Türkiye'de Neoliberalizm, Kürt Meselesi Ve Tuzla Tersaneler Bölgesi PDF

Trkiyede Neoliberalizm, Krt Meselesi ve Tuzla Tersaneler Blgesi
Tuzla Aratrma Grubu*
Terry Eagleton Kapitalizm, henz hi var olmam bir insan trne ihtiya duyar (2004: 28) dedii vakit Tuzla Tersaneleri meselesini biliyor olsayd, muhtemelen u ekilde devam ederdi: Artk kapitalizm, -i gvenliine harcama yaplmadndan tr- ii arkada yannda ldnde dahi susup iine devam etmesi gereken bir insan trne ihtiya duymaktadr. Kayt altna geenler ve gemeyenlerle beraber 1990 balarndan bu yana Tuzlada i cinayetleriyle lme yollanan iilerin saysnn 120 civarnda olduu dnlecek olursa, kapitalizmin, henz hi var olmam bir insan trne ulama iddiasnda ne kadar srarc olduu grlecektir. Bu srarn arkadasnda yatan dinamikleri kavramann yolunun Trkiyenin ve Krtlerin yakn tarihini kavramaktan getii dncesinden yola klacak olursa; neoliberalizm, Trkiyede devlet ve Krt meselesi gibi olgular bir arada ele almann ne kadar yakc bir ihtiya olduu ortaya kacaktr. Birinci blm, Tuzlay anlamamza imkn tanmas hasebiyle bu noktaya nasl gelindi sorusuna etraflca cevap arayan bir zeminde yrtlecek olan tartma erevesinde, Trkiyede neoliberal hegemonyann kurulmas srecini tarihsel adan inceleyen ve ayn balam ierisinde Krt meselesini sorunsallatrma amac tayan mtevaz bir aba olarak okunmaldr. kinci blmde ise Trkiyedeki Krt toplumunun neoliberal ncesi dnemden yakn zamana kadar deneyimledii sosyo-ekonomik ve politik dnmlerin bir muhasebesi yaplacaktr. Zorunlu Krt gnn neden ve nasl ortaya kt sorusuna cevap aramann yansra, gn nitelii itibariyle neoliberalizm ile g sonras srete- sert bir ekilde yzleen Krtlerin i hiyerarisinin alt basamaklarnda yer almalarnn sebepleri tartlacaktr. nc blmde ise, Tuzla Tersaneler Blgesi meselesi kapsamnda; i cinayetlerinin ve kazalar-
* Tuzla almasn gerekletiren ekip u isimlerden olumaktadr: Serap Altun, Harun Ercan, Ayhan Ik, Onur ztrk ve Mehmet Polatel. Yaznn editrln Harun Ercan yapmtr.
120
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009
nn sebepleri, taeronlama olgusu, Tuzladaki Krtlerin toplumsal yaamlarnda karlatklar ayrmclklar ve ii snf mcadelesinin kazanmlar gibi balklar ekseninde bir tartma yrtlecektir. Bu balklar ilenirken, Toplum ve Kuram bnyesindeki Tuzla Aratrma Grubunun Tuzla tersanelerindeki Krt iilerle gerekletirmi olduu derinlemesine grmelerin analizinden kan veriler ile konu hakknda ortaya konan ikincil kaynaklar ele alnmaktadr. Bu blm ile amalanan esas nokta, neoliberal dnem ierisinde gerekleen hegemonik dnmlerin izdmlerini grmeye olanak tanyan Tuzla Tersaneleri meselesini bir vaka almas olarak analiz erevesine oturtmaktr.
BRNC BLM I. Hegemonik Projeler ve Kapitalist Devlet Birbirinin iinde oalmakta olan Tuzla tersaneleri, Krt meselesi ve snf mcadelesi gibi olgular ilikisel bir ekilde kavramak amacyla, Antonio Gramscinin ne srm olduu hegemonya kavram etrafnda ekillenmi olan teorik tartmalar zerinden klasik Marksist literatr ierisinde karln bulmakta zorlandmz kimi noktalara k tutmak mmkn olabilir.1 Dorudan retim ilikileri zerinden ekillenmeyen ve etnik/ulusal kimlie dayanarak ortaya konan toplumsal hareketlerin snf mcadelesi ekseninde nasl konumlandrmas gerektii meselesi, hl Marksist yaklamlar iin en girift alanlardan birini oluturmaktadr. Gramscinin sunduu teorik ereveye gre, kendine has zellikleri olan ve snf mcadelesiyle farkl kanallardan balantl olsa da, snf mcadelesine indirgenmesi mmkn olmayan eitli demokratik halk mcadeleleri hegemonya mcadelesinin nemli bir paras olarak ele alnmaldr (Simon, 2001: 50-55). Sadece Gramsci klliyatna bal kalmak, bir ulus-devlet ierisinde kapsayc hegemonyann kurulamad politik rejimleri anlamak konusunda yeterli olmayabilir. Bu noktada, Trkiye zelinde rnekleyecek olursak, Krt hareketinin Trkiyedeki ulus-devlet hegemonyasna kar gelitirdii mcadeleyi sadece devlet ile kurmu olduu ilikiye endekslemeden, snf mcadelesi balamnda da yerli yerine oturtmak nasl mmkn olabilir? Bu soruyu tartmadan nce, etraflca bir cevabn ortaya konmasn kolaylatracak olan ve Bob Jessop tarafndan nerilen kavramsal ve nedensel aralarn tespitini yapmak gerekmektedir. Kapitalist devletin biimini belirleyen etkenler sermaye ile kurmu olduu ilikilerle derinden bir ekilde alakaldr2. Ek olarak, devlete kar gelitirilen direniin/muhalefetin toplumsal temeli ve devletin gcn oturttuu merkezdeki hegemonik projenin mizac, kapitalist devletin biimini belirleyen dier faktrlerdir. (Jessop, 1990: 20607). Trkiyenin son 30 yln dndmzde, kapitalist devletin yrrle sokmaya alt hegemonik projeye kar muhalefetin toplumsal ayaklar olarak Trkiyedeki ii snf mcadelesini ve ulus-devlet projesini hedef alan Krt hareketini iaret etmek gerekmektedir. Bu kar-hegemonya oluturma gayretleri, etkileim ierisinde hegemonik projeye etki edip onu bi-
imlendiren dinamikleri olutururlar. Marksist devlet teorilerinde sklkla grlen yalnzca birikim stratejisine odaklanan bak as, ncelikli olarak retim ilikileri ve bylece snf gleri arasndaki dengeye odaklanrken, hegemonik proje kavram, devlet ve sivil toplum arasndaki alanda iktisadi temelde kurulmu olan ilikiler toplamndan daha geni bir kapsama sahiptir3. Netletirmek gerekirse, bu hegemonik projeler askeri olarak baar kazanarak stnlk salamaktan birtakm toplumsal reformlar gerekletirmeye kadar, siyasi istikrar iin sreklilii salamaktan ahlki kategorilere denk den yeniliklere ihtiya duyulduu vakit mdahalelerde bulunmaya kadar uzanan geni bir yelpazeye sahiptir (Jessop, 1990). Farkl bir ekilde ifade etmek gerekirse, Jessopn hegemonik proje kavram ile nerdii sadece ekonomik alan deil; siyasi, toplumsal ve askeri alana denk den dinamikleri de iermektedir. Hegemonik proje kavramn birtakm tanmsal analizlerin tesine tamak ve dinamik bir erevede bu olgunun nereye takabl ettiini anlalr klmak iin net bir soru ile balamak faydal olabilir: Hegemonyann baarl bir ekilde gereklemesi ne gibi faktrlere baldr? Bob Jessopn bu soru iin nerdii cevabn birinci ayanda stratejik olarak nem arzeden glerin hegemonik projeye entegre edilmesi ve hegemonik projenin aksi ekilde ortaya konan politik iddialarn yadsnabilmesi iin gereken bir zeminin yaratlmas vardr. rneklemek gerekirse, Trkiyede Krtln bir mesele olduu gereinin pratik ve ideolojik zeminini on yllarca reddeden ve Krtlerin asimile edilmesini ngren hegemonik proje, bir yandan bu meseleyi 1950li yllardan itibaren sosyo-ekonomik azgelimilik sorunu olarak tanmlamken (Yeen, 1999), bunun aksini iddia eden politik giriimleri pasifize etmek konusunda baarsz olmutur. Tersten okuma yapacak olursak, Trkiyede ulus-devlet projesi, Krt hareketinin 1970lerde Krdistan bir smrgedir iaryla balayan ve 1990larda tavan yapan kar-hegemonya kurma giriimlerinin zerinde filizlendii toplumsal taban ortadan kaldracak hegemonik bir performans gsterememitir. Bob Jessopn nemle zerinde durduu ikinci faktr ise, hegemonik glerin uzun dnemli karlarn koruyan ve tbi snflar kendisine balayan ulusal-popler (national-popular) yapnn ge-
121
1- Hegemonya kavram hakknda genel bir balamda netletirme yapacak olursak: Hegemonya, bir snfn ve bu snfn temsilcilerinin, tabiyeti altndakilere zor ile rzann kombinasyonun aracllyla g uygulamasna tekabl etmektedir (Simon, c2003: 24). 2- Kapitalist devlet bir kurum veya organizasyon olarak kendisini sermayeden ayrtrrken, temsiliyet (representation), mdahale (intervention) ve eklemleme (articulation) biimleriyle, sermaye ile kendisi arasndaki arabalucu-uzlatrc izgisini grnr klmaktadr. Bu yntemlere kapitalist devlet tarafndan bavurulmasnn esas amac, zgl bir ekonomik byme modelini tanmlayan birikim stratejisinin uygulanabilmesi iin gerekli koullarn sermaye iin devlet tarafndan salanyor olmasdr (Jessop, 1990: 207). Bu noktada, Trkiyede, 12 Eyll Darbesi sonras uygulamalar araclyla neoliberal birikim stratejisinin konsolidasyonu iin askeri mdahalede bulunanlarn ve sermayenin temsilcisi olarak serbest pazar ekonomisini yeniden ve istikrarl bir ekilde kurarken emekilerin gelirlerini drenlerin kapitalist devletin kurumlar olan ordu ve zal Hkmeti gibi aktrler olduu hatrlanmaldr. 3- Hegemonik proje kavramn akla kavuturmak gerekirse: Hegemonik proje, belirli karlar olan tbi toplumsal glerin, hegemonik gcn uzun erimli karlarn gden ulusal-popler programa yedeklenmesini baarl bir ekilde gerekletirmeye denk dmektedir. Bu projenin esas amac politik, entellektel ve ahlki nderliin ele geirilmesidir (Jessop, 1990: 209).
122
rekliliidir (Jessop, 1990: 209-210). Trkiye balamnda ulusal-popler projenin elerini rneklemek adna Trkiye Devletinin kurucu ideolojisi olan lkin Cumhuriyet kurulduundan bu yana hegemonik bir konsolidasyon gerekletiremeyen Kemalizm projesi ele alnabilir (Yeen, 2001: 56-60). Bu noktada vurgulanmas gereken nokta udur ki, hegemonik projeler yukarda belirtilen gereksiminleri salayamad durumlarda politik ve ekonomik krizlere gebe kalr.4 Tek-Uluslu hegemonik proje, bir takm sembolik dller ve materyal ayrcalklar salayarak kendisine kar gelitirilen muhalefeti tabiiyeti altna almaya alrken buna direnenlerin taleplerini, ortaya koyduu ulusal-popler iradeye yedeklemeye alr. rnek olarak, yksek maalar gibi materyal ayrcalklar salayarak ii snf mcadelesini ulusal-popler iradeye dhil edebilen ABDnin Keynesi dnemini dnebiliriz. Bu noktada, Tek-Uluslu hegemonik projenin Trkiyede yaratmak istedii dnm iin ortaya konan ideolojik ereveyi tartmak gerekmektedir. Trkiyede, Cumhuriyetin kuruluundan bu yana ngrlen ulusal-kimlik kavramnn snrlar, snfsal tanmlamalar reddetmesine ek olarak sekler bir balama tekabl ettiinden dolay, Krt kimlii ve slami kimliin tahakkm altna alnmasn gerektirmekteydi denilebilir (Keyman, 2005: 277). Bu noktada, Trk kimlii etrafnda ekillenen ulusal-popler iradenin kar-hegemonya mcadeleleri ile tehdit edilmesi demek, politik krizlerin ba gstermesi manasna gelmektedir. Bu yzden, Krt meselesinin (etnik) dil farkllyla ve kimlik politikalaryla ortaya kmas demek, moderniteyi, toplumu devlet araclyla dntrerek devlet ve toplum birlikteliinin salanmas olarak kuran Trk modernlemesinin, devlet-merkezci syleminin temsiliyet ve meruiyet krizlerine girmesine sebep olmaktayd (Keyman, 2005: 278). Esasen, yalnzca Krt hareketinin yaratt kar-hegemonyann sebep olduu ideolojik meruiyet krizlerine odaklanan bu tespitin daha kapsaml bir ekilde ortaya konabilmesi iin, sosyo-ekonomik dinamiklerle olan ilikisinin de gz nnde tutulmas gerekmektedir. Tek-Uluslu hegemonya dzleminde kurulmaya allan ulus-devlet projelerinin politik ve ekonomik krizler yznden baarsz olma durumu ortaya ktnda, uzun erimli hegemonyann devam iin ki-Uluslu5 hegemonik projelere ynelme zorunluluu ortaya kar. Tek-Uluslu hegemonik proje, egemen snflara ek olarak, ii snfn ve stratejik nem arzeden tm toplumsal gleri hedef aldndan tr kapsaycdr. Dier bir deyile, TekUluslu hegemonik projeler, yaylmac ve kapsayc bir ekilde tabiiyetinde olan snflar/topluluklar sembolik dller ve materyal ayrcalklar salayarak ulusal-popler mcadeleye katmaya alr. ki-Uluslu hegemonik proje ise seici bir ekilde kapsad snflar veya stratejik toplumsal gleri hedef alan yaylmac bir izgi izler. Bob Jessop, ki-Uluslu hegemonik proje kavramn u ekilde akla kavuturur: ki-Uluslu hegemonik projeler, avantajl ulusun seici bir ekilde dllendirilmesini ve kaynaklara eriimini kapsarken, dier ulusun gcne ket vurulmasn ve bask altnda tutulmasn gerektirmektedir (1990: 210-12). Materyal ayrcalklar datma kapasitesinin ksld ekonomik kriz gibi dnemlerde ve/veya demokratik haklar ek-
seninde ortaya kan mcadelelerin politik krizler yaratmas durumunda, Tek-Uluslu projeden ki-Uluslu hegemonik projelere geiler olmaktadr. Trkiyenin zal dnemiyle beraber ki-Uluslu hegemonik projeye yneldiini sylemek mmkndr (ngen, 2002: 60). Tam da bu noktada, dier olarak kodlanan ulusun/toplumun Trkiyedeki karlnn sadece Krtleri kapsayamayacan not dmek gerekmektedir. nk bu vehede teorik ve ampirik analiz seviyeleri arasnda bir uyum arama abas, Jessopn nerdii kavram indirgemeci bir yaklam ile snf mcadelesi ekseninden koparmak manasna gelir. Bu yzden, dier ulusun Trkiye karlnda emeki ve isiz ynlardan oluan Krtlerin byk bir ounluunu yer alrken, Trkiyenin Krt olmayan proleter unsurlarn da ayn kategoride dhil edilmesi gerektiini grmek gerekmektedir. Krtlerin dezavantajl ikinci ulus kategorisine dhil edilmesine gereke oluturan tarihsel sebepleri kavrayabilmek adna, Tuzla Tersaneler Blgesi zelinde net bir ekilde grnr olan, kltrel i blm (cultural division of labor) kavram etrafnda biimlenen tartmalar hatrlamakta fayda var.6 Michael Hechter, kltrel i blm kavramn anlalr klmak iin u ekilde bir tanm nermitir: Kaynaklarn, i pozisyonlarnn ve cretlerin-dllerin datmna baktmzda kltrel farklln ayrt edici bir rol oynayarak genel toplumsal katmanlama sistemi ierisinde grnr olmasdr (1974: 1155-77). Bu meseleyi kapitalizmin eitsiz gelime mant ierisinde ele aldmzda; eitsiz kaynak ve g dalmnn kristallemesi, kaynaklarn merkeze datlmas, yksek statye sahip ilerin merkez tarafndan muhafaza edilmesi ve evresel gruplarn sisteme giriinin reddedilmesi gibi sonularn doacana iaret edilebilir (Hechter, 1973). Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan bu yana, Krtlerin ounluunun hem ekonomik olarak dezavantajl statsnde bulunduunu, hem de etnik olarak dominant olan Trk kimliine tabi klnmaya alldn sylemek mmkndr7. Neoliberal dnem ncesinde de gzlenebilen, lakin neoliberal srete katmerleen kltrel i blm, Krtlerin etnik olarak bastrlmasna ek olarak sosyo-ekonomik adan da az gelir getiren ve dk statye sahip ilere kanalize edilmelerini ngrmtr.8 Toparlayacak olursak, bu almann Trkiyede Krt meselesinin neoliberal srete etraflca anlalmas iin nerdii ereve, Jessopn ve Hechtern
123
4- Gramscinin hegemonya krizlerin ortaya kma koullarna aklk getirecek olursak: Bu kriz, ya ynetilen snfn, uruna geni kitlelerin rzasn talep ederek veya zorla alarak giritii siyasi bir olayda (rnein savata) baarsz olmas sonucunda gerekleir (Tnay, 2002: 182-3). 5- Bob Jessopn ulus (nation) kavramn sadece yaygn manadaki kullanmna indirgemediine dair bir uyarda bulunmak arttr. Jessopn faist rejimleri ki-Uluslu hegemonya projelerine rnek olarak gstermesinden bu kavramn kulland balam anlalabilir (1990). 6- Buradaki kltrel kelimesiyle tanmlanan kategorinin, etnik kimlii ierecek bir ekilde kulland uyarsn belirtmek gerekmektedir. 7- Hechter, kapitalist rejimlerde etnik politik hareketlerin ve etnik dayanmann, neden ve nasl olutuu sorularna cevap ararken iki temel parametre kullanmtr. Birincisi, belirli bir etnik grubun iinde yaamakta olduu ulus-devlet ierisindeki hkim ulusla olan ilikisi erevesinde, ekonomik olarak avantajl m yoksa dezavantajl bir konumda durduuna bakmay nermitir. kinci olarak, evresel kalan blgenin hkim etnik/kltrel yap karsnda dominant veya tbi olup olmadna baklmas gerektiine iaret etmitir (1974: 1167).
124
nerdii argmanlarn bir sentezidir. Tuzla Tersaneler Blgesi rneinde daha berrak bir ekilde grlebilecei zere, etnik-kltrel i blmn, Cumhuriyet dneminden bu yana ortaya kan ve neoliberal dneme devrolunan dinamiklerin bir sonucu olarak ele alnrken Krtlerin ounluunu ki-Uluslu hegemonik proje erevesinde dier ulusun kapsam alanna, yani gcne ket vurularak bask altnda tutulan ve materyal kaynaklara eriimi zorlaan tarafa dhil etmek gerekmektedir. II. Neo-Liberalizm, Post-Fordist Dnem, Esnek retim Neoliberalizmin dntrc etkileriyle birlikte, uluslararas sermayenin ucuz emek gcne bal olarak retim meknn evre lkelere kaydrdn ve ii snf mcadelesinin zemininin geleneksel toplumsal alarn yeniden retilmesiyle deitiini sylenebilir (Harvey, 1996). Neoliberalizm ile liberal dnem arasndaki farklarn nasl ortaya ktn anlamak iin u soruyu yantlamaya alabiliriz: Bu gei sreci boyunca retim ilikilerinde, kapitalist devletin mdahil olduu mekanizmalarda, sermayenin ve emein rgtlenmesinde ne gibi deiiklikler meydana gelmitir? Geile beraber gelen dnmlerin emek ve snf mcadelesi ekseninde yaratm olduu sonular David Harvey u ekilde aklamtr: Snf bilinci artk sermaye ile emek arasndaki dz ilikisinden tremez; hiyerarik olarak dzenlenmi toplumsal ilikilere dayal akrabalk ya da klan benzeri sistem erevesinde, aileler arasnda atmalarn ve g mcadelelerinin kark alannda genilemek zorundadr (2006: 177). Baka bir ifade ekliyle, postFordist retim tarz ii snf mcadelesinin nesnel temelini dntrmtr. Trkiyede retim ilikilerinin ve istihdam biimlerinin esneklike geiini birtakm gstergeler zerinden takip etmek mmkndr. Bu noktada, 1980 sonras dnemde, emek piyasasnn esneklik dorultusunda yeniden dzenlenmesi kapsamnda formel sektrdeki sanayi iilerinin haklar ve iilerin emeinin piyasa karl en aza indirilirken, artan taeronluk, szlemeli ve geici iilik ile emek piyasas enformalletirilmitir denilebilir (Ycesan-zdemir, 2003). Resmi kaytlara gre, 1985 ylnda 20.000 olan szlemeli olarak alan kii says 1996 ylnda 500.000 gibi bir sayya ulamtr (Cam, 2006: 95). Bu patlamann arkasnda yatan sebep, David Harveyin, ekirdek igcnn azalmas olarak tarif ettii ve sermayenin i gvenirlii gibi konularda daha serbest bir ekilde hareket etmesine olanak salayan bu dzen, sistemin katlklardan arndrlmas manasna gelmektedir. Tuzla Tersaneler Blgesi zelinde bu dnmn izleri net bir ekilde gzlenebilir. Emein rgtlenme eklinin, i hiyerarisinin ve snf mcadelesinin dorudan etkilendii post-Fordist retim ilikilerinde artk belirleyici olan geleneksel toplumsal ilikilerdir. Hemehrilik, etnik/blgesel/ulusal kimlikler ve ailevi balarn Tuzla Tersaneler Blgesi zelinde istihdam biimleri zerinde bu kadar etkili olmasn da ayn dzlemde anlamak gerekmektedir. III. Trkiyede Neoliberalizm, Devlet ve Krt Meselesi Bu blm ierisinde; kapitalist devlet, Krt hareketi, burjuvazi ve snf mcadelesi etrafnda ekillenen bir balamda, Trkiyede neoliberalizmin kon-
solide edilmesi srecini tartmay gerekli grmekteyiz. Bu izgide, Trkiyenin girdii neoliberal srete, kapitalist devletin Krt hareketi bata olmak zere ii snf mcadelesi ve Siyasal slamn ykseliiyle ortaya kan kronik hegemonya krizleriyle imtihann ele almay elzem gryoruz. Neoliberal geiin ncesi dneme baklrsa, art deer retimine ket vuran 1970lerdeki ii snf mcadelesi ve politik krizlerin habercisi olan henz filizlenmeye balam olan ulusal Krt hareketinin varlnda, Trkiyedeki pazar ekonomisinin kapitalist ilikiler zerinden bugnk biimiyle dnyaya entegre olmas pek mmkn grnmemekteydi. Bu yzden, 1980 ncesinde ie dnk birikim modelinin kronikleen krizlerinin etkisi srerken Trkiye burjuvazisi, ordu ve uluslararas kapitalist aktrlerin ittifakyla, Trkiyenin neoliberalizm ile ilikisi 12 Eyll Askeri Darbesi araclyla kurulabildi. Bu askeri darbenin, rgtl toplumu adeta ezilip getii, devrimci ii snf mcadelesini krma uratt ve 1970lerde Krdistan bir smrgedir teziyle ivmelenmi Krt hareketini daha da radikal bir izgiye ittii sylenebilir. 12 Eyll sonras dnemde yeniden kurulan ulus-popler iradenin ngrd ideolojik ereveyi, 12 Eyll ncesi dnem boyunca biriktirilen meruiyet korkularnn izdm olarak, zal dnemine damgasn vuran muhafazakrlktan ve milliyetilikten mamul olduu (ngen, 2002) ekliyle konumlandrmak mmkndr. Trkiyede neoliberalizmin dnemselletirmesini yapmak gerekirse, zincirlerinden kopmu olan serbest piyasaclnn ve zelletirme abalarnn ilk aamasn zal dnemi boyunca, ikinci dnemini ise 1990 sonlarnda gelien srete AKPnin nclnde tesis edildiini syleyebiliriz. 1980lerde vcuda gelen bu ilk aama, 12 Eyll darbesinden hemen sonra, uygulamaya konan sosyo-ekonomik politikalar ile emein piyasa deerini drerek stabiliteyi salayabilmitir. 12 Eyll ncesinde, emein piyasadaki deerini drmeye ynelik hamleler, ii snf mcadelesi ile karlamakta, politik ve ekonomik istikrarszlk rejiminde sermayenin istedii dorultuda ekonomik sreklilik salanamamaktayd. Bununla beraber, neoliberalizmin olmazsa olmaz olan, finansal kapitalizme doru Trkiyenin ilk ciddi ynelimleri 1980lerin son demlerinde grlmtr. Bu ynelimleri ekonomi literatrnn dili zerinden anlamaya alacak olursak, kamu harcamalarn karlamak iin sermaye hesabnn (capital account) dereglasyonuyla ivmelenen finansal liberalleme sreci iaret edilebilir (Akyz ve Boratav, 2003). Sermayenin serbeste dolaabilmesini salayacak olan sermaye zerinden serma-
125
8- Bu noktada nemli bir uyar yapmay gerekli gryoruz. Krtlerin etnik kimliklerinin kamusal olarak ifade edilmesinin yasaklanmas dolaysyla, kltrel i blmnden azade olmann etnik/ulusal kimliin siyasi ve kltrel tercmelerine girimekten uzak durulmas sonucunda mmkn olmutur. Buna paralel olarak, hegemonik projeye tannan materyal ayrcalklar zerinden dhil olan Krt elitlerini kapsamayan bir sosyolojik analiz yaptmz belirtmek gerekmektedir. Nitekim Michael Hechtern kullanm olduu parametreler zerinden dnecek olursak, ounluu etnik/kltrel olarak hkim olan Trk kimliine tbi olarak kalan Krt elitleri, ekonomik olarak avantajl konumda olmalar yznden yapm olduumuz analizin te tarafna dmektedir. Bu konuda yaplan almalarn azl dolaysyla ne srm olduumuz argman destekleyecek tezlerden faydalanmaya almann zorluu bir yana dursun, bu konu bal bana incelenmeye deer bir konudur.
