BLG YAYINLARI I BLG DZS : 33

CNEYT ARCA YREK AIKLIYOR : 4

Birinci, Basm 1984
kinci Basm
Aralk 1985
BLG YA YINEV
Merutiyet Cad. 46/ A
Telf : 31 81 22 - 31 16 65
Yeniehir - Ankara
Babali Cad. 19/2
Tolf : 5 22 52 01
Caa.lolu - stanbul

CNEYT ARCAYREK
YEN DEMOKRAS
YEN ARAYILAR
1960 - 1965
BLG YA YINEV
kapak : fahri karagzolu
Cneyt Arcayrek aklyor
dizisinin yayn hakk, yaplan zel anlama gereince
Bilgi Yaynevi'ne aittir. Bu
dizide kan ve kacak olan
eserlerin hibiri kaynaklar
gsterilmeden alnamaz.
cantekin basmevi - ankara

NDEKLER
BRNC BLM

ASILMILAR BALADI
Silahlar evirince . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
kence ...
...
26
. . . ...
...
...
. . .
. . .
...
...
...
. . . ..
Bir Vasiyetname Serveni . .. ... ... ... ... ... ... ...
33
Kuyrua Baslnca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
44
Brakn Baka lkelerde Yaasn . . . . . . . . . . . . . . . . . .
50
nsan Onurunun Be Para Etmedii Gnler . .
.
57
Aklanmann Tek Koulu = Ktlemek mi? . . .
63
Baladn teki Dizeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
69
.
Kader . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

71
.
pin Ucundaki Soru : Ortak Pazara. Girebilecek
miyiz? . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .
. . . . . . .
78
dam Hcresinde On Kii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B3
Kurtulu . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
88
.
67 Lira ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
93
Hapishane Hapishaneden Kimileri . . ... ...
96
.
Frtna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . .
100
smet Paann Aff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
106
Anmsatma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. .
109
Krk Yln zeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .
. . .
110
Biraz Hesapl Olmann Erdemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
113
.
Siyasal Kulis almalarnda Dnden Bugne rnekler
119

KNC BLM
DEMOKRASYE KARI SYANLAR
Cuntalarn Dans ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
135
Denwkn.s Tehlikede .. . . .. .. . .. . . .. . .. .. . . .. . .. .. .
153
Sivil Cuntalar .. . .. . .. . .. . .. . .. . . . . .. . . .. . .. .. . . .. .. .
. ..
166
Bir Dileri Bakannn yks ... ... ... ... ... ... ...
175
NC BLM
1960'TA PARTLEME VE BR PART
1980'DE PARTLEME VE BR PART
Bir Parti Yaratmak .. . .. . .. . . . .. . . . . .. .
181
.
Birbirini Sevmekle Sevmemek Aras .. . .. . .. . . .. .. .
193
'Oy'a Miras ... ...... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .
204
1960'a Oranla Deiik Bir Ortam ... ... ... ... . .. .. .
213
'
Bi'.' Bina, Oda, Parti ... ... ... ... ... ... ... .. .
223
Gereki Bir Asker .. . .. . . .. . .. . .. .. . . .. .. . . . . . . . .. .

233
Sunalp'n Tuttuu Nabz . .. .. . . .. . . . .. . .. . .. . . ..
242
Aaa! Bir De Baktm Sol Yanma ... ... ... ... ... .. .
250
Ya, Sa Yanmda? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .
255
DRDNC BLM
AMERKA NERKEN - SOVYETLER IKIYOR
Sovyetler, Souktan kyor .. . .. . .. . . .. .. . .. . .. . .. . .. .
261
Bir Hatann Dzeltilmesi .. . .. . .. . . . . . . . . .. . .. .. . .. . . . .
271
Amerika: Scak Dostluk Souyor ... ... ... ... ... ... ...
274
Zehir Olan Bayram .. . .. .
.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. .
287
6

BENC BLM
DEMREL'N AMERKA NOT DEFTER
1960'larda Trkiye, ABD'ye Sadakatinde O Kadar
leri Gitmitir ki, Kendini Topun Azna Koymutur,. .
.. ... ... ... ...
293
. .
. . . . . . . . .

. . . . . . ... . . . . ..
..
.

ABD'nin Milli fr Davadaki Tavr, Trkiye'yi Yeniden leri Ufuklara Bakmak htiyacyla Kar
Brakmtr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
297
Batl Kaynaklar Yeni Projelerimizle lgilenmediklerini Bildirdiler. Sovyetlerse Tersin
e Bir. Tutum Taknd. Sovyet Kredisi le 'Be nemli Tesis' Bu-gn letmededir . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
301
Trkiye'ye Parasal Adan Cimri Davranmalarnn
Politik Bir Amac Var ffiyd; Oraya Sapmak stemiyorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .
. . . .
304
.
l965'te Casus Uularn Yasaklama Kararmzdan
Amerika Elbette Memnun Olmad. Sovyetler De
Karadeniz Boaz nnde Srekli Duran Bir Casu& Gemisini Geri ektiler. ... ... ... ... ... ...
309
Ya CIA ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
313
ALTINCI BLM
DNDEN BUGNE
Dnden Bugne Uzanan Bir 'Rapor' ...
317
YEDNC BLM
DEMREL'N SY ASAL ALANA GR VE YOKSEL
Dourgan Yllar ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
327
Siyasal Kariyerin Balad Gn . . . . . . . . . . . . . . . ...

329
Bir Hkmet Drme Manevras . . . . . . . . . . . . . . . . . .
339
Yldzn Parlad An . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
346
. .
Yln Deil, Yllarn Gazetesi .. ... ... ... ... ... ... ...
351
.
7
BRNC BLM
ASILMILAR BALADI

Olmayn bu kadar kat yrekli,

Ey dnyada kalan insan kardelrJr.
Allah da sizden raz olur belki
Sizler acrsanz bizlere eer;
urada aslmz er beer;
Ku style beslenen u bedene
Bir bakn dalmada gnden gne,
Bakn kl olan kemiklerimize;
Glmeyin, dostlar, bu hale dene,
Tanrdan mafiret dileyin bize.
Franois Villon

1
SLAHLAR EVRNCE
Yeni Millet Meclisi binasnn nndeki asfaltlanm

alanda, bir an duraksadm.

evreye bakndm, her ey ylesine sessizdi iki. ..
Durgun bir gl gibi.
Aylardan eylld, sonbahar mevsiminin Ankara'ya

zg yumuak, stan havasnda solan yeillerin gnete ykand gnlerden bir gnd Mendere
rilen, 27 Mays ihtilalinden sonra tamamlanp Kurucu Meclisin topland, Milli Birlik Kom
itesi'nin ah.t bu binann nyznden ileri Bakanl'na doru uzanan alanda,
kademe kademe yeillikler uzanyordu.
Meclis binasyla, ileri Bakanl binas arasndan geip Atatrk Orman iftlii'ne uzanan
tomobiller gidip geliyordu.
evrede, bulunduum yerden bakld zaman, ola
ann dnda bir davran, bir devinim grlmyordu.

Gazeteciler, daha sonralar seimlerle gelecek babakanlarn, bakanlarn girip kacaklar ka

e birikmilerdi.
MeJ:1divenleri trmandm. Gazetecilerin yanna gittim.

On be yirmi basamak kldktan sonra evreye gz atldnda, o duraan, devinimsiz grn

13

elerde, ileri Bakanl'na doru uzanan zenle, iyi

baklarak yetitirilmi imlerin gerilerinde kimi mgferlerin bir parlayan, bir snen yansma
ar gze batyordu.
Gazeteci topluluundan biri, Meclis binasn evirdiler dedi.
Kim? .
.
Deniz ve Hava Kuvvetleri . . .
Yant kesindi.
Gerekten, yz metre telerde yere yatm kimi
insanlar, beyaz giysileriyle dikkati ekiyordu. Kimileri daha koyu renkliydiler, m
aviler giymilerdi.

Meclisin 2 numaral kaps diye adlandrlan kesimde ise, Deniz ve Hava Kuvvetlerine bal ol
uklar giysilerinden anlalan kiiler, gidip geliyorlard.

Biliyorduk.

O sabah renmitik. Y assada Mahkemesi'nin verdii kararlar zel bir uakla hemen Ankara'ya
gnderilniti. htilale g veren, ihtilalin varmasn istedii sonucu kesinkes almak isteye
Yassada Mahkemesi'nin ikararlarn -yasa gerei- onaylamak durumunda olan Milli Birlik
Komitesi'nin derhal toplanmasn istiyorlard.
nk, 'Yassada' 15 kiinin idamna karar vermiti.
Bu kararlar -bir cumhurbakan, bir babakan,
iki bakanla Demokrat Parti yksek dzeyinde grev
alan kimi kiilerin idamn ieren bu kararlar- yurt
dnda kimi yanklanmalara yol amt.
ngiltere bata olmak zere, Trkiye'ye dost olan
kimi lkelerin, idamlarn gerekletirilmemesini ister
14

grndkleri, dahas, bu yoldaki tellkinlerini yazl

olarak bakente ulatrdklar syleniyordu.
erde durum belli deildi. Ne var ki, halk, gelimeleri sessiz, ama byk titizlikle izliyo
rdu.

Yava yava, 27 Mays ihtilalcilerine egemen olmaya balayan Trk Silahl Kuvvetleri Birlii
daki bir rgt, o srada kesinlikle ortaya kmamt ama, ihtilali ynetenler zerinde arl
Yassada :kararlarnn sratle grlp onaylanmasn isteyen g de, buydu.

Milli Birlik Komitesi'nin kararlar grmek zere topland yeni Millet Meclisi binasnn
bir nlem olarak, ayn gcn etkisiyle sardrlmt.
Ola ki, MBK, byk lde
Y assada kararlarndan
vazgeebilir, ya da kararlan yumuatabilirdi.
Bu nlenecekti.
nlendi.
Gne, batya dnmt. lk nce Cemal Grsel,
bastonuna dayanarak, sararm bir yzle kapda grnd.

O konukan, gazetecilere kar babacan davranl Grsel, sorular yantsz brakarak, merdiv
sak indi. Otomobiline bindi, uzaklat.
'

Ko dedim, bizden birine. Paa, kke girinceye dein izle ...

O koup gitti, biz beklemeyi srdrdk.
Sonra, ilk olarak Ahmet Yldz ile Suphi Grsoytrak grndler.
Biz bekliyorduk; bir aklama, Yassada kararla
rnn akbetini gsterecek bir tek cmle, bir szck bekliyorduk.
kisinin arkaJarndan gelen, teki MBK yeleri de
suskundu.
15

Kapy geip bir iki adm attktan sonra, durdular.

Gzleriyle evreyi taradlar. Solgun, yorgun ve sessizdiler.
Ne de olsa, onlar da, evreyi saranlar gibi birer ihtilalci idiler.

Silahlarn hangi aamada patlayabileceinin, varlmak istenilene aykr ynde bir sonu alnd
er olabileceinin bilincindeydiler. Merdivenleri ivedi admlarla ap birer birer hzla uz
aklatlar.
Syleyebildikleri uydu:
. . . Daha sonra aklama yaplacak
. . .
Oysa, aklamay beklememize gerek kalmad.
ankaya'ya dein Grsel Paa'y izleyen muhabir
arkadamz geldi, zntl bir sesle:
n asyorlar dedi. Beklenilrresine karn bu
karar, ok etkisi yapmt. zgn sesle sonucu getiren
gen gazeteci, bir yaam boyu, Demokrat Partinin, nde gidenlerinin, yapageldiklerinin
karsnda kalm, direnmi, savam vermiti. Ama, zgnd.
Cemal Grsel, Cadillac arabasyla ankaya'ya doru km, sonra ...
Dayanamayp, her zaman halkn her kesiminden

insanlarla konumay bir gelenek haline getirdii Dileri Konutunun yanndaki parkta mola
iti.
Oradan, yaplagelen beton binalarla an,. gitmi kayas kalmam o tepeden kente bakm,

evresini alan muhabirlere Kurtaramadk, n asacaklar demiti. Bayar, ya snrm at

Zorlu ve Polatkan'n ipe ekilmesi onaylanmt.
Paa, kendisinin olumsuz oy verdiini dokunduruyordu. teki hangi MBK yesinin yannda dur
um 16

aldn sylemedi, Bir ara Stk Ulay'n adn da kendi

adnn yar.nda syler gibi oldu. te, o kadar ...
Kamuoyunda bir frtna esiyordu.

1 5 Eyll gn, Zorlu ile Polatkan idam edildi. Fatin Rt Zorlu, bir ksa yaam boyu hizmet
vlette hemen her dnemde bir hariciyeci olduu iin
nazenin, duygusal, giderek kork:uk gibi gsterilen bu

eski Dilcri Bakan, idamn .bir ingenenin eline brakmad. Sehpaya kt, zerine kt
disi att.

Polatkan, daha dirensizdi. Sehpaya car korkusuyla, idam edlimenin deheti iinde rpnarak
zorla karld.
10 yl, 2 gn babakan olarak iktidarda kald.
Yassada'da on alt ay Yksek Adalet Divan'nca
yargland.
Bir yl av 21 gn Yassada'da tutuklu kalan
Merderes, hakknda verilen idam kararnn onayla:1masndan 36 saat sonra, 1 7 Eyll 1961 Pazar gn
mral'da gndz gzyle aslarak, dramn noktalad.

dam srasnda hcrelerinde bekleen arkadalarna gre Menderes, ipte ruhunu teslim ederken
klarndan Allah szc dkld, gneli bir hava vard, etraf karard; tpk dinler tarihi
ni anlatan sylencelerde olduu gibi, birden
hava karard, bir bulut topa mral'nn zerinde kmelendi.
Allah szcyl

birlikte. gnein Marmara Denizi'ni okad saatlerde, mral'nn zerine

17

dam eczasnn uyuglanmasn bekleyen eski Demokrat Parti nde gidenlerinden Agah Erozan, Ku
'an okumaya balad.
Menderes, mral Adas'nn bir kesine, teki iki

arkadann yanna gmld.

al al gelmiti. Sessiz, iine kapank, yalnzca partisinden ald grevi yerine getir
Demokrat Partinin douuyla birlikte aylara, rmaklara, sonra da nehirlere; o insan se
line karmt. 1950' de Menderes ad, yurdun bir bandan teki banq., gzlerde sevecenli
n, 1955 ylndan sonraki yaamyla, halktan kopmamt ama, aydnlardan kopmu<,;, yksek siy
girdaplarnda
eriyip gitmi, suyu ekilen bir nehir yatana dnmt.
O, yalnzca siyasetten deil, gardiyanlarndan da
tokat yedi.
Yakn tarihe ad, Zindanc diye gemi olan Yassada Komutan Tark Gryay, 17 Eyll Pazar
Menderes'in yakn arkada Ethem Men<leres'i
yanna artt.

Ethem Menderes, 1960 ncesi dnemde Babakan

Menderes'le birlikte ad anlan, say:g duyulan kiilii
olduu sylenen bir insand. Ne var ki, kader! .. Bir insann iinde yaayan ifritin ne denl
i oyunlar oynayaca bilinemedii iindir ki, Ethem Menderes ad, 1960
ihtilalinden, hele Yassada mahkemelerinden sonra,
ideal arkadalarinn hi birince aza alnmad.
Menderes, idamndan nce intihar etmi, kurtarlmt.
Boynuna dolanacak ipe salk1 gitmesi iin elden
gelen her ey yaplmt. Fakat, Gryay'n kukular
vard, daha dorusu, kiisel hesaplar ...
18

Ethem Menderes'e, Acaba beraber rica elsek,. bize gerei aklar m, ne dersin? diye sordu
nk Tark Gryay, Menderes'in 'bir eyi inkar' etmesinden ok ko kuyordu.
Ethem Menderes, Adnan Bey size minnettar dedi, Tark Gryay'a. Sizi g durumda brakmaz,
er ki, intihara teebbs ettiini 5aklamasnn size fenal
dokunacana akl yatsn. Bence O, yapt ii, en
ok sizden utandndan saklyordur.
Ne gaflet!

Bir sahne ayarland.

Menderes'e, kendisine ine
yapan astsubayn, yemeini getiren erin, intihar etti

i gece yanna girip kan btn subaylarn tutukland, sylenecekti. Aslnda, d yarl ola
cak, inip kan duygusal doas zerinde bu bilgiler, belki de ok etkisi yapacakt.
Tark Gryay'n yannda durum alan Ethem Menderes'le, Gryay anlatlar.

Kumandan ok mteessir dedi, Adnan Menc.leres'e, iftliinde kahyalk yapan insann olu Et
enderes.
Adnan Menderes hayretle doruldu, Neden? diye sordu.
Ethem Bey aklad:
Senin tutumun yznden. Kendini zehirlemedi
ini syleyince, bata Kurr:andan olmak zere pek ok
kimse, kukulular arasna girdi. Hepsini tutuklamas
iin, emir vermiler, Kumandana. Ordudan da bir soruturma heyeti gelecekmi. Bu heyet b
elki, ama belki, Kvmandan hakknda olumlu bir karara varabilir.

Menderes yerinden frlad, Kumandan beni ldrmeye teebbs suundan yarglanacak ha?... By
let olmaz, intihara teebbsmde hi kimsenin sorumluluu olmadn sylerim, hem de ispat e
dedi.
19

Gryay ile Ethem Menderes'in ne denli rahatladklarn sylemek bile gerekmiyor.

nne ses alma aygtn koydular, konutu:

Aslnda lmeye oktan kararlydm. Buna mstehak olup olmadm dnmyordum bile. Celsele
larda dola taa geip giderken o
salona artk ben de_il, cenazem girip kyordu.
Dayanmaktan, katlanmaktan, yorulup usanmtm.
Kolayca lmenin arelerini dnp dururken, bir
gn bana verilen haplar biriktirmekte karar kldm.
Biriktirecek, biriktirecek ve biriktirdiim haplar, bir
insan ldrecek miktar bulunca, hepsini birden yutup
iimi kolayca bitirecektim.
Falkat en zor i haplim biriktirmekti: Zira, Kumandan bilir; onlar bana getirenler

yuttuumu grmeden brakp gitmiyorlard.

Ben dne dne bunun da aresn buldum.
Verilen haplar dilimin altma koyuyor ve yutuyormu
um gibi suyu iiyordum.
Sonradan dilimin altndan kardm hap, kutumdaki kibritlerin altna saklyordum.
Bylece 33 tane 'ekuvanil' ile, 3 tane de 'nembutal'

biriktirdim. Geri bu kadarnn ins n bir daha uyanmayacak kadar uyutacana inanyordum a
mm.

Bir gn rahata lmek midiyle o haplar biriktirebilmek iin geceleri uykusuz kalm boa g
akat kurtulmu bulunmama, bir tek sebepeten tr memnunum.
Birtakm zavall insanlara, benim yzmden, bir
fenalk getiremeyecekleri iin imdi adeta mesudum.
Ses alma aygtna alnan bu szleri de yeterli bulmadlar.
20

Elinden bir de yazl belge aldlar:

Aldm ekuvanilleri evvelden beri yanmda bulundurmakta ve ihtiya hissettiim zamanlarda k

llanmak zere saklamakta idim. O gece bir kriz halinde 30'dan fazlasn gece aldm. Takr
iben saat 4'te uyand
mda ani bir kriz neticesinde vaki olan bu hadiseden
personelin hi bir su-i taksiri yoktur. 17.9. 1961 A. Menderes
Ses alma aygt sustu, Tark Gryay' aklayan belge imzaland .
Gryay, bu an bir de fotorafla saptad.

Dnebiliyor musunuz? dedi Orhan Erkanl. Bugne kadar hi.bir yerde yaymlanmad, Y ass
e deildir, bunu Yassada Komutannn kaleminden aktarmak! ..
Dnebiliyorum dedim Erkanl'ya. Bize en
azndan elli bin tiraj yitirtir
Yani sen, karsn bu yayna?!
Tmyle diye direndim.
Erkahl, Bu yaz dizisiyle yz bin tiraj alrz. Bak,
herkes byle diyor. dedi.
Anlarn mucidi Erkanl idi.

Orhan Erkanl'ya yle bir batkm. Glmsyor,

onaylamadm iin krgn baklarn esirgemiyordu.

Erkanl, bir 27 Mays ihtilalcisi idi. Yassada'nn soremluluunu MBK Genel Sekreteri olar
ak uzun sre omuzlarnda tamt. Tark Gryay, onun yakn dostuydu. Gazetenin o srada sor
an Erkanl'
ya gre, Gryay'n hi yaymlanmam, gn na
kmaml amlar mthi bir etki yapacak, tiraj birden frlayacakt.
21

Evet, bir etki yapacakt, ama Erkanl'nn syledii

gibi deil.

Bu etki, tam tersine olacak. Biz, kitle gazetesiydik. Kitleler, Menderes'in idamnn
yol at aktan ve Yassada' da yzlerce insann grd eziyetten henz arnmad, unutmad
'Yassada cellad' diye, demokrat kitlelerde 'sfat' kazanm, biri yazarsa, diye dnyor
Duvar afileri basld, o zamanlar TV olmad iin
radyolarda byk bir reklam kampanyas ald.
Gryay'n anlar yaymlanmaya balad .
Canm s<klyordu bu duruma. Nitekim, bir gn
Ege'den bir dost arad. Daha ne kadar srecek bu?.
Ayp! Ayp! deyip yzme telefonu kapad.
Celladn satr gazetenin tirajn da etkilemiti.

Halk, kitleler, unutamad insanlarn ister anlarla olsun, ister baka yollarla, nne bu b
e yeniden kmasna tepki gsteriyordu.
Bu insancl davran, yllar yl, bir k gibi yol

gsterdi. 1973'lerde, 1971 Mart darbesinden sonra kimi dostlarmn, arkadalarmn ikence od
larna srkleniini rendikten sonra, Hrriyet'te yaymlad

m eski Orgeneral Faik Trn'le sylei, ite o gnlerin drtsyle, yol gstermesiyle ortay

Bu tr olaylar, i\kenceler, zora komalar o gnlerde rtlse bile, gn gelecek ortaya kac
ek, olaylarn iyzn aydnlatacak, gelecei aydnlatacakt.
Y assada' da bir askeri bota doru yryorlard.
Menderes, artk tek bana gardiyanlk yapan, anlarna malzeme olacak sahneleri karmamak
'Ia yanndan ayrlmayan, Tark Gryay'a sordu:

22

Nereye gidiyoruz?
Hastaneye diye yantlad, Gryay. lmn ucuna
doru yryen bir insan bir kez daha
aldatyordu.
Deniz hastanesine gideceksin. Doktorlar yle karar
verdiler, diye eikledi.
Menderes -Gryay'a gre- ocuksu kukuyla bakt Yassada Komutanna:
Doktorlar, hibir eyin yok demilerdi!
yle rapor verdiler. Ama senin, esasl bir muayeneye tabi tutulmana lzum gryorlar.

Yavatan geree yaklatrlsa, hazrlansa, ne olacakt ki ... Kaacak myd? . . . Bir dost,
a, yanndakine son annda gerein kat elini uzatsa ne yitirirdi? . ..
ocuksu kuku yitti gitti, yerini daha ocuksu bir
dilek ald:
Ne olur Komutan, Berrin'den mektup geldike bana iletiverin.
On be dakika sonra bindirildii botla mral'ya
gtrld, elleri arkasndan bal, yannda baka gardiyanlarla sehpaya yrd.
Asld.
As lrnamalyd.

Zorlu ve Polatkan'n ipte sallanrken, sehpaya giderken ekilmi fotoraflar, btn gazetele
boy boy yaymland.
Bir tek gazete yaymlamad : Hrriyet
Bizde, Zorlu ve Polatkan dahil Menderes'in ipte
sallanrken resimleri klielemedi, yaymlanmad.
Halk, evet sessizdi, durgundu; hibir gsteri, hibir eylem giriiminde bulunmad.
23

nfazn yldnm uzun yllar yalnzca esm

u.r. cgumu ; .. '-"telerde yer ald.

24

Duygularn, dncelerini, 27 Mays'm sonunu

balayan olaylar ek bir davranla simgelemiti:
Hrriyet'e yurdun eitli yrelerinden akan haberler, Menderes'in sehpada sallanan resim
lerini yaymlayan gazetelerin halka atee verildiini gsteriyordu.
Hrriyet ise, zerinde yazl fiyatn birka katyla
kaplm1t.
Bu denli anlaml, duygusal ve grkemli bir halk
tepkisi, belki hi yaanmamt. Hrriyet'te Menderes

ve teki iki arkadann sehpada sallanan fotolarn yaymlamama kararn, MBK' den gelen bas
her seslenie karn, Simavi kardeler vermilerdi.

Bu, iki gen insann, insanlk adna, insancl duygular gsterebilmeleri asndan ok neml
du.
Menderes'in idamyla:
Osmanl Devleti'nin kuruluundan batna dein
uzanan yzyllar boyu, boynu vurulan ya da kementle
boulan be padiahn yan sra; Cumhuriyet dneminde
aslan Menderes'le birlikte, Osmanl dneminden bu
yana boynu vurulan, kementle ldrlen sadrazamlarn
says 43'e ykseliyordu.
Bu saylar, 600 yln gerisinden o gnk Trkiye'ye
bakyordu.
25

2
KENCE
Yassada durumalarnn hakimi Salim Baol'un
nnde duruyordu.

Savc Egesel, iddianameyi okumutu; Menderes sz

istiyordu.
ncelmi bir boyun, gevek, burumu gibi grnen
bir gmlek yakas, zayflam, incelmi bir vcut. Yznde, ellerinde benek benek iller.
Bu, bir devrin, bir on yln gl Babakan Menderes'ti.

lerindeki gdsel duygular mantklaryla, insancl yaklamlarla bastramayanlar iin Mend

hali, olaand; giderek yle olmas gereken bir haldi.

ektirmiti, ekmeliydi. Tarihsel bir geliimi bilenler, ilerine sindirerek okuyanlar iins
e Menderes'in bu grnts, doal deildi, bir dnem yarglanyordu belki ama, o dnemi yaat
duruma ncesi 'yaayan l'ye dnmlerdi. Bir yerde, 'demokrasinin ipe ekilip ekilmeme
uydu.
Yavaa yryerek bir parmakln arkasna konulan mikrofona dein yryebildi.
Sadece usule ait bir maruzatta bulunacam diye
balad, Adnan Menderes.
Hrn gnlerindeki o grkemli ses, yitip gitmiti.

Neeli gnlerindeki o alayc, ineleyici davrann yerine manen km insanlarn ruhsal du

bir karamsarhk gelip yerlemiti : 26

... Bir insann haklarn btn etrafyla mdafaa

edebilmesi iin muayyen artlarn mevcudiyetine lzum
vardr, diye srdrd.
. .
Bu maruzatmn takdir buyurulacandan emi
.
nim. Bendeniz be aydan beri tamamyla tecrit edilmi
vaziyette bulunuyorum. Bir tek odann iinde ve gnn
yirmi drt saatinde, her saat deien bir nbeti subay
beyin nezareti altnda hibir kelime konumak imkan

olmamak artyla yayorum. Bu itibarla konuma takatm hakikaten zaafa uram bulunuyor. A
Bana imkan verecek, moralimi, asabm dzeltecek bir rejimin tatbiki. Nbeti subay beyle,
bir kelime dahi

konumaya mezun deilim. Be aylk mecmuu konumalarm on, o n be saati gemez. Bir maznun h
runa byle gelecek olursa haklarn mdafaa etmekte, moralitesinin byk bir ksmn kaybetmi
a emin olmanz istirham ederim . . .

nsancl koullarn tmyle dnda braklmak,

Bu koullarda savunuya., hazrlanmak,

Bir tek odann iinde ve gnn yirmi drt saatinde tek szck konumakszm yalnzca aklyla,
babaa kalmak; Bu bakmdan konuma 'takatnn zaafa' uramas
gibi bir olguyla karlamak, sa ece Menderes'in barta
gelmedi.

Ne var ki, ikencenin eitli trleri arasnda bylesine olanyla karlamak, on yl bu lke
hizmeti vermi Adnan Menderes'le balad. Gene Menderes'le, ikencenin bu ve benzeri uyg
ulamalarna
urayanlarn ac yaantsyla, kaderi ya da kadersizlii
ilk kez aka ortaya konuldu.
Daha nice nice ikence yntemleriyle insancl ko
ullardan yoksun braklm; bu koullarda savunuya
27

hazrlanmas istenilmi; bir tek hcrenin darack snrlar iinde gnn yirmi drt saati akl
duygularyla babaa braklm insanlar, gelip geecekti.
Menderes'in Yassada'daki bu aklamas bir sonun
balangc deildi. Sonu gelmeyen bir balangcn ilk
iaretiydi. nk, yllar gelip geecek, dnemler gelip
geecek, siyasal mevsimler dnecek,
ama ikenceler
durmayacak, bunlardan yaknanlar bir eski Babakan
kadar bile seslerini, straplarn duyuramayacaklard.
Trk demokrasisinin ya da daha doru deyimiyle
Trk siyasal yaantsnn, kara yazgsyd, bu sre.
Hi sonu gelmeyecek gibi grnen bu sre . . .
Bu sre noktalanmad.
1973 genel seimlerinde bir gn, dost, karde, insan lhami Soysal ile Trabzon'a gittik.
Demirel'in ua

ndaydk. Soysal, 12 Mart darbesinden sonra ieri alnan ve bir sre sonra zgrlne kav
n biri idi.

Seim mitinginden uakla Arkara'ya dnerken, geri slarda birlikte oturduumuz Soysal bana,
ieri girdikten sonra zerinde uygulanan ikence yntemlerini bir bir anlatyordu. Sesi yl
esine buruk, acyla doluydu
ki . . . Anlattklarn dinledike gzlerime dolan yalar
Soysal'a gstermemeye abalyordum.
Soysal' rlplak bir yatan zerine yatranlar,
saatlerce orada tutup baucunda dikilenler, her eyi
son Trk devletini kurtarmak greviyle yaptklarn

bara ara, yzlerindeki maskelerin ardndan haykranlar. . . Ayaklarna taklan demir kel
merdivenleri kmaya zorlan. . . Kimseciklerle konuturmadan saatlerin, gnlerin art arda
geii . . . Arada srada 28

can alnanlardan ykselen haykrlara benzer barmalarn kulana arpmas. . .

Bu anlatmn yaratt ortam iinde:
Bak lhami, dinle beni, bir gn elime geecek ilk
frsatta bu ikence iine eileceim. Ne bulabilirsem, yazacam, dedim.
yle kald.
Gnler geti.
CHP, siyasal yaam boyunca o gne dein ald
oylarn en ykseine 1973 seimlerinde ulat. Tek ba
na iktidar olamad ama, birinci byk parti olarak
Meclise geldi.
ktidar hakkyd, bir ortak aryordu, karsna kabilecek tek olanak, MSP idi.
Ortaklk grmeleri srasnda MSP'ye verilecei
bildirilen ileri Bakanlna, bu partinin, I. Ordu eski

Komutan Emekli Orgeneral Faik Trn' getirmek istedii yazlyordu. Trn, MSP kaynaklarn
ine gre, Nakibendi idi. nderle yaknlamasna neden buydu.
Faik Trn' evinde aradm. Tanmazdm, hi grmemitik. Durumu sordum, daha uzun grmek
ard, gittim.
Sylei, koalisyonu at, gerilere gitti. Trn Paa,
baka bir odadan dosyalar getirdi, ikence konusuna

girmitik ya, o da :kendi grne gre ne srlen savlar rtmeye aba gsteriyordu. Anca
riyordu ki, ikencenin varl kendiliinden ortaya
kyordu. Ne ses alma aygtn, ne de not alma olana
m vard. Paay kukuya drmemek iin not da
alamyordum.
Eve dner dnmez, dinlediklerimi byk bir hzla
kada geirdim.
39

Sonra gazeteye nerdim. Yazp gnderdim. Bir bekitme sresinden sonra Hrriyet, Faik Paann
ana anlattklarn birinci sayfay kaplayarak vermeye balad.

Byk bir coku kasrgas esiyordu. kence grenler, ikenceyi tel'in etmi (knam, lan
rkes yayn izliyordu. Hrriyet, bir adm daha att. Gazete, Trn Paann szlerinin yan s
enlerin demelerini aktarmaya balad.
Ne saftk!
Biz, yeni dnem geldiine inanyorduk. Hiikmeti

eline geiren OHP nderi, btn bir seim kampanyas boyunca kontrgerilla ile ikenceden yak
urmutu. Hemen her konumasnda bu eylemlere vuruyor, vu
ruyordu.
Bense, bu yaknmalar, iddetli eletirileri batan
sona izlediim iin, Trn Paayla bir dnem aabileceimizi umuyordum.
Evet, ne saftk, ne saftm!

Bir 'ey' umuyordum, hi deilse onca yaknmadan, yeni iktidarn, bu yaynlardan sonra bir s
ruturma komisyonu kuracan, bu komisyon eliyle ilk bata ikence sorununa el atacan, s
arn bulup ortaya karacan sanyordum.
O gnlere dein, bu izlenimle, sonuca gidileceini
sanan ben ve benim gibiler iin, soruturma komisyonu kurulmasn beklemeleri doal deil mi
ydi?.
Byle dnyor ve hesap ediyordum.
Hele kaplageldiim bir dten de bir trl kurtulamyordum.
Eer, bir soruturma .komisyonu kurulur, sulular

teker teker ortaya karlr, mahkemeye verilip cezalandrlrlarsa, artk Trkiye' de sonrak
rda hi 30

kimsenin, insanlara ikence yapmak hakkyla, yetkisini kendisinde bulamayacana inanyord

um.
Dostlarla bunu konuuyor, yatama uzandmda
grevini yapm bir insann vicdan rahatlyla uyu 1ordum.
Bir sabah, uyandm.

nk, iktidarn ba, en yakn bakan, giderek hkmet szcln yklenen Orhan Birgit eli
gnderiyordu:

... Artk Trkiye' de bar dnemi alyordu. Bar dnemini pekitirmek iin her trl ab
Yreime ta oturdu. Uralara, abalara, dlere
ve umutlara, aladm.
Muhalefetteki hayalle, iktidardaki gerei gremeyecek denli krdm.

'Ortann solu' iktidarna kar 'msamahakar' basn, ikence iin estirilen rzgar unuttu gi
nradan anmsamad bile.
Yazgy deitirecek, yazgnn
arklarn tersine
evirecek gte olmayan bir kii iin, ne lde bir d
krklyd, bilemezsiniz ...

Yllarca aydn kesimin kkrtmasyla, sonuta halkn oylaryla iktidara gelenler, ikence so
ki yazgy deitirmeyince, ya da bu yazgnn deimesi srecini daha gerilere atnca, olayla
memesi iin bir neden kalmyordu ortada.

Orgeneral Faik Trn'le 1973'lerde yaptmz syleinin yksn gelecek ciltlere brakrken
a gelen dnemde de 'ikence ve kt muamele'nin
srp gittiini, Devletin kabul ettiine deinmeden ge
ilemez.
O denli ki, 1980'den sonra gelen dnemde, ikence
ve kt muamelenin varl eitli kaynaklardan yk31

selen seslerle duyurulmaya balaynca, askeri hkmct,

byle olaylar olduunu kabullendi. kence ve kt muamele yapanlar hakknda soruturma ald

eyerek, sorunun varln Devlete belgeledi. Oysa,

o gnlere dein, ikence ve kt muamelenin varlndan sz etmek, bir eit komnistlik yapm
a aykr olumsuz davranlara girimekle e anlamda tutulurdu.
Resmi kaynaklardaki bilgilere gre, 23 ubat 1982'

de ikence ve kt muamele savlaryla ilgili olarak toplam 410 dosya ald. Bu dosyalardan 2
8'i hakknda soruturma yapld. Kovuturmaya gerek olmayan dosya says 118'di. Mahkemeye gi
en dosya says 36, muhakemesi sonulanan dosya ise 8'di.

Bu olaylardan tr 25 kii tutuklanmt. Tutuksuz olarak, 59 kii yarglanyordu. On be ki

tmi, 9 kii de hkm giymiti.
32

3
BR VASYETNAME SERVEN
Asansrle, koridoru ayran cam kapnn nnde
duruyor, yava sesle konuuyorlard.
Tek szck gelmiyordu kulama.
Belki daha nceleri arkadatlar, dosttular, ortak
yanlar vard.
Ama, Turhan Bilgin, bana bu dostluktan, arkadalktan, emsettin Apaydn ile ortak yanla
rndan hi sz etmemiti.
Hrriyet brolar, Kzlay'daki Gkdelen'in 14. katmdayd.
Turhan Bilgin, Erzurum AP Milletvekili idi. Ama,

siyasal yanndan ok dostluunu severdim ben. ok sevdiim, dertletiim, dertletiimiz cand

r dosttu.
Sk sk Hrriyet'e urar, ondan saklmz gizlimiz
olmad iin saatlerce birlikte olurduk. Kimi zaman,
kulama kulislerde dolaan ilgin sylentileri, ama
doru olduuna inandiklarn fsldard. Bu 'yardm yaparken hibir karhk beklemez, baka
ar gibi, haber ilettiinde karlnda kendisinden sz edil.
mesini isteyen bir fatura uzatmazd.
Gn gelir, aramzda siyasal olaylarn ak nedeniyle tartrdk.

Ne var ki, Turhan Bilgin, katksz bir eski demokrat, 1961'den beri dn vermez lde bir Ad

let Partili idi.

33

Kimi gnler Bilgin'i kzdrmak iin damarna basacak siyasal tartmalar aar, kabul etmesi o
aksz karlklar verirdim. nceleri ii akaya alr, gittike
atei ykselir, birden o hrn, affetmez partili tiplerinden biri haline gelirdi. Yeri ge
lir, durmasn bilirdik.
Tartma birden kesilir, Haydiii, yemee derdik.
Eliak insand, gerekten dosttu, iyilik severdi.
ylesine gnler olurdu ki, saln hie sayarak bir
arkadann ii peinde saatler boyu koturur dururdu.

Bir de parti dzenlemesi iinde st kademe yneticilerine, hele nderine kar almas zor b
duvar rmt.

imde, yreimin ta derinliklerinde, Bilgin'le Apaydn' byle babaa vermi, fiskos ederle
e, kimi dikkat zilleri almaya balad.

Bir gazetecinin, bir doktordan daha ok gereksindii nsezinin rpnlar, uyarc sesleriy
, yreimden yukarlara kafamn iine dein uzanyordu.
Ne O dedim, Bilgin'e. emsi kardeimizle 'zel'
bir iin mi var?
Yooo dedi Bilgin. Omuzlarn silkti. Konumy
nemsemememi istercesine. Yreimde daha bir telal
atlar ...
Bana baksana sen, diye stne gittim, Turhan'
n. Senin emsi ile bir iin olamaz, o nedenle fiskosun
bir baka anlam olmal. Sen mal mlk tutan adam de

ilsin ki, u zengin emsi ile bir arsa, bir bina, bir apartman satn grtn, diyebileyi
le bakalm, kar baklay, sende de, onda da 'bir ey' var.

Hafife gld Turhan Bilgin, sonra uzun parmaklarndan birini burnunun zerinde bir aa bir
kar gezdirdi. Bir hnzrlk yapacaksa, bir 'ey' biliyor da bana, bunu, eziyet ede ede syl
eyecekse, hep byle davranrd.
34

Bu davran, kukularm daha da glendirdi:

Eeeeee?
Yok bir ey dedi Bilgin. Ama gene de glyordu,
hafiften.
Brak imdi numaray, seni bilmem mi ben, syle, yumurtla bakalm diye, direndim.
Bir 'ey' var, var olmasna var, ama? ..
Eeeeee?!
Syleyemem.
Neeee?!.
zerime gelme, sylemem, ok mhim, ama ok
mhim. Bunu sana anlatamam.
Ha anladm, sen ile emsi Apaydn herhalde yeni
bir nkleer silahn planlarn buldunuz ve imdi. ..
Brak dalgay! dedi Turhan Bilgin.
yleyse, sylece . . .
nan bana syleyemem, ama bir gn belki
Gn bugn, dedim Bilgin'e.
l-hhh dedi, uzun boyunu skca saran paltosunu
giydi, ekti, gitti.

O gece uyuyamadm. Turhan Bilgin'i nerede aradysam, bulamamtm. Yer yarlm iine girmit
.
Sabah huzursuzdum. Bir ses, iimden diyordu ki,
zerine git, nemli, patrtl bir 'haber' bu!
Broda bir aa bir yukar dolayorum . .. Nevzat
nl gelip gidiyor yanma, arada srada dokunduruyor,
ne var gibisine. Hi, diyorum, Hi! . . .
Amma da hi ha!
35

Karar verdim, Bilgin'in zerine gitmeyecek, onun

bana ne olduunu sylemesini bekleyecektim. Derken
kap ald, uzun boyu, paltosu, elinde sigaras ile Turhan Bilgin ieri girdi.
Dn gece srekli beni aramsn, dedi. Evet'ledim. Bakaca bir ey sylemedim.
Ne vard? . . .
Hi, dedim. Hiii!. ..
Brak imdi diye steledi, Bilgin. Bir ey olmasa,
senin nem verdiin bir eyler olmasa beni o kadar
aramazsn ..
Syledik ya birader, hii!..
Yemez! dedi
Turhan Bilgin. Yzme bakyor,
bir ey 'kefetmeye' alyordu. Dikkatli duruyordum,

renk vermemeye, ama nemli bir 'eyler' bildiimi dokundurmaya alan bir davran iinde ol
lyordum. Patlad:
Sen syle, ben de syleyeyim dedi, sonunda.
Yok diye karladm skunetle. lk nce sen
sylemelisin, dnden bu yana ektirmediin kalmad
srada sen varsn, a kartlar, dedim.
22 katl Gkdelen'in 14. katndan Kzlay alanna
bakt Turhan Bilgin, orta ekerli kahvesinden de bir
yudum ekti, Ama yazmayacaksn, aramzda kalacak
diye, koulunu srd ne.
Sz, dedim. Rahatlad. Bilirdi. Sz verince sr
vermemek gibi bir ana kural her zaman iletmitik
meslekte.
Eeeeee? ... dedim sabrszca.
Gene aaya, Kzlay alanna bakt, sigarasndan
bir nefes ekti.

 Eeee? ... dedim gene. Sylesene ya'vu, patlayacam ..

.

Bakyorum heyecanlandn, hatta telalandn dedi alayl bir sesle, kalarn yukar aa oy
e zg 'alaya alan' hareketleriyle.
Yeter ya'vu. Ya syle, ya bo ver ,gitsin, ama kan
kusturma ha!. . .
Turhan Bilgin:
imdi sk dur, kendini altr habere dedi ve tek
cmle syledi:
Adnan Menderes'in idam edilmeden nce yazdrd vasiyetnamesi elimde, dedi.
Neeeeee?!. .. diyerek, bir kou yanna gittim.
Hani sakin olacaktn? dedi, gene alayl sesle.
Olur, sakin olurum, eer uyduruyorsan dedim.
Kskn bir sesle, Ne zaman sana yalan syledim
ha, sylesene ne zaman? diye sordu.
Dorusu, hibir zaman ...
Oda doldu boald sanki. Bir ey gelmi odadaki
havay emip gitmiti. Bir bakma nefes alamyordum.

Haberin bykl gzlerimde giderek byyor, byyordu. Menderes'in idam edilmesinin zerind
emiti. Bugne dein bir vasiyetnamesi olduu yolunda deil haber, bir haber krnts bile
Heyecanm yattrdm, gittim Turhan Bilgin'in karsna oturdum.
imdi sen patlat bakalm haberi, dedi.
Ne haberi? ..
Senin bana syleyecein haberi.
Omuzlarm silktim, vasiyetname haberinin etkisindeydim, gittike bu etki byyordu.
Gzlerinin iine baktm :
Bende haber maber yok, uydurdum , konuturmak

iin seni dedim.

37,
Sustu, kald.
Seni alak dedi.
akayd.
(<Baksana sen. Bir trl anlamadm bir tarafn
var. Heyecanl insansn, duygularn kimi zaman deil,

ou kez saklayamazsn, belli edersin. Fakat bir an geliyor, gzlerin donuklayor, sabitlei
or, yznden de tek kelime anlamak imkansz hale geliyor. Nasl baaryorsun buriu ?
Yavrum, bu da benim gizemim, dedim Turhan
Bilgin'e ve ekledim: imdi anlat bakalm u vasiyetname iinin iyzn.

Bana soracana kap komun emsettin'e gidiver, o anlatversin, dedi Bilgin. Paltosunu ald
iyordu, Hey, nereye? diyecek oldum.
Karnm ackt, yediim kazktan sonra Vaington
Lokantasna gideyim bir sar votka ekeyim, belki yattrr, diye yantlad.

Sonra, bakt benden ses gelmiyor, kt kt bakyorum, Hadi, hadi kalk gidelim yemee. Bakal
kacak bahtna, diye konutu.
O le yemeinde vasiyetnamenin gizini Bilgin'
den rendim:
emsettin Apaydn'n Rizeli hemehrilerinden biri,
Yassada' da Menderes'in ok yakn olmutu. Subayd.
Yassada'da Menderes'in odasna giren, eski babakanla uzun konumalar yapabilen, daha te
si Menderes'in tutuklu kald, idama gtrld gne dein tek
inand kimse olan bu 'subay', bir gizi sakl tutmutu.
Menderes lmeye gtrlmezden nceki gece bu subaya
byk olu Yksel Menderes'e iletilmesi iin maddeler
halinde bir vasiyetname yazdrmt.
38

Menderes, olunun bu vasiyetnamenin gerek oldu

una inanmas iin gvendii ve 'muteber' sayd, yanndan hi ayrmad bir anahtarlk ver
Bu anahtarl Yksel Menderes'e gsterdiinde, szlerine mutlaka inanacam da eklemiti.

Yllar gemi, 'o subay' sakl tuttuu bu gizi 1967'dc

gerek sahibine ulatrma zamannn geldiine karar
vermiti.
Rizeli hemehrisi emsettin Apaydn'a gitmi, 'bir

yol' bulmasn rica etmiti. Apaydn da eskiden beri tand, bizim bronun koridorunda sk
d Bilgin'e durumu amt.
Bilgin, 'o subay'la bulumu, konumu, Yksel
Menderes'le bir araya gelip 'emaneti' teslim etmesine
arac olmutu.

Ancak diyordu Turhan Bilgin, Vasiyetname sradan bir metin deil. Ortaya kt, akland
ikle 'bizim dnyamzda' byk patrt yapacak nitelikte.
Ne AP iinde kopacak patrty, ne de baka bir
olay grecek durumda deildim. Avn kokusunu bir

kez almtm. Ne olursa olsun, nme kan bu izi srecek, av yakalayacak, haberi verecektim
Byk haber o gnlerin siyasal yaam iinde
bundan baka ne olabilirdi ki ...
Ne var ki, olanaklarm kstlyd.
Eer dilerse Bilgin, asiyetnamenin metnini verebilirdi ya da Yksel Menderes konuabili
rdi. Bilgin, susmaya .kararlyd. Apaydn' denedim, metinden haberi olsa bile sylemeye 'm
ezun' olmadm bildirdi.
Yksel Menderes ise, Bilgin'in bilgisi olmadka
bylesine nemli bir konuyu, hem de babasnn vasiyetini kamuoyuna duyurmaya pek hevesli
olmadn, in-

ce, nazik szcklerle bezedii konuma biimiyle sylyordu.

Bilgin'in kapan da buydu. Haklyd da.

Ayrca, Bilgin'in de parti iinde bir kamuoyu vard, nderi vard, yneticileri vard, daha
i eski DP'
lilerle, 'shri yete' varacak lde yaknl vard.
Gnler geiyor, haberin bir yere szacandan korkarak durmakszn Bilgin'i sktryordum.
Daha zaman deil diyordu. Oysa, benim iin 'zamanyd'. nk, zaman gittike azalyordu,
gnlamas olasl karsnda bir anlamda lgna

dnyordum. Her gece, her sabah, her leden sonra

Bilgin'in peindeydim. Yapamazd yapmasna ama, gazetecinin iinde yatan o kuku denilen if
itle ba etmem olanakszlayordu.

Ayrca, haber ylesine l:::y:.ikt ki, yalnzca vasiyetname metnini alp vermek yeterli dei
di. Bu metinle birlikte bir de 'kant' gstermek gerekiyordu okuyucuya. nandrc bir 'kant
. Bu olmad takdirde haberin speklasyona uramas, daha kts okuyucu gznde 'inandrc
nm.as olasl vard ki, bu sonu bata gazeteyi, sonra beni son derece ypratrd. Buna ge
Vasiyetname metnini bir trl syleyemeyen Bilgin'e sz arasnda . . eer . .
.
.
diye balyordum, eer
metni alrsam senden, Menderes'in adn sylemediin

subaya verdii, onun da Yksel'e teslim ettii anahtarln da bir resmini ekmem g rekebilir
ordum .. Bu szlerin hepsi, Bilgin'i yapmay tasarladklarma altrma yntemleriydi, ne ar
lletvekilliinden nce gazetecilik yapm olan Bilgin'in bu yntemi, 'yuttuunu' sanmak da en azndan- enayilikti.
40

Sonunda bir gn ...

O gn, Bilgin geldi, vasiyetname metnini vereceini syledi.
Sevincimi iime hapsettim, kaplar kapadm, yazdrd:
17 Eyll 1961, saat 7 - 7.30
Olum Yksel'e
Allahmdan szlerimin. sana ulamasn
niyaz ediyorU'm :
(1) Sureti kat'iyede etrafna inanmayacaksn.
(2) Bankadan para alnmasna asla tavassut etmeyeceksin.
(3) Beeri zaaflarn dnda benim sulu olduuma
kat'iyen inanmayr,z.
( 4) Cesaretinizi hibir surette kaybetmeyiniz.
(5) inandn eyi, tahakkuk ettiremiyorsan bir an
iin mevkiinden ayrl.
(6) Btn bu olanlardan sonra da, benim mefkurem

olan millete ve vatanna varlnla hizmet etmekten fari olma.

(7) Ruhumla daima sizin yannzda olacam. Sizi efkatle anyorum.
Ben hakkm helal ediyorum. Siz de hakknz bir kere daha helal edin .
. .
Bilgin, gitti.
Gazeteye, vasiyetnameyi almadan 'olay haberi' bildirmemitim.
Aradm, anlattm, Ver dediler.
Hrriyet, 1 Haziran 1 967 Perembe gn birinci
sayfasn boydan boya Menderes'in vasiyetnamesine
ayrmt.
41

. 'Tarihi
vesikiy
.
.. ::
.. . .. :

.: rn

_ _ ,,
:
idama mahkum
Hrriyet, Haziran 1967 Perembe gn birinci sayfasn boydan
boya Menderes'in vasiyetnamesine ayrmt.
42

Baln zerinde byk harflerle, Tarihi bir vesikay aklyoruz: deniyor, sada Mendere
mi yer alyor, resmin yannda da olabildiince byk
harflerle, Menderes'in vasiyetnamesi bal gze arpyordu.
Sayfann sa alt kesinde de dii balklarla Eski

Babakann, olu Yksel Menderes'e gnderdii vasiyetnamenin tam metni anlatmnn altnda m

alyordu.,
Sol yanda Yksel'le, Menderes'in birlikte ektirdik
leri bir fotoraf, hemen yannda ise benim sunu yazm
vard. Bu yazda vasiyetname olayn, bir gazetecilik
grevi olarak niteliyordum.

Bir baka yerindeyse, . . . Ksa, fakat zl beyanlarn maddeletiren merhum Babakan Adnan
eres'in, 'Etrafnza inanmaynz' sznde gemi bir
ok olayn canlln ve hatta yakcln bulmak mmkn olacaktr ... diyordum.

Vasiyetnamenin .. . pek ok konunun tartlmasna yol aabileceini de ... vurguluyordum.

mzamla kan bu yaznn zerindekL byk balk 'yleydi:

Eski Babakan, byk olu Yksel'e vasiyetnamesinde: 'Sureti kat'iyede etrafna inanmayacaks
diyor.
1 Haziran sabah, bu yaymla birlikte 'patrt' balad.
43

4
KUYRUGA BASILINCA
Balamas da doald.
1960 ihtilaliyle drlen, sonradan muhakeme edilip ar cezalara arptrlan eski Demokrat
nde gelenlerinin hemen hepsi, henz siyasetten kstlydlar.

htilalcilerle, bu ihtilali artk Ordu'nun malna dntrm olan kesimler, eski DP'lilere '
e olursa olsun' yeniden siyasal haklarm vermeye yanam

yorlard. Her biri zgrd, gelgelelim, muhtar seimine

katlamayacak, muhtar seilemeyecek llerde siyasal
haklardan yoksundular.
stelik, DP dneminde, bu partiyle hkmet bnyesinde gelip geen btn olaylar zaman iinde
p gitmi, her bir DP'li artk gemiin hrnlklarn bir
yana brakarak, bata Bayar, ardndan da Menderes'le
aralarndaki olaylan unutmulard.
kan anlar, yazlanlarla izilenlerin hemen hepsi
Menderes'i 'ilahlatrmasa' da, bir evliya ya da bir kahraman gibi gstermeye ynelmiti.

Belki Menderes iin vgler dzmeleri doald, belki de byle davranmalar haklaryd. Ama, M
'le aralarnda eitli olaylarn, stelik krgnlklarn, kavgalarn getii insanlarn, bt
r ekerek yalnzca yllar sonra vglerle yola kmalar olduka artcyd.
44

rnein, Samet Aaolu, Menderes'le yakn gnlere dein aralarndaki soukluu bildiimiz hal
Menderes adl bir kitap bile yazmt.
Menderes'in arkada Samet Aaolu, Yksel'e
iletilen vasiyetnameye kzanlarn, hrnlaanlarn ba
nda geliyordu.
Son Havadis gazetesinde vasiyetnameyi getireni, bu
vasiyetnamenin varln karalamaya alan yazlar yazyor, demeler veriyordu.
Savna gre, b9yle bir vasiyetname olamazd, dzmeceydi, yaland. Hrriyet'te vasiyetnameyi
yaymlad

mz gn -verdiim sz zerine- Menderes'in yazdrd subayn adndan sz etmemi olmam bi

llanyordu: Kimmi bu muteber ve saygn

kii diye balyordu sormaya, ad san mehuh biriyle bir vasiyetname masalnn ortaya atl
du. Sal, ruhsal durumu gz nnde tutulursa, Menderes'in byle bir vasiyetname yazabilece
apda
olamayacan ne sryordu.
Aslnda, Samet Aaolu ile szcln yapt ki
ileri ileden karan bir vasiyetnamenin varlndan
ok, vasiyetname metnindeki tek bir cmle idi.
Menderes,
vasiyetnamenin
birinci
cmlesinde,
. . .
Sureti kat'iyede etrafna inanmayacaksn . . . diye
yazmt oluna.
Menderes'in etrafnda olanlardan biri herhalde
ben deildim. Aaolu idi, Sarol idi, bakalar, bakalar

bakalaryd. Menderes'in lmnden yllarca sonra, siyasal haklarna kavumak zere olanlar
dilmezler arasnda gsterir olmas, Aaolu ve arkadalarn, elbette, lgna evirecekti.
Menderes, belki de bu anlatmyla Aaolu'nu ve
teki kimilerini amalamyordu. Fakat amalad kimi
45 .

kiiler <le olabilirdi. rnein, ok gvendii Babakanlk Mstear Ahmet Salih Korur'un, tu
r ve an defterleriyle bir gn gelip Yassada' da kendisini
sulama olanan, bakalarnn eline vereceini nereden bilsindi.
Kardei gibi yakn sayd Ethem Menderes'in, komutanlktan, askerlikten emekliye sevkedilir
ken Cemal Grsel'in yazd nemli mektubu gnlerce hasr alt
etmesinin ac sonular getirdiini gzleyerek, ona ve
benzerlerine timat edilmeyeceini sylemesinde hakllk pay yok muydu?.
Milli Savunma Bakanl'na getirdii emi Ergin,
Y assada' da bir de bakt ki, askerlerle yakn ibirlii
kurmu bir insan olarak karsndadr.
Ve benzeri rnekler ...

Gnlerce kapal bir odada, konuma olana bulamayan, dnmekten baka ii olmayan bir insan
den geirdiinde btn bunlar karsnda
etkilenmez miydi? .. Ve, o insan ihanetleri daha bir
soukkanllkla gzden geirdikten
sonra, politikaya
girmesi olas oluna, etrafna inanmayacaksn diye,
vasiyet etmez miydi?
Ama, Aaolu ile arkadalarnn tepkisi durmak
bilmiyordu.

Hem de Yksel Menderes vasiyetnamenin Hrriyet'te yaymland gn benimle konuurken, Vasiy

e bana 6 ay nce verildi dedii halde, Aaolu dur durak bilmiyordu.
Yksel Menderes, sorularm zerine, Bu ifade merhum pederimin gayet iyi bildiim slubudur
iye deme de vermiti. Menderes'in olu, bana, Vasiyetname 5 6 ay nce, o gnlerde vazife a
lm vefakar ve ka46

dirinas bir ilgili tarafndan sayn Erzurum Milletvekili

Turhan Bilgin ile birlikte hazr olduumuz bir yerde
bana tevdi edilmitir . . . demiti.
Yksel Menderes'le grmem yle sryordu :
... Menderes bu noktada durdu. Cebinden bir ka
t kard, gazetedeki metni her maddesiyle okudu ve
elindeki katla karlatrd. Sonra, hafife tebessm
etti, 'Bir yerini atlamsnz, alamamsnz' der gibi,
bakt ve devam etti.

- Yalnz u kadarn ifade etmeliyim ki, vasiyetnamenin altnc maddesinin noksansz ekli
( Btn bu olanlardan sonra da, benim mefkurem
olan millete ve vatanna varlnla hizmet etmekten
fari olma. Kendini kr krne tehlikeye drerek
deil).
Yksel Menderes, Bilgin'e:
slubu beyan ayniyle babam dedi.
Bilgin, vasiyetnameyi getiren vefakar ve kadirinas insan ile Yksel'i buluturmutu.

'Emaneti' getiren de, Yksel Menderes de heyecanlyd. Vefakar ve kadirinas kii, Menderes
in oluna Kur'an' Kerim'i ptrd :
Hakkn helal ediyor musunuz? diye sordu. Yksel:
Btn kalbimle diye yantlad.

'ilgili ahs', vasiyetnamenin 17 Eyll gn kendisine yazdrlarr yedi maddelik metnini Yks
e uzatt.
Durumu aklad. O gnn ve daha sonraki yllarn
kendisi asndan nemini vurgulad, bu gecikmenin nedenini sralad.
Vefakar ve kadirinas ahs, diye nitelendirilen
kiinin adn Hrriyet'te yazamam olmam nedeniyle,
47

Samet Aaolu ile arkadalarnn baraj atei sryordu.

Saldrlar, Yksel Menderes karlyordu. Yeni bir
deme daha verdi bana: Vasiyetnameden niin tedirgin oluyorlar? diye soruyor ve ekliyo
rdu:
Hkm, byk Trk Milletine braktm iindir
ki, seviyesiz bir polemie girmiyorum.
Yksel, artk, aradan ekilmiti. Samet Aaolu'
nun insafsz saldrlarn srdrdne her gn tank
oluyordum. Bir yerde bu saldrlar gslemem, Samet'in yazdklarn yeni bir darbeyle boa
rekiyordu. Hrriyet, bir polemik gazetesi deildi. Siyasal kimi yazlarla Samet'in sal
drlarm karlamak yerine, tersine yeni ve daha da somut bir kantla darbeyi indirmeliydim
.
Yapacak, tek ey vard. Vasiyetnameyi getireni bulmak ve konuturmak!
Ama, kimdi ve neredeydi, bilmiyordum.
Konuur muydu, konumaz myd, bilemiyordum. ,
Tek bildiim, bu kiiyi bulmak ve konumaya zorlamakt.
Yoksa, alta gidecektim.
Turhan Bilgin de bir mantk insanyd. Ondan ba
na gemi bilgiyi kamuoyuna akladktan, hele doru
olduuna inand bu haber karsnda, yalancla de
in uzanan savlardan sonra, direnmelerimi kramad
sonunda.
Vasiyetnameyi getireni syledi:
Binba Kazm akr.
Adyla sfatnn o gne dein neden gizlendii, a-

kr'n uzun yllar 'emaneti' niin ortaya karamad

anlalyordu.
Y assada' da yzba olan ak;:-, o gn de silahl

kuvvetlerdeydi.
Aradk, aratrdk. Kazm akr, o srada Diyarbakr' da grevliydi.
49

5
BIRAKIN, BAKA LKELERDE YAASIN
Diyarbakr uana binmek zere karken:
Turhan, Allahn seversen, o iki tabanca ne olacak ki? .. diye sordum.
Dnyann bin bir trl hali var, neyle karlaacamz bilemeyiz yantn verdi.
Tabancann birini pantolonunun arka cebine, tekini de paltosunun yan cebine yerletir
di. Sinirliydi. Dorusu, neden byle olduunu pek anlayamyordum.
Sonunda, bir subayla konumaya gidiyorduk. Aslnda Turhan Bilgin'in benimle gelmesi
de gerekmezdi. Grevini yapmt, bir dost, bir arkada olarak.
Diyarbakr' da eer Kazm akr konumaya raz
olursa, sorun kalmayacakt. Tersi olursa? ... Eh, ite o
zaman bam bir hayli dertte idi.
Turhan Bilgin, 'emaneti' getireni tand, Yksel'le
aralarnda araclk ettii iin benimle gelmekte yarar
grmt. imi kolaylatrmakt amac. Teekkr borluydum.
,

Ama, iki tabancay anlamyordum. zerimize saldran m olacakt, yoksa baka nedenler mi vard
.. Bilemiyordum.
Uakta, Bilgin, Peki elindeki o byk zarfta ne var
bakalm? diye sordu.
50

Ha, bak, dedim. 0 da benim tabancalarn.

Glmt Turhan. Ben de anlatmtm:

Diyarbakr'a Kazm akr' bulmaya gideceimi gazeteye sylemi -ne olur ne olmaz- diyerek, y
para alacam bildirmitim. Erol Simavi, otuz bin liralk

nerimi hemen onaylamt. O yllarda otuz bin lira,

gunumuzun milyonu ile edeerdi. Dorusu u ya,
akr, eer para isterse, verecektim. Byle dnmtm.
Turhan, dinledi, hi ses etmedi.

Oysa, Kazm akr bizi olanca gler yzle karlad. Durum anlattm. Kald ki, gazeteleri iz
da kanna dokunmutu yazlanlar.
Paradan sz ettiimi, yanmda getirdiimi, vermek
istediimi . dokundurduum zamansa, yanarda gibi
patlad.
'
Bir grev yapmt, bir insanlk grevi. Bu da -istemedii halde- basna yansmt. Bu grev karl
para almay dnmek!. .. Aman Yarabbi, sylemedik
sz komad.
Otuz bin liray gazeteye geri verdim. Erol Simavi,

bu davranm iitince bir gn: Bir zamanlar bir arkadamz, belediye ile olan bir iimizi
t istediklerini sylemi. Biz de hayli ykl bir paray gtrsn diye ona vermitik. Rveti
rle, bir

sre sonra, tanmak zevkini tatmtm. akaya getirip gnderdiim paray afiyetle yiyip yeme
ni sorduum zaman, bana, 'ne paras, ne zaman' diye hayretle sordulard. Meer, rveti gtr
ni syleyen o arkadamz bizden aldn cebine atarm, demiti.
Otuz bin lira vermeyi nerdiim Kazm akr ise,
Diyarbakr'da gsterisiz bir evde oturuyordu. Grevi
51

baka yere nakledilmiti, ev kargaa iindeydi, hazrlk

yaplyordu. Otuz bin lira, dklen ev eyalarn bir iki
kez yenilemesine yardmc olabilirdi. Gerek bir insan
olduuna inandm Kazm akr, karmda duruyor,
resimlerinin ekilmesine izin veriyor, bir yandan da
konuuyordu.

