Gneydou Anadolu Projesinde Bir Ynetim Stratejisi olarak Sosyal Kalknma

Nilay zok*

Giri Bu makale, 1990larda, Gneydou Anadolu Projesi(GAP) kapsamnda yrtlen sosyal kalknma pratiklerini incelemektedir. GAP ilk kurulduunda, Gneydou Anadoluda1, devlet eliyle yrtlen ve byk altyap yatrmlarndan oluan bir blgesel kalknma projesiydi. Fakat 1980lerin sonlarndan balayp, zellikle de 1990larda GAPn kapsam, bir takm toplumsal projeleri de kapsayacak ekilde geniletildi. Bu almann esas amac GAP dhilinde, sosyal kalknma kavramnn ortaya kn ve geirdii dnm incelemektir. Makalede, GAPn sosyal kalknma pratikleri, birbirleriyle ilikili iki eksende ele alnmaktadr. Bu pratikler ilk olarak, II. Dnya Sava sonunda ortaya kan ve 1980lerde neo-liberal politikalar balamnda dnen kresel kalknma sylemi ierisinde incelenecektir. Sava sonras dnemin, devlet eksenli kalknma abalar ile bu modelin yerini alan, 1980lerin neo-liberalizminin piyasa eksenli pratikleri, farkl ynetim zihniyeti biimlerini ifade etmektedir. Ancak, her iki durumda da, kalknma kavram ulus devletlerin topraklar zerindeki nfusu idare edebilmek iin kullandklar kresel bir hegemonik sylem olma ilevini grmtr. Bu makalenin ikinci ekseni olarak, GAPn kalknma pratiklerinin kresel kalknma syleminin ulus-devletler tarafndan benimsenerek belirli bir zaman ve meknn gereksinimlerine uyarlanmak suretiyle tatbik edilmesini rneklediini gstermeyi amalyorum. GAPn hayata geirildii yer; Trk devletiyle gerilimli bir ilikisi olan Krt nfusun ounlukta olduu Gneydou Anadolu blgesiydi. GAP dhilinde* State University of New York, Binghamton Sosyoloji blm doktora rencisi. 1- GAP, u dokuz ili kapsamaktadr: Adyaman, Batman, Diyarbakr, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, anlurfa ve rnak.

56
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

ki sosyal kalknma pratiklerinin ortaya k, 1990larda Trk ordusu ile Krdistan i Partisi (Partiye Karkarn Kurdistan ya da PKK) arasndaki sava ile ayn dneme denk geliyordu. GAP trmanmakta olan silahl atmann stesinden gelebilmenin aralarndan biri olarak ynetici elitlerin gndemine girdi ve bylece blgede gerekletirilecek toplumsal projelerin temel kurumsal mekanizmas haline geldi. Bu makalede gelitirilen grler, genel olarak post-kalknmac olarak adlandrlan ve kalknma kavramn bir temsiliyet ya da ynetim(iktidar) rejimi olarak ele alan ve kalknmay Foucauldcu manada bir ynetim zihniyeti (governmentality)2 kavram nda inceleyen yeni bir kalknma eletirisi okulundan yararlanmaktadr.3 Bu literatre gre, kalknma genellikle muhayyel bir son noktaya iaret eden soyut bir kavram ya da fikir olarak dnya zerindeki birok devlet iin kurucu bir role sahip olagelmitir. Wolfgang Sachsn isabetli bir ekilde belirttii gibi kalknma sava sonras dnemde yeni ortaya kmakta olan lkelere, denizcilerin yollarn bulmasn salayan bir deniz feneri misali yol gsteren hayati bir fikir olarak belirmiti (Sachs, 1992: 2).4 Bu dnem, dnyann az gelimi ksmlar iin gelimi lkeler tarafndan hazrlanan sistematik kalknma programlarnn ortaya kna tanklk etmiti. Az gelimi lkelerin yoksulluunun, gelimi dnya iin bir tehdit oluturduu fikri, bu dnemde gelimi lkelerin, zellikle de ABDnin, az gelimi lkeler iin byk apl kalknma programlar balatmasndaki gerekeyi oluturuyordu. Post-kalknmac eletiriye gre, bu kalknma projeleri, daha fazla retimi hedefleyen teknik programlarla snrl kalmyor, tm toplumsal alanlara nfuz etme abasn da ieriyordu. Bu da, daha geni kapsaml, btnlemi kalknma projelerini ortaya karmt. Escobarn da belirttii gibi, bu lkelerin ekonomik ve toplumsal hayatlarnda nemli olan her ey (nfuslar, sermaye birikim sreleri, doal kaynaklar, tarmlar ve ticaretleri, kltrel deerleri, vs.) titiz hesaplamalarn birer nesnesi haline geldi (Escobar, 1988: 430). Bu programlarla, toplumsal yapnn her bir vehesi dorudan mdahalelerin hedefi haline geldi. Bu sre, nc Dnyann artan biimde kalknmalatrlmasna (developmentalization) ve dnce ve pratikler rejimine dhil edilmesine (Escobar, 1995: 25) iaret etmektedir. Bu balamda, kalknma, bir ynetim(iktidar) rejimi ya da baka bir deyile; kendi halklarn, yoksullukla savama grnts altnda kontrol altna alma abalarn gizleyen zel bir tr ynetim zihniyeti haline gelmitir (Escobar, 1995: 25). Bu noktada, dnyann az gelimi ksmlarnn bu mdahalelerin salt birer nesnesi haline gelmediini de belirtmek gerekiyor. Kalknma pratikleri, belirli yerel ve ulusal balamlarda yn deitiren iktidar hedeflerinin de aralar haline gelmilerdir. Devletler, kresel kalknma sylemini benimseyerek geni lekli kalknma projelerine girimiler ve devlet eksenli kalknma, dnya leinde ok daha geerli hale gelmitir. Bu programlarn temel mantn oluturan tekno-ekonomik kalknma, ulus devletlere otoritelerini tesis etmeleri iin elverili aralar salamtr. Bu makalede, GAP bu kavramsal ereve nda bir balama yerletirip, byk lde konunun y-

netimsel yn zerinde duracam. Buna karn, GAP kapsamnda yrtlen ynetim zihniyeti politikalarnn ve pratiklerinin hitap ettii ve etkiledii kitlelerin tepkileri, yantlar ve grleri bu almada yer almayacaktr; konunun bu yn halen ilenmeyi beklemektedir. GAP zerine yazlan hkim literatrn genel olarak kalknma kavram ve zel olarak da GAPn kalknma pratikleri iin ne srdkleri, Fergusonun kalknma tanmyla rtmektedir; yoksullua kar mcadele etmek, yaam standartlarn ykseltmek ve ilerleme fikrini ya da bunun deiik bir versiyonunu yceltmek iin byk bir kolektif aba (Ferguson, 1994: 9). Bu literatrdeki almalar, devletin GAP sylemini tekrarlayarak, GAP devlet kaytlarnda uzun zamandan beri geri kalm, az gelimi olarak adlandrlan bir blgenin yani dounun maks talihini yenmek iin atlm dev bir adm olarak grdler.5 Bu yaklamn aksine, bu alma ynetimsel kalknma pratiklerine eletirel bir bak getirmekte ve unu iddia etmektedir: Bu kalknma pratikleri, ynetici elitlerin bir blgeyi ve bu blgenin insanlarn kontrol altna alma ve bunlar zerinde bir otorite kurma stratejilerinin bir paras olarak ele alnmaldrlar. Bu balamda, GAPn kalknma pratiklerini, Trkiyedeki Krt meselesi ile balantl bir ekilde incelemek bir zorunluluk haline gelmektedir. Say olarak az olsa da, GAPn Gneydou Anadoludaki uygulamalaryla, Trk devletinin Krtlerle olan ihtilaf arasndaki iliki zerine younlaan baz almalar da bulunmaktadr. Mesela, Ali arkolu ve Mine Eder, GAPn Krt meselesini zecei ve blgedeki PKK isyann sonlandraca beklentisinin, Trk devletinin bu projeyi hayata geirmesindeki nedenlerden biri olduunu ne srerler. Var olan beklenti GAP sona yaklatka, bnyesindeki yatrmlarn salayaca refahn, isyanc kitlelerin gdlerini zayflataca (arkolu&Eder, 2001: 49) idi. Ayn ekilde, Leila Harris isabetli bir biimde, GAP politikalarn devletin Gneydoudaki kitleleri ve topraklar ynetebilme abasnn bir yansmas olarak grmektedir. Harris, GAPn devletin, Gneydoudaki kitle hareketleri ve atmalar ile baa kabilme abalarnda yeni ve de potansiyel olarak daha az iddet barndran bir aamaya iaret