126
ye kazanmann a, 1980 sonlarndan itibaren Trkiyede hkm srmeye balayacakt. Trkiyenin ie kapank ve korumac sermaye birikim stratejisinin 1980 sonrasnda da dnk ve ihracat merkezli bir yola evrilmesinin ideal kapitalist gelimelere nazaran fazlasyla dengesiz bir ekilde ve hzl gerekletiine ilikin deerlendirmeler mevcuttur (ni, 2006). Her ne kadar dengesiz ve hzl bir ekilde uygulamaya geilse de, 1980ler dnemi boyunca neoliberalizmin Trkiyede ciddi bir direni veya muhalefet ile karlamadan tedrici bir ekilde tahakkmn kurmakta olduu sylenebilir. 1980ler sonunda, yani Trkiyenin Krt Blgesini kavuran politik iddet ikliminin etkisini gstermeye balamasndan nceki aralkta, neoliberalizmin Krtleri selamlama ekli 1960lardan bu yana inite olan sosyo-ekonomik parametrelerin ivmelenerek ktye gitmesine iaret etmekteydi.9 1979da, Gayri Safi Milli Hsla baznda Trkiye illeri sralamasnn orta ksmlarnda bulunan Krt illerinin 1986 ylna gelindiinde diplere doru ekilmesi sreci balamt (Snmez, 1990: 193). Kapitalist devletin, neoliberal srete, bir aktr olarak kapsaml bir ekilde endstriyel yatrmlara, salk ve eitim harcamalarna girimeyecei aikr olan bir dnemde Krt Blgesinin az gelimilik meselesine dair bir zm retebilmesi pek mmkn grnmemekteydi. Bu noktada u soruyu sormay elzem buluyoruz: Neoliberal dnmn Krtlerin youn olarak yaadklar blgenin sosyo-ekonomik dinamiklerine nasl bir etkisi oldu? Bu yaznn ikinci blmnde ayrntl bir ekilde cevap verilecektir, ancak ksaca cevaplamak gerekirse; tarma ynelik devlet desteinin ekilmesi, hayvanclk ekonomisinin et ihracatna ynelmesi yznden inie gemesi ve devletin sanayi yatrmlarnn azalmas sonucunda Krtlerin yaamlarn idame ettirebilmek adna metropol blgelere g etmeye mecbur braklmas olarak cevap verebiliriz. Grld zere, 1980lerin sonuna gelindiinde, Krtlerin, Trkiyede benzer bir sreci yaayan dier halklarn emeki ynlar gibi kapitalist devletin ki-Uluslu hegemonik projesinde dezavantajl konumda tutulduuna dair fazlasyla iaret vardr. Trkiyenin neoliberalleme serveni zerinden devam edecek olursak, 1980 sonlarnda Bahar Eylemlerinde somutlaan rgtl snf mcadelesinin emek cretleri zerinde basklar kurarak baar elde etmesi ve ihracat destekleyen siyasalarn enerjisini yitirmesi sonrasnda neoliberal politikalarn ivmesini kaybettiini kaydetmek gerekmektedir (Ercan ve Ouz, 2007: 175). Burada nemli olan nokta, 1980 sonlarnda canlanma emareleri gsteren snf mcadelesini nasl konumlandrmak gerektiidir. Bahar eylemlerinin, Trk- reformizmini aan bir militanlamaya ynelmesinin sebeplerinden biri olarak 1980 boyunca zal dneminde yrtlen, kapitalist devletin iilerle uzlamazlk politikasnn etkilerini not dmek nemlidir (Akkaya, 2002). Bahar eylemlerinde iilerin kazanmlarn, sermayenin ve kapitalist devletin geri adm atmasnn arkasnda yatan nedenleri anlamak iin Jessopn hegemonik projelere dair dt notu hatrlamakta fayda var. Kapitalist devlet, uzun vadeli hegemonik projenin salahiyeti iin -kriz zamanlarnda- ksa dnemli tavizler vermeye meyillidir ve bu durum kapitalist devletin yapsal seicilii olarak kavramsallatrlmtr (1990: 210). cret-maalarn ykseltilmesi, uzun erimli varlk mcadelesi veren hegemonyann s-
nf mcadelesiyle ypratlmasn engellemek iin verilen bir taviz olarak ele alnmaldr. Nitekim bu tavizin ok fazla vakit gemeden geri alndn da hatrlayacak olursak, Jessopn hegemonik projenin yapsal-seici karaktere sahip olduuna ynelik vurgusundan ne anlalmas gerektii kolaylaacaktr. Bu meseleyi somutlatrmak iin, Korkut Boratava mracaat edebiliriz: 1989u izleyen yllarda burjuvazi, cret-maalarda meydana gelen ilerlemeleri telafi edecek kimi mekanizmalar da iletebildi. zel sektrde iten karma ve sendikaszlama younlat. yasalarnn uygulanamayaca istihdam biimleri geniledi... Sendikal harekette gzlenen canlanma iki yl iinde isizlik tehdidinin katksyla duralad (2006: 177). Boratavn belirtmi olduu kapitalist devlet ile sermayenin ibirliinde gerekleen mdahaleleri sadece iaret etmekle kalmayp sonular asndan da ele almak gerekiyor. 1994 ylna gelindiinde, ii cret-maalarnn 1980 seviyelerine gerilediini gz nnde tuttuumuzda, ii snf mcadelesinin mevzi kaybettii sonucuna ulaabiliriz (Ycesan-zdemir, 2003: 190). Sadece ekonomist amalar iin yrtlmeyen ii snf mcadelesinin kazanmlarn 1990 ortalarna tayamadklarna dair bir tehis yaplabilir. Sunmu olduumuz bu analiz erevesini ekonomist ve sendikalist gstergelerle kstlandrmak yerine, devrimci ii snf mcadelesinin 1990lardaki konjonktrel durumunu da hesaba katmann zaruri olduunun altn izmek gerekmektedir. Nitekim 1995 ve 1996 yllarnda gerekleen 1 Mays eylemlerinin ele alnmas durumunda, zorunlu g srecinden sonra kentlere akan Krtlerin kattklar enerjiyle birlikte 12 Eyllden bu yana gerekletirilmi en kitlesel eylemlerin ortaya konduu sylenebilir (Kz Gazetesi, 2004). Daha da nemlisi, sendikalarn reformist bir ekilde pozisyon almalarn eletirel bir izgiden eyleme dntrebilen devrimci ii snf mcadelesi, ounlukla enformel sektrlerde alan ve ki-Uluslu hegemonik projenin ezilen ulus tarafnda konumlandrlan Trk ve Krt emekilerden olumaktayd. Trkiyede 1990larn ilk yars zerine fikir yrtmek, hlihazrda Krt meselesi de dhil olmak zere- devam eden ve kronik hegemonya krizleri yaratan birok tartmal konuya girme imkn salayabilir. Tim Jacobynin Michael Manne mracaat ederek, Trkiyenin yakn dnemini anlalr klma abas otokratik militarizm olarak nitelendirdii bir kavram erevesinde ekillenmitir. Bu kavramn tanm kapsamnda, militarizmin sivil siyaseti fazlasyla aan ajandas dhilinde; sendikalara, grevlere ve dier rgtl mcadelelere kamu dzenini/asayii bozduklar gerekesiyle, tehdit unsuru olarak bakmak vardr (Jacoby, 2004: 153). Trkiyede 1980 sonlarnda gerekleen militarist
127
9- Kullanm olduumuz Krt Blgesi kavramnn tekabl ettii corafyay tanmlamak adna, Osman Aydnn, Trkiye Krtleri zerine yapt almada yer alan demografik analizlere mracaat etmeyi gerekli gryoruz. Trkiyenin Krt Blgesini, Krt nfusunun younluu ve il bazndaki yaygnl esasnda inceleyen bu alma, farkl balk altnda Krt Blgesi kavramn netletirmemize yardmc olmaktadr. [1] Krt nfusunun ounlukta olduu iller: Adyaman, Ar, Batman, Bingl, Bitlis, Diyarbakr, Elaz, Hakkri, Mu, Mardin, Siirt, anlurfa, rnak, Tunceli ve Van. [2] Byk blmnde Krt nfusunun olduu iller: Erzurum, Idr, Malatya ve Kars. [3] Krt nfusunun aznlkta olduu iller: Ardahan, Erzincan, Sivas, Kahramanmara ve Gaziantep (Aydn, 2004). Kendi almamz ekseninde, Krt Blgesi kavram, her ne kadar il baznda yaplacak ayrmlar indirgemeci olarak nitelendirilebilecek olsa da bu ynde yaplan shhatli almalarn azlna yaslanarak, birinci ve ikinci kategorinin kapsad illerin toplam olarak ele alnacaktr.
128
dnmn etkilerine bakldnda, 1990l yllar boyunca rgtl ii snf mcadelesini ve ayn zamanda Krt hareketini hedef alan politikalarn kaynaklarnn birbirinden ok da farkl olmad bu aamada sylenebilir. 1990l yllarda, Trkiye Devleti, politik iddet ikliminin Krt blgesinde hkm srd vakitlerde ne gibi sosyoekonomik ve politik stratejiler yrtlmekteydi? sorusuna yle bir yant verilebilir: Olaanst Hal Blgesinin kontrol balamnda, PKK ile savamak gayesiyle ordu askeri almlar yaparken, GAP gibi ekonomik kalknma paketleriyle de blge zelinde temsiliyet iddialar devam ettirilip, koruculatrma politikalaryla bir yandan Krt hareketi blnrken dier yandan da yaygn bir snf mcadelesinin olumas engellenmitir (Jacoby, 2004: 153). Bu tespiti biraz aacak olursak, byk ounluu elektrik retimi iin gerekli altyapnn kurulmas iin harcanan ve politik iddet iklimi yznden yatrmlar mtereddit bir ekilde konumlandrlan GAP projesinin, Krt hareketinin ykseliine paralel bir ekilde devlet sylemine pelesenk olmas, Jacobynin belirttii Krt Blgesinde devletin uygulad temsiliyet politikasnn bir rnei olarak anlalmasn gerektirir. Dier taraftan, Jacobynin iaret ettii bir dier nokta olan koruculuk sistemi ile sadece askeri deil, devlet yanls Krtler yaratlrken kapitalist devletin Krt corafyas balamnda iinde bulunduu meruiyet krizlerini bertaraf etmeyi amalad da sylenebilir. Toparlayacak olursak, Trkiye Devletinin sava dneminde Krt Blgesi zelinde uygulamaya koyduu politik ve sosyo-ekonomik projeler, kar-hegemonyann ortaya koyduu taleplerin (Trkiye snrlar ierisinde bir Krt Devleti veya Krt otonomisi) somut tabann ortadan kaldrmay amalarken temsiliyet politikalaryla blgedeki varln sosyo-ekonomik kanallardan srdrme gayretleri olarak anlalmaldr. Tam da bu noktada ilenmesi gereken, Krt hareketi ile Trkiye Devleti arasnda yaanan politik iddet srecinde milyonlar arkasndan srkleyen bir toplumsal hareketin, Trkiyenin neoliberal sreteki hegemonik projeyi nasl ekillendirdii zerinedir. Trkiyede Krt hareketinin en zirve noktasn yaad 1990lara, sadece politik ekonomi prizmasndan bakan gzler genellikle atmalarn yol at askeri harcamalarn devlet btesine verdii yzlerce milyar dolara varan zarardan dem vururlar (Bkz. Mutlu: 2002: 463-474). Bu meseleyi farkl bir dzlemde ilemekle beraber, bizim nereceimiz ereve, Krt hareketinin yaratt kar-hegemonyann Trkiyedeki devlet ve snf yaplarn nasl dntrd zerinedir. Bu noktada, 1980lerin sonundan itibaren (Jessopn yapsal seicilik olarak adlandrd kavram ekseninde) hegemonya krizlerinin atlatlabilmesi iin - slami burjuvaziyi bir yana brakacak olursak- sermaye ile devlet arasndaki bamllk ilikisinin artt ve uzun dnemli bir ittifak ile sonuland zerinedir. Her ittifak gibi bnyesinde atmalar da barndran bu ilikinin etraflca anlalmasn salamak amacyla, ordu-sanayi kompleksi (militray-industrial complex) olarak kavramsallatrlan olgunun Trkiyenin neoliberal srecinde izlerini srmek, bu ilikilerin deiim dinamiklerini anlamak asndan faydal olacaktr. Tim Jacoby, Trkiyenin neoliberal srecinde yeniden kurumsallaan ordusanayi kompleksi kavramn u ekilde tanmlar: egemen ekonomik snfn -
karlarn gvence altna almak adna, yksek seviyedeki askeriyenin kapitalist karlar iin ibirlii yaparak, zellikle de silah retimi, iletiim kanallar ve donanm gibi alanlara mdahil olmasdr (2004: 131). 1987 ylnda PKKnin vermekte olduu gerilla mcadelesinin kolay kolay stesinden gelinemeyecei anlaldktan sonra, Trk Silahl Kuvvetlerini Glendirme Vakfnn (TSKGV) kurulmas Jacobynin belirttii noktay rnekler niteliktedir. Taha Parlann aktardna gre bu vakfn amalar; ulusal sava sanayisini gelitirmek, sava sanayisinde yeni dallar oluturmak, silah ve sava ara gereleri alarak Trk Silahl Kuvvetlerinin savama kapasitesinin geliimine katkda bulunmak ve ulusun maddi ve manevi desteini salamak olarak belirtilmitir (2002: 75). 1980lerde Trkiyenin en byk drdnc, 1990larda ise en byk beinci holdingi olan OYAKn (Parla, 2002) trevi olan bu yeni brokratik yaplanmann silah retimine ve ticaretine bir giriimci olarak girmek iin 1987 yln semi olmasn en byk i gvenlik tehdidi olan Krt hareketinden bamsz dnmek olduka zordur. Sermayenin militaristlemesi ve sermayeli ordular gibi olgular ortaya karan bu dnemin, siyaset zerindeki gzlenebilen etkisini Taha Parlaya mracaat ederek anlayabiliriz: Yalnz askerin deil, sivil ynetici snflarn da kltrne dhil olan militarizm iinde halk, ulusal eitim sistemi, tm siyasal sylemler, Kemalizmin hegemonik ideolojisi, basn ve imdilerde grsel-iitsel medya araclyla sistematik bir biimde toplumsallamaktadr (2002: 78). Parlann iaret ettii bu ok boyutlu mekanizmann, MGK gibi resmi yaplanmalar ile sivil toplum rgt grnmnde olan ASAM (Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi) gibi kurulular tarafndan temsil edildiini not dmek mmkndr (Alim, 2006: 68-73). Krt hareketinin kar-hegemonya mcadelesinin etkisiyle alan politik-ekonomik alana dhil olan ordunun, avantajl ulusu hedef alarak yaylmac hegemonik izgisini ortaya koyduunu sylenebilir. Farkl bir deyile, ordu-sanayi kompleksi etrafnda ekillenen hegemonik sylem ve pratikler, ayrlk Krt hareketine kart bir noktadan beslenerek Atatrk milliyetiliini merkeze alp pasif devrim giriiminde bulunarak ulusal-popler kolektif iradeyi yeniden kurmaya niyetlenmitir. Pasif devrim, toplumsal ilikilerin yeniden ekillendirilmesini ve toplum ierisinden doan inisiyatiflerin etkisizletirilip dominant politik liderlie kanalize edilmesini kapsamaktadr. Yeniden rgtlenmenin ve yaplanmann devletliletirildii bu stratejide, alttan gelen halk mcadelesi tecrit edilip yok edilmeye allrken, yneten ve ynetilen ayrm korunarak yeniden empoze edilir (Jessop: 1990, 212). Krt hareketi ile slamc hareketin yaratm olduu hegemonik meruiyet ve temsiliyet krizlerinin hegemonik projeye etkilerini anlamak iin Necmi Erdoann neo-Kemalizm olarak nitelendirdii giriime odaklanmak faydal olacaktr. Kemalizmin tarihinde grece yeni bir olgu olarak sivil bir Kemalizm oluumunun tevik edilmesi, bu koullarda gereklemitir. 1990larda uygulanan ve 28 ubat srecinde zirvesine ulaan resmi Kemalist restorasyon projesi Trkiye toplumsal formasyonundaki hegemonya bunalmna kar devlet aygtlar iinden gelitirilen zerk bir tepkiyi temsil etmi ve -Gramscici terimlerle- bir tr pasif devrime ynelmitir (2001: 584). Bu yneli kapsamnda, Kemalizm, ksmen 1930lardakine benzer bir biimde, yeniden, an-
129
130
cak bu kez hemen hemen tamamyla Atatrk sembolizmi zerinden, devletin esas aktr olduu sistematik bir ina ve slah programnn ideolojik sabitleyenlerinden biri olmutur (Yeen, 2001: 69). Bu ideolojik hat daha kapsaml bir ekilde ele alnacak olursa, bir sivil toplum hareketi olarak Atatrk milliyetilii, laiklik ve adalk zerine bina edilen Kemalist restorasyon projesinin kendisine popler rza devirmesi ve hegemoniklemesini esas hedef olmutur (Erdoan, 2001: 585). Neo-Kemalist projenin bir pasif devrim girimi olarak ortaya kmasna neden oluturan faktrler, Jessopn belirttii manevra avamndan sonra yrtlen pasif devrim giriimleri balamna oturmaktadr. Bu noktada, 1990larda kronikleen hegemonik krizler srecinde manevra avalarna ynelen Trkiye Devleti ve uzants olan kurumlar, Krt meselesi zelinde iki baat strateji uygulamlardr. Birincisi, Krt hareketine kar koymak zerinden biimlenen ve devlet ierisindeki kurumsal g dengelerinin yeniden rgtlenmesiyle sonulanan hattr. 1990larda yaanan sava boyunca devletin ve paramiliter uzantlarnn (JTEM ve Hizbullah) ilemi olduklar siyasi cinayetler, Krt hareketinin kar-hegemonyasn andrma stratejilerinden biri olarak not dmek mmkndr (ngen, 2002: 68). kincisi ise akademik almalarda zorunlu g olarak geen, milyonlarca Krdn yerinden edilmesi stratejisi olarak dnlmelidir (Jongerden, 2007: 151). Aslen, Trkiye Devletinin grnen ve grnmeyen yzleriyle Krt hareketine ynelik gelitirdii stratejileri Gramscinin belirttii manevra savalar kavram nda anlamak mmkndr. Manevra sava, ii snfnn dorudan veya dolayl balarnn olduu rgtlenmelerin ve/veya politik ve ideolojik hakimiyeti tehdit etmekle beraber yaygn bir ekilde kitlesel destei olan demokratik mcadelelerin karsnda gelitirilmektedir (Jessop: 1990, 212-213). Manevra sava, ki-Uluslu hegemonik projeyle ilikili olarak, kar-hegemonya mcadelelerinin karakterine gre ekillenerek ideolojik taarruz ile halk kitlelerinin kurduklar ilikileri ve sahip olduklar karlar yeniden tanmlamak zerine kurulmutur. Bu noktada, Krt hareketi tarafndan 1970lerde balatlan ve 1990 sonrasnda kitleselleerek bir kar-hegemonya unsuru haline gelen mcadelenin bugn dahi srmekte olan manevra savana konu olduu sylenebilir. 1990lar gz nnde tutacak olursak, hem Krt hareketine hem de Trkiye devrimci hareketine ynelik devlet ve paramiliter uzantlar tarafndan ortaya konan stratejilerin, hem gerilla mcadelesini hem de ehirlerdeki rgtl yaplar hedef ald not dlmelidir.10 Gelien bu srece sonu ekseninde baklmas durumunda, Krtlerin yerinden edilmesinin metropol blgelerde azmsanamayacak boyutta ucuz emek gc ylmas yaratt ynnde bir tespit yaplabilir. Bu noktada, ulusal-popler iradenin meru temelini sarsan Krt meselesinin ierisinden doan hegemonya krizlerinin ortaya kma sreleri sonraki blmde ayrntl bir ekilde incelenmek zere bir keye braklp, Krt hareketinin oluturduu kar-hegemonyann kapitalist devlet ve sermaye balamnda yaratt sonulara odaklanlacaktr. Birinci sonucu etraflca kavramak amacyla, kronik hegemonik krizlerle ge-
en 1990larn ilk yarsnda ortaya kan ekonomik krizin bahsi geen konjonktr ierisindeki roln tartmak icap etmektedir. Bu krizin ortaya kmasnn esas sebebini yalnzca finansal deiimlerle deil ayn zamanda Sungur Savrann nerdii gibi ekonominin fazla snmas zerinden anlamak gerekmektedir (ngen, 2002: 72). Bu noktada, Trkiye Devletinin PKK ile girmi olduu silahl atmann devlet btesine getirdii ykn tm yakclyla bu ekonomik krizi derinletirdiini sylemek mmkndr (Bozarslan, 2000: 22). PKKnin ortaya koyduu silahl mcadelenin devletin makro yaplar zerindeki etkisini sadece devlet btesine getirdii ykle anlamaya almak, hem sava srecinde tm iktidar ilikilerine nfuz eden devlet yaps ierisindeki yeniden rgtlenmenin gzden karlmasna, hem de devlet ve ordu ierisinde savan ekonomik giderleri zerinden retilen sermaye birikimiyle nemalanan kliklerin gz nnde tutulmasn engelleyecektir. Bozarslann bu noktaya dair tespiti u ekildedir: Trkiyede siyasi alar ve askeri klikler, iktidar yaplar ierisindeki pozisyonlarn iddet araclyla merulatrmaya ve ulusal sembolizm oluturmaya yarayan birbirinin ard sra gelen isyan-kart teoriler veya dk younluklu doktrinler tarafndan, g alar ierisinde yaplandrlr ve yeniden retilirler (Bozarslan, 2000: 22). Devletin kendi ierisindeki kar gruplar zerinden yeniden rgtlenmesi ve sava rant yaratmasna ek olarak, Trkiye Devleti iin 1990l yllarn istikrarsz politik-ekonomi koullar ierisinde -sermaye birikimin sreksizliklere mahkm kald yllar boyunca- egemen snflarn karlarn koruma misyonu zerinden kendisini yeniden kurmutur demek mmkndr. Ordu-sanayi kompleksi balamnda yaanan dnmn; sivil siyasetten egemen sermaye snfna, devlet brokrasisi ierisinde oluturulan kliklerden medyaya ve ulusal eitim sisteminin yeniden dzenlenmesinden neo-Kemalist karakterli pasif devrim giriiminin dolama sokulmasna kadar uzayan bir dzleme tekabl ettii belirtilmelidir. Ajandasnda ayrlk/otonomist amalar bulunan Krt hareketinin ortaya koyduu kar-hegemonya ile temelinden sarslan hegemonik projenin bu askeri-politik krizi atlatmak iin rettii reaksiyon, 1990larda milyonlarca Krdn Krt Blgesinden zorla g ettirilmesini dourmutur. Zorunlu ge ek olarak, zorunlu haller ile i ie gemi bir ekilde vuku bulan gnlsz Krt gn, devlet ve sermaye ilikisi temelinde incelemeden evvel yantlanmas gereken bir soru hlihazrda beklemektedir: Trkiye Devleti bu stratejiye bavurmasnn altnda yatan sebepler nelerdir? Bu soruya cevap vermeden nce, zorunlu g uygulamasnn Trkiye Devletinin krsal alanlardaki Krtleri koruculuk teklifi zerinden tabiiyeti altna almaya giritiini lakin devletin Krt Blgesindeki bu temsiliyet araylarnn ancak ksmi olarak baarl olabildiini aklda tutmak gerekmektedir. Yneltilen soruya verilecek cevap, zorunlu g uygulamasnn milyonlarca Krtten mteekkil
131
10- 1990lardan itibaren PKKnin gelitii dneme paralel bir ekilde 1995-96 yllarndaki 1 Mayslara damgasn vuran Trkiye devrimci hareketinin, 1980 ncesindekine benzer bir kitlesellemeden ziyade, Krt hareketinin varlnn sz konusu olduu politik konjonktr ierisinde nemli bir potansiyeli barndrdn ve devlet tarafndan bastrlmaya alldn sylemek mmkndr.
132
bir corafyada, Krt kylerinden lojistik ve insani destek alarak silahl mcadele veren PKKnin hegemonik yaplara ynelik oluturduu tehdit ile ilikili olduu ynndedir. Ayrntl bir ekilde sonraki blmde ele alnacak nedenleri ksaca dillendirmek gerekirse, zorunlu gn ortaya kma sebebi, Trkiye Devletinin iddet tekelini hedef alan Krt hareketiyle girmi olduu hegemonik mcadele kapsamnda dolama soktuu reel-politik stratejilerden birisine gerek duymasdr. Tam da bu noktada incelenmesi gereken dier bir nokta, zorunlu g sonras srete Krtlerin ehir merkezlerinde ylmasyla doabilecek olas yeni sorunlar karsnda Trkiye Devletinin nasl bir strateji gelitirdiine ilikindir. Zorunlu Krt g srecinde arlkl olarak Krt Blgesi iindeki ehir merkezilerine g eden Krtlerin, gn nitelii dolaysyla Krt hareketi ile kurmu olduklar ilikinin glenmesi n kabulnden yola klmas, ehirlere tanan mcadeleye kar Trkiye Devletinin gelitirdii stratejinin nasl biimlendii sorusuna yant verebilir. Hizbullah ve JTEM gibi paramiliter uzantlarn iledikleri faili mehul cinayetlerin ve bask politikalarnn uygulanan bu stratejiye dair rnekler olarak hatrlanabilir.11 Gn Krt Blgesinin dna taan uraklarna bakmak gerekirse, 1990lar dnemindeki kapitalist piyasa ekonomisinin, zorunlu g sonrasnda byk ehirlere g etmek zorunda kalan Krtleri souramamasnn, ehre gelenlerin etnik bir dayanma erevesinde devrimci solun en gl olduu blgelere yerlemesinin bir endie kayna olduuna dair argmanlar mevcuttur (ngen, 2002: 67-68). Trkiye metropolleri ekseninde tartlacak olursa, Gazi Mahallesi ve benzeri olaylardan hatrlanaca gibi, devletin byk ehirlerde glenmekte olan Krt hareketini ve devrimci sol hareketi bastrmak iin kendi izdii hukuki meruiyetin snrlarn amak konusunda herhangi bir saknca grmemi olduunu sylemek mmkndr. Bu yzden, zorunlu gn Trkiye metropollerinde kapitalist devletin gvenliini esasl bir biimde tehdit eden sonular dourmadna iaret edilebilir. Tam da bu noktada, Krtlerin zorla g ettirilmelerinin sermaye ile olan balantsna dair bir alm yapmak mmkndr. Sadece sonu ekseninde bir deerlendirme yapma riskini gze alarak, emeki Krt ynlarnn Trkiye Devletinin zorunlu g uygulamalaryla ucuz emek pazarna itildii sylenebilir. alar Keyder, Krt kyllerin stanbula g eden dier etnik ve yerel unsurlarn aksine ge gelmelerinden tr evveliyata dayanan toplumsal mekanizmalardan yoksun bir ekilde (bridgehead) g ettiini dile getirmitir (2005: 132). Milyonlarca Krdn, mlkszletirilme sonrasnda kentlerde proleterleerek yaamak zorunda olmas, metropollerdeki emek cretlerini drerek zorunlu gn sonularn sermayenin hanesine yazmtr. Tuzla Tersaneler Blgesi zelinde yapm olduumuz almay aktaracamz nc blmde derinlemesine bir ekilde incelenecek olan kltrel/etnik i blm kavram erevesinde dnlecek olursa zorunlu Krt gne maruz braklanlar, enformalleen retim ve ticaret sektr ierisinde ve i gvenliinden yoksun bir ekilde piyasa ekonomisine dhil olmak zorunda kalmtr. Bu yzden, atmal dnemde metropollere g eden Krtler, ii snfnn cretleri en dk olan i hiyerari-
sinin en alt tabakasna, yani emek-youn alanlarna demir atmak durumda kalmlardr. 1990l yllar ele alndnda, hegemonik projeyi hedef alan alan Krt hareketi gibi kar-hegemonya ataklaryla birlikte, Siyasal slamn ykseliini ve 28 ubat 1997de ksmi bir ekilde tasviye ediliini konuyla balantl bir ekilde ele almak gerekmektedir. Bu noktada, piyasac-milliyeti-muhafazakr ANAPn kitleselliini yitirmesinden sonra, 1990larn banda ordunun ve hkmetlerin slamc hareketi, Trk milliyetiliine tene olmu haliyle destekledii bir gerektir (Yldrm, Na ve zler: 2007: 7). Bu balantnn su yzne net bir ekilde kt Krt Blgesi erevesinde dndmzde, Hizbullah gibi slamc rgtlerle devlet arasndaki balanty hatrlamak kfi gelebilir. 1990larn ortasnda ivme kazanan slamc hareketin kapsam dhilinde Anadolu burjuvazisinin, metropole yeni g etmi ii snfnn ve ksmen de Krtlerin olduunu sylemek mmkndr. slamc hareketin Milli Gvenlik Kurulunun 1997 ylnda post-modern bir darbeye imza atmasyla kuvvetten drlmesi de, nceki sayfalarda ayrntl bir ekilde szn ettiimiz laik burjuvazi ile ordu ibirliinin ulat dzeyin bir gstergesi olarak not dlebilir. Bu hareketin sermaye gruplar ile olan ilikisi zerinde tartmak gerekirse, 28 ubattan bu yana ziyadesiyle neoliberalizmin hamurunda yorulmakta olan Siyasal slamn, esasen Anadolu sermayesinin (rn: MSAD) desteinden mahrum olmadn belirtmek gerekmektedir (Bura, 2002: 126). Daha geni bir balamda, 1990larn balarndan itibaren MGKnn glgesinde dk younluklu demokrasi rejimi (ngen, 2002) altnda hileen ve bir yandan TSKnn dier yandan da burjuvazinin hkmranlk rejiminde oluturulan koalisyon hkmetlerinin kronikleen politik hegemonya krizlerini atlatama becerisi 1990lar boyunca gsterilememitir. Ekonomik krizler hatt zerinden devam edilecek olursa, 1990l yllar boyunca tekerrr eden ksa dnemli ekonomik krizlerin, Trkiyeyi neoliberal sisteme daha da gbeinden baladna dair en iyi kant, kukusuz ki IMF ile 1999 ylndan nce ve sonra yaplan anlamalar erevesinde ortaya kan yeniden borlanmalar, devalasyonlar ve zelletirme politikalardr. 1999 ylnda, yllk planlama erevesinde, 22,6 milyar dolarlk net bir borlanma anlamasyla ksa dnemli scak sermaye akndan medet ummann biareliinin 2001 krizinde ayyuka kt sylenebilir (Yeldan, 2005). Bu krize devlet ricali tarafndan gsterilen teknik sebeplere cevaben; s, krlgan ve yerli aktiflere sahip olan Trkiye gibi bir lkenin yabanc sermaye ile rekabetinin malum konjonktr ierisinde mmkn olmadna dair kart tezin alt izilmelidir (Yeldan ve Cizre, 2005: 388-390). Trkiyede hi grlmemi bir hzla gerekleen devletin iktisadi teekkllerinin zelletirilmesine ek olarak, salk ve eitim alanlarndaki hak gasplarnn AKP hkmetleri dnemi boyunca en iddetli haliyle vcuda gelmesinden dolay 2000den sonraki sreci ikinci nemli neoliberal dalga olarak nitelendirmek isabet olacaktr.
11- Hizbullah ile devlet arasndaki ilikinin emekli kuvvet komutanlar tarafndan bile itiraf edildiini dld vakit, bu ilikinin varlna dair sorgulamalar zerinden ekillenecek alglar sourmak mmkndr (Milliyet, 01.09.2005).