Menderes vasiyetini bana yazdrd, diyordu. Yassada'da tam 466 gn birlikte kaldk. Bu em

t, manen beni sorumlu tutuyordu. Bunun iin Yksel Menderes' e elimle gtrdm.

Kimmi bu vefakar ve kadirinas ilgili? sorularnn yantn, bizzat o, vefakar ve kadiri

iyordu.
akr, o srada 42 yandayd, evliydi, ocuklar vard.

Vasiyetnameyi bakalarnn duymas halinde, doruluuna, eriliine ne derlermi, diye aklm

oru bile gemedi. Grevimi yaptm.
Savunusu bu denli akt, ksayd.
Artk sz almt, konumay srdrd:
Menderes'le bir gece bir sre konutuk. Bir hesap
karm kendince. Bugne kadar 1 30 Golden ikolatas,

bilmem ne kadar Ye ice sigarasnn ve dier aldm baz ihtiyalarnn hesabn yapm. Ada'
lirayd. Sonra 25 kurua indirdik. Menderes zaman za-

man, '25 kurua tra olur mu?' der ve glerdi. Ben, blk kumandanl yaptm. 25 kuruluk t
z kuru kar bile kalyor.
Menderes'in yapt hesaba baktm.
'te, idare
ediyoruz' dedim. yle zerinde durma, gibilerinden de
elimi salladm. Menderes olmaz, olmaz, dedi. Cebinden
bir eyler kard ve 'alnz bunlar' dedi. zerinde bir
fildiinden fil, bir yonca yapra, bir de mavi tal yu52

varlak zincirler olan anahtarl verdi. 'Devaml sizde

kalsn, saklaynz' dedi. tirazlarm dinlemedi.
Yksel Menderes'i bulana kadar bu emanetleri, bir
beze sarp sakladm. Bunlar bende kalabilir, saklayabilirdim. Oluma kalrd, fakat belki
de o, saklamazd.
Esasen bunlarn gerek sahibi Menderes'in olu idi. unu da syleyeyim: Biz, Menderes'le ii
tilmemesi iin, karlkl yazarak konuurduk.
Kazm akr'n bana anlattna gre, Menderes,
Yassada kararlarnn aklanmasndan bir gn nce,

gece, intihar giriiminde bulundu.

akr, Menderes'in idama gidi sabahn anlatyordu:
Sabahn erken saatinde Basavc Egesel geldi: 07'

ye doru. Bana, 'Hazrla akr Yzba' dedi. eri bakt m . Menderes uyuyordu. 'Uyuyor' ded
ldr, uyans n ve hazrla, acele et,' dedi. Bu konumadan ksa bir sre sonra ieri girdim. K
lkmt. Tuvalete gitmeyi arzuladn syledi. Dardakiler brakmadlar. 'ierde, odasn da
. Menderes, 'Yapamam, alk
deilim' dedi. zin kmad. Bir kap getirdiler, zorlukla
buna yapabildi.
Sonra hazrlanmasn salamak iin odadakileri d
ar kardm. Bu sralar Menderes, bana, bakt. Bir
anormallik sezinlemi gibiydi. nk, dier eski DP
byklerinin yukar kattan her zaman duyulan ayak
sesleri gelmiyordu. Darda ise heyecanl konumalar,
ayak sesleri vard; iitiliyordu.
'Bir ey mi var?' dedi. 'Yok' dedim. 'Beni bir yere
mi gtrecekler' diye sordu. 'Daha iyilemediniz, sizi
Gmsuyu Hastanesine, tedaviniz daha iyi yaplsn
diye nakledecekler' dedim. Menderes ac ac gld ve:
53

'Teekkr ederim, yzbam' dedi.

Pijamasn karp giyinmeye balarken, 'Yazar msnz acaba, bir ey yazdrmak istiyorum. O
mnasip bir zamanda verirsiniz' dedi.
aretle, 'Siz yazverin, Yksel Menderes'e veririm'
diye anlatmaya altm.
'Yazamyorum, ellerim titriyor, siz ltfen yaznz'
dedi.

Fakat ben srar edince, kad kalemi ald, yazmaya gayret etti. 'Olum Yksel'e' ibaresini b
le, doru drst yazamad. Ald haplarn tesiriyle elleri titriyordu. Bunun zerine kalemi,
ve syledi: 'Bunu oluma vereceiniz gn, hakkn helal ettiriniz' dedi. Aceleyle kad ald

cumda buruturdum ve cebime koydum. Sonra giyinmesini syledin: . Beklemeye, durmaya

imkan kalmamt. Dars acele ediyordu. Sonra sekizi gee, Menderes'i mral'ya gtrdle

itilmemesi iin ksk sesle ve kulama kelimeleri, teker teker syleyerek yazdrd vasiy
ucumda buruturup cebime koyduktan ve yllarca sakladktan sonra, nihayet 17 Aralk 1 96
6 gn, sabah saat lO'u 10 gee Yksel Menderes'e verdim.

akr i geirdi, Menderes'le tam 466 gn geirdim. Grevim, reisicumhur dahil, babakanla b
arn bulunduu koularda muhafzlk yapmakt. Her birini iyi tanmmdr. dedi.
akr'la yaptmz bu sylei srasnda, grlt

kesilmiti. ocuu bile barp armyordu. Ei evremizde grlmyordu. Diyarbakr o gn s

kalkan askeri uaklarn, sava jetlerinin lklar ieriye doluyordu: 54

Menderes, arada srada dar kard. Ben de yannda olurdum. Konuurdu benimle. Etrafnda
ader gn gelip attnda ikayeti olmaya hak kazandklarndan bahsederdi. Pimanlklarn
ert yanard. Yerdikleri kadar, sevdikleri de vard.
Mesela, Tevfik ileri'yi ok severdi. Grmek isterdi. Bir
defasnda zzet Akal'y uzaktan gsterdik, sevinmiti.
Bir gece ryasnda Fatin Rt Zorlu'yu grmt. Merak etmiti. Onu da grmek istedi, fakat
Adnan Menderes'in idama hkm giydiinin resmen akland 15 Eyll 1961'den sonra, boynunu
zatt 17 Eyll'e dein, kurtarlmas iin eitli
giriimler yapld.
dam karar, zellikle, Menderes ailesinde ok etkisi
yapt.
Ei Berrin Menderes, karardan sonra bata Devlet
Ba kan Grsel olmak zere eitli yerlere bavurdu.
Umutlu olduu asl kudret kayna, smet Paa'
nm eviydi.
Kk olu Aydn Menderes'le smet Paann Pembe Kkne koan Berrin Menderes'in durumundan
uygulanan, kuku yok ki, Mevhibe nn idi. Berrin Menderes'le smet Paann grmesinden
sonra, eine, Menderes'in kurtarlmas iin ayrca ricada bulunacakt.
Berrin Menderes, Yksel Menderes'in bana anlatt
na gre, smet Paaya, imdi, efkar umumiyeye
Menderes'in infaznn durdurulmas gerektiini a.ka
syleyebilirsiniz, dedi.
smet Paa, Bunu yapamam, diye yant verdi.

Bunun dndan elinden ne geliyorsa yapabileceini

syledi.

Elinden gelen ise, Menderes'in aslmasnn nne geilmesini, idam cezasnn hapis cezasna
ni dileyen bir mektubu, ancak infazn yapld gn Devlet Bakan, Babakan Grsel'e gnderm
ralar bu giriim, smet Paann, Menderes'i ipten kurtarmak iin elinden gelen her eyi ya
kant olarak ortaya srlecek, gerektiinde bir savunu, gerektiinde bir iftihar belgesi ol
arak kamuoyuna sunulacakt.
Grsel'in evresine gre ise, smet Paann mektubu PTT aracl ile gnderilmi, Yeniehir
atlmt.
Elbette, kantlanmas zor bir savd bu.
Menderes ailesi, dost lkelerce gsterilen abalardan her zaman duygulanmt. Pakistan Devl
et Bakan Eyp Han, Braknz ben alaym, lkeme gelip yaasn, orada kalsn, diye ricac
Eyp Han, daha sonralar, grt Trk yetkililerine, o gnk grnm yle anlatmt:
Szlerimi Grsel, olumlu karlar gibi oldu. Fakat
etrafndaki . subaylarn, homurdandn hissettim.
Olayn z, ite buydu.

6
NSAN ONURUNUN BE PARA ETMEDG GNLER

27 Mays'tan sonra balayan ihbarlar, intikam kokan giriimler, onurlar aalatc davran
ir dzeye ulamt ki, insanln bu denli ucuza satld
bir dnemi Trkiye, hibir zaman yaamamt.
htilalden sonra, 27 Mays'n DP nde gidenlerini
'fenersiz' yakaladn yayanlar, hele fanatik kalemler, Trkiye'nin drt yanna ifreyle
gnderildiini, btn DP milletvekillerinin toplanmasnn buyurulduunu yazyorlard.
Bu yazlar, ihtilalden sonra ele geen belgelere

gre, diye balyor, rnein Tarm Bakanl'nda Ordu'ya ilikin gelimi otomatik tabancala
depolarda ok sayda subay ve er giysilerinin ele ge
irildiini yayyordu.
DP iktidarnn, kar ihtilal yapacandan sz
ediliyordu.
Yarabbi, kime kar bir ihtilal yaplacakt ki? ...

Bir kez, DP iktidarnn deil bir ihtilalle kart davranlar durdurmas, siyasal adan sa
manta dayal bir ileyii bile uygulamaya koymas olanakszd. O denli perian ve ne yapaca
z durumdayd. Bayar'n dzenlenen bu silahl glere gvendii ak seik bildiriliyordu.
htilalden sonra ele

een belielere ire :

57

DP en ksa zamanda 7 jandarma taburu hazrlayacakt. Topluluklar demokrat kalabalklarda

n _kurulacak, balarnda subay giysileriyle DP ocak ve bucak bakanlar bulunacakt. Sonra
, Ankara'daki normal
askeri birlikler kentten uzaklatrlacak, sonra Harp

Okulu bir trene bindirilecek, tren yolda havaya uurulacak, bu eitim ocann 'icabna' bak
acakt. Sonra, sonra. . . niversite rencileri kamplara gnderilecekti. Sonra, sonra, so
nra . . . Tarm Bakanl'ndaki silahlar bu taburlara verilecekti. Sonra, sonra, sonra,
sonra . . .
stanbul'da ilk hedef olarak smet nn temizlenecekti .
Bu mthi plann, daha
ayrntlar yazlyordu :
'Temizlik' baarldktan sonra, gnlk ulusal yas
ilan edilecekti.
Bu buyruklara ilikin teypler ele geirilmiti.
Bayar'n 103 milyon liras olduu -kesinliklesyleniyordu. Bu tutar, ihtilal nderi Grsel'e
bidirildii zaman, o gnlerin havas iinde her sav soruturmasz benimseyenlere zg bir
, Peki, bu kadar paray ne yapacak? diye sormutu.

103 milyonluk servete o kadar inanlmt ki, Bayar'n aylk maayla iktidarda kald on y
ematik olarak bu byk paray ancak alarak elde
edebilecei kantlanmak isteniliyordu.
Sosyal yapnn ivisi kmt.
Herkes, bir kii, bir DP nde gideni hakknda ne
buluyor, ne reniyorsa yazyor, bunlar o ithilal ortamnda halka benimseniyordu.

Menderes'in makam odasndaki gardropta, sra sra giysiler ile evinde 60 takm kostmn bu
duu ilan ediliyor. Hasan Polatkan'n evine kuyumcular getiriliyor, einin taklarna deer
biiliyordu. Polatkan'n 58

evindeki taklar normaldi; ama, insan onurunun pa

zara dt o gnlerde kamuoyunun bir kesimi bu

uzman raporuyla yetinemezdi. ... Rivayete gre, ihtilalden birka gn sonra ... diye bal
ordu yaynlar.

... bir kadn elinde antayla Polatkan'n evinden karken grlmt ... diye zehrini ak

htilalin haftasn doldurduu gn, ... ele geirilmi bulunan servet ve belgeler, 'gz kama
ara ulamt. .. deniliyordu.
Yazlanlara baklrsa, 'fenersiz yakalanan' DP'liler marifetlerinin belgelerini yok etme
k iin zaman bulamadklarndan tr hepsinin tutuklanmas zorunlu olmutu.
htilale yakn yayn organlar, Bayar'n ruhsal durumunu yanstyordu:

lk gnn aknl getikten sonra Bayar, kendini toplam, bir pasif direnme havasna gir
almlyd ve kendini Cumhurbakan sayyordu.
Oysa, Bayar, bu tutumunu hibir zaman elden brakmad.

Odasna gelenlerle yksekten konumakta, mr boyunca boluunu gizlemek iin kulland o a

aza etmekteydi. Btn iplii pazara km ve gerek kiiliini sonunda millet renmi bu-1
umu sadece tebessm uyandryordu.
Acaba, yurt dzeyinde durum Ankara' dakilerin saptad gibi miydi?
Deildi.
Yurt dzeyinde ihtilalin ilk aknl getikten
sonra, basnn verdii bu tr bilgiler hemen her ilde
59

zenle okunuyordu. Fanatik CHP'liler dnda kalan her kesimde, Bayar'n tutumu, cumhurbak
n istifaya yanamayp direnmi olmas dikkatle izleniyor ve Bayar'n ipliinin pazara kt
i yarglara pek inanlmyordu.
Merkezden yaylp halka mal edilmek istenilen bu

yarglar, daha sonra geri tepecekti, Anayasa iin halkoylamasnda 'evet' kmasna karn, ih
al ile iielii yaam CHP'yc, 1 96 1 seimlerinde halk, ar bir dar-'
be indirecekti.
Harp Okulu'nda bulunan, DP'nin ikinci adam
Menderes'in szcn tam anlamyla perian olduu
bildiriliyordu.
Menderes'e, bir diktatr nitesi bile ok grlyor,
eski babakann gecekondu diktatr olduu sylenip
yazlyordu.
Bayar, Harp Okulu'nda
giysilerinin temizliine
zen gsterirken, babakanl srasnda kl, iyi giyimiyle dikkati eken Menderes, Harp
den beri ayn giysilerleydi.

Bayar, darya maden suyu, gravyer peyniri, ene

suyu smarlarken, Menderes yemekten kesilmi, bol bol
sigara ien, dnceli, belki de melankolik bir adam
grnts sergiliyordu.
Btn bunlar, bu denli sade bir dille yazlmyordu,
hayr.. . Btn bu bilgiler yle bir biimde kamuoyuna
sunuluyordu ki, insanlar kltmek, onurlarn krmak
ya da ezmek iin olanca alayc bir dil kullanlyordu.
Ei Berrin Menderes'e, Harp Okulu'ndan gnderdii
bir mektupta, Menderes, Burada emniyet iinde bulundu mu anladm diyecekti. Baka ne diyeb
ilirdi ki? ...
60

Fatin Rt Zorlu'nun evindeki aratrmada bulunan taklar listesinin altnda, ksa sre sonr
elkurmay Bakanlna atanacak olan Cevdet Sunay'n imzas vard.
Menderes'in ... srdrd ahane hayat neyle
salad. .
.
konusunda da tek yanl, vicdanlar szlatacak lde bilgiler yaymlanyordu.
Oysa, Menderes, zengin bir ailenin ocuu idi. Aydn' daki iftlii yeterli bir kaynakt.
yle bir noktaya gelindi ki, Menderes'e babadan
kalan Aydn'daki iftlik ile, Ankara Kavaklderc'deki
evine el koydular.

Haldun Simavi'nin bu giriime, isyan ettiini anmsyorum. Gidecek, Menderes'in nl iftlii

ailesinin elinden alabilecekleri gibi, bir ortam dodu. Bir bor
ya da bir ii nedeniyle iftlik elden kacakt. Haldun
Simavi, Menderes'in borcu ne kadarsa bir kampanya
ile bu paray salayp, iftlii kurtarmay dnd,
planlad.
Ama, olay bu noktaya gelmeden zld.
Harp Okulu'na alnan milletvekillerine gruh

nitesi uygun grlmt. nde gelen DP'liler ise,

kocaba diye anlyorlard. u ya da bu nedenle ieri alnm olsalar bile, sonunda bu insa
sa se

ilmilerdi. Biz, DP'yi kmsetmeye, milletvekillerini hor grmeye urarken, ulusal egemen
rine gittiimizi, bu temel ilkeyi kknden dinamitlediimizi dnmyorduk. Bu yolu izlemek,
ye'ye ok pahalya patlayacakt. 1960 ihtilalinden hemen sonra
TBMM'ye, daha dorusu TBMM'nin byk bir blmne
kar giriilen bu saldrlar, sonradan, TBMM'ye
61

saldrmann doal saylmasna yol aacakt. Trk aydnlar -saduyuyu, erdemi bir yana braka
ya, o gnlerde, bindikleri dal kesmeye balamlard.
Oysa, biraz lmllk, biraz saduyu ve mantkla ...
Gene istenilen sonucu elde etmek olanaklyd.

Gemile bugn arasndaki kprler, o denli oktur ki. .. te, 1960'ta, yle bir saptama ya

... Harbiye sakinleri, ay sonra gidilecek seimlerin kendileri ile ne derece ilgili
olacan tartyorlar. Menderes'e en yakn Babakan Yardmcs Medeni Berk'in evresinde to
bu konuyu gryor.

Harbiye sakinlerine adaylk hakk tannacak m, tamnmayacak m?.. Bu seimde DP'nin ans ned
.
Tpk hapishanelerde mahkumlarn gece gndz aftan
konumalar gibi, Harp Okulu'nun 3. katnda da bir

punduna getirip kurtulmann ve siyasi hayata dnmenin yollar aratrlyor .. Ve aralarna y

katlan milletvekillerine dardaki haberlerle ilgili olarak, sorduklar soru, 'Halk ne
vaziyette?' idi. . .
Bilmem, anmsatmaya izin verilir mi? ..
1980 harekatndan sonra da partiler ve partililer,
Devlet Bakan Evren'in Konya'da eski siyasetilere
yeniden siyasal yaam verilmeyeceini sylemesine
karn, aralarnda ya da bizimle bu tr grmeler yapyorlard.
Harp Okulu'nda tutuklu bulunan Bayar ile Menderes ve DP milletvekilleri, ksa sre s
onra ar ko
ullar altnda stanbul'a, Yassada'ya gnderildiler.
62

7
AKLANMANIN TEK KOULU
KTLEMEK M ?

Artk, yayn organlarnda, halkn dilinde, yolsuzluklardan, hrszlklardan, nfuz kullanarak

rvet edinmelere dnk yzlerce yk vard.
On yl i banda kalan DP iktidar srasnda,
nemli kimi yolsuzluklarn olduunu biz de biliyorduk.
Kimlerin durup dururken zenginletii hakknda nemli bilgiler de elimize geiyordu. Siyas
al nfuzunu kullanarak yaknlarna ya da dostlarna birlikte cep harl salayan kiiler
rdu.

Ama, ihtilal sonras, btn bu bilgiler abartlyordu, bytlyordu. Elmalarla armutlar kes
biribirine kartrmtk.
Sanki, Trkiye'nin ii boalyordu. Yllarca suspus

olan basn, kendini kapp koyvermiti. Savlarn hangisinin ne lde doru olup olmadm ara
r da unutulmutu. Bir, vur abalya dnemi yaanyordu ki, o srada kar kmak, savlarda,
anlatmnda daha zen gsterilmesini istemek, ya
kuyruk olmaya, ya da vatan haini damgasn yemeye yetiyordu.
DP'nin ipliini pazara olabildiince byk lde

karmak, halkn gznde, eski DP nderlerini karalamak iin kimi ak oyunlar da bulvar ti
ndrr bir anlat biimiyle, kamuoyuna sunuluyordu.
63

Salarn zenle boyatt bilinen TBMM Bakan

Refik Koraltan'n ihtilal gecesi yatana gen bir hanm ald bildiriliyordu. Fatin Rt
resi, Vesamet Hanm'n evinde aratrmalar yaplmt.
Menderes'in son sevgilisi opera sanats Ayhan
Aydan'la ilgili eitli ykler sralanyordu. Oysa, Ayhan

Aydan, Yassada durumalarnda herkesi utanla nne baktracak bir irade gcyle, Menderes'
evdi
ini, ondan bir ocuu olduunu, aldrdn akyreklilikle sylemiti.
Ba dik bir kadn olarak girdii durumadan, gene
yle ayrlmt.

O dnemde, kalkan tozlarn altnda kimsenin kimseyi grmedii, herkesin aklanma peinde old
ir zaman biriminde, Ayhan Aydan'n tutumu vgye de
erdi.

ktidarn kudretli elinin srtlarna dokunacan

grerek korkuyla suspus olduklar gnlerde, ankaya

Kkne giden kimi sanatlarn -ihtilalden sonrayaptklar aklamalar, en azndan bir akla
inin sanclaryd.
Trkiye, ilk kez ihtilal gryordu. ihtilalin nereye
ve kime ynelecei kukusu, btn yreklere egemen

olmutu. Byle bir ortam -yaynlara bakarak- zenle izleyenlerin kimileri iin eski DP yanl
olduunu aklamak ya da ne, srlen savlarn bir blmnn
doru olmadn syleyebilmek olanakszd.
nk, insanlara kar insan haklarnn hibirinin
geerli olmad o gnlerde, ad san olanlarn, peinde
olduklar tek ama vard: htilalin eli omuzlarna demeden o gnleri geitirmek.
rnein, 1960'ta genlii, suna boyuyla yeni yeni

nl olmann kapsn amakta olan, ahane ekiciliiyle gzleri dolduran bir ses sanatsn
64

okunuyordu. Ankara Radyoevi sanats olduu iin,

yetkililerin zoruyla ankaya'daki Sazl szl alemlere katldn aklyor, yle diyor
. . . ankaya'da byk salonda kurulan sofrann
ba kesinde Celal Bayar oturuyordu. Etrafnda devrin
bakanlar ve gzde milletvekilleri bulunurdu. Sofrann
zerindeki yiyecek ve ikileri tatmak bana her zaman
nasip olmad, ama, diyebilirim ki, masada ku stn-
den baka her ey grlrd ve ziyafet sofras zengin
Arap eyhlerinin ziyafet sofralarndan aa deildi . . .

. . . Benim itirak ettiim ankaya alemlerinde seyrek olarak Adnan Menderes de bulunu
rdu. Ancak o daha ciddi durur, skldn belli eden bir vaziyet taknrd. Fakat bata baz
, zellikle tekiler bir felaketti. Alem ilerledike trl kepazeliklere ve sululuklara, h
atta sarkntlklara tahamrr;l etmek gerekirdi. Celal Bayar, sofrann banda bu hali, gler
seyrederdi, Dorusunu ifade etmek lazm gelirse, pir gen kadn
olarak burada insann erefini ve iffetini muhafaza etmesi dnyann en maharetli iiydi .
. .

. . . Bu iren ve korkun adamlarn davetlerinden

ve bilhassa ankaya Kk alemlerinden son zamanlarda tamamen elimi ayam ekmitim . . .

. . . Beni daha fazla syletmeyin, iim doludur. Yce Tanr btn fenalklarn cezasn verdi
onlarn da cezasn verdi. imdi ankaya cmblerini , o iret alemlerini, tertiplettirdii
ikleri glerek

seyreden ve gnl elendiren, ihtiyar Celal Bayar' hatrlyor ve rperiyorum. Allah hepimizi
kurtard. krler olsun . . .
Belki zel yerlerde, belki ankaya Kk dndaki
elence iklimlerinde DP dneminin kimi nde giden65

leri bu tr apknlklara, giderek skandallara uygun

davranlar yapmlard, bir blmn biz de biliyorduk, doruydu.
Gelgelelim, ankaya Kknde eski Roma biimi,
Sodom ve Gomere'ye benzer, neredeyse seks alemlerine
dein uzanan gecelerin dzenlendii yolundaki savlara
inanmak insana g geliyordu .

Ses sanatlarndan alnan bu tr demelerle, giderek soruturma komisyonlarnn incelemesine

uzanan davranlarn ard arkas kesilmedi.
Bir ikinci rnee gz atarsak, yaz - haber, . . . adl

sanatnn yapt aklamadan sonra, stanbul ve Ankara' da 'sabtklarn' yaamlarn sorutu

anlar bir maden bulduklarn . . . belirliyor, Haziran
1 960'ta kamuoyuna ayrntlaryla duyuruyordu .
O srada neesi, zekas, sahnede yeteneiyle nn
-bugn de nl- geniletmi olan sarn ses sanat
snn szlerini herkes hayret iinde okuyordu:
Anlattna gre, sarn ses sanatsnn, serveni
iki kiiyleydi diye balyordu yk. Bunlarn birincisi
DP iktidarnn bir rl maliye bakan, tekisi <laha

az nl bir alma bakanyd. apknlk arkada arkadalar, sarn arkcy Ankara Palas'
e dmlerdi. Bu yzden Yazar'a,

isim vermeksizin birtakm armaanlar, iekler gndermeye balamlard . yknn bundan sonr
azndan udur:
. . . Hediyelerden sonra bir gece Ankara Palas'ta,

yabanc sanatlarla eleniyordum. Masamz kalabalk66

t. Baktm, iki kii durmadan beni sarho etmeye alyor. Gerekten baardlar da. Bam ep
t e gelmiti ki, bizim ifte bakanlar skn ettiler. Pavyon zaten tenhayd. Onlar gelince,
tenhalk da bir ka gz iaretiyle kayboluverdi. kisi de yanma geldiler

ve komplimanlara baladlar. Deer hediyeleri ve iekleri gnderenler onlarm. Anlalan bu

rln almak istiyorlard. Talihsizlie bakn ki, ikisi de tipim
deildi. Maliye bakan ne kadar dviz istersem verece
ini bildirdi . teki baka trl srnayordu. Dvizde

gzm yoktu ya, adamakll sarhotum. Bu yzden pavyondan onlarla birlikte ktm hatrly
gzlerimi atmda, saat 1 1 idi. Bir kocaman yataktaydm ve Allah sizi inandrsn, rlp
Bu yaynlar yle balanyordu:
. . . Sanat -ifadesine gre- sabklardan yani
eski yneticilerden ok ekmitir. Bu yzden Allah'n
bugnleri gsterdiinden dolay pek bahtiyardr. . .
Bu cmlede ad deitirip bakasn yerletirin, bir
ey deimez. Yaynlar byle sregidiyordu.
O gnlerin koullarnda -bylesine- yaynlar kar
snda ge ekten bu ses sanatlar bahtiyar myd
acaba? . . .
Sahnede kalmakla, gitmek arasnda savam veren

bu gen kadnlar iin zor gnlerdi. Zeki bir gen kadnn, dnemin doasnda nefes alp veren
nimsememesi olanakszd. Kimi gnl servenleri olsa bile, bunlarn onca abartlarak kamuoyun
srlmesinden tedirginlik duymadklar sylenemezdi.
67
Frtnann durulmasna dein, bu tr yaynlarla
sylentiler srd gitti. Gnler, aylar ve yllar getikten sonra, bir ihtilalle devrilen bir
iktidarn, o iktidar deviren ihtilalin analizi yaplmaya baland.
Giden gitmiti ya, sylentiler yalanlanmamt ya,
artk tek hedef vard: 27 Mays' korumak!
Bu grevi stlenen kesim, on yl sreyle 27 Mays'

dilediince korumay baard.

Mart 197 1 'de yaplan mdahale ise, ilk i olarak,
yllarca korunmaya allan 27 Mays Anayasasnn
elliye yakn maddesinin deitirilmesini TBMM'den istedi.
stek, yerine getirildi.
68

8
BALADIN TEK DZELER

Yeter ki, iftira etmesinler. Yalan yazlmasn, sylenmesin. Bugnlerde yalann hrriyeti ziy
de diyordu, yal kadn.
htilalin zerinden bir hafta on gn gemiti. Re

ide Bayar, on yl cumhurbakanlndan sonra ankaya' dan alnp gtrlen Bayar'n ei, by
Biz ne badireler geirdik. Mamafih, daha da fena
olabilirdi. Bizi asl korkutan, bu kadar gz kapal yalan syleyebilmeleridir.

Memleketin ilerisinin ne olaca tahmin edilebilecek bir ey deil. Ben bir yana, byk ve t
crbeli bir pol itikac bile bir ey syleyemez. Yarn ne olacan Allah bilir. Allah, doru
ardmcsdr.

Benim gibi hrriyeti elinden alnm bir yal kadn, r e syl se bo. Kocam dnyann en nam
lah'a kr imdiye kadar boazmzdan 10
kuru haram lokma gememitir.

27 Mays sonras Trkiye'si, darya kar utanlacak ve hicap edilecek bir durumdadr. Me
geriye gitti.

imdi fkaralkla iftihar ediyorlar. Zenginlik adeta gze batyor. Keke radyonun syledii
zetelerin yazd kadar zengin olsaydk. Kocam memlekete almayp, sadece kendisi iin al
lyon
liras olurdu. Allah selamet versin, parayla ilgisi yok69

tu. 10 para zimmetinde olmadn yazanlar da syleyenler de biliyor ama, kasten yapyorlar.

Bugnk gratmla ve bylesine eni iftiralardan sonra kocam ve mesai arkadalarnn adil
muhakeme edileceklerine pek kaani deilim.

 Harbiyeyi imha gibi bir plan hazrlamak iin, insann tecennn -deli olmas- lazm. Allaha
i, akl bamdayd.
Biz samz deirmende aartmadk. Bu vatann

iinde millet uruna aarttk. Kocam kurtulacak ve selamete kacaktr. Cumhurbakan olmasn
Allah shhat ve afiyet versin, eref ve haysiyeti kurtulsun, baka bir ey istemem.,, He
men ayn tarihlerde Bayar'n kz, Nilfer Grsoy da konuuyordu:
Memleketin ilerlemes ni de ben ahsen karanlk
gryorum. Birdenbire alt basamaktan st basamaa
klmaz. Bir hareketi balatmak kolay., fakat durdurmak zordur. htilal, bir ihtiyat -ahk:
:nlk- haline gelirse ne olur? Deerlerin deiik terazilere vurulduu
gnleri yayoruz.
Bu iki sesleni, bu iki savunu, o gnlerin lk
la kopan, yaylan, esen grltleri arasnda denizde bir damla suydu sanki.
Hibir etki yapmad.
Tersine, Ne syleyecekler, elbette byle konuacaklar diyen, bir mantk olutu.
Ve, uzun sre yaad.
70

9
KADER
brahim Kirazolu:
Unutulmas zor, ac, oook ac hatralar, dedi.
Btn notlarm yaktm, attm . . .
Glemiyordu. Onu zorlaynca, taze bir yaraya el
demiesine irkildi. Yznden eksik etmedii kiiliine zg glen izgiler bir anda yitti,
ileri daha bir derinleti, gemiin olanca strabn yeniden
yaamann yaratt bir deiim gelip yerleti yzne.

Omuzlar km myd, bana m yle geliyordu ? .. Sesin1n tonu daha m bouklamt, bana m
Bilemiyorum . . .
Kirazolu'nu, o gece yarsna doru, 23 yl geriye

dnmeye zorluyordum. Hi kimseye yapmad aklamalar , daha nce hylesine ayrntlarla ya

nlar anlatmaya onu zorlarken strap ektiimi sylemeliyim . ' pin ucundan kurtulup yenid
yaama

dnmrnin btn saniyelerini, dakikalarn, saatlerini

yaam bir insana, bir eski dosta bu strab yeniden
yaattm iin belki de kendimden utanmalydm.
Kirazolu, Kayseri DP milletvekiliydi. Yassada durumalar sonunda idamna hkmedilmiti.
mnn gereklemesine dakikalar kala, Milli Birlik Komitesi'
nin kimi idam cezalarn mebbete evirmesiyle, pten
dnmt. Yeniden yaama dnmt.
1950'den beri tanyordum, Kirazolu'nu.
71

Severdi beni. Hem de o srada, CHP organ Ulus

gazetesinin Meclis muhabiri olmama karn, dostluumuz ' hi eksilmemiti. nk, bir araya g
iimiz zaman,.-ama hibir zaman, politika yapmazdk. DP imi, CHP imi, konumazdk.

Yllar yl bir kenarda durdu. DP iktidar, son yllarnda Kirazolu'nun zekasn kefetti. R
raltan, Millet Meclisi bakanyd; Kirazolu ise bakan vekilinden biriydi.
Yassada durumalarnda bir trl sz edilmeyen

ama kkende Kirazolu'nu sulayan davran, ok grltl bir oturumda, smet Paay genel ku
n -itze gre- karmas ile ilgiliydi . smet Paay cezalandrmasyd.
1960 ihtilali, sayfalardr gryoruz, si asal olarak
CHP'nin etkisindeydi. 1950'de halkn oylaryla -eer

youn siyasal gaflar yaplmasay:l- iktidardan uzaklatrlan smet Paa, 1960'lard '1 he
tek

adam'd. Bu nedenle Paay bir mecl is oturumundan

karp atmak, sularn en byydJ. Hele o sralar,
zellikle gen subaylarn, genlerin, basnn gznde

smet Paa, eriilmez, dokunulmaz, lkenin tek umudu olan bir 'kiilie, bir etkinlie sahipt
.
Suun ise belliydi, dedim Kirazolu'na. Ekledim :
smet Paay oturumdan atmak !
Durdu, Yassada'da hibir zaman b u sz konusu
edilmedi. Nedendir bilemiyorum, bu oturumdan dolay

sulanmadm ben. Bunu yle yorumluyorum : smet

Paann bir oturumdan atlm olmasn mahkemede
sz konusu etmek istemiyorlard belki, byle dnyordum.
B u sulamann zerinde olduunu biliyordun herhalde?

Kesinlikle. Bandan sonuna sylenmiti, ancak

duruma dnda, Harp Okulu'ndan Yassada'ya giderken, bu sulamann hep zerimde olduunu se
yordum . Gryordum, dedi Kirazolu.
smet Paann oturumdan atlmas olay nasl oldu ki? .. diye sordum Kirazoul'na.
Tuhaf bir kader, dedi, tekdze bir sesle. Kader ! . .
Senin gibi hukuku, hele Mecils tzn ok

iyi bilen biri iin 'kader' ok deer tayan bir yarg olmasa gerek dedim, kimi olaylar h
fe dokundurarak.
Oysa, dedi Kirazolu, n yldr iktidardaydk, o
gn ilk kez yurt dna kacaktm, ran'a gidiyordum
bavulum da Meclisteki odamdayd
Kirazolu, toplantda bulunan Millet Meclisini yneten Bakan Vekili arkada Agah Erozan'da
n gelen ki.ilik kad at:
. . . B brek sancm tuttu, gel, meclisi idare ediver . . .
Kirazolu'nun be saat sonra ua kalkacakt, Bir

arkadan, hele bbrek sancsyla bakanlk krssnde kvranan bir arkadan yar yolda b
Fran giydi, bakanlk krssnde Erozan'n yerini

ald. Oturum giderek daha da kart, Kirazolu da itzn verdii yetkiye dayanarak -herha
illetvekili gibi- smet Paay oturumdan kard.

Dedik ya, diyoruz ya, smet Paa, o gnlerde herhangi bir milletvekili deildi. Ayr bir
anmlanmas olanaksz bir kiilie sahipti.
73
Trkiye o gnlerde ylesine bir yaamdayd ki,
bbrek sancs nedeniyle bir bakan vekilinin yerini bir

baka arkadana braktn kimseye anlatmak ve inandrmak olanakszd. Kirazolu sylemese

i, Agah Erozan'n yle bbrek sancs tutmu da deildi. Oturum o denli .kaynyordu ki, Eroza
daha sonraki dakikalarda bana gelebilecekleri bir kk pusulayla

Kirazolu'na devretmiti.
Harp Okulu'ndan Yassada'ya gtrlmek zere
otobslere bindirildik, diye anlatt Kirazolu. Harp
Okulu'nun kk yokuunu inerken bizim otobs

MBK yesi Fazl Akkoyunlu durdurdu, Hamid Fendolu {Hamido) ile Melik Frat ve bir baka a
rkada indirdi. Geni arazinin akasya aalaryla dolu olan blmne doru gtrd. Fakat, H
utannn emir subay binba arkalarndan koarak arkadamz geri getirdi.
Size gre, n e yapacakt Akkoyunlu? ..
Herhalde bir nedenle kzd bu arkadamza
'bir eyler' yapacakt.
Ve.. binba kurtard ?
Kurtard.
Kirazolu ile teki byk balar dakato uaklaryla Yeilky'e indiler.
Teker teker uaktan indiriliyorlar, adlar bir bir syleniyordu.
Kirazolu, gene de srp giden kimi olaylarla
kendini tekilerle bir arada grmek istemiyordu. Hava
Harp Okulu'nun yapmnda yararl almalar olduu
iin, herhangi bir ters davranla karlacan sann74

yordu. Oysa, alanda bulunan kimi kiiler, zellikle smet Paay bir oturumdan kolundan tut
tuu gibi atan
brahim Kirazolu'nu gzetliyorlard. Bir kk ans

eseri, herhangi bir aykr davranla karlamadan, getirilen askeri arabaya bindi oradan da
vapurla Yassada'ya gitti.
Geceydi.
Ankara' dan getirilen DP kadrosu, bir kuleden iskeleyi aydnlatan projektrler altnda
Yassada'ya indiler.
6 8 kiilik odalarn olduu, 20 - 30 ya da 50 - 60
kiinin yaad koulara yerletirildiler. Yemeklerini,
tek kol srayla gittikleri ayr bir barakada, yiyorlard.

Koular arasnda gidip gelmek, koular arasnda konumak yasakt. Bayar ile Menderes I say

dlar.
Gnlerce, aylarca birbirlerini grmediler.
Sonra bir gn, Bayar'm intihar ettii haberi yayld.
Bayar, Yassada Komutan Tark Gryay'a Bak
komutan, ben yaamay severim, ama haysiyetimi ya
amaktan da ok . severim. Yaptn bu hareket, haysiyetime dokundu, dedi.
lmden \kurtarmlard.
Bayar'a gre, intihar etme giriiminin gerek nedeni uydu:
DP'liler, Yassada'ya gelirlerken filmleri ekilmiti. Ne var ki, Bayar'n filmi istenil
ene uygun olmad iin, bir gece giydirilmi, Yassada iskelesine indirilmi,
sanki geldii gnm gibi Ada'ya inii, koua gidii ye75

niden filme alnmt. Bu filim, ilk nce basna, sonra

da halka gsterilmiti.

O filmde Yassada sakinleri rahat bir yaam srdryorlard. Giderek rak ienlerin bile oldu
nsyla Yassada'daki DP'lilerin birine einden, fazla ime, sana dokunur, diye mektup bile
gelmiti.
Bayar'n onuruna dokunan, filme alnmak iin
iikinci bir kez sanki bir film figranym gibi zorlanmasyd.
Adada, Komutan Tark Gryay sevilmiyordu.
Gryay'n kendisine kar ar sayg gsterilmesini

istemesi, eski DP'lileri biribirine drmeye alan tutumu, kocabalardan kimilerine kar
msuz tepkilere yol ayordu. rnein, ufack tefecik, ksa boylu Emin Kalafat'n arada bir, g
celeri, Ada'nn dik,
yaln kayalar evresinde gezintilere karlmas tepki uyandryordu.
Sen iyi adamsn, bir mektup aldm, byle diyor,
dedi Tark Gryay, Kirazolu'na.
Bir mektupla benim iyiliime karar verilmesini
ben istemem! .. diye diklendi Kirazolu.

Ama, eer sen iinizde olan biteni, gemii anlatrsan, ok rahat edersin burada, dedi Tan
y.

Ben sat yaparak rahata ulamay tercih etmem,

dedi Kirazolu.
Bak, Mekki Sait, arkadalar Tark Gryay'la ne
konutuunu merak ediyorlar, diye zorlad Kirazolu,
Mekki Sait Esen'i.
76

undan bundan, dedi Mckki Sait Esen.

'Yahu, bir buuk saat, Tark gibi adamla undan
bundan konuulur mu, hi? .. dedi Kirazolu, Mekk i
Sait'e.
Yassada Komutannn yanna gidip gelen kimilerinin, o gnlerin basks altnda birbirlerine
olmal ar gerekenler arasnda bir zlmeyi balatmalarndan, kuku duyuluyordu.
Ailesinden gelen bir telgrafn, sahibine 27 gnde
teslim edildii gnlerdi.
Canpazar ve gelecek korkusu dolu gnlerdi.
77

10
PiN UCUNDAK SORU : ORTAK PAZARA
GREBLECEK MY Z ?
Durumalara bir protokol srasyla gidip gelirlerdi .
O gn bir deiiklie tank oldular.
Protokole gre, Bayar'la balayp milletvekillerine
dein inen dzenleme gitmiti. Yerine guruplar halinde durumaya gtrlyorlard.
O gn Yassada'nn nl yargc Salim Baol, DP
kadrosuna cezalarn bildirecekti .
ntihar giriiminde bulunup kurtarlan Menderes
dnda herkes, hazrd. Kararlar okunmaya balad.
Grdler ki, bu kez, durumaya gruplar halinde getirilmelerinin bir nemli nedeni var. H

er grupta mutlaka bir idam, birka mebbet kyor, sonra gn alanlar sralanyor, en sonunda
beraat edenler bulunuyordu.
Agah Erozan . . . dam . . . dedi ses.
brahim Kirazolu. . . dam . . . dedi ses.
lhan Sipahiolu . . . Beraat. . . dedi ses. Yere y

lmakta olan Sipahiolu'nu kolundan tutup dorulttu, Kirazolu. kar kmaz bir zahmet, bi
de ura, bir selam syle, haydi gemi olsun, dedi.
Kararlarn okunmas bitti, bir leye doruydu.
Yassada gnele ykanyordu. Duruma salonundan
78

kanlar arasndaki idama hkm giymi olanlar, bir

kenara ayrdlar. tekiler, tek kol srayla koularna
doru, uzaklayordu.
damlklarn ellerini arkalarndan kelepelediler.
Kelepe Amerikan malyd. Her kprdanta bir
miktar daha skyordu.
Koulara gidenler, yle ya da byle yaamlarn
srdrecek olanlar, uzaklap gitmilerdi. skeleye doru yava yava admlarla ilerlediler.
onumuyordu.
leye doruydu ve gne Y assada'y styordu.
Bir eyll ayyd, bir stanbul sonbahar.
skeleye yanaan bir muhribe doru ilerlediler. On

drt kiiydiler. Menderes, ald ilalarn etkisiyle Yassada hastanesinde, idam kararndan
izdi.
Celal Bayar, Refik Koraltan, Fatin Rt Zorlu,

Hasan Polatkan, Agah Erozan, brahim Kirazolu, Bahadr Dlge;, Hamdi Sancar, Nusret Kir
iiolu, Emin Kalafat, Osman Kavrakolu, Baha Akit, Zeki Erataman, 27 Mays'la uzaklatrl
nelkurmay Bakan Orgeneral Rt Erdelhun.
Muhribin, idamlklar iin ayrlan alttaki blmelerine inen merdivende, en byk zorluu Emin
alafat ekti. Ayaklar ksa, kck bir adam. Merdivenlerden
elleri arkada kelepeli inemedi. Yuvarland, merdivenin
dibine dein.

Her biri bir keye iliti. Geminin hareket ettiini,

makinelerinin homurdanmasn<lan anladlar.
Elleri arkadan kelepeli, oturmakla ayakta durmak
aras, bir durumdaydlar.
79

Biri geldi, stlerinde ne varsa, mendile dein, ald.

Rt Erdelhun, Evladm, gzlm alma, onsuz

hibir ey yapamam, dedi. Gittiin yerde gzle ihtiyacn olmayacak ! Diye ses, terslend
O dakikaya dein nereye gittiklerini bilmiyorlard .
Ne yaplacan bilmiyorlard. Bu yant, verilen i dam
kararlarnn hzla uygulanacann bir gstergesi oldu.
Bir sessizlik, geti.
Bayar'm karsnda Fatin Rt Zorlu, biraz tede
Kirazolu ve Erdelhun oturuyordu,
Ve idama doru yol alyorlard.
Yazgnn izdii yolun, son halkas.
p boazlarna dolanacak, vcudun arl aa
ekecek, bir hrlt . . . Sonra boyna dolanan ip dnecek,
dnecekti.
Bir muhribin su dzeyinde, pin ucuna doru yol
alyorlard.
Bir sessizlik balad, sonra Bayar'n tok sesiyle, birden bozuldu, dald.
Bayar:
Fatin Rt Bey, bizi Ortak Pazara alacaklar m,
ne dersiniz? diye sordu. By bozuldu. Fatin Rt

Zorlu, o kendine zg, rleri y gibi heceleyen konumasyla _;.sanki- ankaya Kknde sor
ant vermeye balad:
Elbette, dedi. Her eye ramen Ortak Pazara

Trkiye'yi alacaklar. Bu, bir sistem meselesidir. Biz de

o sistemin iindeyiz .. Darbenin -27 Mays'n- yn bilininceye kadar gecikme olacak. Sa m,

sol mu diye bakacaklar darbeye. Yalnz Tr.kiye'nin kalknmasyla,
yatrmlar, buna bal olarak gecikecektir. Aynca, Ba80

t, demokrasiye ne zaman dneceimizin bilinmesine kadar Ortak Pazara giriimiz gecikebi

lir.
Bayar, yant yeterli bulmu olmal ki, sustu.
Hasan Polatkan'n yz bembeyazd. Bir kede
iki bklm. Zayflam, zayflamt. Yassada ncesi
k giyimiyle gze arpan Polatkan gitmi, yerini sska,
kek, korkan, znts yzne olduunca yansyan
bir Polatkan gelmiti.

damlk arkadalarna Polatkan, lmekten korkmuyorum, inann, demiti. Beni kahreden, unc
an bir Bakan olarak Vinilex firmasyla ilgili yolsuzluk iddialar, ite bu, beni ldryor .
. .
Kim bilir, ipe doru uzanan bir yolda belki de Polatkan'n syledikleri, kimi tanklarn i
fadelerinden daha doruydu.
Gidebilecekleri yere kadar idamlklarla birlikte
olanlardan biri, Fatin Rt Zorlu'ya sordu:

Kalknma diye diye eker fabrikas, imento fabrikas yaptnz. Bir ferro-krom fabrikas ya
da memleketin paralar darya gineseydi? .. dedi.
Fatin Rt, acyla gld:
Onu da yaptk ve Yassada'da hesabn verdik,
dedi.
eker, imento fabrikas yaptk diyorsunuz, bir
topluine fabrikamz bile yok .. dedi ses.
Fatin Rt Zorlu, Topluine de yaptk, diye yant verdi.
Evet, yaptnz, ama yle sert ki, ie yaramyor.
Kaydeim dedi Zorlu. Topluinenin yumua
makbuldr! ..

Kirazolu _ iinden, topluinenin yumuann daha elverili dlduunu ilk kez iitmekten t
as geti, Zorlu haklyd.

81

Kafalarnda soru, bu deniz yolculuundan sonra

kime ve hangi otoriteye teslim edileceklerine yant aryordu.
Dakikalar geiyor, sorunun yantn verecek bir
davran, bir iaret gelmiyordu.
idamlklarn yannda olanlardan birine Kirazolu,
Kardeim, dedi, uzat bir sigara da, ielim! . .
Kk bir duraksamadan sonra, bir Bafra sigaras
dudaklarnn arasna yerletirildi, yakld. Kirazolu,

denizi grmeden, deniz havasn iine eker gibi, sigaray tttrd. radesini salam tutmakt
nebilecei hibir ey yoktu. Yaamn nimetlerinden son dakikaya dein yararlanmay, . lmezd
bir paavra gibi ezilip bir yana atlmann nnt:> geecek her davran gstermeyi, kafasn
8t

1 1
DAM HCRESNDE ON K
ndiler.

kindiye doruydu, henz karanlk basmamt. Gne yava yava ekiliyordu. Nerede olduklar
evre sessizdi. skelenin biraz ilerisinde tek sra, elleri arkalarndan kelepeli bekled
iler. Sa ve sollarrnda birer kii duruyordu.
Kimdi bunlar, Yarabbi kimlerdi? . .. Bu sorunun
yantn bulmak da olanakszd. Herkes susuyordu.
Ancak, karaya ayak bastklarndan bu yana, yanlarnda grev alan kiilerin kahverengi elbi
seler giymi
olduklarn gzlemilerdi. Bir eit gardiyandlar sanki.
Ben, yedinci'de olacaktm srada. Eer Adnan Bey
bizimle gelseydi, oysa yoktu, altnc'da sraya girdim
dedi Kirazolu bana. Hznle, dn yaayanlara zg
. buruk cokuyla ...

On kii inmisti. Protokol srasna gre dizildiler:

Celal Bayar, Refik Koraltan, Fatin Rt Zorlu,
Hasan Polatkan, Agah Erozan, brahim Kirazolu, Bahadr Dlger, Ahmet Hamdi Sancar, Nusr
et Kiriiolu, Emin Kalafat.
Kelepe ellerini zorluyordu.
Gne styor muydu, stmyor muydu, rzgar var
myd, yok muydu, ilk bakta grdkleri aalar sal83

!anyor muydu, sallanmyor muydu, hibir eyi anmsamyorlard, grmyorlard.

lerde iki katl bir bina grnyordu.
Bayar'n yanlarndan alnp gtrlmesinden 011'
dakika sonra, bir ses duyuldu:
Tan1ammm!
Koraltan, ardndan geen bir on dakika, tamammm sesi, Fatin Rt Zorlu'nun gidii.

Gidenler binaya giriyor ve yitiyorlard gzden. Sesleri de kmyordu. nfazn, bu denli hzl
p olmad
, kukusu geti akllarndan. Fakat bu denli hz . . . Pek
akllan ermedi, sustular.
Yanlarndaki kahverengi giysili insanlardan biri,
korkmaynz, bekleyiniz, bakalm nereye verecekler
gibi, bir eyler syledi. Hibir anlam tamyor, bir umut
vermiyordu, bu szler.
Protokol srasyla her birini, bir metre boyunda,
birle bir buuk metre geniliinde bir hcreye kapad
] ar. Ellerindeki kelepeler almamt.

Bir kk delik vard kede. Kenefti, iren kokuyordu. Tepelerinde portakal byklnde bi
vard, delikten tahtadan yaplm dam grnyor, delie doru plak telle bir lamba sarkyo
kaps arkalarndan kapanm, kilitlenmi, bir de kaln
bir srgyle salamlatrlmt. Kirazolu bard:
Buradaki lambada ampul yok, getirin bir ampul

yahu! . . .
Ceketinin sol st cebindeki mendil gzden kam
alnmamt.
84

Arkadan bal kollaryla ceketi yukar doru iterek,

bir sre urap o mendili dileri arasna ald, yere brakt. Aya ile yayd. Ban koydu.

Eer mendiliniz varsa, diye sesleniyordu tekilerine, Yere serin, banz koyun, olduka
ersiniz.
Bahadr Dlger, yantlad: Ne gezer lan mendil! . ..
Uraa didine kelepelerin strabn hafifletecek
bir yntem buldu.

Pantolonunun arka kemer kprsne baparmann birini geirdi. Eller, kelepeyle birlikte as
lar. Daha bir rahatlad.
Bana bakn be! .. diye seslendi teki hcrelere.
Kelepenin strabn hafifletecek bir yol buldum hal ..
Sonra anlatt yaptn. tekiler de denediler. Kiriiolu seslendi:
Kiraz be, ne akll adamsn sen.
lm, burunlarnn ucunda gezip dans ederken bir
nebze rahat iin akll olmayp da ne yapacakt, ne yapabilirdi ?
Bekleyi!
Karanlk basm olmalyd. Geni bir hole alan
dar koridor zerindeki hcreler:le kimi zaman bozulan
sessizliin ortasndaydlar. Sonra kulak kabarttlar:
Ayak sesleri yaklayordu.
Ayak sesleri bir kiinin, iki kiinin ayak sesleri de
ildi. Kalabalktlar.
Bir hcre kapsnn almasn duydular. Bir ses
yankland:
85

Fatin Bey, senin yerini deitireceiz!

Ayak sesleri nlerinden geti, yitti. Darda motor
sesleri, kimi telsiz konumalar geliyordu. Konumalarn ieriini anlamalar olanakszd.
Birden her ey sustu. On be yirmi dakika geti,
daha nceki ayak seslerinin benzerleri dar koridorda
gene yankland. Darda -herhalde saat sabahn
03.30'u olmalyd- gene devinimler balamt, duyuluyordu. Bir hcrenin kaps ald, gene
Hasan Bey, yerinizi deitireceiz, dedi Polatkan'a.
nlerinden ayak sesleri grltyle geldi, geti.

Anlamlard. damlar, hcrelerin bulunduu binann yz metre dein tesinde yaplyordu. Gen
neceklerdi ki," Fatin Rt Zorlu, soukkanlln sonuna dein korumu, kzma mektup yazm
yi kendi ayayla itmi, lmn karanlna yuvarlanmt.
Bitmi tkenmi izlenimi veren Polatkan ise, biraz
sarsak, biraz bitkin lm yolculuuna kmt.
Anlamlard.
brahim Kirazolu hatim indirmeye, yksek sesle
dua etmeye balad. Hcrelerden de ses gelmiyordu.
Agah Erozan'n sesinin gzel ve gr olduunu bilen
Kirazolu, bard:
Agah, yksek sesle Kur'an oku! ))
Erozan, Kur'an okumaya balad.
Bayar'n sesi duyuldu: Herhalde bize dini telkin
yapacaklardr .
. .

86

Hcreler Kur'an sesiyle doluydu.

Bekleyi . . .
Bekleyi, uzad. Polatkan' dan sonra, uzad zaman.

Zorlu ile Polatkan' alp gtrmezden nce, her hcrenin kaps alm, bir testi su getiril
n suyu imilerdi, birka dilim avdar ekmei, bir de domates getirmilerdi. Elleri bal ol
suyu iirmiler, ekmei ve domatesi yedirmilerdi. rendiler ki: Bir idamla son olarak, y
son noktasnda bunlar iirilip yediriliyordu.

Kirazolu, sehpaya doru giderken yaama sk skya bal kalacakt. Azndaki son avdar ek
giden zaman olumlu biimde yorumluyordu. tekiler de benzeri duygular iindeydiler.
, duraklad galiba ? diye seslendi.
tekilerden yant geldi: Saflk etme! . .
.

87

12
KURTULU
Bir sre daha geti.
Sonra uzaktan gelip yaklaan, kalabalk ayak sesleri oald.
Umut ilerinde kaynayordu. Hcrelere girmezden
nce polis olduunu rendikleri bir grevlinin, hele

bekleyine gelen szlerini anmsyorlar, idamlarn birden durdurulduu sansyla rperiyorlar

Kalabalk ayak sesleri yaklat, yaklat.
Hcrelerin kaplar almaya baland :
Celal Bayar, al ite antan . . . diyordu ses. Bahadr Dlger, Emin Kalafat . . .

Kirazolu, bir an telaland. Kaps almyor, antas uzatlmyordu, nne. Oysa, Y assada
uk gerei hazrladklar el antalarnn en dzenlisi, kendi el antasyd. zerine adn soy
azmt ki. . . Nasl olur da imdi el antas bulunamaz, kap almaz, umudun kk ya
Ama, baka bir k yanacakt.
Bir ses, Burada bir pards var, bu kimin ? diye haykrd.
Kimse ses etmedi.
Kirazolu yantlad:
88

Eer pardsnn sa cebinde bir limon varsa, benimdir.

Kap ald. lyor gidiyorsun, hala kafanda limonu tutuyorsun, be adam . . . dedi pards
.

Dar koridordan yrdler, binann giriindeki geni holde toplandlar. Yassada Komutam Tark
, Savc Egesel, teki ilgililer oradayd. lme gidip geldikleri o gece yars, idam cezalar
bbetle evrilmiti. Oysa, onlar, hcrelerinde daha be alt saat elleri kelepeli bekleip du
acaklard.
Gryay, Bayar'a,
Bak dedi. Canna kyyordun, ite kurtuldun, intihara teebbse gerek var myd ? ..
Bayar, yaam sevdiini, ancak onurunu daha ok
sevdiini, ite o srada, syledi. Herkes mrldanarak
biribirine gemi olsun diyordu.
Sabahn saat 06.30 - 07.00 arasyd. Saatleri yoktu
ama, gnein klar byle bir kestirim yapmalarna
neden oluyordu.
Gne, yeni domu olmalyd.

Binadan dar ktlar; kelepeleri almt, evrede ilgililerden baka kimsecikler yoktu.
arn bulunduu Aa Kydekileri, Yukar Kye gtrmlerdi. Btn hkmller, uzaklatr

Gzlerini krptrarak evreye baktlar. Toplu aalar, bir kk meydan, kar tarafta b
antalaryla o binaya doru ilerlediler.
Baktlar ki, o binada, teki idamlklar, Baha Ak

it, Kavrakolu, Erataman, Erdelhun. On be idamlktan geriye kalan 12 kiiydiler artk. Men
eres hastane-89

deydi; ikisi idam edilmiti; kk odada iki kiiydiler,

kaderleri birleen.
Bayar, bir baka kk odaya alnmt. stedi,

arkadalarnn yanna alnd. Yatan zerine, bulabildikleri iskemlelere yerletiler. Kirazo

ncini elinden brakmayan tek kii, her birinin bulabildikleri olanakla rahat etmesin
i salamt, odada. Gemi olsun, dilekleri yinelendi.
Kirazolu'na oturacak yer kalmamt. Her birine
verilen Yassada kararlarnn tam metnini ieren kaln
kitaptan bir tane eline geti, yere koydu, zerine oturdu. Bayar,

Rahatsz oldunuz orada, diye konutu.

Kirazolu,

Yok efendim, Yassada kararlarnn zerine oturuyorum, diye yantlad. Bayar, ks ks gld
Onun zerine otururken bir de mshil almalsnz.
Hafif glmeler, sonra bir sessizlik geldi ardndan. Gene Bayar'n sesi duyuldu:
Bunun altnda kalmamamz lazm!
Fakat, a kalmalar da gerekmezdi. le zeri bulgur pilav, zm yediler.
Mebbetleri birinci kou diye adlandrlan yere

aldlar.
Penceresinden aal bir alan grnyordu . Alan,
bir gece nce yaadklar hcreli binaya bakyordu.
O alanda, idamlarn yapld sansna kapldlar.
Yal bir gardiyana, Bayar' biraz daha rahat ettirebilmek iin bir battaniye bulup bula
mayacan
sordu, Kirazolu. Gardiyan, ald, getirdi.
90

Yatak ottand. Kirazolu, yal nderini biraz olsun rahat ettirmek iin, otlarn zerine bu
taniyeyi serdi. Sonn. Koraltan'n sesini duydu:
Bana da byle bir yatak yap !
Kirazolu, bozuldu. Bir otel personeli miyim ben,
diye geirdi iinden. nsanlna karn, insanlk iin
yaptna Koraltan'n davran fena halde incitti yreini. Ses etmedi.

Koraltan, belki de, Bayar' kskanmt. nk Bayar, Koraltan'la hi konumuyordu. Onu grn
viriyordu. Bayar'la Koraltan arasndaki bu youn dargnlk, Y assada durumalar srasnda b
rlikte parti kurduu, ona Trkiye'nin gzde koltuklarndan birini sunduu, her hatasn siney
ekip rtt halde Koraltan, durumalar srasnda srekli
samalamt. Bir kezinde mahkeme bakan Salim Ba
ol, Ne diyorsunuz bu szlerine? diye Bayar'a sormutu. Sabr tkenen Bayar,

Marinleyh, byle gelmi, byle gider . . . demiti, Koraltan iin.

O gnden sonra bu aalamasn youn dargnl
a dntrmt, Bayar.
Gn ilerliyordu. lmden dn izleyen o rahatlama saatleri.
Kirazolu, Bayar' gzlyordu. Bakt ki, eski Cumhurbakan zenle, nemle bir 'ey' aryor.
<cBeyefendi, bir ey mi kaybettiniz, bir isteiniz mi var? diye sordu.
Bayar, yalnzca ok nemli, ok nemli diyordu,
aklama yapmakszn. Bir mesele varsa zelim bey91

fendi, yardmc olalm diyordu Kirazolu, tekiler de

yaklamlard, yardmc olabilmeyi umarak.
Bayar, sonunda aklad:
Bir tra makinem vard, kzm getirdi, elektrikli.
Yeni kefedilmi, Amerika'da henz bakanlar kullanyormu, kaybetmek istemem . . . dedi.
Bir duraksama oldu. Medeni Berk, kendi elektrikli

tra gerecini, Kirazolu Remington marka tra gerecini Bayar'a uzattlar. DP nderi, Ya, d
k herkeste varm! dedi ksaca.
Yassada' da iki kez tra oluyorlard. Kendilerine
trnaklar kesecek en kk gere verilmemesine kar
n, elektrikli tra gereci edinmekte zgrdler.
Gece, yattlar.
92

1 3
67 LRA
Gneli bir gne uyandlar.

Saat 13.00 sularnda mral'daki olaanst bir devinimi gzlemeye baladlar. Gelenler giden
ard.
Motor sesleri duyuluyordu. Sesler karyor, telsizler iliyordu.
Pencereye kotular. Bir ey gremiyorlard.

Sonra, Operasyon hazr diye bir sesleni, bir duyuru geldi, kulaklarn . Daha sonra operas

on hazr, daha daha sonra operasyonu yapn . . .

Saat 13.23't. Sanki, ta yanlarndaym gibi bir

Allahhhhh haykr duydular. Kirazolu, o an anlatyor: Drt elif miktar bir Allah sesi
.
Menderes, idam edilmiti.
brahim Kirazolu, antasndan kk Kur'an'
Kerim'i kard.
Yksek sesle okumaya balad. Yannda Himmet
lmen ile Bahadr Dlger oturuyorlard.
Bir gk grlts iittiler. Bir sanan iniini.
Gnee karn iddetli bir yamurun bir yere doru
. d"
R h
'
n m.
.
a met . . . .
Kur'an sesi yaylyordu perde perde.

eri girenler, hepsini yere yatrp, Kur'an okuyamazsnz, diye bardlar. Bayar, arkad

ediliyorken okuruz, kimse engelleyemez, diye kar kt. Sonra, Beni de onunla neden idam
tmediniz? ! Diye bard, bard.
Kirazolu, bir iki arkadayla tuvalete gitti.
Pencereden, mral'nn kuzeyi, Eski Deirmen diye

adlandrlan yre grnyordu. Yamur, gne iindeki Ada'ya ite buradan gelmi, yamt. M
dayla mezar da oradayd . Yamur, topraa
verilinceye dein, st rtlp kapanncaya dein yamt.
Bak, leri, dedi Kirazolu, yanndaki eski Milli
Eitim Bakan Tevfik leri'ye. Bir pikap bu, ofrn
yannda da bir sarkl hoca. Menderes'in cenazesini gtryorlar herhalde? . . .
Tevfik leri, Ahhh ! .. dedi . Bir yerine iddetli bir
sanc girmiti. Bu sanc leri'yi drt ay sonra alp gtrecekti.

mral'da 1 50 dolaylarnda mezar kazldn, tabutlarn yapldn -sonradan- rendiler.

