T.C.

BABAKANLIK DEVLET AR VLER GENEL MDRL OSMANLI AR V DA RE BAKANLII Yayn Nu: 15

ERMEN OLAYLARI TAR H I

Hseyin Nzm Paa

Ankara - 1993

Proje Yneticisi smet B NARK Devlet Arivleri Genel Mdr

Proje Sorumlular Necati GLTEPE Devlet Arivleri Genel Mdr Yardmcs Necati AKTA Osmanl Arivi Daire Bakan

Hazrlayanlar Necati AKTA Mustafa OUZ Mustafa KK

Dizgi ve Sayfa Dzenleme Yakup YILDIRIM

Montaj Ali Rza BATI

 NDEK LER

Sayfa Nu NSZ .................................................................................................................................................................................... PREFACE.............................................................................................................................................................................. SUNU .................................................................................................................................................................................... INTRODUCT ON ........................................................................................................................................................... NDEK LER ................................................................................................................................................................... HSEY N NZIM PAA'NIN HAYATI .................................................................................................... SE LM B BL YOGRAFYA ............................................................................................................................ TAKDM ................................................................................................................................................................................ B R NC BLM B R NC C LD N TRANSKR PS YONU Ermeni Fesadnn yz ve Sebepleri ........................................................................................................... 1 Fesat ve Cinayetlerin Tertibi ile Komitelerin Tekilt .................................................................... 2 Fesat Tertibatnn Dayand Asl Maksatlar ve Cinayet Programlar ................................... 5 Londra'da Hnak Komitesi Tarafndan karlan Tuyn- Cedd ve Ak Mektup simli Risalenin nemli Ksmlar ..................................................................................... 6 a. Tuyn- Cedid Adl Risalenin Anaristlik Fikrini Destekleme Yolundaki Blmleri ......................................................................................................... 7 b. Ak Mektup Risalesinde Anaristlik Fikrine Ait Blmler .............................................. 9 Hnak Komitesi' nin Programndaki Anaristlik Fikrini Aklayan Blmler ................................................................................................................................................... 9 Hnakyan htill Komitesi yelerinin Grevlerine Dair Talimatname ............................. 10 Hnakyan Ekiya Frkasnn tznden karlan Baz Blmler ................................. 11 htillin Ne ekilde Uygulanaca .................................................................................................................. 11 htill Frkasnn Tekilt ve tz ......................................................................................................... 12 Hnak Komitesi stanbul ubesinin Talimat ve Tahrikleriyle Meydana Getirilen Suikast ve Cinayetler .................................................................................................. 13

Sayfa Nu Ermenilerin Bulunduu Yerlerde Meydana Gelen Olaylarn ve Cinayetlerin Ksaca Beyan .................................................................................................................................. 15 Ermeni Anaristlerden Bazlar Hakknda Mahkemelerce Verilen Kararlarn zetleri ..................................................................................................................................................... 22 Temyiz Kararnamelerinin zetleri ................................................................................................................. 25 Netice................................................................................................................................................................................... 45 Romanya'da Yakalanan Ermeni Anaristlerinden Vartan Papasyan ve Refiki Hakknda Yaplan Tahkikat ile Bu Hususta Romanya Gazetelerinde kan Yazlar........................................................................... 46 a. Konstinosyonal Gazetesi'nde kan Bu Konu ile lgili Ksmn Tercmesi ............................................................................................................................. 47 b. ara Gazetesinde kan Bu Konu ile lgili Ksmn Tercmesi ..................................... 48 c. Responyol Gazetesinde kan Bu Konu ile lgili Ksmn Tercmesi ...................... 49 Ermeni htill Programyla lgili Vartan Papasyan'n zerinde kan Risale............................................................................................................................................. 49 a. Komite Kararlar .............................................................................................................................................. 49 b. Komitelerin Tekili ve Grevleri......................................................................................................... 54 Ermeni Hnak ve Anarist Komitelerinin Cretlerinin Sebepleri .......................................... 55 a. Londra ve Marsilya Ermeni Komitesinin Ermeni Fesad Hakknda Adana Ermeni Murahhasalna Gnderdii Mektup ........................................................... 56 b. Ermeni Fesad ile lgili Olarak Londrada Bulunan Plangazyan Tarafndan Gnderilen Mektup............................................................................... 58 Sason ve Talori Hdisesi ....................................................................................................................................... 59 Daha Sonraki Fesat Teebbsleri..................................................................................................................... 60 a. [Ermeni Fesad ve Hnak Komitelerinin Osmanl Topraklarnda htill karmalar Hususunda Zabtiye Nezreti'nin Tezkiresi] .................................... 64 b. [Ermeni Meselesi Hakknda Galatada Gizlice Toplanan Silhl Ermenilerin 500 mzal Bir Arzuhali Bb- lye Takdim in Harekete Getikleri Yolundaki Haberler zerine Yaplan Resm Yazmalar] .................................................................................................................... 70 c. [ stanbulun Muhtelif Semtlerinde Ermeniler ile Mslmanlar Arasnda Meydana Gelen Olaylarn nlenmesi ve Ahalinin Yattrlmas Hususundaki Resm Yazmalar] ....................................................................... 75

Sayfa Nu d. [Trabzonda Bulunan Van Eski Valisi Bahri Paann Ermenilerce Yaralanmas ve Trabzon Ermeni Komitesi Azlarnn Ermenileri Kkrtmas zerine Mslmanlar ile Ermeniler Arasnda Meydana Gelen Olaylarn nlenmesi Hususundaki Resm Yazmalar] ........................................................................................................ 92 e. [Ermeniler ile Mslmanlar Arasnda Meydana Gelen eitli Olaylar Hakknda Anadolu ve Rumeli Vilyetleri Polis Komiserliklerinden Gnderilen Raporlar].................................................................................... 96 f. [Ermeni htilli Hususunda Marsilyada Faaliyet Gsteren Ermenistan Evld ttihad'nn Nizamnamesi ve Ayn Yerde Neredilen Armenia Gazetesinin Baz Blmleri] ......................................... 120 g. [Mara Ermenilerinin htill Faaliyetleri ve orbacyan Agop'un Hanesinde Ele Geen Gizli Mektuplar] ...................................................................................... 125 h. [ htill karmak Emelinde Olan Ermenilerin Haleb, Bitlis, Van, Konya, Ankara, Sivas, zmit, Merzifon, Adana ve Marata Sebep Olduklar Olaylar fade Eden Resm Raporlar] .................................................... 127 Ermeni htillinin Dersaadette Balayaca Hususunda Hayk Adl Ermeni Gazetesinin Baz Blmleri ............................................................................................. 148 Dersaadetteki Ermeni Olaylar Hakknda Hnakyan Frkas Merkezi mzal Ermenice Londrada Yaynlanan lnname ................................................ 150 Van, Mu ve Erzurumda Meydana Gelen Ermeni Olaylarn Anlatan Truak Adl Ermeni htill irketi Tarafndan Yaynlanan Uurtma Namndaki lnname ....................................................................................................................... 154 Hnak Neriyatnda Kilikya htilli ......................................................................................................... 157 Trabzondan Bitlise Kadar Ermenilerin kard Olaylar Aratrm Olan Heyet-i Teftiiyye Lyihas ....................................................................................... 164 a. Trabzon Vak'as ............................................................................................................................................ 165 b. Gmhane Vak'as ................................................................................................................................... 166 c. Bayburd Vak'as............................................................................................................................................ 168 . Erzurum Vak'as ........................................................................................................................................... 169 d. Hns Vak'as................................................................................................................................................... 172 e. Mu Vak'as...................................................................................................................................................... 172 f. Bitlis Vak'as .................................................................................................................................................... 174 Hnakyan Sosyalist htill Frkas Program ...................................................................................... 178

Sayfa Nu Truak Gazetesinde Yaynlanan Kafkasya Cemiyyet-i Ummiyyesi'nin artnamesi Sureti ..................................................................................................................................................... 183 [Ermenilerin kard eitli Olaylar Hakknda Muhtelif Vilyetlerin Polis Komiserliklerinin Gnderdii Raporlar] ................................................................................................. 190 Hnakyan htill irketinin Dahil Tekilt Program Mukaddimesi ....................... 204 Hnakyan Gazetesinde Yaynlanan Bir Makalenin Tercmesi ............................................. 207 Hey'et-i Tahkkiyye Riyseti'nin Mzekkiresi..................................................................................... 212 Hey'et-i Tahkkiyye Memurlarndan Yusuf gh Efendi'nin Raporu ................................ 214 NDEKS.......................................................................................................................................................................... 220 K NC BLM B R NC C LD N FOTOKOP S
.......................................................................................................... 230

HSEY N NZIM PAA'NIN HAYATI Hseyin Nzm Paa, Harbiye Nezreti (Savunma Bakanl) Nfus Kalemi ktiplerinden Hasan Tahsin Efendi'nin olu olup, 1270 (1854)'de stanbul'da dodu. Bayezid Rd Mektebi (Orta okulu)'nde okuduktan sonra, Beyezid Cami-i erifi'nde man (Arapa lgat ve dil bilgisi)'ye kadar ders grd. Kbrs'a giderek orada Farsa rendi. stanbul'a dnnde Mahrec-i aklm'da (gayesi memur yetitirmek olan lise seviyesinde okul) Franszca, cebir, hendese (geometri), hikmet (felsefe), trih-i umm ve corafya okudu. 1289 (1872)'da 19 yanda iken Tahrrt- Ecnebiye Odas'na (Tercme ileri ile uraan birim) girdi. Bir sene sonra hukuk ilmi tahsil etmek iin on be lira maala Paris'e gnderildi. Bir mddet sonra, Avrupa'daki talebelerin dnmeleri gerektiine dir kan irde-i aliyye (padiah emri) zerine stanbul'a dnd. 1292 (1875) tarihinde Nfia Nezreti (Bayndrlk Bakanl) Tercme Odas'na memur oldu. Bir mddet sonra istifa ederek ttihad ve Tercmn- Hakkat gazetelerinde yazmaya balad. 1294 (1877)'de Takvm-i Vekyi muharrirliine ve Galata Rd Mektebi retmenliine tyin olundu. Bir sene sonra retmenlikten ve iki sene sonra da (1879) muharrirlikten ayrld. Bilhere Hill-i Ahmer Cemiyeti (Kzlay) ile padiahn bakanlnda teekkl eden Komisyon- Mahss (zel komisyon) kitbetlerine tyin oldu. 1295 (1878)'de, belediye tekiltnn slh iin teekkl eden Komisyon Bakitbeti (yaz ileri mdrl)'nin de eklenmesiyle ehr Emneti (Belediye) Tercme Odas Mdrl'ne, 1296 (1879)'da ehr Emneti Mektupuluu (yaz ileri mdrl)'na, 20 Ramazan 1307 (1890)'de Beyolu Mutasarrfl'na, 10 Zilhicce 1307 (28 Temmuz 1890) tarihinde ise Zaptiye Nzrl'na tyin olundu. 7 Zilhicce 1311 (1894)'de kendisine Vezret rtbesi (Osmanl Devleti'nde asker ve idar yetkileri olan en yksek rtbedeki memur) verildi. Tedaviye muhta olmasndan dolay, 28 Cumdell 1314 (4 Tern-i sn 1896)'de grevden alnd. Drt ay sonra Beyrut ve 24 Safer 1315 (1898)'de Suriye Valiliklerine; 11 Muharrem 1324 (1906)'de Cezyir-i Bahr- Sefd Valilii vekletine,

VIII

 ay sonra da asaleten valilie tyin olundu. Daha sonra Aydn ve Edirne Valiliklerine tayin edildi. Murassa Osman (elmas ve cevherli Osman nian), Murassa Mecid (elmas ve cevherli Mecid nian) nianlar, gm ve altn imtiyaz (devlet ve memlekete sadakat ve ecaat gsterenlerle memuriyetlerinde iktidar ve ehliyet gsterenlere verilen madalya), altn Girid, altn Liykat ve Hicaz Demiryolu madalyalar kendisine verildi. 14 Cumdelhire 1346 (8 Knn- evvel 1927)'de stanbul'da vefat etti. Karacaahmed Mezarl'na defnolundu. Nzm Paa, bir devlet adam olduu kadar, ayn zamanda bir divn airi, mellif, muharrir ve mtercimdi. ttihad, Tercmn- Hakkat ve Takvm-i Vekyi gazetelerinde alt yla yakn bir zaman boyunca yazd. spanya rahiplerinin zulmlerine dir yazlan Engizisyon Esrar adl eseri tercme etmi, yine bu blgeye ait bir tarih eser olan Endls adl kitab yazmtr. Hseyin Nzm Paa'nn Aleksavi, Sahum ve Hicret adlarnda de tiyatro eseri vardr.

KAYNAKLAR 1. Sicill-i Ahvl Defteri, BOA, 4/186-187. 2. Nzm Paa Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, Dergh yaynlar, stanbul 1986, c.6, s.540. 3. Son Asr Trk airleri, . Mahmud Kemal nal, Dergh Yaynlar, 3. bask, stanbul 1988, c.2, s.1149-1151.

IX

SE LM B BL YOGRAFYA AKGN, Seil, General Harbord'un Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine Dir Raporu, Tercman Yaynlar, stanbul 1981. ALTINAY, Ahmet Refik, ki Komite ki Ktal II - Ermeni Mezalimi -, Fikir Yaynlar, stanbul 1992. ATATRK N VERS TES , Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, Kurtulu Ofset Basmevi, Ankara 1985. BANOLU, Niyazi Ahmet, Ermeninin Ermeniye Zulm, Gndz Matbaaclk, Ankara 1976. BASGN, Necl, Trk-Ermeni likileri: Abdlhamid'in Clsundan Zamanmza Kadar, Ankara 1970. BEYD LL , Kemal, 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Dou Anadolu'dan Rusya'ya Grlen Ermeniler, TTK. Yaynlar, Ankara 1988. CENG Z, Halil Erdoan, Ermeni Komitelerinin A'ml ve Harekt- htilliyyesi: 'ln Mertiyyet'den Evvel ve Sonra, Babakanlk Basmevi, Ankara 1983. DH L YE NEZRET Muhcirn Mdriyyet-i Ummiyyesi, Cemiyyet-i Akvm ve Trkiye'de Ermeni ve Rumlar, stanbul 1337. DEL ORMAN, Altan, Ermeni Komitecileri, Boazii Yaynlar, 2. bask, stanbul 1975. DEM R, Neide Kerem, Trkiye'nin Ermeni Meselesi, Hlbe Yaynlar, 3. bask, Ankara 1982. EM RCAN, Abdlali - M. Emin GERGER, Byk Ermenistan Hayali ve Kars'tan Karaba'a Ermeni Vaheti, Cemre Yaynlar, stanbul 1992. EROLU, Veysel, Ermeni Mezlimi, Sebil Yaynevi, 2. bask, stanbul 1976. GYN, Nejat, Osmanl daresinde Ermeniler, Gltepe Yaynlar, stanbul 1983. GRN, Kmuran, Ermeni Dosyas, Ankara 1983. HOCAOLU, Mehmet, Ariv Vesikalaryla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, stanbul 1976.

LTER, Erdal, Ermeni Meselesinin Perspektifi ve Zeytn synlar (1780-1880), TKAE Yaynlar, Ankara 1988. KARAL, Enver Ziya, Osmanl mparatorluu'nda Ermeni Meselesi, Dileri Akademisi Yaynlar, say: 15, Ankara 1971. KOA, Sadi, Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk-Ermeni likileri, Ankara 1967. KODAMAN, Bayram, Sultan Abdlhamid'in Dou Anadolu Politikas, Ankara 1978. KONUKU, Enver, Ermenilerin Yeilyayla'daki Trk Soykrm, Atatrk . Rektrl Yayn, Ankara 1990. KK, Cevdet, XIX. Asrda Anadolu'da Ermeni Nfusu, Trk Tarihi'nde Ermeniler Sempozyumu: 26-27 Mays 1983, zmirDokuz Eyll niversitesi lhiyat Fakltesi Yaynlar, zmir 1983, S. 75-95. , Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k: 1878-1897, EF Yaynlar, stanbul 1984. KRAT, Cengiz, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul 1976. MAYWSK , General, Ermenilerin Yaptklar Katliamlar, A.. Basmevi, Ankara 1986. MET N, Halil, Trkiye'nin Siyas Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylar, MEB Yaynlar, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1992. NEZRET- UMR-I T CRET VE NF A statistik-i Umm dresi, Devlet-i Aliyye-i Osmniyye'nin 1313 Senesine Mahss statistik-i Ummsidir, Ktphanesi, Tarih yazmalar, nu: 4807, stanbul 1316. OREL, inasi - Sreyya YUCA, Ermenilerce Talt Paa'ya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz, TTK Yaynlar, Ankara 1983. KE, Mim Keml, Ermeni Sorunu: 1914-1923, TTK Yaynlar, Ankara 1991. ZKAYA, Ycel, Ariv Belgelerine Gre XVII. Yzyl ve XIX. Yzyllarda Osmanl mparatorluu'nda Ermenilerin Durumu, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu: 8-12 Ekim 1984, Ankara 1985. PARMAKSIZOLU, smet, Ermeni Komitelerinin htill Hareketleri ve Besledikleri Emeller, DS Basm ve Foto-Film letme Mdrl, Ankara 1981. SAKARYA, hsan, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara 1984. SARAL, Ahmet Hulki, Ermeni Meselesi, Genel Kurmay Basmevi, Ankara 1970.

SARAY, Mehmet, "Trk-Sovyet Mnasebetleri ve Ermeni Meselesi", Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu: Erzurum, 8-12 Ekim 1984, Ankara 1985. SERTOLU, Midhat, "Trkiye'de Ermeni Meselesi", BTDD, say: 2, Kasm 1967; say: 3, Aralk 1968; say: 4, Ocak 1968, stanbul. SONYEL, Salahi R., Ermeni Tehciri ve Belgeler, Bayhan Matbaas, Ankara 1978. SSL, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Yznc Yl niversitesi Rektrl Yaynlar, Ankara 1990. AH N, Recep, Tarih Boyunca Trk darelerinin Ermeni Politikalar, tken Neriyat, stanbul 1988. TRKZ, Halil Kemal, Osmanl ve Sovyet Belgeleriyle Ermeni Mezlimi, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1983. URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, 2. bask, Belge Yaynlar, stanbul 1987. YURTSEVER, Cezmi, Ermeni Terr, Geliimi ve Analizi, stanbul 1987.

[ TAKDM ]
Cenb- Rabb-i Mennn, vel-nimet-i b-imtinnmz Pdih- cell'-nmz efendimiz hazretlerini dnya durduka keml-i fiyetle serr-i evket-masr-i mlknelerinde dim ve ber-karr ve bed-hhn- saltanat- seniyyelerini seyf-i adlet-i ilhiyyesiyle mahv u trumr eylesin. Efendimizin eltf ve inyt- seniyyelerine mstarak bir abd-i ermendesi ve hi bir sretle kabl-zd etmez bir bendesi olduum cihetle her hl krda vs-i ubeydnemin yettii derecede arz- hidemt- sadkat-krneye vicdnen mecbrum. Halll- mkilt- lem olan fikr-i nakkd- cenb- hilfet-penhlerinin sr- liyesinden olan tedbr-i hikmet-perverne ile Ermeni gilesi imdilik mndefi olmu ve zten komitelerin kollar da kalmam ise de Ermeni meselesinin illet-i giyyesi tammen malm- dekyk- melzm- cenb- hilfet-penhleri olmak ve bir de Ermeni hdistnn bir trh-i sahhi nezd-i hnelerinde bulunmak zere Zabtiye Nezretine ibtid-y memriyyet-i kernemden infisl-i ubeydneme kadar gerek Dersadet'lerinde ve gerek memlik-i sire-i hnelerinde vuk bulan hdistn kffesiyle bunlarn esbb ve lednniyt ve Avrupa ve Amerika'da bulunan Ermeni komitelerinin harekt ve tasmmt ve taraf- kernemden ittihz edilmi olan tedbr ve mumelt hv ve her mumelenin evrk- resmiyyeye mstenid esbb ve delil-i subtiyyesini muhtev olarak min-gayri haddin iki cild olarak tanzm eylediim Ermeni Trh-i Vukt mbrek atebe-i uly-y cenb- hilfet-penhlerine arz ve takdm klnd. Ol bbda ve ktbe-i ahvlde emr fermn vel-nimet-i b-imtinn Pdih- cell'-n efendimizindir. F 22 Knn- evvel sene 1312 Nzm kullar

[1] ERMEN FESDI VE ESBB VE LEDNN YTI Ermeni fesd denilen sr- ekvetin balca vesit ve suver-i icriyyesiyle esbb ve lednniyt her tarafa ve hatt tebea-i hneden olan Ermeni cematnca bile malm olmad cihetle yer yer zuhra gelen sr- fesdiyye her yerde baka baka sret ve htr ve hayle gelemeyecek rivyetlerle s-i tefsre uratld gibi Avrupa'da dahi baz bed-hhnn ve hatt sr- fesdiyyeyi bi'z-zt ve bi'l-vsta tertb ve k eyleyenlerin Avrupa ve Amerika gazeteleriyle klliyen muhlif-i hakkat neriytiyle teebbst- fesdiyye mrettib ve msebbiblerinin meksd- ciniyye ve icrt- hn-rznesi zulmetgh- ketm hafda kaldndan, teebbst- fesdiyyenin izhr- esbb ve lednniyt iin Ermenice isyn mansnda mstamel H n a k nmndaki nihilist ve anarist komite ve ubelerinin Londra ve svire'de tab ve neretmi ve s-i kasdc nm verilen vesit-i ciniyyesi ruessna tevz eylemi olduklar matb programlarla s-i kasd iin komite mhr ile mahtm tehddnmelerin yalnz meksd- essiyyelerine mteallk fkralarn mezkr komitelerin bi'l-ifl bir takm cinyetlerde istihdm ettikleri mcrimnin mahkeme huzrunda vuk bulan ikrrlar arz u beyn ve temn-i vicdn iin kfi olaca misill vilyt- hnenin baz mahallerinde zuhra gelen vukt- fesdiyye dahi o mahaller ahlsinin husl-i ittifk vey ilc-y arz-y ekveti ile tahadds etmi olmayp imdiye kadar derdest edilen erbb- fesdn mehkim huzrunda ikrrlar ve mezhebdalarnn mstehidt ile sbit olduu vechile vukt- marzann ve Hkmet-i Seniyyeye ibrz- sadkat eden Ermeniler hakknda s-i kasd sretiyle icr edilmi olan cinytn kffesi el-yevm Londra'da Hnak nvn ile ner-i mefsid ve talm-i cinyt eyleyen Hnak Komitesi'nin sr- tertbt olarak Kumkap ve Kayseri ve Yozgad ve emsli vukt ile ahren zuhra gelen Talori hdisesinin ayn vesit-i ciniyye ile tertb ve icr edilmi olduuna id malmt ve tahkkt ile slif'l-arz Hnak Komitesi'nin tertbt- ciniyyeye mteallk meksd- essiyyesinin ber-vech-i zr arz ve tezbrine cret olunur.

HSEY N NZIM PAA

[2] TERTBT-I FESD YYE VE C N YYE VE KOM TELER TEKLTI Cmlenin malmu olduu vechile tebea-i hneden bulunan Ermeniler mine'l-kadm Hkmet-i Seniyyenin sye-i adl refetinde sde-nin [ve] emn emn olarak her hussda dire-i emniyyetde ve mezheb ve yn bahsinde de serbest-i kmil [keml] iinde yaam ve her yzden mazhar- huzr ve mesdiyyet ve ml maetce de temeyyz ederek hatt ilerinden bir ka milyon lira rddesinde hiz-i servet smn zevt bulunmu ve teden beri hnedn- saltanat- seniyyenin eser-i emniyeti olmak zere hidemt- mahssasnda ve Hkmet-i Seniyyenin mensb- mhimme ve liyesinde ve her nev hizmet ve memriyyetlerinde istihdm olunmu ve nki devir-i idesinden celb ile tedkk edilen evrk zerine bi't-tanzm zeyle derc klnan cedvel-i mahssunda gsterildii vechile Ermeni cemat iinde rteb-i Devlet-i Aliyye'nin mntehs olan rtbe-i smiyye-i vezreti ve murassa ve birinci Osmn ve Mecid nin- znlarn hiz ve hmil zevt bulunduu gibi el-yevm en nzik ve mhim memriyyetlerde de istihdm olunmakda bulunan bir hayli zevt mevcd bulunmu ve cematn umm efrd haklarnda ise Hkmet-i Seniyyenin sr- efkat-krnesi n-be-n mehd- uyn- enm olagelmi ve ahl-i Mslimenin ise Ermeni vatandalar haklarndaki hsn-i nazar ve emniyet ve her hussda keml-i safvet ve ihls ile mzi ve muhabbetleri herkesin malm ve msellemi bulunmu olduu ve binen-aleyh tebea-i hneden olan Ermeniler sye-i inyet-vye-i hazret-i pdihde mreffehen yaamakda bulunduklar hlde Ermeni fesd nmyla vuka getirilen cinyt msebbiblerine Ermeni cemat ukalsnn dahi lan-hn olmalar tab olup hussyle tertbt- fesdiyyenin ne trl mle hizmet iin icr edilmi olduunun tezhr mtecsirlerinin fikr-i melanetlerini meydana koyacandan evvel-i emrde bu bbda mcmelen arz- malmta lzm grlmtr. Mukaddemt- fesdiyye on sene evvel Londra'da Karabet Agopyan'n dellet-i neriytiyle ibtid edip Times ve Pall Mall Gazette ve Daily News nmlarndaki gazetelerin maklt- bed-hhnelerinden cret-yb- mefsedet olan Mgrd Portakalyan el-yevm Amiyazin Katogikosu bulunan Krmyan'n tevki ve ran'da Azerbaycan vilyeti dhilinde Heftvan karyesinde Anibal nmndaki Ermeni mektebi muallimlerinin muveneti ile Marsilya'da Armenia nvn ile Hkmet-i Seniyye aleyhinde bir gazete nerine balayarak [3] mtekiben Londra'da baz lordlarn tevki ve James Byrce nmndaki ngilizin muveneti ile on iki azdan mrekkeb ngiliz Ermeni irketi nmyla bir cemiyyet tekl etmi ve Haystan nmyla Londra'da bir gazete intira balad gibi bir taraf ngilizce ve dier taraf Ermenice olarak Minas eras tarafndan Ermeni nvnyla dier bir gazete tess edilip merkm Minas eras baz ngiliz lordlar ile ve parlemento

ERMEN OLAYLARI TR H

azsyla mnsebet peyd ederek bunlarn delletiyle Londra'da Cambridge College nmndaki ngiliz mektebinde Ermeni lisn muallimliine tayn olunmu ve el-hlet hzih neriyt- melanet-krnesine devm etmekte bulunmu olduu misill Amerika'da New York ehrinde Sur Hantan ve Hayk ve Tiflis'de Truak gazeteleri tess ve Avrupa'da sosyalist ve anarist ve s-i kasdclk mesleinde ve Rusya'da nihilist nmlaryla marf olan frak- ciniyyenin meslek-i melanetlerini taklden talm-i mefsid ile sde-diln ahlnin efkr tesmm edilmee balanlp o srada anaristlerden Rusyal Rupenhan Azadyan nm- dier Kanbur Nian ve Megaveryan ve Himayak Kubazyan ve daha Rusyal bir ka mekteb muallimi ile anarist ve nihilistler mesleini taklden bin sekizyz seksen yedi sene-i efrenciyyesinde H n a k nvnyla bir gazete nerine balayp, fakat orada idme-i neriyt mmkn olamayaca anlaldndan mezkr gazetenin tab ve neri, svire'de tahsl ile megl olup o esnda Tiflis'e meznen avdet etmi olan Rusyal Leon Nazarbekyan nm anariste havle olunmala merkm yeniden mbyaa eyledii Ermeni hurfu ile Cenevre'ye avdet ve orada tebea-i Devlet-i Aliyye'den olan Ermenileri devlet-i metbalar aleyhine isyna ve erbb- sadkat haklarnda s-i kasd sretiyle icr-y cinyta tevk eder yolda makleler ve risleler tab ve nerine mberet eylemekle beraber Hnak Komitesi'ni tevs iin Cenevre Dr'l-fnnu talebesinden Rusyal Ermenileri komiteye bi'l-idhl Ermeni maksad nmna para toplamak ve memlik-i hnede bulunan Ermenilere talm-i isyn etmek iin Erzurum ve sir mahallerde haf komiteler tekli zmnnda tedrik eyledikleri vesit-i fesdiyyeyi Ermeni skin olan mahallere sevk eyledikleri gibi blda ismi zikr olunan Rusyal anaristlerden Rupenhan Azadyan nm- dier Kanbur Nian ve Simon ve Megaveryan nmlarndaki anaristleri Dersadet'e irsl ve daha evvel Dersadet'de bulunan Rusyal Kazancyan ve meyhneci Melhasn muvenetleriyle tebea-i Devlet-i Aliyye'den [4] Cihan Glyan ve el-yevm Sason hdisesinin msebbibi olan Hainli Hamparsum Boyacyan ve Mihran Damadyan ve Mekteb-i Hukk talebesinden Kirkor Klnyan ve emsli baz ehs bi'l-ifl Dersadet'de dahi bir Hnak komitesi tekl ve bunlarn tevs-i dire-i fesd iin tedrik eyledikleri sir baz sebk-maznn muveneti ile Kumkap hdisesi zuhra gelmi ve mtekiben Hnak Komitesi'nin icr ubesi nmn alan mezkr komitenin riysetini mahssan Rusya'dan Dersadet'e gelmi olan Rusyal Vard Badrikof deruhde ederek tebea-i sdkadan olan Ermeniler hakknda s-i kasd icrsna ve bir takm tehddnmeler irsliyle baz erbb- servetten para mtlebesine cret olunmu ve hatt dier bir ok s-i kasdlar ile beraber tde mnderic S-i Kasdlar fkra-i mahssasnda zhan arz olunduu vechile o vakit Dersadet cinyet komitesi azsndan ve Kumkap hdisesi mrettiblerinden olup ahren Sason hdisesi

HSEY N NZIM PAA

denilen Talori vakasnn sebeb-i aslsi bulunmasndan dolay bi'l-muhkeme Bitlis vilyeti Mahkeme-i stnfiyesince ekiyya riyseti tahakkuk etmesi sebebiyle idma mahkm olan Marat nm- dier Hamparsum Boyacyann Kumkap vakasn mtekib py- taht- saltanat- seniyyede mehsin-i ahlk ummen malm olan dav vekllerinden ve Ermeni cemati efrdndan Haik Efendi'yi mcerred hkmet-i metbasn sadkatdan dolay Armanak isminde ve henz on sekiz yanda bir fakr mekteb ocuu vstasyla ve s-i kasd sretiyle itlf ettirmi ve ktil-i merkmun derdestiyle Cinyet Mahkemesinde icr klnan muhkeme-i aliyyesinde fil-i katlin merkm Hamparsum'un be lira mukbilinde kendisine icr ettirdii sbit bulunmu ve bu misill daha sir esdik-y devletden ve Patrikhneye mensb Ermeni papaslarndan esmsi fkra-i mahssunda beyn olunacak olan baz zevt haklarnda da bu mumele-i s-i kasd icr klnm olup, sye-i inzbt-vye-i cenb- ehriyrde zbta-i hnece icr klnan tahkkt ve takbt- mkemmele zerine Hnak Komitesi'nin Dersadet cr ubesi res ve azs derdest edilip ve hatt cr ubesi Resi Vard Badrikofun Beyolu'ndaki ikmetgh Rusya devlet-i fahmesinin Dersadet Sefret memrlarnn huzrunda taharr edilip zuhr eden evrk- ciniyye ve kanlaryas ile beraber anarist ve nihilist programlar devlet-i mrn-ileyh Kanlaryasnn memrlar vstasyla tedkk ve evrk- mevcdenin zerleri [5] ayr ayr Kanlaryann mhr-i resmsi ile tahtm edildikden sonra zbtaya teslm klnm ve el-yevm Rusya devlet-i fahmesinin Dersadet Sefreti tercman bulunan Msy Maksimof hzr olduu hlde Komite Resi Vard Badrikofun icr klnan istintknda mezkr programlar ahkm res-i merkm tarafndan tammen ikrr olunmu ve bu srada Dersadet Hnak Komitesi ubesi azsndan blda isimleri muharrer Mihran Damadyan ile el-yevm Bitlis'de mevkf ve Talori vakasnda res-i ekiy olmasndan dolay cinyetle mahkm olan Hamparsum Boyacyan stanbul'dan Atina'ya ferce-yb- firr olarak bunlardan Hamparsum Boyacyan svire'de Hnak Komitesi nezdine gitmi ve mezkr komiteyi memlik-i hneye kurbiyyeti cihetiyle Atina'ya naklettirmi ve mtekben memlik-i hnede bulunan Ermeni tebea-i hneyi trl trl s-i kasdlara tevk etmekte olan mezkr komitenin Hnak nmndaki gazetesinin Atina'da nerine ibtidr olunup merkm Hamparsum Boyacyan tde mnderic frka-i mahssasnda beyn olunduu vechile Mihran Damadyan' takben tebdl-i kyfetle Anadolu cihetine geerek birderi Moruk nm- dier Jirayir vstasyla Kayseri ve Yozgad hdiselerini k etdirerek bir ok canlar yakdrm ve hnmnlar sndrm olduklarndan birderleri merkm Moruk nm- dier Jirayir Ankara vilyeti dhilinde derdest edilip bi'l-muhkeme cinyt- addesi sbit olarak knnen cez-y sezsn grdkden sonra merkm Hamparsum Boyacyan Mu taraflarnda ahlyi ifsda

ERMEN OLAYLARI TR H

alarak ve bir takm kylleri ifl ederek hkmet-i metbasna kar dahi tehr-i silha cret etmi ve bu sretle Talori vakasna sebeb-i mstakil bulunmu olmas zerine Bitlis vilyetince derdest edilerek bi'l-muhkeme ekiyya riyseti tebeyyn etmesiyle ahren idm ile mahkm olmu ve binen-aleyh Kumkap ve Erzurum ve Merzifon ve Zeytun ve Yozgad ve Sason ve Talori vuktnn kffesi mezkr Hnak Komitesinin esmsi srasyla ve tafslt- kfiyesiyle ve delil-i knniyyesiyle arz olunacak olan vesit-i ciniyyesi tahrktndan ileri gelmitir. Hnak Komitesi'nin cinyt- marzas zerine azs Atina'dan def edilerek Londra'ya gitmi ve orada be-tekrr tahrkt- fesdiyyeye ibtidr ile gazetesini nere balamtr. [6] TERTBT-I FESD YYEN N MSTEN D OLDUU MEKSID-I ASL YYE VE C NYT PROGRAMLARI Her fil bir maksada mstenid olacana gre Hnak Komitesi'nin dahi cinyt- mebhsn-anhdan maksd- aslsinin tayni iin gerek Dersadet'de ve gerek sir memlik-i hnede erbb- mefsid nezdlerinde derdest edilmi olan cinyt programlarndan mad mezkr komitenin Dersadet cr ubesi Resi Vard Badrikofun ikmetghnda Rusya devlet-i fahmesinin Dersadet Sefret ve Kanlaryas memrlar hzr olduklar hlde derdest edilip Kanlarya memrlar tarafndan bi't-tedkk kanlaryann mhr-i resmsiyle tahtm edilmi ve Londra'da Hnak Komitesi marifetiyle ve Tuyn- Efkr ve Ermenilere Ak Mektup ve Program ser-levhalaryla tab ve ner eyledii arz ve beyn klnm olan rislenin mezkr komite meksd- essiyyesine mteallk fkart- mhimmesinin kelime-be-kelime tercmesi sretinin ber-vech-i zr beyn ve tezbri kf olmak lzm gelecei gibi fesdn bidyet-i zuhrundan beri gerek Dersadet'te ve gerek sir memlik-i hnede k edilen cinytn da risle-i mezkre mnderictna tammen tevfuku cihetiyle isbt- mdde iin dier programlarn derc ve tahrrine lzm grnmemidir. LONDRA'DA HINAK KOM TES TARAFINDAN ANADOLU'DAK ERMEN LER TAHRK YOLUNDA VE TUYN-I CEDD, AIK MEKTUP NVNLARI ALTINDA K KISMA MNKASIM OLARAK B NSEK ZYZSEKSENDOKUZ TR H NDE TAB ED LM OLAN R SLEN N BAZI FIKART-I MH MMES TERCEMES D R Risle-i mezkrenin ksm- evvelini tekl eden Tuyn- Cedd nvn tahtndaki makle, biri ihtillci anarist ve dieri mteenniyne istihsl-i maksada mterakkb iki ahs- mevhm beyninde cereyn eden mkleme tarznda tasvr

HSEY N NZIM PAA

edilmi olduundan bunun on dokuzuncu sahfesinde yle [7] ihtillci anarist tarafndan teenn tarafdrnna hitben Siz teenn ile terakk etmeli diye ihtille bis olan maksad mahv etmeye alyorsunuz. Cmleden evvel malmdur ki biz anaristiz, cidd olarak bir arzumuz vardr. O da programmzda zikr olunmutur. Cidden sylerim ki maksadmz Anadolu'da anaristlii tess etmekdir. Bad olan maksad budur. Programmzn nukd- mtebkyesinde mezkr olan yakn maksad da: Anadolu'da bir hkmet-i mstakille tekl ve siys ve vsi hrriyyet istihsl etmek iin derhl ri k etmekdir. te bizim programmzdaki maksad- ess bundan ve arzumuza vsl olmak iin istikml-i vesitden ibrettir. Yirminci sahifesinde teenn ile terakk etmek tarafdrnna hitben: Siz zanneder misiniz ki biz Trkiye'den kendilerinin Trk ve Trkiye onlarn olduu ve biz Ermeni skin olan Anadolu'daki mahaller bizim bulunduu iin ayrlmak istiyoruz. Biz byle mnsebetsiz millet-perverlik ile am deiliz. Bu ne kadar fen huly! Siz zanneder misiniz ki Trkiye'nin idresinden kurtulup da bamza yeni bir Ermeni hkmdr komak fikrindeyiz? Eeri bizi gerek prens ve gerek hkmdr, her ne olur ise olsun, ahs- vhid idre edebilecek ve o da Ermeni ahlnin sahibi tannacak ve Trkiye'nin idre-i hzras gibi bir idre tekl olunacak ise, bize yle istiklliyyet-i siysiyye ve hrriyyet-i milliyye lzm deildir. Bundan yalnz yle bir fikir hsl olabilir ki tekl olunacak hkmet Anadolu toprana nakledecek demektir. Yirmi drdnc sahfesinde Cennet zenginlere cehennem fakrlere, bizim yan anarist ihtillcilerin arzusu bu mudur? Eer yarn Anadolu'da ahs bir hkmet tess eder isek muhakkak byle olacaktr. Srbiye ve Bulgarya gzmzn nnde birer numnedir. Bulgar ve Srp anaristleri istihsl-i hrriyyet ettikleri vakit ahlyi uykudan uyandrmaya muvaffak olamayp ahs bir hkmetin demirden olan elleri altna dmlerdir. Hkmdrsz, prenssiz bir hkmet-i ummiyye tekl etmeye muvaffak olamadlar. Siz anarist ihtillcilerimize Anadolu'da bir ikinci Bulgarya tekl etmeyi teklf ediyorsunuz. Bu ne rezlet. Biz buna asl muvfakat etmeyiz. Biz yle Ermeni ihtilli iin trih tutmaya, byle hrriyyet-i milliyye ele getirmeye aktan aa muhlif bulunuruz. Eeri sizin teklfiniz yalnz serbest-i mill ele geirmek ise, biz bunu ahlnin menfiine cidden muzrr addederek muhlefet ederiz. [8] Seksen sekizinci sahfesinde Fabrikalar, makineler ve terakk-i sanyie id lt ve edevt niin eshb- servetin olsun? Bu lt ve edevtn kffesi eyd-i fukar ile istiml ediliyor. Bunlarn kffesinin o fukar-y ahlye id olmas lzmdr. Bir toprak ki, zerinde kffesinin yaamaa hakk vardr, o toprak niin unun bunun mal olsun ve ahlnin eksersi yevmiye ile eshb- servetin yanlarnda alsn? te bu hllerden ahlye azm seflet geliyor. Tekml arzi unun bunun ellerinden alnp ahlye mtesviyen taksm olunmak lzmdr.

ERMEN OLAYLARI TR H

Seksen dokuzuncu sahfesinde Bu tekl olunacak hkmet-i ummiyyede asl zengin ve muteber ve terbiyeli ve fakr bulunmayacakdr. nsanlar her hussda msv olduklarndan ahlnin msvt zre hkmet-i ummiyye hesbna meccnen tahsl-i ulm etmeye haklar olacakdr. Anadolu'daki karndalar uzakdaki maksada nil olmak iin bugnden itibren Anadolu'da icrta balamak lzmdr. Doksan sekizinci sahfesinde Trkiye Hkmetinin boyunduruunu krp serbest-i millmizi ele getirmeliyiz. Bunu ele getirmekle beraber Trkiye'nin boyunduruunu krdmz gibi ayn kuvvetle prens olsun, hkmdr olsun bizim bamza konulmak isteyen bir Ermeni hkmdrnn da boyunduruunu krmalyz. TUYN NVNI ALTINDA BULUNAN R SLEN N ANAR ST F KR N TERVC YOLUNDAK FIKARTI Mezkr rislenin bir yerinde Anarist fikri Ermenilere siryet etmek zeredir. Bu fikir hasta hlinde bulunan Ermenileri tedv edeceinden hi phe yokdur. ibresi mevcddur. Dier mahallinde de Avrupa'da bulunan amele takmnn eshb- servet tarafndan kayd- tazyk ve esrete alnd ve binen-aleyh bunlar env- seflete giriftr olarak bu hle nihyet verilmesi lzm gelecei baz eshb- dni tarafndan nazar- dikkate alnmasyla fikr-i msvt tamm iin anarist cemiyyetleri tekl edildii ve Ermeni ahlsine u hller bir ders-i ibret olaca cihetle, bunlar anarist fikrini kabulde tereddd etmeyecekleri ve anaristler bir takm sermyedrnn mesv-i ahvline nihyet verecei ve aceze-i ahlnin serbest ve hrriyyetini temn ile beraber menfiini dahi istihsl edecei muharrerdir. [9] Bir fkrasnda Anaristlik maksad- esssi bir hareket-i isyniyye ile hkmdrndan zimm- idreyi fekk ve hrriyyet-i siysiyye kidesini vaz ve bu kide syesinde zirat ve ticret ve fabrika ve vapur ve imendfer gibi vesit-i serveti eyd-i sermyedrndan nez ile bunlar umm ahlye tahss ve teslm etmek kazyyelerine matf id bildiriliyor. Dier mahalde Ermenileri isyna tahrk edenlerin iki maksad olduu ve bunlar yakn ve uzak maksadlar nmyla yd olunduu ve yakn maksad heri bd-bd bir ihtill ihds maddesi olduu gibi, uzak maksad dahi o kargaalk esnsnda anarist fikrinin ezhn- nsa yerletirilmesiyle maksad- essnin istihsl edilmesi kazyyesi id yazlmdr. Bir yerde Ermenilerin Anadolu'da Ermeni skin olan mahallerde tayr-i idre ile Srbistan ve Bulgaristan gibi bir Ermeni hkmdr vey prens getirmek fikrinde olmayp belki anarist idresinin tekli lzm gelecei ve nki Bulgaristan Hkmeti'nin teekklnden sonra Bulgarlar dr- env- seflet olarak imdi anarist fikrini kabule hhikr olduklar ve eer Anadolu'da anaristlik usl vaz olunmayp da yalnz ayrca bir hkmet tekl ve bir Ermeni kral tayn edilecek ise o hkmetden idre-i hzrann daha evl bulunduu beyn olunuyor.

HSEY N NZIM PAA

Bir fkrasnda Ermenilerin istiklliyyet arzusunda ve yhd dier bir hkmet himyesinde bulunmak emelinde bulunduklar zehbnn yanl id ve bi'l-farz bunlar Hkmet-i Osmniyye'den ayrlarak ngiltere himyesine verilse ngilizlerin Hindistan'da k eyledikleri mezlimin bunlar hakknda icr edilmeyeceine imkn ve ihtiml mutasavver olmad ve'l-hsl anaristlik kidesi yan msvt- kmile maddesi kabul olunmadka husl-i huzr ve syi kbil olamayaca gsterilmitir. Bir yerde dahi Fransa'da anarist cemiyyetleri mukaddemleri pek kk iken bi'l-hire tevess ederek binyediyzseksendokuz ve binsekizyzkrksekiz ve nihyet binsekizyzyetmibir seneleri ihtilllerini meydana getirip r-aktr- cihna velvele-endz- dehet olduklar nazar- dikkate alnr ise imdi Anadolu'daki ihtill ve daha dorusu anarist tarafdarlarnn klleti ihds- rie mni olamayaca ve anarist fikri hemen her memleketde intir etmi olduundan, o yolda bir hareket vukunda her tarafdan muvenet grlecei cihetle cemiyyet-i fesdiyye az zamanda kesb-i cesmet edecei ve bin-bern gen Ermeni anaristlerinin cb eden yerlerde icr-y pend ve nashat ile tohum-efn- fesd olmas lzm gelecei dermiyn olunmudur ve [10] mezkr rislenin en nihyetinde de bu maksad- fesd husl buldukda Ermeni delikanllar meydn- marekeye atlarak ve nefsine ve hi bir eye acmayarak kan ile mlemma olan bandrasn Ermeni skin olan mahallerde temevvc ettirip yaasn anarist ve umm ihtill tarafdrn sadsn evc-i smna sl eder deniliyor. AIK MEKTUPTAK ANAR ST F KR N TAZAMMUN EDEN FIKRALAR Mezkr mektubun bir fkrasnda zirat olunan bir mahallin bir ahsa id olmas muvfk- adlet olmayp nki bu sretle ahlnin bir ksm z-servet ve ksm- dieri dr- zarret ve seflet olarak kazyye-i msvt ve istirhat- ummiyye hsl olamayaca ve bin-bern o misill arzi ile fabrika ve imendfer ve emsli vesit servet eshb elinden alnp umma tahss olunmak lzm gelecei ve bu maksadn huslne Anadolu'daki Ermeniler teebbs eder ise hricden pek ok muvenete mazhar olacaklar ir olunmudur. Ve yine bir mahallinde anarist fikri Anadolu'daki vilyt- malmede mevk-i file kar ise ahl ummiyyetle meksdn ortaya koyarak vchen nil-i servet ve sadet olaca ve gazeteler dahi serbest olup herkes istediini gazeteye yazdrabilecei gibi mumelt- hkmete dahi keyfe-m-ye mdhale ciz olabilecei ve teferrut dermiyn olunuyor. Ve dier birinde dahi Ermeniler iinde anarist fikri uzak maksad nmyle telakk olunduundan bd-i emrde bunun neri ciz olmayp imdilik yalnz bir ihtill ihdsyla kesb-i istikll etmek muktez olduu ve bu sret hsl oldukdan sonra maksad- asl olan uzak maksad mevk-i file koymak iin nasb edilecek hkmdrn

ERMEN OLAYLARI TR H

dahi izle-i vcduyla kide-i msvt tess ve tekl lzm gelecei tezkr klnmdr. Ve nihyetinde de ihtillin ne yolda k edilmesi hakkndaki tedbr evvelce Hnak gazetesiyle ner edilmi olduundan ona tevfk-i hareketle hemen maksadn istihsline sarf- makderet olunmas yolunda bast- mtlat olunmudur. [11] HINAK KOM TES 'N N PROGRAMINDAK ANAR ST F KR N MFESS R OLAN FIKART Mezkr programn bir fkrasnda her yerde idre-i hzra ahlden bir ksmna iktidr vererek dierlerini onlarn pene-i zulmnde zebn brakd ve hlbuki her memleketde servet ve sadet aceze-i ahlnin yan amele grhunun semere-i messi olarak husl-pezr olduu ve binen-aleyh zimm- iktidrn onlara teslm olunmas lzmu iddi ve Hnak Komitesi'nin ess maksadnn anaristlik id itirf olunuyor. Dier bir fkrasnda Anadolu'da Ermeni skin olan mahallerde yakn maksad olmak zere menv-i zamr olan ihtillin hemen kiyle Anadolu Ermeni istikllini elde ettikden sonra uzak maksad nmyla telakk olunan anaristlik fikrinin ne vech ve sretle mevk-i file konulmas cb edecei dermiyn olunuyor. Bir mahallinde anaristlik uslnde idrenin ne sretle tekli lzm gelecei ve meclislerin ve intihbtn ne yolda olaca ve esnfa ne gibi hukk verilecei tafsl olunduu gibi serbest-i matbtn lzm ve ehemmiyetinden dahi bahs olunmudur. Bir yerinde dahi imdiye kadar ihtill tertbi ile itihr eden kudem-y mfsidnin beyn- esmsiyle bunlardan her birinin ihds- ri ve fitne emrinde ire ettikleri tark-i mefsedetleri beyn ve ifhm ve en sonra da anarist fikrine id zhtn badem dahi mkemmel ve muvazzah olarak it edileceinden bahisle hatm-i kelm olunuyor. HINAKYAN HT LL KOM TES AZSININ VEZ F NE D R NC TEKLT SER-LEVHALI TALMTIN B R NC VE K NC VE NC VE DRDNC VE BE NC MADDELER AZSININ SRET- NT HBINA D R OLDUUNDAN ALTINCI MADDES NDEN T BREN AYNEN SRET- BER-VECH- ZR DERC VE TEZBR OLUNUR Altnc madde: Komite kendi iinde bir ser-hafiye tayn etmeli. Bu hafiye hkmet memrninden olmal ve yhd bir Ermeni memr ile [12] ihtilt bulunmal cb hlinde hkmetin esrrn ve tedkktn heyete tebl etmeli. Bu ser-hafiye gyet gayyr olmal ve esrr f etmemeli ve bunun maiyyetinde azdan mrekkeb olarak bir onba bl bulunmal. Bunun vazfesi ittifkn dr

10

HSEY N NZIM PAA

olabilecei itin nn almaktr. Bu hafiye grhu eit eit renge girerek her ke ve her bucaa sokulmal, perde altnda plan tertb etmeli, komite bunlarn resinden bakasn tanmamal. Yedinci madde: Umm azy muhfaza etmek, hepsine nashat vermek, cbna gre tekdr ve mczt eylemek iin komitenin bir de vizi bulunmak arttr. Bu vizin maiyyetinde de azdan olmak ve her hereketi heyetin marifetiyle icr olunmak artyla vizler bulunmal. Sekizinci madde: Komitenin bir de celldbas bulunmal. Celldbann maiyyetinde kendisiyle hem-efkr bir frka daha bulunmal. Bunlarn vazfesi de heyetin emrinden hric olmamak artyla dhilen ve hricen muzrr olan adamlar katl etmektir. nev cez vardr. Biri tekdr, biri sopa ve biri lm. lm de trldr. Birincisi kama, ikincisi revolver ve ncs bomak ve yhd zehirlemekdir. Hne ve ebniye-i sirenin ber-hev edilmesi iin u tedbre mrcaat etmeli: Evvelen dinamit gllesi, sniyen dinamit suyu, slisen barutdan maml dinamitin patlayc cinsi. Dokuzuncu madde: Komitenin bir de let-i fesd bulunmal. Bunun maiyyetinde de bir frka olmal. Vazfesine gelince: dim ortal kartrmak, kuvvetsizi kuvvetliye kar tahrk etmek ve derece derece isyn ve ihtill-i ummyi ilerletmektir. Bu da komitenin emriyle harekete mecbrdur. Onuncu madde: Komitenin gyet akll, gayretli, diryetli, cesr bir silh muhfz bulunmal. Bu vazfe hepsinden zor ve tehlikeli bulunduundan, bu ie elyak bir adamn intihbnda itinl davranmal. Silh muhfz irkete id olan silhlar, yan martin ve vinester ve karada ve krma revolver ve kln ve kama ile bu silhlara id fienk ve barut ve dinamit ve sireyi gyet muhterizne saklamal. drt ayda hesba baklmak iin teslm olunan silhlarn mikdrn mbeyyin bir cedvel bulunmal. Silh mahalleri ehirden iki saat uzak olmal. Ziyde bulunmal ve hkmetin eline dmemek iin gyet muhfazal bir yer olmal. [13] Onbirinci madde: Anariste dir kitaplarn vaz iin bir de ktphne bulunmal. Bu kitaplar Rafinin telftndan ve zikre yn Kamar Katbalnn messir ebytndan olmal Hnakyan ilnt ve asl kuydt defteri olmal. Heyete id olan cedveller bulundurulmal. Bu evrk ve ktbn muhfazas ktibe iddir. Onikinci madde: Heyet umm ihtillciler ile alka peyd etmek ve onlarla hukku kavletirmek iin her gayreti elden brakmamaldr. nki tde bu mesele-i mukaddese iin byk bir istind olacaktr. Heyetin vazfesi okdur. Burada birer birer tadda hcet yokdur. Zten asl programda zht verilmitir.

ERMEN OLAYLARI TR H

11

HINAKYAN EK Y FIRKASININ N ZMNMEDH L YYES NDEN MSTAHREC BAZI FIKART Ermeni ahl kendisinin hrriyet ve mamriyyeti ve her az kendi nmus ve silh ve hayt ve vicdn ve sevgilileri nmna yemin ederek haytnn son dakikasna kadar Hnakyan krmz bayrana tbi olup hiz olduu kuvvet ve iktidr bu uurda sarf eylemeyi taahhd eder. MUMELT-I HT LL YYEN N SRETCRSI

htill frkasnn icr edecei balca mumelt unlardr: Birincisi: Ahvl-i mnsebede silh kuvvetiyle ahlyi muhfaza ve mukvemet ederek kendi azz davsnn mdfaas-n ahlnin hissiytn uyandrmaa gayret eylemelidir. Bu mumeltn zamn- icrs vergilerin hn-i tahslinde ahlnin kyllerle mnsebetde bulunduklar vakitdir. kincisi: Trk ahlnin Ermeni ihtill ve fesdna kar olan husmet ve adveti bu sretle ref ve izle olunarak hn-i hcetde onlarn mzheret ve muvenetleri dahi celb edilmi olur. Ermenilerin asl maksadn Trk ahlye anlatmak iin onlarn bir ksmn hkmete kar muhfaza ve mdfaa etmelidir. [14] ncs: Krd ve erkes ve sirleriyle ve'l-hsl Ermeni ihtilline hlisne muvenet edebileceklerle dosluk ve mnsebet peyd etmeli. Ve ihtill frkasnn mumeltnda mttefik olmak iin onlar ihzr eylemelidir. Drdncs: Politika mahkmlar bir mahalden dier mahalle nakl olunurlarken muhfzlarna hcm etmeli. Beincisi: Esliha hfzolunan mahallerle debboylara ve hkmetin zahre anbarlarna ve messest- sireye ve vl ve mutasarrf ve kaymakam konaklarna hcm ederek silhlar elde etmeye ve hkmetin kuvvetini tenkz ve memrn-i mahalliyeyi muvakkaten tebd ederek heyecn huslne gayret etmelidir. Altncs: Politika mahbslarn tahls iin hapishnelere hcm etmeli. Beinci maddeye dir zht: bu maddede beyn olunan mumeltn hn-i icrsnda baz ebniye ve messest ihrk ve byk memrlar hayyen elde etmee gayret ederek esr almal ve serbest brakmak iin hkmetden fidye-i nect taleb eylemelidir. Yan evvelen ihtillci mahbslar klliyen vey ksmen tahliye ve tlk etmeleri iin ihtill frkasna teslm edilmelerini taleb eylemelidir. Sniyen klliyetli ake istenilmelidir. Slisen erbb- ihtillin def ve tenkli maksadyle hkmetden silh ve barut ve esb taleb ederek bu sretle yedlerine esliha ve sire geirmelidir. Rbian esrlerden esrr- hkmetin ifsn taleb ederek kala ve hapishne ve

12

HSEY N NZIM PAA

messest- sirenin plan ve programlarn istemelidir. htill frkasnn mtlebt kabul olunmayarak onlara kar asker sevk olunur ise esr alnan memru mahv ve itlf etmee ve daha sir trl tehddt icrsna gayret etmeli. HT LL FIRKASININ TEKLTIYLA AHKM-I DH L YYES Birinci madde: htill frkas Hnakyan Komitesi'ne merbt olup, onun kavnn ve nizmt ve talimtna tbidir. kinci madde: htill frkas vsat ve iktiz-y mahallye gre tertb ve tekl olunarak yedi kiiden noksan olmayacakdr. nc madde: Komite azs ekseriyyet-i r ile ilerinden birisini komite riysetine nasb ve tayn ederek kendileri asker nefert gibi onun emri tahtnda bulunacaklar ve hcm ve muhrebe zamannda resin gsterecei plana tevfk-i hareket edeceklerdir. Drdnc ve beinci ve altnc ve yedinci maddeler intihba dirdir. [15] Sekizinci madde: Komite azsndan birisinin hin ve gammz olduu tahkkt-i amka ve mkemmele ile sbit olur ise, idmna hkm olunur ve bu hkmn mevk-i icrya vaz olunmas mahall komitenin tasdkine mtevakkfdr. HINAK KOM TES PROGRAMININ CB ETT RD EFLC N YYE - HINAK KOM TES 'N N DERSADET UBES N N TALMT VE TAHRKTIYLA PY-I TAHT-I SALTANAT-I SEN YYEDE K ED LM OLAN S- KASD VE C NYT Mezkr ube azsndan slif'z-zikr Hamparsum Boyacyan'n be lira itsyla ifl ve itm etmi olduu on sekiz yalarnda Beiktal Armanak isminde bir ocuk tarafndan dav vekli Haik Efendi'nin tahrkt- fesdiyyeye kaplmamasndan dolay bir akam st Topkap civrnda sir ahl ile birlikte tenezzh ettii srada bakla cerh ve itlf edilmesidir ki merkm Armanak mtekben derdest olunarak Hamparsum tarafndan ne sretle ifl olunduunu itirf etmesiyle bi'l-muhkeme mahkm edilmi ve el-yevm Bb- Zabtiye hapishnesinde mahbs bulunmudur. Yine Hamparsum Boyacyan ve refki Markar ve Bramyan'n ifl etmi olduklar kezlik on sekiz yalarnda ve Sahak isminde bir ocuk tarafndan Gedikpaa Kilisesi vizi Dacet Vartabet Efendi'nin ml-i fesdiyyeye mmnaat kaydnda bulunmasndan dolay kilise dhilindeki odasnda oturduu srada itlf kasdyla ve bakla cerh edilmesidir. Crih-i merkm Atina'ya firr ile ve Hrant nm- msteryla orada ikmet etmekde ve Hnak Komitesi tarafndan ie edilmekde bulunmudur.

ERMEN OLAYLARI TR H

13

Yine merkm Hamparsum'un avanesinden Attar Filipos tarafndan ifl edilmi olan Arabac Agop tarafndan Patrikhne Kilisesi Bapapaz Skyas Efendi'ye mefsedetten tevakk eylemeleri yolunda Ermenilere vk olan nush ve pendinden dolay mezkr kilisede icr-y yn esnsnda revolver ile s-i kasd icr edilmesidir ki kurun geri mm-ileyhe isbet etmemi ise de s-i kasdn dehetinden bi't-teessr bir mddet sonra veft vuk bulmu ve cn-i merkm derdest olunarak [16] crmn ve rufeksn itirf etmesiyle muhkemeleri bi'l-icr kendileri mahkm olmudur. Hnak Komitesi ruessndan ve ekiy sergerdelerinden Nazar'n talm ve telkniyle Diyrbekirli Agop Mazlumyan tarafndan sbk Ermeni Patrii Horen Aikyan Efendi'ye, patriklii zamannda ml-i mefsedet-krneyi tervc etmemesinden n Patrikhne Kilisesi avlusunda revolverle s-i kasda itb olunmu ise de maksadna meydan verilmeyerek ksd- merkm derdest edilmi ve itirf- crm etmesiyle o dahi bi'l-muhkeme mahkm olmudur. Hnak Komitesi efrdndan Kayserili Agop nmnda bir ahsn sbk Ermeni rhiblerinden Mampara Efendi'ye komitenin ml-i mefsedet-krnesi aleyhinde bulunmasndan dolay s-i kasd icr etmek iin komite tarafndan Dersadet'e gnderildii zbtaca haber alnmasn mtekib merkm Agop mm-ileyh Mampara Efendi'nin ikmetgh civrnda ve d-i itibh bir sretde get gzrndan dolay msellehan derdest ve isticvb olundukda rhib-i mm-ileyh ile sbk Patrik Horen Aikyan Efendi'ye s-i kasd iin komite tarafndan mahssan gnderildiini ve refklerini ikrr ve beyn etmesiyle muhkemeleri bi'l-icr mahkm olmulardr. Yine Hnak Komitesi azsndan kundurac firr Dikran'n talmtyla Sivasl Etmeki Agop ve refki Stepan taraflarndan Maksudzde Simon Bey'e komite aleyhinde bulunmasndan dolay Galata'da Hoyar Han'nda s-i kasd icr edilmi ve cn-i merkmn muahharan derdest olundukda crmlerini ve sret-i ifllerini itirf etmeleriyle kendileri bi'l-muhkeme mahkm olmulardr. Hnak Komitesi'nin Dersadet cinyet ubesi azsndan slif'z-zikr Hamparsum Boyacyan'n tertb ve talmi zerine s-i kasd yolunda istiml olunmak iin Mekteb-i Sanyi'den muhrec Avadis marifetiyle ar-y Kebr'de Cebeci Han'nda bir takm humbaral lt- nriyye ve muhribe iml edildii zbtaca bi'l-istihbr mezkr humbaralarla lt- sire elde edilmi ve merkm Avadis Bulgaristan'a firr etmi ise de bu ide z-medhal olmak maznniyyetiyle derdest olunan merkmun birderi doramac Aleksan ve emsiyeci Serkiz ve demirci dier Serkiz keyfiyyeti itirf eylemeleriyle kendileri mevkf bulunmudur.

14

HSEY N NZIM PAA

[17] Hnak Komitesi'ne mensb rues-y erbb- fesddan Rusyal Hansiyan tarafndan Dersadet ile memlik-i hnenin sir cihetlerine bi'l-idhl s-i kasd yolunda istiml edilmek zere Ruscuk'da Eydinyan'n hnesine dinamit ile meml humbaralar irsl ve ihf edildii zbtaca bi'l-istihbr olunan teblgt zerine hkmet-i mahalliyece icr klnan taharriytda mezkr hnede bir hayli humbara zuhr etmi ve bunlardan baka on drt aded humbarann daha mezkr komite ruessndan Amerika'da bulunan Karabetyan nmna Kalas tarkyla Atina'ya gnderildii tahkkt ile sbit olmutur. Galata'da Ermeni mektebi talebesinden Hainli Karabet alkyan ile hemehrilerinden alyan Karabet ve panduflac Bogos ve tfenki Agop ve tcir ua Matyos nm ahslarn bir cemiyyet-i fesdiyye akdiyle yine s-i kasd yolunda istiml olunmak zere tfenki Agop'a emsiye tarznda Vinester fiengi endahtna slih iml ettirmi olduklar bir nev tfenkler elde edilmi ve resleri bulunan alkyan Karabet Marsilya'ya firr etmi ise de dierleri derdest olunup adliyece bi'l-muhkeme eksersi mahkm olmulardr. ERMEN SK N OLAN V LYT-I HNEDE K OLUNAN EFL VE HAREKT-I C N YYEN N KISMEN VE HULSATEN BEYNI Erzurum vilyeti dhilinde Erzincan sancann Kuruay kazs Ermenilerinden ve erbb- fesddan Papas Karabet ve Kiragos ve Apkar ve ranus ve Teohari ve Kirkor ve Kigork ve Manuel ve Sahak ve Agop ve Mgrd ve Kazar ve Vartan ve Agik ve Minas ve Moeh nm ahslar geen sene hizmet-i hkmetde mstahdem mer Pehlivan' katl ve nan gaz ile ihrk ve bu cinyeti hkmet-i mahalliyeye ihbr eden Serkiz ile olunu dahi katl ve beki Hseyin'i cerh ve cemiyyet-i fesdiyye resi Armudanl Haci Kalost ve refkleri Zakar ve Einli Kokakyan Sahak ve Canik nm ahslar dahi slm'a isnd- thmet iin Laz elbisesiyle krlarda ve dalarda dolaarak isyn ve ekvet ve Refhiye kaymakamnn esn-y rhda nne karak emvl ve eysn gasb u gret ve takblerine gnderilen askir-i hne ve jandarmaya katl kasdyla kurun endaht ve Ahsha ahlsinden ve Rusya tebeasndan Evakim olu Vartan nmnda bir ahs dahi kezlik Laz elbisesiyle Tortum cihetinde get gzr [18] ve Ali nmnda birini katle ictisr ve Byezid sanca dhilinde sekiz Ermeniden mrekkeb olarak zuhr etmi olan ekiy etesi yolculardan Asumlu karyeli Hac ve refklerinin krbnna msellehan hcm ve Erzurum ve Mu Ermenilerinden olup malmu'l-esm otuz drt ahs Bitlis'de ihtill k iin bir cemiyyet-i ekvet tess ve Mu sanca dhilinde Vartanis karyesinden ve erbb- fesddan Varcebet ve Markar'a Strak'n taht- riysetlerinde Hayrebet ve Simon ve Ohannes ve Malhas ve Minas ve Kaspar ve dier Malhas ve Markar ve Agop nm

ERMEN OLAYLARI TR H

15

ahslar dahi kezlik bir cemiyyet-i ekvet tekliyle msellah olarak tark-i ihtill ve ekvetde get gzr ve kuvve-i takbiyyeden bir avuun katline ve yine Bitlis Ermenilerinden ve erbb- mefsedetden Moeh ve Mikael ve Mardiros ve Arak nm ahslar ml-i fsidnelerine hizmet etmeyen malmu'l-esm baz esdik-y tebea-i hne haklarnda s-i kasd ve Bitlis mfsidlerinden bir ka Ermeni dahi Krd kyfetine girerek cerh ve katl gibi fezyiha ictisr eyledikleri cihetle cmlesi tutulup bi'l-muhkeme taht- mahkmiyyete alnm ve Hnak Komitesi'nin Dersadet ubesi azsndan olup py- taht- saltanat- seniyyede env- cinyta ictisr ve bi'l-hire Atina'ya firr etmi ve oradan bi't-tekarrb Anadolu'ya geip yine tahrkt- ihtill-cyneye devm ederek nihyet Mu'a azmetle ekiyya riyset ve Talori hdisesini ka cret eylemi olan mrr'z-zikr Hainli Hamparsum Boyacyanile avenesi dahi sye-i kudret-vye-i cenb- pdihde Bitlis'de derdest olunarak bi'l-muhkeme mahkm olmulardr. Sivas vilyeti Ermenilerinden ve erbb- fesddan olup efl-i ciniyyeye cret edenler dahi Amasyal Altunyan Artin tebea-i sdkadan Amasyal Cemikyan Agop'u komite cnlerine mahss ve acb'-ekl bir bak ile sret-i fecada katl ve Amasyal Kayayan Artin ve Kazar ve Saersiyan Karabet ve Kirkor dahi ktil-i merkma muvenet ve Karahisrl Karibyan ve hizmetisi Kigork ve Karibyan Agop dahi sadkati mehd olan Karabet'i otuz yedi yerinden cerh ve dudaklarn kat ve itlf ve Tokad cemiyyet-i fesdiyyesi rues ve ekiy ve efrdndan malmu'l-esm elli sekiz Ermeniden on drt cn kezlik slm'a mbehet ve isnd- thmet iin Grc elbisesiyle msellehan Ermeni katolii cematinden Tokadl Doktor Jozef'i Hkmet-i Seniyyeye olan [19] sadkatine mebn itlf ve Tokad civrnda Postal' vurmakla beraber Tatar Mehmed Efendi'yi bir sret-i fecada katl ve zabtiyelerden Abdullah avu ile ahlden Ahmed'i itlf ve Amasyal Cnn olu Ohannes ve Artin olu Karabet ve Krd olu Bogos ve Vartar olu Abram ve Serkiz olu Artin ve Uzun olu Ohannes ve rl olu Agop dahi tebea-i sdka-i hneden Zulam olu nm Ermeniyi efkr- fsidnelerine kaplmadndan dolay katl ve Sivasl Ceyan Karabet ve Tokadl Hizabet olu Haci Armenak hkmet-i mahalliyye memrlarndan Arapkirli Kirkor'u katl ve Divan olu Badesar ve Keleci olu stefan ve Beki olu Agop ve Ohan olu Kfmolkun ve avrak olu inork ve Karaman olu Varters ve Kei torunu olu Kirkor dahi kezlik arkalarnda Grc elbisesi bulunduu ve msellah olduklar hlde tebea-i sdkadan Merzifonlu kundurac Makar' ve Krml olu Sahak ve Ordulu Mlca Niyan' katl ve Divrikli Manend olu Natan nm ahs ve tebea-i sdka-i hneden Tokas' cerh ve Serkiz'i katl eyledikleri Badik olu Kaspar ve Sitrak ve Aram ve Pamuku olu Hamparsum dahi Kuds-i erf'e giden yolcularn nne kp bin liralk kadar nakid ve mcevherlerini gasp ve takblerine gnderilen kuvve-i zbtadan mlzm mer Aa ile zabtiye Hseyin'i cerh ve Sivasl Mardrus olu Dikran ve Haik olu Arak ve Agop olu Osep ve Sevgik olu Agopcan ve Aya

16

HSEY N NZIM PAA

oullar Hamparsum ve Dikran ve Moses olu Karnik ve Kalfa Karabet olu Palu ve Malamyan Artin olu Sitrak ve Kei olu Tarus ve Muz olu Karabet ve Lilgiyan dier Karabet nm ahslar dahi kezlik Grc kyfetiyle leylen ve msellehan Sivas vergi ketebesinden Hac Mustafa Efendi'nin hnesine duhl ile kendisini ve zevcesini ve seksen yanda bulunan vlidesini ar sretde cerh ve Sivasl Krkcyan Haci Manuk ve Tatyos olu Dikran ve Avakim olu Merican ve birderi Ohan ve Kaluk olu Artin ve Pilik olu dier Artin ve Antran olu Markar ve Klk olu Agop ve Tanel olu Ohannes ve Deli David olu Hayrabet ve Sarolan olu Lusaref ve Agop olu Osep nm ahslar da kezlik Grc kyfetinde ve msellah olduklar hlde leylen Kre karyesinde Kei olu Hamparsum'un hnesini basarak [20] merkmu ar sretde cerh ile veftna sebeb olmakla beraber iki yz elli lirasn gasb ve refklerinden cerhadr olan birini hayyen suya ilk sretiyle itlf ve Karahisr- ark ve Suehri kasabalar skinlerinden malmu'l-esm otuz sekiz Ermeni kez Laz kyfetiyle Ezider karyesi hnednndan Esad Aa'nn hnesini leylen ve msellehan basp Esad Aa ile bir nefer hizmetisini ve Abram nm kimesneyi katl ve Aram nm ahs da cerh ve Tenos kazsnn Lisanl karyeli Karagz olu Fukas ve Gemerek karyeli Kundurac olu Bnyamin ve Karagl karyeli Gern ve Gemerekli Toros olu Asadur ve Zarant olu Artin ve Boyac olu Krop ve Toros olu Agop dahi Karagll Babek kethudy katl kasdyla darb ve tahvf ve mal sandna id akeyi dier mahallerden baz ey ve hayvant gasb ve Karahisrl Karibyan Hamayak nm ahs dahi tebea-i sdkadan Varjabet Karabet'i katl ve Amasyal Krd Manuk olu Stepan ve Muhtar papas olu Agop ve olu Mgrd ve Ejder olu Ohannes ve Terzi olu Nian ve Agopyan Artin ve Canbaz ve Kalost olu Karabet ve pekyan Stepan ve Boac olu Ohannes ve Haik olu Agop ve Ehrun olu Karabet ve Kirii olu dier Karabet ve Arakel olu Kigork ve Acem olu Haatur ve lekci olu Serkiz ve Drdr olu Kazar'n olu Kigork ve Karebet nm ahslar dahi yine tebea-i sdkadan mlekci Tatyos'u katl ve Muradyan Haci Kirkor nm ahs da mhted Ahmed'i katl ve Hnakyan Artin ve Keleyan Artin ve Kigork ve Kesdikyan Ohannes nm ahslar da tebea-i sdkadan Amasyal Glyan Agop'u katl ve Ankara vilyeti dhilinde efl-i ciniyyeye cret eden Ermenilerden Grnl Toros olu Strak ve Keskin olu madeninden Aban olu Toros nm- dier Dikran ve Topal olu Nazar ve ncirli karyesinden Kirkz nm- dier Uar nm ahslar dahi yzdokuz senesinde mfsid-i mehr Moruk nm- dier Jirayir'in emriyle Makar olu karyeli Simon khyy katl ve cemiyyet-i fesdiyye resi ve muharrikleri Papasyan Agopyan ve Tekiryan Artin ve Berberyan Nazar dahi sene-i merkme Tern-i snsinin otuzunda Ermenilerin Yozgad kilisesinde vuk bulan ictimnda ahl-i slmiyye zerine bi'd-defet silh endaht ve Tabb Dikran ve Minyan Srop'u ve Eleki olu Markus nm ahslar dahi ahl-i slmiyyeden Slih ve Necib'i katl ve env- tertbt- ciniyyeye mcsereti ve ahren Bitlis'de sret-i derdesti [21] yukarda arz olunan

ERMEN OLAYLARI TR H

17

cinyet ubesi azsndan Hamparsum Boyacyan'n birderi olup tahrkt- fesdiyye ve ciniyyede karnda Hamparsum Boyacyan'a mudil ve Yozgad hdisesine sebeb-i mstakill olan Hainli Moruk nm- dier Jirayir ile avenesi Keskin madeninden Haci Artin olu Varto ve Behrenk karyesinden Manuk ve Deli olu Kirkor ve Khne-i Kebr karyesinden Mgrd ve Karayakubolu karyesinden Kirkor nm ahslar dahi Ermeni kursn get gzr ile Ermeni ahlyi tahrk ve ifsd ve tebea-i sdka-i hneden bulunanlar katl ve idm ve Talasl a Parsih olu Delut ve Sfa olu Mihran nm ahslar dahi tebea-i sdkadan kuyumcu Haci Usta'y katl ve Grnl Zadukyan Toros ve Talasl a Parsih olu Glbenk ve Bagop olu Panos ve Pezezeli Bogos ve Deli Bedros olu Misak ve Keriz Toros olu Mihrican nm ahslar dahi msellah ve Grc kyfetinde olduklar hlde Yozgad'a gitmekte olan maden postasnn nne geerek ve posta zabtiye ve srcsn vurarak postada bulunan yz yetmi lira ve ksr mecdyi ve Lleli Beli'nde Parlas Mahallesi kolcusunun kezlik nne geerek esb ve saat ve eysn gasb ve Osmanck postasnn dahi nne karak ve posta beygirini boynundan vurarak nmyi icr ve yine Grnl Cano ve aam olu Agop ve Gemerekli Deli Tenke olu Artin ve Sarcuran olu Derbab ve Mosmiyonlu Kei olu Mgrd nm ahslar da kezlik Grc elbisesini lbis ve martini tfengiyle msellah olarak k- ihtill yolunda urada burada get gzr ve Boazlyan kaymakam ile Akda nhiyesi mdriyyetine tehr-i silha ictisr ve Gemerek karyeli Ahmal olu Hampar nm ahs da bunlara esb ve silh vermek sretiyle muvenete ibtidr etdikleri icr klnan muhkemeleriyle ve Yozgad hdisesinde mrettib-i fesd olanlardan Papasyan Hamparsum nm ahs da slif'l-arz mfsid Moruk nm- dier Jirayir'in Yozgad havlsine vrdundan evvel Karayakub ve Bebek ve Terzi karyelerine mahssan gidip Ermenileri kiliselere celb ve cem ile Biz artk Osmanl Devleti'nin zr-i idresinden karak bundan sonra mstakil olup rhat edeceiz. Umm Ermeniler her tarafta ve hatt Rusya'da bulunan Ermeni [22] karndalarmz da bizimle ittifk eyledi. stanbul'dan emirler alyorum. Ermenileri bizim Yozgad sancamzda ben ittifk ettiriyorum. Umm devletler bize tarafdardr. En ziyde bize zahr olan ngiltere Devletidir. Bu uurda kanmz dklsn bsbtn mahv olalm. Bo durmayalm. Bu size sylediim esrr kimseye sylemeyeceinize yemin ediniz. diye papaslar vstasyla ve ynleri vechile cmlesine yemin ettirip imz altna aldktan sonra Yrekli olunuz! Korkmaynz! Size verilecek emre itat ediniz, sizden asker taleb olunup esliha mbyaas-n para istenilecek veriniz diye tenbh ve bu srra vkf olanlar ve itat etmeyenler telef ettirilecek yolunda tehdd ve Moruk nmnda byk adam geleceini ve geldiinde itat edilmesini tefhm ve kilisede kadnlara da bakaca Svr komiteler gelecek, onlar hnelerinize misfir oldukda yiyecek ve yataklarna dikkat ve hrmet ediniz ve aznz pek tutunuz, kimseye esrr vermeyiniz. diye nashat eyledii ve muahharan merkm Moruk nm- dier Jirayir

18

HSEY N NZIM PAA

dahi Yozgad'a gelerek liv dhilindeki kur ahlsini tahrk-i fesd iin dolat srada Bebek karyesinde Badesar Kethudnn odasna bir gece Ermenileri celb ve cem ile Ben byk adamm. Pek byk yerlerden elimde emrim vardr, benim geleceimi Hamparsum Aa size syledi miydi? Evet cevbna mukbil Korkmaynz! Yrekli olunuz, bir ey olmak ihtimli yokdur. Ben ne emredersem emrine itat ve icrsna dikkat ediniz. ngiltere'den size silhlar gelip tevz olunacakdr. Hamparsum Aa'nn size syledii esrr imdiye kadar kimseye sylemediinize ve badem da olacak eyleri if etmeyeceinize yemin ediniz. diye umma yemin ettirip gittii ve esliha-i mezkrenin mbyaas in umm Ermeni karyelerinden ake ahz ve tahsl olunarak merkm Moruk'a verildii ve eslihann vrdunda bi'l-umm Ermenilere tevz olunup herkes silhn aldkdan sonra hkmete kar gelip slm ky basmak ve adam kesmek ve env- cinyt- sireye cret eylemek mukarrer bulunduu ve u tertbt- fesdiyyenin bozulmas reyinde bulunanlar ve yhd srr f edenler ile emirlerine itat etmeyenler idm edilmekle beraber Mays aynda ortalk [23] karaca ve gyet tertbli bulunmalar merkm Moruk ile avenesinden Lazgi tarafndan Ermenilere tenbh ve tefhm olunduu ve Bebek karyesinden asker nmyla tertb edilmi olan Ermenilere karye-i mezkreli Artin ve Tatyos ve Bedik ve Agop taraflarndan birer tfenk verilerek ve Yozgad'da Papasyan Kaspar'dan barut ve fienk getirilerek karyeye memrn ve sir adamlar gelir ise silhla vurup kye koymamak maksadyla kyn etrfnda beklettirildii malmu'l-esm Ermenilerin ifdt- mazbtalaryla sbit olmu ve Van vilyeti dhilinde efl ve harekt- ciniyyeye cret eden Ermenilerden atakl Krato Abraham veled-i Kirkor nm- dier Kilo ve Ohan veled-i Kirkor Markermezyan ve Moses veled-i Bedros ve tcir Malkon olu Markire ve deirmenci Malhas Baduryan nm ahslar atak'da slm ldrmek ve ifsdt- sirede bulunmak zere beynlerinde bir ittihdnme tanzm ile askir-i hne mlzimlerinden Edhem Efendi'yi katl ve Vanl ulha Avadis olu Balayan Karakin ve Makdis Arslan olu Cernan Badesar ve Trilmezyan Panos ve ilingir-i dier Panos ve Manuk ve Avadis ve Badesar Attar Nian ve Haci Hayro ve Mardiros olu bezci Nian ve frnc Artin ve Koruz olu Karakin ve Emirolu ilingir Ohannes ve Kenkan Ohannes Davidyan Kigork ve Nero olu Dikran ve atakl Vartan olu Mesrub nm ahslar dahi Krdlere mbehet ve isnd- thmet iin Krd elbisesi lbis olduklar hlde polis Nuri Efendi ile Kuruba karyeli drt Ermeniyi ve hareket-i hinnelerine itirk ve muvfakat etmediinden dolay tebea-i sdka-i hneden ereanyan o Aa'y ve Dir Manastr'nda dokuz nefer Krd bir sret-i vahiynede katl ve esdikdan ve meclis-i idre azsndan Artin Efendi'yi katl kasdyla cerh ve iki Ermeni kznn bikrini izle ve Natanyan Karabet ve Bartuyan Avadis nm ahslar da komite efrd marifetiyle esdikdan Terziba olu Nian' katl ve Maratuyan Mgrd olu Haret'e katl kasdyla tfenk endaht ve Malyemez olu Avadis nm ahs dahi vilyet tercmnl hizmetini f

ERMEN OLAYLARI TR H

19

eden Varjabet Dikran'a bir defa ve tccrdan Keiyan Ohannes Efendi'ye sadkatndan dolay iki defa katl kasdyla tehr-i silh ve Vanl Maktesyan Mgrd ve Vanl Hoyan Avadis ve rekli Papas Serkiz [24] ve tcir Kigork ve Sadmanasl Karabet Kethud ve rek karyeli Bakarna Kethud ve Kendirciyan Bedros ve Zertuban Karabet ve Bozbey olu Kirkor ve Minas olu Avek ve Kurt olu Misak ve Mesrup olu Strak ve Vanl Natanyan Mikael ve Gro nm ahslar s-i kasd tertbt yolunda mvere ve Boazkesen karyeli Martros olu Tomo ve amurcu Osep olu Nbeddar Pator ve Kazar olu Esko ve Bado olu Nazar ve Sahakkin olu Bedros ve Elvenk olu Naharc Ako ve Kei olu Mako veled-i Vartan ve Ohannes veled-i Bedros ve Makdis olu Matos ve Melik olu Hero ve Sapraduz Bedros ve Bobo olu Sahak veled-i Markire ve Alo olu Kelos Rido olu Haylo ve Niko olu Badik ve Mizanl Vartan olu Siyanos ve Elbistanl Hakverdi olu Manuk ve Hezare karyeli Elvan olu Ohannes Kethud ve Van'n alkolu Mahallesi'nden Natanyan Rupen ve agoolu Mahalleli Martros olu David ve Banikolu Mahalleli Haik ve Boazkesenli Kei olu Arak ve Bogos Kethud ve birderi Niko ve Elbistanl Hero ve atak'n Kaet karyeli Tero ve eto nm ahslar dahi kezlik Krd elbisesini lbis bulunduklar hlde Boazkesen'de Van Tabur Aas ile msdeme ve zabtiye Ali onbay katl ve bunlardan Sezo ve eto nm ahslar atak'da askir-i hneden iki neferi ve bir kolcuyu katl ve Haleb vilyetinde bulunan malmu'l-esm Zeytunlular Hkmet-i Seniyyeye kar silh be-dest olarak iln- isyn ve kasden hark k ve harekt- ihtilliyyelerini dahi ziyde tevs edeceklerine dir varakalar tertb ve ilk ve Mamretlazz vilyetinde efl-i ciniyyeye ictisr eden Ermenilerden ve mfsid-i mehr imavon'un rufeksndan Arap Mezil ve Ekmekci Tanil veled-i Hamparsum ve Badesar ve Mardiros veled-i Avadis ve Mafret olu htiyar veled-i Karabet nm ahslar dinamit gllelerini hmil ve zbta elbisesini lbis olduklar hlde Dersim'e gidip Ekrd Hkmet-i Seniyye aleyhine isyna tahrk ve tevk ve merkmlardan Tanil veled-i Hamparsum bu filden baka refikleri Arapkirli Bogos nm- dier Agapik veled-i Avadis ve Kirkor veled-i Memas ile beraber Arapkir polis efrdndan Yusuf Efendi'yi sret-i vahiyne ve gaddrnede katl etmelerinden dolay sye-i satvet-vye-i cenb- hilfet-penhde [25] cn-i merkmn pek ou derdest olunarak hiz olduu devir-i adliyyede muhkemeleri bi'l-icr ksm- azam mahkm olduu gibi bir takmnn da muhkeme ve istintklarna ve b-huss Merzifon cemiyyet-i fesdiyyesi efrdndan olup ahl-i slmiyyeye atf- thmet maksadyla Laz elbisesini lbis ve tuntan maml humbara ve sir eslihay ve Ermenileri ithille tevk yolunda talmt klkl bir takm evrk hmil olduklar hlde derdest olunduklar srada memrn-i zbtaya adem-i itat ve tehr-i silh ile memrn-i mm-ileyhimden Mehmed Efendi'yi cerhe cret etmi ve buraca icr-y muhkemeleri zmnnda elbise ve humbara ve sir silhlaryla beraber Dersadet'e celbedilmi olan Merzifonlu bakrc Kirkor ve Papasyan Dikran ve dkmeci Ohannes

20

HSEY N NZIM PAA

ve Varters ve Yeros ve Hamparsum ve hanc Agop nm ahslarn Mahkeme-i Cinyetce muhkemelerine ve hl-i firrda bulunanlarn da mahallerince taharr ve takblerine devm olunmakda bulunmudur. Zaya olarak izhr- slm ile hoca kyfetine girip Ermeni fesd komitesine casusluk eden Agop ve erk-i thmeti Korg Kiragos ile sbk Ermeni Patrii Horen ikyan Efendi'ye s-i kasda tasadd eyledii fkra-i mahssasnda arz olunan Agop ve rufeksnn k ettikleri madde-i fesdiyyede itirkleri bulunan Simpat Davidyan ve Avadis ilingiryan nm ahslarn fiilleri Dersadet heyet-i ittihmiyyesinde derdest-i tedkk ve ruyet bulunmutur. Tokad ahlsinden be Ermeni yeknesak elbiseyi lbis ve msellah olduklar hlde bir pazartesi gece saat bir buukta Tokad kasabasnda Keeci olu Ohan'n hnesine duhl ile yz lira taleb ve para olmadn anlaynca bir senet ahz ile beraber merkm Ohan' ve hnede bulunan Kasap olu Stefan' ar bir sretde cerh etmi ve oradan da dier bir hneye gemi olduklar hlde memrn-i mahalliyye tarafndan cmlesi silhlaryla ve senet ile beraber derdest olunarak inde'l-isticvb itirf- crm etmi olmalaryla Tokad Mahkeme-i Adliyyesince icr-y muhkemeleri derdest bulunmutur. Bursa'da Setba nm mahalde skin Ermeni cematndan Ktahyal Badesar nm ahs Bursa'da k- hark iin atalfrn'da yorganc Mustafa Efendi'nin dkknna leylen ve kasden kundak vaz sretiyle icr-y mefsedetde bulunmu ise de [26] merkm bi't-taharr derdest olunarak Hdvendigr vilyeti Mahkeme-i Adliyyesince cb eden muhkemesinin icrsna ibtidr olunmudur. Mu'un Dere Mahallesi skinlerinden Mihael veled-i Kirkor ve Arak veled-i Karim ve Ba Mahallesi'nden Mardiros veled-i Kaspar nm ahslar Krd kyfetine girip erbb- sadkatden Papas Parsih Efendi'yi katl kasdyla cerh ve Ahlat kazsnn Perhos karyesinden Muih veled-i Teo ve Din veled-i Parsih ve Kr ve Kei ve Sevar veled-i Sado ve Kei olu Sirop nm ahslar da firr dier be nefer refkleriyle birlikte tccrdan Bogos Efendi'nin nkd ve eysn gasb etmelerinden dolay merkmlarn Bitlis Mahkeme-i stnfiyyesince muhkemeleri derdest-i icr bulunmudur. Arapkir ahlsinden ve erbb- mefsedet ve ekvetten olup mukaddem kutt- tarklik thmetiyle heyet-i ittihmiyyece bi'l-ittihm ahz u girifti iin mzekkire verilmi olan ve vd-i firrda bulunarak efrd ve ahlye ara sra sl-i hasr eden Tac olu Mgrd nm ahs ahren dahi baz rufeksyla Laz elbisesi lbis ve martin ve pala baklaryla msellah olduklar hlde Arapkir hnednndan Fazllzde Cemal Aa'nn hnesini leylen basarak ake talebiyle efrd- ilesini bir sret-i vahiynede darb ve tehdde ictisr eyledikleri srada feryd- istimdd-krneyi mtekib etrfdan yetiilmesi ile silhlarn alamayarak firr etmi ve zbta-i mahalliyece takb edilmekde bulunmu iken geen Tern-i sn'nin yedisinde Divrii taraflarnda msellah ve Grc elbisesini mlebbes olarak tark-i ekvetde gezen Divriili Palanga olu Agop ve Kangal nhiyesinin Acakale

ERMEN OLAYLARI TR H

21

karyesinden Kei karnda Markos nm ahslar dahi bi'r-rufek Arapkir cihetine geip hnesinde ihtif eyledii memrn-i takbiye tarafndan tahkk klnmasyla derdestine teebbs edildii srada merkm kurun ile zabtiye Mevld' kolundan cerh etmi ve polis komiserine dahi tehr-i silha cret eylemi ise de bi'l-mukbele derdest olunarak refklerinin taharrsine devm olunmakda bulunmudur. Adana vilyeti dhilinde Hain kasabasnda Ermeni erbb- mefsedetinden yirmi be kiiden mrekkeb Maksad nmyla bir cemiyyet-i fesdiyye tekl olunmu ve mefsedete mteallk ve komite tarafndan mretteb yirmi bendi mil bir de program elde edilmi olmasyla [27] Adana stnf Mahkemesince cereyn eden muhkemelerinde zikr olunan yirmi be kiinin berat ederek on biri cnha ve on biri cinyetle mahkm olmu ve bunlar miynnda Hain Ermeni Mektebi muallimi Jirayir nm- dier Mardiros Garip Boyacyan on be sene ve birderi Hamparsum Boyacyan dahi on sene krek cezsyla mahkm ve firrda bulunmu olup vichen mahkm olanlarn da muahharan afv- lye mazhariyetle seblleri ihl klnd Adana vilyet-i aliyyesinin bu kere vk olan irndan anlalmdr. Merkmndan Jirayir nm- dier Mardirosun Moruk nm- msteriyle Yozgad ve biraderi Hamparsum Boyacyan dahi Sason ve Talori hdiselerinin mrettibi olmalarndan dolay ikisi de derdest olunarak mahalleri mahkeme-i adliyyelerince bi'l-muhkeme mahkm olduklar frka-i mahsslarnda arz olunmudur. Adana'da mukm Ermeni erbb- fesdndan Karaolan Agop nm ahs Adana mutebernndan Leon Sisliyan Efendi'yi Hkmet-i Seniyyeye olan sadkatinden dolay fesededen arzuhlci Ermeni Anderyas ve sirenin tevkiyle cerh ve s-i kasda cret etmesinden dolay derdest olunarak Adana Mahkeme-i Adliyyesince derdest-i muhkeme bulunmudur. ERMEN ANAR STLER N N C NYT-I VKIALARINDAN MEH-K MADL YYE HUZRUNDA SB T OLANLARI AKSMINDAN BAZILARINA MTEALLIK MEHK MMEZKREN N SDIR OLAN MUKARRERTI HULSASIDIR Ermeni cematn bi'l-ifl ihtill karmak ve ifl olunamayan tebea-i sdkay katl etmek zere teekkl eden cemiyyet-i fesdiyyeye mensb olup Ermeni Patrikhne Kilisesi Bapapas Skyas Efendi'ye icr-y yn esnsnda katl kasdyla revolver endaht eden Baecikli Agop ve attr Filipos ve kepekci Minas ve Vartan Hamparsum ve Nian ve Avakim ve Artin ve Avadis ve Bedros nm ahslarn Dersadet Cinyet Mahkemesinde icr klnan muhkemeleri netcesinde bunlardan Agop, Filipos ve Artin ve Nian'n knn- ceznn elli drdnc maddesi zeyline tatbkan idmlarna ve Minas ve Vartan'n yedier ve Hamparsum [28] ve Avakim ve

22

HSEY N NZIM PAA

Bedros ve Avadis'in beer sene mddetle kala-bend edilmelerine 11 Tern-i evvel sene 1306 trihinde hkm olunmudur. Ermenileri ihtille tevk ve ifl olunamayan katl etmek zere teekkl etmi cemiyyet-i fesdiyye efrdndan olup dav vekli Haik Efendi'yi katl etmi olan Armanak ile sucu Malko'nun on kadar refkleri olduu hlde mahkeme-i cinyetde icr klnan muhkemeleri netcesinde merkm Armanak'n Haik Efendi'yi amden katl eyledii ve Malko'nun dahi merkma muvenetde bulunduu sbit olmala mcrimiyyetlerine ve knn- ceznn yz yetmiinci maddesine tatbkan Armanak'n idmna ve yz yetmi beinci maddesi mantkunca sucu Malko'nun dahi sene mddetle kree konulmasna 12 Temmuz sene 1307 trihinde karr verilmi ve rufek-y siresi afv- l-i cenb- pdihye mazhar olmudur. Ermeni cematn Hkmet-i Seniyye aleyhinde isyna tevk ve bir takm elfz ve ibrt hv kilise duvarlaryla telgraf direine yaftalar talk eylemi olmalarndan dolay derdest ve ithm edilen ac Vanl Karabet ve odaba Avadis ve sucu Parsih ve kandilci Dikran ve mukaddem taht- muhkemede bulunduu hlde mazhar- afv- l olmu iken bu defa yine ifsdta balam olan Karabet nm- dier Arasdakes ile ac Karabet'in mcrimiyyetlerine ve knn- ceznn altm altnc maddesine tevfkan mebbed krek cezsyla mczt edilmelerine ve dierlerinin beratlarna 24 Temmuz sene 1307 trihinde Dersadet Cinyet Mahkemesi'nde karr verilerek tanzm olunan Mahkeme-i Temyzin 8 Eyll sene 1308 trih ve iki bin yedi yz on sekiz numaral ilmyla tasdk olunmudur. Ermeni anaristleri hakknda Hkmet-i Seniyyeye ihbrtda bulunan Papas Mampara Efendi'yi katl iin Hnak Komitesi tarafndan intihb olunarak Dersadet'e bi'l-vrd zerinde kama ve revolver olduu hlde arkasnda dolarken derdest olunan Agop Dragopyan ve refkleri potac Armanak ve mukaddem mazhar- afv-i l olan Mihran ve Leon'un dahi nir-i fesd olduklarna binen ve knn- ceznn elli sekizinci maddesinin fkra-i ahresine tevfkan Agop Dragopyan'n on be sene ve Stapan ve Haik ve odaba Parsih'in beer ve Armanak ve terzi Parsih ve Haci Kirkor'un er sene mddetle kala-bend edilmelerine ve Haci Mihran ve Leon'un fiilleri altm altnc madde-i knniyye zeylinin nerinden mukaddem olduu [29] ve ahren ner olunan knnun m-kabline ml olmayaca Dstr'un birinci cildi ahkmndan bulunduu cihetle merkmn Haci Mihran ve Leon'un dahi adem-i mesliyetlerine 9 Eyll sene 1308 trihinde hkm olunarak hkm-i mezkr 17 Knn- sn sene 1309 trih ve bin yz yirmi numaral Mahkeme-i Temyz'in tasdknmesiyle teyd olunmudur. Cemiyyet-i fesdiyye efrdndan olarak silh tedrik etmek ve Ermeni patrii efendi hazretlerine tehddnme gndermek cinyetlerinden dolay derdest ve ithm olunan eczc Serkiz ve Haci Kirkor ve dier Kirkor ve Kalos ve Ohannes ve Karabet

ERMEN OLAYLARI TR H

23

ve Bogos ve Agop ve Abraham ve Matyos ve Bedros ve Strak ve firr Torkarabet'in Mahkeme-i Cinyet'de cereyn eden muhkemeleri netcesinde bunlardan Haci Kirkor ve Kalos ve Agop ve Ohannes ve Abraham ve firr Torkarabet ve eczc Serkiz ve dier Kirkor'un mcrimiyyetlerine ve knn- ceznn yz doksan birinci maddesine tevfkan Serkiz'in sekiz ve Kirkor'un be sene mddetle kree konulmalarna ve elli sekizinci madde-i knniyyenin ikinci fkrasna tevfkan Torkarabet'in on be ve Kalos ve Ohannes ve Abraham'n beer sene ve Haci Kirkor ve Agop'un drder sene mddetle kala-bend edilmelerine ve Karabet ve Bogos ve Matyos ve Bedros ve Strak'n berat- zimmetlerine 7 Tern-i evvel sene 1308 trihinde hkm olunarak hkm-i vk Mahkeme-i Temyz'in 22 Knn- evvel sene 1309 trih ve iki bin dokuz yz yetmi sekiz numaral ilmyla tasdk olunmudur. Hnak nmndaki anarist komitesi efrdndan olup Maksudzde Simon Bey'i cerh etmelerinden dolay derdest ve ithm olunan tablakr Stepan ve Tatyos ve kahveci Hamparsum ve kuyumcu dier Stepan ve kahveci ra Kirkor'un cereyn eden muhkemeleri netcesinde bunlardan tablakr Stepan ile Tatyos'un bi'l-fil cemiyyet-i fesdiyyenin maksadn icr iin Maksudzde Simon Bey'i cerhe cret ettikleri ve Hamparsum ve kuyumcu Stepan'n dahi cemiyyet-i mezkre efrdndan olduklar tahakkuk etmekle knn- ceznn elli drdnc [30] maddesi zeyline tevfkan tablakr Stepan ve Tatyos'un idmlarna ve kuyumcu Stepan'n sekiz ve Hamparsum'un alt sene mddetlerle kala-bend edilmelerine ve Kigork'un berat- zimmetine 19 Mays sene 1310 trihinde hkm olunmu ve hkm-i idm icr edilmidir. Teebbst- fesdiyye iin plak iki pehlivan resimlerini hv beer kuruluk matb biletler tevz etmesinden dolay mttehem bulunan a Abraham ve a Malkon ve firr Hamparsum'un icr klnan muhkemeleri netcesinde mcrimiyyetlerine ve knn- ceznn elli drdnc maddesi zeyline tatbkan beer sene mddetlerle kala-bend edilmelerine karr verilmi ve merkmn ahren afv- l-i cenb- pdihye mazhar olmudur. Arapkir civarnda Laz elbisesiyle Salih ve avu rufeksnn msellehan nlerine karak darb ve cerh ve ake ve eysn ahz u gasb etmelerinden dolay derdest ve ithm olunan eker nm- dier Zakar ve Mosis ve Arakel ve Manuk ve Minas ve Mgrd'n Cinyet Mahkemesi'nde icr klnan muhkemeleri netcesinde merkmndan Mgrd ve Manuk ve eker ve Mosis'in mcrimiyyetlerine ve knn- ceznn altm altnc maddesi zeylinin fkra-i evveline tevfkan Mgrd'n mebbeden ve eker'in on be ve Mosis'in on iki ve Manuk'un on sene mddetle kree konulmalarna ve Minas'n yz yirmi birinci maddenin fkra-i ahresine tatbkan cezdan mufiyetine ve Arakel'in berat- zimmetine karr verilmidir.