57
Gneydou Anadolu Projesinde Bir Ynetim Stratejisi olarak Sosyal Kalknma

2- Foucaultnun governmentality terimi bir kelime oyununu barndrr: Franszca gouverner (ynetim) ve mentalit (zihniyet). kisi bir arada ynetim zihniyeti olarak evrilebilecek bu kavram, Foucaultun iktidar kavramnn analizine getirdii farkl bir boyuta iaret eder. Governmentality iktidarn disipline edici, kimi zaman yok edici implikasyonlarnn aksine nfusun yeniden retilmesi yoluyla kontrol altna alnmas anlamlarn ierir. Bu kavramn daha ayrntl bir analizi iin bkz. Graham Burchell, Colin Gordon, and Peter Miller (eds.). The Foucault Effect: Studies in Governmentality. London: Harvester Wheatsheaf: 1991. Dean Mitchell. Governmentality: Power and Rule in Modern Society. London: Sage Publications, 1999. 3- rnek olarak, baknz, Arturo Escobar, Encountering Development: The Making and Unmaking of the Third World (Princeton: Princeton University Press, 1995), Timothy Mitchell, Rule of Experts: Egypt, Techno-Politics Modernity (California: University of California Press, 2002), Majid Rahnema and Victoria Bawtree(der.), The Post-Development Reader (London: Zed Books, 1996), Wolfgang Sachs(der.), The Development Dictionary: A Guide to Knowledge as Power (London: Zed Books, 1992). 4- Orjinal vurgu 5- Baka almalar meynnda, bkz, Rfat Da ve Atilla ztrk, GAP Yeniden Yaplanmaldr (Ankara: Diyarbakr Sanayi ve Ticaret Odas, 1990), GAP ve Sosyal Deime, (Diyarbakr: Dicle niversitesi GAP Aratrma ve Uygulama Merkezi Yayn, 1994), Ahmet zer, Modernleme ve Gneydou (Ankara: mge, 1998).

58
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

edebileceini belirtmektedir. Buna gre, devletin blgeye olan yaklamndaki tutum deiiklii, son birka on yldaki muazzam askeri abann ve harcamalarn yerini GAP ile balantl kararl politikalarn almas ile birlikte, devlet kaynaklarnda ve yaklamnda nemli bir dnm yanstmaktadr (Harris, 2002: 751-52). Dolaysyla, Harris iin GAP ile tasavvur edilen politikalar ve pratikler devletin blgeyi ynetme abasnda yeni bir dnemin ortaya kna iaret etmektedir. Buna karn, ben 1990lardaki sava boyunca ynetici elitlerin, askeri yntemler yerine GAPn kalknma politikalarn ikame ettiklerini dnmyorum. Daha ziyade, sosyal ve ekonomik kalknma hedeflerinin, blgedeki silahl atmann stesinden gelebilmenin ve kitleleri ynetebilmenin (askeri yntemlerden ayr olarak) bir dier yolu olarak grldn ileri sryorum. PKKye Kar Yrtlen Savata Bir Yntem Olarak Sosyal Kalknma 1990larda, GAP dhilindeki sosyal projelerin ortaya k, blgedeki toplumsal kalknmann sava balamnda ykselen nemini iaret etmekteydi. atma derinleip, tmden blgeye yayldka, balangta ynetici elitlerin dillendirdikleri gibi, bir avu ekiyann eylemleri olarak gsterilemez ve sunulamaz bir hale geldi. 1990lar ile beraber, blgedeki direniin salt askeri nlemler ile sonlandrlamayaca eklindeki bir dncenin ortaya kna tanklk edilmiti. Halkn sosyal ve ekonomik koullarnda iyiletirmeler yaplmas artk sorunun zm iin olmazsa olmaz bir yntem olarak grlyordu. 1989 yl itibariyle, ynetici elitlerin Krt meselesi zerine olan tartmalar, sosyoekonomik alanda yaplacak yatrmlar etrafnda dnmeye balamt. Mesela, bir Kalknmada ncelikli Yreler toplantsnda, dnemin bakanlarndan Kmran nan, hkmetin douya yapt altyap yatrmlaryla bu alandaki farklln byk alanda halledildiini kaydederek imdi sra sosyal alandaki farklln eritilmesine gelmitir diyordu (Hrriyet, 28 Nisan 1989).6 Aklamada, sosyal alan ile aslnda neyin kastedildii tam olarak ak deildir; fakat burada gze arpan, sosyal alan denen eyin devlet mdahalesinin aktan bir nesnesi haline gelmi olmasdr. Brokrasiden askeriyeye, ynetici elitlerin birbirinden farkl kesimleri, blge iin gelitirilecek uygun toplumsal politikalar zerine kafa yormaya balamlard. Yine ayn yl, Devlet Planlama Tekilatndan (DPT) bir brokratn aklamasndan rendiimize gre, DPT tarafndan Milli Gvenlik Kuruluna blgedeki toplumsal sorunlarn olas zmleri hakknda bir brifing verilmitir (Hrriyet, 28 Nisan 1989). 1989da, popler haftalk dergi Noktada, Douya Yatrm Ata isimli bir makale yaynland (Nokta, 30 Temmuz 1989). Bu makaleye gre, MGKda alnan Doudaki on ilin7 bir an nce kalkndrlmas kararndan sonra harekete geen hkmet, radikal teklifler ieren bir dizi nlem belirledi (Nokta, 30 Temmuz 1989). Hazrlanan paket iin ne srlen gereke ise yleydi: ...geen zaman iinde, tm komutanlarn gr netlemitir: Douda asker gc birok eye yetiyor ama kalknmamlk blgenin ekonomik koullar srekli aleyhimize iliyor (Nokta, 30 Temmuz 1989). Yaplacak yatrmlar iin ekonomik tevikler, tam teekkll hastaneler ile ky salk ocak-