Bir hafta on gn, mral'da kaldlar. Bir gece yars
stanbul Yeilyurt'a, oradan da Kayseri cezaevine aktarldlar.
Cezaevinde, Trkiye'de ku usa, ayn gn, belki
de 'dardakilerden' ok nce, reniyorlard artk.
Aylar sonra, brahim Kirazolu'nun Ankara'daki
evinin kaps alnd. Kapy ei at. Gelen bir memur,
Kirazolu ailesinin devlete olan 67 lira borcunun hemen denmesini istiyordu. Kirazolu'
nun ei , 94

Ne paras bu ? . . deye deye hal kalmad, dedi,

terslenerek.
Memur, ezildi, bzld. Ne paras bu ? sorusunun
yantn veremiyordu.
Kirazolu'nun ei steledi. Memur sonunda sklarak yantlad:
dam sehpas masraf, efendim ! ..
95

14
HAPSHANE
HAPSHANEDEN KMLER
27 Mays, hapishane yaratt. Daha dorusu, iki
hapishane, bir kamp.

Yassada'ya DP iktidarnn yasama ve yrtme organnda bulunanlar, bir dnemin parlamenterler

yle hkmet yeleri gnderildi.
Balmumcu'ya, DP dneminde brokraside grev
alrn kimileri.
Svas'taki kampa da 55 Aa.
Geri Rza, Rzka kye geldi.
retmenin evinin nnde durdu.
retmen kt kapya, Ne istiyorsun ? diye Rzko'ya, sordu.

 Bana olan 210 lira borcunu, diye yantlad Rzka.

ret en, Devrim oldu, ne paras be! dedi er
iye. Dnd, ieri giriyordu ki, Rzko'nun Ben devrim
tanmam, param isterim, dediini duydu.
Rzko'yu zel bir uakla Svas'a gnderdiler, kampa
attlar. retmen, sayg deer bir kii idi, Rzko'nun
Devrimi tanmayp, svdn ilgili evrelere ihbar
etmiti.

Rzka, Svas kampnda yedi ay yatt. Sonunda Yarg nne kardlar, Devrimi tanmadn n

lediini sordular. Rzko, boynunu bkerek karlk ver- .

di:
Devrimi nereden tanyacam, grmedim ki. . .
Salverdiler.
Zeynel Turanl krd, 88 yandayd.
Svas'a kampa gnderdiler. On yedi, on sekiz ay
yatt. Suu, Siverek'te hkmeti devirme giriiminde
bulunmakt.
Svas'tan Eskiehir'e gnderdiler Zeynel Turanl'y.
Orada, sorguya ekildi, yant verdi :

Bu hkmet, eer benim gibi 88 yanda bir krden korkuyorsa, ayakta duramaz. Devrilir gider
Eer g m olsa deviririm.
Braktlar.
hsan Sabri alayangil, Balmumcu'dan, stanbul
Skynetim Komutan Cemal Tural'n bir syleviyle
ayrldktan bir sre sonra, Galata kprsnden geiyordu.
Biri seslendi : Vaaay, aabeyim vaaay! Naslsn
bakiiim? ..
alayangil, zr diledi, tanyamamt.

Amma da yaptn be aabey, birlikte yatmam

mydk?
alayangil, Bursa valiliinden Balmumcu'ya gelip yatan, sonra salverilen brokratlardan
biriydi. Politikaya girmesi de hayli ilginti alayangil'in. Balmumcu'ya dmesi gibi ilg
inti.
Dar ktktan sonra bir, tutmak zorundayd.
97

ki arkada, Alaaddin Eri'le Cemal Tarlan geldiler. MBK, 14'lerden yeni arndrlmt. Bir
giriiminde alayangil'i de aralarna alacaklard.

olduka sade bir iti: Yourtuluk yapacaklard! alayangil, vali iken tand Vehbi K

uluu sordu. nl i adam, Olur mu yle ey yahu! . dedi. Bu kez daha onurlu bir i arad

hk yapmasna karar verdiler. ili'de bir arsa buldular, buraya byk bir bina yapacaklard
azanlarndan da birer daire edineceklerdi.
Ko, te, bu olur, yardm ederim, dedi alayangil'e. Drt yz bin lira karl borca

mesi verecekti. Bu kez ii, Eri bozdu, Ko'un hazrlatt szlemede, yardm karl ma
z, kimsenin dilencisi deiliz deyip, szlemeyi yrtverdi. Ko, daha sonra alayangil'e,
anlamadm, szlemeye 'faiz karl bor' desem yasa var, vergi verecektiniz,,, diyecekti.
Botayd.
Antalya valilii srasnda tand Ekrem Alican'
dan bir mektup ald, YTP'ye arlyordu. Bir de heyet. Gitti, annesine sordu :

Eer politikaya girersen analk hakkm helal etmem, yantn alnca, YTP'nin arsn ger
Botayd.

Bu kez Bursa' dan tamd Abdi Bien, bir din adam, geldi, AP'den senatr olmasn istedi.
il'in annesi Nakibendi tarikatndan. Bu kez, Nakibendi eyhi Hac Cemal'e gidildi. Kur'a
a tefel yntemiyle annesi, alayangil'in politikaya girmesine
izin verdi.
98

Ana izniyle politikaya giren alayangil, senatrlkten sonra dileri bakanlna, senato b
mhurbakanl vekilliine dein uzanacak bir siyasal yaam srdrecekti.
Daha sonralar ya.kndan tanyacamz, yklerini

anlatacamz alayangil'in, 1980'lerde Doru Yol Partisinde oynad etkin rol hep birlikt

eceiz.
Yassada'dan Kayseri'ye aktarlan DP milletvekilleriyle nde gidenlerinin bandan bir yn
lay geti.
On yl cumhurbakan ei olarak ankaya'da ya
ayan Reide Bayar, eini ziyaret etmek zere Kayseri'yc giderken, tn.:!nde ld.
99

s
FIRTINA
Ama, Bayar hapishanede lmemeliydi.

ok deiik bir ortam yayorduk. Bir yandan darbe sylentileriyle her kesimde eitli dalg
ar.
te yandan, 27 Mays ihtilaline imzasn koyan Cemal
Grsel'in bana verdii deme:
htilal, bir felakettir. Trkiye'de yeni bir i!1tilal,
Trk milletiyle ve meclislerine kar olur, toplum bunu
onaylarr az.
Yllar sonras gene iiteceimiz, bir baka yargy
daha dile getiriyor: Partiler, biribiriyle boumaktan
vazgemeli.
nn de Bir ihtilalin sz konusu olmadn,
vurguluyor.
Karmaa. Tartma. Belirsiz gnler. Srekli olarak
demokrasinin yaayacan sylyoruz; o gnler de
bugnler de dilimizden eksik etmediimiz bir slogan,
bu.

1960, 27 Mays'ndan sonra aklmzdan hi karmadmz bir durum u: htilal mi yoksa rejim
Ordu iindeki kaynamalarn yan sra, birden yeni olaylar ba gsteriyor. Silahl glerin,
zerinden eksik olmayan Celal Bayar'n, Kayseri' de
hasta olduu yaygnlayor. 80 yanda. Kz Nilfer

100

Grsoy, koup gidiyer Kayseri'ye. nn ve dnemin

Adalet Bakan, doktor raporunun gerekli olduunu sylyorlar. Ancak, o zaman Kayseri'den
kabilir! ..
Bayar, ite- bu noktada, bilinen direnciyle ortaya
kt, savcya bir mektup gnderdi:
Tedaviden faydalanabilmem iin her trl ruhi
ve uzvi tazyik ve tesirden masun braklmaklm gerekmektedir. Bu vaziyette Kayseri'den A
nkara'ya naklimi beyhude klfet saymaktaym.
Doktorlar, Bayar'da tehlike arz eden hastalklar
saptad.
Kardiolog ve gastroantrepoloji uzman iki profesr

Kayseri'ye gnderildi. Rahatszlk kesin. Hkmet, Bayar' tahliye edebilmek iin doktorlarn
porunu bekledi. nn ise, Bayar iin, Hkmet olarak bir ey dnmek yetkimiz dnda ded

kacak . m?, kmayacak m?. . . Kamuoyunda geni dalgalanmalar seziliyor. Halkn ounluu
'n kmasna kar davran gsterme eilimi yok.
O zamanki st kapal adyla Zinde kuvvetler, yani
Ordu, ne yapacak, ne diyecek? .. Asl sorun, ite bu.
Bayar'n hastaln, stanbul adli tbb onaylad.

Bayar, 1029 gn so ra, bir sabah, Kayseri cezaevinden tedavi grmesi iin, alt ay sre il
or. Cezaevinin n, kentin sokaklar, kentleraras yollar ana baba gn. Bayar, kar kmaz
rucu bir deme veriyor, bej bir trenkot, kahverengi ceket,
gri serj pantolon giymi, basnn karsnda duruyor,
acele etmeyiniz diyor gazetecilere.
Eski Cumhurbakan, Shhi sebeplerle, yani zindan hayatnda kalbimden yaralandm iin, 6
etle beni serbest braktlar. Bunun bir kymeti
yoktur. Benim kadar ve belki benden daha fazla memlekete hizmet etmi arkadalarm, 'be
ton duvarlar'
101

arasnda braktm. Bu hazin olayn tesiri altndaym,

diyor.
Telefonlar, telsizler alyor.
Bayar, darda!

Ankara'ya doru yola kt, kacak. Bakentte siyasal tansiyonda birden ykselme. Askeri ur
dndan Milli Gvenlik Kurulu toplantlar: 27 Mays ruhunu ve milli birlij zedelemeye ynel
davranlar.
Ana tema bu.
Ankara'ya giderken gsteri istenilmiyor. Fakat,

bakentte doal olmayan bir hava var. Kente girerken, yeeni hsan ahinalp'n Kavakldere' d
ki evine giderken, jetler uuyor yukarda. Sanki, Bayar, bir kar
ihtilal yapmaktadr. Adeta, eski DP'liler yeniden
iktidara gelmektedir. Bir byk tepki . . .

Bayar, eve girerken ve girdikten sonra resmi elbiseli baz erler gidip elini pyorlar
. Haber, hzla yaylyor. Sivil ve sivillerle zdelemi silahl glerde dayanlmaz bir kz
eri gzleniyor.
Bayar'n tahliyesini, Ankara'ya geliini, 27 Mays'a

kar giriilen bir davran olarak nitelediklerini syleyen genler, AP binasn talyor
ar sokaa atlyor, kaplar krlyor. Polis seyirci kalyor.
Bayar'n evi kordon altnda, zgrlk iinde hapis.
Bu taknlklar -hala merak ederim kim yapt
ya da yaptrd bu saldrlar, genlerin kendileri mi,
yoksa CHP'nin parma m- evet, bu taknlklar

nlemesi gereken smet Paa hkmetiyken, Babakan Paa, Bayar, su iledi diye deme veriy
yi, 27 Mays'a kar bir parti olarak niteliyor.
(O gnk not defterimden: Ne biim demokrasi
bu, byle)

Tanr akna diyorum kendi kendime. u smet Paann verdii demece ne demeli? .. Baz a

dnlar, sergzetiler, belki Meclis iinde bulunan bazlar, hkml Bayar' karlamaya gid
tik rejimi istemeyebilirler. Sonuna kadar bunlarla mcadele edeceiz diyen Pa a, herha
lde bu srada kendi tutumuna, szlerine kar demokrasiyi korumak istiyor olmal.
Tepkim, bu.

AP ise, hep zveri bizden mi gelecek? diye soruyor.

AP'nin 1960 - 64 arasndaki, titrek muhalefeti
ne bir rnek bu aklama.
Olay, tersine dnmt.
Artk, herkes Bayar'n
aleyhinde alyordu. Bayar'n yeniden tutuklanmas
istemini Sulh Ceza Yargc geri evirdi. stanbul'da,
stiklal Caddesinde atmalar, drt yaral. . .
Bayar, durdu, geceye bakt. Yannda kz, birka
dostu.
Numune Hastanesinin kapsndayd. Yeniden mua-
yene edilmiti. Oysa, Kayseri'ye giden doktorlar kalbinde, sindirim sisteminde lme gtre
cek izler bulduklar iin darda tedavisini kararlatrmlard.
Bayar, tutukland. Numune Hastanesi doktorlar
ilk tehisten bir hafta, on gn sonra bu kez Bayar'n,
mutlaka darda tedavisinin gerekli olmadna karar vermilerdi.

ki ayn rapor. Ksa srelerl , art ardna. Biri, lebilir>> diyordu, teki hapishanede lme
yargsn bildiriyordu.
Ve . . . 1963'teki bu olaylarn zerinden 21 y geti.
103

Bayar, bugn 102 yanda. Sal yerinde. tah

yerinde. Kalbi, sindirim organlar tmyle normal alyor.
1963'teki iki doktor raporuna m, yoksa Bayar'a
m inanmal?
Ya da siyaset arklarnn acmasz kurallarna m?
Yalnz u var:
1963'te lkeyi bir batan teki baa, eski DP'ye,
o partide bulunanlara, nde gidenlerine kar bir kin
rzgar kasp kavuruyordu.

 htilalin sivil kadrosu CHP ile, CHP'nin asker

kadrosu arasndaki koutluktan doan bu sonu, lkeyi, uzun yllar tarifsiz kederlerin iin
yecekti.
1960'ta alan bir yara, ancak 1969 - 70 arasnda
kapanacakt. Eski DP'lileri muhtar seme hakkndan

bile yoksun brakan yasalar kalkacak, her birinin siyasal haklar geri verilecekti. Ba
yar, aklandktan sonra, 1961 Anayasas gerei, eski cumhurbakan olarak yaam boyu senatrl
kkn kullanmayaca
n bildirecekti.
Daha sonralar eitli siyasal olaylarn iinden ge
ecek olan Bayar, 1981 ylnda, ankaya Kknde
arlanacakt.

Bir darbeyle 27 Mays 1960 gn karld ankaya Kkne, 1981 ylnda, yirmi yl sonra ye

Bayar, tutuklandktan sonra nn, Buhran atlatld. Kt niyetli olanlar btn itibarn yi

ye deme verecekti. Cumhurbakan Grsel ise, Memleket, 27 Mays ruhunu tayan otoritelerin
ine gemitir, diye konuuyordu.
Devlet nderlerinde, Bayar'n yeniden ieri girmesiyle, bir rahatlama, bir rahatlama.
Demokrasi, 27 Mays'n bu tr ruhuyla, ite bylesine yayordu!
105

1 6
SMET PAANIN AFFI
1 963'teki bu patrtl gnlerin zerinden aylar
getikten sonra Bayar, 7 Kasm 1 964'te yeniden tahliye edildi.
nn, 27 Mays'la ilgili en kk olayda ayaa
kalkan btn gleri, aradan geen sre iinde yattrmay bilmiti.
Eski Demokrat Partililerle ilgili olaylarn ilk aamasyd bu.
Sonraki yllar, eski DP'lilerin affyla il:gili gelirqeler yeni boyutlar alacak, 1969
'lara dein uzanan

bir srete, bu konu yeni boyutlaryla, yeni siyasal

olaylar yaratacakt. Giderek,. DP kkenli olduu kukusuz AP ile Bayar arasnda, gr ayk
omasna dein uzanacakt. Bu olaylar, 1965 yl sonrasnn olaylaryd, Trk siyasal yaamn
klard.
Telefona bir ikinci ses yansd. Bouk ve youn
bir ses,
Kiminle konuuyorsun?
Cneyt'le Paam dedi, Metin Toker.
kinci sesten yeni bir yansma olmad. Bu kez ben,
Toker'e,
Bir ey sylesem, Paaya syler misin? diye sordum.
106

Evet.
Paa, Bayar' affedebiliyor da beni neden affetmiyor? dedim.
Metin, sylediklerimi smet Paaya aktard. Bir
kahkaha ykseldi, geldi kulama arpt. O bouk, genizden gelen kaln sesiyle smet Paann
dinliyordum:
Onu da affettim, onu da! . diyordu.
smet Paann bana bir iki kzdn duyumsam
mdr. Metin'in aracl ile yaptmz bu ksa sylei sonucu affa uramamn nedeni, 1963
nu yeniden alevlendiinde Hrriyet'te hkmet politikas aleyhine yazdm bir yaz idi. Pa
a, kzmt bu yazya.
Yazda, hkmetin politikasn eletirirken, Kbrs
konusunda tpk mehter yryyle ilerliyoruz.

adm gidiyor, bir duruyor, ya saa ya da sola bakyoruz. Bu arada Makarios alp ban gidiyo
diye, dokundurmutum.

Paann krgnl, kzgnl bu cmlelerle zerime gelmi. . . Sonunda kendimi smet Paaya

Hrriyet'te -zamanna gre- byk saylacak nitelikte yaymladmz bir baka haberden dolay
kzd:ln, bana, Toker anlatmt.
Olay, Atina Bykelimizin adnn bir '1k masalna

karmasyla ilgiliydi. Atina gibi duyarl bir bakentte, bir skandal manzaras veren haber
sonra, Pembe Kkte, smet Paa, Toker'e kzgnln belirgin biimde sylemiti. Ne yapmak
u Hrriyet,

hkm eti zor duruma sokmay m amalyordu?

Toker, Paay dinledikten sonra, Kolay var. Kurarsnz bir soruturma komisyonu, olay ince
, eer bykeli bu olaylara karmsa gazete hakl kar,
107

olay biter. Tersi olursa, kamuoyunda gazete itibarn

yitirir, demiti.

Paa, komisyonu kurdurmu, sonu, Hrriyet'te yaymlanan haberin ieriine kout olarak belir
miti.
Gene affa uramtm.

Paa, devletin nitelikleri zerinde hibir dn vermeyecek lde kararl, bilinli bir devle

smet Paayla eitli olaylarda ya dorudan onunla konutum, ya da ak basn toplantlarnda

k onu izlemek olanan buldum. Sras gelince smet Paann brakt izleri anlatmaya al
ok kulland, svg olarak kulland szck,

maskaralard. Sk kullanmazd. Birimize kzd zaman bir kulann memesini iki parma ar
a dein skar, skard. Bir de eski yaz ile
not alanlara, ya da yaz yazanlara dayanamazd. Harf
devriminden bu yana, bir kez olsun eski yazy kullanmamt.
Yaa bizden ileri olan gnmzn yeni devlet

adamlarnn Latin harfleri yerine, eski yazy kullandklarn grdke, smet Paay anms
Yaasayd ve eski yazy kullananlar grseydi,
ne syler, ne yapard acaba?
108

17
ANIMSATMA
( 1963'ten 1983'e dein deimeyen nedir?)
Askeri ve sivil istihbarat efleri hkmeti uyard:

( 1 ) - Komnizm dar bir ereve iinde olmasna ramen, d memleketlerle temas halinde bu
lar da mevcut.

(2) - Douda, Krtlerin baz har ketleri gzden

kamyor ve Barzani'ye yardm ediliyor.
(3) - Faizm ve rklk pek yaygn deil.
( 4)
Dinin alabildiine istismar edildii blge
ler var.
-19 Nisan 1963, gazetelerden109

1 8
KIRK YILIN ZET
1960 ihtilalin en sonra, yeni deyimler modas kt.
Yeni dneme, ikinci cumhuriyet diyorduk.
Birinci cumhuriyete, Atatrk ve ardndan gelen
smet Paal dneme, 1950 seimleriyle demokratik,
ok partili yaama getiimiz yllara ne olmutu? . . .
Neredeyse hepsini yadsyacaktk.
1950 sonrasn yadsdk da.
Okul kitaplarnda bu dnem yoktu. Basn - Yayn

Genel Mddnn film arivinde 1950 - 60 dnemini gsteren ne kadar film varsa, hepsini ort
kal- .
drdk.
Sanki tarihin sayfalar koparlp atlabilirmi gibi,
herkes o dnemi ktlemede biribiriyle yarr durumdayd.

Bir ihtilalin, kendinden nceki dnemi, ktleyerek glenecei kuraln, hemen her evrede
de iletiyorduk.

Biz, yle bir kuaktk ki, ilkokulda okurken yalnzca cumhuriyetin vglerini dinler, renir
sylerdik. Osmanl Devletinin son padiahlar bir yana, Osmanl tarihini bir yabanc devlet
in tarihi gibi okurduk.
1960'taki bu ktleme yar ve bu yar douran
ana kural hibir zaman eskimeyecekti. 1971 ylnda

yeni bir darbe geldiinde, partiler ve parlamento ka110

patlmamt. Ama, dnemin hkmetine Orgeneral

Faruk Grlcr'in bir tte bulunduu da saklanmyordu. Geen dnemi ktlemezseniz, yanlla
zseniz, bu dnemi nasl beendireceksiniz? dedii yaygnd.
Bir yeninin, bir eskiyi ktlemesi, yaamas
iin zorunlu olan besindir, kukusuz.
Bu kuraldan yllardr kurtulmu deiliz.
1 960'ta gelen darbe, 1 924 Anayasasn yere indirdi.
1 960 dnemi , lkede stikrar aryordu.

1961 seimleri bir partiyi iktidara getirmed i . Amalanan siyasal durulma salanamad. Me
rkezdeki otoritenin daha az etken, anayasal kurulularn daha ok sz sahibi olmasn istey
n bir dzen geldi .
1 960'n gerilettii otoriteyi, 1 980' de yeniden yaamaya baladk.
1961 'de, smet Paa, koalisyonlarla yaamaya al
acaz derken, 1 980'de koalisyonlarn lkeyi karma
aya srkledii syleniyordu,
196 1 , hkmetleri
fazla yetki'den arndrmt.
'

1 980'de hkmetlerin glenmesi, ana tema olarak benimsendi. Yan sra, cumhurbakanlarna d
a ok yetkiler verilmesi yoluna gidildi.
1973'te cumhurbakan seilen Fahri Korutrk,
zellikle grevini tamamlamaya yakn yllarda yetki
,

sizlikten yaknyordu. Oysa, Trkiye, devletin banda olan kiilerin yazl yetkilerden
yan, ama kiiliklerinden doan etkenlikle siyasal ortama egemen olabilecekleri bir lk
eydi.

Atatrk ve nn gibi nderler, kiisel arlklarnn verdii gle daha fazla yasal yetki
lkeyi ynetmilerdi.
1961 , ift meclisli bir yasama dzeni getirdi.
111

1982, ift meclis yerine t_ek meclis dzenini yeniden

kurdu.
1 961, zerk bir niversite uygulamasna geerken,
1982 YK dzenini salad.
1961'de zerk bir TRT'ye yneldik. 1 982'de zerkli
inin snrlar yasayla snrlanan bir TRT'ye dnld.
1961'de planl ekonomiye arlk veriyorduk. 1984'

te, seim sonras, plan fikri bir yana atld. Ekonomiyi mucizevi reetelerle ynlendiriyor
1961'den sonraki dnemlerde seim yasas durmakszn deiti.
Bu tabloya baknca, bir ileri - bir geri; bir geri bir ileri gidip geldiimiz bir sre yaadmz ortaya
kyor.
Trkiye'de kimi 'eyler' bir trl yerine oturmamt.

Trkiye'nin siyasal dzenlemesinin yerine oturmasn dileyenlerin mrn tketen, 'bir ey'
Demokratik yaama yneldiimizden beri, tam
45 - 50 yldr bir geri, bir ileri - bir ileri, bir geri. . .
Gidip geliyoruz.
112

19
BRAZ HESAPLI OLMANIN ERDEM
Milli Birlik Komitesi, hesaplarma gre, lb ay 1 8
gn iktidarda kald.
27 Mays'la 15 Ekim 1961 seimleri arasnda iki
. dar kesindi.
MBK, teki blmlerde de deindiimiz gibi, 27

Mays ncesi silahl glerde belirginleen eitli gruplardan bir araya gelen, bir baka dey
tli eilimlerin bir senteziydi.

Zaman getike MBK iinde eitli eilimler yeni gruplamalara yol aacakt. Elbette ki, bu g
alar, her olay ya da sorunda ayr tutumlar iinde olduklarn kantlayacak hareketlere yol
amyordu. rnein, 27 Mays'n btnl ya da MBK'yi savunma gerei duyulduunda, komiteye
psi ayn geminin iinde grnyorlard.
Ama, lkenin ynetimi konusunda kimi uygulamalar sz konusu olduunda, biribirinden ayrml
eilim ve dncelere sahip olduklar ortaya kyordu.
MBK'nin bir biimde ayrm yapldnda smet

Paayla birlikte bir an nce sivil ynetime geilmesine yanl olanlarn, varl sz gtrmez
'
ye baka havalarn da egemen olduu kukusuzdu.
Bir blmne Nasyonal Sosyalist kavram egemen

olmusa, teki blmnde daha bir Sosyalistlik grlebiliyordu. Aralarnda iin de kebab
anl olanlar da yok deildi.
1 13
MBK yeleri, 1961 Anayasas ile 1 2 Eyll 1980'e
dein yaam boyu senatr oldular.
Seilmek gibi bir sorunlar yoktu.
27 Mays'tan sonra yaplan genel seimle TBMM'
nin senato kanadnda Tabii Senatrler Meclis Grubunu oluturdular.
Bu grup, Senato grmelerinde srekl

biimde

AP ve teki sa partilere kar davrand. Daha ilginci, sz, d politikaya geldii zaman, es
K, yeni
yaam boyu senatrlerin dillerinden drmedikleri
konu, Trkiye ile ABD arasndaki ilikilerdi. Elbette,
hemen herkesin her dnemde eletirilerine malzeme
yapt duyarl bu ilikiler zerinde durmalar grevleriydi.

Gelgelelim, eski MBK'nin bir blm yeleri, Trkiye'nin, ABD'ye saysz dnler vermesinden
, ibandaki iktidarlar bu ynden iddetle eletirirlerdi. Elbette, eitli iktidarlar zama
BD'ye verilen dnlerin eletirilmesine, bu arada MBK'nin
de bu koutta davranmasna hi kimse karamazd.
Ancak, sze, gizli dnler, gizli pazarlklar, gizli

grmeler diye balanld zaman, insafn elden braklmamasnda saduyu asndan nem va
amalar ne srenler, gemite kalan
iktidarlar dneminde sylediklerinin aykrsn yapmam olmalydlar.

Aklanmam iki metin, 27 Mays'tan hemen sonra, Trkiye'nin ABD'ye havadan diledii fotor

k iin Trk havaalanlarn atn gsteriyor, teki bir baka anlama Trk denizlerinde o
apma izninin ABD'ye verildiini kantlyordu.
114

ki belgeyi buraya almakta yarar vard:

TRK SAHLLERNDE ONOGRAFK
ARATIRMALAR HAKKINDA MUKAVELE
No. T-04-MVVP-N-61
3 1 Aralk 1960
Bu mukavele, btnleyici bir paras addedilen Ek'i

ile beraber Amerika Birleik Devletleri hkmeti ile Trkiye Cumhuriyeti hkmeti arasnda va
i olup 20 Kasm 1958'de yrrle girmi bulunan bir nota teatisine mevzu
tekil eden karlkl silahlar gelitirme program gereince her iki hkiimet arasnda bir
knda mutabk kalnan teferruatl hususlar tespit etmektedir. Bu mukavele
notalar teatisinin t'Jspit ettii anlamalara baldr.
Bu giriten sonra, mukavelcnin 17. maddesinde
T,rk sahillerinde yaplacak oinografik incelemelerde
ABD ile Trkiyc'nin ykmllkleri sralanyordu.

Doal olaraL , .A.BD ile yaplan her ikili anlamada olduu gibi, bunda da gizlilie bal k
asn salayacak kesin hkmler bulunuyordu. nceleme projesi 1963 ylnda sona ermeyecek ol
daha da uzatlacakt. Daha s(mraki ek szlemelerle, ABD'nin Ti.irk sahillerinde yapaca o
nografik incelemeler 1966'lara
dein uzatlmt .
Bu anlamann belkemii, ilk metinde ad geen
Ekde toplanyordu. Amerika Birleik Devletleri Hkmeti ile Trkiye Cumhuriyeti arasnda
ilen

Trk sahillerinde oinografik aratrma hakknda mukavele eki baln tayan blmde ise,
a mnhasr kalmamakla beraber aadaki aratrmalar ihtiva edecektir deniliyordu.
Aadaki aratrmalar yle sralanyordu:
115

Med ve cezir 'gelgit' gzlemleri, aknt lmeleri,

deniz ve dalga gzlemleri, denizin fiziki zellikleri, su

rnekleri, scaklk dereceleri, suyun elektrii geirme
duyarl, akustik lmeleri, saydamlk ve k emme,
dip kntlerinin (tortu) alnmas, dipteki akustik
zellikler ( sesin nfuz yetenei) , biyolojik numuneleri
alnmas, meteorolojik bilgi.
Gelitirme projesi diye tanmlanan szlemenin
amac ise, yazl metne gre, yleydi:
Sesin denizde yaylma karakteristikleri hakknda bilginin bulunmamas, sualt keif sistem
lerine esasl bir engeldir. Buna karn, bu eit aralarn projeleri,
denizalt koullarnn zellikleri hakknda olanaklarn

elverdii en ayrntl bilgi gz nnde tutularak yapld zaman, bunlarn alma zellikle
. te bu nedenlerle projenin amac: a) Trk sularnda oinografik ller yaplrken,
yukarda belirtilen sorunun zmne yardmc olacak
bilginin toplanmas,
b) .Bu bilgiyi, yeni yntemlerle karlalmas olas
lme sorunlarna zelde uygun aralarn gelitirilmesinde kullanmak,

c) Sonunda elde edilen bilginin, sualt hedeflerinin, aratrma, keif ve snflandrlmas

lanlan deniz aralarnn gelimesinde kullanmak.
Elimizdeki yazl metnin sadeletirilmi biimi buydu.
Daha sonra u hkmler geliyordu:
Bu projedeki almalar iin Trkiye sahilleri
drt blgeye ayrlmtr. Karadeniz, Marmara, Ege,
Akdeniz. Bu almalara ilk olarak Karadeniz'den balanacak ve bu 30 Haziran 1963'e dein
bitirilmi olacaktr. Geri kalan blgenin her birinin 30 - 36 ay ierisinde tamamlanaca
saylmaktadr.
116

Nedir bu anlamann z?
Ksaca udur: ABD, Trkiye'nin denizaltnda ne
varl varsa, hepsini, ilim, bilim, NATO uruna bir

anlamayla, saptama iznini alvermitir.

kinci belge udur:
( 11 Temmuz 1961 tarihli Amerikan tayyarelerinin
yapaca foto uular ile ilgili protokol)
1 1 Temmuz 1961 gn istihbarat bakanlnda
bu konu ile ilgili yaplan anlamada aadaki hususlar saptanmtr.
1 . 1 14. filodan 1 subay verilecek.
2. Uular 20 Temmuzdan nce balamayacak.
3. Uu planlar Hava Kuvvetlerine verilecek (2
.
gn evvel) .
4 . Vazifeli subay Eskiehir'den alnacak ve grevli
subaya grev sresince yevmiyesi Amerikallar tarafndan verilecei veya verilemeyecei ince
lenerek komutanla bildirilecek.
5. Vazife dn uaklar,
Eskiehir'e inecekler
kasetler karlacak, burada filmler banyo yaplacak,
kontrol edilecek, Amerikallara verilmesi uygun grlr
meyenler verilmeyecek, uygun grlenler verilecektir.
6. Filmlerin oaltlmas iin gerekli olan btn
malzemeler Amerikallar tarafndan verilecektir.
7. Filmlerin negatifleri Hava Kuvvetleri tarafndan saklanacak.
Fotoraflanacak mahallerin koordinatlar daha
sonraki blmde saptanmaktadr. stenilen hususlar
balkl bllimde ise, JUkarda saylan zelliklere bir ek
117

madde daha konulmu,

Amerikan uann greve

Adana - ncirlik alanndan kalkaca hkm getirilmitir.

Bunlarn dnda Ankara'daki MSB arazsnn, ABD
askeri yardm kuruluna devri konusunda bir protokol,
13 Haziran 1961'de imzaland.

kili anlamalarla ilgili servenler bu kitabn snrlar iinde deil. 1965 ylndan sonr
i siyasal klaryla, ikili anlamalar konusu Trkiye'nin
gndeminde yerini uzun sre koruyacaktr. Yeri geldi
inde anlatlacak bu, siyasal srein ok ilgin yanlar ve ayrntlar vardr.
118

20
SYASAL KULS ALIMALARINA DNDEN
BUGNE RNEKLER
1960 ihtilalinden sonra oluan Kurucu Meclisle,

1980 askeri harekatndan sonra alan Kumcu Meclis

arasnda, elbette, nitelik ve nicelik asndan nemli
ayrmlar vard.
1960 Kurucu Meclisi, hemen her meslek kurulu

uyla, -DP dnda- kapatlmayan siyasal partilerin temsilcilerinden olumutu. Bir eit, Y
lamento duygusu veriyordu. Sakncal yan, 1960 Kurucu Meclisine, meslek kurulularndan ge
len yandalar ya da yeleriyle CHP'nin egemen oluuydu. Bu Meclise, eitli eilimleri bnye
de toplayan bir e
it tek parti meclisi gzyle bakmak olanaklyd.
Nitekim, 1960 Kuucu Meclisinden kan anayasa
ile siyasal partiler ve seim yasalar, CHP'nin, 1960
ihtilalinden nce ne srd siyasal, yapsal dzenlemelerin btn elerini kapsamt.
Oysa, 1981 Kurucu Meclisinde durum bakayd.
Ynetime egemen olan gler, Kurucu Meclisin ksr
ve dar ereveli partisel savamlar iermemesi iin,
bu Meclisin kurulu biimini ok baka adan deerlendirmelerle ynlendirmilerdi.

llerden -dar ereveli bir seimle- gelecek yelerin, bu Mecliste bulunmasna yanl eilimle
meslek kurulularnn seimle birer temsilci gndermeleri gibi
119

1960 benzeri dilekleri, istedikleri hedefe varmakta de

iik yorumlamlard.
1981 Kurucu Meclisi, anmsanaca gibi, MGK'nin,
bavuran adaylar arasndan, bizzat setii kiilerden
olutu.
1980 harekatnn felsefesine kout bir tutumla, kurulan Kurucu Meclisl,e, 1960 ihtilal
inden sonra gelen Meclis arasnda bir baka ayrm daha gze arpyordu:
1 960'ta, bir yasa tasars CHP'nin egemen olduu
Temsilciler Meclisi kesiminde benimsendikten sonra,
Milli Birlik Komitesinin onayna -gidiyordu. Eer iki
kurulu arasnda yasa asndan kimi hkmlerinde
anlamazlk karsa, o zaman, iki yasama kuruluunun
da bulunduu bir komisyonda bunlarn giderilmesine
allyordu.
Oysa, 1981 Kuruou Meclisinin yapt yasalar, Milli Gvenlik Konseyinde incelenip gerekl
i grlen dzenlemeler yapldktan sonra, kesinleiyordu.
1981'in Danma Meclisi almazdan nce basnda,

bu Meclisin bnyesi zerinde daha nce sraladmz eilimlerle dilekler yazld. Danma
an sonra -canlln hibir gn yitirmeyen siyasal kulislerde- renkli devinimler gze arpt

Aadaki yk, 6 Kasm genel seimlerinden nceki dnemi ne eletirmek, ne 1980 ncesine bir
atlmasn salamak amacyla yazlmad.
Yalnzca, 1960'taki Kurucu Meclisin siyasal kulisi
ile, 1981 Danma Meclisinin siyasal kulisi arasndaki
ayrml deiik, ancak renkli grnty yanstmak
amac gdld.
120

nk, 1960'taki Kurucu Mecliste bir gn sonra

neler olabilecei ya da bir komisyonda veya Genel Kurulda grlmekte olan anayasa maddel
erinin ne bi
im alaca, CHP' deki eilimler dikkate alnarak nceden renilebilirdi.
Anayasann kimi maddelerinin grlmesinde bir

tkankln sz konusu olduu gnlerde, smet Paann hakemlii ve kiisel arl ile an
salanyordu. rnein, ihtifali yapan kadroya bir gvence vermek sorununda tkanan grmel
aa, tarihsel deneyimlerinden rnekler getirerek, hzla zmt. Milli Birlik Komitesi yele
aamboyu senatrlk bylesine bir abann baarya ulaan sonucuydu.
O gnlerde hizmete yeni alan bugnk TBMM
binasnn koridorlarnda balayan, Genel Kurula inen,

oradan da yeniden koridorlara dein uzanan kimi anlamazlk konularyla ilgili tartmalarn
t Paann Pembe Kknde sonulanacan bilirdik.

smet Paann evinde grmeler sonunda zerinde birleilen metin, aa be yukar Kurucu
iler Meclisi kanadndan geerdi. Ayrca, smet Paann ynlendirdii siyasal kadro, anayasaya
da teki yasalara verecekleri biimi, nlerine gitmezden nce Milli Birlik Komitesi yele
riyle tartp bir uzlamaya, anlamaya varm olurlard. CHP kkenli bu
uzlatrc kadrolarn hangi amaca ulamay ok iyi
bildikleri yadsnamazd.
Bylece, 1960 Kurucu Meclisinde parti disiplinine
uyan bir alma modeli srp gitmiti. Anayasann
halkoylamasndan gemesinden nce siyasal partilerin

kurulmasna olanak tannmas, bir baka adan baklrsa, olaya Anayasayla teki nemli yasal
121

kacann -aa yukar- bilinmesinden doan bi

gvenceden kaynaklanyordu. Bu, elbette benim kamnd .
1981 Kurucu Meclisinin Danma Meclisi kanad,
hibir partiye bantl olmayan yelerden kurulduu

iin, 1961 modeli bir kulis almas, elbeHe, beklenemezdi. Nitekim, olmad da. Ancak, Dan
Meclisi grevini sona erdirirken kimi yelerin genel seimlerde aday olabilmek iin kuru
lmas olas kimi partilere yatkn olduklar gzlendi. O kadar . . .
1960 ve 1981 Kurucu Meclislerinin siyasal kulis

asndan ayrmn anlatmaya ynelik yk, 1 98 1 ylnn Kasm ay sonlarnda balad.

kmaya hazrlanyordum.
Arkadalarla buluacak, dorudan Esenboa havaalanna gidecek, stanbul'a uacaktk.
Telefon ald, atm.
Sizinle nemli bir konuyu grmem gerekiyor
dedi, Blent Ecevit.
Elbette diye yantladm, nasl isterseniz ama,
biraz sonra uaa binip stanbul'a gidiyorum, acaba
dnmde grmemiz olanakl m? diye sordum.
Hayr dedi Ecevit. Bugn konuulmas gerekiyor. Vakit yok, konu nemli.
Sesi direniyordu. 1950'den bu yana tandm bir
insana, uzun yllar geliimini gzlediim, ou kez bir
parti nderi ya da bir babakan olarak -zel ya da
resmi- grtm. Ecevit'e, bunca direnme sonunda
hayr demek zordu dorusu.
122

Arkadalara, siz gidin, ben arkanzdan gelirim

dedim.
Nedenini sordular. Telefonda anlatmam kolay de
ildi. Sonra bilgi vereceimi syleyerek, Ecevit'in Oran
sitesindeki evine gittim.
Her zamanki nezaketiyle karlad Ecevit.
Kk konuk salonuna getik, oturduk. Bana,
Sayn Demirel'le telefonla grtm. Birlikte yapmay dndm bir giriim konusunda kendisiyle
grmeyi istediimi syledim. Ne var ki, bugn yarn

hakkmda verilen ceza uygulanacak, hapishaneye gireceim. Bu nedenle dndm giriimi yz

k bir grmede anlatmama olanak yok. Sordum sayn Demirel'e, 'bu nedenle bir konudaki f
ikirlerimi

sizin de gvendiinizi sandm Sayn Arcayrek'le iletebilir miyim' dedim, o da 'Sayn Arca
' e gvenirim, fikirlerinizi ltfen onunla iletmenizden memnun olurum' diye yamt ver
di. dedi.
Bir gazetecinin yaamnda olaan saylmayacak

ender olaylardan biriydi bu. ou kez, lkenin sorunlarnn zme ulap siyasal .kargaa o
unalmlara uzanmamas iin iki nder arasnda gidip gelirdik. (Altan ymen'in bir an - yk
yle kulaklar nlasn! ) Ne var ki, o gne dein, ikisi arasnda bir eli niteliinde gre
m. Eer her ikisi de bir gazeteciye gven duyuyorsa, daha nceki dnemlerde birinin syledi
lerini, di

erine aktarmamakta olaanst bir duyarlk gstermemizden olabilirdi. in doasn bilirler

Bir baka nedense, Vakit darl yznden fikir
alveriini hzl bir srece oturtmay ngren varsaymn geerliliiydi.
123

Ec evi t'l e k ar k ar ya otur urk en , d or us u, mer aka kaplmam tm diyemem. Ayr

aze tec ilik a s ndan n emli b ir y:k y y akalamann e iin de olm ann

c o kus u d a yok deildi.

Ben dedi Ec evi t, yen i yen i al malar n a b a layan Dan ma Mec lisi Ba kan Sa
mak' a b ir likte imzalayp gnder ec eim iz b ir b a vur u metn i
haz r lad m. Say n Ir mak, uzun yllar po litika y apm,
poli tikay an lay an b ir ki idir , Dan ma M ec lis i is e b ir
an ay as a hazr lamakla gr evlidir . Bu an ay as an n

ier iin in b tn yl e, Dan ma Mec lis i y er in e s eimle gelece k b ir Millet Mec li

nc e hazr lan mas n n daha dor u olac an d ny or um. Dan ma Mec lis in in ve Sa
Ir mak'n bny es in in b u n er iy e uy gun olac a s an s n day m.
E
c evit, Bu ne den ler i ier en b a vur u yazs n s ize
verec eim. L tf en , b un u Say n Demir el' e iletip b ana
s onuc u b ildirir mis in iz?
daktilo s ayfas tutar n da b ir metin uzatt. O kuma m r ic a etti. G m tab akasn
az kullan m ay a al t- b ir L iby a s igar as kar p, y ak t.
Metni o kur ken , E

c evit'in de b en i izlediin i algly or dum. Ba vu u me tninde, gn m z n kou llar

uu ls n de aktarab ilec eim kim i temel f ikirler var d

 .
Danma Meclisinin greve baad gnlerde yap
.
.
tnz bir konumada, anayasa hazrlyla ilgili olarak,
'eitli kesimlerden, kiilerden ve kurumlardan gelecek nerileri de deerlendirme'nin nem
tadn belirttiniz ve 'ky muhtarndan tutun, sade bir vatanda da dahil herkesten yeni
anayasa konusunda grlerini beklemekteyiz; bu bir vatandalk grevidir' dediniz.
124

Bilindii gibi, bizler, 2 Haziran 1981 gn ve 52 sayl

Bildirinin haklarmza ve zgrlklerimize getirdii snrlamalar nedeniyle, bu demokratik

i yerine getirebilecek durumda deiliz. nk 52 sayl Bildiri,
'Trkiye'nin gemi veya gelecek siyasi ve hukuki yapsyla
ilgili olarak kendi anlaylarmz dorultusunda szl veya
vazl beyanda ibulunma'mz yasaklamaktadr.
Ancak yeni anayasann belirleyecei 'siyasi ve hukuki
yap'ya deinmeksizin, bir ortak yntem nerimizi, size ve
Bakan bulunduunuz Danma Meclisine sunmay da bir
vatandalk grevi sayyoruz
. . .
. . . Ortak yntem nerimizin ayrntlar yledir:
*

Danma Meclisi, kalc bir anayasann taslan hazrlamak yerine, gei dneminin yasal dz
yetinmelidir. Bu yasal dzenlemeler de lkenin gelecek siyasi ve hukuki y(lpsn belirle
yici nitelikte olmamaldr.
*
Kalc bir anayasa hazrlama ilevi, yaplacak ilk
genel seimlerde milli iradeyle oluacak Trkiye Byk
Millet Meclisine braklmaldr.
*

Danma Meclisi, genel seimlerle oluacak TBMM'

nin milli iradeyi yanstan bir kurucu meclis gibi alabilmesini kolaylatrc baz geici
kurallar saptamaldr. O arada, rnein, seimle oluacak ilk TBMM'de, anayasaya ilikin ka
lar iin salt ounluun oylarn yeterli klan ve her trl engellemeyi nleyen kurallar get
lir.
*
Seimle g elecek ilk TBMM'nin salkl ve geerli bir
anayasa hazrlayabilmesi iin, deiik toplum kesimlerinin
grleri, TBMM'ye, gerek biimde yanstlabilmelidir. Bu
da, henz topluma kk 'Salamam yeni partilerle deil, ancak kkl partilerle salanabilir.
*
Seimlere gidilmeden nce, partilerin, nseimlerin
ve seimlerin daha salkl biimde dzenlenmesine gerek
125

grlyorsa, Danma Meclisi bu konudaki yasa deiikliklerini de yapabilir . . .

.
Ortak nerimizi zetlemek gerekirse:
. .
1. Bu aamada, bir yeni anayasa hazrlamak yerine,

ilk serbest seimlerle oluacak TBMM'nin bir kurucu meclis gibi almasn salayacak ve kol
atracak geici anayasa deiiklikleriyle yetinilmelidir.
2. Siyasal partileri kapatan yasa yrrlkten kaldrlmaldr.

3. Siyasal faaliyetin serbest braklmas aamasna gelindiinde, yeni partiler yasas ile ye
i seim yasas, balca siyasal partilerin grleri de alnarak hazrlanmaldr.
Her trl siyasal faaliyet yasQ,klanm ve partilerimiz
kapatlm olduu iin ve iki byk partiden birinin Genel

Bakan da daha partiler kapatlmadan nce bu grevini brakm olduu iin, ortak bavurumuz
partilerimiz adna yapabilecek durumda deiliz. Fakat ikimiz de uzun

yllar Genel Bakanln yaptmz partilerin ve bu partileri destekleyen geni vatanda to

limlerini tahmin ve tehis edebilecek kadar tecrbe sahibiyiz. O nedenle, bu ortak ne
rimizin, partilerimiz kamuoyunu da geni
lde yansttn umuyoruz.

Bir konumanzdaki deyimle 'vatandalk grevi'mizi

yerine getirerek hazrladmz b u ortak neriyi takdirlerinize sayg ile sunarz . . .

Ayakst zerinde enine boyuna dnme olanan bulamadm bavuru yazsn okuduktan so
iye sordu.
Bavurunun giri blmnde mantkl bir dayanak
vard. Sadi Irmak, eitli kesimlerden, kiilerden ve
kurumlardan gelecek neri'lerle ky muhtarndan sade
126

vatandaa dein henkesin fikrinin alnacan syleyince, ilk bakta bir vatanda olarak
unun geerlilii yadsnamazd.
Dilerseniz, buradan Sayn Demirel'i arayn, grme isteminde bulunun dedi bana.
Demirel'i aradm. Ona, vedi hir konu iin grmek istediimi syledim.
Gece gelmemi bildirdi.

Oran'dan dnerken, Demirel'in nasl bir yant vereceini kestiremiyordum dorusu. Ama, kken
de aklma taklan uydu: Yepyeni bir ynetim biimi egemendi Trkiye'ye. Ynetim, vard son
plan ve program erevesinde uyguluyordu. Siyasal partileri kendine zg nedenlerle kapa
tmt. imdi, Danma Meclisine yaplacak bir bavuru ile bu karardan dnlmesi nasl isteni
sonu verecekti? .. Konumm ve konumun gerek sahibi Danma Meclisi de

ildi ki. . . Ayrca, siyasal partiler yasasyla seim yasalarnn hazrlanmas aamasnda pa
n fikirlerinin alnaca ya da yeni partiler kurulup bunlara danlaca gibi bir ilke karar
yoktu. Olamazd da. imden bana kalrsa diyordum, bu bavuru, belki, 'vatandalk hakk'
saylr, bir.ka ynyle geersiz.
O srada basnda yer yer yeni anayasay Danma Meclisi yerine seimle gelecek bir meclisin
apmasn yanstan. fikirler, eilimler grlyordu.
Dorusu, buna da olanak yoktu. Ama, bana ykletilen sorumluluk bavuru konusunda taraf
lar doriluuna inandrmak deildi, bir araclk greviydi, eninde sonunda.
127

DEMREL ve ECEVT - AP ve CHP gibi iki byk partinin nderleri,

zaman zaman yan yana gelirlerdi. 12 Eyll 1980'den sonra ilikileri
srd, ancak belirli kstlamalar> nedeniyle bu ilikiler kamuoyuna
yansmad.

(Foto : Blent Hiylmaz)

128

Gece, saat 2 1.30 dolayiarnda Demirel'le konuuyorduk.

Bavuru metnini, bildiini bildiim szleri de sraladktan sonra verdim. Ecevit bana, hafif
glmseyerek, metinde Trke ifadeler dahil kimi dzeltmelerin yaplabileceini sylemiti
aktardm.
Bavuru metnini okudu, ok nemli bir mesele
dedi.
Ne var ki, zerinde dnmesi gerektiini, bu

nedenle hemen yantlayamayacan, iki gn sonra ararsam dncelerini syleyebileceini bi

Ama, Ecevit, ivecenlik gsteriyordu.
Bunu da syledim. En erken bir gn sonrq, en
ge iki gn. Grme sona ermiti.

Ecevit, bu sonucu ve teki bilgileri ilettiim zaman. bozuldu. ki gn bekleyemez grnyordu

Yapacak bir ey de yoktu. Fakat iini bir kuku dalgasnn kapladn sezinlememek de olana

Demirel, Ecevit'e iletmem iin demokrasi ve rejim konusunda birlikte davranmay geri e
virmediini sylememi istemiti. Giderek, tersine, yararl olabileceini de umduunu, ne va
i, bunun etkili olabilmesi iin zamann ve aracn 'ok iyi seilmesi' gerektiini, ayrca bug
erde parti yeleri olarak bir
'tavr' taknma ncesinde olduklarn sylemiti.
Ecevit"te doan kukunun derininde bu duyurmalarn olmas olaand.
Eccvit'te uyanan kukunun baka nedenlerini Demirel'in teki szlerine de dayayabiliyord
um: 129

Demirel, bu ilk grmede, Danma Meclisi Bakannn muhatap alnmasnda bir yarar olamayac
Aldm notlar aynen Ecevit'e aktarmtm. Ecevit, bunlar dinledikten, bir .kada yazdkt
Demirel'in bu giriimi kabul etmeyeceine dnk kimi szler sylemiti.
Ber ise, sonu kesinlikle belli olmadan bir yargya varlmamasn sylyordum.
Bir cumartesiydi.
Demirel'i aradm, pazar sabah gelmemi rica etti.
Anlalyordu ki, Demirel, yakn alma arkada-

laryla Ecevit'in nerisini grm, onlarn eilimleriyle grlerini aldktan sonra, bir k

Demirel, daha nce sylediim gibi, diye bal ad, demokrasi ve rejim iin birlikte hareke
eyi reddetmiyorum. Aksine faydal olabileceine inanyorum. Ancak, zamann, eklin, muhtev
ann ve muhatabn nemi byktr.
Konumann balangc byleydi.
Sonra, yle bir zaman seilmelidir ki, kamuoyu
'imdi sras myd' demesin. Aksine 'baka yapacaklar bir eyleri yoktu, mecburdular byle
ya' desin.
Bi'r dakika beyfendi, dedim. zin verirseniz, bu
sylediklerinizi aynen yazaym. Duyarl bir konu, aktarrken yanlgya dmeyi istemem.
Tabii yazabilirsiniz, dedi.
Gerek fikir, gerekse tavr ortaya koymak ayn
eydir. imdi ortaya konulacak fikir ve tavr, ileride
ortaya konulacak fikri ve tavr zaafa uratabilir.
130

Nasl bir anayasa yaplaca bilinmiyor. ayet

Trk demokrasisinin a:tlaryla ilgili olmayan bir metinle karlarsak, mterek harekete
ak verir ve Trkiye'nin menfaatine bir i yaplm olur. Bu imkan yitirilmemelidir. Olayla
r karsnda dirsek temas ierisinde olunmasnda fayda grrm. Kendisine samimiyetle inany
byk bir kozu, ok zamansz oynamamak lazmdr. Biz, millette balar,
millette biteriz. Muhatabmz millet olmaldr, baka
bir muhatap aramamalyz.
Ben, bunlar sralarken Ecevit de not alyordu,
hzl hzl.
Ecevit, durduumu grnce ban kaldrd:
Demek ki, nerim reddedildi, dedi.
Sinirlenmiti de. Demirel'in karlacak anayasaya

yatkn bir davran iinde olduunu syledi . Ben anlayabildiim lde aldm notlar a
O ise, grnde direndi.
1981 'in nemli grdm bir siyasal kulis olay,
bylece noktaland,
yky kimseye aktarmadm. Ama bir gn, BBC

muhabiri Metin Mnir bana geldi. Ecevit'in cezasn

ekmek zere hapishaneye girerken, kendisine Demircl'le birlikte davranmak iin yapm old
uu bir devinimin olumsuz sonu verdiini, geri evrildiini

sylediini yanstt. Ecevit, bu kulissel almann nanlr bir arac eliyle yrtldn
Ad vermemi. Fakat Metin Mnir, konumann ge131

limesiyle ieriinden bir eyler sezinlemi olacak ki,

dorudan bana bavuruyordu.
Metin Mnir'e bu konuda habersiz oluumdan yaknmaktan teye ne diyebilirdim ki? . . .
Ama bugn, siyasal kulis almalarna bir nemli
rnek diye yky aktaryorum.
Zaten, daha sonraki gnlerde Ecevit darya
ald.
Demirel, kendi bnyesinde kald.
132
KNC BLM
DEMOKRASYE KARI SYANLAR

1
CUNTALARIN DANSI
1 5 Ekim 1 961 seimlerinin sonucu kimi evrelere

gre, beklenildii gibi kmaynca, esasen rayna oturmam olan Trk siyasal yaamnda gen
rn eiine geldik.

Yalnzca CHP ve smet Paa deil, 27 Mays ihtilaline imza atm eitli gruplar da akndl
bilinen gruplamalarn hemen hepsinin kesin gzyle baktklar CHP iktidar gereklemeyi
Ekimin ertesi gn dalgalanmalar balad.

Biz gazeteci olarak, seimin sonularndan ok, Ordu iindeki kprdanmalarn asla dinmediin
diimiz iin, yeni bir mdahale, o tarihlerdeki deyimiyle yeni bir ihtilal bekliyorduk.

D!k, siyasal odak noktalarndan balayarak Silahl Kuvvetler iinden basnla temas olanla
umalarnda yeni bir mdahalenin gl olaslk olduunu gsteren cmleler vard.

Yeni bir mdahalenin hangi nedene dayandn

ya da dayandrlmak istenildiini renemiyorduk.
Ama, kesin gzle baktmz olgu, 15 Ekim 1961
seimlerinden -MBK dnda kalan- gl cuntalarn honut olmadklaryd.

Olayn ieriinde yatan gerek nedenleri bilmeyenler iin, basn iin, yeni gelen bilgiler a
a-135

ratyordu: Ordu, nemli blmyle TBMM'nin seimle gelen biimiyle almasn istemiyordu.
Yazamyorduk ama, durmakszn aramzda konu

uyor, bilgi krntlarn bir araya getirerek olayn btnn bir mozayik rercesine yaratma
Bavurduumuz sivil ve asker bildiklerimiz, sylentileri dorular yolda konuuyorlard ama,
neyin neden olduunu ya da ortadaki nemli bunalma, ne bi

imde bir are bulunacan sorduumuz zaman, yuvarlak szlerle soruyu yantlamadan geitiri
TBMM'nin 26 Ekim 196 1'de alaca ilan edilmiti.

Gidi o giditi ki, TBMM beklenilen tarihte almayacakt. Belki de hibir zaman alamayacak
Ankara ve stanbul cuntalar diye adlandrlan
iki grup, Trkiye'nin siyasal geleceine egemen glerdi.
Ankara grubunun banda, zamann Genelkurmay
2. Bakan Orgeneral Cevdet Sunay vard. Bu grubun
gc stanbul'a dein uzanyordu. Bnyesinde daha
ok generallerle amiraller bulunuyordu.
Fa!kat, bir de albaylar cuntas vard. 27 Mays
darbesinde Kore' de grevli olduu iin MBK'ye girmemi olan Talat Aydemir'in liderliinde
gruplaan bu cunta ile, Cevdet Sunay'a bal olanlar arasnda ilk
balarda grlmeyen birlik, seim ncesi patlayan
bir olayla salanmt.
Cevdet Sunay, 28 Haziran 1961'de Trk Silahl
Kuvvetler Birliinin ilkelerini aklayan bir genelge
yaymlamt. Bu genelgede, Yassada'da hkm giymi
olanlarn affedilmesinin asla sz konusu olamayaca
136

belirgin bir anlatm o rak yer alyordu. Ayn genelgede genel seimlerin yaplp, TBMM'nin 2
kim 196l'e dein toplanaca da belirtiliyordu,
Atatrk Bulvarnn ankaya'ya uzanan kolunda
sa yanda kalan kk Gl bahesinde oturduk.
Bamzn zerinde alaktan uan jetler, byk grlt koparyorlard.
Neyin nereye varacan hi kimsenin kestiremedii saatlerdi.
O gn, olay birden patlak vermi, Ankara her zamanki yaantsndan uzak, kargaa kokan bir o
rtama brnmt,
Tek bildiimiz, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral rfan Tansel'in MBK'ce bu grevinden
alnmak istendiiydi. Orgeneral Tansel, Cevdet Sunay grubuna
balyd, daha ok generaller cuntasnn bir adamyd.

Ne var ki, sevilirdi, saylrd. Tansel'i grevinden almak isteyenlerin bandaysa, MBK yesi
Ankara Skynetim Komutan Cemal Madanolu bulunuyordu.
Artk, Ordu iindeki btn cuntalar birletirdii
anlalan Trk Silahl Kuvvetler Birlii, ite MBK'
nin ileme koydurduu bu karardan sonra, ankaya'

ya bir ltimatom vermiti. Daha doru bir syleyile, rfan Tansel'i MBK kararyla grevden
ynelenlere kar, Ordu iinde sz sahibi olan btn
gruplar bir araya gelmi de denilebilirdi.
Grsel'e verilen ltimatomun ieriinde belirli ko
ullar vard.
Tansel'in grevinde kalaca bildiriliyor, Kara ve
Deniz Kuvvetleri Komutanlaryla 2. Ordu Komutannn emekliye sevki isteniliyor, Tansel
'e kendi aleyhinde alanlar tasfiye etmek olanann tannmas 137

buyuruluyordu. nemli yan, MBK'nin bundan byle Ordu'daki atamalara, ilemlere karamamasn
kesinlikle istenilmesiydi. Bir devre damgasn vuran MBK, bylece, nemli bir ilevinden y
oksun braklyor, bir baka deyimle, bir yana itiliyordu.

Tabii, Trk Silahl Kuvvetleri Birlii, Tansel olayna karan Ankara Skynetim Komutan Ma
le ankaya Kk Muhafz Komutan Osman Kksal'n bu grevlerinden alnmalarn da buyuruyord

Bylece, ordu iindeki bu cunta Tj.irkiye'nin siyasal geleceine ,ipoteini koymu, daha d
orusu, siyasal olaylarn aknda bir numaral egemen g olduunu, seimden nce kantlam

te, bu birliin bir blm, zellikle Albay Talat Aydemir'e bal olan Albaylar Cuntas
nraki gnlerde TBMM'nin almamasn istiyordu.

Diled.ikleri, dledikleri gibi bir parlamento grnts ortaya kmamt. Eski DP'ye bal
k siyasal yaamna egemen olacaklarn, Trkiye' de on yl bir moda olarak srdrlen 27 Ma
ne dokunulmazl ortadan kaldracaklarn bir
nyarg olarak ileri sryorlard. Peki ama, milletin

temiz oylaryla gelen TBMM'ye, daha tesi, demokratik ilkelere saygnlk neredeydi? O srad
, demokratik ilkelerle, demokrasinin yaatlmasndan ok, tartlan ve ileri srlen sav, 27
inkar ya da 27 Mays devriminin toptan silinip atlmas gibi olas
giriimlere duyulan kuJmlard. Oysa, eski DP oylarna dayanan partilerin, bata AP ile YT
P'nin byle bir eilime sahip olmadklar yaptklar ak beyanlarla
ortadayd.
138

'fBMM'nin almamasna ynelik davran, bir protokolle noktalanmt.

Seimlerin zerinden bir hafta gemi, gememiti.
Trk Silahl Kuvvetlerinin, aralarnda stanbul
1 . Ordu Komutan Cemal Tural, stanbul Askeri Valisi Korgeneral Refik Tulga ile ykse
k dzeyde on general ve amiral, 28 albay bir protokol yapara!k, Genelkurmay Bakan Ce
vdet Sunay'a sundular.
Ana ilke, . . . 26 Ekimde 1'oplanacak olan TBMM'
nin daha almadan en ge 25 Ekime dein yaplacak
yeni bir mdahaleyle ortadan kaldrlmasyd. . .
Bir seimle, bir yeni oluma ortaya kmt,
Ne olursa olsun diyerek, Genelkurmay Bakam
Orgeneral Sunay'n, Ankara Namk Kemal mahallesindeki konutunun telefonunu evirdim.
Paam dedim Sunay'a, sylentiden geilmiyor,
Millet Meclisinin almayacandan bahsediliyor. Yeni
bir darbeden sz ediliyor. Acaba bize bir emriniz olacak m?
Sunay, kzgn bir sesle:
Millet Meclisi alacak! dedi.
Ne zaman diye sormak zorunluunu duydum.
Tespit edilen tarihte, 26 Ekim gn Millet Mec-

lisi alacak dedi Sunay, kesin ve kararl bir sesle.

Gnn hemen her saatinde konutuumuz Genel
Yayn Mdr Necati Zincirkran'a Sunay'n sylediklerini bildirdim.
Derhal haber yap ve ge dedi ok :kesin bir sesle.
139

Necati, demokrasiye balln o tarihten itibaren

her vesileyle gazetenin yznde gsterecekti.
Her saat konutuumuz iin Ankara' d ki gelimeleri ayrntlaryla biliyordu.
Hrriyet, ertesi gn Sunay'n demecini bi.iyk
balklarla veriyordu.
Millet Meclisi, 26 Ekimde alacak
Oysa, nmzde daha ne gnler vard, daha neler
grecektik!
Elbette, habersizdik, ayrntlar bilmiyorduk. Ne
var ki, hzl gelimeleri, toplantlar da izlemiyor de

ildik. kardmz sonu uydu: Trk Silahl Kuvvetlerinin 21 Ekim prptokol diye adlandr
erinden sonra, asker ve sivil kesimde olaand

bir hareketlilik gze arpyordu. Protokoln btn izgilerini bilmediimiz halde, Sunay'la s
i bu protokoln ieriini bilirmiesine bir grme yapp, o duyarl gnlerde Hrriyet'te pa
nls olarak
ortaya kmtk,
nk, gazetede hepimiz, TBMM'nin almasn ve
sivil dzenin yeniden gelmesini istiyorduk.
Kafalarmzda demokratik bir dzenle aykr bir

siyasal yaant arasnda aynn yapp her ikisinden birine karar vermeye ynelik yzlerce olgu
,ve olayn deerlendirmesi devam ediyordu. Bildiklerimizle, elbette demokratik dzen y
anls olacaktk.
Kkende, Tiirkiye'de demokratik dzene yanl olanlarla askeri bir rejimin srp gitmesini
isteyenler, bu tarihten itibaren u vermeye baladlar. Kesin, kararl

olan bu iki kampn dnda eyyamclar da o tarihten itibaren Trkiye'nin yaants zerinde
vini stlenmeye giritiler. Daha sonraki yl-140

larda bu tipleri, bu gruplar, bu istekleri alabildiince

hol rnekleriyle grecektik. .
Sonbahard, ekimdi, ama hava souktu.
Adalet Bakanl nndeki geni asfalt yolda bir
aa bir yukar dolayorduk.
eride, bakann odasnda parti nderleriyle askeri
otoritelerin szcleri arasndaki grmeler uzadka
uzuyordu. Gazete ynetimi, durmakszn, haber diye
sktryor, ancak, darya ne kimse kyor, ne de
bir aklama yaplyordu.