24

HSEY N NZIM PAA

Cemiyyet-i fesdiyye efrdndan olup Merzifon'da icr-y ekvet ettikleri ve zerlerinde tundan maml humbara ve sir esliha ve Hnakyan cemiyyet-i fesdiyyesi mhryle mahtm bir risle ve talmt klkl varaka ve ihtille tevk yolunda tertb edilmi manzme zuhr ettii ve hn-i derdestlerinde tehr-i silh ile zbta memru Mehmed Efendi'yi cerh ile beraber ekvetlerini ahl-i slmiyyeye atf ettirmek maksadyla Laz elbisesi iktis eylemelerinden dolay mttehem bulunan Merzifonlu bakrc Kirkor ve Papas Dikran ve dkmeci Ohannes ve Varteres'in Dersadet Cinyet Mahkemesi'nde muhkemeleri derdest bulunmaktadr. MAHKEME- TEMYZ CEZ D RES KISMEN HULSASIDIR KARRNMELER N N

Hkmet-i Seniyye aleyhinde k- ihtill maksadyla Ermeni cematn isyna tahrk etmek ve bunlardan asker yazmak ve asker iin esliha almak zere para toplamak gibi harekt- mefsedet-krneye cretleri inde'l-muhkeme sbit olan rues-y erbb- fesddan Mu'da kin Ba Mahalleli mekteb muallimi Stepan veled-i Mgrd ve Dersadetli olup Mu'da Krkayak irketi Mektebi muallimi bulunan Muzyan veled-i Kirkor ve Erzurum'da Bolu Mahalleli terzi Agapik veled-i Bedros [31] ve Mu'un Dere Mahallesi (Mu)'nde Nazaryan Muih veled-i Ohannes nm ahslarn idmlarna ve Meded veled-i ko ve attr Frncyan Ohan veled-i Artin'in on beer ve attr Ohannes veled-i Hazmir ile Artin veled-i Mgrd ve rencber Kaspar veled-i Kirkor ve Hamamc Ponikyan Aradr veled-i Karabet'in beer sene mddetle kree konulmalarna ve kundurac Hamparsum veled-i Kei Avadis'in ve hanc Mardiros veled-i Mardiros'un dahi altar sen kala-bend edilmelerine dir Bitlis vilyeti Mahkeme-i stnfiyyesince verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in 29 Haziran sene 309 trihli ve bin sekiz yz elli sekiz numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Maden sancana tbi Palu kasabas ahlsinden Asadur ve Kapril ve Arakel ve Kigork Kei ve Nurso ve Yodik Purson olu Kirkor ile tatakc Madrsop olu dier Kirkor'un k- mefsedet iin cem ve silh endaht eylemelerinden dolay yedier sene mddetle kala-bend edilmelerine dir Maden sanca Bidyet Mahkemesi'nden lhk olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 1 Austos sene 1308 trihli ve iki bin drt yz krk iki numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Van kasabas ahlsinden Cano olu Agop'un baz Ermeni mtemevviln hnelerine tehdd ve fesd-mz pusulalar atmak filinden dolay sene mddetle kala-bend edilmesine dir Van vilyeti stnf Mahkemesince verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in 11 Austos sene 1308 trih ve iki bin yz elli sekiz numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur.

ERMEN OLAYLARI TR H

25

Vanl ac Karabet ile Arasdakes nm ahslarn Ermeni cematn isyna tevk yollu yaftalar yaptrdklar inde'l-muhkeme sbit olmasndan dolay mebbed krek cezsyla mahkmiyyetlerine Dersadet Cinyet Mahkemesi'nden sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 8 Eyll sene 1308 trihli ve iki bin yedi yz on sekiz numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Devlet-i Aliyye aleyhinde teebbst ve tefevvht- ihtill-krnede bulunmalarndan dolay Posir karyesi ahlsinden Papas Kei olu Matyos veled-i Toros ve kelli olu Artin veled-i Vartan'n mebbeden nefy olunmalarna dir Karahisr- ark [32] Bidyet Mahkemesi'nden verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in 24 Eyll sene 1308 trih ve iki bin dokuz yz elli drt numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Efkr- ummiyyeyi tehyc eder ahvl ve harekt- mefsedet-krnede bulunmalarndan dolay taht- muhkemeye alnan Van stnf Mahkemesi az-y sbkasndan alk olu Natanyan Karabet ve polis ikinci komiserliinden matrd Partoyan ve Avadis'in Devlet-i Aliyye aleyhinde k- ihtill teebbsnde bulunduklar inde'l-muhkeme sbit olmasndan dolay Karabet'in on be ve Avadis'in on sene mddetlerle kala-bend edilmelerine dir mezkr Van stnf Mahkemesi'nden sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 19 Tern-i evvel sene 1308 trih ve bin iki yz on drt numaral karrnmesiyle tasdk klnmdr. Divrii kazs dhilinde kin Zamara karyesi ahlsinden Bota Bey olu Kokas'n hnesine duhl ederek Kokas ve zevcesini ar sretde cerh eyledikleri srada refki Armudanl kaak Serkiz'i bileinden yaralayarak veftna sebebiyet vermek ve yedinde bulunan evrk- muzrraya nazaran Ermeni fesedesinden olmak cinyetiyle ithm olunan kaz-i mezkrda kin Kean Mahallesi ahlsinden Manaz olu Natan veled-i Malko'nun Marsilya'daki Portakalyan'n teebbst- fesdiyyesini hv nerettii talmt hmil olduu hlde gammzlk etti zannyla Kukas' ldrmek zere gelerek merkm ile zevcesini cerh etmek ve Kukas zannyla refki Serkiz'i yaralayp veftna sebeb olmak sretleriyle ve esbb- sire ile fesda creti sbit olarak knn- ceznn elli drdnc maddesi zeylindeki fkraya tatbkan idmna dir Sivas vilyeti stnf Mahkemesi'nden lhik olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 12 Knn- evvel sene 1308 trih ve bin sekiz yz doksan bir numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. [33] Bitlis'in Ta Mahallesi ahlsinden Safroyan Vartan nm ahsn Anadolu'da k- ihtill maksadyla teekkl eden fesd komitesi efrdndan olduu tahakkuk etmesinden dolay mebbeden kree konulmasna dir Bitlis vilyeti stnf Mahkemesi'nden verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in Knn- evvel sene 1308 trihli ve bin yz otuz bir numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur.

26

HSEY N NZIM PAA

Cemiyyet-i fesdiyye tekl etme fiilinden dolay Parsih Javeryan'n be sen mddetle kala-bend edilmesine dir Trabzon vilyeti stnf Mahkemesi'nden verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in 2 ubat sene 1308 trih ve drt bin krk sekiz numaral karrnmesiyle tasdk edilmidir. Ermeniler hdisesinden dolay cinyetle ithm olunan ehsn Ankara stnf Mahkemesi Cez Diresince icr klnan muhkeme-i aliyyelerinde bunlardan Andon Rodoni ve Cebidelikyan Agop ve Cevhirciyan Rupen ve Alacacyan Karabet ve Dkmeciyan Parsih ve rhib Daniel ve Tomayan Karabet ve Kayayan Ohannes ve Gerdemi olu Karo ve Agop Pehlo ve Keeciyan Misak ve Civanyan Mardiros'un Hkmet-i Seniyye aleyhinde k- ri maksad- mefsedet-krnesiyle ve Hnakyan htill Komitesi nmyla Merzifon ve Kayseri ve Yozgad ve Talas ve Gemerek kasabalarnda ve mevk-i sirede birer komite tekl edip Ermeni cemat ezhnn tahd eylemek ve posta vurmak ve kat- tark ve katl-i nfs etmek gibi bir takm harekt- ihtilliyyeye ve geen yzsekiz senesi Knn- evvelinin yirmi beinci gecesi mevk-i mezkrede ner ve talk olunan hezeyannmeleri tertb ve ner eylemek misill efle cret eden cemiyyet-i fesdiyyenin rues ve mevvikninden olduklar ve Arzuman olu Ohannes'in Kayserili avu olu Mustafa'y revolver kurunuyla katl ve itlf etmekle beraber sene-i merkme Eyllnde Merzifon'da toplanan cemiyyet-i fesdiyyede Kayseri mebsu sfatyla bulunmasna nazaran merkmun da mefsid-i mezkre erknndan bulunduu ve Talasl Yakop olu Panos ve ac Parsih olu Glbenk ve Keriz Toros olu [34] Mihrican ile Bedros olu Misak ve Grnl Toros'un mrr'z-zikr fesd komitesinin icr memrlarndan olup bunlardan Panos ve Glbenk ve Mihrican'n arabac Kaltakc Kse Hsn'y ihnk eyledikleri ve merkm Glbenk ile Sirope'nin erkleri ve maden postasn vurarak posta srcs smail ile posta zabtiyesi Yahya'y katl eden ekiy etesinden bulunduklar ve Panos ile Misak'n Palas memlehas postasnn nne geerek Duyn- Ummiyye kolcusu zzet'in esb ve silh ve eysn gasb ettikleri ve Talasl Badeyan Agop ve Gemerekli viz Mardiros ve Merzifonlu Papasyan Mgrd ve Karagz olu Artin ve rekli Vartok olu Kaprel ve Grnl Karabet'in dahi mefsid-i mezkrenin tevs ve intirna alm erkn- fesddan bulunduklar ve olakcyan Agop ve Boyacyan Stepan ve Keeciyan Sinekerim ve Ednan olu Memas ve Delvinyan Agop ve Vartanyan Mihran ve kalp Muo ve Simoh olu Artin nm ahslarn s-i bi'l-fesd olduklar ve rekli Serpik kadn ile arabac Ohannes ve Karaklah olu dier Ohannes ve Kara Parsih olu Daniel ve dav vekli Arsin ve Olakcyan Haatur ve mekteb hocas ura ve Uzun olu Kalost ve Adaryan Kazaros ve Midil olu Serkiz'in dahi erbb- fesddan bulunduklar sbit olmasna binen bunlardan Andon Rodoni ve Cebidelikyan Agop ve Alacacyan Karabet ve Dkmeciyan Parsih ve rhib Daniel ve Tomayan Karabet ve Kayayan Ohannes ve Gerdemi olu Karo ve Agop Pehlo ve Keeciyan Misak ve

ERMEN OLAYLARI TR H

27

Civanyan Mardiros'un knn- ceznn elli drdnc maddesi ilvesi hkmne tatbkan idmlarna ve Talasl Badeyan Agop ve Gemerekli viz Mardiros ve Merzifonlu Papasyan Mgrd ve Karagz olu Artin ve rekli Vartok olu Kapriel ve Grnl Karabet'in ilve-i mezkrenin ikinci fkrasna tevfkan on beer ve olakyan Agop ve Boyacyan Stepan ve Sinekerim ve Ednan olu Memas ve Delvinyan Agop ve Vartanyan Mihran ve kalp Muo ve Simon olu Artin'in onar sene [35] ve Serpik kadn ve arabac Ohannes ve Karaklah olu dier Ohannes ve Kara Parsih olu Daniel ve dav vekli Arsin ve Olakcyan Haatur ve mekteb hocas ura ve Kalost Uzunolu ve Adaryan Kazaros ve Midil olu Serkiz'in dahi yedier sene mddetlerle kala-bend edilmelerine ve Cevhirciyan Rupen'in zikr olunan knn- ceznn altm beinci maddesine tevfkan iki sene mddetle zabtiye nezreti altnda bulundurulmasna ve Krk Asayi Kirkor ve Sinan olu Arak ve Kayserili olu Avadis ve Abkaryan Ohannes ve saatc olu Haatur ve Tin olu Bedros ve Con olu Sahak ve Ate olu Mike ve Miakyan Kirkor ve Kker olu Kazaros ve Nihabetyan Nihabet ve Bakcolu Civan ve Day olu Arakel ve Kazaros olu Kirkor'un beratlarna hkm olunmu ve hkm-i lhk Mahkeme-i Temyz'in 20 Haziran sene 1309 trihli ve dokuz yz otuz bir numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Ermeni ifsdtndan dolay ithm olunup Bitlis vilyeti stnf Mahkemesi Cez Diresince muhkemeleri vichen ve gyben icr klnan ehsdan Mu sancana tbi Vartanis karyeli Varjabet Markara veled-i Manuk ile firrlerden mehr Arapsun ve Hazer veled-i Malkon ile Uzun karyeli Agop ve karye-i mezkre kethuds Malhas veled-i Aacan ve firrlerden Poli ve Mason ve karye-i merkmeli Sirop veled-i Malhas ve Kaspar veled-i Kapo ve Serkiz veled-i Minas ve Brut Ohannes veled-i Avadis ve Sirop ve Toni [36] ve Stepan ve Cinanl Ohannes ve Goro'nun memlik-i mahrse-i hnede Hkmet-i Seniyye aleyhine k- ri ve ihtill maksadyla Ermeni cemat ezhnn bi't-tahr fesd karmak ve adam katl etmek gibi bir takm harekt- hinneye cret eden cemiyyet-i fesdiyye erbbndan olduklar sbit olarak ilerinden hem res-i ekiy ve muharrik-i mefsedet ve hem de ahz u giriftleri iin ikmetghlarna giden askir efrdndan shak avu'un ktili olan Manuk ile firrlerden Arapson'un knn- ceznn elli drdnc maddesi zeyli hkmne tatbkan idmlarna ve Hazer ve Agop'un on beer ve Malhas ile firrlerden Poli ve Mason'un on ikier ve Sirop'un sekiz ve Kaspar ve Serkiz ve Ohannes ve Brut ve Toni ve Stepan ve dier Ohannes ve Nemron'un beer sene mddetle kala-bend edilmelerine dir verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in 11 Austos sene 309 trihli ve bin alt yz altm drt numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Bitlis vilyeti dhilinde Mesamin karyeli Markara veled-i Nds nm ahsn memlik-i mahrsa-i hnede Hkmet-i Seniyye aleyhine k- ihtill maksad-

28

HSEY N NZIM PAA

mefsedet-krnesiyle teekkl eden komite efrdndan olduu ve zabtiye shak avu'un katlinde de itirki bulunduu Bitlis vilyeti stnf Mahkemesi'nde bi'l-muhkeme sbit olduundan knn- ceznn elli drdnc maddesi zeyline tatbkan yedi sene mddetle kala-bend edilmesine dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 11 Tern-i evvel sene 309 trih ve iki bin yz yetmi numaral karrnmesiyel tasdk olunmudur. Saltanat- seniyye aleyhinde msellehan k- fesda ve syi-i dhilyi ihlle allmalarndan dolay mttehem olan ehsn Mamretlazz vilyeti stnf Mahkemesi Cez Diresince vichen ve gyben icr olunan muhkemeleri zerine bunlardan alt kiinin beratlarna ve Ein kazsnda vk karyesi skinlerinden Malkonyan Haatur ve olu Aleksan ve Armudanl Kirkor olu mekteb muallimi Keremyan Haatur ve Eski olu Misak veled-i Kigork ve Agop olu nm- dier Kanar olu Demirci Artin ve il olu makineci Canik Nian ve Papasyan nm- dier Hamalyan Kirkor olu Malkon ve Erzincan'da vk Korcan kazsna mlhak Armudanl karyeli Saltanyan Kigork olu nm- dier Kereski olu Sirope ve Hasanova karyeli Keiyan Rencber Abram ve mezkr Armudan karyeli Gen olu mltezim Bogos ve Divrii kazsnda vk Bendegn karyesi ahlsinden Malkonyan Artin veled-i Agop ve Artin olu Hazarus ile firr Vahan Bekleryan'n fil-i mezkre cret eyledikleri sbit olarak knn- ceznn elli sekizinci maddesine tatbkan merkmndan iki Haatur'un nayak bulunmas sebeb-i iddet addiyle on ikier ve dierlerinin sekizer sene mddetle kala-bend edilmelerine hkm olunmu ve hkm-i mezkr Mahkeme-i Temyz'in 12 Nisan sene 1310 trihli ve iki yz seksen numaral karrnmesiye tasdk olunmudur. [37] Karahisr- ark kasabasnda Blbl Mahallesi ahlsinden ve erbb- fesddan Malkon olu Kiropek Sikapli nm mahalde Grc elbisesiyle icr-y fezyiha creti ve Sivas'n Hlkelik Mahallesi'nde kundurac Tatyos ve Desto olu Agop ve Cdgez Hampar ve Kuyumcu Kirkor'un dahi cemiyyet-i fesdiyye umrunu idre ettikleri Sivas Mahkeme-i stnfiyyesince icr klnan muhkemeleri netcesinde sbit olmasna mebn bi't-tecrm bunlardan Kiropek knn- ceznn elli drdnc maddesi zeylinin fkra-i ahresine tevfkan be sene mddetle kala-bend edilmesine ve Tatyos ve Agop ve Hampar ve Kirkor'un altm nc maddeye tatbkan er sene mddetle kree konulmalarna hkm olunmu ve hkm-i vk Mahkeme-i Temyz'in 27 Nisan sene 310 trihli ve drt yz seksen alt numaral karrnmesiyle tasdk klnmdr. Van'da vk Osbekolu Mahallesi ahlsinden olup Dere Kilisesi papaz bulunan Yervantyan Kalost veled-i Kalost'un icr klnan muhkemesinde Ermeni tebaasnn fikrini ihll ve ifsd ile memlik-i mahrse-i hnede Hkmet-i Seniyye aleyhine k- ihtill maksad- mefsedet-krnesinin musammimi bulunan erbb-

ERMEN OLAYLARI TR H

29

fesddan bulunduu Van vilyeti stnf Mahkemesi Cez Diresince icr klnan muhkemesi netcesinde sbit olarak knn- ceznn elli sekizinci maddesinin fkra-i sniyesine tatbkan sene mddetle kala-bend edilmesine dir lhk olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 2 Mays sene 1310 trihli ve be yz krk alt numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Keskin kasabas ahlsinden Kyc olu Santur ve Abac olu Haci Kigork ve Kei olu Ananya ve Baklayan Asvadu olu Agopcyan ve birderi Kiropi ve Karakoyan Ohannes olu Bedros ve Tormazlyan Filibos nm ahslarn kasaba-i mezkrede yafta ner ve talkndan ve fesd komitesinde medhalleri bulunduu Krehri Bidyet Mahkemesince icr klnan muhkemeleri netcesinde sbit olmasndan n knn- ceznn elli sekizinci maddesine tatbkan mebbeden kala-bend olunmalarna dir lhk olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 21 Mays sene 310 trihli ve sekiz yz yetmi iki numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. [38] Gemerek karyeli kak Bedros veled-i Bogos'un tasmm olunan fesdn icrsn tehyie zmnnda polis memru Halil Efendi ile Artin ve papas Kirkor Efendi'nin hnelerine trl yafta talk etmek ve Toros nmnda birini zabtiyelerin yedinden tahls iin mektup yazdrmak ve muhtef olduklar mahall hkmete ihbr edecek olan Menze'nin katline tasadd ve Eksabin'e cebren fil-i en icr eylemek gibi ahvle creti ve Jerkiyan Bedros ve Mardiros veled-i Babek ve Artin veled-i Ohannes'in dahi fesd fiilinin mtereki olduklar cereyn eden muhkeme netcesinde sbit olduundan bunlardan kak Bedros'un knn- ceznn elli sekizinci maddesine tatbkan mebbeden ve Bedros'un on be sene ve Mardiros ve Artin'in er sene mddetlerle kala-bend edilmelerine ve kak Bedros ile rufeksn ihf eyleyen aka olu Serkiz'in bir sene mddetle haps olunmasna ve Agop ile Kirkor'un beratlarna Sivas Mahkemesince hkm olunmu ve hkm-i mezkr Mahkeme-i Temyz'in 31 Mays sene 310 trihli ve sekiz yz yetmi yedi numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Dersim ekrdn Hkmet-i Seniyye aleyhine kym ve isyna tahrk zmnnda teekkl eden heyet-i fesdiyyeye riyset eyleyen Ermeni cematinden ve Rusya tebaasndan firr emavun ile refkleri cinyetle bi'l-ithm Mamretlazz vilyeti stnf Mahkemesince vichen ve gyben cereyn eden muhkemeleri netcesinde firr emavun ile rufeksndan Arapkir kasabasnda vk Kseolu Mahallesi ahlsinden Ekmeki Tanil veled-i Hamparsum ve aran Mahallesi ahlsinden Agop veled-i Badesar ve Mardiros veled-i Maradis ve Mgrd veled-i Karabet'in syii ihll zmnnda beynlerinde ittifk- haf akd ederek tasmm ettikleri fesdn esbb- icriyyesini tehyie iin baz efl ve tedbre cret ettikleri sbit olarak bunlardan firr emavun ile Tanil ve Mardiros ve Mgrd'n knn- ceznn elli sekizinci maddesine tatbkan mebbeden kala-bend edilmelerine ve Badesar olu Agop'un

30

HSEY N NZIM PAA

trh-i crmde on be yan ikml etmemi mrhik bulunduundan knn- mezkrun on beinci maddesine tevfkan mebbed kala-bendlik cezsna bedel be sene mddetle haps olunmasna ve Avak ve Simon ve Karabet'in dahi beratlarna dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 11 Tern-i evvel sene 1310 trihli ve iki bin iki yz drt numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. [39] Hafik kazsna tbi Tuzhisar karyesinde bir cemiyyet-i fesdiyye tekl ve tess eylemelerinden dolay cinyetle ithm olunup Sivas stnf Mahkemesi Cez Diresince muhkemeleri icr klnan ehsdan karye-i mezkreli Papas Asadur'un riyseti tahtnda olmak ve Karagz olu Nian ve Basmac olu Ohannes ve Ebras'n da erkn- asliyyesinden bulunmak itibriyle bir cemiyyet-i fesdiyye tekl ve bu cemiyyete mahss Varaton nmyla para ve bir vidadan ibret mhr tertb eyledikleri ve Serabyan olu Kalost'un da cemiyyet ktibi ve ekiy resi olup ekiydan Abraham olu Serkiz ve Laklak olu Sahak ve Kse olu Kirkor ile birlikde ahlnin bazlarndan koyun sirkat eyledikleri ve bazlarndan komite sand iin para ahz u gasb ettikleri ve Abraham olu Toros ve Toros olu Kerm ve Belmek olu Avakin'in de bu ittifkda dhil olduklar ve eknadr Agop'un da mezkr cemiyyet-i fesdiyyeyi Sivas'da idreye memr olduu sbit olduundan bunlardan Papasyan Asadur'un knn- ceznn elli sekizinci maddesinin birinci fkrasna tatbkan mebbeden ve ikinci fkrasna tevfkan Ohannes ve Nian ve Kalost'un on beer ve Serkiz ve Sahak ve Karabet ve Kirkor'un dokuzar ve Toros ve Kerm ve Avek'in drder sene mddetlerle muvakkaten kala-bend edilmelerine ve knn- mezkrun altm nc maddesine tatbkan eknadr Agop'un be sene mddetle kree konulmasna ve Abras'n ihbr- vukt ederek dierlerinin girift-i esbbn teshl ettii cihetle knn- mezkrun altm beinci maddesi mcebince cezdan mufiyetine ve ehs- sirenin beratlarna dir lhk olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 19 Tern-i evvel sene 310 trih ve iki bin iki yz seksen numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Van'a tbi Doni karyesi dhilinde vk Hazarderesi nm mevkde Kigork olu Agop ve Serkiz olu dier Agop ve Karip olu Koca ve Moses olu Kirkor'u katl ve Meryem bint-i Agop ve Agan bint-i Mardo ve Sinem bint-i Kirgork'un elbisesini ahz ve sa balarn kat ile bunlardan Meryem ve Aa'nn bikrini izle etmi olan ve cinyetle ithm olunan malmu'l-esm ehsdan mevcd ve firrda bulunanlarn Van vilyeti stnf Mahkemesi'nde [40] icr klnan muhkeme-i vichiyye ve gybiyyeleri netcesinde firrlerden bazlarnn idm ve bazlarn derect- mtefvitede kala-bend edilmelerine ve bazlarnn beratlarna ve mevcd bulunanlardan Soso olu Vahan ve Coc Aa ve Agop ve Tarak Sahak ve Pelikler olu dier Sahak ve Varjabet Bakazar ve Dikran ve Merzo ve Kirkor olu Ohannes'in knn- ceznn elli sekizinci maddesine tatbkan er sene ve Semerci olu tccr Ohannes'in dahi er sene ay mddetlerle kala-bend edilmelerine dir lhk olan

ERMEN OLAYLARI TR H

31

hkm, Mahkeme-i Temyz'in 1 Tern-i sn sene 1310 trihli ve iki bin yz doksan be numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Merzifonlu Glbenkyan Dikran nm ahsn Kayseriye ile kur-y malmesinde cevmi-i erfe kapularna ve mahall-i sireye talk edilmi olan fesd-mz varakalarn tertb neriyle memlik-i mahrsa-i hnede skin Ermenileri saltanat- seniyye ve Hkmet-i Osmniyye aleyhine isyn ettirmek zere tahrk ve tevk edenlerden ve mevk-i mezkrede teekkl eden cemiyyet-i fesdiyyenin messislerinden bulunduu Ankara stnf Mahkemesi Cez Diresince cereyn eden muhkemesi netcesinde sbit olmasndan dolay knn- ceznn elli drdnc maddesi ilvesine tatbkan on sene mddetle kala-bend edilmesine dir lhk olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 10 Tern-i sn sene 310 trih ve iki bin be yz yirmi bir numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Cocok kolu denilen frka-i fesdiyyeye duhle muvfakat etmemesinden n Sivas'da vk avuba Mahalleli Zaral olu Dikran'n katl kasdyla darb olunmasndan dolay ithm olunan bakkal Haik'in olu Stepan ve Dikran veled-i bakkal Zegail'in Sivas vilyeti Mahkeme-i stnfiyyesi Cez Diresince icr klnan muhkemelerinde fil-i mezkre cretleri sbit olarak knn- ceznn yz sekseninci maddesine tatbkan derece-i fiilerine gre bunlardan Dikran'n yedi ve Stepan'n be sene mddetlerle kree konulmalarna dir verilmi hkm, Mahkeme-i Temyz'in 7 Knn- evvel sene 1310 trihli ve iki bin yedi yz seksen bir numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. [41] Ermeni cemiyyet-i fesdiyyesi aleyhinde gammzlk ettii zannytna binen Gmhacky ahlsinden Okom olu Asadur'a taaddiyt- fesdiyyeden olarak kurun atp Amasyal Hoca Hasan Efendi'nin elini cerh ve tatl etmek maddesinden dolay cinyetle ithm olunan ehsn Sivas vilyeti stnf Mahkemesi Cez Diresince icr klnan muhkemelerinde ilerinden Davidyan Artin ve birderi David'in beratlarna ve Amasya'da vk slm Mahallesi ahlsinden Sungurlu olu Dlger Artin veled-i Karabet'in merkm Asadur'a heyet-i fesdiyyenin fikrini icr iin katl kasdyla kurun atp isbetinde hat sretiyle Hseyin Efendi'nin elini cerh ve tatl eyledii ve Hac Hamza Mahalleli Panos olu manifaturac Stepan veled-i Arinos ve Sevriye Mahalleli Glfelek olu kahveci Agya veled-i Agop ve Amasya'da mukm kahveci esnfndan Karahisrl Agop veled-i Sahak ve Byezid Paa Mahalleli Erik olu attr Nian veled-i Sropek dahi mttehem-i merkm Dlger Artin'i idre eyledikleri sbit olarak knn- ceznn elli sekizinci maddesi zeyline tatbkan bunlardan Artin'in on ve knn- mezkrun altm nc maddesine tevfkan Stepan'n yedi ve Agya ve Agop ve Nian'n dahi er sene mddetlerle kree konulmalarna dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 5 Tern-i sn sene 310 trih ve iki bin drt yz otuz numaral karrnmesiyel tasdk klnmtr.

32

HSEY N NZIM PAA

Ermeni cemiyyet-i fesdiyyesi-n ake celb ve cemiyle emniyyet-i dhiliyyeyi ihll etmek maddesinden dolay cinyetle ithm olunan Adana'da Eskihamam Mahallesi'nde ikmet eden Ermeni cematndan fotoraf Serkiz veled-i Torasyan'n erbb- fesddan olduu ve matb ve gayr-i matb bir takm evrk- fesdiyyenin kendisine mahss ve mlk olan odasnda zuhr ettii Adana stnf Mahkemesi'nde cereyn eden muhkemesinde sbit olmasyla knn- ceznn altm altnc maddesi ilvesine tatbkan merkmun be sene mddetle kala-bend edilmesine dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 14 Knn- evvel sene 310 trihli ve iki bin sekiz yz yetmi numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. [42] Rusyal bir avukat nmyla tark-i ifsdtda dolaarak bu maksadla Divrii kazsna tbi Zamara karyeli Msr olu Mgrd'a katl kasdyla tehr-i silh etmek filinden dolay ithm olunan Harput kasabas mahalltndan Karasofulu Murat olu Ohannes veled-i Arakel'in Sivas vilyeti stnf Mahkemesi Cez Diresince muhkemesi bi'l-icr fazha-i mezkreye creti sbit olmasndan n knn- ceznn elli drdnc maddesi ilvesine tatbkan be sene mddetle kala-bend edilmesine dir lhk olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 19 Knn- evvel sene 1310 trih ve iki bin sekiz yz doksan yedi numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Taaddiyt- fesdiyyeden olarak Gemerek karyesi ahlsinden Ahmal olu Hampar'n hnesini ihrka tasadd eyledikleri cihetle cinyetle ithm olunan karye-i mezkreli Ayvaz olu Kr Rupen ve Bayram olu Artin ve Donebet olu Kaspar ve Demirci olu Ohannes ve Grnl Artin veled-i Kalost'un Sivas vilyeti stnf Mahkemesi Cez Diresince icr klnan muhkemelerinde kasden ihrka tasaddsi sbit olmasndan n knn- ceznn yz yetmi drdnc maddesine tatbkan merkmndan Rupen'in mazanna-i s-i takmdan olmas cihetiyle yedi ve dierlerinin er sene mddetlerle kree konulmalarna hkm olunmu ve tedkkt- temyziyye bi'l-icr s-i zann eshbndan bulunmak esbb- meddededen add olunmu ise de esbb- iddetin y mcib-i cez olan file taalluk etmesi ve yhd takbt mcib olan filin taaddd eylemesi ve yhd crmn mkerrer olmas sbit olmak sretiyle knniyyeti elzem idginden bu cihetden dolay Rupen hakknda olan hkmn nakzna ve dier mahkm- aleyhim Kaspar ve Ohannes ve Artin'ler hakkndaki hkmn tasdkine Mahkeme-i Temyz'in 27 Knn- evvel sene 1310 trihli ve bin sekiz yz numaral ilmyla karr verilmitir. S-i kasd teebbsnde ve Devlet-i Aliyye'nin slm ve Ermeni tebea-i sdkas miynna ilk- fesd ile Hkmet-i Seniyye aleyhine k- ihtill maksad- mefsedet-krnesinde bulunmalarndan dolay cinyetle ithm olunan ehsn Van vilyeti stnf Mahkemesi Cez Diresince vichen ve gyben cereyn eden muhkemeleri netcesinde ehs- merkmeden Makyan Mgrd [43] ve rekli Kei Serkiz veled-i Manuk ve tccr Kigork veled-i Evans ve emansl Karabet'in

ERMEN OLAYLARI TR H

33

fesd cemiyyeti erkn- ruessndan olup ilerinden merkm tccr Kigork'un [s-i] kasdda bulunduu ve Agop ve Boazkesenli Avak ve Bakazar ve Avadis ve Sitrak'n dahi cemiyyet-i mezkre efrdndan olduklar sbit olmasna mebn rues-y merkmenin knn- ceznn elli drdnc maddesi zeylinin fkra-i lsna tatbkan idm olunmalarna ve Agop ve Bakazar ve Evans ve Avadis'in zeyl-i mezkrun fkra-i snsine tevfkan altar ve Strak'n dahi be sene mddetle kree konulmalarna dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in Knn- evvel sene 310 trih ve bin yz yetmi numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Varna'da bulunduu srada Devlet-i Osmniyye ve millet-i necbe-i slmiyye aleyhinde tefevvht- n-becda bulunduu ve Varna'daki Ermeni ihtill komitelerinden birinin azsndan olduu ve Ruscuk ve Marsilya ve Londra'daki dier komiteler ile icr-y muhbere etmekde idg ve serbest-i mill hakknda kiliselerde vaz u nashat olunmasn papaslara tavsiye eyledii ve Varna tccr vekli Mike Efendi'yi darb ve tahkr ettii ve Ta Han'da vk odasnda zuhr eden evrkdan Ermenice hurf ve Trke ibre ile muharrer birinin Hkmet-i Seniyyeyi bi't-takbh Devlet-i Aliyye'nin Ermeni tebeasn Hkmet-i Seniyyeden tebrd ve isyna tevk yolunda elfz- mefsedet-krneyi hv olduu anlalmasndan dolay maznnun-aleyh olan Talasl Kaspar Glbenkyan'n Dersadet Cinyet Mahkemesi'nde cereyn eden muhkemede mcrimiyyeti sbit olduundan knn- ceznn altm altnc maddesinin fkra-i ahresi hkmne tevfkan nefy-i ebed cezsyla mczt edilmesine dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 30 Eyll sene 1307 trih ve yedi yz seksen bir numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Erzincan sancanda Kuruay kazsna tbi Armudan- Sar karyeli Ohanyan Artin olu ulha Nian'n efkr- muzrra eshbndan olup tebea-i sdka-i hneyi yek dieri aleyhine mukteleye tahrk yolunda evrk- fesdiyye ner etmek filinden dolay liv-i mezkr Bidyet Cez Mahkemesince cereyn eden muhkeme netcesinde mcrimiyyeti sbit olduundan knn- ceznn altm altnc maddesinin fkra-i ahresine tevfkan mebbeden nefy olunmasna dir verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in [44] 23 Tern-i evvel sene 307 trihli ve bin alt yz seksen numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Mu sancanda vk Bal karyeli Aacan nm ahsn Rusya memlikinden avdetinde memlik-i mahrsa-i hne ahlsini yek dieri aleyhinde silhlandrarak mukteleye tahrk ve iv yolunda mteekkil ittifk- hafye dhil olup bu yoldaki harekt- mefsedet-krne erbbnn fikirlerine ittib ve itirk ile maksadlarn beynlerinde syleerek karrlatrlm olduu Erzurum stnf Mahkemesi Cez Diresince cereyn eden muhkemede mcrimiyyeti sbit olduundan knn- ceznn elli sekizinci maddesinin ikinci fkrasna tatbkan sene mddetle kala-bend

34

HSEY N NZIM PAA

edilmesine dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 27 Tern-i sn sene 307 trih ve iki bin yz dokuz numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Mu sanca havlsinde dolaarak Ermeni ahlsinin ezhnn tahd ile emniyet-i dhiliyyeyi ihll edenlerden firr Damadyan Mihran'n Ermeni cematn Hkmet-i Seniyye aleyhinde sihhlandrmaa s ve teebbsnde bulunduu inde'l-muhkeme tebeyyn etmekle knn- ceznn elli drdnc maddesi zeylinin birinci fkrasna tatbkan idmna ve Bogos ile Mardiros'un dahi merkm Mihran'n vesy ve tenbht- fesdiyyesini ahz ve telakk ettikleri ikrryle sbit olduundan knn- mezkrun elli sekizinci maddesinin fkra-i ls hkmnce mebbeden kala-bend olunmalarna ve Mirho ve Aref ve Miko ve Mardiros ile Tono'nun Mihran'n firrn teshle dellet ve muvenetde bulunduklar tahakkuk ettiinden mezkr elli drdnc madde zeylinin ikinci fkrasna tevfkan beer sene mddetle kalebend edilmelerine dir liv-i mezkr Bidyet Cez Mahkemesi'nden sdr olan hkmn Mirho ve Aref ve Mardo ve Bogos ve Mardiros'a id ciheti Mahkeme-i Temyz'in 17 Haziran sene 309 trihli ve dokuz yz yirmi dokuz numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Byezd sanca dhilinde taebbst- ihtill-cyneye cret eden firr Nazarat ve Hayguni ve Tanos ve Parsih ve Muratyan Ohannes Totogili Artin ve Simonyan Kigork ve Avokahya ve Kandillili Vahan ve Berik olu ri ve Sk olu Kirkor ve Baro veled-i Ohannes Mado veled-i eker ve Simon veled-i Kigork ve Makbuhan'n tasavvur etdikleri [45] fesdn esbb- icriyyesini istihzr etmek zere baz efl ve tedbre teebbs eyledikleri ve Melik Aa veled-i Badesar'n karnda Vahan' kuvve-i nakdiyye ile tahls kaydnda bulunduu liv-i mezkr Bidyet Mahkemesi Cez Diresinde cereyn eden muhkemelerinde sbit olduundan Melik Aann cez knnunun altm dokuzuncu ve dierlerinin elli sekizinci maddelerine tatbkan firrlerin mebbeden ve Parsih Muratyan [ve] Ohannes Kirkor'un ve Avokahya'nn ve Vahan'n ve Artin'in ve Kigork'un ve Mardu ve Makbuh ve Simon ve Melik'in er sene mddetle kala-bend edilmesine ve dierlerinin beratna dir sdr olan hkmn mevkfn hakknda olan ciheti Mahkeme-i Temyz'in 15 Tern-i sn sene 1310 trihli ve iki bin be yz yirmi bir numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Memlik-i mahrsa-i hnede skin Ermenileri Devlet-i Aliyye aleyhine isyna tahrk ve tevk eden kundurac Kirkor ve eczc Serkiz ve Kalos ve Ohannes ve Abraham ve Agop ve Haci Kirkor ve firr Torkarabet'in Cinyet Mahkemesinde cereyn eden muhkemelerinde bunlardan Serkiz'in Patrik Efendi'ye tehdd-mz mektup gnderdii ve kundurac Kirkor'un dahi mezkr mektup mnderictna vkf olduu hlde getirdii ve Abraham'n cemiyyet-i fesdiyyenin husln teshl iin emsiye eklinde silh iml eyledii gibi Ohannes ve Agop ve Haci Kirkor ve

ERMEN OLAYLARI TR H

35

Torkarabet ile beraber cemiyyet-i fesdiyye efrdndan olarak sir Ermenileri devlet aleyhine isyna tevk eyledikleri sbit olduundan knn- ceznn yz doksan birinci maddesine tevfkan Serkiz'in sekiz ve Kirkor'un be sene mddetle kree konulmalarna ve elli sekizinci madde-i knniyyenin ikinci fkrasna tatbkan ve gyben Torkarabet'in on be ve Kalos ve Ohannes ve Abraham'n beer ve Agop ve Haci Kirkor'un drder sene mddetlerle kala-bend edilmelerine dir sdr olan hkmlerden yalnz gyben mahkm olan Torkarabet'den mads Mahkeme-i Temyz'in 22 Knn- evvel sene 1309 trih ve iki bin dokuz yz yetmi sekiz numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Harput'da vk elebi Mahalleli Avasabyan Ohannes ve Sinamut Mahalleli Kasparyan ve dier Ohannes'in Karahisr- ark'de [46] istcr etmi olduklar maazada merkm Avasabyan Ohannes'e hitben muharrer ve Atina'daki Hnak htill Frkas mhryle mahtm ve dernu bir takm rumzt ve talmt ve tertbt- mefsedet-krne ile ml--ml olarak bir kta mektup zuhr edip bunun kendisine id olduunu Avasabyan Ohannes'in itiraf etmesi ve dier Ohannes'in dahi yek dierine mbyin ifdtda bulunmas ciheti ve delil ve emrt- sire ile merkmnn Hnak Frka-i htilliyyesi mebslarndan olduklar liv-i mezkr Bidyet Cez Mahkemesince cereyn eden muhkemelerinde sbit olduundan, knn- ceznn elli drdnc maddesi ilvesinin birinci fkras hkmne tevfkan Avasabyan Ohannes ve Kasparyan ve dier Ohannes'in idmlarna dir verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in 13 Temmuz sene 1310 trih ve bin yz doksan drt numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Cemiyyet-i fesdiyye erbbndan olmak cinyetiyle ithm olunan Sivas kasabas ahlsinden Kasap Nian olu mekteb muallimi Karabet ve Trabzon Ermeni Mektebi muallimi Agop veled-i Misak'n Sivas Mahkemesi Cez Diresince cereyn eden muhkemeleri netcesinde, bunlardan Karabet'in erbb- mefsedetden olduu sbit olmasyla knn- ceznn elli sekizinci maddesinin fkra-i sniyesine tatbkan sene mddetle kala-bend edilmesine ve Agop'un dahi evrk- fesdiyye bir sretle eline getii hlde hkmete ihbr etmeyip, nezdinde hfz ettii cihetle knn- mezkrun altm altnc maddesinin zeylinin son fkrasna tevfkan bir sene mddetle haps olunmasna dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 7 Tern-i evvel sene 1309 trih ve iki bin yz krk numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. [47] kmetghnda evrk- muzzrra zuhr etmesinden dolay cinyetle ithm olunan Kogiri kazsnn Alakilise karyeli Hezar olu Varjabet Karabet'in Sivas vilyeti stnf Mahkemesi Cez Diresince icr klnan muhkemesi netcesinde memlik-i hnede Hkmet-i Seniyye aleyhine k- ri ve ihtill maksadna s erbb- fesddan bulunduu sbit olduundan knn- ceznn iki yz elli drdnc maddesi zeyline tatbkan be sen mddetle kala-bend edilmesine dir sdr olan

36

HSEY N NZIM PAA

hkm, Mahkeme-i Temyz'in 2 Haziran sene 309 trihli ve yedi yz yetmi drt numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. kmetghnda evrk- fesdiyye bulunmasndan dolay cinyetle ithm olunan Merzifon'da mukm Talasl Hindi olu Agop'un Sivas stnf Mahkemesi Cez Diresinde cereyn eden muhkemesi netcesinde memlik-i mahrsa-i hnede k- ri ve ihtill filine teebbs crmnn mrtekibi olduu sbit olduundan, knn- ceznn altm altnc maddesi zeyline tevfkan be sene mddetle kala-bend edilmesine dir lhk olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 11 Knn- evvel sene 1310 trih ve bin iki yz seksen numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Hnesinde evrk- fesdiyye zuhr etmesinden dolay cinyetle ithm olunan Sivas'n Olanavu Mahallesi'nden Deli Davidyan Hamparsum'un icr klnan muhkemesi zerine knn- ceznn altm altnc maddesi zeyline tatbkan on be sene mddetle kala-bend edilmesine dir Amasya sanca Bidyet Mahkemesi Cez Diresi'nden verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in 17 Mays sene 309 trih ve alt yz altm numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Sivas'da rtl Pnar Mahallesi'nden ve mekteb muallimlerinden olup, harekt- fesdiyyeye cretinden dolay sene kala-bendlik cezsna mahkm bulunan Kapikyan Karabet veled-i Kasap Nian'n Avrupaca neredilmek zere muahharan evrk- fesdiyye dahi tertb eyledii Sivas stnf Mahkemesi Cez Diresince icr klnan muhkemesi netcesinde sbit olduundan mcrimiyyetine ve knn- ceznn altm altnc maddesi zeyli ile yedinci maddesine tatbkan ve mddet-i mahkmesinin inkzsndan itibren be sene daha kala-bend edilmesine ve on nc madde-i knniyye mcebince mddet-i ceziyyesini ikml ettikden sonra zabtiye nezreti altnda bulundurulmasna dir mahkeme-i mezkreden sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 12 Tern-i evvel sene 1310 trih ve iki bin iki yz yirmi yedi numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Sivas'da bir takm evrk- fesdiyye ile derdest olunan Doktor Karakin ve Amasya'nn Drsselm Mahallesi'nden Barunak veled-i Oski ve Merzifon'un Erzincan Mahallesi'nden arabac Minas veled-i Stepan ve Amasya'nn Byezid Paa Mahallesi'nden kalayc Kalost veled-i Ohan nm ahslarn Sivas Mahkeme-i stnfiyyesi Cez Diresince [48] icr klnan muhkemeleri netcesinde bunlardan Barunak'n erbb- fesddan olduu sbit olduundan, knn- ceznn elli drdnc maddesi zeyline tatbkan be sene mddetle kala-bend edilmesine ve arabac Minas ile Kalost'un dahi irket-i fesdiyye umrunu idre ettikleri tahakkuk eylediinden, knn- mezkrun altm nc maddesine tevfkan merkmnn beer sene mddetle kree konulmalarna ve on nc madde-i knniyye mcebince mddet-i ceziyyelerini bade'l-ikml zabtiye nezreti altnda bulundurulmalarna ve Doktor

ERMEN OLAYLARI TR H

37

Karakin'in beratna dir verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in 12 Tern-i evvel sene 1310 trih ve iki bin iki yz on iki numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Ermeni erbb- mefsedetinden olmak thmetiyle mttehem bulunan Sivas'n Gemerek karyesinden Bedros veled-i Haatur ve Ac olu Dikici Kirkor veled-i Artin ve Sirop ve Arakel nm ahslarn Sivas stnf Mahkemesi Cez Diresince icr klnan muhkemeleri netcesinde merkmlardan Bedros ile Kirkor'un erbb- fesddan ve ahlyi yek dieri aleyhine isyna tahrk iin teekkl eden komite efrdndan olduklar ve Sirop ile Arakel'in dahi merkmn ihf eyledikleri tahakkuk etmesiyle mcrimiyyetlerine karr verildii srada, bunlardan Kirkor'un bir katil maddesine muvenet ve Bedros'un dahi bir takm yafta talki ve cebren fil-i en gibi mevddan mttehem olanlara mreket ettiklerine dir mahkemeye mazbata ve evrk vrd etmi olduundan, tevhd-i muhkeme kidesine tevfk-i mumele olunmak zere merkmnn tahdd-i mcztlarnn tehrine karr verilmi iken, merkm Kirkor'un zikr olunan katle muvenet meselesinden dolay muahharan muhkemesi bi'l-icr beratna karr verilmi olmasyla mrru'z-zikr erbb- fesddan olmak filinden dolay knn- ceznn elli drdnc maddesi zeyline tatbkan be sene mddetle kala-bend edilmesine ve Srop ile Arakel'in dahi knn- mezkrun yz yirmi birinci maddesine tevfkan birer sene mddetle haps olunmalarna dir verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in 26 Tern-i evvel sene 1310 trih ve iki bin yz elli sekiz numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Yed ve hnelerinde evrk- fesdiyye zuhr etmesi cinyetiyle ithm olunan Sivas'n Akdeirmen Mahallesi'nden Halamyan Kapril veled-i Artin ve karndalar Misak ve Agop ile Fienkciyan Mardiros veled-i Agop'un Sivas Mahkeme-i stnfiyyesi [49] Cez Diresince icr klnan muhkemeleri netcesinde merkmnun k- fesd iin akd-i ittifk ettikleri sbit olmasyla knn- ceznn elli sekizinci maddesinin fkra-i sniyesine tatbkan Kapril ve Misak'n dahi er sene mddetlerle kala-bend olunmalarna ve refkleri Kirkor ve Mihran'n da haps edilmelerine dir lhk olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 15 Knn- sn sene 1309 trih ve bin yz krk yedi numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Ermeni erbb- fesdndan olmak cinyetiyle ithm olunan Amasyal Tomayan Artin ve firr Vahan ve Artin zevcesi Marnos'un Amasya Bidyet Mahkemesi Cez Diresince vichen ve gyben icr klnan muhkemeleri netcesinede, bunlardan Tomayan Artin'in vuk- veftna mebn hakknda hukk- ummiyye davsnn sktuna ve Vahan'n erbb- fesd ve ihtillden bulunduu ve Marnos'un dahi muhbere-i fesdiyyeye vestat eyledii sbit olduundan Vahan'n knn- ceznn elli drdnc maddesi zeyline tatbkan ve gyben idmna ve Marnos'un dahi altm altnc madde zeyli mcebince be sene mddetle kala-bend edilmesine dir sdr

38

HSEY N NZIM PAA

olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 8 Tern-i sn sene 1310 trih ve iki bin drt yz seksen numaral karrnmesiyle tasdk klnmdr. Hnesinde zuhr eden evrk- fesdiyye delletiyle erbb- fesddan olmak cinyetiyle ithm olunan Tfenkci olu Serkiz ile refkleri mrhk Arak ve Karabet'in Sivas stnf Mahkemesi Cez Diresince icr klnan muhkemeleri netcesinde merkm Serkiz'in fesd-mz arklar ner etmek zere nezdinde alkoyduu sbit olduundan, knn- ceznn altm altnc maddesinin fkra-i lsna tevfkan bil-ruhsat barut satmas sebeb-i iddet tutularak on sene mddetle kala-bend edilmesine ve refki mrhk Arak'n cnha derecesinde mahkmiyyetine ve Karabet'in beratna dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 5 Nisan sene 310 trih ve iki yz seksen numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Madde-i fesdiyyeden dolay cinyetle ithm olunan ehsn Sivas vilyeti stnf Mahkemesi Cez Diresince cereyn eden muhkemeleri netcesinde ehs- merkmeden Van vilyetine tbi lemerik kazs muzftndan Nalata karyeli Papas [50] Melikzodi veled-i Hao ve Ohannes nm- dier Butan ve Haatur veled-i Yuna'nn hdim-i fesd olduklar sbit olduundan, knn- ceznn elli sekizinci maddesinin ikinci fkrasna tatbkan er sene mddetle kala-bend olunmalarna ve Kigork'un adem-i mesliyetine ve ehs- sirenin berat- zimmetlerine dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 4 Knn- evvel sene 1309 trih ve iki bin sekiz yz dokuz numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Divrii kasabasnda skin Kafkak olu mektep hocas Toros veled-i Agop'un ocuklara talm ve ner etmek zere bir takm fesd-mz arklar kaleme alp nezdinde alkoyduu bi'l-muhkeme sbit olmasyla knn- ceznn altm altnc maddesi zeyline tatbkan be sene mddetle kala-bend edilmesine dir Sivas vilyeti Mahkeme-i stnfiyyesi Cez Diresinden sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 12 Nisan sene 310 trih ve iki yz doksan numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Van vilyeti polis efrdndan eyh Haydar-zde Nuri Efendi'nin yzsekiz senesi Tern-i evvelinin beinci gecesi vuk bulan katlinden dolay cinyetle ithm olunan Misak olu Dikran'n veft eylemeleri cihetle dierlerinin Van vilyeti Mahkeme-i stnfiyyesince cereyn eden muhkemeleri netcesinde bunlardan Cerpa Mahalleli Manuk veled-i Misak'n firr Terlemezyan Panos ve Avanes ve Haci Hiro ve ilingir Ohannes ile bi'l-mvere taammden ve mtereken katl-i mezkre cretleri ve Avadis veled-i Malkon ve Artin veled-i Abraham'n dahi firri refkleri Nian ve Karakin ve blda isimleri muharrer mttehemlerle birlikte memlik-i Devlet-i Aliyye'de Hkmet-i Seniyye aleyhine k- ri ve ihtill etmek zere mvere-i fesdiyyede bulunduklar ve bezci dier Nian'n dahi hl ve sfatlarn bilerek merkmnu hnesinde ihf ile yataklk eyledikleri cmlesinin taht-

ERMEN OLAYLARI TR H

39

ikrrlarnda olmas ve merkm Manok'un hnesinde bulunan baltann maktln bacandaki yaraya muvfk olduu tabb raporunda beyn olunmas emresi ve emrt- sire ile sbit olduundan ve knn- ceznn yz yetmiinci maddesinde bir kimsenin taammden ktil olduu tahakkuk ederse knnen idmna hkm olunur diye muharrer bulunduundan, ktillerin bu hkme tatbkan idmlarna ve Avadis ve Artin ve Nian ve Karaki'nin rues-y erbb- fesddan [51] olmamalar haklarnda medr- tahff-i cez ahvlden grldnden knn- mezkrun birinci bbnn birinci fasl ilvesinin fkra-i ahresine tevfkan ve Avadis ve Artin'in trh-i tevkflerinden ve Nian ve Karakin'in giriftleri gnnden itibren altar sene mddetle kala-bend edilmelerine ve bezci Nian'n dahi altm nc maddesinin fkra-i ahresi hkmnce alt sene mddetle kree konulmasna ve ehs- sirenin beratlarna dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 14 Eyl sene 1309 trihli ve bin dokuz yz on dokuz numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Van'da baz Ermeni mtemevviln hnelerine tehdd-mz pusula atlmasndan dolay gyben cinyetle ithm olunan ehsdan ve muahharan derdest olunan Van'n Camicolu Mahallesi ahlsinden Besik olu Besabinik Van vilyeti Mahkeme-i stnfiyyesi Cez Diresinde vichen icr klnan muhkemesi netcesinde ittifk- haf tekl eden erbb- fesddan olduu sbit olmala, knn- ceznn elli sekizinci maddesinin ikinci fkrasna tatbkan sene mddetle kala-bend edilmesine dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 9 Mays sene 1310 trih ve alt yz yirmi bir numaral karrnmesiyle tasdk edilmidir. Asyi-i dhilyi ihll cinyetiyle mttehem bulunan ehsn Bitlis Bidyet Mahkemesince icr klnan muhkemeleri netcesinde bunlardan Gen sancana muzf Gynk nhiyesinde vk Ogut karyesi ahlsinden rencber Kirkor veled-i Kaspar ve Hamparsum veled-i Melkn ve Haik veled-i Mardiros ve Serkiz veled-i Kirkor ve Sahak veled-i Bogos ve Muses veled-i Mardik ve Ohannes veled-i Arakel ve khya Agop veled-i Ohannes ile firr Malkon ve Artin'in cemiyyet-i fesdiyye efrdndan olduklar sbit olduundan knn- ceznn elli sekizinci maddesinin fkra-i sniyesine tevfkan ve mevkflarn trh-i tevkflerinden ve firrlerin giriftlerinden ibtiden Kirkor ve Hamparsum'un hnelerinde evrk- fesdiyye zuhrunun sebeb-i iddet addiyle altar ve dierlerinin er sene mddetlerle kala-bend edilmelerine ve Manuk ve Artin'in ve rk'nn derect- mtefvitede haps olunmalarna ve dierlerinin beratlarna dir verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in 31 Mays sene 1310 trihli ve sekiz yz yetmi bir numaral karrnmesiyle tasdk klnmtr. [52] Siird sancana tbi Kepekyan karyeli Kiragos olu rhib Agop'un evrk- fesdiyye niri olduu Erzincan sanca Bidyet Mahkemesi Cez Diresince icr klnan muhkemesi netcesinde sbit olmasndan dolay knn- ceznn elli

40

HSEY N NZIM PAA

sekizinci maddesinin ikinci fkrasna tevfkan drt sene mddetle kala-bend edilmesine dir verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in 26 Tern-i evvel sene 307 trih ve bin drt yz otuz iki numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Yedlerinde evrk- fesdiyye tutulmasndan dolay cinyetle ithm olunan emikezek'in Ermeni Mektebi Muallimi Atamyan Bedros ve refki Toros'un Erzurum stnf Mahkemesi Cez Diresince icr klnan muhkemeleri netcisinde sbit olan crmlerine gre knn- ceznn elli sekizinci maddesinin ikinci fkrasna tatbkan Bedros'un on ve bi'n-nisbe efl-i mebhsesi haff olan Toros'un dahi alt sene mddetlerle kala-bend edilmelerine dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 12 Eyll sene 307 trihli ve be yz otuz sekiz numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Yedinde evrk- fesdiyye tutulmasndan dolay cinyetle ithm olunan Ein'in Kemerke karyesi ahlsinden Karabet olu eczc Nian'n Erzincan sanca Bidyet Mahkemesi Cez Diresince icr klnan muhkemesi netcesinde evrk- fesdiyyeyi hem-meslei olanlara bi'l-it okutup melini ner ve fesda davet eyledii sbit olduundan, knn- ceznn altm altnc maddesinin frka-i ahresine tevfkan mebbeden nefy olunmasna dir verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in 27 Tern-i sn sene 1305 trih ve bin yedi yz seksen sekiz numaral karrnmesiyle tasdk edilmidir. Zeytun hdisesinden dolay mttehem ekiyya yataklk etmek cinyetiyle ithm olunan Frensi karyeli Derohan olu sabin'in Mara sanca Bidyet Mahkemesi Cez Diresince icr klnan muhkemesi netcesinde fil-i mezkre creti sbit olmasndan n knn- ceznn altm nc maddesi zeyline tatbkan kree konulmasna dir verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in 31 Mays sene 310 trih ve sekiz yz altm be numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. [53] Hnesinde bir takm evrk- fesdiyye bulunmasndan dolay cinyetle ithm olunan Diyrbekir'in Fatihpaa Mahallesi'nden akucyan Kigork veled-i Karabet'in Diyrbekir Mahkeme-i stnfiyyesi Cez Diresince icr klnan muhkemesi netcesinde merkmun erbb- fesddan olmakla beraber bir takm resil ve evrk ve mektib-i fesdiyyeyi ner etmek zere nezdinde hfz ettii sbit olduundan, knn- ceznn altm altnc maddesi ilvesinin fkra-i lsna tatbkan dokuz sene mddetle kala-bend edilmesine dir verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in 12 Tern-i evvel sene 1310 trih ve iki bin iki yz krk drt numaral karrnmesiyle tasdk edilmidir. Ermenileri devlet aleyhinde tahrk eder sretde hnesinde bir takm evrk- fesdiyye zuhr etmesinden dolay cinyetle ithm olunan Juryan Samuel veled-i Ohan'n Diyrbekir Mahkeme-i stnfiyyesi Cez Diresince icr klnan muhkemesi

ERMEN OLAYLARI TR H

41

netcesinde fesd-mz arklarla risleyi ner etmek zere hfz eyledii sbit olduundan, knn- ceznn altm altnc maddesi zeylinin fkra-i lsna tevfkan be sene mddetle kala-bend edilmesine dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 19 Austos sene 1310 trih ve bin yedi yz on drt numaral karrnmesiyle tasdk klnmdr. Yedlerinde evrk- fesdiyye bulunmasndan dolay cinyetle ithm olunan ehsn Adana stnf Mahkemesi Cez Diresince vichen ve gyben icr klnan muhkemeleri netcesinde ehs- merkmeden Adana'da Abkaryan Mektebi muallimi on sekiz yalarnda Sakat Tosyan Yervant'n evrk- mezkreyi bi't-tertb mekteb ocuklarna kratla ner ettii sbit olmasna mebn, knn- ceznn altm altnc maddesi zeylinin fkra-i lsna tatbkan be sene mddetle kala-bend edilmesine ve evrk- mezkrenin ihfsnda merkma erk-i crm olarak hkmet memrlarna vermeyip yedlerinde hfz etmelerinden n hareketleri cnha derecesinde kalan Acayan Kirkor ile firr Balyan Kirkor ve Seheryan Karabet'in dahi zeyl-i mezkrun fkra-i ahrasna tevfkan on beer mh haps edilmelerine ve Boyacyan Ohannes ve dier Ohannes ve Badikyan Agop'un da beratlarna dir verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in 14 Tern-i evvel sene 1309 trih ve iki bin iki yz otuz yedi numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. [54] Devlet-i Aliyye'nin emniyyet-i dhiliyyesini ihll ve tebea-i sdka arasnda ilk-y fesda teebbs eylemek fiilinden dolay gyben mahkm olanlardan muahharan derdest olunan Hainli Hamparsum veled-i Karabet'in Adana vilyeti Mahkeme-i stnfiyyesi Cez Diresinde vichen icr klnan muhkemesi netcesinde vichen mahkm olan Karakin Ajuryan ve sirleriyle efl-i fesdiyye syleilip karrlatrld sbit olduundan, knn- ceznn elli sekizinci maddesinin fkra-i sniyesine tatbkan sene mddetle kala-bend edilmesine dir lhk olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 1 ubat sene 1308 trihli ve drt bin krk numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. negl kazsnn Yenice nhiyesinde kin Ermeni mektebi kirdnna efkr- fsideyi hv manzmeler talm ve tedrs ettirmek fiilinden dolay cinyetle ithm olunan muallim Avakim ve Ohannes Efendilerin Erturul sanca Bidyet Mahkemesi Cez Diresince icr klnan muhkemeleri netcesinde fil-i mezkra cretleri sbit olduundan, knn- ceznn elli sekizinci maddesinin fkra-i lsna tatbkan mebbeden kala-bend olunmasna dir verilen hkm, Mahkeme-i Temyz'in 3 Knn- evvel sene 1308 trih ve bin be yz altm numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Cemiyyet-i fesdiyye efrdndan bulunmak cinyetiyle ithm olunan kitap Aleksan ve Bitlisli kahveci Nazaret ile firr Leon'un Dersadet Cinyet Mahkemesi'nde vichen ve gyben icr klnan muhkemeleri netcesinde knn-

42

HSEY N NZIM PAA

ceznn elli drdnc maddesi zeylinin ikinci fkrasna tevfkan merkmlardan mevkf Nazaret'in trh-i tevkfinden ve Leon'un girifti gnnden itibren beer sene mddele kala-bend edilmelerine ve Aleksan'n beratna dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 5 Knn- evvel sene 1307 trih ve iki bin yz yetmi numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Gzyalar ve Seflet nvnyla Ermenice bir risle-i fesdiyye telf ve ner eylemesinden dolay cinyetle ithm olunan Ermeni rhiblerinden sitneli Bogos Natanyan'n Dersadet Mahkeme-i Ciniyyesince icr klnan muhkemesi netcesinde fil-i mezkra ictisr ikrr ve emrt- sire ile tahakkuk etmesiyle knn- ceznn altm altnc maddesine tevfkan nefy-i ebed cezsyla mczt edilmesine dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 19 ubat 1305 trih ve iki bin alt yz altm numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. [55] Havlt- askeriyye sahtekrl ile mahkmen mahbs bulunan birderi Haci Avadis'i grmek zere hapishne-i ummye gittii srada zerinde ve ahren bi't-taharr hnesinde bir takm evrk- fesdiyye bulunmak ve binen-aleyh cemiyyet-i fesdiyye efrdndan olmak cinyetiyle ithm edilmi olan ayak sarraf Vanl Badesar veled-i Serkiz'in Dersadet Cinyet Mahkemesince cereyn eden muhkemesi netcesinde hapishne-i mezkreye gittiinde ale'l-usl kapcya tevd ettii evrk miynnda bulunup mahv etmek iin azna attn itirf ve melini tevle kym eyledii Ermenice bir mektubun tercemesine nazaran bunun memlik-i hnede k- ihtill meksd- btlasn tervc iin teekkl edip Ermeni cematn Hkmet-i Seniyye aleyhine tahrk ve iv etmek gibi bir takm harekt- ihtill-cyneye teebbs eden cemiyyet-i fesdiyye azsndan biri tarafndan yazld ve bu vechile Badesar'n dahi cemiyyet-i mezkre efrdndan olduu tahakkuk etmesiyle, knn- ceznn elli drdnc maddesi zeylinin ikinci fkrasna tevfkan be sene mddetle kala-bend edilmesine dir sdr olan hkm, Mahkeme-i Temyz'in 1 Knn- evvel sene 1306 trih ve iki bin yz elli be numaral karrnmesiyle tasdk olunmudur. Ermeni rues-y erbb- fesdndan Rusyal Badrikof'un riyseti altnda mukaddem Dersadet'de Hnak Komitesi'nin Dersadet ubesi nmyla teekkl etmi ve zbtaca ol vakit kef edilmi olan s-i kasd komitesinin tahkkat srasnda komitenin en ehemmiyetli bir ubesi de Trabzon'da Maramyan isminde bir mfsidin taht- riysetinde mteekkil ve Dersadet komitesiyle mnsebet-i kaviyye ve muhbert- mhimme-i fesdiyyede bulunduu ve H i r e n i k gazetesi muharrirlerinden Arpiyar Arpiyaryan tertbt- fesdiyye iin mteveff Piskopos Horen Narya ile Tiflis'e gidip Arzuni ve buna mmsil rues-y erbb- fesd ile grdkden sonra Dersadet'e avdet ettii srada bi'l-hssa Trabzon'a urayarak merkm Maramyan ile komisyoncu Erzincanl varn hnesinde mlkat ve icr-y

ERMEN OLAYLARI TR H

43

mzkertda bulunduklar tezhr etmesiyle merkmn Maramyan ve var dahi ol vakit evrkyla Dersadet'e celb olunarak icr klnan tedkkt esnsnda Sivas ve Merzifon ve havlsinde vuk bulan hdistn mrettiblerinden Rusyal emavunun dahi mezkr Trabzon komitesiyle muhberesi olduu zuhr eden evrkdan bunlarn [56] mumelt ve harekt- fesdiyyeye cretleri tahakkuk etmesine ve merkm Maramyan ise rues derecesinde bulunmasna binen ve idreten Akk Kalas'na nefy ve tebd edilmi ve Arpiyar ve var dahi dierleri miynnda afv- l-i cenb- hlfet-penhye mazhariyetle salverilmidir. Ermeni erbb- fesd tarafndan k- hark iin ihzr edilmi ve Ohan nmnda bir Ermeni tarafndan hkmete teslm olunmu olan ecz-i nriyyeden hmz- azot ve hmz- kibrit ile gliserinden mrekkeb nevinin kimler tarafndan iml klnm ve merkm Ohan tarafndan ne sretle ele geirilmi olduunun ve teferrut- siresinin zhire ihrc zmnnda Sivas vilyet-i aliyyesince tamk-i tahkkta devm edilmekde bulunmudur. NETCE Drt sene evvel Rusya devlet-i fahmesinin Dersadet Sefret Kanlaryas tarafndan bi't-tasdk mhr-i resm ile tahtm edilmi olduu hlde Bb- Zabtiye'de mahfz olan slif'l-arz risle ve programlar mevdd- mtercimesiyle bunlara tevfkan icr edilmi ve mtecsirleri knnen mehkim-i adliye huzrunda gerek ikrr- cinyet ve gerek mezheb ilerinin tasdk ve ehdetleriyle mahkm olarak kffe-i icrt knnen sbit bulunmu olan cinytdan malm olduu zere Ermeni fesd nm verilen ekvetler hukk- ahsiyye ve hrriyyet-i mezhebiyyece sir sunf- tebea-i gayr-i mslime-i hneden bir gn farklar olmayan ve bi'l-akis Hkmet-i Seniyyenin kffe-i ubt idresinde ve hatt muazzamt- umr- devlette bile istihdmlar hiz olduklar emniyyetin derectn isbta kf bulunan Ermenilerin idre-i hkmet-i saltanat- seniyyeden ikyetle bir hkmet-i dier tekli maksadna mstenid olmayp ve tebdl-i idre-i hkmetden hsl olacak nedmet dahi Bulgaristan ve Hindistan ve emsli mahaller ahlsinin ahvliyle mezkr rislede isbt edilmek istenilip teebbst- ihtill-krneden maksd- asl taksm-i emvl-i ummiyye ile aniy ve fukarnn servetce msvt- kmilede bulunmalar kaziyyesi id sbit olarak, [57] u hlde Ermeni teebbst- fesdiyyesi messisleriyle vesit-i icriyyesine ne nazarla baklmak ve bunlarn meksd- asliyyeleri cb- hikmet-i medeniyyete muvfk olup olmad ona gre tayn klnmak maddeleri erbb- insfn mahkeme-i vicdnlarna ihle olunmak eslem-i tark-i adlet olup, hussyla Londra ve Amerika'da bulunan ve erbb- mefsidin ruessndan olan Ermeni anaristlerinin Avrupa anaristleri mesleini dahi fersah fersah gemi olduklarn isbt iin Amerika'nn New York ehrinde Kumkap

44

HSEY N NZIM PAA

hdisesinin drdnc sene-i devriyyesi enlii icr olunduu esnda Amerika'daki H n a k Komitesi azsnn resi bulunan Nian Karabetyan tarafndan Boston ehrine mlhak Alin ehrinde vuk bulan bir mitingde hkmet ve diynet ve nikhn nev-i beere bir arlk olmasndan dolay kaldrlmas lzmuna dir rd edilmi olan nutkun yine Avrupa'da ner olunan Ermeni ihtillci gazetelerinden Armenia nmndaki gazetenin yirmi be Austos sene 1894 trihli nshasnda dahi alklarla ner edilmi olmas slif'l-arz risle ve programlarn tekl eyledii delile ilveten yn- dikkat olmak zere arz olunur: Ermeni Mfsidlerinin Efkr Anaristlikten Baka Bir ey Olmadn sbt in Ahren Romanya Hkmetince Derdest Edilip Romanya Gazeteleri Tarafndan ln Olunan Vartan Papasyan ve Refki Hakknda Tahkkt Netcesi Dahi Delil-i Kfiyyeden Madd Olmasyla Ol Bbdaki Tahkkt ve Romanya Gazeteleri Maklt Cenevre anarist cemiyyetine mensb Ermeni anaristlerinden Vartan Papasyan nmnda birinin Romanya'da bulunan Ermenilere telknt- muzrrada bulunmak ve fesda mteallk programlar tevz etmek zere Londra'daki Truak nm Ermeni gazetesi idresi tarafndan hmiline itimd olunmas tavsiyesini hv yazlm bir mektup ile Rusya memlikinde verilmi bir ran pasaportunu hmilen ve ahren Romanya'ya gelerek Bulgaristan ahlsinden ve anaristlerin [58] en tehlikelilerinden olup mukaddem Fransa'da iki sene hapis cezsna mahkm ve svire ve Belika'dan dahi matrd olduu hlde Romanya'da ikmet eden Stoyanof ile birletii ve Romanya'dan sonra Stoyanof tarafndan ine-i nakdiyye itsyla merkmun Dersadet'e gnderilecei Bkre Sefret-i Seniyyesince tahkk klnarak merkm Kalas'da zbta-i mahalliyyece tevkf ve zerindeki evrk- muzrra zabt ve msdere ettirilmi ve Romanya Hkmetince icr klnan tedkkt- istintkyye zerine her ikisinin de anarist grhundan olduklar ve arkta bir anarist merkezi tekli fikr-i fsidinde bulunduklar resmen sbit olmasyla bunlarn Romanya memlikinden dahi tard ve tebdlerine hkmetce karr verilerek merkmndan Vartan Papasyan'n Londra'ya ve Stonayof'un dahi Ruscuk'a gittikleri sefret-i mrn-ileyhnn irt- resmiyyesiyle Romanya evrk- havdisinden Konstinasyonel ve Responal ve ara gazetelerinin neriyt- vkasndan anlalm ve mezkr gazetelerin zrdeki tercemelerinde musarrah olduu zere Ermeni erbb- fesdnn zten menv-zamrleri olan ve evvel ve hir elde edilen programlarla sbit bulunan anaristlik fikrinin takviyesi-n Avrupa anarist cemiyyetlerine intisb ederek cemiyyetler tarafndan da asl anaristlerin refkatlerine gnderilmeleri ve onlar tarafndan dahi muvent- nakdiyye ile teye beriye sevk ve istihdm olunmalar ve b-huss anarist Stoyanof'un refkatinde nir-i fesd olmak zere daha pek ok genler mstahdem olup baz ehirlerde anarist acenteleri tekli tasavvurunda

ERMEN OLAYLARI TR H

45

bulunulduu cihetlerinin tedkkt- resmiyye srasnda meydana kmas dahi Ermeni erbb- fesdnn meksd- zahreleri tahtnda ihtif eden efkr ve meksd- essiyyelerinin srf anaristlikden ibret olduunu msbit ve delil-i ciddiyyeden bulunmudur. Konstinosyonal Gazetesinin 9/12 Knn- Evvel Sene 94 Trihli Nshasnda Mnderic Bendin Tercemesidir u srada mahkeme Ermeni mfsidleriyle anaristlerin dahl ve itirklerini mir ve oldukca garb bir davnn fasl [59] ve ruyetiyle itigl etmektedir. Erbb- fesddan olduu ihbr olunan ve sahte pasaportu hmil olduu hlde Dersadet'e azmet etmek zere Bulgaristan'a gemeye tasadd etmi olan Vartaloz Veston Papasyan nmnda bir Ermeni Koverlos Kalas prefelii tarafndan derdest ve tevkf olunmudur. Pasaport, Mekteb-i Tbbiye talebesinden Tenel nmnda bir Msevye id olduu cihetle, iin mebdei bi's-suhle anlalmdr. An-asl Bulgaristan ahlsinden ve etbbdan olup geenlerde Vasilovi de hizmet-i tabbete tayn edilmi olan Stoyanof tarafndan verilen emir zerine Tenelin pasaportu biraz ikn ve ilzm ve biraz da icbr sretiyle yine Mekteb-i Tbbiye talebesinden Zosim tarafndan alnm idi. Bu i Papasyan'n def ve tebdi sretiyle arabuk fasl ve hasm olunabilir idiyse de hkmetin emriyle Bkre'de bir takm kesn istintk altna alnm ve sret-i mahssada bu ie memr edilen mstantk Msy Lilovii Fransa'da iki sene hapis cezsna mahkm olarak, gerek oradan ve gerek Belika ile svire'den tard ve tebd klnan en tehlikeli erbb- fetretden Stoyanofun anaristlerin bir nevi rhibleri mesbesinde olan Paris'deki Hamonn taht- idresinde olarak memlik-i hnede bir anarist cemiyyeti tessine almakda olduunu imdiye kadar meydn- sbta karmdr. Stoyanof ile mnsebtda bulunan bir ok genler nir-i fesd olmak zere istihdm olunuyorlar. Bunlarn zerlerinde hakkaten birer ktbhne tlkna sez olacak derecede anarist sr bulunmu olup, hatt merkmn Karapuntinin srn erh ve tevs etmilerdir. Bunlar anarist efkrn ner ve telknden mad ara sra Ermeni komitelerinin efkr- fesd-cynesine dahi hizmet ediyorlar. Binen-aleyh Papasyan Cenevre'den Stoyanof yanna gnderilmi ve merkm anaristlerle olan mnsebtndan bi'l-istifde Papasyan'n memlik-i hneye azmeti iin lzm gelen meblii tedrik eylemidir. Memrn-i ide Romanya'da ilk defa olmak zere vuk bulan bu ii keml-i dikkatle takb eylemektedirler. [60] ara Gazetesinin 14 Knn- Evvel Sene 94 Trihli Nshasnda Mnderic Maklenin Tercemesidir

46

HSEY N NZIM PAA

Ermeni erbb- fesdndan Papasyan nm ahs ksa boylu mtensib'l-az gen bir adam olup, be-gyet gayyr gibi grnyor. Lisn- mder-zdndan mad biraz ngilizce ile Franszca tekellm eder. Merkm talebeden olup, muhtelif mekteblerde bulunmudur. Papasyan'n mddet-i meddeden beri Ermeni davsnn mrevvici bulunduu malm olan Gladston'a ahren efkr- mefsedet-krne ile meml bir mektup irsl etmi olan Londra Ermeni Komitesi ile dahi mnsebt vardr. Merkmun zerinde fesd-mz bir ok resilin asllaryla tercemeleri ve Karaputkin Reklos Jan Gramala Testemala ve sirenin muharrert zuhr etmi ve bunlar miynnda gen Romanya anaristlerinin bir ok mektuplar dahi zuhr ile beraber evrk- mezkrenin en mhimi arkda bir anarist merkezi tekline mteallk mufassal bir plandr. Evrk- mezkreden mstebn olduuna gre Las ve Rusya iin Kalas ve Sofya ve Varna ve Balkan ibh-i cezresinin bir ok ehirlerinde bir takm anarist acentalar tekli tasavvurunda bulunurlar imi. Ruscuk'da zten byle bir acenta mevcddur. stintka keml-i germ ile ve sret-i hafiyyede devm olunmakda olup, memleketimizde anaristlik gibi bir ey olduu cihetle bunun esrr ve mhiyyetini meydana karmak g bir ey olmayacaktr. Heyet-i vkel ilk ictimnda ie seran bir karr vermek iin bu mesele ile itigl edecekdir. Responyol Gazetesinin 16 Knn- Evvel Sene 94 Trihli Nshasnda Mnderic Makalenin Tercemesidir Adliye Nezreti tarafndan vuk bulan teklf zerine Meclis-i Vkel, Paraskiyosto Vapyanof ve Vartanz Papasyan Restim nm ahslarn Romanya'dan tard ve tebdine karr vermidir. Sto Vapyanof bir Bulgar mebsunun mahdmu olup, Fransa ve talya ve Belika ve svire'den tard ve tebd edilmi ve kendisince anarist efkrn ner iin [61] ancak vatan ile Avusturya'da kalmdr. Merkmun ibu iki memleketde baz eyler yapmaa tasadd edebilmesi pek de meml deildir. Yirmi dokuz yanda bulunan Papasyan, ran Devleti tebeasndan bir Ermeni olup, bir ran pasaportu ile seyhat etmektedir. Y Rusya ve yhd k- ri ve fesd zmnnda hafiye memru sfatyla gelmi olduu Cenevre'ye avdet edecei melhzdur. Anarist cemiyyetleri ile ittifk- ittihd eden Ermeni anaristlerinin tahrkt ve ifsdt ahren meydn- vuzh ve hakkata karak bunlarn anaristlik efkrn nere ibtidr ettikleri anlalm olduundan bi'l-cmle devletlerin artk bunlara kar msmaha etmeyecekleri meczmdur. Binen-aleyh Papasyan Vartanz gibi ehsn karben kendi memleketlerinden gayr bir mahalde barnamayacaklar derkrdr. VARTAN PAPASYAN'IN NEZD NDE ZUHR ED P KALAS ZBITASI TARAFINDAN MSDERE ED LM VE B R NSHASI

ERMEN OLAYLARI TR H

47

BKRE SEFRETPROGRAMLAR

SEN YYES 'NDEN GNDER LM OLAN

Ermeni htill Program Ser-levhasyla 1894 Trihinde Viyana'da Tab Olunan Ermenice Rislenin Tercemesidir Binsekizyzdoksaniki Senesinde ctim Eden Komitenin Mukarrert Nev-i ben beerin tark-i terakkye kadem-nihde olduklar zamandan beri tevrh yazlmaktadr. bu tevrhde hkmdrn ile erbb- nfz ve iktidr ve tebea ve bery ve zaleme ile mazlmnden bahs ola gelmi ve el-n dahi semere-i say u gayretlerinden mstefd olamayarak dr- hzn elem olan b-regnn feryd fignlar ve keml-i debdebe ve saltanat ile evkt-gzr olan [62] hkmdrnn vze-i meserret ve d-mnleri iidilmekde bulunmudur. imdiye kadar devam eden u hlin bade ez-n devm edemeyecei itikdndayz. Hkmdrnn manen ve maddeten hiz olduklar nfz ve iktidrn dr- tezelzl ve erbb- say u gayretin muhfaza-i hukkuna nil olmakda olduunu grmekdeyiz. Bu ahvl-i mehsin-itimlin memlik-i hnede dahi husl-pezr olmas iin kavnn ve nizmtn fesh ve ilgsyla herkes semere-i say u gayretinden bi-hakkn mstefd olmak iin yek dierini idre etmek usl vaz olunmamaldr. Lkin arzu olunan u ahvle istikblde ne sretle muvaffak olunabilir. Bir vakit nev-i ben beerin dr olduklar beliyyeleri def iin hkm-ferm olan tefrikay bertaraf edip msvt ve serbest-i efkr ner ve tamm etmek maksadyla her trl mkilt ve muhtart gze alarak bir takm zevt zuhr etmidir. Bunlar efkr- mahssalarn efrd- nsa telkn ile meksd- ztiyyelerinin mukrin-i hakkat olduunu herkese anlatmak kfdir zannederlerdi. Mrr- ezmine ile bu fikir dier efkra mbeddel olmu ve tervc-i efkr uruda pek ok adam diyr- ademe gitmidir. Lkin biz gryoruz ki nev-i beerin bir ksm kendilerine kanat gelinmesi lzm iken menfi-i mahssalarna halel gelecei cihetle bir trl iskt olunmuyorlar. ngiltere'nin terbiyeli lordlarn rlanda ahlsini tazyk ederek soymakdan ve malmtl fabrikatrleri amelenin hakkn ibtl etmekden ve bizim bey ve aalarmz kur ahlsini tazyk ve rencde eylemekden vaz gemee ikn etmek mmkn mdr? Nev-i beerin dr- tazyk olan ksm tebdli inkr ile daha ziyde nil-i serbest olamamakda olmasna nazaran bu bbda kuvve-i maddiyye lzmdr. Lkin bu kuvve-i maddiyye defaten hsl olamayp, bir takm usl ve kavidin tebdline ve nizmt- mevcdenin tadli ve slhna mtevakkfdr. Biz efkr- cedde eshbnn ire ettikleri tarkde kat- mesfe etmek istemeyiz. Ancak ahlnin dr olduu mezlim ve taaddiyt enzr- ummiyyeye vaz ile bunun esbb- menet ve nizmt- mevcdeyi tedkk ve muhkeme ile bizleri u hle giriftr edenlere kar bir aralk edden mcdele etmee ve kavnn ve nizmt- hzray tebdl eylemek

48

HSEY N NZIM PAA

isteriz. mdi hlimizin neye mncer olduunu [63] tasrh edelim. Mslmanlar memleketimizi istl etdikden sonra bizi kmilen tatht- tbiiyyet ve esrete alarak dim semere-i say u gayretimizden mstefd olmak iin efkr- harb-cyneden bizi mahrm ettiler. nvn ve asletimizi ke-i nisyna atp kendileri o sfat hiz oldular. leride kendilerine kar istiml ederiz havfyla elimizden her trl eslihay alarak yerine sapan verdiler, hatt bizi askerlikden mahrm edip bedelt- askeriyye nmyla bir ok vergi tarh ettiler. En ziyde ihtiyclar olduu bir zamanda bile bizden asker almyorlar. El-hsl yonlar, Ispartallar nezdinde ne hlde iseler, bizi de o hle koydular. Bu bbda tafsltdan sarf- nazarla yalnz urasn beyn ederiz ki, Isparta'da olduu gibi imdi dahi Mslmanlar ile milel-i sire beyninde tefrika mevcd ise de bu tefrika asrn cbtndan olarak bir dereceye kadar tadl olunmudur. Fakat kuvvet ve iktidr syesinde yine tebea-i gayr-i mslime hukk- medeniyyenin pek oundan mahrm ediliyor. Her hlde Hkmet-i Seniyyenin kuvvet vermek istedii tefrikay bertaraf iin idre-i hzray terk ile milel ve mezhibin hukkca msvtn istihsl eylemek lzmdr. Memlik-i hne ahlsi beyninde terbiye ve ahlk cihetinde tefvt mevcd olup, nki Krdler tammyla hl-i bedeviyyetde bulunduklarndan ziratla megl olan fukarya dmandrlar. Zrr ise bunlarn errinden kendilerini muhfazaya muktedir deildirler. Hkmet-i Seniyye bu fakrleri himye edecek yerde Krdleri teslh ve tec etmektedir. Mslmanlar memleketimize geldikleri zaman cmlesi asker idi. Heyet-i hkmet millet-i slmiyyeden mrekkeb olup, millet-i hardan yalnz tebea bulunmakda idi. Byle cesm ve yek-vcd bir millet-i hkime ar bir kurun gibi alkan ahlnin zerine yklendi. Devlet-i Aliyye muntazan top ve nev-cd tfenklerle mcehhez cesm ordulara ve mteaddid jandarmalara ve hafiyelere ve klliyetli mhimmt- harbiyyeye ve menflara mlik olduundan, ite bu kuvvetle herkesi tazyk ediyor, buna kar kim muhlefet edebilir? Bunlarn nn alabilmek iin isyndan baka bir re olmadndan biz de buna alyoruz. nki ribeka-i esreti fekk ile idre-i istibddiyyeyi mahv eylemek ve milel-i muhtelifenin hukk- msvtn temn ile beraber matbt ve efkrn serbestsini istihsl etmek iktiz ediyor. Ribeka-i esreti fekk ile [64] herkes balbana idre olmak ve hukk- medeniyyeyi istihsl eylemekle maksadmza nil olamayz. Bunlar husln arzu ettiimiz eylerin bir ksmdr. Hlbuki erbb- say u gayretin menfiini muhill bir kuvvet vardr. Bu kuvvet her ne kadar nizmt- mevcde syesinde evvelkine nisbetle gevemi ise de yine idrece kide-i msvta riyet olunmamakda ve nki adem-i msvt mahslt- arziyyenin teksri srf sanyi ve mumelt- ticriyyenin terakksi syesinde gerek memleketimizde ve gerek mahall-i sirede almakla istihsl olunan servet ve yesrdan neet eylemektedir. Ake mumelt- dd sitedin tahsli maksadyla ihds olunmu iken imdi trl trl ilerde istiml olunuyor. Shib-i servet olanlar erbb- nfz ve iktidr misill kendileri almayp yzlerce demleri maiyyetinde istihdm ile

ERMEN OLAYLARI TR H

49

kendileri keml-i huzr ve rhatla imrr- evkt etmekdedirler. Biz de tedrcen kesb-i servet ile istikbllerini temn edebilmi olanlar hrh- terakkde hatve-endz olan memlikde olduu gibi umr- idreye karmayp cretli amele istihdmyle arzisini imr ve fabrikalar ihds eden erbb- servete maks olmayp yalnz ticret ve ar fizle para ikrz ederek mstefd olurlar. Bunlarn derece-i servetleri ise pek mahdddur te bu misill murbahaclar fukar-y ahlyi soymakda ve nil olduklar msadtdan bi'l-istifde vergileri fukarya tahml etmektedirler. Erbb- ticret ile zarar ve ziyna dr ve zevk u sefya mbtel olanlarn cmlesi bunlara mrcaata mecbrdurlar. Hkmet-i Seniyye mesrf- zarriyye ve fevka'l-desini kapatmak iin emneten idre usln lav ederek ar ve sireyi bunlara ilzm ediyor. u zamanda ake yle bir kuvvet kesb etmidir ki buna aniy ve fukar cmlesi r-y mutvaat gstermektedir. Ake hi bir millete mensb olmad cihetle ne Trk ne Krd ve ne de Ermeniyi tanmaz. Ve hak ve insfa galebe eder. Kadm hnednlar zr zeber edip beynlerinde tefrika drmee let olmaktadr. Ake her nerede tekessr ederse orada msvt ihlle ve erbb- servetin adedini takll ile kuvvet-i l-yemt geinmekde olan bir takm amelenin tekessrn bd oluyor. Biz u hle kar mevcd olan ess [65] muhfaza etmekle beraber servet-i ummiyyenin tezydi ve halkn semere-i say u gayretlerinden istifdesi cihetlerine almakdayz ki, kesb-i terakk eden memlikde tehyie olunan Belduriyeler nm cemiyyet-i fesdiyyeye dhil olalm. nki ahlyi tkat-fers bir idreden kurtarmak ve tark-i terakkye idhl etmek iin isyndan baka re yokdur. Bu isyn syesinde herkes semere-i say u gayretinden mstefd ve can ve mallarndan emn olabilir. Marifce terakk etmi olan memlikin trihi nazar- mtlaaya alnacak olur ise ahlnin idresi hiz-i nfs ve iktidr olan bir ksma terk ve ihle olunduu takdrde bi't-tabi hsl olacak madd ve manev bir kuvvet ile velev marife mebn olsun, ahlnin bu ksma esr olup idrenin s-i mumeltndan bzr olduklar ve nev-i beerin teden beri icr olunmakda olan mumelt- vahiyne ile muyir-i kide-i msvt olan ahvlden bir dereceye kadar kurtulduklar grlyor. imdi ahvl-i merhay nazar- itibra alarak iln- isyn ile memlik-i hnede meskn Ermenilerin politikaca hukk ve serbest-i idresini istihsl iin mevdd- tiyyenin icrsna karr verdik. yle ki: 1. Mstakillen Ermeni idre memrlar en kk karyelerden itibren byk ehirlere kadar cmlesinden kura ile intihb olunacakdr. 2. Muhfaza-i can ve mal kaziyyesine fevka'l-de itin edilecekdir. 3. Cins ve mezheb tefrk olunmayarak ber-mceb-i nizm msvt icr olunacakdr. 4. Gerek ahl ve gerek matbt beyn- efkrda serbest olacakdr.