133
134
Finans kapitalin, geliememekte olan lkeleri ekonomik liberalizm, daha fazla liberalizm dsturu ile hizaya ekme politikalarnn ekonomik kriz sonras zamanlarda ne kadar etkili olduunun en bariz kant, kukusuz ki 2002 sonras AKP hkmeti ekonomi politikann analiziyle netleebilir. Hizaya ekilmenin ykn, isizlikle ve emek cretlerinin dmesiyle tayan Trk ve Krt ii snflarnn bu dnm tersine evirebilecek bir iradeyi ortaya koyamad da aikrdr. Bu noktada, emek ve snf eksenli bir siyaset gtmekten ziyade ulusal-kalknmaclk sylemi zerinden kapitalist devletin ulusalpopler iradesine yedeklenen Trk emek siyasetinin nemli bir rol oynad sylenebilir. 1990lar zerine tartrken, Trkiyenin Avrupa Birlii yeliine dair deiimleri, Krt meselesi ve neoliberalizm zelinde sorunsallatrmak zihin ac olabilir. David Harveyin belirttii gibi, neoliberalizmin konsolide olabilmesi iin zaruri olarak ihtiya duyduu koullardan bir tanesi politik istikrarn salanmasdr (Harvey, 2005). Trkiyenin, Avrupa Birlii yeliine doru ynelmesini, Trkiye burjuvazisinin neoliberal erevede gerekli grd atlmlardan bamsz dnmek neredeyse imknszdr (ngen, 2002). Bu minvalde, kresel finans kapitalin Trkiyeye akn salayan politik ve ekonomik istikrar rejimi taleplerinin burjuvazinin de desteiyle ksmi olarak liberal almlara sebebiyet verdii sylenebilir. Bu izgide, esasen Krt meselesinin varl zerinden ekillenen dk younluklu demokrasi rejiminin antidemokratik yasalarnn 2000lerin ilk yarsnda esnekletirilmesi, PKKnin atmalarn bandan bu yana en uzun sren atekes srecini kurmaya almasndan da anlalaca gibi meselenin zmne dair olas bir uzlama beklentisi dourmutur. Bu srecin Krt meselesine dair neden zm retme dinamikleri yaratamadna dair bir sorgulama yaplacak olursa, Glistan Grbeyin dile getirdii argman ele almak faydal olacaktr: Avrupa Birliinin Krt meselesini kavray ekli insan haklar ve demokratikleme eksenine kilitli kaldndan ve ncelikli olarak Krtlerin politik haklarnn salanmasna ynelmemesinden tr, Krtlerin bir grup olarak kltrel bamszlklarnn reformlar araclyla almas olas grnmemektedir (2005, Uslu: 105). Bu tespitin haklln PKKnin silahl eylemlere 2005 ylnda yeniden organize bir ekilde balam olmas ampirik olarak gstermitir denilebilir. Krt meselesi ve Trk milliyetilii zelinde sadece milliyetilik literatr zerinden yaplan almalar tekerrr etmek yerine, milliyetilii David Harveyin nerdii ekliyle neoliberalizm ierisinden okumay ayaklar yere basan bir tartma yrtmek amacyla elzem olarak gryoruz. Bu noktada, bir sonraki aamada yant arayacamz sorular imdiden formle edebiliriz: Trkiyede 1980 sonrasnda milliyetiliin yeniden ve daha yaygn bir biimde vcuda gelmesinin sebepleri nelerdir? Tek-Uluslu hegemonya projesinin baarszlnn su yzne kmasyla birlikte, zellikle Krt hareketi kartl zerinden ekillenen Trk milliyetiliini, ki-Uluslu hegemonya projesi balamnda anlamak nasl mmkn olabilir?
IV. Neoliberalizm ve Milliyetilik Bu sorulara dair cevaplar gelitirmeden nce, neoliberalizm ile milliyetilik arasndaki ilikinin zmlemesini yapmak aydnlatc olacaktr. Liberalizmden neoliberal paradigmaya geiin olumlu bir ekilde kurulmas iin, devlet ile ulus arasndaki gbekbann kopmas gerektiine dair genel bir kandan sz etmek mmkndr. Bu kanyla alakal eletirel bir pozisyon gelitirmek iin sorulmas gereken sorulardan biri udur: Trkiye bata olmak zere, neoliberalleme srecini deneyimleyen hangi lke iin devletin piyasalardan el etek ekmesiyle beraber milliyetiliin de ayn izgide kan kaybettiini syleyebiliriz? David Harvey, bu soruya cevaben, neoliberalizmin zmekte olduu toplumsal dayanma alarna panzehir olarak milliyetiliin yeniden kurulduuna dair bir argman gelitirmitir (2004: 32). Farkl bir ekilde ifade edilecek olursa, neoliberal devlet ayakta kalmak iin milliyetiliklere muhtatr demek mmkndr (Harvey, 2005: 95). Ulus-devlet baznda rekabetiliin trmand bir dnya blm arenasnda, piyasalarn arzulad uygun i ve yatrm ortam iin milliyetiliin arasallatrldn Harvey net bir ekilde orta koymaktadr (2005: 85). kar gruplar ve devlet destekli milliyetilik, hem zlmekte olan dayanma alarn muhayyel cemaatler zerinden yeniden reten, hem de bu ekilde piyasalarn arzulad ii snf mcadelesinin en aza indirgenmesini salayan mekanizmalarla ideal i ve yatrm ortamn yaratmann bir arac haline gelmitir. Peki neoliberalizm ile milliyetilik arasndaki bu balanty Trkiye zelinde nasl bir balama oturtmak mmkndr? Korkut Boratav, neoliberal srecin emek-sermaye dzleminde yaratm olduu etki iin: Emek-sermaye arasndaki blm srecini tamamen piyasa mekanizmasna teslim etmeyi, farkl bir deyile i gc piyasasn ve tarm etkileyen iktisat politikas aralarn tamamen tasfiye ederek poplizmin ekonomik tabann ortadan kaldrmay hedeflemekte idi demitir (2006: 174). i snfna tannan materyal ayrcalklar kategorisiyle ilikili olan poplist datm mekanizmalar, neoliberal srele birlikte Boratavn iaret etmi olduu gibi birer birer tkenmeye yz tutmutur. Neoliberalizm ncesinde olduu gibi devletin materyal kaynaklar datan bir kurum olma misyonunu yitirmeye balamasyla, hegemonik projeyi baarya ulatrma ayaklarnn birinin aksad sylenebilir. Bu duruma paralel olarak, kapitalist devletin temsili demokrasi zerinden yrd izgi ile emeki halk snflarnn bu mekanizmalardan beklentileri arasndaki uurum derinlemeye balamtr (Boratav, 2006). rnekleyecek olursak, emek cretlerinin artk eski dnemlere nazaran daha dk tutulacak, patronaj zerinden kurulan ilikilerin kapsam daralacak, salk ve eitim gibi devletin toplum ile ban dorudan kuran mekanizmalar tedricen eritilecektir. Ulusal-popler iradeye ii snfn yedeklenmenin materyal bir zeminde yrmesinin skntya girmesi, devleti ve burjuvaziyi hegemonik projeye toplumsal rza devirmenin farkl yollarna bavurmaya zorlamtr. Bu noktada, hegemonik projelerin baarya ulamasn salayan rza kurma yollarndan materyal ayrcalklar datma kapasitesinin tkanmas ne gibi farkl stratejiler uygulanmasna yol amtr? Jessopn sembolik dller ola-
135
136
rak iaret ettii izgide kurulan rza devirme mekanizmalar, Trkiyede, PKK kartln arasallatrarak milli birlik ve btnln korunmas sylemleriyle vcuda gelmitir. Ulusal-popler iradenin yeniden tanmlanmas manasna gelen bu strateji, ki-Uluslu hegemonik projenin gerektirdii gibi seici bir biimde belirlenen avantajl ulusu hedef alarak kapsayc bir ekilde hegemonya kurmaya girimitir. i snf mcadelesinin Trk milliyetiliine yedeklenmeye allmas ve bu giriimin hatr saylr bir etkiye mazhar olmas ise giriimlerin sonusuz kalmadna iaret etmektedir. Tersten okuma yaplacak olursa, ki-Uluslu hegemonik projenin ideolojik taarruzu saylabilecek bu atlm, 1980 sonlarndan itibaren hem avantajl zmrenin karlarn koruyabilmek iin hem de kar-Krt hegemonyasnn Trk toplumu sathnda ideolojik mevzi kazanma olasln bertaraf etmek iin, Trk milliyetiliine daha fazla ihtiya duyulmasyla sonulanmtr. Trk milliyetiliinin Krt hareketi kartl zerinden ve gndelik yaamn hemen her vehesine szacak bir ekilde yeniden kurulduunu rneklemek amacyla, Yeal Navaro-Yashinin Trkiye zerine yapm olduu antropolojik almaya bavurmak faydal olacaktr. Trkiyede gerekleen asker uurlamalar, futbol malar ve 1996daki HADEP Kongresi sonrasnda balayan Trk bayra asma kampanyalar ile ulusal bayramlarn kutlan biimindeki deiimler zerinden ekillenen bu alma, bireylerin Trk milliyetilii zerinden devlet/g ile kurduu ilikiyi ortaya koymaktadr (bkz. 2002: 120-139). Neo-Kemalizmin toplumsallama gayretlerini Siyasal slam ve Krt hareketi ile girdii rekabet erevesinde ele alan bu almann verilerini snfsal bir balamda ele almamz durumunda, metropollerdeki emek cretlerini dren zorunlu Krt gnn Trk iileri milliyetilie iten dier bir faktr olarak not dmek mmkn olabilir. Ek olarak, 2005te yeniden balayan PKKnin gelitirmi olduu silahl mcadele ile alnan sonulara paralel bir ekilde gelien, Trkiyenin Bat illerinde Krtleri hedef alan ayrmc pratikler ve lin kampanyalar da bu iselletirme ile ilikili olduu dnlebilir.12 2000ler sonrasnda Trkiyenin neoliberalleme sreci zirve yaparken, AKP ve Trkiyede emek siyaseti ile ilikili grnen politik yaplarn milliyetilik balamnda nereye oturduunun analizini yapmak faydal olacaktr. Trkiyenin son dnem siyasetini inceleyen sosyal bilimcilerin uzla halinde grndkleri tespit, AKPnin adeta bir koalisyon hkmeti gibi iinde heterojen unsurlar barnd zerinedir (Kardas, 2008: 180). Bu yzden, AKPnin neoliberal politikalar hayata geirmek konusunda deimeyen izgisini aklda tutarken, AKPyi net bir ekilde milliyeti bir parti olarak kodlamak yerine, iinde hatr saylr etkiye sahip Trk milliyetisi bir klik barndran ve konjoktrel olarak, pragmatist bir izgide farkl yzlerini sylem ve pratiklerine yanstan bir parti olarak dnmek yerinde olacaktr. Dier bir ifadeyle, AKP, geleneksel milliyeti-muhafazakar refleksler ile liberal pozisyonlar arasnda salnan bir parti olarak konumlandrlmaldr (Yldrm, Na ve zler, 2007: 23). Bu tespit, Harveyin neoliberalizm ile milliyetilik arasnda kurmu olduu balamda ele alnacak olursa, AKPye ek olarak parlamentoya girebilen dier tm partilerin (DTP hari) Trk milliyetilii konusunda
aa yukar benzer bir izgide durmalarnn esasen neoliberalizm ile olan balants da kurulmu olur. ktidar talebinde bulunan politik yaplarn Trk milliyetilii ile ilikisi bir yana dursun, emek merkezli siyaset yaptn iddia eden politik giriimlerin, neoliberalizme ynelik muhalefetinin ulusal-kalknmaclk dsturu zerinden formle edildii sylenebilir (Ercan ve Ouz, 2007). i snf mcadelesini emek siyaseti temelinde ele almak yerine, ulusal-kalknmaclk vurgusu ile siyaset yapmann ulusal-popler proje kapsamnda Trk milliyetilii zerinden kurulan tahakkme ynelik ak bir muhalefet oluturmad tespiti yaplabilir. Daha da nemlisi, anti-emperyalizm ve yurtseverlik gibi siyasi deerler zerinden ekillenen neoliberalizm kart muhalefetin, Krt ii snfn Krt hareketi kartl zerinden biimlenen hegemonik yaplarn etkisinde kalarak dlad sylenebilir.
137
KNC BLM Giri Bu blmn esas amac ilk blmde makro dzeyde tartlan konu balklarn detayl bir ekilde ele almann yansra, Trkiyenin geneli balamnda incelenen neoliberal dnm Krt toplumuna odaklanarak incelemektir. lk blmde tartlan kltrel/etnik i blmnn nasl ortaya ktn anlamak amacyla neoliberal dnemin ncesine kadar uzanarak, Krt meselesinin tm yakclyla grnr olduu 1990 sonras dnemde dnen toplumsal, siyasal ve ekonomik dinamikleri merkeze alan bir ereve izilmeye allacaktr. 1980 sonrasnda Trkiyede kurulan hegemonik projenin ekonomik krizlere gebe kald bir dnemde, askeri ve toplumsal olarak g kazanan Krt hareketinin bir kar-hegemonya giriiminde bulunmasnn makro politik ve sosyo-ekonomik dinamikleri nasl etkiledii sorusuna cevap aranacaktr. Esasen Krt Blgesinde balayan ama zorunlu Krt g yoluyla Trkiye metropollerine de tanan Krtln mesele olma hallerinin; kentlerdeki i hiyerarisini belirleme, Krtlere ynelik ayrmc pratiklerinin ortaya kmas ve son durakta Krtleri evrelemi olan yoksulluk gibi olgular zerinden izleri srlecektir. Bu blm temel olarak paralel izgi zerinden ekillenecektir. Birinci blmde, neoliberal dnmn Trkiyenin Krt Blgesinin sosyo-ekonomik yapsn nasl deitirdiini tartmak amacyla neoliberalizm ncesi yakn dnemle karlatrmal bir ereve izilecektir. kinci blmde ise 1990larn ikinci yarsna kadar ykselite olan Krt hareketine paralel bir zamansallkta Trkiyeyi tahakkm altna alan yeni birikim stratejisinin zorunlu gn
12- Krtlerin maruz kaldklar ayrmc pratikler sonraki blmlerde genie ele alnacandan ve Tuzla Tersaneler Blgesinde Krt iilerle yaplan derinlemesine grmelerin analiziyle de ayrmc sylem ve pratikler konusu ampirik bir dzlemde berraklaacandan tr, imdilik milliyetilik olgusunun makro analiz seviyeleri arasndaki ilikiler zerine tartmay daha faydal grmekteyiz.
138
sebepleri balamnda nereye oturduunun muhasebesi yaplacaktr. nc ksmda ise zorunlu ve gnlsz Krt gnn 1990lar boyunca Trkiye metropollerine tad proleter Krt ynlarnn, etnik/ulusal kimliklerinin mesele olma halleri ile neolibealizmin yoksulluk cenderesinde skma hallerini neden ve nasl deneyimledikleri zerinde durulacaktr. Krt Blgesi: Neoliberalizm ncesi ve Sonras Sosyo-Ekonomik Durum Neoliberalizmin, Trkiyenin Krt Blgesinde sebep olduu sosyo-ekonomik dnmleri etraflca kavrayabilmek amacyla, 1980 ncesi dnemi, neoliberal tahakkm sreciyle karlatrmal bir erevede tartmak faydal olacaktr. 1980 ncesinde ve sonrasnda, Trkiyenin Krt Blgesinde ekonomik geim kaynaklarnn esas olarak tarm, hayvanclk, ticaret ve kstl olarak sanayi sektrlerine yasland sylenebilir. Bu minvalde, Devlet Planlama Tekilatnn 1972 ylnda yaynlam olduu bilgiler nda; Krt Blgesindeki illerde yaayanlarn yzde 65inin tarmda, yzde 11inin sanayide ve de geriye kalan yzde 24nn de hizmet sektrnde istihdam edildii dile getirilebilir (Kendal, 1993: 92). Bu bilgiden karacamz sonu -geim yollar arasnda bu kadar net bir ayrm izgisinin gereki olmadn da akllarda tutarak- 1970lerde Krtlerin ounluunun tarm-hayvanclk sektr zerinden geimlerini saladklar zerinedir. 1970lerde 50 dnmden daha az genilikte toprak sahibi olanlarn orannn tarmla geimini salayanlar arasnda yaklak olarak yzde 73e tekabl ediyor olmas, topran adil bir ekilde datlmadna iaret etmektedir (Kendal, 1993: 42). Bu noktada, Krt Blgesinin sosyo-ekonomik yapsyla, 1970lerin ortasnda ivmelenen Krt hareketinin kitleselleme erevesi-ideolojisi arasndaki ilikiye odaklanmak gerekmektedir. 1979 ylnda, DDKDnin (Devrimci Demokratik Kltr Dernei) Bismil/Diyarbakr ve Siverek/Urfa illerinde yapm olduu feodalite kart eylemlerin kitlesellii, adaletsiz toprak datmna kar gelitirilen kolektif bir tavr olarak ele alnabilir (Devrimci Demokratik Genlik, 1979: 10-15). Ek olarak, PKK tarafndan Batmanda, Siverekte ve Hilvanda byk toprak sahiplerine ynelik silahl eylemler gerekletirilmesinden de anlalaca zere, 1970lerdeki Krt hareketinin ajandasnda statkodaki adil olmayan toplumsal yaplara kar mcadele etmek edimi nemli bir yer kaplamaktayd. Bu durum, meselenin yakclna dair rgtsel ve kitlesel balamlarda duyulan rahatszln bir davurumu olarak ele alnabilir.13 1950ler sonrasnda, Trkiye Devleti ile Krt elitlerinin politik ve iktisadi temeller zerinden kurulan ibirliinin, bu rahatszl sonraki on yllar boyunca aama aama rd sylenebilir. Tarmda makineleme sonucu ortaya kan emek fazlas sonucu topraksz kyl saysnn artmasyla ve Krt kyllerinin kyden kent yoksulluuna terfi etmek sonrasnda bu rahatszln yeni bir karaktere brnmeye balad sylenebilir. Bu noktada, adaletsiz toprak dalmnn 1960larda netletii haliyle ve sonraki yllarda neoliberal saldrlarla hrpalanmadan nceki halini ortaya koymak faydal olacaktr. smail Beikinin belirttii zere, Dou ve Gneydou Anadolu blgesindeki 17 il nfusunun %38ini topraksz kyller meydana getirirken, bu illerdeki
tarm arazisinin %33 tarmla geinen ailelerin % 2,4nn elinde tekellemiti. Gneydou Anadolu blgesinde, tarm arazisinin blgenin btnne oranla daha nemli yer tekil ettii drt ilde, topraksz kyl says bu illerdeki toplam nfusun %45ine ularken, ekilebilir topraklarn %56s, ifti ailelerinin %3,6snn elinde olduu yakc bir eitsizlie iaret etmektedir (Beiki, 1970). 1980lerden itibaren, Krt Blgesindeki toprak dalmnda daha eitliki ynde ciddi bir dnm yaratacak kapsaml bir toprak reformu veya benzer sonular douracak mekanizmalar olmad hatrlanrsa, 1960lardaki toprak adaletsizliinin 1980lere kadar ciddi bir dnme uramad ynnde bir karm yaplabilir. 1980li yllara kadar gelen srete, Trkiyedeki Krt toplumunun sosyo-ekonomik yapsn anlamaya olanak tanyan tarm sektr ile alakal verilerin, neoliberal dnem ile karlatrmal bir ekilde incelenmesi durumunda neoliberalizmle birlikte zlen ve yeniden retilen toplumsal mekanizmalar grmek kolaylaacaktr. Bu noktada, 1980 sonrasnda neoliberal birikim stratejisi temelinde ihracat tevik dnemi ilan olunurken, tarma ynelik destekleme politikalarnn tedrici olarak azaldna dikkat etmek gerekmektedir (Ecevit, 1999: 25). Lakin bu durum ayn zamanda Krt elitlerinin blgedeki varlklarnn kabuk deitirmesinin ilan da saylabilir. Adaletsiz toprak dalmyla elde edilen art deerin 1980lerde gelien piyasa ekonomisiyle ticaret kanallarna yneltildii gz nnde tutulursa (Snmez, 1990), Krt elitleri, devletin tarma ynelik desteinin erimesine ramen kendilerini ticaret ekonomisi zerinden kurarak, ekonomik glerini yeniden retme imknna sahip olmutur denilebilir. Bu noktada, 1980 sonrasnda, tarm sektr balamnda Krt Blgesinde ortaya kan retim ve verim dkln hesaba kattmzda (Snmez, 1990), toprak dalm adaletsizliinden payn alm olan Krtlerin elindeki kstl saydaki seenein yaamak iin g etmek noktasnda dmlenmitir. Bu noktada shhatli tespitlerde bulunmak iin nfus hareketlerini de hesaba katmak gerektiinden, u soruyu yneltmeyi zaruri grlebilir: Politik iddet ikliminin etkisini henz tam olarak gstermedii 1980lerin ortasna kadarki srete, Krtler nasl bir g grafii izmilerdi? Bu soruya, 1980-85 yllar arasnda blge dna g oranlarnn Dou Anadoluda yzde -5,0, Gneydou Anadoluda yzde -2,3 olmas cevap olabilir (Kirii, Winrow, 2002: 138). Sonraki be yl iinde Dou Anadoluda yzde -9lara varan ama Gneydouda yzde -2 civarnda seyreden blge d g oranlar, neolibrealizmin Krt Blgesinde etkilerini gstermeye balad ynndeki tezi destekler niteliktedir. 1980 ncesi dnemde gerekleen dk g oranlarn da hesaba katarsak, Krt hareketi organize bir ekilde silahl mcadeleye henz baladnda, Trkiyedeki Krt nfusunun hatr saylr bir ksm hl Krt Blgesinde ikamet etmekteydi.
139
13- Toplumsal hareketler literatrnde ideolojik erevenin (framing), ne tamamyla kurgulanm ne de sadece toplumsal gereklie tekabl eden bir yap olmadn ve bu iki farkl deiken ekseninde interaktif bir ekilde meydana geldii sylenebilir (Tarrow, 1998). 1970lerdeki Krt hareketinin ideolojik erevesini sosyolojik bir veri olarak ele almaktansa ideolojik erevenin interaktif oluumu balamnda bir iaret edici olarak ele almay uygun gryoruz.
140
1980lere gelene kadar Trkiyedeki Krt toplumunun sosyo-ekonomik hallerine ilikin verilen istatistiksel bilgilerdeki durgunluun nasl bir biimde politik ve toplumsal hareketlilie evrilebildiine dair yol gsterici aranyorsa, Krt hareketinin snfsal tabannn yapsn ve zamanla dnmn anlamak gerekmektedir. 12 Eyll sonrasnda, hem izlenen strateji gerei hem de devletin uygulad youn bask ve denetimden tr Krt Hareketinin rgtlenme sahasnn kentlerden krlara doru kaymt. Dier bir yandan, bu zemin deiiklii sonucunda birtakm dnmler geiren ideolojik erevenin Krt toplumunun toplumsal dinamiklerinden bamsz bir ekilde ortaya kmadnn altn izmek gerekmektedir. Bu vehede, PKKnin 1986 ylnda gerekletirdii III. Kongresinde alm olduu Kyller ktidara balkl kararnn (elik, 2000: 138), Krt toplumunun konjonktrel yapsyla olduka uyumlu olduu sylenebilir. Neoliberal sre ierisinde, tarm sektrne ynelik devlet desteinin inie getii bir dnemde, smrgecilik tezini hl gndeminde tutarak PKKnin kylleri mobilize etme gayretlerinin sonu verdiini, PKKnin 1980 sonras devirilen kadrolarnn krsal-kyl karakterine dayanarak (elik, 2000) sylemek mmkndr.14 Krt hareketinin kyller zerinden kitleselleme abalarnn sonu vermesini tetikleyen, ama yalnz bana belirleyici olmayan sosyo-ekonomik dinamiklerin incelenmesini shhatli bir ekilde yapmak iin, Krt Blgesindeki sanayi ve hayvanclk sektrlerinde neoliberalizmin nasl yanklandnn analizini yapmak aydnlatc olacaktr. Neoliberal dnem ierisinde devletin ekonomik sahalarda bir aktr olmaktan aama aama vazgemesi Krt Blgesindeki endstriyel yatrmlarla ilikili bir biimde ele alndnda, tarm sektrnde benzer bir tablo ile karlalmasna armamak gerekir. Mustafa Snmeze mracaat ederek Krt illerine yaplan devlet yatrmlarn dnemselletirecek olursak, ilk olarak, Demokrat Parti dneminde (1950ler) gerekleen endstriyel yatrmlarn mecralarn petrol karlmas, hidroelektrik santral yapm ve bir elin parmaklarn gemeyecek sayda kurulan eker ve imento fabrikalar saylabilir. 1960larda, planl ekonomi dneminde tahl ambar olarak konumlanan Dou ve Gneydou Blgeleri, ayn zamanda Trkiyenin gelien sanayisine enerji salamak gibi bir misyon ile donatlmtr. 1970lerin ortasnda, Milli Selamet Partisinin Krt Blgesi zelinde sanayi hamlesi ad altndaki sonu vermekten uzak ve temel atma seviyesinde kalan poplist giriimlerin olduunu hatrlatmakta fayda var (Snmez, 1990). 1980 sonrasnda neredeyse sfra yakn tamamlanan 1970lerin temel atma projelerini dndmzde, neoliberalizmin Krtleri selamlama eklinin, denek eksikliinden tr sahipsiz kalan 1970ler dnemi temel atlarnn bir ksmnn zel irketlere devredilmesi olarak vuku bulduu sylenebilir (Snmez, 1990: 198). Sonu olarak, her ne kadar bu konu hakknda bilgi eksiklii yadsnamayacak seviyede olsa da, politik iddet ikliminin Krt Blgesini etkisi altna ald dneme gelene kadar, Trkiye Devletinin sanayi yatrmlarnn sosyo-ekonomik adan pozitif ynde bir toplumsal dnm yaratabilecek seviyeye ulamadn sylemek mmkndr. Krt Blgesinde baat rol oynayan bir dier ekonomik mecrann hayvanclk olduundan yola karak, btncl bir analiz yapabilmek adna neolibe-
ralizmin hayvanclk sektrne olan etkisini tartmak gerekmektedir. Srhan Camn aktard zere, neoliberal srete uygulanan ekonomi politikalaryla Dou ve Gneydou Blgelerindeki et ve hayvani gda endstrilerinin zelletirilmesi ve et ithalatnn serbestletirilmesi, blgenin hatr saylr bir ekonomik alanna darbe indirmitir. Krt Blgesinde arlkl olarak koyun yetitiriciliinin ar bast bilgisini hatrlamakla beraber, 1980 ile 1997 yllar arasnda yetitirilen koyun poplasyonunun 49 milyondan 32 milyona dmesine iaret etmek gerekmektedir (Cam, 2006: 99). Bu sre ierisinde, PKK ile Trkiye Devleti arasnda zirve yapan politik iddet iklimi sonucunda yaylalarn ve meralarn boaltlmas dolaysyla zorunlu g faktrnn nemli rol oynadn hatrlatmak gerekmektedir. Toparlamak gerekirse, hayvanclk sektrnn inie gemesinin nedenlerini neoliberal uygulamalarla dolama giren faktrlerle politik iddet sarmalnda ortaya kan koullardan bamsz bir ekilde anlamak mmkn grnmemektedir. 1980 sonras srete gelien piyasa ekonomisi Krt Blgesine ticari pazarn genilemesi/yaygnlamas eklinde yansrken, dier bir yandan blgenin Trkiyenin merkez saylabilecek noktalar arasnda ekonomik bamll pekitiren bir unsur olarak ortaya kmtr. Dier bir yandan, 1980lere kadar zellikle snr blgesindeki Krt illerinin nemli bir geim kayna olan kaaklk ekonomisinin, neoliberal srete alan pazar ekonomisi yznden snmlenmesi de gz ard edilmemelidir. Kaaklk ekonomisinin inie gemesi demek, tketim mallarnn satn alnd odan kaymasnn tesinde, tarm sektrndeki dalgal yapya ve ekonomik adan gerikalmln ykn hafifletme mekanizmalarndan birisinin erimesi manasna geliyordu (Cam, 2006: 99). Bu yzden, Krt Blgesindeki i ticaret hadlerinin Trkiye metropolleri lehine gelimesi demek zellikle snr boylarndaki Krt illerinde yaayanlar iin aama aama zlen balarn baka bir boyutunu temsil etmektedir. Neoliberal srecin Krt Blgesine tarm, hayvanclk ve endstri sektrleri zerinden nfuz etme iddetini arttrmasnn sonular, politik iddet ikliminin balamasndan nce de Krt Blgesini kavurmaya balamt demek mmkndr. 1979 ylndan 1986 ylna kadar arala dair istatistiklrt, Dou ve Gneydou Anadoluda kii bana den gayri safi milli hsla hem reel olarak hem de Marmara ve Ege Blgelerine gre ilikisel olarak azaldn gstermektedir (Snmez, 1990: 193; Kirii, Winrow, 2002: 126). Bu azalmann, byk ounluu hidroelektrik santrallerin yapmna harcanan GAP yatrmlarna ramen istatistiklere yansdn dnecek olursak, pek muhtemeldir ki neoliberalizmin yz, Krtlere istatistik verilerin yansttndan daha da sert bir ekilde grnmt.
141
14- Smrgecilik tezi olarak bilinen kavram, 1970lerin bandan itibaren Krt hareketi ierisinde bulunan rgtlerin geneli tarafndan kabul gren ve malum dnem itibariyle Marksist ulusal kurtulu mcadelelerinin yasland bir ideolojik erevedir. Krt ulusunun, ulusal demokratik haklarnn bask ve smr mekanizmalaryla Krtlerin ellerinden alnmas olarak, genel bir ekilde tarif edilebilir (Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, 1988: 2312).