Ekimin 23. gnyd. O sabah, Devlet Bakan Orgeneral Grsel, Kuvvet Komutanlarn kabul etmi
Bunu biliyorduk, bir.
24 Ekim gn ise, btn parti nderlerinin an
kaya Kknde bir yuvarlak masa toplantsna arldklarn renmitik, bu da iki.
Bilip de yazamadmz gerek ise, uydu: Millet

Meclisinin alp almamas, TBMM'nin kaderi, ankaya Kknde, ihtilal nderi, Devlet Baka
in bakanlnda yaplacak bu toplantya balyd.
Bylesine kritik gnlerde Trkiye'de basn, hep

srkynetim ahnda ve denetiminde olduu iin, olaylarn ieriini btn ayrntlaryla bilse
k, ne yazacaktk ki. . .
Gazeteye renebildiklerimizi not olarak veriyor,
gelimeleri toplant sryor diye zetliyorduk.
Biz, iki adm tede babakanlk karsnda yce
Yargtay'n olduu asfaltta volta atarken . . .
. . . Adalet Bakannn makam odasnda, ihtilal hkUmetinin ileri Bakan:
141

Sayn parti liderleri, diyeceim udur: Hkmet

bugn fiilen mevcut deildir. dedi.
Bakan, imdi parti liderleri olarak sizler bu duruma bir are bulmak grevindesiniz, cmle
sini ekledi.
stekler artk belirginlemiti.
Millet Meclisinin
alp greve gemesi iin ne srlen kimi koullarn
benimsenildiinin partilerce resmen ilan edilmesi isteniliyordu. Trk Silahl Kuvvetle
r Birliinin teden beri zerinde durduu, hele 15 Ekim seimlerinden
sonra ortaya kan parlamento tablosundan sonra zihninde pekitirdii iki nemli nokta var
d. Cemal Grsel 'in cumhurbakanln partilerin kabul edip TBMM'
de semeleri. Babakanla smet Paann getirilmesi.
Her mdahaleden, her darbeden sonra Silahl Kuvvetlerde ortaya kan kimi istekler, o gnl
erin koullarna gre, artk ortaya srlmt.
Grsel, cumhurbakan seilecekti.
Yassada hkmllerine af yoktu. Ordu'dan -MBK emriyle- emekliye ayrlan subaylar grubu ol
an 'Eminsu'larn yeniden Ordu'ya dnmelerine yol almayacakt. ihtilalde niversitelerden t
asfiye edilen 147'lerin yeniden niversiteye dnmeleri salanmayacakt.
Oysa, Eminsu ve 147'1er olay, Trkiye'de kanayan
birer yarayd.
Adalet Bakanlnda nn, YTP' den Ekrem Alican
ile Raif Aybar, AP'den Ragp Gmpala, CKMP Osman
Blkba ile Hasan Diner grme masasndaydlar.
Osman Blkba, ksa bir sre sonra Bakann
odasna girdi:
Hayatmn en byk feda.karln yapyor ve
'evet' diyorum dedi.
142

Toplantya katlanlarda bir rahatlama gzlendi.

Konu, Grsel'in cumhurbakanlna btn partilerin onay vermesi zerinde saatler boyu sren

alarn noktalanmasyd. Hemen btn partiler, Grsel 'in cumhurbakan seilmesini kabul etm
Gelgelelim, Blkba direniyordu. Partisinin yetkili kurullarnda grmedike bu karara

emiti. 23 Ekim gecesi bir karar alp, ertesi sabah,

24 Ekim gn ankaya'daki yuvarlak masa toplantsna katlmak zorunda olan parti nderleri,
rlii ile sonu alabilmek iin Blkba'y arkadalar ile
konumaya zorlamlard .

Blkba, bir baka odada Hasan Diner, Abdlhak Kemal Yrk ve Fuat Arha ile bulutu. Ne
ye sordu. Hepsi, kabul etmek zorunluu olduunu sylediler. te, saatler boyu direnmi ol
Blkba, dramatik biimde yaamnn en byk zverisini yaptn haykrarak toplantya y

Oysa, nn hrn nderi yola getirmeye alrken, Sen kabul edersen, Blkba kabul etti
ettireceim diyerek onu okamt.

Blkba'nn direnmesi -normal koullar altndabe1ki doruydu. Demokratik bir rejime getii
n ederken, silaha sarlm isteklerle bir cumhurbakan
semek demokrasi adna -dorusu- pek i ac bir
sonu deildi. Ama, bu koullar aa be yukm
k bul etmemek, TBMM'nin almamasna, yeni bir "i.lahl mdahaleye yol aacakt.
YTP'den Raif Aybar, Yarn ip kopar, (kiminle?.

'Ordu ile' dernek istiyor) kanl bir ihtilal o'lursa, millet seni muhatap tutan> d
iyerek, Osman Blkba'y yeni bir askeri mdahalenin sorumluluunu kabul etmemeye zorluyord
. Nitekim, daha sonralar Blkb::143

Sabaha ne olacan kimsenin bilmedii gnlerdi ,,

diye konuacakt.

Yazlp nlerine konulan koullar benimseyip sindirmekte olduka zorluk eken parti nderler
ne
in, birbirlerini kandrabilmek ii n olduka nce manevralar yapyorlard.
Ordu' dan bir gnde emekliye ayrlan be binden
ok subayn tekrar Ordu'ya dnmemesini nderlerin
onaylamalarna deinen koula sra geldiinde smet
Paa, AP nderi Gmpala'ya dnerek :
Bu konuda parti olarak bir taahhdnz var m?
diye sordu.
Bu, ikinci atlmn ilk aamasyd. Gmpala, olmadn syleyince:
Siz syleyiniz, bunlar Ordu'ya geri dnebilirler

mi? dedi.

Gmpala, bir Eminsu idi. Genelkurmay Bakan iken bir gnde emekli edilmiti. AP lideri,
k, Ordu'ya dnemezler diye yantlad nn'y.
nn, bir Eminsu'nun gvencesini aldktan sonra, bastrd:
Yaptm soruturmaya gre dedi. Ordu'ya dnmelerinin sakncas, yararndan fazladr.
ki byk parti, kk bir syleiyle bir konuda
birleiyordu. teki partilerin bu konudaki direnmeleri
olsa bile, artk fazla bir deer tamayacakt.

Yassada' da hkm giyenlerin affedilmeleri konusu i se, daha baka i zgi ler gsterdi. Kes
inlikle aff edi lmey ecek leri ni belirleyen cmleye smet Paa kar kt, imdilik szc
er almasnda direniyordu.
H ak ly d da. Kar snda oturan parti lere can veren
oy lar, Y assada'd a y atanlarn g eri de b rak tk lar bi r
p ar ti ni n gvdesi nden da lan oy lard .
144

CHP dnda kalan teki partilerin, hele AP'nin

bir sre sonra Y assada hkmllerinin affn istemesi, bu isteinde direnmesi beklenirdi.
Nitekim, bu beklenti bir sre sonra ortaya kt ve Tl'.kiye' de kimi yeni siyasal olayla
rn doup gelimesine yol at.
Blkba, 24 Ekim sabah saat 9'da alacak olan
yuvarlak masa toplantsna katlmayacan Hasan
Diner'e bildirirken, Sen git, ben katlmayaym, sonra
bu lronular istismar (smrrz) ederiz diye ilgin
bir gereke verdi .
Yuvarlak masaya katlanlar, af konusunda im

dilik szcn metne yerletirerek anlamaya vardklarn aklac1klarmda, 27 Mays'n a

tonun almamasna doru balayan giriimler, bir sre iin deerini yitiriyordu.
Genelkurmay Bakan Cevdet Sunay, Trk Silahl
Kuvvetlerinin b(;ylesine bir siyasal manevra ile, belirledii koullar kesinlikle ben

imsemesiyle yatacan bildii iin, bar:a, Meclis alacak diye konumu

olmalyd.
Be1ki de, Sunay, bir baka gerei daha nceden
grmt: Sivil kadrolar, yeni bir askeri mdahale
olasl nnde, Silahl Kuvvetlerden gelen bu koullar reddedemeyeceklerdi.
Bunu biliyoruz. Bu nedenle:
26 Ekim gn TBMM alacak, diye kesin konuabiliyordu.
Haklyd da.

Trkiye, bu ve buna benzer olaylar -daha sonraki yllar- deiik biimlerde, deiik koulla
ep grecek, srekli yaayacakt.
145

26 Bkim 1961 gn yeni Trk parlamentosu alrken, koridorda olaansrt deiik bir grnt

Yuvarlak masa toplantsnda alnan kararlar, siyasal odaklara aktarlm olmasna karn, ze
Adalet Partisi Meclis gruplarnda bir baka rzgar esivordu.
Milletin egemenlii ilkesini srekli savunan, 1950'

de DP'nin bu ana ilke dorultusunda doup bydn kabul eden , 1 25'e yakn Adalet Partili
amenter, stanbul Milletvekilleri Ali Fuat Bagil'i aryorlard.
Ali Fuat Bagil, Adalet Bakanlndaki toplant
gecesi AP parlamenterlerince cumhurbakan aday

olarak gsterilmesine karar verilmi bir anayasa profesr idi. Adayl konusunda, verilecek
erge bile hazrd.
Fikirleri ve eilimleriyle, DP iktidarna yaknd.
Giderek 27 Mays'tan nce, DP nde gidenleriyle kar

lamt. arl olarak Ankara'ya gelmi, sokak nmayilerinin geniledii, hkmet otorit
yaplmak gerekir sorusuna yant vermesi istenilmiti. Bayar'n, Menderes'in, teki DP
nde gidenlerinin katld o toplantda, Ali Fuat Bagi1, Huzuru salamak iin bu hkmet
.
Menderes'in yerine bir bakas hkmeti kurmal,
demiti.
Menderes, eer olaylar duracaksa, demiti, ben
ekilirim.

Bayar, bu gelimeye iddetle kar km, dere

geilirken, at deitirilmez diyerek, Babakan Menderes'in bir giriimde bulunmasn nlemi

146

renci gsterilerini durdurabilmek iin, Halka

git, halka demiti Babakanna. Bayar'n Babakan,
ilk nce zmir'de, sonra da Eskiehir'de haLka gitmi
ve 27 Mays sabah, Ktahya yolunda, askerlerce tutuklanp Ankara'ya getirilmiti.
Ama, yoktu.
Ali Fuat Bag:il'i bulmak olanakszd.

Ali Fuat Bagil, AP ynetim kurulu yesi ark:da Tahsin Demiray ile 23 Ekim gecesi yemek y
emi, doruca Bankan Oteline gelip, odasna kmt. Sabah erken kalkard. Bu zelliini bil
y, cumhurbakan adaynn bilinen saatte giderek gelmediini grnce, oda na kt.
Bagil, yoktu.
Eyalar da yoktu.

23 Ekim gecesi, Adalet Bakanlnda parti nderlerine Grsel'in cumhurbakanl benimsetilir

MBK
yesi Stk Ulay ve bir bakas, sanrm Fahri zdilek,
Bagil'i adaylktan ekilmeye bilinen yntemlerle boyun edirmilerdi .
Eer diye balayan adaylktan ekilmemesi kar
snda baka ycntcmlerle istenilenin elde edileceini

o gnlerin deyimiyle lisan- mnasiple yani anlayaca bir dille Bagil'e sylemi olmal

Bagil, o gece yars, hi kimseye en yakn arkada Demiray'a dahi haber vermeksizin bir oto
obille apar topar stanbul'a gitti.
Bagil'in stanbul'a vard saatlerde ise 125 AP'
li koridorlarda cumhurbakan adaylarn aryorlard.
Sonra, demokratik yntemlerle, 27 Mays ihtila147

linin lideri emekli Orgeneral Cemal Grsel, TBMM'ce

cumhurbakan seildi.
125 AP'li onca baskl ortama karn, Cemal Grsel'e oy vermediler.
Btn zor koullara karn, 1961 parlamentosunun

hi deilse nemli bir blm yrekliydi. Ulusal egemenlie saygnlklarn her eye karn d
ildikleri gibi, kkende bal olduklar DP'lilerin affn daha Hk gnden balayarak istediler
lde
AP, zor koullar iinde bile, elverdiince bu konular

dile getirmeyi, zaman ve ortamn yumuadn grdke daha da ileri gitmeyi, affn peini b
Bu, gelecee bir rnek olmalyd, olamad. Bugn
gemii yadsyanlarn, gelecekleri -acaba- ne denli
salam temeller zerine kurulabilirdi?
Baka bir yz daha vard bu gelimelerin.

ihtilallerin, mdahalelerin sivil ynetime dnleri gletirdiini gsteriyordu, bu geli

k sylenebilirdi ki, demokratik rejime mdahalelerden sonra sivil ynetime tam anlamyla
geilmesi zorlayordu. Giderek, tam anlamyla sivil ynetime geilmedii bile varsaylabili
. Hele, Trkiye' de ilk kez, 27 Mays'ta demokratik rejime yaplan mdahaleden
sonra, -ismet Paann deyimiyle- tpnden kan di
macununu yeniden eski yerine yerletirebilmek olanakszlayordu.
Bu Olanakszlk srp gitti.
Yassada Mahkemelerinde eitli zamanlarda ya148

plan sorgulamalarmdan birinde, Celal Bayar'n dikkatlerden kaan bir sz anmsanabilir:

Tahriklerin neticesinde hkmet deitirilmesinin
adet haline gelmesini asla istemiyorum demiti, Bayar.

Bu, genel bir deerlendirme deildi, belirli bir olay, Kzlay' da genlerin yaptklar gst
r srasnda ileri Bakan Namk Gedik'e, Gidiniz oraya, bizden
olanlarla olmayanlar ayrnz, biZiden olmayanlara ate
anz buyruunun, mahkemede incelenmesi srasnda
sylemiti.
Belki de o sralar, Bayar, hi aklamad, ok
dost evrelerde syledii bir 'eyi' anmsyordu.

nl 9 subay olayndan sonra, 1957'lerde, tm uyarlarna karn hkmetin, bir ihtilal giri
ili soruturmay, gereince kovalamamasnn hayflanmas
iindeydi (bkz. 3 . cilt) .

Bayar'n hibir zaman resmen aklamayacan

sandm deerli bir ans vard. Sokak gsterilerinin
geniledii, kkrtmalarn kol gezdii bir dnemde, 1960

ihtilalinden ksa sre nce, eer, Adnan Menderes, zamann Genelkurmay Bakam Rt Erdelhun'
sini kabul etseydi? . . .
BeLki de, DP 27 Mays'a varmadan duruma egemen olabilir, bir . sre sonra yeniden si
vil yaam geri gelebilir, DP geici sre gider, ama yeniden gelirdi.
Bayar, 1980'lerde bu ansnn etkisindeydi belki de.

Belki de Celal Bayar, 1980 mdahalesini btnyle savunurken Erdelhun'un nerisiyle bu hare
etin bir biime bir birleme iinde olduunu gryordu.
Hi deilse ana fikirde . . .
Erdelhun, geici bir sre iin askeri mdahale
nermiti.
149

Geici olarak babakanl ben alrm. Ordu'yla

birlikte bu 'pislii' temizleriz, sonra gene sivil dneme geeriz demiti. ok yksek dzey
n bu konumalarn tanklar bulunamazd elbette. Fakat Bayar'n belleinde tm canlln ko
ydi.
Menderes, bu neriye ilk nceleri kar kmam,
yatkn _ grnmt. Ne var ki, bir sre sonra, ulusal
egemenlik gr ve inanc ar basm olmal, neriyi reddettiini bildirmiti.
Bayar, ok sonralar, yllar sonra, Menderes'in o
gnk davrann iinden belki knyordu, sorulursa

byle bir savn kaynann gsterilmesi gerektiini syleyecekti ama ,pislii ortadan kald
iilen benzeri harekat, daha bandan itibaren tmyle desteklemeyi her eye yeleyecekti.
TBMM aldktan sonra askeri gler, hibir zaman
siyasetin iinden l!kmad.
1965'teki genel seime dein, bu gcn genel siyaset zerindeki etkisi her zaman duyuldu.

1965'ten sonra, alt yl sren geici bir duraksamadan>> sonra, 12 Mart 1971'de Cumhuriye
tin ikinci mdahalesiyle karlatk.
Ve sonra . . . Tarihin ak deimedi.
te bu noktada, insann aklna, kimi sorularla
kimi olgularn belirli bir sre iinde neden uygulanmad sorusu geliyordu.

Eer Trkiye'yi, iinde bulunduu oorafik nedenlerle hep birlikte yneteceksek, anayasalar
ad ge

en btn anayasal kurulular hep birlikte neden grev yapmyorlard, ya da anayasal kurulu
il ya da asker diye bir aynna niin balyorduk.
150

Eer, Trkiye'de zorunlu grlen zamanlarda lkenin yarar iin bunalmlardan klmas isten
er - sivil her kurulu, parti ya da iktidar ayrm gzetmeksizin niin amata birleip sonucu
almyorlard.
Sivil dnemde yaplacak anayasal mdahaleler

de yeterince ve gereince birlikte davranmak salanabilirse, Trkiye'nin iine dt bata

amenter rejim iinde de kmas olasl gl deil miydi?
Genel bir bak asyla, aklmn ermedii uydu:

Demokratik dzenlere getiimiz zaman, askeri kudretler ve odaklar yalnzca, daha okas ned
n, 'gzlemci' gibi grev srdryorlard? ..
teden beri silahl glerde yerleen u yargnn,
ayrml davranlara etken olduu -kanmca- sylenebilirdi:
Silahl gler oldum olas, kendilerini o dnemin
siyasal iktidarnn yannda gsterecek kimi nedenlerin
kamuoyunda yer etmemesi konusunda titizlik gsteriyorlard.
Kendi kamuoylar ya da geleneksel davranlar
asndan, bdki, bu tutumlar aklanabilirdi.
Fakat, sonuta lkenin yeni bir siyasal bunalma
girmesi, ya da siyasal gelimelerin buzdolabna konulmasna dein uzanacak gelimeler orta
ya kyordu.

Nitekim, -ok deiik nedenlerin nda yaplan- 1980 harekatndan sonra, Batl otoriteler
sorumlu kiilerine srekli olarak, anari ve terrde ksa zamanda baarl olan bu lke, ac
sonucu daha nceki yllarda alamaz myd biiminde

sorular yneltmilerdi.

Bu somlar, 1980 ncesinin siyasal kargaa ortamn olduu gibi anlatarak yantlamaya al

zaman, Batl kafasnda kvrlan sorular, son gnlere

dein yantlam deildik.

Trkiye'nin siyasal srecine bu gzle bakld zaman, bundan sonraki dnemlerde, sivil - ask
ayrm yaplmakszn, lkenin btnlne ayn sorumluluk
ve kader bayla balanarak zm arayacak olursak,

geleceimizde de grlmesi olas saylan demokrasiye ara verilmesi gibi olaanst dnemle
yolunu bulacamz syleyebiliriz.
152

2
DEMOKRAS TEHLKEDE
Tarihin akn deitirmek ok rordu.
1960'la 1 961'den sonra, geici duraksamalar da
iine alacak bir izgi dorultusunda, Ordu'nun Tr.kiye'nin genel siyasasndaki yeri her z
aman duyumsana-cakt.

Hele, cunta mdahalelerinin etkenliinin sz konusu olduu 1961'den sonraki dnemde, parlam
ntonun birleimini daha ilk gnnden beenmeyen albaylar cuntasnn, yeni bir giriimde bul
aca
n beklemek .olanakszd.

Trk Silahl Kuvvetler Birliinin, TBMM'nin almamasna dayal karar, politik kimi manevra
sndrldkten sonra, kln altnda yatan atein ne zaman evreyi yakacak lde byyecei
k- bilinemezdi. Bilinemezdi ama, kanlmazd
da.

Sivil ynetime, parlamentoya kar alayl konumalarn Ankara sokaklarnda duyulduu bir orta
n nasl syrlacaktk; ite, bu bilinmiyordu. Trk Silahl

Kuvvetler Birlii dalm grnse bile, Albay Aydemir'le, beraberindekilerin amalarnda bir
olmadn biliyo:rduk.
Aydemir'ciler, ne demokrasi, ne parlamento, ne
de siviller ynetimi, hibirini istemiyorlard.

Apartman dairelerinin hibirinde tek :k yanmyordu.

153

Atatrk Bulvar zerinde, Kzlay Alanna bakan

bronun penceresinden dary gzlyordum,
Evet, tek k yanmyordu. Perdeler indirilmi i
kar sradaki evlerde. Perdelerin arkasnda kprdanan glgeler bulvar gzlyordu.
Birka tank, Kzlay Alannda tarctlcrini kaldrm, saa sola uzanan yollara evrilmiti.
Subaylar gidip geliyordu. Hepsi manevra giysileriyle askerlerinin banda idiler.
Harp Okulunu kente balayan uzun asfalt yolun
banda iki tank karlkl duruyordu. eriye kimseyi
sokmuyorlard. Balarnda bir iki tank subay vard.
Yaklap sordum: Ne oluyor acaba yzbam?
Glmsedi:
Olanlar hep birlikte greceiz, imdi i, ankaya'da, diye yantlad.

ankaya'da Grsel'in bakanlnda Babakan nn ile hkmet yelerinin byk blm toplant
Siyasal tarihe Aydemir isyan olay diye geen
22 ubat hareketinin ilk saatleriydi. Bir haftaya yakn sredir Ordu'da anormal dalgalan
malar olduu yaygnd. 'Albaylar Cuntas'nn nderi olarak bilinen
Albay Talat Aydemir, Harp Okulu komutanyd.
Bir sre nce okula Babakan 'smet nn gitmi,
eref ktas tarafndan karlanmt. eref ktasndaki

Malatyal bir gen harbiyeli, smet Paa tam nlerinden geerken baylp yere dmt. O zam
ecann hangi nedenden kaynaklandn pek anlayamamtk. Oysa, Aydemir'i ok sevdikleri anla

renciler, yaknda balayacak yeni ihtilal hareketi

nin heyecann ekiyorlard, herhalde . . .
smet Paann bu ziyareti, okulu denetlemekten

ok, Talat Aydemir'in ad evresinde yaygnlaan geni sylentilere ciddi bir tehis koymak

ir, smet Paann rencilerle konuup ilinti kurmasn

zenle nlemi, ancak subaylarla birlikte yemek yemelerini salamt.
smet Paa, okul komutanna yaman bir tehis

koyarak okuldan ayrlyordu. Hele hele, bir bakma rencilerden soyutlanmaya allm olma
alde ierlemiti.
Radyoevi tutulmutu.
ankaya'daki toplant surup giderken, biz, hemen

her kesimi evrilen kentin ke balarnda yeni ihtilalcilerle iliki kuruyor, olan biten
de bilgi salamaya alyorduk.
Akamzeri Harp Okulundan kente akan ktalar, hemen her yreye egemendiler.

Kent, ankaya Kk dmda batan sona Aydemir'in buyruundayd. Artk, son kalenin fethedil
r ankaya da, diledikleri gibi, yeni ihtilale boyun eerse, sorun kalmayacakt. Aydemir,
yaamnn en gl dakikalarn yayordu.
Kzlay' da tanklarn resimlerini ekerken bir subaya sordum:
ankaya'dan yeni haber var m?
nemsemezcesine omuzlarn silkti:
Yok, yok olmasna ama, ne olacak ki? .. Aydemir,
egemen dedi.
155

Dorulamaktan baka aresi olmayan insanlar ne

yapabilirse, onu yaptm.
Henz bilgi alamamtk, birka saat sonra renecektik:
Aydemir gleri, Genelkurmay Bakan Orgeneral
Cevdet Sunay'n evini kuatp ieri girmilerdi. Sunay,
gizlenmiti. kinci Bakan Memduh Tama ise, ate
altnda zorlukla Genelkurmay binasna kendini zor
atmt.
Kkte ise, ne yaplabilecei zerinde giimeler
sryordu.

Aydemir'e, ok yakn ideal arkada Fethi Grcan sordu:

Ne yapacaz bunlar?
Ne yaplaca sorulan kiiler, ankaya'dakilerdi.
Aydemir, yaamnn nemli annda byk hatasn
yapt :
Brakn, gitsinler . . . dedi.
Fethi Grcan kar kt, hepsini yakalamak, hi

deilse, ankaya Kknden kmalarn nlemek gerekiyordu. Oysa, Aydemir, o srada egemen b
o denli marurdu ki, brakn, gitsinler, / ne yapabilirler ki?! diyordu.
Braklmas istenilenlerin banda smet Paa vard.
Aydemir'i

en byk hatas da smet Paann gcn, buyruk vererek insanlar ynetmedeki g

smet Paa, toplant dalp herhangi bir engelleme ile karlamadklarn ankaya Kk kap
imdi kaybettiler dedi.
156

Babakanla gidemiyordu. Doruca eski Halkevi,

Opera binalar arasnda skan Hava Kuvvetleri Komutanl binasna gitti. Hemen herkes orad
arti nderleri de gelmilerdi.
smet Paann ans, st komuta kurulunun Aydemir'e kar kesin durum almasndayd.
Hava Kuvvetleri Komutan rfan Tansel'in uakla havada gezindii, Ankara - Eskiehir arasnd
a gidip ge1dii, jetleri kaldrmak iin, sabahn erken saatlerini bekledii syleniyordu.
Hkmete bal kuvvetler dedi telefondaki ses.
Tpk, Gney Amerika lkelerinde olduu gibi,
aman Yarabbi, hkmete bal kuvvetler ile asiler
deyimlerini kullanyorduk.

Srekli iliki kurabildiimiz Hava Kuvvetleri Komutanlndaki tandk subaylardan bilgi aly
.
Hkmete bal kuvvetler dedi telefondaki ses.
Hava Kuvvetlerinin dndaki Kara Kuvvetlerinden
birlikler de kente doru gelmeye balad.

Ekledi: Sabahn ilk saatlerinde, eer Talat teslim

olmazsa, havadan, karadan Harp Okulunu vuracaz,

Hava Kuvvetleri binasnda cokulu Osman Blkba, doasna uygun bir davranla, Paam diy
Paam, gidelim Millet Meclisine, n sralara oturalm,
gelip orada teslim alsnlar . . .

Oysa, smet Paa kan dklmeksizin Aydemir'i teslim almay yeliyordu. Teslim olmaya hi niye
i yoktu.
157

Sakindi. Askeri a.dan Aydemir'e oranla hangi gleri ne oranda elinde tuttuunu reniyordu
Bir yandan da Harp Okuluna haber salnyordu. Hkmet, teslim olmayacak, Aydemir'e devl
eti teslim etmeyecekti.

Eer, Aydemir, sabahn ilk saatlerinde kan dklmeksizin teslim olursa, bir keze zg hakkn
hibir yasal giriim yaplmamasn salamak iin elinden
geleni esirgemeyecekti,
Talat'la hkmet arasndaki dolayl grmeleri

YTP nderi Ekrem Alican yrtyordu. Aile bantlarna baklrsa, her ikisi de erkez kkenl
derek bir hsmlk da vard aralarnda.

Cumhurbakan Cemal Grsel ise, reJimn kaderinin sz konusu olduu saatlerde Mrtet hava ss
oru yola l('mt. Mrtet, bir NATO ssyd, uluslararas deeri nedeniyle -eer- bakald
men olursa, Batl devletlerin himayesinde
olacakt.
Ne var ki, talihsizlik yolda yetiti. Otomobilinin
lastii patlad.
Fakat, sabahla birlikte kent iinde tek bir silah
bile patlamad.
Pazarlk sryordu.

Aydemir glerinin, epeevre sarldn reniyorduk. Erken saatlerle birlikte jetler de u

1 amt. Broya, uzaklardan kimi patlamalar yansyordu. Bu patlama, ilk nceleri Harp Okulu
nun bomba-158

land biiminde yansd. Ancak ksa srede rendik:

Bu, bir bombardman deildi. Jetler, ses duvarn aarak, ok alaktan Harp Okulunun zerinde
r
uular yapyordu. Kentte kimi binalarn camlar ses
duvarnn almas nedeniyle krlmt .
Kzlay Alann evreleyen evlere bakyordum.
Bir bakma soluk almyorlard. Perdeler inik, tek
birey ba grnmyordu.
Uzaktan kimi patlama sesleri yansyordu.
Tanklar alandaki yerlerindeydiler.
Gazetenin Genel Ynetmeni Necati Zincirkran'a,
gece yarsna doru:
teki gazete brolar, olay zerinde 'tek bir metin yapalm, hepimiz bu metni verelim' diyo
rlar, ne dersin? diye sordum.
Kkredi:
Olur mu yle ey, ama bak bakalm nasl bir
metinmi . . . dedi.
Sonra, Milliyet ve Cumhuriyet'te hazrlanan bir
haber metni geldi:
. . . Dn gece Ankara' da

kimi olaanst nlemler gzlenmitir . . . diye balyordu.

imdi ben sana balarm, dedi Necati kzgnlk.

la, telefionda.
Olur mu byle ey! Derhal, orada ne oluyor, ne
bitiyorsa yazacaksnz, elini de ne bilgi varsa habere
koyup teleksle geeceksiniz, diye buyruk verdi.
159

ektiimiz resimleri
o tarihlerde hibir gazete
de olmayan- telefoto ile stanbul'a aktardrk.

Teleks birden sustu. Haberi geemiyorduk. 22 ubat olayn btn ayrntlaryla vermitik hab
Haberi aldn m ? dedim.
Aldm dedi, glerek Necati.
Amma da i ha! dedim.
yle, brak imdi de ii bitireyim, daha gazete
basp Ankara'ya gndereceiz olum.
Necati ile glmemizin, bir olay alayl dille
biribirimize aktarmamzn, nedeni vard.

htilalciler diyelim, telekslere el koymulard, telefon grmelerini kstlamam, devred

ir ara telefonlar da susmutu.
Ben, Hrriyet'in Bursa muhabirini aradm. Haberi ona yazdrdm, o da stanbul'a geti.

syanclar teleksleri kapamlar, stanbul - Ankara aras telefon balantsn kesmilerdi

ile baka kentlerin telefon grmelerini susturmak akllarna gelnemitL
Kzlay Alanndaki tanklar teker teker ekilmeye
balad.
Gn aarmt, sabahn 8'i ya da 9'uydu sannn.
Yorgunduk, ama olay o denli bykt ki hibirimiz
uyumay, dinlenmeyi aklmza getirmiyorduk.
Arada srada Harp Okulu ynnden patlamalar
duyuluyordu.
Hrriyet'i, Ankara'ya getiren kamyonlar, akl almaz bir hzla gelirlerdi.
syan hareketinin bir anlamaya dnt yo160

lunda ilk haberleri alken, Hrriyet, Ankara'da sata

kyordu.

Necati, sonu nereye varaca kestirilmeyen saatlerde, gece yars, gazeteye u bal koymu
. . . Demokrasi tehlikede! ..
Verdiimiz haber btnyle girmt. Telefoto
gnderdiimiz resimlerse, gazetenin birinci sayfasn
sslyordu.

Necati, dorusu, tek bana ok nemli bir sorumluluu srtlam, gazeteyi hem balayan, hem
radan gelien olaylarn nda- ycelten bir byk balkla kamuoyuna seslenmiti.
Kemal ener ile Nevzat nl koarak yanma geldiler:
, bitti. Teslim oldular . . . dediler. Sevinliydiler.
Her ikisinin <le Hava Kuvvetlerinde grevli olan
kaynaklar, Aydemir'in teslim olmay kabul ettiini
bildirmilerdi. D:.ha bir iki saat ncesine dein, Hava
Kuvvetlerinden bize yaplan neriler kulaklarmdayd .
Su, gazoz ielerine benzin ve fitil koyup, eer Aydemir teslim olmazsa, bunlar yoldan
geecek tanklarm zerine atmamz salk vermilerdi.
Perdeleri sk skya kapamamz, evre evlere de

bu iki neriyi iletmemiz istenilmiti. Oysa, biz, gazeteciydik. Fakat, demokrak rejim
yanls gazetecilerdik. Bir i sava an]amn tayan bu dzenleme nerilerinden de ,kurtuld
mutluyduk.
Bugn uyumak yok, dedim arkadalara, Haydii, yollara . >1
.
.
O, uyudu.
161

smet Paa, Hava Kuvvetlerinde alrken bir ara

basit bir yataa uzanp, sanki hibir sorun yokmuasna uyumutu.
Her tdsnden resim akyordu broya. Harp
Okutu rencilerinin Radyoevinden ayrllar, Kzlay

Alanna gelen bir byk otobilsten inen kimi subaylarn ellerinde megafonlarla teslim olun
z arkadalar, kan dkmeyelim, Aydemir de silah brakt, diye evreye seslenileri . . .
Sakl olduklar apartman kaplarndan ellerinde
silahlaryla kan Harp Okulu rencilerinden kimilerinin alaylarn, yzlerini elleriyle
silahlarn otobslerin yannda duran subaylara vermelerini gsteren fotoraflar . . .
Ne var ki, nerede teslim olduunu bilemediimiz Aydemir'in, bu ann saptayan resim yoktu
elimizde.
Bir amatr kurtard bizi.

Aydemir'in, bir yol aznda teslim oluunu saptayan filmi getirdi. Olay, ak seik grlmyo
ilmde. Ama, anlaml izgileri ieriyordu.
Bu resmi de telefoto ile verdik.
Rejim, klpay kurtulmutu. Kurtaran glerin ba
nda, kiiliiyle nderlik yapan smet Paann bulunduu yadsnamazd.
Sonradan, birka saat sonra rendik: smet 'Pa
a, tek koul ne srmt . Kan dklmesine yol aacak giriimlerde bulunmazlarsa, Aydemir
rn derhal emekliye ayracak, ancak, haklarnda dava almasn nleyecekti .
162

Aydemir ise, pazarln balarnda, silah indirebileceklerini, fakat diledikleri yere atan
ar koulunun da benimsenmesini istemiti.
smet Paa, btn bu isteklerin geersiz olduunda direndi.

Aydemir, evrildiini, Ordu'nun hemen btn glerinin karsnda yer aldn grd zaman,
sediini bildirdi.
Yaam boyunca, lkenin her eit eilimini, her
kesimini temsil eden insanlardan, bu denli byk alk toplamad.

smet Paay, Aydemir'in teslim olduu gn, Trbye Byk Millet Meclisinin btn yeleri alk

Krsdeki yal adam, olay anlatyor, maceraclarn sonunu vurguluyor, hangi koullarda s
arn sylyordu.
Talat Aydemir, smet Paann deyimiyle, bir kez
iin affedildi.
Bu demekti ki, ikinci bir davran, bir isyan giri
iminde bulunurlarsa, beklenen sonu neyse, o olacakt.
Talat Aydemir, bu uyary ya da kararll anlamad.
ten ie yanyordu.
Ordu ile ilikisi kesilmiti.
Aydemir. geziyor, basn merkezlerini ziyaret ediyordu.
rta boylu, topluca, krlam salar ortadan ay163

rlm, temiz giyimli bir adamd, diye anlatt bana

Zincirkran.

22 ubattan sonra ideallerin> anlatmak iin stanbul basnn ziyaret eden Aydemir, Hk bak
cirkran'n stnde bu izlenimleri brakmt.
Destek aryordu.
Necati'ye,

22 ubat gn attnz 'demokrasi tehlikede', diye, ite o balk var ya . . . dedi Ayde
Evet? ..
'Demokrasi tehlikede' bal bizi ok sarst, bizim sonradan gelecek eylemlerimizi . . .
i emekli albay.

Elbette, Hrriyet, devlete kar isyan edecek glere destek olamazd. alanlar kadar, gaz
5ahipleri de demokratik dzen yanls idiler.
Fakat, Aydemir'e yanl 1kan kalemler de yok de
i1di Babali' de.

Demokrasi savamlarnda gl kalemiyle her dnemde bir ses olan Falih Rfk Atay, bir ya
Aydemir'in gzlerinde, Mustafa Kemal'in prltlarn
grdm, biiminde yazabiliyordu.

Oysa ben, Aydemir'de, Mustafa Kemal prltlarna pek rastlamyordum. Evinde yapt bir bas
lantsnda izlediim Albay, sradan bir insan rnei sessiz, sakin kiilii olan bir emekli i
nimi vermiti,
bana.
Aydemir'i sonuna dein izleyenlerden Prof. Perihan ambel'e, bir gn sormutum:
Ne buluyorsunuz Aydemir'de de peinden ayrlmyorsunuz ?
164

Yzme hayretle bakt. Nasl oluyor da gerei:

alglayamadLID sorar gibiydi. Yantlad:'

Mthi bir insandr. Her sabah erken kalkar, mutlaka tra olur, ayakkablar her zaman boya
pantolonu her gn tl . . .
Bu yanttan sonra, Aydemir'de neler bulduklarn kimseye sormadm.
165

3
SVL CUNTALAR
Cunta hareketlerinin bir baka alana, sivil kesime de yansmas doald.
Her cuntann askeri dzeydeki eilimlere, fikirlere, planlamalara uygun decek bir sivil k
adro aramas ya da byle bir kadroyla ibirlii yaparak kuraca
ynetime ortak etmesi de doald.
Evrenin her kesinde cuntalarn, doal kouluydu bu.
Aydemir olaynn ardndan, CHP iinde bunalm
patlak verdi.

smet Paa, kimi maceraclar ile ibirlii yaptklar savyla, CHP'nin gelmi gemiinde d
vler alm kimi kiileri suluyordu.

1947 - 55 yllar arasnda yanndan ayrmad Nihat Erim'in, 1950'den sonra parti almalar
ii Turgut Gle'nin, 1950'de muhalefete dtkten sonra Genel Sekreterlik grevinde baarl
Kasm Glek'i ve de bakanlk grevleri verdii Avni Do
an'n, macerac gruplarla iliki kurduklarn sylyordu.
O srada toplanan Kurultayda ne srlen bu savlar, byk grltler yaratt.
Hadi diyelim ki, Nihat Erim'e kar olumsuz duy166

gularnda bir geerlilik pay olabilirdi. 1954 seimlerinden sonra kard gazetenin ar p
arna arptrlmasndan sonra, Nihat Erim'in Adnan Menderes' e yaklamasn, bu yaklamada s
da ara gibi kullandna dayal yarglarndan sonra, bu
eski dostunu yannda grmek istememiti. Ksmt, eliyle itmiti.

1 960 ihtilaline dein, Nihat Erim de ,kaderin izdii yolda yaamn srdrmt. Menderes
adar ykselmiti.
1960 ihtilalinden sonra, birden CHP'li olduunu
ammsayan Nihat Erim, 1961 seimlerinde Kocaeli'nden

adayln koymu, nseimleri kazanp listeye girmiti. te bu olay, smet Paann Erim'e d
ygular kabartm, partinin merkez kadrosunda tm hukuk adamlarn yanna ararak:
Bu adamn -Erim'in- adayln sildirmenin yolunu bulunuz, demiti.
Hukuk ve parti tz asndan Erim'in adayl

na kar herhangi bir ey yaplamayacan duydu

u zaman, Ya bulun, ya da ben zmit'e gider, bu adamn, bu hainin adn listeden silerim .
. . diye haykrmt.
Erim'in ne ad silinmi, ne de CHP Kocaeli milletvekili olarak Millet Meclisine gelm
esi nlenebilmiti. Ama, smet Paa

halk diline dein den o kin

dar doasyla- Erim'i nerede grse, grmezliroten gelmi, ban evirmiti.

Peki ama, yanndan yllar yl bir saat ayrmak
istemedii, o fedakar, vefakar partili Turgut Gle'ye
kar neden byle davranyordu? ..
167

Deneyimlerin insan olduu iin, her parti meclisinde bulunmasn istedii, danmanln ya
ine ald eski vali Avni Doan'dan ne istiyordu? . . .
Hele, partiye yeni bir ruh getirdii kukusuz olan
-beenilsin ya da beenilmesin- Kasm Glek' e kar
bu amansz davrana neden giriiyordu? . . .
Sulama ard: Cuntalarla ibirlii yapmak!
O yllarda smet Paa partiye o denli egemendi
ki, syledikleri bir Tanr buyruu gibi kabul edilirdi.
Drt kii ivedi olarak Haysiyet Divanna verildi. Parti Haysiyet Divan, her birini part
iden belirli sreler uzaklatrd.
Fakat bu drt adn, cuntalarla gerekten ibirlii
yapp yapmadklar kesinlikle aa .kavumad. Sylenen uydu:
smet Paa bu, bir bildii var ki, sylyor.
smet Paa sylyorsa, demek ki, doruydu. Konu
tartmaya alamazd.

teki n bilemem, yalnz Avni Doan'n cuntasal kimi toplantlara katld, Aydemir'in i
nra, mahkemelerde akland,
Meclis koridorunda smet Paayla burun buruna
geldim birden.

Yanndakine, Bana, derhal Nihat Erim Beyi bulun, diye buyruk veriyordu.
aakaldm.
smet Paa, Nihat Erim'i arsn?! . . . Olacak ey
deildi.
Bekledim, smet Paaya koarak gelen Nihat Erim'
168

in elini skan Paa, Erim'in koluna girdi, ktlar gittiler.

Bir kez daha aakaldm. Orackta durdum yle.
Eyyy politika, eyyy siyaset ilminin anlalmaz ynleri!
Olay uydu:
1964 ylnda Meclis tatile girdikten sonra, AP muhalefeti bir nergeyle Millet Meclisi
ni Kbrs sorununu grmek zere toplantya ard. Yeri geldiinde
Tlrk siyasal tarihinde nemli bir yeri olan bu toplantya ilikin izlenimleri toplayacaz.
Oturumda Nihat Erim'in konumas dikkati ekmiti.
Erim'in, Sadettin Bilgi tarafndan okunan AP'nin

muhalefet yazsna notlar verdii kulislerde sylenirken, yeni biim CHP'li krsye km,

Baknz demiti. Kbrs sorununu zecek birisi varsa, o da smet Paadan baka biri dei
aret parmayla da smet Paay gstermiti.
Bu cmle, bu konuma CHP nderini milletvekili
adaylndan etmeye ynelen duygulardan birden arndrm, smet Paa, Erim'in koluna girerek, Meclisten
ayrlmt.
Evine gtrp, birlikte yemek yedii de ertesi gn kulislere yaylmt.
Yaylan bir baka ey, esasen 27 Mays ihtilali
ile kucak kucaa olan CHP' de, bylesine davranlarn teden beri srp gittiiydi.

Sivil kesimdeki cuntalara ilikin sorun gnn temel sorunu olmay srdrrken, Hava Kuvvetler
Komutan rfan Tansel, komutanlk bnyesinden 1 1 subay askerlikten ayryordu.

Sular, siyasete bulamakt. Oysa, bu on bir kiiyi biz tanyorduk. 22 ubat gecesinin sabah
rejimi kurtaran bir kadro olarak Hava Kuvvetleri Komutan-169

l nnde smet Paayla an fotoraf ektirenlerin

arasndaydlar.
rfan Tansel bir de deme vermiti.

. . . Bunlar . . . diye balayarak 1 1 subay sulamt. Bunlardan birka, Mucip Atakl

alrlar.
Askerliklerini kaybetmilerdir. Hava Kuvvetleri ve Silahl Kuvvetler iin tehlikeli ol
naya balamlardr.
Kendilerini bu yzden istemiyorum ve istifalarn ben

istedim. Kk rtbeli subaylarn hkmet iine kart nerede grlmtr. Onlarn, bu i

a disiplin vardr . . .
Atakl ise, 27 Mays ihtilalinin nemli adlarndan
biriydi.
Demek ki, Ordu'da hala cuntasal giriimler, olu
umlar srp gidiyordu.
smet Paann drt CHP'liye kar giriiminden

sonra patlayan bu yeni 'olay, Trkiye'nin dengesizltkler zerine oturmu siyasal yapsn kk
en sarsar hale geldi.
Ancak, urasn akyreklilikle sylemek gerekir

iki, o zamanlar her adan vgye deer bir Millet Meclisi vard. Bu Mecliste Trkiye'nin ne
tm sorunlar bir bahaneyle ele alnp, uzun uzadya tartlabilirdi.
Nitekim, Millet Partisi bu iki konuyu Millet Meclisine getirdi.
zelde Hava Kuvvetlerindeki olay gsteriyor, ama
me:m nizam be:taraf etmeye matuf, davranlar
hakknda soruturma almasn istiyordu.
Uzun tartmalar arasnda smet Paa krsdeydi.

1 1 subay hakknda askerlik kurallarna uymayan hareketleri dolaysyla Ordu iinde bir ile
yapld herkesin bildii bir olaydr, diyordu.
170

Paa, disiplini yerinde ve kurallar muntazam ileyen bir orduda baz olaylar olabilir, d
iyordu.

Bu subaylar diyordu, 22 ubat olaylarn yapm olan maceraclara kar demokratik dzeni

snda nemli grevlerde bulunmulardr.

Biz milletle odu ilikilerini salam zemin zerinde yrtmeye alyoruz.
Sonunda:
. . . Ordumuz iinde bir fesat hareketi, anayasa
dzenine kar bir heves yoktur. Aksine ordu bunlar,
bir anda ezmeye muktedir ve hkm etin yanndadr . . .
diye konumasn balyordu, smet Paa.
smet Paann Ordunun iinde bir fesat hareketinin ya 1da hevesin olmadn sylemesinin
den be ay kadar zaman geti. 2 1 Maysta Aydemir w
a11kadalar, kimi birHkleri pelerine takarak ikinci kez
ayaklandlar.

Bu, bir isyan bile deildi. lkel bir kar k, kaderin ksrdngs iinde bir rpn i
u 22 ubat sabah yitirdiinin pek

farknda deildi. Yalnzca Ordu iinde deil, halkn bilincinde de deerini yitirmiti. O, bi
ikta rejiminin peindeydi. Oysa, Trk halk bir diktaya heves duysayd, Aydemir'den daha g
iilerin peine taklp gitmez miydi'i'

O tarihte, O.r duevinin karsnda bugnk Belediye Pasajnn olduu yerde bir park vard. Ay
imi zaman bu parka gelir, arkadalaryla otururdu .
.171

Bir ay bahesi de var myd bu parkn iinde, imdi,

anmsamyorum.
Orada, lke sorunlarn gazetecilerle tartrd .
2 1 Mays olaynn nceki saatleri gene b u parka
gelmi, gazetecilerden kimilerine bu gece, 'bir eyler'
olacan syleyip gitmiti.
Bir ihtilal giriiminin bu denli aka ilan edicisi
olmak, gcne ve kudretine bu denli gven gstermek
iin ancak Aydemir olmak gerekirdi.
O gece, 22 ubatn becerili rencileriyle Aydemir'in arkadalar tanklarla, toplarla, silah
larla gene kentin iine daldlar.
Radyoevini ele geirdiler.

Radyoevindeki Program Mdrlnn telefonunu

aradm.
Bir ses, alo dedL
Kiminle konuuyorum?
Net bir ses, Harbiyeli dedi, kapad.
Radyoevi ele geirilmiti. , Talihsiz spiker, askerlikten emekli Ekrem rge de mikrofo
na km, Talat Aydemir'in bildirilerini okuyordu.
Daha radyodan Aydemir'in bildirileri okunmazdan
nce, Pembe Kke telefon edip Metin Toker'i telefona
ardm.
Kzlay'da gene tanklar dizildi dedim Toker'e.
Daha neler var? diye sorarken, smet Paann
sesi mikrofona yansd:
Kim o? diyordu.
Metin, Cneyt, Paam. Kzlay'a gene tanklarn
dizildiini bildiriyor, diye bilgi verdi, smet Paaya.
172

en akrak bir kahkaha, smet Paann nl glmesi kulama yansd ve ardndan bir cmle:
Ben imdi gsteririm o maskaralara . . . dedi.
Zincirkran'a telefon edip, bu i abuk yatar dedim, smet Paa olayn anlattktan sonra.

nk, smet Paa son derece rahatt bu kez. Telaa kaplmad szlerinden anlalyordu ve
asyla, giderek tmyle demokratik rejimin yaatlmas konusunda anlat ortaya kyordu.
smet Paa, o maskaralar birka saat iinde derleyip toplad.
Kzlay ve evresinde giyinmi subaylar, ellerinde
kk radyolarla kaplarda bekleiyorlard. Aydemir'in

arsna karn grevlerine giden yoktu. Sonra radyodan bir ses duyuldu: Talat, buuk ad
te o za11an sihir dald , Aydemir tkendi, tutukland.
Bu kez, Aydemir ve arkadalar mahkemeye gittilcr.

Aydemir'in aslmas olay, smet Paa Avrupa . gezisinden dnene dein sonulanamad.

dam karar onaylanmt. teki arkada hakknda idam karar uygulanmt. Ama, Aydemir'in a
du.
Genelkurmay Bakan Sunay, Ankara Skynetim

Komutan Cemal Tural, hibiri infazn yaplmasn buyuramyorlard Giderek Aydemir'in Ordu i
kalan
.
yandalarnn bir davranndan kuku duyarak, infaz erteledikleri anlalyordu.

smet Paa, d geziden dnd. Y eilky havaalanmda, Aydemir'i asp asmayacaklarn sord
Asn! dedi.
Ertesi sabah astlar.
173
Kimi insanlarn olaylar nndeki durumlar da
bylece ortaya kyordu.
smet Paa, bir karar ve yasa adamyd. tekiler
gibi karar, kimi zaman duraksayarak kararszla dntrecek yapda deildi.
Yazgya bakn: Aydemir, Menderes'in aslmas iin

etken olan gruplardan birinin iindeydi. Ve aradan birka yl getikten sonra, yaamn bir s
hpada noktalyordu.
114

4
BR DILER BAKANININ YKS

22 ubat isyannn sivil kesime yansmas, bir bakann gelmemek zere ekip gitmesiyle ilgi
Dileri konutuna arlydk.
Bakan Selim Sarper, anmsamadm bir nedenle
gazetecileri konutta bir kokteyl partiye armt.
Bulunduumuz dikdrtgen salondan -bir aragiri holne gz attm. Kokteyl partiye gelmeyen Me
tin Toker, ieri girdi. Bulunduumuz salonun yanndaki
bir odaya buyur edildi. Sarper'e baktm, Dileri
Bakan da konuklarndan ayrlarak Toker'in bulunduu odaya gitti.

Bekledim.
Hzla gelien ne vard acaba? . . . Bir d sorun mu?
Sarper'de byle bir iz yoktu. Kiisel bir sorun mu? . . .
Toker, kiisel sorunlar bakanlarla zecek gazeteci de
ildi. Eee, yleyse? ..
Ksa sre sonra Toker kt, gitti.
Sarper, yanmza dnd. Kotum, kapnn nnde

Toker'i yakaladm , Ne oluyor? diye sordum. Yantlamad. Sonra grrz dedi, otomobilin
etr aaJarda nn'nn Pembe Kk vard.
Kokteyl partiden ayrldm, broya geldim. Metin'i
aradm.
175

Bir ey yok, diyorsun. Acele bir konuma yapmak

iin geliyorsun, bir eyler dnyor, sonra sylemiyorsun, diye szlandm.
Metin gld. Yarn Dileri Bakanlna gz kulak ol, dedi.
Daha da kukulandm. Dileri Bakall!lna gz
'
kulak olmak! >)
Yoksa, Sarper amcamz istifa m ediyorlar? diye sordum, aklma gelen tek olaslk buydu.
Metin, kesinkes yantlad:
Evet! . . .
Peki ama, neden?
Benden bu kadar! .., yarn grrz, deyip telefonu kapad.
Metin gibi bir gazeteciden, yalan yanl haber kmazd.

Selim Sarper'in, Dileri Bakanl grevinden istifa edeceini bildiren bir haber yazp, H
e getim. Gazete, haberi byk bir balkla verdi.

Ama, iim iime smyordu o sabah. Ya istifa etmezse? .. te, bu kuku iimi kemiriyordu. F
kukular dald. leye doru Sarper'in makamndaki zel eyalarn toplayarak gittiini, b
rna veda ettiini rendik.
Dilerinde, Sarper'den sonra, Feridun Cemal Erkin dnemi alyordu.

smet Paann, Selim Sarper'i sevip beendiini biliyorduk. ihtilal ynetimi, 27 Mays gn b
t kurarken, Bakanlk Genel Sekreterlii grevini yapan
Sarper'i bir ciple evinden getirtmi, olduka telalanan

Sarper, kendini, bir anda Dileri Bakanl koltuunda bulmutu. Birlemi Milletler Ba De
vi-176

ni yllarca baaryla yrttnden kimsenin kukusu

yoktu.
smet Paa gibi bir nderin, ok nemli bir hatas
olmadka bir bakann istifaya zorlamas olanakszd.

Metin Toker gelip de Sarper'e o gece neler sylemiti ki, Dileri Bakan onca aydr srdr
rtesi gn brakabilmiti ?
Ayrnt daha sonra geldi.

22 ubatta smet Paa, btn bakanlarn ankaya Kknde yaplacak toplantya armt. H
gn, Kkte idi .
Bir noksanyla: Dileri Bakan Sarper.
Sarper, Bakanlktan arabasna binmi, ankaya
Kkne girecei yerde, hemen aadaki Dileri konutuna sapmt. ankaya'daki toplantda
e gre, Sarper, Aydemir ve arkadalaryla iliki
iindeydi. Bir isyan hareketinin ihtilalle sonulanaca

n ve Trkiye'ye yeni bir ynetim kadrosunun egemen olacan sanmt. likiler de bu ned
.
Oysa, bu hesaplar doru kmayacak, Aydemir ve

arkadalar saba11a doru -balanrlarsa- kan dkmeksizin silah brakacaklarn smet Paa
rdi.
smet Paa gibi bir devlet adam, Sarper'in isyanc
gruplarla birlikte olmasn iine asla sindiremezdi. Artk birlikte almas olanakszd.
Toker'i, Dileri konutuna gndermi, kendi bir
davran yapaca yerde bizzat Sarper'in istifa edip
gitmesini salk vermiti.
Sarper de Toker'le mesaj alm ve bakanlktan ekilip gitmiti.
177
NC BLM

1960'TA PARTLEME VE BR PART

1980'DE PARTLEME VE BR PART

1
BR PARJ YARATMAK

Yeni parti laflar ortada dolarken siyasi ev

. . .
relerde yeni bir tevik vesilesi sratle belirdi. Bir rivayete gre, Milli Birlik Komi
tesi demokratik hayata ge
ildii srada, CHP'nin karsnda muvazeneyi tekil
edecek ve demokrasi oyununun hemen ilk seiminde
dahi tek kale oynanmasn nleyecek bir siyasi teekkln kurulmasna taraftar, hatta azimli
ulunduunu kulaklara fsldad.
Aslna baklrsa bu, ciddi bir esasa dayanyordu.
Memleketin kaderine el koymu Milli Birlik Komitesi,

intikal devresinden sonra Trkiye' de siyasi hayatn nasl gelieceini dnmemi deildi.
seimleri kazanan partiye' devredilecekti. Ama, onun karsnda
kim bulunacakt?
rticai kuvvetler DP'den syrlnca nereye balanacaklard?.
CKMP hangi reyleri sinesinde toplayacakt? ..
Yeni parlamentoda bir parti hakimiyeti kurulursa ilerin tekrar bozulaca hususunda n
asl bir ga...
ran ti ileri srlebilirdi? ..
Murakabeyi, tenkidi kim yapacakt? Btn bu meseleler zerine Milli Birlik Komitesi yeleri
nin eildikleri, kendileriyle temas edenler tarafndan derhal anlald. Dorusu istenilirse
, bundan tabii bir ey de olamazd. Milli Birlik Komitesi yeleri, vazifeleri bitarna
erdiinde ne yapacaklard? . . .
181

Yukardaki satrlar, 1960 - 61 aras notlar.

Hemen her adan geride kalan yirmi , yirmi

drt yln damgasn tayan bu satrlar, bugnn

genleri yle okuyabilirler:
. . .
Yeni parti szleri ortada dolarken siyasal
evrelerde yeni bir zendirme nedeni hzla belirdi. Bir
sylentiye gre, Milli Birlik Komitesi demokratik yaama geildii srada CHP'nin karsnda
yi salayacak ve demokrasi oyununun hemen ilk seimde dahi tek kale oynanmasn nleyecek
bir siyasal kuruluun kurulmasna yanlyd, giderek kararl bulundu
unu kulaklara fsldad.

Aslna baklrsa bu, inanlr bir temele dayanyordu. lkenin yazgsna el koymu Milli Birli
esi,
'gei dneminden sonra' Trkiye'de siyasal yaamn

nasl gelieceini dnmemi deildi. iktidar, 'seimlerde kazanan parti'ye verilecekti. Ama
karsnda kim bulunacakt?
Gerici gler DP'den syrlnca, nereye balanacaklard? . . . CKMP hangi oylar 'sinesinde'
layacakt? ..
Yeni parlamentoda bir parti egemenlii kuruLursa
ilerin yeniden bozulmayaca zerinde nasl bir inanca ne srlebilirdi?.
Denetimi, eletiriyi kim yapacaikt? .. Btn bu
sorunlar zerine Milli Birlik Komitesi yelerinin eildikleri, kendileriyle iliki kuran
larca derhal anlald.
Dorusu istenilirse, bundan doal bir ey de olamazd. Milli Birlik Komitesi yeleri, gfevl
eri sona t<rdi
inde ne yapacaklard? . . .
Bu satrlar neden aktaryorum?. . .
Yalnzca bir
gemiin anlarn tazelemek, bu anlardan kimi dersler
karlmasn salamak iin mi? ..
tz

Hayr, varmak istediim sonu bylesine sade bir

sonu deil.

Drtte bir yzyla yakn bir gemiin ilk yllarn

yeniden gzden geirince insan, bir de bakyor ki, bunlar gnmzn olaylar, gelimeleri, b
rn iersinJde yatan kaln izgili gerekleriyle tpatp birbirine benziyor.

Yukardaki satrlar bir kuak ayrmyla anlatmlarda deiiklikler ierebilirdi, olaya yaln
Trke yazm gzyle baklabilirdi ama, sorun bu deildi. Daha nemliydi : Trkiye'nin toplu
siyasal yaamnda bir arpa boyu yol alnmadn kantlayan bir belge gibi, nmze kyordu
rmi drt
yl ncesiyle gnmzn, 'gemi ile halin' siyasal ya

amn belirleyen izgilerde -olaylar bir dizi iinde anlatlnca, adlar dnda- bir ayrmn
aya kyordu.
ki dnemi, 1 960 - 6 1 ile 1982 - 83 dnemlerini kapsayan siyasal gelimeleri, zenle gzde
n geirince, 24

yl ncesini 24 yl sonra yaadmz sansna kaplyordum. Bu sany gerekleyen o denli o

ki. . . nsan, parti, kimi kurumlarn adlarn deitirerek 1960 - 6 1 ylnn notlarn ier

iine yerletirdiim zaman bir bakma 'zaman tneli'nden gemi, dnle bugn bir arada yaar
yorum.
Bdki de, diyorum, gnmzn ki:mi olaylarn

yaarken, bilinaltnda dnn olaylarn ok iyi yaadm iin bir yabanclk ekmedim. Bel
in yazgsnda on yllk, yirmi yllk dnmlerde farkllklar olmad iin, kendimizi daha
rduk.
En azndan ben, bylesine duygulara kaplyorum.
183

Ayn ya da benzeri gelimeleri izleye izleye, ayn

konulan deien kiilerle her kezinde yeni batan gzleye gzleye gnmze geldiimden olacak
in yinelenmesinden Trkiye'nin pek bir ey kazanmad yargsna varyordum.
Bu yazdklarm okuyacak olanlar, acaba on yl
sonra, belki de ok sonraki zaman diliminde benzeri
duygulara kaplacaklar m?
Dilemem!

Gelelim dnmzn olaylaryla son yllarda yaadklarmza. Sonra karar siz verin: Dn ile b
r olacak bu anlatmlardan sonra, karar verin ! .. ne deimi ya da hibir ey nasl dei
Karar verin! . .
27 May,s 1960 ihtilalinin baarya kavutuunun

hemen ertesi gn, ihtilali yapanlarla kamuoyunu ynetenlerin, bu arada sylemek bile ye
tersiz kalacak, elbette smet Paann tek bir ideali vard: Askeri mdahalenin ksa srede si

il ynetime dnmesi!

htilalciler de, geici saydklar iktidar dnemlerinin bu amaca yneleceini, daha ilk gn
milerdi. Bir kurucu meclis kurulacak, yeni bir anayasa yaplacak, seim ve partiler y
asas karlacakt.
Daha nemlisi siyasal hayata, daha askerlerin iktidarda bulunduu sralarda, aama aama g
eilecekti.

Sivil ynetime gemenin yolu, siyasal partilerin kurulup almaya balamalar olgusundan ge
rdu.
Bu olgunun somut biimde gereklemesi iin yaplacak ilem, siyasal partilerin kurulmasn
makt.
184

Askeri ynetim, bir anayasa hazrlklarnn yaplageldii ortamda, yeni siyasal partilerin ku
ulup rgtlenmesi gerektiine karar ve:rdi.
Aslnda, 27 Mays ihtilali bugn bile tartmaya
ak bir tutumla, bir darbeyle yere drp, btn yelerini Yassada'ya gnderdii Demokrat
i siyasal partilerin varlklarn srdrmesini engellememiti.
CHP, smet Paann kiisel arl nedeniyle ayaktayd.

Bana kalrsa, CHP yalnzca smet Paann arhkl kiilii nedeniyle ayakta kald varsay

erli ve yeterli deHdi. Bir baka adan olaya baklacak olursa, 27 Mays bir lde CHP'nin
htilali yapanlarn bir yandan smet Paayla, CHP'
nin rettii fikirle beslendikleri, te yandan CHP'nin

ihtilali hazrlayan ortamndan yararlandklar kukusudu. 19SO'lerde yalnz adam olarak s

sahneye muhalefet nderi olarak giren smet Paann, yllar geip de DP'nin akl almaz hatala
sralandka, bata aydn kesimini, sonradan niversiteyi, elbette
basn yanna alarak giderek nasl da bydn hep
biliyorduk,
Trkiye'nin yakn evresindeki ihtilallerle darbelerin kimi gen subaylar, benzeri eyleme
asl ittii de yadsnamazd.
1957 seimlerinden sonra Millet Meclisindeki tar

tmalarn yurt dzeyinde ynlara atma nedeni olarak yansmasndan sonra, yrekleri yaka
erin su zerine kmamas iin neden kalmamt.
27 Mays'n nde giden adlarndan biri olan Orhan Erkanl, bir gn bana:
185

 Biz, ihtilali Akis dergisini okuyarak yaptk,

demiti.
Ayn Erkanl' dan baka ykleri de dinlemitim :
htilalden sonra kurulan Milli Birlik Komitesi

olarak toplandk. Ne yapacamz, nasl davranacamz, birbirimize bakarak, soruyord"k.