50

HSEY N NZIM PAA

5. Arzi sahibi olmayanlara arzi verilip mahsltn muhfazas zmnnda tedbr-i lzme ittihz olunacakdr. 6. Her trl vergi, ahlnin derece-i iktidrna gre tarh edilecektir. 7 Her nevi angarya usl ref olunacakdr. 8. Bedelt- askeriyye afv ve ilg olunarak cb hlinde asker alnacakdr. 9. Ahl tahsl-i marife icbr edilecekdir. 10. Ahlnin husl-i refh ve sadet-i hli iin tedbr-i ciddiyye ittihzyla hsltn tezydine say ve ihtimm olunacakdr. [66] Ermenilerin meskn olduu eylt- hnenin mevk-i corafyas cbnca terakkiyta kbiliyeti derkr olduundan, zirat ve felhata muktez lt ve edevt- atkann usl-i ceddeye tevfkan tebdliyle terakk-i zirat huslne ve kffe-i ahlyi her gn beliyyeye kar muhfaza iin tedbr-i lzme ittihz ve icrsna sarf- gayret olunmaldr. Mevdd- merhay mevk-i file icrya vaz eylemek ve Ermeni ve sr ve Yezd ve Krdler ile kendi hlinde bulunan Mslmanlar kurtarmak iin frkalar tertbiyle mcdelta kym etmek lzm gelir. u maksada vsl iin ti'z-zikr tedbr ittihz olunmaldr. Evvelen, isynn balca esbb ner edilmek. Sniyen, iln- isyn iin komiteler tekl ederek blda beyn olunan mesil zerine dim onlar ile mzkere olunmak. Slisen, ezhn- ahlye efkr- ihtill-cyne ilk etmek. Rbian, ahlyi teslha gayret etmek. Hmisen, ihtill komiteleri beyninde ittifk ve ittihd huslne almak. Sdisen, ahvl-i memleket ve ahlyi pein nazar- itibra alarak esbb- isyniyyeyi tehyie ve ihzr ile komitelere i bulmak. Sbian, akenin sret-i sarfn tertb etmek. Sminen, murbahaclara ve zulm ve taadd edenlere kar mcdele eylemek. Tsian, kendi hlinde olan ahlyi zalemenin tecvztndan muhfaza etmek. iren, esliha ve mhimmt nakli iin mevcd yollar tesviye ve yeniden kd olunmak. Hd aer, hkmetce ittihz olunan usl ve kavidi kmilen ref etmek. Bundan evvel teekkl eden komite ihtill tertbi cihetine gitmeyip, yalnz manen baz hidemtda bulunmakla iktif etmi ise de imdi itirk-i ahvl ve isyna

ERMEN OLAYLARI TR H

51

mteallk baz tedbri yeniden ittihz iin hatt- hareketi tebdl ile ve essa hizmet eden komitelerden mrekkeb bir meclis-i umm tekl eylemidir. bu komiteler mevcd nizmnme mcebince hareket edip meclis-i mezkrun karrn kabule mecbr olduklarndan, nizmnme ahkmn tadl ve tashhe yalnz meclis-i mezkr muktedirdir. [67] KOM TELER N SRET- TEKL VE VEZ F Evvelen : Bil-cmle komiteler kur ve kasabtda bal balarna icr-y vazfe edeceklerdir. Sniyen : Eyltda bulunan baz frkalar birleip bir merkez komite mdri bulunacakdr. Slisen : Eylt- hnede vk kurda frkalar bulunmaz ise merkez komitesi bu hizmeti f edecekdir. Rbian : Azdan her biri bulunduu komiteye merbt bulunacakdr. Hmisen : Komite olmayan mahallerde cemiyyet azsndan birisi bulunur ise civrdaki komiteye merbt olmak zere mstakllen hareket edebilecekdir. Sdisen : Komite azs lzmu takdrde muhkeme olunacakdr. Sbian : Komite efrdndan olup her ne sretle olur ise olsun ithm olunan adamn komite resi ile civr komiteler veklleri tarafndan lede'l-muhkeme ar bir kabhati tebeyyn ettii takdrde komitelerin m-fevkinde bulunan Meclis-i Umm'de muhkemesi icr edilecekdir. Komiteler, istihsl edecekleri malmt- mhimme ile icrtn dorudan doruya merkezin heyet-i tahrriyyesine bildirecek ve heyet-i tahrriyye gerek taradan vrd eden mektbi ve ahz edecei bi'l-cmle malmt dier heyet-i tahrriyyeler ile civrda bulunan komitelere it ve bunlardan isyna id baz efkr muhtev olanlarn Meclis-i Umm'ye irsl edecekdir. Hdemt- mhimme ibrz eden zt heyet-i tahrriyye mdriyyetine tayn olunacakdr. Toplanlan ine-i nakdiyye, komitenin umruna sarf edildikten sonra fazlas merkez sandna devredilecek ve mesrife id hesbt, heyet-i tahrriyyede mukayyed bulunacakdr. Komiteler her ay heyet-i tahrriyyeye hesb vermeye mecbr olup, mesrifta mteallk hesbt nihyet ay tehr edebilirler. [68] Cemiyyetin Truak nvn ile bir gazetesi olup, bu gazete mukrn-i hakkat olan vukt- isyniyyeyi ner edecekdir. Ve harekt- ihtill-cyneye ve politikaya dir husst ile anarist ve sireye mteallk efkr ve malmt it

52

HSEY N NZIM PAA

edecekdir. Her bir komite vukt- mhimmeyi mezkr gazeteye yazabilecekdir. Ve ibu mukarrert ner ve ilm klnacakdr. Bu bbda vuk bulacak her trl muhazt pen nazar- itibra alarak Meclis-i Ummiye teble msraat edeceimizi beyn eyleriz. ERMEN HINAK VE ANAR ST KOM TELER N N ESBB-I CRETLER Mene-i aslsi baz ecnibin eser-i tahrki olduu blda edille-i katiyyesiyle arz edilmi olan teebbst- fesdiyye ve ciniyye msebbib ve muharriklerinin memlik-i hnede icr edegeldikleri bunca cinyta cret edebilmi olmalar esbb tedkk olunmu ve elde bulunan baz evrk- acbeye, nki bu misill mefsidde hi bir dost devlet ricl-i siysiyyesinin itirkine imkn tasavvur edilemeyecei iin bi't-tabi sahh nazaryla baklamayarak ve hatt nmnn zikri bile istenilmeyip tesdf edilen evrka bile anaristlerin eser-i tasni olmak zere hkm edilerek isttlt- vka resmen yn- itimd grlememi ise de Londra komitesi tarafndan memlik-i hnede ihtillciler resi olup sfat- rhniyyeyi dahi hiz olan birine baz talmt hv gnderilip zbtaca derdest edilmi olan ve mahfz bulunan bir mektup ile sir baz mektb mellerine nazaran tebea-i hneden olan Ermenileri isyna tevk iin isimlerinin tezkrndan sfat- resmiyyemiz cihetiyle teeddb etmekliimiz lzm gelen baz devletlerin vad-i muvenetleri tebr olunmu ve maa-m-fh buna da itimd olunmak istenilmeyerek, fakat Londra'da Ermeni matbaasnda tab olunan ve tab ve nerinde muvenetleri ngiltere devlet-i fahmesince malm olmak lzm gelen ve aynen zbtada mahfz olan bir gazetenin alenen neretmi olduu baz esm sahh ise ngiltere'nin [69] ricl-i siysiyye ve siresinden baz mhim zevt esmsi msdif-i nazar- istirb olup hussyle James Byrce ve E. Jemandullavf. E. Canning ve K. Lef Ruen Gavur ve Sir Edward Ragdire ve O. James ve as Permor ve J. M. Polfen ve Rebtn ve S. van Samuel Smith ve Fransz Aristi ve Ansen ve Osmiris ve muallim Fleman ve Gano Nikas ve Efkol ve Anuzer ve Bedros Aganos ve Edovard Anikin ve H. E. Klandriyanisti ve Frederick Gret ve alis Hankuk ve C. C. Lui ve H. Malkomyan ve D. Mayl ve Naudray ve sirenin Ermeni komiteleri hmisi olmak zere memlik-i hnede bulunan Ermenilere iln edilmi olmak sretiyle tahrkt- fesdiyyede devm olunmakla beraber Londra'nn bi'l-cmle Ermeni komiteler gazetelerinde dahi gy memlik-i hnede Ermenilerin hkmet-i mahalliyeye kar bir harb am olduunu men bir takm muhrebeler tasvr ve her muhrebede Ermenilerin glibiyyetlerini tebr olunmak gibi ekzb ile sde-dilnn cretleri tezyd edilmi olduunu kimsenin inkra mecli olmamak lzm gelip mezkr gazeteler Avrupa'da tab ve ner edilmi

ERMEN OLAYLARI TR H

53

olmasna nazaran drt seneden beri vuk bulan neriyt nshalarnn tedkkini erbb- temyz ve vicdnn enzr- dikkat ve nsfetlerine ihle edilmek kfdir. bu gazetelerin hemen dire-i zabtiyyede aynen mevcd olduu gibi evrk- sirede mazbt bulunmasna ve yine fikr-i fesd mutazammn olmak zere tdeki mektup mnderict dahi clib-i nazar- dikkat grlmesine mebn ayrca bu mahalle kayd ve dercine lzm grlmdr: [70] Londra ve Marsilya Ermeni Komitesinin dre-i Mttehide-i Tahrriyyesi Tarafndan Adana Ermeni Murahhasl'na Gnderilen Bi'l-vsta Memlik-i hnede Bulunan Merkez Komitelerine Dahi Aynen Tebl Edildii Krat retlerinden Anlalan 9 Austos Sene 1892 Trihli Mektubun Aynen Elde Edilmesine Mebn Harfiyyen Tercemesi Ber-vech-i zr Arz ve Tezbr Olunur Hata! Londra ve Marsilya Komitesi Rtbetl Habedyan Ne vechile hareket olunmak lzm gelecei ve gammzlarn gammzlklarndan ne sretle tevakk olunmak iktiz edecei zten tab ve ner edilip tarafnza dahi gnderilmi olan ilnnmelerden malmunuz olmudur. te bu mektubumuzla da komiteler ruessna lzm gelen talmt mahremne it ediyoruz. Slav ve nihilist komiteleri ile Avrupa'da bulunan sir bu gibi komitelerden gnderilen eyler zten irsl olunmu ve mahallerine vuslleri haberi de tarafmza vrd etmidir. O eyy hsn-i istiml ederek mstefd olmaa alnz. Fakat taebbstnz haf tutulmaldr. Orada bulunan ruesnn dim telf-i beynlerine say ile kuvvetin ancak ittifk ile hsl olabilecei kide-i klliyesine riyet ediniz. apli Der Hovundi Hovund nmnda olan bu adam Adana vilyeti dhilinde ay ky ahlsinden bir papasdr. Elizabeth ile beraber iyice muhfaza ediniz. Hkmetin eline gemelerine meydan vermeyiniz. Zr hkmetin eline geecek olurlar ise kurtulmalarnn imkn yokdur. Bin kii iin iktiz eden eyler gnderilmi ve dinamit iin lzm gelen talmt dahi verilmidir. yz atl Adana'ya, altm atl Payas'a, iki yz atl Mara'a geceleyin hemen gnderilmeli, hcmlar iddetli olmal ve bu harekt ve teebbst be-gyet haf tutulmaldr. Ve bir de lleriniz iin du ediniz diye ne zaman size bir telgraf ekilir ise harekt- ihtill-krneye o vakit ibtidr ediniz. O vakte kadar [71] hkmeti girn-hb- gaflete daldrarak vlleri ve mutasarrflar ve kaymakamlar mrlikle ve kendilerine fevka'l-de muhabbet gstermek sretiyle bi't-temn Ermenilerin teebbstndan zerre kadar bhelenmelerine mahal braklmamas ve'l-hsl kendilerinin son dereceye kadar istihsl-i emniyyetleri muktezdir. synn ne sretle vuk bulaca malmunuz olup evvel-i emrde harekt- isyniyyenin telgraf telleri krlarak ve memrlar tutularak ve devir-i

54

HSEY N NZIM PAA

hkmet bi'l-ihrk byk memrlar katl ve idm edilerek ve hazne-i hkmetle sir para olan yerler basdrlp yama edilerek ve esliha-i mahfzay zabt edip ve hapishneleri basp mahbsni zd ederek ve Kbrs'da bulunan ngiliz Komitesi vstasyla ihtille dir Avrupa'ya telgraflar ekdirerek icrta ibtidr olunmas lzm gelip, fakat ihtillin vukuna dir ekilecek bu telgraflar ihtillin vuk bulaca gecenin ilk akam kede olunmaldr. Byk Ermenistan'da bulunan komiteler dahi byle yapacaklardr. Amerika'dan gelenler dervi kyfetinde ve Atina'dan gelenler kyl kisvesinde ve Fransa'dan gelecekler Krd obanlar kyfetinde ve ngiltere'den gelecekler suhte kyfetinde ve svire'den gelecekler deveci kyfetinde ve talya'dan Arnavud kyfetinde gelip birleeceklerdir. Ve Almanyal gnlller fellh kisvesiyle isyna iltihk edeceklerdir. Her snf ahlnin efkrn havdis ve ilkt- cedde ile tahrk ve tec ediniz. Mektb-i hussiyye Armenia gazetesiyle beraber mahallerine irsl olunur. Adana'da bulunan Kasparyan'a tenbh edeniz ki Armenia gazetelerini halka iyice okuttursun. Kilikya taraflarnda elde edilen hafiyelere id mat, Gkdereli Karabet'e gnderilmidir. Mat- mezkreyi hakkyla ed etsin... erkeslerin muhcirler ile olan ittifklar bizim pek ok iimize yarayacakdr. Kozan beyinin kendi eski dostlar tarafndan verilmi olan vaadlerin derece-i kymet ve ehemmiyetini bi't-tahkk tarafmza bildiresiniz. Sis'deki emnin verdii istifnme yalan olmasn. Altm Napolyonun nsf kendisine verilsin. Yz Harputlu slimen [72] Amerika'ya vsl olmular. talyal kaptannn mesrfn verdik. Yunan gemicileri kyfetiyle Avrupa'ya gidilmek kolaydr. Zeytun'un delikanllar yeniden malm olan gizli mahalden geceleyin vapura girsinler Van ve Erzurum ile olacak muhberelerin Suriyeli dilenci papaslar kyfetinde adamlar vstasyla icrs temn-i maksada kfdir. Zeytun'da hayddlarn sret-i tekli maksada muvfk olmad. Bunlar ok childirler. Mara ile Ayntab'daki haydd etelerinin tekli iyidir. Muhbertda matbaalar hurftna mbih yazlarla mektup yaznz. Yazlar kimin olduu belli olmasn. Haydd etelerinin tekli iin evvelce gnderilen talmt gzelce ve muntazaman icr eyleyiniz. erkes elbisesi, temn-i maksada pek muvfkdr. Mu'un tatar Ermenice bilir bir Krddr. Onun kavl ve hareketinden emn olunuz. Elekird ve Byezid ve lemerik ve Hakkri taraflarnn Acem-Krd ekiysndan dolay istediiniz malmt imdi vermek vakti gelmedi. Suriyeli dallarn tfenkleri tebdl olunmu ve mikdrlar tezyd olunmudur. O taraflardan bhe etmek lzm deildir. Karaba gnllleri byk i grecekler. Grc ve Slav ve Malagon Kazak gnllleri hazrlanmakdadrlar. Bulgaristan komiteleri matlba muvfk olup, dim asker talmleriyle megl bulunuyorlar. Karada ve Srbiye ve Romanya ordularnda ve asker mekteblerinde bulunan adamlarmzn terakkytndan bu sene dahi pek memnnuz. Nasl ki talya ve Fransa ve Amerika ve svire ve Avusturya ve Rusya ordularyla mekteblerinde bulunan Ermenilerin terakkyt dim mcib-i

ERMEN OLAYLARI TR H

55

memnniyyetimiz olmakdadr. Siz dahi sir taraflarda bulunan ihtill komiteleriyle rekbete bi'l-ibtidr Kilikya taraflar iin dahi almalasnz. Olan ve kz mekteblerine dikkat ediniz. Zr marifsiz selmet olamaz. Byk kabhatiniz, kl ve zek muallimlerinizi tevk ve tec etmemi olmanzdr. Bir direktr hocanz var idi, onu da Trk kafaldr diye gib ettiniz. Bin defa yazdk ki onun iddet-i arzularna tahamml ediniz ve kendisine para veriniz diye pek ok para gnderdik, bu paralar da tekinin berikinin boazna ve katogikosun eline geirdiniz. [73] ki yz liradan buna bir para vermemi olduunuz, gnderdiiniz Kilikya kasa memrunun bdelerinden dahi anlald. Malmunuz olsun ki bu seneler zarfnda Kilikya'nn bir i gsterememesi hocanzla iyi barnamadnzdandr. Hocann ilk senesinde Hnak gazetesinde Trk tarafdar olduundan bahisle vcdunun kaldrlmas iin stanbul'daki dmanlar tarafndan rezlne bir bend mnderic olduu iin, pek ok kl kl zuhr etdi ve pek ok zarara sebeb oldu. Armenia ve Haystan gazeteleri beyninde mnkaa-i kalemiye zuhr edip nihyet mezkr gazeteler aylarca tatl olundu. Katogikosa gnderilen paralarn istihlk edilmemesine dikkat olunsun ve bize ok para gnderiniz ki nakidle her eye muvaffakiyet hsl olur. Avrupa'daki komite sizden ziyde almakda olduu hlde size kll nakid gnderiyor. Silh iml etmek sanatnda terakk ediniz ve Osmanl mekteblerine Ermeni ocuklarn gndermeyiniz, zr Trk'e muhabbet peyd ederler. O tarafda bulunan Osmanl askerinin mikdrn dim yaznz. Ve yerinizin bir kta haritasn karp gnderiniz. ok sz ve ok yazma ile i bitmez. ok para tahsl ve ok adam ihzr ediniz. Londra ve Marsilya komitesi ser-ktibi tarafndan mektubun vsl olduu komitelere selm olunur. Yine Bu Kablden Baz Telakkiyt- Fesdiyyeyi Hv Olarak Londra'da Plangazyan Tarafndan 11 Knn- Sn Sene 1895 Trihiyle ve Post Restant Sretiyle Gnderilip Elde Edilen Bir Mektubun Harfiyyen Tercemesidir 28 Knn- evvel sene [1895] trihli mektubunuzu aldm. Dersadet'deki vukt bize bildireceinize dir vaadiniz pek ziyde mcib-i memnniyyet oldu. Fakat Moncson ve Kayseriye ve Talas ve Kermir ve Efkere ve Belekis ve Tomarza ve Erkik ve sir mahallerde bulunan karyelerin ne kadar kuvvetleri ve ne kadar alkan irketleri var ise bunlardan [74] bir kann isimlerini tafslen bize bildirecek olur iseniz bu hl daha ziyde mcib-i memnniyyet olacakdr. En ziyde anlamak istediimiz Gemerek etrfnda bulunan on be pre Ermeni kyleri ahlsi ne hl iindedir. Ve Jirayir vstasyle tertb edilen kuvve-i ihtilliyye el-yevm vazfelerine devm ediyorlar m? Azs kimlerdir? Ve'l-hsl Gemerek'in imdiki hli ne merkezdedir. Bozok'un hli bizi dncemede brakmdr. Biz baz vukt haberlerini almakda isek de bu haberlere sratle destres olur isek o ma'lmt zerine mzkere ederek orann komitelerine daha ziyde kuvvet veririz. Bk selm.

56

HSEY N NZIM PAA

SASON VE TALOR HD SES Blda delil-i mahssasyla arz olunan malmt ve zhtdan malm olduu zere memlik-i hnede Ermeni fesd nmna zuhra gelen vuktn kffesi Londra Hnak Komitesi'nin sr- tertbt olduu gibi Sason ve Talori vakasnn dahi ite o komitenin balca azsndan ve Kumkap ve emsli hdiselerin ve bir ok s-i kasdlarn mrettib ve mtecsiri olduu knnen sbit bulunan Murat nm- dier Hamparsum Boyacyan tarafndan mezkr komiteler programlarna tevfkan ve gy Ermenilerin her yerde glib olduklarn bi'l-ifl o taraf Ermenilerini silh be-dest olarak isyna tecan k edilmi olduu mertebe-i bedhete vsl olmu bir hakkat olup, hussyle bu Sason hdisesini k iin Hnak Komitesi'nin ne kadar mddetden beri ne mertebe ifsdtda bulunduunu isbt iin mezkr gazetenin iki seneden beri ner eyledii maklt- ihtill-krnenin o cihetlere id olanlarnn tedkki lzmunun arz ile beraber kendi programlar ve cinyt- mtemdiyyeleri ile dahi sbit olduu zere Ermeni komitelerinin [75] servetce herkesin msvt- kmile bulundurulmas gibi cemiyyt- beeriyye ve terakkiyt- hzra-i medeniyyeyi essndan herc merc eyleyecek bir fikr-i melanet-krnenin cbtndan bulunmu ve merkm Hamparsum Boyacyan Moruk nm- mster ile Yozgad ve Kayseri hdiselerini k eden birderi Jirayir nm- dier Mardiros ile birlikte Hain tertbt- fesdiyyesinde dahi z-medhal olmalarndan Adana vilyeti Mahkeme-i stnfiyyesince cereyn eden muhkeme netcesinde bunlardan Jirayir onbe ve birderi Hamparsum Boyacyan on sene mddetle gyben mahkm olmu ve bu kerre Bitlis'de Misak nmnda bir ahsa mhrl bir torba dernunda Budenk kazsndan gnderilmi olan evrk miynnda zuhr edip hlsa-i mnderict Bitlis vilyeti Polis Komiserlii'nden b-telgraf bildirilen Ermenice bir mektupta Tiflis'de cemiyyet-i fesdiyye resine gnderilmek ve oradan da Hindistan ve Londra ve Romanya ve Rusya ve ran'daki Ermeni komitelerine ekilmek zere adamlarna bade't-tahtm Gmerye'de Bogosyan'a sl olunmas ihtr ve tenbhi ile merkm Misak'a gnderildii dermiyn olunan be kta telgrafda Agop ile Talori'nin tavsf edilmi olmas ve merkm Hamparsum Boyacyan'n bir ismi de Agop Boyacyan bulunmas cihetleriyle dahi Sason ve Talori hdisesi kimin eser-i tertbi olarak k edildii kbil-i inkr olamayacak bir sretde tezhr ve tahakkuk etmidir. Hamparsum Boyacyan rufeks ile beraber bu Sason hdisesi esnsnda Hkmet-i Seniyyeye kar isynda olduu hlde Bitlis'de tevkf olunmu ve Mahkeme-i Cinyetden idma mahkm olmudur. Vukt ve tahkkt hep Hamparsum Boyacyan'n Londra cemiyyet-i fesdiyyesinin memr- hafsi olduunu ve o cemiyyetin tevktyla hareket eylediini isbt ediyor. Zr Londra'da ner olunmakda olan Hnak gazetesi Sason hdisesini mtekib merkmun resmini tab ile Kumkap ve Yozgad ve Merzifon vuktyla irtikb ettii sir trl cinyt

ERMEN OLAYLARI TR H

57

bi't-tadd Sason hdisesindeki [76] dahl-i kllsini rd ve nmn lisn- medh sityile yd eylemidir. Londra cemiyyet-i fesdiyyesi bunca hdist ve cinyta sebebiyyet vermekle iktif etmeyerek Dersadet'deki memr- hafsine gndererek polis tarafndan elde edilip blda sret-i mtercimesi mnderic olan bir mektupda dahi vukt- ahreden biri Anadolu komitelerinden haber alamamasndan ve orada yeni hdise zuhr etmemesinden dolay ikyet etmidir ki bu da mfsidn-i merkmenin ihtill karmak ve Ermeniler beyninde anaristlik fikrinin huslne almakdan bir an hl kalmadklarna bir dell-i celdir. Bununla beraber yukarda isimleri geen mahkmnin ksm- azam efkat ve merhamet-i seniyye-i hazret-i hilfet-penhsi cmle tebea ve zr-i destn hakknda mebzl olan zt- mekrim-simt- cenb- tc-dr cnib-i seniyy'l-cevnibinden afv vey tadl-i mczt ltuflarna nil olduklar ve bu lutf ve tfet-i mlkne tark-i sdk u savbdan muvakkaten inhirf eden baz Ermeni sebk-maznna kar bir nimet-i celle olduu hlde erkn- cemiyyet bunu lykyla takdr edememi ve ile'l-n tahrkt- mefsedet-krneye devm eylemekde bulunmudur. TEEBBST-I FESD YYE- AHRE Blda arz olunduu zere ve delil-i subtiyyesinin zh ile isbt olunduu vechile Ermeni fesd nmna Londra Hnak Komitesi tarafndan icr olunagelen teebbst- fesdiyye karb ve bad nmlaryla ikiye mnkasm olan maksadlardan mnbais olarak maksad- karb evvel-i emrde memlik-i hnenin Ermeni skin olan mahallerinde k- ri ve ihtill ile bir hkmet-i mstakkille tekl eylemek ve maksad- bad ise byle bir hkmet-i mstakillenin tekli zerine Avrupa'da mevcd hkmetlerden hi birinin usl-i idresine kbil-i tevfk [77] olamayacak sretde servet-i ummiyyeyi ve arzi-i mevcdeyi msvt zre efrda taksm ile bir hkmet-i ummiyye vcda getirmek ve Anari fikrini tamm etmek kazyyeleri olduu Hnak Komitesi'nin matb programlar ve talmtnmeleri mnderict- sarhasyla sbit olduu gibi ngiltere riclinden malmu'l-esm bir takm zevt- harsann Londra'da Ermeni fesdn tamm iin irketler tekli ve Avrupa efkr- ummiyyesini Hkmet-i Seniyye aleyhine galeyna getirmek zere Londra matbtndaki neriyt- bed-hhnenin tammi zmnnda mahssen bankalar tahssiyle parlamento azsndan bir ka ztn imzlar tahtnda mektup eklinde ve zarf dernunda bir takm matb ilnnmelerin memlik-i hnede bulunan Ermenilere dahi bi'l-irsl tebea-i hneden olan Ermenilerin teebbst- fesdiyyeye davet olunmakda bulunduu ve Hkmet-i Seniyye aleyhinde ahren Londra gazeteleri tarafndan vuk bulan neriyt hep bu komitelerin sr- tertbt olduu meydanda olup ve hussyla bu ilerde istiml olunmak ve neriyt- mezkre tamm

58

HSEY N NZIM PAA

edilmek zere Londra'daki ngiliz komitesinin zarflar dernunda memlik-i hnede bulunan Ermenilere hitben gndermi olduu mektuplar dahi ksmen Zabtiye Nezreti yedinde bulunup binen-aleyh Ermeni fesd bir gn fikr-i slht-cyneye mstenid olmayarak ve bilakis tebea-i hneden olan Ermenileri sosyalizm yoluna sevk eyleyerek tedrcen ve bu anari fikrini tammen hkmt- arkyyeyi ate-gh- ri ve ihtill hline getirmek maksadn mbten olduu Hnak Komitesi'nin neriyt- ahresiyle dahi teyd eylemidir. Matb programlarnda maksad- ess harekt- isyniyye ile hkmdrndan zimm- idreyi fekk ve zirat ve ticret ve fabrika ve vapur ve imen-difer gibi vesit-i serveti eyd-i sermyedrndan nez ile bunlar umm ahlye taksm etmek kazyyelerinden ibret olduunu beyn etmi olan Londra Hnak Komitesi [78] dvel-i selse sfers tarafndan ahren Bb- l'ye verilen mterek notadan gazetesinde bahs eyledii srada byle slht ile Ermeni harekt- isyniyyesinin arkasn almak mmkn olmayp programda mnderic maksad- karbi men ve hkmet-i mstaklle tekli lzmunu ilnen dvel-i selsenin mdhelt- vkasn Ermeni harekt- isyniyyesinin ilk semeresi olmak zere beyn eyledikden sonra programlarnda mnderic meksd- merhalarnn istihsli iin dahi teebbst- fesdiyyeye germ-i tm verilmesi lzm geleceini der-miyn eylemi ve Ermeni ahlyi isyna tevk iin sr- fesdiyyenin kendilerine id menfiini Sason fesd zerine dvel-i ecnebiyyenin mdhelt- vkasyla isbt eylemidir. Londra komiteleri bu sretle ve talmt- sire ile tebea-i hneden olan Ermenileri isyna tevk iin yalnz neriyt ile iktif etmeyip memlik-i hnede taraf taraf ri ve fesd k iin slm kyfetinde msellah bir takm Ermeni hayddlar tertb ve izm eylemekdedir. Hatt fezlekede mrderic env- vukt- ciniyyeden baka olarak Artur nmnda bir Ahskalnn Londra Hnak Komitesi'nden ald talmt zerine Krd kyfetinde on nefer avenesi ile beraber Rusya'ya giderek Mahmdiye kazs cihetinden hudd- hknye tecvz eylemesi zerine zbtaca derdest edilip isticvbnda Hnak Komitesi azsndan olduunu ve mukaddem mezkr komite tarafndan memren Triyeste'ye gnderilerek o aralk Avusturya'nn satmakda olduu manzeger tfenkleriyle cebhnesinden bin alt yz kadar mbyaa etmi ise de cemiyyet-i fesdiyye bunlar Anadolu'ya nakletmek yolunu bulamadndan bir mddet Triyeste'de debboylarda kaldkdan sonra, Avrupa kasabalarndan birine nakl eylediini ve ald emir zerine Hnak Komitesi'nin nezdine giderek oradan dahi talmt- mahssa ile Dersadet'e gnderildiini ve o srada Ermeni patrii aleyhinde [79] kiliselerde tehddnmeler tertb ve irsl ederek bir ok kargaalklara sebeb olduunu ve zbtaca kendisi ve buradaki rufeks haber alnp rufeksnn derdest olunmasn mtekib Odesa'ya firr ve Venedik tarkyla svire'ye ve daha sonra

ERMEN OLAYLARI TR H

59

Londra'daki Hnak Komitesi nezdine azmet ederek ve bu komitenin delletiyle bir telgraf irketi muhbirliini dahi deruhde ederek Viyana tarkyla Kbrs'a ve oradan dahi Rusya'ya gittiini ve memlik-i hneye teslh etmi olduu on Ermeni ile beraber duhlnde derdest edildii ve maksad ise bu sretle Sason cihetine gidip bir ri k etmek idn ikrr eylemi ve Londra Hnak Komitesi'nin yeni bir teebbs-i cinsi dahi bu sretle tezhr etmidir. Vesit ve neriyt- gn-gn ile Londra Hnak Komitesi'nin tahrkt ve tevktna kaplmayan Ermenilerin s-i kasd sretiyle izle-i vcdlar hussunda cinyet programnda mnderic mevd ahkm el-yevm icr edilmekde olup geende Galata'da katl edilmi olan Arda nmndaki bir Ermeninin ktili Hazaros isminde dier bir Ermeni olduu tahkkt- zbta ile sbit olarak merkm ve derdest edilerek icr klnan tahkkt- isticvbiyyesinde crmn ikrr ve Arda' katl etmesinin sebebi olmak zere maktl- merkmun Ermeni fesd komitesi hakknda zbtaya ihbrtda bulunmu olmas maddesini beyn ve tezkr eylemi ve Dersadet polis komiserlerinden Markar ve Dikran efendiler haklarnda dahi revolverle s-i kasd icr edilmi ve tebea-i sdkadan olan Ermeniler, komiteler tarafndan tehdd edilmekde bulunmudur. Londra komiteleri memlik-i hnede Ermeni tebea-i hne beyninde umm bir isyn karmak iin para ile bi'l-itm ale'l-ekser slm kyfetinde bir takm Ermeni hayddlarn sevk eylemekde olup, geende Merzifon'un Eski Cmi Mahallesi ahlsinden Bale Arakel'in zevcesi Bral nm kadn olu ve kz ile istikr etmi olduklar nce olu Nian'n arabasna rkiben Amasya'dan karak Merzifon'a gitmekteler iken, yolda [80] Grc elbisesini lbis ve msellah olduklar hlde iki nefer Ermeni ak nlerine kp derhl ate eylemeleriyle kan kurun tanelerinden biri araba atnn ayana isbet eyledii ve birisi de arabacnn kann zerini izerek getii mahall zbtasnca haber alnarak, sye-i satvet-vye-i cenb- hilfet-penhde bi't-takb merkmnn biri hayyen ve dieri meyyiten elde edilmi ve kyfet-i asliyyeleri ile Amasya'ya getirildikde, meyyiten derdest edilen Amasya'dan Dolmac olu Ohan ve dieri dahi yine Amasya ahlsinden skdarl olu Ohannes olduu anlalmdr. Yine teebbst- ahreden olmak ve cinyt- mutasavvras icrt ahl-i slmiyyeye atf ettirilmek zere Londra'daki Hnak Komitesi'nin New York ubesi tarafndan Krd lisnn hsn-i telaffuz eden otuz kadar Ermeni snnet ettirilerek ve Krd kyfetine sokularak slm nm- msteryla memlik-i hneye izm edilerek baz cinyt icrsna teebbs olunduu gibi, geende Arapkir kasabasnda Keiler Mahallesi'nden Kaspar Kiranhos nmnda bir Ermeni Mehmed Ali nm- msteryla Medne-i Mnevvere'ye giderek Urbn beynine fesd ilk edecei esnda derdest edilmi ve isticvbnda Ermeni olduunu ikrr etmidir.

60

HSEY N NZIM PAA

Ve yine Londra Hnak Komitesi'ne mensb Sis kasabas ahlsinden Baagezyan nmnda bir Ermeni, Yahudi ekil ve nmyla Mersin'e karak zbtaca derdest edildikde Ermeni olduu tezhr etmekle beraber, zerinde zuhr eden evrk dahi kendisinin Hnak Komitesi'ne mensb olduunu isbt eylemidir. Yine Londra komitesinin teebbst- ahresinden olmak zere siyh kuzu derisinden kalpakl ve krma ifte tfenkli krk kadar Ermeninin Londra'dan Kbrs cezresi tarkyle Haleb vilyetinin Sveydiye dalar shiline karak, o cihetlere dahi bir isyn tertb ve k eyleyecekleri tahkk olunmala, zbtaca tedbr-i takbiyyeye msraat olunmudur. [81] Hl bu merkezde ve dier tarafdan dahi Hkmet-i Seniyye aleyhine Londra gazetelerinin neriytyla tebea-i hneden olan Ermeniler hakknda ngilizlerin muveneti ilnt tarkyla ahl-i sdka hkmet-i metbalarndan tenfr edilmek ve erbb- fesda cret verilmek teebbst gnden gne ileri gitmekde olup hussyla ngiltere Sefreti nmna ia olunan efkr- tehdd-krne ve ngiliz sefriyle Ermeni patrii beyninde hilf- det sk sk vuk bulan mlkt ve muhbert- mahremne ve bu hllerin erbb- fesda vesle-i s-i telakkiyt olarak baka baka sretlerle efkr- mmede husle getirdii tesrt- mheyyicne cidden clib-i nazar- dikkat ve hiz-i ehemmiyyetdir. Tafslt- muharrereden malm olduu zere nihilizm ve sosyalizm esslarna msteniden ve Londra komitelerinin tevkt ve tahrkt- mtemdiyyelerine binen henz devm etmekde bulunan Ermeni teebbst- fesdiyyesinin zann olunduu vechile yle slht ve emsli icrt ile mmkin'l-izle olmadkdan baka, gnden gne dire-i intirn tevs eyleyerek Rusya'da, hussyla Kafkasya eyleti dhilinde bulunan Ermenilere dahi siryet eylediinden ve zten fezlekede muharrer programlarnda dahi beyn olunduu zere Ermeni komitelerinin Rus Ermenileriyle dahi birleerek sosyalizm uslnce teklini tasavvur eyledikleri hkmet-i avm maksadn Kafkasya huddunun mntehsna kadar ileri gtrmek cmle-i mukarrert- essiyyelerinden olduundan, Rusya'da bulunan erbb- fesdn nihilizm uslnce imdilik memlik-i hnede icr etmekde olduklar cinytn sret-i cereynna nazaran bunlarn Rusya nihilistleriyle birlemi olmalar mtlaasn selb edebilecek dell-i naks istihsli mmkn olamayp ez-n cmle Kafkasya huddu dhilinde bulunan ve Grcistan nm verilen mahaller ahlsinin Rusya aleyhine bir isyn karmak iin Londra'da yeniden bir komite tekl ederek ve svire dr'l-fnnu ile mektib-i siresinde mevcd Grc genleri mezkr komiteye idhl eyleyerek [82] karben Grc lisn zere Londra'da bir ihtill gazetesinin neri mukarrer bulunduuna ve Kafkasya eyleti dhilinde bulunan Grc ahlsinin bir ksm dahi Ermeni bulunduuna gre Rusya devleti iin bir gile-i azme vcda getirecei muhakkakt- katiyyeden olarak Grcistan ihtilli iin bu kere Londra'da tessine teebbs olunan gazetenin heyet-i idresiyle icrt komitesinin nerelerden ve ne sretle tevk olunduklarn ve bu komite ile Ermeni

ERMEN OLAYLARI TR H

61

komiteleri beynindeki mnsebtn ve Tiflis Ermenileriyle Londra komiteleri beyninde cereyn eden muhbertn tahkk-i esbb- lednniyt Rusya Devleti iin dahi yn- tedkk ve teemml olmak lzm gelir. [89] Zabtiye Nezreti'nden Makm- Sadret-Penhye 16 Haziran Sene 1311 Trihiyle Yazlan Tezkirenin Sretidir Ermeni fesd ve Hnak komitelerinin memlik-i hnede ihtill karmak iin suver-i gn-gn ile tertb eyledii env- cinyt vka alt seneden beri yer yer devm eylemekde idiyse de Ermeni cemat efrdnn ekseriyyeti ve hussyla erbb- ticret ve sanyii ve Ermeni patrik-i sbk ile Patrikhne meclisleri azs teebbst- fesdiyyenin edden aleyhinde bulunarak ve hatt komite rues ve azsnn Ermeni mezhebince mstehakk- lan ve nefrn olduklarna dir kiliselerde krat olunmak zere kontaklar tertb edilerek Patrikhneden erbb- mefsedet hakknda Ermeni cemat nmna izhr- husmet edilmesinden dolay fesd komiteleri yalnz ifl edebildikleri vesit-i ciniyye ile k- ri edebilip fikr-i fesd taammm edemedii iin Hnak komitelerinin teebbst- ciniyyeleri gnden gne tenezzle uramakda ve erbb- fesd derdest ve tevkf ile haklarnda mczt- knniyye icr olunduka btn btn cretleri mahv olarak efrd- sdkadan olan Ermeniler fesda mteallk istitltn hkmete ihbr etmekde iken, bir mddetden beri iin rengi btn btn deiip, Londra gazetelerinin env- ercfi hv neriyt ve bed-hhnn trl trl ekzb-i tasntyla it yznden Ermeni ahlnin ksm- kllsinde sr- galeyn mhede olunup, hussyla dvel-i selsenin ittifk ve ngiltere Devleti'nin taleb ve srr zerine gy Ermeni skin olan vilyt- hnenin birledirilerek Ermenistan nmna bir hkmet-i mstakllenin tekl edilecei ve Krdlerle Trklerden intikm alnaca ve gy ahl-i slmiyyenin tarada Ermenileri katl ve ocuklarn diri diri ihrk eyledii ve emsli ekzb neriyt dahi bunlara munzam olarak ve Ermenistan nmna mheyyic-i efkr tertb olunan manzmeler Ermeni mektibi ocuklarna varncaya kadar krat ettirilerek Ermeni ahlnin efkr btn btn dr- galeyn edilmekle beraber, [90] geende erbb- fesddan bulanan papaslarn afv- lye mazhariyyeti ngiltere'nin taleb ve srrna atf olunup karben umm Ermeni mahbsninin dahi seblleri tahliye olunaca ve bade-m Ermeni mfsidleri hakknda idm cezs icr olunmayaca ve Ermenistan Hnak Komitesi'ne mensb Ermeni vatan-perverlerinden cz bir himmetiyle tahls edilebilecei yit zten Ermenilerin taralarda slm ahl tarafndan katlim edildii ve kyleri ihrk olunup oluk ocuklar kebb edildii yalanlaryla giriftr- heyecn olan Ermeni sde-dilnnn cretlerini btn btn tezyd eylemi ve hele u aralk slm'a ve hkmet memrlarna kar Ermeniler tarafndan alenen tahkrt ve env- s-i mumelt k edildikden baka, zbta memrlarnn dahi geceleri s-i kasd sretiyle katillerine cret edilmekde

62

HSEY N NZIM PAA

bulunmudur. Takdm olunan vukt jurnallerinden dahi malm- sm-i fehmet-penhleri buyrulmu olaca vechile bir ay zarfnda polis komiserlerinden Markar ve Dikran ve memrn-i hussiyyeden Ttncyan efendiler Ermeniler tarafndan s-i kasda uratld gibi, dn gece dahi yine polis me'mrlarndan Ali Efendi revolver ile tehlikeli sretde cerh edilip, vka mtecsirleri ksmen elde edilmi ise de zbtann balca vesit-i istitiyyesinden olan Ermeni me'mrlar bu cinyetlerden bi't-tevahhu hizmetlerini terk etmee balamlardr. Londra Ermeni ve ngiliz komitelerinin maksd- aslleri memlik-i hnede Ermeni vukt tevl ettirerek Ermenilere vesle-i ikyt olabilecek hltn esbb- zuhrunu tehyieden ve bu sretle Avrupa efkr- ummiyyesini bir galeyn- dim altnda bulundurmakdan ibret bulunduu malm- kernem olmasna mebn imdiye kadar bunlara yeni bir vesle verilmemek iin teebbst- fesdiyyenin men-i vukuna id tedbrde iltizm ve itidl olunarak idre-i maslahat edilmi ise de blda arz olunduu vechile dvel-i selsenin mdheltna atfen ner olunan ercfin hussyla py-taht- saltanat- seniyye Ermenilerinde husle getirdii galeyn- efkrdan [91] bi'l-istifde Londra'da Hnak Komitesi tahrktn ve mezkr komiteye mensb s-i kasdclar ise tehddtn ka balayp polis me'mrlarnn da katl ve itlfna teebbs olunduundan zbtaca artk mumelede itidlin muvakkaten olsun terkine teebbs olunsa bile icr olunacak ahz u girift mumelesi hammal ve rencber ve tulumbac maklesi ehsa mnhasr kalp ve bunlar ise karben Ermenistan'n teekkl edecei ve mevkfnin tahliye olunaca ve bade Ermenistan'da nil-i mkft olaca mdiyle mumele-i tevkfden kat mteessir olmayp bi'l-akis nmn vatan-perverlikle Hnak gazetesine derc ettirmek emeliyle zbtaca derdest ve tevkf olunmak arzusunda bulunur. Ermeniler dahi grld cihetlerle tahrkt ve neriyt- marza devm eyledikce bu maklelere mnhasr mumele-i tevkfin fidesi grlemeyecei gibi fikr-i fesd Ermeni mektebleri talebesine varnca[ya] kadar tamm ile bir takm erbb- fesd Patrikhnede birer hizmetle bana toplam olan Ermeni patriinin balca vesit-i mefsedeti bulunan Ermeni mektebleri muallimleriyle kiliseler vizleri ve sefrt- ecnebiyyede mstahdem Ermeni memrlar haklarnda da mumele icrsndaki imknszlk derkr ve Ermeni patrii yalnz ner-i mefsidle iktif etmeyip Hkmet-i Seniyyenin kffe-i icrt aleyhine ngiltere Sefretine ve Londra gazetelerine raporlar gndermekde olup zbtaca bir ka kiinin tevkfini derhl vesle ittihz ederek yeniden ikyta ve ngiliz gazeteleriyle dahi ercf nerine kym eyleyecei cihetle zbtaca ahvl-i hzraya kar ittihznda tereddd olunan tedbr-i ciddiyenin tayn ve takdri hussunda emir ve irde-i aliyye-i cenb- sadret-penhleri iltzm olmak zere evvel-be-evvel Ermeni Patrikhnesi heyet-i idresi hakknda malmt ve tahkkt- kernemi nazar- mehm-perver-i dver-i azamlerine ber-vech-i zr arz ve tezbr eylerim.

ERMEN OLAYLARI TR H

63

Blda arz olunduu vechile patrik-i sbkn erbb- fesda kar gsterdii iddet sebebiyle Ermeni cemat efrdnn ksm- kllsi teebbst- fesdiyyeye itirk etmedikden baka mfsidleri dahi hkmete ihbr eylemekde iken Londra Hnak Komitesi'nin patrik aleyhine tertb ettirdii s-i kasd zerine patriin istifs [92] zten daha evvel rues-y erbb- fesddan bulunmasna mebn resmen taht- isticvba alnm olan zmirliyan Matyos Efendi'nin bir intihb- acb ile patriklie intihb olunmasn mtekib Patrikhnenin mumelt- ummiyyesini tebdl ve tahvl ve erbb- sadkatden olan Patrikhne memrlarndan bazlarn birer sretle Patrikhneden tebd ve imdiye kadar patriklie mahss Patrikhnede muhbert- ecnebiyyeye mahss memr yo-iken kitbet-i ecnebiyye iin bir memriyyet ihds ederek Diran Kilikyan ve Telyan nmlarnda erbb- fesddan iki ahs muhbert- ecnebiyyeye tayn eylemi ve Galata Ermeni Mektebi Mdri Musedciyan Artin Efendiyi dahi sefretlerle muhbert- ifhiyyeye memr tayn klm ve kendinin zamn- idresine kadar Patrikhnenin cismn meclisi azs devletce tannm eshb- rtbe ve haysiyyetden ve ekseriyyet zere memrn-i Hkmet-i Seniyyeden iken kendisi intihb- ceddde eshb- rtbeden olanlarn hi birine rey verdirmeyip meclis-i cismn azlna kendi fikrine mlym ehs- diyyeyi intihb ettirdii gibi rues-y erbb- fesddan Alatcyan Kirkoris, piskoposu meclis-i rhnye alarak ve her ide ngiliz Sefretinin reyiyle hareket eyleyerek icrt- hkmete akdan itirzta ner-i mefsid iin vesit-i lzimeyi istikmle msrat eyledikden sonra her biri birer vilyet-i hnenin syiini ihll etmi ve ahren mazhar- afv- l olmu olan bir takm mfsid papaslar dahi bana toplam ve gece gndz icr-y mefside devm eylemekde bulunmu olduu gibi Sis Katogikosluu idre-i rhniyyesi Patrikhneye tbi olmayp bir idre-i mnferide iken Adana ve Haleb vilyetlerinin syiini ihll iin mnhall olan Katogikoslua Alatcyan Kirkoris'i intihb ettirmek maksadyla Adliye ve Mezhib Nezret-i Cellesince malm olmak lzm gelen hiyel ve desis istiml ederek kbet bu emelini dahi istihsl etmi olduundan, tertbt- fesdiyyenin py- taht- saltanat- seniyyeye id olan ksm vesit-i marza ile mekteb ocuklarna varnca[ya] kadar tamm edildii Sis Katogikosluu'na Alatcyan Kirkoris'i intihb ettirmesinden dolay Haleb ve Adana Ermeni ahlsinin dahi karben efkrn tesmm edecek [93] olmas cidden yn- dikkat olup, alt seneden beri Ermeni mefsidi hakknda bi'z-zt icr eylediim tahkktla beraber Hnak cinyet komitesi resinin Rusya'da olmas mnsebetiyle Rusya Sefreti memrlar hzr olduu hlde odasnn taharrsinde zuhr eden matb programlar mefhmine nazaran Londra Hnak Komitesi'nin fesd program nihilizm ve sosyalizm ve anarist kavid ve meksdna mstenid olarak esfil-i nsa ho grnecei tab olan taksm-i emvl uslnn cb ettirecei tamaa hssiyyt- milliyye tahrktyla mdhelt- ecnebiyyenin verdii cretler dahi munzam olarak fevka'l-gye marm ve fesd programlarnn mevdd- ciniyyesini icrya balam

64

HSEY N NZIM PAA

olan Ermenilere kar nashat vazfesiyle mkellef olan patriin bi'l-akis tamm-i mefsedetde devm ve geende ispetalya gn Ermenistan nmna icr ettirdii nmyilerin Ermeni kirdnnn mesrelere azmet ve avdetlerinde tevl-i vuku ve hizmet-i zbtada mstahdem Ermenilerin s-i kasd ile bi't-tehdd istifya icbr edilmeleri sretleriyle sr zhir olan galeyn- efkrn hud-negerde py- taht- saltanat- seniyyede bir hdise-i ktle imkn- zuhr verebileceine nazaran patriin selefince mttehaz olan meslek-i sadkate davet vey ahvl-i marzann netyic-i melhzasndan dolay kendisine imdiden tebl-i mesliyyet ile teskn-i galeyna mecbr edilmesi muvfk- hl olur gibi mtlaa olunmakda ise de icr-y cb vbeste-i rey-i rezn-i cenb- sadret-penhleri olmala ol bbda. 16 Eyll Sene 1311 Trihiyle Heyet-i Tahkkiyyeden Tanzm ve t Olunan Mzekkirenin Sretidir Ermeniler end gn akdem Galata Kilisesi'ne toplanarak Ermenistan meselelerine dir be yz imzy hv olmak ve Bb- l cnib-i smsine takdm edilmek zere bir istid tanzmi tasavvurtlarnn baz esbb cihetiyle nmzdeki pazartesi gnne talk edildii ve tamk-i tahkktla istihsl olunacak malmtn ifde olunaca arz ve beyn olunmu idi. [94] Muhbir imdi nezd-i cizneme gelerek ifdesinden istinbt klndna nazaran tasavvurt- marzann yevm-i mezkrda icr olunaca ve hatt zikr olunan istidda imzlar bulunacak be yz kimsenin birlikde Bb- l'ye mrcaat edeceklerini ve yet bir tarafdan mmnaat grlecek olur ise bunlara hafiyyen mutarasst olacak bir ok Ermenilerin silh be-dest olarak mukvemet etmeleri cmle-i tasavvurtdan bulunduu ihbr edildii ve rtbetl patrik efendinin iki gn evvel tebdl-i hev iin Bykdere'ye gitmesi baz sefretler ile hafiyyen mlkt fikrine mebn olaca ve skdar'da Selamsz Kilisesi'nin yarnki pazar gn yevm-i mahssu olduundan orada bulunmak zere vuk bulan dvete patrik-i mm-ileyh tarafndan adem-i muvfakat cevb verildii marzdur. Mahkeme-i Cinyet Riysetine Mahss Olmak zere Bir Zarf Dernunda Dire-i Adliyyeye Braklm ve Dernunda Taral Ermeniler mz ve 16 Eyll Sene 1311 Trihini Hv Olarak Zuhr Etmi Olan stidnn Sretidir Ermeni milleti efrd tarafndan vatanlarnda dr olduklar ahvlden dolay li-ecli'l-itik baz makmt- ulyya mrcaat mukarrer olup, bu teebbsden maksad beyn- mstediytdan ibret olduu ve hi bir gn muhlif-i syi hareketde bulunulmayaca cihetle mer olan hakk- ikyete kuvve-i askeriyye ve polis ve jandarma tarafndan muhlefet olunmamas iin vazfe-i memriyyetleri

ERMEN OLAYLARI TR H

65

iktizsyla cb edenlere evmir its ve yed mdhale vuk bulur ise netyicinin mesliyyeti tammiyle msebbiblerine rci olaca arz olunur. [95] Makm- Cell-i Sadret-i Uzmdan 16 Eyll Sene 1311 Trih ve Yz On Bir Numara ile Cevben Vrid Olan Tezkire-i Smiyye Sretidir Ermeniler tarafndan be yz imzl bir arz- hlin cemiyyetle Bb- l'ye getirilip makm- sen-verye its mutasavver olarak kuvve-i zbtaca bunlara nmnaat vukunda Ermenilerin msellehan mukvemet edeceklerine dir heyet-i tahkkiyyeden verilen mzekkire ile yine bu gn ekli mazbt bir Ermeni tarafndan taral Ermeniler imzs ile Mahkeme-i stnf Cinyet Riysetine gnderilip b-tezkire taraf- vllarna tevd olunan varakann sretleri merbten gnderildiine ve ol bbda ittihz olunan tedbrin tafsline dir 16 Eyll sene 1311 trihi ile mverrah ve yedi yz doksan numarasyla murakkam olup ibu cumartesi gnnn gecesi saat drde karb vsl olan tezkire-i hussiyye-i dstrleri ve melff sretler mtlaa olundu. Siyk- ir- devletlerine nazaran ihbrt- vka zerine zbtaca lzm gelen tedbr istihzr olunmu ise de tasavvurt- mezkrenin shhatine hkm olunduu hlde, Bb- lce dahi tedbr-i lzme ittihz ve Adliye ve Dhiliye ve Hriciye Nezret-i Cellelerine cb- hle gre teblgt icrs mtehattim olarak ibu tedbr ve teblgtn nefs'l-emre muvfakatini ve icrtda mkilt vey hatt vukunun menini temn iin dahi tamk-i madde edilmesi elzem olup, bu cmleden olarak evvel-be-evvel ti'z-zikr mevddn istzhn cb eylemidir. yle ki: evvel arz- hl-i mebhsun-anhn be yz imzy hv olaca beyn olunuyor ise de bunu ka kii sle vsta olaca bildirilmemi olduundan, zbtann tahkkt iktizsnca arz- hlin msili ka nefer ve kimler olacakdr. Sniyen, Mahkeme-i stnf Riysetine gnderildii beyn olunan varaknn ekil ve siyk clib-i dikkat olduundan, bunu sl eden [96] ve ekli mazbt olduu cmle-i irdan bulunan Ermeni kimdir ve taht- tevkfe alnm mdr? Ve istintk tamk klnmakda mdr? Ve mevkf ise imdiye dein hsl olan netce-i istintk ne merkezdedir? Slisen, merkm Ermeni bu kd bu gn saat kada riyset-i mm-ileyhya vermi ve oradan dahi taraf- vllarna saat kada tevd olunmudur? Rbian, heyet-i tahkkiyyeden verildii cmle-i irdan bulunan raporun mnderictndan olan bir ibreye nazaran bunu it eden yalnz bir memr olduundan, ol memr nezd-i devletlerinde mevsk mudur? Ve bir de mezkr raporda Muhbir imdi nezdine gelerek ifdesinden istinbt klndna nazaran ibresi mnderic olup, shhati takdrinde devletce tedbr-i fevka'l-deyi istilzm edecek ve hatt dhilen ve hricen baz tesrta sebeb olmas muhtemel olacak tedbrin mbten olaca bu misill ihbrt zbtaca istinbt tarkyla deil, sarhan ve vzhan istikf olunmak emr-i tab olmasyla mebhsn-anh olan istinbt tabri neden neet etmidir? Ve muhbir nezd-i vllarnda siktdan madd mudur? Hmisen, yine mezkr rapora nazaran

66

HSEY N NZIM PAA

muhbir bu tasavvuru bundan bir ka gn evvel dahi ihbr etmi ve bunu dahi Ermenilerin Galata Kilisesi'ne toplanarak yle bir istidnme tanzmi hakknda cereyn eylediini beyn ettii mzkerelerine binen eylemi olmasyla ol vakitden imdiye kadar zbtaca ne gibi tedkkt ve tefahhust icr olunmudur? Ve mevz- bahs olan ictimda kezlik zbtaca bulundurulmas emr-i tab olan sir muhbirlerin ifdt raporda bahs olunan muhbirin ifdesini meyyid midir? Sdisen, Ermeni patriinin iki gn evvel tebdl-i hev iin Bykdere'ye gittii ve bu da baz sefretler ile hafiyyen mlkt fikrine mbten olduu cmle-i ihbrdan olmasyla patrik-i mm-ileyhin zamn- azmet ve sebeb-i tahvl-i mekn hussunda ve cb eder ise sefretler nezdinde dahi devletce teebbst- lzimede bulunulmak iin mm-ileyhin onlarla olan mlkt hakknda zbtann tefehhust ne merkezdedir? Sbian, arz- hli veren [97] taral Ermeniler olaca beyn olunuyor ise de erh olunan tasavvurt sahh ise taral Ermenilere bu fikri ilkda sir baz Ermenilerin dahi tahrk ve talmleri muhtemel olmala bu bbda mahsst var ise onlar kimlerdir? Buralarnn evvel-be-evvel bilinmesi muktez olduundan bil-tehr ir- keyfiyyetle beraber istikml-i tedbr-i ihtiytiyyeye himmet buyrulmas siyknda. Makm- Sm-i Sadret-penhden 16 Eyll Sene 1311 Trih ve Yz On Yedi Numara ile Vrid Olan Tezkire-i Smiyyenin Sretidir Ermenilerin tertb edecekleri istidnmeyi vermek iin cemiyyetle Bb- l'ye gelecekleri ve mmnaat olunur ise silhla mukvemet eyleyecekleri hakknda zbtaca vuk bulan istihbrta dir bu gece alnan tezkire-i dstrleriyle melff sretler mtlaa olundu. Ve bu bbda atebe-i seniyye-i mlkneye vk olan marzt- devletleri zerine Ermenilerin byle harekt- fesdiyyeye cret eylemelerinin kable'l-vuk meni iin ne yaplmas lzm gelir ise ona gre nezret-i cellelerine teblgt- lzmenin imdiden icrs muktez-y emr fermn- hmyn- hazret-i pdihden olduunu mbelli Mbeyn-i Hmyn Bakitbet-i Cellesi'nden alnan tezkire-i hussiyye zerine Dhiliye nzr devletl paa hazretleriyle birlikde cb mzkere klnd. Byle bir cemiyyetle Bb- l'ye istidnme irsli tertbtndan maksad, nezd-i vllarnda dahi malm olduu zere Avrupa devletlerinin nazar- dikkatini celb edecek bir arbede karmak, yan bu cemiyyetin Bb- l'ye azmet ve avdetlerinde slm'dan bazlarna ve yhd polis ve jandarma neferlerine tasallut ile kendi zerlerine mukbeleyi vcda getirmek olaca ihtimlden bad deildir. Binen-aleyh cemiyyetin teekkl edememesine en ziyde itin olunmak lzm geleceinden ve bunlar ir- vllar vechile elbette y Galata cihetinde ve yhd stanbul tarafnda kiliselerin birine tekl-i cemiyyet edeceklerinden, evvelce polisler ve hafiyyeler [98] vstasyla mahall-i ictim renilip, teden beriden oraya toplanacak ehsn ictimgha gelmezden evvel, birer sretle ve kavl-i leyyin ile azmetlerine mmnaat olunmas ve bu madde pek nzik

ERMEN OLAYLARI TR H

67

ve dakk bir ey olup, tedbrde kusr edilir ve arbede zuhruna sebebiyyet verilir ise netcesi pek vahm olacandan ve ihtimlt zerine beyn- rey ve tedbr kbil olamayarak iin gsterecei ekil ve heyete gre tedbr-i dilne ve hakmne ittihz cb edeceinden, ona gre f-y muktezsna ve yed cemiyyetin men-i teekkl kbil olamad hlde, iktiz-y hl ve maslahata gre tedbr ittihz olunmak zere pey-der-pey Bb- l'ye beyn- keyfiyyete ve bir de Patrikhneye vesy-y messire fs muktez-y irde-i seniyye-i hazret-i pdihden olmasna mebn, polis mdri ve yhd mtehayyizndan ve erbb- diryetden mnsib bir zt patrik nezdine gnderilerek tertbt- mezkreden kendisince malm olup olmad sul edilip, techl eder ise bu tertbt Zabtiye Nezretince malm olduundan file gtrlmemesi iin her ne yaplmak lzm gelir ise derhl icr etmesi hussunun patrie hsn-i tefhmi ile verecei cevbn irna himmet. Makm- Sm-i Sadret-penhye 17 Eyll Sene 1311 Trih ve ki Yz Drt Numara ile Yazlan Tezkirenin Sretidir Ermeniler tarafndan be yz imzl bir arz- hlin cemiyyetle Bb- l'ye getirilip, makm- sm-i sadret-penhlerine takdmi mutasavver olarak kuvve-i zbtaca bunlara mmnaat vukunda Ermenilerin msellehan mukvemet edeceklerine dir arz olunan istitlt zerine istzh buyurulan mevdda ve cemiyyetin kable'l-vuk meni hakknda icrs emr irde buyurulan tedbre dir 16 Eyll sene 1311 trihli iki kta tezkire-i smiyye-i cenb- sadret-penhleri hme-pr-y tazm oldu. Arz- hl-i mebhsun-anhda imzs olanlarn cmlesi hn-i takdmde hzr bulunacaklar cmle-i istitltdan olup, [99] Mahkeme-i stnf Riysetine varaka-i malmeyi odac vstasyla sl etmi olan Ermeninin odacnn ifdesine gre ekli zabt olunmu ise de, kim olduu malm olmadndan, varaka-i mezkre dn gece saat birde riyset-i mrn-ileyh tarafndan b-tezkire gnderilerek mnderict Heyet-i Tahkkiyye'nin ihbrn meyyid bulunmasndan bir ka gnden beri sir bir ka tarafdan vuk bulan ihbrt dahi bu merkezde bulunduundan, tedbr-i cile ittihzna mecbriyyet elvermidir. Ermeni patrii tebdl-i hev veslesiyle Bykdere'de mahssan istcr olunan bir yalya geen hafta nakl edip, teden beri sfer ve hussyla ngiliz sefriyle mlkt ve hemen her gn bi'l-vsta muhbert zbtaca muhakkaktdandr. Taral Ermenilere arz- hl takdmi fikrini ilk eden Ermeni Hnak komiteleri olacandan bhe olmayp, bu komite azsnn kimlerden ibret olduklar dahi bir gn malm ise de bunlar ziydesiyle cretlenmi ve haklarnda cez tertb olunamayacandan emn bulunmu olduklar cihetle, zbtaca kendilerinin celb ve isticvbndan hi bir netce kmayaca derkrdr. Cemiyyetin kable'l-vuk meni ile teekkl edememesine en ziyde itin olunmak lzm gelecei derkr ise de Ermenilerin bugn ve yarn yortu gnleri olup, kiliselerde toplandkdan baka Balkl civrndaki mezarlarnda dahi

68

HSEY N NZIM PAA

cemiyyetleri dt- kadmeden bulunmasna ve bunlarn meni hlinde zten kendilerince mutasavver olduu vech ile zbtaya kar bir fesd karmakla dahi iktif etmeyip, kiliselerden ve llerini ziyretden hkmetce men edildiklerini iddiya ve Avrupa'ya kar tazallumta kym edecekleri emsli delletiyle malmdur. Emr irde-i aliyye-i cenb- sadret-penhleri medll-i lsi vechile iktiz-y hl ve maslahata gre tedbr ittihz olunmak zere evvel-i emrde tertbt- mebhsun-anhnn file getirilememesi iin her ne yaplmak lzm gelir ise derhl icr etmesi hussunun patrike hsn-i tefhmi iin polis meclisi resi mm-ileyhin nezdine izm olunmu olduu marzdur. [100] Makm- Sadret-penhye 17 Eyll Sene 1311 Trih ve ki Yz Numaral Yazlan Tezkirenin Sretidir Ermeniler tarafndan cemiyyetle Bb- l'ye takdm klnaca istihbr ve arz ve ir olunan arz- hlden dolay dn gece hme-pr-y tazm olan yz yirmi bir ve yz yirmi iki numaral tezkir-i smiyye-i cenb- sadret-penhleriyle istzh buyurulan mevddan bazlarnn ecvibesi takdm klnan cevbnme-i kerde musarrah olduundan onlarn dahi zh ile beraber Ermeni patrii nezdine irsli emr irde-i aliyye-i cenb- sadret-penhleri iktizsndan olan memr avdet etmi ise, getirecei cevbn dahi seran arz ve ir irdesini mutazammn 17 Eyll sene 1311 trihli ve yz yirmi numaral tezkire-i smiyye-i dver-i efhamleri imdi enmil-pr-y tazm oldu. Heyet-i Tahkkiyye'nin sreti takdm olunan mzekkiresinde zikr olunan memr siktdan madd olduu gibi zbtaca hizmet ve istikmeti mcerreb doru bir memrun da oludur. Mzekkire-i mezkrede muharrer istinbt tabri ktibince tabr-i mezkrun man-y sahhi bilinmemesinden neet etmi olduu bi's-sul anlalmdr. Ermenilerin Galata Kilisesi'nde toplanarak yle bir istidnme tanzmi hakknda cereyn eylediini muhbirin beyn eyledii mzkere el-yevm taht- nezrette bulundurulan bir mfsidin ifdesine matf olup, mezkr kilise avlusunda mevcd olan Ermeni mektebi diresi ise teden beri merkez-i fesd ve mektebin on-on iki yalarndaki ocuklarna varncaya kadar bi'l-cmle talebesi fikr-i mefsedetle mutd olup, hatt geende talebe-i merkmeden be-alt kadar Hnak Komitesi'ne intisb ile iln- mefsidde bulunmalar zerine celb ve isticvb ile crmleri ikrr ettirildikden sonra, mektebin mdri olup el-yevm patrik ile ngiliz Sefreti beyninde vsta-i muhbere olan Artin Musedciyan Efendi'ye gnderilerek byle kendi idresindeki mekteb kirdnna varncaya kadar fikr-i mefsedetin talm ve telkn edilmesinden dolay beyn- esef klnm ve arz- hl tertbinin dahi mahall-i mezkr idresinin [101] cmle-i sr- fesdiyyesinden olmas melhzt- kaviyyeden bulunarak, maa-hz bu iin orada mzkere edilmi olduuna dir zbtaca malmt- sire istihsl olunamamdr. Yarnki pazartesi gn ber-vech-i marz Bb- l'ye cemiyyetle arz- hl getirileceine dir olan ihbr, demincek nezd-i kerneme gelmi olan Bb- l hulefsndan Raf Paazde sadetl Sdk Beyefendi'nin getirmi olduu Ermeni bir muhbirin ifdesiyle de

ERMEN OLAYLARI TR H

69

teeyyd etmi ve bu ifde teselsl ettirilerek tamk- tahkkt edilmek istenilmi ise de gerek mr-i mm-ileyh ve gerek getirdii muhbir, komite tarafndan haytlar dr- tehlike olacandan bahisle zht itsndan katiyyen imtin eylemilerdir. Dersadet stnf Mahkemesi Riyseti'ne bir Ermeni tarafndan verilmi olan varaka-i malmenin dnk gn hangi saatde verildiine dir riyset-i mezkrenin tezkire-i vridesinde sarhat olmayp, esn-y mahkemede vrd ettii bildirildiinden mezkr tezkire dahi aynen takdm klnmdr. Tezkire-i mezkre mnderictna nazaran iin evveliyt Adliye Nzr devletl paa hazretlerince malm olduu anlaldndan, mrun-ileyh hazretlerinden istzh- keyfiyyet buyurulmas rey-i sib-i cenb- sadret-penhlerine vbestedir. Emr irde-i aliyye-i cenb- sadret-penhleri hkm-i lsine tevfkan, patriin nezdine gnderilmi olan polis mdri sadetl Hsn Efendi Hazretleri avdetle, it eyledii malmt demincek takdm klnan arza-i hussiyye ile ber-tafsl arz- ir klnm ve zbtaca her trl ihtimlta gre tekayydtn icrs tab bulunmudur. Ol bbda. Makm- Sm-i Sadret-penhye 17 Eyll Sene 1311 Trihli ve Yedi Yz Doksan Drt Numaral Yazlan Jurnalin Sretidir Ermeniler tarafndan arz- hl takdmi vesilesiyle tertb olunan fesddan dolay telakk eylediim emr irde-i aliyye-i cenb- sadret-penhleri hkmnce stanbul Polis Mdri Hsn Bey, patriin nezdine gnderilerek icr ettirilen tablgt- mnsibe zerine patrik-i mm-ileyh Dokuz aydan beri taradan mtevelliyyen vuka gelen ikyta binen Mezhib ve Adliye Nezret-i Cellesi [102] vstasyla vuk bulan irtna atfen, mahallerine verilen evmirin ahkm icr olunmasndan dolay ahlnin ziydesiyle meys olduu gibi bu teessr bura Ermenilerine dahi siryet ettiinden, ilc-y meysiyyetle Ermeniler tarafndan bir mnsebetsizlik vuka getirilir ise kendisinin mesliyyeti lzm gelmeyeceini ve zten Ermenilerin geende ispatalyada bararak icr-y nmyile akam st dalm ve bir fenlk vuka getirmemi olduklar gibi yine bir fenlk vuka getirmeyecekleri meml olunduunu ve patriklik makm siyas ilere karmayp, byle eylerde ricc bulunabilecei ve'l-hsl yarn, yhd dier bir gnlerde bu gibi nmyie mukbil kabl-i mesliyyet edemeyip, nki ahl meys bir hlde bulunduu cevbnmesini beyn eylemi ve maa-m-fh byle bir hlin vuku mesliyyeti, nki zbtaca her trl tertbt- fesdiyyenin suver-i icriyyesi malm olduu cihetle patriklik makmna id olaca hakkndaki teblgt tekd edilmi ve zbtaca yarn iin dahi tekayydt- mkemmelenin fs tab bulunmu olduu marzdur. Ol bbda.

70

HSEY N NZIM PAA

17 Haziran Sene 1311 Trih ve ki Yz Yirmi Numara ile Beyolu Mutasarrfl'na Yazlan Mzekkirenin Sretidir Taradan gelmi ve ercf-i mnteireden dolay marm olan bir takm Ermenilerin er-drder ve bazs msellah olduklar hlde tenh mahallerde dolamakda ve bazen de meyhne ve emsli yerlerde tefevvht- b-edebne ve tehddt- melanet-krneye cret eylemekde olduklar mtevliyen alnan jurnallerden mstebn olduuna ve sye-i kudret-vye-i hazret-i pdihde mtemdiyen cr bulunan mumelt- inzbtiyyeye kar bu gibi edebsizliklerin maddeten bir tesri olamaz ise de devm dahi hikmeten ve maslahatan muvfk olamayacana ve Galata'daki kmr amelesi de u aralk mnsebetsizlie baladklarna binen ve seran gyet muktedir ve mdebbir memrlar tertb edilerek taradan gelmi ve serseriyne dolamakda bulunmu olan [103] Ermenilerin ve amele-i merkme miynnda ii gc olmayan ve mcerred fenlk k maksadyla gelmi bulunan Ermeni eirrsnn tedbr-i hasene ile er-beer toplatdrlarak dire-i zabtiyyeye irslleri keml-i ehemmiyyetle himem-i aliyyelerine tevd olunur. Ol bbda. 16 Eyll Sene 1311 Trih ile Beyolu Mutasarrfl'na Yazlan Tezkirenin Sretidir Ermeniler tarafndan beyz imzl bir arz- hlin cemiyyetle Bb- l'ye gtrlerek makm- sm-i sadret-i uzmya takdmi mutasavver olup, kuvve-i zbtaca bunlara mmnaat vukunda Ermenilerin msellehan mukvemet edecekleri haber alnm ve Mahkeme-i stnf Cinyet Riyseti'ne bu madde ve taral Ermeniler imzs altnda bir varaka verilmidir. Ermenilerin u aralk ziyde cretlenmi olmalarna ve be buuk sene evvelki Kumkap hdisesi dahi cemiyyetle kiliseden karak Mbeyn-i Hmyn- cenb- mlkneye arz- hl takdm edilecei ilnt ile ibtidr eylemi olmasna nazaran erbb- fesdn bu teebbs-i ceddi de Avrupa'ya kar yeni bir mesele karmak maksadna mstenid olduunda bhe olmayp, kiliselerin birinde ber-minvl-i muharrer akd-i cemiyyet ve oradan mctemian baz makmt- aliyyeye azmet teebbstna kar tedbr-i leyyine ittihz ve yed bu itidl-i mumele ile cemiyyetleri dalmayarak bir fesd karmak istiyecek olduklar hlde cemiyyetlerinin yine zerlerine silh atlmakszn mevcd svr jandarma ve polis kollar ile cemiyyetlerinin dadlmas ve marztlarnn ilerinden intihb olunacak bir iki kii ile Bb- l'ye takdm olunmasnn kendilerine gzelce tefhmi ve bu teebbs yarn ve ertesi pazartesi gnleri pek ziyde muhtemel olduundan, imdiden ona gre lzm'l-ittihz olan tedbrin mkemmelen icr ve sret-i mahremnede Beikta polisi memriyyet-i aliyyesine de malmt its ve bunun be-gyet mahrem tutulmas ve'l-hsl bu

ERMEN OLAYLARI TR H

71

saatden itibren geceli gndzl tekayydt- teyakkuzyyenin tammen icrs ve zinhr kan dklmesine meydan verilmemesi keml-i ehemmiyyetle ihtr olunur. Ol bbda. [104] Dhiliye Nezreti'nden Verilen htrnme Sretidir Ermeni patrii efendi ve Ermeni mutebern ve Patrikhne Kilisesi'nde ictim etmi olan ahl Devlet-i Aliyye'de knnen ictim memndur. imdi dalnz. Dalmaz iseniz mesliyyet sizlere id olur ve knnen ar cez grrsnz. Herkesin hakl ve haksz, sahh ve gayr-i sahh bir ikyeti olduu hlde bb- hkmet akdr. Fakat bunu knn diresinde beyn etmek lzm gelir. Knn diresinde beyn- hl iin patrik efendi biri Meclis-i Rhn ve dieri Meclis-i Cismn azsndan iki zt ile beraber imdi Bb- l'ye gelmelidir. Bldaki iln fehmetl, devletl sadr- azam hazretleriyle bi'l-mzkere ibu pazartesi gn saat altbuukda tanzm ve sizlere krat etmee ve edeceiniz mumeleye gre hkmet nmna lzm gelen tedbri ittihz eylemee Zabtiye nzr devletl paa hazretlerini memr ettim. F 10 Reblhir sene 1313. Dhiliye Nzr Rifat 18 Eyll Sene 1311 Trih ve Drt Numaral Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesine Yazlan Arzann Sretidir Evvel ve hir arz olunan Ermeni cemiyyt- ihtilliyyesinden dolay sadr- azam paa hazretleri kerlerini Bb- l'ye sreti leffen takdm klnan emri Ermeni patrii ve Ermeni mutebern ve Patrikhne Kilisesi'nde ictim etmi olan ahlye teble memr ettiler. Derhl Kumkap'ya gittim. Tekml revolverler ile msellah olan cemiyyet-i fesdiyye iinden geerek patrii grmek istedim ise de temruz ederek kabul etmediinden, Patrikhne Rhn ve Cismn Meclisleri [105] azsndan birer kii celb ederek emr-i mezkru kendilerine ve hzr olan cemiyyet-i melanete alenen ve harfiyyen tebl ve tefhm eyledim ise de isg etmeyip yine cemiyyetle orada kaldklarndan kendilerine bir saata kadar dalmalar ve yed dalmadklar hlde cebren dadlacaklar bi't-tefhm avdet edildi. Bb- l, Sultan Ahmed, Nr- Osmn, Balkpazar ve emsli mahallerdeki cemiyyetler kmilen dadld. imdi de Kumkap'daki cemiyyetin kendiliklerinden dalmaz iseler nesyih-i lzime ile ve olamad hlde bizden katiyyen silh atlmayarak yalnz svrler zerlerine hcm gstermek tehddiyle dadlmalar allmakda bulunduu marzdur. Ol bbda.

