancak
Anadolu'daki direniş hareketi başladık­
tan sonra, etni k unsur üyesi d iğer Os­
man l ı ayd ı n larında da görü len etn i k
ayrı l ı kç ı l ı k konusundaki duraklama ve
yeniden Osmanl ı birliğini savunma ref­
leksi Abd u l lah Cevdet'te de yeniden
ortaya çıkar.
M a n n h e i m , b i r topl u m i ç i n d e k i l it
mevkileri tutmuş olanların kend i mev­ 1 03
kileri n i ve bu itibarla içinde bulunduk­
ları toplumun sosyal yapısını savunma­
ya yarayan fikri yapı t lara " ideo l oj i " ,
aynı toplum içinde bu mevkilerde bu­
lunamayanlardan o stratej i k noktaları
ele geçi rmeye bu i t i b a r l a top l u m u n
çerçevesi n i k ı rmaya yönelen teorilere
" ü to py a " a d ı n ı v e r m i ş t i r [ M a rd i n :
1 983] . Abd u l lah Cevdet, ütopyas ı ol­
mak anlam ında dönemindeki Osman l ı
ayd ı n l arından ayr ı l ı r. Önem l i eserleri
arasında tıpla ilgili olanlar Kolera, Mu­
siki ile Tedavi, A'malık, d iğer eserleri
ise şunlardır: Mahkeme-i Kübra (1 895),
İki Emel (1 898), Hadd-i Te'dlb, Ahmet
Rıza Bey'e Açık Mektup (1 9Q3), Fünun
ve Felsefe (1 906), Bir Hutbe (1 909), İs­
tanbul'da Köpekler (1 909), Yaşamak
Korkusu (1 9 1 0), Cihan-ı İslama Dair
Bir Nazar-ı Tarihi ve Felsefi ( 1 9 2 2 ) ,
Adab-ı Muaşeret Rehberi (1 927).
•
şekilde 1 8 5 6 Islahat Fermanı ve gayri-
müslimlere tanınan haklarla bağlantılı
olarak ortaya çıkan basın muhalefeti ve
Yeni Osmanlılar hareketi de cezai ön-
lemlerle bastırılmıştır. Ne var ki aşağıda
da görüleceği üzere Yeni Osmanlılar akı-
mı Osmanlıcı düşünceye yeni bir açılım
getirmişlerdir.
 T A N Z i M A T V E M E
MEŞRUTiYETÇi OSMANLICILIK VE
BIRlNCl MEŞRUTiYET (1867-1878)
Meşrutiyetçi Osmanlıcılık düşüncesi Tan­
zimat'ın otoriter merkeziyetçi siyasetine
bir tepki olarak ortaya çıkmıştır. Bu tep­
kiyi esasen Osmanlıcılık poli tikasının
özellikle 1 85 6 sonrasında giderek Batılı
güçlerin bir dayatması sonucu uygulanan
bir siyaset görünümü kazanmasına yöne­
lik bir Müslüman Türk aydın tutumu ola­
rak da anlayabiliriz. Dikkate değer bir
husus, o zamana değin daha ziyade bir
pragmatik önlemler dizgesi olarak uygu­
1 04 lanan Osmanlıcılık düşüncesinin Yeni
Osmanlılar tarafından Meşru liyetçi bir
çerçevede ve entellektüel bir seviyede ir­
delenmeye başlanmasıdır.
Müslümanlarla Hıristiyanların eşitliğini
ve karşılıklı uyumunu meşruti bir düzen
içinde gerçekleştirmeyi öngören ilk Os­
manlı muhalifi, kişisel anlaşmazlıkları do­
layısıyla 1 867'den başlayarak Ali ve Fuat
Paşalara tepkisini basına verdiği açık mek­
tuplar yoluyla ilan eden ve Yeni Osmanlı­
lara koruyuculuk yapan Mustafa Fazıl Pa­
şaydı. Mustafa Fazıl Paşa'ya göre Osmanlı
Devletinin içinde bulunduğu sıkıntılar ve
bozuklukların başlıca nedeni Tanzimat
devlet adamlarının herhangi bir denetim­
den yoksun mutlak hakimiyetleriydi. Oy­
sa siyasi özgürlük ve dolayısıyla katılımcı­
lık gerek Müslümanlar, g erekse Hırisli­
yanlar açısından adaletli bir idareyi garan­
tileyecekti. (Mardin, 1996: 3 1 1 -314)
Yeni Osmanlılar görünürde Gülhane
Hatt-ı Hümayunu'na ses çıkarmazken ls­
lahat Fermanı'na açıkça karşı olmuşlardır.
Ama esasında Namık Kemal Gülhane Hat­
u'nı da Osmanlıların Mısırlılara karşı Batı­
lı devletlerin yardımını sağlamak üzere
verilmiş tavizler olarak kabul ediyordu.
Namık Kemal'in itiraz ettiği diğer bir hu­
sus, Gülhane Hattı'nda reformların uygu­
lanmasında herhangi bir sınırlayıcı Şer'i il­
ke konmamış olmasıydı. Bu ise reformcu
bürokrasinin denetimsiz bir hakimiyetine
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M 1
yol açmaktaydı . Öte yandan Tanzimat'la
birlikte imparatorluk dahiline kültürüne
ve bünyesine oldukça yabancı Batı ku­
rumlarının ithal edilmesine de Yeni Os­
manlılar tepki gösteriyorlardı. (Mardin,
1996: 184- 185)
Islahat Fermanı'na baktığımızda, Yeni
Osmanlılara ve özellikle de N amık Ke­
mal'e göre 1 856 belgesi yabancı güçlerin
baskısı sonucu Hıristiyanlara tanınan aşırı
haklar ve imtiyazlardan müteşekkildi ve
eşitlik değil, Hıristiyanlar lehine eşitsizliğe
yol açmıştı. Halbuki Namık Kemal'e göre
yapılması gereken şey gayrimüslimlere
imtiyazlar vermekten ziyade Meşrutiyet
düzenine doğru adımlar atmaktı (Hürri­
yet, N o . 4- 1 868'e atfen Davison, 1 990:
126). 1860 Lübnan krizi sırasında Suriye
valisi ve yardımcılarının sorgusuz sualsiz
kurşuna dizilmeleri ve Lübnan'a uluslara­
sı garanti çerçevesinde verilen özerklik,
Sırp isyanı ve 1 867'de Osmanlıların Belg­
rad'ı terk etmesi; aynı yıl patlak veren Gi­
rit isyanı ve Hıristiyanlara verilen tavizler
türünden gelişmelerin Yeni Osmanlıların
müslim-gayrimüslim eşitliği anlayışına
yönelik tepkilerini arttırdığını görmekte­
yiz. Ziya Paşa'nın vurguladığı üzere Hıris­
tiyan güçlerin Osmanlı içişlerine müdaha­
lesi sürdüğü müddetçe cemaatler arası
eşitlik mümkün olamazdı (Hürriyet, No.
15 - 1868'e atfen Davison, 1990: 1 27 ; Mar­
din, 1996: 25, 34) .
Tanzimata ve özellikle de Islahat Fer­
manı'na getirilen eleştirilere karşın Namık
Kemal Avrupa'daki sürgün devresinde
( 1 867- 1868) yayınladığı HüıTiyet gazete­
sinde temelde Osmanlıcı görüşler savun­
muş tur. Genelde ileri sürdüğü argüman
uygarlık düzeninin adaletle sağlanabilece­
ği, adaletin ise "Osmanlı ümmetinin hu­
kuku müsavatı ile gerçekleşebileceği," bu­
nun ise meşveretle sağlanabileceği biçi­
mindedir. N. Kemal'in bu dönemde kul­
landığı "Osmanlı ümmeti" terimi rahatlık­
la milliyetçe ve dince ayrı unsurların bir
araya geldiği bir toplumsal bütünlük ola-
OS MANL I R E F O R M Ç A c'.i l N D A
rak yorumlanabilmektedir (Ülken, 1979:
59-6 1 ) . Ş. Mardin'e göre N. Kemal, bir
parlamentonun açılmasıyla Osmanlı bü­
tünlüğünü tehdit eden çeşitli bağımsızlık
hareketlerinin sona ereceğine inanmak­
taydı. Diğer taraftan onun anladığı Os­
manlıcılık, farklı dinsel ve etnik unsurla­
rın yanyana, ama birbirinden ayrı yaşama­
sı yerine unsurların tamamının bütünleş­
miş tek bir halk haline gelmesi anlayışıy­
dı. Bu bütünleşmenin gerçekleşmesi ise
i mparatorluk nüfusunu oluşturan tüm
unsurların siyasal haklarının eşit olarak
güvenceye alınması ve eğitimin herkese
açık olmasını gerektirmekteydi. N . Kemal
Osmanlı toplumunu hukukta birbirine
eşit, çıkarda ortak fakat dinde, ırkta fikir­
lerde birbirine aykırı parçaların birleşme­
sinden meydana gelmiş bir heyet olarak
tanımladıktan sonra, 600 yıldan beri bu
birlikteliğin sürebilmiş olması dolayısıyla,
sözkonusu bütünlüğün bundan böyle de
devam edebileceğine ilişkin inancını be­
lirtmiştir. Ona göre, en az hukuksal eşitlik
ve çıkarda ortaklık gibi etkenler derece­
sinde önemli diğer bir birleştirici etken
paylaşılan ortalı vatandır. Her ne kadar so­
yut dahi olsa vatan nosyonunun fiilen eşit
haklara sahip ve ortak menfaatleri bulu­
nan unsurları bir arada tutmada "demir
istihkamdan kat kat kuvvetli" etkisi ola­
caktı. Ancak N. Kemal'in bu Osmanlıcı
görüşleri 1 8 70'li yıllarda, artan Pan-Sla­
vizm ve ayrılıkçılık akımlarının da etkisiy­
le giderek lslami bir renk kazanmış ve Os­
manlıcılıktan ziyade lslam kardeşliğini sa­
vunur olmuştur (Mardin, 1996: 92-93 ,
365-368; Türköne, 199 1 : 238-240; Ülken,
1 979: 97).
Meşrutiyetçi düşünce 1 870'lerin başla­
rında sadece Yeni Osmanlılar arasında tar­
tışma konusu değildi. Mithat Paşa ve Halil
Şerif Paşa, imparatorluğu ve özellikle gay­
rimüslim Slav bölgelerini bir arada tuta­
bilmek amacıyle 1872'de yaptıkları öneri­
de, Osmanlı lmparatorluğu'nu o sıralarda
yeni kurulmuş Almanya imparatorluğu
OSMAN L I C I L I K D Ü Ş Ü N C E S i ( 1 83 9 - 1 9 1 3)
tarzında bir federal imparatorluk haline
sokmayı tasarlamışlardı. Buna göre federe
bölgeler lstanbul'da bir federal kurulda
temsil edileceklerdi. Bir tür "gevşek" bir
Meşrutiyetçi Osmanlıcı model sayılabile­
cek bu federal yaklaşım Romanya, Sırbis­
tan ve Rusya tarafından kuvvetle muhale­
fet edilmesi nedeniyle akim kalmıştır. Di­
ğer taraftan 1 873'den başlayarak bazı na­
zırların bir araya gelerek bir tür meclisli
bir siyasi sistem konusunu kendi araların­
da tartışmaya başladıklarını görmekteyiz.
Özellikle 1 875 Hersek isyanıyla birlikte
mevcut problemlerin çözümünde meclis
kurumunun gereği daha fazla insan tara­ 1 05
fından telaffuz edilir olmuştur (Davison,
1990: 105-106).
Osmanlıcılığın resmi boyuttaki en kap­
samlı metni 1876 Kanun-i Esasisi'dir. Bu
ilk Osmanlı anayasasının ilanına ilişkin II.
Abdülhamit'in Sadrazam Mithat Paşa'ya
gönderdiği 24 Aralık 1 876 tarihli Hatt-ı
Hümayun'da, imparatorluğun maddi ve
ekonomik ilerlemesi için bütün Osmanlı
tebaasının birlik ve dayanışma içinde ol­
malarının gereği vurgulanmakta ve bunun
ise tebaayı oluşturan farklı unsurların
hürriyet, adalet ve eşitlik ilkelerinden is­
tisnasız yararlanarak "uygar bir toplumsal
bütünlük" (lıe:yet-i ictinıaiyye-i ınedeniyye)
oluşturmalarında yattığı belirtilmektedir
(Gözübüyük ve Kili, 1982: 25-26).
Resmi bir "Osmanlılık" tanımını 1876
Kanun-i Esasisi'nin 8 . maddesinde gör­
mekteyiz. Buna göre "Devlet-i Osmaniyye
tabiyetinde bulunan efradın cümlesine
herhangi din ve mezhebden olur ise olsun
bila istisna Osmanlı tabir olunur. . . " Bu
yasa metni-nin 33. maddesinde ayrıca ba­
kanların (ve dolayısıyla da üst düzey bü­
rokratların) görev yetkileri dışında sair
Osmanlı tebaasından herhangi hukuksal
farklarının olmadığı ve herhangi bir hu­
kuki davada diğer tebaa gibi genel mahke­
melerde yargılanacakları açıklanmaktadır
(Gözübüyük ve Kili, 1 982: 28-3 1 ; 1 876
Kanun-i Esasisi'nde temel hak ve özgür-
 T A N Z i M A T V E M E
lükler sorunu için bkz. Mumcu, 1976: 3 1 -
4 7 ) . B u ifadenin önemi geleneksel Os­
manlı siyasal düşünüşünde varolan yöne­
ten-yönetilen ayrımının formel olarak da­
hi olsa lağvedilmiş olmasında yatmakta­
dır. Bu genel nitelikli Osmanlı tanımının
yanı sıra reformcu bürokratların muhte­
melen zihinlerinde varolan "ideal" bir Os­
manlı tebaasının sahip olması gereken sı­
fatları herhalde 68. maddede, Mebusan
Meclisi'ne seçileceklerin mebusluk şartla­
rını okuduğumuzda görebiliriz. Bunlardan
birincisi Osmanlı tebaası olmak ve ikincisi
Türkçe bilmektir.
1 06 1876 Kanun-i Esasisi'nde genel anlayış
toplumun cemaatlere göre ayırmak değil,
ama bütün nüfusun tek bir "Osmanlı" ka­
tegorisi altında anlaşılmış olması, dolayı­
sıyla bu anlamda Osmanlıcılık idealine son
derece yaklaşıldığını söyleyebiliriz. Diğer
taraftan l. Meşrutiyet meclisine seçilecek
mebuslar için seçim kanunu olmadığından
geçici bir seçim kanunuyla mebusların vi­
layet nizamnamesine uygun tarzda ve yine
cemaat esasına göre seçildiklerini biliyoruz
(Davison, 1990: 106-107; Ortaylı, 1976:
433-448). Dolayısıyla 1877-1878 Meclis-i
Mebusanı milletvekili bileşimi itibariyle
kolektif anlamda "Osmanlıcı" niteliğe sa­
hip olmamıştır. Buna karşın tek tek vila­
yetlerde ve genel olarak imparatorluktaki
müslim ve gayrimüslim demografik den­
geleri gözönünde tutulacak olursa birinci
ve ikinci meclis-ı mebusanların müs­
lim/gayrimüslim dengesi açısından "adil"
bir temsil kabiliyetine sahip olduğu rahat­
lıkla söylenebilir. Birinci mecliste (19 Mart
1877-28 Haziran 1877) toplam 130 millet­
vekilinin SO'si gayrimüslim, ikinci mecliste
( 1 3 Aralık 1 8 7 7 - 1 4 Şubat 1 878) ise 96
milletvekilinin 40'ı gayrimüslimdi. Ortay­
lı'nın da işaret ettiği üzere Osmanlı lmpa­
ratorl uğu'nda 1 839'dan beri sürdürülen
Tanzimat reformları sonucunda kozmopo­
litlilik bilinci siyasal kurumlara da yansır
olmuştu. 7
Kanun-i Esasi'de Osmanlı Devleti'nin
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
sahip olduğu lslami kimlik ile Osmanlıcı­
lığın getirdiği hukuksal eşitlik ve dolayı­
sıyla da çok dinli tebaaya yönelik laik yak­
laşımı uzlaştırma çabası farkedilmektedir.
Anayasanın 1 1 . maddesine göre Osmanlı
Devleti'-nin dini lslamdır. Ancak aynı
maddede devlet genel asayişi ve "adabı
umümiyyeyi" bozmaması koşuluyla Os­
manlı topraklarında yaşayan bütün diğer
dinlere mensup olanların ibadetlerini ser­
bestce icra etmelerini ve cemaatlerin sahip
oldukları imtiyazları garantilemekteydi
(Gözübüyük ve Kili, 1 982: 28).
15. maddeye göre eğitim özgürlüğü gü­
vence altına alınmıştı. Mevcut yasalar çer­
çevesinde her Osmanlı bireyi devlet ve
özel okullarında eğitim hakkına sahipti.
llginçtir ki gayrimüslimler ve Türk olma­
yan diğer Osmanlılar söz konusu maddeyi
isteyenin istediği dilde eğitim yapabileceği
tarzında yorumlamışlardır. Bu yorumu
muhtemelen özel okullara tanınan özgür­
lük çerçevesinde yapmışlardı.
Mithat Paşa ve Yeni Osmanlıların da ka­
tılımıyla hazırlanan 1876 Kanun-i Esasisi'­
nin yansıttığı Osmanlıcı ideallerin farklı
cemaatlerden gelen mebusları her zaman
tatmin etmediğini görmekteyiz. Birinci
Meclis-i Mebusan birleşimlerinden birin­
de dil meselesi söz konusu olmuştur. Me­
bus Vasilaki Efendi, Padişah'ın açış nutku
için yazılacak teşekkür cevabında sözko­
nusu nutukta zikredilen lisanların muha­
fazası maddesinin (Gözübüyük ve Kili,
1982: 43) görülmediğinden şikayet etmesi
üzerine meclis reisi Ahmet Vefik Paşa "biz
burada Türk dilinden başka dil bilmiyo­
ruz" diye itiraz etmiştir.s Bunun üzerine
bir diğer gayrimüslim mebus, Sapurk
Efendi, bunun farklı diller konuşan teba­
anın dillerinin yokedilebileceği anlamına
geldiğini belirtince Vefik Paşa dil konusu­
nu mecliste oya koymuş ve mebusların
çoğunluğu Müslüman olduğundan Hıris­
tiyan azınlık mebuslarının davalarını sa­
vunamamış olduklarını görüyoruz. Gayri­
müslim mebuslar problemi yeniden orta-
OSMA NL I R E F O RM Ç A <'.i l N D A O S M A N L I C I L I K
ya atmak istediklerinde ise meclis reisi
"susunuz! " diye bağırarak azınlık mebus­
larını sindirmiştir. Onlar da bu durumu
meclisi boykot ederek protesto etmişler­
dir. Burada net bir biçimde Osmanlıcılığın
nasıl uygulanacağı konusunda müslim ve
gayrimüslimler arasında farklı tasavvurla­
rın bulunduğunu görmekteyiz. En azın­
dan Müslümanların gerçek anlamıyla ce­
maatler arasında bir eşitlik düşüncesine
alışamamış olduklarını anlıyoruz (Ülken,
1979: 105).
Tanzimatın son devrelerine ve 1877-
1878 Meşrutiyet dönemine ilişkin bir Os­
manlıcı tutumu Şemseddin Sami Bey'in
(Fraşeri) kişiliğinde görmekteyiz. Bir Os­
manlı Arnavut aydını olan Şemseddin Sa­
mi Bey, I. Meşrutiyet esnasında basında çı­
kan siyasal ve kültürel taruşmalarda Arna­
vut kültürünün geliştirilmesi gerektiğini
vurgularken Arnavutluk'un bağımsızlığına
karşı çıkmıştır. Ş. Sami Bey Osmanlı birli­
ğini savunurken farklı etnik grupları bir­
leştirici bir etken olarak lslami bağların
önemine değinmiştir. Ş. Sami Bey'in yaz­
dıklarından alt ve üst olmak üzere iki tür
kimlik olabileceğini anlıyoruz. Buna göre
"vatan-ı husüsi ve cinsiyyetle heyet-i Os­
maniyye eczası beyninde bir ittifak" söz
konusudur. Yani bir tarafta kişinin geldiği
yöre ve etnisitesi alt kimlik olarak mev­
cutken öte yandan "nazarımda çok mu­
kaddes olan heyet-i Osmaniyye" bir üst
kimlik olarak siyaseten belirleyicidir (Le­
vend: 1969: 1 15- 1 18) . Bir diğer yazısında
ise Osmanlıcılık Kanun-i Esasi çerçevesin­
de savunulmaktadır. 1876 Anayasasının
15 maddesini Osmanlı bütünlüğünü oluş­
turan her bir etnik grubun kendi dilini ya­
zıp okumakta serbest olduğu tarzında yo­
rumlayarak Ş. Sami Bey, Arnavutların Slav
ve Yunan nüfuzu aluna girme olasılığı do­
layısıyla Arnavut halkının sözkonusu iki
kuvvete karşı kültürel olarak direnebilme­
sinin ancak kendi dillerinde eğitimin ser­
best bırakılmasıyla mümkün olabileceğini
belirtmektedir (Levend: 1 969: 1 20- 1 2 1 ) .
D Ü Ş Ü N C E S i ( 1 83 9 - 1 9 1 3 )
Ş. Sami'nin b u Osmanlıcı yaklaşımı muh­
temelen 1878 sonrasında değişmiş olmalı­
dır. Abdülhamit mutlakıyeti devresinde Ş.
Sami'nin Arnavut milliyetçiliğini destekle­
diği bilinmektedir.9
1 . M eşru tiyet den emesi Abdülhamit
mutlakıyetiyle birlikte son bulmuştur.
Bundan sonra entellektüel düzeyde Os­
manlıcılık tutumu daha ziyade Jön Türk
muhalefeti dahilinde görülecektir. Her ne
kadar Abdülhamit idaresi lslama gerek
sembol gerekse gündelik siyaset içinde
büyük ölçüde ağırlık vermişse bile, öte
yandan 1839 Gülhane Hattı ve 1856 Isla­
hat Fermanı çerçevesinde gayrimüslimlere 1 07
verilen eşit haklar konusunda herhangi
bir sapma söz konusu olmamışur. Bu an­
lamda Abdülhamit mutlakıyetçiliğinin uy­
gulamada 1839-1 875 devresi otoriter mer­
keziyetçi Osmanlıcılık siyasetinden çok
da fazla ayrılmadığını rahatlıkla söyleyebi­
liriz.10 Aynı gözlemi Abdülhamit rejimine
yakın duran bir yazar olan Ahmet Mithat
Efendi'nin Osmanlıcılığı için de yapabili­
yoruz. Sözkonusu yazara göre Padişahlık
makamının siyasal önemi çokuluslu im­
paratorluğu birleşik tutabilecek tek siyasal
odak noktasını oluşturmasında yatmak­
taydı. Tebaa ancak Padişahın etkin hima­
yesi altında kendini verimli bir biçimde
eko nomik üretime verebilirdi. M i that
Mithat Efendi'nin bu Osmanlıcılığı otori­
ter özelliğiyle Tanzimat Osmanlıcığından
farksızdır (Mardin, 1 983: 46-47; Ülken,
1979: 205).
JÖN TÜRKLERDE
OSMANLICILIK (1889-1 908)
Jön Türk terimi Abdülhamit mutlakıyeti­
ne karşı ortaya çıkan çeşitli muhalefet
gruplarının tümüne verilen ortak isimdir..
Bu çerçevede Jön Türk grupları kendi iç­
lerinde siyasi görüş ve Osmanlı lmpara­
torluğu'nun geleceğine ilişkin tasarılar
anlamında birbirinden oldukça farklı pro­
j eleri savunmaktaydılar. Jön Türklerin
 T A N Z i M A T V E M E
düşünce planında bir araya gelebildikleri
iki husustan birincisi 1876 Kanun-i Esa­
sisi'nin yeniden yürürlüğe konması ve
ikincisi ise Meşrutiyetçi Osmanlıcı tu­
tumlarıydı. Ancak bu Osmanlıcı yakla­
şımlar çoğunlukla genel mahiyette ol­
makta ve Kanun-i Esasi çerçevesinde an­
laşılmak taydı. Ayrıca "Osmanlı" terimi
kullanılırken neyin ifade edildiği konu­
sunda da belirsizlikler vardı. Örneğin Ah­
met Rıza ve çevresini oluşturan kesim
" Osmanlı" terimini daha ziyade "Türk­
lük" biçiminde anlamaktaydı (Mardin,
1983: 1 84-209). Buna karşılık İsmail Ke-
1 08 mal Bey veya Taşnak Partisi ise Osmanlı­
cılığı azınlık milliyetçiliğine araç olarak
görmekteydiler (Hanioğlu, 1 98 1 : 2 1 2-
213, 2 18). Osmanlıcılık üzerine entellek­
tüel anlamda düşünce üretmiş Jön Türk­
lere baktığımızda karşımıza Dr. Abdullah
Cevdet ve Prens Sabahaddin isimleri çık­
maktadır.
1 889'da oluşturulan lttihad-ı Osmani
cemiyetinin kurucularından olan ve Kürt
asıllı olduğunu bildiğimiz Dr. Abdullah
Cevdet'in Osmanlılık anlayışında, impara­
torluk dahilinde bulunan farklı etnik kül­
türlerin korunması yaklaşımı göze çarp­
maktadır. Burada söz konusu olan anlayış
imparatorluk dahilindeki etnik unsurlar­
dan hiçbirine üstünlük tanınmaması tutu­
muydu. Dr. A. Cevdet'in yakın çevresinde
bulunan Tunalı Hilmi Bey'e göre Osmanlı­
lığın Türk olmaktan daha üstün sayılması
gerekirdi.
Dr. A. Cevdet'in Osmanlıcılığı bir an­
lamda Namık Kemal'in Osmanlıcılık anla­
yışını andırmaktadır. N. Kemal'de olduğu
gibi Dr. A. Cevdet de imparatoruk dahi­
lindeki farklı unsurları birleştiren başlıca
faktörlerden birisi ortak çıkar etkenini
görmektedir. Ancak N. Kemal'den farklı
olarak Dr. A. Cevdet Osmanlı birliği için­
deki unsurlar arasında gerçek anlamda
eşitlik olması ve bU çerçevede her bir gru­
bun kendi kültürünü geliştirip kimliğini
korumasına taraftar idi. Diğer taraftan
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M I
farklı unsurlar arasında kullanılacak ortak
dil Türkçe olmalıydı. Dr. A. Cevdet'in de
belirttiği üzere, Osmanlı h ükumetinin
Müslüman hükümetleri arasında nispeten
en gelişmiş olanı olması dolayısıyla Müs­
lümanların Türkçe öğrenmeleri gerekirdi.
Sonuç olarak Dr. A. Cevdet'in Osmanlılık
modeli kendi öz kültürlerini geliştiren çe­
şitli ulusların eşit haklarla ve çıkar birliği
etrafında birleşerek halk iradesini hakim
kıldıkları bir devlet düzenini içermekteydi
(Hanioğlu, 198 1 : 2 1 6-217, 222, 228; Mar­
din, 1983: 1 1 2-1 18).
Prens Sabahaddin'i, liberalizm ile Os­
manlıcılığı tutarlı bir biçimde sentezleyen
bir entellektüel olarak görmekteyiz. 1908
öncesinde yurtdışındaki Jön Türk önder­
lerinden biri olan Prens Sabahaddin Fre­
deric Le Play toplumbilim okulu ve bu
okulun takipçisi olan Edmond Demolins
etkisiyle uygar toplumları cemaate dayalı
ve bireye dayalı olarak ikiye ayırmaktaydı.
Bu çerçevede bireysel mutluluk ve yaratı­
cılık ile toplumsal gelişme esas olarak bi­
reysel girişimciliğe yer verilen ve yerinden
yönetime olanak sağlayan toplumlarda
gerçekleşebilirdi, ki Le Play okulu ve bu
arada Prens Sabahaddin Anglosakson top­
lumlarını bu açıdan örnek olarak kabul
ediyordu. Prens Sabahaddin'e göre Os­
manlı Imparatorluğu'nun geri kalmışlığı
da bireycilik ve yerinden yönetim yerine
merkeziyetçilik ve bireyin gelişimine ola­
nak sağlanmamasının nihai bir sonucuy­
du. Dolayısıyla Osmanlıların kendilerini
toparlamaları da bireye verilecek önem ve
yerinden yönetim ilkeleriyl e mümkün
olabilecekti (Prens Sabahattin, 1 999; Tü­
tengil, 1954) .
Prens Sabahaddin siyasi görüşlerinin
ana hatlarını 1 908 öncesinde ve Meşruti­
yet'ten hemen sonra yayınlamıştır. Bu ya­
zılarında Meşrutiyet'i getirmenin yollarını
ve kurulması gereken yeni toplumsal dü­
zeni irdelemekteydi. Bu çerçevede Prens
Sabahaddin Osmanlıcı görüşler ileri sür­
müştür. "Umüm Osmanlı Vatandaşlarına
OSMAN L I R E F O R M Ç A ı:i l N D A O S M A N L I C I L I K
Beyanname" (Kahire, 190 l ) başlıklı bildi­
risinde Osmanlılığa dahil bütün unsurla­
rın kendi kavimleri adına özgürlük iste­
yen temsilcilerinin birleşik bir güç oluştu­
rarak Yıldız'a karşı işbirl iğine geçmeleri
çağrısında bulunmuştur ki l 902 Jön Türk
kongresi bu bildirinin etkisiyle toplanmış­
tır. Bu bildiride ayrıca imparatorluk dahi­
l i n deki far k l ı h a l k l a r ı n birbirlerinden
uzaklaşmak yerine ortak çıkarlar çerçeve­
sinde birleşmelerinin daha iyi bir gelecek
a çısından önemine işaret edilmekteydi
(Tütengil, 1 954: 22-25) .
Meşru tiyet'in ilanından kısa b i r süre
s o n ra P r e ns S a b a h a d d i n y ay ı n l a d ığı
" lzah"larda Osmanlıcılığım netleştirmiştir.
Buna göre Osmanlı birliğinin korunması
ve güçlendirilmesi bütün tebaa açısından
önemliydi. Zira imparatorluğun bir parça­
sı olan Hıristiyan unsurlar Ege adaları dı­
şında hiçbir yerde nüfus çoğunluğu oluş­
turmuyorlardı ve bu nedenle de ayrılıkçı­
lık davası güdemezlerdi. Konuya biraz da­
ha açıklık getirerek Prens Sabahaddin bir
yandan Hıristiyanlar arasında milliy e tçi
rekabet, öte y a n d a n d a T ü r k olmayan
Müslümanlarda görülen aşiret rekabetinin
ve bu unsurların çoğunlukla ya göçebe ya
da yarı göçebe olmaları dolayısıyla hiçbiri­
nin siyasal bağımsızlığa hazır olmadıkları­
nı vurgulamaktaydı. Buna ilaveten içlerin­
den bağımsız olmaya kalkışanın çok kısa
bir zaman sonra yabancı boyunduruğuna
gireceğine işaret etmiştir. Dolayısıyla bü­
tün bu unsurların Osmanlı bütünlüğü içe­
risinde kalmaları onların ela çıkarına ola­
caku. Prens Sabahaddin "Osmanlı Devleti
Osmanlılarındır" prensibini ortaya atarak
bir anlamda bütün unsurların kardeşliği
ve eşi tliğin i vurgulamak istemiştir. Öte
yandan Prens Sabahaddin toplumsal mo­
del olarak savunduğu yerinden yönetim
yaklaşımının kesinlikle etnik gruplara si­
yasi özerklik verilmesi anlamına gelmedi­
ğini, bunun sadece idari bir anlam taşıdı­
ğını sık sık vurgulamışur (Prens Sabahat­
tin, 1 999: 59-76) .
D Ü Ş Ü N C E S i ( 1 83 9 - 1 9 1 3)
lI. MEŞRUTiYET
DÖNEMiNDE OSMANLICILIK
TARTIŞMAL4.RI (1 908-1 913)
24 Temmuz 1908'cle ll. Meşrutiyeı'in ilan
eclilmesiyle birlikte onaya çıkan basın öz­
gürlüğü ortamında siyasal görüşkr gaze­
telerde çok daha açık bir biçimde tartışılır
olmuştur. 1 908 öncesinde imparaturluğun
"kurtuluşu" için farklı muhalefet grupları
tarafından görünürde paylaşılan Meşruti­
yetçilik ve Osmanlıcılık tutumları, hürri­
yetin ilan edilmesiyle birlikte daha bir so­
mu tlanmak durumundaydı. Zira devleti
devralan siyasal kadrolar ve siyasete dair 1 09
söz sahibi olmak isteyen muhalefetin kar­
şısında acil ve somut olarak çözümlenme­
si gereken sorunlar duruyordu. Bunlardan
başlıcaları a-) eşitlik ve hürriyet kazanan
impara torluğun ayrı c i nsten kavimleri
arasında b i rliğin n as ı l sağlanacağı ; b-)
azınlık karşısında iktisatça büyük bir zaaf
gösteren hakim milletin kalkınmas ı n ı n
nasıl gerçekleşeceği; c - ) devlet idaresinde,
eğitimde hangi metotların kullan ılacağı;
d-) eski kanunlada çözme imkanı olma­
yan milletlerarası hukuk, ceza hukuku vb.
alanlarda "tedvin" edilen yeni hukukla di­
ni hukukun nasıl bağdaştırıl acagı , yani
medeni mahkemelerle şer'i mahkemelerin
münasebetinin ne olacağı; e-) Tanzimat'ın
getirdiği borçlarla, kapitülasyonlar yükü
altındaki iktisadi gelişmenin nasıl temin
edileceği gibi meselelerdi. Ilu sorulara ce­
vap vermek ümmet sistemi üzerine kurul­
muş ve cemaat bölümlenmesini aşamamış
bir imparatorluğun, her şeyden önce bir
cinsten bir milletin kültürüne dayanmış
bir devlet haline getirilmesiyle mümkün­
dü ki, bu da günlük siyasi işlerin çok üs­
tünde ve o günün hakim siyasi düşüncele­
rinin dışında kalmaktaydı (Ülken, 1 979:
200). Farklı etnik unsurlar arasında artık
ulusçuluk bilinci az çok yerleşmişti ve 11.
Me�rutiyet yılları ilerleclikçe Osmanlıqlık
siyaseti gelecek açısından .um.ut va.a t ede­
mez p\muşt\,IL
.
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
il. Meşrutiyet döneminde Osmanlıcılık
siyaseti daha ziyade ittihat ve Terakki ikti­
darının artan ölçüde merkeziyetçi, Türk­
çü ve liberal muhalefeti bastırıcı uygula­
maları karşısında muhalefetin bir tür ço­
ğulculuğu savunma aracı hizmeti görmüş­
tür. Bunu en iyi ittihat ve Terakki'ye mu­
halif partilerin programlarında ve siyasal
beyanlarında görebiliriz. Diğer taraftan ay­
nı dönemde Osmanlıcılık yaklaşımı impa­
ratorluğun periferik bölgelerinden (Doğu
Anadolu, Suriye vs.) gelme ve Osmanlı
kültürel elitine dahil olmuş aydınlar ve
yazarlar tarafından da savunulmuştur. 1 1
1 1O Öte yandan gayrimüslimler arasında ayrı­
lıkçı emeller açısından en az iddialı du­
rumda bulunan Musevi cemaati dahilinde
ciddi anlamda Osmanlıcı yaklaşımlar söz
konusu olmuştur.
Osmanlıcılığı siyasal programlarına
koymuş partilerden başlıcaları Osmanlı
Ahrar Fırkası, Osmanlı Demokrat Fırkası,
Mutedil Hürriyetperveran Fırkası ve Hür­
riyet ve itilaf Fırkası'dır. Bu partilere sıra­
sıyla bakacak olursak Osmanlı Ahrar Fır­
kası'nın Prens Sabahattin'in bireysellik, li­
beralizm ve kişisel girişimcilik unsurla­
rından oluşan yerinden yönetim düşün­
cesine sahip çıktığını görürüz. Bu çerçe­
vede Ahrar Fırkası imparatorluk dahilin­
de etnik eşitlik ve kozmopolitliği savun­
maktaydı. Fırka programının 14. madde­
sinde mebus seçiminde etnik unsurlar
açısından mecliste adilane temsil esası
vurgulanmıştır. 20. maddede askeri ve
mülki bütü n devlet okullarının din ve
milliyet farkı gözetilmeksizin bütün Os­
manlılara açık olması gereği belirtilmiştir.
Öte yandan Ahrar Fırkası diğer Osmanlı­
cı partiler arasında kültürel açıdan Osman­
lıcılığı en ılımlı düzeyde savunan örgüt ola­
rak göze çarpıyor. Fırka programının 13.
maddesinde imparatorlukta resmi dilin
Türkçe olduğu ve her tür resmi yazışma ve
görüşmenin Türkçe olacağının altı çizil­
miştir. 1 9 . maddeye baktığımızda Türk­
çe'nin resmi dil olmasından ötürü bütün
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K I M I
devlet okullarda eğitim dilinin Türkçe ola­
cağı belirtilmiştir, bunun yanında yerel di­
lin seçimlik ders olarak konabileceği bildi­
rilmiştir. Diğer taraftan, öteki etnik unsur­
ların kendi özel okullarını açarak burada
kendi dillerinde öğrenim yapabilecekleri de
vurgulanmıştır. Osmanlı Ahrar Fırkası ha­
zırladığı ilk siyasal beyannamesinde, din ve
dil farkı olmaksızın bütün Osmanlılar ara­
sında eşitlik, kardeşlik ve karşılıklı güven
ve sevginin oluşması gereğinden söz eder­
ken gerek resmi ve gerekse gayriresmi
okullarda Türkçe eğitiminin önemine dik­
kat çekmiş ve "vatanın anasır-ı muhtelifesi"
arasında düşünsel ve duygusal ilişkilerin
gelişmesinde Türkçe'nin yaygınlaştırılması­
nın taşıdığı önemli rolü belirtmiştir. Burada
Ahrar Fırkasının Osmanlıcılık idealinin
gerçekleşmesi açısından Türk diline verdiği
önemi görmekteyiz (Tunaya, 1 984: 1 5 0 ,
1 57, 1 64).
Kurucuları arasında lbrahim Tema ve
Dr. Abdullah Cevdet'in de bulunduğu Os­
manlı Demokrat Fırkası siyasal beyanna­
mesinde kuruluş gayesi olarak din ve dil
farkı olmaksızın bütün Osmanlılar arasın­
da kardeşliği gerçekleştirmek ve Osmanlı
milletinin egemenliğini ve toprak bütün­
lüğünü korumak hedeflerini koymuştur.
Sözkonusu beyannamede karşımıza bün­
yesinde farklı dinleri ve dilleri barındıran
mozaik haliyle "Osmanlı milleti" anlayışı
çıkıyor. Osmanlı Demokrat Fırkası'nın
programında Ahrar Fırkasına nazaran
önemli bazı farklar görülmektedir. Örne­
ğin 9. maddeye baktığımızda Osmanlı
kardeşliğini sağlamak üzere eğitimin yay­
gınlaştırılmasından söz edilirken, resmi
veya özel ayrımı yapılmaksızın bütün il­
kokullarda eğitim dilinin konuşulan yerel
dil olması ilkesi getirilmektedir. Diğer ta­
raftan Fırka programında Türkçe'nin res­
mi dil olduğu hususunda herhangi bir
ibare görülmüyor. 14. maddede Ahrar Fır­
kasında görülmeyen ölçüde yoğun bir ye­
rinden yönetimci yaklaşımla karşılaşıyo­
ruz. Buna göre vilayetler daha küçük kı-
O S M AN L I R E F O R M Ç A Ci l N D A
sımlara bölünmeli ve
nahiye düzeyinde yö­
neticilere tam sorum-
1 ul uk veri l m e l iydi
(Tunaya, 1 984: 1 79 -
181).
D a h a ziyade Ara p ,
Arnavut ve Rum me­
busların gayretleriyle
kurulan Mutedil Hür­
riyetperveran Fırkası,
Osmanlı D e m o kr a t
Fırkası'na benzer b i r
biçimde "Osmanlı mil­
leti" kavramına ağırlık
vermekteydi. Bu parti
de Ahrar F ı rkası ve
Osmanlı D e m o kr a t
Fırkası gibi "Osmanlı
milletini" meydana ge­
tiren etnik unsurlar
arasında eşitlik istiyordu. Ama öte yandan
diğer Osmanlıcı partilerin aksine olarak
Mutedil Hürriyetperveran Fırkası'nın ye­
rinden yönetim ilkesine muhalif olduğunu
görmekteyiz. Söz konusu parti programı­
nın 2. maddesine baktığımızda ademi mer­
keziyetçi ve federalist önerilerin vatanı
bölmeye götürecek tehlikeli yaklaşımlar
olarak kabul edildiğini anlıyoruz. Progra­
mın 6. maddesinde, yine yukarıdaki parti­
lerden farklı olarak Şeriat'a ağırlık verildiği
dikkati çekmektedir. Burada Şeriat'ın ka­
mu yaşamına ilişkin yasaları, medeni ka­
nunu ve muhakeme usullerini bünyesinde
barındırdığı belirtilerek Kanun-i Esasi'nin
esasen fıkıh yasaları toplamının sadece
ikinci dereceden bir şerhi olduğu iddia
edilmiş ve toplumsal koşulların gerekleri
ışığında fıkıha dayalı yasaların çıkarılması
gereği savunulmuştur. 1 0. maddede eğitim
ve bayındırlık alanlarında vilayetlerden
toplanan vergilerin esas olarak yerinde
harcanması ilkesi vurgulanmaktadır. Fırka
programında resmi dil veya eğitim dili me­
selerine dair ifadelere rastlamıyoruz (Tu­
naya, 1984: 212, 215, 216) .
OSMAN L I C I L I K D Ü Ş Ü N CE S i ( 1 83 9- 1 9 1 3 )
i t tihat ve Te rak­
ki'nin giderek artan
baskısı ve Türkçülük
eğilimlerine karşı, ço­
ğu m u h a l i f partiler
birleşerek Hürriyet ve
itilaf Fırkası'nı oluş­
turmuşlardır. i çi nde
liberal dünya görüşü­
ne sahip o lanlardan
ulema mensuplarına
ve gayrimüslim ileri
gelenlerine kadar çok
farklı kesimlerden ki-
şileri barındıran bu 111
· p arti k e n d i i ç i n d e
uyumsuz bir mozaik
görünümüne sahipti.
·B una karşın bu mo­
zaiki oluşturan unsur-
1 ar aras ı n d a b el i r l i
"asgari müşterekler" de vardı. Bunlardan
en başlıcası Türkçülüğe karşı Osmanlıcı­
lık tutumuydu. Hürriyet ve ltilaf mensup­
ları artan Türkçülüğün çokuluslu· impara­
torluğun sonunu hazırlayacağını düşün­
melerinden ötürü geleneksel Osmanlıcılık
çizgisine sığınmışlardır. Bunun yanında
Türk olmayan milliyetler artan Türkçülük
karşısında kendi milliyetlerini savunabil­
mek için Osmanlıcılığı bir kalkan olarak
kullanmışlardır. Hürriyet ve itilaf kurucu­
larını birleştiren bir diğer ortak nokta ye­
rinden yönetim ilkesinin ve bireysel giri­
şimciliğin teşvik edilmesi konusuydu. Son
olarak, Hürriyet ve itilafçılar demokratik
ve çoğulcu Meşrutiyetçilik konusunda
hemfikirdiler (Tunaya, 1984: 268) .
Hürriyet ve ltilaf Fırkası'nın programı­
na baktığımızda bu partinin Osmanlıcılı­
ğına ilişkin daha somut bilgiler bulabil­
mekteyiz. 1 6. maddeye göre unsurların
birliği (ittihıld-ı aııdsır) gayesine ancak
etnik u nsurların ve farklı milliyetlerin
gerçek çıkarlarının birbiriyle ve Osmanlı
bütünlüğüyle uyumlu hale getirilmesin­
de aranılmalıydı.
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Bunu izleyen maddede de her bir cema­
atin Osmanlı bütünlüğüne halel gelme­
mesi koşuluyla ve bir unsurun başka bir
unsurun haklarını çiğnememesi şartıyla,
her türlü kültürel, eğitimsel ve iktisadi
derneklerini kurmaları ve faaliyetlerde bu­
lunmalarının serbest bırakılması isten­
mekteydi. 20. madde eğitim konusuna de­
ğinmekteydi. Buna göre ilk eğitim esas
olarak mahalli lisanda yürütülmeliydi. Bu­
rada Hürriyet ve itilaf Fırkası'nın Osmanlı
Demokrat Fırkası ile aynı çizgide olduğu­
nu görüyoruz. Taşra yönetimi meselesine
gelindiğinde Hürriyet ve itilaf kurucuları
1 12 ademi merkeziyetçilik konusunda federa­
lizme varabilecek bir yaklaşım içindeydi­
ler. Parti programının 29. ve 30. maddele­
rinde belirtildiği üzere imparatorluğun
bölgeleri arasında eğitim ve siyasi terbiye
açısından görülen büyük farklar dolayısıy­
la bazı Osmanlı vilayetlerine geçici istisnai
kurallar konması ve bundan ayrı olarak
Osmanlı bütünlüğünü ilgilendiren savun­
ma, dışişleri , maliye gibi konular dışında
bütün yetkilerin yerel yönetimlere terk
edilmesi istenmekteydi. 3 1 -36. maddeler­
de yerel yönetim konusu daha ayrıntılı iş­
lenerek nahiyelerin yaygınlaştırılması ve
nahiye idaresine tam yetkiler verilerek
ademi merkeziyetin nahiye seviyesine in­
dirilmesi talep edilmekteydi (Tunaya ,
1 984: 289-292). Bu noktada da Hürriyet
ve itilaf Fırkası ile Osmanlı Demokrat Fır­
kası arasında uyum görülüyor.
Muhalif siyasi partiler düzeyinde gör­
düğümüz bu Osmanlıcı yaklaşımlar, Bal­
kan Savaşları sırasında gerçekleşen Bab-ı
Ali baskını ve ittihatçı askeri diktatörlü­
ğü ile birlikte son bulmuştur. Çoğulcu si­
yasal yaşamın kesintiye uğraması dolayı­
sıyla Osmanlıcılık siyasal parti düzlemin­
de savunulamaz olmuştur. Balkan Savaş­
ları'nın beraberinde getirdiği toprak ka­
yıpları sonucunda yaşanan demografik
değişmeler de gayrimüslim u nsurları
1 9 13 sonrası Osmanlı imparatorluğu da­
hilinde marjinalize etmiştir. Diğer taraf-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
tan ittihat ve Terakki'nin uyguladığı mer­
keziyetçi ve idareyi üniformize edici po­
litikalar yerinden yönetimci düşüncele­
rin savunulmasına olanak bırakmamıştır.
Bundan sonra lslamcılık ve Türkçülük
akımları karşısında laik Osmanlıcılık dü­
şüncesinin ve yerinden yönetimci yakla­
şımların ciddi bir siyasal ağırlığının kal­
madığını görmekteyiz.
II. Meşrutiyet döneminde Osmanlıcılık
düşüncesinin entellektüel boyutta görül­
düğü diğer bir alan basında Türkçü ve Os­
manlıcı aydınlar arasında ortaya çıkan tar­
tışmalardır. Bu tartışmalarda ön plana çı­
kan Osmanlıcı isimler Süleyman N azif
Bey ve Mustafa Satı Bey'dir (Satı al-Husri).
Her iki isim de köken olarak imparatorlu­
ğun periferik bölgelerindendir. Süleyman
N azif Bey Diyarbakırlı ve bir olasılıkla
Kürt asıllı iken, Satı Bey Haleplidir ve
Araptır. Her ikisi de Osmanlı kültürel eli­
tinin bir parçası olarak "Osmanlı"dırlar.
Periferik kökenli olup Osmanlı elitine
mensup olan aydınlarda görülen ortak ni­
telikler 1-) Osmanlı Türkçesine hakim ol­
mak; 2-) Müslüman olmak; 3-) Osmanlı
Devleti'ne memur olarak veya dışarıdan
hizmet vermek ve 4-) Osmanlı adap ve
davranışını bilmektir. Bu özelliklere sahip
olanlar mensup oldukları bürokratik elit
dolayısıyla genelde imparatorluğun bü­
tünlüğünün korunmasında çıkar sahibiy­
diler (Cleveland, 197 1 : 39-40).
Dr. Abdullah Cevdet'in yayımladığı lcti­
lıad dergisinde yazan Sü leyman Nazif
Bey'in Osmanlıcı görüşleri de, yine bu der­
gide veya derginin devamcısı olan diğer
mecmuaların 1 9 1 3 yılına ait sayılarında
özellikle Türkçülüğe karşı yönelttiği eleşti­
rilerinde görülmektedir. Osmanlıların Ta­
tar ve Türklerle olan ilişkileri konusunda
Tti rlı Yurdıı yazarlarından Ahmed Agayef
ile tartışırken S. Nazif Bey "Cengiz Hastalı­
ğı" başlıklı makalesinde "damarlarımızda
bugün hususi bir kan var ki, Osmanlı ka­
nıdır, dilimiz gibi milli kanımız da birçok
karışma ve temizlenmelerle aslından ayrıl-
O S M A N L I R E F O R M ÇAG I N DA OSMAN L I C I L I K
mıştır. Hele Tatar ve Moğollarla nesep ak­
rabalığımız o kadar zayıf, o kadar mev­
humdur ki" demektedir. 1 2 Burada S. Nazif
Bey Türklerin ve diğer Osmanlıların farklı
unsurlarla yüzyıllar boyunca pek çok ka­
rışmış olduklarına işaret etmek suretiyle
Türkçülüğün anlamsızlığını ırksal bir ka­
nıt göstererek vurguluyor. Buna ilaveten S.
Nazif Bey kanların karışması sonucunda
ayrı bir Osmanlı kanı meydana geldiğini
iddia ederek ilginç bir ırkçı Osmanlıcılık
yapmaktadır. S. Nazif Bey'in aynı argüma­
nı Osmanlı Türkçesi için de uyguladığını
görüyoruz. Tartışmanın devamında yazarı­
mız ırk gibi sürekli değişime ve karışıma
uğrayan bir E"sas üzerine ulusal bir his, bir
vicdan kurma iddiasında bulunmanın. ka­
vimleri oluşturan karmaşık tarihsel etken­
leri gözardı etmek anlamına geldiğini be­
lirtmektedir. Bu bağlamda S. Nazif Bey ırk­
sal olarak karışık olan Fransa örneğini ver­
dikten sonra "Asya-yı Vusta'dan [ Orta As­
ya' dan] getirdiğimiz kana bereket versin ki
bir çok dima-yı ecnebiyye [yabancı kanı]
karışdı. Yoksa o hün-ı bedevi [göçebe ka­
nı] bu kadar da haiz-i kudret ve temeddün
[ uygarlaşma ] olamazdı" diye eklemekte­
dir.13 Burada S. Nazif Bey bir uygarlığı ve
imparatorluğu yaratan şeyin "saf kan" de­
ğil, lam aksine farklı kültürlerin ve kanla­
rın karışımının yarattığı bir sentez olduğu­
nu anlatmaya çalışmaktadır.
S. Nazif Bey daha sonra özellikle Rusya
kökenli Türklerin Türkçülüğüne çatarak
Türkçülerin savunduğu tarz ulusçuluğun
geleceğe değil, Orta Asya'ya ve Orta Çağ'a
yönelmiş olduğunu iddia etmiştir. Ona
göre Türkçüler Osmanlıların şu anda ta­
rihlerine ve geçmişte yaşadıkları zorlukla­
ra ilişkin sahip oldukları ortak tarihsel
anıların güçlendirilmesi yerine Türkçülük
tarzı Osmanlılığı "bölücü" fikirler sokma­
ları nedeniyle Osmanlı vicdanını bozmak­
tadlrlar. 14
S. Nazif Bey'in Osmanlıcılığında yer yer
kuvvetli lslami duygular kendini göster­
mektedir. Yazarımız A. Agayef ile olan tar-
D Ü Ş Ü N C E S i (1 839-1 9 13)
tışmasının devamında Osmanlı bütünlü­
ğünün Cengiz Han zulmünün hatırlattık­
larıyla değil, ama Hz. Muhammed'in mü­
barek mirasıyla korunabileceğinin altını
çiziyor. Bu bağlamda 5. Nazif Bey Araplar­
da o sıralarda görülmekte olan siyasi eği­
limlerin ayrılıkçılığa varmayacağından
emindir. Yazara göre Araplarda dinsel bir­
lik duyguları milliyet hislerine ağır bas­
maktadır. Arapların Türkleri tarihte nasıl
uygarlaştırdıklarını hatırlattıktan sonra,
Araplara baskıda bulunulmaması gerektiği
kor.usunda uyarıda bulunuyor. Burada S.
Nazif Bey'in Osmanlıcılığında lslam dinini
farklı Müslüman unsurlar arasında birlik 1 13
sağlayıcı bir manevi faktör olarak algılayı-
şına tanık olmaktayız.1 5
S. Nazif Bey'e benzer ırkların karışması­
na dayalı Osmanlıcılık anlayışının benze­
rini Ali Kemal Bey'de de görüyoruz. Ali
Kemal Bey'in Osmanlıcı görüşleri 1914'te
Peyam gazetesinde "Atalet-i Fikriyye" baş­
lığı altında Türkçülüğe yaptığı eleştiriler­
de açığa çıkmaktadır. Buna göre Osmanlı­
lık bir hakikattır. Ve Osmanlılığı ihdas
edenler Yusuf Akçura ve ataları değil, "ne­
sil itibariyle Türkten Araba varıncaya ka­
dar muhtelit [ karışmış] olan biziz . " Ali
Kemal Bey'e göre, şayet Osmanlılığı oluş­
turan çeşitli unsurlardan Türkleri ayırsay­
dık "bu toprakta dikiş tutturamazdık." Ya­
zara göre Osmanlılığa destek vererek
Araptan Kürde kadar diğer unsurları bu
emele daha çok çekerek bağlamak ve böy­
lelikle Osmanlı toplumunu devlet ve mil­
let olarak güçlendirip yükseltmek gerekir.
Burada Ali Kemal Bey, Osmanlılığın ilerle­
mesinden en fazla Türklerin yararlanaca­
ğını da belirtmektedir.1 6
Basın ortamında Osmanlıcılık tartışma­
sına ilişkin belki de en kuvvetli örneği
1 9 l l'de Mustafa Satı Bey ile Ziya Gökalp
arasında eğitim . .meselesine . dair girişilen
tartışmada bulabiliriz. Z. Gökalp eğitim
politikalarında sosyoloji biliminin esas
alınması gereğini vurgulamaktaydı. Zira
ona göre eğitimin ana gayesi bir kolektif
 T A N Z i M A T V E M E
unsur olarak toplumun ve dolayısıyla da
ulusun gelişmesine katkı sağlamak olma­
lıydı. Burada Z. Gökalp Emile Durkhe­
im'in kolektif bilince ağırlık veren sosyo­
lojisini dikkate almaktaydı. Satı Bey ise Z.
Gökalp'e karşı çıkmış ve eğitimde sosyo­
loji yerine psikolojinin temel alınması ge­
rektiğini savunmuştur. Çünkü Satı Bey'e
göre eğitimin ana gayesi bireyin sağlıklı
gelişmesi olmalıydı (Cleveland, 197 1 : 32-
33; Ülken, 1979: 183-188). Burada karşı­
mıza çok net bir biçimde toplumculuğu
baz kabul eden Türkçülük ile bireyciliği
esas olarak gören Osmanlıcılığın karşıya
1 14 karşıya gelişini görüyoruz.
Satı Bey Osmanlıcı düşüncelerini Bal­
kan Savaşları esnasında Darülfünun'da
"Vatan için" başlığı altında verdiği konfe­
rans serilerinde dile getirmiştir. Sözkonu­
su konferanslarda Satı Bey ulusa dayalı
egemenlik anlayışının ortaya çıkmasıyla
birlikte yurtseverlilı kavramının nasıl bir
değişime uğradığını ele almış ve kıta Av­
rupası'nda iki farklı ulus devleti modeli­
nin, yani Fransa ve Almanya'nın ortaya
çıktığını ifade etmiştir. Satı Bey bu iki
modeli karşılaştırarak ilkinde vatan'ın ta­
rih ve siyasal iradenin bir ürünü olduğu­
nu -dolayısıyla Almanca konuşan Alsaslı­
ların bile kendilerini Fransız hissettikleri­
ni- vurgulamış, buna karşın ikincisinde
köklü bir merkezi devlet veya imparator­
luk geleneğinin olmaması yüzünden va­
tan kavramını dil ve ırk bağına indirge­
mek zorunda kaldıklarını göstermiştir. Bu
noktada Satı Bey sözü Osmanlı lmpara­
torluğu'na getirerek, dil bağına dayanan
Alman modelinin Osmanlı bütünlüğü
için uygulanamayacağını, zira dil bağının
imparatorluğu birbirine bağlayacak en za­
yıf bağ olduğunu belirtmektedir. Buna
karşın Osmanlıların kadimden beri sahip
oldukları bağımsız devlet ve imparatorluk
geleneği ve mevcut manevi bağlar impa­
ratorluk dahilindeki farklı unsurları bir­
birine bağlamaktadır. Esasen laik bir dü­
şünce yapısına sahip olan Satı Bey lslam
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
dininin imparatorluğu bir arada tutacak
önemli bir unsur olduğunu itiraf etmek­
tedir ( Cleveland , 1 9 7 1 : 3 5 -38; Ülken,
1 979: 1 77- 1 78). Dolayısıyla Satı Bey'in
Osmanlıcılık yaklaşımında Fransız mode­
linde görüldüğü üzere tarih ve siyasal ira­
denin bir ürünü olan vatan anlayışı ve
buna ilaveten lslam bağı görülmektedir.
Gayrimüslimlere bakıldığında Osmanlı­
cılık ciddi anlamıyla Museviler arasında
"doğrudan Osmanlı patriyotizmi" biçimiy­
le ortaya çıkmıştır. Bu devrede kendini
gösteren Siyonizm, Filistin haricindeki
Osmanlı Yahudileri arasında marjinal bir
seviyede kalmıştır. Buna karşın Abdülha­
mit mutlakıyetine karşı jön Türk muhale­
fetine dahil olan veya Jön Türklere yakın
duran Museviler, bu muhalefeti kendi et­
nik çıkarlarının sağlanması amacıyla değil,
Osmanlı bütünlüğü çerçevesinde destekle­
mişlerdir. il. Meşrutiyet döneminde ise
Museviler; Bulgarlar, Rumlar ve Ermeni­
lerden farklı olarak seçimlere ulusal prog­
ramla girmek yerine doğrudan ittihat ve
Terakki programı çerçevesinde katılmış­
lardır. Aynı devrede Musevi aydınlarından
Moses Cohen'in Munis Tekinalp ismiyle
milli iktisat ve ulusal korumacılık siyaseti­
ni savunan yazılar yazdığını biliyoruz.17
Sonuç olarak 1908- 1 9 1 3 devresi entel­
lektüel Osmanlıcılığında Osmanlılık im­
paratorluğu bir arada tutabilecek bir üst
kimlik olarak ele alınmaktaydı. Türkçü­
lük gibi bu üst kimliği bozabilecek akım­
lar Osmanlıcılar tarafından imparatorluğu
parçalayabilecek bir tehlike olarak algılan­
dığından ö türü Osmanlıcılar genelde
Türkçülere şiddetle saldırmışlardır. Bu
devre Osmanlıcılarının savundukları diğer
bir nokta, Türklerin diğer yerel ırklarla
karışmaları neticesinde yeni bir millet
oluşturmuş olduklarıdır. Dolayısıyla Os­
manlılar artık Türk değildir. Hatta kullan­
dıkları dil de Türkçe'nin üstünde olan Os­
manlıca'dır. Osmanlılar kendilerine Türk
demedikleri gibi dillerine de Türkçe de­
memektedirler. Nasıl Amerika farklı un-
OSMANLI R E F O R M Ç A (; I N D A O S M A N L I C I L I K
surlardan oluşmuş bir terkipse Osmanlı
imparatorluğu da şarkın Amerikasıdır. II.
Meşrutiyet dönemi Osmanlıcılığının başlı­
ca yayın organı Icti/ıad dergisiydi. Genelde
Batılılaşma yanlısı olmalarına karşın Os­
manlı hanedanına sadakat esasına verdik­
leri önem nedeniyle radikal demokrat
yaklaşımlar getiremediklerini görüyoruz.
SONUÇ
Osmanlıcılık siyasal düşüncesi Osmanlı
lmparatorluğu'nda cemaat ve milliyet fark­
lılıklarını aşan ve tüm Osmanlı toplulukla­
rına aynı anda hitap eden ilk ideolojik
yaklaşımdır. Önceleri pragmatik siyasal
gerekler ve kısmen de diplomatik baskılar
sonucunda ortaya çıkan bu düşünceye, Ye­
ni Osmanlı ve Jön Türk düşünürleri ve 2.
Meşrutiyet'in muhalif aydınlan tarafından
entelektüel öz kazandırılmıştır. Osmanlıcı­
lığın düşünsel evrimine bakacak olursak,
19. yüzyılın ilk yansında o toriter ve yarı­
dinsel bir anlayış görürüz. Allah'ın kulları­
nın Allah indinde eşit olmasına benzer bir
yaklaşımla müslim ve gayrimüslim bütün
tebaa padişahın ve bürokrasinin mutlak ve
adaletli otoritesi karşısında eşittir. Burada
tebaa edilgen bir konumdadır. Tanzimat'ın
bürokratik aydın mutlakıyetine karşı orta­
ya çıkan Meşrutiyetçi Yeni Osmanlı muha­
lefeti, Osmanlıcılık düşüncesine siyasal ka­
tılımcı bir nitelik kazandırmışur. Buna gö­
re Osmanlı birliği parlamenter bir düzende
siyasal katılımın serbest bırakılmasıyla
sağlanabilecektir. Zira imparatorluğu oluş­
turan farklı unsurların Osmanlı bütünlü­
ğünün devamında objektif çıkarları vardır.
Buna ilaveten bütün bu unsurlar aynı vata­
nı paylaşmaktadırlar. Abdülhamit mutlakı­
yetine muhalefet bayrağı açan Jön Türkler
içinde Osmanlıcılığı tutarlı biçimde savu.-
1'.anlar ise bu düşüncenin entellektüel esa­
sı olarak. Meşrutiyetçiliğin yanı sıra yerin­
den yönetim ilkesini ve bireyin ön plana
çıkarılmasını ortaya koymuşlardır. Bu an­
lamda Jön Türk Osmanlıcılığı siyasal an-
D Ü Ş Ü N C E S i ( 1 839- 1 9 1 3)
lamda liberal demokrattır. Aynı çizgi l l .
Meşrutiyet Osmanlıcıları arasında da süre­
cektir. Belki burada görülebilecek bir fark,
bu devrede ivme kazanan Türkçülük akı­
mına bir yanıt olarak imparatorluğu oluş­
turan milliyetlerin kendi içlerinde son de­
rece karışmış olmaları, dolayısıyla Türklük
denen şeyin söz konusu olamayacağı, olsa
olsa karışık bir Osmanlı unsurunun bu­
lunduğu iddiasıdır.
Orijinal olarak Osmanlı bürokratlarının
pragmatik gereklerle geliştirdikleri otori­
ter Osmanlıcılık düşüncesine karşı mey­
dana gelen muhalif akımlar alternatif dü­
şünce akımları doğurmuşlardır. Örneğin 1 15
Meşrutiyetçi Osmanlıcı olduğunu söyle­
diğimiz Yeni Osmanlılar aynı zamanda İs­
lamcılık düşüncesinin kaynağıdırlar da.
Namık Kemal Avrupa'da bulunduğu sıra­
da daha Osmanlıcı bir çizgiye sahipken
1870 sonrasında İslamcılık yönünün da­
ha ağır bastığını biliyoruz. Aynı biçimde
Türkçülük akımı da Osmanlıcılığın impa­
ratorluk dahilindeki milliyetçi akımları
durduramaması gerçeği karşısında bir
tepki olarak ortaya çıkmıştır. Osmanlıcı­
lık düşüncesinin lslamcılık, Türkçülük
ve diğer milliyetçi hareketlerin aksine ro­
mantik bir söylem ve motiflerden yoksun
olduğunu, bir "Osmanlıcılık ethos"unun
yaratılamadığı görüyoruz. Daha ziyade
akla, mantığa ve sağduyuya dayalı soğuk­
kanlı bir yaklaşım olan Osmanlıcılık, büc
rokratik veya seçkin kökeninden kurtu­
lup kitlelere mal olamamıştır. Nitekim il.
Meşrutiyet döneminde Osmanlıcılığı sa­
vunan aydınların birçoğu da imparatorlu­
ğun periferik bölgelerinden gelme olup
Osmanlı establislıment'ının parçasıydılar
Bu anlamda Osmanlıcılık Avusturya-Ma­
caristan lmparatorluğu'ndaki elit kökenli
Reiclısnationalisnıus'a benzemektedir.
Cumhuriyetçi ve ulusçu tarih yazımında
Osmanlıcılık düşüncesi ve uygulamaları
genellikle başarısız nitelendirilmektedir.
Günümüz ulusal ortamından geçmişe ba­
kışta böyle bir değerlendirmede bulunmak
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
beklenilebilecek bir yaklaşımdır. Ancak
Osmanlıcılık ideolojisinin günümüz siyasal
hayatına kadar gelen önemli etkileri ol­
muştur ki bunları unutmak doğru olmaz.
Osmanlıcılığın Türk düşünce hayatına her­
halde en büyük katkısı 19. yüzyılın ilk ya­
rısından başlayarak din ve ırk farkı olmak­
sızın herkesin yasa önünde eşitliği ilkesini
getirmiş olmasıdır. Resmi bir belgede va­
tandaş kavramı herhalde ilk kez 1856 Isla­
hat Fermanı'nda kullanılmıştır. Resmi iş­
lemlerde dinsel kimliğin artık dikkate alın­
mama süreciyle bağlantılı olarak laiklik ko­
nusunda ilk adımların atıldığını da biliyo-
116
D İ PNOTLAR
Osman lıcılık konusuda toparlayıcı bir makale
için bkz. Şükrü Hanioğlu. "Osmanlıcılık" Tanzi-
mat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi (Is-
tanbul: i letişim Yay., 1985), Cilt 5, 1 389-1393.
Virginia Aksan. An Ottoman Statesman in War
2
and Peace. Ahmed Resmi Efendi 1 700-1 783 (Le-
iden; New York; Kôln: E. J. Brill, 1 995), 1 89; Fa-
tih Bayram. Ebübekir Ratib Efendi as an Otto-
man Envoy of Knowledge Between the E ast
and the West. Yüksek lisans Tezi (Ankara: Bil-
kent, 2000), 47-48, 72-77, 87.
3 Sadık Rifat Paşa. Risale-i Ahlak. 1 . Baskı (lstan-
bul: Mekteb-i Tıbbiye-i Adliyye-i şahane Litog-
rafya Destegahı, 1 263/1847). Bu kitabın 1 889'a
değin en azından altı baskısı olmuştur. Ayrıca
bkz. Somel, Modernization, 6 1 -64.
4 " Devletlü Fahametlü Mithat Paşa Hazretlerinin
Bağdad Vilayet-i Şahanesine Vusullerinde Fer-
man-ı Alişanın Kıraatini Müteakıb Huzzara Hi-
taben lrad Buyurdukları Nutk-ı Fahimenin Sure-
tidir" (1 B69), Muharrerat-ı Nadire. Cild 13 (Der-
saadet, t. y. ), 537-538.
5 Davison, 86, 102-1 03; Hıfzı Veldet. "Kanunlaş-
tırma Hareketleri ve Tanzimat." Tanzimat 1 . 2.
baskı (lstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1999),
202-205; Mustafa Reşit Belgesay. "Tanzimat ve
Adliye Teşkilatı. " Tanzimat 1. 2. baskı (lstanbul:
Milli Eğitim Bakanlığı, 1 999), 2 14-2 1 5 .
6 llber Ortaylı. "Mithat Paşa'nın Vilayet Yôneti-
mindeki Kadroları ve Politikası. " Uluslararası
Mithat Paşa Semineri. Bildiriler ve Tartışmalar.
Edirne, 8-10 Mayıs 1984 (Ankara: Türk Tarih Ku-
rumu, 1 986), 229; Somel, 52-56, 88.
7 Servet Armağan. "Memleketimizde ilk Parla-
mento SeÇlmıerl.''Armağan. Kanun-i Esasi'nin
100. Yılı (Ankara: A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi
Yayınları, 1 978), 1 56-167; Recai Okandan. Am-
me Hukukumuzun Anahatları. Birinci Kitap: Os-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
ruz. Öte yandan Meşrutiyetçi ve katılımcı
akımların gelişmesini de Osmanlıcılık dü­
şüncesi olmaksızın tasavvur etmek müm­
kün değildir. Özellikle Osmanlıcı ] ö n
Türkler v e il. Meşrutiyet'in Osmanlıcıları
yerinden yönetim ilkesine vurguları, bireye
verdikleri önem ve yerel dillere ve kültürle­
re saygı gösterilmesi ve korunmasına iliş­
kin olumlu tutumları itibariyle düşünceleri
günümüzde bile güncelliğini korumakta­
dır. Bu anlamda Türkiye'nin demokratik­
leşme tarihinde belki de en temel katkının
Osmanlıcılık düşüncesinden geldiğini id­
dia edebiliriz. O
manlı Devleti'nin Kuruluşundan lnkırazına Ka-
dar (lsta nbul: lstanbul Üniversitesi Yayınla rı,
1968), 1 76-1 77, 1 86; llber Ortaylı. "ilk Osmanlı
Parlamentosu ve Osmanlı Mil letlerinin Temsili.
" Armağan, 1 75.
8 1 876 Kanun-i Esasisi'nde Türkçe'nin resmi dil ol-
ması meselesiyle ilgili olarak bkz. Ali Ihsan Gen-
cer. "ilk Osmanlı Anayasasında Türkçe'nin Resmi
Dil Olarak Kabulü Meselesi. " Armağan, 1 83-188.
9 Peter Bartl. Die albanischen Mus/ime zur Zeit
der nationalen Unabhangigkeitsbewegung
(1878- 1 9 1 2) (Wiesbaden: Otto Ha rrassowitz,
1 968); Kristo Frasheri. "Şemsedddin Sami Fras-
heri. ldeologie d u mouvement national albana-
is." Actes 1. Congr. int. et. balkan et sud-est eu-
rop. 4 (1 969) (Sofya, 1 969), 8 1 7-1 30.
10 Krşl. Hanioğlu, "Osmanlıcılık," 1 391; Şerif Mar-
din. Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908. 2.
baskı (lstanbul: iletişim Yay. , 1 983), 59-60.
1 1 il. Meşrutiyet döneminde Arap mebuslarda gö-
rülen Osmanlıcı tutum için bkz. Sabine Pr:!tor.
Der arabische .Faktor in der jungtürkischen Poli-
tik (Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1 993), 1 5 1 -2 1 1 .
1 2 lctihad N o . 72 sayı 1 573'e atfen Ülken, 205; Ha-
nioğlu, "Osmanlıcılık," 1 392.
1 3 lctihad N o . 76'e atfen Yusuf Hikmet B ayur.
Türk inkılabı Tarihi. Cilt il Kısım ıv. 2. baskı (An-
kara: Türk Tarih Kurumu, 1983), 426.
1 4 lşhad No. 79'a atfen Bayur, 426-427.
1 5 /etihad No. 74'e atfen Bayur, 425.
1 6 Bayur, 427.
1 7 Jacob Landau. Tekinalp, Turkish Patriot 1 883-
1961 (Leiden: Nederlands Historisch-Archaeolo-
gisch lnstituut te lstanbul, 1 984); llber Ortaylı.
"Son Devirde Osmanlı Musevileri." Tarık Zafer
Tunaya 'ya Armağan (lstanbul: lstanbul Barosu
Yayını, 1 992), 504.
 Iki İttihat- Terakki: Iki Ayrı
Zihniyet, Iki Ayrı Siyaset
S U AV i AY D I N
ürkiye düşünce hayatının ve siya­
T sal tarih araştırmalarının yanlış bir
biçimde yerleşmiş temel kabulle­
rinden birisi, İttihat ve Terakki hareketi­
nin yekvücut, jakoben ve Bonapartist ni­
telikleri önde olan bir hareket olarak gö­
rülmesidir. Oysa, İttihat ve Terakki hare­
keti olarak nitelenen siyasi hareketin ev­
rimi, aynı zamanda birbirinden belirgin
bir kopuş yaşamış iki farklı zihniyetin ta­
rihidir. Bu kopuşun görmezden gelinme­
sine neden olan esas etken, her iki zihni­
yetin "devrimci" niteliği ve her ikisinde
de ana tema olan Abdülhamit karşıtlığı­
dır. Devrimci siyasal hareketlere karşıtlığı
esas alan "muhafazakar" düşüncenin, bu
iki farklı zihniyeti, bu bakış açısından ay­
nılaştırması, aslında, Türkiye siyasi tari­
hinin önemli bir döneminin yanlış okun­
masına yol açmış ve büyük ölçüde genel
geçer bir kabul haline gelmiştir. Bu yazı­
da, sözü edilen kesinleştirmenin ele alış
tarzına dışardan bakmayı sağlayacak eleş­
tirel bir deneme yapılmaya ve yeni değer­
lendirmelerin yolunu açabilecek bir pa­
rantez açılmaya çalışılmaktadır.
Burada "Birinci İttihat ve Terakki hare­
keti" olarak nitelendirilen girişimin arka­
sında "Yeni Osmanlılar" hareketi bulun­
maktadır. Bu hareketin temel hedefi ise,
hiç bir kuşkuya yer bırakmayacak biçim­
de mutlak monarşiye karşı "anayasacı-
lık" tır. Büyük ö l ç ü d e Fransız Devri­
mi'nin insan hakları temelli anayasa ha­
reketinden etkil enmiş olan bu aydın
zümresi, bu ilkeyi hayata geçirmek ve
devletin esası yapmak için, tabii ki "dev­
rimci" bir mesai benimseyeceklerdir. Hiç
bir hanedanın kendi yetki ve imtiyazları­
nı, kendilerini zorlayan ve sıkıştıran bir
toplumsal ya da siyasal kuvvet olmadan
bırakması beklenemez. Yeni Osmanlılar
ya da Batı'daki adlandırmayla jön Türk
düşüncesine şöyle bir bakıldığında, ana­
yasacılığın yanında, yerli burjuvazinin
önünü açacak kontrollü bir iktisadi libe­
ralizm ve bir "Osmanlı vatanı" fikrinin
esas alındığı görülmektedir (bkz. Mar­
din, 1 962a: 37-9, 40-3 ; 1962b : 1 69-70;
1985: 1 70 1 ; Tanpınar 1949: 300- 1 ; Davi­
son 1963: 194-6) .
Yeni Osmanlılar, l877'de il. Abdülha­
mit tarafından dağıtıldıktan sonra, faali­
yetlerini Avrupa'da ve gizli biçimde yurti­
çinde sürdürerek lttihat ve Terakki Cemi­
yeti'nin1 temelini oluşturdu. Bilhassa gizli
gizli okunan Namık Kemal'in, Ziya Pa­
şa'nın eserleri ve Ali Şefkati'nin N apoli,
Cenevre ve Paris'te çıkardığı lstikbal gaze­
tesi, Tıbbiye, Mülkiye ve Harbiye'de oku­
yan gençler arasında Abdülhamit karşıtı
havayı besledi (Mardin, 1983: 32; lbra­
him Tema, 1 987: 9).
Bu muhalif ve devrimci havayla besle-
 T A N Z i M A T V E M E
nen gençler, önce Ittilıad-ı Osınani, sonra
Osmanlı lTC'yi örgütlediler (Petrosyan,
1974: 1 72-3) . Kurulan bu birinci ittihat
ve Terakki'nin ayırıcı özellikleri şöyle sı­
ralanabilir:
1) içinde imparatorluğu oluşturan her
unsurdan üye olduğu gibi; Cemiyet, Ab­
dülhamit karşısında Ermeni örgütleriyle
işbirliği yapmaktan geri durmamıştır.
2) içinde ağırlığı askerler oluşturmaz­
lar. Devrimci niteliğine karşın cemiyet si­
vil kuruluşlara özgü "demokratik tartış­
ma" geleneğini benimsemiştir.
3) Cemiyet, çok açık bir biçimde Os­
118 manlıcıdır.
4) Cemiyet'in fikri donanımı, büyük öl­
çüde Fransa kaynaklıdır.
ITC'nin çekirdeği, 3 Haziran 1 889'da
bir kısım Askeri Tıbbiye öğrencisinin giri­
şimiyle kurulan gizli lttilıad-ı Osınani ör­
gütüdür (Hanioğlu, 1987: 1 74) . Kurucu­
ları çeşitli etnik kimlikler taşır. ibrahim
Temo Arnavut, ishak Süküti ve Abdullah
Cevdet Kürt, Mehmed Reşit Çerkes, Hü­
seyinzade Ali ise Azeri idi. Tıbbiye köken­
li hareket kısa süre içinde istanbul'daki
diğer yüksek okullara sıçrar. Bu okullar
arasında Harbiye, Baytar Mektebi, Mülki­
ye, Topçu Mektebi ve Mühendishane var­
dır. Bu örgüt, daha sonra Ahmet Rıza'nın
Paris'te kurduğu dernekle birleşir (bkz.
Petrosyan, 1 974: 1 74-6; Ramsaur, 1972:
30-3; Kuran, 1 948: 6 1 ; Hanioğlu, 1987:
1 73-5 ; Akşin, 1 987: 22; Tunaya 1 976:
84) . 1895'te, hayli gelişmiş bulunan örgüt
içinde bir "nizamname" ihtiyacı ortaya çı­
kar. Bu ihtiyacı ortaya atan daha sonra
Arap milliyetçiliğinin kalemşorlarından
olacak Lübnanlı Emin Arslan'dır. "Nizam­
name" de örgütün adı, artık, Osmanlı ltti­
lıat ve Terahhi Cemiyeti olarak anılmakta­
dır (Birinci, 1 988: 2 1 1 -4).
"Nizamname", birinci lTC'nin yukarıda
özetlenen ve ikinci Cemiyet'le esastan ay­
rılıklarına işaret eden temel ilkelerini bir
bir kağıda dökmektedir. Cemiyet'in ama­
cını ortaya koyan "Nizamname"nin ikinci
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
maddesi, amacın umumun birlikte menfa­
ati olduğu, bu nedenle Cemiyet'in arada
milliyet, kavmiyet, cinsiyet, mezhep farkı
gütmeyeceğini, üyeler arasında tam bir
eşitlik bulunduğunu, her üyenin fikrinde
özgür ve bağımsız olduğunu açıkça belir­
tir. Üçüncü madde, "insan hakları" ve uy­
garlığın gelişmesinin esası olan "usul-ı
meşveret" temelinde hareket edildiğinin
altını çizmektedir. Dördüncü madde ile
Osmanlı saltanatının ve hilafetinin meşru­
luğu ve devamlılığı güvence altına alın­
makta, ancak hukuka aykırı davranmaları
halinde hanedan üyeleri hakkında huku­
ken ve kanunen gereken her türlü işlemin
yapılacağı belirtilmektedir. Böylelikle ha­
nedan idari hakları saklı tutulmakla bir­
likte, kanun önünde diğer yurttaşlarla eşit
görülmektedir (Birinci, 1 988: 2 1 0 ) . 1 9 .
yüzyılın son o n yılında canlı olan ilk Ce­
miyet'in iki acil hedefi vardı: Birincisi il.
Abdülhamit'in tahttan indirilmesi ya da
despotizminin bir şekilde ortadan kaldırıl­
ması, ikincisi ise Anayasa'nın, yani "meş­
ruti rejim"in yeniden ihyası idi. Bu hedefe
ulaşmak için Osmanlı uyruğu olan bütün
yurttaşların ortak mücadelesi şart görül­
mekteydi. Bunun arkasında "ortak vatan"
fikri yatmaktaydı (Petrosyan, 1974: 180).
Daha sonra, ikinci ITC döneminde, etki­
siz kalacak ama bir "baba figürü" olarak
vitrindeki yerini alacak olan Ahmet Rıza
bile, 1 895'te Meşveret'in ilk sayısında
programı açıklarken, herhangi bir vilayet
için ya da tek bir unsur için değil, Musevi,
Hıristiyan ve Müslüman bütün Osmanlı­
lar için hürriyet istediklerinin altını çizi­
yordu (Ramsaur, 1972: 40).
Cemiyet üyelerinin büyük kısmı, Ab­
dülhamit'in kovuşturması yüzünden Pa­
ris'e kaçar ve burada Meşveret gazetesini
çıkarırlar. Meşveret, Ahmet Rıza'nın ifade­
siyle ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin yayın
organı olacaktır (Ahmet Rıza, 1988: 1 3 ) .
Meşveret'i çıkaran grup Ahmet Rıza, Suri­
yeli Halil Ganem ve Selanikli Dr. N a ­
zım'dan oluşmaktadır. Paris'te Meşveret
i K i i T T i H A T - T E R A K K i : i K i A Y R I Z i H N i Y E T , i K i A Y R I S i Y A S E T

çevresinde top lanan Batı devletlerini so­

gruba karşılık Cenev­ rumlu tutmak ve özel
re'de Osmanlı gazetesi bir Ermeni S o r u ­
e trafı n d a t o p l an a n nu'nun varlığını red­
ikinci bir fra ksiyon detmek biçiminde ol­
oluşur. . Kahire'den ge­ muş tur ( Ramsaur,
lip Cenevre grubuna 1 972: 57-8) . 1 899'da
katılan Mizancı Murat Paris'e gelen P rens
d a A h m e t Rıza gru­ Sabahattin de, diğer
bundan ayrı düşünen bir hizbin oluşmasına
grupların içinde gide­ yol açar. Prens, Cemi­
rek sivrilir. Bu fikir yet içindeki en liberal
ayrılığının temelinde unsurların temsilcisi
Mizancı Murat'ın da­ i d i . Federa l i z m ve
ha lslamcı bir çizgide özel girişim yanlısıy- 1 19
bulunması ve Ahmet d ı . P rens, 1 9 0 1 ' d e
Rıza, Ermeni olayları­ kardeşi Prens Lütful-
nın ortaya çıkmasında lah ile birlikte yayım­
Abdülhami t'i suçlar ladıkları Beyanname-i
ve Abdülhamit'in Er­ Umümi'de, amaçları-
meni politikasını "kı­ nın Türk, Arap, Arna-
yım" o larak ni teler­ vut, Makedon, Erme-
ken, Mizancı Murat'ın ni, Yunan, Yahudi ilh.
padişahın politikasını . bütün Osmanlıların
desteklemesi yatmaktaydı; bunun gibi Gi­ güç birliği için çalışmak ve bu yolla kötü
rit isyanı ve 1897 Yunan Savaşı'nda konu­ gidişe son vererek geleceğin hukuksal yö­
larında da Ahmet Rıza rejimi suçlu bulur­ netiminin altyapısını oluşturmak olduğu-
ken Murat Bey soruna karışan yabancı nu açıklamakta; bu amaç için İmparator-
devletleri suçluyordu (Petrosyan, 1974: luğun Müslüman olmayan burj uvazisi ile
1 90- 1 ) . " lttihad-ı anasır" siyasetinin söz­ i ttifak arayışında olduklarını da belirt­
cülüğünü yapan Ahmet Rıza, bununla mektedir (Petrosyan, 1974: 2 15-6). Prens
birlikte, unsurların ayrılması girişimleri Sabahattin 1 902'deki l. Jön Türk Kongre-
karşısında ITCnin destekleyici bir tutum si'ne bildirdiği görüşlerinde lmparator-
almamasını da s a ğ l a m ı ş tı ( Ra msaur, lukta çoğunluğu oluşturan Türkler adına,
1 972: 47). Ahmet Rıza La Patrie gazetesi­ kendileri i çi n istedikleri bütün hakları
nin 4 Temmuz 1 89 7 tarihli nüshasına Müslüman olsun, olmasın bütün yurttaş-
verdiği röportajda lTC içinde ortaya çı­ lar için kayıtsız şartsız istediklerini; "ısla-
kan hizipleşmenin kendisinin gayrimüs­ hat"ın belirli bir halk, din ya da zümre
lim unsurların yanında yer almasından için değil, istisnasız bütün Osmanlılar
kaynaklandığını ima ediyordu. Mizancı için istendiğini söylemektedir (Ramsaur,
Murat grubunun Mizan'da buna verdiği 1972: 84). "Nizamname"nin yayımlandı-
cevap ise, grubun 1876 Anayasası'nın din ğı 1 895 yılından 1 899 yılına gelinceye de-
özgürlüğünü garanti altına alan maddesi­ ğin, bir de Kahire ve Bulgaristan'da teşek-
ne bağlılık bildirilerek, Ahmet Rıza'nın kül eden grupları hesaba katarsak, lTC
iddiası reddediliyordu (Ramsaur, 1 972: içinde birbiriyle rekabet halinde ikinin
56-7). Mizancı Murat'ın "ayrılıkçılık so­ çok üzerinde grubun oluştuğunu, ama
runu" karşısındaki tutumu, bu sorundan sonuç itibariyle, Mizancı Murat'ın Abdül-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Ahmet Rıza
BARIŞ ALP ÖZDEN
AT İ L L A L Ö K
A hm et Rıza Bey 1 8 5 9 y ı l ında i stan­
bul'da doğdu . Viyana l ı soylu b i r a i le­
1 20 den gelen annes i n i n etkisiyle küçük
yaşlardan itibaren Batı kültürüyle yetiş­
ti. Dönemin modern eğitim kurumların­
dan biri olan Galatasaray Sulta n i s i ' n i
b itird i . Anadolu köylüsünün sefaletinin
tarım ı n geriliğinden kaynaklandığı dü­
şüncesiyle Fransa'ya gidip ziraat tahsili
yapt ı . Grignon Ziraat Okulundan me­
zun olduktan sonra, dönüşünde devlet
kurumlarında rasyonel idarecilik anlayı­
şının yerleşmediğini ve modern ziraat­
ç i l i k için gerekli sermaye ve kamu asa­
yişinin de sağlanamam ış olduğunu gö­
ren Ahmet Rıza 1 889' da Fransız devri­
m i n in 1 00 . Yıldön ü m ü neden iyle Pa­
ris'te açılan sergiye Osmanlı Hükü meti-
hamit'e biat etmesinden sonra, yeni yüz­
yıla girilirken kalın çizgilerle birbirinden
ayrışan iki ana hareketin kaldığım söyle­
yebiliriz. Tunalı Hilmi ve Ali Fahri bu da­
ğınıklığı toparlamak için gayret gösterir­
ler. Bu gayretlerin semeresi 1 902'de Pa­
ris'te toplanan I. Jön-Türk Kongresi'dir.
Kongre'nin fikir babası, Mizancı Murat'ın
lstanbul'a d ö nüşünden s onra Cenevre
hizbinin başına geçen Tunalı Hilmi'dir.
Tunalı Hilmi ve Ali Fahri, giderek Abdül­
hamit karşısında yenilgi anlamına gelme­
ye başlayan bu dağınıklığın giderilmesi
için, 190l'den itibaren çalışmaya başlar-
U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M I
ni temsilen katıldı ve görevinden istifa
ederek 1 908'e kadar yurtdışında kaldı.
Pozitivizmin Ahmet Rıza
üzerindeki etkisi
Ahmet Rıza çeşitli eserlerinde Mon­
tesqu i e u , Locke, Vo lta i re, H e lvet i u s
d' H o l bach, G u stave Le Bone, E rnest
Renan, H e rbert Spencer g i b i 1 7 . ve
1 8 . yüzyı l Batı düşün ürleri nden etki­
lend i ğ i n i bel irtm iştir. Ancak Ahmet R ı­
za'n ı n d üşü ncelerin i n teorik çerçeve­
s i n i oluşturan ve onlar arasındaki tu­
tarl ı l ığı ve neden sonuç i l i şkisini sağ­
layan esas d üşünceni n pozitivizm o l­
duğu söylenebi l i r.
Ahmet Rıza' n ı n poz itivizm i le i l k ta­
n ış m a s ı 1 8 8 7 ' d e İ stanbu l ' d a August
Comte üzerine yaz ı l m ı ş bir kitap vası­
tasıyla o l muştur. Daha sonra Paris'te
t a n ı n m ı ş Poz it i v i st P i erre Lafitte ' i n
derslerine devam eden A . Rıza b u gru­
bun yayımladığı La Revue Occidenta­
/ e' d e yazmaya b a ş l a r. Poz it i v iz m i n
Ahmet Rıza'yı b u kadar etki lemesi n i n
sebebi Comte'un 1 789 Devrimi sonra­
sı Fransız toplumu için yaptığı çözüm­
lemen in A. Rıza tarafı ndan 1 9 . yüzy ı l
Osman l ı top l u m u n u n tah l i l i i ç i n uy-
lar. Ali Fahri, 190l'de Cenevre'de taşbas­
kı olarak yayımladığı risalede (Ali Fahri,
1 3 1 6 [ 1901 ] : 6) , "ittifak"ın önemine vur­
gu yaparak, " . . .bizi görenler Osmanlıların
azamet-i sabıkası hala baki imiş diye tek
bir Osmanlı şekline tecessüm etmiş zan­
netsin. Birbirimizle öz candan geçinmek
istiyorsak mesela 'Türk değilim ki. . .' ya­
h u t 'ben bir Yahudiyim' dememeliyiz.
'Osmanlıyım' diyenlere yoldaşlık edecek­
ler var. . . " demektedir. Bu kongreye sadece
birbiriyle fikir ayrılığı içinde bulunan
gruplar d eğil, Abdülhamit yönetimine
karşıtlık temelinde, Ermeni, Rum ve Bul-
i K i i T T i H A T- T E R A K K i : i K i
g u n görü l mesiyd i . 1 7 89 sonrası b i r
top l u msal bel i rsiz l i k v e kargaşa döne­
m i i ç i n e g i ren F ra n s ı z top l u m u n u n
karşılaştığı temel sorunun devrim i n yol
açtığı manevi boş l u k olduğunu düşü­
nen Comte, ancak entelektüel ve ahla­
ki önderl ikle bu sorunun aşılab i leceği­
ne inan ıyordu. Böylece pozitif b i l imle­
rin ı şığında düzen (Ord re) sağland ık­
tan sonra i lerleme (Progres) sürdürüle­
b i l i rd i . Pozitiviz m i n i htilalc i l iği reddet­
mesi ve i lerlemenin ancak düzen için­
de gerçekleşebi l eceğine i nancı, zaten
büyük bir buna l ı m içinde yaşayan Os­
man l ı topl u m u n u n yeni bir sarsıntıya
daha dayanamayacağ ı n ı düşünen Ah­
met Rıza'yı Comte düşüncesine daha
fazla yaklaştırmıştır.
Ahmet Rızanın siyasi fikirleri
A h m et R ı z a ' n ı n g e re k 1 8 9 5 ' d E
T ü rk ç e v e F ra n s ı z ca yayı m l a m a y:
başladığı Meşverel'teki yaz ı larında ge­
rek padişaha gönderd iğ i l a y i h a larda
ve d iğer dergilerde ç ı kan makalelerin­
de göze çarpan görüşlerden biri dev­
let yönetim i nde b i r uzmanlar zümresi
yetişti rmen in önemi üzerindeki ısrarı­
d ı r. "cem i yet( i n ) kava n i n-i tab i iyeye
gar Komiteleri de katılmıştır. Bunların ya­
nında Arnavutlar ve Yahudiler de göze
çarpar. Kongre'de "Osmanlı liberalleri"2
olarak tanımlanan grup, Rum ve Arnavut
delegelerle birlikte, Ermenilerin çektikle­
ri acıların bir an önce durdurulmasından
yana olduklarını bildiriyordu. Bu ilk dö­
nem lttihatçılarına göre Ermenilerin ta­
lepleri meşru ve onların kendi huzur ve
güvenlikleri için Avrupa'ya çağrı yapma­
ları gerekli sayılmalıydı. Küçük bir grup
Avrupa müdahalesine karşı çıkmakla bir­
likte, büyük grubun temennisine, yani bu
acı ve sıkıntıların sona ermesi için 1 876
A Y R I Z i H N i Y E T, i K i A Y R I S i Y A S E T
121
Ahmet Rıza, pozitivist düşüncenin
Tiirkiye'ye aktarılmasındaki rolü
yanında, ittihat ve Terakki'nin düşünsel
önderlerinden olarak bilinir. Türkiye'de
modern siyasetin oluşumunda siyasal
faaliyetle siyasal düşünce üretimi
arasındaki açının büyüklüğünü
simgelediği söylenebilir.
tab ' i b i r vücud-ı m ü rekkep" ( Ahmet
R ı za n ı n L ay i h a s ı n d a n Akta r a n , M .
Ş ü kr ü H a n i o ğ l u , B i r S i ya s a l Ö rg ü t
Olarak Osman l ı İttihat v e Terakki Ce­
m iyeti ve Jön Türklük -1 889-1 902-, s.
604) o l duğuna inanan A. Rıza, cemi-
Anayasası'nın yeniden tesisi ile hak, ada­
let ve özgürlük koşullarının sağlanması­
nın birinci öncelik olduğuna katılıyordu .
Buna göre "Osmanı liberalleri", Ermenile­
rin taleplerini meşru görmenin yanında,
i mparatorl ukta yaşayan Hıris tiyan ve
Müslümanlar arasında şimdiye kadar va­
rolmayan gerçek bir eşitliği sağlamak is­
tediklerini açıklıyor ve imparatorluğun
farklı h alkları arasında Ha tt-ı Hüma­
yün'un ayrım gözetmeksizin herkese ta­
nıdığı ve uluslararası anlaşmalarda kayıt
altına alınmış haklardan tam yararlanma­
yı sağlayacak bir "sözleşme" kurmak iste-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
yet yönetim i n i n objektif tabiat kanun­
l a rı n ı ("kava n i n - i tab i iye") b i l e n b i r
bürokratik el itin değişmez hakkı oldu­
ğunu düşünüyordu. Comte düşüncesi­
n i n Saint S i moncu geleneğe dayanan
bu yön ü n ü n A. Rıza ' n ı n d üşüncesinde
gittikçe daha öne m l i bir yer işgal etti­
ğini görüyoruz . "Halkı eğiterek mütte­
f i k l eri h a l i n e get i rme" d ü ş ü n c e s i n e
yö n e l i k i na n c ı n g i d erek aza l masıyla
Meşveret çevresinde el itist görüş daha
da kuvvetlen iyord u . 1 900'den sonra
Jön Türk çevrelerinde ordunun ihti lal­
1 22 deki önemi daha fazl a tartı ş ı l ı r ve ka­
b u l l e n i l i rken A. Rıza da propaganda
a m a ç l ı yazı la r ı n ı artırm ı şt ı r. B i r yan­
dan da e l it teori s i n i gel iştiren A. Rıza
1 9 0 6 y ı l ı n d a y a z d ı ğ ı " Va z i fe ve
Mes'u l iyet i l . Cüz: Asker" a d l ı yazısın­
d a " y ı l a n oynatan fa l c ı b i r şeyh i n
u m u r- ı m ü h i m m e - i devlete karıştığı
b i r yerde namuslu ve ham iyetl i zabi­
tan ı n malu mat ve iktidarından vatan ı
mahrum k ı l m ak" hatad ı r derken aradı­
ğı seç k i n l e r zü mres i n i n askeri erkan
içinden ç ı kacağını gösteriyordu.
A. Rıza' n ı n fikirl eri aras ı n d a karşı ­
laştığ ı m ız b i r başka u n s u r İ s l a m ı n sos­
yal değeri ne verilen büyük önemd ir.
diklerini bildiriyorlardı. Bu sözleşmenin
esasları 1) yerel yönetimlere tam ve eşit
katılım, bu çerçevede Ermenilerin meşru
sayılan taleplerinin sağlanması, 2) Os ­
manlı hanedanına bağlılık ve sadakat
duygusu ve bu esasta birlik, 3) impara­
torluğun bölünmezliği ve birliği, iç barış
ve intizamın sağlanması, 1 876 Anayasası
çerçevesinde yasalara tam saygı esasları
doğrltusunda eşitlik ve özgürlük için mü­
cadele idi (La Terre Sainte, 1902: 107-9).
Bu esaslar çerçevesinde Kongre'de diğer
grupların fikri ayrılığı ihmal edilebilecek
bir noktaya çekilirken Ahmet Rıza ve
U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M I
Ahmet Rıza İ s l a m ı toplumsal gel işme
için ahlaki teme l i sağlayacak birleştiri­
ci bir güç o larak değerlend i riyord u .
Augu st Comte' u n " D üzen v e i l e r l e­
me" i l ke s i n e bağ l ı o l arak top l u msal
i l erlemen i n sağlanabi l mesi i ç i n d i n,
a i l e, i şbö l ü m ü gibi düzeni ol uşturan
u nsurların uyarl ı hale getiri l mesi ge­
rektiğine i nanan A. Rıza, devlet yöne­
t i m i nde d i n e b i çtiği ro l ü Su ltan Ab­
d ü l ham it'e gönderd iğ i l a y i h a l a rd a n
b i ri nde şöyle özetl iyor " D i nden mak­
sat tebayi-i beşeriyeyi islah ve tanzim
etmek ve u m u m i b i r nokta-i i tti hada
toplamakt ı r. ( . . . ) D i n i n hüküm ferma
o l m a d ı ğ ı m e m l eketlerde b i l e a h a l i
Sosyal izm, Anarşizm gibi ta'birlerle it­
tihada b i r vasıta arıyor: sürüden ayrı­
lanı kurt kapıyor" (Ahmet Rızanın La­
yihasından Aktaran, M. Şü krü Han ioğ­
lu, B i r S iyasal Örgüt Olarak Osmanl ı
İ t t i h a t ve Ter a k k i C e m i y e t i ve J ö n
Türklük -1 889-1 902-, s . 6 1 9). Yukarı­
d a söyledi klerinden de anlaşıld ığı gibi
u h revi özünden boşa l t ı l m ı ş bir d i n
mevh u m u n u n A . Rıza' n ı n top l u m s a l
tahayyü l ünde işlevsel b i r rol ü vard ı r.
Yaba n c ı m üd a h a l e s i ve ka pitü las­
yo n l a r m e s e l e s i A . R ı z a ' n ı n g e r e k
Prens Sabahaddin gruplarının Cemiyet'e
yön vermek isteyen fikirlerinin çatışması
iyice su yüzüne çıkar ve ITC, Ahmet Rıza
grubunun Terahki ve ittihat Cemiyeti'ni,
Prens Sabahaddin grubunun da Teşebbas-i
Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'ni
teşkili ile ikiye bölünür (bkz. Kuran,
1 948; Mardin, 1 983; Petrosyan, 1 974;
Ramsaur, 1972; Hanioğlu, 1987; Akşin,
1 987). Prens Sabahaddin kanadı, yine li­
beral çizgiyi temsil etmektedir.
Bütün bu fraksiyonel ayrılıklara karşın,
Jön Türk hareketi esas olarak "Osmanlı
birliği" temelinde birleşmektedir. Burada
i K i i T T i H A T- T E R A K K i : i K i A Y R I
Fransızca gerek T ü rkçe Meşvererte en
çok işlediği temalard ı . Anayasanın tek­
rar kabu lü, m i l l iyet sorunu gibi iç me­
selelerin çözümünde yabancı güçlere
müracaat etmeni n sakıncalarına sıklık­
la işaret eden Ahmet Rıza' n ı n yazı la­
rındaki antiemperyal ist tutum, Abdül­
ham it'e karşı m u h a l efetin en önem l i
araçlarından biri h a l i ne geliyordu. Ab­
dülhamit yabancı şirketlerin ve sömü­
rücü "kozmopol it" kl iğin ç ı karların ı n
koru y u c u s u o l m a k l a s u ç l an ı yord u .
Meşveret yaz a r l a r ı , 1 900'd e n son ra
Avrupa ayd ı n ları n ı n ve l ibera l l er i n i n
d i ni tesirlerden ve önyarg ı l ardan kur­
tulama d ı klarına, İ s l a m a l eyhtarl ı ğ ı n ı n
Batı ' n ı n Doğu pol itikas ı n ı n temel a m i l i
olduğuna d a h a ç o k i kn a olurlar. Batı' -
ya karşı bu güvens i z l i k 1 902 1 . J ö n
T ü rk Kongres i ' n d e İ kt i s a d i ve S i yasi
Program konusunda yabancı müdaha­
lesinden yana Federalist ve Anglo-Sak­
son iktisat anlayışını savunan ekseriyet
grubuyla daha "Mi l l ici" b i r çizgi savu­
nan A. Rıza grubu arasındaki ayrı lığın
temel lerinden birini oluşturur.
Ahmet Rıza'n ı n cem iyetin genel tu­
tumu a d ı n a ken d i f i k i rlerinden ödün
vermez k i ş i l i ğ i , onu M iz a n c ı Murat,
h erhangi bir etnik grubun ya da dinsel
cemaatin (millet'in) öne çıkarılması söz
konusu değildir. Bu nedenle, "devletin
kurtarılması" temel amaç olunca ve her­
hangi bir etnik-ulusal ya da dinsel grup
devletin öznesi sayılmayınca, devletin si­
yasal mevcudiyetinin meşruiyet z.emini
olarak geriye sadece "vatan" fikri kalmak­
tadır. Bu, bütün unsurlar için "ortak" bir
vatan fikridir. 1 82 l'den itibaren "vatan"ın
sınırları daralsa da, ] ön Türk hareketi, da­
ralan sınırlar içinde giderek kahir çoğun­
luk haline gelen Müslüman ya da Türk
unsuru esas almayı yeğlememiş; hatta
Z i H N i Y E T , i K i A Y R I S i Y A S E T
Prens Sabahaddin gibi cemiyetin d iğer
i leri gelenleri ile karşı karşıya getirmiş­
tir. F ikirleri "aşırı pozitivist" ve "beynel­
m ilelci" bulunduğu için cemiyetin ma­
hal l i örgütlerinden çokça eleştiri a l m ı ş
ve J ö n Türkler arasında hep biraz mu­
halif ve sivri bir kişilik olarak görü lm üş­
tür. Ancak Ahmet Rıza' n ı n bu i natçı
sert ve uzlaşmaz kişiliğinin onu cemi­
yetin kuruluşundan 1 908'e dek Abdül­
hamit'e karşı mücadeleyi aral ıksız de­
vam ettirebi l m iş nad ir Jön Türk l iderle­
ri nden biri yaptı ğ ı n ı da bel i rtm e l i y i z .
Anayasan ı n ilan ıyla yurda dönen Ah­ 1 23
met Rıza bir s ü re M e c l i s - i Mebusan
başkanl ığını yürütmekle birlikte, cemi­
yet üzerindeki etkisi gittikçe aza l m ış ve
n i hayetinde 1 9 1 O'da merkez kom ite­
den ç ı ka rı l m ış ı r. 1 9 1 9 H a z i ra n ' ı n d a
Mustafa Kemal Paşa'n ı n isteğiyle M i l l i
Mücadele' n i n propagandasını yapmak
üzere Paris'e giden Ahmet Rıza, 1 922
yılına kadar çeşitli gazetelerde yazarak
ve konferanslar düzenleyerek hayli et­
k i l i bir kampanya yürütmüştür. Ahmet
Rıza, Lozan Antlaşmas ı ' n ı n i mzalan­
masıyla İstanbul'a dönmüş ve 1 930'da
ölümüne dek aktif politikadan uzak bir
yaşam sürmüştür.
Abdülhamit'in lslamcılık lehine yürüttü­
ğü birlik hareketinin şiddetle karşısına çı­
kılmıştır. Hatta, Mizancı Murat örneğinde
olduğu gibi, lslamcı çizgiye kayanlar der­
hal tasfiye edilmişlerdir. Abdülhamit'le
birinci lTC hareketinin temel çatışma
alanlarından birisi budur. O yüzden çeşit­
li etnik örgütlerle dayanışma içine gir­
mekten geri durulmamıştır. 1 902 için ge­
y
niş katılımlı kongre i savunan Ali Fahri
ve Tunalı Hilmi'nin, yapılması düşünülen
kongrenin özellikle "vatan"da "keI)dile­
rinden pek az ümitvar" olunan "Bulgar,
Rum ve Ermeni vatandaşlar" tarafından
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
takdir edildiğini ve "alkışlandığı" söylen­
mektedir (Ali Fahri, 1 3 1 8 [ 1 903 ] : 4).
Birinci lTC'yi ikiye ayıran çekişmenin
asıl nedeni Osmanlıcılık değil, Ahmet Rı­
za grubunun "milli iktisat" ve merkezi­
yetçilik savunuculuğu karşısında Prens
Sabahaddin grubunun "teşebbüs-Ü şah­
si"ciliği ve ademi merkeziyetçiliği idi. Bi­
rinci oluşumun 1907'de Paris'te toplanan
son kongresi, bu ayrılığın yanısıra, Os­
manlıcılık etrafındaki ittifakın da somut
bir biçimde görüldüğü bir toplantıdır. Bu
kongreye Ahmet Rıza başkanlığında ltti­
lıat ve Teralılıi grubu ile Prens Sabahad­
1 24 din'in başkanlığındaki Teralılıi grubu ya­
nında, Ermeni Taşnalı partisi de katılmak­
tadır (Tema, 1 987: 1 7 1 ) .
ikinci lTC olarak nitelediğimiz oluşum
ise, en başta, birinci oluşum ile organik
i l iş k isi o lmaması bakımından ayrıdır.
ikinci oluşum, Abdülhamit idaresinden
rahatsız asker ve küçük memurların, en­
telekt'\el önderlerden yoksun biçimde
"kendiliğinden" giriştikleri paramiliter
bir örgütlenme olarak görülebilir. ne
adını taşıması, kendisini Meşrutiyetçi ge­
leneğe bağlama kaygısından ileri gelmek­
tedir. Zaten kendilerine yakın buldukları
Ahmet Rıza grubu, II. Meşrutiyet'in ilanı
sonrasına kadar Paris'te kalmıştır. Her ne
kadar Ahmet Rıza, Ittilıad-ı Islam adıyla
lstanbul'da kurulan ihtilalci teşekkülün
adını kendisinin değiştirerek lTC yaptığı­
nı ve Enver ile Niyazi'nin Paris'te alınan
karar sonucunda dağa çıktığını söylüyor­
sa da (Ahmet Rıza, 23-4) 3 bu ilişki kuş­
kuludur. Esasen ikinci oluşum, Selanik'te
birinciden bağımsız biçimde kurulmuş ve
örgü tlenmişti. Üyelerin i n çoğu subay
olup, Anadolu, Rumeli ve Suriye'deki as­
keri birliklere dağılmışlardı. Ancak ağırlık
Rumeli birliklerindeydi, merkez ise Sel:a­
nik'ti. ikinci lTC'nin nüvesi, Ahmet Rı­
za'nın sandığı gibi lstanbul'da değil, Talat
Bey tarafından 1906'da Selanik'te kurulan
Osmanl ı H ü rriyet Cem iy e t i' dir. Ta l a t
Bey'in teklifi bir cemiyet kurmak v e çoğa-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
lınca lstanbul'a gidip Abdülhamit'i öldür­
mektir (Menteşe, 1986: 1 2 1 ; Bleda, 1 979:
2 1-2).
Kısa bir süre sonra, buradaki aktiviteyi
değerlendirmek isteyen Paris grubu, Dr.
Nazım'ı Selanik'e göndererek kurulan Ce­
miyet'in "ittihat ve Terakki" adını alması­
nı önerdi; böylelikle Selanik lTC'nin iç,
Paris de dış merkezi olacaktı. Ancak böy­
lelikle, bu aktiviteyi değerlendirmek iste­
yen Paris grubu, insiyatifi tamamen Sela­
nik'teki paramiliter etkinliğe terk etmiş
oluyordu. Bundan sonra Selanik eyleye­
cek, Paris ise seyredecekti. Bundan böyle
ITC'ye paramiliter etkinliğin kuralları ve
bu subay-küçük memur grubunun milli­
yetçi fikirleri yön verecektir. Hareketin
bu yöndeki değişimi, Türkiye siyasi tari­
hinin 20. yüzyıldaki gidişatına egemen
olan ana çerçeveyi de belirlemiş oluyor­
du. Birinci lTC'nin önderleri niteliğinde­
ki grup, bu inisiyatif kaybını ve kendileri­
nin pasif konuma itilişini çeşitli serzeniş­
lerle dillendirmişlerdir. Örneğin lbrahim
Tema, Cemiyetin lstanbul, Paris, Cenevre
ve diğer şubelerinde kabul edilmiş olan
"Osmanlı İ ttihat ve Terakki Cemiyeti"
ibaresinin, Dr. Bahaeddin Şakir'in kurye­
liği ile gelen bir talimatla "Osmanlı Te­
rakki ve lttihat Cemiyeti" olarak değişti­
rilmesi karşısında "başka yapılacak iş kal­
mamış da, böyle çocukçasına altüs llere
önem verdiklerine şaşarak, haydi alınız
mührünüzü, biz bu boğuşmamıza devam
edeceğiz ve böyle vefasız bir verakı m�h­
rü kim okur, kim dinler deyip reddetmek
istedik" (Tema , 1987: 1 72-3) demektedir.
Böyle küçük küçük tasarruflarla iktidarın
gerçek sahibinin kimler olduğu hissetti­
rilmeye çalışılmış; son sözü silahı elinde
tutanların söyleyeceği her vesile ile his­
settirilmiştir. G erçekten de o zamandan
beri son sözü hep silahı elinde tutanlar
söylemiş; bu inisiyatif hiç bir biçimde el­
den çıkarılmamaya çalışılmıştır.
ikinci o l u ş u m a niteliğini veren en
önemli etkenlerden birisi, hiç şüphesiz,
i K i i T T i H A T- T E R A K K i : i K i
vücut bulduğu Selanik'in konumudur. Se­
lanik, 18. yüzyıldan itibaren Osmanlı lm­
paratorluğu'nun en önde gelen ihracat-it­
halat limanlarından biri olmuştu. Dolayı­
sıyla burada çeşitli Osmanlı milletlerine ve
yabancı uyruklara mensup bir aracı sınıf
ve bu sınıfa ait çeşitli eğitim ve kültür ku­
rumları oluşmuştu. 19. yüzyılda, Osmanlı
lmparatorluğu'nun dünya ekonomisi ile
bütünleşmesinde Selanik'in eklem niteli­
ğinin önem kazanmasıyla kentteki Yu­
nanlı tüccarlar güçlendiler. Bu arada "ser­
best ticaret bölgesi" ve liman özelliklerine
bağlı olarak kentte sanayileşme hızlandı.
20. yüzyılın ilk çeyreğinde Selanik'te,
5 . 000 ulaşım ve 1 5 . 000 de sanayi işçisi
vardı. Buna bağlı olarak lmparatorluktaki
tek kitlesel sosyalist örgütlenme Selanik'te
gerçekleşmişti (bkz. Dumont ve Haupt,
1977). Bu dönemde Selanik'in tarımsal
hinterlandında ortaya çıkan tüccar tefeci­
köylü ilişkisi ve 1 858 Arazi Kanunname­
si'nin neden olduğu toprak kıtlığı, mülk­
süzleşmeye ve göçe yol açtı. Selanik, çev­
reden Yunan, Arnavut, Türk ve Bulgar
göçmen almaya başladı. Her etnik grup
hızlı bir okullaşmaya girişmişti (Tekeli ve
ilkin, 1977: 3 6 1 -4). Okullaşmada Yahudi­
ler ve Yunanlılar başı çekmekteydiler. Bu-
A Y R I Z i H N i Y E T , i K i A Y R I S i Y A S E T
125
nu Bulgar okulları ve Mithat Paşa'nın giri­
şimleriyle açılan modem Türk okulları iz­
lemişti. Bunlar arasında öğretmen okulla­
rı çoğunluğu teşkil etmekteydi. Bir an­
lamda Osmanlı Müslüman halkına mo­
dern eğitimi götürenler Selanik okulların­
dan mezun olan öğretmenler olmuştur.
Böylelikle Selanik kısa zamanda bütün
unsurlar için en önemli kültür ve eğitim
merkezi haline gelmişti (Tekeli, 1980:
364-5). Bu çerçevede Selanik, modernleş­
me hareketlerinin çıkış noktası, Make­
donya'nın merkezi olması nedeniyle Batı
devletlerinin önem verdiği bir kilit kent
ve Balkanlar'daki Bulgar, Makedon, Sırp
ve Yunan milliyetçi hareketlerinin ilgi ve
çatışma merkezi olmuştur. Balkan milli­
yetçiliklerinin "ilhakçı doğası" , Makedon­
ya'da yaşayan Türk ve Arnavutlarda ref­
leksiv bir milliyetçiliği körüklemekteydi.
Bu milliyetçi yoğunlaşma ve modernleş­
meci hareketlerden beslenen Abdülhamit
karşıtlığı, Selanik'i ikinci lTC'nin neşv ü
nema bulacağı elverişli bir toprak haline
getirdi. Selanik'te üslenen milliyetçi reka­
betin doğurduğu "Makedonya Sorunu"
ile sıcak temas halinde bulunan subaylar
ve Selanik'te olgunlaşan modern eğitimle
yetişmiş Türk bürokrasisi, sadece devlet-
 T A N Z i M A T V E M E
lerarası politika ile ayakta tu tulan Os­
manlı egemenliğini daha sağlam temellere
bağlamak v e " hürriy e t " i n önünde en
önemli engel saydıkları Abdülhamit reji­
mini yıkmak konu.sunda ortak bir tavra
yöneldiler. Kendilerine karşı Yunanlıların
desteğini aramış olan Abdülhamit'e tepki
duyan Makedonya komitaları da kısa za­
manda aynı cephede yer aldılar. Altyapısı
Sela_nik'in özgün koşullarında böylece te­
ş ekkül eden subay-bürokrat kaynaklı
ikinci lTC, yöntem, ideoloji, toplumsal
taban ve oluşum koşulları bakımından,
neredeyse sadece naiv bir entelektüel ha­
1 26 reketten ibaret kalan birinci lTC'den ayrı
bir hareket olarak doğdu. Yönteminin
esası, paramiliter güçleri harekete geçir­
mek, o zamanki deyişle "komitacılık" tı.
Bu nedenle örgüte askeri kavramlar ha­
kimdi. ideolojisi, alttan alta gelişen Türk
milliyetçiliği idi. Toplumsal tabanı büyük
ölçüde subaylardan, maceracı silahşorlar­
dan ve orta kademe memurlardan oluşu­
yordu. Oluşum koşullarını belirleyen ise
Makedonya dağlarının sarp geçitlerinde
cereyan eden acımasız çatışmalar, çeşitli
milliyetçi silahlı örgütlerin kentte ve kır�
da giriştiği tedhiş hareketlerinin bilediği
geleceği belirsiz Makedonya hayatıydı.
Petrosyan'ın ( 1 974: 296) deyişiyle Make­
donya, bütün Osmanlı toprakları içinde
devletin etnik ve toplumsal yapısında ba­
rındırdığı çelişkilerin en kızışkın ve güçlü
olduğu bir bölgeydi.
ikinci ITC'nin ideolojik donanımı, Al­
man düşünce ve devlet anlayışının etkisi
altında gelişti. ikinci oluşumu, birinci
ITCnin daha çok Fransız ve Anglosakson
düşüncesinin etkisi altında şekillenmiş fi­
kir ikliminden ayıran en önemli etken,
oluşumun ana aktörlerinin Alman etkisi
altındaki askeri eğitim kurumlarında ye­
tişmiş ve büyük ölçüde öğretilenmiş olu­
şudur. 1 880'den başlayarak Osmanlı or­
dusunda düzenli biçimde Alman uzman­
lar görev almaya başlamıştı. 1 885'ten iti­
baren eğitim için Almanya'ya subay gön-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
derilmeye başlandı. O rduda Yon d er
Goltz Paşa eliyle uygulanan Alman tarzı
eğitim ve doktrin, 1908 döneminin ltti­
hatçılarında derin bir Alman hayranlığını
yerleştiren esas etken oldu (Ortaylı, 1983:
73-86). Alman devlet anlayışı pratik, iş­
levsel ve mili terdi; bu yüzden 1 908'in
genç lttihatçılarınca "snop" bulunan ve
bir türlü çözüme yürüyemeyen birinci
ITC kadrolarının Fransız ve Anglosakson
kaynaklı kuramsal tartışmaları çoktan bir
kenara atılmıştı. Bunun yanısıra 1 903
Mürzteg Anlaşması ile Makedonya'ya yer­
leşen Fransız, Ingiliz, Italyan, Avusturya
ve Rus Jandarma kuvvetleriyle birlikte ça­
lışan ve görev bölgesi nedeniyle işbirliği
yapan 3. Ordu subayları, hem bu ordula­
ra mensup subaylarla aralarındaki refah
farkından etkileniyor hem de bu kanalla
yeni fikirlerle tanışıyordu. Örneğin En­
ver, Üsküp'te konuşlanmış Avusturyalı
subaylardan hem askeri taktik hem de Al­
manca öğrenme fırsatı bulmuştu. Abdül­
hamit rej iminin Makedonya'yı düşürdüğü
bu yarı işgal durumu, aynı zamanda, Os­
manlı ordusundaki subayları, kendi eya­
letlerinde görev yapan yabancı güçleri
kovmak için biliyordu. Bunun yolu, ön­
celikle Abdülhamit'i devirmekti (Ramsa­
ur, 1972: 136-7). Bir de 1 908'de Reval'de
Rus Çarı 11. Nikolai ile Britanya Kralı YIL
Edward arasında yapılan gizli görüşmede
iki ülkenin Makedonya sorununu çöz­
m ek için doğrudan m ü dahale e t m eyi
planladıkları, ama bu görüşmeye Alman
Kayzerinin katılmamış olması, Makedon­
ya'daki subaylar arasında müdahale fikri­
ni pekiştirmiş ve Al manya'ya duyulan
sempatiyi güçlendirmişti. Resneli N iyazi
Bey'in Reva! görüşmelerinden sonra üç
gün uyuyamadığı söylenir (Ahmad, 1984:
19-20; Ortaylı, 1983: 73-86).
Fransızlar ve Anglosaksonlar, 1 908
M eşrutiyet hareketini Avrupa'da sürgün­
de bulunan, dolayısıyla tanıdıkları ve etki
altına alabileceklerini sandıkları Osmanlı­
lar tarafından yönetildiğini zannetmek-
i K i i T T i H A T- T E R A K K i : i K i
teydiler (Ahmad, 1 984: 2 1 ) . Oysa durum
tam tersiydi. Müdahale Almanya'ya sem­
pati duyan, Avrupa'daki sürgün Osmanlı
aydınlarıyla sadece Abdülhamit karşıtlığı
konusunda birleşen, bu temel tavır dışın­
da onlardan bağımsız hareket eden ve dü­
şünen pratisyen subay ve bürokratlar ta­
rafından yapılmışu. Alman Kayzeri 1908
l h tilali'ni ş u sözlerle değerlendirmişti
(Ramsaur, 1972: 1 66) :
Ihtilô.I Paris ya da Londralı '']ôn-Türlı­
ler" tarafından değil, ordu tarafından ve de
"Alman subayları " olaralı bilinen, Alman­
ya'da eğitim gönnüş Türk askerleri tara­
fından yapılmıştır. Her şeyi denetim altına
almış bu subaylar kesinlilıle Alman dostu­
durlar.
iktidarı ele geçiren bu ikinci kuşak itti­
hatçıların en yakın müttefiki Osmanlı Ya­
hudileridir. Özellikle Balkanlar'da yayılan
milliyetçi hava karşısında Osmanlı devle­
tini bir güvence olarak gören Selanik Ya­
hudileri, harekete iktisadi ve fikri destek
vermekten geri durmamışlardır. Birinci
lTC'nin Ermeni, Arnavut, Bulgar siyasi
örgütleriyle kurduğu işbirliği artık sona
ermiş; bunun yerini Osmanlı Yahudileri­
nin "Türkçülük" fikrinin ideoloj ik çerçe­
vesine ve uygulamasına ilişkin fikirleriyle
ve kimi zaman bizzat siyasi aktör olarak
içinde bizzat bulundukları yeni bir ittifak
almıştır ( Olsan, 1 98 6 : 2 1 9-3 5 ; Aydın,
1991, 3 0 1 -4).
ikinci oluşumun çizgisi açıktır: Birinci
oluşumda Ahmet Rıza kanadının savun­
duğu merkeziyetçi ve "milli iktisatçı" du­
ruşun tevarüs edilmesi yanında, ileride
tam bir teslimiyete varacak bir Alman
yandaşlığı, kimi zaman resmi ve açık kimi
zaman gayriresmi ve gizli bir Türkçülük
faaliyetiyle imparatorluğun 'Türk" öznesi
etr�fında restorasyonu, Mithat Paşa hare­
ketinden beri bir hukuk devleti arayışı
olan Meşrutiyet talebinin, sadece padişahı
etkisizleştirmek anlamında araçsallaştınl­
ması ve hem parlamentonun hem de hu-
A Y R I Z i H N i Y E T , i K i A Y R I S i Y A S E T
kuk ilkelerinin göstermelik birer figür ha-
line gelmesi pahasına, devletin Parti-Or-
d u diktat o ryası a l tı n d a y ö n etilmes i .
19 13'e kadar Meşrutiyet oyunu sahneye
konacak ve bütün bunların açığa çıkması
için Balkan Savaşı felaketleri beklenecek-
tir. Sonuçta ortada kalan, ideologluğunu
Ziya Gökalp'ın yaptığı korporatist-daya-
nışmacı bir iktisat ideolojisi çevresinde,
ortak kültür kavramı etrafında birleştiril-
miş bir "Türk" öznesinin devletini yap-
maya girişmiş ve bu faaliyette Alman dev-
let anlayışını rehber edinmiş bir iktidardı.
Bu iktidar, örnek aldığı Alman devlet an­
layışının emrettiği gibi, devletin varlığını 127
korumayı her şeyin ö nüne koymuş tur.
Meinecke'nin altını çizdiği gibi, devletin
iktidarını ve varlığını korumakta göster-
diği bencilliğinde ilk bakışta 'ahlaksızlık'
gibi görünen tavır ahlaken meşrudur
(bkz. Iggers, 1988: 9). Zira ahlaken 'de-
ğerli' sayılan her şeyin ve en başta tarihi
yapan yegane özne olarak tanınmış 'mille-
tin' varlığı, onu 'özgürleştiren' devletin
varoluşuna bağlı sayılmaktadır. Dolayısıy-
la yurttaşın bütün özgürlüklerinin temi-
natı ona ait devletin varlığı ve onun her
şey pahasına korunmasıdır. Bu bakımdan
devleti bağlayan hukuk çerçevesinin de
zaman zaman dışına çıkmak meşru sayıl­
maktadır. ittihat ve Terakki iktidarı, Bab-ı
Ali baskınından Ermeni tehcirine ve kırı-
mına kadar bütün eylemlerinde bu ilke
ekseninde hareket etmiştir.
ikinci ITC, birinci oluşumla bağını ta­
mamen koparmamaya da dikkat etmiştir.
içinde Bahaeddin Şakir ve Dr. Nazım gibi
birinci oluşumdan ödünç aldığı bazı kişi­
ler rollerini halen sürdürmektedirler. An­
cak bu kişiler, Cemiyet'in aldığı yeni bi­
çimin ilk habercileri ve ilk uyum sağlayı­
cılarıdı r. Bunun yanında bir m eş ru ti
makyaj niteliğinde tasarruflar da olmuş­
tur. Bu makyajın en önemli figürü Ahmet
Rıza Bey'dir. Ahmet Rıza Bey, bir devrim­
ci duayen sıfatıyla Meclis-i Mebusan Re­
isliği'ne getirilir. Ancak saygınlığı yüksek
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
bu görev, siyasete katılım bakımından
Cem iyet'in çizdiği yeni siyasi çerçeve
içinde etkisiz bir konumdur. Üstelik Ah­
met Rıza Bey, birinci oluşumdan kalan
alışkanlıklarını da terk etmemiştir. Baha­
eddin Şii.kir ve Dr. Nazım gibi ikinci olu­
şumun koşullarına hemen uyum sağla­
mış eski ittihatçılar, Ermeni tehciri ve kı­
rımında başrolü üstlenirken, Ahmet Rıza
Bey, Abdülhamit karşısındaki eski mütte­
fiklerini kollamaya girişmiştir. Ahmet Rı­
za, bir Ermeni heyetine, İttihatçıları orta­
ya çıktıkları vaki t şiddetle mücadele et­
tikleri fikirleri i k t i darda uygula maya
1 28 koydukları için şikayet ediyordu. Gerçi
bütün eski lttihatçı kadro içinde kendisi­
nin "en fazla kayırılmaya mazhar kişi"
olarak ayrılması ve diğerlerine nazaran
devletin tepesinde tutulması karşılığında,
birçok olay karşısında suskun kalarak
b edel de ö d e m e m i ş değil d i r (Timu r,
2000: 7 1 -2) .
� irinci oluşumdan ikinciye geçilirken,
aslİnda, yeni bir devlet anlayışına geçil­
mektedir. Fransız lh tiliili fikirlerinden
esinlenen birinci oluşumun fikri tasarru­
fu, sadece 1 908 Devrimi'nin sloganlarında
kalmıştır: Hürriyet, Uhuvvet, Musavat. . .
Bu ilkeleri hayata geçirecek parlamenter
rejim çok kısa sürmüş; Parlamento, ikinci
oluşumun siyaset anlayışı içinde göster­
melik bir meşruiyet zemini olmaktan öte
bir işlev taşımaz hale getirilmiştir. lkinci
oluşumun kuvvetli etkilerini halen taşı-
,.
yan Türkiye'deki hakim devlet anlayışına
göre Meclis geleneği, meşruiyet göstergesi
D İ PNOTLAR
Bundan sonra metinde ITC olarak geçecektir.
2 Bu tanım, Abdülhamit karşıtı olan ve hılkim un­
surun dışında kalan "mil letlere" dahil ol mayan
grubu adlandırmak üzere Fransızlar tarafından
yapılm ıştır. Batılıların Abdülhamit karşıtlarına
bakış açısını yansıtması açısından ilginçtir.
U T I Y E T ' I N B 1 R I K I M 1
olmaklığı dışında, yasama ve denetleme
işlevleri bakımından vazgeçilmez değildir.
Türkiye'de daima Meclis'in üzerinden at­
layabilecek mekanizmalar olmuştur. Zira
ikinci ne deneyimi ile Alman geleneğin­
den alınmış devlet anlayışı, devletin beka­
sı ve yüksek menfaatleri bakımından dev­
l e t adına hareket eden asli unsurların
(zinde güçlerin, koruyucuların vs. ) hu­
kuktan ve parlamenter meşrııiyetten ba­
ğımsız davranışını meşru saymıştır. ikinci
ne deneyiminin, birinci deneyimden
farklı olarak bugüne kalıttığı en önemli
ikinci etki ise, devletin varlığının verili bir
"Türk" öznesi üzerinden tanımlanması­
dır. !kinci ne, devletin sınırları içinde bu
özneyi yalnız bırakacak tasarruflarda bu­
lunmuş; Cumhuriyet kurulurken de bu
tasarru f tamamlanmıştır. Bu nedenle
Cumhuriyet, Türkiye Meşrutiyet hareke­
tinin Fransa örneğinin çekim alanında şe­
killenen ana izleğinden ayrılan, hatta on­
t o l oj i k o la ra k o nd a n k o p a n , i k i n c i
nenin temsil ettiği, milliyetçilik üzerin­
den yürüyen mililer bir modernleşme ha­
reketinin mevyesi olmuştur. Cumhuri­
yet'in başlangıcından bugüne, devlet ku­
ruluşunda ve yönetim anlayışında, idareci
ve siyasetçi tipolojisinde Ahmet Rıza'nın,
lshak Süküti'nin, Prens Sabahaddin'in,
Abdullah Cevdet'in, Yusuf Akçura'nın iz­
lerini değil; sadece Enver Paşa'nın, Cemal
Paşa'nın , Bahaeddin Şakir' i n , D r. Na­
zım'ın, Yakup Cemil'in, Mithat Şükrü Ble­
da'nın, Kazım Nabi Duru'nun izlerini gör­
mek mümkündür. O
3 Her ne kadar Ahmet Rıza, ihtilalin startını ken­
disinin verd i�ini ima ediyorsa da, lbrahim Te­
ma, anı larında 1 907 Kongresi'nde Ahmet Rı­
za'nın ihtilalden yana olmadı�ını söylemek­
tedir (bkz. Teme, 1 987: 1 7 1).
 1ttihatçılıktan Kemalizme
Ihya'dan Inşa'ya
K E R E M Ü N Ü VA R
odern Türkiye tarihi çalışmala­
M rı, '80'li yıllara kadar ikili bir
tartışmanın ekseninde yapıldı:
Eksenlerden biri Osmanlı devlet gelene­
ğinden ve idari/siyasi yapılarından kop­
m uş olma i ddiasını taşıyor; diğeri ise
Cumhuriyetin kurucu bir moment ola­
rak sahneye çıkmasına rağmen Osmanlı
devlet-ebed-müddet anlayışının sürekli­
liğini vurguluyordu. Bu ikili yapının sar­
malında Cumhuriyet dönemi idaresinin
özgünlüğü , b ü tün bir kamusal alanı
kendi başına yarattığı iddialan, iktisadın
ele alınışı milliyetçi tarih yazımının izle­
rini belirgin bir biçimde taşır. İttihat ve
Terakki Cemiyeti'nden, Kemalist Tek­
Parti iktidarının kurulmasına (aslında
1 9SO'ye [ Zürcher: 1998 ] ) dek uzanan ve
aralarında benzerlikler bulunan iki dö­
nemin ideolojisi, devlet anlayışı, kamu­
sal alana bakışı ve iktisadi aklın fonksi­
yonel farklılaşımı tartışmayı şekillendi­
rir. Burada iki noktanın altını çizmekte
fayda var: l deoloji ve siyaset. l deoloj i ,
çoğunlukla, göstergeler, anlamlar v e de­
ğerlerin bir egemen toplumsal iktidarın
yeniden üretilmesine katkıda bulunma
tarzları anlamına gelir; aynı zamanda si­
yasal çıkarlar ile söylem arasındaki her
anlamlı konjonktürü de ifade eder. lde­
olojik söylemler ile toplumsal çıkarlar
arasındaki ilişkiler, karmaşık ve değiş-
ken türden ilişkilerdir. Bu yüzden ide­
olojih gösterenden bazen çatışan toplum­
sal güçler arasındaki anlaşmazlık sebebi
olarak bazen de toplumsal iktidar biçim­
leri ile anlamlandırma tarzları arasında­
ki daha içsel çelişkiler meselesi olarak
söz etmek daha uygun olu r. l de o l oj i
kavramı, daha çok belirli bir söz ile bu
sözün o lanaklılık koşullan arasındaki
ilişkiye dair -söz konusu olanaklılık ko­
şullarına toplumsal yaşamın bütün bir
biçiminin yeniden üretilmesinde merke­
zi rol oynayan iktidar mücadeleleri açı­
sından bakıldığında- bir şeyler ifşa et­
meyi amaçlar [Eagleton: 1 996 ] . Siyaset
ise devlet işlerini düzenleme ve yürütme
sanatıyla ilgili özel görüş ve anlayış; ya
da kamu hukuku açısından "bütün bir
cemiyetin salah ve intizamı i çir-. ıltizam
olunan bir kısım hükümler" o iarak ta­
nımlanır. Siyaset bunlarla beraber " a t
idare etme" manasına d a gelir [ Develi­
oğlu: 1 998 ] .
1TT1HAT-TERAKK1 1KTIDARININ
KURULMASI VE lKTIDARIN lDEOLO]lSl
1 908-1 909 yıllarında l ttihat ve Terakki
iktidarı onu doğrudan ele almamış, onu
denetlemekle yetinmiştir. l ttihat ve Te­
rakki, 1909- 1 9 1 2 arasında "iktidar parti­
si" diye tanınmakla beraber yine iktidar-
 T A N Z i M A T V E M E
da değildi; "hükümet" olmamıştı ya da
olamamıştı. Ancak 1 908'deki gelişmele­
rin ya da yaşanan sürecin katalizörü el­
b e t te i t tihat ve Terakki hareketidir.
1 9 0 5 - 1 9 0 8 arasında Makedonya 'da ki
devrimci-milliyetçi ortamın 1 ttihat ve Te­
rakki önderliği katında çeşitli heyecanlar
ol uşturmasına rağmen, hareket içerisin­
de Rum, Bulgar, Ermeni ve Makedon
devrimci örgütlerinin sosyalizm üzerin­
den kendi milliyetçiliklerine yaptıkları
göndermeler, l ttihat ve Terakki'nin bu
hareketlerle mutlakıyete karşı kolektif
bir eyleme geçmesini engellemiştir. itti­
1 30 hat ve Terakki dendiğinde, onun ideolo­
j isini anlatmakta kullanabileceğimiz ıiç
tarz-ı s iyase t'in (Osmanlıcılık, lslamcılık
ve nihayet Türkçülük'ten mürekkep bir
kararsızlık ideolojisi) , içerisinde -yalnız
sosyalist gelenekten beslenmek anlamın­
da değil, varolan iktidarın varlık koşulla­
rını tamamen saf dışı bırakacak ideolojik
ve siyasal müdahale anlamında- devrim­
cilikten bahsetmek mümkün değildir. Bu
nedenle reel politik'in her an yeniden
üretilmek zorunda olduğu imparatorluk
şartlarında, ideolojinin tek bir veçhesi
yoktur ki, ittihat ve Terakki'nin 1 9 13'te­
ki darbeyle iktidarını mutlahlaştırdıgı dö­
neme kadar sabit kalmış olsun. Zaman
zaman Osmanlıcılığın kesif etkisi yani
imparatorluğun ana unsurlarının birliği
ya da varolan Müslüman kitleyi bir arada
tutmaya ve mobilize etmek için halifeli­
ğin gücünü kullanmaya kalkışan bir ls­
lamcılık anlayışı ve l 9 1 3'teki kesin ikti­
darın başlangıcıyla birlikte siyasi, harsi,
iktisadi bir millilik zemininden hareket­
le 1 9 1 8'den sonraya da (hatta bizzat bu­
güne) kalan Türkçülük poli tikaları. Yal­
nızca hikmet-i hükümet fikrinin devam­
lılığı mıdır bunlara sebep? Bütün bir tar­
tışma Osmanlı lmparatorluğu'nun beka­
sına halel getirmeyecek bir yolun bulun­
ması ve devletin i /ıya edilmesi arayışının
sonucudur.
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M I
BiR KARARSIZLIK 1DEOL0]151:
ÜÇ TARZ-1 SlYASET
Kanun-u Esasi 1 876 yılında yürürlüğe
kondu ve Meclis-i Mebusan 1877'de fiilen
göreve başladı. iktidarın denetlenebilmesi
fikri hayata geçmiş görünmekteydi. II Ab­
dülhamit tarafından kısa zamanda Kanun­
i Esasi'nin askıya alınması ve meclisin ka­
patılması, denetlenmeye çalışılan iktidarın
1 908'e kadar mutlaklaşacağı bir dönemi
başlattı. Abdülhamit'in muhafazakar mo­
dernleşmeci politikalan, bu mutlak iktida­
rın sonunu hazırlayacak olan kadroların
ve hareketin beşiği oldu. ittihat ve Terakki
hareketinin üyeleri ve sempatizanları, or­
dudan tıbbiyeye, mühendislik okulların­
dan idari mekanizmalarda görev alan bü­
rokratlara uzanan farklı unsurlardan olu­
şuyordu. II. Abdülhamit rejiminin çok sı­
kı bir denetim ve sansür uygulamasına
rağmen hareketin oluşmasına kaynaklık
eden muhalefet düşüncesinin önü alına­
mıyordu. Bu muhalefetin genç öğrenciler­
den ve subaylardan oluşması, yalnızca bir
toplumsal kategori olarak gençlikle ilinti­
lendirilemeyecek, kendilerinden bir iki
kuşak öncesinin hazırladığı fikri tartışma
ve düşünsel mirastan feyz alan ve devletin
devamlılığının sağlanabilmesinin yollarını
arayan bir kuşağın mücadelesi olarak de­
ğerlendirilebilir.
1905-1908 arasında muhalefetin doru­
ğa ulaştığı yer Makedonya, özellikle Sela­
nik idi. Selanik hem herşeyden haberdar
olmak için başkente çok yakın hem de ta­
kibata uğramamak için başkentten yete­
rince uzaktı. imparatorluk içinde faaliyet
gösteren ve ilk ortak noktaları II. Abdül­
hami t'in istibdatına karşı çıkmak olan
pek çok devrimci-milliyetçi örgüt Sela­
nik'i merkez olarak kullanıyordu. Zama­
nın en büyük işçi örgütü olan Selanik işçi
Federasyonu'nun yaklaşık on bin taraftarı
bulunuyordu [Haupt ve Dumont 1 977) .
Rum, Bulgar devrimci örgütlerinin önem­
li kadroları ve Ermeni örgüt temsilcileri
 T T H A T Ç K T
Selanik'teydi. Şehirde Rumca , Bulgarca,
Ladino, Fransızca olarak gazeteler yayım­
lanıyor ve Paris, Kudüs lstanbul gibi şe­
hirlerden Ermenice gazeteler Selanik'e
ulaşıyordu [ Minassian: 1999 ve Haupt ve
Dumont: 1 9 77 ] . G rupların ortak ya da
özel toplantılarında sert tartışmalar cere­
yan ediyordu. lttihat ve Terakki önderli­
ğini fiilen Paris'teki gruptan devralanlar
bu tartışmalara katılıyor, II. Abdülhamit
yönetiminin devrilmesi, meclisin açılması
ve Kanun-i Esasi'nin yeniden yürürlüğe
konması için ortak bir mücadele platfor­
munun imkanlarını araştırıyorlardı. Ka­
bul etmek gerekir ki Selanik'te politik
olarak güçlü olan sosyalist grupların, mil­
liyetçilikleri ile de örtüşen bu üslupları l t­
tihat ve Terakki üyeleri için o kadar heye­
can verici değildi. Onlar reel p olitikin
önemine inanıyor, II. Abdülhamit iktida­
rının devrilmesinden sonra devletin de­
vamlılığını sağlayacak politikalar üzerine
kafa yoruyorlardı. Ancak bütün diğer
grupların gözünde de istibdata karşı ha­
zırlanacak bir eylemin en önemli figürü
ittihat ve Terakki idi [ Dumont: 1 997 ve
Adanır: 1997 ] .
Cemiyetin hiçbir zaman tek bir eksen
üzerinde kesinleşemeyen ideoloj isinin
kimyasını en iyi, 1904 yılında Yusuf Ak­
çura tarafından kaleme alınan ve eleştiri­
leriyle birlikte Üç Tarz-ı Siyaset adıyla ki­
taplaştırılan makalede bulabiliriz. Bu ma­
kalede Yusuf Akçura Osmanlıcılık, lslam­
cılık ve Türkçülük yollarından hangisinin
siyaseten daha "yararlı" bir yol olarak se­
çilebileceğini tartışır. Akçura'ya göre he­
men hepsinin "yararlı" yanları kadar "za­
rarlı" yanları da mevcuttur. Ancak Akçu­
ra'nın gönlü denenmemiş yol olarak du­
r a n Türkçü lük'ten y a n a d ı r [ Akçura:
1 99 1 ] . Akçura uygulanabilecek siyaseti
ta� uşırken, aslında farkında olmadan itti­
hat ve Terakki'nin karmaşıklaşan ideoloji­
sini tarif etmektedir.
Cemiyetin kendi içinde Osmanlıcılık
her zaman güçlü bir taraftar kitlesine sa-
A N K M A Z M
hip oldu. Osmanlılık düşüncesi Tanzi­
mat'tan beri, aydınlar ve hükumetler tara­
fından öne çıkarılmıştır. lttihat ve Terakki
de, .Selanik'te gizli cemiyet olarak oluştu­
ğu günden itibaren, bu fikre önem ver­
miştir. Çok uluslu bir devleti kurtarmak,
yaşatmak ve gelişti rmek istediğinizde
başka türlü düşünmeniz mümkün değil­
dir. Osmanlıcılık düşüncesinin o günler­
de "lttihad-ı Anasır" diye bilinen bir açık­
laması vardır. " lttihad-ı Anasır" impara­
torluk sınırları içerisinde yaşamakta olan
dini ve etnik/ulusal grupların birliği de­
mektir. Selanik'teki tartışmaları göz önü-
ne aldığımızda bu akımın gücünü, eşit bir 131
bir aradalık fikrine her zaman açık, diğer
unsurların hakkını teslim etmekle bera-
ber Türk-Müslüman ahalinin "milli" şu-
urunu yükseltecek bir eritme potası ol­
masından aldığını tasavvur edebiliriz. Bü-
tün milliyetçiliklerin eşit önemde olduğu
ancak varolan devletin herhesin devleti
olması sebebiyle korunmasının ve ihyası-
nın herkesin boynunun borcu olduğu bir
siyaset anlayışı. Çokuluslu bir imparator-
1 ukta, genel yapıyı korumak/kurtar­
mak/sürdürmek umudu oldukça, egemen
ulusun -kendisininki de dahil- her türlü
ulusçuluğa karşı çıkması doğaldır. Böyle
bir ortamda, ulusçuluk çözücü bir etki
yaratır. Bu bakımdan, daha lttihat ve Te­
rakki'nin gizli bir dernek olarak kuruldu-
ğu dönemde Türkçülüğe de eğilim duy-
masına karşılık, devleti yönetme sorum­
luluğuna ortak -giderek de sahip- olunca,
kendi ulusçuluğunu bastırmaya çalışması
kolay anlaşılabilir !Tunçay: 1 997 ] . Milli­
yetçiliğin özünü ıskalayan ve devletin ih­
yasının gö lgesinde kalan bu n a i fliğin
1909'dan itibaren yerini Türkçülüğe bı­
rakması hiç de tuhaf sayılmamalı.
Balkan Savaşı'na kadar "lttihad-ı Ana­
sır" politikası genel çizgileri i tibarıyla
egemen politika olarak kalmıştır. Dahiliye
Nazırı Halil Bey, bir konuşmasında "Va­
tan-ı Umumi" kavramını ortaya atmıştır.
Halil Bey'in açıklamasına göre Osmanlı
 T A N Z i M A T V E M E
imparatorluğu, geniş bir "Vatan-ı Umu­
mi"dir. Bu vatan sathında birçok dini ve
etnik/ulusal grup (anasır) yaşamaktadır.
Bunların söz konusu genel vatan içerisin­
de yer alan kendi vatanları bulunmakta­
dır. Yani "Vatan-ı Umumi" birçok "Vatan­
ı Hususi " l eri i çermektedir. Kuşkusuz
böyle bir yaklaşım bir çeşit Osmanlı fede­
rasyonu düşüncesini de çağrışurmaktay­
dı. Balkan Savaşı "iuihad-ı Anasır" politi­
kasının dönüm noktasıdır.
islamcılık, Tanzimat'tan beri süregelen
ve 18. yüzyıl Batı aydınlanmasının karşı­
sında "lslam terakkiye engel mi?" tartış­
1 32 masıyla hep öne çıkan bir akımdır. Na­
mık Kema l , Ali Suavi bu tartışmanın
önemli figürlerindendir. Ancak ll. Abdül­
hamil'in panislamist politikaları nedeniy­
le lslamcılık tarih yazıcıları arasında da
düşünsel performansından çok ideolojik
konumlandırmalarda yer bulabilmiştir.
Lakin lslamcılığın bir gelenek olarak icat
edilmesi ve ön-milliyetciliğin en kuvvetli
bileşeni haline gelmesi il. Abdülhamit
döneminde olmuştur [ D eringil: 1 99 1 ] .
Osmanlı lmparatorluğu'nun meşruiyet ze­
mini arayışına bir cevap olarak nitelendi­
rilebilecek panislamizm siyaseti yalnız 11.
Abdülhamit'in deği l , i ttihat ve Terak­
ki'nin de siyasetini etkileyen güçlü bir
akımdır. Burada genel olarak lslamcılık
düşüncesinin kendi içindeki seyrinden
değil bu düşüncenin siyaseti nasıl şekil­
lendirdiğinden bahsedilmektedir. 11. Ab­
dülhami t'in ıneşrniyet zemini aramak ve
Osmanlı halifesini dünyada "görünür kıl­
mak" , dini motifler kullanarak tümüyle
seküler bir dünya politikasına oynamak
[Deringil: 199 1 ] şeklinde özetlenebilecek
yaklaşımı, bir siyaset tarzı olarak luihal
ve Terakki'nin de gündeminde yerini al­
mışur. l nihal ve Terakki içinde Osmanlı­
cılık, islamcılık ve Türkçülük, kau sınır­
larla birbirinden ayrılan kesimler tarafın­
dan temsil edilmemiştir. Özellikle lslam­
cılık ve Türkçülük arasında devamlı bir
ilişki vardır ve bu ilişkiden, birbirlerini
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K I M 1
hem zihni hem de siyasi olarak etkilemiş
anlamlı bir terkip ortaya çıkmaktadır.
Hem ittihat ve Terakki'nin hem de Ke­
malist iktidar döneminin en belirleyici
düşünsel akımı Türkçülük idi. Her iki
d ö nemin Türkçülüğü hem d ö nemsel
hem de siyasal olarak birbirinin devamı
ya da biri sonrakinin hazırlayıcısı olarak
sayıldı. Şunu kabul etmek gerekir ki, Os­
manlı, devletini n �eka kaygısına çare ola­
ra.� öne çıkan Türkçülük 12 olilikaları ile
ulus-devletin in�a. sürecinde JaçıJiyete ge­
çirilen Türk. m.illiyetçiliği . aqısında. de­
vamlılıktan daha, fa�la farklılıklar söz kcı­
nus.udur. Kemalist dönemin milliyetçilik
anlayışına daha sonra dönmek üzere l tti­
h a t ve Te rakki i ç i n d e tartı ş ı l a n v e
1 9 13'ten sonra fiiliyata geçen Türkçülük
anlayışına ve uygulanan politikalara bak­
mamız gerekir.
Balkan Savaşı'ndan sonra, ittihat ve Te­
rakki diktatörlüğünün yaptığı işleri anla­
tabilmek ve anlamlandırabilmek için, ge­
liştirilen ideolojiyi incelemek gerekir. Bu
amaçla da, Ziya Gökalp'in bir kitabının
başlığındaki hedefler sırasını izlemek ye­
rinde olur: Türlıleşnıeh, lslanılaşmah, Mu­
ası r/aşmalı. i ttihat ve Terakki'nin 1 909
Selanik K o ngresi'nden beri M erkez-i
Umumi üyesi olan Ziya Gökalp'in bu ki­
tabı, 1 9 1 8 yılında yayımlanmış bulun­
makla birlikte, 1913-14'te Türlı Yurdu der­
gisinde çıkan yazılarından · oluşmaktadır.
istanbul'da 3 1 Mart'tan ·önce, kültürel
amaçlı bir Türk Derneği kurulmuş, fakat
büyük bir ilgi yaralamamıştır. 1 9 1 1 Ağus­
los'unda yine lstanbul'da kurulan "Türk
Yurdu Cemiyeti" ve ondan altı ay sonra
örgütlenen "Türk Ocağı" ise, çok daha
başarılı girişimler olmuştur. Bu değişikli­
ğin başlıca nedeni , 1 9 1 0- 1 2 arasındaki
Arnavut ayaklanması ve Trablusgarp Sa­
vaşı dolayısıyla imparatorluğu olduğu gi­
bi sürdürme umutlarının kırılmasıdır.
Akçuraoğlu Yusuf ve Ağaoğlu Ahmet bey­
lerin yönetiminde yayımlanmaya başla­
yan Tiırlı Yurdu dergisi, Türk ulusçuluğu-
 T T H A T Ç K T
nun organı olarak, siyasal, ekonomik ve
kültürel alanlarda fikirler üretmiştir. Böy­
lelikle, vatanı kurtarmak is teyenlerin
uzun süredir üstünde direndikleri Os­
manlıcılık artık savunulabilecek bir alma­
şık olmaktan bile çıkmıştır. Üyelerinin
birçoğu Askeri Tıbbiye öğrencilerinden
oluşan Türk Ocağı, doğallıkla ittihat ve
Terakki'ye yakınlık duymakla birlikte,
güncel siyasete karışmamaya çalışmıştır
[ Tunçay: 1997 ] . Kendi kendini yetiştir­
miş bir aydın olan Ziya Gökalp [ Parla:
1 993 ] , Türkçülüğe geleneksel inanç siste­
minden gelmiş, fakat eski değerlerini de
büsbütün terketmeyerek onları Türkçü­
lükle uzlaştırmaya çalışmıştır.
Gökalp, ulusların oluşumunu, Durkhe­
im sosyolojisinden esinlenen bir şemayla,
üç aşamalı bir sürecin sonucu diye görü­
yordu. Buna göre, dil ve ırk birliğine da­
yalı kabile toplumundan, din birliğine
y a s l a n a n ü m m e t e , o ra d a n d a kül tür
(hars) ve uygarlıkla (medeniyet) tanımla­
nan ulusa erişilmektedir. Dolayısıyla, Os­
manlı devletinden bir Türk ulusunun
çıkması, bir önceki evrenin (katıksız bir
laikleşmeden çok, lslamı ulusal bir dine
dönüştürmek yoluyla) aşılmasını, ulusla­
rarası uygarlığın benimsenmesini ve ulu­
sal kültürün geliştirilmesini gerektirmek­
tedir. Bu arada, Arap u l u s çuluğunun
uyanmaya başlaması üzerine, ittihat ve
Terakki'nin onu frenlemek için, görünüş­
te de olsa bir "lslam siyaseti" gütme ge­
reksinimi duyduğunu belirtmek gerekir.
(ittihatçılar, sonraları dış politikada da
ancak Türklerin yönlendirebilecekleri bir
lslam Birliği kozundan yararlanmaya çalı­
şacaklardır.) Ama aslında, Gökalp'in "ls­
lamlaşmak" dediği, lslam'ı, belirttiğimiz
üzere, ulusçu bir çizgide reforme etmek,
kamusal alandan çekmek ve ibadet dilini
Hı rkçeleştirmek gibi önlemlerle ulusal
kültürü destekleyecek bir duruma getir­
mektir [ Parla: 1993 , Tunçay: 1997 ] .
Ziya G ökalp'in ittihat ve Terakki'nin
Türkçülük anlayışı üzerindeki etkisi be-
A N K M A Z M
lirgindir. Özellikle 1 9 1 3'ten itibaren ikti­
sadi hayatın Türkleştirilmesinde, milli ik­
tisat anlayışının yerleşmesinde fikirleriyle
katkıda bulunmuştur. Friedrich List'in fi­
kirlerinden yararlanarak "ulusal" burju­
vazinin yaratılması, dolayısıyla milli bi­
lincin taşıyıcısı olacak sınıfın ortaya çıka­
bileceği imkanların hazırlanmasında milli
iktisat anlayışının ittihat ve Terakki dev­
le tçiliğini b eslemiş olduğu aşikardır.
"Milli iktisat" yaklaşımı Meşrutiyet döne­
minde Ul um-ı I lztisadiye ve Içtimaiyye
Mecmuası, savaş döneminde ise Ilıtisadiy­
yat Mecmuası adıyla yayımlanan dergide;
buna ilaveten Tarh Yurdu ve Isldm Mec­ 1 33
muası çevrelerinde geliştirildi. Bu çevre
içerisinde Tekin Alp, Yusuf Akçura, Ah­
met Muhittin ve başkaları ile birlikte Ziya
Gökalp de bulunuyordu. Milli iktisat, sa­
vaş yıllarında ittihat ve Terakki'nin ide­
olojik ögelerinden biri haline gelen, ulu­
sal bir ekonominin nasıl ve hangi şartları
gözeterek yaratılması gerektiğini vazeden
ekonomik politikadır [ Toprak: 1 9 82 ] .
"iktisadi vicdan'ın" tümüyle "kozmopo­
lit" olduğunu telkin eden Manchester
Okulu'na karşı Gökalp, Yeni Mecmua nın '
9 Mayıs 1 9 1 8 tarihli sayısında yayımla­
nan "iktisadi Vatanperverlik" başlıklı ya­
zısında liberal ekonomik düşünceyi açık
bir biçimde mahkum etmektedir. Ziya
Gökalp "Milli iktisat" politikasının önüne
çok önemli bir hedef koymuştur: Büyük
Sanayi kurmak.
Balkan savaşlarının sonucu olarak ağır­
laşan dış borç yükü, endüstride daha faz­
la dışa bağımlı hale gelmiş olmak, maliye­
nin kontrol altına alınmak zorunluluğu
milli iktisat politikalarının uygulanması­
nın nedenleri olarak sayılır. Elbette bun­
l a r ı n h e r b i r i birer e tkendir. A n c a k
1 9 09'dan itibaren daha fazla ağırlığını
hissettiren milliyetçiliğin ve bir milletin
icattan ihyaya doğru ilerleyişinin ve bu
yöne uygun bir mali politika arayışının
sonucu olduğunu göz önünde tutmak ge­
rekir. Kısaca, milliyetçilerin akl-ı baliğ ol-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
mayan bir milletin idamesini sağlayacak­
ları iktisadi politika arayışında, içe dö­
nı:ik, korumacı bir iktisadi hayatın yara­
tılması, yine imparatorluğun devamını
sağlama politikalarının da bir sonucu ola­
rak milli iktisat uygulamaları gündeme
gelmiştir. Ancak unutmamak gerekir ki
milli iktisat politikası (lttihat ve Terakki
devletçiliği), lttihat ve Terakki'nin 1 9 1 3'te
Babıali Baskını ile mutlak iktidarını sağla­
masından başlayarak 1 9 1 8'de Cemiyet'in
kendini feshetmesi ve önde gelen liderle­
rinin yurtdışına çıkmalarına kadar yani
beş yıl boyunca uygulanmıştır. O dönem-
1 34 deki anonim şirketlerde Türk sermayesi­
nin payı %3 iken, savaş sırasında çok sa­
yıda ticari ve sınai şirketin kurulması so­
nucunda 1 9 1 8'de %38'e çıkmıştır [ Key­
der: 1992] .
Birinci Dünya Savaşı yıllarında Os­
manlı toplumu her şeyden önce bir ahlak
sorunuyla karşı karşıyaydı. Yusuf Akçu­
ra'nın deyişiyle, "her yerde ve her zaman
olduğu gibi, Türk kapitalizması dahi, ilk
devresinde kar ve zevkten gayri esas ve
gaye gözetmemeye temayül ediyor"du. lt­
tihatçı çevrelere göre tüccarın aşırı fiyatla
mal satışı, memurun yasadışı yollarla ti­
carete atılışı hep ahlak buhranından kay­
naklanmaktaydı. Bu tür çarpıklıkları ya­
sa, tüzük gibi mevzuatla önlemek olanak­
sızdı. lktisadi kargaşa belirli bir "teşki­
lat"la, güçlü bir "inzibat"la önlenebilir.
Osmanlı "içtimaiyatçı"larına göre "teşki­
lat"ın kurulması , "inzibat"ın etkinliği,
ulusu oluşturan "içtimai vicdan"ın gücü­
ne bağlıydı. lktisadi buhrana çözüm geti­
recek unsur, bireyin vicdanı ve bu vicdanı
denetimi, nüfuzu altında bulunduracak,
en ufak bir sapmaya şiddetle karşı koya­
cak olan ulusun vicdanıydı. Savaşın ne­
den olduğu "artık değer"ler ya da o gün­
kü deyişle "fazla-i temettü"ler, ulus yeri­
ne bireyin çıkarına hizmet etmişti. Ahlak
yetersizliği toplumsal dengeyi bozmuş,
ulusal sanayi ve ticaretin gelişiminde kul­
lanılan "artık" sefahate harcanmıştı. Böy-
U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M 1
lece, Osmanlı toplumunun içinde bulun­
duğu ahlak buhranı "harp zenginleri" de­
nilen yeni bir sınıfın doğuşuna neden ol­
muştu [Toprak: 1982, 1995a, 1995b ] .
Milli iktisat, ülke iktisadına çekidüzen
verilebilmesi için genel ahlak sorununa
en kısa sürede çözüm getirilmesini öneri­
yordu. Milli iktisat ancak ahlak sorunu­
nun çözüm bulduğu bir ortamda yeşere­
bilirdi. Ancak genel ahlak sıkı sıkıya mes­
leki ahlaka bağlıydı. Osmanlı toplumun­
da mesleki zümreler, diğer bir deyişle
korporasyonlar ya da esnaf örgütleri yete­
rince gelişmediği için mesleki ahlak oluş­
mamıştı . Ülkede ahlakın yükseltilmesi
için önce korporasyonların, "meslek sı­
nıfları "nın geliştirilmesi gerekiyordu. Ni­
tekim Gökalp'e göre, iktisadi yaşamın en
son aşaması olan milli iktisadı ulusal dü­
zeyde örgütlenmiş esnaf korporasyonları
yönlendirecekti. Milli iktisat, cemaat ve
şehir iktisatlarını bütünleyecek, esnaf
korporasyonlarmı kent düzeyinden ulus
düzeyine çıkarac aktı [ To p rak: 1 98 2 ,
1 995a, 1995b ] .
l tti hat ve Terakki, mutlak iktidarını
kurduktan sonra siyasal ve toplumsal bir
reform programı uygulamaya başladı. Bu
programın bir kısmı idari yapıda her şey­
den önce de orduda reforma ilişkindi. Bu
uygulama yaşlı subayların ordudan tasfi­
yesi ile başladı. Orduyu ıslah etme görevi
bir Alman askeri heyetine verilmişti [Le­
wis 1 993 : Zürcher: 1998 ] .
Taşra idaresinde reform yapmak için,
onu daha etkin kılacak girişimler d e ol­
muş, bir yandan da bir miktar ademi
merkeziyet getirilmişti. ittihat ve Terak­
ki'nin 1 9 1 3- 1 9 14'teki politikaları bu hu­
susta önceki beş yılınkilerle bir tezat
oluşturuyordu. Ademi merkeziyet politi­
kaları her şeyden önce, lmparatorluğun
en büyük azınlığı olan Arapları, yönetim­
den yana kazanmayı amaçlıyordu [Kayalı:
1 999] . Bu politikalar ancak kısmen başa­
rılı oldu. Birçok Arap ileri geleninin ltti­
hatçıları desteklemesine karşı, eski ltti-
 T. T H A T Ç L K T
hatçı subay Aziz Ali el-Mısri önderliğin­
deki El Alıd (Yemin) türünden ayrılıkçı
Arap örgütleri kışkırtıcılıklarını sürdür­
mekteydi [ Lewis: 1993, Zürcher: 1998 ] .
Bir diğer husus , adliye v e eğitim sis­
temlerinin daha fazla laikleştirilmesi ve
ulemanın konumunun biraz daha zayıfla­
tılmasıydı. 1 9 1 6'da Şeyhülislam kabine­
den çıkarıldı ve ertesi yıl şeyhülislamın
y e tki alanı her bakımdan s ı n ırlandı .
1 9 1 Tde şer'iye mahkemeleri, (laik) Adli­
ye Nezareti'nin denetimi altına verildi,
medreseler Maarif Nezareti'ne tabi kılındı
ve valııfları yönetecek yeni bir Evkaf Ne­
zareti oluşturuldu. Aynı zamanda medre­
selerin öğretim programı yenileştirildi,
hatta Avrupa dillerinin öğrenilmesi zo­
runlu tutuldu [ Lewis : 1 9 93, Zürcher:
1 998 ] .
Aile hukuku şeriatın nüfuz alanı olarak
kalmıştı, ancak lslami devletin bu son ka­
lesinde bile gedikler açılmıştı. 1 9 1 3'te Al­
man yasasını esas alan yeni bir miras ya­
sası uygulamaya konuldu. 1 9 1 Tde şer'iye
mahkemelerindeki yargılama usulünü
düzenleyen bir yasa yürürlüğe girdi ve bir
kararname bütün Osmanlı tebaası için,
A N K M A Z M
lslamın dört ortodoks mezhebinin hü­
kümlerinden modern bir seçme üzerine
oturtulmuş bir aile hukuku getirdi. Ka­
rarname gayrimüslimler için bazı özel dü­
zenlemeler içermekteydi [ Lewis: 1 993 ,
Zürcher: 1 998]. Kadınların boşanma hak­
ları genişletilmiş, ancak çokeşlilik yasak­
lanmamıştı. 1 9 1 Tdeki Aile Yasası'na göre
evlilikler hakim huzurunda sonuca bağla­
nıyor ve evlenecek kadının (her ne kadar
hakim istisnaları kabul edilebilecekse de)
1 6 yaşın üzerinde olması gerekiyordu
[ Lewis: 1993, Zürcher: 1 998 ] . Genç ka­
dınlar çeşitli seviyelerde sayıları artan
okullardan yararlandılar. Dahası, ilköğre­ 1 35
tim 1 9 1 3'te kızlar için zorunlu hale geti­
rildi. Yüksek öğretime gelince, bu başlan­
gıçta öğretmen yetiştiren yüksek okullar­
la (bunların sayıları 1 9 13'ten sonra hızla
artmıştı) sınırlı kalmış, ama 19 l 4'ten iti­
baren lstanbul Darülfünun'unda kadınlar
için birçok kurs açılmıştı [Lewis: 1993,
Zürcher: 1998] .
Savaş dönemi koşullarında eksilen işş­
gücünü takviye edebilmek amacıyla ve
kadınları bu sürece dahil etmek üzere itti­
hat ve Terakki tarafından Kadınlan Çalış-
 T A N Z i M A T V E M E
tmrıa Cemiyeti kurulmuş, bu cemiyet sa­
nayide istihdam edilecek kadınları bulma­
ya ve kadınların çalışma koşullarım düze­
ne sokmaya çalışmışu [Zürcher: 1998 ] .
KEMAUSTLERIN IKTIDARl: ITTIHAT
VE TERAKKl'NIN SÜREKLIUCI!
1 9 1 8 yılında Osmanlı imparato rluğu
müttefikleriyle birlikte Birinci Dünya Sa­
vaşı'nda yenildi. Savaşın başlamasından
bitişine kadar ittihat ve Terakki ve politi­
kaları tek başına iktidardaydı. Bu süre
içerisinde cemiyetin imparatorluk sınırla­
1 36 n içerisindeki örgütlülüğü arttı. Savaşın
bitiminden i tibaren geri çekilmeler, ter­
hisler sırasında örgütlülük mümkün mer­
tebe muhafaza edildi. Savaşın son dönem­
lerinde etkili bir güç olan Milli Müdafaa
Cemiyeti, lttihat ve Terakki'nin Karakol
Cemiyeti ve Teşkilat-! Mahsusa araçları­
nın yanı sıra önemli bir silahtı. 1919 yı­
lından i ti baren topl anmaya başlayan
kongreler sürecinde, bölgesel direniş ör­
gütlerinin ortaya çıkmasında, Anadolu'ya
insan naklinde bu örgütler etkili bir şekil­
de çalıştılar [ Zürcher: 1995 ] . Cumhuriyet
dönemi tarihi yazılırken bu dönern baş­
tan sona 1 9 19 Mayıs'ından itibaren ani­
den ortaya çıkmış bir direniş harek.etinin
.
ve bu har eketin .her ş eyi baştarı planlan­
mış liderinin yani Mustafa I<.emal'in de�
hası sayesinde ulaşılmış bir "kµrtuluş"tan
bahsedilir.. M illiyetçi bir tarih yazımının,
genesis'ini ararken sıklıkla yaptığı tahri­
fatlardan biridir bu. ittihat ve Terakki'nin
1913-1918 arasındaki bütün düşünsel au­
rasını teşkil eden milliyetçilikten geriye
kalanlarla, Türkiye Cumhuriyeti ulus­
devletinin kendi milliyetçilik perspektifi
arasında cereyan eden çekişmenin sonu­
cudur. 1926 yılında lzmir Suikasti baha­
nesiyle tasfiye edilen ittihat ve Terakki
yöneticileri dışında, lttihatçıların büyük
bölümü CHF içinde yer almış, ulus-dev­
letin politikacıları olarak siyasi hayatları­
nı sürdürmüştür.
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M 1
ittihat ve Terakki'den Kemalist yöneti­
me miras kalan nedir? i t tihat ve Terak­
ki'nin Türkçülüğü, ulus-devletin kurulu­
şunda bu "projenin" hazırlık aşaması ola­
rak değerlendirilebilir mi? Kemalist dö­
nemin devletçiliği, lttihatçıların milli ilıti­
sadı ile ne kadar örtüşmektedir? Osmanlı
modernleşmesinin otokrasi ve merkezi­
leşmeye yol açmış ve bu doğrultuda "yeni
yönetici sınıf' olarak güçlü bir bürokrasi
yaratmış olmasının ürünü olan Jön Türk
ideolojisinin ögeleri, Kemalizm'in Cum­
huriyet'le birlikte devraldığı düşünce mi­
rasını meydana getirmekte (mi)dir? Jön
Türkler'in. "�evlet kurtarma" misyonuna
bağlı olara� ve bü�okrasinirı kendi konu­
mu gereği "muhafazakar" bir özellik gösc
teren düşünce yapısı, KemalizI11 de ne .ö l­
çüde değişmiştir? [Köker: 1 993]
Bu sorulara cevap verebilmek için Ke­
malist modernleşme ideoloj isinin daya­
naklarından biri olan Ziya Gökalp'in fik­
riyatına yeniden gözatmamız gerekir.
Tü rh leşmelı, lslamlaşmalı ve Mııas ı rlaş­
malı arasındaki geçişliliklerdeki durum
kısaca şöyledir: Gökalp, ideolojik formü­
l ündeki üç öğe arasında herhangi bir
uyumsuzluk olmadığını, tersine bunların
birbirini tamamlayıcı olduklarını ileri
sürmekle birlikte; gerçekte, imparatorlu­
ğun sona eriş süreci içinde, din etkeni de
giderek önemini yitirecektir. Muasırlaş­
ma'nın ise, Batı'ya (Garb'a) yönelmek an­
lamına geldiğinden şüphe edilemez [Par­
la: 1 993 ] . Zamanla, bu çağdaşlaşma bo­
yutu diğer öğelere ağır basacak, hatta ls­
lam boyutuyla çatışmaya bile girecektir.
Türkçülüğe gelince, onun en azından ,
dilde arılaşma ve halka yaklaşma yönün­
de bir hareket yaratmaktan, ekonomide
dünya kapitalizminin sömürücü etkisini
fark etmeye değin, çeşitli alanlarda yeni
bir bilinç uyandırılmakla, çağdaşlaşmaya
yardımcı bir işlev yerine getirdiği söyle­
nebilir. Çağdaşlaşmanın, o günkü koşul­
larda, Batılılaşma, hatta Avrupalılaşma
diye anlaşılması doğal olmakla birlikte,
 T T H A T Ç K T
bunun yolunun Avrupa devletlerine rağ­
men, o nl arla mücadele ederek onlara
benzemekten, onlar gibi olmaktan geçe­
ceği de açıktı . Avrupalılar da Osmanlı
devletini çağdaşlaştırmak istiyorlardı;
ama o nların asıl amacı , ç eşitli azınlık
gruplarını kullanarak nüfuz bölgeleri
kurmak ve pekiştirmekten, paylaşıma
hazırlanmaktan ibaretti [Tunçay: 1997] .
Ziya Gökalp'in Bau'yı algılayışı Abdul­
lah Cevdet'in fikirlerinden beslenmiştir
[Parla: 1993 ] . Ancak bu beslenme, rnilli­
yetçiliğin temel ç el i şkilerinden birisi
olan, Bi:ıtı'yi:ı öykünme ve ayl1ı zamanda
ona karşıtıh:ıı.a makasmdan kıift:ülabilmiş
değildir. . M illiyetçi söylerr1 gereksinim
duyduğu ideolojik seçim ilkesini "maddi­
yat" ve "maneviyat" arasında bir ayırım
yaparak üretir. Milliyetçi söylemde maddi
kültür alanı ussallaştırması ve dolayısıyla
geleneksel kültürden arındırılması gere­
ken bir alan olarak görülür. Milliyetçili­
ğin asıl sorunu modernliği kendi ulusal
egemenlik projesi ile bağdaştırabilmektir.
Bu nedenle, Bau'dan alınacak ögeler yal­
nızca maddi kültür alanıyla, yani bilimsel
ve teknolojik bilgilerle sınırlı bırakılmalı­
dır. Kültürün manevi özü Batı tarafından
'kirletilmemelidir' [ Chatterj ee: 1 997 ] .
Türk milliyetçiliğinin uğrakları arasında
yer alan Ömer Seyfettin'in kimliğinde
keskin bir şekilde ortaya çıkan bu hal, da­
ha rafine bir halde G ökalp'te de görül­
mektedir.
Ziya Gökalp'in Türlıçulfığuıı Esasları
isimli eserinin bir bölümünde, kültür ve
uygarlık tanımlarına, yeni bir yorum ka­
zandırılmıştı. Bir ulusun "toplumsal ya­
şamları" , dinsel, ahlaki, dilsel, siyasi-hu­
kuki, ekonomik, düşünsel ve bilimsel ya­
şamlardan oluşmaktaydı. Aslında bunlar­
dan son ikisi, Gökalp'in kendi kavramsal­
laştırmasına göre, kültüre değil, uygarlığa
ait kategorilerdi. Ancak, halkın adetleri­
ne, yani ulusal kültürün gerçek kaynağı­
na uyum sağladıkları takdirde, ulusal kül­
türün öğeleri haline gelebilirlerdi. Kültür
A N K M A Z M E
bir ulusun toplumsal yaşamlarının
"uyumlu b i r bütünlüğünü" , uygarlıksa,
aynı uygarlık grubuna (medeniyet daire­
sine) dahil olan çeşitli ulusların " toplam"
yaşamlarını temsil ediyordu. Akıl ve bi­
lim ise, birleşme noktalarıydı. Bunlar "bi­
reysel iradeler" tarafından, "yöntem yo­
luyla" yaratılıyor, kültür ürünleri ise ulu­
sal vicdanın esin kaynağından doğal ola­
rak türüyordu. Ne var ki, uygarlık öğele­
rinin bir kültüre eklenmesi, sadece istek
ve iradeye bağlı değildi [ Parla: 1 9 93 ] .
"Garba Doğru" (1923) adlı yazıda da be­
lirttiği gibi, her kültür "farklı bir mantığa,
farklı bir estetiğe, farklı bir dünya görü- 137
şüne" sahipti ve herhangi bir uygarlık
ögesi mekanik bir şekilde bir kültürün
içine sokulamazdı. Gökalp bunu Tanzi-
mat eleştirisinde de ortaya koymuştu:
Tanzimat, ulusal halk kültürüne aykırı
olduğu halde, Batı uygarlığının dış görü­
nüşlerini uyarlamıştı [Parla: 1993 ] .
Kemalistler ve lttihatçılar arasındaki en
bı1yük kopı.ışu imparatorluktan ulus"dev­
lete geçişte yaşanan düşünsel çerçeve de­
ğişikliğinde aramak yanlış olmaz. lttihat.­
çıların devleti. kurtarmak, ihya etmek a�.­
zuları Birinci Dünya Savaşı sonunda fiilen
sona ereken, Kemalist yönetim ulus-dev­
letin inşasına yöııelmişttr. Bu süreç yalnız
milliyetçilerin bir milleti yaratmaları sü­
reci değildir kuşkusuz. Ulus-devletin ku­
rulmasına yardım eden ve protomilliyet­
çilikler olarak tarif edebileceğimiz düşün­
sel bir hazırlık Tanzimat döneminden iti­
baren varolmuştur. İttihat ve Terakki tara­
fından çeşitli dönemlerde öne çıkarılan
Osmanlıcılık, lslamcılık ve Türkçülüğe
karşı, Kemalist yönetimin en azından Mi­
sak-ı Milli bir zorunluluk olarak. belirdik­
ten soma [Tunçay: 1976] .daha rôi!dikal bir
şekilde ulµs�d.eyletin iı;ışasınôi! yönelc!iği
iddia.. edilebilir. Savaş sonrası düşünüldü­
ğünde, varolan sınırlar içerisindeki insan­
ları yaşatmaya çalışmanın, onları bir ulu­
sun parçası haline getirmenin ve şekillen­
dirmenin, iktisadı bir sosyal inşa progra-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R I K I M 1

mı olarak ele almanın önemine dikkat çe­

kilebilir. Ancak bunların Kemalist tarih
yazımı tarafından baştan itibaren planlı
bir hareketin sonucu olarak vazedilmesi­
ne kapılmamak gerekir.

KEMALiZM

Kemalizmi b içimlendiren tartışmalar,

Kurtuluş Savaşı sırasında siyasal rejim so­
rununa aranan cevaplarla ortaya çıktı .
Kemalizm, 1930'larda kesin biçimini ka­
zanmakla beraber l 922'den itibaren Ziya
Gökalp'in "hars" ve "medeniyet" ayrımın-
1 38 dan beslenen topyekun ve ödünsüz bir
modernleşme ideolojisine sahiptir. Bu ne­
denle lttihat ve Terakki döneminde görü­
len seküler hukuk reformları, şer'i mah­
kemelerin birçok bakımdan Adliye Neza­
retinin denetimine sokulması, yargı birli­
ğine doğru gidilmesi, din mekteplerinin
Maarif'e devri, vakıfların ıslah edilmesi,
yararsız hale gelen evkafın değiştirilmesi,
hatta genel bütçeye aktarılması gibi refor­
mist uygulamaların karşısında Kemalist J ö n Türkler için s o nuçta önemli olan
iktidar tarafından bu ve benzeri kurumla­ devletin güçlenm�si ve. bekasıydı; d e.�
rın lağvı, yenilenmeleri, en önemlisi ka­ mokrasi (veya "Meşrutiyetçilik" ya da
nunların sektiler Batı hukukuna uygun "ulusal egemenlik" ) bu amaç için bir.
hale getirilmesi söz konusu olmuştur. araçtı, amacın kendisi değildi [ Lewis:
Kemalis t yönetim de, aynı ittihat ve 1 993, Zürcher: 1 998 ] .
Terakki'nin mutlak iktidara sahip olma­ Kemalist reformlar, 19 13-1918 yılların­
sından sonra yaptığı gibi, Anadolu'daki daki reformlar gibi, toplumu laikleştirme­
direniş hareketi sonuca vardıktan sonra, yi ve modernleştirmeyi amaçlıyordu. Ey­
bir reform programına girişmiş olan oto­ lül 1 925'te tehlıe ve zaviyeler kapatıldı ve
riter bir yönetim biçimi kurdu. ittihatçı kasım ayında fes yasaklandı; yerini Batı
dönemin de Kemalist dönemin de otori­ tarzındaki şapka ya da kep aldı. Bu giri­
ter milliyetçi aşamaları, azınlık topluluk­ şimler halkın inatçı direnişiyle karşılaştı.
larının, ilkinde Ermenilerin ikincisinde Telılıe ve zaviyeler Müslümanların günlük
Kürtlerin, acımasızca bastırılışlarına da yaşamında önemli bir rol oynamaktaydı
sahne olmuştu. Bu da şu izlenimi uyan� ve şapkaya Hıristiyan Avrupa'nın bir sim­
.
dırıyor ki, Jörı Türk hareketinin bu her gesi gözüyle bakılıyordu. Bu direnişi bas­
.
iki aşamasırıda, reform hızı daha yavaş­ tırmada lstiklal Mahkemeleri kendilerine
tan oları bir d�nıokratik sistemle, kökten düşen rolü oynadı. Takrir-i Sükun gere­
önlemler için daha çok 9lana.ğa. sahip bir ğince yaklaşık 7500 kişi tutuklandı ve
o t�riter �istem arasnıda bir tercih yap; 660 kişi idam edildi [ Lewis: 1993, Zürc­
m. ak .. söz konusu olduğunda, sonunda her: 1998 ] .
ikinci seçenek galip gelınekteydi, çünklj l 926'nın ilk yarısında Avrupa takvimi,
 T T H A T Ç K T
lsviçre medeni yasası ve Mussolini l talya­
sı'nın ceza yasası kabul edildi. Bankacılık
kesimini yeniden yapılandıran bazı yasalar
meclisten geçirildi ve ordu içinde kullanıl­
ması hariç (Bey, Efendi, Paşa gibi) resmi
olmayan unvanlann hepsi kaldırıldı.
Kemalistlerin yeni büyük girişimi aile
hukukunun tam laikleştirilmesiydi; dini
nikahın ve çokeşliliğin kaldırılmasıyla
halkın günlük yaşamına müdahale edil­
mekteydi. Toplumun laikleştirilmesinde
de çok daha ileri gidildi. Reformun giyim
kuşam yönünün, bu denli önemli bir rol
oynamış olması, ta 11. Mahmut'un hiz­
metkarlarının Batı tarzındaki yeni ünifor­
maları, fesleri ve lstanbulinlerine kadar
uzanan bir geleneğe uygun düşmektedir
[ Lewis: 1 993, Zürcher: 1998 ] .
Kemalistler tıpkı kendilerinden önceki
ittihatçı reformcular gibi gerçek bir sos­
yoekonomik devrim ya da reform progra­
mının önünü açmayı birdenbire durdur­
du. Ülkedeki mülkiyet ilişkilerini değiş­
tirmek için herhangi bir girişim olmadı
[Zürcher: 1 998] .
Gökalp düşüncesinin en önemli ayak­
larından biri olan solidarizmin güçlü et­
kisi Kemalist halkçılık ilkesini beslemiş
ve belirlemiştir. Solidarizmin etkisinin it­
tihatçı gelenekten beri süregeldiğini -en
azından Kemalist yönetimin uygulamala­
rına bakarak- söylemek acele karar ver­
mek olur. Daha önce de belirtildiği gibi
Türkçülüğün 1 9 1 3 - 1 9 1 8 arasındaki uy­
gulanışı aceleci ve sorunu bir an evvel
çözmeye yöneliktir. Kemalizmde yer eden
milliyetçi düşünce, solidarizmi de ulus­
devletin inşasında bir katman olarak göz
önüne almış tır. Böylel ikle bir yandan
halk ile ulusun eşitlenerek halkçılığın
milliyetçilikle yer değiştirmesine ve Ke­
malizmi benimseyen "kentli-bürokra­
st' 11in "genel (milli) irade"yi .temsil ettiği­
ni düşünınesine; diğer yandan da ".sınıf­
sızlık" anlayışına uygun olarak tek-parti
rejiminin 111 eşrulaştırıl111asına zemi n oluş­
.
turmuştur [ Köker: 1993 ] . Gökalp'e göre
A N K M A Z M
dönüşüm, devrimci olmayan, hızlandırıl­
mış evrimci değişmedir; "inkılap, tedrici
mahiyette olan şuursuz tekamülün ani
bir hamle ile Şuurlaşmasından başka bir
şey değildir." Toplumun "yapısı"ndaki bir
değişmeyi izleyen zihniyet değişmesine
örnek olarak Gökalp, Türk milliyetçiliği­
nin ancak Birinci Dünya Savaşı'nı izleyen
dönemde çok-dilli imparatorluğun dağıl­
masından sonra, toplumun homojenleş­
mesiyle temel kazanmasını vermektedir
[Parla: 1993 ] .
Kemalist ideoloji v e pratiğe yakından
bakıldığında dinin belirleyici bir faktör
olarak, milli kimliğin içerisinden atılma­ 1 39
dığı görülür. Cumhuriyet'in ilk kuruluş
yıllarında, Kemalist tavır açıkça dinin be­
lirleyiciliği altında kalmıştır. Bu noktada
Lozan A ntlaşması sonrasındaki n ü fus
mübadelesi bağlamında, azınlık kavramı­
nın ısrarlı Müslüman-gayrimüslim teme­
linde tartışılmasını dayatan pratikleri ve
hatta ikinci Dünya Savaşı sırasında uygu­
lanan Varlık Vergisi faciasını da gözönün­
de tutmak gerekir.
Kemalist politikalara ilişkin bu örnek­
lere ek olarak, Atatürk'ün kendisinin de
dini din olarak reddetmediğini, fakat da­
ha çok en makul ve en tabii bir din, bu
yüzden de son din olan lslamiyetin içine
sonradan hacı-hoca takımı tarafından ka­
tıştırılmış hurafelerle mücadele etmeyi
hedeflediğini söylemek mümkündür. Bu
nedenle medrese öğretimine karşı çıkan
Atatürk'ün, herkesin dinini öğrenmesinin
doğal bir hak olduğunu, bunun yerinin
ise bundan böyle "mektep" olacağını be­
lirttiği de bilinmektedir. Karşı çıkı lan,
açıkça, yozlaşmış ulema ve hacı-hoca ta­
kımının kişisel iktidara bağlılığı alışkan­
lık haline getirip, dini kendi kişisel çıkar­
ları için kullanmalarıdır. Kemalizm, daha
çok, yeni devletin varlık temelini ve man­
tığını ifade edici bir bir ideoloji oluştur­
ma amacındaydı ve bu da, dinsel kurum­
lar ve pratikler üzerinde kurumsallaştırıl­
mış devlet denetiminde en güzel örneğini
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
bulmaktaydı [ Köker: 1 995 , 1 996 ] . islam
dininin dünyevi olanla, uhrevi olan ara­
sındaki geniş kapsayıcılığı ve belirleyicili­
ği genelde Türk milliyetçiliğinin temel
paradokslarından biri olarak kaldı.
Kemalist laiklik anlayışı iktidarın dün­
yevileşmesi açısından ittihat ve Terak­
ki'den farklılık göstermektedir. ittihatçı­
ların devletin bekasını gözeterek ve hal­
kın mobilizasyonu sağlamak açısından
müracaat ettikleri uhrevi gücün yeryü­
zündeki temsiline karşı, Kemalist iktidar
laikliği hem reformların bir gereği olarak
sunabilmiş, iktidarı görünür kılmış hem
1 40 de kendi iktidarının muhaliflerine karşı
güçlü bir koz elde etmiştir. Hukukun se­
külarizasyonu, aile hayatının düzenlen­
mesi, kamusal yaşamın şekillendirilmesi
sırasında Kemalist elitin dayandığı Batılı­
laşma, milliyetçilerin rn uassır medeniyet
seviyesine çıkma özlemlerine yoldaşlık
eden güçlü bir ideolojik bileşendir. Bu
nedenledir ki, siyasal-kültürel ayrımının
ötesinde bir bütün olarak Kemalizm 1 9 .
yüzyıl pozitivizminin izlerini ısrarla taşı­
makta, devleti merkezileştirmek ve bunu
gerekirse (ki hep gerekir ! ) totaliter bir
anlayışla yapmak konusunda ittihat ve
Terakki'nin düşünsel mirasına varis ola­
bilmektedir.
SONUÇ
imparatorluğun devamım sağlamak için
ittihat ve Terakki ile, ulus-devletin inşası­
na girişen Kemalizm arasındaki sürekli­
liklerin politika yapma tarzındaki benzer­
liklerden kaypaklandığını, ke.sintilerinse
ideolojik oldu ğunu belirt1T1ek gerekir.
Devletin .korunması -he!Tl imparatorhık
söz konusu olduğunda hem de Kemalist­
ler için ulus-devlet bahsinde- önemli bir
siyasal argümantasyondur. Bunun mo­
dernleşmeyi ideolojikleştiren Kemaliz!Tl
ile devletin ihya edilmes.inde bir araç ola­
rak . gören ittihatçılık arasında salınacak
bir tartışma olması önemlidir. Ancak da-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K I M 1
ha spesifik noktalardan bakıldığında, ör­
neğin milliyetçilik konusunda, ittihatçıla­
rın kendi kararsızlık ideolojilerinin bir
dayanağı o l a n m i lliyetçiliğe kurtuluş
ümidi olarak sarıldıklarını , Kemalistlerin
ise milliyetçiliği kendi modernleşme ide­
olojilerinin asli unsuru saydıklarını söyle­
mek abartılı olmaz. iktisadi akıl konu­
sunda benzer göründükleri noktalarda ise
farklılık şurada yatmaktadır: ittihat ve Te­
rakki için iktisadi hayatın Türkleştirilme­
si, yine devleti kurtarmak fikriyle bağlan­
tılı olarak, üzerinde yükselecekleri bir sı­
nıfın varedilmesi gereğine sıkı sıkıya bağ­
lıyken, Kemalistler bizatihi ulus-devletin
asli sahipleri olarak iktisata hem bir sos­
yal inşa aracı olarak bakmışlar hem de
yalnız maliyenin değil piyasanın da ulus­
devletin arzularına göre şekillenmesini is­
temişlerdir. Modern ekonomilerin prob­
lemleriyle karşı karşıya gelişin temposu
giderek artarken, bunun Osmanlı iktisat
d üş ü ncesine yansıması p o zi ti f iktisat
mantığına bir dürtü vermekten çok ikti­
sat siyasalarında yoğunlaştı demek, bu
açıdan Osmanlı klasik döneminden i l .
Abdülhamit'e, oradan da lttihat ve Terak­
ki aracılığıyla Kemalist cumhuriyete dev­
reden iktisadi akıl mirasının tarifinde ol­
dukça anlamlıdır [Sayar: 1986] .
l 930'ların sonunda ekonomide ortaya
çıkan kaynak kaçağı, devletçilerin devlet
yatırımlarını, daha çok genişletmesini en­
gellerken, devlet ve özel sektör arasındaki
önceleri ılımlı olan rekabeti bir çatışmaya
çevirdi. Tarımdaki genişlemeden kaynak­
lanan büyüyen bir fazla elde edildiğinde
" p o z i t i f t o p l a m l ı " o y u n , daha s o n r a
1 930'ların sonlarında dünya ekonomisi
bağlamında, bu büyüyen fazla ekonomi
dışına sızmaya başlayınca, sıfır toplamlı
bir oyuna dönüştü. Bu kaynak çekilişi, fi­
ziksel randıman ve diğer alanlarda pazar
için üretim yapan iki bağımsız sektörün
birarada bulunmalarını zorlaştırdı. Özel
birikime karşı tavır alınmamış olsaydı, bu
artığın eksikliği emek ve sermaye arasın-
 T T H A T Ç L K T A
da iktisadi çekişme sonucunu getirirdi.
Bu fazlanın kıtlığı ortamı tipik olarak,
özel sermayeye karşı devletçi politikanın
belirsizlikleri, emeğe ilişkin belirsizlikleri
azalttı. Örgütlenme biçimlerini değiştir­
me olanaklarının olmadığı kabul edilirse,
yapısal destekler (bu durumda iktisadi )
ortadan kalkmaya başladığında devletçi
politikaların otoriterliği arttı. Devlet sana­
yisinin , bölgesel gelişmenin "kutup"ları
olarak düzenlendiği için, bunlar yeni ikti­
sadi faaliyetler, istihdam ve sosyal hiz­
metler için merkezler yarattı [ Bi nek:
1995 , insel: 1996] .
Gökalp'in solidarizminin Kemalist dö­
nemde hayata geçebilmesi hem devletin
bu ideolojisiyle hem de iktisadi gereklilik­
lerle açıklanabilir. Kemalist ideoloji hem
devleti hem de devletin milletini şekillen­
dirirken siyasal süreçleri devamlı kontrol
altında tutmaktadır. ittihat ve Terakki dö­
neminden devralınan düşünce mirasının
bir parçası olarak, Kemalist iktidar tara­
fından taşınan toplum anlayışının en açık
örneğini Ticaret Odası'na karşı yapılan
uygulamada görebiliriz. II. Meşrutiyet'in
ilanı sonrasında Ticaret Odası'nın üye
kompozisyonu içinde yabancı ve azınlık­
ların ağırlık taşıması (çünkü o dönemde
Ticaret Odası'na üye olmak için Osmanlı
yurttaşı olmak gerekmiyordu), ulusçu bir
ideoloji ve taban oluşturmak kaygısındaki
ittihat ve Terakki cemiyeti/fırkasını, çok
büyük çoğunluğunu Müslüman/Türk
üyelerin oluşturduğu ve /veya oluşturul­
ması için teşvik edildiği esnaf cemiyetleri­
nin kurulması için çabaya yöneltmişti. Es­
naf cemiyetleri 1932 yılına kadar toplam
1 26 adet olmasına rağmen (hiç kuşku
yok ki bir kısmı kendiliğinden kapanmış,
bir kısmı da kapatılmıştır) , 1932 yılında
faaliyette olan esnaf derneği sayısı yalnız­
ca 36 tanedir. Kısaca, tek-parti döneminin
örgütlenme konusundaki anlayışından es­
naf cemiyetleri de ayrı kalmayacaktır. Es­
naf cemiyetleri Esnaf Murakıblığı adında­
ki resmi kurumun sıkı denetimi ve idare-
N K M A Z M
sine tabi tutulacaktır [Alkan: 1 998 ] . Çün­
kü " Hususi mesai ve faaliyeti esas tut­
makla beraber mümkün olduğu kadar az
zaman içinde milleti refalıa ve memlelıeti
mamuriyete eriştinııeh için milletin umumi
ve yühseh menfaatlerirıin icap ettirdiği iş­
lerde bilhassa ilıtisadi sahada Devleti fiilen
alalıadar e tınelı mühim esaslar"dandı
(abç) [Lewis: 1993 ] .
Ticaret Odası konusundaki uygulama
aynı şekilde diğer sosyal sınıflar katında
da gözlemlenmektedir. Paternalizm ve ça­
lışma şartlarının korunması 1 936 lş Ka­
nunu'yla tüm işgücü için genelleştirildi.
Bu kanun, grevleri yasa dışı kabul etti, 1 41
düzenli maaşları garantiledi ve çalışma
koşullarını iyileştirdi, lokavtları yasakladı
ve emeğin politik haklarını sınırladı. Ma-
aşlı ve ücretli işçilerin yarısı devlet maaş
bordrolarına bağlıydı: Dolayısıyla, bu ya-
sal düzenlemenin uygulanması mümkün
oldu. Bu iş kanunu, devletçi partinin ra-
kip saydığı diğer iki iktisadi sistemden
kendini ayırmaya çalışan çabalarıyla, bir
başka yasal düzenlemeyle birlikte ortaya
çıktı: "liberalizm" bir grup insanın yararı-
nadır ve sınıf ayrımlarına ve çatışmaları-
na yol açar; "sosyalizm" ise sınıflara bö-
lünmüş bir toplum teorisini kabul eder
ve bir sınıfın diğeri üzerinde egemen ol-
duğunu iddia eder. Bu kanun, 1 938 yılın-
da politik özgürlüklerin daha fazla kısıt-
lanması ve herhangi belirli bir sınıf çıka-
rını savunmayı amaçlayan bir politik ör­
gütlenmenin yasaklanması sonucunu ge-
tirdi. Bu sınırlayıcı yasal düzenleme, belki
de devletçi iktisat politikasının içsel geri-
liminin ilk işaretiydi. Parti haline gelmiş
devletçi ekonomide, belirli uluslararası ti-
caret şartları tarafından içsel gerilimler
şiddetlendirildi [Binek: 1995, ] .
Il. Meşrutiyet'in ilanından, savaş yılları
dahil, 1 920'lerin ortasına kadar toplumun
örgütlenme refleksi had safhadayken, Ke­
malist yönetim bu örgütlerin büyük bir
bölümü arzularının CHF tarafından yeri­
ne getirildiği gerekçesiyle kapatmıştır.
 T A N Z i M A T V E M E
Milliyetçiliğin en önemli mobilizasyon
araçlarından Türk Ocakları ve uzun dö­
nem Osmanlı kadın hareketinin etkili ör­
gütlerinden olan Türk Kadınlar Birliği
[ Çakır: 1996] de aynı gerekçelerle kapa­
ulmıştır. Devlete bakan lttihatçı gözlerle,
toplumu şekillendirmeye çalışan Kema­
listlerin aralarındaki farklar bu noktalar­
da ortaya çıkmaktadır.
jön Türkler, ittihatçılar ve Kemalistler
kendi hareketlerini ve ideolojilerini dev­
rim ve devrimci (yani ihtilal ve ihtilalci)
olarak nitelendirmemişlerdir. Kendileri­
ne yakıştırdıkları terimler inkılap ve in­
1 42 kılapçıdır. Hepsi de temelde ihtilalden
sakınan ideolojik pozitivistler oldukları
için, sosyal ve siyasal değişimin ve ilerle­
menin "düzen ve birlik içinde" olmasını
savunmuşlardır. lşin içine sınıf çatışma­
larının karıştığı, belli toplumsal ve eko­
nomik ilişki ve kurumların yıkıldığı ger­
çek bir devrim anlayışı değildir onların­
ki. Onların kastettiği ve amaçladığı, bir
"milli burjuvazi yaratmak" , üstelik siya­
sal kurumları ile de liberal değil, korpo­
ra tis t bir burjuva toplumu yaratmaktı.
Bir bölümünde ikircikli ya da eğreti bir
Fransız devrimi retoriği vardıysa da, (. .. )
egemen ideolojileri yalnız postliberal de­
ğil, değişen açıklık derecelerinde antili­
beral bir korporatist kapitalist ideolojiydi
[ Parla: 1993 ] .
Kemalistler açısından, i ttihat ve Terak­
ki ile ilişkileri resmi söyleme yerleşen
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R I K I M I
şekliyle oldukça nettir: "l ttihad ve Terak­
ki Fırkası namına teşrik-i mesai için hiç­
bir teklif almadım. Esasen bugün kimse
lttihad ve Terakki Cemiyeti veya Fırkası
namına hareket etmek selahiyyetini haiz
değildir ki bana böyle ve bu namda bir
müracaat vaki' olabilsin. Çünkü herkes­
çe ma'lüm olduğu üzere mezkür cemiyet
mütarekenin ferdasında o vakilki lttihad
ve Terakki merkez-i umumisinin dave­
tiyle merhum Talat Paşa'nın riyaseti al­
tında akdedilen kongresi kararıyla Te­
ceddüd Fırkası'na inkılab etmiş ve bütün
hukuk ve emvalini mezkür fırkaya dev­
rederek lttihad ve Terakki namının tari­
he tevdi' edildiğini ilan etmişti. Vaktiyle
zaten birçoğumuz o cemiyetin müessis
veya a z a s ı n d a n b u l u n u y o r d u k . S o n
kongresi kararıyl a tarihe intikal eden
mezkur cemiyetin müntesibleriyle bila­
hare teşekkül eden Tec eddüd Fırkası
mensublarının kısm-ı küllisi büyük mil­
letimizin azm-i bülendinden doğan Ana­
dolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemi­
yeti'ne iştirak ve iltihak etmiş ve bu ce­
miyetin programını kabul eylemiştir" .
Mustafa Kemal'in, Anadolu'daki direni­
şin ö nderliğinin kendisine ittihat ve Te­
rakki temsil cileri tarafından ö nerilip,
önerilmediği ile ilgili sorulan bir soruya
verdiği bu cevap daha dikkatli okundu­
ğunda, ittihatçılıktan Kemalizme uzanan
yolun, ikisi arasındaki benzerlikler ve
farklılıkların iyi bir özetidir. O
 Prens Sabahaddin
Türk Liberalizminin Kökenleri
KAAN D U RUKAN
GlRlŞ
Mehmed Sabahaddin, yaygın olarak tanın­
dığı ismiyle Prens Sabahaddin, Türkiye'de
sosyoloji alanının kurucularından biridir.
Nurettin Şazi Kösemihal'in belirttiği gibi,
geride bıraktığımız yüzyılın başında, Tür­
kiye'de iki önemli sosyoloji ekolü vardı:
Ziya G ökalp'in şahsında temsil edilen
Comte-Durkheim çizgisi ve Prens Saba­
haddin'in savunuculuğunu üstlendiği,
Henri de Tourville, Edmond Demolins ve
Paul Descamps'ın, Frederic Le Play'in te­
orisini geliştirerek biçimledikleri Science
Sociale (Sabahattin, 1 9 6 5 , önsöz: 6-7 ) .
Gökalp üzerine, elimizde ciddi boyutta
bir literatür olmasına rağmen, Prens Saba­
haddin , N iyazi Berkes'in " U n u tulan
Adam: Yusuf Akçura" (Berkes, 1976) ma­
kalesinin başlığını hatırlatır şekilde, nere­
deyse unutulmuş durumdadır. Vaktiyle,
Kösemihal, Cahit Tanyol, Cavit Orhan
Tütengil gibi Türk sosyolojisinin öncüleri
Sabahaddin hakkında bazı küçük ölçekli
çalışmalar kaleme almışlardır (Kösemihal,
1 953a, 1 953b; Tanyol, 1 949; Tütengil,
1 949, 1954. Sosyolog olmamasına rağ­
men, Tunaya; 1 948) , ancak bunların dı­
şında, elimizde N ezahet Nurettin Ege'nin
Sabahaddin'in içeride ve dışarıda basılmış
makalelerini, ana eseri olan " Tüdıiye Nasıl
Kıırtarılabilir?"in tüm metnini ve şahsi ya-
ve llm-i İçtima
zışmalarını ihtiva eden, birinci el kaynak
anlamında zengin bir toplama olan, ama
analitik değeri oldukça sınırlı kitabı hari­
cinde fazlaca bir ma teryal y o k (Ege,
1977) . Bu ilgisizliğin/yoksaymanın temel
nedeni, Emre Kongar'ın haklı olarak altını
çizdiği gibi, Türk sosyolojisinin evrimini
belirleyen politik dalgalanmalardır (Kon­
gar, 1 982: 1 5 ) . 20. yüzyılın başlarında,
Emile Durkheim'ın solidarite (ictiıııai tesa­
ııüd-sosyal dayanışma) kavramının etra­
fında Türk milliyetçiliğinin altyapısını ta­
nımlayan Ziya Gökalp yeni rejimin önde­
gelen teorisyeni idi (Gökalp üzerine kla­
sik çalışma, Heyd, 1950. Ayrıca, Gökalp,
1959. Gökalp'in korporatizmi hakkında,
özellikle, Parla, 1985). Pozitivist "Ben, sen
yok biz varız" sloganının hakim anlayış
olduğu 1 920'lerin korporatist atmosferin­
de, Sabahaddin'in özel teşebbüs veya
adem-i ıııerlıeziyet tarzı fikirlerinin anlamlı
olmayacağı, dinleyici bulamayacağı açıktı
(Hanioğlu, 1985: 383) . Diğer yandan, Sa­
bahaddin'in Osmanlı hanedanıyla olan ba­
ğı, yeni yönetimin otoritesini, bir potansi­
yel tehdit olma hasebiyle, yakından ilgi­
lendiren bir başka faktördü. Unutmamak
gerekir ki, yeni yönetici kadro tarafından
(büyük ölçüde, haklı olarak) lttihat ve Te­
rakki'nin ideoloğu olarak algılanan Gö­
kalp bile, Cumhuriyet'in ilk günlerinde
şüphe altında idi (Georgeon, 1996a: 65) .
 T A N Z i M A T V E M E
1 44
Bunlara ek olarak, Sabahaddin'in karşıtları
olan lttihatçılarla Cumhuriyet'in yönetici
çevrelerinin sosyal tabanı aşağı yukarı ay­
nıydı. Dolayısıyla, Sabahaddin'in asker ve
sivil entelijensiyaya referans vererek me­
mur sınıfına getirdiği ağır eleştirilerin
doğrudan muhatabı onlardı.
PRENS SABAHADD1N'1N HAYATI
Prens Sabahaddin'in doğum tarihi biraz
tartışmalıdır: Ege, 1 879 yılını zikreder­
ken (Ege, a.g.e. 3 1 ) , Ali Erkul genel ola­
rak kabul gören tarihin 1 878 olduğunu
belirtir (Erkul, 1 982: 83) . Sarayın dama­
dı olan Mahmud Paşa ile Sultan Abdül­
mecid'in kızı, Il. Abdülhamit'in kızkarde­
şi olan Seniha Sultan'ın oğludur (Büyük
çoğunluk -Kuran, 1945 , 1 948; Ramsaur,
1 9 6 5 ; Mardin, 1 994; H anioğlu, 1 9 9 5 ;
Kansu, 1 997- "Damat Mahmud Paşa" ifa­
desinde mutabıkken, yabana atılamaya­
cak iki isim -Shaw ve Shaw, 1 977; Zürc­
her, 1 995- "Damat Mahmud Celaleddin
Paşa" diyor) . Aslında, Osmanlı saray hi­
yerarşisinde şecerede baba tarafı belirle­
yici olduğundan, gerçek anlamda bir
Ş R U T I Y E T ' I N B I R 1 K 1 M 1
Prens değil, ancak Sultanzade'dir; muh­
temelen, Berkes'in iddia ettiği gibi, Prens
unvanını Avrupa kamuoyunda prestij ka­
zanmak amacıyla tercih etmiştir (Berkes,
1 9 73 : 350).
Akrabalık bağının yanında, Mahmud
Paşa il. Abdülhamit'in yakın arkadaşıdır,
ancak daha sonra Ali Suavi'nin önderliği­
ni üstlendiği Çırağan Sarayı Vak'asına adı
karıştığı gerekçesiyl e (Shaw ve Shaw,
a.g.e. 258 ) , Adalet Nazırı olduğu Kabi­
ne'den Sultan tarafından azledilir. Yalı­
sında gözetim altındayken, Mahmud Pa­
şa'nın ana meşgalesi oğulları Sabahaddin
ve Lütfullah Efendilerin eğitimidir. Yalı,
bir bakıma " özel bir üniversite" gibidir
(Ege, a.g.e. 6) , dönemin öndegelen ente­
lektüelleri, gençlere hem Doğu hem Batı
kültürlerini öğretirler. Sözgelimi, Fran­
sızca'ya hakimiyetleri dikkat çekicidir
(Erkul, a.g.m. 8 5 ) . Sabahaddin'in doğa
bilimlerine, özellikle kimya, biyoloji, ast­
ronomi ve tıbba ciddi bir ilgisi vardır.
Sonraki dönemdeki Paris yıllarında, Sor­
bonne'da bu konulardaki derslere devam
eder (Ege, a.g.e. 35). Diğer yandan, yirmi
yaşında lbn Haldun'un Muhaddime'sini
T Ü R K L i B E R A L i
okumaktadır, bu da, genç soylunun sos­
yal b ilimlerdeki kapasi tesini gös terir
(Tütengil, 1954: 20) . Yurtdışı yıllarında,
Sabahaddin'in sekreterlığini üstlenen Jo­
seph Denais de onun bu niteliklerine de­
ğinir. (Denais, 1909).
1899'da, bir suikast girişiminden çeki­
nen Mahmud Paşa oğullarıyla birlikte Pa­
ris'e kaçar. Bu kaçışta, Paşa'nın Bağdat
Demiryolları imtiyazının bir lngiliz firma­
sına verilmesine ilişkin arzusunun yerine
getirilmeyişinin de payı var gibidir (Hani­
oğlu, 1995: 143; kendisi de Jön Türklerin
Sabahaddin kolundan olan Ahmet Bedevi
Kuran iddiayı şiddetle reddeder: Kuran,
1945: 66). Paşa, Abdülhamit istibdadına
karşı Jön Türk hareketi içinde yer alma
kararındadır.
Babalarıyla birlikte iki "Prens'in" gelişi,
o dönemde bir taraftan bazı önderlerinin
Abdülhamit'le uzlaşarak lstanbul'a dön­
mesi, diğer taraftan kendi iç çekişmeleri
yüzünden belli bir moral bozukluğu yaşa­
yan muhalefet çevrelerinde bir hareketlen­
me yaratır. Çünkü pek çok aydın, özellikle
genç Sabahaddin'in sosyoekonomik so­
runlara olan vukufuyla, hareketin liderli­
ğini alacağı inancındadır (Ku tay, 1 980:
1 28 ; ayrıca, Kuran, 1948: 1 79 ) . Şubat
1902'de, iki Prens tüm muhalif kuwetleri
Abdülhamit despotizmine karşı tek cephe
halinde birleştirmek amacıyla Paris'te bir
kongre düzenler. Batı literatüründe, top­
lantının liberal karakteri fazlasıyla vurgu­
ludur: önce Ernest Edmondson Ramsaur,
daha sonraları Roderic Davison ve Stan­
ford Shaw, birleşimi "Osmanlı Liberaller
Kongresi" olarak isimlendirirler (Ramsaur,
a.g.e. 66; Davison, 1 9 8 1 : 1 03 ; s·haw ve
Shaw, a.g.e. 258); aynı şekilde, Feroz Ah­
mad da katılımcıları "liberaller" olarak
tasvir eder (Ahmad, 1 993: 3 ) . Aslında,
toplantı içinde pek çok farklı anlayışı ba­
rındıran Osmanlı Hürriyetperveran Kong­
resi'dir, "Birinci Jön Türk Kongresi" ifade­
si sonraki dönemlere aittir (Erkul, a.g.m.
92-93). Gerek toplantıda yaşananlar, ge-
Z M i N i N K Ö K E N L E R i
rekse sonrasındaki yol ayrımları muhale­
fetin ortak paydalar etrafında tanımlanmış
yekpare bir yapısının olmadığının göster­
gesidir. Belli başlı grupların yanısıra, Yusuf
Akçura, Midhat Paşazade Ali Haydar (Ku­
ran, 1945: 1 5 1) ya da en genç katılımcılar
olarak Abdülhak Şinasi, Doktor Şefik Hüs­
nü gibı bireylerin varlığı (Kuran, 1 948:
181) bile parçalılığa işaret eder. Herhalde
en akılcı yaklaşım, "Osmanlı Muhalefeti­
nin ilk Kongresi" gibi kapsayıcı bir tarif
üzerinden h arek e t e tmek (Hanioğlu,
1995: 1 73 ) ve Tunaya'nın gevşek "J ön
Türk" tanımından yola çıkarak, impara­
torlukta yükselen ihtiyaçlara uygun deği­ 1 45
şiklikler isteyen tüm reformcu ve devrim­
cileri anlamaktır (Tunaya, 1952: 103).
Kongredeki tartışmalar iki merkezi te­
ma etrafında yoğunlaşır: devrimde askeri
güçlerin kullanılması ve yabancı devlet­
lerin müdahalesi. Hilmi Ziya Ülken bi­
rinci konunun büyük bir sorun yaratma­
dığını yazar; Sabahaddin de devrimci bir
harekette silahlı gücün önemini kabul et­
mektedir (Ülken, 1 9 9 2 : 1 3 3 ) Z a t e n ,
Prens'in daha sonra Arnavut milliyetçili­
ğine yönelecek olan lsmail Kemal (Vlo­
ra) aracılığıyla, akim kalan bir askeri dar­
be teşebbüsüne karışmış olması kuvvetli
bir ihtimaldir (Ramsaur, a.g.e. 76-79; le­
wıs, a.g.e. 202; Zürcher, a.g. m.). Ancak,
deyim yerindeyse kıyamet ikinci madde­
de k o p a r : " O smanlı l i b er a l i z m i " i l e
"Türk milliyetçiliği" karşı karşıya gelmiş­
tir (lewis, a.g.e. 203). Prens, çoğunluğu­
nu anasır'ın temsilcilerinin oluşturduğu
bir grupla, dış güçlerin müdahalesi fikri­
ni desteklemektedir. * Ancak başını Ah­
met Rıza'nın çektiği ve ileride "l ttihatçı­
lar" olarak anılacak grup, böyle bir mü­
dahalenin Osmanlı hükümranlık hakları-
(*) "Azı nlık" tabiri daha sonraları Lozan Anlaş­
ması'yla tanınmış olan bir hukuki statüyü işa­
ret eder, bu yüzden Osm a n l ı dönemindeki
kullanımlardan birisi olan, "unsur"un ço�ulu
a n asır'ı tercih etti m. Ayrıntı için, D urukan,
2000: 347-349)
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Prens Sabahaddin
CENK REYHAN
Prens u n v a n ı n d a n d a a n l a ş ı l ac a ğ ı
üzere Osma n l ı hanedan a ilesine men­
1 46 sup o l a n Sabahad d i n , Su ltan Abd ü l ­
mecid'in (1 823 - 1 86 1 ) k ı z ı , i l . Abdül­
hamit' i n (1 842-1 9 1 8) kız kardeşi Seni­
ha Su lta n ' ı n oğl u d u r. Baba tarafı ise
Osma n l ı bü rokrasisinde memur paşa­
lard ı r. B u rada ilgi çekici husus; b i r i m­
paratorl u k s iste m i nde hanedana da­
m a t o l a n ve çok g e n ç ya ş l a r ı n d a
ö n em l i d evlet m e m u rl uğunda b u l u ­
nan babası Damad Mahmud Celalad­
d i n Paşa'n ı n, buna rağmen, kayınpe­
deri i l . Abd ü l ha m it'e karşı sert bir mu­
halif olmasıd ı r.
Prens Sabahad d i n ' i n doğduğu ve
yetiştiği dönemde Jön Türkler, Abdül­
h a mit' i n i st i bdat yö net i m i n e kar ş ı l ı k
h ü rriyetin i la n ı konusunda kamuoyu
o l uştu rmak a m a c ı y l a s i yasi i ktidarın
etk i s i n i n ken d i le r i n e u l aşa mayacağı
nın ihlali olacağını söyleyerek, şiddetle
itiraz eder. Çoğunluk, Rum ve Ermeni
delegelerin sayesinde, Sabahaddin taraf­
tarlarında gözükmektedir (Akçam, 1999:
1 13), fakat bu "çoğunluk" bir nebze so­
runludur: ilk olarak, organizasyonu Sa­
bahaddin, Lütfullah ve lsmail Kemal üst­
lendiği için, davet edilenler büyük çapta
bu üçlünün tercihlerini yansıtmaktadır;
bunun yanında, Ermeni, Rum ve Arna­
v u t toplumları ağırlıklı o larak temsil
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M I
d ış m erkez lerde, özel 1 i k l e de F ra n ­
sa' da toplanm ışlard ı . Damad Celaled­
din Paşa da Abd ü lhamit ile geçineme­
yerek oğu l l arı Prens Sabahad d i n ve
Lütfu l lah Beyleri de yan ı na alarak 1 4
Ara l ı k 1 8 99'da d e n i z yo l u y l a F ra n ­
sa'ya kaçt ı . Böylece Prens Sabahad d i n
de bu J ö n Türkler arasına katılarak en­
telektüel m ücadelesine başlam ı ş oldu.
Jön Türkler arasındaki hizipleşmeler
ve azın l ı k l a r ı n değişik istek ve faa l i ­
yetleri doğrultusunda, b i r orta y o l b u ­
l a b i l m e k d ü ş ü n ce s i i l e, 4-9 Ş u bat
1 902'de toplanan 1 . Osman l ı L iberal­
leri Kongresi, Prens Sabahaddin'in si­
yasal bir idd iayla ortaya çıkışına vesi­
le oldu. "İstisnasız bütü n Osman l ı İ m­
paratorluğu ad ına ıslahat etme" niyeti­
n in beyan e d i l d i ğ i bu kongrede be­
n imsenen program i l keleri şunlard ı :
1 - Şahsi teşebbüsü ge l işt i rmek ve
netice itibarı i l e idari sistemde "adem-i
merkeziyet" yolunu tutmak için Türk
halkı arasında içtimai eserler okumak
zevkini uyandırmak.
2 - Osma n l ı İ mparatorluğu'nu teşki l
eden m u hte l if kav i m l e r aras ı n d a b i r
"an laşma zem i n i" uyand ı rmak.
3 - Daha i leri medeniyete sahi p ü l ­
k e l erde " O s m a n l ı l a r h a k k ı n ı k o r u ­
m a k " v e bu mem leketlerde " u m u mi
efkarı Osma n l ı lehine çevirmek".
edilmekle beraber, imparatorluğun diğer
halklarının orantılı bir katılımı pek söz
konusu değildir (Hanioğlu, 1995: 1 8 2-
1 84) . Kongrenin muhalefetin birliğini
sağlama yolundaki başarısızlığı kesinleş­
tikten sonra, Sabahaddin Teşebbüs-i Şah­
si ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'ni ku­
rar, rakipleri de Osmanlı Terakki ve İtti­
hat Cemiyeti çatısı altında örgütlenir.
1 9 0 7'de, Ermeni Taşnaksüdyun Parti­
si'nin çağrısıyla (Kansu, a.g.e. 78; Kuran,
T Ü R K L i B E R A L i Z M i N i N K Ö K E N L E R i

4 - Memleket d ah i l i nde cemiyet ve

kom iteler kurmak sureti i l e bu "prog­
ra m ı n tatb i k i n e ç a l ı ş m a k , m u hte l i f
kuvvetlere cephe a l mak".
Jön Türklerin i l . Abd ü lhamit'e karşı
yap t ı k l a r ı m üc a d e l ed e i z leyecekleri
yöntem konusunda anlaşamamaları so­
nucunda, bu b i rleşik cephe m u halefeti
böl ü nd ü . Sabahaddi n ' i n önderliğindeki
kanat, a n ılan kongreden hemen sonra
"Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkezi­
yet Cemiyeti"ni kurdu (TŞAMC). Mer­
kez i Fransa'da b u l u nan bu cemiyet,
k ü ç ü k tüccar ve ayan l ar ı n yan ı nda, 1 47
azı n l ıkları da bünyesinde barındırmak­
ta i d i . Cemiyetin yayın organı, Terraki
Dergisi i d i . Cemiyetin amaçları bu der­
ginin i l k sayısında (1 3 22-Miladl 1 906)
"Fenn-i ictimal ve adem-i merkeziyet Prens Sabahattin: Gerçekten,
tarafl a rı n ı n m üverric-i efkarıd ı r" d iye
modernleşmenin ana akımının görece
özgürlükçü karşı kutbu mu?
ifade ed i l i rken, aynı y ı l "Anadolu Kı­
yım ları" başlığı i l e yayımlanan 9. sayı­
da "Teşebbüs-i şahsi (ile Kanun-ı Esasi) j i k rekabet h a l i nde b u lu nduğu ittihat

ve adem-i merkeziyet tarafların ı n mü­ ve Terakki Cem iyeti (İTC) g i b i askeri

verric efkarıdır" şekl ine dönüşür. 1 3 23
(Miladi 1 907) tari h l i bir yazıda ise "Ka­
nun-ı Esas-i"nin yerine "Meşrutiyet" ta­
biri eklen ir.
Esasen h a l k ı n pek a n l ayamadığı bu
hareket gençler, azı n l ı klar ve tüccarlar
a ra s ı n d a taraft a r b u l m u şt u r. İ l g i n ç
olan b i r husus, TŞAMC'n i n de ideolo-
o k u l l a r d a d a k a b u l g ö r m e s i d i r.
TŞAMC'ne i l g i gösteren gençler yurt
içinde çeşit l i bölgelerde teşki latlar ve
dernekler k u rarak cem iyetin faa l iyet
alanı n ı n gen işletmişlerd i r. İ htilalcı As­
kerler Cem iyeti, Harbiye Yüksek Mek­
tep ler İ tt i h a d ı , Cem i yeti-i İ n k ı l a b iye
bunlardand ı r. Ayrıca cem iyeti n İ stan-