142
Neoliberal sre ncesi ve sonras dnemin karlatrmasna ek olarak, Krt Blgesinin sosyo-ekonomik azgelimilii zerine yaplan tartmalarn nasl ekillendiini incelemek faydal olacaktr. Devlet Planlama Tekilatnn ve benzer izgide yaplan akademik almalarn sosyo-ekonomik geri kalmlk iin ne srdkleri argmanlar eitlidir. Genellikle kalknmaclk sylemi etrafnda ekillenen bu almalarda, Trkiye Devleti ile PKK arasndaki atmal srecin Krt Blgesinin sosyo-ekonomik yapsnda yaratm olduu tahribatn alt izilirken, daha uzun erimli analizlerde aleni bir ekilde blgenin corafi koullarnn geliime ket vurduu zerinde durulmaktadr. Ayrca, yine benzer izgideki almalarda kapitalizmin eitsiz gelimesine ynelik bir vurgu sz konusudur.15 Bu bak alarn tartmaya amadan nce, Krt Blgesinde kapitalist ekonomik ilikilerin konsolide edilmesi srecini Trkiyenin dier blgelerinden farkl klan sermaye g olgusuna deinmeyi gerekli grmekteyiz. Krt Blgesinde aama aama konsolide olan kapitalist retim ilikilerinin Trkiyenin dier blgelerine kyasla nasl bir farkllk balamnda gelitiini anlamak iin Krt toplumunda retilen art deerin nasl bir yol izlediine bakmak gerekmektedir. 1950lerden bu yana, aamal bir ekilde Krt Blgesini etkisi altna alan kapitalist ilikiler balamnda, art deerin arlkl olarak tarm-hayvanclk sektr zerinden ortaya kt sylenebilir. Bu noktayla ilikili olan birka soru yneltmek zihin ac olacaktr: Krt Blgesinde, sermayenin tarm ve ticaret dndaki sanayi alannda yatrmlara dnememesinin sebepleri nelerdir? Neden Krt Blgesinde hkm sren Krdi karakterli veya Trklemi bir endstriyel burjuvaziden bahsetmek mmkn deildir? Bu sorulara verilecek olas yantlardan bir tanesi, kapitalist giriimleri karl klacak olan altyapsal yatrmlarn kapitalist devlet tarafndan yaplmam olmas zerinden kurulabilir. Bu argman gelitirmek iin, tarmsal ekonomik ilikiler zerinden retilen art deerin nereye ve nasl kanalize olduuna bakmak resmin tamamn grmek konusunda aydnlatc olabilir.16 Krt Blgesinde, kapitalist geliime ket vuran dinamiklerden biri olarak retilen sermayenin blge dna akmas ve blgeye yeni art deer yarabilecek mekanizmalar retmek iin geri dnmemi olmas gz nnde tutulmaldr. Bu tezi, sermaye g ile ilikili olarak destekleyen istatistiksel verilere iaret edilebilir. Servet Mutlu, Bir blgede, belli bir dnem iinde banka sistemindeki mevduatn kredilerden fazla olmas o blgeden darya parasal kaynak transferi yapld anlamn tar demitir (2002: 350). 1963 ile 2000 yllar arasndaki dnemde malum blgedeki mevduat ve kredi oranlarna baktmzda on yllardr deimeyen bir sermaye gne iaret etmek mmkndr17 (Mutlu, 2002: 354). Sermaye g olgusunun Krt Blgesinde fazlasyla grnr olmas, blgede gereklemesi muhtemel zel teebbslere en bandan ket vurduu sylenebilir. Krt Blgesinin sosyo-ekonomik azgelimiliine dair hlihazrdaki yaklamlarn tahlil edilmesini merkeze alarak eletirel bir ereve gelitirme abas, gerikalmln dinamiklerini tehis etmek iin faydal olacaktr. Arlk-
l olarak Krtlerin yaadklar illerin son dnemki sosyo-ekonomik azgelimiliinin ne karlan sebebi olarak PKK ile Trkiye Devleti arasndaki silahl atma ikliminin gsterilmesi meselenin tarihselliini ve neoliberalizmin etkilerini fazlasyla hafife alnd gstermektedir. Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan itibaren Trkiyenin sosyo-ekonomik ve insani geri kalmlk indekslerini ieren listelerde sklkla en alttaki ile kontenjanlarn doldurmu olan Krt illerinin yoksulluunu tarihsel balamndan koparp, Krtler hareketi ile ilikilendirilmesi sz konusudur. Krt Blgesinin sosyoekonomik geri kalmlyla alakal hlihazrda tarttmz tarihsel balam aklda tutarak, Trkiye Devleti ile PKK arasndaki atmalarn henz ivme kazanmad dnemle, atmalarn had safhada olduu periyoda ait verileri karlatrmak aklayc olabilir. 1987 ile 1995 yllar arasndaki, atmalarn en youn olduu dnemi kapsayan bu srete, Krt illerinde kii bana den gayri safi milli hslann art hzlar iin Tablo Ie baklabilir. Tablo I. 1987-1995 Yllar Aras, Fert Bana Gayri Safi Milli Hsla Art Hz: Ar Bingl Bitlis Diyarbakr Elaz Erzincan Erzurum Hakkri Trkiye Geneli 4,18 9,62 -4,09 -1,75 4,77 -1,21 3,62 -12,42 11,70 Kars Mardin Mu Siirt Tunceli anlurfa Van Batman rnak 39,34 2,49 16,83 -16,00 18,97 26,92 -4,19 -19,01 39,86
143
ller tibariyle eitli Gstergeler, 1997
Tabloda grld zere, Trkiye genelinde 11,70 gibi bir art olurken, birka tane Krt ili dnda dier tm Krt illerinde kii bana den milli hsla azald veya artn sfr deerinin biraz zerinde seyrettii ynndedir. Tunceli, rnak, Kars, Urfa ve Mu gibi illerde bu deerlerin yksek kma nedenlerinden biri, blge dna hatr saylr nicelikte g vermi olmalar-
15- Devlet Planlama Tekilat tarafndan gerekletirilen saysz almalarn rnek tekil eden bir alma iin: Dou Anadolu Projesi Ana Plan: Mevcut Durum ve Analizi (DPT, 2000). Ayrca, Servet Mutlunun Dou Sorununun Kkenleri (2002) isimli almas, konuyu Krt meselesi balamnda tarttndan tr incelenmeye deerdir. 16- Sermaye gne odaklanmay nerirken; kapitalizmin eitsiz bir ekilde gelimesi olgusu, devletin bir aktr olarak Krt Blgesine yapt/yapmad yatrmlar, geleneksel-yerel toplumsal balarn etkileri, kapitalist giriimlerin esas olarak kar/zarar balamnda kurulmas, altyapsal yetersizlikleri ve benzeri deikenleri dlamadan Krt Blgesindeki nevi ahsna mnhasr kapitalist dnm anlama abas ierisinde olduumuza dair bir uyar yapmak gerekmektedir. 17- Her daim kayt altnda gerekleen banka kredilerinin aksine, resmi olarak llebilen mevduat miktarnn blgedeki sermaye miktarnn ok azn yanstyor olmas kayt d ekonominin hkm srd Krt Blgesinin akllarda tutulmas gereken gereklerinden bir tanesidir.
144
dr. Bu minvalde, Krt blgesindeki ekonomik yapnn, PKK ile Trkiye Devleti arasndaki atmalardan olumsuz bir biimde etkilendii asla yadsnamayacak olsa da, Krt Blgesinin geri kalmln esas belirleyen etken olmad ynnde bir karm yapmam mmkndr.18 Bu veriyi destekleyen baka bir istatistik bilgi ise 1990 ile 2000 yllar arasnda, Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinde kii bana den Gayri Safi Milli Hslann, Trkiyedeki genel ortalamaya oranndaki gzlenebilen deiiklik zerinedir. 1990 ylnda bu oran yzde 41,41 iken, 2000 ylnda yzde 36,09 olmutur (Keyder ve stnda, 2006: 102). Bu argman, nceki sayfalarda atmasz dnemi kapsayan ve tarm, hayvanclk, ticaret ve sanayi sektrleri zerinden yaplan analizlerle birlikte dnldnde daha anlaml olmaktadr. Bu yzden, 1980den sonra, Krt Blgesini yoksullatran ve yoksullatrmaya devam edecei su gtrmez bir gerek olan neoliberal srecin stn politik iddet ikliminin negatif sonularna yaslanarak rtmek demek, bu dnemi anlalr klacak olan dinamiklerin sadece bir ksmn analiz etmek demektir. Bu noktada, atmal sre ierisinde Krtlerin kurmu olduklar sosyo-ekonomik alar paralayan zorunlu ve gnlsz g gibi olgular incelemek, tahribatn esasen neden kaynakland ve nasl gerekletii hakknda aydnlatc olacaktr. III. Zorunlu Krt G: Neden ve Nasl? Son yllarda zorunlu Krt g zerine yaplan akademik almalarn ounluu, bu gn neden ortaya ktna dair bir cevap gelitirmekten ziyade bu gn sonularna odaklanmtr. Bu blm erevesinde zorunlu gn neden vuku bulduunu sorgulamaya ek olarak, zorunlu g meselesi ile i ie gemi olan ge maruz braklanlarn mlkszletirilmesi ve kentlerde i hiyerarisinin en dibine yerlemeleri gibi hem g srecinin niteliini ele alan hem de g sonras dnemin yaratt etkenleri ele alan bir hat izlenecektir. Zorunlu g olgusunun tanm hakknda bir tartma yapmak, zorunlu Krt gnn bu tanm ierisinde incelenmesinin ne kadar aklayc olduunu ve zorunlu Krt gnn nitelik asndan nasl bir farkllk arzettii konusunda aydnlatc olacaktr. Zorunlu ge maruz kalan kiiler ile alakal genel kabul grm olan tanm udur: lke iinde yerinden edilmi insanlar veya gruplar, hususi olarak silahl atmann, yaygnlam iddetin, insan haklar ihlallerinin ve doal veya insanlar tarafndan sebep olunmu felaketlerin etkilerinden saknma abasnn bir sonucu olarak, evlerinden veya mutat olarak ikamet ettikleri yerlerden ayrlmaya-kamaya zorlanm veya mecbur braklm ve uluslararas kabul gren devlet snrlarn gememi kiilerdir (Sert, 2008: 14). Aslen hukuki bir adan yerinden edilen insanlar hakknda nerilen bu tanma getirilebilecek temel eletirinin k noktas, bu tanmn ulus-devlet snrlarn merkeze alyor olmas zerinden ekillenebilir.19 Esasen ulus-devletin politik, ekonomik ve toplumsal yaplarndan kaynaklanabilecek yerinden edilme srelerini ele almak, belirtilen hukuki tanm erevesinde kstlayc olacaktr. Zorunlu ge sebep olan faktrlerin etnik/ulusal atma ekseninde olmas durumunu gz nnde tutarak u soru-
yu yneltmek yararl olacaktr: Bir ulus-devlet tarafndan ge zorlanmaya sebep tekil eden kltrel ve politik farkllklara sahip insanlarn, etnik olarak farkl olacaklar bir corafyaya zorla g ettirilme vakalar iin lke iinde yer deitirme tanm ve kavram ne kadar aklayc olabilir? Bu soruyla ilikili olarak, Trkiyede yaanan zorunlu g vakasnn niteliine vurgu yapmak amacyla, zorunlu Krt g kavramn kullanmann daha aklayc olduu ve bu kavramn ksmi olarak da yneltilen soruya cevap tekil ettii sylenebilir. Zorunlu Krt g kavramndaki etnik/ulusal vurgunun g srecinin nitelii ile olan ilikisini kurmak amacyla, genel olarak kabul gren yerinden edilmi kiiler tanmn Krt meselesi zelinde geniletmenin faydal olacan syleyebiliriz. Bu geniletme abasnn snrlarn izmek gerekirse, zorunlu Krt g kavram, sava srecinde gerekleen ky/mezra boaltma/yakma uygulamalarndan veya sistematik asker-korucu basksndan kaynaklanan zorunlu g ettirilmenin yansra, uygulamalara/basklara maruz kalmamakla birlikte sava koullarnn yaam imknsz klmas ve birtakm sosyo-ekonomik nedenlerden kaynaklanan g hareketliliini de kapsamaktadr. Bu nedenlerden bazlarn somutlatrmak gerekirse; yayla kullanmnn yasaklanmas, uygulanan yiyecek ambargolar, ekonomik faaliyetlerin durmaya yz tutmas, eitim ve salk imknlarnn daralmas gibi rnekler saylabilir. Bu kavramsal netletirme nda, zorunlu Krt gnn neden ve nasl gerekletiine dair hem niceliksel hem de niteliksel olarak bir tartma yaplabilir. Zorunlu Krt gnn nedenlerini yerli yerine oturtmak iin, Krt meselesini biimlendirme asndan nemli bir rol oynayan silahl atma srecini dikkatli bir ekilde analiz etmek gerekmektedir. 1984 ylnda PKKnin organize bir ekilde silahl mcadeleye balamasndan hemen sonra, 1985 baharndan itibaren bu silahl mcadeleyi hedef alan kar atak, TSK Genelkurmayl tarafndan zel Harp Dairesinin (HD) zel sava stratejisinin vcuda getirilmesiyle balam oldu. Hem askeri hem de siyasi boyutlar olan bu btnleik stratejinin pratikte ne anlam ifade ettiine dair Selahattin elik unu dile getirmitir: Uygulama, bal yakalamak iin suyun mecrasn deitirme, bu yaplamyorsa suyu kurutma eklinde tanmlanmaktadr. Bata kylerle snrl bu taktik, 1990la birlikte ehirlere de uyguland (elik,
145
18- l baznda yaplan bu analizin, PKK ile Trkiye Devleti arasndaki atmalar dolaysyla Krt Blgesine gelen azmsanamayacak sayda asker, polis ve muhtelif memurlar da kapsadn hatrlatmakta fayda var. Lakin, bu istatistiksel etkisi eldeki kaynaklar itibariyle ngrlemez olan deikenin ehirlerin tketim ekonomisine dhil olduuna, pozitif ynde katk yaptna ve ticaret ekonomisini canlandrdna phe yoktur. Dier bir yandan, kayt dlk olgusunun meselenin tm boyutlaryla ele alnmasn perdeledii ynnde bir uyar yapmak gerekmektedir. 19- Zorunlu Krt g srecinde, Trkiye snrlar ierisinde g etmek zorunda kalan Krtlerin yansra, Trkiye snrlarn da aarak Irakn snrlarna gemi olan Krtlerin varln hatrlatmak gerekmektedir. 2004 yl itibariyle, 9.000i Mahmur mlteci kampnda olmak zere 3.000i de Duhokta ve Erbilde dank olarak yaamakta olan zorla g ettirilmi Krt vardr (Gkalp, 2007: 118). Saylar bilinmeyen ama Avrupaya kaak yollarla gitmek zorunda kalan zorla g ettirilmi Krtleri de hesaba kattmz vakit, genel olarak kabul grm yerinden edilmi insanlar kavramnn zorunlu Krt gn aklamak konusunda yetersiz kaldn sylemek mmkndr.
146
2000: 107). Bu ynyle, zorunlu Krt gnn ortaya kmasna temel hazrlayan etmenler, Trkiye Devletinin PKK ile mcadele ederken bavurduu askeri stratejilerden bir tanesiydi denilebilir. elikin vurgusunda nemli olan bir dier nokta, uygulanan sava konseptinin sonucunda ortaya kan zorunlu Krt gnn sadece kylerle snrl kalmad ayn zamanda ehir ve ile merkezlerinde de benzer uygulamalarn grlm olmasdr. Licede, Silopide ve Glkonakta yaananlardan da hatrlanabilecei zere (Balang, 2001) uygulanan sava stratejisi ok ynl olmakla beraber, kylerle kstl deildi. Daha da nemlisi, birinci blmde incelenmi olan askeri-endstriyel kompleks balamnda ortaya kan zel sava doktrinleriyle beraber, ordunun yeniden yaplandrlmas da gerekletirildi, altyap, donanm ve personel eksiklikleri blgede yrtlen savaa uygun biimde giderildi ve kara birliklerine eklemeler yapld. ki yllk bir hazrlk aamas sonras 1993 yl itibariyle bu doktrin sistematik biimde uygulanmaya balanarak, PKKnin bulunduu mekn yani krsal alan kontrol altna alnp, PKK iin pozitif olduu dnlen koullarn yok edilmesi amaland. Ky koruculuu ve zorla ky boaltmalar da bu kontrgerilla mcadelesinin zsel birer paralar olarak ortaya kt (Jongerden, 2007: 151).20 Zorla ky boaltmalaryla ilgili olarak, tahliye edilmi ya da yaklp yklarak tahrip edilmi yerleim birimlerinin (ky ve mezralar) says hakknda farkl kaynaklarn verdikleri rakamlar 3000 civarnda seyretmektedir. Bir yandan, konuya dair en yetkili devlet kurumu olan ileri Bakanlnn rakamlar ciddi bir tutarszlk gstermektedir. ileri bakanlnn 2006 ylnda zorunlu g ile yerlerinden edilmi insanlara dair verdii rakam, nceki yllarda verdii rakamlarn bile altnda kalarak, 385.335 gibi ok dk bir sayyla ifade edilirken, yine bir resmi kurum olan Devlet Planlama Tekilat denetimindeki Hacettepe niversitesi Nfus ncelemeleri Enstits, 950.000 ile 1.200.000 arasnda insann yerlerinden edildiini sylemektedir (Jongerden, 2007). Dier yandan ise, kimi sivil toplum kurulular ve insan haklar rgtleri ise bu rakam -drt milyon civar olduunu iddia etmilerdir (elik, Kurban ve Ykseker, 2006: 12-13). Blgedeki ehir nfusunda gzlenebilen yksek artlar, zorunlu Krt gnn ncelikle krsaldan kente olacak biimde blge iinde gereklemi olduunu gstermektedir. Zorunlu g ile kylerini boaltmak zorunda kalan kyllerin en youn ekilde yerletikleri blge illerinin Diyarbakr ve Van olduklar belirtilir (Ykseker ve Ayata, 2005). Gn izledii gzergh ortaya koyan almalardan biri olan TESEVin 2006 tarihli almasnda ise, zorunlu ge maruz kalanlarn blge ii g sonras blgedeki kent merkezlerinden Trkiye metropollerine doru youn bir nfus hareketlilii olduu belirtilmektedir. Raporda bir harita ile gsterildii zere, gneyde Adana, Mersin, Antalya; batda zmir, Manisa; kuzeyde stanbul, Bursa, Kocaeli ve ayrca bakent Ankara illeri blgeden gelen Krt gnn vard ana merkezler olmutur (Kurban, elik ve Ykseker, 2006). Zorunlu Krt gnn ortaya kma nedenlerine iaret eden faktrlerden ikincisi ise koruculuun reddedilmesi sonrasnda kylerin yaklp boaltlmas uygulamalarnn hayata geirilmesidir. Ky boaltmalar, ncelikle PKK
karsnda yrtlecek mcadele iin askeri adan taktiksel ve stratejik anlamlar tayordu. Savaacak uygun evreden yoksun braklm; yiyecek, istihbarat, barnma ve yeni eleman bulma olanaklar tahrip edilmi gerillalar daha ssz ve dalk yerlere ekilmek durumunda kalacak ya da kentsel blgelerde alelacele planlanan veya istenmeyen eylemlere girmek zorunda kalacakt. Ayrca, krsal alandaki milyonlar bulan bir nfusun yeniden iskn edilmesini salayarak, bu nfusun kontrol edilmesi ve denetim altnda tutulmas zorluu da ortadan kaldrlacakt, zira bu zorunlu g ya da ksmen gnlsz g ile beraber, devlet kontrolnn ve devletin gvenlik-istihbarat alarnn daha organize olduu kent ve ehir merkezlerinde ikamet etmesi sonucu da ortaya kyordu (Jongerden, 2007: 135-6). Zorunlu Krt gnn niteliine baklacak olursa, koruculuk uygulamalarn kabul etmeyen Krtler iin ngrlen uygulama geri dn ihtimalini de ortadan kaldryordu: Zorunlu gn gereklemesi esnasnda ve sonrasnda, jandarmalarn veya ky korucular tarafndan kyllerin geri dnme ihtimalini ortadan kaldrmak iin evlerinin, tarlalarnn, aalarnn, hayvan barnaklarnn ve tahl ambarlarnn yaklmas sz konusu olmutur (Ykseker ve Ayata, 2005: 16). Bu durumda, hem PKKnin kyller ile olan ilikisini dorudan ortadan kaldran hem de geri dn ihtimalini kyllerin mlkiyetlerini atee vererek ortadan kaldran bir g ettirme pratii uygulandn sylemek mmkndr. Mlkszlemenin temelini atan bu strateji, zorunlu ky boaltmalaryla krsalda l-blgeler yaratrken, krdan kente g hzlandrlarak yeni bir yerleim rnts yaratlmtr. Zorunlu g uygulamasna maruz braklan Krtlerin mlkszlemesi olgusunu neoliberal balamda anlalr klmak amacyla, David Harveyin kulland mlkszletirerek gerekleen birikim (accumulation by dispossession) kavramn incelemek aydnlatc olabilir. Harvey, bu kavram Karl Marxn kapitalizmin ykseli dnemi iin kulland ilkel sermaye birikimi terimine mracaat ederek, birikim pratiklerinin oalma ve devam ettirilme biimlerini aklamak iin kullanmtr (2004: 21). Bu ynyle, zorunlu Krt gyle birlikte Trkiye Devletinin tabiiyeti altna girmeyi kabul etmi korucularn g ettirilenlerin mlklerini ele geirerek veya kullanm hakkn gasp ederek mlkszletirme srecinde nemli roller oynadklar sylenebilir.21 Daha net bir ekilde ifade eidlecek olursa, silahl ky korucular zorun-
147
20- nsan Haklar zleme rgtnn 1995 tarihli raporuna gre Ky Korucularnn says 1995 ylnda 67.000i bulmutu, yrtlen sava stratejisinin dier bir paras olan ve aslen 1980lerin sonu itibariyle de ksmen balam ky boaltmalar ise 1993 yl itibariyle daha da sistematik bir hale getirilerek Krt Blgesi krsalnda yaygn biimde uygulanmaya baland. nsan Haklar Derneinin 2001 tarihli raporuna gre, sadece 1993 ve 1994 yllarnda boaltlan ya da yklp yaklan yerleim birimlerinin saylar srasyla 874 ve 1531 olmak zere toplam 2405 idi. Krt Blgesinde sre giden sava boyunca boaltlan kylerin ve mezralarn byk bir ounluu 1992-94 yllar arasnda gereklemiti (Ykseker ve Ayata, 2005: 17). 21- Bu kavram zorunlu Krt g zelinde aklayc kld nokta, Harveyin mlkszletirerek gerekleen kapital birikimine verdii rneklerden anlalabilir. Meksikada ve Hindistanda vuku bulan, kyl poplasyonlarnn zor kullanlarak topraklarndan karlmas meselesi, Harveyin bu kavram amlamak iin kulland rneklerdendir (2004: 21).
148
lu ge maruz braklan Krtlerin topraklarna ve meralarn igal etmilerdir (Ykseker ve Ayata, 2005: 16-37). Farkl bir deyile, yerinden edilmi Krtlerin mlkszletirilerek kentlere akn etmek zorunda braklmas, g ettirmenin niteliini belirleyen askeri stratejinin at siyasi alan ky korucularnn ilkel sermaye birikimi gayretleri iin kullanmasndan ileri gelmitir. Bu noktada, g hareketliliin geri dn imknsz klacak nitelikte yrtlm olmas nedeniyle, g eden Krtlerin beraberlerinde kentlere tayabilecei maddi ve maddi olmayan sermayenin ya ok az ya da hi olmamas meselesi ortaya kmtr. IV. Zorunlu Krt Gnn Sonular, Kentleme ve Ayrmclk Zorunlu g sonras srecin; bir yandan gn ortaya kma biiminin mlkszletirici niteliiyle, bir yandan g eden Krtlerin kentlerde dhil olduklar sosyo-ekonomik alarn neoliberalizmle paralanmaya yz tutmu halleriyle, dier yandan da Krt hareketinin kendini farkl meknsallklarda yeniden kurma abalaryla i ie gemi bir ekilde belirlendii sylenebilir. Tuzla Tersaneler Blgesi zelinde daha berrak bir ekilde incelenecei gibi, bu faktrlerin sonular olarak Krtlerin Trkiye metropollerinde proleterlemesi, i hiyerarisinde en alt basamaklara yerlemeleri ve bu durumlara bal olarak ortaya kan yoksulluk olarak kabaca tanmlanabilir. Bu noktada, u soruyu sormak zorunlu g sonras srecin kentlerde gelime ekli zerine k tutabilir: Krtlerin batdaki byk ehirlere g etmeleri nasl bir ekonomik, toplumsal ve siyasi balama denk dmtr? Bu soruya yle bir cevap gelitirmek mmkndr: Yerinden edilme sreci; kreselleme, piyasa ekonomisi, sosyal devletin inie geiinin belirginlemesi ve geleneksel toplumsal gvenlik alarnn zayflamas gibi sosyal ve ekonomik dnm biimleriyle kesierek meydana gelmitir (Gkalp, 2007: 120). Bu akmann sonucu olarak, zorunlu g olgusu, g edenleri hedef alan kendine has toplumsal dlanma mekanizmalarn ve yoksullamay barndryordu demek mmkndr. Bu durumun ortaya kma koullarn derinlemesine tartmak iin Krtlerin ne koullarda kentleme olgusunu deneyimlediklerine bakmak icap eder. Krtler, Trkiyenin metropollerine on yllardr g dalgalaryla dhil olan dier kyl ynlarndan farkl bir durumda kentlemeyle yz yze kalmlard. Bu yzlemeyi biimlendiren faktrler neoliberalizmden treyen eitli sosyo-ekonomik dinamiklerden ok daha fazlasyd. Trkeden farkl bir dil konuan, kltrel olarak kayda deer farkllklar barndran ve zorunlu Krt gnn nitelii yznden Trkiye Devleti ile kurmu olduu iliki itibariyle politik olarak ykl bir ekilde metropollere gelen Krtlerin kentleme deneyimlerini farkllatran dinamiklerin yaratt sonular tartlmaldr. Bu balamda, Tahire Erman, Krtln mesele olma hallerine ilikin unu dile getirmitir: 1990 sonras byk ehirlere g eden Krtlerin ehirdeki toplumsal alara kabul edilmesinin zorluuna ek olarak, Krtler, toplumsal ve politik ayrmclklara maruz kalmlardr. Bunun sonucu olarak da genellikle en dezavantajl blgelerde, radikal eylemlere ve sosyal paralanmaya msait olan kendi komnitelerini yaratmlardr (Erman, 2001: 988). Ermann
iaret ettiine ek olarak, zorunlu g sonras dnem iinde Krtln mesele olma biimlerini belirleyen etkenlerin sadece makro sosyo-ekonomik deikenler olmadn ve Krt hareketinin bir aktr olarak etnik dayanma rgsnn srekliliini salayan politik zemin olarak kaldn hatrlamakta fayda var. Ermann belirtmi olduu toplumsal ve politik ayrmclklar konusu hakknda tartmak, Trklerin kafasndaki Krt alglama biimlerini grmek asndan faydal olacaktr. Cenk Saraolunun, zorunlu Krt g sonrasnda zmire g eden Krtlere ynelik zmirli orta-snf tarafndan gelitirilen rk sylemler zerine yapm olduu almada kullanlan dlayarak tanma (exclusive recognition) kavramn dn alyoruz. Gnlk yaam ierisindeki sosyal etkileimler zerinden Krtleri tanyan zmirli orta-snflarn gelitirmi olduu sylemsel ortaklklar be etiketleme/stereotip zerinden ekillenmitir. Krtler, fakirliklerinin sebebi olarak grlen eitimsizlikleri ve adabmuaeret kurallarndan bihaber olmalar yznden cahil-kltrsz, enformel sektrlerde alarak vergi vermezken kaak elektrik ve su kullandklar zerinden ksa yoldan zenginletikleri zerinden haksz kazan salayan, zmirlilerin yaamlarn artan su oranlaryla daha gvensiz hale getiren apartman hrszlklar ve tecavz gibi vakalara kartklar zerinden ehir yaamn mahveden, saylarnn kentte hzla artmasndan ve ok ocuk sahibi olmalar zerinden igalci ve 1990lar boyunca PKK ile Krtler arasndaki ba inkr eden devlet syleminin tedrici bir ekilde erimesiyle de blc olmalar zerinden kavranmlardr (Saraolu, 2008: 44-72). Saraolunun Krtler ile alakal yapm olduu bu almann orta-snf Trkler ile zmirdeki Krtler arasndaki toplumsal etkileimler zerinden ekillendiini dnecek olursak, Tuzla Tersaneler Blgesindeki Krt ve Trk iilerin arasndaki etkileimlerinin Saraolunun emas ile hem farkllklar hem de benzerlikler tamas artc olmamaldr. Sregelen silahl atmann Trkiyenin en nemli gndem maddelerinden birini oluturduu bir aralkta gerekleen zorunlu Krt gnn, etnik ve kltrel tabanda ayrmc karaktere sahip sylem ve pratiklerden azade bir ekilde gereklemediini sylemek mmkndr. Krtlerin gndelik yaamnn neredeyse her vehesinde karlarna kan ayrmclk rneklerinin nasl bir etnik/ulusal reaksiyon yaratt konusuna imdilik girmeyerek, bu konuyu tm ayrntlar ve rnekleriyle Tuzla Tersaneler Blgesi zelinde tartmay gerekli gryoruz. V. Krt Yoksulluunu Tartmak Bugn sosyal bilimler literatrnde yoksulluun zerinde btnyle uzlalabilmi, eksiksiz bir tanm bulunmamaktadr (enses, 2001: 62). Daha da nemlisi, yoksulluun lmne ilikin ne srlen kstaslar, analiz metotlar vb. aralar, olguyu analiz edenin iinden konutuu ideolojik ve snfsal balamlarn uzantsdr. Baka herhangi bir konuda geerli olabilecei gibi, yoksulluk ve bilhassa kent yoksulluu aratrmalarnda da gzlemcinin bak, gzleneni deitirmeye devam etmektedir diyebiliriz. Krtler ve yoksulluk gibi bir aratrma balnda ise tarif edilen bu gzlemci-gzlenen ilikisi fazlasyla belirleyicidir.