72

HSEY N NZIM PAA

skdar Mutasarrfl'na Kede Olunan 19 Eyll Sene 1311 Trihli Telgrafnme Sretidir skdar ve Kadky cihetlerinde vukt tekessr etmekde olduundan ve bu hlin devm syie dokunacandan, her tarafda polis ve jandarmadan kollar bulundurularak hfz- syie ve adem-i tekerrr-i vukt ve hdista itin olunmas ve Ermenilerden slm ve sireye ve onlardan Ermenilere bir gn tecvz ve taaddye katiyyen meydan verilmemesi ve yed yle bir tecvzde bulunanlar olduu takdrde be-heme-hl derdest edilerek ve haklarnda mumele-i knniyye icrsna mcib olacak delil-i sbtiyyenin derhl istihsl ve istikmli ve kuvve-i zbtann kifyetsizlii hiss olunduu anda bil-tehr muvenet-i askeriyyeye mrcaat olunmas ve'l-hsl her trl tedbr-i hakmne ve tekayyd-krnenin tamm-i ittihzyla uygunsuzluk vukuna meydan ve imkn braklmamas fevka'l-de ve keml-i ehemmiyyetle tavsiye ve ihtr olunur. Ol bbda. [106] Beyolu Mutasarrfl'ndan Vrid Olan 19 Eyll Sene 1311 Trihli Telgrafnme Sretidir Kasmpaa'da Mahkeme Han'nda bulunan Ermenilere tecvz ve taarruz eden Krd ve Lazlardan sekiz-on neferi Binba Hfz Efendi tarafndan getirilip tevkf edildii, oradaki kahvede ictim eden ahl-i merkmenin taarruzlarna imkn verilmemek zere imdi eref-vrid olan tezkire-i celleleri zerine mutasarrflkda bulunan kol heyet-i askeriyyesinin nsf dahi muvenet iin gnderilmi ve bir gn uygunsuzluk zuhruna meydan verilmemee sarf- mes edilmekde olduu marzdur. Cevben Kede Olunan 19 Eyll Sene 1311 Trihli Telgrafnme Sretidir Mtecvizlerin derdesti mcib-i memnniyyet olduu gibi, tedbr-i mttehaze de musbdir. Bade-m o yolda tecvztda bulunanlarn da derhl ahz girift edilmesi ve mavnac esnf kethudlarnn celbiyle, yed esnfdan Ermenilere tecvz edenler olur ise kendilerinin de bundan edden mesl olacaklarnn tebli ve esnf- sire kethudlarna da o yolda icr-y tenbht ve teblgt olunmas tavsiye olunur. skdar Mutasarrfl'na 19 Eyll Sene 1311 Trihinde Kede Olunan Telgrafnme Sretidir Bu gece saat ikibuukda baz kesn tarafndan Balaban skelesi'nde kin frn hademesinden drt Ermeninin edden darb ve cerh edilmesinden dolay tecemmu

ERMEN OLAYLARI TR H

73

etmi olan halkn dadld imdi istihbr klnm olduundan, hemen taharriyt- lzme bi'l-icr crihlerin zhire ihrc ve evvel ve hir bildirildii zere ska ska kollar ve mteaddid devriyeler gezdirilerek ve lzm gelenlere nesyih-i hakmne f olunarak milel-i Mslime ve gayr-i Mslime beyninde tezd ve tenfre sebebiyyet verecek hltn zuhruna katiyyen meydan ve imkn baraklmamas keml-i ehemmiyyetle ihtr olunur. [107] 19 Eyll Sene 1311 Trihinde Beyolu ve skdar Mutasarrflklarna Kede Klnan Telgrafnme Sretidir dre-i aliyyelerinde bulunan ve mekn Ermeni ve Krd ve sire gibi muhtelit olan bi'l-cmle hanlarn odabalar celb ile yekdieri aleyhlerinde k- hdist ve mcdeltdan tevakk etmelerinin ve aksi hlinde kendilerinin de edden mesl olacaklarnn kaviyyen tenbh ve tefhmi ihtr olunur. Beyolu Mutasarrfl'na Yazlan 19 Eyll Sene 1311 Trih ve Yedi Yz On Bir Numaral Tezkirenin Sretidir Azap Kaps ve eme Meydan ve Arap Cmi-i erfi mahalltndan bulunan ahl-i Mslimenin Galata'da silhc dkknlarndan esliha mbyaa ve Ermeniler aleyhine birden hareket etmek zere yangn var tabrini parola ittihz eyledikleri mevskan haber veriliyor. Byle bir hlin vuku mazallh stanbul'un syiini ihll edecei gibi, menfi-i devlete en ziyde muzrr olan mdhalt- ecnebiyyeye sebebiyyet ve mtecsirleri hakknda da bi't-tabi mstelzim-i iddet ve mesliyyet olaca cihetle hi bir zamanda vuku tecvz olunur hltdan olmadna binen ve seran tahkkt- lzme icrsyle beraber mahallt- mezkrede mtemdiyen kollar gezdirilerek ve oralarda mahalle kahvelerinde ve emsli mecma- ahl-i Mslimeye sivil ve gyet zek ve mstad ve hamiyyetli memrlar irsliyle kendiliklerinden bi'l-mnsebe erbb- fesdn hkmetce derdest ve haklarnda terettb edecek mumelt- knniyyenin fs mukarrer olup, elde edilmeyenler fesdda z-medhal olmayan tebea-i sdkadan ibret olduklar hlde ahl-i Mslimeden bazlar tarafndan k edilen tecvzt ve taaddiytn pek irkin olduu ve bu hl devletin menfiini ihll ile mdhalt- ecnebiyyeye sebebiyyet verecei eclden, byle bir hlin vukuna hi bir hamiyyetli Mslmann kil olamayacan fikirlerinde yer edecek ve heyecn ve galeyn teskn eyleyecek sretde ve hasb-i hl tarznda telkn ve tefhm ettirilerek zerre kadar mnsebetsizlik vukuna meydan verilmemesi ve yle msellah ve tecvz yolunda musrr olanlar grlr ise onlarn derdest edilmesi ehemmiyyetle himem-i aliyyelerine tevd olunur.

74

HSEY N NZIM PAA

[108] Beyolu Mutasarrfl'na Yazlan 19 Eyll Sene 1311 Trih ve Yedi Yz On Drt Numaral Tezkirenin Sretidir Ttnc Kirakos nmnda bir Ermeninin bir ok Krd ve Acemler tarafndan ne sretle darb olunup mteessiren veft ettiine ve ictim eden ahlnin ellerinde sopa ve ufak tfenk bulunduuna ve sireye dir alnan 19 Eyll Sene 1311 trihli tezkire-i atflerine cevbdr. Sopal ve silhl grlen ehsn hemen derdestleriyle haklarnda tedbt- lzme icrs ve merkm Kirakos'un ktillerinin de be-heme-hl zhire ihrcyla keyfiyyetin ir himem-i mahssalarna tevd olunur. Beyolu ve skdar Mutasarrflklaryla Dersadet Polis Mdrlii'ne ve Jandarma Alay Kumandanl'na Tammen Yazlan 19 Eyll Sene 1311 Trihli Tezkirenin Sretidir Ermeniler tarafndan dnk gn k edilen ve sye-i kudret-vye-i hazret-i pdihde n alnm olan hareket-i n-becdan mteessir olan ahl-i Mslimeden bazlarnn bugn muhtelif mahallerde bir iki Ermeni cerh ettikleri haber alnd. Erbb- tecvzn tedbi hkmete id olduu gibi ahl-i Mslimenin bu sretle tesdf edecekleri Ermenileri cerh ile yeniden arbede zuhruna sebebiyyet vermeleri eir-i slmiyyet ve menfi-i devlet ile kbil-i tatbk olamayacana ve mtecsirleri hakknda da bi't-tabi mczt- knniyyeyi mstelzim olacana binen ve seran teyd-i tekayydt ve inzbt ile beraber ahl-i Mslimeye o yolda vuk bulacak taaddnin devletce ve kendi haklarnda iyi bir netce hsl etmeyeceinden, o gibi tecvzt ve taaddiytdan be-gyet tevakk eylemeleri lzmunun kendilerine mnsib ve messir bir sretle tebli ve yine bu tenbht hilfna ahvle cret edenler bulunur ise her kim olur ise olsun derdest ve irsl edilmesi zmnnda cb eden memrlara talmt- kfiyye its ve'l-hsl intizr- lye mugyeret edecek ahvl vukuna katiyyen meydan ve imkn verilmemesi bi'l-hssa himem-i aliyyelerine tevd olunur. [109] stanbul Polis Mdrlii'ne Yazlan 19 Eyll Sene 1311 Trihli Tezkire Sretidir Bugn Kumkap'da kin Patrikhne Kilisesi'nde ictim eden Ermenilerin dadlmas hakknda taraf- sen-verden edilen teblgt zerine patrik tarafndan Hempak ve Atana Efendilerle Meclis-i Cismn azsndan bir efendi demincek nezd-i muhlisye gelip sebeb-i ictim- ahl-i slmiyye ve talebe taraflarndan vuku melhz olan taadd ve tecvzden ve polis tarafndan evrilmek gibi mumeltdan tevahhu olunmasndan mnbais olduu ve temn edildikleri hlde hemen dalacaklar ifde ve beyn olunmasyla kendilerinin hi bir tarafdan taarruz vuk bulmayaca sret-i katiyyede bi't-temn yerli yerine gitmeleri lzmu

ERMEN OLAYLARI TR H

75

tefehhm olunarak, ol vechile ahl-i mctemiay datmak zere gitmilerdir. Binen-aleyh Ermeni skin olan mahallerde ve hussyla dalacak cemiyyet efrdnn geecekleri yollarda kollarnz gezdirilerek hi birine kimse tarafndan taarruz ettirilmemesi ve bir de Hempak Efendi'nin ifdesine gre dn gece bir takm sarkl ve babozuk adamlar tarafndan Kumkap cihetinde baz Hristiyan hnelerine tecvz edilmek istenilip, hatt kaplarna kamalar kakdklar mstebn olup, bu hlin vuku irkin olduu gibi, tekrr dahi teceddd-i heyecn ve galeyn ve binen-aleyh devletce bir ok mazarrt d olacandan tekayydt- inzbtyyenin bir kat daha teydiyle ve taraf taraf memr sevk ve tesrbiyle hi bir Hristiyan ve Ermeni hnesine o yolda taarruz vuka getirilmemesi ve sarkl sarksz bir takm adamlarn mnsebetleri olmayan mahallerde silhl vey sopal dolamalarnda hi bir man olamayacandan, o gibi ehsn da kavl-i leyyin ile def ve ideleri ve yed direnmek isteyenler olur ise hemen tutulup getirilmesi ve'l-hsl kesb-i skn etmekde bulunan u galeyn- mdhiin tecddine sebeb olacak kk ve byk kffe-i ahvlin vukuna imkn ve meydan verilmemesi esbbnn kaviyyen istikmli bi'l-hssa himmet ve reviyyet-i msellimelerine tefvz olunur. Ol bbda. [110] Beyolu ve skdar Mutasarrflklaryla stanbul Polis Mdrlii'ne ve Dersadet Jandarma Alay Kumandanl'na 20 Eyll Sene 1311 Trihinde Tammen Yazlan Tezkirenin Sretidir El-n baz taraflarda mevcd olan Ermeni cemiyyetlerinden ve bunlarn harekt- vka-i n-becnn mcib olduu galeyndan dolay ittihz lzm gelen tedbr-i meniyye ve teskniyye bidyet-i hdiseden beri tavsiye ve tezbr olunmakdadr. zha hcet olmad zere galeynn devm- cereyn yeniden bir takm hdista bd ve bunun da tenbht ve teblgt- vkaya mugyirt bedh olup, binen-aleyh bu galeynn katiyyen ve klliyyen izlesi ve slmlarn ve sirenin Ermenilere ve onlarn da slmlara ve sir milletlere taadd ve tecvzlerinin meni derece-i vcb ve ehemmiyyetde olmasna binen ve seran esnf kethudlar ve ibalar celb edilerek efrd- esnf tarafndan tenbht hilfna hareket edenler edden dr- mczt olacaklar gibi kendilerinin de mesliyyetden kurtulamayacaklarnn bi'l-etrf tefhmi ile efrd- esnfa hilf- tenbh harektdan tevakk eylemeleri zmnnda nesyih-i messire icrs hussunun ilveten ve ekden tenbhi ve mahallt bekilerine de mahalleleri dhilinde vakitli vakitsiz elleri sopal ve mnsebetsiz adamlar doladrmamalar ve o yolda grecekleri ehs hsn-i sretle yerlerine gndermeleri ve sz anlamayanlar her tarafda mevcd olan memrn-i zbtaya derhl ihbr ve teslm eylemeleri ve mahalleleri dhilinde zinhr Ermenilerin ve slm ve sirenin yekdierine tecvz ve taadd etmelerine meydan vermemeleri ve yed yle bir hl vuk bulacan hissettikleri hlde en yakn kol memrlarna malmt vermeleri ve aksi hlden kendilerinin edden mesl olacaklar ve

76

HSEY N NZIM PAA

mteferrit hakknda talmt- kfiye its ve yed tecvztda bulunanlar ve k- cinyet eyleyenler olur ise mtecsirlerinin be-heme-hl elde edilmesi ve elleri sopal ve mnsebetsiz bir takm ehsn bil-sebeb-i mer urada burada doladrlmamas emrinde kol ve merkiz-i polis ve jandarma memrlarna tecdden icr-y vesy ve'l-hsl [111] u dakkadan sonra edn mertebe tecvzt ve yeniden hdist zuhruna imkn braklmayacak sretde tedbr ve tekayydt- inzbtiyyeye son derece itin ile aks-i ahvlin davet edecei mesliyyetden tevakk olunmas keml-i ehemmiyyetle tavsiye ve ihtr olunur. Ol bbda. Beyolu Mutasarrfl'ndan Vrid Olan 20 Eyll Sene 1311 Trih ve Drt Yz Elli Sekiz Numaral Tezkirenin Sretidir Kasmpaa merkezi yzbalndan imdi alnan bir jurnalde, mahall-i mezkrda bekr odalarnda skin ranllarn bi'l-ictim bu gece Ermenilerin hnelerini basp cerh ve katl fiillerine mcseretleri sebebiyle arbede-i azm zuhr ettiine dir baz tarafdan Mbeyn-i Hmyn- cenb- mlkneye jurnal takdm olunduu haber alnd muharrer bulunmu olmasyla, bunlarn mtecsirlerinin derdestleri zmnnda makm- kerden imdi meclis azs komiser Hac Slih ve Tahsin Efendiler memr tayn ve izm klnm ise de bu gece kerleri orada bulunduum esnda her trl tecvzta cret edenler ranllar olduu ikyt- mtevliye ile anlalmasna ve zbtaca haklarnda edilen nesyhn msmirr olamamasna binen, bunlar mensb olduklar sefrethne tarafndan taht- temne alnmadka zbtaca her ne kadar tedbr ittihz olunmu ise tecvzt- vkalarnn n alnamayacandan ve Krd ve Lazlardan baz esfil dahi bunlara ittib eyledikleri muhtemel olduundan, orada mevcd bulunan ranllarn hemen sefrethne tarafndan temnt- kaviyyeye rabtyla beraber mahall-i mezkrda mtemdiyen sefrethne tarafndan bir kavas bulundurularak nezret ve men-i tecvzlerine tavassut eylemesi esbbnn istikmli hussuna msade. Mutasarrfiyyet-i Mrun-ileyhya Zeylen ve Cevben Yazlan 20 Eyll Sene 1311 Trihli Tezkirenin Sretidir bu tezkire-i atfleri zerine sefrete bi'l-mrcaa ehs- merkmeye icr-y nesyih iin irsl olunan tercman ve kavas, komiser refkatyla taraf- llerine gnderildi. Mm-ileyhim tarafndan icr-y nesyih ettirilmesi ve fakat bu makle esfil-i raniyye [112] yle nesyih ile mtenebbih olmayp, bunlar kuvve-i cebriyyeden baka bir ey men edemeyeceinden bu cihet zbtaca bakaca nazar- dikkate alnarak ve kumandanlkla da bi'l-muhbere kol iin asker dahi getirilerek, polis ve jandarma ilvesiyle Acemlerin ve Laz ve Krdlerin ekseriyyetle skin olduklar mahallerde ve mahallt- slmiyyede ara sra, ska ska kollar

ERMEN OLAYLARI TR H

77

gezdirilmesi ve gerek Acemlerin ve gerek dierlerinin zinhr bir gn uygunsuzluk vuka getirebilmelerine meydan ve imkn verilmemesi ve hussyla Ermenilerin her trl taarruz ve tecvzden son derecede muhfazalarna be-gyet itin ve ihtimm buyrulmas himem-i aliyyelerine mevddur. Ol bbda. Beyolu ve skdar Mutasarrflklaryla stanbul Polis Mdrlii'ne ve Dersadet Jandarma Alay Kumandanl'na Tammen Yazlan 20 Eyll Sene 1311 Trihli Tezkire Sretidir Patrikhne ve Galata Balkpazar kiliselerine tecemmu edip henz dalmam olan Ermenilerin bu hareketleri gy Mslmanlarn galeyn- efkr ile vk olacak taadd ve tecvzlerinden hsl havfa atf ile ia olunarak binen-aleyh Karagmrk cihetinde bulunan Ermenilerin de muhfaza-i nefs maksadyla oralardaki kiliselere girmek fikrinde bulunduklar haber alnmas zerine derhl memr- mahss vstasyla sye-i hnede gerek erbb- cinyeti ve gerek galeyn- efkr ilcsyla tecvztda bulunan Mslmanlar tammen derdest olunarak haklarnda cb eden knn ve adletin icr klnaca ve sir Ermeniler ve Mslmanlar devletin tebea-i sdka ve mutas olup, galeyn- efkrdan dahi eser ve her iki millet efrdnn yekdierine tecvz etmeleri-n meydanda bir sebeb ve mahall kalmad sret-i mnsibe ve muknada tefhm ve tebl olunarak kiliselere iltic fikrinden sarf- nazar ettirilmi ve cb edenlere bu yolda yeniden icr-y vesy ve teblgt edilmi olduundan, idre-i aliyyelerinde bulunan bi'l-umm polis komiserleriyle jandarma zbtnna tecdd ve tedd-i heyecna sebeb olacak ahvl vukuna katiyyen meydan verilmeyecek sretde tekayydt ve tedbr-i mttehazenin tekd ve teydiyle beraber idreleri dhilinde gerek geceleri ve gerek gndzleri yle [113] havf sebebiyle kiliselere gitmek isteyen Ermenileri sret-i mnsibe ve katiyyede temn ve hsn-i muhfazaya itin ederek teebbslerinin meni ve maa-m-fh bu vesle ile zinhr bir gn taadd ve szlt vuka getirilmemesine son derecede itin eylemeleri zmnnda ez-ser-i nev icr-y vesy ve teblgt olunmas bi'l-hssa himem-i aliyyelerine mevddur. Beyolu Mutasarrfl'na Yazlan 20 Eyll Sene 1311 Trihli Tezkire Sretidir Kasmpaa cihetinde Laz ve Krd ve Acemler tarafndan bu gece bir uygunsuzluk k edilecei mstahber olduundan seran bi'z-zt muvin-i lleri beyefendinin ve yhd Miralay Hseyin Bey'in mahall-i mezkra izmyla tahkkt ve tecessst- mkemmele icr ettirilerek ve byle bir uygunsuzlua mteebbis olabilecekleri hissolunacak ehsn nayak olanlarndan be on kiinin bi-eyyi-hlin derdest edilerek merkez-i mutasarrfiyyet-i aliyyelerine getirilip tedkkt ve tahkkt-i

78

HSEY N NZIM PAA

istintkyyelerinin mevkfen icrs ve tecvz kaydnda bulunacak kesn haklarnda hkmetin iddetle mumele etmekde bulunduunun mahall-i mezkrda ve sir cihetlerde ihss ve ias ve haber alnd vechile bu gece mahall-i mezkrda zinhr yle bir uygunsuzluk vukuna imkn ve meydan verilmemek zere o taraf mumelt- inzbtiyyesinin bir kat daha teydi ve sk sk kollar gezdirilmesiyle syi ve emniyyet-i mahalliyenin muhfazas keml-i ehemmiyyetle tavsiye ve ihtr ve pey-der-pey verilecek malmta intizr olunur. Ol bbda. Beyolu Mutasarrfl'ndan Alnan 20 Eyll sene 1311 Trihli Telgrafnme Sretidir Kiliseden kp ngiltere Sefrethnesi'ne gidip de kabul olunmayan seksen kadar Ermeni imdi Tarabya'da bulunan sefrethneye gideceklerinden ne yolda mumele edilmesinin seran tayn ve ir intizr olunur. [114] Mutasarrfiyyet-i Mrun-ileyhya 20 Eyll Sene 1311 Trihinde Cevben Yazlan Tezkire Sretidir Telgrafnmeleri alnd. Cemiyyetle sokaklardan gemek zbtaca memn olduundan vusl-i tezkirede dalmalar hussunun lisn- mnsib ile teklfi ve yine cemiyyetle sokaa ktklar hlde zbtaca men olunacaklarnn tebli ve yed bu sretle toplanmalarnn sebebi eser-i havf ise sye-i hnede emniyyet ve syi ide edilmi, gerek Ermeniden ve gerek slmdan harekt- tecvz-krnede bulunanlar derdest edilerek haklarnda mczt- knniyye icrs derdest bulunmu olduunun ve sye-i hnede hsn-i muhfazalarna itin olunacann tefhmi zmnnda bi'z-zt mahall-i azmetle kendilerine temnt- mnsibe its ve hilf- tenbh yine mctemian sokaklarda dolaacak ve hussyla Taksim tarafna doru gidecek olurlar ise bir fenlk vukuna ve zinhr sefk-i dima katiyyen mahall braklmayarak cemiyyetlerinin hsn-i sretle dadlmas ve keyfiyyetin aceleten ir mevd- himem-i aliyyeleridir. Ol bbda. Beyolu Mutasarrfl'na Yazlan 21 Eyll Sene 1311 Trihli Tezkirenin Sretidir Beyolu'nda Sakzaac'nda bulunan Yakb Asr Kilisesi ile civrna bir gn taarruz ve tecvz k etmemek zere oralarda skin olan Krdlere tenbht- ekde fsyla beraber kendilerinin keflet-i mteselsileye rabt edilmesi ve orada bir uygunsuzluk vuka gelmemesi iin zbtaca tekayydt- mtemdiyye icrs himem-i aliyyelerine tevd olunur. Ol bbda.

ERMEN OLAYLARI TR H

79

28 Eyll Sene 1311 Trihinde Tanzm ve Takdm Klnan Fezleke Sretidir Bir ka bin Ermeninin bateten ve msellehan Bb- l'ye hcm edeceklerine dir zbtaca alnan malmt, Hnak Komitesi azsndan Agop'un bu ay zarfnda mahallt- slmiyyeye bi'l-hcm tesdf edilen slmn katliyle Dersadet'de bir ihtillin k [115] ve bu yolda olacak teebbst- melanet-krnelerini ketm iin evvel-be-evvel Hkmet-i Seniyyeye hizmet ve sadkat eden Ermenilerin itlf fesd komitelerince mukarrer olduunu mutazammn mevkfen icr klnan isticvbtnda mazbt ikrrtyla teyd eyledii gibi bu vaka-i ihtilliyyenin ehr-i Eyll'n on sekizinci geen Pazartesi gn icrs mukarrer bulunduu zbtaca bakaca tahkk klnmasna ve imdiye kadar Ermeni erbb- fesd hakknda tevl eden afv- ummden cretleri tezyd eyleyen rues-y erbb- fesd Ermeni ii hakkndaki mdhalt memlik-i sire-i hnede k eyledikleri riler syesinde husle geldiini ve fakat mdhalt- hzra temn-i maksadlarna kf olmayp ..... donanmasn Hali-i Dersadet'e getirmek iin stanbul'da be-heme-hl bir vaka-i ihtilliyyenin icrs lzm geleceini bir mddetten beri efkr- ahlye telkn eyleyerek ve bu tahrkt gnden gne tekessr eden komitelerin zbtaca haber alnp derdest edildikce Ermeni patriinin mrcaat zerine seblleri tahliye edildiini gren Ermeniler artk kendileri ne yapsalar haklarnda mczt icr olunmayacana kanat- kmile hsl eyleyerek cretleri mertebe-i gyeye vsl olmasna binen yle bir hcm vukunda husl tab olan netyicin vehmeti zbtaca nazar- dikkate alnarak stanbul Polis Mdri Hsn Beyefendi Hazretleri vakadan bir gn evvel Patrikhne'ye izm ile bu teebbsn men-i esbbnn istikmli patrik efendiye tefhm ve ihtr olunmu ve sfat ve vazfesi iktizsnca bunu mene mecbr bulunmu iken, ihtr- vka mukbil: Evet, ben de yle bir sz iittim ne yapaym? Benim szm dinlemezler, vakit de dardr. Ne yaparlarsa ben mesl olamam. diyerek vuku muhakkak olan ve kendisince malm olduu ifdt- marzasyla tezhr eden bir cemiyyet-i ihtilliyyenin teebbsn men etmek deil, icrs tarafn iltizm ve tervc eyledii anlalmasyla, men-i iktidrn hiz olduklar ve aksi hlinde tereddb edecek mesliyyet-i maddiyye ve maneviyyenin kendilerine id olaca mdr-i mrun-ileyh tarafndan tekrr edilmi ve maa-m-fh zbtaca u hle ve her trl ihtimle kar lzm gelen tedbr-i inzbtiyye tertb ve ittihz olunmudur. [116] Zikr olunan pazartesi gn rues-y erbb- mefsedet ve onlara iltihk eden rek-y melanetleri bini mtecviz olduu hlde Patrikhne Kilisesi'nde toplanm ve ynden sonra kilisede bulunan patrik-i mm-ileyh ile heyet-i rhniyye Patrikhneye giderek ve mctemi olan erbb- fesd dahi orada bulunarak patrik efendinin yannda bulunan bir kz tarafndan erbb- ihtilli k- rie tahrk ve tehyc yolunda bir makle rd ve mtekben rues-y erbb- fesd taraflarndan

80

HSEY N NZIM PAA

fikr-i ihtilli teyd yolunda icr-y tevkt edildii ve patriin resmi dahi bir mevk-i mahssa asld gibi kilisenin kampanas alnarak ve bir ok silhlar atlarak ri ve ihtillin ibtid ettiini iln ile cemiyyet-i fesdiyye msellehan ve mctemian yukarya doru hareket ve evvelce beynlerinde karrlatrlm olduu vechile mahll-i muhtelifede ihtif etmi olan ve kezlik msellah bulunan rufek-y ekvetleri de meydana kp onlara ihtihk etmi ve yollarda her tesdf ettikleri memrn-i zbta tarafndan dalmalar iin icr olunan nesyih ve ihtrt- leyyineye havle-i sem itibr etmeyip ve Yaasn Haystan ve yaasn szlerini bararak yd ve tekrr ile revolver ve kama gibi hmil olduklar silhlar ellerine alp Nr- Osmn ve Tavukpazar taraflarna doru gelmiler ve oradaki memrn-i zbta tarafndan dalmak iin tekrr edilen nesyih ve ihtrta mukbil silh atmaa cret eylemilerdir. Me'mrn-i zbta tarafndan bi'l-mukbele istiml-i silha mecbriyyet grlmekle beraber ziyde sefk-i dim vuka gelmemek iin dahi mmkn mertebe itidl ve teenn talmtna da tevfk-i hareket edilmek ve dier cihetde mretteb jandarma svr kollarnn sevkiyle cemiyyetleri datdrlarak balca ihtillcilerin istsllerine msraat olunmak istenilmi ise de svr ve piyde jandarmann srat zere hcmlar ile bir tarafdan datdrlan erbb- ihtill ellerinde revolverler ve kamalar olduu ve bir taraftan revolverleri endaht etmekde bulunduklar hlde dier sokak aralarndan dolaarak ve yine Bb- l'ye doru gitmek zere kouarak ahlye btn btn dehet vermi ve aml [117] Cbizde Rgb Bey ile gazinocu Mehmed ve koltukcu Thir ve kasap Kmil ve Ahmed ve camc Ahmed ve manav Mehmed ve kahveci Mehmed ve Tevfk ve ayc Yorgi ve terzi dier Yorgi ve Evladisiyos nm kesnn bi'l-mhede vk olan ehdetleri ile de sbit olduu zere Sultan Mahmud Trbesi civrndan Bb- l'ye ayrlan caddenin banda tesdf eyledikleri Jandarma Alay Meclisi azsndan Binba Servet Bey'i ahl-i slmiyye muvcehesinde tutup gyet vahiyne ve melnne bir sretde kama ve baklarla cerh ve itlf ve Cmlenizi ayak altna alp mahv edeceimiz gn bu gndr. diyerek orada bulunan polis ve jandarma zbtn ve efrdyla hi bir eyden malmt olmayarak i ve glerine gitmekte olan halkn zerlerine iddetle hcm ve istiml-i silh ile memrn ve ahlden bir kiiyi daha katl ve bir ka kiiyi de cerh etmeleri zerine memrn-i zbta tarafndan her cihetden hcm gsterilmek sretiyle tehdd ve cemiyyetleri oradan def ve tebd edildikleri srada, nki ahl-i slmiyye ve talebe-i ulm dahi taarruzla onlar da galeyna getirerek tevs-i dire-i ihtill cmle-i mukarrert- melnnelerinden olmasyla bunlardan bir takm baz cevmi ve medris nlerinde ve ale'l-huss Mekteb-i Hukk- hne ve ataleme'de Mehmed Aa Medresesi ve Firzaa Cmii nlerine kadar giderek ve tesdf ettikleri eimme ve talebe ve cevmi hademesine revolverle ate ederek hatt Firzaa Cmiinin hademe odasna girmi olan bir kurun talebeden Resl Efendi'yi tesdfle cerh etmi ve asl rues-y erbb-

ERMEN OLAYLARI TR H

81

fesd derhl Patrikhne Kilisesi'ne giderek ve avenesinin bir ksm dahi onlara iltihk ederek civrda bulunan ahl-i slmiyyeye isman ve bir takm da taraf taraf mahallt- slmiyyeye hcm ile mteferrikan revolverler endaht ve o sretle ilk-y dehet ve heyecna cret eylemi olduklar gibi yine cmle-i tertbt- ihtill-krneden olmak zere zikr olunan Patrikhne Kilisesi ile Karagmrk Ermeni Kilisesi'nde ve Eyb civrndaki tula harmanlarnda ve Galata'da Keolu ve Kasmpaa'da Hac Hasan hanlarnda ve Karagmrk'de Ermeni Hamparsum'un hnesinde ve gece olmak hasebiyle [118] tayn-i mevki kbil olamayan baz Ermeni hneleri ile mahall-i sirede atlan silhlar sabahlara kadar devm etmesiyle ahl-i slmiyye btn btn dehet iinde kalm ve bu sebeble Hatab Kaps ve ukureme ve Karagmrk ve Kasmpaa cihetlerinde tde esbb ve tafslt arz olunacak hdist ve mteferrik vukt zuhr etmi ve defter-i mahssunda muharrer olduu zere memrn ve polis ve jandarma ve slm ve Hristiyan ahlden ve erbb- ihtillden baz mecrhn ve vefeyt vuk bulmudur. Erbb- ihtillin tahkkt ve istitlt ile msbit ve vukt ile meyyed olan tasavvurt- melanet-krnelerine ve ber-minvl-i marz Nr- Osmn ve Tavukpazar ve Sultan Mahmud Trbesi ve civrnda datlm olan cemiyyet-i fesdiyye rues ve efrdnn tekrr Patrikhne Kilisesi'ne toplanarak ve bir takm da teye beriye dalarak istiml-i silh- mefsedete devm etmelerine nazaran, iin netce-i vahmeyi mcib olaca ve erbb- fesdn daha byk fenlklara cret eyleyecekleri hiss olunmasyla yevm-i mezkrda bi'z-zt Patrikhne'ye girerek patrikden taleb-i mlkt olundukda temruz ve kabulden istinkf eylemesiyle hi olmazsa taraflarndan Rhn ve Cismn Meclis azsndan birer kii gndermesi teklf olunmas zerine nezd-i kerneme gelmi olan iki kii patrik efendinin kilisede ictim eden erbb- fesda dalmak iin nashat eylemesi teklf olunduu hlde o gn akama kadar bu maksadn istihsli mmkn olamadndan ve u hllerle beraber mezkr kilise cemiyyetinin devm- neriyt- fesdiyyesi daha ziyde d-i vehmet olaca derkr olduundan -drt saat kadar patriin mumelesine intizr ile yine bir semere grlemeyince, gece tekrr bi'z-zt Patrikhne'ye azmet ve patrikle mlkat edilerek bu hlin vehmeti kendisine tefhm ve cemiyyetin datlmas lzmu taleb ve emre itatla dalacak ehsn ifl olunmu bulunanlar haklarnda zbtaca bir mumele edilmeyecei hakknda da temnt- kaviyye verilmi olduu patrik efendi gy erbb- ihtill kendisinin [119] szn dinlemediklerini ve maa-m-fh bunlarn dalmalar iin haber gnderip nashat edeceini bildirmesiyle dire-i zabtiyyeye avdetle o gece saat bee kadar dalacana intizr olunan cemiyyetin devm eyledii grlmesine mebn patrie resmen bir tezkire yazlarak cemiyyetin be-heme-hl datdrlmas lzmu katiyyen bildirilmi ve bu tebl-i resmnin vusl-i ilmhaberi ve Patrikhne'nin mhr-i mahssyla mahtm olduu hlde dire-i zabtiyyede mahfz bulunmudur.

82

HSEY N NZIM PAA

Cemiyyet-i mezkrenin dadlmas emrinde patriin vuk bulan tesmh ve erbb- fesdn vesit-i hafiyye ile vk olan tevkt ve tehddt Beyolu Balkpazar ve Galata Ermeni kiliselerinde dahi ictimlar ve sefrt- ecnebiyyeden birine cemiyyetle gidilmek gibi yakksz bir takm hl ve hareketler vukuna sebebiyyet vermidir. Patrikhne Kilisesi'nde ictimn ve onlar tarafndan vakit vakit silh atlmasnn geceli gndzl alenen devm ve zbta ihtrtnn adem-i isgs zerine Bb- lce Uncuyan Apik ve Noryan Efendiler hazert defetla patrik efendi nezdine gnderilerek, gerek orada ve gerek Beyolu Balkpazar ve Galata Ermeni kiliselerinde bulunan cemiyyetlerin dadlmas iin ihtrt- ekde icr ettirildii hlde cemiyyt- mezkre el-yevm devm etmekde ve tahrkt ve tehddtn icr eylemekde bulunmudur. Cemiyyet-i fesdiyyenin ilk hareket-i ihtilliyyesi ol sretle def edildikden sonra zuhru blda arz olunan hdist ve vuktn sret ve esbb- vukunun tafsltna gelince: Balca vukt mahalli olan yerlerden Hatab Kaps hdisesinin sret-i zuhru vaka gn akam saat ikibuukda cmi-i erfin basldna dir erbb- fesd tarafndan neredilen yiann zten galeynda olan ahlyi bir kat daha heyecna drmesi ve ukureme'deki Tahan arbedesinin dahi vakann ferds gn saat on rddelerinde mezkr handaki Ermeniler tarafndan gelip geen ahl zerine hann pencerelerinden bir ok silh atlmas ve Kasmpaa'da vk [120] Hac Hasan Han vakasnn da yevm-i mezkr akam saat de oradaki elli kadar Ermeninin bi'l-ittifk bir ka el silh endaht ile beraber muahharan gaz lambasn hrice frlatarak ve tam zerine kp karsndaki kahvehnede oturmakda olan Krdlerin zerine kiremit atarak taarruz etmeleri ve Karagmrk hdisesinin ise leyle-i mezbrede saat de oradaki Ermeni kilisesinden atlan elli-altm kadar silhdan dolay dr- heyecn olup hnelerinden kan ahl zerine mahall-i mezbrda Hamparsum'un hnesinden bir ka el silh atlmas ve tede beride vuk bulan arbedelerin dahi yine Ermeniler tarafndan verilen sebebiyyet zerine vk olup k- hdise maksadyla Eyb civrnda tula harmanlar amelesinden Rid'i vaka akam on iki nefer Ermeni kurunla bir sret-i fecada katl ve itlf ve orada etrfa dehet verecek sretde bir ok silhlar endaht etmi ve aradan gn geip hdise ber-taraf edildii hlde evvelki gece Mahmud ve Kzm nmnda iki kii Feriky'nden geerler iken msellehan zerlerine hcm eden Ermeni Leon ve Rupen ve Civan taraflarndan kama ve ilerle cerh edilmilerdir ki bil-sebeb u hllerin k edilmesi ve ehs- merkmeden Rupen'in kamas zerinde bir insan kafas musavver ve mressem ve Allah millete ve evldmza kuvvet versin, muhrebe edelim, gz olalm, herkes grsn. Ermenice ibresi ve 1882 trihi muharrer ve mahkk bulunmas ve Galata gmr hamallarndan Nian'n esn-y vakada ve o civrdaki be yz kadar Ermeni hamallara hitben Sizi greyim! Gn bu gndr! ve Kasmpaa'da semercilik eden Minas refki Dikran'a hitben Frsat bu

ERMEN OLAYLARI TR H

83

frsatdr, ben mteehhilim sen bekrsn, niin dn stanbul'a gidip bir ka slm ldrmedin? yolunda tefevvhtda bulunmalar ve Beyolu Balkpazar Kilisesi'nde toplanp arbede k etmek isteyen Ermenilerin yanlarna gidip icr-y nesyih eden [121] Beyolu Mutasarrf muvini ve Jandarma Taburu kumandan ile jandarma karakolhneleri mfettiinin zerlerine hcmla darba kym etmeleri maksadlarnn ne hinne ve teebbslerinin ne derece melanet-krne olduuna delil-i kfiyyeden olduu gibi Beyolu Balkpazar Kilisesi'ndeki cemiyyetin dadlmasn nashat etmek zere Patrikhne'den memren izm edilmi olan Meclis-i Cismn azsndan Boyacyan Ohannes Efendi'nin cuma gecesi katiyyen asl ess olmad hlde gy baesinde hrsz varm diyerek hnesinin st kat perceresinden ve oradan gemekde bulunan kolun arkasndan iki el silh atp kan kurunlardan biri nefertdan birinin nezdine dmtr ki hud-negerde bu sebeble orada da bir arbedenin zuhruna ramak kalm iken tedbr-i sera ile n alnm ve nshn u hareketi Patrikhne nesyihinin nasl bir niyyetle cereyn ettiine dell-i vzh bulunmudur. Erbb- ihtillin fikir ve maksad- denet-krnelerini ve Patrikhne'nin onlara kar ne derecelerde msade-krne davrandn daha ziyde tavzh iin Hnak Komitesi azsndan olup vakadan daha evvel elde edilen Agop'un yukarda bahs olunan ikrrt- mazbtas ile Patrikhne Kilisesi'ndeki rues-y erbb- fesdn dardaki avanesi ile vsta-i muhbereleri olduu anlalarak ferds gn derdest edilmi olan Mihran ve Hamparsum'un Uncuyan Apik ve Noryan Efendiler huzurunda dahi tekrr etmi olduklar ifdtnn ber-vech-i zr arz ve tezbri kf grnr. yle ki: Merkmlardan Agop zikr olunan komite ruessndan biri kendilerine talmt verdii srada Bir aya kadar hkmet aleyhine isyn edeceiz. O vakit silh da tevz edeceiz. Rast gelen Mslmanlarn zerlerine hcm ederek itlf edeceksiniz... yolunda telkntda bulunduunu ve'l-hsl komitenin cmle-i tertbt evvel-be-evvel vesit-i hafiyye-i zbtann izle-i vcdlar ile beraber ite byle cemiyyetle Bb- l'ye ve devir-i sire-i resmiyyeye hcm ederek memrn ve mstahdemn-i devleti dahi mahv eyledikden sonra [122] mahallt- slmiyyeye hcm etmekle istihsl-i maksad eylemekden ibret olduunu ve merkmn Mihran ve Hamparsum dahi cemiyyetin bu teebbstndan maksadlar Bb- l'yi basmak ve kan dkerek syi-i dhilyi ihll etmekten ibret bulunduunu ve cemiyyet-i mezbre daldkdan sonra Patrikhne Kilisesi'ne avdet etmi olan erbb- fesdn resleri tarafndan celb edilen iki papas huzrunda ynlerince en byk yeminleri olan Vorityun yan Hazret-i s'nn kan nmna son gnleri olup bu uurda kanlarn dkeceklerine yemin ettikden ve zamko tarafndan iki defada beyaz bir bohaya sarlm revolver ve kama getirilip silh olmayanlara tevd edildikten sonra ferds sal gn Bb- l'ye hcm etmek zere orada kalp ve bir takm Patrikhne'ye alnp o gece cmlesi patrik efendi tarafndan itm edildiini ve ehs- merkmenin

84

HSEY N NZIM PAA

mezkr kiliseden bir aralk karak hricde kendilerine intizr eden hemplaryla birleip ve ukureme'deki hanlarda bulunan fedyleri nlerine katp Bb- l'yi basma ve katlim etmek ve oradan ran Sefrethnesi'ne ve kadnlar da sefret-i ecnebiyyeye mrcaatla derdest olunan zevc ve oullarnn tahliye-i seblleri zmnnda musrrne dav eylemek iin karr- kat verdiklerini tbian beyn ve tezkr eylemilerdir. te cemiyyet-i fesdiyyenin arz ve tadd olunan mukarrertndan biri de vesit-i hafiyye-i hkmetin izle-i vcdlarna id ve bunu filen mevk-i icrya koyduklar polis komiserlerinden Markar ve Dikran ve zbtaya hidemt- hafiyyesi mesbk olan rusmt- ey-y ayniyye memrlarndan Sinekerim efendilerin tevrh-i muhtelifede komite fedleri tarafndan fen hlde cerh ve matbt direleri memrlarndan ve kezlik hkmetce hidemt- sdkneleri grlen Ttnciyan Mgrd ve Hamparsum ve Nezret memrn-i hussiyyesinden Mampara efendilerin tevrh-i muhtelifede [123] yine fedler tarafndan sret-i fecada cerh ve itlf edilmi olmalar ile sbittir. Bu kerre Makriky'nde katl edilmi ve keyfiyyet-i katli Patrikhnece Baruthne Krd amelesine isnd edilmekde bulunmu olan Balk Mihran'n teden beri Hkmet-i Seniyyeye hidemt- sdknede bulunmasyla umm slm ve ekser memrnin tevecchn kazanm hsn-i ahlk eshbndan bir adam olduu mahssan icr ettirilen tahkktdan mstebn olup, u hlde merkmun emsli gibi fedler tarafndan itlf edilmi olacandan bhe olmamasyla Patrikhne'nin fil-i katli Krdlere atf etmesi isndt- mtevliye-i sire cmlesinden addedilmek lzm gelir. Patrikhne Kilisesi'ne kapanm olan ve arz olunduu zere sret-i serada cemiyyetleri dadlarak maksad- hinnelerini icrya muvaffak olamadklar cihetle meys kalan rues-y erbb- mefsedet btn kuvvet ve vesit-i melanetlerini halk heyecna getirip yeniden riler karmak cihetlerine hasr ederek her trl telkntdan hl kalmadklar gibi dkknlarn ber-mutd am olan Ermeni esnf dkknlarn adamlar gnderip ve tehdd yolunda tevkt icr edip alm olan dkknlar bir ka saat sonra ksmen kapattrm ve erbb- mefsedetce .... vurdu muntazar olan ve donanmaya taalluku ihss ettirilen yeni bir haber vurd etmedii takdrde meksd- fesdiyyelerini icrya filen ve her tarafdan mttehiden mbderet edeceklerini ibdet iin kiliselere girip kan rek-y mefsedetleri vstasyla hricdeki hemplarna tebl ve ilm ettikleri gibi kiliselere varakalar talk ile de btn Ermenilere hitben yaknda evvelkinden daha dehetli ve iddetli hcm ve ihtill k edileceinden bahisle dkknlarn kapamalarn ve silhl bulunmalarn ve muktedir olanlarn muvenete gelmelerini tavsiye ve ilm eylemilerdir. Ve yeniden fedler ve silhlar tedrikine ve cemiyyetlerini teksre

ERMEN OLAYLARI TR H

85

ikdm etmekde ve bir tarafdan da ibdet maksadyla kiliselere giden ve teklft- melanet-krnelerine ittib etmeyen bir takm kadn ve erkekleri [124] tehdd ve tazyk ile hrice karmamakda bulunmulardr. Hatt Kasmpaa'da kin pliki Hamam destghtar Ermeni van'n Beyolu'nda Balkpazar Kilisesi'nde bi't-tehdd dar karlmam olan yirmi yedi yalarnda ve Varton nmndaki hemresini kilise kapclarndan mkerreren taleb ederek cevb- muhlefet almasyla zbtaya mrcaatla yanna polis komiseri ve mezkr kilisenin azsndan Hamparsum Efendi terfk ve irsl olunmu ve o sretle hemresini g hl ile alabilmi ve Moskoflu Artin nmnda biri de gnden beri Galata Kilisesi'nde kapanp kalmasndan ve kilise durnundaki erbb- ihtill tarafndan grd tazykden dolay bi'l-mecbriyye kendisini pancereden sokaa atp ve ba yaralanp tahls-i girbn etmidir. Erbb- ihtillin yukardan beri arz ve tafsl olunan tertbt ve teebbstndaki melanet ve iddete ve ilk hcmlarnda mikdr iki bine karb olan ve her birerleri cemiyyet-i fesdiyye tarafndan mahssan tedrik ve it edilmi olduu derkr bulunan muhtelif apta revolver ve kama ve bak ve kurunlu usturpalarla msellah bulunan cemiyyete ve halkca hsl olan galeyn ve dehete kar memrn-i zbta keml-i itidl ve ihtiyt ile f etmi olduu vazfesinde kusr vuka getirmi olsayd netyic-i vahme hsl olaca derkr idi. Zbtaca ber-vech-i marz tedbr ve tekayydt- meniyyenin ittihziyle cemiyyet-i mezkrenin maksad- hinnelerini icrya meydan verilmeksizin cmlesi geriye pskrtldkden sonra dahi teye beriye dalan erbb- fesdn ahlye ve ahlnin de muhfaza-i nefs mecbriyyet-i tabiyyesiyle bi'l-mukbele onlara vuk bulan tecvzt esnsnda bile memrn-i zbta iltizm- keml-i tabassur ve tekayyd ile her nerede bir arbede zuhr etmi ise derhl yetiip ve tevsine meydan vermeyip bir tarafdan hsl olan kalabalklar datmaa ve bir tarafdan da bu arbede ve kargaalklar arasnda mecrh ve maktl olanlarn vesit-i mnsibe ile derhl bb- zabtiyyeye nakl ve isr ve men-i taarruz yolunda herkese [125] ihtrt- mnsibe icrsyla beraber halk arasnda hsl olan dehet ve heyecnn ref ve tesknine fevka'l-de ve can-siprne bir sretde gayret ve bu kadar megl arasnda mtecviz ve maznn olarak yz krk be kiiyi de tahkk ve taharr ile derdest eyledikleri gibi zabtiye etbbs taraflarndan dahi mecrhlarn muyent ve mdvt- evveliyyeleri bi'l-icr hastahneye yatrlarak ve kendilerine ayr ayr mahssan elbise ve yataklar tedrik olunarak tedvlerine itin ve bir tarafdan da mtecvizn-i merkme haklarnda mevkfen tahkkt- ibtidiyye icr olunmakda bulunmu ve erbb- ihtillden veft edenlerin cenzelerinin kffesi Hristiyan cenzelerine mahss olup zbtaca istikr olunan arabalara tahml ile ve Patrikhne'den celb olunan papas marifetiyle Yedikule hricindeki Ermeni Spetalyas'na nakl edilerek mhr-i resm ile mahtm senedlerle teslm ve defn ettirilmilerdir. Harekt- melnnelerinin derece-i vehmetini ve haklarnda min-klli'l-vch mstelzim olaca mesliyyeti bi't-tabi derk etmi olmalar lzm

86

HSEY N NZIM PAA

gelen ve her ne olur ise olsun tecdd-i ri ve ihtill ile zum-i fsidelerince kendilerini mazlm gstermek ve taaddiyt ve tecvzt- vkadan mteessiren ve mdfaa-i nefs ve muhfaza-i hayt mecbriyyet-i tabiyyesine binen ahl tarafndan edilen mukbele ve mdfaaya reng-i dier verdirmek resine tevessl eden erbb- melanet-i ri ve ihtill ber-minvl-i marz her tarafta tedbr-i sera ile ref ve izle ve emniyyet ve syi-i memleket ide olundukdan sonra her tarafa dattklar fed-i eirr vstasyla da ilk hcmda yapdklar gibi mahallt aralarnda rast getirdikleri Rum ve Yahudi ahlye de taarruz ile darb ve cerh fazhasna cret ettikleri pey-der-pey zbtaya mrcaat etmekde ve sye-i merhim-vye-i hazret-i pdihde dierleri miynnda tedv ettirilmekde bulunan bir ka Rum ve Yahudi mecrhlarnn ifdt- vkalaryla msbetdir. [126] Zbtann u hdisede kbil-i inkr olamayan mes ve ikdmtn ekl-i dierde gstermek iin bin trl tasnt cd ve ia olunduu gibi mikdr- sahhi kuyd- resmiyye-i zbta ve kefiyyt ve muyent- sahha ile msbet olan ihtillciler vefeyt istitlt- mevskadan olduuna gre Patrikhnece pek ziyde gsterilmek maksadyla ve keml-i ehemmiyyetle rastgele bir defter tanzmiyle itigl edilmekde olduu anlalarak bu megliyyet tasnt ve isndt- mezkreye bir zamme-i cedde-i tezvrt istihzrndan baka bir muyeneye mahml deildir. Hdise-i mezkrenin sret-i vukuyla zbtaca cereyn eden mumele tafslt suver-i marzadan ibret olmakla beraber gerek bu hareket-i fesdiyye ve gerek memlik-i hnenin muhtelif mahallerinde k edilmi olan hdist- ihtilliyye bir sebeb-i mera mbten olmayp, alt seneden beri icr klnan tahkkt ve mehkim huzrunda defetla cereyn eden muhkemt ile sbit olduu ve komitelerin zbtada mahfz bulunan talmt programlarnda musarrahan beyn olunduu vechile Ermeni fesd dnya zerinde mevcd hkmetlerden hi birinin usl-i idresiyle kbil-i tevfk olamayacak sretde emvl ve servet-i ummiyye ve arzi-i mevcdenin sret-i mtesviyede taksmi ve bir hkmet-i avm tess ve dn ve hkmet ve izdivcn lav misill anari meksdna mstenid olarak vk sret-i zhirede komitelerce Ermenistan nmna baz metlib dermiyn olunmakda ve gazetelerle dahi ner edilmekde ise de bunlar fesd programlarnda maksad- karb nmyla beyn olunduu vechile Ermenilerin hissiyyt- milliyye nokta-i nazarndan tahrkleriyle bu maksad- karbin istihslinden sonra anari fikrini tammen icr ve bu fikrin yalnz memlik-i hneye hasr edilmeyerek btn Avrupa nihilist ve anaristleriyle de birleerek umm hkmdrnn ellerinden zimm- idre-i hkmeti nezr etmek fikr-i sakmini tervc iin ortaya konulmu lafz ve cal eyler olduu delil-i katiyye ile msbet ve mefsid-i mezkrenin bir takm s-i kasd ve tehdd emsli gayr- mer sebebler k edilmekde olmas da anari fikrinin [127] mukteziytndan bulunduu gayr-i kbil-i inkr bir hakkatdir.

ERMEN OLAYLARI TR H

87

Dersadet'de byle bir ihtill karlaca daha evvel tahkk ve hatt patrike de tasdk ettirilmi oldukdan baka, New York'da kan Ermenice Hayk gazetesinin vakadan on sekiz gn evvel, yan 1 Eyll sene 1895 trihinde tab olunup, hdiseden sonra Dersadet'e gelmi olan on be numaral nshasnda, ihtillin Dersadet'den balayaca ve bunun esbb da taralarda k edilen mefsidin temn-i husl-i maksad edememesinden ve hlbuki ihtillin Dersadet'de vuku tesr-i mdhalt mcib olaca zann olunmasndan ibret bulunduu ve maa-m-fh taralarda dahi harekt- ihtilliyye vuka gelecei ve Ermenilerin bu hareket-i ihtilliyyesine kuvve-i zbta kifyet etmeyip, karlarna asker karlaca ve kargaalk esnsnda pek ok adam telef olaca derkr ise de, erbb- ihtillin ecatle mukvemet edecekleri zhiren hikye ve hakkatde icr-y melanet tavsiye edilmi bulunmas dahi harekt- mezkrenin ol sretle anari fikrine hizmet iin fesd komiteleri tarafndan tertb ve telkn edilmi olduuna ve imdiye kadar her tarafda zuhr eden ihtilllerin de ite byle komiteler tarafndan icr olunan ilkt ve tahrkt- fesdiyye ile vuk bulduuna dell-i vzh bulunmudur. Trabzon Vilyeti Polis Komiserlii'nden Vrid Olan 21 Eyll Sene 1311 Trihli ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Misfireten Trabzon'da bulunan Van Vli-i sbk Bahri Paa, Trabzon Kumandan Hamdi Paa ile bugn saat on birde stnf resinin hnesine gitmekdeler iken, yola nzr sokakdan iki Ermeni Bahri Paa'nn zerine dokuz el revolver atarak mrun-ileyhimnn ayaklarna isbetle zararszca mecrh olmu ve mtecsirler firr etmilerdir. Bu hussda mtecsir olduklar delil [-i katiyye ile] anlalan bir ka Ermeni imdi derdest edilmi [128] ve iin ehemmiyyeti diresinde tedbr-i lzime ittihzyle tahkkt ve takbta devm olunmakda bulunmu olduu ve tafslt postada bulunduu marzdur. Vilyet-i Mrun-ileyh Polis Komiserlii'nden Alnan 22 Eyll Sene 1311 Trih ve On Dokuz Numaral Tahrrtn Sretidir ifreli telgrafnme ile arz olunduu vechile mh- hl-i Rmnin yirminci aramba gn saat on birde Trabzon'da misfireten mukm Van Vl-i sbk sadetl Bahri ve Trabzon Frka-i Askeriyyesi Kumandan sadetl Hamdi Paalar hazert, yanlarnda ran Hkmeti'nin Trabzon Konsolosu Mirz Rz Han ve Posta ve Telgraf Bamdri zzet Bey olduu hlde meduvv bulunduklar Vilyet stnf Resi izzetl Esad Efendi'nin hnesine gitmekdeler iken, Uzunsokak tabr olunan caddeden mrrlar srada Zeytnluk [Zeytinlik] nmyla marf mahalle giden dar sokak hizsna geldiklerinde, yirmibe yalarnda ekli malm, setre pantalonlu iki Ermeni sokak azndan karak be-alt hatve mesfeden bulunan

88

HSEY N NZIM PAA

mrun-ileyhimnn zerlerine l-yenkat her ikisi de sekiz-on el revolver boaltp, bu srada gerek Bahri ve gerek Hamdi Paalar hazert bacaklarndan zararsz sretde mecrh olmulardr. Maiyyetlerinde avu erkes Ali ile oradan gemekde bulunan Trabzonlu Balkolu Hfz takbe itb etmilerse de takarrb ettike bunlarn da zerine ifte revolverlerini deidirerek boaltmaa devm ettiklerinden, derdestlerine muvaffak olunamayp, nihyet ngiliz Konsoloshnesi civrndaki kark sokaklarda gib olmular ve keyfiyyet polis idresince istihbr olunmas zerine, mevcd polisler ile cb eden mahallere gidilerek tahkkt ve taharriyta ibtidrla, maznn olanlardan bir ka hemen derdest edilmilerdir. [129] Mstan-i arz ve beyn olunduu zere ibu cinyete mtecsir olanlar cemiyyet-i fesdiyye efrdndan olacaklarna bhe olmayp, bu fili k etmeleri de memleketde bir ititn zuhr ve hudsu maksad- melanet-krnesine mbten olaca cihetle, keyfiyyet u noktadan nazar- dikkat ve teemmle alnarak istishb edilen askir-i nizmiyye ve zabtiyye ile taksm edilen mahallere kollar karlp, sokaklara toplanmaa balayan bir ok Ermeni ve siresin bir arada birikmeleri srat ve hsn-i sretle men edilerek ve taraf- dierden de mtecsirler hakkndaki tahkkt ve takbt ilerletilerek sye-i muvaffakyyet-vye-i hazret-i pdihde muhill-i syi bir hl zuhra gelmeksizin ide-i emniyyete muvaffakiyyet hsl olmudur. Derdest olunduklar arz olunan ve maznniyyetleri ihbrt ve delil ile anlalan Trabzonlu Kaspar olu Armenak veled-i Karabet ile Stepan olu Bogos ve Gmhneli Sitrak veled-i Arakel ve ibu fil-i fesdda mreketi bulunduu istidll olunan Kaspar olu Misak ile beraber Stefan olu Haik'in derdest ve taharrsine ve iin derkr olan ehemmiyyeti nisbetinde tedbr-i inzbtyye ve ihtiytiyyeye mrcaatla icr-y cbna devm olunduu ber-y malmt arz olunur. Trabzon Polis Komiserlii'nden Alnan 23 Eyll Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Trabzon'da Kethud Vasil Mahallesi'nde, evvelki vakadan dolay firrda olan Ermeni Haik bir refki ile cumartesi gecesi saat te askir-i hne efrdndan Trabzonlu Rahmi'yi revolver kurunu ile ar sretde cerh ile firr etmilerdir. Bunu iiten ahl-i slmiyye sokaklara kmlar ve bu srada Ermeni mahalltnn muhtelif semtinden bir ka silh endaht edilmi ise de baka vukt olmad ve ahl dadlarak imdi syi yolunda olduu marzdur.

ERMEN OLAYLARI TR H

89

[130] Trabzon Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 26 Eyll Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir 23 Eyll sene 1311 trihli ve ifreli telgrafnme ile arz olunan mecrh Rahmi veft etti. Osep nmnda bir Ermeninin hne ve dkknnda bir ok esliha ve mteferrit ile evrk- fesdiyye zuhr eylemekle, tevkf edildii marzdur. Trabzon Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 30 Eyll Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Sal gn Trabzon'a urayan Neme vapurunun Dersadet'den getirdii postadan var nmnda bir Ermeninin ald mektup, galeyn tahrk ile yannda bulunan arkadalaryla Mslmanlarn zerine revolver atmalaryla bir kii cerh edilmidir. Ayn zamanda muhtelif mahallerden yine Ermeniler tarafndan silh atlmaa balamasndan hsl olan grlt mahallta siryetle Ermeniler ile Mslmanlar mcdeleye ibtidr eylemilerdir. Hkmet kuvve-i mevcdesi ile muktelenin nn g hl ile alabilmi, slmdan on bir, Ermeniden yz seksen iki vefeyt vuk bulup, tarafeyn mecrhlar krk be rddesindedir. htill zamannda baz Ermeni maazalar da yama edilmidir. de-i syi zmnnda polis diresine uramaya vakit bulunamadndan, ancak bugn arz- vukt edildi. Derdest olunan Ermeniler b-irde-i seniyye teekkl eden Dvn- Harb'de isticvb olunmakda olduklar marzdur. Trabzon Vilyetinden Cevben 1 Tern-i Evvel Sene 1311 Trihiyle Alnan ifreli Telgrafnme zerine Makm- Sm-i Sadret-penhye Yazlan Sekiz Yz Altm Be Numaral Arza Sretidir Ermeni erbb- mefsidinin Trabzon'da dahi k eyledikleri hdiseden dolay sret-i mahssada icr klnan tahkkta gre hdiseye sebebiyyet veren yan ortada hi bir ey yo iken en ibtid ahl-i Mslime zerine kurun atan ahs- den Trabzon [131] Ermeni komitesi azsndan olup, be sene evvel Dersadet'e celb edilmi ve buraca afv- lye mazhar olmu olan var ve hdisenin iddetine bis hinlerden biri de Trabzon komitesi resi iken Akk'ya nefy edilmi ve kezlik mazhar- l olarak geende Trabzon'a avdet etmi olan Bedros Meremyan nm ahslar olup, bunlarn arbede arasnda katl olunduu mesm ise de, bu cihet henz tahakkuk etmedii anlalmdr. Ol bbda.

90

HSEY N NZIM PAA

Makm- Sm-i Sadret-penhye Yazlan 2 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ki Yz Krk Numaral Tezkirenin Sretidir Teebbst- ihtill-krneleri sye-i kudret-vye-i hazret-i pdihde bi's-shle tesrsiz braklan erbb- mefsedeti kendilerini mazlm gstermek iin gerek zbta-i hne ve gerek ahl-i slmiyye haklarnda her gn tasn ve iasndan hl kalmadklar bin trl mfteriytn ve tercmanlarn kartlar zbta memrlar tarafndan alnp yrtlr ve Ermeniler yeniden derdest ve tevkf edilir gibi bir ok tasntn da leh'l-hamd ve'l-minneh karn-i butln olduunu grdke, neye teebbs edeceklerini bilemeyerek ve vesit-i melanetlerini teye beriye sevk ederek az ok akl banda olan ve dkknlarn aan Ermeni esnfna tehddt- gn-gn ile tekrr dkknlarn kapattrmak ve gy Kasmpaa'da sekiz ve Gedikpaa'da yedi Ermeninin katl edildiini iln etmek gibi memleketin ticretine dokunacak ve syii ihll edecek trl trl mumelt- melanet-krne ile yeniden bir hdise k etmek istedikleri pey-der-pey alnan malmt ile teeyyd ve erbb- ihtill hakknda tercmanlar tarafndan verilen temnt ve taahhdta halel gelmemek iin zbtaca iltizm- teenn ve itidl olunduka cretleri teeddd ediyor. Harekt- ihtilliyye def ve teskn olundukdan sonra py- taht- saltanat- seniyyede her vakit ve her mahalde [132] olagelen vukt- diyye kablinden olarak dn gece Edirnekaps cihetinde sika-i sekr ile bir Ermeninin cerhinden ve bir de Beyolu tarafnda kezlik sarholukla verdii sebebiyet zerine kazen bir Ermeninin czce mecrhiyyetinden baka sye-i syi-vye-i hazret-i mlk-drde hi bir tarafda muhill-i syi ve bis-i heyecn denilecek bir mumele vuk bulmam ve crihler dahi derhl derdest olunarak hakknda knnen lzm gelen mumelenin icrsna teebbs edilmi olduu hlde, rues-y erbb- ihtillin mukarrert- hinnelerine bir lhka-i cedde olarak gy her tarafta Ermenilerin katl edildii ve binen-aleyh emniyetler ve snacak yerleri olmad beyniyle ve iltic maksadyla sefrt- ecnebiyyeye -drt bin Ermeni tertb ve irslini karrladrdklar en son haberlerden olmasna ve bunlarn her trl teebbst ve tecvzt- ceddesine kar tercmanlarn mhiyyeti ve derece-i tesri henz maddeten anlalamayan taahhdlerine halel gelmesin diye son derecede ihtiyr- teenn ve skt edilmek mazallh erbb- melanetin teksr-i cemiyyet ve tevfr-i cretle bateten yeni ve kanl bir hdise k edebilmelerine meydan vermek demek olacana binen bu bbda Bb- lce bir tedbr-i ser ittihz ve zbta iin de messir bir hatt- hareket tayni sret-i cereyn- ahvle gre umr- mtehattimeden bulunmu olduunun arz ve beynna ibtidr ve mteallk buyurulacak emr irde-i aliyye-i cenb- sadret-penhlerine hasr- intizr eylerim. Ol bbda.

ERMEN OLAYLARI TR H

91

Makm- Sadret-penhye Yazlan 2 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ki Yz Krk Drt Numaral Tezkirenin Sretidir Dier arza-i kernemde arz ve ir olunduu vechile Ermeni fesd komitesi tarafndan Ermeni esnf dkknlarnn kapatdrlmasna keml-i germ ve tehdd ile devm olunarak yed bunlarn emr-i tehddine havle-i sem-i itibr etmeyenler olduu hlde o gibiler komitenin emrine adem-i itatden dolay elli liraya kadar derect- muhtelifede nakd cezlarla tecrm [133] olunmakla beraber, dkknlar da cebren kapatdrlmakta ve ayn sretle ve ine nmyla bir ok tccr ve aniydan klliyyetli para toplamakta olduundan ve mtecsirlerin ummu deil ise de pek ou zbtaca malm olup, ne re ki bunlar tutulmu olsa bi't-tabi hem kendileri ve hem de onlarn madrlar vd-i inkra sapacaklar ve bi't-tevfk tamk-i tedkkt edilse, nki katiyyen vuku olmad hlde tercmanlarn verdikleri kartlarn zbtaca memrlar tarafndan alnp yrtldna ve Ermenilerin yeniden tutulup haps edildiine dir komite heyetinin tasnt ve mftereyt nazar- itibra alnmakda olmasna gre tercmanlarn ve bi's-sirye baz sefrlerin ikytn mcib ve maa-m-fh erbb- ihtillin u yoldaki harekt ve mumelt- cret-krnelerinin serbest-i devm ve cereyn syi-i py- tahta halel taraynn mstevcib olaca klfet-i zhdan mstan bulunduundan ve buna bir nihyet verilmek zaman gelmi gemi idnden ltfen bu bbda zbtaca nasl hareket edilmek tasvb buyrulur ise tayn ve emr ir hussuna msade-i aliyye-i cenb- sadret-penhleri yn buyrulmak bbnda. Erzurum Polis Komiserlii'nden Alnan 10 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir ehr-i hlin dokuzuncu gn saat bede slm ve Hristiyan arasnda zuhr eden mnzaa zerine Hristiyanlar tarafndan silh endahtna tasadd olunmasyla elli kadar Ermeni ve be kadar da slmdan teleft vuk bulduu Erzincan Komiserlii'nden imdi alnan telgrafda bildirilmi ve tekayydt- inzbtyyeye be-gyet itin lzmu tavsiye edilmi olduu arz olunur. [134] Geyve Kazs Kaymakaml'ndan Alnan 11 Tern-i Evvel Sene 1311 Trihli Tahrrt Sretidir Eylln yirmi yedinci aramba gn, saat alt buuk rddelerinde Geyve kazs merbttndan Akhisar nhiyesinde slm ve Ermeninin yekdierini vurmakda olduklarn orada bulunmu olan kaz jandarmasndan Krd Ali saat sekizde malmt vermesi zerine yedi nefer jandarma ile ve keml-i sratle hareket ve saat dokuz karrlarnda nhiye-i mezkreye muvsalat edilmi ve sye-i satvet-vye-i hazret-i pdihde teskn-i arbedeye muvaffakyyet hsl olmudur. Yevm-i mezkrda

92

HSEY N NZIM PAA

orada pazar kurulmak ve Lefke ve Geyve ve Adapazar ve sir mahallerden gelmi ahl ile pazarc esnfnn mikdr iki bini mtecviz bulunmak mlbesesiyle bu kadar ahl arasnda iki Ermeni genci tarafndan revolver endaht edilmi olmas mezkr kalabaln heyecnna bd olmu ve dern- nhiyede otuz ve etrfta -drt ki ceman otuz-otuzdrt Ermeninin teleftna ve ol mikdrn da mecrhiyyetine sebeb vermidir. Bu vakann sebeb-i zuhru olan mrru'l-arz Ermeniler dahi teleft- mezkre miynnda dhildir. Ol bbda. Adana Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 12 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir okmerzmen Ermenilerin slk ve cerar bandra ap ve bir nevi apka iktis eyleyip Ocakl karyesinde ngiliz askeri geliyor diye nmyi icr edecekleri ve mmnaat etmek iin nlerine kan olur ise zerlerine hcmla bir arbede karacaklar ve nayak olanlarn kffesi malm id mahall-i mezkr polis komiserliinden bildirilmi olmasndan dolay, idme-i syi zmnnda bugn merkez-i vilyetden iki blk askir-i hne mahall-i mezkra sevk edildii ve vli paa dahi devre kt marzdur. [135] Bitlis Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 13 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Mslmanlar cuma namaznda iken Ermeniler cmilere hcm etmi ve tarafeynden teleft ve mecrh vuk bulmudur. Tafslt yarn arz olunur. Mezkr Komiserlikden Alnan 15 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Her tarafa ihll-i syi ile k- rie kym eden Ermenilerin buraca da geen cuma gn ne yolda harekt- ihtilliyyeye tasadd eyledikleri arz olunmu idi. Tedbr-i lzime ve sera ittihzyla izle-i rie keml-i derece ikdm olunmakdadr. Tarafeynden katl ve cerh-i nfs hdisesi ber-tarf ile vuk- arbede men edilmi ve ancak Ermeniler bu ihtilli sunf- air ve kabil ile mahlt olan ahlyi ve hasbe'l-mevsim hricden ahz u it iin gelen ekrd yamagerlie tevk ve itigl yolunda tevs etmek fikriyle dkkn ve maazalardan kaldrdklar kymetli eynn madsn teye beriye attrmak ve bir de slm mahallelerine hcm edilmi yiasn karmakla slmlar bir taraftan mahallta datmak ve dier cihetden etrfa sadrlm eyy kaptrp da ihtilli uzatmak hlesini tertb etmi ve bir de arlarda yangn karmak gibi ihtillin en dehetli srn ele alm olmalaryla slm heyecn ile komu ve kasaba ve mahalltnn dankl bu ihtill tertbtn pek tesrli brakmak istiddn gstermi ise de mahalltda zuhr- vukta katiyyen

ERMEN OLAYLARI TR H

93

meydan verilmedii gibi hark de basdrlm ve Ermeniler tedd-i ihtill iin arlarca vukunu arzu ettikleri gret maksadn tervc ettirerek zten kark olan slm ve Ermeni dkknlarnda bulunabilen ey, zabtiye ve polis ile bir mikdr askir-i hnenin mahallta dalm olduu srada sunf- muhtelife ahl arasnda muhtelitan zyita [136] uramakda olmasnn da bil-ifte-i vakt menine teebbs ile asl teebbs hanlarla maazalar muhfaza ile yalnz mteferrik bulunan slm ve Ermeni dkknlarnn bir takm rza-i ziy ve tasalluta uram olduu ve iin etrafdaki air ve kabilin galeynna medd olamamak esbbyla itigl edildii ve zkrdan otuz yedi ve insdan bir aded ki ceman otuz sekiz slm maktl ve yz otuz be mecrh ve Ermeniden yz otuz dokuz maktl ve krk mecrh vuk bulduu ve ehrin mevk-i lzimesine noktalar vazyla karkln sye-i kudret-vye-i hazret-i pdihde kmilen izle ve sknun idesine geceli gndzl sarf- mes olunduu ve maktller dahi kaldrld marzdur. Trabzon Vilyetinden Cevben Vrid Olan 14 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Meremyan Bedros'un mevkf olduu Dvn- Harb ifdesiyle marzdur. Haleb Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 15 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Mara Tabur Aas Mehmed Efendi ve be nefer jandarma, Cucan nm mahalde Ermeni erbb- mefsedeti tarafndan ehd edildii, Mara Polis Komiserlii'nden alnan telgrafnme zerine marzdur. Vilyet-i Mrun-ileyh Polis Komiserlii'nden Alnan 16 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir 15 Tern-i evvel sene 1311 trihinde arz olunan vuktdan sonra Maraca vukt olmad ve Zeytun'da polis komiseri [137] bulunmadndan, vuktdan haber alnamamakda olduu ve fakat ordaki ekiy tr u mr edildii jandarma kumandanna gelen telgrafnmeden mnfehim olduu marzdur. Haleb Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 17 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Dnk gn Urfa'da Ermenilerin arya tehcm ve askir-i hnenin mukbelesi zerine hnelerine kapanarak silh istimliyle baz slm katl etmelerinden n mukbele-i bi'l-misl icr edildii ve etrfdan gelen ekrd

94

HSEY N NZIM PAA

dkknlardan hayli ey yama eyledikleri ve redfler silh altna alnd Urfa Komiserlii'nin ir zerine arz olunur. Erzurum Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 18 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Bugn saat be rddelerinde Ermeni fedlerinden halla Manuk Ermeni maazalarn kapatdrmaa ve bin-y fesd kurmaa tasadd etmi ise de derdest olunarak polis diresine getirilmi idi. Az sonra Erzurum Hkmet Kona nnde Zabtiye Blk Emni Mehmed Efendi'yi bir Ermeninin revolverle cerh ve itlf eylemesi zerine zuhr eden mnzaada takrben krk-elli kadar Ermeni maktlen veft etmi ve askir-i hne ve ahl-i Mslimeden de on-onbe kadar vefeyt ve mecrh vuk bulmudur. Yama edilen ey mmkn mertebe istirdd olunarak ide ve muhfaza-i suknete keml-i mertebe sarf- mes edilmektedir. Netcesi arz olunacandan, aceleten bu kadarckla ihbr- vukt edebildim. [138] Bitlis Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 18 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Ermeniler teden beri fed yazmakda olduklar ve slmlar cuma gn namazda iken cmileri basp kan dkmeleri evvelce beynlerinde karrlatrld gibi vaka gn dahi erkence malmu'l-esm Ermeni bykleriyle Protestan misyonerlerinden Corc kiliseye gelip Ermenileri cem ederek bu cuma gn her yerde cmiler baslacakdr. Siz de cmileri basp kan dkmelisiniz ki beylik alasnz diye tahrik ve tevkde bulunduklarn ve oktan beri milletin bykleri ve mekrm Corc, milleti tahrk ve tevk ederek nihyet o vakaya sebebiyyet verdiklerini Ermenilerden drt zkr ve bir ins ki ceman be ahs tarafndan ihbr edilmekle derhl Meclis-i dre azs huzrunda ifdelerin zabt edildii ber-y malmt arz olunur. Trabzon Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 19 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Geen cuma gn saat bede, Ermeniler Gmhne kasabasnn her tarafnda hcm gstermesi zerine mdfaa eden ahl ile vuk bulan mclede Ermenilerden dokuz veft on alt mecrh vuk bularak, hne de muhterik olduu ve baz dkknlar da yama edildii ve slmdan veft ile mecrh bulunmad Gmhne polis memrluundan imdi alnan jurnal zerine arz olunur. [139] Haleb Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 20 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir

ERMEN OLAYLARI TR H

95

Mara ile Zeytun arasndaki Cihat Kprs ekiy tarafndan tahrb edilerek Zeytun'daki tabura imdt iin gnderilen askir-i hne taburlarnn tasbta dr olduu sylenmekde olman, fermn. Haleb Vilyeti Polis Komiserlii'nden Cevben Alnan 21 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Zeytun'un telgraf hatlar mnkat olarak vilyetce de malmt alnamamakda olduu arz olunur. Diyrbekir Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 21 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Ahl-i slmiyye cevmide ed-y salt- cuma eylemekdeler iken Ermeniler taraflarndan atlan silh sads zerine bir iti vuk bularak, ahl dar dklm ve tarafeynden mecrh ve maktl var ise de mikdr bilinememekde bulunmu olduu ve o srada arda ate zuhr ederek on bb kadar dkkn muhterik olup, netcesi bade arz olunaca marzdur. Mezkr Komiserlikden Alnan 22 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Mslim ve gayr-i mslim vefeyt yz elli ve mecrh yalnz elliye bli olduu grlmdr. Ve akb-i vuktda hark zuhruna mebn gerek teleftn ve gerek cerhin daha ziyde olup olmad bilinemedii ve el-yevm tarafeynden silh istiml edilmekde olduundan hitm- vuktda netcesi bakaca arz olunaca. Ankara Vilyeti Polis Komiserlii'nden [Alnan] 22 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Yozgad'n Tekke Mahallesi'nden ve Ermeni cematndan irket-i fesdiyye resi hamamc Daniel Aa marifetiyle tahrr klnarak nalband Agopcan [140] Jamkocyan ve Agopcan ve res-i merkm hamamc Daniel imzsn hv ehr-i hl-i Rmnin yedinci Cumartesi gecesi Yozgad'n Kseolu Mahallesi'nde skin mderrisnden Kayyum-zde kr Efendi Medresesi'ne bir para taa bal olduu hlde atlarak mahall komiserlii marifetiyle elde edilip dnk posta ile b-tahrrt irsl klnan bir kta yafta O defa olarak irketimiz resi olan hamamc Daniel Aa marifetiyle tahrr klnan yaftada beyn olunduu vechile bu dnyada bir dil pdih zuhr edecek ve bu Osmanl pdih yerine geecek, ser-polis dahi be gne kadar silh altnda telef olacak, bu ilerin cmlesi olacan irketimizce mttefikan karr ve hkm olunduunu tasdk ederiz. ve mezkr varaka zrine: Mutasarrf ve liv-i paa

96

HSEY N NZIM PAA

telef olacak, uyank durunuz. ibresini hv bulunmu olduundan, mahall komiserliince de edilen tahkktda mtecsir-i merkmn geri Yozgad'n yerlisi iseler de ber-y ticret oktan beri tarada bulunduklarna binen, bunlarn nm- mster olaca ve mechl bulunan fillerinin derdest-i taharr olduu komiser-i mm-ileyh tarafndan ir ve keyfiyyet makm- vilyete de izbr edilmi olmala, bunlarn be-heme-hl zhire ihrc hakknda eref-kede buyrulan telgrafnme-i smleri dahi liv-i mezkr komiserliine aynen tebl klnmala bu bbda alnacak netce de bakaca arz olunaca marzdur. Van Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 21 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir ehr-i hlin onsekizinci aramba gecesi Van'a tbi Ercik nhiyesini ber-y muhfaza get gzr eylemekde olan Van Zabtiye Alaynn Van Seyyar Tabur Aas Ms Bey refkatinde bulunan Yzba Ahmed Aa nhiye-i mezkrenin Boazlasun ve Hac Klak karyeleri miynnda on iki nefer msellah Ermeni ekiysna tesdfle, eyledikleri mcdele netcesinde mm-ileyh Ms Bey'in refkati svr zabtiyelerinden Mehmed Onba ile nefer erkes Ali Aa ar sretde mecrh olduklar gibi, ekiy-y merkmeden dahi bir neferi mr kyfetinde meyyiten ve zerlerindeki eslihas bir aded mr martini [141] tfengi ile bir aded mr revolveri ve bir aded kama maa-fienk ve fienklik elde edilerek merkez-i vilyete getirilmi olduklarndan, tahkkt derdest-i icr olup netcesi bakaca arz klnaca ber-y malmt arz olunur. Haleb Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 23 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Mara'da Ermeni erbb- mefsedeti tarafndan ehl-i slma kurun endahtyla birisi katl ve be kii ve mlzim Mehmed Aa cerh edildii ve dn yirmi drt ahs derdest olunarak tahkkta ibtidr olunduu Mara Komiserlii'nden vrid olan telgrafnme zerine arz olunur. Adana Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 24 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Nizmiye Krknc Alaynn Birinci Taburu mlzim-i evveli Kilisli Krd Hasan Aa maa-ile Hain ahlsinden bir Ermeni cematinden Rupen olu Baba olan veled-i Artim nm mekrci ile Mara'a gittikleri srada Hain'e onbe saat mesfede Fernaz kurbunda Alaay nm mahalle vusllerinde doksan kiiyi mtecviz msellah ekiy bateten mm-ileyhin zerine hcm ettikleri ve bunlar Zeytun ve Fernaz ve Alabal karyeleri Ermeni cematinden olduklar ve mm-ileyh ile

ERMEN OLAYLARI TR H

97

ilesinin hayat ve memtlarndan bir eser olmad Kozan polis komiserinin 21 Tern-i evve sene 1311 trihli ir zerine arz olunur. Adana Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 24 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Mukaddem derdest edilmi olan Hayguni Stepan'n istintknda sebk eden baz ifde zerine mahd Gkdereliyan Karabet cihet-i adliyyeden tevkf edilmitir. Fermn. [142] Adana Polis Komiserlii'nden Alnan 26 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Tern-i evvelin yirmi drdnc gecesi Karahyk'de Kebanl Karabet'in iftliini yz kadar mechl ehs msellah olarak basp ey-y beytiyyesini ve yz res srn gasb etmi olduklar gibi, yirmi beinci gecesi dahi Karahyk'de tebea-i Yunaniyyeden Manol'un iftliini ehs- merkme hcm ederek ve kaplarn krp silh endaht ederek gasb u gret ile beraber hademesinden Kigork ve dier Kigork'u cerh ve misfiri olan Yunanl Yani'yi katl ettikleri Payas komiserinin telgraf zerine arz olunur. Diyrbekir Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 27 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Hkmet-i Seniyyece icr buyurulan tedbr semeresiyle vuktn n alnarak slmdan yetmi vefeyt ile seksen mecrh [143] ve Hristiyandan yz mtecviz vefeyt ile yz mecrh vuk bulduu anlalm ve Siverek kazsyla ark ve garb nhiyelerinde de vukt olmu ise de oralarda polis bulunmad cihetle hakkat- hl bilinemedii arz olunur. Bayburd Kazs Polis Komiserlii'nden Alnan 22 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve Yirmi Dokuz Numaral Vrid Olan Tahrrtn Sretidir Tern-i evvelin ondrdnc Cumartesi gn saat drt karrlarnda Bayburd'un iml ve cenb cihetine nzr olan Ermeni mahallesinden el silh atlmas zerine kasaba karp, her ne kadar menine askir-i hne ve hkmet-i mahalliyye tarafndan allm ise de, saat onbuua kadar devm edip askir-i hneden iki maktl ve bir mecrh ve ahl-i slmiyyeden sekiz maktl, on bir mecrh ve Ermenilerden yz yetmi maktl, otuz be mecrh vuk bulmu ve hneler ve dkknlar ahl tarafndan yama ve iki hne de ihrk edilmi ve bu hnelerden bir kadn ile bir ocuk tahls klnm olduu ve sye-i syi-vye-i hazret-i pdihde

98

HSEY N NZIM PAA

kasabada yevm-i mezkrun ferds pazar gn syiin ide edildii ve Bayburd'un Gerzi ve Balahorlusenk, Rumeli, Ksanta, Kapuzhayik, Hande, Verek, Niyotomla, Vazerhan, rgi, Plrek, Geleverek, Plr, Rdi, Hindi karyeleri Ermenileri taraflarndan olunan hcm zerine mezkr karyelerde slm ve Ermenilerden maktl ve mecrh vuk bulup adedi henz anlalamam id ve Bayburd'da vuktn zuhr ettii gn cizlerine de Ermeniler tarafndan kurun atlm ise de isbet etmedii ve asl mrettib-i fesd olan Bayburdlu Aa Babayan Haatur ve birderi Ohannes ve Sarrafyan Arakel nm kimseler de derdest ve hkmete teslm edilmi olduu marzdur. Bitlis Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 23 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Protestan misyonerlerinden Corc nm ahs Ermeni mutebernyla beraber hem-efkr olarak bir takm ifsdt ve tahrktda bulunduklar ve byle bir ihtillin vuku iin say gayret ettikleri ve teden beri Engriton nmyla fedler tahrr etmekde olduklar ve vaka-i malmeden bir gn evvel, yan perembe gn merkm Corc, Karmirak Kilisesi dhilindeki Ermeni murahhasahnesine gelip Ermeni bykleri dahi tecemmu ederek, Cuma gn slmlar cmide iken cmilerin baslmasn taht- karra aldklar ve vaka-i malme gn ale's-sabh erkence Hanek Horan nm kilisede dahi merkm Corc ve Ermeni mutebern ictim ile Ermeni esnfnn ksm- azamn celb edip ngiliz her dim Ermenileri [144] sahbet ettii ve her vilyetde ihtill karlaca ve burada dahi bugn cmileri basp bir ihtillin karlmas elzem olduu ve beylik verilmesi, ancak byle bir ihtillin zuhruna mtevakkf bulunduu merkm Corc ve Ermeni mutebern tarafndan tecemmu edenlere tevk yolunda tenbh edildii ve ol esnda Ermeni mutebernndan Basmacyan Haci Manuk dahi ayaa kalkp Her kim millet iin cann fed eder ise ehd olaca ve bu bbda fed-y cn edenlerin ileleri hi bir vakit idresiz kalmayacan ve her sretle taltf edileceklerini syledii ve Ermenilerin cmileri basp bu ihtillin vuku merkmnn tahrkt ve tevktyla ileri geldii mteaddid Ermeniler tarafndan mufassalan ihbr edilmi ve icr edilen tahkktla da tahakkuk etmi olduundan, Corc'dan mads olan Ermeni mutebern ile sir z-medhal olan kesn tevkf edilerek icr edilen tahkkt evrk adliyyeye verildii ve adliyyeden dahi merkmn hakknda tevkf mzekkiresi it klnd ve esn-y vakada Ermenilerin elinden ahz edilen esliha-i nriyye ve criha dahi direce mahfz bulunduu ber-y malmt arz olunur. Haleb Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 28 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir

ERMEN OLAYLARI TR H

99

Bundan iki gn akdem Andrn kazsnn Sanafe Ykl karyesi Ermenileri tarafndan in olunan istihkmdan yolculara endaht olunan silhdan iki zabtiye ve be nefer tatarl cerh ve iki erkes ve bir tatarl telef edildii ve makm- vilyetden dahi keyfiyyet Sadret-i Uzm'ya arz ve ir olunduu marzdur. Mezkr Vilyetden Alnan 30 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Mara idre azsndan orbacyan Agop Efendi'nin hnesi olunan bhe zerine lede't-taharr Ermenistan [145] ve Kilikya hakknda Portakalyan Mgrd tarafndan Marsilya'da tertb edilen nizmnme ile irket mhrleri derdest olunarak tercmesi posta ile bildirilecei Mara polis komiserinin telgrafndan anlalmala, makm- vilyetden keyfiyyet Sadret-i Uzm'ya dahi arz ve ir klnd ber-y malmt arz olunur. Ankara Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 29 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Yozgad'da mderrisin hnesine atlan ve 23 Tern-i evvel sene 1311 trih ve ifreli telgrafnme ile arz edilen varakann fil ve mrettibleri mahallince derdest edilerek taht- tevkfe alndklar gibi, maslb Moruk'a halef olmak zere komite tarafndan Yozgad havlsine gnderilmi olan an-asl Maral olup Kayseri'de temekkn eden Ermeni mevviklerinden Kigork olu Avadis'in dahi Yozgad cihetinde derdest edilerek tahkkt icr edilmekde olduu Yozgad Komiserlii'nden alnan telgrafnmeden anlald marzdur. Van Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 31 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Ermeni ekiysndan altm neferi ran'dan huddu tecvzle Mahmd kazs dhiline muvsalatlarnda orada bulunan askir ve air atllar takb ve tenkle msraatla ekiy def ve tenkl edilmi ve bu marekede ekiy-y merkmeden on yedi neferi meyyiten ve bir neferi hayyen elde edildii gibi bizim tarafca da airden sekiz neferi maktl ve biri tehlikeli olmak zere mecrh bulunduu ve firr eden bakyyesi de takb edilmekde olup netcesi bakaca arz klnaca ve merkez-i vilyetce ve elimizin icr eyledii tedbr semeresiyle syi ber-keml olduu arz olunur. [146] Adana Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 30 Tern-i Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir

100

HSEY N NZIM PAA

Mara ve Zeytun ve sir cihetlerden be bini mtecviz Ermenilerin okmerzmen'de tecemmu ederek tabya ve istihkm ve her trl harb tedrikinde ve Her sretle iki gnlk mrnz kald, basacaz. diyerek Mslmanlara env- hakrtda bulunduklar ve kurda ekiynn tekessr edip karyeleri basarak yama ve cerh ve katl vuku kesretle bulunduu cihetle, bir tabur askerle bir ka top yetitirilmedii sretde ahl-i slmiyyenin bir ou redfe sevk olunduundan, mevcd bulunanlarn emniyyetleri kalmayp cmlesi hicret edecei gibi millet-i merkmenin dahi fesda mheyy bulunduklar ve ehr-i hlin yirmi dokuzuncu Pazar gn Ocaklar [Ocakl] karyesinden ve Ermeni cematinden Rofikli olu Ohannes ile karye-i mezkreden kuyumcu olu Mgrd nm- dier Ecermemmed birlikde karye-i mezkre civrnda hayvan ray etmekdeler iken Balam karyesinden ulha Mehmed ve yirmi kadar ahs gelip srlarn gasb ederek srmekde olduklarndan merkmn mdfaa zmnnda yanlarna vardklarnda hmil olduklar eslihay endaht ile Ohannes'in sa kasndan ve Mgrd'n da sol brnden kurun isbetle mteessiren veft eyledikleri ve Tern-i evvelin otuzuncu Pazartesi gn saat bir rddelerinde Ocakl karyesinde ikmet eden ve Diyrbekir'in Midyat kasabasndan bulunan olak Hakk olu Hasan bin Ali'ye Ocakl karyesi ahlsinden ve Ermeni cematndan Kk Khya ile refki kasden silh endaht ile gsne isbet eden be kurunun hsl eyledii cerhadan mteessiren veft ettii ve Yumurtalk'a mlhak Zeytunbeli civrnda ve da eteinde iki gn evvelki akam altm mtecviz Ermeni ekiys grld ve askir-i hnenin yetimesi zerine ekiy-y merkme cebele kp gib olduklar Payas Komiserlii ile ber-y tahkk Yumurtalk cihetinde bulunan polis Hayri Efendi'nin telgrafnmeleri ntlaasndan mstebn olduu marzdur. [147] Zeytun Hdisesi Hakknda Mara Komiserlii'nden Gnderilip Haleb Vilyeti Polis Komiserlii'nden b-Tahrrt rsl Klnan 18 Tern-i Evvel Sene 1311 Trihli Jurnal Sretidir Arz ve beyndan mstan bulunduu zere Zeytun kazs ekiysna muvenet iin vilyt- sireden gelen tecemmu etmi olan alt bin kadar Hristiyan gnden beri Zeytun'un hattyla klann suyunu kesip klaya ve Elbistan ve Mara cihetlerine hcm etmekde ve askir-i nizmiyye ve redfe ve jandarma ile her tarafda muhrebe ve mcdele eylemekde olduklar mevskan haber alnm ve alt gnden beri Mara'da bulunan bi'l-cmle Ermeniler dkknlarn kapayp yirmi nfs bir hneye tecemmula silh be-dest olarak leyl nehr kapal olup, liv ihtill bir hlde bulunduu ve syiin hsn-i muhfazas zmnnda cizleriyle refkat- cizde mstahdem polis Ahmed Efendi'nin tekayydt- kmile ve ciddiyye ile f-y vazfe etmekde ve askir-i hne koluyla leyl nehr get gzrdan geri durulmamakda olduu ve slif'l-beyn mevddn telgrafla bildirilmesi tab uyamayaca