1 945: 234) , ikinci bir kongre toplanır,
ancak karşıt hizipler arasında bir anlaş­
ma arayışı sonuç vermez (Kongre baş­
kanlığı bile Prens Sabahaddin, Ahmet Rı­
za ve Haçatur Malumian adlı Ermeni
temsilci arasında paylaştırılmıştır: Shaw
vı; Shaw, a.g.e. 265).
1908 Devrimi'nden sonra, Sabahaddin
istanbul'a döner ve halk tarafından bir
hürriyet kahramanı olarak saygı görür.
Ancak, zaman gösterir ki, Abdülhamit
devri istibdadının yeri bir başka baskı re­
jimi, ittihat ve Terakki yönetimi tarafın­
dan dolduru lmuştur. Sabahaddin'in halk
nezdindeki popülaritesi ve perde arkasın­
da etkili olduğu Ahrar Fırkası'nın faaliyet­
leri yüzünden (Shaw ve Shaw, a.g.e. 277-
281; Ülken, a.g.e. 33) , ittihat ve Terakki
Prens'i sıkıştırmaya başlar: konuşmaları
engellenir; Hüseyin Cahit gibi ittihat ve
Terakki'ye yakın basın mensupları, halkı,
özellikle adem-i merkeziyet prensibinin
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
b u l , E rz u r u m , İ z m i r ve Trabzon'da,
.V.�?rutiyet öncesinde, yoğun faa l iyet­
lerde bulunan şubeleri vard ır.
1 908 yı l ı ndaki " H ü rriyet İ lanı"ndan
sonra 1 4 Eyl ü l 1 908'de Ahrar F ı rkası­
nı k u ra n Prens Sabahadd i n , b i r Ab­
d ü lham it'i ortadan kal d ı rmakla h ü rri­
yet ve bireysel serbestliğin gerçekleş­
t i r i l em eyeceğ i n i sav u n a ra k , i kt i d a r
ü z e r i n d e k i d e n e t i m i n i g e l i şt i r e n
İTC'ye m u halefet etmiştir. Daha ziya­
de bürokratlara dayanan İTC idari ve
siyasi merkeziyetçi l iği, h ü rriyetin i lan
1 48 ed i l mesinde i z l enecek evr i m c i yön­
temde yabancı müdahalesi a leyhtarl ı ­
ğ ı n ı v e top lumcu bir sosyal organizas­
yonu temsi l etmekted i r. Buna karş ı l ı k
TŞAMC, saray çevresine karşı hareket
serbestisi kısıtlan m ı ş ticari alanda pa­
zar arayan yaban c ı sermaye, i ltizam
alan m ü ltezimler ve gel işen kompra­
dor burj uvazi, azı n l ıklar ve eşrafa da­
yan ı r. İ dari adem-i merkeziyetç i l i k,
h ü rriyetin i l an ed i l mesinde i z lenecek
devri mci yöntemde yabancı m üdaha­
lesi taraftarlığı ve b i reyci bir sosyal or­
gan i zasyonu sav u n ma ktad ı r. B i rçok
bakımdan z ı tlaşan bu iki grubun ke­
s i şt i k l e ri ortak amaç m i l l i b u rj uvaz i
yaratmak d üşüncesidir. Ayrıca her iki
örgüt de toplumu bir makine gibi gö­
r ü p , o n u p a rti l e r i n i n modern l e ş m e
anasır'ın politik bağımsızlığı olduğunu
yazarak, kışkırtır ve nihayet, 3 1 Mart
Vak'ası'nın destekçilerinden olmakla suç­
lanır. Gıyabında idama mahküm edilir ve
yine yurtdışına kaçar (Zürcher'e göre, bu
kaçış Mahmud Şevket Paşa'ya yönelik su­
ikastla alakalıdır) . 19 1 8'e kadar, siyasi ve
bilimsel aktivitelerini orada sürdürür, itti­
hat ve Terakki'nin siyasal hasmı olmasına
karşın, ülke yararına olduğunu düşündü­
ğü bazı eylemlerini des tekler. ittihat ve
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
programları i l e d üzenlemeye ve kar­
maşık topl u msal i l işki leri bu program­
l a ra dayanarak çözmeye çal ı ş m a l a r ı
v e bu yön leri i l e ' m ühendis z i n iyeti­
ne' sah ip olmaları (Sabahaddin'in de­
y i ş i y l e "fen ni isbatlar"a daya n mak)
bak ı m ı ndan benzeşmekted irler. Ayrı l­
d ı kları nokta, esasen "devleti k u rtar­
ma" fikrini yoru mlayış tarzlarıd ı r. İTC
ve l iderleri i m paratorluk bü nyes inde
baz ı modern ist dönüşüm ler yapmak
suretiyle devleti kurtarmayı hedefler­
ken, Prens Sabahadd in eski d üzen i n
"esasl ı b i r tenkidi" i le b i r yen i düzen
tasarlamaktadır.
Kasım-Ara l ı k 1 908 genel seç i m le­
rinde Prens Sabahaddinci Ahrar F ı rka­
sı ancak tek adayını mecl ise sokabi l ­
m i ştir. Kurumsal siyasi etkisinin s ı n ı rl ı
o l masına rağmen, uzun m ücadeleler­
den sonra siyasi i ktidara yaklaşan İTC
i ç i n Prens Sabahad d i n ' i n m u h a l efeti
rahats ız ed i c i b u l u n m uştur. Kend i l i­
ğinden ve d ağ ı n ı k, sistemsiz b i r mu­
h a l efete daya nan 31 M a rt 1 3 25 ( 1 3
N i s a n 1 9 0 9 ) i s y a n ı n ı n a rd ı n d a n
İTC'nin iktidarını sağlamlaştırmasıyla,
31 Mart Vakasında payı olmakla suç­
l a n a n Saba h a d d i n ve on un h a reketi
üzerindeki baskı yoğu n laşacakt ı r. Ya­
z ı ları sansüre uğram ış, kendisi göza ltı­
na a l ı n m ı şt ı r. Hatta bu tepki Prens Sa-
Terakki iktidarının düşüşünden sonra
ikinci kez geri döner, ancak kariyerinin
ilk yıllarına oranla, çok pasiftir. Halen Os­
manlılık kavramına olan inancını yitirme­
miştir, ancak Kurtuluş Savaşı'na da büyük
sempatiyle yaklaşır. Kütahya-Eskişehir
muharebelerinde yaşanan yenilgiden son­
ra Ankara'ya gönderdiği, Milli Mücade­
le'yi ve onun lideri olarak da Mustafa Ke­
mal'i öven telgraf, bu açıdan samimiyeti­
nin bir kanıtı sayılabilir (telgrafın metni
T Ü R K L i B E R A L i Z M
baha d d i n c i Doktor H ic r i Bey' i n D i ­
y a r ba k ı r ' d a t u tu k l a n m a s ı n a , F a i z
B ey' i n Adana'da " kaza k u rş u n u " i l e
katl ed i l mesine, H a s a n Feh m i Bey' i n
ba s ı n d a İ T C ' y i e l e ş t i rd i ğ i i ç i n , M ı ­
s ı r'da Ahmet Samim Bey' in Ahrar F ı r­
kas ı n ı n kuru l mas ı n d a etk i l i o l d ukları
için öld ürü l mes ine kadar ileri gitmiş­
tir. Cihan Harbi dönem inde, İTC sulta­
sı alab i l d iğine pek i ş i r. 1 920'de, Prens
Saba h ad d i n tekrar Avrupa'ya g i der.
1 9 24 y ı l ında hanedan mensuplarına
getirilen yasaklama o n u da kapsaya­
cak, Saba h a d d i n 1 948 y ı l ı nda İ sviç­
re'de vefat edecektir.
Prens Sabahadd i n eserleri nde Os­
m a n l ı toplumunun geri kal ması n ı n se­
beplerin i tah l i l etm iş ve Le Play Oku­
l u ' n u n s ı n ıfl a n d ı rm a m etod o l oj i s i ne
göre çözü m ö n e r i l e r i n d e b u l u n muş­
tur. Ona göre, geri kal m ı ş l ığ ı n teme­
l inde yatan sebep, kamusal hayat i l e
özel hayat alan l arı n ı n iktidar s ı n ı rları­
n ı n bel irsiz l iğid i r. Yan i , siyasi i ktidar
teba üzerinde egemenlik kurup onla­
rın özgürlükleri n i s ı n ı rlarken, teba da
buna karşı ken d i s i n i koruyabi lecek si­
yasi m e k a n i z m a l a rı g e l işti remed i ği
için üzerinde ege m en l ik kuru lmasına
katkıda bulunmuştur. Bunu sebebi bi­
reyi topl u m ve devlet karş ı s ı nda öz­
gürleştirebi lecek bir eğitim sistem inin
için, Ege, a.g.e. 4 1 7 . Kuran, metnin lstan­
bul basınına da dağıtıldığını söyler: Ku­
ran, 1948: 3 1 2). Bu yılların kayda değer
olayı, başeseri olan ve ittihat ve Terakki
devrinde yasaklanan Tıi rhiye Nasıl Kurta­
rılabilir? in yeniden basılmasıdır.
Yeni rejimin kurulmasından sonra, ha­
nedan mensuplarının ülke dışına çıkarıl­
masını emreden kanun uyarınca, Türki­
ye'yi terk etmek durumunda kalır. 1 924-
1948 arasında, Avrupa'nın değişik ülke-
i N i N K Ö K E N L E R i
o l ma m as ı d ı r. B u zaafl a r ı g i d e rm e k
i ç i n yap ı lacakların en ö n em l i s i özel
hayat ı n kamusal h ayata üst ü n k ı l ı n­
mas ı n ı sağlamak ve Bat ı l ı anlamda bir
v a t a n d a ş t i p i y a rat m a kt ı r. K ı s a c a
amaç, top l u m u kökten değişt i rmekt i r.
Bunu sağlayacak olan araç ise eğitim­
d i r. Prens Sabahaddin'in ideal top l u m
anlayış v e ıslahat progra m ı n ı , şu söz­
leri özetler: "Va l i ve diğer memurların
s a l a h i yyet i n i a rtt ı r m a k , M e c a l i s - i
U m u m iyyeyi b i r a n evvel açtırmak ve
bu s u retle a h a l i m i z i verd iği verg i n i n
mahal l-i sarfını e n muvafık b i r suretle 1 49
tayin ve teftişe a l ı ştırmaktan ibaret ka-
1 ıyor. B u n d a n d o l ay ı d ı r k i , a d e m - i
merkeziyete m ü tea l l i k neşriyyatı m ı z­
da d a i ma K a n u n - ı Esas i n i n 1 08 i n c i
maddesine istinaden isted i ğ i m i z ( . . . )
adem-i merkeziyyet, tevsi-i mez u n iy­
yet ve tefrik-i vezaifden başka bir şey
d eğ i l ; ya l n ı z t e vs i - i m ez u n i yy e t ,
a d e m - i m e rkeziyyet-i i d a ren i n i s m i
değil, tarifidir. "
Prens S a b a h a d d i n ' i n mevcut K a ­
nun-ı Esasi'n i n 1 08'inci maddesi nden
i l ham aldığını iddia ettiği bu talepleri,
TŞAMC'n i n programıyla birl i kte d üşü­
nüld üğünde "federatif" bir devlet ya­
p ı s ı nd a n bahsettiği ortaya ç ı kmakta­
d ı r. TŞAMC'n i n programı, Osman l ı si­
yasi kültürünün ve siyasi ideoloj is i n i n
!erinde yaşar ve science sociale üzerine
çalışmaya devam eder. Birçok konu hak­
kında makaleler yazar: Sovyet Rusya'nın
yayılışı (Ege, a.g.e. 458) , Truman doktri­
nin değerlendirilmesi (Ege, a.g.e. 482-
483 ) , Çekoslavakya'da yaşanan olaylar
(Ege, a.g.e. 489) bu dağınık ilginin bazı
temalarıdır. Son yıllarında, büyük maddi
imkansızlıklar içinde yaşar. 30 Haziran
1 948'de lsviçre, Neuchatel'de hayata ve­
da eder.
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
topyekun yeniden tan ı mlanmas ı n ı ge­
rektiren iki i l kesel temele dayanır:
1 . İdari bakımdan: S iyasi i ktidarın
topl u m üzerindeki tahakkümünü, bel li
h u k u k k a i d e s i d a h i l i n d e k ı s ıt l a m a k
yön ündeki "adem-i merkeziyet", "tef­
rik-i vezaif", "tevsi-i mezuniyet" pren­
s i plerine daya l ı idari an layış.
2 . Ekonomik bakımdan : Muhafaza­
kar karakterli memurların oluşturduğu
d u rağan yap ı n ı n yerine, girişimci ka­
rakterle bu rj uvaz i n i n temel a l ı n d ı ğ ı
aktif b i r iktisadi yap ı n ı n kuru l masın ı
1 50 öngören "şahsi teşebbüse'' daya l ı eko­
nomi prens ibi.
Sabahaddinci tasavvura göre, uygu­
lanacak l iberal modernleşme programı
ile hem teba n ı n b u lunduğu bölgen in
sorunları i l e anında ve yerinde i l gi l en­
mesi sağlanarak onun b i reyleşip vatan­
daşlık statüsüne ve b i lincine u laşması
hedefine erişilecek, hem de kaynağını
padişah ve bürokratlara karşı eşraf, ge­
l işen b u rj u vazi ve a z ı n l ı k lardan alan
bir meşruiyet anlayışı i l e siyasi katı l ı m
daha gen i ş b i r a l ana yayı l acaktır. Ba­
t ı ' d a k i g e l i ş i m i n aksine, b i r b u rj uva
devrim i gerçekleştirecek altyapıyı Os­
m an l ı b ü nyes i n d e b u l a mayan Prens
Sabahaddin, bu reformu "sosyal i l im"
metodu arac ı l ığıyla yapay o l arak ger­
çekleştirmeyi tasarlam ıştır.
PRENS SABAHADDlN'IN FlKlRLERl
19. yüzyıl Osmanlı aydınlarının ana kay­
gısı olan devletin bek'ası kavramı, Prens
Sabahaddin'in düşüncesinde de önemli
yer tutar (Ege, a.g.e. 375; başka yansıma­
ları için, Mardin , a.g.e.). Bu bölümde,
Prens Sabahaddin'in bu can alıcı sorunu
çözmek için ortaya koyduğu öneriler ele
alınacakur.
U T I Y E T ' I N B 1 R I K I M I
Prens S a b a h a d d i n ' e göre top l u m
yap ı s ı n ı değişti rmed ikten sonra yöne­
tim şekl i n i n ad ı : "Mutlakiyet, Meşru­
tiyet, c u m h u r i yet h a n g i s i o l u rsa o l ­
sun, netice d a i m a b i r : Taga l l üb- i s i ­
yasi, teseffü l - i i c t i m ai ! . . . 11 d i r. To p­
l u m l a r ı b ü t ü n c ü ve b i re y c i o l m a k
üzere m utlak i k i kategoriye ayıran 11
S c i e n c e S o c i a l e " (::: i l m - i i c t i m ai)
progra m ı n ı n s ı n ı f l a n d ı rm a yönte m i
Prens Saba h ad d i n ' i n idea l i ndeki top­
l u m u yaratmak için ku l la n d ı ğ ı metot­
t u r. ,; K a ra n l ı k l a r ı a y d ı n l at a n " b u
programa göre; önce Osman l ı İ m pa­
ratorluğu' n u n top l u m yap ı s ı n ı n hangi
top l u m tipine d ah i l olduğu araştı r ı l a­
cak ve bu progra m ı n evrensel m utlak
doğru ları Osma n l ı İ mparatorluğu ' n u n
mevcut hasta l ı kl ı yap ı s ı n ı iyileştirmek
i ç i n ku l la n ı l acaktı r. B u n a göre, Os­
m a nl ı İ mparatorluğu'n u n temel prob­
l e m i top l u mcu yap ıdan b i reyci yap ı ­
ya geçe m e m es i d i r. Prens S a b a h a d ­
d in'e göre; o l u şturulacak yen i topl u m
tipinde, özel hayatı m ızda Anglosak­
son b i reyc i l iğine dayanan bir eğiti m
s i stem i gel i şt i rm ek suretiyle "cem iye­
ti teş k i l eden efraddan herb i r i n i n o
yahud herhangi cem iyetde olursa-ol­
s u n yaşamak için a i lesine, akrabası­
na, h ü k u m e t i n e dayanacağı yerde,
doğrudan doğruya ken d i ne güvenme-
Science Sociale (llm-i Ictima)
Sabahaddin'in düşünce sisteminin te­
meli, Le Play tarafından kurulmuş olan
science sociale'dir. Zaten, o devirde her
düşünürün etkisi alunda kaldığı bir "us­
tası" vardır; Sabahaddin de Le Play'den
etkilenmiştir (Georgeon, 1 996a: 138; Le­
wis, a.g.e. 2 3 1 ) . Bu sosyoloj ik yaklaşım
sonralan Demolins, De Tourville ve Des­
camps tarafından geliştirilmiştir: bu üçlü­
nün içinde Demolins, "A quoi tient la su-
T Ü R K L i B E R A L i Z M
s i , m uvakiyet i n i kend i teşebbüsünde
a r a m as ı n ı " gerçek l eştireb i l ec e k l e r i
b i r kab i l iyet ver i l mesi gerekir. Kamu
hayatında ise, yukarda değ i n i ld iği gi­
b i , beled iye ve yargı i şleri köylere ka­
dar gen i ş l etilecek ve yerel yönetimle­
rin üzerinden idari vesayet ve memur
tahakkü m ü kal kacaktır. Prens Saba­
had d i n adem-i merkezi leşme doğru l­
tusu n d a k i görü ş l e r i n i , i m paratorlu­
ğun h e r bölge s i n d e farkl ı periferileş­
me s ü reci yaşan d ı ğ ı ve bölgelerarası
topl u msal ve ekonom i k fark l ı l ıkların
modern ! e ş m e/ka p i t a l i sti e ş m e zem i­
n i nd e b e l i rg i n l eştiği bir safhada, bu
fark l ı l ı kl a rı d i kkate a l madan toptancı
bir şeki lde savu n m u ştur.
Prens Sabahaddi n'den önce bazı İt­
t i h at ve Terakki l iderl eri b ü rokrasiye
karş ı a z çok tav ı r a l m ı ş, b u n l a rd a n
M i zancı Murat, "asalak Y ı l d ı z bürok­
rasisinden", A h m et Rıza devlet işleri­
nin tembel Osman l ı b ü rokras i s i nden
a l ı narak uzman lara veri l mesi gereğin­
den bahsetm işti. Fakat Sabahaddin'in
bu konudaki eleştiri ve hedefleri çok
daha köktenciyd i .
Prens S a b a h a d d i n ' i n yara r l a n d ı ğ ı
"Science Sociale programı" esasen Le
Play O ku l u' n u n , Fransız toplumunun
bunal ı ml a rı n ı çözmek amacı i l e gel iş­
tird i ğ i , felsefi tem e l l eri olan b i r yön-
periorite des Anglo-Saxons?" (Anglosak­
sonların üstünlüğü neye bağlıdır?) adlı
eseriyle öne çıkar. Gerçekten, lbrahim
Alaettin G övsa'nın belirttiği gibi, Saba­
haddin'in science sociale'in öğretilerine
kesin bir inancı vardır; onun gözünde, bu
öğretiler tüm sosyoekonomik problemle­
re çözüm getirecek sihirli formüllerdir
(Gövsa, 1946: 332). Sabahaddin'in yazıla­
rında, scieııce sociale'in önemli isimlerinin
haricinde başka atıf pek görülmez. Aynı
i N i N K Ö K E N L E R i
tem d i . Bu sosyoloj i oku l unun, savaş­
lar, zengi n l eşme ve fakirleşme, d i n i n
oluşması v e cemaat bütü n l üğünün bo­
zul ması, nüfusun artması, azalması ve
sosyal d ü şman l ı klar g i b i kon u l a rdaki
sosyoloj ik i rdelemelerine değinmeyen
Prens Sabahadd i n, Osmanlı toplumu­
nun o an i ç inde b u lu nduğu durum ile
Le Play' ı n Fransa'sı arasında paralel­
l i kler kurm a kta ve özgül b i r top l u m
bozukluğu d üzeltmek amacıyla gel i ş­
tiri l m i ş sosyal tekni kleri s iyasal prog­
ram yerine koymakta, " İ l m- i İ ctima­
iye"ye Osma n l ı ' n ı n idari hayatı ndan, 1 51
a s ke ri yap ı s ı n a kad a r her a l a n d a k i
prob l e m l e r i n i çözeb i lecek b i r s i h i r l i
değnek rol ü biçmekteyd i .
Öte yandan, Prens Sabahad d i n ' i n
savu nduğu " l iberal izm" i l e l ibera l iz­
m i n felsefi-ta r i h i b i r i k i m i a ra s ı n d a
tam b i r örtüşmeden söz ed i lemez. Fi­
k i r l e r i n d e l i b e ra l i z m i n k l a s i k refe­
rans l a r ı na u laşmam ıştır. Bütü n l ü k l ü,
tuta r l ı b i r l i bera l i z m fel sefe s i k u ra­
mad ığı i ç i n d i r k i , yaz ı p ç i z d i k l eri n i n
b a ş ı v e s o n u şöy l e ö z et l e n e b i l i r :
"Kuvve-i askeriyyed i r, kuvve-i aske­
r i yye ise s e rvet-i m i l l i yye i l e a rta r;
servet-i m i l l iyyeyi artıracak şey?.. te­
şebbüs-i ş a h si ! . . Teşebbüs-i ş a h s i y i
tes h i l edecek tarz-ı idare ? . . Adem-i
merkeziyyet. . . "
zamanda Prens, Demolins'in yakın arka­
daşıdır ve alandaki araştırmaları maddi
olarak desteklemiştir.
Demolins tarafından ortaya atılan, Jor­
mations communautaires (kamucu/iştiraki
ya da tecemmü i yapılar) ile Jormations
particularistes (birey cil infira di yapılar)
arasındaki ayrım, science sociale'in temel
bir savıdır. Coğrafya, Aydınlanma düşü­
nürlerini, örneğin Montesquieu'nün ik­
limler teorisini (theorie des climats) a.ndı-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
rır şekilde, insan toplul uklarının karak­
teristik özelliklerini belirleyen önemli
bir faktör olarak görülür: coğrafi sebep­
lere bağlı olarak, bazı toplumlar özel gi ­
rişim güdüsü olan gerçek bireyler yetişti­
rirken, diğer bazıları toplum, kabile veya
ailelerinin normlarına tabi üyeler yaratır­
lar. Sabahaddi n , ünlü coğrafyacı Elisee
Reclus'nün etkisiyle (Ege, a.g.e. 64), ls­
kandinav yarımadasını bireyciliğin yük­
selişi için uygun görürken, sıkı topl um­
sal bağların olduğu Orta Asya steplerin­
de bunu mü mkün görmez (Ege, a . g . e .
209; ayrıca, Sabahattin, a . g . e 4 5 ) . B u ay­
1 52 rımın ışığında, az gelişmişliğin coğrafya­
sını, Asya, Doğu ve Güney Avrupa, Afri­
ka ve G üney Amerika'yı kamucu, Batı
Avrupa ile Kuzey Amerika'yı da bireyci
olarak tanımlayarak çizer (Sabahattin ,
a.g.e. 43). Düşüncesinde Sosyal Darwi­
nizm'in izleri görülür (Hanioğlu, 1985:
383 ) ; diğer yandan Oryantalist bir pers­
pektifi olduğu da açıktır.
Bazı makalelerinde tersini yazmış olsa
da, Sabahaddin meşruti yönetimin im­
paratorluğun çöküşüne bir çare olama­
yacağını savunur (Meşrutiyet lehine sa­
tırları için, Ege, a.g.e. 67, 1 59 , 239) . So­
run, esas i tibarıyla, Osmanlı toplumu ­
n u n k a m u c u y a p ı s ı d ı r ( S ab a h a d d i n ,
a.g.e. 3 8 ; ayrıca, Ege, a.g.e. 1 2 1 - 1 24 ve
E r k u l , a . g . m . 9 5 - 9 6 ) . lı;npar.ııto rluğu
kurtaracak tek ihtimal, kamucu yapıdan
p ireyci yapıya geçiştir. Toplumsal özel­
likler coğrafi koşulların sonucu o ldu­
ğundan, bu iş ilk bakışta imkansız gö­
zükür, an.cak, Hıııci ictima sayesinde top­
l u m u değiş t i r m e y ö n ü n d e b i r i m kan
vardır (Erkul, a.g.m. 1 20 ) .
Sabahaddin'in toplumsal yapıya dair
analizi kesinlikle ilgi çekicidir, ancak bu
geçişin araçları yazılarında açıkça belir­
tilmemiştir. Önerisi, erkek ve kız çocuk­
ların girişimci özellikler kazandırmaya
yönelik o larak, bireyci bir mantıkla eği­
tilmesidir; ancak kendisi sürekli olarak
siyasi iktidar istemediğini vurguladığın-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
dan, bu amaca yönelik bir sivil toplum
hareketi de örgü tlemediğinden, niyetinin
nasıl gerçekleştirileceği hayli belirsizdir
( P rens'in pol itik faaliyetleri ile iktidarı
reddetme tavrı arasında da bir tutarsızlık
vardır) . Diğer yandan, bir başka açıdan
bakıldığında, toplumsal yapılanmaya da­
ir bir sorunun salt eğitim üzerinden gi­
derek çözülüp çözülemeyeceği de tartış­
maya açıktır.
Yukarıda görüldüğü gibi, Sabahaddin'in
ç e rçevesi gayet ku ramsa l d ı r. M a r d i n ,
Prens'in önemli b i r zaafının, bir sosyoloji
tekniğini siyasal teori o larak, biraz d a
aceleyl e , s u n m a k o lduğunu yazarken
haklıdır (Mardin, a.g.e. 296) . Sabahad­
din, ilm-i i c t i ma nın iki önemli unsuru
'
olan alan çalışmalarını hiç yapmamış,
monografilere de yönelmemiştir; Derno­
lins'i Descamps'a tercih eder, çünkü Des­
camps özellikle monografik çalışmalarıy­
la tanınmıştır (Hanioğlu, 1985 : 382) . Ber­
kes, onun tarih ve ekonomi bilgisinin za­
yıf olduğunu yazar (Berkes, a.g.e. 4 1 1 ) ,
tamamıyla sosyol ojik modeller üzerine
kurulu yargıları, Osmanlı gerçeklerini de­
ğerlendirirken sıkça yetersiz kalır.
Teşebbüs-i Şalısi
Prens Sabahaddin'in bir Osmanlı burju­
vazisi yaratma çabası içinde olduğu anla­
şılmaktadır (Sabahaddin, a.g.e. 25; Ege,
a.g.e. 238; Erkul, a.g. rn . 1 0 1 ) . lngiltere ör­
neğini takip eden Sabahaddin, bir burjuva
sınıfının rolünün önemini görmüş ve bu
sınıfı yaratmanın yollarını aramıştır. Yol­
lardan birisi, aslında belki en cLkili de ol­
mayanı, özel girişimciliğin teşvikidir. Os­
manlı toplumundaki memurların düşma­
nı olan Sabahaddin, onların ortadan kalk­
masını kamucu anlayıştan bireyci anlayışa
geçiş sürecinin önemli bir salliası olarak
görür. Ona göre, yüzyıllar boyunca impa­
ratorluğun en yetenekli kadroları, kamu­
cu bir kafa yapısının etkisiyl e , devlette
memur olmayı tercih etmişler, bu sayede
de varolan sistem kendini oldukça başarılı
T Ü R K L i B E R A L i
biçimde tekrar üretmiştir. Mardin'e göre,
Sabahaddin ile lttihat ve Terakki arasında­
ki gerginliğin önemli bir sebebi bu nokta­
dır. Hareketin genelinde, bir nebze Abdul­
lah Cevdet'in dışında, Mannheimcı anla­
mıyla bir ütopya eksikliği görülür (Mar­
din, a.g.e. 304; aynca, Jön Türkler'in "tu­
tucu" niteliği için, Ahmad, 1984: 41); bu
yüzden, Sabahaddin devrim sayılabilecek
bir sosyal değişime niyetlenirken, Ahmet
Rıza'nın gözünde nihai hedef olarak Meş­
rutiyet yeterlidir (Mardin, a.g.e. 1 98 ve
2 1 0). Açıktır ki, Sabahaddin'in getirdiği,
"her türlü elite'in memur olduğu bir ülke­
de çok derin bir sosyal eleştiriydi" (Mar­
din, a.g.e. 292, ayrıca 307).
Meslek tercihleri göz önüne alındığında
Sabahaddin'in gözde alanları ziraat, sana­
yi ve ticarettir (Erkul, a.g.m. 1 28); özel­
likle son ikisi Müslüman Osmanlılar için
nispi olarak yeni olan bu alanlara, genç
kuşakların dikkatini çekmek ister. Kafa­
sındaki ideal, manevi değerlerin hakim
olduğu durağan bir sosyal yapı yerine,
çok çalışma ve maddi kalkınma temelleri
üzerinde yükselen bir toplumdur (Erkul,
a.g.m. l l8).
Z M i N i N K Ö K E N L E R i
1 53
Adem-i Merkeziyet
Adem-i merkeziyet . prensibi , Sabahad­
din'in fikirleri arasında en ateşli tartışma­
lara sebebiyet verenidir. Berkes, bunun
Sabahaddin'e özgü bir fikir olmadığının
altını çizer: merkeziyetin kökeni Namık
Kerrıal'e giderken adem-i merlıeziyet Mit­
hat Paşa'ya kadar ı.ızanır (Berkes, a.g.e.
358). Yine de, bu tartışma Sabahaddin'in
kariyerinde büyük yer tutar: Adem-i mer­
lıeziyet onun Osmanlıcılık anlayışının te­
melidir, ama diğer cepheden de ittihat ve
Terakki'yle olan mücadelesinin ana tema­
sıdır.
Daha önce değinildiği üzere, çatışma­
nın tohumları 1902'deki Birinci Jön Türk
Kongresi'nde atılmıştır. Sabahaddin, im­
paratorluk dahilindeki milliyetçi akımları
engellemenin tek yolunun adem-i merke­
ziyet olduğu inancındadır. Vurgulayarak
belirtir ki, Osmanlı lmparatorluğu'nun
sorunlarını çözecek olan yine Osmanlı­
lardır (Ege, a.g.e. 103) . Ancak, Ahmet Rı­
za ve Doktor Nazım, Bahaeddin Şakir gibi
arkadaşları bu ifadeden siyasi merkeziyet­
sizliği anlarlar; anasır'ın temsilcilerinin
Sabahaddin'e olan desteği bu arzunun
 T A N Z i M A T V E M E
göstergesi olarak addedilir. Cepheleşme,
kongreyle birlikte sona ermez: Sabahad­
din'in, özellikle ikincisi Hüseyin Cahit'in
sert saldırılarına cevaben kaleme alınmış
üç izah'ı, fikrin gerçek niteliğini açıkla­
mak iddiasıyla yazılmıştır, ama çaba bo­
şuna çıkar.
Adem-i merlıeziyet'ten Sabahaddin'in
kastettiği idari merkeziyetsizliktir. lmpa­
ra torluğun geniş topraklarını dikkate
alarak, Prens merkezi otoritece yetkin
bir şekilde yapılamayan yerel yönetim,
maliye, adalet gibi işlerin ilgili bölgenin
yaşayanları tarafından üstlenilmesini is­
1 54 ter. Bu sürecin işlemesi halinde, tebanın
yönetime d oğrudan katılımı ve devlet
görevlilerini sıkı kontrolü mümkün ola­
caktır (Erkul, a.g.m. 1 27). Üstelik, yöre
halkı bölgenin sorunlarını yakından bil­
diğinden, en etkili çözümleri de onlar
üretebileceklerdir.
Liberalizm
Paradoksal bir şekilde Türkiye'de her­
hangi bir ideolojinin taraftan olma iddi­
asındaki bazı aydınlar onun temel argü­
manlarına uymaz, buna karşın böylesi
ideolojik eğilimleri reddeden başkaları da
aslında söz konusu ideolojinin prototiple­
rini teşkil edebilir.
Bu parçanın başlığının yansıttığı gibi,
Prens Sabahaddin, Ahmet Ağaoğlu gibi
bazı isimler Türk liberalizminin kökenle­
riyle ilişkilendirilirler. Burada ilginç olan,
Sabahaddin'in kendini liberal görmeme­
sidir:
" lşte muhafazakarlık, liberallik, de­
m o kratlık, sosyalistlik, teceddü t veya
milliyetçilik gibi nazariyeler, hep ilmi
tahlil yokluğundan veya zihinlere yerleş­
miş bazı kanaatleri birer esaslı hakikat
sayarak, onlardan istidlal yoliyle hüküm­
ler çıkarmak yanlış usulünden ileri geli­
yor. Fakat ictimai meselelerin (ilm-i icti­
ma=La Science Sociale) ile tahliline giri­
şilince açıkça görülüyor ki bütün bu eti­
ketler, bu basmakalıp ünvanlar, hakikat
Ş R U T I Y E T ' I N B I R I K 1 M I
halde hiç bir şey ifade etmiyor. " (Ege,
a.g.e. 338-339)
Eğer liberalizmin evrensel, bir anlamıy­
la katı bir tanınımdan yola çıkılırsa, söz­
gelimi Madisoncı anayasacılık, Lockevari
denge unsurları veya Rousseau tarzı halk
egemenliğine referans verilirse, Sabahad­
din'i liberal Olarak anlamak biraz güç
olur, çünkü ilk olarak François George­
on'un belirttiği gibi, Prens Anglosakson
modelini Demolins'in tercümeleri aracılı­
ğıyla , endirekt öğrenmiştir (Georgeon,
1 996b: 31). Dolayısıyla Anglosakson libe­
ralizminin kurucuları olan Johp Locke,
David Hume, Adam Smith, Jeremy Bent­
ham ya da iki Mill'ler onun yazılarında
kendilerine yer bulamaz. Bunun yanında,
pek çok Osmanlı/Türk aydınıyla Rousse­
au'nun bir mirasını paylaŞarak, "genel
irade"yi temsil ettiğine inanır. Halktan
çok uzakta yaşayan bir seçkin o lmasına
rağmen, halk adına konuşur ve onu tem­
silen kararlar alır (Ege, a.g.e. 3 13 ; Erkul,
a.g.m. 147). Bir rakibi, Bahaeddin Şakir,
bu kopukluğu şöyle örnekler:
"Sabahattin Bey Boğaziçi'nde, Çamlı­
ca'da; Erenköy'de saraylarında asude ni­
şin-i istirahat iken, küçük kalplerinde şü­
le fesan ateş-i hamiyyet sevkile milleti
ikaz için ortaya atılan Mekteb-i Harbiye
talebelerinin kanlı kanlı nefiy ve tağriple­
rini görememişlerdi. " ("Sabahattin Bey'e
.
Cevap" , Şura-yı Ümmet, 1 Haziran 1907,
s. 2; zikreden Mardin, a.g.e. 289)
Ancak, yine de belirtmek gerekir ki, bi­
raz daha gevşek bir tanımdan hareket
edilmesi halinde, özel teşebbüse ve mer­
keziyetsizliğe yaptığı vurguyla, Osmanlı
burjuvazisine atfettiği önemle, özellikle de
Abdülhamit ve ittihat ve Terakki baskı re­
jimlerine karşı duruşuyla Prens Sabahad­
din bir tür liberal olarak algılanabilir.
İngiltere Sevgisi
Baskın olarak Tanzimat'tan sonra, Os­
manlı seçkinlerinin zihninde bir yabancı
ülkeye sempati yer etmeye başlar: örne-
T Ü R K L i B E R A L i
ğin, Mustafa Reşid Paşa'nın gözdesi lngil­
tere iken Ali Paşa Fransa'ya daha yakın
durur, Mahmud "Nedimof' Paşa ise Rus­
ya taraftandır. Bu yaygın eğilime uygun
şekilde, Prens Sabahaddin de Osmanlı
imparatorluğu için en uygun modelin ln­
giltere olduğuna inanır.
Sabahaddin, lngiltere'nin ve özellikle
lngilizce'nin giderek artan önemini de­
ğerlendirirken oldukça ileri görüşlüdür
(Ege, a.g.e. 23 2) , ancak hayranlığı biraz
aşırıya kaçar: lngiltere'nin takdirini ka­
zanma gereğini vurgular (Ege, a.g.e. 410)
ve bireyci bir eğitim için, gençlerin lngil­
tere'ye gönderilmesini önerir (Ege, a.g.e.
23 1). Onun gözünde, Osmanlılar dış po­
litikada lngiltere'nin yönlendirmesine ta­
bi olmalıdır (Ege, a . g . e . 2 5 0 ) . Ayrıca,
Hindistan ve Mısır'dan, bu geri kalmış ül­
keleri "düzene sokmuş" (sömürgeleştir­
miş?) lngiliz görevlileri davet etmek iste­
mektedir (Erkul, a.g.m. 134) .
Prens, imparatorluğun nüfusunun ezici
çoğunluğunun kırsal kesimde yaşadığının
bilincindedir. Bu yüzden, lngitere'nin ta­
rihsel deneyimine benzer bir gelişme mo­
deli yaratmayı arzular. ldeali, "centilmen­
lerin" (kendi kelime seçimidir) önderli­
ğinde, endüstrileşmeye doğru yürüyen ka­
pitalistleşen bir köylü sınıfıdır. Berkes'in,
Prens'in tarihsel ve iktisadi bilgi yetersizli­
ğine ilişkin yargısını akılda tutarak denile­
bilir ki, Sabahaddin 20. yüzyılın eşiğinde­
ki bir ülkeyi, Tarım Devrimi çağı lngilte­
re'sinin normlarına göre biçimlemeye ça-
Z M i N i N K Ö K E N L E R i
lışmaktadır. Üstelik, devletin bu gelişim
çizgisinde üstlendiği rol de, Sabahaddin'in
teorik şemasına pek uymaz.
SONUÇ
Prens Sabahaddin, sosyolojiyi Türkiye'ye
getiren ö ncülerden biridir, bu açıdan,
özel bir ilgiyi kesinlikle hakkeder. Benze­
ri şekilde, şayet tanıma sıkı sıkıya sadık
kalınmazsa, Türk liberalizminin ilk men­
suplarından da sayılabilir. Kişisel tarihi
anlamında, hayatını birkaç kez "sabık"
hale gelen ülkesinin çıkarlarını korumak
için harcayan bir sultanzadenin yaşam 1 55
çizgisi de ilgiye değer. Ancak unutmamak
gerekir ki, birbiriyle kesişen bu üç unsur
eleştirel bir gözle, daha önce bazı örnek­
leri görüldüğü gibi ne Prens taraftarı, ne
Prens karşıtı keskin bir tavır almaksızın,
değerlendirilmelidir.
Son "bir not: bir dönem, bir yana Prens
Sabahaddin, Demokrat Parti ve çağdaş
"liberal" oluşumları, diğer tarafa lttihat
ve Terakki, Cumhuriyet Halk Partisi ve
bu ikincinin türevlerini koyarak, iki kar­
şıt devamlılık çizgisinin tarifine çalışıl­
mıştır. lçinde teleoloji (ereksellik) eğilimi
barındıran bu çaba, bir nevi "gelenek ica­
dı" gibi durmaktadır. Sabahaddin'in ilm-i
içtima'sı, 1 9SO'lerde Demokrat Parti'nin
takip ettiği politikalar veya Yeni Sağ'ın
Türkiye versiyonu olan '80'li yılların
"Özalizm"i farklı ;ımaçların, farklı ihti­
yaçların, farklı kökenlerin ifadesidir. O
 Prens Sabahaddin'in Düşünsel Kaynaklan ve
Aşın-Muhafazakar Düşüncenin İthali
AY K U T K A N S U
1 908 Devrimi i le beraber başlatabilece­
ğimiz çağdaş Türkiye tarihi ve bu dö­
nemdeki fikir akımları konusunda, bugü­
ne kadar yapılan çözümlemeler tüketici
n itel i kte değildir. Geçtiğimiz yüzyıl için­
de Türkiye'de görü len düşünce akımları­
1 56 n ı n büyük ö l çüde y u rtd ı şına dayanan
soykütüklerinin izi sürülmediğinde, i leri
sürü len görüşleri çözümlemekte yetersiz
ka l ı nıyor. Ortaya atı l a n fikirlerin nasıl bir
ortam ve bağlamda sunulduğu, diğer gö­
rüşlerle olan bağlantı ları ve dünyayı ne
şekilde yorum ladığı gibi temel sorular ya
sorul muyor ya da bu değerlendirme kar­
şılaştırmalı bir bakış açısından yararlan­
madan yapıldığı için eksik kalıyor.
Genell ikle görüşleri hakkı ndaki yerle­
şik hükümlerin ötesine geçi lmed iği için
ya n l ı ş yor u m l a n a n k i ş i lerden biri de,
Prens Sabahadd i n ' d i r. Prens Sabahad­
d i n'in gerek 1 908 Devrimi öncesi Fran­
sa'da sürgünde yaşadığı yıllarda peşinde
koştuğu fikir akımları, gerekse 1 908 Dev­
rimi sonrası Türkiye içinde ve d ı ş ı nda
propagandas ı n ı yaptığı görüşler üzerine
yazı lanların çoğu, onun görüşlerinin refe­
rans ve vargı larını yorumlamada gerçek­
ten araştırıcı olmamış, mevcut varsayım­
ları veri kabu l eden bir zemin üzerinde
yorum yapmışlardır. Bugün Türkiye'deki
sosyal bilimler edebiyatında, Prens Saba­
haddin'in fikir dünyası hakkında, çözüm­
l em e adına ya l n ızca onun görüşleri n i n
oldukça eksik b i r özeti bilinmekte, onun
Türkiye fikir tarihindeki yeri bu eksik özet
üzerinden 'tartışılma ktadır. '
Prens Saba hadd i n ' i n görüşleri, Türk
sosyal bil imlerindeki sınıflama içerisinde
' l i bera l ' olarak ad l a n d ı r ı l agel mektedir.
Türkiye gibi l iberal geleneğin güçlü ol-
madığı ve l i bera l izmin zengin fikir tari­
hinin hemen hemen hiç bil inmediği bir
ü l kede, Prens Sabahadd i n ' i n ortaya at­
m ı ş olduğu fikirler arasında i l k a nda gö­
zümüze çarpan 'adem-i merkeziyet,' 'te­
ş e b b ü s - ü ş a h s i ' g i b i k a v ra m l a r i l e
Prens'in merkeziyetçi devlet yapısına ve
memurlarıyla birlikte tüm modern devlet
aygıtına karşı a l d ı ğ ı tavı r, i l k bakışta,
onun temsil ettiği görüşün l iberal izm ol­
duğu 'izlenimine' yol açmaktadır. Bu ya­
nı ltıcı izlenimin nedenleri arasında, 1 9 .
yüzy ı l l i bera l i z m i n i n y a n ı s ı ra, Sanayi
Devrimi i le Fransız Devrimi sonrası dün­
yada, ortaya ç ı kan yen i düzeni tutucu
açıdan eleştiren muhafazakarlı k ve onun
çeşitlemelerinin d i kkate a l ı nmaması da
vard ı r. Oysa muhafazakar söylem, özel­
l i kle Fransa'daki karşı-devrimci siyasal
ideoloji, bu ideolojinin başl ıca savunu­
c u l arı ve b u ideologları n fikirlerindeki
temel t a ş l a r ı hesaba katı l m a d ı ğ ı n d a ,
Prens Sabahad d i n ' i n düşü nce dünyası
kendi içsel mantığı ve bütünse l l iği için­
de kavranamaz.
Babası Damad Mahmud Cel a l eddin
Paşa tarafından 1 899 yılı sonunda kar­
deşi Lütfu l lah Bey' le beraber Fransa'ya
götürüldüğünde, Prens Sabahaddin he­
nüz 2 2 . yaşındaydı . Gerek anne tarafın­
dan Osma n l ı h a neda n ı n a mensup b i r
soylu olması, gerekse babası n ı n Avru­
pa'daki yönetici soylu sı nıfla olan iş i l iş­
kileri nedeniyle, içinde bulunduğu sos­
yal ortam onu -genelde Avrupa'daki,
özelde Fransa'daki- yüksek ve ayrıca l ı k l ı
s ı n ı f arasına sokmuş o luyord u . Paris'te
i l işkiye g i rdiği soylu s ı n ıfı n temsilci leri
arasında Edmond Dem o l i ns de vard ı .
Prens'in Demolins ile tam olarak hangi
..
P R E N S S A B A H A D D I N ' I N D U Ş U N S E L KAYNAKLAR! VE A Ş I R l - M U H AFAZAKAR D U Ş U N C E N I N iTHALi
tarihte tanıştığı nı b i l m iyoruz. İzleyicile­
rinden Nezahet Nurettin Ege'ye an lattık­
larından bildiğimiz kadarıyla, Prens' in,
Demoli ns'in ilk baskısı 1 89 7 yılı N isan
ayında yapılan ve bir yıl gibi kısa bir za­
manda onuncu baskıya u l aşan A quoi ti­
ent la superiorite des Anglo-Saxons adlı
kita b ı n ı Paris'teki kitapçı vitrin lerinde
görmüş olması ve bu yazarın 1 89 7 yılın­
dan sonra yayımlanmış diğer kitaplarını
alıp okuması, Prens Sabahaddin'in dün­
ya görüşünü etkileyen en öneml i kişiler­
den biri nin Edmond Demolins olduğunu
gösteriyor. Gerçekten de, Prens Saba­
hadd i n'in yazdığı tüm risalelerde ad ını
andığı kişi ler tümüyle Edmond Demo­
l i ns'in yayın yönetmen l i ğ i n i yaptığı La
Science Sociale dergisi çevresindeki ya­
zarlardan oluşmaktad ır (ki bu zümren in
amatö r/jurnal istik h üviyeti ne bakarak,
"yarı aydın" terim i n i kullanabil iriz). Baş­
ka bir deyişle, Prens Sabahaddi n'in fikir
dünyası n ı bel irleyen referans l i stesi he­
men hemen bütünüyle bu dergi çevresi
ile 'Societe pour le developpement de
l'initiative privee et la vulgarisation de la
science sociale' derneğinin üyelerinden
oluşmuştur. Kendisi de adı geçen derne­
ğin bir üyesi olan ve 'Teşebbüs-ü Şahsi
ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti' adıyla
b u d e r n eğ i n T ü r k i ye ş u be s i n i k u r a n
Prens Sabahadd i n ' i n , Türkiye d ışı nda
yayımladığı dernek yayın organı Terakki
gazetesinde ve Türkiye içinde yayımla­
dığı çeşitli risa lelerde kendi görüşü ola­
rak ileri sürdüğü fikirler, La Science So­
ciale çevresinin yazd ıklarının hemen he­
men mat a mat Türkçe çevirisinden ve o
görüşlerin Türkiye'ye uyarlanmış çeşitle­
mesinden i b a rett i r. Bu neden le, Prens
Sabahaddin'in görüşleri ile bu görüşlerin
ası l larını ve bunların Fransa düşünce ta­
rih inde durduğu yeri birlikte ele a lmak
gerekir. Bu da, Demol ins'in Prens Saba­
hadd i n çevresi tarafı ndan "Anglo-Sak­
sonlann Esbab-ı Faikiyeti Nedir? Anglo­
saksonlar Hakkında Tedkikat-ı İctima­
iye", "Mevki-i İktidar", " Yeni Mektebte
ve Yollar" ad larıyla Türkçe'ye kazandırı­
lan kitaplarındaki sorunsa l ı değerlendir­
meyi gerekl i kılmaktadır. Böyle bir bü­
tünse l l i k içinde bakı ldığında, Prens Sa­
bahaddin'in görüşlerinin yüzeysel liği ve
kendi zamanının gerçekl iğinden ne ka­
dar kopuk olduğu fark ed ileb i lecek ve
Türkiye için önerdiği çözümlerin ne ka­
dar hayali olduğu görülebilecektir.
Edmond Dem o l i n s ' i n ve dolayısıyla
Prens Sabahaddin'in görüşleri a rasında
adem-i merkeziyet prensibi merkezi bir
yer işgal eder. Gerek Demolins ve Tour­
ville gibi L a Science Sociale çevresinde­
ki yarı ayd ı n ların, gerekse Prens Saba­ 1 57
hadd in'in adem-i merkeziyet kavramını
hangi bağlamda kullandıkları son derece
önemlidir. Demol ins ve La Science Soci­
ale çevres i n i n adem-i m erkez i yet i l e
kastettikleri, esasen 1 789 Devrimi önce­
si Fransa'da varolduğu iddia edi len siya­
sal ve sosyal düzendir. Onlar açısından,
olması gereken adem-i merkeziyetçiliği,
yüceltilmiş bir feodal düzen temsil eder.
Feodal düzende varolan siyasal, sosyal
ve ekonomik yapı parçalanmış bir hal­
dedir; ve toprakları üzerinde hemen he­
men her türlü tasarruf yetk i s i n e s a h i p
o l a n a r i stokrasi, gele neksel d e v l e t i n
kontrol mekanizması dışında yer almak­
tadır. 1 789 öncesi eski düzende her ne
kadar merkezileşmeyi hedefleyen b i r
devlet v a r id iyse de, aristokrat sınıf hala
ayrıcal ıkları sayesi nde merkezi devletin
yargı ve diğer denetimlerinden kaçabil­
mekte, sahibi olduğu topraklar üzerinde
tasarruf yetki leri n i ki mseye hesap ver­
meden kullanabilmekte, toprakları üze­
rindeki köylüleri tebaası addedip onlara
dair de devlete karşı hak idd i a edebil­
mekteydi . Adem-i merkezi olarak tanım­
lanan bu yapıda, aristokrasi, devlet i le
tebaa arasında bir uzlaşma aracı ve mut­
lakiyetç i l iği dengeleyen bir unsur olarak
görülüyordu.
Le Play' n i n taki pçisi ve Demol ins'in
ya kın fikir arkadaşı olan Henri de Tour­
ville 1 905 yılında Histoire de la forınati-
..
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
on particulariste: /'origine des grands
peuples actuels adıyla bastırdığı, ama
daha önce L a Science Sociale dergisi nde
makalelerle yayımladığı araştı rmalarında
Demolins'in de üzerinde ısrarla durduğu
Anglosakson tipi top l u m u n hayali soy­
kütüğünü anlatırken feodal döneme yo­
ğ u n l aşmakta ve bu dönemi kişisel öz­
gürlüklerin en fazla olduğu dönem ola­
rak n itelend i rmekted i r. Bütünüyle aris­
tokratik bir bakış açısı nı yansıtan bu gö­
rüş, doğal olarak ideoloj i kti ve burada
özgürlükten kasted i len tüm toplumdaki
kişilerin özgürlüğü değil, yaln ızca aris­
1 58 tokratların yasalar ve genel topl u m de­
netimleri dışında ka lma ayrıcalı klarıydı .
Gerek de Tourvil le, gerekse Demol i ns ve
Prens Sabahaddin'in yazdı klarında tesa­
düf ettiğimiz özgürlük ve devlete karşı
serbesti kavra m l a r ı b u bağlamda e l e
a l ı nm a s ı gere k l i kavr a m l a r o l up, 1 9 .
yüzyıl l i beral düşü nces i ndeki özgürlük
anlayışıyla taban tabana zıttı.
B urada, 1 9 . yüzyıl boy u nca adem-i
merkeziyet kavram ı n ı n özel l i kle Fransız
aşırı mu hafazakar siyasal düşüncesinde­
ki kul l a n ı l ı ş tarzı ile La Science Sociale
çevresi n i n kullanışı a rası ndaki paralel­
l iklerden bahsetmek yerinde olur. I lı m l ı
b i r muhafazakar o l a n v e adem-i merke­
ziyet kavramını siyasal felsefesi n i n mer­
kez i ne oturtan Alexis de Tocquevi l le'i
b i r kenara b ı rakırsak, 1 9. yüzyı l ı n ba­
ş ı n d a n i t i b a r e n ö ze l l i kl e F r a n s a ' d a
adem-i merkeziyet kavramını diğer tüm
l iberal prensipleri dışlayarak düşüncele­
rinin ana ekseni olarak ele alanların he­
men t ü m ü n ü n , b a ş ı n d a n beri Fransız
Devrim i'ne ve onun tem s i l ettiği mo­
dern dünyaya karşı çıkan aşırı mu hafa­
zakarlar o l d uğ u n u görürüz. Bu karş ı ­
devri m c i s iyasal kura mcı ların başında
aynı zamanda yerel siyasette de etkin
görevler a l m ı ş olan L o u i s de B o n a l d
vardır. De Bonald Fransız Devrimi son­
r a s ı n d a n bugüne kadar gelen Fransız
m uhafazakar ideolojisinin i l k temsi lcisi
olmas ı n ı n yanısıra, Le Play' nin fikir ba-
U T I Y E T ' I N B i R i K i M i
balığını yapması nedeniyle de bizi i lgi­
lendirmekted ir.
T ü rkçeye "Mevki-i İktidar" a d ı y l a
1 9 1 4 y ı l ı nd a çevri len "A-t-on interet a
s'emparer du pouvoir?" kitabında De­
molins'in tarih boyunca 'sahte' ve 'ger­
çek' zirveler olarak bize sunduğu tablo
manidardır. Sahte zirveler aynı zamanda
toplumların 'sefahat' anındaki çürümüş
durumlarıdır. Demolins'in tarihteki böy­
le durumlara verdiği örnekler arasında
Ati na'nın ve Philip ile Büyük İskender'i n
egemenl iği altındaki Makedonya, Roma
İmparatorluğu, i l . P h i l i p yöneti mindeki
İspanya Kra l lığı, xıv. Louis yönetiminde­
ki Fransa Kra l l ığı ve Napoleon devri var­
dır. Tarihte zengi n l i k ve mutluluk an ları­
nı temsil eden 'gerçek' zirveler arasında
ise Atina Cumhuriyeti, Cumhuriyet dö­
nemi Roma, Ortaçağların feodal yapı la­
rı, İngiltere'deki parlamentarizm devri,
Anglosakson l a r ı n d ü nyaya fütu rsuzca
yayı ldıkları dönem ve Amerika B irleşik
Devletleri say ı l ma ktad ı r. Bir ma ntı k l ı
açıklaması veri lemeyen b u s ı n ıflandır­
mada, Demolins açısından kötü olan de­
virlerin belki de tek ortak özell iği, bun­
ların güçlü merkezi devletlerin varoldu­
ğu dönemler ol uşudur. De Tourville açı­
sından da, merkezi devletlerin o ld uğ u
devirler kötü, feodal devirler i s e gerçek
özgürlüğün olduğu iyi ve parlak devir­
lerdir.
Burada i lgi çeken nokta, emperya l ist
b i r ü l ke olan 1 9 . yüzyıl İngi lteresi i l e
Amerika Birleşik Devletleri ' n i n bu de,
magoj i k söylem içinde bir arada yer al­
masıdır. 20. yüzyıl başlarında Büyü k Bri­
tanya hala d ü nyada en geniş sömürge
topraklarına sahip olan ü l keydi ve bu
yüzden, bu konuda onu geriden takip
eden Fransa g i b i ü l ke lerdeki (Demo­
l i ns ' i n de d a h i l o l d uğu) emperyalizm
hayranlarını etkilemekteyd i . Her iki ü l ­
kenin bir diğer özelliği de, Fransız Dev­
rimi i l e ortaya çıkan modern ve klasik
merkezi devlet modelinin dışında yer al­
malarıydı. Nasıl ki, ılımlı bir muhafaza-
..
P R E N S S A B A H AD D I N ' I N D Ü Ş Ü N S E L K A Y N A K L A R ! VE AŞ I R l - M U H AFAZA K A R D Ü Ş Ü N C E N i N i THALi
kar ve artık Devrim öncesi Fransa'ya dö­
nülmesi n i n mümkün olmadığını anlaya­
cak kadar gerçekçi olan de Tocquevi lle
açısından, ideal siyasal ve toplumsal dü­
zen federal bir yapıya sahip Amerika
B i rleşik Devletl eri ise, de Tocquevi l l e
kadar gerçekçi o l m a y a n v e yaşa m ı n ı
sürdürdüğü Avusturya sürgününde Fran­
sa içindeki karşı-devrimcilerin l iderliğini
yürüten Comte de Chambord'u destekle­
yen kralcı 'meşruiyetçi' gruba dahil De­
molins ve benzerleri açısından da öykü­
nülmesi gereken siyasal ve sosyal yapı
artık 1 9 . yüzyı l gerçeğiyle örtüşmeyen,
fakat Anglosakson bireyselc i l iğinin ana­
vatanı o larak düşledikleri Büyük Britan­
ya Kra l l ığı idi .
1 9 . yüzyı l ı n başl arından itibaren, İn­
giltere örneği Fransa'daki karşı devrimci­
lerin kul lanabildikleri yegane 'iyi' örnek
olagelmiştir. Fransa'daki karşı devrimci­
ler ve kra lc ı lar açısı ndan İ ng i l tere' n i n
önemi, Sanayi Devrimi'ni yaparak eko­
nomik yap ı s ı n ı dönüştürmüş ve ekono­
mik açıdan ağırlığın tarımdan sanayi ve
mali kesime geçtiği gelişmiş bir kapita­
l ist topl u m olmasında yatmıyord u . De­
m o l i n s ve taraftarl arı n ı n fiki rleri ndeki
birçok çel işkiden birisi, de Bonald'dan
ve Le Play'den daha düşük d üzeylerde
olsa b i l e, fikir babaları Le P l ay'de de
gözlemlenen kapita lizm tiksintisi idi. 1 9 .
yüzy ı l sonu Fransız kralcıları ve karşı ­
devrimcileri açısından bakı ldığı nda, İ n ­
giltere, modernleşmiş olmasına rağmen
eski düzeni tamamen ortadan kaldırma­
mış bir ü l ke olarak görül mekte ve orada
aristokrasin i n hem ekonomi k ve sosyal,
hem de s iyasal hayatta hala bel i rleyici
rol oynad ığı, hürmet gördüğü düşünül­
mekteydi .
S o s y a l a ç ı d a n b a k ı l d ığ ı n d a , büyük
toprak sahibi aristokratla r ı n egemenli­
ği ndeki tarım ağırl ıklı bir ekonomik dü­
zen, aynı zamanda, kendi başına kaldık­
larında ne yapacaklarından ted i rg i n l i k
duyulan köylüleri kontrol altı nda tutma­
nın en etkil i yol u olarak gözükmekteydi .
S i ya s a l a ç ı d a n ise, l i beral kura m d a k i
temsil mekanizması temelden reddedi l i­
yor, siyasette kra l ile beraber toplumun
'doğa l ' tem s i l ci leri olan aristokratların
devlet aygıtında görev alması isteniyor­
d u . Bu çevre n i n Türk kamuoy u n d a k i
temsilcisi Prens Sabahaddin'in bu temel
konulardaki görüş ve fikirlerine biraz da­
ha etraflı bakı ldığı nda, bu aşırı muhafa­
zakar ideoloj i n i n 20. yüzyı l ı n i l k yarısın­
da 'devrimci sağ' olarak adlandırılabile­
cek görüşlere i l ham kaynağı teşkil ettiği­
ni görülebilecektir.
Arz u l a n a n ekonom i k d üzen a ç ı s ı n ­
d a n , b u ideoloj i n i n biraz evr i l d i ğ i n i, 1 59
ama temelde değişmed iğini görmekte­
yiz. De Bonald, l iberal prensipler çerçe­
vesinde işleyen kapitalist bir düzen in ta­
mamıyla karşısındaydı . Onun açısı ndan,
tıpkı feoda l dönem l erde olduğu g i b i,
aristokrasinin toprağa her açıdan h ü k­
metmesi ve ekonominin temel inin tarım­
s a l o l m a s ı g e r e k i y o rd u . Ya z ı l a r ı n ı n
önem l i böl ümünü bu konuya ayıran de
Bonald ve Le Play için, aristokrasinin sa­
hip olduğu büyük topraklar kutsaldı ve
veraset yol uyla dahi parçalanmamal ıyd ı .
Fransız Devrimi'nden sonra çıkarı lan b u
veraset kanuna karşı geliştirilen ideoloj ik
söylem içinde Le Play ortaya 'a ile' kav­
ram ı n ı atarak öne çıktı.
Le P l ay' i n geliştirdiği 'ai le' söylemi
içinde üç tip aile vardır. Bu tiplerden bi­
rincisi, Doğu'da ve Doğu Avrupa'da ge­
çerli olduğu söylenen 'pederşahi aile' ti­
pidir. Le Play Orta Asya'da çoban l ı k l a
uğra şa n top l u m l a r ı n b e l i rleyici öğesi
olan bu aile yapısının bireyin kişisel giri­
şimciliğini bastırdığı görüşündedir. Tarihi
bir kategori gibi ald ığı bu ai lenin Asya
steplerinden sonraki evrimi içi nde, do­
ğal ve ekonomi k zorunlul uklar nedeniy­
le eski pederşahi yaşantı ların ı sürdüre­
meyen 'istikrarsız a i le' tipini ortaya çı­
kard ığ ı görüşü nded ir. 'İstikrars ı z a i le',
bir bakıma, 1 9 . yüzyıl başı rekabetçi ka­
pita l izmin ortaya çıkardığı bir a i l e yapı­
s ı yd ı . Yoksul Şartlarda yaşayan, kendi
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
evine dahi sahip olmayan 'istikrarsız ai­
le' içinde özel likle de otoritenin yoklu­
ğu, Le Play ve takipçileri tarafından faz­
lasıyla önemsenmekteydi . Otoriteye say­
g ı l ı ve geleneklere bağ l ı olarak yetiştiril­
meyen bu gençler, övü len 'kök ai le' ti­
pinde yetişen gençler gibi yeni fikirler
üretecek bir eğitime de sahip bulunmu­
yorlar, sonunda devletin koruması altına
d üşüyorlard ı . Sosyo loj i k bir çözüm le­
meymiş gibi gözüken bu sahte sınıflan­
dırmanın arkasında, Le Play ve takipçile­
r i n i n asl ı nda rahatsız olduğu şey, eski­
den aristokrasinin emri nde ona -ve kili­
1 60 seye- itaat eden bir köy l ü s ı nıfı yerine
artık geleneksel kontrol mekanizmları
dışında, fabri katörlere h i zmet eden ve
o n l a r l a a r a l a r ı n d a y a l n ı z c a basit b i r
kontrat i l işkisi o l a n başıboş işçi s ı n ıfı nın
türemesiyd i . Le Play ve katolik düşünür­
ler, 'sosyal sorun' o larak adlandırd ıkları
bu duruma çareyi fabri katörlerin tıpkı
köylüsüne 'sahip çıkan' aristokratlar gibi
işçilerine sahip çıkmaları nda ve onların
d i ni eğitim leri d a h i l tüm i htiyaç l a r ı n ı
karşılamalarında bulmaktaydı.
Le Play' in üçüncü olarak bahsettiği ai­
le tipi, asi ı nda keza pederşahi bir aile
olan 'kök ai le' idi. Bu ai lenin merkezin­
de, a i le topraklarını ve ai leyi bir arada
tutan bir a i le reisi bulunmaktayd ı . Tarih­
sel olara k ne çok iyi, ne çok kötü olan
ekonomik koşul larda ortaya çıkan bu ai­
l e tipinde bireysel girişimci l i k özendirili­
yor; ekonomik açıdan çok varlıklı olma­
yan a ile, ister istemez çocukları n ı kendi
yuvalarını kurmaları için teşvik ediyor;
ailenin dağılmasını önlemek için de ku­
rul u ev düzen ini olduğu gibi tek bir ço­
cuğa devrederek sülalenin devamını ga­
ranti altına a l ıyordu.
Le Play' i n ortaya attığı bu aile sın ıflan­
dırması çok ufak değişikliklerle, ama ör­
neklerle zengin leştiri l m i ş bir biçimde,
müritlerinden de Tourvi l le ve Deniol ins
tarafından geliştiri l d i . Le Play' in aslında
ikili olan bu üçlü sınıflandırması de To­
urv i l l e ve Dem o l i n s tarafı ndan açıkça
U T I Y E T " I N B i R i K i M i
i k i l i bir şemaya dönüştürüldü. Bu iki ya­
zarın s ı n ıfland ı rması nda kötü a i l e tipi
'cemaatçi ai le,' iyi a i le tipi de 'bireyci
aile' olarak adlandırılmaktayd ı . Hem de
Tourville hem de Demolins' i n sunuşun­
da coğrafi koşulların belirleyici l iği geri­
leyip ırki özel l ikler (Saksonluk) ön plana
ç ı kıyor, ama son kertede böyle bir ya­
şantı tarz ı n ı n düzgün verilecek bir eği­
timle de öğrenilebileceği vurgul a n ıyor­
du. İnsan lar pekala Anglosakson tarzı bir
eğitimle de ' cemaatçi' yaşantı tarzından
kurtarı l ı p 'bireyci' yaşantı tarzına kavuş­
turulabil ird i .
Prens Sabahaddin'in hoşuna giden de
bu olmalıyd ı . İ nsanlar eğitimle 'cemaat­
çi' bir yaşantı tarzından 'bireyci' bir ya­
şantı tarzına geçebilirler ve 'bireyci' ola­
rak yetiştiri lecek yüksek s ı n ıfa mensup
gençler toplumu Fransız Devrimi öncesi
feoda l i l işki ler ağı na taşıyabilirlerd i . De­
m o l i ns Fransa'da bu' anlamda 'bi reyci'
i nsan yaratmak i ç i n Paris ' i n bat ı s ı n d a
'Ecole d e s Roches' adıyla bir özel okul
kurmuştu. Demolins'in amacı, Prens Sa­
bahadd i n' i n ve onun izinden yürüyen
birtakım Türk sosyologların da ziyaret
edip övgüyle bahsettikleri bu özel okul­
da, aristokratların çocuklarına 'işe yara­
yacak' bir eğitim vermekti . 'İşe yarayan
e ğ i t i m ' , o n l ar ı öze l l i k l e İ n g i ltere i l e
Fransa arası ndaki emperyal ist yarışa ha­
zırlayacak olan 'eğitim' demekti. Demo­
l ins'in "Anglo-Saksonların Esbab-ı Faiki­
yeti Nedir? Anglo-Saksonlar Hakkında
Tedkikat-ı İctimaiye" adıyla Türkçe'ye
çevrilen eserinin daha ilk sayfası nda 1 9 .
yüzy ı l sonunda Büyük Britanya'nın dün­
ya haritası nda işgal ettiği sömürgelere
işaret edilerek, emperya list yarışta geride
kalan Fransa için çözüm önerileri göste­
ril iyordu.
Demo l i n s açıs ından, F ransa ' n ı n sö­
mürgec i l i kte İ ngi ltere'nin gerisinde kal­
mas ı n ı n tem e l nedeni an layış farkıyd ı .
'Bürokratik' zihniyetli Fransa sömü rgele­
rini yönetecek bürokratları yetiştirme ve
onları idari bir yapı içinde tutma gayreti
...
P R E N S S A B AH A D D I N ' I N D U Ş Ü N S E L KAYN A K LAR! VE AŞ I R l - M U H AFAZAKAR D Ü Ş Ü N C E N i N iTHALi
içi ndeydi . H içbir aristokrat Fransa'yı terk
ed ip sömürgelere yerleşmeye özendiril­
m iyord u . Demol i ns'e göre, Fransa'da
Devri m sonrası eğitim pol itikası i nsanla­
rı devlet h izmetine yöne ltiyor, o n l a r ı
merkezi devlete h izmet eden v e dolayı­
sıyla da modern ve merkezi devleti güç­
lend i ren b i reyler h a l i ne geti r iyord u .
Fransa'da devri m sonrası ortaya ç ı kan
merkezi devlete çalışmak kra l cı lar açı­
s ı nd a n v ic d a n e n m ü m k ü n değ i l d i ve
bunların bağnaz olan ları uzun yı l lar par­
lamento üyeliği dahil her türlü de"let işi­
n i reddetmi şlerd i . Demol ins, şimdi, 1 9.
yüzyıl ı n sonunda, aristokratl arı n kendi­
lerine yen i yaşam a lanları yaratmalarını
ve sömürgelere yerleşerek Fransa'ya bu
yol l a h izmet etmelerin i öneriyord u .
Demol i ns'in ve Türkiye'deki takipçisi
Prens Sabahaddin'in özel girişimc i l i kten
-teşebbüs-ü şahsiden- anladığı, yalnız ve
ya lnız, buyd u . De Bonald kapital izme
tümden karşıyd ı . Le Pl ay, ondan sonra
gelen Demo l i n s ve aynı gruptan olup
Amerika'daki Saksonları n hayatın ı ' i nce­
leyen' de Rousiers hep kapita l i zmden
yüksek soyluların kend i sınıflarına yara­
şır bir yaşantı tarzı sürmes i n i n 1 9 . yüz­
yı l kapital izmi çerçevesi nde nasıl müm­
kün o l d u ğ u n a kafa yormuş ve çareyi
büyük tarı m s a l top r a k l a r ı i ş l etm ekte
bulm uştu. L i beral söylemde yer alan fır­
sat eşitl i ğ i n i n Dem o l i n s ve çevresi n i n
yaymaya çal ıştığı aşırı m uhafazakar ide­
oloj ide hiç yeri yoktu. Demolins ve ta­
raftarları n ı n -bu arada Prens Saba had­
d i n'in- modelinde küçük ya d a topraksız
'gi r i ş i m c i ' köyl ü d e ğ i l , ken d i s i ne yen i
yaşam a l a n ı açacak genç a r i stokratl ar
vard ı . Demol ins i le Prens Sabahaddin'in
bu konu üzerine yazd ı k l a rı aras ı ndaki
tek fark Türkiye'nin öznel koşul larından
kay n a k l a n ıyord u . Prens S a b a h ad d i n,
Türkiye' n i n Fransa g i b i Afrika ve d iğer
kıtalarda sömürge i m paratorluğu kurabi­
leceğ i n i düşünmediği nden, bunu bir iç
sömürgeleşme o larak tasarlamış ve Tür­
kiye'deki zengin s ı n ıfı n gençlerini eğite-
rek bunları kendi başlarına kaldıkları nda
doğru dürüst tarım bile yapamadı klarını
düşündüğü Anadolu köylü leri nin başla­
r ı n a ' z ı r a i patron' o l a ra k göndermeyi
planlamıştır. Prens Sabahadd in'in Türki­
ye'nin kal kınması için bu lduğu çare -ya­
ni, 'bireyci girişimci l ik' ya da 'teşebbüs­
ü şahsi'- buydu. Dem o l i n s ' i n önerd iği
gibi, gençler devlet memuriyetine girme
fikrinden caydırılmalı ve özel bir eğitim­
den geçirilerek, yani 'bireyci a ile' tip i ne
uygun i nsanlar olarak yetiştirilerek, köy­
lünün efendisi olmak üzere Anadolu'ya
salınmalıyd ı .
Ekonom i k kuram açısı ndan b a k ı l d ı ­ 1 61
ğı nda, b u çözümün bireyci kapita l ist ge­
l işme model i nden ve l i beral söyl e m i n
' b i reysel g i r i ş i m c i l i k' kavra m ı ndan n e
kadar 11zak olduğu çok a ç ı k görülür. Öz­
lenen düzen i n b i reyci ve rekabetçi b i r
kapita l ist d ü z e n olmadığı, t a m ters i ne,
Fransız Devr i m i öncesinde varolan, fe­
odal toprak düzenine geri dönmek anla­
m ı na geld i ğ i n i daha i y i a n l a m a k i ç i n
böyle b i r düzenin belkemiğini oluşturan
siyasal düzen projesine de göz atmamız
gerekmektedir.
Gerek de Bonald'ın, gerek takipçisi Le
Play' i n, gerekse onun müridi Demol i ns
ve Demol ins' i n uyarlayıcısı Prens Saba­
hadd i n ' i n devlet model i hakkında yaz­
d ıkları ve eski rej imle yen i rej i m arasın­
da yaptıkları kıyaslamalar bize bu i de­
oloj in i n siyasa l yaşam hakkındaki görüş­
leri üzerine b i rçok i pucu vermekted ir.
Fransa örneğinden başlarsak, bu ideolo­
j i n i n temsilci leri 1 789 yıl ından sonra ku­
r u l a n yen i devlet mode l i ne temelden
karş ıyd ı l a r. Fransız Devr i m i y a l n ı z ca
aristokratların ayrıca lıklarına dokunduğu
için değil, kişi hak ve özgürl ükleri ni ön
plana çıkararak toplumda varolan istik­
rarı, aristokrasin i n halk katındaki otorite­
s i n i ve yü ksek s ı n ıfa duyu lan h ü rmeti
azalttığı i ç i n de kötülenesi bir olayd ı .
Hele yeni parlamento ve bunun ayr ı l ­
m a z parçası o l a n temsi l model i -yani, li­
beral demokrasi- aşırı m u h afazakarlar
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
açısından tahammül ed i lemeyecek ka­
dar kötü bir şey olarak görülüyordu. Re­
kabetç i s i yasete d u y u l a n bu tiksintiyi
tüm çelişki leri ile birlikte Türkiye'ye taşı­
yan Prens Sabahaddin, bazen doğrudan,
bazen de dolaylı olarak, parlamenter re­
j i m a leyh i nde görüşler i leri sürmüştür.
Prens'e göre, tıpkı Fransız Devrimi gibi,
1 908 Devri m i de Türkiye'deki yapıyı
bozmuş ve 'gereksiz' parti kavga larıyla
ü l ke felaketin eşiğine getirilm işti. Oysa,
Prens'e göre, esas olan rejimin ne oldu­
ğu değ i l d i . Rej i m mutlakiyetçi monarşi
de olabil irdi, parlamenter demokrasi de;
1 62 meşruti monarşi de olabil irdi, cumhuri­
yet de. Esas olan, ü l kede 'bireyci a i le'
model ine göre insan yetiştiri lip yetiştiril­
mediğiyd i . Kamusal hayattaki gerçek ge­
l işme ne Meşrutiyet'ten, ne parlamenta­
rizmden, ne de cumhuriyetten doğuyor­
d u . Pre n s Sabahadd i n ' e göre, T ü r k i ­
ye'nin kurtul uşu 'cemaatçi toplum' yapı­
s ı ndan 'bireyc i top l u m ' yap ı s ı n a geç­
mekte yatıyordu.
Siyasal model açısından en büyük sı­
k ı ntı devleti n merkezileşmesinde yat­
maktaydı . Yargılama gibi, aristokratların
doğal vazifeleri olarak görülen birçok iş
de artık onların elinden a l ınıp profesyo­
nel bürokratl ara veri l meye başlamıştı .
Bu sürece karşı ç ı kan Fransız aşırı mu­
hafazakarları gibi Prens Sabahaddin de,
Türkiye'deki eşrafın böyle bir görevi ye­
rine getirecek en yetki l i grup olduğunu
iddia ederek topraklı sınıfa mensup nü­
fuzlu kişilerin kendi bölgelerinde yargıç
ol arak görevlend iri lmelerini talep edi­
yordu. İ ngi ltere'de olduğu iddia ed ilen
'adem-i merkeziyet' ya da 'yerinden yö­
netim' model i, doğal olarak, sırf 'justice
of the peace' ile sınırlı kalmıyordu. Bu
modelde, tıpkı Fransa'daki aşırı muhafa­
zakarların aristokratları 'doğal yönetici'
olara k görmeleri gibi, Prens Sabahadd in
de bir bölgen in en nüfuzlu kişisinin -ya­
ni, o bölgenin en büyük toprak sahibi­
nin- o bölgenin yerel yöneticisi olmasını
istiyordu. Böylece, kamusal hayat yavaş
U T I Y E T ' I N B i R i K i M i
yavaş özel hayattaki ayrıcal ıklı insanla­
rın eline geçmiş ve bunun sonucu ola­
rak 'bireyci' toplum yapısına yaklaş ı l m ı ş
olunacaktı. Prens, kolluk güçlerinin de,
tıpkı feodal dönem lerde olduğu gibi, ye­
rel güç lerden o l uşmas ı n ı ve aynı z a ­
manda bölgeni n en büyük toprak sahibi
olan yerel yönetici n i n emrinde olması­
n ı , bu model i n başarısı açısından, şart
koşuyordu.
Gerek Fransa'da 1 9 . yüzyıl sonunda
m utlakıyetç i l iği geri getirmeye çalışan
Demolins ve taraftarları, gerekse Türki­
ye'de bu aşırı m uhafazakar akımın tem­
s i l c i l i ğ i n i y a p a n Prens S a b a h a d d i n ,
merkezi devlet projesine, s ı rf yeni kapi­
tal i st düzeni temsil ettiği, toplumda l i ­
beral leşme ve s iyasette demokrati kleş­
me ile birl i kte anı ldığı ve öze l l i kle 1 9 .
yüzyıl Fransız burjuva ideolojisinin bir
parçası olduğu için karşı çı kmaktayd ı­
lar. Merkezileşme siyaseti güden mutla­
kiyetçi kra l lardan XIV. Lou is'yi, gerek
de Bonald, gerekse Demol ins son dere­
ce sert eleşti rmiştir. Onl ara göre, X I V.
Lou is'nin Fransız devlet aygıtı n ı merke­
zileştirme s i yaseti, yere l/a r i sto krat i k
güçleri zayıflatarak devrime neden ol­
m uştu. 1 789 sonrası bu merkezi devlet
ayg ı t ı n ı e l i n e geçiren burj uva s ı n ıfına
karşı koymak aristokratlar açısından iyi­
ce zorlaşmıştı .
Fransız karşı-devrimci lerin i n ideoloji­
lerini 1 908 öncesi çıkarttığı Terakki ga­
zetesi ve 1 908 sonrası yayı mlad ığı risa­
lelerle Türkiye'de dolaşıma sokan Prens
Sabahaddi n, Fransa'da XIV. Louis yöne­
timi a ltında yaşanan dönem i n Türkiye
tarihinde Tanzimat'la birl i kte başladığını
iddia etmekteyd i . Prens Sabahadd i n'e
göre, merkeziyet demek özgürlükleri te­
kel altına almak ve çoğunluğu azınl ığa
çiğnetmek demekti . B u d ü ş ü nceleri n i
1 908 Devrim i sonrası s ı k s ı k tekrarlayan
Prens, Tanzi mat'a yönelttiği eleşti r i n i n
ayn ı s ı n ı İttihat v e Terakki Cemiyeti'nin
kurmaya çalıştığı yeni düzen aleyh i nde
de söylemekten geri kalmad ı . Daha ba-
P R E N S S A B A H A D D I N ' I N D Ü Ş Ü N S E L K A Y N A K L A R ! VE A Ş I R l - M U HA FAZA K A R D Ü Ş Ü N C E N i N iTHALi
şından, 1 908 Devrimi ve onun idealleri
aleyh ine geliştirdiği söylemin temel taş­
l a r ı n d a n b i r i n i m e r kezi d evlet ya p ı s ı
oluşturdu ve b u merkezi devletin mutla­
kıyetçi bir yönetim i n mi, meşruti monar­
şinin mi, yoksa l iberal demokratik bir re­
jimin mi aygıtı olduğu olgusuna hiç dik­
kat etmedi; çünkü Prens açısından, artık
modası Fransa'da b i l e geçmiş olsa da,
aşı rı mu hafazakar karşı-devrimci söyle­
m i n motifi buydu ve bu ideoloji, mo­
dern devlet yap ı s ı n ı tüm kurumlarıyla
ancak merkeziyetçi l i k/adem-i merkezi­
yetç i l ik ekseni etrafında temel lendirerek
eleştirebi l iyordu.
Fransa'da hayata koyu bir mutlakıyet­
çilik, kralcılık ve adem-i merkeziyetçilik
taraftarı ol arak atı l a n Charles Maurras
bi le, artık 1 870 sonrası Üçüncü Cumhu­
riyet rej i m i a ltında, sürgündeki Comte
de Chambord'u kral ilan etme projesinin
fiyaskoyla sonuçlanmasından sonra, ide­
olojisinin temellerini adem-i merkeziyet­
çilikten devletin mutlak otoritesine doğ­
ru kayd ı racak ve o güne kadar siyasal
görüşleri n i paylaştığı Demolins ve çev­
resin i n artık 2 0 . yüzy ı l i ç i n geçerl i l iği
olan prensipleri savu nmad ı klarını söyle­
yerek on ları hayalperestlikle suçlayacak­
tı . Bu aşırı muhafazakar karşı-devrimci
görüş Fransa'da -ve Türkiye'de- hem li­
beral izmi hem de solu şiddetli bir şekil­
de reddeden bir üçüncü görüşe, korpo­
ratizm ve faşizme kayacaktı. La Science
Sociale çevres i n i n evrimi, 2 0 . yüzy ı l ı n
i l k yarısında korporatist v e faşist b i r ko­
numa varm ıştı.
BU karşı-devrimci ideoloj i n i n l i bera­
l izmde sürekli eleştirdiği noktalardan bir
diğer önem l i olanı da eğitim alanınday­
d ı . Gerek de B o n a l d gerekse Le P l ay
kralcı l ı k ve mutlakıyetçilikleri nin yanısı­
ra ayn ı zamanda bağnaz birer Katolikti­
ler. Kuramsal çerçevesi n i d i ni prensiple­
re, özel l i kle Kato l i k ideoloj i n i n temel
taşlarını içeren öğretisine dayandı rmaya
öze l l i kl e önem veren Le Play ya lnızca
Fransız Devrimi'yle yerleşen yen i eko-
nom ik, sosyal ve siyasal düzen i eleştir­
miyor, aynı zamanda 1 8 . yüzyıldan iti­
baren d ü nyada egemen ol maya başla­
yan Ayd ı n l anma' fi kirlerine ve b i l i m ­
sel/kuramsal yaklaşımlara d a karşı çıkı­
yordu.
Bu idoolj i, l i bera l/kapital ist düzenin
ekonomik kuramı olarak gelişen 'econo­
mie politique' yerine, eski düze n i n fe­
odal ve kapita l izm öncesi ekonomi k iliş­
kiler ağını ihya etme amacıyla geliştirdi­
ği ve 'economie sociale' olara k a d l an­
d ı rd ığı kuramı kul lanmaktayd ı . Rekabet­
çi kapita l izmi, ortaya çı kardığı yeni so­
runlar nedeniyle eleştirirken, patron ile 1 63
işçi arasında yalnızca iş akdine dayanan
serbest değiş-tokuş mekanizmasının top­
lumu çökerttiği iddiasıyd ı . Bu karşı söy­
lem, içinde katolik öğretinin temel sav­
larını da barındırd ığı için, zaman içi nde
evr i l erek a d ı n a bazen ' H ı r i stiya n d e­
mokrasi,' bazen de 'hristiyan sosyal izmi'
den i l en bir siyasal harekete başlangıç
teşki l etti. Almanya'da 'devlet sosyal iz­
mi' ya da 'kürsü sosyal izmi,' Fransa'da
ise 'Hıristiyan sosyal izm' olara k adlandı­
rılan bu görüş 20. yüzyı l başlarında aşırı
sağın hem liberali zme, hem geleneksel
m u hafaza ka rl ığa, hem de sosya l i zme
karşı gel iştirdiği bir tepkiyd i . Bu tepkici
görüş Fransız Sağının aşırı ucunu temsil
etmekteydi . Birinci Dünya Savaşı sonrası
Fransa'da gel işen faşist 'Action fra nça­
ise'i n fikir babalarından biri olan Char­
les Mau rras, Dem o l i n s ve çevresi n i n
rahle-i tedrisi nden geçmiştir.
'Science sociale' metodu ise daha ön­
ce söz konusu ettiğimiz iki l i ayrıma da­
yanıyor; 'bireyci toplumlar' ile 'cemaat­
çi top l u m l ar' arasında varolduğu iddia
ed ilen farkl ı l ı klar üzerinden sosya l, eko­
nomik ve siyasal tarihin gerçekl i kle ilin­
tisiz bir çeşitlemesi kurgu lan ıyordu. 'Sci­
ence socia/e' kavra m ı n ı 'sosyal b i l i m'
kavram ıyla, bi lerek veya bilmeyerek, ka­
rıştıran araştı rmacı lar, Prens'in Türkçe'ye
'i lm-i içtima' olarak çevirdiği bu metod­
la, Türkiye' nin gerçek a n lamda i l k sos-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R U T I Y E T ' I N
yoloj i k çöz ü m lemes i n i yaptığ ı n ı iddia
etmektelerse de, ne Prens' in yazd ı kları­
n ı n , ne de b u metod u u yg u l a y a r a k
1 93 0 ' 1 u yıl lard a Prens' i n önerdiği yol­
dan gidenlerin Türkiye'deki sosyal bi­
l i m lere yen i bi rşey kattığ ı n ı söylemek
mümkün değildir.
Gerek Le Play' i n, gerekse Demolins
ve Prens Sabahaddin'in Aydınlanma fel­
sefesi üzerine kurulan yeni toplum dü­
zenine karşı geliştirdikleri muhalif tavrın
belki de en tahripkar yanı eğitim felsefe­
si i l e i lgil iyd i . Dini kurumlar Fransa'da
eğitim üzerinde ancak ancak 1 90S yıl ın­
1 64 da çıkarı lan yasayla etk i l i hale gelm iş­
ken, P rens Sabahad d i n 1 9 06 y ı l ı n d a
yazd ığı yazı l a rda d i ni kurum ların top­
lum üzerindeki etkisini azaltacak ve din
i l e devlet işlerini b i rb i r i nden ayıracak
yasalara karşı çı kıyor; Türkiye'de azınlık
din kurumlarının yönet i m i nde bulunan
eğitim düzen ini, 'bireyci' tip insan yetiş­
ti rmesi savıyla a l kı ş l ıyord u . Ya l n ızca
azınl ıklard a olan bu hakkın tüm ü l keye
yayı lmasını istiyor, Türklerin eğitim ala­
n ı nda geri kalmış olmas ı n ı ve 'bireyci'
tip insan yetiştirememesi n i n nede n i n i ,
eğitimin lai kleşerek dini kurumların elin­
den a l ı n ı p devleti n eline veri l mesi nde
buluyordu. Prens' in bu tutumu İttihat ve
Terakki Cem iyet i ' n i n sürgündeki yayın
organı Şura-yı Ümmet gazetesinde şid­
detli bir şeki lde eleştirilmişti .
Dini bir eğitimin ve i l k ve orta derece­
li eğitimde dini kurumların rol ünün ol­
masını isteyen bu görüş, doğa l olarak,
çağdaş a n lamdaki eğitim felsefesine de
karşıyd ı . Demolins ve taraftarları kuram­
sal bi lgiye ağırlık veren Fransız laik dev­
let oku l l a r ı n ı sürekl i kötü lemekteyd i .
Prusya ile Fransa arasında b u bağlamda
bir benzerlik gören Demolins, her iki ül­
kede de yaşanan soru nların -yani, İngil­
tere gibi sömürgeci bir dünya gücü ola­
mamanın- kaynağının eğitim sistem inde
o l d uğ u n u iddia ediyord u . Dem o l i ns'e
göre, Fransız oku l l arı kuramsal b i lgiye
önem veriyor ve öğrenci leri devlet me-
B i R i K i M i
muriyetine hazırl ıyordu. Öğrenciler, ha­
yatla ilgili pratik bilgilerden yoksun ola­
rak yetiştiri l i yor, dolayısıyla da devlet
memuru olmak d ışı nda başka bir işe ya­
ramayan ve hayatta başka becerileri ol­
mayan insanlar olup çıkıyorlard ı . H albu­
ki, Fransa' n ı n kuramsal değil pratik bil­
giye ihtiyacı vard ı . Pratik bi lgiden kaste­
d i len ise bir insanın kendi başına bir ya­
şantı sürebilmesi için gerekli olan bi lgi­
lerd i . Konuya hep sömürgelerde yerleşe­
cek genç aristokratların gereksinim du­
yacakları 'bilgi ler' açısından bakan De­
mol i ns'e göre, bu gençlere marangoz­
luk, inşaat ustalığı, hayvan bakımcılığı,
tarım işletmecil iği gibi temel pratik ko­
nulara ek olarak, hem bir aristokrat için
elzem olan at binicilik ve avcılık, hem
de, 'sağlam kafa sağlam vücutta b u l u­
nur' gerekçesiyle, spor eğitimi verilmesi
öneril iyordu. Kendi topraklarındaki köy­
lü lere ve sömürgelerde kurulacak tarım­
sal işletmelerdeki insanlara hükmedebi i­
mek için kuramsal bilgi gerekmiyordu .
Onları - 1 9 . yüzyılda son derece revaçta
olan bir tutucu söylemle- 'hayat kavga­
sı'na hazırlamanın yolu böyle bir eğitim­
den geçmekteydi .
Gerek Dem o l i ns'in bizzat kend isinin
bir özel okul kurarak yapmaya çal ıştığı,
gerekse Prens Sabahad d i n ' i n övgüyle
bahsettiği bu eğitim modeli içinde açık­
ça anti entelektüel bir eği l i m barındır­
makta ve Aydı n lanmacı bilimsel anlayı­
şa taban tabana ters düşmekteydi . Prens
Sabahaddin, 1 908'den başl ayarak Tür­
kiye'deki eğitimde bu a nti entelektüel
eği l i m i yayg ı nlaştırmak amacıyla görüş­
lerini İstanbul'daki yüksek sınıf ün iver­
site gençl iği iç inde yaymayı hedeflemiş
ve 'Nesl-i Cedid' adıyla bir dernek kur­
durm uştu. B u derneğin üyelerinden biri
olan N afi Atuf Kansu tarafından 1 9 1 2
y ı l ı nda Türkçe'ye çevri len ve bu yeni
eğitim s i stem i n i a n l atan Demol i n s ' i n
Yeni Mektebte ad lı kitabı v e Paul Des­
camps' ı n " İ n g i l i z Mekteblerinde Terbi­
ye" a d ı y l a Dr. S a b r i Bey tarafı n d a n
P R E N S S A B A H A D D I N' I N D Ü Ş U N S E L K A Y N A K L A R ! VE A Ş I R l - M U HAFAZAKAR D Ü Ş Ü N C E N i N iTHALi
Türkçe'ye çevri l i p Muallimler Mecmu­
ası dergisinin 1 924 ve 1 92 5 y ı l larında
çıkan sayı larında yayı nlanan uzun ma­
ka lesi, Prens Sabahadd in'in Türkiye'ye
aktard ığı bu a k ı m ı n erken Cumh uriyet
dönem ine de sarkan bir etkisi olduğunu
göster i r. B u e ğ i t i m m od e l i n i n T ü r k i ­
ye'de uygulanmasının h i ç de Demol ins
ve Prens Sabahadd i n tarafı ndan öngö­
rü lmeyen bir şekli, bizzat Prens Saba­
hadd i n ta rafta r l ar ı n ı n iddiası na göre,
Köy Enstitül eri i l e gerçekleşti . Demo­
l i ns'in ve Prens' i n yüksek s ı nıfa mensup
gençler için önerd iği, pratik bi lgiyi ak­
tarıp kuramsal bi lgiyi dışlayan okul mo­
del i 1 9 3 0 ' l a r Türkiyesi'nde dönüşüm
geçirerek, 1 940 y ı l ı nda köylü çocukla­
rına köyde gerekecek prati k bilgiyi ve­
recek oku l l ar kuru l m ası yoluyla hayata
geçiri ldi. İdeal b i r toprak düzenini ya­
ratmak ya da korum a k amacıyla kırsal
h ayatı i d ea l i ze eden, köy l ü yü köyde
tutmaya çabalayan ama toprakta kapi­
talist i l işkilerin gelişmesini engellemeye
çal ışan, kent yaşantısı n ı dışlayan bu gi­
rişimdeki eğitim felsefesi, h itap ettiği sı­
nıf rad ikal bir b i ç i mde far k l ı olsa da,
hedeflenen amaç açısından hemen he­
men aynıyd ı .
'Adem-i merkeziyet' prensibini değer­
lendirecek olursak, Fransız Devrimi ön­
cesi varolan toprak düzeninin süregide­
bilmesi için sahip olunan toprakların ya­
sal mirasç ı lara eşit paylarla bölüştü rü l­
mesine karşı çı kmak da Fransa'daki kar­
şı-devrimci p l atformun en b e l i rleyici
özelliklerinden birini ol uşturuyordu. Ge­
rek Le Play gerekse Demol ins' in bahset­
tikleri şekliyle 'özel girişimci l ik' yalnız
aristokratlar el indeki büyük toprak işlet­
meci l iğini kapsıyor, hem ticaret hayatı,
hem de gelişmiş fabrika üretimi, varolan 1 65
ve toprağa dayalı hiyerarşik yapıyı kapi­
tal ist i l işki leri yaygınlaştırarak bozduğu
gerekçesiyle, kötü leniyordu. Prens Saba­
haddin'de de ayn ı görüş egemendi. Ri­
salelerinde ve diğer yaz ı l arında h içbi r
şekilde 20. yüzyıl başı modern kapitaliz­
min temel taşı olan sanayi ü reti mi nden,
fabrikatörlerden ve işçi sın ıfından bahse­
d i lmemekteydi . Prens de, tıpkı fikir ba­
baları gibi, topraklı sın ıfı sarstığı ve ar­
kaplana attığı gerekçesiyle ticarete ve ti­
caretle uğraşanlara karşı olmuştur.
•
 II.
Meşrutiyet ve
Vatandaşın "lcad "ı
F Ü S U N Ü STEL
il. Meşrutiyet döneminde "tebaa"dan va­
tandaşa geçiş süreci, Osmanlı lmparator­
luğu'nda 19. yüzyılın ortalarından itiba­
ren merkezi bürokratik devletin tahkimi
doğrultusunda ortaya çıkan anayasal ge­
lişmeler ve kanunlaştırma hareketleri
bağlamında ele alınmalıdır.
Tüm Osmanlı uyruklarının can, mal, ırz
ve konut dokunulmazlıklarını güvence al­
tına alan 1839 tarihli Gülhane Hatt-ı Hü­
mayunu ile gayrimüslim uyrukların hu­
kuksal statülerinde, dinsel ve toplumsal
yaşamlarında bir dizi düzenlemeyi içeren
Islahat Fermanı ( 1 856) , il. Meşrutiyet'le
birlikte siyasal seçkinlerin başat hedefi ha­
line gelecek olan bir "yurttaşlar cemaati"
oluşturma yoluyla imparatorluğun çökü­
şüne son verme idealinin hukuksal arkap­
lanını oluşturur. Bir "yurttaşlar cemaati"
yaratmanın temel koşulları olan yasalar
önünde eşitlik ve temsilde eşitlik ise,
1 840'ta kabul edilen ve 1 85 l'de yeniden
düzenlenen Ceza Kanunnamesi, 187l'de
yürürlüğe giren ldare-i Umumiye-i Vila­
yet Nizamnamesi ve 1878'deki Dersaadet
ve Vilayet Belediye Kanunu gibi düzenle­
melerle hayata geçirilmeye çalışılır.
lslam dünyasında din ilkelerinden ba­
ğımsız ilk uyrukluk yasası olarak kabul
edilen ve büyük ölçüde 1851 tarihli Fran­
sız Kanunu'ndan esinlenerek hazırlanan
1869 tarihli Tabiiyet-i Osmaniye Kanun-
namesi ise, kapitülasyonlardan yararlana­
bilmek için yabancı devlet uyrukluğuna
geçen gayrimüslim tebaanın sayısının art­
ması üzerine çıkarılan bir "tepki ve ted­
bir" kanunu olma niteliğiyle 9 maddede
Osmanlı uyrukluğunun kazanılması ve
kaybedilmesi koşullarım düzenler. Bir
ulusa ya da halka ait oluşla ilgili bir yön
taşımayan bu kanun (Aybay: 1998) , va­
tandaşlığın formülasyonuna ilişkin de
önemli ipuçları vermez. Tek ipucu, impa­
ratorluğun kadın ve erkek uyrukları açı­
sından getirilen farklı düzenlemelerdir.
Müslüman ve zımmi ayrımını bir kez da­
ha ortadan kaldırarak hukuki statülerini
eşitleyen Tabiiyet-i Osmaniye Kanunna­
mesi, kadın ve erkek Osmanlı uyrukları­
nı eşitlemez. Söz konusu kanun uyarınca,
bir yabancı ile evlenen kadının Osmanlı
uyrukluğunu yitirmesine karşılık, bir Os­
manlı ile evlenen yabancı kadın Osmanlı
uyruğuna kabul edilmektedir. Bu uygula­
ma 1 929'a kadar sürer (Kurnaz: 1996) .
1876 tarihli Kanun-ı Esasi ile "Teba-i
Devlet-i Osmaniyenin Hukuk-ı Umumi­
yesi" başlığı altında Osmanlı uyruklarının
haklarına ilişkin ilk geniş çaplı düzenle­
me getirilir. Kanun-ı Esasi'nin 8. madde­
sinde yer alan, "Devlet-i Osmaniye tabi­
iyetinde bulunan efradın cümlesine her
hangi din veya mezhepten olursa olsun
bila istisna Osmanlı tabir olunur" ifade-
il. M E Ş R U T I Y c T
sindeki fert/birey vurgusu toplumsal söz­
leşmenin niteliğini de belirler. Böylece
Osmanlı vatandaşlığı, bir yanda anayasa­
nın (de iure) öngördüğü "liberal"/sözleş­
meci vatandaşlık anlayışı, diğer yandan
da "yaşanan/fiili" vatandaşlığın topluluk­
çu niteliği arasında kaygan ve bir o kadar
da tehlikeli bir zemin üzerinde ilerler.
Tanzimat'tan itibaren geçerli olan ve il.
Meşrutiyet'le birlikte daha da güçlenecek
olan düalist hukuksal yapı, siyasal seç­
kinlerin hedeflediği "anayasal vatandaş­
lık"ın hayata geçirilmesi önündeki başlıca
engeldir. Kanun-ı Esasi'nin 18. maddesin­
de yer alan "Tebaa-i Osmaniyenin hide­
ma t-ı devlette isti hdam olunmak için
devletin lisanı resmisi olan Türkçeyi bil­
meleri şarttır" hükmü ise, önce ittihad-ı
anasır idealinin daha sonra ise Cumhuri­
yetçi paradigmanın kritik eşiğinin cujus
regio, ejus liııgua olacağını gösterir.
Il. Meşrutiyet'in öngördüğü siyasal mo­
dernleşme, cemaatten topluma, mekanik
dayanışmadan organik dayanışmaya ge­
çişle tarifini bulan yeni bir siyasal-kamu­
sal alan anlayışını ve onun aktörü olacak
"vatandaş"ı gerektirir. il. Meşrutiyet'i iz­
leyen dönemde yapılan bir dizi düzenle­
meyle yeni siyasal ö zne "vatandaş" ile
devlet arasındaki hukuksal-siyasal ilişki­
nin kurallan belirlenir.
Kanun-ı Esasi'de yer almayan dernek
kurma ve toplanma haklarını düzenleyen
1 6 Ağustos 1 909 tarihli Cemiyetler Kanu­
nu ile 30 Temmuz 1 909 tarihli Tatil-i Eş­
gal Kanunu, örgütlü topluma yönelme­
nin, bu bağlamda vatandaşın sivil ve siya­
sal kaulımının önünü açarken, dernekle­
rin amaç ve nitelikleriyle ilgili olarak geti­
rilen sınırlamalar, başka bir anlatımla
"asayiş-i memleket ve tamamiyet-i mülki­
yeyi ihlal ve şekl-i hükümet-i tağyir ve
anasır-ı Osmaniyeyi siyaseten tefrik mak­
sadına müstenid" cemiyetlere ilişkin gön­
derme, Cumhuriyet döneminde de tanık
olacağımız devlet-sivil toplum ilişkisinde
giderek yapısal bir nitelik kazanacak olan
V E V A T A N D A Ş I N " I C A D"I
güvensizlik ve tedirginliğin bir ifadesidir.
Söz konusu düzenlemelerin de yardımıyla
erken Meşrutiyet döneminde siyasetin si­
villeşmesine tanık olunur. Hürriyet, mü­
savat, adalet ve uhuvvet ilkeleri, yurttaşlar
cemaatinin mutabakat metninin temel re­
feranslarıdır. Bu bağlamda Tarık Zafer Tu­
naya'nın ifadesiyle, "Meşrutiyet camiasını
kaplayan olayların belki de en önemlisi,
siyaset yapan fertlerin artışıdır. Tabaai Şa­
hane'nin vatandaşlık merhalesine yükseli­
şidir. (. .. ) Türkiye tarihinde, bu devreye
kadar rastlanmamış bir şekilde, fert ikti­
darın kullanılışını kendi gidişi ile ilgili
bulmuş, bu hususta düşünmeyi, tenkit ve 1 67
telkinde bulunmayı kendisi için bir fonk-
siyon sayrnışur. (. .. ) Her vatandaşın söyle-
yecek sözü, gösterecek yolu olabilirdi. Si-
yaset yapmak olayı böylece başka bir olayı
da sonuç halinde ortaya çıkarmıştı: iktida-
ra iştirak." (Tunaya: 1 996). Gerçekten de
il. Meşrutiyet'in hemen ertesinde yaşanan
"siyaset yapma" heyecanının kitlelerde bir
kez daha bu denli güçlü bir duygu haline
gelebilmesi için 1961 Anayasası'nı izleyen
dönemi beklemek gerekecektir.
Ancak Il. Meşrutiyet vatandaşlarının si­
yaset yapma konusundaki bu "acelecili­
ği" , özellikle 3 1 Mart Vakası'nı izleyen
dönemde rejimin sertleşmesi, tanınmış
olan bir dizi hak ve özgürlüğün askıya
alınmasıyla sonuçlanırken rejim, her tür­
lü farklı politik düşünce ve yaklaşımı şey­
tanileştirme geleneğini icat edecek, "irti­
ca" sözcüğü 3 1 Mart Vakası'yla ilgili ola­
rak ders kitaplarına kadar girecektir. Böy­
lesi bir iklimde kurulan derneklerin bü­
yük bir bölümünün nizamnamelerinde
yer alan, amaçlarının "siyaset dışı" oldu­
ğu vurgusu ise, Cumhuriyet'e devredilen
bir miras olarak kalacaktır.
1908- 1 9 19 döneminde yapılan 4 genel
(1912'dekinin "sopalı ve dayaklı" niteliği­
ne rağmen) ve 19l l'deki ara seçim, vatan­
daş katılımının önemli "an"larını oluştu­
racaktır. lntihab-ı Mebusan Kanunu'nun
hükümleri uyarınca tam da geniş olmayan
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
seçimler ve bu bağlamda "ulusal egemen­
lik"in dışa vurumu olarak oy verme işle­
mi , devletin vatandaşlarını bir "vatandaş­
lık töreni" etrafında bütünleştirme kapasi­
tesini ve bu anlamda birleşik bir kamusal­
siyasal alanın varlığını hem fiili hem de
sembolik düzeyde ortaya koyacaktır.
Siyasal katılımın dışında kalan kitlele­
rin, "yeni toplum -yeni insan" projesi çer­
çevesinde seferber edilmesinde ise, kutla­
malar (bayramlar) önemli bir işlev kaza­
nır. il. Meşrutiyet, "laik" nitelikli bir bir­
leşik kamusal alanın varlığını tescil et­
mek amacıyla, vatandaşları "bölen" dini
1 68 bayramların karşısına onları bir bütünün
parçaları yapmak için bir dizi yeni bay­
ram "icat" eder.
Bu bağlamda 10 Temmuz resmi bayra­
mının yanı sıra, l 9 15'ten itibaren kutla­
n a n M ek t e b l i l e r Bayra m ı , i l k kez
1 9 1 6'dan itibaren kutlanmaya başlanan
Çocuklar Bayramı ve 1 9 1 8'deki idman
Bayramı vb. devletin hem sıcak savaş ko­
şullarında Osmanlıların moralleri yük­
seltmek (Okay: 2000), hem de vatandaş­
ların rejim konusunda iman tazelemeleri­
ni sağlamak yönünde önemli bir işlev
yüklenecektir.
M odern merkezi devletin "yurttaşlar
cemaati"nin inşasında özel bir önem taşı­
yan iki kurum , yani ordu ve okul, il.
Meşrutiyet'in siyasal kadrolarının üzerin­
de özellikle duracakları kurumlardır. Ge­
rek Islahat Fermanı'nda gerekse Kanun-ı
Esasi'nin 1 7. maddesinde yer alan eşitlik
anlayışının doğal bir uzantısı olan zımmi­
lerin de Müslümanlar gibi askerlik yap­
ması (ya da bedel-i askeri ödemesi) koşu­
lu, bütün çabalara karşın hayata geçirile­
memiştir. 1909'daki anayasa değişikliğin­
den sonra bedel-i askeri kaldırılarak as­
kerlik hizmeti yükümlülüğü imparatorlu­
ğun tüm vatandaşlarına yaygınlaştırılır.
Ancak "yurttaşlar ordusu" ve onun özne­
si "yurttaş asker"le (citizen soldier) he­
deflenen cemaatsel kimliklerin Osmanlı
vatandaşlığı aleyhine marj inalleşmesi,
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K I M 1
milliyetçiliğin bir vakıa haline geldiği bir
siyasal konjonktürde geç bir operasyon
olarak ortaya çıkar.
1 1 . Meşrutiyet, merkezi modern devle­
tin yeni siyasal öznesi olan "vatandaş"ın
inşasında okula, özellikle de ilköğretime
tanıdığı rolle, lll. Cumhuriyet Fransa'sını
andırır. Meşrutiyet'in getirdiği değerler
sistemi doğrultusunda biçimlendirilecek
yeni kuşakların üretimi sorunsalı , çocuğu
potansiyel bir toplumsal aktör konumuna
yükseltir. "Toplumun geleceği" olarak gö­
rülmeye başlanan çocuk, "rejimin gelece­
ği" açısından devletin manipülasyon ala­
nının içine çekilir.
OKUL: KANUN-I ESASI
VATANDAŞLICININ ORETIM MERKEZi
11. Mahmut döneminde yayımlanan bir
fermanla getirilmek istenen ancak hayata
geçirilemeyen z o r u n l u i l k ö ğ re t i m ,
1869'da Maarif-i Umumiye Nizamname­
si'yle bir ölçüde yaygınlaşmıştır. Kanun-ı
Esasi'nin 1 14. maddesinde yer alan "Os­
manlı efradının kaffesince tahsil-i maari­
fin birinci mertebesi mecburi" olması
hükmü, ilköğretimin çocuğun toplumsal­
laşma sürecindeki önemini artırır. Bu
bağlamda 1 9 0 8 so nrasında m ü fred a t
programlarında yapılan değişiklikler, dev­
letin özellikle geleceğin vatandaşlarına
yönelik toplumsal mühendislik kaygıları
çerçevesinde anlam kazanır. Cumhuriyet
dönemi boyunca ilk ve ortaöğretimin vaz­
geçilmez dersi Yurttaşlık Bilgisi, Malu­
mat-! Medeniye ve Ahlakiye ve İktisadi­
ye adıyla 11. Meşrutiyet'in hemen ertesin­
de okullarda bağımsız bir ders olarak
okutulmaya başlanır.
"Tahsil-i iptidai mecburi ve mekatib-i ip­
tidaiye-i umumiye de meccanidir" hükmü­
nü getiren ve iptidai ve rüştiyeleri Fransız
ilköğretim sistemine göre düzenleyen 1913
tarihli Tedrisat-! İptidaiye Kanun-ı Muvak­
katı'nda Malumat-ı Medeniye ve Ahlakiye
ve İktisadiye dersi müfredat programların-
i l . M E Ş R U T 1 Y E T
daki yerini alır. Tedrisat-ı lptidaiyye-i
Umumiye Talimatnamesi'ne göre, iptidai
mekteplerinin amacı ilköğretim çağındaki
çocukların, "bedence ve ruhça sağlam iti­
yatlara sahip olmasını temin edecek ve ha­
yat için lüzumlu olan bilgileri vererek; on­
ların karakterli, gayretli ve hamiyetperver
birer vatandaş olarak yetişmelerini sağla­
maktır". Söz konusu Talimatname, "mak­
bul vatandaş''ı dinine bağlı, "milliyetini ta­
nır" , eğitimli ve aydın bir vatansever olarak
tanımlar (Aytekin: 1991).
Böylece merkezi otoritenin merkezkaç
güçlere karşı ortak bir aidiyet ve sadakat
duygusu geliştirmek amacıyla "okulda
yurttaş eğitimi"ne 1 860'lı yıllardan itiba­
ren özel bir önem verdiği İsviçre, Belçika,
Almanya, Avustusturya Macaristan İmpa­
ratorluğu ve Amerika Birleşik Devletleri
gibi ülkelerden yaklaşık 50 yıl sonra Meş­
rutiyet pedagogları da, "malumat-ı mede­
niye"nin vatandaş üretimindeki gereklili­
ğine kanaat getirir. Osmanlı'nın eğitimde-
V E V A T A N D A Ş I N " 1 C A D" I
1 69
ki esin kaynağı Fransa'da ise, Instruction
Civique dersi, 1 789 Devrimi'nin ertesin­
de parasız, zorunlu ve laik eğitim sistemi­
ni yürürlüğe koyan 1882 tarihli yasa ile
okullarda okutulmaya başlanmıştır. l l l .
Cumhuriyet dönemi boyunca tarih, coğ­
rafya ve yurttaşlık bilgisi derslerinin baş­
lıca hedefi, ulusal kimliğin inşası ve yurt­
severliğin telkinidir. Aynı hedef, ittihad-ı
anasırcı Osmanlı elitleri tarafından da iz­
lenir. 1913 tarihli Tedrisat-ı İptidaiye Ka­
nun-ı Muvakkatı'nda yer alan "Coğrafya,
bilhassa Osmanlı coğrafyası" ve "Tarih,
bilhassa Osmanlı tarihi" vurgularıyla coğ­
rafya ve tarih dersleri, Malumat-ı Mede­
niye ve Ahlakiye ve lktisadiye'nin yanı
sıra bir Osmanlı vatandaşlığı /vatansever­
liği o luşturmakla "görev"lendirilir.
Malumat-ı Medeniye kitaplarının ya­
zarlarının ifadesiyle, bütün medeni devlet­
lerde bir "ilim halini" alarak mekteplerde
okutulan bu ders, istibdat yönetimi altın­
da yaşamış olmaları nedeniyle "hukuk ve
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Ahmet Mithat
Efendi
B U RA K O N A RA N
O, Tanzimat sonrası Osmanlı yazı n ha­
yatının "hace-i ewel"i, "kırk beygir gü­
cündeki yazı makinesi"di r. Bu tuhaf la­
1 70
kaplara sahi p olmasının sebebi yayım­
lanmış yüzlerce eseri olması ve bunla­
rın içerisinde çocuklar için yazmış ol­
duğu "Abdest ve Namaz" ve "Meyve­
ler", "Asya", "Avrupa" kitaplarının yanı
sıra "KÔzmoğrafya ve Tabakat-ül Arz",
" İ sv e ç ve N o rv e ç Ta r i h i " ve h atta
"Schopenhauer' i n H i kmet-i Ced idesi"
gibi kitapların bulunmasıdır.
Yaşamış olduğu dönemde uzman laş­
ma, en azı ndan Osma n l ı lar i ç i n , he­
nüz "geçer akçe" değilse de, A. Mithat
Efendi'nin hemen her konuya duydu­
ğu inan ı l maz merak ve onu, b i ldiği her
şeyi, ne kadar b i l iyorsa o kadarıyla,
öğretmek için acele etmeye sevk eden
tutku sıradan bir şey değildir. 223 bası-
1 ı eseri o l d uğ u b i l i n e n A h m et M it-
vezaif-i medeniye ve içtimaiyelerine layı­
kıyla vakıf olamayan bütün Osmanlılar"ı, 1
bir yandan kanun devleti ve Meşrutiyet
düzeninin belli başlı kurumları, diğer yan­
dan da vatandaş hak ve görevleri, başta
basın, toplanma ve inanç özgürlüğü ol­
mak üzere her düzeyden kamu özgürlük­
leri konusunda "genç evlad-ı vatan"ı bilgi­
lendirmeyi ve seferber etmeyi amaçlar.
Malumat-ı Medeniye dersinin amaç ve
hedeflerine yönelik ilk bilgi, Sabri Cemil
(Aykut) tarafından kaleme alınan ve ipti-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
hat' ı n , oğlu Kami l Yazgıç' ı n iddiasına
göre sadece üç adet bas ı l ı ol mayan
eseri bulunması bile onun yazmaktaki
hedefin i n ne o lduğunu a n lamaya ye­
ter. "Hasan Mellah" roman ı na yazd ığı
ö n sö z d e , e s e r i n i n A l ex a n d re D u­
mas'nın "Monte Kristo Kontu"na ben­
zerl iğini kabul ettiğin i ; ancak üç yüz
y ı l d ı r edebiyatla uğraşan b i r m i l l et i n
eserlerini üç yı ldır uğraşan bir m i l letin
takip etmesinin tabi i olduğunu; bu yol­
da kend i s i n i el eştiren lerin olmas ı n ı n
b i l e kazanç say ı l ması gerektiğini söy­
ler. Onun derdi yazd ıklarıyla bildiğini
öğretmek ve halkın yaz ı i l e i l işkis i n i
artırmaya çal ışmaktır. "Kırk Beygir gü­
cünde" yazmas ı n ı n belki de en önem l i
nedeni budur.
A. M ithat, öze l l i k l e roma n l arında,
b i r anlatı tasarlamaktan çok b i r şeyler
öğretmek derd i nded i r. Meddah tekni­
ğini roman la b irleştiren yazar, bu tek­
n iğ i n ken d i s i ne sağlad ığı metin üze­
ri ndeki sın ı rsız hakim iyet olanağı n ı da
kul lanarak olaya zaman zaman müda­
h a l e eder ve roman ı n o rta yer i n d e
okurla sayfalar boyunca doğrudan ko­
n u şu r. A. M ithat bu kon uşmaları ba­
zen roma n ı n geçtiği bölgeyi tarif et­
mek, bazen yen i icat ed i l m iş bir a l eti
tanıtmak, sıkl ıkla da, okura, okumakta
olduğu romandan nas ı l bir ders ç ı kar-
dai ve rüştiye hocalarına, özellikle de Da­
rülmuallimin öğrencilerine yönelik ha­
zırlanan bir öğretmen el ki tabı niteliği ta­
şıyan 1 9 1 0 tarihli Ameli Fenn-i Tedris'te
yer alır. Kitap, 11. Meşrutiyet pedagogla­
rının Meşrutiyet vatandaşlığı proj esine
ilişkin ipuçları verir. "Meşrutiyet-i meş­
ruanın" bütünüyle "kökleşmesi" açısın­
dan önem taşıyan Malumat-ı Medeniye,
hem vatandaşlık bilincini hem de "mu­
habbet-i vataniye"yi aynı zamanda tesis
etmek amacına yöneliktir. Sabri Cemil,
il. M E Ş R U T 1 Y E T V E V A T A N D A Ş I N " 1 C A D "I

1 71

Ahmet Mitlıat, öncelikle, hemen her konuda kanaat belirten gazeteci-aydın tipinin
Osmanlı toplumunda belirişiııin simgesidit: Siyasi düşünce dünyasına belirli bir
katkısıyla ya da belirli birfikriyata yakmlığıyla lıatırlaıımaz, bu işleıtiyle önemlidir.

ması gerektiğini daha açık b i r biçimde
göstermek için yapar.
A. Mithat romanı n ı n ana fikri ve en
önemli mesajı Osman l ı insa n ı n ı n yeni,
modern, Batı l ı hayatla kend i hayatı nı
nas ı l bağdaştıracağıyla ilgi l idir. Bu me­
saj ı n en fazla öne çıktığı ve en çok bili­
nen eseri "Felatun Bey ve Rakım Efen­
di" romanı ndaki Felatun Bey karakte­
riyle A. Mithat, Türkçe romanlarda yıl­
larca baş role ç ı kacak olan "Alafranga
Züppe" tipinin ilk örneğin i yaratmıştır.
Bu tip, sadece bir eğlence konusu, b i r
�osyal h i c iv b i ç i m i deği ld ir; aynı za­
manda A . M ithat ve bu tipi k u l lanan
b i rçok ard ı l ı n ı n Batı l ı laşma ve B at ı l ı
hayatla bütü n l eşme konusundaki d ü ­
şüncelerin i de temsi l eder. Mesele, Os­
man l ı l ığın özünü korumaktır; ya da Şi­
nas i ' n i n formüle ettiği gibi "Asya' n ı n
akl-ı piranesi i l e Avrupa'nın bikr-i fikri­
ni izdivaç ettirmek" projesid ir.

"malumat-ı medeniyesi nakıs olan bir memleketlerinin Kanun-ı Esasi'sini de

milletin efradı"nı, " mükellefiyetini bil­
meyen vatandaşlar, reylerinin ehemmiye­
tini tanımayarak rey veren müntehipler,
verginin neye yaradığını anlamaksızın
vergi verenler, kendilerine vatan sevmek
öğretilmemiş olan ahali-i memleket" ola­
rak tanımlar. Dolayısıyla Malumat-ı Me­
deniye'nin başlıca amacı, "bilhassa köyle­
re ciddi bir muhabbet-i vataniye telkin
etmek" tir. Bu süreçte "Türkiya'nın ço­
c u kları yalnız memleketlerini değil,
sevmeyi öğreneceklerdir."2 Bu bağlamda
Malumat-ı Medeniye kitapları, yeni yö­
netim projesinin mümkün olduğu kadar
geniş kesimlerce içselleştirilmesi ve bu
b a ğ l a m d a meşru i y e t k a z a n m a s ı n d a
önemli bir rol yüklenir. Kitaplarda "Meş­
rutiyet-i mukaddese" kavramı altında
kutsanan siyasal projenin kurumsal çer­
çevesi ve öngördüğü hak ve özgürlükler
alanı, bir yandan " 3 3 sene müddetl e
mazlum milleti müthiş bir istibdat rejimi
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Yeni Osma n l ı lar ol arak b i l inen ha­
reketi n en önem l i s i m a l a r ı ndan b i ri
o l a n Ş i nasi' n i n yukarıdaki ifades i n i n ,
A . M i th at' ı n görü ş l e r i n i s o n d erece
başarı l ı bir şek i l d e yansıtıyor ol ması
b i r tesadüf değ i l d i r. Yen i Osman l ı lar,
özel l i kle A l i ve Fuat Paşalar dönemin­
de Batı'ya karşı aşırı tavizkar ve takl it­
çi b i r pol itika i z l e n d i ğ i n i d ü ş ü n üyor
ve Tan z i mat Dü şüncesine "ye r l i " b i r
dayanak bul maya ça l ışıyorlard ı . Berna
Moran'ın ifadesiyle, onlar "hem İslam
i d eo l oj i s i nd e n vazgeç m e ks i z i n Os­
1 72 man l ı l ıkların ı sürd ü rerek Batı'dan ya­
rarlanmaktan yanayd ı lar, hem de Ba­
tı'dan ithal etmek isted ikleri ayd ınlan­
ma felsefesi gereği cehaletle savaşmak
i ç i n h a l ka yönel mek zorundayd ı lar".
Bu yöneliş için de en uygun araç ga­
zetelerd i . T ı p k ı A. M i th a t g i b i Yeni
Osmanl ı lar da roman ları ve gazeteleri
h a l k ı b i l i n ç l end i rm ek i ç i n b i r araç
o l arak görüyorl a rd ı . A . M ithat' ı n ve
Yen i O s ma n l ı l a r' ı n kayg ı l a rı n ı n, ve
hedeflerine u laşmak için ku l l andıkları
araçların bu derece b i rb irini andırma­
s ı , çoğu zaman A. M i that' ı n i s m i n i n
de Yen i Osman l ı la r i l e beraber a n ı l ­
masına sebep olmuştur. Yine de arala­
rında önem l i bir fark vard ı r ve bu fark,
Yeni Osman l ı lar' ın, kel i menin dar an­
lam ıyla, "pol itik" bir projeleri varken,
altında ezen" Abdülhamit rejimini öze­
linde Ancien Regiıne'e yönelik bir devri
sabık yaratırken, diğer yandan da "zulme
karşı halkın isyanı" olarak tanımlanan 10
Temmuz "hareketi"nin de meşruiyet kay­
nağını oluşturur. Bu anlamda, II. Meşru­
tiyet'in siyasal "öteki"si, öncelikle içeri­
de, en yakın siyasal geçmişindedir. Bal­
kan Savaşları'nı izleyen d önemde ise,
"her Müslüman Osmanlıya karşı birkaç
düşman hazırdır" söylemi, " ö teki"nin,
"Yunanlılar, Bulgarlar, Sırplar, Karadağlı-
U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M I
A. Mithat' ı n sonuçta bu "pol itik" pro­
j eyle örtüşen h a reketlere sebep o l sa
dah i , ansi klopedist bir tavra sah i p ol­
masında gizl i d i r.
A . M i t h a t' ı n , Ye n i O s m a n l ı l a r ' ı n
önem l i i s i m lerinden N a m ı k Kema l ' i n
" Vatan Ya h u t S i l i stre" i s i m l i oyu n u
hakkındaki övgü dolu yazısı v e hatta
Rodos'a bu y a z ı n e d e n i y l e s ü rg ü n
ed i l d iğ i yön ü n d e k i söylentiler de A.
M i that i le Yen i Osman l ı l a r aras ında
benze r l i ğ i aşan bir i l i ş k i o l d uğu yo­
l u nda kuşku l a ra yol açm ıştır. Ancak,
Tan p ı n a r ' ı n da v u rgu l a d ı ğ ı g i b i , A .
M it h at "Menfa"da N a m ı k Kema l ve
Yen i Osman l ı h a reket i y l e kend i d ü ­
şüncesi ara s ı ndaki farkl ı l ı kların a l t ı n ı
ç i zer; b u , h ürriyet kel i mes i n i d ü ş ü n ­
celeri n i n merkezine koymalarına kar­
ş ı n b i r tarafta b ütün soru n l a r ı n rej i m
d eğ i ş i k l i ğ i y l e h a l l o l acağ ı n a i na n a n ,
ö b ü r tarafta i se soru n l a r ı n çöz ü m ü
için b i reysel hayatı ve ekonom ik gel iş­
meyi temel alan i k i gazeteci arasında­
k i farktır.
A. Mithat' ı n s iyasete, romana, Batı­
l ı l aşmaya, gelenekç i l i ğe, velhas ı l ha­
yata b a k ı ş ı n ı ö z e t l eyen c ü m l e J ö n
Türk roman ı n ı n satı rları arasına sı k ı ş­
m ı ş olan, A. Mithat' ı n kız çocuk l arı­
n ı n yetişti r i l mesi üzerine söylediği şu
c ü m ledir: "Her şeyde ifrat da fenad ı r,
!ar, Moskoflar" la tanımlanan "dış düş­
manlar" bağlamında inşasına zemin ha­
zırlayacaktır.
Meşrutiyet rejiminin içselleştirilmesin­
de Kanun-ı Esasi, 10 Temmuz "hareke­
ti"nin salt bir ayaklanma olarak kalma­
ması ve bir kanun düzeni çerçevesinde
sunulmasında önemli bir işlev yüklenir.
Hak ve özgürlüklerin temel güvencesi
olan Kanun-ı Esasi, toplumun etrafına çe­
kilmiş bir "emniyet suru"dur. 3 Öte yan­
dan Kanun-ı Esasi'nin getirdiği yeni dü-
i l . M E Ş R U T I Y E T V E
tefrit de". Çoğun l ukla gelenekçi (mü­
min ve muvahhid bir edip), zaman za­
man da Atatürk i ktidarı n ı göremeden
vefat etm i ş b i r Kema l i st olarak n i telen­
d i ri len A. Mithat i ç i n , oğlu Dr Kam i l
Yazgıç, babası n ı n z i h n iyetine b i r teş­
h i s koyamad ı ğ ı n ı, i l le b i r teşhis koy­
m a k gere k i rse l i be r a l m u h afazakar
olarak tan ı mlayabi leceğ i n i söyler. Ya­
şad ı ğ ı dönemde zaman ı n ı n birbirine
en " z ı t" f i k i r l i i n s a n l a r ı n ı etrafı nda
toplayabi l m i ş o lması, yazı n h ayatına
verd iği önem kadar h i ç bir fikirde "if­
rata ve tefrite" kaçmamaya özen gös­
teren karakterinde de aranmal ıd ı r. Sa­
h i b i olduğu "TercCıman-ı Hakikat" ga­
zetes i n d e Mua l l i m N a c i ve i l k Türk
materyal isti olarak a n ı l acak olan Beşir
Fuad ayn ı dönemde yazarlar. N e A.
Mithat için bu yazarlar sadece gazete­
sinde çalışan m uharrirlerd i r, ne de bu
yazarlar için A. M ithat s ı radan b i r ga­
zete patronud u r. B e ş i r Fuad A. M it­
hat'a, i ntiharın ı n arifesi nde son mek­
tubunu ona h i taben yazacak ve mek­
tubuna "Ey Hakim" d iye başl ayacak
kadar saygı duyar. A . Mithat, dönem i
içerisinde adeta yok say ı l m ı ş bu s ı ra
d ı ş ı i n t i h a r hakkında yazd ı ğ ı kitapta
b i r yandan B e ş i r F u a d ' ı n i nt i h a r ı n ı n
nedenlerini anlatmaya çabalarken, d i ­
ğer yandan z i h n i ndeki sentezin ip uç-
zen sayesinde, hakimiyet millettedir. Ha­
kimiyet-i milliye teması, "Millet ancak
mebuslarını intihap etmek işiyle memle­
ketteki sahipliğini gösterebilir. " ( Cevat,
1 9 10: 1 6 1 ) ifadesiyle anlam kazanır. Ha­
kimiyet-i milliyenin tecellisi olan "intiha­
bat"ın ise, aydınlanmış/bilinçli seçmeni
gerektirdiği özellikle vurgulanır.
Serbesti-i matbuat, hakk-ı içtima, ser­
best-i tedris, hakk-ı iştirak, hakk-ı istida,
serbesti-i edyan Meşrutiyet rejiminin ta­
nıdığı mukaddes haklardır, ancak Malu-
V A T A N D A Ş I N " I C A D " I
larını bize sunar: "Naci maarif-i şarki­
ye meydan ı n ı n nas ı l bir şehsuvar-ı ye­
ganesi i se, B e ş i r Fuad d a h i m a a r i f- i
garbiye meydan ı n ı n öyle b i r şehsuvarı
ol masıyla, Naci'ye maarif-i garbiye i l e
de i ştiga l i n as ı l tavsi ye ve icbardan
hali kal mam ış isem, Beşir Fuad'a dahi
maarif-i şarkiye ile iştigal tavsiyes i n i
öylece icbar derecesi n e vard ı r ı rd ı m" .
A. Mithat' ı n arad ığı, Osman l ı l ı ğ ı n ı
reddetmeden Batı l ı l aşa b i l m e n i n for­
m ü l üydü. Ayn ı arzu, yıl lar son ra A. H .
Tan p ı nar' ı n yazacağı " H u zu r" roma­
n ı nda M ümtaz karakterin i n z i h n i nden 1 73
geçecek olan "Ya hep, ya hiç. Hayır,
her şeyden b i raz" c ü mlesinde de gö­
r ü l eb i l i r. Ancak, Tan p ı n a r, i l k lerden
o l m as ı , h a l ka okuma a l ı şkan l ığ ı ka­
zand ı rmas ı gibi gerekçe lerle A . M it­
hat' ı takdi r etse de ona kendi adın ı ve­
recek kadar yakın olan Mithat Paşa'ya
para için i hanet ettiği n i d üşünür. Tan­
pınar, " 1 9 . yüzyı l Türk Edebiyatı Tari­
h i"nde, A. M ithat' ın "bin l i k banknota
dayanamad ı m" ded i ğ i n i rivayet etse
de, bu i h a n et i n arkasında, gerçekte,
" h u zu ru a rayan esnaf z i h n iyet i " n i n
yattığ ı n ı iddia eder.
Mua l l i m Naci'ye yaz d ı ğ ı b i r mek­
tupta " B i r d a k i kam boş geç s i n i ste­
m e m . Ç a l ı ş m ay ı ve o n u n m ü kafatı
olan kazancı pek severim . Yaz ı p, çi-
mat-ı Medeniye kitaplarında geleceğin
vatandaşları hak ve özgürlükler alanının
kullanımı konusunda sürekli uyarılırlar.
Serbest-i edyan ünitesinde Jön Türk ki­
tap yazarları, dinin bir "şer aleti" olarak
kullanımı o lasılığına dikkati ç ekerek,
Tanrı ile birey arasındaki ilişkilerin "be­
şeri muamelat" üzerinde hiçbir biçimde
etkili olmaması ve tümüyle özel alanın
içinde kalması gerekliliğini savunurlar.4
Bu arada kitapların tümünde meşruiyet
referansı olarak kullanılan, Meşrutiyet
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
zip, basıp, ci ltleyip meydana koyduk­
tan sonra hasılat ı n ı n iktitaf ve sarfı işi
gel ir. İşte o zaman ben i m i ş i m biter"
d i yen A. M ithat, Carter Find ley' in de
ifade ettiği gibi, "Osma n l ı matbuat ka­
pital i zm i n i n doğu ş u n u n si mgesi d i r"
ve gerçekten de esnaftır. Gazete pat­
ron luğu n u bıraktıktan sonra, Sırmakeş
sularını satın a l ı p İstanbul'a su getirip
satm ış; Beykoz'da satın a l d ı ğ ı bir çift­
i i kte, Avrupa' d a n geti rtti ğ i ku l u ç ka
m a k i n e s i i l e "modern" an lamda ta­
v u kç u l u k yapm ıştır. Roman l a r ı n d a k i
1 74 çal ışkan Osman l ı Efend i lerine benzer
bir hayatı o lduğu söylenebi l i r. Çok ça­
l ışır ve i ktisat l ı harcar. Romanlarındaki
Alafranga Züppe t i p i n i n d e en çok ka­
raladığı öze l l iği m i rasyedi o l ması; ya­
ni parayı kazanmayı da, harcamayı da
b i lmemes i d i r. A. M ithat' ı n bu ve buna
benzer tutumları Şerif Mard i n'e "ser­
maye gel iştirebi lecek herhangi bir ma­
h a l l i olanaktan yoksun" bir Protestan
ahlakını çağrışt ı rı r. A. M ithat, bel ki de,
bu ma h a l l i o l a n a k l a r ı n yarat ı l m a s ı
i ç i n k e n d i pay ı n a d üş e n i yap m a k l a
meşgu ldür.
A. M ithat ölçülü b i r modern ist, ma­
k u l b i r gelenekçi, atı l ı m c ı bir tüccar,
gerçek b i r ansi kloped i st ve toplum la­
rın zaman l a gel işeceklerine kuvvetle
inanan bir sosyal Darwincidir. Düşün-
kurum ve değerlerinin lslamiyet'e de uy­
gun olduğu vurgusu yazarlar açısından
bir çelişki oluşturmaz. Aynı şekilde mu­
kaddes bir hak olan basın özgürlüğü de,
"iki tarafı keskin bir kılıçtır". Bu nedenle
"küçük efendiler"e, her gazeteyi okuma­
maları gerektiği hatırlatılır (Cevat, 1910:
155).
Öte yandan Kanun-ı Esasi'nin getirdiği
modern yönetim anlayışının uzantısı olan
"müsavat", yasalar önünde eşitliğin yanı
sıra, Meşrutiyet'in sunduğu "fırsat eşitli-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
celer i n i kategorize etmekte herkes i n
zorlanmas ı n ı n nedeni i s e A. Mithat' ın
i l kesel davra n ı ş lardan çok pragmatik
t u tu m l a r ı deste k l e m es i n d e g i z l i d i r.
Kend i, hemen her konuda bir fikir sa­
h ibi olan; oğluna her şeyden anlama­
sını tavsiye eden; ancak oğlundan to­
r u n u n a t e l- b i r şeyd e n a n l a m a s ı n ı
öğütlemesini isteyen A . M ithat, günü
b i len bir düşünür olarak onun icapla­
rı n ı yerine getirirken, bir d iğer yüküm­
l ü lüğünün de h a l k ı n ı geleceğe haz ı r­
lamak o lduğu i nancıyla davra n ı r. B ü­
t ü n b u n l a r, T ü rk Modernl eşmes i n i n
ken d i n e özgü orta yolcu ç i zg i s i n i n,
belki de, i l k örneklerinden b i ri olan A.
Mithat' ın, nasıl olup gelenekçi bir mo­
dern i st ya da l iberal b i r muhafazakar
o larak tan ı m lanab i l d iğ i n i , b i r ölçüde
de olsa, açıklar.
A. Mithat Efendi 1 844 yı l ında Top­
hane'de doğar, oku mayı ve yazmayı
M ı s ı r Çarş ı s ı nda çal ıştığı s ı rada d ü k­
kan komşusundan, Fransızca'yı ise yi­
ne bu yıl larda ders aldığı Galata' l ı b i r
F ren k'ten öğre n i r. B a bas ı n ı n ö l ü m ü
üzerine ağabeyi a i l eyi, memuriyette
olduğu Vidin'e ald ırır ve Ahmet eğiti­
mine burada devam eder. Daha sonra
ağabeyi y l e beraber N i ş ' e geçe r l e r.
1 863 y ı l ı nda N iş'te Rüştiyeden b i rin­
c i l ikle mezun o l u r. 1 866'da evl e n i r ve
ği"nin de güvencesidir. Özellikle kamu
görevlerine erişebilirlikte eşitlik, lsmail
Cezmi'nin Malumat-ı Ahlakiye ve Mede­
niye Dersleri'nde, "Sen de evladım şimdi
çalışırsan ileride memlekete iyi bir mebus,
çalışkan bir nazır olarak hizmet edebilir­
sin" 5 şeklinde özetlenir. Eşitlik boyutu,
haklarda eşit bir vatandaşlar topluluğunun
inşasında önemli bir unsur olarak ortaya
çıkarken, onları kanunlara itaat, askerlik
yapmak ve vergi vermek olarak tanımla­
nan vatandaşlık görevlerinde de eşitler.
i l . M E Ş R U T I Y E T V E V A
1 868'e kadar çeşit l i memuriyet görev­
l e r i n d e b u l u n u r. 1 8 69 yı l ı nda Tu na
G a z e t e s i ' n i n baş m u h a r r i r i o l u r.
1 8 6 9 ' d a kend i s i n i eğiti m i nd e n beri
takip eden ve memu riyete başlama­
s ı n d a büyük etk i s i o l a n M ithat Pa­
şa' n ı n tayin ed i lmesi üzerine, onunla
beraber Bağdat'a g i der. Bu y ı l l a rda
M i that Paşa ona kend i ad ı n ı verir. Ar­
tık, Ahmet Mithat Efend i ' d i r. Bağdat'ta
Vilayet Pol itika D a i resi müd ürü (Res­
sam) Osman H am d i Bey i l e tan ı ş ı r.
Hamdi Bey, A. M ithat' ı n " . . . m i l let- i
Osman iye Ahmet M ithat gibi bir hiz­
metkara n a i l iyetten dolayı şayet lutfen
ve tevazuan b i r teşekküre lüzum gö­
recek o l u rsa o n u H a m d i bey efendi
hazretlerine etmel i d i r" d i yecek dere­
cede hayatında önem l i olduğunu dü­
şündüğü -Mithat Paşa'dan sonra- ikin­
c i adamd ı r. Genç A . M ithat' ı etk i l eyen
b i r d iğer isim, yine ayn ı y ı l l a rda tanış­
tığı, d i nden dine g i r m i ş sonunda Müs­
l üman l ı kta karar k ı l m ı ş İ ran l ı entelek­
tüel Muhammet Can Muattar'd ı r. Mu­
attar' ın etkisiyle A . M ithat d i n konu­
s u n d a ç a l ı şmaya b a ş i a r. İ sta n b u l ' a
döndükten sonra ( 1 8 7 1 ), b i r yandan
yaz d ı ğ ı kitap l a rı yay ı m l arken, d i ğer
yandan gazeteci l i k yapar. 1 873 y ı l ı n­
da Rodos'a sürgün e d i lene kadar ç ı ­
kard ı ğ ı gazetel e r ve d ergi l e r s ü re k l i
Vatandaşlık görevlerinin tanımı konu­
sundaki bu indirgemeci yaklaşım, Meşru­
tiyet'ten Cumhuriyet'e oradan da günü­
müze aktarılan bir süreklilik unsuru ola­
rak ortaya çıkarken, M eşrutiyet vatandaş­
lığının belki de en ayırt edici özelliği sivil
vatandaşlığın teşvikidir. Tedrisat-ı Mede­
niye ve Ahlak-ı İçtimaiye, Osmanlı'da yer
alan "istibdat bizi münzevi yaşamaya alış­
tırmıştır" eleştirisi, Meşrutiyet'in kaza­
n ımlarından biri olarak kabul edilen
"hakk-ı içtima" ile olan karşıtlığı içinde
T A N D A Ş I N " 1 C A D "I
kapat ı l ı r ve o hep yen i l er i n i ç ı ka rt ı r.
Rodos s ü rg ü n ü s ı ra s ı n d a orada b i r
okul ku rar v e çocuklara öğretmen l i k
yapar; d i ğe r yandan d a roma n l a r ı n ı
yazmaya v e takma i s i m l erle gazete­
lerde makaleler yayım latmaya devam
eder. 1 8 76 y ı l ında af o l unarak İstan­
b u l ' a ve g a z etec i l i ğ e g e r i d ö n e r.
1 8 78'de Terc u man-ı Hakikat' i ç ı kar­
maya başlar. A. Mithat' ı n Saray' la ara­
s ı n ı n iyi old uğu bir dönemdir bu. Ga­
zetesi Saray'dan ayda 20 altın a l ı rken,
ken d i s i ne de Mec i d iye n i şan l a r ı ve
gümüş i mtiyaz, iftihar ve 1 iyakat ma­ 1 75
dalyaları ver i l mekted ir. Önce Mec l is-i
U m u r- ı S ı h h iye aza l ı ğ ı ve sonra da
Reisl iği görevlerine getiri l i r. Bu arada
1 889 y ı l ı nda ilk kez Avrupa'ya gider.
Stockho l m M ü steş r i k l e r Kongres i ' n e
kat ı l m a k ü z e re h ü kümet taraf ı n d a n
d e lege o l arak gönderilen A . M i th at,
kongreden dönünce Tercuman-ı Haki­
kat'e düzen l i yazı yazmayı b ı rakır. i l .
M e ş r u t i yet'ten s o n ra ö l ü m ü n e d e k
Darülfünun, Medresetülvaizin v e Da­
rülmua l l imat'ta dersler verir. 8 Ara l ı k
l 9 1 2 ' d e, D a rü şşafaka' da k a l p k r i z i
geçirerek vefat eder. Fat i h Cam i i ' nde­
ki mezarında N igar Hanım'ın şu beyi­
ti yaz ı l ı d ı r : " G ayret i n d i r sevd i re n
F a z l - ı u l u m u ü m m ete / Verze ş i n d i r
an latan sevdayı sayı m i l lete".
sunulur. "Daima toplanmalı ve içtimagah­
lara kemal-i şevk ile koşmalıyız" 6 hatırlat­
ması , Meşrutiyet'in kazanımları söylemi­
nin önemli bir unsuru olarak ortaya çıkar.
Bu arada erkek yazarlar tarafından kız
çocuklarına yönelik hazırlanan Kızlara
Mahsus Terbiye-i Ahlakiye ve Medeniye
ders kitapları ise, genç kızların gelecekte­
ki özel yaşamlarında vazifelerini müdrik,
akıl ve bilgi ile aydınlanmış kadınlara dö­
nüşmelerine ve böylece erkeklerin vatan­
daşlığına lojistik destek sağlamalarına yö-
 T A N Z i M A T V E M E
neliktir. Söz konusu "lojistik vatandaş­
lık" anlayışı doğrultusunda, Tanzimat'tan
i tibaren çok sayıda kadın ve erkek yaza­
rın değindiği "kadın meselesi" , Il. Meşru­
tiyet sonrasında çalışma hayatında, parti­
lerde ya da derneklerde giderek daha faz­
la yer alan kadın varlığı görmezden geli­
nir. Tedrisat-ı lptidaiyye Mecmuası'nda
kız çocuklara el işi derslerinde nakış nu­
munesi olarak "hürriyet, müsavat, uhuv­
vet ve adalet" sözcüklerinin işlenmesi
ö devinin verilmesi önerilirken (Okay:
3 1) , Kızlara Mahsus Terbiye-i Ahlakiye
ve Medeniye kitaplarında genç kız, Meş­
1 76 rutiyet'in kurum ve değerler sistemi ko­
nusunda bilgilendirilir ki, ileride yani
"valide" olduklarında çocuklarının ku­
laklarına "vatan, vatandaşlık, milliyet,
milliyetperverlik" sözcüklerini fısıldaya­
bilsinler"7 ya da vergi vermenin önemini
onlara anlatabilsinler. Kadının biyolojik
yeniden üretimde ve değerler aktarımın­
daki rolünün bilincinde olan Meşrutiyet
pedagogları, kadına "öğretme" görevini
vermiştir. Bu bağlamda Meşrutiyet'in "öğ­
reten" kadını, Cumhuriyet'in öğretmen
kadınını müjdeler.
MAKBUL VATANDAŞIN AHLAKI
ARKA PLANI: "IYl lNSAN-IYl VATANDAŞ"
Meşrutiyet vatandaşının kamusal çehresi­
nin arka planı "iyi ve kötü" tutum ve dav­
ranışlarla anlam kazanan bir insan/birey
modeliyle desteklenir. " lyi insan-iyi va­
tandaş" kurgusu, seküler bir kamusal ah­
lakın inşasında ve yeniden üretiminde iş­
levsel bir öneme sahiptir. Hürmet, mu­
habbet, yardımseverlik, tutumluluk, ça­
lışkanlık, cesaret, hoşgörü gibi kişisel er­
demler, Meşrutiyet'in bir "erdem rejimi"
olmasının güvencesidir.
Böylece 11. Meşrutiyet Malumat-ı Me­
deniye kitapları aracılığıyla yeni siyasal
"özne" vatandaşı, beden- akıl-ruh ekse­
ninde i nşaya ve dolayısıyla bütünüyle
kuşatmaya yönelir. Söz konusu kuşatıcı
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M
vatandaşlık anlayışı, erken Cumhuriyet
dönemi Malumat-ı Vataniye kitaplarının
da en belirgin özelliğidir. Meşrutiyet bi­
reyinin görevler yelpazesi "nefse" karşı
görevlerle başlar, en yakın aile çevresin­
den en geniş toplumsal çevreye kadar
uzanır. "Nefse" karşı görevlerin ilk sırası­
nı bedensel sağlığın korunması, başka bir
anlatımla tanrısal iradeyle sıkı sıkıya iliş­
kilendirilmiş bedenin yerini, bireysel ira­
deyle yönlendirilebilir ve yönetilebilir
beden alır. l. Meşrutiyet dönemi ders ki­
taplarında ilahi emir bağlamında ve " te­
mizlik imandandır" düsturuyla yer alan
hijyenist vurgu, 11. Meşrutiyet dö nemi
Malumat-ı Medeniye ki taplarında "sağ­
lıklı yaşam"ın kamusal olarak gerekçe­
lendirildiği bir davra n ış mühend isliği
çerçevesinde ortaya çıkar. Sağlam bir be­
den, sağlam bir "fikir ve ahlak"a imkan
verir. Sağlıklı bir yaşam ise, bir yandan
bedensel şiddet ve enerjinin disiplin altı­
na alınması anlamına gelen spor ve j im­
nastikle, diğer taraftan da "itidal daire­
sinde hareket"le mümkün olabilir. 8 Bu
bağlamda oburluk, sarhoşluk ya da inti­
har, akıl ve iradeye hakim olamamanın
göstergeleri olarak "makbul vatandaş"ın
sakınması gereken davranışlardır. Zira,
akıl ve irade ile denetlenemeyen her tür­
lü eylem, kamusal kullanıma sunulacak
"beden"den sağlanacak yararın azalması­
na yol açacaktır.
Bu bağlamda sağlıklı bir beden ve ruh
halinin dışavurumu olarak çalışkanlık,
kişisel ve toplumsal bir erdem o larak
özellikle yüceltilir. Ancak çalışkanlık ce­
saret ve girişim gücüyle desteklenmelidir.
Böylece 11. Meşrutiyet'in makbul birey­
vatandaş profilinin tamamlanmasında
Milli lktisat proj esinin " teşebbüs-i şahsi"
söylemi önemli bir rol oynar. Girişimci
Müslüman birey kurgusu, bir yandan me­
muriyetin kutsandığı Ancien Regime'le
karşıtlığı içinde anlam kazanırken, diğer
yandan da siyasal anlamda ittihad-ı ana­
sırcı olmak isteyen Meşrutiyet'in ekono-
il. M E Ş R U T 1 Y E T
mik "öteki"si olan girişimci gayrimüslim
vatandaşla hesaplaşır.
Meşrutiyet'in "makbul vatandaş"ı, aynı
zamanda toplumsal ve kamusal alandaki
davranışlarını "medenilik" çerçevesinde
denetleyen bireydir. Özel alan geleneksel
"hürmet-muhabbet" denklemine terk edi­
lirken, Il. Meşrutiyet'le birlikte sınırları gi­
derek genişleyen "umuma mahsus" alan­
larda (sokak, işyerleri, toplu taşıma araçla­
rı, parklar, kahvehaneler pastaneler) me­
deni olmanın ölçütü olarak sunulan "ge­
çimlilik" (sociabilite) biçimleri öğretilir.
Bireyin her düzeyden çevresi ile nezaket ve
görgü kuralları çerçevesinde ahenkli bir
birlikte yaşama biçimini kurmasını sağla­
yacak standart davranış kodlarının telkini,
aynı zamanda vatandaşlar cemaatinin top­
lumsal ahenginin de güvencesidir.
Meşrutiyet vatandaşından beklenen, dav­
ranışlarını aklın rehberliğinde düzenleyen
"ferd"e dönüşmesidir. Doğru ve yanlış dav­
ranışlar, sevap-günah ikileminin sınırlarını
aşarak akla uygunlukla temellendirilir. Zira
Ahmet Cevat'ın ifadesiyle "hür olmak akla
tabi olmak demektir". 9
MEŞRVTIYET VATANDAŞLIGININ
MlLlTAN CEPHE51: VATANSEVERLiK
Malumat-ı Medeniye kitaplarında "va­
tan"ın temsili , yeni siyasal özne "vatan­
daş"lığın ve onun romantik milliyetçi cep­
hesini oluşturan vatanseverliğin inşasında
önemli bir yer tutar. Kitaplarının yayım­
lanmaya başladığı 1 9 l l'den 1 9 1 8'e giden
süreçte "vatan"ın ortak aidiyetin fiziksel
çerçevesi olarak temsili, bir yandan kitap
yazarlarının ideolojik tercihleri, diğer yan­
dan da sıcak savaş koşullarının belirleyici­
liğinde farklı ve zaman zaman da birbirine
rakip okumalara zemin hazırlayacaktır.
Ahmet Cevat'ın rüştiyelerde okutulmak
üzere hazırladığı 1 9 1 2 tarihli Mektepte
Malumat-ı Ahlakiye ve Medeniye Dersle­
ri'nde "vatan", tüm Osmanlıların sakin ol­
duğu siyasal sınırların ifadesidir:
V E V A T A N D A Ş I N " I C A D"I
"Vatan-ı Osnıani asırlardan beri anasır-ı
Osnıaniye arasmda iıııtidad eden bir işti­
rak ve ittilıat ile teşkil etnıiştir. Vatan-ı
Osnıani 1111111m nıillet-i Osmaııiyeııin sa­
lıiıı old11ğ11 memalilıin lıaffesidir. "1 0
"Vatan"ın bu çerçevede temsili Fransız-
vari bir ulus ve yurttaşlar cemaati anlayı-
şına da zemin hazırlar. Ali Seydi, Kızlara
Mahsus Terbiye-i Ahlakiye ve Medeni-
ye'de "vatan"ı bir "mesken-i umumi" , va­
tandaşları ise, "o meskenin, o hanenin sa-
kinleri. .. Birbirinin can ve menfaat karde-
şi" 1 1 olarak tanımlarken, Hakkı Behiç,
Malumat-ı Medeniye ve Ahlakiye'de va-
1 77
tandaşlığı, ortak geçmiş, çıkar birliği ve
ortak gelecekle temellendirir. 1 2
Bu yaklaşım büyük oranda Malumat-ı
Medeı:ıiye kitaplarının yayımlanma tari­
hiyle yakından ilgilidir. Hemen tümü
1 908- 1 9 1 2 tarihlerinde yayımlanan ki­
taplarda özellikle Balkan Savaşları erte­
sinde hız kazanacak olan Türkçü-milli­
yetçi ideolojinin bütün unsurlarına he­
nüz rastlanmaması, yayın öncesindeki
kaleme alma süresi ve Maarif Nezareti'
tarafından 1 9 1 1 öncesi kabul edilen müf­
redat programına uyma zorunluluğuyla
açı klanabilir.
Bununla birlikte Malumat-ı Medeniye
kitaplarında yer alan sözleşmeci Osmanlı­
lık kimliği kimi zaman "kurucu ulus" an­
layışına gönderme yaparak Türkçü-milli­
yetçi ideolojiye kapı aralar. Doktor Ha­
zık'ın 1 9 1 2 tarihli Malumat-ı Medeniye
ve A h l a kiye ( ikinci Kısım) k i tabında
Türkler, yalnızca "Devlet-i Osmaniye'nin
müessisi" olmakla kalmaz, aynı zamanda
Cumhuriyet döneminde de örneklerine
sıkça rastlanacak olan bir "benzersizlik"
söylemiyle özcü niteliklerle donatılır:
"Dünyadalıi bütün nıi lletler içinde eıı saf,
en temiz yürekli, en cesur ve en hamiyetli
Tarlı/erdir. (. ..) Türkler altıyiiz sene evvel
bir lıülıümet tesis ettilıleri zaman illı mü­
essisin nanıına ona Osmanlı demişlerdi r.
Ş11 halde Tıirklülıle Osmanlı birdir. Yalnız
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Türkler arasında bulunan ve Tarh hühü­
metine tabi olan diğer birtahım havimler
vardır ki, Osmanlılık namı bunlara hadar
da şamildir; Tarizlerle beraber bunların
hepsi Osmanlı milletini, Osmanlı Devleti­
ni teşlıil ederler. Bu lıaçalı milliyetlerden
sonra hepsini tahdid eden büyüh bir milli­
yet vardır ki o da Osmanlılı/ıtır. (.. .)
Bana sorsalar evvela Osmanlı sonra Tıir­
lı üm der i m . Osm a n lı t ebas ından bir
Arap, bir Arnavut, bir Rum veya Ermeni­
ye sorıılsa onlar da evvela Osmanlı ve
sonra Arap, Arnavut, Rum, Ermeni ol­
duklarını söylerler, söylemelidirler de.
1 78 Fransa, Almanya, Ingiltere vesair bütan
milletler hep böyle teşlıil etmişlerdir.
Küçük k üçük mi lletler birbirlerine olan
münasebat ve ihtiyacmdan dolayı birbir­
leriyle birleşe birleşe büyüh bıiyüh millet­
ler teşhil etmişlerdir. lşte büyülı Osmanlı
milleti de Türk, Arnavut, Kürt, Rum, Er­
meni, Yahudi, Bulgar, Laz, Çerkes gibi
birtakım küçüh milletlerin ittihat ve imti­
zacıyla vücuda gelmiştir.
Bir m illet aynı kanuna tabi olan birçok
kavim veya birçok i nsanların heyet-i
mecmuundan ibarettir. Umumi olan itti­
hat yapıldıktan sonra onun altmda diğer
ufah milletlerin ehemmiyeti yoktur. Çüıı­
hü herkesin, umumun mucip-i saadet ve
selameti olan nokta bu değildir. Büyülı
millettir, Osman/ılıktır. "1 3
Dış konjonktürün belirleyiciliğinde bi­
çimlenen vatan kavramı, yine Ahmet Ce­
vat tarafından iptidailer için ilk kitabından
10 yıl sonra, 1 922'de yayımlanan Musaha­
bat-ı Ahlakiye, Sıhhiye, Medeniye, Vata­
niye ve lnsaniye'de "ittihad-ı anasır"cı ide­
olojinin mutlak iflası ve parçalanmışlığın
ürünü olan irredentacı bir "esir vatan" an­
layışında kendini ifade eder:
"Ehseriya (vatan) helinıesinden doğduğu­
muz şehir, sancah veya vilayet anlaşılır.
Halbuki vatan ondan peh daha vasidir.
Vatan mensup olduğumuz tehmil devlettir.
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
Hem de devletin hal-i hazırı değil, bundan
evvel lıi hali de vatandır: Bosııa'da, Anıa­
vutluh'ta, Selanih'te, Yaııya'da, Girit'de,
G ünı ülcine'de, Fil ibe'de, Romanya'da,
Kaflıasya'da, Mısır'da, Bingazi'de, Trab­
lusgarp'ta, Tıınus'ta, Cezayir'de milyon­
larla nnislimanlar vardır lıi onlar bizden
ayrıldıkları için nıülıedderdirler; muta­
zarrır oluyorlar, en mıılıaddes halıların­
dan bile mahrum bulunuyorlar; tehmil o
mıis lıimanlar bizim diıı lıardeşlerimiz,
memlehetleri de vatanımızdır, vatamını­
zm esarette inleyen hısmıdır. (. . .)
Demelı hi bizim sevgili vatanımız ilıi hı­
sımdır: 1- Hıir ve müstalıil vatan; 2- Esir
vatan. (. . . )
Bizimle esir vatandaşlar arasmda tarihi
rabıtadan başlıa dini ve lisani rabıtalar
da vardır: cıimleıniz elhamdüllah müslıi­
manız; ( ... ) Lisani münasebat ise bunlar­
dan da aşağı değildir; bir here büyülı lııs­
mının lisam bizim gibi Osmanl ı Tıirhçe­
sidir. Mamafih Arapça lwnuşanlarla da
mıinasebat-ı lisaniyemiz vardır; çünlıü
bizim de ulemamız Arapça'y a valı ıftır.
Arapça Kııran ve hadis lisanı olduğundan
umum müslümanlar arasmda müşterelı­
tir. (. ..) Bu rabıtalar birleşerelı vatan teş­
lıil ederler; (...) Istihbalde o memleketler
istirdad olunacalı; esir lıardeşler esaretten
lmrtarılacalıtır. "14
B öylece 1 1 . Meşrutiyet vatandaşlığı ,
Cumhuriyet vatandaşlığının iki damarını
yaratır. Fransızvari siyasal ulus ve vatan­
daşlık a nlayışıyla Almanvari organik
ulus yaklaşımın eşzamanlı birlikteliği, il.
Meşrutiyet okullarında öğrenim görmüş
Cumhuriyet eğitimcilerinin ileriki yıllar­
daki belli başlı açmazını oluşturacaktır.
Bu arada sıcak savaş koşullarının etkisi
ve geç milliyetçiliğin alelacele kotarmak
zorunda kaldığı "vatan" anlayışı, vatanse­
verliğin tanımını da Cumhuriyet dönemi­
ne ve oradan da günümüze gelen bir "ola­
ğanüstü hal vatanseverliği" boyutunda be­
lirleyecektir. Vatanseverliğin en yüce dışa-
i l . M E Ş R U T 1 Y E T V E
vurumu olarak kabul edilen "hakk-ı haya­
tını vatan uğrunda feda etme", nekrofil bir
dayanışma duygusuna zemin hazırlaya­
caktır. Böylece ll. Meşrutiyet'ten günümü­
ze gelen süreçte bürokratik milliyetçiliğin
başat söylemi olan "vatan tehlikede" mo­
tifi, vatanseverliğin öncelikle kan bedeli
(askerlik yükümlüğü) temelinde tanım­
lanmasına yol açar, vatandaşlık görevleri­
nin ilk hanesine askerlik hizmeti yazılır.
Ö te yandan "vatan tehlikede" söylemi,
Meşrutiyet'ten günümüze gerçek ya da
kurgusal iç ve dış düşmanların icadında
önemli bir işlev yüklenir.
11. Meşnıtiyet'in vatandaşlar topluluğu­
nun inşasında okula yüklediği rol, düalist
eğitim sisteminin yanı sıra bir dizi başka
unsurun da yardımıyla başarısız bir giri­
şim olarak kalacaktır. Tanzimat'tan itiba­
ren sayıları giderek artan cemaat ve ya­
bancı okullarının varlığı ve 1869 Maarif-i
Umumiye Nizamnamesi uyarınca Müslü­
man ve gayrimüslim çocukların ayrı ayrı
sıbyan ve rüştiye okullarında öğrenim
gördükleri dikka te alınırsa, vatandaş­
lık/vatanseverlik bilincini geliştirmeye yö­
nelik olarak müfredat programına konu­
lan bu derslerin, Ortak Osmanlılığın kim­
liği etrafında bir bütünleşme sağlaması
hedefi, paleatif bir çözüm arayışı olmak-
D İ P N OTLAR
Ahmet Saki, Tedrisat-ı Medeniye ve Ahlak-ı iç-
timaiye, Osmanlı, 1 909, s.7.
2 Sabri Cemil, Ameli Fenn-i Tedris, Kosova Mat-
baası, 1 908, 87-89.
3 Doktor Hazık, Malumat-ı Ahlakiye ve Medeni-
ye, ikinci kısım, s. 89.
4 Ahmet Saki,age .• ss. 77-78.
5 lsmail Cezmi, Malumat-ı Ahlakiye ve Medeniye
Dersleri, s. 106.
6 'Ahmet Saki, age .. s.89.
7 Ali Seydi, Kızlara Mahsus Terbiye-i Ahlakiye ve
Medeniye, Kısm-ı salis, s. 57.
8 Doktor Hazık, Malumat-ı Ahlakiye ve Medeni·
ye, ikinci Kısım, ss. 49-50.
V A T A N D A Ş I N " 1 C A D"1
tan öteye gidemeyecektir. Azınlık ve ya­
bancı okullarının statüsünü düzenleyen
1915 tarihli Mekatib-i Hususiye Talimat­
namesi'nin 6. maddesiyle resmi dil Türk­
çe'den başka dillerde eğitim verecek özel
okullarda Türkçe, Osmanlı tarihi ve Os­
manlı coğrafyasının zorunlu dersler kap­
samında yer alması ve bu derslerin Türk
öğretmenler tarafından Türkçe olarak ve­
rilmesi zorunluluğunun getirilmesi ise,
meşrutiyet kadrolannın akıntıya karşı kü­
rek çekme çabası olarak kalacaktır.
II. Meşrutiyet vatandaşlığından Cum­
huriyet yurttaşlığına devredilen "sürekli­
lik unsurları", büyük ölçüde ll. Meşruti­ 1 79
yet eğitimcilerinin zihinsel ufuklarını lll.
Cumhuriyet Fransa'sına çevirmiş olmala­
rından kaynaklanmaktadır. 11. Meşruti­
yet'in eğitimci ve kitap yazarları, ulus­
devlet yurttaşlığını, ulus-devletin yoklu­
ğunda inşa etmeye çalırlar. Cumhuriyetçi
radikalizm ise, bir yandan i l . Meşruti­
yet'in "katılımcı-sivil vatandaşlık" vurgu­
sunu, ulus-devlete bütünüyle sadakat ve
aidiyetin ifadesi olan militan yurttaşlığa
doğru zorlayacak, diğer yandan da Balkan
Savaşı sonrası güç kazanan Türkçü-milli­
yetçi ideolojiyi, ve onun ulus tasavvuru­
nun organik-etnik boyutunu bürokratik
milliyetçilikle harmanlayacaktır. O
9 Ahmet Cevat, Mektepte Mal umat-ı Ahlakiye
ve Medeniye Dersleri, Kitaphane-i lslam ve As·
keri, Dersaadet. 1 327, s. 206.
1 0 Ahmet Cevat, Mektepte Malumat-ı Ahlakiye
ve M ed eniye, Kitapha ne-i lslam ve Askeri,
1 327, s. 1 8 1 .
1 1 Ali Seydi, age .• s. 59.
1 2 Hakkı Behiç, Malumat-ı Medeniye ve Ahlakiye,
ikdam Matbaası, Dersaadet, 1327; ss. 1 35-1 36.
1 3 D r . Hazık, Malumat-ı Medeniye ve Ahlakiye,
ikinci Kısım, Kasbar Matbaası, 1328, ss. 35-36.
1 4 Ahmet Cevat, Musabahat-ı Ahlakiye, Sıhhiye,
Medeniye, Vataniye, insaniye, Kitaphane-i Is-
lam ve Askeri, lstanbul, 1 338, ss. 73-74.
 jön Türk Dönemi
Türk Milliyetçiliği
MASAMI ARAi
smanlı özgürlükçü hareketinin,
O hatta 19. yüzyılın ikinci yarısın­
daki Osmanlı tarihinin temel taş­
larından biri vatanseverlikti veya vatan
kavramıydı. Osmanlı Devleti'nin 19. yüz­
yılın başından itibaren geçirdiği değişik­
liklerin arasında ortaya çıkmıştı bu kav­
ram. 11. Mahmud'un merkezileştirme po­
litikasının ardından gelen Gülhane Hatt-ı
Hümayunu'nda milliyetçilik veya Osman­
lı vatanseverliği açısından en önemli nok­
ta, dinleri ne olursa olsun bütün Osmanlı
tebasının kanun önünde eşitliği ilkesidir.
O zamana kadar millet sistemiyle gari­
müslim unsurların içişlerine karışmayan
Osmanlı yönetiminin bu buluşu, Osman-
1 ılar üzerinde büyük bir etki yarattı:
Fransız kökenli yeni bir fikirle, ulus kav­
ramıyla birlikte, yeni bir ilkenin -Osman­
lılık- doğuşunu hazırladı. Bu ilke, Fransa
gibi özgür ve eşit bir ulus yaratma amacı­
na yönelikti. Doğal olarak ulusal birlik
aranacaktı. Namık Kemal'in tutkuyla bağ­
lı olduğu Osmanlı vatanının özelliği buy­
du. Namık Kemal, 'Osmanlı Milleti'nin -
en azından Müslüman tebasının- özgür­
lük ve eşitliğini isteyen bir vatanseverdi.
Bir Osmanlı ulusu fikri öylesine etkile­
yiciydi ki, Osmanlı aydınları ondan kolay
kolay vazgeçemeyeceklerdi. Avrupa'da is­
tibdata karşı faaliyet gösteren ] ön Türkle­
rin hemen hemen hepsi bu görüşü be-
nimsemişti, 'ulus'un birliğini gelişimin
doğal bir parçası sayıyorlardı. Türk milli­
yetçiliğinin ilk manifestosu Üç Tarz-ı Si­
yaset'in ( 1 904) yazarı Yusuf Akçura'nın
( 1 876- 1935) yakın arkadaşı Ahmet Ferit
( 1877-1971) bile, arkadaşının yazısındaki
temel tezi -Osmanlı ulusu kavramının
reddedilmesi tezini- kabul edemiyordu.
Gerçekten, tartışmaya katılan bir başka
yazarı, Ali Kemal'i ( 1 867- 1922) eleştirir­
ken, Ahmet Ferit yazının genel çerçevesi­
ni desteklemiş, ne var ki, sonuç bölümü­
nü onaylamamıştı. Tanzimat ve Mithat
Paşa Kanun-ı Esasi'si gibi reformların
amacı, Ahmet Ferit'e göre, Osmanlı ulu­
sunu kurmaktı; Osmanlı yönetimi bütün
tebasını bir Türk ulusu (hakim millet)
içinde asimile etmeye girişmişti.
Yusuf Akçura 1904 makalesinde bir Os­
manlı ulusu politikasını reddetmişti ve
Türk milliyetçiliği fikrinin 1 9 10'larda Os­
manlı politikası üzerinde büyük etkisi
olacaktı. Ancak, Osmanlı aydınlarını
Türk milliyetçiliğini benmsemeye götü­
ren sürecin, düz-çizgisel bir süreç olduğu
düşünülmemelidir.
Türk milliyetçiliğinin gelişmesi, J ö n
Türk döneminin başta gelen fenomenle­
rinden biridir. Bu konuya ilişkin mevcut
çalışmaların ciddi bir eksiği vardır: Milli­
yetçi fikri yaymakta işbirliği yapan iki
grup , Osmanlı Türkleri ile Rusya'dan gö-
J Ö N T Ü R K D Ö N E M
çen Türkler arasındaki farkı yakalaya­
mazlar. lkinci gruptakiler, Osmanlı lmpa­
ratorluğu'na göçmeden önce Çarlık yöne­
timinden kurtulmaya yönelik milliyetçi
hareketlere önderlik etmişlerdi. Osmanlı
Imparatorluğu'nda ise, çokuluslu impara­
torluğun çeşitli uyruklarından bir sözde
ulus devlet kurmayı amaçlayan çekici bir
Osmanlı ulusu fikri vardı. Türk milliyet­
çiliğinin iki boyutu vardı: Osmanlı Türk­
leri arasında uzun süredir kaybolmuş bu­
lunan bir ulusal Türk kimliği arayışı ve
bilinçlenen Türkler tarafından toplumsal
birliğin kurulması ve güçlendirilmesi. Ilk
özelliği bütün milliyetçiler paylaşıyordu.
Ancak, Ziya G ökalp ( 1876-1924), 1 923'te
Türk milliyetçiliğinin hedefleri olarak, üç
ilke sayıyordu: Türkiyecilik, Oğuzculuk
(Türkmencilik) ve Turancılık. Bağımsız­
lık Savaşı'ndan sonra bile ilkeler bu denli
değişik olduğuna göre, 20. yüzyılın ba­
şında milliyetçiliğin ikinci cephesini çok
dikkatli incelememiz gerekir.
Milliyetçilerin bu iki grubunun görüş­
lerini anlamanın en iyi yolu, yayınladıkla­
rı dergileri incelemektir. Bu yazıda, dört
önemli dergi incelenecektir: Türh Derne­
ği, Genç Kalemler, Türk Yurdu, lslclm Mec­
muası.
TÜRK DERNEGI
Yusuf Akçura, Jön Türk Devrimi'nden
dört ay sonra Kasım l 908'de lstanbul'a
yerleşmiştir. Özellikle 1 905 Rus Devri­
mi'nden sonra, çarlık yönetiminde Müs­
lüman Türklerin hakları için zorlu, ama
sonuçsuz bir mücadele yürütmüştü (Ak­
çura'nın lstanbul'a gelmeden önceki faali­
yetleri i çin Georgeon, 1 98 1 : 1 2-40 ve
Zenkovsky, 1960 (2. baskı 1970 ] : 38-54).
N ihayet, 1908 Temmuz'undan beri basın
özgürlüğünün sağlandığı Osmanlı Devleti
başkentine göç etmeye karar vermişti. Ay­
nı yılın sonlarında, milliyetçi harekete ye­
ni bir güç arayışıyla, Türk Derneği adıyla
bir örgüt kurdu. Bu dernek, yalnız Jön
i T Ü R K M I L L I Y E T Ç I L l l:i l
Türk döneminin ilk milliyetçi örgütü ol­
duğu için değil, aynı zamanda Osmanlı
lmparatorluğu sınırları içindeki ve dışın­
daki Türkleri bir araya getirdiği için de
üzerinde durulmaya değer.
Akçura Türk Derneği'ni, lstanbul'a gel­
dikten hemen sonra ziyaret ettiği iki ünlü
Türkolog, Necip Asım (Yazıksız, 1 8 6 1 -
1 935) v e Veled Çelebi (lzbudak, 1 869-
1 950) ve milliyetçi eğilimli önde gelen
başka aydınlarla birlikte kurmuştur.
Nizamnamenin ilk maddesi derneği
bütünüyle bilimsel bir kuruluş olarak ta­
nımlamaktadır. ikinci madde, derneğin
amacını, Türk diye anılan bütün kavimle- 1 81
rin geçmiş ve bugünkü eserlerini, yaptık-
larını ve durumlarını araştırmak ve ortaya
çıkan sonuçları bütün dünyaya yayıp ta-
nıtmak diye ifade eder; ayrıca, maddeye
göre, dernek Türk dilinde bir reform ger­
çekleştirmeye çalışacaktır. Demek ki der-
nek, en azından başlangıçta ve kısmen,
Akçura'nın 1904 makalesindeki (Üç Tarz-
ı Siyaset) "Türklerin birliği" ( " tevhid-i
Etrak") fikrini benimsiyordu.
Derneğin politikasını açıklayan önemli
yazılardan "Türk Derneği Beyannamesi" ,
Kanun-ı Esasi'yi "Osmanlıların hürriyet
ve ittihadının beratı" diye niteleyerek şu
noktayı vurgular: Millet-i Osmaniye soyu
ve etnik kökeni ile haklı olarak övünç
duyan çeşitli unsurlardan oluşmuş olma­
sına rağmen, bu 'millet'e mensup herkes,
Türklerin bir ürünü olan, memleketi ve
insanlarını birbirine bağlayan ve birleşti­
ren bir kuvvet (kuvve-i lusukiye) olan
Osmanlı Türkçe's inin bütün Osmanlılar
arasında yayılması gereğini kabul etmeli­
dir. Bu, Yusuf Akçur�nın 1904 makale­
sinde reddettiği Osmanlı milleti siyaset
tarzıyla aynı görüştür. Gerçek kurucusu
Akçura olan derneğin beyannamesinde
'millet-i Osmaniye' terimi bile bulunmak­
tadır. Beyanname, Osmanlı Türkçe'sinin
genellik kazanamadığı kabul ediyor, ama
o sıralarda yaygın bir fikir olan Türk­
çe'nin öğrenmesi zor bir dil olduğu iddi-
 T A N Z i M A T V E M E
asını reddediyordu. Bu iddiayı kesin ola­
rak çürütmek için, dilin esasını araştır­
mak gerekliydi. Nitekim derneğin kuru­
luş gerekçelerinden biri budur.
Dernek için acil görev, Osmanlı Türkle­
ri arasında uzun süredir unutulmuş olan
Türk kimliğini uyandırmaya çalışmaktı.
Kuşkusuz, söz konusu Beyannamede
Türklerin birliği de savunuluyordu. An­
cak, birliğin hedefi Osmanlı Türkleri'ne
bir yarar sağlamaktı. Öte yandan, bu ya­
rar ticari ve sınai olarak tanımlanmıştı;
Osmanlı Türk milliyetçilerinin sosyoeko­
nomik konulardaki ilgisizliği gözönüne
1 82 alınarak, bu fikrin göçmenler veya Tatar­
lardan çıkmış olduğu düşünülebilir.
Beyannamenin yam sıra, bir başka ma­
kale de derneğin amacını açıklamaktadır.
"Türklüğü Bilmeli ve Bilişmeliyiz" başlı­
ğını taşıyan makalenin Yusuf Akçura ta­
rafından yazıldığı kabul edilebilir. Derne­
ğin gerçek kurucusu ve genel sekreteri
olan Yusuf Akçura, başlığı Türk Derne­
ği'nin sloganı sayılabilecek bu yazıda
derneğin kuruluş nedenini açıklamaya
çalışır. Dünya politikası üzerinde büyük
bir etki yapan bir politik düşünüş tarzı­
nın, yani 'milliyet ve ırkıyet fikirleri'nin
ele alınmasıyla başlanan yazıda, Akçura,
"Türklüğün en kavi ve en medeni kısmı"
olan Osmanlıların ulusal kimliklerini
unuttuklarına işaret eder. Mekteb-i Ali­
ye'den mezun olan genç aydınlar bile, en
eski medeniyetin -Mısır medeniyetinden
bile eski- Turan halklarından biri , yani
Sümerler ve Akatlar tarafından yaratıldı­
ğını bilmedikl erini yazar. Bu yüzden,
Çin'den Tunus'a, Buhara'dan Sudan'a As­
ya'nın ve lslam dünyasının gerçek hü­
kümranları olan Türkler, Avrupalı millet­
lerin boyunduruğuna girecektir. Bunun
ve yokoluşun önüne geçmek için Türkler
Türklüğü öğrenmelidir. Almanya, Maca­
ristan ve Rusya gibi bazı Avrupa ülkele­
rinde Türkoloj i çalışmaları hızla sürdü­
rülmektedir, kimi Türkler de bunları iz­
lemeye başlamıştır. Ne var ki, Türklerin
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
etkinlikleri yeterli düzeyde değildir. Ak­
çura'ya göre, verimli sonuçlar elde etmek
için aralarında bağlantı olması gerekir,
dernek de bu amaçla kurulmuştur. Akçu­
ra'nın yazısında kriz bilinci çok daha
köklüdür. Akçura, açıkça, Batı emperya­
lizmiyle karşı karşıya bulunan geniş
Türklük alemini düşünmüştür. Büyük
bir ihtimalle, Avrupa'nın hakimiyetini
önlemek için Türklerin birleşmesi gerek­
tiğine inanıyordu.
Tıirlı Derneği dergisinin analizi, Türk­
lük üzerine araştırmalar yapılmasını ve
bu araştırmaların sonuçlarının yayım­
lanmasını amaçlayan derneğin politika­
sına uygun olarak, derginin çeşitli Tür­
koloji incelemeleri yayımladığını göster­
mektedir. Bu incelemelerde ortak bir he­
def bulunmadığı görülmektedir. Üstelik,
derneğin beyannamesi dahil, Osmanlıla­
rın yazılarının büyük bir kısmı, çeşitli
etnik gruplardan oluşan 'Osmanlı mille­
ti'nin birliğini sağlamak için dilin sade­
leşmesi konusu üzerinde durur. Osmanlı
Türkçe'si, Osmanlı lmparatorluğu'ndaki
unsurları birleştirecek en etkili araç ola­
rak görülüyordu. Osmanlı vatanseverli­
ğinin büyük etkisini taşıyan bu yazıların
yanı sıra, bazı yazılar ve şiirler ise, Os­
manlı Türkleri ve Orta Asya'dakiler da­
h i l bü tün T ü rklerin geçmi ş teki ve o
günkü birliğini ileri sürüyordu. Bunların
yazarlarının çoğu Orta Asya kökenliydi.
Derginin amaçlarında beliren farklılık,
derneğin kuruluş koşullarından kaynak­
lanıyordu. Yusuf Akçura, çarlık yöneti­
mindeki bütün Müslüman-Türk halkla­
rın birleşip bu yönetimden kurtulmasını
hedefleyerek, Osmanlı lmparatorluğu'na
milliyetçi düşünceyi getirmişti. Diğer ta­
raftan, lstanbul'da, II. Abdülhamit dev­
rinden beri araştırmalar yapan birçok
Osmanlı türkolog vardı. Bu türkologlar
için Osmanlı uyruklarının birliği verili
bir durumdu.
Akçura ve Rusya'dan gelen ya da halen
Rusya'daki diğer milliyetçiler Tarlı Deme-

gı dergisinde düşüncelerini istedikleri gi­
bi yazamıyorlardı. Bu açıdan, Türki halk­
ların birliğini savunan ateşli şiirin ve Çu­
vaşlar üzerine yazının derginin son sayı­
sında çıkmış olması hayli ilginçtir. Bu sa­
yıdan aylar sonra Tarh Yurdu dergisi ya­
yınlanmaya başlayacaktı. Yeni dergide,
Akçura, Ağaoğlu Ahmet gibi Rusya göç­
menleri aktif biçimde fikirlerini savunabi­
lecekti.
lstanbul'daki faaliyetlerden ayrı olarak,
hemen hemen aynı zamanda Selanik'te
başka bir hareket ortaya çıkacaktı. Bu ha­
reketin yayın organı Genç Kalemler'di.
GENÇ KALEMLER
1 9p8 devriminden sonra, Osmanlı lttihat
ve Terakki Cemiyeti'nin (bundan sonra
lTC) üyelerince çıkarılan Hıisn ü Şiir in '
ardılı olduğu izlenimini uyandıran Genç
Kalenıler'in dönüm sayısı 4. sayıdır. O sa-
1 83
yıya kadar giriş yazısı olarak bulunan "Si­
yasi N o tlar" yerine, Kazım N ami'nin
"Türkçe mi, Osmanlıca mı?" başlıklı bir
yazısı yayımlanır. Osmanlıca'nın sadeleş­
tirilmesini ve arılaştırılmasını savunan,
dilde milliyetçiliğin organı diye tanınan
Genç Kalemler'de Türk dili üzerine ya­
yımlanan ilk yazı budur.
Kazım Nami'nin dil sorununa bakışı ol­
dukça tutucudur (Kazım Nami, "Türkçe
mi, Osmanlıca mı? " , Genç Kalemler, 1/4,
s. 132-133 , 1 36). Yazar, önce Osmanlı­
ca'nın o günkü durumunu açıklar ve ka­
bul eder, sonra da bu dilin özünün kesin­
likle Türkçe olduğunu ileri sürer. Dolayı­
sıyla, Arapça ve Farsça unsurları atma,
Osmanlıca'nın mevcut durumunu eleştir­
me söz konusu değildir. Genç Kalemler'in
-daha sonra yayımlanacak- ikinci cildinin
yöneticileri, Arapça ve Farsça kelimelerin
atılmasını, yani Osmanlıca'nın 'Türkleşti­
rilmesini' savunacaklardı, oysa Kazım Na-
 T A N Z i M A T V E M E
mi yabancı dillerden kelime ve kural alın­
masına karşı değildi, çünkü, ona göre,
bunlar Türkçe'nin özgünlüğünün kaybol­
masına yol açmıyordu. Kazım Nami, 'Os­
manlılık' ın aslında Türkler tarafından
oluşturulmuş politik ve toplumsal bir
gerçeklik olduğunu, ama artık, kendi dil­
leri ve edebiyatları olan gayrimüslim un­
surlar bir yana bırakılırsa, imparatorluk
sınırları içindeki herkesin ortak bir özelli­
ği haline geldiğini yazar.
Osmanlıca'ya girmiş Arapça ve Farsça
tamlamaların, çoğulların ve edatların
atılması açısından Genç Kalemler'e daha
1 84 sonra Ali Canip, Ömer Seyfettin vd. ara­
cılığıyla hakim olan görüşler bu görüşle­
ri kuşkusuz özleştirmeci ve milliyetçiydi.
Öte yandan, halkın dilinde yerleşmiş
Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin bı­
rakılması yolundaki görüşleri ise, Cum­
huriyet devrindeki pek çok eski ve kulla­
nılmayan kelimeyi dirilten özleş tirme
hareketinden, hatta lstanbul'daki Türk
Derneği'nin kimi üyelerinin görüşlerin­
den farklıdır. Demek ki, can alıcı önem
taşıyan nokta şudur: Genç Kalemler'in
kurucu üyelerinin önem verdikleri Türk
milletinin uzun ve eski tarihi değil , o
günkü halktı.
Ömer Seyfettin'e göre, Osmanlı lmpa­
ratorluğu'nu kurtarabilmek için halkın
anlayabileceği yeni bir dil gerekliydi. O
'yeni lisan'ı yalnızca edebi bir konu de­
ğil, aynı zamanda Türklerin hayatlarıyla
ilgili genel bir konu olarak sayar. J ön
Türk devrimini "kılıçla yapılan inkılap"
diye niteler ve bu devrimden sonra, ka­
lemle yeni bir devrim yapılması gerekti­
ğini ileri sürer, bununla, muhtemelen,
kafa yapısında ve daha genel olarak top­
lumsal bir devrimi kastetmektedir. Ona
göre, yeni devrim henüz gerçekleştiril­
memiştir. Kanıt olarak, Anadolu'nun ha­
raplığını gösterir. B u , açıkça, yazarın
milliyetçi duygularını göstermektedir;
Osmanlıların ihmal ettiği ve insanları
'eşek köylü' diye aşağılanan Anadolu,
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K I M 1
gerçekte, bir Türklük hazinesiydi. Ona
göre 'milliyet', siyasete ilişkin bir konuy­
du; 'kavmi' ni telik taşıyabilecek şeyler
yalnızca dil ve edebiyattı. Böylece, yaza­
rın sıkıntılı durumunu anlayabiliriz:
Kültür alanında Türklük bilincine sahip­
ti, diğer taraftan politik ayrılıkçılığı red­
dederek Osmanlı lmparatorluğu'nun bir­
liğini arzuluyordu. Bu karmaşık bakış
açısının sonucu şudur:
"Türkçe Osmanlı milletinin resmi lisa­
nı olmakla içtimai ve kavmi mahiyetinin­
den tecrid olunamaz ! " ( ? , "Yeni Lisan",
Genç Kalemler, II/2, s. 28). Türkçe'yi im­
paratorluktaki diğer etnik gruplara zorla
kabul ettirme fikri bu noktadan yalnızca
bir adım uzaktadır.
O sırada yirmi bir yaşında bir genç olan
Köprülüzade Mehmet Fuat -Fuat Köprü­
lü ( 1 890- 1966)- Genç Kalemler'in savun­
duğu 'yeni lisan'ı sert bir şekilde eleştir­
miştir. Dergi doğal olarak bu eleştiriye
karşılık vermiştir. Özellikle üçüncü ciltte,
ona karşı yazılar gittikçe sertleşmiş, Köp­
rülü'nün eleştirilmesi neredeyse derginin
çıkış nedenlerinden biri haline gelmiştir.
Bu oldukça garip bir durumdur, çünkü
1 9 1 2'nin sonundan itibaren, Genç Kalem­
ler'in edebiyat cephesinde en önemli ismi
Ömer Seyfettin'in edebi eserleri ile Fuat
Köprülü'nün makaleleri Türk Yıırdıı dergi­
sinde birbiri ardına yayımlanmaya başla­
yacaktır. Üstelik, Köprülü türkoloji üzeri­
ne bir otorite olarak dünya çap.ında tanı­
nacaktır.
Tartışma, Genç Kalemler'in ikinci cildi­
n i n yayı n ı n d a n bir ay s o nra , Mayıs
1 9 1 l'de Servet-i Fıin ıı n'da Köprülü'nün
"Edebiyat-! Milliye" yazısının basılmasıy­
la başlar (Köprülüzade Mehmet Fuat,
" E d eb iya t-ı M i lliye " , Servet -i F ü n ıı n ,
XLl/ 1 04 1 ) . Köprülü, b u yazısında, Genç
Kalemler'in ileri sürdüğü o günkü edebi­
yatın 'milli ruh'tan yoksun olduğu şeklin­
deki iddiayı reddeder. " Irk" teriminin
dikkatsizce kullanımına karşı uyarıda bu­
lunur: Bu kavram tek ve sabit bir anlama
J Ö N T Ü R K D Ö N E M
sahip değildir, coğrafi ve sosyal şartlara
göre değişen bir içeriği vardır. Böyle bir
tezden çıkan sonuç, doğal olarak, Os­
manlı Türkleri'ni Osmanlı imparatorluğu
dışındaki Türklerden ve eski Türk tari­
hinden ayırmaktı. Köprülü, uluslararası
ilişkilerin giderek kökleştiği ve sosyal
şartların kozmopolit hale geldiği "günü­
müzde" milli bir edebiyat olamayacağını
da sözlerine ekler.
Bu görüşün, o günkü Osmanlı aydınla­
rı arasında epeyce taraftarı vardı, milliyet­
çilik pek yaygın değildi. Ne var ki, Genç
Kalemler bu görüşü görmezlikten gele­
mezdi. Ali Canip, Yekta Bahir takma adıy­
la hemen bir karşılık yazarak, Köprülü'yü
"ırk" terimini yanlış kullanmakla eleştirir.
Temsil ettikleri kavramın "ırk" değil, "ka­
vim" olduğunu bildirdi. Ona göre, kavim
ortak bir dil kullanan sosyal birim de­
mektir; dolayısıyla Osmanlı lmparatorlu­
ğu'nda yaşayan insanlar, 'ırk' grupları de­
ğil, 'kavim' gruplarıydı. Öte yandan yazar,
çapraşık bir biçimde, 'Türklük'ün bir soy
meselesi olmadığını ileri sürüyordu:
"Birçok Çerkesler, Kürtler, Arnavutlar
ve melezler vardır ki Türklüğü ıslaha ça­
lışıyorlar; çünkü biliyorlar ki Şark kavim­
lerini Garb'ın istibdat ve i htikarından
kurtaracak ancak Türk! üktür. "
'Türklük' yerine 'Osmanlılık' konulursa
tez anlamsızlaşmaz, tersine açıklık kaza­
nır. Makale kozmopolit bir okur kitlesine
sesleniyor olsa da, 'Türklük' ile 'Osmanlı­
lık'ın birbiri yerine kullanılabilir olması,
Osmanlı Türkleri'nin Türk milliyetçiliği­
ni incelemek ve Köprülü'nün daha sonra
gerçekleşecek 'dönme'sini anlamak açısın­
dan önemli bir ipucu sayılmalıdır.
Genç Kalemler ile Jön Türkler, daha
doğrusu ITC arasındaki ilişki yalnızca
resmi nitelikte değildi. Genç Kalemler'in
yöneticileri, yalnızca bir dergi yayımla­
manın 'yeni lisan'ı yaygınlaştırmak için
yeterli olmadığına inanıyorlardı. Belki de
Ziya Gökalp'in aracılığıyla, bir heyet oluş­
turdular, heyetin başında Enver Paşa bu-
i T Ü R K M I L L I Y E T Ç I L l ('; I
lunuyordu. Bu heyet, önemli saydığı pek
çok Batı eserini, örneğin Spencer, Fouil­
lee, Taine vb. yazarların eserlerini 'yeni li­
san'la tercüme etti. Ayrıca, 'yeni lisan'ı
yaymanın en etkili yolu olarak okullarda
öğretil m es i n i tasarl a d ı l a r. B e l k i d e
lTC'nin politik nüfuzunu kullanarak, Se­
lanik'te dört okuma kitabı ve iki imla ki­
tabı yayınladılar, Maarif Nezareti'nin iz­
niyle bunları okullarda kullandırdılar
(Alangu , 1 9 68: 1 27) . Genç Kalemler'in
önde gelen yazarları hemen her gün bir
ITC kulübünde buluşup, edebiyat ve fel­
sefe konularını tartışırlardı. Bu tartışma-
ların sonuçları yalnızca Genç Kalemler'de 1 85
yazı olarak değil, aynı zamanda ittihat ve
Terakki Mektebi'nde konferans olarak da
görülüyordu. Bu konferanslar, gerçekte,
lTC'nin Ziya Gökalp'e verdiği önemli gö­
revlerden biriydi. Bu görev; ITC liderleri-
nin duyduğu kaygılardan ötürü verilmiş-
ti. 1908'de politik bir devrim gerçekleştir-
mişlerdi kuşkusuz, ama ondan sonra kar­
şıdevrim ortaya çıkmış, ayrıca bir muha-
lefet partisi kurulmuştu. Bu koşullarda,
görevlerinin önemini kavrayabilecek, top-
lumda ve zihniyette bir devrim yapabile-
cek yeterlikte gençlerin yetiştirilmesi on-
lar için önemliydi.
Genç Kalemler ile Jön Türkler arasında­
ki ilişki açısından, iki grubun da halka
önem verdiği göz ardı edi l m emelidir.
Genç Kalemler, Arapça ve Farsça kelime­
leri ve kuralları atarak, 'yeni bir lisan' ya­
ratmak istiyordu. Hareketleri 'özleşmeci'
diye adlandırılabilir kuşkusuz, ne var ki,
halkın diline yerleşmiş yabancı kelimeleri
atmaktan yana değildiler. Dahası, Batı
eserlerini 'yeni lisan'la tercüme e tme,
okuma ve imla kitapları hazırlama ve da­
ğıtma çabaları, "maarifin ne olduğunu
bilmeyen" Anadolu halkına yönelikti.
ITC halkı sık sık politik faaliyetlere ka­
tılmaya yönlendirmişti, örneğin yabancı
rnalları boykot kampanyası açmış, ayrıca
mitingler düzenlemişti. Niçin halka bağ­
lanmıştı? Birincisi, ITC liderleri gelenek-
 T A N Z i M A T V E M E
Ömer Seyfettin
EMİN ALPER
Ömer Seyfettin Kafkas göçmen i, alaylı
bir subayın ve İstanbu l l u bir han ıme­
1 86 fendi n i n oğludur. Babas ı n ı n askeri d i ­
siplini v e sertliği, annesi ninse duyarl ı l ı­
ğı Ömer Seyfettin'in tüm hayatı boyun­
ca yaşayacağı temel geri l imin çocuklu­
ğundaki kaynaklarıdır. O da babası gibi
askerl ik yolunu seçmiştir; ancak h içbir
zaman sevmemiştir. Askerliği bırakarak
b i r kültür savaşçısı o lmayı tercih edişi
d e bundand ı r. Belki de öykülerindeki
yüksek m i l itarizm dozu, kahraman ol­
duğuna inand ığı bir m i l letin üyesi ola­
rak askerl iği sevmekte gösterd iği zaafı
yazdı klarıyla telafi etme çabas ı n ı n bir
sel yöıwtici elitten değildi, y�ni ona sınıf
denilen bir sınıfta11dı. Osmanlı Devleti'ni
yönetecek yeterliğe sahip olmad iklarını,
"Yönetici olarak kabul edilmeyeceklerini
biliyorlardı. D olayısıyla, siyasetlerinin
halkın genel siyasi iradesini temsil ettiği­
ni gösterebilirlerse, bu, siyasetlerinin ve
siyasal liderliklerinin meşruluğu için hay­
li etkili bir araç olacaktı.
ç;ökalp, _halkın Türk milli kimliğip.in
bilinçaltı fikirlerine sahip olduğunu söy­
ler. Bu fikirler, 'güzideler' tara[ından ay­
dınlığa kavuŞturı.ilmalıdır, bOylece 'guzi­
deler' milletin fikirlerini temsil etmiş ola­
caktır. G ökal p ' i n 'guzideler' teriminin
k�ndisinin de dahil olduğu Jön Türkler
anlamına geldiği açıktır.
Ş R U T l .Y E T ' I N B I R 1 K 1 M I
son uc u d u r. Ancak bu Ömer Seyfet­
tin'in öykücülüğünün sadece bir yönü­
d ü r. Seyfett i n ' i n öykül eri n i n ciddi b i r
toplamını d a , kendine özgü ve folklorik
bir m izahla işlediği kısa, neşeli, espri l i
h ikayeler oluşturur.
Balka n lar'da yaptığı askerlik dene­
y i m l e r i n d e n i z l e r ta şıyan h i kaye leri
onun m i l itarizm inin en keskin ve açık
örnekleridir. Sadece g ü ç l ü bir devlet
olma arzusunun değil, m i llet olamamış
olmanın acısın ı n da en bariz biçimde
duyulduğu h i kayelerd i r bunlar. Seyfet­
tin'in öfkesi, sıkl ıkla, Osmanlı ü l kesi n i
parçalamaya azmetmiş düşmandan zi­
yade, m i llet olmayı bir türlü becereme­
miş Türk nüfusuna yönelir. Bu öyküler­
de, gerçek hayatında n üktedan, sempa­
tik ve otorite kurmakta zorlanan Seyfet­
tin, başarısızlıklarından dolayı askerle­
rini kırbaçlayan despot bir subaya dö­
nüşür. B ulgarların ve Rumların ağz ı n­
dan, Müslümanların gafletiyle ve bütün
yaşanan felaketlerden sorumlu tuttuğu
Osman l ı c ı l ı k fikriyle dalga geçer. "As­
hab-ı Kehfim iz", "Nakarat" ve "Hürri-
TÜRK YURDU
Türlı Yurdu dergisinde, Osmanlıların yanı
sıra Rusya'dan göçen Türkler de görüşle­
rini savunmaya başlarlar. Türk Derne­
ği'nin dergisini yayımlamaya başladığı yıl,
1 9 l l'de, başka bir milliyetçi örgüt ortaya
çıktı. Türlı Yurdu isimli bu örgütün kuru­
cu üyeleri arasında, Türk Derneği'nin ku­
rulmasına ön ayak olan Yusuf Akçura da
vardı. Bu durum, Akçura'nın Türlı Derne­
ği dergisinin i çeriğinden veya derneğin
kendisinden hoşnut olmadığı sanısını
uyandırmaktadır. Gerçekten, yeni cemi­
yette, Rusya'dan gelen göçmenler, Türk
Demeği'ne göre çok daha aktif bir rol oy­
namıştır; altı kurucu üyenin yarısı Rusya
J Ö N T Ü R K D Ö N E M i T
yet Bayrakları" gibi h ikayeleri nde Os­
manl ıcılık denen h ülya l ı uykudan uya­
namam ış ayd ınları eleştirir. " B i r Çocuk
Aleko"da Türklerden nefret etmeyi öğ­
reten bir papazla, gayrimüsl imlere ya­
pılan sevabın i k i kat sevap sayılacağını
anlatan bir imamı karşı karşıya koyar.
Seyfett i n ' i n el eşt i r i s i gayri m ü s l i m lere
ya da Türk olmayan unsurlara gösteri­
len hoşgörüyü ve tan ınan yaşama hak­
kını bir gaflet olarak değerlendirme yö­
nüne saptıkça tehl ikel i bir biçimde Sos­
yal Darwi nizmin d üşünce sınırları içi­
ne dalar.
Ömer Seyfettin'de genelde görmez­
den gelinen, Tah i r Alangu'nun eserinde
ise b i rkaç sat ı r l a geçi şti r i l en , Sosyal
Darwinist damar kendini en açık bir bi·
ç i mde " Beyaz L a l e" , "Tu haf B i r Zu
l ü m", "Mehdi" gibi h i kayelerinde açığa
vurur. "Beyaz Lale" n i n Müslüman kat­
l ia m ı n ı yöneten B u lgar komutanı, bir
m i l leti n yaşamak ve güç l ü ol mak için
d iğer m i l letleri yok etmesi gerektiğini
net bir biçimde savunur ve Bulgarların
da i lerde yaşamak istiyorlarsa Türkleri
kökenlidir: Ağaoğlu Ahmet, Hüseyinzade
Ali ve Akçura. Orenburglu zengin bir Ta­
tar, Mahmut Hüseyinov Osmanlı lmpara­
torluğu'nda "hayır işlerinde kullanılmak
üzere" para bağışlamıştı. Dolayısıyla, ce­
miyetin iki amacından biri, Türk öğrenci­
ler için bir "talebe yurdu" yaptırmaktı.
Diğer amacı ise şöyle dile getirilmişti:
"Türklerin zeka ve irfanca seviyelerinin
yükselmesine ve iradet ve teşebbüs sahibi
olmalarına hizmet etmek üzere bir gazete
çıkanlacakur".
Programdaki ilk madde, dilde sadeleş­
meyi savunuyordu. Türlı Denıeği'nin be­
yannamesinden farklı olarak, sadeleştir­
menin amacı, olabildiğince çok Türk'e
dergi �in ulaşmasını sağlayarak 'Türk ır-
Ü R K M i L L i Y E T Ç i L i (; !
187
t- , j
Türkçü Ömer Seyfettin) dilde
millileşınedeki 'pmformansıyla,
Cumhuriyet nesrinin
kıırucufanndaıı olmuştur.
yok etmeleri gerektiğini, Osma n l ı lar' ın
i ç i ne d üştü ğ ü m i l letlerin yaşamasına
izin verme hatası n ı tekrarlamayacakla­
rı n ı söyler ve er geç m i l let olacak ve
teh l i ke a rz etmeye başlayacak o l a n
kı'nın ilerlemesiydi. Program, Akçura'nın
"Üç Tarz-ı Siyaset" makalesinde önerdiği
"tevhid-i Etrak"ı gerçekleştirmek için bir
araç sayılabilir. Sonuç olarak, dergide Os­
manlı Türkleri ve lmparatorluğu'yla ilgili
sadece iki yazı çıkmıştır. Ayrıca, Türk
Derneği ve Genç Kalemler'den farklı ola­
rak, bu yazılar Osmanlı Devleti'nin bü­
tünlüğüne değinmez. Bütün bunlar, Türlı
Yurdu dergisini Osmanlıcı olmayan ve
Pantürkist bir dergi saymamızı olanaklı
kılar.
Akçura, 1 9 1 3'de çıkan Tüdı Yurdu'nda­
ki önemli bir yazısında, Osmanlılar ara­
.
sında Tanzimat aleyhtarlığı modasından
pahsettikten sonra, kendisinin de Tanzi­
mat'ı daha önce eleştirdiğini okurlarına
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Türkleri şimdiden imha etmeyi önerir.
Seyfettin' i n bu h i kayesi sadece arkadan
vuru lma h issiyat ı n ı n travmatik ifadeleri
deği l, Türklere beş yüz yı l d ı r s ü rd ü r­
d ükleri bir tarihsel hatadan dönmeleri
için çağrı d ı r da ayn ı zamanda. Seyfet­
tin m i l let olmakta geç kalan Türklerin
arayı kapatmaları ve bir an önce kendi­
lerini toparlamaları için bel leklere öfke
depo l a m aya ça l ı ş ı r. " B eyaz L a l e " n i n
Müslüman-Türk nüfusuna korkunç iş­
kenceler yap ı l ı r, ü rkütücü ayr ı ntı larla
anlatılan türlü zulumlere maruz b ı rakı­
1 88 lan Türklerin namusu ayaklar a lt ı nda
dolaşan bir paçavraya dönüşür, ama bu
uzun h ikayen in sonunda sayfa larca tü­
müyle iktidarsız bir biçimde m i l l etdaş­
larının katled i l iş i n i takip eden okuyu­
cunun öfke s i n i boşa ltması için hiçbir
i m kan sunu lmaz. Katharsisi yaşaması
ertelenen, gırtlağına kadar öfkeyle dolu
Türk okuyucunun belki de hıncını bo­
şa lta b i l eceği tek yer er m eyda n ıd ı r.
Seyfettin d i l lend ird iği bu öfke sel ini, h i -
kayenin yazı l ışı ndan bir yıl sonra ger-
çekleşti rilen Ermeni tehciriyle d a h i i l iş-
hatırlatır. Çok sayıda Osmanlı aydınının
dile getirdiği eleştiri, Akçura'ya göre, ye­
tersizdi, salt yüzeysel ve aceleci Batılılaş­
maya yönelikti. Akçura, kendi eleştirisin­
de "siyasi ve idari Tanzimatçılık" diye bir
kavram kullanır ve bunun Osmanlı Türk­
leri'ne zararlı olduğunu ileri sürer. Bura­
dan, tartışma konusu olan şeyin Osmanlı­
cılık olduğu sonucu çıkar.
Tanzimat'ın iflasını ilan etmek için Os­
manlı mill eti siyasetini veya en azından
bu siyasetin asıl ilkesini, yani asimilasyon
siyasetini terk etmek gerekliydi.
Ahmet Ağaoğlu da Osmanlı Tmparator­
l uğu'nda " tevhicl-i anasır" düşüncesini
eleştirmiştir. Süleyman Nazif, Ağaoğlu'ya
açık m ektubunda, Fransa, A lmanya ve
U T I Y E T ' I N 8 I R 1 K I M 1
kilendirmek m ü mkünd ür. Bu bağlantı
zorlama bulunsa da, Ermeni btlia m ı n ı
yöneten kadro l a r ı n z i h n iyet v e hayal
dünya larındaki imparatorluğun tümden
parça lanmasından duyu lan korkunun,
bununla iç içe geçmiş bir geç kalmışl ı k
telaşının, arkadan vurulmanın yarattığı
öfke ve nihayet yaşamak için öldürme­
yi şart koşan Sosyal Darwi nist b i r fikri­
yatın izlerini sürmek için en uygun yer­
ler Seyfettin'in yukarıda sözü ed ilen hi­
kayeleridir kuşkusuz.
Ö m e r S eyfett i n ' in h i k a y e l e r i n i n
önem l i bir böl ümünü ise kahrama n l ı k
öyküleri oluşturur. "Eski Kahramanlar"
serisi adı altında toplanan "Pembe İn­
c i l i Kaftan", "Başını Vermeyen Şeh it",
"Topuz" gibi h i kayelerinde, Balkan sa­
vaşlarının ve Bi rinci Dü nya Savaşı'nın
yarattığı yen i lgi ve yılgınlık h a l i n i telafi
etmek amacıyla m itik kahramanlar ya­
ratır. Bu h ikayelerin en bel irgin yönü
güç istemi vurgusu ve gücün ietişistik
bir biçi mde temsi l id ir. Özlemi duyu lan
güç adeta büyü l eyic i d i r. Medusa ' n ı n
gözlerine sah iptir; baktığı her şeyi taşa
Britanya'nın çeşitli etnik unsurların karış­
masından meydana geldiğini, bundan do­
layı sadece ırk temel ine dayalı bir Türk
milleti düşünmeye gerek olmadığını ileri
sürmüştü. Öyleyse, Osmanlı lrnparatorlu­
gu'nda farklı etnik unsurlar da bir arada
tutulabilirdi. Ağaoğlu, Süleyman Nazif'e
karşı ustaca şunları savunur: Fransız mil­
leti, kuşkusuz Latinler, G alliler, Gotlar ve
Franklar gibi birçok etnik unsurun karış­
masıyla oluşmuştu. Ancak, böyle bir karı­
şım Osmanlılık için söz konusu muydu?
Ağaoğlu, Osmanlı lmparatorluğu'nda altı
yüz yıldır, ne unsurların karışmasının
gerçekleştiğini ne ele bir Osmanlı vicdanı
oluştuğunu ileri sürer.
Akçura da kendilerine yöneltilen, Os-
J Ö N T Ü R K D Ö N E M i T
çevirir. "Topuz"da, bağı msızlığını i lan
eden voyvod a n ı n beyn i n e Osma n l ı
i m paratorunun hediye olarak gönder­
diği topuzu müthiş bir biçimde indiren
Osma n l ı elçis i n i n güç ve cesaret gös­
terisi karşısında t ü m askerler dona ka-
1 ı r. Böy l e l i k l e üç yüz k i ş i l i k Osman l ı
maiyeti voyvodan ı n dört b i n askerin i
esir al ı r. Bu h i kayelerdeki güç istemi
Osma n l ı ' n ı n eski gücüne duyulan bir
özlemi içerir. Türk m i l l iyetç i l iğinin en
bel i rgin karakteristikleri nden biri olan
eski devi rlerdeki g ü c ü n restorasyonu
isteği i lk edebi örneklerin i Seyfettin'le
birl i kte verir.
Yazar üzeri n d e k i h a k i m l iterat ü r,
Seyfett i n ' i n çok b ü y ü k ö l ç ü d e Ziya
Gökalp'in etk isi altında old uğu kan ı­
sındad ı r. Ancak yukarıda anlat ı lan güç
istemi vurgusu ve Sosyal Darwinist te­
mayül ler Seyfett i n ' i n d üşünce d ünya­
s ı n ı n tümüyle Göka l p etkisiyle açı kla­
namayacağını gösteririr. Gökalp'te et­
kisi yoğun b i ç i m de h i ssed i len ahlaki
bir tasavvufç u l u ğa Seyfetti n'de rast­
lanmaması ve aşağıda anlatıl maya ça-
manlıcılığın bir gerçeklik olduğu eleştiri­
sine katılır. Ama, Osmanlılık'ın doğasının
zaman i çinde değiştiğini vurgular. Bu
kavram, eskiden yalnızca değişik etnik
kökenden Osmanlıca konuşan Müslü­
manları kapsıyordu. Ancak, Tanzimat'tan
sonra gayrimüslimler de içine katılmaya
başlandı, böylece ayrılıkçı akımlar önlen­
meye çalışıldı. Mevcut Osmanlılık olduğu
gibi devam edecek miydi? Çeşitli unsur­
ların Osmanlılık umuduyla birleştirilmesi
gerçeğin saptırılması değil miydi?
Ziya Gökalp, Yusuf Akçura'yla aynı bi­
çimde Tanzimat'ı eleştiriyordu, ancak Os­
manlı Devleti ile Türk ulusal kimliği ara­
sındaki ilişki konusundaki tutumu pek
açık değildi. Gökalp, Tanzimat eleştirile-
Ü R K M I L L I Y E T Ç I L I G I
l ı ş ı lacağı gibi hi kayec i m izin pragma­
tizme hocas ı ndan daha yakın d u ruşu,
onu Gökalp'ten fark l ı kı lan diğer nok­
talard ı r. Söz ettiği m i z açı lardan Sey­
fettin, aralarında Gökalp'le olduğu gi­
bi bir hoca öğrenci i l işkisi gel işmemiş
o lduğu h a l de, Yusuf Akçura'ya daha
yakın durur.
Ömer Seyfettin'in hikayelerinin pek
çoğu .dönem in Osmanl ı-Türk ayd ı n ı n ı n
yaşadığı, m i l l i bir burjuvazi yaratma is­
teği ile savaş sonunda ortaya çı kan ye­
ni zenginlere karşı duyulan şüpheci bir
hoşnutsuzluğun meydana getirdiği ge­
1 89
r i l i m i yansıtır. Devletin varl ığını sürdü­
rebil mesi için güçlü bir burjuvaziye da­
yanması gerekt i ğ i n i kavrayan, ancak
devlet el iyle geliştirilen bu yen i burju­
vaz i n i n spekülatif ve vurguncu davra­
n ışlarına tepki duyan ayd ı n l arın çel işki­
sini aynen yaşayan Seyfettin, bir yan­
d a n "Ve l i n i m et"te sonrada n z e n g i n
o l a n b i r kap ı c ıyı k ı s kan ç l ı k l a, "Ye n i
zengin işte . . . " diyerek hor görmeye ça­
l ı şan kahraman ımıza karşı Logaritmacı
H a s a n ' a " N e o? B e ğe n e m i yo r m u -
rini, Balkan Savaşı'ndaki yenilgilerden
sonra, "Türkleşmek, lslamlaşmak, Mu­
asırlaşmak" başlıklı yazı dizisinde dile ge­
tirmiştir. Dizinin ilk yazısında G ö kalp,
sadece Tanzimat yöneticilerinin, "vaki bir
milletin" (nation de fait), yani çokuluslu
bir imparatorluğun çeşitli unsurları ara­
sından "iradi bir millet" (nation de volon­
te) , yani ulus devleti oluşturulması ihti­
maline inandığını yazar. ilk bakışta bu,
Yusuf Akçura'nın Tanzimat eleştirisiyle
aynı düşünüş b i çimiydi. Ancak, G ö ­
kalp'in eleştirisi de, Akçura'nın bakış açı­
sına göre kısmiydi, çünkü bu eleştiri de
siyasetin kendisine yöneltilmiş değildi.
Gökalp, ayrıca, milli hissin güçlü oldu­
ğu bir ülkeyi ancak milliyetiyle gurur du-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
sun? . . . Zengin l i k b u ! Şarap değil yav­
rum! Eskisi de bir yenisi de" ded i rterek
zengin l iğin her türl üsünün meşru oldu­
ğ u n u i d d i a etm i ş , d i ğer ya n d a n i s e
" M a k u l B i r Dönüş", "Acaba Ne i d i ?"
ve d a h a pek çok h i kayes i n d e savaş
vurguncu ları n ı ve meşru ol mayan yol­
lardan para kazanan zenginleri kıyası­
ya eleştirmiştir.
Seyfettin "Ticaret ve Nasip" adlı ya­
z ısında m i l l i bir burjuva sınıfı n ı n teşek­
külüne yardı mcı ol mak için edebiyatçı­
ların bakkal tiplemeleri yaratmas ı ge­
1 90 rektiğini savunur. Seyfettin'in girişimci­
den anlad ığı hesaba, kitaba aklı eren,
el indekin i arttırmayı ve çoğaltmayı be­
cerebi len, cewal Türk esnafıdı r. Yazarı­
mızın "Külah", "Rüşvet", "Muhteri" ve
" Beynamaz" gibi öykülerinde karşımı­
za ç ı kan Anadolulu insan tiplemeleri,
ana hatları yukarıda ç i z i l en girişimci
insan tipini fazlasıyla andırır. İşi üçka­
ğıtç ı l ığa vard ı rabi lecek den l i açıkgöz,
para d üş k ü n ü , i ş i n i b i l e n bu kurnaz
Anadolu insanları arac ı l ığıyla Seyfettin,
k ı şkusuz, Tü rk'ü n sadece askerl i kten
yan kimselerin yönetebileceğini belirtir.
Dolayısıyla, Gökalp'in eleştirisi, Tanzimat
yöneticilerinin hedeflerine değil, araçları­
na yönelikti. Ona göre sorun, Türklerin
ulusal kimlikten yoksun olmasıydı. Gö­
kalp'e göre, Türkler ulusal kimlik kazanır­
larsa, çeşitli unsurlar arasında 'itilaf sağla­
nacaktı. Ne var ki, ortada hala bir sorun
vardı: Osmanlılığın birliği ile etnik grup­
ların ulusal duyguları arasındaki ilişki.
Eğer otonomiyi veya adem-i merkeziyetçi­
liği yadsırsa, düşüncesi kolayca asimilas­
yon siyasetine dönüşebilirdi. Bu sorun
ilişkin öne sürdüğü tek somut tez eğitim
hakkındaydı. Gökalp, bir dilde merkezi­
yetçi bir eğitim sisteminden yanaydı.
Ünlü makalesi "Türklük, lslamlık, Os-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
anlamad ığını, ticarete ve servet biriktir­
meye de yatkı n olduğunu ispat etmeye
ve Anadol u ' n u n yen i b i r g i r i ş i mc i l i k
z i h n iyet i n i doğu racak potansiye l l ere
sah ip olduğunu iddia etmeye çalışmak­
tad ı r.
Seyfett i n ' i n d i n karş ısı ndaki tutumu
da Türk i nsan ı n d a görd üğü bu umut
verici pragmatizmle yak ından i l i ş k i l i­
d i r. Seyfettin dünya işlerinden elini ete­
ğini çekmiş ve kendi n i ibadete adamış
sofu tiplemesini kıyasıya el�şti_rir. "Tür­
be", " B inecek Şey", "Hafiften Bir Seda"
g i b i h i kayelerinde, d ü nyadan haberi
olmayan, işlevsiz ve tüketici bu insan­
ları alaya a l ı r. Bu tiplemen in karşısına
"Kurbağa Duası", "Külah" gibi öyküle­
rinde pratik, d ünya işleriyle haşır neşir,
açık gözlü bir d i ndar tiplemesi ç ı karır.
" Beynamaz"da tasv i r ett i ğ i ibadetle
uyuşmuş, s ü rek l i b i r rehavet h a l i nd e
o l a n M ü s l ü m a n l ı ğ ı d eğ i l , ya "Meh­
d i"deki gibi m i l l i uyanışa yard ımcı ola­
cak atılgan bir d indarlığı ya da yolunu
bulup, servet biriktirmek gibi d ünyevi
işlere mani olmayacak bir Müslüman-
manlılık"ta, Osmanlılık ile Türk ulusal
kimliği arasındaki ilişkiyi ele alan Fuat
Köprülü de, Osmanlılık'ın birçok unsur­
dan oluştuğunu belirttikten sonra, bu un­
surların birleşimini bir daireye benzetir,
dairenin merkezinde Türklük, merkezin
etrafında lslamlık, dışa yakın yerlerinde
ise Hıristiyan unsurlar bulunur. Ulusal
kimlikten yoksun olan merkezdeki unsu­
run, kendi kimliklerinin bilincine sahip
diğer unsurların ayrılıkçı hareketlerini
önleyemeyeceğini ileri sürer. Ona göre:
"Osmanlılığı tecezzi ve inhilalden kurtar­
mak ancak Türklerin de milli bir mefkü­
reye rnalikiyetleriyle mümkün olacaktı".
Köprülü'nün yürüttüğü mantık, ustası Zi­
ya Gökalp'in mantığıyla aynıydı.
J Ö N T Ü R K D Ö N E M i T
l ı k etiğini ben imser.
Ömer Seyfett i n ' i n a s ı l ideal tipi ise
Cabi Efendi'd ir. Kozmopolit, alafranga
ve z ü ppe Efruz Bey' i n a nt i te z i o l an
Cabi Efend i mera k l ı , sürekli etrafında
olan biten olayların altındaki temel ya­
saları bu lmaya çalışan, araştırmacı bir
pozitivist, Batı meden iyet i n i sah iple­
nen a m a yer l i , a h l akl ı ve d ü rüst b i r
adamd ır. Onun en önem l i özel l iği ki­
tapların içine göm ü lerek değil hayatın
içinde, gezerek ve görerek b i lgi edini­
l e b i l eceği ne i na n m a s ı d ı r. G ö k a l p ' i n
halkç ı l ı k fikrinden etki lenen Seyfettin
i l i m - i rfa n karş ı tl ı ğ ı n ı koyarak, h a l k ı n
pratik yaşamı ndan devşirdiği b i lgeliğe
irfan adı verildiğini ve çoğu zaman bı.ı­
n u n ayd ı nların sah i p o ld uğu i l imden
ü s t ü n o l a b i l e c e ğ i n i s a v u n u r. Cab i
Efend i ise i l im-irfan karşıtl ığı n ı n sente­
ze u l aştığı insand ı r.
Ziya Gökalp'in Ömer Seyfettin üze­
rindeki etkisi sadece halkç ı l ıkla sınırlı
deği ldir. Ömer Seyfettin'in kendine at­
fettiği kültürel misyonun neredeyse bü­
tünü Gökalp'in m i l l iyetçi fikirleri ışığın-
Türk milliyetçiliğini Osmanlılığı sür­
dürmek için bir araç sayan Osmanlıların
tersine, Yusuf Akçura, Osmanlılığı Türk­
lerin çıkarlarını korumak için bir araç sa­
yıyor, Osmanlı lmparatorluğu'nu devam
ettirmenin zorunlu olduğuna da inanmı­
yordu.
Osmanlı aydınlarının Türk milliyetçili­
ğini reddedişlerinde bir başka faktör daha
vardı: Bu akımın Islama aykırı olduğuna
inanılıyordu. lslamcıların milliyet eleştirisi
iki yönlüydü: 1) lslam esas olarak milliyet­
çiliği dışlar. 2) Milliyetçilik, lslamdaki kar­
deşlik duygusunu yok eder. Birinci nokta­
ya ilişkin olarak, Ahmet Naim, şeriaun 'da­
va-yı kavmiyet'i, 'dava-yı cinsiyet'i reddet­
tiğini vurguluyor, bunun Cahiliye devrin-
Ü R K M I L L I Y E T Ç I L I G I
da gel işmiştir. Bu misyon en genel an­
lam ıyla halkın anlayabi leceği bir d i l de,
h a l k ı n yaşayan kü ltüründen a l ı n m ı ş
motiflerle, halkın zevkine uygun, m i l l i
duyguları güçlendi ren eserler yaratarak
Türklük b i l i n c i n i yükseltmektir. Daha
1 9 1 1 gibi erken bir tarihte Ziya Göka l p
v e A l i Can ip'le birl i kte Genç Kalemler
adlı dergiyi çıkartan Seyfettin, yönetici
el itin d i l iyle, halkın konuştuğu dil ara­
s ındaki uçuru m u kapatmak amacıyla
d i lde sadeleşme hareketini başlatır. Bu­
gün bile kol aylıkla anlayabileceğ i m i z
bir d i l d e yazan Ömer Seyfettin sadece
1 91
m i l letin üyeleri arasında yatay b i r kar­
deşlik bağı yaratacak ortak bir d i l i n ge­
lişimi yönündeki çabalarıyla ya da hal­
kın beğen isini yansıtmaya çal ıştığı öy­
küleriyle değil, Türk m i l l iyetç i l iğinde
her daim varlığı nı korumuş gayrim üs­
l i m az ı n l ı k n efreti , i çerd e n v u ru l ma
korkusu ve Osmanlı'nın eski gücünün
restorasyonu isteği gibi temaları öykü­
leri yoluyla kolektif belleğim ize nakşe­
den i l k yazarlardan b i ri o l masıyla da
ciddi bir öneme sahiptir.
•
den kalma olduğunu savunuyordu. Süley­
man Nazif de, milli ve etnik dayanışmanın
Islamın yükselişiyle yerini din ve mezhep
dayanışmasına bıraktığını söylüyordu. Bu
yazarlara, özlü ve vukuflu cevaplar veren
Ahmet Ağaoğlu, şu noktalar üzerinde du­
rur: Hadiste eleştirilen şey; 'milliyet' değil,
'asabiyet'ti. Millet ise, din, dil, ırk, tarih,
örf, adet vb. den oluşan ortak bir duyguyu
paylaşan insan topluluğu demekti. Ona
göre, zaten başlangıçta lslamın amacı, ka­
bileciliği yok ederek Arap milletinin birli­
ğini sağlamak, yani milliyet temeline daya­
narak lslamı yerleştirmekti.
Dahası, Ağaoğlu'ya göre, lslamda kar­
deşlik yalnızca bir idealdi, başka lslam
milletlerine ve sultanlıklarına karşı savaş-
 T A N Z i M A T V E M E
1 92
mamış tek bir lslam sultanlığı yoktu ta­
rihte. Ağaoğlu bütün bunlardan şu so­
nuçları çıkarıyordu: Bir millete hizmet et­
mek Islama hizmet anlamına geliyordu,
çünkü birçok millet lslamı benimsemişti;
kardeşlik duygusu, her milletin kendi tar­
zında lslam için çalışmasıyla yaratılabilir­
di. Ağaoğlu daha sonra Türkler'in lslam
tarihinde oynadığı büyük role değiniyor­
du. lslam için savaşmışlar, bundan dolayı
kendilerinin Türk değil de Müslüman
saymaya başlamışlardı. lslam Türkler için
vazgeçilmez bir din haline gelmişti. Üste­
lik, Türkler Türklüklerini unutmuş olsa­
lar da, lslam onların fiilen milli dini ol­
muştu. Türk milliyetçiliği, bundan ötürü,
İslamdan ayrılamazdı, milliyetçilikten ya­
na olanlar Türktüler. Türk Yurdu, Ağaoğ­
lu'nun Süleyman Nazif'e cevabı dışında
lslam ve dinde reformun koşulları üzeri­
ne görüşler ortaya atmadı. Milliyetçiler,
lslamda reform amacına yönelik bir başka
dergi kuracaklardı: Islı.im Mecmuası.
lSLAM MECMUASI
1 9 14'te çıkmaya başlayan Islanı Mecnıu­
ası'nın başlığının altında "Dinli bir hayat,
Ş R U T I Y E T ' I N B I R I K I M 1
hayatlı bir din" yazılıydı. Buradan kalka­
rak, derginin amacının laikleşme değil ,
lslamın yeniden canlandırılması olduğu
söylenebilir. Islı.im Mecnıuası'na parasal
kaynağı !TC sağlamıştı. Aynı şey, Genç
Kalemler ve Yeni Mecmua için de geçerli­
dir, bunların her ikisine de Ziya Gökalp
derin ilgi göstermişti.
Islı.im Mecnı uası nda, Türh Yurdu yazar­
'
larıyla karşılaştırıldığında. Rusya'dan ge­
len ve Rusya'daki yazarların oranı daha
küçüktür, yine de Rusya'daki lslam re­
formculuğunun Islam Mecmuası üzerin­
deki etkisi hayli büyüktür. Tarlı Yurdu'yla
karşılaştırıldığında, Osmanlı yazarları
arasında da bazı farklılıklar göze çarpar:
Kuran tercümesi ve tefsiriyle görevlendi­
ren din adamları Islanı Mecmuas ı na kat­ '
kıda bulunmuştur: Cumhuriyet döne­
minde de resmt görevler üstlenecek Şera­
fettin (Yaltkaya) , Besim (Atalay) , Şemsed­
din (Günaltay) gibi...
Islam Mecmuası yöneticilerinin bir or­
tak özelliği, geleneksel öğrenimin yanı sı­
ra modern öğrenim de görmüş, dolayısıy­
la Isla.mı ve içinde bulunduğu koşulları
bilgili bir biçimde inceleyebilir olmalarıy­
dı. Isldnı Mecmuası, özellikle ilk sayıların-
J ô N T 0 R K D Ô N E M I
da, onların lslamda reforma yönelik içten
arzularıyla doluydu.
lslamın içinde bulunduğu koşullar yoz­
laşmış sayılmış, asıl hakikatlerin yabancı
unsurlar tarafından görünmez hale geti­
rildiği ileri sürülmüştür. Bu yürekli itiraf,
doğal olarak, lslamın aslında açık, ilerici
ve canlı olduğuna duyulan bir güvenle
desteklenmiştir. Mevcut şartları eleştiren
yazılarda aynı zamanda lslamın asli şekli­
ne de değinilmesi bunu göstermektedir.
Bu yazılarda, lslamın 'terakki'ye engel ol­
madığı vurgulanır. 'Terakki' kelimesi de,
'hurafe' ve 'istibdat' gibi anahtar kelime­
lerden biriydi. lslamın asli şeklini yeni­
den kazanması, bu dinin (var olduğu sa­
vunulan) ilerici ideolojisi için 'hurafe'ler­
den ve 'istibdat'tan kurtaracak en iyi yol
diye öne sürülüyordu. Her sayının (kırk
sekizinci sayı hariç) ilk sayfasının başın­
da, Kuran'ın Arapça metni ve Türkçe çe­
virisi, bazen de 'tefsir ve izah'ı bulunur.
Ancak, on üçüncü sayıdan itibaren Arap­
ça metin verilmez. Böyle bir girişim Rus­
ya ve Mısır'daki lslam reformculuğuyla
aynı çizgidedir, özellikle Rusya'daki re­
formculuğun Islilm Mecmuası üzerinde
büyük etkisi olmuştur. Ayrıca, derginin
bu girişimi, Cumhuriyet devrinde -Ziya
Gökalp'in görüşlerine uygun olarak- ger­
çekleştirilen Türkçe Kuran için öncü bir
çalışma sayılmalıdır. Derginin yöneticileri
ise, Kuran çevirisini lslamın hakikatini
yeniden bulmanın bir yolu diye görmüş
olmalıdır. Bu bağlamda, Ziya Gökalp'in
önde gelen savunucusu olduğu, 'örfü fık­
hın temeli saymaya dönük arayışa da de­
ğinilmelidir.
ITC yönetimi Ziya Gökalp'in tavsiyele­
riyle birçok laikleşme reformu gerçekleş­
tirmiştir. Bunlar Atatürk reformlarının
öncüleri sayılabilir. 1 9 1 3'te ulema ve dini
mahkemeler devlet denetimi altında so­
kuldu; dini olmayan temyiz mahkemele­
rinin otoritesine uymak zorunda bırakıl­
dılar. Adliye Nezareti dini mahkemeleri
ve bu mahkeme çalışanlarını denetlemeye
T Ü R K M I L L I Y E T Ç I L l ıl l
başladı. Daha sonra, devlet dini eğitime
karışmaya başlayarak, lstanbul'da devle­
tin idaresinde bir medrese açtı, hatta bu
medrese için bir devlet imtihanı yapıldı.
Medreseler Maarif Nezareti denetimi altı­
na alındı, ilgili nezaret medreselere müf­
redat programında ve öğretim kadrosun­
da reformlar yapmak üzere idareciler yol­
ladı. Bütün tekke ve zaviyeleri denetleye­
cek bir 'Meclis-i Meşayih' kuruldu.
Bu reformlar normal olarak, laikleşme­
ye yönelik sayılırlar. Oysa, yöneticileri
ITC'yle yakın bağlara sahip Islilm Mecmu­
ası'nda çıkan yazılar, bu reformları dine
dayalı hedeflerle yapılmış olarak değerlen­ 1 93
dirir. Dergi yöneticileri, eğer lslam yaban­
cı unsurlardan ve hurafelerden temizlenir­
se, lslamın asli hakikatinin yeniden elde
edileceğini ısrarla savunmuşlardır. Onlara
göre, lslam böylelikle Hz. Muhammet
devrindeki saflığına yeniden kavuşabilir­
di. Bunu gerçekleştirmenin yollarından
biri, 'içtimai usul-i fıkıhı' kurmaktı, çünkü
değişim ve toplumsal evrim Allah'ın ira­
desinin bir tecellisiydi. Bu görevlerin bir­
çoğunun ulema'ya bırakıldığını belirtmek
yerinde olur. Islilm Mecmuası'na göre, lsla­
mın bozulmasından onlar sorumluydular,
ancak lslamı kurtaracak olan da onlardı.
Jön Türklerin dine karışma siyaseti, örne­
ğin devlet kontrolünde bir medrese açma­
sı, lslamı yeniden canlandırmaya yönelik
bir girişim, hurafelerin yerini hakiki dinin
alması için bir yol sayılabilirdi. Yani, onla­
ra göre, söz konusu siyaset laikleştirme
değil lslamlaştırmaydı.
Bu hipotez kadınların özgürleşmesi ko­
nusu için de geçerlidir. Bilindiği gibi, Jön
Türk devrinde, eğitim ve hukuk alanın­
daki reformlar, özellikle aileye dair bir
kanun yapılması, kadınların toplumda
güç kazanmasını sağlamıştı. Stanford
Shaw, bu dönemdeki gelişmenin önemini
yadsımamakla birlikte, sınırlılıklarına da
işaret etmekten geri durmaz, kadınların
hala erkeklerle, hatta kocalarıyla birlikte
tiyatroya ve dışarıda yemek yemeye gide-
 T A N Z i M A T V E M E
mediklerini belirtir (Ziya Gökalp, "Türk­
l eşmek, lslarnlaşmak, M uasırlaşmak" ,
Türk Yurdu, 111/1 1 , s. 332).
Islarn Mecmııası'nda ise, sorun asli lsla­
mi hakikat açısından dile getirilir, dolayı­
sıyla gelişme ancak Müslümanlığın izin
verebileceği ölçüde olacaktır. Islam Mec­
muası yüzeysel Batılılaşmayı ve Batı'nın
"manasız taklidini" eleştiriyordu. Batılı­
laşmadan farklı bir modernleşme yolu iz­
leyebilirlerdi. Ziya Gökalp'in "Türkleş­
mek, lslamlaşmak, Muasırlaşmak" fikri,
böylesi muğlak bir bağlamı gözönüne ala­
rak yorumlanmalıdır.
1 94
TÜRK OCACI
Jön Türk hatta Cumhuriyet devrindeki en
etkili milliyetçi örgüt kuşkusuz Türk Oca­
ğı'dır. Türk Ocağı'nın kurulmasına Askeri
Tıbbiye öğrencileri ön ayak olmuştur. Öğ­
rencilerin yardım istedikleri milliyetçi ay­
dınlara verdikleri, 24 Mayıs 1. 9 1 1 tarihli
bildiri şöyle özetlenebilir: Bir önceki ku­
şak gibi, Türklerin yaşadığı yıkıma seyirci
kalınamaz, bu süreci ancak eğitimin yay­
gınlaşması durdurabilir. "Kanun-ı teka­
mül"e uygun olarak, "ziraat, ticaret ve sa­
nayi ile kazanılmış bir hakimiyet-i içlima­
iyeyi kuru bir hakimiyet-i siyasiyeye ter­
cih" etmektedirler. Yeni nesle çalışmanın
ibadet, tembelliğin günah olduğunu anlat­
manın önemini de vurgularlar. Böyle bir
işlevi üstlenecek ulusal ve toplumsal bir
örgüt kurulmalı ve bu örgüt Anadolu'da,
Rumeli'de, hatta Türklerin yaşadığı ya­
bancı memleketlerde şubeler açmalıdır.
Tasarılarına göre, ziraat, ticaret ve sanayi
okulları da açılacaktır. "Ha-kimiyet-i içti­
maiye" ve "kanun-ı tekamül" terimleri,
öğrenc;ilerin Ziya Gökalp etkisinde olduk­
larının bir göstergesi sayılabilir.
Öğrencilerin önerilerine en sıcak ve en
somut karşılığı veren aydınlardan Ahmet
Ferit, Mehmet Emin, Yusuf Akçura ve Rı­
za Tevfik (Bölükbaşı) şöyle bir çerçeve çi­
zerler: Bir kulüp kurulacak, Türk gençleri
Ş R U T I Y E T ' I N B I R I K 1 M 1
bu kulüpte toplanacak, onlara Türklük
duygusu kazandırılacak, daha sonra da
halk uyandırılacaktır. Yeni nesle bu duy­
guyu kazandırabilmek için, bütün imkan­
lar kullanılacaktır: Konferanslar düzenle­
mek, kitap ve broşürler yayımlamak, Türk
öğrencilerin okuduğu okullara maddi ve
manev i yardım sağlamak ve mümkün
olursa birtakım yeni okullar açmak. Bu te­
mel ilkeyi formüle eden Ahmet Ferit, kuş­
kusuz, öğrencilerin çabalarını övgüye de­
ğer bulmuştu, ama aynı zamanda, kurmak
istedikleri 'maarif cemiyeti'nin halk üze­
rinde pek etkisi olmayacağını, çünkü hal­
kın böyle bir cemiyete ihtiyaç duymadığı­
nı belirterek öğrencilerin bildirisini yapıcı
bir biçimde eleştirmişti. Eğitim amaç de­
ğil, araçtı, amaç milliyet duygusu uyandır­
maktı. Nihayet 3 Temmuz'da, sayıları ar­
tık 23l'i bulan tıp öğrencileri adına Hüse­
yin Fikret ve Remzi Osman yedi aydını
toplantıya çağımış, Mehmet Emin, Ahmet
Ferit, Yusuf Akçura, Mehmet Ali Tevfik,
Emin Bülent, Fuat Sabit ve Ahmet Ağaoğ­
lu ile beraber Türk Ocağı isimli bir örgüt
kurmaya karar vermişlerdir.
Daha s o n ra , d erneğe hakim o l mak
için mücadele edenlerden ne Akçura ne
de öğrenciler kontrolü ele geçirebilmiş­
tir. Akçura'nın Türk Ocağı'na yö nelik
tu tkusu n u n , bu kontrolü ele geçirme
mücadelesi yüzünden kaybolduğu anla­
şılmaktadır.
Üstelik, genellikle kabul edilen görü­
şün tersine, Türk Ocağı. resmen kurul­
duktan sonra pek aktif olmamış, hatta ka­
panma ihtimaliyle karşılaşmıştır. 1 9 1 3 yı­
lında, yönetim sorunları ve kapanma
önerileri karşısında yöneticilik teklifi ka­
bul ettirilen Hamdullah Suphi, Türk Oca­
ğı'nı daha sonraki yıllarda geliştirilen isim
olacaktır.
SONUÇ
Türk milliyetçiliğinin kollarından biri,
Osmanlı vatanseverliğinden 'Osmanlı
J Ö N T Ü R K D Ö N E M
milleti' fikrini devralmıştı; amaç -sonun­
da- bir Osmanlı ulus-devleti kurmaktı.
Ziya Gökalp, 1 9 1 8 tarihli bir makalesin­
de Osmanlılık ile Turancılığın birbirine
bağlı olduğunu yazmıştı (Ziya Gökalp,
"Turan Nedir? " , Yeni Mecmua, XXXI, s.
8 2-84 ). Milli Türk kimliğini kazanan
Osmanlı kültürünün yayılmasıyla büyük
bir Türk milletinin oluşacağını iddia edi­
yordu. Farklı devletlerin uyruğunda da
olsalar Türkler birbirlerine yardım ede­
bilirdi, çünkü bir millet olarak birliğe
u laşmışlardı. Gökalp makalesini şöyle
bitiriyordu:
"Bütün Türklere kendi harsını verebil­
mek için, Osmanlı Türklüğü samimi bir
surette Türkçü olmakla mükelleftir. Çün­
kü Osmanlılık T ü rkl e ş m ezse, b ü tü n
Türklerin Osmanlılığa d oğru gelmesi
mümkün değildir. Türkçülüğün ve Tu­
rancılığın aleyhinde bulunanlar, herşey­
den evvel Osmanlılığı baltalamakta ol­
duklarını artık düşünmelidirler! "
i T Ü R K M I L L I Y E T Ç I L I C I
Bir başka akımın amacı ise, milletin
varlığını sürdürmesi de başlı başına bir
amaç olsa da Rusya'd an bağımsız bir
Türk milleti yaratmaktı. lki akım da ama­
cına ulaşamayacaktı. Osmanlı lmparator­
luğu yıkıldı; bütün Türklerin birleştiril ­
mesi Ekim Devrimi ve Milli Mücadele sü­
recinde imkansız hale geld i . Türkiye
Cumhuriyeti' ndeki yeni m i lliyetçili k
Anadolu Türklerini kurtarmaya ve yük­
sel tmeye yönelikti. Dolayısıyla bu milli­
yetçilik, Jön Türk devrindekinden çok
farklıydı. J ön Türk devri milliyetçiliği, as­
lında, Cumhuriyet devri milliyetçiliğinin
bir anlamda -yani milliyetçiliğin birinci 1 95
b o y u tu y l a - ö n ü n ü a ç m ı ş tı : O s m a n l ı
Türklerinin uzun zamandır kaybettikleri
ulusal bilinci ve Türklük gururunu ka­
zandırmak için verdiği uğraşla.
Yusuf Akçura, 1904 tarihli makalesinde
("Üç Tarz-ı Siyaset" ) asimilasyon siyaseti­
ne karşı çıkmıyordu. "Tevhid-i Etrak" si­
yasetinin yararlarını sayarken şu sözleri
de yazıyordu:
"(Bu siyaset sayesinde) esasen Türk ol­
madığı halde bir dereceye kadar Türkleş­
miş anasır-ı saire-i müslime daha ziyade
Türklüğe temsil edecek ve henüz hiç tem­
sil etmemiş ve fakat vicdan-ı millileri bu­
lunmayan anasır da Türkleştirilebilecekti".
Akçura, gördüğümüz gibi, bu fikri ls­
tan bul' da terk ederken, 1 9 08 Devri­
mi'nden önce Türk milliyetçiliğini redde­
den Osmanlı milliyetçilerinin çoğu asimi­
lasyon siyasetinden pek uzaklaşamaya­
caklardı, çünkü 'Osmanlı milleti' fikrini
devralmışlardı. Asimilasyon sorunu, söy­
lemeye gerek yok, merkeziyetçilik soru­
nuyla yakından ilişkilidir.
Genel kabul gören düşüncenin tersine,
Türk milliyetçileri mutlaka laikleşme ve­
ya Batılılaşma siyaseti izlemiş değildir;
onlar daha çok 'lslamlaşma'dan ve 'mu­
asırlaşma'dan yanaydılar. lslaının asli ha­
kikatini yeniden ele geçirmenin yolunu
ve Batılılaşmadan farklı bir modernleşme
biçimi arıyorlardı. O
 Tatarlar Arasında Türkçülük
A. G Ü N SOYSAL
ürkiye'de Türkçülük akımı tanışı­
T lırken Türkiye dışı kökleri üzerinde
çok durulmuş, Mustafa Celaleddin
Paşa, Şemsettin Sami gibi Türk asıllı olma­
yanlarla, Yusuf Akçura gibi Rusya Türkle­
rinin bu akıma etkisi vurgulanmıştır. An­
cak Rusya Türklerinin öncülük ettiği dü­
şünülen Türkçülük akımının Rusya'daki
gelişimi üzerinde fazla durulmamıştır. Kı­
rım'da lsmail Gaspıralı örneği vurgulan­
mış, daha sonra ise Yusuf Akçura'nın Tür­
kiye'deki faaliyetlerine geçilmiştir. lsmail
Gaspıralı'nın Türkçülük hareketindeki
önemli rolü de bu akımın Türkiye'ye Rus­
ya'dan getirildiği yönünde bir tez geliştiril­
mesine yol açmıştır. Ancak belki de lsmail
Gaspıralı'yı Türkiye'deki Türkçülük akı­
mının içinde değerlendirmek daha doğru
olabilir çünkü onun savunduğu Türkçü­
lük Türkiye'de sahiplenilmiş, Rusya'da et­
kili olamamış ve dar bölge milliyetçilikleri
egemen olmuştur.
Masami Arami Türk milliyetçiliği içinde­
ki iki akım üzerinde durmuş ve Türk milli­
yetçiliğinin bir akımının Osmanlı vatanse­
verliği ile olan sürekliliğini vurgulamıştır.
Türk milliyetçiliği içindeki diğer akım ise
Rusya'dan gelenler tarafından temsil edili­
yordu ve Türk birliğini savunuyorlardı.
Arami'nin isabetle belirttiği gibi bu kişiler
Osmanlılığa politik ve toplumsal olarak
bağlılık duymuyorlardı. Ayrıca Türkiye'de
lttihat ve Terakki önderlerinin de içinden
çıktığı yeni orta sınıf da Osmanlı Devletini
yeniden inşaya çalışırken Rusya'dan gelen­
lerin ideolojisini sahiplenmişti. Böylece
Rusya'dan bağımsız bir Türk milleti kurma
ideali çok küçük bir ölçüde de olsa gerçek­
leşmiş, bağlanabilecekleri bir vatan ve dev­
let ortaya çıkmıştı. Oysa Rusya'daki Türk­
lerin birçoğu Osmanlı'daki gayri Türk un­
surların aksine Rusya vatandaşlığını be­
nimsemişlerdi.
Türkçülük akımının tarihine bakıldığın­
da, Osmanlı devletinde Türkçülükle ilgili
çalışmaların tarihinin daha geriye gittiği ve
bilgi birikiminin daha fazla olduğu görüle­
cektir. Rusya Türklerinin modernleşme ça­
baları ve kendi tarihlerine yönelmeleri ise
hem daha geç hem de öncelikle kendi böl­
gesel tarihlerini öğrenmek yönündedir. Yeni
Mecmua'da yayımlanan "Şimal Türklerinde
Türkçülük ve Tatarcılık" adlı makalesinde
(sayı 40, 1 8 Nisan 19 18) Halim Sabit (Şi­
bay) de, lstanbul'da gelişmekte olan Türk­
çülük ve milliyet cereyanlarının kuzeydeki
yansımalarının milliyetçi zümrenin imda­
dına }"etiştiğini , bu sayede Türkçülüğün
şuurlu bir şekilde savunulmaya başlandığı­
nı belirtmektedir.
Türkiye'de Türkçülük akımının oluşma­
sına katkıda bulunan "dış" Türklerin de,
aslında daha önce bir şekilde hep Türkiye
ile ilişkide bulunmuş ya da kendi ortamları
T A T A R L A R A R A S
dışında eğitim görmüş insanlar olmaları
dikkat çekicidir. Buna Türkçülüğün babası
sayılabilecek lsmail Gaspıralı da dahildir.
Rus çarlığı içinde kendi devletlerini kurma
olanakları olmayan, bunu düşünmeleri bile
çok sonra mümkün olabilen ve bu büyük
imparatorluk içinde kendi cemaatlerinin
çıkarlarını nasıl koruyabileceklerini düşü­
nen aydınlar, kendi topraklarının dışına çı­
kınca farklı birikimler ortaya çıkmıştır. Bu
birikimlerini Osmanlı Devleti'nde "dev­
let"le birleştirmek ve deneyimlerini "Türk­
çü" çal ışmaların üzerine yerleştirmek
mümkün olmuştur.
Öncelikle yaşamının çoğu Türkiye'de ge­
çen Yusuf Akçura'ya değinmek gerekir. Ak­
çura 'nın kullandığı dil O smanlıca'dır,
l 907'de Orenburg'da basılan Mevkufiyet
hatıralannda Rusça bilmediğini yazmıştır
(5. 27). lstanbul'da kaldığı süre içinde Rus­
ya'ya sık sık gitmiştir ancak esas olarak
1 9 0 3 - 1 9 0 7 arası Rusya'da kalmıştır.
1904'de Kahire'de Uç Tarz-ı Siyaset'i yayım­
layan Akçura bu kitapta Türkçülüğü Os­
manlı toplumu için çözüm olarak görmüş­
tür. Ahmet Ağaoğlu da aile eğitiminden
sonra önce bir Rus okulunda okumuş son­
ra Fransa'ya gitmiştir. Daha sonra hatırala­
rında ve başka yazılarında da sık sık tekrar
ettiği bir parçalanma yaşamıştır.
Hüseyinzade Ali, Sadri Maksudi gibi şa­
hıslar da yine Rus okullarında okumuş ve
Türkiye'de yaşamışlardır. Hüseyinzade Ali
(Turan) Rus lise ve üniversitelerinde oku­
duktan sonra Türkiye'de Askeri Tıbbiye'yi
bitirmiştir. 1 905'den sonra gazete ve dergi­
lerde Ağaoğlu, Müslümanların eşit haklara
sahip olmaları ve Azeri-Ermeni sorunu
üzerinde yazarken, Hüseyinzade dil soru­
nu, Türklerin kökeni gibi konularla ilgiliy­
di. Hüseyinzade lstanbul'da öğrenciliği sı­
rasında ünlü "Turan" şiirini yazmış, daha
sonra da Ziya Gökalp'i çok e tkileyecek
olan ''Türkleşmek, lslamlaşmak, Avrupalı­
laşmak" prensibini ortaya atmıştır. ittihat
ve Terakki'nin de kurucularından olan Hü­
seyinzade Ali'nin Türkçülüğünü Türkiye
I N D A T Ü R K Ç Ü L Ü K
ile yakınlaşma belirler. Bütün bu aydınların
Türkçülükle ilgili fikirleri lstanbul'da dö­
nemin siyasal koşullarının dayatmasıyla şe­
killenmiştir. François Georgeon'un Yusuf
Akçura'nın çocukluğu için söylediği "kök­
süzlük" tanımını Türkiye'deki Türkçü akı­
mın Rusya'dan gelen liderleri için de kul­
lanmak mümkün görünüyor. Bu şahısların
fikriyatında ortaya çıkan Türkçülük de bir
kök arayışı çabası olarak görülebilir.
CEDlTÇlLlK
Rusya'dan gelen Türk aydınların Türkçü­
lük hareketinin hazırlayıcısı olarak görül­ 1 97
melerinin bir nedeni de Rus ve Sovyet ta­
rihçiliğinde Tatar ceditçiliğinin Pan-lsla­
mizm ve Pan-Türkizmle özdeşleştirilmiş ve
Türkiye ile bağlarının vurgulanmış olması­
dır. Tanınmış Tatar ceditçileri Pan-lslamist
ya da Pan-Türkist suçlamasıyla karşılaşmış­
tır. Rus resmi kayıtlarında Sırat-ı Müstakim
başyazarı Mehmet Akif'in (Ersoy) Pan-Tür­
kistlerin lideri olduğu belirtilir ve Rus­
ya'daki takipçilerinin arasında ise Ahmet
Ağaoğlu'nun adı verilir. Ceditçiliğin temsil­
cileri, Yusuf Akçura'nın da Rusya'da bulun­
duğu süre içinde çok etkili olduğu Müslü­
man ittifakı hareketiyle de özdeşleştirilmiş­
tir. Ancak tanınmış bazı cedid liderlerin
Müslüman lttifakı'nda yer almalarına ve et­
kili olmalarına rağmen ceditçiler örgütlen­
memiştir, farklı toplumsal gruplarla ilişki­
dedirler. Müslüman lttifakı 1905 Rus Dev­
rimi sonrasında ortaya çıkan gelişmelerin
sonucudur. Çar'ın 17 Ekim Manifestosunu
ilanıyla parlamenter monarşiye geçilmesi
Rusya Müslümanlarının orgütlenmelerini
gündeme getirdi. Devrim öncesi başlayan
ve Rusya Müslümanlarının birliğini sağla­
maya çalışan hareket, 1906 yılında Müslü­
man lttifakı Partisi halini aldı. Ancak tanın­
mış bazı ceditçi ve Müslüman ittifakı Parti­
si'nin temsilcilerinden hiçbiri olmadan ge­
lişmiştir. Tatar cedid aydınlarının çoğu da
Müslüman lttifakı'na katılmamış hatta kar­
şı çıkmıştır.
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Ceditçilik terimi 1 880'lerde Kırım'da ls­
mail Gaspıralı'nın ( 1 8 5 1 - 1 9 1 4) başlattığı
yeni okuma öğretme metodu "usul-i ce­
did"den gelmektedir. Usul-i cedid hareketi­
nin öncüsü lsmail Gaspıralı 1 884'de kur­
duğu kendi okulunda o kumayı fonetik
metodla (usul-i savtiye) öğretmeye başla­
mıştır. Bu yöntem ve okullar Kazan Türkle­
rince desteklenmiş ve Gaspıralı en sağlam
destekçilerini bunlar arasında bulmuştur.
Bu tip okulların en yaygın olduğu bölge
idil-Ural olmuştur. 1 9 . yüzyılın sonlarında
bir maarif-kültür akımı olarak ilkokulları
ıslah davranışına bütün Rusya Türkleri de­
1 98 ğişik zaman ve şekillerde katılmışlardır.
1 5 52'de Rus hakimiyeti altına giren idil­
Ural bölgesi Müslümanları en uzun süre
Rus hakimiyeti altında yaşamış Türk gru­
budur. 1 8 . yüzyılın sonunda Rus devleti­
nin müslümanlar üzerindeki ağır baskısı­
nın azalmasıyla iktisadi ve toplumsal du­
rumları düzelmiştir. Özellikle 1 774 Küçük
Kaynarca Antlaşması'ndan sonra müslü­
man tebaaya karşı Rus siyaseti değişir,
l 789'da Ufa'da bir Dini l dare kurulmuştur.
Bu kurum, hükumet tarafından seçilen bir
müftünün başında bulunduğu hiyerarşik
bir yapıydı. Dini yapının hükumete bağ­
lanması ve kurumsallaşmasıyla müslüman
olmayan bir devlet lslam hukukunun uy­
gulanmasını dolaylı olarak üstlenmiş olu­
yor ve bu meşrulaştırılıyordu. Aynı zaman­
da bu idare lslam cemaatinin sınırlarını da
çizmiş oluyordu. Bu gelişme ile bölge müs­
lümanlarının yaşamlarının her alanı Rus
kontrolü altına girmiş oluyor, ekonomileri
de Rus ekonomisine eklemleniyordu.
1 9 . yüzyılda ise artık Hıristiyan bir dev­
lette yaşandığı kabul edilmiş, Rus okulla­
rında okuyanların sayıları artmıştı. Bu ku­
rumlarda idil müslümanlarının e tnografi ,
edebiyat ve dili üzerinde çalışılıyor, Ruslar­
la ilişki kuruluyordu. Ancak 1 9 . yüzyılın
ikinci yarısından itibaren durum değişme­
ye başlamıştı. Modernleşme sürecine giren
Rusya'da müslümanlar değişimlere ayak
uyduramamıştı. Siyasi alanda Ruslaştırma
U T I Y E T ' I N B I R 1 K I M 1
politikasının benimsenmesiyle siyasi , eko­
nomik ve dini baskılara maruz kalan müs­
lümanların kültürel izolasyonları da art­
mıştı. Öte yandan Rus modernleşmesinin
de farkına varmışlardı çünkü lslam toplu­
munun pek çok alanını etkileyen bir mo­
dernleşme baskısı oluşmuştu. Bu baskıları
aşmak, Panslavizm ve Ruslaştırma politika­
larına karşı koyabilmek için önce din ala­
nında reform çabaları başladı. Rus Batılılaş­
masının Rusya Türklerine en büyük etkisi
eğitim alanında olmuştu. 1 860'lardan son­
ra Rus toplumundaki siyasal, toplumsal ve
kültürel dönüşüm Tatarları da etkilemişti.
Aydınlar mektep ve medreselerin değişime
ayak uyduramadığının farkına vardıkların­
da, modern bilimlerin yayılması sağlamak
amacıyla eğitimde reformlar yapıldı. Eski
mektep ve medreselerin yerine yeni ku­
rumlar açmayı düşünmediler, bunları za­
mana uygun hale getirmeyi seçtiler.
Rus okullarına gitmek milli kimliklerini
kaybetme tehlikesi taşıdığı için uygun bir
çözüm deği l d i . l slamiyet kimliklerinin
önemli bir parçası olduğu için bu lslami
kurumları kapatmak Rus etkisine teslim ol­
mak anlamına gelecekti. Ancak modernle­
şen Rus toplumuna ayak uydurabilmek
i çin okulların değiştirilmesi gerekliyd i .
Uzun yıllar süren klasik medrese eğitimi
hem hayata atılmayı geciktiriyordu hem de
hayata uygun ve pratik değildi. Artık tica­
ret gibi alanlarda geleneksel yöntemlerle
varolmak zorlaşmıştı. Bu yüzden kısa süre­
cek ve hayatın gerektirdiği şeylere tekabül
eden bir eğitim gerekiyordu . Yazı, Rusça,
hesap gibi şeyler çok önem kazanmıştı ve
. bunları çok iyi derecede bilecek az sayıda
insan değil, yaygınlaşmış bir eğitime ihti­
yaç vardı. Tatarlar lsmail Gaspıralı'nın orta­
ya attığı yeni metodun bu ihtiyaçları karşı­
layacağını düşündüler. Kazakların usül-i
cedide kısa, doğru usül demeleri de bunu
anlatmaktadır.
Rusya lmparatorluğu'nda filizlenen Ce­
ditçilik farklı bölgelerde farklı özellikler ka­
zanmıştır. Bu farklı Ceditçiliklerin bazı or-
T A T A R L A R A R A S
tak özellikleri (usül-i cedid okulları, eğili­
me vurgu yapılması, ortak gazeteler okun­
ması) vardır, ancak ceditçiler toplumda
farklı mücadelelerle karşılaşmıştır. Ceditçi­
liğin temelleri ve dayandığı toplumsal taba­
kalar Tatarlar, Kazaklar arasında, Kafkasya
ve Orta Asya'da farklılık gösterir. Örneğin
Azerbaycan'da ceditçilik eğitim alanında
! dil-Ural bölgesindeki kadar etkili olma­
mıŞtır. Özellikle Bakü gibi bir sanayi şeh­
rinde Rusça'nın önemi cedid okullarının
şansını azaltıyordu. Burada mücadele daha
çok Rus okullarına lslam ve dil dersleri
konması üzerinde olmuştur.
Hilafet merkezi olarak lstanbul ve üs-.
manlı Devleti Tatarlar için çok önemliydi. ·
Tatar alimleri ve Tatar hacıları için lstanbul
önemli bir lslami kültür merkeziydi . Ayrıca
1 9 . yüzyıla kadar !dil bö lgesine lstan­
bul'dan önemli ölçüde kitap geliyordu. 19.
yüzyıl sonu ve 20. yüzyılın başında Tatar
yazarların çoğu Türk gündelik matbuatını
da takip ediyor, Türk sanatı ve edebiyatın­
dan haberdar oluyorlardı. Feodal düzeni,
eski medeniyeti eleştiren, vatan, millet, öz­
gürlük, kadın hürriyeti , edebi dili halkın
anlamasını sağlama, şairin vatandaşlık gö­
revi gibi konuları işleyen Türk edebiyatı
Tatar yazarların dikkatini çekiyordu. Ayrıca
lsmail Gaspıralı'nın Tercüman'ı da, özellikle
1905 yılında Tatar basını ortaya çıkana ka­
dar çok okunuyordu.
Özellikle 19. yüzyılın son on yılında Av­
rupai eğitim almak amacıyla lstanbul'a gi­
den Tatar öğrenciler geri dönmeye başla­
mışlar ve genellikle cedid okullarında öğ­
retmenlik yapmaya başlamışlardı. Çeşitli
kaynaklarda ve hatıralarda lstanbul'da oku­
yup Rusya'ya dönen Tatar gençlerinin eği­
tim ve edebi dil üzerindeki etkisi belirtil­
miştir. Bu öğrencilerin TercCinıan ve Jön
Türlı gibi gazeteleri arkadaşlarına okuduk­
ları ve abone olmalarını önerdikleri anlatıl­
maktadır. Ders kitaplarının ya lstanbul'dan
getirildiği ya da onların yarı Tatarca yarı
Osmanlıca kopyaları olduğu belirtilmekte­
dir. Şemsettin Sami, Ahmet Mithat ve Na-
I N D A T Ü R K Ç Ü L Ü K
mık Kemal gibi yazarlar Tatarca'ya çok çev­
rilmiş, Tatarlar tarafından da çok okunan
yazarlar arasındadır.
1905 Rus-Japon S..!vaşı'nın ardından Rus
devriminin getirdiği ser bestlik ortamında
ilk defa yayımlanmaya başlanan Tatarca ga­
zete ve dergilerde öncelikle edebi dil mese­
lesi gündeme geldi. Nttr gazetesi 1905 yılı­
nın eylül ayında basında Türk-Osmanlı di­
linin mi Tatar dilinin mi kullanılması gerek­
tiği sorusunu ortaya attı. Yeni bir aydın sını­
fının doğmaya başlaması, yeni mecraların
ortaya çıkması, eğitimde yeni metot dil so­
rununu gündeme getirmişti. Eğitimin yay­
gınlaşması ve basının ortaya çıkışı da basılı 1 99
malzemeyi kimin okuduğu sorusunu gün­
deme getirmişti. Gazete ve dergi kitaptan
farklı olarak, halkın gündelik sorunlarına
da yer verdiği için ve satışını artırmak ama­
cıyla kullandığı dilin halk çoğunluğu tara­
fından anlaşılır olması gerekliydi. Tatarlar
arasında yayımlanan ilk gazete olan Nttr da
bu nedenlerle dil sorununu gündeme getir­
mişti. O zamana kadar tek olan ve ortak bir
Türk dilini savunan Terciiman da hemen bu
tartışmaya katılmış ve Tatarca'nın basında
kullanımının önünü kesmeye çalışmıştı.
Nur gazetesinde gündeme getirilen dil
tartışmasına katılan yazarlardan Ayaz lsha­
ki'nin Tatarcılık, Bulgarcılık ve Türkçülüğü
izleyen zikzaklı çizgisini Ahmet Ağaoğ­
lu'nun çizgisine benzetebiliriz. lshaki ma­
kalesinde ve hayatının bu döneminde Ta­
tarca'yı savunmaktadır. Bu dönemde, deği­
şen koşullara uyum sağlayabilmek, onlarla
başedebilmek için farklı politikaları savun­
mak nadir görülen bir tutum değildir. Ayaz
lshaki ve Ahmet Ağaoğlu'nda olduğu gibi
kesin çizgilerle ifade edilmese de başka ay­
dınlarda da tavır değişikleri görülür. Genel­
likle amaçlar değişmez, amaç toplumu ileri
götürmektir, zamanın koşullarına göre bu­
nun araçları değişebilmektedir. "Kazan dili"
başlıklı makalesiyle tartışmaya katılan Hadi
[Atlasi] ise Tatar adını kullanmamakta Türk
ve Türki kavramlarını kullanmakta, dilde
de Osmanlıca'yı değil ama bütün Rusya
 T A N Z i M A T V E M E
Türkleri için ortak bir dili savunmaktadır,
bu da Kazan şivesinin edebi dil haline gel­
mesiyle olacaktır (sayı 1 3 , 9 Kasım 1905).
lsmail Gaspıralı Tercaman'da "Lisan me­
selesi" adlı bir makale yazar ve geçen 20
yılda ortak bir Türk dili yaratmaya çalıştı­
ğını ve bunda da başarılı olduğunu savu­
nur. Nur gazetesinde buna cevap veren Ba­
yezidof zamanın ve halkın değiştiğini, 20
yıl önce Tercüman'ın tek olduğunu belirtir.
Bu konuda gazeteye gelen mektuplarda da
gazetenin medrese olmadığını vurgulandığı
ve Arapça, Farsça, Osmanlıca kelimeler ka­
rıştırılmadan yazı yazılması istendiği belir­
200 tilir (Nur, sayı İ 4, 25 Kasım 1905). Bu ma­
kalelerden konuyu asıl gündeme getirenin
Azeri Şarki Rus olduğunu da öğreniyoruz,
kendi dillerinde gazete ve dergi ile yeni ta­
nışan bütün Rusya Türkleri için bu konu
çok önemlidir, hemen paylaşılmıştır. Tercü­
man'ın gösterdiği tepki de ayrıca tepki gör­
müştür.
BiZ KIMIZ? TATAR MI, TÜRK MÜ?
Tatarlar arasında milli kimliklerin ortaya
çıkışı nispeten yeni bir olgudur. 1 9 1 7'ye
kadar salt etnisiteye dayalı milli kimlik
ldil-Ural lslam toplumunun büyük kesimi
için hiç tamdık değildi. Kendilerini tanım­
lamada ilk sırada yer alan müslüman kim­
liğinin yam sıra etnik ve bölgesel kimlikler
önemlerini koruyordu. Bu konularla ilgili
tartışmalar gazete ve dergi sayfalarında sü­
rüyordu. Tatar milliyetçileri tarihsel olarak
sabit bir kimliğin varlığım ispatlama uğra­
şındaydılar.
Şihabeddin Mercani modern Tatar tarih­
çiliğinin ve "Tatar" kimliğinin kurucusu
olarak bilinir. Mercani Tatar kimliğini tari­
he dayandırmış, aynı zamanda etnik bir bi­
rimi (ldil [Volga] -Ural bölgesi Türkleri) si­
yası bir birimle (Altın Ordu) bütünleştir­
miştir. Mercani bu tanımlamada etnik ve
siyasi faktörlere önem vermiş, lslamiyeti
ikinci plana almıştır. Rus bilim ve eğitim
hayatına da yakınlaşan Şihabeddin Mercani
Ş R U T I Y E T ' I N B I R 1 K 1 M 1
ise aslında Ruslar tarafından kullanılan "Ta­
tar" adını kullanarak izolasyonu kırma ça­
bası içindeydi. Bölgenin tarihini bir sürek­
lilik olarak alıyor, Tatar tanımının kullanıl­
masını istiyordu. Mercani, "Tatar" adını sa­
vunarak bir "emos" yaratmıştır, bu adın da­
ha önce kullanılan dini olarak tanımlanmış
adların yerine geçmesini savunmaktadır.
(M. Kemper, 1998).
Mercani'den sonra 20. yüzyıl başında bu
adlar etnik kimlikleri de yansıttığı için da­
ha fazla tartışılmaya başlanmıştır. Merca­
ni'nin yolunu izleyenler olduğu gibi farklı
görüşleri savunanlar da mevcuttur. Bunlar­
dan biri de tarih alanında Mercani'nin ta­
kipçisi olan Rızaeddin bin Fahreddin'dir.
Aslında bu tavır alışlar, Mercani'nin Tatar­
cılığı ya da Fahreddin'in Türkçülüğü bü­
yük ölçüde pragmatiktir. Mercani Nogay ya
da Bulgar adlarını tarihen yanlış bulmuş,
Tatar adını kabul etmenin daha faydalı ola­
cağını, müslüman adının ise dönemin ko­
şullarına yeterli olmadığını görmüştür.
Fahreddin ise Tatar adını tarihen yanlış
bulmuş, her ne kadar açıkça belirtmese de
Türk adının daha faydalı olacağını savun­
muştur.
Yukarıda değinilen Nur gazetesinde açı­
lan dil tartışmasına Tercüman gazetesinin
de karışmasıyla bir Türk mü Tatar mı tar­
tışması başlar. lsmail Gaspıralı "biz Tatarız"
diyenlerin bu fikirlerini terk etmeleri ge­
rektiğini söylemektedir. Ataullah Bayezidof
ise "kavmiyetçe Tatar, asıl şecerece Türk"
olunabileceğini savunur. Bayezidof dil bir­
liğine de karşı olmadığını, bunun nasıl sağ­
lanacağının önemli olduğunu ve dil birliği
olmamasının fikir birliğini engellemeyeceği
görüşünü destekler. Dilleri farklı olsa da
müslüman oldukları için bir "millet" teşkil
ettiklerini savunur.
Bunun üzerine yine Nur'da Tataroğlu im­
zasıyla yayımlanan bir makalede Gaspıralı
eleştirilerek Tercaman'ın Türklerler ilgili bir
konuda kendinden başka bir ses duymak
istemediği belirtilir. Yazar "biz Türk değiliz,
Tatarız" diyenlerin de bu ifadeyle "biz Os-
T A T A R L A R A R A S
manlı değiliz, ama Türk ailesindeniz" de­
mek istediklerini belirtir. Tatar dilini ve
adını savunanlar, bu ad yanlış da olsa, hal­
kın bunu benimsediğini ve bunun Türk ol­
maya engel olmadığını savunmaktadırlar.
Bu fikirleri dile getiren "Tataroğlu" imzasını
aşağıda özetleyeceğimiz 1 9 l l 'de çıkan
Türk-Tatar tartışmasında da göreceğiz.
Bu tartışmalara Rızaeddin bin Fahreddin
de katılmış ve Tercüman'a 12 Kasım 1905
tarihli bir mektup göndermiştir, bu mek­
tup 16 ve 30 Ocak 1906 tarihli dördüncü
ve altıncı sayılarda yayımlanmıştır. Henüz
Tatar basını yeni oluşmaya başlamıştı, ya­
yın sayısı da çok azdı, bu yüzden Rızaed­
din fikirlerine daha yakın olduğtından Ter­
niman'ı seçmiş olmalı. "Biz Tatar mı değil
mi?" adlı bu makalede Rızaeddin bin Fah­
reddin Tatar adının Ruslar ve başkaları
(buna Batılılar ve lstanbul yazarları da da­
hildir) tarafından idil-Ural boylarında ve
Kırım'da yaşayan müslümanlar için kulla­
nıldığını tespit eder. Daha sonra meseleyi
incelemek için tarihe başvurmak gerektiği­
ni belirtir. Tarihte ve son zamanlarda da
Türkler bazı kısımlara ayrılmıştır, örneğin
Selçuk, Kırgız, Başkurt, Türkmen, Osman-
I N D A T Ü R K Ç Ü L Ü K
2 01
lı, Azerbaycan ve Bulgar. Rızaeddin, Tatar
adını hiç kullanmaz. Tarihle ilgili diğer ki­
taplarda da Fahreddin Bulgar geçmişine
büyük önem vermekte, Tatar adı yerine
Türk kullanılmasa da onun bir parçası ola­
rak Bulgar adının kullanılması gerektiğini
düşündüğünü hissettirir. Rızaeddin bin
Fahreddin'in "atalarımız" olarak nitelediği
milyonlarca Bulgarlar ve Türkler "vatanı­
mızda" yaşıyorlardı. Rıza Kadının buradan
çıkardığı kendilerinin Tatar değil halis
Türk olduğuydu. Bu bakış açısıyla Fahred­
din, Rusların Tatarları ve Tatar zulmünü
eleştirisine ortak olarak "ataları" olan Bul­
garların da Tatarlar tarafından ezildiğini
ima etmektedir, böylece hem kendilerinin
yerli olduklarını ispatlama hem de Rusların
Tatarlar dolayısıyla o zamanın bölge halkı­
na yüklediği olumsuzlukları üstlerinden at­
manın yolunu aramaktadır. Tarihsel olarak
da atalarının Bulgarlar olduğunu, Moğol
Tatarlarla ilgileri bulunmadığını söylemek­
tedir. Böylece hem tarihi bir süreklilik id­
dia etmiş hem de Bulgarların Türk olduk­
larını söyleyerek yaşadığı zamanın halkının
o bölgede eskiden beri var olduğunu ve
Türk olduklarını ispatlamış oluyordu.
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Ahmet Ağaoğlu
A. G Ü N SOYSAL
1 869'da Rus hakim iyetindeki Azerbay­
can' da doğan Ahmet Ağaoğlu eğitimini
202 Rus oku l larında a l ı r. 1 888'de Paris'e gi­
den Ağaoğlu College de France ve Do­
ğu D i l l eri Okulu'nda hukuk ve şarkiyat
d e rs l er i n e d evam eder. La Nouve//e
Revue, Revue Bleu ve }ournal des De­
bats adlı dergilerde yazıları yayımlanır.
1 892'de Londra'da top lanan Şarkiyat­
ç ı l a r K o n gres i ' n e " Ş i i M ez h e b i n i n
Menbaları" a d l ı bi ld iriyle katı l ı r. Ağa­
oğl u 1 894'de İstanbul yoluyla Kafkas­
ya'ya döner.
Bakü val is i n i n yan ında memur ola­
rak çal ı şmaya başlayan Ağaoğlu daha
sonra Şuşa ve Bakü'de Fransızca öğret­
menliği yapar, ayrıca Rusça Kaspiy ve
Türkçe Şarki Rus gazetelerinde çalışır.
O c a k 1 9 04'de B a k ü ' d e A l i Merdan
Tercüman mektubun sonuna bir not koy­
muştur ki, bu notun lsmail Gaspıralı tara­
fından yazıldığı kuvvetle muhtemeldir. Bu
notta Moğolların birçoğunun Türkleşip
Türk olduğu belirtilmiştir. 1 9 1 0 yılında Rı­
zaeddin bin Fahreddin kendi çıkardığı Şu­
ra dergisinde bir dil yarışı başlatır. Bu ya­
rışmaya katılan makaleler daha sonra bir
kitapçık olarak basılır (Orenburg, 1 9 10),
kitabın kapağında "öz dilimiz, ana dilimiz­
Türkice" ibaresi yer almaktadır. Rızaeddin
bin Fahreddin kitaba yazdığı önsözde ken­
di dili olmayan kavimlerin müstakil sayıla-
U T I Y E T ' I N B I R 1 K I M 1
Topçubaşı ve H üseyinzade Ali'yle ikin­
ci Türkçe gazete o lan Hayat'ı çıkarır.
1 90 5 so n u n d a İrşad' ı yay ı m l a maya
başlayan Ağaoğlu 1 90 7 ' n i n sonunda
Terakki'yi ç ı karır. İrşad' ı çıkardığı s ı ra­
da Gence'de 1 905 sonbaharında Erme­
ni saldırılarına ve Rus desteğine karşı
kuru l muş bir örgüt olan D ifai partisinin
çal ı şmalarına katı l ı r. 1 908'den sonra
Rus yönetiminin bask ı ları n ı n artmasıyla
İ st a n b u l ' a g i t m ey e k a r a r v e r i r ve
1 909'da Bakü'den ayrı l ı r.
Ağaoğlu İstanbul' da önce Hikmet ve
Sırat-ı Müstakim'de (sonradan Sebilü'r­
Reşad) yazmaya başlar. Ayrıca Fransız­
ca }eune Tu rc' t e de ya z m a kta d ı r.
1 9 1 1 /1 2'de Tercüman-ı Hakikat'ın baş­
yazarı olur. Bilgi Mecmuası, İslam Mec­
muası, Halka Doğru, Türk Yurdu, Harb
Mecmuası ve Yeni Mecmua gibi döne­
m in önemli yay ı n larına k<ıtkıda bulu­
nur. İstanbul Darülfünunu'nda yeni ku­
rulan Türk Medeniyeti Tarihi ve Rusça
dersleri de vermektedir (1 91 1 /1 2). Ağa­
oğlu'nun lstanbul'a geldiği dönemde it­
tihat ve Terakki Cemiyeti (İT() idari ya­
pıyı, eğitim, tarım ve ticaret hayat ı n ı
modernleştirmek istemektedir. Paris'de
tan ıştığı Ahmet Rıza ve D r. Naz ı m ' l a
göruşen Ağaoğl u da 1 9 1 O'da eğitim
mayacağını belirtir. Bu yüzden anadili ko­
rumak çok önemlidir, anadil de "iptidai
mektepler ve edebiyat" ile korunabilir. Ya­
zar eskiden anadili korumanın daha kolay
olduğunu çünkü "yüzde doksanı müslü­
man ve Türk kabilesi" olarak yaşadıklarını
ancak artık Türklerin nüfusun üçte birini
oluşturduğunu belirtir. Dil yarışının şartları
ise yazının edebi olması, "sırf Türkçe" ol­
masıdır. Bu mümkün olmazsa yabancı keli­
me sayısı en az olan makale kazanacaktır.
Yazar bazı "Türki kabileler" arasındaki keli­
melerin diğerlerine yabancı gelebileceğini
T A T A R L A R A R A S I N D A T Ü R K Ç Ü L Ü K

mufettişl iğine geti ri l i r, daha sonra da

İTC'ye girer. Balkan Savaşı sırasında ku­
rulan Kam i l Paşa kabinesi tarafından tu­
tuklanır. İttihat ve Terakki'nin 20 Eylül
1 9 1 3'deki 5 . kongresinde yeni bir prog­
ram kabul ed ip siyasi parti hal ine dön­
mesinden sonra Meclis-i U mumi adıyla
ve partiyle cem iyeti bi rleştirmek ama­
cıyla yeni bir organ kuru lur. Ağaoğlu da
1 91 S'de bu meclise üye olur ve üçüncu
dönem M i l let Mecl isi'ne Aiyonkarahi­
sar mebusu olarak girer. İttihat ve Terak­
ki'nin verdiği görevle Rusya Müslüman­
ları arasına özel l ikle de Kafkasya'ya çok 203
sayıda Osman l ı ayd ı n ı n ı öğretmen ola­
rak göndermeye çal ışmıştır. Türk Der­
neği, kurucu ları a ras ında b u l u nduğu
Türk Yurdu, Türk Ocağı, Türk B i lgi Der­
Rusyalı TürkçiÜerden Ağaoğlu Ahmet,
neği, Müdafaa-i M i l l iye Cemiyeti, Rus­
Cumlıuriyetiıı ilk döneminde liberal
ya'da Sakin Müslüman Türk Tatarlarının fikriyatın mümessillerinden olacaktn:
Hakların ı Müdafaa Cemiyeti'n i n faa li­
yetlerine de katıl ır. nun ise kal mad ı ğ ı n ı a n l ad ı ğ ı nda Rus
28 Mayıs l 9 1 8'de Azerbaycan'ın ba­ desteği taraftarı o l muştur. Paris Barış
ğımsızl ığı n ı i lan etmesinden sonra Ağa­ Konfera n s ı ' n a katı lacak Azerbaycan
oğlu Osma n l ı İ s l a m Ordusuna siyasi heyet i n d e yer a l a n Ah met Ağao ğ l u ,
müşav i r olarak ata n ı r. Ağaoğlu daha 1 9 1 9 Mart' ında İstanbu l' da İ n g i l izler
sonra Azerbaycan'da ka l m ış ve Azer­ taraf ı n d a n tutu klan ı r. Eyl ü l 1 9 1 9 ' d a
baycan parlamentosuna girmiştir. Bura­ Malta'ya götürülür. Üç Medeniyet ad l ı
da Azerbaycan' ı n bağ ı msız kalamaya­ eserini sürgünde yazar. 1 92 l 'de serbest
cağ ı n ı , Türkiye'ye bağlanma umudu- bırak ı l ı r ve İtalya üzerinden İstanbul'a