'Yahu, bu adamlarn anayasay inediini iddia ediyoruz, getirelim u anayasay da bir bakal
ne menem eymi' dedi. Anayasay getirdik, DP'lilerin inedii
kk kitab ite bylece grdk.

Erkanl, bunlar, syleiler arasnda glerek anlatrken, bir ihtilalci deil, sradan, 'bizd
iriydi. Srgne gitmi gelmi, Atina'da Erol Simavi'nin dostlu
unu kazand iin, Hrriyet'in nakliyat servisinin
bana mdr olarak atanmt. Oysa, Erkanl'y ben

ilk kez grdmde eski TBMM binasnn bir koridorunda gazeteci Bedii Gray ile konuuyor, ba
dnk kimi iaretlerle aralarnda kimliim zerinde ksa bir

tartmann getiini anlyordum. nk, DP devrinde -kendilerini yarattklar dalarn tepel

P kodamanlarnn yzst braktklarndan biri olarak- ne yapacam armken, DP'ce Bonn'
basn atae yardmclna tayin edilmitim. yleyse
bir haindim 1
Dorusu Erkanl'nn bu yargya varmakta hakk
vard.
27 Mays gazetelerin topland Babali diye adlandrlan Caalolu'nda ylesine bir frtna
, yeteneklisi yeteneksizi DP' den grev alanlara ya
hain damgasn vuruyor, ya da kuyruk diye niteliyordu.
Bonn'dan dnmezden nce, ihtilalin zerinden bir

hafta gemi ya da gememiti, dnemin nl gazetelerinden Akam'n 3. sayfasnda d lkeler

alan gazetecilerin adlar bir liste halinde yaymlanm,

bu hainlerin geri arldklar kamuoyuna mutulanmt,

Adlar arasnda benim adm da vard. Oysa, ihtilalin birinci ay dolmamt. Erol Simavi'nin
ine, kendi isteimle merkeze dndm.

Yaz leri Mdrlne getirilen Necati Zincirkran, beni, havaalanndan ald. Doruca Basn
gittik. Yolda 16 kuruluk pul da

aldk. Ksa bir dileke yazdm. stifamn kabuln rica ederim diyor, 1 6 kuruluk pulun
m atyordum.
Mithatpaa Caddesindeki genel mdrln :Ukinci
katna yalnz ktm.
Necati broda bekliyordu.

Genel mdrle, ihtilalin ateli szclerinden Ahmet Y1dz, getirilmiti. Yazlk resmi giys
e
.-ltfen- beni kabul etti.
Dilekemi nne

oydum.

Birden parlad: Bu ne demek .. Sizi aracaz,

diye derhal istifa ediyorsunuz, ileri kiminle yrtece
iz?! diye baryordu yzme.
Sakindim.
Size hizmet edecekler vardr efendim, beni mazur grnz ltfen, dedim.
Eliyle tersledi, dar ktm.

Bir kat yukar merdivenleri trmandm. Kapsnda Soruturma Kurulu yazl bir odaya girdim
iler. Her dnemde olduu gibi, yolsuzluklar
soruturuluyordu. Her ihbar deerlendiriliyor, olur
olmaz sorgulamalar yaplyordu.
eride, Siyasal Bilgilerden birka kii vard, adlarn anmsamyorum imdi.
187
Geldim, hakkmda herhangi bir soruturma varsa

derhal yerine getirilmesi, ifademin alnmas iin bavuruyorum, dedim. Bir an iin ardla
Yok bir ey hakknda, dediler.
Y,ok, yok vardr, diye direndim, hele bir araynz . . . >,
Birbirine baktlar. Herhangi bir ihbar olmad
n, ya da herhangi bir konu nedeniyle h;.kkmda
soruturma almadn sylediler.
Teekkr ettim. Ama siz gene adresimi alnz,
dedim. Belli olmaz, gerekebilir size.

ktm dar. Aylardan hazirand, aalar yeil

yapraklaryla glmsyordu sanki.
Necati'nin yanna gittim, durumu anlattm, .ksaca, bitti dedim.

O Ahmet Yldz, 27 Mays'n zerinden yllar getikten sonra bir gn Meclis koridorunda bana,
i

dedi, Geriye dnd ya, Hrriyet gibi bir gazetede artrk srekli aleyhimize yazacak insan
diye nitelemitik, yanlmz. nandklarmz aleyhimize yazd da, senden bir tek satr km

Ne diyebilirdim ki. . . Kendini armha iviyle akanlar iin sa'nn Allahm, sen bakma onl
ne yaptklarn bilmiyorlar dedii gibi, gemii anmsayamayanlardan biri deildim.
Er.kanl'nn bir teki zellii, kendini, her zaman
sahip kt ihtilali, syleiler arasnda, kimi olaylar
ammsayar k alayl bir dille eletirmesiydi. Bir gn,
htilali yaptk, tanklar Balmumcu'dan karp

yollara, zellikle stanbul Radyoevinin evresine yerletirdim. Sabaha karyd, her yanda u
maz bir sessizlik vard. Bir iki adm yrdm ki, bir sokaktan
188

beki kt. Durdum, 'Hal, imdi ister msn tutuklamaya kalksn', diye iimden bir rperti
aklat, diye anlatmt.

Bir ihtilalin, bir ihtilalcinin ruhsal durumunu yanstmas asndan, zefkle nemli bir rn
smet Paaysa, sk sk, evresine, ihtilalcinin
ruhsal durumu ile ilgili ykler anlatrd. Erkanl'nn

dedii gibi, her gen subayn iinde bir lde Atatrk'e zenmek, benzer olduu sansna kap
t Paaya gre ise, kendisi gibi her gen subayn ruhunda devrimci, ihtilalci kvlcmlar yaa

27 Mays ihtilalcilerine sivil yaamda bir garanti verip vernemenin tartld gnlerd
arti yneticilerine anlatt bir yk koridorlarda bize yansd :

.,Bir gn Atatrk'le ankaya Kknde alyorduk diye balarm smet Paa. Bir odada, t
fif rzgar esti, tl perdeler kprdand. Atatrk'le ben tabancalarmz ekerek frladk, sl
oyununa geldiimizi grnce karlkl gltk.
Ve t,smet Paa bu ykyle birlikte, ihtilali yapanlara neden, garanti verilmesi gerektiin
i anlatr, savunurdu.
'!:rkiye, 27 Mays ihtilalcilerine 19 yla yakn bir
sre yaam boyu senatrlk bahederek, bu garanti
istemini yerine getirdi.

Milli Birlik Komitesi, . . . Demokrasi oyununun

hemen ilk seimde dahi tek kale oynanmasn nleyecek bir siyasal kuruluun . . . kurulmas
yanl, giderek kararl olurken kesinlikle haklyd.
nk, . . . demokratik yaama geildii srada

CHP'nin karsn/da dengeyi salayacak . . . ve giderek . . . denetimi, eletiriyi yapaca

. . . bir partiye gereksiniliyordu.
189

O srada Trkiye'ye egemen olan hava, 1960 ihtilalinden sonraki ilk seimde CHP'nin TB
MM' de mutlak ounluu kazanaca idi. zelde, Ankara'ya egemen olan glerle aydn evrele
tidarnn ka
nlmaz lde kesin olduunu dnyor, dahas buna gnlden inanyorlard.
Bu yargnn teki yznde ise, baka bir yarg

daha vard: Trkiye, iki partili bir demokrasiyle ynetilmeliydi. Daha dorusu, gemi on yl
gstermiti ki, Trkiye'de CHP ile DP gibi iki ana parti yaayabilir, biri gelir, teki gi
de:di. Birinin iktidara gelmesi, tekinin gitmesi biiminde zetlenen demokratik sistemi
DP, bir trl gitmek i1stememekle yozlatrmt.
CHP ihtilal darbesinden masun ka1mt. DP ise

btn elemanlaryla hapsedilmi, rgtnn kimi elemanlar da ieriye alnm, tekilerse sin
Cemal zbeyli'nin at dava sonucu, DP kapatlmt.
Ne var ki, DP'ye balanm milyonlarca oy al
al yayordu.

Milyonlarca DP oyunun zerine bir yeni partinin konmas, bu miras paylalmaz halden kar
istenilen kadrolarla bu oylarn ynlendirilmesi gerekiyodu.
MBK denetimi, eletiriyi yapacak, ilk demokrasi
oyununun 'tek :kale' olmaktan kmasn salamak
iin, DP oylarn toparlayacak bir partinin siyasal
yaammza girmesini istiyordu.
CHP istiyordu elbette. stiyordu ama, korkusu,
kukusu yoktu:
Vatan, smet Paa ile partisine ihtilali yaptrd,
lkeyi kurtard iin o denli minnettar idi ki, ilk
190

seimde DP oylarnn byk blm dahil, vatanda

n byk ounluu CHP'yi iktidara getirecekti.
Bir muhalefet partisinin kurulmas ise, CHP'nin
dnd demokratik sisteme ters debilir miydi?

Bir parti, :iki parti kurulur DP oylarna sahip kabilirdi, bu sonu CHP'ye aykr dmezdi
, CHP'nin iktidara gelecei nereden belliydi. Bunu aratran, soruturan, hesaba kitaba
vuran, daha kts, Trkiye dzeyinde atan nabz saptayan pek yoktu.

1950 seimlerini CHP'nin yitirmesini olanaksz bulan nder kadro, nn'yc, stiklal Savam
hele kinci Dnya Savanda Tiirkiye'yi kurtaran insana, Trk milletinin asla kart oy ver
eceini telkin edenl1er gibi;
1961 seimlerini, DP zulmrden kurtard iin
mutlaka smet Paann kazanacan syleyenler gn
gelecek yamlacaklard.
1 950'de Trk milleti, daha sonralar oylaryla hibir zaman iktidar vermedii smet Paay
kaya Kknden kardysa; 196 1 seimlerinde de tek bana iktidara gelmesine
izin vermedi.
Milli Birlik Komitesi, geici askeri dnemden
sonra Trkiye'nin siyasal yaamn dnrken, CHP
iktidarn mutlaka gerekleecek gibi grd iin,
DP oylarna dayal baka partilerin kurulmasna olanak salad.

Giderek hzl bir takvim de yapt. Henz 9 Temmuz 1 961'e varmamtk. Fakat, MBK, ald b
CHP ile varln srdren kk CKMP dnda yeni partilerin kurulmasna izin verdi.
191

CHP'ye gre, DP'ye bal gerici oylar varl

yla ortada duran, CKMP'nin bnyesinde toplamas

doald. Byk bir ksm CHP'ye kayarken, kurulacak bir yeni parti de, byk muhalefet olar
'
de yerini alabilirdi.
Evdeki hesap, arya uymad.
Bir yerine iki partinin doum sanclar ekiliyordu.
192

2
BRBRN SEVMEKLE SEVMEMEK ARASI
27 Mays ihtilalinin nne geilebilir miydi?
Orhan Erkanl, sorunun yantn akyreklilikle
verdi:
Eer, Adnan Menderes, ihtilal gnnden be
gn nce, genel seime gidileceini ilan etseydi, 27 Mays olmazd, dedi.
Ulusun hakemliine bavurmaya karar veren bir
iktidar silahla drmenin ola:a ksz olduunu Ordu
iindeki gruplar da biliyordu.
Kesin olan bir baka durum daha vard:
smet nn de, genel seimlere gidilecei ilan edilmi olayd, ihtilali yapacak olanlarn
urum alacakt.

Ama, DP iktidar bu ak gerei kavrayamamt. Menderes seimlere gitmeyi istese bile, Baya
ona bal gruplarla, DP milletvekillerinden gidip de
gelmeyeceini bilenlerin, drt yl dolmadan yeni bir
seim istemedikleri akt.

smet Paann ihtilali istemeyiinin bir baka nedeni daha gz nnde tutulmalyd. CHP nder
du iki, DP irotidar ekonomik skntlar nedeniyle haLkn gznde de gcn gittike yitirmi
el seimde, CHP'nin, DP'den daha ok oy a:larak az fa11kla da olsa iktidar alacan hesapl
ordu. Gerekten, kimi hesaplara gre, o gnn kargaa ortamnda 19-a

yaplacak yeni bir genel seimle CHP on, on iki . fazla

milletvekiliyle TBMM' de ounluu salayacakt. Bu sonu, bir yandan DP'yi beMeyen akubeti
urduracak, te yandan smet Paann kiiliinde, Trkiye'nin
-hi deilse- belli bir sre siyasal dengeleri salayabilme dnemine girmesine yol aacakt.
smet Paa dorudan kendisi yapmasa bile, evresinde olan inanlr kiilerle, DP iktidarnn
eime gidip gitmeyeceini aratryordu.

Eer olumlu bir yaklam grecek olursa, 27 Mays' hazrlayan gleri devinime giriemeyecek
okmas pekala olanaklyd. Bir deme, bir davranla bunu salayabilirdi.
smet Paann siyasal yaamnda nemli yeri olan

Metin Toker, iktidarn genel seime gidip gitmeyeceini

aratran bellibal kiilerden biriydi. Nitekim, bir zamanlar Ankara sosyetesinin bir numa
al adlarndan biri olan Blent Sokullu'nun evindeki bir akam yeme
inde Metin Toker, DP ynetiminin nde giden isimlerinden biri olan Celal Yardmc ile !ka
rlat.
Ankara gecelerinin bellibal konusu olarak siyasal

olaylarn syleildii dakikalarda, Metin Toker, lkede havann gergin olduunu, ilk seimde
nin iktidar yitireceini, brakp gitmesinin de kendisi asndan en yararl davran olaca
Yardmc, fikri kabul etmedi, daha da ileriye gitti
ve iktidar brakmayacaklarn, giderek daha nemli kararlar alacaklarn syledi.

Toker anlad ki, DP :i tidar bir se:im yapmaya

yanl deildir. Daha tesi, OHP'ye kar daha sert nlemler alma peindedir. Bylece, lkede
al tansiyonun daha da artmas artk kanlmazdr.
Doal olarak Toker, bu konumalar smet Paaya
aktaryordu.
194

htilal olup bittikten sonra, smet Paay bir ilah

gibi gren ihtilalcilerin bir blmnde, deiik bir gr yavaa egemen oluyodu.
Oysa, smet Paa ve kurmay heyeti, yaplacak ilk
seimde CHP'nin tek bana iktidara geleceine kesin gzle bakyorlard.
nk, halkn bir yandan . DP'nin son yllardaki
ekonomik skntlardan byk lde etkilendiinden,
te yandan da lkeyi iine dt durumdan kurtaracak tek kiinin smet Paa olduundan,
httla1in gerekletirecei zgr bir seim, CHP'nin
zaferi demekti. O denli inanmlard.

Ne var ki, Trkiye'de esen hava, 27 Mays ihtilalinin CHP'yi iktidara getirmek iin smet
Paa tarafndan, tezgahlandn gsteriyordu. Bu yarg, giderek gleniyordu. htilali yapa
smet Paa birinci derecede nemli kii oluyor, 27 Mays adeta smet Paann glgesinde ya
Doal olarak, bu yargnn glenmesinden en ok

ihtilalciler etkileniyordu. Sk sk, 27 Mays'n hibi

parti iin yaplmadn belirleyen szler iitiliyor, giderek bu szler ihtilalcilerin bir
eleniyordu.

htilalcilerin arasnda CHP'ye souk gzle bakanlarn ayr bir grup oluturduu yaygnlamt
a, smet Paann kudretiyle gei dnemini geitirmeyi istiyorlard ama, bir baka tak

yaptklar ihtilali smet Paaya vermemek, lke ynetimini ksa srede brakmakszn iktidarl
eindeydiler. Yakn tarihe 14'ler adyla geecek olan bu radikal grup birtakn yeni prn
peindeydi. lk birlii adn verdik1eri yeni ynetsel reformla balyorlard szlerine,
195

yeniletirmeyi hedef alan kimi planlardan sz ediyorlard. Milli Birlik Komitesi, niver
siteden, iinden ktklar Ordu bnyesill!den gemiti ve buralarda yaptklar temizlikle
en de geeceiz biiminde zetliyorlard. Ksacas, gazeteleri de adam edeceklerdi.
Orhan Erkanl ile Albay Alparslan Trke'in ndc bulunduu 14'lerin serveni Kasm 1960'ta
land. Cemal Grsel bir darbede, bir gecede 14'lerin her birini evlerinden toplayara
k d lkelere mavir
olarak atayverdi.
Sylenir ki, Grsel'in 14'leri ihtilalciler bnyesinden temizleme operasyonundan smet P
aann bilgisi yoktu. nanlr gibi bir sav deildi bu. nk smet
Paa, uan kutan bile haberliydi.

CHP ile ihtilalciler arasndaki srtmenin ana nedeni , seimlere bir an nce gidilip gid
esi tartmasyd.
nn, bir anayasa, bir seim yasasndan sonra

Ordunun klasna dnmesini, iktidar yeniden sivillere _:__yani kendisine- brakmasn isti
.

Ama, gittike vatan kurtaran arslan roln daha bir benimseyen, stanbul'un zengin evreler
yle, Ankara'nn kirli politik havasyla beslenen ihtilaloilerde, madem ki ihtilal CH
P iin yaplmamt, yleyse ayn koullarda srp gitmekte ne gibi zarar val.'d ki. . .
gr yeerip gelimiti.

14'ler tek partiye doru sloganna , sarlmlard, CHP ise ok partili yaam istiyordu.
lerinde kudrete sahip olma nedeniyle o denli kendinden geenler vard ki, bunlar smet P
aaya kendileri ha:kknda kesin bir saptama yapma olanan, kendileri verdiler.
196

Bahelievler' de Ayten Sokakta oturan smet Paay 14'lerden Muzaffer zda ile Numan Esin z
iyaret etti. Aylardan Kasmd, yl ise 1960.

smet nn, kiilerin yaklamlarn sze balaylarnda 'kullandklar kimi szcklerle da

likte bir insand. Paa bilirdi ki, yanna gelen birisi sze Paa, Paa diye balayacak
olursa, kendisine, partisine de kardr, saygszdr.
Eer kii sz, Paam diye aarsa hem saygldr,
hem de kart cephenin insan deildir.
Yzba Muzaffer zda, smet Paaya CHP' den
yaknyordu. Sznn bir yerinde,

Paa, Paa! .. dedi. Bu memleketi kurtaran bizleriz. CHP deil. niversiteden getik, tasf
ler yaptk, Ordu iinde ayklama yaptk, Menderes iktidarn indirdik. Trkiye'yi adam edece
Paa susuyordu, zda srdrd:
Paa, Paa! . . . deqi. Biz, Menderes'in yerinde siz
de olsaydnz, gene ihtilali yapardk.
smet Paann sabr ite bu noktada tat. zda'a
dnd, Nah yapardnz! . . dedi. Ekledi:
Size ihtilali yapacak nedenleri ben vermezdim ki,
nasl yapacaktnz? ..
1 zda suspus oldu, kt gitti.
Bir sre sonra lke dna srgn edilerek uzun
sre iin, kt gitti.
1mdi stanbul'da avukat.
smet Paa, iktidara gelmeyi hzlandrmak iin,
geride kalan ihtilalcilerle sk ipirliini srdryordu.

Atatrk'n manevi kz Prof. Afet nan'n evinde ihtilalcilerden Fikret Kuytak'n, Mucip A
, Ekrem Acuner'in, Muzaffer Yurdakuler'in katld top-197

lantlarda, demokrasiye gen biimi hazrlanyordu. Bu ihtilalciler, Ordu'nun elinde tut

dar, hzla seimle gelecek sivil ynetime brakmas yanlsydlar. Aralarnda Madanolu gibi
ler de vard. Madanolu, ihtilalin zerinden daha birka gn getikten sonra, smet Paaya ge
yle demiti:

zin verirseniz, bir yanma DP'den Stk Yrcal'y, teki yanma CHP'den Kasm Glek'i al
Bakanlna dein yle bir yryeceim. Bylece iki partili demokratik rejime e kadar yanl
pat edeceim.
Ne var ki, Madanolu CHP' den yanna alacag ad

konusunda bir duraksa;na geiriyordu. ismet Paayla

aras eker renk olan KasJm Glek'i mi alsnd, yoksa
Turhan Feyziolu'nu mu? ..
O gnn koullarnda byle bir davrana gerek

grlmedi. Madanolu da ift partili demokratik hayata ne denli yanl olduunu kantlama o
mad.

27 Mays sabahyla daha sonraki aylarda ihtilalciler arasnda grlen deiim olduka ilgint
Gazeteci - Yazar Cevat Fehmi Bakut, ihtilalin
ilk gnlerinde ihtilalci kadroyla, Milli Birlik Komitesi
yeleriyle bir dizi rportaj yapmt. lkenin kaderine
el koyan ihtilalci yneticilerin ortak nitelikleri, bu yaz dizisiyle kamuoyuna duyu
ruldu.

htilalcilerin hepsi Atatrk'n nutkunu okumulard. Edebi eser olarak Pollyanna'y, sve'
an Beyaz Zambaklar lkesi kitabn pek beenmilerdi.
Kamuoyu izleyicisi olarak gdalarn, Akis dergisi veriyordu. Sonradan Metin Toker, Aki
s'i anlamadan okumular, diyecekti.
Hepsi iyi niyetli, alkandlar. ihtilalden sonra
kendilerini frsat bulduka o!kumaya verdiler. Bu
WB

okuma, renme akyla evrelerinde bitiveren okumu yazmlarn etkisiyle, aralarnda bl

. CHP'nin tanmlamasna gre, demokrasiye ge

ii isteyenler aklllard, bir blm -14'ler- Nasyonal Sosyalist oldular, teki. blm
Belki de smet Paann tanmlamasyla, sonuncular,
misyonlarn arm olanlard. Her dnemde oldu
u gibi, aralarnda birka tane de dmenciler . vard.

Ordu iinden gelmi, bir anda lkenin birinci snf insan olan bu kiilere, ihtilalden bala
ak yedi ay Sreyle srek1i vg yadrld. Hele stanbul'un yararc snflar, ihtilalcile
evrene srklemiler.di ki, pek ok insan gibi, pek ok ihtilalci de, birdenbire, nereden
nereye vardn anlayamaz duruma gelmiti.
htilal sabah smet Paay telefonla arayarak,
Szleriniz bizim iin peygamber buyruudur, ihtilali
haber vermedik, engel olursunuz diye korktuk, bizi

affedin diyen ihtilal lideri Cemal Grsel'de bile, bir

sre sonra CHP'ye ve bu partinin vazgeilmez genel
bakan smet nn'ye kar davran deiimi ba
lamt.
smet Paa ihtilalden ok ksa sre sonra, Grsel'i

ziyaret etmek zere Babakanla gitti. smet Paa telefonla kendisini arayan Grsel'e teek
cekti, ama bu yzeysel nedendi. Kkende sylemek istedikleri vard. Ayrca, yeni ynetimin
izzat saptamak istiyordu.
Babakanlkta Grsel'in zel Kalem Mdrln
ihtilalci subaylardan Rfat Baykal yapyordu. smet
Paa ieri girdi. Grsel'e unlar sy1edi:
199

1. Ordu'ya egemen misiniz?

2. Kendi aranzda ihtilaf var m?
3. Bir an nce seim yapnz.

Babakanlktan evine dnerken otomobilde damadna sylediklerini yineledikten sonra, Sanrm

emal Paa sylediklerimden hemen hibir ey anlamad, diyecekti.
Nitekim, bir sre sonra Cemal Grsel'in, smet

Paadan ne anlad ortaya kt. nn ile grtkten hemen sonra MBK'ye giden Grsel, sm
emen misiniz diye soruyor; ihtilali
bu ordu yapt oysa. Aranzda ihtilaf var m, diye soruyor, oysa ite hep birlikteyiz. Bi
r de seim diyor da, baka bir ey demiyor. Paa, gerdee gireoek kzlar
gibi seim istiyor demiti. Ardndan da kahkahalarla
glm, smet Paay gzmzde bytmz, diye
bir yarg da ne srmt.
Oysa, smet Paann Babakanlkta Grsel'e neden

o szleri syledii, sonradan gelen somut olaylarla ortaya kt. 14'leri ihtilalciler arasn
an ekip dar atan Grsel'di, Ordu' da kaynama olay Hava Kuvvetleri Komutan rfan Tahse
vinden alnmas giriimiyle, suyun zerinde grld. Sonunda, MBK, bata Grsel olmak ze e,
inde genel seimlerin yaplmasna karar verdi.
smet Paann syledikleriyle istedii de buydu.

Bir kez de Heybeliada' da bir rastlant sonucu yanyana gelmelerinin dnda, smet Paayla G
sel Paa arasnda zel ikili rme bir daha yaplmad.
.201
htilalin bayla, sivil yaamn nde giden kiisi
arasndaki buzlar giderek eriyeceine, daha da pekiti,
byd.
Aralarnda nemli bir gr ayrl sz konusuydu.
smet Paa ve CHP, kesinkes iktidara geleceklerine inanyorlard.
Yeni sivil iktidarn grev blm de yaplmt.
smet nn, Cumhurbakan olacak, Babakanla ise
nn'nn gzde genel sekreteri smail Rt Aksal
gelecekti.

CHP, ihtilalden hemen sonra bu ana plann ieriini, kozasn ren bir ipek bcei gibi gr
inn bekliyordu.
Oysa, Grsel Paa, seimlerde alaca oylarla CHP'
nin iktidara gelmesine elbette kar deildi ama, bir

yandan da baka partilerin kurulmas ile oy dengesinin deieceini dnyordu. Ayrca, 27

olarak Cumhurbakanlna getirilmesini, doal bir hak olarak gryordu.
CHP'nin ngrd plansa, Grsel Paay bylesine
bir haktan yoksun brakacak kadar akt.
nsanlarn adlar deiiyor, fakat siyasal yazgmz
deimiyordu, deimeyecekti.
Bu hava iinde olan CHP, bir yandan ihtilal yne

.timini basks altna alnken, te yandan Kurucu Mecliste rgtyle, merkezden gsterdii ad
, meslek kurulularndan setirdii yelerle, ezici ounlu
u, salyordu.
6 Ocak 1961 gn Kurucu Meclis alrken, artk
biliyorduk ki, Trkiye'nin, anayasa bata olmak zere
202

uzun sreli bir dneminin tek egemen kurumu CHP

ile smet Paayd.
smet Paa ve CHP, Kurucu Meclisten anayasay
diledikleri gibi geirebilirler, istedikleri biimde bir se
im yasas hazrlayabilirlerdi.
Bu koullar altnda gazetecisinden sokaktaki sade
vatandana kadar pek' ok kesim, CHP iktidarn 'kanlmaz' gryordu.
Oysa, nemli ve byk bir etken anmsanmyordu:
Trk halknn verecei karar ve bu kararn etkileyecei oylar!
203

3
'OY'A MRAS
Bir yanda vatandan DP'ye verdii oylar miras
yoluyla ele geirme almalar, te yanda ise smet
Paann iktidara gelme arzusuyla giritii hazrlklar . . .
B u iki yanl abalar, siyasal odaklarda, vatanda
n nasl bir karar verecei, oylarn ne biimde hangi
parti lehine kullanaca hesaplanmakszn yaplyordu.

Bakentin eitli kesimleri,nde, deiik evlerde, artk, konuulan tek konu, sivil ynetime g
rken kurulan, kurulacak olan partilerle, kimin iktidara gelece
ini hesaplayan konumalar, ieriyo du.
Gazeteci olarak, iki yanl hu siyasal savam, hemen her gn yeni gelimeleriyle izliyor, t
ank oluyorduk.
CHP szcleri kendilerinden o denli emindiler ki,

yeni kurulacak partilerle ilgili almalar glmseyerek izliyorlar, giderek yazlarnda, ko

larnda alayl cmleler, egemen olmaya balyordu.
CHP ile smet Paann iktidar hesabnn yam

sra, DP oylarnn mirasna konma abalar da alabildiince hzlanmt. Ne var ki, smet Pa
aldktan sonra cumhurbakan olaca yolundaki
CHP plannn, ankaya Kkn bir hayli tedirgin ettiini sonradan anlayacaktk.
204

nk, zaman gelir geer, beraberinde kimi tortular da brakarak ilerlerdi. htilalin nderl
omuzlad srada, lfoedeki karde kavgasn durdurmann onurunu tayan Cemal Paann da
lmaya, snd anlalyordu. Bir ihtilal yaplm, lke yeni batan dzene konulmu, sonra
ppp smet Paa iktidara gelivermi! ..
Cemal Paada belki ilk gnler grlmeyen bir de

iim, bu sonucun kesinlemesi sz konusu olduu zaman, g&le grnr biimde baka ynlere ka
htilali yapan onlard; lkeyi normal duruma eritirenler de onlar ... Peki ama, ihtilal
sonras iktidar ele aldnda smet Paay neden cumhurbakan olacak

noktaya iteceklerdi?. . . Hem de kendi elleriyle. .. Cemal Paa da gzlerinde byttkleri

kadar nem verilmemesi gereken insan, olarak smet Paay tanmlaynca, onun yerine, cumhurb
an olarak lkeyi bir dnem ynetmekten neden alkonulacan pek anlamaz duruma geliyordu,
Son derece ince psikolojik bir insan ortamyd, bu.
Ama, Trkiye'nin

bir lde- dramyd da .. nk,

daha sonraki yllarda, 1973'te de grecektik ki, Trkiye'nin siyasal kargaalar ortamnda e
nemli sorunu ankaya sorunuydu.
Devletin bir numaral koltuuna kimin oturaca
konusu, her bunalml dnemin ya balangc, ya da
sonucu olacakt.
Gizliden gizliye bir ankaya sorunu ortaya knca, yeni kurulmakta olan partilerin de b
u sorunun glgesi altnda kurulmasna yanl olmalar, destek vermeler kendiliinden geldi.
1960-61 arasndaki bu yargdan Trkiye artk kendini :kurtaramayacak, demokrasinin
ina edilmesinde gzetilecek ilk nemli odak noktas,
205

ankaya Kkne yerleecek olan kiinin kim olaca

ile balayp, bu sorunun yantyla bir yola girecekti.

Daha sonraki gelimelerde de rneini grecegmiz gibi, 1960-61 arasnda da, u gr, yeni k
k partilerin nde giden eilimi olarak belirdi: 27 Mays bir askeri mdahaleydi, Ordu ve
lke,
27 Mays' benimsemi, kabul etmiti. Yeni kurulacak

partilerin de bu olgunun koutunda olmalar, 27 Mays' a yatkn bir felsefe iinde biimlen
eri gerekiyordu.

CHP iin sorun yoktu. Esasen bu parti, 27 Mays'n koutundayd. Fikri yaps, yapmay planla
rle varmay hedefledii amalar, ihtilalin

dorultusundayd. Fakat, DP oylar ne olacakt?

27
. . .

Mays felsefesine uymak zorunluu bir kez aydn evrelere egemen olunca, 27 Mays'a kout pa
rti yaratmamak olanakszd. Bu kesin yargya varlnca, DP oylarna bir yandan miras olmak,
yandan da bu oylarla parlamentoya, giderek iktidara gelecek olan
partileri de '27 Mays'n koutuna oturtmak, ana ama
olarak belirginleti.

CHP ve CKMP'nin dnda kurulacak ilk parti, ite bu anlay simgeleyecek bir program ve kad
oyla ortaya kacakt. O sralarda ihtilalin szcln yapan, nc gazetesinde Prof. Ayd
rtinin kurulu hazrlklarna giriildiini yazp syledii zaman, CHP evrelerinde dudaklar
e kvrld.

Ama, Aydn Yaln'm sz ettii yeni partinin nde gideni kim olacakt?... Sorunun yant bi
06

kendiliinden geliverdi. DP oylarna sahip kaca varsaylan bu partinin birinci kurucu ye

ihtilal ynetiminin Maliye Bakanln stlenen Ekrem Alican'd.
ubat 196 l'lerde Hikmet Belbez'in evinde yaplan
toplantlarda yeni bir partinin doumu zerindeki almalar giderek biimlenmi gibiydi.
Bu partinin, gcn yalnzca DP oylarndan deil,
Ankara' da baka odaklardan da aldn renecektik.
CHP'yi iktidar yarnda -eitli nedenlerle- tek ba
na bra may istemeyenler, Alican'n oy tabannda
CHP' den daha gl olan DP oylaryla bir parti kurmasn kkrtyorlard.
Eer Alican, DP oylarn kuraca partiyle tek ba
na toparlayabilirse, CHP'nin seim sonras idealleri

kolaylkla gerekleemezdi. rnein, smet Paann cumhurbakanla suya der, Cemal Grsel'
s kolaylaabilirdi. Alican'n bu amac, gerek
Ietirebilecei varsaylyordu.
Dorusu bu varsaymdaki mantk pek hatal deildi.
Alican, 1960 ncesinin DP'lisiydi. DP milletvekili
olmu, Meclis !krssnde konuma biimi, mant ve

bilgisiyle gze arpanlardan biriydi.

Bir ara, DP'nin ar yanllklarna kar km,
basna ispat hakk verilmesi ile balayan parti ii
.harekette yerini alm, partiden kopmutu ama, yre
iyle, siyasal ve ekonomik eilimleriyle eski bir DP'
liydi.
Byle birini, DP taban neden kabul etmesindi? ..
P,ekala edebilir, kuraca bir partiyi iktidara getirebilirdi.
Grsel Paann da el al1tndan Alican'n girii2fl1

mini destekledii duyuluyordu. Giderek yaygnlaan

sy1entiye gre, Cemal Paann destei yalnzca manevi adan deildi, bir milyon liraya ya
stek de yeni partinin olumas iin ayrca salanmt.

Ne var ki, btn bu hesaplar -daha sonraki yllarda . da grlecei gibi- seim gereine pek
ayacakt. Hele Alican ve arkadalarnn ihtilal fikriyle ve hedefiyle uzlama biimindeik
ihtilalin hemen sonras akna dnen, ama sonradan yava yava kendini toparlamaya balayan
tabannda, rgtnde nasl bir etki yapacakt?.. . Bu ince ayrm, Alican'n kuraca partini
ne DP
oylarna seslenen bir baka partinin, Adalet Partisinin
doumuna yol aacakt,
DP oylarn kanalize etmek isteyenler, bylece, ikiye

blnm olacakla<d. Uzlatrc eilimle, DP felsefesini milli iradeyi mutlaka egemen k

arasndaki yol ayrm, sa oylarda yeni bir ufuk

almasna olanak verecekti,

Alican ve arkadalar artk aa kan giriimlerini o denli biimlendirmeye yaklamlard

ntlarda parnin adnn ne olacan tartr durumdaydlar. Kimine gre partinin ad Sosyal

mokrat Partisi olmalyd; kimine baklrsa, Hr Demokrat Parti diye adlandrlmak, oy taba
e alnnca, eyann tabiatna uygun dyordu.

1980 ihtilalinden sonra olduu gibi, 1960 ihtilalcileri de demokrat adnn parti ad olara
alnmasn yasakladlar.
Bylece, gnlerce sren hazrlklardan sonra, Alican'n Yeni Trkiye Partisi dodu.

208

Alican, eski DP oylarn toparlamak iin yalnzca

adnn yeterli olmadn kavrad iindir ki, partisine DP'yi simgeletiren adlarn girmesi
eriyordu, rnein, Menderes'in anl anl stanbul Valisi Fahrettin Kerim Gkay, YTP'de yer a
ordu. Adnan Menderes'in byk olu Yksel Menderes'e, Alican bir mektup gnderiyor, DP ide
alleripin yeni bir partide
gleneceini belirterek, gen Menderes'i partisine a
ryordu.
Yksel Menderes de, DP'nin devam grd bu
partide yer alyor, daha sonralar parti gezintilerinde
nemli bir ad olara:k halka sunuluyordu.
ubat 1961 balarnda bir baka siyasal devinim
gze arpyordu.
O sralarda Ege Gnei, > diye alaya alnan Emekli
Orgeneral Ragp Gmpala, zmir'den Ankara'ya mofotrenle geliyordu.
DP oylaryla ilgili giriimlerde YTP'nin dnda
bir baka siyasal paitinin douuyla yaplan hazr
lklar iin, Ankara'ya arlmt.
Gmpala'nn bir partinin bana geip gemev0cei henz belli deildi ama, emekli bir askerin hi
'tap ettii bir zmre vard ki, bu zm:e oy demekti,
mantndan geen bir devinmeyle yola kanlar da
sessiz sedasz almaktaydlar.
Bu grup, daha baka bir anlayn insanlaryd.
Onlara gre, DP, 1950'de milli iradenin egemenlii
fikrinin savunucusu o1mutu. DP oylarna dayanacak
bir yeni partinin, ayn anlay benimsemesi kanl
mazd.

Bir zamanlarn siyasal olaylarna merkez olan Sahk Bakanl yaknlarnda, Orduevinin tam ka
i kk Glpalas Oteline inen Ragp Gmpala, Ekrem Alican'la konutu. Ordu komutanl sra

km evresinde yer alan albaylardan biri olan inasi

Osma, Gmpala'nn yanndayd.
A:lican'la yaplan bu bir buuk saatlik toplantda
Hikmet Belbez, Erturul Alatl gibi isimler de bulundu.
nderlie kimin gelecei konusuna pek deinilmedi.
Ama, Alican, bir eski askere yeni ve gl bir partinin
genel bakanln brakacak myd? ..
Ah, yazg hi deimiyordu. Gmpala, Alican'
dan sonra ankaya Kkne trmand ve Devlet Bakan Cemal Paayla bir grme yapt.

Elbette yantn arad soru, bir siyasal parti kurmaya giriirse, askerlerin buna kar tep
inin ne olacan aratran bir soruydu.
Ragp Gmpala, yle diyordu:

... Gayemiz, vatandalar arasnda yaratlan mnafereti (ikilii) ortadan kaldrmak, vatanda
karde olarak birletirmek, 28 milyonunun 'birliini' temin etmektir . . >l
.
Kalabalk bir gazeteci grubu bu szleri dinlerken,

o gnlerin, sonraki yllarda dinleyecekleri szlerin belirli ve kes.in izgilerini gryor,

yadrganyorlard. 1960 ihtilali karde :kavgasn nlemek ama
,cyla yapld iin, Gr:sel Paann eilimlerini de bir
gn nce renen emekli orgeneralin, daha baka trl konumasn bekleyemezlerdi elbette.
Gmpala, gene gnn modas olan sloganlarla
szlerini srdrmt: Yeni bir parti olarak gerici

hareketlerle savam verecekler, komnizme dn vermemek iin, ellerinden geleni yapacaklar

Partinin ad ise, Trkiye Adalet Partisi olacakt.
210

27 Mays ihtilali, Ragp Gmpala'y 3. Ordu Komutan olarak buldu. Bir sre sonra, ihtilal
imi, Gmpala'y Genelkurmay Bakanlna getirdi ve .
. .


Ksa, ok ksa sre sonra emekliye ayrd.
27 Mays ihtilalinin Ordu'da yapt 'temizlikten
nasibini alan Gmpala'nn, ksa srede Genelkurmay
Bakanlndan emekli olmay iine sindiremedii bir
gerekti.
Siyasal bir partinin kurucusu olarak grlmeye
balamazdan nce ad, bir sylenti halesi ile daha da

yaygnlat. Gya, Gmpala, 27 Mays sabah ihtilalcilere bir sre direnmi, ihtilalin yap
n savunmutu. Ordu birlii fikrinden hareket etmek
zorunda kalnca, ihtilale, 3. Ordu olarak evet demiti.

Sylentideki mantk hatas ortadayd: htilal ynetimi, eer Gmpala kendilerine direnmi o
sre sonra Genelkurmay Bakanlna atar myd?.
Siyasal ortam yl1esine deiikti ki, arm olan

DP oylaryla rgt, bir emsiyenin altna girerek yeniden d may istiyordu. Kendilerini tem
decek olan bir partinin banda bir emekli orgeneralin bulunma
sn doal karlyor, giderek byle bir adn zarar de

il, yarar salayacan dnyordu. Zaman iinde Grrnpala'nn yerini, DP felsefesini s

n alacan, geici dnemde bu ad kullanmann
gerektiini hesap ediyordu.
Varsaym ve hesap yanl deildi.
1980'den sonra kurulup kapatlan Byk Trkiye
Partisinin bana da bir emekli orgeneral, Ali Fethi
Esener getirilmemi miydi?
Gmpala da istekliydi. Krgnd. Belki kzgn.
Birl siyasal partinin bakan olarak askerlikten sonra
211

lkesine hizmet verirken, saylan, sevilen bir insan olduunu bu yoldan kantlayabilirdi
.
Bylece, olan, olmutur, diyerek Alican'n yanna

g den DP'lilere kar, milli iradeyi yeniden canlandrp ahlandrmak isteyenler, Gmpala'n
nda Adalet Partisini kuruyorlard.
Sada iki paritinin douu ise, CHP'nin iine gelecekti. Parti nderleri byle gryorlard.
lar ne kadar blnrse, o denli ilerine geliyordu. Sa ve
gl oylardaki blnme, CHP'yi iktidara daha da ya:klatrrd.
Acaba, eitli dnemlerde yaplan bu tr hesaplar,
dilenen sonucu verecek miyqi? ..
Hayr!

Ankara'da yaplan hesaplar baka, yurt dzeyindeki nabz bambaka bir eydi. Hemen her dnemd
bu gerei grecektik.
212

4
1960'a ORANLA DEGK BR ORTAM
Belediye binasnn nndeki alan o denli kalabalk deildi.
Konya'ya bir k gn, ama . gneli bir havada
inmitik.

Kentin ii sakindi, Evren'in geliini, verecei nutku dinlemeye hazrlanyordu. Dor-.su biz
daha grkemli bir kalabalk bekliyorduk. Yoktu.
Orgeneral Evren ve Milli Gvenlik Konseyi yeleri
grndler.

ki uakla gelmitik. Kara Kuvvetleri ve J andarma Komutanlaryla uaa binen gazeteciler, n

e gelmilerdi. Ardndan Devlet Bakann getiren uak, meydana inmiti. Bu dzen, bir nlemdi
a Kuvvetleri Komutan, Devlet Bakanyla ayn uaa binmiyordu.
Devlet Bakannn uana bir' eyler olursa, yerini
alacak komutann ayr uakta olmas gerekiyordu.

Ne Ankara Etimesgut lavaalannda, ne uakta Devlet Bakan Evren'in, nemli bir aklama ya
dair bir belirti, bir dokundurma iitip grmemitik.
Telefona Nezih Demirkent geldi:
Aklama nemli, dedim. Vakit yok..
Ksaca
anlattm.

213

Devlet Bakan, 12 Eyll politikaclarna ilk kez

bylesine sert att ve ilk kez, eski'lerin siyasete giremeyeceklerini belirten bir ko
numa yapt.

Nezih'in ii bamdan aknd. Konumamdaki heyecan, nne uzattm nemli haberi -sezinledi
manki dikkatli tutumuyla izlememiti.

nk, Hrriyet'ten iki arkad o srada bir zam haberi nedeniyle Selimiye'de yatyordu, gaze
in o sradaki balca kaygs ve sorunu buydu. Doald da. nk hibir' gazete bnyesinden b
e dmesini istemez, bu olayn derin tepkilerini yaa:d. Gazete
ve gazeteciliin doas buydu.
Orgeneral Evren, daha nceki konumalarnda dile getirdii kurallar sylyordu balarda:
... lk geldiimiz gnden beri dedik ki: 'Biz bu
bozukluklar dzelttikten sonra gideceiz. Demokratik
sisteme dneceiz'.
Ve kendilerine bir plan verdik. Evvela anariyle
mcadele edeceiz. Ondan sonra Kurucu Meclisi kuracaz. Kurucu Mecliste yeni anayasa, s
eim kanunu, partiler kanunu gibi nemli kanunlar kartacaz ve

bir daha memleketin bu hale dmemesi iin karlmas lazm gelen btn kanunlar kartaca
.sonra Atatrk ilkelerine bal bir-yne.time devredeceiz, dedik.
Milli Gvenlik Konseyi dta kalacak deil. MGK

benzetme yapabilirsem, yle yapaym, Senatonun vazifesini grecek. Kurucu Meclisten kan k
anunlar bize gelecek, biz eer onu deitirirsek, deiik ekliyle yrrle girecek, eskiden
ibi tekrar meclise
gelip, tekrar gelme yok . . .
s Ocak 198l'di.
Evren Paa, Kurucu Meclise partili olarak, partilerden kimseyi almayacaklarn vurgulu
yordu.
214

Dorusu da buydu, nk, 1960'ta CHP kapatlmayan partiyse, 1980'deki mdahalede btn partil
ilk gn, faaliyetten men edilmiti.
Faaliyetleri durdurulan partilerin yelerini, Kurucu Meclise almay ya da almamay been

en veya eletirenler de kacakt. Madem ki demokratik parlamenter rejime geecektik, o re

jime yaam verecek partileri temsil edeceklerin Kurucu Meclis almalarnda bulunmamasn bi
eksiklik sayanlar kacakt. Aykr mant kabul edenlere gre de, siyasal parti yelerinin
u ya da bu biimde Kurucu Mecliste bulunmalaryla

yine, Mecliste ksr siyasal ekimeler egemen olabilirdi. Anlalan oydu ki, MGK, uzun sr
ten sonra karara varm, Kurucu Mecliste faaliyetleri
durdurulan, ama kapatlmayan partilerden hi kimsenin bulunmamasn uygun grmt.

Evren Paann Ocak 1981'de syledii bir iki cmle, ardmdan gelen aylarla yllarn kulislerde
tartlan nemli esi olacakt.
... Kurucu Meclisten sonra normal dzene, parlamenter demokratik sisteme dndkten sonr
a da Trkiye'nin kaderi, memleketi bu hale getirenlere tekr r tesHm edilmeyecek . .
. diyo:du Evren Paa.
Halkn huzurundaki bu son aklama, bir siyasal etki yapt.
Bizi telefonlara koturup gazeteleri uyarmamza
neden olan cmle de buydu.
12 Eyll 1980'in zerinden drt, be ay gemiti.
Siyasal partiler kapatlmam, Evren Paa deiik demelerinde . bu partilerin kapatlmasna
mi, aksine yeni seim sistemi ve siyasal partiler yasalar ktktan sonra, partilerin bu
alara uygun dzenlemelerle alabileceklerini ieren konumalar yapmt.
215

Her ne kadar Ankara kulislerinde, MGK ynetiminin ynelilerini koklayanlar arasnda eski
.siyaset

ilerle ilgili kimi kararlarn alnaca yolunda sylentiler de yok deildi. Bu kararlarn n
ca belli de

ildi. Kimine gre, 12 Eyll ncesinin partilerini yneten kadrolar siyasal kstlamaya bala
aklard, kimileri ise daha geni kapsaml bir kstlamann sz konusu olduunu ileri .srydr
Oysa, Kenan Evren Paa ilk kez, geni kapsaml
griinen bir aklama yapyor, ... Demokratik sisteme
dnldkten sonra -da- Trkiye'nin kaderinin, memleketi bu hale getirenlere tekrar teslim
edilmeyeceini..: aklyordu.

Bu konumann nemi uradayd ve zerine gitmekte, daha akla kavuturmaya almakta hakl

'Siyasal k:srtlama' nereye dein uzanacakt?.. Evren Paann sylediinin balangcyla son
makta glk ekiyorduk. 12 Eyll ncesi parlamento yeleriyle daha nceki TBMM yeleri de bu
ann iine girecek miydi?... Y!oksa, bu lmnumann zerinden bir sre getikten sonra, eski
tilerin rgtlerinde alanlarn da siyasal kstlamaya balanacaklar, yolunda bir haksz

Konya'dan Adana'ya, skenderun'a ve buralardan

Gaziantep'e uzanan uzun bir gezide, her akam bir kokteyl parti nedeniyle yanyana
gelebildiimiz MGK yelerinden bu konuda aklama almaya alyorduk.
Olanakszd. Hibir ey sylemiyorlard.

Kstlamann snrn renmeye almamzn nedeni akt: Eer kimlerin, hangi kiilerle ka

kstlanmaya gireceini renebilirsek, daha anayasa

kmadan, seim ve partiler yasasnn ucu bile grnmemiken, yeni kurulacak partiler dzenin
kn hazrlklarn nereye varabileoeini kestirebilecektik.
Ama, o srada u aamadaydk:
Eski partiler -belki- varlklarn srdrebileceklerdi. Bir Adalet Partisi, bir Cumhuriyet
Halk Partisi gene var olacakt. Ancak, bu partilerde 12 Eyll ncesinin ne yneticisi,
ne de parlamenteri bulunabilecekti.
Bu, kesindi.

12 Eyll ncesi partilerin varlklarn srdrebileceklerini Ocak 1981'de varsayarken, ne den

i saf ve Ordu'nun kararll zer'inde ne denli az eitilmi olduumuzu, daha sonralar anla
tk.
Bizi bu yargya gtren nedenler vard.
6 Nisan 198l'de Newsweek dergisine bir deme veren Evren Paa, . .. Biz partilerimizi
kapatmadk, sadece faaliyetlerini durdurduk . .
.

diyordu.

Parti ii demokrasinin yitirilmesinden doan sonular srekli getimekle birlikte, 12 Eyll

si partilerin btnyle kapatlacan gsteren herhangi bir dokundurma yapmyordu.
Hemen ardndan, on iki gn sonra Financial Times'a verdii demete ise, 'eski politikacla
r'n durumuna biraz daha aklamal deiniyor, . . Trkiye'yi
.
,eyll ayndaki duruma getirmi olan politikaclarn
Kurucu Meclise ve 'onu takip edecek parlamentoda
yer almalar uygun' olmayacaktr. Kald ki, bu milletin arzusuna da uygun olmaz . . .
diyordu.
Bu gelimeleri, 15 Ekim 198l'e dein izledik.
217

O gn, TV ve radyodan yaymlanan konumasnda Evren Paa, Trkiye'de kurulacak zgrlk de

. . ac hatalardan sorumlu olmayan, ideolojik dogmatik sapklklardan uzak, Atatrk ilk
elerinde birleebilen gelecee dnk partilerle yeniden balamak
maksadyla. . . partileri feshetme karar aldklarn. . .
aklad.
Ekim 1981'in ardndan, yeni siyasal partilerle ilgili
olumalar, konumalar, tartmalar birbiri ardndan
balayp, geliip serpildi.

Blend Ulusu'nun bir parti kurarak, bu siyasal kuruluun bana gemesinin onayland ak b
ekti.
Ulusu'nun parti kurma giriimini, batan sona de
in, mantn gereki gstergesiyle izledim.

Kurulmu deil de, kurdurulmu bir parti izlenimi verecek bir siyasal kuruluun genel b
seimde hibir ans olmadn btn bir dnem boyunca savunageldim. Sanrm, bu nedenleri s
Milliyeti Demokrasi Partisini kuran emekli Orgeneral Turgut Sunalp'n imeklerini zerim
e ektim.

MDP'yi kurulu ve oluma aamasndan seim gnne dein savunanlarn hakl gstermeye alit
bir gnde iflas edip gitti.

6 Kasm gn Sunalp'n i,ktidar olacana inananlar, 7 Kasm sabah Sunalp'n nc parti ol

ldlar. rnein, MDP yanls tutumunu

-bir mr boyu saylabilecek sre olan- bir yl boyunca savunagelen, tersine tutumda olanl
ar da gazete kulislerinde yeren Mehmet Barlas, seimden sonra, bana, Sen hakl ktn, ded
219

Hakl kmaya uramamtm, 'halk bir lde tanyan, benliini yanl hesaplara mahkum etm
MDP'nin alaca sonucu ok ncesinden grebilirdi.
nk, halk, 196l'de de daha sonraki seimlerde
de pein yarglar yanltan bir oy davrannda bulunmutu.

Kendini gl, gelecek gnlerin mutlak iktidar gren CHP ile smet Paann, 15 Ekim 1961 gn
eimde dtkleri ac durum, hi unutulur muydu? ..
Siyasal hava, devlete egemen olan glerin kestirimleri, hep smet Paann yanndayd.
Giderek etkisini srdren Metin Toker'in Akis dergisinin seim ncesi kapak kompozisyonu
, hi belleklerden kar myd? . . .

Akis, seim ncesi saysnn kapanda bir Trkiye haritas yaymlamt. Her ilde hangi part
anacan renkli olarak gsteriyordu. CHP kestirimlerini yanstan bu haritaya gre, bir iki
ilde, bilemediniz be alt yerde, yeni kurulan partiler seimleri kazanyordu, 67 ilden
geriye kalanlarda ise, alt oklu
CHP ambleminin sonucu ald ilan ediliyordu.

28,8 milyon nfusu olan Trkiye'de, 12.295.305 kiinin oy verme hakk vard. Seime katlma o
an ok yksek olmutu, 10.5 milyon kii sanda gitmiti. Sonu uydu:

Gl, eriilmez, yeni sivil ynetimin mutlak iktidar varsaylan CHP, ancak yzde 36,7 oy al
3
milletvekillii kazanmt. ktidar deildi.
Yeni kurulmu, ezilmi kitlelere seslenen AP ise, oylarn yzde 34.8'ini alarak 158 mill
etvekili ile parlamentoda ikinci parti olmutu.
220

CKMP yzde 14 oyla 54, YTP ise yzde 13,7 oyla

65 milletvekili karmt.

CHP bu sonuca diledii biimde hazrlayp Kurucu Meclisten geirdii seim yasasyla varmt
l, tertipli hibir ilemin, seimi, semeni etkilemeyecei daha 1 961'de ortaya kmt.
Trk ulusu, bir baka ulustu.

Hele, 1961 anayasasnn yeni ocuu olan Cumhuriyet Senatosu seimleri, CHP iin tam hezimet
ti. Milletvekili seimlerini nispi oyla yaptran CHP, kendine o denli gven duyuyordu
ki, senato seimlerini ounluk sistemi ile yaptrmt. Sonu ise, AP'nin zaferiydi. Bu ye
i senatoda 71 senatrle ounluu ele geiriyor, CHP ise ancak 36 senatrlk alarak ikinci
parti oluyordu. YTP 27, CKMP 1 6 senatrlk alyordu.
1981 'den 82 ve 83'e biz, bylesine sonular, bu
sonulara hangi nedenlerle ulaldn bilerek giriyorduk.
Siyasal alana soyunan kiiler deiebilirdi, yeni

partiler kurulabilirdi, ne var ki, Trk halknn geleneksel doasnn yeni bir biim almas
kszd. Benimle, benim gibi dnmeyen yazar - izer, giderek yeni siyaset adamlar arasndak
sl savam da bu anl y
ayrmndan kaynaklanyordu.
Ancak, bir kukunun getirecei sonu da, daha balarda, gze arpt:
12 Eyll ncesi partilerin varl srp gitse, bu
partilere can veren kadrolarn, 'kendi dorultularnda'
davranacaklar belliydi. Partiler rejimi, 12 Eyll ncesine dnecekti. Oysa, lkenin sivil

etimde de 221

en azndai be, on yl srecek huzura gereksinimi varcl. 12 Eyll bir Sn deil, bir ba
yleyse, yeni bir Meclis, yeni bir siyasal kadrolar
dzeni gerekiyordu.
Atatvk'n, CHP'yi neden kurduuna ksaca bir

gz atlacak olursa, byk kurtarcnn yapt bir devrimi, halkta srdrmek iin partileme
kard.
.

yleyse, 12 Eyll ile halk arasnda bir kpr olacak siyasal bir bnyenin kurulmasn, tevi
gerekmez miydi? . . .
Bu nedenlerle, her eye yeni batan balamak,
faaliyetleri menedilen partileri tmyle kapattktan
sonra, devletin btn sorunlarn sivil yaamda da
srdrecek bir parti kurmaya ynelmek gerekiyordu.
Bu parti, daha kurulmas. iin en azndan bir yl

sre gerektii gnlerde bile, ilk azda bir 'devlet partisi'nin kurulmakta olduu biimind
umland.
Kulislerden aldmz bu bilgileri kada aktard

mz zaman, etkili hibir evreden de tepki grmyorduk. Bu tutum, rendiklerimizin dorulu

iyordu.
222

s
BR BNA, ODA, PART
1 Ocak 1983'ten balayarak,
Babakanlk binasnn ayr odasnda,
yeni siyasal partinin kurulmasyla ilgili almalar,
ayr kii tarafndan yrtlyordu.
Babakanlk makam odasnda Blend Ulusu, sa
-orta sa- nnist ya da lml CHP'lileri de iine

alacak geni tabanl bir partinin nasl kurulabileceini aratrp, bu almalarn anka
utunda srdrrken,
Babakan Yardmcs Turgut zal, gn gelip de
siyasal partilerin kurulmasna izin verildiinde kurmay planlad partinin ana kadrosunu o
luturuyordu.
Babakanlk Mstear Necdet Calp, bir yandan
par,ti giriiminde yardmc olmak ya da bu partinin

iinde bulunmak iin Blend Ulusu'yla grmeyi isteyenlere arachk ederken, eski CHP'li olup
da sol oylarn bir parti bnyesinde toplanmasn isteyenlerin kendisiyle kurduklar temasl
ardaki szlerini dinliyordu. Calp de, bir karara varmak iin doluyu boa, bo
u doluya koyuyordu.
Babakanlk makam odasnda, yuvarlak masann

bir yanna ilitikten bir sre sonra, Blend Ulusu, sorularm karsnda ksa bir aklama ya

Bir grev verdiler, deneyeceim, uraacam, bakalm olacak m? dedi.

in artk gizlisi sakls kalmamt. Hemen btn
kulislerde 12 Eyll felsefesini srdrecek bir partinin
kurulmasnn, arzu edildiinden sz ediliyordu.

Bir devlet partisi diye nitelendirilen, ancak byle bir adlandrmann beraberinde eitli
akncalar getirecei gzetildii n, milletin ounluunu sinesinde toplayacak bir ana par
aka kurulaca belirtiliy rdu.
Bu partinin kurulmas iin gerekli zaman hem
vard, hem yoktu. nk, 1 983 sonlarnda demokratik
parlamenter rejime geilecei belli olmutu. Bir ana
partinin kuruluu gecikirse, 1980 rej imine gnlden
balanm olan geni ynlarn baka kanallara doru almalar olasl vard.

Bu parti -gnn koullarn hesap edenler iinulusun oylaryla mutlaka iktidara gelecekti. D
iyasal sistematie gre, 12 Eyll felsefesini sivil dnemde de yrtecek bu partinin yalnz
demokrasi oyununu srdrmesi hem d evrende, hem de i evrende yadrganabilirdi. Bu parti,
utlak ounluu en st dzeyde alacakt ama, bir de muhalefet partisine gereksinme vard.

Bu muhalefet partisinin de orta-sol oylar toparlayan, ama evrene, Trkiye' de iki p

artili bir demokratik rejimin yerlemekte olduu yargsn pekitiren bir parti olmas gereki
ordu.

Gl devlet partisinin oy taban Adalet Partisine dayal olacakt. Bu ana ekirdek evres
i sa oylarla, nn simgesine bal eski CHP oylar da

toplanacakt. Yurt dzeyinde geni lde bir OY koalisyonu sz konusuydu.

224

Byle bir partiyi kim kuracakt ve yrtecekti? ..

Elbette, byle bir partinin nderliini askeri ynetimin Babakan olan Ulusu'nun stlenmesi
oruydu.
Ulusu, yalnzca askeri dnemin Babakanln yapm

deildi, 12 Eyll'den bir ay nce Deniz Kuvvetleri Komutanlndan ayrlmt. Kaderde, fikir
anta askeri ynetimin nderliini stlenen yksek komutanlardan ayr dnmesi ya da daha ba
ere sahip olmas olanakszd. Ayrca babakanl dneminde kamuoyunda, halim selim, munis,
'c ters decek herhangi bir eylemin iinde bulunmayaca benimsenmi bir kiilii vard.
Aslnda, 1980 ynetiminin Trkiye iin dnd
siyasal yelpazenin iki partiye dayand anlalyordu.

Bir parti kurmann zorluunu biliyorsunuz, sayn Babakanm dedim Ulusu'ya. Bu partiyi ku
k iin, nasl bir alma yntemi izliyorsunuz?
Babakan, ellerini gsnde bititirdi. Hemen
herke.sle konuuyorum, gr alyor, onlar dinliyorum.
Sorular soruyorum. Nasl, kiminle ve ne ekilde bir
parti olmas konusunda evreyi taryorum, diye yantlad, Babakan Ulusu.
Sz aramzda, particilik pek benim anladm i
deil. Kolay da deil. Ben askerlikten gelmiim, eski
babakanlar gibi sabahtan akama burada, daha sonra
parti ileriyle uramak, kolay i deil benim iin diye
ekledi.
Ama? .. .
Ama's u ki, bir grev aldm zerime. Sa oylar,
lml sol oylarn byk bir blmn, lkenin yeniden
bir kargaaya gitmemesini isteyen, 12 Eyll felsefesini
itenlikle benimsemi olan kiileri bir araya getirmeye
calacam. dedi Ulusu.
Zot bir grev, efendim, dedim.

225

Zor, ama grev. Memleket bana byle bir grev

stlenmemi emrediyorsa kamamam. Fakat sylyorum, bu aratrmalarmdan ne kacak pek bilemi

. Bu aratrmalar yaptktan sonra, neyin ne l
de olacan kararlatracam.