ERMEN OLAYLARI TR H

101

[olamayaca] cihetle bi'l-mecbriyye postann hurcuna dein tehr edilmi olduunun arz ve ifdesine ictisr klnd. Urfa Komiserlii'nden Gnderilip Haleb Vilyeti Ser-komiserlii'nden b-Tahrrt rsl Klnan 18 Tern-i Evvel Sene 1311 Trihli Jurnal Sretidir ehr-i hl-i Rmnin on beinci Pazar gn saat alt karrlarnda attr esnfndan Birecikli smil bin Mehmed ile Ermeni cematinden Sarraf Bogos beyninde tekevvn eden mnzaa zerine merkm smil kama ile Bogos'u katl ederek firr etmee teebbs eylemi ise de jandarma efrd tarafndan derdest olunarak kilise karakolhnesine gtrlm ve bu esnda tecemmu etmi olan bir hayli Ermeni karakolhne-i mezkra hcm ile merkm smil'i drt mahallinden bakla cerh [148] ettikleri gibi bunu mtekib toplanm olan binden mtecviz Ermeni mezkr karakolhnenin penceresini ikest eylemiler ve daha bir takm mumelt- tecvz-krnede bulunmular ise de derhl yetien jandarma ve askir-i nizmiyyenin muvenetleriyle baka bir vukt hudsuna meydan verilmeksizin mecrh smil hkmet konana gtrlm ve be dakka sonra alm olduu cerhadan mteessiren veft eylemidir. On altnc Pazartesi gecesi saat bebuuk karrlarnda bir takm Ermeniler ehrin etrafndan get gzr etmekde olan jandarma svr devriyesinin nne karak silh endaht eylemiler ise de olunan mukbele zerine derhl cmlesi firr ettiklerinden baka gn vukt zuhr etmemidir. Pazartesi gn saat birbuuk-iki sularnda Ermenilerin arya tehcm ve askerin vuk bulan mukbelesi zerine hnelerinde kapanarak nlerine gelen slm katl etmekde bulunduklarndan n alnan emir zerine mukbele-i bi'l-misl edilmi ve bu esnda etrafdan toplanp meni kbil olmayan hesbsz Krd ve Arap arya hcm ile Ermeni dkknlarndan klliyetli emvl yama eylemiler ise de bir ksm istirdd olunarak der-anbr edilmi ve ekser slm hneleri taharr olunarak zuhr eden ey Hkmet-i Seniyyeye teslm edilmi ve Ermeniler on sekizinci aramba gecesi saat altya kadar silh istimlinden geri durmamlar ise de tarafeynden vuk bulan teleftn henz mikdr anlalamamdr. On sekizinci aramba gn Ermenilerden yzden mtecviz zkr ve ins hkmete dehlet ederek muvakkaten emn mahallerde iskn ettirilmi ve Ermeni mahallt kordon altna alnarak bu sretle muhfaza olunmakda bulunduunun arz ve ifdesine msraat klnd. Haleb Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 1 Tern-i Sn Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir

102

HSEY N NZIM PAA

Mara polis komiseri tarafndan alnan 31 Tern-i evvel sene 1311 trihli telgrafnda dnk gn saat drtde Zeytun komiteleri tarafndan [149] Mara'a tbi Krtel karyesi baslarak yedi hne ile apan olu Hsn ihrk ve Kara Bican olu Osman' cerh etmi olduklar ve makm- vilyetden keyfiyyet taraf- sm-i Sadret-i Uzm'ya dahi arz ve ir klnd ber-y malmt arz olunur. Adana Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 1 Tern-i Sn Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir okmerzmen karyesinde be bin kadar Ermeninin tecemmu etdii evvelce arz edilmi idi. Bugn dahi ark cihetinde grlen ehsn dalmalar iin icr-y nesyih etmek zere gnderilmi olan mft efendi ile mlzim Receb Aa'ya Ermeni ekiys tarafndan tfenk kurunu yadrld el-yevm tehassun etdikleri yerlerden ate kesilmedii ve civrnda bulunan zeyirli karyesine hcm ile hneleri ihrk eyledikleri ve slmla ekiy yekdierine bin be yzden ziyde silh atp ekiynn bulunduklar mahal orman hlinde sab'l-mrr bir siper olduundan teleftn mikdr- sahhi anlalamad ber-y malmt arz olunur. Sivas Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 2 Tern-i Sn Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir C. [Cevb] Ermenilerin teden beri k etmek istedikleri riin adem-i vukuna geceli gndzl bi'l-umm memrn tarafndan ikdm olunmu ise de geen Sal gn arda Ermeniler ile slmlar beyninde zuhr eden arbede bir saat kadar imtidd etmi ve bi'l-umm memrn tarafndan alnan ikdm zerine iin n alnarak te'mn ve istikrr- syi edilmi ise de bugn Ermeniler tarafndan hcm vk oldu diye kan yit zerine ufak bir karklk vuka gelmi ise de yitn b-ess olduu anlalmala, iin bastrlp imdiki hlde syi devm ediyor. [150] Tarafeynden vuk bulan teleftn mikdr henz anlalamadndan, bu ciheti ve tafslt bakaca arz olunacakdr. Sivas Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 3 Tern-i Sn Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Dhil-i vilyetde mtehaddis Ermeni vuktn tafslt ve teleftn mikdr bildirilecei akamki telgrafmla arz olunmudu. Vuk- hl ber-vech-i zr arz olunur. yle ki: Bundan yirmi gn mukaddem Bayburd ve Erzincan cihetinden gelen ekrd ve air, Erzincan dhilinde Refhiye kazsyla baz karyeye ve ahren Karahisr- ark sancayla mlhakt bulunan Suehri ve Divrii kazlar ve kursndan bazlarna tasallut ile gasb- ey ve katl-i nfsa cret eylemelerinden dolay, Sivas'dan ve civr mahallerden gnderilen memrn-i zbta marifetiyle ekrd-

ERMEN OLAYLARI TR H

103

merkme bir derece def ve tenkl edilmi ise de Haleb vilyeti dhilinde ve vilyetimizle hem-hudd bulunan Akada ekrd dahi bundan on be gn evvel Sivas vilyeti mlhaktndan Drende kazsna tecvzle gasb- ey ve katl-i nfs ve ihrk- byt ettikleri ve oradan Grn kazsna giderek ber-vech-i marz hl ve harektda bulunduklar ve mahallerinden vuk bulan irt zerine henz celbine emir verilmi olan askir-i redfe bir yandan toplanarak mfrezeler sevk olunup, def-i ri ve temn-i syie uralmakda olup, ancak vilyt- mtecvireden u hllerin siryeti yznden ve nefs-i Sivas Ermenilerinin zten k- rie olan inhimk ve cretleri ahl-i slmiyyenin galeynn davet etmekle geen sal gn dahi nefs-i Sivas'da arda slm ve Hristiyan beyninde bateten zuhr eden arbede bir saat kadar devm etmi ve bu srada yalnz arda bulunan Ermeni dkknlarndaki emvl ve ey bir takm Kars muhcirleri ve yerli baldrplaklar tarafndan yama edilmi ise de bi'l-umm memrn tarafndan olunan [151] ikdm ve gayret zerine ey-y masbenin bir mikdr istirdd ve ri teskn ettirilerek asyi ide edilmi olduu hlde dnk perembe gn dahi Ermeniler tarafndan hcm vk oldu diye kan bir yia zerine ufak bir karklk ve bir ka teleft dahi vuka gelmi ise de, yiann b-ess olduu anlalmakla i basdrlp imdiki hlde syi devm ediyor. Fakat gerek Sivas ve gerek kazlarn kyl ahl-i slmiyyesi Ermenilerin maln yama etmek iin tecemmu ve hareket etmekde olduklar anlalmala, merkez-i vilyet ve mlhaktca bu yama-gerlerin n alnmak resine baklmaktadr. Karahisr- ark ve mlhaktnda Ermeniden iki yz yirmi bir maktl ve yz yirmi mecrh, slmdan dokuz maktl ve drt mecrh, otuz drt hne, bir al, on alt dkkn, bir mekteb muhterik olmu ve nefs-i Sivas'da dahi sal gn Ermeniden yz altm iki nefer zkr, alt nefer ins maktl ve on iki mecrh ve slmdan be maktl olup, Divrii, Drende, Grn kazlarnda ve Sivas'da perembe gnnn karaklndaki teleftn mikdr henz lykyla anlalamadndan, bu bbda alnacak malmt yine arz olunacakdr. Yanya Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 3 Tern-i Sn Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Dn gece Rusya Devleti'nin Yanya Konsoloshnesi avlusuna Rusya'nn hriciye gazete kd parasna sarlm ve zerine necset srlm bir ha atld tercman tarafndan haber verilmesiyle, mahall-i mezbre bi'l-azme ha'n tathr edildii ve gazete parasnda cz pislik eseri bulunduu grld. Kef ve tahkkt- hafiyyeye msraat klndkda, vilyet mhendislerinden Ermeni Misak Efendi'nin mezkr konsoloshneye muttasl hnede msteciren ikmet etmesi ve kendisinin hayr-hhn- devletden olmad nezd-i cizde malm olmas [152] ve fil-i vkn baka mahalde icr klnmayp da mezkr konsoloshneye kar kndaki maksad, buraca milletleri arasnda asl brdet mevcd olmad hlde fil-i mezkrun vuku

104

HSEY N NZIM PAA

Ermenilerin niyyt- fsidelerine muvaffak olamamalarndan dolay burada da Hristiyanlar slmlar aleyhine tehyc ile bir fesdn ve yhd politika rengini alacak bir meselenin zuhru niyyet-i mefsedet-krnesine mbten ve mm-ileyh Misak Efendi'nin eser-i tertbi olaca imdiye kadar edilen tahkkt ve istitlt- hafiyye netcesinden anlalm olmala, tamkna keml-i ehemmiyetle ikdm- tm edilerek netyic-i hslann bakaca arz olunaca marzdur. Haleb Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 5 Tern-i Sn Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Tern-i sn'nin ikinci Perembe gn, saat yedi rddelerinde yediyz kiiden mrekkeb Zeytun ve Alabal ekiys Andrn kazsna hcm ile aded-i n-malm ahl-i slmiyyeyi katl ve mallarn gasb ile memrn-i mahalliye ve ahlnin familyalarn taht- esretlerine alarak Zeytun'a getirdikleri gibi, kaz-i mezkrun hneleriyle hkmet konan ihrk eyledikleri ve bunlar miynnda yz kii mikdrnda esterli ve asker elbise ve martinli bulunduklar Mara Komiserlii'nin 3 Tern-i sn sene 1311 trihli telgrafnmesinden anlald ve makm- vilyetden dahi keyfiyet taraf- sm-i sadret-penhye arz ve ir klnd ber-y malmt arz olunur. Bitlis Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 5 Tern-i Sn Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Ermeni tccrndan Kigork Aa'nn mecrh olduu haber alnmakla hnesine gidilmi ve zabt edilen ifdesinde, millet-i mezkreden Evayik olu Nazar teden beri Devlet-i Aliyye ve millet aleyhinde olarak bir takm ifdtda bulunmakda olduundan, bu fikirden fergat eylemesi iin mukaddem kendisine nashat ettiinden dolay kin ve husmetini [153] kazanm olmala, merkm Nazar Hamazasp nmndaki kaynbirderini tevk ederek bir ka gnden beri kendisini takb eylemi olduunu ve nihyet dnk gn, akam saat on rddelerinde sekenesi Ermeniden ibret olan Bel Meydan Mahallesi'ndeki hnesine gitmekde iken merkm Hamazasp tarafndan zerine endaht edilen revolver kurunu sa kulana isbetle arca cerh olunduunu ve oradan tesdfen mrr eden mechl'l-ism iki slm tarafndan dd yerden kaldrlp hnesine getirilmemi olsayd bsbtn kendisini telef edeceini beyn eylemidir. Mtecsir-i merkm firrda bulunmala hakknda taharriyyt- edde icr edilmekde bulunduundan, bi-mennih Tel karben derdest edilecei bedhdir. Mevvikk- merkm zten vaka-i malmede z-medhal olup vakay tertb eden ve cmilerin baslmasna karr vermi olan cemiyyet-i fesdiyye azsndan ve efkr- hinne ashbndan olduu akdemce icr edilip cihet-i adliyyeye tevd klnan

ERMEN OLAYLARI TR H

105

evrk- tahkkyye ile derece-i sbta varmas mddenin ifde-i vkasn meyyid bulunmu olduu marzdur. Bitlis'de Ermeni Fesedesi Nmna Vrd Etmekle Van Posta Mdrlii'nden Derdest ve Posta ve Telgraf Nezret-i Aliyyesi'nden rsl Edilen Mektbin Fkart- Muzrras Tercmesidir Mu'da Cenben Misak mzsyla Bitlis'de Tohmanyan Karabet'e Gelen 7 Tern-i Evvel Sene 95 Trihli Mektubun Son Fkras Tercmesidir Gzleriniz ren olsun. El-yevm buradaki konsolos vekli ile dierlerine gelen telgraflardan anlaldna gre bizim slht- cedde hakkndaki lyiha kabul olunup imzlanmdr. Bunun iin burada [154] azm srr hkmetmektedir. Siz dahi orada Vartan Efendi ile beraber haytma olarak bir semver ay ierek mesrr olmanz arzu eylerim. Erzurum'da Kniyan Anu'un Bitlis'deki Pederi Kniyan Vartan'a Yazd 14 Eyll Sene 95 Trihli Mektubun Derkenr Tercmesidir Burann ileri ok msiddir. Polieleri cmlesi kabul etmidir. Fakat ngiltere kabul etmiyor. Beylik olacakdr diyor. Erzincan'da Kemah'da vuk bulan yeni ktli her ne kadar Sultan inkr etmi ise de ngiltere isbt ediyor. talya ve Prusya dahi ngiltere ile ittifk etmilerdir. stediimizden ziyde olacakdr. Esef etmeyiniz. Burada hrriyyet hkim olmudur. Hkmet kapsnda memriyyet kabul etmeyiniz. Burada kabul edenler hi olmad. Erzurum'da Zozanyan Kigam mzsyla Bitlis'de Zozanyan Murat'a Gelen 5 Tern-i Evvel Sene 1895 Trihli Mektubun Fkra-i Ahresi Tercmesidir Bir takm tevta mebn burann ileri durmudur. Karklk esbbna mebn emniyyet bsbtn kalkmdr. Orann ilerini mazbt tutunuz. Bitlis'in Zigak Karyesinde Protestan Vizlerinden Agopyan Serkis'e Amerika'da Mukm Leon Tarafndan Gelen 19 Eyll Sene 95 Trihli Mektubun Tercmesidir imdilik Ermenistan hakknda ksaca bir ka sz yazmak isterim. Belki sizde hriku'l-de bir hl grnecekdir. Benim sizinle ne iim var? lk defa olmak zere size yazdm u madde Trkiye dhilinde memndur. Her bir Ermeni kendi milleti hakknda malmt almaa borludur. Ben adresini bulduuma yazma

106

HSEY N NZIM PAA

karrlatrdm. Trk Hkmeti [155] bu mektuplardan hangisini tutarsa, mrseln-ileyhi mesl tutamayacakdr. Beni bhesiz iitmisinizdir. ngiliz, Fransz, Rusya slht- cedde hakknda Sultana bir program verdiler. Bunun balca noktalar Ermenistan' Avrupa'nn nezreti altna aldrmak ve Hamidiyyelere terk-i silh ettirmek ve memleketin vergilerini muhtr ve ihtiyr azs vstasyla toplatmak ve mahall mesrift tesviye klndkdan sonra fazlas merkez-i hkmete ve ondan dahi fazla kalan stanbul'a gnderilmek ve vliler ve kaymakamlar ve memrn-i sire dahi kazdaki milletlerin ekseriyyetine tevfkan intihb olunacakdr. Yan eer Ermeniler vilyet dhilinde ok iseler, vli Ermeni ve muvini Trk olacak ve bu memrlar da alt devlet tarafndan tasdk olunacakdr. Kazlarda Ermeni kyleri bir taraf, Trk kyleri dier taraf olmak zere taksm olunacak ve ekseriyyetin tekli bu sretle anlalacakdr. Devletlerin talebi vh bir eylerdir, fakat Sultan uzun uzadya muannidne kar geldi. Son havdis, Sultan kendi boynunu edi diyor. Bura ile ngiltere ahlsindeki heyecnn tarfi kbil deildir. ehr-i hlin altsnda ihtiyr ve byk Gladston Trk'n ban ezecek sretde ickrne bir nutuk rd eyledi. Devletlerin talebi ve Sultann cevb her ne olur ise olsun, bizim Ermeniler iin mukarrer bir ey var ise, o da cmleten ayaa kalkp bizim honudsuzluumuzu memlike hkmeden usle kar arz etmekdir. Bu ise umm isynlk gstermekledir. Yalnz gzel bir hl elde edinmenin tarkn bhesiz Ermeni cemat tefekkr ediyor. Eer Ermeni milletinin halline kan lzm ise ite on bin Sasonlularn kan. Fakat Sasonlularn kan ngiliz ve Amerika cematlarn tevk eyledi. Bunlar kendi devletlerini Ermeni meselesinin halline mecbr ettiler. Fakat devletler kendi menfileri iin altklarn bilirsiniz. te bu nokta mes'eleye hsn-i hitm vermiyor. Eer ikinci bir hareket daha vuk bulsa, [156] ngiliz ve Amerika devletleri stanbul'a yry edeceklerdir. Ve Sultan frerek Badad'a kadar gndereceklerdir. Her ne sylersem hakkatdir. Gzel bir ess zerine kurulmutur. te bizim maksadmz: htill, ihtill! Korkmaynz! Mevt her yerde birdir. 11 Tern-i Sn Sene 1311 Trihli Tezkire-i Smiyye ile rsl Buyurulan Bitlis Vilyeti Vekletinin 25 Tern-i Evvel Sene 1311 Trihli Tahrrt Sretidir Hainli Rupen zerinde zuhr eden evrk ve mhr ve sirenin takdm ve tesyr ve istintknda hsl olacak netcenin de arz ve izbr irdesini mil cevben eref-vrid olan 12 Tern-i evvel sene 1311 trihli telgrafnme-i sm-i sadret-penhleri, Mu Mutasarrfl'na tebl ve ahren de tekd ve tacl edilmi idi. Mezkr mhrn ibrt- mtercemesiyle bir kd parasna baslan tatbki ve Papasyan Parsih Efendi'nin katline id tasavvurt ve filiyt mir varakann sret-i mtercemesi ve mfsid-i merkm zerinde bulunan semm'in nev ve sret-i tesr ve terkbini mbeyyin olan tabb raporunun leffiyle bu kerre mezkr mutasarrflkdan

ERMEN OLAYLARI TR H

107

mebs tahrrt takmyla aynen ve leffen arz ve takdm klnd. Tahrrt- mezkre mnderictndan malm- sm-i fehmet-penhleri buyurulaca vechile teehhurt- vka, mtercimin keyifsizliiyle yn- vsk ve emniyyet dier mtercimin bulunmamasna ve zuhr eden evrk ve sirenin tammyla gnderilememesi de muhkemeten bunlarn elde bulunmasna id lzm- knnu diresinde mahkemeye tevd edilmi olmasna mbten olmala htm- tercmede bir sretinin takdmi tab ve tahrrt- mtekaddime dahi evrk- marzadan tercme edilen ksmnn hulsa-i medlluyla merkm Rupen'in mebd-i isticvbtndan anlalan hl ve sfat ve maksad ve hviyyetini hv bulunmu olduunun arz ve ifdesine cret olunur. Ol bbda. [157] Mu Mutasarrfl'ndan Bitlis Vilyet-i Aliyyesine Mersl 22 Tern-i Evvel Sene 1311 Trihli Tahrrtn Sretidir Ahvli d-i itibh olmak mlbesesiyle Handris nhiyesinde kin Sikavi karyesinde derdest edildii 9 Tern-i evvel sene 1311 trih ve ifreli telgrafla arz edilmi olan Adana vilyetine tbi Hain kasabas ahlsinden ve Ermeni cematinden Rupen veled-i Simon'un zerinde sekiz kta evrk- muharrere ile end aded bo kd ve mektup zarflar ve bir aded kebr mhr ve bir mikras ve bir revolver fiengi ve bir para krmz balmumu zuhr etmesiyle evrk- muharrerenin tercmesine ibtidr olunduu srada mtercimin fen hlde hastalanmasndan dolay tercmelerin arkas alnamam idi. Bu bbda eref-vrid olan drt kta telgrafnme-i devletlerinde evrk ve mhr ve sirenin irsli fermn buyurulmu ise de kendisinin ehs- muzrra ve grh- fesededen olduunun yegne dell ve sbtu olan ibu evrk ve sirenin mahkemeye tevdi lzm gelmekle beraber, zten mtercimin de keyifsizlenmesine mebn tercmenin de adem-i ikmli ve yn- emniyyet dier mtercim bulunamamas ve gile-i ahrenin de inzmm sebeblerine binen eeri imdiye kadar bu maddenin netcesinden arz- malmt edilememi ise de mezkr mhrn ibrt- mtercemesiyle bir kd parasna baslan tatbki ve bir de Papas Parsih Efendi'nin sret-i katlini mir varakann tercmesi sreti leffen takdm- huzr- l-i vilyet-penhleri klnmdr. Ksmen tercme edilebilmi olan evrkn hulsa-i melleri dahi Hnakyan cemiyyetine dhil olacak efrdn sret-i kabul ve vazfelerine ve blk ve blkbalarn sret-i teekklne ve teferrutna dir olduundan htm- tercmede evrkn mahkemeye tevdi srasnda tercemelerin birer sreti dahi takdm klnacakdr. imdiye kadar edilen isticvbtdan anlaldna gre, kendisi patrik-i sbk Horen Aikyan tarafndan Revan'daki [158] Amiyazin Mektebine gnderilip orada tahsl ve neet ettikten sonra hudd- hknye gelerek bil-pasaport bu tarafa getii ve kendisinin bu taraflarda Hnakyan cemiyyet-i fesdiyyesine adam tahrr etmee memr olduu anlalm ve nezdinde zuhr eden semm de Franszca Cyanure de Fer t de Potassiume denilen bir semm-i ktil, yan

108

HSEY N NZIM PAA

btn semmlerin en edd ve mhliki id lede'l-muyene tabb tarafnda ifde edilmi ve sret-i tesr ve terkbi ve teferrut hakknda imdi Tabb Yzba Vsf Efendi'den alnan rapor aynen ve leffen takdm klnm olmala, ol bbda. Rupen'in zerinde Zuhr Edip Mu Mutasarrfl Tarafndan Bitlis Vilyetine Mersl Varaknn Aynen Sretidir Milletin esrrn haber veren ve milleti inkr eden Kei Parsih'in vuk bulan katli: Hnakyan nm Ermeni ihtill tarafdarlarnn Mu'da tekl eyledikleri ba komiteleri merkm Kei Parsih'in milletin harbiyyetini mcib ahvlini nazar- dikkate alp merkmun bozuk mrne netce verilmesi taht- karra alnm ve karr- mezkrun hkm her sretle selmetle icr klnmdr. te tafslt: ehr-i hlin yirminc Cumartesi gn kendi bandan Mngk karyesine gelip yevm-i mezkrda kendi dostunun hnesinde her bir edebsizlii icr ettikten sonra, saat on rddelerinde yorgun bir hlde be-tekrr bana gitmee hazrlandnda, bizim adamlarmz karyenin bir markinde (samanlnda) gizlenmiler idi. Haber almlard ki sizin aradnz kyden kp bana gitmektedir. Der-akab markeden kp peine dmler ve daha kyden kmam iken keiin zerine bi'l-hcm hemen bir revolver boaltarak: nki sen ha' inkr eyledin! Ve nki sen bizim azz patriimizin emirlerini ayak altna aldn! Ve nki sen keilik vazfesini s-i istiml ettin! Bu varakann alt taraf yrtlm bulunduu cihetle meli anlalamamdr. [159] Mu Mutasarrfl'ndan Bitlis Vilyetine Mersl Tabb Yzba Vsf Efendi'nin Raporu Sretidir Cyanure de Fer t Potassiume Kiyanus- hadd ve potasyum, yhd kiyanus- asfar potasyum. Ak sar renkli, ryihasz, lezzeti hafif ac ve kideleri murabba ve gayr-i muntazam byk billr eklindedir. Tabbetde istimli ender kablinden olup, kimyhnelerde miyr makmnda, hussyla sanyide ekseriyetle mstameldir ve gyet seru't-tesr bir semm-i mhlikdir. bu cisimle tesmm olunan ehs, cism-i mezkrun cmle-i asabiyye zerine iddet-i tesri mnsebetiyle det sekteden veft etmi zann olunacandan, be-heme-hl tahll-i kimyevye ihtiyc mess eder. Kiyanus- hadd ve potasyum Ksm Hata! eker Ksm Hata! Klorit Potas Ksm Hata!

ERMEN OLAYLARI TR H

109

Blda arz olunduu mikdr- mezkr cisimler yekdieriyle tahlt edilir ise bir nev beyaz barut dahi iml olunduu mervdir. Hnakyan Cemiyyet-i Fesdiyyesi Efrdndan Hainli Rupen'in zerinde Zuhr Eden Mhrn Sret-i Tatbk ve Tercmesidir

[160] Makm- Sm-i Sadret-penhye Kede Olunup b-Tezkire-i Smiye rsl Buyrulmu Olan Ankara Vilyeti Vekletinin 3 Tern-i Sn Sene 1311 Trihli Telgrafnmesi Sretidir C. 30 Tern-i evvel sene 1311 Yozgad'da medrese bahesiyle ittislindeki cmi avlusuna Ermeni imzsyla mmz Trkiyy'l-ibre atlan iki kta yaftann hlsas icr-y fesd iin cemiyyet tekl ederek mutasarrf ve kumandan paalarla polis komiserini itlfa karr verildiini beyndan ibret olup, bu yaftalarn dlger Serkiz olu Artin'in yazd ikrryla tebeyyn etmesiyle istzh olundukda, bu yafta dokuz nefer Ermeni tarafndan tertb edilip, kendisine ve dier bir Ermeni cemiyyet-i fesdiyye tarafndan mhiye otuz kuru ma verilerek yazdklarn ve bunlarn fevkinde bir irket daha var ise de kendisi bilemediini beyn etmesi zerine zikr olunan dokuz nefer Ermeni ile bi'l-muvcehe Artin ile beynlerinde husmetleri olduunu beyn eylemiler ise de netce-i tahkkta dein taht- nezrete alnd ve komite tarafndan bu havlye gnderilmi olan Avadis ise maslb Moruk'un akrbsndan kuyumcu Osep olu Dikran ile beraber defne bulmak bahnesiyle Ermeni kylerini get gzr eyledikten sonra merkm Dikran'dan ayrlarak Yozgad'a gelip irket-i fesdiyyede bulunan Derminaryan Grazink, kendisini bir gn Ermeni kilisesinin mekteb odasnda tecemmu etmi olan bir takm ehs- mechle huzruna getirdiini ve bu cemiyyetde merkm Dikran nm- dier Poyr'n imddyla irket nmna drt mahalleden yz on be lira alnp, bundan biraz levzm- seferiyyesine ve silh ve cebhne ve sir mesrfna sarf edilerek bakyyesinin dahi mevcd bulunduunu ve merkm Poyr'un yedinde kta ecneb pasaportlar bulunduu hlde yrtldn merkm Avadis beyn ve ifde eylemi ve cemiyyet-i mezkrede bulunanlar celb olunarak isticvb edildikde, klliyyen inkrda bulunmular ise de bunlar da taht- nezrete alnarak tamk-i tahkkta devm edilmekde olduundan, netcesinin bade bildirilecei ve mezkr yaftann gnderilecei bi'l-muhbere Yozgad

110

HSEY N NZIM PAA

Mutasarrfl'ndan izbr olunduundan, mezkr yaftann vrdunda derhl takdm klnaca gibi netce-i hlin de arz olunaca marzdur. [161] Bitlis Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 6 Tern-i Sn Sene 1311 Trih Ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Mu Komiserlii'nden imdi Alnan ifreli Telgrafnme Aynen Zrde Arz Klnr: Cuma gn, ardaki dkknda Ermeniden klnc Apro veled-i Pelenk yedinde bulunan tabancasnn ate almas, ahl arasnda hdise vukuna sebebiyyet vermi ve derhl n alnm ise de, Ermeniden be maktl, yirmi alt mecrh vuk bulduu dn akama kadar icr olunan tahkktdan anlalm olduu ve esbb- tehri dahi mecrhlarn hnelerinde muhtef bulunduu ve sir gn zyit olmad marzdur. Haleb Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 7 Tern-i Sn Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir ehr-i hl-i Rmnin beinci Pazartesi gn akam saat on iki karrlarnda Mara'n Gnid Mahallesi'nde ahl-i Hristiyaniyye hnelerinde ictim ederek syi-i ummnin ihtillini mcib olmak iin efrd- slmiyye zerine silh endaht eyledikleri gibi Besnili mechl'l-ism bir slm dahi katl ve itlf ettikleri ve dnk gn dahi saat iki karrlarnda Akdere Kilisesi'nden Gnid ve ekerdere Hristiyan hnelerinden piyde askir-i hne ile efrd- slmiyye zerine drt saat kadar silh endaht eyledikleri ve tarafeynin maktl ve mecrhu n-malm olmala tahkk edilmekde bulunduu ve bu defa da bir ka hne ve mezkr kilise muhterik olduu ve keyfiyyet makm- vilyetden taraf- sm-i Sadret-i Uzm'ya da arz ve ir klnd ber-y malmt marzdur. [162] Bitlis Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 7 Tern-i Sn Sene 1311 Trih Ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir 5 Tern-i sn sene 1311 trihli ve ifreli telgrafnme-i bendegnemde arz klnan crih Hamazasp'n akrabasndan ve Protestan misyonerlerinden Mister Corc'un hizmetkr Srope nm ahs derdest edilerek zabt olunan ifdesinde, merkm Mister Corc ile malm'l-esm Ermeni bykleri kendilerini tahrk ve tevk ederek Kigork ile ilesi kendi fikirlerine itirk etmediklerini Devlet-i Aliyye ve millet-i slmiyye aleyhinde bulunmadklar gibi, Talori iin cem edilen ake miynnda kendileri bir ake vermediklerini ve bunlardan birisini ve yhd cmlesini kim telef eder ise dinlerince gz olup mkftlara nil olacan ve yz lira kendisine verileceini

ERMEN OLAYLARI TR H

111

vaad ve tahrk etmeleri zerine oktan beri bunlar takb etmekde olduunu ve o gn bunlardan Mampara merkmu katl kasdyla Mister Corc'un kendisine verdii revolveri zerine endaht ettiini ve crih Hamazasp olmayp kendisi olduunu itirf ve refk dahi buralarn teyd ettii gibi merkm Mister Corc ile ifdelerinde beyn ettikleri Ermeni bykleri, teden beri ifsdtda ve fed yazmakda bulunup kendileri dahi fed olduklarn ve Mister Corc tarafndan kendilerine esliha verildiini ve ngiltere'den akdemce gaz sandklar dernunda Talori'ye idhl edilmi olan yayl tfenklerden Mister Corc Ermeni bykleri vstasyla buralara dahi idhl edip baz manastrlarda sakladklarn ve Ermenileri cmiler zerine hcm ettiren merkm Mister Corc ile tadd ettikleri ve bilmedikleri dier Ermeni bykleri olduunu ve merkm Kigork Aa'y katl edip slmlar tarafndan Ermeni mahallesi baslarak katl edildi diye bir yia karmak fikrinde olduklarn ve merkm Mister Corc karyelerinden ifdelerinde isimleri muharrer bir takm Ermenileri hnesine gtrp kendilerine esliha verdii [163] ve el-hlet hzih hnesinde olduklar ve Ermeni bykleri vakadan evvel Mister Corc'un hnesine gelip her yerde ihtill karld gibi burada da bir ihtill karlmas iin cuma gn slmlar cuma namaznda iken cmileri basp ihtill karlmas ve Protestan kilisesinden kerre an alnmas cmilerin zerine hcm etmek iin bir iret-i mahssa ittihz ve tertb ettiklerini ve glib olurlar ise byk muvaffakyyet olduunu, glibiyyet slmlarda kalr ise alt vilyetden ziyde kendilerine memleket verileceini ve buralarda beylik tekl olup Vahan Bey, yhd Abraham ve Nubar Paalardan birisi prens olacan sylediklerini ve en sonra Ermeniler ihtill iin cmilere hcm ettiklerini ve Ermeni murahhasa vekli buraya muvsalat ettii gn Ermenilere hitben Ben sizi mttefik grerek memnn oldum. Yakn vakitde alt vilyet bize verilecekdir. Beylik olacakdr. Ancak bir ihtillin zuhruna mtevakkfdr. ttifknz bozmayp hem-efkr olarak bir ihtill karlmasna say gayret ediniz diye bir nutuk rd ettiini ifde eylemi ve bu bbda tamk- tahkkt edilmekde bulunmu olduu ber-y malmt arz olunur. Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 8 Tern-i Sn Sene 1311 Trih Ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Keyfiyyet-i vukunu akdemce arz eylediim Van'n Boazkesen karyesinde Ermeni ekiys tarafndan katl edilen sekiz nefer Krdn ahz- intikmlar iin Van vilyeti dhilinde bulunan bi'l-cmle ekrd ve air kol kol Ermeni kylerine hcmla emvl ve hayvnt gasb ettiklerinden, ekser karye ahlsi maa-ile merkez-i vilyete gelmi ve binen-aleyh taarruz ve taaddiyt hl devm eylemekde bulunmu olduu gibi, merkez-i vilyete bir saat mesfede olan kylere kadar gelmekde olduklar ve nnn alnmas dahi gayr- kbil bulunduundan baka kasaba dernunda bulunan tccr dahi havflarndan [164] dkknlarn bir ka gnden

112

HSEY N NZIM PAA

beri kapatm olduklar, u hllere nazaran merkezce de itit zuhru melhz bulunduu cihetle, re-i hasenesi rey-i devletlerine mtevakkfdr. Bitlis Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 9 Tern-i Sn Sene 1311 Trih Ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Merkez-i vilyete mlhak ukur nhiyesinin ron karyesi ahlsinden Reid'in Bitlis hdisesinden bir gn sonra Keklik nmnda kaynvlidesi ile merkmun haremi ev yandaki kermesi Aye Karegn kazsna tbi Kornikan karyesine gitmek zere karyeden km ve bir ka gn sonra avdet etmeyip taharr olunmu ise de hi bir tarafdan haberleri alnamad istihbr edilerek, icr olunan taharriyt netcesinde mezbrlardan Keklik nm kadnn kafas, umm ahlsi Ermeniden ibret bulunan Tatvan ve alhor ve amiran karyelerinin arasndaki dere iinde ve bir ta altnda bulunmu ve mezkr kafa mezbrenin olduu tahkkt- vkadan anlalmdr. Ve tahmnen yirmi gn akdem kat olunduu tabb tarafndan b-rapor beyn edilmidir. Yine bu kablden olmak zere umm ahlsi Ermeniden ibret olan Papasyan karyesi kurbunda harab ve hl olan han iinde bir na bulunmu ve na- mezkr Hakk karyesinin ahlsinden Ndir bin mer'in olduu icr edilen tahkktdan anlalm ve merkmun mahnkan idm edildii tabb tarafndan verilen raporda beyn edilmitir. Her iki crmn mtecsirleri Ermeni olaca ikr olup, bu bbda tamk-i tahkkt edilmekde olduu arz olunur. Sivas Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 9 Tern-i Sn Sene 1311 Trih Ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir 3 Tern-i sn sene 1311 trihli telgrafnmeye mteferridir. Nefs-i Sivas'da sal gn zuhr eden arbede ve perembe gnk [165] karklklarda vuk bulan teleftn mikdr, evvelki mikdr dhil olduu hlde Ermeniden drt yz otuz sekiz maktl ve seksen sekiz mecrh ve slmdan be maktl ve on yedi mecrhdan ibretdir. Germe kasabasnda emvl ve ey yama edilmi olduu gibi drt yz yetmi alt maktl ve otuz be mecrh Ermeni ve altm drt maktl ve elli alt mecrh slm ve drt yz elli yedi Ermeni ve alt slm hneleri muhterik olduu gibi, sekiz nefer slm cesedi dahi Ermeniler tarafndan ihrk olunmudur. Ve Divrii kasabasnda dahi ey yama olunduu gibi, [isim yok] kasabasyla baz karyesinde yz on drt maktl, yirmi dokuz mecrh Ermeni ve yetmi sekiz hne muhterik olduu ve Krdlerden de teleft var ise de nalarn beraber gtrm olduklarndan, mikdr malm olmad ve Drende kasabasnda dahi kez ey yama olunarak yirmi Ermeniden ve iki slmdan maktl olduu ve Merzifon'da dahi kez ey yama olunarak Ermeniden seksen bir maktl ve slmdan yirmi mecrh ve bir maktl ve Tokad kasabasna mlhak -drt karyede seksen dokuz kadar Ermeniden maktl

ERMEN OLAYLARI TR H

113

olduu ve Amasya kasabasnn eys tammyla yama olunarak teleft vuk bulmad ve nefs-i Tokad kasabas dahi tecemmu eden bir takm yama-gerler tarafndan abluka edilmi ise de def ve tenklleri hussunda hkmetce fevka'l-de gayret edilmekde olduu marzdur. Mara Polis Komiserlii'nden 1 Tern-i Sn Sene 1311 Trihiyle Alnan Tahrrtn Sretidir Mara ahlsi ummiyyetle austos ve eyll ve tern-i evvel aylarn balarda geirdikleri hlde, bu sene hilf- mutd Tern-i evvelin bei-altsna doru Ermeni ahl balarn yar brakarak iki gn zarfnda kmilen Mara'a avdet ettikleri gibi o gnlerde Hristiyan attrlarn dkknlarnda mevcd olan sama ve kurun [166] ve sir ecz-y nriyyeyi birden kaldrarak gizlice kendi milletlerine satm olmalar ve slm mterilerine ire-i taalll ve brdet eylemeleri, Mslmanlarn efkrnda heyecn huslne bd olmu idi. Tern-i evvel'in on ikinci perembe gecesi saat iki rddelerinde mukaddime-i fesd olmak zere on be kadar Ermeni fedleri tarafndan bir slm genci cerh ve katl edilmi ve on drdnc Cuma gn saat bede bir slm ile bir Ermeni kasap arasnda vuk bulan d mnzaada hemen Yangn var diye bir parola karlmas zerine, Ermeniler ummiyetle dkknlarn kapayarak hnelerine ve kiliselere ihtif etmiler ve Karamanl'da iki slm cerh ve katl ettikleri gibi, Knbet mevkinde de devriye kolu ve ahl-i slmiyye zerine silh endaht eylemilerdir. Bunlarn maksadlar ahl-i slmiyye cuma namaznda iken cmileri basmak ve pazar akam intizr eyledikleri Zeytunlularn Mara'a duhllerinde, cmlesi birden hcm ile i grmek bulunduu hlde, slm ile kasap beynindeki mnzaa iin vaktinden evvel zuhruna sebeb olmudur. Tern-i evvel'in on beinci Pazar gn, Ermeniler ar ve hnelerinden yine silh atmaa ictisr eylediklerinden, ahl-i slmiyye mdfaa ve denek ve sopa ile mukbele eylemilerdir. Zeytun havlsine tecemmu etmi olan on bine karb Ermeni mfsidleri civrdaki slm karyelerine hcm ile nehb gret ve katl-i nfs ve hetk-i rz gibi efle ictir ve bir ok mezlim ve taaddiyt icr eylemilerdir. Tern-i evvel'in on beinci Pazar gn, Zeytun Kla-i Hmynu, vuk bulan muhsara ve tazyk zerine mhimmt- harbiyyesi ile berber teslm olmudur. Bunun zerine b-irde-i seniyye-i hazret-i ehriyr, Mara ve havlsi kumandanlna tayn buyurulan ferik, sadetl Mustafa Remzi Paa Hazretleri, Mara'a terf buyurduklar cihetle pey-der-pey Ermeni fesedesinin mektb ve evrk- muzrralar derdest [167] edilmekte olduu ve ez-cmle yirmi ikinci Cumartesi gn meclis-i liv azsndan orbacyan Agop ve birderi Karabet'in hnesine Zeytun komiteleri tarafndan hafiyyen mektup gnderildii haber verilmekle, cizleri tarafndan lede't-taharr bir takm Ermeniyy'l-ibre evrk ve gazete ile bir billr mahfaza dernunda on iki tasvr ve kta da mhr elde edilmi ve bunlarn Ermenistan ve Kilikya hakknda

114

HSEY N NZIM PAA

Marsilya'da Portakalyan Mgrd tarafndan tertb ve memlik-i hnede teekkl eden irket-i fesdiyye ruessna tesyr olunan nizmnme olduu ve mhrlerin ise irkete mahss mhr-i resm id anlalmdr. Vukt- dhiliyye ve hriciyye mcmelen arz olunmu ve keyfiyyet Haleb Komiserlii'ne de bildirilmi olup, ancak baz mevdd- mhimmenin dorudan doruya arz muvfk- maslahat ise de, ifre olmadndan bi'z-zarre getii ve zikr olunan nizmnmenin bir nshas ve mhrlerin bir kd zerine tahtm olunan sretleri leffen arz ve takdm klnm olduu marzdur. Ol bbda. Mara Komiserlii'nden Gnderilen Tercmenin Sretidir Ermenistan Evldnn ttifknn Nizmnmesidir MARS LYA 1887 Ermeni Matbaas M. Portakalyan Maksad ttifkn maksad, Ermenistan'n madd ve manev ve ahlk terakksidir. Maksadn Tarkleri Ermenistan'dan ve Kilikya'dan lyk olan Ermeni delikanllar Avrupa'ya ve yhd sir terakk etmi memleketlere [168] gtrdrlerek, onlara ilim ve sanat tahsl etmek iin muvenet edilmeli ve vatanlarna ide edilmeleri iin teshlt gsterilmeli ve yardm edilmeli. Kendileri vatandalarnn madd ve ahlk ve fikr terakkiytna hizmet ederler. Meclis (1) Bu ittifkn meclisi bir nzr ve mvirlerinden mrekkebdir. Nzr yedi ay mddetle Meclis-i Umm'den tayn olunur ve kendisi kendi mvirlerini intihb eder ve irkete iln eyler. Nzr yedi ay f-y memriyyet ettikten sonra tekrr intihb olunabilir. (2) irketin meclisi terakk iin lzm grd eyleri icr eder ve irket vridtnn tezydi relerini tezekkr eyler ve meclislerden vrd eden takrrleri ve mtlaanmeleri nazar- dikkate alr. Meclisler bakalaryla hafiyyen muhbere etmek iin maiyyetinde cretli hizmetiler bulunacaktr. (3) Bu meclis, kendi mumeltn ve hesbtn iki senede bir kerre Meclis-i Umm'ye takdm eyler ve lzm grd vakit mumeltn Ermeni milletinin ekbirine iln eder ve her sene hitmnda kendi hesbtnn muvzenesini iln eyler

ERMEN OLAYLARI TR H

115

ve ibu ittifk nizmnmesi mcebince bu meclis kendisine mrcaat edenlere talmt verir. (4) ttifkn Meclis-i Ummsi, umm tarafndan intihb olunmu nzr bulunan Avrupa'nn bir mahallinde olacakdr. (5) Meclisin teklt, Meclis-i Umm'nin ekseriyyet-rsyla nzra beyn olunur. Meclis-i Umm (6) Meclis-i Umm'nin kendisine mahss mviri bulunur. Nzr onunla bi'l-mvere Meclis-i Umm'yi davet eyler. (7) Meclis-i Umm lzm grd ehir iinde ekseriyetle tecemmu eder ve orada nzr ve meclisin hi olmaz ise ekserni hzr bulunur. [169] (8) Meclis-i Umm'de nzr ve mvirlerinin yalnz birer reyleri bulunur. (9) Ondan, nihyet on dokuza kadar azs bulunan her meclisin Meclis-i Umm'de bir reyi bulunabilir. Yirmiden yirmi dokuza kadar azs bulunursa Meclis-i Umm'de iki reyi bulunabilir. Ve otuzdan otuz dokuza kadar bulunursa vekli ve yhd reyi bulunabilir. Ve bu bylece tezyd eyler. (10) Meclisler kendi ifdelerini Meclis-i Umm'ye takdm edebilirler. Taraflarndan vekl gnderebilirler vey Meclis-i Umm'nin teekkl ettii ehirde taraflarndan murahhas gsterirler ve yhd tahrren ekseriyyet-i reylerini beyn ederler. (11) Her ka kiiden ibret olur ise olsun, vakt-i muayyeninde Meclis-i Umm'nin tekli resm addolunur. Mzkerede hzr bulunanlarn gnderdikleri reynmeler nazar- dikkate alnr. Meclis-i Umm'nin ictim edecei gn ve mahal, btn meclislere iln olunur. Davetnmeler ay evvel gnderilir. (12) ki senede bir kerre Meclis-i Umm tedkk-i mumelt ve teft-i hesbt ve tadl-i nizmt iin davet olunur. Maksad- ittifk tayr edilmemek zere ibu resm ictimdan baka Meclis-i Umm nzr ve yhd meclislerin ksm- azam tarafndan lzm grld vakit teekkl edebilir. lvt (13) ttifka birinci azdan baka, hediye ile dier az dahi kaydolunur. (14) Mezheb ve memleket tefrk olunmakszn, bu ittifka her bir Ermeni az kabul olunur. Az yirmi bir yan ikml etmi ve bu nizmnme ahkmn kabul eylemi olmaldr.

116

HSEY N NZIM PAA

(15) Kayd olunan az be frank duhliyye ve senev yirmi frank vergi itsyla mkellefdir. Verginin [170] teshl-i tesviyyesi iin er aya taksm ve bu sretle tecl olunur. (16) ttifka dehlet edecek ilk elli az, az-y messise olarak kayd olunur. Bunlarn her birisi rey vermee salhiyyet-drdr. Bu az-y messise ekseriyyet-i r ile birinci mddet iin res intihb ederler. kinci mddet iin nizmnmenin birinci ve drdnc maddeleri ahkmna tevfkan bu elli az sene nizm diresinde azla devm etmi sir azy riysete intihb edebilir. (17) Gerek az-y messise gerek alt ay vey bir sene nizm diresinde f-y hizmet eden az, shib-i reydir. (18) Duhliyye be frank ttihd Meclis-i Ummsi haznesine teslm eden az kayd olunur ve vergi-yi senev, kayd olunduu ay ibtidsndan balar. (19) ttihda iltihk etmek isteyenler, memleketlerindeki meclislere mrcaat etmelidir. Eer memleketlerinde meclis yok ise kendileri dorudan doruya nezrete mrcaat ederler. Bu sretle kayd olunanlar, Meclis-i Umm'de shib-i rey deildir. (20) Bu ittihda her bir Ermeni bil-istisn dehlet edebilir, fakat hediye vermekle mertdur. Hediye iin muayyen bir mikdr yokdur. Mikdrn kendileri takdr edebilirler. Teshlt olmak iin, hediyeler seneden seneye vey aydan aya vey haftadan haftaya mahall meclislerine tesviye olunur. Ve bunlar Meclis-i Umm mzkertnda bir reyi hizdirler. Meclisler (21) Nerede on ittihd azs bulunur ise, orada bir meclis tekl olunabilir. Ve mikdr- kf hizmeti intihb edilir. (22) Meclis yeniden az kayd ve hediye verenler bulmaa cehd eder. Ve duhliyye resmi ile senev alnacak [171] vergileri cem ederek ttihd Meclisi'ne gnderir ve ttihdn terakksi iin mtlatn nzra arz eder, vridtn tezyde alr. (23) Mesrift- mahalliyyeyi tesviye iin meclisler kendilerine birer vergi tahss ederler. (24) Meclisler kendi idreleri iin bir nizmnme-i dhil tanzm ve ttihd Meclis-i Ummsi'nde tasdk olunmak iin nzra takdm ederler. (25) Teshl-i maksad iin bir ehirde birden ziyde meclis bulunabilir. Ancak yirmi birinci madde mcebince meclis tekl iin l-ekall on az lzmdr. Hazne Mumelt

ERMEN OLAYLARI TR H

117

(26) ttihd haznesine idhl olunan bi'l-cmle vridtn yzde yirmi bei dima hfz olunacakdr. Bunun bir ksm emn mahalle fizle verilebilir. Hfz olunan ake, Meclis-i Umm'nin tensb ve karr olmakszn sarf ve it olunamaz. Bu huss az-y meclisin rubu tarafndan karr-gr olmas lzmdr. (27) irketin nkdu emn bir kasaya vaz ile hfz olunur. Mesrif-i tabiyye iin nihyet be yz frankdan ziyde ake haznedrn yannda kalmayacakdr. Nzr ve haznedr ve meclis azsndan biri tarafndan tahtm edilmi bir varaka ile kasadan ake ahz olunur. Teft (28) bu nizmnmenin on ikinci maddesi ahkmna tevfkan tadlt icrs cizdir. Ancak maksad- aslnin tebdli mmkn deildir. F Hata!Tern-i evvel sene 1886. [172] Ermenistan'n Evldna Talm-i ttihd in ln Ermenistan evldnn ittihd: Merkezdeki meclis ie mberet ettii vakit bu iln Ermeni cemiyyetine arza mecbrdur. Ermenistan'n madd ve ahlk nezretini f etmek ve birinci hareketde maksad- ittihdn essn bin eylemek ile istikblde ziyde terakk ve kuvvet kesb edecekdir. Ve bu sretle Ermeni milletine hizmet eyleyecekdir. ttihdn maksad Ermenistan'n madd ve manev terakksidir. Bu maksadn vesiti, meden memleketlerde Ermenistan evldna ilim ve sanat reterek vatanlarna ide etmeli ve kendi vatanlarna hizmet iin teshlt gstermelidir. Bu mukaddes maksat iin her ehir ve havlde bulunan bi'l-umm Ermeniler mttefik olmalar cb eder. Ve bu hlde ttihd, bu maksad ile Ermeni milletine gzel hizmetler f eder. Ermenistan'n tahsl grm genleri ulm ve sanyii tamm iin himye olunmal ve menfi-i mahalliyye iin memleketlerine ide edilmelidir. nki umm iin nfi ehs bunlardr. Ermeni milleti bu gibilere ne kadar muvenet ederse istifdeleri de o nisbetde olur. Her i ake kuvvetiyle olacandan, bu kuvvet ne kadar tezyd eder ise, ttihdn mumelesi o derece tevess eder ve vridt- sireden baka nizmnme vechile aznn it edecei yirmi frank vergi ite bu kuvvetin menbadr. Binen-aleyh ttihd azsnn teksri, arkadalarmz iin lzmdr. Bundan baka fideli bir tark daha bulunmudur. O da her ehirde mahall meclis azsnn nezreti tahtnda olmak zere bir sandk vey klp tekl olunmasdr. Haftalklar orada cem edilirse iyi olur. htiyr verginin haftada be vey on santim olmas kfdir. Yalnz her hafta verilmesi lzmdr. te her Ermeni bu klbe para vermeli ve ttihda bir menba- vridt tess eylemelidir. [173] Umma hizmet iin yn- medh re budur. Merkezdeki meclis para ikrz etmek sretiyle maksadn essen tevs edecek ve nizmnme vechile azya

118

HSEY N NZIM PAA

malumt verecekdir. Herkesin muvenetini ttihdn terakksi iin bekleyecek ve Ermenilere kar olan emniyyetini ile'l-ebed muhfazaya gayret edecekdir. mdi bu ilntda her ehirdeki millet-perver Ermenilere ttihdn maksad ve mumelesi, ictim bir kuvvete muhtc olduu beyn olunur. ERMEN STAN EVLDI TT HDI Nzr Mgrd Portakalyan Haznedr K. Subanyas MARS LYA Hata![Tern-i evvel] sene 1887 Malmt ttihd'a id mektuplar (krdugr) vstasyla gnderilmek icb eder. Marsilya'da Portakalyan Mgrd Matbaas'nda Tab ve Ner Olunan Armenia Gazetesinin 23 Nisan Sene 1890 Trihli Nshasnn Birinci Bendi Tercmesidir Ermeni vatan-perver ttihdnn maksad, ihtiyct- mahalliyyeye gre Trkiye Ermenistanna bir tadlt ve teklft idhl ettirmekdir. [174] Ermenilerin arzusu kendi kendilerini idre etmekdir. Bununla Ermenistan'n harbiyyetini mcib olan gasb- emvl keyfiyyeti ref olunabilir. Maksad- ittihd file karmak iin kendi iktidrn sarf eder ve hrriyyet ve serbestiyyetleri iin dhil kuvvet vucda getirir ve vatanlarnn selmeti iin neriyta balayanlar ve ulv bir sretle say edenleri tec eder. ttihdn lisn gibi bir gazetesi olur. Havdis-i sireden mad ttihdn meksdn umma arz eyler. Ermenistan'daki sefl Ermenilerin esreti hakknda malmt verir. Ve Ermenilere vatan muhabbeti ilk eder. Ermeni vatan-perver ttihd cemiyyetine az olmak, vey muhbere etmek isteyenler, tdeki vechile mrcaat etmelidir. Mgrd Portakalyan Marsilya (Fransa'da) Ktib (Krdugar) K. Baror Malmtc Siniinhor Avuryan

Mgrd Portakalyan Tarafndan Ner Olunan ve El Yazsyla Muharrer Bulunan Hata!Haziran Sene 1885 Trihli Armenia Gazetesinin Bir Fkras Tercmesidir

ERMEN OLAYLARI TR H

119

Armenia'nn Maksad Ermeni milleti her tarafa dalm olduu gibi, bir ksm- czsi dahi Avrupa'da mukmdir. Avrupa'daki Ermeni gurebs bin bel ile mvellidleri olan vatanlarndan mehcr oldular. u mfrakat, her tarafdaki Ermenilerin mnsebt ve muhbertna bd olduu cihetle fide-mend oldu. te bunlarn en birinci tarki gazetedir ki mahll-i muhtelifedeki vukt ve Avrupa'daki Ermenilerin mtlatn derc ettii gibi, onlarn sret-i ittifklarn ve akrabsyla olan mzkertn trihleriyle berber iln ederek, beynlerindeki ittihd ve ittifk istihzr eder. [175] Mara Komiserlii'nden Gnderilen Mhr Tatbklerinin Nakl Olunan Asllardr Kilikya Vatan-perver irketi. Mara 1879.

Mara Komiserlii'nden Vrid Olan 8 Tern-i Sn Sene 1311 Trihli Tahrrtn Sretidir Bir vakitden beri Mara Ermenileri, efkr- fsidelerini icr iin hnelerini terk ve tahliye ederek onbe-yirmi hne halk esliha ve mhimmt ile krgr ve metn olan hnelerde tehassun etmekde ve delikler amak sretiyle harekt- fesdiyye sr gstermekde idiler. ehr-i hl-i Rmnin altnc Pazar gecesi, saat iki rddelerinde Akdere Kilisesi civrnda fesededen Emerliyan Karabet ve rufeks tarafndan Zeytunlular geldi diye hcm edildi. Daha ne duruyorsunuz? denilerek ve iki el dahi silh atlarak nmyie balanm ve gece karanl mnsebetiyle slmlarla askirin yekdierine krdrmay tasmm edilmi ve bir fenlk zuhruna ramak kalm iken leh'l-hamd ve'l-minneh der-akab yetiilerek teskn edilmi ve tahkkta devm edilmekde bulunmu idi. Pazartesi gn, saat iki rddelerinde belediye karakolhnesi civrnda kin Kamburolu Serkiz'in hnesinde tecemmu eden Ermeniler oradan murr eden Mslmanlar zerine bir ok silh attklar gibi on iki yanda bir Mslman ocuu ile dier bir slm katl ve Dersitanya Mahallesi'nde Bayramyan Sarek hnesinde ictim eden olu Agopciyan ve Emerliyan Mgrd ve birderiyle oullar ve sir rufeks taraflarndan dahi [176] mrrn ve birne atlan kurunlardan Kayaba Mahalleli Hac Aa katl ve Solakolu Hseyin dahi kolundan cerh edilmi

120

HSEY N NZIM PAA

ve o srada ekerdere ve Knbet ve Akdere ve Krklar kiliseleriyle Ermeni ruess hnelerinden anszn nizmiyye ve jandarma devriye kol memrlar ve ahl-i slmiyye zerine iddetle kurun yadrlm ve bir tarafdan da evvelce tahliye etmi olduklar hnelere btn memleketi mahv etmek fikriyle ate verdiklerinden memleketin bir ka yerinden hark zuhr eylemi olmas ve atlan kurunlarn tesrtndan ve ate verdikleri hnelerin erresinden Knbet ve Akdere kiliselerindeki barut ve mhimmt- nriyyenin dahi itil etmesi zerine der-akab Mara Kumandan sadetl Ziver Paa ile mer-y askeriyye ve memrn-i mlkiyye ve askir-i hne ve polis ve jandarma yetierek sye-i kudret-vye-i hazret-i hilfet-penhde tulumba ve vesit-i sire ile hark itf edildii gibi fesdn dahi n alnmdr. Bu vakada askir-i nizmiyye efrdndan bir maktl ile iki mecrh ve jandarmadan da bir maktl mecrh ve ahl-i slmiyyeden yirmi yedi maktl ve otuz bir mecrh ve tebea-i gayr-i mslimeden doksan sekiz maktl ve seksen mecrh vuk bulduu gibi, muhterik olan hnelerin mikdr da yz elli rddesinde olduu tahmn edilmi ve ekerdere Kilisesi'nin yangn yerinde demir top glleleri zuhr etmi ve orasnn taharrsinde bu gibi mhimmt zuhru meml-i kav bulunmu olduunun ve kiliselerle baz Ermeni hnelerinden elde edilen ve harkin Ermeniler tarafndan kasden k edildiine dellet eden barut ve hartu ve sir edevt- nriyye numneleri Erkn- Harbiyye Diresine teslm edildiinin ve vukt esnsnda baz hnelerden ahz olunan ey hkmetce pey-der-pey toplanp eshbna ide edilmekde olduunun arz ve beynna mcseret olunur. Ol bbda. [177] Mara Meclis-i dresi Azsndan orbacyan Agop'un Hnesinde Derdest Edilip Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden rsl Buyurulan Mektbun Baz Fkart Tercmesidir Cier-prem Dragas, Mektubumu bitirdikden ve katrcya verdikden iki saat sonra Zalumyan Pervane'den bir mektub aldm. Ayn onunda Mavriler karyesinden kendisine yazdnz mektup kopyas beraber idi. M. V. . iin adm. Sevgili sultandan imzlanacak mesele bu kerre de boa kt. Sultan ngiliz sefrine Ermenilerin teskni iin ric etmi ve bi'l-hire Ermenistan'n teklftn kabul ve imz etmek iin vakt-i hare talk ricsnda bulunmu ve bunun esbb da Devlet-i Aliyye dvel-i ecnebiyyeden korkup da imdi imz etti denilmemesi iindir. u hle nazaran Osmanl yine ngilizin azna bir lokma sokup susturdu. Nitekim Kbrs cezresinin meselesi malmdur. Bunun iin ngiltere konsolosu buradaki vekline Ermeni mfsidlerinin teskn-i fesd eylemelerini telgrafla nashat eylemitir ki bu da bir byk hle-bzlkdr. Bunlara asl inanmamal ve fesd ileri gtrmee almaldr. Sevgilim, eer fesd merkez-i idresi sizi bu iden men etmek isteseydi, imdiye kadar Kbrs'a binlerce telgraf kede ederdi. Ez-cmle ayn otuzunda vuk bulan bir

ERMEN OLAYLARI TR H

121

nmyi Londra'ya telgrafla haber veriliyor. Londra'dan dahi bir gn sonra Kbrs'a bildiriliyor. te oradan da Beyrut'a yazlp, ayn ikisinde yedimize mektup vsl olarak anlalyor. u hlde stanbul'da olan vuktn fesd merkezine ve oradan da tarafmza telgrafla bildirilmesine [178] gn ister. Fesd merkezi meselenin imzlanmadn bilirse skt etmeyecei ve tarafmza bildirmeyecei kbil deildir. Fesd merkezi, ilnnmelerin her tarafa tebl olunduunu ve tez vakitde ie balanacan biliyor. Bu hlde ii istzna brakp da cevb vurduna intizr ile icr-y fesddan geri durmaa lzm yokdur. Sevgilim, Londra gazeteleri bile Ermeni Patrii zmirliyan'n cematn ounu celb etmi ve hsn-i nazarn kazanm iken, stanbul'daki fesd kendi kuvvetiyle teskn ettiinden dolay cematn nefretini kazanp iyi adn kaybetti diyor. Kendisinin nmus ve aklca deeri vardr. Amm kan grmee yrei yokdur. Ayntab bedevleri gibi milleti teskn iin vaaz edip fesd karmaz. Hlbuki millet iin bu hayrl deildir. Zr canlarnn muhfazasna hizmet eden takmdandrlar. Bedevler Zeytun ve Mara ve Kilikya'nn sir cihetlerinde kan dklp de nil-i maksad olacaklarnda emn olsalar, sarf- makderetden geri durmazlar. Emn olamadklarndan Ayntab'da bir parmak bile kanamad. Baron Yervand'n mektubunu okuduum zaman, cidden hiddetlendim ve iin sneceini anladm. Lkin sznzde kav olduunuzu bildiimden ve Zeytun ve Mara'da ie balandn haber aldmdan dolay bir derece msterih ve memnn oldum. Zeytun meselesini hkmetden resm olarak gelen telgraflardan anladm. aln, ii ileri gtrn. Ben bu saatta Faroda'ya yazyorum ve Baron Yervand'a ve Baron Memkumen'e ve Maroka Ceknaver'e ve cmleye bu ie almalarn ve bu fesd ileri gtrmelerini yazyorum. F 16 Tern-i evvel sene 1895. Fed-y cn eden Artroli [179] orbacyan Agop'un Hnesinde Zuhr Eden Dier Mektubun Baz Fkart Tercmesi Sretidir Cn-beraber birderim Dragas, 5 Tern-i evvel sene 1311 trihli mektubu (Z) ile balayan memleketden, yan Zeytun'dan aldm. lnnmeleri adamlarmza yetidirdim. S. ve S. ehirlerine dahi gnderdim. Geen hafta buradaki ngiliz Sefreti tarafndan bize gnderilen telgrafnmenin sretini yazm idim. Karrnmeyi imz etmeyen kalmamdr. Bu haber Ermenilerin yreine kuvvet verdi ve bizim frkalardan mektuplar da yamaya

122

HSEY N NZIM PAA

balad. Mektuplar fesdn ileri gtrlmesini vey skt edilmesini muhtevdir. Hi birisine cevb vermedim. Esbb, bu havlyi btn btn zabt etmek iin tarafnzdan ruhsat almak iindir. Sefrin bize resm tebl ettii telgrafda, bizim fesd karanlara ufak bir hareketde bulunmamalarn tenbh etmekliimizi yazm idi ki, ben bunu size bildirmemidim. in son derecesini grmek istiyorum. Sefrin telgraf geldikden iki gn sonra Dersadet'den burann vlsine resm bir telgraf geldi. Dstrda mnderic nizmtn tamm ve tatbk sretini hkdir. Patrik zmirliyan'dan dahi ayn zamanda bir telgrafnme geldi. Bu telgrafnmede Zeytun ahlsinin baz teebbst haber alnd ve slhtn derdest-i icr olunduu bir zamanda, bu gibi ahvle meydan verilmesi katiyyen ciz olmadndan, her tarafta nashat verilmesini hv olup, Mara Ermeni murahhasas bu eit ile papaslara hitben yazlm idi. Dstrun iinde Avrupallarn Ermenileri himye edecei hakknda bir kayt yokdur. Demek ki, bu defa da Ermeniler aldandlar. Ermeniler aldanmayacaktr. Bu fesd ilerleyecektir. Vliye gelen telgraf, her sancak ve kazya [180] iln edilmi ise de, Ermeniler mansn anlamayacaklardr. Avrupa'nn istediini Sultan kabul etti. hsn- hne yalnz alt vilyet iin olduu hlde, bunu ihsn olmak zere telakk etmeyiz. Bi-hakkn verecektir. nki o yerlerde kan dkld. Kilikya ahlsi rhat dururlarsa dvnedirler. Alt vilyet Ermenileri gibi Kilikyallar da kan dkerler ise ayrca mstakil bir hkmet almak iin bu gnk frsatdan istifde ederler. Sefr benim mtlaama hak verdi ve Kilikya'y iyice anladn ve Kilikya'nn alt vilyetle birlemesi lzm geleceini stanbul'daki konsolosa yazd. Vlye gelen telgraf bizi memnn etmedi. Kilikya'nn kuvveti pek ehemmiyyetlidir. Sefr ad kald. Ve fesd ii byk adamlarn elinin iinde olduunu duydu. Ve Zeytun'daki harekt- fesdiyyenin muhfazas lzmundan bahisle Sultann kabul etmesine alacan vaad eyledi. Hulas-i merm: Ermenistan meselesi, imzlansn imzlanmasn; Kilikya meselesi ayr bir eydir. Siz bir dakka hl kalmayn. btid (Z) ehri, yan Zeytun'un klasn ve sniyen esliha debboyunu zabt etmelisiniz ve idre-i hkmeti ele aldnz zaman icrt da ileri gtrmelisiniz. Ve'l-hsl her ne lzm ise bir gn evvel yapmalasnz. Patriin telgrafn nazar- ehemmiyete almaynz. Onlara cebren yazdryorlar. Ermeni fesd rues-y rhniyye parmayla dndne Sultan ve Avrupallar zhib olmasnlar. Kilikya'nn ehemmiyyet-i mevkiyyesi ve derece-i metnet ve kuvveti malmdur. Onbin askerin kuvveti tehdde kf deildir. Zeytun ve Alaba ve Frens ve Hain mevkindeki Ermeniler her trl endeden vreste olduklarndan, orada

ERMEN OLAYLARI TR H

123

istiklli imdiden iln etmelidirler. Ve dnynn nihyetine kadar byle devm edeceklerini bilmelidirler. [181] Osmanllarn bu havlde ancak -be yz askeri vardr. Bunun da nsf Sveydiye skelesi'ne gnderilmitir. Yalnz altm esterli iln- harb ve icr-y ecat etmek zere ol tarafa gelmi ve kasaba iinde bir tabur nmn almtr. Osmanl kuvve-i mliyyesi ifls topunu atmtr. Ah sevgilim, u vakt-i frsat ganmet bilin ve hi bir eye inanmayn. Dim kavga edin. Galebe sizdedir. Kilikya'y zabt ettiiniz vakit, btn milleti kurtarm olursunuz. stanbul'daki vukt pek dehetlidir. Merhametsizler bin iki yz Ermeni ldrmlerdir. -drt yz kii de stanbul denizine atlmtr. Sizin istirhatnz iin vaaz eden patriin yedindeki ssnda yirmi alt kl darbesi vardr. stanbul'da serbest isteyen frkalar Sultana kar ayakland. Onlardan da -drt yz kadar mahbs vardr. Yldz Hapishnesi'nde veft edenlerin mikdr hesba gelmez. Avukat zzet Bey dahi o miyndadr. Trihden on iki gn mukaddem slmlar Trabzon'da bin iki yz Ermeni kestiler. imdi bir Rusya harb sefnesi orada bulunuyor. Ve'l-hsl bugn Ermenilerin son gndr. Y serbest, y lm. Ona gre hareket edip bu frsat elden karmamaldr. Sonradan kan dkleceine imdi dkmeliyiz. Hatrdan karlmasn; Avrupallarn himyeti Ermenileri muhfaza iin deildir. Ancak kendi menfaati iindir. Zr Ermenistan fesdna itirk olunmayp da ileri gtrlmezse ark meselesi zuhr edecek ve bu cihetle kll bir mazarrata dr olacaklardr. te bunun iin sahbete mecbrdurlar. Avrupa kendi menfaati iin teskn-i fesda meyyl olsa bile, biz akn olup da icrt- fesdiyyeden geri durmamalyz. nki maksadmz ile'l-ebed serbest yaamak ve yhd lmekdir. lr isek Trkiye'yi de ldrp Avrupa'nn menfaatini ibtl etmee almalyz. Biz lmeyeceiz. Bu fesd ne kadar ileri gtrsek slmlar lecektir. [182] Avrupa devletleri Trkiye'yi taksm ettikleri vakit, ksm- azamn bize terk edeceklerdir. nki yekdieriyle mnzaaya cesret edemeyeceklerdir. Emn olunuz ngiltere Devleti mahv olsa bile Ermenistan' Rusya Devleti'nin zabtna geirmeyecektir ve hatt dier devletler de bu fikirdedir. Oraca glib vey malb olursanz dima bize haber veriniz. Biz de ona gre hareket edelim. Zeytun ve Mara'da ittifkszlk olduunu iittim. Bugn hkmete telgraf gelmi ve Zeytun yerinden sarslm. Ne iin telgraf tellerini kesmeyi unuttunuz? Ayntab frkasndan ve sir mahalden bize para gelmedi. Sizi greyim, Sveydiye'den bir malmt alamadk. ittiimize gre kyller soumular ve fesd karmak istemiyorlar imi. Acaba doru mu? Tahkk ettirip bize yaznz. Sevgili Raba'y ve Abah' ve Dirvartaks ve Melisas' ve btn arkadalarm ps ederim. F 15 Tern-i evvel sene 1311 Haleb'den Artroni

124

HSEY N NZIM PAA

Adana'da Stepan Hayguni zerinde Derdest Edilip Tezkire-i Smiyye rsl Buyurulmu ve Bir Bez Parasna Muharrer Bulunmu Olan Yaftann Sretidir [183] Stepan Hayguni zerinde Derdest Edilen Yaftann Tercmesidir ehdetnme Numara: 7 bu ehdetnmeyi hmil olan Baron Stepan Arzuyan, fal azmzdandr. Talmt ve tertbt- mahssa ile merkmu Sis ve Adana ve Hain taraflarna gnderiyoruz. Kendisine peyrev olmanz ric deriz. Hata!Mays 95 Hnakyan grhunun Kilikya ve civr idresi dre nmna Aasi

Haleb Vilyeti Polis Komiserlii'nden Vrid Olan 12 Tern-i Sn Sene 1311 Trih ve Yirmi ki Numaral Tahrrtn Sretidir ehr-i hl-i Rm'nin drdnc Cumartesi gn ale's-sabh Ermeni fesedesinden Babek oullarnn kklerinden endaht etmi olduklar silhdan bir nefer slm ocuu katl olunmas zerine slm ve Hristiyan arasnda [184] vuk bulan arbedede askir-i hne yetiinceye kadar elli bir zkr ve sekiz ins slm'dan maktl ve yz on kiinin mecrh olduu ve Ermeniden dahi yz zkr ve sekiz ins maktl ve doksan yedi mecrh vuk bulduu haber verilmi ve derhl mecrhnin tedvlerine mbderet olunmala beraber bini mtecviz Ermeni taht- nezrete alnm ve hnelerinde taynt itsyla askir-i mlkne tarafndan muhfaza edilmekde bulunmu olduu Ayntab kazs polis memrluundan alnan jurnal mfdndan anlalmala, ol bbda. Bitlis Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 14 Tern-i Sn Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Bitlis ahlsinden ve Ermeni cematndan Srope ve Hamazasp ve Mampara tarafndan makm- vilyete verilen ihbrnme sreti ber-vech-i zr aynen arz ve tezbr olunur: seneden beri Protestan Mister Corc'un hizmetinde bulunmaktayz. Vuktdan gn evvel slht icr olunacana dir stanbul'dan bura hkmetine telgraf gelmi olduunu Mister Corci syledi. Ve alt vilyet verildi. Ermenistan'n teklini tebr ederim diye milletimiz murahhasas Agop Efendi'ye hitben yazd tezkireyi gece saat drtde bize verdi. Biz de tezkireyi gtrp murahhasa efendiye verdik. Murahhasa efendi de Ermenistan' tebr eden tezkirenizi aldm. Memnun

ERMEN OLAYLARI TR H

125

oldum. Tebrk eylerim. diye Corc'a cevb olarak yazd tezkireyi bize verdi. Biz de Mister Corc'a teslm ettiimizi arz ve ihbr eyleriz. [185] Van Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 21 Terin-i Sn Sene 1311 Trihli ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Bu gece saat bir rddelerinde Tepeba Karakolu'nun etrfnda yedi nefer Ermeni grlmesi ve polisce phe edilmesi zerine takb edildiinden, ilerinden birisi karakola doru bir silh atm ve polis Hurid Efendi'nin yetimesiyle alts firr edip, asl mfsd ve fed Vanl Hamparsum olu Haik msellah olduu hlde derdest edilmi ve zerinde on kta mektup ve pasavant ve sire karlmdr. Mektuplar gyet muzrrdr. Birisinin zrinde ran'n Tebriz ehrinde teekkl eden esliha mbyaa komitesinin armas mahtmdur. Hasbe'l-cb mezkr mektuplar makm- vilyete takdm klnm ise de, mukaddem elde edilen Ermeni ekiys zerinde zuhr eden fevka'l-de muzrr mektuplarla geen hafta elde edilen dier muzrr mektbi Ermenilerden havfndan vey sir sebebden dolay mevk-i resme koyamayan Vlimiz Nzm Paa mezkr mektuplar dahi meydana karamayaca tab olduundan, zt- l-i hazret-i veliyy'n-niamlerinden mezkr evrkn taleb buyrulmasn mahremne arza cesret eyledim. Konya Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 22 Terin-i Sn Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Dnk gn Nevehir'de Cmi-i Kebr'de Fahri ve rufeks tarafndan slmlar Hristiyanlar aleyhine tevki hv yaftalar talk edildii ve tedbr-i lzime fsyla bir gn vukta meydan verilmedii Nide Mutasarrfl'ndan makm- vilyete vrid olan telgrafnmeden anlald malmt olmak zere arz olunur. [186] Ankara Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 22 Terin-i Sn Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Kayseriyye'de Cumartesi gndz saat sekizde bir Ermeni tarafndan arda silh atlmasyla ahl-i slmiyye ve Hristiyaniyye yekdierine kararak slmdan alt maktl, mecrh ve Rumdan iki maktl ve Katolikden on maktl, mecrh ve Protestandan yedi maktl, mecrh ve Ermeniden dahi iki yz yetmi maktl, krk mecrh vuk bulduu ve askir-i hne ve memrn-i hkmetin eser-i ikdm ve gayreti ile ri teskn edilerek esn-y vakada ziya urayan baz eynn pey-der-pey elde edilerek sahiplerine teslm edilmekde olduu imdi mezkr Kayseriyye Komiserlii'nden b-telgraf bildirildii marzdur.

126

HSEY N NZIM PAA

Sivas Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 5 Knn- Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Amasya sancana tb Kpr kasabasnda geen pazar gecesi yats namazn bade'l-ed cmi-i erfden km olan Bafral Emn Efendi nmnda talebeden birine Ermeniler tarafndan atlan silh zerine, Ermeniler medreseyi basyor vzesi ahl-i Mslimeyi heyecna getirerek, vuka gelen itida slmdan iki maktl, drt mecrh ve Ermeniden elli maktl, on be mecrh vuk bulduu ve ri ertesi gn leye kadar devm ederek derhl teskn edildii ve hasrt- vka derdest-i tahkk bulunduu Amasya Polis Komiserlii'nden alnan telgrafnmede bildirilmi olduu ber-y malmt marzdur. [187] Sivas Vilyeti Polis Komiserlii'nden Alnan 5 Knn- Evvel Sene 1311 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Sivas'n Hafik kazsna tbi Kemer karyesi ahlsinden olup telgraf avuluunda bulunmu olan ve bir buuk sene mukaddem Ezberd Mdri Esad Aa ile bir nefer zabtiyeyi ve bir de Ermeni tccrn katl eylemesinden dolay gyben idm cezsyla mahkm bulunan ve mh mukaddem Sivas'a gelmekde olan Karahisr Mdde-i Umm Muvini Necb Efendi ile refkatndaki zabtiye avuunu esn-y rhda katl ve refki orum Tahrrt mdri ile bir de zabtiyeyi cerh ve mezkr Hafik kazs dhilinde Zr dandan iki kadn ve on alt nefer slm bir sret-i vahiynede katl ve itlf ve Sivas mutebernndan bazlarndan tehdd ile komite nmna bir ka yz lira taleb eden ve daha bir ok fezhiya ictisr ile beraber kandisine da etesi serasker nvnn veren ak-i mehr Ermeni Daniel'in takbine memr Kokiri kaymakam ile askir-i redfe-i hne tarafndan geen pazar gn Suehri ile Koyulhisar arasnda vk Karabayr nm mahalde alt saat kadar devm eden msvelede ak-i merkm ile alt nefer rufeks meyyiten ve drd hayyen derdest edilmi ve biri karanlkdan istifde ile firr eylemi olduu kaymakam- mm-ileyhden b-telgraf bildirilmi olmala, ol bbda. Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne Bakitbet-i Cellesine 25 Tern-i Sn Sene 1311 Trihiyle Yazlan Arzann Sretidir Said Paa'nn sadret-i ahresinde o vakte kadar zbta-i hnenin tedbr-i teyakkuz-krnesiyle filiyt men edilmi olan Ermeni Hnak komitelerinin teebbst- ihtill-krnelerine kar tedbr-i mnia-i zbtay kesr hussunda iltizm eylemi olduu meslek-i taarruz-krnesi ve ale'l-huss rues-y erbb- mefsedetden [188] mcerred mdhelt- ecnebiyyeyi celb iin bir hdise-i ihtilliyyeyi bi't-tasmm ka s olanlarn zbtaca derdest edildikce hemen kerlerini Bb- l'ye celb ile ngiliz Sefreti'nin ikyt- vkasndan bahisle

ERMEN OLAYLARI TR H

127

bunlarn tahliye-i seblleri hussunda ibrz eylemi olduu garbet-i knn-ikennesi vehle-i evvelde kendisinin Ermeni fesdnn esbb- lednniytna adem-i vukuna haml olunmala byle tehlikeli bir teebbs-i ihtill-krneyi serbest brakmak mesleinin bir maksad- mahssa mstenid olabilmesi ihtimli bile bi't-tabi tahattur olunamayarak Ermeni fesdnn esbb- lednniyt hakknda ifhen ve tahrren kendisine verilen zhtn dahi bir tesri grlemeyip yine evvelki mesleinde devm ve Ermeni ihtillcilerini himyede ibzl-i mesi-i m-l-kelm ederek, hatt hi bir ecneb devlet sefrinin nezdinde bulunduu devlete resmen ikence isndna cret edemeyecei derkr iken Said Paa zamn- sadretinde Ermenilerin ikence ile ikrr- crm ettirildiine dir takrr-i garbi resmen kabul ederek Dhiliye Nezret-i Cellesi vstasyla taraf- kerneme tebl eylemi ve bu sretle dahi zbtay bi't-tehdd f-y vazfeden men etmek istemidir. Aynen ve merbten arz ve takdm eylediim evrkn her bir fkras marzt- kemternemin bir beyyinesidir. Evrk- mezkrenin Ermeni vakyi-i ahresinin hudsundan evvelki istitlt ve ihbrt mutazammn olanlar bi'l-vch yn- dikkatdir. Py- taht- saltanat- seniyyede bir ihtillin hemen hemen k olunmak zere bulunduuna dir taraf- kernemden vuk bulan bir ir- resmnin Said Paa tarafndan ne trl muhbert ile kapattrlmak istenilmi olduu tevl ve inkr mmkn olamayaca gibi hdist- messife-i ahrenin sebeb-i hudsu dahi kendisinin blda arz ve zh ve evrk- resmiyye ile isbt olunan meslek-i iltizm-krnesinin netyic-i tabiyyesinden bulunduu marzdur. [189] Haleb Vilyeti Polis Komiserlii Vekleti'nden Alnan 22 Tern-i Sn Sene 1311 Trih ve Yirmi Drt Numaral Tahrrtn Sretidir Tern-i snnin altnc gnnden on beinci gnne kadar Mara kasabasnda emniyet ve syi ber-keml olup, ahl-i slmiyye ve Hristiyaniyye dkknlarn kd ile ahz ve itlarnda megl olduklar ve Zeytun'a tbi Alabal ekiysndan iki bin be yz kadar ehsn ehr-i mezkurun nc gecesi Gksun nhiyesine savuduklar mevskan haber alnd Mara Komiserlii'nden bildirilmi olmala, ol bbda. Haleb Vilyeti Polis Komiserlii Vekleti'nden Alnan 22 Tern-i Sn Sene 1311 Trih ve Yirmi Alt Numaral Tahrrtn Sretidir Ayntab'da Eblahan Mahallesi'nde Yakut olu Agop'un hnesi damndan Konbuz tabr olunan lt- nriyye sokakta bulunan Deveci Hac Halil ve olu Ahmed ve Mehmed olu mer ve Ms ve Gedik olu Hasan ve Mehmed olu Ali nm kimesnelerin ortalarna atlmasyla patlayarak merkmn cerh edilmi ve

128

HSEY N NZIM PAA

tahkkta ibtidr klnm olduu kaz-i mezkr polis memrluundan bildirildii marzdur. [190] Haleb Vilyeti Polis Komiserlii Vekleti'nden Alnan 4 Knn- Evvel Sene 1311 Trih ve Otuz Numaral Tahrrtn Sretidir ehr-i Tern-i sn'nin yirmi ikinci gnnden yirmi dokuzuncu gnne kadar Mara'da emniyyet ve syi ber-keml olduu ve ehr-i mezkrun yirmi ikinci gecesi Zeytun ekiysnn Mara'a alt saat bad mesfede bulunan Sarlar karyesini basarak krk hne ihrk eyledikleri Mara Komiserlii'nden bildirildii marzdur. Haleb Vilyeti Polis Komiser Vekleti'nden Alnan 4 Knn- Evvel Sene 1311 Trihli Tahrrtn Sretidir ehr-i Tern-i sn'nin otuzuncu gecesi Ayntab'n Eblahan Mahallesi'nden bir ka el silh endaht edildii iidilmi ve lede't-tahkk berber Kigork ile Mardo'nun kendi hnelerinden oradaki karakolhneye kurun atlm olduu grlmekle, merkmn derdest ve idme-i tahkkta mbderet edildii Ayntab polis memrluundan ir klnd marzdur. zmid Sanca Polis Komiserlii'nden Alnan 15 Knn- Evvel Sene 1311 Trih ve On Bir Numaral Tahrrtn Sretidir Bir takm sebk-maznn eser-i tevkiyle bu gn zmid'deki Ermeniler dkknlarn amam ve aanlar dahi kapatm olmala ahl beyninde galeyn husle gelmi ve derhl polis ve askir-i nizmiyye ve zabtiyyeden tertb ve sevk edilen kollar marifetiyle heyecn teskn ve sye-i syi-vye-i hazret-i pdihde emniyyet ide edilerek herkes ii ve gc bana avdet eylemi olduklar arz olunur. Merzifon Zbta Ktibinden Alnan 11 Knn- Evvel Sene 1311 Trihli Mektup Sretidir Geen yzyedi senesinde Merzifon'a bir saat bad mesfede kin Deirmendere nm mahalde iki nefer Ermeni ekiys tarafndan atlan kurundan bir kii ile bir hayvan telef edilmi idi. yzsekiz senesinde Ey hkmet, vergi iin milletimizi sktrmaynz. Zlimlik etmeyiniz. Bugn byle kalmaz ibresi yazlm mhr yerine martin fiengi baslm bir takm kdlar cmi avlularna braklm idi. Biraz mddet sonra Malatya'da humbara ile derdest ve Samsun tarkyla Dersadet'e izm edilen [191] Rusyal amaun'u muhfz elinden almak zere Merzifon ile Havza arasnda kin elenk Boaz'nda on sekiz nefer Ermeni ekiys grlm ve merkm amaun'un

ERMEN OLAYLARI TR H

129

firr ile Samsun'dan Merzifon'a gelerek Ermeni hnelerinde ihtif eylemesi zerine tekrr derdest ve icr-y tahkkt olundukda, merkmun her hnede beyttet ettii ve riyseti tahtnda tahls akesi nmyla bir ok ine cem eyledii anlalm idi. Bundan evvel Ermeni fesedesi tarafndan geceleri silh atlarak pek ok defalar nmyi icr edildii dahi grlm idi. Ve hatt bir Ermeni lftesinin hnesine bi'd-duhl mezbreyi cebren daa kaldrarak orada itlf eylemi olanlarn Ermeni fesedesi olduunu maktle-i mezbrenin olu beyn ve ifde eylemi iken, yine Ermeniler mahallelere yaftalar talk ile davet-i isyn eylemiler ve Hkmet-i Seniyyeye ihbrt- sdknede bulunanlar katl etmek sretiyle de melanetden geri kalmamlar idi. Bu miynda Ermeni fedlerinden olup, yedlerinde Karada revolverleriyle iki adet humbara olduu hlde derdest olunmu olan Varteris Kirkor'un Dersadet'e izmn mtekib Rusyal Leon Parsih idresindeki Frahor ekiy etesi askir-i zabtiyye ile musvele etmi ve drt neferi hayyen ve be neferi meyyiten elde edilmi ve bu msdemede askir-i zabtiyyeden dahi iki nefer maktl vuk bulmu idi. u vukt mtekib Ermenilerin evz ve harektnda grlen tebeddlt, bunlarn icr-y mefsedetten geri kalmayacaklarn ihss ve isbt eylemi olmala bu sret yzon senesi Knn- evvelinden yzonbir senesi Eyllne kadar tevrh-i muhtelifede arz edilmi idi. 25 Haziran sene 1311 ve 5 Temmuz sene-i mezkre trihli varaka-i kerde vuk bulan katl ve ihrk keyfiyetleri arz olunmu idi. [192] Tern-i sn'nin nc Cuma gn ahl-i slmiyye cmie gittikleri srada alnan bir an seds zerine Ermeniler iln- srr ile dkknlarn kapatmaa balayp, cmlesi kiliselere ve byk hanlara toplanmlardr. Bu srada Paa Cmi-i erfi'ne gelmekde olan terzi smail'i bir Ermeni mezkr cmi avlusunda revolver kurunuyla cerh etmi ve Tal Han'dan mezkr cmi-i erf pencerelerine kurun atlmdr. Cmid Cmi-i erfi civrnda ictim eden krk kadar Ermeni fedsi tarafndan Veli nm ahs ve kasap dkknna tecemmu eden Ermeniler tarafndan dahi Ltfullah nm kimesne cerh edilmi ve mahalle arasnda oduncu Emrullah ile brahim ve sir yirmi kadar Mslmann mecrh ve maktl olduu grlmdr. Hnelerden Hkmet Kona'yla klalar zerine kurunlar yadrlm ve kolu meinli ve balar parlak apkal otuz kadar Ermeninin ellerinde bir cins kasatura olduu hlde muhtemelen tecvzle Abdullah Efendi'yi abdest alp hnesine kat esnda cerh etmi olmalar zerine, ahl-i slmiyye galeyna gelmi ve namaz terkle cmiden kmlardr. Mtekben vuk bulan ride seksen kadar Ermeni telef olmu ve sye-i kudret-vye-i hazret-i ehriyrde derhl ide-i emniyyet edilmidir. Bu vukt zerine -be hne halk birleerek metn hnelerde tehassuna balamlar ve civr kazlarda dahi icr-y mefsid eylemilerdir.