de ekler. Rızaeddin bin Fahreddin'in bu
yazılarında reel politik durumu gözden ka­
çırmadığı, Tatarların azınlıkta kaldıklarını
ve buna çözüm olarak birlik fikrini savun­
duğunu söyleyebiliriz.
1905 sonrasında ortaya çıkan bütün bu
gelişmeler Tatarlar arasında Osmanlı etkisi­
nin azalmasına ve Tatar edebi dilinin doğ­
masına yardımcı olmuştur. Özellikle 1908
yılına kadar olan siyasi ortam, Rus siyasi
hayatına dahil olmaları Tatarların kendile­
rine güvenlerini artırmış, Osmanlı Devleti,
Abdülhamit yönetimi dolayısıyla daha geri
görülmüştür. Tatar aydınları artık daha çok
Tatarların kaderinin Rusya tarihi ve ilerle­
mesi ile ayrılamayacağını düşünüyorlardı.
1 9 1 0 yılının sonunda bu tartışma tekrar
gündeme gelir ve 1 905- 1 906'dakinden
farklı olarak dilden çok tarihe ağırlık ve­
ren, milliyetçiliği vurgulayan bir tartışma­
dır. Rızaeddin bin Fahreddin'in Te rcü­
man'daki makalesinin devamı ya da ona ce­
vap olarak da bakılabilir. Zira Tatarlar ara­
sında milli hareketin güçlenmesi geçmişe
olan ilginin artmasına yol açmış, özellikle
19 1 1 'den sonra "milli" tarihler ortaya çık-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
döner. Anadolu'ya geçen Ağaoğlu Ka­
radeniz bölgesi ve kuzeydoğu Anado­
l u'da " i rşad" faa l i yeti yürütmekle gö­
revlend i r i l i r. 2 1 Kasım 1 92 1 - 1 1 Ağustos
1 923 arasında matbuat umum müdür­
l üğü yapar. Ayn ı zamanda Hakimiyet-i
Milliye gazetesinin başyazarl ığını yürü­
tür. Ağustos 1 923'de açı lan ikinci mec­
l ise Kars mebusu olarak gi rer, bir sonra­
ki dönemde de Kars mebusu seçi l i r.
Ağaoğl u 9 E y l ü l 1 9 2 3 'te k u r u l a n
H a l k F ı rkası'nın program v e n izamna­
mesini hazı rlayan heyetin içinded i r. Ay­
204 rıca 1 921 ve 1 924 Anayasa değişiklik­
l eri s ı rasında Z i ya Gökalp i l e b i r l i kte
anayasa komisyonunda çalışır. 1 930 yı­
l ında Serbest Cumhuriyet F ırkası'na gi­
rer, aynı y ı l Serbest İnsanlar Ülkesinde
ad l ı ütopya s ı n ı yay ı m lar. Serbest F ı r­
ka'n ı n muhalefeti Ağaoğlu'nun l 926'da
Son Pos ta d a yay ı m l a n a n raporu nda
' derece muğlak ve değişken bir zaman
beli rttiği hususlar üzerinde odaklanmış­
t ı r. Serbest F ı rka' n ı n kapatı l masından
sonra İ s ta n b u l Ü n ivers i tes i 'n d e ders
vermeye devam eder. 1 932 ve 1 933'de
Cumhuriyet gazetes i n d e " Devlet ve
Fert" başlığıyla çıkan ve Şevket S üreyya
Aydemir ile Kadro dergisini hedef alan
yazıları büyük tartışmalara neden olur.
29 Mayıs l 933'de Akın gazetesini çıka-
mıştır. Bunların yazarlarından biri olan Ha­
di Atlasi "tarih ilmi insanda millet hissi
uyandıran ilmlerden" olduğunu vurgular.
Siyasi olarak aydınların nerede durdukları
(lslamcı, Tatarcı, Türkçü) onların millet
meselesine bakışını da bir ölçüde belirliyor.
lslamcı olarak değerlendirilenler Tatar keli­
mesinin kökeni ya da tarihi ile ilgilenme­
mektedirler. lslamcılar Tatar adını kabul­
lenmekte ve Tatar milliyetçileriyle bu açı­
dan aynı safta bulunmaktadırlar.
Şura dergisinde (sayı 23, 1 Aralık 19 10)
"Biz Tatar değiliz! Biz Türküz!" başlıklı bir
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
rır ve rejimle i lgi l i eleştiri lerini bu gaze­
te arac ı l ığıyla yapmaya başlar. 1 93 3
Ü n i versite Reformunda İstanb u l Ü n i­
versitesi'nden ç ı karı l ı r. Akın' ın da kapa­
t ılmasıyla politikacı, gazeteci, üniversite
öğret i m üyesi o l arak tüm görevler i n i
kaybeder. Ancak İnsan v e Kültür Haftası
gibi derg i lerde yazmaya devam eder.
1 9 Mayıs l 939'da kalp krizinden öl ür.
Ah met Ağaoğ l u T ü r k i ye ' d e d a h a
çok Serbest F ı rka deneyim indeki rol ü
v e Kadro derg i s iyle olan tartışmaları
dolayıs ıyla tan ı nmaktad ı r. 1 980' 1erde
ise il. Meşrutiyet dönemindeki "İslam­
c ı lar"la olan tartışması gündeme gel­
m i ş, daha sonra d a Türkç ü l ü k a k ı m ı
i ç i n d e k i y e r i t a rt ı ş ı l m ı ş t ı r. Ağaoğ­
lu'nun bir d i ğer i lgi çeken yanı Fransa
y ı l l a r ı n d a k i T ü r k m i l l i yetç i l i ğ i n den
çok uzak, İ ran'a yakın tutumudur. Son
d i l im i nde yaşayan ve fark l ı bölgeler­
de, farkl ı s i yasi rej i m l e r gören a m a
hep olayların merkezinde o l a n b i r kişi
için bu tutum, k i m l i k değişimi olarak
değil fark l ı koş u l l ara ayak uydurma
çabası o larak görü leb i l i r.
Ağaoğlu öncel ikle eylem adamıydı,
bir şeylerin değişmesi için uğraş veri­
yordu, ait olduğu "Doğu" toplumunun
makale yayımlanır. Buna 1 9 1 1 yılının ikin­
ci sayısında Tataroğlu "Biz kim7" başlığıyla
cevap verir. Aynı yıl Şura'nın dördüncü sa­
yısında Tataroğlu "Biz Tatar değiliz" mese­
lesinin tekrar gündeme gelmesinin gereksiz
olduğunu ve Tatarlıklarını ispatlamaya ge­
rek olmadığını belirtir. Şura dergisi bu ya­
zının peşi sıra Türkoğlu'nun "Biz Tatar de­
ğiliz" yazısını da basmıştır, bu yazıda Türk­
lük konusundaki delillerin kapsamlı olarak
verileceği belirtilir. 1 5 Nisan 1 9 1 1 tarihli 8 .
sayıda Alimcan lbrahimof'un "Biz Tatarız"
makalesinde bir orta yol bulmaya çalıştığı,
T A T A R L A R A R A S
Batı seviyesine yükselmesini istiyordu,
buna u laşmak için kullan ı lacak araçlar,
yere ve zamana göre değişebilird i . Ait
olduğu toplumun değişmesi, Batı sevi­
yesine yükselmesi için basın, eğitim, si­
yaset ve toplumsal hayatın her alanına
katılmaya, etkili ol maya çalışmıştır.
Ağaoğlu bireyc i d i r ancak bu bireyci-
1 ik top l u m u n ç ı ka r l a r ı n a karşı o l a n
bencil b i r bireyc i l i k değildir. B i rey top­
lumun çıkarları uğruna ken d i ç ıkarı n ı
feda edebi lmel idir. Toplumsal duyarl ı lı­
ğı Ağaoğlu'nun Azerbaycan'daki dene­
y i m l e r i n d en e l d e ett i ğ i n i söy l emek
mümkündür. Rusya'da bi reysel haklar
için değil ait olduğu Azeri toplumunun
Ruslarla eşit duruma gelmesi için mü­
cadele veren Ağaoğlu sonraki hayatın­
da da toplumun ç ı karlarıyla çel işen bir
bi reycilik fikri geliştirmem iştir.
Ağaoğlu'nun d üşünces i n i n temelle­
r i n d e n b i r i n i Batı l ı l ı l a ş m a o l uşturur.
Ağaoğlu Batı uygarl ı ğ ı n ı n yalnız maddi
yön ü n ü n a l ı n ab i l eceğ i n i savu nanlara
karşı çıkar, ona göre medeniyet bütün­
d ü r, yaln ızca bir yönü a l ı namaz. Ağa­
oğlu "temeyyüzsüz taklit" dediği Avru­
pa'dan yüzeysel şeylerin alınmasını da
tenkit eder. Ayrıca Ağaoğlu'na göre za­
man ı n zorlad ı ğ ı ge l i şmeyi sağlamak
hem Türk hem Tatar olmanın mümkün ol­
duğunu gösterdiği görülür: Bulgar ve Türk
adlarının 20. yüzyılda ortaya çıktığını anla­
tan yazar, bunun "fen yoluyla Tatarlıktan
kaçış" anlamına geldiğini belirtir. Tarihi
araştırmaların, ad yanlış dahi olsa, bir kere
verilmiş bu ismi değiştiremeyeceğini savu­
nur. lbrahimof, Türk olduklarını inkar et­
mediğini, Tatar isminin yanlış verildiğini
belirtir, ancak bunun "bize Tatar demeyin"
demeye izin vermeyeceğini söyler. "Ben Ta­
tar değilim, Türküm" demenin "ben Rus
değilim Slavım" demekten farkı olmadığını
I N D A T Ü R K Ç Ü L Ü K
için manevi ve maddi özgürlüğe sah ip
olan ve gelişme unsurların ı kendi için­
den alan m i l letler taklide muhtaç o l ­
mazlar. S i yasi d u ruma göre Ağaoğlu
zaman zaman Batı'yı Doğu'yu her ba­
k ı md an ezmekle ve i lerlemesine i z i n
vermemekle suçlar ancak Batı' n ı n te­
meli saydığı kurumlar değil d i r eleştirdi­
ğ i . O, sadece Bat ı ' n ı n kend i n e layık
bulduğu, özgürlük, meşruti idare, hayat
g i b i kavra m l ar ı Doğu'dan es i rged i ğ i
i ç i n suçlar Batı 'yı . Böyle b i r Batı'yla
başedebi l menin yol u Ağaoğlu'na göre
onun kullandığı araçları kullanmaktır. 205
Ahmet Ağaoğlu'nun hayatı boyunca
karşı olduğu ve eleştird iği bir şey de
i st i b datt ı r. Her fı rsatta da Abd ü l h a ­
m it'in istibdat yönet i m i n i eleşti rmek­
tedir. Cumhu riyet'in kuru luş dönem in­
de Atatürk'ü büyük bir şevkle destek­
l eyen Ağaoğ l u ' n u n d a h a s o n ra d i l e
geti rd i ğ i rej i m e l eşt i r i l er i n d e h a l ka
karşı m ütehakki m vaziyet a l ı n m a s ı n ı
d i l e get i r i r. Tar i h ç i l iğ i n d e d e h a l ka
v u rgu yapar ve Osmanl ı tari h l e ri n i n
pad i ş a h l a r bağlam ı n d a yaz ı l mas ı n ı
eleştirir. Ağaoğlu ve d i ğer Rusya l ı ay­
d ın l ar i ç i n en yüksek idareci Rustur,
bu durum halk ve tarih konusundaki
görüşlerinde de ortaya çıkar.
söyleyen yazar Türk isminin Slav, Germen
v. b. gibi genel bir ad olduğunu, bunların
içinde farklı isimlerde çeşitli milletler bu­
lunduğunu belirtir.
Rusya Türkleri arasında o rtaya çıkan
Türkçülükler de ceditçi akımlar gibi bu­
lundukları bölgelerin özelliklerini yansıtır.
Azerbaycan'da Türklük kimliğin bir parçası
olarak kabul edilmiştir. Tatarlar arasındaki
Türk-Tatar tartışması Türkiye'deki Osman­
lı-Türk tartışmasından farklıdır. Orta Tür­
kistan'da ise Sartlık-Türklük meselesi gün­
deme gelmiştir. Bazı yazarlar, lslamcı ke-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Ah met Ağaoğ l u ' n u n d emokras iden
a n l a d ı ğ ı " e k s e r i yet h a k i m iyet i d i r" .
Cumhuriyet' le birlikte Türklerin kend i
hayatlarına h ü kmetme hakları n ı elde
etti kleri n i savunan Ağaoğlu Türklerin
devlete m i l let şeklini verdiğini bel i rtir.
M i l l iyet ve demokrasi anlayışı nda azın­
l ı k l a ra yer yoktur, a z ı n l ı klar egemen
olan Türk kü ltürünü ben imsemekle yü­
kümlüdürler.
T ü r kç ü l ü k a k ı m ı n ı n ö n d e g e l e n
a d a m l a r ı n d a n Ağa o ğ l u " b i r T ü r k e
Türklüğünü tel kin v e kabul ettirmek"le
206 uğraştığını anlatır. Osmanlı Devleti'nde
m i l l iyetçi hareketin en son Türkler ara­
sında çıktığını beli rten Ağaoğlu Türkle­
rin "muh ite uyma" kusuru bulunduğu­
nu ve Türklüklerini unuttukları n ı iddia
eder. B u tema fark l ı b i r idaren i n ege­
men l iğinde kiml iklerini korumaya çal ı­
şan Rusya'daki Türk ayd ı n ları tarafın­
dan sık s ı k d i le getiri lir.
Ağaoğlu'nun m i l liyetç i l iği d i n olgu­
sunu d ışarıda bırakmaz, İ slamc ı l ı k ve
Türkçülük akımları n ı birleştirmeye ça­
l ıştığı n ı i leri sürer. Rusya'da devlet kar­
şısında "Müsl üman" olarak tan ı nmak­
tan ve İslam d i n inin fark l ı Türk grupları
arasında çok önem l i bir bağ oluşturma­
s ı b u n u a ç ı k l a r. C u m h u ri yet T ü r k i -
sim, Sart sözcüğün kökenini aramanın mil­
liyetçilik olduğunu ve bunun lslam ümme­
tini böleceğini savunuyor ve Sart sözünü
kabulleniyorlardı. Bu görüşteki bir yazarın
"Sart oğlu sart" lafını kullanması Kazan Ta­
tarları arasında geçen "Türkoğlu" ile "Tata­
roğlu" arasındaki tartışmayı hatırlatması
bakımından da ilginçtir.
Türkistan Ceditçileri bu sözün kullanı­
mına karşıydılar, çünkü bu sözün milleti
sakladığını düşünenlere karşı böyle bir
millet olmadığını savunuyorlardı, onlar
Özbek adının kullanılması gerektiğini sa-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
yesi'nde ise d i n i n önemi Ağaoğl u'nun
düşüncesinde giderek aza l ı r. Bunun bir
nedeni de Ağaoğlu için dinin toplum­
sal ve siyasi yönleri, din ve m i l let i l işki­
sinin önemli olmas ı d ı r.
Ağaoğlu l iberal bir ayd ın olarak ta­
n ımlanm ıştır ancak Türkiye'de d iğer li­
beral olarak tan ınan ayd ı n larla ya da
hareketlerle karşıt saflarda olabilmiştir.
Serbest F ı rka olayına kad ar Ağao ğ l u
hep i ktidardaki lerle özdeşleşmiştir, da­
ha sonra da l i beral olarak tan ı m lana­
cak h a reket l e r i n i ç i nd e o l ma m ı şt ı r,
bunda belki de Ağaoğlu'nun Türkçülü­
ğü etk i l i olmuştur çünkü Türkiye'de li­
beral geleneği temsil edenler gene l l i kle
Osman l ı m i rasına bağlı olanlard ı r. An­
cak deneb i l i r ki Ağaoğ l u ' n u n fik i rleri
Cumhuriyet'in kuruluşu ile birlikte pra­
tiğe geçirilmiş bu yüzden Ağaoğlu da
iktidara yakın o l muştur. Cumhuriyetin
kuru lduğu topraklarla ve m i rasla doğ­
rudan b i r bağı o l mayan "köksüz" b i r
ayd ındır Ağaoğl u .
Ahmet Ağaoğlu'nun yaşadığı dönem
dünya tari h i n i n en çalkant ı l ı dönem idir
den i lebil i r, yaşad ığı topraklar da s ı n ı r­
ların ve halkların yer değiştirdiği, en is­
ti kra rs ız bölgelerdend i . Ağaoğ l u ' n u n
gerçekten çok y ö n 1 ü faa 1 iyetleri ve
vunuyorlardı. (A . Khalid . 1 998). Türkis­
tanlı yazarların eleştirilerinin San sözünü
kullanan Türkçü yazarlara , örneğin Rızaed­
din bin Fahreddin'e yöneltilmiş olması da
dikkate değer. Adeeb Khalid'e göre Türk­
çülük çok seslidir ve bu tartışmaları Orta
Asyalı yazarların kendi Türkçülüklerini ta­
nımlama çabası olarak değerlendirir (A.
Khalid, 1998). Burada Türk ve Özbek ara­
sındaki farkın kaybolmuş olması da çok
önemlidir.
Aynı sayıdan başlayarak beş sayı süren
"Biz Türküz" başlıklı bir d izi yayımlanır.
T A T A R L A R A R A S
gündelik s iyasetteki etkisi belki de Türk
düşün hayatında fazla etki b ı rakmama­
sına yol açm ıştır.
Ahmet Ağaoğlu'nun Eserleri
İslam ve Ahund. Bakü, 1 900.
İslama Göre ve İslam Aleminde Ka­
dın. Bakü, 1 901 ; İslamlıkta Kadın, çev.
Hasan A l i Ed iz, lstanbu l, 1 959; İslami­
yette Kadın. İstanbu l : Birey ve Toplum
Yayı ncıl ık, 1 98 5 .
Tarih-i Umumi Derslerinden Kurun-ı
Vusta. İstanbul, 1 330 / 1 9 1 4.
Tarih-i Umumi Notları. Kurun-ı vus­
taya medhal. İstanbul, 1 3 30 / 1 9 1 4.
Türk Teşkilat-ı Esasiyesi. An kara,
1 925-1 929.
Ankara Hukuk Mektebi İkinci Sınıf
Hukuk- u Esasiye Notla rı. İ s t a n bu l ,
1 927
Hukuk-u Esasiyye. t. y.
Üç Medeniyet. Ankara: Türk Ocakla­
rı, 1 927, 1 928; 3. baskı, İstanbu l : Dev­
let Kitapları, 1 97 2 .
İngiltere ve Hin dista n . İ st a n b u l ,
1 929.
Serbest İnsanlar Ülkesinde. İstanbul,
1 930
Hukuk Tarihi. İstanbu l : Hukuk Tale­
besi Cemiyeti, 1 93 1 -3 2 .
Yazı dizisinde Türkoglu Tatar tarihini baş­
langıcından itibaren ele alarak Tatar adının
Rus yazarların taktığı yanlış bir ad olduğu­
nu ispatlamaya çalışır. Türkoğlu, Türkleri
tarih boyunca var olmuş tek bir kütle ha­
linde görmektedir. Tarih boyunca Türkle­
rin varlığını ispat edip, Tatar adına rastlan­
madığını belirtir. Türkoğlu'na göre Türkler
Cengiz'in hükmü altına girmiş olsalar da
kendi ülkelerinde kalmış, Tatarlaşmamış­
lardır, yani onlar ezelden beri orada yaşa­
yan yerli halktır, yöneticiler değişmiştir.
Türkoğlu, ilk iki sayıda Türk tarihini
I N D A T Ü R K Ç Ü L Ü K
Devlet ve Fert. İstanbul, 1 93 3 .
Etrüsk Medeniyeti ve Bunların Roma
Meden iyeti Üzerine Tesiri. İ stan b u l ,
1 93 3 . Türk Tarihinin Ana Hat/an eseri­
nin müsveddeleri sayı 9.
7 500 ile 1 900 arasında İran. İstan­
bul. Türk Tarihinin Ana Hatları eserinin
müsveddeleri. seri i l , sayı 1 3 .
İran İnkılabı. İstanbu l . Türk Tarihinin
Ana Hatları eserinin müsveddeleri. seri
il, sayı 1 3/A.
Etika (Peter Kropotkin'den çeviri) . İs­
tanbu l : Vakit Gazete-Matbaa-Kütüpha­
nesi, 1 93 5 ; 2. baskı İstanbu l : Kavram 207
Yayınları, 1 99 1 .
Ben Neyim ? İstanbu l, 1 939.
Azerbaycan'ın Ehemmiyeti. Ankara:
Ankara Başvekalet M. , 1 940
İran ve İnkılabı. Ankara, 1 94 1 .
İhtilal mi, İnkilap mı? Ankara, 1 942.
Gönülsüz Olmaz. Ankara, 1 94 1 ; 2 .
Baskı, İstanbul, 1 943.
Serbest Fırka Hatıraları. 1 . baskı İs­
tanbu I : Nebioğlu Yay ı n e v i ; 2. b a s k ı
1 969; 3 . baskı İstanbul : i letişim Yayın­
c ı l ık, 1 994.
"Yakutlar" (Seretkovksi' den tercüme)
yayımlanmamış
"Peyami Safa'ya Ahi retten Mektub­
lar" (yayım lanmam ış)
•
özetledikten sonra , Tatarlık ve Türklük
meselesinin "tarihi , hayat ve ümran ve de
milli" bir mesele olduğunu savunur ve bu­
nu da tarihi meselelerle uğraşmaktan vaz­
geçilmesini isteyen Tataroglu'na karşı söy­
ler. M illetlerinin geri kalınası geçmişlerini
unutmaları, kim olduklarını bilmemeleri
yüzündendir. Türkoğlu'na göre, bir mille­
tin tarihi kendisinin hayat kitabıdır, kendi­
sine gerekli olan dersleri orada öğrenir. Bir
sonraki yazıda Alimcan lbrahim'e cevap
veren Türkoğlu , Tatar adının kullanımında
iki farklı yol görür. Birisi oluşmuş yanlış
 T A N Z i M A T V E M E
bir adete dayanarak söylenmesidir ki, bu
zararlı görülmez. Diğeri ise siyaset lisanın­
da söylenmesi, siyasi bir silah olarak kulla­
nılmasıdır ki, bundan kaçınmak gerekir.
Tatar adının temeli misyonerliğe dayanan
bir silah olarak kullanıldığını iddia eder.
Bu bölümde Türkoğlu'nun asıl derdi da­
ha iyi anlaşılır. Kendisi de aslında Türk ye­
rine Türkt adını kullanarak diğer adlara yer
bırakmakta, Tatar, San (etnik bir ad olma­
dığını ve Orta Asya'da milliyetçilerin karşı
çıktığını muhtemelen bildiği halde) gibi
adları kullanmaktadır. Ancak asıl mesele
Rusya'nın siyasetidir. Rus hakimiyeti karşı­
208 sında birlik hissini kaybetme kaygısıdır. O
zamana kadar din en önemli birleştirici un­
sur olmakla birlikte, Rusların Rusya Türk­
lerini kesin etnik-milli sınırlarla ayırma ça­
balarına karşı uyanık olma çabasıdır.
Türk-Tatar tartışmasının tekrar gündeme
gelmesinde 1907'den sonra artan gerici si­
yasi havanın etkili olduğunu düşünebiliriz.
Rus hükümetine karşı yazarın tek silah ola­
rak gördüğü, dinin de yeni kanunlar ve çe­
şitli Türk halkları arasında gelişen milliyet­
çi akımlar karşısında sağlamakta yetersiz
kaldığı birliği kaybetmemek için çırpınışı­
nın ifadesi olarak görebiliriz. Bu tartışmada
Türkoğlu ve Tataroğlu'nun kimlikleri açık­
lanmaz, ancak Türkoğlu'nun Rızaeddin bin
Fahreddin olduğunu iddia edenler vardır.
Bu yazı dizisi sürerken Millet ve Milliyet
kitabının yazarı Cemaleddin Velidi de "Ka­
vim ve kabilemiz arasında" (Şura, 1 Ocak
1 9 1 2) adlı makalesiyle Alimcan l brahi­
mofu destekler. Velidi yazısında 19. yüzyıl
sonunda başlayan yenileşme hareketinden
bahseder ve daha sonra ortaya çıkan Tatar
gazetelerinde "millet" sözünün farklı bir
anlamda kullanılmaya başlandığını anlatır.
Eskiden milletin bir dine mensup kişileri
akla getirdiğini açıklar. Daha sonra esas ih­
tilafın Türklük ve Tatarlık arasında çıktığı­
nı belirten yazar, bu iki görüşe mensup
olanları tanıtır. Velidi'nin tespitine göre
Türk olduklarını iddia edenler daha. çok
tarihçiler ve bilim adamlarıdır, Tatar adını
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
savunanlar ise edebiyatçılardır. Bu sonun­
cular arasında Tatar adının doğruluğunu
ispatlamaya çalışanların bulunmadığını ila­
ve eder.
Cemalettin Velidi, belirli bir isim bulun­
mamasının başka Türklerde de görüldüğü­
nü ekler ve Tatarlar tarafından gerçek Türk
olarak görülen Osmanlıların da yakın za­
mana kadar Türk ismini kabul etmedikleri­
ni belirtir. Velidi'ye göre, edebiyat ve bası­
nın gelişmediği, birbirini tanımayan ve ta­
nımak istemeyen halklar için doğaldır. Ya­
zar, makalenin sonunda Türk Yu rdu 'nda
çıkmış Ahmet Ağaoğlu'nun "Türk Alemi"
yazısından bir parçayı Tatarca'ya çevirerek
verir. Ahmet Ağaoğlu'nun sözleriyle Türk
dünyasının birbirinden ayrı olmasının ne­
deni üç şeye bağlanır: Mezhep farklılığı, si­
yasi farklar ve muhite uyum, son olarak da
marifet-i kavmiyenin yokluğu.
"Biz kimiz" sorusuna cevap arama çaba­
ları daha sonra da devam etmiştir. A. Bat­
tal'ın Mektep dergisinde çıkan bir yazısında
anlattığına göre "Tatar" adı kullanılmak is­
tenmiyor. Yazıdan, Rızaeddin Fahreddin'in
bu konuda daha keskin bir tavır takındığı­
nı, bu yüzden iki-üç yıl önce övülen Tatar­
lar ve Tatar hanlarının artık çok kötü gös­
terildiğini öğreniyoruz. Battal, tarihçinin
tarihi istediği yöne çevirebileceğini ekler.
Milliyet asrı olan 20. yüzyılda milletin kıy­
metli ismi ile utanmamak gerektiğini söy­
lüyor. (A. Battal-Troyski, 19 13)
1 9 1 3 yılının sonunda Ang dergisinde da
"Milleti nasıl anlıyorsunuz?" adlı bir anket
başlatılmış, bu ankete gelen cevaplar dergi­
de yayımlanmıştır. Anketin amacını anla­
tan girişinde "bütün medeni alemin tahki­
kat ve ameliyatı içinde kaynamakta olan bu
mesele (millet meselesi), biraz uyanmaya
başlamamızla bizde de tarih akımıyla ken­
diliğinden ortaya çıktı ve hayatın her ala­
nında, nazariyata da ameliyata da önem ve­
rilmesini talep etti" denmektedir.
Türklük Tatarlık tartışmalarına karışmış
olan Cemaleddin Velidi bu konudaki dü­
şüncelerini daha etraflı bir şekilde 1 9 1 4'te
T A T A R L A R A R A S
Orenburg'da yayımlanan Millet ve Milliyet
adlı eserinde açıklamıştır. Cemaleddin Veli­
di kitabında, tabiat ve insanlık arasında pa­
ralellik kurarak insanlığın da tabiat gibi ev­
rim geçireceğini ve Türk mahlülünün Ta­
tar, Osmanlı, Azerbaycan gibi milli kitleler
halinde ortaya çıkacağını savunur. Yazar
eserde menfaatleri farklı insanları millet
halinde bir arada tutan bağlan anlatır. Ön­
celiği dile veren Velidi Tatarca'nın fakirliği
yüzünden onların dünyaya açılamadığını,
bunu aşmak için öncelikle Rusça öğren­
mek gereğini vurgular. Yazar itikat birliği­
nin faaliyet birliğini de getirdiğini anlatır.
Ancak din yalnızca bir inanç değildir, top­
lumsal yönleri de vardır. Dinlerin teşkilatı,
edebiyatı, tarih ve ananesi vardır. Bunlar
dinin aslında yoktur, tarihi gelişimi içinde
ortaya çıkmıştır ve üyelerini cemiyete daha
sıkı bağlar. Yazar, dinlerin tarihi seyrinde
bir yandan, milletlerin ilim, fikir ve mede­
niyette ilerledikçe dint taassubun azaldığı­
nı, dinin itikat yönü kayboldukça eski katı­
lığını, saflığını kaybettiğini belirtiyor. Yazar
öte yandan bir başka gelişmeye dikkat çe­
kiyor; bu da dint teşkilat, edebiyat, tedrisa­
tın ilerleyip dinin içtimai bir kuwet kazan­
ması ve bunun da dinin nüfuz ve etkisini
artırmasıdır.
Üçüncü unsur olarak gördüğü "vatan"ın
Yelidi'ye göre bir toplumsal bir de doğal et­
kisi var. Örneğin doğal koşullardan iklim,
hayat tarzını, o da "mizac"ı belirliyor. içti­
mai tesir ise vatandaşların hayat tarzının
etkisi, ahlak ve tabiatlar arasındaki karşı­
lıklı tesirler, dilde, sanatta, itikattaki karşı­
lıklı tesirler olarak sıralanmış. Bu sonuncu­
su da milliyet esaslarıyla en fazla ilgili olan­
dır. Bu karşılıklı tesirler milli savaşa dönü­
şür. Bu savaşta kaybedenler ise canlarını
değil, dil, itikat gibi milli esasları kaybeder.
Yazara göre bunu önlemek için dilin tarihi
gelişimini, kökeninini ve Türk "şive"lerinin
tarihi ilişkilerini bilmek gerekir. Böyle bir
vatan anlayışı Osmanlı'daki vatan anlayı­
şından oldukça farklıdır.
Yazar dördüncü sırayı cinsiyete vermiştir,
I N D A T Ü R K Ç Ü L Ü K
kitabın daha önceki bölümlerinde bu "kan"
şeklinde belirtilmiştir. Yazara göre aslında
en önemli faktör olmasına karşılık cinsiye­
tin cemiyet büyüdükçe önemi azalmıştır.
Cinsiyet, itikat, dil, vatan gibi amilleri do­
ğurmuş sonra kendi önemi azalmıştır.
Kitabın üçüncü bölümünde halkının
geçmişte ve o sıradaki milliyeti ve milli
kuvvetinin durumunu inceleyen yazar;
milletlerin tarihinde iki akım görür. Biri
her milletin kendi gelişimi, ikincisi parçac
nın bütüne tabi olmasından dolayı genel
insaniyetin gelişimine tabi olması. Bu yüz­
den Tatarlar da onun bir parçası olarak ile-
riye gidiyor, bu zamanın terakkiyatının 209
ürünlerinden faydalanıyor.
Cemaleddin Velidi'ye göre "Tatarlarda
milliyet için en önce genel bir intibah" ge­
rekliydi, çünkü milli bilincin ortaya çıkma­
sı için önce genel bir bilinçlilik olması ge­
reklidir. lşte yazara göre 1 885'ten l 905'e
kadar usul-i cedid bu genel bilincin doğ­
masına hizmet etti.
1905 yılı da Tatarlar için siyasi değişim
ve fikri uyanış yılı oldu. Bu sırada gençle­
rin çoğu Rus milliyetini göremiyordu, on­
lar Rusluğu siyasi partiler halinde görüyor
ve Tatarları da bu şekilde bölmek istiyor­
lardı. Bunlar ekonomik ihtiyaçları milli ih­
tiyaçların önüne koyuyordu ve yazara göre
olmayan Tatar kapitalizmine savaş açıyor­
lardı. Velidi'ye göre genel olarak bu dö­
nemde Tatarlar Ruslar ne yaptıysa onu tak­
lit ettiler.
Velidi'ye göre artık milliyetin oluşması
için genel bir bilinç oluşmuş, bir sükünet
dönemi bekleniyordu. Bu dönem başladı­
ğında da "güneş gibi parlayan Rus milliye­
ti" görüldü. Onun edebiyatı, ilim ve sanatı,
iktisadi ve içtimai kuweti Tatarların gözü­
nü kamaştırdı ve onlarda da milli yolda ha­
reket başladı. Mektep, dil ve edebiyat işleri
buhrandan biraz kurtulup doğal bir şekilde
ilerlemeye başladı. Dil ve imla kendiliğin­
den düzelip, birleşmeye başladı. Cemaled­
din Velidi 1 905-1907 yıllan arasında her
konuda olduğu gibi dil konusunda da cid-
 T A N Z i M A T V E M E
210
di bir fikirden ziyade kuru gürültü olduğu­
nu savunuyor.
Burada Cemaleddin Velidi'nin sükunet
devrinin gerici bir idare kuran Stolıpin'in
başa geçtiği zaman başladığını belirtmek
gerekiyor. Yani Velidi'ye göre Tatar milliye­
tinin oluşmasına fırsat veren durgunluk,
dinginlik dönemi Rus tarihinde Stolıpin ir­
ticası olarak anılmaktadır ve devrimden
sonraki özgür ortama bir son vermiştir.
Yazar burada genel lslam ve Türk dünya­
sına bakarak Osmanlı Türklerinin duru­
munu gözden geçirir. Türkiye'nin silah ve
kılıçtan başka medeni ve ümranı hiç bir
kuvveti olmayan Türkler ile kaldığını belir­
tir. Meşrutiyet'in Osmanlılık bayrağı altın­
da bir millet oluşturamadığı ortaya çıktı.
Çünkü milliyet meselesi vardı ve Balkan
hıristiyanlarının milli emelleri ortadan kal­
dırılamadı. Şimdi ise Türkleri aydınlatmak
için Türk Yurdu kurulmuş, Osmanlılıkları
içinden bir Türk ideali yaratmaya çalışıyor.
Velidi'ye göre Türk Ocağı'nı kuranların Ta­
tarlar arasından çıkması büyük bir iftihar
vesilesidir. Bunlar zamanında Tatarlar ara­
sında milli aydınlanma ve milli harekete
hizmet eden bir iki kişidir. Yazara göre o
Ş R U T I Y E T ' I N B I R 1 K I M 1
zamanın gerçekliğine göre bu kadar dağıl­
mış bir varlıktan bir millet oluşturmak
mılmkıln değildir. Ancak bu milletlerin
yüksek tabakası arasında edebi ve kültürel
ilişkiler kuvvetlenir. Dil, kan, din birliği,
yakınlığı bu milletleri bir kavim şeklinde
birbirine bağlıyor. Velidi'ye göre Tatarlık
arttıkça Türklük, Türklük arttıkça Tatarlık
artacak, birleşip ayrılma sürecini bu şekil­
de anladığını belirtiyor.
Mahkü.m milletlerin yapması gereken
şey milliyeti korumaktır. Velidi'ye göre bu­
nun anlamı, milli esasları zamana uygun
bir şekilde korumaktır. Bunun içinde milli
mektep, milli edebiyat, milli sanat gerekli­
dir. lkinci olarak da Rusya'nın gerçek bir
vatandaşı olmak. Bunun için de Rusça bil­
mek, Rus edebiyatını öğrenmek gerekir.
Tatarlık ve Rusya vatandaşlığı. Velidi'ye gö­
re Tatarların en temel şiarı bu olmalıdır.
Cemaleddin Velidi bu kitabında daha
çok milliyetten bahsetmiştir. Milletin nasıl
olacağı üzerinde ya da aradaki ayrım hak­
kında fikir açıklamamıştır. Bunun bir ne­
deni Rusya devleti hakimiyeti altında ol­
mak olabilir, yani bir devletle irtibatlandı­
rılamadığı için Tatarlardan millet olarak
T A T A R L A R A R A S
değil de milliyet olarak bahsetmeyi tercih
etmiş olabilir.
Aynı konuda bir başka eser de bu sefer
bir "Türkçü" Gaziz Gubeydullin tarafından
kaleme alınmıştır. Milletçiligin bazı esasları
adlı eser kitap olarak 1 9 18'de Kazan'da ba­
sıldı, ancak daha önce 1 9 1 3 yılında Anğ
dergisinde makale dizisi o larak yayımlan­
mıştı . Gubeydullin bu eserinde Kuzey
Türkleri, Volga Türkleri , Türk-Tatarlar de­
yimini kullanıyor. "Türkçü" olarak tanı­
nanlar içinde Türkiye ile bir ilişkisi bulun­
mayan, fakat üniversitede tarih okumuş bir
şahıstır. Türkçülüğü de Rus devletinde var­
lığını korumak için Tatar kimliğini Türk­
lükle ilişkilendirmek, bu bağı vurgulamak
şeklinde yorumlanabilir.
Gubeydullin "millet" sözcüğünün tarihi
gelişimi verir. Gubeydullin; Rusya müslü­
manlan arasında -ki sözünü ettiği Tatar­
lardır- üç akımı millet sözünün farklı kav­
rayışları olarak gösterir. Bunlardan biri ls­
lamı kabul eden halkların bir millet oluş­
turduğunu savunuyor ve lslamın yalnızca
bir inanç değil toplumsal bir kurum oldu­
ğunu iddia eden Pan-lslamistlerdir. Bun­
lardan başka bir de milliyeti daha dar an­
lamda alan Bulgarcılarla, biraz daha geniş
düşünen Tatarcılardır. Rusların Tatarları
küçümsemesi, Tatar adının kullanılmama­
sına yol aÇmış olsa da, Mercani sayesinde
i dil boyu Türk uleması arasında yaygın
olan Bulgarcılık kısa sürüp Tatarcılık doğ­
muştur. Yazara göre Türkçü olarak bilinen
Şura dergisine yazan pek çok kişi de Ta­
tarcı idi.
Üçüncü olarak yazar Pan Türkizm yolu­
nun açıldığını belirterek bunun Pan-Roma­
nizm, Pan-Germenizm, Pan-Slavizm etki­
siyle doğduğunu, millet sözünün de Türk­
lük sözü ile aynı anlama geldiğini ifade
eder. Gubeydullin burada Yusuf Akçura'nın
Üç tarz-ı siyaset kitabını örnek göstererek
milliyeti üç türlü anlamanın mümkün ol­
duğunu gösterdiğini belirtir. Burada Türk­
çülükten Osmanlı devleti bağlamında bah­
settiği, kendisi de Türkçü olarak bilinmek-
I N D A T Ü R K Ç Ü L Ü K
le birlikte Rusya'dan bir örnek göstermedi­
ği de eklenmelidir.
Gubeydullin eserin ikinci bölümünde
milliyetin ne olduğu üzerinde duruyor.
Önce milletin hükümet ve devletle ilişkisi­
ne değinen yazar, bu ikisinin farklı şeyler
olduğunu söyleyerek devletleri çok-milletli
ve tek-milletli devletler olarak ikiye ayırır.
Gubeydullin tarihin fe deratif, mahküm
milletlere hiç olmazsa otonomi veren hü­
kümetler yarattığını belirtir. Böylece hem
milli medeniyetler gelişecek hem insanlığın
birleşmesi ideali milletler yokolmadan ger­
çekleşebilecektir.
Gubeydullin'e göre milliyeti koruyan, 211
milletleri birbirinden ayıran dildir. Yazar
Türklerin Pan-Türkizm hareketine muhtaç
olmadığını, çünkü onlan tarihleri, dilleri,
ananeleri, ortak kültürleri, hatta çoğunun
benzer hayatlan zaten bir millet haline ge­
tirmiştir.
Gubeydullin daha sonra bir dine, lslami­
yete, inananların bir millet oluşturduğu
fikrini savunanlara geçerek bu görüşü red­
deder. Ahmet Ağaoğlu da lslamiyeti Türk­
lerin milli dini olarak görmüştür. Yazar son
olarak bütün Rusya Türk-Tatar kavimlerini
lslamiyetin birleştirdiğini , dışarıdaki Türk
kavimleriyle ilişkiyi kuvvetlendirdiğini be­
lirtir. Milliyeti oluşturan faktörler arasında
birinci sırada dili görmesine rağmen Rusya
Türklerini lslamiyetin birleştirdiğini vurgu­
laması, Rusya Türkleri arasında, ortak fa­
aliyetlerinde siyasi bir araç olduğunu da
gösteriyor.
Dil ve dinden sonra Gubeydullin milli­
yetin en kuvvetli dayanağının tarih birliği
olduğunu vurgular. Gubeydullin daha
sonra milletleri gerçek millet yapan, kav­
miyetten çıkaran şeyin milli medeniyet
(kültür) olduğunu belirtir. Kültürü olma­
yan halk, kavim yalnızca bir kabiledir. Bu
milli kültür de tarihiyle, onun kayda geçi­
rilmesiyle, halk edebiyatının toplanmasıy­
la, güzel sanatlanyla oluşur. Kuzeydeki
Türk-Tatar kavimlerinin ayn medeniyet
yaratmanın dışında, bir medeniyeti ikinci
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
bir medeniyet ehline taşımak, iki medeni­
yeti birleştirmeye çalışmak gibi bir rolleri
de olmuştur.
Gubeydullin bir sonraki bölümde millet­
lerin siyasi yapıyla ilişkilerini inceler. Ona
göre milletler hakim ve mahküm milletler
olarak ikiye ayrılır. Gubeydullin Rusya'da
çözüm olarak, mahküm millet olmuş olan
Rusya, Türklerinin diğer milletlerle eşit ol­
ması ve milli ihtilallere yer bırakmamak
için Rusya'da halk cumhuriyeti kurma ge­
reğini savunur. Gubeydullin sonraki bö­
lümde mahküm milletlerin mücadele yol­
larını irdeler. Ona göre bu mücadele , bu-
212 lundukları devletin idare şekline, siyasi ha­
yatına bağlıdır. Müstebid idarelerde mah­
kum milletler savaşmak için dine sarılırlar,
din adına savaşırlar. Nitekim Sırp, Bulgar.
Rum v.b . mahküm milletlerin Türk-Os­
manlı hakim milletiyle savaşı din adına idi.
Rusya müslümanlarının-Türklerinin müs­
tebit idareyle mücadelesi de lslam dini adı­
naydı.
Gubeydullin'in kitapçığındaki bir sonra­
ki bölüm "Milletler ve milliyet hakkında
felsefi-nazari \ !1eseleler" adını taşıyor. Ya­
zar, kitabın "Millet münkarız olacak mı?"
başlıklı son bölümünde ise milletin orta­
dan kalkıp kalkmayacağını inceler. Milli-.
yet tabiat bakış açısından bir cins (nev')
olduğu için o da yok olmamaya savaşır.
Milliyetin kaybolmaması için savaş iki şe­
kilde olur, biri şuursuz olarak yapılan sa­
vaştır. Bir de milletlerin azaları gerekli gö­
rüp milletlerinin gelişmesi için savaşırlar,
milli yazarlar, milli tiyatro , müzik, güzel
sanatlar yaratırlar, mümkün olduğu kadar
milli hissi kuvvetlendirip , çöküşe karşı di­
renci artırırlar. Milletleri oluşturan tarihtir
ve tarihin o zamana kadarki seyri milletleri
korumuştur. Yazar tabiatta güçlü olanın
yaşadığı kuralını da ekler. Milletlerin de
savaşta yenilirse yok olacağını, zamana
uyum sağlayamazsa ortadan kalkacağını
söyler. Milletler ortadan kalkmasa da tek
tek milletler yok olabilirler.
Bu iki yazarda da millet ve milliyet kav-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
ramları açıklanmamış, aradaki fark açıkça
belirtilmemiştir. Ahmet Ağaoğlu 1 9 1 5 yı­
lında yazdığı bir makalede bu iki kavramın
karıştırılmaması gerektiğini belirterek he­
nüz bir Türk milletinin varolmadığın ı .
Türk milliyetinin oluştuğunu belirtmiştir.
Ağaoğlu milliyet tanımında dil ve dine ön­
celik vermiş, daha sonra ise ırk unsurunu
eklemiştir. Bir millet olabilmek içinse bu
üç unsurun milli şuur ve vicdanda yaşama­
sı gerekmektedir. Ağaoğlu'na göre Tı:ırkler
henüz islamı kendilerine mal edememişler,
bütün Türk kitleleri arasında ortak bir ede­
bi dil oluşturamamışlardır. Ancak bunlar
oluştuktan sonra "Altaylara kadar bir Türk
milleti" oluşabilir.
Bütün bu kitapların kaleme alındığı dö­
nem Birinci Dünya Savaşı öncesi veya savaş
sırasındadır. Savaş sırasında Osmanlı Dev­
letinde yukarıda Ağaoğlu'nun satırlarında
da gördüğümüz gibi Türkçülük en kuvvetli
dönemini yaşarken 1 9 1 5'de Petersburg'da
gençleri ve öğretmenler Tatar Ocağı adlı bir
dernek kurarlar. O cak l 9 1 6'da dağılan
ocağın liderleri 1. Alkin ve G. Şeref'tir. Üye­
leri ise O. Alkin, S. Mamliyev, A. ve G. Abı­
zov, S . Yakubova'dır. Bu kişilerin çoğu
1 9 1 Tde kurulan idil-Ural devletinde görev
almış şahıslardır. Ocakçılar, iç Rusya, Sibir­
ya ve Kafkasya müslümanları için milli
devlet kuruluşu sorunuyla ilgiliydiler. Bu
grubun lstanbul'daki Türk Ocağı örnek alı­
narak oluşturulduğu düşünülebilir. Zira
etimolojik olarak da ocak sözü Tatarca'da
bulunmasına rağmen fazla kullanılan,
Türkçe'deki kadar yaygın bir sözcük değil­
dir. Ayrıca bu grup üyelerinin daha sonraki
faaliyetleri de düşünülecek olursa Türkiye
Türkçülüğü örneğinde bir Tatarcılık hare­
ketini oluşturmaya ve bir devlet kurmaya
çalıştıklarını söyleyebiliriz.
SONUÇ YERINE
Sonuç olarak Tatar Türkçülüğü Rusya'da
vatandaş olma ve eşitlik mücadelesinde
pragmatik bir yoldur. lslamiyetin bağlayıcı
T A T A R L A R A R A S
unsur olarak yetersiz kaldığını hissettikle­
rinde aynı dili konuşma temelinde Türklük
bilinci ortaya çıkmaya başlamıştır. Bunu
savunanların ise Tatar milliyetçileri içinde­
ki ufak bir grup olduğunu söyleyebiliriz.
Tatar milliyetçiliği daha yerel özelliklerden
ve Rusya'da yaşamaktan beslenen bir anla­
yışı öne çıkarır, Türkçü çizgi ise Rusya'ya
karşı Türk dünyası ile bağları korumaya
gayret eden bir çizgidir.
Türkiye'ye Rusya'dan gelmiş ve Türkçü­
lük hareketinin gelişmesinde rol oynamış
aydınları Türkiyeli Türkçülerden ayıran
önemli farklar vardır. En önemli ayrım da
Türkiyeli aydınların Osmanlı mirasına
duydukları bağlılık, dolayısıyla da tarihe
bakışlardır. Rusya'dan gelen aydınlar ise
böyle bir bağlılık hissetmemektedirler ve
milliyetçiliklerinde tarihsel perspektifleri
vurgulamaktadırlar. Tarihe bakışları aynı
ölçüde Rusya'daki aydınların bakışlarından
da kısmen farklı ve engellerden azade, de­
yim yerindeyse tarihe bakışlarında iki ta­
raftaki aydınlardan da daha özgürdürler.
Rusya'dan gelen Türkçü aydınları Rusya
Türkçülüğünün temsilcileri olarak gör­
mek de yanıltıcıdır. Rusya'da 1907 sonra­
sında baskıcı bir idareye geçilmesiyle siya­
si faaliyetler ve basın özgürlüğü sınırlan­
mış, tüm Rusya müslümanlarının birleşe­
bildiği dinl haklar ve eğitim konularında
faaliyet gösterilmişti. Balkan Savaşları ve !.
Dünya Savaşı'nda da Tatar milliyetçi ay­
dınları Rus halkıyla dostluk temasını işle­
miş, Osmanlı Türkleriyle "din ve kan"
kardeşliği benimsense de Osmanlı Devleti
eleştirileri artmış, Rusya vatandaşı olarak
Rus kültürünün üstünlükleri sergilenmiş­
tir. Bir taraftan da vatanları Rusya'ya hiz­
metleri karşılığında Ruslarla eşit haklar
kazanmaya çalışmışlardır. Türklük bir üst
kimlik olarak benimsenmiş ancak Rusya
vatandaşı müslüman Tatar kimliği gittikçe
güçlenmiştir. Rusya'da gerici idarenin baş­
lamasından sonra Türkiye'de Il. Meşruti­
yet'in ilanı , Rusya'daki baskıcı idareden
kaçan müslüman aydınlar için lstanbul'u
I N D A T Ü R K Ç· Ü L Ü K
cazip kılmış, siyasi faaliyetlerine Türki­
ye'de devam etmişlerdir. Bu durum hem
Rusya'daki müslümanların ortak siyasi fa­
aliyetlerini hem de Türk siyasi hayatını et­
kilemiştir. Türkiye'ye Rusya'dan gelen ay­
dınların Osmanlıcı değil milliyetçi bir ba­
kış açıları vardı ve Osmanlı toplumunda
geniş Türk dünyasına ilgi uyandırmak is­
tiyorlardı. Çıkardıkları gazete ve dergiler­
de Türk dünyasından haberlere geniş yer
verdiler. Rusya'da edindikleri deneyim,
kültür ve eğitimlerini Türk toplumsal ve
siyasal hayatında kullandılar. Rusya'da fi­
kirlerini gerçekleştirmek için kullandıkla-
rı araçları, yani öğretmenlik, gazetecilik ve 213
siyasi örgütlenme, Türkiye'de de kullandı-
lar. Bu aydınlar Rusya'da çeşitli fikir akım-
larıyla tanışmışlar, Rus milliyetçiliği, Pans-
lavizm, Halkçılık gibi akımlardan etkilen­
mişlerdir. Rus toplumunda toplumsal sınıf
kavramına yabancı kalmamışlar, bu siyasi
mücadelelerine de yansımıştır. l 905 'den
sonra Rus siyasi hayatına girmişler, parla­
mentoda Rusya müslümanlarının temsili
çabalarına katılmışlardır. Her ne kadar ör-
neğin Yusuf Akçura'nın etkin olduğu itti-
fak Partisi, sınıf farklarını göz ardı ede-
rek tüm Rusya müslümanlarını birle-
şik bir kitle olarak göstermeye çalışmışsa
da, bunu paylaşmayanlar, sınıf bilincini
öne çıkararak bu hareketten ayrılanlar ol-
muştur. Rusya'dan Türkiye'ye gelen bu
aydınların hemen hepsi bu birikimlerini
Türk toplumsal ve siyasal hayatına kat-
mışlar, önemli roller oynamışlar, kendi
milliyetçilik deneyimlerini Türkçülükle
bütünleştirmişlerdir.
Türkiye'ye gelmiş Rusyalı Türkçü aydın­
ların Rusya'daki Türkçü hareket üzerindeki
etkileri de sınırlı olmuş, Rusya'nın koşulla­
n tarafından belirlenmiştir. Bu aydınlar için
Türklük kendi etnik kimliklerinin (Tatar,
Kazak, Özbek vs.) bağlı olduğu bir üst
kimlikti. Onların Türkçülükleri Rusya'daki
deneyimlerinin Türkiye'de biçimlenmesi
ile burada oluşmuş, Türkiye Türkçülüğünü
farklı bir çizgiye taşımıştır. O
 Pozitivist Düşüncenin İthali
M U RTAZA K O R LA E L Ç I
ozitivizmin Türkiye'ye girişi doğ­
P rudan felsefi bir kanalla olmamış­
tır. Edebiyat akımları, o devirdeki
okullara konan pozitif bilim dersleri,
doğrudan Fransızca tedrisat yapan okul­
lar, Avrupa'ya gönderilen bazı öğrenciler,
eğitim kurumlarımıza gelen uzmanlar,
bazı dernekler vs. aracılığıyla gerçekleş­
miştir.
P o zi tivizmin taşıyıcılığını ü s tl enen
özel bir dernekten söz edilemeyecekse
de, üyeleri arasında pozitivizme yakınlık
duyanlar bulunan bazı dernekler bu yön­
de işlev görmüşlerdir. Yeni Osmanlılar
Cemiyeti, pozitivist filozoflarla ilgi kuran
lbrahim Şinasi ( 1 824- 1 8 7 1 ) ve Mi that
Paşa'ya ( 1 822-1884) destek oluşu ve bazı
üyelerinin pozitif düşünceyi meydana
getirecek eserler tercüme etmesiyle bu
harekette yer alanlar arasındadır. Poziti­
vist düşüncenin ithalinde Batı'yla kuru­
lan ilk ilişkilerin önemi de büyüktür. Bu
bakımdan ilkin Mustafa Reşit Paşa'nın
( 1 800- 1 858) katkılarına yer vermek zo­
runlu gibi görünüyor.
1 834'te, Fransızca bilmediği halde Pa­
ris'e ortaelçi olarak gönderilen Mustafa
Reşit Paşa, elçilikler döneminde Fransız­
casını geliştirir (lewis, 1 970: 106). Kral
louis Philippe'in ( 1 758- 1 838) oğulların­
dan Prince de J oinville ( 1 8 1 8- 1 900) ile
Tanzimat Fermanı'nın ilanı konusunda
istişarede bulunmuştur. "A. Comte naza­
rında Tanzimat, bünyevi bir zaruretin
ifadesi olmaktan ziyade 'enerjik bir hü­
kümdarın teşebbüsü' ve 'dirayetli bir ve­
zirin sebatı'ndan ibarettir. ( . . . ) Allah yeri­
_
ne beşeriyeti ikame eden yeni dinin pey­
gamberi, Reşit Paşa'nın yeniden bir hayat
isdariyla, şarkta ümmetinin çoğalacağını
umuyor ve bu maksatla Reşit Paşa'nın
nüfzuna müracaat ediyor. " 1 Siyavüşgil'in
bu düşüncesini Cevdet Perin şöyle ta­
mamlar: "A. Comte'un Alemşumul Dine
(religion universelle) Türk elçisini de da­
vet etmek üzere, kendisine on sayfalık
uzun bir mektup yazm [ıştır] . (. .. ) Uzun
bir muhakeme silsilesinden sonra filozof,
mektubunda, Tanrı'nın yerine ilmi ve be­
şeriyeti ikame eden yeni dinin peygam­
beri sıfatı ile Reşit Paşa'ya müracaat edi­
yor ve ondan yeni bir hatla Doğuda bu
yeni dini yaymasını istiyor." ( P eri n ,
1946: 56)
Mustafa Reşit Paşa'nın koruyuculuğun­
da 1 849 başlarında Paris'e giden lbrahim
Şinasi, pozitivist filozoflardan Emest Re­
nan ve Emile Littre ile dostluk kurmuştur
(Tanpınar, 1 976: 189). Onun da bu iki
pozitivist filozof dolayısıyla A. Comte'dan
da etkilendiği söylenebilir. Şinasi üzerin­
deki pozitivist etkileri, şiirlerinde bulmak
mümkündür. M. Kaya Bilgegil'e göre "Şi­
nasi Efendi, değil nat yazmak hiçbir şiirin-
P O Z i T i V i S T D Ü
de Hz. Peygamberden bile bahsetmez. . . "
(Bilgegil, 1980: 42) Şinasi'ye göre medeni­
yetin esası akıldır. Din ile aklın verdiği so­
nuç birbirine eşittir. Sadece söyleyenleri
farklıdır. lnsana şeref veren akıl ile bilgi­
dir. "Milletim nev-i beşerdir, vatanım ru-yi
zemin" diyen Şinasi düşüncelerini şöyle
devam ettirir: "Sadece fertler değil, millet­
ler de insanlığa hizmetle, onu yükseltmek
ve aydınlatmak vazifesi ile mükelleftirler.
Bir millet ki insaniyetin tenvir ve tezhibi­
ne memur olmak itikadında bulunur, efra­
dı dünyaya askerlik için gelir. " Tanpınar'a
göre, bu düstur eski cemiyetimizdeki !'la­
yı kelimetu'llah idealine çok benzer. Yal­
nız gaye değişir. Burada gaye insanlığın
kendisine erişmektir (Tanpınar, 1 9 76:
202). Bu düşüncelerde pozitivizmin in-
Ü N C E N i N 1 T H A L 1
san/aklı tanrılaştıran etkisi sezilebilir.
Mustafa Reşit Paşa'nın misyonunu sür-
düren ve Meclis Katipliği, Valilik, Şuray-ı
Devlet Reisliği, Sadrazamlık makamların-
da bulunan Mithat Paşa ( 1 822-1 884) 35
yaşında Fransızca öğrenmiştir. 1 878'de
sürgün olarak geldiği Paris'te zamanın
pozitivistleri tarafından ağırlanmıştır. Pi-
erre Laffite Mithat Paşa'yı, A. Comte'un
mektup yazdığı büyük Reşit Paşa'nın de-
vam ettiricisi olarak düşünüyordu. Ah-
met Rıza'nın belirttiğine göre Mithat Paşa
"imzaladığı bir fotoğrafını pozitivist tem-
silcilere armağan etti. Bu fotoğraf bugün
pozitivist toplumun salonlarının birinde 215
bulunmaktadır. " 2 1877'de azlinden sonra
da pozitivistler Mithat Paşa'ya yakınlıkla-
rını belirtmişlerdir. Pozitivistlerin amacı,
Osmanlı lmparatorluğu'nu parçalama-
dan, buradaki pozitivist etkinin gelişmesi
ve "Evrensel Din" olarak pozitivizmin ls-
lamın da yerini almasıdır.
Türkiye'ye pozitivizmin girişine zemin
hazırlayan bu üç şahsiyetten sonra, pozi­
tivist düşüncenin Türkiye'ye girişinde
önemli rol oynayan faktör, şüphesiz ki it­
tihat ve Terakki Cemiyeti'dir. Derneğin
başkanı Ahmet Rıza, derneğe A. Com­
te'un vecizesi olan " o rdre et progres"
(Nizam ve Terakki) isminin verilmesini
isteyecek kadar, onun fikirlerinin tesirin­
dedir. lstanbul'dakiler bunu olduğu gibi
kabul etmedikleri i çi n "ordre" yerine
"union" kelimesini konularak elde edilen
"Union et progres" (ittihat ve Terakki) ,
derneğin ismi olarak kabul edilir (Kuran,
1948: 61).
Derneğin 1 895'te neşre başlayan yayın
organı Meclıveret gazetesi, pozitivist dü­
şüncenin gelişmesi ve ithalinde dikkate
değer rol oynamıştır. Gazetenin 26. sayı­
sında Jön Türklerin, Anayasanın kabulü­
nün 20. yılını kutlamak için Paris'te "Ca­
fe Voltaire" de ver<likleri bir ziyafet anla­
tılır. Bu ziyafette Fransız pozitivistlerinin
lideri Pierre Laffitte ve pozitivist millet
vekili M. Delbet de hazır bulunur.3
 T A N Z i M A T V E M E
Pozitivist düşüncenin ithalinde Fran­
sızca eserlerin çevirileri de rol oynamış­
tır. Ancak yapılan bu ilk çeviriler, poziti­
vist filozofların eserlerinin bütünüyle çe­
virisi şeklinde olmayıp, bazı konulardaki
görüşlerinin aktarılması şeklinde olmuş­
tur. Yine ilk zamanlarda pozitif felsefeyle
ilgili kitap halinde bir çeviri bulunma­
makla beraber, pozitif felsefenin etkisiyle
doğan ve bir bakıma pozitivizmin edebi
akımı diyebileceğimiz "realisme" ve "na­
turalisme" akımlarının önemli şahsiyet­
lerinden çok sayıda çeviri yapılmıştır.
Pozitivist düşünceyi benimsememelerine
216 rağmen Ziya Paşa ( 1 82S-1880) ve Namık
Kemal'in ( 1 840- ı888) de bu çizgideki
eserlerden yaptıkları çeviriler vardır.
Servet-i Fanan ( 189 ı -ı 942) , Ulum-ı lk­
tisadiye ve lçtimaiye ( ı908-ı 9 10) ve lçti­
maiyat ( ı 9 ı 7) mecmuaları, bu fikriyatın
tanıtımında ö nemli rol oynamışlardır.
Servet-i Fünün'un dördüncü sayısında Er­
nest Renan'ın " llmin G eleceği" isimli
eseri tanıtılır. Altıncı sayıda, realist Emil
Zola ( 1 840-1 902), dördüncü ciltte, natü­
ralist Guy de Maupassant ( 1 8SO- ı 893)
methedilir. Fransa'daki realist akımı dik­
katle takip eden Servet-i Fünün, bu akı­
mın önde gelen simalarından Edmond de
Goncourt'un ( 1 822-ı896) ölümünü, ı ı .
ciltte büyük bir kayıp olarak ilan eder.
ı 4. ciltte, "Edebiyat, Haric-i Edebiyat"
isimli makalesiyle pozitivizme biraz daha
yaklaşan Hüseyin Cahit ( ı874- 1 9S7), ıs.
ciltte başlayan "Hikmet-i Bedayi'ye Dair"
isimli makaleleri ile Hippolyte Taine'in
sanat felsefesini açıklar.
Ahmet Şuayb, Rıza Tevfik ve Mehmet
Cavit tarafından kurulan ve Türkiye'de
ilk defa felsefi denilebilecek bir hareket
meydana getiren Ulum-ı Iktisadiye ve içti­
maiye Mecmuasının kuruluş amacı, Avru­
pa'daki yeni fikir gelişmeleriyle beraber
özellikle A. Comte ve Le Play'ın ( 1 806-
ı 882) fikir ve eserlerinin Türkiye'ye akta­
rılmasıdır. Derginin hemen ikinci sayısın­
da Salih Zeki ile Halide Salih, A. Comte
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R I K I M 1
felsefesinin tanıtımını yaparlar.
Başında Ziya G ökalp ve Necmeddin
Sadık'ın ( 1 890-ı9S3) bulunduğu i ç tima­
iyat M ecmuası ise pozi tivizme s osyal
ilimler bağlamında işler. Ülkemizde neş­
redilen ilk sosyoloji dergisi olan iç tima­
iyat, Durkheim'in fikirlerini yaymıştır.
N ecmettin Sadık'ın, Durkheim'in "La
Prohibition de IJnceste" isimli eserinden
"Fücurun N ehyi ve Menşe'leri" adıyla
yaptığı çeviri birinci sayıdan itibaren yer
alır. Yine N ecmettin Sadık'ın Durkhe­
im'den yaptığı " ı 9. asırda Fransa'da lcti­
maiyat" isimli çeviride, A. Comte ile S.
·
Simon'un sosyolojideki yerlerinden bah­
sedilir.
Pozitivist düşüncenin nakledilmesiyle
ilgili bu bilgilerden sonra, pozitivizmin
etkisinde eser veren düşi!n.ürleri ele al­
maya çalışacağız.
BEŞiR FUAT (1 8527-1887)
Beşir Fuat yazı hayatına ı883 yılı sonla­
rında başlar. llk çevirilerini İngiliz poziti­
vist George Henry Lewis'ten yapar. En­
var'ı Zeka dergisinin ı s . sayısında, Al­
manca'dan çevirdiği "Kalp" isimli uzun
makalede, şairin kalp anlayışı ile tabibin
kalp anlayışı karşılaştırılarak kalbin il­
ham kaynağı olmadığı üzerinde durul­
maktadır.
1 884'te, Izmirli Ubeydullah Efendi'yle
çıkardıkları Haver mecmuasında poziti­
vizme yakınlığını iyice ortaya koyan Be­
şir Fuat, kelamla ilgili bir makaleyi dergi­
de yayınlatmaz. Çünkü müspet ilmin dı­
şındaki i l i ml eri kab u l etmemektedir
(Okay, 1 9 69: SO) . 1303 ( 1884)'te neşrine
başladığı G üneş mecmuasında da dini
konulara hiç yer verilmez. Fensiz edebi­
yat düşünmeyen ve edebi realizmi Türki­
ye'ye taşımaya çalışan Beşir Fuat, poziti­
vizm ile materyalizmin mukayesesini ya­
par. Fenni, şiirden üstün tutar. Ona göre
matematik fen ilimlerinin anahtarıdır.
Vatana hizmetin ancak fen ile yapılacağı-
P O Z i T i V i S T D Ü
na inanan Beşir Fuat şöyle der: "Her va­
tanı seven, millet ve devletin istikbal ve
selametini düşünen Osmanlı, cidden fen­
ne hizmet etmelidir, fikrindeyim. lşte bu
sebepledir ki, sizi fenne teşvik hususun­
daki muvaffakiyetimi ebnay-ı cinsime
edebileceğim hizmetlerin en büyüğü ad­
dediyorum." (Fuat, 13 13: 18)
Beşir Fuat'ın isimlerini takdirle zikret­
tiği filozofların 18. yüzyıl ait olanlarının
(Voltaire, Diderot, D. Alembert, Le Mett­
rie) çoğu materyalist veya deist, 19. yüz­
yıldakilerin ise (A. Comte, Emile Liure,
Claud Bernard, Emile Zola, H. Spencer,
G eorge Henry Lewis) tamamı pozitivist­
tir. Beşir Fuat ilimde A. Comte ve Spen�
cer'i rehber edinmiştir. A. Comte ile Emi­
le Littre'yi 1 9 . yüzyılın "hakimi" kabul
eder. Metafiziği reddeder, kendi kimliği
hakkında kesin hüküm verilm esi için
ş öyle der: " Hikmet ( felsefe) vesairem
hakkında mesleğimi bilmek isteyenler,
eserlerimde isimlerini takdir ile zikretti­
ğim hukema-i müteahhirinin eserlerine
muracaat etsinler. Bu teklif beni bilme­
yenlere aittir, beni bilenlerce mesleğim
zaten maruftur." (Fuat, 1 304: 72) Orij i­
nal intiharıyla fikri kanaatini ölümüne
de uygulayan düşünürü, pozitivizmin it­
halinde öncü olarak anmak mümkün gö­
rünmektedir.
AHMET RIZA (1 859-1 930)
Bir bakıma A. Comte'un talebesi sayılan
ve Pierre Laffitte'i üstat kabul eden Ah­
met Rıza, " Revue Occidentale" ın ikinci
serisinin 19. cildindeki listede, Türkiye
temsilcisi olarak resmen zikredilmiştir.4
il. Abdulhamid'e yazdığı layihalarda po­
zitivizmi telkin etmeye çalışan Ahmet
Rıza ilk layihasında, Comte'un sosyal
statiğini tekrarlayan tespitlerde bulunur:
" . . . Hükümeti idare etmek kumar oyunu
gibi zarın talihine bırakılamaz. Hakika­
. tin halleri istihareye yatmakla bilinemez.
Cemiyet tabii kanunlara bağlı bir birle-
Ş Ü N C E N i N 1 T H A L 1
şik vücuttur. . . " (Rıza, 1 3 1 2: 2)
Ahmet Rıza, ittihat ve Terakki Cemiye-
ti'nin yayın organı olan Fransızca Meclı-
veret'de, A. Comte'un icat ettiği takvimi
uygulamıştır. Gazetenin başlığında pozi-
tivizmin dövizi olan "Ordre et Progres"
(Dü_z:en ve llerleme) ifadesi yer alır. An-
cak pozitivist takvim 1 Ekim 1 896 tari-
hinden, A. Comte'un vecizesi olan "Ord-
re et Progres" dövizi de 15 Nisan 1897
tarihinden i tibaren kaldırılır. Bu vecize-
nin kaldırılışı Ahmet Rıza tarafından şöy-
le açıklanır: "Bizim 'ordre et progres' dö-
vizi yanlış yorumlara yol açtığı ve düş­
manlarımızın bunun bir tanrıtanımazlık 21 7
(atheisme) bayrağı olduğuna Müslüman-
la·rı inandırmaya çalıştıkları için onu ga-
zete başında muhafaza etmemeye karar
verdik." 33. sayıdan itibaren kaldırılan
döviz, 68. sayıda, yani 1 Aralık 1 898 ta-
rihli gazeteden itibaren tekrar gazete baş-
lığına yazılmaya başlar ve son sayıya ka-
dar böyle devam eder.
Dini inanış ve düşünüşün etkisiyle mü­
cadele, Ahmet Rıza'nın pozitivizminde de
önemli bir yere sahiptir. Paris'te yazdığı
mektubunun birinde kız kardeşine şöyle
der: " . . . O çocukluklardan vazgeç, namaz
kılacağım diye ayaklarını üşütme, nama­
zına, orucuna itirazen ara sıra yazdığım
şeyler biliyorum ki gücüne gidiyor, seni
hiddetlendiriyor. . . Ah Fahriyeciğim seni,
anlamayarak okuduğun Kur'an'dan, dün­
yadan ve ne olduğunu bilmeyerek inan­
dığın cennetten, hasılı itikadında ne ka­
dar mukaddes şey varsa hepsinden ziya­
de severim . . . " (Hanioğlu, 1985: 48) Yine
kız kardeşine Paris'te yazdığı 27 Kanun-ı
evvel (Aralık) 1885 tarihli mektubunda
şunları yazar: " . . . Ben kadın olsaydım
dinsizliği ihtiyar eder ve lslam olmasını
istemezdim. Üzerime üç karı ve istediği
kadar odalıklar almasına cevaz veren, ko­
cama cennette huriler hazırlayan, başımı
yüzümü dolap beygiri gibi örttürdükten
maada beni her eğlenceden men eden ko­
camı boşamamak, döver ise sesimi çıkart-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
218
Birfa'brika kÜşat (açıfış) töreni... Gelenekset din�let töJ'enselliğini an ıran u rilii":t
atmo�fer4 Osmantı reformlar çağında bitim ve tekniğe bağlanmı umutların işaretçişidir.
Kurtıduş ve ilerlemeyi modern tekniği devralmada gören bu bakış, siyasi ve popiiler
açılımlarıyla, Cttmhuriyet'e taşınacaktır.
mamak gibi daima erkeklere hayırlı, ka­
dınlara muzır kanunlar vazeden bir din
benden uzak olsun derim. Tuhaf! Bu da
bir nevi sinir hastalığı olmalı, dine dair
bahis açıldı mı kendimi zapta muktedir
olamıyorum." (Hanioğlu, 1 985: 47) Öte
yandan 1922 yılında yayımladığı bir ese­
rinde, " . . . Kadınlar bağımsızlıklarını bu
gelişmeye ve dolaylı olarak lslam mede­
niyetine borçludur." (Rıza, 1982: 1 86-7)
demekten geri kalmayacaktır. Ahmet Rı­
za'daki bu çelişik durumu şöyle açıkla�
yanlar da vardır: "Paris'te iken tüm hür
düşünce derneklerine ve özellikle Türki­
ye temsilcisi olarak kabul edildiği poziti­
vist komiteye üye idi. Comte'un doktrini­
ni kendi memleketinde yaymak görevini
üzerine aldığını Fransız pozitivistlerine
kesin söz verdiği halde, lstanbul'da, Mec­
liste açık olarak günde beş vakit namazı­
nı muntazaman ed.a ediyordu. Bundaki
amacı, Paris'te iken inkar ettiği Müslü­
manlığın güvencesini din taraftarlarına
gös term ektir. " (Meclı ro u t i e t t e , Paris,
1 9 1 0: 39) Ahmet Rıza'nın bu durumu
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M I
.,
, ,,, .
�E
açıklayışı ise şöyledir: "Bizi buraya kadar
iten şey, asla bir din yobazlığı olmayıp,
adalet ve insanlık duygusudur. lslam'ı sa­
vunarak söylediğimiz şeyle, her tarafta
görüldüğü gibi, bir dini değil adalet ve
insanlığı (l..'. H umanite) savunmak iste­
dik. " 5 Ahmet Rıza'ya göre pozitivist dü­
şünce dinin yerini tamamen alıncaya ka­
dar dinden vazgeçmeye imkan yoktur.
"Osmanlı imparatorluğunda, Brezilya'da
olduğu gibi pozitivizm bir din halini aldı­
ğı zaman lslam tamamen bir tarafa bıra­
kılabilir." (Hanioğlu, 1985: 621) O, pozi­
tivizmin dünya vatandaşlığı görüşünü
esas kabul etmiştir: "Ben ne aşırı milliyet­
çiyim ne de yabancı düşmanıyım. Bunlar­
dan s onra şöyle diyoru m : Allah beni
dünya yurttaşı olmaya engel olan vatan­
severlikten korusun. Kin faktörü olmak­
tan uzak yurt sevgisinin, ahlak ve akılla
hizmet edildiği zaman, bir dürüstlük va­
sıtası ve toplumlararası bir yaklaşma ola­
cağına inanıyorum. Vatanımı seviyorum
fakat aynı şekilde insanlığı ve gerçeği de
seviyorum." (Rıza, 1922: S)
P O Z i T i V i S T D Ü
SA L iH ZEKl (1864- 1 92 1 )
Küçük yaşta yetim ve öksüz kaldıktan
sonra başarılı bir tahsil hayatı sonrasında
Paris'te Elektrik Mühendisliği Yüksek
Okulu'nu birincilikle bitiren Salih Zeki,
çeşitli görevlerden sonra 1 9 1 0'da Galata­
saray Sultanisi Müdürlüğü'ne getirilmiş,
l 9 1 2'de Maarif Müsteşarı, l 9 l3'te de Da­
r ü l fü n ü n M ü d ü rü o l m u ş tu r. M üspet
ilimlerin Türkiye'de yayılması için en
fazla çaba sarf eden düşünürlerden biri­
dir. Orta dereceli okullar için matematik,
geometri, fizik, cebir kitapları, üniversite
için yüksek matematik kitapları yazmış­
tır. Ulum-ı iktisadiye ve içtimaiye Mecmıı­
ası'nda Comte'un felsefesi ve ilimleri tas­
nifi hakkında yazı lar kaleme almıştır.
Comte'un kurduğu pozitif felsefede, ha­
diselerin açıklamasının başka bir hadise
ile izah edilip ilk sebepl�rle açıklanama­
yacağını anlatır.
A. Comte'un, üç hal kanunu, insan dü­
şüncesinin tekamül kanunu olarak kabul
ettiğini söyleyen Salih Zeki bu üç halin,
hadiselerin açıklanması için biri diğerin­
den farklı üç çeşit felsefe meydana getir­
diğini söyler. Bunlar felsefe-i mevzua, fel­
sefe-i m ücerred ve felsefe-i müsbetedir.
Felsefe-i mevzua'da "mabud" veya "ilah"
ismi altında, birbirine tabi olmayan bir
çok müessir varlıkların kaldırılması ve
bunların tümünün yerine kainat ve mü­
kevvenatı idare eden bir Allah'ın kabulü
söz konusudur. Felsefe-i mücerre'de ise
her hadise için bir mücerret kuvvet düşü­
nüleceği yerde bütün hadiseler için yega­
ne kaynak ve çıkış yeri olmak üzere "ta­
biat" isminde mücerret bir kuvvet kabul
edilir. Müspet felsefeye gelince onun tek
emeli, hadiseler arasındaki irtibatı, qaşka
tabirle tabii kanunları keşfetmek ve insan
fikrini bunların hakiki mahiyetlerini araş­
tırmak gibi boş uğraşlardan men etmek­
tir. 6 Salih Zeki, Comte'un ilimleri tasnifi­
ni eleştirisiz kabul eder. Salih Zeki'nin bir
özelliği, herhangi bir pozitivist filozofun
Ü N C E N i N 1 T H A L I
ateşli tilmizliğini yapmamasıdır. Bilimci
bir pozitivist düşünceyi aktarmakla yetin­
diği söylenebilir.
RIZA TEVFiK (1 868-1 949)
Yaramazl ıklarından ö t ü r ü d e falarca
okuduğu okullardan kovulan ve güçlükle
tıbbiyeyi bitiren Rıza Tevfik (Bölükbaşı) ,
1 907'de gizli ittihat v e Terakki Cemiye­
ti'ne girmiş ve derneğin lstanbul temsil­
cisi olmuş, l 908'de Edirne milletvekili
seçilmiştir. Bir yandan felsefeyle uğraş­
mış, bir yandan da Spencer'in "sağlam
kafa sağlam vücu tta bulunur" ilkesini 219
m emlekete yaymaya çalışmış tır. 1330
( 1 9 1 2)'da, Raif Ogan'ın kurduğu "Reh-
ber-i l ttihad-ı Osmani" adlı özel lisede
son sınıf öğrencilerine felsefe dersi ver-
meye başlamış, Birinci Dünya Savaşı'n-
dan sonra Darülfünun Edebiyat Fakülte-
si'ne felsefe müderrisi olmuştur. 1 9 1 8'de
Maarif Nazırı, 19 19'da da Şuray-ı Devlet
reisi olur. Sevres Antlaşması'nı imzala-
yanlar arasındadır. l 92 2'de yurtdışına
kaçmış, 1943'te af kanunundan yararla-
narak dönmüştür.
lngiliz pozitivist filozofların etkisinde
kalan Rıza Tevfik, Herbert Spencer'i üstat
sayar. Darwin ve J ohn Stuart Mili gibi bir­
çok düşünürlerin fikirlerini ve eserlerini
nakil ve izah, şerh ve tenkit etmiştir. Spen­
cer ve Mill'in fikirlerini kendi felsefesi sa­
yar: "işte ben mürebbi-i fikir ve vicdanım
olan bu büyük adamlarının efkar ve müla­
hazatını vatandaşlarıma bildirmekle vazi­
femi kısmen ifa etmiş oluyorum."7 Hürri­
yet hususunda Spencer'in düşüncelerini
mihenk taşı olarak gösterir. "Hükümet ve
Hürriyet Hakkında Spencer'in Felsefesi"
başlığı altında Mill'in siyaset felsefesini
açiklamıştır. Spencer'in, Aristotole5'in ta­
biat-ı eşya hakkındaki görüşlerini yıkıp,
bunlardan mütevellit hataları zihinlerden
silmek için çalıştığını ileri sürer: "Binaena­
leyh (manay-ı sahihi ile hükümet mahiye­
ten birdir, enva' olmaz) zanneden azim bir
 T A N Z i M A T V E M E
ekseriyetin bu kanaati vicdanisine rağmen
Spencer tekamül keyfiyetinin hakikatine
istinat eyleyerek zaman ve mekana nispet­
le, mahiyet ve şekl-i hükumetin mütehav­
vil bulunduğunu iddia ediyor."8
Metafiziği reddeden Rıza Tevfik, ilim­
ler tasnifinde de A. Comte'u değil, Spen­
cer'i kabul eder. Beri yandan, üstat ka­
bul ettiği Spencer'in agnostisizmini Ku­
ran'dan ayetlerle doğrulamaya çalışmış­
tır: "Biz bu adamı maa'l-memnuniye ka­
bul edebilirdik , zira söyl ediği sözler:
(Onun zatından başka her şey yok olma­
ya mahkümdur) , (Allah'tan başka baki
220 yoktu r) , ( O nu n misali gibi hiçbir şey
yoktur) ve (Allah birdir) gibi Kelimat-ı
Celilenin tamamen aynıdır . . . lşte ilm-i
beşer'in mahiyeti -hülasatel hülasa- bun­
dan ibarettir. Bundan çıkan netice-i sari­
ha şudur ki bildiğimiz ve bileceğimiz
ancak hadisata müteallik umurdur. Bu
vadide muvaffakiyetimize hiçbir mani
olmadığı muhakkaktır. Hadisatın asıl
hakikati ve müstenid-i ilahi olan vücud­
ı mutlak hakkında zerre kadar malumat­
ı sahiha edinmek ihtimali yoktur. lşte
bu kadarcık bir hakikati öğrenip de ne­
reye varabileceğini düşünebilirseniz bu
düstur, tahkikat-ı atiyenizde rehber ol­
m a k i ç i n size kifayet eder. " (Tevfi k ,
1 330: 564)
HÜSEYiN CAHIT YALÇIN (1874-1 957)
1 896'da Mekteb-i Mülkiye'yi bitirdikten
sonra lstanbul okullarında yöneticilik
yapan Hüseyin Cahit, Servet-i Fünım'da
edebi metinler ve çeviriler yayımlamıştır.
Pierre Lacombe'tan çevirdiği "Edebiyat
ve Hukuk" isimli yazının, 3 Teşrin-evvel
1 3 1 7 tarihinde yayımlanması üzerine
Servet-i Fünun kapatılır (Yalçın, 1 935 :
1 5 9 ) . Bunun üzerine Tevfik Fikret ve
Hüseyin Kazım'la birlikte Tanin gazetesi­
ni çıkararak siyasete atılır. lttihat ve Te­
rakki'nin lstanbul milletvekili olarak
Meclise girer. Sonra Meclis-i Mebusan re-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M 1
isi, Duyun-i U mumiye tayinler vekili
olur. lngilizler tarafından lttihatçıların
ileri gelenleri ile beraber Malta'ya sürgün
edilir. Burada kendi başına öğrendiği
Fransızca'sına lngilizce ve ltalyanca'yı da
katar.
Hüseyin Cahit, pozitivist filozoflardan
Stuart Mill'in H ıi rriyet'ini , Ernes t Re­
nan'ın Isa'nın Hayatı'nı , Hippolyte Ta­
ine'nin lııgiliz Tarih-i Edebiyatı'nı ve Emi­
le Durkheim'in Din Hayatmm Iptidai Şe­
k illeri'ni Osmanlıca'ya çevirmiştir. Poziti­
vist düşünce yakınlığı daha lise çağların­
da başlamıştır. Kendisini skolastik batak­
lığından kurtaranın Fransızca bilmesi ve
Batı kültürü olduğunu söyler. Rehberleri­
ni şöyle sıralar: "Hippolyte Taine'i Paul
Bourget vasıtası ile tanıdım. Roman saha­
sında yavaş yavaş çıkıyor, yeni sihirli ca­
zip ufuklar keşfediyorum. Bouget'nin :ve
Hippolyte Taine'in tesirleri üzerimden
hiç silinmemiştir." (a.g.e. 32) Paul Bour­
get'nin krallık ve papazlık taraftarlığı et­
mesi üzerine ondan uzaklaşan Hüseyin
Cahil, sadece Hippolyte Taine'e bağlanır.
Servet-i Fünün dergisinin 34 7. sayısında
neşrettiği "Edebiyat, Haric-i Edebiyat"
makalesinde, "Taine'in nazariyesini ve
mesleğini (. .. ) bizim edebiyatımıza tatbik
etmek istediğini" (a.g.e. 89) belirtir. Hü­
seyin Cahit, pozitivist düşüncenin Türki­
ye'ye etkisinde edebiyatın rolünün öne
çıktığı bir örnektir.
AHMET ŞUAYB (1876- 1 9 1 0)
Servet-i Fünun yazarları içinde en kuvvet­
li felsefeci ve tenkitçi olan Ahmet Şuayb,
Hukuk Mektebinde öğretmenlik yapmış­
tır (Korlaelçi, 1998: 55) . Comte'u asrın
en büyük fikir hizmetçisi ve D escar­
tes'den sonra Fransa'nın en büyük düşü­
nürü sayar (Şuayb, 1329: 133), ama esa­
sen Hippolyte Taine'den etkilenmiştir.
Asaf Nafi şöyle diyor: "Şuayb her şeye
mütehammildi, hatta kendisine karşı edi­
len zımni ve aleni tahribata bile, fakat
P O Z i T i V i S T D Ü
Taine'e edilen tarizata asla tahammül et­
mezdi. Onun indinde Taine alem-i ilim
ve faziletin mabudu idi. O da Taine gibi
asar-ı tarihiyesini daima felsefe ve edebi­
yat ile meczederdi. Şuayb, Taine gibi bir
münekkit, bilhassa Taine gibi bir müver­
rih olmak istemiştir. " 9
Ahmet Şuayb'in aktardığı üzre, Taine'e
göre insan ahlaki bir varlıktır. Ne astro­
nomi, ne fizik, ne kimya, ne bitki ve hay­
van ilmi bize ahlak dersi verebilir. Ahlak
denilen şey insanların kendi nefislerine
ve başkalarına karşı yapmaları lazım olan
vazifelerden mürekkeptir (Şuayb, 1 329:
1 49 ) . Biz başkalarını ancak kendimizi
sevdiğimiz için severiz. Hayatını sevme­
yen bir kimse hemcinslerine karşı tama­
men lakayt ve hissizdir. Eğer kendimizi
sevmemiz kaldırılırsa , ahlakımız ıslah
edilecek yerde mahvedilir. insanın kendi
hakkındaki bütün vazifeleri zatını sev­
mesine bağlıdır. Bunda da metafizik hiç­
bir esas yoktur. Başkaları hakkındaki va­
zife de merhamet, aile duygusu ve şefkat­
ten ibarettir. M erhame t insanın bizzat
nefsi hakkındaki düşüncesinin kendine
benzeyen bir varlık üzerine yönelmesidir.
Aile duygusu insanda tabii olarak vardır.
Şefkat ise insanın yakınlarına saf sevgisi,
insanın insan için ihtirasıdır. Bunun da
esası toplumsal içgüdünün fevkalade ge­
nişlemesidir. Burada yine metafizik bir
esas yoktur. Kainatın kanunları gibi ce­
miyetin de kanunları vardır. Devletin bü­
tün organları birbirine son derece bağlı­
dır. Birine yapılan etkiden diğerleri de
derhal müteessir olur.
Ahmet Şuayb pozitivizmi d erli toplu
tanıtan ilk yazarlarımızdandır. llk poziti­
vist Beşir Fuat, pozitivizmle materyalizm
arasındaki farkları kısaca belirtmişti, fel­
sefi yönünden ziyade edebi yönüyle açık­
lamıştı. Hüseyin Cahit estetik yönünü
ele almıştı. Ahmet Şuayb ise, pozitivizm­
le ilgili ilk telif kitap diyebileceğimiz Ha­
yat ve Kitaplar isimli eserinde pozitiviz­
mi felsefi, edebi, tarihi yönleriyle toplu-
Ş Ü N C E N i N 1 T H A L I
mumuza tanıtmıştır. Ama onun da zama­
nın diğer pozitivistleri gibi nakilcilikten
ileriye gidemediği söylenebilir. .
ZIYA GÖKALP (1 876-1 924)
ittihat ve Terakki'nin ideolog kadrosunda
yer alan Ziya Gökalp'in, Türkiye'de sos­
yolojinin kurumlaşmasının da öncülerin­
den olduğu biliniyor. Yoğun bir biçimde
eserlerine eğildiği Bergson ve D urkhe­
im'dan, ikincisi onda ağır basmış, Gö­
kalp Emile Durkheim hayranı olmuştur:
"Ben, Lavoisier'den evvelki kimyacıları
hakiki kimyacı, Bichat ve Claud Ber­ 221
nard'dan evvelki garziyatçıları hakiki ga­
riziyatçı demediğim gibi, Durkheim'den
evvelki içtimaiyatçılara da hakiki içtima­
iyatçı gözüyle bakmam. içtimaiyatı tama­
mıyla ilmi bir surette tesise b aşlayan
Durkheimdir. Durkheim'den evvel içti­
maiyat, felsefenin yahut hayatiyat ve ru­
hiyat gibi ilimlerin birer mebhası kabilin­
deydi. (. .. ) Bugün ilim aleminde içtima­
iyat denildiği zaman, hatıra yalnız Durk­
heim mektebinin içtimaiyatı gelir. (. .. )
Herkes biliyor ki, Durkheim'in içtimaiya­
tı vicdanın ferdi ruhlardan müteşekkil,
fakat onlardan ayrı müstakil bir şe'riyet
olduğu esasına müsfenittir. Benim d e
öteden beri b u kanaat taraftarı olduğum
beni tanıyanların ve okuyanların malu­
mudur. ( . . . ) Bilhassa benim serdettiğim
bir fikir tenkit olunurken, herkesten ev­
vel hatırlanması lazım gelen D urkhe­
im'dir." (Gökalp, 198 1 : 9 1 )
A . C o m t e v e D u rkheim e tk i l eriyle
ahlakın gayesini cemiyete bağlayan "Ah­
lak" isimli şiirini bu anlayışı yansıtır:
Alı/alı yolu pelı dardır.
Tetilı bas, önü yardır.
Sahın "lıalıkım var" deme
Halı yalı, vazife vardır.
(G ölı alp, 1 9 76: 13)
Aynı şiirin başka bir dörtlüğünde de
şöyle demektedir:
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Ben, sen yoh biz varız
Hem ogan lıern lıullanz.
"Biz" denıelı "Bir demelıtir"
Ben, sen ona taparız!
A. Comte'a göre, "pozitif hukuk fikri
geri getirilemez bir şekilde gözden kay­
bolmuştur. Herkesin her şey hakkında va­
zifeleri vardır. Başka bir deyişle hiç kimse­
nin vazifesini yapmaktan başka hakkı
yoktur." (Comte, 1929: 361) Burada Gö­
kalp'te, Comte'un anlayışının yanı sıra
Durkheim'in "ben Allah'ta ancak şekil de­
ğiştirmiş ve sembolik olarak düşünülmüş
toplumu görüyorum" (Durkheim, 1924:
222 75) görüşünün etkilerini arayabiliriz.
Ziya Gökalp, "Din ile llim" adlı şiirin­
de, kendine özgü üslubuyla, A. Com­
te'un üç hal kanununu, lslami görüşe in­
tibak ettirir. Gökalp 1920'lerdeki yazıla­
rında dindar bir muhtevayı dile getirmiş­
tir: "Fakat başka bir kıymet daha vardır
ki bütün manevi kıymetleri cami olmak
dolayısıyla ahlaki kıymeti de cami'dir; bu
itibarla ahlaki kıymetin de fevkindedir.
Bu en yüksek kıymet dini kıymetten iba­
rettir. Dini kıymeti de bize 'mukaddes'
kelimesi irad eder. (. .. ) Dinin en çok kıy­
met verdiği şey ahlaktır. Peygamberimiz,
'Ben ahlakı tamamlamak için gönderil­
dim' buyuruyor. Bundan başka bir şey
mukaddes ise o behemahal iyidir de.
D İ PNOTLAR
Sabri Esat Siyavuşgil, Tanzimat'ın Fransız Ef­
kar-ı Umumiyesinde Uyandırdı91 Akisler (Tan­
zimat. Ankara, 1 840 içinde) s. 7 5 5.
2 Ahmet Rıza, Fransızca "Mechveret", 1 Şubat
1 903, s. 3.
3 Fransızca "Mechveret" 1 Ocak 1 897, s. 4.
4 Revue Occidentale, Seconde Serie, tome XIX,
Paris, 1 899, s. 3 1 7.
5 Ahmet Rıza, Fransızca Mechveret, 1 Temmuz
1 896, s. 4.
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K I M I
Hatta diyebilirim ki iyiden daha iyi bir
şeydir. ( ... ) Dinde bu fevkal ahlak ve fev­
kal bediiyat mahiyetlerinden başka bir de
'fevkal mantık' tabiatı vardır. Bu sebeple,
evliyanın idrak vasıtası mantık ve usul
değil, 'zevk, hal, mükaşefe' adları verilen
ve bizim gibi ağzı karalar için daima es­
rarengiz kalan bir nevi görüş yahut tadış­
tır. ( . . . ) Her sene lslam payitahtlarından
birinde bir müderrisler kongresi yapmak,
bu kongrenin daimi kalem heyeti tarafın­
dan ilmi mecmualar, kitaplar neşretmek,
ümmet teşkilatımızı nurlu bir dimağa
malik edecektir. Bu ifadeden anlaşılıyor
ki gençliğin en büyük vazifesi dine doğru
gitmektir." (Gökalp, 1 976: 10-27)
Pozitivist düşünceyi Türkiye'ye akta­
ranların hemen hiçbiri, bu sisteme eleşti­
rel yaklaşmamıştır. Hemen hepsi de üstat
edindikleri filozofların görüşlerini methi­
yelerle aktarmaya çalışmıştır. Pozitivizme
o dönemde Batı dünyasında yöneltilen
eleştiriler, hatta pozitivizmin kendi için­
deki eleştiriler dahi dikkate alınmamıştır.
Türkiye'de Pozi tivizmin eleştirileri, ls­
mail Fenni (Maddiyyan Mezhebinin Iz­
milılali, 1 928) , Elmalılı Hamdi Yazır gibi
lslam alimleri tarafından yapılacak; Paul
Janet, Gabriel S eaille gibi Batılı poziti­
vizm eleştir1!1enlerinin düşünceleri de bu
alimlerce nakledilecektir. O
6 A. g. e. , s. 1 87.
7 A. g. e. , cilt il, s. 756.
8 Rıza Tevfik, lngiliz Hekim-i Meşhuru John Stu­
art Mili' Hürriyeti Nasıl Anlıyor, Ulum-ı iktisadi­
ye ve içtimaiye Mecmuası, cilt: 2, sayı 5, s. 363.
9 Asaf Nafi, "Ahmet Şuayb", Ulum-ı iktisadiye ve
içtimaiye Mecmuası, cilt: 3, yıl: 1326, sayı: 1 1 , s.
1015.
 Tanzimat Edebiyatı'nda
Siyası Fikirler
J A L E PA R LA
anzimat edebiyatına, özellikle de
T romanına, siyasi fikirlerin nasıl
yansıdığına bakarken, öncelikle
bu edebiyatın ana ekseninin siyaset oldu­
ğunu göz önünde bulundurmak gerekir.
l lber Ortaylı, lınparatorl uğıııı En Uzım
Yıizyılı başlıklı kitabında şu ilginç sapta­
mayı yapar: Her tarihsel dönem bir deği­
şim sürecidir. Ama Tanzimat'ın Osmanlı
tarihi için farkı şuradadır: Tanzimat'la
başlayan "modernleşme olgusu, kaba bir
deyişle varolan değişmenin değişmesi­
-
dir." (Ortaylı, 1999: 1 4) Ortaylı'nın bu­
nunla kastettiği şudur sanıyorum. Öyle
dönemler vardır ki, bu dönemleri yaşa­
yan insanlar, değişimin her an bilincinde
olup, bu süreçleri etkileyebilmek amacıy­
la, kendilerine belirli roller biçerler. Tan­
zimat böyle bir dönem olmalıydı. Nite­
kim, şiirden tiyatroya, makaleden roma­
na Tanzimat yazarları toplumsal değişi­
min bilincinde olmakla kalmadılar, bu
d eğiş imi y ö n l e n direbileceklerine d e
i nandılar. Ve kalemlerini bu amaç için
seferber ettiler. Bu bakımdan Tanzimat
yazını, neredeyse yazın dışı diyebileceği­
miz bir ölçüde siyasidir.
Tanzimat'ın en önemli siyasi projesi
kuşkusuz Batılılaşmaydı ve bu proje ede­
biyata da yansıdı. Berna Moran ve Fethi
Naci, Batılılaşmayı Tanzimat romanının
başlıca sorunsalı olarak belirlerler. (Mo-
ran 1987; Naci 1999; Naci 1984) Güzin
Dino'ya göre ise, Batılılaşma Tanzimat ro­
manına yepyeni bir temsil biçimi (gerçek­
çilik) olarak yansır. 1
Ortaylı Tanzimat yöneticilerini tarif
ederken şöyle der: " . . . kişiliklerinde tutu­
culuk ve pragmatik reformculuğu birleş­
tirmiş, dünya görüşleri, davranış biçimle­
ri ve politikalarıyla 1 9 . yüzyıl Osmanlı
toplumundaki yeni insanın tipik temsilci­
leri veya öncüleri olmuşlardır. Ancak bu
yeni Osmanlı tipinin büyük ölçüde eski
toplumun efendisinin yaşam tarzını, dün­
ya görüşünü bilinçli biçimde devam ettir­
diği de açıktır." (Ortaylı, 1999: 230) Or­
taylı'nın bu tespiti, genel olarak, Tanzi­
mat romancıları için de geçerlidir. Tanzi­
mat'ın dünya görüşü Osmanlı normları
ve kültürünün egemen olduğu bir dünya
görüşüydü. llk romanlar da, yenilikçi seç­
kinlerin, yeniliğin kapsam ve sınırlarını
belirlerken, önerilerini popüler bir uygu­
lamayla romana dökmeyi seçtikleri bir
dönemde yazıldı. Bu yazarlar, Osmanlı
kültürünün kapsamlı ve mutlak egemen­
liğinde birkaç Batıcı yeniliğin zahmetsiz­
ce sindirilebileceği ve bu sindirmenin de
yararlı olacağı konusunda ortak bir görü­
şe sahiptiler. Yenilikçi ilkelerin tümünü
geleneksel kültürel normlar çerçevesinde,
hatta bu normların terimlerine tercüme
ederek tanımlamaya özen gösteriyorlardı.
 T A N Z i M A T V E M E Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1

B u , i mparatorluğun yüklediler. Namık Ke­

ahlak, lslam düşün ve mal' den ( Cezm i'nin
hukuku alanındaki te­ Cezmi'si) , Ahmet Mit­
mellerinin pekiştiril­ hat Efendi'den (Fela­
mesi ve Batı'dan alına­ tu n Bey i l e R a k ı m
cak bir dizi teknik ge­ Efendi'nin Rakım' ı ) ,
lişmenin bu ana hal­ Mizancı Murat'a (Tur­
kalara eklemlenmesi fanda mı yoksa Turfa
anlamına geliyordu. mı'nın Mansur Bey'i)
Başka bir deyişle, ye­ kadar bu romanlarda
nilik fikrinin ardında hep romanın terbiyevi
biçimlendirici, yoğu­ rolünü p e ki ş tirmek
rucu, b el irleyici bir üzere yaratılmış ideal
Osmanlı kültürünün karakterler görürüz.
224 m u tlak egem enliği Bu karakterler, vatan­
vard ı . (Parla, 1 9 9 0 : sever ( Cezmi), Batı ve
1 2) Ve tanzimat ede­ Doğu arasında iyi bir
biyatçıları, bu kültü­ denge kurmuş (Rakım
rün bekçileri ve taşı­ Efendi) ve Osmanlı
yıcısıydılar. "lbrahim refo rm ları nı t o p lu ­
Şinasi, Namık Kemal, m u n b elli b a ş l ı k u ­
Ahmet Mithat, Şem­ rumlarını göz önünde
settin Sami ve Sami­ bulundurarak (örne­
paşazade Sezai'nin yapıtlarına bakacak ğin aile) eleştirel bir süzgeçten geçiren
olursak görürüz ki" der Berna Moran, (Mansur Bey) , dolayısıyla da yazarların
"yalnız roman türünde değil, şiir ve tiyat­ sesini bire bir yansıtan karakterlerdir. On­
ro türlerinde de, uygarlaşmamız için ge­ lara ilk kadın romancımız Fatma Aliyye
rekli görülen yeni bir takım anlayışların, Hanım da katıldı. O da romanlarında, ai­
kavramların, değerlerin, Batı'dan alınarak lede kadının onurlu yeri diyebileceğimiz
k e n d i t o p l u m um u z a mal e d i l m el eri bir konumu tarif etmeye ve pekiştirmeye
amaçlanmaktadır. Bundan ötürü evlenme çalıştı. Buna göre de, tek eşliliği ve kadı­
usulü, kadına karşı tutum, cariyelik ku­ nın erkek ihanetine başkaldırma hakkını
rumu, ticaret anlayışı gibi toplumsal so­ savunan karakterler yarattı. llk Türk ro­
runlar romanlarımızda eleştirilecek konu­ manlarından Şemsettin Sami'nin Taaşşuk-ı
lar olarak seçilir. "(Moran, 1987: 1 9) Mo­ Talat ve Fitııat'ı da, Basiret gazetesinde
ran'ın söz ettiği bu konulara, çeşitli bi­ okura tanıtılırken "emr-i izdivaç ve ahla­
çimlerde tanımlanılmasına çalışılan ulus­ ka dair ibret alınacak bir hikaye" olarak
çuluk fikrini ve siyasi değişim için sihirli sunulmuş ve görücü usulüyle yapılan zor­
formül olarak öne sürülen meşveret kav­ lama evliliklerin ne tür facialara yol açabi­
ramını da katarsak, Tanzimat romanının leceğini göstermek üzere yazılmıştır. (Mo­
içerdiği belli başlı siyasi konuları kapsa­ ran, 1987: 39)
mış oluruz. Tanzimat edebiyatında Şinasi ve Namık
Kendilerini toplumsal değişimin hem Kemal'e atfedilen birçok ıslahatçı öneri­
motoru hem de denetleyicisi olarak gören nin arkasında, Tanpınar'a göre, Batılılaş­
Tanzimat yazarları, romanlarında özdeş­ maya ilişkin iki önemli metin vardır. Bun­
leştikleri ideal tipler yarattılar ve toplum lardan birincisi, Rıfat Paşa'nın, ilk baskısı
ö n cülüğü misyonunu bu karakterlere on iki cüzden oluşan Müııtelıabat-ı Asar
T A N Z i M A T E D E B I Y A T I
adlı eserinde yer alan "Avrupa Ahvaline
Dair Risale" başlıklı kısa bir yazıdır. Yazı­
nın önemi, devlet memuru olarak bulun�
duğu Viyana'daki gözlemlerini anlatan Sa­
dık Rıfat Paşa'nın, bu gözlemlerde genel
bir Avrupa hayranlığını değil, "devlet ida­
resindeki ıslahatı bir zihniyet meselesi
olarak almasında, örf ve göreneğin, yahut
da kıymetini kaybetmiş birtakım 'impera­
tif'in hakim olduğu, çok defa keyfi kalan
bir idare sistemine mukabil, esas olarak
'insanı', onun tabiatını, hak ve ihtiyaçları­
nı alan ve akılcı bir devlet ve idare telak­
kisini tereddüt etmeden ortaya koymasın­
dadır. " (Tanpınar, 1976: 1 20) Şinasi ve
Namık Kemal'in ıslahatçı fikirlerine esin
kaynağı olan bir diğer risale ise muhteme­
len Paris sefareti başkatibi Mustafa Sami
Efendi'nin Avrupa Risales i'dir ( 1849). Ge­
ne Tanpınar'a göre, bu kitapta söz edilen
konular, o yılların reformist hareketlerin­
de etkili olmuş ve "nasıl Sadık Rıfat Paşa
bize 'hü rriyet' kelimesini ver [ diyse ] "
Mustafa Sami Efendi de '"hubb-i vatan ve
N D A S i Y A S İ F i K i R L E R
millet' gibi Şinasi nesrinin getirdiği sanı­
lan bazı mefhumları" sunmuştur (Tanpı­
nar 1 9 76: 1 20) . Keza Namık Kemal'in
"vatan yahut silistre"sine, dönemin siya­
sal muhalefet geleneğinin ötesinde "va­
tansever" -milliyetçi söylemin oluşumun­
da sembolik bir anlam atfedilmiş, bu eser
cumhuriyet kanon'unda da bu işleviyle
yer edinmiştir.
Tercüman-ı Ahval ve Tasvir-i Ejlıar gaze­
telerindeki yazılarında akılla denetlenen
bir Doğu-Batı sentezini savunan Şinasi,
Şair Evlenmesi adlı komedisinde ( 1 859)
orta oyunu ve meddah geleneklerini de
kullanarak popüler bir eser ortaya koy- 225
muş; komedi yoluyla edebiyatı halka in­
dirmenin ilk adımını atmış ve böylece o
en heyecanlı halk muharririne, Ahmet
Mithat Efendi'ye önderlik etmiştir. Kome-
diyle yazının ilişkisi yazınla demokrasi-
nin ilişkisiyle doğru orantılıdır. Edebi
türler komikleşerek halka iner ve demok­
ratikleşirler. Bunu çok iyi bilen Ahmet
Mithat Efendi siyasi fikirlerini topluma
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Tevfik Fikret
E R D O G A N E R B AY
Tevfik Fikret, 1 839'da resmi leşen, an­
cak köke n i daha da gerilere dayanan,
226 i mparatorluğun tasfiye hareketinin sü­
ratlendiği bir devrin i nsan ı d ı r. Eski'nin
Doğu i l e Batı ve gelenekle modernite­
n i n gelgitleri arasında d i rendiği, d iğer
taraftan Yeni'nin, bu "çalkantıl ar" ara­
sında üzerinde yükselebileceği sağlam
bir zem in arad ığı, d üa l i z m i n (ikil iğin)
hem sosyal yapın ı n hem de ferd in ne­
redeyse uzvT bir vasfı haline geldiği bir
devird ir bu. Sabiha Sertel'in de söyledi­
ği gibi; "Tevfik Fikret, yıkıl makta olan
bir i mparatorluk devrin i n mahsu lüdür.
Bu i mparatorluğun tarih içinde bir oluş
ve yıkı l ış devri; bu devrin dahi li ve ha­
rici m ü cadeleleri, z ı d d iyetleri, reform
ve reaksiyonları vard ı r. H i ç şüphe yok
ki bütün bunlar Fikret'in hayatında ol­
duğu gibi şiirinde, felsefesinde, fikriya­
tında da tesirlerin i göstermiştir."
Tevfi k F ikret 1 896 y ı l ına yan i Servet-
ileunek için komik romanı kullanmıştır.
Ahmet Mithat Efendi'nin bu halkçı tav­
rına karşın, Namık Kemal daha seçkinci
bir anlaumla iletmeye çalıştı topluma iliş­
kin önerilerini. Tanzimat'ın siyasi fikir
hayatında Namık Kemal'in çok önemli
yeri vardır. Meşveret, vatan, millet, kişi
hakları, azınlık hakları, korunması gere­
ken geleneklerle değişmesi gerekenleri
tartışmış, sonra da roman ve tiyatro eser-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M I
i Fünun edebiyatın ı n bir topluluk hali­
ne gelme teşebbüslerine kadar, gelene­
ğin yön lend irmesi altı ndad ı r. Abd ü l ha­
mit'in tahta çıkışının yı ldönümü nede­
n iyle, Mirsad dergisinin açtığı yarışma­
da "Sitayiş-i Hazret-i Pad işah!" ş i i riyle
birinci olan, yine padişah ın doğum yıl­
dönümü neden iyle, "TebrTk-i Veladeti
pür-meymenet-i Hazret-i H ı lafet-pena­
hT ve Arz-ı Şükran" ad l ı bir şi irle ona
ş ü kran l a r ı n ı d i l e get i ren b i r ş a i rd i r.
1 8 9 5 'te yazd ı ğ ı " İ kt i ra b " (korku l u ,
gaml ı, kederli hal) şiirinde ondaki ruhi
değ i ş i m i n işaretleri sez i l i r. Çevresin­
den ve şartlardan s ı kı lan hüzün l ü bir
ruh hal i belirir. Servet-i FünOn dergisi­
n i n , edebi s ü tu n u n soru m l u l uğ u n u
ü zeri ne a l ması ndan sonra b u eği l i m
bel irginleşir. Ahlaki, edebi, sosya l, s i ­
yasi v e tari hi görüş bak ı m ından çok
farklı bir tercihe meyleder. "Bu tarihe
kadar hayata, aşka ve Al lah'a i nanan
iyi mser şair, bu yıldan itibaren yavaş
yavaş kötümser olmağa, hayattan şika­
yet etmeğe, sevmemeye, d i ne karşı ka­
yıtsız, hatta d insiz ve Al lah'a karşı is­
yan kar bir tavı r tak ı n mağa başl a m ış­
tır." F ikret'teki bu değişimin asıl kayna­
ğı, şairin yaşad ığı şahsi ıstıraptır. K i m i
yorumcular, F ikret' i n etrafı n ı karan l ı k
görmes ine, " Robert Kolej v e temasta
bulunduğu ecnebi a i lelerin de müessir
o lduğu" kan ı s ı ndad ı rl ar. Kötümserl i k,
!erinde ibret öyküleriyle pekiştirmiştir.
Namık Kemal, gerek tiyatro için yazdı­
ğı eserlerde, gerekse romanlarında, edebi­
yatı siyasi fikirlerini yaymakta bir araç
olarak kullanmıştır. Teması vatan sevgisi
olan Vatan Yahut Silistre tumturaklı dili ve
tek boyutlu ama olabildiğince romantik
başkişileri, lslam ve Zekiye gibi karakter­
leriyle propagandist bir oyundur ve bu
propaganda, oyun lstanbul'da sergilendiği
T A N Z i M A T E D E B I Y A T l ' N D A S i Y A S i F i K i R L E R

ş i i rden başlayarak hayatın her alanını

kaplam ıştır. " Kahkaha-i Ye's" ş i i ri , her
tarafın kara n l ı k bir tablo gibi göründü­
ğü bu ruh h a l i n i yansıtır: "Hep karan­
l ı k . . . Bu talatum geh-i baran u zalam /
E l iyor kalbe karan l ı k, acı şeyler i lham;
/ Sanki d ünya batacak, sanki kıyamet
. . . H eyhat, / Böyle hep korku l u rüya
doludur hab-ı hayat!" Devrin F i kret' in
ruhu üzerindeki tes i r i n i an latan " Ba­
har-ı Mağmum" şiiri de, şairin, önce-
1 i k l e "ruh m u h a l efet i n i " tas v i r eder;
gön l ü n ü n onca beklediği baharı n bile
tasası n ı dağıtmaya, haya l i n i şen lend i r­ 22 7
meye yetmediğinden yakın ı r.
Ruhi ızdıraba zaten meyil l i olan Tev­
fik Fikret' in bu halini, Abdülhamit dev­
ri siyasi ve sosyal olayları da pekiştir­
mişlerd i r. "Rübab'ı teşkil eden şi irlerini Teefik Fikret sadece eserlerini verirken
neşre başlad ığı zaman, her gün bi raz değil, ölümünden soııra, Cumhuriyet'iıı
ilk onyılları boyunca, ilericilik-gericilik,
daha, o m u z l i m ve boğucu istibdad
modernizm-gelenekçilik, kozmopoli­
muhitin i n tesiri altında kaldı; san'atkar­ tizm-yerlilik, hümanizm-milliyetçilik
l ı k gururunu o meşum devrin icabatıyla gibi lıamretli ikiliklerin bir kutbu
t e l i f etme k k a b i l d eğ i l d i . " " İ n k i raza
olarak timsalleşmiştir. Şiirin bir siyasal
düşünüş ve tartışma aracı oluşunun da
doğru 5 ü rüklenen vata n ı n hengame-i güçlü bir örneğidir.
sukutundan (düşüş kavgas ı n ı n)" ve is­
tibdatın onu sürüklediği yeis, ilk safha­ nı haykırır: "O çel ik parçası bir gün bir
da F ikret'i siyasete yöneltmiştir. "Bahar­ ehemmiyet a l ı r; / Koca bir kavmin olur
ı Mağmum"daki ruh hali, yavaş yavaş haris-i istikla l i ; / Koca bir memleketi n
kabuğundan çıkacak, istibdadı ve Ab­ ırzı, hayatı, m a l ı I O n a vabeste kal ı r" . . .
d ü l hamit' i hedef a lacakt ı r. " K ı l ıç" şi­ "Karlar" ş i i ri n d e de, devri n, i n s a n l a r
irinde, çekiç altında ezi len dem irin, bir üzerindeki tesi r i n i a n latan F ikret, ka­
gün gel i p nasıl istibdadı parçalayacağı- i natın soğuklar a ltında titred iğini, her

zaman oldukça başarılı olduğu ve seyirci­
leri galeyana getirdiği için yazarına üç yıl
hapis hayatına mal olmuştur. Gülnilıal'de
Namık Kemal daha tedbirlidir. Bu oyunda
Abdülaziz'e karşı özgürlük temasını işle­
yen yazar, 18. yüzyıl sonunda geçen ma­
halli bir isyan olayını kullanır. Ve isyancı­
ların başı Muhtar Bey, mahalli müstebit
Kaplan Paşa'ya karşı halkı ayaklandırdık­
tan sonra, Sofya'ya gider ve Sofya Paşası-
na halk tarafından yazılmış bir şikayet
mektubu götürür. Bu mektupla Sofya Pa­
şasını ikna etmeyi başaran. Muhtar Bey,
elinde Kaplan Paşa'nın idam fermanıyla
döner. Aslında yerel bir ayaklanmanın ba­
şını çeken bir asi, davasında haklıysa
eğer, merkezi otoriteden destek alarak
amacına erişebilirdi. Bunun Batı gelene­
ğindeki isyan konulu oyun ve anlatılarda
da 13. yüzyıla uzanan köklü bir geleneği
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
şeyin adeta donmuş gibi göründüğünü,
can l ı görü nenlerin bile korkak ve endi­
şeli tavırlar sergilediğini anlatarak, bir
"inkiraz" manzarası çizer. Bu bağlam­
da mutlaka hatıilanacak bir şiiri, i l . Ab­
d ü l hamit devri İstanbu l ' unu ahlaks ız­
l ı k, tantana, fak i r l i k ve sefa let içinde
tasvir eden ünlü "Sis" ş i i ridir. Halin ya­
n ı nd a bütün b i r maziyi ve istanbul'u
"kötül ü k" olarak resmeden "Sis", F i k­
ret'in d ışarıdaki sisle evin i n bir jurnalci
tarafından gözetlen i ş i n i n tes i rleri ara­
sında kalan psikolojisini yansıtır:
228 Sarmış yine afakın ı bir dud-ı muan­
n id,
B i r zulmet-i beyza ki peyapey mü­
tezayid.
TazyTkimin altında silinmiş gibi eş­
bah,
Bir toz l u kesafetten ibaret bütün el­
vah.
Hep levs-i riya dalgalanır zerrele­
rinde
B i r zerre-i safvet bulamazsın içerin­
de
Hep levs-i riya, levs-i hased, levs-i
teneffu ' :
Ya l n ız b u . . . v e ya l n ı z bunun üm­
mTd-i tereffu'
Mi iyon l a barınd ırdığın ecsad ara­
sından
Kaç nasiye vard ı r çıkacak pak ü dı­
rahşan ?
vardır. Ve doğal olarak, başkaldı rıyı
merkezi otoriteyi yadsımayacak, fakat bu
o tori teyi adalete davet edecek bi çimde
meşrulaştırmak ılımlı bir ihtilalciliktir.
Ama Namık Kemal'in en ciddi siyasi oyu­
nu, Ahmet Hamdi Tanpınar'ın da belirni­
ği gibi, Celaleddin Ha rzenışa lı tır. (Tanpı­
' döndürmek suretiyle Müslümanlığın za­
nar 1 976: 389)
Bu oyunda Namık Kemal, Batı tiyatro­
sundan aldığı ve kendi tiyatro eserlerinde
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
F i kret' in, sadece yaşad ığı devri değil,
geçmiş adına ne varsa te l i n ettiği bir
başka red d i ye ş i i r i , 1 90 5 'te ya z d ı ğ ı
"Tarlh-i Kad im"dir. "Tarlh-i Kad im"de
şair, sadece Osmanlı veya Müslüman­
Türk tarihsel geleneğini deği l, bütün bir
insanlık tarih i n i "efsane" anlatmakla it­
ham eder: Ona göre tarih, insanoğluna
sunduğu imkanlarla, hep yalan, kötü­
lüklerin anası, başı geçmişe yani rüya­
ya, ayağı ise gelecek denen bili nmezli­
ğe sürünen donmuş bir iskelettir. Tari­
hin anlattığı her şeref yapma, tarihin iç­
tiği hep kand ı r : "Ka h rama n l ı k . . . Esa s ı
kan, vahşet; / Beldeler ç iğne, ord u l a r
mahvet; / Kes, kopar, kır, sürükle, ez,
yak, yık; / Ne 'Aman !' b i l , ne 'Ah ! '
i şit, n e 'Yaz ı k ! ' ; / Geçtiğ i n yer ö l üm,
elem dolsun; / Ne ekinden eser, ne ot,
ne yosun . . . " Ki belki de aldanmak, ha­
yatı n i n sana s u n d u ğu b i r i ht i yaçtı r :
"Kim b i l i r, belki hepsi vehmiyyat, / Bel­
ki aldanmak i htiyac-ı hayat." F ikret' in,
hayata ve geçmişe/ta r i h e karşı d e r i n
şüpheleri içi nde, şüphelenmeyi, olum­
s u z l u k l a rdan ku rtu l mak i ç i n yega ne
"nur" olarak telakki ettiği d izeleri var­
d ı r. Mehmet Kaplan, F i kret' in "müthiş
bir vizyon i l e insa n l ı k tari hinin akışını
gördüğü" kan ı s ı ndad ı r. Sabiha Sertel
ise, F ikret' in bu bakışında, "materya l ist,
fakat d iyalektik ol mayan bir tarih görü­
şü" tespit eder.
de sık sık kullandığı, görev ile kişisel tut­
ku arasında bölünmüşlük motifini kulla­
nır. Oyunun kahramanı Celal davası uğ­
runa karısı ve çocuğunu feda eder. 1 3 .
yüzyılda Anadolu'da Moğol istilasına kar­
şı mücadele eden ve Moğolları lslamiyete
ferini kendisine ideal edinmiş olan Cela­
leddin Harzemşah'ın efsanevi kişiliği ve
mü cadelesini anlatan on beş perdelik
T A N Z i M A T E D E B I Y A T l ' N D A
F ikret, "Sis"te söyled iklerini geri al­
mak maksad ıyla "Rücu" şiirini kaleme
a l m ı � ; " S i s"te bütün unsurları ki rlen­
mişlik, kan, irin, i ntikam, lanet kokan
şeh ir, bu defa güzel çehresiyle görün­
müştür. U mum iyetle de, Tevfik Fi kret' in
yukarıdaki ş i i rl erde ç i z i l e n ş i kayetç i,
ağır karamsar ruh profi li, yaşad ığı ruhi
değişi k l i k ve dalgalanmaları taşımaya
yetmez. Şa ir, bir yandan da, başka bir
dünya h ülyası görmeye başlar. "Gayya­
yı Vücud", mustarip bir ruhun çevresi­
ne (herşeye!) olan nefretini d i le getirir­
ken, "Ömr-i Muhayyel", saadet perile­
rin i n, k i rl enmem i ş d ünyalardan iyi l i k
ve güzel l i k taşıdıkları, her gün insanla­
rın kap ıları n ı çald ı k l arı bir d ünya n ı n ,
"bir ömr- i hayalT" n i n tasvi r i n i göz ler
önüne serer.
Tevfi k F i kret, i l . Meşrutiyet' i n i lan
e d i l mesiyle, Abd ü l hamit yönet i m i n i n
ortadan kaldırdığını d üşündüğü, "hürri­
yet, adalet, eşitlik ve kardeşl i k" gibi dü­
şüncelerin topluma hakim olacağı inan­
cına kap ı l ı r. H ürriyet ve yaşama sevin­
ciyle, yalnızl ığına çekildiği Aşiyan'daki
evinden inerek, Servet-i Fün ün'dan ar­
kadaşı o l a n H üseyin Cah it (Ya l ç ın)la
b i rl i kte Tanin gazetesi n i ç ı karır. Mek­
teb-i SultanT'de (Galatasaray Lisesi) gö­
reve gelinceye kadar dergide çal ışır. Bu
görevde Fikret, içini kem i ren ruhunun
coşkunluklarını uygulama imkanı bulur.
oyunda Namık Kemal'in Victor Hugo ve
Shakespeare'den esinlendiği sahneler
çoktur. (Tanpınar, 1 9 76: 397; Enginün,
1 9 79) Yazarın amacı ise, kendi deyişiyle,
siyasidir: " Celaleddin sureta şark padi­
şahlarından ise de ı müstebid manasına)
hakikatte lslam kahramanlarından ola­
rak, anın ahlakını tasvir, ahlak-ı lslamiye­
yi tahrir demek olduğundan merhumdan
bahseden bu eserde Iran ve Turan'ın efka
S i Y A S i F i K i R L E R
Başarıyla yü rüttüğü bu görev, devrin
Maarif Nazırı'yla olan ayrı lıklardan do­
layı son bulur. Tevfik Fikret, Sultani'den
Aşiyan'a, dolayısıyla Robert Kolej'e çe­
kilir. Fikret'in ikinci kez Aşiyan'a çeki l­
mesinin gerisinde, düşüncede uyuşuyor
görü ndüğü İtti hatçı larla onun, " h ü rri­
yet" ve "adalet" kavramlarına yükledik­
leri manan ın farkl ı l ığı yatar. Aşiya n ' a
ikinci çek i l iş esnasında Darülfünun ve
Darü l m u a l i m in'de edebiyat hoca l ı ğ ı
yapar. Bu sırada, İttihatçı ların geçmişten
ders almadıkları n ı, otuz üç yıl boşuna
beslenen ümitleri boşa çıkard ıklarını d i ­ 229
le getiren ş iirler kaleme a l ı r. "Doksan­
beş'e Doğru" ve "Rubab'ı n Cevabı" şiir­
leri, i l . Meşrutiyetçileri tenkit süzgecin­
den geçi ren eserlerdir. Fuat Köprü l ü ,
Tevfi k Fikret'in ittihatçılara karşı takındı­
ğı tavrı hazı rlayan ortam ı şöyle tasvir
eder: "Meşrutiyet hayatı ve o hayat ı n
b i n türlü karan l ı k tecel l i l eri 1 O Tem­
muz'u iyi l i k ve güze l l i k mefkureleri n i n
b i r galebesi g i b i telakki eden saf, çocuk
ruh l u şairi Abdülham it idaresinin kara
g ü n l erinden daha fazla yordu, üzdü,
h ı rçınlaştırd ı . Eski arkadaşların ı n h içbiri
onun isted iği ve bekled iği yüksekl iği,
fedakarlığı göstermemişlerd i ; hatta içle­
rinden büyük bir kısmı san'atı merdiven
ve kalemlerini maddi mevkiler te'mTni­
ne hadim bir silah gibi kul lanarak ruh­
larının istik l a l i n i satm ışlard ı . F ı rkacı l ı k
v e adatma hasr-ı nazar etmek itikad-ı aci­
zanemce lüzumsuz göründü ve binaena­
leyh Celaleddin'in timsal-i mahiyeti,ekser
ahvali yalnız zamanıyla kaim bir asrın sa­
hibi değil -cihanın intihasına kadar daim­
bir terbiyenin hamiyet-i diniye ve mesa­
lih-i dünyeviye misal-i mücessemi olarak
tasavvur edildi. "2
lslami ahlak çerçevesinde Tanzimat'ın
Batılılaşma projesinin sınırlarını çizmek,
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
ihtisasları, şahsi münaferetler, muhase­
de ve muarazalar, h ülasa hayatta daima
görmeye mahkum olduğumuz bu gibi
birçok fenalıklar, alçaklıklar, saf ve ma­
s u m Fi kret' i n ru h u n u zenh i rl iyor; ve
"Aşiyan" ında her gün biraz daha yal­
n ız, kimsesiz kaldığını elim bir surette
duyuyordu."
"Doksanbeş'e Doğru", işte bu orta­
mı tasvir eder:
B i r devr-i şe'amet: y i ne ç i ğnendi
yeminler;
230 Çiğnendi , yazık, m i l letin ümmld-i
bü lend i,
Kanun d iye, topraklara sürtüldü ce­
blnler;
Kanun d iye, kanun diye, kanun te­
pelendi ...
Blhude figanlar yine, blhude enln­
ler !
Eyvah ! Otuz-üç yıl o zehi r giryele­
riyle ,
Husranları, buhranları, ahva l i, me­
lali,
Amalci devahlsi ve sulh u seferiyle
Bir sel gibi akmış, mütevekkil, mü­
tehal i ...
Yazsın bunu tarlh-i iber hatt-ı zeriy­
le!
Hala tarafiyyet, hasebiyyet, nese­
b iyyet;
Hala "Bu senindir, bu ben i m ! " kıs-
N amık Kemal'de olduğu kadar çağdaşı
Ahmet Mithat Efendi'de de önemli bir
misyondur. N amık Kemal gibi, Ahmet
Mithat'a göre lslam kültürünün üstünlü­
ğü manevi değerlere verdiği önemle na­
muslu ve iffetli insanlar yetiştirmesinde­
dir. Aile bağı gibi bazı bağların Batı'daki
gibi zayıflamamış olması da lslami kültü­
rün bir üstünlüğünden, camiacılığından
kaynaklanır. Ahmet Mithat Efendi'nin Fe-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M I
meti cari;
H a l a gazab altında hakikatle ha­
m iyyet...
Hep d ü n kü tere n n ü m , sa y ı d a n ,
saygıdan arl;
Son nağmes i ya lnız: "Yaşasın Sev­
gili M i l let ! . .. "
Hemen hemen aynı günlerde yazdığı
"Rübabın Cevabı" ş i i rinde de, aynı tab­
lo tasvir ed i l i r. F ikret, yıl larca beslenen
üm itlerin bittiğini, endişe ve korkunun
devam ettiğini, insanları yarın endişesi­
nin sardığı n ı işler. İttihat ve Terakki Ce­
m iyet i ' n i n serg i l ed iğ i tavrı n yaratt ı ğ ı
hayal kırıkl ığının e n şiddetl i v e çok bi­
l inen ifadesi, "Han-ı Yağma" ( 1 9 1 2) şi­
iridir. "Yağma Sofrası" manasına gelen
ü n l ü şiir, Meşrutiyet sonrası siyasi are­
nadaki kargaşanın, F ikret' i ümits i z l iğe
sevkeden dra matik tablosunun tasviri
gibidir.
Bu sofracık, efend i ler -ki i ltik'aama
muntazır
H uzurunuzda titriyor -şu m i l l etin
hayatıdır;
Şu m i l letin ki muzdarib, şu m i l letin
ki muhtazır!
Fakat sakın çekinmeyin, yiyin, yu­
tun hapır hapır...
Yiyin efendi ler yiyin; bu han-ı işti ha
sizin;
latıın Bey ile Rakım Efendi romanında Ra­
kım Efendi'nin eğitiminde öncelikle Isla.­
mi ilim ve sanatların geldiğini, a ncak
bunlardan sonra kimya, fizik, anatomi gi­
bi müspet ilimlere de yer verilebileceğini;
Rakım Efendi'nin eğitiminin de, dünya
görüşünün de temelini lslami ilimlerin
oluşturarak müspet ilimlerin sınırlarını
belirlediğini görüyoruz. Batıcı bir eğiti­
min ancak ve ancak böyle mutlak bir me-
T A N Z i M A T E D E B I Y A T l ' N D A
Doyu nca, t ı ks ı rı nca, çatl ayıncaya
kadar yiyi n !
B u hayal k ı r ı k l ı ğ ı i çi nde "siyasiyat­
t a n f e r a g a t e d e n " Tevf i k F i k re t ,
1 9 1 4'te yazdığı "Sancak-ı Şerif Huzu­
runda" ş i i riyle, g i r i l e n D ü nya Sava­
ş ı ' n ı n doğuracağı o l u msuz sonuçlara
dair kara n l ı k bir tablo çizer. Siyasi ik­
tidarın başvurd uğu "Cihad-ı M u kad­
des" m isyonunun Osma n l ı 'ya bir ya­
rar geti rmeyeceği g i b i , "bozuk a k l ı "
ned e n i y l e topyekun meden iyet i n d e
y ı k ı m a u ğ rayacağı b e k l e nt i s i nded i r :
"Boş b i r uçuru�dur ki, ö l ü m doldurur
ancak / Vicdan-ı s iyahın; / Gafil me­
d e n i yyet, sen i en sonra m u h akkak /
H üsran i l e tetv i c edecek a k l - ı teba­
hın!"
Tevfi k Fi kret' in d i ne bakışı, baş l ı ba­
ş ı n a ö n em l i b i r k o n u d u r. Mirsad'da
" i ti kad ı sağlam" birisi o larak tan ıtılan
ve " İ l ahi ! B i rs i n ... İ krar-ı vahdaniyye­
tinde / İ lahi ! Kalbler vard ı r ki aşkınla
m ü nevverd i r, / İ lahi ! Ruhlar vardır ki
vas l ı n l a m übeşşerd i r. . . " gibi ş i irleri ya­
y ı m l anan F i k ret' i n d i n e karşı tutumu
o l d u kça erken b i r dönemde rad i kal
b i r değişime uğra m ıştır. "Rübab-ı Şi­
keste"deki "Sabah Ezanı", d i ni h isleri
içten gelen sam i m i h isler değ i l harici
a lemdeki görü n ü şlerin b i r manzarası
o l arak görmeye b a ş l ad ı ğ ı n ı gösterir.
tin ya da mutlak Islami ilimler gölgesinde
ve denetiminde edinildiginde zararsız ka­
labilecegi, mutlak bir metne eklenebilece­
gi, bu haliyle de bir gencin egitiminin
ikincil bir parçası olabileceği öne sürülür.
Hem Ahmet Mithat hem Namık Kemal Is­
lamiyetin ilerlemeye engel olmadıgına,
tersine medeniyetin en ileri noktalarını
temsil ettigine ilişkin birer polemiksel sa­
vunu yazdılar. Bunlardan Niza-ı Ilm-11 Din
S i Y A S i F i K i R L E R
1 89 7' d e yazd ı ğ ı "İ n a n m a k İ htiya c ı "
ş i i ri y l e , d i n d u ygusu n u n ye r i n i b i r
"boşluk" kaplamıştır; yeryüzü, gökyü­
zü, kal p ve vicdan, tutunacak bir yer
bu lamadan kend i başlarına dönüp du­
ruyorlardır.
Yu karda b a h s i geçen "Tarl h - i Ka­
di m", b i l h assa "Tarlh-i Kadim'e Zeyl"
ad l ı manzum eseri nin "Düşünüp işle­
mek ayin i m d i r/ Yaşamak din i ben i m
din imdir" d iye başlayan son bölümü,
Tevfi k F i kret' i n din (ve b i l i m) konu­
sundaki fik i rl erini anlamak açısından
önemli bir kaynaktır. 23 1
"Haluk'un Amentüsü" ş i i ri nde, F i k­
ret pozitivist inanışın d üsturları o larak
akıl ve b i l giyi amentü o larak vazede­
cek, evrensel 'Yeni İ nsan ' ı bu düstür­
lerin rehberl i ğ inde arayacakt ı r : "Top­
rak vata n ı m, nev' -i beşer m i l letim . . . /
insane İ nsan olur ancak bunu iz'anla,
i n a n d ı m . " Fe n n e o kadar i n a n ı r k i ,
onu kara toprağı altına çevirecek sim­
yacı gibi görür ve her meselenin i l i m
gücüyle çözüleceğine inanır: " B i r gün
yapacak fen ş u siyah toprağı a l t ı n , /
Her şey olacak kudret-i irfanla . . . i nan­
d ı m . " Tevfi k F i k ret, öze l l i k l e " H a ­
I Cı k'un Defteri" adl ı eserindeki ş i i rle­
ri nde fen ve b i l i m i n i nsan l ı ğa yol gös­
terici olacağını açımlar. HalCık' u Avru­
pa'ya gönderi rken oğlundan ve onun
ş a h s ı n d a Türk genç l i ğ i nden i sted i ğ i
Ahmet Mithat'ın John Draper'a cevaben
yazdıgı polemiksel bir Islam savunusu­
dur. Ahmet Mithat Efendi'nin böyle lsla­
miyeti savunma amacıyla yazdıgı üç kita­
bı daha vardır: Müdafaa, Istibşar, Beşair.
Ahmet Mithat Efendi Niza-ı llm ı1 Din
ve benzeri yapıtlarında nasıl lslamiyetin
savunusunu yapmışsa, Namık Kemal de
son derece heyecanlı ve saldırgan bir üs-
1 upla yazdıgı Renan Müdafaanamesi'nde
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
yegane şey, bilim ve tekniği memleke­
te getirmesi d i r.
"Promete" şi iri nde de, Yunan m ito­
loji kahraman ı n ı i l i m ve i rfanla ayd ın­
l a n a n genç l i ğe örnek o l a rak takd i m
e t m ekte, P r o m e th e u s ' u n , Z e u s ' u n
el inden ateşi çalarak insanlığa sunma­
sı gibi, gelecek nes l i n de fen ve akıl
sayes i n d e m e m l e keti n g e l i ş m e s i n i
sağlayacağ ı n a i n a n makta d ı r. "Ferda"
ş i i rinde "Kudsi birer m isal-i vatandır. . .
Vatan gayur / İnsan ların omuzları üs­
tünde yükse l i r" d iyerek, i l m in rehber­
232 l iği sayesinde gençlerin kara n l ığı ay­
d ı n latacağ ı n ı m üdafaa eder. Y ü ksel­
mek y a n i terakki fikri, i n sanoğlu n u n
vazgeç i l mez hedeflerindend i r v e yük­
selmen in s ı n ı rı yokt u r : "Yükse l me l i ,
doku nma l ı a l n ın semalara; / Doymaz
beşer ded i kleri kuş, i'ti l a lara .. ./ Uğraş,
d i d i n, düşün, ara, bu l, koş, atı l , bağ ı r;
/ Durmak zama n ı geçti, çal ışmak za­
manıd ı r ! "
F ikret' i n ş i i rlerindeki b u abartı l ı ve
naif poz itivizm, C u m h u riyet dönem i­
n e uzanan f i k i r tartı ş m a l a r ı n ı t a h r i k
e d e n k a y n a k l a rd a n b i r i o l m u ş t u r.
l 940' 1arın ortalarında Peyam i Safa ve
Sab i h a Sertel arasında cereyan eden
Tevfik F i kret münakaşası, bu devam l ı -
Ernest Renan'a karşı lslamiyeti savunma
gereğini duymuştu. Namık Kemal'e göre
Renan Avrupa'da asırlarca sürmüş ceha­
letin ve engizisyonun sorumlusu olarak
Hıristiyanlığı görmüş ve bu dini eleştir­
me çabasını ifrata vardırarak bütün din­
lere karşı çıkmış, "her fenalığı dinin tesi­
ratına hamletmek i s teyen . . . gul a. t-ı
münkirin"den olmuştur. Üstelik yalnız­
ca Renan değil, Avrupa'daki şarkiyatçıla­
rın hemen tümü lslam dini konusunda
cahildirler. Hammer bile bu kuralın dı­
şında değildir. Namık Kemal'e göre bu-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
l ığın bariz b i r örneğid i r. Peyami Safa,
Aylık Ansiklopedi' n i n Ağustos 1 944
tarih l i sayısında F ikret' i "Türk ş i i r i n i n
büyük metafiz i k çapı nda varl ık telak­
kisinden mahrum . . . m istik an'anaden
ta mamile ayrı ldığı için . . . basit ve ge­
ri" olarak değerlendirir. Sabiha Sertel,
ise F i kret'i, tam da o metafiz i k gelene­
ği aşmaya dönük modern b i r h a m l e
olarak olum lar.
Bu tartışma, Tevfik F i kret' in modern
Türkiye'nin düşünce hayatı ndaki yeri­
ni özetler. Fikret, onu bir sembol ola­
rak ben i mseyen l e r tarafı ndan T ü r k i ­
ye'de " i lerici", akılcı, özgü rl ükçü b i r
geleneğin naif ve coşkun bir öncüsü
sayı l m ı ş; muarız ları i se şairi d i ne ve
geleneğe h ü rmetsiz, kozmopo l it, ya­
banc ı l aş m ı ş b i r Batı c ı l ı ğ ı n sembo l ü
olarak görmüştür.
Tevfik F i kret' i n kendisi, onu bunal­
tan kültürel ve yaşamsal i k i l i kler i ç i n­
de, bu konumlandı rmaya elverecek si­
yasi fiki r l e r o rtaya koymuş değ i l d i r.
Ancak eseri ve ideal ist reaks iyonları,
o n u n b i l h a s s a m o d e rn l eş m e y l e ve
k i m l i k-kü ltü r sorunuyla i lg i l i siyasi tar­
tışmalarda, onyı l larca geçerl i l iğini ko­
ruyacak b i r sembol işlevi edinmesine
yol açmıştır.
nun başlıca nedeni de şudur: Avrupa'da
lslam dinini inceleyenler ya Hıristiyanlı­
ğa inananlardır ya da dinsizler. Birinci­
ler, inananlardır yüzünden lslamiyeti ta­
rafsızca değerlendiremezler, ikinciler ise
zaten bütün dinleri karşılarına aldıkla­
rından lslamiyeti de aynı kötü gözle gö­
rürler. Böylesine cahil ve yanlı kişilerin
lslamiyet hakkında yazdıklarının "heze­
yandan başka bir şey olabilmesi aklen
kabil midir?"3
Değişimin ılımlılıkla frenlenmesi konu­
sunda hemfikir olan Tanzimat yazarları,
T A N Z i M A T E D E B I Y A T l ' N D A
kullandıkları yazın türlerinde de bu ılım­
lılığı sağlayacak ödünlerle ilerlediler. Bi­
çimde bile Batı'dan aldıkları bir yazın tü­
rüyle (örneğin roman) , kendi gelenekle­
rinden aktardıkları anlatı taktiklerini (ör­
neğin meddah) ka:ıştırarak bir orta yolu
bulmaya ve sürdürmeye çalıştılar. Siyaset,
iktisat, gelenek, görenek konularında bi­
rer toplumsal öneri niteliği taşıyan roman­
larında, iyiyle kötüyü, doğruyla,Yanlışı ka­
lın çizgilerle aynştınp belirlerken, kişileş­
tirmelerde ideal kahramanlar yarattılar.
Böylece, romanın önemli bir izleği olan
kişisel seçimlere yer açmadılar. Değişimin
sancılarını kişisel seçim sancılarına yansıt­
madılar; doğru seçimleri buyurgan bir ya­
zar sesiyle okura hazır biçimde sundular.
D İ PN OTLAR
Güzin Dine, Türk Romanının Dol:juşu (lstanbul,
1 978); "Recaizade Ekrem'in Araba Sevdası Ro­
m a n ı n d a Gerçekçilik," lsta nbul üniversitesi
Türkiyat Enstitüsü, c. XI, 1 9 54, s. 57-74.
2 Celal Mukaddimesi, s. 72; benim alıntıladı�ım
yer, Tanpınar, s. 398.
S i Y A S i F i K i R L E R
Orta yolu bulma uğruna çelişkileri ya
göz ardı eden ya da bu çelişkilere hazır
formüllerle yaklaşan Tanzimat edebiyatçı­
larını çağdaşları bir yazar, değişimin eşi­
ğinde verilebilecek her türlü ödünü red­
dederek şaşırttı. Bu yazar, romanda natü­
ralizmi, bilimde pozitivizmi ve inançta
tanrıtanımazlığı seçen Beşir Fuat'dı. Beşir
F u a t yaşamına drama tik bir eylemle,
inandığı aykırı değerleri kanıtlamak ama­
cıyla, kendi eliyle son verdi. Ama onun
bu davranışı bile, Ahmet Mithat Efen­
di'nin kah açıklayıcı, kah bağışlayıcı, kah
sitemkar bir üslupla kaleme aldığı Beşir
Fuat biyografisinde evcilleştirilip depoli- 233
tize edilerek yazınsallaştırıldı (Ahmet
Mithat Efendi: 1996� O
3 N a m ı k Kemal, Renan Müdafaanam�si, yay.
haz. Fuat Köprülü (Ankara, 1 962), s. 1 9 . Na­
mık Kemal'in Renan'a tepkisine ilişkin parag­
rafın a l ı ntılandı�ı yer, Jale Parla, Babalar ve
Oğullar, s. 39.
 lslam Düşüncesinde Paradigma Değişimi
Hem Batılılaşalım
Hem de Müslüman Kalalım
ISMAIL KARA
•
METODOLOJiK PROBLEMLER
slam dünyasında modernleşme-din
I ilişkilerinin Osmanlı-Türkiye ayağı,
ilmi ve fikri açıdan ciddi ihmallere ve
ideolojik saptırmalara uğramış olmasına
rağmen, bugün için de problemleri(mizi)
daha derinden kavramamızı mümkün kı­
lacak ve çıkış yolları bulmamıza kapılar
aralayacak devasa ve münbit, bir o kadar
da halledilmesi gerçekten zor, ç etrefil
meselelerle dolu bir konudur. Türkiye'de
siyasi merkezin 1 924 sonrasında dini ala­
na karşı takındığı soğuk ve mesafeli tav­
rın ve kendisini lslam dünyasına kapatan
tutumunun, ihmal ve saptırmaların başlı­
ca sebeplerinden biri olduğunda şüphe
yoktur. Bu tavır alışa, Türkiye'nin kendi­
sini lslam dünyasının m erkezinden ihraç
etmesi ve iddialı olabileceği sahadan çe­
kilmesi süreci de diyebiliriz. Avrupa aka­
demik çevrelerinin çağdaş lslam düşün­
cesi çalışmalarında Mısır'ı, Hindistan'ı,
Kuzey Afrika'yı hatta lran'ı öne çıkarır­
ken Türkiye'yi neredeyse tamamen ihmal
etmesi de bizce masum bir davranış de­
ğildir ve Türkiye'yi Ankara'nm da tercih­
lerine uygun olarak lslam dünyasının
merkezinden çıkarma teşebbüsleriyle pa­
ralellik arzetmektedir. Avrupa merkezli
bu tavıralışın neredeyse hiçbir ciddi ten­
kit süzgecinden geçirilmeden Türk aka-
demik çevrelerince büyük ölçüde kabul
edilmesi, benimsenmesi ise ayrıca üze­
rinde durulmaya değer bir hadisedir.
Halbuki Osmanlı-Türkiye modernleşme­
sinin din ekseni ihmal edildiği veya ağır­
lığı gözetilmeyerek ele alındığı zaman bu
sadece din-modernleşme ilişkisini tetkik
etmek konusunda zaaflar ortaya çıkar­
makla kalmayacak, l slam dünyasında
modernleşme denen şeyin bizzat kendisi­
ni anlamak ve açıklamayı da imkansız kı­
lacaktır. Çünkü lslam dünyasında mo­
dernleşme hareketleri bir tür dini hare­
ketler olarak ortaya çıkmış ve öyle de­
vam etmiştir, bir başka deyişle modern­
leşme teşebbüsleri dinin ve dini yorum­
lama çabalarının bir parçası olmuştur.
Esas itibariyle dini alanı tahrip etmeye,
zaafa uğratmaya, gerilere doğru itmeye,
dönüştürmeye dönük olan modernleşme
teşebbüslerinin nasıl olup da bizde aynı
zamanda dini bir hüviyete büründüğü so­
rusu , bugün de dün olduğu gibi hayati
bir sorudur. Bu soruyu sadece modernleş­
me teşebbüslerinin doğurduğu tepkisel
hareketler veya yönetici tabakanın din­
den modernleşme doğrultusunda yarar­
lanma, meşruiyet kazanma gibi pratik
amaçlar gütmeleri ekseninde cevaplandır­
mak, meseleyi basite indirgemek ve sınır­
landırmak olur. Siyasi meşruiyet proble­
mini dini unsurları devreye sokarak çöz-
I S L A M D Ü Ş Ü N C E S i N D E
mek çok önemli bir husus olmakla bera­
ber meselenin sadece ve evleviyetle siyasi
çerçevede ele alınması yeterli d eğildir.
Modernleşme gibi mevcut yapılarla, te­
amüllerle, değerlerle farklılaşan, yer yer
zıtlaşan bir çizgi üzerinde toplumsal ha­
reketliliğin ve seferberliğin (mobilizasyo­
n un) nasıl sağlanacağı sorusu idareci
zümreyi ve aydınları daha fazla meşgul
etmiş gözüküyor. Bu noktada dinin, ls­
lam'ın hususen bu topraklarda kapladığı
alanı ve ifade ettiği manayı bir başka şey­
le/şeylerle (diyelim ki ırkla, dille, toprak­
la, iktisadi m enfaatla . . . ) ikame etmenin
imkansızlığı, modernleşme teşebbüsleri­
nin aktörleri tarafından üst düzeyde his­
sedilmiş ve idrak edilmiş gözükmektedir.
Bütün problemlerine ve zaaflarına rağ­
men lslam dünyasındaki modernist dü­
şünceyi aynı zamanda tamamen veya bir
tür dini düşünce haline getiren de bu hu­
sustur. Osmanlı-Türkiye modernleşmesi­
nin uç örneklerinden Abdullah Cevdet'in
1 905 yılında yazdıklarına ve Celal Nu­
ri'nin ondan naklettiklerine bu zaviyeden
bakabiliriz: "Uzun tecrübelerimizle biz,
Müslüman kafasının, doğrudan doğruya
hıristiyan aleminden geldiği takdirde ay­
dınlığa bütün girişleri kapayacağını mü­
şahede etmiş bulunuyoruz. Binaenaleyh
bizler, Müslüman damarlarına yeni bir
kan nakletme görevini üzerlerine alan
bizler lslamiyet'te çok miktarda bulunan
terakkiperver prensipleri arayıp bulmalı­
yız" ( I c t i had, s . 6 , s ü t . 89 [ M ayıs
1 905] 'den aktaran Hanioğlu, 1 98 1 : 130-
3 1 ) . "Müslümanlar terakkiyat-ı medeni­
yeyi ancak Müslüman bir menbadan is­
tinbat ve kabul ederler. Bu dakikayı [in­
celiği ] anlamayan bizim mülahazamızı
abes görür. Fakat alem-i lslam'ın i'tila ve
ınkırazı hikmetine muttali olan vakıfın-i
kiram isabet-i fikrimizi tasdikde tereddüt
etmezler ve bizden razı olurlar" (Celal
Nuri, 133 1 ( 19 1 5 ) : 3 78-79).
Çağdaş lslam düşünces i v e bunun
önemli/belirleyici bir parçası olarak çağ-
P A R A D i G M A D E G I Ş I M I
daş Türk düşüncesinin din!lslam etrafın­
daki metodolojik problemleri bir şekilde
vuzuha kavuşturu lmadan, Türkiye'de
din-modernleşme ilişkisini ve Islamcılık
akımını derinliğine konuşmak ve tartış­
mak imkansız değilse de çok zor bir faali­
yet alanı haline gelecektir. Bu sebeple me­
todolojik problemler üzerinde durmak
hala en öncelikli meselemizdir:
1 . Metodolojik problemlerden biri Os­
manlı-Türk modernleşmesinin din ekse­
ninin Batılı araştırmalarda ittihad-ı Islam
(panislamizm) , Türkiye'deki çalışmalarda
ise irtica kalıbı etrafında ele alınmış ol-
ması ve bu araç kavramların kullanılma- 235
sıyla sahanın hem muhteva hem de psi-
kolojik olarak daraltılması hatta kendi
mecrasından çıkarılmasıdır. Avrupa mer-
kezli panislamizm vurgusu, ittihad-ı ls-
lam politikalarını ve çağdaş Türk-lslam
düşüncesini yayılmacı, ümmetçi ve niha-
yet yürütmekte oldukları sömürge politi-
kalarına karşı tehditkar bir hareket olarak
görmekle onun fikri-dini boyutunu ve
derinliğini, siyasi ve ideolojik muhtevası-
nın gerilerine doğru itmekte ve böyle bir
çerçevede devredışı bırakılmasının kolay­
laşacağını düşünmektedir (panislamizm
vurgusunun yerini yakın senelerde Siya-
sal lslam'ın aldığını bu anida hatırlata-
lım) . Panislamizm üzerine yapılan son ki-
tap çalışmalarından biri, -kitap ve maka­
lelerinin bir kısmı Türkçe'ye de çevrilen-
Yahudi akademisyen Jakob M. Landau'ya
aittir ve bu zat, 19. yüzyılın son çeyreğin-
de inşa edilen Avrupa merkezli panisla-
mizm vurgularına tamamen sadık kalarak
20. yüzyılın son çeyreğindeki lslam Kal-
kınma Teşkilatı'nı, faizsiz finans kurumla-
rını ve Erbakan hareketini, rahatlıkla teh-
ditkar panislamist politikaların aktüel
uzantıları olarak değerlendirebilmektedir
(Landau, 1990).
Kronolojik olarak ittihad-ı anasır/Os­
manlıcılık politikalarından sonra gelen ve
müslim/gayrimüslim bütün Osmanlı te­
b aasına dönük politikalardan z iyade,
 T A N Z i M A T V E M E
Türk/Gayri Türk Müslüman tebaayı öne
çıkaran ittihad-ı lslam politikalarının Os­
manlı toprakları dışına uzandığı vakıasını
inkar etmek elbette mümkün değildir.
Fakat bunun bütün lslam dünyasına dö­
nük bir siyasi birlik arayışı olmadığını,
halifelik müessesesi de devreye sokularak
içte ortak bir hissiyat ve dayanışma , dış
politikada ise pazarlık ve denge unsuru
olarak çevre Müslüman bölgeler inşa et­
me teşebbüsü olduğunu biliyoruz. Daha
da önemlisi adı ittihad-ı lslam olan Os­
manlıca ilk risalenin yazarı Esad Efen­
di'nin, ittihad-ı lslam'ı yeni bir millet ve
236 yeni bir Osmanlı vatandaşı çerçevesi çize­
rek "Osmanlı siyasi birliği" , " Osmanlı
milleti" manasında kullanmış olmasıdır.
Amerika, Almanya, İtalya ve Rusya'nın
"ittilıad-ı milel" prensibiyle büyük devlet­
ler haline geldiğine; Ruslar ve hususuyla
Almanlar için politikadan başka mezhep
ve cinsiyetin yani Ortodoksluk ve ırkın da
bir "vasıta-i ittilıad" yani milleti oluşturan
temel unsur olduğuna işaret eden Esad
Efendi Osmanlı Devleti ve lslam dünyası
için şu açıklamalarda bulunuyor: "Her
devlet ve milletlerin husül ve baka-yı sa­
adeti ittihada muhtaçtır. l ttihad-ı milel
maddesi bir zamandan beri Avrupa devlet
ve milletlerince nazar-ı itinaya alın[mak­
tadır] . (. .. ) Gelelim bizde olan esbab-ı it­
tihada; malumdur ki Hazreti Kur'an ile
ehadis-i nebeviye iktiza-yı celilince bütün
Müslümanların 'imamu'l-müslimin' olan
zat-ı hazreti hilafetpenahiye itaatları farz­
dır. Din-i Islam valıdet-i lıelimeyi emrettiği
cihetle bizde vasıta-i ittilıad cilıet-i camia-i
Islamiyedir. Düvel ve milel-i saireden her­
biri dahil-i vatanda bulunan ebna-yı vata­
nına rişte-i ittihadı teyide çalıştıklarından
başka hariçteki hem-din ve hem-mezhep­
l eriyle de ittihada sa'y ederler. Binaena­
leyh biz de cilıet-i camia-i Islanıiyeden ta­
mamiyle istifadeye sa'y ii himmet etmeli­
yiz" (Esad Efendi, [ 1 290/1873 ]: 7-10).
Türkiye'de yapılan çalışmalara hakim
olan ve din-modernleşme ilişkilerini anla-
Ş R U T I Y E T ' I N B I R I K I M I
şılmaz kılan irtica kalıbına gelince bu ko­
nuda fazla söze hacet yoktur sanırım. Yi­
ne de bir hakkı teslim etmek için 1 960
sonrasında gittikçe daha da netleşen iki
çizgiden bahsedilebilir. Biri yakın dönem
Türk siyasi düşüncesi tarihi ve bu arada
lslamcılık düşüncesi üzerine çalışmaları
bulunan Tarık Zafer Tunaya'nın ve takip­
çilerinin çizgisidir. Tunaya'nın ls!amcılık
düşüncesi için tetkik ettiği risale ve mec­
mualarla derl ediği malzeme maddeten
müsaade etmemesine rağmen modernleş­
me-din ilişkilerini irtica kalıbı etrafında
el e alması bu s ahada bir kemikleşme
meydana getirirken, aynı yıllarda Şerif
Mardin'in çalışmaları din-modernleşme
ilişkilerinin daha soğukkanlı ele alınması
gerektiği doğrultusunda yeni bir çığır aç­
mı ştır (Tarık Zafer Tunaya, Islamcılılı Ce­
reyanı, lstanbul, Baha Matbaası, 1 962. Şe­
rif Mardin'in lngilizcesi 1 962'de [ Tlıe Ge­
nesis of Youııg Ottomaıı Tlıouglıt, Prince­
ton University Press i , Türkçesi 1996'da
basılan Yeni Osmanlı Dü.şıincesinin Doğuşu
ile başlattığı süreç Din ve Ideoloji ile de­
vam etmiştir ) .
2. lkinci metodolojik problem çağdaş
lslam ve Türk düşüncesi için yerli ve ya­
bancı ilim adamları tarafından yapılmış
ve yine Cumhuriyet devrinde ders kitap­
larından başlayarak yerleştirilmiş tasnifle­
rin ortaya çıkardığı meselelerle alakalıdır.
Bu tasniflere bakıldığında temelde ikili,
teferruatta üçlü veya dörtlü bir ayrımla
karşılaşıyoruz. Esasa müteallik ayrım
şarlıçılar ve garpçılar yahut gelenelıçi­
lerlmulıafazalıarlar ve ıııodernistlerlyeııi­
lilıçiler-inlıılapçılardır. Teferruattaki ayı­
rımlar ise Osmanlıcılar, Islamcılar, Batıcı­
lar ve Tarlıçü.ler!Milliyetçiler şeklinde ya­
pılıyor. (Meslelı-i lctimai ve Sosyalist hare­
ketten ayrıca bahsetmiyoruz.) Biraz daha
detaya inildiğinde bu grupların da muha­
fazakarlarının, yenilikçilerinin olduğunu
görüyoruz. Mesela Hilmi Ziya Ülken ls­
lamcıları 4 gruba ayırıyor: 1 . Gelenekçi
lslamcılar; Ahmet Naim Bey gibi, 2. Med-
I S L A M D Ü Ş Ü N C E S i N D E
rese ile m ektebi birleştirme eğiliminde
olan rnodernist lslarncılar; lzrnirli lsrnail
Hakkı ve Mehmet Şemsettin (Günaltay)
gibi, 3. Gelenekçilikle rnodernizrn arasın­
da ortayolu tutan lslarncılar; Şeyhülislam
Musa Kazım Efendi gibi, 4. Modemizme
karşı olan lslarncılar; Mustafa Sabri Efen­
di gibi. Ülken kitabında yalnızca "moder­
nist Jslamcı" dediği lzmirli lsmail Hakkı,
Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, ls­
mail Fenni Ertuğrul ve Mehmet Ali Ayni
ile "modernist ve Türkçü lslamcı" dediği
M. Şemsettin Günaltay'la Şerefeddin Yal­
takaya'ya yer vermiş tir. Akif, Elmalılı
Hamdi Efendi, Babanzade Ahmet Naim,
Ahmet Hamdi Akseki, Sait Halim Paşa,
Bediüzzaman, Musa Kazım Efendi , Ferid
Kam gibi felsefi yönleri de olan isimler,
adı Tılrhiye 'de Çağdaş Dılşünce Tarilıi olan
kitapta müstakil başlıklar halinde yer al­
mamışlardır. Yazar bu tavrını -özellikle
yakından tanıdığı Nurettin Topçu'ya yer
vermeyerek- Cumhuriyet devri için de
sürdürmüştür.
Din-modernleşme ilişkileri açısından
bakıldığında bu tasnifler irtica kalıbına
benzer bir işleyişe ve vurguya sahiptir.
Çünkü din alanı tahmin edilebileceği gibi
muhafazakar-gelenekçi tarafta kalmakta­
dır ve bu tarafın menfiliği veya en yumu­
şak tabirle zaafı; diğer tarafın ise müspet­
liği baştan deklare edilmiş gibidir. Halbu­
ki aralarındaki farklar ne kadar önemli
olursa olsun bu akımların başat özelliği,
her birinin modernleşme hareketlerinin
bir neticesi ve bu sebeple de modern ve
modernleştirici olduklarıdır. Ayrıca bu
tasnifler Batıcı/inkılapçı/rnodernist çizgi­
ye mensup yazarların fikriyatında 1924
yılına kadar güçlü bir unsur olarak yer
alan modern din ve lslam yorumlarını da
görünmez veya tali bir unsur haline getir­
mektedir. Bu ayırımların üzerinde durul­
ması gereken bir yönü de, gruplar arasın­
daki ilişkilerin zıtlık ve düşmanlık etra­
fında ele alınmasıdır. Peyami Safa'nın ilk
baskısı 1 938'de yapılan ve Kemalist ide-
P A R A D i G M A D E G I Ş I M I
olojiyi savunan Tıl rlı lnlıılabıııa Balıışlar
kitabı böyle bir bakış açısının yerleşme­
sinde önemli bir rol oynamış gibi gözük­
mektedir.
3 . Modernleşme teşebbüslerinin nasıl
o l u p da aynı zamanda dini b i r y o ­
rum/proj e haline geldiği meselesini anla­
yabilmek için dikkatle bakmamız ve şer­
hetmemiz gereken noktalardan biri devle­
tin çöküşü ile dinin/lslam'ın çöküşünün
aynileştirilmesi ve bu mantığın tabii bir
sonucu olarak da devleti çöküşten kurta­
racağı ve kurtuluşu sağlayacağı kuvvetle
tahmin edilen ıslahat hareketlerinin, pa-
ralel olarak/aynı zamanda dini de ayağa 23 7
kaldıracağı; dini kavramlarla söylersek
ihya, ıslah ve tecdid edeceğidir (Akif'in
"O da çiğnendi mi çiğnendi dernek şer'-i
mübin" mısraı tam da bunu ifade etmek-
tedir) . Modernleşme teşebbüslerinin ıs­
lalı-ıslalıat ve nizam, nizam-ı alem fikrine
atıfta bulunan tanzimal-ı lıayriye kelime-
leriyle dile getirilmesi, modern tarzda teş­
kilatlandırılan kurumlara Asalıir-i Mansü-
re-i Muhammediye, Nizam-ı Cedit, Nizami
Malılıeıne gibi dini-kültürel hafızaya uy-
gun isimlerin verilmesi elbette tesadüfi
değildir. Bugünün zihniyet kalıplarıyla
anlamak ve kavramakta zorlanacağımız
dinle devlet arasındaki bu karmaşık zaru-
ri ilişki , aslında Müsl üman hafızadaki
din-devlet ayrılmazlığıyla alakalı bir ta­
savvurun beklenebilir neticesidir.
Din, millet, devlet kavramlarının çağ­
daş Müslüman entelektüel hafızada nasıl
şekillendiği ve bu telakkinin klasik kay­
naklarla irtibatı konusuna örnek olmak
üzere Elmalılı Hamdi Efendi'nin bir yoru­
munu aktarmak istiyorum: "lvlilliyet, bir
heyet-i ictimaiyenin ina-bihi'l-i ctimaı
olan bir nefs, bir vicdan-ı ictimai demek­
tir. Irk ve kan milletin haddi değil, alat ve
vesait-i tezahürüdür. Her milletin kabili­
yet-i ittisa'iyesi o vicdanın derece-i şümul
ve külliyeti ile mütenasiptir. Lisan dahi
ırk ve kandan ziyade bu vicdanın bir ifa­
desidir. Din bu vicdanın en şliınullii meba-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
dis i n i, en büyülı ünmiyyes in i tazammun
eder. Bir heyetin dini ne ise vicdan-ı ictima­
isi de o, vicdan-ı ictimaisi ne ise viihi'dehi
dini de odur. Devlet o mi lletin teşahlıus-ı
huhulıisi ve Jaaliyet- i mahsıısasıdır. Her
devletin bir milleti vardır velakin her mil­
letin devleti olmayabilir. Devlet, milletin
unsur-ı faaliyeti ile tekavvum eder. Un­
sur-ı faaliyetin kıymeti de vicdan-ı külliyi
hüsn-i temsil ile beraber haricen ve dahi­
len haiz olduğu kudret-i ameliye ve mu­
kavemet-i maddiyesiyle mü tenasiptir.
Millet henüz faaliyete geçmeyen ve devlet
mefhumunu iktisab eylemeyen halet-i ic­
238 timaiyeye de sadık olabilir, fakat lıal-i fa­
aliyette olup teşahhus-ı huhulıisini istilımiil
eylemiş bulunan millet lisan-ı şer'-i lsliim'­
da iimmet mefhumuna mii-sadalı olur" (P
janet ve G. Seailles'den trc. Elmalılı M.
Hamdi, Tahlili Tarilı-i Felsefe-Metiilib ve
Meziilıib-Maba'de't-tabia ve Felsefe- i llii­
h iyy e , l s t a nb u l , M a tb a a-yı A m i r e ,
134111339 [ 1 923 ] , s. 17-18).
Bu alanda yazılan metinlerin satır arala­
rında şöyle bir mekanizma işlemektedir:
Devleti kurtaracak olan şey dini de kurta­
racağı için devletin modernleşmesi istika­
metinde yapılacak düzenlemeler dine ay­
kırı asli veya tali bazı unsurlar taşısalar da
esas itibariyle meşrudurlar. Küfrü. temsil
eden Avrupalıları taklit etmek dinen bir
problem teşkil etmektedir ve fakat burada
din ü devlet açısından hayat-memat me­
selesi olduğu için "zaruret" söz konusu­
dur; zaruret ise mahzurları ortadan kaldı­
rır, haramları geçici olarak helal hale geti­
rir. Aynca bugün Avrupa'dan alınacak un­
surlar zaten lslam dünyasından onlara in­
tikal etmiş veya Kur'an'dan istihrac edil­
miş hususlardır yani bizim meşru malı­
mızdır. Zaten hadiste "hikmetin müminin
yitik malı olduğu ve nerede bulursa onu
almaya layık ve müstahak olduğu" belir­
tilmiştir.
Metinlerin satır aralarında ıslahat hare­
ketlerini savunmak için menfi/siyah fo­
toğraflar da resmedilmektedir. Bu resimle-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
re göre modernleşme teşebbüsleri dini
çerçevede ortaya konmaz ve savunu\a­
mazsa bu durum meşruiyet krizi doğura­
cak, bu da dini ve geleneksel yapılardan
güç devşiren muhalefetin kuvvetlenmesiy­
le neticelenecektir. Muhalefetin güçlen­
mesi ise siyasi katılımın zayıflaması, top­
lumsal seferberliğin daha baştan dumura
uğraması, neticede ise devletin ve dinin
zaafının devam etmesi demektir. Hemen
belirtelim ki muhalefetin güçlü. temsilcisi,
gelense\ zihniyet kalıplarını sürdü.ren "ta­
nımsız kalabalık" yani halktır.
4. Modernleşme süreci içinde en geniş
manasıyla lslam tarihinin ve lslami ilim­
lerin yeni bir tenkit süzgecinden geçiril­
diğini ve kavramlara, değerlere dair hiye­
rarşilerin altüst olduğunu görmemiz bizi
başka bir m etodolojik problemle karşı
karşıya getirecektir. Mağlubiyetlerin, kötü.
gidişin, siyasi, sosyal ve psikolojik dağıl­
manın faturasını, oryantalistlerin yaptık�
lan gibi dinin!ls\am'ın bizzat kendisine
çıkarmak itikaden ve siyaseten mümkün
olmadığı için, çağdaş Müslüman aydınla­
rın fikirleri ve çabaları, Islam'ın Müslü­
manlar tarafından yaşanmış şeklinin ve
yaşama sürecinin, yani tarihin "yanlış"
olduğu/olabileceği istikametine d oğru
kaydı. Bu konuda çok yaygın olan kalıp
ifade şudur: "A'.sar-ı maziyede te'aliden te­
kamüle koşan Müslümanların 'din'i ile
bugün inkırazdan izmihlale sürüklenen
Islamların 'din'i arasında -ismen ittihad
varsa da- hakikatde büyük bir fark mev­
cuttur" (M. Şemsettin Günaltay) . Reşit
Rıza'nın, Islam akaidini işlemeye çalıştığı
makalelerin daha başında serdettiği şu
cümleler de aynı endişe ve değerlendirme
noktasından hareket etmektedir: "Saadet
ve selamete erdirmek [Müslümanların]
dinlerinin mefhumunda dahil bulunur­
ken bugün fevz ü. felaha nail olmuş, ya­
hut saadet ve selamet yollarını anlamış,
tam manasıyla istiklalini muhafaza etmiş
hiçbir Islam kabilesi, hiçbir Müslüman
memleketi görülmüyor. Binaenaleyh di-
I S L A M D Ü Ş Ü N C E S i N D E
nin tarifinin kendimize muvafık gelme­
mesi, kendimizi o tarifin haricinde gör­
memiz delalet ediyor ki biz daire-i dinden
hariç bulunuyoruz:; gittigimiz: yol din yolu
değildir. (. .. ) Mıislıimanlar ( ... ) din-i kavi­
min alıkammdan inhiraf etmişler, dinin ta­
yin etmiş olduğu lıudüdun haricine çıhmış­
lardır" (Reşit Rıza "Akaid-i Islamiye", trc.
Aksekili Ahmet Hamdi, SR, X/237, s. 42,
1 9 R. ahır 1 3 3 1114 Mart 1 329). Reşid Rı­
za'nın bu cümlelerini Renan'ın şu ifadele­
riyle karşılaştırabiliriz: "Zamanımızda
olup biten şeylerden az çok haberi olan
herkes, Müslüman memleketlerinin bu­
günkü geriliğini, lslamlıkla idare edilen
memleketlerin inhitatını, kültürlerini ve
terbiyelerini yalnız bu dinden alan ırkla­
rın fikir bakımından sıfır durumunda
oluşlarını açıkça görmektedir" (Renan,
1 946: 184).
Gerileme ve çöküşün ana sebebi ola­
rak zikredilen o günkü din anlayışına ve
Islam'ın o günkü yaşanma şekline yöne­
lik tasvir ve tenkitlere bakıldığında öne
çıkan bazı temel başlıklar şöyle özetle­
nebilir:
a) Hurafelere, batıl inançlara, menkıbe­
lere, israiliyata bulanmış bir inançlar
manzumesi ve din,
b) Müstebit (otoriter/totaliter) bir siya­
si rejim,
c) Atıl, hereketsiz, vurdumduymaz, gö­
zü ahirete dönük bir toplumsal yapı,
d) Sa'y u gayreti, ictihadı ve iradeyi de­
ğil de tevekkülü, sabrı, kaderi öne
çıkaran bir zihniyet,
e) Şerhlere, haşiyelere boğulmuş bir
ilim anlayışı ve kendini yeniden üre­
temeyen bir eğitim-öğretim tarzı.
Çağdaş Müslüman aydınların içselleş­
tirdikleri ve bugün bize çok tanıdık ve sı­
cak gelen bu tespit ve tenkitlerin anabaş­
lıkları ve istikametleri aslında ilk defa or­
yantalistik çalışmalarda lslam dünyasına
dönük yapılmış siyasi ve ideolojik baskı­
lardan, lslam ilim ve kültür hafızasını dö-
P A R A D i G M A D E Cô l Ş I M I
nüştürme ve kendi içine çökertme teşeb­
büslerinden başka bir şey değildi. Bu yüz-
den kendilerine mahsus bir gerçeklikleri
olmasına rağmen hakikatı yansıtmadıkla-
rını söyleyebiliriz. Meselenin siyasi cep-
hesi ihmal edilerek/unu tularak içselleşti-
rilen, giderek savunulan bu kabuller bu-
gün de anlamakta ve çözmekte zorlandı-
ğımız birçok problemin kaynağını teşkil
etmektedir. Bu cümleden olarak "tarihi
lslam" diye bir kategori ihdas edip bunun
karşısına "gerçek lslam"ı koymak ve ha-
kiki dine tekrar ulaşmak için kaynaklara
dönüşü savunmak; gayrimeşru ilan edilen
hilafet/saltanat sistemine karşı meşruti re- 239
jimi, ardından demokrasiyi lslam'ın ön­
gördüğü sistem olarak öne sürmek; ahlak
telakkisinin hiyerarşisini ve değerler dün-
yasını altüst edecek şekilde tevekkül, sa-
bır, kanaat, kadere rıza gibi üst düzey
kavramları zaafa uğratmak yahut yeniden
tanımlamak, buna karşılık sa'y ü gayret,
azim gibi tali kavramları yukarı çekmek. . .
gibi teşebbüsler tarih v e zaman tasavvuru
ve ilim anlayışı başta olmak üzere Islam
kültür ve medeniyetine ait birçok hayati
unsuru yerinden etmiştir.
5. Bir diğer metodolojik problem mo­
dernleşme dönemi Müslüman aydınların
tedafüVsavunmacı bir halet-i ruhiye için­
de fikirlerini serdetmeleri ve bunun neti­
cesi olarak otosansür diyebileceğimiz bir
mekanizmanın işletilmesidir ki takip ve
tespiti ancak derin bir dön em bilgisiyle
ve biyografik malumatla mümkün olabi­
lir. Otosansürün her müellif ve her dö­
nem için geçerli olduğu/olabileceği itira­
zını ihmal ediyor değiliz; işaret etmek is­
tediğimiz husus bu gerçeğin çağdaş Is­
lam düşüncesi söz konusu olduğunda
unutulması veya yeterince ciddiye alın­
mamasıdır. Mesela tasavvufi terbiye al­
tında yetişen tarikat mensubu bir Müslü­
man aydının, diyelim ki Muhammed Ab­
duh'un daha sonra tasavvuf karşıtı fikir­
ler savunması acaba nasıl anlaşılmalıdır?
Böyle köklü bir dönüşüme sebep olan
 T A N Z i M A T V E M E
240
esas unsur, tasavvuf düşüncesinin ve ta­
rikatların modernleşme teşebbüsleriyle
birlikte ortaya çıkan zihniyet dünyası,
ilim anlayışı ve aktif toplumsal projeler
jçinde üst düzeyde savunulmasının zor­
luğu mu, yoksa üzerinde çalıştığımız ay­
dının ilmi ve fikri gelişmesinin beklene­
bilir, normal bir sonucu mu? Bizi ilgilen­
diren elbette öncelikle bir düşünürün ne­
leri, hangi hiyerarşi ve değer düzeni için­
de dile getirdiği ve niçin bunları, bu şe­
kilde ete kemiğe büründürdüğüdür. Fa­
kat bunları üst düzeyde anlamak için
üzerinde çalıştığımız zatın/zevatın neleri,
niçin örttükleri/geri plana ittikleri, teva­
rüs ettiklerinin bir kısmını niçin tasfiye
ellikleri , bir başka ifade ile neden oto­
sansür uyguladıkları sorusunu da sorma­
mız ve cevaplandırmamız gerekir.
Merhum Akif'ten bize intikal eden bazı
anekdotları bu problem etrafında zikrede­
biliriz. Hasan Basri Çantay'ın aktardığına
göre, Akif Mısır'da geçen münzevi yılla­
rında yazdığı şiirlerden biri olan Secde'yi
Hasan Basri Bey'e okuyunca "Üstad, siz
� R U T I Y E T ' I N B 1 R I K I M 1
vadiyi değiştiriyorsunuz sanırım" demiş.
Akif'in cevabı şu: "Hayır kardeşim hayır!
Benim asıl vadim budur. Neşrettiklerim
cemiyet-i beşeriyeye hizmet için yazı lmış
manzumelerdir" . Bir başka zaman Hasan
Basri Bey'e şunları söylüyor: "Ben arka­
daşlarıma yüzer beyitli mektuplar yazar­
dım. Ziya Paşa üslubunda terkib-i ben­
dim, terci-i bendim vardı. Fakat bugün
bunların bir mısraı bile hatırımda kalma­
mıştır. Kendimi milletimin lıuzunmda gör­
düğüm günden beri sanattan ziyade cemi­
yeti düşıiıımelı istedim. Ne ona yar olabil­
dim ne buna . . . ". 6 Nisan 1 925 tarihinde
Fuat Şemsi Bey'e gönderdiği mektupta da
Akif şunları söylüyor: "Mahalle Kalıvesi'ni
yazan herifle Hicran'ı nazmeden herifin
aynı herif olduğu güç anlaşılır değil mi? " .
Büyük şairin hayatında gönüllü Mısır
sürgünü devri olmasaydı, konumuzla irti­
batlı söylersek kendi toplumsal proj eleri­
nin baskısı şiirlerinin şekil ve rengini de­
ğiştirecek ölçüde üzerinde baskı yapma­
saydı veya G ö lgeler deki şiirler telif edil­
'
meseydi aktardığım bu anekdotların bize
I S L A M D Ü Ş Ü N C E S i N D E
ifşa ettiği zihni ve fiili sansürleri anlama
ve değerlendirme ihtimalimiz hayli zayıf­
layacaktı. Akif'in ifşa ettiği kendisiyle il­
gili bu notları çağdaşı birçok insanın ya­
zıp savunduklarına tatbik etmemizde ve­
ya buna benzer ipuçları aramamızda za­
ruret var diye düşünüyorum.
6. Son olarak üzerinde durmak istediği­
miz metodolojik probl em veya soruyu
şöyle düzenleyebiliriz: Din-moderleşme
ilişkileri bağlamında ortaya çıkan dini gö­
rüşler/yorumlar ve bunları ihtiva eden
metinler lslam tarihinin içine veya geriye
doğru ne kadar götürülebilir? Tarihi bir
tecrübeler hazinesi, toplumun hafızası ve
bir sağlama yapma imkanı kabul edersek
çağdaş metinlerin geriye doğru giden tari­
hi hat üzerindeki kıym et-i harbiyeleri,
doğruluk dereceleri ve seviyeleri acaba
nedir? 19. ve 20. yüzyılda lslami ilimlerin
birçok dalında, siyasi ve sosyal ilimlerde
yazılan metinler bu soru etrafında değer­
lendirildiğinde, birçoğunun fikir ve muh­
teva düzeyinde geçmişinin olmadığı veya
rahatlıkla geriye doğru uzatılamayacakla­
rı görülecektir. Bu tespit aynı zamanda
çağdaş lslam ve Türk düşüncesindeki
modern Islami temayüllerin ve fikirlerin
büyük ölçüde Avrupa menşeli unsurların
lslam'a yamanması şeklinde tezahür etli­
ğini de gösterecektir.
TAR1HIIGELENEKSEL ISLAMA
KARŞI "GERÇEK" lSLAM
lslam dünyası ve Osmanlı Devleti, "tarih
yaşı"nın ve buna bağlı olarak genel tarih
telakkisinin bir kuvvet değil de bir zaaf
olarak algılanmaya başlaması hadisesiyle
1 9 . yüzyılda tanıştı . Bu durum , lslam
dünyasının tarihinden şüphe etmesi de­
mekti. Bir fert, bir toplum, bir siyasi yapı
esas itibariyle "kendi"nden başka bir şey
olmayan tarihinden niçin şüpheye düş­
sün ve onu her iki manasıyla da tasfiye
etmeye (onu bir saflaştırma-temizleme
ameliyesine tabi tutmaya ve/veya ortadan
P A R A D i G M A D E <'.i l Ş I M I
kaldırmaya, biçimsizleştirmeye) yönel­
sin? Hele bu tarihin, eşzamanlı olarak
mukayese edildiğinde, dünyanın herhan­
gi bir bölgesinde ortaya çıkan tarihlerden
aşağı kalır herhangi bir yanı yoksa!
Tarihin tasfiyesi şüphesiz bir fantezi,
yalnızca bir entelektüel çaba olarak orta­
ya çıkmış değildir. Bu yönelişin arkasın­
da, lslam dünyasının, askeri mağlubiyet­
ler başta olmak üzere son asırlarda karşı­
karşıya kaldığı bir sürü olumsuz ve kar­
maşık etkenin olması yanında "ilim ve
fen" tasavvurundaki değişikliklerin de et­
kili olduğu açıktır. Tarihin "hurafelerle
ağzına kadar dolu" bir alan, dili anlaşıl- 241
maz, nispeten karanlık bir geçmiş haline
gelmesi işte söz konusu etmeye çalıştığı-
mız bu zihni kaymadan sonradır. Burada,
tarihin içinde doğmuş fertle irtibatı zaru-
ret ilişkisi çerçevesinde yürüyen, yaşan-
mış ve mevcut (malum) tecrübeler hazi-
nesini, bütün kuvvet ve zaaflarıyla öne çı-
karan ve "organik tarih tasavvuru" diye­
bileceğimiz bir idrak biçiminden gittikçe
uzaklaşılarak ideolojik ve aktüel çerçeve-
nin tayin ettiği, ileriye (meçhule) dönük
"sentetik tarih tasavvuru"na doğru süratli
bir seyir, kontrolden çıkmış bir kayış mü-
şahede edilmektedir. Bir başka ifade ile
"tarihimiz nedir?" şeklinde vaaz edilmesi
gereken mesele "tarihimiz nasıl olmalı­
dır/olmalıydı?" sorusuna dönüştürülmüş-
tür. Tevfik Fikret'in "kitab-ı köhne" dedi-
ği tarihi, hiç zorlanmadan "medfen-i fikr"
(fikir mezarlığı) olarak adlandırabilmesi,
döneminin temsil gücü yüksek bir örnek
tavrı olsa gerektir: Yırtılır ey kitab-ı köh-
ne yarın/Medfen-i fikr olan sahifelerin.
Tarih telakkisini dönüştüren karmaşık
etkenler arasında, büyüleyici ve kuşatıcı
tesirleri gittikçe artacak olan " terakki" ve
"Avrupa medeniyeti" kavramlarının Islam
dünyasına olumlu bir muhteva ile girişini
hususen zikretmek gerekir. Çünkü "ma­
zi" (geçmiş - tarih) ve "istikbal / ati / fer­
da" (gelecek) kavramlarını büyük değişi­
me uğratan, hatta tersyüz eden etkenler
 T A N Z i M A T V E M E
arasında bunların hususi yerleri bulun­
maktadır. Osmanlı dünyasının yeni tarih
telakkileri ve tarih tenkidi konusunda ih­
mal edilmemesi gereken bir isim olarak
Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, da­
ha eserinin önsözünde şunu açıkça söyle­
mektedir: "Bütün bu mesrüdatdan mak­
sadımız, uzun ve mahalli bir tekamüle
mazhar olan Avrupalılarla temas ve ihtila­
ta mecbur olduğumuz günden beri bizim
de tehdmul ile onlann seviyesine yetişmelz
mecburiyetinde kaldığımızı ve şayet bu
ızdırarı teslim etmezsek payidar olamıya­
cağımızı beyandır" (Şehbenderzade Fili­
242 beli Ahmet Hilmi, 1326 ( 1 9 1 0 ] : 3). }fal­
buki hemen bütün geleneksel kültürlerde
olduğu gibi lslam kültüründe de insanın
kendisini konumlandırması ve geleceğini
inşa etmesi sürecinde yaslanacağı ve güç
devşireceği temel zaman kavramı mazi,
yani geçmiştir. Gelecek ise başta, kutsal
metinlerde "yarın" kelimesiyle çokça ya­
kınlaştınlan kıyameti hatırlattığı için ve
buna bağlı olarak gittikçe seyrelen ve eri­
yen bir dünyayı, bir kayboluşu ifade ettiği
için zayıf, emniyet telkin etmeyen, karan­
lık ve ürkütücüdür. Tersyüz olma dediği­
miz şey. işte bu iki zaman kavramının, ta­
şıdıkları dini ve sosyal değerleri itibariyle
yer değiştirmeleridir.
Hikmet-i hükumeti (raison d'Etat) çok­
ça kollayan devlet adamı ve büyük tarihçi
Cevdet Paşa, lslam dünyasında "hurafe­
lerden arındırılmış ve dili sade" bir lslam
tarihi yazmaya yönelen ve bu düşüncesini
Kısas-ı Enbiya kitabıyla büyük ölçüde ne­
ticelendirmeyi başaran ilk müelliflerden
biridir. Sultan Il. Abdülhamit'e sunduğu
1 6 Şewal 1307 tarihli bir arizada, yalnız­
ca ayet ve sahih hadislerden yola çıkarak
bir lslam tarihi yazmak istemesinin -ki bu
mevcut tarihlerin muhteva olarak çok bü­
yük bir kısmının, üslup olarak da nere­
deyse tamamının devre dışı bırakılması,
dolayısıyla bir algılama ve yaşama tarzı­
nın terki, tasfiyesi demekti- gerekçelerini
şöyle sıralamaktadır: !. Peygamberler tari-
Ş R U T I Y E T ' I N B I R 1 K 1 M 1
hi kitaplarına karıştırılan zayıf rivayetler,
(bugünkü) Müslümanların itikatlarını ve
düşüncelerini zayıflatırken l slam dini
aleyhinde neşriyatta bulunan misyonerle­
re/şarkiyatçılara da malzeme teşkil et­
mektedir. Bu sebeple hem Müslümanların
şüphelerini gidererek akidelerini sağlam­
laştırmak, fikirlerini tashih ve ıslah etmek
hem de Avrupalıların lslam'a yönelik sal­
dırılarına fırsat vermemek gerekir. 2 .
lranlılar n i c e batıl ve yalan haberlerle
doldurdukları kitapları Osmanlı toprakla­
rında, özellikle de lrak'ta neşretmekle ve
bu yolla halkın itikadını bozarak Sünnile­
ri kendi m ezheplerine çekmektedirler.
Dolayısıyla Şiaya karşı Ehl-i sünnet mez­
hebini savunmak ve takviye etmek, Şiileş­
me temayüllerini durdurmak bir vecibe­
dir (Kısas-ı Enbiya'da Kerbela hadisesinin
çok üst düzeyde bir hissiyatla yazılmış ol­
ması belki bu siyasetle alakalıdır) . 3 .
Açıkça söylenmeyen esas gizli maksat ise
nebevi hilafetin Osmanlılara nasıl geçtiği­
ni ve Osmanlı hanedanının bihakkın hila­
feti haiz olduklarını insanların zihinlerine
tedricen yerleştirmek ve eğitim çağında
olan çocukları bu yolda terbiye etmektir.
Bunun için "sahih haber"lere dayanan ye­
ni bir tarih yazımı gerçekleştirilmelidir.
Çünkü İngilizler son zamanlarda Kureyş
kabilesine mensup olmadıklarını ve hila­
feti devralmadıklarını ileri sürerek Os­
manlı hilafeti aleyhinde faaliyetlerde bu­
lunmakta, kitaplar yazmakta ve bu yollar­
la Osmanlı tebaası olan Müslüman halkın
zihinlerini karıştırarak lslam siyasi birli­
ğini ifsat etmektedirler (BOA, Yıldız Esas
Evrakı, K. 18, E. 546, Z. 13, Kr. 32, s. 3).
Arizada açıkça ifade edilen bir başka hu­
sus devletin de bunu istediğidir.
Cevdet Paşa'nın bu düşünce ve siyaset­
le, tesis edilmekte olan ve başaktörlerin­
den biri olduğu yeni tarih tarzını, aynı za­
manda, bir toplumu sıkılaştırma/savun­
ma/siyasi manevra aracına dönüştürmek
ve "doğru" bilgiyi de "düşman"lara karşı
bir güç olarak kullanmak istediği açıktır.
I S L A M D Ü Ş Ü N C E S i N D E
Bu niyet ve düşünce Paşa'yı tarih kitapla­
rının dilinin herkesin anlayabileceği şe­
kilde sadeleştirilmesi, tabir yerinde ise
düz bir ifadenin kullanılması ve "münşi­
yane ve edibane" üslubun terk edilmesi,
netice olarak da bilginin halka ulaştırıl­
ması/halkın din ve dünya tasavvurunun
ilerlemeye ket vuracak konumdan çıka­
rılması gerektiği fikrinin kabulüne de gö­
türmüştür. Aslında daha önce de halka
bilgi ulaştırılıyordu; fakat şimdi söz ko­
nusu olan üst bilgilenme düzeyi ile hal­
kın bilgilenme düzeyinin birbirine yak­
laştırılması ve tabii olarak farklı derece­
lerdeki algılamaların asgariye indirilmesi,
seviyenin düşürülmesidir. Bilindiği gibi
bu yöneliş modernleşme hareketlerinin
halka ulaştırılması, benimsetilmesi, bilgi­
nin/siyasi ve dini üst kültürün standart
hale getirilmesi, demokratikleştirilmesi,
daha doğru bir ifade ile halktan gelebile­
cek muhalefetin zayıflatılması doğrultu­
sunda işletilmesi zaruri görülen bir meka­
nizmadır ve zaman zaman siyasi merkeze
muhalif olsa da ıslahatın ana taşıyıcıların­
dan biri olan gazete neşriyatı/"gazeteci di­
li" vakıasıyla kesişmektedir.
Genel temayülleri geride bırakıp lslam­
cıların yeni tarih telakkilerinin detayları­
na inildiğinde birbiriyle bağlantılı birkaç
konu başlığı hemen karşımıza çıkacaktır:
1 . Çağdaş Müslüman aydınların, geniş
manasıyla tarih noktasında yaptıkları en
önemli usul hatası, siyasi, askeri başarı­
sızlıkları aynı zamanda lslam'ın kültürel,
sosyal ve kurumsal başarısızlıkları olarak
da görmek konusunda, sonradan da tas­
hih edemedikleri çok aceleci bir tutum
takınmaları ve "kurtuluş ideolojisi"ni az­
manlaştıracak bir bitiş ve tükeniş hissiya­
tına kapılmalarıdır. Aynı şekilde zaferlerle
dolu olduğu kadar mağlubiyetlerle de ta­
nışmış, o n larca devletin, s u l tanlığın ,
emirliğin, hatta hilafetin çöküşünü, el de­
ğiştirmesini görmüş geçirmiş lslam'ın
uzak tarihini yeni bir gözle okuma ve de­
ğerlendirme, netice olarak bundan bir
P A R A D i G M A D E G I Ş I M I
güç devşirme zemini ve hareket noktası
çıkarma başarısı da gösterilememiştir.
Halbuki çokça tarihi örnekte görüldüğü
gibi siyasi başarısızlık her zaman o kültür
dairesinin tükenişi ve artık çözüm ürete­
miyeceği anlamını taşımamıştır. Bu bitiş
ve tükeniş halet-i ruhiyesinin, önüne kat-
tığı her şeyi silip süpüren, insanları, top-
lumları boğan "seyl-i hurüşan" (coşkun
medeniyet/Avrupa seli) istiaresiyle birle-
şerek ne kadar tehditkar ve tedirginlik ve-
rici noktalara vardığını görmek için Meh-
met Akif'in vaaz metnine bakılabilir:
" ( . . . ) B ü tü n insaniyet alabildiğine pek
uzaklardaki bir noktaya, bir gayeye doğru 2 43
koşup gidiyor. Beşeriyet coşlrnn bir sel gi-
bi umman-ı terakkiye atılmak için alabil-
diğine akıyor. Bu selin önünde durulamaz.
işte biz de ya boğulacağız, ya o sel ile bera-
ber gideceğiz. Ey cemaat-ı müslimin ! Ar-
tık gözünüzü açınız, aklınızı başınıza
toplayıp.ız; zira taht-ı saltanat gıcırdıyor.
Böyle giderse -el-iyazü billah- o da devri-
lecek. Eğer Rusya'daki Müslümanlar he-
nüz dinlerini muhafaza ediyorlarsa, eğer
Fransızların taht-ı idaresindeki dindaşla-
rımız hala tanassur eunemişlerse, eğer ln-
giltere Hintli kardeşlerimize şimdilik ses
çıkarmıyorsa . . . iyi biliniz ki hep çürük
çarık yine bu hükümet sayesindedir. Ma-
azallah bu giderse hepsinin gittiği gündür.
Biz bu saltanatı muhafaza edemiyorsak
düşünmeliyiz ki bizim yüzümüzden o bi-
çareler de mahv olacaklar" (Mehmed'
Akif, "Mevize", Sebilürreşad, IX / 230, s.
375, 29 Safer 133 1/12 K. sani 1328).
Osmanlı Devleti'nin asırlarca süren ik­
tidarının zevale doğru gitmesi ve lslam
dünyasının neredeyse bütün coğrafyaları­
nın istila ve işgale uğraması ile Osmanlı­
ların zevali arasında doğrudan irtibatlar
kurulması bu tedirgin halet-i ruhiyeyi
beslemiş gibidir.
2. lslamcıların, kurtuluş ve kalkınma
(terakki, teali, ihya, ıslah, tecdid, tekamül,
intibah, istihlas, necat. .. ) için "parçalan­
mış ve halkaları kopuk bir tarih" telakki-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Namık Kemal
CEM İ L KOÇAK
Namık Kemal üzerinde çok konuşul­
muş ve yaz ı l m ışsa da, gerçekte onun
244 s iyasi fikriyatına i l i ş k i n yeterl i , kap­
sam l ı ve deri n l i k l i tah l i l denemeleri,
hiç dememek için böyle yazı yorum,
p e k az ya p ı l m ı ş t ı r. B u a l a n d a k i en
önem l i , kapsa m l ı, derin bir kavrayışa
sahip, kend i içinde tutarlı ve Batı siya­
si fikir tari h i i l e karşı laşt ı rmaları i htiva
eden ve n i h ayet, aktaran değ i l , analiz
eden bir çal ışma, h i ç kuşkusuz, Şerif
Mard i n ' i n k i d i r (" Yeni Osmanlı Düşün­
cesi'nin Doğuşu"). Bu ne kadar övülse
yetersiz kalacak çalışmanın ard ı ndan,
n eredeyse k ı rk y ı l geçm i ş o l ma s ı n a
karşın, b ı rakınız aşılmasını - M . Tü rkö­
ne' n i n İslamcılığın Doğuşu a d l ı kitabı
Türkiye'de modern siyasi d üşüncenin
o l uş u m u n d a N a m ı k Kemal ' i n yeri n i
ko n u m l a n d ı rm a k a ç ı s ı n d a n ö n e m l i
çal ışması d ı ş ı nda- onun yan ı nda a n ı l ­
maya değer b i r başka çal ışman ı n ya­
pı lmamış o lması d i kkat çekicid i r. Bel­
ki daha da hayret veri c i olan nokta,
sinde karar kılmaları, lslam dünyasının
gerilemesini (tereddi, tedenn i, mhıraz, iz­
milılal, inlıilal, tefessüh, ciimüd, atalet. . . ) ,
pek de tartışmadan, bir vakıa olarak ka­
bul edip bunun sebeplerini, doğrudan ls­
lam'da değil Müslümanların yaşantıların­
da yani lslam'ın tarihinde aramalarının
bir neticesidir (gerçek lslam / tarihi lslam
U T I Y E T ' I N B 1 R I K I M I
Namık Kem a l ' i n 1 00. Doğum Y ı ldö­
n ü m ü m ü n asebet i y l e , 1 94 2 y ı l ı n d a
yay ımlanan v e içinde yer alan yaz ı lar­
dan a l elacele haz ı rl a n d ı ğ ı a n l a ş ı l a n
"Namık Kema l Hakkında" ad l ı derle­
mede de, bazı yazarların, Nam ık Ke­
mal üzerine eğilecek araştırmacı ların.
özgün malzeme bul makta karşı laştık­
ları güçl ükleri a n l atmaları d ı r. Yine de
bu derlemen i n sonunda yer alan b i b l i ­
yografya çal ı şması, v a r o l a n l a r arasın­
da bel ki de en önde gelen idir. Namık
Kema l ' i n gazete makaleleri o günden
b u g ü n e h a l a d e r l e n m e m i ş t i r ve v a r
o l a n l a r da seçmeci v e dağ ı n ı kt ı r. D i ­
ğ e r ya n d a n , mektu p l a rı n ı n top l u v e
bütünse l l i k taşı yan b i r s u n u m u mev­
cuttu r. N a m ı k Kemal hakkında yaz ı l­
m ı ş en kapsa m l ı (iki c i l t), fakat b i r o
kad a r da y ı ğ ı n s a l b i r derleme, y i n e
çok eski b i r tari h l id i r (1 944 ve 1 949)
ve M ithat Cemal Kuntay'a aittir ("Na­
m ı k Kema l: D e vrinin İnsa n la rı ve
Olayları Arasında"). Onun hakkında
yaz ı l a n la r, gen e l l i k l e edebi yö n ü n e
yönelikt i r. Şi i rleri, romanları, hatta ti­
yatro oyunları bu bahistendir. Gazete­
c i l iği, siyasi fikirleri n i n b i r yansıması
o l a rak k a b u l görü r. N a m ı k K e m a l ,
ken d i nden sonra gelen bütün nes i l l e r
tarafı ndan, heyeca n l ı bir yurtsever, va­
tan ve h ü rriyet şairi o larak b i l i n i r ve
tan ı n ı r. İstibdat idaresinin z u l müne ve
gadrine uğra m ı ş b i r sürgündür. İdeal­
leri uğruna hayat ı n ı feda etm i şt i r ve
ayırımı) . M. Şemsettin (Günaltay)'ın, baş­
lığı da "Terakkimize mani olan lslamiyet
değil bize öğretilen Müslümanlıktır" olan
makalesinde söyledikleri, söz konusu et­
meye çalıştığımız bakış açısının, hususen
oryantalistik tezlerin Müslüman aydınlar
arasında ne kadar yaygın bir kabule maz­
har olduğunun güzel bir örneği olsa ge-
I S L A M D O Ü N C E S I N D E P A R A D i G M A D E G I Ş I M I

örnek a l ı n ması gereken bir s iyaset ve

mücadele ada m ı d ı r.
Nam ık Kemal , Osmanlı yönetici el iti
içinden ve aristokrat bir a i leden gel i­
yord u . Gerçi a i l e, N a m ı k Kema l ' i n
nesl inde varl ı ğ ı n ı büyük ölçüde yitir­
mişti, ama zaman zaman gözden dü­
şü i s e de, g e l e n e k s e l devlet h i zmeti
içindeydi . Babas ı n ı n Saray'da münec­
c i m o l ması d ikkate a l ı n ı rsa, i k i nes i l
arası n daki z i h n iyet farkı y a d a sürekli­
l iği belki daha iyi anlaşı labi l i r. Osman­
l ı yönetici el iti, bir yandan modernleş­
me adımlarını atma gayreti içindeyken 245
ve Tanzi mat Fermanı, bu kırılmayı ya
da dönüşümü si mgelerken, b i r yandan
da, bu ad ımları n atı l masında en uygun
za m a n ı n tes p i t i i ç i n m ü n e c c i m den
yard ı m beklemekteyd i . Sadece bu sah­ Namık Kemal, lslami ve modern
ne dahi, 1 9. yüzy ı l ı n ortaları n a doğru Batılı siyaset kavram/anımı 'mitli'
Osm a n l ı'yı a n l a m a k b a k ı m ından sentezini aradı.
önem l i d i r. Namık Kema l ' i n eğiti m i bü­
yükbabası tarafı ndan üstlen i l m işti. Ye­ yaşamındaki hami lerin i n siyasi iktida­
ni açılan modern okul lara da gitmişti, rın uzağında kalması sonucunda, me­
ama d ü ze n l i b i r e ğ i t i m d en de uzak m u r i yet k a r i y e r i n d e n b i r s ü re i ç i n
kald ı . B üyükbaba n ı n taşra memuriyet­ uzaklaşacak ve 2 2 yaşında Tasviri Ef­
leri buna enge l d i . İstanbu l'a taşradan karda yazmaya başlayacakt ı r. Ş i na s i
gel i ş i s ı ras ı nda, geleneksel o larak ve i l e tan ı ş ı k l ı ğ ı burada b i r hayl i i lerler.
beklenebileceği gibi, daha 1 6 yaşında Lakin Ziyad Ebüzziya'n ı n kaleme aldı­
evlen(di ri l)mişti b i l e . . . Karısı hakkında ğı, fakat H üseyin Çel ik tarafından ha­
pek az şey b i l i niyor. Belki de hem en z ırlanan mükemmel b i r biyografi ("Şi­
.
hemen hiç . . . O n u n yen i yen i y ı ldızı nasi"), i leride Yen i Osma n l ı lar arasın­
p a r l a maya başl ayan Terc ü m e Oda­ daki kişisel ve düşünsel plandaki ayrı­
sı'ndaki 1 7 yaşında başlayan memuri­ l ıkları n ı n neler olduğunu tasvir etmek­
yeti çok şey vaat ediyord u . Memuriyet ted i r. Yine H üseyin Çel i k' i n bir başka

rektir: "Terakkiyatımıza mani olan, te­
dennimizi intiic eden amil-i esasi acaba
dinimiz midir? Kürre-i arzın kı taat-ı
muhtelifesinde sakin olan İslamların hal-i
sefa let-iştimaline bakılırsa bu sual öyle
kolay kolay reddedilemez gibi görülür.
Filhakika bugün dünyanın her tarafında­
ki İslamların esarete mahküm, zillet ve
sefalete gömülmüş oldukları bir hakikat-ı
katiyyedir. Bunu hiç kimse inkar edemez.
Sefalet ve inkırazın esbabı teharri edilirse,
ulema kisvesine, derviş kıyafetine, şeyh
libasına bürünmüş fakat ilimden, irşad­
dan bihaber oldukları halde hakiki alim
ve mürşidlerin makamlarını gasb etmiş
olan bir kısım ademlerin bu hususda mü-
 T A N Z M A T V E M E Ş R
m ü kemmel araşt ı rması da ("Ali Suavi
ve Dönemi"), Yeni Osmanlı lar çembe­
rini tamamlar. Namık Kemal'in Avrupa
macerası d ö rt y ı l s ü recekt i r ( 1 8 6 7 -
1 87 1 ) . Gerek Avrupa'daki v e gerekse
dönüşünden sonraki bası n hayatı zikre
değerd ir. 1 873 yıl ı nda başlayan Mago­
sa'daki sürgün yaşam ı , 1 8 76 y ı l ı nda
yeniden ikbale kavuşma i l e sona ere­
cekse de, 1 8 7 7 y ı l ı nd a n son ra taşra
memuriyetleri dönemi başlar ve bu şe­
ki ide de nokta l an ı r. E ge ve Akd e n i z
adalarındaki memur statüsündeki sür­
246 günlüğü söz konusudur. 1 888 y ı l ı nda
öldüğünde 48 yaşındaydı .
Yen i Osma n l ı l a r hareket i n i n önde
gelen ve bugün için gen iş kitleler tara­
fından i s m i hatırlanabilen bu yegane
siyasi şahsiyet i n i n s iyasi projesi yakın­
dan te� k i k ed i l d iği nde, modern leşme
yanl ıs ı Osman l ı yönetici el itinin, Ba­
tı'yı algılama ve değerlendi rme pers­
pektifleri i l e Tanzi mat' ı n modern leşme
yan lısı paketine yöne l i k eleştiri leri ve
katkıları daha iyi a n l a ş ı l acaktır. Yeni
Osma n l ı l ar hareketinin d i ğer üyelerin­
den esasl ı farkı, bir s i yasi teori ve fel­
sefe gel i ştirme çabası d ı r ki, tek başına
b u bile takd i re şaya n d ı r. Geleneksel
İ sl a m/Şark/Osma n l ı s iyasi d üş ü ncesi
içinde, Batı klasik siyasi d üşüncesi, te­
orisi ve felsefesi i le karş ı l aşmak ve bu
teme l inden farklı iki a l an arasında bir
u zlaşma g i r i ş i m i n d e bu l u nmak, Os­
m a n l ı e n t e l e k t ü e l h ayatı a ç ı s ı nd a n
h i m bir rol ifa etmiş oldukları anlaşılır.
Fakat gerek dinin bugün almış olduğu
şekle gerek bu gibi cahillerin telkinat ve
tefsiratına bakarak hüküm vermek hiçbir
vakit doğru ve mantıki bir hareket ola­
maz. Mani-i terakki olup olmadığını di­
nin kendisinde aramamız icab edeceği gi­
bi dini anlamak için de hakiki alimleri,
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
d i kkat çekici bir dönüm noktası sayı­
lab i l i r.
Namık Kemal (ve genel olarak Yen i
Osman l ı la r) a ç ı s ı ndan g ü ç b i r görev
söz konusuydu. Daha önce yap ı lagel­
diği ve daha sonra da sık sık yapı laca­
ğı gibi, bir "meden iyet projesi"ni tarif
etmeleri gerekiyordu. "Batı Meden iye­
ti" karş ıs ında, algıda ve kabulde b i r se­
ç i c i l i k söz konusuyd u . B u , y a l n ızca
Osmanl ı/Türk siyasi düşüncesinin gün­
demi değ i l d i r. " B atı Medeniyeti Soru­
nu" i l e karşı karşıya kalmış olan bütün
top l u m l a r ı n ve coğrafy a l a r ı n o rta k
paydasıdır. Hepsi de, kendi geçmişleri­
ni ve varl ıklarını belirli ölçü lerde koru­
yarak, medenileşmen in yol ları n ı yen i­
den keşfetmeye çalışmışlard ı r. Bu ba­
kımdan, ne Namık Kemal, ne Yeni Os­
man l ı lar ve ne de Osman l ı/Türk tecrü­
besi özgün b i r örnektir. Namık Kemal
olsun, diğerleri olsun, "Batı Medeniye­
t i " karş ı s ı n d a " D oğu/Osma n l ı/İ s l a m
Medeniyeti"ni ısrarla v e sabırla savu­
nagelmişlerd ir. Burada özgün olan, uz­
laşma çabas ı n ı n kendisi değil, çabanın
içeriğidir.
N a m ı k Kemal i ç i n İ s l a m b i r l i ğ i de
bu çerçevede önem kazanıyordu. Na­
m ı k Kemal, Batı siyasi düşünce ve te­
orisini İslamı model i l e uyuşturma ça­
basında yal n ız değildi, ama en ziyade
çaba h a rcayan la rdan b i r i yd i . O n u n
bakış açısından, Batı l iberal siyaset fel­
sefesi, özünde, "gerçek" İslami yöne-
fazıl şeyhleri, vasıl dervişleri dinlemeliyiz.
Ancak bu tetebbu'dan sonradır ki terakki­
mize mani olan lslamiyet-i hakikiye olma­
yıp bugünkü Müslümanların din-i Jıtriden
pek uzak olan lıurafe-alüd akideleri, esatiri
ananeleri olduğu hakikatı tecelli eder"
(Günaltay; 133 1 [ 19 1 5 ] : 9 1 -92).
Tabl onun geneline bakıldığında şu
I S L A M D Ü Ü N C E S I N D E
tim esasları ile uyum hal indeydi . Hat­
ta, sadece uyumdan da söz edi lemez­
d i , ç ü n k ü zaten k l a s i k İ s l a m , bütün
b u n l arı da i htiva etmekteyd i . Sorun,
teorik olmaktan ziyade, uygulamaday­
d ı . Sorun, unutulmuş b i r geçmişi yeni­
den hatırlamaktayd ı .
N a m ı k K e m a l a ç ı s ı n d a n h ü rriyet,
Osman l ı coğrafyası n ı n bütü n l üğünün
koru n m a s ı a ç ı s ı n d a n d a ö n e m l iyd i .
Tıpkı h u k u k g i b i . . . H u kuk, eşit l i k ve
hürriyet, söz konusu coğrafyadan ken­
d i s i n i ayı rarak, bütün b u n lara kavuş­
mayı hayal eden gruplar açısından bir­
leştirici yeni bir formü l olarak tasarlan­
m ı ştı . A s l ı nda, bu form ü l, Tan z i mat
Fermanı'ndan bu yana sürd ü rü l en bir
geleneğin deva m ı sayı l m a l ı d ı r. Onun
fikrince, bütün bunlar bir Osma n l ı va­
tan ı f i k r i yaratac a k ve bu coğrafya
içinde yaşayan far ki ı b ütün grupların
.
bu vata n ı savu n m a s ı n ı sağlayacaktır.
B i r iyimser beklenti de, bu sayede, ün­
l ü "Şark Meseles i " n i n sona ereceği yo­
l u ndad ı r. N a m ı k Kemal i ç i n Osman­
l ı/İslam tarih i bu bakımdan da ayn ı gö­
rüş zaviyesinden değerlendirilmeliyd i.
Onun tarihe bakışını bel irleyen açı da
budur. Namık Kemal i ç i n tarih, siyasi
pozisyo n u n u sağla m laştıran, o n u te­
m e l lend i ren ö ne m l i b i r argü mand ı r.
Bu yaklaşım tarz ı, b i r hayli tan ıd ıktır.
Osman l ı coğrafyas ı n ı n b i r arada kala­
b i l mesi n i n temi n i de, aslında "hürriye­
ti efkar" ı n b i r başka argüman ı d ı r. Va-
türden tasvirlere de sıkça raslanacaktır:
Bir zamanlar cihanın en güçlü ve terak­
ki etmiş unsuru olan Müslümanlar bu­
gün sefalet içindedir. Zamanında her bi­
ri bir medeniyet mamuresi olan lslam
beldeleri bugün harabe ve virane halin­
dedir. lnsanlık tarihini gayret, cesaret ve
kahramanlık menkıbeleri ile dolduran
P A R A D i G M A D E G I Ş I M I
tan fikri, bu bakımdan, ayırıcı değ i l ,
birleştirici b i r görüştür y a d a öyle de­
ğerlendirilmelid ir.
Nam ık Kemal'in gazeteci l iği, kamu­
oyu ve yaratı lması süreci ile yak ı ndan
i l işki l id ir. Osman l ı/Türk kamuoyu n u n
varl ığın ı n keşfi v e o n a h itap etmen i n
gereği v e yararı, önemli b i r ad ım ola­
rak görü lmelidir. Gerçi bu sözü edi len
kamuoyu, b u g ü n k u l l a n d ı ğı m ı z a n ­
lamdan ç o k d a h a d a r bir çevreyi ifade
eder. H atta sadece İstanbul efend i l eri­
ne yöne l ik olduğu söylenerek, küçüm­
senebi l i r de . . . Ama yeni bir bakış açısı 247
olarak önem l id i r. Onun edebi cephesi
de, as l ında bu bakış a ç ı s ı n ı n değişik
tezahürlerin i yansıtır. Önem l i olan, fi­
k i rleri n deklare ve i k n a ed i l m es i d i r.
Ayn ı zamanda, gazeteler, hem kendi­
leri ve hem de kamuoyu adına denet­
leme görevi i le karşı karşıya i d i l er. Na­
mık Kemal için, bütün yaz ı lanlar, ka­
m u oyu n u n e ğ it i l me s i a ç ı s ı n d a n b i r
m isyona sah i pti. Çünkü, kendisi d e ka­
muoyunun bütün bu görevleri yerine
getiremeyecek kadar güçsüz o ld uğu­
nun muhtemelen farkındaydı . Bununla
b i r l i kte, b u t ü rd e n görüş l e r i Ş iaetle
reddetmeye d evam edecektir. F akat,
bütün yazdı kları da "kamuoyunun eği­
timinin" b i r parçası sayılmalıdır.
Namık Kemal, fi kir özgürl üğünü sa­
vunur, ama bazı yazı larında kend ince
doğru o l mayan yönlere doğru a ç ı l an
m atbuatı da e l eşti rmekten geri d u r-
Müslümanlar bugün atalet ve meskenet
girdabına düşmüştür . . . Çünkü "evvelki
Müslümanlar hakikatın perestişkarı idi­
ler, şimdiki lslamlar ise hurafatın esiri­
dir. Evvelki Müslümanların 'din'i onlara
sa'y u irfan nurları isar ediyordu, şimdi­
ki Müslümanların akideleri ise kendile­
rini zulmet ve hüsran uçurumlarına
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
maz. Onun ahlakçı z i h n i yeti, bu tür­
den i l kesel bir meselede de kendisini
hemen gösteri r. E l bette " h ü rriyeti ef­
kar"dan söz etmek önem l id i r, ama bu
i l keyi savu n u rken ortaya kon ulan ar­
gümanlara da di kkat etmek gerekir. Bu
den l i yüksek ideal lerin savunulmasın­
da k u l l a n ı lan argümanların da kendi
i ç i nde tuta r l ı o l m a s ı gere k i r. N a m ı k
Kemal açıs ı ndan, özgür bas ı n ı n ken­
d i nce yararları vard ı r ve basın, bunun
için, bu yararlar açısından özgürlüğü
hak etmiştir. Burada yarar ile özgürlük
248 aras ı nda kuru lan doğrudan bağlantı,
n i hai tahl i lde, yararsız görülecek alan­
l arda özgürlüğün s ı n ı rl a r ı n ı da kend i
içinde taşımaktadır.
H ü rriyet, s iyasete doğrudan katı l ı m
anlamına gel iyordu v e bunun d a siyasi
meka n i z m a l a r ı k u ru l ma k d u r u m u n ­
dayd ı . N a m ı k Kemal açısı ndan, istib­
dat idaresine karşı, ancak ideal ölçüde
o l a b i lecek, fakat Osma n l ı a ç ı s ı ndan
d ü ş ü n ü l m es i m ü m k ü n o l m a y a c a k
Cumhuriyet yönetimi b i r tarafa b ı rakı­
l ı rsa, meşruti bir monarşi gündeme ge­
l eb i l i rd i . Osman l ı H a nedan ı ' n ı n ve
sultan ı n ve h i l afet i n kutsal hakları n ı n
sak l ı tutuld uğu v e d iğerleri i l e kıyas­
landığında, temsi l i n itel iği bir hayl i tar­
tışma götürür bir meşruti monarşi mo­
del i kurul mak isteniyord u .
Nam ı k K e m a l , kamuoyu nun yöne­
timde/siyasette b i r başka tems i l ve de­
netim organ ı o l a rak "Mec l i s i Ş u rayı
d o ğru s ü rü k l e m ek t e d i r " ( G ü n a l tay,
1 3 3 2 ( 1 9 1 4 ) : 3 -5 ) . tık bakışta tarihin
bir dönemini methetme/benimseme gibi
gözüken bu tasvirler tek başlarına alın­
dıklarında yanıltıcıdırlar, çünkü ana
söyleme bakıldığında tasvirlerdeki müs­
pet tarihi dönemlerin , dönülmek iste­
nen yerler olmaktan çok bugünün kötü
U T I Y E T ' I N B I R 1 K I M 1
Ü mmet"i görür. Bu organ, "meşveret"
u su l ü n ü n p ra t i kteki uygu l a mas ı d ı r.
Gerç i Namık Kemal, Batı siyasi felse­
fesi ışığı nda, öze l l ikle Locke, Hobbes,
Rousseau ve Montesqu ieu'den yarar­
lanarak, temel siyasi çerçeves ini ge l iş­
tirmeye çabal ıyordu, fakat onun yap­
maya ça l ı ştığı esas i ş, Batı siyaset te­
oris i n i n , özünde, İslam siyasi felsefesi­
n i n d ı ş ı n da o l ma d ı ğı n ı göstermekt i .
Bu çok önemliydi, çün kü, i l k olarak,
bu şek i l d e Batı'dan a l ı na b i l ecek b i r
kurum, kavram v e teori, "ithal" ya d a
"kopya" o l maktan kend i l iğinden kur­
tulacak ve Osman l ı/İslam toplumunun
öz değerleri n i yansıtm ı ş olacakt ı . Bu
noktada, N a m ı k Kemal, Tan z i mat'a
yön e l i k e l eşti r i l e r i n i h a k l ı ç ı ka r m ı ş
ol uyord u . İslam siyasi felsefes i n i n b u
yöndeki bütün zorl amalara v e yakı ş­
tırmalara karşın, gerçekte Batı l ı b i r si­
yasi temsil sistem i n i ne ölçüde i htiva
ettiği ya da edebi leceği hayli tartışma
konusu o l m a k l a b i rl i kte, Nam ı k Ke­
m a l i ç i n bu n o kta b i r ö n k a b u l d ü .
Ü zerinde tartışı lması dahi caiz sayı i­
m azd ı . B ü t ü n Osman l ı/İ s l a m siyaset
tari h i , bu açıdan yeniden gözden ge­
ç i r i l iyor, adeta yeniden yorumlan ıyor
ve o l g u s a l p l a n d a , N a m ı k Kema l ' i
h a k l ı ç ı ka ra b i l ecek şek i l de yen i den
değerlend iril iyord u . islam ' ı n özü meş­
veret id iyse, Osma n l ı Devleti'nin kuv­
vet l i dönem leri, a s l ı nda bu danışma
yöntemi n i n revaçta ol duğu dönem l e r
durumunu ortaya koyabilmek için bir
araç seviyesinde kullanıldıkları görüle­
cektir; vurgu yapılan esas şey geçmişte­
ki bazı dönemlerin iyilikleri ve üstün­
lükleri değil bugünün kötü ve zayıf du­
rumudur. Ayrıca müspet dönemlerin,
tarihin hangi zamanına tekabül ettikleri
de pek belli değildir.
I S L A M D Ü Ş Ü N C E S i N D E
olarak yansıtı l ıyord u . Sadece bu kadar
da deği l . .. B i r kuvvetler ayrı l ığı da söz
konusu i d i . Sultan, u lema ve yen içeri­
ler, bu üçgen i n tarafları i d i l er. Toplum
sözleşmesi, biat kavra mı ile eşleştiri l i ­
yord u . As l ı nda bütün bunlar, şeriatı n
öngörd üğü h u s u s l a rd ı . N a m ı k Kema l
açısından şeriata uyulması, bütün
bunlara uyulması anlamına gel iyordu.
Su ltan, şeriat h ü k ü m l erini uygu lamak
ve a d a l et i s a ğ l a m a k l a görev l iydi ve
öyle de kalmaya devam edecekti. Bu,
geleneksel Osman l ı yönetim felsefesi­
nin onayıyd ı . "Kerim devlet" form ü l ü
geçerl i yd i . Ayrıca, Namık Kemal güç­
lü b i r a h l akçı o l arak, İ s l a m a h lakı n ı
d a bu çerçeve içine yerleşti rmekte ge­
ri k a l m a m ı şt ı . Bu şaş ı rt ı c ı d e recede
eklektik siyasi teori çabası, i l k olmak
bak ı m ı ndan d i kkate değerse de, gün­
cel s i yasetle i lg i l i orga n i k bağları açı­
s ı ndan ve kend i s i nden sonra gelecek
tutarl ı siyasi düşünce geleneks i z l iğine
temel ol ması bakım ı ndan man idard ı r.
N a m ı k K e m a l , gelen eksel İ s l a m/Os­
man l ı siyasi fel s efe s i n i , B at ı l ı b i r te­
orik çerçeve içinde sunarken, asl ı nda,
gelenek i l e modern arasında, gelenek­
sel o l a n ı modern b i r kap i ç i nde sun­
manın çabası i ç i ndeydi. Tutar l ı ol ma­
yabi l i r, ama çabas ı takd i re değerd i r.
Siyasi pozisyonları savunmak için, tu­
tarsız ve hatta ken d i içinde çelişki l i si­
yaset teorisi gel i şti rmek konusunda ıs­
rar l ı o l mak ve aks i n i gerçekleştirmek
Kopuk tarihin, birbirinden uzaklaşmış
hatta irtibatsız hale sokulmuş iki parçası
vardır. Biri asr-ı saadet (altın çağ) olarak
kavramsallaştırılan Hz. Peygamber ve 4
halife devri, diğeri "eski rejim" haline de
dönüştürülen Emevilerden i tibaren bütün
lslarn tarihi. Bu algılama kalıbı ve davra­
nış tarzı, geçmişi/tarihi kendine özgü
P A R A D i G M A D E G I Ş I M I
için herhangi bir hassasiyet gösterme­
mek de, gelecek kuşaklara yönel ik b i r
başka siyasi düşünce m i rası olarak ka­
bul ed i lmel idir. Namık Kemal ' i n yaz­
d ıkları anayasal bir rej im i n temel i l ke­
lerini ortaya koymak bakı m ından dik­
kate değerd i r. Fakat b i r anayasal siste­
m i n kuruluş mantığı bundan i leri o l ­
m a l ı d ı r.
Nam ı k Kemal için olsun, kend i sin­
den öncekiler ve sonrakiler açısından
olsun, s iyasi teori, tek başına önem l i
bir hareket noktası değildi v e olamaz­
dı da ... Aksine, onların ortak paydası, 249
mevcut siyasi sorunlar ve pozisyon lar
açısı ndan, önceden saptanmış sorun­
l a r ı n çöz ü m ü yolunda, hatta bu çö­
züm yolları n ı ve şek i l lerini haklı ç ı ka­
racak ve meşru gösterecek b i r s i yasi
teori yaratmakt ı . Önce siyasi end işeler
ve ard ı ndan da bu endişeleri g i dere­
cek b i r teori geliyordu. Siyasi teori si­
yaseti değil, tam aksi ne, g ünlük s iyaset
teoriyi tayin ediyordu. Arzu ed i l en, so­
runların b i r şeki lde çözüme kavuştu­
ru l m a s ı o l duğundan, teori n i n k e n d i
i ç indeki tutarı ı l ığı ö n e m taşıyamazd ı .
Bu, ancak olabildiği kadar olabi lecek­
ti . Önem l i olan nokta, teori nin, sorun­
ların çözülebi l i r olduğunu göstermesi
ve hatta kan ıtlamas ı yd ı . N a m ı k Ke­
mal'in, bundan söz ed i leb i l i r o l d uğu
ölçüde, siyasi teorisi, bu temel çerçe­
ve içinde i nşa ed i l m işti . Yegane örnek
deği l d i ve hiç olmayacaktır.
il
kuvvet ve zaafları olan ve esas itibariyle
tasfiye edilemez bir tecrübeler ve imkan­
lar hazinesi olarak görmek yerine onu ta­
şınması güç bir yük ve işe yaramaz hantal
bir yapı, Akif'in diliyle söylersek "teker­
rür" (olumsuz ve bıktırıcı tekrar) olarak
değerlendirmenin ürünüdür. Tarih oldu­
ğu yerde ve olduğu gibi değil bulunması
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
istenen/gereken yerde aranmaktadır.
Meseleye Türk tarihi açısından bakıldı­
ğında bir başka dikkat çekici hadiseyle
karşılaşılacaktır. Bu, lslam tarihi tecrübe­
si içinde Selçuklu ve Osmanlı dönemleri­
nin da kaydadeğer bir yer tutmaması,
çok az istinasıyla bu uzun ve ilmi, siyasi,
kurumsal açılardan ihmal edilemeyecek
dönemlerin de istibdat (eski rejim) söy­
lemi içinde, örtülmesi, kaybolup gitmesi­
dir. Yeni Osmanlılar'da (hususen Ali Su­
avi ve Namık Kemal'de) kısmen var olan
Osmanlı Devleti'nin bazı dönemlerini,
Divan-ı Hümayun, yeniçeri ocağı gibi ba­
250 zı teamül ve kurumlarını istisna etme
dikkati giderek zayıflayacak ve istisnalar
(tarihin müspet alanları) görülmez hale
gelecektir. (il. Abdülhamit devrinde baş­
layan, Il. Meşrutiyet döneminde daha da
c a n l a n a n , C u mhuriyet y ı l l arında ise
"Türk tarih tezi"ne dönüşen milli tarih
arayışlarının, büyük açıklama kalıplarına
varamayışının ana sebeplerinden biri de
Osmanlı tarihini bir tür paranteze alma
çabalarının giderek artış göstermesi ol­
malıdır).
Irtibatsızlaştırma ameliyesinin daha ba­
riz bir şekilde ve bütünlük içinde görülüp
anlaşılabilmesi için "ideal" tarihin yaşan­
dığı dönem olarak asr-ı saadet tarihinin,
aynı zamanda peygamberler ve hak dinler
tarihi olan Islamiyet öncesi tarihten ko­
parıldığının da önemli bir mesele olarak
hatırda tutulması gerekir. Koparılan bu
alt/arka halkanın adı, yeniden tanımlanan
ve sanırım Islam tarihinin hiçbir döne­
minde göremeyeceğimiz şekilde gerilere
itilen, olumsuzlaştırılan "israiliyat"tır. Bu
ameliye lslam ilim ve kültür tarihinde
güçlü olarak var olan, tarihe bir insanlık
tarihi olarak bakma ve tarih kitaplarını
Hz. Adem'le başlatma geleneğini de ciddi
olarak etkilemiştir. Bu ise tarihin bütün­
lükten uzaklaşarak küçülmesinden ve ta­
rih zaviyesinin, ufkunun daralmasından
başka bir şey değildir.
Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hil-
U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M 1
mi'nin, modernleşme tarihimizin yeni re­
jim arayışları çizgisindeki büyülü alanla­
rından biri olarak meşruti idareyi meşru
(şer'i) hale getirmek ve tabii "eski re­
jim"le aynileştirileren istibdadı gayrimeş­
ru bir şekle sokmak için yaptığı yorum ve
buna bağlı olarak Islam tarihi sınıflandır­
ması bu açıdan önemli olmalıdır: "Biz is­
tibdat dedikçe, hatırımıza yalnız Abdül­
hamid-i Sani'nin rub' asırlık saltanatı geli­
yor. Halbuki Emeviye'nin galebesiyle bera­
ber, yani bin bu kadar senedir, Müslüman­
lar, pek kısa ve az müstesnasıyla hep istib­
dat ile idare edilmişlerdir. Kah yalnız is­
tibdcul-ı idari, kah istibdad-ı dini ve bazen
her ikisi birleşerek milleti esire, vatan-ı
lslam'ı harabeye çevirmiştir. Işte bu me­
did edvar-ı istibdaddır ki bütün Müslü­
manlara fena istidadat iras etmiştir. Fakr
u meskeneti tebcil, riya vü kitmanı tecviz,
itaat-ı mutavaata vesaire gibi" (Ahmet
Hilmi, "Fenalık nerede? ", Hikmet, nu. 34,
s. 1-2, 5 Zilhicce 1328 / 25 T. sani 1326) .
Şehbenderzade döneminin temsil gücü
yüksek bir tercümanıdır ve tahmin edile­
bileceği gibi yalnız değildir.
Bu tanımlama ve akıl yürütmelere göre
intibah ve necat için şimdi yapılması ge­
reken şey, (aktüel) tarihin asr-ı saadete
göre tadil edilmesi ve yeniden inşasıdır.
"Kopukluk" ve "halka" istiarelerine göre
söylersek, lslam tarihinin problemli ve
çürük gözüken/öyle kabul edilen "bin bu
kadar senelik" çok uzun halkalarını dev­
reden çıkararak yeni halkayı, problemsiz
ve güçlü kabul edilen ilk halkalara bağla­
ma ve bundan yeterli bir güç devşirme te­
şebbüsü de diyebiliriz. llk bakışta büyüle­
yici, parlak ve cazip gibi gözüken bu tasa­
rımın mantıken doğru olup olmadığı ve
tarihi atlayarak uzun, yüksek köprü kur­
ma düşüncesinin uygulanabilirlik derece­
si, nihayet yapısal dönüşümün imkanı gi­
bi ciddi meselelerin tartışıldığına dair
kayda değer metinlere ve işaretlere rastla­
madık. Yani geçmişle ilgili neyin, niçin
gözardı edildiği ve bunun muhtemel ma-
I S L A M D Ü Ş Ü N C E S i N D E
liyetleri muhasebe dışında kalmış gibi gö­
züküyor. Sürekli vurgulanan husus, ls­
lam'ın bütün iyilikleri (ilerleme, bilim,
medeniyet. . . ) zaten içinde barındırdığı,
Avrupa'nın lslam'a meydan okuyacak se­
viyeye gelişini Müslümanların terk ettik­
leri lslami ilkeleri/Kur'ani hakikatleri be­
nimsemelerine borçlu oldukları, şairane
bir. deyişle "bizim dinimizin onların haya­
tı , onların hayatının ise bizim dinimiz"
haline geldiğidir. Bu tasvir ve yargıların
esas sebebi, dönemin maddi ve psikolojik
ağır şartlarının tesiri altında "acil ve uy­
gun" çözümler peşinde olmanın getirdiği
-belki de kaçınılamayacak- körlükler, ih­
maller olsa gerektir.
3. Çağdaş lslam düşüncesinin ve lslam­
cılık hareketinin önemli kavramsal çerçe­
velerinden biri olan "kaynaklara dönüş"
hareketi de bu yeni tarih tasarımının ay­
rılmaz parçalarından biridir. Kaynaklara
dönüşten neyin kastedildiğine bakıldığın­
da asgari iki nokta dikkati çekmektedir:
1 . Bağlayıcı bilgi kaynağı olarak Kur'an ve
Sünnet'i esas almak, 2. Bağlayıcı uygula­
ma olarak asr-ı saadeti öne çıkarmak. Bu
asşari iki vurgulu noktanın satır aralarına
nüfuz edildiğinde, örtük olarak dile geti­
rilen geçmişe/tarihi lslam'a yönelik ten­
kitlerden biri, tarihi tecrübe içinde bu iki
alanın; kaynakların ve asr-ı saadet uygu­
lamasının göz ardı edildiği, en hafif tabi­
riyle ihmale uğradığıdır. ikincisi tarih
içinde ortaya çıkan anlama ve yaşamaya
dönük lslami yorumlar asla sadakat açı­
s ı ndan ciddi problemler taşımaktadır.
Üçüncüsü icma, mezhep, müctehit kav­
ramlarına yüklenen anlam ve verilen de­
ğer üzerine yükselen, meşruluk kazanan
ulema ve ilim hiyerarşisi, giderek kaynak­
ları perdelemiş, bu ise bir taraftan ulema­
nın söylediğini nas hükmüne çıkarmış di­
ğer taraftan da yeni yorumları imkansız
denecek derecede zor hale getirmiştir.
Akifin "Doğrudan doğruya Kur'an'dan
alıp ilhamı / Asrın idrakine söyletmeliyiz
lslamı" mısralarında en üst ifadelerinden
P A R A D i G M A D E C; I Ş I M I
birine bürünen bu yöneliş de tarihi, tarih
içinden akarak gelen "kaynak"ların biz­
zat kendilerini, yorumlarını ve bunlara
bağlı olarak ulemanın otoritesini parante­
ze alarak benzer bir köprü inşası ö ngör­
mektedir. Kavisi hayli yüksek, çapı epey­
ce uzun bu köprü kurma yönelişinin ne­
relere doğru seyrettiğini göstermesi açı­
sından Fazlurrahman'ın düşüncelerine
yer verilebilir: "Burada önerdiğimiz tefsir
usulü, iki türlü hareketi içermektedir:
Önce zamanımızdan Kur'an'ın indirildiği
zamana gitmeli; sonra telırar oradan, hen­
di zamaııımıza dönmeliyiz. ( . . . ) iki hare-
ketten birincisi iki aşamayı içerir: l . Bir 251
ayetin tarihi ortamını ve çözüm getirdiği
sorunu iyice araştırarak, onun taşıdığı
önemi veya manasını anlamak ( . .. ) Şu
halde birinci hareketin ilk aşaması, hem
Kur'an'ın bir bütün olarak ne demek iste-
diğini anlamak ve hem de özel durumlara
cevap teşkil eden belli ilkelerini kavra-
maktan ibarettir. 2. Kur'an'ın belirli özel
_cevaplarını genelleştirerek, onları umumi
olan ahlaki - toplumsal ilkelerin ifadeleri
olarak ortaya koymak. (. .. ) Önerdiğimiz
tefsir usulündeki ilk hareket, özelden ge-
nele, yani Kur'an'ın bazı ayetlerin d en
onun genel ilkelerinin, değerlerinin ve
uzun vadeli gayelerinin ortaya çıkarılıp
sistemleştirilmesine yöneliktir. ikinci ha-
reket ise (genelden özele) çıkarılan bu
genel görüşten, şimdi (kendi zamanımız-
da) formüle edilerek uygulanması gere-
ken, şu andaki duruma yöneliktir. Yani•
çıkarılan genel (ilke) , şu andaki somut
toplumsal - tarihsel ortamla uyum sağlaya-
cak bir şelıilde birleştirilmelidir. Bu da yi-
ne şu andaki durumu çok iyi inceleme-
mizi ve onu oluşturan çeşitli unsurları
çok iyi tahlil etmemizi gerektirir. (. .. ) Bu
her iki hareketi, diğer iki aşama ile birlik-
te başarılı olarak uygulayabildiğimiz öl-
çüde, Kur'an'ın emirleri ve yasakları za­
manımızda yeniden canlılık ve etkinlik
kazanacaktır. Bu durumda ilk hareket te-
melde tarihçiye düşen bir görev olduğu
 T A N Z i M A T V E M E
halde, ikincisi açıkça sosyal bil imcinin
aracılığını gerektirmektedir. Fakat asıl
'etkin yönlendirme' ve 'ahlak mühendisli­
ği' görevi alılalıçının işidir. ikinci hareket,
aynı zamanda birinci harekette yapılan
çalışmaların, yani anlama ve tefsir etme
çabalarının vardığı sonuçları düzelten
(bir ölçü) görevi yapacaktır. Zira vardığı­
mız sonuçlar, şimdi uygulamada başarısız
iseler, o zaman ya mevcut durumu doğru
olaralı değerlendiremedilı ya da Kur'an'ı
anlamada başarısız oldulı demelıtir" (Faz­
lurrahman, 1 990: 73 76). - mayı zorlaştıran bir fonksiyon icra etmiş­
Açıkça görüldüğü gibi Fazlurrahman'ın
252 çözüm olarak teklif ettiği Kur'an'ı anlama
ve yorumlama çabası (kaynaklara dönüş)
iki zaman kaidesi üzerine oturuyor: Biri
Kur'an'ın indirildiği dönem, diğeri şimdi
içinde bulunduğumuz zaman. Metodoloji
üzerine de m etinler kaleme alan bir bilim
adamı olarak Fazlurrahman'ın, tefsir ve
ilgili ilimlerdeki hala kuşatamadığımız ta­
rihi birikimi ve tecrübeyi bu kadar kolay
atlaması ve bu atlamanın imkanı/imkan­
sızlığı problemi üzerinde neredeyse hiç
durmaması, ancak kaynaklara dönüş ha­
reketinin tabiatı doğru ve derinliğine ta­
nındığı zaman normal karşılanabilir. ikti­
bas ettiğimiz bu satırlar arasında yazar,
14 asır gibi uzun bir zaman dilimi içinde
Kur'an'ı anlama uğrunda gösterilen deva­
sa çabaları çok cılız ve ve sönük ifadelerle
geçiştiriyor, atlıyor (Fazlurrahman, 1 990:
75) . Tefsir ilmini tarihçi, sosyal bilimci ve
ahlakçıya bı rakması kadar "uyum" ve
"başansız"lık üzerinde vurgu yapması da
nasıl bir halet-i ruhiye içinde bulunduğu­
nu göstermesi açısından kayda değer olsa
gerektir.
4. Parçalanmış ve kopuk tarihin teza­
hür alanlarından biri de 19. ve 20. yüzyı­
lın büyülü kavramlarından "medeniyet"
ve " terakki"ye eşlik eden "ulüm ve fü­
nün" etrafında halelenmiş görünmekte­
dir. Çağdaş Türk düşüncesinde ulüm ve
füniın'un hangi anlamları taşıdığı, hangi
ilimleri ve bilimleri ifade ettiği ve neleri
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
dışladığı henüz analitik olarak o rtaya
konmuş olmamakla beraber konumuz iti­
bariyle üç yönünün çok bariz olduğu söy­
lenebilir: Birincisi, Islam dünyasında çok
köklü bir geleneği olan ve birbiriyle irti­
batlı fakat farklı çokça disiplin içinde ele
alınan "ilimler tasnifi" dairesini kırarak
anlaşılmaz, hatta önemsiz hale getirmesi­
dir. Bu da ister istemez ilim kavramını ve
ilimler hiyerarşisini zayıflatan, belirsizleş­
tiren, neticeleri itibariyle de neyin, hangi
çerçevede söylendiğini ve mantığını anla­
tir. ikincisi, felsefi arkaplanı, tarihi mace­
rası ve ana hedefleri çok alt düzeyde kav­
ranan, bu yüzden de Islaın kültüründeki
"ilim kavramıyla neredeyse aynileştirilen
n
modern bilimin ve onun verilerinin, "bi­
lim fetişizmine" varacak ölçüde mutlak­
laştırılarak tefsir ve kelam başta olmak
üzere bütün IslamI ilimlere bulaştırılma­
sıdır. Dinin yerini alma iddiasında olan
insan merkezli ve akılcı modern bilimin,
Islam dininin, hususen Kur'an'ın mucize­
liğinin, 1 9 . yüzyılın pozi tivis t mantığı
içinde savunulması için uygun bir araç
olduğuna/olabileceğine dair güçlü bir ka­
naat oluş(turul)muş ve "lslam'ın mani-i
terakki" olduğu, bilimle, akılla barışık ol­
madığı yolundaki oryantalistik tezleri çü­
rütmek veya bu ağır yükten nispi de olsa
kurtulmak doğrultusunda çokça çaba sarf
edilmiştir. Tarih, hadis, siyer, ilmihal, te­
racim-i ahval ve menakıp ki taplarında
önemli bir unsur olarak yer alan mucize,
·keramet türünden rivayetlerin gerilere
doğru itilmesi, toplumsal hafızada itibar
kaybına uğratılması; bir kısmının redde­
dilmesi, bir bölümünün ağır tenkitlere
konu olması, büyük bir yekünunun da
mevzu hadis, uydurma haber, israiliyat,
hurafe, batıl inanç . . . seviyesine indirilerek
tasfiyesi, gittikçe hakimiyetini artıran bu
bilim fetişizminin beklenebilir ağır bedel­
li neticeleridir.
Tarihteki kopukluk açısından daha da
önemli olan üçüncüsü, lslam dünyasında
I S L A M D Ü Ş Ü N C E S i N D E
ilmin 19. yüzyıldan sonra durduğu, geri­
lediği şeklindeki oryantalistik kanaatleri
bir şekilde benimsemiş, kuvvetlendirmiş
ve yerleştirmiş olmasıdır. Hemen hiçbir
ikna edici delil ileri sürmeden ilim ve fen
açısından Selçuklu ve Osmanlı dönemle­
rini geri plana iten, dışlayan ve alt bir ka­
tegoriye indiren bu görüşün, çağdaş Müs­
lüman aydınlar tarafından kolaylıkla ve
neredeyse ittifakla benimsenmesi tesadüfi
değildir. Burada Müslüman aydınların,
bir kısmını yukarı da vermeye çalıştığı­
mız ve tevarüs mekanizmalarını işlemez
hale getiren parçalı tarih telakkileriyle
zımni bir uyum arayışı söz konusudur.
1 2. yüzyıl sonrasında lslam dünyasında
ilmin durduğu tezinin, akademik olarak
birçok açıdan tenkit edilip geçersiz kılın­
masına rağmen Müslümanların zihninde
hala itibarını koruyor olması da ancak bu
"uyum" anlayışıyla irtibatlandırıldığında
anlaşılabilir.
HU.AFET-SALTANATTAN MEŞRUTIYET'E
Çağdaş lslam ve Türk düşüncesinin evle­
viyetle siyasi düşünce veya siyasete ba­
ğımlı bir düşünce ağırlıklı olduğu rahat­
lıkla söylenebilir. Siyasi aklın ve Müslü­
man aydınların esas olarak çözmek iste­
dikleri problemin, devletin nasıl fiili ve
psikolojik çöküşten kurtulacağı; dini ke­
limelerle söylersek Müslümanların küf­
rün (Avrupa'nın, Rusya'nın) karşısındaki
m ağlubiyetlerinin nasıl durdurulacağı
meselesi olduğunu biliyoruz. Islahat ha­
reketlerinin askeri alanla ve buna bağlı
olarak mektepleşme süreciyle (ordunun
donanımıyla alakalı teknik ve mühendis­
lik eğitimiyle) başlamış olması, büyük öl­
çüde askeri yetersizliklerle sınırlı görülen
mağlubiyet problemini çözmekle doğru­
dan irtibatlıdır. Bu aşamada askeri mo­
dernizasyonun ve modern eğitimin aynı
zamanda ciddi siyasi, dini, sosyal ve kül­
türel altüst oluşlara, kurumsal değişmele­
re, zihniyet zıtlaşmasına sebebiyet verece-
P A R A D i G M A D E G I Ş I M I
ği gerçeğinin yeteri kadar fark edilmemiş
olduğu söylenebilir.
Islahat hareketlerine yönelen açık veya
örtük muhalefetin, -din kaynaklı olsun
olmasın- dini bir muhteva taşıması, özel-
likle de "gavur" vurgusu (il. Mahmut için
gavur padişah, Ali Paşa için gavur paşa,
modern okullar için gavur mektebi, Avru-
pa'dan muktebes yeni kurumlar, tavırlar
ve sosyal unsurlar için gavur icadı...) teh-
ditkar ve ıslahatı önleyici/geciktirici ciddi
potansiyel unsurlar taşıyordu. Bu gerilimi
aşmak için başvurulan en emin yol, tarihi
tecrübe içinde de var olan bir usul olarak,
yapılacak olanları dinileştirmektir. lslam 253
dünyasında ve Osmanlı Devleti tecrübe-
sinde ıslahatın baş icracısı ve savunucu-
sunun bizzat "din ü devlet"i birlikte tem-
sil eden halife-padişah oluşu da önemliy-
di; padişahın yapacağı şeyler bir taraftan
devletin/kendisinin varlığını garanti ede-
cek, diğer taraftan da devlete ve halifeye
meşruluk kazandıran dine uygun olacak-
tı. Zaman zaman zor ve problemli işleyen
bu çift taraflı mekanizma Cu mhuriyet
idaresinin kuruluşu dahil olmak ü zere
bütün Türk modernleşmesi tarihi boyun-
ca bazen sadece söylem olarak bazen de
hem söylem hem icraat olarak işleyecek-
tir. Meşruiyet kazandırmadaki zorluk. ıs-
lahat hareketlerinin hemen her büyük
aşamasının (Tanzimat ve Islahat ferman-
larının, 1. ve Il. Meşyrutiyet'in ilanı vb.)
fiilen gündeme gelen veya kapıyı çalan
güçlü bir dış müdahalenin arkasından
gelmiş olmasındadır.
Yeni rejim arayışları olarak meşrutiyet
taleplerinin öncesinde, Osmanlı Devle­
Li'nin ve aydınların gayrimüslim tebaası­
nın hukuki ve siyasi slatüsünü dönüştür­
me bağlamında müsavat pol itikaları ve
Avrupa dengeleri arasında bir yer arama
çabaları bulunmaktadır. lslamcılık hare­
keti bu çerçevede Tanzimat politikaları­
nın ve Yeni Osmanlılar'ın yer yer farklıla­
şan, belki bazı alanlarda dini vurguları/di­
ni muhtevası artan, derinleşen bir deva-
 T A N Z i M A T V E M E
mından başka bir özellik taşımaz. Önce­
likle çözüme kavuşturulması gereken
problem taklit meselesidir. Modernleşme
döneminin Müslüman aydınları, hem ye­
ni fikirlere, içtihatlara kapı aralamak hem
de mezheplerin, tarikatların dağıttığını
savunduğu lslam birliğini (ittihad) yeni­
den kurmak için bir taraftan kendi ilmi­
kültürel çizgisi içinde meşru olan mezhep
imamlarına, ulemaya, şeyhlere "körükö­
rüne" taklidi, itaati tenkit edip buna kar­
şılık içtihadı, içtihat kapısının açılmasını
yani gelenekten, ulemanın otoritesinden
bağımsız ferdi yorumların meşruluğunu
254 savunurken diğer taraftan da paradoksal
olarak bir tür Avrupa'nın taklit edilmesini
savunacaktır. Halbuki şeklen bile olsa
"kafirin taklidi/kafire benzemek" dinen
gayri meşrudur. (Muhalefetin, "kim bir
kavme benzerse o onlardandır" hadisini
sürekli gündeme getirmesi bu çerçevede
önemsenmelidir) . Avrupa'nın taklite ko­
nu olması ancak fıkhI/hukuki bir kavram
olarak haramları geçici bir süre için helal
kılan zaruret prensibi devreye sokularak
aşılabilecektir. Küfrü temsil eden Avrupa
bu aşamadan itibaren bir tarafıyla aman­
sız düşman diğer tarafıyla da taklit mercii
olma vasfını açık veya örtük olarak birlik­
te kazanacaktır.
Müsavat (egalite) ve bununla birlikte
uhuvvet (fraternite) kavramlarına getiri­
len yeni dini yorumlar lslam siyasi dü­
şüncesinin değişmesi/modernleşmesi tari­
hi açısından ilk adımlar olmalıdır. Fransız
lhtilali'nin -aynı zamanda masonik um­
delerden biri olarak- müsavat prensibinin
bir şekilde kabulü Osmanlı-Islam dünya­
sında siyasi, dini, sosyal problemlere kay­
naklık etmiş ve maşeri hissiyatın rencide
olmasına zemin hazırlamıştır. Bu prob­
lem, eşitliğe vurgu yapan müsavat kavra­
mının, gayri müslimler lehine imtiyazlar,
Müslümanlar aleyhine eşitsizlikler doğur­
duğu şeklinde özetlenebilir. Nitekim Na­
mık Kemal başta olmak üzere birçok Os­
manlı aydını müsavat politikalarının ge-
Ş R U T I Y E T ' I N B I R 1 K 1 M I
tirdiği bu eşitsizliğe işaret etmiştir. Bura­
da, değerler sisteminin ve geleneklerinin
beklenebilir bir sonucu olarak tebaası
olan gayrimüslimlerin haklarını, eşitlik il­
kesine göre değilse de adalet prensibi ge­
reği emniyet altına alan, şimdi ise büyük
ölçüde harici sebeplerle onlara imtiyaz
kabilinden müsavat verme zorunda kalan
bir siyasi yapının zaafa uğraması hadise­
. siyle karşılaşıyoruz.
lslam dünyasının büyük coğrafyaları
olarak Osmanlı, Mısır ve Hindistan'da
yanyana yaşayan Müslümanlarla zimmi­
lik hakları korunan, adaletle davranılan
gayrimüslimlerin hukuken-siyaseten ve
sosyal statü itibariyle eşit (müsavi) olma­
dıklarını biliyoruz. Zaten fıkıh ve tarihi
tecrübe de böyle bir eşitliğe cevaz vermi­
yor, imkan tanımıyordu. Ayrıca Osmanlı
tecrübesinde olduğu gibi gayrimüslimler
de kendi aralarında mutlak bir eşitliğe sa­
hip değillerdi. Onları kendi aralarında
eşitsiz kılan şey hukuk veya nüfus değil
siyasi ve sosyal teamüller, coğrafi farklı­
lıklar ve gündelik hayatın akışında teza­
hür eden kabiliyetleri, meşrepleri ve mes­
lekleri idi. En üst tabakada Rumlar (Orto­
dokslar) , en alt tabakada ise Yahudiler
şeklinde tezahür eden gayrimüslimlerin
kendi aralarındaki bu eşitsizlikler yüzün­
den Islahat Fermanı'nın ardı sıra Rumla­
rın "Devlet bizi yahudilerle beraber [ mü­
savi) etti; piz Islamların tefevvukuna [üs­
tünlüğüne] razı idik" türünden şikayet­
lerde bulundukları kaynaklarda yazılıdır.
Osmanlı siyasi aklının müsavat politi­
kalarını benimsemek ve savunmak nokta­
sına nasıl geldiği meselesi konumuz ol­
makla beraber Sultan il. Mahmut'un, ha­
yatının sonlarına doğru Reşit Paşa'nın is­
tekleri doğrultusunda yabancı sefirlerin
huzurunda söylediği "Ben tebeamın Müs­
lümanını camide, hıristiyanını kilisede,
musevisini de havrada fark ederim, arala­
rında başka gı1na bir fark yoktur" sözüyle
declare edilen, Gülhane Hatt-ı Hümayü­
nu ve ardından Islahat Fermanı'yla resmi
I S L A M D Ü Ş Ü N C E S i N D E
b elgelere ve mevzua ta sara ha ten veya
zımnen girmeye başlayan, daha sonra si­
yasi muhalefet hareketleri olarak Yeni Os­
manlılar ve lttihat ve Terakki hareketleri­
nin de muhalif kanadı genişletmek, gayri­
müslimleri haberleşme ve yasak yayınlan
edinme-dağıtma kanalı olarak kullanmak
ve Avrupa'da itibar görmek gibi birçok sa­
ik eşliğinde kısmen veya tamamen be­
nimsiyeceği müsavat meselesi, öncelikli
olarak üç hedefe yönelikti: Hedeflerden
biri devletin sınırlan içinde, özellikle Bal­
kanlar'daki milliyetçi ve ayrılıkçı tema­
yülleri durdurmak veya tehdit edici ol­
maktan çıkarmak ve dinlere/mezheplere
göre şekillenmiş milletler sistemini ayak­
ta tutmaktır. Bilindiği gibi lttihad-ı Ana­
sır/Osmani politikası bu siyasi kararın ne­
ticesi idi ve dönemin şartlarının icbar et­
tiği yeni bir Osmanlı vatandaşı çerçevesi
ve yeni bir s iyasi birlih (ittihad) anlayışı
inşa etmek peşinde idi. Islahat Ferma­
m'mn Müslümanlarla gayrimüslimler ara­
sındaki münasebetleri yeniden tarif eder­
ken "ravabıt-ı kalbiye-i vatandaşi"den ya­
ni kalbi/hissi vatandaşlık bağlarından
bahsetmesi bu zaviyeden manalı olmalı­
dır. lkinci hedef Rusya'dan sonra gayri­
müslimlerin hamisi konumuna yükselen
Avrupa'nın doğrudan veya dolaylı müda­
halelerini azaltmak, hafifletmek veya bü­
tünüyle ortadan kaldırmaktır. Üçüncüsü
ise Avrupa'nın Osmanlı ve lslam dünyası
için giderek daha fazla menfi vurgular
yapUğı ve oryantalistik çalışmalarla aka­
demik olarak da beslediği üç eşitsizlik
(hürle köle, erkekle kadın, Müslümanla
gayrimüslim arasındaki eşitsizlik) alanı­
nın yükünden nispi de olsa kurtulmaya
yöneliktir.
llmiye sınıfının ve Islamcılık cereyanı
içinde yer almış zevatın müsavat kavra­
mım nasıl, hangi çerçevede anladıkları ve
ne tür araçlar kullararak müsavat politi­
kalarını meşrulaştırdıkları meselesi üzeri­
ne yoğunlaştığımızda şu noktaların altı
çizilmelidir: 1 . Müsavat problemi, dini
P A R A D i G M A D E G I Ş I M I
olmaktan ziyade milletlerarası siyasi mü­
nasebetlerin ve belki dönemin ana tema­
yüllerinin Osmanlı D evleti'ne dayattığı
politik bir mesele olmasına rağmen dini
bir çerçevede inşa edilmiş ve sunulmuş
yani ayetler ve hadisler delil getirilerek
Müslümanlarla gayrimüslimlerin · eşitliği­
nin Kur'an ve hadislere uygun olduğu,
hatta nasların müsavatı emrettiği savu­
nulmuştur (bugün de savunulmaktadır) .
lslam ve Osmanlı tarih tecrübesi ise mü­
savat kavramı etrafında yeni ve zaruri yö­
nelişlere yol vermediği, müsait olmadığı
için, bu yeni metinlerde çoğunlukla bir
kenara itilmiş, görmezden gelinmiş veya 255
bu mümkün olmadığı zaman tenkit edi-
lerek bağlayıcı o lmaktan çıkarılmıştır.
Müslümanlarla gayrimüslimlerin eşitliği
manasında müsavatın, Kur'an ve hadisler
açısından "caiz" hatta " farz" olduğunu
savunabilmek, bir başka ifade ile siyasi
zaruretleri dini zaruret haline yükseltmek
için ilmiyeye mensup zevat da dahil ol-
mak üzere Osmanlı aydınlarının kale-
minden çıkan metinlerde birçok ayet ve
hadisle karşılaşıyoruz. Çağdaş lslam dü­
şüncesinde önemli bir yeri olan "kaynak-
lara dönüş hareketi"nin aynı zamanda ne
kadar problemli ve sıkıntılı, bir manada
kaynaklardan uzaklaştırıcı bir alan oldu-
ğunu göstermesi açısından da, zahiri ve
hatmi manaları müsait olmadığı halde
müsavatı savunmak için serdedilen ve ni­
hayetlerinde "nazar-ı şeriatta herkes mü-
savidir" hükmü yer alan bu ayet ve ha-
dislerin nasıl seçildiğine ve nasıl tercüme
edilerek yorumlandığına bakmak gerek­
mektedir.
2. Dindar bir kişinin veya dini temel
referans aldığı iddiasında olan bir siyasi
yapının farklı dinlere m ensup kişileri
(bizim örneğimizde Müslümanlarla gay­
rimüslimleri) eşit hale getirmesi dinen,
şer'an hatta zihnen mümkün olmasa ge­
rektir. Çünkü hangi dine mensup olursa
olsun, böyle bir yöneliş felsefi-itikadi dü­
zeyde ya kişinin ve siyasi yapının kendi
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
i tikadının doğruluk ve haklılığından
şüphe etmesi manasına gelecek v eya
ikinci ve üçüncü taraflara karşı kendi le­
hine işleyecek bir manevra alanı açmak
için bilerek tavizler verdiği kabul edile­
cektir. Kalkış noktası hangisi olursa ol­
sun (bize göre şüphe ile taviz/manevra
şıklarının ikisi birlikte işlemektedir) ,
şartların zaruri kılmasıyla benimsenen
müsavat düşüncesi bir tür laik hukukun
ve zihniyetin gelişmesine yol açacak, en
hafif tabiriyle siyaset, örfi hukuk ve hik­
met-i hükümet alanını normal sınırlarını
aşacak şekilde genişletecektir. Cevdet Pa­
256 şa'nın Mecelle için kullandığı "mesail-i
şer'iye cem' olunarak, elıl-i Islama göre
'alıharıı-ı şer'iye' olup tebea-i gayrinıiisli­
meye göre dahi 'lıanıın' itibar olunmak
( . . . )" ibaresindeki "ahkam-ı şer'iye" ve
"kanun" ayırımı vurguları, Osmanlı dev­
let ricalinin ne yaptığının tamamen far­
kında olduğunu gösterdiği kadar sekü­
lerleşme ve zihin parçalanması düzeyin­
de ne kadar problemli bir alanın içinde
olduğumuza da işaret etmektedir. Bir
aşama sonra değerler ve sosyal hayat dü­
zeyinde Müslümanlarla gayrimüslimler
arasındaki farkın bu dünya ile değil ahı­
retle alakalı bir mesele olduğu vurgula­
nacak, bu mantık giderek din-dünya,
dünya-ahıret ayırımına yani laik-seküler
tasavvurun merkezine varacaktır.
B u noktada Manas tırl ı lsmail Hak­
kı'nın Ayasofya Camii kürsüsünden ce­
maata söylediklerine ve daha sonra şey­
hülislamlık m akamına o turacak o lan
Mustafa Sabri Efendi'nin yazdıklarına ba­
kabiliriz: "Din ve mezhebin dünyaya,
hüsn-i muaşeret ifasına hiç taalluku yok­
tur. Ahırette halleri ne olursa olsun. On­
dan sana ne! (. .. ) Adem-i müsavat ahıret­
cedir. (. .. ) Hele siyaseten bu tesavi [mü­
savat] ve ittifak bugün ne kadar lazımdır.
( ... ) Esasen aramızda uhuvvet var; uhuv­
vet-i insaniye, uhuvvet-i vataniye (. . . ) "
("Mevaiz" , Sırat-ı ınıistahinı, 1/13, s. 207
(24 Şevval 326/6 T. sani 324) . " Hayır ha-
U T I Y E T ' I N B I R 1 K I M I
yır bu 'hürriyet ve meşrutiyette lslam ve
hıristiyan bir olacakmış, dinler birbirine
karışacakmış, yahut hepsi ortadan kalka­
cakmış' gibi evhama kapılmak kar-ı akıl
değildir. Meşrutiyette Isltını ve lııristiyaıı
lııılr nlı-ı dıiııyeviyece miisavi alacalı de­
mektir. (. .. ) Mııarııelat-ı dıiııyeviyeye ait
olan bu gibi hususatta müsavatı gözet­
mek lazım olup ıırıııir-ı diniye ve itihadi­
yeye gelince elbette müslim başka gayri­
müslim başkadır. Ancak bu yoldaki Is­
larıılılı ve lııristiyanlıh farlıı yalnız cami­
lerde, ldliselerde zalıir olmah (. .. ) lazım
gelir" (Mustafa Sabri, "Taşrada irad olun­
muş bir nutukdan", Beyaıııi'l-lıalı, Ill/56,
s. 1 1 52, 7 R. ahir 13 28/5 Nisan 1326).
Mustafa Sabri Efendi'nin, il. Mahmud'a
ait son cümleyi, bilerek-bilmeyerek ne
kadar rahatlıkla tekrarladığına dikkat
edilmelidir. (Geniş bilgi için bkz. lsmail
Kara, "Müsavat yahu t Müslümanlara
eşitsizlik-Bir kavramın siyaseten/dinen
inşası ve dönüştürücü gücü " , Osmanlı
Devleti'nde Din ve Vicdan Hürriyeti içinde,
İstanbul, Ensar Yay. , 2000, s. 307-47).
Müsavatı, yine Fransız lhtilali menşeli
ve masonik bir umde olan hürriyet (liber­
te) kavramı takip edecektir. Hürriyet kav­
ramıyla alakalı iki temel problemden biri,
lslam ve Osmanlı siyasi kültüründe hür­
riyetin siyasi değil hukuki bir kavram
oluşu ve fıkıh nazarında bir Müslümanın
fiilen esir olsa bile hukuken köle (esir)
statüsünde olamayacağı hükmü idi. Bu
yüzden Osmanlılar dahil olmak üzere ls­
lam dünyasında, siyasi özgürlüğü ifade
eden "liberte" kavramı uzun sayılabilecek
bir müddet, daha çok ticari bir terim olan
serbest iyet kelimesiyle karşılanmıştır.
ikinci problem lslam ve Osmanlı siyasi
düşüncesinin itaat temel kavramı etrafın­
da şekillenmiş olmasıdır. Burada Allah'a
itaatla padişah-halifeye itaatın aynı keli­
melerle ifade edilmiş olması (itaat, taat),
hatta ayette Allah'a, Peygamber'e ve ulü'l­
emre itaatın birlikte/peş peşe zikredilmesi
(Nisa 4/59) önemli bir husus olarak zik-
I S L A M D O Ü N C E S I N D E
redilmelidir. Dolayısıyla siyasi hürriyetle­
rin, bir bakıma da muhalefetin meşru ve
anlaşılabilir hale gelmesi itaat dairesinin
daralması ve anlam kaybına uğramasıyla
mümkün olabilmiştir. (Hemen işaret edil­
melidir ki bu söylemlerin üzerinden uzun
seneler geçmiş olmasına rağmen lslam
dünyasında hürriyet ve itaatsizlik talebi
bir muhalefet söylemidir ve iktidara ge­
çen bunları gayrımeşru ve isyan kabul et­
meye mütemayildir.) Hem gayrimüslim­
lerle Müslümanları hukuken ve siyaseten
eşit hale getiren hem de siyasi hürriyetle­
re, muhalefete imkan tanıyan yeni rejim,
hilafet-saltanat sisteminin yerine geçecek
olan meclisli ve anayasalı meşruti rejim
olabilirdi.
lslam siyasi düşüncesi, fıkıh hükümle­
ri , siyasetname geleneği ve kurumlar tari­
hi yeniden yorumlanarak lslami bir rejim
hüviyetinde savunulan meşruti idareyle
ilgili tartışmalarda birçok problem ve tar­
tışma bulunmaktadır. Temel problem
alanlarından biri Emevilerden itibaren ls­
lam dünyasında hakim yönetim biçimi
P A R A D i G M A D E G I Ş I M I
257
olan ve Osmanlıların da devralarak, lsla­
miyet öncesi Türk siyasi gelenekleriyle
bir şekilde uzlaşurarak sürdürdükleri hi­
lafet kurumu ve halifenin konumu ile ala­
kalıdır. Bu noktada çağdaş Müslüman ay­
dınların birbiriyle irtibatlı iki mekaniz­
mayı devreye sokarak probleme yaklaş­
tıkları ve meşruiyet zemininde meşru ti
rejime çıkış yolu aradıkları söylenebilir.
Mekanizmalardan biri lslam tarihini yeni­
den yorumlamakla alakalıdır ve bu çerçe­
vede Hz. Peygamber ve dört halife döne­
miyle Emevilerden itibaren başlayan ve
Osmanlıların da sürdürdükleri dönem
arasında uzlaşmazlık ve sapma çizgisi
koyma teşebbüsleri görülmektedir. Me­
tinlerde karşılaşılan mantık kabaca şöyle­
dir: Hz. Peygamber ilahi vahye mazhar
olmasına rağmen devlet ve kamu işlerini
meşveretle yürütmüş, dahası "Allah'a is­
yanın olduğu yerde kula itaati" yasakla­
mıştır. Dolayısıyla yöneticiye (halifey�)
itaat mutlak değil şarta bağlıdır (meş­
rüt'tur) . Ayrıca Hz. Peygamber yerine bir
"veliaht" bırakmamış, ·yönetici seçme işi-
 T A N Z l M A T v E M E Ş R U
_______________
ni Müslümanların serbest tercihlerine ve­
ya icmaya bırakmıştır. Nitekim dört hali­
fenin hepsi aralarında tarz farklılığı olsa
da bir tür ümmetin seçimi ve ardından
itaat edeceklerine dair beyatiyle hilafete
gelmiş; Hz. Ebubekir'den başlamak üzere
de herbiri "doğru"da oldukları müddetçe
kendilerine itaat edilmesini, aksi takdirde
karşı çıkılmasını istemişlerdir. Neticede
halife varlığı kendinden olmayan, ümme­
tin vekaletiyle işbaşına gelen ve icraatta
bulunan, Müslümanların lüzum ve ihti­
yaç görmesiyle de vazifesinden alınabilen
bir "memur"dur. Resmedilen bu tablo
258 m eşruti rej imin kendisinden başka bir
şey değildir. Emevilerle başlayan ve "kahr
u galebe" ile iktidarı ele geçirip hanedan­
lık ve veliahtlıkla devam eden, "istib­
dat"la icraatta bulunan saltanat sistemi
ise lslam'ın temel ilkeleriyle çelişen gayri
meşru bir rejimdir.
Elmalılı Hamdi Efendi'nin il. Meşruti­
yet'in ilk yılında kaleme aldığı hilafetle
alakalı bir yazı dönemine tercüman ola­
rak hem öne çıkardıkları hem de zımnen
reddettikleri açısından fevkalade önemli
ve temsil gücü yüksek bir metindir: "Ha­
life bir taraftan kendisine beyat eden üm­
metin vekaletini, diğer taraftan kendisinin
de efrad-ı tebea gibi tebaiyet ve tatbike
memur ve mecbur olduğu kanunun vazı'
ve şari'inin hasebi'l-icra ııiyabet ini haiz
bulunur. Ve hiçbir vakit re'y-i müstebiddi
ile o kanunu tecavüz edemez. Ederse lıa­
lıimiyet-i millet hükmünü icra eyler [ken­
disini hal' eder ] . Binaenaleyh lslamiyette­
ki hilafet, kanun-ı şer'in lıuvve-i icraiye­
sinden başka bir şey olmadığı cihetle ri­
yaset-i rulıaııiyeye nıüşabelıeti yolıtur. Hi­
lafet bir lııilıümet-i ıneşrıita-i lslanıiye reisi
demektir. Buııuıı için memalilı-i ecnebiyede
bulunan Muslıimanlara velayeti yohtıır. Fa­
kat Müslümanlar manevi bir hiss-i mer­
butiyet duyarlar. Tegallüb ve tasallut ma­
nasını mü tezammın olan sal tanat meal
itibariyle istibdadı müştemil olduğundan
artık devr-i hürriyette bazı evhamın lafzı-
T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
nı meşrutiyete namülayim gördüğü hila­
fet in manasını icabat-ı meşrutiyet tanı­
mak zaruridir. Kaıııııı-ı Esasi-i Islaın ın
müsellem ve mukarrer olan adi ü müsa­
vatı icabınca tebeadaki ihtilaf-ı milel ü
edyan bu esasa hiç mania teşkil edemez
(. .. )" (Küçük Hamdi, " lslamiyet ve hilafet
ve M eşiha t-ı lslamiye", Beya11 Cı 'l-lıalı ,
1/22, s . 523 , 8 Safer 327/16 Şubat 324) .
Burada yeni ve cesur yorumlar olarak
(gerçek) hilafet sisteminin vekalet kavra­
mı etrafında inşa edilmesi; halifenin, Al­
lah'ın ve Peygamber'in değil de halkın ve­
kili olarak konumlandırılması ve nihayet
hakimiyet-i milliyenin tayin edici bir un­
sur haline getirilmesi fevkalade önemli­
dir. Bunun kadar önemli bir diğer yorum,
meşruti bir idarenin "hükümet reisi" de­
mek olan halifenin Osmanlı toprakları dı­
şındaki Müslümanlara velayetinin olma­
dığı, onların da halifeye itaatlarının şart
olmadığının açıkça vurgulanması ve "mil­
li hilafet" diyebileceğimiz bir fikre kapı
aralanmasıdır.
!kinci mekanizma kaynaklara dönüş
hareketiyle alakalı olarak Kur'an'da ve ha­
dislerde geçen meşveret, şıira kavramları­
nın yeniden yorumlanmasıyla meşruti re­
jimin temel kurumlarından biri olarak
Meclis fikrine meşruluk kazandırmakta­
dır. Bu yorumdaki tartışmaya açık nokta
Kur'an ve sünnette bir tavsiye (sünnet,
müstahap) düzeyinde yer alan ve meşve­
retle bulunanı bağlamayan meşveret ve
şuranın mutlak bir emir (farz) seviyesine
çıkarılması ve bağlayıcı niteliklere bürün­
dürülmesidir. Beyat'ın seçim, meşveret'in
hakimiyet-i milliye ve fikr-i ümmet, ic­
ma'nın meclis, ehl-i hali ü akd'in millet­
vekili, emr·i bi'l-maruf ve nehy-i ani'l­
münker'in murakabe ve nezaret (dene­
tim) ... şeklinde yorumlanması da zayıf ve
zo rlama yorumlardır. Klasik anlayışta
devletle halk arasında konumlandırılan,
bu sebeple de halkın taleplerini siyasi
merkeze taşıyan, siyasi merkezin meşru­
iyetini sağlayarak halka indiren, hepsinin
I S L A M D Ü Ş Ü N C E S i N D E
üstünde devleti de doğrudan ve dolaylı
olarak bağlayan ilmi, fikri, ahlaki zihniyet
dünyasını inşa eden ulamanın fonksiyon­
larındaki zayıflama ve silikleşmeye özel­
likle işaret edilmelidir. Büyük ölçüde ule­
ma için kullanılan ehl-i hali ü akd (prob­
lemleri çözen ve bağlayan zümre) kavra­
mının parlamenterler için kullanılmaya
başlaması ulemanın statüsündeki değiş­
me ve yerinden olma açısından dikkat çe­
kicidir. Müsavat ilkesi dolayısıyla Müslü­
manlarla eşit hale gelen gayrimüslimlerin
"meşveret" kavramına ve bunun tabii bir
_
neticesi olarak Meclis fikri ve kurumu
içine dahil edilmesi de ancak nasların
maksadı aşacak şekilde zorlanmasıyla
mümkün hale gelebilecektir.
Temel problem alanlarından ikincisi ls­
lam siyasi düşüncesinin ve kurumlarının
kavram dünyasıyla ve hiyerarşisiyle alaka­
lıdır ve burada da bugün için bile ciddiye
alınması gereken bir kayma müşahede
edilmektedir. lslam siyasi düşüncesindeki
ana kavram hukuki ve ahlaki manaları
birlikte ifade eden adalettir (hukuken;
hakkı tanımak ve gerçekleştirmek: ihkak-ı
hak, herkese hakkını vermek, zulmetme­
mek ve ahiaken; istikamet/itidal sahibi ol­
mak) ve bu kavram iktidarın menşeinden
çok icraatını öne çıkarır; iktidarın meşru­
luğu esas itibariyle nasıl geldiğiyle değil
ne yaptığıyla alakalıdır. Bu sebeple kahr u
galebe yoluyla iktidara gelmek, yönetimi
elinde tutmak (istibdat) tekbaşlarına
olumsuz siyasi eylemler, tavırlar değildir.
Adaletin yerine birinci kavram haline ge­
len meşveret ise iktidarın nasıl geldiğini
öne çıkarmakta ve meşruluğu öncelikle
burada aramaktadır. Ayrıca naslar itibariy­
le bakılırsa adaleti yerine getirme farz dü­
zeyinde bir emirken m eşveret sünnet ve
müstahap düzeyinde bir tavsiyedir. Bu
önemli değişme ve hiyerarşi bozulması ls­
lam dünyasında hala tam bir karşılık bula­
mamıştır yani Müslüman halk nazarında
hala iktidarın kaynağı değil icraatı önde
ve belirleyici gözükmektedir.
P A R A D i G M A D E G I Ş I M I
Üzerinde durmak istediğimiz üçüncü
temel problem alanı kanun-şeriat ekse­
ninde cereyan etmektedir. Meşruti rejim
arayışlarının ana ayaklarından biri olarak
Kanun-ı Esasi (anayasa) ve genel kanun
fikri ilk bakışta halife-sultanın haklarını
ve yetkilerini diğer vatandaşlar gibi sınır­
landırma/tayin etme şeklinde gözükse de
esas mesele şariatın hangi hiyerarşide ve
nereye oturtulacağı meselesidir. Müslü­
man aydınların Kanun-ı Esasi'nin şeriat­
tan başka bir şey olmadığı yolundaki
açıklamaları kanun fikrinin açıkça veya
örtük olarak şeriatın sınırlarını da tayin
ettiği ve kanunun altına yerleştirdiği ger- 259
çeğini ortadan kaldırmaz. Halbuki Os-
manlı tatbikatında önemli bir yer tutan
örfi-sul tani hukuk ne kadar yaygın ve
meri olursa olsun şeriatın altında, daha
doğru bir tabirle şeriatın meşru hale ge-
tirdiği ve sınırlarını çizdiği bir alandır.
Şeriat vurgulu bir muhalefet yürüten Yeni
Osmanlıların "constitution", "loi fonda­
mentale" , "fundamental law" (anayasa)
karşılığında "laik" çağrışımları olan ka-
nun kelimesiyle yapılmış terkipler yerine
düstur, nizamat-ı esasiye kelime ve terkip-
lerini tercih etmeleri sebepsiz değildir.
Çünkü kanun, meşruti rejim talepleri do­
layısıyla karşı çıktıkları örfi hukuku ve
şeriat karşıtı Avrupa'dan tercüme kanun-
ları çağrıştırmaktadır. lslamcıların Ka-
nun-ı Esasi için "Kanun-ı Esasi şeriatın
fezlekesidir", "Kanun-ı Esasi ki kanun-ı
ilahi demektir" (Manastırlı lsmail Hak-
kı) , "şeriat-ı mutahhara-yı lslamiyenin
müstelzim bulunduğu Kanun-ı Esasi" (lt-
tihad-ı Muhammedi Cemiyeti) , "Kur'an'
ın bazı ahkamını beyandan başka bir şey
olmayan Kanun-ı Esasimiz" (Musa Ka-
zım Efendi) , "ahkam-ı şeriyemiz[in] şerh
u tafsili olan Kanun-ı Esasimiz" (Elmalılı
Hamdi Efendi), "Kanun-ı Esasi şeriata te­
messükün bir sened-i kavimi [ dir] " (Ce-
miyet-i llmiye-i ls!amiye) gibi beyanlarda
bulunmaları da bir taraftan anayasayı şe-
riata yakınlaştırma gayreti gibi gözükür-
 T A N Z i M A T V E M E
ken diğer taraftan da Kanun-ı Esasi'ye
dönük şeriat talebinde bulunan muhale­
feti susturmaya dönüktür. (lslamcıların
Meşrutiyet, istibdat, Hilafet, Meşveret­
Meclis, Kanun-i Esasi, ltaat-Fırka-Muha­
lefet kavramlarını nasıl anlayip yorumla­
dıkları ve bu alanlardaki tartışmaları için
bk. Kara, 1994) .
PASlF TOPLUMDAN AKTlF TOPLUMA
lslam dünyasında aktif insan ve aktif top­
lum arayışları, öncelikle oryantalistik dil­
de üzerinde çok durulan doğu/Müslüman
260 toplumların ve Müslüman bireylerin pa­
sif/atıl/vurdumduymaz bir karakter gös­
terdiği tezinin bir şekilde kabulü ve içsel­
leştirilmesi manasına geliyor. Fakat bu te­
zi kabul edilebilir kılan husus elbette sa­
dece bir tespit oluşu değil aynı zamarida
çöküşün sebeplerinden birinin bu karak­
ter olduğu ve kurtuluş için terk edilmesi
gerektiği kanaatine varılmış o lmasıdır.
Modernleşme istikametinde bir toplumsal
seferberliğin (mobilizasyonun) ve katılı­
mın sağlanabilmesi ve sosyokültürel dö­
nüşümün temini için geçmiş ve şimdiki
toplumsal kabulleri ve yaşama tarzını de­
ğiştirmek, en yıımuşak tabirle tadil etmek
gerekiyor, bu da doğrudan doğruya bir
ahlak ve zihniyet değişikliği teklif etmek
hatta genellikle dayatmak manasına geli­
yordu. lslam dünyasında ahlak ve zihniyet
dünyası, yaşama tarzı hatta gündelik dil
büyük ölçüde tasavvuf ve tarikatlar etra­
fında ete kemiğe büründüğü için değişim
talepleri aynı zamanda ahlak ve tasavvuf
tenkitleri şekline dönüşmüş, bu süreç ne­
ticeleri itibariyle ahlak kavramlarının hi­
yerarşisinin bozulmasını, kavramların ki­
mi dönemin icbarları doğrultusunda az­
manlaştırılarak, kiminin içi boşaltılarak
yeniden tanımlanmasını getirmiştir. Za­
man zaman itikat (inanç) alanlarına da in­
tikal eden bu tenkitlerin aktif insan/aktif
toplum arayışlarıyla irtibatı açısından bazı
örnek konular üzerinde durulabilir.
Ş R U T I Y E T ' I N B I R 1 K 1 M 1
Tenkitlerin yoğunlaştığı alanlardan biri
itilıat meseleleriyle alakalıdır. Bu tenkitle­
re bakılırsa tasavvuf ve tarikatlar ayrı bir
inançlar sistemi oluşturmuş; tevhid anla­
yışını zedeleyen bir uliıhiyet (tanrı) telak­
kisi geliştirilmiş, vahdet-i vücut anlayışı
tecsime ve teşbihe (tanrının varlıklara
benzetilmesi, onlarla aynileştirilmesine)
varmış, kaza ve kader inancı insanın ira­
de-i cüziyesini ortadan kaldıracak şekilde
mutlaklaştırılmış, ricalü'l- gayb, hatm-i
velayet, insan-ı kamil gibi kavramlarla
akaid konularının çerçevesi delinmiş, iti­
kat ve ibadet dairesini tahrip eden, insan
ve toplumu pasifleştiren bidatlar, hurafe­
ler, batıl inanışlar bu düşünce ve kurum­
lar sayesinde yaygınlaşmış, lslam öncesi
ve harici kültürlere ait inanışlar bu yolla
yeniden hayat bulmuş . . . neticede "Müslü­
man cemaatın üzerinde ittifak edeceği
esaslar"dan uzaklaşıldığı için siyasi ve di­
ni birlik (ittihad) ortadan kalkmış, her
manada tefrika hakim olmuştur.
Tasavvuf ve tekke hayatının önemli
kavramları olarak şeyhlerden, türbelerden
istimdat (medet umma) veya onları vesile
ittihaz etme ile rabıta meseleleri, çağdaş
lslam mütefekkirlerine göre lslam'ın sı­
nırlarını sıkı bir şekilde çizdiği uliıhiyet
telakkisini en hafif tabiriyle aşmakta, ha­
zan da şirke dönüşmektedir. Savaşta zafer
kazanmak, bir işte başarılı olmak, bedeni
ve ruhi hastalıktan şifa bulmak, çocuk,
evlenme, nazar gibi bazı konularda ihti­
yaçların karşılanması için evliya türbeleri­
ne gitmek, yatırlara adakta bulunmak gi­
bi. Allah'tan gelene razı olmak ve O'na
tam teslim olmak manasındaki i·ıza ve tes­
limiyet kavramları etrafında farklı bir şe­
kilde yorumlanan ve mutlaklaştırılan ka­
za-kader inancı ve bununla irtibatlı olarak
irade meselesi, aktif bir insan ve toplum
inşa etmenin önündeki önemli engeller­
den biri olarak o kadar işlenmiştir ki her
türlü zulüm ve haksızlığı pervasızca irti­
kap eden padişahlara, devlet memurlarına
"zelilane" ve tam bir teslimiyetle itaat edi-
I S L A M D O Ü N C E S I N D E
liyor oluşu da kaza ve kadere karşı boynu
bükük, nefsinin mutlak aczine inanmış,
"itimad-ı nefs"i olmayan ve "Allah ile ara­
larında mezarlar vasıta olan" insan ve
toplum yapısının tabii bir neticesi olarak
yorumlanmıştır. Bu görüşlerde kaderin,
tevekkülün zebunu olan insanların kendi
nefislerine karşı pasif tavırlarıyla devle­
tin/padişahın tasarrufları ve düşmanın
fikri ve fiili saldırıları karşısındaki vur­
dumduymazlığı ve tepkisizliği aynı hat
üzerinde ele alınmaktadır ki bu değerlen­
dirmenin yukarıda özetlediğimiz oryanta­
l is tik dilin müstebit idare-pasif toplum
paralelliğini büyük ölçüde paylaştığı açık­
tır. Ehl-i tarik ve ilmiyeden Musa Kazım
Efendi de müstebit idarelerle tasavvuf ara­
sında tersten benzer bir ilişki kurmakta­
dır. Ona göre zalimlerin zulmünden kor­
kanlardan "kimisi şeyh oldu, Allah Al­
lah . . . diye tekyelere çekildi, kimisi terk-i
dar ü diyar etti". Kamııs-ı Felsefe sine "ka­
' fertleri ve Islam dünyasını hayat tan, ha-
der" maddesini yazmaya teşebbüs eden
Rıza Tevfik'in, metninin neredeyse yarısı­
nı "Avrupalıların lslamiyete hasren kaderi
isbat ederek mOcib-i atalet olduğu iddi­
asıyla din-i Muhammediyi ta'n ile telakki
etmeleri" probleminin teşkil etmesi ben­
zer bir örnektir. Yazarın hem lslam'ı savu­
nabilmek hem de Avrupalıları cevaplandı­
rabilmek için bulabildiği çözüm, bugü­
nün Müslümanları arasında yaşayan (ve
menfi işleyen) kader anlayışının lslamın
ö ngördüğü (ve müsbet işleyen) kader
inancı olmadığını vurgulamaktır (Abdul­
lah Uçman, "Mufassal Kamus-ı Felse­
fe'nin 'kader' maddesi" , Tarih ve Toplum,
sayı: 133, Ocak 1 995, s. 9-1 1). Akseki'nin
kaza-kader meselesini bu zaviyelerden ele
alırken "lslam'ın mani-i terakki" oluşunu
gündeme getirerek zımnen oryantalist di­
le atıfta bulunması da bizce anlamlıdır:
"Müslümanlara ne oluyor ki her şeyde ha­
za ve lıaderi öııe sürıiyorlar? Başka tarafla­
ra yükletemedikleri felaket ve mesaibi ka­
dere tahmil etmek istiyorlar? (. .. ) Müslü­
manlar her şeyi lıadere tahmil etnıelıle öyle
P A R A D i G M A D E t'.i l Ş I M I
bir derekeye sukut ettiler ki hem kendile­
rini hem de Müslümanlığın evsafı [ nı ] ,
pak olan akidesini adeta milel-i sairenin
maskarası yaptılar; 'Müslümanların terak­
ki edememesi kaza ve kadere olan itikat­
larıdır; Müslümanlar bu akideyi telkin
eden dini bırakmadıkça temeddün ede­
mezler' diye dini, Kur'an'ı tahkire kadar
vardılar" (Aksekili Ahmet Hamdi, "Müs­
lümanların uğradıkları felaketler kendi
nefislerindendir" , SebilıiıTeşad, Xl/282, s.
338, 9 R. evvel 1332/23 K. sani 1329).
Tasavvuf ve tarikat merkezli bir diğer
tenkit grubu , dünya hayatını ve d ünya
için sa'y ü gayreti önemsizleştirdiği, geri- 261
!ere doğru itttiği iddiasıyla ahıret inancı
ve kıyamet, hususen kıyametin yarın gibi
yakın oluşu etrafında şekilleniyor. Bu
çerçevedeki metinlere bakıldığında ahıre-
tin dünyaya tercih edilişinin ve kıyame-
tin yakınlığı vurgusunun, M üslüman
yatı sevmekten, dünya işlerine ve cihada
sarılmaktan, terakkiden uzaklaştırdığı,
bu sebeple de gerilemenin amillerinden
biri olduğu şeklinde akıl yürütmelerle
karşılaşıyoruz. llmiyeden Manastırlı ls-
mail Hakkı Efendi, Ayasofya kürsüsün-
den halka vaaz ederken, Kur'an'da geçen
kıyametin yarın kadar yakın oluşunu
"50- 100 bin sene" gibi çok uzak mesafe-
lere taşıma gayreti gösterirken bu saha-
daki hadisleri de bir çırpıda "zayıf, mev-
zu" derekesine indirmektedir.
Yoğunluk, kapsayıcılık ve malzeme açı­
sından olduğu kadar dini kültürün ve ya­
şama tarzının yeniden yorumlanması ve
dönüştürülmesi bakımından da en derin
ve geniş tenkit alanının ahlalı ve sosyal
yapı-zilıniyet meseleleriyle alakalı oldu­
ğunda şüphe yoktur. Bu konudaki tenkit­
ler şöyle özetlenebilir: lslam'ın öngördüğü
"aktif insan" tipi . tasavvufla, tekkelerle,
ahlak anlayışıyla birlikte "pasif insan"a
dönüşmüş, dervişlik, miskinlik, fakirlik
yaşama tarzı olmuş, tevekkül, kanaat, sa­
bır gibi ahlaki kavramlar asıllarından sap-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R U T I Y E T ' I N B I R I K I M 1

tı rıl arak "bir lokma mail Hakkı, "Vücub-ı

bir hırka" anlayışını i ntibah '' , Sırat-ı nıiis­
besleyecek şekle so­ t a lı i nı , Vl/136, s. 85-
k u l m u ş , tembellik 86, 13 R. ahır /3 1
(atalet) , zillet, yeis, Mart 1 326).
m e s kenet, fakr gibi Tasavvuf ve tarikat­
m e n fi huylar irtifa lar söz konusu oldu­
kaydedip müsbetlik ğunda tenkit konusu
kazanırken vakar, iz­ o larak çok vurgula­
zetinefis, azim, sa'y u nan kelime grupların··
gayret. . . zay ı flamış; dan biri "mislıin, ınis­
"üçbuçuk günlük ha­ lı inlilı ve m es lı en e t tir " .

yatın ne değeri var ! " , G u rada ö n e m l i bir

"eh, kader böyle imiş,
262 ölümlü dünya" diyen­
ler büyük ve etkili ço­
ğunluğu o luşturmuş,
bu da servet temerkü­
zünü engelleyerek ls­
lam dünyasının gerile­
mesini, çöküşünü ha­
zırlamıştır. Manastırlı
lsmail Hakkı Efendi'nin, tasavvufun besle­
diği mevcut ahlak anlayışı ve Müslüman­
ların hayata bakışı/yaşayış tarzı ile askeri
mağlubiyetler, yabancıların lslam dünya­
sına nüfuzu ve Müslümanların esaret altı­
ua düşmeleri arasında nasıl doğrudan iliş­
kiler kurduğunu görmek için şu metne
bakılabilir: "Bizim bu hal-i gaflet ve lakay­
dimiz devam edecek olursa dünyanın her
tarafında bulunan ahali-i atıla-i lslamiye
gibi daima ecnebi nüfuz ve tahakkümü al­
tında esir olup lıalacağız. Bilcümle hazain-i
tabiiye [tabii kaynaklarımız] ve menafi'-i
milliyemizi [ milli menfaatlarımızı] ağyare
[başkalarına, düşmanlara] kaptıracağız.
(. .. ) Birçok efradımız ise gece gündüz ilti­
zam-ı ataletle pe1ı ziyade mislıincine, gayet
zelilclne yaşıyorlar. Bunlar bir talıını tellıi­
ncit-ı fclsideye lıapılaralı bıı lıal-i zillet ve se­
falete zülıd ü tevelılıül unvanını veriyorlar.
Halbuki şer'-i pak ü enverimizin sena etti­
ği zühd ü kanaat ve terğib eylediği tevek­
kül ü teslimiyet hiçbir suretle atalet ve
m ezellet içinde yaşatmağa badi olacak
manalara mahmül olamaz" (Manastırlı Is-
mana kay(dır)masın­
dan bahsetmek yerin­
de ola caktır: Klasik
Arapça'da nı i s lı i ıı ,
muhtaç, çok fakir ve
düşkün anlamına ge­
liyor. Kur'an birçok
ayette bu anlamı vur­
guluyor ve miskinle­
rin ihtiyaçlarıyla (özellikle de yeme-içme­
leriyle) ilgilenmeyenleri takbih ediyor.
Tevbe suresinde (9/60) zekat verilecek se­
kiz sınıf insan sayılırken ilk sırayı fakir­
ler, ikinci sırayı miskinler alıyor. Tefsirler­
de ihtiyaçlarını karşılayacak ölçüde yeter­
li geliri veya malı olmayanlara fakir, bu­
günden yarına malı, parası olmayanlara
da miskin deniyor. Kelimenin ikinci kar­
şılığı "zillet içinde olan" şeklinde verili­
yor ama yakın zamanlara kadar (sözlük­
ler itibariyle el-Mu'cemu'I-Vasit'e, Kamus-ı
Türlı i'ye kadar) miskin ilk anda m enfi
çağrışımlar taşımıyor. Tasavıuf terminolo­
jisinde ise durum daha da farklı; derviş,
fakir gibi üst anlamlarda geçiyor ve bilin­
diği gibi "Miskin Yunus" başta olmak
üzere lakap, sıfat, mahlas olarak kullanılı­
yor. Osmanlılara has bir adlandırma olan
"Miskinler Tekkesi" de işsiz, güçsüz, pısı­
rık, pejmürde, tembel insanların bir sıcak
çorba içmek .aşkına barındıkları loş, rutu­
betli bir yer değil doğrudan doğruya der­
vişlerin de hizmetkarlık yaptıkları cüz­
zam hastanesidir (böyle bir gelenek belki
I S L A M D Ü Ş Ü N C E S i N D E
de Hıristiyan mistiklerinden Müslüman
süfilere geçmiştir) . Ama günümüzde yay­
gın kullanıma mazhar olan Ferit Develli­
oğlu veya Mustafa Nihat Özön'ün hazırla­
dığı Osmanlıca sözlüklere bakıldığında
miskin için "aciz, zavallı, beceriksiz, ha­
reketsiz, acınacak halde ... " gibi anlamla­
rın öne çıktığı, birinci anlamın ise hemen
bütünüyle ihmal edildiği görülecektir.
Miskinler Telılıesi romanıyla işin içine gi­
ren profesyonel dilencilik de cabası. Yıı­
ııus Divam'nı okumaya kalkan insanlar te­
davüldeki sözlüklere de bakarak "Miskin
Yunus'u doğru anlayabilirler mi?" sorusu
çok anlamlı bir soru haline geliyor.
Milli Mücadele dahil olmak üzere lslam
dünyasının yakın tarihindeki istiklal sa­
vaşlarının, sömürgecilere karşı mücadele­
l erin hemen hepsinde tarika tların ve
şeyhlerin çok üst düzeyde fonksiyonlar
icra etmiş olmaları da tasavvuf ve tekke­
lerle irtibatlı bu miskinlik ve atalet tezini
çürüten en önemli delil olmalıdır.
Yeni ve aktif bir insan ve toplum telak­
kisi doğrultusunda, tasavvufla doğrudan
irtibatlı olarak ela alınan ahlak kavramla­
rının hiyerarşisinin bozulması, buna bağlı
olarak da dünya tasavvurunun, davranış
kalıplarının değiştirilmesi önemli bir me­
seledir. Birkaç örnek vermek gerekirse,
birinci sırada ahlak ve tasavvuf kavramla­
rı olan tevekkül, zühd ve kanaatın muh­
tevaları yeniden tayin edilerek aşağılara
çekilmesine karşılık üst bir. kavram olma­
yan sa'y ü gayretin, var gücüyle çalışma
manasına cehdin yukarılara çıkarılması;
aynı şekilde üst manası Allah'a muhtaç
olma demek olan fakrın (fakirliğin) zem­
medilerek menfi bir kavram haline geti­
rilmesine karşılık zenginliğin, servet ü sa­
man sahibi olmanın tamamen müsbet bir
alan haline dönüştürülmesi; azim sahibi
olma, irade ve mesuliyet kavramlarının
rıza ve teslimiyet karşısında daha güçlü
bir şekilde yeniden inşa edilmesinden
bahsedilebilir. Çağdaş Müslüman aydın­
ların metinlerinde, tasavvufta da ahlak gi-
P A R A D i G M A D E G I Ş I M I
bi üst iki kavram olan zühd ve takvanın
neredeyse dini idrak ve yaşamadaki ifrat-
lar çerçevesinde ele alan ve bunlardan vaz
geçmenin/uzaklaşmanın dini yaşantıyı
daha sağlıklı ve doğru bir zemine oturta-
cağı yolunda kanaatler ve açıklamalar yer
almaktadır. Burada dönemin temayülleri-
ne uygun olarak züht ve takvanın, ibade-
te aşırı düşkünlüğün, ifrat perdesi arkası-
na saklanılarak menfi bir durum, hatta
"bela" olarak ele alındığına dikkat çek-
mek isteriz. Mesela Manastırlı lsmail
Hakkı Efendi bir vaazında "Birçok yerleri
kaybetmişiz. (. . .) Hep tefrikadan, görenek
belasından, ifrat ve tefritten. ( . . . ) Bir fır- 263
kamız var ki bize yalnız ahiret lazım di-
yorlar; başka hiçbir şey lazım değil. Er-
bab-ı zühd ü takva yolu [ nu ] tu tarlar.
Bunlar filhakika gıılat-ı 1İ111tasa vvifedir. Bu
yol doğru yol değildir. Tenbellik diye işle-
rine öyle geliyor. Onun nazarında çalış-
manın, kazanmanın hiç ehemiyeti yok.
Elde ne bulunursa o kafi. Tevekkül, kana-
at... Tevekkülü, kanaati da bilmez [!er] .
Haşa lslamiyet ataleti kabul etmez" der-
ken böyle bir tavır sergiliyor ("Mevaiz" ,
Sırat-ı müstalıim, 1/22, s. 35 1-52, 28 Zil-
hicce 1326/8 K. sani 1 324). Akif'in ifade-
leri de aynı hissiyat etrafında teşekkül et-
miş gözüküyor: "Din namına, zühd namı-
na eski püskü paçavralar içine gömülerek
hem Müslümanları hem Müslümanlığı
terzil etmek o kadar sefil bir harekettir"
("Tefsir-i şerif', SR, IXI 2 1 1 , s. 4 2, 7 Şev-
val 1330/6 Eylül 1328).
Tasavvuf ve ahlak merkezli tenkitlerde
en çok üzerinde durulan ve yeniden tarif
edilerek, hiyerarşileri bozularak, dönüş­
türülerek, gerilere doğru i tilerek tayin
edici otoritelerinden kurtulmaya çalışı­
lan kavramlar arasında tevekkül, kanaat,
sabır ve fakrın (fakirliğin) hususi yerleri­
nin olduğu rahatlıkla söylenebilir. Çün­
kü genel yaklaşıma göre bu kavramlar
yanlış anlaşılmış ve Müslümanlar arasın­
da yanlış tatbik edilmiş, neticede pasif
insan/pasif Müslüman tipinin oluşması-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
na zemin hazırladıklarından lsliim dün­
yasının gerilemesine sebep olmuşlardır.
Bereketziide !sınai! Hakkı Efendi "Bir de
azmettin mi artık Allah'a tevekkül et,
çünkü Allah mütevekkil olanları sever"
( A li lmran 3/159) ayetini tefsir ederken
lsliim dini aleyhinde çalışanların itirazla­
rından biri o larak tevekkül kavramını
müstakil arabaşlık halinde ele alır ve ls­
lam'ın emrettiği tevekkülün iddia edildi­
ği gibi "insanları atalete kesalete, ihmal-i
nefse, körükörüne hareket etmeye sevk
eden" bir unsur olup olmadığını tartışır.
"Tevekkül tatil-i umur değildir, belki in­
2 64 sanın işlediği işte iifiit-ı seınaviye ve arzi­
ye vesaire gibi tedbir ve mukavemete
kudreti taalluk etmeyen ahvalden naşi
Cenabı Rabb-i müsteanın avn u mededi­
ni temenni eyl emektir; lütf u nusret-i
Hakk'a bel bağlayarak iş görmektir; im­
dad-ı Rabbaniye itimaden müşkilata ikti­
ham eylemektir; Cenabı Hakk'ın kifaye­
tine itimat ederek O'na tefviz-i emr eyle­
mektir" tariflerini verdikten sonra vardı­
ğı n e tice hem tenkitleri cevaplamaya
hem de yeni tevekkül tariOerini benim­
semeye dönüktür: "işte tevekkül atalet,
meskenet değil faaliyet, hamiyet, uluvv-i
himmettir" ("Necaib-i Kur'an iye", Sı rn ı - ı
müstakim, l/ 1 3 , s. 1 9 4 - 9 5 , 24 Ş evval
1326/6 T. siini 1324).
Manastırlı lsmail Hakkı ile Musa Ka­
zım efendilerin kanaat kavramı etrafında
yaptıkları yorumlar da benzer endişeler­
den yol çıkarak aynı neticelere varıyor: "­
'Artık ne çare? Ahır zaman geldi ne ka­
dar çalışsak boştur' [diyorlar] . Böyle di­
yerek meslıeneıle yaşamalı, öyle mi? Hü­
kümet-i müstebidde böyle işa'a etmişler­
dir. Elbet böyle olacakmış. Hükm-i za­
man imiş, Müslümanlar ezilecekmiş. (. . . )
U T I Y E T ' I N B 1 R I K I M 1
Böyle[ce] lıanaaıı aıaleıle tefsir ederler. . .
Kanaat bu demek mi? Kanaat demek ale­
min malına hırs etmemek, nasibine kani
olmak. (. .. ) Yoksa meskenet demek değil­
dir. (. .. ) Nas içinde ahıreti dünya için ter­
ketmişler var: Dünya yeter bize! diyorlar.
Bir kısmımız böyledir. Asıl fenalık budur.
Lakin öbürleri de fena. Onlar şöyle di­
yorlar: Bize ahıret lazım, dünya nemize
lazım? Tenbellik ederler, işten çekiliyor­
lar, hainlere meydan veriyorlar. Ne ya­
parlar? Kimi telılıeye çelıilir, il imi Melı ­
lıe'ye çelıilir. Bazıları d a evinde oturur.
(. .. ) lşi gücü terk ile lıiışe-i i nzi vaya çekil­
mek hamiyetsizliktir. (. .. ) Bu gibi insan­
lar cemiyet-i beşeriyeden sayılmaz. Onla­
rn 'insan' ıtlalı eımelı abestir. Ne cismen,
ne fikren insanlıkta bir alakaları yoktur.
Onlar bu cemiyet efradından ma'düd de­
ğildir" (Manastırlı lsmail Hakkı, "Meva­
i z " , SM, 1/23, s. 366-67, 5 Muharrem
327115 K. sani 324). "-iyi ama, bu dün­
yaya bu kadar ehemiyet verilir mi? [ di­
yorlar] . Evet, verilir. Çünkü verilmezse
mahvoluruz. Ba-husus bu asır asr-ı terak­
kidir. Katiyen ihmal e tmemeli. Zaten
dünya olmazsa ahıret de hiç olmaz. Zira
dünya ahı retten mukaddemdir. ( . . . ) -
Adam . . . bugün rızkını var, yarın Allah
kerim . . . [diyorlar ] . Bunlar saçma şeyler-
dir. Böyle şeyler olmaz. Çünkü bu gibi fi­
kirler haya tı, daha doğrusu lsliimiyeti
mahva sebep olur. Onun için hem dünya
hem ahıret için çalışacağız. Fakat evvela
dünyayı (. .. ) imar lazım. ( . . . ) Bir de dün­
ya mamur olmazsa memleket batar. O
vakit ne din kalır, ne namus, ne iman.
Demek oluyor ki dünyaya çalışmak farz­
dır" (Musa Kazım, "Kuvvet hazırlamak-
2" , Sırat-ı mıısıalıiııı, 111/59, s. 1 00, 6 Şev­
val 1327/8 T. evvel 1325). O
 lslami Vatanseverlikten
lslam Siyasetine
G Ö K H A N Ç E T I N S AY A
19. yüzyıl başlarında Osmanlı imparator­
luğu nüfusunun yaklaşık %40'ını gayri­
müslimler oluşturuyordu. 19. yüzyıl Os­
manlı tarihi bir bakıma imparatorluk coğ­
rafyasında yaşayan çeşitli gayrimüslim
unsurların milliyetçilik/ayrılıkçılık hare­
ketlerine çözüm arayışları olarak ele alı­
nabilir. Bütün Tanzimat dönemi boyunca
Osmanlı devlet adamları birbiri peşi sıra
milliyetçilik cereyanlarına kapılan Hıristi­
yan unsurları elde tutabilmek için çeşitli
formüller geliştirmişlerdir.
'Bu devlet nasıl kurtarılabilir' sorusuna
verilen cevapta herkes hemfikirdir: Dev­
letin yönettiği farklı dini ve etnik unsur­
ları bir arada tutacak bir siyasi kardeşlik
( ulıuvvet-i siyasiye) yaratmak. Tartışma
'uhuvvet-i siyasiye'nin 'nokta-i istinadı'
meselesi üzerindedir: 'ittihad-ı Osmani'
(yahut ittihad-ı anasır, imtizac-ı akvam,
Osmanlı milleti, Osmanlı milletdarlığı
mesleği) mi, 'ittihad-ı lslam' (yahut lslam
milleti, lslam meslek-i mahsusu, lslam­
lık) mı? Batı'daki çeşitli 'ittihad' ( milli­
= tışmaya başladılar. Bu yazı kısaca bu fikri
yetçilik) örneklerine (Pan-Slavizm/itti­
had-ı Islav ya da Pan-Germenizm/ittihad­
ı Cermen) bakılarak her milletin gücü­
nün 'ittihad'a bağlı olduğu biliniyordu.
Karar verilemeyen bu 'ittihad'ın dayana­
cağı temeldi. Dönemin etkili gazetesi Ba­
si ret in ifadesi ile, iki "efkar-ı ittihadkara­
' görüş üç farklı (ama birbirini tamamla­
ne milletimiz beyninde hasıl olmaya" baş-
lamıştı: Biri "dahilen ve haricen umum
ehl-i lslam'ın i ttihadı"nı; diğeri "bütün
Hıristiyan tebea-ı şahane ile yekcihed ol­
maklığı" teklif etmekteydi. Ancak, "Avru­
pa'da Almanlarca ( . . . ) ittihaddan bir ma­
na ve maksud anlaşılırsa da Memalik-i
Osmaniye Almanya (. . . ) gibi ne dinen ve
ne de neslen ve cinsen bir millet dairesin­
de olmamak cihetiyle ittihad hakkında ef­
karlar bir merkezde olamıyor"du (Türkö­
ne, 199 1 : 2 1 1 -2) .
Tanzimat Fermanı ile birlikte hakim
görüş haline gelen Osmanlıcılık (İttihad-ı
Osmani) , 1 856 Islahat Fermanı sonrasın­
da, özellikle 1 860'1arın ikinci yarısında,
Yeni Osmanlı muhalefetinin başlamasıyla
birlikte kıyasıya eleştirilmeye başlandı.
işte ilk defa l 860'1arın ikinci yarısında
Yeni Osmanlılar da dahil olmak üzere bu
dönem aydınları bir yandan 'ittihad-ı Os­
mani'yi tartışırken, bir yandan da (siyasi
düşünce tarihimizde ilk kez olmak üzere)
'ittihad-ı lslam/Pan-lslamizm' fikrini tar­
geçişin öyküsünü, bu fikrin ortaya çıktığı
ortamı ve şartların değişmesiyle (ilk tartı­
şılmaya başlandıktan yaklaşık on sene
sonra) nasıl bir devlet politikası haline
geldiğini anlatmayı amaçlamaktadır.
lttihad-ı Osmani olarak adlandırdığımız
yan) teklif içerir. Birinci teklif hukuki eşit-
 T A N Z i M A T V E M E
lik ve temel haklar formülüdür: impara­
torlukta yaşayan bütün unsurlara kanun
önünde eşitlik verilir ve temel hakları sağ­
lanırsa devlete bağlanacakları varsayılmış­
tır. Fakat bir süre sonra bunun tek başına
yeterli olamayacağı ortaya çıktı. Kırım
Harbi bu nedenle hem Tanzimat reformla­
rının genel bir değerlendirmesine, hem de
gayrimüslim milliyetçiliğine yeni çözüm
arayışlarına yol açtı. ikinci teklif sosyal ve
ekonomik kalkın(dır) ma formülüdür:
Eğer gayrimüslimlerin durumları sosyal
ve iktisadi bakımdan iyileştirilirse, devlet
bu bölgelere gerekli hizmeti götürürse,
266 devletten şikayet etmek için herhangi bir
sebepleri kalmaz, Hıristiyan tebaa devlete
bağlanırdı. Ni tekim bu formüle uygun
olarak Babıali 1860'larda kaynaklarının
büyük bölümünü gayrimüslim bölgeleri­
ne (özellikle Balkanlar'a) ayırdı; en iyi va­
liler (başta Cevdet ve Mithat paşalar ol­
mak üzere) Balkanlar'a gönderildi; Balkan
vilayetlerinde yollar, köprüler ve okullar
yapıldı. Aynı zamanda, karma bir eğitim
sistemi ve kamu hizmetinde fırsat eşitliği
yaratılarak Hıristiyanlar sisteme entegre
edilmeye çalışıldı.
Ancak 1 860'ların sonlarına ve 1870'le­
rin başlarına gelindiğinde bu önlemlerin
de çare olamadığı ortaya çıktı; Balkan­
lar'da ayrılıkçı ayaklanmalar tekrar baş­
göstermeye başladı. Tanzimat'a her yön­
den eleştiriler ve 'bu devlet nasıl kurtarıla­
bilir' sorusuna yeni cevap arayışları gecik­
medi. Yeni Osmanlılar'ın Tanzimat'a eleş­
tirileri şu noktalarda toplanabilir: Avru­
pa'ya karşı çok tavizkar davranıldı; Avru­
pa baskısı nedeniyle bütün öncelik gayri­
müslimlere verildi; gayrimüslimler mem­
nun edilecek diye Osmanlı Müslümanları­
na ikinci sınıf vatandaş muamelesi yapıl­
dı; dışardaki Müslümanlara karşı sorum­
suz ve ilgisiz davranıldı; bütün tebaa key­
fi/kanunsuz yönetim altında ezildi.
Üçüncü teklif bu sırada dile getirilmeye
başlandı. Yeni Osmanlılar kuşağına göre
gayrimüslim milliyetçiliğine (dolayısıyla
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R I K I M 1
Avrupa müdahalesine) ve aynı zamanda
keyfi yönetime son verecek çözüm meş­
ruti (anayasal ve parlamenter) rej ime geç­
mekti. Bir başka deyişle, eğer bir anayasal
düzene geçilir, bir parlamento açılır, Hı­
ristiyan azınlıklara siyasi eşitlik de sağla­
nırsa, ayrılıkçılığın önüne geçilebilirdi.
Böyl ece Batı'daki bütün kurumlar Os­
manlı'ya da taşınmış olacak, artık gayri­
müslimlerin şikayet etmesi için hiçbir se­
bep kalmayacaktı.
lşte bu ortam içinde, Babıali'nin impa­
ratorluk içindeki ve dışındaki Müslüman­
lara yönelik politikasına bir tepki olarak,
ittihad-ı lslam formülü de gündeme geldi
ve tartışılmaya başlandı. 19. yüzyılın yay­
gın ve etkili (ittihad-ı lslav ve ittihad-ı
Cermen gibi) Pan hareketlerinden ilham
alan ittihad-ı lslam!Pan-lslamizm fikrinin
iki ana kaynağı olduğunu söyleyebiliriz:
Biri özellikle Islahat Fermanı sonrasında
Osmanlı kamuoyunda ortaya çıkan mu­
hafazakar tepkidir; diğeri lslam dünyası­
nın sömürgeleşmesi sonucu olarak dünya
Müslümanları nezdinde hilafetin önemi­
nin ve buna mukabil Osmanlı devletin­
den yardım taleplerinin artmasıdır.
Bu durumun o dönem Osmanlı lmpa­
ratorluğu'nda yeni oluşmakta olan (hızla
gelişmekte olan iletişim araçlarının, özel­
likle gazetenin bir sonucu olarak) kamu­
oyuna yansıması iki şekilde olmuştur:
"Batı/Avrupa aleyhtarlığı"nın ve " lslami"
ya da "Pan-lslamik duyarlılık"ın artması.
Bunun iki temel boyutu vardı: Bir kere,
genel ola rak Türk d ü nyası na, Rusya
(Türkistan) ve Çin (Kaşgar) Müslüman­
larına duyulan ilgi arttı. Birtakım diplo­
matik (hatta askeri) münasebetler başla­
dı; karşılıklı heyetler gidip geldi. Bu böl­
geyle ilgili kitaplar basılmaya, gazete ve
dergilerde dizi yazılar yayımlanmaya baş­
ladı. Bu zaten varolan Rusya karşıtı hava­
yı büyüttü. lkinci olarak, Avrupalı devlet­
lerin sömürgesi altında yaşayan dünya
Müslümanlarına ilgi arttı. Aynı şekilde,
Hindistan, Açe-Sumatra, Güney ve Kuzey
I S L A M I V A T A N S E V E R L i K T E N
Afrika'daki Müslümanlarlarla ilgili kitap­
lar basıldı, gazete ve dergilerde dizi yazı­
lar yayımlandı , heyetler gidip geldi. Bu da
Batı karşıtı söylemi besledi. Sonuçta, dış
politikada "Rus Pan-Slavizmi"ne ve "Batı
emperyalizmi"ne karşı "neden Pan-lsla­
mizm/i ttihad-ı lslam olmasın" görüşü
ağırlık kazanmaya başladı. iç politikada
ise, "yeter artık çok taviz verildi" ve
"Müslümanlar ihmal edildi" görü.şü "lsla­
mi vatanserverlik" olgusunu geliştirdi.
işte bu süreçte, Osmanlı kamuoyunun
dikkati sınırları dışındaki ( Kaşgar'dan
Açe'ye) Müslümanlara çevrilir ve yavaş
yavaş bir dünya lslam birliği/dayanışması
fikri tartışma ve olgunlaşma süreci başla­
mıştır. Namık Kemal'in ifadesiyle: "Bun­
dan 20 sene evvel Kaşgar'da lslam olduğu
b u ralarda bilinmez idi. Şimdi efkar-ı
umumiye onlarla i ttihada çalışıyor. Bu
meyelan bir seyelan-ı huruşana benzer ki
önüne hiçbir şey ile set çekmek ihtimalin
haricindedir" (Özön, 1 997: 1 00) .
lttihad-ı lslam kavramı ilk ortaya atılıp
tartışıldığı 1 868-1 873 döneminde çeşitli
anlamlarda kullanılmıştır. llk olarak, Os­
manlı hilafetinin ö ncülüğünde, bütün
dünya Müslümanlarının siyasi ya da fikri
bir !iği/dayanışması anlamında kullanıl­
mıştır. lslam dünyasının içinde bulundu­
ğu problemler karşısında, "Avrupaca he­
yecan-ı umumiyeyi mucib olan i ttihad-ı
Islav ve ittihad-ı Cermen gibi efkara mu­
kabil bir de ittihad-ı lslam fikrinin teşki­
li. ." kaçınılmazdır. lslam'ın gerileyişi kar­
şısında, "en büyük çare-i halasımız itti­
haddır" (Türköne, 1 9 9 1 : 204, 2 19). Bu
bakımdan dünyadaki bütün Müslümanla­
rın kaderi lslam dünyasının en güçlü dev­
leti olan ve hilafeti elinde bulunduran
Osmanlı devletinin varlığına bağlıdır. Na­
mık Kemal'in ifadesiyle, "istikbalimiz
emindir: Çünkü (. .. ) Müslümanlar bu
alem-i terakkide elbette bir gün kelime-i
vahide üzerine içtima edecektir. Bu halde,
mademki hilafet buradadır ve mademki
kuvvet de, nisbet de mevkiin kabiliyetin-
I S L A M S i Y A S E T i N E
de ve halkın istidadında, zamanımızın va­
tan-ı medeniyeti olan Avrupa'ya kurbiyet­
te ve hatta servette, marifette burası me­
malik-i lslamiyenin kaffesine mukaddem­
dir, bahsettiğimiz içtimaın elbette merke­
zi burası olacaktır" (Özön, 1997: 49).
lttihad lslam'ın doğasınaa vardır. lslam
ittihadı emreder: "bizde vasıta-i ittihad ci­
het-i camia-i lslamiyettir" veya "ittihad
din-i mübin-i lslam'ın müessesat-ı kavi­
yesinden birisi, belki en kuvvetli bir esa­
sıdır" (Türköne, 199 1 : 209, 236). ittihadı
gerçekleştirecek olan da, Halife-Sultan'ın
lslam dünyasındaki nüfuzudur. Ali Su-
avi'nin ifadesiyle, "şimdi bizim padişahı- 267
mız camilere gelse, minberlere çıksa,
Müslümanları muharebeye davet etse ve
bu daveti ilan eylese, değil yalnız tebası,
bütün dünyada Arabistan ve Türkistan ve
Hindistan ve Çin'de hasılı Şarkda ve
Garbda tahmin olunan iki yüz milyon
Müslüman silahlanır, hepsi padişahın ba-
şına toplanır" (Çelik, 1993: 155).
Bu "maksad-ı umumi" gerçekleştirilebi­
lirse, lslam dünyasındaki "iki yüz milyon
kadar nüfus daderane ve yek-vücuda.ne
birbirinin terbiye-i efkar ve muhafaza-i
menafi'ine çalışacaklarından Asya için ne
revnaklı bir devr-i saadet zuhüra geleceği
tarife muhtaç değildir" (Özön, 1997: 86) .
Böylece meydana gelen "Şark muvazene­
si" Avrupa devletlerinin de yararına ola­
cak, Rusya'nın yayılmacı politikasının
önüne "bir sedd-i metin çekerek bu cihet­
le Avrupa medeniyetine dahi büyük bir
hizmet" edecektir (Yerlikaya, 1 994: 1 90).
Bütün bu tartışmalar sırasında dünya
Müslümanlarının siyasi ya da fikri birliği­
ni/dayanışmasını öngören 'ittihad-ı lslam'
kavramı iki farklı manada kullanılmaya
başlandı. Birincisinde, lngiltere, Fransa,
Hollanda gibi ülkelerin sömürgesi altında
yaşayan "Fas'dan ta Çin içine ve Avustu­
ralya adalarından ta Rusya-yı Şimaliye va­
rıncaya kadar ne kadar Müslüman var ise
cümlesini" içine alacak bir ittihat fikri
vurgulandı. ikincisinde, Karadeniz'in ku-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1

zey sahilinden Orta Asya'ya kadar, sadece
Rusya'ya yönelik "bir lı ıiçıllı ittilıad-ı Is­
lam" fikri önerildi. Pan-Slavizm fikrinin
mukabili ancak Pan-lslamizm fikri olabi­
leceğinden, "eğer meydana bir küçük l tti­
had-ı lslam fikri çıkarılır ise, cihet-i saire­
den kat'-1 nazar, Karadenizin sahi\-i şarki­
sinden bed' ile bir ciheti ta Kazan'a ve di­
ğer cihet Asya-yı vustada kain Gülçi han­
lığına kadar kabail-i lslamiyenin derhal
ittihad edilebilecekleri red ve inkar olu­
namaz. Red ve inkar ne demek? Eğer ci­
het-i camia-i lslaıniye'nin derece-i kuvvet
ve metaneti nazar-ı muvazeneye alınır ise,
268 bu ittihadın Islav ittihadından daha suhü­
let ve sür'at ve kuvvetle meydana çıkaca­
ğını teslim etmemek mümkün olamaz"
(Yerlikaya, 1 994: 1 76).
lster Rusya'ya ister Avrupa'ya karşı ol­
sun, dışa dönük ittihad-ı lslam fikrine iki
yönden itiraz gelecektir: Birinci grup,
( m uhtemelen Avrupa'dan yahut Babı-
ali'den çekinerek) ittihad-ı lslam kavramı­
nın siyaset dışı bir kavram olduğunu. bu­
nun bir medeniyet/terakki/maarif davası
olduğunu ispata girişecekdir. Namık Ke­
mal'in ifadesiyle, "maksad ittihad-ı lslam
olunca ( . . . ) ancak siyaset ve mezheb de­
vaisinden bütü n bütün tecridiyle hasıl
olabilir. (. . . ) Demek ki ehl-i !slam suret-i
ittihadını politika ağrazında veya mezhep
mücadelelerinde değil, vaiz önlerinde, ki­
tap sahifelerinde aramağa m uhtaçtır"
(Özön, 1997: 88). Ahmet Mithat'a göre
de, "Gerek Avrupa ve gerek bizim Osman­
lılar evvel ve esas şunu bilmelidirler ki, 'it­
tihad-ı lslam' dediğimiz şey politik bir
madde değildir. Yani Ümit Burnunda ki
Müslümanları Osmanlı tabiiyetine sok­
mak efkarına mübteni değildir. " lslam
dünyasında en medeni ve en terakki etmiş
olduğu için, ittihad-ı lslam'ı, yani dünya
Müslümanlarını medeni milletler seviyesi­
ne ulaştırmayı da ancak Osmanlılar yapa-