larnn kurulmas ve niversiteler ile spor faaliyetleri iin devlet destei verilmesi, bu iller iin dnlen nlemler arasnda bulunuyordu. Sosyal politikalara ynetici elitler tarafndan artan bir ekilde verilen bu nemin bir dier nedeni de, PKKye verilen yaygn destei zayflatmakt. Bu elitler PKKye belli bir lde halk desteinin olduunu zmnen kabul ediyorlard (Gunter, 1990: 81). Mesela, dnemin iktidarda bulunan partisi Anavatan Partisi, Gneydou sorunu iin bir dizi nlemler paketi hazrlamt. Bu nlemlerden biri yleydi: Blge halknn PKKnn av durumuna gelmemesi iin, birinci aamada ferdi rahatlama salanacak (Nokta, 10 Haziran 1989). Yani, halkn toplumsal ve ekonomik ihtiyalar devlet tarafndan karlandka, blge halknn PKKye destek vermekten vazgeecei dnlyordu. Btn bunlarn dnda, sosyal politikalarn ynetici elitlerin gndeminin en st srasna oturmas, PKK ile ilgili tehdit alglarnn sadece askeri alanla snrl kalmamasyla, yani PKKnin yre halknn toplumsal yaamnda gittike daha ok etkin hale geldiini dnmeleriyle de ilgiliydi. Michael Gunterin dikkat ektii zere, 1987 yl itibariyle, PKKnin, kendilerine yardm eden yerleim yerlerine kar etkileyici jestler yapt Trk kaynaklar tarafndan da belirtilmekteydi. Mesela, salk hizmetlerinin bulunmad ssz blgelere, PKK doktor getiriyor ve kyllerle ilgileniyor[du] kyllere zaman zaman cretsiz salk hizmeti salyordu. Bu tarz faaliyetler, kyllerin PKKye olan sempatisini artrabilecei iin devletin belli bir kesiminde endie yaratyordu (Gunter, 1990: 82). Bylelikle, devlet tarafndan uzun bir sredir terr rgt olarak grlen PKK, blgede devletin rolne benzer bir role de sahip kyordu ve hem askeri hem de sosyal anlamda bir tehdit oluturuyordu. Devletin sosyal hizmetler abalar, ynetici elitlerin baka bir amacn daha gizliyordu. Bir takm sosyal politikalarla, blgedeki temel ihtiyalarn giderilmesi ve yaam koullarndaki iyiletirmeler, blgede byk bir lde askeri g ile temsil edilen devletin meruiyet kazanabilmesi iin zorunlu bir urat. ounlukla GAP kapsamnda yrtlen sosyal projeler, devletin baka bir biimde grnrlk kazanaca bir alan ortaya karabilecekti; devlet, disipline edici ya da cezalandrc bir askeri oluumdan ziyade, daha efkatli, iyiletirici ve koruyucu bir yap olarak tannacakt. lkenin nde gelen gazetecilerinden olan Hasan Cemal, Krtler isimli kitabnda Gneydou sorununun youn olarak gndemde olduu zamanlar yeniden hatrlatr. Cemale gre, o dnemde, yre insan ile devlet arasnda scak balar kurulmas ciddi bir kayg idi (Cemal, 2003: 92).8 Cemalin tespitlerinin ortaya koyduu zere, blge halk, devleti sadece eli sopa ile giden bir kurum olarak alglad mddete, GAP ile gelecek olan refah ve zenginlik bu yabancl ortadan kaldrmak iin en nemli ara olarak dnlyordu.

59
Gneydou Anadolu Projesinde Bir Ynetim Stratejisi olarak Sosyal Kalknma

6- Vurgu eklenmitir. 7- Adyaman, Ar, Bingl, Bitlis, Diyarbakr, Hakkari, Kars, Mardin, Mu, Siirt, Tunceli, Van, bu iller arasnda bulunuyordu. Bahsi geen bu illerden, Adyaman, Diyarbakr, Siirt GAP kapsamnda yer almt. 8- Vurgu eklendi.

60
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

ktidarn, sosyal hizmetlerin salanmas iin artan abalar, bu balamda, GAPn rgtsel yapsna da yansmaktayd. O dneme kadar, GAP dhilindeki projelerin koordinasyonu Devlet Planlama Tekilat tarafndan gerekletirilmekteydi. 1989da bu grev, sadece GAP blgesinin kalkndrlmasndan sorumlu olan, Gneydou Anadolu Projesi Blge Kalknma daresi (GAPBK) isimli yeni bir kuruma verildi.9 GAP-BKnin genel mdrl Ankarada iken, anlurfada da blgesel bir mdrlk kurulmutu. Blge dhilinde konumlanacak olan byle bir organ, hem blge hem de blge halk hakknda ayrntl bilgiler edinilmesini salayacakt. Bu durum, mdrl merkezin politikalar ve pratikleri ile blgenin asl koullar arasnda araclk yapacak kurumsal bir mekanizma haline getirmiti. Kurumsal yaps, ynetim(iktidar) politikalar ile blge arasndaki balanty kolaylatracak biimde deitirilince, GAP 1990larda, Gneydou Anadoluya sunulacak ynetimsel hizmetler iin nemli bir aygt haline geldi. Aadaki ksmda GAPn iermeye balad sosyal kalknma kavramnn ve GAP bnyesinde gelitirilen sosyal projeler ve pratikler zerinde daha detayl bir biimde duracaz. GAP Kapsamnda Sosyal Kalknma: Bir Siyasetsizletirme Aygt10 Ynetici elitlerin, GAP zerinden sosyal projeleri uygulama abalar, ilk olarak, 1992-1994 yllar arasnda yrtlen bir dizi blgesel aratrma ile somutlatrld.11 Bu aratrmalarn sonular, gelitirilecek projeler iin genel bir ereve izen Sosyal Eylem Plannn hazrlanmasnda kullanld (T.C. Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, 1995). Bu aratrmalar yrtld srada, Krt meselesi gndemin ana konusuydu. Bylelikle, konunun aciliyetinden kaynaklanan ilgi, Krt meselesi zerine dnmek, konumak ve yazmak bakmndan toplumsal muhayyilede bir tr normalleme srecini ortaya kard.12 1990larda Krt blgesi ve halk, haklarnda ayrntl bilgiler edinme abasnda olan allagelmiin dndaki bir ilginin oda haline geldiler. Nokta dergisinde de belirtildii gibi, da Trkleri birdenbire 10 milyon Krt oluvermiti (Nokta, 10 ubat 1991).13 in ynetim(iktidar) tarafndaysa, bu geni ilgi blgenin sosyal karakteristii ve dinamikleri hakknda ayrntl bilgiler sunan sosyal aratrmalar beraberinde getirdi. Bu aratrmalarn genel amac, blgenin sosyoekonomik ve kltrel mizacnn daha iyi anlalmasn salamak; genel olarak toplumda ve zel olarak belirli toplumsal gruplarda ihtiyalar, beklentileri ve eilimleri saptamak ve kalknma iin zellikle dezavantajl durumdaki zel hedef gruplarn saptamak14 eklindeydi. Bu almalar, ynetici elitlere, blge halk ile ilgili tm konulara dair ayrntl bilgiler sunacak bir ekilde hazrlanmt. Arturo Escobarn deyiiyle, bu ei grlmemi her eyi bilme istei ynetici elitlerin blgeye mdahale etme abasyla dorudan ilikiliydi (Escobar, 1999: 384). Baka bir deyile, Krtler ve Krt younluklu blgeler, bu sra d ilginin, gzlemlenebilir, llebilir ve dolaysyla da kontrol edilebilir nesneleri haline geldiler. Yaplan bu aratrmalar, nfus ve toplumsal dnm ile ilgili dinamikleri kapsaml bir ekilde problematize etmeleri bakmndan yeni bir eilimi yanstyorlard. Sadece altyapda, tarm ve sanayi sektrlerinde yaplacak ekono-