149
150
Tm bu sz edilen engeller nedeniyle bu alanda srdrlecek aratrmalarn, saysal verilerden ok aratrmacnn, znel olarak nitelendirilmesi gereken kendi gzlemlerine dayanmas bir zorunluluk olarak karmza kmaktadr. rnein stanbulda ikamet eden Krt nfusun yzdelik dilimler halinde blmlenmi gelir dalm tablolarn bir takm saha aratrmalar ve Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan yaynlanan ve etnik kken fark gzetmeyen hanehalk anket verilerinden yararlanarak elde etmek mmkn olsa da, bu bilgi kmesi de eninde sonunda nesnel gereklii yeterince salkl bir biimde yanstamayacaktr. Dolaysyla, Fikret ensesin yoksulluk izgisi uygulamasndan kaynaklanan sakncalar ortadan kaldrmak amacyla gelitirilen yaklamlar arasnda altn izdii k yolu nerileri, Krtler ve yoksulluk balnda da ilevsel hale gelebilir: Baz almalar, yoksulluun grnr olduu yaklamn benimseyerek yoksulluk izgisi belirlemenin gereksiz olduuna iaret etmektedir. Bu yaklama gre, hibir ek aratrma ve lme abasna gerek kalmakszn kimi toplum kesimlerinin salt yaam konum ve biimlerini gzlemleyerek yoksul olduklar sonucuna varlabilir. rnein Kenya iin yaplan bir almada bakent Nairobide nfusun yarsnn temel altyapdan, kamu hizmetlerinden ve yasal dayanaktan yoksun kalm yoksul alanlarda yaad ve baz kentsel alanlarda yoksulluun fazlasyla grnr olduu sonucuna varlmaktadr. (enses, 2001: 87) Yine ayn balk altnda ensesin bizi daha ok ilgilendiren uyars, metodolojik saplantlarn yoksulluk konusunda bilgi teleyici bir potansiyele sahip olabilecei yolundadr. Yoksulluk, birok lkede belirli blge ve yerleim yerlerinde ayrntl lm abalarn gerektirmeyecek dzeyde gzler nndedir. [lm konusundaki] abalarn bizi, zellikle az gelimi lkelerde her zaman daha kesin bulgulara ulatramamas bir yana, ilginin yoksulluun nedenleri ve zm yollarndan giderek teknik lm yntemlerine kaymas tehlikesiyle kar karya brakt sylenebilir.. (enses, 2001: 107) ensesin yapm olduu bu uyary dikkate alarak, Trkiyede yaayan Krt nfusa ilikin elimizdeki az saydaki bilgi kaynana ynelik eletirel bir perspektif gelitirilecektir. zellikle son yllarda says artan ve eitlenen bu aratrmalar arasnda KONDA tarafndan 2006 ylnda Milliyet Gazetecilik A.. iin Trkiye apnda seilen rneklem zerinden gerekletirilen Biz Kimiz?/Toplumsal Yap Aratrmas (KONDA, 2006) balkl alma ile 2008 ylnda gerekletirilen Biz Kimiz?/Hayat Tarzlar Aratrmas (KONDA, 2008) balkl almalarn adn anmakta yarar var. Aratrmalarn sonularnn ve aratrmaclarn olguya dair analizlerinin gnlk gazetelerde yaynlanarak kamuoyunda tartlmaya almas, bu iki aratrmay nemli klan zelliklerinden biridir. Biz de bu yaz erevesinde, Trkiyedeki Krt nfusa ilikin btnlkl bir resim
ortaya koyabilmek amacyla KONDAnn salam olduu veriler zerinden Krt nfusun Trkiyede toplumsal hiyeraride yer ald konuma dair aktarlanlarn eletirisini yapmay elzem gryoruz. KONDA tarafndan gerekletirilen her iki aratrmann, Trkiyede yaayan Krt toplumuyla ilgili bize salad demografik verilerin kesin olmaktan uzak olduklarn, ancak dier yandan sahaya ilikin resmi veriler elde edilinceye kadar, yapacamz gzlemler iin yle ya da byle nesnele yakn bir zemin oluturabileceini dnyoruz. Dolaysyla bu verilerin kullanm ve yine bu verilerden yararlanarak farkl veri setlerinin oluturulmasndan doan sorunlar, Trkiyede Krtlerle ilgili aratrma yapma konusunda karlalan engeller hanesine kaydediyoruz. KONDA tarafndan gerekletirilen her iki aratrmada da Trkiyedeki Krt nfusun gerekte ne kadar olduu sorusuna yant aranarak, 2006 iin yl ortas tahmini 11 milyon 445 bin (Krt + Zaza nfusu - Trkiye nfusunun %15,68i) rakamna ulalmtr (KONDA, 2006: 17). Trkiyede yaayan Krtlerin hanehalk gelirleri baznda hangi gelir dilimine dhil olduklar ve nfuslarn gsteren yukardaki tabloda, Krtlere ilikin ortaya konan oranlarn dikkat ekici yan, Krt nfusun hlihazrda %68inin orta gelir grubunun altnda bulunuyor oluudur. Ayn aratrmada Trkiyede yaayan toplam tahmini Krt nfusa ilikin verilen 11.445.000 rakamn temel alarak oluturduumuz aadaki tablo ise, her bir gelir dilimine denk den Krt nfusu vermektedir. Ge lir da l m na gre blmlenmi Krt nfusu
Krtler (Trkiye) Oran Nfus En yoksul dilim 23,8 2.723.910 2. gelir Dilimi 44,1 5.047.245 Orta gelir Dilimi 22,7 2.598.015 4. gelir dilimi 8,2 938.490 En yksek Toplam gelir dilimi 1,2 137.340 100 11.445.000
151
Kaynak: KONDA, 2006: Tablo 14.
Tabloya yansyan verilerden en alt iki gelir dilimine denk gelen nfusun toplamn hesapladmzda, Trkiyede yaayan Krtler arasnda 7.771.155 kiinin orta gelir diliminin altnda bir gelir sahip olduunu, dolaysyla formel olarak yoksul kabul edilebileceklerini belirtmemiz gerekir. Biz Kimiz? Krtler (KONDA, 2008) balkl aratrmada ise Krtlerin Trkiyedeki yerleim blgelerine gre dalmna yer veriliyor. Buna gre Trkiyede Krt nfusun %17,5i stanbulda ikamet ederken, stanbul nfusunun %14,8ini Krtlerin oluturduu vurgulanyor. Aratrmann sonularna gre verilen bu oran, stanbulda ikamet eden Krt nfusun saysnn 1,9 milyon rakamna tekabl ettiini ne srmektedir. Biz bu makale balamnda bu rakamn 2 milyon olarak kabul edilmesinin metodolojik bakmndan byk bir sorun yaratmayacan dnmekteyiz. Dolaysyla, KONDAnn 2006 ylnda yaynlanan aratrmasnda verilen Krt nfusun gelir dalm oranlarn temel alarak, stanbuldaki Krtlerin gelir dalmna oranl nfuslarna
152
ilikin aadaki tabloyu elde etmi olduk. Tm verilerinin tahmini olmakla beraber, imdilik elimizdeki nesnel olana en yakn veriler olduklarn kabul ettiimiz koulda, bu tablodan elde ettiimiz en nemli sonu, orta gelir diliminin altnda yer alan stanbullu Krt nfusun saysnn 1,5 milyona yaklatdr (net 1.358.000). Gelir dalmna gre blmlenmi stanbulda yaayan Krt nfus
Krtler (stanbul) Oran Nfus En yoksul dilim 23,8 476.000 2. gelir Dilimi 44,1 882.000 Orta gelir Dilimi 22,7 454.000 4. gelir dilimi 8,2 938.490 En yksek Toplam gelir dilimi 1,2 164.000 100 2.000.000
Sonu olarak btnc bir gzlem dzeyinde, 1990lar ve sonrasnda g etmi olan Krt nfusun her nerede olurlarsa olsunlar, yerletikleri kentlerin yoksul kesimlerine eklemlendiklerini ve burada, olduka az saydaki seenekler dhilinde kurulan kente tutunum stratejileri iinde en ksa yoldan enformel sektrlere yneldikleri yolunda fikir yrtlebilir. Krt yoksulluu yapsallamtr derken yaslanlan zemin, Krtlerin sava srecinde ok hzl ve savunmasz bir biimde dhil olduklar yapnn, eitsiz gelime yasalarnn geerli olduu kapitalist retim ilikilerinin neo-liberal aamasyken zorunlu Krt gnn gereklemi olmasdr. VII. Sonu Trkiye Krtlerinin neoliberalizmi deneyimleme servenlerinin, Krt hareketinin ykselmesi sonrasnda ortaya kan zorunlu Krt gne paralel bir ekilde ortaya kmas, Krt emeki ynlarnn Trkiye metropollerinde hzl bir ekilde akn etmesiyle sonulanmtr. Ortaya kma sebepleri itibariyle hegemonik mcadeleyle alakal olan bu g sreci, gn nitelii itibariyle zorla g ettirilen Krtlerin politik konumlanma asndan Trkiye Devleti kartl zerinden ekillenmesine sebep olmutur. Bu g dalgasnn niteliinde bulunan mlkszleme gibi olgular ile neoliberalizmin toplumsal dayanma alarn neredeyse tkettii bir dnemde bu gn gereklemi olmas, nceki g dalgalarna benzemeyen bir g biimini Trkiye metropollerine ve Krt Blgesindeki illere yoksulluk sarmalna tamtr. Tm bu gelimelerin yaratt nemli sonulardan bir tanesi, milyonlarca Krdn Trkiye metropollerinde ii snfnn en fazla ezilen kesimleri arasnda yer almaya balam olmasdr. Tuzla Tersaneler Blgesini inceleme amacmz, u ana kadar yaplan teorik ve ampirik tartmalar bir vaka analizi zerinden deerlendirmektir. Bu yzden, Krt tersane iileri ile yapm olduumuz derinlemesine grmeler zerinden, ikincil kaynaklarn pek deinmedikleri ve Krtlere dair ciddi nem arzeden toplumsal olgulara Tuzla Tersaneler Blgesi merceinden bakmann verimli olacana kuku yoktur.
NC BLM22 Giri: Neden Tuzla Tersaneler Blgesi? Tuzla Tersaneler Blgesi, neoliberalizmin ortaya kard taeronlama, esnek retim, kayt d retim, snf mcadelesinin engellenme halleri, zorunlu Krt gnn sermaye asndan sonular balamnda etnik i blm gibi Trkiye metropollerindeki i sahalarnda sklkla rastlanan olgularn btnleik bir ekilde incelenmesine frsat vermektedir. Tuzladaki meknsal durum yznden, iiler arasndaki etkileimlerin had safhada olmas ve ii snfnn en ezilen kesimlerini temsili asndan dier i alanlarna kyasla daha net fotoraflar ekilmesini mmkn klmaktadr. Ek olarak, Tuzlada devletin ve sermaye gruplarnn var olma ekillerinin de, hegemonik mcadelenin nasl evrildiini grmek asndan bir zemin oluturduu sylenebilir. I. Tuzla Tersaneler Blgesini Tanmak Tuzla Tersaneler Blgesini tanmaya ve anlamaya yardmc olabilecek birka sual ile balamak gerekirse u sorular yneltmek zihin ac olacaktr: Tuzlann tarihesine baktmzda, bu corafi alann ekillenmesinde rol oynayan ve krlma noktalar olarak adlandrlabilecek uygulamalar nasl ortaya kmtr? Tuzlann bugnk gemi ina sektrnn merkezi haline gelmesinin sebeplerini anlamaya alrken, bu alann bina edilmesinde kapitalist devletin rol nedir? cinayetlerinin esas kayna olduunu iddia ettiimiz zamansal ve meknsal darlk meselesinin Tuzla Tersaneler Blgesine ne eit etkilerinden bahsedilebilir? Post-fordist retim ilikileri ve neoliberalizm, hem Tuzla sermayesinin hem de tersaneler blgesindeki emek rgtlenmesinin ehrelerini nasl belirlemektedir? Ve son olarak, Tuzlann gncel durumunda sermaye ve devlet ilikilerinin net bir ekilde ortaya konabildii durumu nasl sorunsallatrmak gerekmektedir? Bu sorular aklmzda tutarken, bu blmn esas amacnn, sonrasnda detayl bir ekilde tartacamz taeronlama, i cinayetleri, Tuzlada snf mcadelesi ve Krtln Tuzlada mesele olma halleri gibi konular daha anlalr klacak bir zemin yaratmak olduunu belirtmeliyiz. Tuzlann, stanbulun nfusu en hzl byyen ilelerinden biri olmasnn arkasnda yatan esas faktr, tersanelere ek olarak, deri ve demir elik gibi farkl sanayi kollarnn bu blgede yer almasdr. Tm bu farkl i kollarn bnyesinde barndran Tuzla lesinin, bu haliyle byk bir sanayi havzas te-
153
22- almamzn bu blmnn hazrlanmas iin oluturulan aratrma grubu, Tuzla Tersaneler Blgesinde arlkl olarak Krt iilerlerden oluan 20 tersane iisiyle derinlemesine grmeler yapmtr. Bu grmeler 16 Ekim - 9 Eyll 2008 tarihleri arasnda, grlen iilerin tercihlerine gre Krte veya Trke yaplmtr. rneklemimiz ierisinde yer alan iilerden yars, Tuzlada sendikal faaliyetler yrten ve/veya politik kurumlarla dorudan ya da dolayl bir ekilde ba olan iilerden olumaktadr. Grme mekan ise grlen iinin tercihine gre belirlenmi olup; arlkl olarak bekar evlerinde ve kahvehanelerde, kalan grmeler ise sendikalarda gereklemitir. almamz esasnda iilerin gerek isimleri sakl tutulacandan tr, grme kaytlarndan alnan alntlar iin grme sras esasnda yapm olduumuz isimlendirmeye gre referans verilecektir (rn: Grme, IV).
154
kil ettii sylenebilir. Tuzla tersanesinin havzadaki en nemli sanayi kolu olmasnn arkasnda yatan neden, 22 Eyll 1969 tarihinde Bakanlar Kurulunun 6/12421 sayl karar sonrasnda gelien srete, Trkiye gemi ina sanayinin %90 gibi yksek bir oranla Tuzlada younlamasdr. Bu kararn pratikte etkisini gstermeye balamasndan nce; gemi ina, tamir ve bakm daha ok Hali, Tophane, stinye, Beykoz ve dier yerlerde gereklemekteydi. Eyll 1969 tarihli karar, 1980lerde tam olarak uygulanmaya konduunda bahsi geen Tuzla dndaki tersaneler de Tuzlaya tanmaya balad (Akdemir, 2008). Devletin planlad ve uygulamaya soktuu Dou Marmara Blgesi Plan kapsamnda, tersanelerin tanmasnn amac stanbulun dousunda byk bir endstri blgesinin kurulmas, bununla da belirtilen sanayi kolunun daha hzl ve verimli hale getirilmesidir. Bu yaznn ilk blmnde sklkla kullanlan kapitalist devlet tabirinin Tuzla zelinde ifade ettii anlam, Tuzlann kurulmasnda ve reglasyonunda devletin sahip olduu roln ortaya konmu olmasndan da anlalaca gibi olduka somuttur. Bu iddiay Tuzlann tarihesine eilerek desteklemek mmkndr. Bu noktada, Tuzla 1980lere kadar sadece bir sayfiye alan iken zamanla stanbulun merkezinden karlan retim birimlerinin topland bir sanayi blgesi haline gelirken devletin roln azmsamak mmkn deildir. Tahmin edilebilecei zere, bu durum Tuzlada yaayan nfusun demografik ve snfsal yapsnn deimesine de neden olmutur. Sadece gemi ina sanayi deil, bu retim alan iin gerekli olan yan sanayi ve dier organize sanayi iletmelerinin de eklenmesiyle, Tuzla, devasa bir retim tesisine dnmtr. Tahmin edilebilecei zere, Tuzlann kaderi esas olarak Trkiyedeki gemi ina sanayinin geirdii dnme paralel bir ekilde deimitir. Bu dnmleri anlayabilmek iin, kapitalist devletin -Jessopn belirttii izgide- mdahil olduu nemli krlma noktasna odaklanmak, Tuzlann hikyesini anlamak iin faydal olacaktr. Bu krlma noktalarndan birincisi, evvelden Tuzlada yerleik olmayan tersanelerin Tuzlaya kendi iradeleri dnda tanmalar, yan sanayisi ve iileri de kapsayacak ekilde tek bir blgede toplanmalarn salayan dzenlemelerdir. kinci krlma noktas, karlan Bakanlar Kurulu kararyla armatrlere her yl kullanlmak zere bir miktar fon salanmasyla alakal karardr.23 1970lerin ikinci yarsnda uygulanmaya balayan bu devlet destei, neoliberal dnemde de srmtr (Akdemir, 2008: 143). Devletin sermaye gruplar ile yapm olduu ibirliinin en bariz bir ekilde grlebildii alanlardan birini Tuzla Tersaneleri oluturmaktadr. nc krlma noktas ise, neoliberalizm araclyla uluslararas hale gelen sermaye ve emek blmnn Trkiyedeki yansmalarndan biridir. Birlemi Milletlere bal bir kurum olan Uluslararas Denizcilik rgtnn (International Maritime Organization) uluslararas gemi dolamn standartlatrmak amacyla ald karar erevesinde ortaya kan yeni gemi inas pazaryla, emek-youn olan bu sektrn nc dnya lkelerine devirilmesi sonrasnda, Tuzlaya da hatr saylr oranda bir pazar pay dmtr. Ayrntlayacak olursak, 2005 yl ierisinde 15 ya stnde olan gemilerin sefer-
ler yapmas yasaklanm ve bu dzenleme tek cidarl olan gemilerin 2015 ylnda ayn yasak kapsamna alnacak olmasyla da daha da itah kabartc bir hale brnmtr (Odman, 2008). Bu noktada, Trkiyenin payna den gemi ina pastasn belirleyen parametre, Avrupada ii cretlerinin pahal olmas ve aksine Trkiyede ucuz igcnn bulunmasdr. Bu minvalde, sermayenin Kuzey Amerika ve Bat Avrupa blgelerinden emein ucuz olduu lkelere aktarlmas manasna gelen ve David Harvey tarafndan ne srm olan esnek birikim kavramnn en bariz rneklerinden birine ahitlik ettiimizi syleyebiliriz. Tuzla burjuvazisinin alan bu pazardan pay kapmak noktasnda ne kadar agzl olduunu anlamak iin, Trkiyede gemi ina sanayisinin dnya geneline gre byme hzlarna bakmak kfi olacaktr. 2003 ylndan bu yana dnya gemi ina sanayi yzde 89 byme gsterirken, Trkiyede bu oran yzde 360dr. Trkiyedeki tersaneler 2002 ylnda dnya sralamasnda 23. srada iken, 2007 ylnda 4. sraya ykselmitir (SGB, 2008: 9). statistiksel olarak ifade ettiinden ok daha fazla soruya cevap verme potansiyeli olan bu ar hzl byme grafiinin zerinde dikkatle durmak gerekiyor. Tuzlada 1992 ylndan bu yana yaanan 100 aan sayda i cinayetini tetikleyen en nemli faktrler; i gvenliine yatrm yapmayan, taeronluk sistemiyle ii cretlerini minimum dzeye indiren, para ba alma sistemi yznden srekli bir zaman skmasn iilere dayatan, art deer hrsndan mteekkil kapitalist byme itkisinin Tuzladaki yansmalaryla ekillenmitir. Bu noktada, kapitalist devletin giriimleri sonucunda onlarca yl nce Tuzlada younlatrlan gemi ina sektrnn maddi kapasitesinin son byme dalgalarna kar ne kadar krlgan ve yetersiz olduunu incelemeye bu faktrleri analiz ederek balanabilir. Tuzla Tersaneler Blgesindeki mekn skmasn anlamak amacyla Tuzla tersanelerinin meknsal yapsn dnyadaki dier benzer rnekleriyle karlatrmak zihin ac olacaktr. Tuzla Tersaneler Blgesinde tersanecilik faaliyeti gsterilen tersanelerin alanlar 2126m2 ile 196.376m2 arasnda deiirken, dnya gemi ina sanayisi sralamasnda ilk te yer alan Gney Korede sadece bir tersanenin kaplad alan 500 bin metrekare olduu alt izilmesi gereken bir gerektir (SGB, 2008).24 Bu karlatrmann Tuzla zelinde ortaya koyduu ok net bir sonu vardr: retimin dar alanda younlamas. Farkl bir ifadeyle, alnan siparilerin boyutlar dikkate alndnda, Tuzla Tersaneler Blgesinin kapasitesi haddinden olduka fazla bir ekilde alarak, bariz bir ekilde retim iin mekn skmasnn yaanmasna yol amaktadr. Bu durumun ne kadar yakc olduunu, Gemi na Sanayicileri Birlii25 Bakan Murat Bayrakn, Meclis Aratrma Komisyonuna aktardklar zerinden anlamaya alacak olursak; 1980li yllarda hazrlanan proje-
155
23- Bu karar, 7/9245 sayl olup, Gemi na, Gemi Satn Alma, Tersane Kurma ve Gelitirme Fonu (GSAT) olarak resmilemitir. 24- Bu karlatrma, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl (2008) Tersaneler ve Tuzla Gerei, Haziran 2008 Ankara, raporundan alnmtr. 25- GSBR, Tuzladaki tersane sahibi sermayedarlarn kurmu olduu bir organizasyondur.
156
lerin imdiki kapasiteyi tamak konusunda bariz bir ekilde yetersiz kald ve meknsal darln ciddi bir sorun tekil ettii bizzat Tuzla burjuvazisi tarafndan dile getirilmektedir26 (TBMM, 2008: 5). Yani Tuzla Tersaneler Blgesindeki i cinayetlerine sebep olan mekanizmalarn bir blm, ancak meknsal adan Tuzlann oluum srecindeki arpklklara baklarak anlalabilir. Tuzladaki tersane sahipleri ile Trkiye Devleti arasndaki ilikiye bakldnda, i hukukunun an be an inendii Tuzla Tersaneler Blgesinde hukuksuzluun korunabilmesini salayan faktrleri grmek daha da kolaylaacaktr. Yardmc ve Trkter tersanelerinin sahibi olan Yardmc Ailesi AKPden bir milletvekili karmken, Desan Tersanesinin sahibi olan Cengiz Kaptanolu ise bir nceki dnemde AKP milletvekilliiyle Milli Savunma Komisyonu Bakanl yapmtr (Akdemir ve Odman, 2008). Dier yandan, MHPden milletvekili seilen Ali Torlakn da tersane sahibi olduunu not dmek gerekmektedir. Tuzla sermayedarlarnn devlet ile kurmu olduu dolayl balar bir yana braklsa bile, Tuzla sermayesinin devlet ricalinde temsil edildiine dair bir iddiada bulunmak mmkndr. Btn kayt dl ve hukuksuzluu ile Tuzlada sregelen rejimin, birtakm tersanelerin ksa sreli kapatlmas dnda bir mdahale olmadan srebilmesinin ardnda yatan sebepleri sermaye ile devlet arasndaki ilikilerden bamsz bir ekilde anlamak ok zordur. Tuzla zelinde hkmet ile burjuvazinin bu kadar i ie gemiliinin yol at sonular tartmak amacyla; devlet, snf mcadelesi ve burjuvazinin etkileimlerini gzlemleme frsat veren i cinayetleri sonras baz tersanelerin kapatlmas meselesini ayrntl bir ekilde tartmak faydal olacaktr. Tuzla Tersaneler Blgesinde, art arda yaanan ve ana akm medyann da gndeme tad i cinayetleri meselesinde, devletin baz tersaneleri belli bir sreliine kapatma hamlesini konumlandrmak gerekmektedir? Nitekim Mays 2008den itibaren srasyla Selah Tersanesi, Selahattin Aslan ve Nuh stanbul tersaneleri stanbul Valilii tarafndan 5 gn sreliine kapatldn hatrlamakta fayda var.27 Dz bir okuma yaplacak olursa, bu kapatma cezalar gerekli i koullarnn salanmamas yznden yaanan hukuksuzluun giderilmesi iin devletin uygulad cezai bir tedbirdir. Lakin bu dz okumay yapmak yerine, bu meselenin snf mcadelesi dinamikleriyle birlikte okunmas durumunda, bu kapatmalarn hi de ilk bakta grnd kadar hukuki bir sre ile sonu almaya ynelik olmadn anlamak mmkndr. Bu yeniden okumay yapmadan nce, i cinayetlerinin nedenlerini anlamak gerekirse; meselenin kayna, yapsal-meknsal yetersizlikler yuma ierisinde, kapitalist retim ilikilerinin iinden treyen rekabet olgusuna paralel bir ekilde ortaya kan hzl retim yapma zorunluluuyla yine kapitalizmin znde var olan art deer retimine ket vurmamak iin i gvenliine yatrm yapmama tercihinden ileri gelmektedir. Daha geni bir balamda anlamaya alacak olursak: Kapitalizmin liberal uranda, devlet, dolam alanndaki ve deiim ilikileri balamndaki btn atmalar zerek, kapitalist retimden treyen elikilerin stesinden
gelmeye alr. Liberal kapitalist devlet, bu nedenle, bir yanda eitlik ve zgrlk ilkelerini desteklemeye alrken; bir yanda bu ilkelerin pratikte uygulanmasn hi durmadan sekteye uratr; burada ama, retim ilikilerinin zndeki ana elikinin durmakszn yaratt elikilerin stesinden gelmektir (Ylmaz, 2008: 166). Bu tespitin Tuzla meselesi zelinde nasl hakllk kazandn anlamak iin, devletin tersane kapatma hamlesiyle Tuzlada yrtlen snf mcadelesine nasl ket vurulduuna, dier yandan da kapitalist ilikilerin dourduu elikilerini grnmez kldna bakmak gerekmektedir. Kapitalist devletin tersane kapatma hamlesinin birinci sonucu, Tuzla Tersaneler Blgesinde ii snf mcadelesi veren Liman Tersane Gemi Yapm ve Onarm ileri Sendikas (Limter-), Tersane ileri Birlii Dernei (TBDER) ve dier rgtl yaplarn yrtm olduu mcadelenin Tuzla sermayesinin etkin saldrlarna hedef olduklardr. yle ki, Selah Tersanesinin 5 gn sreliine kapatlmas dolaysyla iveren rgt GSBR, Gemi Mhendisleri Odas ve Dok Gemi-i ortaklaa bir eylem yaparak, tersanelerin kapatlmasn protesto eden bir eylem dzenlemekte herhangi bir beis grmemilerdir. Ancak eylemdeki nemli detay, eyleme katlanlarn atklar pankartta ve srekli dillendirdikleri sloganlarda grnr olmaktadr: Limter- sana Tuzlada mama yok (Ntvmsnbc, 2008). Bu eylemin amac, tersane kapatmalarn, snf mcadelesi yznden ortaya kan ve iilerin yevmiyelerinin kesilmesiyle sonulanan bir sre olarak kavratma ve snf mcadelesine iilerin verdii destei asgariye indirme abasdr. Devletin tersane kapatmalar ile snf mcadelesine verdii zarar daha geni bir balamda ele almak iin, Micheal Burawoyun yeni despotizm olarak tanmlad ve gelimi kapitalist sisteme zg bu tahakkm biiminin emek sreleri zerine etkisini inceledii fabrika rejimleri ile alakal kavramsallatrmasn incelemekte fayda var. Tersane kapatmalarna ve Tuzla Tersaneler Blgesinin Yalovaya tanma durumlarna binaen, iileri snf mcadelesine dhil olmaktan alkoyabilecek bir isizlik tehdidi dolama sokulmasnn hegemonik despotizm ile olan balantsn kurmak mmkndr. Burawoyun despotizm olarak tanmlad erken dnem kapitalist sistemde, iiler iten atlma korkusuyla kolektif hareket edemeyip bireysel karlarna ynelirken, hegemonik despotizm olarak adlandrd gelimi kapitalist sistem dhilinde yeniden ve farkl biimde tahakkm sistemi sermayenin farkl alanlara ka, i alann kapatlmas ve yatrmszlk gibi kanallar zerinden kurulmaktadr (Burawoy, 1983). cinayetleri konusunda savunma pozisyonuna geen Tuzla sermayedarlarnn, iiler zerinde kurduklar he-
157
26- Daha ayrntl bir ekilde belirtmek gerekirse, Murat Bayrak: Tersane projelerinin 1980li yllarda hazrlandn, o zamann artlarna gre onaylanan projelerin bugnk artlara uymasnn zor olduunu, zamannda tersane alanlar planlanrken 3000-5000 DWTlik (deadweight tonnage) gemiler yaplacak ekilde planlandn, imdi ise 180.000 DWTye kadar gemiler yapldn, 2000li yllardan nce ylda sadece 1-2 gemi suya indirilirken imdi 150 gemi indirildiini, son 6 yllk srete Trkiyenin gemi ina sanayinde byk bir patlama yaandn, bu duruma i sahipleri, alanlar ve mfettilerin ardn, tm tersanelerin u anda %80 kapasite ile altn dile getirmitir (TBMM, 2008: 5). 27- Limter- tersanelerin kapatlmasnn hem lmleri gizlediini hem de iileri isizlikle tehdit etmek amacyla kullanld iin kar kmaktadr: http://www.limteris.com/haber/haber_detay.asp?haberID=311
158
gemonik despotizm, ekonomik byme ve istihdam salama sylemi zerinden vcuda gelerek bir tehdit algs yaratmaktadr. Sermaye ile devlet arasndaki ilikinin berraklat bu noktada, Meclis Tuzla Komisyonu Szcs, AKPli Fuat Bolun yapm olduu aklamada, Tuzla tersanelerindeki mekn skmas zerinden yeni tersanelerin baka blgelere kaydrlmas gerektii yolunda syledii szlerini (Sendika.org, 22.05.2008), Burawoyun iaret ettii sermaye ka tehdidinin bir rnei olarak grmek zor olmasa gerektir. Bu ve benzeri aklamalarn Limter-in eylem kararlar almasndan hemen sonra gelmesi ise sermaye ka tehdidi ile yani iileri isiz kalma korkusuyla terbiye etme gayretleri olarak okunmaldr. Son dnemde kapitalizmin yeni bir kresel kriz dalgasna girmi olduu dnld vakit bu tehtidin etki dzeyi hakknda da fikir sahibi olmak kolaylaacaktr. Tuzla Tersaneler Blgesi meselesini, kapitalist devletin rol balamnda tarttktan sonra, 2002 sonras tersanelerde oluan i younluunun getirdii dier bir sonu olan istihdam edilen ii saysndaki art konusunu ele alnabilir. Mays 2008 tarihi temel alndnda, Tuzla Tersaneler Blgesinde resmi olarak 34.500 ii bulunmaktadr ve yan sanayi ile fason retimi de eklediimizde 100.000 saysna ulaabiliriz (SGB, 2008: 6). Tuzla Tersaneler Blgesinde artan ilere paralel bir ekilde byyen ii says sonrasnda ortaya nasl bir i rgtlenmesi ve i hiyerarisi kt konusunu incelemek gerekmektedir. Bir soruyla balanacak olursa, Tuzla Tersaneler Blgesi, esneklik olgusunu emein rgtlenmesi balamnda nasl deneyimlemektedir? David Harvey, post-Fordist dnemde ortaya kan yeni i organizasyonunu anlayabilmek iin ekirdek igc ile evresel igc kavramlarn nermektedir. ekirdek igc, tam zamanl alan, srekli statye sahip ve kurumun uzun vadeli gelecei iin merkezi nem tayan iileri kapsarken, evresel igc nosyonu ise ...ihtiya olduka istihdam edilenleri, sabit sreli szlemeyle alanlar, geici iileri, taeron iilerini... kapsamaktadr (Harvey, 1996: 173-74). Tuzla Tersaneler Blgesinde istihdam edilen ekirdek igc, mhendisleri, birou da taeronluk yapan sigortal alan ustabalar kapsarken, geriye kalan iilerin neredeyse hepsi herhangi bir i gvenliinden yoksun, kayt d alan taeron iilerini iermektedir. Farkl bir deyile, Tuzla Tersaneler Blgesi, istihdam biimi asndan kaytsz ve sigortasz bir ekilde alan, i cinayetlerine kurban gittiklerinde i hukuku erevesinde hesap sorulmasna imkn dahi tanmayan on binlerce iinin evresel igc olarak bulunduu bir havzadr.28 alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn hazrlam olduu raporda Tuzladaki sorunlarn genel hatlaryla ortaya kma sebepleri u ekilde formle edilmitir: Alan darl, fazla alma, i sal ve gvenlii tedbirlerinin yeterli olmay, kayt dlk, alt iverenlik sistemindeki problemler, iilerin mesleki eitimlerinin yetersizlii ve korunma kltrndeki eksiklikler (SGB, 2008: 3). Tuzla Tersaneler Blgesi meselesiyle ilgili yaplan bu tespitlerin bir ksmn amlamak, bir ksmn da rtmek maksadyla, bir sonraki blmde taeronluk sisteminin Tuzla meselesinde kapladn alan lmeye alarak, daha sonraki blmde ise detayl bir ekilde i cinayetlerinin sebeplerini analiz etmeyi gerekli grmekteyiz.