130

HSEY N NZIM PAA

Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Vrid Olan 7 Knn- Sn Sene 1311 Trih ve Sekiz Yz Krk Yedi Numaral Tezkirenin Sretidir Tebriz'de bulunan Ermeni erbb- fesdndan Agop M. B. nmnda bir ahsn Vanl Vahan vstasyla Van'da Dikran ve Serkiz ve Armanak nmna gnderilip, Posta ve Telgraf Mdriyetince derdest olunarak, asllar hkmet-i mahalliyyeye tevd olunan iki kta mektubun Telgraf ve Posta Nezret-i Aliyyesince savb- l-i dverlerine tevd olunan sret-i mtercimesinde muharrer olduu vechile Ermeni komiteleri tarafndan ilk bahrda Van'da [193] bir hareket-i ihtilliyye k olunaca zbtaca alnan malmt ile de teyd edildiine ve sireye dir taraf- l-i safnelerinden mebs 2 Knn- sn sene 1311 trihli jurnal zerine, Petersburg ve Tahran Sefret-i Seniyyelerine teblgt icrs Hriciye Nezret-i Cellesi'ne yazlmakla beraber, tekayydt- mtemdiyye fs lzmu dahi telgrafla cnib-i vilyete tebl ve izbr klnmdr. Ol bbda. Van Telgraf ve Posta Mdrlii'nden Elde Edilip Posta ve Telgraf Nezret-i Aliyyesi'nden rsl Olunan Mektb Tercmesidir Tebriz'de Agop M. B. Tarafndan Eczl Su ile Yazlan Mektubun Tercmesi Sretidir Sevgili Arak, Buradaki fabrikada drt usta vardr. Bunlardan birisi silh almaa gitmidir. Dieri yedi yz adet Ensanson tfengi getirdi. Bu eslihann lt ve lle demirleri ve kolu pek kuvvetlidir. Burada Kulu art Kumpanyas azsndan sekiz-on adam vardr. Van iin balarn fed ederek Van'a gelmek istiyorlar. Fakat Taon'un mtlaas okdur. Kendisi byk hnedna mensb olup komitenin sz bilenlerindendir. Mevcd olan Ensanson tfenkleri gnderilecek idi. Sako keyifsiz olduu cihetle gnderilemedi. Bulgar Yzba Bedros ile Artin geldiler. Yzba Bedros talm ettirecekdir. Benim de cematle orada kalmaklma Sako ok srr etti ise de gitmedim. Bu mektupdan sonra belki Bak'ye giderim. Vahan' gnlden karmamanz ric ederim. Yeni tfenk zerine yaplan harfli markay ben yaptm. Beeneceinizi pek md etmiyorum. [194] Keiyan Ohannes'in katlini Rusya gazetelerinden iitip ok mesrr olduk. Van zerine kumpanyann fikri ok olduundan, ilk bahrda cemiyyet-i kesre ile gelecekler. Tfenkler burada yaplmaktadr. Sonra sana yazarm. Ben de Kulu art Kumpanyas'nn maiyyetindeyim. Bu hafta bir baka hneye nakl edeceim. Selos'a bir takm cemat gelmi ise de kimler olduunu anlayamadm. Sako keyifsiz olduundan Selos'a gidecek. Silhlar Aristakis getirdi. Burada Rusya srmelis tfengi kalmad. Bu alanlar misyonerler ve Rusyallardr. Tebriz ahlsi bi'l-umm mahv

ERMEN OLAYLARI TR H

131

oldular. Arak, her ne isterseniz bana yaznz, cemiyyete dhil olup bu bahrda Van'a geleceim. ster leyim, ister kalaym. Beni gnlden karmayp mektup yazn. Bizim Kalost ran'a gelecekdir. Fakat ne vakit gelecei malm deildir. Yazacan mektubu Aristakis vstasyla bana gnder. Tebriz'de Agop M. B. Tarafndan Vanl Vahan Vstasyla Kardasyan Dikran'a Gnderilen Mektubun Tercmesidir Hata! Sevgili arkadalarm Dikran ve Serkis, Naslsnz, iinize devm ediyor musunuz? Yoksa etmiyor musunuz? Sizden brid bir sretle mfrakat ettim ise de zarar yokdur. Uzakda muhabbet, yaknda brdet vk olur hikyesi malmdur. imdilik Tebriz'de bulunuyorum. Fakat Bak'ye gidip ilk bahra kadar orada kalmak fikrindeyim. Ben burada bulunduun srada bir ok Ensanson, yan martaserekn tabr olunan yeni tfenkler getirdiler. Van iin ok tedrikt vardr. Vahan ile iyi olunuz. Mzyi brakp istikble baknz. Cemiyyetleri muhkem tutunuz. Ve istikmetle hareket ediniz. mdimiz sizdedir. Yao ve Bedo'nun ileri okdur. Her ii onlardan sul edin [195] ve reylerine tevfk-i hareket edin. Bedo mahbs gibi bu kadar seneden beri Van'da saklanmdr. Tao ve Bedo'nun emrinden hric kmayn ve ie kuvvet verin. Bizim iler fed krdr. skele cemiyyetine gzel sz syleyin. Bunlarn karsndaki Kulu art Kumpanyas Van zerine byk kuvvet dkecekdir. Vanllar da sizsiniz. Dikran, Sako, Bedros, Harunyan ve Tao ile grn. Bahrda ne olacan anlarsnz. Mektubumun cevbn alrsam, ol vakit Bak'den size mektup yazarm. Hao'ya, Meno'ya, Kirkor'a ve cmleye ihtirm- mahss eylerim. Cesr olunuz. Kulu art Kumpanyas'na dhil olunuz. Dier taraf-grlere bakmaynz. Makm- Sm-i Sadret-penhden eref-vrid Olan 14 Knn- Sn Sene 1311 Trih ve Beyz ki Numaral Tezkirenin Sretidir Heyet-i teftiiyyenin Erzurum'a muvsalatnda komiteler tarafndan hondsuzluk gsterilmi ve hatt ol bbdaki tenbht ve ivta hakkyla tatbk-i hareket etmeyen Avukat Dirserkisyan Artin Efendi ile tesdfen yannda bulunan Ticret Meclisi azsndan Bozuyan Simon Efendi Rum kilisesi civrnda al-melei'n-ns katl ettirilmi olup, bu kerre derdest edilen baz evrk miynnda bu madde iin Dir ve akyanlar Komitesi'nin o zaman neretmi olduu matb varaka tercmesinin ve memriyyet istidsyla mfettilie mrcaat eden bir Ermeninin hnesine komite tarafndan braklp elde edilen tehddnme tercme ve fotorafisinin gnderildiine ve sbk murahhasa Gayunet Efendi'nin kilisede yalnz Simon Bozuyan Efendi iin du ederek Avukat Artin Efendi'ye mersim-i mezhebiyyeyi fdan

132

HSEY N NZIM PAA

istinkf etmesi ve memriyyet istid eden Ermeniye gnderilen tehddnme trihinin de mm-ileyhin Erzurum'dan infikkinden evvel olmas, kendisinin ne dereceye kadar rehber-i fesd olduunu gsterecek mevddan bulunduuna dir mfetti devletl kir Paa Hazretlerinden vrid olan [196] 26 Receb sene 1300 trihli ve alt yz elli bir numaral tahrrt takmyla savb- devletlerine irsl klnm ve Adliye ve Mezhib Nezret-i Cellesi'ne de malmt verilmi olduu beynyla tezkire-i sen-ver terkm klnd efendim. Anadolu Mfettii Devletl kir Paa Hazretleri'nden Makm- Sm-i Sadret-penhye Vrid Olan Tahrrtn Sretidir Malm- l buyrulduu zere kerlerinin li-ecli'l-slht Anadolu vilyt- hnesine memriyyetin Ermeni ihtill komitelerine hondyi mstelzim olamayarak, hatt Erzurum'a muvsalat- ciznemde umm tarafndan istikbl olduum hlde, bir Ermeninin dahi beraberce gelmesine msade edilmemi ve Murahhasahne'den verilen emir zerine az meclislerden istif eylemi ve hkmete mrcaat kesilmi idi. Ermeni ihtill komiteleri ol vakitler kuvvet'z-zahr olan heyet-i rhniyye vstasyla pek byk kuvvet ve tesr hsl ederek, hatt bu bbdaki tenbht- katiyyeyi hakkyla f etmeyen Avukat Dirserkisyan Artin Efendi komitece katle mahkm olarak Eyll'n yirmi nc gn akam zere Erzurum'un en ziyde med d bulunan Rum kilisesi civrnda al-melei'n-ns katl ve tesdfen yannda bulunan Ticret Meclisi azsndan Bozuyan Simon Efendi dahi mm-ileyhi muhfaza eylemek istemi olmasndan dolay idm edilmi ve bu hussda gerek zbta-i mahalliyye ve gerek polis marifetiyle olunan mes ve ikdm semeresiz kalarak mtecsirler derdest edilememi olduu gibi, mm-ileyhimnn ileleri hi kimseden dav ve bheleri olmadn resmen ifde eylemiler idi. Bu kerre derdest edilen baz evrk miynnda bu madde iin Ermeni ihtill komitelerinden Dir ve ak-yanlarn komite azs miynnda ner eylemi olduklar poligrafla matb varakann fotorafla sreti aldrlmak mmkn olamadndan tercmesi leffen takdm klnd. Maktln- merkmnn cesedleri Murahhasahne'ye gtrldkde murahhas- sbk Gayunet Efendi, Bozuyan Simon Efendi iin mersim-i mezhebiyyeyi f ederek [197] asl komite tarafndan katle mahkm olan Artin Efendi hakknda ynce du eylemekden ib eyledii tahkkt- mevskadan mstebn olmudur. Bundan baka hline cesbn bir memriyyetle istihdm olunmas istirhmyla mrcaat eden bir Ermeninin hnesine komite tarafndan braklp elde edilen 2 Knn- evvel sene 95 trihli tehddnmenin aldrlan fotoraf zahrnda mnderic tercmesi bulunduu hlde leffen takdm klnd. Mrru'l-arz ilnnmede isimleri mnderic Avukat Artin ile Bozuyan Simon'dan sbk murahhasa Gayunet Efendi'nin kilisede yalnz Simon Efendi iin

ERMEN OLAYLARI TR H

133

du ederek, Avukat Artin Efendi'yi mersim-i mezhebiyyeyi fdan istinkf eylemesi ve memriyyet istid eden Ermeniye gnderilmi bulunan fotoraf ve tercmesi melff tehddnme trihinin dahi murahhasa Gayunet Efendi'nin buradan infikkinden evvel olmas murahhas- mm-ileyhin ne dereceye kadar erbb- fesda rehber idn gsterecek vesikden bulunmala, ol bbda. Bir Memriyyetde stihdm Olunmas Zmnnda Mrcaat Eden Bir Ermeninin Hnesine Braklan ve Fotoraf karlp Gnderilen Tehddnmenin Tercmesidir

2 Knn- evvel sene 1895 Erzurum

Tebl

Ermeni htill Cemiyyetinin Erzurum Merkez Komitesi

Bir memriyyetde istihdm olunmak iin kir'e mrcaat etmisin. Vatann u hl-i ihtizrnda senin bu teebbsn cinyet addederiz. Senden evvel olanlara verilen hkm oku da ona gre kendini muhfaza et. Ermeni erbb- ihtilli uykuda deildir. Her eyi biliyor ve intikmn almaa kdirdir. Genliine yazkdr. Der-akab istifn verip de birinci defa olarak dierlerine s-i emsl olmamanz taleb eyleriz. Eer bundan sonra o efkra hizmet etmee devm eder isen yhd u ilnnmeyi hkmete teslm edildiini iidir isek, evinle beraber ber-hav olacaksn. [198] Gzelce dn ve hareket eyle. Ermeni htill Komitelerinden Dir ve akyanlarn Dirserkisyan Avukat Artin ile Bozuyan Simon'u Katl Etmi Olduklarn Komite Efrdna li-Ecli'l- ln Poligrafla Tab ve Ner Eyledikleri Varakann Tercmesidir Cmleye malm olan vatan hini Avukat Dirserkisyan Artin, Ermeni htill Cemiyyetinin Erzurum Merkez Komitesi karryla katle mahkm edildi. Mh- hlin yirmi nc gn akam saat on ikide Rum kilisesi civrnda ziydesiyle med d olan sokaklardan birinde bu hkm keml-i muvaffakyyetle icr olundu. Terristler, Dehet verenler, serbest ve zdedirler. Bununla beraber Bozuyan Simon katl olundu. Bu da kendi haddinden ziyde olan aklszlna kurban oldu. Bundan dolay teessf ettiimizi beyna msraat eyleriz. Erzurum, F 24 Eyll sene 95 Ermeni htill Cemiyyetinin Erzurum Merkez Komitesi

134

HSEY N NZIM PAA

17 Knn- Sn Sene 1311 Trih ve Be Yz Alt Numaral Tezkire-i Smiyye Sretidir 13 abn sene 1313 trihli ve yz yetmi bir numaral tezkire-i devletlerinde harekt- mefsedet-krnesinden bahs olunan Murat hakknda evvelce vk olan ir- vllar zerine bi'l-muhbere Adliye ve Mezhib Nezret-i Cellesi'nden gelip, leffen savb- devletlerine irsl klnan 12 abn sene 1313 trih ve yedi yz elli drt numaral tezkirede, merkmun uygunsuz takmndan olduu derkr ise de, bir cinyetin fili olmadndan ve derdesti iin memrn-i zbta tarafndan merkmun iltic ettii kiliseye girilecek, yhd kilise hademesi cnibinden karlmasna teebbs edilecek olur ise bir fenlk zuhru melhz bulunduundan bahisle, rufek-y siresi gibi taraya defi zmnnda nezret-i cellelerine vuk bulan mrcaatn isf mdinde bulunduu vesy-y vka zerine, Ermeni patrii tarafndan [199] ifde edildii beyn edilmesine nazaran, merkm Murat ile erk-i mefsedeti olduu beyn buyrulan Baron'un emsli vechile tard ve tebdi mnsib grnmekle icr-y cb ve tezkire-i mezkrenin idesi hussunda himmet buyrulmas siyknda tezkire-i sen-ver terkm klnd efendim. Adliye ve Mezhib Nezret-i Cellesi'nden Makm- Sm-i Sadret-penhye Yazlan 754 Numaral Tezkirenin Sretidir Murat nmndaki bir mfsidin bandaki takyeye kama ve revolver resimlerini yapdrtm olduu hlde, Galata Ermeni Kilisesi'nde muhtef olup evvelki gece saat birbuukda mezkr kiliseye giden Muih nmnda bir Ermeniyi gy hkmete malmt veriyor zannyla kilise zamgolarna tutturup darp ve kamasn dahi kede ile cerh edecei esnda g hl ile yakasn kurtarp kilise kapsndan darya atladn bi'z-zt merkm Muih'in haber vermesi zerine, merkm Heyet-i Tahkkiyye resine terfkan patriin hnesine gnderilip vaka-i mezkre hikye ettirilmekle beraber, evvelce verilen temnt hilfna olarak el-yevm Galata Kilisesi'nde byle bir ihtillcinin muhfaza ve himye edilmesi sebebi sul ve merkmun zbtaya teslmi taleb olunmasna mukbil, dnk gn ktib-i husssini gnderip merkm Murat'n derdest edilmeksizin memlik-i hne hricine karlmas iltimsn tebl etdirmi ve bu iltimsn kabul mmkn olamayp merkmun be-heme-hl zbtaya teslmi lzm gelecei cevb verilmi olduu hlde henz teslm olunmayp, bu makle ihtillciler ve cnler kiliselere kabul ile mazhar- himyet ve sahbet olundukca, erbb- fesdn takbt- zbtadan korkusu kalmayacandan ve cnler k- cinyet eder etmez kiliselere firr ile hkmetden korkular kalmayarak mreffehen yaayabileceklerinden ve yalnz ibdete mahss olan kiliselerin erbb- cinyet-i fesda yatak olduu hi bir yerde grlm eylerden olmadndan, bu hlin katiyyen men-i vukuyla beraber merkm Murat'n

ERMEN OLAYLARI TR H

135

be-heme-hl zbtaya teslmi zmnnda patriklie teblgt- katiyye fs lzmuna dir [200] Zabtiye Nezret-i Cellesi'nden vuk bulan arz ve ir zerine, ol vechile f-y muktezsn mir eref-vrid olan 8 abn sene 1313 trih ve dokuz yz yirmi dokuz numaral tezkire-i smiyye-i sadret-penhleri mcebince patrik-i mm-ileyhe bi'l-vsta tefhmt ve ihtrt- mukteziyye icr klndkda, erbb- cerimin dr- mczt olmalarnn iklini hasbe's-sadka tecvz etmeyecei gibi, el-yevm kiliselerde merkm Murat'dan baka mlteci ehs bulunmadn ve merkmun harekt- vkasna nazaran uygunsuz takmndan olduu derkr ise de bir cinyet fili olmayp, yalnz vaka-i malmeye itirk eden ve nezret-i mru'n-ileyhca mukaddem karrlatrld vechile taraya def ve izm olunan kesndan bulunduu hlde, her naslsa gitmeyip kilise-yi mezkrede kalm ve imdi derdesti iin memrn-i zbta tarafndan kiliseye duhl edilse hasbe'l-mevk bir fenlk vuka gelmek ve kilise hademesi tarafndan karlmasna teebbs olunsa dahi merkm eirrdan bulunmas hasebiyle muhlefet gstererek u yzden bir arbede tekevvn etmek kaviyyen melhz idnden, byle bir hle sebebiyyet verilmi olmakdan ihtirzen kendisinin dahi rufek-y siresi gibi taraya defi hussunu nezret-i mru'n-ileyhdan iltims eylediini ve ibu istirhmn isf buyrulaca mdinde bulunduunu cevben ifde eylemi olmala, ol bbda. Adana Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden rsl Olunan okmerzmen Polis Memrunun 15 Knn- Evvel Sene 1311 Trihli Jurnali Sretidir Bu havldeki Ermenileri isyna tevke ve ekvete tergbe komite tarafndan memr olan ahin ve Skkc ve Baron Vartan ve Maral protestan vizi Namun olup, okmerzmenli Kiolu Kirop'u ve Kara Serkis olu Kr Agop ve Artin Kahya olu Agop'un olu Mihrican ve Manuk Efendi'nin olu Rupen ve Ohannes Efendi'nin olu skender ve Tafl Bogos ve Gkolan olu Gvek ve mahdmu Merak olu Tavniyos ve Ocakl karyesinden Palu Mgrd ve mahdmu Zhar ve amcas olu Aris ve dieri Aadis ve k-i mehr [201] Ohan ocuk ve Krkpek olu ve Boyac Ohannes olu Artin ve Sara Bogos olu Mardiros ve Sahak olu Serkis ve Glvans olu Avak ve Maral terzi Kirkor ve Maral Agop ve Malatyal Kigork ve Manuk ve Stepan ve Kabutar olu Artin ve mahdmu Deli Bogos ve Gkenin olu Haci Kirkor ve Garirli karyesinden Lebeci Haci veled-i Artin ve Haatur olu Haci Kpek ve Yeen olu Topal Agop ve Maral Harlakyan'n adam kr dahi fesede-i merkmenin maksad- ekvetlerini tervc iin tahlf olunmu fedlerden olduklar gibi, Kk Kethud nmyla marf olan Ocakl karyesinden Serkis Hckyan ve karye-i mezkre papasnn birderi Kigork ve Basmac olu Sahak ve Serkis ve Bezdik olu Karakpek dahi nire-i vukt alevlendirmi olduklar muhakkakdr.

136

HSEY N NZIM PAA

Geri Ermeniler bir vakitden beri cebhne ve esliha ve mhimmt tedrik etmi ve okmerzmen'i diren-mdr tabya ve istihkmt ile tahkm ederek etrfdan celb ve cem eyledikleri ekiy ile rie tasadd eylemilerse de merkm Kk Kethud ile rufeksnn ber-vech-i t icr eyledikleri harekt zuhr- rie sebeb olmudur. Merkm Kk Kethud ile papasn birderi Kigork ve sirenin mevdd- mteaddide-i mefsedete sbkal bulunduklar gibi Ermenilerin tammyla isyna hasr- efkr etmi olmalarndan bi'l-istifde telknt ve harekt- fesdiyyeye balayarak Serkis ve Karakpek ve Basmac olu ile beraber Ocakl karyesi kilisesi sokanda Dikilita karyesinden gelmi olan Diyrbekirli Kr Hsn'y katl eylemilerdi. Bu vukt zerine yetien memrn-i zbta tarafndan merkm Kk Kethud endaht etmi olduu tfengi doldurmakda iken derdest edilmi ve zerindeki tabancas alnarak tevkf olunmu idi. Katlin vukunu mtekib eirrdan Ocakl karyesi papas Aman beni ldrdler diye bararak ve kalpan eline alp rpnarak ve okmerzmen'e [202] firr etmi olmasndan n Ermenilerden silhn kapanlar dahi derhl okmerzmen'e itb etmi ve bir cemm-i gafr Garirli'yi basarak oradaki Ermenileri de birlikde alarak okmerzmen'e firr eylemiler idi. Zabtiye mlzm Receb Aa sonra fazletl Mft Efendi ile erfdan bir ka zevt nashat iin okmerzmen civrna gittiklerinde, bir takm mumelt ve hakrt ile beraber katl kasdyla mm-ileyhime silh atmlardr. Her ne kadar mallarnn gasb edilmi olduu hakknda ikytda bulunuyorlarsa da ale'l-umm Ermenilerin vakit ve frsat bulduka vuktdan evvel mallarn okmerzmen'e arm olduklar, bade'l-vukt avdet edenlerin bazs yatak ve nhs ve zahre ve sir ey-y beytiyyelerini nakl etmekde olmalar ile teeyyd etmidir. ri bu vecihle k edilmi olduu gibi vuka gelen muktele ve riin sret-i intifs ile muharrik ve mevvikler hakkndaki tafslt evvelce arz edilmi idi. Mefsedet-i mezkre hakknda malmt olan Ocakl karyesi Ermeni muhtr riden sonra ihbrtda bulunmu ise de o ihbrnmeler elde edilememidir. Ermenilerin ihrk eylediini iddi eyledikleri hnelerin onbe yhd yirmi bb ta ve kerpiden in edilmi ve dierleri tahta ve aa ve otdan bin klnm olup, kymetce pek deersiz olduu gibi iftlik ihrk davsnda bulunanlar da bedel-i iltizm vermemek iin iftliinde samanlk ve bir-iki kilo zahre yakm ar mltezimlerinden olduu lede't-tahkk anlalmdr. k-i ri iin iftliklerimizi yaktlar, hkmet mtecsirlerini tutmad gibi bir n-hak feryd ile sde-dil Ermenileri ifl etmiler ve zten buradaki Ermeniler btn servetlerini arzular yolunda fedya kadar hasr- efkr etmi olduklarndan ve hlbuki mezkr hnelerin bazs Hkmet-i Seniyyenin kendi haklarndaki tedbr ve icrtn ve ahl-i slmiyyenin ahvl ve harektn tecesss iin yerlerinde kalm olan bir ka Ermeninin vakit ve frsat buldukca yapm olduklarn ve ksm- czsi dahi tecemmu eden sebk-mazn tarafndan ihrk edildiini ahl-i slmiyye hikye beyn eylemilerdir.

ERMEN OLAYLARI TR H

137

[203] riden sonra Ermeniler mazlm olduklarn ve millet-i slmiyyeden mnselib'l-emniyye bulundaklarndan iftliklerine ve mahll-i sireye gidemeyeceklerini beyn ile kem-fi's-sbk yollarda temn-i mrrlar iin hkmet-i mahalliyyeden kuvve-i muvene talebinde bulunmakda ve maa-hz Payas ve skenderun'a gelip gidenler de yolda beygirlerinin gasb edildiini ve kendilerine kurun endaht olunduunu dav etmekde ve ri zamannda emvl ve ey gasb ve hneleri ihrk olunduundan ikyet edilmekde olduklarndan, hkmet-i mahalliyyece tahkkt ve tedkkt icrs-n ve gayr-i mslim otuz zevtdan mrekkeb bir komisyon tekl edilmi ve emr-i muhfazalarnda tedbr ittihz olunmudur. Baz Ermeniler ri esnsnda maktl ve mecrh olan ahl-i slmiyyenin ahz- sr etmeleri melhz olduunu zmnen sylyorlar. Ahl-i slmiyye ise mal ve canca uradklar hasrt unutmakda ve bir gn sr- ibirr gstermemektedirler. Ancak ekiynn derdest edilmemesi ve silhlarnn alnmam olmas ve fesedenin kuvve-i kudsiyye-i knniyyeden zde braklmas, ahl-i slmiyyeyi pek mteessir ve mutazarrr eylemidir. nki Ocakl ve Garirli Ermenilerinin bazs henz okmerzmen'den avdet etmemi ve ale'l-huss ift srmek gibi i ve glerine henz toptan balam olduklarna gre, bir emre-i ibirr hiss edilmekde ve ileride ferce-yb- frsat olundukda yine nire-i nifkn itil etmesi meml id ahl-i slmiyye tarafndan beyn olunmakdadr. B-telgrafnme arz olunduu zere geende derdest olunup Ermeni casusu olduunu ve k- fesd iin geldiini syleyen ve sahte bir ecere-i Kdiriyye'ye hmil bulunan Maral Vartuvar'n ifdesine nazaran okmerzmen'in st tarafndaki dada krk sekiz Sveydiye ve Zeytun ve Mara ekiys mevcd olduu anlalmdr. Ktil Kk Khya hakknda imdiye kadar Payas Mahkemesince tahkkta devm [204] edilmedii gibi refk- cinyetleri de tevkf edilmemidir. Mfsid-i mehr Prostestan vizi, mutasarrf- sbk Rfk Paa tarafndan ilesiyle skenderun'a gnderilmi ve Adanal Ha Asadur nm ak msellah olduu hlde derdest ve tevkf olunmu ise de, dierleri serbest braklmdr. Her ne kadar ahl-i slmiyye ile Ermeniler hsn-i mueretde bulunuyorlarsa da Ermenilerin karyelerinden dar kmamalar ve zirata balamamalar adem-i emniyyete dlldir. Baz muhverede Ermeniler Allah msebbibinin gzn kr etsin, her ne ise oldu. diye izhr- nedmet ediyorlarsa da, hne ihrk hussunda davya musrrdrlar. Lkin fillerini tayn ve esbb- sbtiyyesini tebeyyn hakknda bir ey demiyorlar. Zeytun civrnda doladklar evvelce arz olunan slm kyfetinde elliyi mtecviz Ermeni ekiys tarafndan hne ve iftliklere hark k olunduu maznndur. nki bu akler ba sarkl ve sakall ve hoca kyfetli olup, erkes ve aret kisvesini lbisdir. Bunlarn Ocakl ve Garirli'deki Ermeni hnelerini ihrk eyledikleri de inde't-tahkk anlalmdr. Garirli ve Ocakl Ermenilerinin avdet etmemesi beyne'l-ahl mcib-i gft g oluyor. Ermeniler hnelerinin yanm olduunu bahne

138

HSEY N NZIM PAA

olarak serd etmilerse de ahl-i slmiyye onlar kendi hnelerine kabul ve ielerine muvenet edeceklerini sylemilerdir. Blda arz olunan ekiy elde edilmedike itminn hsl olmayacakdr. nki Haygunu Stepan'n ifdesinde, komiteye dhil olmu olanlarn birer tfenk ve revolver ve kama vey bel ba tayacaklar beyn olunmasna ve okmerzmen'de top ve haylice humbara ve martin ve sir mhimmt mevcd olduu dahi sylenmesine ve b-huss bunlardan alnan esliha seksen dokuz aded kr- kadm tfenk ve tabancadan ibret olup, Baron Vartan ve Skkc ahin gibi ekiyda mkemmel martin bulunduunu dahi yine Ermeniler ifde etmesine nazaran heyecan vuku tabdir. [205] okmerzmen iinde be bin kadar ahl mevcd iken bugn alt-yedi yz kii yokdur. Taharr edilenler bural deildir. skenderun'a gitti vey ri esnsnda veft etti deniliyor ki esn-y ride maktl olanlar drt-be kiiden ibret olduu muhakkakdr. Tern-i evvel yirmi bede okmerzmen'den Sitrak ve Balyan Manok olu Ohannes ve Agopcuk olu Osep ve Gkolan olu Leon ve Ocakl'dan Kr Varjabet olu Osep ve Zendgn olu Osep ve Karadene Serkiz ve Kk olu Serkiz ve sire ile Hasanbeyli'den Karhaer Baba olan ve enitesi Hainli Magasi ve Gvur olu Artin ve Kiragos ve Baba Olan ve sireden mteekkil bir ekiy etesi Osmaniye cihetinden etrfa rs- hasar eyledii istihbr klnmas zerine merkmn muhtrn vstasyla istenilmi ise de teslm edilmemi ve nire-i riin tekrr itil etmemesi iin keml-i ihtiyt ve rfk ile merkmnun teslmi lzmu teyd ve ihtr olunmakdadr. Mh- hlin on drdnc gn otuz neferden ibret bir mfreze-i askeriyye okmerzmen'e muvsalat etmidir. Burada Hainli ve Adanal ve Kebanl ve Maral bir ok Ermeni bulunmakda ve bunlar tavattun ve teehhl etmi olduklar lede's-sul sylenmekdedir. Maa-m-fh askir-i hne burada mevcd oldukca bunlarn mefsedete kym edemeyecei emr-i malmdur. imdi Ermeniler her ne hl ve efkra mebn ise ikytla Hkmet-i Seniyyeyi igle pek mecbrdurlar. Mara Polis Komiserlii'nden Alnan 11 Knn- Sn Sene 1311 Trihli Tahrrtn Sretidir Zeytun ve havlsinde Baron Aasi nmnda bir Ermeninin riyseti tahtnda tecemmu eden ehs- rezlenin mikdr onbe bin rddesinde id rivyet edilmekde bulunmu ve merkm Baron Aasi an-asl Hain kazs ahlsinden olup, Amerika ve ngiltere ve sir memlik-i ecnebiyyede tahslde bulunduu yzalt senesinde [206] Kumkap vukatn k eden mfsidlerle Amerika'ya firr edip bundan iki sene evvel bir takm rufeksyla Kbrs'a ve oradan klliyetli cebhne ve eslihay hmilen ve yelken sefnesine rkiben Antakya kazsna tbi Sveydiye karyesine geip orasn merkez ittihz eyledii ve Melih ve bah ve Heraya

ERMEN OLAYLARI TR H

139

nmndaki rufeksyla Sveydiye Ermenilerini kmilen Hnakyan irketine idhl eyledii ve rufeksndan Harputlu Tfenkciyan Serkis'i Vahan nm- msteryla Haleb ve Ayntab cihetlerine gnderip yzon lira kadar ine toplatt tahkkt- vka ile sbit olmudur. Merkm Baron Aasi yzonbir senesi Tern-i evvel'i ibtidsnda avanesinden Melih ve bah ve Heraya ile beraber Zeytun'a bal Alabal karyesine giderek oradaki Ermenileri Hnakyan irketine idhl ile levzm- harbiyye tedrikine ibtidr eyledikleri Hkmet-i Seniyyece istihbr olunmasna mebn, hakktn tahkk etmek zere Zeytun'da mstahdem jandarma efrdndan Urfal Mustafa ve Dngelli Sleyman tebdlen mezkr Alaba karyesine gnderilmi ise de ekiy-y merkme tarafndan katl ve idm edildikleri ve o srada Zeytun ve Frensi ve Keban ve Sisne ve Londak ve Karamanl ve Dngele ve evilki karyeleri Ermenileri dahi merkmn ile birledikleri gibi Mara ve Ayntab ve Urfa ve Haleb ve skenderun ve Adana ve Hain ve Kayseriye ve Grn ve Sivas ve Mamretlaziz ve Diyrbekir ve Van ve Bitlis cihetlerinde bulunan Ermenilerden dahi ineler vrd etmi ve bir takm ehsn iltihk ile cemiyyet-i melanet-krneleri onbe bin rddesine vard anlalmdr. Mezkr komitenin postaclk hizmetinde bulunan Mara'n eyh Mahallesi'nden Klz olu Osep nm meln, polis Ahmed Efendi marifetiyle ehr-i Tern-i evvel'in onuncu Sal gn derdest edilmesine mebn Mara'daki komite efrdndan Kr Nazur ve Dillo'nun olu Artin ve Arikban Armenak ile on kadar mfsid polis-i mm-ileyhi katl etmek zere msellehan sokaa ktklar ve Gmleksiz olu Mehmed'e tesdfle merkmu katl ve cerh etmi olduklar [207] grlm ve Tern-i evvel'in onikinci Cuma gn saat drt rddelerinde komite azsndan ve kasap esnfndan Bobo Serkis refki kasap Mehmed ile mnzaa etmesi zerine derhl Ermeni ve Katolik ve Protestan milletleri dkknlarn kapayp, silh be-dest olarak ahl-i slmiyyeye taarrruz etmiler ve akam zeri Mara'n Karamanl Mahallesi ahlsinden ve komite efrdndan onbir nefer Ermeni dahi Hfz Mehmed olu Ali'yi kurunla ve brahim bin Yusuf'u kama ile katl eylemilerdir. Ekiy-y merkmeden bir etenin Kurmal ahl-i slmiyyesini yama ve bir ok nfsu dahi katl ve ifn eyledikleri istihbr olunmala sevk olunan Mara jandarma binbas Hac Mehmed Efendi'yi alt nefer svr ile beraber 14 Tern-i evvel sene 1311 trihinde Suani nm mahalde alt yz kadar ekiy katl ve ehd eyledikleri ve 19 Tern-i evvel sene-i minhu Ndirli karyesinin smailli'yi basp hnelerini kmilen ihrk ve emvl ve ey ve hayvanlarn gasp ve gret ile birok ahlyi dahi katl eyledikleri ve 21 Tern-i evvel sene-i minhu trihinde dahi Mara'a tbi Krtel karyesini basp elli yedi hne ile apan olu Hasan' ihrk ve Karabak olu Osman' katl edip muahharan ukurhisar nm slm karyesine hcm ile yz seksen hne ihrk ve yz elli zkr ve krk ins ve doksan be kadar sab ve sabiyyeyi katl ve ehd ettikleri ve bir tarafdan Baytimur ve Baanl karyelerine hcmla

140

HSEY N NZIM PAA

hnelerini ihrk ve mallarn gret eyledikleri ve ehr-i Tern-i sn'nin ikinci Perembe gn saat yedi rddelerinde Andrn kasabasna hcmla bir ok ahl-i slmiyyeyi katl ve Hkmet Kona'yla btn hneleri ihrk ettikleri ve Zeytun Kla-i Hmynundan esr alm olduklar yz mtecviz efrd- hneyi zebh ve katl ve bir ka neferin de ayaklarnn derisini yzdkleri ve ehr-i Tern-i sn'nin ikinci gn Keban karyesine hcmla elli be hne ihrk ve bir ok nfs katl ve ehd etmi olduklar ve ehr-i mezkrun onnc gn iki bin beyz kadar ekiy Gksun cihetine hcm etmilerse de evvelce orada tehad eden askir-i hne tarafndan [208] bi'l-mukbele def ve tenkl olunarak hamd olsun bir gn fenla meydan verilmedii gibi yirmi ikinci gn leylen saat iki rddelerinde Mara'a alt saat mesfede bulunan Demerek ve Sarlar karyelerini dahi basarak krk kadar hneyi ihrk eyledikleri tezhr etmi ve bir mhdan beri askir-i hne tarafndan ekiy-y merkme taht- tazyke alnarak harben Zeytun'a kadar varlm ve Frensi ve Alaba ve ciht- sirede mteferrik bir hlde bulunan eteler de grdkleri tazyk zerine Zeytun'a iltic eylemi ve teleftnn ve firrlerinin mikdryla Zeytun'da mtahassn ekiynn adedi anlalamam ve Zeytun'da mahsr olan ekiy Haleb'deki konsoloslarn vrdunda teslm olacaklar iitilmi olduu marzdur. Adana Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Vrid Olan 11 ubat Sene 1311 Trihli Tahrrtn Sretidir Bugn saat dokuzda Kemeralt Cmi-i erfi nnden sarho olduklar hlde geerler iken Mslmanlara fezhat- lisniyyede bulunmu olan Mihran veled-i Kirkor ve Mihran veled-i Kapriyel ile derhl ictim eden ahl-i slmiyye mdrabe ederek bir ka ahsn haff sretle madrb ve mecrh olduu istihbr edilmesi zerine, askir-i hne ve polis ve jandarma ile yetiilerek sye-i syi-vye-i hazret-i pdihde emniyyet-i ummiyye ide edilmi ve msebbibleri hakknda tahkkt- lzmeye ibtidr klnm olduu arz olunur. Adana Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 1 Mart Sene 1312 Trih Ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Ermeni rues-y erbb- fesdndan olup, Zeytun'dan getirilmi olduu evvelce arz klnan Baron Agasi ile rufeksnn bu Perembe gn Marsilya'ya hareket eden Mesajeri Kumpanyas'nn Saint nm vapuruna irkb ile Mersin'den hareket etmi olduklar marzdur. [209] Ermeni Harekt- htilliyyesinin Dersadet'den Balayacana Dir Fezlekenin Yz Yirmi Yedinci Sahifesinde Muharrer Olan Hayk

ERMEN OLAYLARI TR H

141

Nm Ermeni Gazetesinin 1 Eyll Sene 95 Trih Ve On Be Numaral Nshasnn Mtercem Fkart Sretidir htillin Dersadet'den balayacana sebebler vardr. yle ki: Trk Hkmeti'ne kar hcm etmeye Ermeniler korkmayacaklardr. nki muhkk kavgada kudurmu cemiyyet korku bilmez. Bu szleri Dersadet'deki Ermenilere sylyor isek de Dersadet'de domu Ermeniler iin olmayp, ancak Ermeni memleketlerinden gelip Dersadet'de mtemekkin olan garb Ermenilerin hakkndadr. Bu ahlnin dehetli hissiyt Trk Hkmeti'nin bana patlayacakdr ve bu mumelenin netcesinin ne olacan imdiden kef etmek gtr. Tecemmu eden bu ahl, zbtann kuvvetine ehemmiyyet vermeyecektir. Bunlara kar asker blkleri karmak cb edecekdir. Bu ahl askere kar kahramnne muhrebe edecekdir. Bu mddetde vurumak uzun srecekdir. Bu sretle vuk bulacak tehlikeleri nazar- mtlaaya almak g deildir. Hussuyla Avrupallar Dersadet'i muhfazaya muktedirdir. Taralarda baka karklklar da vuk bulacakdr. Blda zikr ettiimiz vechile py- tahtda Ermeniler hcm edeceklerdir. Taralarda dahi haytlarn muhfaza edeceklerdir. Sebebi malmdur. Dersadet Avrupa'nn gz nnde olduundan, Trk, Ermenileri mahv edecek derecede kramaz, devletler mdhale ederler. B-huss orada ok Avrupal vardr. Vilyetlerin mumelesi bakadr. Zr oradaki Trklerin Avrupadan korkusu olmayp her trl fenl icr ederler. Ve nizmiyye askerini de kendilerine mun ittihz ile kadn ve oluk-ocuu krarlar. Bu karkln haberi pek ge Avrupa'ya aks edeceinden, orada bulunan Hristiyanlara muvenet etmek g olur. mdi tara Ermenileri, Trkler kendilerinden ekilmek ve slmlarn [210] kendilerini krmaa ktklar esnda nefislerini muhfaza etmek iin silhlanp imdiden mmkn mertebe hzrlanmaktadrlar. Bu karklklarda ok Ermeni ve Trk telef olacaktr. Dersadet'in ve tarann bu idresiz zaman dklen kanlar iin Avrupa'y mdhaleye mecbr edecekdir. Avrupallarn iinde Rusya kendi askeriyle vilyetlere mdhale edecekdir. Bu ilerin netcesinin ne olacan imdiden kef etmek gtr. Trkiye devletler beyninde taksm olunur. slm muhcirlerini iskn ettii Kk Asya'nn bir paras Trkiye'ye braklr. Bu taksm icr olunduu esnda Ermenistan'dan dolay ok fenlklar vuka gelecekdir. Eeri akll ve merdne mumelede i grm isek, ol vakit biz marren Ermenistan sahibi olabiliriz. Ermenistan tliinin yverlii Ermenilerin elindedir. Avrupa'y tahrk ve tevk ile mdhaleye mecbr etmek ve bizi barbar Trk'n idresi altndan karmak, Dersadet'de bulunan Ermenilerin elindedir. Zr -Allah gstermesin- biz onun idresi altnda kalacak olur isek, drt-be sene zarfnda hrs ve adveti ile btn Ermenistan' mahv eder. Biz bu frsat fevt etmemee katiyyen karr verdik. Bu

142

HSEY N NZIM PAA

vukt esnsnda asl havf etmeksizin ilerleyelim. Y lm, y hrriyyet, bizim millete azz borrdur. Hnakyan Frkas Merkezi mzs Altnda Ermenice Londra'da Tab ve Ner Olunan 19 Eyll Sene 1895 Trihli Ve 16 Numaral lvenin Tercmesidir Dersadet'in byk ve kanl vukt ve Hnakyan Frkasnn ilnnmesi Eyll'n on sekizinci gn Dersadet'de trihlere geecek byk bir vaka vuka geldi. Hnakyan htill Frkas'nn vsta ve delletiyle byk ve kanl bir hdise k olundu. kinci defa olarak Hnakyan'n harekt- ihtill-krnesi [211] Dersadet'in Bosfor kylarnda Trkiye'nin barbar bana sret-i mdhiede patlayp py- tahtnda ikinci defa olarak Ermeni kannn islesine sebebiyyet verdi. kinci defa olarak Dersadet Hnakyan takmlar ve Ermeni cemat ummen her trl havf ve muhtaray gze aldrarak ihtill komitesinin rey ve tensbi ile ve Hnakyan Komitesi bayra altnda k- ihtill ve icr-y nmyi ederek, Ermeni cematnn sad-y seflet-intims ve hak metlibi btn dnyay sarsd. kinci defa olmak zere Dersadet'de Hnakyan bayra altnda ictim eden Ermeni cemat sad-y blend ile Yaasn hrriyyet! Yaasn ihtill! diye nid eylemektedir. imdi Ermeni ihtillcileri ile Hnakyanlarmzn ve bizimle beraber olan Ermeni cematnn, barbarlarn py- tahtnda Avrupa'ya aks ettirecek ve kat bir netce verecek sret-i mdhiede icr-y nmyi etmesi zaman idi. Hnakyan htill Frkas ile Ermeni cematnn istihsl-i hrriyyet uruna her fedkarl icr ve kanlarn isle ettikleri gibi her an haytlarn da fedya hzr ve mde olduklarn Avrupa'ya aks ettirmek zaman hull eylemi idi. Bu cret ve cesretimiz ve fedkrl k iktidrna hiz olduumuz ngiltere kraliesinden bed ile Lord Salisbury ve Gladston ve Rosebery ve btn Avrupa'ya ve gazete muhbirlerine aks- endz- dehet olmudur. Ermeni cematnn vekli olan ve Ermenilerin efkrn btn cihna iln ve k- ihtill eden Hnakyan Frkas Ermenilerin mumele-i siysiyyesini anlatmak iin py- tahtda ve Sultan'n karsnda dehetli ve buhrnl bir ihtill k ile cret ve kuvvetlerini ire ettiler. Ermeni meselesinin bir netceye iktirnn ve Ermeni cematnn idre ve siys metlibi sret-i serada Avrupa'ya bildirilmelidir. [212] Ermenistan ile Kilikya'ya istiklliyyet verilmekle beraber, Ermeni cematine serbest-i idre ve hrriyyet-i kmile-i siysiyye ile dorudan doruya intihb- hak ve salhiyyeti it olunmaldr.

ERMEN OLAYLARI TR H

143

Hnakyan Frkas'yla Ermeni cemat emel ve arzularna nil olmak iin mttehiden Trk Devleti'ne kar mukaddes kavga etmi ve ediyor ve son nefeslerine kadar da edecekdir. Ermeni cemati itatsizlikde ve isyna devm edip sulh kabul etmeyecekdir. Hnakyan Frkas bugne kadar olduu gibi bundan sonra da ale'd-devm harb mevklerinde bulunup harbe ikdm edecekdir. Ermeni karndalar! leri... Barbarlar bizi krmakda ve hrszlar bizi idre etmektedir. Onlarn tess ettikleri yollar harb edelim. Onlar bamz zerinde put gibi oturup bizi arklarn yalamaya mecbr ediyorlar. leri gidelim. Vakit hull etti. Ermeniler artk esr deildir. Alnmzn yazs bizim elimizdedir. Yarn biz onun sahibiyiz. stikblimiz bugn elimizdedir. Ermeni meselesinin halli iin Avrupa'ya cebr etmek elimizdedir. Biz hazrz. Daha mdhi harekt icr ederiz. htill selleri Ermenistan' ve Kilikya'y tathr eder. Bizim dmanlarmz dalgalar iinde boulur. Bu kargaalk iinde hrriyyet ve Hnakyan bayra Ermenilerin istikllini tebr edecekdir. Ermeniler yedi-sekiz seneyi azm ikence ve seflet ve ztrb ve isle-i dem ile geirdi. Ve'l-hsl Ermeni cematnn istihsl-i hrriyyet ettikleri ten hurf ile trih stnlarna geecektir. Ermenileri tahls eden yalnz Ermenidir. Kendilerini yine kendileri kurtard iin kendilerine mir ve sahip yalnz kendileri olacakdr. Biz fthtmzn imdi ikinci gnnde bulunuyoruz. ark alevlenmitir. alnan, hrriyyet andr. Bugn yarn diyerek kavgamaz tehr etmeyelim. Ve kavgadan geri durmayalm. Yaasn Eyll onsekiz vukt, Yaasn Ermeni cemat ve Ermenistan, [213] Yaasn ihtill ve hrriyyet, Yaasn Hnakyan Frkas, mahv olsun barbarlk. Hnakyan htill Frkas'nn let-i icrtyla Eyll'n onsekizinci gn Dersadet'de Bb- l ile Patrikhne nnde ayn saatde azm ve kanl vukt zuhr etti. Trk polisleriyle askerler Ermenilere hcm edip kanlar dkld. Bir ok vefeyt ve mecrh vardr. Ermenilerden ou derdest olundu. Tafslt yaknda Hnak gazetesiyle ner olunacakdr. Hnakyan mumele frkas ve btn Ermeni cemat tarafndan ibu ilve zahrnda muharrer ilnnme vukt esnsnda dvel-i sitte elilerine tebl olundu. Mezkr lve Zahrnda Muharrer lnnmenin Sret-i Mtercemesidir Dersadet yerlileri ve Asya'nn her vilyetinde bulunan glib Ermeniler bizim vilyetlerde hkm-ferm olan vakyia kar Ermeni cematnn metlibini Bb-

144

HSEY N NZIM PAA

l'ye ve Avrupa'ya resmen bildirilmek iin bi'l-ittifk bu nmyii hzrladk. Bugn lem-i medeniyyetin enzr- dikkatini zerimize celb etmek iin imdi lm derecesinde bulunduumuz hlde kalmamaa ve yekdierimizden ayrlmamaa bi'l-ittifk karr verdik. Ermenileri kendi vatanlarndan mahrm etmek iin bizim Ermeni cematmza kar icr olunan tazykt ki Bb- l tarafndan kabul ve hkmet tarafndan ess ittihz olunmu ve bu hl konsoloslarn jurnalleri ve Avrupa gazete muhbirleri ifdt ve Patrikhne'ye vrd eden jurnaller mnderict ile musaddak bulunmudur. Bu tazykta kar mddeyiz. Ermeni cematini tezll-i efkryla hkmet tarafndan vatanmzn bir ka senesinden beri idre-i rfiyye altna alnmasndan dolay dav ederiz. [214] Hesbsz siys mcrimn ve mevkfne barbarca icr olunan cezlara ve Krdlerin mugyir-i insniyyet fenlklarna ve memrnin ve vergi tahsldrlarnn n-hak mezlimine kar dav-y hukk ederiz. Kendi haytlarnn ve nmus ve mallarnn mahfazas ve ynlerinin serbest icrs iin temnt taleb etmelerinden dolay s addolunarak askerler tarafndan krlan Sasonlu binlerce hemehrilerimiz nmna iddi-y hak eyleriz. Krdler ve Trk gnll askiri tarafndan her gn icr olunan ekvete nihyet ve slht iin imdiye kadar bize bir temnt verilmediinden ve Sason vuktndan sonra edilen vaadlerin icr olunmamasndan dolay dav-y hukk ederiz. Bizim cematimiz muhkk olan metlibini elde edip milel-i mtemeddine gibi terakk etmee muhtcdr. Can ve mal ve itibrmzn muhfazas iin efkr- slime nmna akdan temnt taleb ederiz. Knnen herkesin hiz-i msvt olmas ve vicdn ve kalemin ve umm cemiyyetlerin serbestsi muktez olduundan, bunu dahi taleb ederiz. Derdest olunanlarn mahkemece davlarnn seran ruyetini ve keyfe-m-ye ahz girift mumeltn menini ve Krdlerin ellerindeki silhlar alnmad cihetle bizim de silh tamamza msade olunmasn taleb ederiz. Erzurum ve Bitlis ve Van ve Sivas ve Mamretlaziz ve Diyrbekir vilyetlerinin iinde ekseriyyet lafznn kalkmasn ve dhil-i vilyetde bulunan cematlerin milliyyet zere memriyyete intihb olunmalarn taleb ederiz. Bu alt vilyetler iin Avrupa devletleri tarafndan Avrupal bir memrun tayni ve bu memr kendisine teslm olunan vilyetleri millet ve mezheb tefrk etmeksizin kura ile intihb olunacak az ile bi'l-ittifk idre etmesini taleb ederiz. Adana ve Haleb vilyetlerinde dahi ekseriyetle Ermeni bulunduundan, slhtn oraca da icrsn taleb ederiz. Sason vukt gibi bir hdisenen daha meydana gelmemesi iin Polis ve Jandarma Nizamnmesinin slh olunmasn taleb ederiz. Vilyetlerin ihtiyctna gre mliyenin slh, yan vergilerin tahffi ve Krdlere [215] ve beylere ve aalara angarya almann menini ve mstecirin r vermekden mufiyyetini ve Krdlerin taleb ettikleri vergilerin afvn ve btn

ERMEN OLAYLARI TR H

145

vergilerin bir nisbetde olmasn ve rencberliin terakksi iin slht icrsn ve Ermeni topraklarnn cebren zabt edilerek Krdlere verilmesinin menini ve tarlalar olmayan kyllere toprak verilmesini taleb ederiz. teye beriye nakl-i mekn eden gebe Krdlerin meniyle bunlarn bir mahalde iskn olunarak sir cemat gibi nizm altna alnmalarn ve aret detinin imhsn ve Hamidiyye alaylarnn lavn ve sir tebea gibi Krdlerin dahi asker vermesini taleb ederiz. Memleketin vridtnn her eyden evvel ihtiyct- mahallye sarfn taleb ile politika ile mttehem ve mahbs ve firr ve menf Ermenilerin hi biri istisn edilmeksizin afv olunmasn isteriz. Memleketimizde skin sir millet ve cematler ile menfiimiz mterek olduundan, gerek onlarn ve gerek bizim emniyyet ve rhatmz iin blda beyn ve taleb ettiimiz slhtn icrs elzemdir. Hl-i hzrn devm gerek vatanmza ve gerek bizim tlisiz cematimize ve Osmanl Devleti'ne bir ok fenlklarn vukuna sebebiyyet vereceine kni olduk. Sason vuktndan imdiye kadar tamm bir sene geti. Bu bir sene zarfnda notay imz eden Avrupa devletlerinin bu ie bir netce vereceine keml-i sabr ile intizr ettik. Ermenistan'n k, siys ve ml bir ok iddet ve meakkatle takarrub etmekde olduundan, netcesinin icr olunaca muhakkaktr. Ermeni meselesinin bir an evvel menfaatimize muvfk olarak hallolunmasn ve Avrupa devletlerine de bildirilmesini katiyyen karrlatrdmz beyn ederiz. Bizim nizm diresinde taleb-i slht ettiimizi ummiyyetle onlara ire ederiz. Bunun icrsn yalnz sulh ve emniyyet temn edebilir. Zr bir mddetden beri biz bu yzden bir ok tazyk ve kanl karklklara dr olduk. F 18 Eyll sene 1895 Dersadet

[216] 17/29 Tern-i Evvel Sene 95 Trih ve Be Numara ile Truak Nm Ermeni irket-i htilliyyesi Tarafndan Ner Edilen Uurtma Nmndaki Matb lnnme Tercmesidir Mumelt- criyye ve Komitelerimizin hbrt VAN ttihd komitemizin karryla Eyll'n nc gecesi nefs-i Van'da drt kii Mslman bir yzbann bahe iinde bulunan hnesine hcm etmilerdir. Yzba adr iinde bulunuyordu. Sason vakasndaki barbarlardan olan bu yzba bir Ermeni kzn kararak criyelikle yanna almdr. Binen-aleyh muhcimlerin maksad bu

146

HSEY N NZIM PAA

mcrim yzbay ldrmek ve kz karmak idi. Yzba kurunla yaraland. Fakat kz o gece adrda bulunmadndan karmaa muvaffak olamadlar. Tafslt sonra bildirilecekdir. Van ittihd komitesi, Krdlerle tekrr kavgaya balam ve Krdlere kararak muvenet eden alak bir Ermeniyi ldrmdr. MU htill kurunu ite yine bir gammz Ermeninin yreine sapland. Mu ihtillcilerinin eliyle mehr gammz Papas Parsih ldrld. Merkm hkmet ilerinde ehemmiyetli memr idi. Mogonk kynden be dakka mesfede drt kii merkmun zerine hcm ederek derhl bana el kurun skm ve hin gammz yere sermilerdir. Bu papas son senelerde umm Mu ahlsini seflete drd. ldrenler ele gemediler. Vcd- mekrhu sabaha kadar kan iinde kald. Kendi arkadalar sabahleyin hkmete giderek sizin sevgili dostunuzun cesedi Mogonk kynn st tarafnda bulunuyor diye ihbr etmeleri zerine memrn-i hkmet ve svrler mahall-i vakaya giderek [217] kahysyla refkini ve dier iki kiiyi alp Mu'a gtrdler. Mu'dan drt kii tevkf ile zavall kylleri derdest etmeye baladlar. Bu girift mumelt el-n devam ediyor. ERZURUM Efrenc Tern-i evvel'in beinci gecesi saat alt-yedi rddelerinde Erzurum'un kalabalk olan Gaz Soka'nda Ermeni ihtill ittihd komitesinin klnc Avukat Artin Dirserkisyan' katl ile cez-y sezsn verdi. Zavall Ermeniler derdest ve habs edildiler. Bu Artin Dirserkisyan ile beraber bulunup ayrlmad n-hak olarak tccrdan Simon Bedoyan dahi maa't-teessf telef edildi. Bedoyan cidden b-gnh idi. Bunu tafslt dahi badem bildirilecekdir. Hnak Gazetesinin 20 Tern-i Sn Sene 1895 Trih ve Yirmi Bir Numaral Nshasndan Mtercem Fkartdr K L KYA HT LL bitti. Bugn Zeytun ve okmerzmen ve Tokad sdir. Ve Hain ve Mara hareket zeredir. Zeytun ve Hain'in dalarndan okmerzmen ve Tokad'a kadar bugn hrriyyet ve ihtillin krmz bayra temevvc etmektedir. Hnakyan'n kuvvetli blkleri Trk askerlerine kar muzafferdir. Bir ok ser ve mhimmt- harbiyye ve istihkmt ve memleketler aldk. Trkiye'nin ukurhisar ve smailli ve Dngel yiit Hnakyan slerine geti. okmerzmend'e serbest iln olundu. Zeytunbeli ve Narl mevkleri ayak altna alnd gibi dehet-res-i efkr olan Demir

ERMEN OLAYLARI TR H

147

Klas dahi toplar ve mhimmt ve askerleriyle beraber teslm edildi. Zeytun'un istiklli iln olundu. Ftht- cedde Ermenistan ve Kilikya'nn mukaddime-i selmetidir. Sika-i hiddetle btn ehirleri atee verip [218] kl etmek Trklere bir i deildir. Lkin biz mdimizi kesmeyerek ve Ermenilere kar zuhr edecek tehlikeden saknmayarak btn Kilikya'y dire-i ihtille almak iin yeni yeni planlar istihzr ettik. Kilikya'nn mevk-i corafyas Avrupa menfii nokta-i nazarndan yn- dikkatdir. htill Avrupa'ya aks-i endz olsa Ermenistan'n ierisindeki vukt gibi semeresiz kalmaz ve b-huss Zeytunlular trih-i lemce de isbt- ehemmiyyet ederler. Hnak'n numaral nshasnda maddeten muhtc- muvenet olduumuzu iln ve ric ettik ve sesimizi kimseye iittiremedik. Ermeni cemat Sason vuktndan iki sene evvel ettiimiz feryd duymadklarndan dolay hatlarn teslm ettiler. N-kes ve hars Ermeni zenginlerinden mdimizi keserek Hnak taraf-grlerinin muvenet-i maddiyyelerine hasr- enzr ettik. Zavall fakr Ermeni rencberleri paralarn ve mrlerini tarafdrlarmza vakf ettiler. ttifk edenler karnda olurlar. irketimizle Ermeni cemat beynindeki ittifk pek rasndir. Cematn azz davsna can fed ile uraan ve arkadalarn hakkaten muhfaza edenin kim olduunu Ermeni cemat grm ve anlamdr. Hnakyanlarn imdiye kadar yapdklar harekt ve mumeltda hat etmedikleri millet nazarnda erefli bir sretde tebeyyn etdi. Bu uurda kan dkenler ecneb memlikinde ve meden ehirlerde terbiye olup mezarlar bilinmeyen mevtlara mersiye sylemek ve korkularndan kmeslere ilticdan baka bir ey bilmeyen Ermeni cematnn yzlerine tkrmek hizmetini de grdler. Sason vukt'un dehetli vukt lem-i medeniyyeti sarsd. Mehfil-i siysiyye birbirine gediler ve nutuklar rd ile slht iin bir program tertb ettiler. Bir sene bu program te'hr olundu. Ve -drt ay dahi tasdk edilmedi. nki Rusya Devleti her ne kadar ngiltere ile bi'l-ittifk Ermeni davsn ruyet etmek fikrini zhiren gstermi ise de hakkatda Trkiye'ye muvenet etmekde idi. ngiltere Devleti Trkiye'den cevb- red aldkdan sonra Rusya'nn b-tarafln anlad. Vakit gemi ve bu hlde ngiltere'nin reddi kabul ve yhd Trkiye ve Rusya'ya iln- harb etmesi sretleri [219] kalm ise de her iki devlete kar harb etmek iktidrn hiz olamadndan bi't-tabi Rusya'nn mttefiki olan Fransa gibi o da bu meselede ihtiyr- skt eyledi. Ermeni meselesi bu defa dahi diplomatlarn yazhneleri stndeki rt altna konuldu. Ermeni meselesini lm hlinden kurtarmak iin cb eden tedbre teebbs lzmdr. nki mcib-i fevid olan ilerle itigl farzdr. Hnakyan irketi Ermenilerin menfii iin bir muhfz gibi almakdan hl deildir. Dersadet vukt esnsnda, yan Eyll'n ibtidlarnda Kilikya ahlsinin ihtill iin hzr bulunmalar tenbh olunmudu. Dersadet'in kanl vukt evvelkilerden ziyde Ermeni meselesini alevlendirdi. Ve btn Avrupa devletlerinin Dersadetce olan menfiine sekte rs eyledi.

148

HSEY N NZIM PAA

Avrupallarn asbn tehyc iin Ermenilerin Dersadet'de byle bir nmyi icr etmesi pek mnsib oldu. Avrupa devletleri slht programn kabul ettirdiler. Dktkleri kandan dolay dil-gr olan Ermeniler bir para nefes almaa baladlar. Maa-m-fh slht edilecek yerlerde Ermenilerin damarlarndan seller gibi kanlar akdlarak Ermenistan kana gark edildi. s olmak ve bi'l-mukbele kan dkmek bize de mukarrer idi. ZAMN-I MDH VE SAD-YI MEVT te Kilikya s oldu. ark meselesi byk patrtlar ile ald. Bugn alt dvel-i muazzamann donanmalar Osmanl sularnda bulut gibi cem oldular. Her gn vukt- cedde keml-i sratle ilerlemekdedir. Maa-m-fh biz selmete kacaz. Sabr edelim ve kffe-i tehlke galebe ederek kendimizi kurtulmu addedelim. Ermeniler u dehetli, lkin erefli dakkada azz vazfenizi tanyasnz. Zeytun ve Kilikya'daki vze-i fthat sizi yardma davet ediyor. [220] Yaasn ihtilciler ve sler. Yaasn Ermenistan Ermenileri. Yaasn istikll ve hrriyyet ve Hnakyan irketi. F 17 Tern-i sn sene 1895 Zeytun htillinden Evvel Kilikya ve Haleb Dhilinde Datlan lnnmenin Tercmesi Sretidir Kilikya Ermeni Cemat, Ermenilerin mahv taht- tehdddedir. Bugn Ermeni cemat scak kan iinde yzmekde ve nire-i dzahda yanmakdadr. Dman ve canavarlarn maksad btn Ermenileri mahv etmekdir. Bu dakka-i mdhide kendimizi muhfaza ve mdfaa edelim. Kilikya Ermeni evld, Ermenilerin balca md ve mutemedi sizsiniz. Ermenilerin halsn sizden bekleriz. Onun byk kuvveti sizsiniz. Ve onlarn beks sizin elinizdedir. Esretten kurtulun ve azz hizmetinizi f ile tark-i istiklli tutun. Kilikyal Ermeniler, Hnakyan irketimiz sizinle beraberdir. Sizin erefinize bir ka seneden beri icr ettii muhrebeler, metlibimizin muhkk olduunu ve fthta emn olduunu temn ile yeniden yeniye muhrebe etmeyi tavsiye eder. Ermeni cematini tehlikeden muhfaza etmek ve hrriyyet ve istiklli ele geirmek iin ftht kazanmal ve eref ile meydn- harbde lmeliyiz.

ERMEN OLAYLARI TR H

149

Birderler, Ayaa kalkalm, elele verip kuvvetle birbirimizi kucaklayalm. Sonra hrriyyet ve sadetimiz nmna ihtill bayran yukar kaldralm. Sad-y ihtilli bir azdan kararak barbar dmana kar gidelim. Her ne olursa olsun, nki Ermeni cemat mahv olmudur. [221] Kilikyallar, Aya kalkn, kanmz ien dman imdi arm ve sefil bir hldedir. Kendi klnc ve topu ile dkd Ermeni kan iinde dman bouluyor. Ve canavarlar gerek Avrupa ve gerek Ermeniler nazarnda mcrimdir. Bunlarn cezlarn ekdirmeliyiz. Ermeniler, bu cezy biz vermeliyiz. Sason dalarnda ve Ermenistan'da mezarlar iinde maktl olan onbinlerce birder ve hemirelerimizin kanlar feryd ediyor. Bunlar kurban gidiyor. Bizim yreklerimiz bizden hareket etsin, kuvvetlenip arslan kesilsin, klnclarmzn sesi btn dnyay sarsn, bizim de ftht urunda lmekden ekinmediimizi lem-i medeniyyet anlasn. Kilikya ve Zeytun, Esret ve seflet ve kaht iinde helk olmak ve harb olmak ve tahkr olunmak ve katl edilmek ve aslmak bize lyk deildir. stemeyiz, byle hle mtehammil deiliz. Binen-aleyh elimizdeki klnc sk tutalm. Bizim reyimiz demir gibi kav olmal ve demir de ate kesilmelidir. Kilikya! Sopa ve krek ve balta ve kama ve tfenk ve revolverini kaldr. Ve sizi muhfaza edecek her ne var ise cmlesini hazrla. Kilikya! Kalk ki, yrein yzlerce yrekleri tutsun. Zyi ettiin her nefes yzlerce adamlara mr ve hayt versin. Rzgrlar ftht bayraklarn temevvc ettirsin. htill sadlar gk gibi grlesin. Senin davn azzdir ve bykdr. in de uludur. lr isek ehd oluruz. Fthtmz sadetdir. Barbarlara kar gidelim. Birimiz cmlemiz iin ve cmlemiz birimiz iin ileri gidelim. Yaasn Ermeni cemat, yaasn hrriyyet, yaasn istikll ve ihtill ve isyn. Yaasn Ermenistan ve Kilikya. Yaasn Hnakyan frkalar. F Tern-i evvel sene 95.

Hnakyan htill Frkas

[222] Zeytun'un Ermenilerine Mahss Davetnme Tercmesi Sretidir

150

HSEY N NZIM PAA

Ermeni cemat, Hl-i hzrda mhim mesil iin sizinle mkleme eden eski malmunuz olan sesdir. Umm Ermeni cematini nihyeti olmayan esretten kurtarmak ve ittihd etmek iin Zeytun sizi davet ediyor. Zincr-i esreti krmak iin Zeytun muhrebeye balad. Sizi istiyor. Gayri yetiir. Birderler, Vah dmanmz senelerce Ermenilerin bana ate alevleri dkt. Bugn bu atei onlarn bana dkmek isteriz. Ve hrriyyet-i siysiyye ve istikll ve muhtriyyet-i idre ve sadet isteriz. Azz bayra ve Kilikya ve Zeytun ve Hnakyan irketinin krmz bayraklarn il edeceiz. Yedi-sekiz [sene]den beri bu bayraklar serbest temevvc etmidir. Kilikya'nn Ermeni cemat, Ermenistan ve Kilikya'nn hrriyyet ve istiklli iin Zeytun Ermenileri Hnakyan ittifkna dhil olarak bugn mttefikan meydn- muhrebeye kyor. Bizim kanmz ile boyanm dalarmzdan Zeytunlulara imdd ve muvenet etmeleri iin baryoruz. Onbinlerce krlan Ermeni karndalarmzn nmna muvenetinizi bekleriz. Sarf- nazar etmeyin. Arslan olun. El ele verip ileri gidelim. Ve kanmzn son katresini dknceye kadar devm edelim. Biz, y Ermenistan'n hrriyyetini greceiz, yhd o azz topran zerinde leceiz. Yardm. Yaasn Ermenistan! Yaasn Ermenilik! Yaasn Kilikya ve Zeytun! Yaasn Hnakyan htill irketi! Yaasn hrriyyet!.. Ar ileri... Kilikya ve Zeytun. F Tern-i evvel sene 95. Hnakyan htill irketinin Zeytun Komitesi [223] Hnakyan irketinin Kilikya Kazs dresi Nmna Ermenilere Yazlan lnnmedir Ermeni cemati, Her bir Ermeninin vezif-i mukaddesesinin zamn- icrs hull eylediini ihtr ile ihtill irketimiz onlar davet eder. Umm Ermeni cematnn dmanlarna kar muhrebe etmek vaktidir. Dersadet'in ve Erzurum'un ve Kayseriyye ve Yozgad ve Tokad ve Amasya ve Artens ve Sason'un yiit kahramanlar, Kilikya Ermenilerinin scak kanlar dklyor. Kilikyal Ermeniler,

ERMEN OLAYLARI TR H

151

Onbinlerce b-gnh Ermenilerin kan dkld ve Ermenistan zerine deniz gibi yayld. Bunlarn intikmn almak zamandr. Hrriyyet iin Ermeni cematnn ektii ikencelerin ve dkt kanlarn intikm fikri ite bugn Ermenileri ittifka davet ettiinden, haydi dmanmza son darbemizi vurup azz vatanmz kurtaralm. Ermenilerin kanlarn aktan Trk ustnn penesinden sevgili cematmz kurtarp topraklarmzn zerine dklen kanlar temizleyelim. Birderler ve hemireler, Yedi-sekiz sene mukaddem bize yakn olan Hnakyanlarn adklar muhbert der-p-i enzr ederek bugnk tehlikeli vakitde onlarn azz isimlerini yd edelim ve daraacnda kan ile mlemma asl vcdlarn der-htr edelim. On sene mukaddem Jirayir Hain'de hrriyyetimizi elde etmek iin mrn fed etdi. Birderi Hamparsum Murat da Sason ihtillinin mrettibi olup, o da Hnakyan bayra altnda kurban oldu. Hainliler, Jirayir Hnakyan bayran kucaklam olduu hlde hiretde sadr. Barbar Trk Hkmeti bunu asd ve Hamparsum bugn Mu Hapishnesi iinde mdhi ezlardan lm tehlikesindedir. [224] Kilikya'nn bu byk evld, millet nmna sizi intikma davet ediyor. Ermeniler biz bugn neyiz? Hi bir ey. Ne olmak isteriz? Hr, mstakil, muhtr. Bizim ektiimiz siyset, dktmz kandr. Ve dktmz kan ise ektiimiz siysetden ziydedir. Ermeni cematnn alnnn yazs sefletden karard, fakat hrriyyetden parlayacakdr. Dman bizi krmakdan ekinmedi. te bugn de bizi btn btn mahv etmek emelindedir. Nizm ve hakk ve bi'l-cmle emvl ve eyy ve itibr ve her eyi ayak altna ald. Bizim karndalarmz ve hemirelerimizi ve karlarmz ve evldmz tahkr etdi ve bodu ve krd ve mahbs etdi ve srgn etdi. htiyrlar asd, kkleri ve bykleri ve genleri ve ocuklar mahv etdi. Evlerimizi ykd ve yakd ve harb etdi. Kyleri ve ehirleri ve kasabalar btn atee verdi. Ve'l-hsl Ermeni nmn hiz olanlarn kffesini mahv etdi. Ermeniler iin mezar hazrlamaktadrlar. Vatandalar, ite hlimiz budur. Bundan kurtulmak yokdur. Biz ayaa kalkmaz isek ve karrmz ve hakkmz kan dkmekle ve muhrebe etmekle gstermeyecek olur isek, asl kurtulamayz. Eer susarak yerlerimizde yine kalacak olur isek, dman bizi koyun gibi boazlayacakdr. Bizim bundan sonra onunla barmaklmz mmkn olamayaca gibi, barmak dahi istemeyeceiz. Bize ihtillden baka tark yokdur. Var kuvvetimizle ve ihtill tarkiyle bizi boan cehennem boyunduruunu stmzden atalm. Kilikya Ermenileri,

152

HSEY N NZIM PAA

Ayaa kalkn. Cematmzn cesr yiitleri, Sveydiye dalarndan Zeytun dalarna kadar btn Kilikya'daki Ermenilerle yek vcd olarak ayaa kalkalm. Kavga edelim, kralm, vuralm, vurulalm, ldrelim, lelim. Bizim hukk- mukaddesemizin silh ihtill ve isyndr. leri ar... Birikelim, cem olalm. Hnakyan'n [225] kan renkli bayra altnda toplanalm. O bayrak.... Ermenileri lmden kurtaracak ve yarn nil-i ftht edecekdir. O bayrak.... Ermenilere kan bahs olarak parlayacakdr. Kadndalar, hemireler ileri gidelim. Her bir Ermeni, kannn son katresine kadar muhrebe etmeye kendi nmus ve itibrna yemin etti. Vatan ve cematmzn azz davs iin kan dkmek lzmdr. leri birder ileri... Ayaa kalkn, y hrriyyet yhd mevt. Yaasn Ermeni cemat ve Ermenistan ve Kilikya, yaasn ihtill frkas!... Kilikya'nn Hnakyan Frkas Kaz dresi Heyeti Mezkr Yirmi Bir Numaral Hnak Gazetesinin Birinci Sahifesi Kenrnda El Yazs ile Yazlm Ermenice Bir brenin Tercmesi Sretidir Para ile kendi milletini satan ve Sultann ve Nzm'n emirleri ile Lovs gazetesini ner eden hin ve gammz Dervahan Rhib Derminasyan badem mezkr gazeteyi ner etmek iin beyhde yere yorulmamasn ric ederiz. Mevcd nshalarn Ermeni cematine datsn. Okuyanlar mnderictnn doru olup olmadn anlasnlar. Hnak Gazetesinin 15 ubat Sene 1311 Trih ve Numaral Nshasnn Tercmesidir Emsli ndir grlm mehr bir vaka, bugnlerde vuk buldu. Dnyada en nmus-krne mesilden biri bu vakadr. Kk bir milletin ufak bir ksm bugn Sultann karsnda ve hatt alt Avrupa hkmeti mukbilinde durmaktadr. Bir haftadan beri o alt hkmet vestat vazfesini f ediyorlar. Bu vestat nerede ve kimin iin oluyor biliyor musunuz? Zeytun'da ve Zeytun ust iin [226] Zeytun glib olduu hlde iki msv arasnda olduu gibi Zeytun bir msv-i muharrib hakkn kazand. Teklif ettii erit-i sulhiyye li-ecli't-tedkk alt byk hkmet tarafndan kabul olunarak Sultana arz olundu. Ve ihrz- muvaffakiyyet etdi. Bir ka ay zarfnda yz binlerce Ermenilerin kann ien, bugn Ermeni ustnn sads nnde ban edi. Ermeninin silh ve kuvvetiyle... malb oldu. Ermeni ustnn darbesi altnda malb olup Zeytun zerine hcm eden askerin nsf, yan dokuz bini mahv oldu. Bunlardan bir ksm harbde ve bir ksm

ERMEN OLAYLARI TR H

153

alkdan veft edip, dier bir ksm ise el-n bir takm ile'l-i sriye ile mdsiz ve muzdaribdir. bu malbiyyet-i kmileden sonra Sultan Avrupa hkmetlerine kendisini Zeytun yiitlerinden kurtarmalar iin ric ediyor. Zamann vekyii sret-i mkemmelede mevk-i icrya konulan ihtillin silh kuvveti nerelere kadar vard grlyor. Hnak Komitesi'nin tekl edip sret-i dimede mevk-i icrya vaz ettii ihtill syesinde bugn Zeytun'un beyne'l-milel politikaca tutmu olduu ite budur. syn ve ihtill fikrinin intir ve icrsna bundan iyi dell var mdr? Kez Hnak Komitesi'nin parlak faliyyet iin bunlardan gzel dell ve isbt var mdr? Ermenilerin bugnk hlinde ihtill fikrinin mfd ve trih nokta-i nazarndan l-bdd olduu iyice grlmektedir. Kez bu fikrin mevk-i icrya vaz hussunda dahi Hnak Komitesi'nin say gayreti ve mezkr komite heyetinin trihce ehemmiyyeti nazardan dr deildir. Lkin ak sretle syleyeyim, btn Ermenistan'n nil olaca bir hle bugn yalnz Zeytun mazhar olmudur. yet birinci hl vuk bulsayd, bugn Ermeni meselesi baka bir hlde bulunmu olurdu. Eer bizim dhil dmnlarmz ve kskanlk netcesi olarak bize garaz ve adveti olan dier dmanlarmz nnde bir takm mnialar ve entrikalar karmam olaydlar ve yhd [227] onlar milletlerini biraz daha cidd sevseler idi, acaba Ermenistan'n dier mahalleri de Zeytun'un imdiki hline mazhar olacanda bhe mi ediliyordu? Dhil hesbmz bertaraf edelim, imdiki hlin bir ciheti insan yes iinde brakyor. Dier ciheti ise iftihr mcib oluyor. Akl ve ur ve muazzez hissiyt ile sevk olunmayan ehs, bu mdhi hli dnemezler. te bunun iin onlarda ne kuvve-i maneviyye, ne ciddiyyet ve ne de cesret vardr. Bundan dolay onlara nazar- nefret ve hakret ile bakmaa hakkmz vardr. erit-i sulhiyye bahsine gelince: Sultan Zeytunlularn dim galebe alarak kar durduklarn ve kendi askerinin ise malbiyyet-i azmeye dr olduunu grdnde, Zeytunlular tarafndan malb olduunu itirf ederek, alt hkmete mrcaatla onlarn vestatlarn taleb eyledi. Alt hkmet Haleb zerinden Zeytun'a girerek Sultann hkmetiyle Zeytun'un arasnda vestat vazfesini f etmelerini kendi konsoloslarna emrettiler. Konsoloslar Zeytun'a giderek rues-y ust ile mzkereye giriti. Sulh nmna olarak ihtille nihyet vermelerini taleb ettiler. Ust cevblarn ihzr iin iki gn msade istediler. Cevbn hv olduu erit-i sulhiyye ber-vech-i zr beyn olunur. yle ki: Birinci: Afv- umm. kinci: Hristiyan bir kaymakam tayni ve Hristiyandan mteekkil bir idrenin tessi. nc: Zeytun'un Sultana vermekde olduu vergi uslnn laviyle senev bir verginin tayni ve Zeytun'un derece-i kifyede vesiti olmadndan, mezkr verginin bir ka seneler verilmemesi ve asker klann tekrr yaplmamas. Drdnc: Trkler silhlarn teslm ettiklerinde Zeytunlular dahi silahlarn teslm etmeyi vaad ederler. Beinci: Slif'z-zikr eritin harf-be-harf mevk-i icrya vaz iin alt hkmetin kefleti. Konsoloslar erit-i mezkreyi

154

HSEY N NZIM PAA

Dersadet'deki sefrethnelerine tebl ettiler. Sefretler hkmetle mzkereye girierek tdeki eriti teklf ve tebl ettiler: [228] Birinci: Zeytun'da bulunan Hnakyanlar hrice karldklar hlde, Bb- l afv- ummyi vaad eder. kinci: Zeytunlular eski silhlarn yanlarnda tamaa mezn olup, esliha-i ceddeyi teslm etmelidirler. nc: Hristiyandan kaymakam tayni ve Hristiyan usl-i idresinin tessi cihetlerine gelince; zten bunlar slht- ummiyye-i mteebbisede mevcd olduundan, burada bu meseleler iin ayrca bahse girimek ziddir. Drdnc: Vergiden kurtulmak ve senede muayyen bir vergi vermek ve asker klasnn tekrr ins husslarna gelince; Bb- l bunlar iin Zeytunlularla bi'z-zt mzkereye giriecekdir. Beinci: Zeytun'a iltic eden onbin Ermeninin konsoloslarn gzleri nnde Zeytun'dan ekilip mahallerine yerlemeleri bldaki erit zerine Rider Maslahatgzrl mazbatasyla erit-i mezkrenin tarfi makmnda olan erit-i tiyyeyi Bb- l ilve etmelidir. Birinci: Av tfengi mstesn olduu hlde, Zeytun'un teslm etmesi lzm gelen silhlarn teslm olunaca misill, Zeytun havlsinde mtemekkin Trklerin dahi av tfenklerinden mad dier silhlar teslm edecei. kinci: Hukk- ummiyyeye kar ilenilen kabhatlarn afv- umm ile afv olunaca gibi, tedhlde kalan vergiler dahi afv- umm ile afv olunmayacakdr. nc: Zeytunlular tarafndan ihrk edilen klalarn tekrr ins Bb- l tarafndan iddi olunmuyor. Yalnz kendilerinin taleb etmi olduklar eriti Sultandan bir ltuf ve ihsn taleb ediyormu gibi taleb etmelidir. Drdnc: Islht- ummiyye lyihasna muvfk olarak Hristiyan kaymakam tayn olunacakdr. Zten bu mesele iin dvel-i muazzama ile Sultan arasnda itilf hsl olmudur. Beinci: Zeytun'da bulunan muhfaza askerinin Zeytun'dan kalkmas artn Bb- l reddedip, Zeytun'da muhfaza askeri bulunduracakdr. Altnc: Zeytun'a iltic eden Ermenilerin mstakbelen syi-i hlleri zmnnda ittihz lzm gelen tedbr dvel-i muazzama [229] konsoloslaryla bi'l-mzkere icr olunacakdr. Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Vrid Olan [10] ubat Sene 1311 Trihli Jurnalin Sretidir

ERMEN OLAYLARI TR H

155

Van'n Terzi Perink Mahallesi'nde Papa olu Karabet ve birderi Marko'nun ikmet etmekde olduklar hneye yirmi be gn evvel Tepeba Mahalleli Vahan yannda ba apkal ve belinde iki revolver ve kama olduu hlde iki ahs- mechl ile beraber giderek grdkden sonra, merkm Vahan Karabet'e ber-y mtlaa bir mektup verdiini ve Ermeni komitelerine silh mbyaa etmek zere sekiz lira hissenize isbet etdi, verecek misiniz dediini ve gnden sonra mezbr mektubu it eden adama mezkr sekiz lirann verilmesini tenbh eyledikden sonra gitdiklerini ve yedinci gn merkm Vahan'n refki Rupen'in bir mektup getirmi ve be gn sonra da dier refki Artin yediyle bir mektup daha gelmi olduunu ve bunlar da sekiz liray vermedii hlde hneleri baslarak zkr ve ins klndan geirilecei ve yhd kendisi sokak ortasnda paralanaca ve hnesi ihrk edilecei muharrer bulunduunu grmesi zerine, mezkr mektuplar murahhasa efendiye gtrp verdiini ve ertesi gn gidip g hl ile aldn ve bundan dolay mfsidler kendisine advet peyd ederek ubat'n on ikinci Sal gecesi saat altda merkm Vahan dokuz nefer avanesiyle hnesini basp kendilerinin ba avlusuna firr ettiklerini ve hcm- vk zerine feryd ederek devriye kolu tarafndan muvenetlerine yetiildiini ifde ve lede't-takb Yeni Kilise Mahallesi'nde ikmet eden Hafo ve Nomo ve Marko nm ahslar ile Kazanc olu Mgrd derdest edilmi ve dierlerinin [230] tahkkt ve taharriytna mbderet edilmi olduu. Ve yine 10 ubat sene 1311 trihinde Terzi Perink Mahalleli Stepan olu Karabet, Terlemez olu Soka'nda ilingir Agop'un olu Kirkor tarafndan revolver kurunu ile cerh ve katl edilmi ve ktil-i merkm firr eylemi olmala, hakknda tahkkt ve taharriyta mberet olunduu arz olunur. Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden eref-vrid Olan 14 Mart Sene 1312 Trih ve Yirmi Sekiz Numaral Tezkirenin Sretidir Trabzon'dan Bitlis'e kadar vuk bulan tahkkt ve istitlta dir sadetl Sadeddn Paa ve brhim ve Cemal Bey Efendiler hazert tarafndan tanzm ve takdm olunan lyiha ile mrn-ileyhim cnibinden derdest olunup kezlik takdm klnan Hnakyan Cemiyyet-i fesdiyyesiyle cemiyyt- sire programlar sretlerinin leffiyle eref-tastr ve tesyr buyurulan tezkire-i smiyye-i cenb- sadret-penh melfflaryla beraber Tesr-i Mumelt Komisyonu'nda lede'l-mtlaa ititn sret-i zuhruyla cereyn [eden] ahvle dir tafslt mil olup esn-y ititdaki mecrhn ve vefeytn mikdr akdemce cb eden vilyt- hneden istifsr olunarak, oundan cevblar alnm idgnden, mukyese olundukda lyiha-i mezbrede gsterilen mikdr- mebhsn-anh olan vilyetden bildirilen mikdr- mecrhn ve vefeyta muvfk grnm ve mezkr lyiha ile

156

HSEY N NZIM PAA

program sretleri ber-y malmt leffen firistde-i s-y vl-y dstrleri klnm olman, ol bbda. Heyet-i Teftiyye Tarafndan Makm- Sm-i Sadret-penhye Takdm Olunup Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Bir Sreti b-Tezkire rsl Buyurulan Lyihadr Trabzon ve Erzurum ve Bitlis vilyetleri dhilinde zuhr etmi olan ititdan mtehassl heyecn ve galeyn- ummnin irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penhye mstenid talmt- seniyye ahkmna tevfkan teskni ve emn syiin ide ve temni vazfesi uhde-i kernemize tevd buyurulmu olduundan, bu bbda ihtiyr olunan tedbr ve icrt- kemternemiz her mevkden pey--pey telgrafnmelerle arz- huzr- sm-i cenb- hidvneleri klnm olduu gibi itit- zilenin esbb ve lednniyt hakkndaki istitlt- kemternemiz dahi ol bbda telakk olunan emr-i sm-i cenb- sadret-penhleri mcebince ber-vech-i t arz ve tafsl olunur. [231] Trabzon Vilyet-i Aliyyesi Nefs-i Trabzon Vakas Birer sretleri maan takdm-i pgh- sm-i cenb- sadret-penhleri klnan Hnakyan ve Tiflis cemiyyet-i fesdiyyesinin talmt ve ihtrt- mevviknesini kendilerine pv-y hareket edinen Ermeniler nice yllardan beri zr-i cenh- mstenzim'l-felh saltanat- seniyyede serbest-i dn ve lisn ve teshl-i marif ve ticret urunda nil olduklar env- inyt ve msdt unutarak ve asrlarca hsn-i mzi ve ihtilt ettikleri slm hemehrileriyle hukk- vatandaye riyeti bir tarafa brakarak ahz etmi olduklar vaz- nimet-i n-insne ve itat-ikenneleri sevkiyle Van Vli-i sbk ferkn- kirmdan sadetl Bahri ve Trabzon Kumandan sadetl Hamdi Paalar hazertn gpegndz ve bil-sebeb revolverler ile cerh eylemeleriyle ve crihlerden Berberyan Stepan' millete hfz ve himye ederek hkmete teslm etmemeleri ve merkm Stepan'n muhsebe-i vilyet ketebesinden Rahmi EfendiVan Vli-i sbk'yi dahi bil-mcib bi'l-idm firrna muvenetde bulunmalaryla sir akvm- seviyye dahi dhil olduu hlde ezhn- ummiyyeyi dr- heyecn etmi olduklarndan civr kur ahlsinden bir hayli ehs ehre toplanm ise de hkmetce icr klnan tedbr-i hakmne semeresiyle bir vukt meydana getirilmeksizin dadlm ve herkes i ve gleriyle megliyyete koyulmu iken, Trabzon Ermenileri kylerdeki milletdalarn celb ile hnelerini doldurmaa ve msellehan ar ve pazarda gezdirerek ehir halkna nmyi etmee balam ve ehr-i Eylln yirmi altnc gn harekt- isyniyyeyi vcda getirmek zere dkknlarn da amam olduklarndan, vl-i vilyet bi'z-zt arya giderek dkknlarn adrmak ve herkesin i ve gleriyle megl olmalar

ERMEN OLAYLARI TR H

157

tedbrine teebbs eylemek esbbn istihsl srasnda Meydn- ark nm mahalde bir handa icr-y ticret eden bir Ermeninin hann balkonuna karak meydann ortasna bir el revolver endaht etmesi ve o gn gelen vapur ile stanbul'dan vrd eden fedlerin ve zten kasaba iinde uraya buraya yaylm olan ihtillci Ermenilerin sokaklarda [232] revolverlerle nlerine gelen ahl-i slmiyye zerine hcm ve tasallut eylemeleri ehirde meskn her nevi edyn eshbn evld iyl kaydna drerek mukbele-bi'l-misle mecbr etmi ve bu sretle vcd-yfte olan kargaalk iki- saat kadar devam ve cereyn ederek hkmet-i mahalliyye ve askir-i hnenin ittihz etdikleri tedbr syesinde n alnmdr. Ess memrn-i hkmetin idm ve emkin-i emriyyenin ihrk ve tahrbi maksadna mstenid bulunan Hnakyan ve Tiflis cemiyyt- fesdiyyesinin nizmt ve ihtrt- mevviknesiyle husl-pezr olan u vakada ortal msid gren ran devecileri ile baz kyller askir-i hne ve memrn-i hkmetin megliyyetinden bi'l-istifde Ermeni hne ve dkknlarndan bazlarndan biraz ey ziyna sebebiyyet vermiler ise de vl ile erkn- vilyet ve mer-i askeriyyenin mes-i masrfe-i gayret-krneleri ile ey-y zyiann ksm- kllsi istirdd olunarak mahssan tekl olunan komisyon marifetiyle bir taraftan ashbna b-senedt- makbz teslm ve ide olunmakda olduu grlm ve ksm- bk-i czsi dahi taharr ve istirdd olunmakda bulunmudur. Vakann muhdes ve muharrikleri dahi Dvn- Harb-i rf'de bi'l-muhkeme haklarnda tanzm olunan mazbata-i hkmiyye ol bbdaki emr irdesi vechile makm- vilyetden Dersadet'e takdm ve irsl klnmdr. Esn-y vakada Ermenilerden dhil-i ehirde yz seksen iki ve ehir civr ile baz kurda yirmi bir maktl olduu gibi on sekiz de mecrh olduu ve ahl-i slmiyyeden yirmi bir ve Rum cematinden bir maktl ve yirmi be slm mecrh dd ve vakadan mukaddem ehre gelip Ermenilerin hnelerine misfir olarak msellehan ar ve pazarda nmyi eden kyl fed Ermenilerin de hne tlkna yn olmayp, fakat bir damdan ibret olan meskenlerinden bir kan yanm olduu cmle-i tahkkt- bendegnemizden bulunduu gibi, bu meskenlerin cibl yamalarnda yalnz bir damdan ibret ufak tefek kulbeler olduu esn-y rhda bi'z-zt grlmdr. Trabzon vilyetinin Gmhne'den gayri olarak nfs- ummiyyesi dokuz yz yetmi drt bin dr tyz doksan iki [233] nefere bli olup, bundan yedi yz seksen dokuz bin be yz krk yedisi zkr ve ins olarak Mslman ve yz krk bin dokuz yz biri kezlik zkr ve ins olmak zere Rum ve krk bin sekiz yz elli bei Ermeni ve bin yz drd katolik ve sekiz yz seksen bei Protestan olduu vilyet nfs idresinden alnan cedvel mtlaasndan anlalmdr. Gmhne Vakas

158

HSEY N NZIM PAA

Sancak dhilindeki kurnn hi birinde bir ferdi bile bulunmayp, fakat dhil-i kasabada topu iki yz krk yedi hne halkndan ibret olan Ermenilerin bal ve essl bir i grmek kasdna makrn olmayp, ancak bir tfenk patlatm olmak zere grdkleri tevkt ve uradan buradan talmt- fesdiyyeyi hmilen gelmi olan fedler taraflarndan zihinlerine ilk olunan fesdt sevkiyle bir ka gne kadar makm- mutasarrfye bizim kud ettiimizi greceksiniz yollu tahd-i ezhn mcib akvli iln etmeye ve hkmete kar kadmen ihtiyr edegeldikleri vaz- itat-krnede ihml ve teksl gstermee balamalaryla beraber, jandarma efrdndan birsini de a bir Ermeni dkknnda zehirlemeleri ve Bitlis vuktnn yevm-i hudsu olan 13 Tern-i evvel sene 1311 Cuma gn dkknlarn amayarak isyna hazrlandklarn da gstermeleri zerine, dr- beht hayret olmu olan ahl-i slmiyye zerlerine Ermenilerin elebalar olan sraelyan'n Haci Nian'n hnesi penceresinden silh atlmaa balam olduundan ve orada dahi men-i ri iin askir-i hne bulunmadndan, mdfaa-i nefs iin slmlar taraflarndan Ermeni mahallesine muhceme vuk bulduu gibi, etrf kylleri dahi kasabaya dolarak drt-be saat kadar devm eden muktelede slmlardan iki maktl ve drt mecrh ve Ermenilerden sekiz maktl ve bir ka da mecrh vuk bulmu ve ardaki Ermeni dkknlarndan yirmi kadar hneden eyca zyit vuk bulmudur. Kyllerin kasabaya dhil olmamalar emrinde hkmetce bir hayli gayret olunmu ve ulem ve ayn- memleket tarafndan nice nesyih ve vesy f klnm ise de, kasabada askir-i hne bulunmadndan ve jandarmalarn da her biri bir memriyyetle mlhaktda bulunarak merkezde pek az jandarma efrd kalp, bunlarn da def-i cemiyyete kifyeti olmadndan, edilen vesy krger-i tesr olmamdr. Ancak Erzincan'dan Trabzon'a gelmekde olup hdisenin hn-i vukundan tesdfen Gmhne hizlarna varm olan Drdnc Ordu-y Hmyn nakliye taburu merkez-i livya celble, izle-i rie [234] alld srada Ermeniler taraflarndan bu tabur zerine ate olunmasna mukbil, tabur tarafndan istiml-i esliha olunarak teskn-i rie muvaffakiyyet hsl olmudur. Zyi olan emvli istirdd ile eshbna ide etmek zere merkez-i vilyetden memr- mahss gnderilerek bir komisyon tekl olunmu ve bir ok istirddt vuk bulmu olduundan, huzr- kemternemizle eshbna yeden-be-yed red ve it ettirilmidir. Bir tarafdan da etrfa memrlar karlarak ve sancakdan hrice kan emvlin istirdd ve irsli emrinde telgraflarla muhbereler icr klnarak cem ve istirdda allmakda olduu grlmdr. Mezkr Gmhne sancann nfs- ummiyyesi ise yzaltbin dokuzyz seksenbe nefere bli olup, bundan seksenbirbin yz sekseni zkr ve ins olarak Mslman ve yirmidrtbin yz onbiri kez zkr ve ins olarak Rum ve bin drt yz doksan drd yine zkr ve ins olmak zere Ermeni olduu, icr edilen tahkkt netcesinden anlalmdr.