mik yatrmlar stne odaklanm daha nceki kalknma vizyonunun aksine, yerleim, g, nfus art, eitim ve salk gibi nfusun kendisiyle ilgili srelerin ayrntl bir ekilde problematize edildikleri grlyordu. rnein, blgede en sk rastlanan yerleim biimi olan dank yerleim, hizmetlerin hzl bir ekilde sunulmasnda bir engel olarak ifade edilmeye balanmt (Escobar, 1999: 2). Bunun iin nerilen zm ise zellikle mezra gibi krsal yerleimlerin zaten balantl olduklar kylere entegre edilmesinin desteklenmesiydi. Bu nerinin, hizmetlerin salanmasnda maliyeti azaltaca ne srlyordu. Bu noktada, blgesel seviyedeki idari pratiklerini, en uzak blgelerde de mmkn olan en az masrafla yrtmek eklindeki ynetimsel istek aka grlmektedir. Politikalarn ve pratiklerin byk lde sava dneminin koullaryla belirlendii bu siyasi konjonktrde, dank yerleim biiminin problematize edilmesi ve merkezi kyler yaratma abas ayn zamanda ynetici elitlerin sava stratejileriyle de ilgiliydi. Cumhurbakan Turgut zal tarafndan Babakan Sleyman Demirele yazlm olup, 1993 ylnda Turkish Daily Newsde yaynlanm olan bir mektupta grld zere, uzak kylerde ve mezralarda yaayan nfusun byk ehirlere tanmalar iin tevik edilmeleri, PKKye olan yerel destei andrmak saikiyle devletin gndeminde yer alan bilinli bir stratejiydi (Yldz&Dzgren, 2002: 14). Nfus artnn problematize edilii de, GAP kapsamndaki sosyal kalknma kavramnn nfus ile ilgili tm srelere nfuz edecek bir ekilde dnm ynetim (iktidar) algsn yanstmaktayd. Bu aratrmalarda, blgenin yksek doum orann aalara ekmek ve nfus artn azaltmak iin blge halknn doum kontrol yntemleri hakknda eitilmesi neriliyordu. Bu programlarn hedefiyse, kadnlar ve genler olacakt (TC Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, 1993: 4). GAP kapsamnda reme ile ilgili konularn ortaya k, GAPn blgeye sosyal hizmetlerin salanmas ve sosyal politikalarn sunulmas iin nemli bir aygta dntn dorulamaktadr. Btn bunlar, sosyal bnyenin her alanna nfuz etme abalarnn birer gsterge-

61
Gneydou Anadolu Projesinde Bir Ynetim Stratejisi olarak Sosyal Kalknma

9- GAP Blgesel Kalknma daresinin kurulmas hakkndaki hkmet kararnamesi iin, bkz, T.C. Resmi Gazete, 6 Kasm 1989. 10- Ferguson, The Anti-Politics Machine. 11- 1992 ve 1994 yllar arasnda yrtlen bu aratrmalar arasnda unlar bulunmaktadr: T.C. Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, GAP Blgesi Baraj Gl Aynas Altnda Kalacak Yrelerde stihdam ve YenidenYerletirme Sorunlar (1994), T.C. Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, GAP Blgesi Nfus Hareketleri Aratrmas: Yneticiler in (1994), T.C. Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, GAP Blgesi Toplumsal Deime Eilimleri Aratrmas: Eylem Plan (1993), T.C. Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, GAP Blgesinde Kadnn Stats ve Kalknma Srecine Entegrasyonu Aratrmas: Yneticiler in zet (1994). 12- Bu dnemde, Krt meselesinin zmnn aciliyetinin sonucu olarak, Krt meselesi ya da Gneydou Sorunu hakknda farkl kurumlar tarafndan bir dizi raporlar hazrlanmt. rnek olarak, bkz: Sosyal Demokrat Halk Parti Merkez Yrtme Kurulu, Sosyal Demokrat Halk Partinin Dou ve Gneydou Sorunlarna Bak ve zm nerileri (Ankara: 1990), yaynlanmam. Ayrca bkz, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB), Dou Sorunu: Tespitler ve Tehisler (TOBB, 1995), yaynlanmam, ve mit zda, Gneydou Anadolu Blgesinde ve Dou ve Gneydou Anadoludan Batya G Edenlerde Kltrel Yap ve Kimlik Sorunu (Ankara: Trk Metal Sendikas, 1995). 13- Buradaki Da Trkleri ifadesi, geni lde kabul edilen bir bak asna ya da Krtlerin aslnda dalarda yaayan Trkler olduunu iddia eden resmi milliyeti sylemdeki bir tr rtmeceye (euphemism) gnderme yapmaktadr. 14- Gneydou Anadolu Projesinin resmi web sitesinde bulunabilir: http://www.gap.gov.tr

62
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

siydi ve iinde salk, g, yerleim biimleri ve reme gibi konularn olduu yaamn... zellikle de nfus dzleminde idare edilmesiyle ilgili bir biyopolitik zorunluluu beraberinde getirmiti (Dean, 1999: 99). Aratrmalarda iaret edilen bir baka konu ise dildi. GAP Blgesi Toplumsal Deime Eilimleri Aratrmas, blgedeki dk seviyedeki eitimin sebebini, nfusun nemli bir ksmnn ana dilinin Trke olmamasyla aklyordu (TC Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, 1993: 10). Aratrma ayn zamanda, blgedeki yaygn dilin Krte olduu gereini belirtmemek iin zel bir aba gsteriyordu. Ancak yine de, blgedeki temel dilin Trke olmamasnn, ocuklarn eitiminin nnde bir engel olduu ifade edilmiti. Bu sebeple, dil eitiminde, blgedeki ocuklarn yaad yabancln azaltlmas iin okul ncesi eitime daha fazla nem verilmesi tavsiye ediliyordu (TC Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, 1993). Dil konusu, GAP Blgesi Nfus Hareketleri Aratrmasnda da problematize edilmiti (TC Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, 1994: 23). G konusu da, ayr bir aratrmann vakfedildii nemli bir aland. Blge ii ve blge dna gn o zamanlarda yaygn olduu gereinden yola klarak, GAP Blgesi Nfus Hareketleri Aratrmas gerekletirilmiti. Bu aratrmaya gre, nfusun ehir merkezlerine g etme eiliminin altnda yatan temel sebepler, ekonomik sorunlar ile ehir hayatnn imknlarndan yararlanma isteiydi.15 Aratrmada, nfus artnn basks, topran blnmesi, tarmn makinelemesi ve artan isizlik oran blge ii gn etmenleri olarak sunulmutu (TC Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, 1994: 8). Aratrmada, blge dna yaplan gn nedenlerinden bahsedilirken, siyasi huzursuzluk, nfusun, baka blgelere g etme eilimindeki konjonktrel nedenlerden biri olarak belirtilmiti. Ancak aslnda, 1990larda, kylerin devlet tarafndan zorla boaltlmas, hem blge ii hem de blge dna gn esas nedeniydi.16 Blgenin objektif koullarn tanmlayan bilimsel bir alma olma iddiasn tasa da, aratrma, zorla ky boaltmalar tamamyla es gemiti. Aratrmadaki ve Eylem Planndaki, gn bu boyutuna dair bilinli suskunluk dikkat ekicidir. Bu aratrmalarda ve daha geni bir alma olan Sosyal Eylem Plannda, blgenin tm zellikleri, tm bunlar ynetim (iktidar) mdahalesine tbi tutacak biimde problematize edilmiti. Yaplan aratrmalarda atmayla ilgili konularda da, bilinli bir suskunluk gze arpmaktadr. Sorunlarn sunumunda, bu sorunlarn altnda yatan siyasi nedenler grmezden gelinmi ya da blgenin siyasi konjonktrnn bu sorunlar zerinde bir etkisi yokmu gibi davranlmtr. Timothy Mitchellin grlerini takip ederek, u fikri ne sreceim; bu almalarda, blge, onu tanmlayan sylemden bamsz bir ekilde varln srdren, mstakil bir oluum olarak tasvir edilmekle kalmam, ama ayn zamanda, devletin kendisi de gzlemlenen nesneyle herhangi bir ilikisi olmayan bir politika gelitiriciliinin ve uzmanlnn rasyonel merkezi olarak resmedilmitir (Mitchell, 2002: 233). Devleti ve blgeyi bu ekilde tasvir etmek suretiyle, blgedeki sorunlarn zm, rasyonel hesaplamalar, uzman raporlar ve devletin yapaca planlamalar ile halledile-