imdilik, ksaca i cinayetlerinin neden ortaya kt sorusuna bir cevap gelitirmek amacyla, ncelikle yapsal faktrleri ve bu faktrlerin tersane iisine yansmas bakmndan da bireysel nedenleri ayrt etmeyi neriyoruz. Yapsal etkenlerin, kapitalist retim ilikilerin iinden doan hzl retim yapma zorunluluu ile i gvenliine yatrm yapmama gibi dinamikler etrafnda ekillendii sylenebilir. Bu yapsal nedenlerin bireysel yansmalarn rneklemek gerekirse: uzun sre ve youn olarak almaktan kaynaklanan, insan biyolojisinin ve meknn son snrna kadar zorlanmasndan doan uykusuzluk, dikkatsizlik ve yorgunluk gibi psikolojik haller saylabilir (Akdemir ve Odman, 2008). Bu noktada, taeronluk sisteminin i cinayetlerini tetikledii argmann netletirecek olursak, taeron firmalarn kr maksimizasyonu amacyla en kalitesiz ekipmanlar aldklarnn, bizzat bu ekipmanlar satan firmalar tarafndan dile getirilmesine kant olarak sayabiliriz (Radikal, 23.06.2008). ilerle yapm olduumuz derinlemesine grmeler esnasnda, taeron firmann bireysel tedbirler iin salad ekipmanlarn ok abuk kullanlmaz hale gelmesinden dolay Tuzla merkezinden ahsi harcamalar yaparak bu sorunu gidermeye altklarn rendiimizi belirtmek, taeronluk sisteminin i gvenliini etkileme biimini anlamaya yardmc olabilir. Sonu olarak, hem yapsal hem de bireysel faktrler ekseninde ortaya kan i cinayetleri ve i kazalarn da kapsayan Tuzla Tersaneler Blgesi meselesini etraflca ele almak adna, nce taeronlama olgusunu daha sonra da i cinayetlerinin iiler zerinde yaratt sosyo-politik sonular tartmay gerekli grmekteyiz. II. Taeronlama Neoliberal tahakkm ile birlikte retim ilikilerinin organizasyonunda meydana gelen dnmlerden en nemlisi, taeronluk sistemi olarak bilinen ve i blmn azami dzeye karan, David Harveyin kavramsallatrd zere katlktan esneklike geitir. Tuzla balamnda taeronluun oturduu zemin olduka yaygn ve eitlidir: Tuzla Tersaneler Blgesinde taeronlar, iilerin vasf, cret ve gvence asndan da farkllatran montaj taeronu, kaynak taeronu, boru taeronu, boya/raspa taeronu, temizliki taeronu, elektrik taeronu, talama taeronu vb. i tanmlaryla/ alt-dallaryla anlrlar (Akdemir ve Odman, 2008). Herhangi bir ku-
159
28- gvenlii meselesi iin nemli grdmz bir detay sigorta irketlerinin tersaneleri fazla talep olmasna ramen sigortalamamasdr. En byk sigorta irketlerinden biri olan Aviva Sigorta Genel Mdr Ertan Fratn aklamas Tuzladaki durumu zetlemesi dolaysyla aynen aktaryoruz: Bildiiniz gibi u anda Tuzla tersaneler blgesi tarihinin en youn dnemini yayor. Bu sebeple bize youn bir ekilde birka yl nce sigorta talepleri geldi. Ancak en temel nokta, blgedeki i gvenlii konusuydu. Tersanelerde alan iilerin ok byk ksm tersanelerin alanlar deil, tersanelere taeron olarak i yapan kurumlarn personeliydi. Kurumsal kimlii olmayan, usta-ii mant ile ucuz yolla tersanelere i yapmaya alan kiilerden oluan bu gruplar, i gvenliinden tamamen uzaktrlar. Bugn o blgede alan iilerin saysn herhangi bir resmi kurumdan tespit ettirmeye kalksanz eminim her kurumdan baka baka rakamlar elde edersiniz. Bu da grntde byk yatrmlarn olduu tersanelerin arkasnda kurumsal kimlikten uzak gruplarn olduunun bir kantdr. Bu sebeple biz blgede iveren mali mesuliyet veya ferdi kaza sigortas teminatlarn verebilmek iin karmzda i gvenliine inanan, bu konuda risklerini ynetmek adna aksiyon alan bir kurum grmek isteriz. (Hrriyet Gazetesi, 26.05.2008)
160
rumda asl olan ii taeronlara yaptrmak hukuki manada bir su iken olduka dallanp budaklanm olan Tuzla Tersaneler Blgesindeki taeronluk sistemi iin bu kanun uygulanma manasnda bir geerlik tamamaktadr. Kanunu, alt iveren ilikisini tanmlarken, ikinci maddede unu dile getirmektedir: Bir iverenden, iyerinde yrtt mal veya hizmet retimine ilikin yardmc ilerinde veya asl iin bir blmnde iletmenin ve iin gerei ile teknolojik nedenlerle uzmanlk gerektiren ilerde i alan ve bu i iin grevlendirdii iilerini sadece bu iyerinde ald ite altran dier iveren ile i ald iveren arasnda kurulan ilikiye asl iveren-altiveren ilikisi denir (Akdemir, 2008: 92, vurgular yazara aittir). Bu yasaya bal kalarak ve bu yasann uygulanmadnn altn izerek, Tuzla Tersaneler Blgesi meselesini anlamak neredeyse imknsz olduundan, Tuzla zelinde yapacamz taeronluk tartmasn, ilki sermayenin taeronluk sisteminden nasl faydaland bakmndan, ikincisi de taeronluk olgusunun snf mcadelesine olan etkileri balamnda iki vehe zerinden ekillendirmek faydal olacaktr. Birincisi, ii cretlerinin drlmesinin salanmas ve dier bir deyile sermayedarlarn art deer retimini maksimize etmek iin taeronluk sisteminin fonksiyonel olarak kullanmasdr. rnekleyecek olursak, Tuzlada taeronluk sisteminin ihale usul ilemesi sayesinde taeronlar arasnda yaratlan rekabet zerinden sermaye sahipleri emek maliyetlerini ciddi oranda drmektedir. Tuzla Tersaneler Blgesinde 1000 ila 1500 arasnda, 3 ila 300 ii altran taeron firmalarn varln dndmzde sermayenin maliyetleri drmek konusunda ne kadar baarl olduu dnlebilir (Akdemir ve Odman, 2008). Bu rekabette avantajl konuma gemenin temel art, net bir ekilde, iilerin omuzlar zerinde ykselerek daha ksa srede daha dk maliyetlerde gemi ina etmek olarak tanmlanabilir. Taeronluk sisteminin, ii maliyetlerinin drlmesine ek olarak i gvenliine yatrm yapmama lksn de sermayedarlara vermesi dolaysyla ve bu ekilde i gvenlii maliyetlerini de drmesinden tr tercih sebebi olduu sylenebilir.29 kincisi ise, taeronluun emek tabanl rgtlenmeyi yani ii snf mcadelesini rekabet unsuruyla andrmas; hemehrilik, etnisite ve ailevi balar zerinden bir i rgtlenmesi kurarak, ii snfn dikey bir ekilde blmesidir. rneklemek gerekirse, Karadenizli veya Krt bir taeron, hemerilik balar zerinden kendi ekibini kurarak hem istihdam edilme biimini hem de ite sreklilik kazanma koullarn belirleyerek patron-ii ilikisini ters dz edip hemerilik veya ailevi balar zerinden emein rgtlenmesinin zeminini kaydrmaktadr. Bu ekilde, retim ilikileri zerinden tanmlanan snf kavramn, toplumun geleneksel balarn yeniden reterek emek rgtlenmesinin zeminini deitirmesi olarak dnlebilir. Ek olarak, rekabet olgusunun yalnzca sermayedarlar ve taeronlar arasnda deil, taeronluk sistemi araclyla iilerin de iine dt bir durum olarak ele alnmas gerekmektedir.
Mesela ben dikkat ediyorum, adam ta alyor. Taeron ii. Mesela o da ii. Ama yanndaki iinin tan alp, gtryor, o dier taeronun gzne girmek iin. Bu, ta motoruna taklan ta. Bylesi eyler de oluyor, dikkat ediyorum. Yani taeronundan ta istememek iin, ya ite ben falan yerden ta getirdim gibi. Yani patronun gzne girmek iin, ya falankes almyor, ya bu iyi alyor [manasnda].. (III. Grme) Grld zere, taeronluk sisteminin emein rgtlenmesine olan etkisi, bir yandan rekabet olgusunu iilerin gnlk alma pratiklerine sirayet ettirmi olmas balamnda, dier yandan da hemerilik gibi geleneksel toplumsal alara yaslanan ilikilerin bamllk dolaymnda yeniden retilmesinde yatar. Bu noktada, u soruyu sormak faydal olacaktr: Taeronluk sistemini Tuzla zelinde bu kadar yakc hale getiren nedir? Sorunun cevab taeronlarla Tuzla sermayesi arasndaki bamllk ilikisinde yatmakla beraber, taeronlarn tersane sahiplerinden aldklar ilerin net bir son teslim tarihinin olmas yznden zaman skmasnn ortaya kmasdr. Sipariin bir gn bile gecikmesi byk maliyetlere neden olduu iin, tersane sahibiyle yaplan szlemede sre konusunda anlalmas en nemli maddelerden biridir. Bamllk kavram kapsaml bir ekilde ifade edilecek olursa, tersanenin ald sipariin yetitirilme hzna, iin kalitesine, ayrca ii bizatihi elde etmeye (ihaleyi almaya) dair bir ilikiyi ifade etmektedir (Akdemir ve Odman, 2008). Bu bamllk ilikisine dayal olarak d taeronluk, yerleik taeronluk ve zm ortakl olarak snflandrlabilen taeronluk sistemi ierisinde bu adlandrmalar tersaneye olan bamllk derecesini belirlemektedir.30 Net bir son tarihle ve ksa sre iinde bitirilmesi gereken ileri tanmlamak iin kullandmz para ba kavramn netletirmek iin, bu retim eklinin iiler zerinde yaratm olduu etkiyi i cinayetlerine yol amas bakmndan incelemeyi nemli buluyoruz. Taeron ii acele i. Gtr alyor. Gtr ald iin ii hzlandryor. gvenlii kalmyor. Bask iilere oluyor. Diyecek bir hafta iinde bu geminin boyasn bitir. Adam mecburen bitirecek. Burada da iyi para kazanacak. Olan iiye olacak (XIII. Grme). Hakkrili Krt emekinin ak bir ekilde belirttii gibi, i yetitirmek adna iilerin omuzlarna yk bindirildii sylenebilir. Bu ykn, nceki blmlerde i cinayetlerine ve i kazalarna sebep olan yapsal faktrler arasnda kayda deer bir yer tuttuunun alt izilmelidir.
161
29- gvenlii ile alakal ekipmanlarn RMK gibi baz byk gemi ina irketlerinde taeronlar zerinden deil bilakis iinin bulunduu irket tarafndan karlandna dair bir bilgiyi iilerle yapm olduumuz derinlemesine grmeler esnasnda edindiimizi syleyebiliriz. 30- D taeronluk; tersanenin retim organizasyonunda srekli bir yeri olmayan ve iflas, iileme, ii sirklasyonun daha hzl gerekletii firmalardr. Yerleik ya da i taeronluk; tersanenin retim organizasyonunda srekli yeri olan ve tersane ile arasnda gven ve alkanlk gibi faktrlere dayal ilikilerin olduu taeron firmalardr. (Akdemir ve Odman, 2008; Akdemir, 2008).
162
Etnik, ailevi ve hemehrilik balarnn i alanna tanarak sosyo-ekonomik temelde yeniden retilmesinin esas sebeplerinden biri de, kesin bir son teslim tarihi olan para ba siparileri yetitirmek iin verimliliin arttrlmas noktasnda geleneksel toplumsal balarn arasallatrlmasdr. rnein, Krt ii, Karadenizli bir taeronla alrken istenen verimi yakalamakta zorlanmaktadr. Grme yaptmz iilerden biri, Krt taeronlarn ortaya kn ve bunun tersane sahiplerinin tarafndan nasl deerlendirildiini ve i bulma srecinde etnik dayanmann roln yle dile getirmitir: Kolaylk salanyor tabi, bunun zerine balar kurulmu. Bir ihtiya varsa, muhtemelen orada sohbet edersen birbirinizi tanma ans olsa imkn olur, ynlendirir. Yabancysan zaten bitti, ihtiya yok. Ama ite Douluysa devreye girer yani. Yardmc olmak ister. nk yaamtr kendisi o sreci, az ok destek kmak istiyor. Dedik ya o gn olmas, orda bir Krt potansiyel olumas, imdi patronlar da bunu fark etti. imdi bir Krt grubunun tepesine bir Karadenizli koysa hi olmaz, haliyle onun iinden birini koymas gerekti. Bakt ki ii yapyor, hani kar kazanacak ya, ondan sonra gtr balad, u ii sana veriyorum grubunla bitir. Patronun da istedii bir ey. Ve taeronlama bu ekilde olutu. Zaten yle balad, direkt taeronlama deil, gtrc olarak balad. Sen tersanede i almsn, bana vermisin, ben de dierine veriyorum, gtrcye veriyorum, drdnc el taerona kadar kmt. (VII. Grme). Buradan karacamz sonu, kapitalizmin neoliberal anda yaygnlaan taeronluk olgusu araclyla hlihazrdaki toplumsal dayanma alarna yaslanarak i verimini ve dolaysyla da iten elde ettii kr artrmaya yneldiidir. Bu durumun emein rgtlenme ekline yansmas ise hem taeronlarn hem de iilerin, i bulma ve bulunan ite sreklilik kazanma noktasnda geleneksel toplumsal ilikilerin dolaymnda kalma zorunluluunu ortaya karmasdr. Toparlamak gerekirse, bu blm ierisinde iki temel nokta zerinde durulduunu not debiliriz. Birinci nokta, Tuzla Tersanelerinde esnek retimin vcuda gelmi hallerinden biri olan taeronlamann, ii cretlerini drmek ve i gvenlii masraflarn taeronlarn zerine ykmak zerinden krlarn maksimize ederek taeronluk sistemini fonksiyonel olarak kullandklarna ilikindir. kinci nokta ise emein rgtlenmesini dikey olarak hemehrilik gibi geleneksel toplumsal alar araclyla kesen ve bunlar sosyo-ekonomik zeminde yeniden kuran hattr. Bu iki nemli faktrn retim ilikilerini ekillendirdii Tuzla Tersanelerinde, net bir son tarih usul alan tersanelerde emein son raddeye kadar smrlmesi, i kazalarnn ve cinayetlerinin olutuu balamn bahsi edilen bu iki hat iinden ekillendiini gstermektedir. Tam da bu noktada, taeronluk sisteminin etnik/ulusal kimlik ile kurmu olduu ilikiye dair bir soru ynelterek meselenin yalnzca neoliberal dnmn etkisinden ibaret olmadn ortaya koymak gerekmektedir. Neden Krt iiler ile Trk taeronlar arasnda i verimsizliiyle somutlanabilen bir
uyumsuzluk sz konusudur? Bu soruya verilecek cevap iki vehe zerinden ekillenebilir. lkini yerli yerine oturtmak iin Tuzla Tersaneler Blgesindeki iilerin Tuzlaya geldiklerinde beraberinde getirdikleri ve Tuzlada yeniden ekillenen etnik/ulusal kimlik alglamalarn gz nnde tutmak gerekmektedir. Nitekim neoliberalizmin Trkiyeyi kasp kavurduu tarihsel aralkta, Krt hareketi ve zorunlu g gibi mekanizmalarla ilikili bir ekilde belirli bir etnik kimlik ile donanm olarak Tuzlaya gelen, kltrel ve dil farkllklarn beraberinde getiren Krt ii ynlarndan bahsedilebilir. Dier taraftan, Krt hareketini bastrmak iin retilen Krt kart syleme devletin ideolojik aygtlar zerinden maruz kalm ve kalmakta olan Trk iilerinden sz etmek gerekmektedir. Bu yzden, i alanndaki uyumsuzluu temelsiz ve sadece sermayenin faydaland bir olgu olarak grmektense, Krt hareketinin kar-hegemonya mcadelesi ve Trkiye Devletinin bu hareketi bastrma sarmalnda oluan sosyo-politik balamda ele alnmas gerektii akllarda tutulmaldr. Yukarda yneltilen soruya ikinci olarak verilecek cevap, bizzat Tuzla Tersaneler Blgesinde alan Krt iilerin gndelik yaamlarnda belirginleen, Krtlere ynelik ayrmc pratik ve sylemleri konu edinen bir hat zerinde ekillenebilir. Lakin bu konuya odaklanmadan nce, Tuzla Tersaneler Blgesinde 1992 ylndan bu yana yaanmakta olan ve says 120ye ulam olan i cinayetlerinin, iiler zerinde yaratt etkiler balamnda tartmay uygun gryoruz. III. Cinayetleri ve lmn Normallemesi kazalarnn, direkt olarak kapitalist retim ilikilerine ikin olan, sermayedarlarn elde ettikleri kr maksimize etmek suretiyle zeminini hazrladklar taeronluk sisteminin sonucu oluan gvenliksiz alma koullaryla olan ilikisi bir nceki blmde detayl bir ekilde incelenmitir. Eksik kalan nokta ise, sebepleri ortaya konan i cinayetleri fenomeninin iiler zerindeki etkilerin ve ii dayanmas ekseninde yaratt sonularn henz tartlmam olmasdr. Bu blmde yantlanmak zere birka kilit soru ynelterek balamak zihin ac olacaktr: cinayetlerinin sebepleri iiler tarafndan nasl kavranmaktadr? ahit olduklar veya duyduklar i cinayetlerine ve i kazalarna kar gelitirilen tavrlar hakknda ne sylenebilir? lm olgusu Tuzla Tersanelerinde ne kadar normallemitir? Hatrlyorum, Trkter tersanesinde bir kaza oldu, arkadamzn cesedi yan bamzda, be metre kadar yanmzda alyorlard... lmne sebebiyet veren onun amcasyd. Ama bu ciddi anlamda
163
33- gvenlii ile alakal ekipmanlarn RMK gibi baz byk gemi ina irketlerinde taeronlar zerinden deil bilakis iinin bulunduu irket tarafndan karlandna dair bir bilgiyi iilerle yapm olduumuz derinlemesine grmeler esnasnda edindiimizi syleyebiliriz. 34- D taeronluk; tersanenin retim organizasyonunda srekli bir yeri olmayan ve iflas, iileme, ii sirklasyonun daha hzl gerekletii firmalardr. Yerleik ya da i taeronluk; tersanenin retim organizasyonunda srekli yeri olan ve tersane ile arasnda gven ve alkanlk gibi faktrlere dayal ilikilerin olduu taeron firmalardr. (Akdemir ve Odman, 2008; Akdemir, 2008).