Bylece Babakan Ulusu, bir almann iinde olduunu doruluyor, ancak, deneyiminden ne s
a konusunda ne karamsarlk, ne de iyimserlik
belirtiyordu. Bu konumamzdan kardm tek sonu,

Ulusu'nun, istekler dorultusunda bir parti kurup kuramama aamasnda almalar yaptn g
u.
Kimlerle alyorsunuz? diyecek oldum Babakan Ulusu'ya.
Ad vermekten kand. zenle.
Baka bir noktaya srkledi konumay, Mesela,
sen byle bir parti iinde, kurucular arasnda grev
verebileceim tandk ad syleyebilir misin? diye sordu. Birden gelen soruya yant vermenin
gln syledim. Dn yleyse, bildir, dedi.
Dilerseniz, Turizm Bakan lhan Evliyaolu'na ileteyim, sizinle her an temas kurma zorl
uu olabilir de ..
dedim.
Szckler zerine bastrarak, Yok dedi. Dorudan bana bildir.
Ayrldk.
tekiler de birleiyordu.
Zamana ve ortama -1960'larda DP'de olduu gibi- ayak uydurmak gerekliliini kabul ed
en Adalet Partisinin kimi. eski milletvekilleri, Ulusu'nun kuraca partiye --27 Mays
tan sonra YTP' de olduu gibi- 12 Eyll'den sonra da katlmann cokusu iindeydiler.
226

lerinde, artk geriye dnn olanaksz oldu

unu itenlikle kabul edenler olduu gibi, eski partilerine krgn olanlar da bu arada siy
asetin dnda ne olursa olsun kalmamay dleyenler de vard.
Babakann kuraca partinin ana ekirdeini stanbul' da ve Ankara'da ayr ayr alan iki
grnyordu. Hepsi eski AP'li idiler.
stanbul'da Cemal Tarlan, Sebati Ataman, Celal

Yardmc'nn nderlik ettii yeni parti almalarna

kout olarak, Ankara'da da Ahmet ihsan Krml, Sleyman alar ve Ylmaz ztuna gibi adlar k
u.
Bu kadro, Ulusu'nun bakanlnda kurulacak bir
partinin baar ansn kanlmaz gryorlard, hele
Sleyman alar, o denli hararetli biimde olay savunuyordu ki, cebinde yeni partinin kur
ucular listc si Anadolu Kulb'nde geziniyordu.
Blend Ulusu adna hkmetin iki yesi, Turizm
Bakan ilhan Evliyaolu ile Sanayi Bakan Mehmet
Turgut da, partiyi kimlerle kuracaklarna dayal srekli alma iindeydiler.
Yaptklar grmeleri, aldklar sonular Ulusu'
ya aktardklarndan kuku duyulamazd. Ulusu da bu
adlar arasnda hangilerinin kuraca bir partiye yara
acan, kimlerin daha iin banda yeni partiyi tkezleteceini sorup soruturuyordu.
Bu arada, Adalet Partisinin tabanna dayanarak
ykselecek yeni partinin baarl olmas iin, eskiler
in desteine gereksinildiini anlayanlar da vard, bu
gruplarm iinde.
rnein Ahmet hsan Krml, 1982 ylnn son
aynda, bir gn, eski nderi Demirel'i grd. Krml,
227

e.ski nderi Demirel'e, lhan Evliyaolu'nun kendisiyle grmesini, i tcdiini sylyordu

Demirel sordu:
Ne konuacak benimle?
Yeni kurulacak parti meselesini.
Ben siyasetin iinde deilim ki, yasaa dahilim
ben.
Krml biraz daha alyordu:
Sizinle sayn Babakann grmesi isteniliyor,

dedi.
Demirel , sorusunu bir baka biimde yineledi:
Sayn Babakan Ulusu, ne konuacak benimle,
konumam imkansz, yasak var ortada.
Krml direniyordu:
Bir konumak istiyor, dedi.
Demirel kesin yant verdi:

Konumak istiyorsa, konualm. Yalnz 'gizli' konumam. Birisinin evinde ya da bir baka ye
de, Babakanlk konutunda grmem. Ulusu benimle grmek istedi, davet ettiler, geldim deri
ri girerken.
karken de davet zerine geldiimi aka sylerim.
Bu denemeler, birka yerden ulat Demirel 'e. Verdii yant bu ereve iinde kalyordu.

Ocak 1 983'tc artk Ulusu'nun bir parti kurma hazrl iinde olduu, kamuoyuna yansmt.
in kurulu hazrlklarn, eski AP'lilcrden skender Cenap Ege'nin, Haldun Menteeolu'nun, F
k Ilgaz'
n stlendikleri de aa kmt.
in ilgin yan, kimi bakanlarn siyaset yasann yrrlkte olduu Trkiye'de, yeni bir
lklarn aktan balattklaryd. Buna kar

n Ulusu, eitli ksa demelerinde, Ben kimseye grev vermedim, bir parti iin nabz yok
minde konuuyordu.
228

Ama, yeni bir partmn oluturulmas hazrlklar

hzla srdrlyordu.
Bu arada, Tercman gazetesinde kan bir baka
demecinde, Gerekirse Sleyman Demirel ile de gr
rm diyen Babakan Ulusu'nun, bu sorunda hangi
noktaya varaca artk o gnlerin gzde konusuydu.
Demirel'in kans deimemiti. Ulusu ile syledi
i koullar altnda grebilirdi. Ama, bu grme nasl olacakt? ... 'Yasakl bir insanla'
akan, bir parti kuruluu iin nasl olacak da yanyana geleceklerdi?

Blent Ecevit,

Byle bir dnemde, bu koullarda bir sosyal demokrat parti kurmaya ynelmek, dorudan sosya
l demokrat fikrine kar gelmektir, diyordu.

Ecevit, CHP oylarna dayal bir yeni parti olumasnn kesinkes karsndayd. Sosyal demokra
parti kurulamayacana gre, sosyal demokratlar halk bilinlendirmek iin yurt dzeyinde de
neklerle, bildirilerle yaygn bir alma yapsnlar, daha iyiydi. Ecevit, bir baka inancn i
deydi. CHP ve AP taban oylar, birbirleriyle ylesine kaynamlard ki, eski krgnlklarn
itmiti.

Ayrca Ecevit'e gre, bata basn, sonras aydnlar zerlerine den grevi yapmyorlard. B
partilemeye gitmek, tarif zerine kurulacak bir partiyi kurup glendirmek anlamszd.
Kalabalklar, rgtlenip partilemeye ahtlar Trkiye'de diyordum Ecevit'e. Ortann solu
yeni bir parti aray iinde olacaklarn, kabullenmek gerektiinde direniyordum.
229

Bu grmemizde, Ecevit'in kesin kar kyla,

bir orta sol partinin kurulmasnn nne geilerneyecei kesin varsaym ile, szlerimi ak
dk.
Bu da partileme srecinin bir baka olgusuydu.
Ulusu'ya, Sa - sol deme, bir parti kur, her kanadn temsilcilerini ieren bir parti.
Partiye can vereceklerin komnist olmamasna zen gster,
biiminde
telkinler yapld da yaygnlamt.
Eski AP'lilerin kmelemeye alt bu partiye

manevi destek vermesi gerektiini savunanlarsa, Ulusu'nun Demirel'le grmesinde yarar gr

rlard gittike.
Ulusu'nun bir parti kurup kurmamaktaki yargs
tepeye trmanyordu.
Ulusu'nun dnr eski dostum Burhanettin Balkanolu, Bu Sleyman Demirel vatan haini, diye
a
rd.
Ankara'da, RV lokantasnda yemek yiyorduk.
Neden? diye sordum.

Eer, Ulusu'ya destek verseydi, Milliyeti Demokrasi Partisi bu ekilde kurulmazd dedi. O
sa, politik hrslarndan vazgeemedi, Ulusu'ya destek vermedi, davaya ihanet etti.
Ama, DemireFin eski bir partinin oylarn, baka
birine devretmesi gibi, bir yetkisi yok. Oylar, miras yoluyla alnp verilir mi? . .
. Eskiden grdk bunlar, tam tersine sonular kt, diyecek oldum Balkanolu'na.

ylesine hiddetliydi ki, szlerimi neredeyse azma

tkt.
Savunma bu adam bana, diye bard gene.
230

Savunmuyorum, ama ben de olsam, bu koullarda, bir bakasna giderek eski partimin oyla
rn sana veriyorum diye bir vaadde bulunmam. Bu tutumu yaparsam hem kendime, hem de
baka kesimlere kar sorumlu olurum be Burhan ..
.

dedim.
Kes, kes!.. dedi. Sizler zaten lkenin yararlarn ne anlarsnz ki? >l
..
lkenin yararlarn bizden ok iyi anlad anla

lan Burhanettin Balkanolu, eski AP'nin genel bakan yardmclarndan, bu partide sz sahib
adettin Bilgi ile temas olana arad, buldu, konutu.
Ocak 1982'nin belki de bir pazar gnyd.

Bilgi, bir zamanlar Milli Savunma Bakanl yapmt, bakanln mstearl grevini de Ul
da.
BiLgi'in sonradan partisinin nde gidenlerine verdii bilgiye gre, Ulusu, kendisine
parti kurma grevini aldn, bu partiyi nasl

bir

kurmas gerektii
zerinde fikrine bavurduunu, sylemiti.
Bilgi ise, bir parti kurmasnn doru olmayaca
n, sylemiti.

Ulusu, bu tr temaslardan yukar odak noktalarnn haberi olmadm syledikten sonra, Dem
u konuda neler dndn renmeye istekli oldu
unu belirtmiti.
Demirel ise, eski AP'nin desteiyle kurulacak bir

partinin demokrasiye glge drebileceini sylyordu. Byle bir partinin kurulmasyla hkm
atn yklenmesi, dolaysiyle Silahl Kuvvetlerle ankaya'y skntya drmesi olanaklyd.
231

Daha tesi, 1965'lerin, 1 960'lardan kalan bir forml derhal ileyecek, ordu art AP eitti
iktidar
forml, o zamanlar iletilen CHP art ordu eittir
iktidar slogan gibi alacakt.
Babakann bir partinin lideri olmas da devletin
maddi olanaklarnn bu parti iin kullanld sylentilerinin yaygnlamasna yol aacakt.
u olasl biliyordu, bana bir parti kurarsam bu partinin devletin hibir imkanmdan yarar
lanmas sz konusu olmayacaktr, diyordu.

Ama, kar partilerin gerek olmasa dahi, bylesine bir olguyu vurmasna sylentilerle yay
ar kukusuzdu. Eski AP'lilere gre, partilerin hrulmas
koullara balanmamal, zgr braklmalyd.
Bu grleri Bilgi -AP nde gidenlerine gre

Ulusu ile yapt konumada, ksmen sylemiti. Demirel'le bir kez daha konutuktan sonra,
olu'
nu arad, Demirel'in de bu .yolda dndnn Ulusu'ya iletilmesini rica etti.
Bir sre sonra, Balkanolu'nun haykr, D rnirel
ve arkadalarnn hainlii zerindeydi.
232

6
GEREK BR ESK ASKER
Bakentte hibir olay gizli kalmazd.
Bu sonu, eyann tabiatna o denli uygundu ki,
Ulusu'nun parti kurma almalar srasnda att her
adm, en ge iki gn sonra, siyasal kulislere yansyordu.
Doaldr ki, siyasal kulisler kadar gelien olaylar
izleyen her odak noktasnca her ey, alabildiince geni biimde reniliyordu.

Eski AP'liler, sa oylarn yeni bir parti bnye.sinde toplanmas isteklerine engel olanl
arn banda Demirel'i grdklerini, artk saklamyorlard. Yeni partinin nndeki engel, Dem
. Bunu aktan sylyorlar, gazete brolarna dein bu savlarn taryorlard.
Fakat, Ulusu gerekiydi. Bir partinin kurulmas

iin geerli olan koullarn bir araya gelmemesi durumunda, sonucun baanh olamayacan gr

9 Nisan 1 983 Cumartesi gn, Babakanln merdivenlerini trmanrken, biraz sonra beni kabu
decek olan Sayn Ulusu'ya parti iin saptamam istedi
i isimleri sylememi isterse ne yant vereceimi d
nyordum.
233

Sknt uradayd: Daha nce politik deneyimden

gememi insanlar, politik dneme girilince baarl
olacak kiiler, diye nasl anlatacaktm.
Babakanlk, cumartesi gnlerinin olaan sessizli
ini yayordu.
Saat 11.lS'te zel Kalem Mdr Tevfik Ertrk,
beni, Babakann yanna ald.
Ulusu, karlad, iki 'yanamdan pt.
Dostluunu hi esirgememiti. Dorusu, Ulusu'yu
uzun yllardr tanrdm, severdim, saygm bykt. Ba

arl olmasn itenlikte diliyordum. Fakat, siyasal ortamn iinden kan koullarla hem ba
e parti nderliini birlikte nasl yrtebileceini pek
kavrayamyordU!ID. Oysa, Ulusu, iki grevin bir araya
gelmesinden duyduu skntsn zaman zaman, szlerinin arasna da sktrmam deildi.
ailesinin siyasal bir parti nderliine pek yanl olmadn da dokundurmutu, birka kez.
Oturduk.
Daha soru yneltmeme, parti zerindeki gelimeleri amama olanak vermeden:
Parti kurmaktan vazgetim. Gereken yerlere de
durumu syledim dedi.
Yzne bakakaldm. Oysa, o saate dein darda

giderek Ulusu'nun kuraca parti zerinde hararetli tartmalar, kimi evrelerde ise hazrlk
vard, biliyordum.
aknlma kar, hafife glmsedi.

Nedenleri vard, aka syledi:

Bir defa tabiatm bir parti liderliine yatkn de
il, almamm. Btn gn Babakanlkta altktan
sonra, geceleri parti merkezinde, pek snamadm
234

parti ileriyle ugramay istemiyorum. Ailem de istemiyor dorusu, dedi Ulusu.

!Ulusu, Daha nemlisi, aratrdm, soruturdum,
hani bizim askerlik mesleinde bir 'kurmay bakan'

vardr; ktann sorunlarn zerine alr, yrtr, komutann son direktifine uygun olarak yap
e birini bulamadm parti iin. Bir ikinci adam. Yok.
Fikirler darmadank, diye srdrd.
Peki ama Paam, imdi ne olacak? .. Sanrm byle bir partinin kurulmasnda gelctcek iin
gr
lyor dedim.
Dorulad. Bu memlekette
bir ben yokum ya,
memleketin birok evlad var, onlardan biri pekala bu
grevi stlenir ve yerine getirir, dedi.
Kararnz onayland m? '

Ben gerekelerimi syledim, affm istedim, durum bu noktada dedi Ulusu. Baktm ki, ona gr
orun bitmiti. Grevi yapamayacan kesinlikle sylemiti.
Ne yapacaksnz seimden sonra?
lkemin verecei ne grev varsa, onu yerine getireceim, dedi Babakan.
rnein Meclis Bakanl grevini stlenir misiniz?

Eer gelecek Millet Meclisi isterse, grev vermeyi kararlatrrsa stlenirim, byle bir g
Esasen, Millet Meclisi Bakanl gibi, partilerle ankaya arasnda bir kpr grevi yapacak
o takdirde kabul edebilfrim.

Ulusu, inan olsun ki, o srada babakanl erefiyle, onurlu hizmetleriyle brakmaktan te
bir ey dnmyordu.
Ayrlrken, kucaklatk.

235

Her zamanki ricasn yineledi. Kendisine dayal bir 'ey' yazmamam istedi.

Bir iki gn geti. Ulusu'nun kuraca parti zerinde sylentilerin, tartmalarn, yaktrma
s kesilmiyordu.
12 Nisan 1983 gn, Milliyette siyasal trafik bir
hzland ki bal altnda yaymlanan bir yazmda,
Ulusu'nun parti kurmaktan vazgetiini st kapal
biimde kamuoyuna duyuruyordum:
Dne dein zerinde pek ok ey yazlan gelime
-nedense- hep sa oylarla merkez oylarn bir kuruluta

kanalize edilmesine duyalyd. Kkende, bir merkez partisi, bir sa-merkez ya da orta me
rkez parti niteliiyle oluturulmaya allan bir yeni siyasal organizmann baar ans ze
dr sregiden aratrmalarn nereye
vard nemlidir.
Byle bir partinin 'Tepesinde grev alacak insan'la
ilgili varsaymlarn bugn de geerliini koruyup koruma
d, nedense, hep dikkatlerden kamtr. Gnden gne de

ien gelimeleri iyi gzlemleyenler, hala, eski varsaymlardan yeni sonular karmay srd
.
Bir insan, bugn hangi grevde olursa olsun, isterse

Babakanlk koltuunda bulunsun, yaplan ya da bizzat yapt aratrmalar sonunda acaba kend
lesine sorumlu
luu byk olan bir greve hazr hissetmekte midir?

Gn gelmi, yaplan ya da yapt aratrmalar sonunda bir 'evre oluturma' noktasnda tka
. Bir yandan varsaylan bir iktidarn babakan olmak, bu ar greve kout olarak o partinin
derlik sorumluluunu da yrtmek, daha nemlisi b iki grevi yrtrken
'evresinde bulunmas gerekli ikinci adamlar'dan bir lde
yoksun olduunu saptamak.
236

Btn bunlar gz nne alnarak bu konuda kimi almalarla ilgili grafiin hayli dk dzey

onucu kendiliinden ortaya kacaktr.

rnein salam kiilie sahip Sayn Ulusu ile ilgili varsaymlarn -konuya belirttiimiz al
dndageerliliini artk korumad gibi bir sonu belirecektir.
Gl bir olaslkla Sayn Ulusu'nun yeni bir organizmaya

adyla can vermeyeceini ele alrsak, sonunda teki iki olaslk zerinde durmamz gerekebili
Parti kurulular aamasnda birine tekinden daha fazla arlk vermeden 12
Eyll f else/esine uygun olacak btn organizmalara olanak
tannaca olasl g k.azanacaktr. Ya da bir merkez sa
partiyi kuracak yeni adlarn ortaya kmas beklenmelidir.

Ne var ki, her giriime ans verilecei srada gelecekteki siyasal dalgalanmalarn yozlamas
lemek iin kimi 'denge adamlar'nn grevlerini baka makamlarda srdrmesine zen gsterileb
Partilerle, devletin teki gl odaklar arasnda doabilecek srtmeleri nlemeyi amalay
f else/ esine inanm kiilerin baka nemli grevlerde -rnein Meclis Bakanl gibi- gr
lmesine dikkat edilebilir.
14 Nisan 1983 Perembe gn ise, Ulusu'nun parti kurmaktan vazgetii, bir partiye nder olm
ayaca
-kendi szleriyle- kamuoyuna aka bildiriliyordu.
Bu, nemli olayn ierii ile yksn yle anlatyordum:'
Alt aydan bu yana, AP ve CHP oylarndan oluan bir
tabana dayal sa merkez ve liberal bir partinin bana

geecei, hemen hemen kesinlikle ne srlen 12 Eyll Harekat'nn Babakan Blend Ulusu, ke
ifunlerle byle bir partinin nderliini stlenmekten vazgeti.
Ulusu'nun parlamenter rejime geildikten sonra da 12
Eyll felsefesinin yrrlkte kalmasn salayacak bir par237

ti.yi kurmak iin srekli zorland, siyasal kulislerde ne

srlyordu. Ulusu ise, 12 Eyl'den bir ay ncesine dein

Deniz Kuvvetleri Komutan olarak Trkiye'nin iinde bulunduu koullar bildiinden tr, si
ime geildikten sonra gelecei ayn izgide srdrmenin nemli bir grev oLduunu kabul ediyo
Nitekim, kimi zaman basna verdii demelerle, zaman
zaman basn toplantlarnda, zerine byle bir grev d
erse bu grevden kanamayacan dile getirmiti. Son
alt aylk dnemde Babakann <<Partinin kuruluuyla ilgili

temaslarda bulunduu, bu partinin ana kurucu kadrosuyla

gelecee dnk program zerinde almalar yapt yaygn olarak syleniyordu.
Youn almalarn
<<kuvvetten
fiile kmas aamasna gelindii bir srada, geen hafta
Cuma gn Ulusu'nun -kendince nedenlerle- bu gr.evi
zerine almaktan vazgetii ama, baka bir kiinin kuraca
byle bir <<Partide fiili grev almasna elden gelen her
trl yardm yapacan syledii renildi.
Olayn eriinde :Yatan
Milliyetin 12 Nisan 1 983 gnl saysnda <<Ankara'dan
stununda yer alan Ulusu'nun grevi yapmaktan vazgeti
ini dokunduran ierikli yaznn yaymndan sonra, Ankara
kulislerinde durum enine boyuna tartlmaya baland.

Anlan yazda, Ulusu'nun babakanlk ve parti bakanl grevlerini bir arada yapmay istem
babakanlk grevini srdrrken parti ilerini yrtecek ikinci ve inand bir kimseyi bul
iyle
giriimde
bulunmaktan vazgetii belirtiliyordu.
Ayrca, Ulusu'nun
varolan i ykne ek olarak parti ilerini de bir arada
yrtmek istemeyiindeki -kendince- nedenleri de srala.

d ama, gelecekte, <<Bir denge insan olarak rnein Meclis Bakanl gibi bir grevi stl
sal gelimelerde nemli rol oynayabilecei anlat1lyordu.
238

Ankara siyasal kulislerinde, hele Ulusu ile birlikte partinin kurulmasnda grev ala
cak evrelerde haber doruland, ancak ortada ak bir beyan olmad iin Ulusu'nun istan
Cuma gn yapaca basn toplantsnda durumunu soru zerine aklayaca olasl. zerind
Neden /Vazgeti?

Bu haberlerin younlat dnk 13 Nisan 1983 tarihinden be gn nce 9 Nisan 1983 Cumartesi
11.00'de, Ulusu, Milliyetin Ankara istihbarat Brosu efi Cneyt

Arcayrek ile bir saatlik bir grme yapt. Grmenin ierii geen Sal gn Milliyette
amuoyuna yansd.
Yazda, Ulusu'nun parti nderliinden neden vazgetii
aklanyordu. Ancak Ulusu grmede sylediklerinin kendi
azndan yazlmasna yanl olmad iin, ad verilmeksizin
vazgeme nedenleri anlatlyordu,

Ulusu, Cumartesi gn gerekletirilen grmede, Arcayrek' e, daha grmenin banda, par

zgetiini>> bi'ldirmi, <<Konunun daha st dzeylerde bir sredir konuulduunu, sonuta ken
denlerinin kabul edildiini belirtmiti. Ulusu yle diyordu:
Hem Babakanl, hem de parti nderliini birlikte
yrtmem olanak d. Bir yandan Babakanlk yapacam,
sabah sekizden, akam sekize kadar alacam, gecenin
bir saatinden sonra parti ilerine gireceim. Bunu kaldrmama imkan gremiyorum.

Babakan, daha sonra, aylardr yapt aratrmakr sonucunda Bu giriimi kimlerle yapabilec
unda bir fikre sahip olmadn a.klyordu. Kimi adlar veriyor, grt gazetecinin bu a
pkilerini ald zaman, Gryorsun ya, bu byk sorumluluu nasl stlenebileyim diyordu.
239

Ama, Vlusu'nu grev bilinciyle kanlmaz grd bir

baka nemli nokta vard. yle diyordu:

Ama yanl anlalmasn. 12 Eyll felsefesine ve inanlarna bal olacak byle bir partinin
elimden geldiince yardmc olacam elbette. Aratrmalarmz sryor. Byle bir partinin ku
acak bir arkada bulunacaktr, Bulacaz, kukusuz.
Ulusu nderlikten ve partiyi kurmada birinci derecede
grev almaktan vazgemesinin bir ana nedenini de yle
aklyordu:
Ben babakanl -eer seimi kazanrsak- zerime
alaym diyordU'm, iktidara gelen partinin ilerini de, tpk

askerlikte olduu gfi, hani komutanln bir kurmay bakan vardr, bu nitelikte bir insann
mesine nem veriyordum. Ne yazk ki, benim olmadm, ya da megul olamadm zaman partinin
i ekip evirecek kurmau bakan tipinde bir ikinci insan bulma olanan gremedim.

Hem babakanl, hem de parti nderliini bir arada yrtmenin eitli sakncalar vard. B
urmam isteyenlere nedenlerini akladm.
Sylediklerim gnlerce

grld ve sonuta, beni hakl buldular. Bylece giriimin

birinci insan olmaktan da vazgetim.
Ulusu, bu arada, bir noktay vurguluyordu. Seimler
oluncaya dein stlendii ar sorumluluu, Babakanl
yrtecekti. Ondan sonras? .. <<Eer dndm ynde bir
grev verilirse, siyasal olaylar arasnda bir denge adamna
gereksinilirse, o grevi almaktan ekinmem diye konuuyordu.
Her .zaman olduu gibi, bu noktada dikkati bir baka
konuya ekiyor, <<Eer bu grev olursa olur, olmazsa ne
ala ... ekiliriz kemize diyordu.

Babakan, vazgemesine karn, byle bir parti fikrinin lmediii konumasnn ak ii

bu partinin kim tarafndan kurulup yrtlecei konusunda

ne bir ad veriyor, ne de bir tahminde bulunuyordu.
Ulusu, adnn nemi nedeniyle g kazanan bu olaslk
tan vazgeilmesinden sonra, eski babakan yardmcs Tur

gut zal'n kurmaya niyetlendii partinin ansnn arttn syleyen Arcayrek'e, hibir y
gsteriyordu.
Ulusu, bu giriimden vazgemesinin znt yaratt
sylenince, zlecek bir ey yok. Grev ne olur-sa olsun
grevdir demekle yetiniyordu.
Babakann karar, siyasal kulislere birdenbire alnm

bir karar olarak yansd. Kkende, Ulusu'nun karar. birdenbire alnmamt. Aksine uzun s
lan, tar

tlan bir konuydu. Ama, karar geen haftann son gnlerinde berraklam, sonuca ulamt
olanaklar aratrmay srdrp grevini yapmaya
alan Ulusu, deerlendirmelerin nda, geen haftann
son gn bu haftaya sarkan sonuca ulamt.
Byle bir partinin kurulmas hazrlklarn srdrenler,
i.mdi Ulus'un yerine bu grevi stlenecek kiinin kim

olabileceini aratrmaya baladlar. Dn Meclis kulislerine

yansyan bir habere gre, byle bir partiyi kurmay Kanada
eski bykelisi emekli orgeneral Turgut Sunalp, stlene
cekti. Bir iki gn nce Ankara'ya geldii saptanan Sualp'n
giriimde bulunmaya evet dedii konusunda kesin belirtiler olduu syleniyordu.
241

7
SUNALP'N TUTTUGU NABIZ
Ulusu'nun yerine yeni partiyi kurmas ngrlen
Emekli Orgeneral Turgut Sunalp, Ankara'ya geldi.
Orduevine yerleti.
Temaslarna balad.

Ulusu'nun parti kurmaktan vazgetiinin ayrntlaryla akland 14 Nisan 1983 gn, Ankara
ygs yeni nder adayn bulup konumakt.
Btn gazete brolar seferber olmu, Sunalp'i aryordu.
14 Nisan gn akamn bulduk. Sunalp'le gr
en olmamt, basnda bir aresizlik grlyordu.
Ama, her gnn bir akam vard, olay kovalamak iin gece saatleri de geerliydi.
Gece, evdeydim. Bir yerden Sunalp'in eski arkada MGK Genel Sekreteri Orgeneral Nec
det ru'un evinde konuk olduunu iittim.
Telefonu atm, karma kan kiiye Sunalp Pa

a ile grmek istediimi syledim. Adm sordu, verdim. Ksa bir sre sonra Sunalp Paa, t
ar
mdayd.
Emekli Orgeneral Sunalp'e, Ulusu'nun parti kurma giriiminden vazgemesinden sonra btn
gzlerin birden kendisi zerine evrildiini syledim. Bir yant
242

bekledim. Sunalp Paa gayet sakin bir sesle. Ortada

u anda kesin bir ey yok. Ne var ki, adm etrafnda

birok fabrikasyon haber kyor, yaylyor dedi. Sunalp, Ankara'ya geliinin nedenlerini ba
ekilde anlatt:

Buraya arkadalanmla konumak, politik gelimeleri yakndan gzlemek iin geldim. En azndan
yaplabileceini grmek ve saptamak, btn bunlar izlemek iindir bu gezim. Ben, u anda ke
bir ey sylemek imkamndan yoksunum. nk, ahsen ben yasalara saygl insanm. Biliyorsunu
yaset yapma yasa da .u anda devam ediyor. Baz kiileri bir parti fikri

etrafnda toplayp toplantlar yapmam elbette bu yasalar karsnda imkanszdr. Ne var ki, b
da baz kiilerle elbette konuuyorum, lkenin politik sorunlar zerinde ve gelecee dnk f
alverii de yapyorum.
Turgut Sunalp, bu aklamasndan sonra, nemli
bir noktaya deindi ve yle dedi:
Sayn Ulusu, bir parti kurma giriiminde bulunmutur. Bu giriimi yaparken, elbette baz te
maslar da yapmtr. Ben, parti kurmaya kesinlikle karar verdiim takdirde, bu parti gir
iimi Sayn Blend Ulusu'

nun balatt teki giriimin bir devam olmayacaktr. Sayn Ulusu ne sonu almtr, nereye
e grmtr, bunlar bir yana, benim giriimim eer kesinkes karara varrsam, elbette Ulusu'
iriiminin dnda olacaktr.

Sunalp Paa, Orta merkez, orta sa gibi adlandrmalara kar olduunu ve kendisine byle ba
tlar yapma abalarnn reva grlmemesini zellikle istiyordu.

Sunalp, Bir parti hedeflerini syler, ne yapacam, ne yapmak istediini syler, byle adlan
malara 243

gerek yok. Ben ahsen bir hat zerinde gezinmekten

tevakki ederim. Kii olarak soldu, sad gibi balantlara, saplantlara girecek insan . da
deilim dedi, bir rnek de verdi:
nsanlar sada solda balantlarla grmek bana

gre deil, ok sevdiim bir yabanc dnrn bir sz vardr. nsanlar, saa sola deil, ay
balarnn zerinde bir gk olduunu niye dikkate almaz!.. der ki, bu sz pek beenirim ...
Sunalp Paaya, u sonucu karabilir miyim acaba? diye sordum: Siyasal yasaklar sona erip
iyasal faaliyet alnca daha geni temaslar yapacak, belki
toplantlar dzenleyecek ve sonra bir parti giriimine
kesinlikle karar vereceksiniz diyebilir miyim? ..
Sunalp yantlad:
Henz geni grmeler,
toplantlar yapmamn
imkansz olduunu syledim, yasalar asndan imdi

dinliyorum, bazlaryla dostlarla ikili grmeler yapyorum, yasalarn engellemesi kalknca,

grmeleri daha da genileteceim. Ancak Ankara'ya nabz yoklamas iin geldiimi syleyebi
Eer parti giriimine kesinkes karar verirsem, daha geni toplantlar yaptktan sonra, siz
lerin, yani basnn tm nne kaca
m ...
Ardndan ekledi:

<Bilirsiniz, binbalmdan beri

basn beni ok sever.

Doruydu, basn Sunalp Paay severdi.
Fakat, her nedense, Sunalp Paa, partiyi kurma
hazrlklaryla partiyi kurup seim ortamna geildikten sonra, basn pek sevememiti.

Hele, Sunalp Paann nabz yoklamak iin Ankara'ya geldiine deinen, kimi nemli ayrntla
grmemizi yaymladktan sonra, kimi etkilerin altnda kaldn duymutum.
244

Nedenini bir trl kestiremediim kimi. aklamalara gre, ben Parti kurma iini, bu demeci
lamak yoluyla nemli lde ypratmtm. Gazetecilik grevi yaparken byle. bir savla kar
anmsyorum da giderek bu aknlmn gemediini
syleyebiliyorum, bugn.
rnein, lhan ztrak gibi bir mantk adam bile
bir gn, aka kar bir syleyi dzeni iinde o
demeci vermekle kurulacak partiye yarar deil, zarar
verdin dedii zaman, yzm ne biim alm ki, hemen

dzeltme gereini duymutu. Doal, senin de grevin oydu diyerek konumay duygular n yn

Oysa, benim iin, Sunalp Paann parti kurup kurmamas nemli deildi. Nasl bir parti .kuru
a, Trkiye'de partiler dzeninin yeni dnemde nasl olaca nem tayordu.
Gemiin btn zellikleri gz nnde tutulursa,
tabandan esip gelmeyen bir partinin halk tarafndan
olumlu karlanmayacana yatkn inancm hi deimiyordu.
Daha teye geeyim: Bir kararla parti kurulmas

eilimine bir trl alamyordum. Doama da, eilimlerime de aykryd bu tutum. Partiler bi
avrusu gibi doarlard, sade, sakin, istekle. Yoksa, kurdum, kazanr gibisine bir mantn,
halkn saduyusuyla srekli eliki iinde olacana, daha dorusu olmas gerekliliine inan
Sunalp'in Ankara'ya geliinden nce, bir toplant
yaplm, Ulusu'nun bu giriiminden neden vazgetii

tartlmt. Ulusu'nun direnmesinden, kimi srarl isteklere kar kmasndan sonra, 21 em

lin adlar yazl bir liste incelenmiti. lerinde bir parti

245

kurmaya en yatkn adn, Sunalp Paa olduunda fikir

birliine varlnca bakente arlmt.
Bir teki toplantda, Ulusu'nun hem babakanl

brakmak istemedii, hem de parti kurmay baaramayacan ne srd Sunalp Paaya anlatld
ak ve ancak kendisinin kurabileceinde gr
birliine varld ifade edildikten sonra, 12 Eyll felsefesini srdrmeye gereksinildii
e belirtildi.
Bu grevi ancak siz yapabilirsiniz.
zet buydu. Sunalp Paann bir sre dnme pay
istemesine olanak kalmakszn, bir parti kurmas sonucuna ulalmt bile.
Kutlamalar arasnda Sunalp Paa, bir parti kurma
zorunluu iinde olduunu anlyordu.

Sunalp Paa, Ulusu'nun kald yerden grevi srdrmeye karar verdi. Ne var ki, partinin st
iin dnd adlar vard, bunlarn grev almasnda
direniyordu.
Musa n Paann anlattklarna gre, Sunalp Pa

ann, Ulusu'nun brakt yerden bir parti kurma almasna girerken kendisine bavuraca,
bul etmesinin arzuland, iletilmiti.
Oysa, 12 Mart darbesini grm, o dnemin TRT
Genel Mdrln yapm olan
Musa n Paa,

emekli olduktan sonra, sade bir iyeri am, yaamn srdryordu. Politik yaama gemeyi
rdu. Ne are ki, istek krlmas olanaksz bir
evreden geliyordu.
Sunalp Paa, n'n evine gitti.
246

Bir partiyi oluturmaya ynelik grevi kabul et-

mezlik edemezdi.
Fakat, Sunalp Paaya kimi koullar syledi:
Ben dedi. zin veriniz milletvekili olmayaym.
Sunalp dinledi:

Daha tesi, kimi destek vaadlerine karn, bamza ,bir Faruk Grler olay gelmesin, dedi,
.
Grler Paann erefli bir askerlik
dneminden
sonra, 1973'te cumhurbakanlna soyunduktan sonra,
birdenbire, yapayalnz
kalmasnn strabn hibir
zaman iinden skp atamamt.

Oysa, o dnemi, o olaylar, Grler Paann seilmesiyle seilmemesi arasnda geen (daha sonr
u olay ayrntlaryla anlatacaz) olaylar bandan so
nuna dein, bizzat yaam olan Sunalp Paa, Yok
dedi. Aklna dahi getirme.
Doan Kasarolu, nasl genel sekreter olduunu anlatrken:
yi bir iim, ayda 300 bin liraya yakn gelirim
vard demiti bana. Ama, bir gn Musa Paa telefon
etti, Sunalp Paa seni kuraca partinin genel sekreterliine getirmek istiyor, ben de g
enel bakan yardmcs olacam, kabul etmen gerekin> diye direnmiti.
Kasarolu, Sunalp'in hazrlad uzunca bir listede yer alan adlardand.
Sunalp Paa, basnla ilikisi olan birine grev vermek istiyordu, elindeki listede kimi
gazetecilerin adlar da vard, ilerinden Kasarolu'na grev vermeyi istediini sylemiti.
Cinnah Caddesi'ndeki mavi evde balayan parti
247

kurma almalar Gaziosmanpaa' da tutulan, denen

parti merkezine tanncaya dein hzla srdrld.
Arada geen olaylar, baka bir dnemin anlatlar
arasna girecek deerde.

6 Kasm gn, onca kesin yarglara karn, 12 Eyll felsefesini srdrecei istemiyle kurulan
'in partisi, ancak nc parti olabilecek deerde oy alyordu.
Esasen, seime giren drdnc parti de yoktu.
Sunalp'in yapt en nemli hata -benim yorumuma gre- kamuoy;unu
parti kurduuna deil,
parti kurmaya grevlendirildii yolunda bilinlendirmesiydi.
Oysa, Trk halk iin zgr bir seim nnde bu

kany pekitirecek gelimeler srdrmek benimsenebilir bir mantk deildi. Sunalp Paa, siya
ilmiyle, siyasal olaylarla olduka ilgilendiini sylyordu ama,
bu ince ayrmn partisine ne salayp, ne gtreceini
dnmyordu.
Daha sonralar, bu yanlln farkna varacakt.

Kimi demelerinde partiyi kurmaya grevlendirilmedim, bu dmanlarmn, hasmlarmn kard

iyecek lde durumu dzeltmeye ynelecekti. Ancak, i iten gemiti. Sunalp'in grevini ye
ren bir parti nderi olduu slogan pekimiti.

Kurduu partinin genel seimlerde beklenildii gibi olaanst oy alarak iktidar olamayacan
a batan balayarak yazan, tutumunu eletiren, Trk halknn ancak sinesinden ktna inand
anl olacan savunagelen bana, kulislerde imekler yadracakt.
248

Oysa bizzat Sunalp Paa, ynetimle ok yakn iliki kurarak parti kurmaya
giritiine degin, kamuoyuna deerli kantlar vermiti.
O sralarda hibir siyasal parti giriimi ankaya
Kkne kmazken, Sunalp Paa, Cumhurbakanyla
yapt konumalar partisinden resmi duyurularla,
kamuoyuna yazl olarak aktaryordu.

6 Mays 1983 gn, ankaya'y ziyaret ettikten sonra yaymlad resmi bildiride, . . . Cum
kendilerine arzettiim hususlarda isabet olduunu ve tam bir mutabakat iersinde bulund
uklarn belirttiler . . .
diyerek, adeta partisinin kurulu
gerekesini aklyordu.
Bunlar yazan, aklayan bizler deildik.
Devletin odak noktalarnca bir parti kurulduuna

yatkn yarglar pekitiren, elbette ki, bizim yazlarmz olamazd.

Davran, dorudan ya da kulislerden
Sunalp Paadan geliyordu ve. . . 6 Kasm seimlerini
kazanarak Babakan olacana o denli inanyordu ki . . .
Nitekim benzeri bir yolun yolcusu olan, o srada
bir parti hazrlklarn srdren Prof. Aydn Yaln
-evet, 1960'n YTP'sini douranlar arasnda bulunan
Prof. Yaln- ankaya grmesinden sonra yadrganacak bir olay deil diyebiliyordu.
24.9

8
AAA! BR DE BAKTIM SOL YANIMA
Telefonu atm.
Babakanlk Mstear Necdet Calp'ti arayan.
Gelir misiniz, konuacak kimi konular var da,
dedi.
zr dilerim, diye yantladm. Bugn saat ll'de
Sayn Babakanla greceim, nceden saptanan bir
grme. Yanndan kata kacam bilemiyorum.
Olsun, dedi Necdet Calp Ben, buradaym, Sayn Babakann yanndan ayrldktan sonra bana
adm tede benim odam.

Babakan Ulusu'nun bana parti kurma grmnden vagetiini syledii 9 Nisan 1983 .Cumart
Ulusu'nun yanndan ayrldktan sonra, ayn koridorun ilerisinde Babakanlk
Mstear Calp'in zel
kalemine girdim. Saat 13'e geliyordu.
Beni ieri aldlar. Calp'le itenlikle selamlatk.
Oturttu beni, ay syledi. Bir hanm sekreter, bir
tepsinin iinde, kuru pastalar getirdi. Bir ey mi kutluyoruz, kuzum, ne var? diye sord
um Calp'e.

Gld, Bugn emekli oldum, Babakanlkla, devlet greviyle ilikimi artk kestim, arkadala

a ve ayla olay kutluyorlar, dedi.

250

Yaaaa! diye Calp' e bakakaldm.

Ekledi:
Ben de siyasete girmeye karar verdim, bir parti
kuracam, dedi.
Bir saat nce Ulusu' dan parti kurmaktan vazgeti
ini dinleyen ben, hemen ardndan kurulacak bir partinin nderliine gelmesi olas baka bir
iyle, Babakanlkta konuuyordum.
Ksmet!
Calp, aklad:!
'Uzun uzadya dndm, siyasete atlaym m,

atlmayaym m? .. Eimle de grtk srekli. Sonunda, arkadalarn srarlarn da kracak h

i kurulmas giriimi:pe katlmaya karar verdim,
dedi.
Bu karara ne zaman vardnz?
Uzun bir gemii yok. Ne var ki, siyasetin iine
girerken bir yandan devlet memuriyetini srdrmem,

ikisini bir arada yrtmem imkanszd. Sayn Babakana emekliliimi istediimi birka ay nce
,
'hele dur, bir sre gesin,' diye izin vermediler. Ama
artk, zaman gelmiti. Sayn Babakana emekliliimin
geldiini, izin verirlerse ayrlacam ve . . .
Durdu Calp, hafife, gld:
Bir parti kurulmasyla ilgili giriimin iinde olacam syledim.
ard m?
arm olabilir, dedi Calp. nk, kendisinin

kuraca parti hazrlklarnda, grme dileinde bulunanlarla saatleri ben ayarlyordum, hep
odan gelip geiyordu. Belki de Babakan, benim de kendi partisine katlacam bekliyordu, a
labilir.
Beni en ok skan, hem baka bir parti giriimi iinde

olacam bilmek, hem de Sayn Babakann parti girii251

Xecdet Calp ve Turgut Sunalp, 12 Eyll'den sonra gelen yeni demokrasi dneminde adndan o
k bahsedilen iki kiiydi. zellikle Sunalp'in bir cdevlet partisi kuracana dayal bilgile
r, uzun zaman kulislerin
gdas oldu.
252

miyle ilgili almalarn -grev gerei- ta iinden izlemek.. Beni, ok rahatsz ediyordu.
Babakan nasl karlad?

Hayrl olmasn diledi. Dilekeme 'uygundur' dedi, ayrlyorum ite ! . . dedi Calp. Sev
uygusal, itenlik kokan bir hava iindeydi.
Tabii bu parti sosyal demokrat bir parti olacak,

diye konutu Calp. Anlattna gre, o gne dein eski CHP oylarnn zerine kurulacak bir pa
yaplan eitli giriimlerden 'hayrl sonu' alnamamt.
Ayrca, yeni giriimciler, yeni bir dnemin geldiini,

eskiye oranla ok deiik bir dzenlemenin sz konusu olduunu pek anlamyorlard. Kendisin
destekleyeceini syleyenler -evet- eski CHP'de bulunmulard ama, siyasetin st dzeyinde
grev alp ypranmamlard.
zmir valilii yapmt. Ege yrelerinden bir parti

kurmas iin, . srekli bask yaplyordu. Yavatan yavatan bu istekler Orta Anadolu'yu sa
t'
tan, Tokat'tan parti kurmas iin telefon alyordu.
Umutluydu.
Bugnk ynetimin en duyarl olduu konularn

banda, lkenin btnl, kimi etnik gelimelere siyasal alanlarda anlmamas geliyor, ol
onumunuz var, dedim.
Doru, dedi. Parti, inallah kurulursa, birlik ve

beraberlii zedeleyecek hibir davrann yannda olmayacak. Ar sola da, saa da kapal ol

Ayrlyorduk.
253

 Sayn Cumhurbakann grdnz m? diye sordum.

Ksa bir veda ziyareti yaptm kendilerine, dedi
Calp.
Ya Ecevit'i?
Grdm, ama parti kurulmasna pek yanl deil,
diye yant verdi.
Parti giriimiyle ilgilenen arkadalarn aklamaktan zenle kand.
Artk evdeyim, oradan ararsanz, diye ekledi.
Babakanlktan ikinci bir partinin k ile ilgili yknn z buydu.
254

9
YA, SAG YANIMDA?
B abakanln bir nc
odasnda, Babakan
Yardmcs Turgut zal'n makamnda da bir baka
partinin ilk filizleri yeeriyordu.

Tutgut zal, Trk ekonomisini 24 Ocak dorultusunda sala kavuturduu yargsna vardkt
siyasal partilerin yeniden sahneye kamayacaklarn kesinlikle saptadktan sonra, Mart 1
982'den balayarak bir parti kurma fikrine eilmiti.

zal'n yakn evresinde planlama rgtndeki kimi elemanlarla, ok ncelerinden birlikte al

r yer alyordu.

zal, 12 Eyll dnemiyle yurt dzeyinde n kazandn, MSP'nin zmir aday oluu bir yana b
l gemiinin olmamas nedeniyle yeni dnemde nemli bir yer alabileceini hesaplyordu.
Babakan Yardmcs iken atlan ilk admlar,
Temmuz 1982'de bu grevinden uzaklatktan sonra,
aktan sylemeye balamt.

lk demeleri, zenle seilen szcklerle bezeniyordu, yann ilerlediini, emekli olduunu,

cek birka kuruu bulunduunu syleyerek, nasipse
byle bir partiyle siyasal yaama geeceini yayyordu.
255

ilk balarda Trkiye'nin iki byk partili bir siyasal yaam olmas, bu iki byk partinin k
yonuyla ynetilmesi gibi bir eilimin, giderek deiim gsterdiine tank olacaktk.
Toplumsal yapy yle grenler vard: Bir iktidar
partisi, sosyal demokrat bir muhalefet. Aralarnda bir
hr demokrat partisi. Bu model, hemen herkese Bat
Almanya'daki partiler yapsn anmsatyordu.
Deiik yorumlardan birini Ecevit'ten dinlemitim:
Ona gre, aslnda iktidara gelmesi istenilen parti,
zal'n partisiydi. Sunalp'i tepki oylarnn oalmas
iin yaratmlard. Sunalp'e tepki duyan kitlelerin zal'a

ynelecei, bylece 24 Ocak kararlarnn btnyle ilemesi olanann ortaya kmas salana
Calp ise, bir ey deildi.

Bu yorumu dorulayan bir belirtiyi somut biimde grmek, o srada, olanakszd. Sunalp'in ik
tidara geleceinde -bizim gibilerin dnda- herkes birleiyordu. Sivillemi bir paann yn
eki iktidarla, 12

Eyll felsefesini srdrmenin daha kolay <Olacana yatkn grler, belirli kesimlere egemen
1960-61 'de izlediimiz siyasal bir filmi, sonular
hemen hemen ayn dorultuda olarak 1983 Kasm'nda izledik:
ktidara gelmesine kesin gzle baklan, iktidara
gelmesi istenilen MDP, ancak yzde 23 oyla nc
parti olurken,
ktidara gelmesine pek az ans tannan Turgut
zal, yzde 45 oyla 21 1 milletvekili karyordu.

Millet Meclisinde ilk aamada temsil edilmeyi

isteyen orta sol oylarsa, klasik oylar olan yzde 30'la
Calp'e yneliyordu.
Bir gerek, bir halk gerei bir kez daha, 1961 'den
yirmi iki yl sonra yeniden yaanyordu.
Hi kimse, halkn oylarn cebinde saymasnd !

Ama, hi kimse . . .
257
DRDNC BLM
AMERKA NERKEN - SOVYETLER IKIYOR

1
SOVYETLER, SOGUKTAN IKIYOR
Kemal ener'in yz bembeyazd, titriyordu.
Paa dedi, habere yle sinirlenmi ki, Adalet
Partisi'nden ieri girdi. Bu haberi yazan gazetenin muhabiri burada m, diye sordu.
Eeee, sonra?
Sonras var m aabey! .. dedi Kemal, bezgin, zgn ve korkmu.
Canm, anlat da ne olduunu bilelim dedim, yattrmak iin Kemal ener'i.
Bu haber diye balad smet Paa diye balad
anlatmaya Kemal:

Ruslaqn Trkiye'ye kredi vermeyi istediini neren haberin batan sona uydurma olduunu syl
r, sert bir dille. Hangi amala ya da neyi amalayarak

bu haberi yazdmz bana soruyordu. Nutkum tutuldu, tek ey syleyemedim. Btn arkadalar
ldlar ve brolara frladlar.
1'
Hrriyet' in Ankara temsilciliinde ' kutu gibi . bir
broda drt arkadatk. Ben gazetenin hem temsilcili
ini hem de bro eflii grevini yapyordum. Nevzat
nl, Kemal ener, foto Tuncer Tucu. Kadro buydu.
A:rna, hepimiz, hele gen arkadalarm ar gibiydiler.
261

Hemen her gn gazeteye zel nitelikte bir haber yeti

tirme abasndaydk.

Paann 'kkredii' haberimizden bir gn nce

kabine toplanm, uzun grmelerden sonra dalmt. Arkadalardan hangisiydi,
imdi anmsamyorum,

birisi kabine toplantsnda neler konuulduunu aratrm ve sonu olarak smet Paann Sov
nin Trkiye'ye 400 milyon dolarlk kredi vermeye hazr olduunu hkmete bildirdiini ieren
haber yazmt.
1961 seimlerinden sonra gelen ilk sivil hkmet,
CHP ile AP'nin oluturduu karma hkmetin taze
gnlerindeydik.
Haber, Hrriyet'te manetten yaymlannca, hem
basn piyasasnda, hem de siyasal evrelerde alkantlar olmutu.

Etkili olmasnn da birka nedeni vard. Trkiye bir ihtilalden kmt. Uzun yllarn alk
dost ve mttefik olarak grd
tek devlet, Birleik Amerika Devletleri'ydi.
O gnlere dein, ABD'nin
Trkiye'ye askeri ve

ekonomik adan yardmlar sregitmekteydi. Kkende, Trkiye'ye yapmakta olduu askeri yardm
n yllarn dzensizlii yoktu ama, 1960'ta, daha ihtilal

olmadan, ABD'nin ekonomik yardm azaltt, Trkiye'nin ekonomik yaamn kendi bana dze
yardma gereksinmesinden kmas gerektiini
ne srd biliniyordu.
1957'den balayarak trmanan bu grn 1 96l'deki
yansmalarndan habersizdik. nkli, Trkiye':iin ekonomik yaamnda ve gereksinmelerindeki
ozulma o sralar nemli boyutlara ulamamt.
Kamuoyu ve basn, ekonomik tartmalarla deil,
siyasal yapdaki nemli deiimlerle ilgilenip bunlar
izliyordu.
262

Ama, kukusuz, Trkiye iin ABD, 196l'de de en

byk dosttu.
Varsa yoksa Amerika'yd. Kimi burulmalar gzetilse bile, bu sonular yksek dzeyde, ynetic
i kadrolarda kalyor, kamuoyuna ve basna yansmyordu.

1960 ncesi yllara egemen olan souk savatan

Trkiye'nin kendisini kurtard sylenemezdi.

Sovyetlerin 1960'tan, hele Stalin'in lmnden sonra Trkiye'ye kar takndklar davrann
muoyu, ne ynetici kadrolar, ne de basn inanyordu.
Kars', Ardahan', Boazlar istemi olan kuzeydeki kudretli lkenin birdenbire siyasal alan
da bu denli

<byk manevra yaparak, Trkiye ile canl bir dostluk isteyebileceinden hemen herkes, kuk
nyordu. Koullandrlm, bir bakma beyni ykanm kamuoyuyla, d sorunlara yeterince ilgi
e nl Trk basnnda da dmzdaki nemli gelimeler
istenilen zenle yer almyordu. Sonradan grecektik.

Grmemiz iin iki yla yakn srenin gemesi gerekecekti. Sovyetlerin gemie snger ekmeyi
ni bir dostluk anlayyla bezenen d politikalarnda
iten kimi eler olduunu daha sonra anlayacaktk.
smet Paa, hkmet orta Adalet Partisi Genel

Merkezini ziyareti srasnda kkremiti. Kemal ener de, Paay izlerken, bu sert ka he
Dur bakalm, dur biraz. Hepimiz bu haberin doruluuna inanyor muyuz,
inanmyor muyuz? diye
sordum, bronun orta yerinde.
Arkadalarn hemen hepsinin haberin doruluundan en ufak kukular yoktu.
263

yleyse, buna gre davranrz dedim. Ama, ilk

nce smet Paann haberi yalanlayan szlerini gazeteye aktarmak gerekiyordu.
Bu grevi, yerine getirdik.
Ardndan bir not geldi:

Haldun Simavi, smet Paann davranyla yakndan, fakat ok yakndan ilgileniyordu. Haber
orun yoktu,. ancak, haberin doru olduunu kantlamamz istiyordu.
Teleks notunu okuduktan s nra, kafamda yant
ararken, gelen nottaki son cmleden sonra bir yoksa?
olup olmadn renmek istemedim. Haldun Simavi'
yi tanyordum, Hrriyet'teki ilk ana ilkesi, doru haberdi.

Eer, smet Paann yalanlamasna kar, biz Ankara brosu olarak, haJberin doruluunu kant

ir durum, bir haber yaratamayacak olursak, Haldun

Simavi'nin btn imekleri zerime yaacakt. O denli ki, belki de gazeteden istifa edip git
ek bile sz konusu olabilirdi.
Kollar sJJvadk.
Bata ben, teki arkadalar o gnk kabine toplantsnn zn bize anlatmalar iin srayla
.
lk haberi, .kadroya yeni giren Gngr Yerde getirdi. Devlet Bakan Avni Doan, Hrriyet'te
haberin batan sona doru olduunu sylemi, stne

stlk kimi yeni bilgHcrle birlikte, kabine toplantsnn bir zetini de vererek bizi dorula
Avni Doan, Sovyetlerin 400 milyon dolarlk kredi

pnerisini Ankara Bykelisi Rijov'un getirdiini bizzat smet Paann kabine toplantsnda s
i; s-264

telik smet Paann Kurtulu Sava srasnda, Sovyetlerin Trkiye'ye yapt yardmlarla ilg
rn anlattn; ne var ki, smet Paann bu aama

,da bu .krediyi almaya pek de niyetli olmadnn kabine grmelerinde anlaldn sylemi
teki bakanlar da, ayn dorultuda konutular.
Her bakann sylediine bir ey katmakszn bir
haber yapp gazeteye getik.
Ses kmad. Fakat, Hrriyet, smet Paay yalanlayan bu demeleri yaymlamad.
Bu duruma hibir anlam veremedim.

teki gazetelerin smet Paann azndan Hrriyet'in haberini yalanladklar gn ya da bir s

biz de smet Paann davrann yalanlayabilirdik. Hangi etken ya da nedenle Haldun Simavi'
in
.son hazrladmz haberi tuttuuna gnlerce akl sr
erdiremedim.

1960 ylna, ihtilale dein Adnan Menderes'in mali ve ekonomik mavirliini yapan, ihtilal
nras Hrriyet'in mali ve ekonomik uzman olarak grev srdren Prof. Memduh Yaa, akl sr e
mediim olayn iyzn sonradan bana anlatt.

Haldun S1mavi, daha nce de anlatmaya almtm; 1960 ihtilaline hibir zaman snamamt
len bir iktidarn, bir darbede indirilmesine yanl deildi. 27 Mays, bir smet Paa olay
gryor, smet Paaya kar pek de lml ya da olumlu duy_gular beslemiyordu.
Buna karn, Yassada' da verilen cezay ekmek
iin Kayseri'ye gnderilen hapishanedeki Demokrat

Partililer, Trkiye'ye yeniden demokratik yaam getirecek tek insann smet Paa olduuna

lar-265

d. Uradklar hakszl telafi edebilecek tek kiinin

gene smet Paa olduundan da kuku duymadklar,
kulislere Kayseri'den yaylan haberlerle biliniyordu.
Haldun Simavi, bir haber nedeniyle ortaya kan
olaydan sonra, Memduh Yaa'y arm ya da bir ara
yanyana geldiklerinde yle demiti:

Bak, paa babana, bak ! diye terslenmiti. ocuklarn verdii doru haberi yalanlyor. El
kanlarnn ifadeleri var. imdi ben bunlar yaymlayp Paaya dnyann ka bucak olduunu gs
Memduh Yaa, genel politika gerei byle bir k
a, smet Paann bir haber nedeniyle ypratlmasna

yanl deildi. Haldun Simavi'yi yattrc szlerle ikna etmiti, anlalan. Trkiye'nin y
rtamna girmesi .iin o srada smet Paann, alamaz hale gelmesi yeterliydi. Ordu'da ki
ar

-esasen- ayaktayd. Demokratik rejim hibir biimde rayna oturmu deildi. u srada smet P
duruma drecek, belki de AP'lilerin hkmeti drmesine yol aacak bir olay doru olmazd
smet Paay drecek silah, Hrriyet eliyle patlatlmamalyd.

Haldun Simavi, gazeteciliini -kendinin de yakndan grp bildii- bu gerekler karsnda ba

et Paann, yalanlamasn . yalanlayacak bakan ifadelerini yaymlamad.
Moskova, yakn komusu
Trkiye'yle daha canl
ilikiler kurmaya hazrd.
Trkiye'nin kendi koullarna gre lkede dei
imler olurken, Sovyetler' de de bnyeye ynelik olmasa bile, izlenecek politika asndan k
imi deiimleri gzlememek olanakszd.
266

kinci Dnya Savann hemen ertesi, Trkiye'nin,

kimi dou illeriyle Boaz'larda denetim hakk isteyen
Stalin Sovyetleri'yle, Stalin'in lmnden sonra Kru

ev'in nderliinde i bana gelen kadronun tutumu

arasnda nemli ayrmlar,. elbette, vard.

Trkiye' den toprak istemlerinin geride kaldn syleyen Sovyetler'in, bu tutumlarn kant
iin Trkiye'ye kredi nerilerinde bulunmalar doald. Ne var ki, Amerika Birleik Devletle
i'nin maddi ve manevi

egemenliinden bir trl kendini kurtaramayan Trkiye'nin, yeni dnya politikasna al ii

aylar yaamas gerekiyordu.

Trkiye, ulusal yararlannda bir lkeye balanmak yerine, yeni olumalar iinde yerini alara
, daha geni al bir politika izlemeye ancak birka yl sonra
balayabilecekti.
smet Paann geri evirdii Sovyet kredisinden
yararlanacak olan insan, 1965 genel seimleriyle iktidara gelen 42 yandaki Sleyman De
mirel olacakt.
Birleik kaplar rnei : Trkiye'nin Sovyetler ve
Amerika Birleik Devletleri'yle ili.kileri, biri aaya
doru inerken, teki daha yukar kacak bir izgi gsterecekti.
Trkiye, bir yandan NATO ile baland Amerika
Birleik Devletleri'yle yakn ilikisini srdrrken,
Sovyetlerle iyi komuluk siyasasn dengeye getirmek
iin, yllarca zenli bir politika izlemek zorunda kalacakt.

Trkiye'nin, 1964 ylnda yapmay tasarlad Kbrs'a asker karma iini banaz biimde d
n ynetiminden ald nemli ders, ite,
bu noktada belirginleiyordu. smet Paa, antlamalara
267

say:g duyulacan sand, antlamalarn verdii haklar kulland zaman Amerika'nn kar
ilen Johnson ynetiminin bu tutumunu grdkten sonradr ki, d politikada yeni allara ge
uunu kavrad.
.Ap.a siyasetinde batyla ittifak elbette gene ge

erliydi ama, teki devletlerle de yakn ibirliine girilmesinin kanlmazlndan yanayd.

Temellerini atmaya alt bu politikay btnyle uygulamaya frsat bulamad; 1965 seimle
ir daha gelmemek zere ayrld iktidarndan sonra gelenlerin, bu politikay gelitirip yr
e tank oldu .
D politika sorunlarnda, kiiliinden doan gl etkenliini konyarak . . .

27 Mays ihtilalini batan sona yaam, Trkiye'

nin yeniden demokratik dzene geiinin sanclarn,

olumalarn, gelimelerini dikkatle izlemi olan Sovyetlerin Ankara Bykelisi Rijov, szc
amyla, eksantrik bir insand.

Bir komnist bykelisiydi ama, apkasndan orabna dein batl gibi giyinirdi. Kent sigar
li arlar yapar, Ankara'nn her kesiminden bellibal insanlarla Trkiye sorunlarn konuu

teki bykeliler gibi -elbette- Rijov da Trkiye' deki siyasal gelimeler zerinde 'istihba
at' sahibiydi. Bu arada, Trk - Sovyet yaknlamasn salamak iin olaanst bir aba gst
zd.

Moskova' dan ald direktif gerei Ankara' ya kredi nerilerinde bulunurken, su gtrmez bir
gerektir ki, grevini yapyordu. Ne var, bu grevi iyi yapyor-268

du. Kiiler, partiler, iktidarlar zerindeki yarglarnda

pek yanlmad da daha sonraki bir iki olayla ortaya
kt.
Trk - Sovyet yaknlamasn salamak iin zenl e alan Rijov, abalar sonunda bir Trk
nin Moskova'ya gitmesini salamt.

Bu heyette, iki yl sonra Dileri Bakanlna gelecek olan ihsan Sabri alayangil'in bulun
gerekiyordu. Oysa, Rijov, hkmet yannda yapt giriimlerle alayangil'in
Senato Bakan Suat Hayri
rgpl'nn bakanlnda Moskova'ya gidecek olan
heyette bulunmasn salad.

ihsan Sabri alayangil, o srada belki bir dileri uzman deildi ama, Adalet Partisinin i
etken bir yeri vard.

Rijov, belki de yakn gelecekte, Trkiye'de bir iktidar deiimi olacan, 1965 seimlerinde
e, smet Paa hkmetlerinin yerini, baka bir karma hkmetin alacan seziyordu. Grnen k
memesi gibi, Ankara'daki siyasal kulisler, ilk frsatta, smet Paa hkmetlerinin yerine
CHP'nin kar
snda olan, parlamentoda da ounluu elinde tutan
partilerden oluacak bir hkmet istiyorlard.
eitli kaynaklarn gizli ya da ak yntemlerle
syledikleri bu siyasal eilimleri Rijov gibi mesleinde ilerlemi,
Ankara'daki byk.elilerin kdemlisi
haline gelen bir diplomatn deerlendirmemesi olanakszd.

Nitekim, son CHP hkmetinde babakan yardmcs olarak grev alan Dr. Kemal Satr, AP - CKMP
YTP oy okluunun smet Paa hkmetini devirme
hazrlklarna giritiklerinin duyulduu gnlerde bana,
269

Rijov var ya, Rijov. Geenlerde bana geldi, 'Sizi

drecekler, haberiniz olsun, nlem aldnz m; bilmem' dedi ve gitti demiti.
Trkiye gibi her eyin -ou dnemde- aktan

oynand bir lkede olas gelimelerin nereye varacan bilmek iin zorlama yntemlere giri
sizdi.
270

2
BR HATANIN DZELTLMES
Trkiye ile Sovyetler arasnda iyi komuluk ve
ibirlii anlaynn temelini, 1963 ylnda Moskova'

ya giden Trk Parlamento Heyetinin grdklerini bakente iletmesiyle balad, yadsnmaz bir
tir.

Trk parlamento heyetine giren hsan Sabri alayangil, bu gezinin nemini 1983 ylnda bana,
e anlatyordu:
< .
1963 ylarnda, Senato bakan Suat Hayri rgp
. .

l'nn bakanlnda bir parlamento heyetinin Sovyet Rusya' y ziyareti kararlatrld. Heye
Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ilras'nn 31 Austos 1962 tarihinde yapt bir daveti yer
getirecekti. O sralarda Trk - Sovyet ilikileri durgun bir haldeydi. Souk sava artlar
ard.
Davetin cevapandrlmas dokuz aylk bir bekleyiten sonra kararlatrlmt.
RusYa'y ziyaret edecek he,yet, muhtelif gruplardan kura
ile seilmi 15 senatr ve milletvekilinden oluuyordu. Bana

kura kmamt ama, o tarihteki Sovyet Bykelisi M. Rijov, zel ekilde Senato bakanna b
yete Senato Adalt Partisi grubu bakan sfatyla benim de dahil edilmemi istemiti, byleli

le heyete katldm.
29 Mays 1963 tarihinde Moskova'ya hareket ederek 17
gnlk bir ikametten sonra yurda dndk. Bak, Takent,
Semerkant, Volgagrad, Leningrad blgelerini grdk bakan271

larla, prezidyum' yeleri ile, mareallerle, meclis ve belediye bakanlar ie temaslarmz o

ldu.