1.• -
Saraydan lıalk önüne pek az çıkan IL Abdıülıamit, bu ender vesilelerden olan Cuma
selamlığında... Abdüllıamit, bıı. göronürliik açığını, egemenliğin simgeli!fin; törenlerini,
mitlerini modernleştirerek gidermeye yönelmiştir. Osmanlı iktiddnmn. ilıtişlimını kamusa/,/
a.nonim o/4rak deklare eden sözlei; siislemelet, anıtlar, marşlar- -vb. bu dönemde nıştır.
I S L A M I V A T � N S E V E R L I K T E N
bilir. Kısaca, ittihad-ı lslam denilmesinden
"ınalısat eflıtir-ı Islaın'ın ejlıar-ı medeniyetle
itlilıadı idi" (Türköne, 1 99 1 : 230- 1).
ikinci bir grup ise, ittihad-ı lslam'ı dış
politika manasından çıkarıp ittihad-ı Os­
mani yerine ikame etmeye, Osmanlı dev­
leti ile sınırlı bir lslam ittihadı fikrini tar­
tışmaya başlamıştır. Buna göre, Osmanlı­
cılık lehindeki bütün çabaya rağm en,
" ... bu devletin esası ve kuvveti mutlak ve
mücerret lslamiyet cihetinde olduğu ta­
hattur edince ittihad hususunda artık te­
reddüte hacet kalmaz." "Esas ittihad-ı Os­
mani lslamiyet olmak lazım geleceği ma­
lum olduysa da bu lslamiyetten heyet-i
umumiye-i lslamiye olamayacağı delaili
gösterildiğinden memalik-i Osmaniye da­
iresinde bulunacak bilcümle Müslüman­
ların ittihadına hasr-ı efkar ile cümleden
evvel Osmanlılık sıfatı celilesine esaslı bir
milliyet-i vahide-i lslamiye hükmü veril­
diği. .". (Türköne, 199 1 : 2 1 2-3). Bu teklif­
te iki anlam sezilir: bir yandan Kürt,
Arap, Çerkez kabileleri(ne medeniyet gö­
türerek) Osmanlı padişahına ve merkezi
hükümete bağlamak; diğer yandan Tu­
nus, Mısır ve Yemen gibi yerleri merkezi
hükumete daha sıkı bağlayarak devletin
güçlenmesini sağlamak.
Hiç şüphesiz, gayrimüslim nüfusun
hala önemli bir oran teşkil ettiği, Osman­
lıcılıktan vazgeçmenin mümkün olmadı­
ğı o dönemde içe dönük bir ittihad-ı ls­
lam'ı savunmak büyük bir çelişki idi; bu
nedenle sesleri hayli cılız kalmıştır. Nite­
kim, bu çelişkiyi gidermek için Yeni Os­
manlı kuşağı bir orta yol arayışına gitmiş
ve bir çifte söylem geliştirmiştir. Namık
K emal'in i fadesiyl e , "Biz dünyada ls­
lam'ın ittihadı ve memalik-i Osmaniye'de
akvamın imtizacı [ittihad-ı Osmani] la­
zımdır dedik" (Özön, 1 997: 133). Böyle­
ce imparatorluğun mevcut ortamında iki
fikir birden savunulacak , ikisi arasında
bir öncelik-sonralık yahut iç-dış ayrımı
getirilecektir. Bu çelişkiyi gidermek için
aynı zamanda hilafet anlayışında da bir
I S L A M S i Y A S E T i N E
söylem değişikliğine gidilmiş, hilafet ku­
rumu ruhani-cismani ayrımına göre ye­
niden kavramsallaştırılmıştır. Buna göre,
Osmanlı padişahı "bütün Osmanlıların
hükümdar-ı cismanisi oldu ktan başka
dünyada ne kadar Müslüman varsa has­
belhilafe onların dahi padişah-ı ruhanisi­
dir" (Türköne, 1991: 227-8, 1 83). Hilafe­
ti Papalık gibi bir ruhani reisliğe dönüş­
türen bu anlayışın en bariz ifadesi 1 876
Anayasası'ndadır: "Zat-ı hazret-i padişahi
hasbel-hilafe din-i lslam'ın hamisi ve bil­
cümle tebea-i Osmaniye'nin hükümdar
ve padişahıdır."
Aynı zamanda, dahili Pan-lslamizm tek- 2 69
lifini dile getirenlere karşı, gazetelerde itti-
had-ı Osmani politikasını savunan yazılar
yer almaya başlayacaktır. Osmanlıcılığı
Şer'i delillerle de savunan bu yazarlara gö-
re, "Şimalin [Rusya'nın) hırsı ile taassu-
bundan mürekkeb Pan-Slavizm efkarına
karşı, Şarkın adaletle medeniyete hidmet
eyler 'Pan-Ottomanizm' efkarı sedd-i me-
tin olacaktır" (Türköne, 199 1 : 2 1 1).
***
1 868 yılından itibaren yoğunlaşarak de­
vam eden ittihad-ı Osmani mi, ittihad-ı
lslam mı tartışmaları, 1873 yılında Yeni
Osmanlılar'ın sürülmesi ve hükumetin
bu tartışmalardan hoşnut olmadığını bel­
li etmesiyle sona erdi. Tekrar tartışılmaya
başlanması Tanzimat politikalarının her
bakımdan iflas ettiği 1 8 75-78 döneminde
olacaktır.
l 8 70'li yılların başlarında, özellikle
l 8 7 l'de A li Paşa'nın ölümüyle birlikte
ortaya çıkan iktidar boşluğunun da etki­
siyle, uzun zamandır biriken sorunların
patlak verdiğini, Tanzimat politikalarının
siyasi, idari, mali (bütün alanlarda) birer
birer iflas etmeye başladığını görüyoruz.
imparatorluğun girdiği bu sürekli kriz
ortamında Tanzimatçıların inandığı bü­
tün idealler ve uyguladığı politikalar tek­
rar sorgulanmaya başlanmış, yeni çözüm
arayışları gündeme gelmiştir. lşte bu or-
 T A N Z i M A T V E M E
tam içerisinde, bir yandan iç problemlere
karşı meşrutiyet ilanı fikri, diğer yandan
Rusya tehlikesine ve Avrupa müdahalesi­
ne karşı dış politikaya yönelik ittihad-ı
lslam tartışmaları tekrar gündeme gel­
miştir (Davison, 1 973) .
Özellikle 1 875 yılından itibaren krizin
en yüksek aşamasına vardığını, tam bir
kaos ortamına girildiğini söyleyebiliriz.
Devlet hazinesi (Kırım harbinden beri alı­
nan borçların faizleri ödenemeyecek du­
ruma geldiği için) iflas etmiş; o üzerine
titrenen Balkan vilayetlerinde birbiri peşi
sıra isyanlar çıkmış; bütün bunlara ç ö­
2 70 züm olsun diye (meşruti rejimi getirmek
için) bir hükümet darbesi gerçekleştiril­
miş, fakat iç siyasi kriz sona ermediğin­
den bir yıl içinde üç padişah değiş tiril­
miş; Rusya lehinde müdahalelerde bulu­
nan Avrupa'nın büyük devletleriyle diplo­
matik alanda bir mücadeleye girilmiş; ve
son olarak, Rusya ile (biraz da bile bile)
girilen savaştan büyük bir hezimetle çı­
kılmıştır. 1 878 başlarında biten savaş so­
nucunda, Osmanlı Devleti topraklarının
beşte ikisini ve nüfusunun beşte birini
kaybetmiştir.
1875 Yazı'nda Balkanlar'daki isyanların
başlamasından Nisan 1 877'de Osmanlı­
Rus savaşının başlamasına kadar g eçen
sürede gazetelerde sık sık ittihad-ı lslam
ve hilafetin önemi ile ilgili yayınlar yapıl­
makta, 'Halife-i kübra' olan Osmanlı p a­
dişahının cihat çağrısıyla Rusya boyun­
d u r u ğ u n d a yaşayan M ü slümanların
ayaklanacağı, başta Hindistan olmak üze­
re diğer Müslümanların da yardıma koşa­
cağı temaları işlenmekteydi. llginç olan
savaşın başlamasıyla birlikte, bu tartış­
maların aniden bitirilip, bütün savaş bo­
yunca iç politikada ittihad-ı Osmani vur­
gusunun yapılmasıdır. Ö te yandan, yıl­
lardır kamuoyunda yaratılan havanın bir·
sonucu olarak, asker ve sivil bürokratlar
arasında ittihad-ı lslam'ı Rusya'ya karşı
kullanma fikrinin yaygın olduğunu, bu
uğurda savaşın başlarında Kuzey Kafkas-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K I M I
ya'da ve Afganistan'da birtakım teşebbüs­
lerde bulunulduğunu biliyoruz (Çetinsa­
ya, 1988).
***
Tanzimat politikalarının her bakımdan if­
las ettiği, siyasi çözümün bir işe yarama­
dığının anlaşıldığı, özellikle Osmanlıcılık
politikasının savunulamaz duruma geldi­
ği Berlin Antlaşması (Temmuz 1 878) son­
rasında, il. Abdülhamit (ve çevresindeki
devlet adamları) yeni bir politika benim­
sediler. Buna göre, artık devlet iç politika­
sında elde kalan gayrimüslimleri değil, o
güne kadar ihmal ettiği (ve giderek milli­
yetçi kıpırdanmaların başladığı) Müslü­
man unsurları esas alacaktı. Bir yandan
mevcut bütün maddi imkanlar ve temel
yatırımlar Müslümanların yaşadığı bölge­
lere yönlendirilirken; diğer yandan birbi­
rinden çok farklı özellikler taşıyan Müs­
lüman unsurlar (Türkler, Araplar, Arna­
vutlar, Kürtler, Çerkezler) arasında eğitim
yoluyla ortak bir kimlik yaratılmaya çalı­
şılmıştır.
Bu dönüşüm için ortam hazırdı: Berlin
Anlaşması'yla birlikte i mp ar a to r l u k
önemli Hıristiyan vilayetlerini kaybettiği
(ve bu arada önemli miktarda Müslüman
göçü aldığı) için, gayrimüslimlerin top­
lam nüfus içindeki oranı %20 civarına
(daha kolay kontrol edilebilir bir orana)
inmişti. Şüphesiz %20 de önemli ve mer­
kezi idareyi (Doğu Anadolu ve Makedon­
ya'da olduğu gibi) m eşgul edecek bir
orandır. Ancak artık Tanzimat yaklaşım­
larının Hıristiyan milliyetçiliğini önleme­
de bir faydasının olmadığı anlaşılmış, bu
%20'nin de ergeç ayrılabileceği kabulle­
nilmeye başlanmıştı. Bu tabii ki Osmanlı­
cılık tamamen terk edildi demek değildir;
sadece öncelik artık %80 o ranındaki
Müslümanlarda demektir.
Gözler bir anda Anadolu ve Arap vila­
yetlerine çevrildi. . Özellikle Arap vilayet­
lerinde devlete olan hoşnutsuzluk artmış,
1 878 sonrasında bazı milliyetçilik kıvıl-
I S L A M I V A T A N S E V E R L i K T E N
cımlarının işaretleri alınmaya başlanmıştı.
Şimdi bütün imkanlar Müslümanların ya­
şadığı bölgelere kaydırılmalı, bütün yatı­
rımlar bu bölgelere yapılmalıydı. Bunun
bir de mali cephesi vardı. 1 877-78 sava­
şında kaybedilen Balkan toprakları devle­
tin gelirleri bakımınri ın önemli yerlerdi.
Mali iflas ve savaşı yaralarını sarmaya
çalışan devlet hazinL�inin bu açığın kapa­
tılmasına ihtiyacı vardı. işte eğer Anadolu
ve Arap bölgeleri gerekli alt yapı yatırım­
ları (sulama, ulaşım, bataklıkların kuru­
tulması vb.) ile kalkındırılabilir, tarımsal
üretim ve vergiler artırılabilirse bu açık
kapanabilirdi. Cevdet Paşa'nın deyişiyle,
93 Harbi felaketinden sonra, "Anadolu ve
Arabistan kıtalarının imarıyla tezyid-i ser­
vet" sağlanması mümkün olabilirdi (Öz­
can, 1997: 1 29).
Bu yeni yönlendirmenin bir de uzun
vadeli, adına 'Müslüman millet tasavvuru'
diyebileceğimiz siyasi cephesi mevcuttur.
1878 sonrasında elde Müslüman ağırlıklı
bir ülke kalmış ve bundan sonra Müslü­
manlara öncelik verilmesi kararlaştırıl­
mıştı ama, ortada homoj en bir Müslüman
unsur yoktu. Eldeki bilgiler bize Anadolu
ve Arap topraklarında belli şehir merkez­
leri dışında muazzam bir farklı inançlar
manzumesi ile karşı karşıya olduğumuzu
işaret ediyor. Bu farklı unsurların tasav­
vur edilen bu Müslüman devlete uygun
bir tebaa, bir 'Müslüman millet', haline
getirilmesi gerekiyordu. Bir başka deyişle
'Müslüman devlet' 'Müslüman milleti'ni
arıyordu. Bu da dini ve seküler ögelerin
birlikte yer aldığı modern eğitimle sağla­
nacaktı. Bu dönem devlet adamlarının di­
linden düşürmediği 'her köye bir mektep
ve bir mescit' sözünü bu manada anla­
mak gerekir.
Yeni 'Müslüman millet' ortak bir ide­
oloji, ortak bir kimlik etrafında şekillen­
meliydi. Bu harç ise 'lslam'dı. Son çalış­
malar bize bunun 'Sünni-Hanefi bir lslam'
olarak algılandığı konusunda ipuçları ve­
riyor. Bu açıdan lslam, ortak bir kimlik
I S L A M S i Y A S E T i N E
unsuru, sosyal ya da milli dayanışma te­
meli, ortak vatandaşlığın bir unsuru, dev­
let-tebaa ilişkilerinde bir referans noktası,
imparatorluğun Müslüman unsurlarını
bir araya getirmek için kullanılabilecek
bir sosyal çimento olarak görülmüştür.
Buna ek olarak, Abdülhamit'in bir en­
dişesi de 1 875-78 krizinin bir sonucu ola­
rak Türk olmayan Müslüman unsurlar,
özellikle de Araplar ve Arnavutlar arasın­
da hissedilmeye başlanan hoşnutsuzluk­
ların önüne geçerek, Müslüman tebaanın
sadakatini temin etmekti. Araplar örne­
ğinde en büyük endişesi, Avrupalı güçle-
rin de teşvikiyle Mısır ya da Hicaz mer- 2 71
kezli bir rakip Arap Hilafeti kurulması ve
bu yolla imparatorluğun temelden yıkıl-
ması idi. Bu endişesine yönelik ipuçları
özellikle 1 878- 1 885 döneminde Suriye,
Hicaz, Mısır ve Sudan gibi bölgelerde be­
lirgindir.
Bu çerçevede, 1 880'lerin başlarından
itibaren (devam edegelmekte olan bütün
iç ve dış sorunlara rağmen) 'Müslüman
milleti yaratm?Jkalkındırma' projesi eği­
timden ulaşıma kadar her alanda başlatıl­
dı. Bu politikadan Türkler, Kürtler, Arap­
lar, Arnavutlar, Çerkezler gibi imparator­
luktaki bütün Müslüman unsurlar çeşitli
derecelerde istifade etmiştir. Bu politika
Arap vilayetlerini Salnamelerde en başa
koyma gibi sembolik jestlerden Hicaz De­
miryol u gibi önemli yatırımlara kadar
pek çok konuda kendini gösterir.
lttihad-ı lslam olarak adlandırılan bu
siyasetin ipuçları Cevdet Paşa'nın layiha­
larına yansımıştır. Cevdet Paşa'ya göre,
"Devlet-i Aliyye Yavuz Sultan Selim za­
manından berü hilafet-i seniyyeye haiz
olduğuna nazaran din üzerine müesses
bir devlet-i azimedir. ( . . . ) Devlet-i Aliy­
ye akvam ve sunüf-ı muhtelifeden mü­
rekkep bir heyet-i cesime olup bu ecza­
yı mü tebayen eyi birbirine rabt eden
kuvve - i m u kaddese-i hilafettir. Zira
Arap, Kürd, Arnavud , Boşnak kavimleri­
ni yek vücud eden cihet vahdet-i lslam-
 T A N Z i M A T V E M E
dır" (Özcan, 1 997: 1 3 7, 1 3 9 ) . Cevdet
Paşa'ya göre Osmanlı devleti mevcut iç
ve dış probl emlerinden kurtulabilmek
için doğru bir politika b enimsemeli ve
gerekli olan ıslahatı uygulamalıdır. Bu
ıslahat ise, siyasi söylemini 'din-vatan­
millet' üçgenine dayandıran Sultan Ab­
dülhamit'in ifadesiyle, "m emalik-i Os­
maniyenin saadet ve selameti ile, millet-i
Islanıiyeyi ibha ve lııfz eder ve mülkümü­
zü zengin eyler ve ecnebiye müdafaa et­
meğe kesb-i iktidar ettirir surette yapıl­
ması lazım gelen" bir ıslahat olmalıdır
(Çetin ve Yıldız, 1976: 42) .
2 72 Sonuç olarak birbiriyle irtibatlı iki nok­
ta vurgulanabilir: Bu fikrin/politikanın
akıbeti ve etkisi ne oldu? 1856 sonrası
Osmanlı (özellikle bürokrasi dışı) aydın
çevreleri, önüne geçilemeyecek bir sele
benzettikleri Batı medeniyeti/modernizmi
karşısında, Osmanlı Devletinin ve lslam
d ünyasının bekasını sağlamak üzere,
problemlerin oluştuğu çeşitli alanlarda
cevap arayışları içerisine girmişlerdir. ls­
lam modernizminin ilk nüvelerini buldu­
ğumuz bu dönem düşüncesinin ürettiği
(özellikle Avrupa emperyalizmi ve milli­
yetçilik akımları karşısındaki) teklifler­
den biri de 'ittihad-ı lslam' kavramıdır.
ilk tartışılmaya başlandığı 1868-73 dö­
neminde iç ve dış politikaya yönelik ol­
mak üzere iki manada kullanılan lttihad-ı
lslam fikri, imparatorluğun siyasi ve sos­
yal şartlarında meydana gelen değişmelere
göre bir süreç izlemiştir. Bu yazıda asıl söz
konusu ettiğimiz iç politikaya dönük fikri
cephesi, 1 875-78 döneminde nüfus yapı­
sında meydana gelen değişmeler sonuL ...ın­
da, imparatorlukta yaşayan farklı Müslü­
man unsurları esas alan bir politikaya dö­
f!_üşerek II. Abdülhamit dönemi boyunca
uygulanmaya çalışılmıştır. II. Meşrutiyet
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
döneminde belli bir süre için tekrar Os-
mantıcılık siyasetine dö nüldüyse d e ,
191 1-13 yıllarında siyasi v e sosyal şartla­
rın değişmesiyle (yani Balkanlar'daki bü­
tün toprakların gitmesinden sonra elde
sadece büyük bir Müslüman nüfus kitlesi­
nin kalmasıyla) birlikte tekrar hatırlanmış
ve 19 18'e, yani bütün Arap topraklarının
ayrıldığının kesinleşmesine (veya bir baş­
ka görüşe göre aslında Kurtuluş Savaşı'nın
sonuna) kadar uygulanmaya çalışılmıştır.
imparatorluktaki temel sosyal yapı deği­
şimlerinin yol açtığı bu fikri geçişlerin öy­
küsü, başta Ziya Gökalp ve Mehmet Akif
olmak üzere dönemin aydınlarının yaz­
dıklarından izlenebilir.
Bıraktığı etkiye gelince, hiç şüphe yok,
eğer söz konusu olan devletin ayakta kal­
ması ise bu politika (Müslüman unsurları
sosyoekonomik bakımdan kalkındırma
ve devlete bağlama projesi olarak) kısa
vadede, en azından II. Abdülhamit döne­
mi boyunca, başarılı olmuştur. Uzun va­
dede ise, çeşi tli kesimlerce eleştirilen
nokta, (tıpkı Osmanlıcılıkta olduğu gibi)
bu projenin ortak kimlik etrafında bir
'Müslüman millet' yaratmakta istenildiği
kadar başarılı olamaması, Türkler hari­
cindeki Müslüman unsurlar arasında gi­
derek siyasi taleplerin ve milliyetçiliğin
gündeme gelmesini önleyememesidir. Bu
politikanın Cumhuriyet Türkiyesi'ne ya­
hut Birinci Dünya Savaşı sonrası elde ka­
lan Anadolu coğrafyasına bıraktığı miras
ise anlamlıdır. il. Meşrutiyet dönemi nasıl
modern Türk siyasal hayatının laboratu­
varı olarak nitelendiriliyorsa; Il. Abdülha­
mit dönemi de (demografi, sosyal kurum­
lar, sosyal tabakalaşma, sosyal kimlik ya
da millet inşası gibi) çeşitli bakımlardan
modern Türkiye'nin sosyal yapısının la­
boratuvarı olarak algılanabilir. O
 11. Abdülhamit'in Siyasal Düşüncesi
ORHAN KOLOG LU
i l . Abdülhamit hükümdar olmak için ha­
zırlanmamış ve hazırlatılmamış bir şehza­
de olmasına karşılık 33 yıllık saltanatıyla
siyasi düşünce tarihimizde en çok tartışıl­
m ış kişilerden biri o l m u ştur. Cumhuri­
yet'i n i la n ı ndan sonra bile bazı siyasal
yaklaşımlar çerçevesinde bir siyasal l ider
figürü olarak örnek gösterilm iştir. Başlan­
gıcını 1 826'da Yeniçeri Ocağı'nın ortadan
kaldırılmasına bağladığım elli yıllık Tanzi­
mat uygulamas ı n ı n kendisine devrettiği
mirası irdelemeden önce, saltanatı döne­
mince davranışlarını etkileyen fikri yapısı­
nın oluşumunu i ncelemek zorunludur.
Tahta oturtulduğu 34 yaşına varıncaya
kadar Abdülhamit'in padişahlığa adaylığı­
nı düşünen çıkmam ıştır. Daha uzun süre
yaşaması beklenen Abdülaziz, Abdülha­
mit'in veliaht konumundaki ağabeyi Mu­
rat'ı uzaklaştırmak için oyunlar düzenli­
yor, kendi oğlu Yusuf İzzettin lehine taht
sırasını değiştirmeye çalışıyordu. Üstelik,
bir siyasi güç olarak yükselen Yeni Os­
manlı lar bürokrasi içindeki etkinlikleriyle
Saray' ın dışından politikayı yönlendirebi­
l iyorlardı. Saray'ın içindeki a i le arası çe­
kişmeler de (Azizliler, Muratl ılar vb ... ) Ab­
dülhamit'in yalnızlığına katkıda bulundu,
esasen elinde grup oluşturacak bir olanak
yoktu, kimseye de bağlanmadı.
Sınırl ı bir eğitim görmüş olmasına ve
hiçbir resmi görev yapmamamış olması­
na karş ı l ı k çok iyi bir gözlemci oluşu,
aniden tahta geçtiğinde politikalar üret­
mesine yarayacak yeteneği geliştirmesine
yardımcı olacaktır.
Abd ü l hamit' i n öncel ikle Tanzi mat' ı n
getirdiği anlayış karşısında b i r tutum oluş­
turması gerekmiştir. Amcasının yan ında
Avrupa'yı gezerken, en az ilgi gören ha-
nedan mensubu olarak daha rahatça Do­
ğu-Batı karşılaştırması olanağını bulmuş­
tu. Nitekim hükümdar olduktan sonra ro­
man ıyla, tiyatrosuyla, müziğiyle Avrupa
kültürünü Saray'ın içine taşıdığı biliniyor.
Dolayısıyla Batı'ya karşı önyargılı deği ldi.
Bu noktada tarih araştırıcı lığımızda yanlış
2 73
değerlendirilen bir hususu ortaya koyma­
mız gerekir. Genel l i kle Ta nzimat' ın Ali
Paşa' n ı n 1 87 1 'de ölümüyle sona erdiği
ileri sürülür. Oysa Tanzimat Osmanlı'nın
sonuna kadar hep devam eden bir yeni­
den yapılanma çabasıdır. Dolayısıyla Ab­
dülhamit' i n de bir Tanzimatçı sayıl m ası
gerekir. Babası Abdülmecit'in bu alanda
yaptıklarını daima saygı ile anan Abdül­
hamit'e Tanzimat'ın bıraktığı mirası şöyle
özetleyebil iriz: Ekonomi ve hukuk alanın­
da özgürlükler kabu l edilmiştir. Avrupa
nizam ve kurum ları nın alı nması sisteme
soku lm uştur. Bun lara karş ı l ı k siyasi öz­
gürlükler yani ifade ve örgütlenme özgür­
lüklerinde mutlak kısıtlama vardır. Padi­
şahın s ı n ı rsız yetki leri, kendi isteğiyle,
devletin üst yönetim kurumlarına devre­
dilmiş, ancak bu kez de özgürlüklerin ge­
nişletilmesinden yana olan lar -Yeni Os­
manlı lar- Babıali'nin diktatörlüğüne eleş­
tirilerini yoğunlaştırmışlardır. Sultan Aziz
bu eği l i mden yararlanarak icrayı tekrar
Saray'ın tam kontrolüne almak için hazır­
lıklar yapıyordu . Kısacası devleti yöneten
kadrolar kadar yönetime talip olan muha­
l ifler arasında da çağdaşlaşma girişimine
karşıtl ık değil, bunun hangi aşamaya ka­
dar ve hangi hızla yürütüleceği noktasın­
da anlaşmazlık söz konusuydu. Şunu da
eklemek gerekir ki, Yeni Osma n l ı l a r ' ı n
özgürlük anlayışı d a sınırsız deği ldi. On­
lar da devletin yüksek otoritesi ni ve üs-
 T A N Z i M A T V E M E
tünlüğünü savunuyorlard ı . Nitekim yeni
kullanmaya başlad ıkları "efkarı umumi­
ye" kavramı da çoğulcu luğu değil, devleti
kurtarmaya yönelik tek çizgili bir bütün­
leşmeyi ifade ediyordu.
Karşıt grupların dine bakışında da fark­
l ı l ı k yoktu . Batı'yı İslam'la uzlaştırma an­
layışında hemfikirdiler. Böylece bir Os­
manlı Mil leti'nin ilk kez vücut bulacağına
inanıyorlard ı . Devletin varlığını sürdür­
mesi hususundaki fikir birlikleri bu çözü­
m ü zoru n l u k ı l ı yord u . Böyl ece Avru­
pa'n ı n destekl ediği ayr ı l ı kç ı a k ı m l a r ı n
bertaraf ed ilebileceği zannedil iyordu . B u
2 74 an layışın sonucu olarak, d i n tartışmaları,
hatta islam' ı n üstün lüğünün aşırı vurgu­
lanması bile engel lenmişti. Sadece sulta­
n ı n hal ifeliği geçmiş dönemlere nazaran
daha ısrarla vurgulanıyordu. Devleti bü­
yük bir borç yükü altına sokan mali ko­
nuların ancak ikinci planda düşünüldüğü
de bir gerçekti. N itekim Yeni Osmanlı lar'ı
kesin eyleme yönelten olay, devlet borç­
ları n ı n ödenemeyece ğ i n i n ilanı değil,
Balkan lar'da patlak veren ayaklanmalar
oldu. Orduyla işbirliği yapılıp Abdü laziz
indirildi ve tahta geçmek özlemiyle her­
şeye razı görünen Murat, padişah i lan
edildi. Ancak ruhsal dengesizliği fark edi­
l ince dört ay sonra, anayasayı ve Meşruti­
yet' i i lan etmesi koşuluyla Abd ü l ha m it
tahta geçirildi.
Yen i sultanın düşünce yapısı hakkında,
içerdekiler kadar, · Osman l ı İmparatorlu­
ğu'ndaki gelişmeleri çok iyi izleyen Batı­
l ıların da bir fikri yoktu. Tahta aday sayıl­
madığı için önemsenmediği oranda, ken­
disini çok iyi saklamayı da becerm işti .
Reformcu devlet a d a m ı M ithat Paşa'yı
Osmanlı geleneğine aykırı şekilde Avru­
pa'ya sürgüne göndermesine karşılık, ilk
anda anayasan ı n i l a n ı n ı onaylaması ve
m eclisin açıl ışı nda yaptığı konuşmanın
içeriği itibariyle tam bir Meşrutiyetçi hü­
kümdar izlenimini verdi . 1 877-78 sava­
ş ında Rusya karşısındaki yenilginin do­
ğurduğu büyük buna l ı mdan yararlanarak
meclisi feshedişi ve anayasayı iptal ettir-
Ş R U T I Y E T ' I N B l, R I K I M I
m e y i p a s k ı y a a l d ı r ı ş ı da b a ş l a n g ı çta
olumsuz karşı lanmadı ve ona devleti tek
başına yönetmek için hazırlanma olana­
ğını sağladı. Ancak bu hazırlanış sistemli
bir yönetim mantığına dayanmıyordu.
Abdülhamit, başarı l ı bir gözlemci ola­
rak, l 860'lardan beri çeşitli düşünürlerin
önerdikleri çözümleri ve bunların sonuç­
suz kal ışını görmüştü. Devlet adam larının
i ktidara u laşmak için birbir leri n i nas ı l
yıpratmaya ça l ıştıklarını d a gözlemlemiş­
ti. Bu güçleri birbirine karşı kullanarak
kararların Babıal i'den değil kendisinden
(Yıld ız'dan) çıkması koşu luyla, yöneti mi
istediği gibi yönlendirebilecekti. Böylece,
çok kararl ı muhal ifler dışında, geçmişte
görev üstlenmiş herkesle çalışmaktan ka­
ç ı nmad ı . Hatta Yeni Osma n l ı lar'la bile
uzlaşma yollarını araştırmaktan geri kal­
mad ı . Onların gözdesi olan " H ü rriyet"
kavramına karşı olmadığını göstermek is­
termişcesine, özel bir "hürriyet" yorumu
sunan Ahmet Mithat'ı sözcülüğüne getir­
di. Mithat Paşa' n ı n yetiştirmesi olan ve
kendini Yeni Osmanlılar'a dahil saymadı­
ğı halde onlarla birl ikte Rodos'a sürülmüş
olan Ahmet Mithat daha l 872 'de, Abdül­
hamit' in esamisinin okunmadığı ve Mit­
hat Paşa'nın sadrazaml ığa getirildiği bir
dönemde, H ü rriyet' i n " i n kiyad ı serbes­
ta"yi yani "özgürce boyun eğmeyi" geti­
receği tez i n i i leri sürmüştü . Tanzimatçı
anlayışına uygun düştüğü gibi Abd ü l ha­
mit'in de yeğlediği bir tanımlamaydı bu.
l 877'nin i l k aylarında Rus savaş ıyla
başlayan büyük bunalım l 882'de sona er­
diğinde ortada hükümran Osmanlı Devle­
ti'nden artık pek az şey kalmıştı. Balkan­
lar'ı n tamamen elden çıkması önlenmişti
ama, Tesalya, Karadağ, Bulgaristan, Kıbrıs,
Kars-Ardahan, Tunus, Mısır elden çıkmış,
Osmanlı topraklarında Avrupa devletleri­
nin ekonomi k üstünlüğe sah i p oldukları
i mtiyaz bölgeleri oluşmuştu. Borçların
ödenebi lmesi için, Batı l ı güçlerin kontro­
l ünde, "devlet içinde devlet" yetki lerine
sahip bir özel idare, Düyunu Umumiye
kurulmuştu. Bu koşullarda Abdülhamit'in
i l. A B D Ü L H A M 1 T ' 1
il. Abdüllıaınit, dogmatik olmaktan çok pmgmatis� nit�ltkti Pa;ılslfmıizmiııi;ı st1ı]trf.jik
bir ımsuru olarak da,. demiryo!u si)ıasetine ilgi dııjıtiızışiu.,
kurtarabildiği özerklik, Düyunu Umumi­
ye'nin dışında kendi kontrolünde bir mali­
ye oluşturmaktan ibaret kaldı .
Bu yarı sömürge koşul ları içinde, siyasi
düşü nce zem i n i nde "devleti n varlığını
koruma"ya odaklanan, dolayısıyla ulusla­
rarası koşu lların dalgalanmalarıyla biçim­
lenen pragmatist bir bakışı egemen kıldı.
Koşulların zorlaması kadar Abdülhamit'in
kişi l iğ i n i n de etkisiyle a ncak tek elden
yürütülebi lecek bir yönetimdi bu. Kalıcı
olabilmesi için yönetimin çevresi nde kü­
melenenlerin tartışmasız itaati şarttı . Bir
yüzyılın üçte biri kadar uzun bir süre de­
vam edebilmesi, Padişahın çevresi ndeki
halkanın katkısı, hatta baskıcı yöntemler­
de çoğu kez daha da aşırıya gitmeleriyle
mümkün olmuştur. Bun lara göz yumması
sebebiyle sorumlu luğun eninde sonunda
sultanın sırtına yüklenmesi doğaldı. Ab­
dülhamit destekçilerinin kesinl ikle birbiri­
ne güvenmemesine özen gösteriyor ve
perde gerisi denge oyu nlarıyla karşıtları
çatıştırıyordu . Böylece jurnalciliği gözde
bir meslek haline getirdi .
Tek karar verici görünmekteki ısrarına
karşı l ı k öneml i bir özell iği, uzmanlığına
ve kendisine bağlılığına güvendiği kişile­
re (Sait, Kamil, Mahmut Ned im Paşalar
gibi) danışması ve kararı nı karşıt görüşle-
N S 1 V A S A L D Ü Ş Ü N C E S 1
2 75
rini yansıtan raporları tetkik ettikten sonra
vermesiyd i . izlediği politikalar şöyle özet­
lenebilir:
- Eğitime ve eğitim kurumları açılması­
na öncelik vermiştir.
- Avrupa'daki devletler dengesini iyi iz­
leyip anlaşmazlıklarını Osmanlı'nın lehi­
ne kul lanmıştır.
- Tam bir Tanzimatçı olarak, dine özel
bir ağırlık vermemiştir
- Silahlı çatışmalardan kesin kaçınmış
ve sıkışınca ödü n vererek olayları bastır­
mayı �eçm iştir.
Bütün vilayetleri ve dış temsilcil iklerin i
telgraf hattıyla Saray'ı n a bağlatarak tama­
men kişisel bir haberleşme sistemi yürü­
ten Abd ü l ha m it'in bu yöntemine siyasi
düşünce sistemleri literatüründen bir isim
yakıştırmak mümkün müdür? Tanzimat'ın
ilk kuşağı, geri kalmışlığı birdenbire fark
etmenin şokuyla h ı z l ı, devrimci bir re­
form ad ı m ı atmıştı. Bu tür girişim lerin
devrimci ivmesi düştükten sonra, bir res­
torasyon (eskiyi canlandırma, eski düzeni
yeniden kurma) akımının doğması doğal­
dır. N itekim Yeni Osmanlı lar bu i l k ısla­
hatçı ları tesl i m iyetçi olmakla suçlam ış,
aşırı bir "Batı adaptasyonu" yerine yerel
koş u l ları çağdaş dü nya i l e bağdaştıran
formü l ler arayışına g irmişlerdir. İttihad ı
 T A N Z i M A T V E M E Ş R U T I Y E T ' l N
İslam (sadece ü lke içi nde), İttihadı Anasır
(Osmanlıl ık), Mil leti Hakimeyi (Türk un­
surunu) egemen kılmak, onun yanı sıra
evrensel insan hakları ve demokrasi fik­
riyle bağlantı kurmak, yeni dönemin dü­
şünsel yönelimleriyd i .
N a m ı k Kemal'in sentezinden çok ya­
rarlandığı anlaşılan Abdülhamit, kendi si­
yasal konumu ve düşünce yapısı çerçeve­
sinde bütün bu arayışlardan yeni bir sen­
tez oluşturdu. Radikal reformcu kimlikle­
rine karşılık restorasyoncu yanları da olan
Yen i Osma n l ı lar'a karş ı l ı k Abdü lhamit
açıkça "reformcu-restorasyoncu" (reform
2 76 yoluyla restorasyon yanlısı) olmayı yeğle­
d i . Bel i rgin i l kelere bağlanması güç bir
çizgiydi bu. Onun içindir ki en yakınları
olan kişi ler bile zaman zaman o n u n la
ters düşmüş hatta Said ve Kamil Paşalar
gibi, canlarını kurtarmak amacıyla yaban­
cı elçiliklere sığınanlar olmuştur.
B i r s i stem o l a r a k bütü n l e şt i r i l m esi
m ü mkün olmamakla b i r l i kte Abdül ha­
mit'i n uygulamasına yansıyan ideolojisi
kendisinden sonra yapılan tartışmalar se­
bebiyle topluma bir düşünce sistemi gibi
s u n u l m u şt u r. B u n l a r ı n başında, o n u n
"aşırı d i nci" olduğu ve Panislamizm akı­
mını başlattığı iddiası gelir. Oysa politik
çizgisinde bunun karşılığı görülmez. Za­
ten o dönemin çok etkili Pangermanizm,
Panslavizm, Panhe l len izm gibi akım ları
ile karşılaştırıl ınca, o dönemde dile geti­
rildiği kadarıyla Panislamizmin ciddi bir
proje olmadığı hemen ortaya çıkar. Sözü
edilen "pan"-akımların hepsinde siyasi ve
maddi bir devlet desteği, gönüllü ajan kit­
lesi (öğretmen, antropolog, papaz gibi),
diplomasi katkısı ve bol yayın organı var­
d ı r. Abd ü l h a m it ise halife sıfatı n ı doğal
olarak kul lanmakla birl i kte asla eylemci
bir hareketin lideri niteliğiyle ortaya çık­
mamıştır. Bu işe para ve politik güç yatır­
madığı gibi yayın da yaptırmamıştır. Dö­
nemin dinci akımlarının da ona karşı ol­
dukları bilinir.
Asl ı nda o dönemde bir Panislamiı.ın
hareketi nden çok, Avrupa l ı sömürgeci
B l, R I K I M I
güçlerin Panislamizm korkusundan bah­
setmek doğrudur. Osmanlı ve İran dışında,
d ü nyadaki Müsl ü m a n l a r ı n yüzde 8 5 -
90'ını sömürgeleşti rmiş olan Avrupalılar
böyle bir siyasal gelişmenin . ekonomilerini
yı kacağ ı n ı n farkındayd ı lar. B u sebeple
komplocu bir bakışla kuşkucu bir arayışa
girişmiş ve çok defa da Abdülhamit'i he­
def göstererek Panislamizm öcüsünü bü­
yütmüşlerdir. Koloni yönetimleri bu yönde
önlemler almıştır. Abdülhamit'in ise, bası­
nında din konularının yayınını engellediği
gibi "esir Müslüman lar" için kampanya
yaptırtmadığı da biliniyor. Hatta Rus-Mısır­
H int Müslümanlarının düzenledikleri bir
dayanışma konferansı nın ülkesinde yapıl­
masını engellemiştir. Bütün yaptığı, keskin
gözlemci liği ile fark ettiği bu korkuyu ey­
lemlere başvurmadan körüklemekten iba­
ret kalmış, Paşa unvanı ve nişan dağıtımı­
nı bu iş için kul lanmakla yetinmiştir. Sö­
mürgeciler ise karşı girişimlerinde daha et­
kili olmuşlardır: İngil izlerin Arap H i lafeti
kampanyasını başlatmaları ve Arapların
buna katı lmasını başarmaları gibi.
Abd ü l ham it'e yakıştırılan düşünceler,
ondan sonra gelenler tarafı ndan bir sis­
temmiş gbi kısmen benimsenmiş, kısmen
dışlanmıştır. İttihatçılar, Abdülhamit'e atfe­
d ilen Panislamizmi fiiliyata sokmuşlardır.
Buna karş ı l ı k istibdat reji m·i konusu nda
ona en a ğ ı r suçlamaları yöneltm iş ler­
dir. Ama hakim iyeti mill iye ilkesini yay­
dıktan ve parlamento ile anayasayı işlettik­
ten sonra koyu bir tek parti yönetim i ne
dönerek onun çizgisine düştüler. Araların­
daki temel fark, Abdülhamit'in barışçı ve
ödüncü politikasına karşı lık onların savaş­
çılığı ve eylemi, ataklığı tercih etmeleridir.
Abd ülhamit bir düşünce sistemi oluş­
turmadı, pratik yaklaşımlarla zaman ka­
zanmaya çalıştı . Bu bir yandan kurdurdu­
ğu eğitim kurumlarından modern düşün­
ceye yatkın bir kuşağın yetişmesine orta­
mı hazırladı, diğer yandan da onlara ge­
tirdiği kısıtlamalarla daha dinamik bir an­
titezin doğmasına -kuşkusuz bunu hedef­
lemeksizin- yardım etmiş oldu.
 20. Yüzyıl Başı Türk Düşünce
Hayatında Liberalizm
AY K U T K A N S U
1 908 D evrimi ile birlikte modern
Türkiye tarihinde yepyeni bir devir
açılmış oldu. 1908 Devrimi ile başla�
yıp on yıl süren bu dönem, Türkiye'nin
son bir yüzyıllık siyasal, sosyal ve ekono­
mik tarihine bakıldığında, birbirine ben­
.
zeyen iki uzun dönem arasına sıkışıp kale
mış gözükür. 1908 Devrimi öncesi II. Ab­
dülhamit'in büyük ölçüde kişisel iktidarı­
na dayanan o tuz küsur yıllık ' lstibdad
D.evri' He Birinci Dünya Savaşı sonrasının
yirmi beş küsur yıllık 'Atatürk Devri' ara­
sındaki bu dönem, ne kendinden önceki,
ne de kendinden sonraki döneme benze­
diği için, yaygın olarak kullanageldiğimiz
tek boyutlu bir gelişme modeli çerçeve­
sinde yorumlamakta güçlük çektiğimiz ve
sonuç olarak, 1 9 1 8 sonrası değişimlere
pek de uygun düşmediğinden, unutmayı
tercih ettiğimiz bir dönem olageliyor.
Bazı tarihçilerin Tanzimat'la, bazılarının
ise Ill. Selim'in ıslahat hareketleriyle baş­
lattıkları, çağdaş Türkiye'nin temellerinin
atıldığı 19. yüzyılın ardından gelen 1908
Devrimi, bu reform hareketleri silsilesinin
sıradan bir halkasını teşkil ediyormuş gibi
değerlendirilegelmektedir (Kansu, 200 1 :
1 -34). 1908 Devrimi'nin teşkil ettiği kırıl­
ma noktası, çoğunlukla, imparatorluktan
cumhuriyete geçişte yaşanılan bir ara dö­
nem olarak görülmektedir. Bu dönemde
'Osmanlıcılık,' 'Batıcılık,' 'lslamcılık' ve
'Milliyetçilik' dışında başka fikir akımları­
nın geliştiği de genelde atlanmaktadır.
1908 Devrimi bir anlamda 'geç kalmış'
bir liberal devrimdi (Kansu, 200 1 : xvii­
xviii). 18. yüzyıl sonunda Fransa'da baş­
layarak dalga dalga önce Avrupa'nın di­
ğer ülkelerine, sonra da dünyaya yayılan
özgürlükçü düşüncenin· sonucu olarak
ortaya çıkmış bir dönüşümün halkaların­
dan biriydi. 1905'te Rusya'daki devrimin
ardından 1 906 yılında lran'da gerçekle­
şen ve mu tlakıyetçi, otokratik rejimlere
karşı çıkışı simgeleyen devrim çabaların­
dan da konjonktüre! olarak hayli etkilen­
miş olmasına rağmen 1 908 Devrimi'nin
esas ilham kaynağı 1 789 Fransız Devri­
mi'ydi. Bu etki öylesine güçlüydü ki 1908
Devrimi'nin sloganları l 789'daki özlem­
lerin aynısıydı : " Hürriyet, Müsavat,
Uhuvvet" -yani, Özgürlük, Eşitlik, Kar­
deşlik" - ya da Fransızca orijinaliyle, "Li­
berte, Egalite, Fraternite." Hem devrimin
ilk heyecanlı günlerinde, hem de Meclis
_
için yapılan seçimlerde bu sloganlar yal­
nızca Türkler tarafından değil, bu yeni ve
özgürlükçü düzende kendilerine saygın
bir yer edinerek birinci sınıf vatandaşlık
haklarından yararlanmak isteyen tüm 'ana­
sır' tarafından büyük bir inançla tekrarla­
nacaktı (Kansu, 2001 : 357-373).
Ekonomik yapıda kapitalist üretim iliş­
kilerinin yerleşip yaygınlaşmasını amaçla-
 T A N Z i M A T V E M E
yan ve bu nedenle ülkelerindeki burjuva
sınıfının 'ıemen hemen tümünün kayıtsız
desteğini kazanmış olan 1905 Rus, 1906
Iran ve 1908 Türk devrimleri, üstyapıda
da bu ekonomik ve toplumsal düzeni gü­
vence altına alacak değişiklikleri yerleştir­
mek istemişlerdir. Eski düzenle özdeşleş­
miş olan mutlakıyetçiliğe temelden karşı
olan üç devrim de, seçilmiş bir meclis ve
yalnızca meclise karşı sorumlu bir hükü­
met modelini -yani, liberal demokratik
yönetimi- yerleştirmeye çalışmışlardır. Bu
üç 'geç kalmış' devrimden uzun vadede
yalnızca Türkiye'dekinin 'kalıcı' nitelik ta­
2 78 şımasının nedenlerinin taruşılması bu ya­
zının çerçevesini aşıyor. Ancak, ekonomik
gelişmişlik düzeyi açısından o zamanki
Rusya ile Iran arasında bir yerde olan Tür­
kiye'nin, 'geç kalmış' bir 'anayasal devrim'
için en ideal mekanı temsil ettiği söylene­
bilir. Buna karşılık, 1908 Devrimi içte ve
dışta çok güçlü tepkilere maruz kalacaktır
(Kansu, 200 1 ; Kansu, 2000).
'Devrimi yapanlar, bunu gerçekleştirip
mutlakıyetçi yönetimi devirdikten sonra
ne yapacakları bilmiyorlardı,' tarzı iddi­
alar Türk tarihçileri arasında 1 908 Devri­
mi'nin bazı niteliklerini, özellikle fikri
açıdan 'liberal' olarak tanımlayacağımız
temellerini reddetmek için sık başvurulan
savlardan biridir. Nasıl 1 908 Devrimi bir­
kaç isyankar subayın dağa çıkmasıyla or­
taya çıkan ve yalnızca meşruiyetini top­
lumdaki farklı sınıflar katında yitirmiş
olan rejimin yıkılmasından başka amacı
olmayan bir hareket değilse, Devrim son­
rasında kamuoyunda tartışılmaya başla­
nan liberal görüş ve fikirler de el yorda­
mıyla bulunmuş değildi. 1 908 Devrimi
sonrası kurulan Meclis-i Mebusan'ın ya­
sama faaliyetlerine bakıldığında, sosyal,
siyasal ve ekonomik alanda liberal bir dü­
zen yaratmak için yapılan köklü değişik­
liklerin çoğunun, her ne kadar sansürle
engellense de, il. Abdülhamit'in İstibdat
Devri'nde - 1 880'li yıllardan beri- uzun
boylu tartışılmış olduğunu anlamaktayız.
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
'Batılılaşma' başlığı al tında ele aldığı
'modernleşme' ve 'laikleşme' kavramlarını
Batı'nın zorlaması ya da dayatması olarak
yorumlayan baskın tarihçiliğimiz, ister is­
temez bu kavramları 'savunmacı' bir yak­
laşımla ele almaktadır. Zımni kaygı, hem
mecazi, hem de hakiki anlamıyla, Batı'ya
karşı Batı'dan alınan birtakım silahlarla
karşı koyınaktır. Bu anlayış çerçevesinde
'reform,' kurulu düzeni korumak için ya­
pılan işleri kapsamaktadır. Savunmacı ya
da tepkici 'Batılılaşma' düşüncesi ve prati­
ği ile 'modernleşme' ve 'laikleşme' süreci­
ne destek veren ve tutuculuğa temelden
karşı çıkan liberal düşünce arasında te­
melden bir karşıtlık olduğu açıktır (Ber­
kes, 1975; Berkes, 1978) .
L1BERAL1ZM1N DÜŞÜNCE Ç1ZG1S1
1880'li, özellikle 1890'lı yıllarda yadsına­
maz bir şekilde gördüğümüz 'savunmacı'
tutuculuk ile liberalizm arasındaki bu zıt­
lık ve karşıtlığı ortaya koymadan ve libe­
ralizmin Türkiye'deki izlerini sürmeye
başlamadan önce liberalizmin tanımında­
ki zorluklardan ve muğlaklıktan bahset­
mek yerinde olacaktır. Liberalizm evren­
sel bir iddia ile ortaya çıktığı için, tüm za­
manları kapsadığı ve eski uygarlıklardaki
düşünüş biçimlerine dayandığı fikrinden
kaynaklanan bir karmaşaya yol açabilmiş­
tir (Arblaster, 1984: 3- 14) . Liberalizm öz­
gül olarak kapita!izmin oluşumuyla bağ­
lantılı bir düşünce sistemidir; ancak 1 9 .
yüzyıl v e sonrası liberalizmi b u olguyu
gözardı etmiş olsa bile özellikle 18. yüz­
yılda, liberal fikirlerin yalnızca kapitaliz­
min egemenliğini sağlamaya dönük ve
ekonomik alanına ilişkin olmayıp, sosyal
ve siyasal alanı da kapsadığını ve yeni si­
yasal yapıları, yeni bir devlet biçimini he­
defleyen bir bütün teşkil ettiğini görürüz
(Arblaster, 1 984: 1 5-9 1 ; Freeden, 1996:
139-3 14; Ruggiero, 1959: 1 -90) . Siyasal
alanda mutlakıyetçi ya da kamu tarafın­
.
dan denetlenemez bir yönetim tarzına,
2 0 . Y Ü Z Y I L B A Ş I T Ü R K D Ü Ş Ü N C E
sosyal alanda da dine karşı çıkmak libera­
lizmin en belirgin özelliklerinden biri ola­
rak bugüne kadar varolagelmiştir (Cassi­
rer, 193 1 ; Ryan, 1993: 299-301). Mutlakı­
yetçiliğe karşı çıkışta yalnızca siyasal sis­
temin zirvesinde otorite olarak tanımla­
nan hükümdarın kişiliğine itiraz edilmez,
onun temsil ettiği ve desteğini aldığı tüm
kurumlara karşı çıkılır. Yönetim sorum­
luluğunu hükümdarla paylaşan aristok­
ratlara karşı çıkış, erken dönem liberaliz­
min belki en önemli özelliklerinden biri­
dir. O zamana kadar yalnızca hükümdar
ve aristokratların paylaştıkları siyasal ala­
nın toplumun daha geniş kesimlerine
açılması isteği, liberaller açısından, hem
kişi hak ve özgürlüklerinin güvence altı­
na alınması , hem de sorumsuz -yani,
mutlakıyetçi- bir devlet anlayışı yerine
'hukuk devleti' -yani, Reclıtsstaat- anlayı­
şının yerleştirilmesi açısından önemliydi.
Dolayısıyla, mutlakıyetçiliğe karşı çıkış,
"Deylet, benim!" diyen zihniyete karşı çı­
kış olduğu kadar, soyut anlamda devlete,
'devlet çıkarı' kavramına, devletin toplu­
ma göre daha ayrıcalıklı konumuna ve
toplumu oluşturan b i reylerden daha
önemli görülmesine de karşı çıkışı içer­
mekteydi (Arblaster, 1984: 7 1 -79; Brin­
ton, 193 1 ; Brinton, 1 933; Gray, 1995: 70-
77; Ruggiero, 1959: 50-73 ve 25 1 -264).
Mutlakıyetçiliğe karşı çıkış, sosyal açı­
dan da, bireyin otoriter ve ataerkil ilişkile­
re maruz kalmasının engellenmesi hede­
fiyle de temellendirilmiştir. Mutlakıyetçi
yönetimin tüm kurumlarına meşruiyet
sağlayan ve mutlakıyetçiliği destekleyen
ve besleyen bir ideoloji olması nedeniyle
dini söylem de liberal söylem tarafından
'düşünce ve vicdan hürriyeti' adına tutarlı
bir şekilde eleştirilmiş, din kurumunun
tekeli kırılırken varolan tüm kurumların
rasyonel bir düşünce temelinde sorgulan­
masının önü açılmıştır (Ruggiero, 1 934).
Sonradan karşıtlarınca alaycı bir ifade
biçimine d önüştürülen, liberal iddialı
neo-liberallerce de 20. yüzyılın ikinci yarı-
H A Y A T I N D A L i B E R A L i Z M
sında içi boşaltılan "laissez-faire, laissez­
passer" -"bırakınız yapsınlar, bırakınız
geçsinler" - özdeyişinin kapsamına tüm bu
devlet müdahale, kısıtlama ve yasakları­
nın girdiği gözden uzak tutulmamalıdır
(Cole, 1933).
Jeune Turc muhalefeti bünyesinde, 1 1 .
Abdülhamit'i bir saray darbesi ile devirip
işleri 'düzeltmeyi' planlayan Prens Saba­
haddinci kanat ile çareyi köklü dönüşüm­
ler arayan ve mutlakıyetçi yapının yıkıl­
ması için çalışan, Ahmet Rıza'nın başını
çektiği ve Bahaeddin Şakir'in örgütlediği
kanat arasındaki fark, bu açıdan bakıldı-
ğında daha kolay görülebilir. Bu fark 1908 2 79
Devrimi sonrası çıplak bir biçimde gözler
önüne serilmiştir (Kansu, 2000; Mardin,
1983: 1 73-220 ve 25 1 -299).
insan doğası hakkındaki iyimserliği ne­
deniyle, liberalizmin mutlakıyetçiliğe kar­
şı mücadelesinde daima iyimser bir tutum
içinde olduğunu da vurgulamak gerekir.
Üzerlerindeki siyasal ve dini baskı kalktığı
taktirde, sadece bireylerin kendileri için
en iyiyi seçmekle kalmayıp bireylerin bi­
leşkesinden oluşan toplumun da daha iyi
bir geleceğe yöneleceği inancı liberal dü­
şüncede egemendir. Dolayısıyla liberalizm
ilerlemeci bir ideolojinin iyimserliğiyle
desteklenir. Bu nedenle, yalnızca ekono­
mik yapının değil, toplum yapısının ve si­
yasal yapının da değişmesini ve ilerleme­
sini tasvip edici bir tutumu vardır. Böylece
gerçekleşecek 'dönüşüm' sonucunda top­
lum içinde varolan sorunların çözülebile­
ceği inancı, liberalizmin ortaya koyduğu
'büyümeci' ekonomik modelin meşruiye­
tini sağlamada kullandığı en önemli koz­
lardan biri olmuştur. Bu önkabul ise an­
cak böyle bir değişme ve gelişmenin önü­
nün açık bırakıldığı bir hukuki düzen ku­
rulduğunda anlamlı bir güvenceye kavuş­
muş olacaktır.
19. yüzyılda bir vakıa haline gelen ve
ona tepkisel olarak karşı çıkan bağnaz tu­
tucuların bile gönülsüzce kabullenmek
zorunda kaldığı sanayileşme ve kentleş-
 T A N Z i M A T V E M E
me, liberal düşün celerden kaynaklanan
iyimserliği, özgürleşme ve kurtuluş umu­
dunu yaygınlaştırmıştır. Kırsal hayatın sı­
kıcılığı ve iticiliğine karşılık kentsel haya­
tın canlılığı ve çekiciliği burjuva kültürü­
nün en önemli meşrulaştırma araçların­
dan biri olan edebiyatta geçerli konular­
dan biri haline gelmiştir.
TANZiMAT SONRASI EDEBiYATTA
LiBERAL D ÜŞÜNCENiN GÜÇLÜ iZLERi
Edebiyat, kültürü yaymada, toplumsal so­
run ve tahayyülleri kamuoyuna sunmada
280 ve bunları toplum önünde tartışmaya aç­
mada kullanılan araçlardan belki de en
önemlisidir. Tanzimat sonrası edebiyata
baktığımızda, Avrupa'da görülen ve yuka­
rıda bahsettiğimiz konuların neredeyse tü­
mü hakkında, Türk edebiyatında da fikir
belirtildiğini, tartışmalar yapıldığını ve
'modernleşme' üzerine değişik bakış açıla­
rının çarpıştığını görmekteyiz. Edebiyat, Il.
Abdülhamit'in otuz küsur yıllık mutlakı­
yetçi yönetiminin başka ifade olanaklarını
tümüyle ortadan kaldırmış olması nede­
niyle de, özellikle üzerinde durulması ge­
rekli bir alan olmaktadır. Her iki neden yü­
zünden, sorunların üst üste biriktiği, top­
lum içindeki gerilimin arttığı ve değişik
bakış açılarının keskinleştiği, fakat çözüm
arayışlarının önünün tıkandığı ve sorunları
çözmeye yönelik önerilerin karşısında du­
rulmaya çalışıldığı l89Ö'lı yıllarda edebiyat
birdenbire önemli bir konuma geçti. Başka
konularda tartışmanın tamamen yasaklan­
dığı bu baskı döneminde sorun ve dilekleri
edebiyat kanalıyla topluma sunmak çok
önem kazandı (Uşaklıgil, 1998) .
1890'lı yılların edebiyatına belki de şim­
diye kadar baktığımızdan daha değişik bir
şekilde bakmamız ve 1908 Devrimi'nin
hemen öncesi sayılabilecek bu on-onbeş
yıllık dönemdeki edebiyat tartışmalarını
daha değişik bir şekilde yorumlamamız
gerekecektir. 'Tanzimat Edebiyatı' ve deva­
mını, şimdiye kadar yapageldiğimiz gibi,
Ş R U T I Y E T ' I N B I R I K 1 M 1
baskın edebiyat tarihi anlayışımızla yo­
rumlamaya çalıştığımız sürece bu tartış­
manın önemini ve boyutunu kavramada
güçlüklerle karşılaşacağı mız kesindir.
Tanzimat sonrası edebiyatta gördüğümüz
'modernleşme' ve 'Batılılaşma' sorunsalına
çok dikkatli bakmak zorundayız. Modem
hayatın ve Batılılaşma ile ülkeye giren de­
ğişik fikir ve yaşam biçimlerinin edebiyat­
ta yansımalarının görülmesini tespit et­
mek her ne kadar ilk aşamada bize yüzey­
sel bir fikir verebilse de bu yansıtmanın
olumlu mu yoksa olumsuz yönde mi ol­
duğunu görebilmek ilk tespiti yapmaktan
çok daha önemlidir. Bu açıdan baktığı­
mızda, aşırı tepkici tutuculuğu bir kenara
bırakırsak, modernleşme üzerindeki gö­
rüşleri kabaca ikiye ayırmak mümkün gö­
zükmektedir. Birincisi, aşırı tutucu görüş
gibi tepkici olmakla birlikte, daha gerçek·
çi davranarak karşı konulamayan mo­
dernleşmeyi toplum yapısını en az düzey­
de bozacak şekilde kabullenmeye yönelik
bir tavır sergileyen görüştür. Bu tavrın
gerçek konumu aslında modernleşmenin
temeli olan özgürleşmeye, kapitalistleş­
meye ve her alanda liberalleşmeye karşı
olması nedeniyle tepkicidir. Bu nedenle
de, zorunluluk nedeniyle istenmeden ka­
bullenmek zorunda kalınılan 'modernleş­
meci' tavra 'savunmacı modernleşme' ya
da 'tepkici modenleşme' demek daha doğ­
ru olacaktır. Bu tavrın belirleyici özelliği,
modernleşme olgusunu, alınmasında sa­
kınca olan ve olmayan kısımlar olarak,
ikiye ayırması ve modernleşmenin sakın­
calı gördüğü kısımlarını ağır bir dille eleş­
tiriye tabi tutarak karşi çıkmasıdır. Il. Ab­
dülhamit mutlakıyetçiliğine en büyük en­
telektüel desteği sağlayan Ahmet Mithat
bu birinci konumu temsil edenlerin başın­
da gelmektedir (Okay, 199 1).
Liberal bir düzene temelden karşı olan
bu birinci tavrın karşısında ise 1890'larda
Servet-i Fıinun dergisi çevresinde toplanan
grub un tavrını görmek teyiz ( Çavdar,
1992: 1 4 1 ; Yalçın, 1 999: 1 34). Ahmet lh-
2 0 . Y Ü Z Y I L B A Ş I T Ü R K D Ü Ş Ü N C E
san Tokgöz'ün imtiyaz sahibi olduğu bu
dergi, her ne kadar basın hayatına 1891
yılında girmiş ve l 93 0'lu yıllara kadar
ufak tefek kesintilerle yayımlanmaya de­
vam etmişse de, Türk entelektüel hayatına
damgasını 1 896 ile 1901 yılları arasında
vurmuştur. Tokgöz, liberal düşüncelerle
ilk defa Mekteb-i Mülkiye öğrencisi oldu­
ğu 1880'li yıllarda tanışmıştı. Modernleş­
me ve yenileşme yanlısı hocalardan aldığı
eğitimde Tokgöz'ü en fazla etkisi altında
bırakanların başında maliye ve iktisat
derslerini veren Portakal Mikael Paşa ve
Sakızlı Ohannes Efendi ile edebiyat dersi­
ni veren Recaizade Mahmut Ekrem Bey
bulunmaktaydı (Tokgöz, 1993: 31 ve 69) .
Hepsi de sonradan Mekteb-i Mülkiye'nin
eğitim kadrosundan il. Abdülhamit tara­
fından atılacak olan bu hocalardan özel­
likle Portakal Mikael Paşa ile Sakızlı
Ohannes Efendi öğrencilerine "dünyada
hayatın ancak ekonomi üzerine kurulmuş
olduğunu, ulus ve ülkeler güçlerinin her
şeyden çok mali örgütlenmeden ve çalış­
ma hayatından kaynaklanacağını" öğret­
mişlerdi (Yalçın, 1 999: 9 1). Tokgöz, "ata­
larımızdan dinlediğimiz boş inançları -ya­
ni, yanlış yorumlanmış olan 'kısmet,' 'ka­
naat' ve 'fani dünya' inanışlarının boşluğu­
nu- Batı'da yükselmiş olan bilimsel ve tek­
nik görüşlerden yararlanılarak incelenip
çözümlenmesi gereken sorunları, Ortaçağ
kafasıyla düşünmekteki tehlikeleri bu iki
hocadan" öğrenmişti (Tokgöz, 1993: 3 1) .
"Kaynayan Aydınlanma kazanının kepçe­
sini" ise, Tokgöz'e göre, "Mülkiye Mekte­
bi'nde edebiyat öğretmeniyken . . . Abdül­
hamit tarafından okuldan çıkarttırılan Re­
caizade Ekrem Bey tutuyordu" (Tokgöz,
1 993: 32).
Mekteb-i Mülkiye'den 1 886 yılında me­
zun olan Ahmet Ihsan Tokgöz yayın haya­
tındaki ilk ciddi teşebbüsünü, kendisinin
de teknik, edebiyat ve ekonomi üzerine
sürekli yazılar yazdığı Cihan dergisinin
kapanması sonucu Umran adlı kendi yö­
netimindeki dergiyi kurmasıyla yapmıştı.
H A Y A T I N D A L i B E R A L i Z M
1 887 yılı Ekim ayında çıkmaya başlayan
bu derginin hayatı çok kısa oldu. Kelime
anlamı 'bayındırlık,' 'uygarlık,' 'mutluluk'
ve 'ilerleme' anlamlarına gelen ve ancak
yirmi dokuz sayı çıkan Umran dergisi,
1888 yılı Kasım ayında, mutlakıyetçi yö-
netimin yayınını yasakladığı birçok der-
giyle birlikte kapatJdı . Dergisinin kapatıl-
masıyla birlikte tutuklanıp sorguya çeki-
len ve kısa bir süre sonra serbest bırakılan
Tokgöz yeni bir dergi yayımlamak için üç
yıl uğraştı (Tokgöz, 1 993: 4 1 -45). 1 888
yılından sonra dergilerin tümünün deneti-
mi Maarif N ezareti'nden alınıp Dahiliye
Nezareti'ne verilmiş bulunmaktaydı. Yeni 281
bir dergi çıkartmak için uzun süren resmi
yazışmalar yapılması ve sonunda kesinlik-
le padişah iradesi elde edilmesi gerekiyor-
du. Tokgöz bütün bu olumsuzluklara rağ-
men yeni bir dergi kurma hayalinden vaz­
geçmedi ve yayın imtiyazını alabildiği Ser-
vet-i Fünun dergisinin ilk sayısını 1891 yılı
Mart ayı sonunda piyasaya sürdü (Tokgöz,
1993: 5 1-54).
SERVET-! FÜNUN
Sansürün tüm ağırlığına rağmen, Servet-i
Fiimın dergisi hem basın hayatında hem
de edebiyat alanında yeniliklere imzasını
atan bir dergi oldu (Tokgöz, 1993: 56-68).
Tokgöz dergisini çıkartırken Recaizade
Mahmut Ekrem'in önerilerine kulak ver­
mişti (Parlatır, 1995: 295-296). Recaizade
Mahmut Ekrem 1896 yılında yayımladığı,
ancak bu tarihten on yıl kadar önce yaz­
mış olduğu, Araba Sevdası adlı romanıyla
edebiyatta yepyeni bir çığır açmıştı. Araba
Sevdası romanının ciddi bir çözümlemesi
bize bu romanın Tanzimat romanından
birçok açıdan farklı olduğunu, hatta buna
bir yanı t olarak algılanması gerektiğini
göstermektedir. Ahmet Mithat ve benzer­
lerinin tepkici ve modernleşmeyi kötüle­
yici tavrına karşı Recaizade Mahmut Ek­
rem, modernleşmenin toplum ve birey
üzerindeki etkisini ve eski ile yeninin ya-
 T A N Z i M A T V E M E
rattığı karmaşayı yine modernist bir so­
runsal çerçevesinde anla tmıştı (Parla,
1990: 1 29- 1 53).
Recaizade Mahmut Ekrem'in 1896 yılı­
nın Şubat ayında Servet-i Fiiııım un yayın
' Rauf, Hüseyin Cahil Yalçın ve Hüseyin
yönetmenliğine Tevfik Fikret'i önermesi
de bilinçli bir tercihti (Akay, 1998: 1 54-
155; Akyüz, 1 947: 36; Rauf, 200 lb: 63-
68; Tokgöz, 1993: 78-80). Tevfik Fikret de
şiirde bütü nüyle yenilikçi bir anlayışı
temsil ediyordu. Mutlakıyetçi düzen kar­
şıtlarınca hürriyet şairi olarak el üstünde
tutulan Namık Kemal'in hayranları arasın­
da yer almaktaydı. Ayrıca, Namık Ke­
282 mal'in eserlerinin elle çoğaltılmasında ve
bu kopyaların yayılmasında çalıştığından
mutlakıyetçilik karşıtı kimselerce bilin­
m ekte ve saygı duyulmaktaydı. Tevfik
Fikret için bireyin siyasal ve toplumsal öz­
gürlüğü ön planda idi. Adı anılan diğer
tüm Servet-i Fanun çevresi gibi, o da dini
bireyin hayatından bütünüyle çıkarıp at­
mıştı. inanç sisteminde dinin hiçbir yeri
yoktu ve gerektiğinde din karşıtı söylemi
korkusuzca şiirlerinde dile getirmekteydi.
Bireyin üzerinde baskı oluşturabilecek her
türlü bağnaz düşünceye karşıydı. Liberal
dünya görüşüyle, Abdülhamit'in mutlakı­
yetçi yönetimi altındaki insanların çektik­
leri çileyi onun şiirlerinden daha iyi anla­
tan başka bir şair yoktu. Tevfik Fikret öz­
gürlüğü 'Tarih-i Kadim' şiirinde şu şekilde
tanımlamaktaydı: "lşte hürriyet-i hakiki­
ye: /Ne muharib, ne harb ü istila/Ne tasal­
lut, ne saltanat, ne şekaa/Ne şikayet, ne
zulm-ü istibdat/Ben benim, sen de sen, ne
Rab, ne ibat" (Fikret, 1984b: 2 10-213).
Servet-i Fanun dergisinin Tevfik Fikret
yönetimindeki ilk sayısı 7 Şubat 1 896 tari­
hinde çıktı. Bu sayıdan başlayarak dergi­
nin hem görünümü, hem de içeriği deği­
şerek edebiyat tarihine damgasını vuracak
bir duruma geldi. Bir kısmı derginin yeni
haliyle devam edeceği 1901 yılına kadar,
bir kısmı da bu tarihten önce fikir ayrılık­
ları nedeniyle ayrılacak olan, ama hepsi
de 20. yüzyıl Türk entelektüel hayatına
Ş R U T I Y E T ' I N B I R 1 K 1 M 1
mal olmuş, insanlar Tevfik Fikret yöneti­
mindeki bu derginin etrafında toplanmaya
başladılar. Halit Ziya Uşaklıgil, Cenab Şa­
habettin, Hüseyin Siret Özsever, Mehmet
Suat Yalçın kardeşler, Ali Ekrem Bolayır,
Ahmet Reşid Rey, Süleyman Nazif, Ahmet
Şuayb, Süleymanpaşazade Sami, Faik Ali
Ozansoy, Safveti Ziya, Celal Sahir Erozan
ve Ahmet Hikmet Müftüoğlu gibi isimler
bu dergiye yazı yazdılar (Akay, 1998: 1 55-
156; Akyüz, 1 947: 41; Tokgöz, 1993: 80;
Uşaklıgil, 1969: 408).
Dergi çok kısa bir zamanda gerek tasa­
rım ve kurgu, gerekse de içerik açısından
devrin yerleşik edebiyat anlayışını zorla­
yan, bütünüyle modemist şiirler, hikaye­
ler ve roman tefrikaları ile dolmaya başla­
dı. Bütünüyle din dışı bir kurgunun ege­
men olduğu, modern toplumun karmaşa­
sını yansıtan bir dilin kullanıldığı, yerel ve
geleneksel konuların değil evrensel ve
çağdaş sorunların işlendiği, her türlü gele­
neksel ve diniahlak anlayışının reddedil­
diği, bireyin toplumsal yaşantıdan doğan
sorunlarının gündeme getirildiği, özgür­
leşme isteğiyle yanıp tutuşan kahramanla­
rın sıkıntı dolu yaşamlarının anlatılıp ge­
lecek için kurdukları hayallerinin tartışıl­
dığı bu edebiyat, çok kısa bir sürede tepki
çekti. Tutucu çevrelerce alaycı ve küçüm­
seyici bir ifadeyle, 'Edebiyat-! Cedide' ola­
rak adlandırılan Servet-i Fümm çevresi,
1908 Devrimi'ne kadar bu karalayıcı söy­
leme karşı kamuoyu önünde cesaretle ko­
numunu savundu (Akay, 1998: 164- 1 76;
Kaplan, 1995: 29-57; Tokgöz, 1993: 69;
Uşaklıgil, 1969: 408-409).
Baskın ideolojinin tems ilcileri Servet-i
Fanun dergisi etrafında şekillenen yeni
edebiyatı Fransız edebiyatına aşırı bağlı
olmakla suçluyorlardı. Özgün olmadığını
iddia ettikleri bu edebiyatın memleketin
kendi yaşayışına kayıtsız kalmasından ya­
kınıyorlar, bu edebiyat dalgasını 'gayr-ı
milli' ve 'kozmopolit' buluyorlardı (Uşak­
lıgil, 1 969: 479) . Edebiyat-ı Cedide yazar-
2 0 . Y Ü Z Y I L B A Ş I T Ü R K D Ü Ş Ü N C E
!arının Fransız şiirinden taşıdıkları hayal­
lerin acaipiiğinin Türk şiirini anlaşılmaz
hale getirdiğinden şikayetçiydiler. Kötüle­
dikleri bir başka konu da bu yenilikçi ya­
zarların tuttuğu yolun ve kullandıkları di­
lin halktan kopuk oluşu idi. 14 Mart 1897
tarihli Sabah gazetesinde Ahmet Mithat,
"Decadentlar" adlı yazısı ile, Servet-i Fü­
nun çevresinin ürettiği şiirlerde gördüğü
yeni hayallerden ve kullandıkları dilin
karmaşıklığından doğan anlam kapanıklı­
ğını ağır bir dille eleştiriyordu (Akay,
1998: 1 58- 1 60; Akyüz, 1 947: 47-49; Ak­
yüz, 1995: 90-9 1 ; Uşaklıgil, 1969: 422 ve
427; Yalçın, 1 999: 94) . Joris-Karl Huys­
mans'nın 1884 yılında yayımladığı A rebo­
urs romanıyla gündeme gelmiş bir akım
olan Decadence da Fransız edebiyatında
benzer eleştirilere konu olmuştu (Bemhe­
imer, 1 989: 784-785; Humphries, 1989:
785-788) . Mutlakıyetçi devrin baskın ide­
olojisinin en büyük temsilcisi olan Ahmet
Mithat tarafından Edebiyat-! Cedide çev­
resine takılan bu ad, modernist Batı edebi­
yatına karşı olanlarca rağbet görerek,
uzun süre, bu akımın temsilcileri hakkın­
da birçok yayın yapılmasına yol açtı (Ak­
yüz, 1995: 9 1 ; Tokgöz, 1993: 84; Uşaklı­
gil, 1 969: 421-423; Yalçın, 1 999: 94).
H A Y A T J N D A L i B E R A L i Z M
283
Servet-i Fünun çevresindeki yazarlardan
bir grup, son derece tutarlı bir biçimde
yalnızca edebiyatta değil, tüm toplum ya­
pısında durağanlığa karşı ilerlemeden, ge­
leneksele karşı yeni ve modern olandan ve
dinsele karşı dindışı bir yaşantı biçimin­
den yanaydı (Çavdar, 1992: 141). Ahmet
Mithat ve benzerlerinin savunduğu ve
'halkçılık' adıyla anılan antientelektüel tu­
tumu reddediyor, halktan farklılığını ko­
ruyan entelektüel bir tutumu destekliyor­
lardı. Bireyi özgürleştirecek bir ortamın
yaratılması gerektiğine dair güçlü inaçları
vardı. Hayallerindeki toplum Fransız Dev­
rimi ve Sanayi Devrimi sonrası bir top­
lumdu. Ekonomik yapıda da özel girişim­
cinin önünü açan liberal bir politikadan
yanaydılar ve devlet müdahale ve engelle­
melerinin karşısındaydılar.
Servet-i Fünun çevresinin çekirdeğini
oluşturan bu grubun, içlerinden birinin
yeni yazıp bitirdiği bir romanı basımdan
önce beraber okumak üzere Tevfik Fik­
ret'in çağrısıyla bir araya geldikleri bir
toplantı, özel önem taşır (Uşaklıgil, 1969:
476-481 ) . Hayal Içinde adlı romanın yaza­
rı Hüseyin Cahit Yalçın, daha Mekteb-i
Mülkiye'de öğrenciyken yenilikçi bir ede­
biyat anlayışı benimseyen Mehteb adlı der-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
ginin yönetmenliğini üzerine almış ve
böylece daha önce lise yıllarında çevir­
menlik ile başladığı basın hayatına adımı­
nı resmen atmıştı (Huyugüzel, 1 984: 9-
1 1 ; Yalçın, 1999: 71 -72) . Daha lise öğren­
cisiyken, on beş yıllık hükümlülüğü sona
erip sürgünden dönen dayısının üzerinde
bıraktığı büyük etki ile çok ateşli bir öz­
gürlük taraftarı olmuştu. Sürgüne gönde­
rildiği Rodos'ta Namık Kemal tarafından
eğitilmiş olan dayısı, Yalçın için, kendisi­
ne yeni bir din, yurt ve özgürlük aşkı geti­
ren bir 'peygamber' gibiydi . Tıbbıye'de
okuyan kuzeni vasıtasıyla hakkında bilgi
284 edindiği Beşir Fuat'ın dini reddeden, mad­
deci anlayışına da yakınlık duymuştu. Be­
şir Fuat'ın Büchner'den çevirdiği kitap,
Yalçın ve kuşağını dini ideolojinin zincir­
lerinden kurtararak daha geniş ufuklara
götürmüştü (Yalçın, 1999: 52).
Hayal lçiııde romanının konusu görü­
nürde bir liseli gencin acıyla son bulan ilk
aşkı idi. Otobiyografik olan bu romanda
on yedi yaşındaki kahramanın hayatı tanı­
ması sonucu kişiliğinde meydana gelen
değişme anlatılıyordu. Romanda toplum­
daki sınıflar arasındaki eşitsizlik, toplum­
da egerrıen olan davranış kalıplarının yan­
lışlığı gibi konular da işlenmekteydi. Ku­
rulu düzenin vermekte olduğu eğitimi be­
ğenmeyen roman kahramanı hayal ettiği
dünyanın 'liyakat' ve 'meziyet' prensipleri
üzerine kurulacağını düşü nüyor, ama
içinde yaşadığı gerçeklikle yüz yüze geldi­
ğinde bu prensiplerin hiçbirinin yaşamak­
ta olduğu mutlakıyetçi düzende el üstün­
de tutulmadığını görüp bunalıma düşü­
yordu. Yaşamış olduğu aşk macerası ro­
man kahramanına yeni bir dünya görüşü
kazandırıyor ve roman, yazılması tasarla­
nan bir sonraki romana başlangıç teşkil
edecek şekilde son buluyordu. Hüseyin
Cahil Yalçın'ın tasarlayıp da yazmaya ola­
nak bulamadığı bu dizinin Halıilıat Pençe­
si adlı ikinci kitabında kahramanın öğren­
cilik yıllarından sonra içine girdiği basın
dünyası -daha da karamsar bir ruh hali
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M I
içinde- anlatılacaktı (Huyugüzel , 1 984:
20 1-2 16; Yalçın, 1999: 144) .
Toplantıya çağrılanlardan biri Halit Zi­
ya Uşaklıgil idi. lzmir'in ticaretle uğraşan
önemli ailelerinden birine mensup olan
Uşaklıgil daha küçük yaşta lzmir'de oku­
duğu Fransız okulunda Aydınlanma Çağı
yazarları ve bunların fikirleriyle karşılaş­
mıştı (Uşaklıgil, 1969: 1 1 1 - 1 1 2) . Voltaire
ve diğer Aydınlanma yazarları yanında
Namık Kemal'in yazdıkları da onun üze­
rinde büyük bir etki yaratmıştı. Mutlakı­
yetçi yönetim altında eğitim veren Türk
okullarında en çok korkulan konunun ta­
rih olduğunu biliyordu. "Memleketin ta­
rihinde isyan, ihtilal, tahttan indirme, ca­
na kıyma namına ne varsa, idare kötülük­
lerine, irtikap ve rüşvet almaya, bu idare­
nin halini hatıra getirebilecek şekilde ne
bulunursa , " bunların resmi tarih eğiti­
mindeki müfredattan ayıklandığının bi­
lincindeydi. Uşaklıgil'e göre, "bunlar çı­
kınca, ortada manasız, cansız bir iskelet
şeklinde kalan Türk tarihi yalnız padişah­
ların servet ve şefkatine, harplerin ve fe­
tihlerin her zaman Al-i Osman hanedanı­
nın şerefine olan hikayelerden ibaret ka­
lırdı. Hele umumi tarih, perdesinin ucu
kaldırılmayacak, yalnız deliğinden karan­
lıkta seyredilebilecek bir sahneydi, ve on­
da cemiyetleri sarsmış, milliyetleri uyan­
dırmış, dünyayı miskinlik ve esirlik haya­
tından çıkararak hürriyet ve kurtuluş mili
üzerinde çevirmek için vücuda gelmiş ne
inkılaplar varsa, onlar o yarı görülen sah­
nenin arkasında, karanlık köşelere tıkıl­
mıştı. Mesela, dünyayı baştan başa değiş­
tirecek yeni esaslar, başka görüşler geti­
ren Fransa Büyük lhtilali, değil mektep
kitaplarında, Türk'ün hiçbir yazısında da­
ha vücuda gelmiş bir iş değildi" (Uşaklı­
gil, 1969: 488-489) .
Uşaklıgil ilk gençliğinden o güne kadar
altı roman yayınlamış ve k�ndini artık ka­
nı tlamış bir yazardı. ilk romanı Sefi le
1 886 yılı Sonbahar'ında Hizmet gazetesin­
de tefrika edilmeye başlanmış, ekonomik
2 0 . Y Ü Z Y I L B A Ş I T Ü R K D Ü Ş Ü N C E
zorunluluklar yüzünden düşen bir kadı­
nın sefaletini ve ıstıraplarını anlatan bu
eser sansür tarafından gayriahlaki buluna­
rak yasaklanmış ve roman yarıda kalmıştı.
Yine Hizmet gazetesinde tefrika edilen Bir
Ölüntin Defteri ve Ferdi ve Şürehası roman­
larıyla Recaizade Mahmut Ekrem'in dik­
katini çekerek Servet-i Fiinı111 dergisinde
yazması için gruba dahil edilmişti. Uşaklı­
gil, kendisine büyük ün getirecek ve bir­
çok bakımdan Edebiyat-ı Cedide toplulu­
ğunun bildirgesi niteliğinde olan Mqi ve
Siyah romanını Haziran 1 89 6 ile Nisan
189.7 arasında Servet-i Fıintm dergisinde
yayımlamıştı ( Çetişl i , 2000; Önertoy,
1 999; Rauf, 200 lb: 1 36-145). Mutlakıyet­
çi yönetim tarafından çok sıkı bir şekilde
sansürlenmesine rağmen, okuyucuları ta­
rafından anlaşıldığı şekliyle, roman mutla­
kıyetçi yönetim altındaki haya ttan ve
memlekette solunan zehirli havadan bu­
nalmış bir gencin bahtsızlığını anlatıyordu
(Uşaklıgil, 1984). Uşaklıgil, romanını ya­
ratırken istemişti ki, bu genç "ruhunun
bütün acılarını haykırsın, coşkun bir deli­
likle çırpınsın ve bütün bu emelleri par­
maklarının arasından kaçan gölgeler gibi
silinip uçunca, o da gidip kendisini, öl­
mek için saklanan bir kuş gibi, karanlık
bir köşeye atsın. Bu gençte bir aşk yıldızı,
bir de sanat hulyası olacaktı ve bunların
arasında bir sarhoş gibi yıkıla yıkıla, o du­
vardan bu duvara çarpa çarpa geçip gide­
cek, sonunda bir kovukta sinip can vere­
cekti; mavi hulyalar içinde yaşamak için
yaratılmışken siyah bir uçuruma yuvarla­
nacaktı" (Uşaklıgil, 1969: 463).
Uşaklıgil'in Kırlı Yıl adlı anılarında bah­
settiği bu toplantıya katılan davetlilerden
biri Mehmet Cavit idi. Mehmet Cavit Se­
lanik'de Feyz-i Sıbyan Rüşdiyesi'nde oku­
duktan sonra lstanbu\'a gelmiş, Dersaadet
ldadisi'ndeki öğrenciliğinden sonra da
M ekteb-i Mülkiye'ye girmişti. Mekteb-i
Mülkiye'de en yakın arkadaşı olan Hüse­
yin Cahit Yalçın'la aynı sınıfta okumuş ve
okuldan onunla birlikte 1896 yılında me-
H A Y A T I N D A L i B E R A L i Z M
zun olmuştu. Her ikisi de mezun olduk-
ları yılın en başarılı öğrencileri olmaları-
na rağmen, mutlakıyetçi yönetimin ken-
dilerine yüksek bürokraside tanıdığı iş
olanaklarını, özgürlükçü inançlarına ters
düştüğü için reddetmişlerdi. Mehmet Ca-
vit, okulu bitirdiğinde en başarılı öğrenci-
lerin girdiği Mabeyn'e ya da Hariciye Ne­
zareti'ne girmemiş, Ziraat Bankası'nda
memuriyete başlamıştı. Toplantının yapıl-
dığı 1898 yılında ise hem Ayasofya Mer-
kez Rüşdiyesi hem de Dar-ül Muallimin-i
A liye'de iktisat ve maliye öğretmenliği
gö revl erinde b u l unuyord u . Mekteb-i
Mülkiye'de, 1877 yılında sürüldüğünden 285
beri bu okulda iktisat dersleri okutan Sa-
kızlı Ohannes Paşa'dan ders almıştı. Böy-
lece, Sakızlı Ohannes Paşa'nın ilk baskısı
1 880 yılında yapılan Mebadi-i Ilm-i Ser-
vet-i Milel eseriyle tanışmış ve liberal ikti-
sat kuramını savunan bu kitaptaki fikirle-
ri benimsemişti. Kendisi de o sıralarda li-
beral iktisat kuramını savunacağı, 1 899
ile 1 9 0 1 yılları arasında basılacak olan
dört ciltlik llm-i lhtisad kitabını yazmak-
taydı (Cavit, 1 899a; Cavit, 1899b; Cavit,
1900; Cavit, 190 1 ) .
B u toplantıda hazır bulunanlardan bir
diğeri, Hüseyin Cahit Yalçın'ın Vefa lda­
disi'nden arkadaşı olan Ahmet Şuayb idi .
Yalçın'la aynı idealleri paylaşan Ahmet
Şuayb Hukuk Mektebi'ndeki öğrenciliği
sırasında Türkiye'ye çoğunlukla yabancı
postaneler aracılığıyla giren basın ve ya­
yın organlarını çok düzenli bir şekilde
takip etmekteydi. Yalçın'la birlikte, Babı­
ali Caddesi'nde 'ateşli birer komitacı ru­
huyla' çalışan iki Ermeni kitapçıdan sağ­
ladıkları, Fransa'daki liberal basının en
önemli yayın organlarından Le Temps ga­
zetesini düzenli olarak izliyordu. Ayrıca,
Meşveret gibi, Avrupa'daki jeune Turcsle­
rin çıkardıkları propaganda yayınlarını
da bu gruba düzenli olarak sağlayan ,
Ahmet Şuayb idi (Rauf, 200 l b: 9 1 ; Yal­
çın, 1 999: 53). Ahmet Şuayb bu gazete­
lerin hepsini biriktirdiği gibi önemli say-
 T A N Z i M A T V E M E
286
dığı makaleleri konularına göre ayırdık­
tan sonra tuttuğu defterlere özet olarak
geçirir ve bu defterleri grup içinde elden
ele dolaştırırarak herkesin faydasına su­
nardı (Yalçın, 1999: 67). Ahmet Şuayb
Servet-i Fünun dergisinde 'Hayat ve Ki­
taplar' ve 'Esmar-ı Matbuat' anabaşlıkları
altında yayımladığı incelemelerle Batı ve
özellikle de Fransız edebiyatının ö nde
gelen natüralist ve gerçekçi yazarların
yapı tlarını o kuyu cuya tanıtmaktaydı
(Uşaklıgil, 1 969: 53 1 ) . Sonradan kitap­
laştırılacak olan 'Hayat ve Kitaplar' yazı
dizisinde edebiyatın ve toplumsal olayla­
rın bilimsel yöntemlerle incelenmesi ko­
n usunda denemeler kaleme alıyordu .
'Esmar-ı Matbuat' başlığıyla yazdığı yazı­
lardaysa, Fransız gazete ve dergilerinden
yaptığı çeşitli konulardaki eleştiri ve in­
celeme çevirileriyle Fransa'daki entelek­
tüel tartışmaları Servet-i Fünun sütunla­
rına taşıyordu.
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
Hem Hüseyin Cahit Yalçın'la hem de
Ahmet Şuayb'le arkadaş olan diğer davet­
li Mehmet Rauf idi. Mehmet Rauf'un ay­
rıca Halit Ziya Uşaklıgil ile Uşaklıgil'in
Hizmet gazetesinde çalıştığı yıllardan beri
devam eden bir edebi dostlukları vardı
( Rauf, 200lb: 3 3 -44; Uşaklıgil, 1 9 6 9 :
344-34 7 ) . Yalçın'la Mehmet Rauf Yal­
çın'ın Melıteb dergisini çıkardığı yıllarda
tanışmışlardı (Tarım , 2000: 45-46; Yal­
çın, 1 99 9 : 74) . 1 8 9 4 yılında Bahriye
Mektebi'nden mezun olan Mehmet Rauf
küçük yaşta girmiş olduğu edebiyat dün­
yasında her anlamda yeniliklerden yana
olmuş biriydi (Tarım, 2000; Törenek,
1999: 3 5-42). M ehmet Rauf'un Ahmet
Şuayb ile olan dostluğu ise Yalçın'ın
Mekteb-i Mülkiye'de okumakta olduğu
yıllarda başlamıştı. Hafta sonları buluşan
bu üç gençten M ehmet Rauf da, diğer
ikisi gibi, edebiyat ve yurt sevgisiyle dolu
özgürlükçü düşler ve umutlarla yaşıyor-
2 0 . Y Ü Z Y I L B A Ş I T Ü R K D Ü Ş Ü N C E
du. Yalçın'ın evindeki odasının duvarın­
da asılı olan ve Fransa'da lmparatcir Na­
poleon'un saltanatının yıkılıp Üçüncü
Cumhuriyet'in kuruluşunu tasvir eden,
ön planında da direnişin gücünü ve coş­
kusunu simgeleyen Gambetta'nın resmi­
nin bulunduğu poster her üç genç için
de özgürlüğe duydukları özlemi pekişti­
riyordu (Yalçın, 1 999: 74-77) .
Tevfik Fikret, Hali t Ziya Uşaklıgil ve
Mehmet Rauf ile 1 908 Devrimi sonrası
siyaset alanında parlayan Hüseyin Cahit
Yalçın ve Mehmet Cavit -ve 1 9 1 0 yılında
o tuz dört yaşındayken ölen Ahmet Şu­
ayb- Servet-i Fıinun dergisi çevresinde te­
sadüfen buluşmuş kimseler değildi. Hep­
sinin de, aldıkları eğitim ve bulundukları
çevreden gelen, ortak bir düşünüş biçim­
l eri vardı (Uşaklıgil, 1 9 69: 3 70-3 7 3 ) .
D ü nya görüşleri Aydınlanma felsefesi
üzerine kurulmuş bir liberal bakış açısıy­
dı. Doğal olarak, kamuoyu önünde, mut­
lakıyetçi rejimin çok sıkı bir şekilde uy­
guladığı sansürün elverdiği ölçüde tartı­
şabilmekteydiler. Uşaklıgil'in anlaumıyla,
1 890'lı yılların sonuna doğru, "dokunu­
lamayacak mevzuların, ve kalemin ucuna
geldikçe atılacak kelimelerin, hele ne ne­
viden olursa olsun oraya, idareye, olup
bitenlere işaret denebilecek sözlerin sayı­
sı arta arta öyle bir yekün çıkmıştı ki
matbuatın sahası artık içinde dolaşılama­
yacak kadar daralmış , kullanılabilecek
kelimelerin küçük lügati iptidai bir kav­
min dili kadar küçülmüştü. Siz, yazı ya­
zanlar, bu çekinilecek bahisleri, sözleri
bilmeliydiniz, tarihten, dinden, siyaset­
ten söz edemezdiniz; ilk önce 'hürriyet,'
'vatan,' 'millet,' 'zulüm,' 'adalet' gibi elli
yüz kelime ile başlayan yasak kelimelerin
gün geçtikçe sayısını kabartan yeni kötü
eşlerini öğrenmeli ve bunları her zaman
hatırda tutarak kalemin ucuna geldikçe
murdar bir b ö c e k gibi atm alıydınız"
(Uşaklıgil, 1969: 434)
1 890'lı yıllarda Servet-i Fünun çevre­
sinde toplananlar, mutlakıyetçi dönemin
H A Y A T I N D A L i B E R A L i Z M
edebiyatını ve yazarlarını büyük ölçüde
Hippolyte Adolphe Taine'den ilham al-
dıkları bir yöntemle eleştiriyorlardı (Ak-
polat Davud, 1994: 1 1 ; Ercilasun, 1 998:
77-98; Şuayb, 1 9 13: 5-200; Yalçın, 1999:
105). Fransa'nın büyük dönüşümler ge-
çirdiği 1848 devrimleri döneminde yeti-
şen ve Üçüncü Cumhuriyet döneminin
önde gelen fikir adamlarından biri olan
Taine, ister alttaki 'güruh,' ister üstteki
idareciler tarafından gelsin, toplumdaki
her türlü şiddeti eleştirmekteydi. Bu tu-
tumu ile aslında Fransız Devrimi aleyh-
tarı bir konumda olan Taine, zamanının
kesinliklere şüpheyle bakmaya başlayan 287
yeni akımları karşısında büyük ölçüde
Mill'den aldığı pozitivist ve determinist
bakış açısıyla, çözümlemesi çok da kolay
yapılamayacak özgün bir duruş sergile­
mekteydi. Fransa'daki devrimin nedenle-
ri ve sonuçları konusundaki bakış açısı,
tıpkı hala tutuculukla liberalizm arasın-
da kesin bir yere konulamayan Alexis de
Tocqueville ile örtüşmekteydi (Taine,
1974: xi-xlv) . Taine'e göre üç temel güç -
"la race, le milieu ve le moment, yani ırk,
ortam ve an- bir halkın tarihini ve ruhu-
nu açıklamaktaydı (Taine, 1974: xxviii).
Edebiyat da toplumun yansıması olduğu
için, Ahmet Şuayb'ın Taine'den yaptığı
çeviri ile yazar önce ırkının, sonra içinde
yaşadığı alemin ve zamanının ürünü idi.
'Irk' kavramı burada sorunlu bir konum-
da idi ve liberalizmde yeri olmayacak bir
kavramdı. llginçtir ki, Ahmet Şuayb Ta-
ine'in görüşlerini kullanırken en çok bu
kavramdan rahatsızlık duymuş, 'ırk' kav-
ramının anlamlı olmadığını savunmuş ve
sunduğu çeşitli kanıtlarla Taine'in bu
kavramsallaştırmasını reddetmiştir (Ak-
polat Davud, 1994: 1 1 ; Ercilasun, 1 998:
87-96; Şuayb, 1 909d; 4 l ; Şuayb, 1913: 5-
200) .
Edebiyatta geçmişle hesaplaşmaya son
derece siyasal bir açıdan yaklaşan Hüse­
yin Cahit Yalçın 1 898 yılı ortalarında Ser­
vet-i Fünun dergisinde yazdığı bir makale-
 T A N Z i M A T V E M E
de Fransız Devrimi'nin geçmişin eserle­
riyle daha sonraki eserler arasında derin
bir uçurum açtığını ve bu devrimin her
şeye tesir ederek edebiyatta da büyük bir
değişiklik yarattığını söylemekteydi (Er­
cilasun, 1998: 1 87-188). 1901 yılında ba­
şında "Edebiyat ve Ahval-i iktisadiye"
başlığıyla yazdığı makalede kapitalizmin
gelişmesi ile edebiyatın da geliştiğini ve
ortaya yeni fikirler ve yeni konular atıldı­
ğını belirtmekteydi. Yeni fikirler yeni bir
ekonomik düzende ortaya çıkmaktaydı
(Ercilasun, 1 998: 1 29). Aynı yılın Ekim
ayında yayınladığı "Edebiyat ve Hukuk"
288 adlı makalede de yine Fransız Devrimi ile
eski hukuk düzeninin değiştiğini anlatı­
yordu. Bu makalede, toplumun ileriye
gitmesinden ve hukuk düzeninin yeni­
lenmesinden yana olanlarla bunların kar­
şısında olanların hem felsefi hem de ede­
bi platformda büyük savaşlar verdiklerin­
den bahsediyor ve sonunda yeni fikirlerin
eskiyi yendiğini, ama tartışmaların süre­
gittiğini anlatıyordu. Yani, siyaset ile ede­
biyat, tıpkı ekonomi ile edebiyat arasın­
daki ilişkide olduğu gibi, yine iç içe geç­
miş bir şekilde birbirlerini etkilemektey­
di. Yalçın Paul Lacombe'un 1898 yılında
yayımladığı lııtroduction a l'lıistoire littera­
ire adlı kitabından yaptığı bu çeviri ile
Servet-i Fiiıııın dergisinin kapatılmasına
sebep oldu (Akyüz, 1 9 47: 65; Tokgöz,
1993: 88-90; Uşaklıgil, 1 969: 547; Yalçın,
1 999: 1 72- 1 79 ) . Derginin kısa bir süre
için kapatılması ve yöneticilerinin mah­
kemeye verilm esi, edebiyatın, özellikle
mutlakıyetçi yönetimleri eleştirmede, ne
kadar etkili bir yöntem olduğunu bir kere
daha kanı tlamaktaydı. Buna ek olarak,
dergi yöneticilerinin bu makale yüzünden
mahkemeye verilmesi o günden bugüne
kadar Edebiyat-ı Cedide'yi toplumsal so­
runlardan uzak bir edebiyat hareketi ola­
rak eleştiren görüşlerin de tarihsel ger­
çeklikten ne kadar uzak olduklarına güç­
lü bir delil teşkil etmekteydi.
Serveki Fiin.u n . çevresi i.ncelenirken iç-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
!erinde siyasetten en uzak olduğu varsa­
yılan Tevfik Fikret'in 1 902 yılında yazdı­
ğı ve gizlice elden ele dolaşan "Sis" şiiri
mutlakıyetçi düzenin ağır baskısını eleş­
tiren güçlü bir metindir. Artık baskının
iyice arttığı ve ge!eceğe dair umutların
neredeyse tümüyle yoko lduğu bir dö­
nemde yazılan bu şiir aynı zamanda mut­
lakıyetçi yönetimin meşruiyetini sağla­
makta en etkili dayanaklarından biri olan
'zengin ve parlak Osmanlı mirası' edebi­
yatına karşı yapılmış acımasız bir eleşti­
riydi (Fikret, l 984a: 3 6 2-3 7 1 ; Kaplan,
1 995: 1 0 1 - 1 02 ve 153- 1 5 7 ) . Yine 1 902
tarihli "izler" şiiri ile özgürlük yolunda
yürürken karşılaştığı zo rlukları v e bu
yolda bıraktığı izleri anlatıyordu (Fikret,
l 984a: 336-33 7) . 1 905 yılında yazdığı
"Sabah Olursa" şiirinde toplumsal dönü�
ş ü m i ç i n uğraşanların o g ü n l e rdeki
umutsuzluklarını dile getiriyor, ama ken­
disinin görüp görmeyeceği şüpheli olan
gelecek parlak günlerden yine de umu­
dunu kesmiyordu (Fikret, 1 984a: 3 42-
343; Kaplan, 1 995: 1 5 7 - 1 5 9 ) . Aynı yıl
yazdığı "Tarih-i Kadim" şiiri ise milliyet­
çi ve dini fikirleri bütünüyle reddeden li­
beral bir metindi. Bu şiirde de mutlakı­
yetçiliğe meşruiyeı sağlayan 'parlak geç­
miş' efsanesine saldırıyor, bize en doğru,
en güzel örnek olarak sunulan geçmiş
zamanı göstererek gelecek günlerin de
geçmişten farkı olmayacağını tekrarlayan
tutucu ideolojiye karşı çıkıyordu. Dinle
desteklenen mutlakıyetçi yönetimlerin
milliyetçi savaş kahramanlığı edebiyatını
yerden yere vururken, liberalizmin en
belirgin özelliklerinden biri olan savaş
aleyhtarlığı fikrini savunuyordu (Fikret,
1 984b: 202-2 2 1 ; Kaplan, 1 99 5 : 1 5 9 -
1 63 ) . 1 908 so nrası yayımlandığında bu
şiir doğal olarak liberalizm karşıtları ta­
rafından şiddetle eleştirilmiş ve Avru­
pa'daki tepkici modern ist görüşlerin
Türkiye'deki temsilcileri arasında sayıla­
bilecek ve 'Medeniyet dediğin tek dişi
kalmış canavar' mısraının da yazarı olan
2 0 . Y Ü Z Y I L B A Ş I T Ü R K D Ü Ş Ü N C E
Mehmet Akif Ersoy Tevfik Fikret'e hü­
cum etmişti. "Tarih-i Kadim'e Zeyl" baş­
lığıyla verdiği cevapta Tevfik Fikret ken­
disine hücum edenleri kararlı tutumuyla
eleştirmekte ve liberal görüşlerini bir ke­
re daha savunmaktaydı (Fikret, 1 984b:
2 5 8 - 2 6 5 ; Kaplan, 1 9 9 5 : 1 6 3 ; Sertel,
1996: 59-65).
Edebiyat-! Cedide yazarlarının Türk
edebiyatına getirmeye çalıştıkları ve bü­
yük ölçüde de başarılı oldukları yenilik
aslında mutlakıyetçi yönetim altında çe­
kilen sıkıntıları dile getirmek ve liberal
bir düzende toplumsal yaşantının nasıl
olması gerektiğini tartışmaktı. Sansürün
sınırlarını son derece bilinçli bir şekilde
zorlayarak yazdıkları hikaye ve roman­
larda yaşadıkları sıkıntıları topluma ak­
tarmaktaydılar. Bu sıkıntıların en acil
olanı elbette ki siyasal alanda yaşanan­
lardı. Siyasal yapının değişmesi, kişi hak
ve özgürlükleri ile ifade ve vicdan öz­
gürlüğünün güvence altına alınması son
derece önemliydi. Zaten, çekilen sıkıntı­
nın başlıca kaynağı siyasal olarak tanım­
lanabilecek bu özgürlüklerin hemen he­
men tamamının yasaklanmış olmasında
yatıyord u . G erek Hüseyin Cahit Yal­
çın'ın ve gerekse de Halit Ziya Uşaklı­
gil'in hikaye ve romanlarında bireylerin
çektiği bu sıkıntı oldukça ustalıklı bir
biçimde dillendirilmiş ve yazdıkları eser­
ler bu özgürlükleri isteyen kültürlü bir
okuyucu kitlesi tarafından çok kısa bir
sürede benimsenmişti. Bü tünüyle mo­
dern bir yaşantıyı benimseyen ve bunun
gereklerini gösteriş için veya zorunlu­
luktan değil, içten gelen bir inançla yeri­
ne getiren edebi kahramanlar çok büyük
bir olasılıkla toplumda bu şekilde yaşa­
mayı deneyen ya da hayal eden bireyle­
rin özlemlerine tercü man olmaktaydı
(Finn, 1 984: 1 23-208) . Tıpkı 1 789 Dev­
rimi öncesi Fransız toplumundaki düşü­
nüşte yaşanan değişiklik ve kurulu dü­
zenin belli başlı kurumlarına karşı baş­
gösteren şüpheci bakış açısısının yerle-
H A Y A T I N D A L i B E R A L i Z M
şik düşünce sistemini zorlamasına ben­
zer bir oluşum 1 9 0 8 D evrimi öncesi
Türkiye'de de yaşanmaktaydı. Eskinin
artık Ahmet Mithat gibi kurulu düzen
destekçileri dahil kimseyi heyecanlan­
dırmadığı, yeninin ise önünün tıkanma­
ya çalışıldığı bir ortamda toplumsal dö­
nüşüm taraftarları kaleyi edebiyatla ku­
şatmışlardı.
Gerek Yalçın'ın gerekse Uşaklıgil'in ça­
baları çağdaş yaşantının tüm unsurlarının
edebiyata yansıtılmasıydı. Yazdıkları, de­
ğişim özlemi içindeki bir toplumun tüm
beklentilerine yanıt verecek nitelikteydi.
Modern ya da liberal toplumsal düzeni 289
ahlakçı açıdan ele alan ve bu yaşantı tar-
zını eleştiren diğer yazarların aksine, Ede-
biyat-! Cedide yazarlarının derdi modern
yaşatitının tüm zorluklarına rağmen eski-
ye tercih edilmesi gerektiği yönündeydi.
Kendilerini hem önceki hem de erken
Cumhuriyet dönemi yazarlarından ayıran
bir diğer önemli özellik de yarattıkları
edebi kişilerin bunalımlarının temel ne-
deninin eski ile yeni ya da geleneksel ya-
şantı tarzı ile modern yaşam arasında bo­
calamaktan ziyade çağdaş ve özgür bir ya-
şantı biçimini istedikleri gibi yaşayama-
m a k tan ö tü r ü o l d u ğuydu ( K e r m a n ,
1 995). Yakup Kadri Karaosmanoğlu gibi
1 908 D evrimi'ne baştan beri kuşkuyla
yaklaşan ve modernist edebiyatı eleştiren
erken Cumhuriyet dönemi yazarlarının
yarattıkları tiplemeler ve bu edebi kişile-
rin bunalımlarının nedeninin modern ve
liberal toplumu bütünüyle reddedeme-
mekten kaynaklandığını hatırlarsak, Ede-
biyat-! Cedide yazarlarının liberal toplum
tahayyülünü koşulsuz kabullenme ko­
numlarını çok daha iyi anlayabiliriz.
Edebiyat-! Cedide yazarları içinde biri­
si, arkadaşlarından daha da ileri giderek,
19. yüzyıl'ın başından beri varolan ve li­
beral geleneğin özellikle 20. yüzyıl başın­
da tekrar radikal bir biçimde gündeme
getirdiği kadın-erkek eşitsizliğini roman­
larında işlemiştir. llk defa 1 900 yılında
 T A N Z i M A T V E M E
Servet-i Funun sütunlarında tefrika edil­
dikten sonra kitap olarak basılan Eylül
romanıyla ün kazanan Mehmet Rauf ka­
dın-erkek eşitliğine inanmış biriydi (Ra­
uf, 1 990) . insanların ancak birbirleriyle
tanışıp anlaştıktan sonra ve eşit şartlar
altında evlenmeleri durumunda mutlu
bir yaşantı sürebileceklerini düşünen
Mehmet Rauf'un tüm romanlarındaki ka­
dın kahramanlar son derece kültürlü tip­
lerdi ve hiçbir konuda erkeklerden eksik
tarafları yoktu (Tarım, 2000: 1 09- 1 1 5 ;
Törenek, 1999: 3 1 2-328). Kadının eğiti­
minin ve toplum içinde erkekle eşit şart­
290 larda yer almasının bugün bile tutucu
çevrelerce ahlakçı bir açıdan sorun ola­
rak görüldüğü dikkate alınırsa, kadınla­
rın erkeklerden bağımsız serbest bir ha­
yatlarının olması gerektiği ve liberal an­
lamda modern bir toplumun ancak böyle
bir eşitlik anlayışı üzerine kurulabilece­
ğini söyleyen Mehmet Rauf'un sıradışı
konumu layığıyla anlaşılabilir (Törenek,
1 9 9 9 : 222-236) . Pornografik olmakla
suçlanıp toplatılan ve mahkemece yazarı­
na hapis cezası verilmesine neden olan
Bir Zambağın Hihayesi adlı kısa eserinde
bile M ehmet Rauf bilinçli erkek kahra­
manının ağzından tarihsel gelişim içinde
kadınların erkeklere karşı nasıl eşit bir
konumdan derece derece uzaklaştıklarını
anlatıyordu. Erkek egemen bir toplumda
erkeklerin kadınları istedikleri gibi kul­
landıklarından yakınan M ehmet Rauf,
erkek kahramanının ağzından, böyle bir
kültürün ürünü olan erkeklerin "genç
kızları bakire, kadınları da sadık kalmaya
mecbur" tuttuklarını ve "kadınlara bu
kanunu vaz' ve telkin ederken hod-kam­
lıklarının neticesi olarak kendi ihtirasla­
rını istedikleri gibi teskin etmek hakkını
muhafaza" ettiklerini dile ge tiriyo rdu
(Rauf, 200 la: 25) . Günümüzde bile ço­
ğunlukla ahlakçı bir bakış açısından eleş­
tirilen ve ancak 'müstehcen eserl erin
unutulmaz yazarı' olarak anılmak istenen
Mehmet Rauf belki de Edebiyat-ı Cedide
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K I M 1
yazarları içinde liberal toplum özlemini
en uç noktaya kadar taşıyan biri olması
nedeniyle önemini hala korumaktadır.
LlBERALlZMlN SOSYOEKONOMiK
VE SiYASAL SAVUNUCUSU:
AHMET ŞVAYB VE MEHMET CAVlT
Servet-i Fiinıın çevresinden Ahmet Şuayb
ile bu çevredekilerle birlikte ele aldığımız
Mehmet Cavit verdikleri edebi eserlerle
değil, ekonomik, siyasal ve toplumsal ko­
nulardaki görüşleriyle tanınmışlardır. 20.
yüzyıl başı liberal geleneği Türkiye'de fi­
kir temelinde tartışan bu iki önemli yazar­
dan Ahmet Şuayb 1908 Devrimi ö ncesi
Servet-i Fıinım dergisindeki yazılarında üs­
tü kapalı bir biçimde değindiği konuları
1908 sonrası Mehmet Cavit ve Rıza Tevfik
Bölükbaşı ile ortaklaşa yayımladıkları
Ulum-u Ihtisadiye ve içtimaiye Mecmuası
sayfalarında daha açık bir şekilde tartışa­
bildi. Bu nedenle, Ahmet Şuayb'ın bu der­
gide yazdıkları bize onun liberalizm anla­
yışı hakkında oldukça iyi bir fikir verebil­
mektedir (Çavdar, 1992: 147-152).
liberalizmin 1 8 . yüzyıldan beri en
önemli dayanak noktalarından biri olan
toplumsal değişimin kaçınılmazlığı ve
olumlanması Ahmet Şuayb'ın düşünce­
sinde de temel başlangıç noktasıdır (Ak­
polat Davud, 1994: 44; Şuayb, 1 909c:
421) . Ahmet Şuayb'a göre de değişme ka­
çınılmaz bir doğa yasasıdır ve beraberin­
de gelişmeyi getirir. Uygarlığın ilerlemesi
de bu değişim sayesinde olmuş ve bilim
bu ilerlemede belirleyici rol oynamıştır.
Ziya Gökalp ve diğer tutucu görüş sahip­
lerince gündemde tutulan kültür/uygar­
lık çatışmasının Ahmet Şuayb'ın düşün­
cesinde yeri yoktur (Akpolat Davud,
1 994: 13). Uygarlık, ona göre, evrensel­
dir ve ölçütü de bilimsel ilerlemedir (Şu­
ayb, 1 909d: 73) . Bu nedenle, toplumlar
arasındaki eşi tsizlikleri kültürlerarası
farklılıklardan yola çıkarak açıklamayı
baştan reddeder (Akpolat Davud, 1 994:
2 0 . Y Ü Z Y I L B A Ş I T Ü R K D Ü Ş Ü N C E H A Y A T I N D A L i B E R A L i Z M

50) . Doğu ile Batı ara­ fakat toplum düzenini

sındaki farklılık onla­ bozmayacak kurallara
rın bilimsel düzeyle­ bağladığı bir ortamda
rind eki fa rklılıktan yerine getirebilmeleri­
ileri gelmektedir ve ni ö nemser (Şuayb ,
bu fark, onun verdiği 1 9 09a: 1 6 1 - 1 62 ) .
örnekte Petersburg'a 'Hürriyet-i mezhebiye'
yerleşen Alman bilim -yani, bireylerin üzer­
a d a m l a r ını n Rus­ lerinde bir dini kurum
ya'nın ilerlemesine veya devlet baskısı ol­
yol açmış olması gibi, madan tercih ettikleri
geri kalmış toplumla­ dini görüşlere inan­
rın bilimde ilerlemesi maları-hem mutlakı­
ile kapatılacaktır (Şu­ yetçi devletin baskıcı
ayb, 1 909d: 6 9 ; Şu­ gücünü kırması, hem 291
ayb, 1 909h: 460) . Ah­ de laikliğin yerleşmesi
met Şuayb'a göre ka­ açısından uygulanma-
çınılmaz olan bu de­ sını arzuladığı bir
ğişme ve gelişme an­ prensiptir. Papalık ku­
cak bilimsel düşünce­ rumunun ortaçağ so-
nin önündeki engelle­ nunda içine düştüğü
r i n kald ı r ı l m as ı i l e durum nedeniyle artık
mümkün olabilecek­ dinin devlete egemen
tir. Bu engellerden en olmadığı bir düzende
önemlileri ise, mutlakıyetçi yönetim ile yaşanıldığını anlatan Ahmet Şuayb, geriye
dini kurumların toplumdaki egemenliği­ mutlakıyetçi yönetimlerde dinin devlete
dir. Bu tıkanıklığı aşmanın yolu da, hiç­ tabi olduğu düzen ile liberal yönetimlerde
bir denetime tabi olmayan mutlakıyetçi din ile devlet işlerinin bütünüyle ayrıldığı
bir yönetim yerine parlamenter bir liberal laik düzen kaldığını söyler (Şuayb, 1 909b:
düzen kurulmasından ve din ile devlet iş­ 3 15-3 16). Avrupa tarihinden örnekler ve-
lerinin bütünüyle birbirinden ayrıldığı la­ rerek, mutlakıyetçi yönetimler altında dev-
ik bir düzenin yerleştirilmesinden geç­ letin tercih ettiği ve büyük ölçüde denetim
mektedir. Uygarlığın ölçütlerinden biri altında tuttuğu din kurumu aracılığıyla
olarak ele aldığı liberal siyasal düzenle­ toplumda baskı uyguladığını yazar. Örne-
meler ve meclis üstünlüğüne dayanan bir ğin, Rusya'da devlete tabi olan kilise Rus
yönetim biçimi ancak 1 908 Devrimi ile çarının mutlakıyetçi düzenine destek ol-
beraber geldiği için, Ahmet Şuayb bu makta ve uygulanan baskıya katkıda bu­
devrimle Türkiye'nin de artık Avrupa uy­ lunmaktadır (Şuayb, 1910c: 459). Ayrıca,
garlığına dahil olduğunu düşünür (Şu­ 'hürriyet-i mezhebiye'nin olmadığı devrim
ayb, 1909g: 289). öncesi Fransa'da devlet dinine inanmayan-
18. ve 19. yüzyıl liberalizminin fikriyatı­ lar toplumdan dışlanmış ve devlet yöneti-
nı tekrarlayan Ahmet Şuayb'a göre, vicdan minde ve bürokraside görev almaları en­
ve inanç özgürlüğü düşünce özgürlüğü­ gellenmiştir. Ancak lnsan Hakları Bildirge-
nün bir parçasıdır ve kısıtlanmamalıdır si'yle Fransızların inanç özgürlüğü garanti
(Groethuysen, 1934). Bireylerin istedikleri altına alınmış ve devlet memurluğu atama-
dini inanca bağlanmalarını ve inandıkları larında mezhep farkı gözetmeme kararı
dinin vecibelerini devletin yasaklamadığı verilmişti (Şuayb, 1909b: 3 19). Ahmet Şu-
 T A N Z i M A T V E M E
ayb, Rusya ve Fransa'dan verdiği örnekler­
le, devletin dini kurumlara hükmeunesini
-yani, laikliğin olmamasını- bu birbirinden
farklı, ama birbirine bağlı, iki nedenle sa­
kıncalı bulmuştur.
Ahmet Şuayb laiklik konusunu mutla­
kıyetçilikle birlikte ele alır ve konuyu si­
yasetteki güçler dengesi açısından inceler.
Liberal düzenin kurulmasında bu güç
dengesinin çok önemli bir rol oynadığını,
Batı'da kilisenin devlet karşısında göreli
özerk konumda olması ve bundan dolayı
da devletin toplum içindeki baskısını ve
iktidar alanını kısıtlaması nedeniyle libe­
292 ralizmin doğmasının kolaylaştığını söyler
(Şuayb, 1909b: 3 15-3 16). Rusya örneğin­
de olduğu gibi, devletin kiliseyi kendi de­
netimi altında tuttuğu yerlerde liberaliz­
min yerleşmesinin güç olacağını söyleyen
Ahmet Şuayb, bu nedenle laiklik üzerinde
ısrarla durmuştur (Şuayb, 1 9 1 0c: 466) .
Ona göre, Batı'da kilise ile devletin birbir­
lerinin otoritelerini sınırlamaları, bireylere
düşünce ve vicdan özgürlüğü konularında
serbest bir alan bırakır. Dolayısıyla, laik­
lik, bireyin her alanda ö zgürleşmesine
olanak tanır (Şuayb, 1 9 10c: 466).
Ahmet Şuayb bahsi geçen konuları Av­
rupa toplumlarında burjuvazinin gelişmesi
ve kapitalistleşme olgusu ile birlikte düşü­
nür. Bu çözümlemelerinin arka planında,
burjuvaların kendilerine yeni yaşam alanı
açmalarının ve kapitalist gelişmenin önün­
deki engellerin kaldırılmasının gerekliliği­
ni hesaba kattığını görmekteyiz. Ahmet
Şuayb'ın tarihçiliğin evrimi konusunda
yazdıkları da kapitalizmin meşruiyetini ka­
nıtlamaya dönüktür. Ona göre, tarihin ev­
rimi Hegel, Taine veya Fustel de Coulan­
ges'de olduğu gibi manevi değerler aracılı­
ğıyla değil ekonomi aracılığıyla olmaktadır.
Eski devirlerde tarih felsefesi değişik te­
mellere dayanmış olmasına rağmen, günü­
müzde tarihi açıklamakta ekonomik yapı­
lar önemlidir (Şuayb, 1908: 1 7). Burjuvazi,
kapitalizm ve modem toplum yapısı ara­
sında son derece sıkı bağlardan bahseder-
Ş R U T I Y E T ' I N B I R 1 K I M I
ken yine Rusya'dan verdiği örnekte, peder­
şahi aile yapısının ve 'mir' adıyla bilinen -
toprağın ortaklaşa kullanılması olarak an­
laşılabilecek- ekonomik yapının hem top­
lumsal alanda otokratik yapıyı ve siyasal
alanda mutlakıyetçiliği pekiştirdiğini hem
de ekonomik alanda özel girişimciliği en­
gellediğini vurgular (Şuayb, 1 9 1 Oa: 1 49;
Şuayb, 1910d: 849-850) . Rusya'da bireysel
düşüncenin ve bireysel girişimciliğin geliş­
memesini, katı mutlakıyetçilik sonucu
aristokrasi ve burjuvazinin devlete karşı
hukuki güvencelerinin olmayışına bağlar
(Şuayb, 1910b: 302). Ahmet Şuayb'a göre,
burjuvazinin ve onun yanı sıra parlamen­
tonun olmaması Rusya'nın Batı uygarlığı­
nın dışında kalmasının en önemli nedenle­
rinden biridir (Şuayb, 19 10e: 973).
lngiltere ile Fransa'da tarihsel durumun
farklılığını ise Ahmet Şuayb şöyle anlatır:
lngiltere'de aristokratlar topraklarını kapi­
talist mantıkla birer işleune haline getirip
bu yöntemle sermaye birikimi yapmışlar,
kendi çıkarlarını ve himayeleri altındaki
köylülerin çıkarlarını krala karşı korumuş­
lardır; böylece lngiltere kapitalizm önün­
deki mutlakıyetçilik engelini devrim değil
de evrim yoluyla aşmıştır. Fransa'da ise
topraklarını verimli ve kapitalist bir man­
tıkla işletmeyen soylular Paris'te yaşayarak
krala destek çıkmış, köylülerin dertlerin­
den uzak kalmışlardı (Akpolat Davud,
1994: 42-43) . Burjuvazi ise biriktirdiği ser­
mayenin saray tarafından israf edilmesine
tepki duymaktaydı. Hem aristokrasiye
hem de saraya karşı gelişen bu bilinçli tep­
kinin sonucunda burjuvazi, devlet bütçesi­
ni denetlemek ve bu bütçe üzerinde söz
sahibi olmak için mücadeleye girişmiş,
meşruiyetini kaybeden mutlakıyetçi yöne­
tim ancak bir devrim yoluyla ortadan kal­
dırılabilmişti (Şuayb, 1909e: 1 17-1 1 9).
Ahmet Şuayb kapitalist ilişkilerin ve ka­
pitalist üretim tarzının yerleşmesi sonucu
dünyada paranın egemenliğinin başladığı­
m ve artık onun ölen ilahların ve giden
kralların yerine geçtiğini belirtir. Röne-
2 0 . Y Ü Z Y I L B A Ş I T Ü R K D Ü Ş Ü N C E
sans'tan itibaren gelişen ticari kapitalizmle
birlikte önem kazanan ve tek başına bü­
yük bir güç haline gelen para, bireylerin
toplumsal konumlarını da belirlemektedir.
Aruk insanların değeri para ile ölçülmeye
başlanmıştır. Ahmet Şuayb, liberal dünya
görüşü çerçevesinde, paranın insanları öz­
gürleştirdiğini söylemekte, parasızlığın fu­
huş ve cinayet gibi toplumsal sorunlar ya­
ratUğını, ama bu toplumsal sorunların yi­
ne yalnızca ekonomik gelişme ile çözüme
kavuşturulacağını savunmaktadır (Şuayb,
1909f: 289-321). Herhangi bir ahlakçı kı­
namaya ya da liberal toplumsal ve ekono­
mik düzenin birey ve kamu ahlakını boz­
duğu iddiasına yer vermez. Kapitalizmin
bir tüketim toplumu yaratmış olduğunu
kabul eden Ahmet Şuayb insanların "şim­
diki gibi hiçbir vakit böyle na-mahdud ih­
liyacata malik" olmadığını anlamış, bunu
kapitalist gelişmenin doğal sonucu saymış­
tır (Şuayb, 1 909f: 296).
Çağdaş liberal ve laik düzenin Avru­
pa'da nasıl ortaya çıkmış olduğunu Ulum­
u iktisadiye ve içtimaiye Mecmuası sütun­
larında değişik makalelerle anlatan Ah­
met Şuayb 1908 Devrimi sonrası lstanbul
Dar ül-Fünunu Hukuk Fakültesi'nde ida­
re hukuku dersleri vermiş ve bu fakülte­
nin ilk iki sınıfında verdiği dersler ölü­
münden sonra Huhuh-u idare adıyla iki
cilt halinde toplanmıştır (Şuayb, 1 9 10-
1 9 1 1 ; Şuayb, 1 9 1 1 ) . Ahmet Şuayb'ın ge­
rek Ulum-u iktisadiye ve içtimaiye Mecmu­
ası'ndaki makalelerine gerekse Hulıulz-u
Idare kitabına bakarsak, yazdıklarının da­
ha çok kapitalizmin gelişme tarihi ile ilgi­
li olduğunu görürüz. Kapitalist ekonomik
düzenin ve bu düzene dair 19. yüzyıl bo­
yunca baskın olan liberal ekonomik kura­
mın genel bir anlatımını ve savunusunu
ise Mehmet Cavit'in son derece kapsamlı
Ilm-i Ihtisad kitabında bulabiliriz. Meh­
met Cavit hem 1899- 1 90 1 yılları arasında
basılan bu dört ciltlik kitapta, hem de
1 908 Devrimi sonrası Ulum-u Ilztisadiye
ve lçtimaiye Mecmuası sütunlarında yazdı-
H A Y A T I N D A L i B E R A L i Z M
ğı makaleler ile liberal iktisat politikaları­
nı savunmuş, özellikle de 'korumacılık'
politikası ile 'devlet sosyali zmi' ya da
'kürsü sosyalizmi' olarak adlandırılan ve
kapitalizmin devlet denetimi altına alın­
masına yönelik görüşlere karşı çıkmıştır
(Karaman, 200 1 : 14-73) .
Mehmet Cavit tıpkı Adam Smith v e
onun ardılları gibi b i r toplumun ekono­
mik yapısının işbölümü ile gelişeceğine
inanmaktadır. Bu işbölümü hem yurtiçin­
de tarım, ticaret ve sanayi olarak ayrıştıra­
bilecek dallar hem de uluslararası ticaret
ve değiş tokuş için geçerli olan bir pren-
siptir. Klasik liberal ekonomik görüşün te- 293
mel taşlarından biri olan göreli rekabet
gücü Mehmet Cavit Bey tarafından da sa­
vunulmakta ve bir ülkenin ekonomik
alanda gelişebilmesi için rekabet edebile-
ceği alanlarda üretim ve değiş-tokuş yap-
ması gerekli görülmektedir. Hem yurtiçin-
deki hem de yurtdışındaki değiş tokuşun
ise serbest olması -yani üretim, dağıtım ve
değiş-tokuş mekanizmalarının tek bir el
tarafından denetim altında tutulmaması­
gerekmektedir (Cavit, 1 899a: 4 1 -42; Ca-
vit, 1900: 281-328). Mehmet Cavit'e göre,
ancak kişisel özgürlüklerin kısıtlanmadığı
ve bireyin girişimcilik dürtüsünün devlet
dahil hiçbir kurum tarafından sınırlandı­
rılmadığı bir ortamda sürekli büyüme sağ­
lanabilir ve sağlam bir ekonomik altyapı
gelişebilir ( Cavit, 1899a: 50-53).
Mehmet Cavit ekonomik gelişmenin ön­
şartının aynı zamanda siyasal özgürlük ol­
duğunu da vurgulayarak siyasal yapının li­
beral demokratik prensipler üzerine kurul­
muş olmasının şart olduğunu söylemekte­
dir (Cavit, 1 899a: 55). Bu özgürlük orta­
mının 1908 Devrimi sonrası kurulan 'Meş­
rutiyet' yönetimi ile sağlanacağını belirt­
mekte, devrimin bu anlamda bir amaç ol­
maktan ziyade bir araç olarak görülmesi
gerektiğine inanmaktadır. Kendi ifadesiyle,
"eğer m eşrutiyeti bir gaye gibi telakki
edersek hayatımızda daima aldanırız. O
gaye milletin refah ve saadetinden başka
 T A N Z i M A T V E M E
birşey değildir," ve "meşrutiyet de yalnız o
gayeye isal edebilecek, tarihin, ilmin ve
tecrübenin bulduğu en salim çare ve vası­
tadan ibarettir" (Karaman, 2001: 14). Ona
göre, nihai amacı ekonomik gelişme olan
böyle bir özgürlük ortamını güvence altına
alacak, bireyin mal ve can güvenliğini sağ­
layacak ve eğitim; adalet ve bayındırlık
hizmetleri gibi gerekli alanlarda yatırım
yapacak bir devlet, tüm bu toplumsal yapı­
nın genel kollayıcısı ve koruyucusu olarak
görev yapacakur. Özgürlük kavramından
anlaşılması gerekenin bireyin her istediğini
istediği gibi yapması olmadığını vurgula­
294 yan Mehmet Cavit'in devlet hakkındaki bu
görüşü de klasik liberal kuramın devleti
kavramsallaştırmasında ileri sürdüğü 'gece
bekçiliği' görevinden hiç farklı değildir
(Cavit, 1899a: 469-474) . Siyasal platform­
da da bireylerin kendi çıkarlarını koruya­
bilmeleri için önlerinde hiçbir engelin ol­
maması gerekmektedir. Bu da, işçi-işveren,
herkesin serbest örgütlenme hakkından
yararlanması demektir (Cavit, 1899b: 204-
220). Mehmet Cavit, işçinin grev, işverenin
lokavt hakkını savunmuş, tüm bu hakların
bir anlam ifade edebilmesi için sendika ve
baskı grupları oluşturmarun serbest olma­
sının önemi üzerinde durmuştur (Kara­
man, 2001 : 37-38).
Devletin özel girişimcilerin yatırım yap­
malarının önüne engel koyması, yasalarla
kendi yetkisine aldığı izinleri vermekte di­
renmesi ve bu izinleri çoğu zaman rüşvet
karşılığı yönetime yakınlığı ile bilinen kişi
veya şirketlere vermesi 1 880'li yıllardan
beri gündemde olan bir konuydu. Yöneti­
mi devlet denetiminde olmasına rağmen,
Dersaadet Ticaret Odası'nca yayımlanan
Dersaadet Ticaret Odası Mecmuası 1 880'li
ve 1 890'lı yıllarda sürekli olarak bu konu­
yu işlemiş ve devletin özel girişimciliği
engelleyen bu tutumu son derece ısrarlı
bir şekilde eleştirilmişti (Hoell, 1 973 ) .
Mehmet Cavit d e prensip olarak böyle bir
kısıtlamanın karşısındaydı. Nitekim, mut­
lakıyetçi devletin bu uygulaması 1 908
Ş R U T I Y E T ' I N B I R I K I M 1
Devrimi ertesinde terk edildi. Yalnızca
1908 sonrası faaliyete geçen büyük ölçekli
anonim şirketlerin sayısındaki arllşa bak­
mak bile 1 908 öncesi Türkiye'de mülklü
sınıfın elindeki serveti yatırıma dönüştü­
remediğini ve bunu ancak devrim sonrası
bulduğu özgürlük ortamında yapabildiği­
ni kanıtlar (Toprak, 1995: 184- 195).
Devletin ekonomiye bir diğer müdaha­
lesi ise 'korumacılık' politikası yoluyla,
daha çok iç pazarın dışarıdan gelecek
mallara karşı korunması yoluyla olur. 19.
yüzyılın ekonomik gorüş, liberal düşün­
cenin savunduğu serbest ticaret prensipi
ile fikri temellerini Friedrich List'in 1 840
yılında basılan Das r.ationale System der
politisclıe Ohoııoınie adlı kitabında ortaya
atuğı korumacı politika önerileri arasında
yapılan şiddetli bir kuramsal kavgaya sah­
ne olmuştur. Yurtdışındaki bu tartışmalar,
19. yüzyılın son çeyreğinde Türkiye'de de
yankısını bulmuştur. Abdülhamit'in mut­
kaliyetçi yönetiminden yana olanlar, ko­
rumacılık yanlısı görüşleri benimsemişler­
dir. Abdülhamit yönetimi ekonomik libe­
ralizmin er veya geç siyasal liberalizmi
gündeme getireceğini ve bunun da mutla­
kıyetçi yönetimin sonu olacağını bildiğin­
den, yalnızca liberal ekonomi politikaları­
nı savunan Portakal Mikael Paşa ile Sakız­
lı Ohannes Efendi'nin düşünce ve politika
üretmelerini engellemekle yetinmeyecek,
yeni bir karşıt ekonomi politikası oluştur­
maya da çalışacaktı. Bu propaganda faali­
yetinde Ahmet Mithat önde gelen isimler­
den biri oldu. Ahmet Mithat, Elıonomi Po­
litih adlı kitabında ( 1874) ve Abdülhamit
yönetimini karşıtlarına karşı savunduğu
iki ciltlik Oss-a Inlıılab kitabında ( 1 877-
1 878) korumacılık politikasını savunu­
yordu. 18. yüzyılda devrim öncesi Fran­
sa'da merkantilist politikanın en büyük
isimlerinden Colbert'i öven Ahmet Mithat
bu korumacı politikanın laissez-faire uy­
gulamasının doğuracağı siyasal sonuçlar­
dan ülkeyi ve mutlakıyetçi yönetimi koru­
yacağını düşünmekteydi (Çavdar, 1992:
2 0 . Y Ü Z Y I L B A Ş I T Ü R K D Ü Ş Ü N C E
1 1 7- 1 27; Okay, 1 99 1 : 324; Sayar, 2000:
372-393). Elıonomi Politilı kitabında da
Sismondi gibi liberal düşünce karşıtı ikti­
satçıların 1 9 . yüzyılda ısrarla üzerinde
durdukları dayanışma prensibini savun­
maktaydı. Dışa kapalı bir ekonomik yapı
içinde kurulacak ve korunacak bir 'milli
sanayi' mod elinden yanaydı (Mardin,
1 990: 90-93; Sayar, 2000: 372-393).
Mehmet Cavit korumacılık politikası­
na Ilm-i Ilıtisad kitabında son derece tu­
tarlı bir biçimde karşı çıkmıştır. Koruma­
cılık yanlılarının ancak iç pazarı dış reka­
bete kapatarak 'milli sanayi'nin yaratıla­
bileceği ve rekabete karşı korunmayan
sanayilerin giderek zayıflayarak sonunda
çökeceği iddialarına karşı, korumacı po­
litikalar uygulayan ve serbest ticareti en­
gelleyen lspanya ve Portekiz'in ekonomi­
sinin gelişmediğine dikka t çeken Meh­
met Cavit kalkınmanın içe kapanma ile
değil, bilimin, eği timin ve sermayenin
yaygınlık kazanması ile sağlanabileceğine
inanmaktaydı. 19. yüzyılın en güçlü ko­
rumacılık yanlısı iktisatçılarından Fried­
rich List'i eleştirirken, onun bir milletin
hem ziraat, hem ticaret, hem de sanayi
dalında kendine yeterli olması gerektiği
görüşünün gerçekçi olmadığını savun­
muştur. Hiçbir zaman kendi ayakları
üzerinde duramayacak sanayi dallarına
getirilecek devlet korumacılığının ülke
ekonomisine ve devlet maliyesine fayda­
dan çok zarar getireceğine , ü lkelerin
mutlak üstünlük kuralına göre değil kar­
şılaştırmalı üstünlük kuralına göre, reka­
bet edebildikleri alanlarda sanayi yatı­
rımları yapmasının ü lke ekonomisinin
güçlenmesi açısından daha faydalı olaca­
ğı inancını taşımaktaydı (Cavit, 1 899a:
1 5 1 - 1 76; Cavit, 1 900: 301-306).
Mehmet Cavit 20. yüzyıl başında, özel­
likle Almanya'da Bismarck zamanında uy­
gulama alanı bulan 'devlet sosyalizmi' mo­
deline de karşıdır. Devletin temel görevle­
rine birtakım ekonomik görevler ekleme­
nin doğru olmadığı inancındadır. Özellik-
H A Y A T I N D A L i B E R A L i Z M
le devletin doğrudan sahip olduğu sanayi
yatırımlarının ne kadar başarısız olduğu­
nu, bu doğrudan yatırım faaliyeti ile ser­
best girişimciliği baltaladığını, genel çıkar­
dan çok özel çıkarları koruduğunu, ada­
letten saptığını vurgular; belli ekonomik
alanların korunmasının ise bir grup giri­
şimciyi diğer girişimcilere karşı korumak
anlamına geleceğini ve bunun da fırsat
eşitliği ve devletin tarafsızlığı ilkesine kar­
şı olacağını söyler (Cavit, 1899a: 57-6 1 ) .
Mehmet Cavit yalnızca devlet sosyaliz-
mine karşı değil, liberal ekonomik düzene
yüzeysel bir tepki olarak ortaya çıktığını
söylediği kooperatifleşme hareketine de 295
karşı görüşler ileri sürer. 19. yüzyılın so-
nunda ve 20. yüzyılın başında kapitalist
gelişmenin ezdiği küçük esnafı yıkımdan
korumak amacıyla gündeme gelen, özel
mülkiyeti reddetmeyen ama serbest reka-
bet koşullarını da kabullenmeyen bir gö-
rüş olan kooperatifçilik özellikle kapitalist
gelişmenin sınırlandırılması için mücadele
veren ve siyasal yelpazede tutucu kanatta
yer alan görüşlerle birçok ortak noktaları
olan bir görüştü. Mehmet Cavit koopera­
tifleşmenin toplumda büyük bir değişiklik
getireceğini iddia edenlerin yanıldıklarını,
gerek üreticinin gerekse işçinin üretim
araçlarına sahip olarak aracıları ortadan
bütünüyle kaldırmasının mümkün olma-
dığını yazar (Cavit, 1 899b: 236-258).
19. yüzyıl sonu ile 20. yüzyıl başında,
yalnızca Türkiye'de değil dünyada da, li­
beralizmin tutucu ve radikal sağ tarafın­
dan sorgulandığı bir dönemde M ehmet
Cavit ve fikir arkadaşları, 1870'lerden beri
süregelen mutlakıyetçi yönetimin uygula­
dığı sıkı sansür ve denetime rağmen, özle­
mini duydukları özgür toplumun oluşa­
bilmesinin yolunun liberal prensiplerin
hayatın tüm alanlarında uygulanması ile
mümkün olabileceği yolundaki görüşleri­
ni savunmuşlardı; 1908 Devrimi sonrasın­
da da gerek geleneksel gerekse radikal
tepkici modernist tutuculukla sürekli mü­
cadele etmişlerdir. O
 Cumhuriyet Öncesinde
Sosyalist Düşünce
M E T E T U N Ç AY
••
zgürlükçü, eşitlikçi, adaletçi nite-
O likte evrensel ve değişmeyecek
değerlere dayanan modern sosya­
lizm, (sınıflı) kapitalist toplumlarda orta­
ya çıkmış ve işçi sınıfının kendisine zor­
lanan elverişsiz koşullardan kurtulmak
için vereceği mücadele ile toplumun tü­
münü dönüştüreceği, başka bir varoluş
biçimi yaratacağı beklentisine dayanmış­
tır. Bu mücadele, yasal olarak ancak genel
oy hakkını tanıyan demokratik bir ortam­
da yürütülebilir. Dolayısıyla, siyasal libe­
ralizm ve demokrasi, sosyalizmin yeraltı
koşullarına düşmemek için çözülmesi ge­
reken bir ön-mesele oluşturmaktadır.
Sosyalizm, içine doğduğu 19. yüzyılın
başat milliyetçiliğine karşı , enternasyona­
listtir. Ulusal ayrımları kültürel özgüllük­
lerden ibaret sayarak, hangi devletin uy­
ruğu olursa olsunlar, bütün dünya işçile­
rinin sınıfsal dayanışmalarını en önemli
etken olarak görür. Her ülkede sosyalist
hareket, (çok defa kendi burjuva köken­
lerine sırt çevirerek) bu düşünceye gönül
vermiş aydınların işçi kitlelerine bilinç ta­
şımalarının sonucu olmuştur.
Osmanlı lmparatorluğu, zaten dağılma
sürecine girdiği 19. yüzyılın son çeyreğin­
de anayasal (meşruti) bir monarşi düze­
nine adım atmış, ama pek yürütememişti.
Sultan Il. Abdülhamit baskıcı (müstebid)
bir yönetim kurmuştu . Memleketin böl-
geleri arasında ekonomik durum açısın­
dan büyük bir çeşitlilik vardı. Ülkeye çok
az endüstri girmişti. işçi sınıfı zayıf ve ör­
gütsüzdü. Ancak liman şehirlerinde dış
ticarete dayalı bir merkantil kapitalizm
gelişmiş, belirli bir burjuva tabakası oluş­
maya başlamıştı. Yavaş yavaş Batı kaynak­
larından sosyalizmi tanıyan aydınlar beli­
riyordu.
1876- 1923 yılları arasında, Osmanlı ül­
kesinde sosyalist düşünce konusunu, za­
man açısından iç içe geçen dört başlık al­
tında incelemek doğru olur:
1) [O zaman kullanılmayan bir terim­
le] Azınlıkların, yani gayrimüslim
anasır'ın, Müslüman ve Türk olma­
yan etnik ve dinsel toplulukların
Solculuğu.
2) Osmanlı Solu.
3) Milli Mücadele Anadolusu'nda Sol­
culuk
4) Marksist Sol.
Osmanlı lmparatorluğu'nda bütün çağ­
daş düşünceler gibi sosyalizm de, Türk­
Müslüman millet-i hakimesinden önce,
Ermeniler, Makedonlar, Bulgarlar, Rumlar
ve Selanik Yahudileri gibi gayrimüslim
anasır arasında serpilmiştir. *
(*) Bu konuda, benim Erik Jan Zürcher'le birlikte
derledi!'.jim, Osmanlı lmparatorluğu'nda Sosya-
C U M H U R i Y E T Ö N C E S i N D E
Ermeniler, Doğu Anadolu'da göreli bir
yoğunlukta oldukları Osmanlı toprakla­
rından başka, Rus Çarlığının egemenliği
alundaki Kafkaslar'da ve (daha az sayıda
da) lran'da yaşıyorlardı. 1 863'te Osmanlı
Hükümetinin kabul ettiği Ermeni [ Gre­
goryen] Millet Nizamııamesi'nin, Batı dil­
lerinde "anayasa" anlamındaki coııstitutioıı
terimiyle anılması birtakım yanlış anlama­
lara yol açmıştır. Oysa bu belge siyasal de­
ğil, dini/kültürel haklarla ilgiliydi. [Şurası­
nı da unutmamak gerekir ki, o tarihte Os­
manlıca'da henüz "anayasa" kavramı için
yerleşmiş Kaııuıı-i Esasi ya da Teşkiliit-ı
Esasiye Kaııuııu gibi bir karşılık yoktu ! ]
Bütün Ermeni aydınları için olduğu gibi,
sosyalistleri için de, ulusal sorun, yani ge­
rek Rus gerekse Osmanlı lmparatorlu­
ğu'ndan özerkleşme ya da bağımsızlaşma
ülküsü büyük önem taşımaktaydı.
1 887 yılında Cenevre'de Kafkasyalı Er­
meni aydınları Sosyal Demokrat Hınçak­
yan Partisi'ni kurmuşlardı. Üç yıl sonra
da Tiflis'te Daşnakzutyun, yani Ermeni
Devrimci Federasyonu oluşturulmuştu.
Bu solcu ö rgütler, tıpkı 1 88S'te Van'da
kurulan liberal Armenakan Partisi gibi,
Osmanlı Ermenilerinin yaşamının 1 878
Berlin Antlaşması'nda söz verilen düzel­
timlere göre iyileştirilmesini de amaçlı­
yorlardı. Sosyalist Hınçak ve Daşnakların,
Osmanlı Ermenileri arasında da yandaşla­
rı olduğu kuşkusuzdur. Friedrich Engels
Komılııist Maııifesto'nun 1 888 tarihli lngi­
lizce basımına yazdığı önsözde ilginç bir
olay anlatır. Birkaç ay önce (önsöz 30
Ocak tarihli olduğuna göre, Hınçakyan'ın
kurulduğu 1887 yılı içinde) lstanbul'da
biri Maııifesto'yu Ermenice'ye çevirmiş ve
yayımlatmak için basımevine götürmüş­
tür. Matbaacı, Kari Marx'ın adını taşıyan
bir kitabı basmaktan korkmuş, çevirmen
de bu yapıtı kendisi yazmış gibi yayımlat­
mayı kabul etmemiştir.
lizm ve Milliyetçilik 1 876- 1 923 (lstanbul: ileti­
şim Yay., 2. baskı 2000) adlı kitaba başvurula­
bilir.
S O S Y A L i S T D Ü Ü N C E
Özellikle Daşnakların, 11. Meşrutiyet
öncesinde (ve başlarında) i ttihat ve Te­
rakki hareketiyle bir süre işbirliği yapma­
sı, 11. Abdülhamit istibdadına karşı ortak
mücadeleye girmek istemesinin temel ne­
deni, ulusal sorun açısından demokratik­
leşmenin bir ön-mesele sayılmasıdır. Fa­
kat Ahmet Rıza yönetimindeki merkezi­
yetçi i ttihatçıların, yabancı devletlerin
müdahale ihtimallerine karşı çıkması, bu
işbirliğinin fazla uzun sürmesini engelle­
miş tir. Daşnakların Osmanlı siyasetiyle
ilişkilerinin bir kanıtı da, ikinci Enternas­
yonal kongrelerine l 907'de bir Kafkas
partisi olarak katıldıktan sonra, 1 909'da 297
bu uluslararası örgütün henüz kurulma-
mış Osmanlı Seksiyonunun bir alt-bölü-
mü olarak ikinci Enternasyonal'e girmiş
olmalarıdır.
Ermeni solcuları arasında en çok Daş­
naklar ulusal sorunla uğraşmışlar, ama
Özgüllükçü (Specifist - "Biz bize benze­
rizci") solcular, hatta Rus Sosyal Demok­
rat lşçi Partisi'nin Bolşevik kanadına katı­
lan Hınçaklar da sosyalist enternasyona­
lizm ile Ermeni ulusçuluğunu bağdaştır­
maya çalışmışlardır. Yine de, bütün Erme­
ni solcularının gerek yurtdışında gerekse
Osmanlı topraklarında yaptıkları etkin­
likler ve telif-tercüme kitaplar ve süreli
yayınlar, sosyalizm fikrinin bu ülkede ta­
nınmasına katkıda bulunmuştur. ikinci
M eşru tiyet d ö neminin ilk M e c l is-i
Meb'usan'ında yer alan Ermeni milletve­
killeri arasında Hınçak ve Daşnak partile­
rinin üyelerinin bulunması da önemli bir
noktadır.
Makedon ve Bulgarlar. Ulusal sorun,
Balkanlar'da Makedonya ve Bulgaristan
sosyalistleri için de büyük önem taşımış­
tır. 1878 Berlin Antlaşması'yla Bulgaristan
bağımsızlığını kazanmış, bir de özerk Do­
ğu Rumeli Vilayeti kurulmuştu. Make­
donya'da Osmanlı egemenliği devam edi­
yordu. 189 l'de Bulgar Sosyal Demokrat
işçi Partisi kuruldu; daha güneyde de Ma­
kedonya-Edirne Sosyal Demokrat Grup-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
lan oluşturuldu. Ulusal kurtuluş hareket­
lerinde burjuvaziyle işbirliği yapmak ya
da işçi sınıfının kapitalizme karşı müca­
delesine yoğunlaşmak söz konusu oldu­
ğunda, daha enternasyonalist davranma­
ları beklenebilecek olan BSDIP'li Darlar
bile ulusalcı tutum takınmışlardır.
Kari Kautsky'nin fikirlerinden esinle­
nen demokratik bir Balkan Federasyonu
ütopyasının, Makedon ve Bulgar solcuları
tarafından paylaşılmasına karşın, Hürri­
y e t i n l lanı'ndan Balkan Savaşları'na
( 1 908- 1 9 1 2) kadar ittihatçılar Türk milli­
yetçiliği gütmek gayretinde olmadıkları
298 halde, bu sosyalistler, ulusçu davranışlar
göstermişlerdir. Bu dönemde devletin
çok-uluslu niteliğinin kabul edilmesi ve
Osmanlıcılığın resmi ideoloji haline geti­
rilmek istenmesi, yükselen ulusçuluklar
nedeniyle boşa çıkmıştır.
Rumlar. 182l'de başlayan Yunan Ayak­
lanması, 1830 yılında küçük bir bağımsız
Yunanistan krallığının kurulmasıyla so­
nuçlanmıştı. Ama 19. yüzyılın son çeyre­
ğine gelindiğinde hala bugünkü kuzey Yu­
nanistan'la Girit ve Ege adalarından başka,
lstanbul'da, Batı ve Orta Anadolu'da yaşa­
yan pek çok Elen kökenli Osmanlı yurtta­
şı vardı. (Bunlar Bizans'tan beri kendileri­
ne Romailıi/Rum diyorlardı. ) Özellikle
!kinci Meşrutiyet döneminde, Rumların
Türkler ve diğer Osmanlı anasırıyla birlik­
te çalıştıkları örgütler ve çıkardıkları Erga­
tis/Irgat gibi dergiler olmuştur. Etkinlikle­
rine Rus sosyalisti Parvus'un da katıldığı
lstanbul'daki Türkiye Sosyalist Merke­
zi'nde ve (unsurlar-arası anlamında) Bey­
nelmilel lşçiler l ttihadı'nda (Panergatiki),
Rumlar önderlik etmiş ve üye çoğunluğu­
nu oluşturmuşlardır. 1 9 1 9'da lzmir'e çı­
kan ordularının Anadolu'yu ele geçirmek
emellerine, yalnızca Yunanlı Komünistler
karşı çıkmışlardır.
Selanik Yahudileri. 1 9 1 2'de Balkan Sa­
vaşı sonucu Osmanlı egemenliğinden çı­
kıp da Yunanistan'a geçinceye kadar, Sela­
nik en önemli liman şehirlerinden biriydi.
U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M I
Şehirde Yahudiler ve Dönmeler, Rum, Bul­
gar, Türk vb. halktan daha çok sayıdaydı.
1909 Yaz başında Avram Benaroya'nın ön­
derliğiyle kurulan Selanik işçi Federasyo­
nu (SlF) , diğer anasırı da kapsamakla bir­
likte, esas itibariyle bir Yahudi örgütüydü.
SlF, tıpkı Daşnaklar gibi, ileride oluşturu­
lacak Osmanlı Seksiyonu'nun bir altbölü­
mü olarak !kinci Enternasyonal Bürosu'na
kaydolmuştur. Federasyon'un ortak etkin­
likleri ve Türkçe-Bulgarca-Rumca ve l.adi­
no (Yahudi lspanyolcası) dillerinde birden
yayımlanan Amele Gazetesi'nden başlaya­
rak bir hayli süreli yayını olmuştur. !kinci
Meşrutiyet'in ilk meclisine milletvekili se­
çilen Makedonyalı Dimitar Ylahov'un
kurduğu Ulusal Federatif Parti de, SlF ile
işbirliği yapmış, fakat Bulgar militanların
çok geçmeden örgütten ayrılmaları üzeri­
ne, Yahudi sosyalistlerin az sayıda Rum ve
Türk destekleyicisi kalmışur.
SlF'in Türk soluna katkıları, belki bütün
diğer unsurların sosyalist örgütlerinden
daha büyük olmuştur. Bunun temel nede­
ni, o tarihte Yahudilerin Osmanlı devleti­
nin dağılmadan sürmesini isteyen tek et­
nik grup olmasıydı. Balkan Savaşı'nın ba­
şında, 1 9 1 2 Eylülü'nde Romen sosyalist
Christian Rakovski'nin kaleme aldığı ,
"Türkiye ve Balkan Sosyalistlerinin Bildiri­
si"ne en uyumlu davrananlar Selanik Ya­
hudileriydi. Çünkü bir kere, Osmanlı pa­
zarında Selanik şehrinin ayrıcalıklı konu­
munun sürmesini istiyorlar, sonra da Os­
manlılar yerine bir Hıristiyan boyunduru­
ğu altına girmekten korkuyorlardı. Ve
korktukları gibi de oldu: Yunan yönetimi
altında Selanik, Yahudilerin ağırlıkta oldu­
ğu bir merkez olmaktan çıktı; geriye kalan
Yahudi azınlığını da !kinci Dünya Sava­
şı'ndaki Nazi Alman işgali bitirdi.
Osmanlı Solculuğu deyince,* Hürri­
yet'in llanı'ndan (23 Temmuz 1908) Mah-
(*) Bu ve bundan sonraki konularda, benim Tür­
kiye'de Sol Akımlar- 1 (1 908- 1 925) başl ı k l ı
kitabıma başvurulabilir, 2 cilt (lsta nbul: BDS
Yay., 1 991), 4. basım.
C U M H U R i Y E T Ö N C E S i N D E
mut Şevket Paşa suikastına ( 1 1 Haziran
1 91 3) kadar geçen görece özgürlükçü beş
yıl ve (Birinci Dünya Savaşı'nı da kapsa­
yan beş yıllık ittihat ve Terakki diktatörlü­
ğünden sonra) Mondros Mü tarekesi (30
Ekim 1918) ile saltanatın kaldırılması ( 1
Kasım 1 922) arasındaki dört yıl boyunca,
İstanbul, Selanik ve lzmir gibi büyük şe­
hirlerde yapılan birtakım işçi eylemlerini
ve yayın etkinliklerini kastediyoruz.
ll. Meşrutiyet'le birlikte başlayan işçi
grevleri, ücretlerin artırılması ve çalışma
koşullarının iyileştirilmesi istekleriyle sı­
nırlı kalmış, herhangi bir sosyalist bilinç
göstermemiştir. Yine de bunlardan tedir­
gin olan hükumet, 1908 Eylül ayı sonla­
rında (şimdiki Kanun Hükmünde Karar­
namelere benzeyen) kısıtlayıcı bir geçici
grev yasası çıkarmış, 3 1 Mart [ 1335] (13
Nisan 1909) olaylarından sonra da, Mec­
liste grev hakkını çok sınırlayan bir Tatil­
i Eşgal Kanunu kabul edilmiştir.
Kendisine "lştirakçi" (Sosyalist) namı
verilen, lzmirli gazeteci Hüseyin Hilmi, ilk
özgürlük döneminde lstanbul'da bazı fikir
arkadaşlarıyla birlikte bir çevre oluşturmuş
ve 1910 Şubat'ından itibaren iştirak adında
S O S Y A L i S T D Ü Ş Ü N C E
299
haftalık bir dergi yayımlamaya başlamıştır.
Baskıcı yönetim, bu süreli yayını kapatın­
ca, çevre, başka adlar altında yeni dergi ve
gazeteler çıkarmıştır. Aynı yılın eylül ayı
başında da, Hilmi ve arkadaşları Osmanlı
Sosyalist Fırkası'nı (OSF) kurmuşlardır.
Yazdıklarına bakılınca, bu grubun sosyaliz­
mi fazla bilmediği, ama özgürlükçü, ilerici,
barışçı ve entemasyonalist olduğu anlaşılı­
yor. Dergilerinin ilk sayılarında "Biri yer
biri bakar, kıyamet ondan kopar" gibi
avamfirip (demagojik) bir sloganın tekrar­
lanması, halka yaklaşma niyetinin bir kam­
u sayılabilir. Çevrenin lslamiyetle uzlaşma
araması ise, bu yönde daha ciddi bir giri­
şimdir. 1 9 1 1 güzünde, sosyalizmi daha iyi
tanıyan, Refik N evzat adlı bir h ekim
OSF'nin Paris şubesini kurmuş, orada yap­
tığı yayınları ülkeye göndermiştir.
1908 - 1 9 1 3 kültürel çiçeklenme döne­
minde, Hilmi grubunun dışındaki bazı
aydınlar da sosyalizmin yararlı, hatta ka­
çınılmaz olduğunu düşünmüşlerdir. 1 9 1 3
Haziran'ında ittihat v e Terakki her türlü
muhalefeti bastırırken solculuğu da ya­
saklamış, örgüt önderlerini Anadolu'ya
sürmüştür.
 T A N Z i M A T V E M E
Hüseyin Hilmi
O YA B A Y D A R
İştirakçi H il m i , Sosya l ist H i l m i , H i l m i
Arkadaş olarak d a anı lan Hüseyin Hil­
300 m i , i l . Meşrutiyet sonrasında ve Müta­
reke döneminde İstanbul işçi hareketi­
n i n en renkli ve ilginç simalarından bi­
riyd i .
Hakkındaki az sayıda - k i m i zaman
çel işik- anı, gazete haberi, dergi yazısı
türünden kaynaklar, dönemin işçi hare­
ketinin belge ve bilgi leriyle karşılaştırıl­
d ığında H üseyin H i lmi'nin kişiliği, işçi
hareketindeki yeri, sosyal izm anlayışı
b i r ölçüde ayd ı nlanıyor.
Hüseyin H i lmi, İngiliz işgal kuwetle­
rinin bir ajanı, işçi hareketi içindeki bir
provokatör, sosyalizmin b i l iminden ha­
bersiz bir maceraperest mi, yoksa İs­
tanbul işçileri n i örgütleyebi lmek, işçi le­
ri b i l inçlend i rmek ve sosyal ist fikirleri
yaymak için her olanaktan yararlana­
rak mücadele eden bir işçi l ideri miy­
d i ? 1 9 20 i l kbaharında, kırmızı boyun­
bağı, yakasında kırmızı karanfi l i , parti­
sinin k ı z ı l bayrağının dalgalandığı kır­
mızı otomobi l i ile kendisini selamlayan
Mütarekeden sonra lstanbul'da siyasal
yaşam canlanınca, OSF'de 1 9 19 Şubat'ında
Türkiye Sosyalist Fırkası adıyla yeniden
kurulmuş ve idrak gazetesini çıkarmaya
başlamıştır. Bu dönemde Hilmi, özellikle
ulaştırma işçilerini örgütlemekte başarılı
o l muştur. işgal koşullarında yükselen
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
Şirket-i Hayriye, Hal iç, Tramvay şirketi
işçileri n i n arasından, hem de kimi kay­
naklara göre Enternasyonal eşl iğinde
geçerken, ortasında yer aldığı bu renkli
tabloya yürekten inandığı bir gerçekti.
H üseyin H i l m i İ z m i r l i yd i . İ z m i r'de
bir süre Zaptiye Teşkilatına bağ l ı bir iş­
te, belki sivil pol i s olarak çal ışan, "Hür­
riyet' in i la n ı " ndan kısa b i r süre önce,
burada Serbest İzmir gazetesi n i ç ıkaran
H i lmi'nin siyasal ve toplumsal konula­
ra o zamanlardan i lgi duymaya başla­
d ığı anlaşıl ıyor. Babasından kalmış eski
bir evi satarak Romanya'ya giden, ora­
da işçi gösterileri ve sosya l ist fikirlerle
karşılaşan Hüseyin H i l m i'nin, Roman­
ya dönüşü yerleştiği İstanbu l'da, anar­
şist ve materyal ist fikirlere yatkın, Mül­
kiye mezunu ayd ın bir genç olan Baha
Tevfik' le tan ıştığı, Baha Tevfik'in fikri
önderliğinde küçük bir çevre oluşturup
1 91 0 Şubat'ında İştirak ad l ı haftalık bir
dergi yayım lamaya başlad ıkları b i l i n i­
yor. İttihat ve Terakki'ye karşı sert mu­
halefet yürüttüğü için bir yasaklan ıp bir
açı lan İştirak' ı n yayına başlamasından
yedi ay sonra, 1 9 1 O E y l ü l ' ü başında
kurulan Osman l ı Sosyal ist F ı rkas ı ' n ı n
kurucuları v e heyet-i idare üyeleri ara­
sında Hüseyin H il m i de vardı r ve F ı r­
ka'nın başkan ı konumundadı r.
Bu i l k dönemde, gerek F ırka, gerekse
H ü seyin H i l m i , Fransız sosya l istlerin­
den, özellikle de Jaures'ten etkilenmiş
göz ü k m e kted i r. Yay ı m l arda ve part i
belgelerinde işçi sın ıfı v e sosyal izmden
yurtseverlik duygularından da yararlana­
rak, 192l'de görkemli bir 1 Mayıs kutla­
ması düzenlenmiştir. Fakat Hilmi'nin parti
içinde diktatörce davranışları, rakip sosya­
list partilerin türemesine yol açmışur. Ay­
rıca, ikinci Enternasyonal yanlısı Sosyal
Demokrat Fırka ve Marksist Türkiye işçi
C U M H U R i Y E T Ö N C E S i N D E
söz ed i lmekle birlikte, çevrenin, gerek
fikriyatı gerekse eylemleri sosya l izm­
den çok siyasal l ibera l izme yakındır.
1 9 1 0- 1 9 1 2 arası nda Hüseyi n H i lmi
ve Osman l ı Sosyal i st F ı rkas ı ' n ı n yayın
faal iyeti, İştirak kapatıldıkça onun yeri­
ne çıkarı lan ve her b i ri ancak b i rkaç
sayı yaşayab i len İnsaniyet, Sosyalist,
Medeniyet gibi dergi lerle sürmüş; 1 9 1 2
y ı l ı n ı n ortaları ndan itibaren İştirak ga­
zetesi Osman l ı Sosyal ist Fırkası'nın or­
gan ı olarak ç ıkmaya başlamıştır. Hazi­
ran 1 9 1 3 'te Mahmut Şevket Paşa su­
i kast i n i n a rd ı nd a n , i tt i hatç ı l a r, başta
H ürriyet ve İti lafçılar olmak üzere tüm
muhalefeti sert bir şekilde bastırı rken
H ü rriyetç i l ere yak ı n o l duğu s a n ı l a n
H ü sey i n H i l m i ve Osman l ı Sosyal ist
F ı rkası çevresi de bask ı lardan nasibini
a l m ış, Hüseyin H i l m i de, d iğer muha­
l iflerle birlikte tutuklanıp S i nop'a sürül­
m ü ştür. 1 9 1 3 ' e kadarki bu dönemde
H üseyin H il m i ' n i n işçi hareketi içinde
yer aldığına dair işaret yoktur.
İştirakçi H i l m i'nin dönemin işçi hare­
ket i n i n merkezi olan İstanbul'da, işçi
çevrelerinde ün ve etk i n l i k kazanması,
kısa sürede binlerce işçiyi peşinden sü­
rükleyen bir işçi l ideri konumuna gel­
mes i ; M ü tareke'den sonra İ stanbul'a
dönerek, Şubat 1 91 9'da Türkiye Sosya­
l ist Fırkası'nı kurmasından sonraya rast­
lar. Sinop'ta sürgündeyken i l işki leri n i
daha da gel iştiren v e artık iktidar mev­
kilerine yükselmiş kimi H ürriyet ve İti­
lafçı ların destek ve korumasına da sa-
ve Çiftçi Sosyalist Fırkası gibi kuruluşlar
da etkinlik göstermişlerdir. Anadolu zaferi
gerçekleştiginde, Hilmi çevresi dagılmıştı;
onun bir cinayete kurban gitmesiyle örgü­
tü de büsbütün yok olmuştur.
Milli Mücadele Anadolu'sunda Solcu­
luk, karmaşık bir konudur. Bir kere l ttihat
S O S Y A L i S T D Ü Ü N C E
301
'
Hüseyin Hilmi, ôsmantı-Tıt;k toplumunu
11 Enternasyoııal çizgisinde bir
sosyalizmle tanıştırmıştır.
h ip olan H üseyin H i l m i, OSF' n i n oldu­
ğu gibi yeni kurulan TSF'nin de reisidir
ve bu defa çevresinde İsviçre ve Fran­
sa'da okumuş, sosyalizmin bilimine gö­
rece daha yakın aydınlar vardı r. Bu dö­
nemde yayı m lanan İdrak gazetesi ve
TSF'nin program ı daha bilinçli ve sağ­
lam bir sol bakışı, sosya l izmin b i l imine
ve Marksist kavramlara yak ı n laşmayı
y a n s ı t m a kta d ı r. 1 9 1 9 Te m m u z u n d a
kongresi n i yapan parti Hüseyin H i l m i'yi
değişmez ve azled i lmez başkan i lan et­
miş, aynı yıl Sosyal ist E nternasyonal'in
Cenevre konferansına H üsey i n H i l m i
imza l ı b i r Türkiye raporu sunulmuştur.
1 9 1 9- 1 922 arası, İstanbul işçi hare-
ve Terakki'nin Devlet Sosyalizmine egi­
limli sol kanadından Anadolu'ya geçenler,
TBMM'ye girenler vardır. Birinci Dünya
Savaşı'nın sonunda yurtdışına kaçan itti­
hatçı önderlerin, Teşkilat-ı Mahsusa'nın
bir uzantısı olarak Rusya'da örgütledikleri
lslam ihtilal Cemiyetleri lttihadı'nın da
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
ketinin yükselişe geçtiği bir dönemdir.
1 9 1 9 Ocak ayından itibaren Ş i rket-i
H ayriye i ş ç i l e r i n d en Reji i şç i l erine,
Tersane fabrikalarından Haliç vapurları
müstahdemine, fırın işçi lerinden Hisar
iskelesi hama l l arına, Telefon ve Tünel
m ü sta h d e m i nden tan z i fat a me l e s i n e
kadar, çok sayıda i ş ç i tatil-i eşgal (grev)
yapmakta d ı r. Döne m i n gazetelerinde
yer alan h aberlerden de a n l aş ı l d ı ğ ı
üzere, grev yapan işyerlerinin bağl ı o l ­
d u ğ u Dahi l iye v e Bah riye nezaretleri­
ne karşı işçi lerin sözcü l üğünü Hüseyin
302 H i l m i l iderl iğindeki Türkiye Sosya l ist
F ı rkası (TSF) üstlenm iştir. İştirakç i ' n i n
yıldızı bu grevler sırasında e l d e edilen
başarılar sonucunda parlayacak ve kı­
sa süre sonra, Hüseyin H i l m i İstanbul
i ş ç i l e ri n i n ö n em l i b ö l ü m ü n ü n l ideri
konumuna gelecektir. Tramvay ve ter­
sane i ş ç i l e r i n i n grevleriyle bel irlenen
1 920 y ı l ında, rakip sosyal ist parti ve
çevrelerin varl ığına rağmen, en azın­
dan İstanbul'da işçi hareket i n i n yön­
l endiricisi H üseyin H i l m i'd i r. İşçi ara­
s ı n d a k i etk i n l i ğ i n i n te m e l i n d e i s e,
grevleri ve işçi istem leri n i , son derece
pragmatist yöntemlerle de olsa, başarı­
ya u laştırması, istenen ü cret zamların ı
v e d iğer hakları alması, örgütç ü lüğü ve
işçi kesimine uygun üslubu yakalamış
ol ması vard ı r.
1 92 1 ortalarına kadar giden bu başa­
rı l ı dönemde, TSF artık bir siyasal parti­
den çok bir sendika görünümündedi r.
Siyasal ve ideolojik çal ışmalar geri pla-
Anadolu'yla ilişkileri olmuştur. Bolşevik­
likle Müslümanlığı antiemp eryalist bir
doğrultuda bağdaştırmak, Sovyetlerin de
desteğini sağlamak isteyen bu grup, Tür­
kiye Şubesine "Halk Şüralar [yani Sovyet­
ler] Fırkası" adını vermiş, programlar ha­
zırlamıştır. Bu I tti hatçı solunun öteki
.
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
na itilmiş, bu çalışmaları sürdüren ay­
d ı n l a r partiden uzaklaşm ı ş , H ü seyin
H i l m i ' n i n faa l i yetleri, onun karakter
yapısına ve yöntemlerine uygun olarak
sendika faa l iyeti n iteliği kazanmıştır.
Hüseyin H i l m i ' n i n kişi l iğine de ı ş ı k
tutan s o n p a r l a k g ü n l erinden b i ri , 1
Mayıs 1 92 1 ' d i r. İ şgal komutan l ı ğ ı n ı n
yasaklamasına rağmen 1 Mayıs çok sa­
yıda işçinin kat ı l ım ıyla coşku lu şekilde
kutlanmıştır. 2 Mayıs tarih l i İkdam ga­
zetesi, kutlamaları şöyle anlatmaktad ır:
"Şahrimizde işçi bayramı dün işçiler ta­
rafından tesit ed i l m iştir. Şi rket-i Hayri­
ye, Haliç ve Tramvay Şirketleri amelesi
çal ışmad ı kl arından vesait-i nakl iyen i n
büyük kısmı muattal kalmıştır. Amele­
den b i r k ı sm ı bayram l a r ı n ı tesit i ç i n
mavi işçi gömlekleri giydikleri, kırmızı
boyunbağı taktıkları gibi hepsi de kır­
m ız ı rozetleri h a m i l i d i l er. Ame len i n
b i n d i ğ i bazı otomob i l l ere de k ı rm ı z ı
bayrak takıl m ı ştı. Türkiye Sosyal ist F ı r­
kası'nın Babıa l i'deki merkezinde tören
yapılmış, saat 1 0'dan 1 'e kadar muzıka
E nternasyona l i çalmıştır... " Yazar Refik
H a l it ( Karay) o g ü n l erde şöyle yaz­
maktad ır: "Evvel k i gün 1 Mayıs İstan­
b u l ' da i lk defa amele bayramı yap ı l ­
m ış, Ş irket v e Haliç vapurları, tramvay­
lar işlememiş. Bunu haber aldığım za­
man, kendi kendime 'kim b i l i r İştirakçi
şimdi ne kadar memnundur, etekleri z i l
çalar' ded i m v e tan ı d ıklarım arası nda
gayesine eren bu yegane bahtiyar ada­
mı ta yüreğ i m i n i ç i nden sami m iyetle
Anadolu sol akımlarıyla ortak özelliği Is­
lamiyetten yararlanma çabasıdır. Sosya­
lizm iyi Müslüman olmanın bir gereği di­
ye sunulmuştur. Ancak bir yandan Sov­
yetlere bir yandan da Mustafa Kemal Pa­
şa'ya karşı çekinceler taşıyan bu grubun
Enver Paşa'ya endeksli olması, onun ka-
C U M H U R i Y E T Ö N C E S i N D E
tebrik ve takdir ettim ... " rince, örneğin İ ngiliz genera l i Haring­
Hem Sosyal ist H i l m i' n i n yüksel işin­
de, hem de 1 92 1 son larında başlayan
h ı z l ı çöküşte temel etken Mütareke ve
işgal yıl ları İstanbul ' unun özel koşu lla­
rıdır. İngiliz işgal kuvvetleri komutan l ı ­
ğı İştirakçı'yi, Fransız kumpanyalarına
ve Fransız işgal kuvvetleri komutanl ığı­
na karşı kul lanmış, H ükümet işgal güç­
leri n i y ı p rataca ğ ı d ü ş ü n ce s i y l e H i l ­
mi'nin yükselişine göz yummuş, Hüse­
yin H i l m i i se, herkesi b i rb i ri n e karşı
kul lanarak ve İngilizlerden madd i yar­
d ı m almayı ve benzeri yol ları da red­
detmeyerek, hareketi b i r s ü re götür­
müştür. Atak ve kabadayı yöntem leri,
harekete gözü kara dalışı, amaca var­
mak için her aracı, her gücü ve yolu
kul lanması, yüksel işinin ve düşüşünün
ortak nedeni olmuştur.
1 922 i l kbaharında İstanbul işçi hare­
keti artık H üseyin H i l m i ve çevresinin
etkisinden çıkmış görünmekted ir. Kur­
tuluş Savaşı'nın seyri değişmiş, koşu l lar
farkl ı laşm ıştır. İşçi hareketi artık başka
eller tarafından yön lendiri lmektedir ve
kimsen in İştirakçi'ye ihtiyacı kalmamış­
tır. Tek adam olma tutkusu, d iktatörce
yöneti m i ve çalışma yöntemleri, parti­
sindeki ayd ınları uzaklaştırmış, partinin
de sonunu haz ı rlamıştır.
Bu son aynı zamanda kend i sonunu
d a ç ağ ı r m ı şt ı r. H ü s ey i n H i l m i ' n i n ,
1 923 başlarında b i r gece Haydar ad ın­
da biri tarafından Bozdoğan kemerin in
altında tabancayla öldürü lmesi, kimi le-
derini paylaşması sonucunu vermiştir.
1920 ilkbaharında TBMM kurulunca,
milli mücadeleyi Bolşevik ve kafir olmakla
suçlayan tutucu dindar çevrelere karşı,
Bolşevikliğin lslamiyetin uygulanmasın­
dan ibaret olduğunu ileri sürerek Sovyet­
lerle işbirliği yapma ortamını hazırlamak
S O S Y A L i S T D Ü Ş Ü N C E
ton'un anı larında üstü örtük biçi mde,
Fran sız sermaye l i ş i rketlerin işç i l erini
ayakland ırd ığı için Fransızlara yüklen­
mekte; k i m i lerince Pol is Müdürü Ha­
san Tah s i n ' e atfed i l mekte d i r. İştirak­
çi'nin ölümü de yaşamı gibi soru i şa­
retleriyle doludur.
Farklı tan ı k ve kaynakların farkl ı de­
ğerlendirmeleri bir yana, eldeki veriler,
İştirakçi ' n i n kar ı ş ı k yaşa m ı , kara n l ı k
parasal kaynakları ve çel işkil i k i m l iğine
rağmen, işçi hareketini sadece bir ge­
çim aracı olarak gören bir ajandan iba­
303
ret olmad ığını, derinlemesine bil mediği
ama yüzeyden kavrad ığı sosyalizme gi­
derek daha fazla bağland ı ğ ı n ı göster­
mekted i r. O, k ı z ı l yeleği, yakasından
eksik etmed iği kırmızı karanfi li, ağzın­
dan düşürmediği "Cepte mete l i k kal­
madı" sözü, babayani tavırları, kabada­
yı yöntem leri, pragmatizmi ile sosyal i st
bir parti ve işçi l ideri portresinden uzak
olmakla birli kte, yine de kendi deyişiy­
le "gözünü budaktan sakınmayan" bir
muhalefet yapmaktan çekinmemiş, bir­
kaç kez tutuklanmış, sürgüne gönderil­
m iş, ama b i l diği yolda yürümeye de­
vam etmiştir. İstanbul işçi hareketi üze­
rindeki etk i n l iği İngi liz işgal kuvvetleri­
nin desteği n e sah ip old uğu şa ibesiyle
gölgelenmiş de olsa, özellikle tramvay
işçileri n i n sonraki y ı l larda da sürecek
mücadele geleneğinde H üseyi n H i l ­
mi'nin d e payı olduğu söyleneb i l ir.
•
amacıyla bir Yeşilordu Cemiyeti kurul­
muştur. Genel Merkez üyelerini sol ltti­
hatçılıktan gelen milletvekillerinin oluş­
turduğu bu dernek Meclis dışında da ör­
gütlenmeye başlayınca, Mustafa Kemal
Paşa tarafından engellenmiştir. Yeşilordu­
nun antiernperyalist "lslarn Bolşevizrni, "
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Parvus Efendi
ASIM KARAÖMERLİOGLU
Parvus Efend i , 20. yüzy ı l ı n en ren k l i
entelektüel s imalarından b i risidir. Rus­
304 y a , A l m a n y a ve O s m a n l ı g i b i ü ç
önem l i ü lken in 20. yüzy ı l başlarında­
ki s i yasi ve e n t e l e k t ü e l ya ş a m ı n a
ö n e m l i kat k ı l a rd a b u l u n m u ş P a r ­
vus'un asıl adı Alexander lsrael Help­
fand'dır. B i r Yahudi a i les i n i n çocuğu
o l a rak Rusya' da d ü nyaya gelen Par­
vus, genç yaşta Marksist harekete ka­
t ı l m ı ş ve 1 905 R u s D evri m i ' n i n en
öne m l i önderlerinden b i ri s i olmuştur.
1 905 Petrograd Sovyeti nde görev a l ­
m ı ş ve kuramsal d üzeyde ü n l ü Rus
devrimcisi Leon Troçki üzerinde çok
komünizmi bir Müslüman etiği olarak yo­
rumlamaktaydı. Bu cemiyetin TBMM'de
"Halk Zümresi" adını taşıyan bir grubu da
vardı. Mustafa Kemal Paşa bu oluşumu
bölmek için, onların arasındaki güvendiği
arkadaşlarına, Hakkı Behiç'in önderliğin­
de bir Türkiye Komünist Fırkası kurdur­
muştur. Bu parti, Rus Bolşevizmini taklit
etmek yerine, aynı ideallere varmak için
ülke koşullarına uygun yöntemlerle bir
programın izlenmesini savunmuştur. Yeşi­
lordu'nun başta genel sekreter (tokat me­
busu) Nazım Bey olmak üzere, resmi fır­
kaya katılmayan birkaç üyesi, yurtdışın­
daki ( M . S u p hi'nin başkanı olduğu)
TKP'nin Anadolu kolu olan gizli partiyle
birleşerek Türkiye Halk lştirakiyun Fırka-
U T I Y E T ' I N B I R I K I M 1
ö n em l i etk i l erde b u l u n m u ştur. N ite­
kim sonradan "sürekl i devrim" olarak
a n ı l a n k u ra m ı n a s ı l fi k i r babası da
P a rvu s ' d u r. 1 9 0 5 Devri m i son ra s ı ,
Rusya'da sürgünden kaçarak Al man­
ya'ya giden, orada Al man Sosyal De­
m o k rat çevre l e r i n de s i yaset y a p a n
Parvus k ı s a süre içerisi nde bu parti n i n
önem l i kuramcı larından birisi ol muş­
tur. Hatta daha sonra Alman Marksist
hareketi i ç i nde Kari Kautsky' n i n "re­
v izyo n i st" tez l e r i n e karşı en ö n em l i
teorik argüman ları gel i ştiren d e yine o
o l a c a kt ı r. A m a A l m a n y a m ac e r a s ı
uzun sürmemiş; Bolşeviklerin Maksim
Gorki' n i n kitaplarının yayı n hakları n ı
gaspetmekle suçladığı Parvus, Alman
Marksistleri tarafı ndan eleşt i r i l m i ş ve
d ış l a n m ı şt ı r. Bir işçi devri m i n i n , işçi
hareketi nden çok bir dünya savaşı ile
ç ı kacağ ı n ı i leri sürmüş, b i r idd iaya gö­
re, savaş ı n patlak vereceği yer olarak
tahm i n ettiği Balkan lar'a yakın olmak
için 1 9 1 0 y ı l ında İstanbu l'a gel miştir.
İstanbu l'dan Osman l ı üzerine Alman
Sosya l D e m ok rat ba s ı n ı n a yaz ı l a r
sı'nı (THIF) oluşturmuştur. Bu yasal parti­
nin kurucularından biri, bir şeyhtir: Bursa
mebusu Servet Efendi. Asıl etkili önderin
ise, sekreterliği üstlenen Baytar Bnb. Salih
Hacıoğlu olduğu anlaşılıyor. THIF daha
iki aylıkken, 1 9 2 1 yılının Ocak ayında
Çerkez Ethem ayaklanması vesilesiyle her
türlü sol bastırılırken sona ermiş ve so­
rumluları istiklal Mahkemesi'nce mah­
kum edilmiştir.
Anadolu solunun en önemli akımı, dı­
şarıdan gelen Mustafa Suphi hareketidir.
lstanbul Hukuk'u bitirdikten sonra,
1 9 1 O'da siyasal bilimler öğrenimini ta­
mamlayan M. Suphi lstanbul'da gazeteci­
lik ve iktisat-sosyoloji öğretmenliği ya­
parken, Milli Meşrutiyet Fırkası'nın orga-
C U M H U R i Y E T Ö N C E S i N D E
gönderen Parvus bu ü l ken in de sorun­
ları i le i lgilenmiş, çeşitli konularda ya­
z ı l a r yazm ış, ve birçok yaz ı s ı Türkçe
o l a rak, Bilgi Mecmuası, }eune Turc,
Türk Yurdu ve Tasvir-i Efkar gibi döne­
m i n ö n d e ge l e n yay ı n orga n l a r ı nda
yay ı m l anm ıştı r. Yazı l a r ı n ı n en sık ya­
yımlandığı dergi, dönem in ü n l ü Türk­
çü dergisi Türk Yurdu ol muş, burada,
Yusuf Akçura' n ı n da ricasıyla, öze l l i k­
le iktisad i kon u l a rda yazı l a r yazm ıştır.
Parvus'un Türk Yurdu çevresi dola­
y ı m ıyla İttihat ve Terakki' n in önde ge­
l e n i s i m l e r i y l e d e i l i ş ki ye g i r d i ğ i ve
o n la ra i ktisa d i kon u l a rda tel k i n lerde
bu lunduğu b i l i nmekted i r. B u görüşler
doğrultusunda, Avrupa' n ı n Osmanl ı'yı
sömü rd üğünden dem vurmuş, ekono­
m i k bağ ı m s ı z l ı k i ç i n hem antiemper­
yal ist hem de anti l iberal o l ma k gerek­
tiği n i n a l tı n ı ç i z m iştir. Gerçi Osman­
l ı 'da "Mi l l i İktisat" görüşü Parvus ön­
ces i n d e g ü n d e m e g e l m i ş ise de, bu
görüşe antiempe ryal ist ve anti l iberal
bir ton u n ver i l mesinde ve "Mi l l i İ kti­
sat" görü ş ü n ü n teorik b i r s istematiğe
nı lflıam gazetesini yönetmişti. 1913 yaz
başındaki Mahmut Şevket Paşa suikastı
üzerine o da Sinop'a sürülmüş, ama Rus­
ya'ya kaçmıştı. Birinci Dünya Savaşı yılla­
rında Bolşevik olmuş ve Rusya Türkleri
arasında etkinlik göstermiştir. 1 9 1 7 Dev­
riminden sonra Moskova'da yayımlamaya
başladığı Yen i Dünya gazetesini Türki­
ye'ye de gönderiyordu. 1 9 1 9 Mayıs'ının
sonunda Azerbaycan'ın Sovyetleştirilme­
siyle Bakü'ye yerleşen M. Suphi Ankara
hüküme tiyle haberleşmiş; bir yandan
Sovyet yardımına aracılık etmeye çalışır­
ken bir yandan da Anadolu'da komünist
örgütlenmeye izin verilip verilmeyeceğini
araştırmıştır.
Komin tern'in Eylül'ün ilk haftasında
S O S Y A L i S T D Ü Ş Ü N C E
305
"Devrimin tiiccarı " olarak da anılan
Parvııs Efendi döneminin parıltılı
simalarından biriydi.
o t u rt u l m a s ı n d a P a r v u s Efen d i ' n i n
önem l i katkı ları o l muştur. Avrupa'n ı n
verd i ğ i borç l ar ı n a s l ı n d a b i r söm ü rü
i l işkisi kurduğunu savunan, kapitülas­
yon ların "sömürgeci" niteliğine d i kkat
çeken Parvus, O s m a n l ı ' n ı n Avr u pa
Bakü'de düzenlediği Doğu Halkları Ku­
rultayı'nda en kalabalık delegasyon, Tür­
kiye temsilcileriydi. M. Suphi çevresin­
den başka, lstanbul'dan ve Kuzeydoğu il­
lerinden gidenler vardı. Enver Paşa'nın
da, eski Polis müdürü Azmi Bey'le birlik­
te Kuzey A frika lslam d evrimcil erini
temsilen katıldığı kurultayda, Türk dele­
gelerin çoğu, M. Suphi gibi ittihatçı düş­
manıydı.
Kurultay'ın hemen ertesinde, 10 Eylül
1 920 günü TKP'nin kuruluş k ongresi
toplanmıştır. Yarıdan çoğu ancak danışma
oyu hakkıyla toplantıya katılan 74 dele­
genin önemli bir bölümü, merkez komi­
tesine seçilen Kayserili lsmail Hakkı ve
Süleyman Nuri gibi savaş tutsağı asker-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
esaretinden kurtu l ması n ı n esas olarak
i ktisadi sahada bağımsızl ı ktan geçtiği­
nin a l tı n ı çizmişt i r. 1 9 1 4'te İstanbul' da
yayı m ladığı " Türkiye'nin Can Damarı:
Dev/et-i Osmaniye'nin Borçları ve Is­
/ahı" ad l ı ç a l ı şması Avrupa sermayesi­
n i n borç l ar yol u i l e Osmanl ı'da nas ı l
b i r i ktisadi bağ ı m l ı l ı k yarattığı n ı gös­
termesi açısı ndan önem l i bir katkıd ır.
T ü rkiye örneği b i r a n l a mda, Parvus
için 1 890' ları n ortalarından beri sor­
guladığı ve "kapital izmin i l l e de gel iş­
meye yol açacağ ı " ü zerine bina edi­
306 len klasik Marksist teze karşı adeta bir
kan ı t oluşturmuştur.
Parvus'un üzerinde önemle durdu­
ğu kon u lardan b i r i s i de Osman l ı ' n ı n
b i r an önce sanayi leşmes i n i n gerekti­
ğidir. Batı ' n ı n iktisadi hakim iyetinden
kurtu lmak için Osman l ı' n ı n kendi sa­
nayi s i n i kurmas ı n ı n önemine d i kkati
çeken Parvus'un mali ve i ktisadi dü­
ş ü nc e l er i n i n gerek İ tt i h at ve Tera k­
ki'yi, gerekse de genç Cumhu riyetin
ayd ın l arı n ı derinden etk i l e d i ğ i n i d ü­
şünmek yerinde olur.
!erdi. 1 9 1 9 başındaki Alman Spartakist
hareketini izledikten sonra lstanbul'da
örgütlenmiş ç evreden gelen eği timci
(Arap) lsmail Hakkı merkez komitesine
seçilmiş, E them Nejat genel sekreter ol­
muştu. Sovyet devrimi içinde yetişenler­
den M. Suphi de başkanlığa geçmişti.
Ülkeyi düşman işgalinden kurtarmak ve
ulusal bağımsızlığı sağlamak amacında
Ankara hükümetiyle işbirliği yapmaya ha­
zır olan bu grup, M. Kemal Paşa'nın bü­
tün solu tek bir yasal örgüt içinde topla­
yıp kendi denetimi alunda tutma politika­
sıyla çelişmiştir. Bakü'de küçük bir dış bü­
ro bırakarak Türkiye'ye gelen M. Suphi ve
arkadaşları , Anadolu'da Çerkez Ethem
ayaklanması nedeniyle yerli solun basurıl-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
Parvus'un Türk ayd ı nları ile halk ara­
sındaki kopukluğa işaret eden yazı ları
da son derece i lginçtir. Ona göre Türk
ayd ı n l arı i le köyl üler aras ında büyük
bir uçurum mevcuttur. Oysa Türk m i l l i­
yetç i leri n i n B at ı 'ya karşı d i re n i ş i n d e
köylü lerin desteğini a lmaları gerektiği­
n i düşünür. "Türk Gençlerine Mektup"
ad l ı Türk Yurdu yaz ı ları nda da, T ü rk
gençlerine bu yönde tavsiyelerde bulu­
nur. Parvus'un köylü lerle ilgili yazı ları
bir anlamda i l . Meşrutiyet dönem i n i n
"Halka Doğru" hareketinin rad ikal bir
yoru m u o larak değerlend iri l e b i l i n i r.
Beri yandan, Osmanl ı Devleti'nin köy­
l ü ler için hiçbir şey yapmad ığını, köy­
l ülerin giderek yoksu l laştığını, devletin
en önemli görevlerinden birisinin köy­
l ü lerin yaşam standartların ı yükseltmek
olduğunu bel irtir. Zaten Parvus'a göre
Osmanlı Devleti'nin bel kemiğini oluş­
turan köylü ler devlete hem vergi hem
asker vermişler, ancak karş ı l ığında hiç­
bir şey alamamışlard ır.
Türkiye'de sadece İttihatç ı larla de­
ğ i l , sosyal ist çevrelerle de temas ku-
dığı 1921 Ocak ayı sonlarında, Doğu Cep­
hesi Komutanı Kazım Karabekir Paşa ve
Trabzon Valisi (Deli) Hamit Bey'in ayarla­
dıkları bir düzenle yok edilmişlerdir.
THIF yöneticileri şubat başında partiyi
kapatmakla birlikte kovuşturmaya uğra­
mışlar, parti başkanı Nazım Beyin de do­
kunulmazlığı kaldırılarak istiklal Mahke­
m esi' nde 1 5 yıla mahküm edilmiştir.
Onun yanında, Salih Hacıoğlu gibi fırka
ileri gelenleri de cezalandırılmıştır. 1921
güzünde, Sakarya zaferinden sonra Ana­
dolu solu yeniden canlanmış, mahkümlar
özel bir af yasasıyla salıverilmiştir. THIF
1922 Mart'ında Yeni Hayat adlı bir dergi
yayımlamaya başlamıştır. Ankara'da o yı­
lın! Mayıs'ı parlak bir biçimde kutlanmış-
C U M H U R i Y E T Ö N C E S i N D E
ran Parvus, örneğin 1 9 1 2 y ı l ı 1 Ma­
yıs' ında ara l a r ı n d a Romen sosya l i st i
Rakovs k i ' n i n d e b u l u nduğu b i r grup
sosya l i st l e b i r l i kte İ stan b u l 'd a kutla­
m a l a r d üzen l e m i şt i r. Parvus İ stanbul
y ı l larında ( 1 9 1 0-1 9 1 4) sık sık Balkan
ü l ke l e r i n e gez i l e r yap m ı ş, orad a k i
sosya l ist v e s o l m i l l iyetç i çevrelerle
i l iş k i l e r k u rarak R u s İ m p a rato r l uğu
içindeki olası m u h a l if ve i mparatorlu­
ğu y ı k ı c ı hareket l e re kat k ı d a b u l u n­
mayı hedeflemiştir.
Kondratieff çevr i m l eri olarak b i l inen
kapita l iz m i n uzun döneml i dalgaları nı
1 890'larda i l k göz l e m l eyenlerden bi­
risi olan Parvus, daha sonraları , mali
ve i ktisadi saha lardaki derin b i lgileri n i
ken d i kişisel zengi n l iğ i n i n artmasında
da kul lanm ı şt ı r. N itek i m, Osmanl ı'da
s iyasi çevrelere yak ı n l ığ ı n ken d i s i n e
büyük b i r zeng i n l i k get i re b i l eceğ i n i
sezen Parvus, Türkiye'de yönetici seç­
kin lere yakı n l ığ ı n ı bu yönde kul lanmış
ve özel l i kl e B irinci D ü nya Savaşı'nın
ç ı kmasıyla spekü latif kazançlar sağla­
yarak " m i lyoner" dahi olmuştur. Öte
tır. Partinin ilk döneminde belirgin olan
lslamla uzlaşma çabasından bu dönemde
vazgeçilmiş, ama belki bir Yeşilordu kalıtı
olarak öteden beri vurgulanan köylülükle
işbirliği ilkesine devam edilmiştir.
Ağustos ayında THIF Ankara'da ilk ve
son kongresini toplamıştır. Hükümet önce
izin vermişken, yabancı delegelerin (Ko­
mintern temsilcilerinin) katılımı nedeniy­
le izni kaldırınca, toplantı yasadışı olarak
yapılmıştır. Rauf Bey kabinesinin partiyi
kapatmasıyla Anadolu solculuğu sona er­
miştir. Bu örgütten d evrimcilikte ısrar
edenler, Komintern ilişkileri üzerinden ls­
tanbul'daki yoldaşlarıyla birleşmişlerdir.
Marksist Sol. lstanbul'da 1 9 1 9 - 1 923
yılları arasında, Osmanlı Solu'ndan farklı
S O S Y A L i S T D Ü Ş Ü N C E
yandan savaş başlar başlamaz İ stan­
bu l'da Alman hükümeti i le temasa ge­
çerek, Rusya'da istikrars ı z l ı k yaratmak
için bu ü lkedeki m i l l iyetçi ve Marksist
h areketl ere para yard ı m ı ya p ı l m a s ı
i ç i n A l m a n h ü k ü m et i n i i kn a etm i ş,
öze l l i k le Bolşevik'lere önem l i m i ktar­
da para n ı n pompalan masında aracı iş­
levi görmüştür. Ayrıca Len i n ve Zinov­
yev g i b i B o l şevik l iderlerin giz l i b i r
trenle 1 9 1 7 Şubat Devrimi'nde ü l keye
girişlerin i ayarlayan da Parvus'tur. Rus
Ekim Devr i m i ' n i n "Temmuz G ü n l eri"
olarak anı lan evresinde Bolşevik'lerin 307
Kerensky h ükümeti tarafı ndan A l m an
aja n l ığı i l e suçlanmaları n ı n nedeni de
Parvus' la olan "kirli" i l işki lerinden do­
lay ı d ı r. Son o larak, 1 9 1 7 sonrası nda,
bütün gayretlerine rağmen Len i n tara­
fından Rusya'ya g i rm e s i n e m ü saade
ed i l me m i ş, hayatı n ı n kalan yı l la r ı n ı
Al manya'da Weimar C u m h u riyet i ' n e
d a n ı ş m a n l ı k y a p a r a k g eç i r m i ş ve
1 924 y ı l ı nd a A l manya' n ı n en zengi n
kişi lerinden birisi o larak hayata veda
etmiştir.
•
bir sosyalist/komünist örgütlenme ol­
muştur. Önce Kurtuluş, sonra da Aydınlık
dergilerini yayımlayan bu çevre, Cumhu­
riyet'in ilan edildiği günlerde de Vazife
gazetesini çıkarmış ve 1 923 sonrasında
yasadışı TKP olarak etkinlik göstermiştir.
Grubu oluşturan gençlerin çoğu, 1 9 1 9'da
öğrenci oldukları Almanya'da Spartakist
ayaklanmasına tanıklık e tmiş ve Ber­
lin'de Kurtuluş adında önce Türkçe, son­
ra Almanca bir dergi çıkararak bir de
parti kurmuşlardır. Bunların arasında,
ileride Ankara Hükumetinin ilk Ticaret
Umum Müdürü olan Vehbi (Prof. San­
dal) , M. Suphiler grubu içinde öldürülen
eğitimciler, (Arap) İsmail Hakkı ve Et­
h e m N ej a t , 1 9 25 - 2 6 yıllarında gizli
 T A N Z i M A T V E M E Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1

TKP'nin genel sekre­ turmasını p r o t es t o

terliğini yapan Vedat ederke n, b i r yandan
Nedim (Tör) ile Eti­ da "cihan emperyaliz­
bank ve Sümerbank'ı m i " ne karş ı , bütün
kuran m ü h endisler dünya proleterlerinin
vard ı . B u çevrenin yardımıyla kazanılan
milliyetçi duygularını zaferi kutluyordu. Yi­
Marksist terminoloji­ ne d e , T I ÇSF'nin 1
leriyle dile getirdikle­ Mayıs l 923'te dağiltığı
ri söylenebilir. 1 9 1 9 bir bildiriyle TBMM
yazbaşında lstanbul'a yönetimini devirmeye
gelen bu gruba, Fran­ kalkış tığı suçla ması
sa'da tıp okuyan Şefik yapılmış ve Hıyanet-i
Hüsnü (Dr. Değmer) Va taniye Kanunu'na
308 ve pedagoji öğrenimi dayanılarak geniş bir
gören Sadrettin Celal tutuklama yapılmıştır.
(Prof. Antel) gibi baş-. Çevrenin öne çıkan
kalan da katılmıştır. 1908 seçi1nierindii"" tlsküp mebusu ideoloğu konumun­
Böylelikle genişleyen seçüen Teodor Pav"/bfEfendi.
·
daki Şefik Hüsnü, Ba­
Hürriyet ve itilaf Fırkası listesinden
grup , Eylül sonunda seçilen Pavtot sosyalistfikirlerin tı solundaki, aynı so­
Kurtuluş'u aylık dergi takipçisiydi. Ulusal kurtuluş n ul amacı paylaş a n
o l a rak yayımlamaya perspektifinin etkisinde olan Bulgar sosyalist - komünist
sosyalistleri, 1908 Devrimine dek
başlamış ve Türkiye ayrımının bizim ülke­
destekledikleri ittihat ve. Terakki 'nin
lşçi ve Çiftçi Sosyalist Türk miltiyetçiliğinaerı. rahatsızdılar. mizde anlamsız oldu­
F ı rkası'nı ( T l Ç S F ) ğunu ileri sürmektey­
kurmuştur. di. Ona göre, Cum­
Geniş bir "proletarya" tanımından hare­ huriyet öncesindeki Ankara yönetimi,
ket eden ilk Türk Marksistleri, "Kurtu­ ezilen sınıfların ağır basabileceği bir çeşit
luş"un tek yolunun sınıf bilinci edinip an­ halk hükümetiydi. Vedat Nedim de bir
tiemperyalist bir anlayışla sınıf mücadele­ yazısında siyasal özgürlük ve bağımsız­
si yapmaktan ibaret olduğunu düşünüyor­ lık, üretime dayalı ekonomik bir başarıy­
lardı. lstanbul'da gerek Rumların Beynel­ la tamamlanmazsa, bu uğurda dökülen
milel işçiler lttihadı'yla (Paııergatilıi) ve kanların bütün millete ve insanlığa karşı
Ermeni Daşnaklarla, gerekse Osmanlı So­ bir günah ve cinayet olacağını söylüyor­
lu'na dahil sosyalist partilerle ilişki kur­ du. 1923 yazında yapılan "cumhuriyet"
maya çalışan bu grup, Kurtuluş'un yasak­ tartışmalarına Aydııılık yazarları da katıl­
lanması üzerine bir yıldan fazla yayın or­ mıştır. Onlara göre, hanedansız birer hü­
gansız kalmış, ancak 1921 yazından itiba­ kümdarlık olan Avrupa ve Amerika cum­
ren Aydmlılı'ı çıkarmaya başlamıştır. 1 922 huriyetleri, burjuva egemenliğine en el­
Haziran'ında toplanan Komintern'in 4. verişli sınıf hükumetleridir; ama bizde
Kongresi'nde Sadrettin Celal ve Vedat Ne­ ayrıca bir cumhurbaşkanlığı olmamak
dim'in Sakallı Celal'le (Yalnız) birlikte, koşuluyla, devlete Türkiye Halk Cumhu­
Ankara'dan gelen THIF delegelerinin yanı riyeti denilmesinde bir sakınca yoktur.
sıra, Türkiye'yi temsil ettiklerine bakarak, Cumhuriyet'in ilanını izleyen günlerde,
söz konusu çevrenin TKP ile özdeş oldu­ Vazife gazetesi, yapılan anayasa değişikli­
ğunu saptayabiliriz. TKP, bir yandan An­ ğinin ("Sovyetik" diye düşündüğü anlaşı­
kara Hükümeti'nin Anadolu Solunu sus- lan) ulusal egemenlik ve kuvvetler birliği
C U M H U R i Y E T Ö N C E S i N D E
ilkesine dayalı Meclis Hükumeti sistemini
bozduğunu ileri sürmü.ş, Mübadele uygu­
lamalarını eleştirmişti. Bu organ, Halk
Fırkası'ndaki iç anlaşmazlıklar üstünde
durduktan başka, büyük yabancı şirketle­
rin devletleştirilmesini de desteklemişti.
Ertesi yıl toplanan 5. Komintern Kongre­
si'nde bu tutum eleştirilince, konuşan
Türk delegesi, bazı arkadaşlarının "burju­
va demokrasisi çevresinde devlet ve bele­
diye sosyalizmini savundukları"nı itiraf
etmiş, ama iç ve dış gericiliğe karşı "dev­
rimci milliyetçilikle işbirliği"nin doğru
olduğunu öne sürmüştür.
Sonuç. Bu ülkede Cumhuriyet önce­
sinde Sosyalist düşünce, genel çağdaşlaş­
ma akımının bir parçası olarak, gayri­
müslim azınlıklar üstünden Batı'ya öy­
künme yoluyla başlamıştır. Birinci Meş­
ru tiyet'in ilanını izleyen yarım yüzyıl
içinde, Osmanlı Devleti'nin görece daha
gelişkin Balkan topraklarını kaybetmesi,
geri kalan yerlerde de, Sosyalizmin ger­
çekleşmesi için bel bağlanan işçi sınıfı­
nın zayıflığı, hareketin kökleşmesini en­
gellemiştir.
O dönemde milliyetçiliklerin yüksel­
mesi, bütün etnik grupların Solcularını,
bu yöndeki taleplerle Sosyalizmin enter­
nasyonalist özünün bağdaştırılması gibi
S O S Y A L i S T D Ü Ü N C E
güç bir sorunla karşı karşıya bırakmıştır.
Sonuçta Sol adına, antiemperyalist ulusal
kurtuluş davalarına sahip çıkılmıştır. Söz
konusu yılların çoğunda, siyasal ortamın
baskıcı olması, Sosyalistlerin (aslında
kendi ödevleri olmayan) liberalizm ve
burjuva demokrasisi için mücadele etme­
lerini de gerektirmiştir.
Solun gerek evrensel değerlerle gerek-
se varlık ve bilgi konularıyla ilgili felsefi
sorunları üstünde pek az durulmuştur.
Hatta materyalis t o lması gereken bu
akım, halkçı (popülist) kaygılarla, birçok
ö r n e k te d i n l e uzlaşmalar a r a m ı ş tır.
Marksistlerimizin bile, felsefi değerlerle 309
alışverişlerinin sınırlı kalması ve Sosya-
lizm idealine araçsal (instnınıentalist) öl-
çülerle yaklaşması, bir milli demokratik
devrimcilik anlayışıyla, otoriter çağdaş-
laşmacı iktidarların yabancı şirketleri
milli(devlet)leştirmeleri gibi hareketleri-
ni desteklemelerine yol açmıştır. Ileriki
yıllarda Komintern politikalarına ayak
uydurmaları, Türkiyeli Solcuların özgün
düşünceler üretmek yerine, hazır klişe
ve şablonları benimsemeleri sonucu ve­
recektir. Yine de, 1 9 20'li yılların başla-
rında ortaya koydukları Marksist çözüm-
lemeler, ülke sorunlarının kavranmasına
önemli katkılar getirmiştir. O
 Osmanlı'da
Toplumbilimin Doğuşu
ZAFER TOPRAK
ürkiye'de toplumbilim sözcüğü
T Osmanlı diline "hikmet-i ictima­
iyye", "ilm-i hikmet-i ictimaiy­
ye" , "ilm-i ictimai", ya da "ictimaiyyat"
olarak girer. Ancak, bu terimler yanı sıra
sosyoloji sözcüğü de zaman zaman kul­
lanılır.
" 1 0 Temmuz lnkılabı"nın daha ilk gün­
lerinden i tibaren toplumbilim Osmanlı
yazınında yer etmeye başlar. "Hikmet-i
ictimaiyye"ye üzerine yazılar yeni bir top-
1 umsal doku arayışını simgeler: "Cemi­
yet-i beşeriyye nasıl muhafaza-i hayat
eder ?" Dönemin sorunu budur.1
ll. Meşrutiyet'in gündeme getirdiği "ic­
timaiyyat"ın boyutları bugünkü toplum­
bilimden çok daha geniştir. Eli kalem tu­
tan herkes "ictimaiyyat"tan söz eder. lcti­
maiyyatın çözüm önermediği sorun he­
men hemen yok gibidir. Toplumla ilgilen­
mek, kişiyi ictimaiyyata sevk eder. lcti­
maiyyat orta öğrenimde yer alır. Darülfü­
nun'da okutulur. "Halk için ictimaiyyat"
yazılır. Dergilerde ictimaiyyat sütunları­
nın ayrı bir yeri vardır. Din, aile, çocuk,
gençlik, vatan, millet, devlet ictimaiyyatın
günlük konularıdır.
ll. Meşrutiyet'in ilk yıllarında toplum­
bilime geniş yer veren dergi Ahmet Şu­
ayb, Mehmet Cavit ve Rıza Tevfik'in çı­
kardıkları Uluın-ı Iktisadiyye ve Ictiınaiyye
Mecınuas ı'dır. Bu dergi belki de " llan-ı
Hürriyet"in en etkin ifadesidir. Derginin
ilk sayısında yer alan "Mukaddime ve
Program" başlıklı ortak yazılarında Meş­
rutiyet'in üç ünlü fikir ve siyaset adamı
şu satırlara yer verirler:
"Auguste Comte'un 'hikmet-i ictimaiy­
ye've Le Play'in 'llm-i cemiyet'e dair aç­
tıkları mesalik son zamanlarda o derece
tekemmül etti, o kadar şayan-ı hayret bir
faaliyet göstermeğe başladı ki şimdi he­
men her mevzu'a her meseleye tarassu­
dat-ı muşikafane ile müdahale eylemekte­
dir. . . Hayat-ı irfan-ı milelde ulum-ı icti­
maiyyenin bu derece bir mertebe-i re­
fi'aya irtifa edeceğini ihtimal ki vaz'ıları
bile ümid etmemişlerdi. "2
Ulum-ı Iktisadiyye ve Ictimaiyye Mecmu­
ası, toplumbilim tarihimiz açısından son
derece önemli bir kaynaktır. "Nüfus Me­
selesi ve Ehemiyet-i Siyasiyye ve lctimaiy­
yesi" (Rıza Tevfik) ; "Devlet ve Cemiyet"
(Rıza Tevfik) ; "Auguste Comte" (Salih
Zeki ) ; " Tas n i f- i U l u m " ( Rıza Tev­
fik) ; " Avamil-i lctimaiyye" (Ahmet Şu­
ayb); "Hikmet-i lctimaiyye" (Bedii Nuri) ;
"Demokrasi ve Sosyalizm" (Asaf Nef'i);
"Kabiliyet-i lctimaiyye" (Bedii N u ri ) ;
"Uzviyetler v e Cemiyetler" (Satı') ; "Mü­
cadele-i Hayatiyye ve Tekamül-i Cemiy­
yat" (Asaf N ef'i ) ; "Hayat-ı lctimaiyye"
(Bedii Nuri) , "Sosyalizm Hakkında Tenki­
dat" (Ali Karni) ; "Ulum-ı lctimaiyye" (Be-
O S M A N L l ' D A T O
dii Nuri) toplumbilimi yakında ilgilendi­
ren yazılardır.
26 sayı yayımlanan Ultim-ı llıtisadiyye ve
lctimaiyye'de Comte ve Spencer toplumbi­
lime açılım odaklarıdır. Durkheim henüz
görünürde yoktur. Durkheim'i Osmanlı
aydınına tanıtacak eser, aşağıda değinece­
ğimiz E. Bougle'nin Türkçe'ye çevrilen
Ilm-i lctimai Nedir? başlıklı kitaptır.
Toplumbilim üzerine ilk telif eser taş­
baskısı bir ders notudur. Ziya Gökalp'in
Darülfünun'un Edebiyat Şubesi'nde okut­
tuğu llm-i lctima' 64 sayfalık bir kitap
olarak 1 9 1 3 yılında Hamit Sadi (Selen)
tarafından yayımlanır. Ders notları büyük
ölçüde Durkheim'den esinlenmiştir. Nite­
kim ilk d ers " llm-i lctima'ın Tarihi -
Durkheim'den" başlığını taşır. Ayrıca,
Gaston Richard ve Levy Bruhl'e de gön­
dermeler vardır.3
Ulum-ı lhtisadiyye ve lctimaiyye Mecmu­
ası, Bougle ve Gökalp'in eserinin ardın­
dan toplumbilimin geçirdiği evreleri Os­
manlı 'ya tanıtan en kapsamlı çalışma
Türk Bilgi Derneği'nin yayın organı Bilgi
Mecmuası'nda yer alır. Fransız Akademi­
si'nden esinlenerek kurulan bu derneğin
Emrullah Efendi'nin başkanlığında Felse­
fe ve lctimaiyyat Şubesi vardır.4
Dergide yer alan M. Zekeriya (Sertel)'in
"Ferd ve Cemiyet" başlıklı yazısı toplum­
sal düşüncenin değişik evrelerini ana hat­
l arıyla verir. Montesquieu, Rousseau ,
Spencer, Darwin, Durkheim, Levy Eruh!,
Tarde, Bergson, Fournier, Nordau, günde­
me gelen düşünürlerdir. 5
M eşrutiyet toplumbilimini D urkhe­
im'den arındırılarak ele almak olanaksız­
dır. 1 9 1 Tde ölümü üzerine ltihatçıların
yan resmi yayın organlarından Yen i Mec­
mua, Durkheim'a geniş yer ayırır. Nec­
mettin Sadık (Sadak) ünlü Fransız top­
lumbilimcisinin yaşamına ve eserlerine
geniş yer verir. Eserlerinden alıntılar ya­
yınlanır. Fotoğraflan basılır. 6
Genç Kalemler dergisi ve Mustafa Sup­
hi, Durkheim sosyolojisinin Osmanlı'ya
P L U M B I L I M I N D O G U Ş U
yansıtılmasında önemli işlevler üstlen­
mişlerse de, düşünürün görüşlerini Os­
manlı gerçeğiyle bütünleyen ve Osmanlı
toplumunun toplumbilimsel çözümleme­
sine giden kişi Ziya Gökalp'tir. Gökalp'in
yazı yaşamı 1904'lere kadar geriye çekile­
bilirse de toplumbilim alanında kalıcı
ürünleri l 9 l 4'lerden sonra belirir.
Bu çalışmaları büyük ölçüde Durkheim
sosyoloj isinden esinlenir. ittihatçı ide­
olog, Durkheim'in geliştirdiği kavramlar
ışığında topluma bakar. lslam Mecmu­
ası'nda din sosyolojisine, Yeni Mecmua'da
aile ve ahlak sosyolojisine eğilir. Ayrıca o
yıllarda lhtisadiyyat Mecmuası, Milli Te- 31 1
tebbular Mecmuası, Muallimler Mecmuası
ve lctimaiyyat Mecmuası nda toplumbili-
'
me yönelik çalışmaları yer alır.
Meşrutiyet toplumbilimi Osmanlı'ya üç
önemli kavram ve bunlarla bağlantılı üç
akım kazandırır. B u n lar " tesan ü d " ,
"halk", "millet" ve "tesanütçülük", "halk­
çılık " , " milliyetçilik" tir. Bu kavram ve
akımlar aynı zamanda Meşrutiyet aydını
ile Cumhuriyet Türkiyesi arasındaki köp­
rüleri kurar. Diğer bir deyişle Cumhuri­
yet Türkiye's i siyasal yapısı geçmişle tüm
bağlarını koparırken, toplumbilimsel dü­
şün bir anlamda süreklilik taşır. Meşruti­
yet toplumbilim normları bugün bile et­
kinliğini sürdürmekte, retorikleşmiş yön­
leriyle "ideoloji" üretmektedir.
"TESANÜT" VE "TESANÜTÇÜLÜK"
il. Meşrutiyet toplumbiliminin en gözde
sözcükleri " tesanüd" ve " tesanü tçü­
lük" tür. Fransızca "solidarite" ve "solida­
risme" sözcüklerinin karşılıklarıdır. Soli­
darizmin ilk Osmanlıca karşılıkları "mes­
lek-i teavün" , "zaman mektebi" ve "itti­
hadiyyun"dur. Dilimize Meşrutiyet yılla­
rında yapılan çevirilerle girmiştir.
Tesanütçülük Birinci Dünya Savaşı yıl­
larında dergilerin "ictimaiyyat" sütunla­
rında yoğun bir tartışma ortamı bulursa
da, daha 908 ertesi "ilm-i ictimai" ve
 T A N Z i M A T V E M E
312
"ilm-i servet" ders kitaplarında göriilmii­
ye başlar.
Ünlü solidarist iktisatçılardan Charles
Gide'in dört ciltlik ekonomi politik kita­
bını llm-i iktisat dersleri başlığıyla Türk­
çeye çeviren Hasan Hamit, Hasan Tahsin
ve Mustafa Zühdü, solidarizmin Osmanlı­
ca karşılığını bulmakta hayli güçlük çe­
kerler ve en sonunda Mısır'da kullanılış
şekliyle dilimize aktarırlar. Nitekim 1 909
yılında kitabın ilk cildinde solidarizm
karşılığını ilk kez kullanırken çevirmen­
ler şu açıklamayı yaparlar: "Solidarite, so­
lidarizm kelimelerini Mısır gazetecileri­
nin zaman diye tercüme ettiklerini işitti­
ğimiz cihetle burada da o yolda neşir ve
tamimini münasip gördük."7 Zaman söz­
cüğü Arapça'da kefil olma, kefillik anla­
mına gelir. Teavün ise keza Arapça'dır.
Anlamı yardımlaşmadır.
llk toplumbilim kitabı çevirisi olan ve
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
1 9 1 2'de yayımlanan Emile Bougle'nin
llm-i lctimai Nedir (Qu'est-ce que la soci­
ologie?)'de8 çevirmen Mustafa Suphi, so­
lidarizm karşılığı olarak "ittihadiyyun"u
kullanır. Bu kitap aynı zamanda Durkhe­
im sosyolojisini Türklere tanıtan ilk eser­
dir. Kitabın önemli bir kısmı Durkhe­
im'in geliştirdiği "tevzi'-i amel" yani "iş­
böliimii" üzerinedir. Fransız toplumbi­
limcisinin opus magnumu "De la divisi­
on du travail social" ya da "Toplumsal lş­
bölümii" başlıklı eserinden mülhemdir.
Belirtilen bu son eser Türkçe'ye TBMM
Hükumeti Maarif Vekaleti yayını olarak
1 9 23 yılında kazandı � ılır.9 Çevirmen
Anayasa Profesörü A. Mithat Metya, ese­
rin Türkçe adı ise " l c timai Taksim-i
Amel"dir. Eserin Cumhuriyet'in kuruldu­
ğu yıl TBMM tarafından çevriltilmesi il­
ginçtir. Diğer önemli bir nokta Türkçe çe­
viri ikinci baskıdan yapılmıştır. Bu baskı-
O S M A N L l ' D A T O
da Durkheim'in meslek ahlakı üzerine ge­
niş bir girişi vardır. Durkheim üzerine ya­
zanlar bu baskıya son derece önem atfe­
derler.
"Tesanüt" gerek M eşrutiyet, gerekse
Tek Parti Cumhuriyet toplumbilimine ve
toplum felsefesine hakim bir sözcüktür.
Solidarizm ya da yaygın kullanımıyla te­
san ü tçül ük (daya nışmacılık) l ttihatçı
ide ologların gündeme getirdikleri ve
Tek-Parti Türkiyesi"ne açılımı olan bir
toplumsal öğretidir. Bir ara, dil devrimi
ile birlikte "bağlılık"a dönüşür. Bugünkü
toplumbilim kitaplarında ise "dayanış­
macılık" solidarizmin karşılığı olarak
kullanılır.
Birinci Dünya Savaşı yıllarında toplum­
bilimle ilgili yazılara geniş yer veren Yeni
Mecmua, solidarizme "icLimaiyyat"la ilgili
hemen her yazısında yer verir. Solidarizm
toplumbilimin Osmanlı için çizdiği yö­
rüngedir. Bu yazılar Meşrutiyet yıllarında
toplumbilime atfedilen önemin somut ka­
nıtlarıdır. Dergi yazarları Ziya Gökalp, Te­
kin Alp, Necmettin Sadık, A. MithaL, Ha­
lim Sabit, Ahmet Emin, M. Zekeriya soli­
darizmle dirsek temaslarını hemen her
yazılarında sürdürürler. Ancak, solidariz­
min Osmanlı'ya özgü kuramsal çerçevesi
büyük ölçüde Gökalp ve Tekin Alp'in ese­
ridir.
Solidarizm, III. Cumhuriyet Fransa­
sı'nın bir anlamda resmi ideolojisidir. Ra­
dikal Parti'nin benimsediği bir öğretidir.
Filozof-politikacı, bir ara başbakan, Leon
Bourgeois başta olmak üzere, Alfred Fo­
uillee, Alexandre Millerand, Charles Se­
ignobos, Ferdinand Buisson, Charles Gi­
de, Gustave Geffroy gibi birçok düşünü­
rü çevresinde toplar. 1 0 Solidarizm , 1 9 .
yüzyıl ekonomist v e sosyalist öğretileri­
nin toplumsal sorunu saptamalarına rağ­
men tutarlı bir çözüm getiremediklerini
ileri sürer.
Ekonomistler, çabanın bireyi yükseltti­
ğini, gayretin onu güçlü kıldığını, rekabe­
tin bir ayıklama ve ilerleme unsuru oldu-
P L U M B I L I M / N D O G U Ş U
ğunu vurgularlar; ancak "bırakın yapsın­
lar, bırakın geçsinler" düsturuyla adaleti
yadsırlar.
Kolektivistler ise, salt maddi kaygılarla,
adalete arka çıkarlar, toplumu mutluluğu
paylaştıracak bir güç olarak görürler; in­
sanın tek varlık nedeni özgürlüğünü yi­
tirmesine yol açacak sözde bir adalet site­
sini (cite de justice) otoriter yöntemlerle
kurmaya kalkışırlar.
Solidarizm, her iki öğretinin sakıncala­
rını giderecek adaletle özgürlüğü aynı po­
tada bağdaştıracak, ekonomizmle sosya­
lizmi uzlaştıracak bir çözüm peşindedir.
Diğer bir deyişle, teşebbüs serbestiyeti ve 3 13
mülkiyetin dokunulmazlığına gölge dü­
şürmeksizin liberalizmle sosyalizm arası
bir "orta yol" arar. Solidarizm, ekonomi-
de devlet müdahaleciliğini öneren, çalı-
şanları ve güçsüzleri gözeten, sosyal
mevzuatı gündemine alan, toplumsal ya-
şamda sınıf çatışmasının gereksizliğine
inanan, çelişkiden arınmış, uzlaşma esa-
sına dayalı organik dayanışmayı (tesanü-
dü) benimseyen, laik eğitimi savunan,
pasHist, uzlaşmacı bir öğretidir.
Yukardaki ilkelerden de anlaşılacağı gi­
bi, var olan toplumsal yapıyı veri olarak
alır, kapitalizmin doğurabileceği sosyal
adaletsizlikleri parlamenter yoldan gider­
meyi amaçlar. Evrimci, ahlakçı, Bentham
faydacılığını Fransa'ya yansıtan bir dü­
şüncedir.
Solidarist çevrelerde sosyalizme dost
bir tavır alınır. Ancak, toplumsal değişik­
lik solidarizmin gündeminde yoktur. Öte
yandan, eşitsizliğin kaynağına inilmeksi­
zin, sosyal adalet ilkesi benimsenir. Bazı
çevreler, solidarizmi bir tür liberal sosya­
lizm olarak nitelerler. Fakat sosyalizmin
politik silahı sınıf çatışması solidarizmde
yerini işbirliği ve dayanışma ilkelerine
bırakır.
Solidarizm Birinci Dünya Savaşı'nın kar­
gaşa ortamında lttihatçı çevrelerde kısa sü­
rede yandaş bulur. Cemiyet'in yarı resmi
yayın organı Yeni Mecmua, "tesanütçülük"
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
M. Ziya Gökalp
H A M İ T B OZARSLAN
Sosyolog. Gençliğinde hocaları Yorgaki
Efendi ve İzzet Efendi'nin tesirinde ka­
314 lan Diyarbekirli Ziya Gökalp askeri rüş­
d iyede okudu . 1 894'de b i r intihar te­
şebbüsünde bulundu. i l k defa "Mu z ı r
evrak" okumak suçundan olmak üzere,
1 898-1 900 arasında birkaç kez tutuk­
landı . D i yarbekir Vilayeti Maarif müfet­
t i ş l iğinde b u l u n d u . 1 904'ten itibaren
yoğu n yay ı n faa l iyetleri i l e tan ı n d ı .
Meşrutiyet'in i lanından kısa bir süre ön­
ce Anadolu'da başlayan Genç Türk fa­
aliyetlerine katıldı. Aralarında 1 909'da
yay ı m l an a n Kürd Tea vün ve Terakki
Caze tesi' n i n de bulu nduğu baz ı Kürt
kaynakları, Meşrutiyet sonrasında Gö­
kalp' i n k ü l tü rel K ü rt m i l l iyetç i leri i l e
i l işkide olduğunu göstermekte. Ayn ı dö­
nemde İttihat ve Terakki Cemiyeti' n i n
D i yarbek i r şubes i n i n k u ru l m a s ı n d a
öneml i bir rol ald ı. l 909'da b u şehi rde
ç ıkan Peyman gazetesinde yazı hayatı­
na devam etti. 1 909' da İttihat ve Terak­
ki'nin Selan ik'te yap ı lan umumi kong-
adı alunda solidarizme geniş yer ayım. Te­
kin Alp on iki kez makalelerine "Tesanüt­
çülük" başlığı atar. Gökalp'in geliştirdiği
"halkçılık" solidarizmden esinlenir.
G ökalp'e göre, s o lidarizm "i ctimai
halkçılık" tır. Siyasal demokrasinin siyasal
düzeyde gerçekleştirdiği eşitliği iktisadi
alanda uygulamaya çalışır; diğer bir de-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
resine aza olarak katı l d ı . 1 9 1 0'da Ce­
m iyet'in Selanik'teki İdadT'sinde sosyo­
loj i dersleri vermeye başladı . 1 9 1 1 yı­
l ı ndan itibaren Gökalp ismini ku l l an­
maya ve Türk Yurdu dergisinde yazma­
ya b a ş l ad ı . Ay n ı y ı l l a rda Tura n c ı l ı k
doktr i n i n i n savunucu ları arasında yer
aldı. Kısa zamanda İ ittihad ve Terakki
Cem iyet i ' n i n en önem l i ideologların­
dan biri haline gelen Gökalp l 9 1 2 'de
İstanbul'a yerleşti. Türk Ocağı'nda fa­
aliyet gösterdi . 1 8 Nisan 1 9 1 2'de açılıp
1 8 Ağustos 1 9 1 2'te feshedilen Mecl is'te
mebus olarak yer aldı. 1 9 1 3 'te Maarif
nazırlığını kabul etmeyen Gökalp Da­
rülfünCın'da "içtimaiyat'' dersleri verme­
ye başladı . 1 91 9'da İttihatcı faaliyetler­
de bulunmak ve Ermeni kırımına katıl­
mak suçlarından tutuklandı ve İngil iz­
lerce Malta'ya sürgün edi l d i . 1 92 1 'de
Malta dönüşü Ankara'ya ve daha sonra
Diyarbekir'e yerleşti. Kemalist harekete
yaklaştı ve Mustafa Kemal'e "istida"lar
sundu . H a l k F ı rkas ı ' n ı n "Dokuz U m ­
de"lerinin hazırlanma aşamasında aktif
bir rol oynad ı . 1 923'te Diyarbekir me­
busu olarak atand ı. Ölümüne kadar yo­
ğun yayın faa l i yetlerinde b u lu nmaya
devam etti. Gökalp hem pozitivist bir
sosyolog hem de Türk m i l l iyetçi l iğinin
ideologlarından biri olarak bilinmekte.
Kend isini E m i l e Durkheim'ın şagird l e­
rinden biri o larak tan ı m layan Gökalp,
Ahmet Rıza gibi bazı ittihatçıların bağ l ı
bulunduğu Comte ekolünün dışında yer
yişle, solidarizmde "iktisadi sınıflar"ın
kaldırılması amaçlanır.
Gökalp, bireycilikle toplumculuk ara­
sında "tezat" ya da bugünkü deyişle çeliş­
ki olmadığını ileri sürer. Bireycilikle top­
lumculuğu uzlaşurarak her ikisini de ay­
nı potada eriten yeni bir toplumsal öğreti­
de, tesanütçülükte karar kılar.
O S M A N L l ' D A T O P L
aldı. Ayn ı zamanda Tarde, Fou i l l e -ve
bazen sert b i r sek i l d e eleştirdiği- Le
Bon'dan da etkilend i . Türkiye'de kor­
porat i s t d ü ş ü n c e n i n ge l i ş m e s i n d e
önemli rol oynadı (bununla birl ikte Ta­
ha Parla' n ı n önerdiği gibi Göka l p' i n
korporatizminin h e m Avrupa'daki faşist
korporatizmden hem de daha sonraki
y ı l l a rd a T ü rkiye'de -öz e l l i k l e rad i ka l
sağ akımlar tarafından- geliştirilen bazı
korporatif model lerden oldukça uzak
olduğunu, daha ziyade solidarist bir ni­
t e l i k taş ı d ı ğ ı n ı tesl i m etmek gerekl i .)
Gökalp Durkheim'i, sosyoloj i n i n ger­
çek başlangıcı olarak kabul etmekteydi .
Geliştirdiği sistemin Durkheim'dan etki­
lendiği kuşku götürmezse de, iki düşü­
nür arasında önem l i bazı farkların oldu­
ğu gözl emlenmekte. Gökalp'de m i l l i­
yetç i l i k Durkheim'in içtimai işbölümü­
n ü n yer i n i a l maktayd ı . D u rk h e i m ' i n
sosyoloj isindeki sosyal olgular (faits so­
ciaux) Gökalp i ç i n normatif amaçlar
h a l i n i a l maktayd ı . D u rkheim, sosyal
i l iş k i l erden çok modern topl u m l arda
normatif değerlerin kabu l e d i l mes i n i
sosyoloj inin temel konusu o larak kabul
etmekteyd i . Gökalp, sosyolojiyi doğru­
dan normatif sosyal bir model in oluştu­
ru l m a s ı i ç i n gerekl i b i r metot o larak
görmekteyd i . Durkheim i ç i n normatif
bir içeriğe sahip olmayan "tesanüt" (da­
yan ı şma) Göka l p için içti mai ve m i l l i
b i r hedef oluşturmaktaydı . Durkheim'in
bir sosya l olgu (fa i t soc i a l ) ya da bir
Gökalp'e göre solidarizm, Türk huku­
kunun dogasında vardır. Bu nedenle tesa­
nü tçülük "milli bir m eslek", ulusal bir
öğretidir. Özellikle, geleneksel Osmanlı
toprak hukuku bunun somut kanıtıdır.
Bireyciler salt bireysel ya da özel mülki­
yeti, toplumcular ise toplumsal ya da ka­
mu mülkiyetini benimserken, tesanütçü-
U M B I L I M I N D O G U Ş U
315
Ziya Gökalp Türk düşün dünyasının
simge isimlerinden biridir.
araştırma konusu o larak kabul etti ğ i
kolektif şuur, Gökalp tarafından gelece­
ği aydınlatan bir "mefküre" ve kolektif
hüviyetin değişmez bir unsuru o larak
kabul edi lmekteydi . Böylece Durkheim
sosyoloj i s i n i m i l let ol uşturma n ı n i l mi
dayanağı haline getiren Gökalp, Adnan
Adıvar'ı n tanımıyla pozitivizmin Türki­
ye'de neredeyse m i l l i bir din olarak yer­
leşmesinde önemli bir rol oynad ı. Fran­
s ı z sosyologu Alain Roussi l lon'un da
Mısır ve Türkiye üzerine karşılaştırmalı
bir araştırmasında bel irttiği gibi, Gökalp
"modern izmde eleme" yol uyla "Türk
modern i z m i n i " o l u şturmayı h edefle-
!er her iki mülkiyet ilişkisini de gündem­
lerine almışlardır. Osmanlı Arazi Kanun­
namesi'nde "tasarruf' ferdi ya da bireysel
mülkiyeti, "rakabe" ise ictimai ya da top­
lumsal mülkiyeti ifade eder.
Gökalp, tesanütçülerin uz]aşurıcı mül­
kiyet ilişkilerini salt topraga hasretmedik­
lerini, üretim aracı niteligi taşıyan diğer
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
mekteyd i . Normatif amaçları a rasında
d üşüncen in Türkleşmesi n i n de bulun­
duğu Gökalp, gerçekte Batı düşünce
kaynakları n ı n , yarı m istik yarı i l mi ek­
lektik bir sentezini mümkün k ı l d ı . Taha
Parla' n ı n vurgulad ığı Gökalp'in "ide­
al ist" epistemolojisi ile "pozitivist" yön­
tem i arasındaki çel işki de bu eklektiz­
m i n kaç ı n ı l maz bir sonucuydu. H i l m i
Ziya Ü l ken' in de belirttiği gibi, 2 0 . asrın
başında Türk entelektüelleri çok haşin
bu ldukları materyal iz m i de, çok ferdi
değerlend i rd ikleri idea l izmi de kabul
316 edemiyorlard ı . Eklektizm bu koşullarda
bir kaçamak haline gelmekteydi . Örne­
ğin Gökalp bazen fazla materyal ist bul­
duğu Durkeh im'ın "eksiklikleri n i", psi­
kolojiye ya da ruha ağırl ık veren Fran­
s ı z d üşünürlerin katkı l arıyla "tamam lı­
yor''du. Ü lken'in de bel irttiği gibi, sos­
yoloj ik anket yöntem inin normatif ide­
a l lere u laşmaya el vermediği a n larda,
fı k ı h m etodu n a da başvura b i l iyord u .
Eklektizmin -Prens Sabahaddin d ı şında
hemen hemen bütün son dönem Os­
m a n l ı d ü ş ü n ü r l e r i n i b e l i rl eyen- en
önem l i özel l iği i se Fransız ve Alman
d ü şünce a k ı m ları n ı n yerel bir s i mya
i ç i n d e değerlen d i r i l m es i yd i . Gökalp,
Hegel ve Schell ing gibi pek iyi tanıma­
d ığı Alman düşünürlerinin "Fransızların
aksi olarak devleti takviye edecek esas­
lar" önerd i klerini yazmakta ve onlardan
yola çıkarak Fransız İhtilali'ni -ve doğal
olarak i l . Meşrutiyet sonrası "anarşi"yi-
"mülk"lere de yaydıklarını ileri sürer: Ör­
neğin, ormanlar, sular, madenler, demir­
yolları, gemiler gibi fabrikalar da, toprak
gibi bu iki mülkiyet ilişkisi ışığında ele
alınmalıdır.
Bir fabrika işletilmez, atıl bırakılsa bu
fabrika üzerindeki özel mülkiyet "sakıt"
olur; kalkar. Türk hukukuna göre, ferdi
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
el eşti rmekteyd i . Konsensüs yan l ı s ı ve
tutucu Durkheim, her türlü istibdada
karşıyd ı . Bir komitacı zihniyetine sahip
Gökalp ise -yazdı kların ı anlamaktan bi­
le aciz olan- İttihat ve Terakki dönemi­
nin meşruiyet mekanizmalarını ü reten
b i r ideologd u . ideolog olarak Gökalp
1 908 sonrası yaygınlaşan ferdi haklar
söylemini sistematik bir şekilde reddet­
mekteyd i . Onun için "hak yok vaz ife
v a r" d ı ve m o d e r n to p l u m u n b i re y i
"gözleri n i kapar, vaz i fes i n i yapar"d ı .
Dahi ler ve kahramanlar dışındaki fertler
"büyük bir kıymeti haiz değiller" diyen
Gökalp, Durkheim sosyoloj isinde bel i r­
leyici ol mamakla birlikte önemli bir rol
oynayan "fert" kavramını da küçümse­
mekteyd i . Ona göre "Mil l i hars yal n ı z
dahi lerin fikirlerinde, kahramanların fi­
i l l erinde tecel l i eder. Bu iki nev'i fertler
temsili (representatif) bir mah iyeti haiz­
d ir". Statülerini sadece "tahsil"e borçlu
" m ütefekki rler" b i l e " d a h i ve ka h ra­
manlar"dan oluşan "mi lletin güzideleri"
·
arasında yer a lamazlard ı . Talat Paşa ve
M u stafa K e m a l P a ş a ' y a yazd ı ğ ı ve
D u rkheim g i b i b i r sosyologun ancak
araştı rı l ması gereken "sosyal bir olgu"
olarak kabul edebi l eceği meth iyel er,
Gökalp'i n bu iki cemaat-üstü kategori­
ye duyduğu hayranl ığı d i le getirmektey­
d i . Hal ide Edib Adıvar ve Yusuf Hikmet
Bayur'un da belirtti kleri gibi, Gökalp'in
hem şiirlerinde hem de nesrinde gel i şti­
rilen bu düşünceleri total iter bir dünya
tasarruf bir tapu, yani "ictimai bir memu­
riyet" niteliğindedir. Birey üretim araçla­
rını gereğince kullanmazsa, tıpkı toprakta
olduğu gibi devlet müdahale etme gereği
duyar. Çünkü tüm üretim araçlarının "ra­
kabesi" , gerçek sahipliği devlete aittir. Bi­
reylerin bu üretim araçlarında ancak "ta­
sarruf' hakları bulunur. Bu nedenle dev-
O S M A N L l ' D A T O P L
görüşünün yansımaları olarak kabul et­
mek mümkün.
İdeolog olarak Gökalp'in temel ama­
cı ise Türk m i l l iyetç i l iğinin bir doktrin
olarak oluşturu lması ve i l . Meşrutiyet
dönemi fikir kargaşa ları n ı n gideril me­
siyd i . Bu hareketler arasında Batıcıl ık,
İslam c ı l ı k -bazı İslamcı lar tarafı ndan da
kabul edi len- Osmanlıcıl ı k, M i l l iyetçilik
ve sosyal b i r m u kaveleyi öngören ve
m i l l iyetçil ikleri reddeden l i bera l izm bu­
l u n maktayd ı . Osma n l ı c ı l ığa ve l ibera­
l izme şiddetle karşı olan Gökalp, geriye
kalan üç fikir hareketi arasında bir sen­
tez oluşturdu. B i r benzeri daha önce -
Gökalp'in şahsen tan ıd ığı Azeri H üse­
yinzade Ali tarafından sunulan bu sen­
tez, Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasır­
laşmak a d ı y l a 1 9 1 B ' d e yay ı m l a n d ı .
1 923 'te yayınlanan Türkçülüğün Esas­
ları bu eserdeki bazı konuları derinleşti­
riyor ve özell ikle de İttihatcıların Turan
idea l i n i n B irinci D ünya Savaşı'nda uğ­
radığı hezimetten sonra Türk m i l l iyetçi­
l iğine yen i bir ist i ka met gösteriyordu .
Gökalp'in i lk şiarı, Türkleşmek, seman­
tik an lamda Türklüğün bir olgudan çok
bir hedef olduğunu açıkça göstermek­
teydi . Fakat, Gökalp için ı rki bir temele
dayan mayan Türk l ü k şuuru, ayn ı za­
manda tarih-ötesi bir niteliğe sahipti ve
bu an lamda, m i l l i hüviyetin tek değiş­
mez unsuru n u o l u şturma ktayd ı . Tarih
boyunca birçok kez din ve medeniyet
değiştirm i ş olan Türkler, Türk l ü kleri n i
h e r zaman korumuş bulunmaktaydı lar.
Jet, gerek görürse, bireylere ait tasarruf
bedellerini ödeme koşuluyla, rakabesi
kendisine ait olan toprak ve fabrikaları is­
timlak edebilir. Bu yolla tüm üretim araç­
larını toplumsallaştırmak ( içtimaileşti­
mek) ya da"na-ehil ellerden alıp ehliyetli
ellere vermek" mümkündür. Nitekim, so­
lidarizmden esinlenen gerçek halkçılık,
U M B I L I M I N D O G U Ş U
Bununla birlikte bir hedef olarak Türk­
leşmek, m i l l i bir hars ı n oluşmas ı n ı ge­
rekli k ı lmaktaydı . Gökalp'in hars kavra­
mı açı kça Alman düşüncesindeki ktıltur
kavra m ı n a denk düşmekteyd i . Geme­
inshaft' ın temel unsuru olarak hars, za­
yıf bir m i l leti güçlü kılan olguydu. Türk­
leşme aynı zamanda siyasi bir bütünlü­
ğün oluşması anlamına gelmekteyd i .
Bu siyasi bütü n l ük, tersanelerinden
trenlerine kadar her şeyin Türk olduğu
ve "Boşoların" bulunmadığı bir ü lkeni n
oluştu r u l m a s ı a n l a m ı n a gelmekteyd i .
Gökalp'in B i rinci Dünya Savaşı döne­ 31 7
m indeki İ ittihat ve Terakki icraatın ı tü­
müyle desteklediği ve Ermeni katliam­
ları n ı meşrulaştırd ığı b i l i nmekte. Ne var
ki savaşın Turancı projeleri akim bırak­
ması, Göka l p' i n Türkleşmek hedefi n i
yeniden değerlendirmesini zorun l u kıl­
maktaydı . 1 923'te çizdiği yeni çerçeve­
de, T ü rk l eşmek i l k aşamada T ü rk iye
Türklerin i n bütünleşmesi anlamına gel­
mekteydi . İkinci aşama Oğuz Türkleri­
n i n -Türkiye, İran ve Azerbaycan Türk­
leri-, son aşama ise tüm Türklerin b i r
a raya gel mes i n i ö n gö r m e k t e y d i .
1 923'te sunulan bu uzun erim l i prog­
ram, savaşa rağmen Göka l p' in fikirle­
rinde temel b i r değ i ş i m i n o l m a d ığ ı n ı
göstermekte. 7 Mart 1 9 1 1 'de yayım la­
dığı "Turan" ad l ı şi irinde Gökal p "Va­
tan ne Türkiye'dir Türkler'e ne Türkis­
tan . Vatan büyük ve m üebbet bir ü l ke­
d i r : Tu ra n " d e m ekteyd i . Tu ra n , G ö­
kalp'in -çocuksu yönleri ağır basan- şi-
kişi özgürlüğüyle toplumsal adaleti, özel
mülkiyetle toplumsal mülkiyeti uzlaştır­
mayı amaçlar. 1 1
Gökalp'in solidarizmi sosyal devlete yö­
nelik öğeler içerir. Liberal, ya da "jandar­
ma" devlet Gökalp için yetersizdir. Devlet
toplumsal hayata katılmalı, düzenleyici,
yönlendirici işlevler üstlenmelidir. Bu ne-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
i rl erindeki " Kı z ı l E l ma " n ı n başka b i r
a d ı yd ı . B u yön üy l e G ö ka l p ' i n eseri
Cumhuriyet' in daha sonraki yıllarındaki
radikal-sağcı - Turancı akımı besleyen
temel kaynaklardan biri haline gel iyor­
du. Gökalp' in ikinci şiarı İslamlaşmak,
hem Gökalp' i n gençlik yıllarında aldığı
d ini terbiye i l e hem de i l . Meşrutiyet
sonrası fikir hareketleri i l e ilgili bir şiar­
d ı . Gökalp d i ni / ah laki değerlere ve bu
değerlerin bel irlediği hadlere sahip ol­
mayan bir cemaat düşünememekteydi .
Devlete itaatı b i r nas olarak kabul eden
318 d i n sadece rej i m i sti k rarlaşt ı r ı c ı b i r
meşruiyet aracı deği ldi. Ayn ı zamanda
"halk"ın i ltisak unsurları ndan b i riyd i .
D i n , yine Göka l p' i n öngördüğü Batı
m edeniyetine katı l m a n ı n kaç ı n ı l maz
olarak getireceği olumsuz etkilere karşı
b i r denge unsuru da oluşturmaktayd ı .
B u anlamıyla -daha sonra Kemalist dö­
nemde öngörüldüğü gibi- elitlerin d i ni
sahaya doğrudan bir m üdaheleleri söz
konusu o lamazd ı . D i ni sahayı avama
b ı rakan Gökalp, avama bırakılamaya­
cak kadar ciddi bir mesele olan mede­
n iyet konusunda çok daha radikal bir
tavı r takınmaktayd ı . Meden iyet konu­
sunda ancak "güzideler" karar verebi­
l irdi . Batı medeniyetine katılmak, tarih
boyunca birkaç kez medeniyet değiştir­
m i ş olan Türklerin 20. asırdaki varl ı k
koşu l u i d i . B at ı m eden iyeti bel l i b i r
coğrafi alanla ya d a tarihi b i r kesitle sı­
n ırlanmayan, evrensel bir niteliğe sahip
denle toplumsal mülkiyet kaçınılmazdır.
Gökalp'in deyimleriyle "fertçilik"le "ic­
timaicilik" telif edilmeli, "ferdi mülki­
yet"le "ictimai mülkiyet" birlikte ele alın­
malıdır. Bu bağlamda kişi özgürlüğüyle
toplumsal adalete eşit ağırlık tanımak ge­
rekir.12
Gökalp, toplumsal adaleti gerçekleştir-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
bulunmaktayd ı . D i n i neredeyse ahlaki
ve sosyal bir olgu olarak değerlend iren
Gökalp, medeniyeti normatif bir hedef
hal ine geti rmekteydi . Gökalp için sos­
yoloj i, bel l i b i r ölçüde, el itin medeni­
yete varmas ı n ı -ve meden iyeti avama
dayatmasını- mümkün k ı labi lecek bir
vasıta id i . Bu an lam ıyla, Gökalp Com­
te'un aksine evrensel medeniyet konu­
sunda oldukça kuşku lu olan Durkhe­
im'dan da, gesselschaft olarak tan ımla­
d ığı medeniyet konusunda radikal eleş­
t i r i l e r get i ren A l m an d ü ş ü n ürü We­
ber'den de, en ileri medeniyetin çöküş
hal indeki medeniyet olduğunu d ü şü­
nen Pareto'dan da uzaklaşmaktayd ı .
Daha da garibi, Batı medeniyetine hay­
ran l ı k duyan Gökalp, bu medeniyetin
kaç ı n ı l maz bir koşulu olduğu düşünü­
lebi len kozmpol itizme de şiddetle kar­
şıyd ı . Türk talebelerinin Avrupa'ya gön­
derilmemelerin i ve Türkiye'de "muas­
sırlaşmaları"nı kozmopol itizm önünde
öne m l i bir engel olarak görmekteyd i .
İdeolog Gökalp' i n b u eklektik sentezi­
nin İslamcı ve m i l l iyetçi düşünürler ta­
rafından eleştiri l d i ğ i n i , hatta, bel l i b i r
ö lçüde, entel ektü e l an lamda "yet i m "
bir sentez olarak k a l d ı ğ ı n ı söyleyebil­
mek m ü m k ü n . İ s l a m c ı l a r (H. Kaz ı m
Kadri, Mehmet Doğan, Mustafa Müftü­
oğlu ... ) Gökalp'in "muassırlaşma" yolu
i l e Batı meden iyet i n i kabul etmek ve
"Türkç ü l ü k" hedefi i le İ slam birli $ i n i ,
Osman l ı l ığ ı v e Anadol u Türklüğünü
mek için, Batı iktisatçıları ve toplumbi­
limcileri arasında yaygın kullanımı olan
"artık değer"den yola çıkar. "Fazla temet­
tü", Fransızca "plus value"nün o günkü
Türkçesidir. Toplumsal mülkiyetle birlik­
te kamu girişimlerinden (cemiyet teşeb­
büslerinden) doğacak artık değerler top­
luma mal edilecektir. Toplumsal adaletin
O S M A N L l ' D A T O P L
zayıflatmakla suçlamaktayd ı lar. "Os­
man l ı Anadolu m i l l l iyetç i l iği " n i savu­
nan ve İslamı " m i l letin hayati kuvvet
kaynağı" olarak değerlendiren N u rettin
Topçu, "Turanc ı l ı k davası n ı b i r serap"
olarak görmekteydi . Türk m i l l iyetç i l iği­
nin öne m l i s i malarından Erol Güngör
ise, Ziya Gökalp'in "pratik bir endişeye
dayanan" "kültür ve meden iyet ayrımı­
nı", "kuvvetli ve kök l ü yerli Türk kültü­
rünün parçalanması"nın sebeplerinden
biri olarak değerlendiriyordu. Ziya Gö­
kalp'in -İslamdan n ispeten arınd ırılmış­
Türkçü/üğün Esasları eseri n i "Türkçü lü­
ğün nasları" ol arak değerlend iren H.
Namık Orkun ise, sentezin İslami bo­
yutunu kabul etmemekteyd i . Bununla
birl i kte, Göka l p ' i n üçlü d enklem i n i n
Kemal i st dönemde gen i ş bir uyganım
alan ı b u l d uğu söyleneb i l i r (Sentez i n
"İslamlaşmak" boyutunu kısmen törpe­
lemekle b i rl i kte, Kema l i st iktidar d i ni
referansın meşruiyet aracı olarak kul la­
n ı l masından vazgeçmedi). Fakat sente­
zin siyasi itibarını, tam anlam ıyla itiba­
r ı n ı yen iden kazanması 1 9 70'l erdeki
M i l l i yetç i Cephe i k t i d a r l a r ı ve daha
sonraki 1 2 Eyl ü l darbesi ile sağlandı .
Ayd ı n l a r Ocağı'nca hazırlanan ve bu
yıllardaki devlet politikasına damgasını
vuran "Türk-İslam-Batı Sentezi " büyük
ölçüde, l 976'da 1 00. doğum yılı kutla­
nan Gökalp'in eserlerine dayanmaktay­
d ı . Gökalp'in sentezi Osma n l ı İmpara­
torluğu'n u n çöküş yıl larında hazırlan­
m ı şt ı . Cu m huriyet döneminde, sente-
gerçekleşmesi uğruna bu gelirle "mağdur
sınıflar" sefaletten kurtarılacak, bu kesi­
min geleceği güvence altına alınacaktır.
Sosyal güvenlik, genel sigorta, hayır ce­
miyetleri toplumsal mülkiyetten kaynak­
lanan fonlarla finanse edilecek, tüm Os­
manlı çocuklarına parasız yatılı eğitim
olanakları devletçe sağlanacaktır.
U M B I L I M I N D O G U Ş U
zin, mimarı tarafından öngörü lemeyen
bazı sorunlar yaratması kaç ı n ı l mazd ı .
Sentez in normatif hedeflerinden her bi­
ri toplumun bir kanadı n ı devletin meş­
ru iyet kaynaklarından biri haline geti­
rirken, diğer bir kanadı n ı sistematik bir
b i ç i mde d ışta l amakta ya d a d ü şman
o larak a l g ı lamaktayd ı . "Tü rk l eşmek"
Türkleri s isteme entegre ediyor, fakat
Kürtleri ve diğer grupları d ışl ıyordu. "İs­
lam laşmak" Sünni grubu meşrulaştırır­
ken, Alevi grubu dışlıyordu. "Muassı r­
laşmak" ise Batı l ı laşm ış bir e l iti siste­
m i n meşru iyet kaynağı o l arak kabu l 319
e d i yor, a m a her z a m a n k i n d e n d a h a
fazla Batı l ı laşm ı ş o l a n b i r top l u m u n ,
devletin kendisine "medeniyet" dayat­
mas ı n ı kab u l etmeyen katman l a r ı n ı
düşman i lan ediyordu . Bunun hem Ke­
malist dönemde hem de çok-parti l i dö­
nemde şiddete dayalı muhalefetlere yol
açtığını söylemek mümkün. M i l l iyetçi­
l iği, İslamcı lığı ve Batı l ılaşmayı bir po­
tada eriten ve böylelikle her tür tartış­
mayı imkansız kı lan Gökalp'in sente­
zinde "siyaset" mefhumu yer almıyor­
du. Öze l l ikle Osmanl ı l iberal hareketi­
n i n savunduğu siyasi h ürriyetler, Gö­
kalp'in sentezinde yerlerin i "erkeği n
kurduğu devlet"e v e "hak yok, vazi fe
var düsturunu kaide ittihaz eden idare-i
örfiye sayesinde idame" edi len "zapt-ü
rapt"a b ı rakm ıştı . Gökalp dönem i ve
sonrasında bu "siyaset eksikliği"n in de
şiddetin önem l i bir kaynağını oluştur­
duğu söyleneb i l i r.
•
Gökalp'in gündeme getirdiği solidarist
öğreti Fransız toplumbiliminden esinle­
nir. Nitekim "tesanüt" (solidarite) Durk­
heim'ın baştacı ettiği bir kavramdır. Meş­
ru tiyet'in ilk yıllarında, "ilm'i içtimai"
sözcüğüyle Osmanlı aydını Fransız top­
lumbilimiyle tanışır. Bu arada, Alman
sosyal demokrat fikir hareketinin ilk etki-
 T A N Z i M A T V E M E
!eri Osmanlı aydın çevrelerinde görülme­
ye başlar. Tekin Alp, ekonomik ve top­
lumsal düşüncede sosyal demokrat gö­
rüşlere geniş yer veren bir l ttihatçıdır.
" içtimai siyaset" ilk kez Tekin Alp'in yazı­
larıyla geniş yankı uyandırır.
Gökalp'in "fazla temettü" adını verdiği
topluma ait paya Tekin Alp "tezayüd-i kı­
yem" der. Artık değer, Tekin Alp için sos­
yal siyaset gereğidir: "Ferdi mülkiyet" ya­
nı sıra "cemiyet mülkiyeti"nin benimsen­
mesi toplumdaki eşitsizliklerin giderilme­
si için zorunludur. 1 3
Solidaristler y a d a tesanütçüler, Tekin
320 Alp'e göre, sosyal siyaset yanlısıdırlar: Bi­
reyciler (endividüalist) ya da liberaller,
artık değer hasılatını bireysel mülkiyete,
ferdi mülkiyete verirler. Oysa, sosyal siya­
set yandaşları artık değere salt bireysel
mülkiyet açısından bakamazlar. Bireyin
elindeki servetin önemli bir kısmı toplu­
ma aittir ve her ne surette olursa olsun
toplumun huzur ve refahını, toplumun
gelişmesini sağlamaya hasredilmelidir. Bu
nedenle solidaristler, bireysel mülkiyetle
birlikte toplumsal mülkiyeti, c emiyet
mülkiyetini gündeme getirirler. Esasen,
artık değer bireyden değil topl umdan
kaynaklanır ve bu nedenle doğrudan doğ­
ruya topluma ait olmalıdır.
Türkiye'de solidarizmin tartışıldığı dö­
nemde kuzeyde, Çarlık Rusyası yıkılmış,
yerine toplumsal mülkiyet esası üzerine
kurulu yeni bir düzen kurulmuştur. Os­
manlı solidaristleri, sosyalizmle aralarında­
ki farkı vurgulamakta gecikmezler. Tekin
Alp'e göre, sosyalistler "Ferdi mülkiyet"i
tümüyle yadsımış, "cemiyet mülkiyeti"ni
benimsemişlerdir. Tekin Alp, bu tür tek tip
mülkiyet ilişkisinin de başarı şansı olmadı­
ğını ileri sürer: Rusya'da birtakım idealist­
ler bireysel mülkiyeti inkar ederek top­
lumsal düzeni altüst etmişlerdir. Oysa ya­
pılması gereken toplumsal düzeni çökert­
meksizin, bireysel mülkiyetin yanı sıra
toplumsal mülkiyeti kabul etmektir.
Solidarizm evrimci bir öğretidir. Kuru-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
lu düzeni veri olarak alır. Toplumsal dü­
zeni satsacak kökten dönüşümlerden ka­
çınır. Tekin Alp'e göre, solidarizm yürür-
1 ükteki ve geçerli hukuki ve toplumsal
örgütte "inkılab"a başvurmaya gerek gör­
mez. Hukuki ve toplumsal düzen aynen
devam etmeli, ancak, toplumsal düzenin
işleyişi aksadığı ya da düzende çarpıklık­
lar doğduğu zaman doğal akışa müdaha­
le etmelidir. Diğer bir deyişle, düzenin
devamı ve korunması, liberalizmde oldu­
ğu gibi herşeyin doğal akışına bırakılma­
sı, bireyin iktisadi faaliyetinin hiçbir sı­
n ırlamaya tabi tutulmaması anlamına
gelmez. Doğal akış, bireyin özgürlüğünü
sağlasa da, zamanla toplumda yer alan
muhtelif "halk tabakaları" arasında çıkar
çatışmalarına, derin uçurumlara neden
olur. Liberalizm bireyin gelişmesine or­
tam hazırlar, ancak talih ve tesadüfün et­
kisiyle toplumsal düzende Çarpıklıklar
doğar. işte bu aşamada devlet devreye gi­
rer: Devlet bireyin çıkarının değil, top­
lum düzeninin koruyucusudur. Bu ne­
denle, toplumsal düzen çözülmeye başla­
dığı anda devlet müdahale etmeli , top­
lumsal sınıf ve tabakalar arasında doğal
gelişmeden kaynaklanan çarpıklıkları gi­
dermeli, toplumda düzeni, dengeyi, bü­
tünlüğü, türdeşliği olanaklar ölçüsünde
korumaya çalışmalıdır. 14
Ancak, bu konuda ifrata kaçmamak ge­
rekir. Solidarizmde devlet müdahalesinin
sınırı vardır. "Ferdi büsbü tün ortadan
kaldıran, devleti ikame etmek is teyen
sosyalizm, toplumu tekdüze bireylerden
oluşan bir organizmaya dönüştürmek is­
ter. Bu nedenle bireysel mülkiyeti, şahsi­
yeti yok edip, her şeyi devlete irca eder,
toplumsal hayattaki doğal farkları gider­
meyi amaçlar.
Oysa toplum, kendine özgü hayat tarzı,
farklı yetenek ve beklentileri olan sayısız
bireyden oluşur. Yeknesak, tekdüze bir
halk kitlesi toplum değildir. Solidarizm,
kişi özgürlüğü ile sosyal adaleti bağdaştı­
rarak bu sorunun üstesinden gelir.
 O S M A N L l ' D A T O
Birinci Dünya Savaşı solidarizmin gere­
ğini bir kez daha kanı tlamıştır. Tekin
Alp'e göre, savaşın nedeni içtimai darvi­
nizmdir: Birçok ülkede toplumsal sömü­
rü geniş boyutlar kazanmış, imparator­
luklar çıkar kaygısıyla birbirleriyle kapış­
mışlar, gücü ellerine geçiren sınıflar em­
peryalist emeller p eşine düşmüşlerdir.
Tüm bu gelişmeler dünyayı bir barut fıçı­
sına dönüştürmüş, küçük bir kıvılcım bu
fıçıyı uçurmaya yetmiştir.1 5
Tekin Alp, b u tür savaşların solidarizm­
le önlenebileceğini s avunur. İ nsanlar,
zümreler, muhitler, sınıflar, meslekler için
genel çözüm çatışmaktan değil uzlaşmak­
tan geçer. Bu kategorilerde yer alan farklı
öğeler işbölümü gereği birbirleri için ge­
reklidir. Uyum içersinde çalıştıkları vakit
bir organizmanın bütünselliğini oluştu­
rurlar.
Tekin Alp'e göre Çarlık Rusyası'nı devi-
. ren Bolşevikler bu gerçeği görememişler­
dir. Sınıfları uzlaşnracaklarına sınıf çanş­
masını körüklemişlerdir. Burjuvaziye sa­
vaş açacaklarına, mevcut düzeni çökerte­
ceklerine, solidarizmi uygulayıp muhtelif
zümreler arasında işbölümü ilkelerince
düzeni sağlasalar ve yalnız toplumdaki
çarpıklıklara neden olan "içtimai darvi­
nizm" i ortadan kaldırsalar, Bolşevikler,
yeryüzünde temelleri solidarizm üzerinde
yükselen ideal yurdu, cite ideale'i yarat­
mayı başarabilirler.
Ekim Devrimi ertesi, ittihatçılar Rus­
ya'daki Müslümanlarla yakından ilgilenir­
l er. Müslüman unsur arasında da toplum­
sal sınıf farklılıkları oluşmuş tur. Rus­
ya'daki "Türk şubeleri"ne seslenme gere­
ği duyan Ziya Gökalp, "Rusya'daki Türk­
ler Ne Yapmalı ?" başlıklı yazısında, sos­
yalizmin etkin olduğu Rus aleminde bu
akımdan esinlenen Tiırklerin gereksiz ye­
re kardeş kanı döktüklerini, oysa Türk
şubelerinin bu tür aşırılıklardan kaçınma­
sı gerektiğini, sınıf mücadelesini bir ke­
nara bırakıp, tüm halkı hoşnut kılacak
solidarizm öğretisini izlemelerini önerir.
P L U M B I L I M I N o o G u ş u
Böylece, solidarizm sosyalizme bir al­
ternatif olarak geliştirilirken, öte yandan
kapi talizmin ve milliyetçiliğin doğurabi­
leceği toplumsal sorunlara da çözüm geti­
receği ileri sürülür. Bu bağlamda solida­
rizmin sosyal adaletçi yönü gündemdedir.
Tekin Alp'e göre, uygarlıkla kapitalizm
uyum içersinde gelişirler: "Bir millet me-
deniyet sahasında ne kadar yükselirse ka­
p i talizm dahi o d erece kesb-i kuvvet
eder." Milliyetçilik ise "muhtelif memle­
ketlerde tezahür ettiği şekilde kapitaliz-
min kuvvetini tezyid ve takviye etmekten
başka bir şeye yaramamış"nr. Savaş diğer
ülkelerde olduğu gibi Türkiye'de de ser- 321
vet dağılımında büyük değişikliklere ne-
den olmuştur. Sermaye birikimi sonucu
yüzlerce şirket ortaya çıkmıştır. Kısa bir
süre sonra diğer ülkelerde olduğu gibi
Türkiye'de de büyük girişimler küçük
üreticiliği ortadan kaldıracak, bir yanda
"güzide, zengin, münevver ve mesut bir
zümre-i kalile (azınlık zümre) " , öte yan-
da "proleter denilen ve her türlü mahru­
miyetlere katlanmaya, her tülü eza ve ce-
faya mahkum olan millein ekseriyet-i azi-
m esi (büyük çoğunluğu) " arasındaki
uçurum giderek açılacaktır. Bu nedenle,
milliyetçilikten, ulusal uyanıştan yalnız
kapitalist denilen azınlık zümresi yarar-
lanmış olacaktır.1 6
Tekin Alp, milliyetçilik bu şekilde geli­
şirse karşısında sosyalizmi bulacağını
söyler. Sosyalizmin ifratçılığından kaçın­
mak için, kapitalizmin olumsuz etkilerini
gidermek gerekmektedir. Türkiye'nin
geçmekte olduğu aşamaları daha önce ya­
şamış olan ileri Ban ülkeleri, uzun dene­
yimler sonucu nasyonalizm ile sosyalizm
arasında, her iki akımın olumlu yanlarını
içeren, olumsuz yönlerini dışlayan üçün­
cü bir toplumsal öğretide karar kılarlar.
Adını tesanütçülük ya da solidarizm ko­
yarlar.
Tekin Alp'e göre, Birinci Dünya Sava­
şı'nın solidarizm için çok müsait bir or­
tam yarattığı kanısındadır. Savaşla birlik-
 T A N Z i M A T V E M E
te liberal iktisat politikaları bırakılmış,
devletler iktisadi hayata yoğun müdahale
gereği duymuşlardır. Savaşın neden oldu­
ğu iktisadi çöküntü, savaş ertesi liberal
politikalarla giderilemez. Devlet, savaşla
olduğu gibi, savaş sonrası da ülke iktisa­
dıyla yakından ilgilenecektir. Ülkelerin
yeni baştan imar edilmeleri gerekir. Üreti­
min artırılması, tüketimin kısılması, öde­
meler dengesinde açık verilmemesi kaygı­
ları ekonomiye doğrudan müdahaleye or­
tam sağlar. Ayrıca devletler "harp istikraz­
ları "yla gelecek nesilleri boçlandırmışlar­
dır. Nihayet, yüz binlerce harp malulü,
322 dul yetim ve göçmen devletçe gözetilme­
lidir. Tüm bu görevler, devletleri solida­
rizmin ilkelerini benimseyerek, toplumsal
çöküntülere yer vermeksizin ekonomileri
toparlamaya sevk etmektedir. Devletlerin
iktisadi hayata müdahaleleri solidarizm
gereğidir.
"HALK" VE "HALKÇILIK"
Osmanlı'da toplumbilim ile toplumbilim­
sel içeriği olan "halk" sözcüğü yaşıttır.
Her ikisi de IL Meşrutiyet'in kazanımları
arasında yer alır.
Reaya, teb'a, ah�li, avam ve halk söz­
.
cükleri · değişik döne il1 lercl� aynı beşeri
unsurun adlandırılış biçimleri"dir .. tialk
)'l
sözcüğüne, 19. yüz l ,söz_lÜ�l�ri�cle �a�t­
lan0ırsa _da günlük kcwtışmalarga ya dı;ı.Ya:
.
�
zı 4a ahali yeğleµen .. J:ıir _terirn.cÜr. Ahali
s,ci?:p:iğü, reayı;ı ya dı;ı teb'ad.an halka,geçişi
sirn.g�ler. [)iğer bir ,deyişle ,'.'kul''dan �·va­
t�ndaş"a uzanan eng('!b�li yolun bir ara
a.Şapı,a�ıdır. "A�a rrı." ise hav�ssırı ��rşm�
.
d;�. Tophımbi!iı:nsel bir içeriği .vardır. ,Be­
şeri unsurun "bayağı" kesimin_e,. yı;ı da
s �Ç�in plrrıaya.nlara �erilen �d�ır. ·. .· .
II. Meşrutiyet yılları halk sözcüğünün
giderek yer ettiği bir dönemdir. Halk bir
anlamda "vatandaş"lardan oluşur. Ancak,
vatandaşlar topluluğu olmanın ötesinde
kolektif bir boyutu vardır. Tıpkı "millet"
gibi bütüncü bir sözcüktür.
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
Osmanlı'da "millet" terimi bugünkün- .
den çok daha farklı anlam içerir, dini ce­
maat anlamına gelir. Osmanlı meşrutiyet
hareketi içinde Müslümanları da içeren
biç imde 'toplam' bir " Osmanlı mille­
ti"nden söz edilmiş, "Türk milleti" deyişi,
yaygın kullanımıyla türdeş Cumhuriyet
Türkiyesi'nde anlam kazanmıştır.
IL Meşrutiyet yıllarında halk sözcüğü
bir anlamda bugünkü ulus ya da millet
sözcüğüyle eşanlamlı kullanılır. Cumhu­
riyet Halk Partisi'ndeki halk sözcüğü de
bu kavram örtüşmesinin bir uzantısıdır.
Tek-Parti döneminde bu iki kavram gide­
rek farklılaşır. "Millet" sözcüğünün top­
lumsal içeriği "halk" sözcüğünde kristal­
leşir. Milliyetçilik ve halkçılık bundan
böyle rejimin ve partinin altı ilkesi arasın­
da ayn ayrı yer alır.
Aslında her iki ilkenin temelleri Meşru­
tiyet yıllarında atılmıştır. Milliyetçilik ve
halkçılık ittihatçıların "ictimai inkılab"
dedikleri "yeni hayat"ın temel dayanakla­
rıdır.
Gerek Mustafa Kemal'in 1 9 20 tarihli
"Halkçılık Programı"nda yer alan, gerek­
se 193 1 CHF Programı'nda ve 1 93 ?'de
Anayasa'da altı oktan biri olarak beliren
"halkçılık" sözcüğünü ilk kez Ziya Gö­
kalp kullanmıştır. Yeni Mecmua'nın 14 Şu­
bat 1 9 1 8 günlü 32. sayısı ittihatçı ideolo­
ğun "Halkçılık" başlığını taşıyan bir yazı­
sına yer verir. 1 7
Halk v e halkçılık, Gökalp'in gündeme
getirdiği toplumbilimin önemli bir boyu­
tudur. ittihatçı düşünür, birçok meşruti­
yet aydını gibi evrimden yanadır; "teka­
mül"ü ilke edinmiştir. Toplumsal yaşa­
mın aşamaları ancak evrim yasalarının
ışığında izlenebilir. I L Meşrutiyet "ictirna­
iyyat"ı, evrimci pozitivizminin bir uzantı­
sıdır.
Toplumsal gelişmenin kavramsallaştı­
rılması ve sistematize edilmesi, Türki­
ye'de toplumbilimin ilk sorunsallarından
biridir. Toplumlar, Gökalp'e göre altı aşa­
malı bir evrimden geçerler. Her aşamanın
O S M A N L l ' D A T O
kendine özgü toplumsal katmanları (icti­
mai tabaka) bulunur. llk aşama klan dev­
ri yada semiyye devridir. Onu kast devri
izler. Üçüncü aşama tarik devridir. Dere­
beylik devri dördüncü aşamadır. Buna
Tanzimat öncesi Osmanlı toplumundaki
ayanlar örnek olarak gösterilir. 18
Halkçılığın gündeme geldiği dönem,
derebeyliği izleyen sınıf devridir. Osmanlı
tarihinde Tanzimat bu aşamayı simgeler.
Tanzimat "raiyyeliği ve zımmiliği" kaldı­
rır. Ayanların "asalet" ve "hürriyet"ini; ül­
ke yönetimine katılma hakkını "aşağıdaki
diğer tabakalara" da tanır. Diğer bir deyiş­
le "siyasi" anlamda liberal hak ve özgür­
lükler Osmanlı reayasına "vatandaşlık"
yolunu açar. "Avam" adı verilen kitle
"iiyanlık"la eşit olunca "halk" adını alır.
Gökalp'e göre, Tanzimat ve Meşrutiyet
siyasal hukuk açısından eşitliği amaçlaya­
rak Türkiye'ye siyasi halkçılık ya da siyasi
demokrasiyi getirmiştir. "Halkçılık" baş­
lıklı yazıda siyasi halkçılık deyimi yanına
parantez açılmış ve Fransızca "democra­
tie politique" yazılmıştır. Halkçılık, bir
anlamda, Gökalp için Batı'daki demokrasi
sözcüğünün Türkçesidir. Nitekim yazıda
birkaç satır aşağıda içtimai halkçılığın ya­
nına "democratie sociale" açıklaması ko­
nur. Ancak, şurasını hemen hatırlatmak
gerekir. Gerek Meşrutiyet gerekse Tek­
Parti dönemlerinde demokrasi ve sosyal
demokrasi kavramları bugünkü anlamla­
rından çok daha farklı boyutlar içerirler.
Meşrutiyet toplumbiliminin anahtar
sözcüğü halktır. Halk sözcüğünün top­
lumsal boyutu "cemiyet"i gerektirir. Ce­
miyet ise "içtimaiyyatı". Gökalp, "Fert
yok Cemiyet var" özdeyişiyle toplumun
ve toplumbilimin önemini vurgular.
"MiLLET" VE "MlLLIYETÇILIK"
Türkiye'de milliyetçiliğin birçok farklı
esin kaynağı varsa da sosyolojik açıdan
ilk akla gelen isim Ziya Gökalp'tir.
Ancak " milliyetçilik" l ttihatçı ideolo-
P L U M B I L I M I N D O G U Ş U
ğun ender kullandığı bir s ö z c ü k tür.
"Milletçilik" sözcüğünü tercih eder.
"Milletçilik", "Milletçilik ve Beynelmilli­
yetçilik", "Milliyetçilik ve Cemaatçılık"
Yeni Mecmua'da konu ile ilgili yazılarının
başlıklarıdır.
Milletçilik, Gökalp için, ulus-devlet
(nation-state, etat-nation) diye bilinen
devlet modelini açıklayıcı bir kavramdır.
Dar anlamda milliyetçiliğin siyasal boyut­
larını zorlar. Milliyetçiliğin bağrında ye­
şerdiği maddi ortamı açıklar.
Gökalp'te, düşünce akımı olarak Türk
milliyetçiliği Türkçülük olarak ifade edi-
lir. Ya da daha soyut bir düzeyde ele alın- 323
<lığında "milliyet mefkuresi" olarak karşı-
mıza çıkar.
Türkçülük, Gökalp'in düşünce siste­
minde bugünkü anladığımız milliyetçilik­
ten çok daha kapsamlı bir fikir hareketi­
dir. Siyasal boyutu ö tesinde toplumsal
boyutu da olan bir düşünce yumağıdır.
Gökalp'e göre, il. Meşrutiyet'le birlikte
bir "siyasi inkıliib" gerçekleşmiştir. Siya­
sal devrim için "hürriyet, musavat, uhuv­
vet" türü meşrutiyetin ruhunu simgele­
yen "kuvvet fikir"lerin yayılması yeterli!•
dir. "Kuvvet fikir" Gökalp'in Alfred Fo­
uillee'den esinlendiği bir kavramdır.
lnkıliibın ikinci aşaması "ictimai inkı­
liib" dır ve 1 9 1 0'lu yılların başında Gö­
kalp, Osmanlı için bir toplumsal devrim
öngörmektedir.
"lctimai i nkıliib "da bu kez "kuvvet
his"lerin gelişmesi ve yükselmesi gerekir.
"Kuvvet his" yine Alfred Fouillee'nin söz­
lüğünden kaynaklanır.
Gökalp, toplumsal devrimi şu şekilde
tanımlar: Eski hayatı beğenmeyerek, yeni
bir hayat yaratmak. Yeni hayatla, "yeni ik­
tisat" , "yeni aile", "yeni estetik" , "yeni
felsefe", "yeni ahlak", "yeni hukuk", "ye­
ni siyaset" amaçlanmaktadır. Eski hayat
tüm bu alanlarda yeni bir yaşam tarzı ya­
ratmakla sona erer ve "yeni hayat" Os­
manlı için kurtuluş yoludur.
Gökalp'e göre yeni hayat, milli bir ya-
 T A N Z i M A T V E M E
şam tarzıdır. Sonradan kendi de belirttiği
gibi Türkçülük adını alacaktır. Görüldü­
ğü gibi Türkçülük, Gökalp'te salt bir siya­
sal platform olmaktan çıkmakta; bir top­
lumsal dönüşüm, kendi deyimiyle bir "iç­
timai inkılab" anlamına gelmektedir.
Gökalp "Milliyetçilik ve Beynelmilliyet­
çilik" başlıklı makalesinde Türkçülüğün
toplumsal içeriğini açık bir biçimde dile
getirir: Türkçülüğün esası "halkçılık ve
milletçilik mefkureleri"dir. Toplumsal ev­
rimin değişik evrelerinde halkçılıkla mil­
letçiliğin birlikte görüldüğünü kaydeden
Gökalp, halka değer verilmediği zamanlar­
324 da millete de aynı gözle bakıldığını, halk
güçlenince millet fikrinin de aynı oranda
pekiştiğini söyler. Bu nedenle halkçılıkla,
milletçilik arasında sıkı bir dayanışma,
kendi deyişiyle "tesanüt" vardır.19
G ökalp'e göre, halkçılıkla milletçilik
aynı fikrin, "musavat mefkuresi"nin iki
farklı tecellisinden ibarettir. Toplumla­
rın i çsel eşitliğini, yani "dahili musa­
vat"ını halkçılık; dışsal eşitlik ya da "ha­
rici musavat"ını milletçilik sağlar. Bir
toplumda tabakaların ya da sınıfların
bulunması "dahili musavat"ın bulunma­
dığını gösterir.20
Bu n edenle Türkçülüğün dayanak
noktalarından halkçılık tabaka ve sınıf
farklarını kaldırarak, toplumun farklı
zümrelerini yalnız iş bölümünün doğur­
duğu meslek zümrelerine indirger. Gö­
kalp halkçılığı şu düsturla özetler: "Sınıf
yok, meslek var".
G örüldüğü gibi, G ö kalp'in önerdiği
ulus-devlet modeli, meslek zümrelerin­
den oluşan bir devlettir. Diğer bir deyiş­
le korporatif bir devlet modeli gündem­
dedir.
Gökalp, korparatif bir ulus-devlet öne­
risini ilk kez lslanı Mecnıuası'nda işler.21
Bu yazıda Osmanlı lonca geleneğiyle
Durkheim'in korporatif iş bölümü ilkesi
aynı potada örtüşür. Cihan Harbi yılların­
da Gökalp'in önerisi korporatif bir dü­
zendir.
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
Büyük ölçüde Durkheim'in görüşlerin­
den esinlenen Gökalp, korporasyonu si­
yasal örgütün temeli ya da belli başlı te­
mellerinden biri olarak görür. Devletin
temel siyasal birimi, temel ayrımı korpo­
rasyonlardır.
Durkheim'e göre, sanayileşen toplum­
larda, eski siyasal yapı giderek çözülür;
bölgesel ayırım önemini yitirir; bireyin
bölgesel ayırımla bağlantısı her gün gev­
şer. Zamanla toplum yan yana konmuş
bölgeler toplumu olmaktansa geniş bir
ulusal korporasyonlar bütününe dönüş­
melidir. Korporatif toplum modelinde,
korporasyonlara zorunlu üyelik uygulan­
malı; aynı mesleğe ait olmaktan kaynak­
lanan bir tür dayanışma, Durkheim'in de­
yimiyle "entelektüel ve ahlaki türdeşlik"
sağlanmalıdır.
Gökalp, çizdiği ulus-devlet modelinde,
Durkheim'in korporatif devlet modelin­
den esinlenir: Türk ulusu, camia toplum
türüne dahildir ve gelecekte korporatif
toplumlar arasında yer alacaktır.
Camia toplumu kentlerde toplumsal iş
bölümü sonucu esnaf korporasyonların­
dan oluşmuş, yerel derebeylerin egemen­
liğinden kurtularak, kendi kendini yönet­
meye başlamış, aynı zamanda derebeyine
karşı m erkezi o toriteyle birleşmiş bir
"millet türü"dür. Korporatif toplum ise,
başkentte ulusal nitelikte örgütlenmiş es­
naf korporasyonlarından oluşur.
Gerek camia toplumu, gerekse korpo­
ratif toplum loncalar üzerine kurulmuş­
tur. Ancak camia toplumunda loncaların
etkinliği yöreseldir. Bunların yaşam ve ey­
lemleri toplulukla sınırlıdır. Bu nedenle
camia toplumundaki loncalara camia kor­
porasyonları denir. Korporatif toplumda
ise korporasyonlar, başkentte seçtikleri
temsilciliklerden oluşan konfederasyon
meclisleriyle ulusal nitelik kazanırlar.
Gökalp'in korporatif ulus-devlet mode­
li iktisadi konularda yazdığı makalelerde
de belirgindir. llıtisadiyyat Mecnıuası'nda
önerdiği "Milli iktisat N ezareti" esnaf
O S M A N L l ' D A T O P L U M B I L I M I N o o C; u ş u

korp orasyo nla rın ı Gökalp'in ulus-dev-

kent düzeyinden bir 1 e tinde
karma bir
üst düzeye çıkararak korporatif model ha­
ulus düzeyinde örgüt­ kimdir. Burada büyük
leyecektir. iktisadi ya­ ölçüde Durkheim'in
şamın en son aşaması dayanışma, solidarite
milli iktisadı ulusal üzerine yapmış oldu­
düzeyde örgütlenmiş ğu ayırım geçerlidir.
esnaf korporasyonları Millet Mec lisi'nde
yönlendirecektir. Milli mekanik dayanışmayı
iktisat, cemaat ve şe­ simgeleyecek olan "li-
hir ekonomilerini bü­ va mebusları" yanı sı-
tünleyecektir. 22 ra, organik dayanışma
Gökalp, korporatif temsilci leri o l arak
ulus-devlet modelini " m esleki mebuslar" 325
Cumhu riyet'in i l a n yer alacaktır. Liva me-
edildiği y ı l yayımla­ busları genel seçim-
nan Tarkçülüğıiıı Esas­ lerle gelirken, mesleki
ları başlıklı yapıtında mebuslar heyetleri ta­
da ayrıntılı bir şekilde rafından, diğer bir de-
ele alır. Türkçülüğün yişle iş bölümü esası
esasları korporatif dö­ üzerine kurulu mesle-
nüşümlerin zorunlu­ ki zümreler tarafın-
luğunu vurgular. Yö­ dan seçilirler. Gökalp,
resel esnaf loncaları­ Cumhuriyet'in ilk se­
nın yerine m e rkezi ç i m lerinde, Büyük
milli loncalar önerir. Millet Meclisi'ne elli
Gökalp'in modelin­ adet mesleki mebu-
de kentlerde bütün loncaların temsilcile­ sun gönderilmesini önerir.
rinden oluşan birer merkez heyeti vardır. Gökalp'in ulus-devleti, mesleki örgütle­
Buna "iş borsası" adını verir. Bu örgütün rin egemenliği esası üzerine kurulu bir
görevi kentteki loncaların ortak işlerini halkçılıktan kaynaklanır.
görmek ve kentin iktisadi yaşamını dü­ Toplumun evrimi, Gökalp'e göre deter­
zenlemektir. Böylece kentsel düzeyde ya­ minist bir çizgide gelişir. Sınıflı toplumla­
tay örgütlenme gerçekleşir. rı meslek devri izler. Sınıf devri siyasal
Loncalar ayrıca dikey olarak, ulusal dü­ halkçılığın, diğer bir deyişle siyasal de­
zeyde örgütleneceklerdir. Kentlerde, ör­ mokrasinin egemen olduğu bir dönemdir.
neğin debbağ loncaları kurulur, bunlar Osmanlı toplumunda, Tanzimat ve Meş­
kendi aralarında federasyona giderek baş­ rutiyet dönemleri bu amaca yönelik giri­
kentte bir Debbağ Federasyonu Merkez-i şimlerdir. Meslek devri ise, siyasal halkçı­
U mumiyesi oluştururlar. B öylece tüm lığın yok edemediği iktisadi tabakaları or­
lon caların devlet merkezinde bir genel tadan kaldırmayı amaçlar. Gökalp'e göre,
merkezi bulunur. sınıf adı verilen ve "büyük burj uvazi n '