164
tersanenin altyapsndan kaynakl bir eydi, vincin fren sistemi bozuktu, durduun halde vin metre daha yryor, orada duruyor. Bu ayarlanmam olduu iin, vin durmuyor metre tedeki kiinin stne dt sac. Yetitiimizde bitmiti zaten... unu grdk ama ciddi anlamda insanlarda yozlama var. Yani dnebiliyor musun, bir hayvan bile can ekiirse, yani orada i arkadan ve sen yan banda alabiliyorsun. Byle bir bask olabilir mi, nedir sana o basky yapan, o ekici orada hl sallattran? Ekmek korkusu, bu kadar m korku, en basitinden iinden olursun, cann cehenneme, iinden olmasan yarn senin bana gelecek ayn ey. (V. Grme) cinayetleri konusunda iilerin bu konuya duyarszlatklarnn yansra, kazalarn ortaya kmasnn sebeplerinden biri olarak yapsal eksiklerin iiler tarafndan da grlebildiini bu rnek zerinden anlamak mmkndr. Ayrca, genellemek mmkn olmasa da, bize aktarlan deneyimlere yaslanlacak olursa, Tuzlada i cinayetlerine ahit olan iilerin genelinde sinik bir halet-i ruhiyenin sz konusu olduu sylenebilir. ilerin lmler gerekletikten sonra sessiz kalabilmeleri veya ilerine devam edebilmeleri ancak Tuzlada adaletsiz alma koullarn iiler tarafndan da doallatrld yolunda bir iddia ile anlalr olabilmektedir. Genellikle, gerekli i gvenlii tedbirleri iin yatrm yaplmamasndan kaynaklanan bu i kazalarndan bir dierini, yakn arkadann yaralanmasyla deneyimleyen baka bir iiye kulak kabartmak, iilerin i kazasn alglama biimleri hakknda fikir verici olabilir. Geen sene zaten zel tekne yaplyordu. RMKda byk bi tekne yapyorlard herhalde. elik bir tekne yaplyordu. Orda elektrie arpld. Ordayd zaten. Adam ben grmeye gitmedim hi bir zaman zaten.. Grdm zaman fenalk geiriyorum. Bu yzden hi bakmadm ama ok etkiledi. Baya etkiledi beni. Arkada gene iskeleden dt. Ama Allahtan bir ey olmad yani. Bir kaburgalar krld. (III. Grme) Tuzla Tersanelerinde i kazalaryla oluan kaburga krklar, syrklar, izikler, iiler iin olaan d vaka kategorisine girmemektedir. Kaburgalarn krlmasnn lme yelendii bir i gvensizlii ortamnda, arkadann lm sonrasnda olay yerinden ayrldn syleyen bu ii, bu lm karsnda iilerin zerindeki sinik ve umursamaz ruh halini u ekilde dile getirmitir: Baka hi bir insan iten ne ekilir ne i durdurulur. devam eder. (III. Grme) Tam da bu noktada, insan hayatnn deerini sfra indirebilen bir retim ilikisine dhil olan sermayedar ve taeronlarn bu lmler karsnda taknd tavr da kesinlikle tartmak gerekiyor. Bu tavr, lmler zerinden gerekleebilecek cezai tedbirlerin veya olas protestolarn nne gemek iin len kii zerinde yaplan deiiklerden, i cinayetlerini saklamak iin bulunan trl tekniklere kadar uzanan bir yelpazede deikenlik arzetmektedir. Sermayedarlarn iledikleri cinayetlerin stn rtmek iin kullandkla-
r yntemlerden bir tanesini Tuzla emekilerinin dilinden ortaya koymak gerekirse: Birini elektrik arpt, yani elektrik arpt ldrd. Gittiimde stn deitiriyordular. Tulum, ayakkab, baret, emniyet eyi.. cesede giydiriyorlard. te olay yeri inceleme polis geldi. Byle yazyor, dedim abi dedim. Dedi ne var, ne oldu hemehrim dedi. Dedim sen neyi yazyon. Dedi bunlar yazyorum dedi. lnn eyini yazyor ya oraya. Dedim sana hi inandrc geliyor mu. Yani bu kablo hi yere srlm m, o barket hi yere srlm m dedim. Bana ne gsteriyorlarsa onu yazyorum dedi. (XIV. Grme) Bu olay zelinde ayyuka kt gibi, tersanecilik iletmesinin i cinayetlerinde herhangi bir rol olmadn kayda geirmek amacyla len emekilerin cesetleri zerinde dahi deiiklik yapmalar, zaten kayt dln hkm srd Tuzla corafyasna yasa dl da katk etmektedir. Aslnda, bu ve benzeri olaylar ortaya ktktan hemen sonra kapitalist devlet, tabiiyeti altnda olan polisleri araclyla tersanede her daim vardr. Lakin devletin bu varl, i cinayetlerinin stnn rtlmesi iin grmezden gelmekle edeerdir. Ek olarak, i cinayetlerinin snf mcadelesi ve medya gibi alanlarda yank bulmasndan sonra gelitirilen bir dier sermaye tekniini de anlatan iilerin dile getirdikleri varlan noktay gzler nne sermektedir: [i cinayetlerini] Saklyorlard abi genelde. Kimse duymasn, medya falan duymasn diye. Hemen annda haber almyorduk. Mesela medyaya kar herhangi bir cevab olsun diye. in ilgin taraf, kazalar falan younlatnda, ambulanslar mesela kaza geiren iiyi almaya geldiinde siren almyorlar. Bunu fark ettik yani. (VII. Grme) Ambulanslarn sessizlii ile sermayenin vicdani sessizliinin ezamanl vuku bulduu Tuzla Tersaneler Blgesindeki i cinayetleri hakknda Tuzla sermayesinin bir yandan savunma bir yandan da saldr pozisyonu aldn sylemek mmkndr. Sermaye cenahlarnda i cinayetlerine dair kurulan syleme bakldnda ilk karlalan zemin iilerin eitimsiz-cahil olduklarna zerinden biimlenmektedir. Eitimsizlik vurgusu Tuzlada yaplan iin nitelii konusunda eitim almam olmaya denk derken, ayn izgide ifade edilen bir baka vurgu ise cahillik sarmalnda bina edilmitir. kinci sylem ise kapitalist azlardan duyulmasna fazlasyla alk olunan ve Tuzla meselesinde bir savunma refleksi olarak kendisini gsteren ekonomik kalknma ve istihdam etme/yaratma sylemidir. Tuzla burjuvazisi, bu iki zemin zerinden bir yandan iilerin eitimsizliine vurgu yaparak i cinayetlerinin ve kazalarn sorumluluundan kendisini azade klarken dier yandan da zmni bir tehdit biimiyle Tuzlada istihdam edilen kii saysnn altn izmektedirler. Eitimsizlik sylemine odaklanmak amacyla, hem hkmet hem de sermaye adna konutuu varsaylabilecek tersane sahibi AKP stanbul Milletvekili Hasan Kemal Yardmcnn dile getirdiklerine baklabilir. Bir televizyon
165
166
programnda sarfettii szlerde eitimsiz iilerin tersanelere sokulmamas gerektiini sylerken, bu konuma ile alakal yaplan haber udur: Milli Savunma Komisyonu Bakan ve AKP stanbul Milletvekili Hasan Kemal Yardmc tersanelerde meydana gelen lml kazalarn en byk sebebinin okuma-yazma bilmeyen eitimsiz kiilerin altrlmas olduunu syledi (Deniz Haber, 13.02.2008). Bu aklamann ikna edicilik asndan clzlna cevaben Asl Odmann deerlendirmesi gz nnde tutulabilir. Mesele baret takmaya enen eitimsiz iiler meselesi deil: Gemi ina sektrnde arlklar tonla deil, grosston ile verilir. ilerin zerine den sa paralar 3, 5 tonluk paralardr. Bu paralar, kotura kotura byyen bu baarl sektrde, olmas gerektii gibi vin yerine, forkliftlerle, darack tersane mekannda, acele acele bir yerden bir yere tanrsa, forkliftten iinin stne dp iiyi, teknikeri, mhendisi ikiye blebilirler (Bianet, 2008). Dier bir yandan, bir dnem AKP milletvekili de olan Desan Tersanesi sahibi Cengiz Kaptanolu, ekonomik kalknma syleminin en bariz rneklerinden birini gzler nne sermitir: Tersanelerde iilerin lmesini tabii ki istemeyiz, ama altn yumurtlayan tavuk da kesilmemeli. Gemi ina gibi Trkiyenin parlayan bir yldzn sndrmek isteyenler var (Milliyet Gazetesi, 27.02.2008). Bu sylemin en belirginleip, eitimsizlik meselesi ile i ie getii baka bir rnek ise, Denizcilik Ticaret Odas Bakan, ayn zamanda birok tersanenin sahibi Metin Kalkavan tarafndan dile getirilmitir: Bu olaylar gndeme gelene kadar, sektrn Gneydou Anadoldan bu kadar insan altrdn bilmiyordum.u anda gemi ina sektr GAPn en byk istihdam deposu ve destekleyicisi. GAP blgesine en byk para bizden gidiyor. Son yllarda ok youn istihdam aldk. stihda alrken gemi sektrn bilmeyen bir dnya insan alnd. Bu kiilerin sektre girmesi lm oranlarn arttrd. Bundan sonra yaplmas gereken bu sektre sertifikasz insan girmemesi.Dnyada yzde 90 byyen sektr Trkiye`de yzde 360 byd. Byle bir hzda meslek adam yetitiremedik (Akdemir ve Odman, 2008). Bu tr aklamalarn temel amac ortalama Tuzla iisinin hlen kyl Krt ve Arap ii olduu, i kazalarna maruz kalan Tuzla iisini karikatrize etmek, sahadaki iilik vasfn kmsemek, kendi lmnden sorumlu olan eitimsiz kyl ii ve hatta sorunlu Krt ii imajn dourma sonucunu tayacak ekilde ideolojik olarak arptmaktr (Akdemir ve Odman, 2008). Hem i eitimi hem de cehalet dzleminde kurulan sermaye sylemine niceliksel yntemler zerinden bir cevap gelitirmenin imknszln da aklda tutarak, bir kii hari 6 kiinin lise mezunu olduu Hakkrililerin yaad bekr evinde mlakat yaptmz Anadolu Lisesi mezunu Hakkrili bir iinin dile getirdii ile yetinmeyi kfi buluyoruz. lk bata o niyetle [bir dershaneye gitmek ve SSyi kazanma niyetiyle] gelmitim buraya. Burada stanbul niversitesinde arkadam
vard. Yer ayarlayacakt. Oradan yola ktm geldim buraya. Dershanenin kontenjan doldu dedi. Ben de dershane yerine tersaneye gittim. (II. Grme) cinayetlerinin ve kazalarnn sonucu olan gvenliksizliin olaanlamas konusu ile i cinayetlerinin sebeplerine dair gelitirilmi devlet ve sermaye syleminin bir arada ele alnmasnn temel sebebi, sermayenin sustuu ve konutuu iki farkl ann fotorafn gzler nnde sermektedir. lmn gerekletii anlarda susan lakin sonrasnda retim ilikilerinin elikilerinden doan nedenler btnnn zeminini eitimsizlik-cehalet sylemi ile kaydran Tuzla burjuvazisinin yasland farkl bir zemin olan ekonomik byme ve istihdam salama syleminin hegemonik despotizm iin yerinde bir rnek tekil ettiinin alt izilmelidir. IV. Snf Mcadelesi, Eylemlere Katlm ve Sendikal Faaliyetler: Tuzla Tersaneler Blgesi zelinde snf mcadelesini konu edinirken zerinde durulmas gereken nokta saylabilir. Bunlardan birincisi, neoliberalizmin ve esnek retim modelinin uzants olarak ele alnmas gereken retim ilikilerinin iinden ekillenen ve snf mcadelesinin kitlesellemesini engelleyen etkenlerin btnleik bir ekilde ele alnmas zerinedir. kinci olarak da, Tuzlada verilen snf mcadelesinin, sermaye ve devlet araclyla kurulmu olan hegemonyaya kar gelitirmi olduu eylemlerin yeerttii ksmi sonulara odaklanmaya duyulan gereksinimdir. nc olarak da ulusal-popler projeyi hedef alan Krt hareketini ve sosyalist hareketi engellemek iin, sermaye ve kapitalist devlet tarafndan kullanlan yntemleri incelemenin nemidir. Bu balamda, hak arama mcadelesinin bastrlmas ve kitlesellemesinin engellenmesi hangi sylem ve pratikler erevesinde kurulmaktadr, bunun muhasebesini yapmay amalamaktayz. lk hatt anlalr klma abas ierisinde, Tuzlada verilen snf mcadelesini bizzat retim ilikileri ve emein rgtlenme ekli zerinden zayflatan faktrlere baktmzda, David Harveyin esnek birikim rejimine dair dile getirdiklerinin rneini grmek mmkn olabilir. Bu faktrlerden birincisi, iilerin byk bir ounluunun sigortasz ve kayt d bir ekilde taeron firmalarda altrlyor olmalardr. Bu, iten atlmalardan i cinayetlerine, sendikalara ye olamamasndan trl trl hak gasplarna (uzun alma saatleri gibi) kadar uzanan bir skalada hukuksal mcadele alannn altnn oyulmu olmasna ilikindir. Somutlatracak olursak, yaklak otuz be bin alan olan gemi ina sektrnde, Limter- yesi ii saysnn yalnzca bin civarnda olmas bu saydmz etmenlerin ne kadar etkili olduuna iaret etmektedir. Eylemlilik konusuna gelinecek olursa, iilerin yevmiyelerinin gnlk olarak hesaplanmas, zaten dier sektrlere gre nispeten yksek yevmiyelerin olduu gemi ina sektrne srf bu yzden kaym olan birok iiyi, eylemlere katlm konusunda mtereddit bir pozisyona sokmutur. Bu yzden, iilerin eylemlere katlmnn snrl olmasnn sebeplerine dair yneltmi olduumuz soruya, neredeyse grtmz tm iilerden alm olduumuz Gnlk yevmiye kaybediyorlar. Baka bir nedeni yok vurgusunda bir hakllk pay olduu sylenebilir.
167
168
kinci hatta baklacak olursa, Tuzla Tersaneler Blgesinde, Limter-, TBDER, Krt hareketi ve dier sosyalist partilerin nclk etmesiyle ortaya konan mcadelenin tm engellemelere ramen snf mcadelesi asndan olumlu sonular verdiini sylemek mmkndr. Eylemler ncesinin ve sonrasnn fotorafn eken bir emekiye kulak vermek sylemek istediimizi daha anlalr klacaktr: Mesela bu bot, ayakkab... mesela gvenlikler oald. Mesela imdi fan yok diyoruz, baryoruz, gidip hemen getiriyor. Mesela eldiven yok... eldiven yok diye bardn zaman gidip taerona ceza kesiyor. Yapyorlar yani bunlar. Bylesi eyler oluyor yani. Mesela a koyuyorlar. gvenlikileri younlatrdlar, mesela geliyor, usta bir eksik, bir ey var m, kablo niye yrtk diyor. Bu l prizlerin kafasn deitirdiinde, elektrikle trafolarn 220 ile 24 eylerini deitirdiler.. Eldivenlere bakyorlar, eldivenlerde herhangi bir yrtk var m, yok mu? Kontrol bu noktada baya ey oldu (XI. Grme). Derinlemesine grmelere katlanlarn ounun yaplan eylemlerin i hayatlarn daha gvenli hale getirdiini dillendirdiklerini sylemek mmkndr. Bu noktada, dzenlenen eylemlerin etki yaratma eklinin, eylemlerin medya ve devletin kurumsal organlar zerinden yaratt basklarla beraber bir toplam olarak vcuda geldiini belirtmek daha aklayc olacaktr. Buna ek olarak, iilerin maalarn alamadklar durumlarda sendikalar araclyla emeklerinin karlklarn aldklar sylenebilir. Bir taerondan paranz alamazsanz ne yapyorsunuz? eklinde ynelttiimiz soruya aldmz cevaplarn izgisini belirttiinden dolay Hakkrili Krt iilerin vermi olduu cevaba mracaat edebiliriz: Almak ok kolay oluyor. Sendika alyor, alabiliyor. Bilmiyorum, arkadalar da alamamlard aileleriyle. Gitmilerdi, onlar [sendika] da almlard ite (Hakkrililer I). i snf mcadelesinin yaratm olduu kazanmlarn snrl olduu uyarsn yapmakla beraber, bu snrlarn Tuzla Tersaneler Blgesi zelinde nasl mekanizmalarla uygulamaya sokulduuna bakmak gerekmektedir. nc hat kapsamnda, ii snf mcadelesi karsnda sermayenin ve kapitalist devletin repertuarnda bulunan sylemleri ve bu izginin somut olarak ii snf mcadelesini engellemek iin kullanageldii pratikleri ayrntl bir ekilde tartmak, almamzn ilk blmnde ki-Uluslu hegemonik proje olarak nitelendirilen neoliberal dnem zerine yaplan makro analizleri derinletirme frsat sunmaktadr. Bu minvalde, ii snf mcadelesinin kitlesellemesini engellemek amacyla en sklkla bavurulan tekniin, Trkiye Devletinin Krt hareketi karsnda ideolojik mevzi kazanma amacyla PKK kart rettii ve yaynlatrd terrizm ve blclk eksenli sylemlerin, Trkiye genelinde olduu gibi Tuzla zelinde de etkili olduuna kuku yoktur. Bu sylemin uzun vadeli kurucusu olan devletin ideolojik aygtlar bir yanda dursun, Tuzla Tersaneler Blgesi meselesi balamnda bu sylemi kurup yayma almalar tespit edilebilir. Tersane kapatmalarnn gndemde olduu dnemde Selah Tersanesinin sahibi olan Erkan Selah tarafndan yaplan aklamalardan biri udur:
Gemicilik baba mesleimiz. 1954 ylndan bu yana tersanecilik yapyoruz. Tersanemizin kapatlmasnn nedeni basnn yargsz infaz niteliindeki haberleri ve blc rgtn propagandasn yapan sendikadr. (Deniz Ticaret Gazetesi, 24.05.2008) Tuzla sermayesinin yelerinden biri olan Erkan Selahn prizmasndan bakldnda, Tuzlada snf mcadelesi veren sendikalar PKKnin propagandasn yapmaktadrlar. Bu rnek, Tuzlada yrtlen snf mcadelesinin nasl Krt hareketi ile Trkiye Devleti arasndaki atmaya sktn ve bu gerilimden bamsz bir ekilde hareket alan amann Trkiyedeki sosyalist hareket iin zorluunu gstermektedir. Hak arama mcadelesinin Krt hareketi kartlyla bastrlmaya alldn ve bu stratejinin tekil bir rnekten ibaret olmadn gstermek asndan, Deniz Ticaret Gazetesinde yaynlanan ve yine tersane kapatmalar konusuna deinen bir haberden yaplan bir alnty aktarmak faydal olacaktr. stanbul Valilii, son bir hafta iinde iki iinin ld Selah Tersanesini sresiz kapatt. Bu haber ajanslara dt zaman, 5 Kasm 2007 gn Krt yayn organ Roj TVnin Tuzla Tersaneler Blgesi ve tersane iilerinin balatt hareket akllara geldi. Zira 5 Kasm 2007 gn, Roj TVnin Roj Aktel isimli Trke yaynlanan programnda Tuzlann mutlaka ele geirilmesi, tersanelerin durdurulmas, bunun iin de; Tuzladaki PKK elemanlarnn yanda sendikalar, sivil toplum rgtlerini harekete geirmeleri ve tersaneler blgesinin mutlaka cehenneme evrilmesi gerektii, ancak bu ekilde Tuzlann ele geirilebilecei konuuluyordu. Bu hareket iin emrin bebek katili Apodan geldii ak ak beyan ediliyordu. (Deniz Ticaret Gazetesi, 21.05.2008) Adndan da anlalaca zere Tuzla burjuvazisine yakn duran bu gazete yaplan eylemleri dorudan PKK ile eletirerek, hak arama mcadelesi ile Krt hareketi arasnda organik bir ba kurmaya almaktadr. Snf mcadelesinin zerinde glgesi gezinen Krt hareketine dair bu sylemlerin iiler zerindeki etkilerini de mutlaka incelemek gerekmektedir. Tuzla Tersaneler Blgesindeki Trk iilerin sendikaya bak alar, ii snf mcadelesi yrten sendikalar da Krt hareketinin uzantlarym gibi alglamakta mdr? Bu soruyu sorduumuz Krt iilerden birinin verdii yant udur: Burada sendika aleyhine ok acayip propagandalar oluyor. ok farkl eyler yapyorlar. Mesela adam ey diyor, ya komnistlerin yeri, ite oraya terristler geliyor, orda ite, ii, mii hakk yok ite, i olsun, kendi ceplerini dnyorlar, bunlarn geneli terristtir. Baksana diyor mesela, hepsi sakall makall, bykl mykl. Bunlar kimdir diyor, bunlar hepsi vatan hainidir gibi szckler kullanyorlar yani [I. Grme]. Bu genel sylemi snf mcadelesinin ortaya koyduu eylemler balamnda ele aldmzda, hak aramann veya eyleme dhil olma renginin fazlasyla Krtlemi olarak grldn, negatif ve aalayc vurgular tayan bir dzlemde pratikletii ynnde bir tehiste bulunulabilir. Tm bunlara ek
169
170
olarak, rgtl olarak snf mcadelesi ierisinde yer alan iilere i verilmemesi, mimlenen iilerin belirli tersanelere girilerinin yasaklanmas ve eylemlerde polislerin iddet kullanmaktan ekinmemesini sayabiliriz. Limter-in dzenledii 27-28 ubat ve 16 Haziran 2008 grevlerine, i cinayetlerine-kazalarna kar yaplan eylemlere katlm konusunda Dersimli bir emekinin aadaki szleri bir ok soruya cevap vermesi asndan olduka aydnlatcdr: Ben u an Gemak Tersanesi ile Tuzla Tersanesinde smet Yamak olduu iin cezalym, girmiyorum. Taeronlar aryor ama giremiyorum. Cezam nedir benim? Baret mi takmamm? Sizi askya m almm? Burda greve katlmm. nsan m ldrmm? Greve katlmak iinin hakk deil midir? Acaba biz fazlasn m yaptk nedir? inin hakk, saati, sigortas, zamm, giysisi, sosyal haklar... Bunlar istedik. Bunlar zaten anayasa kanununda var. kinci gn ie gittik terrist olduk. Sivasl bi taeron sen nerdeydin dedi. Ben grevdeydim dedim. Sen neye terristlerin iine gidiyorsun sen terrist misin? dedi. Ula ben dedim ben terristsem sen benim hakkm yiyorsun sen terristlerin nde gidenisin. O zaman ismimi ieri verdiler. En son Gemakta iba yapmak iin gittiimde aldlar, TVye CDyi taktlar. Kapy kapatmz ya. Bak bu sensin [dediler]. nceden krmz izgiye koymular, televizyonda dairenin iindeyim ben. u anda Tuzla ve Gemaka giremiyorum sresiz. [III. Grme] rgtl snf mcadelesi karsnda gelitirilen bu sermaye pratiinin, yukarda meramn anlatan Dersimli emekiye has bir durum olmadnn altn izmek gerekiyor. Bilakis, ii snf mcadelesi ierisinde yer almasndan dolay iten atld resmiyet kazanm iilerin de olduunu belirtmek mmkndr. rgtl snf mcadelesinde yer alan Krt iilerden birisinin dile getirdii adeta malumun ilam saylabilir: 16 Haziranda bir grevimiz vard, onun ertesi gnnde iten karldk. Gereke de grev srecinde rgtlenmede alma srdrmek. Zaten bana zellikle gnderdii i akdi feshinde ey diyor, firmamzda ie baladnzdan beri iiler arasnda rgtlenme yaptnz tespit edilmitir, bundan dolay ite.. Yasad eylem rgtlediiniz ve katldnz iin.. u an davalk ve hatta tm gazetelerde yer ald. Evrensel, Milliyet, Sabah, hatta patronla canl balantya bile katldk programlarda. O eylemden sonra da drt gn oturma eylemi yaptm tersane kapsnda. Ve bir Allahn kulu gelip yzn dndrp niye bekliyorsun demedi, zellikle ynetim tayfas falan. Benim patronun da siyasi kimlii vard... O sreten sonra, gazeteye kma falan, bir ay i bulamadm. Tannan biri oldum, ite, telefonla gryorsun, evet, ihtiya var grelim. Yz yze grnce bir on be gn sonra haber veririm sana, kibarca da almyorum. Hl da bu sknty yayorum akas. Havzada giremediim birka tersane var. [VII. Grme]
Sermayenin dorudan ii snf mcadelesine kar gelitirmi olduu pratiklere ek olarak, devletin bu eylemler konusunda nasl bir tavr takndn da incelemek gerekmektedir. Kapitalist devletin sermaye adna bulunduu mdahalelere mikro bir balamda ahitlik etmek asndan, 28 ubat 2008de i cinayetlerine kar gerekletirilen bir eylemde yaadklarn anlatan tersane iisine kulak vermek aydnlatc olacaktr: Bir polis var ki, biz orada 80 kii varz yokuz sabah altda. 80 ii, bin ikibin polis anasn sataym. Ama ne vurdular biliyon mu? ... Yaka paa seksen kiiyi tktlar. ocuun kolu krlm yerde dayak yiyor. Baca krld birinin yerde hl sopa yiyor ocuk [V. Grme]. zinsiz bir ekilde eylem yaplmas gereke gsterilerek uygulanan bu iddetin kaynann, sadece hukuksal bir prosedr yerine getirmek olmadn ayn zamanda snf mcadelesini sindirme amac da tadn anlamak iin uygulanan iddetin ne kadar orantsz olduuna dikkat kesilmek kfi olabilir. Sermayenin ve kapitalist devletin ii snf mcadelesi konusunda gstermi olduu tutumlara rnek tekil eden bu halleri tam manasyla kavrayabilmek iin, kullanlan stratejileri ii snf mcadelesinin getirebildii ksmi sonularla birlikte dnmek gerekmektedir. Krt hareketine kar devlet syleminde nemli yer tutan blc ve terrist gibi anahtar kelimeler etrafnda ekillenmi olan sylem ve pratiklerin tam olarak nereye oturduunu anlamak amacyla, neoliberal srete vuku bulan ki-Uluslu hegemonik projenin hlihazrdaki Tuzla meselesini zerinden okunma ekline baklabilir. Bu noktada, Jessopn ki-Uluslu hegemonik projeler iin nerdii tanm hatrlamakta fayda var: ki-Uluslu hegemonik projeler, avantajl ulusun seici bir ekilde dllendirilmesini ve kaynaklara eriimini kapsarken, dier ulusun gcne ket vurulmasn ve bask altnda tutulmasn gerektirir (1990: 212). almann ilk blmnde, Jessopn buradaki ulus kavramn hlihazrda kullanlandan daha geni bir erevede kulland belirtilmiti. Bu izgiyi izleyerek, neoliberal srete, Krtlerin ounluu gibi, gibi, Trkiyede yaayan dier proleter unsurlarn da ki-Uluslu hegemonik proje kapsamnda; gcne ket vurulan, bask altnda tutulan ve materyal kaynaklara erimesinin kstland tarafta olduunun alt izilmiti. Sosyalist mcadele veren iilerin Krt hareketi ile ayn kefede deerlendirilmesinin nedeni, hem Krtlerin hem de ii snfnn en fazla ezilen kesiminin dier ulus kategorisinde yer almalardr. Tuzlada verilen snf mcadelesi balamnda berraklaan bu tezin siyaset zerinden yrtlen ayan daha geni bir balamda ele almak gerekirse; Trkiyede emek siyaseti gderken, ulusal-kalknmaclk, anti-emperyalizm ve yurtseverlik zerinden ekillenen neoliberal muhalefetin ulusal-popler projeye yedeklendii vurgusu hatrlanabilir. Krt hareketiyle i ie gemi bir ekilde, hatta Krtlerin vcuda getirdikleri kar-hegemonyay bastrmak iin kullanlan sylem ve pratiklerin aynsna maruz braklarak andrlmaya allan ii snf mcadelesini Tuzlada gzlemlemek mmkndr. Bu dile getirilen olguyu Tuzla zelinde verilen snf mcadelesi pratiklerinde de
171
172
anlalr klmak iin, Krt iilerden birine yneltmi olduumuz bir soruya binaen aldmz cevab ortaya koymay gerekli gryoruz: TKD: Peki neden iiler Tuzladaki eylemlere ok katlmyor? Gven mi duymuyorlar mesela? Krt i: Gven deil. diyor mesela, sakal var, terrist, car curt, bylesi. Bayrak... Trk bayra yok mesela. Bu son grevde, DTPnin bayra geldi, bir de Kaldra bayra vard. Benim dikkatimi ekti. Kaldraa mdahale etmediler. Yani bunu yapan da... grevli olan... yani sosyalist olanlar... partisinin ismini vermeyim de, mdahale etti, benim zoruma gitti yani. Ben de o bayra kaldr ordan dedim. Ya ne oldu abi dedi. Kaldr o bayra, terbiyesizlik yapma dedim. Kaldrmasayd vuracaktm kesinlikle. Bak sen beni yanl anladn dedim. Arkada dedim, DTP de, birok ton, farkl sosyalist grup geldi dedim, ama tek mdahale ettiin bayrak DTP. [Dedi ki] Ya ite iiler gelmiyor. [II. Grme] Bu ksa anlatdan da anlalaca zere, Trkiyede bulunan kimi sosyalist rgtler kitleselleebilmek adna, Krt muhalefetine mesafeli durma tercihine ynelmektedirler. Tuzla Tersaneler Blgesinde gerekletirmi olduumuz derinlemesine grmelere katlan Krt iilerin, i cinayetlerini protesto eylemlerine katlanlarn arlkl olarak Krt olduklar ynndeki iddiay akllarda tutarak, Krt hareketi kart sylemin Trk ve Arap tersane iilerini eylemlere katmamak konusunda baarl olduu sylenebilir. Lakin Tuzla Tersaneler Blgesinde yrtlen sosyalist mcadeleyi bask altnda tutma sylemlerinin, Krt hareketinin gcne ket vurmak iin kullanlan yntemlerle neredeyse ayn olmas, snf mcadelesi yrten sosyalist rgtleri bir tercih yapmak zorunda braktn sylemek mmkndr. V. Krtln Tuzlada Mesele Olma Halleri Trkiyede Krt meselesi olgusunun Tuzladaki yansmalarn incelemek, bir takm istatistik parametreler ve ikincil kaynaklar zerinden kurmu olduumuz tarihsel-sosyolojik tartmann somut olarak tekabl ettii yeri gstermesi asndan faydal olacaktr. Nitekim neoliberal srecin Trkiyeyi etkisi altna almasna paralel bir ekilde gelien Krt hareketinin gcn krmak amacyla yrrle konan zorunlu Krt gnn, Krtlerin kentlerde proleterlemesi srecini hzlandrdn hatrlatarak balayabiliriz. Tuzla Tersaneler Blgesindeki Krt iileri konu edinirken merkeze alnacak olan temel balamdan sz edilebilir. Birinci olarak, emein rgtlenme eklinin etnik olarak katmanlatnn plak gzlerle grlebilecei meknlardan biri olmas hasebiyle Tuzlay bir vaka almas olarak incelemenin sebeplerine ilikindir. kinci olarak, Krtlerin Trkiye metropollerinde uradklar ayrmclklarn dikkate deer bir biimde grnr olduunu yolunda ortaya atlan tezleri Tuzla balamnda snamak ve bu ayrmclklarn Krt iilerin toplumsal ilikilerinde kaplad yerin bir muhasebesini yapmaktr. Bu konuyu tartmaya aarken yaslanacamz balk unlardr: Krt iilerin bir i alan olarak tersanelerde nasl ayrmc pratiklere maruz kaldklar, devletin Tuz-