Bu arada, zbekistan Cumhurbakan vekili Bayan Zarife krova, zbekistan Cumhurbakan Bay
digar Nasreddinova ve o tarihlerde Sovyet Komnist Partisi Bakan olan Brejnev ve Lid
er Kruev ile de grtk.

Heyetin Sovyet Rusya'daki temaslar baarl oldu. Senato Bakan Sayn Suat Hayri rgpl ve
ei lkemizi pek gzel temsil ettiler.
Diyebilirim ki, o zamana kadar donmu gibi duran
Trk - Sovyet ilikilerinin canlanmas, bu ziyaretle balar . . .
. . . Kuruev ile grmelerimiz ilgin olmutur. Ken
disi Trk - Sovyet ilikilerine deiik bir adan deinmiti:

'Anlyorum' demiti. 'Trkiye bize kar ekingen davranyor. Bu ekingenlik vaktiyle, Sovyet
sya'nn Trkiye' den toprak isteinde bulunmasna, Boazlarda mterek idare kurmaya kalkma
anyor. O zamanlar bu
talebi yapan Stalin, Sovyet Babakan idi. Ona inanmakta
elbette hakllk vardr. Ama imdi ben size bir hatadr edil
mi, Sovyetler'in byle bir emeli ve Trkiye'den bir arazi
talebi yoktur, bu mesele sz konusu deildir diyorum. Siz
babakan olduu iin Stalin'in szlerine inanyorsunuz da,
bugnn bakan olan benim szlerime niin inanmyorsunuz?'
O zaman kendisine demitik ki:
' . . . Biz iki babakana da inanmak isteriz. Ama zihinlerde sakl bir arzu, bir niy
et ,bir defa ortaya km bulunuyor, imdi vazgeildi deniliyor. Niyetler her zaman deie
bilir. Gnn birinde baka bir yeni tutumun tercih edilmesi
mmkndr. Mesele, byle bir arzunun bir defa belirlenmi
olmasdr. Hal byle olunca Trkiye'nin o tarihlerde kendi
savunmasnn gerekeni yapmas tabii idi.'

Kruev yle dnyordu:

272

'arlk Rusya's, Osmanl mparatorluu'yla y geinemedi. :Aralarnda 13 defa sava oldu. A

sebepleri vard. K oskoca Rusya elbette ki, denize almak ister. Haritaya bir baknz. Bi
r tarafta Baltk Denizi, ucundaki bo
aza kk devletler hkmediyor. Beri tarafta Karadeniz,

onun bana da. Osmanl mparatorluu oturmu. arlk Rusya'sna ak deniz olarak donmu bir
iman kalm. Yani buz denizi. Siz de olsanz, herhangi bir savata su yollarnzn ak olma
iniz. Ama bugn bilhassa nkleer silahlar ortaya ktktan sonra sava stratejisi tmyle de
di Rusya da, Amerika da fzelerin tehdidi altndadr. Eski strateji yok oldu. Klasik s
ilahlarn ve coraf?, engellerin bugnk nemi deimitir. Onun iin
Boazlar elimizde deil diye kendimizi bedbaht hissedemeyiz. O devrin stratejisi ve
zihniyeti ile, bu devri mukayese etmemiz artk doru deil. . .'
Btn bu ak kalpli konumalar, karlkl tartmalar,
aramzdaki ilikileri iyiletirmede her iki taraf iin de 11arar
olduunu meydana karmt . .
.
273

3
AMERKA
SICAK DOSTLUK SOGUYOR
Dileri Bakannn bordo rengi koltuklarnda kar
lkl oturuyorduk.
Bakann szlerinin yan sra davranlarnda da bir
burulmann, isteksizlikle grevden kap gitmeye hazr
bir insann izleri vard.
Bir sredir smet Paayla birlikte d politikay
srdryordu.
Feridun Cemal Erkin :

 Paaya, ' Bykel<iye yapacamz sylersek, derhal kar kar. Alnan bir karar uygulan
devlete, hele Birleik Amerika'ya bildirilir
mi Paam' dedim. Dinletemedim. smet Paa bana kar
direndi. 'Hemen ar Amerikan Bykelisini, bu

katliam karsnda, antlamalarn verdii haklara dayanarak Kbrs'a asker gnderme kararn
ldir' dedi. Direnmelerimden, aklamalarmdan smet Paann hi etkilenmediini gryordum. H
bakanyd, baka yapacak bir ey yoktu. Amerikan Elisini makamma ardm, 'Trk hkmetin
ayanarak Ada'ya asker gndermeye karar verdiini' syledim. dedi.
Amerikan Bykelisi Raymond Hare, Dileri Bakan Feridun Cemal Erkin'i dikkatle, herhangi
ir tepki gstermeksizin dinledi.
274

Sonra, Bana bir saat izin verir misiniz? .. diye

sordu.

Hemen gidip Washington'u arayp, askeri mdahale kararnz bildireyim, yant da getireyim,
e ekledi.
Gitti, geldi. Elimle bir zarf, iinde de nl Johnso mektubu vard.
Johnson mektubuyla, Trkiye d politikasnda yeni bir aama, ite bylelikle balyordu.
Kennedy'nin ldrlmesinden sonra Beyaz Saray'a

egemen olan Bakan Johnson, Ankara' dan gelen bilgiden sonra Amerikan Dileri Bakanl ilg
li servsne Babakan smet nn'ye gnderilmek zere, bir mektup yazlmasn buyurmutu.
Kimine gre, mektup o denl i aceleyle yazlmt
ki, diplomatik bir belgede bulunmamas gereken, hatalarla doluydu.

Kimine gre, Amerikan Dileri Bakanlnda zellikle Trk - Yunan ve Kbrs sorunlarna bak
emen olan Rum kkenli diplomatlarca kaleme alnmt. uydu ya da buydu, gerek, P.BD'nin, k
ve asla vazgeilmez sayd bir mttefikine ar dille bir m ektup gnderdiiydi .
Johnson mektubunda, Trkiye'nin, Kbrs'a askeri

bir mdahale yapamayacan vurguluyor; nedenlerini ise, bamst7. bir devletin hkmranl
telikte elerle aklyordu.
Trkiye'nin Kbrs'a askeri mdahalede, ABD'nin

NATO savunmas iin verdii silahlar kullanamayacan bildiriyordu, ABD'den izin alnmadk
ilahlarn kullanlmas olanakszd. Byle bir mdahale, Ortadou' daki siyasal dengeleri boza
ir, bir byk sava
olaslna yol aabilir, Sovyetler'in daha dinamik bir
davran yapmasna yol aabilirdi.

275

Eer Trkiye, buna karn Kbrs'a askeri mdahale yaparsa, ABD, Akdeniz'de slendirdii 6. f
le bu mdahaleyi nleyecekti.
Tabii, smet Paa bu mektubun altnda kalmad.
Ama, yazl olarak. Diplomatik yazmalara rnek
olacak nitelikte bir slupla yant verdi.
Fakat, Trkiye de Kbrs'a asker gnderemedi.
Oysa, basn araclyla kamuoyu, Kbrs'a asker
gnderilmesine hazrd, giderek koullanmt da.

Millet Meclisinde bu konuda ateli konumalar, grmeler olurken, hkmet, bir askeri mdaha
i salayacak kimi nlemleri alyordu.
Askeri adan Ada' ya asker karma ilemi , olduka
zor bir uygulamayd. kinci Dnya Savandan kalan

filmlerde grdmz, bu tr karmalar iin gereksinilen ara ve gerelerin , karma teknel

olup olmadn aratrmyorduk.
nk ulusal bir coku sarmt Trkiye'yi.

Glck'te bulunan donanmann nemli blm Kbrs aklarna hareket etmiti. Askerlerle sila
eri tamak iin devletin ya da zel irketlerin

elinde olan ilepler de Mersin'e doru gitmiti. Bu ileplerle askerlerin ve aralar n Kbr
gnderilecei anlalmt . ileple askerin Ada'ya gnderilmesi tuhaft ama, zerinde hile
uk.

ileplerle byk apta askeri bir harekatn yaplp yaplamayaca tartma konusu bile deil
o gnleri yaayanlar anmsayacaktr ki, herkes ayaktayd. Ksacas Kbrs'a derhal asker gnd
ini, ama nasl ve ne biimde olursa olsun, Trk askerinin Ada'ya karlmasn istiyorduk.
276

Her eye karn, ara ve gerelerimizi denizar

bir yreye gnderebilme noktasnda noksanlarmz olsa bile, Tkiye olarak, bu mdahalenin y
istiyorduk.

Fakat, ortaya birden bir ABD etkeni kyordu. Hele, 6. filoyu bir dman lkeymiiz gibi,
racan bildirmesi ayr bir faciayd.
Jahnson mektubunun btnnden bilgisiz olan

Trk kamuoyu ve basn, askeri mdahalenin gecikmesi karsnda bir eyler dndn seziyo
en dmenin ne olduunu da derininden

--0 srada- kavram deildi. Kulislerde, Dileri Bakanl koridorlarnda Amerika'nn olu

ve mdahalesinden sz ediliyordu, ancak, bu mdahalenin ierii konusunda pek bilgi verilm

yordu. Olay,
ok st dzeyde oluyor, geliiyor, sonulara doru gidiyordu.
1960'ta Zrih ve Londra grmeleriyle Trkiye'ye

gerektiinde Kbrs'taki soydalarn koruma yetkisi veren garanti anlamalar imzalandkta

uykuya ekildik.
1960 ihtilali ve ihtilali izleyen yllarda Trkiye,
Krbrs sorunuyla deil, zellikle i sorunlar ile urayordu.
Elbette, dman uyumuyordu.

Makarios, Kbrs'n Elenlemesi n, Enosis diye anlan Yunanistan'la birleme istekleri i

n gelen her hazrl yapyordu. Bu arada, Tnkiye'nin
en zayf olduu gn bekliyordu.
Makarios, cretkar bir katildi.

smet Paa, Babakan iken Ankara'y resmen ziyaret etmiti. ki gn kald Ankara' da, a

Kknde Cumhurbakan Cemal Grsel'in bakanlnda yaplan toplantlarda aka, Zrih ve

diini sylemi; dahas, bu antlamalar bozmak yolunda olduunu dokundurmutu.

Tehlikeyi gren smet Paann, Makarios'..n amalarna kar, antlamalar bozmaya yeltenme
vereceini syledii biliniyordu.

Fakat, Makarios, Trkiye'nin i siyasal dengesizliklerle urar durumdayken, hele ABO'nin

Amerikan oy potansiyelindeki gl blm olan Rumlarn etkisi altnda kalacandan kuku du
met Pa
ann sylediklerini pek nemsemez olduu da bir ger
ekti.
Dr. lhan ile ailesinin Lefkoe'de Rumlarca katledilmesi,
Makarios'un artk, dizginlenmez istelderine
doru aldnn kantyd.
Biz, uyumutuk.

Aslnda, Makarios gibi bir muhterisin 1960 antlamalarn zorla kabul ettiini bildikten so
ra, gn geldiinde yeniden ayaklanacandan kuku duymamalydk.

Devlet siyaseti olarak belki de bu noktaya varmtk. Hele 1960'taki Dileri Bakan Fatin R
rlu'nun saptadklarndan sonra, Kbrs'ta bir gn kanl olaylarn srp gideceini kestirmeli
Makarios'a olan inanszlk nedeniyle, Lefkoe'de

bir blgede kstrlp kalm Kbrsl Trkleri , silahlandrmaya altk. 1960 antlamalar
renme rgtnn kurulup hazr hale getirilmesi bir adan bamza gelecekleri kabul ettiim
siydi.
1 960'tan sonra Kbrs'ta oluturulmaya balanlan
278

direnme rgtne silah salyorduk. rgt elemanlarn eitiyorduk da.

Ama, dmann hangi gn birden saldraca zerinde, aklc bir kestirim yapmyorduk.
Kbrs'a gnderdiimiz Bykeli niteliindeki ki
inin davranlar akl alr gfi deildi.

Kbrs direnme rgtne gnderilen silahlarn mekanizmalar bu bykeli payesindeki kiini

, topraa gmlyordu.

Deerlendirme asndan bu zavalllk sonucu Kbrs'taki toplumlararas barn uzun srecei

gcn kendi elimizle zayflatmamza yol ayordu. O gnlerde Kbns'n siyasal nderleri, bu
sin biimde kar kyor, Ankara'
ya uyar zerine uyar yolluyorlard.
Kbrs'a giden silahlarn ilk urad Adana ve evresiydi.
1960 ihtilalinden sonra, Adana valisi ve grevlileri
hakknda, halk silahlandrdklar yolunda bir ihbar
yapld.
Kbrs'a gidecek ve gitmekte olan silahlar, o vali
ve yetkililerin halk ayaklandrmak iin kulland
sav ile, bata Ahmet Topalolu ile birok kii hakknda davalar ald.
te, biz, bu noktadaydk.
Makarios ise, hazrln yapyor, zaman ve ortam
kolluyordu.
Kbrs'a asker karma konusunda 1967 ylnda,
ikinci kez ellerimiz brmzde, kald.
279

1963-64 bunalmn Trkiye'nin silahl mdahalesi olmakszn atlatan Makarios, 1967 ylnda G
e ve Boazii yrelerinde yeniden Trklere saldrd.
Bu kez, kanl saldrlar yapan yalnzca Makarios'

un ulusal muhafzlar deildi. nemli lde, 1960 antlamalarna ayk r olarak, Yunan askeri
e gereci de Kbrs'tayd. ngilizlere kar kanl bir savam veren Grivas adl bir albay es
aldrlan Makarios'un egemenliinde srdryordu.
Yeniden ayaklandk.
Bu kez, daha bilinliydik. Artk iin aka kaldrr
yan yoktu. ABD'de de Johnson mektubuyla, her zaman

gereksindii ve gereksinecei Trkiye'yi elden karmamak iin daha zenli bir siyasal tutu
zliyordu.
Her eye karn sregiden, Kbrs Trklerine ve
Trkiye'ye kar olan bt dengesizlii giderecektik.

Artk bakent Ankara' da bir sava havas esiyordu. Dileri Bakanlyla basn arasnda olu
i sonucu, Trkiye' de hangi eilimde hkmet olursa

olsun, ulusal yararlar ortaya kt zaman basnn, kamuoyunun, halkn o hkmetin yannda y
bi ok nemli bir olgu sergileniyordu.
Yalnzca ABD'den deil, teki bat lkelerinden de

Ankara'ya gelenler gidenler, Trkiye'yi bir karma uygulamasndan vazgeirmeye alyordu.

tamam: NATO Genel Sekreteri, hkmeti kararndan vazgeirmek iin Ankara'ya gelmiti. Byk A
ra Otelinde mum nda yemeini yiyordu.
nk, bata Ankara, teki kimi kentlerde de gece karartma vard.
nandrcydk, inanlydk, imanlydk!
Bu kez artk, Bat, Trkiye'nin bir ey yapaca
ndan kuku duymuyordu. Ordu nderleri hkmetin
280

Ada'ya asker gnderme kararn renir renmez, Genelkurmaya komular, almalara girimi
Ne are, elimizdeki aralar gene yetersizdi.
1963-64 bunalmndan gerekli dersleri karamamtk.
Ada'ya gene donanma gzetiminde askerlerle aralar ileplerle gnderecektik. Gemilerin al

tna mermileri, gvertesine askerleri yerletirip gnderecektik. Bir karma uygulamasnn,

llar altnda, byk yitirimlere yol aaca belliydi. Ancak, kvanla sylemeliyiz ki, maddi
nevi yitikler ne denli byk olursa olsun, Trkiye artk kararm vermiti.
Daha nceleri Millet Meclisinden, Kbrs'a askeri
mdahale iin gerekli izin alnd iin, yeni bir parlamento kararna gereksinme yoktu.
CHP Genel Bakan smet nn, bunalmn tam
ortasnda arl olarak Babakanla gelip, Babakan
Demirel ve Dileri Bakan hsan Sabri alayangil'in
verdii bilgileri dinledi.
Babakanlktan karken basna, hkmeti desteklediini bildirdi.
Bu ayr bir cokuya yol at. Muhalefet, ulusal yararlar sz konusu olduu zaman iktidarla b
irleiyordu.

smet Paa, Babakanlk grmesinden sonra hkmeti desteklediini sylerken, ieride, kimi
getirmi, deneylerinden edindii sonulara gre hkmeti uyarmt. AP iktidarnn bu uyarla
ii sonradan anlald.
smet Paa, Ada'y ok iyi analiz etmiti.
281

Paaya gre Kbrs Adas, kii bana <len geliriyle bizden de tedeydi. Bir lkede, o lke
k isteyenlerin en azndan 25-30 bini bizzat savam vermeliydi. Ordu, denizar hi sava ya
m

t , buna ok zen gsterilmeliydi. karma karar uygulanrsa, silahl birliklerin gidip m

as ya da geri ekilmesi saysz felaketler getirirdi, ok dikkat edilmeliydi.

Daha sonra ABD Dileri Bakanl yapan, o srada kimi uluslararas atmalarda arabuluculu
baar ile srdren -'rmcek' namyla tannan
Cyrus Vance'n, Trkiye ile Yunanistan arasnda gidip
gelmelerinden sonra, 1 967 Kbrs bunalm siyasal olarak Trkiye lehine sonuland.
Yunanistan, Ada'ya gnderdii binlerce askerini ve
bu arada, Grivas adl -eski Nazi- bir Yunan ordusu
artn geri ekti Zarar ve ziyan konularnda isteni
.
lenleri kabullendi.
1 963-64 ve 1 967 yllarndaki Kbrs bunalmndan
1 974'teki Kbrs Bar Harekatna dein uzanan izgide, artk Trkiye silkinmi, canlanm,

a ck daha dikkatli nlemler almaya balamtL

1 967' de askeri bir harekata kesinlikle karar verildii, ordu nderlerinin alnan hkmet
kararn derhal yerine getireceklerini askerce ifade ettikleri srada, byle bir karma ii
limizde 6 helikopter, iki karma teknesi vc 1 50 parat bulunuyordu. 1 967'den
sonra Devlet, sorununun bir gn askeri mdahale ile

sonulanacana kesin gzle baktndan, srekli olarak bir karmay salayacak ara ve gere
iriildi. 1 974'e dein, Trk tersanelerinde yze 282

yakn karma gemisi yapld. Bir karma iin 15 bin

parat saland. Yze yakn helikopter Fransa ve talya' dan satn alnd.
1 974'te Trk Ordusu yalnzca geleneksel manevi
gcyle deil, ara ve gere bakmndan da hazrd.
Bu noktaya var, u ya da bu hkmetin baar
hanesine yazlacak nitelikteki olumalarn toplam de
ildi.
Askeri siviliyle, siyasetisi diplomatyla, basnyla
herkesin duyumsayaca kvanc simgeleyen bir eydi, 1 974 Bar Harekat.

1963-64 Kbrs olaylarnda tutulan yol ile, uygulanan yntem asndan, kimi gr ayrlklar
d deil.
smet Paa, o tarihlerde Kbrs'a Trk jetlerini
gnderdi.
Bunlarn grevi, smet Paaya gre, bir polis harekat idi.

Oysa, o srada Hava Kuvvetleri Komutan olan Orgeneral rfan Tansel, Kbrs haritas nnde r
inin ekilmesine de izin vererek, Hrriyet'e bir aklama
yapt:
Hava Kuvvetleri, yalnzca ok snrlandrlm bir

hedefi deil, Kbrsl Rumlarn askeri ynak yaptklar her noktay bombalamak konusunda h
miti.
smet Paa ise, bombardman olaynn bir uyar
niteliinde olmas yolundaki kararn deitirmemi,
Orgeneral Tansel'in nerilerini geri evirmiti.

Tansel'e gre, ylann ban ezmek, silah .. ve askeri alanda daha glenmesini nlemek iin
dmanlarn yaygnlatrlmas gerekirdi.

283

kinci bir gzlemi, o srada Deniz Kuvvetleri Komutan olan Oramiral Necdet Uran'la yaptm
ir telefon grmesinden karmtm.

1 963-64 ylndaki karma giriimimizin en hararetli gnleriydi. Hrriyet, olaya olanca gc

slyordu. stanbul'dan rportaj muhabiri mit Deniz, Mersin'e gitmi, askerin hareket saati
ni bekliyordu.

Hemen her gece mit Deniz'le konuuyorduk, btn bro, gazetenin merkezinde Genel Yayn Mdr
ati Zincir.kran, ayaktayd. mit Deniz, Babali'de

kendine zg bir insand. yi rportajc, polis romanlar yazan, ceketinin sol yakasna her g
ze bir karanfil takmakla nl bir insand.
Bir gece yars arad:
Cneyt dedi, askeri ileplere bindirdiler, gemilerin bir blm ald.
((Aman dedim.
Daha sonra arayacan bildirerek telefonu kapad, mit Deniz.
Ne yapacaktm?.. karma ilemine balanldn
dorulatacak ve ardndan hemen gazeteyi arayacaktm.
Deniz Kuvvetleri Komutan Necdet Uran'n, zel
telefon numaras vard, bende. ok skrsam aramam
iin, daha nceden vermiti. Aradm . Necdet Paa kt karma:
Efendim, eh, artk gidiyoruz galiba?! .. dedim.
Anlamadm, dedi.
imdi mit Deniz telefonla arad, asker binmi
gemilere ve her biri, birbiri ardndan denize alyormu . . .
Necdet Uran skntl bir sesle:
Yahu, Cneyt, dedi. Sende hl akl yok mu,
ya da kalmad m ? .. Eer, karmaya balam olsak,
284

Deniz Kuvvetleri Komutan imdi yatanda olur ve seninle konuur mu?

Sesimi karamadm. Verdii zel numara yatak

ucundaki telefonunmu.
Braknz eitli etkilerini, mantk yoluyla iyi bir
ders almtm.
Johnson mektubuyla Birleik Amerika Devleteri'nin
Trk kamuoyundaki itibar izgisinde d gzlenirken,
Sovyetler Birlii'yle Trkiye arasndaki iyi ilikilerin
grafii de ykseliyordu.
Scak bir dostluk soumaya,
Yllardr soukta kala.n bir baka iliki ise smmaya
yneliyordu.
196()-65 yllar arasnda Trkiye'nin kaderini etkileyen
olaylar zincirinde gndemin banda yer alan ciddi gelimelerin ilki buydu.
Bu gelimeler Trkiye'yi eitli ynleriyle yllar yl
etkileuecekti.

1965'ten sonra, Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki ilikiler srekli trmanmaya balad
Buna karn, Amedka Birleik Devletleri'yle olan
bantlarda yeni bir aamaya dorulduk. Trkiye

i Partisi Genel Bakan Mehmet Ali Aybar'n AP iktidarna ynelttii yazl sorularnn y
nerge bir sre sonra, Trkiye ile Amerika arasndaki ilikilerde, hele yazl balantlar
r aamaya gememize yol aacakt.

Sras geldiinde ayrntlaryla greceimiz bu olaylarn, bir iki noktasna deinerek, Trki
ilmeye balanan Amerikan itibar ile; nem kazanmaya 285

balayan Sovyet ilikilerine, kk apta da olsa bir

aydnlk getirmek gerekiyor.
Trkiye ile Sovyetler arasnda yalnzca diplomatik

alanda scak grmeler srdrlmedi. ki lke arasnda, 1965'ten sonra ekonomik ve ticaret a
a da gelimeler gzlendi.
Bu arada, Sovyet Babakan Kosigin, Ankara'y
ziyaret etti.
Bu grmelerin perde arkasnda nemli olaylara

k tutacak kimi konumalar vard.

Bir kezinde Kosigin, devrin Babakan Demirel' e,
Trkiye'den kalkan casus uaklar U-2 konusunda serzenite bulundu.

Sayn Babakan, dedi, biliyorsunuz, Amerikallar Sovyet topraklar zerinde casus uular
zi gzlyorlar. Bunlardan birini bir seferinde vurduk
ve drdk. ( Kosigin, Sovyetlerin drd bir U-2'
nin nl pHotu Powers olayna, deiniyordu) Ne are
ki, bu uular sryor. Hem de bu casus uaklar, Trkiye' den .kalkyorlar, biliyoruz.
Sonra u eklentiyi yapt:

Eer bu uular siz kendiniz n yapyor olsanz, eh bir lde geerli. Ama, baka bir
uular, sizin topraklarnzdan kalkan yabanc uaklar eliyle baka lke iin alyor.
Hkmet, 1 967'lere doru, bir gn Adana'dan kal-kan U-2 casus uaklarnn, artk uularna
memesi kararn ald.
Bu yasaklamayla ilgili haberi, Hrriyet, imzamla
yaymlad.
286

4
ZEHR OLAN BAYRAM
hsan Sabri alayangH, AP i.ktidarnn Dileri
Bakan, telefondayd:
Bayramm zehir ettin, diye balad.
Aman efendim, ne mnasebet, ben
. .
Bak, dedi, btn NATO lkeleri sefirleri telefon
edip duruyorlar, U-2 uularn kaldrdnz m, diye.
Bu haberi nereden aldn?
Kimse inanmaz bu grmeye. Devlet adamlaryla
dostluklarn hangi kerteye dein dostluk olduunu, hele bir noktaya varnca, gazetecilik
ile o dostluun ok snrl kaldn, beni sevmeyenler hi anlamazlar.
Gazeteci iin sorun, dostluklarla grevi bir arada

yrtebilme sanatdr. Bir gazeteci, bu noktaya ulaacak esneklii, saduyuyu gsterebilir ve

vleti -netenlerle ilikileri kopma noktasna gelmeksizin bir dzeyde tutabilirse, yllarca
baarsn srdrebilir.
Haberi, Dilerinden bir kaynabtan almtm.
Kimden? .. Sylemem olanakszd.
Haberi, bir bayramn ilk gn vermemin nedeni
bana gre geerliydi. Gazeteler, ertesi gn kmayacakt. Haberi, didiklemeyeceklerdi
Kzgnln ifade eden szlerle alayangil telefonu kapad.
Tuhaftr, bu haber, Hrriyet'te, manette kt
halde, bayram sonras teki gazetelerde fazla yer al287

mad. Kkende, Trkiye ile Amerika arasndaki bir s

're sonra sevimsizleen ilikilerin ilk dura, bu haberden geiyordu. Amerika Birleik Dev
leri, U-2

uaklarnn Sovyet topraklarnda casus uuu yapmalarna yeniden izin verilmesi iin, ok di
Karar
deimedi.
ABD de, bu karar ve kararla balayan yeni aamay, hibir zaman unutmad.
Baka bir blme gemezden nce bir noktay vurgulamakta yarar yok mudur acaba?

1 984 ylnda, Amerika Birleik Devletleri'nde Kongre yeleri, 1967 ylnda, 1 970 yl nda,
4'te uraageldikleri Kbrs - Trkiye - Yunanistan geninden baka bir konuya, deinmiyorl

Trkiye'ye bak asn Kbrs'la ap kapayan Amerika Birleik Devletleri, 1 984'te de ayn
e srdryor.
Amerika Birleik Devletleri 1 984'te de bir eliyle verdiini teki eliyle karmaya alan,
ye'yi stratejik nemi olduu iin nemseyen bir devlet olmaktan uzak deil.

l 984'te Trkiye'ye gelen Amerika Birleik Devletleri yetkilileri, konumaya Kbrs konusu
na ve Rumlara verilmesini dndkleri dne deinerek giriyorlar. Amerikan Kongresinin y
r konusunda yatabilmesi iin, Trkiye'nin Yunanistan ve Kbrsl Rumlardan nce 'bir eyl
s gerektiini vurgulayp gidiyorlar.
Amerika Birleik Devletleri'nin Ankara Bykel
. isi Hupe, Cumhuriyet'te gazeteci - yazar Yaln Do
an'a verdii demete, yardm miktarnn azln ie288

ren yaknmalar iitmekten artk bktn, syleyecek kadar ileri gidebiliyordu. Ksacas,

'verilirse almasna, buna karn, ne istenirse vermesine yatkn bir politikann ierikte
onular sergileniyordu.

Ortadou'da daha duyarl bir politika izlememizi ister ya da buna gerek grdn anlatrk
ika Birleik Devletleri, bu blgede kendi yararlarndan baka hibir ana kavram dile getirm
iyordu

Btn bunlar, elbette, Amerika Birleik Devletleri'nin yaln biimde yalnzca kendi yararlar
gzettii yolundaki 1 964'ten beri srp giden yarglar pc
kitiriyordu.
Amerika Birleik Devletleri'yle ilgili olarak izlenen

dostluun, daha doru bir ifadeyle, zorunlu bir dostluk olduu yolundaki yarglan -btn bu
limeler- daha salamlatryordu.
imdi dilerseniz, 1965'ten sonra Amerika Birleik
Devletleri, Trkiye arasndaki ilikiler ve Sovyetlerle
balayan yeni dnem zerinde, on yl babakanlk gre
'vini stlenmi Sleyman Demirel'le yaptmz bir syleiyi anmsayalm.
289

BENC BLM
DEMREL'N AMERKA NOT DEFTER

1
1 960'LARDA TRKYE, ABD'YE SADAKATNDE O
KADAR LER GTMTR K, KENDN
TOPUN AGZINA KOYMUTUR.
Trkiye irkin Amerika ile somut biimde 1963-64
yllarnda tant.
Amerika ile 1 947 ylnda balayan li dl ikili
ilikilerden tam on yedi yl sonra . . .
Ve, bundan yirmi yl nce -1964'te- nl Time

dergisi, o gnlerin Trkiye'si karsnda ABD'nin duygularn dile getiren u satrlara yer v

rdu:
Bugnlerde hemen herkesin yapt gibi lnn, Ame
. . .
rikan aleyhtarlna oynamak suretiyle i politikada kendi
sine sermaye teminine tlmaktayd. Birleik Devletler,
ihtilafl Kbrs konusunda Trkiye'yi Yunanistan'a kar tam

manasyla tutmay reddettiinden beri lsmet lnn, Rusya'yla flrt etmek suretiyle Birleik D
vletlere kar istik
lalini ispat etmiti
. . .
Time dergisi ekliyordu:

. . . mitsizlik iaretleri gsteren nn hkmeti, Kbrs anlamazlnda Washingto.n'un

nden emin, bir semen kitlesi nnde . Amerikan aleyhtar taktiklere bavurmutu. Ayn zamand
uzun sredir bat
nn en salam mttefiklerinden biri olarak bilinen Trkiye,

Rusya'yla. flrte balamt. Trkiye ile Rusya, AP tarafndan bir ihanet vesika,.s olarak i
edilen bir kltr anla
293

mas imzaamardr ve geen ay Ankara bir Sovyet paramento heyetini scak ekilde karam
1965 seimleri AP'yi tek bana iktidara getirdi .
Babakan Demirel' di.
Time'n deyimiyle mitsizlik iaretleri gsteren
nn gitmiti. Yeni gelenler nn' nn alma politikasn nasl deerlendirecekti?
Sleyman Demirel, politik yaantsnda 1 965'ten
bu yana on yla yakn sre iktidar olmutu. Trkiye'
nin d politikasnda sz sahibi idi. zellikle Amerika
ile ilikilerimiz konusunda deerli bilgilere, yarglara

sahipti. zerindeki Amerikanc ipoteine karn, nelerle karlamt; Amerika ile ilikil
i inmeler ve kmalar olmutu; bunlar hem de iyzleriyle biliyordu.
Demirel'le gn uzun saatler boyu Trk - Amerikan ilikilerinin 1 965'ten . bu yana izgil
erini grtk. Geni notlar aldm. lgin bilgiler verdi .

Demirel, nce Trk - Amerikan ilikilerinin kaln

izgilerini izdi.

. . . Trkiye'nin Bireik Amerika ile ilikierindeki gemiini, Trkiye'nin jeopoitik dur

i de etkiler.

Trkiye'nin jeopolitik durumu tarihin seyri iinde fevkalade nemli bir faktrdr. eitli et
enlerle ktay birbirine balar. Ortadou gibi byk menfaatlerin arpt blgededir.
yerdedir. Bir sper
devletle de komudur.

Otuz yllk Trk - Amerikan ilikilerinde bu faktrlerin birini dierinden ayrmak, bunarn
ikileri etkilemediini sylemek mmkn deildir. Trkiye Cumhuriyeti kurulduu gn ilk i, g
ak olmutur. Bu gveni
bukbilmek iin Sovyetler Birlii ile bir saldrmazlk pakt
imzalamtr. Gvenliini ilk planda tutmutur. Gvenlik fak
tr ve istiklalini muhafaza etmek, zaman gelmi o kadar
294

arlk kazanmtr ki, ok ynl politika yrtmesini nlemitir.

Trk - Amerikan ilikilerine girebilmek iin Trkiye Sovyetler Birlii arasndaki 1945'teki duruma bakmak lazm.

1925'te imzalanan saldrmazlk pakt sresini doldurduu zaman Sovyetler Birlii ikinci Dnya
Savann galipleri arasnda idi. Aramzdaki anlamay yenilemeyeceini bidirdi.
Boazlar zerinde ve doudaki ilimizde baz iddialar ileri
srd.
te o zaman Trkiye, kendine yeni dostlar aramaya

balad. nk Trkiye 1945'te tecrit edilmi, yalnz bir lkeydi. Bu durumdan o srada, Sovy
ararlanmak istemilerdir. Trkiye Cumhuriyeti kurulduu zaman bir kar

topranda gz olmadn iddia edenler, gn gelmi frsat bu frsattr demilerdir. Avrupa

r Sovyetler Birlii karsnda kayglar iinde bulunan bir [Avrupa vardr o srada. Bu ortam
e Trkiye ile

beraber olmay gzeten bir Amerika vardr. O gnlerin skntl ortamnda Truman'n, Amerika
nin yannda olduunu sylemesi, ileri bir olaydr. nemli bir olaydr. ABD'nin yannda vaziye
almasndan sonra Trkiye'nin iki meselesi ortaya kmtr: 1 - Savunma gcn artrmak, 2 k gcn kuvvetlendirmek.
Ekonomide glenme kinci Dnya Savandan sonra

yeni bir kavram olarak ortaya kyor. Bylece Truman

doktrini douyor. Trkiye'nin meselelerinde, sulh ve refah

gayri kaabili taksimdir, forml balyor. Kalknm lkelerin kalknmam lkelere yardm et
balyor.
nemli nokta u kinci Dnya Savandan sonra Hitler
ve Musolii ve Japonya tasfiye edildikten ve lkeleri tahrip
edildikten sonra, dnya, yeni bir tehlike ile kar karya
kalmtr. Yeni tehlike komnist Sovyetler Birlii'dir. Av295

rupa'nn yarsn ele geiren Sovyetler Birlii'dir. Alt devletin temsilcileri Brksel'de il
ez yanyana geliyorlar bu srada. Aratrdklar, komnizm karsnda nasl duralmdr. Man'a
kadar uzanan Sovyet endiesi, bugn de zail olmamtr. Altlarn toplantsndan NATO domu
konjonktrndeki bu gelime, Trkiye'yi etkilemitir.
1960'larn banda Trkiye, NATO ve ABD'nin he111:en
her isteini yapm, NATO ve ABD'nin sadk bir mttefiki
ve her vecibesini yerine getirmi bir lkedir.
Sadakatinde o kadar ileri gitmitir ki, Sovyetler Birli
i'nin yumuak karnnda oturmasna ramen kendini topun
azna koymaktan ekinmemitir. Topun azna koymutur
kendini. zmir' e jpiter fzelerinin konulmasna msaade
etmitir. htilal Trkiye'ye NATO ve CENTO'ya balyz,
diye gelmitir. Bir iktidar deviren ihtilal bile, bu sadkane

ballktan kendini kurtaramamtr. O kadar ki, jpiter fzeleri 1960 Austos'unda yani ihti
n birka ay sonra gelmitir Trkiye'ye.
296

2
ABD'NN MLL BR DAVADAK TAVRI,
TRKYE'Yt YENDEN LER UFUKLARA
BAKMAK HTYACIYLA KARI KARIYA

BIRAKMITIR.
Sava sonras Avrupa'da bir savunma emsiyesi
crayan Altlar'n -bugnk AET- davranndan do
an NATO ve Trkiye'nin ayn nedenlerle bu savunma

dzenine girii ile ilgili szlerine aklk getiren aklamalar, var Demirel'in. ABD'ye day
ynl politikadan, Tiirkiye'yi yeniden ileri ufuklara bakmak ihtiyacna iten yeni polit
ikasna .gemeden nce, bu grlerine yer vermek gerekiyor:
< ltlar ve sonra NATO, srtn Amerika'ya dayamak
gereini duydu. Amerikasz bir Avrupa savunmas imkanszdr. Sava bitmitir ama, bu nedenle
merika'y Avru

pa'dan karmamak lazmdr. Bu gerekeyle Avrupa, Amerika'nn emsiyesi altna . girmitir. S

a gc yerine gzn kalknmaya evirmitir. Sonuta da mreffeh hale
gelebilmitir. Bugn Bat Almanya'da ABD askerlerinin bulunmas nedeni, herhangi bir sal
dr karsnda Amerika'nn denizi aarak gelmesi yerine, o askerlerin dizi dibinde ol
mas gayesine yneliktir.

Btn bunlarn bizimle ne ilgisi var. ok ilgisi var. Tehdit ayn tehdittir. Trkiye bu yzde
ABD ile savunma dayanmas iine girmeyi zorunlu bulmutur. Komnizme kar 297

sa'aan lke olmak ve o lkelerin ileride savunma ortay

olabilmek gereidir, davran. Nitekim komnizme kar bir
sava niteliinde olan Kore'ye asker gnderen Trkiye, 1952'
de NATO nun yesi olmutur.
'
Bir savunma ittifakna, zellikle Amerika'y ya da Bat
Almanya y savunmak iin girmedik elbette. Ama bir savun
'
ma ittifakna ye olunca, nasl ki siz bakalar tarafndan
savunulursunuz, baka lkeleri de savunmak zorunluunu
duyarsnz. Bu tabii bir sonutur.
Kmlkl vaziyet allar olmutur, scak atma yok.
Souk sava dnemi deniliyor, o dneme. Bugn artlar de
.iJitii iin o gnleri pek hatrlamyoruz. Bugnn artlar

iinde dn deerlendirmek. mmkn defl imdi.

1947 - 77 yllar arasnda daha ok ABD' den alt milyar
dolarlk sava ara ve gereleri salanmtr. ok byk
ksm hibedir. Bunlar hibe eklinde temin etmemizin, kal
knmamzk yakn ilgisi vard. Savunma gerelerini hibe
eklinde almasaydk, kendi kaynaklarmz
kalknmamza

ayramayacaktk. Hibenin salanmasyla kendi z kaynaklar-mzn tm kalkinmamza ynelmiti

unsurdur. Kalknma iin dardan kaynak arayan Trkiye, hibe yoluyla silah temin etmekle y
anl bir i yapmamtr
.
Demirel, kaln izgilerden hemen sonra 1 960'lara

geldi. Aada greceksiniz, Trkiye'nin ABD'ye balln Demirel'in szlerinden. Nereye ka

ABD - Trkiye ilikilerinde 1 960 balarna kadar, ite
durumumuz, Demirel'in anlatyla:
. . . 1950 - 60 aras Trkiye si, dnya artlarnn gerei
'
bir yanda NATO'nun, te yanda Badat Pakt'nn yesidir.
Bylece ABD'nin inisiyatifiyle, Sovyetler karsnda bir paktlar manzumesinin yesidir. Sou
k savan bir gerei. Ama 1960'tan sonra, yeni faktrler ortaya kmtr. On be yl
298

kar karya duran ABD ve Bat devletleriyle, Sovyetler

ve peykleri artk, bir noktada sava silahlarnn gelim.esiyle
uzun menzilli, ksa menzilli fzelerin gelimesiyle bir yeni
savan insanl tahrip edecei
yargsna varmlardr.
Kendi icat ettikleri silahlar, kendilerini, korkutmutur. Bu

durumda topyekun sistemler sava yerine, bar iinde beraber yaamaya gidilmitir. Souk sa
erini, yumuamaya brakmtr. Biz kendimizi bundan ayramazdk. Son

ra in ortaya kmtr. Gneydou Asya'da komnizm yaylmtr. Bir sper devlet olmasna ra

am'da sava bitirememitir.

ilk balarda ngiltere ve Fransa, Sovyetlerle iyi ilikiler kurmaya balamlardr. Bat Alma
-yksek po
litika- <hoch politik nedeniyle ikiye blnm olmasna
ramen, bir blmnn komnist rejim altnda bulunmasna
ramen, bunu bir yana iterek Sovyetlerle iyi ilikiler dnemine girmitir. 1960'larn sonu
na doru ABD Bakan Nixon, Sovyetlere ve in'e gitmitir. Grmeler yaplm, on yl

iinde souk sava yerini baka ilikilere brakmtr. Birbirlerini tehdit devam etmiyorsa d
, birbirine kar hassasiyet devam ediyor.
Bu ylesine bir dnemdir ki, -1947 - 1964 yllar aras
Trkiye, ABD'ye balln gstermitir.
Trkiye o kadar sadakat gstermitir ki, bir atma
halinde ilk hedef olmay kabullenmitir. Ortak savunma te
sisleri aslnda bu karakterde olmutur. Trkiye samimi, art
dnce tamadan bir ittifak sisteminin salad imkdn
kra cmerte karlk vermitir.
Detant -yumuama- Kbrs'taki 1963 ihtilaf ve 1964'te
Johnson mektubuyla bir noktaya gelen yeni siyasal durum,
Trkiye asndan bir dalgalanmaya . sebep olmutur.
Bu, bir itimat sarsntsdr. Bu kadar sadkane bal
299

olduu ABD'nin, Kbrs gibi milli bir davadaki tavr, TrM

kiye iin artc, adeta ok tesirinde olmutur.
ite o zaman Trkiye yeniden ileri ufuklara bakmak
ihtiyacyla kar karya kalm.7tr.
300

3
BATILI KAYNAKLAR YEN PROJELERMZLE

LGLENMEDKLERN B LDRDLER. SOVYETLER

SE TERSNE BR TUTUM TAKINDI. SOVYET
KREDtS LE 'BE NEML TESS' BUGN
LETMEDEDR.
Geen blmn ba ile sonu arasndaki can alc

balant, ite burada balayacak. ABD'nin duygularn yanstan Time 1964'lerde nn'den ne
, biliyorsunuz. ABD'nin Kbrs konusunda Trkiye'yi Yunanistan'a kar tam anlamyla tutmay
eri evirmesinden sonra nn'nn, Sovyetlerle flrt
etmeye baladn syler ve. . . Bunu bir bakma ABD

yararlar asndan yeriyordu. ABD'nin, nn' den baka hkmetler aramasnn asl nedeninin
aya kyordu. nn sonrasnn sorumlu devlet adam Demirel, bakn ne diyor:
< 0 dnemlerde hemen her devlet Sovyetlerle iyi ilikiler kurarken Trkiye'nin -kendi
deyimiyle topun azndaki Trkiye'nin- sesi kmamtr. Trkiye mttefiklerinin bu
tutumu zerinde hibir ey sylememitir.
Fakattt. . . diye srdrd Demirel, bu bir kocaman fakattr:
<<Fakat 1964'te biz, Sovyetlerle iyi ilikilere giriince
mttefiklerimiz, bata ABD olmak zere hepsi, bu ilikiyi

yadrgamlardr. Bu ilikiler, ilk nce devrin Dileri Bakan Feridun Cemal' Erkin'in Mosk
gitmesi, daha son-301

ra Sovyet Devlet Bakan Podgorni'nin Trkiye,yi ziyaretiyle

yksek dzeyde bir mahiyet almtr. 1965 baarnda Trk
senato heyetinin Sovyetler'i ziyareti
gerekemi, bunu
Babakan rgpl'nn, Moskova gezisi takip etmitir.
lngiltere, Fransa gibi lkelerin Sovyetlerle ilikisine
ses karmayan Amerikan basn, acaba Trkiye 'aks m de
itiriyor? ' diye yayna balamlardr.
Bir not koymak istiyorum buraya: New York Times gazetesinin dnyaca bilinen nl ihtiya
r Suizberger, hemen Ank ra'ya komutur. Demirel'le konu
an Suizberger'in Trkiye'nin o srada bir numaral

adamnn azndan Trkiye'nin yn deitirip deitirmeyeceini saptamaya alt bilinm

Sovyetlerle iliki kurmamz nn'nn babakanlndan beri kabul edemeyen Amerika'nn, bu p

mesine n ayak olacak davranlarn imdi greceiz. Hem de Trkiye'nin yararlarna kar.
ABD'nin sadk ve vecibelerini yerine getiren Trkiye'

yi hi anlamadn, deien aa karn, hala Trkiye'yi tek yanl politika iinde tutabile
el'in u szleriyle bir kez daha kantlayacaz:
1965 ylnda iktidarda bulunan drtl koaisyon hkmetinde babakan yardmcs idim.
Planlamay topadm.
Trkiye'nin kalkmma hamlesine yeni bir hz vermeyi d
nmtk, bunu aratrdm. Kalknmaya yeni bir hz verebilmek iin Trkiye'deki demir elik
zmek gerek. Bizde demir elik yeterli deil. Be yl sonra hi yetmeyecek, Alminyum yok.
rol ise esasen kt olan dviz kaynaklar zerinde bir baka bask. ATIA ve
PIM rafinerileri yabanc sermayeli, Trk sermayeli milli
rafineri lazm.
ncelemeler, Trkiye'de bu ynl tesislerin yaplmasn
gerektiriJ.Jordu.
302

Bu tesislerin yapm iin, ABD'den ve Bat'dan finans

man aradk.
ABD'ye bu kadar ballk gstermi bir lkeye,
ABD'nin ve de Bat'nn finansman aratrmalarna
olumlu yant vermesini doal bulabilirsiniz elbette.
Evet . . . dedim Demirel'e . . . Ne yant verdi ABD
ve Bat?.
Hemen yantlad soruyu:
< Mevcut kalknma planmz 300 - 350 milyon dolarla finanse eden Trkiye'ye, yardm konsors
iyumu ve dier Batl kaynaklar Trkiye'nin bu projeleriyle ilgilenmediklerini bildirdile
r. Bu tesisler iin bir milyar dolar gerekliydi. ABD
ve Bat vermedi.
- Ne yaptk bunun zerine, byk dostlarmzn bu tutumu karsnda?
- Bunun zerine bu projelerle il.gilenip ilgil.enmediklerini Sovyetlere sorduk.
- Sovyet yant?

- Sovyetler bu projelere ilgisini bildirdi. Sonuta Sovyet kredisiyle bu projeleri icra ettik. lskenderun Demir -

elik, lzmir'de Aliaa rafinerisi, Seydiehir alminyum, slfirik asit tesisleri gibi be ne
li tesis bugn iletmede
dir . . .

Son cmleye bir ek de ben yapaym: Tabii bu tesisler Trk ekonomisine byk g katarak al
303

4
TRKYE'YE PARASAL AIDAN CMR
DAVRANMALARININ POLTK BR AMACI
VAR MIYDI, ORAYA SAPMAK STEMYORUM.
Amerika'nm 1 964 - 1 965 izgisine bir nokta koyalm:

ABD, Yunan ve Rum yanls bir politika izlemektedir. Antlamalardan doan haklarmza kar
dr. Geerli mdahale hakkmz kullanmaya kalkt
mz zaman karnza dikilmekte, silahlar Amerikan
kaynakldr, kullanamazsn demektedir. Ekonomimize
hz verecek projelerimizi gerekletirmek iin istediimiz maddi destee dirsek evirmitir.
Amerika'nn 1977-78-84 izgisine bakalm: ABD,

Trkiye'ye kar Yunan ve Rum yanls politika srdrd izlenimini vermektedir. Ortada kesi
r vardr.
Bir nceki blme aklk getireceini sandm
baz sorularla Demirel'in yantlarn aktarmak istiyorum:
- Trkiye'nin ABD'ye kar .bu lde 'sadk dost'
olmas yanl bir tutum deil miydi?
- Hayr. Sadk dosttan kast teslimiyet deil, ahde
vefadr. Ahde vefa dostlar arasnda gvenliin artdr. O
zamanlar Trkiye'nin elinde baka alternatif yoktu. Dn
304

yada bir kayara vard. Savaa girmemitik, ancak sa

va kazanan -S01.Jyetler- bizi yemeye gelmiti kapmza.
1964 ylna kadar tek . yanl politikayla ABD'nin sadk dostu
olmak doru idi, geerli idi. O gnn artlar yle gerektiriyordu.
- 1965'te kalknmay hzlandrmak iin be projeye d
destek aryorsunuz. Bata Amerika ve Bat vermiyor d
finansman, Sovyetler ilgileniyor. ABD'nin bunu geri evirmesinin nedeni neydi?
- Bize Amerika ve Batl dostlarmz konsorsiyom iin

de ylda o sralar 300 - 350 milyon dolar veriyorlard, bunclan fazlasn veremiyorlard. An
cak unu syleyeyim: Trkiye'nin kalknmas Batllarn kafasna smamtr. Bat ile bu yn
balamtr. ABD'li Barker
misyonu o zamanlar Tiirkiye'ye kalknmas iin daha fazla

para verilmemesini tavsiye etmitir. Trkiye'nin hzla kalknmasna kaynaklar yetmezri. B

950'lerde ancak elli milyon dolar vereceklerini sylemilerdir. Daha fazlasn
geriye deyemeyeceimizi syler. te Barker zihniyeti lm.
- Bugn iin de benzeri mantk geerli mi?
- Bir lde geerli. Eer biz tediye amz dnda
-1977 - 78'de- bir be milyar dolar bulsaydk, kendi ekonomimizi kendimize yeter duruma getirebilirdik. Tabii bu sylediim birka yl ncesinin dur
umu. imdiki para deeriyle artk 10 milyar dolara gerek olabilir.
- Trkiye'de parasal adan cimri davranmasnn politik bir amac var myd?
- Oraya sapmak istemiyorum. Bat parasn salam
yerlere plase etmek istemitir. zellikle Ortadou'nun petrol
paras -petrodolar- dolayor Avrpa'da ve Amerika'da

bugn. 1978'lerde bu para yz milyar civarnda. Bunun yzde 40'm harcyorlar, yzde 60' Avr
'da geziyor imdi.
Kanaatime gre d ve i politikay kalknmaya mihrak al305

malyz. D politika kalknmada bir va6ta, bir sonu alma

vastas . . .
-- 1965'te greve geldiiniz zaman Johnson mektubunun

yaratt 'gven bunalmndan' bahsediyorsunuz. ABD nasl

bakyordu Trkiye'ye o sralar, siz nasl yaklayordunuz
ABD'ye?
- Johnson mektubunun Trkiye'deki tepkilerini hafife

almad Amerika. Ak yaray kapamaya gayret etti. Bu srada silahl kuvvetlerimizin ihtiyala
meselesinde ABD ile yeniden mzakereye oturduk. Be ylda 670 milyon dolarlk
hibe yardm yapmay kabul etti, yapt. Bizde, dardan gelen, Amerika'dan gelen malzemeyle
ilgili olarak silah planlamas, ilk kez o tarihte yaplmtr. O ' tarihe kadar verilen p
aralarla silahn yannda un bile gelirdi,
Amerika'dan.

1965'te silah planlamasyla deiiklik getirilmitir. Silahlarmzn yenilenmesi yoluna gidil

itir. O zaman Amerikan Savunma Bakan Mac. Namara, bugn Dnya Bankas genel mdr idi. Biz
erilen be yllk 670 milyon dolarn zerinde malzeme gelmitir. nk malzemenin fatura de
eri ok aada tutularak daha ok malzeme geZ.mesi salanmtr.
Demirel 1965'te tek bana i ktidara geldiklerinde
Trk - Amerikan ilikilerinin zet dkmn yapt :
ktidara geldi,ijimizde Trkiye ile Amerika arasndaki
ikili anlamalar zerinde tartma var.
Bir uu. lar -casus uular- tartmas kt ortaya.
ABD askeri personeli zerinde tartma sryor. Askeri
kolaylklar anlam asnn getirdii baz przler ortada.
Daha sonra Amerika, Trkiye'deki haha ekiminin yasaklanmas ist-?mii, bunlara ekledi.

1968 ylnda ABD'nin 6. filosu gemilerinin Trk limanlarna uramas halinde sahile kan per
ele kar, Trkiue' de yeni yeni meydana gelme,ye balayan anti-Ameri-306

kanizm hareketleri de ABD'yi rahatsz ediyordu. ABD eli

sinin kimseye sylemeden gittii Ortadou niversitesi'nde
crahasnn yaklmas da bunlara tuz biber ekmiti.

Velhasl Trkiye'de ve Avrupa'da deien artlara gre ABD - Trkiye ilikilerine 'yeni bir b
etirmek ge
rekmekteydi.

Aklkla ifade edeyim ki, 1965'lerde ve sonra Tr ki

ye'in ok ynl d politika izlemesi zaruret idi. Bu politikann yllarca fevkalade dost o
z lkeler tarafndan ok doru deerlendirildiine kani deilim. Dnyann bu nazik blgesinde
kiye dostlar ve mttefikleri zerinde bir yk deil, g ve kuvvet sahibi olmu bir lke olm
diasnda idi. D politikamz drt esasa oturtmak zorun
daydk.
1 - Diploma.si. yoluyla savunmasn glendirmeliydi.
2 - Ekonomisi iin ek kaynaklar salamalyd. 3
Etrafn
da bulunan devletlerin rejimleri ne olursa olsun, i ilerine
kartrmamak kaydula. bir dostluklar emberi kurarak ilk

hedefte topn aznda olmaktan kmalyd. Dost ve mttefikleri iin bir problem sahas olma
ulmalyd. 4 -

Trkiye, beynelmilel zeminlerde Kbrs'la balauan meselelerini anlayla karb;acak, yeni

ra muhtat.
1965'te Trkiye'nin d politikasna u yeni unsurlar
girmitir:
1 - Birincisi ve ok deerlisi slam lkeleriylt? ili, kile
rini gelitirmesi. 2
Byk komusu Sovyetlerle ve dier
sosyalist lkelerle ilikilerini gelitirrnesi. 3
Balantsz l
kelerle olan ilikilerine canllk getirmesi. 4
Ekonomik kal
knm.as iin, Japonya dahil, her kaynaktan faydalanmay
baarmasdr.
Ekonomik kalknmadaki faydalanmalar konusu, tek ifadeyle sylenmesi gerekirse, 'uan k
utan' yararlanlmtr denilebilir.
3()7

1'ek ynl politikadan ok yn politikaya gei zordur. Rahatszlk yapar. Tek ynl politi
k ynl politikada itibar muhafaza edebilmenin tek art, herkesle nereye kadar gidilebi
leceinin iyi tespit edilmesidir.

ok ynl politika mavi boncuk politikas haline getirilirse itibar kaybederiz. ok ynl pol
tika lafta kalmam
icra edilmitir.
308

5
u l%5'TE CASUS UULARINI YASAKLAMA
KARARIMIZDAN AMERKA ELBETTE MEMNUN
OLMADI. SOVYETLER DE KARADENZ BOCAZI
NNDE SREKL DURAN BR CASUS GEMSN
GER EKTLER.
. . . yledir ki, casus uularm kaldrdk . .
.

Cmle Demirel'indir.

Trldye'deki Amerika'nn henz byk lde kamuoyuna. mal olmad dnemde, 1 965'te neml
uular.
Alabildiimiz bilgilere gre siyah renge boyanm
bu uaklar her gece ncirlik'ten bilinmeyen yne ve
Trklerin bilgisi dnda kalkyor gidiyordu.
Yirmi bin fitin zerine kyorlard. zel tertibatl idiler.
Demirel, yaptmz konumada casus uularna
u biimde deindi:
.. Biz 27 Ekim 1965'te hkmet olduk. iki ay sonra 28
.
Aralk 1965'te bu uular yasakland tarafmzdan.
_,. Amerika ne yapt? . . .

- Elbette memnun olmad. Bu uular Amerika n

hayati nemi haizdi. Bunlardan vazgeemeyiz, dediler. Ama.
bu uular durdurmak zorunluydu. Bir tanesi Karadeniz
zerinde dmt. Rusya bu konuda tedirginlik gsteriyordu dorusu.
309

Sovyet Babakan Kosigin 1 966 balarnda irkiye'ye geldii zaman casus uularndan yaknm
Gerei bildii halde bu uular yaknma konusu yapmt. Demirel, uularn durdurulduunu
e bildirdi. Sovyetlerle Trkiye arasnda bu olay,
bir iyi niyet belgesi oluturmutur.
Amerika'nn yaknmalarna kar Demirel yle
konumutu:

... ilikilere yeni bir dzen verme davrandr yaplanlar. Bu dzenlemenin de yeni deime
da za
mandr.
unlar da eklediini sylyordu:
Dostluklar, bakm ister, kendiliinden ilanihaye devam
etmez. Gerekli dzenlemeleri yapmak zorunluu vardr, gnmzn gereidir bunlar.
Amerika'rin, Trkiye'ye evrili gzlerinde nemli
bir etken olan Sovyetlerle ilikilerimizin gelime biimine deinmek yararl olacak.
Demirel'e unu sordum:
:Sovyetler Birlii NATO'da km'.lmz istedi mi biz
den? ...
Hayr.
Elbette ki, kendi dnemine ait bilgiyi veriyordu.

Baz saptamalara gre, Trkiye Sovyetlere doru ala girdii zaman, Moskova'ya giden Trk
inden NATO'dan ayrlmamz istenilmitir. Fakat sonradan Moskova'nn davran deimi olmal

1966 balarnda Trkiye'ye gelen Kosigin, Demirel'in anlatna gre, Siz ne kadar dost olm
istiyorsanz biz de o kadar dost oluruz ana kuralndan hareket etmiti. Kosigin yle diyor
du:

Aramzda ka sorun var. rnein, on. Bunlarn ka

n zebiliriz. ikisini. lk nce bu ikisini ele alalm dier

sekizini zaman iinde zelim.
310

Trkiye'yi rktmeyecek yaklam biimiydi bu.

Demirel diyordu ki:

Buraya gelen Babakan Kosigin'le u ana kaidede

bulumutuk : ki lke arasndaki ilikilerin snr toprak
btnlmze ve istiklalimize saygl olmaya i ilerine
karmamaya dayanacaktr. Biz unu da syledik: Byk
komumuz Sovyetler Birlii bizi tehdit etmedike biz Sov
yetler Birlii iin tehlike olmayz, Sovyetler'den bir tehdit
gelirse savunma hakkmzdr. Esasen bu anlay gemiteki
davramyla Sovyetler bozmutur
Kosigin yle cevap verdi: Dorudur. Ama, bu tutumun
zerinden yllar geti. Bugn size gemii bir yana brakp,
karlkl gven anlayn ihya edelim diyoruz.

Demirel de yle dedi: Trkiye'nin Sovyetleri tehdit etmesinde bir mesele karmasnda aklc
oktur. Yarar da yoktur. Ama unutulmamaldr ki, bir tehdit gelirse Sovyetler' den byle
bir sezi.ntiye sahip olursak elbette ki bir yere sarlacam.

Kosigin casus uularnn durdurulduunu rendii srada, Trkiye bir yaknmasn iletti, So
Moskova casus uularndan bunca huzursuzdu, gzel, doru. Pekala, Karadeniz'e alan boaz
iki mil ilerisinde srekli duran Sovyet gemisine ne demeliydi? Bu gemi Boazlara gir
en kan btn
gemileri denetliyor, Trkiye'nin bu kesimi zerinde istihbarat yapyordu.
Kosigin Sovyet hidrografi gemisini geri ektirdi.

Trkiye Bizim Radyo adyla yayn yapan radyodan yaknd ama, Kosigin'in bu konuda bilgisi
oktu, ard. Ertesi gn geldiinde grme masasna, soruturma yaptn Bizim Radyo i
i olmadn bildirdi.

Sovyetlerin akalayaca be tesis zerindeki grmelerde Trkiye, Sovyetlerin eski tip sis
kul-311

!andn, zellikle skenderun Demir-elik'te bu uygulamay grmek istemediini, modern yap

grdn bildirmiti.
Sovyetler, skenderun Demir-elik'i modern bir tesis olarak kurdular. Bizzat Kosigin
, bu tesis ile ilgilendi. Nitekim 1976'da skenderun'daki trene gelmitir.
Kosigin'in grmelere konu olmayan silah gcmz zerinde ksa bir sz ilgintir:
Be yz bin kiilik ordunuz olduu syleniyor.
Eer bu ordu bize kar ise az. Yok eer komularmza
karysa o zaman ok . . .
ki lke arasnda gvenin salanmas iin yaplan

yksek dzeydeki bu grmelerden sonra, bat ittifak iinde beraber olduu dost Amerika'ya
bilgi verdi.
Amerika bir deve gibidir. Kinini iine atar . . .
davran gstermedi.
Dorular m bilmiyorum. Pakistan'n hretli pol itikacs Ali Butto bir alan nutkunda yle
:
Amerika bir deve gibidir. Kinini iine atar ...
Kitaplardaki aklamalardan reniyoruz: Sonra bir

gn bir lkedeki bir ynetimin -kamuoyuna duyurulan hakl gerekelerle- kaydn grrsnz.
un gelmesi iin.
nn devle yataa girdiniz mi nlem almalsnz
demi.
Neymi o nlem? nn'nlin yant u:
Hep uyank kalmak.
3 12

6
YA, CIA
Demirel' e soruyorwn:
Byle bir dnemde, ABD'nin Trkiye'ye kar
tutumunda srekli bir trmanma grld srada, sizin tehisiniz nasld ABD'nin politikas

Yantlyor:

< ABD'de Trkiye'nin NATO iindeki nemi, Trkiye'nin hrriyeti demokratik rejimi ve blgemi
iin tad deeri ankmakta zorluklar vard. Birtakm gelimeler ol
mutu. Detant havasnn etkisiyle komnizm hassasiyetinin
azal.d havas ABD'ye hakim olmaya balamt. Kore'nin
zerinden yirmi yl gemiti. Gen nesil bu olaylar bilmi
yordu. Vietnam'daki kayplar ABD'yi sarsm t. Aydn ev
relerin infirat politikaya kaymak yolunda eilimleri vard.

nfirat politib. diyorum yani ABD'nin iine dnmesi, dnya ile ilgisini kesmesi gibi bir e
limdi bu.
Durdu. Elindeki katla oynad, ekledi:
< Deien devrin icaplarna uymakta ggrekli abuk
luu gstermemiti ABD ama, Trkiye'de de pek ok ey
deimiti. Bunu ABD'nin anlamamasnn sknts yaam
yordu.