cek teknik konulara indirgenmektedir. Bylece GAP, Fergusonun, zerine eildii her konuyu depolitize eden siyasetsizletirme aygt olarak alacakt. g ya da dil sorunu gibi siyaseten hassas konulardaki srarl suskunluk, eldeki sorunlar iin, siyaseti bir neden ya da zm olarak grmeyen bu kavram ile ilgiliydi. Sylem dzeyinde her ne kadar blgenin sorunlar, sorunlarn temelini oluturan siyasetten ayrtrlp, devletin planl mdahaleleriyle zlecek teknik konulara indirgenmise de GAP dahilindeki kalknma pratiklerinin hayata geirilmesi, siyasi mdahalelerden hi de uzak deildi. Baka bir deyile, var olan sylem, sosyal olgular depolitize edip, GAP, blgenin tm sorunlarna are olarak kurgularken, blge halkn ilgilendiren tm toplumsal konular da, dorudan mdahalenin hedefi haline getiriyordu. Fergusonun Lesotho rneinden yola karak ileri srd zere bir kalknma projesi, maksatl kalknma planlarn bir hayli grnr klmak suretiyle, kurumsal devlet mekanizmasn kimsenin ruhu duymadan tarafsz ve teknik bir misyon klfna yerletirmek ve yaymak gibi son derece politik operasyonlar gerekletirebilir (Ferguson, 1994: 254). Devletin byk bir lde gvenlik gleriyle temsil edildii bir blgede, GAPn sunaca sosyal hizmetler, devletin gcn geniletmesi iin bir kurumsal mekanizma ilevini grecekti. Bu tam olarak u anlama geliyordu; GAPn sosyal projeleri, ykselen atma ortamnda, sosyal hizmetlerin sunumunu salayacak ve devletin gcn grnr hale getirecekti. 1990larn balarndaki bu ynetim (iktidar) abalarnn pratikteki en somut sonucu ok Amal Toplum Merkezleri (ATOM) olmutu. Bu kurumlar 1995te kurulmu olup, kadnlara ve 14 ya zeri gen kzlara eitim programlar ve sosyal programlar sunacakt (TC Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, 2001: 39). Bu programlar arasnda, okuma yazma (Trke), doum kontrol17, genel salk, ana-ocuk sal, hijyen, beslenme ve ev ekonomisi, diki, kilim dokuma, el sanatlar gibi gelir getiren iler zerine eitim kurslar bulunuyordu (GAP Dergisi, 1997: 8). ATOMlar GAP Blgesindeki kentlerin daha ok krdan g etmi yoksul hanelerin oluturduu gecekondu mahallelerinde ve kadnlarn marjinalletii merkezi nitelikli ky yerleimlerinde18 kurulmutu. u anda GAP blgesinde 23 tane ATOM bulunmaktadr. ATOMun alanlar blge halkndan seilmektedir. Saha sorumlular

63
Gneydou Anadolu Projesinde Bir Ynetim Stratejisi olarak Sosyal Kalknma

15- Bkz, TC Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, GAP Blgesi Nfus Hareketleri Aratrmas: Yneticiler in, 1994. 16- Zorunlu ky boaltmalarna dair yakn tarihli bir alma iin, bkz, Zorunlu G Raporu, (2003); http://www.tmmob.org.t adresinde bulunabilir. Ayrca bkz, Bilgin Ayata ve Deniz Yksekerin konu hakknda yazdklar makale. 17- Takip eden yllarda, Trke dersleri konusu ve doum kontrol programlar hakknda ateli tartmalar aa kt. zellikle de Krte feminist yaynlar, doum kontrol programlarnn devletin Krt nfus artn engellemek iin kulland bir yntem olduunu, Trke kurslarnn da asimilasyoncu politikalar iin bir ara olduunu ne sryorlard. ATOMun faaliyetleri hakknda yrtlen tartmalara dair bir inceleme iin, bkz, Zeynep Kutluata, The Politics of Difference within the Feminist Movement in Turkey as Manifested in the Case of Kurdish Woman/Feminist Journals (M.A. Thesis, Boazii niversitesi, 2003). 18- http://www.gap.gov.tr

64
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

denen bu personeli inceleyen tezinde, Szer yle bir gzlemde bulunuyor: ...saha sorumlular yerel dillere (Krte, Arapa gibi) hkim insanlardr... (blge kadnlar ile) iletiimin salanmasn mmkn klarlar (Szer, 2004: 108). ATOMlarn idaresini, blgenin ve blge halknn karakteristiklerine ina kadnlara brakarak, blge kadnlarnn ATOM programlarna katlmlarnn salanaca dnlyordu. Ksaca, ATOM, GAPn 1995ten beri sre giden sosyal kalknma hedeflerinin en somut gstergesi olmutur. Sava Sonrasnda GAP ve Sosyal Poli ti ka: Bir Tala ki Ku Vurmak m? 1999dan sonra, silahl atmann younluu gittike azald ve 1990lar ile karlatrldnda blge bir normalleme srecine girdi.19 Benim iddiama gre, GAP iin srdrlebilir insani kalknma ad altnda yeni bir sylemin kullanlmaya balanmas bu deien siyasi koullara bal olarak ortaya kmt. Gerekten de bu yeni kalknma kavram, 1980lerden beri tm dnyada ykselmekte olan neo-liberal kalknma modeline olan yneliin stn rtmekteydi. ncelikle, neo-liberal kalknma modeliyle neyi kastettiimi ksaca aklamaya alacam. 1980ler itibariyle, II. Dnya Sava sonras dnemde zerinde uzlalan devlet eksenli kalknma modelinden vazgeilmeye balanmt. Bu, kresel kapitalizmin ykselii ve hegemonyasyla tanmlanan bir dnemin balangcyd. Neo-liberal piyasa kresel lekte nde giden g olarak kutsanyordu. Bylece, hem kalknma fikri ve hem de kalknma pratikleri kresel kapitalizmin ihtiyalar dorultusunda dnmt. Piyasa kalknma kavramnn yceltilmesi iin en uygun grlen ara haline gelmiti ve bu durum kalknma pratiinde devlet eksenli yaklamlardan piyasa eksenli yaklamlara doru kesin bir dne (Rankin, 2001: 18-19) iaret ediyordu. Kalknma pratiindeki bu deiiklik Dnya Bankas gibi uluslararas kalknma kurumlar tarafndan desteklenmekte ve empoze edilmekteydi. Uluslararas kalknma kurumlar tarafndan az gelimi lkelere dayatlan bu kalknma reeteleri, piyasa glerine ok daha byk bir rol atfediyor ve devletin rol artk sadece piyasalarn ilemesini kolaylatrmakla snrl tutulmaya allyordu. Sosyal kalknma kavram bu balamda, II. Dnya Sava sonras dnemde sahip olduundan farkl bir anlam kazand. Sosyal kavramnn neo-liberal balamdaki gnl, sosyal hizmetlerin ve uzmanln, kamu destekli, kr amac gtmeyen ve zel sermayeli rgtler ve organlar tarafndan sunulmasnda bir dizi piyasa benzeri olarak yeniden ekillendirilmesiydi (Dean, 1999: 173). Dolaysyla, Deanin de belirttii gibi, bu kavram sosyal olann lmne deil, onun dnmne atfta bulunuyordu (Dean, 1999: 207). Sosyal olan yle bir ekilde yeniden kurgulanmt ki, bunun sunumu, brokratik yollardan ziyade piyasa tarafndan koordine edilen deiik organlar, toplum gruplar ve ortaklklar tarafndan gerekletirilecekti (Dean, 1999). Bireyleri hnerli, kendi kendine yeten ve retken hale getirmek amalanyordu. 1990larn sonunda, srdrlebilir insani kalknma kavram GAP dhilinde neo-liberal ilkelerin hayata geirilmesi iin gerekli zemini oluturmaya ba-