Lonca genel merkezlerinin seçtikleri "küçük burjuvazi" ve "gündelikçiler"den

temsilciler bir araya gelip loncalar konfe­ oluşan bu tabakalar meslek devri ile son
derasyonunu kurarlar. Konfederasyonun bulacaktır.
Millet Meclisi üyelerini seçerler. Meslek devrinde "içtimai halkçılık"· ya
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
da toplumsal halkçılık egemen olacaktır.
Toplumda "semiyye, kast, tarik, ocak, sı­
nıf' gibi birtakım "inhisarcı", ayırımcı
zümre ve tabakalar bulunmayacaktır.
G örüldüğü gibi, Gökalp Türkçülüğü­
nün temel dayanak noktalarından biri
halkçılıktır.
Halkçılık toplumun bireylerini bir di­
ğerine bağlayan meslek zümrelerinin sınıf
ayırımı yerine geçirilmesini önerir. Top­
lum bir organizmaya benzetilir. Meslek
zümreleri bu organizmanın hayati görev­
ler üstlenmiş organlarını oluştururlar.
Toplum geliştikçe, iş bölümü ve uzman­
326 laşma derinleşir. Meslek örgütleri giderek
daha sıkı bir dayanışmaya girerler. Toplum
düzenli, dengeli bir yapıya kavuşur.
Türkçülüğün diğer boyutu, Gökalp'e
göre milletçiliktir. Milletçilik her milletin
kendi başına bir devlet olmasını gerekti­
rir. imparatorlukların varlığı milletlerin
uluslararası hukuk açısından eşit olma­
dıklarını gösterir. imparatorluk birçok
milletin tek yönetim altında yaşaması de-
D İ PNOTLAR
Hakkı Behiç, "Hikmet-i ictimaiyyeye dair: Cemi­
yet-i beşeriyye nasıl muhafaza-i hayat eder?,
Musawer Muhit, cilt 1, nümero 1 2, 10 Kanun-ı
sani 1 324, s. 1 88- 1 90
2 Ahmet Şuayb, Mehmet Cavit ve Rıza Tevfik,
"Mukaddime ve Program," Ulum-ı lktisadiyye
ve lctimaiyye Mecmuası, cilt 1 , 1 5 Kanun-ı ev­
vel 1324, s. 9.
3 Ziya Gökalp, /lm-i lctima' Dersleri, naşiri: Darül­
fünun-ı Osmani Edebiyat Şubesi'nden Hamid
Sadi, Dersaadet, 1329.
4 Zafer Toprak, "Türk Bilgi Derne!:'Ji ( 1 9 1 4) ve Bil­
gi Mecmuası", Osmanlı ilmi ve Mesleki Cemi­
yetleri, yay: Ekmeleddin lhsano!:'Jlu, lsta nbul,
1 987, s. 247-254.
5 M. Zekeriya, "Fert ve Cemiyet", Bilgi Mecmu­
ası, yıl I, sayı 6, Nisan 1 330, s. 586-610.
6 Necmettin S a d ı k, " E m i l e Durkhe i m " , Yeni
Mecmua, sene 1, sayı 26, 3 Kanun-ı sani 1 9 1 7, s.
509-512.
7 Charles Gide, //m-i iktisat Dersleri, çev: Hasan
Hamid, Hasan Tahsin, Mustafa Zühdü, lstanbul,
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K I M I
mektir. imparatorlukta bir dil, bir din, bir
örf hakim olduğu için, imparatorluğu
oluşturan milletlerden yalnız biri kültürel
bağımsızlığa sahiptir. Diğerleri bundan
mahrumdur.
Milletl erin uluslararası hukukta eşit
haklara sahip olabilmeleri , imparatorluk­
ların çözülmesine ve milletlerin kendi
başlarına buyruk devlet olmalarına bağlı­
dır. Halkçılık "sınıf yok, meslek var" düs­
turuna karşı milletçiliğin düsturu "impa­
ratorluklar yok, milli devletler var" ola­
caktır.
Diğer bir deyişle, ulusal bağımsızlık
Gökalp milliyetçiliğinin temel dayanak
noktalarından birini oluşturur.
Gökalp'in üç deyişi; "Fert yok Cemiyet
var" , "Sınıf yok Meslek var", ve "impara­
torluk yok, Milli Devletler var" Meşruti­
yet toplumbiliminin Cumhuriyet Türki­
yesi'ne mirasıdır. Toplumbilim, Tek-Parti
döneminde de karşılaşılan sorunlara çö­
züm önererek CHP çevrelerinin gözde bi­
lim dalı olacaktır. O
1327, cilt 1, s. 59. Kitap solidarizmi ayrıntılı bir
biçimde anlatmaktadır. Bak: s. 59-62.
8 E. Bougle, /lm-i lctimai Nedir?, mütercimi: Mus­
tafa Suphi, Dersaadet; Mürettibin-i Osmaniyye
Matbaası, 1 328
9 Emile Durkheim, lctimai Taksim-i Amel, ter: A.
Mithat, lstanbul, Matbaa-i Amire, 1339.
1 0 Theodore Zeldin, France 1 848- 1 945: Politics
and Anger, Oxford Un iversity Press, 1 979, s.
276-3 1 8; Leon Bourg eois, Solida rite, P a ris,
1897; J. E. S. Hayward, "The Offical Social Phi­
losophy of the French Third Republic: Leon Bo­
urgeois and Solidarizm", lnternational Review
of Social History, cilt. 6, 1 969, s. 1 9-48; Steven
Lukes, Emile Durkheim, Penguin Books, 1 975,
s. 350-345.
1 1 Ziya Gökalp, " Rusya'daki Türkler ne yapmalı?",
Yeni Mecmua, sayı 38, 4 Nisan 1 9 1 8, s. 234.
12 Ziya Gökalp, " lctimai mezhepler ve ictimaiy­
yat", Yeni Mecmua, sayı 26, 3 Kanun-ı sani
1 9 1 8, s. 503.
13 Tekin Alp, "Tesanütçülük -7- Harp zenginleri
O S M A N L I D A T O P L U
meselesi", Yeni Mecmua, sayı 42, 2 Mayıs 1 9 1 8,
s. 3 1 3 .
1 4 Tekin Alp, "Tesanütçü lük: lctimai siyaset -3-",
Yeni Mecmua, sayı 30, 31 Kanun-ı sani 1 9 1 8, s.
62.
1 5 Tekin Alp, "Tesanütçülük -5- Yeni istikamet",
Yeni Mecmua, sayı 37, 28 Mart 1 9 1 8, s. 205.
16 Tekin Alp, "Tesanütçülük - Solidarizm", Yeni
Mecmua, sayı 26, 3 Kanun-ı sani 1 9 1 8, s. 5 1 8.
1 7 Ziya Gökalp, "Halkçılık", Yeni Mecmua, sayı
32, 1 4 Şubat 1 9 1 8, s. 1 02-1 04. Aradan bunca yıl
geçmesine, ve birçok kez Gökalp külliyatı ya­
yınlama girişiminde bulunulmasına karşın, Gö­
kalp'in bu yazısı bugüne de1'Jin yeni harflerle
yayı mlanmam ıştır.
Ölümünün 50. yıldönümü nedeniyle Kültür
8akan l ı 1'J ı ' n ı n yay ı m l a d ı 1'J ı ve Gökalp'in tüm
eserlerini kapsamayı amaçlayan Gökalp Külli­
yatı, yazarın yazılarının büyük ço1'J unlu1'Junu
yeni harflere kazandırırken Yeni Mecmua'da
yer alan "ictimai mezhepler velctimaiyyat",
"Turan Nedir'', " Halkçılık", "Mil letçilik ve Ce­
maatçılık", " Rusya'daki Türkler Ne Yapma l ı "
başta o l m a k ü z e r e b i r ç o k d ü zya z ı s ı n a yer
vermemiştir. Daha do1'Jrusu on sekiz sene
geçmesine karşın makaleler d izisinin altıncı
kitabı bir türlü yayımlanamam ıştır. Oysa bu
yazılar, Gökalp'in düşünce sisteminin evrimi­
ni izlemekte ve Cumhuriyet'e etkilerini gör­
mekte araştırmacılara önemli açılımlar sa1'Jla­
yacaktır.
18 Gökalp'in toplumsal aşamalandırma ve kat-
M B I L I M I N o o G u ş u
manlandırma girişimleri dönemin koşulları ışı-
1'Jında sürekli de1'Jişime u!'ıram ıştır. Ancak, bu
farklılıklar düşünce sisteminin bütünsellikten
yoksun oluşu a n l a m ı n a gelmez. G ö k a l p ' i n
top lumbilim anlayışında toplumların tarihsel
süreçte geçirdikleri aşamalara birkaç örnek sı­
ralaya lım:
a) içtimai tabakalar itibariyle cemiyetin geçirdi­
!'ıi merhaleler: Semiyye devri, kast devri, tarik
devri, derebeylik devri, sınıf devri, meslek devri.
b) Hayat-ı i ktisadiyye tarihinde muhtelif devre­
ler: Kölelik devresi, servaj devresi, proletarya
devresi, kooperatif devresi.
c) iktisadi hayatın başlıca enmuzecleri: Aile ikti­
sadı, şehir iktisadı, milli iktisat.
d) Cemiyetlerin teşkil ettikleri siyasi zümreler:
Aşiret, devlet. Devlet şekileri: Kavmi devlet, im­
paratorluk, milli devlet.
19 Ziya Gökalp, "Milletçilik ve 8eynelmilliyetçilik", 32 7
Yeni Mecmua, cilt 2, sayı 35, 14 Mart 1 9 1 8, s.
1 62-164.
20 Ziya Gökalp, "Milletçilik", Yeni Mecmua, cilt 2,
sayı 35, 2 1 -28 Şubat 1 9 1 8, s. 1 22-1 23.
2 1 Ziya Gökalp, "lctimaiyyat - lctimai nev'iler", /s­
/am Mecmuası, s a y ı 20, 1 5 K a n u n- ı s a n i
1 33011 9 1 5, s . 51 7-523.
22 Ziya Gökalp, "Türklerde milli i ktisat devreleri",
lktisadiyyat Mecmuası, sayı 44-48, 8 Mart 1 333,
s. 4; " B i r kavmin tetkikinde takip o lunacak
usul", Milli Tetebbu/ar Mecmuası, sayı 2, Ma­
yıs-Haziran 1331, s. 193-205.
 Ziya Göka/p'in korpora tifçilik,
Millet-Milliyetçilik ve Çağdaş Medeniyet
Kavram/an Üzerine Bazı Düşünceler
K E M A L H . K A R PA T
Ziya Gökalp' in Türk düşünce tarihinde
çok önem li bir yeri olduğu kesin bir ger­
çektir. İttihat ve Terakki devrinde temel
yaz ı larını yayı nlayan ve siyasi faal iyette
bulunan Gökalp'in ana etkisi 1 923-1 950
yıl ları nda gerçekleşme imka n ı n ı bulmuş­
328 tur. Onun düşüncelerinin temel i nde ya­
tan ana f i k i r korporat i z m d i r . 1 Tar i hte
korporasyon lar, ilk kez ekonomik ve ti­
cari amaçları gerçekleştirmek için kurul­
muş, bel irli amaçları olan (mesleki) ör­
gütlerdir. Korporatizmde, küçük korpo­
rasyonların tek bir birim içinde toplan­
maları, başında devletin olduğu bir ana
korporatif s istem oluşturur. Devlet bu şe­
kilde hem korporatif yapıyı yaratır hem
de onunla kaynaşarak küçük birimlerin
korporatif-devlet suretinde tek bir birim
olarak ortaya çıkması nı sağlar. Korpora­
tizmi bir devlet felsefesi olarak kabul le­
nen ve bir dereceye kadar gerçekleştiren
ü l ke İta lya olmuştur. İtalyan korporatif
devletin i n 1 9 29'da yani Ziya Gökalp' i n
ö l ü m ü nden beş y ı l sonra gerçekleştiği
göz önünde tutulursa Gökalp'in italya'yı
model aldığı söylenemez.
Buna rağmen Gökalp'in korporatif gö­
rüşleri n i n kaynağı yine Avrupa'dır. 1 9 .
yüzyı l ı n sonlarına doğru Batı Avrupa'da
işçi sendi kalarının çok güçlenmeleri ve
siyasileşmeleri sınıf kavgalarını h ızlandır­
mış ve ü l ke birliğinin dağılma korkusunu
ortaya çıkarmıştı. i leri sürülen ilk korpo­
ratif düşünceler çeşitli işkollarının ve üre­
timin örgütlenmesi ile ilgili, demokratik
n itel i kte düşü ncelerd i . Z iya Göka l p ' i n
korporasyonlarla ilgili tartışmaları yakın­
dan izlediği b i l i nm ekted i r. Fa kat Gö­
kalp'in ekonomik konulara fazla eğilme­
diği düşünülürse, korporasyon tartışmala-
rına neden bu kadar önem verdiğini anla­
mak için konuyu biraz daha derinleştir­
mek gerekir. Gökalp'in düşüncesinin te­
melinde modern sosyoloj inin kurucula­
rından biri olan Emile Durkhei m ' ı n
(1 858-1 9 1 7) fikirleri vard ı r. Durkheim'a
göre toplumların ortak fikirleri ve vicdanı
vard ı r ve bunlar ahlakın hatta dinin kay­
naklarıdır. İşte bu ortak toplumsal fikir ve
vicdan (vicdan konusunu Gökalp özel
olara k vurgu lamıştır), toplum içinde da­
yanışma, güven ve ortak değerler yarat­
maktadır. Toplumu fizik ilminin metodla­
rına göre i ncelemek yolunu tutan Durk­
heim metod i l hamını pozitivist (maddi­
yatçı) Auguste Comte'tan almakla bera­
ber onun maddiyatç ı l ığına karşı çıkarak
top l u m ların d i ni, psikoloj i k ve kültürel
yönleri bulunduğunu ve maddi olmayan
kurallarla da yönetildiğini çeşitli kitapla­
rında savunmuştur. Durkheim, endüstri­
leşmenin ve sınıf çekişmelerinin toplum­
sal ortak vicdan ve değerleri yok ederek
anomi yani ruhi psikolojik sarsıntılar ya­
rattığını ileri sürmüştür. Bu tehlike karşı­
sında, korporasyonların bir dereceye ka­
dar toplumun ortak vicdan ve değerlerini
koruyaca ğ ı n a i na n m a ktad ı r. Ziya Gö­
kalp' i ilgilendiren ana konu anomi idi,
çünkü o d a buna benzer b i r durumun
mensubu bulunduğu Osma n l ı ve Türk­
M ü s l ü m a n topl u m u nd a o l uşmasından
korkuyord u . A s l ı nda Göka l p ' i n ken d i
toplumunun karşı karşıya bulunduğunu
sezd iği durum anomi değil yabancılaşma
i d i . Osmanlı Devleti'nde endüstrileşme
ve sınıflaşma daha başlangıçta olduğuna
göre burada ekonomik köken l i bir ano­
miden bahsetmeye i m ka n yoktur. Gö­
kalp' in korktuğu, Batı'nın ekonom ik ve
..
Z I Y A G Ö K A L P ' I N B A Z I K A V R A M L A R
siyasi etkisi altında kalan gelişmemiş ül­
kelerin (yani Batı Avrupa ve Amerika'nın
d ı ş ı nda ka lan ü l kelerin) hemen hemen
topunun geçirdiği bir evre ola n, kendi
kültürüne yabancılaşmadır. Yabancılaş­
man ın bir sonucu ferdileşme, yani kişisel
çıkar ve görüşleri toplumsal çıkar ve gö­
rüşlerden üstün tutmaktır. Sonuç olarak
d iyeb i l iriz ki Gökalp korporatizmi b i r
devlet örgütlenmesinden z iyade ortak
toplumsal vicdanı ve değerleri koruyacak
bir savunma aracı olarak görmüştür. Kor­
poratif devletten ancak birkaç yazısında
-o da çok sathi olarak- söz eder.
D urkhe i m ' ı n fikirleri n i yansıtan Gö­
kalp'e göre 'bir sosyal grup birbirine aile,
köy cemaati, s ı nıf, korporasyon, devlet
veya millet gibi dayanışma bağları ile ke­
netlenmiş fertlerin bütünüdür. Sosyal ör­
güt, dini inançlar, adetler, hukuk ve ahlak
kura l la r ı , ekonom i k metod l a r vs. ' n i n
meydana getirdiği, toplumun kendil iğin­
den serbestçe kabu l ettiği veya kabu le
zorlandığı bir düşünce ve aksiyon şekli­
dir.2 Gökalp'e göre bazı kültür korporas­
yonları ana kentte bir i htisas merkezine
bağlanabilir. Kültür-mi let tipi olan bu çe­
şit mil let 'korporatif temeli olan bir millet'
olarak adlandırılabilir.3
G öka lp'in korporasyon fikrini devlet
örgütü olara k değil m i l l i dayanışmanın bir
aracı olarak anladığı görülüyor. Başka bir
deyişle Ziya Gökalp korporasyonu eko­
nomik bir örgüt değil bir kültür korporas­
yonu yani millet olarak görmüştür. Kültür
korporasyonunu bir m i l l i korporasyona
yani millete dönüştürmek ise devlete dü­
şen bir görevd ir. Gökalp devletin yapısı,
tarihi işlevi ile ilgili fazla yorum yapma­
m ıştı r. Çünkü o, devleti mevcut ve de­
vam l ı bir varl ık olarak görmüştür. Gerçek­
ten de Tanzimat'tan Cumhuriyet'e kadar
devlet ile ilgi l i tüm reformların mevcut
devlet çerçevesi içinde bizzat devleti yö­
netenler tarafı ndan oluşturulmuş olması,
bu devamlı l ı k fikrini işaret eder. Devletin
esasının otorite olduğu ve bu otoriteyi bü­
rokrasi nin yürüttüğü düşünülürse bürok-
Ü Z E R i N E D Ü Ş Ü N C E L E R i
ratik deva m l ı l ı k ile devlet sürekliliğinin
eşit olduğu görülür. İttihat ve Terakki'nin
ve Cumhuriyet yöneticilerinin Osm a n l ı
askeri v e sivil bürokratlarından oluşması
da bunu doğrular. Bürokrasinin gerçekleş­
t i rd iğ i evr i m lerle devlet yap ı s ı n d a ve
fonksiyon l ar ı nda hatta rej i m i nde köklü
değişiklikler meydana gelmişse de bunlar
devletin deva m l ı lığını engel lememiştir.
Gökalp Türkçülüğün İslamın ve Osmanlı
Devleti'nin gerçek dayanağı olduğunu4
anlatırken devleti aynı idare altında yaşa­
yanların oluşturduğunu da dile getirmiştir.
Devlet, beli rl i bir grubun hükmettiği top­
rağa ve nüfusa sahip olmasıdır. Öte yan­ 329
dan Gökalp devletlerin etnik, sultani (im­
paratorluk) ve milli olarak üçe ayrıldığına
işaret etmiştir. Emevi Devleti'nin kavim
esasına dayandığı için etnik bir devlet ol­
duğuna, Abbasilerin sultani ve sonra ü m­
met devleti şekline dönüştüğüne işaret et­
tikten sonra Gökalp Osmanlı Devleti'nin
ancak 1 83 9 G ül hane H attı'ndan sonra
yani zımmi veya gayrimüslimlerin Müslü­
manlarla eşit hale gelmesinden sonra İm­
paratorluk şek l i n i a l d ı ğ ı n ı idd ia eder.5
1 9 1 6'da İslam Mecmuası'nda İttihat ve
Terakki Kongresi münasebeti ile yazdığı
bir yazıda devlet ve din arasındaki ilişki­
leri incelerken Tanzimatçı ların devletin İs­
lami karakterini yok ettiklerini, halifelikle
devleti aynı gördüklerini ve özel bazı ku­
ruluşların devlet içinde devlet olmak iste­
d iklerini i leri sürmüştür.6 Gökalp b izce
hatalı olarak devletin 'başlı başına bir güç
olmadığını' iddia etmiştir. Ona göre dev­
let gücünü m i lletten ve ümmetten almak­
tadır. "Yalnız iki şey mukaddestir; m i l let
ve ümmet ve onların iki mukaddes simge­
si (sembolleri), ümmetin vatanı ve m i l le­
tin vatanıdır."7
Gökalp'e göre devlet daha yüksek bir
varlığın yani milletin -kültürel korporas­
yonun- amaçlarını yerine getirmekle gö­
revlidir. Mil letin ana amacı çağdaş mede­
niyet seviyesi ne çıkmaktır ki bu vazife
devlete verilmiştir. Esasen Türkçülüğün
Esasları kitabının ikinci bölümünü oluştu-
 T A N Z i M A T V E M E
ran Türkçülüğün Programı'nı gerçekleştir­
mek ödevi devlete aittir.8 Ziya Gökalp'in
düşüncesinde ve yazı larında medeniyet
(uygarlı k) konusu birinci derecede yer alır.
Zaten l 9 1 3 ' te yazd ı ğ ı orij i n a l ve en
önemli yazı ları ndan birisinde ele ald ığı
'Üç Cereyandan' biri, Türkleşmek ve İs­
lamlaşmanın yanında Muasırlaşmak yani
çağdaş medeniyetin seviyesine ulaşmak­
t ı r.9 Gökalp'e göre medeniyet herkesin
kolayca paylaştığı ilmi düşünce, yapıt ve
değerlerden oluştuğu için ortak olarak
paylaşı labilir. Kültür ise tabii ve mill idir,
her mil letin maddi ve ruhsal özell iklerine
330 göre farklılaşır, dolayısıyla ne paylaşıla bi­
l ir ne de başka kültürle değiştirilebilir. Me­
deniyet İslamiyetle çatışmadığı gibi milli
kültürle de birarada yaşayabilir. Milli kül­
tür duygusal bir kültürdür. Medeniyet de
akla dayanan bir bütün olarak fikirlerden
o l uşur. 1 0 Yan i ona göre biri ncisi ruhtan
ikincisi akıldan kaynaklanır. Medeniyet
bir mil letin gelişmesinin ölçüsü ve millet
olmanın simgesidir.
Bu noktaya kadar yazd ıklarımızın ama­
cı Ziya Göka lp'in düşüncesinin ve yaz­
d ı klarının bir ana mihver etrafında oluştu­
ğunu göstermektir. Gökalp'in korporas­
yon, medeniyet, kültür gibi temel fikirleri
eninde sonunda m i llete bağlanmaktadır.
O halde Gökalp'in m i llet kavramına nasıl
bir anlam verdiğini tayin ve tespit etmek
gerekmekted i r. Gökalp'e göre mil let, ne
ırki ne kavmi ne coğrafi; ne siyasi, ne de
iradi bir zümredir. "Mil let, di lce, dince,
ahlakça ve güzellik duygusu bakımından
müşterek olan, yani aynı terbiyeyi almış
ferdlerden mürekkep bulunan bir toplu­
luktur. "(1 1 ) Gökalp, mil letlerin doğuşunu
büyük i m p a ratorl u k l a r ı n d a ğ ı l m a s ı n a
bağlamaktad ı r: B i r m i llet bir etni k grup
o l arak bir imparatorl u k i çinde (kaynaş­
mış) olarak yaşadı ktan uzun bir süre son­
ra kimliğini tekrar elde etmek ve canlan­
d ı rmak için çabalayan (bir varlıktır) 1 2 Gö­
kalp m i l letleri teokratik (üstün bir inanç
ve hukuka dayanan) m i l let, hukuki millet
(kent devleti), kültür milleti ve özgürlüğü-
Ş R U T I Y E T ' I N B IJ R I K I M I
nü kaybeden m i l let olarak dörde ayırır.
Din ve medeniyet gibi devlet elinde asi­
m ilasyon mekanizması olarak ku llanılan
araçlara karşı en fazla direniş gücüne sa­
hip olan gruplar millet olarak ortaya çı­
karlar. Çok kez, devlet gücüne sahip olan
gruplar millet bilincine sahip olamadıkla­
rı ve bu uğurda bir mefkure oluşturama­
dıkları için hakimiyetleri altına a ld ı kları
gruplar tarafı ndan asimile ed i l irler. Ör­
nek, Bu lgarların Slavlar ve Doğu Roma
idarecilerinin Helenler tarafı ndan asimile
edilmesidir.
Kavmin ve etn ik toplumların m i l let sa­
yılamayacağını belirttikten sonra Gökal p
Türk kavm inin, İslam ümmetinin v e Os­
m a n l ı i l e S e l ç u k İ m parator l u k l a rı n ı n
oluşmasından evvel mevcut olduğunu
i leri sürer. Gökalp ayrıca Türk kavm inin
kend ine mahsus b i r etn i k meden iyete
sahip olduğunu savunmuştur. İçine gir­
dikleri İran medeniyeti, İslam ümmet� ve
Osmanlı İmparatorluğu Türklerin bir çok
etnik müesseseleri ni yok etmiştir. Çok
çelişki l i bu fikirleri i leri sürdükten sonra
Gökalp ilginç bir fikir ortaya atmaktadır.
Ona göre Türklerin bu evrensel örgütle­
re yani İslamiyet ve Osmanlı Devleti'ne
katılmaları on ları n yani bir m i l l iyet ola­
rak ortaya çıkmalarının yolunu hazırla­
mıştır 13 B u konuyu biraz aşağıda ele ala­
cağız.
Gökalp mil letlerin ve hususen Türkle­
r i n etn i k b i r kü ltüre sahip oldukları n ı
söylerken, d a h a evvel, etn ik grupların
birçok bölüm lere ayrı ldıkları, bazen baş­
ka etn ik grupları asimile ettikleri ve çok
kez de bazı Türk grupları nın başka grup­
lar tarafı ndan asi m i l e ed i l d iği üzerine
söylediklerini unutmuş gibidir. Yani mil­
leti oluşturan top l u l u klar, m i l let h a l i ne
gel inceye kadar çeşitli şekil lere bürüne­
bilmektedirler.
Gökalp m i l leti oluşturacak gruplar ve
kültürlerin öteden beri mevcut olduğunu
kabul etmesi yani "ezeli mil let" fikrini sa­
vunmasıyla, modern anlamda siyasi mil­
letlerin ancak 1 8. yüzyı ldan sonra ortaya
Z I Y A G Ö K A L P ' I N B A Z I K A V R A M L A R
çıktı k l a r ı n ı kaa l e a l ma m a ktadır. Haklı
olarak milletin, kavim, ırk vs. demek ol­
madığını kabul ettikten sonra siyasi an­
lamda m i l letin neden yakın zamanlarda
oluştuğunu açıklamamaktadır. Avrupa' da
modern m i l l e t l e r R o m a İ m p a ratorlu­
ğu'nun 5 . yüzyılda dağılmasından sonra
değil 1 8 . yüzyıldan sonra ortaya çıkmış­
lardır. Günümüzün İtalyası ve Almanyası
1 9 . yüzyılda ortak d i l esasına dayanarak
ve etn i k kültürünü temel yap ı p birçok
fa rklı küçük devletçiği bi rleştirerek bir
m i l l i devlet olara k ortaya çıkm ı şlardır.
Gerek Avrupa'da gerek Asya ve Afrika'da
ortaya çıkan m i l l i devletler bünyesinde,
(bazı ları aynı devlet çatısı altında yaşa­
yan) m i lletlerin yalnız d i l ve kültür birliği­
ne dayanarak mil let şeklini aldıkları söy­
lenemez. İtalyan yarımadasında yaşayan
toplulukların aynı d i l i (Latince kökenli),
aynı d i n i (Katolikl iği) ve aynı tarihi pay­
laştıkları halde neden ancak 1 9 . yüzyılda
bir mi llet çatısı altında birleştiklerini yal­
nız mefkure (ideal-ideoloji) ile açıklaya­
m a y ı z . Modern m i 1 letleri n d o ğ u ş u n u
doğru dürüst anlamak i ç i n endüstri leşme­
yi ve iletişimi mutlaka göz önünde tutma­
mız gerekir. Yen i ekonom i k güç ler dar
çevreli yerel ekonomi leri daha geniş bir
sistem içine girmeye zorlayarak d ışarıya
açı lmalarını sağlam ıştır. Bu yeni güçler
yeni örgütleşme -milli devlet de bunlar­
dan biridir- şekilleri ortaya çıkardığı gibi
eski k i m l i k leri de köklü bir deği şmeye
zorlamıştır; hem de bazı eski kimlik ve
ü l ke i s i m le r i n i koruyara k . Deva m l ı l ı k
içinde değişme geçiren çağdaş b i r Fran­
sızı n veya İ ng i l i z i n 1 8 . yüzyıldaki bir
Fransız veya İngil izden köklü farkları ol­
duğu aşikardır.
Gökalp'in önemli bir hususuyeti, seziş
gücünün çok büyük oluşudur. Zaten bir
çok konuyu siyasi sezişi ile ele alarak çö­
zümlemiştir. Yukarıda işaret ettiğimiz gibi
Gökalp, Türklerin, İslam ümmeti ve Os­
man 1 ı İ mparatorl uğu içinde yaşamakla,
mill iyet kimliği ed iniş ve m i l let oluş sü­
reçleri n i hazırlad ı k l a r ı n ı yazmıştı . Eğer
Ü Z E R i N E O Ü Ş Ü N C� L E R I
Gökalp i l hamını güncel olarak yaşadığı
Osmanlı toplumundan aldığı bu sezişini
daha rasyonel biçimde incelemiş olsa idi
millet konusunda ve bilhassa Türk milli­
yetin i n nasıl oluştuğu hakkındaki görüşle­
r i n i köklü o l a rak değiştireb i l i rd i . Gö­
ka lp'in büyüdüğü 1 880- 1 900 yıl ları arası
Osmanlı toplumu köklü değişikl ikler ge­
çirnıiştir. Kapitalizmin girmesi, özel mül­
kiyetin miri yani devlet mülkiyetin i n yeri­
ni alması, Osmanlı Devleti'ne çeşitli et­
nik gruplardan oluşan mi lyonlarca Müs­
lüman göçmenin gelmesi, gittikçe yay­
gınlaşan modern eğitimin toplumun alt
tabakalarını etkilemesi, yeni bir orta sını­ 331
fı n ortaya ç ı k ı ş ı , modern profesyo n e l
okullardan mezun olan bir elitin eski sul­
tani elitlerin yerine geçmek için siyasile­
şerek yeni tip aksiyon lara baş vurması ve
bunun gibi daha başka gel işmeler eski
Osma n l ı sosyal ve devlet yapısı yerine
çağdaş bir yapı hazırlamakta idi. Bu ge-
1 işmeler ve değişmeler topl u m u n hem
kim liğini hem inançlarını yeni bir düzeye
çıkarırken kişinin de bi linçlenmesine yol
açmıştır. Eskiden Müslüman ismi altı nda
ortak bir yaşayış ve düşünme şekl ini be­
n imseyerek yaşayan insanlar, 1 9. yüzyı l ı n
sosyal, ekonomik ve kültürel değişmeleri
altında eski yaşayışın sarsıldığını, eski gö­
rüşlerinin geçersizleştiğini görerek buna­
lımlar geçirmiş olabil irler. Fakat yıkı lır gi­
bi görünen eski değerler, yaşam ve kültür
şekil leri yerlerini daha değişik değerlere
ve örgüt şekillerine bırakmakta iseler de,
asl ı nda bu eski değerler şekil değiştirerek
yaşamaya devam etmekteyd i. 1 9 . yüzyı­
lın yarısında Osmanlı Devleti'nde yaşa­
yan Müslüman kesimi kısmen Batı em­
peryalizmine bir tepki olarak yeni bir ör­
gütlen meye ve kimlik değiştirmeye yö­
nelmiştir. Bu planlı ve "düzgün" bir de­
ğişme değild i . Diyalektik nitelikte, iç güç­
lerin birbirini etkilemeleri sonucundcı ve
devlet kontrolünün dışında oluşan sos­
yo-pol itik tarihi olayd ı . Kökleri eskiye gi­
den bir kavme, bir dile ait/özgü olmayan
Türk ismi, ortaya çıkmakta olan bu mo-
 T A N Z 1 M A T V E M E Ş R U
dem siyasi topluluğa mal edi lmiştir. Bu
topluluğun kültürü İslamdan kaynaklan­
dığı kadar Osmanlı siyasi kü ltüründen ve
onun tarihinden yani ortak yaşanmış ger­
çek bir hayattan oluşmakta idi. Bu değiş­
melerin Gökalp'i o kadar korkutan ano­
m iyi ve yabancılaşmayı doğurması tabi­
idir. Fakat bunlar modern hayatın ve ko­
şul ların yarattığı, yeni bir toplumun orta­
ya çıkışına ait doğum sancılarıdır.
Gökalp tari h i n değersiz, ölüme mah­
kum bir ilim kolu olduğunu iddia ederken
Osmanlı tarihine de tamamiyle subjektif
ve ideoloj ik bir açıdan bakarak, bugünkü
332 Türk toplumunun ve siyasi yapısının Os­
manlı devrinde hazırlandığın ı görmemiş,
görmek istememiştir. Teorilerine konsant­
re oluken, yaşadığı toplumda olan bazı
gel işmeleri de yakalayamamıştır. Bunun
için de eserleri, gerçek manada sosyolojik
bir okulun kurulmasına (izinden yürüyen
ciddi i l i m adamlarına rağmen) dayanak
olamamıştır. Gerçek manada bir "Gökalp
sosyolojisi" yoktur. F ikirleri bir geçit dö­
nemi olan 1 908-1 9 1 5 yılları için idareci­
lere ve elitlere ışık tutmuştur. Bununla be­
raber, fikirlerinin değerl i yönleri olarak sa­
yabileceğimiz, dinin medeniyet ve devlet
i le i l işkileri, İslamın Türk toplumundaki
yeri vs. üzerine görüşleri gözden uzak tu­
tulmuştur. Açıkça anti-sosyal ist olan Ziya
Gökalp'in sosyolojisi Türkiye'de mill iyet­
çilik ideolojisinin temel i olmuştur. Bu ide­
olojinin dinamik yönünü oluşturan mef­
kure (ideal-mythl kavramı, bu eği limdeki
s i yasi a k ı m la ra ve kuru l u ş l a ra hareket
ufukları açmıştır.
İleri sürdüğümüz bu eleştirel düşünce­
lerin, bu yazının başında söylediklerimiz­
le, yani Ziya Gökalp'in Türk düşünce ta­
rihinde çok öneml i hatta devam lı bir yeri
olduğu fikri i le çel işki l i görünüyorsa da
aslında çelişki yoktur. Görüşümüze göre
Gökalp 1 9 . yüzyı lın sonunda modern an­
l amda siyasi n itel ikli bir Türk u l usunun
ortaya çıktığ ı n ı a n l a m ı ş ve ömrünü bu
m i l let oluşumunu i ncelemeye vermiştir.
Ancak Gökalp, modern Türk m i l leti n in
T 1 V E T ' 1 N B I" R 1 K 1 M I
doğumu, Osmanlı-Türk toplumunun sos­
yal yapı değişmeleri, kültürünün ve kimli­
ğinin yeniden oluşumu olgularını bu sos­
�·al yapının tarihi tecrübesi çerçevesinde
i n celemek yeri ne Durkheim, Sorel ve
başka Fransız sosyolog ve düşünürlerinin
teori l erine uyarlayarak yoru m l a m ı şt ı r.
Gökalp, kendine has hukuki, siyasi, este­
ti k yönleri, maddi ve manevi kültürü olan
bir medeniyet olduğunu bir yana attığı
Osmanlı'yı, dili ve kültürüyle toplumdan
ve halktan ayrı, kozmopolit ve ümmetçi
bir idareci grup, bir üst sosyal grup olarak
görmü ştür. Ta rihi bir siyasi dönüşümü
görmüş, ancak modern Türk u l usunun
çöken Osmanlı Devleti'ni oluşturan par­
çalardan biri değil bizzat onun devam ı
olduğunu görmesini sağlayacak olguları
gözardı etmiştir.
Modern Türk u l usunun 1 9 . yüzyılda,
Osman l ı Devleti'nin kuru luş temel i nde
yatan Rumeli ve Anadolu'da nası l oluştu­
ğunu, eski dil, kültüre ve dine nası l yeni
'milli' şekil ler vererek çağdaşlaştığını baş­
ka çalışmalarımızda uzun uzadıya ince­
lediğimiz için burada fazla söz etmeyece­
ğiz.14 Modern sosyoloj i, antropoloj i ve
kü ltür teori lerini yakından i n celeyerek
bunların kavramlarını göz önünde tutmak
gerekir, ancak bu kavramlar Türk toplu­
munun değişmelerinin üzerine kılıf gibi
geçirilmemelidir.15
Gökalp'in Türk siyasi düşüncesine yap­
tığı hizmeti birkaç nokta etrafında topla­
m a k m ü m k ü nd ü r. O, sosya l ve siyasi
olayların köken lerinin toplumda bulun­
duğunu ilk kez anlamış ve a n l atmıştı r.
Sosyal olayları (bu arada dini de) akılcı
bir yöntemle inceleyerek siyasi örgütlerin
sosya l köken leri bul unduğunu ortaya
koymuştur. Türk düşüncesine sosyal-siya­
sal relativizmi (nisblliği) getirmiş yani her
sosyal olayın dinamik ve değişken oldu­
ğunu göstermiştir. İnsan iradesinin ve kül­
türün top l umsal değişmede önem l i rol
oynad ığını anlatmış, şahsiyetin önem ini
belirtmiştir.16
Gökalp modernleşme yani uygarlaşma
Z I Y A G Ö K A L P ' i N B A Z I KAV R A M L A R
ve bunların gerçekleşmesi için gereken
sosyal ve siyasi değişikli kleri savunmuş­
tur. Her ne kadar m i l liyetten ve kültürden
ayrı bir varlığı olduğuna işaret ettiği çağ­
daş meden iyeti ben i msemenin kaç ı n ı l­
maz bir zorunluluk olduğunu, çağdaş uy­
garlığın bir din olarak benimsenmesi ge­
rektiğ i n i vurgulamışsa da, h içbir zaman
Batı'nın körü körüne takl itçil iğini savun­
mamıştır. Onun d i n ve bu arada laiklik
hakkında söyledikleri hala geçerlidir. Gö­
kalp'in fikirlerine göre hareket ettiğini id­
dia eden Cumhuriyet'in ilk iki kuşağı din
ve laiklik konusunda Gökalp'in düşünce­
lerine önem vermiş olsalardı bugün Tür­
kiye'nin bu alanda geçirdiği bunalımların
önü alınmış olurdu.
Osmanlı Devleti'nin 'milli' (bu terimi
burada kü ltürel değ i l coğrafi anlamda
kullanıyoruz) b i r a n layışı ve politikası
yoktu. Gökalp İttih at ve Terakki'ye ve
bil hassa Cumhuriyet l iderleri ne bir hare­
ket programı hazı r l ayarak b u n u n ger­
çekleşmesi için gereken tesanüde (daya­
n ışma) esas olacak ortak hedef ve sim-
D İ P N OTLAR
Taha Parla, The Social and Political Tho­
ught of Ziya Gökalp 1 876- 1 924 (leiden:
1 985) s. 7-8.
2 N iyazi Berkes, Turkish Nationalism and
Wesıern Civilization (New York: 1 958) s.
1 1 7.
Gökalp'in artık basıl mayan ve Onun ana
yapıtı olan Türkçülüğün Esasları (1 923) ki­
tabında yer almayan bir çok yazıyı kapsa­
yan Berkes'in çalışması değerini korumak­
tadır. M i l l i Eğitim Bakanlığı Türk Klasikleri
serisi adı altında rahmetli Prof. Mehmet
Kaplan tarafından yayınlanan Türkçülüğün
Esasa/arı (İstan b u l : 1 990) kitaında Gö­
kalp'in bir çok eski yazılarından söz edil­
memektedir.
3 Berkes, a.g.e., s. 1 2 1 .
4 a. g. e. , s. 74 (Bu düşünceler Türkleşmek, İs­
lamlaşmak, Muasırlaşmak kitabının 1 9 1 8
tarihinde k i baskısında vardır. Sonraki bas-
:Ü Z E R i N E D Ü Ş Ü N C E L E R i
geleri vermiştir. Bu hareket progra m ı n ı n
doğru v e yan lış taraflarını tartışmak her
zaman m ü mkündür. A s ı l önem l i nokta
böyle bir programın ortaya konmuş ol­
masıd ır, ki bu program 1 908-1 930'1arda
doktrin ve teori noksanları içinde çırpı­
nan idarecilere yol göstermiştir. Gerçek­
ten İttihat ve Terakki'nin i l k dönemi sa­
y ı l a n 1 908- 1 3 y ı l ları (ki bu dönemde
Sait ve Kami l paşalar gibi rej im adamları
l ider mevkiinde idi ler) kararsızlık ve bil­
hassa idelojik yönden mahrum iyet için­
de geçmiştir. Cumhuriyet'in kuru l uşun­
da önem l i rolleri olan genç kuşaklar ve
kuruluşlar ancak 1 9 1 3'ten sonra ortaya 333
çıkmıştır, ki bu dönem Gökalp' in fikirle­
rinin etki l i olmaya başladığı bir zamana
tesadüf eder.17
N i hayet Gökalp'in, m i l letin (ul usun)
yaşadığımız çağın en öneml i siyasi kuru­
luşu olduğunu vurgulayarak bu kiml ikte
vatana bağl ı l ığın esas olduğunu savun­
makla, m i l l i kültürün halk kültürü oldu­
ğunu ileri sürmekle, halkçıl ığa ve demok­
rasiye verdiği hizmet de kaydedilmelidir.
kılarında terimler değiştirilmiştir. Örnek; İs­
lam beynelmilelcilik terimi 'ümmet'e çev­
rilmiştir ki birincisi daha doğrudur. Müslü­
manlar bir 'ümmet' mefkuresini (idealini)
gözetlemekle beraber bir çok farklı kavim
ve mil lettlerden ol uşmakta idi ler.
5 a.g.e., s. 1 30.
6 İslam Mecmuası cilt iV. no: 48 1 9 1 6 -Bu ya­
zı Gökalp'in imzasını taşımamakla beraber
onun olduğu kabul edilmektedir. Yazı değiş­
tirilerek yayınlanmıştır. - Kazım Nami Duru,
Ziya Gökalp (İstanbul: 1 91 9) s. 60-65.
7 Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak
Berkes, s. 78.
8 Türkçülüğün Esasları (Kaplan baskısı) s .
1 1 3-252.
9 Bu yazı için bkz. 'Üç Cereyan' Türk Yurdu
111, no: 35 sonra kitap başlığı olarak kulla­
nılmıştır. Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasır­
laşmak (İstanbul: 1 9 1 8).
 T A N Z i M A T V E M E Ş R U T I Y E T '
1 0 Hars ve Medeniyet , Hars ve Siyaset, Hars
ve Tezhib gibi makalelere bakınız.
11 Türkçülüğün Esasları (Kaplan baskısı) s. 22.
1 2 Bu yazı i l k kez İçtimaiyat Mecmuası 1 no:
3'de l 9 1 7'de yay ı n l an m ı ş ve Berkes s.
1 28'de bulunmaktadı r.
1 3 Berkes, a.g.e. 1 32.
1 4 Kemal H . Karpat, The Politicization of Is-
lam - The Reconstruction oi ldentity, State,
Community and Faith in the Lası Decades
of the Ottoman Empire- (New York: Ox-
ford Press,2001 ) ve Tarih Vakfı nın yayın-
layacağı göçlerle i l g i l i kitap larıma bakı-
nız.
1 5 The Politicization of lslam adl ı kitabımızda
v e Üniversite seminerlerimizde mil liyet ve
334 m i l l etlerin doğumu ile i lgili ana literatürü
I N B i R i K i M i
Hans Kohn'dan Hobsbawm'a ve Anthony
Smith'e kadar köklü biçimde inceledi kten
sonra bu kuramsal çerçeven in Türk m i l l i -
yetç i l i ğine (bu bir kiml iktir) ve milletine
(bu bir topluluktur) çok az nisbette uygula-
nabileceğini anladık.
1 6 B u Onun 'kahramanlar' ve 'güzideler' (elit-
ler) ile ilgili yazıl arda ele a l ı nmıştır.
1 7 Z i ya Göka l p ' i n idareci s i yasi çevrelere
çok yakı n ol uşunun Onun fikirleri ni b i r
dereceye kadar etkilediğini d i l e getirmek
gerek. 1 923'de basılan Türkçülüğün Esas-
farı yeni kurulan Cumhuriyet rej i m i n i n
ideolojik ve ihtiyaçları da göz önünde tu-
tularak yaz ı l m ıştır. Aslında kitabın önemli
kısmı Gökal p'in daha evvel yayı n l a d ı ğ ı
yazıların değiştirilmiş şeklinden ol uşmak-
tadır.
-
 Osmanlı Müslümanlarında
Feminizm
N I C O L E A . N . M . VA N
• slamiyette Fem i n i zm yahut A l em-i
I Nisvan'da Musavat-ı Tamme 1326 ya­
ni 1 9 1 0 yılında çıkan Osmanlıca bir
kitabın adıdır. Kitabın adında " femi­
nizm" sözünün anlamı olarak "musavat­
ı tamme", yani "tam eşitlik" verilmiştir.
Oysa kitabın içeriğine bakıldığı zaman,
beklendiği gibi erkek ve kadın arasında
tam eşitlik söz konusu olmayıp "femi­
nizm"e aslında başka bir anlam verildiği
görülür.
Bu, "feminizm" kavramının tek bir an­
lamı olmadığının göstergesidir. "Femi­
nizm" sözü ilk defa 1 890'larda Fransa'da
kullanılmış ve genel olarak kadınların
toplumdaki yerini değiştirmek isteyen
kişi ve gruplar "feminist" olarak adlandı­
rılmıştır. Ancak kadınların toplumdaki
yerini değiştirmek isteyen feministler,
bunun nasıl gerçekleşmesi gerektiği ko­
nusunda fikir birliği içinde değildiler. Bu
konuda farklı iki temel akım vardı. Birin­
ci kategorideki feministler, toplum içeri­
sindeki erkek ve kadın arasındaki temel
eşitsizliği sorgulayıp, toplumun ataerkil
yapısını kökten değiştirmek istiyorlardı.
Her bireye, cinsiyeti göz önüne alınmak­
sızın, bütün toplumsal alanlarda eşit hak
ve imkanların sağlanmasını istediler. Fe­
minizmin bu akımı literatürde "radikal
feminizm" . "siyasal feminizm" ve "birey­
sel feminizm" olarak tanımlanmıştır.
0 5
Öte yandan diğer grup olan "ailesel fe­
ministler" ataerkil toplumu kabul edip,
kadınların yerini bu var olan ataerkil ya­
pılı toplum.un içerisinde yükseltmek iste­
diler. Onlara göre erkek ve kadın, farklı
olmakla beraber birbirinin tamamlayıcı­
sıydılar. Eşitliğin yerine eşdeğerliliği, ya
da farklı bir deyimle "farklılıkta eşitliği" ,
savunuyorlardı. Feminizmin bu şekli
"burjuva", "liberal" ve "sosyal" feminizm
olarak da tanınır. (Kaplan, 1 997; Offen,
1 984; Nash, 1996)
Radikal feminizm, Fransa'daki Aydın­
lanma hareketinden esinlenmişti. Bun­
dan dolayı radikal feministler öncelikle
bireyi ön plana çıkarıp erkek ve kadın
arasındaki farkların doğal olarak değil,
fakat toplum tarafından oluşturulduğu
fikrindeydiler. Ailesel feminizmin kökü
ise dinsel canlanış hareketinde (religious
revival movement) yatmaktadır. Bu hare­
kete göre toplum bireyden önce gelmek­
teydi ve erkeğin kadına üstünlüğü tartı­
şılmazdı. Nitekim aile ve ev değerlerine
önem verilmekteydi ve dolayısıyla onlara
göre kadının yeri öncelikle evinin için­
deydi. (Nash, 1996; Banks, 1 986: 7-4 7)
Geleneksel değerlere fazlasıyla önem
veren dinsel canlanış hareketi, pek femi­
nist görünmese de feminist bir bilinç ge­
lişmesine yardımcı oldu. Şöyle ki, bu ha­
reketin bazı grupları, kadınlara halka hi-
 T A N Z i M A T V E M E
tap etme ve dolayısıyla umumi yerlere gi­
riş hakkı sağladığı gibi, eğitime önem ve­
rip özel kız okulları açtırdılar. Ayrıca bu
hareket çerçevesinde kadınlara dernek
kurma ve yönetme tecrübesi kazandıran
önce dini amaçlı, ardından ise hayırse­
ver kadın dernekleri kuruldu . (Banks ,
1 986: 7-47)
Ailesel feminizm, erkek ile kadın ara­
sında temel bir fark olduğunu ve kadının
ailedeki yerini savunduğu için, birkaç yıl
öncesine kadar, çoğu Batılı, radikal femi­
nizm savunucusu feminist kuramcılar ta­
rafından feminizm olarak kabul edilmi­
336 yordu. Bu düşünceye göre onlardan fark­
lı bir yerde, farklı bir zamanda yaşayan
kadınların erkeklerle eşit hakları isteme­
den kendilerine daha iyi bir durum ya­
ratmak mücadelesi feminizm olarak nite­
lendirilmiyordu. Bu Avrupa ya da Batı
merkezci tutum 1970'lerde şiddetle eleş­
tirildi ve neticede feminizm tanımı tekrar
gözden geçirilip düzenlendi. Ardından
bu tip kadın hareketleri de feminizm ile
ilgili araştırma yapanların ilgisini çekme­
ye başladı ve araştırmalara dahil edildi.
Mısır'daki feminizmi araştıran Badran
"kadınlara cinsiyetlerinden dolayı yapı­
lan sınırlamanın farkına varıp da, bu sı­
nırlamaları yok etme ve kadınlar için ye­
ni roller ile yeni erkek-kadın ilişkilerini
kapsayan adil bir cinsiyet düzeni geliştir­
me gayretinde bulunmanın" feminizmin
dahilinde olduğunu kabul ediyor. (Bad­
ran, 1995: 1 9-20) Bu tanımlamadan yola
çıkarak, Osmanlı Devleti'nin son yarım
yüzyılında Müslüman toplumda gelişen
kadın hareketini de feminist bir hareket
olarak niteleyebiliriz.
Bu çerçevede Osmanlı Müslüman fe­
ministi denilebilen kişiler -erkek ya da
kadın olsun- düşünce ve fikirlerinde, ka­
dının yerinin cinsiyet düzenine göre ön­
celikle aile içinde olduğunu tartışmıyor,
hatta kadının ailedeki yeri ve ondan do­
ğan rol ve görevlerinin vatan, millet hatta
ırk için ne kadar önemli olduğunu vur-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
guluyorlardı. Nitekim bu kavramlara da­
yanarak bazı 'feminist' olarak nitelendire­
bilecek isteklerde bulunmaktan da çekin­
mediler. Bu isteklerden en önemlisi eği­
tim hakkıydı.
Kadının aile içindeki yerine ayrı bir
önem verilmişse de, kadınlar özellikle
1 908'den sonra kendilerine aile dışında
da bir rol biç tiler. 11. Meşrutiyet döne­
minde kadınlar hem birey olarak hem
d ernek ku rarak Osmanlı Devleti'nin
ekonomik ve askeri alanda güçlendirilip
yükseltilmesinde katkıda bulunabilecek­
leri görüşündeydiler ve bu mücadelede
yerlerini almak istediklerini açıkça ifade
ettiler. Bu istekler doğrultusunda kuru­
lan dernekler ve yapılan faaliyetler Os­
manlı kadınlarına - dinsel canlanış ha­
reketinin çerçevesindeki kurulan der­
neklerin yaptığı gibi - geleneksel cinsi­
yet düzeninin dışında olan bazı tecrübe­
ler kazandırdılar. Nitekim bu faaliyetler,
ilk amaçları feminist değil milliyetçi ol­
duğu halde, yine de kadınların toplum
içindeki yerinin değişmesine yardımcı
olmuştur.
OSMANLI'DA "FEMINlZM"
Osmanlıda ilk feminist sayılabilen faali­
yetlerden biri "üç kadın" imzah ve Terah ­
ki (llerleme) gazetesinde çıkan bir mek­
tup sayılabilir. Yazarlar bu mektupta yeni
başlatılan Boğaz vapur seferlerini övüp,
vapurlarda kadınlara ayrılan yerlerden şi­
kayetçi oluyorlardı. Erkeklerle gibi aynı
ücreti ödeyip, onlar gibi kapalı ya da ha­
vadar bir yerde oturma seçeneğine sahip
olamamaktan şikayetçiydiler. Bu mektu­
bun gerçekten üç kadın tarafından yazıl­
mış olup olmadığı bilinmiyor ancak cin­
siyetten dolayı uygulanan ayrımcılığın
bir gazetede yayımlanan bir mektupla
protesto edilmiş olması -yazarlar üç ka­
dın olmasa bile- önem taşımaktadır.
Terahlıi gazetesi Osmanlıca yayınlanan
ilk bağımsız gazetelerden biriydi. l 868'de
O S M A N L I M Ü S L Ü
çıkmaya başlayan gazete, Fransa'daki ka­
dınlar ve hak arayışları, kadın eğitimi, ta­
addüt-Ü zevcat (çok eşlilik) gibi tartışma­
lara yer veriyordu. Ayrıca yukarıdaki tür­
d en okuyucu mektuplarım da yayımlı­
yordu. Gazetenin sahibi ve editörleri ka­
dın konusu ile o kadar ilgilenmişlerdi ki
ayn bir ek yayımlamaya karar verdiler.
Böylece ilk Osmanlıca kadın dergisi kabul
edilen Terakki-i Muhadderat'ın (lffetli ka­
dınlar için ilerleme) yayın hayatı Haziran
1 869'da başlayıp Eylül 1 870'e kadar sür­
dü. Bunu takip eden gazete ve dergilerde
-ve özellikle kadın dergilerinde- yayımla­
nan makaleler, kadının toplum içindeki
yeri hakkında düşünce ve tartışmalar ile
ilgili bilgi veren ö n emli birer kaynak
oluşturmuşlardır. 1 (Çakır, 1 994; D emirdi­
rek, 1993; Kurnaz, 1991; Taşkıran, 1973;
Toska, 1994; Yaraman-Başbuğu, 1992)
M A N L A R I N D A F E M i N i Z M
Gazete ve dergilerin yanı sıra 19. yüz­
yılın ikinci yarısında yazılmış romanlar
da değişen fikirler hakkında bilgi ver­
mektedir. O dönemde geliştirilen yeni
edebiyatta daha gerçekçi olmaya çalışan
yazarlar evlilik, aşk, sevgi, ebeveyn-ço­
cuk ilişkileri gibi konuları işliyorlardı.
(Evin, 1 983: 29-40) Ancak bu romanlar­
da yansıtılan gerçek sınırlı bir 'gerçek'ti:
öyle ki, yazar ve okurların. yaşadıkları
hatta yaşamak istedikleri gerçek, büyük
şehirlere hatta lstanbul'a ait orta ve üst
sınıfların gerçeğiydi.
Sınırlı bir çerçevede olsa bile, bu yazı-
lar değişen bir toplumun değişen fikirle- 33 7
rinin taşıyıcılarıydı. Gazete ve dergilerin
sahip, editör ve yazarları -ve okurları- bu
değişen toplumun hem ürün hem de üre­
ticileriydi. Modernleşme olarak da tanım-
lanan bu değişim sürecinin başlangıcı 19.
yüzyılın ilk yarısına denk gelir. Osmanlı
Devleti'nin lstanbul'daki merkezi yöneti-
cileri devletin gücünün giderek azalmış
olduğu görüşündeydiler. Devleti hem dış
hem de iç güçler karşısında yeniden kuv­
vetlendirebilmek için askeri ve bürokra-
tik ve dolayısıyla eğitsel ve hukuksal re­
formların gerekliliğini savundular. Avru-
pa'daki devletler ile arasındaki (askeri)
üstünlüğe yeniden erişebilmek için Batılı
teknolojiyi reddetmektense onu çalışıp
öğrenmek ve kullanmak gerektiğine inan-
dılar. (Hanioğlu, 1995: 10-23) iç güçler
karşısındaki otoritelerini güçlendirmek
için ise var olan bürokrasiyi ıslah edip
Fransa'daki XVI. Lui'nin mutlak monarşi-
sinin merkezi devlet sistemine benzer bir
sisteme döndürmek istediler. (Zürcher,
1993: 28) Bu amaçlara ulaşabilmek için
yeni okullar açıldı, dışarıdan hoca ve ki-
tap getirildi ve öğrenciler yurt dışına gön-
derildi. Böylece sayıları hızla artan bir
grup devlet adamı ve askerler Avrupa'da-
ki çalkantıların sonucunda gelişen yeni
fikir ve düşünceleri yakından tanıma fır-
satı bulup onlardan etkilendiler. Fran-
sa'daki Aydınlanma hareketinin poziti-
 T A N Z i M A T V E M E
vizm ve onunla gelen bilime önem veren
eğitimde reform hareketi, Osmanlı'da da
eğitim ile ilgili tartışmaların başlamasında
etkili oldu. Osmanlı aydınlarına göre Av­
rupa devletleri gibi medeniyete giden yol­
da ilerlemek için çağdaş bilime hakim ol­
mak bir şarttı. Fransız devrimin "liberte,
egalite, fratemite" (özgürlük, eşitlik, kar­
deşlik) fikirleri ile gelişen milliyetçilik
akımları ise Osmanlı için ne gibi bir mil­
liyetçiliğin söz konusu olabileceği yönün­
de tartışmalara yol açu. Öte yandan, 1 848
devrimlerinde ortaya atılan meşrutiyetçi­
likten dolayı Osmanlı aydınları da meşru­
338 tiyet ve parlamento sistemini ve dolayı­
sıyla Padişahın pozisyonunu tartışmaya
başladılar. Ayrıca Avru pa ve dünyanın
başka yerlerindeki kadının toplum için­
deki yeri ile ilgili tartışmalar da Osmanlı­
lara izlerini bıraktı.
Avrupa'da gelişen bu fikirler Osmanlı
basınında -bazen sansürün izin verdiğin­
ce ve imkanlar zorlanarak, bazen de sür­
gün yerinde bile olsa- hararetle tartışılı­
yordu. Kadınlarla ilgili tartışmalar ilk se­
nelerde çoğunlukla erkek feministler ta­
rafından kaleme alınmışsa da, 19. yüzyı­
lın son yıllarında sayısı giderek artan ka­
dın feminist yazarlar kendi fikirlerini
okuyucularıyla paylaşıyorlardı.
Bu makalede "feminist" olarak nitelen­
dirilen Osmanlılar, kendileri için büyük
bir ihtimalle -zaten nadiren kullanılan­
bu terimi kullanmazlardı. Feminizm sö­
zünün Osmanlıda ilk defa ne zaman kul­
lanıldığı bilinmezken, Ebüzziya Tevfik
bu başlık altında 1899 yılında bir makale
yayınladı ve bu makalede, bu Fransızca
terimin nasıl çevrilmesi gerektiği ile ilgili
sorunlardan bahsedip, aynı zamanda Av­
rupa'nın değişik ülkelerindeki feminizm
akımları ve faaliyetleri hakkında bilgi
verdi. Bu makaleye dayanan 1 9 1 8'de çı­
kan başka bir makalesine ise yazar tara­
fından Nisaiyyun (kadınlara ait) başlığı
verildi. (Demirdirek, 1 993: 89-92; Demi­
roğlu, 1993) Aynı kökten gelen nisa'iyya
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
(kadınlara ait) sözü o zamanlarda Mı­
sır'da kullanmaktaydı. (Baron, 1994: 6)
Osmanlı Müslüman feministleri ise lıa­
dın sıfatını kullanmayı tercih ediyor ve
örneğin /ıadın lı are /ı eti'nden bahsediyor­
lardı. Feminizm teriminden ve Avrupa,
Amerika ve diğer ülkelerdeki feminist ha­
reketlerden haberdar olmalarına rağmen
kendilerini "feminist" olarak tanımlamaz­
lardı. Bunun başlıca nedenlerinden bir ta­
nesi, başka yerlerdeki hareketlere katılan
ve Osmanlı basınında feminist olarak ta­
nımlanan kadınların bazı tutucu çevreler
tarafından kötülenip eleştirilmiş olmaları­
dır. Muhtemelen, Osmanlı kadınlarının,
bu eleştirilerde bazen ahlak dışı olarak
gösterilen feministler ile kendilerinin bir
tutulmasını istemediği düşünülebilir. Di­
ğer taraftan Osmanlı Müslüman kadınları
-özellikle ilk yıllarda- Batı'da feminizm
olarak tanımlanan hareketin faaliyetlerini
ve amaçlarını tam olarak benimsemeyip,
yabancı bir hareket olarak da görmüş ola­
bilirler. Şöyle ki, Osmanlıca yayınlarda fe­
minizm ile bağdaştırılan faaliyetler daha
çok kadın ile erkek arasındaki eşitliği ve
özellikle kadınlara siyasal hakların veril­
mesi savunan faaliyetlerdi. Bu çerçevede
örneğin l ngiliz "süfrajetler" tarafından
yapılan eylemlerin Osmanlı Müslüman
kadınları tarafından benimsenmemiş ol­
ması mümkündür.
Çünkü bu lngiliz feministlerin ne so­
kakta yürümek, pankart asmak, polisler­
le çatışmaya girmek gibi saldırgan faali­
yetleri, ne de amaçları Osmanlı Müslü­
manların cinsiyet düzeni ile uyuşuyordu.
OSMANLI'DA CiNSiYET DÜZENi
Cinsiyet düzeni doğadan gelen bir düzen
deği l , toplum tarafından veya içinde
oluşturulan bir düzendir. Bu yüzden bu
düzen toplumdan topluma değişir. Hatta
bir toplum içindeki gruplar arasında bile
farklar olabilir. Nerede veya ne zaman
olursa olsun cinsiyet düzeninin temelin-
O S M A N L I M Ü S L Ü
de her zaman maskülinite ve femininite
ayrımı yatar. Bu iki kavram birbirine zıt
ancak birbiriyle bağlıdır. Daha fazla ka­
dınsı, daha az erkeksi demektir veya ter­
si. Erkeklik ve kadınlık, erkekliği yapan
ve kadınlığı yapan toplumlarda belli ste­
reotipler üzerinde kurulan düşünce ve
beklentilerdir. Bu beklentilerin dışında
davrananlar ise toplum tarafından hoş
görülmez, cezalandırılır hatta dışlanır. Bu
yüzden var olan bir cinsiyet düzenini
kırmak hiç de kolay değildir.
Osmanlı'daki cinsiyet düzeni, başka
toplumlarda olduğu gibi tek bir şekil al­
mıyordu. Toplum i çindeki millet, sınıf
gibi ayrımlara göre değişiyordu. Bazı sı­
nıflarda kadınlar için kabul görülen faali­
yet ve davranışlar başka bir sınıftaki ka­
dınlar için düşünülemezdi. Ancak Os­
manlı'da Müslüman feminist olarak nite­
lendirilebilen kişilerin çoğu orta ve üst
sınıflara aitti. Bu yüzden onların feminiz­
mini o sınıfta var olan cinsiyet düzeni
çerçevesinde algılamak gerekir. Bu düzen
19. yüzyıldaki batı toplumlarında mev­
cut olan orta ve üst sınıfın cinsiyet düze­
ninden çok farklı değildi. Ayrıntılara gir­
meksizin Osmanlı cinsiyet düzenine göre
ideal olarak kamu mekanı erkeklere ait
i ken, kadınlara özel mekan ayrılmıştı.
Erkekler evin dışındaki işlerle uğraşır­
ken, kadınlar evin içindeki işlerden so­
rumlu tutuluyordu. Böylece, siyasal, ulu­
sal, ekonomik veya askeri işler erkekler
dünyasına; ev, çocuk, aile ile ilgili işler
ise kadınlar dünyasına aitti. Bunun neti­
cesinde evin gelirini sağlamak erkeğin işi
olurken, tersi, yani o geliri harcamak, ka­
dınlardan bekleniyordu.
Böylece Osmanlı'daki "ideal" cinsiyet
düzeni, özellikle orta ve üst sınıf men­
supları için oldukça katı ve değişmez gö­
rünüyord u . Bundan dolayı Avrupa ve
Amerika'da yapılan bazı mücadeleler Os­
manlı kadınları arasında pek tutulmadı.
Örneğin kadınlara siyasi haklar istemek
gibi bir mücadele Osmanlı kadınlarının
M A N L A R I N D A F E M i N i Z M
çoğu için gündem dışı ve fazlasıyla "ile­
ri" bir konuydu. Nitekim, Birinci Dünya
Savaşı'nın sonuna kadar Osmanlı kadın­
ları tarafından yazılan yazılar bu yönde
bir istek içermiyordu. Tam tersine, bu
konuda Avrupa ve Amerika'da yapılan
mücadelelere göndermeler yapıp kendi
ülkelerinin toplumsal ve ekonomik haya­
tına katkıda bulunmadan siyasal haklara
sahip olmaya hazır olmadıklarını açıkça
ifade ediyorlardı. Birinci Dünya Savaşı
sonuna kadar, parlamentoya girip orada
devletin işleri hakkında karar vermek,
kesinlikle bir Müslüman Osmanlı kadını-
nın işi olarak görülmüyordu. 339
Ancak, Osmanlı Müslüman kadınları
Osmanlı cinsiyet düzenini fazla sarsma­
dan yani yukarıda çizilen kamu-özel ay­
rımının temelini bozmadan gerçekleşti­
rilebilen değişikler istemekten de çekin­
mediler. Osmanlı feministleri olarak ni­
telendirilen bu kadın ve erkeklerin is­
tekleri, kadına cinsiyet düzeni tarafın­
dan biçilen rolünün çerçevesinde deği­
şiklikler yapmak doğrultusundaydı. Za­
ten Avrupa ve Amerika'da bu düşünce
paralelindeki mücadeleler Osmanlı ka­
dınları tarafından daha kolay benimse­
nebilmişti. Başlıca konulardan bir tanesi
kadınlar için çok sınırlı hatta neredeyse
hiç bulunmayan eğitim imkanlarının
sağlanmasıydı.
OSMANLI FEMlNlZMl
VE KADIN EClTlMI
Avrupa ve Amerika'da olduğu gibi Os­
manlı'da da kadın ve onun toplum için­
deki yeri ile ilgili en çok tartışılıp müca­
dele verilen konulardan bir tanesi kadın
eğitimi idi. Kadın eğitimi ile ilgili bu mü­
cadele ve tartışmalarda ortaya konan dü­
şünceler, var olan cinsiyet düzenindeki
değişiklikleri göstermesi açısından önem­
li birer örnektir. Ayrıca kadın eğitimini
geliştirme çabalarında kadınların faaliyet­
leri de bu açıdan önem taşımaktadır.
 T A N Z i M A T V E M E
Avrupa'da kadın eğitimi konusundaki
tartışmalar 18. yüzyılda başlayıp 19. yüz­
yılda hız kazanmıştı. l 792da çıkan ve
Mary Wollstonecraft tarafından yazılan A
Vindication of tlıe R iglıts of Woman da
(Kadın Haklarının Temize Çıkarılması) ,
yazar kökü Aydınlanma hareketinde ya­
tan liberal bireysellik fikirlerine uyarak
insanlar arasındaki farkların doğal olma­
yıp toplum ve çevre tarafından yaratıldığı
fikrini savunuyordu . Eğitimli bir kadının
daha akıllı (rasyonel) ve namuslu olaca­
ğını ve dolayısıyla daha iyi eş, kız çocuk
ve anne olacağını söyleyen Mary Wolls­
340 tonecraft, aslında erkeklere hitap ettiği
kitabında, bireyselliği ön plana çıkarıp
erkek ile kadın arasındaki farkın doğal
olmadığını ispat etmeye çalışmışsa da,
böylece kadınların geleneksel rolünü ka­
bul etmiş oluyordu.
Ö te yandan 1 9 . yüzyılda, özellikle
Amerika'da, erkek ile kadın arasındaki
farkın doğallığını savunan ve bundan
ötürü erkeğin kadına üstünlüğünü iddia
eden dinsel canlanış hareketi çerçevesin­
de de kadın eğitimine ağırlık veriliyordu.
iyi, yani Hıristiyanlığa ve onun değerleri­
nin getirdiği geleneklere sıkı sıkıya bağlı
anne ve ev kadını yetiştirmek üzere
Amerika ve dünyanın en ücra yerlerinde
kız okulları açıldı. Bu okullarda ders ve­
rebilecek hoca ve yönetici yetiştirmek
amacıyla da bir dizi özel kız kolejleri ku­
ruldu. (Melder, 1 993; Stone, 1976)
1 9 . yüzyılda Osmanlı aydınının kadın
eğitimi ile ilgili tartışmalarının bu iki
akımdan etkilenmiş olması muhtemel­
dir. Osmanlı aydınlarının başta Fransız­
ca olmak üzere yabancı dilde yazılmış
eserleri okudukları bilinmektedir. Ya­
bancı bir dile hakim olmayanlar için ise
çeviriler mevcuttu. (Male kova , 1 994)
Ö rn eğin, sonradan Paşa sıfatı alan ve
Maarif Nazırı olan Münif Efendi 1 860'da
Voltaire, Fene!on ve Fontanelle'nin eser­
lerinden seçtiği bölümleri tercüme edip
kitap olarak yayınladı. Bu çeviride kadın
Ş R U T I Y E T ' I N B I R 1 K 1 M 1
eğitiminin önemi ile ilgili bir bölüm de
bulunuyordu. (Berkes, 1 964: 199; Evin,
1 983: 48)
Öte yandan dinsel canlanış hareketi
' çerçevesinde Osmanlı topraklarına gelip
misyonerlik yapmak amacıyla kız (ve er­
kek) okulları açan Amerikalılar da bu dö­
neme damgalarını vurmuşlardır. Başlan­
gıçta çalışmalarını gayrimüslimlere yönel­
ten misyonerler, 19. yüzyılın son yılların­
da, okulları -sonradan kadın hareketinde
öncü rol alan- Müslüman kızlara da aç­
maya başladılar. (Stone, 1 974)
Osmanlı Devleti yöneticileri de eğitim
konusunda faaliyet gösterip, Batılı tarz­
da bir okul sistemi geliştirmek amacıyla
1 857'de Maarif-i Umumi Nezareti (Eği­
tim Bakanlığı) kurdular. Bu bakanlığın
ilk faaliyetlerinden birisi 1 859'da ilk Kız
Rüştiyesini açtırmasıydı. ligi beklendiği
gibi olmadığından mı yoksa eleştirildi­
ğinden mi bilinmiyor ancak 1862'de bir
gazetede yayımlanan bir makalede bu
okulun açılışı için şöyle bir neden gös­
terildi:
O k uy up y azmanın erheh ve lıadınlar
için elzem olup geçiıımelı için ağır işler gö­
ren erlzelılerin ev işlerinde ralıat etmeleri
ancak kadınların dahi din ve dünyalarını
bilerelz hocalarının emirlerine itaat etmele­
riyle ve istemediklerini yapmalıtaıı sahın­
ıııalariyle ve iffetlerini lzonıyup /zanaat eh­
li olıııalariyle ıııümlıün olaca/ıtır. (Ergin,
1 977: 458)
Gösterilen bu nedenler dinsel canla­
nış hareketi ç erçevesinde açılan kız
okulları için gösterilen nedene çok ben­
zemektedir. Bu hareketin çerçevesinde
kız okulları " [E ] ş ve anne olarak alışıl­
mış görevlerini daha iyi bir şekilde yeri­
ne getirebilmek ve geleneksel dinsel if­
fetlerini korumak üzere kızların eğitime
ihtiyacı olduğu" için kuruldu. (Banks,
1 986: 39-4 7)
Kadın eğitimi ile ilgili tartışmalarda,
Osmanlı'nın hem Batı özentiliğine hem
O S M A N L I M Ü S L Ü
de Osmanlı'nın lslami kimliğine gönder­
meler bulunmaktadır. Batı merkezci po­
zitivizmin etkisi altında kalan yazarlar
Batı toplumlarını uygar ülkeler arasında
en ileri olanlar olarak görüyorlardı. En
ileri olmalarını ise bu ülkelerde bilimsel
eğitime önem verilmesine bağladılar. Zi­
ra, Osmanlıların uygarlığa giden yolda
ilerlemesi ve dolayısıyla "çağdaşlaşması"2
için eğitime de önem vermesi lazımdı.
Söz konusu ilerlemenin de kadını eğitim­
den mahrum bırakarak mümkün olama­
yacağını ileri sürüyorlardı. Bu görüşü sa­
vunan yazılarda sık sık medeniyet (uygar­
lık) ve terakki (ilerleme) sözleri bulun­
maktadır.
Öte yandan bazı yazarlar kadınların
eğitim alma hakkını hatta görevini Ba­
tı'ya göndermeler ile değil de lslami ge­
rekçelerle savunmaktaydılar. Onların gö­
rüşüne göre lslamiyette kadınlara eğitim
verilmesi z o runluyd u . Sünnet'ten ve
lslamiyetin tarihinden örnekler vererek
bu görüşü savunuyorlardı. Önde gelen
Müslüman kadınların hayatı ve eserlerini
anlatan makale ve kitaplar bunun birer
örneğidir.
Avrupa'ya ve lslam'a göndermeler ile
talepler meşru kılınmaya çalışılmışsa da,
gösterilen gerekçeler daha çok bir toplu­
mun ve özellikle Osmanlı toplumunun
kendi ihtiyaçları üzerine yoğunlaşmıştı.
Kadının aile içindeki ve dışındaki görev­
lerinin onun bilgili olmasını gerektirdiği
savunuluyordu. Kadının aile içindeki gö­
revleri ise, Maarif Nazırı Şükrü Be}; Şu­
bat 1 9 1 3'te, lstanbul Darülfünunu'nda
açılan kadınlara özel kursların açılışında
yaptığı konuşma ile net bir şekilde göste­
rildi. Ona göre kadınlara verilen eğitim
onların aydın ve aydınlatan bir anne, be­
cerikli bir yönetici ve iyi bir eş olmalarını
sağlayacaktı.
Kadınlar anne qlarak milletin devamı­
nı sağlıyorlardı. Anne olarak sadece ço­
cuk doğurup büyütmüyorlardı ayrıca ço­
cuklarının ilk öğretmeni oluyorlardı. Os-
M A N L A R I N D A F E M i N i Z M
manlı Devleti'nin adeta sürekli savaşta
olduğu ll. Meşrutiyet döneminin özellik­
le ikinci yarısında anne ve çocuklarının
daha sağlıklı olmaları için annelerin sağ­
lık bilgisi sahibi olmaları daha çok önem
kazandı. Kayıpları ve özellikle Müslü­
man kayıplarını telafi etmek için çocuk
sayısının artması gerekiyordu. Savaşlar
annelik ile direkt bağlı olmayan bilgiler
de gerektiriyordu. Bazılarına göre kadın­
lara coğrafya ve tarih okutulması lazım­
dı. Böylece, özellikle erkek çocuklarını,
devletin eski halini öğrenip kayıp top­
raklardan haberdar olarak, vatan için sa-
vaşıp kaybedilen toprakları geri kazanma 341
isteğiyle büyütebileceklerdi.
Kadınlardan bilgili bir anne olmaları­
nın yanı sıra ev işlerini bilinçli ve bilgili
bir şekilde yapan bir ev kadını olmaları
da istenmekteydi. Evin temizliğinden,
sağlıklı yemek hazırlanmasından, lekele­
rin nasıl çıkarılacağına kadar bilgi sahibi
olmaları lazımdı. Ancak bir ev kadınının
en çok ihtiyaç duyduğu yetenek "evin
ekonomik idaresi" idi. O dönemki yazar­
lara göre bir evin bütçesi nasıl yapılır, bir
hesap nasıl tutulur gibi konular özellikle
Il. Meşrutiyet döneminde takip edilen ve
milli ekonomiyi güçlendirmeyi amaçla­
yan politikalar çerçevesinde önem taşı­
yordu. Bununla iyi bir ev kadınının dev­
letin ekonomisine katkıda bulunabileceği
görüşü ortaya atıldı.
Evini iyi idare eden bir kadın, kocası
ve ailesini de memnun eder, böylece ko­
casını evine bağlar ve alkol, kumar gibi
kö tü alışkanlıkları edinmesini engeller
diye, ev idaresi ile ilgili bir kadının kabi­
liyetinin önemine bir gerekçe daha ek­
lendi. Ancak iyi bir ev kadını olmak için
sadece bu yeterli görünmüyordu. Kadın­
ların kocalarıyla eğlendirici ve doyurucu
bir sohbete girebilmek için de eğitimli
olmaları gerekiyordu. Bu düşünce kadın­
erkek ilişkileri ile ilgili fikirlerin değişi­
me uğradığının bir simgesidir. Bu yeni
oluşan fikirlere göre evlenecek kadın ile
 T A N Z i M A T V E M E
erkeğin eğitim, yaş veya ekonomik sosyal
durumları çok farklı olmamalı, daha çok
arkadaş gibi ilişkileri olması ve dolayısıy­
la mümkün olduğu kadar aralarında or­
tak noktaların bulunması iyi yürüyen bir
evlilik için şarttı. Eğitimli bir kadının bu
şekilde mutlu bir aile oluşturup, toplu­
mu daha sağlamlaştırmakta önemli bir
rolü olduğu yazılıyordu.
Ancak başka nedenlerle eğitimin ge­
rekliliğini hissedip bu konuda yazanlar
da vardı. Kadınların evin dışında da çalı­
şabilmesi için kadın eğitimini geliştir­
mek gereğini duyanlar vardı. Bunun için
342 birkaç neden gösterdiler. Birincisi nor­
mal durumlarda çalışıp para kazanmaya
ihtiyacı olmayan kadınlar, zor günlerde
bazen kendilerini geçindirmek zorunda
kalabilirlerdi. Bu durumda bir meslek
veya belli bir yetenek sahibi olmaları la­
zımdı. !kinci bir neden ise daha milliyet­
çi bir karakter t_aşıyordu ve Osmanlı
Devleti'nin ekonomik durumuyla ilgiliy­
di. Namık Kemal'in 1 867 yılında yayın­
lanan ve kadın eğitiminin ciddi bir bi:
çimde savunulduğu ilk yazılarından bi­
rinde eğitimsiz bir kadının vatana eko­
nomik bir katkıda b u lunamayacağını
yazdı. (Frierson, 1996; Yaraman-Başbu­
ğu, 1 992) Bu nedenin 1908'den önce çı­
kan d ergilerde de gös terildiği halde,
özellikle bu tarihten sonra daha milliyet­
çi bir ekonomik politika takip edildiği
dönem süresince çıkan yazılarda, kadın­
ların tüketici yerine üretici olmaları ge­
rektiği vurgulanıyordu.
Böylece kadın eğitiminin önemiı:ı.in çe­
şitli nedenler gösterilerek ispatlanması
denendi. Gösterilen gerekçelerin hepsi
kadınların bireysel istek ve ihtiyaçlarını
gözardı etmeksizin toplumun çıkar ve
ihtiyaçlarına yönelikti. G ös terilen ne­
denlerin büyük bir çoğunluğu ile yazar­
ların hemen hepsi kadının rolünün aile
içinde olmasını sorgulamadan kabul et­
miş gözüküyordu. Buna rağmen bu is­
tekler ve onun sonuçları cinsiyet düze-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
ninin değişimi açısından önem taşımak­
tadır. Şöyle ki, bu tartışmalar kadınlara
cinsiyet düzenine göre biçilen ailesel rol­
lerin artık doğal bir yetenek değil ancak
eğitim gerektiren bir tecrübe olduğunu
(erkeklerin bir meslek öğrenm ek için
gayret sarf etmeleri gerektiği gibi, kadın­
ların da artık işlerini iyi yapmayı öğrene­
bilmek için aktif olup bir gayret sarf et­
meleri lazımdı) topluma kabullendirmek
için bir mücadele olarak da görülebilir.
Bu tartışmalar kadınların aile içindeki
yerini eğitim ile değiştirip daha değerli
kılmak hatta 'yükseltmek' için bir müca­
dele olarak da algılanabilir. Böylece bu
tartışmalara katılan Osmanlı Müslüman
erkek ve kadınları Avrupa ve Ameri­
ka'daki dinsel canlanış hareketindekiler
gibi kadının rolünün aile içinde olup ol­
madığını değil o rolün içeriklerini tartış­
tılar. Nitekim, bu sınırlı tartışmalar ka­
dınların toplumdaki yerinin değiştiril­
mesi ile ilgili daha kapsamlı tartışmalara
yol açtılar. Kadınların faaliyetleri dolayı­
sıyla ulusal ekonomiye katkıda buluna­
bilecekleri düşüncesi bu çerçeve içinde
ilk defa öne sürüldü . Bu düşünce var
olan cinsiyet düzeninde iki seviyede de­
ğişiklik anlamına geliyordu. Genelde pa­
rayı kazanan, dolayısıyla aktif ve üretici
olarak gösterilen erkeğin karşısında ko­
casının kazandığı parayı harcayan dola­
yısıyla pasif ve tüketici olarak gösterilen
bir kadın vardı. Birinci değişiklik, kadı­
nın tüketici olsa bile pasif değil seçici ve
d olayısıyla aktif olarak gösterilmesi ,
ikinci değişiklik ise bir adım daha ileriye
gidip kadınların potansiyel üretici olarak
görülmesiydi.
Böylece, eğitim ile ilgili tartışmalarla
var olan s tereotipler ve ondan d oğan
beklentiler sorgulanmaya ve tartışılmaya
başlandı. Hatta bu tartışmaların sonu­
cunda eğitim sisteminde gerçekleştirilen
ilerlemelerden dolayı cinsiyet düzeni de
değişikliklere uğradı.
Kadın eğitiminin reformlarına, daha
O S M A N L I M Ü S L Ü
önce bahsedilen Maarif-i Umumi Nezare­
ti öncülük etti. Yaşanan bütün zorluk ve
sorunlara rağmen, özellikle ll. Abdülha­
mit ve ardından il. Meşrutiyet dönemle­
rinde kadın eğitimi konusunda önemli
gelişmeler elde edildi. Sınırlı da olsa en
azından şehir ve kentlerde daha fazla ka­
dına eğitim alma imkanı sağlandı.
Eğitim ile ilgili tartışmaları sırasında
eğitime verilen önem, kadınlara gelenek­
sel cinsiyet düzeninin dışına adım atmak
için imkan sağlıyordu. Yeni bir meslek,
öğretmenlik, onlara açıldı. Ancak bazı
kadınlar resmi öğretmenlik dışında, bu
konuda sorunlar -maddi ya da manevi
olsun- ile karşılanan kız ve kadınlara
eğitim imkanlan sağlamakla meşgul olu­
yordu.
Osmanlı Devleti eğitimin önemini an­
layıp kabul etmişse de, mali imkanları
hep kısıtlıydı. Kendi çıkarttığı yasalara
göre kurulması gereken sadece kız okul­
larını değil erkek okullarım bile kuramı­
yordu. Bu durum Osmanlı b asınında
özellikle 1908'den sonra yeni bir tartış­
maya yol açtı. Okul açmak sadece devle­
tin görevi miydi? Yoksa halk, özel kişi
olarak ya da dernek olarak, devletin zor
durumunu kabul ederek bu konuda giri­
şimde bulunsun muydu? Kadınlar kadın
eğitiminin önemini kabul ederek, "zaten
ikinci planda olan kız okullarını açtır­
mak devlete mi bırakılsın yoksa kendi
ellerine mi alsınlar" diye sordular. Os­
manlı kadın dergilerinde yazan kadınlar­
da bu konuda fikir birliği yoktu. Ancak
faaliyetler gösteriyor ki her şey devlete
bırakılmadı. Hem birey olarak hem de
dernek kurarak kadınların kız eğitimi­
nin geliştirilmesi için gösterdikleri gay­
ret büyüktü. Yeni okullar açtırıldı, buna
p arası yetmeyenler var olan okullara
maddi destekte bulundular, kızlara burs
verildi, taşradan gelenler için yatakhane­
ler inşa edildi.
Kadınlar eğitimi sadece okul yoluyla
değil başka yollarla da alabilirlerdi. Eği-
M A N L A R I N D A F E M i N i Z M
tim sisteminin geliştirilmesinde önemli
adımlar atıldığı halde kadınların çoğu­
nun okul için ya yaşı geçmişti ya da baş­
ka nedenlerle sıradan bir okula gidemi­
yordu. Bu gibi kadınlar için bilgi edin­
mek üzere başka imkanlar m evcuttu .
Dergi ve kitaplar, özel kurslar ve konfe­
ranslar bunun örnekleridir.
Özellikle kadın dergilerinde çıkan ve
bir kız veya erkek çocuğunun nasıl ye­
tiştirildiğini, ev yemeklerinin nasıl ha­
zırlandığını, temizliğin nasıl yapıldığını
vs. ayrıntılı bir şekilde anlatan makale-
ler kadınları bilgilendiriyordu. Kadın
dergilerinde yazanlann bazıları da kadı- 343
na yönelik yemek kitapları, ev ekonomi-
si ve aile hayatı ile ilgili kitaplar çıkarttı-
lar. Ayrıca dergi ve kitaplar yoluyla ka-
dınlar başka konularda da aydınlanıp
daha genel bilgiye sahip olmaları sağla­
nıyordu. Örneğin, Hanımlara Mahsus
Gazete matbaasında lslamiyetin öncü
kadınları hakkında ve bir kadın yazar
tarafından yazılan bir dizi kitap basıldı.
Bu kadın bir istisna değildi. Kadın dergi-
lerinde çıkan yazıların büyük bir bölü-
mü kadınlar tarafından yazılıyordu. Hat-
ta bazı kadın dergilerinin editörleri er-
kekler tarafından yazılan metinleri çok
kararlı bir ş ekilde reddetmekteydiler.
(Frierson, 1 996)
Bu yazılı bilgilerden ötürü kurslar açı­
lıp konferanslar verildi. Çeşitli dernek ve
kurumlar bu alanda faaliyet gösterdi .
Özellikle kadınlar i çi n kurs ve konfe­
ranslar düzenleyenlerin büyük bir bölü­
mü kadınlar tarafından veyahut kadına
yönelik amaçla kurulan derneklerdi.
Osmanlı'nın son döneminde kadın
eğitimi ile ilgili takip edilen süreç femi­
nizm açısından böylece büyük bir önem
taşıyor. Birincisi, yapılan tartışmalar ile
kadınlar, cinsiyet düzeniyle ön görülen
rol ve görevleri farklı bir biçimde değer­
lendirmeye başladılar. Bu doğrultuda rol
ve görevlerini kabul edip, içeriği tartışı­
yor ve eski hali eleştiriyorlardı. Bu tartış-
 T A N Z i M A T V E M E
malarla kadınlara, cinsiyet düzeni tara­
fından belirlenen konumlarını yeniden
şekillendirip biçimlendirme imkanı ve­
rildi. Ama bu imkana sarılmalarına rağ­
men, rol ve görevlerinin en önemlileri­
nin halen evin içinde olduğunu kabul
ediyorlardı.
Eğitim tartışmalarının verdiği ikinci
bir sonuç eğitim sistemindeki ve dolayı­
sıyla cinsiyet düzenindeki değişiklikler­
di. Kız okullarının sayısı giderek arttı. Bu
artış sadece ilk eğitim seviyesinde görül­
memekteydi, giderek lise gibi daha yük­
sek seviyede kız okulları açıldı. Ayrıca
344 yaşı geçmiş olan veya başka nedenlerle
okula gidemeyen genç kız ve kadınlara
başka imkanlar yaratıldı. Bu yeni kitle,
okur-yazar "aydınlanmış" kadınlar, cinsi­
yet düzeni ile ilgili tartışmalara aktif ola­
rak katılmaya başlayıp ileride daha fazla
isteklerde bulunup, cinsiyet düzP.nini da­
ha da temelden değiştirmek için mücade­
le vereceklerdi.
Kadınların birbirlerine destek olup bir­
birlerini eğitmek için gösterdikleri gay­
retler cinsiyet düzeninin değişmesinde
üçüncü bir adım sayılabilir. Bu adım ile
özel alana ait olan ev içindeki rol ve gö­
revlerini geçici de olsa bırakıp kamu ala­
nına girmeye başladılar. Giriş çeşitli an­
lamlarda bir giriş oldu. Bir yandan kadın­
lar fiziksel olarak kamu alanına girdiler:
kürsüye çıkıp dinleyicilere hitap ettiler.
Ancak bu kamu alanı Birinci Dünya Sa­
vaşı'nın sonuna kadar kadınlara mahsus,
yani erkeklerden ayrı bir alan idi ve dola­
yısıyla cinsiyet düzeninin getirdiği cinsi­
yet ayrımı bu açıdan yıkılmadı. Yazılarıy­
la ise, sembolik de olsa bu duvarı geçe­
bildiler. Kadınlar tarafından genel dergi
ve gazetelerde yazılan makaleler bunun
bir göstergesidir. Bu yazıların ne derece
cinsiyet düzenine aykırı olduğu, içerikle­
ri ile ilgili şimdiye kadar ayrıntılı bir
araştırma yapılmadığından henüz tam
olarak bilinmiyor.
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K I M 1
OSMANLI'DA KADIN DERNEKLERi
Dördüncü yenilik olarak kadınlar tara­
fından başka kadınları eğitmek amacıyla
kurulan dernekler sayılabilir. Osmanlı
döneminde, tam sayısı bilinmemekle bir­
likte, yüksek bir sayıda kadın derneği
kuruldu . Derneklerin çoğunun kurucu ,
yönetici ve üyeleri hakkında bilgi mev­
cut olmadığı halde, edinilen bilgilere gö­
re kadın dernekleriyle meşgul olanların
çoğu okur-yazar orta ve üst sınıf tabaka
mensubu olan kadınlardı. Bu kadınlar ta­
rafından yürütülen 'kadın demekleri'nin
çoğunun asıl amaçları hayırsever nitelik­
teydi. Derneklerin bir bölümünün ise ha­
yırseverlikten başka amaçları da varken,
o dönemdeki duruma uyum göstererek
başka faaliyetlerin yanı sıra hayırsever fa­
aliyetlerde de bulundular. Kadın dernek­
leri orta ve üst sınıfa ait kadınlara cinsi­
yet düzeninin onlar için biçtiği rol ve gö­
revlerin dışında faa l i y e t t e b u l u n m a
imkanı verdi.
Derneklerin genelinde ,ve bilhassa ka­
dın derneklerinin sayısında 1908'deki de­
ğişikliklerin ardından bir patlama oldu.
1909'da çıkan Cemiyetler Kanunu· ile sa­
yısı hızla artan bu derneklere yasal bir
çerçeve verildi. Kanunda erkek-kadın ay­
rımı yapılmadı. Neden yapılmadığı bilin­
miyor, ancak bazı yerel yöneticilerin tu­
hafına gitmiş olmalıdır ki merkezi yöneti­
me bu konuda soru sormak gereğini his­
settiler. Selanik'teki yöneticiler l 909'da
Teali-i Vatan Osmanlı Hanımlar Cemiyeti
(Vatanı Yükseltmek için Osmanlı Hanım­
lar Cemiyeti) kurulduğunda, kadınların
yasal olarak demek kurup kuramadığın­
dan emin değildiler. Bunun üzere lstan­
bul'daki İçişleri Bakanlığına bir mektup
göndererek bilgi istediler. içişleri Bakanlı­
ğı bu konu ile ilgili Şura-yı Devlet'e (Da­
nıştay) danıştı. Danıştay'daki tartışmanın
ardından olumlu cevap geldiğinde, bu Se­
lanik'teki yöneticilere iletildi ve demek
için izin verildi.
O S M A N L I M Ü S L Ü
Bu olay Osmanlı toplumunda dernek
kurmanın aslında bir erkek işi olarak gö­
rüldüğünü gösteriyor. Oysa Teali-i Vatan
Osmanlı Hanımlar Cemiyeti kurulan ilk
kadın derneği değildi. Bilinen Osmanlı
Müslüman bir kadın tarafından kurulan
ilk dernek 1876'da Mithat Paşa'nın eşi ta­
rafından kurulmuştu. Bu derneğin amacı
Balkan vilayetlerinde yer alan kargaşalar­
da yaralanan askerlere yardım etmekti.
Az sayıda olsa bile 1 908'e kadar benzer
amaçla birkaç dernek daha faaliyet gös­
termişti.
l 908'den sonra sayısı hızla artan kadın
derneklerinin çoğunun faaliyetlerinin de
ağırlıklı hayırsever bir karakter taşıdığı
halde bazılarının faaliyetleri daha geniş
bir yelpazede yer alıyordu. Şöyle ki bazı
dernekler birbirinden tamamen farklı gi­
rişimlerde bulunuyorlardı . Ayrıca bazı
hayırsever faaliyetlerin asıl amacı hayır­
severlikle değil fakat milliyetçilik ile ilgi­
liydi.
Hayırsever faaliyetlerde bulunan der­
neklerin özellikle savaş yıllarında yoğun
çalışmaları vardı . Bir tarafta askerlere
yardım elini uzatan dernekler vardı, di-
M A N L A R I N D A F E M i N i Z M
345
ğer tarafta ise erkekleri askere gittikleri
için geliri kesilen asker ailelerine destek
veren dernekler kurulmuştu.
Osmanlı Hanımları Cemiyet-i Hayriye­
si'nin asıl amacı özellikle yaralı askerlere
yardım etmekti. Bunun için üyeleri tara­
fından gecelik, çarşaf, sargı gibi malze­
meler dikiliyordu. Dikiş dikmek isteme­
yen veya imkanı olmayanlar para vererek
destek oldular. Ayrıca da derneğin bazı
üyeleri Balkan Savaşında hastabakıcılık
yapıp şahsen yaralı askerlere de baktılar.
Askerlerin yerine orduya maddi destek
veren kadın dernekleri de vardı. Donan­
ma ve orduya askeri araç ve gereçler al­
mak için para toplanıyordu. Örneğin da­
ha önce adı geçen Teali-i Vatan Osmanlı
Hanımlar Cemiyeti, donanmaya destek
olmayı hedefleyip zırhlı savaş gemileri
aldırmak amacıyla para toplama girişi­
minde bulundu.
Asker Aileleri Yardımcı Hanımlar Cemi­
yeti ise, adından anlaşıldığı gibi, askere
giden erkeklerin ailelerine gıda yardı­
mında bulunuyordu. Fakat, bazı dernek­
ler sadece maddi yardımla yetinmeyip,
bunun yanı sıra temel yardımları da esir-
 T A N Z i M A T V E M E
gemediler. ihtiyacı olan kız ve kadınlara
meslek kursları ve atölyeler açıp aynı za­
manda onlara eğitim, iş ve gelir imkanı
sağladılar.
Bu derneklerin verdiği eğitimin amacı
kısmen sosyal içerikli olmakla birlikte,
sırf kadınları eğitip aydınlatmak amaçlı
kurslar açıp konferans veren dernekler
de vardı. Bazıları sadece kendi üyelerine
yönelip, Amerikanvari "o kuma kulü­
bü"ne benzerken, diğerleri derneğe üye
olmayan kadınları hedef seçiyordu. Sela­
nik'te Sabiha Zekeriya Sertel ve arkadaş­
ları tarafından kurulan Tefeyyüz Cemiyeti
346 ve Halide Edib'in kurduğu Teali-i Nisvan
Cemiyeti kendi üyelerine yönelen birer
dernek olarak kuruldular. Teali- i Nisvan
Cemiyeti daha sonra üyelerinin yardımıy­
la başka kadınları eğitip aydınlatmakta
gayret gösterdi.
Eğitim veren derneklerin arasında asıl
amacı daha milliyetçi olanlar da vardı.
ihtiyacı olan kız ve kadınlara sadece bir
gelir sağlamak değil, Osmanlı ve özellik­
le Osmanlı Müslüman ekonomisine kat­
kıda bulunmak ve ulusal, geleneksel el
işleri yapımını yeniden canlandırmak gi­
bi amaçları da vardı. Bunun birer örneği,
sırasıyla, Mamıılat-ı D ahi liye istihlaki Ka­
dınlar Cemiyeti (Yerli Mallarının Tüketi­
mi için Kadınlar Derneği) ve Osmanlı ve
Türk Kadınları Esirgeme Derneği.
Bu derneklerin açtığı atölyelerde çalı­
şan genç kız ve kadınlar genellikle böyle
bir işe muhtaç olanlardı. Toplumun alt
sınıfından veya savaşla gelen darbelerden
dolayı fakirleşen ve bir gelir sağlamak
zorunda kalan kadınlar bu atölyelere sı­
ğınıyorlardı. llk görünüşte bu, cinsiyet
düzeninde bir değişiklik gibi görülse bile
alt sınıftaki kadınlar hep çalışmıştı ve bu
yüzden bu a tölyelerde çalışmak onlar
için bir yenilik olmadı. Tabii ki fakirle­
şen orta ve hatta üst tabaka mensubu ka­
dınlar için bu bir değişiklik oluyordu.
Ancak istenilen bir değişiklik olduğu
şüphelidir. Onlar için çalışmak bir hak-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M
tan ziyade, hayati bir zorunluluk oldu.
Kadınlara çalışma hakkı isteyen ve
onun için mücadele veren Kadınlar Dün­
yası adlı kadın dergisinde yazan kadınlar
ve onların kurduğu dernek Osmanlı M ü­
dafaa-i Hıılııı h -ıı Nisvan Cemiyeti idi. 1 9 .
yüzyılın son yarısında bazı erkekler, ka­
dınların yüksek eğitim gerektiren meslek
sahibi olmalarını savunmuşsa da, orta sı­
nıftan gelen Osmanlı Müslüman kadınlar
için bu 1 9 1 0 hatta 1920'lere kadar nere­
deyse mümkün değildi. Sadece öğret­
menlik onlar için böyle bir imkan sağlı­
yordu. Bu tabakadaki kadınların işe gidip
çalışarak hayatlarını kazanmaları 1 9 .
yüzyılda var olan cinsiyet düzenine göre
kabul görmezdi. Osmanlı Müdafaa-i Hıı­
hııh-ıı Nisvaıı Cemiyeti ise çalışma hak­
kından bahsederken bu tabakaya ait ka­
dınları hedefliyordu. Oysa "çalışma hak­
kı" isterken gösterilen neden yine kadı­
nın bireysel ihtiyacı veya isteği değil ül­
. kenin ekonomik ihtiyacıydı. Kadınların
boş oturmasındansa çalışarak ülke eko­
nomisine katkıda bulunmaları düşünce­
siyle kadınlar için çalışma hakkı istediler.
Yine de savaşın etkisiyle ve ülkenin
ekonomisini daha iyi bir hale getirmeye
katkıda bulunmak umuduyla yapılan bu
tartışma ve girişimler, orta sınıftan gelen
kadınlara için bir fırsat idi. Orta sınıflı
kadınların çalışması tartışılır hale getiril­
di ve böylece cinsiyet düzeninden kay­
naklanan erkek-kadın ayrımında daha
sonra gerçekleştirilen değişikliklere bir
kapı aralandı.
Osmanlı D evleti'nin son yıllarında ka­
dınların dernek kurup kuramayacakları
diye bir soru kalmadı. Kadın dernekleri­
nin sayısı bu konuda şüphe bırakmadı.
Cinsiyet düzeninin bu değişikliği artık
kabul görmüştür. Amerika ve Avrupa'da
olduğu gibi dernekler başka bir açıdan
da kadınların faaliyet gösterdikleri alanı
genişletti. Kadınlar sadece dernek kur­
makla kalmadılar, aynı zamanda dernek­
leri yönetip, mali işlerle de ilgilendiler.
O S M A N L I M Ü S L Ü M A
Bundan ötürü , derneklerin faaliyetlerin­
de aktif rol alarak değişik etkinlikler dü­
zenleyip destek verdiler. Atölye açıp ora­
da üretilen malların satışını sağladılar.
Fuar, piyango, sergi ve "şefkat pazar"ları
düzenlediler. Böylece belirgin yeni tecrü­
beler kazandılar. Bu tecrübeleri sonra­
dan, örneğin cinsiyet düzenine göre er­
keklere ait sayılan siyasi alana girmek
için kullandılar. Nezihe Muhittin bunu
yapan kadınlardan biriydi. l 909'da kuru­
lan Osmanlı ve Türk Kadınları Esirgeme
Derneği'nin kurucularından biriydi. Ay­
rıca 1 9 1 2'de Donanma Cemiyeti'nin ka­
dın şubesini açtırdı. Kurtuluş Savaşı'n­
dan sonra kadınlar için siyasi haklar iste­
yip ilk (siyasi) kadın partisi kurmaya ça­
lıştı. Ancak sonra isteklerinin fazla ileri­
ye gittiğini gören Cumhuriyet hükümeti
tarafından siyasi girişimlerinden dolayı
faaliyet dışı bırakıldı. Galiba yeni -ve sa­
dece erkeklerden oluşan- hükümet cinsi­
yet düzeninde Nezihe Muhittin tarafın­
dan istenilen değişiklikler için henüz ha­
zır değildi.
SONUÇ
Osmanlı Devleti'nin son yüzyılında geli­
şen Müslüman kadın hareketi, dinsel
canlanış hareketinden esinlenen ailesel
feminizmin özelliklerine benzeyen nite­
liklere sahipti. Kadının bireysel hakları-
DİPNOTLAR
lsta n b u l kütüph a n e l e r i n d e b u l u n a n kadın
derg i l e ri ve içerdikleri makalele r i ç i n bkz.
(1993) lstanbul Kütüphanelerindeki Eski Harfli
Türkçe Kadın Dergileri Bibliografyası, lstan­
bul: Metis Yayı nları.
N L A R I N D A F E M i N i Z M
na değil, toplumsal çıkarına önem veri-
lir; erkek ve kadın farklı olup birbirinin
tamamlayıcısı olarak görülürdü; kadının
yerinin özellikle ailesinin içinde olduğu
tartışılmazdı. Ancak kadının ailedeki ye-
rinin içeriği ve özelliği en önemli tartış-
ma konuları oldu. Böylece orta ve üst sı-
nıflarda var olan cinsiyet düzeninin te-
melleri sorgulanmaya başlandı. Kadının
aile içindeki yeri toplum açısından son
derece önemli sayılsa bile, Osmanlı fe­
ministleri kadınların aile dışında da top-
lum açısından önemli bir rol oynayabile-
ceğinin farkındaydılar. Osmanlı'nın son
yıllarında orta ve üst sınıftan gelen ka- 34 7
dınlar, haremliklerinden çıkıp giderek
daha fazla kamu alanlarına girmeye baş-
ladılar. llk önce yazılarıyla meydana çık-
tılar. Yazılarında var olan cinsiyet düze-
ni, sınırlı da olsa tartışıldı ve kadınların
kamu alanına girmesi için toplumun alt
yapısı hazırlandi. S o nradan kadı nlar,
hemcinslerine özel kamu alanlarına gir-
meye başladılar. Çeşitli faaliyetlerde .bu­
lundular ve adım adım karma kamu
alanlarına girmeleri toplum tarafından
kabul gördü. Böylece Osmanlı Müslü-
man kadın ve erkeklerinin bu konudaki
faaliyetleri " musavat-ı tamme"yi savu-
nan bir feminizm sayılmasa bile, kadın-
ların var olan ve kabul edilen ataerkil
toplumundaki yerini değiştirip yükselt-
mek için önemli bir rol oynadı. O
2 Ç a g d a ş l a ş m a k b u r a d a öz a n l a m ıy l a k u l ­
lanılıyor yani Avrupa gibi aynı ça!j'da olmak
anlamında.
 Osmanlı'dan Cumhuriyet'e
Feminizm
F AT M A G Ü L B E R K TAY
"Hiçbir günah kadınınki hadar büyıik değil­
dir diyorlar ama, kadınlar adam öldürmez­
ler, kentleri yakıp yıkmazlar, lıallıı ezmezleı;
toprakları yağmala-mazlar, kundalıçılık
yapmazlar, sahte sözleşmeler düzenlemezler.
Kadınlar şefaatli, nazik, yardımsever, alçak­
gönüllü, sağdııyulu varlıklardır. "
Clıristine de Pizan
(1365-1 430'dan sonra)
"Çünki nakıs ahi olur dirler nisa
Her sözin mağrur tutmakdur reva
Lilı Milıri dainün zannı budur
Bu sözi dir ol ki kamil usludur
Bir müennes yiğ durur kim ehi ola
Bin müzekkerden ki ol na-elıl ola
Bir müennes yiğ lıi zihni palı ola
Bin müzelıherdeıı lıi bi-idrah ola"
Mihri Hatun
(yalı!. 1 470-1 5 15'den sonra) 1
Kadınların ezilmesini ve onlara karşı
ayrımcılık uygulanmasını, bilinen tarih
boyunca hep görüyoruz; ama gene bili­
nen tarih boyunca, bu ezilmeye karşı sis­
temli bir karşı çıkışı her zaman göremiyo­
ruz. Batı toplumunda bu karşı çıkış, uzun
süre, dinsel bir çerçevede sürdürülüyor;
kadınlar, iyice geri bir noktadan, kadının
da insan olduğunun kabul edilmesi ve
"lanetli Havva" imgesinin reddedilmesin-
den hareket etmek zorunda kalıyorlar.
Hıristiyanlığın doğuşundan itibaren ka­
dınların, Kutsal Kitap eleştirisi de ortaya
çıkmış olsa bile, bu eleştiri geleneği, varo­
lan ataerkil paradigmayı değiştirmediği
gibi, kadınların düşüncesinin feminist bir
doğrultuda gelişmesini de pek teşvik et­
memiştir. 2
Gelişmiş bir feminist bilincin ortaya
çıkması, kadınların evlilik dışında bir
ekonomik alternatife sahip olmalarına ve
kendi ekmeğini kazanan anlamlı sayıda
bir kadın grubunun varlığına bağlıdır. An­
cak bu tür önkoşulların varolması duru­
munda kadınlar, ataerkil sisteme karşı dü­
şünsel ve toplumsal alternatifler oluştura­
bilirler. Batı'da bu önkoşulların ipuçları
17. yüzyıldan itibaren kendini göstermeye
başlar ve daha önceki feminist yapıtların
ötesine geçen sistemli bir feminist teori­
nin doguşunun da 18. ve 19. yüzyıllara ta­
rihlenmesi rastlantı değildir. Çünkü ka­
dınların da tıpkı erkekler gibi, kendi dü­
şüncelerinin kültürel olarak yankı bulma­
sına ve onaylanmasına ihtiyaçları vardır.
Manastırların dinsel, mistik ortamlarında
bazen bunu buldukları oluyordu; 17. yüz­
yıldan itibaren ise, dinsel olmayan ortam­
larda da kendi oluşturdukları küçük çev­
relerde, iletişim ağları içinde bu dayanış­
ma ve onayı bulmaya başladılar.
O S M A N L l ' D A N C
KARŞll..AŞTIRMALI BiR
BAKIŞ lHTfYACI
Ancak, henüz kadınların çok büyük ço­
ğunluğunun geçimleri için kocalarına ba­
ğımlı oldukları bir dönemde, bu tür ka­
dın çevrelerinin ve dayanışma ağlarının
üst sınıftan kadınların küçük bir grubuy­
la sınırlı olması kaçınılmazdı. Ekonomik,
hukuksal ve siyasal iktidarın tümüyle er­
keklerin elinde olduğu bir ortamda, zi­
hinsel bakımdan en özgür, toplumun de­
ğişmesini en çok isteyen kadınların bile,
bu değişimin erkeklerin etkisi ve yardımı
olmaksızın gerçekleşebileceğini tasavvur
etmeleri mümkün değildi. Feminist teori­
nin Batı'daki gelişiminin ortaya koyduğu
bu noktanın metodolojik önemini vurgu­
lamak gerekir; çünkü çoğu zaman Os­
manlı feminizminin kendine özgü nite­
likleri olarak sunulan özelliklerin hiç de
öyle olmadığını -bu, elbette her toplu­
mun özgül nitelikleri olduğunu reddet­
mek anlamına gelmez- sergilemeye yar­
dımcı oluyor. Bu açıdan, karşılaştırmalı
yöntem, "biz bize benzeriz"ciliğe (ya da
"Doğu Doğu'ya benzer"ciliğe) karşı ger­
çekten bir panzehir.
Feminizmin doğuşu ile modernleşme,
burjuva devrimi, ve "rasyonel insan"ı te­
mel alan doğal ve evrensel haklar teorisi­
nin gelişimi arasında yakın bir ilişki oldu­
ğu açık. Ne var ki, "eşitlik, özgürlük, kar­
deşlik" bayrağını yükselten burjuvazinin
"insan" soyutlaması da, yüzlerce yıllık ge­
leneği sürdürerek, kadınları dışlayan bir
nitelik taşıyordu ve yeni oluşmakta olan
ulus-devletin kardeşliği, kadınları oy hak­
kının dışında bırakmasının açıkça ortaya
koyduğu gibi, "erkek kardeşlik"ti. Mutlak
siyasal iktidarın sınırlandırılmasını savu­
nan ve bu tezi doğal hukuk ve toplumsal
sözleşme teorisiyle temellendiren Locke'a
göre, kadının aile içindeki bağımlılığı do­
ğaldı ve örgütlü toplumdan önceye tarih­
lenmekteydi. Yani , erkeklerin kadınlar
üzerinde "doğal paternal hakları" vardı
U M H U R I Y E T ' E F E M i N i Z M
ama bu "doğal" hakkın uygar (sivil) top­
lum ile bir ilgisi yoktu; dolayısıyla kadın­
lar "toplumsal sözleşme"nin tarafı değil­
lerdi, bu nedenle de yurttaş değillerdi.
Böyle bir zihinsel ve yapısal kurgu içinde
kadınların bütün yapabildiği, eğitim hak­
kı talep etmekti. Bu hakkın talebi için
kullandıkları argümanlar da, ister iste­
mez, erkeklerin desteğinin kazanılmasın­
da yoğunlaştı ve ataerkil toplumsal cinsi­
yet tanımlarına dayandırıldı: Kadınların
eğitilmelerinin gerekçesi, "ulusun anala­
rı" sıfatıyla ulus-devlete sadık oğullar ye­
tiştirebilmeleriydi !
Feminizmin sistemleştirilmesine büyük 349
katkıda bulunan ve Aydınlanma idealleri-
nin güçlü bir savunucusu olan Mary
Wollstonecraft, "Eğer ço cuklar, gerçek
anlamda yurtseverliğin ne olduğunu anla-
yacak biçimde eğitileceklerse, annelerin
birer yurtsever olması gerekir" diyordu;
ama aynı zamanda annelik görevlerinin
salt "basit görevler" olduğunu, "nihai bü-
yük amaç"ın, kadının kendi yeteneklerini
ortaya çıkarmak ve "bilinçli erdemliliğin
onuruna sahip olmak"3 olduğunu da söy-
lüyor ve böylelikle Aydınlanma'nın özerk
insan ve ahlak anlayışını dile getirerek,
hem kendi tezine bir anlamda meydan
okuyor, hem de Aydınlanma düşüncesi-
nin içerdiği ayrımcılığı ve tu tarsızlığı
eleştirmiş oluyordu.
Ne var ki, ne demokratik · cumhuriye­
tin prototipi sayılan ABD'nin kurucu ön­
derlerinin, ne de diğer Batılı burjuva si­
yasetçilerinin, tutarlı olmak adına, Loc­
ke'un sözünü ettiği "paternel haklar"ın­
dan vazgeçmek ve kadınları da siyasal
topluma dahil etmek gibi bir niyetleri
yoktu. Hatta henüz "eğitimli kadın" im­
gesini bile, ailenin ve topluluğun birliği­
ne zarar verecek bir şey gibi görebiliyor­
lardı. Bu koşullarda kadınlar, ABD'de de,
başta eğitim olmak üzere haklarını, hep,
cumhuriyetin "iyiliği"ne gönderme yapa­
rak talep e tmek durumunda kaldılar.
Analar oğullarını iyi birer yurttaş olarak
 T A N Z i M A T V E M E
yetiştirecekler ve cumhuriyetin siyasal
varlığına ancak böylece katılabilecekler­
di. lyi zevceler (Louisa May Alco tt'un
ünlü Küçiilz Kadınlar kitabından sonraki
devam cildinin iyi Zevceler adını taşıdığı­
nı haurlayın ! ) ve anneler olarak, doğru­
dan güç kullanmak yerine dolaylı etkide
bulunmakla yetinmeliydiler.
Eğitilmiş kadınların, ailenin ve ulusun
daha iyi ve erdemli anneleri olacakları te­
zi, Osmanlı toplumunda da 19. yüzyılın
sonlarıyla 20. yüzyılın başlarında yansı­
masını bulacak ("Zincir-i cehl ve taassu­
bu, maarifden başka hangi kuvvet kırabi­
350 lir? . . . Rehberimiz hürriyet, müzahirimiz
musavat olsun. Yaşasın vatan ve millet,
yaşasın musavat ve hürriyet! "),4 Cumhu­
riyet'in kurucu i deoloj isinde de, bazı
farklılıklarla, kendisine etkin bir yer edi­
necekti. Bu dönemde Osmanlı toplumun­
daki eğitim hamlesi ile feminizmin geliş­
mesi arasındaki bağlantı açıktır. Dolayı­
sıyla, Osmanlı feminizmini ele alırken 19.
yüzyıl ortalarından itibaren kitleselleşme­
ye ve gerçek bir toplumsal harekete dö­
nüşmeye başlayan ABD ve lngiltere'deki
feminist hareket ile değil, Batı'da ondan
önceki feminist düşünce ve kilise ya da
kilise-dışı hayır örgütleri, özel kadın çev­
releri ve iletişim ağlarının vb. oluşturdu­
ğu hareket i l e karşılaştırmak gerekir.
Çünkü Osmanlı kadınlarının da öncelikle
gündeme almak zorunda oldukları konu,
kadının eksiksiz bir insan varlığı olduğu­
nu ortaya koymaktır.
"BIZ DE INSAN DECIL MIYIZ?"
Tıpkı kendilerinden önce Batılı hemcins­
lerinin yaptığı gibi onlar da soruyorlardı:
"El, ayak, göz, akıl gibi vasıtalarda bizim
erkeklerden ne farkımız var? Biz de insan
değil miyiz? Yalnız cinsimizin ayrı oluşu
mu bu halde kalışımıza sebeb olmuştur?"5
Osmanlı kadınları ve anlan hem destekle­
yip hem de söylemin ve pratiğin sınırları­
nı çizen erkek aydınlar, kadın eğitiminin
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K I M 1
gerekliliğini Batı'daki tartışmalara benzer
biçimde kadının eş ve annelik rolünü da­
ha iyi yapabilmesi ile temellendiriyorlar,
bir yandan da milli bilincin gelişmesine
paralel olarak, milliyetçi öğeler söyleme
giderek daha fazla dahil oluyordu.6 Erkek­
lerin, kadın hakları ile ilgilenmeleri ne ye­
ni bir şeydi ne de Osmanlı'ya özgüydü.
Fransa'da Condorcet'yi, l ngiltere'de J ohn
Stuart Mill'i, ABD'de Seneca Falls Bildirge­
si'nin kaleme alınmasına katılan erkekleri
hatırlamak yeterlidir. Selanik Hukuk mek­
tebi hocalarından Muslihiddin Adil'in ka­
dınlar hakkındaki görüşleri, kadınlara si­
yasal haklar tanınmasını gerekli görmesiy­
le, örneğin Wollstonecraft'ın anlayışının
ötesine geçerek, kadınlara oy hakkı tanın­
masının liberal teorinin iç tutarlılığı açı­
sından gerekli olduğunu savunan Mill'in
görüşlerine yaklaşır: "Feminizmden mak­
sad, kadınların da erkekler gibi mesalik-i
ilmiye ve sınaiye, ve siyasiyeye dahil ola­
bilmeleri, her ikisinin aynı hukuk ve ve­
zaife haiz olmalarıdır. "7 (abç.)
Yukarıda değindiğim gibi, entelektüel
ve toplumsal/siyasal yaşama erkeklerin
egemen olduğu bir durumda, kadınların
erkeklerin desteğini aramaları doğaldır.
Ancak, Osmanlı feministleri arasında bu
anlayışın ötesine geçenler ve erkeklerin
gölge etmemelerini isteyenler de yok de­
ğildir:
"Evet, Osmanlı erkeklerinden bazıları
bizi, biz kadınları müdafaa ediyorlar, gö­
rüyoruz, teşekkürler ediyoru z ! Hatta
Doktor Abdullah Cevdet Bey gibi kendisi­
ni sınıfımızın bir vekil-i müdafii zan
edenlere dahi tesadüf ediyoruz. Biz Os­
manlı kadınları kendimize mahsus inceli­
ğimiz, kendimize mahsus adat ve adabı­
mız vardır; bunu erkek muharrirler, bir
kadının anlayacağı ruhla anlamazlar, lüt­
fen bizi kendimize bıraksınlar. . . Biz ka­
dınlar hukukumuzu bizzat kendi 'içti­
had'ımızla müdafaa edebiliriz. . . Erkekler
bizi daima mahkum, daima esir etmişler­
dir. Erkekler yüzünden çekmekte oldu-
O S M A N L l ' D A N C
ğumuz zulmün def'ini bugün biz erkekle­
rin mürüvvetinden istemeye tenezzül
eder miyiz?"8
Bu satırlarda, Cumhuriyet dönemi Tür­
kiye'si kadınlarının ancak 1980'lerde ye­
niden keşfedecekleri bir radikal ruh oldu­
ğu açıktır.
Osmanlı'da kadınlar, dergi ve gazeteler
çıkararak, bu yayın organlarındaki tartış­
malara, konaklar ve hayır dernekleri vb.
yerlerdeki toplantılara katılarak bir "ka­
musal alan" yaratılmasına ve genişletilme­
sine katkıda bulundular. Bu olgu, kadın
hareketi ile sivil toplumun oluşumu ve ge­
lişimi arasındaki bağı vurgulamak bakı­
mından önemli. Elinizdeki derlemede yer
alan Nicole van Os'un yazısında bu konu­
ya ilişkin geniş bilgi verildiği için burada
yeniden bir döküm vermeye gerek yok;
ancak Os'un yazısında ileri sürülen, l l .
Meşrutiyet'e gelene dek kadınların vizyo­
nuna siyasal haklar talebinin dahil edilme­
miş olmasının onların "müsavat-! tamme"
peşinde koşmadıklarını gösterdiği öner­
mesi bence doğru değil. Siyasal hak talebi,
örneğin bir Mary Wollstonecraft'ın da uf­
kunun ötesindedir ve içinde yaşadığı top­
lumun maddi koşullarıyla ilgili bir şeydir.
Kadınlar için oy hakkı talebi, Batı'da da
ancak 19. yüzyıl ortalarından itibaren güç­
lü bir şekilde dile getirilir ve 20. yüzyıldan
önce de hayata geçmez. Oy hakkının bü­
yük ölçüde, Birinci Dünya Savaşı'ndan
sonra elde edilmesi ile, bu savaşın "topye­
kun" niteliği dolayısıyla cephe gerisini de
çok etkilemesi ve böylece kadınların rolü­
nü artırarak kendilerini "kanıtlamaları"nı
sağlaması arasında yakın bir ilişki vardır.
Türkiye bağlamı (kadınların Balkan Harbi,
Birinci Dünya Savaşı ve Kurtuluş Sava­
şı'ndaki etkinlikleri) ile bir diğer benzerli­
ği oluşturan bu noktada, mülksüz sınıfla­
rın erkeklerinin de oy hakkına kavuşmala­
rında, ulusal orduların kurulup bütün ye­
tişkin erkeklerin orduya katılmasının oy­
nadığı rolün hatırlanması gerekir.
Osmanlı toplumunda, l ngiliz ya da
U M H U R I Y E T ' E F E M i N i Z M
Amerikan süfrajetlerinin eyl emlerinin
aynısını ve kitleselliğini aramanın doğru
olmaması bir yana (kaldı ki, il. Meşruti-
yet döneminde, Meclis-i Mebusan'ın açı-
lışını kadınların da izlemesine izin veril-
mezse, "biz de lngiliz kadınları gibi par­
lamento önünde nümayiş yaparız" diye
tehdit savurdukları da biliniyor ! ) ,9 iki
toplum arasında önemli benzerlikler ka-
dar farklılıklar da olduğunu ve bu farklı-
lıkların bazılarının kadınlar açısından
can alıcı önemde olduğunu unutmamak
gerekir. Çeşitli yazarların dikkat çektiği,
ataerkilliğin lslam'ın sınırlarını aştığı ve
kadınların ezilmesini salt lslam'a bağla- 351
manın yanlış olduğu saptamasına katıl-
makla birlikte, ı o Osmanlı devletinin bir
şeriat devleti olmasının ve lslam'ın yal-
nızca dinsel alanda değil, kültürel alanda
fiziksel mekana da yansıyan etkisinin, bir
özgüllük öğesi olarak, Osmanlı feminiz-
mine ilişkin analizlere mu tlaka dahil
edilmesi gerektiği kanısındayım. Bunun
üzerine bir de imparatorluk milliyetçili-
ğinin hem d evleti kurtarma, hem d e
lslamcılık i l e medeniyetçiliği birleştirme
kaygıları eklenince, Müslüman-Türk ka­
dınlarının ö zgürleşme sorununun n e
denli ç etrefil olduğu ortaya çıkar; bu
"çetrefil"liğin, Osmanlı'nın Cumhuriyet'e
aktardığı mirasın bir parçası olduğu ra-
hatlıkla söylenebilir.
Bütün bu zorluklara karşın, Osmanlı
kadınları da bireysel özgürlük ve onun
temeli olan özerklik talebini son derece
etkileyici biçimde dile getirmişlerdir. Mü­
kerrem Belkıs Hanım'ın "Nebahat Hanı­
mefendi'ye cevab"ı, Wollstonecraft'ın sö­
zünü ettiği "basit ödevler"in ötesine ge­
çen "nihai büyük amaç"a gönderme ya­
par gibidir:
"Hakk-ı insaniyelerinden vazgeçen ve­
yahut 'haklarımızın, ihtiyaçlarımızın bir
kısmı verilmiyor' diye hepsini bırakan,
hiçbir şey istemeyen hemşirelerimiz var­
mış! Zararı yok, ben yine vazife-i vatani­
ye-i insaniyemi kemal-i ifa edeceğim. Hiç
 T A N Z i M A T V E M E
kimse istemesin, yalnız başıma ben iste­
yeceğim. Onu istem emek insanlığıma
bence bir hıyanettir."11
Bu, herhangi bir araçsallık konumun­
dan değil de, doğrudan "hakk-ı insani­
ye"den kaynaklanan eşitlik talebi, özerk
bir insan varlığı, bir birey olma talebinin
haykınlmasıdır ve bir kez dile getirildik­
ten sonra toplumda yankı bulmaması da
mümkün değildir!
Osmanlı toplumsal değişimine ilişkin
analizler, haklı olarak devletin ayrıksı ve
dinamik rolüne dikkat çekerler ve bu
özelliğin bir sonucu da, toplumsal deği­
352 şimde bireyden çok topluluğun vurgulan­
masıdır. Bu analizlerden yola çıkıldığın­
da, Osmanlı'daki Müslüman kadın hare­
ketinin, 12 kadının bireysel haklarından
çok toplumsal çıkarına (ve özel olarak da
toplumun genel çıkarına) önem verdiği
sonucuna varmak mümkündür. Ancak
bu özelliğin de gene, salt Osmanlı'ya (ya
da daha genel bir düzlemde Orta Doğu
devletlerine) özgü olmaktan çok, kadın
sorununa özgü olduğu saptanabilir. Ka­
dınların " topluluğun ruhu"nu simgele­
meleri, dolayısıyla da topluluğun kurtu­
luşu ya da ilerlemesi kadar, çürümesi ve
gerilemesiyle özdeşleştirilmeleri, Batılı ya
da Doğulu olsun ataerkil düşüncenin ge­
nel bir özelliğidir. Mükerrem Belkıs Ha­
nım gibi kadınların önemi de, bu düşün­
ceye baş kaldırarak bireyleşme yolunu aç­
malarından ileri gelmektedir.
ATAERKlLLlK: SÜREKLlLlCIN ZEMINI
Tarihin, süreklilikler ile kopuşların bir­
likteliği olarak kavranması, biraz klişeleş­
miş bir açıklama olsa da, geçerliliğini ko­
ruyor. Kültür, ideoloj i ve genel olarak
zihniyet dünyası söz konusu olduğunda
ise, süreklilikler özel bir önem kazanıyor.
Bu açıdan bakıldığında Cumhuriyet Tür­
kiye'sinde hem feminizmin hem de arıti­
feminizmin, Osmanlı'nın mirasını güçlü
bir şekilde yansıttığını söyleyebiliriz. Üs-
Ş R U T I Y E T ' I N B l R 1 K 1 M 1
telik bu, yalnızca zihniyet değil, daha ya­
pısal özellikler açısından da geçerlidir.
Osmanlı hukukunda kadın-erkek eşit­
sizliği, kadının aleyhine olarak, kurum­
sallaşmış durumdaydı. Ne var ki bu, bü­
tün geleneksel toplumlara özgü bir du­
rumdur; üstelik modernleşme de, bu du­
rumun otomatik olarak düzelmesine yol
açmaz. Her yerde, kadınların özsel insan­
lıkları, hakları ve eşitlik talepleri etrafın­
da yoğun tartışmalar ve mücadeleler var­
dır ve sorunun ne yönde çözüleceği, top­
lumun maddi koşulları kadar bu mücade­
lelerin çapına ve niteliğine bağlıdır. 1 3 Os­
manlı toplumunda Tanzimat sonrasında
yaşanan değişimler, kadınlar açısından
bir yandan eşitlik yönünde adımlara yol
açsa da, diğer yandan bu eşitliğin çerçe­
vesinin devlet tarafından çizilmesine ve
deyim yerindeyse kadınlar üzerinde yeni
bir "efendi"nin de ortaya çıkmasına yol
açtı. Bu, gene bütün ulus-devletleşme sü­
reçlerinde görülen bir olgudur ve kadın­
lar üzer�nd e ikili -hem olumlu, hem
olumsuz- bir etki yaratmaktadır.
Tanzimat sonrasında kadın-erkek eşit­
liğinin konu edildiği ilk yasalardan biri,
arazi üzerindeki miras işlemlerinde er­
kek ve kadına eskiye göre eşitlik getiren
hükme yer veren Arazi Kanunnamesi'dir
( 1 856) . Bu kanunla, "ölenin kız çocukla­
rı erkek kardeş yoksa, diğer paranteldeki
erkeklere rağmen arazide erkek çocuk gi­
bi eşit pay alacaktır. " 1 4 lngiltere'de evli
kadınlara mülkiyet hakkının tanınması
ancak 1 8 8 2'dedir. Oysa Osmanlı'da,
lslam hukuku uyarınca, evli olanlar da
dahil olmak üzere kadınların mülkiyet
hakları -erkeklerle eşit düzeyde olmasa
bile- tanınmaktaydı ve bu, Batı ile önemli
farklılık noktalarından biriydi. Şimdi de
Arazi Kanunnamesi, bir adım ileri git­
mektedir ama, llber Ortaylı'nın belirttiği
gibi, kanun yaygın bir uygulama getire­
memiştir. (Bu arada, Mecelle'nin, kadının
tanıklığı konusundaki lslami anlayışı de­
ğiştirmeden koruduğu ve bir erkeğe karşı
O S M A N L l ' O A N C
iki kadının tanıklığını kabul etmeyi sür­
dürdüğünü de hatırlamak gerekir.)
lslam hukukunun geçerli olduğu bütün
toplumlar gibi Osmanlı'da da, kentsel
mekan, cinsiyete göre keskin bir biçimde
ayrılmış durumdaydı ve Tanzimat döne­
mine dek kadınları konu alan uyarı ve ya­
saklamaların, öncelikle giyim-kuşam ve
kadınların gezinti yerlerindeki, alışveriş
sırasındaki vb. davranışlarını düzenleyen­
ler olduğu görülmekteydi. Aynı tür kısıt­
lamaların Tanzimat sonrasında çıkarılan
yasalarda da varlığını sürdürdüğünü bili­
yoruz.15 Bu, kadını "mahrem" sayan ve
dolayısıyla da kamusal alandaki varlığını
"zorunluluk" halleriyle sınırlayan, engel­
lemediği durumlarda da katı bir biçimde
denetlemeye çalışan 16 bir anlayıştır. me­
kanın cinsiyete göre bölünmesinin mima­
rideki ilginç yansımalarından biri, Mecel­
le'ye göre, kadınlara ait yerler (makarr-ı
nisvan) olarak kabul edilen mutfak, ku­
yubaşı ve avluların bir başka evden görül­
mesinin "zarar-ı fahiş" sayılmasıdır.17
Kadınların kamusal alana çıkmalarını
ve giderek siyasal haklarına da sahip
yurttaşlar haline gelmelerini sağlayan
U M H U R I Y E T ' E F E M i N i Z M
353
Cumhuriyet toplumu ile Osmanlı toplu­
mu arasındaki en önemli kopuş, kendisi­
ni işte burada gösteriyor. Bu, bazı yazarla­
rın kadının toplumsal yaşama "fırlatılı­
şı"ndan söz etmesine yol açan gelişmedir,
ve Osmanlı'dan Cumhuriyet'e kadınların
durumunun incelendiği her anl atıda
önemli bir kopuş noktası olarak yer al­
mak zorundadır. Ne var ki, bir yanıyla
toplumsal yaşamda bir travma yaratacak
kadar derin olan bu kopuş, diğer yanıyla
da ataerkillik temelinde şekillenen zihin­
sel ve yapısal sürekliliklerle çevrilidir. Bu,
lslami ataerkilliğin yerini Batılı ataerkilli­
ğin, 18 ya da daha net bir ifadeyle, ulus­
devlet ataerkilliğinin almasıdır. Bu eski­
nin yeniyle, geleneksel cinsiyetçi varsa­
yım ve kuralların ulusçu, seküler ayrım­
cılıklar ve yeni toplumsal cinsiyet kalıpla­
rıyla eklemlenmesinin de ilginç bir örne­
ğini oluşturmaktadır.
Tanzimat sonrasındaki Kanun-u Ce­
za'nın çeşitli hükümlerinin incelenmesi ve
sonraki Türk Ceza Kanunu ile karşılaştı­
rılması bu açıdan anlamlıdır. Kanun-u Ce­
za, 54. Maddesi'nde ceza görme konusun­
da erkeklerin kadınlarla farklı olmadığını
 T A N Z i M A T V E M E
söylese de, zina ile ilgili olan 188. Madde­
sine göre, bir erkek zevcesini ya da "mah­
reminden" birini bir kişi ile "fi'l-i Şen'i"
icra ederken görüp ikisini birden öldü­
rürse "mazurdur". Eğer zina eden bu ka­
dın öldürülmekten kurtulur da yargıla­
nırsa, üç aydan aşağı ve iki seneden yuka­
rı olmamak üzere hapisle cezalandırılır
(Madde 20 1 zeyli). Oysa, zevcesiyle bir­
likte oturduğu evde başka bir hatun ile
zina durumunda olan ve karısının şikaye­
ti üzerine bu işi yaptığı anlaşılan koca, sa­
dece beş mecidiye ile yüz mecidiye altını
arası bir cezaya çarptırılır (Madde 207
354 zeyli).19
Türk Ceza Kanunu'nun son yıllara ka­
dar geçerli olan 440 ve 44 1 . maddelerine
b a k tığımı z d a , zina s u ç u n u n "Adabı
Umumiye ve Nizamı Aile Aleyhine Cü­
rümler" başlığı altında düzenlendiğini,
yani eşinden başka bir kişiyle cinsel iliş­
kide bulunan erkek ya da kadının esas
olarak aileye (toplumsal kuruma) karşı
suç işlemiş sayıldığını görüyoruz. Ancak,
evli kadının zina suçunu işlemiş sayılma­
sı için kocasından başka bir erkekle bir
kez cinsel ilişkide bulunması yeterliyken
(TCK md. 440) evli erkeğin aynı suçu iş­
lemesi için "karısıyla birlikte ikamet et­
mekte olduğu evde yahut herkesçe bili­
necek surette başka yerde karı-koca gibi
geçinmek için başkasıyla evli olmayan
bir kadını tutmakta . . . " olması gerekmek­
teydi (md. 441)
lki ceza kanunu arasında, erkeğin sahip
olduğu ayrıcalığın derecesi açısından el­
bette fark vardır ama, TCK' nın içerdiği
ayrımcılığı meşrulaştırmak için kullanı­
lan ataerkil argüman açısından fazla bir
fark olduğu söylenemez ve asıl ilginç olan
da zaten budur: " ... kadının zinasının ne­
sebe hile karışmasına yol açacağı, bunun
ise aile düzenini tahrip edeceği, kocayı
şerefsiz ve kamuoyu karşısında gülünç
duruma düşüreceği. .. "20 TCK 440 ve 441 .
maddeler artık geçerli olmasa bile, halen
geçerli olan ve gene "genel adabı ve aile-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
yi" ön plana çıkaran 8. Bölümde düzenle­
nen maddelerde, aynı ataerkil bakışın
egemenliği açıkça ortadadır. 2 1
Bütün bu maddelerde egemen olan an­
layış, kadını özerk bir insan varlığı değil
de baba ya da kocanın mülkü sayan ve
kaçırılması, tecavüze uğraması vb. haller­
de kendisinin değil, ona "sahip" olanların
mağdur olduğunu kabul eden binl erce
yıllık ataerkil anlayıştır.22 Bu bağlamda,
Ortaylı'nın dikkat çektiği, Osmanlı toplu­
munda örf ile şeriat arasında varolan iki­
liğin, Cumhuriyet döneminde de medeni
kanun ve ceza kanunu ile gelenek arasın­
da varlığını sürdürdüğü görülmekle bir�
likte,23 belki de daha ilginci "geleneğin"
bu yeni yasalarda kendine böylesine ko­
lay yer bulmasıdır. Bunun bir açıklaması,
kadınların kamusal alana çıkmalarına
izin verilmesinin erkeklerde yaratuğı de­
rin korku ve tehdit duygusunu, psikolo­
jik travmayı hafifletmek ve ataerkilliğin
"endişesi"ni gidermek olabilir. (Burada,
sadece şeriatı ataerkillikle özdeş tutmadı­
ğımı vurgulamak isterim; "örf'ün kendisi
ataerkil olduğu gibi, örneğin 19. yüzyıl
lngiltere'sinde kadına ve aileye ilişkin bir­
çok kural ve uygulamanın da Osmanlı
toplumuyla büyük benzerlikler taşıdığını
hatırlamak önemlidir.)24
Osmanlı ile Cumhuriyet arasındaki sü­
rekliliklerden bir diğeri, 19. yüzyılda aile
ve evlilik kurumunun, giderek daha fazla,
devletin koyduğu hukuksal kurallardan
etkilenmesidir. Bu dönemde her alanda
yapılan kanunlaştırma ve kodi fikasyon
faaliyeti, lslam devletinde bir "hukuki
Romanizasyon" devrini de başlatmış ve
Cumhuriyet devrinde Kanun-u Mede­
ni'nin kabulüyle bu Romanizasyon süreci
tamamlanmıştır.25 Söz konusu sürecin ai­
leyi ve evlilik ilişkilerini kapsayan kısmı,
kadınları özel olarak ilgilendirmektedir,
çünkü devletin modernleşmesine paralel
olan bu süreç, kadınların bir yandan hu­
kuksal güvenceye kavuşmalarını sağlar­
ken, diğer yandan da onların devletin aile
O S M A N L l ' D A N C
ve nüfus politikasının araçları olmalarına
yol açmaktadır.
Bu olgu, ulus-devlete geçen bütün top­
lumlara özgüdür ve ulus-devletin eril ni­
teliği dolayısıyla kadınlar ile erkekler
üzerindeki farklı etkisiyle ilgilidir. Ancak,
çeşitli yazarların dikkat çektiği ve Os­
manlı açısından özgül olan nokta, aile ve
evlilik hukukundaki değişimin, devletin
topluma nüfuz etme ve toplumu biçim­
lendirme amacı açısından oynadığı rol­
dür. Mehmet Ö. Alkan, "hiç kuşku yok
ki, hukuk, devletin hukukudur, toplu­
mun d eğil. Hukuk devlet için misyon
yüklenmiştir, denetleyici ve yönlendirici­
dir" derken önemli bir noktaya işaret et­
mektedir. Deniz Kandiyoti ise, bu sapta­
mayı daha geniş bir bağlama o turtarak,
çeşitli üçüncü dünya ülkelerinde bağım­
sızlıktan sonra kurulan devletlerin aile,
eğitim, istihdam ve nüfus kontrolü alan­
larında uyguladıkları müdahaleci politi­
kaların çok sınırlı bir etki yapabilmesinin
nedenini, öncelikle, bu politikaların, de­
mokratikleşme ve kadınların cins çıkarla­
rını bağımsız olarak savunabilecekleri bir
sivil toplumun oluşumuyla paralel gitme­
miş olmasına bağlamaktadır. 26
Tanzimat sonrasında evliliğin giderek
daha fazla hukuksal işlem konusu olması,
ve kolaylaştırılması, devletin, yerel gele­
neklerin yarattığı sorunları çözme çabası­
nın (örneğin Mayıs 1 844 tarihli bir fer­
man, kız çocuklarl.mn kendi hür iradele­
riyle evlenebilmelerini ve başlık gibi öde­
melerin yapılmamasını emrediyordu)27
yam sıra nüfus artışını sağlamak amacı
taşıyordu. Bu politika 11. Meşrutiyet dö­
neminde de ittihat ve Terakki yönetimi
tarafından d evralınacaktı. . . 28 Ama bir
yandan kadınların kamusal alana çıkma­
ları teşvik edilmekte, diğer yandan "ya
denetimden de çıkarlarsa? ! " korkusuyla
bu "çıkış", devlet politikaları tarafından
d en etlenip s ı nırlan dırılmaktaydı . B u ,
merkezi denetim mekanizmalarının en
etkili olanları, her yerde olduğu gibi bu-
U M H U R I Y E T ' E F E M i N i Z M
rada da, nüfus ve istihdam politikalarıydı.
Böylece, Tanzimat döneminde başlayan
ve giderek gelişen eğilim sonucunda, es-
kiden "özel" alan kapsamına giren aile
" kamusallaşarak" " milli aile"ye doğru
yönlendirildi. Aile, ulus-devletin nüvesi,
"aile ahlakı" ise ulusal dayanışmanın çi­
mentosu olacaktı. Bu anlayışın solidarist
ve toplulukçu bir yönseme taşıdığı açıktır
ama, ittihatçıların "yeni haya t" ve "içti-
mai inkılap" amaçlarında da yansımasını
bulan, dönüşümcü ve eşitlikçi söylemle-
rinin Osmanlı feminizmine ortam hazır-
ladığı da aynı derecede açıktır.29 Nitekim
Kadınlar Dünyası, Ziya Gökalp ile aynı fi- 355
kirdedir: "Memleketimizde bir inkılap ge­
çiriyoruz. lnkılab-ı siyasiyeyi yaptık fakat
bir de inkılab-ı içtimaiye lazım. lşte bu
inkılab-ı içtimaiyeyi ancak aile hayatını
ıslah etmekle yapabiliriz."30 Osmanlı fe­
minizmi ile Il. Meşrutiyet'te belirginleşen
Türk ulusçuluğu arasındaki kesişme nok-
tasıdır, bu.
Üstelik bu eğilimi, henüz imparatorluk
ulusçuluğunun egemen olduğu daha er­
ken dönemlerde de izlemek olasıdır. Ya­
vuz Selim Karakışla, Osmanlı kadın der­
gilerinin, her ne kadar cins ve mezhep
ayrımı yapmadıklarını iddia etseler de,
kendilerine seçmiş oldukları hedef kitle­
nin gayrimüslim azınlık kadınlarından
değil, yalnızca varlıklı katmanları okur
yazar kadınlardan oluşan Müslüman ka­
dınlar olduğuna işaret ediyor. 31 Bu sapta­
ma, feminizmin ilk dönemlerinde esas
olarak eğitimli kadınlara hitap ettiği ve
eğitimli kadınların da üst ve üst-orta sını­
fa mensup oldukları hatırlandığında, fe­
minist hareketin başlangıcında bütün
toplumlar açısından genelleştirilebilir.
Önemli olan, hareketin buradan sonra
nasıl bir yol aldığı ve kimlerle ittifak yap­
tığıdır. Ulus-devletleşmenin geç kaldığı
toplumlarda, kadınların, egemen ideoloji
olan ulusçuluğun fazlasıyla etkisinde kal­
dıkları ve kadın hareketine bu ideolojinin
damgasını vurduğunu görebiliyoruz. Bu
 T A N Z i M A T V E M E Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1

bağlamda, son zamanlarda feminist ya­
zında sıkça rastlanan , Osmanlı ile Cum­
huriyet arasındaki farklılığı vurgulayarak
ulusçu yönsemeyi salt Kemalist dönemin
özelliğiymiş gibi ele almanın yanlış oldu­
ğu kanısındayı m . " K a d ı n " meseles i ,
Cumhuriyet öncesinde d e milliyetçi pro­
jenin bir parçasıdır ve hem Osmanlı hem
de Cumhuriyet feminizmine esas rengini
veren bu olgudur.32
Sabiha Zekeriya'nın, kadınlara oy hak­
kını savunurken gösterdiği gerekçe, baş­
ka söze gerek bırakmayacak kadar açıktır:
"Biz de bu vatanın evladı, bu memleketin
356 hayatı, istiklali için en ağır fedakarlıklara
katlanan, yavrularını canından koparıp
hudutlarda kurban veren analarız. Hiç ol­
mazsa ölen çocuklarımızın namına bizim
de söyleyecek sözlerimiz vardır. Evlatları­
mızın kanını asırlardan beri emen bu top­
rağa herkesten ziyade merbutuz. Vatana
karşı olan kayıtsızlıklarını ilan eden ana­
sırı musirren intihabata iştirake davet
ederken bizleri ihmal etmek hem günah,
hem cinayettir. "33 (abç. )
düşer, ama bir yandan da "ideal kadın"ı
birleştirici bir simge olarak kullanarak
içine düştükleri ikilemden kurtulmaya
çalışırlar. Türk modernleşmesinde, ka­
dınlara bir yandan Batılılaşma ve mo­
dernleşmenin taşıyıcılığı rolü verilmiş, di­
ğer yandan da bu rolün sınırları erkekler
tarafından sıkıca çizilmiştir ("ideal ka­
dın" ile "varolan kadın" arasındaki çeliş­
kinin ataerkil "çözümü " ! ) . M odernleşme­
ci erkeklerin, geleneksel mutlak otoriteye
(babanın ve sultanın otoritesine) baş kal­
dırırken "kız kardeşleri" ile ittifak yapma
arayışında olduklarını görebiliyoruz. An­
cak bu, sorunlu bir ittifaktır. Babanın ve
yaşlı kuşağın mutlak iktidarının yıkılma­
sında, oğullar kadar kızların da çıkarı
vardır ama, psikanalitik teoriden alıntı
yapacak olursak, modernitede ayrıcalıklı
"ego", "erkek-kardeş"in egosudur ve yeni
toplum da oğulların yönetimindedir.
Oğulların kurduğu yönetim, bir "er­
kek-kardeşler rej imi" ya da bir "erkek-

BABANIN MUTLAK EGEMENL1C1NDEN

ERKEK-KARDEŞLER CUMHURlYETINE

Milli bilincin oluşmaya başladığı çeşitli

toplumlarda, yeni toplumun birleşmesini,
uyanmasını, kurtulmasını ya da yaratıl­
masını sağlayacak milli kimlikler ile onla­
rı uygar toplumlar arasına katacak milli
bir ilerleme ve gelişme çizgisi arayışı var­
dır ve bu toplumlarda ortak bir strateji,
kadınların milli geçmişin inşasına, hatta
"uydurulması"na dahil edilmesidir. Ne
var ki, bu noktada modernleşmeci vatan­
sever erkekler çözümü zor bir ikilemle
karşı karşıya kalırlar. Ziya Gökalp'te de
gördüğümüz gibi, ideal "milli kadın" im­
gesi milletin uzak bir geçmişte sahip ol­
duğu erdemleri kendinde toplasa da,
"çağdaş kadın" bu ideale pek uymaz. 34
Yaralan "edilgen ve geri kalmış" kadınları
kurtarmak gene -ne yapsınlar! - erkeklere
O S M A N L l ' D A N C
kardeşler cumhuriyeti"dir. Bu cumhuri­
yete, kız kardeşlerin katılmasına izin ve­
rilse bile, bu ancak, erkek-kardeşin koy­
duğu sınırlar dahilinde olabilir. Daha va­
himi ise, modernitenin "yeni adam"ının,
erkek olmak için reddetmek zorunda ol­
duğu "öteki"nin artık annesi değil, kız­
kardeşi olmasıdırı35 Bu "öteki"nin oluş­
turduğu tehditle başedebilmek için mo­
dernleşmeci "yeni adam", yeni dönemin
kadınının -kız kardeşin- kimliğini belirli
kalıplar i çinde tutmak ve ehlileştirmek
ihtiyacındadır.
Gerçi, erkek kardeşin rej imine isyan
eden ve kendi bildiğini okumaya kalkan
kız kardeşler de yok değildir;36 ne var ki,
"asi" ya da "itaatkar" olsun, her iki "kız
kardeş" tipi de ulusçuluğu içselleştirmiş­
tir ve ulus-inşasına ancak simgesel ola­
rak dahil edilmek, ikisi açısından da or­
tak bir kaderdir. Mehmet Emin Bey, "Yeni
düzen, Türk kadınının ruhunu canlan­
dırmıştır. Eski düzen, kadını salt aile
ocağına bağlarken, Yeni düzen kadını va­
tan ocağına bağlamıştır"37 derken temel
noktaya işaret etmekte, Halide Edip ha­
nım ise, "bir kadın evvela Osmanlı, bir
vatanperverdir. . . Vatanın hukuku kadın­
lık hukukundan bin kat mühim ve muh­
teremdir" diyerek aynı anlayışı dile getir­
mektedir.
Cumhuriyet d ö n em i " k a d ı n soru­
nu"nun parametreleri, 1 1 . Meşrutiyet'ten
başlayarak Kemalist Cumhuriyet'e uza­
nan Türk ulusçuluğunun özgül tarihsel
koşullarınca şekillenmiştir. Batılılaşma,
ulusçuluk ve lslam arasındaki gerilimler
hala çözülmediği gibi, günümüz siyasal
tartışmalarında da merkezi bir rol oyna­
maya devam etmektedir. Burada sorun,
Türk modernleşmesinin "birey"i temel al­
,
mamasından ibaret değildir; sorulması
gereken soru, "birey"i temel alsaydı, du­
rumun kadınlar açısından farklı olup ol­
mayacağıdır. Carole Pateman'ın dediği gi­
bi, ulus-devlette kadınlar formel olarak
sivil yurttaşlar olarak kabul edilseler bile,
U M H U R I Y E T ' E F E M i N i Z M
somut dişil varlıklar olarak, hiçbir zaman
erkeklerle aynı anlamda "birey" olmaları
mümkün değildir: "Somut [bedenleşmiş]
kimliği ciddiye almak, eril üniter bireyin
bir yana bırakılmasını ve biri eril diğeri
dişil iki kişiye yer açılmasını gerektirir". 38
Ulusçu söylemin, vatanı çoğunlukla bir
kadın bedeni olarak temsil ettiği ve erkek
kardeşlerden kurulu olan ulusta, erkekle­
rin birliğine dayanan bir ulusal kimlik in­
şa e ttiği39 ha tırlandığında, Pateman'ın
sözleri daha da çarpıcı bir gerçeklik ka­
zanmaktadır.
Rousseau, yeni ve özgür bir toplumun
kurulabilmesi için öncelikle "yeni in- 357
san"ın yaratılması gerektiğini savunmuş-
tu, ama modernleşmenin "yeni insan"ı
erkekti; üstelik de bu "yeni erkek" , "eski
erkeğe" inanılmaz derecede benzemeye
d evam ediyordu! Türkiye Cumhuriye-
ti'nin "yeni kadın" kalıbını belirlemeye
girişenler de kendilerine "Yeni Adam"
adını verseler bile, hiç de yeni olmayan
bir erkek kimliği çiziyorlardı ve burada
asıl ilginç olan, Batıcı/modernleşmeci er-
kekler ile gelenekselciler arasında fazla
bir fark olmamasıydı. Cumhuriyet'in res-
mi ideoloj isi kadınların kamusal alana
çıkmalarından, meslek sahibi olarak ev
dışında çalışmalarından yanaydı. Ama
dönemin kadın konusundaki algılaması-
na biraz daha yakından bakıldığında, ge­
lenekselci kalıp ile modernleşmeci kalıp
arasında, toplumsal cinsiyet rolleri açısın-
dan temel bir farklılık olmadığı görülür.
Kemalist erkeklerin hayalindeki "yeni ka-
dın "da, "ailevi, içtimai, milli vazifelerini
benimseyen ve başkaları için yaşayan" bir
varlıktı. Kadının en belirgin meziyeti, fe­
dakarlığı ve feragatiydi. Erkeklerin bu ko-
nudaki açık sözlülükleri, sorgulanmayan
bir iktidar konumuna özgü cüreti yansıt­
maktadır: "Bize göre, kadın ne kadar di-
ğer 'mevcut'lar için fedakar olur, ne dere-
ceye kadar bir erkeğin hayatta muvaffaki-
yetini temin eyleyecek ihtiras ve kuvveti
verebilir ve çocuğu için bir muhabbet
 T A N Z i M A T V E M E
ocağı haline gelebilirse o kadar mesut, ce­
miyetin kuvvet ve ahengi de o nisbette zi­
yade olur. "40
Batıcı modelin, kadına, aile ve özel
alandaki "doğal" görev ve sorumlulukla­
rının yanısıra, bir de toplumsal alanda fe­
dakarlık ve sorumluluk yüklediğini görü­
yoruz. Bu, kadınları "çifte yük"le karşı
karşıya bırakırken, erkekler açısından da
yeni bir kimlik bocalamasına yol açmak­
ta, erkek kendisini bu "yeni kadın" karşı­
sında "küçülüp silinmiş" hissetmektedir:
"Kadın fikri hayatın ra'şesiyle uykusun­
dan silkinerek ufkun altınları üzerinde
358 yükselip büyüdükçe, erkek geceye düşen
şekiller gibi süratle kararıyor, küçülüyor,
siliniyor. "41 Kadının kamusal alana "fırla­
tılması" , erkeği ailenin "tek ekmek getire­
ni" olma konu mundan çıkarmış ve bu
nedenle de iktidarının temelinde bir ge­
dik açılması tehlikesiyle yüz yüze bırak­
mıştır. Değişen toplumsal koşulların er­
keklik kimliği üzerinde yarattığı tehdit al­
gılaması karşısında modernleşmeci erkek,
ulusçu/Batıcı kızkardeşiyle özgürleşim
noktasında ittifak yapamazken, ataerkil
kalıplar konusunda kendisini gelenek­
çi/lslii.mcı erkek kardeşine daha yakın
hissetmekte ve bu, bilincinde ve kişiliğin­
de bir yarılmaya yol açmaktadır. Ulusun
inşasına yalnızca simgesel olarak katılma­
sına izin verdikleri "kızkardeşler"ini "öte­
kileştirerek" onları "iyi zevcelik ve anne­
lik"le sınırlandırmak için ellerinden gele­
ni yapan Kemalist babaların, bir yandan
da kızlarını bağımsızlık yönünde destek­
lemeleri, onları güçlendirmeye çalışmala­
rı, belki de bilinç altında, bu şizofrenik
bölünmeyi ortadan kaldırmaya yönelik
bir çabaydı!
"Yeni adam"ların kendi içlerinde yaşa­
dıkları bu bölünmeye karşı, " Cumhuri­
yet'in anaları" katmerli (hem içsel, hem
de dışsal) bir bölünme yaşıyorlar ve milli
bilincin uyanma dönemlerine özgü "va­
rolan kadın" ile uza.k geçmişteki "ideal
kadın" arasındaki karşıtlık, Cumhuriyet
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M 1
sonrasında lstanbul kadını/Anadolu ka­
dını, kentli kadın/köylü kadın, asri kadın
-"tango" -/iffetli kadın, modern kadın/ge­
leneksel kadın vb. karşıtlıklarda somut­
laşıyordu. Bu bölünmenin kadınların içi­
ne de yansımaması mümkün değildi; ni­
tekim, "iffetlilik ile alaturkalık korku­
su"42 arasında sıkışıp kalan Cumhuriyet
kadınlarının kamusal alana çıktıklarında
farklılıklarını ve cinselliklerini bastırmak
zorunda kalmaları, ne yapsalar ulusun
"öz evlatları" o lamayacakları algılama­
sıyla birleşerek derin bir karamsarlığa
yol açacak ve içinde yaşadıkları birey­
sel/toplumsal koşulları sorgulama açma­
zında onları "ölmeye yatmak" zorunda
bırakacaktı. 4 3
Batı'da, kadınlararası dayanışmanın ta­
rihsel olarak ulusçu dalganın geri çekil­
mesinden sonra yaşanmış olması ve sos­
yal haklar, üreme hakları vb. için müca­
dele eden kadın hareketlerinin, bu süreç
içinde soyut yurttaşlık anlayışının içinde
barındırdığı eşitsizlikleri sergilemiş olma­
sı dikkate değerdir. Sömürgecilik karşıtı
hareketlerde ise, feminist programların
milli bağımsızlık davasına kurban edildiği
ve kadınların eski "evsel" rollerine geri
dönmek zorunda bırakıldıkları görülür.44
Her zamanki gibi "arada" bir konumu
olan Türkiye'de, Cumhuriyet sonrasında
kadınlar, dinsel ve etnik cemaatlerin bas­
kısından önemli ölçüde kurtulma ve ka­
musal alana girme olanağı buldular. Bu
onlar açısından, küçümsenmeyecek bir
kazanımdı ve kadınların modernleşme­
ci/ulusçu projeye sıkıca sarılmalarının da
-anlaşılır- nedeniydi. Bu bağlamda Kema­
list projeye katılan kadınların kendilerini
var etme yönündeki bilinçli seçimlerini
ve öznelliklerini dikkate almak, cumhuri­
yetin ilk yarım yüzyılındaki sorgulama
eksikliği kadar, daha sonra dile getirilen
hayal kırıklıklarını ve muhalefeti de anla­
yabilmemizi sağlar.
Çünkü ataerkil yapının ve ideolojinin
bütün baskısına karşın, "Cumhuriyet'in
O S M A N L l ' D A N C U M
anaları"nın yetiştirdiği kızlar -"kurucu
babaları"nın da desteğiyle!- eğitim ola­
naklarına kavuşup meslek sahibi olabil­
dikleri için kendi ayakları üzerinde daha
fazla durmaya başlamışlar ve bu olgu,
dünyanın başka yerlerinde olduğu gibi,
onların da eleştirel bir bilinç geliştirebil­
melerinin temel dayanağını oluşturmuş­
tur. Cumhuriyet'in ilk yarım yüzyılında
kendilerine biçilen rolleri v ,ıynılaştım.ı _
(eril) yurttaşlık anlayışını sorgulama ko­
nusunda çekingen davranmış olsalar da,
edebiyat yapıtlarının da ortaya koyduğu
gibi, daha bu dönemde zihinlerinde ve
ruhlarında soru işaretleri ve huzursuzluk­
lar belirmiş, soruları açıkça dillendirip
egemen ataerkil kalıplara meydan oku­
mak ise, onların kızlarına düşmüştür. Ne
var ki, l 980'lerde uygun toplumsal/siya­
sal/ideolojik koşulların bir araya gelme-
D İ P N OTLAR
"Kadınlar eksik akıllı olur derler. Bundan dolayı
onların her sözünü boş saymak yerinde olur
[derler). Mihri duacınızın zannı budur ki, olgun
ve akıllı kişiler şu sözü söyler: Becerikli bir kadın,
beceriksiz bin erkekten iyidir. Zihni açık bir ka­
dın, anlayışsız bin erkekten iyidir." Akt. S. Faro­
qui, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Tarih
Vakfı Yurt Yayınları, lstanbul, 1 997, s. 1 37.
2 Bkz. Gerda Lerner, The Creation of Feminist
Consciousness, Oxford U niversity Press, New
York, 1 993, s. 274-283.
5. aynı yerde, s. 5 1 , akt. Lerner, s. 136.
3 "Cemiyet-i Hayriye-i Nisvaniye ve Sergide Zeki­
ye Hanımefendinin Nutku"ndan, Kadın, 10 Ka­
nun-i Ewel, 1324, no. 1 0, s. 1 2-14; akt. Serpil
Çakır, "Osmanlı Kadın Dernekleri", Toplum ve
Bilim, sayı 53, Bahar 1991, s. 1 41 .
7 . 1 868'de yayına başlayan Terakki gazetesin­
de yazan Rabia hanım; akt. Serpil Çakır, Os­
manlı Kadın Hareketi, s. 24. ilginç olan, bu so­
runun Cumhuriyet sonrasında da sorulmak zo­
runda olmasıdır: Resimli Ay dergisinin temsilci­
si Sabiha Sertel, bir dava dolayısıyla avukata
vekalet vermek üzere gitti!)i büroda, kadın ol­
du!)u için şahitli!)inin geçersiz olması ve soru­
nun matbaanın getir-götür işlerine bakan bir
delikanlının getirilerek çözülmesi karşısında,
"ben insan de!) il miyim?'" diye haykırmakta­
dır: "Ben intihap hakkımı istemezden ewel,
H U R I Y E T ' E F E M i N i Z M
siyle oluşan ortamda böylesi bir meydan
okumaya girişen kadınların kendileri,
1990'lar Türkiye's inde, tıpkı tek bir aynı-
laştırıcı "yurttaş" kategorisine yöneltilen
sorgulama gibi, tek bir "kadın" kategori-
sine yöneltilen eleştiri ve meydan oku-
mayla karşı karşıya kalmışlardır. Artık,
farklılık taleplerinin ve kimlik politikala-
rının geçerli olduğu postmodern bir ik-
limde, gerçekten de "lslamcı feministle-
rin, Kürt feministlerin, Kemalist feminist-
lerin, radikal feministlerin, sosyalist femi­
nistlerin, şehirli kadınların, gecekondulu
kadınların, köylü kadınların, kısacası tüm
kadınların 'kız kardeşlik' adı altında ortak 359
bir paydada birleşmeleri imkansız gibi
görünmektedir."45 Bu, yalnızca "Türk fe­
minizmi"nin değil, "Türk modernleşme-
si"nin de yeni ve belirsiz bir döneme gir-
diğine işaret etmektedir. O
insanlık hakkımı istiyorum. Katib-i adil odasın­
da bana dairemdeki alelade memura verdi!)i
insanlık hakkımı benden esirgeyen kanundan
iddiam, benim de her fert gibi görmek ve gör­
dü!)ümü bilmek kabiliyetine sahip oldu!)umu
kabul etmesidir." Resimli Ay, Temmuz 1 927,
cilt: 4, no. 4 1 -5, s. 1 ; akt. Tülay a l i m Baran,
"Resimli Ay'da Kadın", Toplumsa/ Tarih, Mart
1 999. sayı 63, s. 7-8.
4 Bu açıdan J itka Maleçkova'nın, Osmanlı toplu-
- mu ile Rusya, ltalya, Yunanistan ve Çek toprak­
ların da, milli bilincin uyandı!)ı dönemlerde,
milliyetçi lik ile kadınlara biçilen rol arasında
ilişki kurdu!)u karşılaştırmalı çalışması açıklayı­
cıdır: "Kadın ve Bir Milletin Kaderi: Milli Uyanı­
şın ilk Dönemlerinde Kadınlara Biçilen Rol",
Tarih Eğitimi ve Tarihte "Öteki" Sorunu, Tarih
Vakfı Yurt Yayınları, lstanbul, 1 998. Maleçkova
da, di!)er ülkeler ile Osmanlı arasında milli bi­
lincin uyanışı ve buna ba!)lı olarak Osmanlı va­
tanseverlerinin kadın meselesine ilgi duymaları
konusunda varolan zaman farkına de!)iniyor.
Batı ile Türkiye arasındaki bu zaman aralıl'Jı, gi­
derek azalsa bile, varlı!)ını koruyor.
5 Akt. Zafer Toprak, "Muslihiddin Adil'in Görüş­
leri: Kadın ve 'Hukuk-ı N isvan"', Toplumsal Ta­
rih, sayı 75, Mart 2000, s. 16.
6 "Kadınlar Dünyası" imzasıyla, "Hukuk-u Nis­
van", Kadınlar Dünyası, 4 Nisan 1 329� no. 1,
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
s. 1 ; akt. Serpil Çakır, Osmanlı Kadın Hareke­
ti., s. 1 25.
7 Servet-i Fünun, "lslam kadınlarının Bir Teşeb­
büsü", Na. 9 1 6 (4 Kanun-u Ewel, 1 324 -1 7 Ara­
lık 1 90B) s. 45;akt. Mehmet ö. Alkan, "Tanzi­
mat'tan Sonra Kadının H u kuksal statüsü ve
Devletin Evlilik Sürecine Müdahalesi Üzerine",
Toplum ve Bilim, sayı 50, Yaz 1 990, s. 92.
8 Bu konuda en açıklayıcı çalışmalar Deniz Kan­
diyoti'ye aittir. Bkz. Cariyeler, Bacılar ve Yurt­
taşlar (Metis yayınları, lstanbul, 1 996) içinde:
"Kurtulmuş ama Özgürleşmiş mi? Türkiye Ör­
neği üzerine Bazı Düşünceler", "Kadın, lslam
ve Devlet: Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım", "lslam
ve Ataerkillik: Karşılaştırmalı 8ir Perspektif".
9 Kadınlar Dünyası, 14 Mayıs 1 329, na. 93, sayı 2;
akt. S. Çakır, a.g.e .. s. 1 57.
1 0 "Osmanlı feminizmi", elbette salt Müslüman-
3 60 Türk kadınlarıyla sınırlı değildi. Bu açıdan son
zamanlarda yapılan araştırmaların çeşitli milli­
yetlerden kadınların kurdukları dernekleri ve
faa liyetleri sergilemesi bir yana, Müslüman­
Türk kad ı n derneklerinin bazılarının " bütün
milletlerden" kadınlara açık olduğunun vurgu­
lanması bu olguyu kanıtlamaya yeter. Ancak,
imparatorluğun dağılma sürecinin hızlanması­
na paralel olarak yükselen Türk ulusçuluğu ile
Türk feminizmi arasında, hem ampirik hem de
teorik içsel bir bağlantı olduğu kanısındayım.
Dolayısıyla, "öteki kadınlar" ın -Rum, Ermeni,
Musevi, Süryani, Çerkes, Kürt vb. - mücadelele­
rini görünmez kılmamak konusundaki uyarıyı
çok anlamlı bulmakla birlikte, Cumhuriyet'in
kurucu ideolojisi olan ulusçuluk ile "Türk femi­
nizmi"nin el ele gittiğini özellikle vurguluyo­
rum. Bu, bir gerçeği yansıtmakta ve aynı za­
manda Türkiye'deki kadın hareketinin sınırlılı­
ğını da belirlemektedir. Söz konusu eleştiri için
bkz., Ayşe Gül Altınay, "Giriş: Toplumsal Cinsi­
yet, Milliyetçilik, Feminizm", Vatan, Millet, Ka­
dınlar, iletişim Yayınları, lstanbul, 2000, s. 24-
25. Bu kitap, çeşitli ülkelerde mil liyetçilik ile fe­
minizm arasındaki ilişkiyi ele alan son derece
açıklayıcı maka lelere yer vermekte, Türkiye
bağlamını inceleyen yazılar ise konuya orijinal
bir katkı anlamını taşımaktadır.
11 Elbette değişim yönündeki çabalara önemli bir
direnme de söz konusudur. Osmanlı feminizmi
bağlamında, genelde değişme yönündeki ça­
baları ele alıyoruz, oysa hemen her toplumda
görülen gelenekçi direnişin Osma nlı kadınları
arasında ne ölçüde yayg ın olduğunu bilmiyo­
ruz. Tuncer Baykara, " 1 9. Asırda Yöneticilerin
Aile Yapısı " adlı makalesinde (Sosyo-Kültürel
Değişme Sürecinde Türk Ailesi, cilt 1, s. 1 99-
2 1 5) 1 830'1u yıl larda özellikle "çarçabuk sivilize
olmak isteyenlere karşı Türk kadınının direndi­
ğini" öne sürmekte, ancak herhangi bir kanıt
getirmemektedir. Yazarın tutucu tavrını bir ya­
na b ı rakacak o l ursak, bu i d d i a n ı n ilginç ve
araştırmaya değer olduğunu ve eğer do!'.Jruysa
örneğin 18. yüzyıl Fransa'sında kadınların gele­
nekçi direnmeleri ile karşılaştırılabileceğini söy­
leyelim.
U T i Y E T i N B 1 R 1 K I M I
1 2 llber Ortaylı, "Osmanlı Aile Hukuk � nda Gele­
nek, Şeriat ve Örf", Sosyo-Kültürel Değişme Sü­
recinde Türk Ailesi, 2. Ci lt, Başbakanlık Aile
Araştırma Kurumu Yayını, Ankara 1 992, s. 466.
13 Mehmet ö. Alkan, Tanzimat döneminde çıkar­
tılan ve günümüzün "Polis vazife ve selahiyet­
leri kanunu"na benzetilebilecek yasada kadın­
ların al ışveriş için dükkanlara girmelerinin ve
dükkanda oturmalarının, erkeklere özgü ge­
zinti yerlerine girmelerinin, geceleri sokakta
d o l a ş m a l a r ı n ı n yasak l a n d ı ğ ı n ı a k t a r ı y o r .
a.g.m., s . 88.
1 4 "Çalışan" diyorum, çünkü bütün toplumlarda
olduğu gibi Osmanlı'da da kadınlar kendileri­
ne uyg u l a n a n yasak ve s ı n ı r l a m a l a r ı " d e l ·
me"nin çeşitli yollarını bulabiliyorlardı. B u ko·
nuda bir karşılaştırma için bkz. Fatmagül Berk·
tay, "Ortaçağ'da Kadınlar", Kadın Olmak, Ya·
şamak, Yazmak, Pencere Yayınları, lstanbul,
1 998, 3. Baskı.
15 M. Ö. Alkan, a.g.m., s. 88: Buna göre, bir kim·
senin yeni yaptığı binada veya varolan evinde
açtığı pencereden kapı komşusunun ya da kar·
şı komşusunun "makarr-ı nisvan" olan yeri gö·
rünebilir ise bu durum bir zarar olarak kabul
edilmekte ve o kimse kadınların yerleri görün­
meyecek biçimde duvar ya da tahta perde yap·
tırıp "zarar"ı gidermekle yükümlü bulunmak­
tadır.
16 Örne!'.Jin bkz. Zehra F. Arat, "Kemalizm ve Türk
Kadını", 75 Yılda Kadınlar ve Erkekler, Tarih
Vakfı Yayınları, lstanbul, 1 998 içinde .
17 Akt. Mehmet ö. Alkan, a.g.m. s. 87
18 A. Pulat Gözübüyük, akt. llknur Kalan, Kadı�
ve Adalet. Kaynak Yay., lstanbul, 1 998, s. 27.
1 9 Bu konuda bkz. "Kadınların insan Hakları: in·
san Hakları Hukukunda Yeni Bir Açı lım", insan
Hakları, YKY, Cogito dizisi, Ocak 200 1 .
2 0 Bu konuda bkz. Fatmagül Berktay, Tek Tanrı!.
Dinler Karşısında Kadın, ikinci Bölüm, " Ataer·
kil Sistemin Ayırt Edici Özelliği: Kadın Bedeni­
nin Toplumsal Denetimi", Metis Yayınları, Is·
tanbul, 2. baskı lstanbul, 2000; ayrıca, Türk hu·
kukunun erkek egemen bakış açısını çarpıcı biı
biçimde sergileyen bir makale için bkz. Yüce
Sayman, "Türk Hukukunda Kadın Cinselliği",
Kadın ve Cinsellik, der. Necla Arat, Say yayınla·
rı, lstanbul, 1 993, s. 143-1 58.
2 1 llber Ortaylı, a.g.m., s. 467. Ortayl ı'nın işare1
ettiği bir diğer ilginç süreklilik noktası, Osman·
lı'da evlilikte mal ayrı lığı rej iminin uygulanma·
sıdır. lslam fıkhına uygun olan bu rejimin gü·
nümüz Türkiye'sinde de devam etmesi ve de·
ğiştirilmesine karşı -erkeklerden kaynaklanan·
çok güçlü bir direnişin bulunması, şaşırtıcı ol
masa gerek.
22 lngiltere'de (ve genel olarak Batı toplumların·
da) "ataerkillik" ve hukuksal eşitsizlikle ilgil
son derece kapsamlı ve analitik bir çalışma içir
bkz. lntroduction ta Femin ist Jurisprudence,
Hilaire Barnett, Cavendish Publishing Lim ited,
Landon, 1 998.
O S M A N L I D A N C U M H
23 Ortaylı, a.g.m., s. 462-467.
24 Mehmet Ö. Alkan, a.g.m., s. 93; Deniz Kandi­
yoti, "Kadın, lslam ve Devlet: Karşılaştırmalı Bir
Yaklaşı m " , Toplum ve Bil im, sayı 53, bahar,
1 99 1 , s. 3 1 -32.
25 Ortaylı, a.g.m. s. 464.
26 iT Cemiyeti, "milli aile" yaratma politikası çer­
çevesinde evlilikleri teşvik etmekte ve hatta işi
"çöpçatanlığa" kadar vardırm aktayd ı : Zafer
Toprak, "Osmanlı Kadınları Çalıştırma Cemiye­
ti, Kadın Askerler ve Milli Aile", Tarih ve Top­
lum, cilt 9, sayı 5 1 , Mart 1 988, s. 34-38. Ayrıca
bkz. Hamide Koyukan, "Karadeniz Ereğlisi Ev­
lendiriciler Cemiyeti", Toplumsal Tarih, Mart
1 996, sayı 27, s. 2 1 -23 ve Murat Koraltürk, "
'Milli Aile'ye ilişkin Bir Belge", Toplumsa/ Tarih,
E k i m 1 9 9 7 , sayı 46, s . 2 3 - 2 5 . K o y u k a n ,
TBMM'de de 1 921'de evliliğin zorunlu kılınma­
sı için yasa önergesi verildiğini ama kabul edil­
mediğini aktarmaktadır: Zabıt Ceridesi, 22. 2.
1 92 1 , içtima 1 55, Erzurum mebusu Salih Efen­
di'nin önergesi.
27 Zafer Toprak, "il. Meşrutiyet Döneminde Dev­
let, Aile ve Feminizm", Sosyo-Kültürel Değişme
içinde Türk Ailesi, cilt 1, Başbakanlık Aile Araş­
tırma Kurumu Yayınları, Ankara, 1 992, s. 237.
28 "Ailede i mtizaç", Kadınlar Dünyası, no. 1 5 1 , 12
Temmuz 1 330, s. 2; akt. S. Çakır, "Meşrutiyet
Devri Kadınlarının Aile Arayışı", Sosyo-Kültürel
Değişme Sürecinde Türk Ailesi, cilt 1, s. 240
29 Yavuz Selim Karakışla, "Osmanlı Hanımları ve
H i zmetçi K a d ı n l a r " , Toplumsal Tarih, Mart
1 999, sayı 63, s. 1 5-24. Nermin Abadan-Unat
da, Osmanlı'da kadın konusunda dünya gene­
line yakın bir evrim görüldüğünü ve Türkiye' de
kadın sorunsalının uluslaşma süreciyle birlikte
ortaya çıktığını belirterek Türk feminizmi ile
Türk ulusçuluğu arasındaki ilişkiye dikkat çeki­
yor: "Türkiye'de K a d ı n Ha reketi - Dün- Bu­
gün", Bilanço 1 923-1 998, Türkiye Cumhuriye­
ti'nin 75 Yılına Toplu Bakış, Tarih Vakfı yayınla­
rı, lstanbul, 1 999, s. 248-249.
30 örneğin, bkz. Ş. Tekeli, "Birinci ve ikinci Dalga
Feminist Hareketlerin Karşılaştırmalı incelemesi
üzerine Bir Deneme", 75 Yılda Kadınlar ve Er­
kekler, Tarih Vakfı Yayınları, lstanbul, 1 998 için­
de. Meltem Ağduk-Gevrek de, "Cumh uriyet'in
Asil Kızlarından 90' 1arın Türk K ızlarına" adlı
çok ilginç makalesinde (Vatan, Millet, Kadınlar,
i letişim, lstanbul, 2000) aynı görüşü tekrarlıyor.
31 Sabiha Zekeriya [Sertel], "Kadınlar ve intihap",
Büyük Mecmua, no. 14 (30 teşriniewel 1 9 1 9), s.
2 1 8-2 1 9; akt. Zafer Toprak, "Sabiha (Zekeriya)
Sertel ve Türk feminizmi " , Toplumsal Tarih,
Mart 1 998, sayı 5 1 .
3 2 Maleçkova, a.g.m., s . 202-, 206
33 Bkz. Juliet Flower MacCannell, The Regime of
the Brother, after the Patria rchy, Routledge,
Landon, 1 991, s. 2, 3. Ve Carole Pateman, The
Sexual Contract, Polity Press, 1 988 ; Pateman,
geleneksel bir dünyadan modern bir dünyaya
geçişin, ataerkinin geleneksel (baba merkezli)
U R i Y E T E F E M i N i Z M
bir biçimden yeni, modern (erkek kardeş mer­
kezli) bir biçime dönüşmesini içerdiğini öne
sürmektedir: "Kardeşler Arası Toplumsal Söz­
leşme", Sivil Toplum ve Devlet, der. John Ke­
ane, Ayrıntı, lstanbul, 1993.
34 Durakbaşa, Halide Edip üzerine yaptığı çalış­
mada, Halide Edip'in böylesi bir "asi" kız kar­
deş olduğunu savunuyor: Halide Edip, Türk
Modernleşmesi ve Feminizm, iletişim, 2000.
35 Mehmed Emin [Yurdakul], "Türk Kadını", Süs,
7 Temmuz 1 339, 1 . sayı, s. 5; akt. Yıldız Akpo­
lat-Davut, " B i r Kadın Magazin Dergisi: Süs",
Tarih ve Toplum, cilt 26, sayı 1 5 2, Ağustos
1 996.
36 Pateman, a.g.e .. s. 224.
37 Nationalisms and Sexua lities, eds. And rew
Parker, Mary Russo, Doris Sommer, and patri­
cia Yaeger, Routledge, 1 992, "lntroduction",
s. 1 - 1 2 . 3 61
38 Duygu Kôksal, " 1 930'1ar '40'1arda Kadın, Cinsi­
yet ve Ulus", Toplumsal Tarih, Mart 1 998, sayı
5 1 , s. 39; ayrıca, Cumhuriyet aydınlarının bilin­
çaltına ilginç bir yolculuk için bkz. Duygu Kök­
sal, "lsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, inkılap ve Terbi­
ye: U l usun 'Çocukluğu"', Toplumsal Tarih,
Mart 1 997, sayı 40.
39 Ahmet Haşim' den aktaran Vivet Kan etti: "Ah­
med Haşim'le Özel Bir Diyalog ve Türk Kadın­
ları", Karizma, Ocak-Şubat-Mart 2000, sayı 1,
s. 69. Kanetti, "Cumhuriyet inkılabının ve yeni
asrın aniden değiştirdiği kadın karşısında Türk
erkeğinin boğuşmasını, red ile kabul, aşk i le
nefret arasındaki gelgitini" Haşim'in en açık
yüreklilikle anlattığını söylüyor. Dönemin baş­
ka yazarları da aynı tehdidi hissederler, ama
kendilerine karşı Haşim kadar açı k yürekli ola­
madıkları için, daha çifte standartlı bir yakla-
. şım içine g i rerler. Bu konuda bir örnek için
bkz. Fatmagül Berktay, "Yeni Kimlik Arayışı,
Eski Cinsel Düalizm: Peyami Safa'nın Roman­
l a r ı n d a To plumsal Ci nsiyet", Bilanço 1 923-
1 998: Türkiye Cumhuriyeti'nin 75 Yılına Toplu
Bakış, Tarih Vakfı Yayınları, lstanbul, 1 999, cilt
2. Ekrem Işın da, Tanzimat sonrasında, özellik­
le de "kadının gündelik hayata gi rmeye baş­
ladığı istibdat yılla rında" erkeğin sokaktaki
kadın karşısında şaşırıp boca ladığını ve sokak­
ta sarkıntılık, laf atma vb. olaylarının bu dö­
nemde çok arttığını belirtiyor: "Tanzimat, Ka­
dın ve G ü nd e l i k Hayat", Ta rih ve Toplum,
Mart 1 988, cilt 9, sayı 5 1 .
40 Ayşe Kadıoğlu , "Cinsel liğin inkarı: Büyük Top­
lumsal Projelerin Nesnesi Olarak Türk Kadınla­
rı", 75 Yılda Kadınlar ve Erkekler, Tarih Vakfı
Yayınları, lstanbul, 1 998.
41 Bkz. Adalet Ağaoğlu, Ölmeye Ya tmak, Remzi
Kitabevi, ?
42 Nationalisms and Sexualities, s. 7.
43 Meltem Ağd uk-Gevrek, "Cumhuriyet' i n Asil
Kızlarından '90'1arın Türk Kızlarına ... ", Vatan,
Millet, Kadınlar, der. Ayşegül Altınay, i letişim,
lstanbul, 2000, s. 290.
 Ermeni ve Yahudi Cemaatlerinde
Siyasal Düşünceler
A R U S Y U M U L / R I F AT N .
smanlı Devleti'nde yaşayan gay­
O rimüslim topluluklar için 1 9 .
yüzyıl, dini mitlerin yerini sekü­
ler mitlere, milliyetçilik, sosyalizm gibi
modern jdeolojilere bıraktığı bir yüzyıl
olarak tanımlanabilir. Daha önce büyük
ölçüde din görevlilerinin tekelinde olan
kültürel ve düşünsel üretim, bir bölümü
Batı'da eğitim görmüş, Batılı değerleri be­
nimsemiş 'laik entelektüeller' tarafından
ele geçirilmekteydi. Bu toplulukların eği­
tim sistemleri, yaşanan kapitalistleşme
süreçlerine de bağlı olarak dönüşüme
uğramakta, eğitim yaygınlaşmakta, din
dışı laik eğitim kurumları kurulup, dinin
eğitim üzerindeki denetimi zayıflamak­
taydı. Güçlenen orta sınıflar liberal ay­
dınlarla el ele vererek milletlerinin oli­
garşik yapılarını değiştirmek için çaba
sarf etmekte, yönetim teşkilatlarını laik­
leştirme yönünde adımlar atmaktaydılar.
Bu yüzyılda yazı dilinin sadeleşmesi için
çaba sarf edilmiş, seçkinlerin ve din gö­
revlilerinin kullandığı klasik ve kutsal
diller yerini halkın kullandığı gündelik
dile bırakmıştır. Dildeki bu dönüşüm da­
ha önce seçkinlerin tekelinde olan bilgi­
nin toplumun diğer katmanlarına yay­
gınlaşması ve yeni ideolojilerin bu toplu­
luklarda kök salması işlevlerini yerine
getirmiştir.
Dini mitlerin yerini seküler mitlere bı-
BALI
rakması, her millette özellikle muhafaza­
kar kesimlerin tepkisine neden olmakta
idi. Örneğin Rum milleti içinde gelişen
Ortodoks kimliğin karşısına Helen kimli­
ği çıkaran milliyetçi akım, Rum Patriği
tarafından onaylanmamakta idi. Patrik
Gregor, Il. Alexandr lpsilanti'nin başını
çektiği bağımsızlık hareketine karşı çık­
makla kalmamış, aynı zamanda lpsilan­
ti'yi aforoz etmiştir. lzmir'de doğup Fran­
sa'da yaşayan ve orada Fransız Ansiklope­
dicilerin fikirleriyle tanışan Adamantios
Korais, ruhbancılık ve geleneğe karşı çı­
kıyor, Hıristiyanlığın Avrupa'yı karanlığa
sürüklediğini savunuyordu. Rum halkı­
nın kökenlerinin Bizans'ta değil Antik Yu­
nan'da olduğunu vurguluyordu. Laik eği­
tim veren ve Patrikhane'nin kontrolü dı­
şında kurulan Kuruçeşme Rum Darülfü­
nunu gibi okullar mutaassıp kesimlerin
tepkisini çekiyordu. Aydınlanmacı sekü­
ler ve rasyonalist akımlara şüpheyle yak­
laşan Patrikhane bu fikirlerin kendi mil­
leti arasında yaygınlaşmasına engel olmak
için çabalamıştır. Patrikhanenin zengin
'Fenerli beylerin' etkisi altında tüm Orto­
doks dünyasını Rum po tasında eritme
politikası, Balkan Hıristiyanları arasında
kendi özgül kimliklerine yaptıkları vur­
guyu artırarak, bu halklar arasında milli­
yetçiliğin yayılmasının nedenlerinden biri
olmuştur. Bu yüzyılın en yaygın ideoloji-
E R M E N i V E Y A H U D i C E M A A T L E R i N D E
!erinden biri olan milliyetçilik gayrimüs­
limler arasında da kabul görmüş, Osman­
lı Devleti ile ilişkilerinde reformlar yoluy­
la gayrimüslim milletlerin durumlarının
düzeltilmesi yaklaşımı da bu milletlerin
kendi bağımsız devletlerini kurmaları gö­
rüşü de bu cemaatlerin aydınları arasında
taraftar bulmuştur.
Osmanlı Devleti yıllarında zimmi ko­
numunda bulunan gayrimüslim cemaat­
lerinin Reform hareketlerini ve 1 1 . Meşru­
tiyet'in ilanını sevinçle karşılamış olmala­
rı bu nedenle şaşırtıcı değildir. 11. Meşru­
tiyet'in "adalet, hürriyet, müsavat" vaat
eden sloganını heyecanla sahiplenenlerin
başında gayrimüslimler yer aldı. Gayri­
müslimlerin bir bölümü ittihat ve Terakki
ile işbirliği içinde iken, diğer bir bölümü
de Jön Türklerin Prens Sabahaddin'in ba­
şını çektiği, 'Teşebbüsü Şahsi' ve 'Adem-i
Merkeziyet' ilkelerini savunan, liberal ka­
nadına destek vermişler, Paris'te 1902 yı­
lında yapılan Birinci Jön Türk Kongresine
katılmışlar ve Meclis'te ittihat ve Terak­
ki'ye karşı muhalefeti desteklemişlerdir.
Osmanlı Devleti içinde sosyalist düşün­
ce öncelikle Rumlar, Ermeniler, Selanik
Yahudileri, Makedon ve Bulgarlar arasın­
da filizlenmişti. Çeşitli sosyalist kaynak­
lar bu dillere çevrilmiş, sosyalist düşün­
ceyi savunan partiler, örgütler kurulmuş,
süreli yayınlar çıkarılmıştı. Ancak enter­
nasyonalizme dayanan kapsayıcı bir sos­
yalizmden çok her millet kendi sosyaliz­
mini geliştirmiş, ve sosyalizm birçok kez
milliyetçi düşünceden ayrışamamıştı.
Milliyetçilik ile enternasyonalizm arasın­
da ciddi bir çelişki olduğu gerçeği çoğu
kez göz ardı edilmişti.
ERMENi CEMAATiNDE
SiYASAL D ÜŞÜNCELER
İstanbul 18. ve 1 9. yüzyıllarda yaşanan
Batı Ermeni rönesansının merkezi idi. Bu
dönemde Avrupa'da -önce ltalya'da sonra
başta Fransa'da olmak üzere çeşitli ülke-
S i Y A S A L D Ü Ş Ü N C E L E R
!erde- eğitim görmüş, yenilikçi fikirlerle
donanmış aydınlar lstanbul'a dönüyor­
lardı. Ermeni milletini aydınlatıp , mo­
dernleştirme misyonunu yüklenmiş bu
kişiler eğitime verdikleri önemle hem ls­
tanbul'da hem de Anadolu'da modern ve
laik eğitim veren çeşitli okullar açmışlar,
yazı dilinde klasik Ermenice'den (lıra­
par) halkın kullandığı gündelik dile (aş­
lıarapar) geçilmesini sağlamışlardı. Bu
yıllarda Fenelon'un -halkın hükümdarlar
için değil, hükümdarların halk için oldu­
ğu görüşünü savunan-Telemaque'ı da da­
hil olmak üzere, çeşitli eserler Ermeni-
ce'ye çevrilmişti. Vartan Paşa'nın dini ta- 3 63
assup ve hoşgörüsüzlüğe karşı çıkan
Alwbisi de bu dönemin ürünüdür. Bu dö-
neme kadar edebi eserlerde hakim olan
dini temalar yerini daha dünyevi konula-
ra bırakmıştı. 19. yüzyılın başından itiba-
ren romantiklerin etkisinde gelişen Er-
meni edebiyatı yüzyılın son çeyreğinde
realizmin etkisine girmişti. Realist akı-
mın temsilcileri eserlerinde fakirlerin sö­
mürülmesinden, materyalizme, lstanbul-
lu zengin Ermenilerin yobazlığından, ah-
laki yozlaşmaya ve toplumsal yabancılaş-
maya kadar Ermeni cemaatinin yaşadığı
sorunların gündeme getiriyorlardı. Bu
akımın temsilcileri yarattıkları 'sahte ay­
dınlanma' ile geleneksel Ermeni değerle-
rine . tehdit oluşturdukları ve Ermenileri
'her iklim, toplum ve din i l e barışık'
'dünya vatandaşları'na dönüştürdükleri
gerekçesiyle eleştirilmişlerdi. l 908'de
sürgünde bulunan yazarların dönmesi ile
edebiyatta Fransız rasyonalizmi ve klasi-
sizm e tkisi yerini başta Ni etzsche ve
Schopenhauer olmak üzere Alman felse-
fesine bırakmıştır.
19. yüzyılda Avrupa'da olduğu gibi, ls­
tanbul'da da aydınların katıldığı 'salon'
toplantıları yapılıyordu. Ortaköy ve Be­
yoğlu gibi semtlerde cemaatin ileri gelen­
lerinin evlerinde, Ermeni yazar, şair ve
sanatçıların ve bu konulara ilgi duyan ki­
şilerin toplandığı salonlar mevcuttu. Bu
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
salonların müdavimlerinden Arşak Ço ­
banyan'a göre bu mekanl arda "günün
milli meseleleri tartışılıyor, edebi, sanatsal
konular hakkında fikir alışverişinde bulu­
nuluyor, şiir, söyleşi, müzik ve nihayet
düşünsel yüksek zevklerle iştigal edili­
yordu." Bahsedilen salonlar, Batı'daki mo­
dern kamusallığın oluşumuna öncülük
etmiş, salon ve kafe gibi toplumsal me­
kanların, yani Habermasyen erken burju­
va kamu alanının izlerini taşır.
1 9 . yüzyılda Ermeni milletinin gele­
neksel yapısı Batı'nın etkisine açılıyordu.
Milletin yönetiminde söz sahibi olmak
3 64 isteyen burjuvazinin ve daha demokratik
bir ortamda yaşamak isteyen liberal ay­
dınların çabaları ile şekillenen Ermeni
Ulusal Anayasası ( 1 860) veya Ermeni
Milleti Nizamnamesi ( 1 863) , bu etkinin
bir ürünüdür. Anayasa/Nizamname mil­
letin yönetiminde ruhanilerin ve kendile­
rini Ermenilerin eski aristokratları ile öz­
deşleştiren, şehirli zengin amira sınıfının
yetkilerini kısıtlayan ve milletin yöneti­
mini demokratikleştirip, laikleştiren bir
metin idi. Ancak bu metin çelişkili sosyal
ideal ve simgeleri bir arada barındırmak­
taydı. Anayasa hem milli iradeden bahse­
diyor ve milli olması için idarenin temsil
ilkesine dayanması gerektiğini söylüyor,
ancak uygulamada temsil hakkını sadece
milletin bir bölümüne tanıyordu. Hem
meclislerle, ruhanilerin ve Patriğin yetki­
lerini kısıtlıyor, hem de Patriği tüm mec­
lis ve kurulların başkanı olarak kabul
ediyordu.
19. yüzyılda Batılılaşmış iki grup ente­
lijansiya ön plana çıkıyordu. Bunlardan
birincisi Dadyan, Düzyan , Balyan gibi ne­
sillerdir saraya kuyumcubaşılık, mimar­
başılık, barutçubaşılık, darphane müdür­
lüğü gibi görevlerle hizmet eden aıııira ai­
lelerinin Avrupa'da eğitilmiş genç nesille­
riydi. Bu aileler bir yandan saraya hizmet
ederken öte yandan okullar açıp, kültürel
proj eleri desteklemek yoluyla Ermeni
milletine de faydalı oluyorlardı. ikinci
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
grubu ise Dr. Nahabet Rusinyan, Krikor
Odyan, Dr. Serviçen, Mıgırdiç ve Krikor
Ağaton kardeşler, Hovhannes Hisaryan
gibi çoğu Fransa'da eğitilmiş genç aydın­
lar grubu oluşturuyordu. Aynı amiralar
gibi bu aydınlar da çifte bir işlev yerine
getiriyorlar, hem Osmanlı devleti hem de
cemaatleri için çalışıyorlardı. Ermeni mil­
letinin ilerlemesi, Batılılaşması, aydınlan­
ması en önemli amaçlarından biriydi. Bu
amaçla 1849'da Paris'te Ararat Cemiye­
ti'ni kuruyorlar ve yayımladıkları bildiri­
de eği timin önemini vurguluyorlardı.
1860 Anayasası da bu kişilerin ürünüydü.
Bu Anayasanın kaleme alınmasında yer
alan, Hariciye, Şura-ı Devlet azalığı gibi
görevlerde bulunan Krikor Odyan, Mithat
Paşa'mn yakın arkadaşı ve danışmanı idi.
Aynı zamanda Osmanlı Anayasası taslağı­
nı hazırlamak için kurulan komisyonun
üyeleri arasındaydı. Krikor Ağaton PTT
Umum Müdürlüğü ve Nafia Nazırlığı gibi
görevlerde bulunmuştu. 19. yüzyılda dev­
let hizmetinin gayrimüslimlere resmen
açılması ile devlet hizmetindeki Ermeni­
lerin sayısı hızla arttı. Hariciye ve Maliye
Ermenilerin en çok istihdam edildikleri
bakanlıklar oldu. Agop Kazazyan, Mikael
Portakal, Sakız Ohannes Paşalar Hazine-i
Hassa Nazırlığı görevinde bulunmuşlardı.
Krikor Odyan, Manas ailesi, Artin Dad­
yan Paşa gibi Hariciye'de çalışan Ermeni­
lerin yanı sıra yabancı ülkelerde elçilik,
konsolosluk gibi görevlerde bulunan Er­
menilerin de sayısı bu yüzyılda arttı. Kap­
riyel Noradukyan Efendi 1912'de Harici­
ye Nezareti'ne atandı.
19 . yüzyılda Ermeniler arasında yay­
gınlaşan siyasal düşünceler, liberalizm,
milliyetçilik, sosyalizm ve feminizm ola­
rak tanımlanabilir. Liberalizm daha çok
Batı'da eğitim görmüş aydınların ve piya­
sa ekonomisini destekleyen şehirli orta
sınıfların benimsediği bir düşünce idi. Bu
düşünce Liberal Demokratik Ramgavar
Partisi tarafından temsil edilmekteydi.
Parti liberalizmi daha çok ekonomik an-
E R M E N i V E Y A H U D i C E M A A T L E R i N D E
lamda savunuyordu. Tutucu ve devrim
karşıtı bir partiydi, ideolojik pragmatizmi
ve evrimci ilerlemeyi savunuyordu. Sos­
yalist düşünce 1 887 yılında Cenevre'de
kurulan, Rus popülizmi ile Marksizm'den
etkilenen, devrimci Sosyal Demokrat
Hınçakyan Partisi tarafından temsil edil­
mekteydi. Parti adını aylık yayımlanan
dergisinden (Hıııçalı-Çan) alıyordu. Rus
sosyalisti Alexander Herzen'in Rusça ya­
yımladığı (Kololwl-Çan) dergisi ile aynı
adı taşıyordu . Hınçaklar Ermeni halkı
arasında sınıf bilinci yaratmaya çalışıyor­
du Hınçak basını sosyalizmi Ermeni So­
runu'na bağlamaya çalışmıştı . Sosyalist
bir dünya düzeni içinde bağımsız sosya­
list bir Ermeni devletinin kurulmasını sa­
vunuyordu. Marksizme bağlı kalmakla
birlikte Hınçaklar, sosyalizm ile milliyet­
çiliği bağdaştırmaya çalışmışlar, bu iki
ideoloji arasında ciddi bir uyuşmazlık
görmemişlerdi. 1890 yılında Tiilis'te ku­
rulan sosyalist Ermeni Devrimci Federas­
yonu (Taşnak Partisi) için milli birlik sı­
nıf savaşından daha önemliydi. Taşnaklar
da Hınçaklar gibi Osmanlı Devleti'nde ya­
şayan Ermenilerin durumlarının düzeltil­
mesini, can güvenliklerinin sağlanmasını,
hükümetin vaadettiği reformları gerçek­
leştirmesini, hukuk önünde tüm milletle­
rin eşitliğinin sağlanmasını, toprak refor­
munun yapılmasını istemekteydiler. An­
cak Hınçaklar tamamen bağımsız bir Er­
meni devleti kurmaya çalışırken, Taşnak
programı Osmanlı idaresi altında Ermeni­
lere tanınacak özgürlük ve otonomi ile sı­
nırlıydı. Taşnaklar için özgürlük ile ba­
ğımsızlık özdeş kavramlar değildi. Bağım­
sızlık ilkesi partinin programına ancak
1919 yılında girmişti. Taşnaklar 1908'den
sonra ittihat ve Terakki'yle çalışmaya de­
vam ettilerse de Hınçaklar böyle bir işbir­
liğine yanaşmadılar. Bu partiler arasında­
ki uyuşmazlık, fikri ayrılıklardan ziyade
kişisel çatışmalara dayanmaktaydı.
Kadın hakları konusu da bu dönemde
dile getirilmiş, Batı'nın feminist fikirlerin-
S i Y A S A L D Ü Ş Ü N C E L E R
den etkilenmiş kadın haklarını savunan,
Srpuhi Düsap gibi, kadın yazarlar ortaya
çıkmış ve bu kişiler kadınlara karşı aile­
de, evlilikte ve toplumsal hayatta uygula­
nan ayırımcılığa son verilmesi ilkelerini
içeren bir kadın hakları bildirisi de hazır­
lamışlardı. Bu dönemde okullardaki kız
çocuklarının sayısı artmış, özellikle bü­
yük şehirlerde kadınlar iş hayatına gir­
mişler, yardım kuruluşlarında, dernekler­
de çalışmaya başlamışlardır. l 908'den
sonra Osmanlı'da görülen kadınların der­
nekler kurarak bizzat hak ve çıkarlarını
koruma hareketine Ermeni kadınları da
katılmış, bu dönemde Ermeni Kadınları 365
Terakki Derneği kurulmuştur.
YAHUDl CEMAA.TlNDE
SiYASAL DÜŞÜNCELER
Osmanlı lmparatorluğu'nda Yahudiler
genellikle siyasi düşüncelerden uzak bir
tavır sergilediler. Paul Dumont'un deyi­
miyle "yerlerinin kendi evleri, dükkanla­
rı, muayenehaneleri, ticarethaneleri ol­
duğunu" düşündüler. Bu nedenle Yahudi
cemaati tarafsız bir görüntü arz etti ve
kurulu düzene karşı pek çıkmadı. Bunda
da Yahudilerin kendilerini, gene Paul
Dumont'un yerinde tespitiyle, "fazlasıyla
savunmasız, fazlasıyla azınlık" görmele­
rinde kaynakla nmıştır. Bu tavrın en
önemli istisnası, A. Benaroya'nın öncülü­
ğünde 1 909 yılının Mayıs-Haziran ayla­
rında bir grup Yahudi tarafından Sela­
nik'te kurulan ve sosyalizmi savunan Se­
lanik işçi Federasyonu'dur. Federasyon
içinde sadece Yahudiler yer almamıştır,
ancak yönetici ve girişimci kadrosu Ya­
hud ilerden oluşmuştur. Federasyo n ,
Türkçe, Rumca, Bulgarca v e Yahudi ls­
panyolcası dillerinde haftalık bir yayın
çıkardı. Yahudi lspanyolcası dilinde ya­
yınlananjoımıal do Laborador daha sonra
kapandı ve yerine haftalık La Solidaridad
Ovradera gazetesi yayınlanmaya başlan­
dı. Balkan Savaşı'ndan önce Selanik'in
 T A N Z i M A T V E M E
Yunanistan'a ilhak edilmesiyle birlikte
Federasyon, Balkanlar'da ayrı ayrı milli­
yetçiliklerin fışkırması üzerine halklar
arası dayanışmanın gerçekleşemeyeceği
gerçeğini kabullenmek zorunda kaldı.
Bundan sonra da Federasyon gitgide
kendi içine kapandı ve "Elenleşti".
Bir diğer Yahudi sosyalist, Ceride-i Fel­
sefe dergisini yayınlamış ve aynı dergide
Kari Marx'ın Kapital in çevirisini yayınla­
' latlar Osmanlı Devleti'nde yasal bir şekil­
maya başlayan Bohor lsrael'dir. Içtilıad ve
lştiralı gibi dergi ve gazetelerde yazılar
yazdı ve sosyalizmin yayılmasına çalıştı.
lştirah dergisinde Marksist iktisadın po­
3 66 pülarize yorumlarını yayınladı. Sosyalist
olmakla açıkça övünen Bohor lsrael aynı
dergideki bir yazısında Kari Marx'ın Kapi­
ta!'inin çevrilmesini önerdi. Bu teklifini
ise 13 28 ( 1 9 1 2) yılında yayınlayacağı Ce­
ride-i Felsefe dergisinde gerçekleştirdi.
Osmanlı Yahudileri arasında sosyalist
bilinçlenmede Alyans okullarında veril­
miş olan laik ve aydınlanmacı eğitimin
rolü büyüktür. Nitekim Bohor lsrael bir
Alyans okulu öğretmeniydi. Selanik işçi
Federasyonu'nun doğduğu Selanik'te yo­
ğun Yahudi nüfusu nedeniyle yedi tane
Alyans okulu mevcuttu.
Osmanlı D evleti'nden Cumhuriyet'e
geçişte Türkiye Yahudilerinin fikir dün­
yasında da iki ana düşünce akımının bir­
birleriyle çarpıştığı görülür: Siyonizm ve
Siyonizmin tam zıttı olup Yahudilerin ya­
şadıkları Osmanlı Devleti'yle asimile ol­
malarını savunan Alyans görüşü taraftar­
ları. Merkezi Paris'te olan Alliance Uni­
verselle lsraelite (kısaca Alyans diye anı­
lacaktır) Yakın Doğu'da yaşayan Yahudi­
lerin içinde bulundukları toplumsal ve
kültürel durumlarını yükseltme amacıy­
la, aynı zamanda hem Fransızca eğitim
veren hem de bir zanaat öğreten bir dizi
okul tesis etti. Anadolu ve Trakya'daki
belli başlı Yahudi yerleşim merkezlerinde
de kurulan bu okullarda, öğrencilere ay­
dınlanma kültürü verilip evrensel ilkele­
re sahip Yahudi gençler yetiştirilmesi
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
amaçlandı. Alyans teşkilatı felsefesi itiba­
riyle Yahudilerin asimile olup Musa di­
ninden birer Fransız, lngiliz, Osmanlı,
vb. vatandaşlara dönüşmelerini amaçlı­
yordu. Siyonist ülkü ise bunun tam tersi­
ne Yahudi benliğini ve kimliğini asimi­
lasyon sürecine tabi tutmadan erozyona
uğramamasını amaçlamaktaydı. Cumhu­
riyet'in kuruluşuna kadar Siyonist teşki­
de kurulmakta ve serbestçe faaliyet gös­
termekteydiler. Cumhuriyet'in kurulma­
sıyla birlikte tüm etnik ve dinsel toplu­
lukları Türk milli ülküsü potası içinde
eritmeyi hedefleyen Kemalizm nedeniyle,
doğal olarak Türk milli ülküsüyle tezat
teşkil eden Siyonist ülküye hedeflemiş
olan Siyonist teşkilatlar da kapanmak zo­
runda kaldılar. Bunun sonu cunda Al­
yans'ın asimilasyonu tavsiye eden politi­
kasına uyumlu bir şekilde Türkiye Yahu­
dileri Cumhuriyet'in yurttaşlık po tası
içinde kendilerini asimile etmeye uğraş­
tılar, ancak bunda da büyük ölçüde mu­
vaffak olamadılar. Tek Parti döneminin
gergin ve o toriter atmosferi içinde ger­
çekleşemeyen bu yurttaş yaratma tasarı­
sının doğal bir sonucu da gayrimüslim
vatandaşların herhangi belirgin bir siyasi
tavır takınmamalarıydı.
Osmanlı D evleti altında yüzyıllar bo­
yunca zımmi olarak yaşamış bulunan
gayrimüslimlerin Cumhuriyet'i ve Kema­
lizmi tek siyasi düşünce olarak benimse­
meleri ve bunun dışında kalan her türde­
ki düşünce akımlarına sırLlarını çevirmiş
olmaları bu nedenle şaşırtıcı değildir.
Yüzyıllardan beri bir yandan devletin oto­
riter yaklaşımı, diğer yandan halkın ve
kamuoyunun gayrimüsl i mleri zimmi ,
Cumhuriyet döneminde de zimmi statü­
sünün değişime uğramış bir devamı olan
"yabancı" konumunda görmesi sonucun­
da gayrimüslimler, neredeyse bir yaşam
tarzı haline gelmiş bir re!1eks ile, daima
devletçi ve milliyetçi bir düşünceyi, görü­
nürde, benimsemiş oldular. O
 Millet-i Rum'dan
Helen Ulusuna (1 856-1 922)
FOTI B ENLISOY / STEFO BENLISOY
smanlı tebaası Rum-Ortodoks­
O lar hakkındaki yaygın kanaat,
milliyetçi tarih yazımının etki­
siyle oluşmuştur. Milliyetçi tarih yazı­
mında, ulusal t o p l u l u k i çerisindeki
farklılıklar ya yok ya da önemsiz adde­
dilir. Buna göre ulus bir bü tündür ve
daima bu b ü tünlük içerisinde hareket
eder. Ulusu meydana getirdiği farz edi­
len topluluklar ve bireyler arasındaki sı­
nıf, meslek, gelir, bölge, inanç, dil, ide­
oloji farklılıkları göz ardı edilir. Bu anla­
yışla uyum içerisinde Osmanlı Rum top­
luluğu da böylesi bir "bütün" olarak dü­
şünülmüştür. Halbuki "millet-i Rum",
homojen bir bütün olmaktan bir hayli
uzaktır. Bir kere millet tabiri bir etnik
birliği varsaymaz, Rum-Ortodoks kilise­
sine tabiiyet anlamına gelir. Sırp da, Yu­
nan da, Bulgar da hep bu tabirin içine
tıkıştırılır. Sonra Eflak'taki voyvoda da
sığır çobanı da aynı millete mensuptur.
Sırf Anadolu düşünüldüğünde bile kar­
şımıza muazzam farklılıklar çıkabiliyor:
Kapitalist dünya ekonomisi ile eklemle­
nen müreffeh Batı Anadolu cemaatleri­
ni, "geri kalmış" ve ağırlıkla Türkçe ko­
n uşan O rta Anad olu c emaatl erini ve
Güney Rusya ile ticari ilişkiler içerisin­
de olan ve oldukça farklı bir lehçeyle
konuşan Pontus cemaatlerini birbirin­
d e n ayırmak gerekiyor. Hasılı " Rum
milleti Osmanlı yönetiminin algıladığı
gibi ya da görmek istediği gibi hiçbir za­
man bir 'bütün' kimi tarihçilerin anladı­
ğı biçimde bir 'aile' olmamıştır." (Millas,
1994: 239)
Gayrimüslimlerin İmparatorluğun "en
uzun asrındaki" serüveninde milliyetçili­
ğin ayn bir yeri vardır elbette. Ancak ge­
nelde gayrimüslim topluluklar ve milli­
yetçilik arasında çok doğal ve doğrudan
bir ilişki kurulur. Sanki bu insanlar bir
anda ulusal bir benlikleri olduğunu keş­
fetmişler ve hep beraber bir ulusal devlet
kurma işine soyunmuşlardır. Esasında 19.
yüzyılda Rum tabirinin manasında önem­
li bir farklılaşma meydana gelir ve daha
önce dini bir aidiyeti ifade eden kavram
giderek ulusal bir anlam kazanmaya baş­
lar. Ancak Ortodoksların dini cemaatten
Yunan ulusuna geçişi, doğrusal değil ke­
sintili bir gelişme seyri izlemiş, Rumlar
"millet"ten ulusa tek bir vücut halinde
ilerlememişlerdir. lzmir'deki cemaat ile
Karamanlı cemaat bu süreci çok değişik
biçimlerde yaşarlar. Milliyetçilik siyaseti­
ni Rumların tümünün eşit bir şekilde ka­
bullendiklerini düşünmek, meseleyi basi­
te indirgemek olacaktır. Kapitalist dünya
sistemiyle eklemlenme ve modernleşme
süreçleri bütün İmparatorluk için geçerli
olduğu gibi, Rumlar arasında da eşitsiz
bir gelişme göstermiştir. Rumların siyasi
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
tavır alış ve milliyetçilikle hemhal oluşla­
rında da aynı eşitsiz ve farklı gelişmişlik
durumları etkisini gösterir. Milliyetçiliğin
benimsenmesi alternatifsiz de değildir;
1830'da Yunan Krallığı'nın kurulmasıyla
etkili bir referans noktası yaratılmışsa da,
alternatif kimlik tarif etme yolları da var­
lıklarını sürdürüyordu. Bu süreçte Millet­
i Rum'un lider ve cemaatleri farklı görüş,
çıkar ve beklentiler içerisinde olmuş, top­
lumsal, coğrafi vb. konumlanışlar düşün­
ce ve tavır alışları belirlemiş ve farklılaş­
tırmıştır (Augustinos, 1 997: 349). * yısı hızla artan yabancı okullar (özellikle
Rumlar arasında ulusal bir kimlik an-
368 layışının yaygınlaşmasında eğitimin ayrı
bir etkisi olur. 1 9. yüzyılın ikinci yarısı­
na kadar kilise, müminlerinin eğitim fa­
aliyetlerini belirlemede ve denetlemede
asli sorumluluğu üstüne almıştı. Fakat
giderek kilise dışındaki unsurlar da eği­
timle ilgili meselelerde söz sahibi olmaya
başlarlar. Her geçen gün kendisini daha
yetkin bir biçimde ifade eden kentli okur
yazar kültürü, atalardan kalma düzenin,
geleneklerin ve ilahi kuralların muhafaza
edilmesini amaçlayan kilise merkezli eği­
timin karşısına modern, "Batı tipi" bir
eğitim anlayışıyla çıkar (Anagnostopo­
ulou, 1999: s. 20-21 ) . Bu durum kapita­
list ilişkilerin yaygınlaşmasıyla güçlenen
ve genişleyen bir burj uva sınıfının Rum­
lar arasında artan etkinliğiyle ilgilidir. Bu
sınıf kendi çıkarları ve hedefleri olan bir
toplumsal kesim olarak millet içerisinde­
ki farklı kesimlerle (örneğin kiliseyle)
çatışma içerisinde olabilmiştir. Eğitim bu
çatışma alanlarından birisiydi. Bu kesim
için söz konusu olan yeni zamanların ih­
tiyaçlarına cevap verebilecek modern bir
eğitimdir ve bu anlayışın taşıyıcısı, en
önemlisi lstanbul Helen Cemiyet-i Ede-
(*) Bu fark l ı l ıkları göz önünde bulundurmakla
birlikte, Osmanlı Rum d ü nyas ı n ı n entelek­
tüel-kültürel merkezi olarak ba�kentin önemi
ve özellikle de yer darlığı dolayısıyla bu yazı­
da daha çok lsta nbul merkezl i bir an latımı
tercih ettik.
U T I Y E T ' I N B I R I K I M 1
biyyesi (Ellinilws Filologilıos Si/logos) ve
özellikle yüzyılın ikinci yarısında kuru­
lacak çok sayıda eğitim derneğidir. Yani
Rum eğitiminin ne anlam taşıyacağına ve
hangi kiml ik anlayışının oluşturulması­
na koşulacağına ilişkin tartışma, kilisede
ifadesini bulan geleneksel anlayış ile ce­
miyetlerde ifadesini bulan yeni eğitim
anlayışı arasında ortaya çıkar. Ancak ta­
raflar, başlangıçtaki katı ve birbirini dış­
layan tavırlarını zamanla terk etmek du­
rumunda kalırlar. Patrikhane, ülkede sa­
Pro testan okulları) ve Makedonya'da
Bulgar ve Sırpların eğitim faaliyetleri ile
rekabet etmek ve milleti içerisindeki
farklı eğilimleri bünyesinde tutabilmek
için bu kesime yaklaşır. Din adamları la­
ik eğitimi artık dini cemaatin bütünlüğü­
nü sürdürmeye yarayacak bir vasıta ola­
rak benimseme sürecine girmişler ve
toplumsal seferberliğin etkili bir aracı
olarak Helen kültürünü sahiplenerek bu
kültürün yayılmasında yol gösterici bir
rol oynamaya yönelmişlerdi (Anagnosto­
poulou, 1 999: 17-29; Augustinos, 1 997:
29 1 -305).
19. yüzyıl boyunca eği tim, lmparator­
luğun büyük kentlerinde yaşayan ve eği­
tim masraflarını karşılayabilecek varlıklı
Rumların bir imtiyazı olmaktan çıkmış ve
giderek daha düşük bir ekonomik seviye­
de olan ve/veya coğrafi konumları daha
elverişsiz olan cemaatlere de ulaşmıştır.
Rum eğitimi "entelektüel gıdasını" Yuna­
nistan'dan alıyor, okullardaki kitaplar ve
diğer eğitim malzemeleri Yunan Krallı­
ğı'ndakilerle benzeşiyordu. Orta ve üst
düzeydeki Rum okullarında görev yapa­
cak öğretmenlerin yetiştirildiği başlıca
yer Atina Üniversitesi'ydi. Bu süreçte tek
tek cemaatlerin kültürü özellikle yerel
lehçeler yerlerini yavaş yavaş krallığın
eğitsel kurumlarının kalıba dökerek yay­
dığı standart Yunan kül türüne bırakmaya
başlamışlardı (Augustinos, 1 997: 244-
50). Yine bu dönemde Rum cemaatleri
M i L L E T - ! R U M ' D A N H E L E N
kurdukları okullar ve buralarda uygula­
dıkları öğretim programları açısından ola­
bildiğince benzer modellere yönelmek­
teydiler. Bu şekilde Rum milleti, bir taraf­
tan imparatorluk içindeki diğer gruplar
karşısında farklılıklarını muhafaza edebil­
miş, öte yandan da kültürel bir homojen­
leştirme ile kendi içinde daha kuvvetli bir
bütünleşme yaratabilmiştir.
Yüzyılın ikinci yarısında kurulan çok
sayıdaki cemiyetin eğitime ve hayır işleri­
ne yönelik faaliyetlerini ve basının artan
etkinliğini Osmanlı l mparatorluğu'nda
oluşan orta sınıfı hesaba katmadan anla­
yamayız. Eğitim ve hayırseverlik faaliyet­
lerine katılımları Rum milletinin orta-üst
sınıfın toplumsal hiyerarşiyi ve bunun
içinde de kendi hegemonik konumunu
yeniden üretmesine yarar (Exertzoglou,
1 996: 165-167). Böylece cemiyetler orta
sınıf için hem kolleklif bir kimliğin ku­
rulduğu hem de bu sınıfın Rum toplumu
içerisindeki hegemonik konumunun ye­
niden üretildiği alan olur. (Exertzoglou,
1998: 1 7-21). Bulgar Eksarhlığı'nın ku­
rulduğu, Batılı misyonerlerin cirit attığı
bir ortamda eğitim ve hayır işleri giderek
daha fazla "ulusal" bir nitelik kazanır. Zi­
ra eğitimsiz ve yoksul kesimler toplulu­
ğun dışardan gelebilecek "saldırılara" en
açık olan kesimi olarak değerlendirilmek­
tedir. Bu kesimleri topluma kazandırmak,
onları entegre etmek milli bir vazifedir ar­
tık (Kanner, 1996: 191).
1 85 6'da ilan edilen Islahat Fermanı,
gayrimüslim toplulukların kendi iç idare
ve işleyişlerinde zamanın gerekliliklerine
göre bazı düzenlemelerin yapılması ge­
rektiğini belirtiyordu. Bu yenilikler millet
nizamnameleri yoluyla gerçekleşecekti.
Bu nizamnameler 1 86 4 - 6 7 yıllarında
oluşturulan yeni vilayet sistemi ve özel­
likle de 1876 Kanun-i Esasisi üzerinde et­
kili olmuştur (Davison, 1 982: 330). As­
lında nizamnamelerle Osmanlı Devleti
içerisinde Meclis ve Anayasa kavramları
siyasal pratiğe girmiş oluyordu. Bu dü-
U L U S U N A (1 856- 1 922)
zenlemelerle ruhban sınıfının yetkilerinin
azaltılması öngörülüyordu. Osmanlı ida­
resi, kilisenin gücü azalırsa Avrupa'nın
gayrimüslimler lehine gerçekleşen müda­
halelerinin zorlaşabileceği düşüncesiyle
bu reformları gündeme getirmiştir. Yine
mezhep çatışmalarına ve ruhban sınıfının
sık sık karışıklıklara neden olan mali ve
hukuki zorbalıklarına engel olmak amaç­
lanıyordu (Davison, 1997: 138). Reform
öncesinde patriği Kutsal Sinod ile Rum
ayanlar ve esnaf loncalarından oluşan,
görev alanı pek belirlenmemiş bir meclis
seçmekteydi. Gerçekteyse patriği Sinod
üyesi olan beş metropolit seçmekte ve 3 69
bunlar, millet işlerinin idaresinde gerçek
gücü ellerinde bulundurmaktaydı. Sinod,
Hatt-ı Hümayun'daki reform önerilerinin
uygulanmasına karşıydı ve bu nedenle de
Bab-ı Ali Patrikhaneye baskı uygulamak
durumunda kalır. Sonuçta 1860 ile 1862
arasında bir dizi düzenleme çıkarılır ve
bunlar Rum milletinin nizamnamesini
oluşturur. Yeni örgütlenmede kilisenin
gücü Ermenilerde söz konusu olan geniş-
likte kısıtlanmıyordu. Fakat yine de Is-
tanbu l Rum ahalisinin temsilcileri ile
ruhban üyelerden oluşacak Karma Mec-
lis, millet işlerinin idaresinde söz sahibi
oluyordu (Clogg, 1982: 195). Millet bün­
yesindeki reformların çelişkili sonuçları
olur. Bir kere kilisenin gücünü azaltarak
aslında millet düzeyinde devlete bağlılı-
ğın önemli bir etkenini zayıflatmış olur-
lar. Keza bir taraftan tebaa arasında etnik-
dinsel farklılıkları aşan bir eşitlik ortaya
konmaya çalışılırken, diğer yandan da
milletlerin sınırları daha da belirginleşti-
rilmiş olur. Bir başka husus da, reformla-
rın her düzeyde dünyevileşmeyi gündeme
getirirken "millet" düzeyinde bu dünye­
vileşmenin, yani reformların kilisenin so­
rumluluğuna bırakılmasıdır. Reformlarla
birlikte Patrikhanenin gücü bağımsız,
kendiliğinden ve doğal hak olma niteliği-
ni yitirir. Bir yandan Patrikhaneye "mil-
let"ini idare etme yetkisi tanınırken diğer
 T A N Z i M A T V E M E
yandan bu yetki yasalara tabi tutulur. Pat­
rikhaneye tanınmış olan imtiyazların geç­
mişte sınırları belirlenmemişken şimdi bu
sınırların açıkça belirlenmesi yoluna gi­
dilmekte, bu imtiyaz ve yetkiler "yasalar
çerçevesinde" düzenlenmektedir. Patrik­
haneye ait ruhani imtiyazlar artık tartış­
ma konusu olduğu gibi, neyin ruhani ne­
yin dünyevi olduğu meselesi de Patrikha­
nenin gücünü belirleyecek diğer bir tar­
tışmadır. Başka bir husus da imtiyazların,
artık yalnızca dini öndere değil, dini-et­
nik bütüne ait kılınması ve böylece bun­
ların dünyevileş tirilmesidir. " Dünyevi
3 70 meseleler" artık üyelerinin çoğunu (dör­
de karşılık sekiz) ruhban olmayanların
oluşturduğu Karma Meclis'in yetki alanı­
na dahil olmaktadır. Seküler seçkinlerin
katılımı, Yunan devletinin bu kurumlara
sızmasını kolaylaştırır. Böylece merkezi
idari yapı daha etkin kılınarak merkezkaç
kuvvetleri geriletmek amacındaki reform­
larla yeni merkezkaç güçler yaratılmış
olur (Anagnostopoulou, 1 999: 5-17) .
Milliyetçiliğin gelişimiyle birlikte Pat­
rikhane, yüzyıl boyunca art arda darbeler
yiyerek zaman içerisinde ulus-üstü niteli­
ğini kaybeder. Yunan Krallığı'nda 1833'te
otosefal (özerk) kilise oluşur. 1850'ye ka­
dar Fener tarafından tanınmayan bu kili­
senin yetki alanı, Yunanistan sınırlarını
genişlettikçe büyür. Yine 1 830'larda Pat­
rikhane, Sırp kilisesinin de facto özerkli­
ğini tanımak zorunda kalır. Tuna prens­
liklerinde Fener rejiminin çökmesiyle bu­
radaki Ortodoks Kilisesi de Romenleşir.
Bu otosefal kilisenin varlığı resmen 1885'
te tanınır. 1 870'de Bulgar Eksarhlığı'nın
kurulması ise Patrikhane için en şiddetli
darbe olur (Clogg, 1982: 193-4). Bu hadi­
se, Bulgar ve Yunan milliyetçilikleri ara­
sında Makedonya üzerinde gerçekleşecek
uzun süreli bir mücadelenin başlangıcını
oluşturur. Özellikle Bulgar kilisesi ile mü­
cadele sırasında Patrikhaneye bağlı olmak
Yunanlı olmakla özdeş hale gelir ve bu
durumda da Fener, ulusal bir kurum ola-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R I K I M I
rak tanımlanabilir hale gelir.
Reformların yarattığı eşitlikçi anlayış
kendisini idari alanda gösterir. Özellikle
1860'lardan sonra Rum ve Ermeniler Os­
manlı Devleti'nin Avrupa ülkelerindeki
diplomatik misyonlarında önemli görev­
ler üstlenirler. Fenerliler olarak adlandı­
rılan Osmanlı Rum toplumunun aristok­
ratik kesimi Osmanlı idaresindeki ayrıca­
lıklı konumlarını 1821 Yunan ihtilali ar­
dından kaybetmişlerdi. Fakat aynı yüzyı­
lın ortalarından itibaren yeni bir Osmanlı
Rum kuşağı Babıali'ye hizmet e tm eye
başlardı. Bu dönemde Yunan ayaklanması
esnasında ülkeyi terk etmiş olan bazı Fe­
nerli aileler de geri döndü.
Bu yeni Osmanlı Rum diplomat kuşa­
ğının en önemli temsilcisi A. Karathe­
odoris ( 1833- 1 906) idi. Babası ve amcası
ll. Mahmut ve Abdülmecit'in özel dok­
torluğunu yapan, Mithat Paşa ile yakın
ilişkisi bulunan Karatheodiris 1874'te Ro­
ma elçisi olarak tayin edilir. lki yıl sonra
da Hariciye'de nazır yardımcılığına ata­
nır. Karatheodiris uluslararası ününü ise
Berlin Konferansı'nda ( 1 878) Osmanlı
lmparatorluğu'nu temsil etmesi ile kaza­
nır ve buradaki başarısından dolayı aynı
yıl Hariciye Nazırı olur. Fakat kısa bir sü­
re sonra Abdülhamit'in sadrazam Hayret­
tin Paşa'nın liberal reformlar yapılması
önerilerini göz ardı etmesi üzerine istifa
eder. Bu "yeni Fenerli" sınıfın mensupları
Tanzimat ideolojisini samimiyetle benim­
semiş kişilerdi. Osmanlı toplumunun en
üst tabakasına mensup olmaları nedeniy­
le temelde düzeni savunuyorlar ve Os­
manlı lmparatorluğu'nu parçalamaya yö�
nelik her türlü etkinliğe karşı çıkıyorlar­
dı. Bu kişilerin görüşlerine göre Rumlar
modern, Batı yanlısı ve kozmopolit bir
Osmanlı imparatorluğu içerisinde gerek
ekonomik gerekse de siyasal ve toplum­
sal olarak gelişebilirlerdi. Bu tutumların­
dan dolayı bu kişiler Atina tarafından ge­
nelde ulus karşıtı olarak tanımlanıyorlar­
dı. Bu iki kesim arasında ilişkiler bazen
M I L L E T - 1 R U M ' D A N H E L E N U L U S U N A ( 1 8 5 6 - 1 9 2 2 )