Evet ama, Israrl ricalar sryordu. On yla yakn Dileri Bakanln . srdrm ala
de, ta iimizde demiti. Ve, Trkiye'de 27 Mays'n daha yumuatlm, 12 Mart muhtras ge
Soruyorum imdi:
313

12 Mart 1971'e kadar Trkiye'in ABD ile ilikilerinde klar ve iniler var. kili anla
tumunuz, casus uularn durdurmak, Sovyetlerle yaknlama, haha ekimine direnme, Trkiye'
lerin baka amalarla kullanlmamas gibi. Ki, bunlarn hepsinde ABD'
nin memnun olmadn da sylediniz ve 12 Mart geliyor.
CL1'nn iimizde olduu bilindikten, baka lkelerde yap
tklar da film gili gzler nii den geince baz armlar uyanyor. Bu konuda bir yorum
syler misiniz? .. .
Hayr.
Byle kesin bir yanttan sonra, 2 1 Ocak 1 972 tarihli ngiliz Daily Telegraph gazetes
ini !1ne koysam ne olurdu ? O gazetede yaymlanan bir dnya haritasnda
CIA'nn eitli lkelerdeki darbelerini gsteren ne kard ?
Hele Daily Telegraph'n o haritasnda CA'nn 27

Mays ve 1 2 Mart' yarattna kesinlikle iaret edilmesini yinelesem. Demirel gene susard.
Demirel 'in Amerika

Not Defteri ni, Ankara'daki

Amerikallar okuduktan sonra, bana kzgnhklarn pek
gizlemediler.
Gemiin ac veren tortularndan sz edilmesini bir

trl ilerine sindiremiyorlar, Trk kamuoyunun Amerikan anlamazln yeni kantlarla re

stemiyorlard. Amerikallar, nedense, gemiin geride kaldn benimsememizi, gelecee dn
rinde konumamz isterlerdi. Bir kezinde, bir el
inin Amerikan ekonomik ambargosunun varolmad

n savunurken, ki.ri Trk siyaset adamlarndan istenilmez bir dille sz ettiini eletir
un zaman ABD bykeliliindeki arlardan uzak tutulmutum.
Ne de umurumdayd ya!
314
ALTINCI BLt)M
DNDEN BUGNE

DNDEN BUGNE UZANAN BR 'RAPOR'

1973 ylnda, Hrriyet'tc bir yaz dizisine baladm.
Konu, o gne dein metinleriyle aklanmam,
ABD ile Trkiye arasndaki ikili anlamalard.
Skynetim vard.
Genelkurmay Bakan Orgeneral Semih Sancar' d.
Yaynn ikinci gn, ikili anlamalarn metinlerini vermeye baladmzda, Babakan Sadi Irmak beni
ard. Irmak ile ok eskiden tanrdk. Bana, ikil i
anlamalarla ilgili yayn kesmemi nerdi. Nazikti. Bir
gazeteciye yaynlarn kesmesini sylemenin zorluunu
biliyordu, ama, direnerek bu istei sylyordu.
Oysa, iki lke arasndaki 55 ikili anlama zerinde

hkmetler masaya oturmular, tam buuk yl sren grmelerden sonra, 1 969' da -tek meti
nan- yeni bir anlama imzalamlard. Buna karn, ikili anlamalarn ierii, giderek tazeli
tutmutu. Biz de gazetede, bu ilgiyi doyuracak, geni bir yayn yapyorduk.

Baka kanallardan da yaynn durdurulmas istemi, Hrriyet'in Ankara temsilcisi Nevzat nl'y
iletilmiti.
Durdurduk.

Ve . . . Beni, gizli belgeleri akladm savyla Devlet Gvenlik Mahkemesine verdiler. Yed
uuk yl hapis gibi, bir ceza ngrUlyordu.
317

Trkiyc'deki zinde kafalarn, hern.:n her dnemde,

ABD ile dostluun snrn gereki bir grle saptad
n, ben, o sralarda, ayrntlaryla rendim.
kili anlamalarn dnda elimde bir rapor var-

d. Kurmay Albay Hidayet Uur'un, ABD'ye arl olarak yapt bir geziden sonra, st makaml
dii bir rapor.
Raporun sahibi Albay Hidayet Uur, 1962'de emekli
olmutu.

Kendisiyle de konutum. Uur, raporunu dorulad -elimde fotokopisi de vard- ancak, anlar
dn belirtti. Esasen, ikili anlamalarn yaym durduu iin, raporu konudan ayr biimde
anaksz, giderek anlamszd.
Rapo:un tarihi, 27 Eyll 196 1 .
1 961 'deki yaknmalar, bugn de hepimiz, dilimizden drmyoruz.
Bu adan sz, 1 961 raporuna brakmak gerekiyor:
< 25 Austos ile 15 Eyll 1961 tarihleri arasnda Amerika'da New York'tan balayarak Ari
zona'ya kadar yapt
m geni oriyantasyon gezisine iki memleket ve hr dnya
memleketlerini altkadar eden mahadelerim aada sunulmutur:
Sovyetler Birlii bloku kuvvetlendike, Amerikallarn
kendi hudutlar iinde mdafaaya ehemmiyet vererek dier
memleketleri haber alma ve ilk darbe ss ve bilahare bir
gerilla sahas olarak kullanmak tasavvurunda olduklar bu
gnk hareket tarzlar ile bir gerektir. Bu fikri birka
misalle aklamak mmkndr:
Amerikan ordusundaki malzeme, tekniin en son tekamlne gre ok modern ve yeni bir durum
dadr ve bir kelime 318

ile mkemmeldir. Buna mukabil ayn gayeye hizmet eden

Trk Silahl Kuvvetlerinin bugn kulland silah ve malzemeyi, Vaington'da endstri mzesi,
ona'da Garnizon mzesini gezerken mzelerde grdm. Dou blokunun bugnk durumu ve stratejis
karsnda batnn mnakaa kabul etmeyen bu byk hatasna mana vermek gtr.
Mttefiklerini kaybettii takdirde, Amerika'y yalnz ABD'

nin mdafaa imkan kalmayacana kani olan Birleik Genelkurmay J seviyesi; yardmn gayr m
bir durumda bulunmasn cevaplandrmayarak, haklsnz diyor, fakat tedbir dnlmemesi ise
al iin hayrl bir iaret sayl
mamaldr.
Fort Monnouth'da ve Huatchuca'da eitim malzemesi
imal eden tesisleri gezerken mevcut tezgahlara nazaran
az ii altn ve bunlarn da biroklarnn ssl etiket

gibi eyler yapmakla megul olduklarn grdm. Bunun sebebini, Amerikan Ordusunda eitim mal
emesinin tamamlanmasyla izah etmek doru olur. Trk Ordusunda eitimin mzelik harp malze
mesi zerinde veya nazari olarak emalarla yapldn hatrlayan ve yardm dnen yoktur.
Berlin olay ve atom denemeleri Amerika'da gze ar

pacak bir ekilde endie yaratmtr. Her gittiim garnizonda tant-rr mevki sahibi sivi
sek rtbeli askerlerden biroklar Berlin durumunu bahsederek; 'Siz
Rusya' da Ateemiliterlik de yaptnz. Ruslar Berlin sebebiyle bir harbe girerler mi?
Bu hususta fikriniz nedir?' diye sordular. Barta komnizmin Asya, Afrika, Avrupa ve
Gney Amerika' da Sovyetlerin isteine gre yaylmasna henz set ekilmemi olduu, zamann
er lehine iledii ve
siyasi sahada menfaatlerini koruyabildikleri cihetle; harbin
tarifine uyarak bugn iin bir harbe girm k istemeyecek

leri kanaatimi syleyince; bu ahslarn Sovyet muvaffakiyetlerine zlecek yerde bugn harpt
n kanmann sevin
ini yzlerinde grmek mmknd. Bizim iin bundan da
319

mhim olarak mukabil cevaplar 'Esasen bir Berlin iin

harbe srklenmek doru olur mu?' eklindedir. Baar pheye girdike bu fikir Amerikal ii
dndaki bir sahaya tatbik edilebilir. Bugnk gelimeler on sene gi'bi
ksa bir zaman ev l duyulmayan fikirleri douruyor.

Moskova'da Amerikan Atee muavini olarak tandm

Bnb. Ulatovski'nin gerilla kursu grd ve yaknda Trki

ye'ye gerila retmeni olarak geleceini rendim. Bu vesile ile Amerika dndaki memeketl
rilla harp eitimine nem verilecei ve bu maksatla hazrlklar yaplmakta olduuna muttali o
dum. Amerika, hudutlar dnda mdafaa deil oyalamaya ve kendi menfaatlerini dnrken; So
li altna giren bir memleketin artk eski hviye
tini muhafaza edemeyeceini idrak edemiyor veya Amerika
iin hi yoktan iyidir diye tatl bir mit hayalini gryor.
Amerika'da ahslar mreffehtir. Bunu salayan para

en kymetli metadr. Para hrs dncelere hakimdir. Halkn maddi fedakarlklar yapmas oldu
r.
Sanayi
tesisleri ve ikmal sisteminde iktisadi mlahazalar her eyden evvel hakim olmaktadr.
Harp hi de istenmeyen bir konudur. Rus korkusu vardr ve huzursuzluk yaratyor. Komniz
me kar alnan tedbir, dier batl memleketlerde ol
duu gibi, yalanlar da ihtiva etmek zere hazrlanan pasif
bir propaganda tedbiridir. Bu tedbir Amerika iin kafi olmakla beraber, gelimemi mem
leketler iin aktif tedbirler alnmas lzumunu Amerika takdir edecek durumda deildir. To
k an halinden anlamazsa tedbir de alamaz. Veya grebiliyorsa aktif tedbir paraya day
andndan lzumlu f edakarlk gtr.
Ancak zengin Amerikal ile hayat seviyesini muhafaza
etmesinin ne gibi artlara bal olduu samimiyetle mna
kaa edildii zaman, onu mantki bumak memnuniyet veri
cidir. Durumu muhafaza iin istekler, Amerika'nn menfaatinin icab olduundan fedakarlk y
aptrlabilir kanaatin-320

deyim. Bugn batl devletlerden her birinin kendi men

faatini dnmesinin umumi erevedeki zararlar Amerikallarca da kabul ediliyor, fakat mevz
deiince gene de biraz evvelki grme de Amerikalnn menfaatini mdafaa
eden fikirleri ile karlalyor. Trkiye ve Trk Ordusunun
Bat dnyasndaki ehemmiyeti bir plan dahilinde srarla belirtilerek ve Amerika'nn bizzat
faydalanaca fikri ile srlmek ve ikna edilmek suretiyle yardmlar temin edilebi
lir. Bunun inat bir alma ve planl bir hareketle ve bazen de Amerikan menfaatlerini teh
dit ederek temin edilebilecei kanaatindeyim.
Amerikallarla ilgili ilemlerin yapld makamlardaki

bakanlar Amerika'ya davet etmek su>etiyle, bizler iin

ideal tesisler gstermek, ikram ve dostluk gsterileri ile
ahsi taraftar temin etmek Amerikan taktiklerinden birisidir. Amerika gezisinden s
onra memlekette bilfiil yaplabile
cek bir alma _ yoktur. Amerika'ya hayran personel temininden sonra yalnz Amerika'ya
fayda salayan tesis ve faaliyetleri yr mek, byk bir gizlilik mefhumu vererek
mevzularn belli bal personele inhisar ettirilmesi suretiyle

yurtta serbest almak, bazen gayr meru yollara bavurmak ve icabnda yalnz bir taraf ii
ormu gibi yardm kesmekle tehdit etmek gibi mantksz bir hareketle maalesef baz memleket
erde gya muvaffak olmak, geri
kalm memleketlerin sanayiini gelitirmemek ve daima ken
disine muhta tutarak istifade salamak yollaryla yalnz
Amerika menafiine almakta, garip bir zihniyetle ibirlii

tekliflerini de reddederek ve hatta bu yolda ken imparatorluk.Zar bilmemezlikten ge

lerek zahiren kazanlan kinci Cihan Savayla balayan bat inhitatn hzlandrmaktadrlar.
an Amerika mahfillerinin bu
gn Amerika'nn dahi mdafaa edebileceinden phe gsterdiklerine ahit olunmaktadr.
Bunlar ssl diplomatik
szlerden ziyade hakikatleri ve alnmas lzumlu tedbi'l'leri
321

grmenin f aideli olacana kani bulunmakta ve holarna

gitmemekle beraber zaruretine inanmaktadrlar. Hakikatler
zerinde samimi grmeere ihtiya olduu kanaatindeyim.
Amerika'nn dnya lsnde mevcut ve gelitirilmeye

allan muhabere ebekesi bir mdafaa ebekesinden ziyade erken ihbar, ikaz ve ilk atom dar
e hizmeti grmeye matuf olup ebeke emasnda dahi bunu kolayca grmek
mrnkndr.
Sivil ve askeri birok ki'mseler Amerika dndaki Ame
rikallarn sevilmediini ve bu konuda birok makaleler
okuduklarn syleyerek, Trkiye'de durumun nasl olduunu

sordular. Trkiye'de mukabil sayg ve sevgiye dayanan mnasebetlerimiz olduunu sylediim z

aman nezaketimi ieri srerek durumu bildiklerini akladlar. Dorusunu biliyorlar. Fakat t
edbir almyorlar. ittifaklarn her eyden evvel efkar umumiyeye dayand hakikatine ehemmiy

t vermeyenlerin bat devletlerini birbirinden uzaklatrmaktan ne iin ekinmediklerini an

lamak gtr.
Dier memleketlerin rf ve adetlerine hrmet gster
meyen Amerikallar. bilakis bu memleketlerde para harcayarak bilhassa ahlakszla 'mtema
yil genlerin iltihakyla gayr ahlaki bir durum yaratrken. hakikatte kendi memleketler
inde de nleyici tedbirler almyorlar.
Amerika'da hakikaten modern olan ve daha da gelitirilmeye allan malzemenin bakm ve kul
lanlmasnda tek erin yalnz muayyen hir malzeme ve silah zerinde bilgisi
ok iyidir. Ancak taktik kullanma sahasna ehemmiyet ve
rilmedii ve taktik alanda sevki idarenin de zayf olduu
sylenebilir. CHECK MATE tatbikatndaki karma harekat
da bunun en uakn misalidir. Bu hususu, Amerika ve esaslarn ona balayan bat devletleri
iin bir nkleer harp hazrlnda ehemmiuetli bir zaruret olarak mtalaa edilmelidir.
Bugn tarihin seyrini deitirecek bir durumda deiliz.
322

Ancak yukardaki maddelerde temas etmeye altm durumlar iin tedbirler alnmas ve srarl
la ve planl olarak yetkili Amerikan makamlarn hakiki durumlar kar
snda ikna ederek azami yardm temin edilme cihetine
gidilmesi ve dier taraftan hayati bir mesele olarak Trkiye ve Trk Ordusu iin kendi k
endimize yeterli, muvazeneli bir durumun temini ve ayakta durma imkanlarnn salanmas
iin acil ve zaruri olan iktisadi, itimai, askeri ve baz siyasi tedbirlerin alnmas zam
an oktan gelmi olduu kanaatinde bulunduumu arz ederim.
323
YEDNC BLM
DEMREL'N SYASAL ALANA GR VE
YKSEL

1
DoGURGAN YILLAR
1960 - 1965 yllar, teki dnemlere gre, iki adan
baka zellikler gsteriyordu:

Bu be ylda, daha sonraki yllarda siyasal yaammza egemen olacak yeni kiilikler ortaya

Trkiye'nin i ve d politikasnda nemli deiimler gzlendi. Bu deiimler, nemli balang

alanglar daha sonralar gittike geliecek ve Trkiye, nemli yeni sreleri yaamaya bal

Kimi eski adlar, bu dnemde de yerlerini korumulard. Ama, genel siyasette ortaya kan y
adlarla, Trkiye'nin siyasal yazgsnda belirgin deiimler olacakt.

1960 - 1965 yllar arasnda olaylar srasnda adlar duyulan, ne var ki, o dnemde bymeyen
ki
iler, daha sonraki yllarda daha byk bir geliim
gsterecekler, adlarndan daha ok sz edilecekti.
Bu dnemde zerinde asl durulmas gereken olgu, iki kiiyle ilgiliydi:

1 964 yl sonlarnda AP nderliine seilen Sleyman Demirel, uzun bir sre iinde Trk poli
ki yerini alyordu, 196l'den sonraki nn hkmetlerinde grev alan

Blent Ecevit de, 1 965 genel seimlerinden sonra, yeni kiilii ile, siyasal alanda gze
ordu.
327

Demirel ve Ecevit, az zaman ayrmlaryla Trk siyasetinde bir numaraya ykseleceklerdi.

Her ikisi de,
fiili politikada>> en azndan on be yl yerlerini sakl
tutacaklard.
D politikada ise bu dnemin belirgin zellii vard: 1960-65 yllar arasnda d politikada nemli gelimeler gzetilecekti.
1964'lere dein, dnyaya tek gzle, mttefiki ABD

ve bat lkeleriyle birlikte bakan Trkiye'ye, yeni araylar egemen olacakt. Trkiye, yaln
Bat'yla de
il, -benimsedikleri siyasal rejimler ne olursa olsun
Dou Bloku lkeleriyle de daha yakn ekonomik ve siyasal ilikilere girecekti.
1965'lere dein, Arap lkeleriyle yalnzca dinsel

kardelik balantlarndan sz eden Trkiye, bu politikasnda da belirli ,bir deiim yapaca

Btn bu gelimelerin
gsterdii nedenler gz
nnde tutulursa, 1 960 - 65 yllarna yle baklabilirdi:
Bu be yl, Trkiye'nin her adan dourgan yllar idi.

328

2
SY ASAL KARYERN BALADIGI GN
Bir gece, Sleyman Demirel, bana:

Benim siyasi kariyerim, '226 oyu bulduumuz zaman hkmeti dreceiz' dediim gn, balar
Kasm 1964'te, 1960 - 65 yllarnn Trk siyasal

yaamna yeni adlar sunarak dourganln srdrd gnler, CHP gibi gl, smet Paa gibi
in karsna, yeni bir ad
kard:
Sleyman Demirel.
Kamuoyu, her 'yeni'ye olan ilgisiyle Sleyman Demirel ad evresinde yazlan izilen her ey
i de byk bir istekle okudu.
Demirel, eski bir siyaseti deildi. Ailesinde de si
yasete soyunup n yapm hi kimse bulunmuyordu.
fsparta'nn slamky'nde domu, bym, mhendislik renimi grmt.
1965'te babakan olduu zaman, 41 yandayd.
Demirel ad, brokraside biliniyordu. Teknik niversiteyi bitirip mhendislie soyunduktan
ksa sre sonra, Devlet Su lerinde greve balam, zellikle
Menderes'in baraj yapm politikasna hz verdii
gnlerde sivrilmiti. Menderes, bu gen mhendisten

olabildiince yararland. Hemen her barajn yapmnda, hesaplarnn denetiminde sz sahibi ol

salad.
329

Menderes'in kt kimi gezilerde yannda yer alan

Demirel, 1 960 ihtilali olmazdan nce, politikaya girmeyi dnmyordu bile.
1 960 ihtilali, Demirel'i Devlet Su leri Genel Md :iri.i olarak buldu.
Demirel, telefonu at:

Sleyman Bey, dedi Devlet ve Hkmet Bakan Cemal Grsel. Bana bir yapmda yolsuzluk old

unu bildiriyorlar, unu inceleyiniz ltfen.

Demirel, inceledi, sonucu bildirdi.

Su leri Genel Mdr olarak Babakanla yapt gezilerden birinde, Ege'dc Blge Komutan ol
yapan Cemal Grsel ile karlam, konumulard.
Grsel'in, Demirel hakknda olumsuz bir yargs
yok tu .
Aksine, Demirel'le yapt syleilerde scakkanl
davranmt.
De irel'i ihtilalden hemen sonra, -neredeyse ka
ak diyerek- askere gtrdler. Planlama rgtnde
alt .
Ama, yeni yeni almakta olan siyasal yaamla
ilgilenmeye de balad. Parlamenter demokrasiye ball, ulusal egemenliin zerine hibir
sine yatkn eilimleriyle, DP dorultusunda kurul
nakta olan partilerden, AP ile ilgileniyordu. Bu par
tiyi kurmaya karar veren arkadalaryla birlikteydi;
daha 1 961 balarnda evinde yaplan toplantlarda,
AP'nin tzk ve programn eliyle yazmt.
Askerde olmas nedeniyle dorudan siyasal yaama giremiyordu.

Ne var ki, ailesinden de gereken izni aldktan sonra, artk siyasal yaamdan kaamayacan b
liyordu.

Partinin kurucular olan arkadalaryla, gn gnne yapt deerlendirmelerde arln du

1961 Anayasasnn halk oylamasna sunulacana yakn gnlerde, partinin ne tr bir davran i
asna deinen konumalarnda, teki arkadalarnn eilimlerine katlmadn bildiriyordu.

nk, o gnn koullarnda anayasa'ya 'evet' demek yoluyla, bir an nce sivil ynetime gei
usunun salanacan ne srenler, ounluktayd. Tpk 1982 anayasasnn halkoylamasna sunu
gibi.
Tek bir ayrmla: 196l 'de yaplan halkoylamasnda
Anayasaya, 'evet,' demek de 'hayr' diye oy vermek
de alabildiince zgrd. YTP ve CKMP gibi partiler
Anayasaya 'evet' oyu verilmesine yanlydlar. Demirel,
arkadalarna:

Eer, dedi, halkn anayasaya 'evet' oyu vermesine dayal bir propagandaya kaplr ya da b

savunursanz, bitersiniz.
Askerlikten sonra, bir mhendislik brosu kurdu.
Eer, diye balamt bir kezinde Demirel, ben,
siyasete girmeyip mhendislik brosunu gelitirseydim, bugn harun kadar zengin olurdum.
Doruydu da. Mhendislik konularnda son derece yetenekli ve bilgiliydi .

Yaplan A P byk kongresinde Ragp Gmpala nderlie seilirken, Genel Ynetim Kuruluna gi
asnda en ok oyu, Demirel alyordu.
rgt, Demirel adn tutmutu.
Fakat, Gmpala'nn kukucu bir doas vard.
Sylemese bile, Dernirel'in bir gn yerine oynayaca331

ndan kukulandn sezdiriyordu.

Demirel, AP'nin
talanp camlarnn krld bir gn, Gmpala'nn
yeniden kimi kukular ne srmesi zerine, Genel Ynetim Kurulundan ekildi.
Siz, dedim, Sleyman Demirel misiniz?
Siz de Cneyt Bey mi ?
Ta kendisi! . diye srdrdm.
Ama, beyfendi,
basndan bu denli kamanza gerek yok. Neden gr11;.e isteklerimi evirip duruyorsunuz, anlayamyorum .
Buyur, kardeim otur uraya da, grelim, dedi Demirel.

Olayn getii srada Demirel'in AP genel bakanlna aday olaca henz ilan edilmemiti bi
etmenimiz Necati Zincirkran, bir gn telefon etti:

AP kongresinde nder seilecek. Bilgi var ortada, kilosu bile ar. Bir paa var, -Tekin Ar
run bu ii kvracak nitelikte deil. Bir de Demirel'in , eski
Su leri Genel Mdri.i mhendisin, adaylndan sz
ediliyor stanbul'da. Git, u adamla konu bakalm,
diye buyruk vermiti.

Zincirkran'n bana anlattna gre, Demirel'in

adn Ankara' da grev yapt sralarda duymutu ama,

yzyze gelii Sleyman Demirel'in Hrriyet'i bir ziyaretinde olmutu. Demirel , Zincirkran'
erinde olumlu bir etki brakmt.
Ama, kayor! . . dedim Necati'ye.

Bul be olum! .. dedi terslenerek, in bu! ..

Bulmaya
altm, baaramyordum.
Sonunda,
k!asik bir gazetecilik hilesine bavurdum. Lacivertler
332

giydim, brosunun kapsn aldm, Telefonlarda adn

duyduum, Demirel'in sekreteri Glay adl kzcaz at
kapy.
Nerede ? .. diye sordum . Sleyman, odasnda
m?
Evet , efendim, dedi Glay adl ince, zayf kzcaz.
Karma gelen kapy aacaktm, Glay Hanm engelledi, Orada deil, arkadaki odada dedi.
Yaaa . . . deyip yrdm, kapy almadan atm ,

bir masa, bir koltuk. Demirel -sonradan avukat olduunu rendiim bir kiiyle- oturmu konu
ordu.
Biraz hayretle yzme bakt :
Siz dedim. Sleyman Demirel misiniz?
O da beni sordu. Bylece, 1964 sonlarndan bu yana ilikimiz sregelecek olan Sleyman Dem
irel ile tanm oldum.
Peki, neden adaylnz ilan etmiyorsunuz, Kongre yaklat? .. dedim Demirel' e.
Daha vakit var, dedi. 1964 Kasm'nn balarndaydk, AP kongresi 28 Kasmda toplanacakt.

Olsun, bu iin bir de propaganda dnemi yok mu ?

Var, ama erken bence, dedi Demirel.
Baknz, beyefendi ! .. diyerek direndim. Hrriyet, A,P gibi bir partinin bana gelmesi
s kiilerle konuup bir dizi yayn yapacak. Bugnlerde de bu ya
yn olacak. tekilerle konutum, hazr. Eer siz resmen ilan etmezseniz bile, ben yazar, a
daydr derim, olur biter.
Ses etmedi,
333

Hrriyet'te Demi.rel'le ilgili haber - yaznn kt

gnn ertesinde AP Ankara l Kongresinde, teki
nder adaylarnn yan sra konutu ve. . . AP'ye adayln koyacan syledi.
Hrriyet, Demirel'i kamuoyuna Barajlar Kral

diye niteleyerek, byk balklarla sunmutu. Bu deyim, Barajlar Kral nitelemesi kamuoyund
utacak, Necati'nin bulduu bu balk, Sleyman Demirel'i urun
sre brakmayacakt. Giderek, Hrriyet'in Demirel'i

kefettii gibi, kimi yanl deerlendirmeler de dinleyecektik. nk, gemiinde yatan al

an bilmeyen, parti iindeki almalarn kamuoyuna bir trl anlatmayan Demirel'in, birdenb
k siyasal yaamna girmesini,>) aknlkla karlayanlar
vard.

Demirel'in masonlarn aday olduunu ne srenlerden tutun da, Hrriyet eliyle, evreleri
edikleri insan,:) diye niteleyenler, daha teye geip, Demi
rel'in ABD'ce Trk siyasal yaamna sokulduu savn
uzun sre savunanlar da bulunuyordu. Bir bursla gittii ABD'de Bakan Johnson'la birli
kte ekilen bir grup resmi , bu sava tek kantt.
Hele, CHP evrelerinde ABD'nin, smet Paann
yeni bir d politika)) arayndan tedirgin olduu iin,
karsna yeni bir nder karmay istedii syleniyordu.
CHP evreleri, bir biimde, haklydlar da.
ABD, her zamanki vurdumduymazl ile bir hata
yapmt.
General Porter adnda pir kiiyi Ankara'ya gndermi, bu general, Genelkurmay Bakan Sunay'
dan ba-

334

layarak birok kesimle iliki kurmu, smet Paann

hkmetten gitmesi zorunluuna deinmiti.
Porter olay, Toker'in kard Akis dergisinde yer
ald.
Ben, bu haberi Hrriyet'e aktardm.

Haberin yayrnland gn, bine yakn gen, Hrriyet'in Kzlay'daki brosunun nne geldiler
Amerika, go home! .. diye barp uzaklatlar.

Ankara'da, giderek Trkiye'de yaygnlaan, Amerika, go home slogan, ilk kez bylece atlm
rdu.

smet Paa ise, YTP ve CKMP ile yapt hkmet ortaklnn sona ermesinden sonra, CHP'liler
a birleerek kurduu hkmetin bandayd.
Demirel olay balarken, smet Paa hkmeti i
bandayd, Porter sorununu henz gemitik.
AP kongresinde Demirel'in seilme ans ne ldeydi, bilemiyorduk.
Partiye egemen olan glerle, rgtn, Demirel'i
ne oranda destekleyeceini bilebilmek olanakszd.

nmzdeki l, Sadettin Bilgi'le Emekli General -1960 ihtilalinde Hava Kuvvetleri Komutan
emekliye sevkedilen- Tekin Arburun'un ilk seimde
iktidara gelmesi olas bir partiye, ne verebileceini hesaplamakla snrlyd.
Millet Meclisinden ayrldm.
Henz, Kbrs grmeleri sryordu. AP, tatilde
335

olan Meclisi Kbrs sorununda grmeler iin, toplantya armt.

Krsde, Meclisi aran partinin Genel Bakan

vekili, rgt bakan Sadettin Bilgi bulunuyordu. Elinde bir tomar kat, srekli okuyordu.
bir metni okumas, belki de, bu duyarl konu asndan doruydu ama, doru olmayan, insan ya
tan bir durum vard :
Bilgi, yazl metni bile kekeleyerek, cmleleri adeta zorla skerek okuyordu.

 Bu da, AP gibi bir partinin bana nder olacak,

ha deyip, Meclisten ayrlmtm.
Daha tesi, Bilgi bize, fazla sa grnyordu.
Tekin Arburun ise, 1960'taki konumundan kaynaklanan bir ne sahipti. Ei de, eski DP
milletvekili olarak Yassada'ya gitmiti. Manevi adan seilmesini etkileyecek etkenlere
sahipti. Ama, Trkiye, olaanst bir siyasal yaam srdryordu.

Ordu'da, 27 Mays'a ya da 27 Mays ncesi ynetime uzaktan yakndan karm kiilere kar,
r duyarlk seziliyordu. Hele, 27 Mays' ilk frsatta yadsyacak olan kadrolarn i bana ge
ne dayal olaslklar su yzne kt zaman, kimi evrelerden homurtular duyuluyordu.
Daha doru bir anlatmla: Trkiye'ye egemen olan
hemen her kesim, CHP'nin iktidar, smet Paann babakanl sakl tutmasn istiyordu.
Eski DP'lilere, Ankara dndaki illerde yaayan
milyonlarca insana hala kuyruk, hain gibi, nitelemelerle baklan bir ortamdaydk.

Hele, AP gibi, yaamn DP'ye balayan bir siyasal kuruluun etli canl olmas pek iyi karl
du.
336

Estirilen rzgar, ne olursa olsun, CHP'nin, zelde

i srnet Paann iktidar olmasyd istenilen. Ne biimde
olursa olsun. Demokratik zorlamalarla smet Paann
lkeyi ynetmesinde direniliyordu.
Gel de biraz konualm, dedi Orhan ztrak.
CHP'nin ileri Bakanyd. Aile kkeniyle koyu bir
CHP'li, bugnk deyimiyle, bir smet Paa CHP'lisiydi.
AP Kongresi sryordu. Kongrenin ikinci gn,
Demirel bir konuma yapm, demokrasi konusundaki

kendi felsefesini anlatm, ok alklanmt. Ancak, Bilgi yanllar da, nderlie getirmek
Bilgi'i omuzlarna alarak Kongre r..- onuna girmiler, delegeleri
etkilemek istemilerdi.
Bilgi'in bir baka gc daha vard : Gmpala'
nn stanbul'da Lido Otelinde bir gece yars lmesi
zerine, genel ynetim kurulunun oylaryla Byk

Kongreye dein, Genel Bakan V kili seilmiti. stelik rg,t Bakanyd.

Orhan ztrak'a :
Bana yle geliyor ki, dedim, Sleyman Demirel,
nderlii kazanacak . . .
alma odasndaydk. Duru bir sesle:
Sanmam, dedi.
'Peki, neye dayanyor bu olaslk? diye sorduID;.
Yzme glerek bakt, bir ileri Bakanna, eitli kaynaklardan bilgi alan bir insana, bu soru yneltilir mi, gibilerinden.
Ses karmadm.

Dorusu, hayret de etmedim deil. ztrak'n davran, Demirel'in AP nderliine gelmesini pe

emezmi gibi, bir izlenim veriyordu.
337

Oysa, biz, Hrriyet'te, Kongrenin ald gnden

beri Demirel'in kazanma ansnn gl olduunu belirliyorduk . .

Gazete, delegelerle kulislerde yaptm konumalardan edindiim izlenime gre, yaynn srd
Demirel'in Kongrede seimi yitirmesi benim iin

ok kt olacakt. Gazete, nabz iyi tutmadm syleyecek, bir yerde -hakl olarak- kendini
acakt. Hrr,iyet gibi, bu konularda titizlii nl olan bir gazetede tersine bir sonutan s
onra, grev srdrmem olanakl deildi.
Byle dnyordum.
imdi meslekte byle dnenler bulunuyor mu,
elbette bilemiyqrum.
Ayaa frladm.
Curnhuriyet'in temsilcisi Kemal Aydar:
Sana ne oluyor ya'vu?! dedi,
Glmsedim. Cebimden drde katladm kad kal'dm, yrttm.
stifa mektuburndu.
D'emirel, en yakn izleyicisi Bilgi'e fark yaparak

AP nderlik seimini kazanmt.

imdi bir yeni dnem, bir yeni adla alyordu Trkiye' de.

O srada beni ne yeni dnem, ne de siyasal yaantnn labirentleri ilgilendiriyordu. Hrriye

t'teki yerimi korumutum. Tersine bir sonu ksa -gl bir olaslkt- gazete, k, git d
da istifam kabul etmeyecekti. Fakat, gazetenin byle bir sonutan nce izledii tutumu ve
rdiim bilgilerle saptam
olmas, beni manen yoracakt, zecekti. Sorumluluun
zerimde olduunu iime sindirmitim.
338

3
BR HKMET DRME MANEVRASI
nder seildii gece, kk bir bahesi olan katl
evinin orta katnda Demirel'le, ikinci kez, yanyana geldim.
Girenler, kanlar . . . Ar kovan gibi iliyordu. Sonradan Demi7 el' den kopacak, gidere
k svecek bir dizi insan geliyordu o gece, u ya da bu konu zerinde bilgi
;eriyor, saygl biimde yanndan ayrlyorlard.
Bana gre, yeni nderin zenle zerinde durmas
gereken birka nemli nokta vard:
smet Paayla anlamsz biimde uramamalyd.
1950' de milletin oylaryla manen siyasal alandan uzaklatrlan smet Paa, DP'nin bu konud
aki sekin hatalaryla ksa sre sonra, yeniden devlemiti.
Ordu ile ilikilerde son derece duyarl olmak gerekiyordu.
nk Ordu, 27 Mays zerinde duyarlyp, maln
sahibi olarak 27 Mays'n getirdii Anayasa zerinde ok
titizleniyordu.
Bir de, toprak reformunu yapamaz myd?
Demirel'in bir huyu vard, elbette o srada bilemezdim.
Herkesi dinliyordu. Sylenenler arasnda kendi
mantna, siyasal tutumuna uygun olanlar, ya da do339

ruluuna inand eilimleri, hibir komplekse kaplmakszn kabul ediyordu.

Dinledi. Ayrldk.
Bu konumadan sonra, Trkiye'nin gndeminde
ba sraya Demirel oturdu, yeni siyasal gelimeleri izlemeye baladk.

Demirel'in AP'ye nder seildii gunun ertesi, Hrriyet'te kan yazmn bal, mit pence
i ha idi.
Herhalde, yalnzca umutlu deilsiniz, deil mi?
diye sordum Demirel'e.
Sesi, cokuyla titreyerek, Sonucu alyoruz, dryoruz, diye yantlad.
Demirel, milletvekili deildi. Millet Meclisi mzakerelerini Genel Kurul salonunun d
uvarlar iine oturtulan caml bir odadan izliyordu.
Genel Kurulda smet Paa hkmetine verilen, gven ve gvensizlik oylar saylyordu.
CHP ve kimi bamszlar dnda hemen btn

partiler, YTP, CKMP ve MP ile AP, smet Paa hkmetinin dmesi iin 226 oyun salanmas ii
yordu.
.
Caml odada' yalnzd, ierisi kvamnda aydnlk
deildi.

Kucana bir yn kat koymu, bir listeye srekli kimi iaretler koyuyordu. Eildim, bakt
k oyu verenlerin yanna bir art iareti koyuyor, tersine oy kullananlarn yanna da bir e
ksi.

u ana kadar verilen oylarda, saptadmza aykr decek biimde oy kullanan olmad, dedi
340

Yani?
Hkmet gidiyor, Allah'tan hayrls. . . dedi.
Glmsyordu.
ankaya Kknden ayrlmlar, alayangil, Ali
Naili Erdem ve Demirel, aaya doru yrrlerken, yeni AP nderi, glmsedi:
Adam hakl, dedi.

 Amalad insan, smet Paayd.

8 Aralk 1964 gnyd. Demirel'in nder seilmesinin zerinden ok az bir zaman ,gemiti. T
bir trl kavuamad huzurla ilgili olarak, ou kez

olduu gibi o tarihte de, parti nderleri, Grsel'in bakanlnda bir huzur toplantsna
Toplantda CHP'yi nn ile Kemal Satr temsil
ediyordu. AP'yi, Demirel, ihsan Sabri alayangil'le
Ali Naili Erdem. YTP'yi Ekrem Alican, MP'yi Osman

Blkba ve Ahmet Ouz. Srekli senatrleri -eski ihtilalciler grubunu- ise, Fahri zdilek.
enjan senatrleri adna da Amil Arts.
Cumhurbakan Grsel sana 80 yandaki smet
nn'y, soluna da 40 yalarndaki Demirel'i oturttu.
Huzur toplantlar daha nce de yaplmt ama, bu
kez bir yenilik vard.
Yenilik, yeni AP nderinin kiilii idi.

Alican, En byk muhalefet partisi nderi konusun ilk nce, diyerek toplanty at. Bl
una katldlar.
nn, susuyordu.

Parti nderleri iin Demirel, zerinde durulmas gereken yeni bir olayd. ilk nce o konuu
bu toplantya dein, kendileri iin bir bilmece olan kii zerinde kimi yarglara, kanlara
p olacaklard. Bel-341

ki de yeni bir nderin bunca nemli bir toplantda hangi hatalar yapacan merak ediyorlard
a da hatalar yapmasn bekliyorlard.
Daha nce partisinin Genel Ynetim Kurulunun
fikrini alarak ankaya'ya gelen Demirel'e, Grsel sz
verdi.
lke huzursuzdur, diye balad Demirel. Srdrd:

Bugnk TBMM'nin kompozisyonu ile halkn eilimleri birbirine uymuyor. Bugnk iktidar, halk
emsil eden bir iktidar deil. TBMM, halk temsilden uzaklamtr. Halk, eitli skntlarn
di.
smet Paa bu k dinliyordu gene. Kemal Satr,
Demirel'in szlerini kk katlara yazp smet Paann nne koyuyordu.

Seimin zamannda yaplmayacana, bir yl daha uzatlacana dair sylentiler dolayor. Bu

huzursuz etmektedir, dedi Demirel.

 Seimin zamannda yaplaca ilan edilmeli, dedikten sonra, ekledi:

Bu hkmetle, Trkiye, bir yere varamaz, huzursuzluun gerek nedeni bu hkmettir . . . >
smet Paa susuyordu.
Alican, Ouz, Blkba deiik eyler sylediler.
Sonunda Grsel, smet Paaya sz verdi.
smet Paa, ldeki bedevi eyhi bile tehlikenin
nereden geleceini bilir, dedi.

Anlalan arkadalar benden ikayet ediyorlar. Hkmet sorununun konuulaca yer, ankaya d
clistir. Sorunu Meclise getirirlerse, konuuruz, kendilerine zorluk karmam, diye szler
ini balad, smet Paa.
342

Adam, hakl dedi yolda yrrlerken Demirel, arkadalarna.

Amalad insan, smet nn idi.
Hakl bulduu noktalar ise, uydu:
Hkmet, Meclisin iidir. Eer Meclise herhangi
bir nedenle hkmeti drmek iin gelirlerse, orada
konuup, sonucu alrz diyordu Paa. Ayrca, hkmet
sorununu -her zamanki titizlii ile- Meclisin dnda hi bir makamn nnde konumayacan
u.
Zorluk karmam derken, karsndaki partilerin
gerekli olan 226 oyu bulup, hkmeti drebileceklerini .dokunduruyordu.
Demirel, unu nerdi:

Adam, hakl. Biz TBMM dnda hkmeti ikayet ediyoruz. Oysa, bir hkmetin nasl kurulup n
yasada yazl. Yapacak tek ey, TBMM'ye
g dip, hkmeti drmek.
Fakat, nasl? . . .
Sorun, bu soruda dmlyd.
17 Aralk 1964 gn, Demirel, 226 oy salanrsa

hkmeti dreceklerini ilan edip, siyasal kariyerini

balatrken, bu sorunun yantn kesinkes izgileriyle
bilmiyordu.

Bir hkmetin drlmesini salayacak oy toplama giriimi, tam elli yedi gn srd. smet Pa
halefet partilerinin birleen oylaryla 13
ubat 1965'te drlyordu.

Muhalefet nderleri arasnda gidip gelmeler, dostluk ziyaretleri grnts altnda hkmet so
u grmeler . . .
343

Kamuoyunda yeni bir siyasal manevrann belirtileri grlm, ilgiyle izlenmeye balamt.
eitli demeler veriliyor, ancak, nn hep susuyordu.
Peki, neden susuyorsunuz Kemal aabey? diye

sordum, Satr'a.
Babakan yardmcl odasndaydk.
Ne syleyelim dersin, domuz olan?! dedi glerek, Kemal Satr.

Bir ey sylemediiniz gibi; hkmeti ayakta tutmak iin hibir ey yapmyorsunuz da, dedim
Yaplacak bir ey yok! diye karlad, beni Satr.
Eer anlarlarsa aralarnda, bizi drrler, dedi.
Anlarlar m?
Bana gre, evet. Biz gidiyoruz, dedi, Dr. Satr.
Yazaym m?
Dilersen yaz.
Ben de yazdm.
Manette kt. lk kez, CHP iktidar gidebilece
ini kamuoyuna duyuruyordu, hem de iki numaral
hkmet yesinin azndan.

1 1 ubat 1965 gn, AP'nin kurulu yldnmnde Kemal Satr'da bulunuyordu. Satr, Elaz mi
ayda ra oynanyor, Satr da katlyordu oyuna.
Blkba, seslendi:

Satr, gidiyorsunuz, hem de oynaya oynaya!. . .

345

4
YILDIZIN PARLADI(H AN
smet Paa, bir daha iktidara gelmemecesine, 13
ubat gn gitti.
Demirel'in ikinci deerlendirmesi yleydi:
Parti nderi olarak, parti rgtnde duruma egen- ndi.

Millet Meclisi yesi olmad halde, smet Paa gibi bir mitosu elli yedi gn sren grme
drmesiyle, AP Millet Meclisi gruplarnda da egemenliini kuruyordu.
Fakat, yeni hkmete, Babakan olarak, egemen
olamayacakt.
Milletvekili deildi.
Grsel'in bakanlnda yeni

hkmeti kimin kuracan saptamak iin toplandklarnda, Blkba Demirel'in babakan olmas
ile Ouz, onayladlar. Forml, daha sonralar hep
geerli kalacak bir formld:

Cumhurbakan, Demirel'i kontenjan senatr yapacak, Demirel, arka kapdan Senatr olacak v
et bakanlna gelecekti.
Buna gelmem! dedi Demirel. Seilmeden tayink Meclise girmem, diye direndi
imdi, drt siyasal partinin kuraca hkmete bir
babakan aranyordu.
346

ki gn sonra, Ekrem Alican, Suat Hayri rgpl'nn adn ortaya att.

AP; rgpl'y benimsemiyordu. nk, AP listesinden bamsz olarak Senatoya giren rgpl
P merkezine, gelmemiti. Prof. Faruk Erem

denildi, byle ortamlarda -1980'e dein- ad hep kan, hsan Doramac'nn ad sylenildi. O
rel'in inanc a gre hkmeti kimle olursa olsun, ksa srede kurmak gerekiyordu. Uzun bir s
geerse,
hkmeti devirdiler ama, ite, kuramadlar diye yeni

bir yangn balayacakt. AP, rgpl'y kabul etti.

AP' den Demirel' in, Meclis dndan Babakan Yardmcl yapt bu hkmette, olan bitenle
ezdi. Drt ortaktlar. Her gn drt sorunla kar

lalyordu. Blkba, rgpl'ye kzyor, ekileceini sylyordu. rgpl, Mehmet Turgut

alkyordu. Dileri Bakanlna Moskova Bykeliliinden getirilen Hasan Ik, kimi sorunla
fa etmeyi istiyordu.
Kkende, AP'nin hedefi tekti:
Ekim 1965 seimlerine bu hkmetle ulamak ...
1964 ksmi senato seimlerinde, AP'nin tek ba.
na iktidara geleceini gsteren nemli belirtiler vard.

O nedenle, gelip geici bu ksa dnemi hkmetle atlatmak, genel seimlerde tek bana iktida
lmak, Demirel'in dlerine giriyordu. Btn krgnlklar, kabine i:i y:oun tartmalarla
larak bastrma abasndayd.

ok ksa zamanda byk mesafe alnmt, Demirel de kii olarak ok ileri aamalara gemiti.
in arkasndan smet Paay devirme yetene

ini gstermi, ardndan hkmeti kurarak, partiyi genel seimlere AP arlkl bir hkmetle
armt.
347

Yldz giderek pariyordu.

Her ne denli, CHP evreleri, Demirel'in leneysiz
olduunu syleyerek, kimi yerde alaya alarak kltc
bir davran izliyorlarsa da, Demirel iin btn bunlar
gelip geici olaylard.
Tarihsel kiiliinden doan gcyle, ister muhalefette olsun, ister iktidarda, smet Paann
e sz sahibi olanlarn en etkilisi olduunu bilerek davranyordu.

Millet Meclisindeki krs atmalar dnda, smet Paaya kar ok sayglyd. lkokuldan
, Lisede, hatta niversitede, isim belledik. Atatrk, nn ve akmak. imdi babakan olm
ca uuruna yazlm bir adn nnde yrmek zorundasn, ok zordu benim iin, ok
zor.
Peki, nasl zdnz bu huzursuzluunuzu? diye
sordum.
Paa protokole ok sayglyd. ok gen olmama

karn, Babakan olduum iin karlatmz her yerde yol verir, iki adm arkamdan gelir
hatsz etmitir. Bir gn, gene karlatk, 'buyrunuz,
sayn babakan' dedi bana. 'Paam' dedim, 'yorgun olabilirsiniz, izin verirseniz, merd
ivenleri birlikte inelim, koluma giriniz' . . . Paa, derhal anlad, koluma girdi,
merdivenleri, iki basamak, birlikte yanyana indik.
Bu olaydan sonra, smet Paa bu dzeni zenle korudu. Tabii ok rahatlamtm.
1965 genel seimlerinde smet Paa, Demirel ve
AP'ye kar ok ar bir seim kampanyas yrtt.
Demirel ve partisini gerici glerin partisi ve elemanlar olarak niteledi, AP'yi, Bedulz
aman Nursi'nin yandalar diye suluyordu.
348

AP, sa bir partiydi. Fakat, DP sa rnei, bir sa

partiydi. Gericilikle ne merkez politikaclar, ne de rgt sulanamazd. Belki ilerinde kim

leri vard, ama ounlua hibir zaman geemediler. Esasen, AP gerici duygularla eilimlere b
yun eseydi, hi Milli Selamet Partisi kurulup -ya da kurdurulup-, partiler yelpazes
inde yerini alabilir miydi?

Kamuoyu da gen bir nefes olarak grd Demirel'le partisine doru kayyordu. Basnda da Dem
l'le partisi, eski DP'nin srdrmesidir diyerek ar ya
yna hedef olmamt.
Btn koullar, 1965 genel seiminde
Demirel'in
yanndayd.
Seim gecesi, biz, Hrriyet'te saat 23'e doru, AP'
nin Mecliste 240 ksur milletvekiliyle tek bana ikti
dar olacak ounluu kazandn bildiriyorduk.

teki gazetelerse, seimlerin huzur iinde yapldn, AP'nin nde gittiini bildiriyorlar

teki yaln gazetecilik, kukusuz doruyu bulma gdsyle alldndan, herkesten nce, bi
makszn seim sonucunu vermi oluyorduk.

Bu seim sonularn, kimileri 27 Mays'n tasfiyesi, diye niteledi, kimi smet Paayla bir
ir dnemin, CHP'siz iktidarlar dneminin al biiminde deerlendirdi.
Doru olan, yeni bir dnemin aldyd.
Nereye varacakt, ne sonular verecekti, bunu kestirmek zordu.

u ya da bu konulardaki tartmalar dnda, herkesin syleyebilecei tek gerek uydu: 1965'

ra Trkiye'de, her grn tartlp okunabilecei gerek

bir zgrlkler ortam geldi ve geti.
349

1965'te parti nderi olarak Babakanla gelen Demirel'in, siyasal sreci de balyordu.
197 1'de bir mdahaleyle bir kesintiye uradktan,
1980'de de yeni bir askeri hareketle fiili siyasetten
uzaklatrlncaya dein sren, uzun, on be yl sren,
ou iktidarda gemi bir uzun dnem.
1965 - 7 1 aras deiik bir dnemdi. Gemi bir be
yla oranla ierde ve darda baka olumalarla siyasal
renkler ieren bir dnem.
350

5
YILIN DEGL, YILLARIN GAZETES
Hrriyet'e grnceye dein, stanbul gazetelerinin
ne havasn, ne de alma dzenini bilirdim.

nk, ben ve kimi arkadalarm, meslekte ayakta kalmtk ama, byk stanbul gazetelerinin
ne zg ortam iinde yetimemitik. Ankara' da yaymlanan bir gazete, bir dergi ile stanbul
snn kar

latrmak olduka gt. Ayn meslee hizmet verirdik; ancak, stanbul basnnn lke sorun
a, deerlendirmesi,
bize gre, her zaman ayrml
olurdu.
Bir aylk evli bir insann, bir ay sonra ihtilalle kar
lamas ne demekti, anlatmakta zorluk ekiyorum.
Kendimden ok, evlendiim gen kadnn gelece
iyle ilgiliydim. Ne yapacam, nasl davranacam geceleri ge vakitlere dein dnyor,

te byle gnlerden bir gn, Bad Godesberg' deki

evin telefonu ald. Arayan Necati Zincirkran idi. Bana, Hrriyet'in Ankara temsilciliiy
le bro efliini neriyordu. Ardndan telefonu Ernl Simavi ald.

Bir i, yeniden gazetecilie dnmek, bir trl snamadm brokrasiden kurtulmak... Hele, b
ilometre uzaktayken bir dost sesiyle bir m utu ile
uyandrlmak ...
351

Anlatlmaz lde insan sevindiren, sevin dalgalarna srkleyen bir olayd.

Ben, 1957'de Ankara'ya Hrriyet'in Temsilcisi olarak geldim. Gazetenin bana gemezden nc
e, Ankara deneyimlerimin olmas kararlatrlmt. lk kez ga
zetenin iinden yetien biri, gazetenin bana geecek

ti. 1960 ihtilalinin hemen ardndan s ta bul' da gazetenin yaz ilerinin bana gemem kara
lat srada, Ankara brosu iin kimi dndm soruldu. Ben,
'Cneyt' dedim. Erol Simavi hemen onaylad. Ancak
Haldun Simavi, 'epeydir meslekten uzakta, acaba uyum
salar m,' diye kukusunu belirtti. Bana brakmalarn,
seninle ksa zamanda uyumlu bir alma dzenine gireceimizi syledim ...
Necati Zincirkran, benim Hrriyet' e geiimi bir

gece byle anlatt bana. Bonn'da Basn Atae Muavinliine gitmezden nce, Trkiye radyolar
saatini yazyordum ve Ankara'da almaya balayan
Zincirkran'n, Hrriyet nedeniyle, bu sorunla ok yakndan il gisi vard.
Biz, dedi Zincirkran, Fatin Rt Zorlu ile ayn

otelde, Modern Palas'ta kalyorduk. Bir gn beni ard: 'Kbrs davasn gazete olarak beni
iz. Trkiye Cumhuriyeti'nin u anda olanaklar kstl. Size daha byk grev dyor. Kbrs
mamz gerekli. Bunlar eitmemiz elzem. O genler Ankara'ya gelecek, bunlarn irtibatm kim
yapacak, gazete olarak bunu stlenir misiniz? diye sordu.
Doal, dedim. Hkmet, o srada resmi olarak
bu gibi ilere giremiyordu.
ngilizler vard Kbrs'ta, dedi Necati Zincirkran.
352

Fatin Rt Zorlu'ya, diye srdrd Zincirkran,

benim bromda arkada bir oda var. O oday bu ocuklara ayrrm. Gelsinler, ilerini grsnl
a, dedim.

Kbrs'tan lO'luk, 20'lik topluluklar olarak geldiler. te bu ocuklar, daha sonralar, 196
3 - 64'te Rumlarn Trkleri katlettikleri dnemde, ilk direnme gcnn elemanlar oldular. 19
4'te Kbrs harekat balad zaman, orada direnmenin alt yapsn da bizim dnemimizde eit
bu ocuklar yarattlar.
Biz Hrriyet'te bir ekip almasnn btn olanaklarn kullandk.
Dorusu, Zincirkran da bu ekip almasn bir

Genel Ynetmene zg btn zelliklerle, srekli olarak olumlu dzeyde tutmasn biliyordu. H
, ka
rakter yapmza gre, kimi zaman sert klarla al
maya koturarak, kimi kez heveslendirip okayarak
Hrriyet'in her gn teki gazetelere oranla bir nefes
ileri gitmesinde nclk ediyordu.
Zincirkran, Ben Genel Ynetmenlie baladm
zaman Hrriyet'in tiraj 220 bindi. '1968'de bir milyon
basyorduk. Bu miktar sakladkt uzun zaman. nk,
birden iniverir diye korkuyorduk, dedi.
Bu alma sreci iinde yaz ilerini srekli ola
rak denetleyen, ama tutucu deil, itici bir g olarak
hepimize heyecan veren bir teki insan, tepedeki Haldun Simavi idi. Her gn, her an ye
nilik arar, yenilik getiren, gsterenle ok yakndan ilgilenirdi. Zincirk
ran'n almasn olumlu ynde kkrtan da Haldun
Simavi idi. Erol Simavi, o sralarda daha ok gazetenin teki ileriyle ilgilenirdi. ki k
arde, bir gazetede i blmn iyi yapmlard.
353

Sabah, Ankara brosunu 9'da atm zaman kar.

mda Cneyt'i bulurdum, diyordu, Necati. Doruydu.
Sabahn erken saatlerinden ge saatlere dein broda
alr dururduk. Nevzat nl, Kemal ener, Tuncer
Tucu, prl prl arkadalard. Teleksimiz eref nal
da gece gndz demez alrd.

Necati, gnde en az dokuz on kez beni arard. Her

haberi sorar, gelimeleri aratrr, fikir verir, fikir alrd.
Halkn ilgisini ekecek olaylar ok renkli biimde

sunard gazete. Yepyeni bir gazetecilik anlay getirmiti Hrriyet. Halka yakn, halkla bir
ikte, halkn nabzna gre, doru haber anlaym, btn gcyle benimsemi ve uygulamaktayd
Sras geldiinde siyasal haberlere youn biimde
eilirdi.

Fakat, siyasal haberleri o denli vurucu biimde ortaya koyard ki, Hrriyet'in yazd haber
, mutlaka, hemen her kesimde dalgalanmalara yol aard. rnein, mezhep ayrlklarn krkle
nen bir Diyanet leri Bakann Atatrkcler neredesiniz bal altnda ---'benim yazd
gibi kullanarak manette vermi, o gn o bakan gitmi, yerine yenisi getirilmiti. Etkenli
doru haberle yoru.
lan bnyesi, halka tutulan bir gazete olmas, gittike
gcne g katyordu.
u da vard: Gazete, basn evreninde balayan her

yenilie akt. alan korur, prim verme uygulamalaryla daha ok almasn kkrtrd.
sonularndan memnundular.
354

Hibir siyasal eilime yanl olmamak, ilk ana ilkeydi.

Hrriyet, her gn saatlere smayan almalarla
ykseldi, ykseldi. Bu ykselite bir nebze tuzumuz
vardr, diyerek son derece mutluyduk.
Hrriyet, sanki iki kardein deil, bizlerin gazetesiydi. Bu anlay, bu ruhsal olgunluk ii
nde geceyi gndze katan bir akla hizmet veriyorduk.

Gazetenin kurulu tarihi olan 1 Mays'larda yzlerce insan, kol iisi, fikir iisi bir aray
geldiimiz zaman, tpk bir aile gibiydik. Patronlar' bizimle olur, biz patronlarla b
ir arada akalardk. Gazete sahipleriyle
onlarn yetitirdii Zincirkran, alan herkesin zel
sorunlaryla da ilgilenirlerdi. Skntlar zlr, kim
olursa olsun o arkadaa yardm edilirdi.
Zincirkran'n ok beendiim huyu uydu: Haber,

haberdi. sterse beenmedii bir kiiden gelsin, haber

bykse, nemliyse; gazeteye bir katks olacaksa, alabildiince byk gsterir, haberi yazan
sn, hibir zaman esirgemezdi.
Genel Ynetmen geceleri alnca, Ankara brosu
da alrd.
Ge saatlere dein Ankara - stanbul arasndaki
uyumlu almalar srp giderdi.
Bir baka sabaha dein.

altrdklar insana gvenirlerdi. Hrriyet, Ankara' da da bask yapmay planlyor, ama o s

tte makine alabilmemiz iin dviz, bulunmuyordu. 1963'lerdeydi sanrm. Erol Simavi ile
CHP Genel Sekreteri Kemal Satr' Ankara Palas'ta le yemeine ardk.
Erol Simavi'nin isteiyle dzenlenen bu yemekte CHP'
den istediimiz, DP tarafndan hazineye mal eailen,
355

ancak ihtilalden sonra tekrar partiye verilen rotatif

bask makinesinde Hrriyet'i basmakt.
Satr, bir kez smet Paaya soraym, dedi.
Erol Simavi'nin can skld. smet Paayla grmek istemiyordu.
stanbul'a dnd.

Bunca nemli bir iin grmesini bana yaptrdlar. Paa dinledi, sonra uygun grd. Hrriyet
da byk dev tesislere kavumazdan nce Ulus un rotatifinde baslmaya baland.
Ancak, Ulus'un yle bir messese mdr vard ki,
makinenin tekrar iler hale gelebilmesi iin btn giderleri Hrriyet'ten kard.
Para hi nemli deildi. Hrriyet' in Ankara' da da

baslmas nemliydi. Yapld ve Hrriyet, stanbul basm lsnde temiz olmasa bile, Ankara
islerinde baslarak datld.

Hrriyet, gnden gne, teki gazetelerle aray ylesine at ki, bu aray kapamak artk kolay
Gazete, gazetecilik yapanlarndr, ilkesiyle bu abalar yllarca srp gitti.
1965'i, Hrriyet'te ite byle mutlu bi; ortam iinde buluyordum.
5. ciltte bulumak zere.

Document Outline
a - 0001
a - 0002
a - 0003
a - 0004
a - 0005
a - 0006
a - 0007
a - 0008
a - 0009
a - 0010
a - 0011
a - 0012
a - 0013
a - 0014
a - 0015
a - 0016
a - 0017
a - 0018
a - 0019
a - 0020
a - 0021
a - 0022
a - 0023
a - 0024
a - 0025
a - 0026
a - 0027
a - 0028

a - 0029
a - 0030
a - 0031
a - 0032
a - 0033
a - 0034
a - 0035
a - 0036
a - 0037
a - 0038
a - 0039
a - 0040
a - 0041
a - 0042
a - 0043
a - 0044
a - 0045
a - 0046
a - 0047
a - 0048
a - 0049
a - 0050
a - 0051
a - 0052
a - 0053
a - 0054
a - 0055
a - 0056
a - 0057
a - 0058

a - 0059
a - 0060
a - 0061
a - 0062
a - 0063
a - 0064
a - 0065
a - 0066
a - 0067
a - 0068
a - 0069
a - 0070
a - 0071
a - 0072
a - 0073
a - 0074
a - 0075
a - 0076
a - 0077
a - 0078
a - 0079
a - 0080
a - 0081
a - 0082
a - 0083
a - 0084
a - 0085
a - 0086
a - 0087
a - 0088

a - 0089
a - 0090
a - 0091
a - 0092
a - 0093
a - 0094
a - 0095
a - 0096
a - 0097
a - 0098
a - 0099
a - 0100
a - 0101
a - 0102
a - 0103
a - 0104
a - 0105
a - 0106
a - 0107
a - 0108
a - 0109
a - 0110
a - 0111
a - 0112
a - 0113
a - 0114
a - 0115
a - 0116
a - 0117
a - 0118

a - 0119
a - 0120
a - 0121
a - 0122
a - 0123
a - 0124
a - 0125
a - 0126
a - 0127
a - 0128
a - 0129
a - 0130
a - 0131
a - 0132
a - 0133
a - 0134
a - 0135
a - 0136
a - 0137
a - 0138
a - 0139
a - 0140
a - 0141
a - 0142
a - 0143
a - 0144
a - 0145
a - 0146
a - 0147
a - 0148

a - 0149
a - 0150
a - 0151
a - 0152
a - 0153
a - 0154
a - 0155
a - 0156
a - 0157
a - 0158
a - 0159
a - 0160
a - 0161
a - 0162
a - 0163
a - 0164
a - 0165
a - 0166
a - 0167
a - 0168
a - 0169
a - 0170
a - 0171
a - 0172
a - 0173
a - 0174
a - 0175
a - 0176
a - 0177
a - 0178

a - 0179
a - 0180
a - 0181
a - 0182
a - 0183
a - 0184
a - 0185
a - 0186
a - 0187
a - 0188
a - 0189
a - 0190
a - 0191
a - 0192
a - 0193
a - 0194
a - 0195
a - 0196
a - 0197
a - 0198
a - 0199
a - 0200
a - 0201
a - 0202
a - 0203
a - 0204
a - 0205
a - 0206
a - 0207
a - 0208

a - 0209
a - 0210
a - 0211
a - 0212
a - 0213
a - 0214
a - 0215
a - 0216
a - 0217
a - 0218
a - 0219
a - 0220
a - 0221
a - 0222
a - 0223
a - 0224
a - 0225
a - 0226
a - 0227
a - 0228
a - 0229
a - 0230
a - 0231
a - 0232
a - 0233
a - 0234
a - 0235
a - 0236
a - 0237
a - 0238

a - 0239
a - 0240
a - 0241
a - 0242
a - 0243
a - 0244
a - 0245
a - 0246
a - 0247
a - 0248
a - 0249
a - 0250
a - 0251
a - 0252
a - 0253
a - 0254
a - 0255
a - 0256
a - 0257
a - 0258
a - 0259
a - 0260
a - 0261
a - 0262
a - 0263
a - 0264
a - 0265
a - 0266
a - 0267
a - 0268

a - 0269
a - 0270
a - 0271
a - 0272
a - 0273
a - 0274
a - 0275
a - 0276
a - 0277
a - 0278
a - 0279
a - 0280
a - 0281
a - 0282
a - 0283
a - 0284
a - 0285
a - 0286
a - 0287
a - 0288
a - 0289
a - 0290
a - 0291
a - 0292
a - 0293
a - 0294
a - 0295
a - 0296
a - 0297
a - 0298

a - 0299
a - 0300
a - 0301
a - 0302
a - 0303
a - 0304
a - 0305
a - 0306
a - 0307
a - 0308
a - 0309
a - 0310
a - 0311
a - 0312
a - 0313
a - 0314
a - 0315
a - 0316
a - 0317
a - 0318
a - 0319
a - 0320
a - 0321
a - 0322
a - 0323
a - 0324
a - 0325
a - 0326
a - 0327
a - 0328

a - 0329
a - 0330
a - 0331
a - 0332
a - 0333
a - 0334
a - 0335
a - 0336
a - 0337
a - 0338
a - 0339
a - 0340
a - 0341
a - 0342
a - 0343
a - 0344
a - 0345
a - 0346
a - 0347
a - 0348
a - 0349
a - 0350
a - 0351
a - 0352
a - 0353
a - 0354
a - 0355
a - 0356
a - 0357