ERMEN OLAYLARI TR H

159

Erzurum Vilyet-i Cellesi ve Bayburd Vakas Her yerde olduu gibi Bayburd ve kur-y mlhakasndaki Ermeniler cemiyyt- fesdiyye taraflarndan mretteb talmt ve bu talmt hkmnce etrfa yaylan nir ve muharriklerin ilkt ve tesvltyla muhtell'd-dim olarak Hkmet-i Seniyyeye kar yllardan beri gsteregeldikleri vaz- itat-krnede mbltszlk ire etmee ve kasabadakilerin miralaylk ve binbalk gibi mertibi mtevehhimen ihrz ve kylerdeki genlerin de avuluk ve neferlik derecelerini ittihz ile muzmerleri olan fesd yaknda k eylemee balayp, her ne kadar kendileri azlk ise de, azdan az ve okdan ok teleft olup, fakat netcesi yine Ermenilerin meksd ve arzusunu intc edecek ve hkmet direlerinden Ermeni memrlarn icr-y hkmete balad grleceini ileri gelen Ermenilerin kasaba mutebern- slm arasnda ve kyl Ermenilerin dahi slm kylleri miynnda syleyip gezmelerine ve Haddak nm karye civrndaki kpr altna Laz kyfetine girerek saklanp postay vurmak zere [235] bir hayli el silh istimliyle bu srada svr Ondokuzuncu Alay hayvntndan birisini vurmalarna mebn ahl-i slmiyyeye havf ve hayet mstevl olmu ve herkes kbet-kra mterakkb ve nigern olarak muhfaza-i rz u cn tasavvurtna dalp kalm iken, Ermenilerin dkknlarn amamaa ve kiliselerinde oturarak hrice kmamaa balamalar bsbtn halkn heyecnn istilzm eylemi olduundan, hkmet-i mahalliyye marifetiyle Ermenilere olunan vesy ve nesyih zerine Erzurum hdisesinin de yevm-i vuku olan onsekiz Tern-i evvel sene 1311 trihinde sabahleyin dkknlarn amlar ise de bir ka saat sonra kapayarak hnelerine koumalar ve hnelerin penceresinden silh boaltmaa balamalar ve kyler arasnda Laz ve hoca kyfetine giren Ermeni fedlerinin kasabada, Ermeniler slmlar ldryor vdsinde ahl-i slmiyyeyi hayet ve dehete ilk eyleyecek ilntda bulunmalar ile beraber nlerine gelene revolver skmalar, bir galeyn ve hareket-i ummiyye vcda getirerek kasaba halkna inzimm eden civr kyler ahlsi ile kasaba Ermenileri arasnda alt-yedi saat kadar arpma devm edip gitmi ve kylerde dahi bu nevi msdeme bir ka gnler srmdr. Bayburd Ermenilerinin elebas Haatur nm tcir olup, bu isyn iin tertb olunan krk bgiyyenin miralayln deruhde ettii lemin malmu olduundan, esn-y cereyn- vakada Ermeni kadnlarnn: Hani Haatur'un askerleri? diye bardklar pek ok kimselerin mesmu olmu ve oraca tevtren sylenmekde bulunmudur. Vaka esnsnda kasabada bulunan bir nizmiye taburu men-i rie alm ise de, kasabann byklyle beraber ebniyesinin dankl ve civr kursndan kasabaya dhil olan yollarn taaddd der-akab temn-i inzbta msid olmadndan, riin n alt-yedi saatden evvel alnamamdr. Bu msdemede ahl-i slmiyyeden on yedi maktl ve yirmi iki mecrh ve Ermenilerden be yz krk drt maktl ve yetmi iki nefer mecrh olmu ve kasaba ve kurda dahi sekiz hne

160

HSEY N NZIM PAA

yanmdr. Esn-y hdisede unun bunun eline gemi olan eydan bir ksm istirdd olunarak tekl olunan komisyon marifetiyle eshbna ide olunmakda ve bir yandan da istirdd klnmakda id grlm ve dhil-i kazda idre-i rfiyye iln olunarak, slm ve Hristiyandan taht- tevkfe alnd grlen yz yetmi kadar ehsn istintklar icr olunmak zere icr olunmak zere bi'l-hssa tekl ettirilen Dvn- Harb'e teslm edilmidir. [236] Bayburd kazsnda krk iki bin iki yz yirmi alts Mslman ve on bin yz on dokuzu Ermeni ve be bin yz altm Rum ki ceman elli bin yz sekiz nfs skin olduu ve otuz yedisi srf Mslman ve yirmi dokuzu dahi Mslmanla kark ve yedisi ise srf Ermeni ki ceman yz yetmi karye bulunduu Nfs dresi'nden alnan cedvel-i resmden ve bi'l-fiil gezdirilen memrlarn verdikleri ihbrnmeden mstebn olmudur. Erzurum Vakas Cemiyyet-i fesdiyye programlarnn mahall-i tatbki olan Erzurum Ermeni Murahhasahnesi ve o program kendisine minhc-i hareket edilen Ermeni murahhasas haylhne-i mefsedetlerinde tasvr ve tertb ettikleri hareket-i isyniyyeyi bir sret-i mahret-krnede vaz- mevke tatbk etmek iin hricden fedler celbi ve dhilden de fedler tahrri ile klflar zerinde Ermeni ttihd- Mukaddesesi mansn ifde eden u:

almet-mersm revolverlerle mavzer tfenklerinin paketli nevine mbih ve be defa atlu[r] silhlar ile teslh ve kiliselerde dahi meviz-i heyecn-ver ile sebk-maznn tec etmek ve bu fed mevviklerden bazlarna birer dkkn atrp dernuna iki- bin kuruluk sermye vazyla gy yabanclarn Erzurum'a gelileri ticret maksadna mstenid olduunu gstermek ve tertbt- hayltdan kmilen haberdr ve zevk-yb olup, fakat bi'l-fiil istiml-i esliha cesretinden mahrm bulunan ve Meclis-i dre ve Mahkeme-i stnf azl gibi hidemt- devletde istihdm olunanlar hi bir sebeb ve bir mazeret gstermeyerek hizmetlerinden istif ettirmek ve birden bire bi'l-umm Ermeni milletinin etvr- mutde-i kadmesini deitirip kffesine bir vaz- ser-bzne aldrmak gibi mukaddemt- esbb- isyniyyeyi istihzr etdikden sonra Bayburd hdisesinin de yevm-i vuku olan ehr-i Tern-i evvel'in onsekizinci aramba gn her biri erkn- vilyetden birinin vcdunu ortadan kaldrmak zere dire-i hkmetdeki

ERMEN OLAYLARI TR H

161

odalarn kaplar nlerini tutmak ve bir ksm dahi hkmet diresi odalarnn pencerelerini karsna msdif dkkn damlarna kp ileriyle megl olan erkn- memrne nin almak ve k edilecek hdiseyi basdrmaa [237] gelecek olan askir-i hne dahi hesba katlp tfenk sesi iitilir iitilmez verilecek emir zerine kla pighnda silh bana toplanaca tab olan askir-i hneyi tehdd ve izc etmek zere klalara nzr bulunan Ermeni hnelerinin damlar stne msellah adamlar yerledirmek sretiyle fedlerden birer mfreze-i isyniyye tertb edip damlar zerine kmaa mezn olanlar km ve dire-i hkmete girmee mkellef olanlar da direye girip, hatt bir takm zbta odasnn nne kadar gelmi olduklar srada henz memr olduklar odalarn kaplarna varmadan el-hin hif [Hin korkartr.] hkmnce ilerinden birisi hmil olduu revolveri ilk evvel karsna tesdf eden jandarma binbas zerine skm ise de isbet ettirememi ve ikinci skt kurun jandarma jurnal emnini ehd etmi ve nc el skmaa meydan kalmakszn oradaki jandarmalar tarafndan kendisi ve merdivenlerden yukar kmakda bulunan rufek-y siresi diyr- ademe gnderilmilerdir. Oda kaplarndan vrd edecek silh sedsna muntazr olan dam zerindeki Ermeniler dahi hmil olduklar eslihay odalarn pencerelerinden ieri skmaa balam ve bu silh seslerine intizr etmekde olup ar ve pazarda ve mahalle ilerinde krgir ve mevki mnsebetli dkknlarda ve hnelerin damlar zerlerine de yerletirilmi olan dier ksm Ermeniler, gelip geen ahl-i slmiyye zerine kurun atmaa mberet eylemi olduklarndan, ehirde epeyce heyecn ve dehet yaylmdr. Kide-i ihtiyt-krneyi elden brakmamak gibi hussiyye-i hikmet-perverne ile muttasf olan Yver-i Ekrem-i hazret-i ehriyr devletl kir Paa Hazretleriyle vl-i vilyet ve kumandan- memleketin evvelce bi't-tertb sret-i hafiyyede mer-y askeriyyeye verdikleri talmt cbnca alnan bir boru iretiyle ehirde mevcd olan suff- muhtelife-i askir-i hne hemen mevzi-i muayyenelerini alarak iki saat zarfnda ref ve teskn-i ri edilmi ise de silh alp kla pghnda cem olunmakda bulunan askir-i hneye, klalara nzr bulunan Ermeni hnelerinin damlarndan atlan kurunlardan ve klalardan mevzi-i muayyenelerine gelinceye kadar getikleri yollarda birer sretle tehassun eden Ermenilerin endaht ettikleri mermilerden askir-i hnenin epeycesi mecrh ve ehd olmulardr. u kadar ki askir-i hne silh alp mahallt- muayyenelerine gelinceye dein meydanda kalan slm ve Rum ve Acemler mdfaa-i nefs ve mal kasdyla Ermenilerle savam olduklarndan, ilerinde maktlen [238] veft edenler olmu ve kargaalk arasnda Ermeni dkknlarndan malca zyita urayanlar da bulunmudur. Bu ri kaz-y mlhakaya da siryetden hl kalmam olduu hlde, suvr jandarma ve askir-i hne izmyla onun da n alnm ve kylerce dahi emvl ve mevden zyi olan olmu ise de, gerek kasaba dhilinde ve gerek kylerde zyi olan eynn istirddna kol kol memrlar tayn olunarak ksm- kllsi bulunup

162

HSEY N NZIM PAA

komisyon- mahss vstasyla eshbna ide olunmakda ve aksm- bkyyesi de pey--pey aynen ve btn btn ziya urayanlar bedelen istf edilmekde olduu grlmdr. Esn-y ride Erzurum ile mlhak kursnda ahl-i Mslimeden ikisi asker ve biri jandarma olmak zere yirmi bir ve Rum milletinden iki ve ranllardan da iki ahs maktl ve biri kolaas ve dieri yzba ve ksru kk zbit ve nefertdan olmak zere askir-i hne ve jandarmadan krk bir ve ahlden krk mecrh vuk bulmu ve Ermenilerden iki yz altm drt maktl ve yz altm dokuz mecrh vk olmudur. Erzincan vakasnda dahi slmlardan on maktl ve yz yedi mecrh ve Ermenilerden yz on bir maktl ve yz elli yedi mecrh ve Refhiye kazsnda Mslmanlardan bir maktl ve on alt mecrh ve Ermenilerden on sekiz maktl ve Kuruay'da Mslmanlardan iki maktl ve mecrh ve Ermenilerden dokuz maktl ve be mecrh ve Kemah'da Ermenilerden drt maktl ve be mecrh ve Tercan'da Mslmanlardan yirmi be maktl ve be mecrh ve Ermenilerden yz krk maktl ve krk iki mecrh ve Pasinler kazsnda bir Mslman kadn maktl ve Ermenilerden yirmi sekiz maktl ve on dokuz mecrh ve Ki kazsnda Mslmanlardan elli maktl ve on dokuz mecrh ve Ermenilerden yirmi maktl ve on mecrh ve Elekird kazsnda dahi Ermenilerden drt maktl ve iki mecrh ki Bayburd ve Hns kazlarndan mad nefs-i Erzurum ve mlhaktndan Mslmanlardan yz on alt maktl ve iki yz otuz drt mecrh ve Ermenilerden be yz yetmi alt maktl ve drt yz yirmi iki mecrh vuk bulduu sret-i resmiyyede alnan jurnal mtlaasndan anlalmdr. Erzurum vilyetinde Bayburd ve Hns kazlarndan mad zkr ve ins ahl-i Mslimenin drt yz otuz yedi bin ve Rumlarn iki bin dokuz yz yirmi bir ve Ermenilerin doksan bin drt yz on ve Katoliklerin yedi bin dokuz yz yirmi ve Protestanlarn iki bin yirmi drt nfsdan ibret olduu ve yalnz alt Yahudi [239] ve yz yirmi gayr-i mslim Kbt bulunduu vilyet nfs idresinden tanzm ettirilmi olan cedvelden mnfehim olmutur. Hns Vakas syn komiteleri ve fed blkleri tekl etmek zere env evrk- fesdiyyeyi hmilen uradan buradan gelip aralarna yaylan ve kendi stlhlarnca propagand ve terr tesmiye olunan Ermeni fesd nirleri ve mdehhilerinin Hns ve kursndaki Ermenilere ilk ettikleri fikr-i isyan-krne teklf-i emriyyeyi tesviye etmemek zere trl bahnelere tevessl etmek ve Hns ve Muca air-i ekrd ile ahl-i slmiyyenin mazhar- ihtirm olmu olan eyh Haydar Efendi gibi mazannadan bir zt her bir az-y bedeniyyesini bir para ederek ehd eylemek ve airden Yusuf Aa'y yalnz bularak idm eylemek ve Hamdiyye Svr Alaylar

ERMEN OLAYLARI TR H

163

yzbalarndan Halil Aa'nn kermesi Reyhan' ve mtekben gelinini karmak gibi mumele-i tecvzkrne ve ser-bzneye cret etmi ve oralarda askir-i hne bulunmamasndan n mdfaa-i cn ve rz iin hazrlanmakda bulunan ahl-i slmiyye o emir ve vesy-y hkmete tebiyyetle sabr-hn olarak u ahvle tahamml etmeyi gze aldrm iken, o fesd nirleri ile bi'l-ittifk kyl Ermenilerin kur-y slmiyye zerine muhcemelerine dayanamayarak mukbele-i bi'l-misle mecbr olmulardr. Bu srada Erzurum'dan gelip yetien Yver-i Ekrem devletl kir Paa Hazretlerinin himem-i mahssalaryla ri kasabaya siryet ettirilmeksizin basdrlmdr. Esn-y ititda slmlardan alt ve Ermenilerden otuz iki maktl vuk bulmu ve baz kylerde emvl ve zehirce de zyit olmu ise de taraf taraf karlan memrlar marifetiyle pey-der-pey istirdd olunarak eshbna ide olunmakda ve hatt Hns'a muvsalatmzda kaymakan veklinin istirdd- emvl iin kurda gezmekde bulunduu grlmdr. Hns kazsnda otuz bin yz doksan yedisi Mslim ve dokuz bin drt yz alts Ermeni ki ceman otuz dokuz bin alt yz nfs skin olduu ve iki yz drd srf Mslman ve on drd srf Ermeni ve sekiz kurnn mahlt bulunduu tahkk edilmidir. [240] Bitlis Vilyet-i Aliyyesi ve Mu Vakas Mu sanca dhilindeki Ermenilerin nfsu ahl-i slmiyye nfsundan biraz noksan olup, bu havldeki elviyeye nazaran en ziyde Ermeni yata denmee lyk olmakla berber, ihtiv ettii vsi ovaya skca skca yaylan kurnn alebi de Ermeni olduundan, Hain ve Erzurum ve Diyrbekir gibi mefsid ocaklarndan kopup gelen ve Hnakyan ve Tiflis cemiyyet-i ihtilliyyelerinin talmt- essiyye-i fesd-krnelerini hmil bulunan ve kendi stlhlarnca propagand denilen ve nir-i fesd ve ihtill olan fedlere istedikleri gibi meydn- ceveln olmak istiddn hizdir. Gerek yukarda tadd olunan mahallerden gelen ve gerek stanbul gmrkleriyle Tophane skelesi'nde hammallk edip ber-y sla memleketine geliyor imi gibi zihinlerini, fikirlerini cemiyyt- fesdiyye-i mezkrenin tesvlt ve tevktyla ml--ml ederek kylerine avdet eyleyen nir ve muharrik ve mdehhilerin kyl Ermeniler aralarna sadklar tohum- fesd ve isyn bir yandan dhil-i livdaki anl Kilise ve bir yandan Bitlis'de kin Amerika Misyoner Mektebi'nden bir dziye nben eden miyh- muvenet fesd-fez ile istenildii gibi baarmaa balayp fesd programlarnn hkm vcd bulmu olmasndan n Ermenilere bi't-tabi bir serbestlik ve bir ser-bzlk gelerek teklf-i emriyyeyi f etmemek ve asrlardan beri vatan karndal ettikleri ahl-i slmiyyeyi Evveli am, hiri de amdr. Buralardan kp gitmelisiniz. gibi dil-ikenne szlerle rehn-i yes ve ftr etmek gibi etvr- tafra-frne ve vaz- ksthneyi mutd etdiklerinden ve gittikleri kmaz bir yol olduunu kendilerine ifhm ve Hkmet-i Seniyyeye ibrz-

164

HSEY N NZIM PAA

sadkat- tm eden Rhib Parsih'i Hnakyan Sosyalist Frka-i htilliyyesi programnn terrler hakknda tayn ettii vezifin tamm-i icrs sretiyle idm eylediklerinden ve Ermeni kyleri aralarnda yalnzca sktrlan baz slmlar ldrldnden dolay dr- heyecn ve dehet olan ahl-i slmiyyenin ulem ve meyh ve mftleri Meclis-i dre-i liv azsndan Hac Tlib Efendi'nin hnesinde Ermenilerin ileri gelen ve sz anlayanlaryla beraber bi'l-ictim bu vaz- tavrn hukk- vatandaye muhlif olduu ve hakk- mcverete kem-fi'l-evvel riyetle asrlardan beri [241] iki millet arasnda devm edegelen hsn-i mzi ve imtizcn skkn- kinne gbta-bah olacak vechile il-hiri'l-kyme idme olunmas mkteziyt- insniyye ve kide-i nimet-insiyyeye muvfk olaca anlatlp tiyyen evz- mutde-i ser-bznenin terkiyle hukk- kadme-i vatandaye riyete devm olunmasna bi'l-ittihd karr verilmi iken, ehr-i Tern-i sn'nin nc Cuma gn bir Ermeni silhc dkknnda bir silh patlamas ve bir dkknn dam zerindeki bir Ermeninin Dkknlar kapaynz. demesi zerine Ermeniler dkknlarn kapayarak koumaa balam ve etrfdan her end bu hle mmnaat olunmak istenilmi ise de muvaffakiyyet hsl olamamdr. Derhl yetien askir-i hne ve memrn-i hkmet byk bir kargaalk vukuna meydan brakmayarak, ancak cz bir zaman zarfnda vuk bulan msdemede dhil-i kasabada Ermenilerden drt maktl ve otuz iki mecrh vuk bulduu hlde ri basdrlm ve maaza ve hnelerden emvl ve ey ziyna frsat kalmamdr. Sancak mlhektndan asl destgh- mefsid olan kurda dahi vuka gelen msdemede slmdan be maktl ve alt mecrh ve Ermenilerden on maktl ve mecrh vuk bulmu ve baz kur emvlinden zyi olan da olmudur. Ancak taraf taraf karlan memrn marifetiyle ey-y zyiann yzde doksan bi'l-istirdd eshbna verilmi ve bakyyesi de ide olunmak zere bulunduu grlmdr. Mu sanca drt yz yetmi alt pre karyeyi hv olup, bundan yz on bei srf Mslman ve yz dokuzu slmla kark Ermeni ve elli iki kadar da srf Ermenidir. Ve nfs- mevcdesinden seksen be bin dokuz yz elli yedisi slm ve elli sekiz bin iki yz kadar Ermenidir. Bitlis Vakas Bitlis Ermenileri ve Diyrbekir ve Erzurum ve Van gibi menbi-i fesdiyyeden ahz- talmt etmese bile nefs-i Bitlis kasabasndaki Amerikan Misyoner Mektebi'nden ald talmt- fesd-verne mertebe-i kifyededir. Bu mekteb Bitlisli iken naslsa Amerika'ya den bir Ermeninin tess-kerdesi olup, bir Amerikalnn Bitlis'de dnyaya gelen ve zamn- sebvetini Bitlis'de geirdikden sonra [242] Amerika'ya giderek tahsl-i fnn ile avdet etmi olan olu Jorj Nab nmnda bir adamn yed-i idresine mevddur. Bitlis'e onbe-yirmi saat mesfedeki

ERMEN OLAYLARI TR H

165

kylerden gelip mektebin leyl snfnda tahsl ile zihinlerini Hkmet-i Seniyye aleyhinde env- meksd ile ml--ml etdikden sonra vilyetin her ke ve bucana dalan kz ve olan bir sr Ermenilerin akrib ve cvrna nakl ve tebl etdikleri fikr-i itat-ikenne ve bunun mstelzim olduu etvr- isyn-krne bu civr Ermenilerini bir hayli mde drerek tark-i selmet ve sadkatdan karm ve merkm Jorj Nab ile murahhasa vekli kasaba Ermenilerinden ileri gelenleri ve onlar da avm takmn iv ve ir eylemi olduklar gibi teden beriden de Hnak cemiyyet-i fesdiyyesi programn hv fed takm kasabann iine dolmu ve bir yandan da baz bed-hhn tarafndan mevid-i mevhme ile cretleri artrlm olduundan, hkmet memriyyetinde mstahdem olanlar memriyyetinden istif ile dire-i hkmete gelmemek ve esnf takmlar hasbe'l-cb maazasna gelen slmlara: u belindeki ba ne tayorsun? Bir ka gne kadar onun hkm kalmayacakdr. gibi hilf- erta-i sadkat ve tbiiyyet-i vaz- itatikenneyi takndkdan ve u vaz ve tavr refte refte ilerletdikden sonra maaza ve dkknlarndaki eynn ehemmiyetlilerini hnelerin[e] tayarak bir nevi hzrlk da grdkden sonra, Gmhne hdisesinin yevm-i vuku olan ehr-i Tern-i evvel'in onnc Cuma gn ahl-i slmiyye cevmi-i erfeye gidip huteb minberde krt- hutbe ettii srada Protestan mektebinden alnan bir an zerine en evvel Ermeni mutebern ortadan ekilip uraya buraya gizlenmi ve ikinci defa alnan an akabinde tekml Ermeniler dkknlarn kapayp ve yol zerine ahlyi yamaya tahrs iin baz ey ilk ve bir ka dkkn dernunda da ortala yangn tel vermek zere mevdd- mteille ilk edip silhlarn almak iin hnelerine azmet eylemi ve silhn alan cevmi-i erfe kaplarna ilerlemee balam iken, her noktada birden hcm mansn ifde edecek olan nc ann alnmasna mahal kalmadan pencerelerden ahvli gren kadnlarn cmilere gnderdikleri ocuklarla ahl-i slmiyyeye keyfiyyeti ihbr eylemeleri zerine hutbenin hitmna intizr etmeksizin cemat cmilerden dar frlam ve kap nnde msellah Ermenilerin taarruz ve tecvzlerine hedef olmaa balam ise de Ermenilerin silh istimlindeki cebneti ve Krdlerin halk silhorluu meksd- mutasavvireyi vcda getirmee mni olup, iki saat kadar devm edip askir-i hne ve memrn-i hkmetin [243] tedbr-i hakmnesiyle n alnan muktelede Ermeniler silh ve slmlar odun ve sopa gibi eyler istiml etdikleri hlde slmlardan otuz sekiz maktl ve yz otuz be mecrh ve Ermenilerden yz otuz alt maktl ve krk mecrh vuk bulmu ve yanmaa balayan dkknlar sndrlerek etrfa siryetine meydan braklmam ve hnelerdeki ey tammen muhfaza olunabilmi ise de baz ufak tefek dkknlardan zyit olmudur. Vakadan on gn sonra Hkmet-i Seniyyeye sadkat- mehdesinden dolay fesd komitesi cnibinden ber-mceb-i talmt idma mahkm olan Meclis-i dre azsndan rifatl Aacan Efendi'ye bedel biraderi Kigork merkm Jorj Nab'n ua tarafndan

166

HSEY N NZIM PAA

sokakda revolver ile vurulmu olduundan cn-i mersm dier iki refkiyle derdest ile elinden revolverleri alnarak taht- tevkfe alnm ve merkm Kigork'un dahi yaras iki ay sonra iltiym bulmudur. Ve yine bu talmt ve tertbt diresinde kaz ve kur-y mlhekada vuka gelen msdeme de dahi slmlardan seksen alt maktl ve otuz sekiz mecrh ve Ermenilerden maa-Keldn ve Sryn ve Katolik ve Protestan yz yetmi bir maktl ve krk dokuz mecrh vuka geldii alnan tahkktdan mstebn olmudur. Vilyet-i mezkrenin merkezi Siird ve Gen sancaklarnda zkr ve ins olarak yz elli alt bin drt yz doksan alt Mslman ve elli drt bin alt yz doksan yedisi Ermeni ve milel-i sire mevcd olduu Nfs dre-i Ummiyyesi'nden alnan cedvel meddsndan mnfehim olmudur. Her birisinin dr olduu ahvl bldaki tafsltdan mstebn olan mevka vsl- kemternemizde her snf ahl zerinde heyecn ve hayet bk olduu grlmesi hmil olduumuz talmt diresinde kasabalardaki mft ve ulem ve ayn ve mlhaktndaki nevh mdrn ve baz mahallerin ky muhtarn celb ve davet olunarak taraf- eref-i cenb- hilfet-penhden memren geldiimizi beynla vel-i nimet-i b-minnetimiz, vel-nimet-i ezm ve efhm efendimiz hazretlerinin netce-i ml-i cenb- hilfet-penhleri tebea ve zr-i destn- hnelerinin keml-i huzr ve rhatlar herkesin i ve glerine devm ederek memleketin imret ve terakksiyle husl- mesdiyyeti nokta-i muten-bahsna mahsr [244] ve her snf tebea-i hnelerinin birbirleriyle be yz seneden beri husl-yfte olagelen hsn-i imtizc ve mzilerine asl halel getirilmeyerek il-m-allhu Tel devm edip gitmesi arzusuna maksr olduunu ve aralarnda meskn Ermenilerin devlete kar vuk bulan isynlarn basdrmak vazfesi hikmeten ahlye taalluk etmeyip, askir-i nusret-mesir-i cenb- ehriyrye id idn ve onlar da yine ahlnin evld ve ahfd ve ekribinden mrekkeb, fakat bir intizm ve tertb diresinde harekete memr kuvve-i malme-i muntazamadan ibret olarak tark-i isyna hatve-endz- cret olan Ermenileri tedbe kf ve kfil bulunduu ve fazla olarak kuvve-i redfenin de ite silh altna alnp sye-i satvet-vye-i cenb- zllullhde her vechile def-i hil ve teskn-i rie muktedir frka-i hmynlar emre muntazr bulunduu ifde edilerek, kimsenin isyna karmayp i ve gleriyle megl olmas iktiz edeceini daha baz tafslt- cbiyye ile ifhm etmemize ve bu vesy ve ihtrtmzn ahl-i slmiyyeye ferden ferd ilnn tavsiye eylememize kar, hepsi taraflarndan du-y tevfr-i mr evket-i vel-nimet-i b-minnete tilvet ve tekrr ile hsn-i telakk-i vesyya itb olunmu ve taraflarndan vuk bulan hareket, mcerred mdfaa-i rz u cn kasdndan baka hi bir eye mstenid olmad beyn ve ifde klnmdr.

ERMEN OLAYLARI TR H

167

Ermenilerin dahi ileri gelenleriyle murahhasa ve rhibleri celb ile milel-i kadmeden hkmt- sire ellerine den srler, Midyallar, Lidyallar, Keldnler taht- hkmlerinde bulunduklar hkmetlerden mumelt- msade-krneye mazhar olamadklarndan, kavmiyyetlerini ve lisnlarn ve ynlerini kaybederek bugn dnya yznde, fakat Hkmet-i Seniyyenin dire-i hkmet-i dilesinde kalan cz Keldnlerden madsnn vcdlar kalmam ve kendileri de byle bir hkmet eline gemi olsa idiler, onlar gibi lisnlarn ve milletlerini muhfaza iin mazhar- msade olamayarak el-yevm Ermenilikden yer yznde eser kalmayaca derkr bulunmu iken, mcerred drt-be asrdan beri zr-i cenh- mstelzim'l-felh adletine sndklar Devlet-i Aliyye-i ebediyy'd-devmn cnib-i adlet-menkbndan nil olduklar msade-i ltufkrne ve teshlt- pederne syesinde lisnlarn ve milliyyetlerini ve mezheblerini asl zyi etmekden baka, bi'l-aks terakk ettirerek ve memleketin ksm- mhimm-i ticretini ve mnbit ve mahsldr mahallerini elde eyleyerek env- nimet-i mesdneye [245] nil olduklarndan ve senev krk kurudan f etdikleri bedel-i asker mukbelesinde hizmet-i askeriyye ile mkellef olan Mslmanlarn muhfaza ettii mlk ve istihsl eyledii syi ve sdegye itirk eylediklerinden dolay her nefes tahds-i nimet ve takds-i minnet edecek yerde, vaz- maks ile kfrn- nimet eylemek dnya ve ukbda mstelzim-i env- ukbt olaca ve mehdumuz olan Hnakyan ve Tiflis cemiyyet-i fesdiyyelerinin talmtyla ittihz ettikleri tarkn kmaz bir yol olup beyhde yere hem kendilerini vd-i rhatdan dr ve hem de Hkmet-i Seniyyeyi b-huzr etmekden zge bir netceyi sl edemeyecei ve bu memleket Ermenilerince bir c-y selmet var ise o da ancak be asrdan beri nil olduklar trl trl nimet ve tfetlerin kadr kymetini bilerek dmen-i efkat-i hilfete sarlp tark- ubdiyyet ve sadkatdan katiyyen ayrlmamak olduu daha sir baz tafslt ile ilm ve ifhm olunmas zerine bu meselenin bis ve bdlerini lanet ile tavsf ve mcerred menfaatlerini kendi aleyhinde arayan bed-hhnn evirmek istedikleri dolab- mefsedete kendilerinin let ittihz olunduklarn tarf etdikden sonra kimisi murahhasalarn telmh ederek mevviklerin okumakdan b-behre memrn-i rhniyye olduklarn ve kimisi ilerine giren ecneblerin meydan msid bularak icr etdikleri habsetden btn Ermeni milletinin de lekedr edildiini bi'l-beyn imdiye kadar mazhar olduklar env- avtf sayp dkerek ile'l-ebed dahi o avtfdan behreyb- mefharet olmak arzusundan ayrlamayacaklarn ve aralarnda tesvlt- mefsedet-krne ile muhtell'd-dim olanlarn cez-y sezlar verilerek emsline bir ibret-i messire gsterilmesini ifde ve istid ve daavt- seniyye-i cenb- hilfet-penhyi tilvet ve ed eylemilerdir. Bir yandan u sretle f-y vesy ve nesyih olunmakla beraber bir yandan da her Ermeni skin olan vilyet ve liv ve kaz merkezlerine ekall bir kolaas kumandasnda olarak iki blkden aa olmamak zere askir-i hne ikme ve her

168

HSEY N NZIM PAA

vilyet ve sancak ve kaznn kur-y mlhakasndan en ziyde Ermeni kylerinin mctemi olduu mahallere yine o kuvvetden aa olmamak artyla cb- mevke gre svr ve piyde cund- cenb- mlkne tabiyyesiyle kasaba ve dernlarnda kollar gezdirmek ve kyler aralarnda ale'd-devm harekt- devriyye-i askeriyye gsterilmek sretiyle temn-i asyi esbb istihsl ve her mevke ikd ve tabiyye edilen ktat- askeriyye kumandanlarna ahvl-i hzra ve fevka'l-dede nasl davranmalar [246] ve muhavvel-i uhdeleri olan takrr-i emn rmi urunda ne yapmalar lzm geleceini muarref ksa ve mfd talmt yazlp verilerek, bu talmtn her zbit tarafndan ezberlenip ahkmnn harfiyyen icrs tavsiye olunarak, sye-i tevfk-i sermye-i hazret-i hilfet-penhde memru olduumuz mahallerin emr-i inzbt istikml olunmu ve her Ermeni bulunan yerde az ok ri vcda gelmi olduu hlde, u tedbr semertndan olarak Tirebolu ve Giresun ve Ordu ve Sinop ve aramba ve Bafra gibi merkez ve mlhaktnda Gmhne'den ok ziyde Ermeni skin olan mahallerde bir gn vukt zuhr etmemidir. Krdistan'n malm ve mehr olan dalarndaki mnat cihetiyle ahlsi Anadolu-i hnenin vilyt- siresi skkn kadar henz dhil-i dire-i medeniyyet olamam bir ok airden ibret ve aralarndaki Ermeniler kendilerine nazaran hiz-i mertebe-i ekalliyyet iken bunca tecvzt ve taaddiyt- Ermeniyyeye kar bu civrlarda vcda gelen ri ve ititn bu derece-i pesnde kalmas mcerred buralardaki air beylerinin sye-i seniyye-i cenb- hilfet-penhde hiz olduklar Hamdiyye Svr Alaylar merl vak ve haysiyyetini muhfaza kaydnda bulunmalar sr- nfiasndan olduundan bu tekl-i bed-i hikmet-pervernenin takdr-i isbeti yolunda her ne yazlsa tasvr-i hakkat edilmi saylmaz. Hsl her yerdeki riin eyym- vkas mttehid olmasndan melff Hnakyan ve Tiflis cemiyyet-i fesdiyyeleri programlaryla bu programlarn propogand ve terrlerinden elde edilen ve bir ka Ermeni zerlerinde zuhr eden evrk mefhiminden pek vzh ve pek ran tezhr etmekde olduuna gre, nil olduklar niam ve sadet-i n-mtenhiyyenin kadrini bilmeyerek ref-i liv-y isyn eden Ermenilerin def ve tenkli vazfesinin Hkmet-i Seniyyeye idiyyeti bhir olduu hlde, ahl-i slmiyyenin ie mdhalesi diyye-i tenkle makrn olmadan ziyde, Ermenilerin tenhca rst getirdikleri Krdleri urada burada ldrmek ve air kzlarn karp rzlarna tasallut etmek ve beyne'l-ekrd zhd ve takvsyla hiz-i mevk-i ihtirm olan eyh Haydar Efendi'yi bir sret-i gaddarnede idm ve cn ve cihndan eazz ve akdes olan salt- mefrze-i cumay ed srasnda cevmi ve mahallta hcm ve iktihm- env- tecvzt ve taaruzta kar def-i sil sadedine mahml olduu ve u mtlaann isbt slmlardan dahi zkr ve ins bir ok maktl ve mecrh [247] vukuyla rehn-i rtbe-i bedhet bulunduu pek kolaylkla teslm edilecek mevddan olmala, ol bbda.

ERMEN OLAYLARI TR H

169

F 30 Receb sene 1313 ve f 3 Knn- sn sene 1311 Hnakyan Sosyalist Frka-i htilliyyesi Programnn Tercmesidir Hnakyan frkasnn efkr ve meksd- essiyyesi ber-vech-i tdir. Tenskt- hzraya gre kuv-y insniyye hakszlk ve esretden ibretdir. Bunlara bin edilen tensktn insanlara bahettii hukk- siysiyye ve medeniyyeyi zorlu cebbrlar ve zlim hkmdarlar ellerine alarak mezlim ve taaddiytla insanlar ezmekde ve insanlarn her trl mnsebtnda msvtszln intc eyledii hakszlk grlmektedir. nsanlarn ahvl-i siysiyye ve medeniyye ve maddiyelerinde bu msvtszlk her yerde ve her snfda pek ikr bir sretde grlyor. nsanlarn kk bir ksm siys ve madd servet-i azmesiyle kuv-y essiyye ve medeniyyesini ve imtiyzt- mahssasn bir ok and adamlarn grdkleri ez ve cef ve dkdkleri kan ve ter syesinde tezyd ve takviye eylemektedir. Btn alkan adamlar taht- esrete alarak iktisb- kuvvet eylemi olan zt, bugn umm mlkn hkmdr vey pdih nmn alyor. Bu mzebzeb ve haksz ilerin slh, ancak sosyalist tensktyla kbil olabiliyor. Bu tenskt kavid-i ictimiyyeyi muhfaza ederek, bu syede her ferdin birbirlerine muvenet eylemesi ve ilerin ileri gitmesi mmkn olur. Ve insanlarn tab ve n-kbil-i inkr ve mmteni's-selb ve'l-ihll olan hukk- siysiyyesi muhfaza olunur. Her ferde muvenetle ayrca kuvvet verilir. Ve herkesin kbiliyyet ve istiddnn terakksi ve bir nizm tahtna vaz ve mal ve mlkn vikyesi ve aralarnda nsiyet ve ihtiltn tesviyesi mmkn olur. Ve'l-hsl maksad- asl-i ictim tezhr eder. Hl-i hzrda Ermenistan- Osmn'de bulunan Ermeni cematnn ahvl ve usl-i idre ve essiyyesi bir nev esret zincriyle baldr. dre nokta-i nazarnca cemat dorudan doruya ve bi'l-vsta alnan hesbsz ve dehetli br- teklf altnda ezilmekde ve teklf-i mezkre mikdr l-yenkat bir ok zamim ile artp gitmektedir. [248] Tark-i inkrzda hatve-endz olan bir hkmetin ok defalar uramas tab olan buhrn- ml zamanlarnda cematn arzisi bir yandan sret-i cebriyyede taraf- hkmetden zabt olunmakdadr. Gy ki o toprak cematn deil imi de evvelce bey ve aalarn, imdi de devlet mal imi. Cematn semere-i msvsi o zlim hkmetle zevt- mmtzesinin gd-y yevmsi olmaktadr. Byle bir tuzakda zincr-bend kalm olan cemat, yalnz hkmetin ve menfi-i ztiyyelerinden baka bir ey dnmeyen byklerin boazlarn doyurmak iin kan terler iinde alyor. Bu bedbaht cemata siys nokta-i nazarndan baklr ise klliyyen mahrm- hukk ve giriftr- esret olduu grlecei gibi, derin bir skt ve sknete daldrlm ve krkrne bir itata mahkm klnm olduu grlyor. Mahkemede ahdet etse haksz kar. Ktiline kar mdfaa-i nefs ile cn olur. Hl-i pr-mellinden alasa

170

HSEY N NZIM PAA

kabhatli saylr. Hne ve lnesi air-i vahiyyenin tahrbt altnda ezilmekde ve btn mr bir hl-i mzyakada gemekde olduundan, madd ve manev her vechile dr- tahrb edilmi ve son derecede bir fakr u zillete giriftr kalmdr. Maksad- mezbr bir bedbaht cemat bulunduu muzk-i sefletden tahls ile bir rh- mstakme sevk etmekdir ki bu da ancak sosyalist tensktna tatbk-i hareketle hsl olur. Bu maksad- bade vusl bizce elzem olup, buna mukrenet ise ancak Ermenistan' ele geirerek kendisine vsi bir hukk- hrriyyet-i essiyye it eylemekle olur. Ermenistan- hnenin istikll-i millsi tdeki esslar syesinde iktisb olunabilir. Gerek Ermeni cematnda ve gerek milel-i sirede terakkiyt- insniyyenin zrde beyn olunacak vsi hukk- essiyyeye mtevakkf olduu bizce msellemdir. Bu hrriyyeti Trk vey dier zlim bir Ermeni hkmetinin kavid ve tenskt- essiyyesine yerledirmek muhldir. Bunun vsi ve serbest bir sretle istimline yegne temnt ise hkmet-i milliyye-i ummiyyedir ki bu da ancak Ermeni cematnn istiklli ile hsl olur. istikll-i millnin iktisb ve muhfazasyla terakkiyt- milliyyenin temni iin evvel-i emrde tayn edilecek hukk- essiyyeyi ber-vech-i zr tadd ve beyn eylemei vazfeden addederiz. (1) Vakt-i intihbn umm cemata iln ve kura usl ile millet tarafndan dorudan doruya ve serbest bir sretle l-yenazil mebsn intihb ve bir heyet-i teriyye tekli ve milletin umr- hkmete mteallik husst sul eylemee hak ve selhiyyeti olmas ve mebsnn [249] her bir snf ahlden intihb olunabilmesi ve heyet-i teriyyenin Ermenistan'n mehr ehirlerinden birinde tessi. (2) Vilyt iin vsi bir istikll. (3) Umm iin bir istiklliyyet-i vesa ve bu ikinci ve nc idrelere mahss memriyyetlerin r-y ummiyye ile tekli. (4) Her ahsn hl ve kudret ve sanat ve megliyyetine asl baklmakszn hakk- intihba mlik olmas. (5) Serbest-i matbt ve hrriyyet-i kelm ve hrriyyet-i vicdn ve hakk- ictim ve itirk ve hrriyyet-i harekt. (6) Meskin ve ehsn her trl taarruz ve halelden masniyyeti. (7) Btn ahlnin asker olmas. Cematn ahvl-i milliyyesi slhtna gelince: Hrriyyet-i siysiyye ele geirildikden sonra husst- tiyye icr olunacakdr. Cematn mevcdiyyet-i siysiyyesi tahkk ve meyl-i arzusuna gre tadl olunarak bir nizm altna konulmaldr.

ERMEN OLAYLARI TR H

171

Ahlnin mevcdiyyet-i siysiyyesine dir olan hukkun burada beyn elzemdir. Arzi herkesin hl ve iktidrna gre tevz olunmal ve teklf iin usl-i terakk muhfaza edilmeli ve teklf en ziyde amele zerine siklet-bah olduundan, bunun klliyyen lav ve tahsl-i mecbr uslnn umm iin devlet hesbna meccnen olmas dahi levzm- essiyyedendir. Hnakyan frkas bu meksdna ihtill vstasyla muvaffak olabilir. Bunun iin milletce isyn icrsyla zimm- idre-i siysiyye deruhde olunarak Ermenistan- hnenin tenskt- hzrasn tayr eylemek lzmdr. Meydn- isyn ve ihtill Ermenistan- hne olmaldr. Bunun vsta-i icriyyesi dahi ber-vech-i tdir: (1) Propagandrler nirler Propagandlarn vezif-i giyyesi: Balca her bir snf cemat ve ahl arasnda efkr- ihtilliyyeyi alevlendirerek her tarafa ner ve ia eylemek ve istiklliyyet-i milliyye ile vsi ve avm-pesendne bir hrriyyet-i siysiyyeye olan ihtiyclarn kendilerine anlatmak ve sosyalist inklbt ve slhtn icr ve bunlarn tark-i icriyyesini beyn ve inb eylemek. Ve esbb- essiyye-i ihtilliyyeyi ve cematn imdiki hline gre ihtill ve isynda ne trl davranabileceini retmek. Ve ihtillden sonra hsl olacak ahvli evvelce haber vermek ve bunlar yukarda beyn olunduu vechile [250] kendilerine lykyla tefhm eylemekdir. (2) Ekd-i esy muharrikler Bunlarn vezif-i giyyesi: Cematn snm rhunu tekrr canlandrarak dman aleyhine tevk etmek ve her yerden vuka gelen mezlimden bi'l-istifde cemat hkmete kar tahrk eylemek ve mumelt- hasmne ve cebriyye ve tazykiyye ve zulmiyye vukunda cematn mdfaasnda bulunmak ve harekt- n-merziyye vukunda cemat ayaa kaldrmak ve her frsattan istifde ile hkmetden slht talebinde bulunmak ve vergi vermemek ve hkmet aleyhinde sir gn nmyilerde bulunmak. (3) Terrler Bunlarn gye-i vezifi: Cemat taht- tazykde bulunduu vakit muhfaza etmek ve fikir ve rhunu canlandrmak ve aralarna tohum- ihtill samak ve zuhr edecek ihtilli her tarafa yaymak ve cemat hkmete kar bil-prova protesto ettirmek ve cematn her hlde nil-i muvaffakiyyt olaca zannn dim takviye eylemek ve ihtill ilerini terakk ettirerek hkmetin kuvvet ve azametini krmak ve kendisini dehet-i kll iinde brakmak ve memrn-i hkmet arasnda bulunan Trk, Ermeni; bi'l-umm css ve hafiyye gibi ehs- mazarray mahv ve telef eylemek. (4) Kazma kerbtn tenskt

172

HSEY N NZIM PAA

irket-i ihtilliyyelerin birer azsndan mrekkeb bir tenskt- ummiyye tekl olunmal ve bunlar aralarnda dahi birer az intihb edilerek bunlardan mrekkeb bir merkez-i tenskt vcda getirilmeli ve kuvve-i icriyye bu merkezde bulunmal ve btn irketler idre-i merkeziyyeye merbt olmaldr. (5) Harekt- rfiyye icrs tenskt- rfiyye ve cebriyyenin cmle-i vezifindendir. (6) Kyller arasnda vsi bir ihtill tenskt peyd etmek. (7) Amele beyninde dahi bu trl bir ihtill tenskt vcda getirmek. (8) Amele ile kyller iinde tenskt- ihtilliyye ve harbiyye peyd eylemek. Bu son tensktn vcdu be-gyet [251] elzem olup, dim umr- ihtilliyyede bulunmas artdr. Bunlar bir tarafdan esn-y harb ve ihtillde muvenet ve mzheretde bulunarak cemat arasnda kuvve-i ihtilliyyeyi tezyd ve yekdieriyle bi'l-ittihd byk bir ihtill ordusu tekl ederler. Dier tarafdan halk arasnda kav ve mstaidleri oaltarak birbirlerine lykyla ifhm- merm ve ikn-i meksda kudret-yb olurlar. Ve bu syede nil-i istikll olarak idre-i umr- siysiyyeyi deruhde ederler. Ve [de]mokratik esslar zerine yeni bir tenskt vcda getirerek mlk ve milletin terakk-i menfiine muvaffak olurlar. (9) Tebeddlt- klliyenin mevdd- icriyyesiyle istikll-i millnin vesit ve turk- intir ve program iln edilemez. Ermeni milleti iin Ermenistan'n komular ve sekenesi air, yan Srynlerle Yezdler ve Krdlere kendilerinin dahi br- sakl-i zulm ve itisf altnda ezilmekde ve her vechile muhtc- hukk- hrriyyet bir hlde bulunmakda olduklarna ikn edilerek kendi ihtill frkalarna dhil edilmek zere muvenetleri taleb ve tevecchleri kesb edilmek lzmdr. htillciler Devlet-i Aliyye'nin her hangi devlet ile olursa olsun, hl-i harbde bulunmasn icr-y maksada en muvfk bir frsat addederek Devlet-i Aliyye'yi vey onun gibi Ermeni cematn yed-i zabtna geirmek isteyen dier bir ecneb devletini kuvve-i azme ile kendisi pskrtmelidir. Bunun iin tekl edilmi olan ihtill kuvve-i harbiyyesi, harbin ibtidsndan nihyetine kadar Ermeniler zerinden Devlet-i Aliyye hkimiyyetini ref ve izle edecek bir hatt- hareket ittihz etmelidir. Bu maksad ile i grmek iin elde bir program bulunmaldr ki muhrebe esnsnda ihtill cemiyyetlerinin kuvvetleri bir arada mctemi bulunsun ve meydn- icrtda harb etdikleri devletin tabat ve meyl ve maksadn lykyla anlamaldrlar ki sonunda beklenilen istifde yerine daha bir byk felket zuhr etmesin. Bugn Ermenistan- hne Ermenilerinin mdfaa-i mddeiyyt iin cemiyyt- ihtilliyye kuvvetlerinin lzm- ictimna Hnakyan frkas kanat- kmile hsl eylemidir. Bunun dahi sret-i icriyyesi ber-vech-i t beyn olunur:

ERMEN OLAYLARI TR H

173

(1) Ekseriyyet-i klliyye, Devlet-i Aliyye Ermenilerindedir. Yaadklar yerler, vatanmzn en vsi mahalleridir. (2) Ermenilerin dav-y ekseriyyeti Berlin Ahidnmesi'nin altm birinci maddesi kuvvetiyle hukk- beyne'l-milel srasna gemi ve dvel-i muazzama-i Avrupa tarafndan bi-hakkn tannmdr. [252] (3) Devlet-i Aliyye'nin idre-i siysiyyesi maddeten gyet bozuk ve iflsa mheyy bir hlde bulunduundan, yakn vakitde izmihll-i kll ile harb ve mnkariz olmas bedhdir. Avrupa ve Asya-y Osmn muttariden inksma uradlarak, para para dvel-i ecnebiyye eline gemesi gibi felketlerin yekdierini takb ve tevl etmesi bu hlleri bir derece daha dr- vahmet eylediinden, bugn Devlet-i Aliyye zarret ve zillet-i fevka'l-de iinde kalmdr. yed bu devlet har bir devletin yed-i zabtna geer ve o da bundan daha zlim kar ise, Ermeni cematnn artk o zlim peneden urayaca sefleti tarf ve tavsf husle-i imkndan hric grlyor. Ermenistan- hne Ermenilerinin bugnk hli sir mahal Ermenilerinden daha zayf olduundan; bu zaaf def etmee almak her bir Ermeninin vcibe-i zimmetidir. Ermenistan- hne Ermenilerinin istiklliyyet-i milliyye ve hrriyyet-i siysiyyeleri elde edildikden ve buna bir metnet-i kaviyye verildikden sonra dier btn Ermeniler dahi ayn sretle tahls edilmeli ve bunlar zerinden dahi Rus ve Acem boyunduruklar kaldrlarak her nden bir demokratik cumhriyyet tekl edilmelidir. Bu syede Ermeniler meksd- badelerine, yan bir umm tenskt ile lem-i insniyyetin meyyl olduu sosyalist hudduna doru hatve-endz olmaa muvaffak olur. Mlhaza: Bu program kat deildir. Mevdd- essiyyesi muhfaza edilmek zere lzmuna gre tadlt icrs mukarrerdir. Kafkasya Cemiyyet-i Ummiyyesi'nin 1892 Senesinde Amasya'da Tanzm Klnan artnmesi Sreti Olup Truak Gazetesinin Numaral Nshasnda Ner Olunmudur [253] Maksad: Ermeni ihtill cemiyyetinden maksad: Memlik-i Devlet-i Aliyye'de umm ihtilller ihds sretiyle istihsl-i hrriyyet-i mlkiyye ve medeniyye eylemekdir. Herkes kendi semere-i sayi ile kesb ettii eyi temellk ederek, bu syede temn-i hukk- maet eylemesi kide-i klliyyesine mstenid olan Ermeni ihtill cemiyyetinin teklft- tiyyesinin katiyyen kabul lzmdr.

174

HSEY N NZIM PAA

(1) Serbest Ermenistan'da tiyyen icr-y hkmet edecek olan idre-i merta menfi-i ummiyyeye hizmet etmek zere her hangi cinsden olur ise olsun, bil-tefrk efrd- ahlnin kffesine seyynen bir hakk- intihb verecek ve menfi-i ummiyyenin bir sret-i maddiyyede muhfazasna medr olmak zere hakk- mezkrun bade bir hl-i ztrrda kalm olan sir mahallerde dahi tevs ve its ess ittihz edilecekdir. (2) Emniyyet ve syi ile yaayp almak iin en messir vesit istihsli. (3) Baka millet ve mezhebde bulunanlarn huzr- knnda msvt. (4) Hrriyyet-i kelm ve hrriyyet-i matbt ile idre-i mertann sir cb ettirdii imtiyzt. (5) Muhtcne arzi itsyla temn-i istifdeleri iin kendilerinin iktidr. (6) Bi'l-umm mahsltdan alnacak teklfin, mahsltn kymeti ve herkesin iktidryla mtensib olmas kide-i essiyyesine be-gyet riyet edilmesi. (7) Bedelt- askeriyyenin lavyla hl vakt ve cbna gre kura uslnn tessi. (8) Cematn her vechile terakk ve kesb-i kemlt eylemesine muvenet eylemek. (9) Avrupa-kr yeni usl ile cemat arasnda igzrl terakk ettirmek. (10) Cemat mebn ve messestnn hkmetimizin bi'l-umm kur ve mahalltna teml ve tammi ile bu syede her bir ferdin ahlk ve dtnn ve cannn taht- temne alnmas. [254] Vesit Ermeni ihtill cemiyyeti nil-i maksad olmak iin ihtill artnmesi mcebince cb eden ihtill cemiyyetlerini tekl eyleyecekdir. Hkmetden ve kavid-i ummiyyesinden bzr kalm olan Ermeni ve sir milletlerin Asrler, Yezdler ve Krdlerin bir ksm ve sde hlde bulunan Trkler silh be-dest olarak hkmete kar isynda bulunmalar esbbnn istihsline alacakdr. Blda tadd edilen milletler dhil-i ittifk edilemedii hlde b-taraf kalmalar esbb istihsl klnacakdr. (1) Ermeni ihtill cemiyyeti btn maksad ve mnsebtn dim ihtill karmaa hasr edecekdir. (2) Harb blkleri tekli ve bunlarn blda tadd olunan meksda hasr- mes ve itigl eylemesi.

ERMEN OLAYLARI TR H

175

(3) htill efkr ve harektnn cemat arasnda kavlen ve filen itils zmnnda her trl esbb ve vesite mrcaat edilmesi. (4) Cemat silhlandrmak hussunda her trl vesite mrcaat olunmas. (5) htill komitelerinin aralarnda revbt- messire ve kaviyye tessi. (6) htill karlacak memleketin her bir cihetini bi'l-etrf renmekden ve ess artnmeye muvfk mevdd- tehyie eylemekden bir an hl kalmamak. (7) Menbi ve irdt tessi. (8) Hkmet memrlaryla zlim ve gaddrlara ve murbahaclara l-yenkat muhrebe ve muhsamada bulunmak. (9) Masm cematn vatann ekiy muhcemesine kar mdfaa eylemek. (10) Ehs ve eslihann bir tarafdan dier tarafa naklini teshle mahss tark istihsr. (11) Ebniye-i emriyyenin kffesini hedm ve harb eylemek. (12) Blklere ve arkadalara her vechile kuvvet ve silh ve akece muvenet etmek lzmdr. htill blkleri tenskt bl ve harb bl nmyla iki ksm olup, birincisi birinci ve nc ve ikincisi sekiz ve onikinci maddeler ahkmn icr edecekdir. [255] Tenskt Ermeni ihtill cemiyyeti tecrib-i sbkasndan matlb olan ihtillin husl insann yalnz kendi hukk ve metlibini nazar- dikkate almasyla kbil olmayp, belki feriz-i maneviyye ve kanat- kmile zere hareket etmesiyle kbil olacan anlamdr. Bir ihtillci, yhd bir komite bil-havf fedkrne meydn- ihtille atlr ise hapisden ve idmdan asl korkmaz. htill cemiyyeti dahi komiteye azya hrmet-i kmilede bulunarak, bil-havf feriz-i maneviyyesini icrda kat dir-i himmet ve muvenet eylemez. te bunun iin ihtill cemiyyeti Meclis-i Ummisi ihtill karmaa msid olan merkeziyyet uslnn kabulne karr verdi. Usl-i mezkre ibu program tertb ve tanzm eylemi olan Meclis-i Umm ile komitelerin peyd-y revbt ve ittihd eylemesine hizmet eyler. Meclis-i Ummnin bi'l-cmle mukarrertnn mezkr komitelerde icrs kat ve mecbrdir. Programca tadlt icrs yalnz Meclis-i Ummye iddir. Tenskt iin usl-i tiyye kabul edilmidir. (1) Bi'l-umm komiteler kur ve kasabtda umr- dhiliyyelerini istikll-i tm ile bi'z-zt f edeceklerdir. (2) Sancaklarda dahi bir ka blk tekl olunarak merkez komitesine ilhk edilecekdir.

176

HSEY N NZIM PAA

(3) Devlet-i Aliyye ile hem-hudd olan kylerde blkler tekl klnmad hlde orann idresi merkez komitesi tarafndan deruhde olunacakdr. (4) Her az bulunduu komiteye mensbdur. (5) Komite bulunmayan yerler ihtill cemiyyeti azs tarafndan resen ve yhd civr komitenin inzmm- rey ve malmtna mevkfen idre olunacakdr. (6) htill cemiyyeti komite azs iin iddetli bir mahkemedir. (7) Her bir komite azsnn yanl ve yolsuz harekt ve mumeltnn tedkkt ve tahkkt o komite tarafndan icr olunacakdr. Umm komitenin yanl ve yolsuz harekt ve mumeltnn tedkk ve tahkki ise civr komitelerden bi'l-intihb gnderilecek vekller marifetiyle icr olunacakdr. Ahvl ve mesil-i vahme zuhrunda komiteler tahkkt icrsnda [256] izhr- acz eyledikleri takdrde tahkkt Meclis- Umm tarafndan icr olunacakdr. drehne Komiteler tarafndan malmt ve matlbta mteallk bi'l-umm malmt pey-der-pey idrehnelere gnderilecekdir. imdilik biri Rusya'da ve dieri ran'da bulunan mezkr idrehneler dahi ald malmt tahrren sir bi'l-umm komitelere tebl edecekdir. Matbta muktez malmt dahi mezkr idrehneler tarafndan bil-tehr mahallerine sl ve ir klnacakdr. drehnelere bi'l-mrcaa umr- criyyeden istihsl-i malmt olunabilir. drehneler komitelerin matlbt hakknda yek-dieriyle muhbere ederler. Mtlaa: Emniyetli mahallerde idrehneler tekl olunabilir. Sandk Her komite cem ettii intdan mesrif- mahalliyyeye kf mikdrn sarf etdikden sonra mtebksini merkez sandna irsl edecekdir. Umr- hesbiyyenin merkez idrehneleri olacakdr. Her komite bir aylk hesbtn icml sretiyle mensb olduu idrehneye gndermee mecbrdur. Ahvl-i fevka'l-de zuhrunda cedvel-i icml ay tehr olunabilir. Matbt htill cemiyyetinin Truak nmnda bir gazetesi vardr. Bu gazete Ermeni ihtill cemiyyetinin vsta-i ner efkrdr. htill cemiyyetinin programna muvfk her trl idre-i medeniyye ve siysiyye ve mesil-i ummiyyemiz mezkr gazete ile ner olunacakdr. Bu gazete biri havssa ve dieri avma mahss olmak zere iki nev olduu gibi yine bu sretle resil ner olunacakdr. Mhim bir vaka zuhrunda o vakay hv olan gazete elden tevz edilecekdir.

ERMEN OLAYLARI TR H

177

Cemiyyet-i htilliyyeye Dhil Olacak Efrdn Sret-i Tahlfini Mbeyyin Programdr (1) Yemin etmeli ki: Doruluu sevmek ve doruluk iin peder ve mder ve evld ve akrab ve mteallkt fed etmee, (2) Yemin etmeli ki: Dnyann zevk ve sefsn terk ile bu efkrda sbit kalmaa ve doruluu iltizm etmee, (3) Yemin etmeli ki: Dnyev ticreti ve mhim ileri terk ile doruluun arkasn takbe, [257] (4) Yemin etmeli ki: Yekdierini karnda gibi sevmee ve doruluk yolunda birinin grd cez iin lmee, (5) Yemin etmeli ki: Bln menfaat ve ticreti uruna vcdunu ve kffe-i istifde-i ahsiyyesini fed etmee, (6) Yemin etmeli ki: Bln azsndan olmayan ehsa cidd bir srr haber vermemee ve aksi hlinde tekdr ve mczt edilmee ve blkden tard ve cb hlinde .... (7) Yemin etmeli ki: Dakka fevt etmeyerek mahall-i mahssda bi't-tecemmu teklf olunan meseleye netce vermee, (8) Yemin etmeli ki: Doruluk yolunda devm eden bln teklftn kabul ve icr etmee, (9) Zrde muharrer eriti badel-kabl blmze dehlete her ahs serbestdir. (1) Maksadnda sebt, (2) ketm-i esrr, (3) tevd olunan ii derhl ve bil-kusr icr, (4) teklf olunan ide menfaat ve mumelt- ahsiyyeye bakmamak, (5) dostu himye ve dman ve ona tbi olan Ermeni gammzlarn takb etmek, (6) mtemdiyen mtebassrne ve kilne davranmak ve dmana asl ser-rite ) ve vermemee almak, (7) mesriftda tasarrufa riyet, (8) ibu, ( ticret-i ahsiyyeyi ve familya ilerini fed etmek, (9) Tis sibilya ve ihtill taraftrnnn kaleme ald usl-i muhkemt sret-i katiyyede kabul etmek, (10) ilerin ilerlemesine fevka'l-de gayret etmek ve ie id olan kffe-i lt ve levzmt mukaddes tanyp saklamak lzmdr. Blk ve Blkbalar Hakknda Talmt (1) Her sretle ihtille dir olan ilerde ve bir komite vey i banda bulunan zevtn doruluk hakkndaki emrine mutbaat ve mreket iin bir ka kimsenin

178

HSEY N NZIM PAA

tekl eyledii cemiyyete htill Bl denilir. (2) Her blk en aa alt kiiden ve en ziydesi yirmi kiiden mrekkeb olup, alt neferden dn olduu takdrde dier kk bir ble iltihk eder. (3) Bln hn-i teklinde azs blk ismini iln etmee ve iki kiiden ibret olduklar hlde noksnlarn ikmle ve olamad takdrde dier bir blkle [258] birlemee mecbrdur. (4) Blklerdeki noksn azy tezyde allmaldr. (5) Bla kayd olunan, blk azs addolunur. (6) Blk azs, bulunduklar kasaba ve kylerde ble az kaydna almaldr. (7) Her bir az hn-i kaydnda bln kasasna yirmi be kuru duhliyye verecekdir. Bundan ziydesi iktidr ve yhd arzusuna vbestedir. Maa-m-fh her az iktidrna gre blk kasasna haftalk vey aylk olarak bir vergi vermesi lzmdr. (8) Blk azs vezifinin biri de lede'l-hce i banda bulunan adamlara iskn iin mahal gstermekdir. (9) Komitenin akeye ve husst- sireye mteallk ilerini f, blk azsnn cmle-i vezifindendir. (10) Mteaddid blklerin ittihdna Blk Cemiyyeti Komite Meclisi nvn verilir. (11) Blk cemiyyeti, ilerinden birisini ekseriyyet-i r ile Blkba intihb ederler. (12) Blkbann mddet-i istihdm bir seneden ibret olup, tekrr intihb da cizdir. (13) ki aznn teklfi ve blkbann daveti zerine blk cemiyyeti akd- meclis eder. (14) Blk cemiyyetinin vazfesi: Evvelen kendi blklerine id ileri ruyet ve temt ve sniyen komitenin ve i banda bulunanlarn teklftn icrya msraat etmekdir. (15) Blk azs kffe-i icrt ve hesbtdan malmt almak iin blkbaya mrcaat etmelidir. (16) Blk cemiyetini ictima davet eylemek blkbalarn vazfesi olup, adem-i ictim takdrde komitenin ve i banda bulunanlarn mukarrertn bi'z-zt icr etmee selhiyetdrdr. Az dahi blkba tarafndan verilen evmiri icrya mecbr olup imtin edenler ilel ve esbbn y mensb olduu ble vey blk cemiyyetine arz etmesi lzmdr.

ERMEN OLAYLARI TR H

179

[259] (17) Bir mahalde mnhasran blkbalardan mrekkeb vuk bulan ictima Blkbalar Meclisi tesmiye olunur. Bu ise byk bir meclis olup blkbalar da buna tbidir. (18) Blkbalar Meclisinin vezifi: Evvelen bulunduklar mahalde senede bir defa komite tekl etmek, sniyen teekkl edecek komiteden senede iki defa hesb ve mumelt almak, slisen umm millete mnhasr olan o sullerin cbtn netcelendirmekden ibretdir. (19) Blkba komiteye id ileri komite azsna arz ve ihbr ve it edecei mebli iin makbz ilmhaberi istihsl eder. (20) iin lzm olacak emirler, komitenin tensb ve muvfakat ile blkbalar tarafndan tayn ve intihb edilir. (21) Her ahs ie mberetinden evvel doru sz verecek ve yhd yemin edecekdir. (22) Blk azsnn muhkemesi blk cemiyyetinde Komite Meclisi'nde ruyet ve netce verilemedii takdrde Blkbalar Meclisinde fasl ve temiyyet olunacakdr. (23) Her komitenin vezif-i essiyye-i mecbriyyesi: iin hidemt- tiyyede adamlar istihdm olunacakdr. Evvelen hayrl havdis getirecekler; sniyen silh istiml edecekler; slisen lzmlu mahalde bulunacak hafiyyeler; rbian bir mahalle esliha nakl edecekler; hmisen postaclar; sdisen i banda bulunanlara fiilen muvenet eyleyecekler; sbian tehddini ka muktedir olacaklar bulundurulacakdr. (24) Komitenin her tarafdan ake toplamak vazfesidir. Binen-aleyh evvelen haftalk ve aylk sretiyle tahsl edilecek paralardan; sniyen hslt- dimden; slisen lzmunda alacak imzlardan; rbian dman merkezlerinden elde edilecek akelerden husl-i vridta say edilecekdir. (25) Komitenin ake sarf edecei mahaller: Evvelen i banda bulunan ve bir gn ticreti olmayp nefsini yalnz bu azz ie vakf ve fed eden kimselere; sniyen mstahdem memrnin mesrif- rhiyye ve zarriyyesine; slisen verilecek karr mcebince postaclara verilecek aylk vey haftalk crta; rbian mesrif- cziyyeye mnhasrdr. [260] (26) Komitenin bir sandk emni olunacak, bu da toplanacak akeyi hfz ve vridt ve medftn mbeyyin bir defter tutacakdr. (27) Komitenin az-y mevcdesinden zt, cr Meclisi nmyla tayn ve tefrk olunacakdr.

180

HSEY N NZIM PAA

(28) cr Meclisi senede defa sandk emninden hesb almaa ve ruyet olunan muhsebeyi blkbaya ibrz etmee memr ve senede iki defa da komitenin sarfiyyt ve mevcdtn mbeyyin hesbt blkbalar marifetiyle komiteye ir'eye mecbrdur. (29) Vakit fevt etmeksizin gammzlarn mrne netce verip keyfiyyeti komiteye ve merkez-i ummye bildirmek bln borcudur. (30) Blkba komiteden silh alp cb hlinde istiml etmek iin blk azsna tevd eder. Hitm- maslahatdan sonra silhlar tekrr komiteye ide edilmek lzmdr ve alnacak ve verilecek ey iin ilmhaber ahz muktezdir. Adana Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 26 Mart Sene 1312 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Hain kasabasna iki saat mesfede kin bir maarada esliha-i memna ve edevt- muzrra ile baz Ermenilerin derdest ve ferce-yb- firr olanlarn da takblerine msraat edildii mahall polis memrunun ir zerine arz olunur. Mezkr Komiserlikden Alnan 27 Mart Sene 1312 Trih ve ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Dnk ifre ile arz eylediim maarada dinamitli glle dktrlmekde olduu haber alnarak, derhl askir-i hneden sevk edilen mfreze yolda Mihran ve refki Serkiz'e tesdfle, yedlerinde bir heybe dernunda biri bo ve yedisi meml sekiz glle beraber derdest edilmi ve maarada krek ve sir edevt bulunmu olduu ve bu ide z-medhl olduklar [261] anlalan Kepedmiyan Avadis ve Cierciyan Daniel ve krdmyan Misak ve Dici Haron'un dahi taht- tevkfe alnd ve Mekteb-i Tbbiye'den muhrec olup firrda bulunan Hamparsum nm- dier Doktor Murat ile Hoca Muyk olu Rupen ve Rusyal bir Ermeninin derdest edilemedii Hain Polis Memrluu'nun ir zerine arz olunur. Adana Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Alnan 11 Mart Sene 1312 Trihli Tahrrt Sretidir Palulu Menzik veled-i Manuk'un Adana reji kolcular tarafndan zeri taharr olunduu srada zuhr edip merkm tarafndan yrtlp yutmak zere azna atlm iken meydan verilmeyerek elde edilmi ve bu kerre polis idresine teslm klnm olan Ermeni hurfu ile yazlm bir varaka tercmn- vilyet Avadis Efendi'ye tercme ettirilerek, Zeytun vuktna dir bir destn olduu grlm ve merkm Menzik'in ikmet etmekde olduu days Varto'nun odasndan dahi zuhr eden manzmenin mnderict- muzrras anlalm olmala, manzr- sm-i

ERMEN OLAYLARI TR H

181

nezret-penhleri buyurulmak zere evrk- mezkre terceme-i sretleri leffen arz ve takdm klnd. Ol bbda. Menzik Yedinde Zuhr Eden Varakann Aynen Tercmesi Sretidir 1 Dinleyin aalar benim destnm: Bana oklar geldi Zeytun'un. Pdihdan byle fermn aldlar; Ba beylik, mal yama Zeytun'un. 2 Mara'n bir yan zarardr dediler, Ordunun adrn kurdular. Ordu aras bir kurunluk dediler, imdi ateine bakarlar Zeytun'un. 3 [262] Dediler paaya ne emrin olsun, Askerin biraz geriye dursun. Belki Zeytunlular orduyu alsun, Elden ele gitti n Zeytun'un. 4 Hcm borusunda melek yetidi, Paa binbann tedbri ad. Ali Bey'in askeri dalara kad, r keye gitti n Zeytun'un. 5 Ali Bey'e dedi ileri gitti. Ferik Paa azlin geldi. O an durmad geriye dnd, Elden ele gitti n Zeytun'un. 6 Mara'dan haber aldlar, Ekiy Ak Kla'ya doldular. Martin ile attklarn vurdular, r keye gitti n Zeytun'un. 7 imdi Zeytunlular durdular,

182

HSEY N NZIM PAA

Pala ve baklar ele aldlar. Askerlere batan baa aldlar, Elden ele gitti n Zeytun'un. 8 Ali Bey der: Hlimiz yaman, Ekiy geldi, yetiti; aman! Asker barr, kaalm aman! r keye gitti n Zeytun'un. 9 Baron efendiler burca doldu, Her ey hazrd, asker kad. Bize bu iyilik Allah'dan geldi, Elden ele gitti n Zeytun'un. 10 Vanis olu der: Hi durmam geri, Askerin birisini geirmem beri. Bu iin yoluna veririm seri, r keye gitti n Zeytun'un. 11 [263] Baron efendiler byle olmal, Bu dnin yoluna can vermeli, mdimiz vardr, beylik almal, Elden ele gitti n Zeytun'un. 12 Sryan olu hi keder etme, Barmak iin eliler tutma. Gece yatanda korkulu yatma, r keye gitti n Zeytun'un. 13 Baron efendi kd dereden, Bilmediler geldiini nereden, Bunu balasn Yaradan, btid paas ld Zeytun'un. 14 Bu otuz altncdr seferin, Ekiy karsnda ecelin,

ERMEN OLAYLARI TR H

183

Silhlar topladlar neferin, imdi pdihlk oldu Zeytun'un. 15 Son cengimiz meydanda oldu, Alt yz kiiye alt bin geldi. Allah'dan kurdlar hep arslan oldu, Gitti Avrupa'ya n Zeytun'un. 16 Vuruldu Ali Bey, atndan dd, Zbit ve nefer, hepsi kad. Ali Bey'in cesedi Mara'a dd, Sarsd Trkleri n Zeytun'un. 17 Baron dedi: Konsollara vuralm, Mara'n askerini hep kralm. lenlerin intikmn alalm Titretti Mara' n Zeytun'un. 18 Dediler konsollar: Size fern, Zeytun uaklar ieri varn, imdiden sonra rhat olun, Pdihlk hakk vardr Zeytun'un. 19 Sefl Artin byle syledi, Fakr gnln gy eledi, Takdr olunma md eyledi, O ducs oldu Zeytun'un. [264] Menzik kmetghnda Bulunan Varakann Tercmesinin Aynen Sretidir Kurd kesildi btn Trkler, Bu pirinci kim ayklar? Korkusu bize de yeter, Sen sevsin, bizi kurtar. Ey Zeytunlu ok yaa inde (aas) paa,

184

HSEY N NZIM PAA

Trkler grp buna aa. Beylik nm ald Zeytunlu, Vurun askeri, iin kan. Sizde var yiit an. Var Rusya'nn ok askeri Trkden alr o esri h geelim Zeytun Tepesi'ni itsin bunu Ermenistan, Deil buras imdi Trkistan Durmayalm artk haylar Ermeniler Basd dman ordumuzu. Taknalm biz silhlar, Hfz edelim yurdumuzu. Cehlette btn dman, Hiynet ii niyyeti, Hem seflet nihyeti, Tard edelim iimizden. Haylar uyanalm, Hakk'a snalm. Hner Kulesi'nden Dman uralm. [265] Titresin zulmkr- cehil Bilendi, gn geldi frsat, Vermeyelim bir an mehil, Kahr edelim, vardr ruhsat. Bu asr- mnevverde edelim ilmi tahsl Olmayalm artk hecl, sye-i ilm hnerde. Cehli vuralm elinden limde kuvvet ile. ecat ve iddet ile, Ders alarak Almanya'dan.

Aalm her yerde mekteb, yazlalm btn

ERMEN OLAYLARI TR H

185

asker, Demeyelim zbit, nefer, renelim ahlk ve edeb. Haylar uyanalm, Hakk'a snalm. Hner Kulesi'nden dman vuralm. Erzurum Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden 5 Nisan Sene 1312 Trihiyle Alnan Tahrrtn Sretidir Bu kerre huddda derdest olunup buraya gnderilen Pasinler kazs dhilinde kin Velibaba karyesi ahlsinden iki Ermeninin zerinde zuhr eden Ermeniyy'l-ibre mektuplarn kopyasyla suver-i mtercimesi leffen arz ve takdm olundu. Merkmnn keml-i dikkatle icr olunan isticvblarndan, mektuplarn Kars'a iki saat mesfede vk Berdik karyesinden yazlm olduu ve imzda istiml olunan Celld ve bazan Cennet nm- mstern tayan Yervan fi'l-asl Gmr ahlsinden olup, ara sra huddu tecvzle mezkr Velibaba karyesinde Sirop'un hnesinde misferetle kabul edilmekde bulunduu ve mrseln-ileyh Cehennem vey Serdar dahi fi'l-asl Mu ahlsinden Apkar id ve bu da ara sra bu Velibaba ile civrndaki kylerde gezmekde id ve oraya geldikce Tccr olu Aleksan'n hnesinde beyttet eyledii anlalmdr. Ve dier mrseln-ileyhin dahi S harfine ve kye geldii vakit oraya misfir olduu beyn edildiine nazaran, Velibaba karyeli Sirop olmas istidll olunmudur. Tahkkt- criyye hlassndan cnib-i l-i vilyete [266] malmt verildiinden, ehs- merkmenin hudd boyunda ve Pasinler dhilinde ilk-y erret ve fezhatlarna imkn braklmayaca derkr bulunmu olmala, ol bbda. 19 Mart Sene 1896 Trihi ve Celld mzs ile Elde Edilen ki Mektubun Fkart Tercmesidir 1 Sevgili dostum, Berdik'de bana rakamla 120 ve sonra 130 adedini gsterdiler. Herifler imdi altm adeddir diyorlar. Byk rakamlarn kldne adm. Ve lede's-sul ahz etdikleri eyi asl amayarak, aynen ieri gnderdikleri cevbn aldm. Yetmi tfenk yerine yetmi haner zuhr ediyor. Ne gzel komedya. Toplanan adamlarn adedini iitirsen glmelisin. Romanya'dan rakamlar bozuk olduu iin okunmuyor. Askir toplamak iin adam gndermiler ve bir ka ete reslerini de karyelere datmlar. Bir kere dn, altm ete resi Bunlardan baka daha vardr. Ben yirmi Rusyal Ermeniyi beraber getiriyorum. Vka evvelce yz yirmi Rusyal Ermeni getirmeye karr vermi idik, lkin eslihann az olduu iin bu kadar getirmek mnsib grld.