lad. Bu yeni sylemin benimsenmesiyle, GAPn gndeminde, evre, katlm ve srdrlebilirlik gibi bir dizi yeni kavram ortaya kt. Resmi GAP belgelerine gre, bu yeni kavramlar benimsenmiti nk dnya ekonomisinde yaanan yapsal deiime paralel olarak ulus devletlerin kalknma hedefleri, amalar ve sylemleri de farkllam; planlama alannda yeni yaklamlar ortaya km [ve] uluslararas camiada kalknma tanm ve felsefesine yeni boyutlar eklenmi[ti] (TC Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, 2002: 5). Dolaysyla, GAPn dnm, kalknma kavramnn uluslararas boyutuna srdrlebilirlik kavramnn eklenmesi ile ilgiliydi. Yine GAP belgelerine gre, bu yeni kavramn ortaya kyla, GAP blgesinde srdrlebilir kalknmann temelini oluturmak iin insan kaynaklarnn ncelii aa kmt (TC Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, 2002). 1990lardaki bu gelimelere paralel olarak, GAP daresi, 1989dan beri GAP dhilindeki kalknma pratiklerinin erevesini izen Master Plann gzden geirmeye balad. Bu abalarn neticesinde, 2002 ylnda orijinal Master Plannn yerini Gneydou Anadolu Projesi Blge Kalknma Plan ald. Yeni plan, Birlemi Milletler Kalknma Programnn (UNDP) finansal yardmyla hazrlanmt. Bu planda, srdrlebilir kalknma kavram ayrntl biimde aklanyordu. Projenin vizyonu kresel dnce ve yerel koullar nda (TC Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, 2002) olarak belirtiliyor, plann misyonu ise, evre ve insan odakl deer yaratma (TC Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, 2002) olarak ifade ediliyordu. Planda, srdrlebilir kalknmann insani boyutu sklkla vurgulanyor ve kalknma srecinde devletin rol, projenin bu ynyle balantl biimde aklanyordu: Yeni dnya dzeninde devletin blgesel dzlemdeki yeni ve temel ilevi insan sermayesini gelitirme, renme ve bilgiyi yaygnlatrma ve buluuluu gelitirme konularnda younlamas gerektiidir (TC Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, 2002: 2). Bu balamda, kalknma srecinde devlete biilen rol, uluslararas rekabet koullarnda... yerel kapasitenin kullanmnn (TC Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, 2002) yolunu amak iin sosyal kaynaklar gelitirmekti. Planda, toplumsal kaynaklar gelitirmek yolunda, yerel halkn eitli kesimleri (rnein, genler, kadnlar, vs.) iin sosyal politikalar tasarlanmt. Plann, genliin gelitirilmesi ile ilgili hedeflerinden biri, bireyi glendiren kltrel ve sosyal altyaplar gelitirmek, bunun iin her ilde Genlik Evi/Genlik Merkezleri amak (TC Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, 2002: 114) olarak belirtilmiti. Planda, genlikle ilgili sklkla belirtilen bir baka hedef ise, yaygn eitim kapsamnda genlere ynelik biliim teknolojileri ve yabanc dil eitimi vermek (TC Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, 2002) eklinde ifade ediliyordu. Sonu olarak, genlik iin hazrlanm proje ve politikalarn hedefi blgedeki insan kaynan gelitirmekti.

65
Gneydou Anadolu Projesinde Bir Ynetim Stratejisi olarak Sosyal Kalknma

19- Bu almada, sava sonras ya da silahl atma sonras terimleri ile 1999 sonrasnda silahl atmann sona erdiini ya da blgedeki sorunun (ya da genel bir deyile Kart meselesinin) zldn im etmiyorum. Bundan ziyade bu terimlerle asl keatettiim, 1990larn balar ve ortalar ile karlatrldnda, PKK ve Trk ordusu arasndaki atmalarn greceli olarak azalm olduudur.

66
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

imdi de 2002 tarihli yeni kalknma plannn, aslnda 1990larn sonuna doru blgedeki sava koullarnn sakinlemesiyle ekillendiini rneklerle gstermeye alacam. Mardin valilii ile Mardin belediyesinin de destekledii Genten Gence Sosyal Geliim Projesi isimli ilk genlik projesi, GAP daresi ile uluslararas bir genlik rgt olan AIESECin ibirliiyle 1999 ylnda Mardinde hayata geirildi. GAP belgelerinde, projenin amac genler arasnda iletiimi artrmak, inisiyatif gelitirmek ve rgtl davranmalarn tevik etmek yolu ile toplum kalknmasnn aktif yeleri haline getirmek eklinde belirtiliyordu.20 Benzer bir ekilde, gene ayn zamanlarda genlere ynelik bilgisayar, gzel sanatlar, mzik ve ngilizce kurslar sunan Mardin Genlik Evi kurulmutu. Bu projeden bir yl sonra, projenin blgedeki eksenini geniletmek iin yeni planlar ortaya konuldu. 2001 ylnda Genlik in Sosyal Geliim Projesi isimli baka bir proje harekete geirildi. Bu plan, GAP daresinin ve Birlemi Milletler Kalknma Programnn (UNDP) bnyesinde hazrlanmt. Proje iin gerekli finansal destei svire hkmeti salam, Habitat ve Gndem 21 Genlik Dernei rgtleri de projenin hayata geirilmesini salamt (Habitat ve Gndem 21 Genlik Dernei, Nisan 2002: 4). Genlik merkezinde gerekletirilen faaliyetler, kapasite gelitirme programlar, sosyal-kltrel programlar, istihdam programlar ve toplumsal duyarllk programlar olmak zere drt kategoriye ayrlmt.21 Genlik evlerinde salanan olanaklar, yalar 15 ile 25 arasnda deien genlerin zelliklerine ve ihtiyalarna gre sunuluyordu. Genlik evlerindeki sosyal-kltrel programlarn iinde, yukarda da bahsedildii gibi gzel sanatlar ve tiyatro, mzik, halkoyunlar ve spor kurslar bulunuyordu. Bunlarn dnda, mesleki beceri kazandrma kurslar ve kendi iini kendin kur programlar gibi isiz genlere ynelik programlar da bulunmaktayd. Toplumsal duyarllk programlar erevesinde, bir grup Diyarbakrl gen sergiledikleri oyunun gelirini lsemili bir arkadalarnn tedavisi iin balamlard. Ayrca, Mardinden bir grup gen, bir okulun duvarlarnn boyanmas iin gnll olmulard. Bu programlarn sonucu olarak u tespit yaplmtr: Genlerin enerjilerinin insana ve evreye kar duyarl alanlara odaklandrld grlmtr.22 Bu pratiklerin gsterdii zere, deien kresel kalknma syleminin etkisi altnda, sosyal sermayenin gelitirilmesi GAP dhilinde nemli bir mesele haline gelmitir. GAP hakkndaki devlet eksenli kalknma modelinden piyasa eksenli kalknma modeline geiin etkisi sosyal denilen yeni kavram ile snrl deildi. Piyasa eksenli kalknma modelinin etkisiyle, kalknma pratiklerinde devletin azalan rol de gzlemlenebilir. Toplumsal projeleri kamu ve benzeri aygtlarn finansal desteiyle yrten eski politikalarn aksine devlet, zel sektr ve sivil toplum rgtleri arasnda artan bir ibirlii sz konusuydu. Yeni GAP plannda, kalknma srecinde sivil toplum rgtlerinin rolne zellikle vurgu yaplmt.23 GAP projelerinde sivil toplum rgtlerine den rol giderek artmaktadr.24 Bu durumun en bariz rneiyse, ATOMlard. Yukarda da tartld gibi, ilk kurulu yllarnda, ATOMlarn ilevi blgede kadnlarla ilgili ynetim (iktidar) politikalarnn uygulanmasyla snrlyd. Ancak 1990larn sonlar iti-