öyle gerginleşiyordu ki, örneğin Atina'd� menter dönemde Osmanlıcılık anlayışına

Osmanlı elçisi olarak görev yapan Kasta­ sıkı sıkıya bağlı kalırlar. Örneğin seçim
ki Mousouros ve l oannis Fo tiadis gibi kanununa ilişkin görüşmelerde taslakta­
kimseler çeşitli sorunlar nedeniyle iki ül­ ki "Müslim", "gayrimüslim" ifadelerine
ke arasındaki ilişkileri kesmekten çekin­ itiraz ederler. İstanbul mebusu S eragi­
memişlerdi (Aleksandris, 1 980: 3 70-4). otis", taslağın anayasaya aykırı olduğunu
Fakat Osmanlı Rumlarının lmparatorluk belirterek "lzin verin Müslüman, gayri­
idaresinde, özellikle de Hariciye Nezare­ müslim, Rum ve Ermeni tabirlerini ebe­
ti'ndeki bu varlıkları 1 870'lerin sonların­ diyen yokedelim. Ayrıma son verelim,
dan itibaren azalmaya başlar. Sadece idari hepimiz Osmanlıyız" diye konuşur. Rus­
pozisyonların sayısı değil, bunların hiye­ ya ile harp esnasında da Rusya'nın Os­
rarşideki konumları da düşüş gösterir. Bu manlı tebaası Ortodoks ahaliyi kolladığı­
düşüşte Ermenilerin gayrimüslim toplu­ na ilişkin argümanlarına karşı çıkarlar.
luklar arasında daha güvenilir bir grup Rum mebuslarca en etkili muhalefet ise
olarak algılanmaları sonucu öne çıkmala­ yeni bazı kısıtlamalar öngören basın hak- 3 71
rının payı olmakla birlikte, asıl neden kındaki yasa tasarısına olur (Aleksandris,
1 877-78 savaşının acı sonucunun Tanzi­ 1 980: 375-83).
mat'ın eşitlikçi anlayışına indirdiği darbe Reform sürecinde, içerisinde Rumların
idi (Findley, 1996: 97-100). etkin o lduğu bir mason lo casın ı n da
Rusya'nın Balkanlar'da etkisini artırdığı önemli bir yeri vardır. Fransa'daki Grand
ve tercihini büyük bir Bulgar devletinden Orient locasının desteğiyle kurulan I Pro­
yana koyduğu koşullarda, Rum önde ge­ odos (llerleme) locasına, ikisi de gazeteci
lenleri reforma tabi tutulmuş bir Osmanlı olan Vrettos ve Tantalidis gibi pek çok
devletinin bütünlüğünü korumak gere­ Rum aydın mensuptu. Locayı şehzade ve
ğinde birleşiyorlardı. 1 876'da kısa süreyle
Zira lmparatorluğun sultan o l a n V. M u ­
parçalanması çok da­ rat'ın yakın arkadaşı
ha olumsuz sonuçlara olan K. Skalieris idare
yol verebilirdi. Bu ne­ ediyordu. Zaten 20
denle 1 876'da Meşru­ Ekim 1872 tarihinde
tiyet'in ilanını Rum Murat da locaya üye
toplumunun önde ge­ olmuştu. Loca farklı
lenleri genelde olum- milliyetlerden kişilere
1 u karş ı l amışlardı. açıktı ve Müslüman­
Anayasa taslağını ha­ Türk önde gelenlerin­
zırlamakla görevli 20 den de pek çok üyesi
kişilik k omisyo nda vardı. Bunlar arasın­
iki de Rum üye (Ka­ da, Murat'ın dışında,
ratheodoridis ve Sav­ Namık Kemal ve şeh­
vas) b u l u n u yo rd u . zadeler N urettin ve
Meclisin ilk devresin­ Kemalettin de bulun­
de 1 9 , ikincisindeyse maktaydı ( Ki tsikis,
16 Rum mebus bulu­ 1996: 197-8) Locanın
n u y o rd u . M e cl i s - i amacı imparatorlukta
Ayan'a i s e yedi Rum anayasal ve liberal bir
üye atanmıştı . Rum aüzeni ve farklı dini­
mebuslar kısa parla- etnik gruplar arasında
 T A N Z i M A T V E M E
birl ikteliği sağlamaktı. Skalieris lstan­
bul'un öndegelen Fenerli ailelerinden bi­
rine mensuptu. Kendisini "çıkarları radi­
kal şekilde yenilenmiş bir Türkiye'nin
muhafazasına dayanan Rum milletine
bağlı bir Osmanlı ailesinin mensubu" ola­
rak tanımlıyan Skalieris, Yeni Osmanlılar
hareketi içerisinde yer aldı. Murat tahttan
indirildikten sonra Skalieris onu kurtar­
m aya çalış tıysa da başarılı olamadı ve
yurtdışına kaçtı (Svolopoulos, 1994: 29-
30) . Yeni Osmanlılar'la ilişkili o lan bir
başka Rum da tanınmış yayımcı ve gaze­
teci Theodor Kasap idi. Uzun yıllar kaldı­
3 72 ğı Paris'te baba Dumas'nın sekreterliğini
yapmış ve Namık Kemal ile tanışmıştı.
1 870'de lstanbul'a döndüğünde Rumca,
Türkçe ve Fransızca yayımlanan mizah
dergisi Diyojen'i çıkarmaya başlar. Ancak
sansür ile başı derde girer ve üç yıla mah­
küm edilir. Abdülhamit devrinde pek çok
Rum idari görevlerde yer almaya devam
ederken, çok sayıda Rum da muhalefete
katılır. l 902'de toplanan ilk J ö n Türk
kongresine Rumları temsilen V Musurus­
G ikas, D. Fardis ve kongrenin başkan
yardımcılığını yapan K. Sathas katılır. Şu­
ra'yı Devlet eski azası olan Musurus-Gi­
kas Prens Sabahaddin'in yakın arkadaşı
idi ve kongrede de onun adem-i merkezi­
yetçi görüşlerini savunmuştu (Aleksand­
ris, 1980: 386-8) .
Rumlar arasındaki siyasi farklılaşmalara
dönemin gözlemcileri dikkat çekmiştir.
Ubicini'ye göre millet-i Rum içerisinde iki
ayrı partiden bahsedilebilir. Bir tanesi Fe­
nedi elit, kilise yüksek hiyerarşisi ve zen­
gin tüccarlarca yönetilen ve statııs qııo'nun
devamından yanadır; diğeriyse Yunan
Krallığı'nın irredentist politikalarını des­
tekleyenlerden oluşur. Ona göre ikinci
grup, serbest meslek sahipleri tarafından
destekleniyordu ( Clogg, 1 982: 196-7).
Toynbee'ye göre de Rumların birbiriyle çe­
lişen iki farklı ihtirası mevcuttu. Bunlar­
dan bir tanesi Osmanlı lmparatorluğu'nu
Helenleştirmeye yönelik "Fenerli" yöne-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
!im, diğeri ise büyük bir ulus-devlete sa­
hip olmaktı (Svolopoulos, 1994: 21) . Ha­
kikaten, Tanzimat reformlarıyla başlayan
süreçte Rumlar arasında önemli çatışma­
lar boy verdi. Sekülerleşmeye yönelik re­
formlar, Patrikhane'de imtiyaz ve hakları­
na yönelik endişeler yaratmıştı. Patrikha­
ne reform girişimlerini kendi yetki alanına
bir müdahale olarak görüyordu. Bu du­
rum 1908 ve sonrası için özellikle geçer­
liydi. Dönemin Patriği lll. Yoakim ittihat
ve Terakki Cemiyeti'ne (!TC) baştan itiba­
ren mesafeliydi. Patriğin aksine Rum orta
sınıfı, devrimi coşkuyla selamlamıştı. Yo­
akim'in katı tutumu patrikhane ve seküler
elit arasında bir çatışma yaratır. Rum ileri
gelenlerinin önemli bir kısmı Jön Türk
hareketini milletin sekülerleşmesi ve pat­
rikhanenin gücünün azalması için bir fır­
sat addetmekteydi. Neologos, Proodos gibi
gazeteleı; Talı idromos, Amalthia gibi dergi­
ler patrik aleyhinde kampanyaya girişirler
(Anagnostopoulou, 1997: SOS). Neticede
Patrikhane geri çekilmek ve taviz vermek
zorunda kalır ve laiklerle anlaşarak onlara
idari yetkiler verir. 1908 sonrasında mille­
ti ruhbanlar değil daha çok orta sınıf kö­
kenli seküler elit temsil eder. Basın, me­
buslar ve bazı siyasi cemiyetler bu temsi­
lin araçlarıydı. Yeni liderliğin bir niteliği
de halihazırda Yunan tebaası veya Yuna­
nistan'la yoğun ilişkiler içinde olmasıydı.
G eleneksel olarak bir Rum , millet-i
Rum'a dahil olması dolayısıyla Osmanlı
idi. Yani hem Osmanlı hem Rum olmak,
ancak en yüksek düzeyde Patrikhane ol­
mak üzere bazı aracı yapılar dolayısıyla
mümkün olmaktaydı. Reform sürecinde
ve özellikle 1908 sonrasındaysa aracı ya­
pılar giderek güç kaybederler. Fakat buna
rağmen reformcuların vaat ettiği vatan­
daşlar arasında tam bir eşitlik de sağlan­
mış olmaktan uzaktı. Zaten vatandaşlık
da milliyetçilikler çağında giderek daha
fazla bir ulusa ait olmakla tanımlanır hale
gelmekteydi. Ortodoks-Rum olmakla Os­
manlı olmayı birleştiren aracı mekaniz-
M I L L E T - 1 R U M ' D A N H E L E N
malar tedrici olarak ortadan kalkınca, Os­
manlı topraklarında Rum olmanın tek yo-
1 u siyasal biçimde, yani milliyetçilikle
mümkün hale geldi. Aynı şey idari bir bi­
rim olarak cemaat için de geçerliydi. Mer­
kezileşme sürecinin hız kazanmasıyla bir­
likte yerel düzeyde Metropoli tlik ve ce­
maat gibi aracı kurumlar resmi olarak iş­
lemez duruma geldiler. Fakat bu aracı ya­
pılar Osmanlı siyasi sisteminin meşruiye­
tini ve otoritesini taşımasalar da var ol­
maya devam ettiler. Cemaat idaresi, okul­
ları ve kilise kendisine bağlı nüfusu ör­
gütlemeye devam etti; fakat meşruiyetini
ve gücünü başka bir odaktan, ulusal bü­
tünden almaya başladı. 1908 sonrasında
cemaatin idaresi seküler elitin eline geçti­
ğinde, kendisine bağlı olanları harekete
geçirecekleri yegane mekanizmalar dini
ve geleneksel mekanizmalar idi. Yani Os­
manlı Rumlarının modernleşme süreci
ancak ruhban sınıfının rızası ve gelenek­
sel milli kurumlar aracılığıyla mümkün­
dü. Bundan dolayı Patrikhane ilk tepkile­
rinden sonra yeni duruma hızlı sayılabile­
cek bir biçimde intibak edebildi (Anag­
nostopoulou, 1 997: 463-7).
Osmanlı Rumlarının yeni önderliği
başlangıçta Hellenotomanizme sadık kal­
dı. Hellenotomanizm, Osmanlı idaresinde
görev alan eski Fener aristokrasisinin lm­
p aratorl uğa bağlılık düşüncesinin, bir
"Hellenizm" fikriyatı ile birleşmiş şekli
idi. Bu yaklaşımın oluşumunda yüzyılın
son yıllarındaki gelişmelerin örremli payı
vardır. 1897'deki Osmanlı-Yunan savaşın­
da Krallığın mağlubiyeti, Yunan milliyet­
çiliği açısından irredentist siyasetin zayıf­
lıklarını gözler önüne serer. Yine yüzyıl
dönümünde Makedonya'da artan Bulgar
faaliyeti ve Panslavist hareketin yarattığı
tehdit neticesinde Osmanlı-Yunan ilişki­
lerinde daha ılımlı bir hava egemen olur.
Bu dönemde iki ulusal merkezi (lstanbul
ve Atina) tek bir projede birleştiren Hel­
lenotomanizm düşüncesi yaygınlaşır. Bu,
kabaca Rumların içerisinde (Türklerle be-
U L U S U N A (1 856- 1 9 2 2)
raber) hakim ya da başat güç olacağı bir
doğu imparatorluğu düşüncesidir. Düşü­
nülen, Rumların ekonomik, kültürel ve
sosyal dinamizmiyle imparatorluğun en
etkin unsuru haline gelebileceğidir. Ne­
ologos gazetesine göre örneğin, Megali
1dea Osmanlı imparatorluğu koruması al­
tında Yunan kültür ve uygarlığını doğuda
yaygınlaştırmak olarak tanımlanıyordu.
(Svolopoulos, 1 994: 22) .
Bu düşüncenin oluşumu ve gelişiminde
Yunan diplomat lon Dragoumis ve Yunan
ordusunda subay olan A. Souliotis'in kur-
dukları Konstantinopolis Ö rgü tü'nün
(Orgaııosi Konstaııtinupoleos-KÔ) payı bü- 3 73
yüktür. Bu ikisi, Hellenizm davasının an-
cak yurttaşlarına din ve milliyet farkı gö­
zetmeksizin eşit muamele eden bir dev-
lette gerçekleşebileceğini düşünmekteydi-
ler. ikisinin de Yunan devletinin irreden-
tist politikalarla ulusun kurtuluşunu ger­
çekleştirebileceğine dair inancı zayıfla-
mıştı ve onlara göre Slav tehdidine karşı
yegane tedbir çokuluslu bir yapı içerisin-
de Türk-Yunan işbirliği idi. Soulio tis
1 908'in başında Atina'daki Makedonya
Komitesinin Doğu seksiyonu tarafından
lstanbul'a gönderilir ve burada KÖ'yü ku-
rar. Örgütün kuruluş amacı Trakya'daki
Bulgar faaliyetlerine karşı önlemler almak
idi. KÖ Yunanistan'dan belli bir destek
görmekle birlikte tam anlamıyla onun
kontrolünde olan bir örgüt değildi (Vere-
mis, 1999: 182-3). 1908 devriminin im­
paratorluk içerisindeki değişik topluluk-
lar arasında kısa bir süre için de olsa ya-
rattığı kardeşlik duyguları KÖ'nün yakla-
şımını , yani Hellenotomanizmi onaylar
gözüküyordu. Aslında Patrikhane KÖ'yü
kendi otoritesine karşı bir tehdit olarak
görüyordu. D ragoumis'e göre Yoakim
kendisini Helleniım ile özdeşleştirmek-
ten çok kendi imtiyazlarını düşünüyordu.
O bir "Bizanslı" idi ve kendi mevkii ni
muhafaza etmek için birçok Yunanlıyı fe-
da edebilirdi. Yoakim'in kendisinden des-
tek isteyen Souliotis'e cevabı da aradaki
 T A N Z i M A T V E M E Ş R U T I Y E T ' I N B I R I K 1 M I

gerginliği açığa çıkarıyordu: "Patrikhane

nin nasıl bir programı olsun istiyorsu­
nuz? Patrikhanenin gelenekleri, hakları
ve imtiyazları vardır. . . Onun yalnızca bir
programı olabilir: imtiyaz ve haklarını
muhafaza etmek" (Anestides, 1998: 193)
KÖ'de temsil edilen seküler elit ile Patrik­
hane arasındaki gerilim Osmanlı Rumla­
rını bölme tehlikesini içeriyordu; ancak
lTC'nin uyguladığı politikalar millet içe­
risindeki değişik fraksiyonları zamanla
birleşmeye iter (Veremis, 1999: 185-6).
1908 yazında KÖ, yaklaşan seçimlerde
Rum cemaatinin belli adaylara yönlendi­
3 74 rilmesi ve seçmenlerin bilinçlendirilmesi
amacıyla Helen Politik Birliğini (Politilıos
Syııdesmos-PB)'u kurar. Birliğin hedefleri
1 ) anayasal düzenin güçlendirilmesi ve
anayasal hak ve özgürlüklere riayet edil­
mesi, 2) farklı etnik ve dini topluluklar
arasında barışçıl ilişkilerin tesis edilmesi,
3) uluslararası alanda ve özellikle de Os­
manlı ve Yunan Krallığı arasında barışçı
ilişkilerin ve işbirliğinin savunulması ve
4) birey ve cemaatlerin dini ve kültürel
hak ve imtiyazlarına saygı duyulması ola­
rak özetleniyordu. PB'nin söyleminin Patrikhane arasında bir uzlaşmaya varılır.
önemli bir özelliği millet sisteminin oluş­ Seçimler sonucu oluşan parlamentonun
turduğu bir bağlama liberal temaları (bi­ 24 üyesi Rum idi ve bunlardan 1 5'i KÖ
reysel özgürlükler, özerklik vs.) eklemle­ mensubu idiler.. Rum mebusların ekseri­
mesiydi. Yani milletin toplumsal ve kül­ yeti eski Fenerli seçkinlerden değildi; işa­
türel özerklik istemini modern ve liberal damı, avukat, doktor yani kısacası orta sı­
bir b a$lam içerisinde savunmaktaydı nıfa mensuptu (Boura, 1 9 9 9 : 1 9 5-6) .
(Anestidis, 1 9 97-98: 197-9). Bu esnada Meclisteki önemli tartışmalardan birisi
Patrik Yoakim ile KÖ arasındaki gerginlik imtiyazlar m eselesiydi. lTC'nin ö nemli
azalmış ve Politik Birlik'in seçimlere iliş­ bir hedefi milletlerin toplumsal ve kültü­
kin tavrı ağırlık kazanmıştı. lTC'nin sayı­ rel özerkliklerini ortadan kaldırmaktı. Bu
sı pek de fazla olmayan ittihatçı Rumların çerçevede eğitim, askerlik, cemiyetler gibi
desteklenmesi yönündeki telkinlerinin meseleler üzerinden lTC çoğunluğu ile
başarısızlığa uğraması, Girit sorununun gayrimüslim mebuslar arasında şiddetli
yeniden alevlenmesi ve Rumların gayri­ tartışmalar meydana gelir. lTC için yurt­
müslim seçmenlerin sayılarının Osmanlı taşlar arasında eşitlik sağlandığına göre
yöneticileri tarafından düşük tutulduğu artık imtiyazdan bahsetmeye gerek yok­
şeklindeki şikayetleri sonucunda seçim ken, Rumlar açısından bilhassa 1909'dan
sürecinde gerginlik artar ve seçim yolsuz­ itibaren lTC'ce gündeme getirilen reform
luklarına karşı bir çok protesto gösterisi önerileri milletlerin imtiyazlarına haksız
tertip edilir. Fakat en nihayetinde lTC ile tecavüzlerdi. Esasında meclisteki Rum
M I L L E T - 1 R U M ' D A N H E L E N
mebusları homojen bir grup oluşturmu­
yorlardı. Bazı temel meseleler dışında bi­
reysel tavır alıyorlardı. Kimi ITC mensu­
buyken , çoğunluk liberallerin adem-i
merkeziyet fikrine yakınlık gösteriyordu.
Mecliste ve gazete sayfalarında cereyan
eden tartışmalara rağmen 1 9 1 0- l l 'e ka­
dar, yani ITC "sertleşmeye" ve Yunanis­
tan'da da Venizelos iktidara gelip daha
a tak bir poli tika izlemeye başlayıncaya
kadar KÖ ve genelde Rumların önde ge­
lenleri Hellenotomanizm ve imtiyazların
müdafaası dışında bir politikaya sahip de­
ğildir. Ancak bu tarihten itibaren Yunan
Krallığı hem Patrikhane hem de seküler
önderlik nezdinde kendini ulusun politik
merkezi olarak kabul ettirir. 1 9 1 0 yılının
sonlarına doğru PB'nin ısrarı ile ITC'nin
politikalarından hayal kırıklığına uğramış
etnik toplulukların da yönelebilecekleri
umulan bir Rum partisi (Hellenilwn Poli­
tihon Komma) örgütlenir. Bu girişim Rum
parlamento grubunu böler. 24 temsilci­
den 1 6'sı girişime destek olur. 1 9 1 2 se­
çimleri öncesinde Patrik ile ITC arasında
görüşmeler olursa da PB liberalleri des­
tekleme kararı alır. ITC üyesi Rum me­
buslarla (Narlis, Orfanidis, Kofidis), ltti­
hatçılarla işbirliğinin daha fazla sandalye
anlamını taşıyacağını düşünen başka me­
buslar (Karolidis, Emmanuilidis, Savopu­
los) bu karara karşı çıkarlar. Bu durum
Rumlar içerisinde bir çekişmeye neden
olur ve PB, kendi görüşlerini benimseme­
yen adayların desteklenmemeleri çağrı­
sında bulunur. Seçimler sonucunda Rum
mebus sayısı 1 6'ya düşer ve bunların da
neredeyse tümü seçime ITC listesinden
girenlerdir. Balkan Savaşı s o nrasında
1 9 13 -1 4 kışında gerçekleştirilen seçim­
lerde ITC tek örgütlü güç olarak girer.
Muhalefet üzerinde artan baskı sonucu
KÔ ve Birlik dağılmış durumdadır. Bousi­
os, Kosmidis ve Karolidis gibi isimler Yu­
nanistan'a sığınmışlardır. 1 9 1 4 seçimleri
öncesinde yine ITC ile patrikhane arasın­
da görüşmeler yapılır ve sonuçta 16 Rum
U L U S U N A ( 1 8 56-1 922)
mebus meclise girer. Savaş yıllarında
Rum mebusların herhangi bir etkisi ol­
maz (Boura, 1 999: 197-9). Bu dönemde
ITC'nin milli iktisat, zorunlu göç ve ame­
le taburları gibi uygulamaları Rumları
(özellikle tehdit altındaki orta sınıfı) Os­
manlı siyasal düzenine iyiden iyiye ya­
bancılaştırır.
Savaş bittiğinde, Rumların büyük ço­
ğunluğunda olduğu gibi Patrikhanede de
Megali ldea'nın gerçekleşme aşamasında
olduğuna dair inanç hakim olmuştur.
Mondros Antlaşması'nın imzalanmasının
akabinde patrik Germanos, Jön Türklere
karşı "tavizkar" bir tutum aldığı gerekçe- 3 75
siyle ve bazı mali konularda şikayetlerin
artması sonucu istifa eder. Patriğin istifa-
sıyla, gerondismos olarak adlandırılan Os-
manlı idaresine gönüllü itaati içeren gele-
neksel Fener politikası tamamen terk edi-
lir. Yeni Karma Meclis, Megali Idea'nın
hararetli taraftarlarından oluşuyordu. O
döneme kadar politika dışı bir tavır sergi-
leyen İstanbul iş alemi mensupları da ir­
redentist politikalara destek verirler. Bu
değişimin nedeni, ITC'nin, özellikle savaş
yıllarında sürdürdüğü "milli burjuvazi"
yaratma siyasetinin bu kesimi yabancılaş-
tırması idi. Patrikhane Babıalinin ülkeyi
yönetme kabiliyetinden uzak olduğu id-
diasıyla Osmanlı hükümetiyle temas kur-
mayı reddeder. 16 Mart 19 19'da Patrikha-
ne Konseyi'nin Yunanistan ile birleşme
kararı duyurulur ve Rumlar Osmanlı va­
tandaşları olarak yurttaşlık yükümlülük-
lerini yerine getirmeyi reddetliklerini ilan
eder (Aleksandris, 1983: 143-50).
Yunanistan'da Venizelos'un iktidarı
kaybetmesiyle sonuçlanan Kasım 1 9 20
seçimlerine rağmen Osmanlı Rumlarının
büyük çoğunluğu monarşistlere karşı Ve­
nizelos'u desteklemeye devam ederler.
Venizelosçu çevreler Etlıııilıi Amina (Ulu­
sal Savunma) adlı örgütlenmeler kurarak
Venizelos lehinde çeşitli gösteriler tertip
ederler. Rumlar için Venizelos Büyük Yu­
nanistan'ı gerçekleştirecek yetenekteki
 T A N Z i M A T V E M E
yegane devlet adamı idi. 10 Ocak 192 l 'de
bir Aınina delegasyonu başbakan lloyd
George'un sekreteri Phillip Kerr ile görü­
şür. Bu görüşmede Amiııacılar Britan­
ya'nm otonom bir lonya idaresine destek
olması halinde 45 .000 kişilik bir Rum or­
dusu teşkil edebileceklerini deklere eder­
ler. Britanya hükümetinin bu tekliOere
soğuk yaklaşır ve Osmanlı Rumlarının
Londra konferansına ayrı bir Patrikhane
heyeti ile katılmaları engellenir. Bu esna­
da patrikhane ile Yunan kralı arasındaki
ilişkiler de uyumlu olmaktan uzaktı. Pat­
rikhane 5 Kasım 1920'de krala bir çağrı
3 76 yaparak Yunanlıların esenliği için taht
üz erindeki haklarından vazgeçmesini
öğütler. Fakat koyu bir Venizelosçu olan
patrik vekili Dorotheos'un ölümü ile yeri­
ne geçen Kayseri Metropoliti Nikolas'ın
Patrikhanenin Venizelosçu poli tikasına
daha mesafeli yaklaşımı krala ilişkin poli­
tikada yumuşama meydana getirdi. lstan­
bul'a gelen Yunan Yüksek Komiseri Bot­
sis'in çabaları ile de ş ehirde kral yanlısı
bir hareket oluşturulmaya çalışılır. Böyle
bir tehdit karşısında patrikhanedeki Veni­
zelosçu kanat konumunu Venizelos yanlı­
sı bir patrik seçerek sağlamlaştırmaya ça­
lışır. Patrik seçimi her iki kanadın da şid­
detli mücadelesine sahne olur ve sonuçta
basının büyük bölümünün de desteğini
arkasına alan Venizelosçu liberal Meletios
6 Aralık 192l 'de yeni patrik seçilir. Atina
yönetimi bu seçimi geçerli saymaz. Mele­
tios'un patrik seçilmesi ile Amyna hareke­
ti lstanbul ve lzmir gibi büyük şehirlerde
Rumlar arasındaki etkinliğini artırır. Böy­
lece Venizelizm Osmanlı topraklarındaki
son zaferini kazanmış olur; ancak kısa bir
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M I
zaman sonra Yunan ordusunun bozgunu
ile Rumların Anadolu'daki varlığı da sona
erer (Aleksandris 159-63) .
l 9 1 2'den başlayarak impara torluğun
Rum ve Müslüman ahalisi, Atina ve ls­
tanbul (daha sonra da Ankara) olmak
üzere iki ayrı merkezin yörüngesinde bir­
birinden kesin olarak ayrışmış, iki taraf
da, Balkanlar'dakine benzer şekilde diğe­
rini dışlayan bir "çözüm" arayışına gir­
mişti. Bundan sonrası artık yalnızca bir
strateji ve konjonktür meselesiydi. Kos­
mas Politis'in, yüzyıl dönümündeki lz­
mir'i anlatan "Yitik Kentin Kırk Yılı" ro­
manı bir kayık yarışıyla başlar. Rumlara
ve Türklere ait kayıklar yarışa katılır ve
yarış ulusal bir çekişmenin, rekabetin ala­
nı haline gelir. Rum kayığının yarışı ka­
zanmasıyla bir "zafer alayı" düzenlenir,
marşlar okunur, bayraklar çekilir. Ulusal
simgelerle neşeli bir oyun oynanmaktadır
sanki . Ancak bu eğlence, lzmir'in top­
lumsal hayatının bölünmüşlüğünü ardın­
da saklar. Artı k kayık yarışları "milli
maç"lara, mahalle kavgaları ulusal kapış­
malara dönüşmüştür: "Birden, evlerin bi­
rinden bir grup Türk çocuğu dışarı fırla­
dı. Ellerindeki kitaplara bakılırsa okullu
olmalıydılar. Bir an için put gibi oldukla­
rı yerde dura kladılar. Sonra, geziden
dönmekte olan çocukların arkasından
bağırmaya başladılar: 'Gavur Girit'i ister­
siniz? Al Girit'-ve elleriyle uygunsuz işa­
retler yaptılar. Fırlatılan bir taş , sıranın
en arkasındaki çocuğun iki metre kadar
yakınına düştü. (. . . ) Stavrakis yerden taş
topladı. G erindi ve taşı savurdu. Taş,
Türk çocuklarının başlarını sıyırıp bir
kapıya çarptı." (Politis, 1992: 68-9) . O
 Resmi İdeolojinin Doğuşu
ve Evrimi Üzerine Bir Deneme
M E H M ET Ö . ALKAN
N'OLACAK BU MEMLEKETIN HALI?
"... Bir miiddetden beri bir alay nas lıendi
üzer/erine hiç lazım olmayan sözlerle
lıahvelıane ve berber dalılıanları ve mey­
lıanelerde Devlet-i Aliyeyi fasl li mezem­
nıetle alude oltıb layılıı ıizere tedib olun­
madılılarından istedilılerini soy/emeğe ce­
ri' ıi cesur olmuşlardır. Ve devletin nizam
ve intizamı bozıılmasll!a elıseriya bu lıey­
fiyet sebeb olmuştm: Zaman-ı sa'd-ı ilıti­
ran-ı Sıileyman Han-ı Kanııııi'de biraz ce­
hele valıit bir malıalle cem' olub Devlet-i
Aliyeyi mezemmet tal'ilıiyle vaz buyurıı­
lan lıaıtıın-i cedidi alııllarınca beğemneyib
ağızlarına yalıışmaz sözler binnefs vasıl-ı
sami-i lııimayun olmağla mezemmet ede­
nin lisanmı istima' edenin lrnlalılannı di­
binden lıesib ibret-i alem için Sultan Baye­
zıd'da Demirlıapı haribinde bulunan lııi­
çiilı bablll ıist eşlıine ııulılatmıştu: Malıall­
i merlzıım meıT-i avam ve ma'bed-i lıas ve
amın olduğundan lıerlıes re'y-el-ayıı mıişa­
lıade ettilıçe dillerini lıesıııişlerdiı: Gerelı
valıt-i merlrnmda ve alellwsııs bu zaman­
da elıser nas lıııframi'l-niamelilıde lıeman
beni-lsrail taifesine muaddel olmıışlardıı:
Fesad-ı al eııı malıza bu malı ıı le bazı
avam-ı nasdan neş'et ettiğini lıendileri bil­
meyib zamane lıallıı şöyle oldıı böyle oldıı
deyıı sanlıi lıeııdisi zamane lıallımdan de­
ğilmiş gibi hallerinden gafil ve gıiya lıerilı
maddeler lıendıılerden lıiç sadr olmamıştır
gibi ıizerlerine suç almamalıla şeytan mii­
salılıiresi olnııışlardır. lşbıı esnalarda ise
evliya-yı ıımıının merhametleri ve bazı
nııilalıazaları Jıesabıyle bir lıimesneye si­
yaset olunmadığından ciğeri bir alıçe et­
mez ve sefer ve lıazırda din ve devlet ıınııı­
rıına yaramaz lıeman dıinya boş lıalmasııı
için yaradılmış bir alay lıizenı-i natenıyiz
meyhane ve lıerlıane ve halı velıanelerde
Devlet-i Aliyeyi fasl ve mezeııımetde em­
sal-i sabılıalarına Jailı ve racilı olmuşlar­
du: Bu malıule mıidbirler eğerci zalıirde
müsliiman olııb lalıin nıesele-i taharet/e­
rinden bihaber manav ve balılıal ve lıayılı­
cı ve balılıcı ve Jıammal ve emsali malrnle­
leri devlet ıımurıma ağız açtılıları için 11i­
celeri11 i n tedibi ve bellı i nizam-ı alem
(a.b.ç.) için siyasetleri lazimedeıı ise da/ıi
Jıesabel'-i lı tiza tecalıal ve tegaffa l olıın­
malıtadır. Elyevnı 11evcud olan avanı-ı na­
sm ortalılıda biedebane ve tavr-ı sefi/ıane
ile zuhura gelen ve edilerini ve lwsıısen la­
zıma'l-inlıa olan bazı maddenin asi ve lıa­
lıilıatini vulrn üzere mıibeyyen-i taraf-ı şe­
riflerinden bir risale tal.:b bııyıınılnıağla
hacmi cıiz'i ve manası lıiilli o/aralı işbıı ri­
sale tahririne mıibaderet lıılıııdı. .. "1
"Kocasekbanbaşı Risalesi"nin giriş bö­
lümündeki bu cümleler 18. yüzyıl sonu
ve 19. yüzyılın başında Osmanlı elitinin
 T A N Z i M A T V E M E
siyasal düşünüşünü gayet iyi yansıtmak­
tadır. Halkın devlet yönetiminden anla­
mazlığını vurgulayan bu yorumun yayım­
lanmasından bir süre sonra, 1876 yılında
ilk anayasa Kanun-i Esasi adı ile ilan edi­
lecek ve yaklaşık 4 ay sonra da 1 877 yı­
lında Osmanlı tarihinin ilk parlamentosu
açılacaktır. Çağdaş Türkiye'nin kurulma
süreci demek olan Ulusal Kurtuluş Savaşı
da, temsil niteliğine sahip bir parlamento
aracılığıyla, 23 Nisan l 9 20'de kurulan
BMM tarafındart yürütülecektir.
lDEOLO]lLER YÜZYILI VE
3 78 RESMi lDEOLO]lNlN DOGUŞU
19. yüzyılda toplumsal, ekonomik ve si­
yasal alanlarda olduğu gibi, düşünce/dü­
şünüş alanında da hem derin hem de geri
dönülmez bir değişim yaşandı. Halk, top­
lum, kitleler, (başta işçi sınıfı olmak üze­
re) sınıflar... -her nasıl adlandırılırsa ad­
landırılsın- toplumsal kesimler tarih sah­
nesine çıkmaya ve başrolleri üstlenmeye
başladılar. Kitlelerin bu denli yoğun bir
biçimde ortaya çıkmasına koşut olarak
ideolojiler de birincil önem kazanacaklar­
dır. Bu nedenle 19. yüzyıl aynı zamanda
"izm"ler yüzyılı olarak da adlandırılır. 20.
yüzyıla devreden felsefi, ekonomik, siya­
sal ve toplumsal ideolojilerin neredeyse
tamamı ya 1 9 . yüzyılda doğmuş ya da
-önceden varolanlar- yeniden biçimlen­
miştir. Sosyalizm, liberalizm, milliyetçi­
lik, sendikalizm, anarşizm, feminizm, po­
zitivizm, ırkçılık, romantizm . . .bunlar ara­
sındadır. Dinlerin (örneğin lslamcılığın)
ideoloji haline gelmesi de 19. yüzyıldadır.
Genel olarak ideolojilerin muhalif ve tep­
kisel karakteri ağır basmakla birlikte, si­
yasal rejimler/sistemler de kendilerini
meşrulaştıracak ideolojiler kurgulamakta
gecikmeyeceklerdir.
19. yüzyıl bir modernleşme sürecidir.
Siyasal modernleşme sürecinde genel ola­
rak üç eğilim gözlenmektedir. llk olarak,
devlet merkezileşmekte ve otoritenin ge-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
!enek-sel kaynakları zayıflamaktadır. Din­
sel, geleneksel, ailesel ve etnik otoritele­
rin yerini tek, dünyevi, ulusal siyasal bir
otorite almaktadır. !kincisi , siyasal ku­
rumlar farklılaşmakta ve özgülleşmekte­
dir. Üçüncüsü ise siyasete yönelik gittikçe
artan yaygın katılımdır. Bu süreçte devle­
tin çevreye nüfuz yeteneği gelişmekte,
hukuk dünyevi ve şahsi olmayan We­
ber'in deyişiyle "yasal ussal bir otoriteye"
dayanmaya başlamaktadır. Ayrıca hızlı ve
şiddetli bir "siyasallaşma" yaşanmaktadır.
Modernleşmenin bir yönüyle de resmi
ideoloji, resmi tarih yazma ve "gelenek
icat etme" süreci olduğu anımsanmalıdır.
Resmi ideoloji ve tarih (veya "myth") ik­
tidar/devlet kurumu kadar eskidir. Ancak
resmi ideolojinin ve onun ayrılmaz bir
parçası olan resmi tarihin sistematik, yeni
ve farklı bir boyutta ortaya çıkışı diğer bir
çok siyasal rejimde olduğu gibi Osman­
lı'da da modernleşme dönemine rastlar.
ideolojilerin gündeme gelmesi toplum­
sal sınıfların siyasal alana katılmaları ile
yakından ilgilidir. Devlet ile toplum ara­
sındaki klasik vergi ve askerlik eksenin­
deki tek yönlü ilişki değişmektedir. Kla­
sik dönemde vergi adalet ve can güvenliği
için verilirken, yeni dönemde işlev ve içe­
rik değiştirmiştir. Beklenti vergi vermenin
karşılığında hizmet b eklemeye dönüş­
müştür. Dolayısıyla artık devlet bütçesi­
ne, eskiden olmayan eğitim, sağlık, yol,
sosyal güvenlik ve kentsel gereksinimler
gibi yeni kamu harcama kalemleri eklen­
mekte, buna koşut olarak merkezileşme
ve çevreye nüfuz artmaktadır. Eğiti m ,
devlet dışında hiç bir örgütün üstleneme­
yeceği kadar pahalı ve büyük bir yatırım
olduğundan eğitime bütçeden pay ayrıl­
maya başlanacaktır.
Kitlelerin yığınlar halinde siyasete ka­
tıldığı, devleti elinde tutan -kişi ya da sı­
nıfların- bunu istemeyerek de olsa kabul­
lenmek zorunda kaldığı bu dönemde res­
mi ideoloj iler de yazılmaya başlanacak,
Marx'ın din için kullandığı "halkın afyo-
R E S M i i D E O L O J i N i N D O C'; U Ş U
nu" benzetmesi aslında tam da resmi ide­
oloji için geçerli olacaktır. Zira geleneksel
dönemin hakim ideoloj isi, hukuku ve
meşrulaştırma aracı olan din çözülmekte
yeni bir hukuk sistemi, m eşrulaştırma
araçları ve resmi ideolojiler onun yerine
geçmektedir. Hemen bü tün siyasal sis­
temler, dini ani bir değişimle sistemden
dışlamamışlar, ihtiyaç oldukça bir meşru­
laştırma öğesi olarak kullanılmaya devam
etmişlerdir. Bu nedenle -11. Abdülhamit
(lslamiyet) , Ill. Napolyon (katoliklik) ve
Ill Aleksandr (ortodoksluk) gibi- çeşitli
dönemlerde dinselleşme görülmesi istisna
değildir.
Resmi ideoloji en genel anlamıyla, dev­
let aygıtını elinde tutan veya etkileme ye­
teneğine sahip olan elitlerin/seçkinlerin,
ellerinde tuttukları devlet aygıtını, kendi­
lerini meşrulaştırmak, varlıklarını sürdür­
mek, kendilerine yönelik itaati/bağlılığı
sağlamak için çoğunlukla gevşek, prag­
matik, irrasyonel, eklektik ve sistematik
nitelikli değerler bütünüdür; dar anlamda
egemen siyasal kültür olarak da tanımla­
nabilir. Resmi ideolojinin aktarımı ile ita­
at ve/veya sadakati sağlayan üç temel ku­
rum ordu, bürokrasi ve eğitimdir. Merke­
zileşme sürecinde yeniden biçimlenen bu
kurumlarla resmi ideoloji ve tarihin de
yeniden ortaya çıkışı ile eş zamanlıdır.
Osmanlı lmparatorluğu'nda da eğitim iş­
lerine bakacak bir "daire"nin sonra da ba­
kanlığın Tanzimat döneminde kurulması
rastlantı değildir.
Resmi ideolojinin yansıdığı temel me­
tinler siyasal belgelerdir. Ama bunun ya­
nısıra müfredat programları ile ders ki­
taplarında da yansımasını bulur. Her siya­
sal rejim üyelerine, sistemin örgütlenişi­
ni, bunu meşrulaştıran nedenleri, değer­
leri, inançları ve tutumları benimsetmeye
yönelik siyasal toplumsallaşma yöntemle­
ri geliştirmektedir. Modernleşme sürecin­
de hayati önem kazanan bu işlevde, din­
sel/geleneksel cemaat/millet eğitiminin
yerini yaygın/kamusal, laik ve merkezi
V E E V R i M i Ü Z E R i N E B i R D E N E M E
(ve bir süre sonra ulusal) eğitim sistemi
almaktadır. Bu değişiklik sırasında cema­
atler kendi tekelindeki bu "hakkı" devret­
mek konusunda son derece kıskanç ve
hırçın davranacaktır. Osmanlı D evle­
ti'ndeki " millet"ler açısından da süreç
böyle gelişmiştir.
Tanzimat Döneminin başlıca özellikle-
rinden biri, o güne dek dinsel otoritelerin
tekelindeki hukuk ve eğitimin devlet dene-
timine alınmaya başlaması yönündeki ce-
saretli adımdır. Tanzimatçılar bunu yapar-
ken dini ve dinsel otoriteleri doğrudan
karşılarına almak yerine, kendi amaçlarını
gerçekleştirmek için çaba harcayarak do- 3 79
!aylı bir zayıflatma süreci başlatmışlardır.
Cemaatlerin "ezeli ve doğal" haklarından
olan eğitim ile hukuk bu süreçte devletin
üstlendiği, dünyevi/laik olarak düzenlediği
alanlar haline dönüşmüştür. Medrese ve
ulema başlangıçta eğitim işleri ile ilgili
oluşturulan kurullarda görev almakla bir-
likte, zaman içinde eğitim işlerinden ve ba­
kanlığından dışlanmışlardır. Yeni okullar
eski geleneğin tersine cami ve mescit dışın-
daki yerlerde inşa edilmiştir. Rüştiyelerin
açılması ardından medreselerin bir öğret-
men kaynağı olarak kullanılması yerine,
devlet denetiminde bir öğretmen okulu-
nun açılması da dinsel etki ve denetimden
uzaklaşma çabasından kaynaklanmaktadır.
Böylece klasik elit sırı.ı fından olan "ho-
.
ca"nın yerini, mod.ern . toplumun örı emli
.
mesleklerinderı ola.n ve devletin öğretmen
okl.Jllarınciarı. yeJişeıı ·.·nıuallirıvrı;ıuallime"
..
alacakt!r. Bu sınıf aynı zaII1anda resmi ide-
.
olojinin taşıyıcısıolacııktır.
Devletin açtığı ilk okulların (mühen­
dislik, tıp ve harp okulu) ve ardından ara
eğitim kurumlarının (rüştiyelerin) askeri
nitelikte oluşu değişimin meşruluk kay­
nağını oluşturmuş ve bu nedenle bekle­
nenin altında tepki almıştır.
Eğitim aracılığı ile "birlik" s ağlama
amacına yönelik girişimler "Mekteb-i Sul­
tani" ile somutlaşmıştır. Çeşitli din ve
mezheplerden öğrencilerin bir arada oku-
 T A N Z i M A T V E M E
yabilecekleri Mekteb-i Sultani'nin amacı,
öğrencileri Osmanlı vatandaşı olarak ye­
tiştirmek; "Osmanlılık ideolojisi" etrafın­
da, "birlik ve bütünlük" içinde kaynaş­
malarını kolaylaştıracak ortamı yaratmak­
tır. Sanıldığı gibi, her din ve mezhepten
öğrenci kabul eden bu muhtelit/karma
okulun açılmasına karşı çıkanlar yalnızca
ulema değildir. Kendi cemaatleri üzerin­
deki hakimiyetlerini yitireceklerini düşü­
nen gayrımüslim dinsel otoritelerden, ilk
olara k Rum Ortodoks Patrikhanesi ve
Rumlar, bu mektebe çocuklarını gönder­
meyeceklerini açıklamış, ardından Ha­
380 hamhane "Hıristiyanların idaresindeki ls­
lam okuluna" "yemek" sorununu da ba­
hane ederek Musevilerin çocuklarını gön­
dermemesini istemiştir. Son olarak Vati­
kan'dan Papalık iki emirname yayınlaya­
rak Doğu'daki Katoliklerin Mekteb-i Sul­
tanI'ye devamlarını yasaklamıştır.
Avrupa ülkelerinde olduğu gibi Os­
manlı Devleti'nde de zorunlu eğitimle zo­
runlu geçici askerliğin 19. yüzyılın ikinci
yarısında eş zamanlı gelişmesi sıradan
bir rastlantı değildir. Zorunlu eğitim, dev­
letin genişleyen iktidarının sacayakların­
dan olan bürokratik yönetimin yayılması
v e ordunun güçl enmesinin yanında
üçüncü bir dayanak olacaktır.
OSMANLI MODERNLEŞMESl VE
RESMl lDEOLO]lNlN ÜÇ EVRESl
Yusuf Akçura önce 1904 yılında Kahi­
re'deki Türlı adlı gazetesinde dizi halinde
çıkan sonra da kitaplaşan Üç Tarz.-ı Siya­
set adlı uzun yazısında, Tanzimat döne­
minden başlayarak devletin "güçlenmesi"
ve "ilerlemesi" için üç "siyasi yol" tasav­
vur ve takip edildiğini yazar. Bu "siyasi
yol" (resmi) ideolojiden başka bir şey de­
ğildir. Akçura'ya göre, Tanzimat'tan beri
bir "millet vücude" getirme arayışı vardır.
Tanzimat döneminde "Osmanlı milleti " ,
i l . Abdülhamit döneminde "lslam milleti
(Panislamizm) ve nihayet ırka müstenit
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M I
Türk milleti teşkil etmek. Akçura bu siya­
set tarzlarını "yarar" ve "uygulanabilirlik"
açısından da tartışır.
Osmanlı resmi ideolojinin ilk öğelerin­
den biri modernleşme/medenileşmedir ki
bu yalnızca devletin değil, aynı zamanda
siyasal muhalefetin de içten benimsediği
bir öğedir. Bu nedenle Osmanlı modern­
leşmesinin mimarları olan Tanzimat paşa­
ları, Yeni Osmanlılar, il. Abdülhamit ve
Jön Türklerin modernleşme projeleri ve­
ya özl edikleri m odern Osmanlı toplu­
mu/ülkesi arasında ciddi farklar olduğu­
nu söylemek güçtür. Ama asıl ciddi fark
her üç kesimin modern topluma giden
yoldaki siyasal seçimlerinde görülmekte­
dir. Bu açıdan bakıldığında ı:nodernleşıne­
nin. üç evreden geçtiğini ileri sürebiliriz.
ilki Tanzimat paşalarının bürokrasi ile
yür\ıtmeye çalıştıkları "bürokratik" . veya
"memuri" modernleşme; ikincisi il. Ab­
dülhami t'ip "ınonarşik" .yeya "s.u l tani"
rıı o d e r n l e ş m e s i ve üçüncüsü i s e j ö n
Türklerin Anayasa ve parlamentoyla yü­
rütmeyi -.önerdii<leri ve denedikleri "meş­
rut.i" modernleşmedir. .Bu üç aşamanın
onak bir başka özelliği ise . veri aldıkları
siyasal sistemin bir "imparatorluk" olma­
sıdır. Oysa dördüncü ve sonuncu evre
olan "cumhuri" modernleşmesinin başlı­
ca ayırt edici özelliği "deınokrasiyi" ve
"ulus-devlet"i veri almasıdır.
Osmanlı modernleşmesi dönemlere gö­
re değişen yeni yönetici elit, muhalif ve
aydın tipini de ortaya çıkarmıştır. Tanzi­
mat döneminin aydını ve eliti, bürokrasi­
nin kendisini . yasal güvenceye kavuştur­
ması sonrasında, bürokrasi içinden usta­
çırak ilişkisiyle (özellikle Dışişkrinden)
yetişmişlerdir. . Tanzimat dön.eminin mu­
halifleri ve I. Meşrutiyet'in hazırlayıcısı
olan Yeni Osmanlılar Cemiyeti'nin üyeleri
ise. basınl.a. ve basında yetişmişlerdir. 1 1 .
Abdülhamit döneminin muhalif aydını ve
yönetiçi eliti ise bizzat il. Ab�ülhamit'in
.
kurduğu okullarda okuınuşl ardı r. n ..
Meşrutiyet dönemine gelindiğinde ise si-
R E S M i i D E O L O J i N i N D O G U Ş U
yas.al par,tHer ve dernekler. aydınların ve
__
.
elttin yet!Ştiği başlıca kaynak durumuna
gaecektir. T��zimat somasında-(askeri ve
- s
si�Ü) \)�r��ra i d ışınd� yi �e devlete bagfı
.
üç rrı eslek grubu; öğretmenler, . heki m ler
ve ll1 ü h�ndisler rrı odernleşme � i İ itanı
-
o laral:c or�ya. çıkmış!arciır.
KOZMOS'DAN KAOS'A YA DA
"NlZAM - I ALEM'DEN SENED-l lTTIFAK'A
G eleneksel dönem Osmanlı resmi ideolo­
jisinin benzer geleneksel/"emperyal" res­
mi ideolojilerden pek farkı yoktur. Gele­
neksel toplumu en iyi kavramlaştıran ifa­
delerden biri "nizam-ı alem"dir. D evlet
yöneti ci ile özdeşleşmiş, siyasal iktidar
din ve geleneklerle meşrulaştırılmaktadır.
Devletin temel görevi topladığı vergi kar­
şılığında adaleti ve can güvenliğini sağla­
maktan ibarettir. Yönetenler ve yönetilen­
ler arasında keskin bir ayrım vardır. Yö­
netilenler kendi içinde iktisadi ve dini
olarak kompartımanlar halinde yaşarlar.
Toplumsal sınıflar için doğum esas alın­
maktadır ve kimi istisnalar dışında top-
1 umsal s ta tü değiştirmek olanaksızdır.
Toplum durağan, hiyerarşik, eşitsizliğe
dayalı bir düzen içinde ve bu durumdan
şikayetçi olmadan yaşamaktadır.
19. yüzyıla gelirken Osmanlı klasik dü ­
zeni bir başka deyişle " lwzmos" ya da "ııi­
zam-ı alem" çeşitli nedenlerle bozulmaya
başlamıştır. Bu aşamada Osmanlı Devleti
kendi coğrafyasında "var olma" sorunu
ile karşı karşıya bulunduğundan, Osman­
lı modernleşmesi önce askeri alanda baş­
lamışur. Ardından gündeme gelen siyasal
ve ekonomik modernleşme çabası, taklit­
çiliğin ötesinde, siyasal birlik-bütünlük
ve ekonomik kalkınma kaygısından kay­
naklanmıştır. Bu süreçte Batı ve Rusya'nın
öı;ıemli iki değişken olarak rol oynadığına
hiç kuşku yoktur. Osmanlı modernleşme­
si de bir bakıma dayatmalar ve zorunlu­
luklar karşısında iradi çözüm arayışları­
nın bir sentezi olarak nitelenebilir.
V E E V R i M i Ü Z E R i N E B i R D E N E M E
19. yüzyılın başlarında Osmanlı salta­
natı oldukça ciddi bir sarsıntı geçiriyor­
du. Bu bunalımı aşmak için Padişahla
ayanlar arasında bir anlaşmaya varılmış
ve anlaşma Sened-i !nifak adıyla yazıya
dökülmüştür. Bu belgenin giriş bölümün­
de şu tespitler vardır:
"... cı1m1enirı velinimeti oları Devlet-i Ali­
ye-i Osmaniye Saltarıat-ı Mıılıammediyye
olub baavıı-i hazret-i Huda ibtidai zuhu­
ruııda ila yevmiııa haza mazhar olduğu
fıitulı ve galibiyet ve şaıı ıi şevlıet it.Lilıcui .
��-- i(tiJalı. (a.b.ç.) ve ref-i nefsaniyet v e şi-
lıalı ile hasıl oldugıı vareste-i lıayd-ı işaret 381
ilıeıı bir mıiddetten beri ... i lzliza-i gerdişi
çerlı-i gerdan ile şiraze-i ecza-i nizam pe-
rişan ve vülıela-yı devlet beyninde ve taşra
memali/ı hanedanları meyanında esbab-ı
şittadaıı naşi nefsaniyet ve şilıalı halatı
nıimayan olmak mıilabesesi ile Saltaııat-ı
Se11iyye'ııi11 lıuvveti suret-i teşetWte ınii-
beddel ve dahilen ve haricen ncıfıızu ııııılı-
tcl ve bıı lıalet bay ıi geda ve ala ve edna
lıalılıına yani umıınıen millet-i beyda-i
A/ınıediyeye nııırisi velm ıi lıalel olnıagla
refte rcfte ne sııretde lıerilıeyi miiııtec oldu-
ğu ve bigayri lıalılıın vahi olan fezayi/ı-i
malıınıe tahribiyle esas-ı saltanat ııııiııde-
ris olmalı riitbcsiııe vardığı itirafgerde-i si-
gar ıı lıibar olııb nass-ı celilüşşanı üzere
sevı:ibık-ı muanıelatıaıı alı z-ı ibret ve dc-
aıııi nizanı-ı din ii. devleti iluınıe ve ilıya
lıelimetullalıilu/ya niyct-i lıayriysiyle bu
teşpelWWn illifalıa tebdiline ... "
Uçurumun, çöküşün veya dağılmanın
eşiğinden dönme kaygısı, ani siyasal deği­
şimlerin klasik mazeretlerinden biri ola­
caktır. Sened-i l ttifak'ın giriş bölümü de
"Nizam-ı Alem"in bozulduğunun itirafı­
dır. 19. yüzyıla girilirken Osmanlı Devle­
ti'nin başlıca sorunu "birlik ve bütiip­
lü_k "ün sağlanmasıdır.
Ta nzimat Fermanı'nda da benzer bir gi­
riş bölümüne rastlamak olanaklıdır.
"Cümleye malımı olduğu üzere Devlet-i
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Aliyyenıiziıı bidayel-i zulııınıııdan beri
alılwm-t celile-i Kıır'aııiyeye ve lıavaniıı­
i şer'iyeye hemaliyle riayet oltmdıığıın­
dan Saltanat-ı Seııiyyemiz lmvvet ve me­
net ve bilcümle tebaasmm refah ve nıa­
ımıriyeti rütbe-i gayete vasd olnııış ilıen
yüz elli sene vardtr hi gavail-i nııitealıibe
ve esab-ı mütenevviaya mebni ve şer'i şe­
rife ve ne havaııiıı-i münifeye iıılıiyad ve
i m t isal o l ıınmamalı haseb iyle evvellı i
lıııvvet v e nıamtıriyel bilalıis zaaf ve falı­
re nıübeddel olnııış . . ."
19. yüzyılda sıkça kullanılmaya başla­
382 yan nizam-ı cedid, usul-ü cedid, ittifak,
tanzimat, ıslahat, ittihat, temeddün, itilaf,
terakki, tekamül gibi sözcükler siyasal lü­
gatin sıfat ve fiillerini oluştururlar. Çağ­
daş anlamda kurulan ilk siyasal partinin
adının "ittihat ve Terakki" olması da bir
rastlantı veya yalnızca pozitivist bir öy­
künme olmaktan çok, yaşanan ciddi bir
soruna iki sözcükten oluşan bir yanıt bi­
çiminde düşünülmelidir. Birlik ve bütün­
lük temasının içeriğini eşitlik temelinde
bir siyasal uzlaşmanın sağlanması; varo­
lan siyasal coğrafyanın korunması, olası
toprak kayıplarının önlenmesi oluşturur.
Ilk Osmanlı anayasasının ilk maddesi de
şöyledir.
"Madde-1 Devlet-i Osmaniye memalik
ve kıtaat-ı hazırayı ve eyalat-ı mümtazeyi
muhtevi ve yekvücud olmağla hiç bir za­
manda hiç bir sebeble tefrik kabul et-
mez."
Bu süreçte Tanzimat, bir yeniden yapı­
lanma, modernleşme projesidir. Tanzimat
Fermanı ise hem bir başlangıç hem de bir
sonuçtur. Bu nedenle Tanzimat dönemini
Tanzimat Fermanı ile başlatmak doğru
olmaz. Aslında bu dönemi Vak'a-yı Hayri­
ye yani merkezileşmenin karşısındaki en
ciddi toplumsal gücün, yeniçeriliğin kal­
dırılması ile başlatmak olanaklıdır. Bu dö­
nemde bürokrasi de yeniden yapılanmış­
tır. Ilk kez çağdaş anlamda resmi daireler
kurulmuştur. Ilk çıkan Türkçe gazete
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
Takvim-i Yak'ayi adını taşımaktadır ve
resmi ideolojinin ilk taşıyıcısıdır.
Bu dönemde medenileşme bir hedef
haline gelmiştir. Islahat Fermanı'nda me­
denileşme hedefi "Devlet-i Aliyemizin şa­
nına muvafık ve milel-i mütemeddine
arasında bihakkın haiz olduğu mevki-i ali
ve mühimme layık olan halin kemale isali
için" sözleriyle ifade edilir. Osmanlı dev­
letinin medeni milletler arasında hak etti­
ği yeri alması hedefi, Cumhuriyet döne­
minde "muasır medeniyete erişme" hede­
fiyle ifade edilen kapsamlı bir değişim
programı haline gelecektir.
BiLiME VERiLEN ÖNEM VE
YENi DÜNYANIN DiNi: POZiTiViZM
Pozitivizmi, kurucusu Aguste Comte'un
yayımı 1830 yılından 1854 yılına kadar
süren 10 ciltlik devasa eseri Systenı of Po­
sitive Polity ile sınırlı tanımlamamak gere­
kir. Özellikle sanayi devriminin yayılması
ve göreli demokratik gelişmeler pozitiviz­
min yaygınlaşarak bir dünya görüşüne
dönüşmesine başlıca katkıyı yapan iki te­
mel etkendir. Türkiye açısından bir yan­
dan ikinci kuşak pozitivistler olarak ad­
landırılan grubun ö te yandan özellikle
Fransız ve Alman pozitivistlerinin daha
etkili olduğu söylenebilir. Bunlar arasında
Lamarck, H. Spencer, Ludwig Büchner,
Taine, Fustel de Coulanges, Emest Heac­
kel ve E. Durkheim etkileri en fazla olan­
lardır. Örneğin Büchener'in Osmanlıcaya
Madde ve Kuvvet olarak çevrilen eseri bü­
yük yankı uyandırmıştır.
Pozitivizmin "ordre and progress" yani
"düzen ve ilerleme" olan şiarı aynı za­
manda, 19. yüzyıl Avrupası'nın temel so­
rununa bir yanıt arayışı niteliğindedir.
Geleneksel düzenin çözülerek sanayi top­
lumuna geçişin yarattığı sorunlar Avrupa­
lı düşünürleri derinden etkilemiştir. Bu
karmaşa ve düzensizlik "düzen"e, "den­
ge"ye ilişkin siyasal, toplumsal, iktisadi
ve felsefi düşüncelerin revaç bulmasının
R E S M i i D E O L O J i N i N D O C'i U Ş U
nedenlerinden biridir. 18. yüzyılda belir­
ginleşmeye başlayan "ilerleme" düşüncesi
ise bilim ve teknikteki gelişmelerce pekiş­
tirilmişti. Pozitivizmin de içinde değer­
lendirilebileceği en geniş anlamıyla bu
yüzyıla egemen olan materyalist düşünüş,
bu koşullarda, beklenti ve özlemleri farklı
da olsa hemen her düşünce akımına tesir
ederek yaygınlaşmıştır.
Osmanlı aydınlarının "düzen" (ordre)
yerine "birlik"(ittihat) sözcüğünü seçme­
leri, Osmanlı devletinin başlıca sorununa
ve arayışına işaret etmektedir. Pozitiviz­
min ve pozitivist düşünüşün yaygın ka­
bulü bu durumun ifadesidir.
Lerner'in ifadesi ile "insan işlerine reh­
berlikte dünyevi aydınlanmanın, kutsal
vahiylerin yerini alması kolay olmamış'',
ciddi sorunlar yaşanmıştır. Pozitivizmin
olduğu gibi Osmanlı resmi ideolojisinin
de en önemli temalarından biri "bilim"dir.
Bu kavram çoğunlukla eğitim ile birlikte
anılan bir değer olmuş, Tanzimat dönemi­
nin başlarından itibaren büyülü bir kav­
ram ve resmi ideolojinin ayrılmaz bir par­
çası haline gelmiştir. Değişim gerektiği
fikrini işleyen resmi metinlere bakıldığın-
V E E V R i M i Ü Z E R i N E B i R D E N E M E
383
da "bilim" ile "kılıç"ın eşdeğer önemde
vurgulandığı ( "seyf ile tev'em olan hide­
mat-ı ilmiyye-i kalemiyye. . . ")görülür.
Tanzimat'ın ilanından bir süre önce ka­
leme alınan bir Layıhada, laik bir yöneli­
m i n bel irtilerini i fade edecek tarzda
önemli cümlelere rastlanmakta, dini alan
ile dünyevi alan ayrı ayrı ele alınmakta­
dır. Layihadaki fikirl er, " maarif" ve
"ulüm"un ülke kalkınmasının, sanayileş­
mesinin temel araçları olarak sunulmak­
tadır:
"Ulum-u diniyye vesile-i neclit-ı ahiret ol­
duğu misillu fıinun-u saire dahi muaşeret-i
nev'i beni ademin hemaline sebeb olacağı
vareste-i hayd beylin ve işılretdir. " 2
Layihada, bilim ve eğitimin önemi lwnu­
sunda da şu dıişiıııceler ileri sıirıilmelıte­
dir:
"... cehli cihetiyle devletin ve o suretle nail
olduğu nimetin hadıini ve devlet ve mem­
lehet muhabbeti ne demelı idltğıinıi bilme­
yerelı kendisine ve milletine faidesi olma­
yacağı aşihar olmağla bu hususun dahi bir
lııisn-ıi surete lıonulması mıillıen ve mille-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
len elını ve nıenıalilı-i nıalınısa-i Şahanede
eııır-i zıraal ve licarel ve sanayi'in ilıya�ı­
ııa dair Meclisce ııı ıızalıere olunıııalıda
olan lıer bir şeyin esası bulunan ıılaııı nıef­
lıııd oldıılıca birisi vılcıida gelmeyeceği
enır-i gayr-ı miiblıem olduğundan ulfım ve
maarifin talısiline ınedar-ı yesr ve sulıu­
leı olıııalı üzere ıııelıalib-i nıevcfıdeye bir
nizanı verilmelı (a.b.ç.)" 3
Tanzimat'tan sonraki süreçte özellikle
Rıfat Paşa'nın ahlak kitapları ile gündeme
gelen bir önemli konu da ahlakın kayna­
ğının dinsel/geleneksel atıf noktasından
384 dünyevi bir atıf noktasına doğru değişme­
ye b aşlamas ı d ı r. Bu s üre ç te b i r tür
"kul/teb'a ahlakı"ndan "birey/yurttaş ah­
lakı"na geçişin ilk izlerini de görmek ola­
naklıdır. Sıbyan mektepleri için sade bir
dille kaleme alınmış olan Rıfat Paşa'nın
Alılalı Risalesi, il. Abdülhamit Dönemin­
de de okutulan başlıca ahlak kitapların­
dan biridir. Bu dönemde yeniden gözden
geçirilip, dinsel ahlak dışındaki bölümleri
çıkartılıp okutulmuştur. Bu kitabın deva­
mı niteliğindeki Zeyl-i Risale-i Alılalı'ta,
Meşveret'iıı gerekliliği gibi siyasal temalar
üzerinde durulması kitabın bu dönemde
yayınlanmamasının başlıca nedenlerin­
den biri olsa gerektir. Bir süre sonra Alı­
lalı Risalesi de sansürden geçerek bazı bö­
lümleri değiştirilmiş ve Rıfat Paşa'nın adı
da kitaptan çıkarılmıştır.
Tanzimat döneminde sivil basının orta­
ya çıkması ardından bilim ve eğitim tema­
lı makale ve kitaplarda artış görülür. Mü­
nif Paşa'nın Cemiyet-i llmiye adlı derneği
ile Mecmııa-i Fiinıııı adlı dergisi bu döne­
min en önemli pozitivist girişimlerinden­
dir. Ancak bilimin ve pozitivist düşünü­
şün popülarize edilmesi asıl il. Abdülha­
mit döneminde o lmuştur. Bu dönemde
başlığında "ulum" veya "fünun" bulunan
bir çok dergi yayınlanmıştır. il. Abdülha­
mit dönemi siyasal açıdan bir despotizm
dönemi olduğu için dönemin aydınları si­
yasetten daha az zararlı görülen, hatta Il.
U T I Y E T ' I N B I R I K 1 M I
Abdülhamit'in teşvik ettiği "bilim"sel ge­
lişmeler ve edebiyatla ilgilenmişlerdir. 13u
dönemde siyasetin de yasak olmasının
katkısıyla, başlığının altında "siyasetten
ıııaada lıerşeyden balıs eder. " alt başlıklı
..
yayınlara çok sık rastlanacaktır. Pozitivist
düşünüşün yaygınlaşması ile bazı roman
ve hikayelerin "fenni roman" adıyla basıl­
dığı da görülecektir.
TANZiMAT IDEOLO]ISINDE
HUKUK VE EŞ1TL1K
Eşitlik Osmanlı modernleşmesinin ve
Tanzimat ideolojisinin temalarından bir
diğeridir. Tanzimat'ta icat edilen Osmanlı
kimliği hukuksal düzenlemelerle pekişti­
rilmiştir. Geleneksel Osmanlı sistemi dini
cemaatler halinde bölünmüştü ve lslami­
yet (dolayısıyla Müslüman teba) birincil
ve ayrıcalıklı bir konumdaydı. Kamu hiz­
metlerine girme veya yararlanmada eşit­
sizlik söz konusuydu. Tanzimat dönemin­
de hukuk, toplumu yönlendirmenin, de­
ğiştirmenin sihirli değneklerinden biri
olarak algılanmıştır. Tanzimat Ferma­
nı'nın girişinde devletin zaafa uğrama sü­
reci vurgulandıktan sonra "bundan böyle
Devlet-i Aliyyea ve memalik-i mahrusamı­
zın hüsn-i idaresi zımnında bazı kavanin-i
cedide vaz' ve tesisi lazım ve mühim görü­
nerek. . . " ifadesi kanunlaştırma sürecinin
de başlaması anlamına gelir. Tanzimat
Fermanı resmen tanınan din ve mezheple­
rin eşitliği yönündeki ilk ciddi adımdır.
Osmanlı D evleti'nin tebaası o lmak için
herhangi bir dine aidiyet değil , din dışı
hukuki kriterlerin getirildiğini görüyoruz.
Bu çaba Tanzimat Fermanı'nın temennisi
yerine hukuki düzenlemelerle, özellikle
Islahat Fermanı sonrasında din ve mezhep
farkı olmaksızın kamu hizmetine girme ve
kamu hizmetlerinden yararlanmada "eşit­
lik" olarak da gündeme gelecektir. Artık
gayrimüslimler din değiştirmeden memu­
riyete girme dahil bir çok hakka kavuşa­
caklardır. "Kuleli Vak'ası" ise bu eşitleşme
R E S M i i D E O L O J i N i N D O C'; U Ş U
sürecine ilk Müslüman tepkisidir. Bu sü­
reçten rahatsızlık duyan bir başka kesim
Osmanlı düzeni içinde ayrıcalıklı bir yere
sahip olan Ortodoks Kilisesidir. Bireyler
kamu ve özel hukuk alanında, artık din
esasına göre değil, Osmanlı tebaası olmak
esasına göre işleyen monist ve eşitlikçi bir
karakterdeki hukuk sistemi ile eşit olma­
ya başlayacaklardır. (Ancak imparatorlu­
ğun sonuna ve Cumhuriyet'in ilk yıllarına
kadar "resmi din"in lslam olduğu da unu­
tulmamalıdır. ) Tanzimatçılar Osmanlı
kimliğinin ölçüsünü dini ve etnik aidiyet­
le değil hukuki bir ilişkiyle tanımlamak
çabasındadırlar. Bunun ilk somut örneği
Ceza Kanunname-i Humayunu'dur. "Ta­
biyyet-i Osmaniyye Kanunnamesi"/Os­
manlı Yurttaşlık Yasası ise "kim Osmanlı­
dır?" sorusuna hukuki bir yanıt vermekte­
dir. llk Osmanlı anayasası olan Kanun-i
Esasi'nin 8. maddesinde bu yanıt şu şekil­
de verilmektedir. "Devlet-i Osmaniye tabi­
yetinde bulunan efradın cümlesi her han­
gi din ve mezhebten olur ise olsun bila is­
tisna Osmanlı tabir olunur ve Osmanlı sı­
fatı kanunen muayyen olan ahvale göre is­
tihsal ve izae edilir."
Bu eşitleşme süreci yalnızca din/mez­
hep eşitliği ile sınırlı değildir. Aynı za­
manda cinsler arasında da bir eşitleşme
süreci başlamıştır. Tanzimat modernleş­
mesi kızlara okuma olanağı yaratmış rüş­
tiye, sanayi ve öğretmen okulları açılmış­
tır. Kadınlar öğretmenlik yoluyla da ilk
kez kamusal yaşamda meslek edinmeye
başlamışlardır. Yine 1858'de yürürlüğe gi­
ren Arazi Kanunnamesi eşitlik açısından
önemli bir adımdır.
RESMi lbEOLO]l OLARAK
OSMANLI K1MLIG1
19. yüzyılda kullanıldığı anlamı ile "mil­
let" dini topluluk, cemaat anlamına gel­
mektedir. Ama modernleşme sürecinde
"millet" bir kavram olarak bugün kullan­
dığımız anlamda ulus'a dönüşmeye başla-
V E E V R i M i Ü Z E R i N E B i R D E N E M E
mıştır. 19. yüzyılda Sırplarla başlayan ayrı­
lıkçı/ulusçu eğilimleri durdurmak, "cema­
at'ten ulus'a" geçme sürecini yavaşlatmak,
dinsel ve ulusal kimliklerin üstünde ortak
bir Osmanlı kimliği yaratmak için çabalar
hızlanacaktır. "Din/mezhep" bir kimlik
olarak devam etmekle birlikte siyasal bir
kimlik olarak "Osmanlı"nın icat edilme
sureci başlamışur. Tanzimat eğitimine ya­
kından bakıldığında vatanseverlik ekse­
ninde ortak bir "vatan" fikri ve ona bağlı
Osmanlı vatandaşı yetiştirmek amacı he­
men göze çarpmaktadır. Tanzimatçıların
Osmanlıcılık ideolojisini ve "Osmanlı va-
tandaşı" yaratma amaçlarım yansıtacak bi- 385
çimde temel eğitim yasası (Maarif-i Umu-
miye Nizamnamesi) 1869 yılında çıkacak,
okullar sıbyan ve rüştiye düzeyine kadar
cemaat esasına göre, fakat devlet denetimi
altında açılacaktır. Ancak idadi, sultani ve
yüksek eğitimin, din ve mezhep açısından
karma niteliği Osmanlı kimliğinin aktarıl-
ması ve siyasal-toplumsal birliğin sağlama-
sı için kurulduklarını göstermektedir. Bu
amaç resmi olarak şu cümlelerle belirtil-
miştir: " ... sunuf-u tebaa etfalinin muhteli-
tan tahsil-i maarif tarikına sevki ve o cihet-
le beynlerinde itilaf ve muhadenetin tahki-
mi kazıyyesi istihsal olunmak için meka-
tib-i idadiyyenin ihdası elzem olduğu ... "
Osmanlı tarihi ve Osmanlı dili üzerine
resmi kitapların yazılması 1850'lerin ba­
şındadır. Bir yandan yeni okullar açılır­
ken diğer yandan da 185 1 yılında okul­
larda okutulacak kitapları "te'lif ve tercü­
me" ettirmek üzere Encümen-i Daniş ku­
rulmuştur. Bu aslında resmi ideoloji ve
tarih yazımı açısından da önemli bir dö­
nüm noktasıdır. Ancak bu kurum bekle­
nen hizmeti çeşitli nedenlerle vereme­
miş, 1 862 sonrasında da kaybolup git­
miştir. Öte yandan bu dönemde kurulan
eğitim bakanlığının aynı zamanda basın
üzerinde bir sansür merkezi haline gel­
meye başlaması son derece anlamlıdır.
Tanzimat dönemi eğitim programları nda
"ulüm ve fünün" derslerinin din dersleri-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
ne oranla daha fazla yer aldığı ve rüştiye
sonrası eğitim kurumlarında din dersleri­
ne hemen hemen hiç yer verilmediği dik­
kat çeker. Bu durum II. Abdülhamit'in
yaklaşık ilk 15 yıllık iktidarında da böyle
devam etmiştir.
Daha 1 838'deki bir lahiyada (bir kişi­
nin) " .. . cehli cihetiyle devletin ve o süret­
le nail olduğu nimetin kadrini ve devlet
ve memleket muhabbeti ne demek idü­
ğünü bilmeyerek kendi�ine ve ı;nilletine
fai_de�i olnıayacağı aşikar o lmağla . . . '.'
cüml�lerini okumak olana�lıdır. Bu ifade­
d�ki devlet ve merrıleket sevgisi bir süre
386 s.orira kavram olarak yerini "v�t�n"a bıra­
kacaktır.. Ortak siyasal coğrafyanın, topra­
$ın yani "vatan"m kutsanm a.sı ve ··�atan­
severliğin" teşvik edih:ne�i. Ösmanlıcılık
·
. ve sonraki dönemlere miras kalmıştır. il.
açısı�da.n önemsenmiştir,
Bu dönemde ders kitabı olarak yazıla­
cak "ahlak risalesi" için öngörülen içerik­
te insanın dinine, ana babasına, öğret­
menlerine, kendi cinsine, nefsine, yöneti­
cilere, "vatan"a karşı görevleri ile lıava­
nin-i nıenılehete riayet de yer almaktadır.
Ayrıca "Tarih-i Osmani" ders kitaplarının
yazımı için belirlenen kurallardan biri de
"vatan sevgisini (nııılıabbet-i vataniyyeyi)
aşılayacalı" tarzda olmasıdır.
Vatan kavramının yüceltilmesi vatanse­
verliğin teşvik edilmesi Tanzimatçıların
beklemediği bir siyasal kriz yaratmıştır.
Vatan ve vatanseverlik Tanzimatçılar ka­
dar onların baş muhalifleri olan Yeni Os­
manlılar Cemiyeti'nin de üzerinde hassa­
siyetle durduğu ve kullandığı kavramlar­
dır. Bu kavram Namık Kemal'in Vatan ya­
hut Siliste oyunu ile patriyotik (vatanse­
verce) bir içerik kazanmıştır. Vatan Ya:lıııt
Si_listre'nin tespit .. edebildiğimiz . kadarıyla
şimdiye kadar edebiyat tarihçilerinin ilgi­
sini çekmeyen iki farklı finalle-biten bas­
kıları bulunmak�adır. Eserin gizli baskıla­
rında tiyatronun finali "Yaşasııı Vata1ı! Ya­
şasın Osmanl ılar!" diye biterken, resmi
izinJe yapılan baskılarınd a "Padişahım
Ço h Yaşa ! Padişahım Çolı Yc:ışa" diye bit-
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
mektedir. Bilindiği üzere bu tiyatronun
oynanması ardından yapılan gösteriler,
oyunun yasaklanmasına ve Namık Ke­
mal'in sürgün edilmesine neden olmuş­
tur. Ancak duyulan rahatsızlığın asıl ne­
denini gösterilerde değiİ, itaat ve bağlığın
padişah yerine vataıı'a yöneltilmesinde
aramak gerekir. Yeni Osmanlılar için va­
tan kavramı, parlamento ve anayasalı bir
rejim talebiyle özdeşleşmeye başlamıştır.
II. ABDÜLHAMiT:
GELENEKÇi MODERNIZM
Resmi ideoloji ve resmi tarihin sistemati­
ze edilmesi ve kurumlaşması il. Abdülha­
mit döneminde yeni bir merhaleye girmiş
Abdülhamit, eğitimi, mutlak monarşinin
kendisini yeniden üretmesini sağlayacak
bir kurum olarak kullanmaya çalışmıştır.
Onun döneminde yürürlüğe giren dinsel­
leşmeden umulan başlıca amaç, bir siya­
sal otorite olarak padişaha (kendisine)
bağlı ve sadık bir kuşak "ubudiyet göste­
ren bendegan/elite" yetiştirmektir. Bu
dinselleşmenin ideolojik boyutu bir ls­ "
lam-Tiirlı Sentezi" oluşturmak çabasıdır
ki buna biraz aşağıda değineceğiz.
Bu dönem, ders program, müfredat ve
kitaplarında yer alan fikirlere bakarak, ge­
leııelıçi moderniznıin dönemi olarak nite­
lenebilir. Zira Abdülhamit bir yandan ls­
lamiyeti bir ideoloji halinde kullanmaya
çalışırken, öte yandan ilerlemeye ve bili­
me son derece önem vermiştir. Onun ye­
tiştirmeye çalıştığı insan tipi padişaha
dini bağlarla bağlı, ama "mütefennin" bir
kişiliktir. Fakat iktidarının ilk on yılında
uygulamada kalan eğitim programı mu­
halif bir kuşağın doğmasına katkıda bu­
lunmuş, bu yönelim farkedildiğinde eği­
tim sistemi dinsel bir içeriğe büründürül­
müş, ama bir işe yaramamıştır. Sıfatların­
dan biri "Maarifperver" olan II. Abdülha­
mit dönemi, her düzey okul sayısında ve
okullaşma oranında (cemaat ve yabancı
R E S M i i D E O L O J i N i N D O C'; u ş u
okullar da dahil) en çok artışın meydana
geldiği dönemdir. Bir yandan geleneksel
eğitim yapan sıbyan okulları modern eği­
tim yapan iptidailere çevrilmiş ve yanı sı­
ra yeni iptidai okullar açılmıştır. lkinci
olarak özellikle idadi düzeyi eğitime bü­
yük önem verilmiş ve sivil idadiler asıl bu
dönemde açılmaya başlamıştır. Bu dönem
bir anlamda idadiler çağıdır. Üçüncü ola­
rak Hukuk, Güzel Sanatlar, Ziraat, Tica­
ret, Orman, Maden, Baytar. . . gibi yüksek
okullar kurulmuş, Mülkiye Mektebi yeni­
den yapılanmıştır. Bu okullar II. Meşruti­
yet ve cumhuriyetin yönetici eliti için de
bir kaynak olacaktır. Eğitimin alt yapısı­
nın kurulması ve yaygınlaştırılması, Ma­
arif N ezareti'nin merkez ve taşra teşkila­
tında düzenlemeler de bu dönemde ol­
muştur. Ayrıca ilginç ve üzerinde durul­
ması gereken nokta aynı bakanlığın, dö­
nemin ikinci yarısından itibaren ağır bir
sansür kurumuna dönüşmesidir.
I I . Abdülhamit D önemi'nde, yaklaşık
bir zaman vermek gerekirse 1880'li yılla­
rın ortasından itibaren sistemde bir din­
selleşme başlamıştır. Tanzimat dönemin­
den miras kalan eğitim sisteminde din ve
ahlak derslerinin rüştiye düzeyine kadar
oldukça az yer aldığı, idadi ve sonrası eği­
tim düzeyinde ise yer almadığı, pozitif bi­
limlere ağırlık verildiği görülür. Bu ders
programlarının da etkisi ile, resmi belge­
lere yansıdığı kadarıyla önce Mülkiye me­
zunları arasında "ahval ve atvarı" farklı
bir kuşağın yetiştiği farkedilmiştir. Özel­
likle Beşir Fuat'ın "bilimsel intiharı" yö­
neticileri hemen harekete geçirmiş, "ita­
atkar ve sadık" bir kuşak yetiştirmek için
her düzey okula, ama özellikle devlete
doğrudan eleman yetiştire n askeri ve
mülki okulların ders programlarına din
ve ahlak dersleri eklenmiş, zaman içinde
saatleri arttırılmıştır. llginçtir, aynı dö­
nemlerde ( 1 884) Rusya'da l ll. Alexandr,
eğitimde dinin/Ortodoksluğun etkisini
yeniden arttırmıştır. (Rusya'da I. Nikola
döneminde de eğitim� hükümete sadık
V E E V R i M i Ü Z E R i N E B i R D E N E M E
memur yetiştirme amacındadır. Eğitim
programlarına Ortodoksluk, mutlakiyet
ve milliyet esasına dayanan üç prensip
hakimdir.)
Eğitimde dinselleşme ilk kez 1 882 yı-
lında başlayan din derslerinin arttırılması
yönündeki tavsiyeler yapan bir komisyo-
nun kurulması ile başlar. Okullarda "me-
deniyet-i islaıııiyyenin teralılıiyat-ı 111addi-
yeye 111ani değil, bellıi en ziyade mıisaid ol-
duğu i'tihadını yerleşlirecelı asarın etfal-ı
tebaaya ta'lim" ettirilmesi de istenir. ilk
uygulamanın 1883-1 884 yılından itibaren
Şam rüştiyesinde başlandığı tahmin edil­
mektedir. Mekteb-i Sultani, erkek öğret- 387
men yetiştiren Darülmualliminin, kız öğ-
retmen okulu Darülmuallimat, iptidai,
rüştiye ve askeri okullara eklenen dersler
arasında "ulüm-u diniyye" , "ilm-i ahlak"
ve " fıkh-ı ş erif" "Kur'an-ı Kerim"gibi
dersler bulunmaktadır. Ayrıca öğrencilere
birlikte abdest alma ve camide namaz kıl-
ma dahil olmak üzere ibadet zorunluluğu
da getirilmiştir
Dinselleşmeden en çok dönemin devle­
te eleman yetiştiren askeri ve mülki yük­
sek okulları payını alacak, bu kurumlar
sıkı denetime tabi tutulacaktır. Dönemin
sonlarına doğru hazırlanan bir raporda
bu o kullardan mezun olanların devlet
hizmetine girdiği özenle belirtildikten
sonra ahlaken ve dinen düşük durumda
olmaları üzerinde durulmuş, hatta Darül­
fünün'un varlığının öğrencileri kötü etki­
lediği, onların ahlakını bozduğu belirtile­
rek kapatılması önerilmiştir. Bu öneriye
göre öğrencilerin çoğu mezuniyetleri ar­
dından devlet hizmetine gireceklerinden
dini ve ahlaki niteliklerinin arttırılması
için dini terbiye ve "akaid" dersine önem
verilmesi istenmektedir. Dinileşmenin
göstergelerinden biri de 1890 yılında "li­
san-ı din-i mübin" olan Arap dilinin ge­
lişmesi, "etfal-i müslimine ta'limini teshil
maksadı" ve Il. Abdülhamit'in de "inayet
ve ianeti" ile Darülta'lim adıyla bir okul
kurulmasıdır.
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Bazı okulların ders programlarından ta­
rih, coğrafya, ahlak, malümat-ı nafia, ilm­
i eşya, hikmet-i tabiiye" gibi dersler "şa­
kirdan111 alıaid-i diniyyesin i ifsad ediyor"
veya "liizünısuz" gibi gerekçelerle kaldı­
rılmıştır. llginç olan noktalardan biri ida­
dilerin parasız olması konusunda, taşra­
dan iletilen görüşlerde idadi ve yülı selı
okullara parasız yatılı fahir hallı çoculdan­
nın al111nıas111111 ilerde toplumsal bir sonm
yaratacağmın belirtilmesidir. Buna göre
fakir çocukları okuldan mezuniyetl eri
sonra da zengin çocuklarından aşağı ha­
yat seviyeleri olacak ve bunun da devletin
388 adaletsizliğinden ileri geldiğini düşüne­
ceklerinden "nihilist, anarşist ve sosyalist
gibi muzır fihirleri" hakikat gibi dinleyip
bu dünyayı kendilerine göre bir kalıba
sokmak isteyecekleri vurgulanmıştır.
Ahlak kitaplarında dikkat çeken ilk
nokta, Kant'ın ödev ahlakından söz eden
bir iki istisna dışında dinsel/geleneksel bir
içerik taşımaları, bir din kitabı niteliğinde
olmaları ve ahlakı "dinin kendisi" olarak
belirtmesidir. Dinsel/geleneksel ahlakın
amacı "ideal hul" tanımlanmasıdır.
Konu, bir siyasal sistem içinde düşünül­
düğünde, " ideal hul"u n aynı zamanda
"ideal teb'a/uynık" olması gerekir. Bunun
yolu itaat ve sadakatin yalnızca siyasal ik­
tidara/padişaha -ve onun idarecilerine- yö­
nelmesini sağlamaktan geçmektedir. Ders­
lerde öğretilen ilk konulardan biri "emr-ıil
müminin padişahımız efendimiz Hazretleri­
ne inhıyad" veya vezaif-i ubudiyet tir. Haz­
' bir vazife-i mühimmedir. Erbabının gayrı
ret-i Muhammet'ten aktarılan hadislerle
padişaha itaat etmenin Allah'a itaat etmek
demek olduğu, padişaha i taat etmeyen
toplumların yıkılıp gittikleri sıkça vurgu­
lanır. Peygamberin hadisi şudur: "Her şa­
hıs h i emr-i sultana itaat ederse bana itaat.
etmiş olur. Baııa itaat eden . adcım cenab-ı
hahha itaat etmiş olıır. . Bir adcım Jıi .eınir ve
sultana münlıad ve muti. olmazsa bana asi
olw: Ve bana asi olan cenab-ı Jıalıha asi ol�
nrnş olur" 4 itaat konusunda üçlü bir hiye ­
rarşi söz konusudur. Bu üçlü sıralamanın
U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M 1
en üstünde Allah, sonra son peygamber
Hazret-i Muhammet ve üçüncü sırada da
padişah gelmektedir. Padişah "devlet" ile
özdeşleştirilir, hatta "devlet" , padişahın
"malı" olarak sunulur. Padişah tam anla­
mıyla kutsallaştırılmış, padişaha itaatsizli­
ğin veya başkaldırmanın Allah'a itaatsizlik
ve isyan anlamına geleceği üzerinde pek
sık durulmuştur. Örneğin kız iptidai ve
rüştiye ders programında "Ulüm-u diniy­
ye dersinde okutturulacak konulardan bi­
ri "dii.i-i padişahi", yani padişaha dua ko­
nusudur. Zira kişi varlığını padişahına, ya­
ni II. Abdülhamit'e borçludur. Bu dönem­
de yayınlanan dergi ve gazetelerde, ro­
manlarda, ahlak ve din kitapları bir yana
tarih, coğrafya, kimya, matematik gibi
ders kitaplarının önsözlerinde veya için­
de, gerekli veya gereksiz "padişaha" (ll.
Abdülhamit'e) itaat ve sadaka.tın" gerekli­
liği ve öneminden, onu hep hayır dua ile
anmak gereğinden .söz edilmiştir.. Siyasetle
Ügilenmeyen depolitize bir kuşak yaratma
arzusu, öğrencilerin belirlenenler dışında
roman d�hil hitap ohumalarınııı ve siyaset­
le meşgul olmalarmııı yasak olduğu ş u
cümlelerle belirtilmiştir:
" (U)mür-u siyasiyeden bahs ve anı te­
fekkür talebenin hatır ve hayalinden geç­
memelidir. Çünkü havsala-ı iktidarının
alamadığı şeyle vaktini zayi etmek abesle
iş tigal demektir. Ahval-i siyasiye zat-ı
hazrel-i hilafetpenahi tarafından mücer­
reb ve muktedir zevata tevdii olunmuş
olanların aklı ermez ... "5
Kıraat/okuma kitaplarında bile padişa­
hın yaptıklarına şükretmek, ona sınırsız
i taat ve sadakat duygularıyla yönelmek
gereğine işaret edilen bölümler bulunur.
ll. Abdülhamit'in kendisi ve dönemi övgü
dolu cümlelerle anlatılır. Eğitim ve "ilm
tahsil etmek" üzerinde pek sık durulmak­
la, bu düşünceler din ile meşrulaştırıl­
maktadır. Dini okuma parçaları, bilimsel
okuma parçalan ve popüler okuma par­
çaları birlikte verilmektedir.
R E S M i i D E O L O J i N i N D O (°; U Ş U
Okulda gerçekleştirilen törensel etkile­
rin de siyasal tutum inanç ve duygu oluş­
turmakta rolleri old uğu bilinmektedir.
Armalar, kutsal günler, (padişahın doğu­
mu, tahta çıkması. . . ) bayrak töreni, söy­
levler, ulusal kahramanların yaratılmas ı
ve yeni kuşaklara aktarılması bu yöntem­
lerden bazılarıdır. Sabah ve akşamları
"padişaha dua" edilmesi, "Padişahım Çok
Yaşa ! " biçiminde bağırılması gibi törenler
de ll. Abdülhamit döneminde kurumlaş­
mış, ll. Meşrutiyet'e, ardından Cumhuri­
yet'e tema ve içerik değiştirerek ve arta­
rak devretmiştir.
il. Meşrutiyet döneminde öğretmenler
resmi ideolojinin militanı olarak görül­
müştür. Öğretmen okulları parasız yatılı
hale getirilmiş, yatılı olmayan öğrenci ka­
bulü de yapılmıştır. Öğretmenlikten ayrıl­
mak ise güçleştirilmiş, 8-10 yıl arası zo­
runlu hizmet getirilmiştir. Erkek öğret­
men okullarında da " talim ve endaht"
dersi eklenmiştir. Öğretmenler üzerinde­
ki kontrol arttırılmış, öğretmenlerin yanı­
sıra öğretmen okulu öğrencilerinin de si­
yasetle ilgilenmeleri, bir derneğe üye ol�
malan yasaklanmıştır.
Endoktrinasyonun bir parçası olan ders
objeleri müfredat programlarında "Leva­
zıııı-ı Terbiyeviye ve Tedrisiye" başlığı ile
düzenlenmiş, okullarda olması gerekli ob­
jelerle bulunacakları yerler ayrıntılı olarak
saptanmıştır. Örneğin buna göre zorunlu
eşyaların başında bir büyük Osmanlı bay­
rağı ile küçük Osmanlı bayrakları gelmek­
tedir. Büyük bayrak, kapı ya da direk üze­
rinde asılı duracaktır. "Besmele-i şerif" ise
Osmanlı bayrağının altında bir yere kona­
caktır. Besmele-i şerifin altında okulun adı
bulunan levha, onun altında ahlaki, içti­
mai ayet ve hadisler ve Türkçe anlamları
yer alacaktır. Sınıflarda kürsü arkasında
"padişahım çok yaşa" levhası ile padişah
t�sviri bulunacaktır. Ayrıca milli şarkı ve
marşlar.. da duvarlara asılacaktır.
Birinci Dünya Savaşı'nın sonuna doğru
açıklamalı kitapçıklarıyla birlikte dağıtı-
V E E V R i M i Ü Z E R i N E B i R D E N E M E
lan ve duvarlara asılması istenen bir ta­
kım resimler (tablo/gravür) vardır. Bun­
lardan ilki, Macar Krallığı'nın kurulma­
sında Osmanlı Devleti'nin rolünü vurgu­
layan, Macar Kralına taç giydirme töreni­
ni resmeden bir tablodur. Bu olayı tasvir
eden ve ressam Nazmi Ziya Bey tarafında
yapılan tablonun büyük fotoğrafları bü­
tün okullara gönderilmiştir. Ayrıca öğret­
menlerin bir padişahın diğer bir padişaha
krallık tacı giydirmesinin azimet ve ihti­
şam açısından önemini Osmanlı padişahı
ve ülkesinin üstünlüğü, azameti, Avrupa
krallarının korkusu v.b. konularının ay-
rıntılı anlatımı istenmiştir. 6 Bu tür etkin- 389
likler savaş ortamı içinde ulusal gururu
okşayıcı, özgüveni yükseltmeye yönelik
çabalardır. Öğretmene verilen görev "me-
fahir-i milliyenin" en güzel örneklerinden
olan bu olay ile ilgili "ecdada hürmet ve
muhabbeti telkin ederek hissiyat-ı vatan­
perveranelerini tenmiye" etmektir.
Endoktrinasyon araçlarından biri d e
"mekteb temsilleri"dir. Birinci Dünya Sa­
vaşı sırasında eğitim bakanlığı tarafından
okullarda mektep temsilleri yapılması ko­
nusunda düzenleme yapılmıştır. Temsiller
aracılığı ile ulusal duygu ve heyecanların
öğrencilere aşılanması amaçlanmıştır. Bu
nedenle temsillerin daha çok tarihi olay­
lardan seçilmesi, vatan ve millet duygula­
rını coşturması istenmiştir.
DlNlN DEVLETLEŞTlRlLMESl
Elde kalan topraklar içindeki nüfus kom­
pozisyonu, siyasal egemenliğin yitirildiği
fakat idari egemenliğin sürdüğü yerlerde­
ki tebaanın ağırlıklı olarak Müslüman
oluşu, (tıpkı Jön Türklerin de yaptığı gi­
bi) il. Abdülhamit'i lslamiyeti, siyasal ve
toplumsal birliği sağlayıcı bir ideoloji ola­
rak kullanmaya yöneltmiştir. H:- f\b M lha.�
I11 i t "panislaıpis(' ideiiH�.r p�şiııı;l._� plmıık­
_
-
tan çok, lslanıiyeti kullal}arıık eld\!.hulu­
naİı Osmanlı ülk(!,Sini, üşteli_k �oğu.nluğu
tv1üsl 11 man . ye ayrılmıı eğilim�rıde. bulu�
 T A N Z i M A T V E M E
nan Arnavutlar, Kürtler ve Araplar gibi
unsurları da bir arada tutma amacındaki
savunmacı bir lslamcılık peşindedir. lsla­
miyet, içte birliği sağlamak için, devletle­
rarası ilişkilerde de bir "tehdit ve denge"
aracı olarak kullanılnuşur.
Dinselleşmenin bir başka nedeni bu
dönemde misyonerlik faaliyetlerinin art­
ması ve Hıristiyan okullarında lslarn dini­
ni eleştiren propagandaların yapılmaya
başlamasıdır.
Sanıldığının aksine, ll. Abdülhamit bir
toplumsal güç durumundaki ulemayı ve
fukahayı ve onların elindeki medreseyi sis­
390 tem dışına itmiş, din konusunda da tek
otorite olmak istemiştir. "ulema" önce eği­
timden (ilk öğretimden ve maarif vekale­
tinden), sonra Hukuk Fakültesi'nin kurul­
masıyla hukuk alanından, son olarak da
Darülfünün'daki yüksek din bilimleri bö­
lümünün kurulmasıyla din alanından dış­
lanmıştır. ulema yerine, padişaha bağlı ve
devletin resmi dinini aktaran bir din adamı
sınıfı gayreti gözlenmektedir. J(ısaca "ule­
ma ve medrese" son kalelerini Il. Abdülha­
mit döneminde yitirıniştir. Artık din, dev­
letin tam denetimi altında bu yüksek okul­
da yeniden üretilen bir "resmi lslam"a dö­
nüşecektir. Pin, siyasal sisteme. bağlılığın
sağlanmasında temel değer olduğu için
"ulema" ya da "medres.e" eliyle değil, dev­
let eliyle öğretilmeye başlanmışur, Devlet
okullarında öğretmenlik yapan medrese
kökenliler yavaş yavaş azalmış, onların ye­
rine devletin denetiminde olan öğretmen
okullarından mezun öğretmenler atanma­
ya başlamıştır. 11. Abdülhamit'in medrese
ve camiden çok okula önem verdiği görül­
mektedir. Kendisi de fırsat düştükçe açtığı
okullarla övünmüştür.
11. Abdülhamit Dönemi boyunca lslam
ile itikatta Sünnilik ve amelde Hanefilik
mezheplerinin resmi din ve mezhep ola­
rak kabul edildiği ve okullarda benimse­
tilmeye çalışıldığı görülmektedir. Büyük­
lerin çocukları, kocaların da karılarını
ibadete zorlamalarının meşru olduğu gibi
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
konularla birlikte ve asıl "cihat" ve bağ­
lantılı olarak padişaha itaatin öneminden
söz edilecektir. Bir dinsel yükümlülük
olarak padişaha ve yöneticilere itaat ba­
zen farz, bazen de vacib olarak tanımlan­
maktadır.
Diğer mezhepler küçümsenmemekle
birlikte özellikle tarih kitaplarında Şiiliğe
bakışın farklılığı hemen göze çarpar. Ya­
vuz Sultan Selim'in Anadolu'yu Şiilerden
"temizlemesi", Anadolu'nun Sünnileştiril­
mesi ve Hilafet'in Osmanlı hanedanına
geçmesine ders programlarının değişime
uğramaya başladığı " 1 89 1/1308 tadilatı"
öncesinde yazılan tarih ders kitaplarında
pek fazla değinilmezken, sonrasında bu
konuya ayrılan yerler artacaktır. Yavuz
Sultan Selim'in "Şiileri katledişi" Anado­
lu'da karışıklık yaratan ve tahrikat çıka­
ran sufilerin şeytaniyetkarilerine son ver­
mek için harekete geçip 40 bin kadar
Şii(sufi)'yi "dirlik ve düzenlik" "birlik ve
bütünlük" adına "defetr ettiği"\öldürdü­
ğü, "temizlediği" veya "kılıçtan geçirdi­
ği" ... gibi ifadelerle anlatılmaktadır. Şiile­
rin öldürülmesinin lslam'ın ve devletin
birliği, Müslümanlar arasındaki bölünme­
nin ortadan kaldırılması, Müslümanların
bir merkeze bağlanması gibi kutsal amaç­
larla gerekçelendirilmiştir.
Mekteb-i Sultani'nın Tanzimatçıların
düşü olması gibi Aşiretler Mektebi de bir
Abdülhamit düşüdür. Bu okul Müslü­
manlar arasında ayrılıkçı (ulusçu) eğilim­
lerin başladığı bir dönemde, siyasal/top­
lumsal birliğin sağlanması için "din/lsla­
miyet" bir ortak paydası çimento gibi dü­
şünülerek kurulmuştur. Bu okuldan önce
Harbiye, Mülkiye ve Halkalı Ziraat mek­
tebinde "Sınıf-ı Mahsüs "lar açılmıştır.
Aşiret Mektebi, öncelikle Arabistan civa­
rında bulunan ve Osmanlı Devleti'ne so­
run yaratan, başkaldıran, vergi vermeyen
aşiretlerin "yola getirilmesi", "medenileş­
tirilmesi" için kurulmuş ve kullanılmıştır.
Başlangıçta yalnızca Arap aşiretlerinden
çocuklar alınırken, zamanla Kürt aşiretle-
R E S M i i D E O L O J i N i N D O G U Ş U
rinden ve Arnavutluk'tan çocuklar da ka­
bul edilmiştir. Okulun kurulma tasarısın­
da belirtilen amaç, bu bölgelerin bilim ve
eğitimden pay almaları ve "Isli'un milliye­
ti" açısından "necat ve selamet, helak ve
vahamet yollarını fark ve temyiz edebil­
meleri"dir. Bu okulda okutulmak üzere
yazılacak bir kitabın Osmanlı Devleti'ııi
yıiceltici ve onun "millet-i islamiyye ve
milel-i saire için haiz bulunduğu mevkii"
vurgulayarak, çocukların Hilafet ile Salta­
nat'a yönelik zaten varolan "meyi ve mu­
habbetlerini" bir kat daha arttırıcı, şer'en
ve kanunen yükümlü oldukları sadakatle­
rini ve dini görevlerini takviye edici ol­
ması istenmiştir.
RESMi TARiHiN KURUMLAŞlV!ASI
VE ISLAM-TORK KlMLIGI
Eğer il. Abdülhamit döneminde Osmanlı
D evleti için bir tür Kimlih Kartı/Nıifus
cüzdanı hazırlansaydı büyük bir ihtimalle
şöyle b ir tablo o r taya çıkardı. Atası:
Nuh'un oğlu Yafes; Babası:Yasef'in Oğlu
Türk; Kardeş leri: Tatar, Moğol, Hun,
Ulah, Macar, Bulgar; Dini: lslam; Mezhe­
bi: Sünni-Hanefi Uygarlığı: lslam ve Av­
rupa, Irheıı Ahrabalan: Rum, Acem, Arap
ve Avrupa.
Ders kitaplarının içerikleri resmi ide­
olojinin mütemmim cüzü olan resmi tari­
hin anlaşılması açısından ayrı bir değer
taşır. Zira öğrencilere aktarılması gereken
"değer"lerin içerikleri ilk kez titiz bir süz­
geçten geçirilirken, egemen siyasal kültü­
rün, resmi ideolojinin, resmi tarihin ve
resmi tarih yazıcılığının oluşumu söz ko­
nusudur. Gerçekte, yüzyıllardan beri va­
kanüvislerin sürdürdükleri bir meslek
olan resmi tarih yazıcılığı, Osmanlı lmpa­
ratorluğu'na hiç de yabancı bir kurum de­
ğildir. Ancak, "tarih" artık, vakanüvisle­
rin yazdığı, oldukça dar bir elitin istifade
ettiği ve yazma olarak çoğaltılan resmi
olayların kronolojisi dışında anlam ve iş­
l ev taşımaktadır. Bu nedenle, eğitimin
V E E V R i M i Ü Z E R i N E B i R D E N E M E
yaygın ve merkezi bir biçimde yeniden
örgütlenmesi sırasında ders ki taplarının
içerikleri üzerinde özenle ve önemle du­
rulacaktır. i l. Abdülhamit Dön em i'nin
ikinci yarısında, Maarif Nezareti aracılığı
ile genelde süreli ve süresiz yayınlar, özel­
de ise okul kitapları için bir denetim me­
kanizması/sansür getirmiştir. llk kez ya­
yınlanmaya başlayan müfredat program­
ları ile yazılacak ders kitaplarının içerik­
leri de oldukça ayrıntılı olarak belirtil­
miştir. Sonunda 1893 yılında iptidai, rüş­
di ve idadi okullarında kullanılacak bü­
tün kitapların nezaretçe seçileceği ve eği-
timin "muallimlerin içtihadlarına mahvel 391
olmakdan kurtarılarak tevhid ve tensik
kılınması" kararlaştırılmıştır.
Resmi tarihin kurumlaşması asıl il. Ab­
dülhamit döneminde gerçekleşmiştir. Ta­
rih kitaplarında vurgulanması, öne çıka­
rılması istenilen konular yer aldığı gibi,
önceki dönemde yazılan tarih ders kitap­
larından bazı bölümlerin çıkarılması veya
Fransız lhtilali'ni anlatımı gibi bazı bö­
lümlerin tamamen yasaklanması söz ko­
nusudur. Hatta kitaplarda kullanılan söz­
cükler bile elemeden geçirilecektir. Resmi
tarih yazımının bir özelliği kimi kişi ve
olayların geçmişten silinmesidir. Abdül­
hamit döneminde bunun da örneklerini
bulmak olanaklıdır. Örneğin V. Murat hiç
padişahlık yapmamış, hatta yaşamamış ve
Osmanlı sultanları arasında yer almamış
gibidir. Bunun yanısıra l. Meşrutiyet, Yeni
Osmanlılar Hareketi, Namık Kemal, Ali
Suavi, Ziya Paşa, Mithat Paşa, Kanun-i
Esasi, Meclis-i Mebusan gibi konular ta­
rih ders kitaplarında hiç yer almayacaktır.
Genelde tarih ders kitapları Abdülme­
cit'in padişahlığı ile bitmekte ve çoğun­
lukla ll. Abdülhamit'in cülüs tarihi sonra­
sına ilişkin hiç bir bilgi yer almamaktadır.
Bu nedenle bu tür kitapların sonuna ekle­
nen padişahlar listesinde Abdülmecit'ten
sonrakilere yer verilmediği için il. Abdül­
hamit'in padişahlık sırası değişmiş, bazen
3 1 . bazen 32. pad,işah olmuştur.
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Üzerinde durulması gereken konular­
dan biri, pozitivist bir etkilenme ile yeni­
leşmeci (teceddüt) ve ilerlemeci (terakki)
düzçizgisel yaklaşımın resmi tarihin bir
parçası haline gelmesidir. Tarih kitapla­
rında, "modernleşme" III. Ahmet zama­
nındaki kıpırdanmalara ve Ill. Selim dö­
nemindeki değişimlere kadar geri götü­
rülmekte, ama asıl "terakki ve teceddüt"
11. Mahmut'la başlatılmakta, ilerleme Ab­
dülmecit döneminde de devam etmekte
nihayet il. Abdülhamit ile birlikte doruğa
çıkmaya başlamaktadır.
1 1 . Abdülhamit döneminin resmi ide-
392 olojisi lslamcılık yerine "lslam-Türk Sen­
tezi" olarak nitelenebilir. Bu döneminde­
ki "lslam-Türk Sentezi"nde "Türklük" ls­
lam potası içinde eritilen ve anlamlandırı­
lan ikincil ve/veya yedek bir kimlik ola­
rak sunulmuştur. Özellikle Osmanlı-Yu­
nan Savaşı ardından, dergi ve gazetelerde
bir kültürel kimlik çerçevesinde Türklük
üzerine çeşitli yazılar, yayınlar görülecek­
tir. Ancak basındaki bu yönelimin tersi­
ne, dönemin ikinci yarısından sonra ders
kitaplarındaki "Türklük" vurgusu gittikçe
azalacak, lslam vurgusu daha hakim bir
nitelik kazanacaktır.
Osmanlı kimliği zaman zaman kullanıl­
makla birlikte hakim bir tanım değildir.
Örneğin coğrafya kitaplarında Osmanlılık
bir kimlik olarak vurgulanmakta veya Os­
maııl ılılı, 1slamiyet, ve Tiirlıliilı birer kim­
lik olarak ifade edilmektedir.
Anado l u- i Şalıaııeııiıı . . . lnsm-ı lu i l lisi
Tıirlı, ve mütebahıyesi Arab, Kürt, Laz,
Çerlıes, Rıım, Ermeni ve Yalıudiden mü­
relılıeb olup, lıepsi Osmanlı namı altında
buluıımaga mıiftelıirdir(a.b.ç.). "7
Bir başka tanımlama da şudur:
"Hey'et-i mıittelıide-i Osmaııiyye Tarlı,
Arab, Kıird, Laz, Boşııalı, Pomak, Çıtalı,
Arnavud, Çerlıes, Tatar, Mongay, Güreli,
olmalı ıizere başlıca onilıi miislıiman lıa­
vimden ııııiteşelı lıil olııb bwıdan maada
U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
Arab, Gürcü, Rum, Emıeni, Bulgaı; Anıa­
vud, Ulalı, Yahudi, olmalı üzere başlıca
selıiz lıavııı-i gayrınııislim dalıi vard ı r.
Bunların cıiııılesi Osmanlı nanı-ı celili al­
tında ımitlelıidirler. ... asl-ı elsine-i Tiirlıi­
den rııadııd olan Osmanlı lisanı bir lisan-ı
ııııııimi olduğu gibi islaıııiyeı ve o meyan­
da ıııezlıeb-i celil lıarıefi elıseriyet ·iizere
lııilımi cari olan diyanet ve mez/ıebdiı:
Devleı-i Osnıaniyye'nin pay-ı ıalıtı belde­
i tabiyye Kostaııtiniyye olııb bıırada fer­
nıaıı-ı lıülııımet olan zat-ı şevlıet semat
ıımıinı Osnıaıılılar'ııı paclişalıı ve sııltanı
olduğıı gibi hilafet ve imaıııet-i celile lıe­
sabıyle bıitıiıı dünya yıiziinde bıılııııaıı ilıi
yüz milyon lıadar elıl-i islaıııın nıerci'-i
mıılıaddesidiı: "8
Il. Abdülhamit döneminde lslam Tarihi
dersinin okul programlarına eklenmesi ve
saatlerinin arttırılması eğitimdeki dinsel­
leşmenin bir parçası olarak gerçekleşmiş,
zaman içinde "Tarih-i Umumi" dersi kal­
dırılırken, bu ders varlığını sürdürmüş­
tür. lslam tarihi ders kitapları, Osmanlı
Devleti'nin orijini ile ilgili düşünceleri en
iyi yansıtan kaynaklardır. Bu kitaplarda
tarihin evrilişi genellikle üç bölümde iş­
lenmekte, tarih Adem'in yaratılışından
başlayarak Tarilı-i Enbiya> Tarilı - i Is­
lam> Tarilı-i Osmaııi biçiminde sıralan­
makta ve Osmanlı Devleti lslam tarihinin
bir parçası olarak ele alınmaktadır.
Bu anla tımlarda Osmanlı Devleti'nin
kökeni ve kendisine atfettiği kutsallık
açısından iki kaynak göze çarpmaktadır.
Bunlardan biri, Türklerin Nuh'un oğulla­
rından olan Yafes'in soyundan geldiğinin
belirtilmesidir. Bu soyun Avrupa soyunu
da içerdiği ve buna bağlı olarak Selçuklu
ve Osmanlılar'ın da Türk soyundan gel­
dikleri ve Avrupa ile "alıraba" oldukları
vurgulanacaktır. ikinci olarak, Osmanlı
Devleti, hem bir uygarlık, hem de bir si­
yasal güç olarak lslamiyet'in taşıyıcısı ve
Arapların da ırken akrabası olarak sunul­
makta, 11. Abdülhamit dönemi düşün ya-
R E S M i i D E O L O J i N i N D O G U Ş U
şamının temel temalarından biri olan ls­
lamiyet'in ilerlemeye engel olmadığı savı
da ders kitaplarında işlenmiştir. "Şer'en
din ve milletin bir olması" nedeniyle bü­
tün Müslümanların kardeş olması ve Os­
manlı öncesi lslam tarihinin bilinmesinin
önemi üzerinde durulmuştur.
Bazen Türklerin lslamiyet'i kabul et­
meden önce vahşi, as i ve yağmagir ol­
dukları üzerinde, bazen de sadılı ve itaat­
lıar oldukları vurgulanmıştır. Üzerinde
durulan bir diğer konu Türklerin lslami­
yet'i kendi rızaları ile seçmeleridir. Adeta
Türkler lslamiyet'i kabulleri sonrasında
daha olumlu bir kimliğe bürünüp, mede­
nileşmişlerdir. Türk soyundan gelen Sel­
çuklulara ve Osmanlılar'a, lıaos'daıı hoz­
mos'a, lslami söylemle " ııizam-ı alem"e
geçiş misyonunun da yüklendiği görül­
mektedir. lstanbul'un saltanat ve hilafet
merkezi, padişahın ülkedeki bütün Müs­
lüman ve Hıristiyanlann hükümdarı ,
dünya üzerindeki bütün Müslümanların
halifesi ve hamisi olduğu güçlü bir bi­
çimde vurgulanacaktır.
Bir süre sonra ders programlarından çı­
karılmaya başlanacak olan " Genel Ta­
rihffarih-i Umumi" kitaplarında, dünya
üzerindeki ırkların Nuh Tufanı sonrasın­
da Nuh'un oğullarından çıktığı belirtil­
mektedir. Bu kitaplarda Türklerin Orta
Asya'ya ve sonra da Avrupa'ya yayılmaları
ve Oğuz Han ile Hunlar, Tatarlar, Moğol­
lar, Peçenekler, Özbekler gibi Türk ka­
vimleri hakkında bilgiler verilerek Macar­
ların, Btılgarlanıı ve Ulahların ayrıca Sel­
çukluların atasının Türk olduğu belirtilir.
"Nuh'un oğlu Yafes'in oğlu Türk" biçi­
mindeki soyağacı Türklüğü kutsallaştırır­
ken Osmanlı hanedanının Oğuz Han nes­
linden olduğunun altı çizilmektedir.
Sivil okulların tarih ders kitaplarında,
bir kaç istisna dışında, Osmanlı Devleti
kurucularının Türk soyundan gelişi ge­
nellikle bir kaç cümle ile belirtilmekte,
ama Türklük vurgusu kısa tutulmakta ba­
zılarında ise belirtilmemektedir.
V E E V R i M i Ü Z E R i N E B i R D E N E M E
Doğrudan askeri okullarda okutulan ta-
rih kitaplarınaa Tarlı kavmi konusu üze-
rinde daha uzun ve ayrıntıyla durulmuş-
tur. (Askeri okullarda okutulan kitapları
sivil okullarda okutulanlardan farklı ola-
rak Meclis-i Maarif-i Askeri komisyonu
tarafından saptanmakta, incelenmekte,
önerilmekte ve basılmasına izin verilmek-
tedir.) Bu bize II. Meşrutiyet döneminde
subaylar arasındaki milliyetçilik ideoloji-
sine bağlılığı da açıklamakta yardımcı ol­
maktadır. Bir dönem askeri okullarda
okutulan Siileyıııaıı Paşa'nın Tarilı-i Alem
adlı 1 876 yılında yayınlanan genel tarih
kitabının önemi, ilk kez erken Türk tarihi 393
ve mitoloj isinin ilk çağdan başlayarak
üzerinde uzun sayfalar boyunca durması-
dır. Bu kitabın bir özelliği de, yaratılış so-
runu ile ilgili hem dini hem de bilimsel
bilgileri içiçe anlatmasıdır. "Alem"in tarihi
ve dünyanın yaratılışı konusunda pozitif
bilimler çerçevesinde bilgi verilmekte.
dünyanın gaz halinde oluşu ile başlayan
oluşum süreci "nebatatın", "hayvanatın"
ve en nihayet insanın yaratılışı ile devam
eden bir sıra ile anlatılmaktadır. Kitapta,
sonraki tarih kitaplarına da girecek olan
Türklerin Yafes'in gözde oğlu olan
Tıirlı'teıı geldiği, buna bağlı olarak erken
Türk mitolojisi ve Türklerin soyağacı, Ya-
fes'in oğullarının yeryüzünün çeşitli yön-
lerine dağılışı, Türk'ün uygarlığa katkıları
ayrıntılı olarak anlatılacaktır. Örneğin Os­
manlılar'ın atasının Türk olduğuna ilişkin
"mitos"a göre Oğuz Han'ın üç oğlu vardır.
"Glin Han Osınaıılılar'ııı, Deniz Han Sel-
çulılarııı ve Dağ Haıı Oğıız ismiyle ıııarııf
olaıı Tıirlıleriıı Cedd-i alasıdır. . " 9 Anlatım-
.
da Türklerin bir yandan Avrupa ile olan
akrabalığı, diğer yandan da Macarlar, Bul-
garlar ve LelıHlerle olan akrabalığı, aynı
soydan geldikleri, dolayısıyla onların da
Türk oldukları vurgulanır. Bu vurgunun
"Panslavizmin" Balkanları faaliyet alanı
olarak seçtiği yıllarda ortaya çıktığını bir
not olarak kaydetmek gerekir.
Dönem boyunca askeri okullarda akutu-
 T A N Z i M A T V E M E Ş R U T I Y E T ' I N B I R 1 K 1 M 1

lan ve benzer anlarımı içeren diğer kitap­ metinler ve çizimler ders kitaplarına gir­
lar, Atatürk'ün de hocası olan ve Cumhuri­ meye başlamıştır. Öğrenciler okula, sınıfla­
yet dönemi dahil uzun yıllar tarih hocalığı ra girip çıkarken Il. Abdülhamit dönemin­
yapan Mehmet Tevfik'in Osmanlı Tarihi ile de olduğu gibi "Padişahım çok yaşa ! " diye
Bahriye'de kullanılan, Mehmet Şükrü'nün bağırmamakta, ilahiler ve "vatan-millet"
Osmanlı Tarihi kitabıdır. Bu okullarda oku­ manzumeleri, şarkıları ve marşları söyle­
tulan coğrafya kitaplarında da Türk kö­ mektedirler. Ders kitaplarında yakın siya­
kenli kavimlerin özellikleri ve bulunduk­ sal tarih Jön Türklerin eylemleri ile ittihat
ları yerlere ve "Ttıran Jıavmi içinde Tiirk ve Terakki iktidarını meşrulaştırıcı bir
neslinden" sık sık söz edilmektedir. tarzda anlaulmakta, Il. Abdülhamit öğren­
cilere "müstebit" bir padişah olarak tanı­
II. MEŞRUTiYET: "TÜRKLEŞMEK, tılmak tadır. I l . Meşru tiyet'le birlikte
ISIAMLAŞMAK, MUASIRLAŞMAK" "Hürriyet'in llanı" olarak da adlandırılan
anayasanın yeniden yürürlüğe konulması
394 il. Meşrutiyet Dönemi, görünüşte Osman­ ilk kez milli bir bayram (id-i milli) sıfatıy­
lıcılığın yeğlendiği izlenimi verse de 11. la kutlanmaya, o gün okullar tatil edilme­
Abdülhamit dönemindeki " lslam-Türk ye başlamıştır. Il. Abdülhamit Döneminde
Sentezi", "Türk-lslam Sentezi"ne dönüş­ kullanılamayan vatan, millet, devlet, ana­
müş, Türklük ve Türk milliyetçiliği vurgu­ yasa, meclis, seçim, yasa, mahkeme, yurt­
su hakimiyet kazanmıştır. Ancak sistema­ taş gibi kavramlar kutsallaştırılmış, eğitim
tik bir ideoloji olmaktan çok inşa halinde az çok laik/ulusal değerleri içeren katılım­
bir görünüm sunmaktadır. il. Meşrutiyet cı bir siyasal kültürün aktarıldığı bir süreç
döneminin resmi ideolojisini Ziya Gö­ haline dönüşmeye başlamıştır. Tanzi­
kalp'in önce yazı dizisi sonra da 1918 yı­ mat'tan beri uygulanamayan ilkokulun
lında kitap haline gelen kitabının başlığı zorunluluğu ilkesi kısmen de olsa bu dö­
özetlemektedir: "Türk­ nemde gerçekleştirile­
leşmek, lslamlaşmak, bilmiş , bu a m a ç l a
Muasırlaşmak." Aslın­ okul çağına gelen ço­
da bu slogan lttihat ve cukların listeleri çıka­
Terakki'nin de parti rılmıştır. Mülki amir­
ideolojisidir. Bu parti lere bu konuyu izle­
ideoloj isi Selanik'ten meleri için yetki akta­
biçimlenmeye başla­ rılmış , çocuğunu o ­
mış, Balkan Savaşları k u l a gö ndermeyen
ile de netlik kazanmış­ velilerin mahkeme
tır. "Türk-lslam Sente­ kararı olmaksızın bu
zi" söylemi militer bir konuda oluşturulan
milliyetçiliği içinde ba­ tedris meclisleri aracı­
rındırmaktadır. Asker­ lığı ile para ve hürri­
lik fırsat düştükçe yü­ yeti bağlayıcı cezalara
celtilmiş ve dinsel de­ uğratılması yetkisi ta­
ğerlerle meşrulaştırıl­ nınmıştır. Siyasal kül­
mıştır. Kaybedilen top­ tür açısından 11. Ab­
rakların geri alınması d ül hami t dönemine
için öğrencilerin dinsel göre derin bir değişim
ve ulusal duygularını meydana gel m iş tir.
c oşturacak n i telikte . ._._____.....,..._ .,.. .._....-...
. ......,.. ... - Dinsel bir kutsallıkla
R E S M i i D E O L O J i N i N D O <'.i U Ş U V E E V R i M i Ü Z E R i N E B i R D E N E M E

padişaha yönelik itaat ve sadakat yerine, husule getirmeğe lıiznıet eder; lııilasa, ta­
u lusal ve yasal meşruiyeti olan . "vatan, rih dersi, malunıat-ı medeniye ve terbiye-i
rrıillet, kanun ve devlet"e itaat ve sadakat siyasiyeye lzııvvelli bir esas teşlıil eyler."1 0
öne.. çıkmış ur.
"Türklük" vurgusu 1 1 . Abdülhamit dö­
ll. Meşrutiyeti üç alt döneme ayırmak
neminde askeri okullarda okutulan kitap­
olanaklıdır. ilki Meşrutiyet'in ilanından
larda olduğu gibi ağır basmaktadır. Artık
Abdülhamit'in tahttan indirildiği 3 1 Mart
Osmanlı'dan aynı zamanda Türk diye söz
Olayına kadar geçen dönem; ikincisi 3 1
edilmeye başlanmıştır. ll. Abdülhamit dö­
Mart Olayı'ndan Balkan Savaşına kadar
nemindeki tarih anlayışından en ciddi
geçen dönem ve üçüncüsü ise Balkan Sa­
kopuş, devletin tarihi (dolayısıyla ideolo­
vaşından Birinci Dünya Savaşı'nın sonuna
j ik) kökeni (orijini) konusunda olmuş­
kadar olan dönemdir. Bu üç alt dönemin
tur. Artık Osmanlılar'ın kökeni eskiden
eğitime yansıyan başlıca özellikleri şun­
olduğu gibi lslamiyet'in ortaya çıkışı ile
lardır: ilk dönemde ders program ve müf­
değil, bundan çok daha önce, ilk çağ me- 395
redatlarında radikal değişimler yaşanma­
deniyeti olarak ele alınan Türk tarihi ile
mış, fakat "meşrutiyet" bir siyasal değer
başlamaktadır. Dünyanın oluşumu konu-
olarak aktarılmaya başlanmıştır. Abdülha­
sundaki dinsel açıklamalar kısa bir kaç
mit'in tahttan indirilmesi ardından yazı­
cümle ile geçmekte veya hiç geçmemekte,
lan ders kitaplarında, Abdülhamit döne­
"Hilkat-ı Alem" adlı dinsel yaratılış pa-
mi bir "istibdat" dönemi olarak gösteril­
ragrafı ardından "Teşkil-i Arz" başlığı ile
miş, 3 1 Mart olayı ise il. Meşrutiyet'e kar­
dünyanın güneşten ayrılan bir parça ol-
şı yapılan "şeriatçı ve gerici" bir ayaklan­
duğu konusuna yer verilmektedir. Son
ma olarak ders kitaplarına girmiştir. Bal­
olarak ve en önemlisi milli kimlik mililer
kan savaşı ise ulus ve ulusçuluğun öne­
bir özellik içinde aktarılmaya başlamıştır.
mini ortaya çıkardığından Türklük ve
D ersler anlatılırken , Türklerin askeri
Türkçülük militarist bir içerik ve lslami
özellikleri, kahramanlıkları, yeniçeriliğin
bir söylemle birleştirilerek verilecektir.
başarıları v.b. konular işlenmektedir. ls-
Birinci Dünya Savaşı'yla birlikte Türk
lam, Türk ve Osmanlı tarihinin büyük
u lusçuluğu ders kitaplarının belirgi n
adamları konusunda bilgiler verilecek,
özelliği olacaktır.
okul çevresinde bu tür adamların türbele-
Dönemin eğitim teorisyenlerinden Satı
ri varsa onların hikayeleri anlatılacak ve
Bey bir makalesinde tarih dersinin vatan
ziyaret edilecektir.
duygusunu geliştirmek, sevgi ve yücelik
Fransız Devrimi ayrıntılı anlatılan bir
duygusunu vermek açısından öneminin
diğer konudur. Zira "İttihatçılar kendile­
altını çizerek, tarih dersinin siyasal işlevi­
rini Fransız Devriminin Türkiye'deki
ni şu sözlerle açıklamıştır.
temsilcileri gibi görmekte, llan-ı Hürri­
"Tarih dersi, idare-i mutlalııyetin ne ha­ yet'i Türkiye'nin Fransız Devrimi olarak
dar fenalılılara sebebiyet verdiğini, idare-i algılamaktadırlar. Yeni eklenen derslerden
meşrutiyetin ne hadar iyililıler ettiğini ve­ olan "Malumat-ı Medeniye/Hukukiye/Ah­
hayi ile gösterir; lııln-iyetin meşrutiyetin lakiyeilktisadiye gibi adlar taşıyan ders­
ne hadar müddet malırıımiyetleı; ııe lıadar lerde sosyolojiye/siyasal bilgilere giriş ola­
cansiperane miicadeleler ııeticesiııde elde rak kabul edebileceğimiz insan toplumla­
edildiğini anlatır. B u suretle, hulı uh-u rının kurulması, hükumetlerin oluşması,
meşrutiyet hahlwıda hem daha vazılı bir hakimiyet-i milliye, istibdat, kanun-i esa­
fihir venııeğe ve hem de bıına lıarşı daha si, hürriyet, milletvekilleri, seçim, kuvva­
daha samimi bir iııcizab ve merbutiyet yı milliye, gibi konular işlenir. Ahlak dini
 değil dünyevi olarak ele alınır. Ahlakça
toplumsal vazifeler başlığı altında vatan,
millet, vatanperverlik, milliyetkesterlik,
vatandaşlık, hissiyat-ı vataniye, meşruti­
yet, i rtica , inkılap, hürriyet, müsavat,
adalet, meclis-i umumi, mebusluk, hu­
kuk, hukukun tarif ve bölümleri, hüku­
met ve görevleri, türleri: mutlak hüku­
met, meşruti hükumet, cumhuriyet gibi
siyasal temalar ayrıntılı olarak işlenecek­
tir. Malumat-ı iktisadiye konusu ise eko­
nomiye giriş niteliğinde liberal ve milli
iktisat temaları etrafında işlenmektedir.
Eğitimde m eydana gelen değişmeler
396 ideoloj ik değişimi de izlememize yardım­
cı olmaktadır. Öncelikle ittihat ve Terak­
ki'nin 3 1 Mart olayı sonrasında sisteme
tam hakim olmaya başlamasıyla d ers
müfredatları, programları ve kitaplarına
bu değişim net bir şekilde yansımaya baş­
layacaktır. İttihatçılar ilk iş olarak iptidai
ve rüştiye eğitim düzeylerini birleştirerek
zorunlu eğitimin süresini arttırmışlardır.
Ardından ilköğretimin parasız olması il­
kesi getirilmiş ve zorunlu eğitim uygula­
ması konusunda yeni önlemler alınmıştır.
ittihat ve Terakki Cemiyeti, okulu yalnız­
ca devletin değil aynı zamanda partinin
ideolojik aygıtı haline getirmiştir. Eğitim
konusundaki düşüncelerini ve ideolojisi­
ni hayata geçirebilmek için ülkenin çeşitli
yerlerinde Partiye ait özel okullar açmış­
lar, ders programları yapmışlardır.
İttihat ve Terakki, 3 1 Mart sonrasında,
kendi tarihini ve iktidarını meşrulaştıra­
cak biçimde ders müfredatları ve kitapla­
rmda değişime gitmiştir. Tanzimat döne­
minden başlayarak yaşanan siyasal geliş­
meler bir meşrutiyetleşme (demokratik­
leşme) tarihi ekseninde aktarılacaktır. il.
Abdülhamit döneminde yok sayılan, V.
Murat, Abdülaziz, daha önce adı bile geç­
meyen Mithat Paşa, Genç Osmanlılar Ce­
miyeti ve onun üyeleri Fazıl Mustafa Pa­
şa, Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa, Ali
Suavi..., Kanun-i Esasi'nin ilanı, ilk parla­
mentonun toplanması önemli birer tarih-
sel gelişme olarak işlenmeye başlanacak­
tır. "Gençlerin" idareden basın aracılığı
ile şikayetleri, 11. Abdülhamit'in Mithat
Paşa'nın ısrarıyla Kanun-i Esasi'yi ilan et­
mesi, Mebusan Meclisinin açılışı, kapatıl­
ması, Abdülhamit'in İstibdadı, İttihat ve
Terakki Cemiyeti ve Yeni Osmanlılar, On
Temmuz lnkılabı" gibi başlıklar ders ki­
taplarının önemli konuları olmuştur. 11.
Abdülhamit'in tahttan indirilmesi sonra­
sındaki müfredat değişikliği ile birlikte
kaleme alınan kitaplarda 11. Abdülhamit
dönemi, bir "istibdat" dönemi olarak bel­
leklere yerleştirilecektir. Keyfi idare, hafi­
yelik, mezalim, fena idare, rüşvet, devlet
i tibarının ve onurunun mahvedilmesi,
devletin ıslahını arzu edenlerin sürülme­
si, hapishanelere atılması ve sonuçta dev­
letin batacağının kesinleşmesi gibi konu­
lar bu anlatımda yer almaktadır. Öte yan­
dan bu anlatıma göre G enç Türkler, istib­
dada karşı Rumeli'de İttihat ve Terakki
adıyla bir örgüt kuran, amaçları Abdülha­
mit'in "gasp" ettiği anayasayı yeniden ilan
etmek ve parlamentoyu açmak olan yurt­
sever gençlerdir. Sonunda 23 Temmuz
1908'de Hürriyet ilan edilmiş, anayasa ye­
niden yürürlüğe konmuş ve Parlamento
açılmıştır. (Bu anlatım bir istisna ile cum­
huriyetin tarih ders kitaplarına miras ka­
lacaktır: Bu istisna, Meşrutiyet'in ilanına
giden süreç anlatılırken lttihat ve Terak­
ki'nin adı dahil olmak üzere tarih kitapla­
rından çıkarılmasıdır.)
3 1 Mart ·Ayaklanması da ittihatçıların
dine bakışında bir dönüm noktası ol­
muştur. II. Meşrutiyet döneminde hemen
tarih dersi yazımına yansıyan ve Cumhu­
riyete miras kalan başlıca konulardan bi­
ri de 3 1 Mart ayaklanmasının anlatımı­
dır. Bu olay ders kitaplarına Derviş Vah­
deti'nin önderliğinde Vollıan dergisinin
yayınlanması ve lttihad-ı Muhammedi
örgütünün kurulması, ayaklanmanın "er­
bab-ı fesad" taraftarlarının "şeriat iste­
riz", "şeriat elden gidiyor" , "ittihat ve Te­
rakki Cemiyeti hepinizi dinsiz yapacak"
R E S M i i D E O L O J i N i N D O G U Ş U
biçimindeki sloganlarının atılması biçi­
minde girmiştir. Bu hareket bir irtica ha­
reketi olarak tanımlanmış ve Abdülhamit
yanlısı, milletin ilerlemesini ve yüksel­
mesini hazmedemeyenlerin bir eseri ola­
rak tanıtılmıştır. Bu anlatımdaki önemli
vurgulardan biri Asheı-iye ve Rumeli'nin
öne çıkarılmasıdır.
MILlTER TÜRK ULUSÇULUGU
ittihat ve Terakki Cemiyeti zahiren Os­
manlıcılığa taraftar gözükse de Trablus­
garb ama özellikle Balkan Savaşları "mil­
let" ve "milli his" kavramlarının öne çık­
masında uygun bir ortam yaratmış, ikti­
darın milliyetçi eğilimlerini su yüzüne çı­
kartan gerekçelerden biri olmuştur. Artık
"milli histen" yoksun olmak savaş kay­
betme nedeni olarak düşünülmektedir.
Bu nedenle her düzey okula "gına" ve
"terbiye-i bedeniye, sıhhiye, asker talimi,
oyun ve nişan" gibi mili ter içerikli dersler
eklenmiştir. Askerliği sevdirmek, yücelt­
mek, askerliğe hazırlamak gibi nedenlerle
hem doğrudan doğruya ders (endaht)
hem de beden eğitimi dersleri içinde do­
laylı olarak askeriliğe ilişkin konular yer
alır. Örneğin ders programlarına eklenen
Terbiye-i Bedeniye dersleri bir çeşit mililer
beden eğitimidir ve askeri oyup.larla süs­
lenmiştir. Oy�nlar arasında "hücum em­
ri", "sancak", "esir almaca" bulunmakta
ve ayrıca "nişan tüfengi ile endaht/atış"
da yapılmaktadır. Öğrencilere ayrıca res­
mi poligonlarda ayakta, diz üstü ve yere
yatarak silahlı gerçek atış talimleri yaptı­
rılmaktadır.
Kıraat (okuma) amaçlı kitapların bazı­
ları yalnızca askeri konuların işlendiği ki­
taplardır. Askerlik, "kıvam-ı din ve ruh-u
hükümet" olarak tanımlanmaktadır. ikti­
darın milliyetçi rengi Birinci Dünya Sava­
şı ile daha bir belirginlik kazanacak ve it­
tihat ve Terakki Partisi'nin kontrolünde
bütün ülkede "para-militer" nitelikte der­
nekler (Osmanlı Güç, Genç, izcilik der-
V E E V R i M i Ü Z E R i N E B i R D E N E M E
nekleri gibi) kurulacak, resmi okul ve ku­
rumlarda üye olmak zorunlu tutulacaktır.
Tarih de rs i inde militer milliyetçiliğin
'
bir gereği o larak öğretmenlere "ihtar"
başlığı altında bir uyarıda bulunulmuş ve
"münasebet düştükçe eski Osmanlı zafer­
lerinden, Yeniçeri hayatından, gerileme
nedenlerinden söz etmesi ve civardaki
Osmanlı medeniyetinin ve ordusunun
eserlerine geziler dl.zenlemesi" istenmiş­
tir. Kız lptidailerinde okutulan tarih ders­
lerinde özellikle dini ve milli kadın kah­
ramanlar öne çıkarılacaktır. Bunlar ara­
sında Peygamberin ailesinden kadınlar
olduğu gibi "Cevri Kalfa, Sivastopol Sefe- 397
ri kahramanlarından Kara Fatma, 1 292
Karadağ muharebesinde fevkalade yarar-
lık gösteren Boşnak Şerife, Trablusgarb
muharebesinde kahramanlık gösteren
Mebruke Hanımlar" gibi "milli" kadınlar
bulunmaktadır.
Okullarda, Selçuklular ve Osmanlılar'ın
atasının Tü rkl er olduğu daha açık ve
uzun işlenmeye başlamıştır. Genel tarih
ders kitaplarında llk Çağ anlatılırken
Türklerin dünyanın en eski medeniyet
kurucularından olduğu belirtilmekte,
Türklük bir Asya uygarlığı olarak ele
alınmaktadır. Bu arada hem " Orta As­
ya"nın "vatan-ı asli" hem de "Anado­
lu"nun "vatan" oluşu birlikte vurgulan­
maktadır. Bu arada Macarların Türklüğü,
Ulahların şüpheli Türklüğü, Bulgarların
ise Kıpçak'ta oturan Kanklı ismiyle bili­
nen Türkler ile Slavların birleşmesinden
oluşan bir nesil olduğu anlatılmaya de­
vam etmiştir. i l . Meşrutiyet yazımında
göze çarpan bir başka konu Anadolu'nun
Türklüğünün ısrarla vurgulanmasıdır.
Türk dünyası da dönem ders kitabı ya­
zm11nda vatan olarak adlandırılmaya baş­
lanmıştır. Vatan/memleket, kişinin doğ­
duğu yeri ifade eden dar anlamı dışında
ve ötesinde " ... mensub olduğumuz tekmil
devlettir. Hem de devletin hal-i h�zırı de­
ğil bundan evvelki hali de vatandır." biçi­
minde tanımlanmaktadır. Vatan, "hür ve
 T A N Z i M A T V E M E
müstakil vatan" ve "esir vatan" olarak iki­
ye ayrılmaktadır. Aynı şekilde millet de
"hür Osmanlılar", "esir Osmanlılar" ola­
rak ikiye ayrılmaktadır. Örneğin Bosna,
Arnavu tluk, Selanik, Yanya, Girit, Gü­
mülcine, Filibe, Romanya, Kafkasya, Mı­
sır, Bingazi, Trablusgarp, Tunus ve, Ceza­
yir'deki milyonlarca Müslüman işgal al­
tındadırlar ve zarar görmektedirler. Ora­
ları da vatanının esaretle inleyen kısımla­
rıdır. Bu tespit ardından öğrencilere şu
görev yüklenmektedir. "Vazifemiz bütün
vatanımızı sevmek, esarette kalanı kurtar­
mak emelini beslemek, kurtarmağa çalış­
398 maktır. " Bu tespit yapılırken tarih, din,
dil konusundaki ortaklık vurgulanmakta­
dır. Millet dar anlamda; ortak vatanın or­
tak kanunları altında yaşayan ve o haki­
miyetten memnun veya geçici bir nedenle
o hakimiyetten zorla çıkarılmış ise de
kalben ona bağlı bulunan kardeşlerin
toplamı; geniş anlamda ise Müslümanla­
rın toplamı olarak tanımlanmaktadır. Os­
manlılık ise "millet-i lslamiye" içinde en
mühim ve Müslümanlığı kurtaracak olan
unsur olarak vurgulanmaktadır. Vatana
hizmet konusunda yapılması gerekenle­
rin başında yine vatanın elden çıkan kı­
sımlarının geri alınması gelmekte ve bu
bağlamda vatana karşı olan askerlik göre­
vi kutsallaşurılmaktadır.
Balkan Savaşları ders kitaplarına "onla­
rın/ötekilerin" girmesine neden olmuştur.
Her fırsatta Yunanlıların, Bulgarların,
Sırpların ve Karadağlıların işgal ettikleri
yerler belirtilir. Elden çıkan toprakların
önemi ve özellikle Rumeli'nin kaybedil­
mesi ile büyük bir kayba uğranması, Os­
manlıların "vatan-ı aslisi" olarak tanitılan
Anadolu'nun korunması, işgalinin önlen­
mesinin önemi üzerinde durulur. Balkan
savaşında yapılan zulümlerden çizimler
kitapların içinde yer alır. Bazılarında ise
Bulgarların yaptığı insanlık dışı davranış­
ları sergileyen bir dizi resim yer almakta­
dır. (Anne karnından ceninin çıkartılıp
süngülenmesi, ihtiyarlara çocuklara yapı-
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M 1
lan eziyet, işkence gibi. .. ) "Onlar"in en
hainleri Yunanlılar ve Bulgarlardır.
lTAAT VE SADAKAT ÜÇGENi:
VATAN-MILLET-DEVLET
Fransız devriminin ilkeleri, lttihat ve Te­
rakki Cemiyeti ile Meşrutiyet'in de kutsal
değerleri olduğundan özgürlük, eşitlik,
kardeşlik ve adalet kavramları öncelikle
ve en çok işlenen temalar arasında yer al­
mıştır. Aynı şekilde vatan, millet, (devlet)
ittihat temaları da özenle işlenmiştir. 1 1
Vatana karşı vazifeler içinde vatanı sev­
mek, kanunlara itaat ve riayet, "vatanın
muhafazası için asker olmak ve vatanın
terakkisi, saadeti ve selametine sarf olun­
mak üzere hükümetin bizden istediği ver­
gileri vermek" gelmektedir. Fedakarlık,
şehitlik ve yanısıra çalışmak, zengin ol­
mak vatan için gereklidir.
perslerde .bir yandan dini gerekçe ile
padişaha s.adakat belirtilmekte, ama asıl,
itaat öznesi olarak "vatan" kutsanmakta­
dır. Vatanfa ilişkili örneğin millet ve devlet
gibi kavramlar da bir değer olarak işlene­
cektir. Derslerde anlatılması istenen tarihi
fıkralarda "memleketi için pek büyük fe­
dakarlıklar etmiş adamların ve bilhassa
çocukların sergüzeştleri" yer alması isten­
miştir. işlenmesi istenen konular arasında
vatanperverlik, vatan toprağı, vatana karşı
vazifeler, vatana fedakarane hizmet etmek,
uğrunda çalışmak, vergi vermek,vatanın
nimetleri, vatan sevgisi, vatana karşı feda­
karlık, sancağa hürmet, askerlik, askerlik
şerefi, vergi, kanuna itaat gibi konular bu­
lunmaktadır. Ayrıca "hükümet-i müstebi­
de"nin zararları ve meşrutiyetin nimetleri,
kanuna itaat, devletin kolluk güçleri ve
memurlarına itaat, seçim hakkı, meşruti­
yetin yararları, "Meşrutiyet mücahaedeleri
hakkında bir fikr-i icmali", vatandaşlık
hukuku, kişi, söz, toplanma, katılma öz­
gürlükleri, askerlik, vergi, kışlaya, okula,
milli kurumlara saygı, hükümetin yöneti­
min merkezi ve taşra teşkilatı gibi konula-
R E S M i i D E O L O J i N i N D O C:i u ş u
rın her yıl tekrarlanarak ve ayrıntılandırı­
larak işlenmesi istenmiştir.
11. Meşrutiyet döneminde "hukuk" la­
ik, doğal hukuk eksenli olarak öğretil­
mektedir. Ders programlarına "kanun-i
esasi" dersi yeniden eklenmiştir. Mekteb-i
Mülkiye'de veya Hukuk Mektebinde oku­
tulan idare hukuku, hukuk-u esasiye
dersleri eskisinden farklı ve anayasa ekse­
ninde anlatılacaktır. Bu derslerde aktarı­
lan "devlet" tanımı önem taşımaktadır.
Toplum, birey v.e devlı; t üçgeninde ana
direk hep "devlet" olarak algılanrnıştır.
Devlet'in amaç mı araç mı olduğu sorusu­
na da çeşitli yaklaşımlara değinildikten
sonra şu yanıt verilmiştir. "Umumiyet iti­
bariyle deylet alet, drad gayedir. lstis 11aen
.
ve zaruren efrad alet, de'llet gaye ola.b i­
lir.n ldare hukul<u yazarının bu aynmı as­
lında . istisnanın kaide olduğ u bir sişteme
a.tıf yııpınaktadır.
Aslında "milli" ve "millet" kavramları
Meşrutiyet Türkçülüğünün (milliyetçili­
ğinin) yararlandığı çoklu anlam taşıyan
kavramlardır. Birinci olarak çeşitli ulus ve
dinlerin birlikteliğini ifade eden Osmanlı­
cılığı ve çok uluslu Osmanlı milletini çağ­
rıştıran bir anlamı vardır. !kincisi dinsel
ve geleneksel kullanımla bir ümmet çağ­
rışımı yapmakta, lslam milleti anlamına
gelmektedir. Üçüncüsü ise dönemin başat
akımı haline gelen ulusçuluk, Türklük
karşılığı olarak kullanılmaktadır. Dolayı­
sıyla örneğin "milli terbiye" de hedef kit­
lesine göre içerik değiştiren bir anlam ta­
şıyabilmektedir. il. Meşrutiyet'teki "Milli
iktisat". "Milli Edebiyat" ve "Milli Terbi­
ye" kavramları aslında hep ulusal vurgu
taşırlar. Dönemin eği tim sloganı "milli
terbiye"dir. Bu kavram üzerine o dönem­
de çeşitli makaleler ve kitaplar yazılmış­
tır. Maarif-i Umumiye Nezareti'nin bu ta­
rihlerde açtığı bir yarışmada birinciliği
kazanan ve okullarda okutulan Köprülü
Mehmet Fuat'ın kıraat kitabındaki okuma
parçaları ulusçu ve yurtsever edebiyatın
yetkin ve etkin isimleri arasından seçil-
V E E V R i M i Ü Z E R i N E B i R D E N E M E
miştir. Bu kitap Maarif Nezareti içindeki
milliyetçi eğilimi açık olarak göstermek­
ted ir. Bu ki tabın ilk parçası Ziya Gö ­
kalp'in Kızıl Elma's ındaki "Turan" şiiridir.
Ardından "Türklük Menakıbından:Altın
Ordu-Ahmed Hikmet" , "Vatanımız-Ali
Ulvi" gibi Mehmet Emin, Mehmet Ali
Tevfik, Hamdullah Suphi, Ahmet Hikmet,
Ziya Gökalp, ismail Safa, Halide Edip, Ali
Canip gibi dönemin Türk Milliyetçisi ka­
lemlerinden örnekler yer alır.
Türkçe dersinin adı hala Lisan-ı Osma­
ni'dir ama kültürel kimliğinin verilmesin­
de önemli bir rol oynamaktadır. Zira
Türk dili ve bu dili konuşan toplumlar 399
hakkında bilgiler verilmesi istenmiştir.
Dersindeki okuına parçalarında "vatan ve
mille.tini sevmek ve bunların ıığrunda fec
d��arlık göstermek lüzumu telkin edile-
cek"tir. Yine. tasvir, hikaye ve manzume�
!erle vatanına, milletine hizmetli ve ma-
len ve bedenen fecJ.a.k arlıkla temyiz et-
miş . . . "olmak konusu işlenecektir. Benzer
şekilde idadi düzeyinde okutulan "Ulum-
u diniye" dersinde de "menafi-i milliye
uğrunda fedaJ<arlık'' işlenmesi istenen ko-
nu olaralqer almıştır.
Ancak modernleşme sürecinde eğiti­
min umulmayan ve arzu edilmeyen so­
nuçları da ortaya çıkmakta, devleti oluş­
turan farklı toplumlar arasında da ulusal
özbilinçlenmeyi uyandırmaktadır. Eğitim
Osmanlı lmparatorluğu'nu oluşturan mil­
letlerin ayrılmasını güdüleyen ulusçu bi­
linci uyandırdığı gibi ayrılıkçı hareketleri
de güdülemiştir. 11. Meşrutiyet dönemin­
de eğitimde ulusal dil kullanma sorunu
bir tartışma olarak başlamıştır. Cemaat ve
yabancı okullar dışında Müslüman cema­
atinden olan Araplar (Hıristiyan olanların
zaten bu hakkı vardır, bu kez Müslüman
Araplar da bu istekte bulunuyorlardı . ) ,
Arnavutlar ve Çerkezler d e kendi dilleri
ile eğitim isteklerinde bulunmaya başla­
mışlardır. Tedrisat-ı iptidaiye Kanunu'nda
da bu yönde bir hüküm olduğu gibi itti­
hat ve Terakki Fırkası da kendi parti
 T A N Z i M A T V E M E
programına mahalli dilde eğitim yapma
serbestisi yönünde bir madde zaten var­
dır. Çerkezler bu amaçla lstanbul'da bir
okul açmışlar ve kitaplar yayınlamışlar­
dır. Arnavutların devlet kurması sonra­
sında ise geriye Arapların tatmin edilmesi
kalmış, bu konuda da Şam'da Arapça egi­
tim yapmak üzere iki idadi açılması ka­
rarlaştırılmış ve bütçeden de pay ayrıl­
mıştır. Ancak Birinci Dünya Savaşı nede­
niyle uygulanmamıştır.
RESMi ISLAM VE L4IKL1K
400 ittihatçılar II. Abdülhamit'ten devraldık­
ları "devlet lslamı"nı geliştirerek kullan­
mışlardır. Dine pek sıcak bakmamakla
birlikte lslamiyet'in toplumu s eferber
edebilme gücünden yararlanmayı da ih­
mal etmemişlerdir. Bir yandan Osmanlı
ülkesi içindeki ve dışındaki Müslümanla­
rın desteğini sağlamaya çalışmışlar, diğer
yandan militarist bir amaçla, milliyetçili­
ğin değerleri olan vatan, millet, devlet gi­
bi kavramları cihat, gazilik ve şehitlik gi­
bi aslında lslami nitelik ve içerik taşıyan
değerlerle meşrulaştırmışlardır. Böylece
askerliği sevdirip kutsallığı vurgulanarak,
erkeklerin askere gitmesini kolaylaştır­
mak, askerin komutanına itaatini sağla­
m a k ve askerden kaçmayı azal tmak
amaçlanmıştır. Birinci Dünya Savaşı da
aynı şekilde, ittihatçıları ulusçu eğilimle­
rine rağmen bir Türk-lslam sentezi vitrini
oluşturmaya itmiştir. Cihat ilan edilmesi
bunun en tipik örneklerinden biridir. Si­
yasal iktidarın " u l u s ve d i n kimya­
sı" (Türk-lslam sentezi) iptidailerin "dini­
ne merbut, vatanını seven, milliyetini ta­
nıyan, münevver vatansever insan" yetiş­
tirme amacında bulunabilir.
Eğitimin her aşamasına hakim olmak
isteğinin bir ifadesi olarak Evkaf Nezare­
ti'nin deneti mindeki dini karakterdeki
"sıbyan" okullarının sayısı bu dönemde
oldukça azalmaya başlamıştır. Ayrıca Ne­
zaretin idaresindeki okulların Maarif-i
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
Umumiye Nezaretinin idaresine alınması
için adımlar atılmıştır. ittihat ve Terak­
ki'nin 1 9 1 6 kongresinde Evkaf Nezare­
ti'nin okul (mekatib-i umumiye) açması
kanuna aykırı görülmüş ve nezaretin
elindeki mekatib-i umumiyenin Maarife
devredilmesi kararlaştırılmış, ancak uy­
gulanamamıştır.
Bu dönemde okullarda ibadet zorunlu­
luğu kaldırılmıştır. Din derslerinin saat
sayıları düşürülmüş ve içerikleri de değiş­
tirilmiştir. 1 1 . Abdülhamit döneminde
dini içerikli bir ders olan ahlak dersi bu
dönemde "milli" bir içerik kazanmıştır.
Örneğin Malumat-ı Ahlakiye haftada bir
saat olarak dünyevi\toplumsal ve siyasal
bir ahlak olarak işlenmektedir. Ahlak der­
sinin içeriğine "fikr-i teşebbüs", " tasar­
ruf' gibi konular eklenmiştir. Ahlak, di­
nin değil, din, ahlakın bir altbaşlığı haline
gelmiş ve ahlakı dinden ayrı bir bilim ola­
rak ele almanın gerekliliği işlenmiştir.
Sokrates'ten itibaren ahlakın dinden ayrı
ele alındığı belirtilerek konu Kant ahlakı­
na kadar getirilmekte ve toplumsal bir ol­
gu olarak ele alınmaktadır. Ders program­
larına "malumat-ı ahlakıyye, medeniye,
diniye veya iktisadiye" gibi değişen adlar­
la giren bu yeni derste ahlak, medeni ah­
lak, siyasi ahlak, dini ahlak gibi başlıklar
altında ele alınmaya başlamıştır. "Ahlak-ı
dini" adıyla ders programlarına eklenen
yeni ders rahatsızlık uyandırmakta gecik­
memiş, "ahlak-ı din i" terkibine i tiraz
edilmiştir. ltiraz, ahlak ve dinin bir oldu­
ğu, ahlakın hiç bir ilkesinin dine aykırı
olmadığı, dinin ahlakın değil, ahlakın di­
nin bir dalı olarak ele alınması gerektiği
biçimindedir.
Din kitaplarında itikatta resmi mezhe­
bin Sünnilik, itikatta ise Hanefilik olduğu
vurgusu devam etmektedir. Ancak mey­
dana gelen değişikliklerin başında padi­
şah merkezli itaat ve sadakat vurgusunun
kalkması gelmektedir. Cihat, özenle işle­
nen ve kutsallaştırılan bir anlatım taşır.
Şiiler ile ilgili klasik anlatım da aynen
R E S M i i D E O L O J i N i N D O i°; U Ş U
devam etmektedir. Yavuz Sultan Selim
"devleti meşgul eden lran gailesini berta­
raf etmek için evvel emirde Anadolu'da
mevcud olan kırkbin kadar Şiiyi katl etti­
rerek dahil-i fesadın önünü aldı'', "tedib"
etti, "Anadolu'daki yaklaşık 44.000 lsma­
iliyi defetr ettirip kılıçtan geçirdi/öldürül­
dü/kati etti" gibi ifadeler vurgulanmaya
devam etmiştir.
SONUÇ YERlNE: MlRAS
Tanzimat ve 1 1 . Meşru tiyet Dö neminin
cumhuriyete belki de başlıca mirası, res­
mi ideoloji oluşumudur. II. Meşrutiyet'te
"Türk-lslam Sentezi"ne dönüşen resmi
ideoloji Cumhuriyetle birlikte Türk milli­
yetçiliği olarak berraklaşacaktır. Cumhu­
riyet'in milliyetçiliği artık doğru bir ad­
reste, ulus-devlet sistemi içinde işlenmek­
tedir. "Türklük" ise hukuki, kültürel, ırki
ve dini niteliklerin bir kimyası olarak bi­
çimlenecektir. "Türk" tanımı dönemlere
göre değişen bir içerikte yorumlanacak,
bazen bu öğelerden biri veya bir kaçı da­
ha öne çıkacak, ağır basacaktır.
Atatürk'ün Büyük Nutku'nu okuduğu
tarih olan 1927 yılından itibaren resmi
D İ PN OTLAR
Kocasekbanbaşı; Hülasat-ül Kelam fi Redd-ül
Avam Kocasekbanbaşı'nın /dare-i Devlet Hak­
kında Yazdığı Layihadır. (lstanbul: Hilal Matba­
ası, 1 334) s.6-7 Tarih-i Osmani Encümeni Mec­
muası'nın ilavesidir.
2 Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umümiyye -üçüncü
Sene- 1318 Sene-i Hicriyyesine Mahsüsdur. (Da­
rülhilafetülaliye: Matbaa-i Amire, 1 3 1 8) s.6-10
3 satname-i Nezaret-i Maarif-i Umümiyye -Birinci
Sene- 1316. . . s. 1 9
4 Bkz. Rıfat; Rıfat; Coğrafya-yı Hususiden Asya
Kıt'asının Taksimatı (lsta nbul: Mihran Matba­
ası, 1 295). s.24-26
5 Rıfat; a.g.e.s. 1 29-134
6 Mekatibe Tevzii Edilen Resm-i Tetvic Levhası
Hakkında lzahat-ı Tarihiye ve Terbiyeviye (ls­
tanbul: Matbaa-i Amire, 1 333) Maarif-i Umu-
V E E V R i M i Ü Z E R i N E B i R D E N E M E
ideoloji (CHP'nin altı oku) eğitim siste­
mine (ders program ve müfredatlarına)
yansıtılmaya başlanmıştır. Cumhuriyet,
eğitim sistemini de yeniden düzenleye­
rek, harf devrimi ardından geniş bir- yurt­
taş kitlesini okur-yazar kılmayı başarmış­
tır. Q.in dersleri kaldırılacak, ahlak tam
anlamı . ile dünyevi bir ahlak halinde işle­
necektir. Tarih kitapları yeni rejimi meş­
rulaştıracak biçimde değişiklikler geçire­
cektir. lslam ise resmi ideolojinin gerek­
tiğince kullandığı bir öğe olmaya devam
edecek. ancak Osmanlı dö neminden
farklı olarak din tamamen devlet deneti-
mine girecektir. Cumhuriyet laikliği ce- 401
saretle siyasal sistemin özelliklerinden
biri haline getirmiştir. Son olarak 1 1 .
Meşrutiyet döneminde resmi tarih yazı­
mındaki yeniliklerden biri olan Tarih-i
Osmani Encümeni. Cumhuriyet döne-
minde önce Türk Tarihi Encümeni adını
alacak, sonra kapatılarak yerine Türk Ta-
rihi Tetkik Cemiyeti (Türk Tarih Kuru-
mu) kurulacaktır. Başka alanlarda da ku-
rumsal devamlılıklar saptanabilecektir.
f\sıl öneınlisi, .resıni ide()loj i ni n . res.ıni
jestlere, .. [i tüfllfrf dı: yarsıyan ..ktı n.ıın sal
..
sürfkliliğinf dikkat etmektir.. o
VE K AY N A K Ç A
miye Nezaret Tarihi Levhalar Kül liyatı Aded : 1
özellikle s.8-14
7 Hüseyin Hıfzı; Rehnüma-yı Coğra fya-yı Umumi
(lstan bul: A. Asadoryan Şi rket-i Mü retti biye
Matbaası, 1 323), s. 1 23
8 Bkz. Reşad; Muhtasar Osmanlı Tarihi (Rüşdiye
Kısmı) (Kostantiniyye: Artin Asadoryan Şirket-i
Mürettibiye Matbaası, 1309) s. (vav)
9 Süleyman Hüsnü, Tarih-i Alem (lstanbul: Mek­
teb-i Harbbiye Matbaası, 1 3 27). s.394-395 Sü­
leyman Paşa bu bilgileri aldığı kaynakları da
zikretmiştir. s.398
1 0 Tedrisat-ı lbtidaiye Mecmuası, No:8 (1 327) s.88-92
1 1 Ali Nizama; On Temmuz Malumat-ı Medeniyye
ve Tatbikat-ı Ahlakıyye Vesa ireye Dair Kıraat
Kitabı 1. Kısım (lstanbul: Kasbar M atbaası,
1 328) s.3-1o.
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Abdurrahman Şeref; Fezleke-i Tarih-i Devlet-i Os­
maniye (Dersaadet: karabet Matbaası, 1 3 1 2).
Abdurrahman Şeref; Fezleke-i Tarih-i Düvel-i lslfımi­
ye (lstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1301).
Abdurrahman Şeref; lim-i Ahlak (Darülhi lafetülali­
ye: Darültıbaat-ül Amire, 1 3 1 6).
Abdurrahman Şeref; Tarih-i Devlet-i Osmaniye Me­
katib-i Aliyede Tedris O/nmak üzere iki Cild
Olarak Tertib Olunmuftur. Tab-ı Sani Cild:1 (ls­
tanbul: Karabet Matbaası, 1 3 1 0) Cild:2 (lstan­
bul: Karabet Matbaası, 1 3 1 2).
Abdurrahman Şeref; Tarih-i Osmani Mekatib-i Ali­
ye Talebesine Tedris Olunmak üzere Tertib
Olunmuştur. Cild-i Ewel ([lstanbul:] Mekteb-i
M ülkiye-i Şahane Destgahı, 1 307).
Adnan Adıvar [Genişletilmiş iV. Baskıyı Hazırlayan­
lar: Prof. Dr. Aykut Kazancıgil-Prof. Dr. Sevim
Tekeli]; Osmanlı Türklerinde ilim (lstanbul:
402 Remzi Kitabevi, 1 982).
Ahlak (Darülhi lafetülaliye: Matbaa-i Amire, 1 3 1 5).
Ahlak Dersaadet ve Taşra Kasabat-ı Mekteb-i lbti­
daiyesinin ikinci ve Kur'ra Mekatib-i lbtidaiyesi­
nin Üçüncü Senelerinde Tedrisi Maarif-i Umu­
miye Nezaret-i Celi/esince Tensib Kılınmıştır.
Dörüdüncü Tab'ı (Darülhilafetülaliye: Matbaa-i
Amire, 1 3 1 9).
Ahmed Cemal; Coğra fya-yı Umumi ([lsta nbul :]
Mekteb-i Fünun-u Şahane Matbaası, 1 Teşrin-i
Ewel 1 307).
Ahmed Cevdet;] Eser-i Ahd-ı Hamidi (lstnabul:
M atbaa-i Amire, 1309).
Ahmed Rasim; Küçük Tarih-i Osmani Birinci Sene
Sıbyan Mektebleri Mahsusdur. Üçüncü tab'ı
(lstanbul: A. Asodoryan Şi rket-i Mürettibiye
Matbaası, 1 306).
Ahmed Zıyaeddin; Vesi/et ün-Necat Üçüncü Tab'ı
(Dersaadet: Ş i rket-i M ü rett i biye Matbaası,
1 3 1 7).
Ali Cevad: Muhtasar Tarih-i lslfım Mekatib-i Rüştiye
Şakirdanına Suhuletle Tedris Edilebilmek Nok­
ta-i Nazarından Tahrir ve Tertib Edilen. (Dersa­
adet: Kasbar Matbaası, 1 309).
Ali Cevad; Mükemmel Osmanlı Tarihi Birinci Cild
(lstanbul: Kasbar Matbaası, 1 3 1 7[1ç kapakta
1 3 1 6]).
[Ahmed Cevdet]; Eser-i Ahd-ı Hamidi Mekatib-i lb­
tidaiyede Okunacak /Jm-i Ha/'dir. (lstanbul:
Matbaa-ı Amire, 1 3 1 2).
Ali Nazima; Tarih-i Nizama 'dan Küçük Tarih-i Os­
mani (Dersaadet: Kasbar Matbaası, 1 3 1 3).
Ali Saib; Coğrafya-yı Mufassal Memalik-i Devlet-i
Osmaniye (Kostantiniyye: Matbaa-ı Ebüzziya,
1304).
Ali Tevfik; Fezleke-i Tarih-i Umumi Cild-i Ewel Me­
katib-i ldadi-i Şahane Birinci Sene Şakirdanına
Mahsusdur. (lstanbul: Matbaa-i Ceride-i Askeri­
ye, 1 304).
Ali Tevfik; Memalik-i Osmaniye Coğrafyası (lstan­
bul:. Kasbar Matbaası, 1 320).
U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M 1
Ali irfan; Rehber-i Ahlak (Dersaadet: A. Asadoryan
Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1 3 1 8).
Mehmet Akgün; Materyalizmin Türkiye'ye Girişi ve
ilk Etkileri (Ankara:Kültür ve Turizm Bakanlı!jı
Yayınları, 1 988).
Sina Akşin; 31 Mart Olayı (lstanbul: Sinan Yayınları,
1 972).
Dündar Akünal; "Münif Paşa - Padişahı Azarlayan
Vezir" Cumh u riyet Gazetesi ( 1 6- 1 7 Ş u bat
1 972).
Dündar Akünal; "Türk Basınının 1 50. Yı lında - ilk
Türk Dergisi Mecmua-yı Fünun" Sanat Olayı
No:B (Kasım 1 98 1 ) .
Kenan Akyüz: Encümen-i Daniş (Ankara: A . Ü. Bası­
mevi, 1 975).
Yahya Akyüz; "Maarif Nazırı Haşim Paşa ile ilgili
Orjinal Bir Belge ve bazı E!jitimsel Sorunlar Bel­
leten Sayı : 1 79 (Temmuz 1 98 1 ) Cilt: XLV/2.
Yahya Akyüz; Türk Eğitim Tarihi (Başlangıcından
1988'e) (Ankara: A.Ü. Basımevi, 1 989) Genişle­
tilmiş 3. baskı.
Kenan Akyüz; " Encümen-i Daniş'in K u ru l uşu ve
Mahiyeti Ha kkında Yeni Belgeler" iç. STUDI
PREOTTOMANI E OTTOMANJ Atti del Conveg­
no di Napoli (24-26 Settem bre 1 974) Estratto
(Napoli: lstıtuto U niversitario Orientale, 1 976).
Benedict Anderson; Jmagined Communities, Ref­
lections on The Origin and Spread of Nationa­
lism (Landon: Verso Editions and NLB, 1 983)
Türkçe çevirisi için (Çev: lskender Savaşır) Haya­
li Cemaatler - Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayıl­
ması (lstanbul: Metis Yayınları, 1 993).
Gabriel Almond - Sidney Verba; Civic Culture (Bas­
ton: Lıttle, Brown and Company, 1 965)Gabriel
A. Almond and James S. Coleman Ed., The Poli­
tia of The Developing Areas (Princeton: Prin­
ceton University Press, 1 960).
Mehmed Ali Ayni; Darülfünun Tarihi (lstanbul: Ye­
ni Matbaa, 1 927).
lsmail Hakkı [Baltacıo!jlu]; "Milli Talim ve Terbiye
lslahatına Medhal" Milli Talim ve Terbiye Ce­
miyeti Mecmuası, No:2 (Nisan 1333).
Niyazi Berkes; " Türkiye'de Toplumbilimin Başlan­
gıcı" iç. Felsefe ve Toplumbilim Yazıları (lstan­
bul: Adam Yayınları, 1 985).
Niyazi Berkes; "Osmanlı lmparatorlugu ve Orto­
d o k s K i l i s es i " Teokrasi ve La iklik ( l s t a n ­
bul:Adam Yayıncılık, 1 9 84).
Jere E. Brophy; Child Development and Socializati­
on (U.S.A.: Science Research Associates, ine.,
1977).
Bu Defa Emr ve lrade-i Hayriwet lfade-i Hazret-i
Şahane Mucibince Verilen Nizamına Tatbiken
Etfalin Ta lim ve Tedrisi ve Terbiyelerini Ne­
vechle icra Eylemeleri Lazım Geleceğine dair
Sıbyan Mekatibi Hace/eri Efendilere ha Oluna­
cak Talimattır ([lstanbul:] 21 Receb 1 263).
Gülnihal Bozkurt; Alman ve lngi/iz Belgelerinin ve
Siyasi Gelişmelerin ışığı Altında Gayrimüslim
Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu
R E S M i i D E O L O J i N i N D O <'.; U Ş U V E
(1939-19 14) (Ankara: T.T.K. Yayınları, 1 989).
James S. Coleman; "Education and Political Deve­
lopment" iç. Education and Political Culture
(Princeton: Princeton University Press, 1965).
Musa Çadırcı; Tanzimat Döneminde Anadolu Kent­
leri'nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları (Ankara:
Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991 ).
Mücellido!'llu Ali Çankaya; Yeni Mülkiye Tarihi ve
Mülkiyeliler , /. Cild "Mülkiye Tarihi 1859- 1968
(Ankara: Mars Matbaası, 1 968-1 969).
Mücellito!'llu Ali Çankaya, Mülkiye Tarihi ve Mülki­
yeliler (1 959-1 949) 1. Cilt Tarihçe (Ankara: ör­
nek Matbaası, 1954).
" Darülfünun Nizamnamesi" Mütemmim (Dersa­
adet: Hilal Matbaası, Eylül 1 333).
Darülmullimin Programı ([istanbul:] Matbaa-i Ami­
re, 1 3 1 2).
"Dersaadet Ermeni Batrikinin Suret-i intihabı Beya­
nındadır" Düstur, Birinci tertib, Ci ld:2 ([lstan­
bul:] Matbaa-ı Amire, 1289).
"Dersaadet ve Bilad-ı Selasede Bulunan Mekatib-i
Sıbyaniyenin idaresi için Ahalice lntihab Oluna­
cak Azadan M ü rekkeb O l m a k üzere Teşkil
Olunacak Mecalis-i Tedrisiye ve Şubelerinin Su­
ret-i Teşkiliyle Vazifeleri Hakkında Talimattır."
Düstur [Birinci Tertib] Cild-i Salis (1 293).
Kari W. Deutsch; "Social Mobilization and Politi­
cal Development" Ed: Claude E. Welch; Politi­
ca/ Modernization A Reader in Comparative
Political Change Second Edition (California:
Wadsworth Publishing Company ine., 1 97 1 ).
Kari w. Deutsch; The Nerves of Government (New
York: The Free Press, 1 965).
D. Mehmet Do!'Jan; Ba tılılaşma ihaneti (lstanbul
Beyan Yayınları, 1 975).
S. N. Eisenstadt; " Bureaucracy and Political Deve­
lopment" in. Bureaucracy and Politica/ Deve­
lopment ( E d : J os e p h La P a l o m bara) T h i rd
p r i n t i n g (Prencet o n : P r i nceton U n iversity
Press, 1 97 1 ).
Osman Ergin; Türk Maarif Tarihi (lstanbul: Eser
Matbaası, 1 977) Cilt: 1 -4.
Esad; Çocuklara Hediye Beşinci Tab'ı (lstanbul:
Mecmua-i Havadis Matbaası, 1300).
Feyzi; Muhtasar Usu/-ü Farisi (lstanbul: A. Asador­
yan Şi rket-i Mürettibiye Matbaası, 1 308).
Ziyaeddin Fahri (Fındıko!;ılu); "Türkiye'de Pozitiviz­
min Tarihçesi" L. Levy -B ruhl; Auguste Com­
te'un Felsefesi (Çeviren: Ziyaeddin (Fahri) (ls­
tanbul: Bürhaneddin Matbaası, 1 940).
Frederick W. Frey; "Political Development, Power,
and Communications in Turkey" (Ed: Lucian W.
Pye) Co mm u nica tio ns and Po/itical Develop­
ment (Princeton: Princeton University Press,
1 972) Third printing.
Galib; Müntehabat-ı Tarih-i Osmani (Dersaadet:
Matbaa-i M ekteb-i Sanayi, 1 307).
Ernest Gellner; Uluslar ve Ulusculuk (Çev: Büşra Er­
san lı Behar-Günay Göksu Erdo9an) (lsta nbul:
E V R i M i Ü Z E R i N E B i R D E N E M E
insan Yayınları, 1 992).
Robert Gilda; Barricades And Borders Europe 1 800-
1914 (Oxford: Oxford University Press, 1 987).
Joseph R. Gusfield; "Tradition and Modernity:
Misplaced Polarities in The Study of Social
Change" (Ed: Claude E . Welch;) Political Mo­
derniza tion A Reader in Comparative Po/itical
Change Second Edition (California: Wadsworth
Publishing Company ine., 1 971).
Naim Güleryüz; Türk Yahudileri Tarihi+ (20. Yüzyı­
lın Başına Kadar) (lstanbul: GOzlem Gazetecilik
Basın ve Yayın A.Ş., 1 993).
Tevfik Güran; Tanzimat Döneminde Osmanlı Mali­
yesi: Bütçeler ve HazineHesapları (1841-1861)
(Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1 9B9).
Habib Efendi; Hülasa-yı Rehnüma-yı Farisi Maarif
nezaret-i Celilesi'nin Emr ve Tensibi Üzerine
Mekatib-i Rüştiyyede tedris Olunmak üzere
Tertib Kılınmıştır. (Dersaadet: Matbaa-i Osma- 403
niye, 1 309).
"Hahamhane Nizamnamesidir" Düstur, Birinci ter­
tib, Cild:2 ([istanbul:] Matbaa-ı Amire, 1 289).
"Hamidiye Ticaret Mektebi Nizamnamesidir" Düs­
tur-Zeyl-4 [Birinci tertib] (Dersaadet: Matbaa-i
Osmaniye, 1 302).
Harbokulu Tarihçesi 1834-1945 (Harbokulu Matba­
ası, 1 946).
Hasan Sırrı; lbtidaiye Kısmı Muhtasar Osmanlı Coğ­
rafyası Mekatib-i lbtidaiyede Tedris Olunmak
ÜzereTedris Olunmuş. (lstanbul: 1 3 1 3).
Eric J. Hobsbawm; (Çev: Osman Akınhay) 1 780'den
Günümüze Milletler ve Milliyetçilik "Program
Mit, Gerçeklik " (lsta n b u l : Ayrıntı yay ın ları,
1 993).
Eric Hobsbawm and Terence Ranger; lnvention of
Tradition (Cambridge; Cambridge U n iversity
Press, 19B3).
Samuel P. Huntington; "Political Modernization:
America vs. Europe" Worl Politics, XVlll, (3 Ap­
ril 1 966).
Samuel P. Huntington; Political Order of Changing
Societies (New Haven and London: Yale Uni­
versity
Samuel P. Huntington ve Jorge 1. Dominguez; Siya­
sal Gelişme (Çev: Ergun ôzbudun) (Ankara: Se­
vinç Matbaası, 1 985).
Hüseyin Hüsnü; Mecmua-i Fünun Nam Eserin Birin­
ci (Malumat-ı Mülkiye) Kısm-ı Coğrafyadan Av­
rupa (lstanbul: Aramyan Matbaası, 1 300).
Hüseyin Hıfzı; Hülasa-i Tarih-i lslam; (lstanbul: Şir­
ket-i Mürettibiye Matbaası, 1324).
Hüseyin Hıfzı; Mini Mini Feridun (lstanbul: A. Asa­
doryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1 323).
Hüseyin Hıfzı; Rehber-i Coğrafya (lstanbul: A. Asa­
doryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1 3 1 6).
Hüseyin Hıfzı; Rehnüma-yı Coğrafya-yı Umumi (ls­
tanbul: A. Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Mat­
baası, 1 3 23).
Hüseyin Hıfzı; Sualli Cevablı Musawer Coğrafya-yı
 T A N Z i M A T V E M E Ş R
Osmani (lstanbul: A. Asadoryan Şirket-i Müret­
tibiye Matbaası, 1 323).
Hüseyin H ıfzı; //m-i Hal (Dersaa det; Arif Efendi
Matbaası, 1 3 1 5).
Hüseyin Hıfzı; istifadeli Dersler (lstanbul: Şi rket-i
Mürettibiye Matbaası, 1 324).
Hüseyin Hıfzı; Zübde-i Mantık yahud Sualli Cevab/ı
lsogoci (Dersaadet: Şirket-i Mürettibiye Matba­
ası, 1 322).
Hüseyin Remzi; Ahlak-ı Hamidi (lstanbul: Mahmud
Bey Matbaası, 1 3 1 O).
Hüseyin Sırrı; Yeni Kıraat (lstanbul: A. Asadoryan
Şirket-i Mürettibiye Matbaası).
Yeşim Işıl; Bir Aydınlanma Hareketi Olarak Mecmu­
ai Fünun Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi (ls­
tanbul: lstanbul Üniversitesi, 1 9B6).
Yeşim Işıl; "Mecmua-ı Fünun'da Bilimsel Zihniyet"
404 Tarih ve Toplum No:46 (Ekim 1 9B7) s.237-240.
Ekrem Işın "Osm anlı Bilim Tarihi, Münif Paşa ve
Mecmua-i Fünun" Tarih ve Toplum No: 1 1 (Ka­
sım 1 984).
H a l i l inalcık; The Ottoman Empire The C/assical
Age 7 3 00- 7 60 0 ( L o n d o n : The T r i n i ty
Press, 1 973).
Ulu!) llldemir; Kuleli Vak'ası Hakkında Bir Araştır­
ma (Ankara: Türk Tarih Kurumu yayı nlarından,
1 937).
lbrahim Hakkı-Mehmed Azmi; Muhtasar lslam Tari­
hi Beşinci Tab'ı (lstanbul: K arabet Matbaası,
1 3 1 3).
lbrahim Hakkı; Hukuk-u idare Cild-i Ewel (lstanbul:
Karabet Matbaası, 1307).
lbrahim Hakkı; Tarih-i Umumi Mekteb-i Ali-i Hu­
kukda Tedris Edilmek üzere Tertib Olunmuş­
tur. Cild-i Ewel (Dersaadet: Karabet ve Kasbar
Matbasıı, 1 305) Cild-i Salis (Dersaadet: Kasbar
Matbasıı, 1 306
lbrahim Hakkı; Zübdetü'I Tarih-i Osmani Mekatib-i
lbtidaiyede tedris olunmak üzere tertib olun­
muş ve Maarif Nezaret-i Celi/esi maarifetiyle
kaleme alınan yeni programa kabul edilmiştir.
(lstanbul: Karabet Matbaası, 1 309).
lbra h i m Hakkı-Mehmed Azmi; Atlaslı Muhtasar
lslam Tarihi Mec/is-i Maarif-i Askeriye'nin Kara­
rıyle Mekatib-i Rüştiye-i Askeriye-i Şahanede
Tedris Olunmaktadır. Üçüncü Tab'ı (lstanbul:
Karabet Matbaası, 1 3 06).
ilk //m-i Hal (Darülhi lafetülaliye: Matbaa-i Ami re,
1 3 16).
llm-i Hal Sağir Rüştiye-i Askeriye/erde Okunmak
üzere Meclis-i Maarif-i Askeri ve Darüşşa faka
ikinci Senesinde Tedris Olunmak Üzere Hey'et-i
Tedrisiye-i İslamiye tarafından lntihab ve Kabul
olunmuştur. (Kostantiniyye: Matbaa-i Ebüzzi­
ya, 1 3 1 7) On üçüncü tab'ı
Müt: lsmail Cenani; İlm-i Eşya Birinci Kısım (lstan­
bul: Feridiye Matbaası, 1 3 17).
[Manastırlı] lsmail Hakkı; Mevaidü'I ln'am Fi Bera­
hin-i Akaid-i /slam beşinci tab'ı (Dersaadet: 38
U T I Y E T ' I N B 1 R I K 1 M I
Numerolu Matbaa, 1 3 1 4).
işbu Risale Asar-ı Mehmed Sadık Rıfat Paşa'dan Ri­
sale-i Ahla kiye ve Zeyl ile Nesayih-i Müfideyi
Camidir. ([lstanbul:]Şaban 1 288).
Veled Çelebi lzbudak; Hatıralarım . Canlı Tarih ler,
(lstanbul: Türkiye Yayınevi, 1 946).
Ersin Kalaycıol)lu; Çağdaş Siyasal Sistem Teori Olgu
ve Süreçler (lsta nbul: Beta yayınları, 1 984).
Ersin Kalaycıol)lu; "Türkiye'de Siyasal Kültür ve De­
mokrasi" Türkiye'de Demokratik Siyasal Kültür
(Ankara: Türk Demokrasi Vakfı, 1 995).
Nafi Atıf (Kansu]; Türkiye Maarif Tarihi Hakkında
Bir Deneme (Muallim Ahmed Halit Kitaphane­
si, 1 930).
John H. Kautsky; "An Essay in The Politics of Deve­
lopment" (Ed:John H. Kautsky) Politica/ Chan­
ge in Underdeveloped Countries: Nationalism
and Comminism (U . S.A.:J ohn Wıley - Sons, ine.,
1 967) seventh printing.
Kemal H. Karpat; "The Transformation of The Ot­
toman State, 1 7 89- 1 90 8 " l.J.M.E.S. V o l : 3
(1 972).
Kıraat-ı Fenniye Birinci Kısım ilm-i Hey'et Mecl is-i
Maarif-i Askeriye'nin kararıyla Umum Mekatib­
i Rüşdiye-i Askeriyede Tedris Olunur. (lstanbul:
Karabet Matbaası, 1 3 1 4) Kıraat-ı Fenniye Dör­
düncü Kısım Hikmet-i Tabiyye Meclis-i Maarif-i
Askeriye'nin kararıyla Umum Mekatib-i Rüşdi­
ye-i Askeriyede Tedris Olunur. (lstanbul: Kara­
bet Matbaası, 1 3 1 1 ) Kıraat-ı Fenniye ikinci Kı­
sım /lm-i Nebatat Meclis-i Maarif-i Askeriye'nin
kararıyla U mum Mekatib-i Rüşdiye-i Askeriye­
de Tedris Olunur. (lstanbul: Karabet Matbaası,
1308).
Hasan Ali Koçer; Türkiye'de Modern Eğitimin Do­
ğuşu ve Gelişimi (1 773- 1923) (ista nbul: M i l l i
El)itim Bakanlı91 Yayınları, 1 991).
Bayran Kodaman; Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi
(Ankara: T.T.K. Basımevi, 1 988).
Murtaza Korlaelçi; Pozitivizmin Türkiye'ye Girişi ve
ilk Etkileri (lstanbul: insan yayınları, 1 986).
Kuleli Askeri Lisesi Tarihi ([lstanbul:) Kuleli Askeri
Lisesi Matbaası, 1 985).
Orhan Kurmuş; Emperyalizmin Türkiye'ye Girişi ( l s­
tanbul: Bilim Yayınları, 1 974).
Daniel Lerner; The Passing of Traditional Society
Modernizing the Middle East (London: The
Free Press, 1 964) Paperback Edition.
"Maarif-i Umumiye Nizamnamesidir" Düstur Cüz­
ü Sani (Tertib-i Evvel] ([Dersaadet:]Matbaa-i
Amire, 1 289).
Mahmud Cevad lbn-i Eşşeyh Nafi; Maarif-i Umumi­
ye Nezareti Tarihçe-i Teşkila t ve icraa tı, (Mat­
baa-i Amire, 1 338).
Mahmud Esad; Tarih-i lslfım Mekatib-i Rüştiye ve
ldadiyede Tedrisi Maarif-i Umumiye Nezaret-i
Celi/esince Tensib Kılınmıştır. (Darülhilafetüali­
ye: Matbaa-i Amire, 1 3 1 5).
Charles Moraze (Ed.) Hirtory of Mankind: Cultural
R E S M i i D E O L O J i N i N D O Cô U Ş U
and Scientific Development The Nineteenth
Century (Great Britain: U NESCO, 1 976) üç cilt.
Mehmed Arif; Küçük Kıraat-ı Fenniye Meka tib-i ib­
tidaiyenin üçüncü senesine mahsus olarak ha­
zırlanmıştır. (Dersaadet: Matbaa-i Cihan, 1 323).
Mehmed Ata; Tertib-i Cedit üzere ilaveli Bina (ls­
tanbul: Karabet Matbaası, 1 3 1 6).
Mehmed Celal; Ameli Küçük Hesab Kurra Meka­
tib-i ibtidaiyesinde Tedrisi Maarif-i Umumiye
Nezaret-i Celi/esince Tensib Kılınmıştır. (Darül­
hilafetülaliye: Matbaa-i Amire, 1 3 1 5).
[Tertip eden:] Mustafa Bey; Mufassal //m-i Haf (Der­
saadet: 25 Numerolu Matbaa, 1 3 1 O).
Mehmed Esad lmamzade; Musahhah Dürr-i Yekta
(lsta nbul: Hanmlara Mahsus Gazete Matbaası,
1 323).
Mehmed Esad; Mir'at-ı Mühendishane-i Berri Hü­
mayun (/stanbuf Teknik Üniversitesi Tarihçesi)
[Haz: Sad ı k Erdem] (lstanbul: l.T.0. Bilim ve
Teknoloji Tarihi Araştırma Merkezi, 1 986).
Mehmed Esad; Mir'at-ı Mekteb-i Harbiyye, (lstan­
bul: Artin Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Mat­
baası, 1 3 1 0).
Mehmed Hayri-M ustafa Hayrullah; Ahlak Müderri­
si B i rinci K ı s ı m (lst a n b u l : Kasbar Matbaası,
1 308).
Mehmed Hilmi; lcmaf-i Vukuat (lstanbul: Karabet
Matbaası, 1 308).
Mehmed Nuri; Mükemmel Nevusuf Osmanlı Elifba­
sı (Dersaadet: Karabet Matbaası, 1 324).
Meh med Tevfik; Mekatib-i Askeriye-i Şaha neye
Mahsus Tarih-i Osmani ikinci tab'ı (Mekteb-i
Fünun-u Harbiye-i Şahane Matbaası, 1308).
Mehmed Tevfik; Telhiz-i Tarih-i Osmani (lstanbul:
Ceride-i Askeriye Matbaası, 1 302).
Mekatib-i Umumiye Nezaretine Merbut Bilcümle
Mekatibin Ders Cedvel/eridir; (lstanbul: Asır
Matbaası, 1 320).
[Tertib Eden:]Mustafa Bey; Mufassal //m-i Ha/Tab'­
ı salis (Dersaadet: 25 Numerolu Matbaa, 1 3 1 0).
Menemenlizade Mehmed Tahir; Memalik-i Osma­
niye Coğrafyası, (lstanbul: Karabet matbaası,
1 3 1 2).
Mehmed Şükrü; Osmanlı Tarihi Mekteb-i Bahriye-i
Şahane /diadisinin Birinci Sınıfı talebesine ted­
ris Olunur. ([lstanbul:] Mekteb-i Fünun-u Bahri­
ye-i Şahane Matbaası, 1 3 1 3).
Mehmed Şükrü; Sualli ve Cevablı Muhtasar Mema­
lik-i Osmaniye Coğrafyası Maarif Nezaret-i Ce­
li/esince Ahiren Tertib Buyuru/an Mekatib-i lb­
tidaiye Programına Muvafık Olarak Tahrir Edil­
miştir. (lstanbul: A. Asadoryan Şirket-i Müretti­
biye Matbası, 1 3 1 7).
Mehmed Şükrü; Tertib-i Cedit Ahlak Cüz-O Sani
Maarif Nezaret-i Celi/esince Ahiren tertib Bu­
yuru/an Mekatib-i lbtidaiye Programına Muva­
fık Olarak tahrir Edilmiştir. (lstanbul: A. Asa­
doryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1 3 1 9).
Mim. Safvet; Kıraat Mektebde Okutturulmak üze-
V E E V R i M i Ü Z E R i N E B i R D E N E M E
re Aydın Vilayeti Maarif Meclisi Tarafından Ka­
bul Edilmiştir. (Kostantiniyye: Matbaa-i E büzzi­
ya, 1 308).
Muallim V ahyi ; Zamani, Fenni, Milli ve Dini Tedri­
sata Dair (lstanbul: 1 333).
Muhi iddin; Kainata Bir Nazar- Mücmel-i Tarih-i
Umumi (Dersaadet: Kasbar Matbaası, 1 307).
Musahhah Mülhaz-ı Tarih-i Osmani Şehr ve Kasaba
Mekatib-i lbtidaiyesinin Üçüncü Senesinde
Tedrisi Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celi/esince
tensib Kılınmıştır. Dördüncü tab'ı (Dersaadet:
Karabet Matbaası, 1 3 1 8).
Mustafa; Telhiz-i Mülahhas-ı /lm-i Hal Zükur-u lbti­
daiye Mekteblerinin ikinci Senesi Şakirdanına
Mahsusdur. (y.y.b.y. t.y.).
Müesses ve Müretti bi: Kitabcı Arakel, Musahhihi
Muallim Naci; Talim-i Kıraat Malumat-ı ibtida-
iye ve Nesayih-i Nafia Otuzikinci Tab'ı (lstan-
bul: Kitabcı Arakel Matbaası, 1323). 405
Mülhaz-ı Tarih-i Osmani Şehir Ve Kasaba Mekatib-i
lbtidaiyesinin Üçüncü Senesinde Tedrisi Maarif­
i Umumiye Nezaret-i Celi/esince Tensib Kılın­
mıştır. (Darülhi lafetü lailye: Matbaa-i Amire,
1 3 1 5).
Ernest Nagel; "The Development of Modern Sci­
ence" Chapters in Western Civilazition (New­
york: Columbia Un iversity Press, 1 948) Volu­
me 1.
Namık Ekrem; Fevaid (Dersaadet: Asır Matbaası;
1322).
Cemil Oktay; " "Ça�daşlaşma "yı Tanımlamak" Ye­
ni Toplum No:1 (Mayıs-Haziran 1 992).
llber Ortaylı; Gelenekten Geleceğe (lstanbul: Hil
Yayınları, 1 982).
llber Ortaylı; "Osmanlı'da Ulusalcılık" Sosyalizm ve
Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi No:53 (4
Aralık 1 989) (lstanbul: iletişim Yayınları, 1 990).
Osman Hilmi; Hulasatü'I Vakayi (lstanbul: Karabet
ve Kasbar Matbaası, 1 305).
Nazif ôztürk; "Osmanlılar'da Vakıfların Merkezi
Otoriteye Ba�lanması ve Sonuçları" Le Waqf
dans le Monde Musulman Contemporain (XIX­
XX Siecles) VARIA TURCICA No:XXVI (1994).
Joseph La Palombara; "An Overwiew of Bureauc­
racy and Political Development" Bureaucracy
and Politica/ Development (Ed: Joseph La Pa­
lombara) Third printing (Prenceton: Princeton
University Press, 1 97 1 ).
"Protestan Cemaati Nizamname-i Esasisi" Düstur,
Birinci tertib, Cild:4 (lstanbul: Matbaa-ı Amire,
1 295).
Lucian W. Pye; "The Concept of Political Develop­
ment" (Ed:J.L. Finkle - R.W. Gable) Political De­
vefopment and Social Change (New York; John
Viley i n e.. 1968).
" Lucian W. Pye; " l ntroduction: Political Culture
and Political Development" Political Cu/ture
and Pofitica/ Deve/opment [Ed: Lician W. Pye
and Sidney Verba] (Pri nceton. New J e rsey:
Princeton University Press, 1 972).
 T A N Z i M A T V E M E
Ernest Emondson Ramsaur; Jön Türkler ve 1908
lhtla/i (lstanbul:Sander Yayınları, 1 972).
Raşid; Hükümat-ı /slamiye Tarihi Üçüncü tab'ı (ls­
tanbul: Mekteb-i Fünun-u Hari biye-i Şahane
Matbaası, Nisan 1 3 1 8).
Rehn üma-yı Ahlak Dersaadet ve Taşra Kasabat
Mekatib-i lbtidaiyesinin Üçüncü ve Kur'a Me­
katib-i lbtidaiyesinin Dördüncü Senelerinde
Okutturulması Maarif-i Umumiye Nezaret-i
Ce/ilesince Tensib Kılınmıştır. (Darülhi lafetüla­
liye: Matbaa-i Amire, 1 3 1 7) ikinci Tab'ı.
Reşad; Kıraat . idadi Kısmı (lstanbul: Karabet Mat­
baası, 1 3 1 1).
Reşad; Muhtasar Osmanlı Tarihi (Rüşdiye Kısmı)
(Kostantiniyye: Artin Asadoryan Şirket-i Mü­
rettibiye Matbaası, 1 309).
Rıfat Paşa; Müntehabat-ı Asar Onbirinci Cild-Ah­
lak Risalesinin Zeyli ([lstanbul:) Ali Bey Matba­
40 6 ası, 1 293).
Rıfat Paşa; Risale-i Ahlak ([lstanbul:] Cemal Efendi
Matbaası, 1 3 1 4 ?).
Rıfat; Coğrafya-yı Hususiden Asya Kıt'asının Taksi­
matı (lstanbul: Mihran Matbaası, 1 295).
Rıfat; Fezail-i Ahlak (lsta nbul: Mekteb-i Sanayi
Matbaası, 1 3 1 1).
Rıfat; Risale-i Ahlak ([lstanbul:] 1 309).
Rıfat; Zeyl-i Risale-i Ahlak ([lstanbul:) Darüttıbatü­
lamire, 1 273).
Rıza Tahsin ; Mir'at- ı Mekteb-i Tıbbiye (Dersaadet:
Kader matbaası, 1 328).
Narman Rich; The Age of Na tionalism and Re­
form, 1 850- 7890 (New York: W.W. Norton &
Company lnc., 1 970).
Risale-i Ahlak ([lstanbul:) Matbaa-i Amire) Şirket-i
Osmaniyenin Matbaa-i Amirede tab etti rdigi
işbu Risale-i Ahlak Şirket-i mezkurun zir-i ida­
resinde b u l u n a n dükkanlarda füruht olun­
maktadır.
Risale-i Ahlak (Taşbasma).
"Rum Patrikhanesi Umurunun ıslahı Zımnında Bat­
rikhane-i Mezkurede Müçtemi Olan Komisyo­
nun 8atrik lntihab ve Nasbuna Dair Tertib Ey­
ledigi Nizamname-i Umuminin Tercemesidir"
Düstur, Birinci tertib, Cild:2 ([lstanbul:) Mat­
baa-ı Amire, 1289).
D;ınkward A. Rustow; "Turkey: The Modernity of
Tradition" Political Culture and Political Deve­
lopment (Princeton: Pri nceton U n ivers ity
Press, 1 972) Second printing.
Dankwart A. Rustow; "The Development of Parti­
es in Turkey" Political Parties and Political De­
velopment (Ed: Joseph la Palombara - Myron
Weiner) Second (paperback) printing (Prince­
ton: Princeton U niversity Press, 1 972).
Said Paşa; Said Paşa'nın Hatıratı Cild-i Ewel (Dersa­
adet: Sabah Matbaası, 1 328) Cild-i Sani, Kısm-ı
Ewel (Dersaadet: Sabah Matbaası, 1 328).
Necdet Sakaoglu; Osmanlı Eğitim Tarihi (lstanbul:
iletişim Yayınları, 1 991).
Ş R U T I Y E T ' I N B 1 R 1 K 1 M 1
Salih Zeki - Ahmed Fahri; Hikmet-i Tabiiyye Umu­
me-i /dadi-i Mülki Mektebleri Programına Mu­
vafık Olarak Tertib Edilmiştir. Cil d-i Evvel,
Cild-i Sani (lstanbul: Karabet Matbaası, 1 309).
Salih Zeki; Hikmet-i Tabiiyye Umume-i /dadi-i Mül­
ki Mektebleri Programına Muvafık Olarak Ter­
tib Edilmiştir. Cild-i Ewel ve Cid-i Sani (lstan­
bul: Karabet Matbaası, 1 3 1 1 ).
Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, Birinci Se­
ne, 1376 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur. (Darül­
hilafetülaliye: Matbaa-i Ami re, 1 3 1 6, ikinci Se­
ne, 131 7 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur. (Darül­
hilafetüla liye: Matbaa-i Amire, 1 3 1 6), Üçüncü
Sene, 1318 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur. (Da­
rülhi lafetülaliye: Matbaa-i Amire, 1 3 1 8), Dör­
düncü Sene, 1 3 1 9 Sene-i Hicriyesine Mahsus­
dur ( D a r ü l h i l afet ü l a l iye; M at b a a - i A m i re,
1 3 1 9), Altıncı Sene, 1321 Sene-i Hicriyesine
Mahsusdur (Dersaadet; Alem Matbaası, 1 321).
Sami; /lm-i Terbiye-i Etfal Birinci Kısım Usul-i Terbi­
ye (Dersaadet: Matbaa-i Ahmed Ihsan, 1 323 \.
Sarf-i Osmani Dersaadet ve Taşra Mekatib-i lbtida­
iyesini üçüncü Senesinde Tedris olunmak üzere
Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celi/esince Kabul
Olunmuştur.(Dersaadet: Matbaa-i Amire, 1 3 1 7).
Sarf-i Osmani Mekatib-i lbtidaiye üçüncü Sınıfında
Tedris Olunmak üzere Maarif-i Umumiye Ne­
zaret-i Celi/esince Kabul Olunmuştur. (Darülhi­
lafetülaliye: Matbaa-i Amire, 1 3 1 6).
"Sefain-i Ticariye Kapudan Mektebinin Suret-i te­
sisi Hakkında Nizamname layihası M üsvedde­
sidir." Düstur-Zeyl-4 [Birinci tertib) (Dersaadet:
Matbaa-i Osmaniye, 1 302).
Selanikli Ali Saib; Şemsü'I Maarif Mektebine Mah­
sus Olan Kitaplardan Usul-ü Coğrafya-yı Sagir
ikinci Sene //m-i Hey'et, Coğra fya-yı Tabii, Ma­
lumat (lstanbul: Ba!jdadlıyan matbaası, 1 308).
Selanikli Fazlı Necib; Coğrafya-yı Tabii ve Politiki
Mekab-i Rüştiyye Şakirdanına Mahsusdur. (ls­
tanbul: A. Mavyan Şirket-i Mürettibiye Matba­
ası, 1 305).
Sırrı Bey; "Sultan Abdülhamit Devrine Aid Bazı Ha­
tıralar" Vakit Gazetesi (24 Kanun-i Sani 1 324).
Edward A. Shi ls; "The lntellectuals in The Political
Developments of the New States" in (Ed:John
H. Kautsky) Po/itical Change in Underdevelo­
ped Countries: Nationalism and Comminism
(U.S.A.: John Wıley - Sons, ine., 1 967) seventh
printing_
Sual Cevablı Tertib-i Cedit Üzere Emsile (lstanbul:
Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1 322).
Süleyman Hüsnü; Tarih-i Alem (lstanbul: Mekteb-i
Harbbiye Matbaası, 1 327).
Süleyman Paşa; //m-i Hal (lstanbul: Mihran Matba­
ası, 1302).
ilhan Tekeli; Tanzimat'tan Cumhu riyet'e Egitim
Sistemindeki Degişmeler" Tanzimat'tan Cum­
huriyet'e Türkiye Ansiklopedisi 2.Cilt (lstan­
bul: iletişim Yayınları, 1 9B5).
Zafer Toprak; "il. Meşrutiyet Döneminde Para mili-
R E S M i i D E O L O J i N i N D O G U Ş U V E
ter Gençlik örgütleri" Tanzimat'tan Cumhuri­
yet'e Türkiye Ansiklopedisi Cilt:2 (lstanbul:lle­
tişim Yayınları, 1 985).
l lter Turan; Siyasal Sistem ve Siyasal Davranış (ls­
tanbul: Der yayınları, 1 976).
llter Turan; Türkiye'de Demokrasi Kültürü Wor­
king Paper Series (lstanbul: Koç üviversite­
si, 1 996).
Hilmi Ziya Ü l ken; "Türkiye'de Pozitivizm Temayü­
lü" insan Mecmuası No: 1 1 (1 939).
Hilmi Ziya Ü l ken; Ziya Gökalp Hayatı. Fikirleri ve
Eserlerinden Parçalar (lstanbul: Kanaat Kitabe­
vi, Ahmed Ihsan Basımevi).
Sidney Verba; "Comparative Political Culture" Poli­
tical Culture and Political Development (Ed: Li­
cian W. Pye and Sidney Verba] (Princeton, New
Jersey: Princeton University Press, 1 972).
Vilayet-i Şahanedeki Mekatib-i ldadiye-i Mülkiye­
nin 1 3 1 0 Sene-i Hicriyesinde Maarif Nezaret-i
Celi/esince Tadilen Tanzim Olunan Müfredatlı ·
Ders Programları Mucibince tertib ve lntihab
Edilen Kütüb ve Risailin Esasmisiyle Fiyatını ve
Satıldıkları Mahalleri M übeyyen Cedveldir
(Musahhah olarak ikinci defa rab' olunmuş­
tur.] (Dersaadet: Karabet Matbaası, 1 3 1 2).
Jehuda L. Wallach; [Çev: Em. Tu�g. Fahri Çeliker)
Bir Askeri Yardımın A n a to m isi (A n k a r a :
Gnkur. Basımevi, 1 985) (ikinci Baskı).
E V R i M i Ü Z E R i N E B i R D E N E M E
Robert E. Ward - Dankwart A. Rustow; " l ntraduc­
tion" iç. Political Modernization in Japan and
Turkey (Princeton; Princeton University Preess,
1 964).
Myron Weiner; "Political lntegration and Political
Development" Ed:Claude E. Welch; Po/it ica /
Modernization A Reader in Comparative Poli­
tical Change Second Edition (California: Wads­
worth Publishing Company ine., 1 971).
[Claude E. Welch]; "The Comparative Study of Po­
litical Modernization" iç. Ed: Claude E. Welch;
Political Modernization A Reader in Compara­
tive Political Change Second Edition (Califor­
n i a : Wadsworth Publishing C o m p a ny i ne .,
1 97 1 ).
[Claude E. Welch]; "The Setting tor Modernization:
Traditional Societies and The Process of Trans­
formation" Ed:Claude E. Welch; Political Mo­
dernization A Reader in Comparative Political
Change Second Edition (Ca lifornia: Wadsworth
407
Publishing Company ine., 1 971).
Zeyl-i Risale-i Ahlak ([lstanbul:]Darültıbaatül Ami­
re, 1293).
Zükur Rü�iye Mekatibine Mahsus Birinci //m-i Hal
(Darülhilafetülaliye: Matbaa-i Amire, 1 3 1 6).
Zükur ve /nasa Mahsus Dahili ve Harici Mekteb-i
Numune-i Terakki'nin Talimat-ı Esasiyesidir.
(Dersaadet: Alem Matbaası, 1 305).

GENEL
Hiç kuşku yok ki son/geç dönem Osmanlı si­
yasal düşünüş tarihi konusunda öncelikle Yu­
suf Akçura'nın Oç Tarz-ı Siyaset adlı yapıu
özel bir önem taşımaktadır. Önce Türk Gazete­
si'nde (Kahire- 1904) iki bölüm halinde yayın­
lanan bu çalışına sonradan kitap olarak basıl­
mıştır. ( lstanbul: l 327) Bu kitap Cumhuriyet
döneminde Akçura'nın doğumunun 1 00. Yıl­
dönümü münasebetiyle yeni harflerle ve aynı
adla yayınlanmıştır. [ (Ankara: Türk Tarih Ku­
rumu, 1976, ikinci baskı 1987 ve son baskısı
1 9 9 8 . ] Ayrıca Tlıree Policies (lstanbul: lSlS
(*) Bu yazıda verilen seçilmiş kaynakçada -bazı is­
tisnalar bir kenara bırakılırsa- yalnızca akade­
mik ve yarı-akademik nitelikteki belli başlı ya­
pıtlara yer verilmiş, makaleler -yine bir kaç is­
tisna dışında- dahil edilmemiştir. Ayrıca Osma­
nlıca düşünce tarihi ile ilgili yazın da bu kay­
nakçanın dışında tutulmuştur. Diğer kaynakla­
ra ilişkin bilgi edinmek için hem bu cilmki
makalelere, hem de toplu kaynakçaya bakılabi­
lir. Siyasal düşünceler içinden çıktıkları top­
lumsal yapının açık ya da kapalı derin izlerini
taşırlar. Bu nedenle siyasal, toplumsal ve eko­
nomik koşullar bir veri olarak hep elde tutul­
malı, bu seçilmiş kaynakçada verdiğimiz yapıt­
lar dışında dönemin siyasal, ekonomik ve top­
lumsal tarihine ilişkin yapıtlara bakılmalıdır.
Bu arada Türkiye'de düşünce tarihi üzerine ya­
pılan çalışmaların çoğunun, modernleşme sü­
recinin milat noktası olarak simge haline gel­
miş olan Tanzimat'ın ilanı sonrasına rast­
ladığını bir not olarak kaydedelim.
409
Press, 1992) adıyla İngilizceye de çevrilmiştir.
"Milli Şef' döneminde yayınlanan Taıızimat-
1 Yüziiııcıi Yıldôııümü Miiııasebetiyle (Ankara:
Maarif Vekaleti, 1940) adlı yapıt, Cumhuri­
yet'in Osmanlı dönemine bakışındaki kırılma
noktasını simgeler. Bu yapıtla Cumhuriyet, bir
anlamda Osmanlı modernleşmesi ile hesaplaş­
masını yapmakta ve Tanzimat'tan Cuınhuri­
yet'e kadar geçen evreyi yetersiz b i r "ısla­
hat/reform" dönemi olarak betimlemektedir.
Hilmi Ziya Üken'in bu yapıtta yer alan "Tanzi�
mat'tan Sonra Fikir Hareketleri" adlı makalesi
bir anlamda sonradan kendisinin bir klasik
haline gelecek olan Türk Düşünce Tarihi adlı
eserinin de ilk çekirdeğini oluşturur. Gerçi dü­
şünce tarihi konusunda daha 1930'ların başın­
da Hilmi Ziya Ülken'in Türk Tefelılıür Tarihi ve
Tarlı Feylosofları Antolojisi I (lstanbul: Yeni
Matbaacı, 1935) Uyaııış Devirlerinde Tercüme­
nin Rolü (lstanbul: Vaki t _Matbaası, 1 935) gibi
çalışmalar varsa da ağırlık noktası Tanzimat
öncesine rastlamaktadır. Aynı kitapta yer alan
Ihsan Sungu'nun kaleme aUığı "Tanzimat ve
Yeni Osmanlılar" adlı makalesi ise ağırlıklı ola­
rak siyasal düşünüşü konu almış ilk ciddi de­
nemelerden biridir.
Siyasal düşünce tarihi kanusundaki bilimsel
çalışmalar l 940'lı yıllarda Tarık Zafer Tuna­
ya'nın doktora tezi olan Mı1essese Teorisinde Fi­
lıir Unsuru adlı çalışması ile yeni bir boyut ka­
zanır. Tunaya'nın bu tezi daha sonraki doçent­
lik tezine de ilham kaynağı olmuş ve Türki­
ye'de düşünce tarihçiliği konusunda da bir ilk
yapıt sayılabilecek Amme Hulıulıumuz Balıı­
ımndan Ilıinci Meşrutiyet'iıı Filıir Cereyanları
[ ( Teksir) (Istanbul: 1948)] adlı çalışmasını ya­
yınlamıştır. Bu yapıtta il. Meşrutiyet'in Batıcı-
 K A Y N A K Ç A
lık, lslamcılık ve Türkçülük gibi üç ana siyasal
düşünce akımını tanıtan ve tartışan Tunaya,
daha sonra bu akımlardan bazılarını makale
bazılarını da genişleterek kitap halinde yayın­
lamıştır. Tunaya'nın Türlıiye'nin Siyasi Haya­
tında Batılılaşma Hareketleri Müşahadeler ve
Tez l e r 1 ( l s tanbul :Yedigün Matbaası, 1 9 6 0 )
ikinci baskı (lstanbul: Arba Yayınları , 1 996) ]
adlı yapıtının Birinci Bölümü Osmanlı döne­
mini kapsamaktadır. Yine Tunaya'nın Hüıı-i­
yet'in !lanı !hinci Meşrutiyet'in Siyasi Hayatma
Bakışlar 1 ( lstanbul: Baha Matbaası , 1 9 5 9 )
ikinci baskı (lstanbul: Arba yayınları, 1996) ] ,
özellikle Devrim Hareketleri içinde Atatatürh ve
Atatürhçıilüh [ (lstanbul: Baha Matbaası, 1964)
genişletilmiş ikinci baskı (Ankara: Turhan Ki­
41 0 tabevi, 1981) ve üçüncü baskı (lstanbul: Arba
Yay ı n l a r ı , 1 994) ] adlı yapıtı Osmanlı'dan
Cumhuriyet'e geçiş dönemi üzerinde yoğunla­
şan makaleleri içermektedir. Ayrıca yine Tuna­
ya'nın Medeniyetin Belıleme Odasmda 1 ( lstan­
bul:Bağlam Yayınları, 1989)] ve Insan Derisiyle
Kaplı Anayasa 1 ( lstanbul: Çağdaş Yayınlar ı ,
1 9 7 9 v e ikinci baskı Arba Yayınları , 1988) ] ad­
lı çalışmalarında konumuzla ilgili değerli ma­
kaler bulunmaktadır.
Tunaya'nın başyapıtı olan ve ilkin 1952 yı­
lında basılan Türhiye'de Siyasi Partiler [ (lstan­
bul: Doğan Kardeş A.Ş., 1952) ve tıpkı basımı
(lstanbul: Arba yayınları, 1995 ) ] adlı yapıtı da­
ha sonra genişletilerek üç cilt halinde yayınlan­
mıştır. [Türhiye'de Siyasal Partiler Cilt 1 , ikinci
Meşrutiyet Dönemi genişletilmiş ikinci baskı
(lstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1984, üçün­
cü baskı 1988 ve dördüncü baskı l letişim Ya­
yınları, 1998), Türhiye'de Siyasal Paıtiler Cilt 2,
Mütareke Dönemi Genişletilmiş ikinci baskı (ls­
tanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, ikinci baskı
1986 ve üçüncü baskı lletişim Yayınları, 1999)
ve Türhiye'de Siyasal Partiler Cilt 3, ittihat ve
Terakki, bir çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Ta­
rihi Genişletilmiş ikinci baskı (lstanbul: Hürri­
yet Vakfı Yayınları, 1989 ve üçüncü baskı lleti­
ş i m Yayınları, 2000) ] Ancak bu dev eserin
Cumhuriyet dönemini kapsayan bölümünü ge­
nişleterek yayınlamaya Prof. Dr. Tarık Zafer Tu­
naya'nın ömrü vefa etmedi.
1950'li yıllarda düşünce tarihine olan ilgide
kıpırdanmanın bir ürünü de Kamuran Bi­
rand'ın Aydınlanma Devri Devlet Felsefesinin
Tanzjmat'ta Tesirleıi (Ankara: A. Ü . llahiyat Fa­
kültesi Yayınları, 1955) adlı çalışmasıdır ki si­
yasal düşünüş konusundaki önemli yapıtlar­
dan biridir.
N iyazi Berkes'in geniş bir perspektiOe, mo­
dernleşme tarihini bir düşünce mücadelesi bi­
çiminde ele aldığı ve Türkiye'deki kimi çalış­
malara ismen de kaynaklık etmiş olan ve önce
ingilizce olarak Tlıe Developmeııt of Secularism
in Turlıey (Montreal: McGill University Press,
1964) adıyla yayınlanan çalışması (l 998'de ye­
ni lngilizce baskısı Feroz Ahmad'ın önsözüyle
tekrar yayınlanmıştır.) Türkçede Tıirhiye'de
Çağdaşlaşma adıyla yayınlanmıştır. (Birinci ba­
sım. (Ankara: Bigi yayınevi, 1973) ikinci baskı
(lstanbul: Doğu-Batı yayınları, 1 978) . Ayrıca
bu ve benzeri konuları içeren Tı:ırh Düşününde
Batı Sorunu (Ankara: Bilgi Yayınevi, 1975) adlı
yapıt daha önce yayınlanan Ihi Yıiz Yıldır Ne­
den Bocalıyoru z ? ( [ Ankara : ] Yön Yayınları
[ 1 9 6 4 ] ) ve Batıcı/ıh Ulusculuh ve Toplumsal
Devrimler ( [ Ankara:] Yön Yayınları, [ 19 65 ] )
adlı iki kitabın bir araya getirilmesinden oluş­
muştur. Berkes'in bir başka yapıtı ise Turlıislı
Nationalism and Westenı Civilizalion: Selected
Essays of Ziya Gökalp (New Yo rlc Colombia
University Press, 1959) adlı yapıtıdır. Ber­
kes'in çeşitli makalelerini bir araya getiren
Atatürk ve Devrimler (lstanbul: Adam Yayıncı­
lık, 1982) Teokrasi ve Laihlilı (lstanbul: Adam
Yayıncılık, 1 984) Toplumbilim Yazılan (lstan­
bul: Adam Yayıncılık, 1983) adlı yapıtlarında
da önemli makaleler bulunmaktadır.
Düşünce tarihi konusunda, aslında Cumhu­
riyet'le başlamakla birlikte Osmanlı mirasını
veya geçiş dönemini de kısmen atıOar taşıyan
alan makalelerin bulunduğu en son çalışma­
lardan biri Mete Tunçay'ın editörlüğünü yaptı­
ğı 75 Yılda Düşünceler Tarışmalar (lstanbul:
Tarih Vakfı Yayınları, 1999) adlı yapıttır.
Tanzimat'tan sonraki düşünce yaşamının
önemli ürünlerinden biri de "rüya"lardır. Dö­
nemin aydınlarının bir kısmı siyasal siteme,
topluma, devlete ve iktidara yönelik eleştirile­
rini birer rüya anlatımı olarak işlemişlerdir.
Namık Kemal ile başlayan "siyasal rüya" ede­
biyatı i l . Meşrutiyet'in sonuna kadar devam
etmiştir. Bu edebiyatı derleyen ve değerlendi­
ren bir kitap Metin Kayahan Özgül'ün Tıırlı
Edebiyatı'nda Siyasi Rüyalar (Ankara: Akçağ
Yayınları, [ 1989 ] ) adlı yapıtıdır.
idris Küçüköm.er'in 1968 yılında Alışanı Ga-.
zet esi nde yayınlandığında oldukça tarışma ya­
'
ratan, ancak sonradan unutulan yazıları ilkin
ertesi yıl Düzenin Yabancılaşması adıyla bir ki­
tapta toplandı. [ (lstanbul: Ant Yayınları, 1969,
ikinci Baskı Alan Yayınları 1990, Üçüncü bas­
kı Bağlam Yayınları, 1994) ] Bu kitap özellikle

Türkiye tarihinde alışılagelmiş/yerleşik sağ sol
siyasal çizgilerini sorgulaması ve yerlerini de­
ğiştirmesi ile göze çarpmakta, üzerinde durul­
ması gereken oldukça ilginç tespitleri içinde
barındırmaktadır.
Hiç kuşku yok ki 19 yüzyıl Osmanlı düşün­
cesini anlayabilmenin en önemli yollarından
biri llber Ortaylı'nın artık bir klasik haline ge­
len Imparatorluguıı En Uzun Yüzyılı [ ( lstan­
bul: Hil Yayınları, 1983 ve son baskısı 1996 ve
l letişim Yayınları, 2000) ] adlı yapıtından geçi­
yor. Bu yapıt 1 9 . yüzyıl Osmanlı düşünce
dünyasını anlamaya ve anlamlandırmaya elve­
rişli iklimi büyük bir ustalıkla ortaya koymak­
ta, çerçevesini çizmekte ve temel verilerini
sunmaktadır.
Kemal H. Karpat'ın yine artık klasik yapıtlar
arsına girmiş olan Tarh Demokrasi Taıilıi, önce
Tıırhey'.s Politics, Tlıe Transitioıı to a Mıılti-party
System (Princeton: Princeton University Press,
1959 adı ile Princeton üniversitesi yayınları
arasından çıkmış, sonra Türkçe'de iki baskısı
yapılmıştır. [ ( l s tanbul : İstanbul M a tbaası,
1 96 7 ) ve ikincisi ( lstanbul : Afa Yayınları,
1996) ] Yine Kemal Karpat'ın bu yıl yayınlanan
Tlıe Politicizatioıı of Islam: Reconstrııcting lden­
tity, State. Faitlı, and Community in Tlıe Late
Ottoman State (Oxford : Oxford Unı versity
Press, 200 1 ) son dönem Osmanlı düşünce ta­
rihini anlamak açısından son derece büyük bir
önem taşımaktadır. Karpat'ın editörlüğünü
yaptığı ve geçen yıl yayınlanan Ottoman Past
Today'.s Turhey (Leiden: Brill, 2000) adlı kitap
da konumuz açısından önemli makaleler bu­
lunmaktadır.
IRCICA tarafından iki cilt halinde yayınla­
nan Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi
[ Cilt:l (istanbul: IRCICA, 1994) ve Cilt:2 (ls­
tanbul: IRCICA, 1998) ] adlı derlemenin özel­
likle ikinci cildinde Ekmeleddin lhsanoğlu,
Orhan Okay ve Ahmet Yaşar Ocak tarafından
yazılan ve düşünce tarihini konu alan makale­
lere bakılmalıdır. Ercüment Kuran'ın [ D erle­
yen: Mümtaz'er Türköne] Türhiye'nin Batılı­
laşması ve Milli Meseleler (Ankara: Türkiye Di­
yanet Vakfı Yayınlan, 1994) adlı yapıtı ile Tu­
cer Baykara'nın Osmanlılar'da Medeniyet Kav­
ramı ve Ondohuzuııcu Yüzyıla Dair Araştırma­
lar [ ( lzmir: Akademi Kitabevi, 1992) ve geniş­
letilmiş ikinci baskı, 1999)] adlı esere de ba­
kılmalıdır.
Türk Siyasal Hayatı için olduğu kadar dü­
şünce tarihi açısından da önem taşıyan ve edi­
törlüğünü Metin Heper'in yaptığı iki ciltlik Re-
K A Y N A K Ç A
ading in Turhislı Poliıics [ Volume !, Volume l l
(yy:yyy,yty) ] ile editörlüğünü Ersin Kalaycıoğ­
lu ve Ali Yaşar Sarıbay'ın yaptığı önce Tarh Si­
yasal Hayatı (lstanbul: Beta Yayınları , 1983)
sonra Tarhiye'de Siyaset: Sarelılililı ve Degişim
(lstanbul: Der Yayınları, ty) adıyla yayınlanan
yapıtlar önemlidir.
Taner Timur'un; Tarh Devrimi ve Sonrası
1 91 9-1 946 [ (Ankara: Doğan Yayınları, 1 9 7 1 ,
ikinci baskı (Ankara: imge Yayınları , 1993) ] .
Osmanlı Kimligi [ (Hil Yayınları, (Ankara: imge
Yayınları, 1998) ] . Osmanlı Çalışmaları (Verse
Yayınları, Ankara: imge Yayınları, 1996)] adlı
yapıtları, konuya değişik bakış açıları getiren
yapıtlar arasındadır.
Bülent Tanör'ün önce 1982 yılında teksir
sonra da Osmanlı Imparatorlugu'nda Anayasal 41 1
Gelişmeler (lstanbul: Der Yayınları, ( 19 9 1 ) )
adiyla basılan ertesi yıl Osmanlı Tarlı Anayasal
Gelişmeleri adıyla ( l s tanbul: Der Yayınevi,
( 1992 ] ) üçüncü baskısı Osmanlı Tarlı Anaya-
sal Gelişmeleri 1 789-1 980 [ (Is tanbul: Afa Ya-
yınları, 1996) ve dördüncü baskısı. (lstanbul:
Yapı Kredi Yayınlan, 1998) ] adlı yapıtı siyasal
düşünüşün anayasal gelişmelerin içinde an­
lamlandırıldığı önemli bir kitaptır.
Metin Heper'in Bürohratilı Yönetim Gelenegi
Osmanlı Imparatorlugu ve Türkiye Cumlıııriye­
ti'nde Gelişimi ve Niteligi (Ankara: ODTÜ Ya­
yınları, 1974) ve İngilizce olarak basılan Tlıe
State Tradition in Turhey (The Eothen Press,
Beverley, 1985) ve son yapıtlarından biri olan
Historical Dictionary of Tıırhey (Scarecrow
Press) adlı yapıtları bulunmaktadır.
Sina Akşin'in iki cilt haline yayınlanan Ana
Çizgileıiyle Türlıiye'ııin Yalım Taıilıi-1 ve 2 [ (ls­
tanbul:Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncı­
lık, 1997) ikinci baskı bir arada Ana Çizgile­
ıiyle Türhiye'nin Yakın Taıilıi (Ankara: imaj Ya­
yıncılık, 1998) ] adlı kitabın özellikle birinci
cildi ile Akşin'in lngilizce yayınlanan Essays in
Ottoman-Turhislı Political History (!stanbul:
!SiS, 2000) kitabı ve ayrıca yine editörlüğünü
Sina Akşin'in yaptığı 5 ciltlik Türkiye Tarihi
dizisinin 3. Cildinde Türlıiye Tarilıi-3 Osmanlı
Devleti 1 600-1 908 ( lstanbul:Cem Yayınevi,
1988) Sina Akşin'in yazdığı "Düşünce ve Bilim
Tarihi" ( 1839-1908) ve aynı dizinin 4. Cildin­
de Türkiye Taıilıi-4 Çagdaş Türkiye 1 908-1 980
(lstanbul :Cem Yayınevi, 1989) Salahattin Hi­
lav'ın yazdığı "Düşünce Tarihi 1908- 1980" ad­
lı makaleler özet ve toparlayıcı niteliktedir.
Editörlüğünü lrvin Cemil Schick ve Ertuğrul
Ahmet Tonak'ın yaptığı önce İngilizce Turlıey
 K A Y N A K Ç A
in Trnnsition (Oxford: Oxford University Press,
1987) adıyla basılan ve Türkçeye Geçiş 5ı1re­
cinde Tıirlıiye (lstanbul: Belge Yayınları, 1990)
adıyla çevrilen yapıttaki makaleler de mutlaka
okunması gerekenler arasındadır.
Cavit Orhan Tütengil'ln doktora tezi olan
ve ilk baskısı 1956 yılında Montesquieu'ıııin Si­
yasi ve Ilıtisadi Filıirleri adıyla yapılan ki tabın
gözden geçirilimiş ikinci baskısı Montesquieu
Siyaset ve Ilıtisat Açısından Bir Yalılaşı111 (lstan­
bul: Cem Yayınevi, 1977) adıyla yapıldı. Bu
çalışmanın içinde yer alan dördüncü bölüm
"Montesquieu ve Türkiye" onun ilk altbaşlığı
M o n tesquieu'nün E s e r l e r i n d e Türkiye ve
Türkler" ikinci altbaşlığı ise 'Türkiye'de Mon­
tesquieu'nün Etkileri" başlığını taşımaktadır.
412 Bunların dışında Hüsrev Hatemi; Tıırlı Aydım
Dılnü Bugünü (lstanbul: işaret Yayınevi, 1 99 1 ) ,
Kurtuluş Kayalı; Tarlı Dıişılnce Dıinyası I (An­
kara: Ayyıldız Yayınları, 1994) , Osman Kafa­
dar; Türlı Eğiti111 Dıişüncesinde Batılılaşma (An­
kara: Vadi Yayınları, 1997) ve Ali Gevgilili;
Türlıiye'de Yenileşme Dılşılncesi, Sivil Toplum,
Basın ve Atatiirlı (!stanbul: Bağlam Yayınları,
1990) adlı kitaplara bakılmalıdır.
Son olarak Murat Koraltürk'ün Osmanlı
Elıononıilı ve Toplumsal Taıihine Ilişlıiıı Tıırlıçe
Malıaleler Bibliyorafyası Denemesi (1 91 0-1 997)
Clstanbul: Creative Yayıncılık, 1998) düşünce
tarihi açısından kısmen de olsa kullanılabile­
cek bir emek ürünüdür.
FELSEFi DÜŞÜNÜŞ
H i l mi Z iya ü l ke n fe lsefi d ü şü n ü şle daha
1920'li ve 1930'lu yıllarda ilgilenmesine karşın
onun bir klasik haline dönüşen ve ilk baskısı
1966'da yayınlanan Türlıiye'de Çağdaş Düşünce
Tarihi iki cilt (Konya:Selçuk Yayınları, 1966)
adlı yapıtı daha sonra altı kez basılmıştır. (Is­
tanbul: Ülken Yayınları, 1 9 7 9 , 1 9 9 2 , 1994,
1966 ve altıncı basım 1998) Bu yapıtın henüz
aşıldığı söylenemez. 19BO'li yıllarda yeniden
felsefi düşünüşü başlayan ilginin bir sonucu
olarak Süleyman Hayri Bolay'ın Türlıiye'de
Rulıcu ve Maddeci Görüşün Mücadelesi (Anka­
ra: Akçağ yayınları, 1987) ile birer monogarafi
olan M urtaza Korlaelçi'nin Pozitivizmin Tı1rki­
ye'ye Girişi ve Illı Etlıileri (Istanbul: insan Ya­
yınları, 1986) adlı yapıtı ile Mehmet Akgün'ün
Materyalizmin Tarlıiye'ye Girişi Ve Illı Etlıileıi
(Ankara. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları,
1 988) adlı yapıtları yayınlanmıştır. Necati
Ôner'in öğrencisi olan bu i ki yazar N e cati
Öner'in Ta11zi111aıtaıı Soııra Tıırlııyede lli111 ve
Mantılı Anlayışı (Ankara: A.Ü.llahiyat Fakülte­
si Yayınları, 1967) adlı kitabının açtığı yoldan
il e r l e m i ş l e r d i r . Bu arada ö z e l l i k l e O r han
Okay'ııı !Ilı Tıtrlı Pozilivisti ve Naıııralisti Beşir
Fııad (Istanbul: Dergah Yayınları, ikinci baskı)
adlı yapıtı ile yine Okay'ın Bal ı Medeniyeti
Karşısıııda Alı111ed Midhat Efendi 1 (Ankara:
Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayın­
ları, 1 975 ikinci baskısı (lstanbul: Milli Eğitim
Basımevi, 1 989) ] adlı yapıtları önemlidir. Bu
alanda son yayınlanan önemli yapıtların başın­
da, Türkiye'deki çağdaşlaşma sorununa felsefi
bir birikimle bakan, Abdullah Kaygı'nın Türlı
Dıişıtncesinde Çağdaşlaşma (Ankara: Gündo­
ğan Yayınları, 1992) adlı eseri gelmektedir.
Ayrıca " Ö ns ö z " ü n ü Sü heyl Ü nver'in v e
"Sonsöz"ünü T . Remzi Kazancıgil'in yazdığı ve
Fındıkoğlu Z. Fahri'nin kaleme aldığı, Claude
Benıard ve Şalıir Paşa (lstanbul: Türkiye Harsi
ve içtimai Araştırmalar Derneği Yayını, 1962),
Erol Ôzbilgen'in Pozitivizm Kıslıacmda Taı-lıiye
( lstanbul: Ağaç yayıncılık, 1994) ve Cumhuri­
yet'in ilk yıllarında Konya'da yayınlanan Yeni
Fi/zir Dergisi ( 1 925- 1929) ve onun benimsedi­
ği felsefi ekol ve dergi üzerine biricik monog­
rafi için Muammer G. Muşta'nın Konya Eııeıje­
tizm Felsefe Olııılıı (Ankara: Kültür Bakanlığı
Yayınları, 1 990), Osman Bahadır'ın Osmaıılı­
lar'da Bilim (lstanbul: Sarmal yayınevi, 1996)
C . Parkan Ôzturan'ın yayına hazırladığı Illı
Tarlı Mateıyalisti Beşir Fııad'm Melıtııpları ( ls­
tanbul: Arba yayınları, t.y.) adlı kitaplar bu ko­
nuda kullanılabilir.
TANZ1MAT DÔNEMI
Bu döne:me ilişkin en son yayınlanan eserler­
den biri, 1 996'da vefat eden Roderic H. Davi­
son'ın Nineteentlı Century Ottomaıı Diplomacy
and Reforms ( lstanbul: lsıs Press, 1999) adlı
yapıtıdir. Bu eserde öncesi ve sonrasıyla Tanzi­
mat dönemi ve paşaları üzerine daha önce çe­
şitli dergi ve ansiklopedilerde yazdığı yazılar
bir araya getirilmiştir. Yine Davison'un konu­
muz açısından okunması gereken kapsamlı ve
önemli çalışması, Refonn in tlıe Ottoman Empi­
re 1 856-1876 (Princeton: Princoton University
Press, 1963) adlı kitabı da Osmanlı Imparator­
l ıığıı'nda Reform 1 856- 1 8 76 I Çe v : Osman
Akınhay] !ki Cilt ( lstanbul: Papi rus Yayınları.
1997) adıyla Türkçeye kazandırıldı.

Tanzimat Dönemi devlet adamlarından Ah­
med Cevdet Paşa üzerine M . Şakir Ülkütaşır'ın
Cevdet Paşa Hayatı-Şalısiyeti-Eserleri 1 8 22-
1895 (Ankara: Doğuş Matbaası, 1945) kitabı
vardır. Ama ilk bilimsel eser Ebül'ula Mar­
din'in Medeni Hu/ıulı Ceblıesiııden Alınıed Cev­
det Paşa (1822-1 895) Ôlü111L111iin 50inci Yıldö­
n li m u Ves i l esiyle [ ( l stanbu l : l . Ü . Yayı nları ,
1946) Yeni baskısı (Ankara: Türkiye Diyanet
Vakfı Yayınları, 1996) ] yapıldı. Ayrıca Ümit
Meriç'ln Cevdet Paşa'ııın Ceıııiyet ve Devlet Gö­
ruşii ( 2 . Basım. lstanbul: Ö tüken yayınlarıi
1979) Ahmet Cevdet Paşa üzerine yapılan iki
toplantı kitaplaşmıştır. Bunlardan ilki Alımed
Cevdet Paşa Semineıi 2 7-28 Mayıs 1 985 Bildiri­
ler (lstanbul: !.Ü.Edebiyat Fakültesi Basımevi,
1 986) , ikincisi ise Alımet Cevdet Paşa (1 823-
1 895) Vefatının 1 00. Yılına Anııagan (Ankara:
Türk Diyanet Vakfı Yayınları, 1997)
Tanzimat döneminin bu ünlü ismi üzerine
onun özellikle tarihçiliği hakkında kuşkusuz en
yetkin eser Chritoph K. Neumann'ın doktora
tezi olan ve Araç Taıilı Amaç Tanzimat Tarilı-i
Cevdet'in Siyasi Anlaıııı ( lstanbul: Tarih vakfı
Yurt Yayınları, 1999) adı ile çevrilen başarılı ça­
lışmasıdır. Tanzimat döneminin simgesi haline
gelmiş modernist kanadın öncüsü Mustafa Re­
şit Paşa üzerine en önemli eser ise devamı hala
yayınlanmayan Reşat Kaynar'm, Mustafa Reşit
Paşa ve Tanzimat (Ankara: Türk Tarih Kurumu
Basımevi, 1954, ikinci baskı, 1985) adlı yapıu­
dır. Bu arada !.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarafından
yapılan 1 9 . yüzyıl padişahları dönemin kimi
önemi isimleri ve dönemleri konusundaki ki­
taplar da görülmesi gereken kitaplar arasında­
dır. Bunlardan biri de Mııstafa Reşit Paşa ve Dö­
neıni Senıineıi Bildiıiler 1 3-1 4 Mart 1 985 (Anka­
ra: Türk tarih Kurumu Yayınları, 1987); ile Sul­
tan il. Malınıut ve Refonnlan Senıineıi 28-30 Ha­
ziran l 989 Bildiriler ( lstanbul:Edebiyat Fakülte­
si Basımevi , 1990) adlı yapıtlardır. (Diğerleri bu
seçilmiş kaynakçanın ilgili yerlerinde verilmiş­
tir.) Fuat Andıç-Süphan Andıç; Sadrazaııı Ali
Paşa Hayatı, lamam ve Siyasi Vasiyetnamesi (ls­
tanbul: Eren Ya}1ncılık, 2000) adlı yapıt da son
yayınlanan eserlerden biridir.
Kamuran Birand'ın bugün unutulmuş ol­
makla birlikte değerini hala koruyan Aydııılan­
ına Devıi Devlet Felsefesi'nin Tanzimaıta Tesirle­
ri (Ankara: A . Ü . ilahiyat Fakültesi Yayı lan,
1955) ile Tanzimat döneminin ilk muhalefet
hareketlerinden biri olan Kuleli Vak'ası üzeri­
ne biricik monografi olma özelliğini sürdüren
Uluğ lğdemir'in Kuleli Valı'ası Halık111da Bir
K A Y N A K Ç A
Araştırma (Ankara: Türk tarih Kurumu Yayın­
lan, 1937) ve Osmanlı Düşünce tarihi üzerin­
de önemli bir rol oynadığı düşünülen Encü­
men-i Daniş üzerine Kenan Akyüz'ün Encü­
nıen-i Dilııiş (Ankara: A.Ü. Eğitim fakültesi
Yayınları, 1975) ve y'ne Akyüz'ün bu çalışma­
ya katkı biçiminde yayınladığı " Encümen-i
Daniş'in kuruluşu ve mahiyeti hakkında yeni
belgeler "Stııdi Preottoıııani e Oıtomani Atti del
Convegno di Napoli (24-26 settcnıbre 1 9 74)
(Napoli: lnstituto Universitario Orientaleü,
1976) adlı yapıtlar dönemi anlamak açısından
mutlaka kullanılmalıdır
Tanzimat'ın 150. Yıldönümü vesilesiyle ya­
pılan toplantıların bir kısmı kitaplaşmıştır. Bu
kitapların içinde de konu ile ilgili makaleler
bulmak olanaklıdır. Bunların başlıcaları şun- 4J J
\ardır. 1 50. Yılında Tanzimat (Yayına hazırla-
yan: Hakkı Dursun Yıldız) (Ankara: Türk Ta-
rih Kurumu Yayınları, 1 992); Tanzinıat'ın 1 50.
Yıldö1111mı1 Senıpozyunuııııııı Bildiıileri, (6-7 lıa-
.rnn 1 989) ( lzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Yayınları ,1992); Tanzimat'ın 1 50. Yıl-
döniimı1 Uluslarnrsı Senıpozyıınııı Aıılıara: 3 1
Elıim-J Kasıııı 1 989 (Ankara: Türk Tarih Kuru-
mu Basımevi, 1994)
Tanzimat'tan Birinci Meşrutiyet'c geçişin
önemli isimlerinden olan Tunuslu Hayrettin
Paşa üzerine Atilla Çetin'in, hazırladığı Tııııus­
lıı Hay reddin Paşa [ (Ankara: Kültür Bakanlığı
Yayınları, 1 988) ikinci baskı 1999)] adlı yapıta
bakılabilir. Tanzimat, Birinci Meşrutiyet ve i l .
Abdülhamit Döneminin önemli isimlerinden
olan modernist kimliği ile öne çık;ın Münif
Paşa için lsmai\ Doğan, Taıızinıat'ın llıi Um:
Mıinif Paşa ve Ali Suavi (Sosyo-pedagojilı Bir
Karş ı laştırma) ( lstanbul: iz Yayınları. 1 99 1 )
kullanılabilir.
YEN! OSMANLILAR VE I. MEŞRUTiYET
Robert Devereux; Tlıe First Oıtonıan Constitııti­
onal Period A Stııdy of tlıe Mid/ıat Constitulion
and Parliaıııent (Ballimore: TheJ ohns Hopkins
Press, 1963) adlı henüz Türkçeye çevrilmeyen
eseri ile Uluslararası Midlıat Paşa Semineri Bil­
diriler ve Tartışmalar Edime, 8-1 0 Mayıs 1 984
(Ankara: T.T.K. Yayınları, 1986) adlı kitaplar
Birinci Meşrutiyet'ln simegelerinden biri hali­
ne gelmiş Midhat Paşa üzerine önemli yapıt­
lardır. Ayrıca Birinci Meşrutiyet üzerine yapı­
lan iki toplantı sonradan kitaplaştı Bunlardan
biri A nnağan Kanun-u Escısi'nin 1 00 Yılı (An-
 K A Y N A K Ç A
kara: A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları,
1978) adlı yayındır ki içinde son derce önemli
maka l e l e r yer a l maktadır. Cemil Oktay'ın
"Hum Zamirinin Serencamı: Kanun-u Esasi
ilanına Muhalefet Üzerine Bir Deneme" Bal11i
Savcıya Annagan (Ankara: Mülkiyeliler Vakfı
yayınları, 1988) adlı makalesi [ (Daha sonra
çeşitli makalelerinden oluşan kitaba isimlik
yapan "Hum" Zamirinin Serencaını ( lstanbul:
Bağlam Yayı nları, 1 9 9 1 ) ve Siyaset Yazıları
Hum Zamiri ve Diğerleri (Der Yayınları, 1997) ]
dönem muhalefet düşüncesini anlamak açın­
dan son derece önemlidir.
M. Kaya Bilgegil'in üç kitabı da bu dönem
için kullanılabilecek orjınal bilgiler içeren kay­
naklardandır. Yakm Çag Türk Kültür ve Edebi­
41 4 yatı Üzerine Araştırmalar-!: Yeni Osmanlılar
(Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1976),
Yalım Çag Türk Kültür ve Edebiyatı Üzerine
Araştınnalar-II Müteferrilı Malıaleler I, (Erzu­
rum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1980) ve
Ziya Paşa üzerine B i r Araştırma Birinci Cilt
ikinci baskı (Ankara: Atatürk Ü niversitesi Ya­
yınları, 1979) da mutlaka bakılmalıdır.
Yeni Osmanlılar konusunda, onun üyelerin­
den biri olan Ebüzziya Tevfik'in il. Meşrutiyet
sonrasında dizi yazı halinde kaleme alınan yarı
haurat niteliğindeki yazıları 1973 yılında yeni
harflere çevrilerek kitaplaştı. Üstelik 1973 yı­
lında üstelik aynı ay Mart ayında ve aynı adla
ama yayınevi ve sadeleştiren farkıyla iki ayrı
Yeni Osmanlılar Tarihi yayınlandı. llki Ebüzzi­
ya Tevfik, Yeni Osmanlılar Tarihi (Sadeleştiren:
Şemsettin Kutlu) (lstanbul: Hürriyet Yayınları,
1973) iki cilt ve Ebüzziya Tevfik, Yeni Osman­
lılar Tarilıi (Bugünkü dile uyarlayan: Ziyad
Ebtizziya) Birinci Cilt (lstanbul: Kervan Yayın­
ları, Mart 1973), !kinci Cilt ( lstanbul: Kervan
Yayınları, Kasım 1973) ve üçüncü cild ( lstan­
bul: Kervan Yayınları, Şubat 1 9 74)
Birinci Meşrutiyet'in romantik yurtseveri
Namık Kemal üzerine oldukça fazla sayıda ya­
yın bulunmasına karşın onu gerçekten değer­
lendiren yapıt sayısı son derece azdır. Latin
harfli ilk çalışma Kemalinin Şükrü'nün Namık
Kemal Hayatı ve Eserleri (lstanbul: Kanaat Kü­
tüphanesi, 193l)adlı eseridir. Namık Kemal'e
ilgi doğumunun 100. Yılı nedeniyle artmıştır.
Necip Fazıl Kısakürek Namılı Kemal Şahsı-Ese­
ri-Tesiri (Ankara: Recep Ulusoğlu Basımevi,
1940) adlı yapıtı ile başlayan ilgi devam etmiş­
tir. Onun hakkında en erken yayınlanan ve
bugün hala değerini korumakta olan eserler­
den başında A.Ü. Dil Tarih Coğrafya Fakültesi
Tarafından yayınlanan Namılı Keınal Halılwıda
Büyith Şairin Yüzitncü Dogum Yıldönümü Mit­
nasebetiyle Dil ve Taıilı-Cografya Falııiltesi Pro­
fesôr ve Doçentleıi Tarafından Ha:z:ırlanınıştıı:
(Ankara: A.Ü. D.T. C . E Neşriyatı, 1942) adlı
yapıt gelmektedir.
Mithat Cemal Kuntay'ın Namılı Keınal, Dev­
rin lnsanlan ve Olaylan Arasıııda Cilt 1 (lstan­
bul: Maarif Matbaaası , 1944), Cilt 2 Kısım 1 :
(lstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1949) Cilt 2
Kısım 2: (lstanbulMaarif Basımevi, 1956) adlı
iki cilt üç kitaplık eseri de hem Yani Osmanlı­
lar'ın Siyasal düşünceleri açısından hem de dö­
nem açısından kullanılması gereken önemli
bir klasik kaynak niteliğindedir. Ayrıca Yusuf
Mardin, Namıh Kemal'in Loııdra Yıllan, (lstan­
bul: Milliyet Yayınları, 1 9 74) onun yurtdışı
macerasını anlatan önemli bir eserdir.
Namık Kemal'in popüler hale gelmesi ikinci
kez ve bu kez 1 00. Ölüm yıldönümü nedeniy­
le oldu Ôlümünüıı 1 00. Yılmda Namıh Kemal
( l s tanbul: Marmara Üniversi tesi Yayınları,
1988) Bu arada 1980'li yılların sonunda sol ay­
dınlar Namık Kemal'e ilgi gösterdiler. "Türk
Aydınlarıyla Dayanışma Girişimi"nin öncülü­
ğünde Mainz'da 15 Nisan 1988'de yapılan ve
Türkçe ve Almanca tebliğlerin sunulduğu kol­
lokyuma sunulan bildiriler aynı yılın sonunda
Bir Çagdaş Oncü Namıh Kemal (1888- 1 988)
( l stanbul: Amaç Yayıncılık, 1988) adıyla ya­
yınlandı. Namık kemal hakkında kullanılabi­
lecek en iyi bibliyografya Mustaf Can'ın hazır­
ladığı Namık Kemal Bibliyografyası (Anlkara:
Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988)
bu alanda geniş bir kaynakça sunmaktadır.
Fevziye Abdullah tansel'in dört cilt olarak ya­
yına hazırladığı ve Türk Tarih Kurumu yayın­
larından çıkan Namık Kemal'!n Hususi Melıtup­
lan onun düşünce dünyasını anlamak açısın­
dan kullanılabilir.
Şinasi üzerine ilk önemli kitap Ahmet Ra­
sim tarafından kaleme alınan ve Osmanlıca ya­
yınlanan Matbuat Tarihine Medlıal-llh Büyılk
Mulıarrirlerden Şinasi (lstanbul: Yeni Matbaa,
1 927) adlı çalışmasıdır. Şinasi hakkında iki
eser daha vardır. Bunlardan biri edebiyat yö­
nünü ele alınmakla birlikte Gündüz Akın­
cı'nın Batıya Yönelirken Şinasi (Ankara: Ayyıl­
dıı: Matbaası, 1962) ve Ziyad Ebüzziya tarafın­
dan yazılan ve ölümünden sonra ilavelerle Hü­
seyin Çelik tarafından yayınlanan Şinasi (ls­
tanbul: lletişim Yayınları, 1997) adlı kitaplar
bulunmaktadır.
Ali Suavi üzerine yazılan başlıca kitaplar

şunlardır: Midhat Cemal Kumay, San/ılı ihti­
lalci Ali Suavi ( lstanbul: Ahmet Halit Kitabevi,
1 946) , Falih Rıfkı A tay, Başveren lnkı labcı
(Dünya yayınları, Gün Matbaası, t.y, Yyy), !s­
ınai! Hami Danişmend; Ali Suavi'nin Türlıçülii­
ğü ikinci baskı ( lstanbul:CHP Genel Sekreter­
liği Neşriyatından, 1942) ve son olarak kap­
samlı bir çalışma olan Hüseyin Çelik'in Ali Su­
avi ve Dönemi (lstanbul: i l etişim Yayınları,
1994) adlı eserine bakılabilir.
Serol Teber'in Paris Komümi'nde Oç Yurtsever
Tarh Mehmet Reşat ve Nuri Beyler (lstanbul:
D e Yayınevi, 1986) da ikinci el kaynakları kul­
lanmasına rağmen dikkat çekici bir çalışmadır.
A h m e t M i dhat Efen d i Üzerine Carter V.
Findley'in yazdığı Ahmed Mithad Efendi Avru­
pa'da ( Çev: Ayşe n Anadol) (lstanbul : Tarih
Vakfı Yurt Yayınları, 1999)
II. ABDÜLHAM1T
Türkiye tarihinin en tartışmalı isimlerinden
biri olan il. Abdülhamit üzerine bilimsel çalış­
ma son yıllarda peş peşe geldi. Birincisi Selim
Deringil'in Well-protected Domains: Ideology &
The Legitimation of Power in The Ottoman Em­
pire, 1876-1 909 (l.B.AURIS,1999) adıyla lngi­
lizce yayınlanan ve Türkçeye çevrilmekte olan
eseridir. Selim Deringil'in "Legitimacy Structu­
res in the Ottoman State: The Reign of Abdül­
hamit I l " Intenıational jurnal of Middle East
Stııdies Cilt::XXJII, No:3 ( 1 9 9 1 ) s.345-359 adlı
çalışmasıyla müjdelediği çalışması son derece
önemli. Daha önce sözünü ettiğimiz Kemal H .
Karpat'ın The Politicization of Islam: Reconst­
rııcting Identity, State, Faith, and Community in
The Late Ottoman State (Oxford: Oxford Unı­
versity Press, 200 1 ) adlı eseri de uzun yılların
birikimini yansitan, dönemi etrafiıca değerlen­
diren ve son derece değerli tahliler içeren yet­
kin bir çalışmadır.
Abdülhamit'in siyasi görüşleri üzerine fikir
veren ilk kaynaklardan biri onun hatıratıdır.
Aslında bu hatıratlar da tartışmalıdr. Abdiilha­
mit'in Hatıra Defteıi (lstanbul: Selek Yayınları,
1960) Sultan Abdülhamit Siyasi Hı'ltırdtırn (ls­
tanbul: Hareket yayınları, 1974) Abdalhamil'in
Hatıra Defteri Belgeler ve Resimlerle (Yayına
hazırlayan ve sadeleştiren: ismet Bozdağ) (ls­
tanbul: Kervan Yayınları, 1 9 75) Çeşitli baskı­
lar yapan bu hatıratlar üzerine Alaaddin Yal­
çınkaya'nın tenkidine ve kitabına mutlaka ba­
kılmalıdır. Ayrıca Ayşe Osmanoğl u ; Babam
K A Y N A K Ç A
Sultan Abdülhamit (Hatıralanm) (Ankara:Sel­
çuk yayınları, 1984) adlı hatıratı önemlidir.
Abdülhamit'ln siyasi düşüncelerini anlayabil­
mek için şu kitaplara bakılabilir: K. M ehmet
Hocaoğlu sadeleştirdiği ve Abdülhamit Han ve
Muhtıraları [ (lstanbul:Türkiyat Matbaacılık,
1989) , ikinci baskı Kamer Yayınları ( 1 999) ] .
A . Alaaddin Çetin ve Ramazan Yıldız'ın yayına
hazırladığı Sultan If. Abdülhamit Han Devlet ve
Memleket Görüşlerim ( lstanbul: Çığır Yayınla­
rı, 1976) , Orhan Koloğlu, Ne Kızıl Sultan Ne
Ulıı Halıaıı Abdülhamit Gerçeği (lstanbul : Gür
yayınları, 1987), Aydın Talay. Eserleri ve Hiz­
metleıiyle Sultan Abdülhamit (lstanbul: Risale
yayınları, 1999 1 ) , Ihsan Süreyya Sırma, II. Ab­
dnlhamit'in Islam Birliği Siyaseti 4. Baskı (ls-
tanbul: Beyan Yayınlan, 1990), Cezmi Arslan, 415
II. Abdülhamit v e Islam Birliği Osmanlı Devle-
ti'nin Islam Siyaseti 1 856-1 908 (lstanbul: Ô tü-.
ken Neşriyat, 1992) , Cevdet Ergül, II. Abdnl-
hamit'in Doğu Politilıası ve Hamidiye Alayları
(lzmir: Çağlayan Yayınları, 1997) , il. Abdülha-
mit ve dönemi konusundaki iki sempozyum
kitaplaşmıştır. Bunlardan ilki ilim Kültür Sa-
nat Vakfı Tarih Enstitüsü'nün düzenlediği top-
lantıda yapılan konuşmalar II. Abdülhamit ve
Dönemi Sempozyum Bildiıileıi 2 Mayıs 1 992
C lstanbul: Seha N eşriyat, 1992) adıyla kitap-
laşmıştır. ikincisi ise 1 . 0 . Edebiyat Fakülte-
si'nin düzenlediği kapsamlı toplantıdır ki Sul-
tan II. Abdnlhamit ve Devri Semineri 27-29 Ma-
yıs 1 992 Bildiriler (lstanbul: 1.0. Edebiyat Fa-
kültesi Basımevi, 1 994) adıyla kitaplaşmıştır.
i l . Abdülhamit .ve sonrasındaki dönemde
önemli roller oynamış iki süyasetçi ve düşünü­
şü üzerine Gazi Ahmet Muhtar Paşa B i r Os­
manlı Paşası ve Dönemi ( lstanbul: Milliyet ya­
yınları, 1976) ve daha sonra Gazi Ahmet Muh­
tar Paşa (1839-1 919) (Askeri ve Siyasi Hayatı)
Gözden Geçirilmiş ikinci Baskı (lstanbul: Filiz
Kitabevi, 1989) ile Yusuf Hikmet Bayı.ır'un Ka­
leme aldığı Sadrazam Kı'lmil Paşa -Siyasi Haya­
tı- (Ankara: Sanat Basımevi, 1954) bakılabilir.
Ayrıca bu dönemin ünlü iki sadrazamının anı­
ları dönemi ve düşünce dünyasını anlamak
açısından önemlidir. Said Paşa'nın Osmanlıca
üç cilt olarak yayınlanan kitabı Şemsettin Kut­
lu tarafından sadeleştirillerek yayınlandı. Ani­
lar Sadrazam Sait Paşa (Notlar ve açıklamalar­
la günümüz diline uygulayan Şemsettin Kut­
lu) ( lstanbul: Hürriyet Yayınları, 1977) ve Ka­
mil Paşa'nın anıları için Kamil Paşa'11111 Anılan
(Yayına Hazırlayan Gül Çağalı Güven) (lstan­
bul: Arba Yayınları, 1 99 1 )
 K A Y N A K Ç A
JÖN TÜRKLER VE 1I. MEŞRUTIYET
Hiç kuşku yok ki gerek "Yeni (ya da Genç) Os­
manlılar" ve gerekse "j ön Türk" Düşünüşü
üzerine en yetkin iki çalışma Şerif Mardin'in
tarafından yapılmıştır. Bunlardan ilki Birinci
Meşrutiyet ve dönemin önemli isimlerinin si­
yasal ve toplumsal düşünüşü konusunda 1962
yılında lngilizce yayınlanan yapıt Şeri f Mar­
din'in doktora tezi olan ve Princeton Üniversi­
tesi yayınları arasında basılan Tlıe Genesis of
Yoımg Ottoman Tlıoııglıt-A Stııdy in tlıe Modenıi­
zation of Tıırlı islı Political Ideas (Princeton:
Princeton University Press, 1962) adlı eseridir.
Bu yapıt yayınlanışından yaklaşık 35 yıl sonra
Yeni Osmanlı Dtişıincesinin D oğıış ıı ( lstanbul:
41 6
lletişim Yayınları, 1996) Türkçeye çevrilmiştir.
Bu yapıt geçen yıl tekrar lngilizce olarak da ya­
y ı n l a n m ı ş t ı r. ( Syracuse U n i v e rs i ty Press,
2000). Yine Şerif Mardin 1964 yılında bu defa
Türkçe olarak kaleme aldığı jön Tıirlıleı-in Siya­
si Fikirleri 1 895-1 908 (Ankara: iş Bankası Ya­
yınları, 1964) adlı ve artık bir klasik haline gel­
miş olan yapıtı 1983 yılından i tibaren lletişim
yayınları tarafından yapılan baskıları dörde
ulaşmıştır. Mardin'in bir kitapçık şeklinde bası­
lan Continııity and Clıange in the Ideas of tlıe Yo­
ııng Tıır-Jıs (Ankara: Yenişehir Matbaası , 1 969)
da dikkate değer bir başka çalışmadır. Mardin
çeşitli dergilere yayınlanmış ve konumuzu da
ilgilendiren makaleleri dört cilt halinde toplan­
mıştır. Türkiye'de Toplum ve Siyaset, Malıaleler
1 (lstanbul : lletişim Yayınları 1990), Siyasal ve
Sosyal Bilimler; Malıaleler 2 (lstanbul: lletişim
Yayınlan, 1990), Türlıiye'de Din ve Siyaset Ma­
lıa l el e r J (lstanbul:lletişim Yayınları, 1991) ve
Tıi rlı Modem/eşmesi Malıalelcr 4 ( lstanbul :lleti­
şim Yayınları, 199 1 ) Bu derlemelerde düşünce
tarihi açısından önemli makaleler bulunmakta­
dır. Şerif Mardin'ln yine Syracuse University
yayınlan arasından çıkan Religion, Society and
Modenıity in Tıırley ( 1999) adlı yapıtına bakıl­
malıdır.
Jön Türk düşünüşü için özellikle şu yapıtlar
m utlaka kullanılmaldır. Ernest Edmondson
Ramsaur; Tlıe Yoımg Tıır-lıs: Prelııde to the Revo­
lııtion of 1 908 (Princeton: Princeton University
Press, 1957) Türkçe Çevirisi jön Tıirlıler ve
1 908 llıtilali l Çev: N uran Ü lken i ( I s tan bul:
Sander Yayınları, 1972. ikinci Baskı 1982) , Si­
na Akşin; 1 00 Sonıda jön Tti rlıler ve Ittilıat ve
Teralılıi (lstanbul Gerçek Yayı nevi, 1979) ve
ikinci baskı jön Tılrlıler ve lttilıat ve Te ralı lı i
( lstanbul Remzi Yayınevi, 1987), Yuriy Aşato­
viç P e trosya n ; Sovyet Gôziiy le Jön Tıirlıler
( Çev: Mazlum Beyhan-Ayşe Hacıhasanoğlu)
( l s tanbul: Bilgi yayı nevi , 1 9 7 4) Feroz Ah­
mad'ın Tlıe Yoııng Tııdıs Tlte Conııııitee of Union
and Progress in Tıırhislı Politics 1 908- 1 9 1 4 (Ox­
ford: The Clarendon Press, 1969) adlı araştır­
ması 1971 yılında Ittilıat ve Teralılıi 1 908- 1 9 1 4
[ Çev: Nuran Yavuz] ( lstanbul: Sander Yayınevi
1 9 7 1 ) adıyla çevrilmiştir. ( ikinci baskı lstan­
bul: Kaynak Yayınları, 1984 ve üçüncü baskı
1986] Yine Feroz Ahmad'ın çeşiLli dergilerde
konu ile ilgili yayınlanmış makaleleri lt ti lı adç ı­
lılı'tan Kemalizme (lstanbul: Kaynak Yayınları,
1986) başlığı altında yayınlanmıştır. Ahmet
Bedevi Kuran'ın lnlıılap Tarihimiz ve jön Tıi rlı ­
ler (lstanbul: Tan Matbaası, 1945) ve Osnıanlı
lmparatorlıığıı'nda Inlıılap Harelıetleri ve Milli
Mücadele (lstanbul: Baha Matbaası, 1956), I n­
lıılap Tarihimiz ve lltilıat ve Te ralılıi ( lstan­
bul: 1948), Osmanlı lmparatorlıığıı'ııda ve Tür­
lıiye Cıımhııriyeti'nde Inlıılab Harelıetleri (lstan­
bul: 1959) adlı yapıtları önemlidir.
M. Şükrü Hanioğlu'nun B i r Siyasal Orgıit
O/aralı Osmanlı lttilıad ve Teralılıi Cemiyeti ve
jön Türlılak Cilt 1 : 1898-1902) (l stanbul: ileti­
şim Yayınları, 1986, lkinci baskı 1989) Bu ya­
p ı t Osmanlı l t tihad ve Terakki Cemiyeti'nin
bir örgüt olarak tarihi üzerinde yoğunlaşmak­
tadır. Ne yazık ki ikinci cildi Türkçe olarak ya­
yınlanmamıştır. Bu yapıtın 1908'e kadar olan
dönemi de içeren ve henüz Türkçeye çevril­
meyen baskısı lngilizce olarak yapıldı jonı u rlı s
in Opposition 1 889-1 908 (Oxford: Oxford Uni­
versity Press, 1995) . Hanioğlu'nun Türkçe ya­
yınladığı ve 1902 Kongresi ile bıraktığı kitabı
ingilizce ve ikinci cilt niteliğindeki kitapla ta­
mamlanmış oldu. Bu kitap Preparation for a
Revolııtion: Tlıe Yoııng Ttırlıs, 1 902- 1 908 (Ox­
ford: Oxford University Press, 2000) adını ta­
şımaktadır.
i l . Meşrutiyet'in döneminin öncesi ve sonra­
sı için Aykut Kansu; 1 908 Devrimi ( lstanbul:
l l e tişim Yayı nları, 1995) yapı ta bakılabilir.
Kansu'nun ayrıca Elusive Transfonnation: Tlıe
Reforınation of 1 908 in Tlırlıey (Leiden : Brill,
1997), Tlıe Revolution of 1 908 ın Tu rlıey (Le­
iden: Brill, 1997) ve geçtiğimiz yıl yayınlanan
P o l itics in pos t-revolutionary Tıı rlı ey, 1 908-
1 913. (Leiden: Brill,2000) adlı kitapları kulla­
nılabilir.
Ali Birinci'nin Hlirıiyet ve itilaf Fı rlı as ı 11.
Meşrutiyet Devrinde ittihat ve Teralılıi'ye Karşı
Çı lıa n la r ( l s tanbul: Dergah Yayı nları, 1 990)

adlı yapıtı ise il. Meşrutiyet'in muhalefet parti­
si ve bu parti etrafında örgütlenen siyasal dü­
şününüş ve kişilere ilişkin ayrıntılı bilgiler
sunmaktadır.
Jön Türk hareketinin önderlerinden olan
Prens Sabahattin üzerine Nezahat Nurettin
Ege'nin Prens Sabahaddin Hayatı ve ilmi Mada­
falan ( lstanbul: Fakülteler M a tbaası ,' 1977)
adlı eserinde Prens Sabahattin'in çeşitli yerler­
de yayınlanmış yazılarının çevrimyazılarını
bulmak olanaklıdır. Cavit Orhan Tütengil'in
Prens Sabahattin (lstanbul: lstanbul Matbaası,
1954) adlı yapıtı da Prens'in düşünüşün anla­
mak açısından önemlidir. Prens Sabahattin'in
kardeşi Lütfullah üzerine Cavit Orhan Tüten­
gil ve Vedat Günyol'un birlikte hazırladıklan
küçük kitapçık Prens Lütfullah Dosyası (lstan­
bul: Çan yayınlan, 1977) adıyla yayınlanmış­
tır. Son olarak Le Play Sosyolojisinin 1 00. Yılı
Danyada ve Türhiyede Tesirleri Tarh Sosyoloji
Cemiyeti'nin 21 Aralık 1 95 7 ganü tertiplediği
toplantıda bu mevzua dair yapılan tebliğler (ls­
tanbul: Türkiye Yayınevi ve basımevi, 1958)
adlı çalışmayı zikredebiliriz. Prens sabahhattin
üzerine yayınlanan son kitap onun risaleleri­
nin derlendiği Prens Sabahaddin; Tarhiye Na­
sıl Kurtanlabilir? Ve [zdh'lar [ Çeviriyazı:Fahri
Unan ] (Ankara: Ayraç Yayınevi, 1999) adlı ça­
lışmadır. Bu çalışmanın giriş yazısı daha önce
Cavit Orhan Tütengil'in yazdığı yazıdır!
G enel olarak liberal siyasal düşünüşün
uzun erimli tarihçesi için Tevfik Çavdar'ın
Tarhiye'de Liberalizmin Doğuşu (lstanbul: Uy­
garlık Yayınları, 1982) ikinci baskı Tarhiye'de
Liberalizm (1 860-1 990) (Ankara: imge Yayıne­
vi, 1992) adlı kitaba bakılabilir.
Mizancı Murat Üzerine Birol Emil'in Mizan­
cı Murad Bey Hayatı ve Eserleri (istanbul: Ebe­
biya t fakii.ltesi Basımevi, 1 9 79 ) , Abdullah
Cevdet için Şükrü Hanioğlu'nun Bir Siyasal
Daşanar Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dô­
nemi (Istanbul: Üçdal Neşriyat, ( 198 1 ] ) , Enver
Paşa için Şevket Süreyya Aydemir'in; Makedon­
ya' dan Ortaasya'ya Enver Paşa (1860-1 908)
Cilt: l (lstanbul: Remzi Kitabevi, 1970), (1908-
1 91 4)Cilt:2 ( lstanbul: Remzi Kitabevi , 1971)
(1914-1922) Cilt 3 ( lstanbul: Remzi Kitabevi,
1972), Kazım Karabekir'in istiklal Harbimizde
Enver Paşa ve ittihat Terakki Erkanı (lstanbul:
Menteş Matbaası, 1967), ikinci baskı (lstan­
bul: tay Yayınlan, 1990), Feridun Kandemir'in
Enver Paşanın Son Ganleri ( lstanbul: Güven
Yayınevi, 1943), M. Şükrü Hanioğlu'nun yayı­
na hazırladığı Kendi Mehtuplannda Enver Paşa
K A Y N A K Ç A
(lstanbul: Der Yayınları, 1989), Masayuki Ya­
mauchi; Hoşnut Olmamış Adam Enver Paşa (ls­
tanbul: Bağlam Yayınları, 1995) adlı çalışmalar
bulunmaktadır.
Talat Paşa için Hüseyin Cahiı yalçın; Talat
Paşa ( lstanbul: Yerdigün Neşriyatı, 1 943) ve
Tevfik Çavdar; Talat Paşa, Bir Orgat Ustasının
Yaşam ôyhü.sü (Ankara: Dost Kitabevi, 1984)
ikinci Baskı (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayın-
ları, 1995) adlı kitaplara bakılabilir. Ahmet Rı-
za için ise Fındıkoğlu Z. Fahri; Aguste Comte
ve Ahmet Rıza (lstanbul: Türkiye Harsi ve içti-
mai Araştırmalar Derneği, 1962), Ahmet Rı-
za'nın Batıda Fransızca olarak yayınladığı ken-
di kitabı n eredeyse 100 yıl geçtikten sonra
Türkiye'de lngilizce olarak yayınlanmıştır.
[Çev:Adair Mili] The Moral Banhruptcy of Wes- 41 7
tem Policy towords tlıe East (Ankara: Kültür ve
Turizm bakanlığı Yayınları, 1988) Rıza Nur
için, Riza Nur; Hucumlara Cevablar ( lstanbul:
Matbaai Ebüzziya, 1941) Cavit Orhan Tüten­
gil, Doktor Rıza Nur üzerine Üç Yazı-Yanhılar­
Belgeler (Ankara: Güven Matbaası, 1965) Boz­
kurt Zakir Avşar; Bir Mulıalifın Portres i: Dr. Rı­
za Nur (lstanbul:Belgesel Kitaplar, 1992) Son
olarak Rıza Nur'un Almanya'da da çeşitli bas­
kıları yapılan Hatıratına bakılabilir.
SOL D ÜŞ ÜNÜŞ
Türkiye'de sol siyasal düşünüş üzerine çalış­
malar 1 9 60'lı yıllarda peşpeşe ortaya çıktı.
Ama Osmanlı dönemi sol/sosyalist siyasal dü­
şünüşünü ayrıntısıyla inceleyen ve alanında
bir klasik haline gelen bir yapıt kuşkusuz Me­
te Tunçay'ın çalışmasıdır. Tunçay'ın, bilimsel
çalışma üslubu ve akademik ahlak açısından
da yenilikler içeren Türhiye'de Sol Akımlar
1 908-1 925 (Ankara: A. Ü. Siyasal Bilgiler Fa­
kültesi Yayınları, 1967) adlı yapıtı bugüne ka­
dar her defasında genişletilerek dört baskı yap­
mıştır. [ Son baskısı Cilt: 1 Metin (Istanbul:
BDS Yayınları, 1 9 9 1 ) Belgeler (lstanbul: BDS
Yayınları, 1991)] ve bu yapıtın 1925-1936 yıl­
lannı kapsayan devamı niteliğindeki ikinci cil­
di de Türhiye'de Sol Ahımlar-II 1 925-1936 (ls­
tanbul: BDS Yayınları, 1992) adıyla yayınlan­
mıştır. Sol sosyalist düşünce açısından kullanı­
labilecek bir kaynak da asıl adı Ahmet Nevzat
Cerrahlar olan ve A. Cerrahoğlu takma adınını
da kullanan ve Kerim Sadi adıyla ilk baskısı
1975 yılında yayınlanan kitabıdır. Daha önce
kitapçıklar halinde yayınlanan eserler daha
 K A Y N A K Ç A
sonra biraraya getirilerek Tarkiye'de Sosyalizm
Tarilıine Katkı (lstanbul: May Yayınları, 1975)
adıyla yayınlanmıştır. Bu eser bazi eklemeler
ölümünden sonra aynı adla yayınlanmıştır.
(lstanbul: lletişim Yayınları, 1994)
Bu alanda kullanılabilecek diğer kaynaklar
arasında şu eserler sayılabilir: Fethi Tevetoğlu,
Tarkiye'de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler
(1 9 1 0 - 1 960) (Ankara: Ayyıldız M a tbaas ı ,
1967) , Dimitır Şişmanov; Tarlıiye'de lşçi ve
Sosyalist Hareketi (Haz: Ayşe ve ragıp Zarako­
lu) ( lstanbul: Belge Yayınları, 1 9 7 8 , ikinci
baskı 1 990) , Münir Süleyman Çapanoğlu;
Tarkiye'de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist
Hilmi ( lstanbul: Pınar Yayınevi, 1964), Aclan
Sayılgan; Tarkiye'de Sol hareketler (1 8 71 -
418 1 971) ( lstanbul:Hareket yayınları, 1972) (ilk
baskısı 1968), Refik Sönmezsoy; Türkiye'de ve
Danya'da lşçi Hareketleri (lstanbul:Boğaziçi
Yayınları, 1 9 8 1 ) , Lütfü Erişçi; Tarkiye'de lşçi
Sınıfının Tarihi (ôzet Olarak) ( lstanbul:Kutul­
muş Basımevi, 1 9 5 1 ) , George Haupt-Paul Du­
mont; Osmanlı imparatorluğunda Sosyalist Ha­
reketler (Çev:Tuğrul Artunkal) (lstanbul: Göz­
lem yayınları, 1977), M. Şehmus Güzel; Tür­
hiye'de lşçi Harehetleri (lstanbul: Sosyalist ya­
yınlar, 1993), Oya Sencer; Tarlıiye'de lşçi Sıııı­
fı Doğuşu ve Yapısı (lstanbul: Habora Yayınla­
rı, 1969) , Hüseyin Avni şanda'nın daha önce
çeşitli tarih ve farklı yayınevleri tarafından çı­
kan kitapları Bir Yanm Müstemleke Oluş Tarihi
(lstanbul: Sinan Matbaası, 1932), 1 908'de Ec­
nebi Sennayesine Karşı ilk Kalkınmalar ( 1935)
ikinci baskısı Tarkiye'de 54 Yıl Ônceki lşçi Ha­
rehetleri ( lstanbul: Evre n Yayınları , 1 9 6 2 )
adıyla yapılmıştır. Bunlar Hüseyin Anvi Şan­
da; Yan Mastemlelıe Oluş Tarihi-1908 lşçi Ha­
rehetleri ( l stanbul: Gözlem Yayın ları , t.y.)
adıyla bir araya getirilerek tekrar yayınlanır.
Ayrıca onun ilk baskısı 1 9 4 l 'de yayınlanan
Reaya ve Koyla adlı yapıtı yeni düzeltmelerle
1970 ve 1975 yılında iki kez basılır. (lstanbul:
Habora yayınevi, 1970 ve 1975), G.S. Harris;
Tlıe Origins of Communism in Turhey (Stand­
ford: Hoover Institution, 1 967) adlı yapıtın
Türkçesi Tarkiye'de Komünizmin Kaynahları
[ Çev: Eniz Yedek] (lstanbul: Boğaziçi yayınla­
rı, 1979) adıyla yayınlanmış ve üç baskı yap­
mıştır. Feridun Kandemir; Atatark'ı1n Kurduğu
Tarhiye Koını1nist Partisi ve Sonrası (Yayınla­
yan : Nejat Ağbaba) (lstanbul: Yakın Tarihimiz
Yayınları, 1965) Mustafa Subhi'nin ilk dönem
yazılarını bir araya getiren Dilek A. Kanat'ın
Mustafa Subhi: ll1ı Yazılar 1 . Cilt 1 908- 1 9 1 0
(lstanbul: Amaç Yayınları, 1989 ) , 28-29 Ocak
1 921 'i Unutma Mustafa Subhi ve Yoldaşlaıı (ls­
tanbul: Güncel yayınlar, 1977) , Mete Tunçay;
Mustafa Sublıi'nin Yeni Danya�ı ( lstanbul: BDS
Yayınları, 1995) ve Hikmet Bayur; "Mus tafa
Subhi ve Milli Mücadeleye El Koymaya Çalı­
şan Başı Dışarıda Akımla r" . Belleten C i l t :
XXXV, No: l40 (Ekim 1971) v e Mustafa Subhi
üzerine son yapıtlardan biri Tuncay Aslan'ın
Tarhiye Komunist Fırkası'nın.Kunıluşu ve Mus­
tafa Subhi (Ankara: Türk tarih Kurumu yayın­
ları, 1997) adlı yapıtıdır.
Son yıllarda yayınlanan Socialism and Nati­
onalism in tlıe Ottoman Emp i re 1 9 76- 1 923
[ D erleyenler: Mete Tunçay-Erik J . Zürcher]
(London-New Yo rk: British Academic Press,
1994) adlı yapıt Mete Tunçay'ın çevirisiyle
Osmanlı lmparatorluğu'nda Sosyalizm ve Milli­
yetçililı 1 876-1 923 (lstanbul: lletişim yayınla­
rı, 1995) adıyla yayınlanmıştır. Osmanlı lm­
paratorluğu'ndaki Yahudi, Rum, Bulgar ve Er­
meni Cemaatlerinin sosyalist hareket ve düşü­
nüşe katkılarını inceleyen makalelerden oluş­
maktadır.
1SLAMCI DOŞONOŞ
Türkiye'de lslamcı düşünüş üzerine ilk çalış­
malar ise çok-partili siyasal yaşama geçildiği
dönemde, bu düşüncenin yeniden canlandığı
bir sırada en azından makaleler şeklinde belir­
miş, Demokrat Parti döneminde yoğunlaşmış
ve ilk çalışma ilk askeri darbenin sonrasında
yine Tarık Zafer Tunaya tarafından Tarkiye'de
lslamcılılı Cereyanı lhinci Meşrutiyet'in Siyasi
Hayatı Boyunca Gelişmesi ve Bugane Bıraktığı
Meseleler (lstanbul: Baha Matbaası, 1962) baş­
lığı ile yapmıştır. Bu yapıtın dili sadeleştirile­
rek. Tarkiye'de lslamcılık Ahımı (lstanbul: Si­
mavi Yayınları, 1991) adı ile ikinci baskısı da
yapılmıştır. lslamcılık düşüncesi üzerine bir
uzman olan lsmail Kara'nın çalışması ise Tür­
kiye'de lslamcılık Dılşl1ncesi Metinler/Kişiler Ki­
şiler Cilt: 1 (lstanbul: Risale yayınları, 1986)
Cilt: il (lstanbul: Risale yayınları, 1987)Cilt:3
(lstanbul: Pınar Yayınları, 1994) adı ile üç cilt
halinde yayınlanmış ve yapıtta ilk kez doğru­
dan doğruya seçilen kişilerin düşüncelerini
yansıtan metinler (sedeleştirilerek) verilmiştir.
Kara'nın, yeni baskıları da yapılan bu çalışma­
nın ilk cildinin başına yazdığı uzun giriş yazı­
sı, lslamcıların düşüncelerini çözümlemesi
açısından ayrıca önem taşımaktadır. lsmail

Kara'nın bu konuda yayınladığı önemli bir bir
kitap da lslamcılanıı Siyasi Görüşleri ( lsıan­
bul : iz Yayınları, l 994) adını taşımaktadır. Is­
lamcı düşünüş üzerine yayınlanan yapıtlardan
biri !. M eşrutiyet'de l s lamcı düşünüşün bir
i d eoloji o l arak doğuşun u i nceleyen Müm­
taz'er Türköne'nin Siyasi ideoloji Olaralı ls­
laıııcı lığııı Doğıışıı (\stanbul: i l e tişim Yayınları,
199 1 ) başlıklı eseridir. Kuşkusuz Cumhuri­
yet'in başlarından itibaren Türkiye'de lslami­
yeıe bakış ve lslamcılık konusunda muhakkak
okunması gereken kitaplar arasında Goııhard
Jasschke'nin Yeıı i Tıı r/ıiye'de lsliim l ı lı ( lstan­
bul : Bilgi Yayınevi, 1972) adlı çalışması gel�
mektedir. Bir başka çalışma Türkiye üzerine
araştırmaları ile tanınan Jacob Landau'un Tlıe
Politics of Pan-/slam. /deology aııd Orgaııizatioıı
(Oxford: The Clarendon Press, 1990) adlı ya­
pıtıdır. Son olarak bu konuda yapılan bir sem­
pozyuni Türlıiye'ııi n Çağdaşlaşma Problemi ve
/sliiııı Sempozyum 3-4 Mayıs 1 997, liııı i r (Yayı­
na Hazırlayan: Mehmet Demirc i ) ( A nkara:
Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000) adıyla
kitaplaşmıştır. Dönemin lslamcılarından Said
Halim Paşa'ııın eserleri, düşüncele � i ve yaşamı
için M. Hanefi Bostan; B i r /slamcı Dılşüıııir Sa­
id Hal i m Paşa ( l s ta n b u l : A m i l Yay ı n c ı l ı k ,
l 992) adlı eseri kullanılabilir.
Türki'deki islamcı l ı k düşüncesi n i n k i l i t
isimlerden biri olan ve Abdülhamit dönemin­
den başlayarak Cumhuriyet döneminde de et­
kili olmuş olan Said N ursi üzerine Şerif Mar­
din'in Religioıı and Social Clıaııge in Modern
Turlıey (Tlıe Case of Becliuzzaman Said Nıırsi)
( N ew York: State U n iversity of New Yo rk,
1989) adlı çalışması Beddıizzaınaıı Said Nursi
Olayı -Modern Tiirlıiye'de Dlıı ve Toplumsal De­
ğişim (Çev:Metin Çulhaoğlu) ( lstanbul: ileti­
şim Yayınları , 1992) adıyla Türkçeye kazandı­
rılmıştır. Said Nursi üzerine de geniş bir litera­
tür bulunmaktadır. Mardin'in kaynakçasında
büyük bölümü yer a l maktadır. Ayrıca, Said
N ursi'nin Kürtçülük hareketi i l e olan ilgisi
için Rohat; Uııutıılınıışluğt111 Bir Öylıiisü Said-i
Kürdi ( lstanbul: Fırat yayınları, 199 1 ) ve Mal­
misaniJ ; Said-i Nursi ve Kiirt Sonıııu ( l stan­
bul: Doz yayınları, 1 9 9 1 ) Kürtçülük ile ilgisi
i çin Naci K u t l ay; /llilıcıl- Tcra/ılıi ve Kıı rıler
(Stockholm: Vejin yay ı nevi , 1990) adlı kitapla­
ra bakılabilir. Genel olarak Kürt mill iyetçiliği
üzerine ise Robert O lson; T l ıe Emergeııce of
Kurdis/ı Natioııalism aııd Tlıe S/ıeilılı Said Rebel­
l ioıı 1 880-1 925 (Austin: Uni versity of Texas
Press, l 989) adlı çalışmaya bakılabilir.
K A Y N A K Ç A
MlLLIYETÇlLIK
Özellikle l930'lu yıllar Türkiye'de milliyetçi­
liğin yükseldiği ve milliyetçi literatürün arttı­
ğı bir dönemdir. ikinci Dünya Savaşı bu ilgiyi
pekiştirmiştir. Türkiye'de telif olarak kaleme
alınmış ilk çalışma olan ve yakın zamanlarda
ikinci baskısı yapılan M ehmet Ali Ayn i'nin
M i i l iyetçi li 11 ( l staıı b u l : M aarifet Bası mevi,
l943) adlı eseri de bu sıralarda yayı nlanmış­
tır. Teorik ve genel milliyetçilik tartışmaları­
nın yanısıra Osmanlı Devleti'nde mil liyetçili­
ğin gelişimi ve özellikle Arnavutlar, gayrımüs­
lim i:eamaatler, Rumlar, Ermeni milliyetçiliği
konusunu ele almaktadır. Bu sırada milliyetçi­
lik konusundaki ilk sistematik çalışmaların
öncüsü Hans Kohn'un A History of Natioııal 419
Motıvemeııt in tlıe East (New York, 1 9 29) adlı
yapıtın Tük milliyetçiliğine dair olan sekizinci
bölümü Ali Çeti nkaya tarafından Ttı rlı l'dilli­
yetçiliği ( lstanbul: Hilmi Ki abevi , 1 944) adıyla
çevrilmişt i r. Yine H ü seyin N a m ı k O rk u n ;
Tiirlıçiilıiğiin Ta rihi ( lstanbul: Bcrkalp Kitabe­
vi, 1944) adlı eseri bu dönemde yaz ıl mıştır.
Hilmi Ziya Ülken'in Mil/et ve Tari/ı Şuuru { ls­
tanbul: Pulhan Matbaası, l 948) adlı kitabı bir
bütün olarak düşünce tarihi açısından önem
taşımakla birlikte, özellikle Üçüncü Bölüm
"Türkçülüğün Tekamülü" konusuna ayrılmış­
tır. Ayrıca H i l m i Ziya Ü lken'in M i l le t l e r i n
Uyanışı ( lstanbu l : Marmara K i tbevi , 1 9 4 5 )
adlı eseri de bu açıdan değerlendiril ebilecek
kitaplardan biridir.
Türk milliyetçiliği konusundaki ilk çalışma­
lardan biri David Kushner'in Tlıe Rise of Tu r­
h i s lı Natioııalisın 1 860-1 908 ( London: Frank
Cass Press, _ 1977) adlı yapıtıdır ve Türkçeye
Tıirlı Milliyetçiliğinin Doguşıı 1 876-1 908 ! Çevi­
renler: Şevket Serdar Türet-Rekin Ertem-Fahri
Erdem] ( lstanbui: Kervan Yayınları, i 979) adı
ile çevrilerek yayınlanmıştır.
Türk milliyetçiliği deyince akla i l k gelen
isimlerin başında Ziya Gökalp gelir. Uriel
H eyd'in Ziya Gökalp üzerine Fouııdcıti ons of
Tu rlıis/ı Nationalism: T/ıc Life and Tecıdıings of
Ziya Gölıalp ( london: Luzac Co. , 1 9 50) adlı
yapıtı Tarlı Ulusçıılııgıııııııı Temelleri I Çev: Ka­
dir Günayl (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınla­
rı, 1979) adıyla çevrilmişitir. Bu yapıtın bir de
kısaltılmış bir çevirisi Cemil Meriç tarafından
Ziya Gölıalp'iıı Hayatı ve Eserleri -Tiirlı Milli­
yetçiliğinin Temelleri- Uriel Hcyd'deıı Cemil Me­
riç ( lstanbul: Sebil Yayınları, 1980) adı ile ya-
 K A Y N A K Ç A
pılmıştır. Ama Ziya Gökalp ve siyasal/toplum­
sal düşünüşü üzerine yayınlanan en iyi biyo­
garafilerin başında şüphesiz Taha Parla'nın
Tlıe Social And Political Tlıoııglıt of Ziya Gölıalp
(Leiden: E. J . Brill, 1985) adlı yapıtı Türkçede
Ziya Gölıalp, Kemalizm ve Tlirhiye'de Korpora­
tizm [Yayına hazırlayan: Füsun Üstel-Sabir Yü­
cesoy] (lstanbul: iletişim Yayınları, 1989) Ziya
Gökalp konusunda zengin bir kaynakçaya sa­
hip tir. Ziya G ökalp üzerine, Namık Kemal'e
benzer şekilde diğer düşünürlere oranla daha
geniş bir yazın bulunmaktadır. Bunlardan ba­
zıları aşağıda verdik:
Sosyoloji konusundaki eserlerini dolayısıyla
etkilendiği başlıca kaynakları öğrenmek açı­
sı ndan Şevket Beysanoğlu; Tamamlanmamış
420 Eserler Sosyoloji Dersleri- Hııhıılı Sosyolojisi­
Din Sosyolojisi-Tatbilıi Sosyoloji-Hallı Klasilıleıi
I. Nasrettin Hoca'nın Latifeleri Birinci Cilt (An­
kara: Neyir Matbaası, 1985) adlı derlemesine
bakılmalıdır. Ziya Gökalp'in sol düşünceden
bir eleştirisi için Kerim Sadi; Ziya Gökalp Tari­
lıi Materyalizmin M u arı z ı ( l sıan b u l : Çeltüt
Kollektif Şirketi Matbaası, 1940) okunabilir.
Bir başka değerlendirme için Abidin Nesimi;
Tü rlıiye'nin Telıam ül Hamlesinde Ziya Gölıcılp
(lstanbul: Sebat Basımevi, t.y.) adlı esere bakı­
labilir. Bunların dışında Ziya Gökalp ve düşü­
nüşü için şu kitaplara bakılabilir. Hilmi Ziya
Ülken; Ziya Gökalp (lstanbul:Kanaat Kitabevi,
t.y.) , Haz:Fevziye Abdullah Tansel; Ziya Gö­
kalp Külliyatı-1 Şiirller ve Hallı Masa/lan (An­
kara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989) ,
H az : Fevziye Abdul lah Tans e l ; Ziya Gökalp
Külliyatı-il Limni ve Malta Melıtııpları (Anka­
ra: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989), Haz:
Şevket Beysanoğlu; Doğumunun 80. Yıldöııümıi
Münasebetiyle Ziya Gölıalp'in llh Yazı Hayatı
(lstanbu: Şehir Matbaası, 1956), ismet Binark­
N ejat Sefercioğlu; Dogıımunun 95. Yıldöıılimü
Münasebetiyle Ziya Gölıalp Bibliyografyası Ki­
tap-Makale (Ankara: Türk Kültürününü Araş­
tırma Enstitüsü Yayınları, 1 9 7 1 ) , Cavit Orhan
Tütengil, Ziya Gökalp Ha/ılımda B i r Bibliyog­
rafya Denemesi ( ls tanbul : l . Ü . l . F i ç t i maiyat
Ensti tüsü Neşriyatından 1949), Cavit Orhan
Tütengil, Ziya Gölıalp üzerine Notlar ( lstan­
bul:TÜRK Sosyoloji Cemiyeti Yayınları , 1 956),
Ziya Gölıalp Kimdir? Tiirlıçii lıik Nedi r ? ( lstan­
bul: Tasvir Neşriyatı, t.y. ) , Enver Behnan Şa­
polyo; Ziya Gökalp lttilıat ve Teralılıi ve Meşru­
tiyet Tarilıi (lstanbul:Güven Basımevi, 1 943) ,
Fındıkoğlu Z . Fahri; Ziya Gökalp (lstanbul:
M . Sıralar Matbaası , 1 95 5 ) , Kazım Nami Du-
ru; Ziya Gökalp ikinci basılış (lsıanbul: Milli
Eğitim Basımevi, 1965 ) , Mehmet Emin Erişir­
gil; Bir Filıir Adamıııııı Ronıaııı Ziya Gölıalp
( lstanbul: inkılap Kitabevi, 195 1 ) ikinci badı­
lış (2. Basıma hazırlayanlar:Aykut Kazancıgil­
Cem Alpar) (istanbul: Remzi Kitabevi, 1 984) ,
iktisadi Fikirleri için Osman Tolga; Ziya Gö­
kalp ve llztisadi Filıirleri (lstanbul: 1 . ü . iktisat
ve içtimaiyat Ensti tüsü Neşriyatı, 1949), Sos­
yoloji Konferansları, Ondördüncıi Kitap, Bu Sa­
yımız Dogumıınuıı 1 00. Yılı Vesilesiyle Tı1rlıi­
ye'de Sosyolojinin Kıınırnsu Ziya Gölıalp'e Ay­
nlmıştı r (lstanbul l . Ü . l . F Sosyoloji Enstitüsü
Yayını, 1976) , Orhan Türkdoğan; Ziya Gölıalp
Sosyolojisinde Bazı lıavramlarııı Degerleııdiril­
mesi 2 . Baskı (Ankara: Atatürk Ü niversitesi
Yayınlan, 1973), lsmail Hakkı Baltacıoğlu; Zi ­
ya Gölıalp (lstanbul: Yeni matbaa, 1966) , 60.
Öllim Yıldönilmıinc Ziya Gökalp (lstanbul: l . Ü .
A . 1 . 1 .T.E. Yayınları, 1986), Ali Nüzhet Göksel;
Ziya Göluılp Halılııııda Malıale ve On Fılıra (ls­
tanbul: yenilik Basımevi, 1955), Haz: Ali Nüz­
het Göksel; Ziya Gölıalp'in Neşredilmemiş Yedi
Eseri ve Aile Melıtupları ( lstanbul: Işıl Matba­
ası, 1956), Dogumııııun 80. Yıldöıııimıı Dolayı­
sıyla Ziya Gölıalp ve Açılaıı Ziya Gölıalp Müze­
si (lstanbul: Işıl Matbaası, 1 9 5 6 ) , Alaaddin
Korkmaz; Ziya Gölıalp Alısiyonu Meşrutiyet ve
Cumlıuıiyet Ozeıindehi Tesirleri ( istanbul: Mil­
li Eğitim ve Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayın­
ları, 1988), Rıza Filizok; Ziya Gölıalp'ı ıı Edebi
Eserleri Ozerine B i r Araştınna (Ankara: Kültür
Bakanlığı yayınları, 199 1 )
M i lliyetçilik konusunda yayınlanan h e m
T ü r k milliyetçiliğinin anlaşılması açısından
hem de bu konudaki gerçekten kilit isimler­
den biri olan Yusuf Akçura'nın değerlendiril­
mesi açısından önemli bir çalışma François
Georgeon tarafından doktora tezi olarak A ıı.x
origines du nationalisme tıırc: Yu s uf A lı ç u ra
(1 876- 1 835) ( Paris: 1980) adı ile yapılmış ve
bu yapıt Tıirlı Milliyetçiliğinin Kölıeııleri Yusuf
Alıçııra (1876-1 935) [ Çev: Alev Er] (Ankara:
Yurt Yayınları, 1986, ikinci baskı (lstanbul:Ta­
rih Vakfı Yurt Yayınları, 1996) adı ile yayınlan­
mıştır.
Jacob M. Landau'nun da Türk milliyetçiliği
üzerine uzun soluklu bir dönemı kapsayan ça­
lışması Pan-Tıı rlı ism in Tu rlıey A Study of l rre­
dantism (Landon: C. Hurst Co., 198 1 ) adını
taşır. Bu çalışma gözden geçirilip genişletilerek
ikinci baskısı Pan-Iiırlıism: From /rredentism ta
Cooperation (Bloomington: University of indi­
ana Press, 1995) adı ile yapılmışır. Bu yapıt

Paıı t li rlıizm ! Mesut Akı n ] ( lstanbul: Sarmal
Yayınevi , 1 999) adıyla Türkçeye kazandırıl­
mıştır. Landau kitabın i ki n ci baskısında 1 9 .
yüzyılın sonundan ele alamaya başladığı ko­
nuyu, l 990'ların ortalarına kadar getirmekte­
dir. Ayrıca aslen Yahudi olmakla birlikte Türk
M illiyetçiliği n i n ideologlarından biri haline
gelmek gibi ilgi çekici bir yanı olan Moiz (Mo­
şe/Musa) Kohen, daha yaygın olarak bilinen
adıyla Tekinalp üzerine Landau'nun, Tdıinalp
Tu rlıish Patıiot (1883-1 9 6 1 ) ( lsıanbul: Neder­
land Historich - Arche o l ogissch l n stituut,
1984) adlı eserini de zikretmek gerekir. Bu ki­
tap Türkçeye Telı i nalp B i r Tıirlı Yu rtseveri
( 1 883- 1 96 1 ) ( i stanbu l : i l e tişim yayınları,
1996) adı ile çevrilmiştir.
Literatürde jön Türk veya i ttihat Terakki
Dönemi olarak da adlandırılan 1908-1 9 18 yıl­
lan arasındaki dönemdeki Türk Milliyetçiliği
konusunda yayınlanan çalışmalardan biri Ma­
sami Arai'nin 1992 yılında çıkan Tu rlıislı Nati­
onalism in the Young Tu rlı Area ( Leiden: E.j.
Brill, 1992), adlı yapıtı Jön Tıırlı Dönemi Tıirlı
Milliyetçiği { lstanbu\: iletişim yayınları, 1994,
ikinci baskı 2000] adı ile Türkçeye çevrilmiş­
tir. Bu çalışma -daha önce bazı bölümleri ma­
kaleler halinde ODTÜ Gelişme ve Tu rcica'da
yayınlanmıştır. Bu çalışma i l . Meşrutiyet döne­
m i n deki i l k Türkçü ö rg ü t l e n me l e re n olan
Türk Derneği, Türk Yurdu, Türk Ocağı ve on­
ların aynı adı taşıyan yayın organları ile döne­
min Türkçü dergilerinden Genç Kalemler ve ls­
lam Mecmuası üzerinde yoğunlaşmaktadır.
Fındıkoğlu Ziyaeddin Fahri'nin küçük bir
kitapçık şeklinde yayınlanan; Sosyoloji Sohbet­
leri Tarlıiye'de Sosy o l oj i Tar i h i , Ta rlıiye'de
Türlıçalalı, Ta rlıiye'de Çalışma Sosyolojisi ( ls­
tanbul:Türkiye Harsi ve içtimai Araştırmalar
Derneği Kitapları, lstanbul Matbaası, 1958) ki­
tabı kısa ama ilginç tespit ve bilgiler verir.
Türkiye'de milliyetçilik Konusunda bakıla­
bilecek diğer kitaplar şunlardır: ilhan E. Da­
rendelioğlu, Tü rlıiye'de Milliyetçi lilı Harelıeı­
leri Toplantılar, Mitingler, N ümayişler, B i ldiıi­
leı; Cemiyetleı; Basın (lstanbul: Toker Yayınla­
r ı , 1 968) , Ali Kemal M e r a m ; Tıirlı ç ü l tilı ve
Tıirlıçalı:ı lı M ücadeleleri Tarihi ( lstanbul: Kül­
tür Kitabevi Yayınları, 1 9 69 ) , E. Ervcrdi-D.
Özer-A. D ebbağoğl lu; Ta rlı M i l l iyetçil iği ve
Batılılaşma ( lstanbul: Dergah Yayınları, 1975.
ikinci baskı 1 9 79)
Türkçülüğün (kesintilerle de olasa) en uzun
süreli Kurumu Türk Yurdu ve Türk Ocakları
ve onun yayın organı Tü rlı Yurdu Mernıııcısı
K A Y N A K Ç A
üzerine d e bazı çalışmalar bul unm aktad ır.
Türk Ocakları üzerine başlıca analıtik çalışma­
lardan biri Füsun Üstel'in Tarlı Ocalıları { ls­
tanbul:. iletişim Yayınları, 1996) adlı çalışma­
sıdır. Bunun dışında lbrahim Karaer'in Tarlı
Ocalıları (1 9 1 2 - 1 93 1 ) (Ankara: Turk Yurdu
N eşriyatı, 1992), Hüseyin Tuncer'in Ta rlı Yur­
du Üzerine Bir inceleme (Ankara: Kültür ba­
kanlığı Yayınları, 1990) , Yusuf Sarınay-'ın Tarlı
Milliyetçiliğinin Tarihi Gelılişimi ve Türlı Ocalı­
ları 1 9 12-1 93 1 (lstanbukl: Ötüken Neşriyat,
1994), ve son olarak Hasan Ferit Cansever'in
Tarlı Ocağının Doğuşundalıi Sebeb v e Sailıler,
Abdülhak Şinasi Hisar, Tarlı Ocağı Hatıraları,
Kenan Akyüz Tarlı Ocalılan ve Yücel Hacaloğ­
lu, Tıırlı Ocalıları Yeniden Kuru l uyor (Ankara:
Türk Yu rdu N eşriyatı, 1993) adlı çalışmalar 42 1
bu\unmaktadir.
Büşra Ersanlı (Behar)'ın Ilı t ida r ve Ta rilı
Ta rlıiyc'de "Resmi Ta r i h " Te z i 'n iıı O l u ş u m u
( 1 92 9- 1 93 7) { lstanbul: Afa yayınları , 1992)
adıyla yayınlanan dokıora tezi de Cumhuri­
yet'in başlarında şekillenen milliteçiligin anla­
şılması açısından kullanılabilir.
Türkçülüğün Türkiye dışından gelen başlıca
isimlerinden olan Gaspıralı lsmail bey için,
C.S. Kırımer; Gaspı ralı ls111ail Bey ( lstanbul,
1934) , A(hmet) . Caferoğlu; ls111ail Gaspıralı:
ôla1111111ı:ın 50. Yı ldöııtimü Mı:ıııasebcliyle B i r
E ı o d ( \stanbul: 1 9 64) , M e h m e t Saray; Ta rlı
Dıiııyasıııda Eğilim Refonnıı ve Gaspırcılı lsmail
Bey ( 1 85 1 - 1 9 1 4) (Ankara: Türk Kültürünü
Araştırma Enstitüsü, 1987) ve Nadir Devlet;
/smail Bey (Gaspıralı) (Ankara: Kültür ve Turi­
zim Bakanlığı Yayınları, 1988) Bu alanda ya­
pılmış önemli ama yayınlanmamış bir doktora
tezi için Edward james Lazzerini· lsınail Bey
Gaspriııslıii aııd Mıısli111 Modenıism in Rııssia,
1 8 78- 1 9 1 4 ( ya y ı n l a n m a m ı ş d o k t o ra t e z i )
( Wash i n g to n : U n ivers i ty o f Wash i ngton ,
1973) bakılabilir. Bu alanda son yayınlanan
yapıtlardan biri olan Suavi Aydııı'ııı, 'Modeııleş-
111e ı•e Milliyeıçililı (Ankara: Gündoğaıı Yayın­
ları, 1993) adlı çalışması Emestgil açılımı sor­
gulaması açısından ilginçtir. Suavi Aydın'ın da­
ha önce çeşitli yerlerde yayı nlanmış ve Os­
manlı dönemini de içeren makalelerden olu­
şan Modernleşıne, Milliyetçililı ve Ta rlıiye { \s­
tanbul: Bağlam yayınları, 1995) adlı kitabı da
bulunmaktadır.
Dönemin popüler milleyctçi militan larından
Ömer Seyfettin için Hikmet Dizdaroğlu; Ômer
Seyfeıliıı (Ankara: Türk Dil Kurumu yayılan,
1964), Kemal Karpat "Ömer Seyfettin and the
 K A Y N A K Ç A
Transformation of Turkish Thought" Revııe des
E t ıı dcs S u d - E s t E u rop e c n n c s , C i l t : X N o : 4
( 1 972), Doğumunun 1 00. Yılında Ômcr Seyfet­
tin Cls.tanbul: M armara Üniversitesi Yayınları,
1984) ve Doğuınunun 1 00. Yılında Ömer Seyfet­
tin ( Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları,
1985) adlı yapıtlar kullanılabilir.
Dönemin Ermeni ulusçuluğu üzerine Ana­
ide Ter Minassian, Ermeni Devrimci Harelıe­
t i 'ııdc M i l l iyetçi lilı ve Sosyal izm 1 88 7- 1 9 1 2
( Çev: Mete Tunçay) ( lstanbul: iletişim yayınla­
rı, 1992) adlı yapıta bakılabilir. Bu yapıta Mete
Tunçay'ın eklediği iki belge il. M eşruytiyeı dö­
nemi Ermeni siyasal ve toplumsal düşünüşü
açısından ilginçtir. Arap milliyetçiliği için C.
E r n e s t D a w n ; O s nı a n c ı l ı lı t a n A ra pç ı l ı ğa
422 [ Çev:BahattinAydın-Taşkın Temizi ( l stanbul:
Yöneliş Yayınları, 1998) ve Hasan Kayalı'nın
Arabs & Yoımg Turlıs: Ottonıaııisnı, Arabism, &
lslamism in tlıe Ottoman Enıpi ı·e, 1 908-1 9 1 8
(Univcrsity o f California Press. 1 997) adlı ça­
lışması hem Arap milliyetçiliği Hem Osmanlı­
cılık Hem de lslamcılık açısından kullanılabi­
lecek önemli bir çalışmadır. Bu çalışma Jön
Türlıler ve Araplar Osmanlıcılılı , Erlıeıı A rap
Milliyetçiliği ve lslaınc ı l ı lı (1 908- 1 9 1 8) ( Çev.
Türkan Yöney) adıyla Türçeye kazan dırıldı.
Arnavut miliyteçiliği için N uray Bozbora; Os­
manlı Yönetiminde Anıavutlıılı ve Arnavut Ulııs­
çııluğu'ııun Gelişimi (lstanbul: Boyut Yayınları,
1997) adlı kitaba bakılabilir.
EDEBiYAT
Edebiyat eserleri olmakla birlikte düşünsel dö­
nüşümü de vermek konusunda önemli olan
edebiyat tarihi çalışmalarından da birkaç ör­
nek vermek gerekir. Bunlardan biri yalnızca
bir edebiyat çalışma olarak düşünülmemesi
gereken Ahmed Hamdi Tanpınar'ın ilk cildi
yayınlanan ve ardı gelmeyen yapıtıdır. XIX.
A s ı r Tü r/ı E d e b iy a t ı Ta rilıi C i l t : ! ( l s t a n ­
bul : l 956) sonraki bazı baskılar Çağlayan Yayı­
nevi 6 baskı) lbrahim Necmi Dilmen, Taıızi­
mat Edebiyatı Tarilıi Notları ( 1 940- 1 94 1 Sö­
mestrlerindeki takrirlerden toplayan Zeynep
Dengi) (Ankara: Dil-Tarih-Coğrafya Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Semineri, Aliiecldin Kı­
ra! Basımevi, 1942) Güzin Dino, Tan zimat'tan
Sonra Edebiyatta Gerçelıçiliğe Doğru Birinci Kı­
sım (Ankara: A . Ü . Dil ve Tarih-Coğrafya Fa­
kültesi Yayınları, 1954) Robert P. Finn, Tarlı
Roma111 (/llı dönem 1 8 72 - 1 900) ( Çev:Tomris
Uyar) (Ankara: Bilgi Yayınevi , l984) ve Jale
Parla'nın büyük bir analitik usıalıkla kaleme
aldığı Babalar ve Oğıılfar Tanzimcıı Romanınııı
Epistcmolojilı Temelleri (lstanbul : l letişim Ya­
yınları, 1990) lsmail Habib, Edebi Yeniliğimiz
( l s t a n b u l : R e m z i Ki tabevi . 1 9 3 ) ve B i rol
Emil'in derlediği Jön Ttirlı lere Dcı ir Vesilwlar:
Edebiyatçı Jôıı Türhleriıı Mclıtupfll rı: (A li Kemal
ve Sü lcyıııaıı Nazif'dcıı Mizaııcı M u rad B cy 'e)
( lstanbul : lstanbul Üniversitesi Edebiyat Fa­
kül:csi, 1982) adlı esere bakılabilir. Ayrıca ge­
nci olarak Mehmet Kaplan-inci E nginün-Birol
E m i l , Ye ııi Ttirlı Edebiyatı Aııı o loj isi C i l t 2
( 1 789- 1 85 6 ) ( l s tanbul: 1978)i M ehmet Kap­
lan-inci Enginün-Birol Emi l , Yeııi Ttirlı Edebi­
yatı A n t o loj i s i C i l t 1 ( 1 8 3 9 - 1 8 6 5 ) ( l stan­
bul: Marmara Üniversitesii Yayın ları,1988) adlı
derlemelere bakılabilir. Son olarak Tevfik Nev­
zad için Ziya Somar; Bir Adaın'ııı ve Bir Şehrin
Tarihi: Tevfi lı Nevzad /zmiriıı lllı Filıir-Hüııiyet
Kurbanı ( l zmir: Ahenk Matbaas ı . 1 948) adlı
kitap kullanılabilir.
FEMINIZM
Türkiye'de femizim konusunda ilk hazırlanan
kitaplardan biri Serpil Çakır'ın Q_, ıııaıılı Kadııı
Harelıeti (lstanbul: Metis Yayınları, 1994) adlı
yapıtıdır. Osmanlı Feınizııimi ik Cumhuriyet
femizinmi arasındaki köprünün ilk isimlerin­
den biri olan Nezihe Muhiddin ve onun femi­
nist düşünüşü üzerine olan yayına Ayşegül
Baykan ve Belma Ötüş-Baske tı'iıı hazırladığı
Nezilıe Muhiddin ve Tfırlı Kadını 1 93 1 ( lstan­
bul: i letişim Yayınları, 1999) adlı yapıta bakı­
labilir.
CUMHURIYET'E GEÇiŞ VE MIRAS
Türkiye'de Cumhuriyet'in ilk yıllarına ilişkin
bilimsel çalışmalar için 1980'li yılları bekle­
mek gerekmiştir. Bu alandaki öncü ve klasik
çalışma ise yine Mete Tunçay'a aittir. Türlıi­
ye'de Te/ı parti Yönetiminin K u ru lması 1 923-
1 93 1 [ (Ankara: Yurt Yayınları , 1 98 1 ) i kinci
baskı ( l s t a n b u l : Cem Yay ı n e v i , 1 9 8 9 ) ve
üçüncü baskı ( lstanbul: Tarih Vakfı Yurt Ya­
yınları. 1999) [ Bu yapıtla Cumhuriyeı'in ilk
yıllarındaki siyasal gelişme ve onunla birlikte
siyasal düşünüşe ilişkin çok değerli saptama
ve yorumlar vardır. Geçiş süreci için, ilk bas­
kısı 19 76'da çıkan Sina Akşin ; lsıaııbul Hülıü­
metleri ve Milli Mücadele ( lsıanbul: Cem Yayı-

nevi, 1983) adlı çalışması önemlidir. Bu araş­
tırma daha sonra iki cilt halinde yayınlanmış­
tır. /sLaııbııl Hü/ııııııelleri ve Milli Mııcadelc Son
MeşrııtiyeL (1 91 9-1 920) ( lstanbul: Cem Yayı­
nevi, 1992)
Mütareke Dönemi olarak adlandırılan ve si­
yasal açıdan lam bir kaosun yaşandığı, lmpa­
ralorluk'tan Ulus-devlet'e geçiş sürecindeki si­
yasal olaylar ve kısmen düşünüş için Erik Jan
Zürcher, Tlıe U ıı i o ıı i s ı Facıor: Tlıe Role of ılıc
Commitlce of Uııioıı and Progress in t/ıe Tıır/ıish
Naıioııal Moveıııcııt (1 905-1 926) (Leiden: Brill,
1984) adlı eseri ekleme ve düzeltmelerle Milli
M ııcadelede lttihatçıl ılı ( Çev:Nüzhel Salihoğlu)
(lstanbul: Bağlam Yayınları, l 987) adıyla çev­
rilmiştir.
Bu dönemde yaşamış birinin biyografisi ve
düşünceleri için Seha L. M eray'ın çalışması
olan Lozaıı'm Bir Öncüsü Prof. Ahmet Seldhaıtin
Bey (1878-1 920) (Ankara: Türk Tarih Kurumu
Yayınları, 1976) adlı kitaba bakılabilir. Ameri­
kan mandası konusundaki tarnşınalar için Mi­
ne Erol'un Tü rlıiye'de Ameri/mıı lvlaııdası Mese­
lesi 1 9 1 9- 1 920 (G iresun: ileri Basımcvi, 1 9 72)
adlı yapıtı kullanılabilir.
Zürcher'in ikinci kitabı Cumhuriyel'in he­
men ilk yılını kapsıyor Political Oppositi oıı in
t/ıe Early Tu rlıislı Republic The Progressive Re­
publican Party 1 924-1 925 (Leiden : : E .J . Brill,
199 1 ) yayınlanışının ertesinde Türkçeye çev­
r i l d i . Te ra/ı/ı iper verver C u m h u riyet F ı rlıası
( Çev: G ül Çağalı Güven) ( lslanbul: Bağlam
Yayınları, 1992) aynı konuda bir başka çalışma
için Nevin Yurdsever Ateş; Tü rlıiye Cumlıııriye­
t i 'ııi n K u ru l u ş u ve Tera/ı /ı iperver Cumhuriyet
Fırkası ( lstanbul: Sarmal Yayınevi, 1994) ve
(lstanbul: Der Yayınları, ty)
Birinci M eclis üzeri ne iki çalışma bulun­
maktadır. Ihsan Güneş; Birinci TBMM'ııiıı Dıı­
şıınce Yapısı (1 920-1 923) , (Eskişehir: Anadolu
Ü niversitesi Yayınları, 1985) ikinci baskı (An­
kara: Türkiye iş Bankası Yayınları, 1997) diğe­
ri ise gerçekten yetkin ve önemli bir çalışma
olan Ahmet Demirel'in B i rinci Mecliste Mulıa­
lefet (\stanbul: lletişim Yayınları, 1994. ikinci
baskı 1995) Yine Ahmet Demirel'in Ali Ştılırü
Bey ve Tan Gazetesi (\stanbul:lletişim Yayınla­
rı, 199) adlı yapıtı ile Dursun Gök'ün /lıinci
Tü rlıiye B üy ü h Mi llet Meclisi Dönemi (1 923-
1 927) (Konya: Günay O fset, 1995) kitapları
kullanılabilir. Bu Konuda son yayınlanan de­
ğerli b i r ç a l ışına R ı d v a n A k ı n tarafından
TBMM Devleti ( lstan b u l : i l etişi m Yayınları,
200 1 ) adıyla yayınlandı.
K A Y N A K Ç A
Kurtuluş Savaşı dönemi için Ö m ü r Scz-
gin' l n Tti rlı Kıırlıılıış Savaşı ve Siycısal Rcjiııı
Sonııııı (Ankara: Birey ve To plum Yayınları ,
1984) Nuray Mcrt'in büyük bir ustalıkla kale-
me aldığı Lailılilı Tart ışıııasıııa Kavrcımsal B i r
Balı ı ş Cumhu riyet Kıını l u rlıeıı Lailı Düşünce
( islanbul: Bağlam yayınları, 1994) adlı çalış-
ması, Taha Parla'nııı Tıırlıiye'de Siyasal Küllı1-
nı n Resmi Kaynalılan Cil l : : l (istanbul: iletişim
Yayınları, 1991), Cill:2 ( lslanbul: lleıişim Ya-
yınları, 199 1 ) Ciil:3 (istanbul: lletişim Yayın-
ları, 1992) başlıklı ve üç cildi yayınlanan ki-
tapları mutlaka okunmalıdır. Ayrıca Çağdaş
Daşııııcenin /şığında Atatıırlı (islanbul: Eczacı-
başı Vakfı Yayınları, 1983 . ikinci baskı 1986)
adlı eserde de düşünsel gelişim üzerine önemli
makaleler yer alır. lskender Gökalp-François 423
Georgeon'un derledikleri Kemalisme et moııde-
111ımılınarı cahiers dıı getc adlı kitap Kemalizm
ve /slam Dıınyası (Çev: Cüneyt Akalın) ( \slan-
bul : Arba yayınları, 1990) Kemalist idelojinin
çevresine etkileri üzerine mutlaka okunması
gereken bir kitaptır.
Halil Berktay tarafından yazılan Cıııııhu riyeı
ideolojisi ve Fııad Köpnı lıı (Ankara: Kaynak ya­
yınları, 1 983) adlı yapıl ise bir Cumhurieyt
ideoloğunun yetkin bir değerlendirmesidir.
1KTISAD1 DÜŞÜNÜŞ
Türkiye'de siyasal düşünüş konusunda ilk ça­
lışmaların yayınlandığı yıllarda Sabri Ülgener
ikdisadi düşünce yazdığı makale ve kitaplar
bu alanda yeni bir evre açıyordu. l lkin 1 9 5 l 'de
yayınlanan ve gözden geçirilmiş ikinci baskısı
198 l 'de yapılan /lıtisadi Çözülıııenin Alılalı ve
Zihniyet Dünyası: Fihir ve Sanat Tari h i Boyu
Alıislcıi ile Bir Portre Denemesi (lstanbul : Der
Yayınları, 198 1 ) , Dünıl ve B ııgıııııı ile Zilıniyet
ve Din: lsldm, Tasavvuf ve Çözıllıııe Devri /lıtisat
Alıldlıı/ ( lslanbul : Der Yayınları, 198 1 ) ve çe­
şitli makalelerini bir araya getiren Zilıniyet Ay­
dııılar ve /zm 'ler: Denemeler ve A ra ş t ı rmalar
(Ankara : Mayaş, 1983) adlı kitapları son dere­
ce dikkate değer çalışmalardır.
Şerif mardin'in yine bu yıllarda yaptığı Tan­
zimat Sonrası iktisadi düşünüş üzerine olan
yapıu da bir çalışma olarak yayınlanmışur.
Türlıiye'de /lıtisadi Düşüncenin Gelişmesi 1 838 -
1 91 8 [ (Ankara: A. Ü. S. B. F. Maliye Enstülüsü,
1962) Bu çalışma daha sonra makaleler Cilt :
3 de de yayı nlanmışur. ! Bu alanda daha geniş
bir çalışmayı Ahmed Güner Sayar Osmanlı Ilı-
 K A Y N A K Ç A
tisat Düşllııcesinin Çağdaşlaşması Klasilı Dô­
nem 'deıı il. Abdıılhamit'e ( lstanbul: Der Yayın­
ları, 1986) ikinci baskı ( lstanbul: Ötüken ya­
yınları. 2000) Bu kitabın ikinci cildi de yayın­
lanacak ve il. Abdülhamit Döneminden i tiba­
ren iktisat düşüncesi üzerine olacağı vadedil­
miştir. adı ile Klasik dönemden başlayıb Tanzi­
mat dönemi ile devam eden ve i l . Abdülhamit
dönemine kadar olan zamanı kapsayan bir
araştırmadır. il. Meşrutiyet Dönemi iktisadi
D üşüncesi üzerine bugüne dek yayınlanmış
tek yapıt olan Zafer Toprak'ın Tıirlı iye'de "Milli
iktisa t " (1 908- 1 9 1 8) (Ankara: Yurt Yayınları,
1982) adlı yapıtıdır. Bu yapıt yeni eklemelerle
genişletil erek ciltler halinde yeniden Tarih
Vakfı'ndan yayınlanmaya başlamıştır. Türkiye
424 Harsi ve içtimai Araştırmalar Demeği'nin bazı
yayı n l arı sosyoloj i k düşünüş açısından da
önem taşımaktadır.
Ayrıca Osmanlı Dönemi düşünce tarihini ve
kişileri ilgilendiren makaleler Ensilı lopedia of
lslam, lslarn Aıısilılobedisi, Tanzimat'tan Cum-
GENEL KAYNAKÇA
A.Mithat Efendi, Beşir Fuad, Oğlak yayınları,
lstanbul ( 1 887), 1996.
A. Mitha Efendi, Denizci Hasan (Hasan Mel­
ltılı ) , Kültür Bakanlığı Yayınları, lstanbul
( 1 874) , 1975
A . Mi that Efendi, Felı'ltun Bey ile Ralııın Efendi,
Mo·pa Kültür Yayı nları, lsıanbul ( 1 8 7 5 ) ,
1992.
A.Mithat Efendi . Jön Türlı, Oğlak Yayınları, ls­
tanbul ( 1 9 1 0) , 1995.
Abdullin, Ya. G . x , Djadidizm s redi tatar: voz­
nilmovenie, razvitie i istoriçeslıoe ıııesto, Ka­
zan , 1996 .
Adanır, Fikret, "Osmanlı lmparatorluğıı'nda
Ulusal Sorun ile Sosyal i zmin Oluşması ve
Gelişmesi: Malıedoııya Örneği", Osmanlı lm­
paratorlıığu'nda Sosyalizm ve Milliyetçilik,
Deı: Mete Tunçay ve E rilı }. Zürcher, iletişim
Yay, lstanbul, 1995.
Ahmad, Feroz, ittihat ve Teralılıi 1 908- 1 9 1 4 ,
Çev. Nuran Yavuz, Kaynak Yayınları, lstan­
bul , 1984.
huriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, Cıımlıııriyet
Dönemi Tıirlıiye Aıısilılopedisi, Tarilı ve Toplum,
Toplumsal Tarilı, Toplum ve Bilim. Toplıımbiliııı,
B i rilıim, Türlı Dılşılııcesi, Derga h , Yapı t , Yen i
Türkiye, Türkiye Yazıları, Yeni Hayat gibi der­
gilerde yayınlanmış veya yayınlanmaya da de­
vam e tmektedir.
Tanzimat öncesi dönem için kullanılabile­
cek eserler arasında M e hmed Ali Ay n i ' n i n
Türlı Alılalıçı ları , Cornell Hugh Fleischer' ı n
Bureaııcrat and Intellectuel in t h e Ottıııaıı Eıııpi­
rc Tlıe Histori aııs M u stafa A l i ( 1 54 / - 1 600)
(Princeton: Princeton University Press, 1 986)
adlı yapıtı Türkçeye Cornell H . Flcischer, Ta­
rihçi Mustafa Ali Bir Osmanlı Aydııı ve Bürolıra­
t: Gelibolulu Mustafa Ali (Çev. Ayla Ortaç) ( ls­
tanbul: Jarih Vakfı Yurt Yayınları.) adıyla çev­
rildi. Ayrıc<! Virginia Aksan 'ııı, Savaşta ve Ba­
rışta Bir Osmarı!ı. Devlet Adamı Ahmed Resmi
Efendi (Çev. Özden Arıkan) ( lstanbul: Tarih
Vakfı Yurt Yayınları,) old•ıkça dikkate değer
bir çalışmalardır.
A h m a d , F e r o z , l t t i lı a t ç ı l ı htaıı Kema l i z m e ,
Çcv. F a tmagül Berktay (Baltal ı ) , Kaynak
Yayınları, lstanbul, 1 996.
Ahmad, Feroz, Thc Malıiııg of Modern Tu rhey,
Routledge , Londra, 1 9 9 3 : ( M o d e r n
Türkiye'nin Oluşumu, Çev. Yavuz Alogan,
Kaynak Yayınlan, lstanbul, 1 999.
Ahmed Hilmi, Şehbenderzade Filibcli, Tarih-i ls­
lam, Hikmet Matbaası, lstanbul, 1910 ( 1 326)
Ahmet Cevat, Melıtepte Malumaı-ı Alılalıiye ve
Medeniye Ders/eri, Mahmud Bey Matbaası,
lstanbul, 1 9 1 2.
Ahmet Rıza, Alımed Rıza Bey 'i ıı Anıları (ya­
yımlayan: Bülent Demi rbaş) , Arba Yayınla­
rı, lstanbul, 1988.
Ahmet Rıza, Tlıe Moral Baıılırııptcy of Westenı
Policy Towards Tlıe East, Ministry of Culture
and Tourism Publications, Ankara, 1988.
Akarlı, Engin D. ( 1979), "Abdulhamid IJ's /sla­
mic Policy in tlıe Arab Proviııces " Ta rlı-Arap
ilişkileri: Geçmişte, Bugıiıı ve Ge/ecelıte için­
de, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 1979.