186

HSEY N NZIM PAA

Bksi memlik-i mahrsa Ermenilerinden tekl olunabilir. Bu sene nasl hareket edeceimizi, geldiim vakit karr veririz. Aud Pasinler'e gelsin. Velibaballarn ittifklarn arzu ederim. Zten onlara da yazdm. Yoksa kat- alka ederim. Pasinlilere muhabbetimi tebl et. Berdik mevkinden 2 Sevgili S. A. S. Varsiva Mektubunuzu okudum ve ok teessf eyledim. Siz mcdele ve mnzaada bulunmayn. Yekdierinizin aleyhinde bulunup bir ok evlerin harbna sebeb olmak kifyet etmedi mi? Cmleniz mutazarrr olmak kr- akl deildir. Ben kabhatn bunlarn olduunu bilirim, fakat onlarn bu hareketine siz sebeb oldunuz. imdi hsn-i mzii temn sizin boncunuzdur. Bunlara imdiye kadar bir aded bile vermemisiniz. Karyenizde bana bunlar arkada olarak [267] kabul ettiinizi vaad etmi idiniz. Ve'l-hsl bunlarla ittifk size tavsiye eylerim. Vaktimiz azdr. Meydn- muhrebe cmlemizi bekliyor. Karben bizi mukaddes muhrebeye davet edecekdir. Bunlarla muslaha ve muhabbet edin. Ve onlar da beraber getirin. Biz de altm oluruz. Ve Johfe Cehenneme haber veriniz. Ben gelinceye kadar gitmesin. Yeni gelen adam Kpr kyne gnderin. Karo'yu ve Mardiros'u bir iki kii ile seran ide eyleyin. Berdik mevkinden Konya Vilyeti Polis Komiserlii'nden 11 Nisan Sene 1312 Trih ve Altm Numara ile Vrid Olan Tahrrtn Sretidir Geen Knn- evvel'in onbeinci Cuma gn ahl-i slmiyye Cuma namazna gitdikleri srada arda bulunan Rum ve Ermeniler de dkknlarn kapayarak hnelerine gitdiklerinden ve bu bbda tahkkt- mkemmele icr klnmak zere bir komisyon tekl klndndan bahisle, netce-i mstahsilenin de arz edilecei 21 Knn- evvel sene 1311 trih ve drt yz yetmi bir numaral arza-i bendegnemle izbr olunmu idi. Mezkr komisyon tarafndan bu kerre kaleme alnp makm- vilyete ve bir nshas da cihet-i askeriyyeden makm- cell-i sipeh-slriye takdm klnan mazbatann bir sreti manzr- sm-i nezret-penhleri buyurulmak zere leffen arz ve takdm klnm olmala, ol bbda. Konya Komisyon- Mahssu Tarafndan Tanzm ve Vilyet-i Celleye Takdm Klnan Mazbatann Sretidir yzonbir senesi Knn- evvel'inin onbeinci Cuma gn saat altbuuk yedi rddelerinde arda baz Rum ve Ermeni dkknlarnn bateten kapanm

ERMEN OLAYLARI TR H

187

olmas esbbnn kemliyle tedkk ve tahkki b-irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh teekkl eden komisyona mevd buyurularak ehr-i mezkrun onyedinci pazar gn dire-i hkmetde tahss olunan odada ictim ettiimizde, Komisyon resi tarafndan sunf- ahl ve tebeann teden beri keml-i ns muhabbet ve emniyyet ile geinmekteler iken, hilf- det zuhra gelen u hdiseye sebeb her ne ve her kim ise muhkkne ve mdekkikne bi't-tahkk zhire ihrcyla cb icr olunmak zere b-tarafne mumele icrsn hv rd ve tebl olunan nutk- resm-i vilyet-penhleri sem-i tat ve keml-i dikkatle istim olunarak her an ve zaman kffe-i ahl [268] ve zr-i destn haklarnda ibzl ve ryegn buyurulan adl ve merhamet ve efkat-i celle-i mlkneleri cmle-i cemlesinden olan u irde-i hizmet-ifde-i hazret-i hilfet-penh mcib-i teekkr ve mesrr olmasyla her br zver-i zebn- ubdiyyet ve musdakatimiz olan daavt- mefrza-i cenb- mlkneleri tekrr ale't-tekrr yd tezkr klndkdan sonra, iin nezket ve ehemmiyyeti nisbetinde f-y vazfe-i memriyyete sarf- iktidrla yz on sahifeyi hv evrk- tahkkyyenin arz ve takdmine ibtidr olunur. Fezleke-i sul ve cevb tede beride zuhra gelen vuktla tab herkeslere rz olan tesrt- zihniyye u uygunsuzluun tekevvnn irb etmekde bulunmudur. yle ki Rum milletinden attr Altn olu liya'nn zevcesi Anali nm kadn, le vakti ardaki dkknlar yama olunacan iitdim diye ibtid Perikli Efendi'ye ve biraz sonra Anastasiye bint-i Papapetro nm kocakar vstasyla zevcesine haber vermi olduundan, evvel merkm liya vehm ve tella dkknn kapamaa balam ve o srada tccrdan Koknos olu Kosti'nin dahi bi't-tesdf hnesindeki hastasna bakmak ve Akar olu Yuvan'n da tam etmek iin dkknlarn kapayp gitmi olmasndan, ar halk vehm ve tela dm olduu gibi, bu srada li-maslahatin mezkr arya giden dier Anastasiye bint-i Yuvaki nm kocakar dahi Hkmet Caddesi'nde berber Karabet'in dkknnda raklk eden olu Sokrates'i hnesine gtrmek zere bir tavr- mteliyne ile mezkr dkkna giderek verdii haber, merkm Karabet ile o caddedeki Rum ve Ermenileri vehm ve vesveseye drm olduundan, dkknlarn kapam olduklar ve bu aralk kilit almak iin o cihette bulunan demirci Mgrd'n dkknna gelen ve u keyfiyyetden haberdar olan Ermeni cematndan ve demirci esnfndan onsekiz yanda Onisimiya veled-i Haatur dahi arya avdetinde baz dkknlarn kapal olduunu grp kendisi de Trbe Caddesi'ndeki dkknn kapamas ve bir de arnn cr bir noktasnda dkkn bulunan krk yanda terzi Stavri veled-i liya'nn baz ey itirs iin Altn olu liya ile komularnn dkknlarna giderek kapal olduunu bi'l-mhede, gelip kendi dkknn kapam olmas ve u hlleri gren komusu terzi Vasilo ile Rum cematinden Bodos veled-i Yorgi'nin dahi akrabas attr Abraham olu Sava'ya keyfiyyeti haber vermesi, onlarn da dkknlarn kapamaa sebeb [269] olduu ve bu srada dkknlarn kapayp hnelerine gidenleri grp iitenler dahi ilelerinin

188

HSEY N NZIM PAA

Mahkeme Hamam'ndan hnelerine avdetleri-n baz kadn ve ocuklar vestatyla haber gndererek brelerin havf ve helecnla hamamdan kmalarna bd olduu anlalmdr. Essen meneen ercf olan Altn olu liya'nn zevcesi Annali o sz kimden iittii tahkk olunarak verilen haberlere gre mezbre Annali o gn emeden su alr iken Sofiya nm kadndan, o da an-asl Nide'nin Deneki karyesi ahlsinden olup mukaddem skdar'da Uncular Soka'nda ve akrabasndan ttnc Nikola'nn yannda hayli mddet hizmet ve muahharan karyesine avdetle teehhl ettikten ve Antalya'da buuk sene kadar reji kolculuunda ve drt sene de yol ameleliinde bulundukdan sonra bir buuk sene evvel biri oniki, dieri alt yanda iki erkek ocuu ile on yanda bulunan kzn ve zevcesini bi'l-istishb Konya'ya gelmi olan Rum cematinden Bodos veled-i Apostol nm meyhneciden iittiini maa'l-kasem takrr edip, merkm Bodos ise bir ka gnden beri hnesinde rak karmakla megl olduu cihetle ardaki dkknn amadn ve fakat o gn saat be buuk-alt rddelerinde arya giderek Ayn olu Yanko'dan on iki kyye anason alp hnesine gelir iken tesdf ettii Rum cematinden ve krk esnfndan on alt yanda Murat nm ahs kendisine hitben Bu gn de dkkn amadn isbet oldu. Zr ortal kark gryorum demi ve kendisi de hnesine avdetinde takdr etmekde olduu raknn derecesini anlamak iin pey-der-pey rak imekde olduundan, sarholuk hliyle zevcesine: Bugn dar kma, ortal kark diyorlar. dediini mezbre Sofiya bi'l-istim mahalleye ia etmi olduunu beyn etmekde ise de, merkm Murat ona byle bir sz sylediini katiyyen inkr etmi ve merkm Bodos'un kznn namzedi bulunan Bursa'da kin Kpl kasabal arabac Simon veled-i Dimitri dahi mahalleden arya gelir iken yolda Bodos'a bi't-tesdf bugn arda pek dolama, fenlk olacak imi dedikde o da cevben, [270] zten bilirim demi olduunu itirf ettikden sonra, muahharan bu sz mcerred arda grd ahvlden mtehassl malmtna atf ile tevl etmek istemi ise de, o gn mahalleye azmeti kable'l-vaka saat be buuk ve avdeti saat sekizde olduunu evvelce syledii cihetle ibu tevl-i ahri kabule gayr-i yn grnmdr. Bir de meyhneci Bodos Ayn olu Yanko'nun dkknndan aldm dedii anasonu vuktdan bir gn evvel Perembe gn satt dkkn sahibi merkm Yanko ifde ve o gnn sat defterini ire etmi olduundan baka vaka gn kendisi saat iki buuk- rddelerinde Konya'ya alt saat mesfede vk Ldik karyesine gittii hkmetce malm bulunmu olmas ve Altun olu liya'nn zevcesi Annali'ye hikye-i keyfiyyet eden Sofiya kadnn da merkm Bodos'un o sz hnesinde zevcesine syler iken iitmeyip, kendi kaps nnde durmakda ve Bodos da oradan gemekde iken sylediini beynla, tashh-i mesele etmi bulunmas meyhnecinin szleri doru olmadn meydana koymudur. Ancak hricde beyne'l-ahl bheyi davet edecek hi bir hl ve makl yo-iken bir meyhneci maklesinin szyle btn ar halknn havf ve helecna dmesi mstebid olduundan, ezhn- nsa bu

ERMEN OLAYLARI TR H

189

derece srat- tesrinin illeti sorularak teft-i ahvl ve efkra ehemmiyyet verildikde, an-asl Kayseriyye'nin Tavas ahlsinden olup, mukaddem Konya'ya nakl-i hne eylemi ve el-yevm Ermeni cemat meclisi azsndan bulunmu olan manifaturac Haci Serkiz onbe gn evvel dkknna gelip de be-on kuruluk alveri eden ve bilmedii sarkl iki ahsdan birisi yz kuruluk kadar veresiye ey talebine adem-i muvfakatla cevb vermesi zerine: Vermezsin ama onbe gn sonra bunlarn hepsi bizim olacak. zemninde azndan bir sz karm ve bu szden maksad istzh olundukda, latfedir demi olduunu ve yine Kayseriyyeli olduunu kyfetlerinden anlad iki delikanlnn vakadan bir gn evvel dkkn nnde bi't-tavakkuf bunlardan biri, u aralk Kayseriyye'de bulunmal idik deyince, dierinin, Hristiyan tkenmedi y, bizim de hissemiz bulunur gibi tefevvhtda bulunduunu bu vakadan sonra kendi cemat meclislerine mahss odada Res Bogos Efendi sylediini beyn ederek, geri bu szleri sir milletdalarna sylediini inkr eyliyor ve mm-ileyh Bogos Efendi ise [271] o makle szlerin kendisine sylediini der-htr edemiyorum diyor ise de, siyk ve sibka nazaran merkm Haci Sergiz bu szleri yalnz bir adama deil, nk bed fark ve temyzden ciz ve chil daha bir takm sde-diln ehsa nakl ve hikye ile tehyc-i efkr etmesi karn-i ihtiml ve u hengmda uy ve intir dahi baz civr vilyetlerin vukt- havdisi zikr olunan tefevvht ve hikyta inzmmla vehm ve vesveseye sebebiyyeti tab'l-husl bir hl olup, u kadar ki gerek merkmn Bodos ve Haci Serkiz'in akvl ve evz- mebhsesi ve gerek ksmen baz esnf dkknlarnn seddiyle hnelerine savuup gitmeleri maddesi pek de illetden hl olmamak lzm gelirse de hricen ve dhilen eser-i tahrkt ve tesvlt- mefsedet-krne vukuna dir bir gn ser-rite bulunup alnamamtr. Hatt Ktahya'ya tahvl-i memriyyet eden Konya Merkez Tabur Aas rifatl Faik Efendi'nin vaka gn bi't-takdm tedkk ve tamki komisyona tevd buyurulan 15 Knn- evvel sene 1311 trihli jurnalinde Air olu Osman Efendi'nin Ermeni milletinden iki ahsa slmlar sizi basacaklar demi olduunu Papas olu Avadis'den iittii mnderic ise de merkm Avadis evvelen polis diresinde ve sniyen komisyonda lede'l-isticvb mm-ileyhe yle bir havdis haber vermeyip belki bi'l-aks kendisi beni akb-i vakada celble dkknlarn kapanmasn bd olanlar her kimler ise hafiyyen renip bana haber ver diye tenbh eyledii srada o gn dkkn komularndan Bakkal Osman Efendi'nin cmiden kp Rum ve Ermeni dkknclarnn u tellarna vkf olunca kendisine hitben: Bu ne hldir? Byle eylerden ihtill kar. Bunlara sebebiyyet verilmese daha iyi olur, dediini ve Ar olu Osman Efendi'nin mahdmu Mehmed Efendi'nin de o gn sabahleyin slm komularndan bazlarnn dkknlarna giderek bir sabah gazetesi okumu olduunu haber verdim. Fik Efendi'nin ihbr bundan galat olmak lzm gelir dedii gibi, mm-ileyhim Osman ve Mehmed Efendilerle daha sir cb edenler de yegn yegn celb ve bi't-tahlf isticvb olunduklar hlde byle slmlarn Ermenileri keseceklerine

190

HSEY N NZIM PAA

dir asl ve kat bir sz sylendii sbit olamam ve mm-ileyh Osman Efendi'nin o srada byle bir eylere sebebiyyet verilmese daha iyi olur idi demesi haddiztnda makl bir kelm olduu misill Mehmed Efendi'nin dahi Dersadet'de tab ve ner olunan bir gazeteyi okuyup okunmas da huds- vakaya illet olabilecek esbb- mcibeden addolunamayaca derkr bulunmudur. u kadar ki mm-ileyh Fik Efendi'nin [272] jurnali meliyle Avadis'in ifdesi arasnda baz mertebe mbyenet grnp bunun dahi tedkki lzm gelmi olduundan, keyfiyyet, kendisine bi'l-vsta istzh ettirildikde, merkm Avadis o sz kendisine syledii srada zabtiye yzbalarndan Arif Aa dahi hzr id mm-ileyhin derkenr cevbyla Ktahya Mutasarrfl'nn 3 Knn- evvel sene 1311 trihli ve alt yz yetmi numaral tahrrt- cevbiyyesi melinden mstebn olmu ise de mm-ileyh Arif Aa celble sul olundukda, merkm Avadis'in Fik Efendi'yle syleirken bi'z-zt yanlarnda bulunmayp, ancak bunlarn birlikde konuduklarn mhede eden kumandan Mr-liv sadetl Osman Paa Hazretleri'nin emriyle keyfiyyeti anlamak zere yanlarna gittiimde, Avadis'in Akar olunun mu, yoksa Ar olunun mu, bir gazete okuduunu sylediini iitebildim diye cevb vermi ve bu da merkm Avadis'in takrr ve ifde-i vkasn ksmen teyd eylemi olmasyla mezkr jurnalin mnderict da inde't-tahkk kanat-bah olacak malmt- sahhaya mncer olamayarak bi't-tabi hkmden skt kalmdr. te komisyon- ciznemizin zbde-i tahkkt tafslt- marzadan ibret bulunmu ve bu takdrde u kargaalk mcerred ezhn ve efkra tesri tab olan vukt ve havdistn bir takm srndan tevelld eyledii gerei gibi tahakkuk etmidir. Maa-m-fh yevm-i mezbrda memrn-i mlkiyye ve askeriyyece dkknlarn ksmen sedd bendi iidilir iidilmez, hemen ittihz ve icr olunan tedbr-i messire-i vikye-kr ve ahl-i Mslime tarafndan dahi vatandalarnn u n-bec tellarna kar gsterilen evz- skn ve meknet-i hamiyyet-ir semere-i hayriyye-i bhiresiyle ez-her cihet temn klp ve takrr-i syi ve huzr- ahl maksad ve maslahat- ummiyyesine muvaffak olunarak, sye-i madelet-vye-i hazret-i zllu'llhde slm ve Hristiyan sunf- ahl ve zr-i destn sde-nin emn emn olunarak bi't-teekkr ve'l-iftihr herkes kendi kr u kesbiyle megl ve her br mtehattim-i zimmet-i sadkatleri olan du-i mr evket-i seniyye-i pdih ediyye-i hayriyyesinin tekrrna mecbr bulunmu olmala ve mahz vikye-i syi-i mme niyyet-i hayriyyesiyle hsn-i icr ve ikmli myesser olan bu tahkkt mlbesesiyle taht- isticvba alnan slm ve Rum ve Ermeni ahl ve tebea dahi lisn- kr ve sen-y minnet-dr ile yek-dil ve yek-zebn daavt- mefrza-i mr evket-i cenb- cihn-bnyi yd ve tekrr [tezkr] etmekte bulunmakla, heyet-i ciznemizce tahtm ve imz klnan ibu fezleke-i tahkktn arz ve takdmine karr verildi. Ol bbda.

ERMEN OLAYLARI TR H

191

[273] Makm- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 20 Nisan Sene 1312 Trihli Yazlan Tezkirenin Sretidir Hnak Komitesi'nin vesit-i icriyyesinden biri de marangoz Hamparsum olduu bi't-tahkk kendisinin derdestiyle icr klnan isticvbnda harekt- mefsedet-krnesini ikrr ile beraber Beyolu'nda Dolapderesi'nde bir hnede skin Bitlisli Osep'in komite binbas olup ifl ettii drt yz kadar avanesine riyset ederek tertbt- fesdiyyeyi tevse almakda olduu gibi, Arakel ve Asayi ve demirci Ohannes nm- dier Mehmed Ali dahi merkm Osep'e muvenet eyledikleri ifde etmesiyle Komite Binbas Osep dahi buldurularak isticvbt netcesinde ketm-i hakkatn fidesizliini anlayarak mukaddem Varna'ya firr etmi olan Komite Binbas Sivasl demirci Kirope'nin Hnak Komitesi vekletine kendisini tayn eylemesine mebn rues-y erbb- fesddan Asayi ve Arakel ve demirci Ohannes ve Kasmpaa'da Balaban Han' odabs olan Agop ile evvel Beyolu Kilisesi'nde bi'l-ictim Kirope'nin kendilerine terk eyledii mfsidleri onbalara tevz ve tertb etmek iin Kasmpaa'da Kulaksz Kilisesi'nde ictima karr verilerek ikinci defa mezkr kilisede tertb-i cemiyyet ve komite onbalarn oraya celb ve davet ile drt yz kadar Ermeni mfsidlerini beher on neferi bir onba ve elli neferi elliba ve yz neferi yzba idresinde bulunmak zere tertb eylediini ve ol bbda tanzm edilen defter iin onbalardan birer aded belik aldkdan sonra mezkr defter erbb- fesddan Asayi'nin zevcesi vstasyla Galata Kilisesi hademesinden mevkf Vanl Misak'n birderi Nehabet'e gnderildiini ve rufeksndan slif'z-zikr odaba Agop zten komite yzbas olduundan ahren kendilerinden ayrlp dier komite binbas dier Agop'a iltihk eylediini ve toplanlan para kilise hademesi Nehabet'e verilip Hnak mhr ile mahtm makbz alndn ve komite azs haftada bir gn Galata Ermeni Kilisesi'nde ictim ve mzkertda bulunduklarn ve Hnak Komitesi'nin mhr mezkr kilise dhilindeki mektebin kapl bir odas dernunda bir sandkda mahfz idn ve Kasmpaa'da Ermeni Rusyal saatnn yannda raklk eden Leon ile Sakzaac'nda bir hnede skine skuhi nmnda bir karnn elliba ve firrda bulunan Asayi'nin dahi kendisinden [274] byk kolcu kadar, yan i bitiren olduunu ve odaba Agop'un odas dernundaki berber dolabnn i tarafnda gizli ve sanatl bir sretde iml edilmi bir mahallin tahta arkasnda mahfz evrk- muzrra mevcd olduu gibi skuhi kadnn odasndaki duvar tahtalar arkasnda dahi esliha bulunduunu beyn ve ikrr eylemi ve memr- mahss izmyla odaba Agop'un odas dernundaki dolabn gizli olan mahalli sktrlerek taharr ettirildikde, komite binbalna mahss ve Hnak mhryle mahtm bir talmt ile komite yzbalarndan alnan akeye dir makbz ve kaplama tahtalar arasnda akmakl ve kapsll tabancalar zuhr etmi ve blda esmsi muharrer ruesdan Nehabet ve saatc Leon derdest edildikleri gibi, dierlerinin de hemen toplatdrlmasna msraat olunup, sye-i muvaffakiyyet-vye-i cenb- pdihde

192

HSEY N NZIM PAA

stanbul Hnak Komitesi'nin ruess ve komite mhrnn bulunduu mahal zhire karlm ise de tahkkt- ahreden dahi malm- l-i dver-i ekremleri buyrulmu olaca vechile merkiz-i fesdiyye Ermeni kilise ve mektebleri olup, hatt Hnak Komitesi mhrnn bile Galata Kilisesi dhilindeki mektebin kapl bir odas dernunda mahfz bulmasna ve erbb- fesdn kiliselerde alenen tertbt- fesdiyyelerine Patrikhnece msade ve zbtann takbtndan kiliselere firr eden erbb- cerimin kabul ve himye olunmasna ve kilise onikileri mrevvic-i fesd ehsdan mrekkeb bulunmasna ve bu hl devm ettikce zbtaca bunca mihnet ve meakkatlerle elde edilen komitelerin tevkflerinden bir fide hsl olmayp, daha ustalkl tertbt- fesdiyye icrsna kilise ve mekteblerin msid bulunmasna nazaran ess Patrikhneye id olan bu hllere bir netce verilmek Bb- lce tedbr-i messire ittihzna mtevakkf olduunun ve ess fesd kiliselere id olmak cihetiyle zbtann mdhalesinden masn kaldkca adam tevkfinden ve komite derdestinden husle gelecek fide muvakkat bir mddete mnhasr kalp kilise heyetlerinin mczt- knniyyeden ibret-bn olamayan mahaller ahlsinden itm ve ikn sretiyle fedler celb edilerek teebbst- fesdiyyede devm edebileceklerinin arz ve irna cret klnd marzdur. Ol bbda. [275] Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden Cevben eref-vrid Olan 23 Nisan Sene 1312 Trih ve Yz Krk Bir Numaral Tezkirenin Sretidir Hnak Komitesi'ne mensb marangoz Hamparsum ile Komite Binbas Osep'in ve komite ruessndan dier baz ehsn sret-i tevkf ve istintklarndan ve Balaban Han odabas Agop'un odasndaki dolabn iinden komite talmt ile baz esliha ve sire zuhr ettiinden bahisle baz ifdt ve mtlat hv vrid olan 20 Nisan sene 1312 trihli tezkire-i aliyye-i safneleri Tesr-i Mumelt Komisyonu'nda bi'l-mtlaa sye-i muvaffakiyyet-vye-i cenb- ktsitnde eirr-y merkmenin ele geirilmesi ve komite mahalli ictimnn zhire karlmas hussundaki muvaffakiyyet-i mahssa-i nezret-penhleri yn- takdr ve b grlm ve Patrikhneye id irt- aliyye-i safneleri muktez-y maslahata muvfk grlerek huzr- sm-i sadret-penhye arz ve ir edilmi olmala, ol bbda. Konya Vilyeti Polis Komiserlii'nden 20 Nisan Sene 1312 Trihiyle Alnan ifreli Telgrafnmenin Halli Sretidir Kbrs'dan erbb- mefsedetden krk kadar ehs kayk ile Tatraan skelesi'ne kacaklar Adana vilyetinden ir klnmas zerine, polis Ali Rza Efendi ile mikdr- kf zabtiye sevk olunduu Teke polis memrluundan bildirildii arz olunur.

ERMEN OLAYLARI TR H

193

Bi't-tasarruf Makm- Sm-i Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 25 Nisan Sene 1312 Trihiyle Yazlan Tezkirenin Sretidir Kasmpaa'da bulunan Balaban Han odabas olup, komite yzbalarndan olduu anlalmasyla, geende baz rufeksyla beraber derdest edilmi olan Agop'un bi't-taharr odas dernundaki dolabn gizli ve sanatl bir sretle iml edilmi mahallinin tahta arkasnda zuhr etmesiyle elde edildii 20 Nisan sene 1312 trihli tezkire-i mufassala-i kernemle arz olunan ve Hnak mhryle mahtm bulunan talmtn sret-i mtercimesi leffen arz ve takdm klnd. Mtlaasndan muht- ilm-i sm-i [276] cenb- sadret-penhleri buyurulaca vechile, ibu talmt Hnak cemiyyet-i fesdiyyesine iltihk edeceklerin sret-i tertbt ve harektn mutazammn olmakla beraber, mnderictnda Ermeni kadnlarndan mrekkeb olmak zere tekl olunmu bir komite de bulunduuna dir baz fkart mnderic olup, end gn evvel derdest olunan Armenia gazetesinde Nis Komitesi tarafndan verilen inenin s-i istiml edildiinden bahs edilmi olmas ve zikr olunan tezkire-i kernemde ber-tafsl arz olunduu zere, firr Asayi'nin komitesinde elliba olmak zere skuhi nmnda bir kadn da bulunup, hatt Kulaksz Kilisesi'nde rufek-y siresiyle beraber dire-i ittihdlarna celb ettikleri drt yz kadar ehsn esmsini hv olarak tanzm ettikleri defterin merkmun zevcesi vstasyla komite heyetine it ve muhbert- sirelerine mezbrenin tevst edilmi bulunmas, ol sretle kadnlardan mrekkeb bir komitenin vcduna dellet etmekde olmasna ve ibu talmt mnderict evvelce elde edilmi olan talmtlardan fazla eyleri muhtev bulunmasna nazaran, o yolda dahi icr-y tahkkt ve tekayydta devm edilmekde bulunmu olmala, ol bbda. DERSADET HINAKYAN RKET UBES N N MHR LE MAHTM VE ERMEN EL YAZISI LE MUHARRER VE ON SAH FEDEN MREKKEB OLAN VE DEFTER EKL NDE BULUNAN KOM TE TALMTININ TERCMES D R Hnakyan htill irketinin Dhil Teklt Program Mukaddimesidir Hnakyan irketi, kendi ihtill frkasnn filiyytna iyi in ve her memleketin mevkine ve cbtna ve ahvl-i hussiyyesine vkf blkler tekline dir kat bir usl ittihz etmemidir. Bin-bern Hnakyan bi'l-cmle frkalarnn kat sretle tekli tasmm etmesiyle, matlbu olan emele muvaffak olur. irketimiz bu ess zerine tekl olunarak, frkamzn umm essn ve knnlarn hi bir vechile tebdl ve tayr etmeyerek, her bir ubenin idre memrlar mahallinin msadesine kaz ve kasaba ve karyenin mevkine gre blkler tekl etmee mezndurlar. Py- tahta id kavnne [277] malmt- tmmemiz vardr. Bizim

194

HSEY N NZIM PAA

icrya vaz edeceimiz i blk tekl ile dhil olanlara imtiyzl talmt vermektir. Ve verdiimiz talmtn icr-y ahkmna ittib edeceklerinde de bhe etmektedir. eteler eteler tekli: Biri dieriyle hem-sinn ve yekdierinin hline in ve bir mahalle ve fikirli olmak zere cmlesi beer veya onar kiiden mrekkeb bulunmaldr. Biz Dersadet irketini der-htr ederek nis blklerinin dahi beer neferden tekl olunmasn tavsiye ederiz. Birinci bend: Onba takm resmen bir frkaya dhil olmazdan evvel cbna gre emn ve muhfaza-i esrrda metn olup olmadklar bi't-tahkk tecrbe edilmelidir. kinci bend: erit-i mebstay hiz olanlar mumele memrunun ifdesi ve cmlenin rs ile onba takmna dhil olacakdr. Bu sretle kabul olunanlar istedikleri takma dhil olabilirler. nc bend: irkete mrcaat edecekler, onba takmnn huzrunda kendisinin irket nizmtna kn olduunu ve efkr- hasenede bulunacan syledikden sonra resmen tahlfi icr olunarak irket azlna kabul olunacakdr. Yemini herkes arzusu vechile edebilir. Biz erit-i tahlfi buraya derc ediyoruz: Allah'a, nmusuma ve bu dnyada bana azz olacak kffe-i ilere ve Hnakyan ihtill tertbtna ve ml ve efkrna kni oldum. lm saatime kadar yorulmayp irketimizin kffe-i programn ve cematimizin azz davsnn metlbini ve bana tevd ve havle edilen vezifi dim sretde sadkatle f eyleyeceime yemin ederim. bu yeminimde sdk olacam. Milletdalarmla Ermenilerin boynunda aslan barbar Trk'n esret boyunduruunu btn btn krmaa ve netcesine vsl oluncaya kadar cehd ikdm edeceim. Drdnc bend: Her onba takm beynlerinde hafiyyen kura ile bir onba ve bir de vekl intihb edeceklerdir. Onba kendi takmnn resi olup, onba meclisinde hazr bulunacaklardr. Ve onba takmnn [278] dhil ve hric ilerine mdhale edecei gibi, hric muhberelerine de nezret eyleyecekdir. Beinci bend: ubenin terakk ve takviyesi, onbann mertlii ve sadkat ile icrtndan mstebn olacakdr. Bir ihtillci iin lzm olan meziyyt kendisinde mevcd olacakdr. Binen-aleyh, takm kendilerine onba intihb edecekleri vakit, mdebbirne hareket etmelidir. Altnc bend: Onbann gaybbetinde vekli onun memriyyetini idre edecek ve takmnn sir blklerle olan muhbert ve mumeltn icr edecekdir. Veklin dahi kr-in ve malmt sahibi olmas lzmdr.

ERMEN OLAYLARI TR H

195

Yedinci bend: Her onba takm kendi onbalarnn taht- riysetinde haftada l-akall bir defa akd-i ictim etmee mecbrdur. bu meclisde ve herkesin muvcehesinde irketimizin Hnak gazetesi okunacak ve cb hlinde res tafslt itsyla ve irketimizin essndan bahs etmek sretiyle hall-i mklt edecekdir. Sekizinci bend: Meclis halledemedii mesil hakknda b-mzekkire m-fevki meclise mrcaat eder. bu mzekkire rese teslm olunup res de snfna gre ellibaya vey m-fevkinde bulunan M ve V emre mrcaat eder. Dokuzuncu bend: Her bir memr ie mberet etmezden evvel bir nm- mster ile tevsm olunacakdr. Onuncu bend: Takm efrdndan biri kendi onbalar hakknda ikyet ve itirz eyledii hlde derhl bir ikyetnme yazp takmn ekseriyyeti huzrunda bir zarfa vaz ile onbaya it eder. Onba aleyhinde tanzm olunan bu evrk ale'l-usl V ve M yedine irsl eder ve bunlarn muhkemesi de irket mahkemesinde icr olunur. Onbirinci bend: Onba bu gibi ikyetnmeyi V. Me irsl etmezse V. M onu iddetli cezya arpacakdr. Ve memriyyetinden azl ederek taht- nezrete aldracak ve irket mahkemesinde tercm ettirecekdir. Onikinci bend: Vazfesini fda terh eyleyen ve arkadalarnn esrrn f eden ve muktedir olduu hlde haftalk ve ayl tediye etmeyen ve onba meclisinin ictimnda defa hazr bulunmayan az, meclis karryla blkden tard olunacakdr. Meclis, f-y vazfeden sonra keyfiyyeti tafslen V. Me izbr edecekdir. [279] Meclisin karr hakknda matrdun hakk- itirz vardr. Tard karr muvfk grlmedii hlde, matrd ay taht- nezretde bulundurulur. Onnc bend: irkete kabul olunanlar kudret ve servetine gre on lira ve daha ziyde bir mebla irkete vermeye mecbrdur. Bu para, on kurudan aa olmayacakdr. Ondrdnc bend: Aznn tediye ettii mebladan baka her memr ayrca olarak haftalk vey aylk nmyla ine verecekdir. Aznn kudreti meclis tarafndan takdr ve int dahi o sretle takdr olunur. Onbeinci bend: Takm verilen paray rese it ve V. M tarafndan mmz ilmhaberi grp meclis huzrunda o evrk imh edecekdir. Onaltnc bend: Res hslt- mevcdeyi her hafta vey ayda vezne-i ummye teslm etmeye mecbrdur. Resin hilfnda hareket etmesi V. M tarafndan tevbha sebeb olacakdr.

196

HSEY N NZIM PAA

Onyedinci bend: Her memr hafiyye vazfesini f edecekdir. irketin menfaatine id malmt res vstasyla V. Me bildirecekdir. Onsekizinci bend: Fikr-i ihtilli mevk-i file vaz iin vesit-i lzmeye mrcaat her memrun vazfesidir. Ondokuzuncu bend: Kendi hesabna her memr hi olmazsa bir revolver mbyaa etmeye mecbrdur. Yirminci bend: Onba takmlar yekdieri ile hsn-i mueretde bulunmal ve irketin eref ve nn cemat nazarnda il eylemelidir. Onba ve Beba Meclisleri Yirmibirinci bend: Onba ve beba bi'l-ittifk onbalk ve bebalk nmyla bir meclis tekl edeceklerdir. Bunlarn vazfe-i memriyyetleri takm vekleti olmak hasebiyle tekl edecekleri meclisde bir hakk- veklet bulunacakdr. Yirmiikinci bend: Onbalk meclisi hi olmazsa ayda bir defa ellibann vey yzbann riyseti tahtnda [280] ictim edecekdir. Meclisde resler kendi takmlarnn vukt- ihtill-krnelerini beyn ve hikye edecek ve reknn fikr-i ihtilli takb etmeleri-n tadd- vesil eyleyecekdir. Blklerin kuvvet kesb etmesi ve fedkrne gayret ve hareket eylemesi iin memrn-i icriyyenin teksrine cehd ikdm edecekdir. Onbalara id husst bu meclisde ruyet olunacak ve V. Me arz- keyfiyyet klnacakdr. Herkes kendi reyini beyn ettikten sonra, onbalar cbn tezekkr edecekdir. Ve V. Me id vezifi bu sretle bir derece tahff eyleyeceklerdir. Ve ittihz klnan mukarrert hakknda pey-der-pey V. Me malmt verilecekdir. Yirminc bend: Onba meclisi rey-i haf ile ekseriyyet kazanan azdan birini elliba intihb edecek ve ikinci derecede ekseriyyet-i rya nil olandan ona muvin tayn olunacakdr. ntihb keyfiyeti V. Me ir olunup tasdk ettirilecekdir. Yirmidrdnc bend: Elliba btn ellilerin veznedrdr. Her onba takmndan tahsl ettii haftal ona teslm edip, V. M mhr tahtndaki ilmhaber taleb edecekdir. mz Surniyan Bl dresi Gtrn

Dersadet Hnakyan ubesi

ERMEN OLAYLARI TR H

197

Hnakyan Gazetesinin 15 Mart Sene 96 Trihli ve Be Numaral Nshasnda Mnderic Bir Bendinin Tercmesidir Kk Asya'da icr olunacak istikll srndan olarak mstakil bir Ermeni hkmdrlnn vaz ve tessi Ermeni komitelerinin ml ve harektna muvfk ve mstenid olduunu Rusya Devleti nazar- dikkate alarak buna muvfakat etmemektedir. Rusya Hriciye Nzr Prens Lubanoff tarafndan Rusya'nn buna muvfakat edemeyecei mukaddem Petersburg ngiliz sefrine beyn olunmu olduu, ngilizler tarafndan La Block gazetesiyle ner olunmu idi. Sason vuktndan beri Rusya Devleti'nin Ermenilere kar ittihz ettii meslek, Devlet-i Aliyye menfiine mugyir olan bir fikrinden ileri gelmitir. [281] Nzr- mrn-ileyhin ifdt Rusya menfaatnn Ermeni menfaatine mbyin olduunu mvazzahan mbeyyindir. Rusya Devleti hafiyyen Devlet-i Aliyye'ye mun ve zahr olarak Ermeni kanlarnn islesine itirk etmitir. Rusya'nn harekt- muhlefet-krnesine Hnaklar sekiz sene mukaddem vukf peyd etmi idi. Binen-aleyh Rusya'nn istiklline kar ihtiytl bulunmalarn Ermenilere ihtr etmi idik. Hukkumuzun muhfazas ngiltere Devleti'ne iddir. nki ngiltere'nin menfaati Rusya'nn menfaatine mugyir bulunduundan, meselenin Ermeni menfiine muvfk bir sretle hallolunmas tabdir. Hnak'n intirndan beri Rusya Devleti'ne muhlif meslek ittihz etmesinden dolay baz taraflardan Hnak'a hcm ile Rusya'nn istiklline muhlefetden ise idre-i maslahat edilmek daha al ve evl olacan ifde ve isbta kalkmlar idi ki bunlar da Abdak taraftarlarnn ileri gelenleridir. Bunlar gy bizim sosyalist efkrn ner ettiimizden dolay Rusya Devleti'nin bi't-tabi bize muhlefetde bulunduunu beyn etmektedirler. Hatt bu fikri dermiyn edenlerin ml ve harekt Rusya Devleti'nin Ermeni meselesinde muhlif-i meslek ihtiyr etmesini gy Hnakyan irketimizin etvr- gayr-i mnsebede devmndan mnbais olduuna haml etmek istiyorlar. Bir devlet-i azme Trkiye'de intir eden sosyalistlikden havf ile mahvn iltizm etmesi yn- taaccbdr. nki Berlin Ahidnmesi karr altna alnd srada Ermenistan istikllinin mevk-i icrya konulmasna Rusya muvfakat etmemek arzusunda bulunmu idi. Ol vakit Rusya'da bulunan zevt- marfe Byk Petro'nun vasiyyetnmesini meydana koyarak, Trkiye Ermenistan'n zabt ve igl etmesini nashat eylemiler idi. te Lubanoff'un szleri bugn Bb- lce resmen tasdk olunmutur. Hilf-grnmz Rusya'ya muhlif harektda bulunmayacamza kni olmular idi. Hlbuki bunlar bugn sosyalist irketlerine vukt- messifeye ve Rusya'nn barbarlna sebebiyyet verdiimizi beyn ile bizi mesl tutmaktadrlar. Bugn Rusya Hkmeti, memlikindeki Ermenileri tahamml olunmayacak derecede tazyk etmektedir. Derdestler ve takbler ve mektebleri sedd etmek ve sansrlerin mumelt- edde ile Rusya matbtndan Ermenilere kar neriyt- mstehziynede bulunmak ve Ortodoks olmayan milletleri tazyk etmek sretiyle

198

HSEY N NZIM PAA

Ermenilerin ticretleri mahv olmak derecesine gelmi ve mtekben bir ok iflslar zuhr etmitir ki bunlar yapan hep Rusya'dr. Ermenilerin cmlesi [282] sosyalist olmadklar Rusya Devletince de malmdur. Biz milletimize Rusya politikasna kar b-taraf kalmalarn nashat ederiz. O Ermenileri mahv etmek emelindedir. Bugn Rusya, Trkiye ile mttefikdir. Bir taraftan bizi mahv ettirip, dier taraftan kendisi Trkiye'yi mahv etmek derecesine gtrmektedir. Devlet-i Aliyye bulunduu mevkin kurtulmayacak derecede olduunu hiss etmekte ise de, i-fide ki Rusya'nn bu dehetli saatini geirmek istiyor. Devlet-i Aliyye bu dostluk syesinde bulunduu iki musbetin en ehvenini tayn etmek emelindedir. Her ne kadar bugn Rusya'nn muvenetiyle hl-i hzrda olan vuktdan kurtulmakda ise de, bir mddet sonra bundan dehetlisine tesdf edip kendisi btn btn mahv olacaktr. Mahv edecek zt ise bu gnk gnde dostu olan beyaz ar'dr. Bu gnlerde Fransa'nn iml cihetinde kin bir ehirde bir ictim vuk bulacak ve ark meselesi mevk-i bahse konulacakdr. Bu meclisde Fransa Res-i cumhru ve Avusturya Kral ve Rusya velahd ile bir ok diplomatlar bulunacakdr. Ve ark meselesinin halli ve Trkiye'nin taksmi tezekkr olunacakdr. Bu devlet tarafndan bahrda bir hareket vuka gelecek ve Prusya'nn dhil olmas da muhtemel bulunmak hasebiyle bu vukt Ermeni meselesine rs- dehet edecektir. Trkiye Ermenistan' huddunda Rusya'nn tedrikt- cesme-i askeriyyesi bunu m ve isbt etmez mi? Devletlerin tertb eyledikleri plan mcibince Trkiye'yi taksm etmesi ve Ermenistan'n da Rusya'ya teslm olunmas tab deil mi? Bizim iin mdhi olan bugn de uzun esile ve ecvibe bu olacakdr. Binen-aleyh tehlikeyi gizlemeyelim. cbn dnelim. Deve kuu gibi bamz kumda saklamayalm. gzr olalm ve drt tarafmza atf- tecesss edelim. Vzh bir plan tertb ile metnet ve meknet hsl edelim. Hl-i hzra nazaran icr olunacak mumelt dnelim. Devlet-i Aliyye menfaat bulunsa bile, mlkn baka cihetlerinde ar netceler husle gelebilir. Bizim mesele iin saknalm. Ekseriyyet vcda getirmek iin alalm ki biz bu tark ile maksada vsl oluruz. imdi Ermeni meselesi snd. Bunun meydana gelmesi ok saye ve byk teebbse mtevakkfdr ki bu da bilhssa Ermenilerden ve Ermeni cematndan muntazrdr. [283] Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden 29 Nisan Sene 1312 Trihiyle ifreli Telgrafnmenin Hallidir Hd-nekerde zt- lleriyle byk vkelya bu gnlerde Dersadet'de bulunan Ermeni fed komitesi tarafndan s-i kasdda bulunulaca ve burada ky ve kurdan bazlarndan ekmek ve ine almak dessesiyle ehrin hne ve sokaklarnda mctemi olan ve ehir ahlsiyle on be bin ve Rusya'nn Revan'n kilisesi Katagikosu Krimyan marifetiyle alt bin kiinin mheyy olup arzu ettikleri mefside muvaffak olamadklarndan, evvelen Dersadet'de fedlere verilecek emir zerine

ERMEN OLAYLARI TR H

199

Mays zarfndan her tarafdan slm zerine hcmla ihtill karacaklar ve hatt bir seneden beri fed muallimliiyle vilyete gelen Rusya'nn Kafkas ehirli Mikael Mihralanolu Mahalleli Muhik olu Kigork banda yz kii teslh ile talm ettirdii ve bunlarn askir-i zabtiye ve polis ve Hamdiyye Svr Alaylar elbisesini lbis olduklar ve Heyet-i Teftiyyeye s-i kasda frsat aradklar ve tccrdan Karabet vstasyla ve ran tarkiyle cerde ve evrk- muzrra celb ve Ermeni komitesine tevz edildii ve Ermeni komitelerine Amerika ve ngiliz devletleri muvenet edecekleri muhbir Karabet tarafndan sret-i mahremnede malmt verildii ve Rusyal muallimi derdest iin tekayydt icr edilmekde olduu marzdur. Makm- Sadret-penh ile Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne 30 Nisan Sene 1312 Trihiyle Yazlan Jurnal Sretidir Mays ay iinde Ermeni komitesi tarafndan baz zevta s-i kasd icr olunaca ihbrn mutazammn Van vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden imdi vrid olan ifreli telgrafn halli sreti merbten arz ve takdm klnm ve zbtaca cr tekayydtn teydi tab ise de, yine bir mddetden beri cretleri tezyd eden erbb- fesdn men-i cesret ve hareketleri emsline numne-i ibret olacak icrt- essiyyeye mtevakkf bulunmu olmala, ol bbda. [284] Beyolu ve skdar Mutasarrflklaryla stanbul Polis Mdrlii ve Dersadet Jandarma Alay Kumandanl'na Tammen Yazlan 30 Nisan Sene 1312 Trihli Tezkirenin Sretidir Ermeni komitelerinin Mays iinde bir fenlk karacaklarna dir yekdierini meyyid her tarafdan pek ok malmt ve ihbrt vuk bulduu gibi, bu kerre de Van vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden vrd eden ifreli telgrafnmenin sreti leffen irsl klnd. in derkr olan ehemmiyyet ve ciddiyetine nazaran geceli gndzl mteyakkzne hareket olunmak lzmunu zha hcet olmayp, devir-i resmiyyenin, mesel dinamit ve emsli ecz-i nriyye ile bir taarruza uramas ihtimline kar dahi baka da iltizm- tedbr ve tekayydt ve vkel-y fihmn gzerghlarna msdif yollarca dahi mstaid ve gz ak memrlar ve muntazam kol ve devriyeler vstalaryla icr-y tarassudt olunmas zmnnda lzm gelenlere f-y teblgt olunmala idre-i aliyyelerinde dahi ona gre f-y mumeleye dikkat ve aksi hlin mesliyyetinden mcnebet buyurulmas siyknda tezkire-i mahssa terkmine ibtidr olundu. Ol bbda. Ermeni Patriklii'ne 30 Nisan Sene 1312 Trihiyle Yazlan Tezkirenin Sretidir

200

HSEY N NZIM PAA

Ermeni erbb- fesd tarafndan ehr-i Mays iinde yine bir uygunsuzluk karlmak istenildii ihbrt- mtevliyeden mstefd olduu gibi gelecek Perembe gn Yedikule'de kin Ermeni spetalyas civrnda bunlarn ictim edecei bakaca tahkk klndndan ve artk erbb- fesdn bu derecelere varan harekt- syi-ikennelerine kar zbtaca tedbr-i eddeye mecbriyyet tab bulunduundan ibu ictimn vuk bulmamas lzmu ihtr ve yed ictim vuk bulup da bir uygunsuzluk tahadds eder ise, mesliyyeti zt- vllarna rci olaca malm- vllar olmak zere terkm-i tezkireye ibtidr olunur. [285] Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden Vrid Olan Tahrrtn Sretidir 28 Mart sene 1312 trihli ve ifreli telgrafnme ile Muses ve sire yedlerinde zuhr ettii arz klnan muzrr evrkdan bazlar bi't-tercme leffen takdm klnm olmala, ol bbda. Keiyan Muses'de Zuhr Eden Manzmenin Melen Tercmesi Sretidir Ermeniler uyann. imdiye kadar zulmette yaadmz kfdir. Zulmet boyunduruunu boynumuzdan atn, sefl milletin hlini slh edin.. Dier Manzmenin Melen Tercmesidir Ek-i em bizi tesell etmez ve ric ve niyz bize dermn olmaz. Ayr bize muvenet edemeyeceinden, biz bi'z-zt re aramalyz. Ermeni evldnda kahraman kan var. Olmasayd Ermenistan ve Ermeniler bugne kadar mahv olurdu. Ermeniler zincr-i esreti krmak istiyor. Bu kayd- esretden dktmz gz yalar alt asrdan beri bizi iinde bouyor. Ermeni kanyla doydular, genlerimizi ve ihtiyrlarmz krdlar, kzlarmz kapp gtrdler. Ana ve evldn para para ettiler. ldrdkleri pederlerimizden bize tevrs eden u vasiyyetdir: Esretinden kurtuluncaya dek dmannza husmet edin. L-yezl Cenb- Hlk bu hussa hiddir. Dier Manzmenin Melen Tercmesidir

ERMEN OLAYLARI TR H

201

Ermenistan en olsun. Vatanmz pek sefldir ve himyeye muhtcdr. Ey vatan yaknda hals olacaksn.. [286] Heyet-i Tahkkiyye Riysetinin 10 Mays Sene 1312 Trihli Mzekkiresi Sretidir Malm- lleri olan Sitrak'n bu gece saat te mechl bir Ermeni tarafndan tehlikeli sretde cerh edildii bi'l-istihbr icr-y tahkkta Yusuf gh Efendi bendeleriyle lzm gelen memrlar irsl olunduu gibi iin derkr olan ehemmiyyeti cihetle Galata'ya geldiimi arz etmidim. Saat drtde Galata'ya bi'l-vusl u dakkaya kadar icr klnan tahkktda merkm Sitrak eyrek vey bir saat sonra veft etmesi ve kable'l-veft zabt olunan ifdesinde Galata'da Kafesi Soka'ndaki ikmetghna gitmekde iken gzerghda vk Serkiz'in meyhnesinden kan ve Serkiz'in tanyaca orta boylu imanca toparlak ehreli kara gz ve kal bir adam kendisini takb ederek kama ile cerh ettiini syleyebilmi olmasndan ve merkm Serkiz'in dahi adem-i malmt beyn etmesi cihetle henz ktil kim olduu ve esbb- cerh ve katl de neden ileri geldii anlalamam ise de zikr olunan eklde bir adamn crih olduu Sitrak'n dostu Feride tarafndan teyd edilmi olmasndan mezkr ekle muvfk olup kendilerinden bu gibi eflin sudru meml olanlar keml-i ehemmiyyetle taharr ve takb ettirilmekde olmasndan avn- inyet-i Hakk ve sye-i muvaffakiyyet-vye-i cenb- nezret-penhlerinde tahkkt- mteebbisenin bir hsn-i netceye vsl olmas eltf- Rabbniyyeden mtemenn ve muntazrdr. Tabib Luyii Efendi bendeleri Dire-i Sdise Hastahnesi'ne izm edilerek icr ettirilen kef ve muyeneyi hv olup mm-ileyh tarafndan tanzm edilen ve bir sreti merbten arz ve takdm klnan rapor mtlaasndan keyfiyyet rehn-i ilm-i l-i dverleri buyurulaca zere naada grlen crhun kffesi iki taraf keskin ucu sivri bir let-i kta ile husle geldii gsterilmesiyle ifdt- mazbta ve marzaya nazaran fil-i katl bir ahs tarafndan k edilmi ve hn-i mcdelede dahi maktln epeyce mdfaa ve mukvemetde bulunmu olduu maktlun ellerindeki cerhalar ile zerinde bulunan revolverdeki fienklerden nn atlm olmasyla mstedelldir. Esbb- marzadan n ktilin imdilik mechlde [287] kalmas ile beraber u vukt- fecann emsline s-i tesr hsl ederek Ermeni mefsedeti hakknda cereyn eden ve n-be-n ilerlemekde olduu arz ve ifde klnan tahkkt ihll ve tahdd etmek ihtimli vrid-i htr olduunun keml-i teessfle ilveten arz ve ifdesine mcseret klnd. Ol bbda.

202

HSEY N NZIM PAA

Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden 9 Mays Sene 1312 Trihiyle Alnan Telgrafnme Sretidir Geen Pazartesi gn Van'a onbir saat mesfede kin Dir-i Meryem Kilisesi'nde muhtef Ermeni ekiys tarafndan ekrddan kiinin sret-i vahiynede katl ve dier nn dahi cerh edildii arz olunur. Van Vilyeti Polis Ser-komiserlii'nden 13 Mays Sene 1312 Trihiyle Alnan Telgrafnme Sretidir Bu gece saat drt rddelerinde Van'a drt saat mesfede vk Elkel karyesinin kprs yannda Ermeni ekiys tarafndan ekrddan iki kiinin sret-i vahiynede katl ve itlf edildii arz olunur. Van Vilyetinden Huzr- Sm-i Cenb- Sadret-penhye Vrid Olup Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden b-Tezkire rsl Buyrulan ifreli Telgrafnme Halli Sretidir Van'a iki saat mesfede kin uani karyesi manastrnda bir takm Ermeni fedsinin ihtif eyledikleri ve ara sra silh endaht ve talm etmekde olduklar bir muhbir tarafndan polis diresine haber verilmesi zerine evvelki gece mikdr- kf askir-i hne ve zabtiye ile polisler gnderilerek icr-y taharriyyt olunmu ise de mezkr manastrda kimse bulunamayp yalnz mezkr karyenin bir ka hnesinde lede't-taharr zuhr eden kr- atk be aded kapsll ve akmakl tfenk ile bir adet revolver alnp gtrld ve dnk gn dahi o cihetde gezdirilen [288] zabtiye seyyr kolunun karye-i mezkreye gider iken on dakika mesfede msellah bir Ermeninin bunlar grmesiyle bir tek silh ate ederek firra tasadd eyledii hlde meydan verilmeyerek elde edildii ve o srada st tarafndaki da cihetinden ve talar arkasndan atlan bir ka el silha mukbele ve takbtda bulunmu iseler de bulunduklar mevkin ak ve sipersiz bulunmas ve akamn takarrub etmesi cihetiyle bi'z-zarre mukbele ve takbi terk ile ricate mecbr olduklar ve elde edilen merkm Ermeni merkeze getirilerek isticvb olundukda Van'a tbi Karegn kazs ahlsinden olduu ve buraya zahre almak zere gelerek akrabsndan birinin karye-i mezkrede bulunduu haber alnmas zerine kendisi yalnzca kendini sylemi ise de merkmun Ermeni ekiys efrdndan olduu ve dada ta arkasnda zabtiyelere silh atanlar da bunun rufeksndan olup o cihetlerde dolamakda bulunduklar bhesiz id ve tahkkt ve taharriyt icr etmek zere bu sabah dahi merkezden mahssan bir baka blk askerle bir mikdr zabtiye bi't-tertb izm klnd marzdur. F 5 Mays sene 1312.

ERMEN OLAYLARI TR H

203

Heyet-i Tahkkiyye Memrlarndan Yusuf gh Efendi Tarafndan t Olunan Rapor Sretidir An-asl Arapkirli olup Zabtiye Nezret-i Cellesi Heyet-i Tahkkiyyesinde mstahdem ve Galata'da Kafesci Soka'nda iman Kosti'nin hnesinde msteciren mukm yirmi yedi yalarnda Sitrak veled-i Agop mh- hl-i Rmnin onuncu Cuma gn akam Cumartesi gecesi saat rddelerinde f-y vazfe zmnnda Galata cihetini get gzr ile hnesine gitmekde iken kapsna karb ve meyhneci Kad karyeli Serkiz'in dkkn arka cihetinde vk virne mahallinde skdrlarak cerh edilmi ve crih firr eder iken kendisi de el silh istiml ederek iddet-i vicdan silh yedinde olduu hlde tahmnen ikiyz hatve mesfede bulunan Kapii Hamam'nn ierisine gidip dm olduunu mtekb, o civrda bulunan Heyet-i Tahkkiyye memrlarndan Hayri Efendi yetierek [289] ifdesine mrcaatla Byezid Soka'nda meyhneci Serkiz'in ra ismini bilemedii imanca kara bykl orta boylu bir ahsn cerh ettiini sylemesini mtekb Galata Merkezi Ser-komiseri emsi Efendi ve mm-ileyh Hayri Efendi ile Jandarma kinci Taburu Birinci Bl onbas olup, Galata'da mstahdem Hseyin Zihn ve Beyolu taharr memrlarndan Rifat Efendi hazr olduklar hlde merkm Sitrak'dan istzh- madde edildikde tarf edilen mahalde iki Serkiz var ise de kendisini vuran Kampana Serkiz'in ra olduuna dir 10 Mays sene 1312 trihli tutulan zabt varakasna derc edilmi ve ber-y tedv Dire-i Sdise Hastahnesi'ne nakl olunmu ise de yarm saat sonra mteessiren veft ettiinden Doktor Binba rifatl Yahya Efendi ber-y muyene hastahne-i mezkre izm klnarak ol bbda muyeneyi hv it ettii raporda mecrh- merkm on yerinden cerh edilip veft ise sadr ve zahrndaki cerhadan mtehassl seyeln- demin dhil ve hric vukundan neet ettii beyn olunmudur. Akb-i vuktda maktele itb ile vuktdan haberdr olmas muhtemel bulunan civr hnelerde meskn olanlar celb ve maktln kable'l-veft beyn etmi olduu meyhneci Serkiz ile rufeks ve Kampana Serkiz ve evld- manevsi Karabet nm- dier Arak derdest edildii gibi maktelde icr edilen taharriytda maktln hnesi nnde hatt- destiyle muharrer bir kd ve kurun kalemi bir de ceket dmesi bulunarak ahz edilmidir. Evvel-i emrde vukt mhid olmas muhtr olan merkm iman Kosti'nin kars Sultana ile kermesi Teodora mahall-i mezkrda msteciren Feride Hatun mnferiden isticvb olunarak merkmetn maktele kar penceresi olan odada ikmet etmekteler iken saat ikibuuk- sularnda canhra bir feryd iitdiklerinden, ne olduunu anlamak zere taraaya ktklarnda ak elbiseli uzun boylu birisinin ileride katn ve btn siyh elbise giyinmi orta boylu biri de arkasndan takb ederek bakla saplayp yere drdkden sonra yine bakla bir ka defa saplayarak virneye doru [290] firr eder iken mecrh dahi crihi takb ile el silh atmasndan dp bayldkdan n crihi tammyla tehs edemediklerini ve mahall-i mezkrda skine Kalitek bint-i Sahak'n malmtna

204

HSEY N NZIM PAA

mrcaat olundukda, gece saat ikibuuk rddelerinde atlan el silhdan bhelenerek sokaa nzr penceresini adkda, kapsnn nnden gemi olan ksa boylu dolgunca vcdlu siyh esvbl birisinin kamakta olduunu yalnz arkasndan grdn dermiyn etmidir. Bunun zerine maktln ifdesine atfen Kampana Serkiz'in evld- manevsi olup dkknnda raklk eden Karabet nm- dier Arak lede's-sul Sitrak nmnda birisini tanmadn ve Cuma gn saat altdan sonra yumurtac Avram nmnda birisiyle Sar Yorgi'nin ki Kapl Meyhnesi'ne gidip saat sekiz buuk-dokuza kadar orada iret ederek, muahharan laterne alp arkadayla beraber Isayi'nin meyhnesine gittiklerini ve saat onbuuk sularnda meyhneden karak Hamam Soka'nda mukme dostu Olga'nn hnesine gidip ziydece sarho olduundan, gece saat buuk vakitlerinde uyanarak limon almak zere sokaa ktnda hkmetden derdestle voyvoda merkezine gtrlp ferds sabahleyin Komiser emsi Efendi tarafndan olunan msade zerine Serkiz'in kahvesine avdet ettiini ve Pazar gn ale's-sabh kendisine Beyolu merkezinden celb ile tevkf ettiini ve zerinde zuhr eden anahtarlara merbt musanna bir anahtar -drt mh mukaddem Yksek Kaldrm'da ummhneci Hristo'nun sermyesi Marika bularak kendisine verdiini, ve'l-hsl madde-i cerh ve katlden asl malmt olmadn sylemidir. Merkm Kampana Serkiz celb ve isticvb olundukda Karabet nm- dier Arak nmnda hizmetkr olmadn vehle-i evvelde inkr etmi ise de ahren Karabet oniki seneden beri evld- manevsi olarak yannda bulunduunu ve Ermeni komiteleriyle dp kalkt gibi komiteleri tergb ve tevk ile mtehir olan Galata Kilisesi Kapu Kedhuds Vartan'la pek haf grdnden, kbet bir belya dr olacan ve u efkr ve niyyt- fsideden vazgeerek iine devm eder ise hem istikblini temn ve hem de dr- mczt olmakdan kurtulaca [291] yolunda pek ok nesyih-i pedernede bulunmu ise de krger-i tesr olmayarak bir kat daha ihtilt tezyd etmi ve hatt Mays'n onuncu Cuma gn saat drt-be rddelerinde merkm Vartan kahveye gelerek Karabet'i darya ararak yirmi dakka kadar bil-fsla kulak kulaa konuduktan sonra Vartan'n gittiini ve Karabet de birbuuk saat etrfda gezinerek ahren meydandan savumakla beraber, gece saat de keyf hlinde kahveye gelip yattn beyn etmidir. Ahren yumurtac Avram celb olunup merkm Cuma gn skdar ve Beikta ve Beyolu cihetlerinde olan matlbtn tahsle kp, akam saat onbuuk rddelerinde meyhneci Sar Yorgi'de matlbu olan onbe kuruu almak zere dkknna urayarak, mebla- mezbru ahz ve destgh banda iki kadeh rak ierek dkknna avdet ettiini ve Karabet nm- dier Arak' asl tanmayp, mezkr meyhnede deil, hatt hi bir mahalde birleip iret etmediini sylemi olduu gibi, merkm Marika dahi celb ile ifde-i mazbtasnda fi'l-hakka drt-be mh mukaddem merkm Karabet'in meyhnesi nnde bir halkaya merbt d ve bycek bir dolap anahtar ile bir de kimlik bularak Karabet'e verdiini ve kendisine ire olunan ufak ve musanna anahtar birinci defa olarak grp yle

ERMEN OLAYLARI TR H

205

bir anahtar bulup da Karabet'e vermediini dermiyn ettiinden, her nn merkm Karabet'le muvceheleri icr klndkda ifde-i mazbtalarn tekrr etmilerdir. Kilise Kethuds Vartan dahi uslen celb ve isticvb olundukda, her ne kadar Kampana Serkiz ile Karabet'i tanr ise de, kendisiyle nsiyyet etmediini ve Serkiz'in kahvesine asl gitmediini sylemi ve ahren hem Serkiz'in kahvesinin mdvimi olduunu ve hem de Karabet'le defetla meclis-i iretde bulunduunu itirf ederek evvelce vuk bulan inkr merkmnn esfilden ve mazanna-i s-i ahvl takmndan bulunmalar ve kendisinin kilise kethuds olmas mnsebetiyle bu gibilerle nsiyyet ettiini sylemekden teeddb ettiini itirf etmidir. Maktl-i merkmun son ifdesinde isminin mnderic bulunmasndan ve k edilen crm, meyhneci Serkiz'in dkkn arka cihetinde vuk bulmasndan ve Karabet'le dim sretle bir arada bulunmasndan n, merkm dahi isticvb edildikde vaka gecesi meyhnesinin

(B R NC C LD N SONU)

NDEKS

Abraham 117 Amiyazin Katogikosu 2 Amiyazin Mektebi 113 Adana 22, 57, 67, 130, 131, 145, 146, 147, 153, 203 Adana Abkaryan Mektebi 43 Adana Ermeni Murahhasl 56 Adana stnf Mahkemesi 22, 33, 43, 59 Adana Mahkeme-i Adliyyesi 22 Adana Polis Komiserlii 97, 102, 105, 107, 143, 148, 190 Adapazar 97 Adliye ve Mezhib Nezret-i Cellesi 46, 67, 69, 73, 139, 141 Agop Dragopyan 23 Agop Efendi 131 Agop Mazlumyan, 13 Agop veled-i Misak, Trabzon Ermeni Mektebi Muallimi 37 Agop, Hnak Komitesi azsndan 83, 88 Agop, Kayserili, Hnak Komitesi efrdndan 14 Agopyan Serkis, Protestan vizlerinden 111 Aa Babayan Haatur 103 Aacan Efendi, Meclis-i dre azsndan 175 Acakale ky 22 Ahmed Aa, Yzba 101 Ak Kla 191 Akada 108 Akdeirmen Mahallesi (Sivas) 39 Akdere Kilisesi 116, 126 Akhisar nhiyesi (Geyve kazs) 96 Akk Kalas 45 Alabal ky (Zeytun) 102, 129, 134, 146, 148 Alaay 102 Alakilise ky (Kogiri kazs) 37 Almanya 57, 194 Amasya 39, 62, 119, 159, 183 Amasya Bidyet Mahkemesi Cez Diresi 38, 39 Amasya Polis Komiserlii 133 Amerika 61, 46, 57, 111, 112, 146, 210 Amerika Misyoner Mektebi 173, 174 Anadolu 9, 27, 60, 62, 139, 177 Andrn kazs 109, 147 Anibal, Ermeni Mektebi Muallimi 2 Ankara stnf Mahkemesi Cez Diresi 27, 32 Ankara Polis Komiserlii 100, 104, 132 Antalya 198 Arakel 25 Arap Cmi-i erfi 77 Arapkir 20, 21, 24, 31, 214

210

ERMEN OLAYLARI TR H

Armanak, Dav Vekli Haik Efendi'nin ktili 4, 13, 23 Armenia gazetesi 2, 46, 57, 58, 124, 125, 203 Armudan ky (Korcan) 29 Armudan- Sar ky (Kuruay) 35 Arnavut 57 Arak 137 Artens 159 Artin 23 Artin Dirserkisyan, Avukat 19, 139, 140, 154 Artin Musedciyan Efendi, Ermeni Mektebi Mdr 72 Artroli 128 Arzuni 45 Asumlu ky 15 Asrler 184 Asya 152 Asya-y Osmn 183 Atamyan Bedros, emikezek'in Ermeni Mektebi Muallimi 42 Atina 15, 37, 57 Avadis 23 Avadis Efendi 191 Avadis, Van stnf Mahkemesi sbk azsndan 26 Avakim 23 Avrupa 61, 1, 56, 57, 58, 60, 65, 70, 72, 74, 111, 120, 125, 129, 130, 149, 150, 151, 152, 153, 156, 157, 161, 182, 193 Avusturya 58, 62, 209 Ayntab 57, 127, 130, 131, 135, 146, 147 Aye Karegn kazs 118 Azap Kaps 77 Azerbaycan 2 Bb- l 61, 68, 70, 71, 72, 74, 75, 83, 85, 88, 95, 134, 151, 152, 162, 163, 202, 208 Bafra 177 Badat 112 Badesar Kethud 18, 20 Badesar veled-i Serkiz 44 Bal ky (Mu) 35 Bahri Paa, Van sbk Valisi 92, 165 Bak 137, 138 Balaban skelesi 77 Balahorlusenk ky (Bayburt) 103 Balkan Yarmadas 48 Banikolu Mahallesi (Van) 20 Baron 141 Baron Aasi 146, 148 Baron Memkumen 128

NDEKS

211

Baron Stepan Arzuyan 131 Baron Vartan 143, 145 Baron Yervand 128 Baruthne 89 Basmacyan Haci Manuk 103 Baanl ky 147 Balam ky 105 Bayburt 103, 108, 168, 169, 171 Bayburt hdisesi 170 Bayburt Polis Komiserlii 103 Bayburt Nfs dresi 169 Bayburt hdisesi 168 Bayazt sanca 36, 57 Bayazt Bidyet Mahkemesi Cez Diresi 36 Bayazt Paa Mahallesi (Amasya) 33, 38 Bayazt Soka 214 Baytimur ky 147 Bebek ky 18, 19 Bedros 23 Bedros Meremyan, Trabzon Komitesi Resi 94 Behrenk ky 17 Belika 47, 48 Belduriyeler Cemiyeti 52 Belekis 58 Bendegn ky (Divrii) 29 Berdik ky (Kars) 195 Berlin Ahidnmesi 182, 208 Beikta 215 Beyolu 83, 95, 214, 215 Beyolu Balkpazar 75, 86 Beyolu Balkpazar Kilisesi 87, 89, 201 Beyolu Mutasarrfl 74, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 87, 210 Beyrut 127 Bitlis 15, 44, 59, 60, 110, 111, 112, 113, 114, 147, 152, 164, 201 Bitlis Bidyet Mahkemesi 41 Bitlis hdisesi 118, 167, 172, 174 Bitlis stnf Mahkemesi 4, 21, 25, 27, 28, 29 Bitlis Polis Komiserlii 59, 97, 99, 103, 110, 116, 118, 131 Bogos Efendi 199 Bogos Natanyan, Ermeni rhibi 44 Boazkesen ky (Van) 20, 34, 117 Boazlasun 101 Bolu Mahallesi (Erzurum) 25 Bosfor 150 Boston 46 Boyacyan Ohannes Efendi, Meclis-i Cismn azs 87

212

ERMEN OLAYLARI TR H

Bozok 59 Bozuyan Simon Efendi, Ticret Meclisi azsndan 139, 140, 141 Blkbalar Meclisi 189 Budenk kazs 59 Bulgaristan 14, 46, 47 Bulgaristan Hkmeti 8 Bulgaristan Komitesi 57 Bkre 47 Bkre Sefret-i Seniyyesi 47, 49 Blbl Mahallesi (Karahisr- ark) 30 Byk Petro'nun vasiyetnmesi 208 Bykdere 68, 70, 71 Cbizde Rgb Bey 85 Cmi-i Kebr (Nevehir) 132 Camicolu Mahallesi (Van) 41 Cemal Bey 164 Cenevre 3, 46, 49 Cihat Kprs 100 Cismn Meclis 86 Cocok kolu 32 Corc, Protestan misyonerlerinden 103, 131 alhor ky 118 alk olu Natanyan Karabet, Van stnf Mahkemesi sbk azasndan 26 alkolu Mahallesi (Van) 20 ara gazetesi 47, 48 aramba 177 atalfrn (Bursa) 21 avu erkes Ali 93 avuba Mahallesi (Sivas) 32 ay ky (Adana) 56 elebi Mahallesi (Harput) 37 elenk Boaz (Merzifon-Havza arasnda) 136 erkesler 57 eme Meydan 77 okmerzmen 97, 105, 107, 143, 144, 145, 146, 155 orbacyan Agop, Mara Meclis-i dresi azsndan 104, 120, 127, 128 orum 133 lemerik kazs (Van) 40, 57 ukureme 85, 87, 88 ukurhisar ky 147, 155 Dacet Vartabet Efendi, Gedikpaa Kilisesi Vizi 13 Dhiliye Nezret-i Cellesi 69, 75, 127, 134, 137, 164, 201, 203, 210, 213

NDEKS

213

Daily News 2 Dire-i Sdise Hastahnesi 212, 214 Daniel Aa, Ermeni ekiya resi 100, 133 Drende kasabas 108, 109, 118 Drsselm Mahallesi (Sivas) 38 Deirmendere 135 Demerek ky 148 Demir Klas 155 Deneki ky (Nide) 198 Dere Mahallesi (Mu) 21, 25 Dersadet 21, 45, 47, 58, 60, 62, 83, 91, 94, 128, 136, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 156, 159, 162, 200, 204, 209 Dersadet Cinyet Mahkemesi 23, 25, 26, 35, 44 Dersadet Hnak Komitesi 4, 204 Dersadet stnf Mahkemesi Riyseti 73 Dersadet Jandarma Alay Kumandanl 78, 79, 81, 210 Dersadet Polis Mdrl 78 Dersadet hdisesi 156 Dersim 20, 31 Dersitanya Mahallesi 126 Dervahan Rhib Derminasyan 161 Devlet-i Aliyye 18, 26, 34, 35, 36, 41, 43, 51, 75, 110, 116, 127, 153, 176, 182, 183, 185, 208, 209 Dvn- Harb 94, 98, 166, 169 Dikilita ky 143 Dikran, Hnak Komitesi azsndan 14 Dikran, polis komiserlerinden 89 Dir Manastr 19 Dir ve akyanlar 140 Dir, Ermeni htill Komitesi 141 Dir-i Meryem Kilisesi 213 Divrii 22, 40, 108, 109, 118 Diyarbakr 147, 152, 172, 174 Diyarbakr Mahkeme-i stnfiyyesi Cez Diresi 43 Diyarbakr Polis Komiserlii 100, 102 Dolapderesi (Beyolu) 201 Doni ky (Van) 32 Dngel 146, 155 Dngele ky 147 Drdnc Ordu-y Hmyn 167 Dragas 127, 128 Dstr 23, 127 Eblahan Mahallesi (Ayntab) 134 Ecermemmed 105

214

ERMEN OLAYLARI TR H

Edirnekaps 95 Efkere 58 Elbistan 20, 106 Elekirt kazs 57, 171 Elkel ky 213 Ercik nhiyesi (Van) 101 Erkn- Harbiyye Diresi 127 Erkik 58 Ermeni gazetesi 3 Ermeni Harekt- htilliyyesi 49, 61, 123, 148 Ermeni htill Cemiyeti Erzurum Merkez Komitesi 140, 141 Ermeni spetalyas 210 Ermeni ttihd- Mukaddesesi 169 Ermeni meselesi 5, 61, 129, 150, 151, 153, 156, 162, 208, 209 Ermeni Patrikhnesi 24, 64, 66, 69, 71, 72, 75, 83, 141, 210 Ermenistan 2, 57, 65, 66, 67, 91, 104, 111, 120, 123, 124, 127, 130, 131, 149, 150, 151, 153, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 162, 179, 180, 182, 183, 194, 208, 209, 211 Ermenistan Hnak Komitesi 55, 61, 65, 71 Erturul Bidyet Mahkemesi Cez Diresi 44 Erzincan 108, 167 Erzincan Bidyet Cez Mahkemesi 35 Erzincan Komiserlii 42, 96 Erzincan Mahallesi (Merzifon) 38 Erzincan hdisesi 171 Erzurum 3, 57, 111, 139, 140, 141, 152, 154, 159, 164, 168, 169, 171, 172, 174 Erzurum Ermeni Murahhasahnesi 169 Erzurum hdisesi 5, 168, 169 Erzurum Hkmet Kona 99 Erzurum stnf Mahkemesi Cez Diresi 35, 42 Erzurum Polis Komiserlii 96, 99, 195 Erzurum Rum kilisesi 139 Erzurum hdisesi 5 Esad Efendi, stnf Resi 92 Esad Aa, Ezberd Mdr 133 Eski Cmi Mahallesi (Merzifon) 62 Eskihamam Mahallesi (Adana) 33 Eyb 85, 87 Ezider ky 17 Faik Efendi, Konya Merkez Tabur Aas 199 Fatihpaa Mahallesi (Diyarbakr) 43 Feriky 87 Fernaz ky 102 Filipos 23

NDEKS

215

Firzaa Cmi-i erfi 85 Frahor ekiy etesi 136 Fransa 46, 47, 57, 58, 156, 209 Fransz 111 Frensi ky 42, 129, 147, 148 Galata 62, 70, 77, 81, 86, 212, 214 Galata Ermeni Kilisesi 68, 69, 72, 90, 141, 201, 202 Garirli ky 143, 144, 145 Gayunet Efendi, sbk murahhasa 139, 140 Gaz Soka 154 Gedikpaa 95 Geleverek ky (Bayburt) 103 Gemerek ky (Sivas) 17, 18, 27, 28, 30, 34, 39, 58 Gen 175 Germe kasabas 118 Gerzi ky (Bayburt) 103 Geyve 96, 97 Giresun 177 Gladston, ngiltere Babakan 48, 111, 150 Gkdere 57 Gksun nhiyesi 134, 148 Gmerye 59 Gnid Mahallesi (Mara) 116 Gynk nhiyesi (Gen) 41 Gzyalar rislesi 44 Gmr 195 Gmhacky 33 Gmhane 99, 167, 177 Gmhane hdisesi 166, 174 Grcistan 64 Grc 57 Grn kazs 108, 109, 147 Hac Hamza Mahallesi 33 Hac Hasan Han hdisesi 87 Hac Klak ky 101 Hac Mehmed Efendi, Mara Jandarma Binbas 147 Hac Slih, Komiser 80 Hac Tlib Efendi, Meclis-i dre-i liv azsndan 173 Haci Kalost, Armudanl 15 Haatur 168 Haik Efendi 4, 13 Hain kasabas (Adana) 22, 113, 129, 131, 146, 147, 155, 159, 172, 190

216

ERMEN OLAYLARI TR H

Haddak ky 168 Hakkri 57 Hakk ky 118 Haleb 20, 63, 67, 108, 130, 146, 147, 148, 153, 157, 162 Haleb Polis Komiserlii 98, 99, 100, 101, 104, 106, 107, 109, 116, 131, 134 Hali 83 Halil Aa, Hamdiyye Svr Alaylar Yzbas 172 Hamam Soka 215 Hamazasp 116, 117, 131 Hamdi Paa, Trabzon Frka-i Askeriyyesi Kumandan 92, 165 Hamdiyye Svr Alaylar 153, 172, 178, 209 Hamparsum Boyacyan (Marat) 3, 59, 159 Hamparsum Boyacyan, Hnak Komitesi'nin Dersadet ubesi azsndan 4, 5, 13, 14, 16, 17, 19, 22, 46, 60 Hande ky (Bayburt) 103 Handris nhiyesi 113 Hanek Horan Kilisesi 103 Hriciye Nezret-i Cellesi 69, 137 Harput 57 Hasanbeyli 146 Hasanova ky (Korcan) 29 Hatab Kaps 85 Hatab Kaps hdisesi 87 Havza 136 Hayguni Stepan 102, 145 Hayk gazetesi 3, 92, 148 Haystan gazetesi 2, 58 Hazarderesi (Van'n Doni kynde) 32 Hazret-i s 88 Heyet-i Tahkkiyye 68, 71, 72, 142, 212, 214 Heyet-i Teftiyye 164, 209 Hnak gazetesi 4, 60, 66, 151, 155, 161, 205 Hnak Komitesi 1, 3, 5, 9, 10, 12, 13, 14, 23, 24, 25, 27, 37, 59, 61, 62, 63, 64, 72, 113, 114, 115, 133, 146, 150, 151, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 164, 165, 166, 172, 173, 174, 176, 178, 180, 182, 201, 202, 203, 204, 205, 207, 208 Hns kazs 171, 172 Hns hdisesi 172 Himayak Kubazyan 3 Hindi ky (Bayburt) 103 Hindistan 46, 59 Hirenik gazetesi 45 Horen Aikyan Efendi, Ermeni Patrii 13, 14, 21, 113 Horen Narya, Piskopos 45 Hlkelik Mahallesi (Sivas) 30 Hdvendigr Mahkeme-i Adliyyesi 21 Hkmet Caddesi 197

NDEKS

217

Hkmet-i Seniyye 8, 20, 25, 27, 32, 34, 35, 37, 41, 44, 46, 50, 51, 61, 63, 66, 83, 89, 102, 107, 136, 144, 146, 168, 174, 175, 176, 178 Hner Kulesi 194, 195 Hseyin Bey, Miralay 82 Hsn Bey, stanbul Polis Mdr 73, 84 slht 111, 128, 152, 153, 155, 156, 162, 163, 180, 181 Isparta 50 ky (Ein kazs) 29 ncirli ky 17 ngiliz Ermeni irketi 2 ngiliz Komitesi 57 ngiliz Konsoloshnesi 93 ngiliz Sefreti 63, 66, 67, 72, 82, 128, 134 ngiltere 50, 55, 57, 60, 65, 111, 112, 130, 146, 150, 156, 208, 210 ran 49, 59, 80, 105, 186, 210 ran Sefrethnesi 88 rgi ky (Bayburt) 103 ron ky (ukur nhiyesi) 118 skenderun 144, 145, 147 slm Mahallesi (Amasya) 33 smailli 155 stanbul 18, 70, 77, 83, 111, 129, 131, 165, 172 stanbul Hnak Komitesi 202 stanbul Polis Mdrl 79, 81, 210 svire 47, 48, 57, 62, 64 talya 57, 111 ttihd Meclis-i Ummsi 122 yonlar 50 zmit 135 zmit Polis Komiserlii 135 zmirliyan Matyos Efendi, Ermeni Patrii 66, 127, 128 zzet Bey, Avukat 130 zzet Bey, Posta ve Telgraf Bamdr 92 zzet, Duyn- Ummiyye kolcusu 28 James Byrce 2, 55 Jirayir, Hain Ermeni Mektebi Muallimi, (Mardiros Garip Boyacyan) 5, 17, 18, 22, 58, 59 Jorj Nab 174

218

ERMEN OLAYLARI TR H

Kaet ky 20 Kadky 76 Kafesi Soka (Galata) 212, 214 Kafkasya Cemiyyet-i Ummiyyesi 183 Kafkasya eyleti 63 Kafkasya huddu 64 Kalas 47, 48 Kamar Katbal 11 Kanbur Nian 3 Kapuzhayik ky (Bayburt) 103 Karaba 57 Karabayr 133 Karabet Agopyan 2 Karagl ky 17 Karagmrk 81, 85 Karagmrk Ermeni Kilisesi 85 Karagmrk hdisesi 87 Karahisr- ark 17, 37, 108, 109 Karahisr- ark Bidyet Mahkemesi 26 Karamanl ky 119, 147 Karamanl Mahallesi (Mara) 147 Karayakubolu ky 18 Karegn kazs (Van) 213 Kardasyan Dikran 138 Karmirak Kilisesi 103 Kars 195 Kars muhcirleri 108 Kasmpaa 76, 80, 82, 85, 87, 89, 95, 203 Kasparyan 57 Katolik 175 Kayseri 1, 32, 58, 104, 132, 147, 159, 199 Kayseri hdisesi 5, 5927 Kayseri Komiserlii 132 Kayyumzde kr Efendi Medresesi 101 Kazak 57 Kazancyan 3 Keban ky 146, 147 Keldn 175, 176 Kemer ky (Hafik) 133, 171 Kemeralt Cmi-i erfi 148 Kemerke ky (Ein) 42 Kepekyan ky (Siirt) 42 Kermir 58 Keskin kasabas 30 Kean Mahallesi (Divrii kazs) 26 Keiler Mahallesi (Arapkir) 63

NDEKS

219

Keiyan Muses 211 Keiyan Ohannes 138 Kethud Vasil Mahallesi (Trabzon) 93 Kbrs 57, 62, 63, 127, 146, 203 Krmyan, Amiyazin Katogikosu 2 Krkayak irketi Mektebi (Mu) 25 Krklar Kilisesi 126 Krehri Bidyet Mahkemesi 30 Ksanta ky (Bayburt) 103 Kigork Aa 110, 117 Ki kazs 171 Kilikya 57, 58, 104, 120, 127, 129, 150, 151, 155, 156, 157, 158, 159, 160 Kilikya htilli 155 Kilikya Vatan-perver irketi 125 Kirkor Klnyan 3 Kirope, Komite Binbas 201 Kokiri 133 Komite Meclisi 189 Konstinosyonal gazetesi 47 Konya 198, 199 Konya Komisyon- Mahssu 197 Konya Polis Komiserlii 132, 196, 203 Korcan kazs (Erzincan) 29 Kornikan ky 118 Koyulhisar 133 Kozan 102 Khne-i Kebr ky 18 Kpr kasabas (Amasya) 133, 196 Krtel ky (Mara) 107, 147 Kseolu Mahallesi (Yozgad) 101 Krimyan, Revan'n kilisesi Katagikosu 209 Kuds-i erf 16 Kulaksz Kilisesi (Kasmpaa) 201, 204 Kulu art Kumpanyas 137, 138 Kumkap 1, 75, 76, 79 Kumkap hdisesi 3, 4, 5, 46, 59, 74, 146 Kurmal 147 Kuruba ky 19 Kuruay kazs (Erzincan) 15, 35, 171 Kk Asya 207 Kk Kethud 143 Knbet Kilisesi 126 Knbet 119 Kpl kasabas (Bursa) 198 Krd Hasan Aa, Nizmiye Krknc Alaynn Birinci Taburu mlzim-i evveli 102 Krdistan 177

220

ERMEN OLAYLARI TR H

Ktahya 199 Ktahya Mutasarrfl 200 La Block gazetesi 207 Ldik ky 199 Lazgi 19 Lefke 97 Leon Nazarbekyan 3 Lidyallar 176 Lisanl ky (Tenos kazs) 17 Londak ky 147 Londra 1, 35, 46, 55, 56, 58, 59, 60, 61, 63, 64, 65, 127 Londra Hnak Komitesi 48, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 67 Londra ve Marsilya Komitesi 56 Lord Salisbury, ngiltere Babakan (Hariciye Nzr) 150 Lovs gazetesi 161 Lubanoff, Rusya Hariciye Nzr (Prens) 207 Maden Bidyet Mahkemesi 26 Mamretlazz stnf Mahkemesi Cez Diresi 29, 31 Mamretlaziz 20, 147, 152 Mbeyn-i Hmyn 74, 70, 80, 133 Mahkeme Hamam 198 Mahkeme-i Cinyet Riyseti 21, 24, 60, 68, 69, 74 Mahkeme-i stnf 169 Mahkeme-i stnf Riyseti 69, 71 Mahkeme-i Temyz 24, 25, 26, 27, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45 Mahkeme-i Temyz Cez Diresi 25 Mahmd kazs 105 Mahmdiye kazs 62 Makriky 89 Maksad Cemiyeti 22 Maksudzde Simon Bey 14, 24 Malagon 57 Malatya 136, 143 Mampara Efendi, papas 14, 23, 116, 131 Mara 56, 57, 98, 100, 101, 105, 106, 107, 119, 127, 128, 130, 134, 135, 143, 145, 146, 147, 148, 155, 191, 193 Mara Bidyet Mahkemesi Cez Diresi 42 Mara Ermenileri 126 Mara Komiserlii 98, 101, 106, 109, 119, 120, 125, 126, 134, 135, 146 Markar, polis komiserlerinden 89 Maroka Ceknaver 128

NDEKS

221

Marsilya 35, 104, 120, 124, 125, 148 Marsilya Ermeni Komitesi 56, 58 Meclis-i Cismn 75, 79, 87 Meclis-i dre 99 Meclis-i Rhn 75 Meclis-i Umm 54, 120, 121, 122, 123, 185, 186 Meclis-i Vkel 49 Medne-i Mnevvere 63 Megaveryan 3 Mehmed Aa Medresesi (ataleme) 85 Mehmed Aa, mlzim 101 Mehmed Efendi, Mara Tabur Aas 98 Mehmed Efendi, Zabtiye Blk Emni 99 Mekteb-i Hukk- hne 85 Mekteb-i Tbbiye 47, 190 Melekzodi, papas, 40 Menzik 193 Meremyan Bedros 98 Mersin 63, 148 Merzifon 20, 25, 27, 38, 45, 62, 118, 135, 136 Merzifon hdisesi 5, 60 Mesajeri Kumpanyas 148 Mesamin ky (Bitlis) 29 Meydn- ark 165 Mgrd Portakalyan 2, 104, 120, 124, 125 Midyallar 176 Midyat kasabas 105 Mihran Damadyan 3, 4 Minas 2, 23 Mirz Rz Han, rann Trabzon Konsolosu 92 Misak Efendi 109 Mogonk ky 154 Moncson 58 Mngk ky 114 Murahhasahne 139, 140 Ms Bey, Van Zabtiye Alaynn Van Seyyar Tabur Aas 101 Musedciyan Artin Efendi, Galata Ermeni Mektebi Mdr 66 Mustafa Remzi Paa, Mara ve Havalisi Kumandan 119 Mu 25, 35, 57, 110, 112, 113, 114, 154, 172, 174, 195 Mu Bidyet Cez Mahkemesi 36 Mu Ermenileri 15 Mu Hapishnesi 159 Mu Komiserlii 116 Mu hdisesi 172

222

ERMEN OLAYLARI TR H

Nadirli ky 147 Narl 155 Nazar Hamazasp 110 Nzm Paa, Vali 132 Necb Efendi, Karahisar Mdde-i Umm Muvini 133 Neme vapuru 94 New York 46, 63, 91 Nide Mutasarrfl 132 Nis Komitesi 203 Nian Karabetyan, Hnak Komitesi Resi 23, 46 Niyotomla ky (Bayburt) 103 Noryan Efendi 86, 88 Nubar Paa 117 Nr- Osmniye 75, 84, 86 Ocakl ky 97, 105, 143, 144, 145, 146 Odesa 62 Ogut ky 41 Olanavu Mahallesi (Sivas) 38 Ordu 177 Osbekolu Mahallesi (Van) 30 Osep, Komite Binbas 94, 201, 203 Osman Paa, Mr-liv 200 Osmaniye 146 rtl Pnar Mahallesi (Sivas) 38 Pall Mall gazetesi 2 Palu kasabas (Maden sanca) 25, 190 Papasyan Asadur 32 Papasyan Dikran 21 Papasyan ky 118 Papasyan Vartanz 49 Parlas Mahallesi 110 Parsih Efendi, papas 21, 112, 113, 154, 173 Partoyan, Van stnf Mahkemesi sbk azasndan 26 Pasinler kazs 171, 195, 196 Paa Cmi-i erfi 136 Patrikhne 64, 66, 67, 71, 81, 84, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 151, 152, 202, 203 Patrikhne Cismn Meclisi 75 Patrikhne Kilisesi 14, 75, 79, 84, 85, 86, 88, 89 Patrikhne Rhn Meclisi 75

NDEKS

223

Payas 56, 102, 144 Payas Komiserlii 105 Payas Mahkemesi 145 Perhos ky (Ahlat kazs) 21 Petersburg Sefret-i Seniyyesi 137, 207 Plrek ky (Bayburt) 103 Polis ve Jandarma Nizamnmesi 153 Portakalyan Mgrd Matbaas 124 Posir ky 26 Posta ve Telgraf Mdriyeti 137 Posta ve Telgraf Nezret-i Aliyyesi 110, 137 Protestan 175 Prusya 111, 209 Rahmi Efendi, Van sbk Valisi 165 Refhiye kazs 108, 171 Responal gazetesi 47, 49 Revan 113 Rfk Paa, sbk Mutasarrf 145 Rider Maslahatgzrl 163 Romanya 46, 48, 49, 59, 195 Romanya Hkmeti 46, 47 Rosebery, ngiltere Babakan (Hariciye Nzr) 150 Rum kilisesi 139, 141 Rumeli ky (Bayburt) 103 Rupen, Hainli 112, 113 Rupenhan Azadyan (Kanbur Nian) 3 Rus Ermenileri 64 Ruscuk 35, 47, 48 Rusya 45, 58, 59, 61, 63, 64, 109, 111, 130, 136, 138, 149, 156, 186, 194, 202, 207, 208, 209 Rusya Hkmeti 208 Rusya Sefreti 67 Rdi ky (Bayburt) 103 Sadeddn Paa 164 Sadret 64, 68, 70, 71, 72, 73, 74, 94, 95, 96, 104, 107, 109, 112, 115, 116, 139, 141, 142, 164, 201, 203, 210, 213 Said Paa, Sadrzam 133, 134 Sakzaac 83 Samsun 136 Sanafe Ykl ky (Andrn) 104 Sarlar ky 135, 148 Sason 62, 112, 152, 157, 159

224

ERMEN OLAYLARI TR H

Sason hdisesi 3, 4, 5, 22, 59, 60, 152, 153, 154, 155, 159, 207 Sasonlular 112 Seflet rislesi 44 Selamsz Kilisesi (skdar) 68 Selos 138 Serkis Hckyan 143 Serkiz, rek karyeli, papas 20 Servet Bey, Jandarma Alay Meclisi azsndan, Binba 85 Setba (Bursa) 21 Sevriye Mahallesi 33 Siirt 175 Sikavi ky 113 Simon 3 Simon Bedoyan 154 Sinamut Mahallesi (Harput) 37 Siniinhor Avuryan 124 Sinop 177 Sis kasabas 57, 63, 131 Sis Katogikosluu 67 Sisne ky 147 Sivas 31, 37, 38, 45, 118, 133, 147, 152 Sivas 45 Sivas Ermenileri 16, 108 Sivas stnf Mahkemesi Cez Diresi 27, 30, 31, 32, 34, 37, 38, 39, 40 Sivas Polis Komiserlii 107, 108, 118, 133 Siverek kazs 102 Slav 57 Slav komitesi 56 Sofya 48 Skyas Efendi, Ermeni Patrikhne Kilisesi Bapapaz 13, 22 Stepan Hayguni 130 Stoyanof 47 Suani 147 Sultan Ahmed 75 Sultan Mahmud Trbesi 85, 86 Sur Hantan gazetesi 3 Suriye 57 Surniyan Bl dresi 207 Suehri kasabas 17, 108, 133 Sryn 175 Sveydiye dalar 63, 160 Sveydiye Ermenileri 146 Sveydiye skelesi 129 Sveydiye ky (Antakya) 130, 145, 146

NDEKS

225

amiran ky 118 agoolu Mahallesi (Van) 20 akyanlar Komitesi 139, 141 kir Paa, Anadolu Mfettii 139, 170, 172 ark meselesi 130, 156, 209 ekerdere 116 ekerdere Kilisesi 126 emavun 45 emsi Efendi, Galata Merkezi Ser-komiseri 214 evilki ky 147 eyh Haydar Efendi 172, 178 eyh Haydarzde Nuri Efendi, Van polis efrdndan 40 eyh Mahallesi (Mara) 147 uani ky 213 var, Trabzon Ermeni Komitesi azsndan 45, 94 Tahran Sefret-i Seniyyesi 137 Tahsin Efendi, komiser 80 Talas kasabas 27, 58 Talori hdisesi 1, 4, 5, 16, 22, 59, 116, 117 Tarabya 82 Ta Mahallesi (Bitlis) 27 Tahan arbedesi 87 Tatraan skelesi 203 Tatvan ky 118 Tavas (Kayseri) 199 Tavukpazar 84, 86 Tebriz 132, 137, 138 Tekke Mahallesi (Yozgat) 100 Tenel 47 Tepeba Karakolu 132 Tepeba Mahallesi 163 Tercan 171 Terlemezolu Soka 164 Terzi Perink Mahallesi (Van) 18, 163, 164 Tesr-i Mumelt Komisyonu 164, 203 Tiflis 45, 59, 165, 166, 172, 176, 178 Tiflis Ermenileri 64 Times 2 Tirebolu 177 Tis sibilya 187 Tohmanyan Karabet 110 Tokat 21, 155, 159 Tokat kasabas 119 Tokat Mahkeme-i Adliyyesi 21

226

ERMEN OLAYLARI TR H

Tokas 16 Tomarza 58 Tophane skelesi 172 Trabzon 45, 92, 94, 98, 130, 164, 165, 166, 167 Trabzon Ermeni Mektebi 37 Trabzon Ermenileri 154, 165 Trabzon stnf Mahkemesi 27 Trabzon Polis Komiserlii 92, 93, 94, 99 Trabzon hdisesi 165 Truak gazetesi 3, 46, 54, 183, 186 Tuyn- Efkr rislesi 5, 7 Tuzhisar ky (Hafik kazs) 31 Trbe Caddesi 197 Trk Devleti 151 Trk Hkmeti 7, 111, 148, 159 Trkistan 194 Trkiye 6, 111, 130, 149, 150, 155, 156, 208, 209 Uncular Soka (skdar) 198 Uncuyan Apik 86, 88 Urfa 99, 146, 147 Urfa Komiserlii 99, 106 Uzun ky (Mu) 28 rek 28, 34 skdar 76, 215 skdar Mutasarrfl 76, 77, 78, 79, 81, 210 zeyirli ky 107 Vahan Bey 117 Van 19, 26, 40, 41, 44, 57, 132, 137, 138, 147, 152, 154, 174, 201, 213 Van stnf Mahkemesi 26, 26, 30, 32, 34, 40 Van Komiserlii 101, 105, 117, 132, 163, 209, 210, 211, 213 Van Telgraf ve Posta Mdrl 110, 137 Vard Badrikof, Hnak Komitesi cr ubesi Resi 3, 4, 5 Varjabet Dikran, tercman 20 Varna 34, 48 Vartan Efendi 110 Vartan Hamparsum 23 Vartan Papasyan 46 Vartan, Galata Kilisesi Kapu Kedhuds 215 Vartanis ky (Mu) 15, 28 Varteris Kirkor 136

NDEKS

227

Vartuvar 145 Vsf Efendi, Tabib Yzba 113, 114 Vazerhan ky (Bayburt) 103 Velibaba ky (Pasinler) 195 Verek ky (Bayburt) 103 Viyana 49, 62

Yakb Asr Kilisesi 83 Yahya Efendi, Doktor Binba 214 Yanya Konsoloshnesi 109 Yanya Polis Komiserlii 109 Yedikule 90, 210 Yeni Kilise Mahallesi 164 Yenice nhiyesi ( negl kazs) 44 Yervantyan Kalost, Dere Kilisesi Papaz 30 Yezdler 184 Yldz Hapishnesi 130 Yozgat 1, 18, 19, 22, 27, 101, 104, 115, 159 Yozgat hdisesi 5, 17, 59 Yozgat Kilisesi17 Yozgat Komiserlii 104 Yumurtalk 105 Yksek Kaldrm 215

Zabtiye Nezret-i Cellesi 61, 64, 71, 142 Zabtiye Nezret-i Cellesi Heyet-i Tahkkiyyesi 214 Zamara ky (Divrii kazs) 26, 33 Zeytun 20, 57, 98, 100, 102, 105, 106, 109, 119, 126, 127, 128, 129, 130, 134, 135, 145, 146, 147, 148, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 191, 192, 193, 194 Zeytun hdisesi 5, 42, 106, 128, 157, 191 Zeytun Kla-i Hmynu 119, 147 Zeytun Komitesi 107 Zeytunbeli 105, 155 Zr da 133 Zigak ky (Bitlis) 111 Ziver Paa, Mara Kumandan 126