bariyle, bu merkezler sivil toplum rgtleri ve zel sektr ile ibirlii yapmaya baladlar. Mesela, Batmandaki ATOMlardan biri Trk Eitim Vakfnn desteiyle alrken, Siverekteki bir ATOM da, Procter & Gamblen katklaryla kurulmutu.25 Yani aslnda, sivil toplum rgtleriyle artan bir ibirliinden de te, ATOMlar gittike bir sivil toplum rgt gibi hareket eden kurumsal organlar haline gelmilerdi. GAP kaytlarnda yle denmektedir: ATOMlar bulunduklar kasaba, ky ve mahallelerde, devlet ve sivil toplum kurulularnn sunduu sosyal hizmetlere halkn ulaabilmesi iin destekleyici araclk ilevi stlenmitir. ATOMlar, bu blgelerdeki halkn yeil kart sahibi olmas, sosyal yardm programlarndan yararlanmas ve ihtiyac olan baarl rencilerin burs bulabilmesi gibi konularda almalarn srdrmektedir.26 Bu anlamda, ATOMlarn faaliyetleri eitlendirilmiti. Mesela, 2003 ylnda Mardin ilinin bir ilesi olan merlide kurulan bir ATOM, Milli Eitim Mdrlnn ibirliiyle okul ncesi eitim diye tanmlanan bir projeye balamt.27 Benzer bir ekilde gene ayn ATOM, ocuk felcine kar bir a kampanyas iin ky salk oca ve yeleriyle gnll olarak ibirlii yapmt.28 Cizredeki ATOMda katlmclar bir aalandrma projesinde gnll olarak almlard.29 Bylece ATOM, devletin sosyal hizmetlerini salamas iin bir ara olmaktan kp, temel hizmetlere yerel halkn katlmnn salanmas iin devlet ile yerel halk arasndaki arac bir organ halini almt. Bu noktada, bu neo-liberal kalknma modelinin GAP kapsamnda uygulanmasnn blgedeki atmalarn azalmasyla mmkn olabildiini belirtmek gerekir. Aslnda, bu durum 2002 tarihli yeni kalknma plannda da dorulanmt: Master Plannn hedeflerini gerekletirememesinin bir nedeninin 1990larn sonuna doru kontrol altna alnabilen ve marjinalletirilen terr olaylar (TC Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi Bakanl, 2002: 5) olduu sylenmekteydi. atmalar hafifleyince 1990lar sonunda GAPn izledii yolda, atma sonras durum nemli bir belirleyen haline gelmiti. Baka bir deyile, Master Plannn yeniden gzden geirilmesi, aslnda ynetim(iktidar) politikalaryla silahl atmann seyri arasndaki kanlmaz ilikinin bir yansmasyd. atmalarn azalmas, GAP tarafndan sunulan hizmetlerin eitlerini de etkiledi. 1990larn bandaki ana fikir, temel sosyal hizmetlerin devlet tarafn-

67
Gneydou Anadolu Projesinde Bir Ynetim Stratejisi olarak Sosyal Kalknma

20- http://www.gap.gov.tr, Gneydou Anadolu Projesinin resmi sitesi. 21- http://www.gap.gov.tr, Gneydou Anadolu Projesinin resmi sitesi. 22- http://www.gap.gov.tr, Gneydou Anadolu Projesinin resmi sitesi. 23- http://www.gap.gov.tr, Gneydou Anadolu Projesinin resmi sitesi. s.115. 24- Silahl atma sonlanp gvenlik tedbirleri azaldka, sivil toplum rgtleri blgeye giri yapmaya balamtr. rnek olarak, silahl atmann sona ermesinden sonra, Diyarbakr ilindeki sivil toplum rgtleri ve bunlarn faaliyetleri stne yaplm bir analiz iin baknz, eyhmus Diken, Gneydouda Sivil Hayat (stanbul: Metis, 2001). 25- http://www.gap.gov.tr, Gneydou Anadolu Projesinin resmi sitesi. 26- http://www.gap.gov.tr, Gneydou Anadolu Projesinin resmi sitesi. (Vurgu eklenmitir). 27- http://www.gap.gov.tr/Turkish/Sosprj/ch2003 adresinden, 2004 Haziran tarihli alntdr. 28- http://www.gap.gov.tr, Gneydou Anadolu Projesinin resmi sitesi. 29- http://www.gap.gov.tr/Turkish/Sosprj/ch2004 adresinden, 2004 Haziran tarihli alntdr.

68
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

dan halka en ksa srede ulatrlmasyd. Ancak 1990larn sonu itibariyle GAPn gndeminde yeni sorunlar ortaya kt. Mesela, blgede; kylerde ve mezralarda yaayan halk atmalar srasnda ehir merkezlerine zorla g ettirilmiti. 1999da, GAP idaresi, hkmet tarafndan Kye Dn ve Rehabilitasyon Projesini koordine etmekle grevlendirilmiti. zet olarak, silahl atmann azalmasyla GAP erevesindeki sosyal kalknma kavramnn dnm ve srdrlebilir kalknma syleminin benimsenmesi arasndaki ilikiye bal olarak zerinde durulmas gereken iki nokta bulunmaktadr. Birincisi, GAPn neo-liberal kalknma modeline gre yeniden dzenlenmesi silahl atmann sona ermesiyle mmkn olmutu. kinci olarak da, GAPn politikalar ve pratikleri blgedeki savatan doan toplumsal travmalara ynelik olmutu. Neo-liberal kalknma kavram, kalknma hizmetlerinin devletten ziyade devlet-d kurumlar araclyla sunulmasn vaat etmesi itibariyle, devlet iin gvenilirliini ve prestijini kaybettii bir blgede kalknma hedeflerini gerekletirmek iin ok uygun bir ara haline gelmiti. Buna dayanarak, neo-liberal kalknma modelinin benimsenmesinin bir tala iki ku vurmak olarak yorumlanabileceini syleyebiliriz. ncelikle, belli hizmetler sivil organlara ve zel sektre aktarlarak kalknma pratiklerinin maliyeti azaltlmaya allmtr. kinci olarak da, bu gei, blgede itibarnn anmas ve gvenilirliinin azalmas ile birlikte ciddi bir sorun yaayan Trk devletinin blgeye sosyal hizmetler gtrecek yeni aktrler getirmesi iin bir frsat yaratmtr. Son Sz 1990larn balarnda, GAPn bir altyap projesinden btnlemi bir sosyal kalknma programna dnmesi, devletin ncelikle blgedeki silahl atmayla nihai olarak da Krt meselesiyle baa kabilme abalarnn sonucuydu. Bu almada, GAPn ciddi anlamda bir sosyal kalknma projesine dnmesinin bu balamda gerekletii ileri srld. 1990lar boyunca, devletin yrrle koyduu kalknma abalarnn doasn belirleyen byk lde savan gidiat olmutu. ktidarn blgede meruiyetini ve egemenliini yeniden tahsis etme abalar, GAP kapsamnda yrtlen projeler ve politikalar ile yapsal olarak balantlyd. Yukarda da ne srdm gibi, 1990l yllarn byk bir ksmnda grlen, devletin blgedeki insanlar kontrol altna almay amalayan gzetim (surveillance) ve bilgi teknolojilerini gelitirme abas gittike artmt. 1990larn sonuna doru, blgedeki silahl atma azalmaya baladka, GAP dhilinde yrtlen kalknma pratikleri de tekrar bir dnm geirdi. Proje, neo-liberal dnemin kresel kalknma ilkelerini ve pratiklerini daha fazla benimsemeye balad. Dolaysyla GAP, srdrlebilir insani kalknmann krmzizgilerinin oluturduu yolu takip ederek, devlet eksenli bir kalknma projesinden piyasa eksenli bir kalknma projesine dnt. Sosyal kalknma kavram, kendi kendine yeterli ve retken bireyler oluturma hedefiyle sermayenin ihtiyalarna gre yeniden ekillendi. Buna gre bu bireyler,