Akarlı, Engin D . . "Abdııllıaınid l/'s Attrnıpt ıo
Inıegraıe Arabs inıo tJıe Otıoınaıı Systeın "
Palestine in tJıc Late Oıtomaıı Period içinde,
derleyenler David Kuslıner ve E.j. Brill. Lc­
iden, 1986.
Akarlı. Engin Deniz. Belgelerle Tanzimat: Os­
ınanlı Sadnazamlarıııdan Ali ve Fuad Paşa­
ların Vasiyyeınameleri, Boğaziçi Üniversite­
si Yayınları, lstanbul, 19 78.
Akay, Hasan Serveı-i Fıinün Şiir Estetiği: Cenab
ŞaJıabeddin'in Gözüyle, lstanbul, 1998.
Akçam, Taner, insan Halıları ve Eılll eni Soru­
nu, imge Yayınları, Ankara, 1999.
Akçam, Taner. Tıirlı Ulusal Kimliği ve Enneni
Sorunu, iletişim Yayınları. lsıanbul, 1992.
Akçura(oğl u ) , Yusuf. T ıi rlı Y ı l ı . l s t a nb u l ,
1 928.
Akçura, Yusuf, Oç Tarz-ı Siyaset, Türk Tarih
Kurumu, 1993.
Akşin, Sina, }ôn Türlıler ve lttilıad ve Tcralılıi ,
Remzi Kitabevi, lstanbul, 1987.
Akyüz, Kenan Modem TıirJı Edebiyatmııı Ana
Çizgileri, 1 860-1923, Beşinci Baskı , inkılap
Kitabevi, lsıanbul, 1995.
Akyüz, Kenan Tevfilı Filıreı, A. Ü . Dil ve Ta­
rih-Cografya Fakültesi Yay ı n ı , Ankara,
1 947.
Alangu, Tahir, Ômer Seyfeddin: Ullıücii Bir Ya­
zanıı Romanı , lstanbul, 1968.
Aleksandris, Aleksis, "TJıe Constanlinopolilan
Greclı F a c ı o r d u ri ng tlıe G reco-Tu rlı i s lı
Confrontation of 1 91 9-1 922. " Byzantine &:
Modern Greek Sıudies. Cilt. 8, 1983.
Aleksandris, Oı EA.?ı.17 veç arrıv Ym7peaıa
rrıç Oı9wµavıK1JÇ A vroKparopıaç 1 850-
1 922, .1E'A:rıov rrıç JaropıKTJÇ Kaı Eı9vo­
A.oyıKl)Ç Eraıpıaç Tl)Ç EUaôaç Cilt. 23,
1980.
Ali Fahri, Yeni Osmanlılar Kongresi . Cenevre
(taşbaskı) , 1 3 16.
Ali Fahri, Yine Kongre, Paris ( taşbaskı) , 1 3 18.
Alkan, Mehmet Ö., " 1 856-1 945 lstanbul'da Si­
vil Toplum Kurumları'', Der. A.N. Yılcelıölı-1.
Turnn-M.ô. Allıan, Tanvmatıan Günıiımize
lslanbul'da STK'lar içinde, Tarih Vakfı Ya­
yınları, lstanbul, 1998.
Anagnos ıopoul o u , Anasıas i a , " Taıı z i ın a ı ve
Rum Milletinin Kurumsal Çerçevesi Patrilı­
Jıane. Cemaat Kurumları, Eğitim. " 1 9. Yıiz-
K A Y N A K Ç A
y ı l lstabul'uııda Gayrimiis/imler , drı: P. Stat­
Jıis, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, l stanbu l ,
1 999.
Anagnostopoulou. MıKpa A aıa, J 9oç aı . . -
1 9 1 9 Oı EA.A. 11 vopı9oôoÇEç K o ı vorı7 rEç
Aıro w Mı.M.Ef rcvv Pcvµıcvv ara FUryvı­
KO Eı9voç, E l l i n i k a G ra m m a ı a . A t i n a ,
1997.
Ancstidis, Stavros Th, "Oı'hııµavıKOÇ noA.ın­
KOÇ l:uvörnµoç Km ApµEVtKO <t>ıA.ocrnv­
tcxyµanKo Kcxı ct>ıA.oliıı µoKpanKo Koµ­
µcx" . lı.EA.tıo KEvtpou M ıKpcxo ıcxnKov
L7tOUÔCılV, Cilt. 12, 1997- 1998.
Arai, Masami, Jön Tıi r/ı Dönemi Tıir/ı Milliyet­
çiliği, lstanbul, 2000.
Arblaster, A n thony. Tlıe Rise aııd Dedi n e of 425
Weslem Libera/ism. Basil Blackwell. Oxford
ve New York, 1984 .
Aron, Rodrigue, Tü rlıiye Yalıudileriniıı Batı lı­
laşması, Ayraç Yayınları, Ankara, 1997
Augustinos, G erasimos, Küçıllı Asya Rumlan,
Ayraç Yayınevi, Ankara, 1997.
Aybay, Rana, "Tebaa-i Osmani'deıı I C. Yu rıta­
şı 'ııa Geçişin Neresindeyi z ? '', 75 h lda Te­
baa'daıı Yurltaş'a Dogru içinde, dn: Arııııı
Onsa/, Ta r i h Vakfı Yayı n l a r ı . l s ıa n b u l ,
1998.
Aydın. Suav i , Mode rn l eşme v e M i l l iyeıçil ilı .
Gündogan Yayınları, 1993.
Badran, Margot, Fenıiııisls, lslam, aııd Nalion:
Gender and ılıc Malıiııg of Modern Egypı ,
Princeton U n i versiıy Pres s , Princeton,
New Jersey, 1995.
Banks, Olive, Faces of Femiııism: A Stııdy of
F e m i n s i m as a S o c i a l M o veıneıı l , Basil
Blackwell , Oxford &: New York, 1986.
Baykara, Tuncer, Osmanlılarda Medeniyet Kav­
raım, Akademi, lzmir, 1 992.
Berkes, Niyazi, "Unuuı/an Adam: Yu s uf Alıçu­
rn", Sosyoloji Konferansları, 1976.
Berkes, N iyazi, Tarlı Düşününde Batı Sorunu,
Bilgi Yayınevi, Ankara, 1975.
Berkes, Niyazi, Ta rlıiye'de Çagdaş laşma, Do­
ğu-Batı Yayınları, lstanbul, 1978.
Bilgegil, M. Kaya, Yalım Çag Türlı Kültür ve
Edebiyatı Ozerinde Araştınnalar /: Yeııi Os­
manlılar. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fa­
kültesi, Ankara, 1976
Binek, Faruk. "Devletçiliğin Ylilıse/işi ı'e Diişü­
şü 1 923-1 950", Der: Nevin Coşar; Tiirlıiye'de
 K A Y N A K Ç A
Devletçililı içinde, Bağlam Yayınları , 1995.
B l e d a . M i t h a ı $ . , / m pcı ra r o rl ııgıı ıı Ç ö h ü s ii .
Remzi Kitabevi, lstanbul, l 979.
Braude, B. ve Lewis, B. (derleyenler) , C/ırisri­
ans aııd Jcws iıı tlıe Otıomaıı Empirr. derle­
yenler cilt. l, Holmes & Mcier Publishers.
New York. 1982.
Boura, Kaıerina, "Tlıe G reck M i llet iıı Tu rlıislı
Politics: G rcclıs in tlıe Ottoıııan Parliamcııı
(1 908- 1 9 1 8) . " Ottoman Greclıs iıı tlıe Age of
Nationalism, derleyenler D. Gondicas ve C.
Issawi, The Darwin Press, Princeıon. 1999.
Butrus Abu-Manneh, "Tlıe Islamic Roots of tlıc
G ıı l lıane Rescripl " , Dic Welı Des lslams,
1994.
426 Cavid , M ehmed, llm-i /lıtisad, ikinci K i ta p ,
Mihran Matbaası, lsıanbul, 1899 1 1 3 1 5 ] .
Cavid, Mehmed, llm-i lhtisad, Birinci Kısım.
lstanbul, 1 899 1 1 3 1 5 1 .
Cavid, Mehmed, 1 1 111-i /ktisad, Dördüncü ve
Sonuncu Kitap. Alem M atbaası , lstanbul,
1 90 1 1 1 3 1 7 ] .
Cavid, Mehmed, Jlm-i llıtisad, Üçüncü Kitap,
Karabet Matbaası, lstanbul, 1900 ] 1 3 1 6 1 .
Celal Nuri , /ıtilıacl-ı lslam, Osmanlı Matbaası,
lsıanbul, 1 3 3 1 1 1 9 1 5 1
Ceran, Ahmet Şeref, Prens Saba/ıatıin Bey, Arı
Matbaası, Konya, 1984.
Çakır, Serpil, Osmanlı Kaclııı Harclıeri, Metis
Yayınları, lstanbul, 1996.
Çavdar, Tevfik, lttilıat ve Terahhi, iletişim Ya­
yınları, lsıanbul , 1 99 1 .
Çavdar, Tevfik, Tarlıiye'de Liberalizm, 1 860-
1 990, imge Kitabevi, Ankara, 1992.
Çelik, Hüseyi n , Ali Suavi ve Dönem i , iletişim, ,
lsıanbul, 1994.
Çetin, A. Alaaddin ve Ramazan Yıldız, Sulraıı
lI. Abdülıamid Han: Devlet ve Meııılehet Gô­
rüşleriııı, Çığır, lstanbul, 1976.
Dakin, D o uglas, Tlıe Unification of G rcece,
Londra, 1972.
Davison, Roderic H , Osmanlı lmparatorlu­
ğu'nda Reform, 1. Cilt, Papirüs Yayınları,
lstanbul, 1997.
Davison, Roderic, Turkey. A 5/ıort History, Eat­
hon Press, Huntingdon, 198 1 .
Demirdirek. Aynur, Osmanlı Kadınların Hayat
Hakkı Arayışının bir Hilıayesi, imge Kitabe­
vi, Ankara, 1993.
Denais, joseph. L<ı Tıırquie Nouvclle el l'Aııcieıı
Regimc, Librairic des Scienccs Politiqucs et
Sociales, Paris, 1 909.
Deringil, Selim. Tlıe Wel l-Protecred Doıııaiııs:
ldeol ogy and ılıc Legi r i ıııalioıı of Poıvcr in
tlıe Otıoman Empire, 1 8 76-1 909. l . B . Tauris.
Londra. 1998.
Devclioğlu, Feri t . Osmanlıca-Türkçe Lügat.
AK Yayınları, 1998.
Devle t, Nadir, "/dil- Ural 'da Tatar ve Başlııırt
Türlıleriııde Milliyctç i l i /ı " , Milliyetçilik ve
Milliyetçilik Tarihi il. ilmi Kongresi-Teb­
liğler, Ankara, 1989.
Devlet, Nadir, 1 9 1 7 E/ıim ihtilali ve Türlı - Tata r
Millet Meclisi (iç Rusya ve Sibirya Mııslii­
maıı Tıırk Tatarlarının Millet Meclisi- 1 91 7-
1 91 9) , Ötüken Yayınları, lsıanbul, 1998.
Devlet, Nadir, Rusya Ttirlıleıiııiıı Milli Mücade­
le Tari/ıi (1 905- 1 9 1 7) , Türk Tarih Kurumu.
2. baskı, Ankara, 1995.
Dumont, Paul, "Uıı ecoııomiste social-democra­
te au service de la }eııııe Tııı-quic, " Memoı-ial
Barlıan, Ömer Latfi , Librairie d'Amerique
et d'O r i e n t Adrien Maison n e u v e , Paris.
1980 .
Dumanı, Paul, "Yahudi -Sosyalist-Osmanlı B i r
Örgııı: Selaııilı işçi Fedcrasyoıı ıı ", derleyen­
ler Mete Tıı nçay ve Erih }. Ziin/ıeı; Osmanlı
Imparatorlugu'nda Sosyalizm ve Mil liyetçi­
lilı, iletişim Yayınları, lstanbul, 1 99 5 .
Dumanı, Paul, v e G . Haupt, Os111mılı lmpara­
ıorlugu'ııda Sosyalist Harelıetlcr (çev. I Ar­
ıunlıa/), Gözlem Yayınları, lstanbul, 1977.
Ebüzziya, Tevfik, Yen i Osmanlılar Tari hi, yeni
Türkçesi Şemsettin Kutlu, Hü rriyet Yayın­
ları, lstanbul, 1973.
Ege, Nezahet Nurettin, Prens Saba/ıaddin, Ha­
yatı, ve llmi M üdafaaları, Fakülteler Mat­
baası, lstanbul, 1 977.
Encyclopaedia of ıhe Social Scieııccs, derleyen­
ler Edwin R. A. Seligman ve Alvin jo/ınson.
C i l t 9 , The M a c m i l l a n Compa ny, N e w
York, 1933.
Ercilasun, Bilge, Servet-i Fııııun'da Edebi Teıı­
lıil , T. C. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları,
Ankara, 1998.
Ergi n , Osman. ( 1 9 7 7 ) Türk Maarif Tar i h i ,
Eser Matbaası, lstanbul. 1977.
E s a d E fe n d i , / ı ı i lı a d - ı / s l a m . l s ı a n b u l .
1873 ( 1 290) .

Etmekj ia n , J a mes , The Frenclı Influence on
Wesıenı Annerıian Reneissance: J 843-J 915.
New York, 1964.
Evin, Ahmed, Origins and Deve l opmeıı ı of the
Tu dıish N o v e l , Bibliotheca lslamica, Min­
neapolis. 1 983.
E x c nzog l o u , Haris EJ nikh Ta utothta sthn
Kwnstantinoupolh ton 190 ai . , N c feli, Ati­
na, 1 996.
E x e r t z o g l o u , H a r i s , "H 5 u g k r o t h s h tou
Dhmosiou Cwrou sthn Kwnstantinoupolh
ton 190 ai." Episthmoniko 5umposio,Eta­
ireia 5poudwn N eoellhnikou Poliıisnıou
kai GcnikhV PaideiaV O Exw EllhnismoV
Kwnstantinoupolh kai 5murnh 1 800-
1 9 2 2 , Atina, 1 998.
Fazlurrahman, lslam v e Çağdaşlık, çe virenler
A. Açı/ıgenç ve M. H . Kırbaşoğlu, Fecr Ya­
yınları, Ankara, 1990.
Fikret, Tevfik, B ftııin Şiirleri 3: Haliık'un Defte­
ri, Şermin, Son Şiirler (hazı rlayan Asım Be­
zirci) , Can Yayınları, \stanbul, 1984.
Fikret, Tevfik, BıiCıin Şiirleıi 2: Rlibab-ı Şilıes­
te-Kı rılı Saz (hazı rlayan Asım Bezirci ) ,
Can Yayınlan, \stanbu\, 1984.
Findley, Caner V. , Ahmed Midhat Efendi Avrıı­
pa'da, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, lstanbul,
1999.
Findley. Caner V, Ka l emiyede ıı Mtilkiycye Os­
manlı Memu rlarının Toplumsal Tarilı i , Tarih
Vakfı Yurt Yayınları, lstanbul, 1 996.
F i n n , Robert P. . Tü rlı R o m a n ı : / I lı Dönem,
1 Bi2- 1 900 (çev iren Tomris Uyar) , Bilgi Ya­
yınevi, Ankara, 1984.
Georgeon, François, "Le "modele" Talar dans
l'emp i re Oıtomaıı et la Tu rq u i e r_publica­
ine", /slam de Russie: actes du colloque iııter­
national de Qazaıı, derleyenler Stephane A.
Dudoig ıı on , Dam i r /shaqov v e Rafyq Mo­
hammatshin, Paris, 1997.
G eorgeon, François, Türlı Milliyetçiliğinin Kö­
kenleri: Yusuf Alıçu ı-a. Tarih Vakfı, Ankara,
1996
Georgeon, François. "Un positivisıe oıı Orient
oıı X/Xe Siecle: Charles Mısmeı; La Tıı rq ıı ie
eı l'/slam, " François G eorgeoıı, Des Oııo­
maııs aux Turcs içinde, 1515, lstanbul, 1995.
Gökalp, Ziya, Tıırlıislı Nationalism and Westenı
Civilization: Selecıed Essays of Ziya Gölıalp.
Greenwood Press, Westport, 1959.
K A Y N A K Ç A
Gövsa, lbrahim Alaetıin, Tıirlı Meşhurları An­
s ik l oped i s i , Yedigün N eşriyat, l s tanbul,
1946.
G ubcydul l i n , Abdülaz i z , M i l l eı ç i l i ği n Bazı
Esasları, Kazan , J 9 1 8.
Günal tay, M . Şemseddin, Hıı rafattan Hakilıate,
lstanbul, Tevsi-i Tıbaaı Matbaası, lstanbul,
1 9 14 ( 1 3 3 2)
Günal tay, M . Şemseddin, Z ı ı l ın et t cn N u ra , Tev­
si-i Tıbaat Matbaası, Is tan bul , 1 9 1 5 ( 1 3 3 1 )
Hanioğlu, M . Şükrü, Tlıe Yoııng Tuıfa i n Oppo­
s i ı i on , N ew York & O x fo rd U n i v e rsi t y
Press, Oxford, 1995.
Hanioğlu, M. Şükrü, Bir Siyasal Dıi� fıııiir Ola­
rak Dolıtor Abdullah Cevdet ve Dö n em i , Üç­
42 7
dal Neşriyat, Ankara , 1 9 8 1 .
Hanioğlu, M . Şükrü, B i r Siyasi ôrgüı Olarak
Osmanlı lttilıad ve TeraJıhi Cemaati ve }ôn­
Tıırklıik (1889-1 902) , lletişinı Yayınları, ls­
tanbul, 1986.
Hanioğlu, M . Şükrü, Preparation for a Revolu­
tion. The Young Turks, 1902-1908, Oxford
University Press, New York, 200 1 .
Heyd, Uriel , Foundalions of Tıı rlıislı Naıiona­
lisın. Tlıe Life and Teaclıings of Ziya G ôlıalp ,
Lusac and Company, Londra, 1950.
Huyugüzel, Ömer Faruk, H iı s eyi ıı Cahil Yal­
çııı'ııı Hayat ı ve Edebi Eserleıi ıizcı-inde bir
Araştırma, Ege Ü niversitesi Edeb iyat Fa­
kültesi Yayınları, lznıir, 1 984.
inal, lbnülemin Mahmut Kemal , Son Sad ra ­
zaııı l a ı; 1 - 1 1 Dergah Yay ı n l arı , l s tanbul ,
1982.
insel, Ahmet, Düzen ve Kalkınma Kıskacında
Türkiye, Ayrıntı Yayınları, lstanbul. 1 996.
Kadri, H . K . , Ziya Gö lıa lp 'ı ıı Tenlıidi, der. J. Ka­
ra, Dergah Yayınları, lstanbul, 1989.
Kanlıdere, Ahmet, Reform witlıin lslaın: Tlıe
tajdid and ]adid moveıııenl among ılıe Kazan
Tatars (1 809- 1 91 i): Conciliation or Conf­
lict? lstanbul, 1997.
K a n n e r, E fi , " F i l a nJ rw p i k o i 5 u l l o g o i kai
Apokrustallwsh Koinwnikwn Tautothtwn
sthn Ellhnikh Koinothta thV Kwnstantino­
upolhV ( 1 8 6 1 - 1 922) . " H KaJ ıt hmaV Ana­
tolh, 1996.
Kansu, Aykut, 1 908 Devrimi {çeviren Ayda Er­
bal ] , iletişim Yayınları, lstanbul. 200 l .
Kaplan, Gisela, "Feminism and Nationalism:
Tlıe Europcan Case''. Wes t içinde, der. Lois
 K A Y N A K Ç A
A . , Feminist Nationalism, Routledge, New
York & London, 1997.
Kaplan. Mehmet, Tevfilı Fikret: Devir-Şalısiyeı­
Eseı; Dördiinnı Baskı, Dergah Yayınları . ls ­
tanbul, 1 99 5 .
Kaplan, Mehmet, Yeni Tarlı Edebiyatı Anıoloji­
si /: 1 839- 1 865 lstanbul Ü niversitesi Edebi­
yat Fakültesi, lstanbul, 1 988
Kaplan, Mehmet, Yeni Tarlı Edebiyatı Antoloji­
si II: 1 865- 1 8 76, lstanbul Üniversitesi Ede­
biyat Fakültesi, lstanbul, 1 9 78.
Kara, lsmail, lslaıncılanıı Siyasi Gönlşleri, iz
Yayınları, lstanbul, 1994
Karaman, Deniz, Cavid Bey ve Ulam-ı /lılisadi­
ye ve içtimaiye Mecmiıası , Liberte Yayınları,
428 Ankara, 200 1 .
Kayalı, Hasan, Jön Tarlı/er v e Araplar, Tarih
Vakfı Yurt Yayınları, lstanbul, 1999.
Kaynar, Reşat, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat,
Türk Tarih Kurumu.Ankara, 1985.
Kemper, Michael, Sııfis ıınd Gelehrte iıı Tatari­
en und Basdı)ı i rien, 1 789-1 889: der is!a­
misdıc Diskıırs ıınter nıssisdıer Hcıı-schaft,
Berlin, 1998.
Kerman, Zeynep, Halid Ziya Uşalılıgil'in Ro­
manlarında Batılı Yaşayış Tarzı ile ilgili Un­
surlar, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, An­
kara, 1995.
Keyder, Çağlar, "Ta rlıiye Deıııokrasisiniıı E!ıo­
nomi Politiği", Geçiş Surecinde Tıi rlıiye için­
de, Belge Yayınları, lstanbul, l 992.
Khalid, Adeeb, 1998, Tlıe Politics of Muslim
C u l ı u ral Reform: Jadidism in Central Asia,
Berkeley-Los Angeles, 1998.
Kitsikis, Dimitri, Tıirlı-Yuııan imparatorluğu ,
l letişim Yayınları, lstanbul, 1 996.
Kongar, Emre, Tı:ırlı Toplıımbi l i mcileri, Remzi
Kitabevi, lstanbul, 1982.
Köker, Levent , Modernleşme, Kemalizm ve De­
mokrasi, lletişim Yayınları, lstanbul, 1993.
Kösemihal, Nurettin Şazi, "Prens Sabahattin'in
Hayatı ve Sosyolojisi", 1953.
Kösemihal, Nurettin Şazi, "Tı1rlıiye'de Sosyolo­
jinin Doğuşu ve Prens Sabahatıiıı ", 1953.
Kudret, Cevdet, Ahmet Mithat, Ankara Ü ni­
versitesi Basım Evi, Ankara, 1962.
Kuran, Ahmed Bedevi, lnlıılap Ta rihimiz ve it ­
tihat ve Terahlı i , Tan M a tbaası, l s tanbul,
1 948.
Kurnaz, Şefika, C u m h u riyet öncesinde Türk
Kadmı ( 1 839- 1 923) , T.C. Başbakanlık Aile
Araştırma Kurumu, Ankara, 1 9 9 1 .
Kurnaz, Şcrika, Il. Meşrutiyet Döneminde Türlı
Kadı n ı , M . E . B Yayınları, lstanbul, 1 996.
Kushner, David, Tarlı Milliyeıçiliginin Doğuşu,
Kervan Yayınları, 1979.
Kutay, Cemal, Üç Devirde Bir Adwn, Fethi Ok­
yar, Tercüman Yayınları, lstan bul, 1 980.
Küçükömer, idris, D a zenin Yaba ncı laşması ,
Alan Yayınları, lstanbul, 1989.
Landau, Jacob M., Telıinalp: Bir Tıi r/ı Yıırıseve­
ri (1 883-1 96 1 ) , iletişim yayı nları, lstanbul,
1996.
Landau, Jacob M . , T/ıe Polilics of Pan - /slam:
ldeology and Organization, Oxford, 1990.
Lewis, Bernard, Modern Tıtrlıiye'nin Doğu ş u ,
Türk Tarih Kurumu, 1993.
Mardin, Şerif, Din ve ideoloj i . SBF Yayınları,
Ankara, 1969
Mardin, Şerif, Jön Tiırlılerin Siyasi F i lıi rleri
1 895- 1 908 , i l etişim Yayı n l a r ı , l s ta n b u l ,
1983 (son baskı 1996).
Mardin, Şerif, Siyasal ve Sosyal Bilimler: Ma­
lıaleler il, derleyenler Milmtaz'cr Türlıöne ve
Tuncay Oııder, iletişim Yayınları, lstanbul,
1990.
Mard i n , Şerif. Tıi r/ı Modernleşmesi, iletişim
Yayınları, lstanbul, 1995.
Mardin, Şerif, Tıirlıiye'de /lıtisadi Düşüncenin
Gelişmesi (1 838- 1 91 8) , A.Ü. Siyasal Bilgi­
ler Fakültesi Maliye Enstitüsü Yayını, An­
kara, 1 962.
Mardin, Şerif, Türkiye'de Toplum ve Siyaset:
Makal eler 1 i l e tişim Yayınları , lstanbul,
1990.
Mardin, Şeri[, Yeni Osmanlı Dilşiiııcesiııin Do­
ğuşu, iletişim Yayınları, lstanbul, 1996 .
M en teşe, H a l i l , Halil M e n teşe'ıı i n A n ı l a r ı ,
Hürriyet Vakfı Yayınları, lstanbul, 1986.
Midhat Paşa, Tabsıra-i ibret, haz. Osman Se­
lim Kocahanoğlu, il Cilt, lstanbul, Temel,
1997.
Millas, Herkül, Yunan Ulusunun Doğuşu, l le­
tişim Yayınları, lstanbul, 1994
Minassian, Anaide Ter, Ermeni Devrimci Hare­
lıeti 'nde M i l l iyetç i l i lı ve Sosyalizm 1 88 7 -
1 91 2 . iletişim Yayınları, lstanbul, 1992.

Minassian, Anaide Ter, Selanih (1 850-1 918),
il etişim Yayınları, lstanbul, 1 999.
Moran, Berna, Ttı rlı Romanıııa Eleştirel Bir Ba­
Jıış /. Cilı; Ahmet M i ılıat'tan Alıınet Hamdi
Ta npına r'a , i l e t işim Yayı n l a r ı , lstanb ul ,
1 99 5 .
M ustafa Sami Efendi, Avrupa Risalesi, Jıaz. M .
Fatih Andı lstanbul, 1996.
Nalbandian, Louise, Tlıe Anıı enimı Revoluti­
onary Movement: The Devclopment of Politi­
cal Parlies tlırough the Nineıeeııtlı Ceıııııry,
Berkeley ve Los Angeles, 1963.
Namık K e m a l , " Us ıı l - u Meşveret HaJllıı ııda
Mehtııplar", Kiilliyat-ı Kemal, B i rinci Tertip,
Mahaliit-ı Siyasiye ve Edebiye, Selanik Mat­
baast, lstanbul.
N eumann , Ch ristoph K . , A raç Ta rih Amaç
Tanzimat, Çev. Meltem A s ı m , Tarih Vakfı
Yayınları, lstanbul, 2000
O kay, Cüneyd, Meşrutiyet Çocukları, Bordo,
lstanbul, 2000.
Okay, Orhan, Batı Medeniyeti Karşısında Ah­
med Midhat Efendi , T. C. Milli Eğitim Ba­
kanlığı Yayınları, Ankara, 1 99 1 .
Olsan, R . , "The Young Tu rhs and t h e ]ews: A
Historiographical Revision ", Turcica, 1986.
Ortaylı, llber, l rnparatorlıığıın En uzun Yıizy ı l ı ,
iletişim Yayı nları, I s tan bul, 1999
Ortaylı, llber, Osmanlı lmparatorlıığu 'nda Al­
man N üfu z u , il etişim Yayı nları, lstanbul,
1998.
Özön, Mustafa Nihat, Nam ı k Kemal ve ibret
Gazetesi , Yapı Kredi Yayınları, lstanbul,
1997.
Özön, M ustafa Nihat, Tü rlıçede Roman, ileti­
şim yayınları lstanbul, 1985.
Pakal ı n , Mehıned Zeki, Son Sadrazamlar ve
Başvelıiller, Ahmet Sait Matbaası, lstanbul,
1940.
Parla, Jale, Babalar ve Oğu l lar; Tanzimat Ro­
maıı ı n ı n Epistemolojilı Temell eri , i l e tişim
yayınları, lstanbul, 1 993.
Parla, Taha, Ziya Gôlıalp, Kemalizm ve Tıirlıi­
ye'de Korporatizm, lletişim Yayınları, lstan­
bul , 1993.
Parvus Efendi, Türlıiye'nin Can Daman: Dev­
let-i Osmaniye'nin Borçlan ve Jslalıı, çeviren
Emin Raşid, Türk Yurdu Kütüphanesi, ls­
tanbul, 1 9 1 4 ( 1 330)
K A Y N A K Ç A
Parvus Efendi, Tıl rlıiye'nin Mali Tutsalılığı , der.
Muammer Senceı; May Yayınları, lstanbul,
1 9 77.
Petrosyan. Y. A., Sovyeı Gözüyle Jöntii rlıler. çe­
v i renler: M. Beyhan ve A. Hacılıa.r nnoglıı,
Bilgi Yayınevi, Ankara, 1 974.
Politis, Kosmas . , Yi tilı Kentin Kı rlı \'ı l ı , Belge
Yayınları, lstanbul, 1992.
Prens Sabahatti n , Tıirhiye Nasıl Kıırıan labi­
lir?, Elif Yayınları, lstanbul, 1965 .
Ramsaur, E. E.jr., Jön Tıirlıler ve 1 908 ihtilali,
çev. N. Oliıen, Sander Yayınları, lstanbul ,
1 972.
Rauf, Mehmed, Melımed Rauf'un Aııılcırı, yayı-
na hazı rlayan Rahim Tannı, Özgür Yayınla-
rı, lstanbul, 200 1 .
429
Renan, Ernest, Nutuklar v e Konferanslar, çev.
Ziya Ihsan, Sakarya Basımevi , A nkara,
1946.
Rorlich, Azade-Ayşe, Volga Tatarları, çev. Meh­
met Süreyya Er, lstanbul, 2000.
Rousill o n , A . , La Representation de I.'.identiıe
par les Discours Fondateurs de la Sociologie
Tu rque et Egyptienne : Ziya Gôhalp et 'Al i
'Abd al-Wahid Wafi , 1 990, (teksir)
Ruggiero, Guido de, Thr History of E ıı ropean
Liberalism, çeviren R. G. Colliııgwood, Be­
acon Press, Baston, 1 959.
Sagdi , Gabdurrahman, Tatar Edebiyatı Tari hi,
Kazan, 1 926.
Sayar, Ahmed Güner, Os m anl ı /IHisaı Düşliııce­
sinin Çağdaşlaşmas ı : Klasilı Döneın 'den l l .
Abdıillıamid'e, G özden Geçirilmiş i kinci
Baskı , Ö tüken N eşriyat A . Ş . , l s ta n b u l ,
2000.
S e l a n i ki M us ta fa E fe n d i , Ta ri lı - i S e l an i lı i
(1 003-1 00811 595-1 600) Haz Melıınet lpşir­
l i , Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1 999.
Sertel, Sabiha, llericilih, Gericililı Ka vgasında
Tevfih Fihret, Çağdaş Yayınları , l stanbul,
1996.
Shaw, Sıanford ve Ezel Kural Shaw, History of
the Ottoman Empire and Modern Tu rlıey ,
Cambridge U niversity Press, N e w Yor k ,
1977.
Solov'ev, Oleg Fedorovich. "Parvus: Politiches­
hii Portret, " Novaia i Noveishaia lstoriia,
1 99 1 , no. l .
Svolopoulos, Konstan tinos , Kwnstan tino-
 K A Y N A K Ç A
upolh 1 8 5 6 - 1 908 H Akmh ıou E l l h n i s­
mou. Ekdoıiki ALinon, ALina, 1 994.
Şuayb, Ahmed. Hayaı ve Ki ıcı p lar. M a ı baa-i
Hukukiye, lsıanbul, 1 9 1 3 ( 1 3 2 9 ) .
Ş u a y b , A h m e d , H u 1ı u lı - u idare: /lı i n c i S ı n ıf
Dersleri, Hacı Hüseyin Efendi Matbaası. ls­
Lanbul, 1 9 1 1 ( 1 3 27).
Tanpınar, Ahmet H am d i , l 9 u n cu Asır Tü rlı
Edebiyatı Tarilıi, Çağlayan Kitabevi, lstan­
bul, 1985.
Taşkıran, Tezer, Cumlıuriyeıin 50. Yılında Türk
Kadm Halılar, Başbakanlık kültür Müste­
şarlığı, Ankara, 1973.
Tekeli, llhan ve Selim llkin, "l ttilıat ve Teralılıi
Harelıetinin Oluşumunda Selc'lni1ı'in Toplum­
430 sal Yapıs111ın Belirleyiciligi". Birinci Uluslara­
rası Türlıiye'nin Sosyal ve El1onoıni l1 Tarilıi
Kongresi Tebligleri, 1 9 7 7 (deı: O. Olıyar ve H.
Incılcılı), Meteksan Matbaası, Ankara, 1980.
Tekeli , i lhan, Toplumsal Döııüşıl m ve Egilim
Taıilıi Ozeıiııe Konuşmalar, Mimarlar Oda­
sı Yayını, Ankara, 1980.
Tem a , lbrahim, l b ra l ı i m Temo'nun lttilıad ve
Teralıhi Aııılan (yayımlayan: Bülent Demir­
baş) , Arba Yayınları, lstanbul, l987 .
Tinrnr, Taner, 1 91 5 ve Sonrası Türlıler ve Er­
meniler. imge Kitabevi. Ankara, 2000.
Tokay, Gül. Malıcdonya Sonınu, Afa Yayınları,
1 996.
Tokgöz, Ahmed I hsan, Matbuat Hatıralarım
(yayına hazı rlayan Alpay Kabacalı ) , lleıi­
şim Yayınları, lstanbul, 1993.
Toprak, Zafe r, lıtihaı-Tercılılıi ve Devletçi lilı ,
Tarih Vakfı Yun Yayınları, 1 995.
Toprak, Zafer, Milli /lıtisa!-Milli Buıjııvazi. Ta­
rih Vakfı Yun Yayınları, 1995.
Tunaya, Tank Zafer Türkiye'de Siyasal Parti­
ler, 3 C il t , lletişim Yayınları, 2000.
Tunaya, Tarık Zafer, "/hinci Meşnııiyeı'in S iya ­
sal Hayaıımızdalıi Yeri", Tlırlı Parlamenıo­
culuguııun lllı Yüzyılı (l 876- 1 9 76), Kanun­
u Esasi 'nin 1 00. Yılı Seınpozy ıımıı içinde,
Ankara, 1976.
Tunaya, Tarık Zafer, Hııniyeı'in ilan ı , Arba Ya­
yınları, lstanbul, 1996.
Tunçay Mete ve Zürcher Erik Jan (derleyen-
ler) . Osmanlı /mparaıorluğu'nda Sosyalizm
ve Milliyc!çililı (1 876- 1 923) , 1 ktişinı Yayın­
ları. lstanbul, 1 995.
Tunçay, Mete . "Siyasal Tarih 1 908- 1 9 2 3 " , Tür­
kiye Tarihi 1 908- 1 980, Cilt 4. Cem Yayın­
ları, 1997.
Tunçay, Mete, TC'de Telı-Parti Yöııctimi'nin Ku­
rulması (1 923- 1 93 1 ) , Yurt Yay ınları, 1 9 8 1 .
Türköne, Mümtaz'er, Siyasi ideoloji O/aralı ls­
laıııcılıgın Doguşıı iletişim Yayınları, lstan­
bul, 199 1 .
Tütengil, Cavit Orhan, P rens Sabalıaııiıı. Geçit
\'aymevi, \sıanbu\ , 1954.
Ülken, Hilmi Ziya, Tıi rlıiye'de Ça,�daş Düşılııce
Taıilı i , Ülken Yayınları, lsıanbul, 1998.
Validov, Djama\yutdin, Oçerlı istorii obrazo­
vaıınosli i l itera t u n ıaıar (do revoly u ı s i i
1 9 1 7 g.) , Oxford, 1986.
Velidi , Cemaleddin, Otıomaıı Gredıs in ılıe Age
of Nationalism, derleyenler D. Gondicas ve
C. lssawi, The Darwin Press . , Princeton,
1999.
West, Lois A . (der. ) , Feminist Nationalism,
Routledge, New York & London, 1997.
Yaraman-Başbuğu, Ayşegül . . Elinin Hamuruyla
Ozgıi rl ü lı: Resmi Ta ri lıt e n Kcıdın Tarihine,
Milliyet Yayınları, lstanbul, 1 99 2 .
Yazgıç, Kamil. Alımet Mitlıaı Efendi; Hayatı ve
Hatıraları, Tan Matbaası , lstanbul, 1 940.
Yerlikaya, il ha n , X/X. Yıızy ı l O.ı man l ı Siyasi
Hayatında Bas i ret Gazetesi , Yüzüncü Yıl
Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Yayın­
ları, Van, 1994.
Zcman, Z. A. B. & Scharlau, Winfried B., Tlı e
Merclıanı of Revolıı!ioıı; ılıe Life of Alı:xan­
dcr /s rncl Helplıand (Parvıı.ı) 1 86 7 - 1 924,
Oxford University Press, New York, 1 965.
Zenkovsky, Serge A . , Pıin-Tıırlıisnı and /slam in
Russia, Cambridge, 1960 ( 2 . baskı, 1 970).
Ziyad Ebüzziya. Ş inasi, Haz. Hııseyiıı Çel i lı ,
lleüşim Yayınlan, lstanbul, 1997.
Zürcher, Erik Jan, Modenıleşeıı Tiirlıiye'nin Ta­
ı·ilıi, iletişim Yayınları , lstanbul , 1 998.
Zürcher, Erik Jan, Milli Mııwdelcde /ııilıaıçı­
lılı, Çev. N üzhet Salihoğlu , Bağlam Yayın­
ları, 1 995.
 YA Z A R L A R HAKK I N DA

YAR. DOÇ. MEHMET Ö. ALKAN PROF. DR. MURTAZA KORLAELÇİ

lstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi. ögretim Üyesi
Uluslararası ilişkiler Bölümü, ögretim Üyesi
ORHAN KOLOGLU
EMİN ALPER Tarihçi. Gazeteci
Bogaziçi Üniversitesi Atatürk ilkeleri ve inkılap Tarihi
Enstitüsü PROF. DR. ŞERİF MARDİN
Sabancı Üniversitesi Sanat ve Sosyal Bilimler Fakültesi,
DOÇ. DR. MASAMI ARAi ôgretim üyesi
Tokai Üniversitesi Batı Asya Araştırmaları Bölümü,
ögretim Üyesi DR. CHRISTOPH NEUMANN
lstanbul Teknik Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi
DOÇ. DR. SUAVİ AYDlN insan ve Toplum Bilimleri Bölümü, ögretim Üyesi
Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Antropoloji Bölümü, ögretim Üyesi PROF. DR. CEMİL OKTAY
lstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
DR. OYA BAYDAR U luslararası ilişkiler Bölümü, ögretim üyesi 43 1
Yazar
BURAK ONARAN
FOTİ BENLİSOY Mimar Sinan Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi
lstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Kamu Sosyoloji Bölümü, Araştırma Görevlisi
Yönetimi Bölümü
PROF. DR. İLBER ORTAYLI
STEFO BENLİSOY Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Kamu
lstanbul Teknik Ü niversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yönetimi ve Siyaset Bilimi Bölümü, ögretim üyesi
insan Bilimleri Bölümü
NICOLE VAN OS
PROF. DR. FATMAGÜL BERKTAY
Leiden Üniversitesi, lstanbul Bilgi Üniversitesi,
lstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi ôgretim Üyesi
Uluslararası ilişkiler Bölümü, ögretim Üyesi
BARIŞ ALP ÖZDEN
DR. HAMİT BOZARSLAN
Bogaziçi Üniversitesi Atatürk ilkeleri ve inkılap
EHESS {Ecole des Hautes Etudes.en Sciences Sociales),
Tarihi Enstitüsü
ögretim Üyesi
PROF. DR. JALE PARLA
DOÇ. DR. GÖKHAN ÇETİNSAYA
lstanbul Bilgi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi
Hacettepe Üniversitesi iktisadi ve idari Bilimler
Karşılaştırmalı Edebiyat Bölümü
Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü, ögretim Üyesi
CENK REYHAN
KAAN DURUKAN
Wisconsin Üniversitesi-Madison Tarih Bölümü, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi
Doktora ögrencisi Tarih Bölümü, Doktora ögrencisi

YAR. DOÇ. SELÇUK AKŞİN SOMEL

ERDOGAN ERBAY
Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Bilkent Üniversitesi iktisadi, idari ve Sosyal Bilimler
Edebiyatı Bölümü. ôgretim Üyesi Fakültesi Tarih Bölümü, ögretim Üyesi

PROF. DR. CEMAL KAFADAR A. GÜN SOYSAL

Harvard Ü niversitesi Tarih Bölümü Osmanlı Türkiye Marmara Üniversitesi Türkiyat Ara�tırmaları Enstitüsü.
Araştırmaları, ögretim Üyesi
PROF. DR. ZAFER TOPRAK
DOÇ. DR. AYKUT KANSU Bogaziçi Üniversitesi Atatürk ilkeleri ve inkılap Tarihi
Ortadogu Teknik üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Enstitüsü, ögretim Üyesi
Tarih Bölümü, ôgretim Üyesi
PROF. DR. METE TUNÇAY
DR. İSMAİL KARA lstanbul Bilgi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi
Araştırmacı, Yazar Fakültesi Tarih Bölümü, öc;ıretim Üyesi

YAR. DOÇ. DR. M. ASIM KARAÖMERLİOGLU KEREM ÜNÜVAR

Bogaziçi Üniversitesi Atatürk ilkeleri ve inkılap Tarihi Boc;ıaziçi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi
Enstitüsü, ögretim Üyesi Tarih Bölümü

PROF. DR. KEMAL H. KARPAT PROF. DR. FÜSUN ÜSTEL

Wisconsin Ü niversitesi-Madison Tarih Bölümü, Marmara Üniversitesi iktisadi ve idari Bilimler Fakültesi
ögretim Üyesi Fransızca Kamu Yönetimi, öc;ıretim üyesi

DOÇ. DR. CEMİL KOÇAK DOÇ. DR. ARUS YUMUL

Sabancı Ü niversitesi Sanat ve Sosyal Bilimler Fakültesi, lstanbul Bilgi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi
ögretim Üyesi Sosyoloji Bölümü. ögretim Üyesi
Dl "/l 1!1ı.. 4,,_ L D
12. Yüzyıl, 253
13. Yüzyıl, 227, 228
16. Yüzyıl, 89
1 7. Yüzyıl, 33, 34, 348
18. Yüzyıl, 37, 38, 40, 4 1 , 74,
90, 163, 198, 2 1 7, 227, 277,
291, 330, 33 1 , 340, 348,
377, 383
19. Yüzyıl, 24, 29, 30, 38, 42,
45, 54, 55, 56, 66, 86, 88,
93, 1 58, 1 59, 1 62, 1 98, 1 99,
223, 235 , 241 , 245 , 252,
265, 279, 289, 29 1 , 293,
295, 296, 322, 332, 337,
339, 340, 348, 350, 354,
363, 364, 368 , 377, 378,
380, 38 1 , 382, 385
20. Yüzyıl, 24, 99, 1 58, 1 59,
163, 165, 200, 205, 208,
241, 252, 277, 282, 289,
295, 304, 3 1 6 , 350, 351
31 Mart Yakası, 148, 167, 395,
396
93 Harbi, 271
A 162, 163, 165, 363, 372, 375
Abbasiler, 27, 329
ABD 5 1 , 349
Abdullah Cevdet, 98, 99, 100,
1 0 1 , 102, 1 03, 108, 1 10,
1 1 2, 1 18, 137, 1 53, 235, 350
Abdullatif Suphi Paşa, 44
Abdurrahman Sami Paşa, 44
Abdurrahman Şeref, 52
Abdülaziz (Padişah), 5 1 , 62,
63, 64, 68, 70, 79, 227, 273,
274, 396
Abdülhak Hamit, 52
Abdülhak Şinasi, 145
Abdülhamit il (Padişah), 2 1 ,
39, 40, 50, 5 1 , 52, 53, 63,
80, 8 1 , 84, 87, 102, 1 05,
107, 1 14, 1 1 7, 1 18 , 120,
122, 123, 124, 126, 127,
130, 1 3 1 , 140, 144, 146,
147, 148, 154, 1 72, 182,
203, 2 1 7, 226, 227, 228,
229, 242, 250, 2 7 1 , 272,
273, 274, 275, 276, 277,
278, 279, 280, 282, 294,
297, 370, 372, 380, 384,
386, 387, 388, 389, 390,
391, 392, 394, 396, 397, 400
Abdülmecid (Padişah), 144,
146, 273, 370
Açe-Sumatra, 266
Adalet, 32, 33, 47, 86, 89, 105,
1 76, 218, 259, 287, 294,
3 1 7, 318, 363, 378
Adaletnameler 33
Adana, 149
Adem-i Merkeziyet, 64, 134,
143, 150, 153, 154, 156,
Adem-i Merkeziyetçilik, 148,
190
Adıvar, Adnan, 3 1 5
Adıvar, Halide Edip, 316, 399
Adliye Nezareti, 135, 138, 1 93
Afyonkarahisar, 203
Agop Kazazyan, 364
Alılalı Risalesi, 94, 384, 386
Ahlak, 24, 28, 67, 1 22, 134,
1 76, 209, 221 , 222, 229,
249, 260, 261, 263, 282,
293, 3 1 3 , 329, 384, 388, 400
Alılalı-ı Ala, 25, 33
Ahmad, Feroz, 145
Ahmed Agayef, 1 1 2, 1 1 3
Ahmed Lütfi, 83
Ahmed Resmi Efendi, 40, 92
Ahmed Samim Bey, 149
Ahmed Şefik (ayr. bkz. M ithaı
Paşa), 60
Ahmetli, 23
Ahmet Ağaoğlu, 132, 1 54, 1 83,
188, 1 9 1 , 199, 202, 203,
205 , 206, 207, 21 1 , 2 1 2
Ahmet Cevat, 1 7 7 , 1 78
Ahmet Cevdet Paşa, 39, 4 1 , 83,
84, 85, 86, 87, 100. 1 0 1 ,
242, 256, 266, 271, 272
Ahmet Emin, 313
Ahmet F erit, 194
Ahmet Ill (Padişah), 392
Ahmet Mithat Efendi, 107,
170, 1 7 1 , 1 72, 1 73, 174,
175, 199, 224, 225, 226,
230, 231, 233, 268, 28 1 ,
283, 289, 294, 3 1 3
Ahmet Naim Bey, 1 9 1 , 237
Ahmet Resmi Efendi, 40
Ahmet Rıza Grubu, 1 1 9
Ahmet Rıza, 1 08, 1 1 8, 120,
1 2 1 , 1 22, 1 23, 124, 127,
128, 145, 1 47, 1 5 1 , 1 53,
202, 2 1 5 , 2 1 7 , 218, 279,
297, 3 1 4
Ahmet Şuayb, 220, 22 1 , 282,
285, 286, 287, 290, 29 1 , 293
Ahmet Vefik Paşa, 1 06
Ahrar Fırkası, 1 10, 1 1 1 , 147,
148, 149
D i Z i N
Ahreweiler, H., 3 1 , 34
Aile Yasası, 135
Akatlar, 182
Akçura, Yusuf, 1 13 , 1 28, 1 3 1 ,
1 32, 133, 134, 145, 180,
1 8 1 , 182, 194, 195, 196,
197, 1 97 , 2 1 1 , 2 1 3 , 305, 380
Akdeniz, 246
Akif (Mehmet AkiO, 240, 249,
251
Akkoyunlu Devleti, 26
Akseki , Ahmet Hamdi, 237,
239
Alangu, Tahir, 187
Alcott, Louisa May, 350
Alembert, 2 1 7
Alevi, 3 1 9
Alexander Herzen, 365
Alexandr lll, 387
Alexandr lpsilanıi il, 362
Ali Canip, 184, 185, 399
Ali Fahri, 1 20, 123
Ali Kemal Bey, 1 13 , 180
Ali Paşa, 54, 55, 56, 59, 60, 6 1 ,
64, 65, 66, 69, 70, 7 1 , 77,
84, 93, 102, 104, 155, 1 7i ,
269, 273
Ali Suavi, 47, 48, 49, 73, 77,
132, 144, 250, 267, 39 1 , 396
Ali Şefkati, 1 1 7
Alimcan lbrahimof, 204, 205,
207, 208
Alliance Universelle Israelite,
366
Almanca, 126, 307
Almanya, 1 9 , 1 14, 126, 127,
163, 169, 1 78, 182, 188,
236, 295, 304, 307
Alyans Okullan, 366
Amalıhia Dergisi, 372
Amele Gazetesi, 298
Amerika Birleşik Devletleri,
158, 1 59, 169
Amerika, 29, 236
Amerilıa'da Demolırasi , 29
Aminacılar, 376
Anadolu Solculuğu, 307
Anadolu Solu, 308
Anadolu Türkleri, 3 1
Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i
Hukuk Cemiyeti, 142
Anadolu, 23, 83, 103, 120,
124, 136, 138, 142, 1 6 1 ,
184, 1 8 5 , 190, 204, 228,
270, 271, 298, 305, 306,
3 1 4 , 363, 366, 367, 390,
397, 40 1
Anakronizma, 21
Analitik, 26
Anarşist, 39
Anarşizm, 19, 99, 122, 378
Anayasacılık, 19, 1 1 7, 154
Ancien Regime, 176
Ang Deıxisi , 208, 2 1 1
Anglo-Sakson Toplum, 1 08
Anglo-Sakson, 1 23 , 1 26, 150,
154, 158
Ankara, 148, 234, 306, 307,
308, 314, 376
Ansiklopedici, 48
Ansiklopediciler, 362
Ansiklopedizm, 44, 99
Anuşirvan Oran Hükümdan) ,
23
Araba Sevdası, 281
Arabistan, 39, 57, 267
Arai, Masami, 180, 196
Arap Milliyetçiliği, 1 18
Arap Ulusçuluğu, 1 33
Arap, 20, 25, 1 1 1 , 1 1 3 , 178,
191
Arapça, 60, 178, 183, 185,
ı93, 200, 262, 3 1 2
Araplar, 58, 1 1 3, 134, 2 7 1 ,
390, 399
Ararat Cemiyeti, 364
Ardahan, 274
Aristokrasi, 43, 157, ı 6 ı , 292,
373
Aristoteles (Aristo),ı 7, 23, 33,
36, 4ı, 219
Arkeoloji, 20
Armenakan Partisi, 297
Arnavut Ayaklanması 132
Arnavut M illiyetçiliği, 145
Arnavutlar, 1 2 ı , 271, 390, 399
Arnavutluk, 83, ıo7, 39 ı , 398
Arşak Çobanyan, 364
Asabiyye, 38
Asaf Nafi, 220
Asajndme, 27, 38
Asakir-i Mansure-i
Muhammediye, 237
Asimilasyon Sorunu, ı9S
Asimilasyon, 366
Asker Aileleri Yardımcı
Hanımlar Cemiyeti, 345
Askeri Rüştiye, 3 ı 4
Askeri Tıbbiye, 197
Askert, 20, 37, 38 , 40 , 73, ı34,
253
Asr-ı Saadet (Altın Çağ), 249
Asya, 37, 47, 5 1 , 33 1 , 397
Aşıkpaşazade, 32
Aşiretler Mektebi, 390
Aşiyan, 229, 230
Atalay, Besim, ı92
Atalet-i Fikriyye, 1 1 3
Atatürk, 1 39, 1 73 , ı93, 205,
277, 401
Ataullah Bayezidof, 200
Atina Cumhuriyeti, 1 58
Atina Üniversitesi, 368
Atina, 370, 373, 376
Atinalılanıı Devleti , 1 7
Avnıpa Risalesi, 40, 225
Avustralya, 267
Avusturya, 37, 40, 4 1 , 59, 63,
67, 7 ı , 9 1 , 93, 98
Avusturya-Macaristan impara-
torluğu, ll 5, 1 69
Ayanlık, 39
Ayasofya Camii, 28, 256, 26ı
Ayaz lshaki, 199
Aydemir, Şevket Süreyya, 204
Aydın, 9 1 , 92, 96, 99, 102,
103, l ı4, ı 1 5, l ı 7. ı 23 ,
1 3 ı , 150, 154, 157, 180,
188, 197, 203, 206, 2 ı 3 ,
239, 243, 244, 253, 263,
297, 303, 306, 3 ı ı , 320,
322, 338, 363 , 3 7 1 , 380, 383
Aydınlanma, 132, ı s ı , 163,
ı 12, 2ıo, 28ı , 284, 287,
337, 349
Aydınlanmacı, 96
Aydınlanmacılık, 90
Aydınlar Ocağı, 3 1 9
Aydınlılı, 307, 308
Ayni, Mehmet Ali, 237
Ayrılıkçılık, 54, 64, 68, 88, 98,
103, 105, 1 1 9, 184
Ayrımcılık, 93
Azerbaycan, ı 99, 20 ı , 202,
203, 20S, 209, 305, 3 ı 7
Azınlık Hakları, 226
Azınlık, 107, ı 64, ı 9 ı
Azınlıklar, 266
Aziz El-Mısri, 135
Azmi Bey (Polis Müdürü) , 305
B
Babanzade Ahmed Naim, 237
Babıali Baskını, 1 27
Babıali, 60, 64, 68, 77, 8 1 , 84,
88, 92, 96, l ı 2, 266, 268,

273, 274, 285 , 370
Babinger, 30
Bağdat Demiryolları, l 45
Bağdat, 6 1 , 63, 95, 1 75
Bağımsızlık Savaşı, 1 8 1
Bahaeddin Şakir (Dr) 1 2 4 , 127,
1 28, 1 53, 279
Bahriye Mektebi, 286
Bakü, 199, 202, 306
Balkan Halkları, 41
Balkan Krizi, 63
Balkan Savaşları, 1 1 2, 1 14,
1 3 1 , 132, 133, 1 77 , 1 88,
189, 203, 2 1 3 , 345, 3 5 1 ,
365, 375, 394, 397, 398
Balkanlar, 60, 94, 1 25, 266,
274, 297, 304, 366, 3 7 1 , 393
Basın, 285, 304, 343
Basiret Gazetesi, 224, 265
Basra, 6 1
Başkurt, 201
Batı, 23, 32, 36, 40, 43, 44, 47,
50, 5 1 , 52, 7 1 , 77, 8 1 , 90,
100, 1 0 1 , 104, 1 1 9, 1 23,
125, 132, 136, 137, 145,
160, 1 72, 182, 194, 224,
227, 233, 246, 248, 265,
266, 273, 274, 278, 283,
296, 297, 306, 308 , 3 1 8 ,
328, 336, 340 , 349, 364, 381
Batıcı, 41, 230
Batıcılık, 28, 41, 232, 277
Batılılaşma, 23, 27, 28, 40, 99,
1 1 5, 1 7 1 . 188, 194, 195,
205 , 223, 224, 229, 234,
278, 280, 3 1 9 , 356
Batılılık. 48
Baytar Mektebi, 1 1 8
Bayur, Yusuf Hikmet, 3 1 6
Bedevi, 3 9 , 1 1 3
Bedeviyet, 56
Belçika, 169
Belgrad, 104
Benaroya, Avram, 298, 365
Bentham, Jeremy, 1 54
Bereketzade lsmail Hakkı
Efendi, 264
Bergson, 22 1 , 3 1 1
Berlin Antlaşması ( 1 878), 270,
297, 370
Berlin, 4 1 , 307
Beşair, 231
Beşir Fuat, 1 73, 2 1 6, 2 1 7 , 233,
284, 387
Beyannarni-i Umumi, 1 19
Beynelmilel işçiler ittihadı,
298, 308
Beyoğlu, 40, 363
Bichat, 221
Bilgegil, M. Kaya, 214
Bilgi Mecmuası, 202, 305, 3 1 1
Bilim Fetişizmi, 252
Bingazi, 1 78
Bir Olünıln Defteri, 285
Bireyciler, 320
Bireycilik. 29, 150, 205, 314
Bireysel. 160
Bireysellik, 1 1 0, 340
Birinci Dünya Savaşı 134, 137,
139, 163, 188, 2 1 2 , 2 1 3,
219, 272, 277, 299, 30 1 ,
305, 307, 3 1 1 , 313, 317,
321 , 339, 35 1 , 389, 395,
397, 400
Bismarck, 295
Bizans Müesseselerinin Osmanlı
Müesseselerine Tesiri
Halıhında Bazı Mıllllhazalar,
30
Bizans Sonrası Bizans, 30
Bizans, 26, 29, 30, 3 1 , 32, 34,
35, 298
Bleda, Mithat Şükrü, 128
Boğaziçi, 1 54
Boğdan, 41
Bolayır, Ali Ekrem, 282
Bolşevik, 297, 307
Bolşevikler, 304, 321
Bolşeviklik, 303
Bolşevizm, 304
Bonald, Louis De, 158, 1 59,
161
Bonapartist, 1 1 7
Bosna , 83, 398
Bosna-Hersek, 62
Boşanma, 135
Boşnak Şerife, 397
Boısis (Yüksek Komiser), 376
Bougle, Emile, 3 1 1 , 3 1 2
Bourgeois, Leon, 3 1 3
Bourget, Paul, 220
Bousios, 3 75
Bozdoğan Kemeri, 303
Bölücü, 1 1 3
Brezilya, 218
Britanya, 1 88
Bruhl, Levy, 3 1 1
Brüksel, 60
Buhara, 182
Buisson, Ferdinand, 313
Bukrat (Hipokrates), 23
D i Z i N
Bulgar Eksarhlığı, 369
Bulgar Sosyal Demokrat işçi
Partisi, 297
Bulgar, 20, 123, 2 1 2
Bulgarca, 13 l . 365
Bulgarcılar, 2 1 1
Bulgarcılık, 199
Bulgaristan, 41, 60, 70, 83,
1 1 9, 274, 297
Bulgarlar, 41, 71, 1 1 4, 1 72,
186, 187, 201 , 296, 297,
363, 398
Burjuva, 1 50, 152, 162, 278,
280, 296 , 308, 309, 335, 349
Burjuvazi, 90, 1 1 9, 1 33, 148,
292, 298, 325, 364, 375
Bursa Fethi, 32
Busbec, 30
Büchner, Ludwig, 382
Bürokrasi, 6 1 , 68, 78, 97, 1 00,
1 1 5 , 1 25, 272, 285, 329,
379, 381
Büyük Britanya, 158, 160
Büyük lskender (Kral) , 23
c
Calinus (Galen) , 23
Carbonari Derneği, 46
Ceditçiler, 206
Ceditçilik, 197, 198, 199
Celal Nuri, 235
Celal üd-din Devvani, 86
Celaleddin Harzemşah, 228
Cemaat, 19, 90, 9 1 , 92, 96, 97,
106, 107, 109, 1 1 2, 134,
160, 162, 166, 243, 256,
323, 362, 363, 379
Cemal Paşa, 1 28
Cemaleddin Velidi, 208, 209,
210
Cemiyet-i ilmiye , 384
Cemiyet-i lnkıl�biye, 147
Cemiyetler Kanunu, 167, 344
Cenab Şahabettin, 282
Ceneviz Surları, 40
Cenevre Grubu, 1 1 9
Cenevre, 9 8 , 1 1 7, 120, 297,
301 , 365
Cengiz Han, 1 12, 1 1 3, 207
Cengiztler, 26
Ceride-i Felsefe, 366
Cevdet Paşa (ayr. bkz. Ahmet
Cevdet ... ), 38, 48, 62
Cevdet Paşa Tarihi, 40
Cezayir, 1 78, 398
D i Z i N
Chardin (Seyyah), 37
CHF. 136, 141
CHP, 326, 401
Cihan Dergisi, 281
Cihat, 270, 400
Cinsellik, 28
Code Civil, 1 0 1
Cohen, Meses (ayr. bkz.
Tekinalp), 1 14
Colbert, 294
College de F rance, 202
Comte de Chambord, l S9, 163
Comte, Auguste, 1 20 , 121 ,
1 22, 143, 2 14, 216, 2 1 7 ,
2 1 8 , 219, 220 , 221, 222,
310, 3 1 1 , 314, 328, 382
Condorcet, 3SO
Constitüsyon Kanunu, 6S, 70
Coulanges De, Fustel, 292, 382
Courrier d'Orient, 4S
Cumhuriyet Devrimleri, 20
Cumhuriyet Halk Partisi, 322
Cumhuriyet, 204
Cumhuriyet! 7, 2 1 , 42, 63, 7 1 ,
128, 129, 1 36, 139, 140,
143, 144, 1 S8 , 16S, 167,
168, 1 69 , 17S, 1 76, 178,
184, 193, 194, 20S, 206,
232, 236, 237, 248, 2SO,
272, 273, 289, 296, 306, ,
308 , 309, 3 1 1 , 312, 3 1 9,
32S, 326, 329, 333, 348,
3 S l , 3S3, 3S4, 3S6, 3S7,
3S8, 3S9, 382, 394, 401
ç Devlet Ebed-Müddet, 129
Çağdaşlaşma, 136
Çağman, Ergin, 39
Çamlıca, 1 S4
Çantay, Hasan Basri, 240
Çarlık Rusyası, 320, 321
Çekoslavakya, 149
Çelebi Mehmet (Padişah) , 28
Çelik, Hüseyin, 47, 24S
Çerkez Ethem Ayaklanması,
304, 306
Çerkezler, 18S, 271 , 399
Çırağan Sarayı Vak'ası , 1 44
Çin Duvarı, S9
Çin, S6, 182, 266, 267
D Devlet-i Aliyye, SS, 60, 271
D'azeglio, 43
Dahiliye Nezareti, 281
Daire-i Adliye, 33
Danıştay, 20, 344
Darülfünun, 1 14, 13S, 1 7S,
202, 219, 229, 293, 3 1 0,
3 1 1 , 314, 341
Darülmuallimat, 1 7S
Darülmuallimin, 170
Darüşşafaka, 1 7S
Darv.in (Charles), 219, 3 1 1
Darwinizm, 1 0 1 , 1S2, 187
Daşnaklar, 297
Davison, Roderic, 14S
Dayanışma, 38, 123, 324, 329,
349
Decadence, 283
Değmer, Şefik Hüsnü, 308
Delbet, M., 2 1 S
Deli Hamit Bey, 306
Demokrasi, 20, 48, 22S, 296,
309, 3 14, 323
Demokrat Parti, l S S
Demokratikleşme, 1 1 6
Demokratikleştirilme, 243
Demolins, Edmond, 108, 143,
ıso, ı s ı , 1S2, 1 S4, 1 S6,
1 S7, 1 S8, 160, 1 6 1 , 1 64
Denais, Joseph, 14S
Dersaadet idadisi, 28S
Dersaadet Ticaret Odası
Mecmuası, 294
Derviş Vahdeti, 396
Descamps, Paul, 143, lSO, 1 S2
Despotizm, 96, 1 1 8, 14S, 384
Despotluk, S l
Devellioğlu, Ferit, 263
Devlet - Politeia, 1 7
Devlet Sosyalizmi, 1 63
Devlet, 19, 24, 38, 39, 43, 46,
S l , S3, S4, SS, S8, 63, 64,
6S, 68, 70, 73, 77, 78, 79,
80, 8 l , 82, 8S, 86, 89, 92,
93, 97, 109, 120, 122, 126,
127, 128, 129, 1 3 1 , 140,
1 4 1 , 149, ı s ı , 1S6, ı s8,
1S9, 1 63, 168, 210, 2 1 1 ,
2 1 7 , 221, 237, 238, 243,
2S4, 2S9, 26S, 27 1 , 274,
278, 279, 29 1 , 29S , 3 1 0 ,
3 1 3 , 316, 319, 320, 321 ,
322, 328, 329, 33 1 , 378,
380, 381 , 387, 39S, 399
Devletçilik, 19, 136
Devrim, 1 1 7, 130, 14S, 1 S3,
1 S6, 1 6 1 , 162, 163, 1 84,
197, 275, 277, 278 , 287,
288, 290, 293, 304, 323
Devrimcilik, 307
Diderot, 2 1 7
Diehl, 30
Difai Partisi, 202
Diktatorya, 12 7
Dimitri Cantimir, 41
Dino, Güzin, 223
Divan-ı Hümayun, 250
Diyalektik Tarih, 29
Diyarbekir, 314
Diyojen, 372
Doğu Akdeniz, 37
Doğu Dilleri Okulu, 202
Doğu Halkları Kurultayı, 30S
Doğu, 23, 36
Doğu-Batı Sentezi, 22S
Donanma Cemiyeti, 34 7
Dorotheos (Patrik Vekili), 3 76
Dönmeler, 298
Dragoumis, lon, 373
Draper,John, 23 1
Dumont, Paul, 365
Durkheim, Emile, 1 14, 143,
216, 220, 221 , 222, 3 1 1 ,
3 1 2, 3 1 3, 314, 3 1 5 , 324,
325, 328, 332, 382
Duru, Kazım Nabi, 128
Düsap, Srpuhi, 36S
Düşünce Akımları, 19
Düyunu Umumiye, 220, 274,
27S
Düzen Egemenliği, 3 1
E
Ebubekir Ratib Efendi, 92, 93
Ebuzziya Tevfik, 46, 338
Ecole Des Roches, 160
Edebiyat, 83, 8S, 280, 282,
283, 286, 287, 288, 289,
363, 399
Edebiyat-ı Cedide, 282, 283,
28S, 288, 289, 290
Edime, 6 1 , 219
Edward Vll (Kral), 1 26
Eflak, 41, 367
Eflatun, 23
Ege Adaları, 1 09
Ege, 246, 298
Ege, Nezahat Nurettin, 143,
157
Eğitim, 47, 50, 52, 59, 70, 77,
90, 97, 99, 1 0 1 , 1 1 0, 1 1 2 ,
1 13, 125, 1 3 5 , 1 55 , 194,

198, 202, 230, 271 , 273,
275, 287, 3 1 3 , 339, 340,
341 , 343, 344, 363, 368,
369, 379, 380, 385, 387,
396, 399
Ehl-i Sünnet, 242
Ekim Devrimi, 307, 321
Ekim Manifestosu, 197
Eklektisizm, 99, 316
Elıonomi Politilı, 294, 295
El Ahd, 135
El Hac Ali Paşa, 40
Elazığ, 98
Eliı. 72, 102, 1 1 2, 122, 246,
377, 379
Elitler, 1 0 1
Ellioıt, Sir Henry, 5 1
Elmalılı Hamdi Yazır, 222, 237,
258, 259
Emeviler, 249, 257, 258
Emin Arslan, 1 1 8
Emin Bülent, 194
Emmanuilidis, 375
Emperyalizm, 1 58, 182, 272,
331
Emrullah Efendi, 3 1 1
Encümen-i Daniş, 83
Engels, Friedrich, 297
Engizisyon, 232
Entelijensiya, 144
Entelektüel, 246
Enternasyonal (izm) , 297, 363
Entrika, 48
Envar-ı Zelıil Dergisi, 216
Enver Paşa, 1 24 , 1 26, 128,
1 85 , 305
Epistemolojik, 38
Erbakan (Necmettin), 235
Erenköy, 1 54
Erkul, Ali, 144
Ermeni Devrimci Federasyonu,
297
Ermeni Kadınlar Terakki
Derneği, 365
Eııııeni Millet Nizamnamesi ,
297
Ermeni Olayları, 1 1 9
Ermeni Tehciri, 127, 128, 1 88
Ermeni, 20, 53, 90, 123, 1 78
Ermenke, 1 3 1 , 297, 363
Ermeniler, 93, 1 14, 1 2 1 , 138,
296, 297, 363, 369 , 370, 371
Erozan, Celal Sahir, 282
Ersoy, Mehmet Akif, 1 9 7 , 289
Ertuğrul, lsmail Fenni, 237
Erzurum. 148
D i Z i N
Esad Efendi, 236 Fontanelle, 340
Esnaf, 134, 141 Fotiadis, loannis, 3 7ı
Eşitlik, 20, 39, 59, 69, 91, 92, Fouillee, Alfred, ı85, 3 1 3 , 3 1 5 ,
96, 105, 1 07. 166, 1 74, 180, 323
247, 254, 277, 335, 349, Fournier, 3 1 1
352, 372, 384 Franklar, 188
Eşitsizlik, 313 Fransa Sefaretnanıesi, 40
Ethem Nejat, 306, 307 Fransa, 38, 4 1 , 45, 48, 57, 63,
Ethniki Amina, 375, 376 68, 7 1 , 9 ı , ı ı 3, ı ı 4, ı ı 8 ,
Etibank, 308 1 2 8 , 1 4 7 , ı s ı , ı55, ı s6,
Etni, 41 ı6o, ı6ı, ı63, ı65, 169,
Etnik, 49, 90, 9 1 , 98, 1 03, 1 05, 1 78, 1 79, 188, 197, 2 ı 6 ,
107, 108, 1 09, 1 1 0, 1 1 8, 220, 267, 277, 285, 287,
123, 125, 126, 131. 132, 292, 30 1 , 308, 3 1 3 , 335,
208, 213, 298 , 330, 37 1 , 336, 350, 363
374, 378 Fransız Akademisi, 3 1 1
Eınisite, 200 Fransız Devrimi (ayr. bkz.
Evkaf Nezareti, 135 .. .ihtilali), 93, 1 1 7 , 120,
Evliya Çelebi, 37 142, 1 58 , ı59, 1 6 1 , 277.
Evrim, 322, 377 283, 287, 288, 289, 338,
395, 398
Fransız ihtilali ( ı 789), 40, 4 1 ,
F 88, 128, 254, 256, 3 1 6 , 39ı
Faiz Bey, 149 Fransızca, 60, 64, 83 , 1 2 ı ,
Farabi, 33 1 3 1 , 144, 1 74, 202, 2ı4,
Fardis, D., 372 2 1 5 , 220, 3 1 1 , 318, 323, 340
Farsça, 60, 183, 185, 200 Fransızlar, 126, 243
Fas, 267 Fuat Paşa, 54, 55, 57, 58, 60,
Fatih Camii, 1 75 64, 65, 69, 70, 7 1 , 77, 93,
Fatih Sultan Mehmet 102, ı o4, 1 72
(Padişah), 26, 27 Fuat Sabit, 194
Fatma Aliye Hanım, 224 Fuat Şemsi Bey, 240
Faydacılık, 3 1 3
Fazıl Mustafa Paşa, 396
Fazlurrahman, 251 , 252 G
Federalist, 123 Galata, 40
Federalizm, 65 , 1 1 9 Galatasaray Sultanisi / Lisesi,
Feliltun Bey ve Rilhım Efendi, 120, 219, 229
1 7 1 , 230 Galland, Antoin, 38
Feminizm, 19, 20, 335, 336, Galliler, ı88
338, 348, 349, 350, 352, 356 Gambetta, 287
Fenden, 340 Gayrimüslim 59, 64, 65, 68,
Fenni, lsmail, 222 88, 89, 90, 9 ı , 92, 97, 1 02,
Feodal Düzen, 157, 199 106, 107, 1 1 2, 1 1 4, 1 1 5 ,
Ferdi ve Şarelıası, 285 ı l9, 166, ı 76, ı 79, ı 9 1 ,
Fethi Naci, 223 235 , 253, 254, 255, 257,
Fetva, 25 265, 266, 309, 355, 362, 367
Feyzi Paşa, 101 Gaziz Gubeydullin, 2 1 1 , 2 1 2
Feyz-i Sıbyan Rüşdiyesi, 285 Gelenek, 2 5 , 2 9 , 3 5 , 44, 4 8 , 5 1 ,
Fıkıh, 25, 1 0 1 , 1 1 1 , 193, 254, 56, 68, 7 1 , 7 2 , 7 4 , 77, 85, 89,
256, 257 90, 9 1 , 92, 94, 122, 128, 129,
Filibe, 1 78 130, 133, ı39, 156, 163, 167,
Filibeli Ahmed Hilmi (Şehben­ 192, 198, 206, 226, 227, 228,
derzade), 237, 242, 250 232, 233, 237, 242, 249, 252,
Filistin, ı ı.4 289, 290, 315, 335, 346, 372,
Findley, Carter, ı 74 374, 384
D i Z i N
Gelibolulu Mustafa Ali, 26, 27 ,
38
Gemeinshafı, 3 1 7
Gence, 202
Genç Kalemler, 1 8 1 , 183, 184,
185, 192, 3 1 1
Genç Osmanlılar, 396
George, Uoyd(Britanya
Başbakanı) , 376
Georgeon, François, 1 54, 197
Geri , 65
Gerici, 40, 208, 213
Gericilik, 309
Gennanos (Patrik), 3 75
Giampetri, 45
Gibbon, 30
Gide, Charles, 3 1 2 , 3 1 3
Girişimcilik, 1 6 0 , 1 6 1 , 165,
293
Girit lsyanı, 104, 1 19
Girit Sorunu, 374
Girit, 63 , 1 78 , 298, 376, 398
Goncourt, Edmond de, 216
Gotlar, 1 88
Gökalp, Ziya, 1 13, 1 14, 127,
132, 133, 1 34, 137, 138,
139, 143, 1 8 1 , 185, 186,
189 , 190, 1 9 1 , 193, 194,
195, 204, 2 1 6 , 221, 222,
272, 290, 3 1 1 , 3 1 3 , 3 1 4,
3 1 5 , 3 16, 3 1 7 , 3 1 8 , 319,
320, 321, 322, 323, 324,
325, 326, 328, 329, 330,
33 1 , 332, 333, 399
Gövsa, lbrahim Alaettin, 1 5 1
Grand Orient Locası, 3 7 1
Gregor (Patrik), 362
Grignon Ziraat Okulu, 120
Guyo-Daubes, 1 0 1
Gülhane Hatt-ı Hümayunu
( 1 839) (ayr. bkz. Tanzimat
Fermanı), 19, 9 1 , 93, 94, 96,
104, 1 66, 180, 254, 329
Gülnihal, 227
Gümülcine, 1 78, 398
Günalıay, Şemsettin, 192, 23 7,
244
H Helvetius, 120
Habsburg, 26
Haçatur Malumian, 147
Hadi Atlasi, 1 99, 204
Haclimu Haremeynü'ş-şerifeyn,
89
Hakilıat Pençesi, 284
Hahimiyet-i Milliye, 204
Hakkı Behiç, 177, 304
Halet Efendi, 40
Halide Salih, 216
Halil Bey (Dahiliye Nazırı),
131
Halil Ganem, l l 8
Halil Şerif Paşa, 54, 105
Halim Sabit (Şibay), 196, 3 1 3
Halk Fırkası (CHP), 309
Halka Dognı, 202
Halkçılık, 139, 283, 3 l l , 3 14,
322, 323, 324, 325, 333
Halli Şerif Paşa, 69
Hamdullah Suphi,
(Tannöver) 194
Hammer, 232
Hanedan , 30, 85, 98, 102, 156,
242, 248 , 284
Hanefi, 1 0 1
Hanımlara Mahsus Gazete, 343
Harb Mecmuası, 202
Harbiye Yüksek Mektepler itti-
hadı, 147
Harbiye, 1 1 7, 1 1 8
Harf Devrimi, 401
Hariciye Nezareti, 285
Harp Akademileri, 20
Hasan Fehmi Bey, 149
Hasan Hamit, 3 1 2
Hasan Mellalı, 1 70
Hasan Tahsin, 303, 3 1 2
Haver Mecmuası, 2 1 6
Hayal içinde, 283
Hayat ve Kitaplar, 221
Hayat, 202
Hayrettin Paşa, 3 70
Hayrullah Efendi (Şeyhülis-
lam) , 62
Heackel, Ernest, 382
Hegel, 292, 316
Helenistik, 23
Helenler Dünyası, 36
Helenler, 4 1
Helen Politik Birliği, 374
Helenizm, 4 1 , 373
Helenotomanizm, 3 73
Helpfand, Alexander Jsrael
(Parvus Efendi), 304
Hersek lsyanı, 105
Hınçaklar, 365
Hınçakyan Partisi, 297, 365
Hıristiyanlar, 59, 68, 69, 70,
1 04, 109, 210, 266, 393
Hıristiyanlık, 87, 232, 340,
348, 362
Hıyanet-i Vataniye Kanunu,
308
Hızr-ul Malalı, 38
Hicaz, 89, 271
Hicri Bey (Dr), 149
Hilımet, 202
Hilafet, 24, l l8 , 242, 243, 248,
253, 257, 258, 260, 267,
269, 2 7 1 , 390
Hindistan, 1 55, 234, 254, 267,
270
Hint Kültürü, 33
Hint, 23
Hiyerarşi, 32, 5 1 , 77, 259, 263,
369, 381
Hizmet Gazetesi, 284, 285, 286
Hobbes (Thomas) , 86
Hollanda, 267
Hugo, Victor, 229
Huhuh-u idare, 293
Hume, David, 154
Hunlar, 393
Huysmans,Joris-Karl, 283
Hürriyet ve itilaf Fırkası, 1 1 0,
111, 112
Hürriyet, 48, 104
Hüseyin Avni Paşa, 62
Hüseyin Cahil (ayr. bkz.
Yalçın, ... ), 147, 1 54
Hüseyin Fikret, 194
Hüseyin Hezarfen Efendi, 38
Hüseyin Hilmi (iştirakçi) , 299,
300, 3 0 1 , 302, 303
Hüseyin Kazım, 220
Hüseyinzade Ali (Turan), 1 18 ,
197, 202, 3 1 7
H z . Adem, 250
Hz. Ebubekir, 258
Hz. Muhammed, l l 3, 193, 388
Hz. Nuh, 39 1 , 392
I
!orga, Nicolas, 30, 36
Irak, 6 1 , 89
Irkçılık, 56, 378
Irksal, 1 1 3
Islahat Fermanı ( 1856), 1 9 , 68,
9 1 , 96, 100, 103, 1 04, 1 07,
1 1 6, 166, 168, 253, 254,
255, 265, 369, 382, 384
Islahat Layihaları, 39
Islahat, 19, 20, 25, 27, 37, 38,
39, 40, 237, 243, 253, 272,
277
 D i Z i N

lslahatçılık, 27 ilerlemecilik, 96 1 1 2 , 1 1 5 , 123, 132, 137,

lsnard, 1 0 1
lsrael, Bohor, 366
1 llmiyye, 47, 255
l'la-yı Kelimetu'llah, 215
lbn Heysem, 24
lbn Rüşd. 24
lbn Sina, 24
lbn Suud Ailesi, 39
lbn-i Haldun, 25, 38, 40, 85,
144
lbn-i Halduncu, 38
lbrahim Edhem Paşa, 70
lbrahim Mütderikka, 26
Ibrahim Şinasi (ayr. bkz.
Şinasi), 214, 2 1 5 , 224
lbrahim Temo, 98, 1 10 , 1 18,
124
ibret, 50, 51
/ctimaiyyaı Mecmuası, 3 1 1
i ç Asya Siyaset Kültürü, 26
içti had, 98, 1 1 2, 1 1 5, 366
i deoloji, 29, 32, 42, 45, 47, 50,
55, 76, 82, 88, 89, 103, 1 1 5 ,
l i6, 1 2 7 , 1 2 9 , 1 3 1 , 136,
137, 138, 140, 141, 142,
154, 156, 158, 1 6 1 , 163,
1 77, 1 79, 196, 235, 239,
241 , 243, 279, 288, 302,
3 1 1 , 3 13, 332, 355 , 357,
377, 378, 379, 380, 383,
385, 389
! dil-Ural Bölgesi, 198,
199, 200
ldralı Gazetesi, 300
l dris-i Bitlisi, 26
ljham, 305
Ihkak-ı Hak, 48
ihtilal, 27, 76, 124, 127
i htilalci Askerler Cemiyeti,
147
ihtilalciler, 43
ihya, 130
lhdam Gazetesi, 302
Ik.inci Dünya Savaşı, 1 39, 298
iklimler Teorisi, 151
Ihtisadiyyat Mecmuası, 3 1 1
iktisat, 52, 59, 1 14 , 133, 134,
1 "37, 140, 1 76, 233, 285,
305, 322, 325
lleri, 65
ilerici, 40, 232
ilerleme, 19
Ilm-i lctima (ayr. bkz. Science
Sociale), 143, 150, 152, 1 54,
163
llm-i Ilıtisad, 285, 293, 295
imparatorluğun En Uzun
Yüzyılı, 223
inalcık, Halil, 26
Incil, 89
lngiliz Muhipleri Cemiyeti, 98,
102, 103
lngilizce, l 55
lngilizler, 98, 203, 242, 3 14
lngiltere, 57, 63, 7 1 , 79, 9 1 ,
96, 152, 154, 1 5 5 , 159, 162,
243, 267, 292, 350
inhitat, 27
insan Hakları Bildirgesi, 291
insan, 204
insaniyet, 301
lntihab-ı Mebusan Kanunu,
167
lran, 23, 89, 204, 229, 234,
276, 278, 297, 317, 401
irtica, 235, 237, 396, 397
ishak Süktlti, 98, 128
lslırndcmdmt, 23
lslam Aleyhtarlığı, 123
lslam Birliği, 246, 254, 267
lslam Bo(şevizmi, 304
lslam Çağı, 37
lslam Dünyası, 24, 25, 166,
182, 234, 236, 238, 241,
242, 244, 252, 253, 254,
256, 260 , 261, 262, 263, 264
lslam Hukuku, 25, 198
lslam ihtilal Cemiyetleri i tti-
hadı, 302
lslam Kalkınma Teşkilatı, 235
lslam Kardeşliği, 105
lsldm Mecmuası, 133, 181, 192,
194, 202, 3 1 1 , 324, 329
lslam Medeniyeti, 24
lslam, 23, 39, 49, 55, 57, 59,
68, 69, 70, 100, 106, 122,
133, 135, 140, 1 72, 1 9 1 ,
1 9 2 , 193, 210, 215, 218,
224, 234, 238, 239, 242,
251, 260, 265 , 271, 274,
307, 340, 341 , 390, 392,
399, 400
lslamcı, 23
lslamcılar, 204, 236, 237, 243,
259, 3 1 7
lslamcılık, 20, 2 1 , 28, 5 0 , 56,
206, 235 , 236 , 251 , 253,
255, 277, 3 1 9, 378, 392
lslami Cihat, 89
lslami Devlet, 135
lslamiyet, 64, 87, 139, 2 1 1 ,
212, 228, 231, 232, 235,
250, 299, 303, 386, 389,
393, 395
Js!dmiyette Feminizm Yahut
A!em-i Nisvan'da Musavaı-ı
Tamme 1 32 6 , 335
lslamlaşmak, 3 1 7
lslamlık, 190
lsmail Cezmi, 1 74
lsmail Gaspıralı, 196, 197,
198, 200
lsmail Hakkı (Arap) , 306, 307
lsmail Kemal Bey, 108
lsmail Safa, 399
ispanya, 19, 27, 295
lsrailiyat, 250, 252
lstanbul Rum Ortodoks
Patrikhanesi, 90
lstanbul Üniversitesi, 20, 204
lstanbul, 34, 45, 47, 48, 50, 5 1 ,
60, 62, 64. 98, 1 18, 120,
123, 124, 1 3 1 , 132, 145,
147, 1 8 1 , 183, 195, 197,
199, 202, 203, 212, 218,
220, 226, 245, 247, 297,
298, 299, 300, 302, 303,
306, 307, 308, 314, 337,
363, 373, 376
lstanos Politikos, 38
istibdat, 1 3 1 , 145, 146, 147,
169, 193, 205, 227, 244,
259 , 276, 316, 396
lstibşar, 231
istihbarat, 48
lstilıbal, 1 17
istiklal Mahkemesi, 138, 306
lstimalet, 32, 33, 34
lsviçre Medeni Yasası, 13Ç'
lsviçre, 149, 169, 301
iş Kanunu, 141
lşıiralı, 300, 301, 366
iştirakçi Hilmi, 300
l ta!ya, 1 9 , 43, 46, 63, 203, 236,
328
ltalyanca, 220
itfaiye Teşkilatı, 20
!nifakı Hamiyet (Yeni
Osmanlılar), 78
lttihad-ı Anasır, l l l , 1 3 1 , 132,
D i Z i N
1 76 , 1 78 , 235, 255, 276 341, 342, 344, 346, 347,
lttihad-ı lslam, 124, 235, 236, 348, 349, 3 5 1 , 353, 365
265, 267, 268, 269, 270, Kadınları Çalıştırma Cemiyeti,
27 1 , 272 136
l ttihad-ı Muhammedi, 396 Kadtzadeliler, 39
lttihad-ı Osman! Cemiyeti, 64, Kadro, 204
98, 1 08, 1 1 8, 265, 269, 270 Kafkaslar, 297
ittihat ve Terakki Cemiyeti, 98, Kafkasya, 84, 1 78, 202, 212
1 1 0 , 1 1 2, 1 1 7 , 1 1 8, 122, Kahire, 98, 1 1 9
124, 126 - 1 36, 1 38, 140, Kalemiye, 54
142, 143, 147, 148, 149, Kalkınma, 70, 109, 243
1 53 , 1 54, 155, 164, 183, Kam, Ferid, 237
196, 1 97, 202, 203, 2 1 5 , Kamil Paşa, 203, 275, 276
2 1 7, 219, 221 , 230, 255, Kamu Hizmet Birimleri, 20
299, 305, 306, 3 1 4 , 3 1 6 , Kamusal Alan, 1 29, 168, 1 77,
3 1 7, 328, 329, 333, 355, 358
363 , 365, 372, 382, 394, Kamusal Hayat, 162
396, 397, 398, 399 Kanıu.s-ı Felsefe, 261
ittihatçılar, 1 34, 144, 297, 301, Kansu, Nafi Atuf, 164
306, 400
Kant, 67, 388
ittihatçılık, 129
Kanun-i Esasi, 70, 105, 106,
iyileştirme, 19
1 07, 108, 1 1 1 , 130, 147,
lzmir Suikasti ( 1 926), 136
149, 166, 167, 168, 1 72,
lzmir, 63, 103, 148, 284, 299,
1 8 1 , 259, 260, 297, 369,
300, 362, 367, 376
385, 391 , 396, 399
izzet Efendi, 3 1 4
Kanunlaşttrma, 1 66
Kaos, 393
Kapital, 366
1Jakoben, 1 1 7 Kapitalizm, 136, 159, 1 6 1 ,
1 6 3 , 1 74, 209, 278, 292,
Janet, Paul, 222
293, 296
Japonya, 74
Kapitülasyonlar, 109, 166
Jeopolitik, 5 1
Kapriyel Noradukyan Efendi,
]eu.ııe Tu.rc, 202, 305
364
Jeune Turquie, 43, 44
Kaptan Paşa Sebili, 40
]in Gazetesi, 98
Karabekir, Kazım, 306
]ou.mal des Dcbats, 202
Karadağ, 274
joumal do Laborador, 365
Karadağlılar, 172, 398
}ôn Tarlı Gazetesi, 199
Jön Türk Hareketi, 19, 65, 122, Karadeniz, 204
123 Karakışla, Yavuz Selim, 355
Jön Türk Kongresi 1 , 1 09, 1 1 9, Karakol Cemiyeti, 1 36
120, 145, 1 53 , 363, 372 Karaköy Kapısı, 40
Jön Türkler, 47, 5 1 , 52, 53, 98, Karaosmanoğlu, Yakup Kadri.
102, 1 07 , 1 14, 1 1 5 , 1 1 6, 289
1 27, 1 38 , 142, 145, 146, Karatheodoris, A., 370
147, 153, 1 80, 1 85, 186, Karay, Refık Haliı, 302
375, 380, 389, 394 Kardeş Katli, 27
Jurnal, 48, 63, 228 Karolidis, 375
Jurnalcilik, 2 7 5 Kars, 204, 274
Kasap, Theodor, 372
Kaspiy, 202
K Kaşgar, 266, 267
Kadın Hakları, 1 O 1 Katerina il (Çariçe) , 40
Kadınlar Dünyası, 346 Katip Çelebi, 25, 26, 38, 40
Kadınlar, 1 35, 336, 338, 339, Katolik Ermeniler, 4 1
Kautsky, Kari, 298, 304
Kayserili lsmail Hakkı, 305
Kazaklar, 1 98, 199
Kazan Türkleri, 198
Kazım Nami, 183
Kemalettin (Şehzade), 371
Kemalist Tarih Yazımı, 1 38
Kemalist, 132, 1 36, 140, 1 4 1 ,
1 73, 3 1 4 , 3 1 8
Kemalistler, 1 3 6 , 139
Kemalizm, 129, 1 36, 138, 139,
140, 1 42, 366
Kent, 125, 126, 324, 353
Kerbela Hadisesi, 242
Kerensky, 307
Khalid, Adeeb, 206
Kıbrıs, 274
Kınalızade Ali, 25, 33, 36, 38
Kırgız, 201
Kırım Savaşı, 91, 96, 270
Kırım. 84. 196, 198, 201
Kırlı Yıl, 285
Kısas-ı Enbiya, 84, 242
Kıtlık, 125
Kızıl Elma, 318, 399
Kızılbaş, 28
Koca Selıbanbaşı Ri s ales i, 40,
377
Koçi Bey, 38, 40
Koidis, 375
Kollektivite, 44
Komintern, 305, 307, 308, 309
Komünist Manifesto, 297
Kongar, Emre, 143
Konstantinopolis Örgütü (Or-
ganosi Konstantinupoleos)
373, 374, 375
Kooperatifleşme, 295
Korais, Adamanıios, 362
Korporasyon, 324, 325
Korporatizm, 328, 329
Kosmidis, 375
Koşulu Medresesi. 4 7
Kozmos, 393
Köprülü, Fuat, 30. 3 1 , 190
Kösemihal, Nurettin Şazi, 143
Krikor Ağaton, 364
Krikor Odyan, 364
Kudüs, 1 3 1
Kuleli Askeri Tıbbiye idadisi,
98
Kuleli Vak'ası, 384
Kuntay, Mithat Cemal, 244
Kuramsal Bilgi, 164
Kuran, Ahmed Bedevi, 145
 D i Z i N

Kureyş Kabilesi, 242 Lerner, 383 Mahmut Şevket Paşa, 148

Kurtuluş Savaşı, 138, ı48, 272 Letourneau, 1 0 1 Mai ve Siyalı, 285
Kurtuluş, 307, 308 Leunclavius, 3 0 Makedonlar, 296
Kurumsallaşma, 139, 198, 221 Levi-Strauss, Claude, 3 1 Makedonya Sorunu, 1 25 , 1 26
Kutsal Şehir, 34 Lewis, Bemard, 38 Makedonya, 125, 1 30, 270,
Kuzey Türkleri, 2 1 1 Lewis, George Henry, 2 1 6 , 2 1 7 297, 368, 370, 373
Küçük Asya, 3 1 Liberal Demokratik Ramgavar Makedonya-Edime Sosyal
Kaçalı Kadınlar, 350 Partisi, 364 Demokrat Grupları, 297
Küçük Kaynarca Antlaşması Liberal, 20, 43, 48, 145 Malta, 203, 220, 3 1 4
( 1 774), 9 1 , 198 Liberalizm, ı9, 43, 47, 49, 1 1 7, Malumat-ı Medeniye, 1 76
Kültür Haftası, 204 ı4ı, 143, ı4s, ı s ı . 1 54, Mamulat-i Dahiliye lstihlaki
Kard Teavün, 3 1 4 155, 156, 163, 277, 278, Kadınlar Cemiyeti, 346
Kürsü Sosyalizmi, 163 279, 287, 288, 290, 294, Manastırlı Ismail Hakkı
Kürt Teali Cemiyeti, 98, 103 296, 30 1 , 3 1 7 , 320, 364 Efendi, 256, 26ı , 262, 263,
Kürtler, 103, 138, 27 1 , 390 Library of Congress (Kongre 264
Kütahya-Eskişehir Kütüphanesi / ABD), 51 Manchester Okulu, 133
Muharebeleri, 148 List, Friedrich, 133, 294, 295 Maneviyat, 137
Littre, Emile, , 214, 2 1 7 Mardin, Şerif, 54, ı os, ı s2.
Locke, John, 1 2 0 , 1 5 4 , 248, ı 74, 236, 244
L 349 Marksizm, 365
La Nouvelle Revue, 202 Loncalar, 324, 325, 369 Maruni, 41
La Patrie Gazetesi, 1 1 9 Londra Konferansı, 376 Marx, Kari, 297, 366
La Science Sociale Dergisi, 1 5 7 , Londra, 48, 49, 60 Mason, 3 7 1
1 58, ı 6 3 Louis Philippe (Kral), 214 Materyalist, ı o l , 309
La Solidaridad Ovradera, 365 Louis XVI (Kral), 39, 43 Materyalizm, 20, 2 ı 6
l..acombe, Paul, 288 Lovec, 83 Maupassant, Guy d e , 2 1 6
l..acombe, Pierre, 220 Lozan Antlaşması, 1 23 , 139 Maurras, Charles, ı63
l..adino, 1 3 1 Lübnan Krizi, 104 Maverdi, 24
Laffitte, Pierre, 1 2 0 , 2 1 5 , 2ı 7 Lütfi Paşa, 25, 27, 38 Mebadi-i Ilm-i Servet-i Milel,
Laik, 90, ıo2. 1 14, 1 3 5 , ı 64, Lütfullah Bey, ı46 285
ı68, 29 ı , 3 ı 3 , 362, 363, Lütfullah Efendi, 144 Mebruke Hanım, 397
372, 399 Mecelle, 84, ı o ı , 102, 256, 352
Laikleşme, ı33, ı 9s, 278 Meclıveret, 2 1 5
Laikleştirilme, 1 35 , 1 39 M Meclis-i Ayan, 3 7 ı
Laiklik, 140, 29ı . 292, 333, Maarif Cemiyeti, ı94 Meclis-i Mebusan (Mebusan
400 Maarif Nezareti, 135, 1 77, 185, Meclisi), 62, 70, 106, 123,
Laissez-Faire, 294 ı93, 28ı , 387, 391 ı27, ı 30, 278, 3 5 l , 39ı
Lamarck, 382 Maarif Vekaleti, 312 Meclis-i Meşaı'ih, 193
Landau, Jacob M., 235 Maarif-i Umumiye Meclis-i Umumi, 203
Latin Harfieri, ıoı Nizamnamesi ( 1 869), 99, Meclis-i Vala-yı Ahkaın-ı
Latince, 41 1 79 Adliye, 60
Latinler, 188 Macaristan, 182 Mecmua-i Fünün, 56, 58, 384
l..avisse, 30 Macarlar, 393 Medeniyet, ı 78, 301
l..avoisier, 221 Macchiavelli, 86 Medeniyet, 24, 26, 55, 56, 57,
Layihalar, 38 Magna Carta, 93 58, 59, 64, 67. 138, 21 1 .
Le Bone, Gustave, 102, 120, Mağrip, 19 218, 24ı , 246, 252, 318,
315 Mahmud Celaleddin Paşa, ı s6 328, 330
L e Mettrie, 2 1 7 Mahmut Il (Padişah), 46, 70, Medine, 57, 89
Le Play Okulu, ı o8 , 149, ı s ı 88, 9 1 , 93, 139, ı80, 254, Megali idea, 373, 375
L e Play, Frederic, ı o8, ı43, 370, 392 Mehitaristler, 41
159, 160, ı 6 ı , ı 63 , ı64, Mahmut Nedim(oO Paşa, 5 1 , Mehmed Lütfi Efendi, 41
216, 3 1 0 54, 6 1 , 62, 155, 275 Mehmed Sabahaddin (ayr. bkz.
L e Revue Occidentale, 1 20 Mahmut Paşa, 26, 144, 145 Prens Sabahaddin), 143
Le Teınps, 285 Mahmut Şevket Paşa Suikasti Mehmed Şerif Efendi, 39
Lenin, 307 ( ı 9 ı 3 ) , 299, 3 0 ı , 30S Mehmet Akif (Ersoy), 243, 272
D 1 Z 1 N
Mehmet Ali Paşa (Kavalalı) , 54
Mehmet Ali Tevfik, 194, 399
Mehmet Cavit, 285, 290, 293,
294, 295, 3 1 0
Mehmet Emin (Yurdakul),
194, 399
Mehmet Rauf, 282, 286, 290
Mehmet Reşit, 1 1 8
Mehmet Tevfik, 394
Meinecke, 127
Mekke , 89
Mehteb Dergisi, 283, 286
Mekteb-i Aliye, 182
Mekteb-i Harbiye, 1 54
Mekteb-i Mülkiye, 220, 281,
283, 285, 286
Mekteb-i Sulumi, 229, 379,
390
Mekteb-i Tıbbiye, 98
Mehtep, 208
M eleklerin Kanatlan Altındaki
Şehir, 34
Melkitler, 41
Mercani Nogay, 200
Merkezileşme, 162
Merkeziyetçilik, 92
Meşruiyet, 47, 100, 132, 172,
234 , 2 53 , 257 , 259 , 278,
292, 3 1 6 , 373
Meşrutiyet, 19, 20, 42, 46, 64,
65 , 70, 72, 92, 97, 98, 102,
104, 105, 1 06, 107, 108,
109, 1 1 0, 1 1 2, 1 1 4, 1 1 5,
124, 1 26, 127, 128, 133,
1 4 1 , 147, 148, 1 52, 166,
167, 168, 1 70, 1 74, 175,
1 76, 1 77, 1 78, 1 79, 204,
210, 2 13, 229, 230, 253,
256, 258, 260 , 272, 293,
294, 297, 299, 300, 306,
3 1 0 , 313, 3 14, 317, 318,
322, 323, 325, 336, 338,
341 , 343, 3 5 1 , 355, 363,
37 1 , 380, 387, 389, 391,
393, 394, 395, 395, 398,
399, 399, 401
Meşveret dergisi, 1 18 , 1 2 1 , 123,
285, 384
Meşveret, 48, 55, 64, 65, 66,
70, 104, 122, 226 , 248, 258,
260
Metafizik, 220, 232
Metya, A. Mithat, 3 1 2
Mevhufiyet Hatıralan, 197
Mezhep, 69, 242, 25 1 , 254,
29 1 , 385
Mıgırdiç, 364
Mısır Çarşısı, 174
Mısır Hanedanlığı, 78
Mısır, 45, 89, 155, 1 78, 1 93,
234, 240, 254, 269, 271,
274, 312, 3 1 5, 336
Midilli (Adası), 94
Militarizm, 186
Mill, John Stuan, 2 19, 220,
350
Millerand, Alexandre, 313
Millet ve Milliyet, 208, 209
Milletçilik, 326
Millet-i Rum, 367, 368
Milli Meşrutiyet Fırkası, 305
Millf Mücadele, 123, 148
Milli Müdafaa Cemiyeti, 136
Milli Tetebbular Mecmuası, 3 1 1
Milliyetçi Cephe, 3 1 9
Milliyetçiler, 236
Milliyetçiligin Bazı Esaslan,
211
Milliyetçilik, 1 9 , 20, 5 3 , 54,
59, 65, 90, 107, 125,126,
131, 132, 136, 137, 142,
1 54, 1 78 , 1 79, 180, 1 8 1 ,
1 8 5 , 1 8 9 , 1 9 1 , 195, 206,
265, 266 , 270, 272 , 277,
296, 309, 3 1 1 , 3 1 7 , 3 1 9 ,
3 2 1 , 322, 323, 324, 328,
332, 3 5 1 , 363, 365, 367,
368, 370, 373, 394, 399, 401
Mirsad Dergisi, 226, 231
Misak-ı Milli, 137
Mishinler Tekhesi, 263
Misyonerlik, 390
Mithat Paşa, 54, 60, 62, 63, 64,
65, 70, 83 , 84, 95, 96, 98,
1 0 1 , 105, 106, 125, 1 27,
1 53, 1 73, 175, 180, 214,
2 1 5 , 266, 274, 345, 364,
370, 3 9 1 , 396
Mithat Paşazade Ali Haydar,
145
Mitoloji, 232, 393
Mizan, 1 1 9
Mizancı Murat, 1 1 9 , 120, 123,
1 5 1 , 224
Modernite, 5 1
Modemizm, 28, 237, 3 1 5 , 386
Modernleşme, 1 7, 20, 2 1 , 29,
37, 7 1 , 72, 73, 74, 80, 94,
125, 1 30, 148, 174, 195,
198, 223, 232, 234, 235,
234, 237, 238, 241 , 246,
250, 253, 254, 280, 281 ,
337, 349, 354, 356, 359,
378, 379 , 380 , 381 , 378,
380, 385, 399
Moğol istilası, 228
Moğollar, 1 1 3, 228, 393
Monarşi, 8 1 , 82, 1 9 7 , 248, 337
Mondros Mütarekesi ( 1 9 1 8) ,
299, 375
Montesquieu, 67, 120, 1 5 1 ,
311
Mora Ayaklanması, 90
Mora Fetreti, 90
Moran, Berna, 172, 223, 224
Mordtmann (Şarkiyatçı), 45
Moskoflar, 1 72
Moskova, 305
Mousnier, 3 7
Mousouros, Kastaki, 3 71
Muallim Naci, 173
Muallimler Mecmuası, 1 65, 3 1 1
Muhafazakar(lık), 4 9 , 77, 1 1 7,
130, 1 54, 163
Muhalefet, 52, 68, 72, 76, 77,
78, 82, 96, 100, 103, 107,
109, 1 14, 123, 148, 238,
254, 260, 265
Muhammed Abduh, 239
Muhammed lbn Abd-ül Vahab,
39
Muhbir, 47, 48
Muhaddime, 25, 144
Murad Molla Tekkesi, 83
M urad V (Padişah), 5 1 , 80,
274, 371, 372, 391
Musa Kazım Efendi
(Şeyhüllsliim) , 237, 261 , 264
Musahabat-ı Ahlalıiye, 1 78
Museviler, 1 14
Muslihiddin Adil, 350
Mussolini (Benito) , 139
Mustafa Celaleddin Paşa, 196
Mustafa Fazıl Paşa, 45, 46, 47,
48, 54, 67, 68, 78, 104
Mustafa Kemal Paşa (ayr. bkz.
Atatürk), 123, 136, 142,
304, 306, 314, 316, 322
Mustafa Naima Tarihi, 38
Mustafa Rasih Paşa, 40
Mustafa Reşit Paşa, 42, 54, 56,
59, 60, 77, 83, 85 , 1 55, 214,
215
Mustafa Sabri Efendi, 237, 256
Mustafa Sami Efendi, 40, 4 1 ,
5 4 , 58, 225
. Mustafa Satı, 1 1 2, 1 13, 1 1 4

Mustafa Suphi, 305 , 307
Mustafa Zühdü, 3 12
Musul, 6 1
Musurus Gikas, 372
Mutedil Hürriyetperveran
Fırkası, 1 1 0, 1 1 1
Mutlakıyet, 1 30
Mutlakıyetçilik, 162
Mutluluk Kapısı, 34
Mübadele, 309
Müdafaa, 231
Müdafaa-i Milliye Cemiyeti,
203
Mılftüoğlu, Ahmet Hikmet,
282
Mükerrem Belkıs, 352
Mülkiye Mektebi, 54, 1 1 7, 387
Münif Efendi, 340
Münif Paşa, 54, 56, 66, 67, 68
Mılntehabat-ı Asar, 225
Mürzteg Antlaşması ( 1903 ) ,
1 26
Müsavat (Eşitlik) , 20, 1 28,
1 76, 253, 254, 255, 256, 277
Mütareke Dönemi, 98, 103
Müteferrika Matbaası, 4 1
Mütercim Rüşdi Paşa, 6 2
N Oğuzculuk, 1 8 1
Nabi, 34
Nahabet Rusinyan, 364
Naima, 40
Nakşibendilik, 47, 50, 5 1
Namık Kemal, 43, 44, 47, 48,
50, 5 1 , 52, 73, 74, 75, 77,
85, 93, 99, 104, 105, 108,
1 15 , 1 1 7, 132, 1 72, 1 80,
199, 2 1 6 , 224 , 225, 226,
227, 230, 23 1 , 232, 244,
245, 246, 247, 248, 249,
250, 267, 268, 269, 282,
284, 342, 3 7 1 , 372, 386,
39 1 , 396
Napoleon (Bonaparte) , 158
Napoli, 46, 1 1 7
Napolyon III (imparator) , 48,
287, 379
Narlis, 375
Nasihat'us Selatin, 38
Nasihatname, 27
Nasyonalizm, 321
Nazım (Dr. / Selanikli), 1 18 ,
124, 127, 1 2 8 , 1 53 , 202
Nazım Bey, 306
Nazi Almanyası, 298
Nazmi Ziya Bey, 389
Necid, 39
Necip Asım (Yazıksız), 1 8 1
Neologos Gazetesi, 372
Nesl-i Cedid, 164
Neuchatel, 149
Nezihe Muhittin, 347
Nietzsche, 363
Nigar Hanım, 1 75
Nikola 1 (Çar), 387
Nikolai il (Çar), 126
Nikolas (Metropolit), 376
Nikolo Mavrokordato , 41
Niş, 60, 174
Niş'li Mehmet Ağa, 40
Niyazi Bey (Resneli), 124, 126
Nizam-ı Cedid, 81, 237
Nizami Mahkeme, 237
Nizamülmülk, 24
Nordau, 3 1 1
Nuh Tufanı, 393
Nur Gazetesi, 199, 200
Nurettin (Şehzade), 371
Nushatü�-Selatin, 27
Nutuh, 401
o 300, 301
Oğuz Han, 393
Oikonomia, 3 1
Okullaşma, 125
Oligarşi, 90
Orenburg, 197, 209
Orfanidis, 375
Orkun, Hüseyin Namık, 319
Orta Asya, 31, 49, 89, 1 52,
1 59, 182, 208, 268, 393
Orta Çağ, 35, 36, 28 1 , 291
Ortadoğu, 24, 37, 47
Ortaköy, 363
Ortaylı, Ilber, 37, 1 06, 223,
352
Ortodoks, 41, 362
Ortodokslar, 254, 367
Ortodoksluk, 236
Osman Hamdi Bey, 1 75
Osman il (Genç Osman I
Padişah), 27
Osmanlı Aydınları, 24
Osmanlı Birliği, 1 07, 1 22
Osmanlı Demokrat Fırkası,
1 1 0, 1 1 1 , 1 1 2
Osmanlı Devleti, 1 9 , 5 5 , 69,
75, 90, 9 1 , 102, 103, 1 1 2,
Di Z iN
137, 1 8 1 , 187, 197, 206,
2 1 3 , 236, 241 , 272, 274,
309, 328 , 330, 332, 333,
336, 340, 341 , 342, 343,
346, 362, 363, 366, 369,
381, 389, 391 , 392
Osmanlı Dünyası, 242
Osmanlı Düşünüşü, 1 9
Osmanlı Entelijansiyası, 36
Osmanlı Gazetesi, 1 1 9
Osmanlı Hürriyet Cemiyeti,
124
Osmanlı i mparatorluğu, 19,
30, 37, 43, 44, 45, 49, 5 1 ,
54, 69, 83, 85 , 86, 89, 99,
106, 107, 108, 1 1 2, 1 1 5 ,
125, 1 30, 132, 136, 146,
150, 1 53 , 1 66, 1 8 1 , 182,
185, 188, 215, 218, 266,
296, 297, 3 1 9, 33 1 , 365,
369, 370, 373, 379, 399
Osmanlı Kadın Hareketi, 142
Osmanlı Liberalleri Kongresi,
146
Osmanlı Müdafaa-i Hukuk-u
Nisvan Cemiyeti, 346
Osmanlı Solculuğu, 298
Osmanlı Sosyalist Fırkası, 299,
Osmanlı Tarihi, 394
Osmanlı ve Türk Kadınları
Esirgeme Derneği, 346, 347
Osmanlı, 1 7 , 34, 37, 73, 74,
75, 102, 108, 144, 1 66, 167,
170, 1 78, 201 , 209, 2 1 3 ,
2 1 7, 223, 224, 2 3 1 , 234,
245 , 250, 273 , 275, 276,
304, 305 , 306, 307, 3 1 0 ,
322, 323, 335, 336, 338,
339, 340, 348, 3 5 1 , 352,
366, 395 , 401
Osmanlıca, 183, 184, 1 97, 199,
200, 236, 297, 3 1 1 , 335,
336, 337, 382
Osmanlıcılar, 236
Osmanlıcılık, 56, 64, 65, 88,
9 1 , 92, 93, 94, 96, 98, 100,
102, 1 04, 1 05, 106, 107,
108, 1 09, 1 1 0, 1 1 1 , 1 12,
1 1 3, 1 14, 1 1 5, 1 16, 130,
1 3 1 , 137, 153, 186, 187,
265, 269, 272, 277, 3 1 7, 386
Osmanlı-Cumhuriyet
Kutupsallığı, 2 1
Osmanlılar, 23, 2 5 , 26, 27, 29,
34, 35, 36, 153, 1 77, 182,
D i Z i N
187, 242, 243, 257, 262,
268 , 298, 393
Osmanlılık, 109, 1 1 3 , 1 14 ,
13 1 , 148, 1 7 1 , 1 77, 1 79,
180, 1 85, 190, 195, 269,
3 1 8 , 392
Osmanlı-Rus Savaşı 1 87711878
(ayr. bkz. 93 Harbi), 63
Osmanoğullan, 27
Ozansoy, Faik Ali, 282
ö Peyman Gazetesi , 3 1 4
Ömer Seyfettin, 137, 184, 186,
188, 189, 1 90, 1 9 1
Özalizm, 1 55
Özbekler, 393
Özel Girişim, 1 1 9
Özentilik, 340
Özleşmeci, 185
Özön, Mustafa Nihat, 263
Özsever, Hüseyin Siret, 282
p Portakal M ikael Paşa, 28 1 ,
Paidea Kültürü, 33
Paissiy Hillanderskiy, 4 1
Palmerston (Lord), 59
Pancatantra, 23
Pan-Germenizm, 2 1 1 , 265
Pan-lsliimik Duyarlılık, 266
Pan-lslamistler, 2 1 1
Pan-lsliimizm, 132, 197, 235,
265 , 267, 268, 276, 380
Pan-Romanizm, 2 1 1
Pan-Slavi.zm, 1 05, 198, 2 1 1 ,
265, 267, 268, 269
Pan-Türkizm, 197, 2 1 1
Papalık, 269, 291
Paradigma, 25, 1 67 , 234, 348
Paradoksal, 44, 4 7
Paramiliter, 124, 126
Paris Akademisi, 3 7
Paris Barış Konferansı, 203
Paris Komünü, 76
Paris, 4 1 , 44, 45, 57, 60, 67,
98, 1 1 7, 1 18 , 1 1 9, 1 20, 123,
124, 131, 1 44, 145, 157,
202, 2 1 7, 2 1 8 , 219, 225,
292, 299, 363, 364, 372
Parla, Taha, 3 1 6
Parlamentarizm, 1 5 8
Parlamento, 68, 1 0 5 , 1 2 8 , 1 6 1 ,
396
Parvus Efendi, 298, 304, 305,
306, 307
Pateman, Carole, 357
Paternalizm, 1 4 1
Patriyotizm, 1 14
Peçenekler, 393
Periferileşme, 1 5 1
Perin, Cevdet, 2 1 4
Petersburg, 212, 291
Petrograd, 304
Petrosyan (Tarihçi), 126
Peyam Gazetesi, 1 1 3
Peyami Safa, 232, 2 37
Pietro Della Valle, 30
Pirizade Mehmet Said, 38
Platon, 1 7, 33, 36
Politilıa, 1 7
Politis, Kosmas, 376
Polonya, 46
· Pontus, 36 7
Popülist, 47, 48
Popülizm, 50, 365
Porphyrogenetis, Constantin,
31
294, 364
Portekiz, 295
Pozitivist, 4 1
Pozitivizm, 20, 120, 1 2 1 , 140,
214, 2 1 5 , 216, 2 1 7, 2 1 8 ,
221 , 222, 337, 341 , 382, 383
Pragmatizm, 190, 365
Pre-Modern, 88
Prens Lütfullah, 1 19
Prens Sabahaddin, 20, 1 08,
109, 1 10 , 122, 123, 1 24,
1 28, 143, 144, 145, 146,
147, 149, 150, 1 5 1 , 1 52,
1 55, 1 56 , 157, 159, 1 6 1 ,
162, 165, 316, 363 , 372
Prince de Joinville, 214
Proletarya, 308
Promelheus (Mitoloji) , 232
Proodos Gazetesi, 3 72
Proto-Demokrat, 47
Prusya, 59, 67, 7 1 , 93
R 94
Rakovski, Christian, 298, 307
Ramsaur, Ernest Edmondson,
145
Rasyonalizasyon, 53
Rasyonalizm, 363
Rauf Bey, 307
Realizm, 363
Reaya, 93
Recaizade Mahmud Ekrem, 52,
281, 282, 285
Reclus, Elisee, 152
Reel Politik, 1 3 1 , 203
Refik Nevzat, 299
Reform, 19, 43, 50, 59, 60, 88,
9 1 , 94, 96, 104, 106, 133,
134, 139, 145, 1 50 , 1 8 1 ,
192, 193, 198, 204, 276,
278, 329, 338, 363, 369,
370, 3 7 1 , 372
Rehber-i l ttihad-ı Osmani, 2 1 9
Reji, 302
Remzi Osman, 194
Renan Müdafaanamesi, 231
Renan, Ernest, 120, 214, 220,
232, 239
Restorasyon, 127. 276
Reşid Rıza, 238
Reva[ Görüşmesi ( 1 908), 126
Revue Bleu, 202
Rey, Ahmed Reşid, 282
Rıfat Paşa, 94, 384
Rıza Tevfik (Bölükbaşı) , 194,
219, 220, 261 , 290, 310
Rızaeddin bin Fahreddin, 200,
201 , 202, 203, 206, 208
Richard, Gaston, 3 1 1
Robert Kolej, 226
Rodos, 274, 284
Roma imparatorluğu, 331
Roma, 23, 24, 29
Romantizm, 86, 90, 378
Romanya, 70, 105, 1 78, 300
Romen, 20
Romenler, 4 1
Romilly, Jacqueline de, 35
Rousseau O. ].), 38, 1 54, 3 1 1 ,
357
Roussillon, Alain, 315
Rönesans, 29, 36, 37
Ruhban, 90, 370
Rum Kültürü, 92
Rum, 20, 90, 1 1 1 , 123, 2 1 2
Rumca, 1 3 1 , 365 , 372
Rumeli Seyahati (il. Mahmud),
Rumeli, 194, 396, 398
Rumlar, 93, 1 14, 1 86, 296,
298, 363, 367, 368, 371 ,
372, 373, 374, 375
Rus Devrimi, 1 8 1 , 197, 199,
304
 D i Z i N

Rusça, 202, 210 Sayıştay, 20 Simavna, 4 7

Rus-Japon Savaşı ( 1 905) , 199 Schelling, 316 Sinod, 369
Ruslar, 201 , 208, 213 Schopenhauer, 363 Sinop, 3 0 1 , 305
Ruslaştırma, 198 Science Sociale, 143, 149, 150, Sismondi, 295
Rusya, 37, 54, 57, 6 1 , 63, 69, 1 54, 163 Sistematik, 26
74, 99, 180, 182, 183, 1 92, Seaille, Gabriel, 222 Sivas, 6 1
1 93, 195, 196, 203, 205, Sebilü'r-Reşad, 202 Sivil Toplum, 1 6 7
206, 210, 2 1 1 , 2 1 3 , 243, Seçim Kanunu, 106 Sivil, 20
255, 266, 267, 270, 274, Seçkinler, 154 Sivilizasyon, 56
277, 278, 29 1 , 292, 304, Sefaremameler, 38 Siyasal Bilgiler Fakültesi, 20
307, 320, 3 7 1 , 381 , 387 Sefile, 284 Siyasal Düşünce, 23
Rüşdiye, 47, 1 79 Seignobos, Charles, 3 1 3 Siyasal Islam, 235
Sekban-ı Cedit, 8 1 Siyasal Kültür, 82, 394
Selanik işçi Federasyonu, 130, Siyasal Tarih, 19
s 298, 365, 366 Siyaset Kültürü, 26, 28
Sabalı , 283 Selanik Yahudileri, 1 27 , 296, Siyasetname, 24
Sadak, Necmettin, 3 1 1 , 3 1 3 298, 363 Siyasi Elit, 74, 75, 77
Sadeleştirme, 1 8 7 Selanik, 62, 124, 1 25 , 1 3 1 , Siyasi iktidar, 72, 79, 8 1 , 231
Sadık Rıfat Paşa, 54, 5 5 , 56, 1 78 , 183, 285, 298 , 299, Siyasi Kimlik, 48
59, 62, 66, 67, 94, 95, 224, 3 1 4, 344, 365 , 398 Siyasi Kültür, 149
225 Selanilıi Tarihi, 38 Siyasi Partiler, 209
Sadık, Necmettin, 216 Selaniki, 38 Siyasi Rejim, 64
Sadrettin Celal, 308 Selim III (Padişah), 39, 2 77, Siyasi Teori, 48, 50, 89, 249
Sadri Maksudi, 1 97 392 Siyonizm, 1 14, 366
Sadullah Paşa, 54 Seneca Falls Bildirgesi (ABD) , Skalieris, K . , 371, 372
Saf Kan, 1 1 3 350 Slavlar, 397
Safvet Paşa, 54, 93 Sened-i ittifak, 40, 381 Smith, Adam, 1 54, 293
Safveti Ziya, 282 Seniha Sultan, 144, 146 Sofroniy Vrasanskiy, 41
Sahte Aydınlanma, 363 Seragiotis (Mebus), 371 Solculuk, 301
Saint Simoncu, 122 Serbest Cumhuriyet Fırkası, Solidarizm, 139, 3 1 1 , 3 1 2 ,
Saiı Halim Paşa, 23 7 204; 206 313, 314, 3 1 7 , 320, 32 1 , 322
Saiı Paşa, 275, 276 Sertel, Sabiha, 226, 232, 346, Son Posta, 204
Sakız (Adası) , 50 356 Sorel, 332
Sakızlı Ohannes Efendi, 2 8 1 , Sertel, Zekeriya, 3 1 1 , 3 1 3 , 346, Sosyalist, 301
285, 294, 364 356 Sosyalistlik, 1 54
Sakin Müslüman Türk Servet Efendi, 304 Sosyalizm, 19, 20, 122, 130,
Tatarlarının Haklarını Servet'i Fanun Dergisi, 184, 1 4 1 , 295, 296, 297, 300,
Müdafaa Cemiyeti, 203 216, 226, 280, 281 , 282, 309, 3 1 3 , 321, 363, 365, 378
Salih Hacıoğlu, 306 283, 285, 286, 287, 288, 290 Sosyal-Siyasal Relativizm, 332
Salih Zeki, 216, 2 1 9 Servet-i Fünun Edebiyatı, 220, Sosyoloji, 25, 50, 54, 71 , 1 13,
Salnameler, 2 7 1 226 143, 1 52, 1 55, 22 1 , 3 1 0 ,
Saltanat, 2 4 , 6 3 , 6 9 , 7 9 , 1 0 1 , Serviçen (Dr.), 364 315, 332
1 02, l l8, 243, 299 Sevres Antlaşması, 219 Sovyet Devrimi, 306
Samipaşazade Sezai, 224 Seyfi Çelebi, 26 Sovyet Rusya, 149
Sanayi Devrimi, 1 56, 283, 382 Shakespeare (William), 98, Sömürgecilik, 358
Sanayileşme, 125 229 Spartakist Hareketi (Alman) ,
Sansür, 130, 241 , 285, 289, Shaw, Stanford, 5 1 , 145, 193 306
372 Sıbyan Mektepleri, 384 Spencer, Herbert, 120, 185,
Sardunya, 46 Sıhhiye, 1 78 219, 220, 3 l l , 382
Sarı Mehmed Paşa, 38 Sınıf Mücadelesi, 308 Spiritualisme et Materialisme,
Sandal, Vehbi, 307 Sırat-ı Müstalıim, 197, 202 101
Sasaniler, 31 Sırbistan, 70, 9 1 , 1 05 Stan Polis (lstanbul), 3 4
Sathas, K., 372 Sırp isyanı, 90 Stockholm Müsteşrikler
Satı Bey, 395 Sırp, 20, 212 Kongresi, 175
Savopulos, 375 Sırplar, 4 1 , 1 72, 368, 385, 398 Stolıpin irticası, 210
D i Z i N
Sıolıpin, 210
Sudan, 182
Suriye, 63, 89, 104
Süfrajetler, 338
Süleyman Fehmi Efendi, 83
Süleyman Nazif, 1 1 2, 1 13 ,
188, 1 9 1 , 282
Süleyman Nuri, 305
Süleymaniye Camii, 28
Sümerbank, 308
Sümerler, 182
Sünnt, 319
Sürgün, 79, 98, 126, 127, 203,
220, 240, 244, 314, 386
ş 56, 57, 59, 60, 62, 64, 65,
Şahruh (Hükümdar) , 27
Şakir, Bahaeddin, 1 54
Şark Meselesi, 247
Şark, 37, 40
Şarlıi Rus Gazetesi, 202
Şefik Hüsnü (Dr), 145
Şehirlerin Sultanı, 34
Şemseddin Sami, 107, 196,
199, 224
Şeriat, 47, 48, 84, 95, 96, 1 1 1 ,
135, 19 1 . 255, 259, 396
Şia, 242
Şihabeddin Mercani, 200
Şiiler, 390
Şiileşme, 242
Şinasi, 44, 48, 50, 52, 56, 72,
73, 75, 77, 97, 1 72, 396
Şirket-i Hayriyye, 20, 300, 302
Şirpençe (Hastalık), 64
Şirvanizade Mehmed Rüşdi
Paşa, 62
Şura Dergisi, , 204
Şura, 258
Şura-yı Devlet, 60, 6 1 , 2 1 9,
344, 364, 372
Şura-yı Ommet, 1 64
Şuşa, 202
Şükrü Bey (Maarif Nazırı), 341
T Teali-i Nisvan Cemiyeti, 346
Taaşşuh-ı Talat ve Fitnat, 224
Tabiat Kanunu, 1 22
Tahidromos Dergisi, 372
Tahran, 41
Taif. 64
Taine, Hippolyte, 185, 220,
22 1 , 287, 292, 382
Taklit, 73, 8 1 , 205, 254
Taklitçilik, 333
Takrir-i Sükun, 138
Talıvim-i Valı'ayi, 382
Talat Paşa, 124, 142, 316
Tanin Gazetesi, 220, 229
Tanpınar, Ahmed Hamdi, 49,
50, 52, 55, 56, 173, 228
Tantalidis, 3 71
Tanyol, Cahil, 143
Tanzimat Fermanı (1839), 19,
43, 55, 58, 6 1 , 64, 77, 214,
245 , 253, 265, 38 1 , 382, 384
Tanzimat Osmanlıcılığı, 107
Tanzimat, 19, 20, 39, 4 1 , 43,
44, 45, 47, 5 1 , 52, 54, 55,
66, 67, 68, 70, 71, 72, 77,
8 1 , 83, 85, 88, 92, 94, 100,
104, 107, 109, 1 1 5 , 1 3 1 ,
132, 1 3 7 , 154, 162, 1 70,
1 72, 1 79, 188, 189, 223,
224, 226, 229, 232, 233,
246, 248, 253, 265, 269,
270, 273, 275, 280, 323,
325, 329, 352, 353, 355,
3 7 1 , 372, 379, 38 1 , 383,
384, 385 , 387, 394, 401
Tarde, 3 1 1 , 315
Tarım Devrimi, 155
Tarih Yazımı, 1 15 , 136, 367
Tarikat, 51, 260, 261 , 262, 263
Tasavvuf, 83, 239, 260, 261,
26i , 263
Tasvir-i Ejlıar, 44, 225, 305
Taşnak Partisi, 108, 124, 365
Taşnaklar, 365
Tatar, 1 13
Tatarca, 199, 2 1 2
Tatarcılar, 2 1 1
Tatarcılık, 199
Tatarlar, 182, 196, 198, 199,
200, 209, 393
Tatarlık, 208
Tatil-i Eşgal Kanunu, 167
Taxis, 31, 32, 33
TBMM , 301 , 303, 304, 308,
3 1 2 , 378
Teali-i Vatan Osmanlı
Hanımlar Cemiyeti, 344,
345
Teb'a, / Tebaa, 44, 45, 64, 86,
90, 9 1 , 93, 94, 96, 97, 1 02,
105,'106, 107, 1 1 5 , 135,
166, 1 78 , 235, 253, 254,
2 7 1 , 367, 372, 384
Teceddüd Fırkası, 142
Tedrisat-ı lptidaiyye Mecmuası,
1 76
Tefeyyüz Cemiyeti, 346
Tek Parti, 1 29, 322, 323, 326,
366
Tekin Alp (Tekin Alp, Munis),
1 14, 133, 3 1 3 , 314, 320,
321,
Terahlıi Gazetesi, 1 57, 162,
202, 314, 336
Terakki Grubu, 1 24
Teraklti, 55, 56, 57 , 58, 59, 64,
243, 244, 246 , 247, 252, 392
Teralıhi-i Muhaddcrat, 337
Tercüman, 199, 20 1 , 202, 203
Tercılman-ı Ahval, 225
Tercııman-ı Halıihat, 1 73, 1 75 ,
202
Tercüme Odası, 93, 245
Tesalya, 274
Tcşebbüs-i Şahsi ve Adem-i
Merkeziyet Cemiyeti, 122,
147, 157
Teşkilat-ı Mahsusa, 1 36
Tevfik Fikret, 220, 226, 227,
228, 229, 230 , 231 , 232,
241 , 282, 283, 287, 288, 289
Tevhid-i Anasır, 188
Tevhid-i Etrak, 195
Tevrat, 89
Tıbbiye, 1 0 1 . 1 1 7, 1 18
Tırnarlar, 39
Ticaret Odası, 141
Tillis, 297
Tirnur (Hükümdar), 27
Tocqueville, Alexis De, 29,
1 58, 159, 287
Tokgöz, Ahmed Ihsan, 281
Topçu Mektebi, 1 1 8
Topçu, Nurettin, 237
Topçubaşı, Ali Merdan, 202
Topkapı Sarayı, 2 7
Toplurnbilirn, 3 1 0, 3 1 1 , 3 1 2 ,
313, 319
Toskana, 4 6
Tourville, Henri D e , 1 4 3 , 1 50 ,
158, 160
Tör, Vedat Nedim, 308
Trablusgarb, 1 78, 398
Trabzon, 148, 306
Trakya, 366, 373
Troçki, Leon, 304
Truman Doktrini, 149
 D i Z i N

Tuna Gazetesi , 1 75 1 1 7, 124, 128, 129, 143,
Tuna, 60, 63, 98 156, 161, 1 62, 1 64,
Tunalı Hilmi Bey, 108, 120, 123 196, 197, 203, 205,
Tunaya, Tarık Zafer, 42, 1 67, 2 1 4, 2 1 5 , 219, 222,
236 234, 236, 277, 278,
Tunç, Şekip, 3 3 29 1 , 295, 305, 306,
Tunus, 1 82, 274, 398 3 1 5 , 3 1 7 , 3 2 1 , 3 5 1 , 358,
Turan ideali, 3 1 7 359, 372, 3 78 , 382, 395
Turancılık, 1 8 1 , 195 Tılrlıiye'de Çağdaş Düşünce
Tatiııame, 23 Tarilıi, 237
Türk Bilgi Derneği, 203, 3 1 1 Türkiyecilik, 1 8 1
Türk Birliği, 196 Türkler, 1 1 3 , 164, 1 78, 1 8 1 ,
Türk Derneği, 1 8 1 , 1 82, 186, 1 8 2 , 1 8 5 , 1 8 8 , 1 90, 192,
187 196, 20 1 , 206, 207, 208,
Türk Dünyası, 266 2 1 0, 2 7 1 , 277, 3 1 7, 33 1 ,
Tarlı Inlıılabına Balıışlar, 237 393, 397
Türk lslam Sentezi, 392, 394, Türkleşme, 3 1 6 , 3 1 7
400, 401 Tıırkleşmelı, lslamlaşmalı,
Türk Kadınlar Birliği, 142 Muasırlaşmak, 132, 1 36,
Türk Ocağı I Ocakları, 132, 189, 194
142, 194, 203, 2 1 0 , 3 1 4 Türkleştirilme, 133
Türk Tarih Kurumu, 401 Türklük Meselesi, 207
Türk Tarih Tezi, 250 Türklük, 49, 5 1 , 190, 210,
Türk Yurdu Cemiyeti, 1 32, 392, 395
187, 203 Türkmencilik, 1 8 1
Tarlı Yurdıı, 1 1 2, 132, 133, Türkoloji, 182
1 8 1 , 183, 186, 192, 202, Türköne, Mümtaz, 244
208 , 305 , 306, 314 Tütengil, Cavit Orhan, 143
Türkçe, 43, 48, 56, 73, 79, 98,
108, 1 10, 1 14, 1 23 , 1 57,
1 58, 160, 163, 165, 1 7 1 , u Vatansever, 1 77, 1 79, 180, 182,
1 79, 183, 202, 235, 305, Ubeydullah Efendi, 216
307, 3 1 1 , 3 1 2 , 323, 365, Ufa, 198
372, 382 Uhuvvet, 128, 1 76, 254, 256,
Türkçeleştirme, 133 277
Türkçü, 1 1 0 Ulahlar, 393
Türkçüler, 1 14, 2 1 3 , 236 Ulema, 25, 47, 60, 62, 100,
Trırlıçrllrlğrln Esaslan, 1 3 7 , 139, 193, 2 1 1 , 249, 254,
3 19, 325, 329 259, 390
Ulum-ı iktisadiye ve içtimaiye
Türkçülük, 1 1 1 , 1 1 2, 1 14, 1 15,
127, 1 3 1 , 132, 133, 136, 137, Meanuası, 133, 216, 2 1 9 ,
139, 195, 196, 197, 199, 200, 293, 310, 3 1 1
1 8 1 , 187, 195, 197, 2 1 1 , 380
167, ülken, Hilmi Ziya, 145, 236,
213, 237, 3 1 6
232, Ümit Bumu, 268
288, Ümmet, 104, 206, 248, 329,
310, 330, 331
Üsküp, 126
Oss-i lnkılab, 294
Ütopya, 103, 204
v
Vahdet-i Islam, 271
Vahhabilik, 39
Vahy, 38
Vak'a-yı Hayriye, 382
Vakanüvis, 26, 41
Vakıflar, 1 35 , 138
Vambery (Şarkiyatçı), 52
Varlık Vergisi, 139
Vartan Paşa, 363
Vasilaki Efendi, 106
Vatan Yalıııt Silistre, 1 72, 225,
226, 386
Vatandaş, 6 1 , 89, 108, 1 16; 123,
166, 167, 168, 175, 1 76, 196,
210, 213, 219, 372, 385
Vataniye ve insaniye, 1 78
Vatanperver, 48, 396
194, 218, 225, 265, 400
Vattel (Hukukçu), 44
Vazife Gazetesi, 307
Veled Çelebi (lzbudak), 1 8 1
Velestinlis, Rhigas, 9 2
Venedik, 26
Venizelos, 375
Vergi, 39, 89, 90
Vidin, 1 74
Viyana Sefaretnamesi, 40
Viyana, 60, 98, 1 20, 225

204, 206, 212, 213, 3 1 8, 324,
325, 326, 329, 330, 395
Türkistan, 42, 43, 267
Türkiye Halk lştirakiyun
Fırkası, 304
Türkiye işçi ve Çiftçi Sosyalist
Fırkası, 308
Türkiye Komünist Fırkası, 304
Trırlıiye Nasıl Kıırtanlabilir?,
149
Türkiye Sosyalist Fırkası, 301 ,
302
Türkiye Sosyalist Merkezi, 298
Türkiye, 19, 2 1 , 42, 45, 5 1 , 52,
Ulus Devlet, 2 1 , 1 14, 136, 1 3 7, Vlahov, Dimitar, 298
1 39, 140, 189, 195, 324, Vlora, lsmail Kemal, 145
325, 355, 380 Volga Türkleri, 2 1 1
Ulusçuluk, 28, 1 3 1 , 357 Vollıan, 396
Umran Dergisi, 281 Voltaire, 1 20, 2 1 7, 340
Ussallaştırma, 137 Van Der Goltz, 126
Usul-i Cedid, 209 Vrettos, 3 7 1
Uşaklıgil, Halit Ziya, 282, 284,
285, 286, 287, 288, 289
w
Weimar Cumhuriyeti, 307
Ü Wilson Prensipleri, 1 03
Üç Medeniyet, 203 Wollstonecraft, Mary, 340, 349,
Üç Tarz-ı Siyaset, 1 3 1 , 180, 351
D i Z i N

Yeni MelıLep, , 1 64 Yunan, 1 7 , 24, 29, 33, 35, 125

y Yeni Osmanlılar Hareketi / Yunanca, 41
Yafes,391, 392
Cemiyeti, 46, 72, 76, 77, 78, Yunanistan, 70, 91, 298, 366,
Yahudiler, 1 2 1 , 1 25, 127, 254, 79, 80, 81, 82, 103, 104, 1 17, 370, 373, 375
298, 365, 366 1 72, 214, 245, 246, 250, 253, Yunanlılar, 35, 1 25, 126, 1 72,
Yahudilik, 87
265, 266, 269, 273, 274, 275, 398
Yakup Cemil, 1 28
276, 372, 380, 386, 391 Yurttaş, 166, 1 68, 218
Yalçın, Hüseyin Cahit, 220,
Yeni Osmanlılar, 42, 43, 44, Yusuf lzzeuin, 273
229, 282, 283, 284, 285, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 5 1 ,
286, 287, 289 52, 72, 73, 97, 99
Yalçın, Hüseyin Suad, 282
Yaltkaya, Şerafeddin, 192, 237
Yeniçeri Ocağı, 27, 250, 273 z
Yeniçeri(ler) , 25, 249, 397 Zabıta Teşkilatı, 20
Yanya, 1 78, 398 Yeşilordu Cemiyeti, 303, 307 Zeus (Kült), 232
Yanyalı Hoca Mehmed Esad Yıldız Sarayı, 63, 64, 109, 274 Zımmi, 27
Efendi, 41 Yinnisekiz Mehmet Çelebi, 38, Zinovyev, 307
Yapı, 31 40, 43 Ziraat Bankası, 285
Yargııay, 20 Yoakim Ill (Patrik), 372, 373, Ziya Paşa, 47, 48, 49, 73, 74,
Yavuz Sultan Selim (Padişah), 374 75, 77, 79, 1 1 7, 216, 240,
271. 390, 401 Yorgaki Efendi, 314 391 , 396
Yekta Bahir, 185 Yularkıranoğullan, 83 Ziyad Ebuziyya, 245
Yemen, 269 Yunan Ayaklanması (182 1 ) , Zola, Emile, 2 1 6
· Yeni Dünya, 305 41, 298
Yeni Hayal, 306 Yunan Krallığı, 368, 370, 374,
Yeni Mecmua, 133, 196, 202, 375
3 1 1 , 313, 322 Yunan Savaşı (1897), 1 19
Seçme Metinler
TANZİMAT FERMANI
Cümleye malum olduğu üzere, Devlet-i Aliy­
ye'mizin bidayet-i zuhurundan beri ahkam-ı
celile-i Kur'aniyye ve kavanin-i şer'iyyeye ke­
mal iyle riayet olunduğundan, Saltanat-ı se­
n iyyemizin kuvvet ve meknet ve b i l-cümle
teba'asının refah ve ma'muriyyeti rütbe-i ga­
yete vas ı l olmuşken yüz e l l i sene vardır ki,
gava i l - i m ü te a k i b e ve esbab-ı m ütenev­
vei'aya mebni, ne Şer'-i şerif'e ve ne kavanin­
i münifeye inkıyad ve imtisal olunmamak ha­
sebiyle, evvelki kuvvet ve mamuriyyet bilakis
za'af ve fakra mübeddel olmuş ve halbuki ka­
vanin-i şer'iyye tahtındai dare olunmayan
mema l i kin payidar olamıyacağı vazı h attan
bulunmuş olup, cülus-ı hümayunumuz ruz-ı
firuzundan beri, efkar-ı hayriyyet -asar-ı mü­
lükanemiz dahi, mücerred imar-ı memalik ve
enha ve terfih-i ahali e fukahara kaziyye-i na­
fi'asına münhasır ve memalik-i Devlet-i Aliy­
ye'mizin mevkii coğrafisine ve arazi-i münbi­
tesine ve halkın kabiliyet ve istidatlarına na­
zaran esbab-ı lazimesine teşebbüs oldunduğu
halde, beş on sene zarfında b i-tevfikihi-Taala
suver-i matluba vas ı l olacağı zahir olmakla,
avn-i inayet-i Hazret-i Bari'ye itimat ve im­
dad-ı ruhaniyyet-i Cenab-ı Peygamberiye te­
vessül ve istinad birle, bundan böyle Devlet­
i Al iyye ve memal ik-i mahrusam ızın hüsn-i
idaresi zımnında bazı kavani n-i cedide vaz'
ve tesisi lazım ve mühim görülerek, işbu ka­
vanin-i m u kteziyyen i n mevadd-ı esasiyyesi
dahi emniyet-i can ve m ahfOziyyet-i ı rz ve
n a m us ve m a l ve tay i n - i vergi ve asakir- i
449
mukteziyyenin sOret-i celb ve müddet-i istih­
damı kaziyyelerinden i baret olup şöyle ki,
dünyada candan ve ırz ve namustan eazz bir
şey olmadığından, bir adam onları tehlikede
gördükçe, h i l kat-i zatiyye ve cibilliyet-i fıtriy­
yesinde hıyanete meyil olmasa bile m uhafa­
za-i can ve namusu için elbette bazı suretlere
teşebbüs edecek ve bu dahi devlet ve memle­
kete muzır olageldiği müsellem olduğu misil-
10 bilakis, can ve namusundan emin olduğu
halde dahi sıdk u istikametten ayrılmayacağı
ve işi ve gücü hemen devlet ve m i l letine
hüsn-i hizmette olacağı dahi bedihi ve zahir­
dir ve emniyet-i mal kaziyyesinin fıkdanı ha­
linde ise, herkes ne devlet ve ne m i l letine
ısınmayıp ve ne iumar-ı mülke bakmayıp en­
dişe ve ıztırabtan ha l i olmadığı misillO aksi
takdirinde yani emval ve emlakinden emni­
yet-i kamilesi olduğu halde dahi, kendi işi ile
tevsi'-i daire-i ta'ayyüşüyle uğraşıp ve kendi­
sinde gün-be gün devlet ve m i l let gayreti ve
vatan muhabbeti artıp, ona göre hüsn-i hare­
ketle çalışacağı şüpheden azadedir. Ve tayin-i
vergi maddesi dahi, çünkü, bir devlet muha­
faza-i memaliki için elbette asker ve leşkere
vesair masarif-i mukteziyyeye muhtaç olarak,
bu ise akçe ile idare olunacağına ve akçe da­
hi teba'asının vergisiyle hasıl olacağına bina­
en dahi, bir hüsn-i suretine bakılmak ehemm
olup, eğerçi m ukaddemlerde varidat zanno­
lunmuş olan yed-i vahid beliyyesinden lehül­
hamd, memalik-i mahrusamız ahalisi bundan
evvelce kurtumuş ise de, alat-ı tahribiyyeden
 S E Ç M E M E T i N L E R
olup, hiç bir vakitte semere-i nafi'ası görül­
meyen iltizamat usul-i muzırrası, elyevnı cari
olarak, bu ise bir memleketin nıesalih-i siya­
siyye ve unıur-ı nıaliyyesini bir adamın yed-i
ihtiyarına ve belki pençe-i cebr ü kahrına tes­
lim demek olarak, ol dahi eğer zaten bir iyice
adanı değilse, hemen kendi çıkarına bakıp,
cenıl-i harekat ve sekenatı gadir ve zulümden
ibaret olmasıyla, ba'd-ezln ahali-i nıenıalik­
ten her ferd i n emlak ve kudretine göre bir
vergi-i münasib tayin olunarak, kimseden zi­
yade bir şey a l ı n amaması ve Devlet-i Al iy­
ye'nıizin berren ve bahren masarif-i askeriyye
ve sairesi dahi kavanin-i kabiyye ile tahdld
ve tayin olunup, ona göre icra olunması lazı­
450 medendir. Asker maddesi dahi ber-nı i nval-i
nıu harerer nıevadd-ı m ü h i mmeden olara k,
eğerçi muhafaza-i vatan için asker vermek
ahalinin farlza-i zimmeti ise de, şimdiye ka­
d a r cari o l d uğ u veç h i le, b i r m e m l eketi n
aded-i nüfOs-ı nıevcudesine bakılmayarak, ki­
m i nden rütbe-i tahanımülünden ziyade ve ki­
m i nden noksan asker istenilmek, hem nizam­
sızlğı ve hem ziraat ve ticaret mevadd-ı na­
fi'asının i h la l i n i muciub olduğu nı isillu, as­
kerl iğe gelen lerin i la-ni hayetü' l-ömr istih­
damları dahi, füturu ve kat'-ı tenasü lü müstel­
zim olmakta olmasıyla, her memleketten lü­
zumu takdirinde taleb olunacak neferat-ı as­
keriyye için bazı usul-i hasene ve dört veya­
hut beş sene müddet istihdam zımnında dahi
bir tarik-i münavebe vaz' ve te'sis olunması
icab-ı haldendir.
Velhasıl, bu kavanin-i nizam iyye hası l ol­
madıkça, tahsil-i kuvvet ve ma'muriyyet ve
asayiş ve istirahat mümkün olmayıp, cümle­
sinin esası dahi mevadd-ı meşruhadan ibaret
olduğundan, fimabad ashab-ı cünadan da­
vaları kavanin-i şer'iyye iktazasınca alenen
ber-vech-i tedkik görü lüp hükm olunmadık­
ça, hiç kimse hakkında hafi ve celi idam ve
tesmlm m u a m e l esi c a i z o l ma m ak ve h i ç
kimse tarafından diğeri nin ı rz v e namusuna
tasa llut vuku' bulmamak v� herkes emval ve
e m l a kine kema l- i serbestiyyetle m a l i k ve
m utasarrıf olarak, ona bir taraftan müdahale
o l u nmamak ve firarada b i r i n i n töhmet ve
kabahati vuku'unda onun veresesi, ol töh­
met ve kabahatten beriyyü'z-zimnıe olacak-
!arı ndan, onun malını müsadere i le veresesi
hukuk- ı irsiyyeleri nden kal ı n nıamak ve te­
ba'a-i saltanat-ı sen iyyemizde olan a h a l i - i
islanı v e m i lel-i saire bu müsaeda-i şahane­
m ize bila-istisna mazhar olmak üzere can
ve ırz ve namus ve n maddelerinden hü knı-i
şer'i iktizasınca kaffe-i nıemal ik-i nıahrusa­
nın ahalisine taraf-ı şahanemden emn iyet-i
kamile veri lmiş ve diğer hususl ara dahi itti­
fak-ı ara ile karar verilmesi lazım gelmiş ol­
makla, Meclis-i Ahkam-ı Ad l iye azası dahi
l üzumu mertebe teksir olu narak ve vükela
ve rical-i Devlet-Aliyye'nin dahi bazı tayin
olunacak eyyamda orada i ctima' ederek ve
cüm lesi efkar ve mütalaatını hiç çekinmeyip
serbestçe söyleyerek, işbu enıniyet-i can ve
mal ve tayin-i vergi hususlarına dair kava­
n in-i m u kteziyye bir taraftan ka rarlaştırı l ı p
v e tanzimat-ı aske_riyye maddesi d a h i Bab-ı
Seraskeri Dar-ı Şurası'nda söyleşilip, her bir
kanun karar-gir oldukça hattı-ı h ü nıayunu­
m uz ile tasdik ve teşvik olunmak için, taraf-ı
hümayunumuza arz olunsun ve işbu kava­
n i n-i şer'iyye m ü cerred, d i n ve devlet ve
m ü l k ve m i l leti ihya için vaz' olunacak ol­
duğundan, canib-i hümayunumuzdan, h i la­
fına hareket vuku' bulmayacağına ahd ü mi­
sak olunup, H ı rka-i Şerife odası nda ceml-i
u lema ve vükela hazır oldukları ha lde, ka­
sem-b i l l ah dahi ol unarak u lema ve vükela
dahi tahlif olunacağından, ona u lema ve vü­
zeradan velhası l, her kim olur ise olsun, ka­
vani n-i şer' iyyeye muhalif hareket eden lerin
kabahat-i sabitelerine göre te'dTbat-ı layı ka­
l arnı n hiç rütbeye ve hatır ve gönüle bakıl­
mayarak icrası zımnında, ceza kanun-name­
si dahi tanzim ettirilsin ve cümle memurinin
el-haletü hazihi, mikdar-ı vafi maaşları ola­
rak şayet henüz olmalanları var ise, onlar
dahi ber-tanzim olunacağ ı ndan, şer'e men­
fur olup, harabiyyet-i mülkün sebeb-i azamı
o l a n rüşvet madde-i kerlhesi n i n fi-mabad
adem-i vuku'u maddesinin dahi bir kanun-ı
kat'i ile te'kidine bakılsın.
Ve keyfiyet-i meşruha usul-i atlkayı bütün
bütün tagyir ve tecdid demek olacağ ı ndan,
işbu i rade-i şahanemiz Dersaadet ve b i l­
cümle memal i k-i mahrusamız ahalisine i l an
ve işae olunacağı misillu, düvel-i mütehab-

be dahi bu usulün i nşa'a l lahu Taala i lelebed
bekasına şahid olmak üzere Dersaadet'imiz­
de mukim b i lcümle süferaya dahi resmen
bildirilsin.
Hemen Rabbimiz Taala Hazretleri cümle-
ISLAHAT FERMANI
Malum ola ki yed-i müeyyed-i mülukaneme
vedia-i Cenab-ı Bari olan kaffe-i sunuf-ı te­
baa-i şahanemi n her cihetle tamami-i husul-i
saadet-i hali a kdenı-i efkar-ı hayriyyet-nisar-ı
pad işa h a nem o l arak, cü l u s-ı meymenet­
me'nus-ı h ü m ayu n u m g ü n ü nden beri bu
babda zuhura gelen himem-i mahsusa-i şaha­
nemin hamd olsun pek çok semere-i nafi'ası
meşhud olup, mülk ve m i l letimizin mamuri­
yet ve serveti an-be-an tezayüd etmekte ise
de, Devlet-i Al iyye'mizin şanına muvafık ve
m i lel-i mütemeddine arasında bihakkın haiz
olduğu mevki'-i ali ve müh imme layık olan
halin kemale isali için şimdiye kadar vaz' ve
tesisine muvaffak olduğum nizamat-ı cedide-i
hayriyyenin ez-ser-i nev te'kit ve tevsi'i mat­
lub-ı madelet-mashub-ı padişahanem olduğu
halde, umum tebaa-i şahanemizin mesai-yi
cemile-i hamiyetkaraneleri ve müttefik-i hass­
ı bahirü'l-ihlasımız olan düvel-i müfahhama­
nı n himmet ve muavenet-i hayırhahaneleri
eseri olmak üzere Devlet-i Aliyye' mizin bu
kerre bi-inayetil lahi Taala haricen huku k-ı se­
n iyyesi bir kat daha te'ekküd eyled iğine ve
bu cihetle şu asır, Devlet-i Aliyyemiz için bir
zaman-ı hayriyyet-i ktiranın mabadi olacağın­
dan, dahilen dahi saltanat-ı seniyyemizin tez­
yid-i kuvvet ve meknetini ve revabıt-ı kalbiy­
ye-i vatandaşi ile birbirine merbut olan ve na­
zar-ı ma'delet-eser-i müşfi kanemde müsavi
bulunan kaffe-i sunuf-ı teba'a-i şahanemin
her. yüzden husul-i tamami-i saadet-i hal ve
memalik-i şahanemizin mamuriyetini müstel­
zim olacak esbab ve vesailin an-be-an ilerle­
mesi murad-ı merhamet-itiyad-ı mülukanem
i ktizasından bulunduğuna b inaen, hususat-ı
S E Ç M E M E T i N L E R
mizi muvaffak buyursun ve bu kavanin-i mü­
essisen in hilafına hareket edenler, Allahü Ta­
ala Hazretleri'nin lanetine mazhar olsunlar
ve ilelebed felah bu lmasınlar, Amin.
(3 Kasım 1 839)
atiyetü'z-zikrin icrasına i rade-i madelet-ifade­
i padişahanem şeref-sudur olmuştur.
Şöyle k i : Gülhane'de kıraat olunan hatt-ı 451
hümayunum ile ve Tanzimat-ı Hayriyye mu­
cibince her din ve mezhepte bulunan kaffe-i
tebaa-i şahanem hakkında bila-istisna emni­
yet-i can ve mal ve mehfGziyet-i namus için
taraf-ı eşref-i padişahanemden va'd ve ihsan
olunmuş olan teminat, bu kere dahi te'kid ve
te'yid kılındığından bunun kamilen fi l ie çıka­
rı lması için tedabir-i müessirenin ittihaz olun­
ması ve zir-i cenah-ı atıfet-i seniyye-i padişa­
hanemde olarak memalik-i mahrusa-i şaha­
nemde bulunan hristiyan vesair tebaa-i gayr-i
müslime cemaatlerine ecdad-ı izam ım taraf­
larından verilmiş ve sinin-i ahirede ita ve ih­
san kılınmış olan bilcümle imtiyaza! ve mu­
afiyat-ı ruhaniyye bu kerre dahi tak?? ve ibka
kılınıp, fakat hristiyan ve tebaa-i gayr-i müsli­
me-i sairenin her bir cemaati bir mehl-i mu­
ayyen içinde imtayazat ve muafiyyat-ı hazıra­
larının rü'yet ve muayenesine ibtidar i le, ol
babda vaktin ve gere kasa medeniyet ve ma­
lumat-ı mükteseben i n icab ettirdiği ıslahatı
irade tensib-i şahanem ile Babıali'mizin ne­
zareti tahtında olarak mahsus patrikhanelerde
teşki l olunacak meclisler marifetiyle bi l-mü­
zakere canib-i Babıal i'mize arz ve i fade eyle­
meğe mecbur olarak cennet-mekan Ebülfetih
Sultan Mehmed Han-ı Sani Hazretleri ve ge­
rek ahlaf-ı izamları taraflarından patrikler ile
hristiyan piskoposlarına ita buyurulmuş olan
ruhsat ve iktidar niyat-ı fütüwetkarane-i padi­
şa hanemden naşi i ş b u cemaatlere tem i n
olunmuş olan hal ve mevki'-i cedid i l e tevfik
olunup patriklerin el-ha letü hazihi cari olan
 S E Ç M E M E T i N L E R
usul-i i ntihabiyyeleri ıslah olunduktan sonra
patr i k l i k berat-ı alis i n i n ahkamına tatbiken
kayd-ı hayat i le nasb ve tayin olunmaları usü-
1 ü n ü n ta m a m e n ve s a h lhen i cr a s ı B a b ı ­
a l i'mizle cemaat-ı muhtelifenin rüesa-yı ruha­
n iyyesi beyninde kararglr olacak bir surete
tatbikan patrik ve metropolit ve murahhasa
piskopos ve hahamların hln-i nasbında usul-i
tah l ifiyyenin ifa k ı l ı nma ve her ne suret ve
nam i l e o l u rsa olsun rah ipl ere veri lmekte
olan avaiz ve avaidat cümleten men olunarak
yerine patriklere ve cemaat başılarına varidat­
ı muayyene tahsis ve ruhban-ı sairenin dahi
rütbe ve mansı bları n ı n ehemmiyetlerine ve
bundan sonra verilecek karara göre kendileri­
452 ne ber-vech-i hakkaniyyet maaşlar tayin olu­
nup, fakat hristiyan rahihleri nin emval-i men­
kule ve gayr-i menkulelerine bir gune sek lras
o l unmayarak hristiyan vesair tebaa-i gayr-i
müslime cemaatlerinin m i l letçe olan masla­
hatlarının idaresi her bir cemaatin ruhban ve
avam beyninde müntehab azadan mürekkeb
bir mecl isin hüsn- i muhafazasına havale kı­
l ınması ve ahalisi cümleten bir mezhebte bu­
lunan şehir ve kasaba ve karyelerde icra-yı
ayine mahsus olan ebniyeni n ve gerek mek­
teb ve hastahane ve mezarl ık m isillu sair ma­
hal lerin hey'et-i asl iyyeleri üzere tamir ve ter­
mim lerine bir gune mevani' i l ka olunmayıp
böyle maha l lerin müceddeden i nşası lazım
geldi kçe patrik veya rüesa-yı m i l letin tasvibi
halinde bunların resm ve suret-i inşası bir ke­
re can i b-i Babıali'mize arz olunmak i ktiza
edeceği nden ya suver-i m a'ruza kabul i le
mütea ll olacak irade-i seniyye-i mülukanem
i ktizası icra veya bir müddet-i muayene zar­
fında ol babda olan itirazat beyan olunup, bir
mezhebin cemaati yalnız olarak sairiyle karı­
şık olmayarak bir mahalde bulunur ise o yer­
de ayine müteal l i k hususatı zahiren ve ale­
nen icrada bir türlü kuyuda duçar olmayıp
ahalisi edyan-ı muhtel ifede bulunan cemaat­
lerden mürekkeb olan şehir ve kasaba ve kar­
yelerde ise her bir cemaatin takımı sakin ol­
duğu ayrıca maha lde ba lad a bast u beyan
olunan usule ittiba'en kendi kil ise ve hastaha­
ne ve mekteb ve mezarl ı klarını tamir ve ter­
m i me m u ktedi r olabilmesi ve müceddeden
inşa olunması i ktiza eyleyen ebniyeye gelin-
ce, bunlar için ruhsat-ı lazımeyi patrikler ve­
yahut cemaat metropolitleri ca n i b-i Babı­
ali'mizden istida edip Devlet-i Al iyye'mizce
bundan bir gune mevani'-i mül kiyye olmadı­
ğı halde ruhsat-ı seniyyem erzan kılınması ve
bu makule işlerde hükumet tarafından vuku'
bulacak muamelat küll iyen hasbi olması ve
bir mezhebe tabi olanların adedi ne m i ktar
olursa olsun ol mezhebin kemal-i serbesti ile
icra olunmasını temin için tedabir-i la:ı:.ıme ve
kaviyyenin ittihaz kılı nması ve nıezheb ve l i­
san veyahut cinsiyet cihetleriyle sunuf-ı te­
baa-i saltanat-ı seniyyemden bir sı nıfın aher
sın ıhan aşağı tutu lmasını mutazamnıın olan
kaffe-i tabirat ve temyizat muharrerat-ı dlva­
n iyyeden ilelebed mahv u izale kılınması ve
ahad-ı nas beyninde veyahut memurin taraf­
larından dahi mucib-i şeyn ve ar olacak veya
namusa dokunacak her türlü tarif ve tavsifin
i stim a l i ka n u nen men o l unması ve çünkü
memalik-i mahrusamda bulunan her d i n ve
mezhebin ayini ber-vech-i serbesti icra olun­
duğundan tebaa-i şahanemden hiç bir kimes­
ne b u l u nduğu d i n i n ayi n i n i icradan men
o l u nmaması ve bundan dolayı cevr ü eza
görmemesi ve tebdil-i din ve mezheb etmek
üzere kimse icbar olunmaması ve saltanat-ı
seniyyemizin memurin ve hademesinin iı:ıti­
hab ve nasbı tensib ve irade-i şahaneme me­
nut olarak tebaa-i Devlet-i Aliyye'min cümle­
si herhangi m i l letten ol ursa olsun devletin
hizmet ve memuriyetlerine kabul olunacakla­
rından bunlar ehliyet ve kabil iyetlerine göre
umum hakkında meriyyü'l-icra olacak n iza­
m ata i mt i s a l e n m e m u r i yetlerde i sti h d a m
olunmaları v e saltanat-ı seniyyem tebaası n­
dan bulunanlar mekatib-i şaha nem i n n iza­
mat-ı mevzuaları nda gerek since ve gerek im­
ti hanca mukarrer olan şeraiti ifa eyled ikleri
takdirde cüm lesi bila-fark u temyiz Devlet-i
Aliyye'min mekatib-i askeriyye ve mülkiyye­
sine kabul olunması ve bundan başka her bir
cemaat maarif ve hıref ve sanayi'e dair milet­
çe mektebler yapmağa mezun olup, fakat bu
makule mekatib-i umumiyyenin usul-ı tedrisi
ve m u a l l im leri n i ntihabı azası taraf-ı şaha­
nemden mensub muhtelit bir meclis-i maari­
fin nezaret ve tehişi tahtında olması ve ehl-i
İslam ile hristiyan vesair tebaa-i gayr-i nıüsli-

me miyanesinde veyahut tebaa-i iseviyye ve­
sa i r tebaa-i gayr-i m ü s l i m eden mezahib-i
muhtel ifeye tabi olanların birbiri beyn inde ti­
caret veyahut cinayata müteallik zuhura gele­
cek cemi-i deavi m uhtelit d ivanlara havale
olunup, istima'-ı dava için işbu divanlar tara­
fından akd olunacak meclisler aleni olacağın­
dan müddei i le müddeialeyh muvacehe olu­
narak bunların ikame edecekleri şahitler teka­
rir-i vakıalarını daima kendi ayin ve mezheb­
leri üzre icra edecekleri birer yemin ile tasdik
eylemeleri ve hukuk-ı adiyyeye aid olan de­
avi dahi eyalat ve elviye muhtel it meclislerin­
de val i ve kadı-ı memleket hazır oldukları
halde şer'en ve nizamen rü'yet olunup işbu
mehakim ve mecal i ste m u h a kemat-ı vakıa
aleni icra olunması ve hristiyan vesair tabaa-i
gayr-i müslimeden iki kimse beyninde hukuk­
i irsiyye gibi deavi-i mahsusa, sah ib-i dava
olanlar istedikleri halde patrik veya rüesa ve
mecalis marifetiyk· ti'yet olunmak üzre ha­
· Devlet-i Aliyye'm netice-i arayı ve verilen hü­
vale kılınması ve mucazat ve ticaret kanunla­
rıyla muhtelit divanlarda icra olunacak usul
ve n izamat-ı m u ra fa'a m ü m k ü n mertebe
sür'atle ikmal olunarak ve zabt ve tedvin kılı­
narak memalik-i mahrQsa-i şahanemde müs­
ta'mel olan elsine-i muhtelifeye tercüme i le
neşr ve i lan olunması ve hukuk-ı insaniyyeyi
hukuk-ı adalet i le tevfik etmek için mazanne­
i sQ'i olanların veyahut te'dibat-ı cezaiyyeye
m üstahak bulunanların haps ve tevkiflerine
mahsus olan kaffe-i mahbes mahall-i sairede
usul-i habsiyyenin mümkün mertebe müddet­
i kalile zarfında ıslahına m übaşeret olunması
ve herhalde hapishanelerde bile canib-i salta­
nat-ı seniyyemden vaz' kılınan nizamat-ı in­
zibatiyyeye muvafık muamelattan maada hiç­
bir güne mücazat-ı cismaniyye ve eziyet ve
işkenceye m üşab kaffe-i muamele dahi kami­
len lağv ve iptal kılınması ve bunun hilafına
vuku' bulacak harekat şediden men ve zecr
o l unacağından m aada b u n u n icra s ı n ı emr
eden memurin i le bilfii l icra eyleyen kesanın
dahi ceza kanun-namesi iktizasınca tekdir ve
te'dib olunması ve Darü's-saltanat-ı seniyyem
ve eyalat ve bilad ve kurada umur-ı zaptiyye­
nin tanzimi mahudesi asude-i hal olan kaffe-i
tebaa-i mülQkaneme kendi mal ve canlarının
muhafazasına sahihen ve kaviyyen emniyet
S E Ç M E M E T i N L E R
verecek surette tanzim kılınması ve verginin
müsavatı tekalif-i sairenin müsavatını mQcib
olduğu misillQ, hukukça olan müsavat dahi
vezaifçe olan müsavatı müstelzim olduğun­
dan, hristiyan vesair tebaa-i gayr-i müslime
dahi ahali-i İslam misi lJQ hisse-i askeriyye ita­
sı hakkında m uahharan verilen karara i nkı­
yad mecburiyetinde bulunması ve bu hususta
bedel vermek veya nakden akçe itasıyla hiz­
met-i fi'l iyyeden muaf olmak usulünün icra
olunması ve İslamdan maada tebaanın sunQf­
ı askeriyye içinde sQret-i istihdamları hakkın­
da n izamat-ı lazıme yapılıp müddet-i kalile-i
mümkine zarfı nda neşr ve i lan kılınması ve
eyalat ve elviye meclisinde tebaa-i müslime
ve iseviyye vesairden bulunan azanın emr-i
453
intihablarını bir sQret-i sahihaya koymak ve
aranın doğruca zuhurunu temin eylemek için
işbu meclislerin suret-i tertib ve teşkil leri hak­
kında olan n izamatın ıslahına teşebbüs ile
küm ve kararı sahihen bilmek ve buna neza­
ret etmek esbab ve vesail-i müessirenin istis­
halini mütalaa eylemesi ve çünkü bey' ve fü­
ruht ve tasarruf-ı emlak ve akar maddeleri
hakkında olan kavanin-i Devlet-i Al iyye'me
ve n izamat-ı zabıta-i belediyyeye ittiba' ve
imtisal eylemek ve asıl yerli ahal inin verdik­
leri tekalifi vermek üzre saltanat-ı seniyyem
ile düvel-i ecnebiyye beyninde yapılacak su­
ver-i tanzimiyyeden sonra ecnebiyyeye dahi
tasarruf-ı emlak müsaadesinin ita o l u n ması
ve tebaa-i saltanat-ı seniyyemin kaffesi üzeri­
ne tarh olunacak vergi ve tekal if sınıf ve mez­
heplerine bakılmayacak bir surette ahz olun­
makta idiğünden işbu tekal ifin ve alel-husus
aşarın ahz ve istifasında vuku' bulmakta olan
sQ-i istimalatın ıslahı tedbir-i seri'ası mütalaa
ve müzakere olunup doğrudan doğruya ahz-ı
vergi etmek usulünün peyderpey icrası kabil
oldukça varidat-ı Devlet-i Aliyye'min i ltizam
olunması usulünün yerine bu suret ittihaz kı­
l ınıp usul-i hal iyye cari oldukça memurin-i
Devlet-i Aliyye'm ile mecalis azalarının mü­
zayedeleri alenen icra olunacak iltizamattan
birini deruhte ettirmeleri veya bir güne h isse
almaları mücazat-ı şedide i le men kılınması
ve teka\if-i m aha\liyye dahi mehmaemken
mahsulata halel vermeyecek ve ticaret-i dahi-
 S E Ç M E M E T i N L E R
liyyeye mani olmayacak surette vaz' ve ta'yin
olunması ve umur-ı nafi'a için tayin ve tahsis
o l u nacak mebal iğ-i münasibeye berren ve
bahren ve ihdas olunacak turuk-ı mesalikten
istifade edecek eya lat ve sancaklarda vaz' ve
tesis kı lınacak vergi-yi mahsuslar dahi i lave
edilmesi ve saltanat-ı seniyyemin beher sene
için varidat ve masarifat defterinin tanzim ve
iraesi hakkında muahnaren bir nizam-ı mah­
sus yapılmış olduğundan bunun tamaml-i ic­
ra-yı ahkamına itina olunması ve her bir me­
mura tahsis kı lınmış olan maaşların hüsn- i
tesviyesine mübaşeret kılınması ve her bir ce­
maatin rüesasıyla taraf-ı eşref-i şahanemden
tayin olunacak birer memurları tebaa-i salta­
454 nat-ı seniyyemin umumuna a id ve raci' olan
maddeler i n müzakeratına Mecl is-i Vala'da
b u l u n m a k üzere makam-ı cel i l -i veka let-i
mutlakamdan mahsusen celb olunup ve işbu
memurlar birer sene için tayin kılınıp bunlar
memuriyetlerine başladıkları gibi tahlif olun­
maları ve Meclis-i Vala'nın azası gerek adi ve
gerek fevkalade vuku' bulan ictima'larında
rey ve mütalaalarını doğruca beyan ve ifade
etmeleri ve bundan dolayı asla rencide olun-
mama ları ve ifsad ve irti kab ve itisafa dair
olan kavaninin ahkam-ı kaffe-i tebaa-i salta-
nat-ı seniyyem haklarında herhangi sınıfta ve
TARlH-1 CEVDET*
Fasl-ı Sani, "Hükümetlerin Etvar ve Aksamı Beyanındadır"
AH M ET CEVDET PAŞA
Bu a lem-i dünyaya nazar olunsa teceddüdat-ı
yevmiyeden ibaret bir hengame-i ibret oldu­
ğ u ru-nüma o l u r ve bu m a n a-yı teceddüt
cem-i a'yan ve a'razda bulunur. Bu kabilden
olmak üzere şahs-ı vahit gerek vücutça ve ge­
rek halce bir zaman-ı terakkide ve bir zaman­
ı tenezzülde olduğu misillü her devlet dahi
(*) Tertib-i Cedit, Matbaa-ı Osm aniye, lstanbul,
1 302
ne türlü memuriyetlerde bulunurlarsa bulun­
sunlar usul-i meşru'asına tevfikan icra olun­
ması ve Devlet-i Aliyye'm i n tashih- i usul-i
sikke ile umur-ı mal iyesine itibar verecek baş­
ka misillu şeyler yapı lıp memalik-i mahrusa-i
şahanemin menba'-ı servet-i maddiyyesi olan
hususata i ktiza eden sermayelerin teyiniyle
ve mahsulat-ı memalik-i şahanemin nakli için
icab eden turuk ve cedavll i n küşadıyla ve
emr-i ziraat ve ticaretin tevessü'üne hail olan
esbabın men'iyle teshilat-ı sahlhan icra olun­
ması ve bunun için maarif ve ulum ve serma­
ye-i Avrupa'dan istifadeye bakılması esbabı­
nın bi l-etraf mütalaasıyla peyderpey mevki' -i
icraya konulması maddelerinden ibaret ol­
makla, siz ki sadrıazam-ı süt"ude-şiyem-i
müşarüni leyhsiz, işbu ferman-ı cel i l ü' l - ü n­
van-ı mülukanemi usulü üzre gerek Dersa­
adet'imde, gerek memalik-işahanemin her bir
tarafında ilan ve işaatle hususat-ı meşruanın
balada beyan olunduğu vechile icra-yı iktiza­
larına ve bundan böyle ahkam-ı cellles i n i n
d a i m a v e mestemi rren meriyyü'l-icra tutul­
ması bab-ı lazıme ve vesai l-i kaviyyesinin is­
tihsal ve istikmali hususuna be cell-i himmet
eyleyesiz. Şöyle bilesiz, alamet-i şerlfeme ita-
at kılasız.
(28 Şubat 1 856)
bu m i nval üzere kah kuwet bulur ve kah za­
af ve fütur haline gelir. Ve her devlet bidayet-i
zuhurunda sade ve sebük-bar olup eğerçi
günden güne kuvvetlenir ise de insan yaşlan­
dıkça me'kel ve meşaribde ve mesken ve m e­
labiste ihtiyacı arttığı gibi devlet dahi eskidik­
çe tekellüfatı arttırageldiğinden ewelki sade­
l iği kalmayıp meşagıl ve masarifi ziyadeleşir
ve fevkalade bir vak'a hadis oldukta ve masa­
rif-i mu'tadesinden ziyade bir masraf açıldık-

ta müzayakaya duçar ve emr-i idarede bazı
guna kusur dahi sadı r olur ise ser-pençe-i za­
af ve fütura giriftar olur. Sineallah-ı fi lülamin.
Velhası l hangi devlet olursa olsun bir ta­
vırdan tavr-ı ahire nakledegeldiği ci hetle her
devirde bir tavr-ı mahsusta bulunur. Ve her
tavırda b i r türlü davran m a k ve her devrin
m izacına göre çare ve ilaç aranmak lazım
gel i r. Şöyle ki her şa h ı sta si nn-i nema ve
sinn-i vukuf ve sin-i inhitat olduğu gibi her
devlette dahi bu meratib-i sel ase bulunup
herkes hıfz-ı s ı hhat hususunda sinnine göre
davrandığı m i s i l l ü heyet-i devlet dahi bir
cism-i i nsani mesabesinde olduğundan her
tavır ve mertebesinde hareket-i münasibeye
dikkat olunmak lazım gel i r. Ve tavr-ı inhitat
bazen hissolunmayacak surette hafi olur. Ve
bazen dahi celi ve aşikar olup i lacı müşkil
ve düşvar olur. Ve bazen bir devlette ziyade­
siyle inh itat ve fütur emareleri zuhur etmiş
i ken tedabir-i hakimane ile teceddüt edip ta­
zelendiği vard ı r. Fakat ol halde devletin teh­
l i kesi ziyade olup fevkalade bazı ilel-i hari­
ciye dahi zuhur eder ise teceddüt edip de
halas bulması pek düşvardır. Ve vukuu var
ise de vukuat-ı cesime ve inkı labat-ı azime
ile hasıl olabilm iştir. Ve nice devletler dahi
si nn-i vukufunu ikmal etmeden kendi kusu­
ruyla yahut bir kaza z u h u ru y l a m a hv ve
münkariz olmuştur.
Malum ola ki düvel-i nasaranın ahkam-ı si­
yasiyeleri içtima'-ı ara-yı ukala ile tertip olun­
muş olan kavanin-i hikemiyeden ibaret oldu­
ğu halde hükumetleri iki kısma münkasımdır.
Biri hü kumet-i ruhan iye yani d i n iye diğeri
hükumet-i cismaniye yani maddiyedir.
Hükumet-i ruhan iye Kato l i k mezhebinde
papanın hükumetidir ki bilcümle Katolik ra­
hiblerinin amiri ve kil iselerinin reisi olup onu
H az ret- i İ s a' n ı n vek i l i o l m a k üzere iti kat
ederler. Ve b i l c ü m l e Kato l i k devletleri n i n
memalikinde onun hükumet-i ruhaniyesi ca­
ridir. Vaktiyle Avrupa içinde bu hükumet-i ru­
haniyenin pek ziyade tesiri ve nüfuzu var idi.
Lakin hükümdarlar papaların e l i nden çok
cevr ve cefa çektiklerinden refte refte papala­
rın nüfGzlarını kesr ve taklil ettiler. Rum yani
Ortodoks mezhebi nde b u l u n a n b i l c ü m l e
H ristiyanlar papayı tanımayıp hükumet-i ru-
S E Ç M E M E T i N L E R
haniyede İstanbul patriğine tabidirler. Ermeni­
lerin reis-i ruhanilerine katogigüs denilir ki
üçtür. Birisi Gürcistan'da vaki Açmiyazin ve
diğeri Kozan'da vaki Sis ve üçüncüsü Van ta­
rafında kain Ahtamar kil iselerinin reis-i ruha­
nileridir. Ama Protestanların böyle bir reis-i
umumileri yoktur.
Hükumet-i maddiye dahi üç kısımdır. Hü­
kumet-i m utlaka hüku met-i meşruta hüku­
met-i cumhuriyedir. Hükumet-i mutlaka inan­
ı hükumeti bütün bütün eline almış olan bir
hükümdarın hükumetidir. Rusya Devleti gibi.
Hükumet-i meşruta mi llet mecl isinin reyi­
ne ittiba eden hükümdarın hükumeti olup bu
dahi iki kısımdır.
Kısm-ı evvel meşruta-i umumiye olup am­
455
me-i aha li müsavat üzere bulunur. Almanya
ve İtalya devletlerinden bazıları gibi ki vüke­
la-yı devletten başka milletçe intihap olunan
azadan mürekkep bir mil let meclisleri vardır.
Kısm-ı sani meşruta-ı hasebiyedir ki zade­
gan-ı mil let bayağı ahaliden vücuh ile müm­
taz ve mütehayyiz olurlar İngi ltere Devleti gi­
bi ki amme-i ahalisi zadeganın nail oldukları
rüteb ve i mtiyazata nail olamayıp fakat her
kazadan i ntihap ile payitahta gönderdikleri
azadan mürekkep mebusan mil let meclisi na­
mıyla bir meclisleri vardır ki bir maslahat on­
da tezekkür olunduktan sonra zadegan millet
meclisinde karar-gir olur. Bu meclisler daima
açık olmayıp belki senede üç dört ay kadar
küşad o l u n up parlement tes m i ye o l u n u r.
Devletin vükelası kral tarafı ndan nasbolun­
muş memurlar olup umur-ı devleti bit-tezek­
kür kra l l a r ı n a i mza ettirdi kten sonra icra
ederler lakin her hususta parlement tarafın­
dan mes'u l olurlar.
H ü k u m et-i c u m h u riye b i r h ü kü m d a r- ı
mahsusu olmayıp belki ekseriyet-i ara i le biri
intihap olunarak kral makamında olmak üze­
re muvakkaten millet reisi nasbolunur. Ameri­
ka cumhuru gibi.
Fransa Devleti mu kaddemleri hükumet-i
mutlaka i ken m illet içine ihti lal düşerek mu­
ahharen cumhur olmuşlar idi. Ol vakit ci­
hangirlikle huruç eden Napoleon Bonaparte
imparatorluk rütbesini haiz olmakla yine hü­
kumet-i mutlakaya münkalip olmuş idi. Va­
kıa şekl-i devlet hüku met-i meşruta üzere
 S E Ç M E M E T i N L E R
müesses idi. Lakin Bonaparte her istediğini
icraya muktedi r olduğu cihetle hakikat-i hal­
de bir hükumet-i mutlaka idi. Bonaparte'tan
sonra hü ku met-i meşruta-i umum iye olup
Louis P h i l i ppe' i n eyyam-ı kra l i yetinde bu
hal üzere gitti 1 265 (1 848) senesi halal inde
vuku bulan Fransa i hti l a l inde yine cumhur
olup Louis N apoleon'u dört senel i k olmak
üzere reis-i cumhur nasbettiler. Lakin ahali
beyn inde ittifak olmayıp kimisi kral l ı k taraf­
tarı ve kimisi teşkil olunmuş olan adi cum­
huriyet taraftarı oldular. Bir takımı dahi böy­
le adi cumhuriyete kanaat etmeyip azıttılar.
Ve bütün bütün hadd-i ma'rufun öte tarafına
gittiler. Şöyle ki hukuk-ı mül kiyet ve zevci­
456 yeti i nkar edip ve herkes kaffe-i h ususatta
müsavat üzere olmalıdır deyip bir çok edani
dahi bunu m izaçlarına muvafık görmeleriyle
Fransa Cumhuriyeti'ni bu renge boyamağa
teşebbüs etti ler. Fransa kibar ve ukalasının
bundan gözü ü rkmekle cumhuriyetten ve
belki hükumet-i meşruta serbestl iğinden yüz
çevirip Napoleon'un henüz dört sene müd­
det-i riyaseti h itam bulmazdan evvel impa­
ratorluğunu bit-tasd i k hükumet-i mutlakaya
ser-furu-berde-i i n kıyat oldular. İşbu Fransa
i htilalatı arasında Nemçe halkı dahi serbest­
l i k sevdasına düşerek ve pek çok kanlar dö­
kerek h ü ku metlerini hükumet-i meşrutaya
ka lbetmek istedi ler ise de hükumet-i impara­
toriye galip gelerek yine hükumet-i mutlaka
tahtında kaldılar. Bunların her birinde birer
gune fena l ı k melhuz ve meşhut o l u p hele
cumhuriyetin zikr olunan fı rka-ı mütecavi­
zesi bütün bütün akıldan ve nevamis-i tabi­
iyeden baid bir fikr-i batıldır.
Ama hükumet-i İslamiye hilafet ve saltanatı
cami olup imamü'l-müslimin olan padişah-ı
İslam hami-yi şeriat ve muhyi-yi saltanat ol­
makla Allahü'l-hamd bu guna teferruk ve te­
şettütten beridir. Ve eğerçi zirde beyan oluna­
cağı vechile Devlet-i Abbasiye'nin evahirinde
memal i k-i İslamiyede zuhura gelen ihtilalat-ı
azime hasebiyle h i lafet ve saltanat ayrılarak
hilafet bir riyaset-i diniye ve saltanat bir riya­
set-i maddiye derecesine vardı ise de muah­
hare n Devlet-i Al iye-i Osmaniye'nin zuhu­
ruyla millet-i İslamiye teceddüt ederek yine
halet-i asliyesini buldu.
Tezakir 40 - Tetirnrne
Layiha*
Her yerde hükümetlerin tebeaya karşı iki va­
zifesi olub biri ihkak-ı hukuk-ı ibad ve diğeri
h ı fz-ı b i l ad meselelerid ir. B i rinci vazife ki
umur-ı adliye demekdir bunun ifasına mah­
kemeler memur olub rüzmerre bu vazifenin
ifasıyla meşgul olurlar. İkinci vazifenin ifası
dahi heyet-i askeriyyeye aid olub ledelhace
ifay-i vazife edebilecek surette hazır u mü­
heyya bulunur. Bir taife-i mahkemeler tertib
ettiği gibi devlet heyetine girmiş demek olub
mahkemeleri ne kadar muntazam ve mükem­
mel olur ise kuvve-i maneviyyesi ana göre
müstekmel olur. Ancak kuvve-i harbiyyesi ne
kadar mükemmel ise dahilen ve haricen aza­
met-i şanı dahi ana göredir. Bir hükümet bu
iki vazifeyi ifa eder olucak tebeasın bihakkın
onun evamirine imtisal i le bila fütur onun te­
kalifıni ifaya mecbur olurlar. Ahaliye evamir-i
hükümeti tebliğ ve (s.9 7) tekalif-i miriyyeyi
hakkan iyet üzere tahsil ve masarif-i adl i yye
ve askeriyye ve saireye vefa edecek mebaliği
istifa ve memleketin menabi-i servetin i yokla­
yıb varidatı tezyid ve mucib-i servet o l a n
emr-i ticareti tevsi ve her iş i ç i n e h i ü erbabı­
nı tehyie vü i'dad etmek ve düvel-i saire i le
olan revabıt-ı münasebatı gözetmek gibi me­
salih-i mühimme dahi kuvve-i icraiyye mu­
havvezdir ve buna müteferri olan işler dah i l i­
ye ve hariciye ve maiye ve nafia ve maarif-i
umumiye gibi mütenevvi ve yekdiğere müba­
yin kısımlara münkasimdir ki bunlara umur-ı
mülkiyye ve siyasiyye ve emr-i idare den i lir.
İşbu mesalih-i siyasiyye bir tarafdan umur-ı
adl iyeden ve bir tarafdan umur-ı askeriyyeye
dokunur ve i k i s i n i n dahi devam-ı i ntizamı
idare-i m ü lkiyeye tealluk eden işbu icraat-ı
m ü h i m me n i n h ü s n - i cereya n ı na tevakkuf
eder. Zira heyet-i adliyye ve askeriyyenin ma­
sarifine vefa edecek mebaliğin tedariki kuvve­
i icraiyyeye aid olan mesali h-i mühimmenin
yolunda deveranına mevkuf olduktan başka
mahkeme ilamlarının yoluyla icrası ve tahsil-i
ulum u maarif işleri sekteden vikaye olunarak
(*) Yayınlayan Prof. Cavid Baysun; Ankara: Türk
Tarih Kurumu Basımevi, 1 986, s.97-103

ihtiyacat-ı zamana kafi hakimler yetiştirilmesi
ve nüfus defterleri yolunda tutulub ve hakka­
niyet üzere kur'a çekil i p de bir suret-i meşru­
ada mıkdar-ı kafi neferatın heyet-i askeriyeye
teslim edi lmesi gibi umur-ı adliyye ve askeriy­
yeni n mevkufun-aleyhi olan mesa l i h-i mü­
himme hep kuvve-i icraiyyeye a id olub umur­
ı adliyye ve askeriyyenin devam-ı i ntizam ı
kuvve-i icraiyyenin m ihver-i layıkında devera­
n ına mütevakkıfd ır ve i l l a ihtiyacat-ı zamana
kafi hakim bulunamaz ve heyet-i askeriyye­
nin hüsn-i intizamı muhafaza olunamaz olur.
Kaldı ki bir saatın çarhları yekdiğere merbut
ve sıhhat üzere işlemesi her çarhı n düzgün ve
birbirine uygun olmasıyla meşrut olduğu gibi
umur-i devlet dahi bir-birinemerbut ve inti­
zam üzere cereyan eylemesi hepsinin hüsn-i
intizamda mütenasib ve mütenasık olmasına
menuttur.Ale'l-husus heyet-i icraiyye intizam­
sız olduğu halde diğer heyetlerin devam-ı in­
tizamı kaabil olamaz. Zira bir heyet-i gayr-ı
muntazama bir heyet-i muntazamayı ne bes­
leyebi lir ve ne de hüsn-i istimal eyleyebi l i r.
Elhasıl bir devletin devlet-i muntazama olma­
s ı şuabat-ı idaresinden her birinin intizamına
mütevakkıfdır. Bir şubenin intizamsızlığı diğer
şuubatının intizamına halel getirir. Mesela şu­
ebat-ı idare hep intizam üzere cereyan edib
de yalnız nafia işleri geri klasa yollar bozulur
köprüler yıkıl ır. Emr-i ehemm-i ticaret geri ka­
l ır. Zürra dahi mahsulatı nı satamaz. Memle­
kette servet artmaz. Bundan ise hazine-i dev­
let mutazarrır oldukdan başka lede'l-hace as­
ker sevkinde su'ubet çekil ir. Mühimmat nak­
l inde müşkilat görülür. (s.98)
Mukaddimat-ı meşruha ile sabit olur ki dev­
letin heyet-i icraiyye ve adl iyye ve askeriyyesi
bir tarz-ı muttarid ve hep sıyak-ı vah id üzere
muntazam olmak lazımdır ve tafsilat-ı maru­
zaya göre memurin-i devletüç kısma münka­
sim olur ki icra memurları ve hükkam ve zabi­
tan-ı askeriyedir. İfay-i vazife hususunda ha­
kimler ümera-yı askeriyyeye benzer. Zira as­
kerlik emr u incazdan i baret olmasıyla askere
verilen emr ü talimat hep kat'idir ve sınıf-ı as­
keri kanununa itaat ve amirleri tarafından ve­
rilen talimat-ı mahsusaya tevfik-i hareket ile
ifay-i vazifeye memur olub evamiri şerh ü tef­
sire mezun değillerdir. Binaenaleyh kanun ve
S E Ç M E M E T i N L E R
talimata muvafık hareketlerinden dolayı bir
netice-i muzirre çıksa bile mesGI olmazlar ve
ve kanun ve talimata muhalif hareketleri bir
kaideyi müntic olsa bile emre muhalif hareket
eylemiş olduklarından dolayı mustehak oldu­
kalrı mücazattan kurtlu lamazlar. Hakimlerin
mercii olan şer'-i şerif ve kanun-ı münif dahi
kat'idir. Hakimler hususat-ı vakıayı şerh ve ka­
nuna tatbikan kemal-i adalet üzere fasl ü has­
me memurdurlar. Kendi mahkeme-i vicdani­
yelerine müracaat ile hükm edemezler. Bu ci­
hetle suret-i ifay-i vazifede askere benzerler;
ve bir de bu iki sınıfın dahi işleri mütenevvi
olmayıb sade ve nesek-ı vahid üzered ir. Bina­
enalaza l i k ikisinin dahi vazifeleri mazbut ve
müdevven ve kendilerine verilegelen emr ü
457
talimat kat'idir. İcra memurlarının h izmetleri
ise o kadar mütenevvi ve müteşa'ibdir ki ta­
mamiyle bir kaide-i muttaride a ltına a l ı na­
maz. Belki emr-i siyaset ve idare neden ibaret
olduğu hakikatiyle tarif bile olunamaz. Bu ci­
hetle bir tarafa gönderilen icra mem urlarına
her ne kadar mufassal talimat verilse ekseriya
netice-i matlubenin istihsali anların dirayet ve
reviyyetlerine havale o l u nage l m iştir. Z i ra
umur-ı siyasiyyede hal ü mevki in icabına dik­
kat etmek ve ahalinin mizacını gözetmek la­
zımgelir ve çok defa nass-ı talimatın doğrudan
doğruya icrası muvafık-ı maslahat olamaz. Bu
cihetle icra memurları vardıkları memleketin
töresini bilib ve ahalisinin tavr u mizacını öğ­
renib de ana göre ifay-ı memuriyete ibtidar
ederler; ve ruh-ı maslahatı derpiş edib ana gö­
re yedlerindeki evamir ve talimatı şerh ü tefsir
ve icab-ı hal ü mevkie tevfik ederek netice-i
matlubeye musil olabilecek yola giderler; ve
icab-ı hal ü mevki gözetmeyib de işde cüz'i
bürüz peyda olsa reviyyetsizlikler makduh ü
muateb olurlar. Binaenalazalik umur-ı siyasiy­
yede iş ademi olmanı n mektebi yine işdir. Ya­
ni çok vakit iş içinde bulunmaktı derler. Bu ci­
hetle sahih icra memuru olabilmek için müd­
det-i medide istihdam i le pek çok m ümarese
lazım gelir; ve eğerçi memurinin diğer sınıfları
ve belki her sınaat ashabı dahi amell iyat ve
mümarese ile (s.99) kesb-i melekeye muhtac­
d ırlar. Nazariyatı ancak ameliyat i le hasıl olan
melekenin istikmaline sebeb olur. Yoksa ame­
liyyat olmadıkça yalnız nazariyyat bir husus-
 S E Ç M E M E T i N L E R
d a medar-r amel ü hareket olamaz. Amma
yalnız ameliyyat i le nakıs lsa bile yine iş görü­
l ü r. B i r işi b i l mek i l e yapabi lmek beyninde
Bu'd-i ba'id vardır. Dülger bir ağacı keser iken
gören adam nası l kesildiğini öğrenib bil ir. Am­
ma bellemek ve Düstur'u ezberlemek i le bir
adem hakim olamaz. Mahkemelerde bir müd­
det-i istihdam i le kecb-i melekeye muhtac
olur. Memurinin diğer sınıfları dahi istihdam
o l u nacakları işlerde keza l i k a m e l iyyat i l e
kesb-i meleke etmiş olmaları lazım gel ir. Şu
kadar varki hükkam ve zabitan-r askeriyyenin
bervech-i bala vazifeleri sade ve mazbut ol­
mağla nazarri yat-r lazimeyi i kmal ettikten
sonra az vakit zarfında amell iyat görmekde
458 kesb-i meleke edebilirler.
İcra memurları ise hizmetlerinin mütenev­
vi ve müteşettit olmasından naşi daha ziyade
tecar i b ve amel iyyat i l e kesb-i mel ekeye
muhtac olurlar. İcra işi sırf tecribeye müste­
n id gibi bir keyfiyettir ve eğerçi muamelat-r
asra göre icra memurları dahi umur-u mül­
kiyyece lazım gelen mamulatı istihzar eyle­
miş olmaları lazıme-i haldendir. Ancak anla­
ra tekerrür-i amel iyyat ve tecarib i l e kesret-i
mümarese elzemdir. Elhasıl mesalih-i devle­
tin her çubesi yekdiğere mütenasib ve müte­
nası k olarak mu ntazam olmadıkça devletce
temami-i i ntizam has ı l olmaz. Askeri s ı n ıfı
matlub olan derece-i intizamı bulmuş ve di­
ğer sın ıflar ana rıisbetle geri kalmış olduğun­
dan askerden bahse hacet olmayıb ancak di­
ğer sınrfalrın ıslahat-ı lazimesi hakkında ber­
vech-i ati bazı muta leat-i kaasıra n ı n arz u
ifadesine ibtidar olunur.
H ü kkamrn fakih ve kavanin-i devlete açina
olmaları birinci şarttır. Bir mühendisin taba­
bette ve bir tabibin mühendislikde istihdamı
kabil olmadığı gibi fıkıh ve kanun b i lmeyen
kimesnenin dahi ulum-r sairede mahareti olsa
b i l e hakim l i kde istihdamı caiz olamıyacağı
ısbata muhtac değildir. Bundan başka Mek­
teb-i Tıbbiyye'de ya l n ız nazariyyat görmüş
olan bir şagird amell iyat görmedikçe icray-i
tababet edemeyeceği g i b i h ü kkamın d a h i
i lm-i fıkıh v e kanun öğrendikden sonra mu­
hakematta istihdam ile kesb-i meleke etmiş
olmaları lazım geleceği balada bası u tembih
olunan mukaddimat ile müsbettir.
Hakim lere lazım olan nazariyyatın suret-i
matlubede tahsili ile ihtiyacat-ı asra kafi ha­
kimler yatiştirmek için şimdiden tedabir-i la­
zime ittihazı elzemdir; ve şimdi tarik-r ilmiy­
yede gerek mehakim-i (s.1 00) şerriyede ve
gerek mehakim-i nizamiyede istihdama elve­
rişli zatler b u l unabi leceğinden ve bunların
içinden güzideleri alınarak kanunaşina zatler
ile birleştirildil lerinden ihtiyacat-r asra kifayet
edebilecek mahkemeler teşkil olunabileceği­
ne ve bunların hüsn-i intihabına fevka l ade
d ikkat ü itina olunmak lazım gelir; ve cinayet
meclisleri için tarik-ı kalemiyyede dahi epey­
ce adem l e r yet i ş m i ş o l d u ğ u ndan c i n ayet
meclisleri için lazım gelen memurin-i kanu­
niyyenin bunlardan intihabı muvafık-ı masla­
hat o lur. Ancak gerek mehakim-i şer'iyyede
ve gerek mehakim-i nizam iyyede ası l lazım
olan mahkemeler hakkında ammenin emni­
yeti olub bu dahii hükkamın kendi hal lerin­
den emi n olmalarına tevakkuf eder. Binaena­
lazal i k hakimler vech-i meşruh üzere bir ka­
ide-i sahihe üzere i ntihab olundukdan sonra
layenazl olmaları vacibat-r umurdandır. Bil­
cümle düvel-i muntazamada bu kaaide-i mü­
selleme meriyyü l-icra olduğu gibi Devlet-i
Al iyye'de dahi mukaddema hakir haksız şu­
nun bunun başı kesil irken hakim ler bundan
müstesna ve her türlü mekarihden masun ve
muhterem idi ler. Şimdi dahi hakimlerin bir
guna töhmetleri olmadıkça azl olunmayacak­
larına ve mahkemeler serbest olub işlerine bir
tarafdan müdahale ed ilmeyeceğine dahi len
ve haricen efkar-r ammeyi kandıracak tedbir
ne ise onun ittihazı elzemdir.
Mehakimin derece derece tertibine gelince
beyandan müstagni olduğu üzere asri maha­
keme iki derecedir ki bidayeten ve istinafen
rü'yet-i da'va olunur. Andan sonra mehakime
mahal! olmayıb fakat hüküm i lamları Mahke­
me-i Temyiz'de tedkik olunur ve bidayeten
mahkemeden mukaddem bir de sulh i l e sulh
ile tesviye-i maslahat sureti olmağla bu kerre
Dersaadet'de bir cemiyyet-i sulhiye teşkil bu­
yuruldu ve muhasssenatı görüldü. B inaena­
leyh gerek Dersaadet'de ve gerek taşralarda
mevki be-mevki sulh meclisleri yapılmalı ve
su l h i le tesviye-i maslahat kaabil olmaz ise ol
vakit mahkemeye havale olunmalıdır. Maha-

kimin tertib-i derecatı mülkiye memurlarının
tertibine tabi olduğundan mül kiye s ın ıfının
derecatı nasıl tertib olunursa adl iye işlerinin
dahi ana göre taksim ü tertibi münasib olur.
Gelel im mesa l i h-i mülkiyyeye ve tevabi­
ine: Kuvve-i icraiyyeye aid olan işler ber­
vech-i bala mütenevvi ve pek nazik ci hetleri
havi olmağla devlet bu işleri gördürmek için
m ütenevvi l iyakatte ve m ütefavit kifayette
pek çok kağ-güzar ve mücerrebü'l-etvar me­
murlara mu htacdı r. Eğerçi memuri n-i adliy­
yece dahi noksanımız var ise de icra memur­
larınca noksanımız dahi ziyadedir ve günden
güne tenakus etmekted i r. Mül kiye Mektebi
icab-ı vakt-i hale göre tevsi ve ders cedvelle­
rini ana göre tertib ile buradan (s.1 01 ) şıkarı­
lacak zevatı derece derece h idemat-ı mü­
himmede istihdam ile hüsn-i idareye mukte­
dir bendegan yetişdirmek zaruriyat-ı asırdan­
dı r; ve şimdiki halde oldukça mücerreb olan­
ları hüsn-i intihab ve isti hdam ile icraat-i
devleti yoluna koyma k feraiz-i haliyyeden­
dir; ve ademe iş aramakdan vaz geçib de işe
adem aramak kaaidesi mesluk-i kadem-i iti­
bar olursa az vakit zarfında idare-i memleke­
te mu kted i r bendegan yetişeceği müsel le­
mattand ı r. Bu kaidenin icrası "İnallah yamür­
kim antevdu ülamanat ali ehliha "ayet-i keri­
mesine hakkıyla imtisalden ki nayet ve emr-i
idare vü siyasetin ruhu bu ayet-i kerimeye
tevfi k-ı hareketten ibarettir. Bunun manası
her işi ehline tefviz demek olur bunun suret-i
icrası dahi her ademi ehli olduğu işde kul­
lanmakla olur. Yoksa bir hususda ehi olan bir
kimse ehi olmadığı diğer bir hususda kullanır
ise ehline tefviz-i umur edilmiş olmaz. Heki­
m i hakimlikte ve haki m i hekimlikte kul lan­
mak naehline tefviz-i umur eylemekdir. Elha­
sıl herkesi ehli olduğu işde kullanmak lazı m
gelir. B u n n la beraber m ü kafat ve mücazat
usulüne tamamiyle itina her halde ehemm Ü
elzemdir. Bu i kisi şehbaz-ı devletin iki kana­
dı hükmünde olub bunların birinde cüz'i za­
af olsa evc-i alay-i i kbal ü iclalde uçamaz.
Memurin-i devlşet ahalinin bir güzide sınıfı
olarak l iyakat ve kifayetce efrad-ı nasa faik
olmak laz ı mdır. Halbuki mükafat olmaz ise
ahali içinde mümtaz olacak ademler devlet
memuriyetlerineheves etmeyib başka işlere
S E Ç M E M E T i N L E R
süluk ederler. Devlet umurunda kullanılacak
bayağı ademler kal ır. Anlar ise enzar-ı am­
mede haysiyetsiz bir sınıf olarak kendilerine
faik olan nası idareden aciz olurlar ve her sı­
nıfın içinde ağraz-ı şahsiyyesine tebaiyyet
eden ademler olmamak ve her s ınıfın içinde
ağraz-ı şahsiyyesine tebaiyyet eden ademler
olmamak emr-i muhal olduğundan böyleleri
mücazat görmezse saire sirayet ederek he­
yet-i m e m u r i n i ç i n d e fe n a l a r çoğa l ı r ve
umur-u devlet duçar- ı iğtişaş olur. Her an ü
dakika ihkak-ı hukuk ile icray-i adalet lazım
geldiği gibi hüsn-i idare-i memlekete dahi bi­
la-imhal ikdam olunmak vacibat-ı umurdan
olduğuna mebni mahakimin suret-i matlube­
de tanzimiyle beraber umur-ı mülkiyyeyi bir
459
hüsn-i hale koymakvacibat-ı umurdandır. Fa­
kat bu babda ibtida bir meseleye karar veri­
lib anda sebat olunmak lazımdı r.
Şöyleki idare-i umur-ı mülkiyyede iki usul
olub biri idare-i merkeziyye ve diğeri idare-i
gayr-ı merkeziyyedir. Düvel-i Avrupa'nın ba­
zıları nda ezcümle Fransa'da idare-i merke­
ziyye usulü ve bazılarında ezcümle İngiltere
ve Rusya'da idare-i gayr-ı merkeziyye usulü
meriyetülicradı r. Devlet-i Al iye'de ezkad im
idare-i gayr-ı merkeziyye usulü cari olduğu
halde Tanzimat-ı Hayriyye'nin icrasında bazı
mertebe idare-i merkeziyye u s u l ü ne meyi
olub giderek bu usul bayağı galebe eder gibi
oldu ise de (s. l 02) bunun taşralarca azim me­
haz iri görülmekle muahharan idare-i gayr-ı
merkeziyye usulüne avdet olunmuş ve bunun
inzibat u idarece muhassenatı görü lmüş ise
de sonradan yine idare-i nıerkeziyye usulüne
meyi olunub şimdi bir karışık hale gidil iyor.
Halbuki bu esas kararlaşmadıkça idarece bir
salim yola gidilemez. İşte evvel be evvel bu
müşevveş halden çıkılıb da ittihaz olunacak
usul-i esasiye kararlaşdırıldıkdan sonra me­
murinin derece derece vezaif ve derece-i me­
suliyetleri tayin olunmak lazım gelir ve bu da
başlı bir işdir. Zira değil taşralarda hala Babı­
al i'de vesair devair-i idarede memurinin dere­
ce derece vazifeleri muayyem olmadığından
mesalih-i mühimme-i devletin aksam u envaı
nedir her nev'inin icrası kimlere aiddir ve her
memurun derece-i mesul iyyeti ned ir gereği
(gibi) malum olmadığından ekser-i mesal i h
 S E Ç M E M E T i N L E R
havaleden havaleye düşerek sürüncemede
kal ıyor. Balada arz olunan tafsilaman hülasa
olunabilir ki devletin umur-ı m ü l kiyyesi ve
ana tabi olan umur-ı maliyyesi m ihver-i layı­
kında cereyan etmekle beraber umur-ı adliy­
yesi dahi yolunda cari olmak umur-ı mefru­
zedendir. İşte andan sonra u mur-ı mü lkiyyye­
nin diğer şuubatınca dahi terakkiyat-ı lazıme
esba b ı n ı taharri etmelidir. Şöyleki bu sene
devletin umur-ı mal iyyesi yolunda olsa bile
gelecek seneler için şimdiden umur-ı nafiaya
say edib de menabi-i varidatı açmak ve ser­
vet-i memleketi artırmak lazım gelir ve illa bir
iki sene sonra sıkıntı çeki l i r. Halbuki umur-ı
nafianı suret-i matlubede terakkisi u l u m u
460 maarifin terakkisine menuttur. Bu cihetle ma­
arif-i umumiyye emr-i ehemmine her halde
itina levazım-ı umurdandı r. {s. l 03)
Cevab*
(Bu mektub Tarih-i Cevdet'in Onikinci cildinin
sona ermesi üzerine bir nüshasının Viyana Se­
firi Sadullah Paşa'ya gönderilmesi ve Sadullah
Paşa ' n ı n Ahmed cevdet Paş'ya bir mektub
göndermesi üzerine Ahmed Cevdet Paşa'nın
cevaben kaleme aldığı mektubdur.)
Onikinci cildin vusulüne dair ve teveccü­
hat-ı celilelerinin hakk-ı bendeganemde beka­
sını mübeşşir bir kıt'a emirname-i iltifatserna­
me-i asafaneleri vusul buldu. Mucib-i mesar ü
iftihar oldu.
İşbu eser-i acizane ve naçizane hakkında
i rad buyru lan tafs i l at-ı sitayiş-ayat-ı asafileri
onun değerinden çok ziyadedir. Ahass-ı amal-ı
çakeri olan ehasin-i enzar-ı devletlerinin istim­
rarınıı mutazammın olmak hasebiyle bendele­
rince kadr ü kıymeti ise fevkaladedir. Tarih-i
acizin hatimesi olan Vak'a-i Hayriyye Devlet-i
Aliye için bir asr-ı cedide mebde olduğundan
orada söz kesilebi lirse de bu vak'a Rusya'da
Strelitz Ocağının ilgasına müşabih ve muvafık
olduğu halde neticelerinin mütenefi olması ya­
ni Strelitz'in ilgası Rusya'nın izdiyad-ı kuweti­
ne badi olmuş iken Yeniçerilerin ilgaası o neti-
{*) Yayınlayan Prof. Cavid Baysun; Ankara: Türk
Tarih Kurumu Basımevi, 1 986, s.21 8-222.
ceyi vermemesi tarihce bir mühim mesele ol­
duğundan burası dahi mebadisini yazan mü­
verrihin kaleminden çıkmak mutalaasınabina­
en Tarih'in ilerisine devam olunması cümle-i
iradat-ı hikem-ayat-ı celilelerinden olub halbu­
ki nice seneler ism-i bimüsemma gibi salna­
melerde yazıldıkdan sonra adı unutulmuş olan
Encümen-i Daniş tarafından hisse-i acizaneme
ifraz olunan kıt'a-ı tarihiyye vak'a-ı mezkureye
dek yazılmak üzere tayin edilmiş ve irade-i se­
niyyesi dahi ol vechile isdar buyrulmuş idiğün­
den vak'a-i mezkureye gelindiği gibi memuri­
yet-i bendeganem hitam bulmuş ve atisi halef-i
acizanem olan Vak'anüvis Efendi'ye kalmıştır.
Kaldıki asr-ı hazıra takarrüb oldukça iş ağırlaşı­
yor. Hakayık-ı ahva l i tasrih değil telmih bile
güçleşiyor. İlerisini artık ahlafa bırakmak lazı­
me-i haldendir.
Yeniçerilerin ilgası Strelitz askerinin i lgasına
ba'z-ı cihat ile mümasil ise de bu iki kazıyye­
nin pek çok cihetleri mütebayindir. Çimdi bu
cihetleri ta'dad ile bir derin bahsr giremeyiz.
Fakat sathice nazar-ı mütalaaya alındığı halde
b u n u ana kıyas etmek kıyas maalfa r i kd i r.
{s.21 8)
Malum-a devlet den ilen heyet-i mecmua
evvela üç tabakaya münkasim olur ki daire-i
saltanat ve vücuh ü eşraf-ı mil let ve efrad-ıa­
halidir. İşbu sını nf-ı selase mütevazin ve müte­
vafık olursa cemiyetin ahengi düzgün olur ve
i l la bozulur. Bozuk sözler buruk sesler işitilir.
Sonra bu üçten kangısı evvel davra n ı b da
ahengi düzeltirse cemiyet pek çok vakit onun
havasını çal ıyor ve hükümet o perdeden dem
uruyor.
ingiltere'de ibtida asilzadegan sın ıfı davra­
nıp islahata kıyam eylediklerinden anların ar­
zusuna muvafık bir hükümet-i meşruta teşek­
kül etmiştir. Fransa'da tabaka-i ulya ve muta­
vassıta davranamayıb iş tabaka-i süfla yedine
geçerek cumhuriyet yoluna gitmiştir. Rusya'da
ise islahata tabaka-i ulyadan başlandı. En kavi
bir hükümet-i mutlaka te'sis olundu. Bizde da­
hi islahata taraf-ı Saltanat-ı Seniyye'denbaşla­
mış olduğu cihetle Yeniçerilerin ilgaası Strel itz
askerinin ilgasına benzer. Lakin Yaniçeri Dev­
let-i Aliye'nin kalbinde bir seretan illetine ben­
zerdi. Strel itz askeri ise Rusya'nın omuzunda
bir ur idi. Yeniçerilik Osmanlı lar'ın iliğine işle-

miş ve Ocaklar asabiyyet-i milliyye makamına
kaaim olarak devair-i devletin usul Ü füruunu
istila eylemiş olduğuna nazaran devletin zatiy­
yatından ma'dud olmuş idi. Onun ilgaasıyla
ehl-i islamın kuvve-i asabiyesine za'f geldi.
Şuabat-ı idare taraf taraf açılan yerleri asakir-i
nizamiyye ile dolduramayıb o türlü boşlukları
doldurmak için pek çok ıslahat-ı dahiliyye ic­
rası lazım idi. Devlet-i Al iye ise idare-i gayr-ı
merkeziyye tahtında idare olunageldiği ve iya­
latın biri diğerine benzemeyib her biri idarece
başka yol almış olduğu cihetle her tarafın ah­
val-i hususiyesini düşünerek ıslahat-ı matlube­
yi ana göre yapmak lazım gelirdi. Bunu yapa­
bilmek ne kadar çok vukuf ve meharete mev­
kuf olduğu muhtac-ı tafsil değildir. Strelitz as­
keri Yeniçeri gibi Rusya'nın ahval-i zatıyyesin­
den ma'dud ve kavmiyyet ü milliyete merbut
olmayıb onun ilgaasıyla yalnız daire-i askeriy­
yede açılan yer asakir-i nizamiyye ile dolub
taştı. Rusya'n ı n dahil iyece ihtiyacatı bizim
müşkilatımız kadar değil idi. İslahat-ı dahiliye­
ce ihtiyacatı bizim ihtiyacatımız kadar değil
idi ve Petro tanzim-i askerle beraber devletine
lazım olan islahatı icra ediverdi. Bizim bu yol­
da olan ihtiyacatımız daha ziyade olduğu hal­
de gereği gibi teşebbüs olunamadı . Arasıra vu­
kubulan teşebbüsat dahi h i kmete ve icab-ı
hal-i memlekete muvafık değil idi. Malum-a
bir tasavvuru kuvveden fi'le çıkarmak mebadi­
i selasenin ictima ı na m ütevakkıfd ı r. Bunlar
ilim ve irade ve kudrettir. Yani yapmağı bil­
mek ve azm ü cezm-i kavi ile yapmağı iste­
mek ve yapabilmekdir. Bu mebadi-i selase bir
ademde yahud bir şahs-ı manevide mevcud
olduğu halde her şeyi yapar ve birisi nakıs
(s.2 1 9) olsa iş aksar. Petro'da bu mebadi-i se­
lase mevcusd idi. Zira kendisi azimet-i kat'iy­
ye ashabından olduğu halde ol vakte göre la­
zım olan malumatı hasıl etmek üzere Avru­
pa'nın en mütemeddün yerlerini gezib dolaş­
mış ve servet ü miknet ne gibi şeylerden husu­
le geldiğini muayene vü tahkik etmiş idi. Bina­
enaleyh Strelitz Ocağını i lgaa ile kesb-i i ktidar
eylediği gibi islahat-ı lazımeyi derhal icra ile
senayi ve ticaretin terakkisi esbabının istihsal i­
ne müsaraat eylemiş ve memleketince esbab-ı
terakki olan şeylere hasr-ı nazar edib taklid-i
sırf yoluna gitmemiş idi ve kaabilül icra bir yol
S E Ç M E M E T i N L E R
alıb bihıde nazariyyat i le uğraşmış idi. Hatta
kölelerle idare olunan çiftlikat ashabının imti­
yazatına dokunmamış idi. Çünkü devletine
kuvvet vermek için o gibi şeylere mecbur de­
ğil idi. Mısırlı Mehmed Ali Paşa'nın hali biraz
ana benzer. Çünki Mısır'da islahata mani olan
Kölemenler bigane bir kavim olub ahal iye
merbut değiller idi. Anlar aradan kalktığı gibi
memleket her türlü islahata müsteid oldu. O
dahi sefahat yoluunda Avrupa'ya taklid etmek­
sizin mücerred esbab-ı terakki ne ise anların
istihsaline i kdam etti . Gerek askerce gerek
mülkçe ashab-ı malumattan ademler yetiştirdi
ve Mısır az vakit zarfında bir hükümet-i kaviy­
ye vücude getirdi.
Sultan Mahmud Han-ı Sani hazretleri azi­
461
met-i kaviyye ve irade-i kat'iyye sahibi bir zat
olub Saltanat-ı seniyye'yi Yeniçerilerin dest-i
tagal lübünden kurtarmak için Ocakları ilgaa
ile emeline nail ve kudret-i lazimeyi haiz ol­
du. Lakin bizim ahvalimiz iktizasınca bir Av­
rupa seyahati edemezdi. Dahilen ve haricen
lazım olan malumatı hasıl etmek devletin kuv­
ve-i akilesi makamında olan vükelaya aid idi
ve seri karda ihtiyacat-ı zamaniyyeye göre ic­
rasına m u kted ir zatler bulunmak laızm idi.
Halbuki o zaman ser-i kara geçenlerde bu ilm
ü iktidar yok idi ve Hüsrev Paşa olmasa ihti­
mal ki asakir-i nizamiyye dahi oldukça yolun­
da tertib ü tanzim olunmazd ı . Vak'a-i Hayriy­
ye'den sonra sefine-i devletin dümenini eline
alan Reis Pertev Paşa tekye şeyhlerinin söziyle
hareket ederek Edirne musalahası'nı müntic
olan sefer-i meş'umun açılmasına ve badihu
Cezayir'in elden gitmesine sebeb oldu ve hay­
li müddet islahat-ı dahiliyyeye bedel muhare­
bat-ı dahil iyye ile uğraşıldı. Memleket harab
oldu. Devlet bi-tab oldu. Sonra da s ı rf taklid
yoluna gidildi. Bunda da ifrat edildi . Binanın
ihkam-ı erkanına bakılmadı. Nakşına özenild i .
Emr-i terakkinin ilel ü mebadisini istihsale çalı ­
ş ılacağına malumat v e asar-ı müteferrikasına
heves edildi. Bu yolda dahi memleketin uğra­
dığı hasarat kaabil-i ihsa değildir. Eski merkub­
l arı n i ' m a l i n i i s l a h y o l u n d a işe b a ş l a m ı ş
(s.220) olsaydık a z vakit zarfında ayakkabı di­
kici leri miz ala kundura dikmeği ve kırmızı
meşin yapan debbağlarımız ala kundura ke­
restesi yapmağı çğrenirlerdi. Acele kundura
 S E Ç M E M E T i N L E R
giymeğe heves ettik. Kerestesiyle beraberdiki­
cileri haricden gelerek burada kazandıklarını
çıkın çıkın altın edip memleketlerine gönder­
diler. Bizim esnafımız ise mahv olub bitti. Ni­
ce sanayiimiz battı. Güzel gemiler yapıldıysa
da asakir-i bahriyyenin fidanlığı ticaret-i bah­
riyye olduğu bilinmedi ve emr-i ticaretin tervi­
cine hiç ikdam olunmadı. Bir aralık bazı ze­
vat-ı fetanet-simat zuhur ile devletin umur-ı
hariciyyesini iyice yoluna kodular. Lakin anlar
da ahval-i memleketi bilmezlerdi. Bilmeyerek
yapdıklarınizamlar ekseriya memleketin bir ta­
rafına uyarsa diğer tarafına uymazdı. Bu cihet­
l e kaabil-i icra o l mazd ı . Baksan-a devletin
mahkeme-i kübrası olan Meclis-i Valaz'da teş­
462 kil-i tarafeyn kaadidesine riayet olunmaz ve
ewel ü ahir kazasker efendiler teşkil-i tarafeyn
etmedikçe muhakemeye başlamaz iken koca
bir Meclis-i Vala'da bunun lüzumu bilinmez­
di. Biz o zamanlarda ileri gidiyoruz der iken
ne kadar geri gittiğimizi ve kuwetimizden ne
mertebe düştüğümüzü şok sonra anladık.
B u cümle ile beraber bizim bazı ahval-i
hususiyemiz var ki diğer devletlere nafi olan
b i ze m a z a r o l u r. A n l ara d eva-i a c i l bize
semm-i helaai l ol ur. Burasını derk ü temyiz
eylemek ise en dakik mesaildendir. Her yerde
tevsi-i ticaretin menafi-i azimesi olduğu cay-ı
bahs deği ldir. Amma bizde Avrupa ticaretinin
tevessüü bak neler yaptı. Müteveffa i htiyar
FİKİR BUHRANIMIZ*
SAIT HALIM PAŞA
Memleketimizin i lerlemesini ve yükselmesini
tem i n edebi l mek için Batı medeniyetinden
faydalanmak zorunda kaldık. Bu mecburiyet,
aydın larımız arası nda yeni bir sınıfın ortaya
çıkmasına sebep oldu. ( ... )
(*) Haz. M. Ertu!:'Jrul Düzda!:'J, Said Halim Paşa: Buh·
ranlarımız ve Son Eserleri, iz Yayıncılık, lnanbul
1 993.
Hanson'un kendisinden işittim. Der idi k i :
"lstanbul'a geldiğimde Galata'da o n bir ecne­
bi mağazası var idi. O zaman bu ecnebi lerin
davaları gümrükde bir komisyon marifetiyle
rü'yet olunurdu. Serbesti-i ticaret mua hede­
sinden sonra memleketim ize o kadar ecnebi­
ler tehacüm etti ki idareleri pek müşkil oldu.
Anlar için ayrıca mahkeme küşad olunmak
lazım geldi. Himaye-i ecnebiyye belası bize
yeter i ken bela ü stüne bela o l arak b i r de
mahkeme-i m uhtelite yap ı l d ı . Ya o zaman
hikmete muvafık yolda bir ticaret mahkemesi
yapmak kaabil değ i l mi idi. Lakin o zaman
ser-i karda bulunanlar dekayık-ı umur-u ad­
l iyyeyi bi lmezler ve erbabından öğrenmeğe
tenezzül etmezler idi. Belki ticaret ne demek
olduğunu bilmediklerine bu dahi del il-i kafi­
d i r ki salifüzzikr ticaret muahedenamesinde
ecnebiler büyük ve küçük ticaret edebilir fık­
rası münderic olub esnafın dü kkanlarındaki
ahz u i'taları küçük ticaret tabirinde dahil ol­
duğunu bilmeyerek imza eylemiş oldukları
bir müddet sonra Babıali ile sefaretler (s.2 2 1 )
beyninde zuhura gelen keşakeşlerden anlaşıl­
mıştır. (arabaç bir iifade var.) Sathice bir na­
zar edelim derken şevk-i iltifat-i mahasin ga­
ayat-ı devletleri ile sadedden çı karı l d ı . Söz
uzad ı . Maksad ise ehasin-i teveccühat-ı celi­
le-i hid iv-i ekremi leri nin bekaası niyazında
ibaret olmağla o l babda ... (s.222)
Bu ayd ı n s ı n ıf, Batı meden iyeti nin tesiri
a ltı nda sahsiyetin i kaybetmiş ve aşırı derece­
de Batı hayra n l ığına müptela ol muştur. Da­
ha da fenası bu aydınlar m i l l i kurtul uşumu­
zun çaresini, kendilerinin tutulduğu bu has­
tal ığın bütün memlekete yayıl masında gör­
mektedirler. ( ... )
İşin tuhafı Batı hayranı olan bu aydın sını­
fın zihniyeti, kendisine üstad tanıdığı, Batı

zihniyetine, hiç bir bakımdan benzemez. Bi­
zimki ler, kendi mem leketleri hakkı nda ileri
sürdükleri son derece kötümser ve yıkıcı ten­
kidleri ile kendi lerini gösterirler. Bunların ten­
kidleri, meseleleri izah ve isbat edemedikleri
için ithamlarla ve anlayamadıkları için de in­
kar ile dol udur. Bunlar, elde halen mevcut
olanı ve memleketimizin yaşayan gerçeği n i
bilmezler; fakat nasıl olmamız gerektiğini bi­
ze öğretmeye kalkışırlar. (. ..)
Bu aydın sınıfın, böylesine karanlık bir kö­
tümserl iğe düşmes i n i n sebebi, vata n ı ndaki
her şeyi ıslah ve düzeltmelerle kurtulamaya­
cak kadar bozuk görüyor olmasıdır. Bu yüz­
den, kurtu luşu, mevcut olanı tamamen yık­
makta buluyor. Yıkacağı cemiyetin yerine, az
çok Garpl ı laşmış olan bi lgi, mantık ve ahlakı­
na ve iyice Frenkleşmiş olan sosyal ve siyasi
tasavvurlarına göre şekil vereceği yeni bir ce­
miyet kuracaktır.
Bu ruh ve fikirde bulunması sebebiyle bü­
tün mevcudu y ı karak yerine b i r başkas ı n ı
koymak isteyen ve kendi yurtlarında, ruh ve
fikirlerin i hoşnud edecek bir şey bulamayan,
orada hiç bir manevi haz duyamayan bu in­
sanların, vatanları i le ne alakaları vardır? ( ... )
Gerçekten de, Batı hayran ları nın manevi,
sosyal ve siyasi meseleler hakkındaki bilgiler
iki mühim özel lik göstermektedir:
Birincisi: Bu meselelerden hangisine dair
olursa olsun, bizimle ilgi l i olan taraflarını bil­
memek, öğrenmeye de tenezzül etmemek.
İkincisi: Bizimle ilgili olanların d ışında, pek
çok şeye, pek çok bilgi, metod ve prensiplere
vakıf bulunmak.
Fakat bu garip karı ş ı k l ı k, cem iyetimizde
mevcut bulunan ve bundan daha tuhaf ve
y a n l ı ş o l a n b i r b a ş k a h a l i n n etices i d i r :
Osma n l ı cem iyeti a s ı r l arca ö n ce teşekkül
ederek, büyük ve herkesce malum bir mede­
niyet meydana getirmiş, dünya tarihinde mü­
him bir vazife ifa etmiştir.
Böyle olduğu halde bizim Batıcılar, kendi
m i lletlerin inin manevi ve ah laki hayatını, sos­
yal ve siyasi kanun ve prensiplerindeki olgun­
lukları yani m i l letin dehasını gösteren, milli,
fikri ve ahlaki varlığını meydana getiren kıy­
metleri bilmedi kleri için küçümser, hatta tah­
kir ederler. Bunları öğrenip tedkik etmekten
S E Ç M E M E T i N L E R
fayda ummazlar.İşte onları, cehaletlerin en
uğursuzu olan "kendini bilmeme" hal ine dü­
şüren de budur.
Bundan dolayı, Batı hayranları, bizi yan i
kendi m i l letleri ni, henüz teşekkül eden ve
milli varl ığını elde etmeye çalışan, yeni doğ­
muş bir cemiyet sayacak derecelere gel iyor;
tarihimizin ve ecdadımızın büyüklüğü nden
şüphe ediyor, bizi hakir görüyorlar.
Bu acaip düşünce ve bilgi lerle dolan zihin­
ler, onları, sonunda şuna sevked iyor: Ruhla­
rın vatan değiştirmesi ve fikren göç! ... (. .. )
Daha da fenası, Batı hayranı bu aydınlar,
sahte il imleri ile cemiyete verdikleri zararlara
son vermezlerse, neticede kendi leri gibi, bu
cemiyeti de Avrupa cem iyeti n i n bir asalağı
463
hal ine düşüreceklerdir. ( ...)
Bugünkü ger i l iğ i m iz, varmak isted iğimiz
hedefin ne olduğunu bilmeyişimizin netice­
sidir.
Mil letçe yükselmek için, Batı medeniye­
tinden istifade etme l üzumunu duyduk. Bu
düşünce, nası l olduysa "Bunun için mutlaka
Batılılaşmamız gereklidir" gibi yanlış bir ka­
naat doğurdu. İşte bütün gayretlerimizi fay­
dasız ve güdük bırakan en esaslı yanl ışımız
bu olmuştur.
Bu yan l ı ş kanaatten b i r d e : "Kurtulmak
için, her bakımdan Batı milletlerini taklide
mahkumuz" fikri doğmuştur ki, bu da öteki
kadar kötü ve yersizdir.
Ne yazık ki, bu yan l ı ş kanaat ve zanlara
uyarak, bütün varlığımızla Batı l ı ları takl ide
koyulduk. Bunu o kadar iyi başardık ki, inan­
cı, his ve a n 'anesi, i l i m ve fen n i tamamen
taklidden ibaret sahte bir dünya kurabildik.
Şimdi artık dışı parlak, ama aslında ölüm ge­
tiren arzu ve hayaller içinde mest ü müstağ­
rak, yaşayıp durmaktayız.
İşte bundan dolayıd ır ki bilgiçl iğimiz, bu
ufuk daraltıcı kendini beğenmiş "yarı alimli­
ğin" dairesi dışına, şimdiye kadar çıkamamış­
tır. Taklitçil ikle ustalaşmak gayreti içindeyiz;
eski bildiklerimizi u nutmak, ş imdiye kadar
yaptıklarımızı bir kenara atıp terketmek isti­
yoruz.
Tatbiki mümkün olan eski bilgilerimizle iş
görecek, onları daha iyi bir hale getirip, daha
çok netice a lacak yerde; aksine, h iç bir za-
 S E Ç M E M E T i N L E R
man öğrenemediğimiz, bilmediğimiz şeyleri
tatbik için, kıymetli vakitler ve gayretler har­
cayıp gid iyoruz . ( . . . )
Batı l ılaşmak zururetine olan inancımızın
bu kadar kötü neticeler vermesi, milliyetimi­
ze aykırı bulunmasındand ır. Çünkü m i l l iyet
ile medeniyet aynı şey demektir ve Batı lı laş­
mak, kendi medeniyetimizi terk veya inkar
etmek manasını taşır. Netice olarak da kendi
mill iyetimizden vazgeçmek demek olur.
Hakikaten de, hayli zamandan beri bizlere
her ne öğretilmiş ve telkin ed i l m iş ise, hep
kendi m i l l i ve tarihi varl ığımızı teşki l eden
şeyleri kaldırıp, yerine yeni ve "Batı işi" şey­
leri koyma k gayesini hedef almıştır.
464 B irisi çıkıp da Almanlara, kurtu l uşların ı n
ancak Alman kültür, medeniyet v e irfanını bı­
rakmakla kabil olacağını söylemiş olsa; aca­
ba nasıl bir karşılık görürdü? Böyle bir iddi­
ada bulunan kimse "Alman", hele bir "Alman
ıslahatçısı" sayıl ı r m ıydı ? Alman medeniyeti
ile bizimki arasında bugün mevcut olan bü­
yük farka bakarak benzetmemizi yersiz bu­
lanlarımız olabil ir. Halbuki Osmanlı medeni­
yetinin daima Batı mil letleri medeniyetinden
geri kalmış olduğunu sanmak yanl ıştır. Çünkü
bir zamanlar meden iyetimiz, onlarınkine her
bakımdan üstündü. Şu meş'um taklid hastalı­
ğına tutulmasaydık, bugünkü fark da bu ka­
dar olmazd ı . Zaten yaptığımız maddi büyük­
lük mukayesesi değil, bir prensip meselesidir.
Kendi memleketinin kültürünü, medeniye­
tini, irfanını inkar eden veya hakir gören m i l­
l iyetini kaybeder. Dolayısiyle de, artık bu mil­
let ve m i l l iyet adına konuşmak onun hakkı
değildir. ( . . .)
Batı medeniyetinden istifade teşebbüsleri­
mizin hezimetle neticelenmesine rağmen, şu­
nu da itiraf etmeliyiz ki, milli terakklmizi te­
min için, o medeniyetten büyük ölçüde fay­
dalanmaya mecburuz. Ancak bizzat yaptığı­
m ız tecrübeler, kat'I olarak ispat etmiştir ki,
Batı medeniyetinden hakikaten istifade ede­
bilmemeiz, onu aynen tatbik ile mümkün de­
ğildi r. ( ... )
Şu halde bizim de şimdiye kadar takip et­
memiz gereken yol, Avrupa meden iyetini
milli leştirmek, yani mümkün mertebe muhiti­
mize ısındırmak olacaktı .
İşimiz, medeniyetimizin gelişmesi için ge­
rekli ve ona uyabilecek olan şeyleri Batı'dn
alarak, kend imize tatbik etmekten ibaret ol­
mal ıydı . ( ... )
Bu suretle, Batı medeniyetin i n özel l i kleri
olan ve üstü nlüğününsebebi bulunan "ilim
zihniyeti" ile "tecrübe usulü"nü birleştirerek
ortaya koyacağımız binlerce hakikat, binlerce
hatanın tamir olunmasını sağlayacaktır.
Bu faa l iyetimiz sırasında, şu hakikatı da
öğreneceğiz: Bizim ideallerimiz ile sosyal ve
siyasi kanaatlerimiz, tamamiyle dinimizden
doğmuştur.
Dolayısiyle, dinimize saygı göstermek mec­
buriyetinde olduğumuz gibi, üzerimizdeki bü­
tün haklarını da kabul etmek zorundayız.
Yine anlayacağız ki: Dinsizlik denilen şey,
Latin fikrinin düştüğü bir sapkınlık halinden
ibaret olup, zannedildiği gibi, bir fikri üstün­
lük alameti değildir.
Yine öğreneceğiz ki: "Her milletin milli ka­
nun ve an'ane/eri, üzerinde yaşadığı toprak­
tan daha kıymetli bir "manevi vatan" meyda­
na getirirler.
Çünkü insan topluluklarını bir mil let haline
getiren onlardır. Başka bir kavmin tahakkümü
altına düşen mil let, arazisini değil, kanun ve
an'anelerini kaybettiği için istiklalinden mah­
rum kalmıştır. Üzerinde yaşadığı toprağı çoğu
zaman terke mecbur olmadığı ve belki de on­
dan daha fazl a istifade ettiği halde esird ir;
çünkü milli değerlerini kaybetmiştir.
Bizim gibi vatan toprağını korumak uğrun­
da asırlardan beri, kanını cömertçe dökmüş
olan bir mil letin, "manevi vatan"ına karşı ilgi­
siz kalıp, sevgisii lik ve saygısızlık göstermesi,
tasawuru güç, anlaşılmaz bir hatadır. ( ... )
Bugüne kadar pek haksız olarak hakir gör­
düğümüz medeniyetimizi sevmek ve ona hiz­
met etmek lazım geldiğini sonunda iyice an­
layacağız. O medeniyet ki, hudutsuz bir im­
paratorluk kurarak, bozkırlarda şehirler mey­
dana getirmiştir. Evvelce "ırk tetkiklerinde"
bir konu olan "Türk" kelimesinden, Fransız,
İngiliz, Alman kelimeleri kuwetinde içtimai
ve siyasi bir varl ık çıkararak Türk medeniyeti­
ni, irfanını ve ruhunu kabul eden her Müslü­
mana "Osmanlı Türküyüm" demek selahiye­
tini kazandırmıştır. ( . . .)