piyasa eksenli kalknma srecinin przsz bir ekilde ileyiinde bir risk veya engel yaratmayacak hatta risk alabilen ve retken bireyler olarak bu sreci kolaylatracak, pekitireceklerdi. Gneydou Anadolu Projesi, artk byk lde sivil toplum rgtleri ve zel sermaye eliyle yrtlen ve eitlendirilmi sosyal programlar ile birlikte Trkiyedeki neo-liberal kalknma modelinin en nemli aygt haline geldi. GAP kapsamndaki kalknma dncesinin deien anlamlarn ve uygulamalarn Krt meselesi ile balantl bir ekilde inceleyince, kalknma kavramnn her yerde ayn ekilde, ayn amalar iin ileyen bir soyut fikir olmaktan ziyade, tarihsel, belirli ynetimsel rasyonalitelere gre ekillenen ve yeniden dzenlenen bir sre olduu grlebilmektedir. GAP rneinde de bu durum, blgede kalknma politikalarnn izledii yolun esas olarak sava ve sava-sonras koullar tarafndan belirlendii eklinde grlmektedir.

69
Gneydou Anadolu Projesinde Bir Ynetim Stratejisi olarak Sosyal Kalknma

Referanslar
Burchell, Graham, Colin Gordon, and Peter Miller (der). 1991. The Foucault Effect. Chicago: University of Chicago Press. Cemal, Hasan. 2003. Krtler. stanbul: Doan Kitap. arkolu, Ali, ve Mine Eder. 2001. Domestic Concerns and the Water Conflict over the Euphrates-Tigris River Basin, Middle Eastern Studies 37 (1). Da, Rfat, ve Atilla ztrk. 1990. GAP Yeniden Yaplanmaldr. Ankara: Diyarbakr Sanayi ve Ticaret Odas. Dean, Mitchell. 1999. Governmentality: Power and Rule in Modern Society. London: Sage Publications. Diken, eyhmus. 2001. Gneydouda Sivil Hayat. stanbul: Metis Escobar, Arturo. 1995. Encountering Development: The Making and Unmaking of the Third World. Princeton: Princeton University Press. 1999. The Invention of Development, Current History 98 (631). 1988. Power and Visibility: Development and the Invention and Management of the Third World, Cultural Anthropology 3 (4). Ferguson, James. 1994. The Anti-Politics Machine: Development, Depoliticization and Bureaucratic Power in Lesotho. Minnesota: University of Minnesota Press. GAP Dergisi 5 (8) Yaz 1997. GAP ve Sosyal Deime. 1994. Dicle niversitesi GAP Aratrma ve Uygulama Merkezi Yayn. Diyarbakr. Gunter, Michael M. 1990. The Kurds in Turkey: A Political Dilemma. Colorado: Westview Press. Habitat ve Gndem 21 Genlik Dernei. Nisan 2002. Platform. Harris, Leila. 2002. Water and Conflict Geographies of the Southeastern Anatolia Project, Society and Natural Resources 15. Hrriyet, 28 Nisan 1989. http://www.gap.gov.tr/Turkish/Sosprj/ch2003. (Haziran 2004 eriimi). http://www.gap.gov.tr/Turkish/Sosprj/ch2004. (Haziran 2004 eriimi). Kutluata, Zeynep. 2005. The Politics of Difference within the Feminist Movement in Turkey

70
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

as Manifested in the Case of Kurdish Woman/Feminist Journals. M.A. Thesis, Boazii niversitesi. Rankin, Katherine N. 2001. Governing Development: Neoliberalism, Microcredit, and Rational Economic Woman. Economy and Society 30 (1): 18-37. Sachs, Wolfgang. 1992. Wolfgang Sachs tarafndan derlenen The Development Dictionary: A Guide to Knowledge as Powern Giri ksm. London: Zed Books. (der.) 1992. The Development Dictionary: A Guide to Knowledge as Power. London: Zed Books. Sosyal Demokrat Halk Parti Merkez Yrtme Kurulu. 1990. Sosyal Demokrat Halk Partinin Dou ve Gneydou Sorunlarna Bak ve zm nerileri. Ankara, yaynlanmam. Szer, Hande. 2004. ATOM Project: Field Supervisors in-between the State and the Society. M.A. Thesis, Boazii niversitesi. T.C. Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi Bakanl. 2002. Gneydou Anadolu Projesi Blge Kalknma Plan: Ana Rapor, Cilt 2. Ankara: T.C.Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi Bakanl. Mitchell, Timothy. 2002. Rule of Experts: Egypt, Techno-Politics Modernity. California: University of California Press. Nokta, 30 Temmuz 1989. Nokta, 10 Haziran 1990. Nokta, 10 ubat 1991. zda, mit. 1995. Gneydou Anadolu Blgesinde ve Dou ve Gneydou Anadoludan Batya G Edenlerde Kltrel Yap ve Kimlik Sorunu. Ankara: Trk Metal Sendikas. zer, Ahmet. 1998. Modernleme ve Gneydou. Ankara: mge. Rahnema, Majid, ve Victoria Bawtree (der.). 1996. The Post-Development Reader. London: Zed Books. T.C. Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi. 1994. GAP Blgesi Baraj Gl Aynas Altnda Kalacak Yrelerde stihdam ve Yeniden Yerletirme Sorunlar. 1994. GAP Blgesi Nfus Hareketleri Aratrmas: Yneticiler in. 1993. GAP Blgesi Toplumsal Deime Eilimleri Aratrmas: Eylem Plan. 1994. GAP Blgesinde Kadnn Stats ve Kalknma Srecine Entegrasyonu Aratrmas: Yneticiler in zet. 1995. Gneydou Anadolu Projesi Sosyal Eylem Plan. Ankara: T.C. Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi, yaynlanmam. T.C. Babakanlk Gneydou Anadolu Projesi Blge Kalknma daresi. 2001. Gneydou Anadolu Projesi: Son Durum. Ankara. T.C. Resmi Gazete, 6 Kasm 1989. Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB). 1995. Dou Sorunu: Tespitler ve Tehisler: TOBB, yaynlanmam. Yldz, Kerim ve Koray Dzgren (der.). 2002. lke inde G Ettirilen nsanlar: Krt G. stanbul: Senfoni. Zorunlu G Raporu. 2003. Trk Mhendis ve Mimar Birlii nsan Haklar Raporu iinde, http://www.tmmob.org.tr.