MİLLİYETÇİLİK VE TÜRKÇÜLÜK ÜZERİNE*
BABANZADE AHMED NAi M
( . . . ) Müslümanlar arasına m i l l iyetç i l i k v e ırk­
ç ı l ı k davası n ı n, başka bir tabirle m i l l i ve ırki
asabiyetin bel i rmesi 1 5-20 sene l i k bir şey
ise de en ziyade açığa vurulması, memleke­
t i n ölüm-ka l ı m meselelerinden biri hal ine
getiril mesi Meşrutiyet'ten başl ıyor. Bu da ce­
halet sebebiyle Avrupa'dan ödünç aldığımız
zararlı -acizane fikrime göre- İslam vücudu­
nun veremi kadar öldürücü bir yabancı bi­
d attir. Zaten Avrupa'nın en fena şeylerini al­
mak, iyi şeylerini de bozmadı kça tabik et­
memek bizim en d i kkate değer felaketleri­
mizden birid i r. Dışta sahte bir z i ndel i kle, ge­
çici bir faa liyetle tece l l i eden bazı asabi has­
talıklar gibi bu da i l k bakışta ve Avrupa göz­
l üğüyle tetki k edi l i rse m ü h i m bir terakki adı­
mı, ruhu yücelten bir hayat mayası gibi gö­
rünüyorsa da bu frenk asabiyeti hastalığı İs­
lamın basi ret gözüyle tetki k ed i l i rse ümmet-i
merh umeni n ölüm sebebi olmak şanından
olan, tedavisi müşkil bulaşıcı bir hasta l ı k ol­
duğu anlaş ı l ı r. ( ... )
B izim idd iamız şudur: ırkçı l ı k davası ( . . . )
şeran kötü lenmiş ve reddedi lmiştir. Şeri tabi­
rine göre bir cahil iyet devri davasıdır. İsla­
mın kıvamı ve deva m l ı l ığına, m üslümanla­
r ı n refah ve saadetine en müthiş darbedir.
Özel l ikle hemen hemen bütün İslam d iyarı
küfü r d iyarı na dönüşm üşken b u radaki bir
avuç müslümanın "ben Türküm, ben Ara­
bım, ben Kürdüm, ben Lazım, ben Çerke­
zim" gibi iddia ve sebeplerle bibirlerine kar­
şı olan sevgi ve dostluk bağlarını zerre kadar
gevşetmeleri -hele düşmanlarımızın tecavüz
ayağı ta kalpgahımıza bastığı bir sırada- cin­
nettir ve m i l l i asabiyet bayrağını e l leri nde
tutanların a ld ığı manaca da vatanperverliğe
aykırıdır. Din ve iman, akıl ve izan sahasın­
dan uzaklaşı lsa bile, a ldatıcı bir serap olan
m i l l i saadet a rd ında koşan Arnavut kardeşle­
r i m i z i n başına gelen büyük m u s i bet bize
müth iş bir ibret dersidir. ''Aynı sebepler aynı
(*) lsmail Kara, Türkiye'de lslamcılık Düşüncesi -
Metinler/Kişiler- 1, Risale, lstanbul 1 986.
S E Ç M E M E T i N L E R
neticeleri doğurur" tabi i ve makul kaidesine
göre bu meslekte devam ettiğimiz takdi rde
ergeç bizim de baş ı m ıza gelecek m u sibet
budur. Bu gidişle İslam ı n son sığınağı olan
bu diyar Allah korusun -Arnavutlu k gibi- kü­
für yurduna dönüşecektir.
Bazı Arap kardeşlerimizin ırkç ı l ı k davasıy­
la takip ettikleri gayeyi bilemezsek de "Türk­
çü" adı n ı şiar edinen Türk kardeşlerimizle
temasımız fazlaca olduğu için görüş ve mes­
leklerini biliyoruz zannındayız. Kürt kardeş­
lerimiz ise -anladığıma göre- henüz bu has­
465
tal ığa yakalanmamışlard ı r. Bundan sonra da
yakalanmamalarını Cenab-ı Hak'dan niyaz
ederim.
Türkçülerle olan mü nakaşa ve münazara­
l a r ı m ızdan -beş sene l i k mesa iye rağmen­
hala kendi l erine sağlam bir gaye edi nmekle
müttefik olmadıkları nı anl ıyoruz. Nereye ve
niçin gittiğini idrakten aciz ve bütün yayga­
raları "uydum kalabalığa" demekten i baret
olan cemaatın ekseriyeti bertaraf ed i l i rse
Türkçülük savunucularını, imamları n ı, ön­
derlerin i , u l u larını i kiye böl ünmüş görüyo­
ruz : B i r takımı halis "Türkçü", diğer tak ı m ı
i s e "Türkçü-İslamcı"dı r.
Halis Türkçüler büsbütün yeni bir "mefku­
re" (müşterek gaye demek olacak) ihdas et­
mek, biraz eski ananelerle münasebet bağını
keserek, y e n i ananeler vücuda getirmek,
"yeni bir i man" i le "yeni bir kavim"', "yeni
bir m i l let" meydana getirmek iddiası ndadır­
lar. Bunların, sohbet ve konuşmalar esnasın­
da en sami m i ve en makul olarak söyledik­
leri sözler aşağı yukarı şöyle hu lasa edi lebi­
lir:
"Bizi, m i l l iyetçilik gayes i n i takip etmeye
sevkeden şey Türklerin dışta ve içte maruz
kaldığı teh l i kelerdir. Şimd iye kadar bu dev­
letin deva m l ı l ığ ı n ı tem i n i ç i n c a n ve m a l
vergisini mebzül olarak ödeyen Türklerdir.
Bunca dağdağalar, bunca gai leler neticesin­
de Türk unsuru zayıf düşmüştür. Maarifi, ti­
careti, sanatı e hatta ziraati mahvolmuştur.
Bir vatanda yaşayan müslim ve gayrimüslim
 S E Ç M E M E T i N L E R
bunca kavimden ise bu fedakarlıkların şük­
ranesi olarak daima cefaya, gönül kırıklığına
maruz kalmıştır. Artık kendini toplayıp biraz
da kendine bakması, fedakarl ıklarını d iğer
kavimlere karşı biraz kısarak kend ine tahsis
etmesi zaruridir. Buna ise yeni bir mefküre,
Türklük esasına dayalı bir mefküre lazımdır.
Herşeyden önce buna ihtiyacımız var. İslam
bağı ise ancak i kinci derecede kal ır. Ah ıret
işleri ni dünyada i ken kendine dert edinmek­
te bil meyiz ki o kadar büyük pratik bir mana
var m ıdır? Biz bu dünyadaki saadetimizi te­
m i n etmenin yolunu arayal ı m . Din mefküre­
si bizi mesut ettikçe biz arkasından koşabili­
riz. Biz ise görüyoruz ki din hissiyatı gevşe­
466 m i ştir. İ la-yı kelimetu llah etmeye de Avrupa­
l ı n ı n sillesi engeldir. Demek ki eski iman ile
kurtu lacağımız yok. Kurtaracak bir şey olay­
dı zaten bu hale gelmezdik. B i r de m i l l i yet­
ç i l ik cereyan ı Avrupa'dan kopup gelen coş­
kun bir seld i r. Bunu durdurmak, sirayetine
mani olmak mümkün değildir. 'Muasırlaşa­
rak' terakki edeceksek Avrupa cemaatinden
ayrı lamayız. Avrupa'da din ehram larıyla hu­
d utları s ı n ı rlandırmak m odası çoktan geç­
m i ştir. Biz de böyle a ntika mefkürelerden
vazgeçmezsek m üzelerdeki antikalar g i b i
a d ı m ı z yalnız tarih sayfalarında okunur. Bi­
naenaleyh bu halk önce Türk sonra müslü­
man olmalıdır. Böyle olmakda başka bir fay­
damız da vard ı r :
"Malumdur ki Avrupa l ı ların e l i ne düşen
İslam diyarı n ı birleştirmeye imkan yok. İçte­
ki İslam unsurları da İslam kardeşliği namına
zan nettiğim i z kadar yapışık değ i l . O halde
Türklük mefküresiyle Boğaz içinden Büyük
Okyanus'a kadar aynı ı rktan ve aynı d i l i ko­
nuşan 80 mi lyon halkın bir birl i k bayrağı al­
tında toplanması mümkün i ken buna neden
çalışmıya l ı m ?".
N as ı l ? Mantık parlak, hülya tatlı değil mi?
İtiraf ederiz ki m i l let u l u ları içinde böyle dü­
şunen mefküreci ler ekseriyeti teşki l etmez­
ler. "Türkçü-İslamcı" olan diğer ulular ise ne
serden, ne yardan geçem iyorlar. İslami mef­
küre i l e m i l l i mefkürenin h içbirini feda et­
m e k istemezl er. B ir i n c i l er l e burada uzun
uzad ıya münakaşa etmeyi abes görüyoruz.
Açıklamak isted i kleri şey a ç ı kça d i n s i z l i k
mefküresidir. H a l k ı n d i n i n i çekip çıkarıp ye­
rine ona den k başka bir şey ikame ed ilemi­
yeceğini, i l a-yı kel imetu l lah uğruna kılı kı­
pırdamayan bir herifin ta Kamçatka yaylala­
rındaki ı rkdaşları için silaha sarılam ıyacağı­
nı, bin yı ldan beri kardeşimdir ded iği, bin
yıldan beri üzü ntü ve sevi ncine ortak oldu­
ğu, uğrunda hayatını feda etmekten çekin­
mediği din kardeşini b ı rakan bir kimsen i n
S i b i rya ' n ı n b i l mem h a n g i boz ova l a rı nda
H ıristiyan mı, Şamanist m i bell i olmayan Ya­
kut kardeşini sevemiyeceğini düşünem iyen;
Türklerin i kbal devrinin İslam dinine sıkısıkı­
ya bağlanma devirlerine rasladığını, gerile­
mesinin ise iman ve akiden i n gerilemesin­
den itibaren başladığını gizleyen k i ş i l erle
münakaşa etme yeri harhalde bu makale de­
ğildir. Biz yal n ız "Türkçü-İslamcı"larla dert­
l eşeb i l iriz. Z i ra b u n l a r l a İslam d a i resinde
anlaşmak, onlara hakikatı d i n adına kabul
ettirmek daha kolaydır kanısındayım.
"Türkçü-İslamcı" olan ulularla yaptığı m ız
tartışmalar d iğer yoldaşlarından nisbet kabul
etmeyecek derecede insaflı oldukları nı isbat
ediyor. Bunlar vakıa Türk unsurunun zaafın­
dan, yardıma muhtaç olduğundan bahsedi­
yorlar.Lakin İslam camiası nı kırmak istemez­
ler. Bu camiayı d iğer İslam unsurlarının ay­
rı lmaması, hem de Türklerin kolaylıkla terbi­
yesi ve yükselmesi için çok lüzumlu adde­
d e r l e r. Ya l n ı z b i r n o ktada ya n ı l ı yo r l a r :
"Tü r k l ü k camiası İ s l a m camiasını takviye
eder. Asabiyet davası İslama mugayir değil­
d ir. İki mefküre birdiğerine zahmet vermez,
aksine bird iğirini tamamlar ve vücut bulma­
sını kolaylaştırır. Ne yazık ki iman ve İslam­
dan nasibini almamış olan birçok genci hiç
olmazsa milli ve vatani hamiyet adına İsla­
ma ısındırmaya çalışabil iriz" diyorlar. "Dini
iman"ın yanı başında bir de "milli iman" i ka­
me ediyorlar. Hatta içlerinde iman ve İslama
olan s ı kı bağl ı l ı klarında hiç şüphe etmedi­
ğim bazı kişilere tesadüf ettim ki "mill iyetle
övünmek İslami duyguya hiç zarar vermez,
aksine bir insan -isterse müslüman olsun- di­
ğer m i lletlere karşı bir varlık gururu duygu­
suyla övünürse pek yüksek bir terakki merte­
besine ulaşır" d iye cidden inanmaktadır.
İşte bu kişiler b i r mü nazara netices i nde

davayı kaybederek haki katın ortaya çıkması­
na karşı mecalsiz kalı nca, m azeret olarak
"Ne yapa l ı m ? Biz bu propagandamıza son
veri rsek Türklük mahvolacak. Arnavutlar,
Araplar bizden önce bu davaya kal kıştılar.
Biz nefis müdafaası mevkiindeyiz. Bu müda­
faamızdan müslüman lara bir zarar gel iyorsa
kusur bizde değil, i l k başlayanlarda, saldı­
ranlardadır. 'İlk başlayan daha zal imdir' (El­
Badi azlem)" diyorlar.
Arap mil liyetçiliği güdenlere "niçin böyle
yapıyorsunuz?" diye sorarsanız onlar da bin
dereden su getirerek hakl ı olduklarını ve sa­
vunma mevkiinde bu l undukları n ı söylerler.
Aynen Türk kardeşlerimiz gibi " i l k başlayan
daha zal imdir" sözünü tekrar ederler.
Kim kime zulmetmiş, bunu araştıracak de­
ğ i l iz. Biz her iki tarafta da şeriata muhal if,
İslam ruhu ile barışmaz b i r kötü durum gö­
rüyoruz. " Kardeşine -za l i m olsun mazlum
olsun- yard ı m et" hadis-i şerifine uyarak her­
kese yard ı m etmekle, yani hak yola ve doğ­
ruya davet etmekle kendim izi m ükel lef gö­
rüyoruz. B i naenaleyh "Türkçü-İslamcı kar­
deşlerimize deriz ki:
Türklerin yard ı ma ve s i z l e r i n irşa d ı n a
m u htaç o ld uğu i nkar ed i lmez. Türkü bun­
dan sonra da zararına yol açacak yorgunluk­
lara salıp dünya ve a h ı ret saadetini düşüne­
miyecek hale getirmek reva deği ldir. Onun
ictimal durumunu yükseltmek, istihsal gücü­
nü çoğaltmak, maneviyatı nı takviye etmek,
fazilet melekelerini gel iştirmek, aşağ ı l ı k me­
leke l eri n i gidermek cidden takd i re şayan,
Allah indinde ve i nsanlar katında makbul ve
güzel, hayırlı bir iştir. Buna u laşmak için di­
l i ne hizmet etmek, edebiyatını cidden ruha
gıda olacak hale getirmek, m i l leti n i lmi ve
ameli gücü nü artırmak pek mübarek bir va­
zifedir. H atta bu vazifede aslen Türk olmadı­
ğ ı halde Türk d i l iyle konuşan d iğer müslü­
man kardeşlerin de size yard ımda acele et­
meleri d i n i b i r vaz ifesi d i r. N iteki m bizim
yaptığımız başka bir şey değildir. Fakat bu
ictimal hizmetlerin yapı l ması hiç bir zaman
sizleri cevap sınırının ötesine geçerek cah ili­
yet davası na, nesep le, ecdatla övünmeye
sevketmemelidir. Dil, l ugat bir anlaşma vası­
tasından ibarettir. Bunu güzel ku llanınız da
S E Ç M E M E T i N L E R
kötü lü klere alet etmeyiniz. Türkü muhtaç ol­
duğu dini, dünyevi i l im lerin bütününü anla­
yacağı basit veya yüksek bir dille aşina edi­
niz. Kütüphanesini dünyanın en zengin kü­
tüphanesi h a l ine koyunuz. Fa kat d a i m a -
evet bundan gaflet etmeyiniz- daima kendi­
sine "ey Tü rk" d iyecek yerde "ey m ü s l ü ­
man"' diye hitap ediniz. Kendisine daima
müslümanlığından bahsed in iz, Türklüğün­
den bahsetmeyi niz. Gayretini gıdıklamak is­
ted iği n iz vakit Türkl ü k a d ı n a değil müsü­
manlık adına gıdıklayınız. Türkün tarihini İs­
lam tarihinden ayırmayınız.
B i raz kend in ize gel i n i z de insaf ederek
düşününüz. Dört beş senedir bu ham dava­
nın arkasına düştü nüz. Hesap ederek Türk­
467
lere yaptığınız hizmetlerin yekununu topla­
yınız. Edebiyatına, dil kurallarına, lugatına,
i l mine, sanatına, ticaretine, ziraatine ekledi­
ğiniz şey nedir?
Ona kuru bir enan iyet davasından, .fazla
olarak biraz öteki kardeşleriyle bozuşmak­
tan başka ne kazand ırdınız? Bir kere gayeni­
zi "halis Türkçü ler" le bütünüyle bi rleştire­
med iğiniz için ne demek istediğinizi layı kıy­
la anlamayan halktan kişi ler ne yapacağını
bi lemiyor. Kendilerine "Siz i n atalarınız Kara
H a n ' d ı r, Bozkurt H a n 'd ı r, Oğuz H a n ' d ı r,
Cengiz Han'dır, Hulagu Han'dır, bilmem ne
handır" dediniz. Onlar da inandı lar. Bin yıl­
dan beri diğer mil letlerin kanıyla karışa karı­
şa Türklükle d i lden başka bir nisbetleri ka l­
madığını, hatta birçokları n ı n Türklüğü -son­
radan öğren ilmiş dilden dolayı- sırf arızi bir
şey old uğu n u akıl l arı na bile getirmeyerek
kend ilerin i hakikaten bu saydığınız müşrik­
lerin öz evladı zanned iyorl a r ve c i n netin
son sınırı olmak üzere Cengiz'in "mukaddes
toprağ ı n a ! " , "mu kaddes yasas ı n a ! " yem i n
ediyorlar.
Bu işin propagandacı larından kaç tanesi­
n i n üçüncü batna kadar halis m u h l i s Türk
çı kacağı cidden merak edi lecek bir şeydir.
Bununla beraber sizin bize tanıttığınız gaye­
n izden -mefkürenizden- cidden uzakla­
şan tabi leriniz, tuhaflığı isimleri değiştirme­
ye kadar vard ırıyorlar. İslami olan isim leri
G ü n d ü z B e y ' l e r, U ya n ı k B e y ' l e r, G ö k
Bey'ler gibi garip değişim lere uğruyor. ( . . ) .
 S E Ç M E M E T i N L E R
EyTürkçu- İslamcı kardeşler! İşte görüyor­
sunuz ki ne kadar iyi n i yetle çalışsanız Al­
lah tarafı ndan yasaklanmış yol lardan mak­
sada u laşmak mümkün değild i r. B ü tün iyi
n iyetleriniz korktuğunuz ters neticelerin vü­
cut b u l m a s ı n a m a n i o l a m a z . S i z ler h a l i s
Türkçüler g i b i i nsafsız da değilsiniz. O hal­
de felaket büsbütün sarpa sarmadan geçmi­
şi tel afi etmeyi, İ s l a m iyet a d ı na, i ns a n l ı k
adına, hatta bu gidişle geleceğinden pek zi­
yade korktuğum Türklük adına sizden n iyaz
468
MALİYE NAZIRI CAVİT BEY'İN MEBUSAN
MECLİSİ'NDE İÇ BORÇLANMA ÜZERİNE SÖYLEVİ*
Efendiler, bu harb bize pek büyü k şeyler ka­
zandırm ıştır. Ord u l a r ı m ı z , m i l leti m iz i n ve
memleketim i z i n hakk-ı bekasını, hakk-ı ha­
yatı n ı bir kere daha an'anevi cengaverlikle­
riyle teyid etm iş oldular ve bundan evvelki
bir mu harebenin, düşmanlarımızın silahla­
rıyla değ i l d a h i l i n siyaset zehirleriyle kay­
bett i ğ i m i z b i r harbin ecnebi z i h i n lerinde
vücude getirdiği tereddü d ve meşkGkiyyet
şebekesi n i parçaladılar. Fakat efendi ler b i l i­
yorsunuz ki Osman l ı orduları asırlardan be­
ri yalnız muzaffer oldukları muharebelerde
değil hatta mağlup oldukları m ubarezelerde
b i l e daima ken d i leri i ç i n şevket, şehamet,
satvet desta n ları yazd ırmı şlard ı r. (Al kışlar)
Bu defaki hareketleriyle de tari h i bir defa
daha te'kid etmiş oldular ve esasen alemşü­
mul bir hakikati bir defa daha ilan eyled i ler.
Fakat efendi ler, ecnebilerin inanmıyacakları
ve havsa l al arına sığd ıram ıyacakyarı bir şey
varsa o da Osmanlı m i l letinde i ktisad uya­
nıklığının mevcudiyetidir. Memleketimizde
(* ) "lstikraz-ı dahili hakkında Maliye Nazırı Cavit
Bey tarafından Meclis-i Mebusan'da irad edilen
nutuk," Ticaret-i Umumiyye Mecmuası, sene 2,
cilt 2, sayı 1 4/38, 10 Nisan 1 334/1 9 1 8, s. 228-
229. (aktaran: Zafer Toprak, Türkiye'de 'Milli
i ktisat" ( 1 908- 1 9 1 8), Yurt Yayı nları, Ankara
1 982. Belge 25).
ederim, istirham ederim halkı "çifte rnefkü­
re" sahibi yapmayınız. İçinizde üç vatan sa­
hibi olmak isteyenler de varm ış. Halbuki yi­
ne Türk atasözüdür: "Çatal kazık yere g i r­
mez" derler. Siz bu çatal mefküreyi, üç baş­
lı vatan kaygusunu kimin kalbine sokabilir­
s i n iz? Siz yine halis İslam gayesinden şaş­
mayı n ı z . İ s l a m gayes i Türklüğü kurtarır.
Türklü k gayesi ise İslam da iresini h içbir za­
man kuşatamaz. Çifte gaye ile de h içbir iş
görülemez. ( . . . )
şu dört seneden beri inkişaf etmeğe başla­
yan inkı lab-ı iktisadiye düşman memleket­
l erinde e m i n o l u n u z ki i n a nacak bir ferd
yoktur. Bu istikrazın muvaffakiyeti, sizi te­
m i n ederim, düşmanlarımız i ç i n en ka n l ı
b i r meydan m uharebesinde kazanacağımız
zafe r i n vücude geti receği tesirden d a h a
m üt h i ş b i r d arbe-i hüsran v e e l em teşki l
edecektir.
Bu had ise efendi ler, memleketimizin ha­
yat-ı mal iyesi nde bir mebde-i tarih ol arak
kalacaktır. Çünkü, değil yalnız eski zaman­
larda hatta Meşrutiyet'i n i lanından beri, he­
p i n i z b i l i yo rs u n u z ki, ecnebile r i n d a i m a
Türkiye'nin zaafından istifade ederek hergün
istiklalimizden bir parça kemirmek için en
z iyade isti'mal etmek isted i kleri s i l a h mali
olmuştur. (Kahrolsunlar) Daima bizi para ta­
hakküm ve istibdadıyla esir etmek istemiş­
lerdir. Daha birkaç sene evvel birkaç m i lyon
a lmak için rical-i siyasiyyemizin ecnebi d i­
yarlarında dol aştığı n ı Meşrutiyet'ten evvel
de kırk e l l i bin l i radan i baret bir meblağ-ı
kalili n tedarik edilmesi için bu memlekette
namus-u saltanatı ve haysiyet-i hi lafeti kefil
ve rehin veren adamların mevcut olduğunu
bilen düşmanlarım ıza birkaç hafta zarfında
m i lyonlar toplanabilmesi gösterecektir ki ar­
tık Türkiye'de kullandıkları si lah-ı mali kör-

lenmeye yüz tutmuş bir si lahtır.
B iz bu sayede isti klal-i malimizin en rasin
tem e l le r i n i atm ı ş o l acağ ı z . İşte efe n d i ler,
bende mevcut olan bu kanaat ve imanladır
ki bila istisna bütün efrad-ı m i llete, taa Ana­
dolu'nun en hücra bir köyünde yaşayanlar­
dan, paytaht-ı saltanatın ve bütün merakizi­
nin mükellef ve müstesna evlerinin si ne-i re­
fah ve saadetinde yaşayanlara varıncaya ka­
dar mutavassıt, büyük, küçük, bütün efrad-ı
m i l lete müracaat ediyorum ve kendilerinden
bu vatani emre iştirak etmelerini talep eyli­
yorum. Bu talebim, bir teberru', iane talebi
değildir. Efendiler, dü nyada hayat-ı maddi­
yede en büyük olan menfat-ı şahsiyye saiki­
nin hayat-ı maneviyyede en u lvi ve en kudsi
TEKİN ALP'İN OSMANLI DEVLETİ'NDE
BURJUVAZİ-BÜROKRASİ
İLİŞKİLERİ ÜZERİNE GÖRÜŞLERİ*
Bizde umumi hayata hakim olan devlet ka­
lesi hiçbir vakit sermaye erba b ı n ı n, burju­
vaların e l inde bulunmamı ştır. Öteden beri
bizde devlet kalesini işgal eden ler ne say ne
de sermaye erbabına mensupturlar. Bunlar
başlı başına bir zümre, bir "kast", bir sınıf
halk teşkil ederler. B u zümrenin menafii ne
burjuvalar, ne say erbabı için tarafgirl iği is­
ti lzam eder . . . . Meşrutiyet'in i l a nıyle haki­
miyet-i m i l l iyye teessüs ettikten sonra dahi
meclis-i m i l l i burjuva ların eline geçmemiş,
(*) Tekin Alp, "Tesanütçülük -9- lctimai siyaset için
bizde zemin müsait mi?" Yeni Mecmua, sayı
45, 23 Mayıs 1 9 1 8, s. 363. (aktaran: Zafer Top­
rak, Türkiye'de 'Milli iktisat" (1 908- 1 9 1 8), Yurt
Yayınları, Ankara 1 982, Belge 4 1 .
S E Ç M E M E T i N L E R
bir saik olan h izmet-i vatan saikiyle i'tilaf et­
miş olduğu bir teşebbüse kendi lerini davet
ediyorum.
Bu istikrazda efrad ı n menafi-i maddiyyesi
ne derecede temin edilmiş ise vatana edile­
cek hizmet de o derece büyüktür. İşte bunun
içindir ki efrad-ı milletten talep ettiği m şey,
arzettiğim gibi, teberru' ve iane değil, kendi
menafi-i maddiyyeleri ni istihsal eyliyerek i l­
vi ve mukaddes bir hizmet-i vatan ifa' eyle­
meleridir.
Bu sözlerimle sizin de hissiyatınıza tercü­
man olduğumda hiç iştibah etm iyorum. Ve
bu sözlerimin bütün efrad-ı m i l letin kalbin­
de samimi bir ma'kes bulacağını ümid ede­
rek sözümü kesiyorum . (Sürekli alkışlar)
469
mevk i - i i ktid arda y i n e m e m u rin z ü m resi
kalmıştır. . . .
Şimdi artık i ş işten geçti m i ? ... Devlet kalesi
acaba başka el lere mi geçti? Hayır. Devlet ka­
lesi başka ellere geçmedi ; fakat şimdiye kadar
bitaraf bir vaziyette bulunmuş olan kale mu­
hafızları, yani memurin sın ıfıyla, burjuvalar
arasında azçok tesanüd hasıl olmuştur. Me­
murin unsurunun büyük bir kısmı azçok tica­
ret ve iktisat hayatına karışmıştır ve hiç şüphe
yok ki bu vadide i lerlemeye devam edecektir.
Gayr-ı tabii olan eski vaziyet, ilca-i hal ile or­
tadan kal kacak ve yirmi, otuz sene sonra
devlet kalesi artık bitaraf el lerde kalmayacak,
doğrudan doğruya m ücadeleyle a l a kadar
olan şu veya bu sın ıfın eline geçecektir.
 S E Ç M E M E T i N L E R
VATAN-1 OSMANİYE'NİN ESBAB-1 TEALİSİ NEDİR! *
KIRKOR ZÖHRAB
Vatan-ı Osmaniyenin selamet ve tealisi neye
mütevakkıfdır? Daha birkaç ay evvel vatan-ı
Osmani bir hayal, bir emel, bir ümid idi. Bu­
gün ise bir emr-i vaki, bir haki kattir. Fi madad
bu vatan cümlemizin yani bütün Osmanlı­
lar'ın mabed-i siyasiyesidir.
B u raya gel i b sizi n l e b i raz m usahabe ve
müzakere etmek için cemiyyet-i muhtereme­
n iz tarafından vaki olan davet ve iltifata ica­
brt ve imtisale karar vermekle beraber sizler­
le hangi mevzua dair mübahese edeceğimi
470 düşününce derhal şu bahsi tensib ettim. Za­
ten bu öyle bir mevzu ki beni senelerce dü­
şündürmüş, çalışdırm ış ve hiç bir zaman kal­
bimden çıkmamıştır. Bu hem siyasi hem içti­
mai bir meseledir. ( s. 1 O )
Bu mabedin, bu mübarek vatan mabedinin
binası henüz natamamdır; Natamam da de­
mek doğru olamaz, çünkü bunun temel taşla­
rını daha birkaç ay evvel vaz' ettik. Şimd i de
ancak duvarlarını inşa ediyoruz. Fakat fenn-i
m i mariye göre mi inşaata devam edeceğiz,
yoksa gel işi güzel, keyfi bir şey mi yapaca­
ğız?... En evvel buraları ca-yı suald ir.
Vatanların, memleketlerin, devletlerin ha­
s ı l ı büyük küçük bütün heyet-i içtimaiyenin,
mesela aşair ve kabail gibi henüz devre-i ib­
t i d a i yede b u l u n a n heyetlerden teka m ü l-i
tamme varmış m ilel-i mütemeddi neye varın­
caya kadar kaffes i n i n teşki lat ve terakkiya­
tında bir tak ı m kavaid-i sabite-i i çtimaiye
cereyan eylediği müşahade olunmuştur. Bu
meşhudat bir yere cem o l u narak bir i l m-i
m a hsus h a l i ne ifrağ edi l m iştir. Buna " i l m-i
içti mai" sociologie derler. Vatanımızın ihya
ve imarıyla meşgul olduğumuz şu sırada bu
i l m i n ahkam ve meşhudatından istifade et­
mek pek tabidir. Vatanımız hem güzel, mü­
zeyyen, hem de kuvva ve muhkem olmalı­
d ı r. Bir de otuz senelik bir mazi-i faciadan
a l ı nmış, herkesin kendi hissesine göre almış
{*) [iç. Siyasi Nutuklar ( Dersaadet: 1 324) ] (Beykoz
ittihat ve Teavün Cemiyeti Tarafından Tertib
Edilen Mitingde Verilen Konferansdır. )
olduğu ibret ve i ntibah dersleri var. Tarih-i
Osmanim iz, her sah ifesi bunca mefa h i rle
(s . 1 1 ) d o l u t a r i h i m i z de b i ze ü ç ü n c ü b i r
merci olmalıdır. Geçird iğimiz b u otuz sene-
1 i k devr-i i s i bdadda tarih-i Osm a n i n i n bir
cüz'ü bir kısmı deği l m id i r d iye sora b i l i rsi­
n iz, fikrimce bu otuz sene tarih-i Osmaniye
giremez, bu tarihim izin tamamen haricinde
bir fasl, daha doğrusu bir tarih-i mahsusu,
birkaç kişinin tarih-i hususi leridir. B i naena­
leyh bu tarihin bütün ar ve cehalatı da onla­
ra aid olmak lazımdır.
• *.
Bir çok m i l letler küçükden büyüyüb asır­
larla daima muvaffakıyyet ve muzafferiyyete
nail olduktan sonra ınkıraz ve tedenniye yüz
tutuyorlar. Bazıları da, Romal ı lar gibi, şan ve
şerefleriyle cihanı doldurduktan sonra kü l l i­
yen nabedid olub gidiyorlar. Yahud İran gibi
küçülüb vadi-i perişaniyede sürünürler. Bun­
ların hayatını bir hatt-ı fasl daima ikiye taksim
ediyor. Bu hattı n bir tarafında muzafferiyyet
ve teal i d iğer ci heti nde inkıraz ve tedenni
bekliyor. Terbiye ve ah lak-ı umumiye de bu
hattı n i k i tarafı nda kamilen değişir. Tar i h-i
Osmanide dahi aynı hatt-ı fasl mevcud değil
m idir?
B inaenaleyh bir m i lletin feyz ve terakkisi
nasıl heyet-i (s. 1 2) umumiyesinin mahsu l-ü
sa'yı ise tedenni ve hezimeti de yine umum
efradının nevakıs ve hatayatı ndan i leri geldiği
şu suretle sabit oluyor. Bu bir kaide-i esasiye­
dir. Bir mil letde ne muzafferiyet hası l olsa re­
is-i umurda bulunanlar bunu hep kendi mezi­
yet ve d i rayet-i zatiyeleri n i n mahsulü gibi
göstermeği i t i ya d ey l e m i ş o l d u k l a r ı i ç i n
adem-i muvaffakıyyetleri d e halk kendi lerine
atf ve tevcih eder. Bu mukabelenin iki cihe­
ti nde de isabet yoktur. Reiskerde olanların
dahli diğerlerinden ziyade olabilir fakat kat-i
değildir.
Zaten çokdan beri söylenilmiş bir hakikat
değil midir ki her millet layık olduğu hükü­
mete nail olur? Binaenaleyh her iyilik gibi her

fenalığı da daima bir m i l letin ecza-ı asliyesin­
de, terkib-i sahihinde yani efrad-ı umumiye­
sinde aramalıdır. Öyle ise selamet ve teal i-i
vatan mücerred evlad-ı vatanın fikren ve ah­
laken terakki ve tea l isiyle vucuda gelebilir.
Buralarda pek ihtilaf yoktur. Ancak ihtilaf fik­
ren terakkiyi tayin etmek noktasında başlar.
Herkes terakkiyi başka türlü anlıyor.
Mesail-i siyasiyede, maarifde, terbiye-i mil­
liye gibi bahislerde fikirler ayrılır. Birinin be­
yaz dediğine diğeri siyah diyebilir. (s.1 3)
Bir memleketin bütün ikbal ve istikbaline
talik eden mesail-i hayatiyede daima ihti laf­
lar, azim ihti laflar zuhur eder. Ve bu hal ci­
han-ı medeniyetin her tarafında, memalik-i
mütemeddinenin hemen kaffesinde mevcud­
dur. Her yerde bu ihtilafdan m ütehassıl i ki
büyük ve mühim ictihad-ı siyasi ve içtimai te­
sis etmiştir: Biri muhafazakarların diğeri ser­
besti tarafdarlarının meslekidir.
Muhafazakarlar efrad-ı m i l letin hukukunu
izale edib devletin h u kukunu çoğaltmağa,
devletin her kuvvetini yalnız merkezde cem
etmeğe, devlete daima emniyet ve itimad
ile işine müdahale etmemeğe ve umur-ı ida­
rede -velev gayet sakim ve batıl olsun- müm­
kün mertebe adat ve terbiye-i mevcudeyi mu­
hafaza, hatta usul-ü sabı kayı iadeye, idare-i
memleket i ç i n mesela taassubu tahrik i l e
bundan istaneye, düvel-i ecnebiye ile temas
ve ihti latı tahdide, anasır-ı muhtelifenin mev­
cudiyetini tasdik etmemeğe cehd ederler.
Serbesti tarafdarlarının hatt-ı hareketi efra­
dın hukukunu h iç bir nam ve suretle kimse­
ye feda etmemek ve devletin kuvvet ve me­
kanetini memleketin her tarafına yaymak, ih­
tiyacat-ı zamana göre u mur-u idareyi daima
ıslah ve tebdil eylemek, faidesi görülmeyen,
sakim ve muzır olan bir takım adat-ı (s. 1 4)
mevzuadan feragatle daima alem-i medeni­
yette birincil iği ihraz eden memleketlerdeki
terbiyeyi i sti hasale cehd etmek ve umur-u
devleti teftiş ve murakabe-i daimi altında bu­
lundurmak, anasır-ı muhtelifenin mevcudiye­
tini inkardan ise bunları hürmet ve menfaat-ı
mütekabile i le yekdiğeriyle bağlayıb sevişdir­
mek ve düvel-ü ecnebiye ile münasebatı ço­
ğaltmak suretindedir.
Şu mecmulen taadat ettiğimiz bu gibi şey-
S E Ç M E M E T i N L E R
ler meselenin ehemmiyetini derhal gösteriyor.
Bu noktalardan birkaçını tedkik ve muhake­
me edelim.
. * .
1 ) Şübhe yok ki vatan ve memleketin hu­
kuk ve menfaati hukuk ve menafi-i şahsiyeye
takaddüm etmeli . Fakat bu takaddüm kavani­
nin kabul eylediği şekl ve surette olmalıdır.
Alelıtlak hukuk ve menafi-i şahsiye memleke­
tin menfaatine feda edilmek esası kabul olu­
nursa bunun netayici pek vahim olur.
Fransa'da pek çok m uteber adamlar bir
ara l ı k casuslukla mezfun ve mahkum olan
Dreyfus'un masumiyetine ve bu isnadı n Fran­
sa umera-ı askeriyesi tarafından tertib ve ta­
471
azzi kılınmış bir iftira olduğuna tamamen ka­
ni i d i ler. Ha lbuki bunu itiraf etmek (s.1 5 )
Fransa ordusunun kader v e haysiyetini mahal
ve memleketinde menafiine muzır olacağın­
dan Dreyfusu bigayr-ı hakkın mahkum ettiler.
Bizde dahi efkar-ı avamı tehyic etmemek
luzumunu daima ileri sürerek vatanımınız se­
lametine tal i k eden en mühüm mesailde ha­
kikati söylememeği kendilerine adet edinmiş
ve bunu doğru bir meslek-i siyasi olmak üze­
re kabul etmiş bir çok i leri gelenlerimiz var­
d ır. Mevki-i iktidarda bulunan vükelamız ve
bunların müzaher ve mürevvicleri ötedenberi
bu fikre hadim adamlard ı r. Fikrimce bundan
muzır meslek olamaz. Fransa'da Dreyfus ni­
hayet mazhar-ı adalet oldu. Fransa'n ı n şere­
fiyle beraber bir de masum kurtuldu. Drey­
fus'un masumiyetini ilan etmekle Fransanın
büyük muhataralara uğrayacağı iddiasının
ne mevhum, batıl bir zann olduğu görüldü ve
bu sayede Fransa enzar-ı medeniyetde bir kat
daha teali etti. Bir mem leket için necat ve se­
lamet adaleti, hakkı tervic ve muhafazadadır.
Z i ra hak ergeç tezahür ve her şeye galebe
eder, hakk ebedidir.
2) Eski adat ve usulü muhafaza mı ediyor
yoksa efkar ve cedideyi kabul etmek mi daha
nafi olur?
Ben adat-ı kadimeyi muhafaza yolundaki
idd iaların nokta-i {s.1 6) istinadını bulamıyo­
rum.
Usul ve adat ve terbiye daima insanı n ihti­
yacat-ı maddiye ve maneviyesine tal iki olan
 S E Ç M E M E T i N L E R
şeyler değil midir ve insanın bu kabil i htiya­
catı her vakit değişmez m i ? Böyle tahavvile
ve zamana tabi şeylerde eskiyi mu hafazada
hiç bir menfaat tasavvur edemem. Adat ve
usul-i akikenin mücerred-i hatırat-ı m i l l iye­
miz kabil inden bilinib öğrenilmesi kafidir. Fa­
kat bunların ibtidaen muhafazasında bir hiss-i
milli ve izzet-i nefs karışd ırmak pek yanl ıştır.
Hatta bu gibi usul ve adatın tebdilini tedricen
yapma lıdır fikri ni de pek m uzır addederim.
Biz evvelleri bu gibi hususatta serbest ve mü­
terakki bir millet idik. Fıtrat ve maye-i asliye­
miz ınkı lab ve terakkiye meyyal idi. Bu sözü­
mü bir netice-i katiye-i tarihiye i le teyid ede­
bilirim.
472 S u ltan Seli m-i Evve l i n kem a l atı n ı tadat
eden Kemal Bey "Evrak-ı Prişan'ında" bu hü­
kümdardişanın en güzide evsafı nı tarif eyledi­
ği sırada: "meyl-i inkılab, tahkir-i adat, gal iye­
i müşkilat, nefret-i lezaiz, istihfaf-ı hayat gibi
her biri bir kahramana sermaye-i iftihar ola­
cak mezayat-ı cel ileyi haiz idi." diyor.
Biraz ötede:
"İbtida mübaşeretinde 'fikr-i cedidi' o de­
rece ileri (s.1 7) götürdü ki saltanatın sakallı
bulunmak gibi en cüzi merasimine bile riayet
etmedi . Ve avza ve etvarında ecdad ının hiç
bir haline ve hatta l ibasına taklid etmek iste­
med i . İşte bu cüziyat ile başlayan tahavvül
bir iki sene geçer geçmez memlekette ahval-i
medeniye ve siyasiyenin her cihetine sirayet
ederek asrın mizacını bütün bütün değiştir­
di." diyor.
3) Anasır-ı muhtelife yalnız bizde değil her
memlekette mevcuddur. En yekvucud zanne­
di len asıl Fransız kavmi bile ayrı ayrı elsine
ve adat ve itikadat-ı mahsusaya tabi muhtelif
cinslerden müteşekkildir. Mesela nefs-i Fran­
sa'da Puruvans, Biritani, Bask Eyaletleri ken­
dilerine mahsus bir lisanla mütekallimdirler.
Hatta bir müddetten beri biraz inkıraza uğra­
yan bu lisanların ı yeniden ihya için cemiyet­
ler teşkil ediyorlar. Garabet şuradaki Fransa
hükümeti her suretle bu mesaiye müzaharet
gösteriyor. Vükeladan çoğu bu cemiyetlerde
hazır bulunuyor.
İngi ltere'de asıl İngil izlerin ta yan ında se­
nelerden beri düşman ve muharibleri olan İs­
koçya l ı lar, G a l is l a l ı l ar, İrland a l ı l a r var. Ve
bunlar iddia-ı hukuk suretiyle elyevm yekdi­
ğeriyle uğraşıyorl ar. İtalya aynı vaziyettedir.
Piyemonte eyaleti (s. 1 8) ve Sici lya birbirinin
gözleri ni çıkarır. Belçika iki ayrı lisan tekel­
l ü m eden iki m i l letden müteşekkildir. Rus­
ya'dan, Avusturya'dan bahs etmiyorum . Ya l­
nız cinsen müttehid zannedilen memleketleri
tadat ediyorum .
Bizde anasır-ı muhtelife bulunduğu için biz
kendimizi bir mevkii-i müstesna ve müşkilde
zannediyoruz. Akıbetimizi fena görmeyelim
çünkü böyle zanlar, faraziyeler Avrupa'nın ta­
rihi ve coğrafyasını bil mediğimizden neşet
ediyor. Şübhe yok ki böyle anasır-ı muhtelife­
den müteşekkil bir memleketde bir anasır di­
ğerine tagallüb ve hakimiyyet davasında bu­
lunursa her türlü müşkilat varid-i hatırd ır. İh­
lal-i müsavat daiyesinde bulunmakdan müte­
hassıl fenalıkların önünde muhafazakarlar ta­
gallübü ref ve izaleden ve iade-i müsavattan
ise anasır-ı saireyi yok hükmünde tutmak gibi
bir fikr-i batıl ı müdafaa ederler. Hiç bir akl-ı
sel i m sahibi çıkmaz ki buna cevaz versin. Bu
babda şevah id-i tarih iyen i n had ve hesabı
yoktur. Vukuat-ı hazıradan bile delil getirebi­
l irim.
Muhafazakarlar ve serbesti tarafdarları ara­
s ı ndaki i hti lafat-ı esasiyeyi bundan z iyade
tedkik ve tafsil etmek mevzuumuzun çıkmak
olacağından bu bahse burada ni hayet vererek
diyeceğim k i : (s. 1 9)
Bizim için takib edilecek bir meslek varsa
o da efkar-ı ahrarane-i müterakkiyane ile ha­
reket eylemekdir. Bunun haricinde hare ket,
aşikar olarak görülür ki, vatana ihanetten baş­
ka bir şey olamaz.
Biraz evvel arz ettim ki bir memleketin ah­
valindeki fenalıkdan esasen o memleketin ev­
ladı mesuldür. Fakat devr-i istibdaddaki me­
zalim, ağzımıza takılan kilitler, el lerimize vu­
rulan zincirler umur-u memleketde iştigalimi­
ze mani oluyor idi. Vatanımızın bir çok kıy­
metli aksamının elimizden ç ı kması gibi bizi
b ih akkı n d i l h u n eden ahval-i müellimenin
mesuliyetlerini tamamen müsebbiblerine atf
ve iade edebil iriz. Fakat bugün hukukcı me­
deniyemizin serbesti-i istimali halinde ya bu­
nu su-i istimal veyahud hiç istimal etmezsek
artık vatanım ıza karşı ihanetle mahkumiyet-

ten kurtulamayız. O zaman istikbal-i memle­
ket bizi tel'in eder. Her şey hükümetten bek­
lemeğe ve binaenaleyh her şeyi bigane dur­
mağa al ışmış pek çok vatandaşlarımız var.
Bunlar bir nevi muhafazakarandır. Biz böyle
lakayd duramayız. Vatanımızın selamet ve te­
al isi her birimizin umur-ı memleketle iştigal
etmesi, her şeyi arayıb sorması, adat-ı sabıka­
mızdan "neme lazım" yahud "yorganı başı­
na çek" gibi meskenetleri terk ederek (s.20)
gösterilmesiyle hasıl olur. Bu gayretler müfid
ve müsemmir olmak için makasıd-ı malume
üzerine cem ve tanzüm edilmeli ve usu l-ü
Meşrutiyet'in temin eylediği vesait dahilinde
intihabatta ve matbuatta ve cemiyetler terti­
biyle daima istimal edilmel idir. Buna siyasi
fırkalar teşkil etmek derler.
Garibdir ki henüz memleketimizde ve hu­
susiyle i lam lığı kimseye verilmeyen payitahtı­
m ızda henüz teşekkül etmiş veya edecek bir
fırka-i siyasiye göremiyorum . Böyle fırkalar
teşekkü l etmeyib m ünferiden herkes kendi
akl ve zammınca hareket edecek olursa, ya­
zık, bu mesai ekser su-i tefehhümden, maksa­
d ı n anlaşı lmamasından birbiriyle çarpışarak
heba ve heder olur. Fırak-ı siyasiye tesis ve te­
şekkül ederse herkes evvel beewel o meclis­
de mübahase ve yekdiğerini ıskat edib ittihad
eder ve maku l-ü müfid olmak üzere kabul
olunan makasıdı takib için elbirliği ile çalışır.
Bizim için en elzem şeylerden biri açıkdan
açığa efkar-ı cedideyi kabul etmek ve her hu­
susda tatbiki için bütün kuvvetimizle, bütün
akl ve kabil iyetim izle uğraşmakd ı r. "İdare-i
maslahat", "her şey vakt-i merhununda olur"
gibi sözlerle en vacib ve müstacel icraatı te­
hirata uğratmak usulünden vaz geçmemek
bizim (s.2 1 ) için pek tehl ikelidir. Düvel-i mü­
temeddine i le aramızdaki mesafe pek büyük­
tür. Mesafeyi mümkün olduğu kadar çok kat
etmek lazımdır. O n l a r b u l u n d u kları yerde
durmayıb, oldukları ile kanaat etmeyib daima
i leri lemekde oldukları düşünülmeli. Biz ne
süratle hareket etmeliyiz ki onlara yetişebile­
lim ! Selamet sürattedir.
Japon hükümeti bizim için büyük bir mi­
saldir, bir misal-i ibrettir.
"Erişir menzil maksuduna aheste giden"
"Tez reftar olanın payına damen dolaşır"
S E Ç M E M E T i N L E R
Şarkılarını taganni etmek zaman ı çokdan
geşdi. Şimdiye kadar o kadar gafil bu lunduk
ki bunun geçtiğini bile işte maetteessüf pek
geç anlıyoruz. Vakit nakittir.
Avrupa bize biraz mütevecceh bulunuyor;
Emniyet ve müzaheret gösteriyor. Bu bizi yi­
ne gaflete sevk etmesin. "Kahr yüzünden la­
tif" medlulünden aksi de vardır. Bu teveccüh
ve müzaheret bize veri lmiş bir mühel-i kati­
dir. Fransızlar buna Delai fatal derler. Bu ma­
halde ısbat-ı ehl iyet etmez isek her hakdan
sakıt olacağımıza emin olmal ıyız. Mükerre­
rat-ı siyasiye istinaf ve temyiz kabul etmez
hükümlerdendir. Bun ları kavaid-i esasiye ol­
mak üzere arz ederim. (s.22)
4 73
. * .
Biraz da usül-ü Meşrutiyet'in tatbikatından
bahs edel im: Ben usül-ü Meşrutiyet cümlesini
çok işitiyorsam da onun ruh ve maksadına
muvafık icraat ender görüyorum, m atbuat
aleyhine hükümet her gün yeni bir dava ika­
me ediyor. Galiba bıçağının keskinliğini evve­
la matbuatın boynunda denemek istiyor. Vel­
hasıl her tarafdan böyle irticai rüzgarları esi­
yor. Vükelamız hüsn-ü niyetle meluf ve hepsi
namuslu olmakla beraber müfredat-ı umur ile
daha doğrusu ad iyat-ı umur i le meşgul olu­
yorlar. Bizde levazım-ı Meşrutiyetle ü lfetleri
olmasa gerekdir. Biz vatanımız için pek ma­
temli gönler geçirdik ve geçiriyoruz. Her daki­
ka endişe ve heyecan içindeyiz. Vükelamız­
dan kimse çıkıb da henüz bir cemiyyetde iza­
hat vermeğe gelmedi. Avrupa'da erkan-ı vüke­
lanın her biri memleketin her tarafı na koşub
nutuklar irad ederek efkar-ı umumiyeyi tatmin
ve teskin ederler. Halka hakikat-i hali an latır­
lar. Biz hakikati evvelki gibi Avrupa gazetele­
rinden işitiyoruz. Vükelamız biraz garba tev­
cih-i nazar etseler elbet iyi olur.
İşgal ettikleri mevkii ler acaba huzur-u mil­
lete çıkıb (s.23) izahat vermelerine mani mi­
dir? Fransa üdeba-yı nıeşhuresinden biri, Bu­
elu, muharabe esnasında çadırı altında durup
hali temaşa ile iktifa eden hükümdar ondör­
düncü Lou is'ye tarifen demiştir ki:
"Kral h idnıetinin u lviyetinden dolayı bu­
lunduğu noktadan ayrılamadığına pek sıkılı­
yor idi."
 S E Ç M E M E T i N L E R
Acaba bu söz vükelamıza tatbik olunabilir
mi? Bilmem ki gençlerim izi -velev bir tecrübe
için mevkii-i i ktidara götürmek, gençleri iş
başında bulundurmak pek korkunç bir tasav­
vur mudur? Muhak bir olay varsa o da şudur,
şu acı hakikattir:
" Ya b i z a d at-ı Ş a r k ı y y e m i z i v ey a h u d
Şarkı terk edeceğiz " ş ü k r o l u n u r ki erkan-ı
hükümeti n şu m üşevveş ve garib m u ame­
l atına mukabil tesell iler yok deği l . Matbu­
atım ı z, gençleri m iz hepsi ibraz-ı hamiyyet
ve ciddiyete büyük b i r rekabet-i vatanper­
veri i b raz e d i y o r l a r. Ş u ra d a b u rada baş
k a ld ı ra n istibdad tarafd a r l a r ı n a karşı bir
kuvva-yı h ayatiye olduğunu, en şedid b i r
4 74 azim ve mu kavemetle, mu kabele edecek-
"lDARE-1 CUMHURlYE lLE
HÜKÜMET-1 ŞAHSlYENlN FARKI"*
ZIYA PAŞA
İ d a re-i C u m h u r iyede padişah, imparator,
sadr-ı azam, h a r ic iye n a z ı r ı fi l a n yokdur.
Memleketin padişahı, imparatoru, kıralı, sadr­
ı azamı hep ahal i-i memlekettir.
İdare-i cumhuriyede bir n ice milyon halk
birkaç şahs-ı menfaatperestin hükm ve keyfi­
yetine esir olmayıb bay ü geda herkes hukuk­
i hürriyetini muhafazada azadedir.
İdare-i cumhuriyede kur'a ve cebr ü zulm
ile asker yazmak ve nice yüzbin kişiyi dar ü
d iyarından kesb ü karından mehcur edib kış­
lalarda çürütmek usulü yoktur. Zira memleket
herkesin olduğu ve herkes malının tasallud-ı
adaddan vi kayes i ne bezl - i m a kd u r etmek
umur-ı tabiyyeden bulunduğu cihetle küçük
büyük herkes askerdir. H in-i iktizada silahını
kapan koşar. Buna mebni İsviçre Cumhuru
bir i ki m i lyon nüfusdan i baret iken bugün
kendisine haricden taarruz edilse birkaç yüz
bin asker sevkine muktedirdir. Ve bu sebeb­
dendir ki İsviçre idaresi civardaki devletlerin
tasallatundan emind ir.
( * ) Hürriyet; No: 99 ( 1 4 Rebiyyül Ewel 1 287) s.1-3
leri n i gösteriyorl a r. Şan l ı ord u m u z u n za­
bitleri mem leketimizin, payıtahtımızın her
n o kta s ı n d a b ü tü n a h a l i m i z l e yekvu c u d
olara k cemiyyetler, hamiyyet böl ü k l eri teş­
k i l ediyorlar. (s.24)
Bu meyanda teşkil ettiğiniz cemiyyetde ha­
kikaten sezavar-ı takdirdir. Bir faal iyet-i ciddi­
ye ile temyiz ediyorsunuz. Bilhassa biz Erme­
ni vatandaşınızı böyle bir muhasebe ve mü­
bahese için davet ettiğinizden dolayı nasıl te­
şekkür edeceğimi bilemem. Burada dermiyan
eylediğim fikirlerin haiz-i ehemmiyet ve kıy­
met olmadığını pek iyi bil irim. Yalnız bir kıy­
meti haizdir ki o da mubarek ve m ukaddes
vatanımızın selamet ve saadetine matuf ol­
masından ibarettir. (s.25)
İdare-i c u m h uriyede tersaneye l uz u m u
olan kereste v e halat için ahali angarya kulla­
nılamaz. Eğer idareye kereste ve halat lazım
ise parasını verir ahaliden satın alır.
idare-i cumhuriyede gazeteler hükümete
müdahane etmeğe borçlu olmayıb, h ü km-i
kanun dairesinde her türlü tarize mezundur­
lar. Binaenaleyh idarenin en küçük bir kusu­
runu dev aynasıyla görür gibi büyütüb kıya­
metler koparırlar.
idare-i cumhuriyede bir mil let meclisi olur,
bunun azasını ahali intihab eder. Yani ahali­
nin en hamiyyetli ve malumatlı olanları seçi­
lib bir müddet-i muayyene için aza nasb edi­
lir. Ve yine ahaliden hamiyyet ve malumatda
serefraz-ı akran olan bir zat dahi yine muvak­
katen bu meclisin riyasetine intihab olunur.
İdare-i cumhriyede her şahıs hukuk-ı me­
deniyesince ne kadar hür ve azade ise ka­
nun-ı mevzua itaatde o kadar esir ü ferman­
berdirler. Kanun usul ve ahlak-ı mill iyeye ve
iktiza-yı mevki-i memlekete göre mezkur m il­
let mecl isin in ekseriyet-i arası üzre tanzim ve
tesis olunmuş ahkam ve nizammattır. Kaffe-i

malumat bu kanuna merbut olmağla mezkur
meclis onun hafız ve n igehbanı ve reis dahi
alet-i icrasıdır. Aza-yı meclisin ahali-i saire­
den i mtiyazı muttasıf oldukları hasail-i ha­
m iyyet ve dirayet ile mazhar-ı intihab olun­
mak şerefinden ve reisin şerefi dahi bir müd­
det-i muvakkate için mevki-i riyaseti intihab
ile ihraza muvaffak olmasından i baret olub
sair ahvalde ahali-i saire-i adiyyeden asla fark
ve imtiyazları yokdur. Bunlar aylık, yıllık rüt­
be, n işan için aza ve reis o lmad ı klarından
hiçbirisi aherinden ihtiraz etmez. Reis ve aza
herkes gibi tevzii olunan vergiden h isselerini
verirler. Bunların fayton ları, yaverleri, çavuş­
ları, s ı r m a l ı cic i l i ü n i formaları, Saray' ları,
köşkleri yokdur. Ve hiçbirinde memuriyetleri
üzerinden zengin olmak, para kazanmak ku­
suru olamaz. Mahkemeler ise büsbütün hü­
kumet-i müstakile olub her biri kanun-ı mev­
zua üzere icra-yı ahkam eder. Ne mil let mec­
l isinin ne reisinin asla müdahaleye salahiyet­
leri yokdur. Velhası l reis ve aza ve ahad-ı nas
herkes bir kanunun gerden beste-i hükmü ol­
makla kimsenin bu daireden (s.l ) bir hatve
harice çıkmak i hti m a l i o lamaz. Bu sebebe
mebni idare-i cumhuriyede vükela entrikaları
asla yürümez.
Ama hü kumet-i şahsiyeler tamam iyle bu
idaren i n h i l afına olub onlar d a padişah ve
imparator namıyla umum idarenin dizginini
el ine almış birer adam bulunur.
Yahud onların vükelası ve müsteşarları Un­
vanıyla bazı şahıslar idarenin başına geçerler.
Güya memleket bunların ecdadından mevrus
çiftlik ve ahali dahi çiftliklerindeki damızl ık
gibi milyon milyon halkı çalıştırırlar, soyarlar.
Ellerindekini alırlar, kendi sefahatlerine sarf
ederler.
Hükumet-i şahsiyede işin başında bulunan
kim ise istediği n i yapar. istediğini cennete is­
temediğini cehenneme koyar. H imaye ettiği
eşhasdan biri müttehem olsa pençe-i kanun­
dan kotarır. Mahkemede haksız bir iş olsa
haklı çıkarır. Adavet ettiği bir adamı kat'a töh­
meti yoğiken habs ü nefy eder. Medar-ı taay­
yüşünü ihlal ile zaruret ve sefalet çektirirler
kimse sesini çıkaramaz.
Hükumet-i şahsiyedeki gazeteler evliya-yı
umurun dalkavukluğu ile geçinirler. Hükumet
S E Ç M E M E T i N L E R
bir fena işde bulunsa da yine medh ü senası­
nı göklere ç ı karırlar. Yapılan fena l ı ğ ı iyi l i k
şeklinde göstermeğe çalışırlar. Zira a s ı l mak­
sadları vatana ve millete hidmet olmayıb, pa­
ra kazanmakdır. Para kazanma n ı n yolu da
böyle olur.
Hükumet-i şahsiyenin en kötüsü İran an­
dan sonra bizim şimdiki Babıali bade Rusya
ve İtalya ve Avusturya ve Prusya ve Fransa ve
İngiltere devletleridir. İngi ltere Devleti bu ida­
relerin en ehven-i şerri iken, orada dahi ka­
nun bazı kere vükelanı menafii-i mahsusası
için feda olunur. Hususen İngil izler her ka­
vimden z iyade menfaatperest ve hodpesend
ve m a i l - i tahakküm olmalarıyla kaz gelen
yerden tavuk esirgemez, meseline riayetle her
475
ne zaman bir yerden fazla bir faide h iss etse­
ler artık kanun hakkan iyet gibi şeylere bak­
mayıb o menfaat uğurunda vazife-i i nsaniyeti
bile feda ederler.
İşbu iki nev'i idarenin farkı n ı (Hürriyef) ga­
zetesi dört mah zarfında nefsinde tecrübe etti.
Bundan dört mah m ukaddem A l i Paşa ' n ı n
her türlü itmaına mebni ise İngiltere vükelası
memleketi n kanununu ayak a l tına a l ı b A l i
Paşa'yı hoşnud etmek için Hürriyef i n matba­
asını zulm i le ihlal etti. Ali Paşa hazretleri ha­
mil olduğu hukuk-ı devletden bir takımını fe­
da ederek icra-ı nefsaniyet etmeği her yerde
cereyan eder bir politika sanıb bu kerre dahi
Hürriyef i n men-i tab ve neşri için Fransa se­
fareti vasıtasıyla İsviçre Cumhuru'na müraca­
at eyled i . Lakin idare-i cumhuriyede herkes
hür ve azade olduğu gibi matbuat nizamı da­
hi derya-yı nihayede vasidir ve herkes istediği
gibi gazete çıkarır. Anı idare men edemez,
cevabını aldı. Koca diplomat politika fennin­
de yeganedeherim deyu kerrat kerrat kekeri­
ken Cenova Cumhuru'nun kavanininden asla
haberi olmamağla orada da bir Lord Klaron­
don vardır. Ben Devlet-i Al iye hukukunu feda
ederim o da bilmukabele buna müsaid bulu­
nur zumuyla gürlemeden saldırdı. Lakin diş­
leri et yerine taşa rast geld i. Artık bu şımarık
üzerine (Zafername) deki (Kangı hengameye
girdiyse muzaffer oldu. Değmedi arızına lat­
ma-ı el-harb ü sical) beytinin hükmü kalır m ı ?
Şair-i mahir Fazı l Paşa i l e Hayri Efend iden so­
rulmalıdır.
 S E Ç M E M E T i N L E R
Şu münasebetle geçen gün reis-i cumhur
ile mülakat olundu. Odası n ı n tezyinatı dört
beş aded meşin kapl ı ve hasır sandalya ile
bir tahta trapeze ve bir yazıhaneden ve elbi­
sesi tozlu bir setre ve adi bir pantolon ve ye­
lek ile bir hasır şapkadan i ibaret idi . Kapısı­
nın ön ünde perdeci uşak çavuş gibi kimse
olmad ığ ı ndan herkes yan ı n a gel i b bi perva
işini söylediği ve her gelen in güya eski dostu
i m i ş g i b i el uzatıb hal ve hatı r ı n ı ve i ş i n i
u z u n uzun sorduktan sonra söylenen iş ola­
cak şey ise derhal icabını söyleyib olmaya­
cak ise hükm-i kanunu biletraf tefehhüm ile
nazikane itizar etiği nazar-ı hayretle görüle­
rek ve bir de o esnada bizim sadr-ı azam
476 hazretlerinin Babıal i'deki etvar-ı azametşiarı
hatıra gelerek a radaki fark-ı fah i ş m ucib-i
büht ve istiğrab oldu. {s.2)
Lakin bununla beraber bir büyük şehir de
hal o l u n d u . Ç ü n k ü m ukaddema Paris ve
Londra'da bulunduğumuz sokaklarda d ilenci
ile zabtiyeden geçilmez iken buraya geleli üç
dört mahdır değil zabtiye ve d i lenci esnafdan
ve hamal makulelerinden bile hal inden şika-
"VATAN"*
NAM I K KEMAL
H i kmet-i tecrübiye ki cihanı n şu gördüğümüz
kemalat ve terakkiyatına her şeyden ziyade
hidmet etmişdir, bu kadar fevaidiyle beraber
bir iki asırdan beri her türlü hududu zir ve zir
ederek fikirlerde ne kadar mütekadat gönül­
lerde ne kadar hissiyat var ise cümlesini birer
birer nazar-ı şek ve tedkik önüne çekilmiş şa­
ibesinden masun olamamıştır. Tecrübe namı­
na taharri-i hakikatle meluf olanlarda ise ara­
d ıklarını maddiyat içinde bulmağa hasr-ı na­
zar etmiş bir takım eshab-ı muaheze görü lür
{*) Maka lat-ı Siyasiye ve Edebiye Cüz:S {lstanbul:
Amidi Matbaası, 1 327) s.320-330 ve ibret; ( 1 0
Mart 1 289)
yet eder bir kimseye tesadüf etmediğim izden
gayet taaccüb etmiş ve fakat sebeb ve hikme­
tini layıkıyla an layamam ış i d i k . İşte şehr-i
mezkur da hal olundu.
Zira bir idare ki ahal iye peder-i müşfik gibi
muamele eder ve ümmetde kanun karşısında
büyük küçü k, yer l i ecnebi fa rkı o l u n m a z .
Herkes daire-i vazifesini tanır. H e r mazlum
zalimden hakkını alabilir. H içbir zalim müca­
zatsız zulm edemez. Hatır gönül rütbe me­
muriyet için vazife-i adi ve hakkaniyet ayak
altında çiğnenmez. Elbette orada fakir ü ihti­
yac barınamaz dolayısıyla bir memleketde
zabtiyenin hiç luzumu olamaz.
Bundan zahir olur ki bir hükümetin idaresi
adil m idir ve ahalisi bahtiyar m ıdır değil mi­
d i r derhal a n l amak m u rad o l u nursa o n u n
memleketine girildiği g ü n sokaklarına dikkat
etmeli. Eğer d ilenci ve zabtiye çok ise idare­
nin zülmune ve ahalinin makhuriyeti ne bila­
tereddüd hükm etmel i . Ve böyle değil ise ak­
sini mukarrer bilmeli. Ya bizim lstanbul'a bir
ecnebi girdikde bu iki halin hangisine hükm
eder.......(s.3)
ki dünyada lemsi ve müşahadesi nakabil her
ne var ise mevhum veya madum hükmünde
tutmak isterler. Umumun menfaatinden başka
hak, efrad ı n i htiyatından başka ahlak tanı­
mazlar. Tasarrufa sirkat verasete gasb nikaha
esaret namı verirler.
İşte insaniyeti bu nokta-ı nazardan temaşa
eden lerd ir ki vatan fikr-i mukaddesesinden
bahs olundukça bulundukları yerin ya hudud
veya haritası n ı tasavvur ederek "vatan ı tayin
eden madde birkaç bin mazlumun fani veya
birkaç rical-i devletin kalemiyle çizilmiş bir
hatt-ı mevhumdan ibaret değil midir? Böyle
akıl bir tabiyyatla hiç münasebeti olmaksızın
sarf mevzuat-ı beşerden olan ve i nsanların

uhuvvet ve itilafına sed çekmekden başka
dünyada bir tesiri görülmeyen bir vehimenin
insaniyet nazarında ne hükmü olabi lir? "der­
ler. (s.320)
Evet! sani-i hakim i n sa n ı n fi kri n i kerrat
cedveli vicdanını hendese m i kyası mahiye­
tinde halk etmiş olsa idi dünyada ai le-i mil­
let mesken-i vatan tasavvurlarının vücuduna
imkan kal mazdı, s ı ıf maddi olan fevaidden
başka bir şey düşünü lemez idi. Şu kadar var
ki adam başka sın ıfda başka hasiyyetde ya­
radı lmış. Akıl iki ile iki dört eder davasını ne
kadar bedahetle kabu l ediyorsa vicdan da
bir kadın ile bir erkek meyl-i tabii ve kavl-i
şer'i ile i rtibat hasıl edi nce bir aile meydana
gel ir, hükmünü o kadar bedahetle tasdik ey­
liyor. Akl, mürabba başkad ır müsel les başka
kazıyyes i n i n hakikatine ne kuvvetde hükm
eyl iyorsa vicdan da vatan başkad ı r haric-i
vatan başka sözün ü n sıhhati ne o kuvvetde
itimad ediyor.
Şirharlar beşiğini, çocuklar eğlendiği yeri,
gençler maişetgahını, i htiyarlar guşe-i feraga­
tını, evlad val idesini, peder a i lesi ni ne türlü
hissiyat i le severse i nsan da vatanını o türlü
hissiyat ile sever.
Bu h issiyat ise sırf sebebsiz meyl-i tabiiden
i baret deği ldir. İ nsan vata n ı n ı sever. Çünkü
mevahib-i kudretin en azizi olan hayat, hava­
yı vatanı teneffüsle başlar. İnsan vatanım se­
ver. Çünkü ata-yı tabi yyat ı n en revnaklısı
olan nazar-ı lemha-i iftitahında can vatana ta­
alluk eder. İnsan vatanını sever. (s.321 ) Çün­
kü madde-i vücudu vatanın bir cüz'üdür. İn­
san vata n ı n ı sever çünkü etrafına bakdıkça
her köşesi nde ömr-ü gezeştes i n i n bir yad-ı
hazinini tahaccür etmiş gibi görür. İnsan vata­
nını sever. Çünkü hürriyeti rahatı hakkı men­
faati vatan sayesinde kaimdi r. İnsan vatanını
sever. Çünkü sebeb-i vücudu olan ecdadının
makbere-i sükunu, ve netice-i hayatı olacak
evlad ı n ı n ci lvegah-ı zu huru vatandır. İnsan
vatanını sever. Çünkü ebna-yı vatan arasında
iştirak-i l isan ve ittihad-ı menfaat ve kesret-i
m üva nese c i heti y l e b i r karabet-i ka l b ve
uhuwet-i efkar hasıl olmuştur. o sayede bir
adama, dünyaya nisbet vatan oturduğu şehre
nisbet kendi hanesi hükmünde görünür. İnsan
vatanını sever, çünkü vatanında mavcud olan
S E Ç M E M E T i N L E R
hakimiyetin bir cüzüne tasarruf-u hakiki ile
mutasarrıftır. İnsan vatanını sever. Çünkü va­
tan, öyle bir galibin şimşiri veya veya bir kati­
bin kalemiyle çizilen mevhum hatlardan iba­
ret değil, millet hürriyet menfaat u huvvet ta­
sarruf hakimiyet ecdada hürmet a ileye mu­
habbet yad-ı şebabet gibi bir çok hissiyat-ı ul­
vlyenin içtimaından hasıl olmuş bir fikr-i mu­
kaddesedir.
Bundan dolayıdır ki tarih-i insaniyetin han­
gi sahifesine atf-ı nigah olunsa her zamanda
her m i lletde zuhur eden efkar-ı al iye ve ah­
lak-ı fazıla eshabının cümlesi vatan muhab­
betini umur-u dünyeviyenin kaffesine merec­
cah tutmuş ve pek çoğu vatan yolunda feda­
yı can etmiş görülür. (s.322)
477
Bundan dolayıdır ki her dinde her mil letde
her terbiyede her medeniyetde hubb-u vatan
en büyük faziletlerden en mukaddes vazife­
lerdendir.
Ya ne vakte kadar insanların itilafı böyle
vatan namıyla bir takım eczaya ınkısam edib
duracak? Acaba umum ebna-yı beşer bir aile
ve bütün dünya bir vatan olmak lazım gelse
insaniyet için şimdiki halde faideli değil m i­
dir?
Faideli midir? Değil midir? Orasını kabl-el­
vuku tayin etmek keramete muhtac görünü­
yor. Zira böyle bir halin husulü takdirde mu­
harebe mündefi olur, deni lecek ise biz şimdi
mevcud olan vatanlar içinde bir takım dahi l i
ihtilaller görüyoruz k i mucib olduğu tahribat
muharebelere kat kat galebe ediyor.
Hele hudud-u vatan aradan kalkmak ve in­
sanların mecmuu yek cins ve yek terbiye bu­
lunmak ve dünyada yalnız bir l isan kal mak
halasa şairin .
"Milletim nev'i beşerdir vatanım
ruy-i zemin"
kavli herkese şiar ittihaz olmak bu alemin
başka bir a lem olmasına ihtiyac gösterdiğin­
den veya hiç olmazsa böyle bir halin zuhuru
bu alemi başka bir a lem hükmüne koyaca­
ğı ndan insaniyet için ümid saadeti ittihad-ı
umumi zamanına hasr etmekle öteki dünyaya
hasr etmek beyninde pek de fark görülemez.
B inaenaleyh bir (s.323) mil let için o kadar bir
istikbal i nasb-ı ayn ederek ittihad-ı insaniyet
 S E Ç M E M E T i N L E R
namına fikr-i vatan ı ilgaya kıyam etmek ah­
retde rahat ümidiyle kendini öldürmek kabi­
lindendir.
Çünkü zamanımızca hamiyyetin en büyük
muharriklerinden olan vatan fikrini gönül ler­
den kaldırmak hıfz-ı hukukun en müesser es­
babından olan ateşl i silahı e l lerden al mağa
benzer. Bir m i l let vatan muhabbetinden tec­
rid-i nefs eder ise çok zaman geçmez elbette
vatanını o muhabbetle melüf olanların raiy­
yet-i istilası altında görür. N itekim bir kavm
ateşli silahdan keff-i yed eylerse pek az vakit
içinde o silahı düşman el iyle kendi göğsüne
çeviri imiş bulur.
D ünyadan vatan fikrini kaldırmak insan iye­
4 78 te bir hidmet ve muktedir olanlara bir büyük
meziyyet olabilmek zannında bulunanlarda
var i m iş. Biz öyle garib bir maksadı fi ile çı­
karmak teşebbüsünde pişvalığı ihtiyara cesa­
ret edenlere tayyib-i hatırla terk eyleriz. Biz
oturduğumuz yerlerin her taşı için bir cevher­
i can verdik. Her avuç toprağı nazarımızda o
yola feda olmuş bir kahramının yadigar- ı vü­
cududur. Anı bi naenaleyh bize göre vatanı
Çin i le Sibirya ile hemkıymet tutmak ihtima­
l i n haricinde görünür.
Vatan bize k ı l ı cı m ız ı n ekmeğidir. Daima
kendimize mahsus kendimize münhasır bili­
riz. Daima nefsimizden ziyade sever nefsimi­
zi uğrunda feda ederiz. (s.324)
İşte mademki hubb-u vatan bir hiss-i vicda­
nidir. Ve mademki vicdaniyat bahs ve tariz
götürmez. Vatan h ususunda hükmen vukuu
bulacak muahazatın redd-i pek güç bir şey
deği l d i r. Balada verd i ğ i m i z tafs i l at d a bu
müddeayı meydana çıkarabil ir.
Davanın halline daha tecrübi daha bedihi
deli l ler istenil irse vatan fikrini kabul etmeyen­
ler içinde pek çok adamlar gösterebiliriz ki
kendi vatanını muhatarada görünce rahatın ı
meşgul iyetini terk ederek s i l a h a sarı lmış ve
gönül l ü ler arasında vatan yoluna her tü rlü
eziyyeti çekmekden ve her türlü fedakarlığı
ihtiyar etmekden geri durmamışdır.
Asıl vatan bahsinda dehşetres-i efkar olan
mesai! bir kere o fikri n vücudu kabul olun­
dukdan sonra siyasiyatca bittabi zuhur ede­
gelen muazilatdır. Mesela İngi l izler, Fransız­
lar, Almanl ar, İspanyollar, İtalya n lar, Ruslar
ve Osmanlılar bu gün vata n ı hem tasdik edi­
yorlar hem seviyorlar. Fakat hiçbiri vatan ı n ı n
ikbal ve istikbal inden itminan-ı tam ile e m i n
olabildiği yokdur. İngilizler İrlanda halkı n ı n
tem a y ü l at-ı i fti rakcüya nesiyle Rusya ' n ı n
H i nd'e takarrü bünü düşünürler. Fransızlar
hıfz-ı intitama muktedir olacak bir hükumet-i
ahrarane peyda ed i b de içlerinde mevcüd
olan politika fırkaları nın pençesinden kurta­
rabi l mek için çare taharri ederler. Almanlar
hasıl ettikleri itti hadı ikmal eylemek ve husu­
siyle o ittihadı n husulüne sebeb olan eazım-ı
dünyadan (s.325) gittikden sonra dahi beka­
sını temin edebi l mek endişesindedirler. İtal­
yanlar bir tefrikaya daha düşüb de yine asır­
larca papasların zincir-i esareti a ltında in le­
mekden korkarlar. Rusyalılar seyf-i tegallüb­
lerine baş eğen bu kadar akvamı bünye-i as­
ITyeleri ne meze etmed i kçe h a i z o l d u k l a r ı
mertebe-i azimetin bekası n ı katiyyen ü m id
etmez ler. B i z ise ebna-yı vatan a r a s ı n d a
mencud o l a n c i n s v e mezheb ihtilafı nın ileri­
de vatanca bir inhilal-i külliyi mucib olabil­
mesi vehmesinde bulunuruz.
Avrupa akva m ı n ı düşündüren hatırlar ne
dereceye kadar m ü h i m ne dereceye kadar
mümkün-ul-vuku olduğunu taharri bizce se­
dad ve vazifeden bütün bütün haricdir. Fakat
şunun beyanını lazım addederiz ki bize deh­
şet veren cins ve mezheb ihti lafı nı öyle müb­
rem ve mümteni-Ol-indifa bir bela hükmünde
tutamıyoruz. İtikad-ı acizanemizce bu iti l af
vatan için inhilali mucib olamaz. Bilakis eğer
doğru hareket olunursa o i htilaf kuvvetiyle
alem-i terakkide belki en büyük mevkie biz
haiz olabiliriz.
Fikrimizi izah edeli m : cins ve mezhebce
mevcud olan ihtilaf, vatanın inhilalini mucib
olamaz. Çünkü Arabistan istisna olun unca
m ülkün her hangi cihetine bakılsa cinsiyet ve
diyanet-i m ütebay i n e eshabı bir vücudun
aza-yı aliyesi gibi birbirine geçmiş, birbirine
sarılmış görünür. Bir vilayet hatta bir sancak
bulunamaz ki içinde yalnız bir kavm mevcud
olsun da ayrıca bir hükumet (s.326) suretine
koymak veya Osmanlılar'dan tefrik i le başka
bir hükumete i lhak etmek kabil olabilsin.
Bundan başka tefrika meyilleri bir zaman­
dan beri mülkümüzde velev ne kadar cüz'i

olursa olsun görülmekde olan asar-ı terakki­
nin ve hususiyle birbirini takib eden bu kadar
tecarib-i el imenin tesiratı altında ezilib duru­
yor. H i ç zan netmeyiz ki bundan sonra bir
Kürdistan fitnesi veya bir G irid had isesi daha
zuhur edebilsin.
Arabistan halkı ise ittihad-ı diyanet cihetiy­
le asabiyet-i Osmaniyenin rabıt-yı uhuvvetin­
de ve hilafet-i islamiyen in taht-ı biatında bu­
lundukları için oraların ihirakından hiç kor­
kulmaz.
Bahs ettiğimiz ihti l af kuvvetiyle alem-i te­
rakkide bel ki en büyük mevkie biz haiz ola­
b i liriz. Çünkü vatanı m ızda mevcud olan ak­
vam Avrupa'dan pek de az değildir. Bu ka­
vimlerin her biri l isan ı n ı m i l l iyetini muhafa­
za ediyor. Mülkün vüsati n i ve kabil iyetin i
ise tarif ve tekrara ihtiyac göremeyiz. Şimdi
bir kere doğru hareket olunur yan i sunuf-u
ahalinin umumi hukuk ve hürriyetinden ta­
mamiyle müstefid edi l i r ve terbiye-i umumi­
ye herkes vata n ı n ı n kıymetin i bildirecek ve
hangi fırka daire-i ittihatdan ayrı l ı rsa ya Rus­
ya'n ı n ikab-i satvetine lokma veya başka bir
ecnebi n i n pençe tasal l atuna esir o l mamak
i mkanın harici nde bulu nd uğu layıkıyla gös­
terecek bir yol a getirilir de böyle altıyü;:. se­
nelik bir cemiyyetin efradı (s.327) beyninde
bittabi -her türlü tefrika i m kanını selb ede­
cek suretde- hasıl olan i mtizac-ı menafi gö­
nül lere gerçekden h issettirebil i rse elbette va­
tan-ı umumi patrikhanelerden muazzez tu­
tulacağı ndan mü lkün içinde her türlü hase­
n atını cami ve bayağı her türlü seyyiatından
beri bir diğer Avrupa peyda olacağında şüb­
he yoktur. Vatanım ızda birbirine edebiyatca
takaddüm davasına düşecek birkaç l isan bu­
l unacak, mevcud her fenn ve mürebbi-i ci­
han iyan vasfı na bihakkın layı k olan birkaç
kavmi n a hfad ı gerek b i rb irleriyle ve gerek
sair m i l letlerle maarif yarış ı na kalkışacak,
mevaridat-ı ticaretin merkez-i tabiyyesi olan
böyle b i r m ev k i i - i m üstesnada zekavetce
kudretin bir azime-i mahsusasına nail olmuş
birkaç m i l let isti hsal-i servetde birbirine re­
kabet edecek, her biri asırlarca cihangirlik
etmiş birkaç kahraman halk h ıfz-ı vatan yo­
l unda yekdiğeriyle fedakar l ı k imtihanına çı­
kacak, has ı l ı cemiyetimiz her uzvuna natı-
S E Ç M E M E T i N L E R
kıyyet gelmiş bir vücuda benzeyecek, i htila­
fatımız bir çalgı takımının mukaddematında
görü l e n i h t i l aflar g i b i d a i m a b i r h ü s n - ü
ahenge hidmet edecek.
Ya bu kadar esbab-ı muavine hüsn-ü isti­
mal olunursa karşısına hangi suubet, hangi
mania durabi l ir? Avrupa her biri bir başka
yer tutmuş, bir başka hü kumet altına düş­
müş bir çok m i l letlerden mürekkeb olduğu
için şimd iye kadar mesa isinin belki yüzde
seksenini adam öldürmeğe memleket tahrib
etmeğe ticareti müşkilata düşürmeğe sarf et­
miş iken iki asır (s.328) içinde ava l i m i ihata­
ya muktedi r olan efkar-ı beşeri idraki nden
aciz bırakacak kadar asar-ı terakki meydana
getirdi. Hem de bu asarın bel ki y :.lzde sekse­
4 79
n i n i yokdan i cad eyled i . Ya biz b i r vatan
içinde bir ittifak dairesinde bulu narak mede­
niyetperverl iği layıkıyla iltizam ettiğimiz ve
yapacağımız şeylerin numunesi n i önümün­
de gördüğümüz halde acaba ne kadar beda­
yi-i izharına muktedir olamayız?
Avrupa kadar nüfusumuz yok deni lecek . . .
Avrupa'nın mamur o l a n tarafları kadar m ü l ­
kümüz var, n üfus ise medeniyet istirahat sa­
yesinde çoğalmağa başlar. Bir kere de terak­
ki yolunu tutunca satranç hesabıyla tezayid
eder; B inaenaleyh memal ik-i Osman iyenin
de İ ngiltere gibi oturduğu yer bulunamaya­
cak suretde i nsanla dolması bir yüz senenin
karıdır.
Memleketimizde esbab-ı mamuriyet yok
denilecek . . . Yapmamışız ki o l s u n . Avrupa
caddeleriyle, dem iryol larıyla, l i m a n l a rıyla,
cetvel leriyle, şeh irleriyle ve kasabalarıyla
halk olunmadı ya! B i r i k i yüz sene evvel
oras ı n ı n d a b i z i m memleketden h i ç farkı
yokd u . Say i le orada vücuda gelen şeyler
burada niçin yap ı lamasın?
H a l k ı m ızd a servet yok den i lecek .... İb­
ret'de b irkaç kere beyan etmişti k ki say\
servet vücuda getirmez. Serveti say vücuda
getirir.
Avrupa terakkiye bizden evvel başlamış
denilecek ... Evvel başllamakla ne lazım gelir?
S a at-i eyya m v a kt-i g u r u b u ç a l m aya m ı
(s.329) başladı ? Ferda-yı kıyamet hemen yarı­
na mı tesadüf ediyor? Yahud bir işe sonradan
başlayanların evvelden başlayanlara yetişe-
 S E Ç M E M E T i N L E R
bilmesi ihtimalini selb edecek bir kaide mi
peyda old u ? Yoksa biz vatanın saadeti ni biz­
zat göremeyeceğimizi b i l i rsek arzu etmiye­
cekmiyiz?
Biz terakkiye başlarsak Avrupa mani olur
denilecek ... Bu itikad memalik-i mütemeddi­
nede alelıtlak hükmünü ittihaz etmekde olan
efkar-ı umum iyenin meziyyetini bilmemek­
den neşet eder. Avrupa'da kimse kalmamıştır
ki bir kavmin terakkisi her kavmin terakkisine
hidmet edeceğinden gafil olsun. Eshab-ı te­
meddün o kadar mecnun değildir ki gayrı ız-
480
AUGUST COMTE'DAN
MUSTAFA REŞİT PAŞ�YA YAZILAN MEKTUP
Paris, Le 7 H omere 65.
Cuma 4 Şubat, 1 853
Beyefendi (seigneur),
Asrımız, Avrupa'da, Doğu politikasıyla
Batı politikası arasında dikkate değer bir zıt­
lık arzediyor. Toplumsa/ hareketleri idareden
aciz hale gelmiş batılı otoriteler, sadece kö­
rü körüne baskı yapıyorlar ki bu da maddi
düzenin derhal korunmasında zaruri olması­
na rağmen, devrim halini uzatıyor. Fakat
gerçekten milletlerin başında kalan doğulu
şefler, her hükümetin "iyiliğe teşvik, kötülü­
ğe mukavemet"le hülasa edilebilen çift gö­
revlerini yapmaya çaba sarf ediyorlar. Bu
asil tutum şimdi Türkiye'de Rusya'dakinden
daha az belirgin değildir. Sizin yönetiminiz
burada yenilikçi bir Sultanın cesurane ilk
defa yaptığı teşebbüsü akıllıca devam ettire­
rek şerefli bir pay alıyor. Osmanlılar'ın baş­
kentini hala kirleten, esir pazarını kaldırıp
monogamie (tek evlilik) nin parlak bir örne­
ğini vererek, Müslüman meden iyeti için
şimdi en fazla önem taşıyan çift yönlü terak­
kiye tamamıyla işaret ettiğiniz asla unutul­
mayacaktır. Gerçek bir filozofu, Doğuda da
Batıdakinden daha az beklemeyen zihinsel
ve toplumsal bir yenileşmenin sistematik
rar için kendi zararını ihtiyar eylesin. -keşfi
nakabil olan vukuuat bir tarafa bıra kı l ı nca­
hikmeten ve kaideten vatanımızın iistikbal in­
ce sal ib-i emniyet olacak bir madde var ise
maarifde olan noksanımızdır.
Zira temin-i istikbalin mevkuf-u aleyhi olan
teşyid-i revabıt ve ittihaz-ı efkar, mücerred-i
maarif sayesinde vücuda gelebilir.
İşte bu hal lere nazaran vatan muhabbetiyle
müteha l l i olan gönülleri gerçekden hun eden
facia mülkümüzce maarif hakkında görülen
fikdan-ı himmetdir. (s.330)
teklifini size arzetmeye karar verdiren özel
sebepler bunlardır.
Saygıdeğer istifanızın (retraitre) boş zaman­
ları, yeterince bir ilgi ile evvela doktrinimin
genel özetini size sunacak olan "Pozitivizm
İlmihali" ni, sonra da onu kesinlikle düzenle­
yen "Pozitif Sistemi" ni kabul ve tastik edece­
ğinizi ümit etmeme izin veriyor. Bu iki kitap,
tali ve belgesel görüşlerin sonunda belli olan
kesin bir tutumun etkisi altında, batılı deha­
nın bundan böyle medenileşmiş bütün top­
lumların ortak ihtiyaçları ile doğrudan ilgili
kurumlar üzerinde çok uğraştığını size hisset­
tirecektir.
Asırlardan beri, Doğu ve Batı, eşit iştiyakla,
şu ana kadar elde etmeye asla muktedir ola­
madığı evrensel dini arıyor. Politeizmin sade­
ce milli inançları besleyebildiği her iki taraf
için de bilinmiş olduğundan, monoteizme itti­
hadın kesin kaynağı gibi bakıldı. Fakat tecrü­
be ve muhakeme böyle bir ümidin boş oldu­
ğunu kesin olarak gösterdi. Roma dünyasının
geri elde edilmez şekilde Katoliklik ve İslami­
yet arasında bölüşülmesinden sonra, beyaz ır­
kın tek tanrıcılık evrenselliğini yerleştirmek
için iki büyük teşebbüsü karşılıklı olarak etki­
siz hale gelmiştir. Bu iki başarısızlık özü bakı­
mından belirsiz ve zorunlu olarak ispat/ana-

maz görüşler üzerinde böyle bir uzlaşmanın
imkansız olduğunu doğrudan belirten bir fel­
sefeye hiçbir gariplik getirmez. Doğulular ve
Batılılar kendi arasında aynı zamanda oluştur­
dukları ilmi sahaya ait kendiliğinden olan uy­
gunluk, bu giderilmesi güç ayrılıklar ile apaçık
bir tezat oluşturuyor. Her ilahi inancı bir tarafa
iterek, toplumsa/ olduğu kadar da ferdi insani
varlığın bütününü tamamıyla pozitif bir iman­
da kucaklamak için beni gerçek evrensel dini
keşfetmeye götüren esas bilgi budur. Bu şekil­
de düşünme mutluluğunu elde edince ilk
gençliğimden beri en yüksek problemin bu
tek son çözümünü sistemleştirip geliştirmeye
bütün hayatımı verebildim.
Ortaçağın sonundan beri, her ne kadar de­
ğişik şekiller altında da olsa, seçkin kafaların
ilahi yetkili/iği (emancipation), Batıda olduğu
gibi Doğuda da aynı adımla yürüdü. Zira ila­
hi yetki/ilik, iki tek tanrıcılığın, pozitivizme
ayrılan evrensellik üzerindeki bağdaşmaz id­
dialarının müşterek boşluğunu hissettiren ke­
sin çatışmadan doğdu. Daha basit inancı ve
daha pratik yöneticiliğinden dolayı gerçeğe
doğru daha fazla yönelmiş olduğu için İslami
deha pozitivizmin son gelişine, katolik deha­
sından daha az karşı olmalıdır. Eşsiz Muham­
med, dogmatik olarak birbirine benzeyen Ro­
ma ve Bizans dinlerinin derin tezatına baka­
rak insani iki gücün normal ayırımına göre zi­
hinsel ve ahlaki yararları, layiki vechile tanı­
dı. Onun çok yüksek seviyedeki sosyal deha­
sı, ilahi esasa uygun olan medeniyetten daha
ilerlemiş bir medeniyet isteyen bu mükem­
melliği tahmin etti. O, çok güzel olmasına
rağmen mevsimsiz bir teşebbüsün kesin başa­
rısızlığını önceden sezdiği için daha basit ve
ilahiyatçılığın tabiatına daha iyi uyan bir ge­
çiş kurmakla yetindi.
Kadınların ve işçilerin kademeli iki özgür­
lüğe kavuşmaları için Doğu, gerçek kato/ik
rejimine başkanlık eden toplumsal devrimin
şerefini Batıya bırakmak mecburiyetindedir.
Fakat Doğulular bu kesin başlangıcı takip
eden büyük hareketlerin kati sonuçlarını ken­
dilerine maletmede bizden daha iyi yetenekli
oldular. Zira bunlar böylece, çağdaş batılıla­
rın çok mistik inançlarının karakterinden ge­
len zihinsel ve toplumsa/ engellerden, ayrıca
S E Ç M E M E T i N L E R
bilhassa suni rejimlerinin kendiliğinden dağıl­
masına bağlı metafizik düzensizlikten korun­
muş bulundular.
Pozitif dinin istediği hazırlıkların tümüne
göre müspet din sadece Batıdan çıkabilir. Son
kabulü ile Doğuyu daha iyi düzenlemiş oldu­
ğu için Müslümanlık değerlendirilmelidir. Ay­
rıca Müslümanlık; nassı "Protestante"lık ve
"deist"likten gelen bozulmayı hiç ihata etme­
diği ve rejimi kuvvetlice kalıtım ilkesine bağ­
ladığı için devrimci bozulmaya karşı toplum­
ların emniyetini sağladı. Aynı zamanda, da­
ima toplu bakışları sezen yöneticiler, daha iyi
yerleştirerek, nazari anlayışları ve pratik de-
ğerleri arasında mükemmel olmayan ahenge
göre hükümetlerin normal üstünlüğünü de-
481
vam ettirdi. O halde son yenileme harekatı
Doğuda, üsttekilerin bilinen iktidarının dü-
şük hatalarına filozofların bağırmaya zorlan-
dığı Batıdaki teşebbüse bağlı anarşik çalkan-
tıyı uyandırmaksızın üstün gelebilir.
Müslüman dehasının böyle bir tarihi değer­
lendirmesine göre bugünkü Müslüman tiple­
rin, ilk şaşkınlık/arını atlattıktan sonra, belli
başlı kaygılarına umulmadık çözümü kendi
kendiliğinden sunan müspet dini kabul etme­
lerine şüphem yoktur. Hiçbir metafizik geçiş
olmaksızın İslam'dan, insanlığa tapınmanın
ulu evrensel/iğini sistemleştiren pozitivizme
geçerek, büyük peygamberlerine özgü değer­
li niyetlerinin, layık devam ettirici/erini hisse­
deceklerdir.
Böyle boş bir politik birliği terk etme yo­
luyla, geçici eğemenliğin tabii bölgesini her
tarafa sınırlayan sosyolojik kanunun normal
bir tatbikatını görerek Osmanlı İmparatorlu­
ğunun zaruri dağılmasına üzülmelerini bıra­
kacaklardır. Aynı zamanda Osmanlı şefleri,
kendilerininkinden daha az homogen bir gü­
cün gelecek istilası ile ilgili ve o zamandan
beri bu kendiliğinden dağılmaya daha fazla
ramedilmiş, yıkıcı olduğu kadar da esassız
olan endişelerinden kurtulmuş bulunacaklar­
dır. İslam'ın esas ruhuna göre siyasi bir yöne­
tim altında toplanma, sadece görüş ve adetle­
rin benzerliğini sağlayıp sağlamlaştırmaya yö­
neliktir. Bu büyük gayeye Allah'ın yerine in­
sanlığı geçirerek, daha iyi ulaşılacağını yakın­
dan göreceklerdir.
 S E Ç M E M E T i N L E R
TÜRKÇÜLÜGÜN ESASLARI*
ZIYA GÖKALP
Türkçülük Nedir?
Türçül ük, Türk m i l letin i yükseltmek demek­
tir. O ha lde, Türkçü l üğün mahiyeti n i an la­
mak için, evvel emirde (mil let) adı veri len
zümrenin mah iyetini tayin etmek lazımdır.
M i l et hakkındaki muhtel if telakkileri tetkik
edel i m :
1 ) Irki Türkçülere göre m i llet (ırk) demektir.
(Irk) kelimesi esasen mevaşi fenninin ıstılah la­
rındandır. Her hayvan nevi, teşrihi vasıfları
482 itibariyle bir takım enmuzeçlere ayrı l ı r. Bu
enmuzeçlere (ırk) adı veril ir. Mesela, at nevi­
n i n Arap ırkı, İngiliz ırkı, Macar ırkı adlarını
a lan bir takım teşrihi enmuzeçleri vardır. ( ... )
Maamafih, Avrupa'da hiç bir mil let, bu en­
muzeçlerden yalnız birini m u htevi değildir.
Her milletin içinde, muhtelif nispetlerde oy­
mak üzere bu üç ırka mensup fertler mevcut­
tur. H atta, aynı a i le n i n i ç i nde, b i r kardeş
uzun kafa l ı kumral, diğerleri uzun kafalı es­
mer ve yassı kafalı olabil irler.
Vakıa bir zamanlar, beşeriyatçılar bu teşri­
hi enmuzeçlerle içti mai hasletler arasında
bir münasebet bulunduğunu iddia ederlerd i.
Fakat birçok i lmi tenkitlerle ve bil hassa biz­
zat beşeriyatç ı l a r arası nda en yü ksek b i r
mevkide b u l u n a n (Manouvrier) ismi ndeki
a l i m i n , teşrihi vasıfl a r ı n içti m ai seciyeler
üzerinde hiç bir tesiri ol madığı n ı ispat etme­
si, bu eski idd iayı tamamiyle çürüttü. lrkın,
bu suretle, içtimai hasletlerle hiç bir müna­
sebeti kalmayı nca, içtimai seciyelerin mec­
muu olan m i l letle de hiç bir manasebeti kal­
maması l az ı m gel ir. O halde m i l leti başka
bir sahada aramak iktiza eder.
2) Kavmi Türkçüler de m i lleti (kavim) züm­
resiyle karıştırırlar.
Kavim, aynı anadan, aynı babadan türe­
miş, içine hiç yabancı karışmamış kandaş bir
zümre demektir. ( . . .)
Kavmi safvet,hiç bir cemiyette bulunma-
(*) Haz. Mehmet Kaplan, Kültür ve Turizm Bakan­
lı!jı Yayınları, Ankara 1986.
makta beraber, eski cemiyetler, kavm iyet
mefkuresi n i takip ederlerd i . Bunun sebebi
dini idi. Çünkü, o cemiyetlerde, mabud, ce­
miyetin ilk ceddinden ibaretti. ( . . . )
Şurası da var ki içtimai tekamülün o mer­
halesinde yaşayan m i l letler i ç i n kavm iyet
mefkuresi n i takip etmek normal bir hareket
olduğu halde, bugün içinde bulunduğumuz
merhaleye n isbetle marazidir. Çünkü, o mer­
halede bulunan cemiyetlerde, içtimai tesanüt
yalnız dindaşl ık rabıtasından ibaretti. ( . . .)
Bugünkü içtimai merhalemizde ise, içtimai
tesanüt, harstaki iştirake istinat ediyor. Harsın
i ntikal vasıtası terbiye olduğu için, kandaşlık­
la hiç bir alakası yoktur.
3) Coğrafi Türkçülere göre, mil let, aynı ül­
kede oturan a h a l i lerin mecmuu demektir.
Mesela, onlara göre bir İran m i lleti, bir İsviçre
milleti, bir Belçika mil leti, bir Britanya m i lleti
vardır. Halbuki İran' da Farisi, Kürt ve Türkten
i baret olmak üzere üç m i l let, İsviçre'de Al­
man, Fransız, İtalyandan ibaret olmak üzere
yine üç m i l let, Belçika'da aslen Fransız olan
Va l o n l ar l a aslen Cermen o l a n F l a m a n l a r
mevcuttur. B ü y ü k B ritanya adalarında ise
Anglo-Sakson, İskoçyalı, Galli, İrlandalı nam­
larıyle dört m il let vardır. Bu muhtelif cemiyet­
lerin l isanları ve harsları biri birinden ayrı ol­
duğu için, heyet-i mecmualarına (mil let) adı­
n ı vermek doğru deği ldir.
Bazen bir ül kede müteaddit mil letler oldu­
ğu gibi, bazen de bir mil let müteaddit ülkele­
re dağı lmış bulunur. Mesela, Oğuz Türklerine
bugün Türkiye'de, Azerbeycan'da, İ ran'da,
Harezm ülkesinde tesadüf ederiz.
Bu zümrelenri lisanları ve harsları müşte­
rek olduğu halde, ayrı mil letler telakki etmek
doğru olabil i r m i ?
4 ) Osmanlıcılara nazaran, m i l let Osmanlı
İmparatorluğunda bu lunan bütün tebaaya şa­
mild ir. Halbuki, bir imparatorluğun bütün te­
baası n ı bir tek m i l let telakki etmek büyük bir
hatadan ibaretti. Çünkü, bu hal itanın içinde
müstakil harslara malik müteaddit m i l letler
vard ı .

5) İslam İttihatç ı l arına göre, m i l let bütün
Müslümanların mecmuu demektir. Aynı d in­
de bulunan insanların mecmuuna (ümmet)
adı verilir. O halde Müslümanların mecmuu
da ümmettir. Yalnız l isanda ve harsta müşte­
rek olan m i llet zümresi ise bundan ayrı bir
şeydir.
6) Fertçilere göre, m i l let bir adam ın kendi­
sini mensup addettiği herhangi bir cemiyettir.
Filhakika, bir fert, kendisini zahiren şu yahut
bu cemiyete nisbet etmekte h ü r zan neder.
Halbuki fertlerde böyle bir hürriyet ve istiklal
yoktur. Çünkü insandaki ruh duygularla fikir­
lerden mürekkeptir. Yen i ruhiyatçılara göre,
hissi hayatımız asıldır, fikri hayatımız ona aşı­
lanm ıştır. B i naena leyh, ruhumuzun normal
bir halde bulunabilmesi için, fikirlerimizin
hislerimize tamamiyle uygun olması lazımdır.
Fikirleri hislerine tevafuk ve istinat etmeyen
bir adam ruhen hastadı r. (. .. ) Bunun gibi, her
fert h isleri vasıtasıyle m uayyen bir m i l lete
mensuptur. Bu mil let, o ferdi n içinde yaşadığı
ve terbiyesi n i aldığı cemiyetten ibarettir. Çün­
kü, bu fert, içinde yaşadığı cemiyetin bütün
duygularını terbiye vasıtasıyle a l m ış, tama­
miyle ona benzemiştir. O halde bu fert ancak
bu cemiyetin içinde yaşarsa mesut olabil ir.
( ... ) O halde, bir ferdin, istediği zaman, milli­
yetini değiştirebilmesi, kendi elinde değildir.
Çünkü, mil iyet de, harici bir şe'niyettir. İnsan
m i l l iyeti ni, cehaletle tanıyamamışken, sonra­
dan taharri ve tahkik vasıtasıyle keşfedebilir.
Fakat, bir fırkaya girer gibi, sırf iradesiyle şu
yahut bu m i l lete intisap edemez.
O halde, m i l let nedir? Irki, kavmi, coğrafi,
siyasi, iradi kuvvetlere tefavvuk ve tahakküm
edebilecek başka ne gibi bir rabıtamız var?
İçtimaiyat ilmi ispat ediyor ki, bu rabıta ter­
biyede, harsta, yani duygularda iştiraktir. İn­
san en samimi, en deruni duyguların ı ilk ter­
biye zamanında a l ı r. ( . . . ) Zevkimiz, vicdanı­
mız, iştiyaklarımız, hep içinde yaşadığım ız,
terbiyesi n i aldığımız cemiyetindir. Bunların
aksisadasını ancak o cemiyet içinde işitebili­
riz. ( ... )
Bu ifadelerden anlaşıldı ki m i l let, ne ırki,
ne kavmi, ne coğrafi, ne siyasi, ne de iradi
bir zümre deği ldir. M i l let, l isanca, d i nce, ah­
lakça ve bed iiyatça m üşterek olan, yani aynı
S E Ç M E M E T i N L E R
terbiyeyi almış fertlerden mürekkep bulunan
bir zümredir. Türk köylüsü onu "di l i d i l ime
uyan, dini d i n ime uyan" diyerek tarif eder.
Fi lhakika, bir adam kanca müşterek bulun­
duğu i ns a n l ardan z i yade, d i lde ve d i nde
müşterek bulunduğu insanlarla beraber ya­
şamak ister. Çünkü, i nsani şahsiyetim iz, be­
denimizde değil, ruhumuzdad ı r. Maddi me­
z i yetl eri m iz ırkım ızdan gel i yorsa, m anevi
meziyetlerimiz de terbiyesi n i aldığımız ce­
m iyetten gel iyor. ( ... ) Bu tibarla m i l liyette şe­
cere aranmaz. Yal nız, terbiyen in ve mefku­
renin m i l l i olması aranı r. ( . . .)
Türkçülük ve Turancılık 483
Türkçü lükle Turancı lığın farkları n ı anlamak
için, (Türk) ve (Turan) zümrelerin i n hudutları­
n ı tayin etmek lazımdır. Türk bir milletin adı­
dır. Millet, kendisine mahsus bir harsa malik
olan bir zümre demektir. O ha lde, Türkün
yalnız bir l isanı, bir tek harsı olabi lir. ( ... )
Bugün, harsça birleşmesi kolay olan Türk­
ler, bil hassa Oğuz Türkleri yani Türkmenler­
dir. Türkiye Türkleri gibi, Azerbeycan, İran,
H a rezm ü l keleri n i n Türkmenleri de Oğuz
uruğuna mensupturlar. Binaenaleyh, Türkçü­
lükteki yakın mefkuremiz (Oğuz ittihadı) ya­
hut (Türkmen ittihadı) olmalıdır. Bu ittihattan
maksat nedir? Siyasi bir ittihat m ı ? Şimdilik,
hayır! İstikbal hakkında bugünden bir hüküm
veremey i z . F a kat, b u g ü n kü mefk u re m i z,
Oğuzların yalnız harsça birleşmesidir. ( . . . )
Türkçülüğün uzak mefkuresi ise (Turan) dır.
Turan bazılarının zannettiği gibi, Türklerden
başka, Moğol ları, Tu nguzları, F i n u va l ı ları,
Macarları da ihtiva eden bir (kavimler halita­
sı) değildir. ( . . . ) Turan kelimesi, Turlar yani
Türkler demek olduğu için, münhasıran Türk­
leri ihtiva eden camiavl bir isimdir. O halde,
(Turan) kelimesini bütün Türk şubelerini ihti­
va eden büyük Türkistan'a hasretmemiz la­
zım gel ir. Çünkü, (Türk) kelimesi bugün yal­
nız Türkiye Türklerine verilen bir unvan hük­
müne geçmiştir. Türkistan'daki Türk harsına
dahil olanlar, tabii yine bu ismi alacaklardır.
Benim itikadımca, bütün Oğuzlar �·akın bir
zamanda bu isimde birleşeceklerdir. Fakat,
 S E Ç M E M E T i N L E R
Yakutlar, Özbekler, Kırgızlar ayrı harslar vü­
cuda getird ikleri takdirde, ayrı m i lletler halini
alacaklarından, yalnız kendi isimleriyle anı la­
caklardır. O zaman bütün bu eski akrabaları
kavmi bir camia halinde birleştiren müşterek
bir unvana lüzum hissedilecek. İşte, bu müş­
terek unvan (Turan) kelimesid ir. ( ... )
Yüz mi lyon Türkün bir m i l let halinde bir­
leşmesi Türkçüler için en kuvvetli bir vecd
menbaıdır. Turan mefkuresi olmasaydı, Türk­
çülük bu kadar süratle i ntişar etmeyecekti .
Mamafih kim bilir? Belki, istikbalde (Turan)
mefkuresinin husulü de m ümkün olacaktır.
484
ÜÇ TARZ-1 SİYASET*
YUSUF AKÇURA
Osm a n l ı ü l ke l e r i nde, g arpten feyz a larak
(kuvvet kazanmak) ve terakki arzuları uyana­
lı, bel l i başlı üç siyasi yol tasavvur ve takip
(ebaucher) ed i ld i sanıyorum : B i ri ncisi, Os­
m a n l ı H ü kümetine tabi m u htel if m i l letleri
tem s i l ederek ve birleştirerek bir Osmanlı
milleti vücude getirmek. İkincisi, hi lafet hak­
k ı n ı n Osmanlı Devleti h ükümdarlarında ol­
masından faydalanarak, bütün islamları söz
konusu hükümetin idaresinde siyaseten bir­
/eştirmek (Frenklerin "Panislamisme" dedikle­
ri). Üçüncüsü, ırka dayanan siyasi bir Türk
milleti teşkil etmek. ( ...)
Osmanlı m i l leti vücuda getirmek arzusu,
pek yüksek bir hayali gayeye, pek yüksek bir
ü m ide doğru yüce l m iyord u . As ı l ma ksat,
Osmanlı memleketindeki müslim ve gayri­
müslim ahal iye ayni siyasi hakları tanımak
ve vazifeleri yüklemek; böylece aralarında
tam müsavat husule getirmek; fikirlerce ve
dince tam serbesti vermek; bu müsavat ve
serbestiden faydalanarak, söz konusu ahaliyi
aralarındaki d i n ve soy i htilaflarına rağmen
yekd iğerine karıştırarak ve tem s i l ederek,
Amerika B i rleşik H ü kümetlerindeki Ameri-
(*) Türk Tarih Kurumu, Ankara 1 976.
Mefkure, istikbalin halikidir. Dün Türkler için
hayali bir mefkure h a l i nde b u l u n a n ( m i l l i
devlet), bugün Türkiye'de b i r şe'niyet halini
almıştır.
O halde, Türkçülüğü mefkuresinin büyük-
l üğü noktasından üç dereceye ayırabil iriz :
1 ) Türkiyecilik.
2) Oğuzculuk, yahut Türkmencilik.
3) Turancıl ık.
Bugün şe'niyet sahasında yalnız Türkiyeci­
lik vardır. Fakat, ruhların büyük bir iştiyakla
aradığı (Kızı l Elma), şe'niyet sahasında değil,
hayal sahasındadır. ( ... )
kan m i l leti gibi müşterek vatanla birleşmiş
yen i bir m i l l iyet, Osmanlı milleti meydana
çıkarmak ve bütün bu zor amel iyatın netice­
si olarak da, "Devlet-i Aliyye-i Osmaniye"yi
asli şekliyle yani eski hudutlariyle mu hafaza
eylemekti. ( ...)
Osm a n l ı m i l leti yaratmak siyaseti, ciddi
olarak İkinci Mahmut zamanında doğdu. ( ...)
O zamanlar Avrupa'da mill iyet düşünceleri,
Fransız Büyük ihti lal iyle, soy ve ırktan çok
vicdani isteğe dayanan Fransız kaidesini m il­
liyet esası kabul ediyordu. Sultan Mahmut ve
onu takip edenler, iyice anlayamadı kları bu
kaideye aldanarak, devletin ırk ve dini farklı
tebaasını serbestlik ve müsavat i le, emniyet
ve karş ı l ı k l ı dostluk i le meze ve terkip edip
tek bir m i l let haline sokmanın imkanına i na­
nıyorlard ı . ( ...)
Osmanlı mil leti fikri, en ziyade Ali ve Fuat
Paşalar zamanında geçerl i idi. Fransız kaide­
sinin; plebisit ile milletler teşkil etmenin resu­
lü Üçüncü Napolyon, bu garpl ı laşmış paşala­
ra kuvvetli destek oluyordu. Sultan Abdülaziz
devrindeki Fransızvari ıslahat ve bu ıslahatın
timsa l i Mekteb-i Sultani, hep bu sismetin
"Alamod" olduğu zamanların meyvala;ıd ı r.
Vakta ki m i l liyet kaidesi, Almanlar tarafın-

dan hakiki vakalara daha yakı n bir surette,
m i l liyetlerin esası ırk olmak üzere tefsir olun­
du ve bu tefs i r i n g a l ebesi demek, evvela
1 870-71 seferiyle Napolyon ve Fransız İmpa­
ratorluğu tekerlendi, işte o zamandan itibaren
Osmanlı mil leti denilen siyasi görüş, biricik
dayanağını kaybetmiş oldu.
Vakıa Mithat Paşa, isimleri yukarda geçen
iki ünlü vezirin bir dereceye kadar takipçisi
idiyse de, Mithat'ın siyasi programı onlarınki­
ne nispetle daha karışık ve pek gelip geçici
olduğundan ve Mithat'ı izleyen şimdiki Genç
Osmanlılar'ın programları ise hayl i müphem
bulunduğundan Osman l ı m i l leti teşki l i haya­
l i n i n Fransa İmparatorluğu i l e beraber ve
onun gibi tekrar d i ri lmek üzere, öldüğüne
hükm olunsa, hata edi l memiş olur sanırım.
Osman l ı m i l l iyeti siyaseti n i n başarısızl ığı
üzerine İslamiyet politikası meydan ald ı . Av­
rupalıların Panislamizm dedikleri bu fikir son
zamanlarda Genç Osman l ı l ık'tan yani Os­
manlı m i lleti teşki l i siyasetine kısmen iştirak
eden fırkadan doğd u . Evve l leri en z i yade
"Vatan" ve "Osman l ı l ık" yani vatanda mes­
kOn bilcümle halktan mürekkep bir Osmanlı­
l ı k nidalarıyle işe başlayan Genç Osmanlı şa­
i rlerinin ve siyasetçilerin in bir çoğunun duruş
noktası "İslamiyet" oldu. Avrupa içinde bu­
lunmak, garp fikirlerini yakından görmek, on­
ların bu değişimine en kuvvetli sebepler idi.
Adı geçenler şarkta bulundukları zaman, baş­
larını onsekizinci asır siyasi ve içtimai felsefe­
siyle pek çok doldurmuşlar (içlerinden birisi
Rousseau mütercimi idi) ve fakat soy ve din­
l erin ehemmiyet derecesi n i tamamen idrak
eylemem işler ve özel l i kl e yeni bir m i l l iyet
teşkil i için zamanın pek geciktiğini, Osmanlı
Devleti'nin hakimiyeti altında bulunan muh­
telif unsurların, menfaatleri değilse bile, arzu­
larının böyle bir ittihat ve imtizaçta olmadığı­
nı ve binaenaleyh Fransız mill iyet kaidesinin
şarkta tatbiki imkansızlığını, tamamen anla­
yamamışlard ı . Ecnebi d iyarda iken, ekserisi
memleketleri ni uzaktan daha kavrayışlı bir
nazarla görmye, din ve ırkın şark için gittikçe
artan siyasi ehemmiyetin i ve bu cihetle Os­
manlı m i l leti ihdası arzusunun beyhudeliğini
anlamaya muvaffak oldular.
Artık, var kuvveti pazıya verip İslam unsur-
S E Ç M E M E T i N L E R
larını -evvela Osmanlı ü l kelerindekileri, son­
ra bütün kürei arzdakileri- soy farkları na bak­
maksızı n d indeki ortaklıktan istifade ile tama­
men birleştirmeye, her müslimin en küçük
yaşında ezberlediği "din ve millet birdir" ka­
idesine uyarak bütün Müslüman ları, son za­
manların m i l let kelimesine verdiği mana ile
bir tek millet haline koymaya çalışmak lüzu­
muna kani oldular. Bu, bir cihetten Osmanlı
ülkeleri sakinleri arasında ayrışmaları ve fark­
l ı laşmamları davet edecekti, müslim Osmanlı
tebaası i le gayrimüsl imler artı k ayrı lacaktı .
Lakin diğer cihetten, büyük bir imtazaç ve it­
tihada sebep olacaktı. Bütün Müslümanlar
birleşecekti. Bu yol, geçen yola nazaran, da­
ha geniş, yeni bir deyim ile alemşümul (mon­
485
diale) idi. ilkin sırf nazari olup yalnız matbuat
sahifelerinde görüymekte olan bu fikir, gitgi­
de tatbik olunmak istenildi. Abdülaziz'i n son
devirlerinde, "Panislamizm" sözü diplomatik
konuşmalarda işiti lir oldu, bazı Asya İslam
hükümdarlarıyle münasebet istihsaline uğra­
şıldı. Mithat Paşa'nın düşmesinden, yani Os­
manlı m i l leti ihdası fikrin i n hükümetçe büs­
bütün terk olunmasından sonra, Sultan İkinci
Abdülhamit de bu siyaseti tatbike çal ıştı. Bu
padişah Genç Osmanlılar'ın amansızca karşı­
s ı nd a olmakla beraber, bir dereceye kadar
onların siyasetlerinin talebesidir. ( . .)
.
Irk üzerine müstenit bir Türk siyasi milliyeti
husule getirmek fikri pek yenidir. Gerek şim­
diye kadar Osmanlı Devleti'nde, gerekse ge­
lip geçen diğer Türk devletlerinin hiç birisin­
de bu fikrin mevcut olduğunu zannetmiyo­
rum. (. ..) Tanzimat ve Genç Osmanlılık hare­
ketlerinde de, Türkleri birleştirmek fikr i n i n
varlığına d a i r hiçbir belirtiye rastgel medim.
B i l mem, merhum Vefik Paşa, lehçesiyle saf
Türkçe yazmak arzusiyle bu yüksek hayal ar­
kasında biraz olsun dolaşmış mıdır? Şu mu­
hakkak ki, son zamanlarda İstanbul'da Türk
milliyeti arzu eden bir mahfel, siyasi olmak­
tan ziyade i lmi bir mahfe!·teşekkül etti.
Bu mahfe l i n teşekkülünde, Osm a n l ı lar'la
Almanların m ünasebetinin artmasın ı n, Alman
l isanını ve bahusus Almanların tarih ve l isan
ilimleri hakkındaki tetkikatını Türk gençleri­
nin bilir olmasının hayli tesiri olmuştur sanı­
yorum. Çünkü bu genç mahfelde, Fransız iz-
 S E Ç M E M E T i N L E R
leyicilerinde olduğu gibi bazı hafif ve "decla­
matoire" edebiyattan ve siyasiyattan ziyade,
sessiz, sabırlı ve inceleyici şekilde elde edil­
miş sağlam bir ilim mevcuttur. ( ... )
En çok Türklerle meskun Rusya'da Türkle­
rin birleşmesi fikri nin pek müphem bir surette
var l ı ğ ı n ı tahmin ediyorum . Henüz doğmuş
"İdil Edebiyatı" Müslüman olmaktan ziyade
Türktür. Dış tazyikler olmasa, bu fikrin kolay­
l ı kla gelişmesine Osmanlı ülkelerinden fazla
müsait muhit, Türklerin en kalabalık bulun­
dukları Türkistan ile Yayık ve İd i l havzaları
olurdu.
Kafkasya Türklerinde de bu fikir mevcut ol­
sa gerek. Azerbaycana Kafkasın fikrit esiri ol­
486 makla beraber, şimali İran Türklerinin ne de­
recelere kadar Türklerin birleşmesi taraftarı
olduklarını bilmiyorum .
Ne olursa olsu n, ırka müstenit siyasi b i r
m i l let türetmek fikri henüz pek turfandadı r,
pek az yaygındır. ( . . . )
Hala her Müslü lman, Türk veya İraniyim
demekten evvel, "elhamdü-l i l lah Müslüma­
n ı m .. " diyor. Hala İslamiyet dünyası nın bü­
yük kısmı, Osmanlı Türkleri hakanını İslamın
h a l i fesi tanıyor. Hala bütün Müslümanl ar,
günde beş defa Mükerrem Mekke'ye yüz çe­
viriyor ve Kabe'ye yüz sürüp Hacer-i Esved'i
öpmek için, büyük bir heyecan ile kürenin
her tarafı ndan mu hte l if sıkıntıya katlanarak
koşuyorlar. Hiç korkmadan tekrar olunabilir
ki İslam henüz pek güçlüdür. Bunun üzerine
tevhid-i İslam siyasetinin tatbiki nde, dahili
maniler az güçlük ile katlanı labilecek surette­
d ir. Lakin harici mani ler pek kuvvetl idir. Ger­
çekten, bir taraftan İslam devletlerinin hepsi
Hıristiyan devletlerinin nüfuzu altındadı r. Di­
ğer taraftan bir iki müstesnası dışında, bütün
H ı ristiyan devletleri Müslüman tebaaya ma­
liktir. ( ...)
Türk birliği siyasetindeki faydalara gel ince,
Osmanlı ülkelerindeki Türkler hem dini, hem
ırki bağlar ile pek sıkı, yalnız dini olmaktan
sıkı birleşecek ve esasen Türk olmadığı halde
bir dereceye kadar Türkleşmiş sair müslim
unsurlar daha ziyade Türklüğü benimseyecek
ve henüz h i ç benimsemem i ş u n s u r l a r da
Türkleştiri lebi lecekti .
L a k i n a s ı l büyük fayda; d i l leri, ı r k l a r ı ,
adetleri v e hatta ekseriyetinin d inleri bile bir
olan ve Asya kıtasının büyük bir kısmıyle Av­
rupan ı n şarkına yayı lmış bulunan Türklerin
birleşmesine ve böylece diğer büyük m i l l i ­
yetler arası nda varlığını muhafaza edebile­
cek büyük bir siyasi mill iyet teşkil eylemele­
rine hizmet edilecek ve işbu büyük toplu luk­
ta Türk toplumlarının en güçlü ve en mede­
n i leşmişi olduğu için Osm a n l ı Devleti en
mühim rolü oynayacaktı . Son vakaların fikre
getirdiği uzakça _b ir istikbalde, meydana ge­
lecek beyazlar ve sarı lar alemi arasında bir
Tü rklük c i h a n ı husule gelecek ve bu orta
dünyada Osmanlı Devleti, şimdi Japonyanın
sarılar a l e m i nde yapmak i sted iği vaz ifeyi
üzerine alacaktı .
Bu faydalara mukabil, Osmanlı ü l kelerinde
mesku n, müslim olup da Türk olmayan ve
Türkleştirilmesi de mümkün bulunmayan ka­
vimlerin Osman l ı Devleti elinden çıkması ve
İslamiyetin Türk ve Türk olmayan kısımlarına
ayrılarak, artı k Osmanlı Devleti'nin Türk ol­
mayan Müslümanlar ile ciddi bir münasebeti
kalmaması mahzurları vardır.
Türkleri birleştirmek politikasının tatbikin­
deki dahili müşkülat İslam siyasetine nazaran
ziyadedir. Hernekadar, garbın tesiriyle Türkler
arasında m i l liyet fikirleri girmeye başlamıs ise
de, yukarıda söylenildiği gibi, bu vaka henüz
pek yenidir. Türklük fikirleri, Türk edebiyatı,
Türkleri birleştirmek hayali henüz yeni doğ­
muş bir çocüktur. İslamiyette gördüğümüz o
kuvvetli teşkilattan, o pür hayat ve pür heye­
can h issiyattan, h ü l asa sağ l a m b i r itt i h a d ı
meydana getirebilecek madde v e hazırl ı ktan
hemen hiç birisi Türklükte yoktur. Bugün ek­
seri Türkler mazi lerini unutmuş bir halde bu­
lunuyorlar.
Lakin şu da u nutulmamalıdır ki, zamanı­
m ızda birleşmesi muhtemel Türklerin büyük
bir kısmı Müslümandır. Bu cihetle, İslam di­
ni, büyük Türk m i l l iyetinin teşekkülünde mü­
him bir unsur olabil ir. Mill iyeti tarif etmek is­
teyenlerden bazı ları, dine bir amil (factuer)
gibi bakmaktadırlar. İslam, Türklüğün birleş­
mesinde şu hizmeti yerine getirebilmek için,
son zamanlarda Hıristiyanlıkta da olduğu gi­
bi, içinde m i l liyetlerin doğmasını kabul ede­
cek şekilde değişmelidir. Bu değişme ise he-

men hemen mecburidir de: Zamanımız tari­
h i nde görü len umumi cereyan ı rklardad ı r.
Dinler, din olmak bakımı ndan, gittikçe siyasi
ehemmiyetleri ni, kuvvetlerini kaybediyorlar.
İçtimai olmaktan ziyade şahsi leşiyorlar. Ce­
m iyetlerde vicdan serbestliği, d i n birl iği nin
yerini al ıyor. Dinler, cemiyetlerin ek işleri ol­
maktan vazgeçerek, kalblerin hadi ve mürşit­
l iğini deruhte ediyor, ancak halik ile mahluk
arasındaki vicdani rabıta haline geçiyor. Do­
layısıyle d i n ler ancak ırklarla birleşerek, ırk­
l ara yard ımcı ve hatta h izmet edici olarak,
siyasi ve içtimai ehemm iyetlerin i mu hafaza
edebi liyorlar.
Harici engeller ise, İslamiyet siyasetine nis­
petle daha az kuvvetlidir. Çünkü H ıristiyan
ÜSS-1 lNKlLAP*
AHMED M ITHAT EFENDi
Üçüncü Bab
Tensikat-ı Esasiye ve Cedide
Birinci Fıkra
Kavanin-i Esasiye
İşbu devr-i i nkılabımız gibi bir devr-i teced­
düdü m i lel-i mütemeddine ve mütecedide­
den her biri birer zaman-ı muayyende geçir­
m i ş ve bu i nkılap devirleri her m i l let tarihi­
n i n en m ü h i m bir b a b ı n ı teş k i l eylemiştir.
Edvar-ı inkılabın m i l letler ve o m i l letlerin te­
racim-i ahva l i demek olan tarihler için ol ka­
dar ehemmiyeti vard ı r ki erbab-ı fikir ve ka­
lem bu ehemmiyetlerden münbais ve mün­
şaib olan şuabat-ı mesail-i siyasiyeden her
birisi için kütüphaneler dolduracak kadar
m übahasat ve muhakemat ile devr-i i nkıla­
bın ehemmiyet fevkü'l-gayesini gerek evlad-ı
zamane ve gerek ahlaf ve ahfada tefhim ey-
(*) Kısm-ı Sani, Takvim-i Vakayi Matbaası, lstanbul,
1295, s. 1 1 4-1 76.
S E Ç M E M E T i N L E R
devletlerden yalnız birisinin, Rusya'n ı n Müs­
lüman Türk tebaası vardır. Bu cihetten, men­
faatleri gereği, Türklerin birleşmemesine çalı­
şacak ya l n ı z bu devlettir. Başka H ı ristiyan
devletlere gel ince, ihtimal ki bazı ları, Rusya
menfaatlerine zararlı olduu için, bu siyaseti
desteklerler bile.
Yukarıdaki mütalaalardan şu neticeler çıkı­
yor: Osmanlı milleti yaratı lması, Osma n l ı
Devleti için faydalara sahipse de, gayr-i kabil­
i tatbiktir. Müslümanların veya Türklerin bir­
leşmesine dönük siyasetler, Osman l ı Devleti
hakkında eşit denilebilecek menfaat ve mah­
zurlar i htiva etmektedir. Tatbikleri ci hetine
gelince, kolayl ık ve zorluk yine aynı derece­
de den i lebilir. ( ...)
487
leyerek inkı lab-ı mezkurdan sonra medeni­
yetin ve medeniyet semeratından olan istira­
hat ve asayiş ve hürriyet gibi ni'me'l-celile­
den ne vech ve suretle müstefit ve mütemetti
olabi leceklerini bi'l-irae cümles i n i ikaz ve
tembih eylemişlerdir.
Her mebhasta i ltizam eylediğimiz i htisar
münasebetiyle işbu eser-i naçizde bahsin şü­
mul gösterdiği her şubeye dair tafsilat ve mu­
hakemat-ı müfideye girişerek kariin-i kirama
o yolda bir istifade için hizmet edememekli­
ğimiz zaruri olup ancak cemiyat-ı medeniye­
nin sahihan nefs-i natıkası kuvve-i müfekki­
resi ruh-ı müşabihesinde bul unan kavanin-i
esasiye üzerine ale'l-ıtlak malumat-ı müte­
kaddime ve mücmele vererek daire-i mede­
n iyet dah i l inde yaşayan halk nezdinde kanu­
nun ne suret ve keyfiyetle cihan-ı mut� oldu­
ğunu ve bunların hürriyet-i tabiiye-i beşeri­
yeyi neden dolayı asla ihlal değil bi' l-vücuh
temin eylediği ve kavanin-i esasiye-i mede­
niyenin ne suretle cebir ve tahakküm-i müs­
tebidin suretine i nkılap ve nihayet her m i l le-
 S E Ç M E M E T i N L E R
tin bir devr-i istibdaddan bir devr-i hürriyete
inkılabı hakikatte insa n l ı k için yen i bir şey
değil bel ki kadim ve tabii olan hal-i ewele
ric'at demek olduğunu bast ve temhid eyle­
meksizin üssü'l-esas i n kılabımız olan kanun­
ı esasi mebah isine girişiyor i sek bir bahsin
mukaddemesinden sarf-ı nazarla yalnız neti­
ces i üzerine idare-i kelam etm işçes ine bir
mantıksız l ı kta bulunacağ ı mızdan şu yolsuz­
l uğa mahal bırakmamak için ol babda mu­
kaddeme makamına kaim olarak işbu fıkra­
mızı tesise l üzum-ı sahih görü lmüştür.
Mebahis-i siyasiye üzerine idare-i efkar
eyleyen m üd ekki klerin c ü m lesi cemiyet-i
beşeriye n i n i l k suret-i fam i lyalardan ibaret
488 olduğunu bi'l-ittifak hükmederler. Zira bü­
yük bahislerde her şeyi n evve l i n i b u l m a k
i ç i n o şeyin ezmi ne-i ibtidaiyesine doğru b i r
nazar-ı ric'i atfetmek zaruri olup cem i yat-ı
meden iyen i n ezmi ne-i ibtidaiyesine doğru
atfedilecek nazar-ı ric'i ise efkar-ı m i l l iyet-i
azime ve kavmiyet-i hususiye gibi tabakattan
geçire geçire n ihayet cemiyat-ı beşeriyenin
birer tek familyalardan ibaret kalacağı dere­
ceye kadar vardırır. Vakıa efkarımızı biraz
daha ta'mik eyler isek i nsanlığın daha ewel­
ki halini dahi bulabil iriz. Ewel hal ki efrad-ı
beşer meyanınd a hemen hiç bir rabıta mev­
cut olmayıp her biri m ünferiden ormanlarda
gezen ve beyne'l-beşerin rabıta-ı içtima olan
zevciyet bile hayvanat-ı vahşiye gibi tesadü­
fen vuku bulur ve yalnız valide ile evlat ara­
s ı ndaki m ü nasebat-ı batıniye evlad ı n kendi
kendisini idareye muktedir olacakları zama­
na kadar devam edeb i l ip ondan sonra evlat
dahi ot ve kök veyahut kendisinden ez'af ve
a c i z o l m a s ı n d a n d o l ayı s aydedebi leceği
hayvanat i le tagaddi ve taayyüş için valide­
sinden ayrı l ı r gider idi .
Beşeriyetin şu ahval-i ibtidaiyesini yalnız
zihinde ve hayalde bulmakla kalmayız. Keş­
fiyat-ı ahire-i coğrafiye kürre-i arzın safahat-ı
sath iyesi n i hemen tamamıyla nazar-ı vukuf
ve ıttılamız önüne açmış bulunduğu cihetle
bir tarafta medeniyetin mertebe-i kusvasına
varmış olan İ ngilizleri Belçikalıları ve Ameri­
ka m i llet-i cedidesini gördüğümüz gibi diğer
tarafta henüz efrad-ı insan meyanınd a bir ra­
bıta-ı içtima düşünmek şöyle dursun kendi
nefsi için bir mebit bir yuva düşünmek bile
i ktidarının haricinde olan insan evladını gör­
mekte ve şu iki nokta-ı gayeyi birbirine vasıl
eden ve binaenaleyh her biri meratib-i me­
deniyetten bir dereceyi iş'ar eyleyen nokta­
larda dahi yekdiğerinden aşağı veyahut bir­
birinden yukarı milel ve halayıkı müşahede
eylemekteyiz. Öyle bir suret-i garibede mü­
şahede eylemekteyiz ki insanların ilk münfe­
rit ve mütevahhiş halinden son müçtemi ve
m ütemeddin hal ine kadar ne gibi derecatı
geçerek vas ı l o lduğunu sahaif-i tevari hten
okunmağa ihtiyaç b i l e ka lmayıp bu i l m - i
azimi sahife-i sath-ı dü nya üzerinde saldır
saldır okuya b i l mekteyi z . Ancak kavanin-i
esasiye hakkında istihzar eyleyeceğimiz ef­
kar için insanların familya suretiyle içtimaın­
dan ewelki hal lerine kadar sarf ve isal-i zi­
hin etmeğe ihtiyacı m ı z yoktur. Zira kanun
denilen şey ne kadar küçük olur ise olsun bir
cemiyet dairesi içi nde müçtemi olan i nsan­
ların arası ndaki revabıt-ı i çtima iyeyi tayin­
den ibaret bulunduğuna göre kanunun esası­
nı cemiyet-i medeniye haricinde ve münferit
b i r surette beyaban-ı vahşette puyan olan
yabani ve vahşi-yi hakikiler nezd i nde ara­
mak abes ve binaenalaz a l i k cumhur-ı mü­
dekkikin in ittifakı üzere fam i lyalar derece­
sindeki cemiyat-ı beşeriyeyi esas tutmak ve
mebde-i ittihaz eylemek elzemdir.
İnsanların fami lya suretiyle müttehit ol­
dukları zaman beynlerindeki münasebeti ta­
y i n ve a h ka m ı n ı mer'i eyleyen h ü k umete
"hükumet-i pederane" den i l i p mülahaza edi­
lecek olsa bir insanı tevlit ve kendi kendisini
idareye m u ktedi r olacak hale isa l eyleyen
ebeveynin o insan üzerinde hakkı en büyük
bir hak olduğu görülüp teslim ed ilir ve bina­
enaleyh makam-ı hükumette bulunan pede­
rin kendi m ahsul-i ömrü demek olan evlat
üzerine keyfi istediği veçhile icra-yı h üku­
mette haklı olacağı varid-i hatır olur. Nasıl ki
cemiyat-ı beşeriyenin dairesi bayağı tevsi ey­
lediği zamanlarda bu hatıra bazı halk nez­
d inde hükmünü gösterip evlad-ı abanın esir­
den daha mahkum bir metaı olmak üzere ta­
savvur ed i l m i ştir. Ve ezcümle beni İsra i l i n
kendi teşekkül v e terakkileri asrında cihan
içi nde bir kanun-ı muayyenle idare olunur

yegane bir d i n Hakk'a tabi bir cemaat-ı mü­
tedeyyine bulunduğu halde o cemiyet içinde
bile pederlerin val ideler ve çocuklar üzerin­
de adeta sahibane ve m a l i kane birer hakları
o l u p bazı h ususatta evlatl a r ı n ı sata b i l mek
derecesi nde garabetler d a h i görü l müştür.
Ancak her ne suretle olur ise olsun emr-i hü­
kumet ve mesele-i hürriyet içi ndeki hakikat
bundan ibaret olmayıp Cenab-ı Hallak-ı Ek­
rem her ferd i hürr-i mutlak olarak yarattığı
emr-i h i lkatte ebeveynin hiç bir i htiyarı ola­
mamasıyla sabit olarak henüz hal-i tufu liyet­
te bulunan ve bi naena l eyh kendi kendisini
idareden aciz ve muavenet-i ebeveyne muh­
taç olan insanlara ebeveyni n i l k hizmeti on­
ların da baba larından gördükleri yine aynıy­
la bu hizmetin mukabi l i demek olduğu kazi­
yesi daha kuvvetli b i r suretle h ükmünü yü­
rütmüş ve hakikat-i matlubeyi a lemin nazar-ı
tasvip ve kabu lüne koymuş o l maktan naşi
evladı esirden daha mahkum tasavvur eyle­
yen halk nezdinde bile sinn-i bu luğ ve mev­
sim-i rüştten sonra ve bir takım kuyud-ı ka­
nuniye tahtında yine evladın hürriyeti bi't-ta­
bi ve bi'l-zarure tan ı n ı p tesl i m olunmuştur
ve mevsim-i hululünde ibhal ed ilmiştir.
İmdi bir familya hal kı ndan ibaret bulunan
c e m i ye t - i m ed e n i ye a z a s ı b i l e fe r d e n
ba'du'l-fert hürr-i mutlak olduktan sonra iş­
bu familya azasını yekdiğerine rabt ile o ce­
m i yetin haysiyet-i içtimaiyyesi n i muhafaza
için bir rabıtaya l üzum görülmüş ve bu rabı­
tan ı n evvel-be-evvel hürriyet-i beşeriyeyi ih­
lal etmemesi lazım g e l m i ş o lduğundan şu
maksud-ı asliyi istihsal için cemiyet dahilin­
de yaşayacak efradı n o cemiyetten edecek­
leri istifade göz önüne getirilerek ve bir kim­
senin bila-bedel ve la-a'vez istifade edebil­
mesi kendisini sair efrat üzerine bar edeceği
ve bu dahi sai rlerin i n h ürriyet-i tabi iye ve
asl iyesi n i i hl a l eyleyeceği düşünülerek in­
sanlığın hukuk-ı hürriyeti ile herkesin cemi­
yetten edeceği istifade i htiyacı arasından va­
z ife den i l i r b i r üçü ncü h ü k ü m ç ı karılarak
kanunun esası işte bu üçüncü hüküm üzeri­
ne bina edi l m iş ve bu halde bir familya hal­
kı ndan ibaret bulunan cemiyat-ı beşeriyede
maksud-ı içtima ve hele evlada hatırlara ge­
leceği veçhile bütün fami l ya azasının pede-
S E Ç M E M E T i N L E R
re hizmet eylemesi ve pederi mes'ut bir hal­
de yaşatması kaziyesinden ibaret kalmayıp
belki bir peder kaffe-i levazım-ı n isvan iyesi­
ni tesviye edeceği taahhüdüyle a l d ı ğ ı bir
zevceye kendisinin kaffe-i havayic-i merda­
nesini tesviye vazifesi n i de tah m i l edip şu
halde has ı l olacak evlada ayn ıyla kendi leri­
n i n kendi analarıyla babalarından görm üş
oldukları i l k hizmeti deruhte eylemiş olmak
ve o çocu klar sinn-i i ktidara geldikleri za­
man henüz başl ı başlarına bir fam i lya teşkil
yani tezevvüç ve teehhül etmeyip de aşiya­
ne-i pederde o mevsi m i i ntizar eyledi kleri
müddet peder ve validelerinden gördükleri
ilk h izmetin mükafatı o larak onlar hesabına
çal ışmak ve peder ve val ideni n halet-i acz-i
489
plr i s i n d e d a h i kend i l e r i n e b a k m a k g i b i
"adet" namıyla yad olunan kanun-ı tabilde
m ü nderi ç a h kam üzerine b i re r cemiyet- i
medeniye vücuda gelmiştir ki bu cemiyetle­
rin zikreyled iğimiz suretlerinde hiç bir kim­
senin hürriyet-i şahsiye ve i nsaniyesine halel
gelmeyeceği suret-i zahireleriyle bile görül­
mekte bulunmuştur. Böyle esaslı bir bahiste
fikirlerin daima cihet-i itiraza sapması kaide­
i tabiiye haricinde ve suret-i istisnada o larak
bir kimseye bir hak kazand ı ramaz. Mesela
vakt-i şebabda evladın pedere edecekleri i l k
hizmet d a h a evvelce yani hal-i acz-i saba­
vette kendi lerinin onlardan görmüş o ldukları
h i zmetin m ükafatı addolunur ise de peder
ve maderin h a l-i acz-i plride e v l a d ı n d a n
hizmet istemeleri onların hürriyet v e istiklal­
lerine menafi görülemez. Zira ebeveyne ed i­
lecek bu son hizmet ebeveynin m i rasıyla te­
d iye ed i lmekten fazl a çocuklar kendi hal-i
plrilerinde kendi evlad ından isteyecekleri
hizmeti istemeğe haklı olmak için evvel-be­
evvel kendi pederlerine böyle bir h izmetleri
sebkat eylemiş olmak dahi muvafık-ı vazife
ve hukuktur. Elhasıl her şeyde kanun-ı tabi­
atı n bir hükmü olup insanların i htiyaç gör­
dükleri medeniyet hakkında dahi kanun-ı ta­
biatın hükmü iktizasınca bir fam i lya halkın­
dan i baret b u l u nan b i r cem iyet-i beşeriıe
dah i l i nde de herkes yiyeceği bir lokma ek­
meği ve edeceği bir lahzacık rahatı beheme­
hal bir h izmet mukab i l i nde haklı o larak bi­
la-istifa böyle bir lokma ekmeği yiyip bir ne-
 S E Ç M E M E T i N L E R
fes rahat etmesine bir "hak" ve ona mukabil
edeceği hizmete dahi bir "vazife" namı ve­
ri lmiştir.
Bahsin şu nokta-ı esasiyes i n i tayin eyle­
d i kten s o n ra keyfiyeti u m u m i yetl i ce a rz
edel i m : Her biri ayrı ayrı hür olan insanları
cemiyet üzere taayyüşe cebreden şey i hti­
yaçtan başka hiç bir şey olamamak tabii ve
zaruridir. Zira hürriyet insanın yalnız tabiat­
ı medeniyes i ne değil bel ki asıl tabiat-ı hay­
van iyesine de o kadar hoş gelir bir şeyd ir ki
pek büyük bir i htiyaçtan m üteve l l it pek bü­
yük bir menfaat i nsanı mecbur etmedi kten
sonra i nsan kend i s i n i yani h ü rr iyetini bir
kayıt ile mu kayyet etmeğe rıza gösteremez.
490 H ayvanat-ı sairenin bile tabiat-ı hayvaniye­
si daima bu hakikati irae eyler. İnsanları ce­
m iyetle taayyüşe mecbur eyleyen i htiyaç
ise hariçten gelecek taarruzata e l birl iği ile
ve daha kuvvetl i bir suretle m üdafaa göster­
mek ve havayic-i beşeriyeyi dahi yine böyle
el birliği ile tesviye eylemek ihtiyacı olacağı
pek bedihi bir Ş eydir. Zira böyle def-i zaru­
ret i htiyacı insanların i rtibatı emri nde o ka­
dar büyük bir kuvvet gösteri r ki bir fam i lya
a z a s ı n d a n i b a ret b u l u n a n i ns a n l ar ı değ i l
i k i s i birbiri n i n ecneb i s i b u l u n a n adamları
bile yekd iğeriyle rapteder. Hatta birbir i n i n
c a n ı n a kasteden iki a d a m mukatele-i vakı­
aları esnası nda i kisine dahi kasteyleyen me­
sela bir aslana tesadüf edecek olsalar şu ta­
arruz-ı hariciden tedafi için derhal öz kar­
deşler gibi ittifak ederler. Bu halde cemiyet­
i b e ş e r i ye i ç i nd e J e a n J ac q u e s R o u s s e ­
au'nun ded iği gibi " e l b i r l i ğ i i le çalışalım"
esası üzeri ne bir mukavele-i içti maiye ak­
detmek pek kolay tasavvur ed i lebi l i r. Şu ka­
dar var ki insa n ı n tabiat-ı hayvaniyesindeki
hürriyet-i mutlaka cibil leti "çal ışalım" hük­
m ü n ü pek kuvvetsiz b ı ra kacağı d a h i asla
ehemm iyetten uzak tutu l m ayacak b i r şey
olmasıyla efrad-ı ahrarın h ü rriyet-i tabiiye­
sini b i ' l-muhafaza hürr-i m utlak bulunduğu
zaman kendi nefsi için sarf edeceği himme­
ti bir cemiyet-i medeniye dahil i nde m uka­
vele-i içtimaiyeye manen ve h ükmen vaz
etm iş olduğu imzadan dolayı hürr-i mukay­
yet olarak yaşayacağı zaman dahi sarf et­
mekten istin kaf eyleyememes i n i ve h ü rri-
yet-i mutlaka aleminde kendi nefs i n i n sela-
meti için yine kendi nefsine tayin eylediği
vazifeyi h ü rriyet- i m u kayyede a l e m i nde
dahi yine kendi nefsine bir vazife tanıyarak
ondan ayrı lmasını tem i n-i i htiyaçtan kanun
deni len hükm-i umumi ile onun ahkam ı n ı
mer' iyet-i icrası dahi l i nde muhafaza i ç i n bir
de kuvve-i i cra iyeye i htiyaç görü l mü ştür.
Kanun den i len şeyin bir hükm-i umumiden
ibaret olduğu z i h i n lere kabul ettiri l d i kten
sonra bunun mer'iyet-i ahkamını muhafaza
için bir de kuvve-i icraiyeye ihtiyaç olduğu
dahi zihin lere derhal kabul ettiri l i r. Evet ka­
n u n u n esas-ı tab i iyesi tarif ed i l mek lazım
geldi kte bunun tabayi-i eşya ve a hvalden
mü nbais ahkam olması en ziyade sel i m ve
müstakim bir tarif olmak üzere kabul ed i l i r.
Tabayi-i eşyan ı n tayin-i ahkamı ise hakikat­
te hükm-i u m u miden başka hiç bir şey o la­
mamak zaruridir. Vakıa bir madde üzerinde
hükm-i umumi istihsal için ittihat ve ittifak-ı
efkar her daim mümkü nattan addol unamaz.
Zira i nsanoğ l u n u n çehreleri nas ı l b irbiri ne
benzemeyecek derecede muhalif ise reyleri
fi kirleri dahi o kadar mütehalif ve mütezad­
d ı r. Ancak fikirlerin kaffesi yalnız i htiyacat-ı
meden i ye n i n s u ret-i tes v i yesi n i b u l m a k
noktası n ı tayine çalışırlar ise pek çok fikir­
lerin bir noktada ittihat etmeleri de zaruri­
d i r. Z i ra tesviye-i i htiyaç tarikini irae ede­
cek noktalar o kadar çok deği ldir ki hatta
her fi kir kendisine bir başka nokta bu lup ta­
yin eyles i n . Bu noktalar pek ma'dut olduk­
l ar ı n d a n efkar-ı u mu m iyen i n m u h a l efet-i
umumiyesi dahi ga iyeti bir kaç nokta üze­
rinde münhasır kal ı r. Halbuki ekseriyet ve
a g l e b i yeti n ta y i n e y l ed i ğ i h ü k m ü n b i r
hükm-i umumi olarak kab u l ü zaruriyattan­
d ır. Aza-yı cem iyetten eka l l i yet-i sahihede
ka lan bir kısım bu hükmü kabul etmeyecek
olsa çünkü o cemiyetin şerait-i içtimaiyesi
o hükümden ibaret bulu nduğu cihetle şart-ı
mezkuru kabul etmeyenlerin cemiyeti dahi
kabu l etmeyerek ç ı kıp gitmesi lazım gelir.
Bu halde şartı kabul etmekle cemiyeti terk
etmek arası n d a k i menfa a t i n muvazenesi
eka l l iyet ve m u h a l efet erba b ı n ı d a h i y i ne
kendi i htiyarlarıyla o cemiyette kal ı p şartı
yani aglebiyetin hükmünü tav'en ve i htiya-

ren kabul etmek zarureti n i on lara tercih et­
tirir. Öyle bir hükmü tav'en kabul ise yine
ahrarı n i htiyar-ı ahraranesine tevd i ed ildiği
cihetle mugayir-i hürriyet görü lemez. Hatta
şahs-ı vahidi n kendi efkar-ı hususiyesine kı­
yasen vaz eylediği kanun-ı cemaat tarafın­
dan i nde' l-ted k i k şaya n-ı kabul görülerek
tav'en ve i htiyaren k a b u l o l u n u r ve itaat
ed i l i r ise o bile m ugayir-i hürriyet addolu­
namaz. Zira kanun-ı mezkurun i nde' l-ted­
kik bila-ihtiyar ve bi 't-tav kabulü haddiza­
tında h ü rriyet-i beşeriyeyi i h l a l etmeyecek
esas üzerine müesses yani kanun den i len
şey hükm-i umumi i le mevzu olacağına gö­
re hükm-i u m umi her neye karar verecek
id iyse o ferd-i m ü nfe ri d i n kanun-ı şahsisi
dahi o kararları cami görü lmüş olacağı mü­
nasebetiyle kabul ed i l m iş o l acaktır ki şu
hal-i hürriyet-i i nsaniyeye m u h a l if değil bi­
lakis riayet ve muvafakat sayı l ı r. İşte şerayi-i
diniyeden bir şeriata iman ed ip de itba ey­
lemek dahi bundan dolayı h ü rriyet-i beşeri­
yeye mugayir say ı l maz çünkü bu makamda
iman demek o kan u n- ı şer'inin a h k a m ı n ı
i nsanın kendi fikrine m uvafı k bularak kabu l
eylemesi d e m e k o l u r. Böyle o l m a d ı kta n
sonra i nsanlara cebir ve i krah ile kabu l ka­
bul ettirilmek istenilen kanunlarla beşeriye­
tin hürriyetini mahvetmek yoluna gidilmiş
olur ki daire-i temeddünde yaşayan evlad-ı
ademin hukuk ve hü rriyeti gibi mebah isle
böyle b i r kan u n - ı cebriyi tatb i k ve tevfik
edeb i l m ek m u h a l atta n d ı r. H atta kavanin-i
i l a h iyeden o l a n kavanin-i d i n iy e n i n b i l e
eğer e h l e kabul ettiri lmeğe çal ışmak sureti­
ne rağbet edilmemesi her halde tabii görü­
len hürriyet-perverl i k i ktizası ndandır.
Ası l cay-ı dikkat ve ehemmiyet şundadır ki
kendi nefsine hizmet demek olan bir vazife­
yi y i ne kend i nefs i ne vazife o l m a k üzere
hükmeden ve kendisinin bu hükmüne yine
kendisi kanun n a m ı n ı verip o hükme itaati
dahi zimmet-i ahraranesine borç tanıyan i n­
san hürriyetinden hiç bir şeyi feda etmemiş
o l ur. Eğer bunu d a h i h ürriyete m ü n afi bir
esaret addeyler ise o insan beyaban-ı vahşet­
te hürriyet-i mutlaka-ı hayvaniyesine tama­
mıyla sahip olarak gezer iken acıkan karnını
doyu rmak için kend i s i n i g ı d a tah arris i ne
S E Ç M E M E T i N L E R
mecbur ve o hüküm i l e mahkum görmeği
dahi hürriyet-i hayvan iyeyi menafi bir esaret
addetmek isteyen adama benzer ki hizmet-i
nefsiyesi için mahkumiyeti kabul edemediği
halde felaket-i mevte bi la-lüzum mahkumi­
yeti kabu l eylemiş olur. Bu ise bu cennettir
ki cevher-i akl ı n birinci mevludu olan kava­
nin-i medeniye ve kavaid-i insan iye meba­
his-i dakikası gibi gayet nazik bahislerde bu
eser-i cennetin hiç bir dahli olamaz.
İşte her ne suretle olur ise olsun kanunun
bir hükm-i umumi olduğu bu surette tahkik
eyledi kten sonra bu kanunu kendi şanı olan
istiklaliyle meydana çıkarmak için dahi şöy­
le bir farz edeceğiz. Cemiyet-i meden iye de­
n i len şey b irer b i rer hür olan i ns a n l ardan
491
mürekkeptir ve ahrar-ı mezkure n i n kendi sa­
adet-i zatiyeleri için edecekleri h izmetin su­
ret-i müttehide ve müştereke ve müctemiası­
na vaz ife den i l m i ştir. Ve o vazifeyi efrad-ı
cemiyetten her birisine vazife olarak tayin
eyleyen hükm-i umumi dahi kanundur. An­
cak tabiid i r ki ahval-i ibtidaiyede kanun de­
ni len şey bir veya bir kaç cilt düstur içinde
münderiç olamaz idi. Medeniyetin o zaman
için delalet eylediği terakki insanlarda henüz
böyle bir kitap edinebilmek iktidarı nı tevl it
eylemem i ş i d i . Kavanin-i mezkure "adet"
namıyla cemiyetin ahlak-ı umum iyesi içine
derç olunmuş idi. Nası l ki adattan i baret i l k
kanunlarımızın hükmü h a l a bugü nkü günde
bile yine adet namıyla familyalarım ı z meya­
nında meriü'l-icra olup ahkam-ı asliyesinden
birisine fam i lyaca ri ayet etmemek bayağı
müşki lat ve mümteniattandır. Bizim Osmanlı
cemiyet-i medeniyesi henüz tamamıyla ka­
nt n a ltına a lınmış demek değil belki bu ce­
m iyetin kanunları henüz tamamıyla sahaif
ve l evayi h e derç ed i l me m i ş o l d uğ u n d a n
adat v e a h l a k g i b i fami lyalara ait o l a n husu­
sat deği l bir çok usul-i siyasiyemiz bile he­
nüz "adet" lafzının bir tabir-i resmiyesi ol­
mak üzere "teamül-i kadim" denilen kava­
nin-i gayr-ı mesture ve gayr-ı muharrere üze­
rine cereyan etmekte bulunmuştur hatta te­
amül denilen işbu kavanin gayr-ı mesturenin
hükmü elhaletü hezihi kavanin-i mestureden
bile ziyade kuwetlidir. Zira bir çok yerlerde
teamü l-i kadimin hükm-i kanunide ta'dil ve
 S E Ç M E M E T i N L E R
te' hlr eyled iği taşra l a r h ü kumetine vakıf
olanlara mestur değildir. Her ne hal ise ka­
nun gerek düstur tarzında bir yere cem olun­
sun ve gerek adet ve teamül-i kadim namıyla
ahlak-ı umumiye içinde münderiç bul unsun
bu kanun bir şahıs üzerinde teşahhus etme­
d i kten sonra kendi hükmünü ale'l-devam ef­
rada ihtar edemeyeceğinden cemiyet içinde
kanun-ı müşahhas veyahut şahs-ı kanun ol­
mak üzere bir adama tab'en lüzum görü l ­
m ü ş v e işte bu adam fam i lyalardan ibaret
bulunan cemiyetlerde baba ve cemiyet-i cis­
miye-i medeniyede hükümdar namıyla tayin
eylemiştir. Hükümdar bir kanu n-ı şahsi veya­
hut bir şahs-ı kan u ndur ki vereceği ahkam-ı
492 kanuniye balada zikrolunduğu veçhile yine
hü km-i umumiyi i htar demek olacağından
cemiyet efradından her biri kendi sözüne
kendi h ü km ü ne itaat kabi l i nden o larak bu
hükümdarın hükmüne itaatle muvazzaf ol­
muştur. Bu suret dahi efradı n hürriyet-i asli­
yesini ihlal etmemiş olduktan ma-ada bilakis
şahs-ı hükümdarın zeka-yı i nsaniyesi n i ka­
n u n u n ş a h s i yet-i m a n e v i ye s i n i k a t a r a k
nev'ama kanuna kendi k e n d i kend i s i n i ve
kendi hukukunu muhafaza gibi bir i ktidar ve
istidat verd iği cihetle o kanun ile m uayyen
bulunan hürriyet-i beşeriyeyi bir kat daha te­
min eylemiştir.
Ancak kanunun bir zat u hdesinde teşah­
hus etmesi muhafaza-ı ahkamı için yine kafi
olamaz. O zatın ihtarı herkesin haiz olduğu
hukuku bi'l-hafıza herkesi n mükel lef olduğu
vazifeyi de ifa ettiremez. B u i htar yalnız bir
ihtardan i baret kaldığı surette kanun evlad-ı
ademi n tabiat-ı hayvaniyesinde olan sevda­
yı hürriyet-i hayvaniye ve istiklal-i tamdan
m ünbais itaatsizl iğe karşı yine aciz kal ı r. Bi­
naenaleyh fam ilyalardan ibaret bulunan ce­
m i yetlerde b i l e adetten ibaret olan kanun
hükmünü m u h afaza babında o h ü kümden
teba'üt edenleri ta'zlr için hükümdar maka­
m ı nda bulunan babalara bir hak ve kudret
verilmiştir. İşte bu hak ve kudretin cemaat-ı
medeniye hükümdarlarına dahi itasına ıstıla­
hat-ı siyasiyeden olarak "kuvve-i icraiye" de­
n i l miştir. Hükümdarları kuvve-i icraiyeye bi­
hakkın m uktedi r olabilecek bir kuvvete sa­
hip eylemek için asker gibi polis gibi kuvvet-
lere görülen lüzumu uzun uzun şerh etmeğe
hacet var mıdır? Bize kal ı r ise bahiste bu lü­
zumun dahi h ü rriyet-i beşeriyeye m ugayir
o l m a d ı ğ ı n ı göstermek kafid i r. Evet b u da
hürriyet-i beşeriyeye m ugayi r olamaz. Zira
bir h ü k ü m d a ra o kuvveti veren şey y i n e
hükm-i umumiden ibaret o l a n kanun olduğu
gibi o kuvveti istimal edeceği zamanlar ve
keyfiyetler d a h i kanunen tayin o l u nur. Şu
halde kuvvet kendi kuvveti olup da hüküm­
dar o kuvveti kendi keyfinin istediği yerlerde
sarf etmiş olmuyor ki işin içinde bir cebbar­
l ı k çıksın da h ü rriyet-i beşeriyeye m u ha l if
düşsün. O kuvvet kanun kuvveti olup sarf ve
istimali dahi kanunun emriyle vuku b u l ur.
Bu halde faraza bir caninin boynu vuruluyor
ise onun boynunu cellat vuruyor d iye tabir
olunamaz. Belki cel lat dahi kanunun istih­
dam eylediği bir memur olup hükm-i kanu­
nu icra eylediğinden ve hü km-i kanun ise o
can i n i n dahi reyi munzamm olduğu halde
istihsal olunan bir hükm-i umumi bulundu­
ğundan gayet hakikat-i emrde merkum cani
kendi kendisinin boynunu vurmuş oluyor.
Hükümdarın ve o h ü kümdar uhdesinde
olan kuwe-i icraiyeni n dahi suret-i asl iye ve
ibtidaiyesi n i şu yolda tayin eyledikten sonra
bir cemiyet-i m edeniyeyi yani m i l leti ve
onun kavanln-i esasiyesini ve hükümdarını
ve kuvve-i icraiyesini teşki l ve tayin edip bi­
tirmiş oluruz. Bu mil letin bir familyadan ve
bu kanunun o familya adatından ve hüküm­
darın dahi o fam i lya babasından ibaret ol­
ması yan i m i kyasın bu kadar küçük bulun­
ması şu kaide-i küll iye-i esasiyeyi gerek mil­
l iyet-i vahideden ve l isan-ı vahit erbabından
ve gerek m i l l iyet-i m ütenevvia ve e l s ine-i
mütehal ife ashabından yüzlerce m i l yon in­
sanlardan ibaret cemiyat-i azlmeye ve hatta
yekpare bir cemiyet-i umumiye-i beşeriyeye
bile tatbikini men edemez. Zira hakikat de­
n ilen şeyin mahiyeti asla tenevvi edemeye­
ceğinden yani cihanda hakikat olarak i ki su­
ret bulunabilse onun birisi diğerine nisbetle
e l bette ahakk o l u p binaena leyh d iğeri n i n
butl a n ı tahakkuk eyleyeceğ i nden insa n l a r
herhangi mahalde bulunur ise bulunsun ve
her hangi l isan ile mütekellim olur ise olsun
kendi lerine arz olunacak hakayık kavanln-i

medeniyeyi nihayet bir mübahese ve müca­
dele-i hakikat-cuy-aneden sonra elbette ka­
bul ederler ki bu zaruret i nsanların tabiat-ı
medeniyesi tarafından hasıl edi lmekle kimse
o zarureti i n kara m u kted i r olamaz. Hatta
medeniyet-i beşeriye mebhas-ı vesi'i üzerine
idare-i efkar eyleyen bir müdekkik şimd iye
kadar bu tatbikin icrasıyla umGm-ı ebna-yı
beşere yekpare bir m i l l i yet-i neviye verile­
memiş o l ma s ı n a i st igrap eylerler i se bazı
mülahazat-ı muhakkike m ümanaat etmemek
şartıyla bu istigrabda n dolayı kendisine hak
dahi veri lebi lir.
M ü l a h azat-ı m u h a k k i ke - i m e z k u ren i n
maddi ve manevi diye ikiye ayrı lan aksamın­
dan kısm-ı maddisi ta a'sar-ı ahireye gelince­
ye kadar dünyanın kıtaat-ı fesihesi üzerinde
bulunan i nsanların yekdiğerinden haberdar
olamaması gibi b i r ta k ı m esbab-ı azime-i
mecbureden ibaret olup işbu esbab-ı maddi­
ye üzerine idare-i efkar eyleyen müdekkikle­
rin asırlar geçip de evlad-ı beşer yekdiğerini
kemaliyle tanıdıktan ve m ünasebat-ı ticariye
mertebe-i gaiyetin i bulup menafi-i medeniye
dahi hükmünü tamamıyla ortaya koyduktan
sonra umum-ı ebna-yı beşerin bir m i l liyet-i
insaniye teşkil eyleyebilecekleri hakkındaki
efkar-ı mahsusaları her ne kadar baid görülür
ise de el bette batıl görülemez. Vakıa bey­
ne'l-hükema bu kaziyeyi muhalattan adde­
denleri dahi vardı r onlar cihanın afak-ı ba­
idesinde bulunan a h a l i n i n a h l a kça l isanca
ve d iyanetçe birbirine benzememeleri cüm­
lesinin bir m i l l iyet-i umumiye teşkil etmele­
rine manidir diye itikat ederler. Ancak bu iti­
kadları mahza fikirlerine l üzumu derecesi n­
de vüsat ve füshat vermed i klerinden neşet
eder. Şimdiki halde mebahis-i siyasiyemizde
deriz ki "yegan yegan i nsanlar familyaları ve
fami lyalar köyleri köyle nah iyeleri nahiyeler
elviye ve vilayeti ve v i layetler ü l keleri teşkil
ederler" bunu demekle beraber kavanin-i
medeniyeni n hiç bir kimseyi hürriyet ve hu­
kukundan men etmediğini bilakis bir kat da­
ha temi n eylediğini de der-miyan eyleriz. O
halde işbu meratip meyanına bir de l isan ve
diyanet ve ahlak cihetiyle müstaki l olan ce­
miyetleri de ithal etmekte ne beis vardır? Os­
man l ı l ığ ı n d ü nyada i l k defa o l m a k üzere
S E Ç M E M E T i N L E R
meydana koymuş olduğu şu usul-i medeni­
ye-i alem-şümul pek güzel muvaffak olmuş
ve elsine ve diyanet ve ahlak-ı mütehalife er­
babından yüz otuz m ilyona kadar ahali bir
k a n u n a l t ı n d a i ç t i m a eylem i ş t i . Bu h a l
umum-ı ebna-yı beşerin bir kanun al tında iç­
timaını muhal add etmeğe asla i mkan yok­
tur. Gayeti baid addolunarak şimdiki asırlar­
da husu lüne i ntizar olunamaz.
Mülahazatın kısm-ı maneviyes i ne gel ince
dahi bizim için ol babda meskut-ı anh geçe­
meyeceğimiz bazı hakayık mevcuttur.
Cemiyet-i medeniye-i beşeriye hakkında
balada tasvir eylediğimiz üss-i evvel ve asli
muahharen bir çok su-i istimalata d uçar ol­
mamış olsa idi efrad-ı beşerden hemen umu­
493
miyete karib bir kısmın cemiyet-i medeniye­
sine yine esas olab i l ir idi. Ancak i nsan ın ci­
bil iyet-i mahsusası ile beraber i nastan doğ­
muş olan sevda-yı hürriyet ve istiklal mürur-ı
zaman ile medeniyetin i l k kanun-ı tabiisini
i h l a lden hali kalmamıştır. Ezan c ü m l e ka­
nun-ı medeniyetin müşahhası b u l u n a n hü­
kümdar hükm-i umumiyi cami bul u nan ka­
nun-ı mukteziyatını ilan ve i htara bedel ken­
di efkar-ı zatiye ve iradat-ı keyfiyesini emir
ve icbar edince medeniyetten matlup olan
maksud-ı asli ve hakiki bozulmuş ve şu hal­
de efradın o hükümdar-ı müstebide itaat et­
mesi hürriyet-i beşeriyeye muvafık görülüp
bu ise cemiyetleri n rabıta-ı itti had ı n ı boza­
rak müteferrik ve perakende olmalarını icap
eylemiştir. Şüphe yoktur ki heyet-i müttehi­
de-i beşeriye meyanında vukua gelen tefri­
kalar güya hürriyet-i beşeriyeyi istirdat gay­
retiyle meydana çıkan sah ib-i huruçlar tara­
fından ika edilmiştir. Ancak bunların da tabi­
atlarında mevcut olan sevda-yı istibdat o ce­
miyetleri de biraz sonra bir cebbarın idare-i
keyfiyesi a ltında mazl um-ı üsera cemiyeti
hal ine koymaktan geri kalmamıştır. İngiltere
i ç i n Cromwe l l , Fra nsa i çi n Bonapa rte b u
babda bire r güzel misaldirler.
Medeniyetten matlu p olan esası tagayyür
hususunda görülmüş ve gösterilmiş olan se­
bebiyetleri yalnız hükümdarlara atf ve tahsis
etmek de haklı değildir. Efrad-ı cemiyetin de
ahlak kanun-perverisine halel gelerek n izam
ve i ntizam-ı cemiyete kendilerinin dahi sekte
 S E Ç M E M E T i N L E R
vermiş oldukları da nazar- ı dikkate a l ınmaz
ise bahiste matlu p olan hakikate vusul mü­
yesser olamaz. Yalnız kavanin-i siyasiye ile
idare olunan m i l letlerde değil hatta kavanin-i
şeriye ve diniye i l e idare olunan mil letlerde
dahi bu tagayyür görül müştür. Ezcümle Beni
İsra i l meyanındaki bunların kanunları keteb-i
semaviye ahkamına müstenit kavanin-i ilahi­
yeden olduğu halde mürur-ı zamanla halkın
tavı rlarında şeriat-ı mevcudeye adem-i itaat
fikirleri peyda olarak aralık aral ı k bais-i enbi­
ya-ı kiram ile di n-i hakikiyenin teyidi bu hü­
k u m ete i bt i n a eylem i şt i r. Aşağ ıda fı kra-ı
mahsusasında beyan olunacağı üzere yal nız
diyanet-i cellle-i İslamiyedir ki tabiat-ı zama­
494 nın tagayyürü üzerine icma-yı ümmetle ah­
kam ı n dahi ta'dili esası bu şeriat-ı garranın
e l i yevmena heza daim o l duğu mertebede
m e t i n o l d u ğ u g i b i metanet-i v a k ı a s ı e l i
yevm-i elkıyyam dahi devam edecektir.
İşte Cenab-ı Hakkın i nsan evladına bah­
şeylediği kudret ve istitaatı alemin mamuri­
yeti yol u nda sarf eylemek gibi bir hareket
akı lane ve medeniyet-perverane h ilafına ola­
rak bilakis mamuriyet-i mevcudeyi hedm ve
harap eyleyecek olan muharebat-ı şedide ve
medideye sarf ettirmek adeti mahza cemiyat­
i medeniyenin esas-ı ahrarane ve mu ntaza­
masını bi't-tagylr işte bir suret-i esirane ver­
mek amal-i evvel iyesinden neşet eylemiştir.
Mesa i l i n sathiyatından vukuatın yenilerin­
den bahseyleyen müdekkiklerin beni beşer
meya n ında vukua gelen kavga-yı ezeli ve
ebediyi her halkın hem civarı bulunan hala­
y ı k - ı s a i re e l i ndeki esbab-ı saadete g ıpta
ederek onları n m a l ı n ı yağma ve kendi lerini
esir eylemek da iyelerine d üşmüş o lmasına
h a m l etmel eri burada i ltizam eyl ed iğ i m i z
m u hakeme-i d a kika v e esasiyeyi şaşırtma­
malıdır. Elyevm m iktarı yüzleri geçen m ilel-i
mütenevvianın menşelerini araştıracak olur
isek bunların yekd iğerinden münşeap oldu­
ğunu ve bir kaç asır mukaddeminde bir kaçı­
nın m i l l iyet-i vahide dairesinde içtima eyle­
diklerini ve ni hayetü' l-emr cümlesinin o ka­
dim Asya kıtasında ve onun dahi kısm-ı ce­
nub-ı garbiyesinde b i rl eşti klerini hatta el­
_yevm güzergahlarında görülen alaim-i kadi­
mesiyle m üşahede eyleriz. İnsanlar an-asi
böyle müttehit olmayıp da müteferrik olsalar
bile menafi-i medeniye kendi lerini tevhit ey­
lemek l azım ve zaruri iken an-asi müttehit
oldukları halde bu ittihadı m uhafaza edeme­
yerek müteferrik olmaları elbette mes'ud iyet­
i dünyeviyeyi cemiyetlerin yekdiğerinden if­
tirak ve teba'üdlerinde aramış olmalarından
neşet eyleyeceği ve bu dahi kendi lerini va­
tan-ı asliyi terk ettirecek bir mecburiyet-i si­
yasiye altında görmelerinden i leri geleceği
bu misillü mecburiyetler içinde dahi ilk ser­
riştenin hürriyet halkası na bağlanacağı zaru­
riyat-ı umurdandır.
Tarihin daire-i ıttılaı haricine çıkmağa ne
hacet aradığımız hakikati tari hinin daire-i ı t­
tılaı dah i l i nde de bulabi l i riz. Bu taharriyatı­
mızda pek uzak zamanlara kadar gitmeğe de
hacet yoktur. Pek yakın zamanlar bizi kendi­
l iği ile istikbal ederler. İşte Almanya kıtası.
Bu kıtanın ahalisi bir m i l liyete mensup ve bir
l isan ile m üteke l l i m i ke n kırk elli parçaya
bi'l-inkısam yüzlerce seneler birbiriyle bo­
ğuşmaları neden i ktiza etmiştir? Yal n ız Al­
manya'ya mahsus değ i l İtalya'nın Fransa'nın
vesair hemen her m i lletin aksam-ı müteaddi­
deye i nkısamıyla asırlarca müddet yekdiğeri
aleyhine kıyamları hep medeniyetin ibtida­
daki kavanin-i esasiyesi i h l al ve nisyan edi­
lerek fikr-i istibdadın her beş on kişiye söz
geçi rebilecek o l a n rüesa ve derebeylerine
varıncaya kadar taammüm eylemiş ve efrad­
ı cemiyet nezd inde dahi kanun-perverliğin
gaybubetiyle bu misillü derebeylerine itaati
kanun-ı umum iye itaatten daha m ü reccah
görecek surette fikirlere intizamsızlık gelmiş
bulunmasından başka hiç bir şeye mübteni
değildir. Zadegan derebeyleri ve pes-paygan
ve bazı yerlerde üsera namlarıyla beni beşe­
rin bir kaç tabakata inkısamı dahi medeniye­
tin i l k vazife olmak üzere efrad-ı cemiyete
hükm-i umumi i l e ta'yin eylediği vezaiften
kendisini kurtarıp onu diğerlerine tahmil mi­
sillü her halde istibdadiye tabir edebileceği­
miz bir istidat icabı değil midir?
Flemenkli G rotius ve İ n g i l iz hükemasın­
dan Hobbes gibi tasavvurat-ı siyasiyelerince
i mkan ve ihtimal dairelerinin haricine kadar
çıkan bazı m üdekkikin-i müfritanın istibdat
ile dahi beni beşerin mes'ut olacaklarına da-

ir kemal-i maharetle yürüttükleri muhakema­
tı hüsn-i kabul etmek isteyenlere hiç bir di­
yeceğimiz yoktur. Medeniyet-i beşeriyenin
mukteziyat-ı tabi iyesi nden ayr ı l madığımız
cihetle şahs-ı vahidin n ice emraz-ı nefsani­
yesi bugü nkü reyi ile yarı nki reyi arası nda
pek çok tefavüt gösterebi leceğini nazar-ı dik­
kate alan hükemanın hükümdar-ı vahit tara­
fından kendi rey-i hoduyla konulan kanunla­
rın her zamana ve her işe tatbiki kabil ola­
mayacağı n ı ve hatta o hükümdarın bir emri
diğerin i nakz ve cerh eyleyeceği n i mübey­
yen mu hakematında daha ziyade rüçhan gö­
rüyoruz. Jean Jacques Rousseau'nun dediği
gibi eğer bir kan u n şahs-ı vahit tarafından
konulacak olur ise o kanunda m ültezim olan
adaletin tamam-ı h u s u l ü i ç i n vaz-ı kanun
olan zatın ol kadar bl-taraf o derece garazsız
ve menfaatsiz olması lazım gel ir ki böyle bir
adam ancak meleklerde bulunacak masumi­
yetle i nsan l ı k mertebesi n i n fevkine çıkmak
icap eyliyor. Halbuki ol suretle mevzu olan
kanunun dahi nas beyninde m üta ve mer'i
olması için nasın onu kanun tanıması ve öy­
le itikat etmesi lazım gelir. Böyle olmadıktan
sonra halk tarafı ndan mevzu veya musaddak
olmadığı gibi makbul ve müta olması emrin­
de halkın i rade ve ihtiyar-ı zatlleri dahi hasıl
o l mayan k a n u n a r i a yet i ç i n edi l e n ceb i r
Grotius ile Hobbes' in halkı mes'ut edecek
en adil hükümdar diye farz eyledikleri ger­
çekten adil hükümdarları dahi nas beyn inde
cebbarlar nazarıyla gösteriyor.
Senelerce müddet bütün Avrupa'yı tesirat-ı
muzırre ve tazyikat-ı seyyiesi a ltında ezen
idare ve iradat-ı istibdad-karaneye ni hayet
vermek lüzumu artık seyyiat-ı zamaneye ta­
kat götüremeyen insanların efkar-ı umumiye­
sinde vücut bulmağa başladığı zaman nice
efkar- ı vasia ve ted ki kat-ı arnika erbabı n ı n
mebahis-i dura-d ur g i d e gide medeniyetin
kavanin-i tabiiye ve ibtidaiyesine kadar var­
m ış olması ve insanların ilk devr-i hürriyeti­
n i n teceddüdünden ibaret dernek olan ezrni­
ne-i cedide için yine ezrni ne-i ibtida iyeni n
kava nln- i esasiyesi tarzı nda y a n i h ü km-i
umuminin hülasasından ibaret kanunlar va­
zından başka çare bulunamaması hakikaten
istigrap ed ilecek bir keyfiyettir. Zira bu tedki-
S E Ç M E M E T i N L E R
katta görü l üyor ki i nsanoğlu fikir cihetiyle
ilim cihetiyle sanayi cihetiyle ilk derecesine
nisbeten pek çok terakki eylemiş ise de te­
rakkiyat-ı vakıası kendisini henüz kavanin-i
tabiatın haricine çıkarmak derecesine varma­
mıştır. İhti mal ki bu dereceye vard ı rabilmeğe
yine kanun-ı tabiatın dahi müsaadesi yoktur.
Ancak şimdiki halde tahkikini görd üğümüz
şey cemiyetin ilk kanun-ı esasisi ne halde ne
suretle takannün etm iş olması lazım gel iyor
ise şu son halde dahi yine o suretle yani ka­
nunların bir hükrn-i umumi olması için yine
ittifak ve rey ve rıza-yı umumi ile takannün
etmesi suretine müracaat olunur.
Vakıa cemiyet-i beşeriyenin şimdiki vüsat­
ı fevka ladesine nazaran efrad-ı cemiyeti bir
495
araya toplayıp cümlesi nin hükm-i um umisi
ne olacak ise ondan bir kanun yapmak akıl­
lara sığmayacak bir keyfiyet gibi görünür ise
de kanun deni len şeyin her halde hüküm ve­
ya kabul-i umumiden başka hiç bir şey ola­
mayacağı tahakkuk etmesi üzerine m i lyon­
larca ahal inin hüküm veya kabu l-ı umumlsi­
ni istihsal için behernahal bir yol bulmak la­
zım gel miş ve o da heyet-i mebusan-ı m i l let
tarzında bulunmuştur.
Şöyle k i : İnsanlar için alelumum matlup
olan hürriyet-i kamile aleminde bir adamın
kendi verdiği hükme yine kend isinin tabi ol­
ması rnugayir-i hürriyet olmadığı gibi kendi
tarafından vekil olarak irae eyleyeceği ada­
mın verdiği hükme tabiyet dahi vekalet i l e
asaletin hükü mleri hakikatte bir olacağı ci­
hetle yine mugayir-i hürriyet görülemez ve
görülememiştir. Şahs-ı vah i d i n yine şahs-ı
vahit için vekil olması ve eşhas-ı kesireye
vekil olamaması hakkında hiç bir kanun-ı ta­
bii bulunmayıp bir vekil kendi vekaletini ka­
bul eyleyen bin lerce müvekkil lere vekalet
eyleyebileceğinden cemiyet-i medeniye kaç
m ilyon ahrar-ı mükel lefeden ibaret ise bun­
ların fırka fırka ve fevç fevç i ntihap ve irae
eyleyecekleri vek i l ve mebu s l a r ı n heyet-i
umurniyes i ne mil letin heyet-i umumiyesidir
nazarıyla bakmak her halde muvafık-ı man­
tık ve tabiattır.
Keteb-i siyasiyede işbu intihab-ı mebusin
kaidesinin esasına hiç bir kimse itiraz ede­
meyi p bunun ya l n ı z suret-i icrası kaziyesi
 S E Ç M E M E T i N L E R
mesai l ve mübahasat-ı şedideyi istilzam ey­
lemiştir. Bu mübahasatın netice-i gayesi iki
bahs-i müstakile müncerr olmuştur ki bunun
birincisi vaz-ı kanun hususunda rey verecek
o l a n vek i l ve mebusları h a l k ı n doğrudan
doğruya i ntihap etmesi ve d iğeri ise vaz-ı ka­
nun maddesi öyle ara-yı adiye erbabının ya­
pacağı iş olmayıp evvelden kanun-şinas bu­
lunma k birinci derecede lazım olduğundan
ve kanun-şinas olan a d a m l ar ise ammeye
malum olmayıp havasın malumları olacağın­
dan halk evvel-emirde kendi lerince vüsuk ve
itimat erbabını i ntihap ed i p bunların dahi
asıl mebus vekilleri i ntihaba memur edilmesi
bah islerid ir. Bu iki bahsin h angisi d iğerine
496 nisbetle eslem olacağını tayin müşkildir. Zira
birinci suret-i hürriyet-i mutlaka-ı umumiye­
ye daha muvafık olur ise de ol suretle halkın
intihap edeceği mebuslar meyanında mesela
m üddet-i ömründe usul-i hükumeti düşün­
memiş bir çiftç i n i n bulunması dahi muhte­
meldir ki o adamın kanun meselelerince re­
yinden istifade olunamaz. İkinci surette ise
kanun-şinas mebusların i ntihap olunabi lmesi
daha ziyade ihtimale karlb ise de halkın te­
ban haiz oldukları bir haktan doğrudan doğ­
ruya istifade edememeleri gibi hürriyet-i ka­
m ileye nev-umma mugayeret vard ı r. Eğer bu
suret dahi bir kere rey-i umumiye konulup
da eğer halk iki nci derecedeki intihaba rıza
gösterir ise ol sureti taknln etmek vakıa hür­
riyet-i kami leye de mugayir görülmez. Zira
demek olur ki halk kendi hakk-ı intihabını
yine kendi rızasıyla bir vekile terk eylemiştir.
Elhasıl her ne suretle intihap edilirse edil­
sin bir mil letin birkaç yüz mebusu bir yerde
içtima i le o n l a rı n h ükm-i u mumisi ve hü­
kümdarın hükm-i hususlsi içtimaından hasıl
olan kanun evlad-ı beşeri hürriyet-i tamme­
leri n i bi't-temin idare edebilecek kavanln-i
medeniye ve m ukavele-i i çtimaiye olmak
üzere kabul edilmek her m i l l et-i mütecedide
ve m ütemeddinenin mebna-yı i n kılabı ol­
muştur. Heyet-i mil letin hükm-i umumisi ile
hükümdarın hükm-i hususlsi bir kanunda iç­
tima eylemek taben ve siyaseten lazımdır.
Zira evvel-emi rde hükümdar dahi o milletin
hem de en mühim bir ferd i olduğundan ken­
di hürriyet-i ferdiye ve şahsiyesi icabınca ka-
nun hakkında reyini vermek birinci salah iye­
tidir. Saniyen rey-i umumiden mütevellit ola­
cak bir kanun icrasını hükümdara cebretmek
cümle i ndinde mukaddes olan hürriyete mü­
nafi bir cebbarl ı k ve cümle indinde mülte­
zim olan ittihada mugayir bir iftirak olup bir
de hükümdar kendi şahsından ma-ada o za­
m a n a kadar rey ve e m r i m i l letin irade-i
umumiyesine muadil ve müsavi bir kanun-ı
mücessem olmak mevkiini ihraz eylemiş bu­
lunduğu ndan bir heyet-i m i l letin hükmüyle
bir hükümdarın i radesi arasındaki itidal ve
tevazüne dahi mugayir ol ur. Hele bir kerede
işi suret-i evvel iye ve ibtidaiyes ine tatbi k
edel im. Esasta efrad ın hükm-i umumisinden
ibaret bulunan kanunu fam i lyanın makam-ı
hükumetinde bulunan peder efrada ihtar ve
i rae edecek değil mi idi? Eğer peder hüküm­
dar-ı kanunu olmak üzere riayet edilecek ah­
kamda kendi hükmünü dahi ara-yı umumi­
yeye karıştırıp ara-yı umum iyeyi kendi hük­
müyle tasdi k ve teyit etmeyecek olur ise fa­
m i lyanın babası ve hakimi değil bilakis sagi­
rü's-sinn mahdumu ve hatta mahkumu olu­
ruz ki bu d a hiç bir vakitte ve hiç bir yerde
muvafık-ı mantık olamaz.
H ü kümdarın biat ve itaat-ı u m u m iyeye
mazhariyetinden dolayı rey-i mahsusu he­
yet-i umumiyen i n ara-yı müşterekesine mu­
ad i I o l m a k kaffe-i kava nin- i meden iyede
esas ittihaz edilmiştir. H atta tensikat-ı esasi­
ye üzerine her nevi tedkikatı icra eyleyen
müdekkikler bu bah iste bir kadem daha i le­
riye giderek yüzlerce azadan mürekkep he­
yet-i mebusanı n ukul-ı müctemiasına muka­
bil hükümdarı yalnız bırakmamak ve onun
kuvve-i müfekkiresine muavin olmak üzere
bir de senato yani heyet-i ayana i htiyaç gör­
müşlerdir ki bunun azası her memleketin ah­
val-i hususiyesine göre ya asıl zadegandan
veyahut hükümdarın tensip eyleyeceği vüke­
la ve ulema vesair müntehabatından m ürek­
kep olarak her bahiste hükümdarın hukuk-ı
zatiye ve mevkisi ni muhafaza eylemeği ol
heyete vazife-i zımmet kaydetm işlerd i r. Kı­
yas edilecek olsa kavanin-i medeniyenin şu
suret-i ahraranede teceddüdü üzerine ma­
kam-ı hükumette bulunan hükümdarların is­
tiklali devr-i istibdaddaki hükümdarların is-

tiklalinden daha emin ve daha kuvvetli oldu­
ğu tahakkuk etmez m i ? Hürriyet-perver olan
bir akil bu babda asla şüphe edemez. Zira
idare-i ahraranede hükümdar m i l letin hürri­
yetin i kanun-ı esasi ile temin etmiş olduğu
gibi mil let dahi hükümdarına itaat-ı kami leyi
yine o kanun-ı esasi ile taahhüd eylemiş bu­
l u nduğundan bu halde ol hükümdar hürri­
yet-pervere itaat etmemek bütün m i letin rı­
za-yı umumisine itaat etmemek demek olur
ve bu itaatsi z l i k n azar-ı u mu mide nefretle
görülüp onun terbiyesinde heyet-i umumiye­
i m i l let müttehit bulunur.
İşte daire-i medeniyet dahilinde bu suret-i
a h ra ra n ed e m aişet- i m e s ' u d a n e a r a m a k
emeliyle kavanin-i esasiyenin vaz ı n ı mütalaa
eyleyen fiki r l e r b i z i m ş u f ı k r a m ı z d a pek
mücmel ve muhtasar olara k irae ve tayin ey­
lediğimiz mülahazat ve m ütalaat köşelerini
dönüp dolaştıktan sonra n i hayet ara-yı umu­
m iye ile mevzO-yı kavanine tabiyet bahsinde
karar kılmışlar ve o karar üzerine bir heyet-i
mebOsan ve bir heyet-i ayan ile bir de hü­
kümdarı cemiyet-i medeniyeni n kuvvet-i teş­
riiye ve tenfiziyesi olarak tayin eylemişlerdir.
Kavanin-i esasiye hakkında buraya kadar
vermiş olduğumuz malumat-ı mücmele şeri­
at-ı İslamiyenin daire-i celllesi haricinde bu­
lunan m i lel-i m ütemeddinenin i lm-i hukuk
d iye siyaset-i m i l l iyeye ait mebahiste esas it­
tihaz eyledikleri i l m i n netice-i delaleti olup
halbuki Saltanat-ı Seniye-i Osman iye'nin üs­
sü' l-esas mebna-yı şeriat-ı ga rra üzerine
m ü bteni b u l u nduğu c i hetle bir cem iyet-i
medeniye olmak haysiyetiyle umOm-ı cemi­
yet-i beşeriyenin kavanin-i esasiyesi üzerine
bir nazar-ı şam i l atfeyled iğimiz gibi bir de
cemiat-i mütemeddi ne-i müslime bulundu­
ğumuz münasebetiyle cem iyet-i mütemeddi­
ne-i İslamiye kavanin-i esassiyesini teşkil ey­
leyen şer-i şerif-i ahmedi mukteziyatı na iha­
le-i nazar etmek cümle vezaifim izdend ir.
Şeriat-ı islamiyeye dahi atf-ı nazar-ı tedkik
edildiği zaman görülüyor ki cemiyet-i beşe­
riyeyi teşkil eyleyen efradı n hukuk ve hürri­
yet-i tabiiyesi asla ihlal edi l meksizin vezaifi­
ni tayin ve alem-i medeniyette şeh-rah-ı sa­
adeti irae ve tebyin eyleyen kanunun esası
m u h bi r- i sad ı k-ı aleyhü's-sal avatü ' l-islam
S E Ç M E M E T i N L E R
efendimiz hazretleri vasıta-ı celllesiyle taraf-ı
rebObiyetten vaz ol unmuş ve hükümdar bu­
lunacak zat-ı şevket-i sematın o esas üzerine
icra-yı ahkam eylemeleri ve halkın dahi bir
mucib-i şer-i şerif icra-yı hükmeden hazret-i
Padişah evvel-emire itaaat etmeleri ferman
buyurulmuştur.
Bu esas-ı ademü'l-indirasın hürriyet-i be­
şeriyeyi ihlal etmesi mutasavver bile olamaz.
Zira ol suretle mevzu olan kanun-ı şerlf-i ah­
medi müdekkikin-i erbab-ı siyasetin vaz-ı
kanun için melekler derecesinde masum ol­
ması lüzumunu farz eyledikleri şahs-ı vahi­
din masum iyetine dahi kıyas kabu l edeme­
yecek bir ismet ve münezzehiyet canibinden
mahza halkü'l-ilahin saadet-i maneviye ve
497
zatiyesi için yegane bir tarik-i selamet olmak
üzere konu lmuş ve ehl-i iman dahi onu bila­
ikrah ve la-taklit iman-ı kamil ile yani haki­
kat-i mes'udiyet-i maddiye ve maneviye bu
kanun-ı i lahi ahkamına tevessülde hasıl ola­
cağını bilerek hüsn-i kabul eylemiştir ki ce­
m iyet-i beşeriye için kavanin-i esasiye-i ah­
rarane taharri eyleyen hükemanın hakikaten
arayıp arayıp da ta etrafında dolaşmağa ka­
dar takrip eyled i kleri halde bulamadıkları
kanun-ı esasisinin ruhu işte bu şeriat-ı garra­
yı cihan-aradı r.
Bu kanun kudsiyet-nümOn beni beşer için
hürriyet ve müsavat ve adaleti gerçekten te­
m i n eyleyecek nice ahkam-ı celile ile mal-a­
mal ve meşhOndur ki zaman ına göre her ne­
rede buna tevessül edilmiş ise mütevessil le­
r i n i n üç ala-yı saadete vası l olmuş b u l u n ­
d u kları berahin-i tarihiye ile müberhendir.
Zira kendi hükmü altında bulunan hüküm­
daran için istibdat ve tecebbür ve tahakküm
işbu kanun-ı i lahinin birinci menfGru olduğu
gibi hükümdar-ı meşrOa-ı adem-i itaat ve in­
kıyad d a h i b i ' l - kü l l iye merdudu o l u p hü­
kümdardan edna-yı efrad-ı ahal iye varıncaya
kadar herkesi n gerek hukukunu ve gerek va­
zifesi n i ayrı ayrı tayin etmiş ve tayin olunan
h u k u k ve vezaifi n i n gayes inde ise d a i m a
mes'udiyet-i beşeriye netice-i celllesi göze­
tilmiştir.
Makam-ı h i lafette b u l u nacak i m a m ü ' l ­
m ü s l i mi n i n cemaat i n d i nde m uta o l m a s ı
ülü'l-emre itaat farizasıyla mefrQz olup b u
 S E Ç M E M E T i N L E R
farizaya riayet etmeyenler ta' zir görürler. Bu­
na m u ka b i l h a l ika isyan h a l i nde mahl uka
adem-i itaat dahi kaydedi l m iştir ki hal ikten
m u rat emr-i halik teali ve takaddüs olacağı
bedihidir. Evamir-i i lah iyenin bir kanun-ı ha­
kiki olduğu nazar-ı d i kkate a l ı n ı r ise medeni­
yet-i İslam iye esasında dahi hiç bir cebbarın
kendi emr ü nehy-i cebbaranesini terviç et­
mesi caiz olmayıp daima hükm-i kanunu ya­
n i muradü'l-ilahi emr ü nehyetmekle mükel­
lefiyet vard ır ki buna l i san-ı şer'ide "emr-i
bi'l-maruf ve nehy-i ani'l-münker" diye tabir
olunmuştur. Marufu emir yani kanun-ı i lahi­
de münderiç olan evamiri tebliğ ve münkeri
nehy dahi yine kanun ilahi hükmünce yasak
498 o l an ları tebliğ demek olduğu şerh ve izahtan
varestedir. İmdi her h a lde emr ü nehy ka­
nun-ı ilahiye menut olduğu ve evamir ve ne­
vahi-yi ilahiye ise herkes nezdinde bila-ikrah
ve ez-can u d i l iman-ı kamil i le makbu l bu­
lunduğu halde artık hürriyet-i beşeriyenin bu
tarik-i beşeriyede izaası gibi bir veh i m ve
hayale meydan mı kal ı r?
Şer-i şerif-i ahmedi hatime-i şerayi-i mürse­
lin o l up h ü k m ü n ü n i la-maşa a l l a h deva m ı
için d a h i iktiza eden kavaid-i esasiye bunda
"tagayyür-i ezman ile tagayyür-i ahkam" ka­
ide-i kül l iyesi tarzında tesis edilmiş ve ezman
ve emkeneye göre yeniden vaz veya ta'dili
lazım gelen ahkam için kıyas-ı fukaha ve ic­
ma-yı ümmete müracaat esası vaz olunmuş­
tur ki ol suretle meydana konulacak kanunla­
rın elbette m urat ve adaletu'l-laha muvafık
birer hükm-i umumi demek olacakları cihetle
kavaid-i esasiye-i hürriyete nasıl muhayyer-i
ukul-ı ukala olacak surette mutabık düşeceği
m a l u m at-ı m a'ruza-ı s a b ı ka i l e m ü steban
olur. Zira ta'dil-i ahkam için kıyas edecek fu­
kaha ve içtima eyleyecek olan ümmet aynıy­
la hükm-i umumiden ibaret olan kanu nları
vaz eylemek tarzında olan mebusan ve ayan
gibi içtimaat-ı umumiyenin mukabil-i şerisi­
d ir. Şeriatla idare olunmayan mem leketlerde
bile bir kanun ta'dil edileceği zaman onun
kavanin-i asliye-i sai reye bütün bütün muga­
yereti asla tecviz edilmediği nazar-ı muhake­
meye alınır ise kıyas-ı fukaha ve icma-yı üm­
met ile tayin olunan mesailin de esas-ı şer-i
şerife mugayir olamayacağı zaruretinin isa-
beti teslim olunur. Bi' l-cümle mil el-i m üsli­
meyi asırlarca mes'ut eyleyen kavaid-i celile­
i şeriyenin esası ayat ve ahadis-i şerifeden ik­
tibas edilmiş olduğu halde adetleri b i nlere
varan eimme-i fukaha ve müçtehidin-i kiram
efendilerimiz hazeratı tarafından nice tedki­
kat ve tahkikat ve mübahasat ve münazarat
üzerine tesi s e d i l m i ş o l d u k l a r ı n a kema l -i
ehemmiyetle d ikkat lazımdır ki şeriat-ı i lahi­
ye haricinde idare olunan mil letlerin içtima­
at-ı umOmiyesi nde müşahade olunan suret
ve münazaraları hiç bir vakitte bu suret-i ce­
lile-i şeriyeye kıyas bile kabul etmez.
Cemiyat-ı m ütemeddinenin i l k kavanin-i
esasiyesi muahharen ne suretlerle ihlal edil­
miş olduğunu görmek için atfeylediğimiz na­
zar-ı icmal gibi bir nazar-ı icmal dahi mede­
niyet-i İslamiyeni n ilk kanun-ı esasisi demek
olan şer-i şerife ne cihetlerle riayetsizli kler
gösteri l m i ş old uğu kaz iyesine de atfeyler
isek maa't-teessüf görürüz ki her biri asrinin
i lame-i ferid i addol unan yüzlerce m üçtehi­
din-i u lema-yı kiram ve müdekkikin fuh u l-ı
azam-ı ı kyasat ve içtihadat vakıasıyl a a h ­
kam-ı şer-i şerifi icabı veçhi le bast v e temhit
ederek yalnız medeniyet-i İslamiye için değil
medeniyet-i umumiye-i beşeriye için bile bir
m ü kemmel kanu n heyetine koymağa sarf-ı
nakdine i htimam eylemişler ise de hep o is­
m i unutulasıca fikr-i istibdat hükümdaran-ı
İslami bu kanun-ı ilahinin de hükmü harici­
ne çıkarmış ve binaen-al a-zal i k asar-ı ibtida­
iyesinde yüzlerce m i lyon ahali-yi müslime­
den mürekkep yekpare bir devlet-i İslamiye
halinde bulunan m i l let-i muzzamayı bir çok
mücadelat-ı dahil iye ile parça parça münka­
s ı m eyleyip kuvvet-i m üctemiasını elyevm
maa't-teessüf görüldüğü üzere zaaf ve iftira­
ka duçar eylemiştir.
Bari şu a ksamdan her b i ri şer-i şerif i l e
kendi dairesi dahili nde hakim olsalar idi her
b i r i b a ş k a b a ş ka b i re r m a m u r i ye t ve
mes'udiyetle mema l i k-i saireye yine gıpta­
bahşa olab i l i rler idi. Ancak daire-i İslamiyet
haricinde b u l u n a n h a l k kavanin-i asl iye-i
m ed e n i ye n i n e mreylediği itti hadı iftiraka
m ü n ka l i p eyledikten sonra kendi a ksam-ı
müteaddideleri meya n ı nd a dahi o kanun-ı
tabii ve esasinin i ktizasına tevfik-i hareketle

h ürriyet üzere idare-i umura rağbet edeme­
yerek daha ziyade fenalaştı kları misillü ak­
sam-ı kesire-i İslamiye dahi ayn ıyla bu sureti
alıp tevaif-i mülukten her müstebit ahkam-ı
şer'e bedel kendi iradat-ı cebbaranesini ter­
viç eylemiştir. Zaten böyle olmak zaruri de­
ğil m idir? Bu afet-i iftirak ve inkısam-ı mü­
cerret fikr-i istibdadın sevkiyle hasıl olduktan
sonra kavanin-i asliye ve esasiyenin emrey­
lediği i ntizam-ı ahraraneye riayet mutasav­
ver mi olabil i r? Muahharen i nsanların enzarı
nur-ı maarifet ve hakikatle tenevvür ederek
daire-i İslamiyet harici nde bulunan milletle­
rin aglebi ve belki Rusya'dan ma-ada kaffesi
balada arz olunduğu veçhile insanları hürri­
yet-i esasiye üzerine mevzu-ı kavanin-i kati­
yeden başka h i ç b i r şeyi n i hya ve mes'ut
edemeyeceği n i görerek o tarik-i teceddüde
vakıf olamayanları her biri tabi olduğu idare­
i müstebide altında azalıp gitmektedir.
Şurada kariin-i kiramın nazar-ı istigrap ve
belki tessüflerini bile şu nokta üzerine davet
eyleriz ki şeriat-ı celile-i ahmed iyenin men­
fGr gördüğü istibdat altında n ice asırlar ezi­
len bazı memal ik-i İslam iye muahharen Av­
rupa milel-i mütemedd i nesinin hüküm ve is­
tilası altına girdikleri zaman kendi hürriyet-i
mil l iye ve istiklal-i m a hsusalarını kayıp eyle­
d iklerinden dolayı pek mütessif ve müteleh­
h if olarak asıl hürriyet-i mukaddese ve istik­
lal-i akdesleri n i istirdada sai ve mütehal l i k
olacakları yerde bilakis mahkumiyet-i ecne­
biyeden memnuniyet göstermek derecelerini
bile bulmaktadı rlar. B u halk nezdi nde ma­
zallah teali-yi adl-i umumi hükCımat-i İslami­
yede bulunmayıp Avrupa hü kCımatında bu­
lunacağı tarzında fikirler bile peyda edildiği
memalik-i m üslime-i şarkıyeye seyahat eden
meşhur keşşafların kitaplarında okunmakta­
d ı r. Bed ihid i r ki bu yoldaki efkar-ı mühl ike
yine medeniyet-i ced ide erbabı n ı n ahal i-yi
müsl imeyi bütün bütün kendilerine raptet­
mek için n ice külfetler ve fedakarlıklar ile
vücuda getiril i r. Ancak ş i md iye kadar mü­
I O k-i İslam'dan hemen h iç b i r i s i n i n henüz
m i lletini cebbar suretiyle bir idare-i keyfiye­
ye tabi olmaktan kurtarmak hakikatini gör­
memiş ve şer-i şerifin işbu adalet-i umCımiye­
i hürriyet-perveranesi meydan-ı intişara çı ka-
S E Ç M E M E T i N L E R
rıp hükmünü dahi tamim etmemiş olmaları­
na mukabi l m ilel-i müteceddide ve müterak­
kıyen in bu hürriyet-i umum iye bahs i n i ço­
cuklara ve kad ınlara varıncaya kadar telkin
ve tamim eylemiş olma ları işte böyle mühim
neticeler i ntaç eylemiştir.
Gerek tari hin haber verdiği veçhi le altı ye­
di bin seneden beri alem-i medeniyet üzeri­
ne hükmünün şümulü tabii olan kavanin-i
esasiye-i medeniye ve gerek bin iki yüz se­
neden beri akvam-ı müslime üzerinde cere­
yan-ı hükmü lazım gelen kavanin-i şeriye-i
ilahiye hakkında buraya kadar arz eylediği­
miz malumat-ı mücmele yekdiğeriyle muka­
bil götürü lür ise görülür ki hilafet-i celile-i İs­
lam iye i l e Saltanat-ı Sen iye-i Osmaniye'yi
499
cami olan ve binaenaleyh kavanin-i şeriye
ve tabiiyenin ikisinin dahi vaz eylediği esas-ı
hürriyete iki cihetle riayet etmesi lazım gel­
diği ve bu esaslara riayet-i kam ilede bulun­
duğu müddet Bohemya'dan Bahr-i Amman'a
ve Fas'tan Azerbaycan'a kadar Fransa gibi
on, on beş devlete ü l ke olabilecek bir mem­
leket-i vesiaya kemal-i şan ve şevketle fer­
ma n-ferma o lduğu halde nasılsa sonraları
sevda-yı istibdat ve la-kaydi bu iki esasın iki­
sine de galebe etmesinden naşi iki cihet için
dahi bir hü kCımet-i istibdadiye suretini alan
Devlet-i Aliye-i Osmaniye şu iki suret-i mu­
z ı rren in sadmatı arasında hemen hemen
mahvolup gitmekte i ken şehriyar-ı hürriyet
şiar ve h ü kümdar-ı faruk-ı iktidar padişahı­
mız Sultan Gazi Abd ülhamid-i Sani efendi­
miz hazretleri şu iki suret-i istibdadın ikisine
birden n ihayet verecek ve zaten kavanin-i
şeriye ve tabiiyenin her ikisi bir hükm-i haki­
kati tasvir ve bir maksad-ı hürriyeti taharri
eylediği için böyle iki metin esas-ı şer'i ve
tabii üzerine devlet ve m i l letin b i na-yı te­
ceddüdü n ü tesis etmek gibi bir m uvaffakı­
yet-i azimeye mazhar buyurulmuşlardır ki
bu muvaffakıyet-i azimenin derece-i ehem­
m iyeti ve buna mukabil amme-i ibad ı n borç­
lu oldukları teşekkürün suret ve keyfiyeti ka­
vanin-i esasiye-i medeniye hakkında buraya
kadar vermiş olduğumuz malumat ve idare
eyled i ğ i m i z efkarın m uvazene ve t a kd i r- i
ehemmiyetle meydana çıkar.
Ukul ve efkar-ı umCımiyeye arz ve tefhimi-
 S E Ç M E M E T i N L E R
ne ça lıştığımız bir şey dahi ol şehriyar-ı adi­
mü'l-misa l in bu muvaffakıyet-ı celileye nasıl
ve ne suretle vasıl olmuş bulundukları mese­
lesidir. Bu suret-i muvaffakıyet sahihan me­
den iyet medeniyet olalı h iç bir padişaha mü­
yesser olmamış bulunduğunu evvelden te­
m i n eyleyeb i l iriz. Kaziye n i n bu c i hetince
olan tafsi lat aşağıki fıkra-ı mahsusalarında
görülecek ise de hele şimdiden şu kadarcığı­
nı olsun arza mecburuz ki gerek kavanin-i
şeriye ve gerek kavanin-i tabi iyenin hürriyet­
i beşeriyeyi tem i n eyleyen esasları şimd iye
kadar müslim ve gayr-ı müslim adeta her hü­
kümdar tarafı ndan hedmedilmeğe ve onlara
bedel kendi evamir-i cebbaraneleri bir ras-ı
500 kanun tarzı nda terviç olunmağa çalıştığı hal­
de şevketli padişah ımız Sulatan Abdü lhamid
Han efendimiz hazretleri makam-ı h i lafet ve
sa ltanatı n ş a n - ı aslis i n e katiyyen tevafuk
edemeyen ve hele ken d i s i n i m i l letten ve
m i l leti kend isi nden ibaret b i lerek ömrünü
gününü ve kaffe-i iktidar ve mesaisini m i l le­
tine hüsn-i h izmetle b i h a kkın ibka-yı nam
etmek isteyen hükümdarlar için asla makbul
ve memduh olamayan bina-yı istibdadı ken-
· di yed-i i htiyar ve ve iktidarlarıyla ve hatta
işbu istibdadı muvafık şan-ı h i lafet ve salta­
nat zannederek muhafazası emelinde bulu­
nanların dahi h i laf-ı reyleriyle bala-zale yeri­
ne h i l afet ve sa ltanat şa n ı n a c idden şayan
olan ve şeriat-ı ahm ediye gibi bir kanun-ı
i l a hi ve kavanin-i tabi i ye gibi bir kanun-ı
medeni ile tem i n edi len istiklal-ı sahih ve ta­
mı ikame buyurmuşlard ı r ki u ku l-ı evvelin
ve ahirine cidden hayret verecek olan şey iş­
te bu kaziyedi r.
İmdi kavanin-i esasiye hakkında buraya
kadar aldığımız malumat-ı mücmele ile Os­
manlı kan un-ı esasisi meselesini hüsn-i mu­
hakemeye tehiye edi l m iş demek olan efkarı­
mız o künh-i kanun-ı mezkurun keyfiyet ve
suret-i vazını mübeyyen fıkrat-ı atiyenin dahi
küşadı sırası gelmiştir. ( . . .)
üçüncü Fıkra
lstanbul'da Kanun-ı Esasi Mebahisi
Efkar-ı umumiye hak-i feyz-nakine ekilen to­
h u m hürriyet i n h i ç b i r fikr-i bereket-darda
feyz bulamayıp da yalnız efkar-ı hürriyet-d i­
sar hazret-i Abdü l hamid-i San i'de perveriş
bulmuş olması ve ibtida-yı cülusta neşir bu­
yurulan hatt-ı hümayun-ı hazret-i pad işahiyi
mutazammın olan varak-ı bahtiyarın işte o
tohum-ı hürriyetten tenemmüv eyleyen i l k
varak-ı şevket-medar b u l u nması hakkında
yukarıki fıkramızda vermiş olduğumuz haber
pek ziyade ehemmiyete şayan bir haberdir.
Cülus-ı meymenet-i me'nus hazret-i padişahi
şeref vuku bulduğu günden bir kaç güne ka­
dar işbu hatt-ı şerifin tehir eylemesi evvelce
dahi bi'l-münasebe ihtar ol unduğu üzere bu­
n u n m ü nderecatı erkan-ı devlet bey n i nde
muhtelif fih olmasından naşi id i . Zat-ı haz­
ret-i padişahı bu mülk ve m i lleti bayağı ta­
karrüb eylediği varta-ı inkırazdan kurtarmak
m utlaka b i r idare-i ahraraneye bir kanun-ı
esasiye bir heyet-i mebGsana menGt ve mü­
tevakkıf olduğu i htar ile hatt-ı hümayun-ı
mezkuru bunları vaat eder bir surette kaleme
a l mağa ferman buyurdukları halde heyet-i
erka n-ı s a ltanattan bir k ı s m ı n bunda bazı
mertebe-i m a hzurlar görerek razı o l mamak
istemeleri istigraba şayan görülse yeri vardır.
Tahkikat-ı sahihedendir ki cülusundan sonra
padişaha nev-cah ım ı z efendimiz hazretleri
mabeyn-i hümayun serkatibi Sait Paşa'yı bir
kaç defa vükeladan b i r kaç zata gönderip
hatt-ı hümayun-ı mezkurun ol surette kale­
me al ınması hakkındaki rey-i hümayunlarını
tebliğ ve o l babda vükelanın dahi reyleri ni
istifsar buyurmuşlardır.
Tensi kat-ı cedideyi muzır gören erkan ile
tensikat-ı mezkGreyi terviç eyleyen erkanın
asıl muhakeme-i fikir ve mütalaaları yakın va­
kitte gelecek bir şey olup ibtida-yı emrde yani
hatt-ı hümayunun kaleme alınması babı nda
ise muhalefet-i efkar o kadar imtidat etmedi .
Neşrolunan surette kaleme alınan hatt-ı hü­
mayunu kanun-ı esasi taraf-giranı nizamat ve
tensikat-ı cedide için bir vaad-i sarih addeyle­
d i kleri gibi kanun-ı esasi h i laf-giranı dahi bu­
nu ileride te'vi l-i kabil bir vaat olmak üzere
telakki ederek ewel surette yazılmasına mu­
kavemet ve mu'anede etmediler. Kezalik tah­
kikat-ı sahihedendi r ki bunların mütalaaları
hatt-ı hümayunda (Meclis-i Umumi) diye vaat
edilen heyeti devletçe bazı zevat-ı münasebe

ve müntehabadan ibaret bir şOra-yı (hususi)
suretinde teşkil ile bu vaadi dahi yerine getir­
miş saymaktan ibaret idi.
Ası l kanu n-ı esasi mebahisi hatt-ı hüma­
yOn-ı mezkOrun intişarından sonra ortaya
çıktı . Hem de bir surette çıktı ki söz yalnız
matbuat a lemine i ntişar ile kalmayıp adeta
ayağa kadar düştü ve ahad-ı nas mahfillerine
kadar indi. Bu halde kanun-ı esasi hilaf-giranı
ile taraf-giran ından ibaret olan iki kısm-ı asli
kendilerince dahi ikişer kısma inkısam eyle­
m işler idi. H ilaf-gira n ı n iki kısmından birisi
işbu kanun-ı esasin i n m u ha l i f- i şeriat b i r
bid'at olmasını düşünür v e ikincisi ise bunun
hi laf-ı şeriat bir bid'at olmadığını bi l ip şu ka­
dar var ki onu siyaseten muzır bir şey görür
idi. Taraf-giranın münkasım olduğu iki kısma
gelince bunlardan birisi konstitüsyon yani
kanun-ı esasi denilen şey taraf-ı devletten ve­
rilir bir şey olmayıp m i l let tarafı ndan a l ı n ı r
bir şey old uğu için n izamat-ı esasiyes i n i n
doğrudan doğruya mil let tarafı ndan vaz edil­
mesini iltizam etmiş idi. Zira o zamanlar or­
tada gezen havadis-i kanun-ı esasinin taraf-ı
devletten tanzim olunmak üzere bulunduğu­
nu mübeyyen idiler. Taraf-gi ranın ikinci kısmı
ise bizim konstitüsyonumuz Avrupa konsti­
tüsyonlarına makis olmayıp taraf-ı devletten
i hsan olunmuş bir şey olduğu için n izamatı­
nın dahi taraf-ı devletten tanzimi tabii oldu­
ğunu bi't-teslim onunla kanaat ederler idi.
B i rinci ve i kinci fı kralarımızda kavanin-i
esasiye hakkında mukaddeme yol lu tarih ve
hukuk a l i m leri nin delaleti üzerine ibtina-yı
bast eylediğimiz malumat-ı ibtidaiye üzerine
bu fıkramızda dahi şu dört fikri m uhakeme
etmez isek bir bahsin yalnız m ukaddemesiy­
le bila-iştigal neticesi n i meskOt-ı anha bırak­
mak gibi d i ğer bir m a ntıksı z l ı kta daha bu­
lunmuş ol uruz.
Evvel-emi rde o zamanlar (meşrutiyet) ve
(usOl-i meşveret) ve (kanu n-ı esasi) vesai re
bir çok nam ve elfaz ile tabir olunan kanun-ı
esasini n şer'en bir bid'at-ı seyyie nazarıyla
görülüp görülemeyeceğini düşünel i m :
Vakıa bed i hid i r ki bunda d üşü necek hiç
b i r şey yoktur. Zira şer-i şerif-i Muhamme­
di'de halifenin ve ahrar-ı sunOf- ı müsl iminin
ve ehl-i z i mmet d iye tabi r o l u n a n gayr-ı
S E Ç M E M E T i N L E R
müslim halkın hasılı hükm-i şer-i şerif altın­
da bulunan her sınıfın ve herkesin hukuku
birer birer muayyen olup bu şerait ise işte
meşrutiyet-i idare demek olduğu besbe l l i
meydanda b i r şeydir. "Veşavi rhüm" emr-i
celili musarrah olduğu halde işte hükOmet-i
İ s l a m iyenin esası u s O l-i meşveret o l d uğu
meydan-ı beda hete çı kmaktad ı r. Zama n ı n
tagayyü rat ı n a göre a h ka m ı n tagayyüratı
esas-ı celile-i fıkhiyeden bir üss olup da kı­
yas-ı fukaha ve icma-yı ümmet ve irade-i ha­
l ife i le zamanın teceddüdüne nisbeten mü­
ceddiden vaz olunacak bir hükmün bir ka­
nun-ı muta olması ile işte kavanin-i cedide­
nin h i laf-ı şer'i bir bid'at olmadığı tahakkuk
eyl iyor. "La-taate" ila ahire kaydı şer'en bir
501
büyOt-ı şürOt ise işte biz de usOl-i meşrutiyet
bu veçhile dahi sübut bulur. Ancak şu haka­
yık-ı şeriye gerek a lem-i matbuatta ve gerek
mehafil-i hususiyede mu'terizleri n nazargah­
ı m uhakemesine arz olundukta cümlesi bu
hakayıkı teslim ile beraber onlar istişare ba­
bında m ilel-i gayr-ı müslimeye dahi m üraca­
atı istikrah eylemekte oldukları c i hetle bi­
hakkın yalnız şu ciheti şayan-ı mülahaza gö­
rülmüştür.
Tevarih-i selef karıştırılacak olur ise görü­
l ü r ki a h kam-ı şer-i şerife t a m a m ı y l a itba
ed i ldiği zaman larda ve mahal lerde çünkü
şeriat-ı m ukaddese-i ahmediye her hükmü
tamam ıyla cami ve muvazzah olduğundan
gayr- ı m ü s l i m lerle değil hatta mebOsan-ı
müslimin ile dahi istişareye hemen asla i hti­
yaç görülmemiş olduğu gibi cebbar olan hü­
kümdarların istibdat ve tecebbürü ahkam-ı
şeriyeyi bir tarafa bıraktırdığı zaman larda ve
- mahal lerde yalnız erbab-ı istibdadın evamir­
i cebbaranesi hüküm sürdüğü cihetle yine
ne müslim ve ne de gayr-ı müslim lere istişa­
reye lüzum görü lmemiştir. Ancak en küçük
bir vakıası bile bir zaman gelip de m i l let için
i mtisale şayan bir senet olmak üzere n ice
hükm-i hafiyeden hali ol mayan asr-ı saadet
hasr-ı hazret-i peygamberide mutlaka bin üç
yüz sene sonra zuhur edecek bir mesele-i
azimenin hall ine medar olmak üzere gayr-ı
müsli m lerle dahi istişareye bir l üzum göste­
rildiği keteb-i şerife-i sirde mestOrdur.
Ezcümle Ebu Sefeyan henüz şeref-i İslam
 S E Ç M E M E T i N L E R
i l e m üşerref o l ma d ı ğ ı b i r zamanda gayet
mühim bir harp mecl isine girip meşverete iş­
tirak etmek istediği nde ashab-ı güzln-i haza­
ratı böyle bir müşriki öyle mühim bir mecli­
se kabul buyurmamak istemeleriyle Ebu Se­
feyan "Ey ma'şer-i Kureyş bin umur-ı harbi­
yeye vukuf cihetiyle sizin akdeminizim niçin
beni meclise kabul etmiyorsunuz?" deyince
aleyhü's-salavatü's-selam efendim iz hazret­
leri Ebu Sefeyan'ı meclise kabul buyurup ol
babda ashab-ı güzln-ı rızva n a l l a h aleyh im
ecmaln efendilerimiz hazaratında hasıl olan
istigraba mani ve kend i leri n i irşat için "Şu
zatı kabulde hiç bir beis yoktur bi lakis men­
faat vard ı r. Zira vereceği reyler muvafık ise
502 kabu l olunur değil ise red edil ir." buyurmuş­
tur. Sünen-i seniye-i peygamberlden ibaret
o l makla mükel lef isek düşünel im bakalım ki
her heyet-i mebusanda tarik-i istişare bun­
dan başka bir şey midir? Müşavirln-i gayr-ı
müslimln değil hatta müşavirini n müsl imlnin
b i le verecek l er i rey l e r ta m a m ı y l a k a b u l
o l u n m a k taben v e mantı ken u s u l - i istişare
h i lafına olup rey-i sevap hangisi ise mutlaka
ekseriyetle onun şayan-ı kabul görüneceği
bedihidir. Bu ise zamanımızda kanun-ı esasi
ve usul-i meşveret hakkında tamamıyla imti­
sale şayan bir kaziye-i cellledir.
Keza lik keteb-i şerlfe-i slrde mesturdur ki
ibtida-yı İslam'da bir şehrin etrafı na hendek
hafriyle onu hücum-ı a'dadan muhafaza su­
reti indü'l-Arap malum olmayıp hendek va­
kıa-yı harbiyesinde düşm a n ı n kü l l iyetinden
dolayı çare düşü n ü l meğe başlandı ktan şu
meclis-i istişareye m i l let-i Yehud'dan olup
İslam'ın saye-i adi ü refetinde müstezil olan
bazı kimseler dahi ithal edi lmiş ve şehrin et­
rafı na hendek hafri bunlar tarafı ndan rey ve
canib-i saml-yi hazret-i peygam berlden se­
vap görülerek kabul buyurulmasıyla hende­
ğ i n hafrine cüm lece bi' l-müsaraa matlub-ı
hasıl edilmiştir. İşte bu senet-i seniye-i haz­
ret-i peygamberi d a h i gayr-ı müsl i m olan
z im milerden de istişaren i n meşru-ı ittihaz
edi lebileceğini isbata kafi sünen-i seniyeden
ma'dut bulunmuştur.
"Eğer bilmez iseniz ehl-i zükurdan soru­
nuz" hükm-i şerifi ni havi olan ayet-i cellle-i
Kuraniyenin mefh u m-ı samlsi nde ehl-i zü-
kurdan murat sorulacak olan o şey ile iştigal
demek olacağı ve binaenalyh her şeyi erba­
bından sormak meşru olduğu gibi bir tevcihe
göre ehl-i kitap yani Yehud ve Nasara dahi
ehl-i zikrden ma'dut olduğu ci hetle mevad-ı
müşkilenin onlardan da sorulmasında bir be­
is o lmad ığı işbu hükm-i celll-i Kuranı ile de
istidlal olunabil ir.
Hası l ı üssü'l-esası hikmet üzeri ne mebni
olmak şöyle dursun belki hikmetin de üssü'.1-
esası kend isinden ibaret bulunan şer-i şerlf-i
Muhammedi bu suret-i selametin hi lafına ol­
mad ıktan başka hatta bir devletin temeli hür­
riyet üzerine ibtina eylemek ve bir kanun-ı
muayyen ve la-yetegayyer ile idare olunmak
suretini emir dahi eylediğinden bahsin bun­
dan ziyade tafs i l i ne ihtiyaç görülemez. Ka­
nun-ı esasiye bu suretle muhalefet eden ze­
vatın en i leriye gidenlerinden birisiye aciza­
ne bir bahse girişildikte şu hakayık-ı maruza
vesair istitaat-ı acizanenin kifayet edebildiği
şeyler kendisine arz olunup yürütülen muha­
kematında müşarünileyh der-miyan eylediği
berahlnin zaafiyetleri sabit olmakla n ihayet
"Bu işte hal-i ihtiyarda m ıyız? Yoksa hal-i ız­
tırarda m ıyız evvel-em irde burası n ı n tayi ni
lazı m gel ir. Eğer hal-i ihtiyarlde isek bu ka­
nun-ı esasiyi niçin yapa l ı m ? Yok hal-i ıztırar­
da isek yalnız bu kadarını değil daha ziyade­
sini de vermeğe şer' en zaruri mümanaat ola­
maz. Malumu nuzdur ki şer'en hal-i ıztı rar
demek düşman kılıcını gerdanım ıza dayayıp
da eğer bunu kabul etmez iseniz sizi katle­
deriz demek derecesinde bir zarurettir." de­
miş idi. Buna mukabil taraf-ı acizanemden
arz o l u na n cevapta evve l-em i rde seyyiat-ı
zaman kendi lerine bir vech-i müfredat arz
olunarak "İşte efendim bunların cümlesi hi­
laf-ı şer-i şerif değ i l midir? Bu seyyiat devam
eder ise Devlet-i Aliye ve ondan sonra tek­
m i l m i l llet-i İslamiye için mahvolmak mu­
karrer değ i l midir? Bu halde farz edelim ki
meşru olunduğuna i nandığınız değil ise in­
safı n ı z ı n şüphesi ka l mayan ka n u n - ı esasi
gayr-ı meşru i m iş. İşte zama n ı n bizim için
kıl ı cı n ı boğa z ı m ıza dayamış olan düşmanı
şu seyyiattır. B i naenaleyh seyyi5t-ı zamane­
ye mukabil bendeniz kendimizi hal-i ıztı rar­
da görmektey i m . Bundan da kat'a nazar- ı

ahval-i siyasiyemize ve devletlerle olan mu­
amele-i diplomatikiyemize siz dahi en ziya­
de vakıf olanlardansınız görüyorsunuz ki bü­
tün devletler böyle b i r ciddi ı s l ah atı bize
cebren ve kahren yaptırmak için ittifak üze­
redirler. Eğer kılıcı ta gerdanım ıza dayamala­
rına kadar sebat edecek olur iseniz o halde
ısl ahat-ı mezku reyi vermekle gerd a n ı m ı z ı
kurtara b i l i r m iyiz? B i n aenaleyh m i l letimizi
dinimizi devletimizi seviyor isek şu halimize
dahi kendimizi hal-ı ıztırarda görmeliyiz ne
kadar tedenni etm iş olsak kavanin-i esasiye-i
ahrarane bizi terfi edebil ir" dedim. Erbab-ı
i nsaftan imişler ki şu maruzat-ı acizaneyi ka­
bul ve tasd i k buyurdular.1
Kanun-ı esasiyi h i laf-ı şer-i şerif gördükleri
için tasvip etmeyenlerden ya lnız m übahese
ile iştigal eylemeyip de ol babda efkar-ı nası
ihlale dahi çal ışan bazı u lema şu harekat-ı
muzırrelerinden men edilmek için muvakka­
ten bahr-i sefid-i cezirelerine teb'id edilmiş­
lerdir bunlar hakkında neşrolunan [1 2 ] i lan-ı
resmilerde suret-i hareketleri gayet şiddetli
bir l isan i le tabir o l u n m u ş ise de kanun-ı
esasisinin henüz tayin ve tahakkuk etmemiş
o ld uğ u bir zamanda bunun h i laf-giranına
hain nazarıyla bakmağa l üzum görülemeye­
ceğinden ilanat-ı mezkurede istimal olunan
l isan-ı şiddeti fevkalade bir hal g i bi telakki
edeceklerini kariin-i kiram-ı hazeratının mü­
rüvvetlerinden bekleriz. H atta heyet-i u l e­
ma-yı kiram bunların teba'üdünden dolayı
teşekküratı havi huzur-ı hümayuna takdim
olunan arizaların [ 1 3] ruşu dahi elyevm er­
bab-ı mürüvveti onlar bir nazar-ı ta'dil i le kı­
raata teşvik eyler d iye itikat eyleriz. Bunlar
tarih sahifesinde dahi balada arz olunan su­
retiyle iskat edildikten sonra nevbet-i kelam
kanun-ı esasiyi siyaseten muzır görenlere ge­
l i r. Kanun-ı esasi evvela hukuk-ı hazret-i pa­
d işahiyi tahdit eyler imiş saniyen daha n ice
Sad-hezaran-ı teessüf ki muahharen hal-i ıztı­
rar-ı vukuatı yalnız kelimeden görenler için de­
!'.Jil gelip kılıcını borJazımıza koyduktan sonra
da göremeyecek olanlar için bile kendisini gös­
termiştir. E!'.Jer bizim gördü!'.Jümüz hal-i ıztırar
bizden daha on sene mukaddem görülmü� olsa
idi elbette pek büyük bir menfaat husüle gelir
idi. Şu m ukayese ikinci sene-i cülOsa mahsus
olan kısımda izah olunacaktır.
S E Ç M E M E T i N L E R
nice mahaziri müstelzim imiş.
Daha nice nice mahaziri müstelzim olmak
o kadar müphem bir lakırdıdır ki "n ice nice
"d iye taht-ı i bhamda bırakılan şeyler ortaya
konulmadı ktan sonra bahse şayan hiç bir de­
ğerleri olamaz. Bir kanun-ı esasin in hukuk-ı
hazret-i padişahiyi tahdit edeceği kaziyesine
gel ince müdekkikin-i erbab-ı s iyaset buna
adeta istigrap ederler. "Hukuk-ı padişahi" laf­
zıyla tabir olunan hukuk eğer devlet ve millet
için muzır şeyler ise onları makam-ı celil-i pa­
dişahide bulunan zat-ı şerifin kendisi dahi ka­
bul etmemek tabiidir. Zira zat-ı hümayunları­
nın şaşaa-ı şevketi devlet ve mil letin mes'udi­
yet ve terakkisi ile derece-i kemale vusul ola­
cağı der-kar olup bunlar için muzır olan cebr-i
503
istibdad-karane ise mihr-i münir-i şevketini se­
hab-ı tedenni ve tehir ile setr eder ve mazal­
lah teali ol suret-i cebbaranen in devamıyla
bütün münhasif eylemek dahi pek müstebit
değildir. Hukuk-ı hazret-i padişahi devlet ve
mil let için nafi iseler çünkü kanun-ı esasiden
maksad-ı asli def-i mazarrat ve cem-i menafi
olacağı cihetle hukuk-ı mezkurenin kaffesi ka­
nun-ı esasiye derç olunduktan sonra hukuk-ı
padişahi tahdit edi lmiş olmaz teyit ve temin
edilmiş olur. Bu mebahisin ispatı evvelden
geçtiği için tekrarına hacet göremeyiz. Yalnız
şunu i l ave edel i m k i bir h ü kümdar kendi
menfaat-ı m a hsusa s ı n ı m i l letin me nfaat-ı
umumiyesinde arayıp bulacak kadar hamiyet­
li olur ise hükümdar hürriyet-i şiarımız şevket­
li Gazi Abdü lhamid-i Sani efendimiz hazretle­
ri gibi o hükümdar kanun-ı esasiyi kendisi is­
ter. Böyle olmayıp da o hükümdar kendisi yal­
nız milletin değil hatta nev-i beşerin dahi hari­
cinde ve rübubiyete karib bir mevki tecebbür
ve tekebbürde bulur ise firdevs-i aşiyan Abdü­
laziz Han gibi kanun-ı esasi vermek şöyle
dursun hürriyet lafzını kelime-i küfür gibi te­
lakki ederek onu takdis ile telaffuza çalışanları
da mahvetmeğe çalışıyor.
Menafi-i mahsusası menafi-i u m u m iye-i
m i l letle müttehit bulunan bir pad işahla bir
de kendi hevesat-ı cebbaranesi münhemik
olan müstebit hakkında sa'di-yi kami l ve he­
kimin şu güftesini sem-i kabul ile d i n ler isek
yine matlubumuz olan hakikate vası l olmuş
oluruz.
 S E Ç M E M E T i N L E R
• * •
İşte bir memlekette yaşa mak ve cümleten
Osmanlı b u l u nmak hesabıyla dost-darımız
olmaları lazım gelen ve vaktiyle dost-dar ol­
dukları tarihçe müspet olduğu kısm-ı eweli­
mizin mukaddeme-i evvelasında gösteri len
Rumeli ahalisinin muahharen düşman-ı zor­
aver görü nmeleri bir devr-i istibdadda hasıl
olarak yine o devirde baş göstermiş beliye-i
uzmad ı r ki sonradan ele aldığımız bunca ıs­
lahat dahi bu fenal ığı ıslah için geç kalmıştır.
Zaten tabiat-ı masla hatın i lzam ve iskat
ederek matlubu hasıl eylemiş olduğu kanun-ı
esasi taraf-giranına gel i r. Bunların münkasım
504 oldukları iki kısımdan birincisi evvelce dahi
haber vermiş olduğumuz veçhile "kanun-ı
esasiyi bir devlet vermez onu mi llet al ır" da­
vasında bulunan efkar-ı müfrita erbabıdır. Bir
ecnebi l isanına ve Avrupa tarihiyle umur-ı si­
yasiyesine vakıf olanlar b i l i rler k i bunların
esas fikirleri Fransızca ol babda darb-ı mesel
hükmünü almış olan lakırd ı n ı n aynen tercü­
mesi demektir. Muharrir-i acizin müddet-i
menfiyet-i hengamında edi len teşvik üzerine
bina ve tanz i m ine başlanılan b i r mektebin
ikmali için Rodos'a i kinci defa olarak ihtiya­
rımla vuku-ı azimetimde efkar-ı müfrita erba­
bının şu davası gerek alem-i matbuatında ve
gerek mehafil-i hususiyede meydan-ı intişar
ve mübahaseye kon u l ması üzerine çünkü
acizleri dahi o zamana kadar kanun-ı esasi
taraf-gira n ı ndan bulunmuş olduğum cihetle
kardeşim Cevdet meselenin şu cihetinde be­
n i m efkar ı m neden i baret olduğunu istifsar
ve istizah eylemiş idi . Ona cevaben 28 Ra­
mazan sene 293 tarihiyle yazdığım ve İttihad
gazetesinin 80 numaralı ve 1 3 Şevval sene
293 tarihli nüshası na derç ettirdiğim mektub­
ı mahsus-ı acizanem efkar-ı müfrita erbabı­
nın nizamat-ı esasiye taraf-ı m i l letten tanzim
olunması lüzumuna dair der-miyan eyledik­
leri mebahis için cevap kafi olduğu cihetle
mektubun aynen bir sureti ni [ 1 4] rakamıyla
bu kısmın asar-ı mütemmimesi cihetine derç
etmeği lazım gördüm.
Maahaza burada mektub-ı mezkur mün­
dericatı üzerine şu kadarcık izahat i lave et­
mek herhalde lazı m d ı r : Vak ı a Avrupa' n ı n
h e r tarafında kanun-ı esasi deni len berat-ı
necat-ı hürriyet devletler tarafından verilme­
yip m i l letler tarafından a l ınmış ise de bu su­
ret ya l n ı z Avrupa'da değil bütü n d ü nyada
cidden ve hakikaten çevketli Abdül hamid-i
sani efendi m iz hazretleri gibi hürriyet-perver
bir padişah daha gelmemiş olmasından baş­
ka hiç bir şeyden neşet etmemiştir. Avrupa
hükümdarları meyan ında bir çokları n ı n mü­
verrih-i mahsusları olup bi'l-emr mahsus on­
lara yazdıkları tarihler ile bir de zat-ı şevket­
simat hazret-i Abdü lhamid-i San i'nin baira­
de-i seniye kullarına yazd ıkları şu tarih-i mu­
vazene olunur ve onlar tarihlerinde fikr-i is­
tibdat ve tecebbür ne kadar i ltizam edilmiş
olmasına mukabil bir de bu tarihte fikr-i is­
tibdadı n redd i için sarf edi len kuvvetin hürri­
yet-i umCım iye-i beşeriyeyi i ltizam tarikinde
d a h i ayn ı y l a sarf ed i l m i ş olduğuna d i kkat
buyuru l u r ise pad i ş a h l a r ve h ü k ü m d a r l a r
içinde hazret-i Abdülhamid-i hürriyet-perve­
rin mevki-i müstesna-yı alü'l-ali her nazarda
derhal taayyün eder. Çünkü bu tarihte ba­
irade-i seniye tayin olunan suret-i ahrarane­
den başka hiç bir şeye tatbik-i hareket etme­
diğimi dünya ve ahirette a lemin ve rabbü'l­
alemin huzurunda arz ve ityan etmekten as­
la çekinmem.
Bunca akran ve emsal meya n ı nd a şöyle
bir tarihi kaleme almak için i ntihap buyurul­
muş olmaklığım bu bende-i ahkar için pek
büyük bir şeref ve imtiyaz olduğunu takd ir
eylemiş isem de zaten medar-ı i ntihab-ı rüç­
han olarak malik olduğum bir şey var ise o
da zemmin doğru luğundan başka hiç bir şey
olamayacağından şu doğruluğu muhafazaya
b i r mecburiyet-i sahihe ile mecburum. Bu
davam ise henüz bu tarihi yazmağa memur
olmadığım ve hatta bir gün olup da böyle bir
memuriyete i ntihap olunmak şerefine naili­
yetim i dahi hatır ve hayalden bile geçirme­
diğim bir zamanda ve ba-husCıs henüz ka­
nun-ı esasinin de neşrolunmamış olduğu bir
vakitte hülasa-ı efkarım olmak üzere yazdı­
ğım mektupta "Madem ki kanun-ı esasimiz
taraf-ı devletten bir inayet-i mahsusa o lmak
üzere ihsan buyuruluyor bunun n izamatı nın
da tanzim i n i o taraftan beklemek lazımdır
biz Avrupa'n ı n efkar-ı müfrita erbabına kıyas

edi lemeyiz." sözü n ü kend i m gibi kanun-ı
esasi taraftarları na söyleyerek hatta o zama­
na kadar bunlar iki kısma mü nkasım olma­
yıp cism-i vahitten ibaret olarak fikirleri dahi
kanun-ı mezkuru bütün bütün m i l li bir ka­
nun suretine kaymağa tercih eylediği halde
bu imi had ı efkar-ı acizanemle i kiye taksim
etmiş olmaklığım ile sabittir ki artık bu gün­
kü günde şu fikrimin riyaya ve müdaheneye
hamledilmesine asla imkan olamaz.
Ebu'l-a hrar şevketli efendimiz hazretleri
zat-ı hümayun-ı mülukanelerini bir padişah-ı
müstebit yerine koyarak ihsan-gerdeleri olan
kanun-ı esasiyi vermek için kendilerinde hiç
bir mecburiyet görmemişler idi ki hatta onun
kavanin-i müteferriasın ı tanzim etmesini da­
hi bu mecburiyeti gösterenlere havale etsin­
ler. Cümlemiz hür değil miyiz? Ahrarane dü­
şünel i m . Efkar-ı müfrita erbabının işbu tan­
zim-i kavanin-i esasiye hakkı nı da mil let için
istihsal mübaheselerinde hakları nası l tesl im
olunabi lir ki inkılab-ı mes'udumuzun vukuu
gecesinde mil letin haberi bile olmayıp onu
heyet-i erkan-ı devlet i ka eylemiş idi. Sabah­
la beraber atı l an toplar keyfiyet-i tahavvülü
aleme i lan eyledikleri zaman halk bunun ne
olduğunu birbirinden sual eylemişler idi . Va­
kıa efkar-ı umumiyen i n bu keyfiyeti derhal
tasvip etmek gibi gösterd ikleri hürriyet-per­
verliği dahi takdir etmemek kad ir-şinaslıktır.
Ancak ispat etmek istediğimiz şey bu değil­
d i r. Madem ki bu i n k ı lap heyet-i devletçe
hem de cihanı hayrette b ı rakacak bir suret-i
asayiş-perveri i l e vukua geld i . N izamat-ı
esasiyesinin tanzimi davasında efkar-ı müfri­
ta erbabının haksız olduklarını arz ve ityan
eylemek istiyoruz. B u ndan sonra şunu da
muhakeme-i umumiyeye arz etmek istiyoruz
ki Abdü laziz Han hazretlerinin feragatleriyle
Sultan Murat Han Hazretlerinin devr-i salta­
natları hulQI eylediği zaman heyet-i erkan-ı
devletçe edilen istişarelere dahi maksad-ı as­
liyi istihsal edemeyerek artık kanu n-ı esasi­
den bütün bütün ü m itler kesilmiş idi. Zat-ı
şahanelerinin bir padişah-ı müstebit yerine
koymadı klarını haber verdiğimiz Sultan Ab­
dül hamid Han efendimiz hazretleri ise cü­
I Qs-ı h ü m ay u n l a r ı y l a beraber kend i le r i n i
hürriyet-cu o l a n m i l letin heyet-i umumiyesi-
S E Ç M E M E T i N L E R
ne bedel bir mevki-i mahsus ve m uayyene
koyarak o halde kanun-ı esasiyi hem talep
hem de emir buyurmakta ya n i "Madem ki
ben milletimdenim m i l letim namına devle­
timden bir kanun-ı esasi isterim. Ve madem
ki bu devletin reis ve padişahıyım milletim
namına isted iğim şeyin itası n ı da emrede­
rim ." hükmünü her hal ü kar ile tekrar et­
mekte idi ler.
Bu nokta hem pek mühim ve hem de ta­
rihte ve kitab-ı siyasiyede emsal i na-mevcut
bir nokta olduğu için karilerimizin efkarını
bu nokta üzerinde biraz işgal ve it'ab etmek
isteriz. Sultan Hamid hürriyet-meab efendi­
miz hazretlerinin zat-ı hümayunlarını hürri­
yet-cu o l a n m i l letin heyet-i u m Q m iyesi ne 505
bedel bir mevki-i mahsusa koyduklarını arz
eyledik. Düşünülmelidir ki bu halde tekmi l
mi llet kendilerinden ibaret imiş suretiyle bir
kanun-ı esasi istiyorlar idi. Kimden istedi kle­
ri derhal varid-i hatır olur. Öyle değ i l m i ?
Devr-i Sultan Murat Han'ı d a kanun-ı esasi
ümitlerin i kat eyleyen taraftan. Ondan sonra
kanun-ı esasiyi em i r buyururlar idi ded i k.
Çünkü zat-ı şahaneleri kendileri n i m i l leti n
heyet-i umumiyesine bedel-i talep sıfatıyla
meydana koyduktan sonra bir de makam-ı
saltanat ve hilafetin sahibi olmak sıfat-ı celi­
lesini haiz oldukları cihetle m i llet namına is­
tedi kleri h ürriyet ve kanun-ı esasiyi devlet
namına dahi kabul ve emrediyorlard ı. Bina­
en-ala-zal i k bu işi Fransa ve memal ik-i saire­
de kavanin-i esasiyenin suret-i isti hsali ve
tanzi m i n e kıyas ve tatbi k etmekte efkar-ı
müfrita erbabının hakları olamaz. Kavanin-i
esasiye-i mezkureni n tanzimini yine erkan-ı
devletçe bir mesele olmak üzere oraya hava­
le etmek babında zat-ı kudsiyet-i simat haz­
ret-i hilafet-penahinin gösterd i kleri eser-i ze­
ka ve fetaneti bi't-takdis o suretle vücuda ge­
tirilecek olan kanun-ı esasiye intizar etmek
umum için bir vazife olur.
Her meselenin içinde ihtilaf ve tesadüm-i
efkar o meselenin hakayık-ı dakikasına ka­
dar kaffe-i gavamızının meydana çıkarı laca­
ğını kafil olur ise kanun-ı esasinin vaz'ı için
en sonraya kalan efkar-ı muted ile erbab ı n­
dan dahi bir kısmının bunu siyaseten muzır
gören ler ve bir kısmının dahi siyaseten mü-
 S E Ç M E M E T i N L E R
fid ve lazım addedenlerden mürekkep olma­
sı bu muhsinatı da cem eylemiştir. İmdi her
halde taraf-ı şahaneden ed i len ihtarat üzeri­
ne keyfiyet heyet-i vükelaya havale olunduk­
ta ol babda evveli sınıf olana kadar zevattan
ve yine mertebe ile mütekabil bulunan ule­
ma-yı kiramdan mürekkep akdolunan bir iki
mecl iste m ü cerred-i efkar-ı mehasi n-disar
hümayunda olan vüsat-ı ahraraneyi mecalis­
i mezkurenin temyiz ve takdir edememiş ol­
malarına mebni bulunmalıdır ki kanun-ı esa­
sin i n her hükmüyle bir kanun-ı esasi olarak
akd i lüzumunu hükmeylemekte azanın ekse­
riyeti ziyadesiyle tereddüt eyleyerek encam­
kar Eylül'ün on dördüncü ve Ramazan'ın se­
506 kizinci çarşamba günü akdolunan mecalis-i
umumide bu defaki ıslahatın dahi Mahmut
Ned im Paşa'nın zamanında ihlal ed ilen vila­
yet n izamnamesinin yeniden ıslah ve tecdi­
d iyle sair bazı icraat-ı nafianın ilavesinden
ve bunların süfera-yı düvel-i müfehhi meye
d a h i c idden vaat ve tem i n o l u n m a s ı ndan
ibaret bırakılmasına yani b u defaki fırsatın
dahi bu suretle geçiştirilmesine ekseriyet-ara
i le karar verilip keyfiyet Sadrazam Mahmut
Rüştü Paşa tarafı ndan ha k-pa-yı şahaneye
bi't-tezkere-i mahsusa arz olunmuş id i . Fakat
efkar ve amal-i hümayun behemahal hürri­
yet ve kanun-ı esasi ci hetinde olmakla bu
tezkere üzerine 11 Ramazan tarihiyle yazı­
lan irade-i seniyede vilayat için dahi bir ta­
k ı m ı s l ahatı tecd iden y a p m a k m a t l u p ve
mültezim olmakla beraber bu ıslahatın dahi
üssü' l-esası mesul iyet-i vükelayı d a tayi n
edecek b i r kanun-ı esasi v e tanzimat-ı ced i­
de vaz'ı kaziyesi olduğu "merkez-i hükumet­
i seniyede bir meclis-i umu minin teşkil iyle
bunun vezaif-i dahil iyesi ve idare-i umumi­
ye-i devlet için vaz olunacak nizamat-ı cedi­
deye ve hususen vükela ve memurin için itti­
hazı m atlu p o l a n ka id e-i mesul iyete dair
mükemmel bir kanun-ı esasi tanzim olun­
mak lazım geleceğinden işbu kavanin-i cedi­
deyi ahkam-ı mukaddese-i şer-i şerif ile tat­
bik ve telife mukted ir u lemadan vesair dü­
vel-i mütemeddinenin idare-i umumiyelerin­
ce mer'i olan kava idin hangileri nafi ve ah­
lak ve adat-ı memlekete m uvafık ve şeren
kabu l ve ihtiyarı mazarrat ve vehanıetten sa-
lim ise onları temyiz ve tayine mukted ir ve
itimad-ı umum iye mazhar memurin-i mülki­
yeden mürekkep olmak üzere bir komisyon
teşki l iyle onun marifetiyle kaleme alınacak
kanun-ı esasi layihası meclis-i vükelada dahi
ted kik olunara k netices i n i n keza l i k istizan
edilmesi müteal l ik buyurulan irade-i sen iye-i
tacdari ma ntuk-ı mün ifi ndendir" ibaresiyle
heyet-i vükela-yı fahame tebliğ olunmuş ve
şu irade-i seniye üzerine meclis-i mahsus ak­
diyle Midhat Paşa riyaseti altında olarak yir­
mi kadar erbab-ı vukuftan mürekkep bir ko­
misyon-ı mahsus akdolunarak kanun-ı esasi­
yi müzakere etmesine karar verild i .
Gerek meclis-i resmiye v e mehafil-i h usu­
siyede ve gerek matbuat aleminde işbu ka­
nun-ı esasi bahisleri bir suret-i garibede mü­
zakere olunur idi ki buna şaşmamak elden
gelmez. Diyebiliriz ki bah islerin onda sekizi
kavanin-i esasiye hakikatinin ne demek ol­
duğunu b i l medikleri halde yalnız kendi ef­
kar-ı zatiye ve evham-ı şahsiyeleri üzerine
bahsederler idi. B inaenaleyh bunu isteyen le­
r i n de istemeyenlerin de cümlesi talep ve
red lerini hemen a le' l-amya terviç ederler
idi. Hatta en sonra Midhat Paşa'nın kanun-ı
esasi layihası olmak üzere mabeyn-i hüma­
yuna arz eylediği layi hanın bir kanun-ı esa­
siye müşabeheti bile ol madığı yakında görü­
lecektir.
En ziyade ehemmiyet verilecek şey şudur
ki bahsin ol suretle gayet muallak bir hale
girmiş olması bayağı efkar-ı şahane için dahi
bir medar-ı husus-ı meşgul iyet olmasını icap
eylem iş id i . Z i ra hariçte cereyan eyleyen
mebahisin bazı suretleri bu işte her kimi olsa
tevhiş edebilecek kadar garip ve fakat has­
be'l-cehale ve ale'l amya garip olduğu gibi
nazar-ı i ltifat-ı h ümayuna kanun-ı esasi n i n
h ilafını iltizam ile mazhar olabi lmeği düşü­
nen bazı heves-karlar dahi ariza-ı mahsusa­
larla la-yenkati bu kanun-ı esasinin hukuk-ı
meşrua-ı h i lafet-penahiyi ihlal edeceğinden
bahisle buna rıza gösterilmemesini zat-ı şev­
ket-simat hazret-i padişahiye arz ederler idi .
İşbu maruzat meyanında o kadar acaip ve
garip şeyler vardır ki insan sahihan istigrap
eyler. Kanun-ı esasi aleyhinde olmak üzere
gerek hilk-pa-yı şahaneye takdim olunan la-

yihalardan ve gerek enzar- ı ammeye konu­
lan hafi ve matbu evraktan bazı ları birer nü­
müne olmak üzere [ 1 5 ] rakamıyla asar-ı mü­
temmime kısmına derç ed ildi.
Hatta o zamana kadar evc-gah-ı serbesti­
nin en yü ksek tabaka larından bala-pervaz
olan ve mücerret bu kadar h ürriyet-perver
olmalarından dolayı iltifat-ı mahsus hazret-i
tacdarlye dahi mazhar olmuş bu lunan Ke­
mal Bey'in hak-pa-yı şahaneye takdim eyle­
yerek bu tarihi kaleme a lmak emrinde müta­
laa-güzarım olan asar meyanında gördüğüm
arizalarında dahi kanu n-ı esasin i n hukuk- ı
cellle-i hilafet-penah iye dokunacak bir hayli
ci hetleri olduğu a rz e d i l m i ş ve mekatib-i
mezkürenin birisinde şu " . . . bundan başka
yapılan n izam-ı esasiye mecl is-i vükelada ic­
ra olunan ta'dll ler d i kkat-i mahsusa-ı şaha­
nelerine şayested ir. Çünkü her şeyden ziya­
de hukuk-ı seniye-i şeh inşahi lerine dokunu­
lur." ibaresi bir nümüne olmak üzere buraya
kaydedilm iştir. "Yapılan" nizam-ı esasi Mid­
hat Paşa tarafı ndan takd i m olunan ve [1 6]
rakamıyla asar-ı mütemmime kısmına derç
edilen layiha üzerine icra olunan müzakerat
o l up bu layihada meclis-i mebüsan tay i n
ed i ld i ğ i ha lde ona m u kab i l b i r de hayet-i
ayan tayini lazım gel ir iken tayin edilmemiş
olmak ve hukuk-ı umüm iye-i Osman iye'ye
dair derç edilen şeyler gayr-ı kafi olduğu gibi
hukuk-ı padişahiye dair derç olunanlar dahi
hem gayr-ı kafi hem de gayr-ı muvazzah bu­
l u nmak ve mehakim ve vil ayat ve mal iye
hakkında adeta hiç bir şey söylenmemek gi­
bi bi'l-vücuh noksan lar olduğundan ve ma­
beyn-i hümayun serkatibi Sait Paşa tarafın­
dan Fransa hükumetinin derece-i serbestlsi
söz götürmeyen kanun-ı esasisi üzerine bil­
tanzim hak-pa-yı şahaneye takdim olunarak
tarihçe bir nümune olmak üzere [1 7] raka­
m ıyla asar-ı mütemmime kısmına derç edi­
len layihada ise kanun-ı esasi için lazım ge­
len tamamiyet mükemmelen mevcut bulun­
duğundan matlup olan kanun-ı esasinin ta­
mamiyet ve mükemmel iyetinden başka hiç
bir şey düşünmeyen padişah-ı hürriyet-per­
ver efendimiz hazretleri bu nümuneyi nazar­
ı ehemmiyete almış ve kanun-ı esasiyi Mid­
hat Paşa l ayihası ve m u ktaza-yı şer-i şerif
S E Ç M E M E T i N L E R
üzere itmama memur olan selefü' l-zikr mec­
lis-i mahsusa havale buyurmuş idiler. İşte bu
suretle o l u na n ta'dllatın kaffesi h ü rriyet-i
umüm iyeyi tahdit değ i l bir kat daha tevsi
edeceği Midhat Paşa ve Sait Paşa layihala­
rıyla bir de asıl Kanun-ı Esasl-yi Osmanl'yi
tatbikten anlaşılacak iken bu ta'dllatı Kemal
Efendi gibi ammenin en ziyade hürriyetpe­
rest tanıdığı bir zatın beğenmemesi ve ba­
husus "her şeyden" yani n ice mazarrat bl-ni­
hayeden başka "hukuk-ı şeh inşahlye" dahi
dokunacağı arz etmesi istigrap o l u n u r. Ba­
husus ki mazhar olduğu i ltifat-ı pad işahinin
sebeb-i aslisi hi lafında olduğu için istigrap
olunur.
N a za r- ı h ü mayunda l ü z u m ve vücubu
507
muhakkak olan kanun-ı esasiyi tehl ikeli gös­
termek için her taraftan vuku bulan maruza­
tın nezd-i hakayık-ı vefd Abdülhamid Han'ı
d a elbette tesirsiz kalacağı der-kar olup bu
babda başkatip Sait Paşa'nın maruzat-ı hi la­
fet-gi raneye m ukab i l bir kanun-ı esasisinin
elbette huku k-ı mukaddese-i padişa hı için
nafi ve müfid olacağı itikat ve tem i natında
sebat göstermek elhak tahsin kı l ı nacak bir
metanettir. Zira diğer sair bendegan-ı tevci­
hat vel iyü'l-n imete mazhariyeti bu haki kati
bir akis göstermekte aradıkları halde müşa­
rünileyh bilakis hakikati hakikat tarzı nda arz
eylemek muvafık-ı zımmet-i sadakat olduğu
efkar-ı selametinde sebat ve metanet göster­
meleri haylice müşkil bir şey i d i . Eğer a s ı l
hürriyet-perverlik a s ı l kanun-ı esasi taraf-gi­
ran l ığı şevket-meap efend imiz hazretlerinde
olmasa idi müşarünileyh için şu nokta-ı sa­
dakatında sebatlarından dolayı i htimal ki i lti­
fat-ı hümayundan mehcCıriyet gibi bir tehlike
dahi bedihi idi.
işte bunca müşkilat içinde ilan edilen su­
retle tanzim o l u nan kanun-ı esasi kaleme
alınıp bittikten sonra hak-pa-yı şahaneye le­
de'l-arz eğerçi üss-i inkı lap bu tecdidimiz ol­
mak üzere kanun-ı mezkurun derece-i kifa­
yeti nezd-i h ümayun-ı m ü luka nede takd i r
buyurulmuş ise d e kanun-ı mezkurun siyase­
ten mazarratını göstermek isteyenlerin dahi
efkarın ı almak için bunun neresi hukuk-ı sal­
tanata dokunur ise tashih edi lmesini öteden
beri kanun-ı esasinin h ukuk-ı m ukaddese-i
 S E Ç M E M E T i N L E R
saltanat-ı seniyyeye dokunacağından bahisle
itirazat-ı vakıayı o noktaya hasreyleyen bazı
zevat-ı fehame irade ve ferman buyurmuşlar
idi. Halbuki mübahasat-ı medide ve tavile­
nin gayetinde ve ba-husus efkar-ı hümayu­
nun mutlaka kanun-ı esasi tarafında olduğu
artık h iç bir şeyle mukavemeti kabil olama­
yan sebat-ı şahane ile sabit oldukta bunların
dahi son itikadı yalnız hukuk-ı seniyeye do­
kunacağı bahsinden ibaret olmasıyla ve hu­
kuk-ı hazret-i padişahiyi öyle bir kanun ile
tayin ve tahdit eylemek ciheti edeb-i ubudi­
yete mugayir görülmesyle kanun-ı esasin in
yal n ı z o fas l ı n ı n tay ed i l mesi rey olunmuş
ise de bundan mukaddem dahi ispat edildiği
508 veçhi le bir kanun-ı esasi bir padişah ın huku­
kunu tayin ve tahdit değil tem in ve edece­
ğinden ve şu halde bu tem i n ve teyidi tasvip
etmemekte h ükümdar için h iç bir künh-i hu-
OSMANLI İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ'NİN
1908 (1324) SENESiNDE
KABUL EDİLEN SİYASAL PROGRAMI
1 283 Kanun-ı Esasisi ve bunu teyiden Babı­
ali tebliğ olunan 4 Recep 1 32 6 tari hli Hatt-ı
Hümayun i le müeyyed kaffe-i huku ku n ka­
n u n -u mezkura m u h a l if o l m ı ya n a k s a m ı
meclis-i u m u m i ce h i lafı na bir karar ittihaz
olunmadıkça mer'i ve mahfuz olacaktır.
1 - Kanun-ı Esaside ara-yı m i l l iyenin rüc­
han-ı nüfuzunu temin esas ittihaz olunacak
ve bu c ü m leden o l m a k ü zere vükel a n ı n
Meclis-i Meb'usuna karşı mes'ul iyeti suret-i
mutlakada kabu l ettiri l i p mecl iste ekseriyet-i
ara kazanamayan vükela m üstafi addoluna­
caktır.
2 - Heyet-i Ayan, meb'usan adedinin sü­
l ü s ü n ü tecavü z etmemek şarti y l e 6 2 ' n c i
madde i le mukayyed olmıyarak sülüsü padi­
şah ve sülüsanı m i l let tarafından intihap olu­
nup memuriyetleri müddetli olacaktır.
3 - Teb'a-i Devleti Al iyyeden olan ve yir-
kuk tanınmamış olmak gibi daha başka bir
garabet meydana ç ı kacağından işbu rey er­
babı nın m ü lahazaları nefsü'l-emre m uvafık
olmadığı gibi hukuk-ı mukaddese-i şahane­
nin kanun-ı esaside münderiç ve mestur ol­
ı:ıası bi'l-vücOh nafi olacağı yani öteden beri
suret-i mu hakeme-i acizanem ize göre hu­
kuk-ı mukaddese-i padişahinin yalnız efkar­
da mahfuz olmasından ziyade böyle bir ka­
nun-ı esasi ile umum m i l letin zımmet-i taah­
h üd ü nde m ahfuz b u l u n m a s ı n ı n e nfa ve
ehem görüleceği suretinden ibaret bulunan
bir hakikat mukabi li nde mulahaza-ı mezku­
re dahi aciz kalmış ve binaenaleyh kanun-ı
esasi-yi mezkurun ol suretle hukuk-ı hazret-i
padişahi kısmı dahi dahil o l u nduğu halde
neşri hususuna ba-hatt-ı hümayun-ı irade-i
seniye ve kat'iyye-i cenab-ı şehriyari müteal­
l i k ve şeref-sudur buyuru lmuştur ( . . .)
mi yaşını ikmal eden her ferd-i zükurun em­
lak ve serveti olsun ve olmasın birinci dere­
cede i ntihap hakkını haiz olmaları talebolu­
nacaktır. Hukuk-u medeniyeden sakıt olan­
lar bittabi bu hakk-ı intihabı haiz olamazlar.
4 - 1 293 Kanun-ı Esasisinin l 'inci madde­
sine riayet etmek şartiyle cem' iyat-ı siyasiye­
nin teşekkül ü hususunun sarahaten Kanu n-ı
Esasiye derci talebolunacaktır.
5 - Vilayatın emr-ü idaresinde usu l-O ida­
redeki rabıta-i mevcude fek ve ihlal o l u n­
mamak şartiyle Kanu n-ı Esas i n i n 1 08 ' i n c i
maddesinde mevzuu bahsolan tevsi-i mezu­
niyeti idari usulünün tema m i-i tatbiki n i te­
min edecek kavanini mahsusa vaz'ı talebo­
l unacaktır.
6 - Vi layatı n h a l - i h a z ı rdaki taksi mat-ı
mü lkiyen in suret-i umumiyede tadi l ve teb­
d i l i Meclis-i Meb'usanın kararına vabested ir.

Ancak kurra ve nevahice kurbiyet-i mesafe
ve münasebet-i rnevki iye itibariyle teshil-i
umuru badi o lacak surette m u ktazı tad i lat
tesri olunacaktır.
7- Devletin l isan-ı resmisi türkçe kala­
caktır. Her nevi m u h aberat ve müzakerat- ı
resmiye türkçe icra olunacaktır.
8 Meb'usanın laakal onu tarafı ndan der­
- zaretinde bulunacaktır. Teb'ai Osmaniyenin
meyan olunmak kaydiyle bila kaydüşart ka­
nun layihaları teklifine salahiyettar olmaları
teklif olunacaktır.
9 - Cins ve mezhep tefrik ed i l meksizin
herkes müsavat ve hürriyet-i tammeye malik
ve aynı mükel lefiyete tabidir. B i lcümle Os­
m a n l ı lar h uzur-u kanunda ve memleket i n
h u k u k ve vezaifinde m ü savi o l u p u m u m
tab'a ehl iyet v e kabil iyetlerine göre münasip
olan memuriyetlere kabul olunacaktır. Gayr­
ı m ü s l i me dahi ahz-ı asker kanununa tabi
tutulacaktır.
1 O - Edyanı n serbesti-i icrası ve cemaat-i
muhtel ifeye veri lmiş o l a n i mtiyazat-ı mez­
hebiyen in kemakan cereyan ı esasları tama­
men mahfuz kalacaktır.
11 - Devletin Avrupa heyet-i düvel iyesi
aras ı ndaki vaziyet-i s i yasiye ve coğrafiyesi
ile mütenasip bir surette kuva-yı berriye ve
bahriyenin tanzim ve tensi ki teklif olunacak­
tır. H izmet-i askeriye n i n ord u n u n ta l i m ve
tekemm ü l ü nü i hl a l etmiyecek bir müddete
tenzi l i talebolunacaktır.
1 2 - Kanun-ı Esas i n i n 1 1 3 . maddesi n i n
hürriyet-i şahsiyeye münafi olan son fıkrası­
n ı n i lgası talebolunacaktır.
1 3 Amelelerle patronların hukuk ve ve­
- het-i hükumetten vukuuna meydan bırakma­
zaifi mütekabilelerini tayin edecek kanunlar
vaz'ı teklif olunacaktır.
1 4 Ashab-ı araz i n i n kanu nen mer'i ve
- nın Mem a l i k- i Osma n i ye n i n her yeri nde
mahfuz bulunan hukuk-u tasarrufiyesi ihlal
ed i l memek şartiyle köyl ü lerin arazi sahibi
olmaları eshabı n ı n istihzar edi l mesi teklif ve
bunlar hakkında cüz'i faiz i le akçe tedarik
edebilmeleri için teshilat iltizam olunacaktır.
1 5 Aşar için şimd i l i k "tahmis" usulü bir
- tadi l ve tağyir ed ilebilecek, b u n l ardan b i r
esas-ı sal i me bina' ettirilerek kabul ettirile­
cek ve derhal kabi l-i tatbik olan yerler için
S E Ç M E M E T i N L E R
hemen icra ve bilahare "kadastro" usulünün
tedricen tatbiki teklif olunacaktır.
1 6 Emr-ü tedris serbesttir. Ka nun-i Esasi­
-
de musarrah olduğu veç h i l e her Osm a n l ı
kanun-u mahsusa tevfikan h u su si mektep
küşad edebilir.
1 7 B ilcümle mekatip Devletin taht-ı ne­
-
terbiyei bir siyak-ı ittihad ve i ntizam üzere
olmak için umumi ve derununda serbest ta­
l i m ve tedris olunur ve her unsura muhteli­
ten küşade resmi mektepler açt ı r ı lacaktı r.
Tahsi l-i iptidaide l isan-ı türki mecburittalim­
dir. Mekatib-i resmiyede tahsil-i i ptidai mec­
canendir.
Tah i l - i idadi ve ali yukarıda z i krolunan
509
u m u mi ve resmi mektepler vasıtasiyle ve
türkçe esas ittihaz ile icra olunacak ve prog­
ramlara ve mual l i m ve muall ime yetiştiril­
mesine ve bunların suret-i tayin ine dair mu­
karrerat-ı ciddiye ittihaz edilecek ve memle­
ketin terakkiyat-ı iktisadiyesine h izmet ede­
cek ticaret ve ziraat ve sanayi mektepleri kü­
şad ettiri lecektir. S ı rf din tahsili ile nıüteveg­
gil mekatip bu umumiyetten müstesnadır.
1 8 Memleketin iktisaden terakkisini ve
-
umranını temin ve tekeffül edecek olan es­
babı n vücude geti r i l mesi ve z i raat nokta-i
nazarından her türlü terakkiyatın temi n i bil­
hassa iltizam olunacaktır.
1 9 İ ntihab-ı Meb'usan hakkında mevcut
-
olan kanunnamen i n işbu programa tevfiki
ve intihabatın kemal i serbesti ile cereyanına
mani olabi lecek edna bir m ü lahaza n ı n ci­
yacak veçhi le tadi l i tek l if olunacaktır.
20 - Evsaf-ı matlObeyi haiz her Osmanlı­
kend i n i meb'us intihap ettirmeğe hakkı ol­
ması teklif edi lecektir.
21- İşbu programın ihtiva ettiği mevcud
icabat-ı zamaniyeye göre vuku bulacak içti­
ma-ı umumiyelerce verilecek karar üzerine
veya birkaç madde n i n lağvı veya bun lara
bazı mevad i lavesi kabil olabi lecektir.
 S E Ç M E M E T i N L E R
HÜRRİYET VE lTlLAF FIRKASI PROGRAMI*
ALI BiRiNCi
Maksad-ı Teşekkülü
Madde 1 . Hü rriyet ve İti laf Entente Liberale
Fırkası'nın esas ve maksadı-ı teşekkülü her tür­
lü vesait:i kanuniye ile memalik-i Osmaniye­
de meşrutiyet-i hakikiyenin temin-i cereyanı­
na, anasır-ı muhtelife-i Osmaniye arasında -
her unsurun hayat-ı ictimaiye ve faaliyet-i ta­
biiyesi mahfuz kalmak üzere- hakiki bir vah­
det-i siyasiye tesisine ve vatan-ı Osmaniyenin
düçar olduğu mehalikin ve avamilinin izale­
51 0 siyle Osmanlı saltanatının temin-i atisine ça­
lışmakdır. ( . . .)
Madde 1 4. Devlet-i Osmaniye'nin dini din-i
İslamdır. Bu esas-ı kadimi muhafaza ile beraber
zaten şeriat-ı Muhammediye ile müeyyed, hila­
fet-i mukaddese ve saltanat-ı seniyece de öte­
den beri müttehaz olduğu üzere devletçe res­
men tanınmış olan mezahibe mensup cemaat-i
gayr-i müslimenin serbesti-i ayinleri ve mine'l­
kadim haiz oldukları bilcümle hukuk ve imtiya­
zatı kema-kan mahfuz tutulacakdır.
Madde 1 5. Asrın mizacı ve medeniyet-i ha­
zıra ile ahali-i memleketin ilca ve ihtiyacı yek­
diğeriyle telif olunarak bünyan-ı devlete birkaç
asırdan beri arız olan vehn ü inhitatın izalesi ve
terakkiyat-ı medeniyeni n memalik-i Osmani­
ye'ye teshil-i dühulü esbabı istihsal edilecekdir.
Madde 1 6. Fırkamızca ittihad-ı anasır gayesi
ancak anasır ve akvam-ı muhtelifenin menfaat-i
hakikiyelerinin yekdiğeriyle ve vahdet-i Osma­
niye ile telifinde aranılacakdır.
Madde 1 7. Millet-i Osmaniyeyi teşkil eden
anasır ve edyan-ı mu htelife ashabından her bi­
rinin vahdet-i Osmaniyeyi haleldar etmemek
şartıyla dini, edebi, ilmi ve iktisadi mesai-i müş­
tereke veya münferide sarf etmeleri ve bu mak­
sadla kendi mezheb ve kavmiyetlerine has her
türlü müessesat-ı i lmiye ve iktisadiye teşkil ey­
lemeleri serbestdi r. Her kavm mensub olduğu
dinin menafiine -akvam ve edyan-ı sairenin hu­
kuk-u mütesaviyesine taarruz etmemek şartıyla-
(*) Ali Birinci, Hürriyet ve itilaf Fırkası, Dergah Ya­
yınları, lstanbul 1 990.
bila-mani hizmet edebilir. Hükümet-i Osmani­
ye'nin bu türlü teşebbüsata karşı ittihaz edeceği
hatt-ı hareket hiç bir kavm ve unsurun diğerinin
hukukuna tecavüz etmemesine ve bilhassa
vahdet-i Osmaniye maksad-• aksasını ihlal ede­
cek harekatta bulunmamasına dikkat etmekle
beraber anasır ve akvam-ı muhtelifenin kaffesi­
ne bila-tefrik ü istisna muavenet-i mümkine-i
kanuniyeyi siyyanen ifadan ibaretdir.
Madde 1 8. Akvam-ı Osmaniye'den birinin
heyet-i umumiyesi veyahud herhangi unsur
ve dine mensup olursa olsun ale'l-ıtlak efrad
veya cemiyyat tarafından vahdet-i siyasiye-i
Osmaniyeyi ihlale müstaid her türlü teşebbüs
vukuu vatan-ı Osmaniye'ye karşı derece de­
rece hıyanet ve cinayetdir. Hürriyet-i vicdan
ve hürriyet-i kavmiyeyi yalnız bu nokta tah­
did eder ve bu da bir kanun-u mahsusla sari­
han tayin edilec�kdir. (. .. )
Siyaset-i Dahiliye
Madde 3 1 . Aksam-ı Memalik-i Osmaniye ida­
re-i siyasiyede merkeze merbut ve vahdet-i
memleket halelden masun bulunmakla beraber
bazı vilayat-ı Osmaniyenin hususiyet-i kavanin­
i muvakkate-i istisnaiye ile idaresini müstelzim­
dir. Kıtaat-ı muhtelife ahalisi arasında irfan ve
terbiye-i siyasiye itibariyle mevcud olan tefavü­
te ve her mahallin istidad ve mizac-ı mahsusu­
na tevafuk edecek ve kıtaat-ı muhtelifeni n bila­
here tesavi-i ahvalini müeddi olacak su rette
usul ve kavaid ittihaz olunacakdır.
Madde 32. İdare-i vilayat tevsi-i mezuniyet
ve tefrik-i vezaif kaidesine tevfik edilecekdir.
Maarif gibi umur-u nafia ve ziraat ve ticaret ve
sanayie müteallik hususatın menafi-i esasiye-i
devlete ve vatan-ı Osmaninin müdafaasına te­
mas eden ve nef'i ve zararı bir vilayete inhisar
etmeyerek bütün millete veya bir kısmına şamil
olan mevaddan maada kaffesi idare-i mahalfi­
yeye terk edilecek ve kavanin ve nizamat-ı lazi­
meye göre tanzim olunacakdır. İdare-i merkezi­
yeden dahi muhtelif devair-i resmiye rüesasının
hukuk ve vezaifi tevsi ve buna mukabil mesuli­
yetleri tayin edilecekdir. (. . .)