lada var olma biimleriyle Krtlerin kurmu olduu ilikiler ve Krtlerin etkileim halinde bulunduklar toplumsal zeminde karlatklar ayrmclklar. nc olarak kayda deer grdmz husus, Tuzladaki Krt iiler zelinde, tm bu ayrmc pratiklerin toplamnda vcuda geldiini dndmz bir tepkisel/refleksif milliyetilik olgusunu tartmaktr. Tuzlada emein hiyerarik olarak biimlenmesini etkileyen iki faktrden sz edilebilir. Birincisi, farkl etnik/ulusal kimliklere sahip olan iilerin Tuzla Tersaneler Blgesinde almaya balama vakitlerinin belirleyici etkenlerden biri olarak ele alnmasdr. Bu noktaya aklk getirmek gerekirse, Nispeten erken bir zamanda Tuzlaya g etmi olan Samsunlular raspa ve boya, Sivas, Tokat ve Kastamonulular montaj ve kaynak, az yevmiyeli ve daha pis iler olan talama ve gemi temizliinde ise en son zorunlu/ekonomik g dalgasyla kopup gelen, ana dili Arapa olan Urfallar ve ana dili Krte olan Batmanllar, Hakkrililer, Diyarbakrllar arlktadr. Farkl g dalgalarnn yaratt hiyerari, tersanelerdeki i hiyerarisiyle bu ekilde ilikilidir (Akdemir ve Odman, 2008). Lakin bu noktay ele alrken, bu hiyerariyi ekillendiren ve iilerin sadece geldikleri zamandan ziyade ie baladklar andan itibaren i hiyerarisindeki yerlerini belirleyen dier faktrleri de gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Tuzla Tersaneler Blgesinde i/maa hiyerarisinde ykselmenin nemli bir yolu zanaat gerektiren ileri ksa srede renmekten gemektedir. Misal, Urfadan gelen ve genellikle temizlik iiyle uraan Araplar ele alrken, Krt iilere kulak vererek dikkat ekilen noktaya netlik kazandrlabilir. Belki Araplar, Krtlerden daha acnacak halde. Daha bir ge geldiler, bir de gidip geldii iin ey yapmyor, Krt ite ay sonra dnmyor, bir de iliki kurduu iin, ay ta yapyor, sonra kaynak olabiliyor. Arap taeron yok. Buraya balanmaynca da kalifiye eleman olamyor, sisteme ayak uyduramyor. Krtler daha giriken o noktada. Bir Arapn kaynak olma hevesi yok, Krt ii geliyor ikinci gn hemen abi yardm etsene bir ey reneyim kaynak olaym [diyor]. [IX. Grme] Bu alntyla ilikili olarak, tekil rnekler zerinden Krtlerin daha giriimci/kalc olduklar ve Araplarn bu konuda daha pasif kaldklar ynnde bir karmda bulunmann imknsz olduu uyarsn yapmak gerekmektedir. Buradan ulalabilecek noktalardan bir tanesi, iilerin Tuzla Tersaneler Blgesine geli zamanlarna kout bir ekilde, iilerin Tuzlada kendilerini geici-dnemsel veya kalc-yerleik olarak konumlandrmasnn da i hiyerarisinin ekillenmesinde rol oynayan faktrler arasnda saylmas gerektiine ilikindir. Krtln Tuzla Tersaneler Blgesinde mesele olduu hallere ilikin ele alnmas zaruri olan dier bir olgu, tm yakclyla tartmaya almas gereken ayrmclk meselesidir. Krt tersane iilerinin i alannda uradklar ayrmclklarn bir muhasebesini yaparken, bu ayrmc pratiklerin hem ie alnma srecinde hem de ie girdikten sonra, zellikle de Krt olmayan taeronlarla allmas durumunda -yer yer Krt olmayan iileri de yer yer kapsayacak bir ekilde- vuku bulduunu belirtmek mmkndr:
173
174
Eer patron Karadenizliyse bir Krt ii, bir Karadenizli kapda bekliyorsa, ibre Karadenizliden dner. Krt taeronda da byledir. Niye nk az ok biliyordur, ortak bir ba vardr, kltrel anlamda olsun. te Karadenizli taeronda Karadenizli ii oktur, uyumu kolay olur. Bir grup Karadenizli varsa iki de Krt, uyum sorunu olur. Kendi aralarnda sohbet ederler, bir scaklk yoktur. [XII. Grme] Ayn konu ile ilintili baka bir grmeden alnt yapmak, ie alnma srecinde karlalan ayrmc pratiklerin netlemesine yardmc olacaktr. Birinci i: te yle oluyor, mesela bizim taeron dedi. Ben birka tersaneye gittim, Hakkrililere bir de rnakllara i vermem. Bu adamlar burada almazlar. TKD: Sebep ne, sordunuz mu hi? Birinci i: Sorsa bile adam bir ey demez ki kinci i: yani ou yerde de gerekten Krtleri ie almyorlar. Karlatk yani karlatmz oldu. Adam Krt olduunu biliyor. Ya herhalde bilmiyorum. Hakkri ok medya yznden gze arpt iin. [XV. Grme] Bu iki anlaty bir arada dndmzde, ayrmcln sebeplerinin hem uyumlu alma olgusu zerinden hem de etnik dlama dinamiklerini oluturan kompleks mekanizmalar zerinden vcuda geldiini syleyebiliriz. Dier bir Krt ii, Karadenizli taeronla alrken iten atlmasnn Krt olmasyla ilikisini u ekilde aktarmtr: Karadenizli Karadenizliyi tutar. Acil olmad zaman bir gneydoulu insan tutamaz. Tandk ustabalar sayesinde i buluyoruz (...) Biz alt yedi tane yabanc vardk, onlar kard. Ustaba Kastamonulu olduu iin yaknlarn Ordulu, Rizeli olanlar karmad, bizi kard [VI. Grme]. Tuzla Tersaneler Blgesinde, i sahasnda Krtlerin maruz kaldklar ayrmcln sosyo-ekonomik temellerden bamsz bir ekilde ortaya kt sylenemez. Bilakis, Tuzlaya sonradan gelen ve taeronluk gibi pozisyonlara kadar ykselen Krtlerden duyulan rahatszln davurumu da sz konusudur. Bu noktada, iiler arasnda ii bilmeyen Krtler, Araplar geldi, yevmiyeler dt sz, kendisi de ok uzun zamandr Tuzlada yerleik olmayan, fakat bu iilerle arasnda belirgin bir fark koyma ihtiyac duyacak kadar daha da aaya dme korkusu yaayan Trk iiler tarafndan sk sk telaffuz ediliyor (Akdemir ve Odman, 2008). Bu yzden, Tuzlada Krtlerin maruz kaldklar ayrmc sylem ve pratikler, tamamyla makro dzeyde kurulmaya allan Krt kart hegemonyann sylemsel stnl olarak ele almak yanl olacaktr. Nitekim ayrmclk olgusu, gnlk yaam pratikleri ierisindeki etkileimler zerinden kurulan dinamik bir olgudur. Bu noktada, ie alm srecinde uygulanan ayrmcln i verimini artrmak
temelli kurulduunun evvelki blmlerde incelenmi olmas dolaysyla, i sahasnn bizzat iinde meydana gelen durumlara eilerek, Krt bir iinin deneyimlerine yaslanmann Tuzlay anlamay kolaylatraca sylenebilir. Dier bir iiyle senin aranda olan mesafe eit deildir. kayrma meselesinde bile byle oluyor mesela. Zor bir i vardr. Geminin, ne bileyim, ok tenha bir yerindedir, oraya girmek, ii yapmak zordur. Bir ekilde kartrr, ey yapar, ya gelmedi ya, seni sokar. Kendi adamn kayrr. [XI. Grme] Bu rnei nemli klan nokta, bir taeronluk birimi ierisinde en batan itibaren herhangi bir iinin teki olarak konumlandrlmas durumunda meydana gelebilecek ayrmc pratiklere bir rnek tekil etmesidir. Krt taeronun Karadenizli iiye de ayn muameleyi yapma olsln aklda tutularak sadece Krt kimliine sahip olmaya indirgenemeyecek, ama Krt olma meselesi merkeze alnmadan anlalmas zor olan ayrmc pratikleri, Krt kart gelitirilen ve toplumun farkl vehelerine uzun bir zamandr sirayet etmi toplumsal nyarglardan soyutlayabilmek imknsz gibi grnyor. alan ierisinde yeniden dolama sokulan ve aalayc olarak nitelendirilebilecek sylemlerden bir tanesini de yukardakinden farkl bir Krt iinin anlatmyla aktaralm: Mesela ben bugn bir olaya ahit oldum, iiler konuuyor. Diyor ki, Krtlerin kuyruu vardr tane ii konuuyor. Krtlerin kuyruu vardr, ben yle bir ey duymuum dedi. Trk kkenli, ben Trkleri ey etme noktasnda deil[im] yani... nk onlar da benim gibi ii yani. Bu sistemin ona alad biim o. Dedim ki; kalk soyunalm, bakalm dedim. Hani bir de kuyrua falan merakn varsa, bakalm birbirimize dedim. Bana syledii; ya abi, day niye kzyon dedi. [II. Grme] eriinden ziyade vuku bulmu olmas daha bir nem arzeden bu gibi etiketlemelerden karsanabilecek hipotez bir nceki aktarm iin dile getirilen argman destekler niteliktedir. Yukarda aktarlan aalayc szlerin bir Trk ii tarafndan sarf edilmesinin sebebi (bireysel veya ekonomik) her ne olursa olsun, bu ve benzeri olaylarn iaret ettii nokta, ii snfnn yeleri arasnda etnik kimlik meselesinin bir atma alan haline gelmi olmasdr. leriki sayfalarda detayl bir ekilde incelenecek olan etnik gruplar arasndaki ilikiler ve etkileimler araclyla yeniden retilen milliyetiliin davurumlar olan ayrmc pratiklerce tetiklendiini sylemek mmkndr. Ayrmc pratiklerin Krtlerin yaamlarn birok alanda evrelediini gstermek asndan, Hakkrili iilerin kalacak ev bulmaya alrken karlatklar zorluklara dair dile getirdiklerini dikkate almak gerekmektedir. Birinci i: Geen sen Aydntepeden bir ev alacaktk, kiraladk, Hakkrili olduumuz bildikten sonra reddetti, evi vermedi yani. Biraz aada da yine ev bakmaya gittik, bir odayd da anlatk gene Krt olduumuz rendiinde vermedi. Evet evin sahibi vermedi. kinci i: Bir zengin kadn muhatap bile olmad. [XV. Grme]
175
176
Bu rnek, yapsal olarak dolama sokulan ayrmc pratiklerin gnlk yaam ierisindeki yansmalarnn Krtlerin barnma koullarna etki etme biimi hakknda fikir vericidir. Krtlerin karlatklar ayrmc pratiklerin alann i sahasnda ve gnlk ilikilerinde somutlanan etnik/ulusal gruplar aras ilikilerden Krtler ve devlet eksenine kaydrdmz zaman, resmin byk parasn grme imknna kavumak mmkndr. Bu noktada, Krtlerin Trkiye Devletinin emniyet tekilat ile yz yze kaldklar, kimlik kontrolleri ve sudan sebeplerden tr karakola gtrlmek gibi durumlar kapsayan ayrmc pratikleri incelemek asndan baka bir Krt iiye kulak kabartmak aydnlatc olacaktr: Polisler geldi. Yapt hareket bu bana... [polisin, stn nasl kokladn gsteriyor] Hayrdr dedim, Bir ey mi var dedim. Dedi Kimliini ver dedi. Kimliimi ald, bakt kimliime, o birine dedi ki Bunun GBTsine bak dedi Dedim Amir bey, neden stm kokladn, bir ey mi var? dedim. Yok yok, bir ey yok dedi, Keyfine bak dedi. Syledii sz u; Bingllsn ya, gene bir bakalm. Belki bir eyin vardr, bir eyin yoktur gibi bylesi bir soruyu sordu. Dedim Amir bey biz bunlara altk yani, biz Krt olduumuz iin. Krt msn dedi, evet dedim, Krdm dedim. O GBTyle uraan polis... yani gaye sreyi uzatmak. Dedim amir bey, ne oldu, yarm saaat oldu, yani bir ey varsa, gtryorsanz gtrn, yoksa kimliimi ver eve gideceim dedim. Eve mi gidecen dedi, evet dedim, eve gideceim, nereye gideceim. Evin var m burda? dedi, Var tabi, evim var dedim. Oooo oral oral dedi.. yi iyi baya iemisin dedi. Syledii szck yani. Tamam tamam dedi, Sen ok konutun dedi. Kimliimi aldm elinden, ay parasn vermeye giderken, karken omuz vurmaya alt, yani... [X. Grme]. Krt hareketinin gncel eylemlilikleriyle yakndan ilintili olan kimlik kontrollerinin neden yapld sorusuna dair bir cevap gelitirmeksizin, yukarda anlatlanlarn iinde olutuu balam anlamak ok daha girift bir hal alacaktr. Trkiye Devleti ile PKK arasndaki silahl atmalarn son dnemde yeniden balamas sonrasnda, zellikle de Krtlerin youn olarak yaad metropol semtlerinde, -PKKnin eylemlerini ehirlere kaydrm olmas nkabulnden yola klarak- kimlik kontrolleri uygulamasna hz kazandrlmtr. Bu balam ierisinden kavramaya alacak olursak, rutin bir kimlik kontrol esnasnda karlalan ayrmc pratiklere indirgenemeyecek kadar yapsal faktrlerle belirlenen bu uygulamalarn Krt meselesinin yakcln korumasyla ilikili olduu sylenebilir. Bu ekilde ayrmcln kaynak bulduu damarlar daha geni bir perspektifte kavramak mmkn olabilir. Lakin sadece gncel politik dinamiklerle ekillenmeyen, hegemonik proje kapsamnda onyllardr sregelen bir zeminde kurulan PKK ve Krt kartln gncel siyasi dnmlere indirgemenin mmkn olamayaca ynnde bir uyar yapmak gerekmektedir. Gncel gelimelerle alakal rneklerden birisini ele alacak olursak, PKKnin 3 Ekim 2008 tarihinde Bezele/Akttn Karakoluna yapm olduu baskn
sonrasnda metropollerde ortaya kan Krt kartln, Tuzla zelinde grmek iin dier bir Krt tersane iisinin konuyla alakal aktarm olduu bir deneyimi aktarmay gerekli gryoruz: Bizim kar komumuz var Trk, yani Laz, Trabzonlu. Byle yrrken merhaba diyorduk birbirimize ama mesela o olaydan sonra bize souk bakt, dedim komu valla benim bundan sonraki en byk dmanm sensin. Dedi ne diyon abi dedi. Dedim ulan ne oldu olum dedim, niye ieri kayon dedim. Nedir yani, sebep nedir, sen bana yzn evirip gittin? Ya bir ey yok abi dedi, Benim babamn olu mu?, Ama dedim, Bayra asmsn tam bizim evin karsna. Bir ey demedi, sustu. [XI. Grme] Trkiye metropollerinde yaayan Krtlerin, Krt hareketinin verdii mcadeleye kar gelitirilen Trk milliyetisi ulusal-popler konsenss kapsamnda; ordu, medya, sivil toplum kurulular gibi aktrlerce yrrle konan bayrak kampanyalaryla evrelenmesinin 1996 ylndan bu yana icra edildii ilk blmde dile getirmiti. Bu minvalde, ayrmcla ve kutuplamaya sebebiyet veren bayrak kampanyalarnn aktrleriyle birlikte dnld vakit, ayrmclk izgisinin hegemonik bir strateji olduunu grmek mmkn olabilir. Her ne kadar PKKnin Trkiye Krtleri zerindeki temsiliyet gcn boa karma amacyla devlet syleminde Krtler ve PKK ayr kategoriler olarak alglatlmaya allsa da, bu sylemin gcnn tedricen eridiine dair analizler zmirde yaplan aratrmalar zelinde mevcuttur (Saraolu, 2007).31 Daha kapsaml bir ekilde ifade edecek olursak, Krtlerin karlatklar, temeli makro yaplar tarafndan atlan ayrmclklarn biimlendii tabann bizatihi Krt hareketine kar yrtlen hegemonik etkisizletirme politikalarndan beslendii sylenebilir. Hegemonya mcadelesinin mikro toplumsal alan ierisine nasl yansd sorusuna bir cevap oluturan yukardaki anlatnn, Trk ii snfnn milliyetilik gibi sembolik dller ile ikame edilmesinin Tuzla Tersaneler Blgesinde gzlenebilen rneklerinden biri olduunu sylemek mmkndr. sahasnda, komuluk ilikilerinde, devletin mdahil olduu durumlar incelediimiz ayrmclk meselesinin, Krtler ile Trkler arasndaki toplumsal ilikilere nfuz etme ekillerine dair rnekleri oaltmann amac, ak bir ekilde PKK zerinden ve zmni olarak da Krt kimliine kar gelitirilen
177
31- Trkiye Devletinin PKK ile Krtler arasnda organik bir ba olmad yolunda kamusal mecralarda yapm olduu ayrmn gn be gn etkisini yitirdiine dair gncel rnekler bulunabilir. PKKli olduklar gerekesiyle lin edilmeye allan Krtlere dair rneklerden birkan aktarmak gerekirse: Konyada elektrik kullanm sras yznden balayan kavga sonrasnda 1000 kiinin toplanp PKK ve Krtler aleyhinde slogan atarak lin giriiminde bulunmas (Radikal, 31/08/2006), Balkesirde minibste Krte konuan inaat iilerinin terrist olarak nitelendirilmesi sonras hastanelik edilmesi (Haber Diyarbakr, 29/05/2008), Sakaryada ay bahesinde kan bir tartma sonucu PKKllar bir genci dvd gerekesiyle Diyarbakrl 4 fndk iisinin lin edilmeye allmas (Milliyet, 08/09/2006). Bu balamda, PKK ile Krtler arasnda Trkiye Devletinin yaratm olduu ayrmn gn be gn eridiine dair onlarca rnek bulmak mmkndr. Bu konunun bizatihi kendisi henz kapsaml-akademik bir almaya konu olmadndan tr ayaklar yere basan analizler yapmak mmkn grnmese de, imdilik belirtilen ayrmn etkisini yitirmekte olduu ynnde bir karmda bulunulabilir.
178
hegemonik stratejinin toplumsal izdmleri zerinden daha anlalr klnmasna yardmc olmaktr. Bu noktada, derinlemesine grme yaptmz Krt tersane iilerinden birinin kendi hayat deneyimleri zerinden ifade ettiklerine bakmak fikir verici olacaktr: Benim bir bayan arkadam vard, Tokatl. Byle daha ak bir ey anlataym. ki yl kadar bir arkadalmz oldu. () smi de Yasemin. Dedim Yasemin, ne dnyon?. Ya benim babam diyor ki, Ben Krtlere kz vermem. Dedim Sen babanla evlenmeyecen, benle ... yani hayat beraber paylaacaz dedim. Dedi ki, Dnmem gerek. yi dedim o zaman, Dn. Aradan sre geti, bunun abisi bir gn yrrken yolumu kesti. Kardeim dedi, Kzkardeimin peini brak. Dedim Kzkardeine bir ey yaptm yok, benim arkadam sadece. Krtlere verecek kzmz yok dedi, aynen syledii szck bu. Herhalde zaman geti, bir gn beni arad, dedim, Sevim kusura bakma, benim Trkler ile sorunum var, Trkler ile bir araya gelme ansm sfr oldu dedim. Ben yle diyince, bunun zoruna gitti. Dedim Siz yapnca iyi de, biz yapnca kt m oluyor. Bu sreten sonra... mesela... benim... kin oldu iimde. Yani yle kin. Yani o bayan noktasnda deil. O gariban Trk kzndan deil yani. Byle Trklere kar ok farkl yaam biimi bende olutu. [XIII. Grme] Krt kimlii yznden karlalan dlanma ve tekiletirme hallerine maruz kalan Krtlerin tepkisel bir ekilde honutsuzluklarn da vurduklarn sylemek mmkndr. Bu noktada, hem Krt iinin yukardaki anlatsnn sonuna doru aa vurduu reaksiyonu, hem de dier grmecilerin karlam olduklar ayrmclklarn kendileri zerinde yaratt sonular incelemek faydal olacaktr. Etnik/milliyeti bilincin oluum aamasnn sadece zorunlu Krt g sonrasnda ortaya kmadn belirterek Krt tepkiselliini zmlemeye balayabiliriz. Etnik bilincin oluumunu anlayabilmek iin, tarihsel olarak belirlenmi dinamikler ile gncelde farkl etnik gruplar arasnda yaanan etkileimlere ek olarak, etnik grup ii ilikilerin de gz nnde tutulmas gerekmektedir (elik, 2005: 148). Farkl bir ifadeyle, etnik kimlik oluumu ilikisel bir sre olarak ele alnmaldr. Tuzla zelinde esas olarak odaklanmaya deer grdmz nokta, Krtlerin dier etnik gruplarla olan ilikileri balamnda nasl bir etnik/milliyeti bilin gelitirdikleri zerinedir. ne srm olduumuz refleksif milliyetilik kavramn tanmlarken getirdiimiz kstlama, Krtlerin Tuzla Tersaneler Blgesi zelinde Trklerle kurmu olduklar toplumsal ilikiler sarmalnda akl kalacana ilikindir. Son tahlilde, tepkisel olarak gelien Krt milliyetiliini tanmlama eklimiz udur: kimlik oluum srecinde farkl bir etnik grup ve/veya devlet tarafndan ayrmc sylem ve pratiklere maruz kalmann etkisiyle grup aidiyetinin gelimesi ve pekimesidir. Tuzla Tersaneler Blgesinde vuku bulan ayrmc pratiklerin Krtler zerine yansma eklini belirleyen faktrlerden biri olan, Krtlerin Trkiye Devleti ile kurmu olduu etkileimler sonucu Krtler cenahnda ortaya kan tepkisel
yaklamlarn hangi dinamikler ekseninde kurulduunu anlamak faydal olacaktr. PKKnin gerekletirmi olduu Bezele/Akttn baskn sonras dnemde, Tuzlada Krtlerin iinde bulunduu hallere bir rnek tekil etmesi asndan Bingll bir tersane iisinin deneyimlediklerine kulak vermemiz yerinde olur. TKD: Son zamanda artt m kimlik kontrolleri? Krt i: ok korkun derecede ey oldu... TKD: Ne zamandan beri byle? Krt i: Ya bu son karakol basknndan sonra...Baya ey oldu yani... Byle psikolojik bir sava m diyeyim, nasl yani... Korkutma, rktme politikas yani, 12 Eyll faist darbesi gibi. yle bir eyle karlatk. TKD: Alrken kimlikleri bir ey diyorlar m, yani herhangi bir diyalog oluyor mu orada? Krt i: Ya kimlii alyor, oyalyor seni yani. Aslnda kimliini alp, GBTne bakmas en fazla srsn diyeyim 20 dakika. Seni yarm saat bekletiyor. Genelde byle eyler. Yani psikolojik bask var ya, ayn yle bir srkleme eyi var. nsanlar rktme, korkutma politikalar var. Ben mesela bunlar ok yayorum. Minibsten indiriyor, kimlik kontrol, yolda yryon kimlik kontrol, yani bylesi baskc bir sistem biimi... Genelde byle, ne bileyim... Yani son srete gidiat iyi deil yani harbiden. Yani insan belirli bir noktaya kadar, bir kendini bir keye sktrsan, belirli bir noktaya kadar. Yani insanlar bireysel eylem yapabilir yani. Yolda giderken, adamn beyni dner, yoldan geen... Yani ne bileyim byle... Irklk ya... Irklk ok kt bir eydir. Harbiden rklk ok tehlikeli bir eydir yani. Yani mesela seni zorluyor, seni de rkla zorluyor, sana dayatmalaryla sana rkl zorluyor yani. Trklere kar tepki duymaya. [XI. Grme] Krt tersane iisinin biraz da sklarak ifade ettii son cmleye odaklanacak olursak, tepkisel bir ekilde gelien Krt honutsuzluunun izlerini grmek hi de zor olmasa gerektir. Evvelden incelemi olduumuz ayrmclk tezahrlerini derli toplu bir ekilde dnecek olursak, Krt olduundan dolay Trk taeronla altnda daha etrefilli ilere koulan, yine ayn sebepten tr istedii kii ile hayatn birletiremeyen, kimlik kontrollerinde potansiyel bir tehlike olarak grldnden tr farkl muameleye maruz braklan ve bayrak kampanyalar zerinden dk frekansl zmni tehdit alglaryla evrelenmi Krtleri Tuzla zelinde gzlemlemek mmkndr. Tm bu saydklarmzn amacnn akademik bir jargonda ilmek ilmek maduriyet edebiyat rmek olmad uyarsn yapmak, bu noktada fazlasyla nem arzetmektedir. Sadece Krt bireylerin grup aidiyetlerinin tepkisel olarak nasl olutuu zerine odaklanmann, maduriyetlie kout bir savrulma yarataca aikrdr. Bu yzden, resmin tamamn grmek amacyla, etnik bilincin
179
180
kentli yoksulluk sarmalnda Krt olmakla i ie gemilik hallerini, ayrmc pratiklerle birlikte dnmek gerektiinin altn izmekteyiz. Bu minvalde, Krt tepkiselliinin sadece toplumsal etkileimler yuma zerinden deil, bilakis bu tepkiselliin zeminini kuran sosyo-ekonomik dinamikler etrafnda tartlmas gerekmektedir. Krt yoksulluunun Krtler tarafndan alglanma biiminde ortaya kan krlmay Mesut Yeen yle zetlemitir: Bu her zaman olan bir mahrumiyetti, ama son zamanlarda mahrumiyet var, nk biz Krdz fikri glendi (2006, Post Express). Bu noktay derinletirmek amacyla zorunlu ge maruz kalm Krtleri etnik kimlikleri balamnda inceleyen almalara mracaat edebiliriz. Bu noktada, zorunlu ge maruz kalan, mlkszleen ve g ettikleri kentlerde ayrmclkla karlaan Krtler iin, Betl elikin dile getirdii argman udur: Kendilerini, 1987de Olaanst Hal dnemi balamadan nceki (duygusal ve materyal) hallerinden nispeten daha kt bir yerde gren Krtler; yoksunluk, mahrumiyet, gszlk ve maddi olarak kaybetme hissiyat zerinden etnik bilinlerini glendirirlerken, yaadklar travmalarn sebebi olarak ise etnisitelerine ilikin gemilerini grmektedirler. Bu yzden, biroklar etnik komnitelerini ve kimliklerini hem bir snak hem de bir emniyet a olarak grmlerdir (elik, 2005: 149). Bekr evlerinde yaptmz grmelerde, Krt iilerinin kazandklar parann ancak te birini kendilerine ayrdklarn, byk bir ksmn ailelerine gnderdiklerini ve gerektiinde birbirlerinden ya da hemerileri olan taeronlarndan bile bor aldklarn rendik. Dier bir yandan, ailesiyle birlikte Tuzlada yerleik olanlarn da Tuzla Tersaneler Blgesindeki yevmiyelerin dier emek-youn sektrlerde uygulanandan daha yksek olmasna ramen srekli ekonomik skntlarla boutuklarna dair noktalar kaydettik. Lakin Tuzla zelinde yoksulluun Krt iilerin etnik/ulusal kimlik alglamalara dorudan veya dolayl olarak nasl etki ettii zerine net bir karmda bulunmann mmkn olmadn belirtmek gerekmektedir. Tam bu noktada yaplmas gereken ikaz, Krt hareketinin veya Krtlerin politik bir irade olarak vcuda gelmelerinin Krt kimlii balamnda dntrm olduu dinamikleri hesaba katmakszn, kapsayc bir kavray erevesi gelitirmenin kesinlikle eksik kalacana ilikindir.32 Bununla birlikte, Krt iilerin politik meseleler zerine dikkat ektikleri birka noktay tartmak zihin ac olacaktr. Emek Partili (EMEP) bir iiyle yaplan mlakatta, kendisi iyerinde neden politik konular zellikle de Krt meselesini konuamadn u ekilde ifade etmitir: Krt sorununu tartamazsn. Karadenizli olduu iin baka eylere gtryor. Hem tepki gsteriyor, hem gzda veriyorlar. Konuamyorsun yle eyleri. Bir arkadamz sendikayla ilgili konutu, iki kii katld, dierleri katlmad. 60 kiinin iinde 2-3 kiisin, ses kartamyorsun, ou milliyeti ve oven. [V. Grme] Tuzladaki kimi Krt iilerin politik ynelimlerinde gzlenebilen bu grup iinde snrl kalma halinin Tuzlann politik atmosferinde sklkla rastlanan bir durum olduu sylenebilir. Nitekim hatr saylr bir ounluu tepkisel
veya proaktif bir ekilde milliyetilik ile ilikili olan Tuzla Tersaneler Blgesindeki Trkler ile Krtlerin, kitleler halinde ortaklamalarn salayan mekanizmalar kstl olduunu hatrlatmakta fayda var. Krt hareketinin politik ajandasnn ieriinden bamsz bir ekilde deerlendirmeyeceimiz bu ayrklk, Krt iilerinin snf mcadelesine bak asn Tuzla zelinde yanstmas asndan kayda deerdir. Krt iilerdeki bu tansiyonu lmek amacyla yneltmi olduumuz sorular vesilesiyle, rgtl bir politik mcadele iinde aktif olarak yer almayan Hakkrili bekr evi sakinleri ile girmi olduumuz diyalogu paylamak aydnlatc olacaktr: TKD: Newroza gidiyor musunuz? Krt Tersane isi: Kesinlikle karmyorum. Krt bayram olduu iin. TKD: 1 Maysa gidiyor musunuz? Krt Tersane isi: i olmayan gider yani. Bota kalsak gidiyoruz. [XV. Grme] Krt iiler tarafndan Newroza katlm etnik/ulusal kimliin bir paras olarak grlrken, 1 Maysa katlm iin ekstra bir aba serf etmeyen Krt iilerden bahsedilebilir.33 Bu noktada, snf mcadelesi ile kurduu iliki arlkl olarak kimi sosyalist partilerle dnemsel ibirlikleri dzeyinde kalan Krt hareketinin yukardaki Krt iinin dile getirdiinden ok da farkl bir izgide olduu sylenemez. Tuzlada faaliyet yrten sol/sosyalist yaplanmalarda rgtl bir ekilde bulunmayan Krt iilerin, ortaklama zeminleri konusunda aldklar pozisyon hakknda fikir verici olduunu dndmz, seimlerde oy kullanma davranlar zerine de ksaca deinmek gerekmektedir. Ailesi ierisinde ky koruculuu yapanlarn da, zorunlu ge maruz kalm olanlarn da olduu bir bekr evinde yapm olduumuz derinlemesine grme esnasnda, 2009 yerel seimlerinde yer alacak adaylarn etnik kimliklerinin iiler iin ne kadar nem arzettiini anlamaya ynelik sorular soruldu. DTPnin yerel seimlerde Krt olmayan bir aday gstermesi durumunda oy verip vermeyeceklerine dair dile getirdiimiz soru sonrasnda gelien diyaloglara bakacak olursak: Birinci ve kinci i: Ben ahsen vermem. Yok. Birinci i: nk yle dnemez. Bir Krt kadar dnemez. Ben kendi ahsma vermem. DTP bile olsa.
181
32- Etnik kimlik oluumunda sadece makro politik ve sosyo-ekonomik parametreler zerinden karmlar yapma abas, etnik bilin oluumuna dorudan etki eden ara mekanizmalar gzlerden rak tutacaktr. Krt hareketinin metropollerde yaayan Krtlerin etnik kimlik oluumunda oynad rol hesaba katmadan yaplan analizlerin nemli bir faktr gzden karm olacaklar sylenebilir. Lakin bu konu hakknda etraflca bir tartma yrtmeyi salayacak olan ikincil kaynaklarn neredeyse sfra yakn olmas yznden, imdilik Krt hareketinin Krt kimliinin oluumu konusunda nemli bir aktr olduunu hatrlatmakla yetiniyoruz. 33- Krt hareketinin kar-hegemonya tesis etme srecinde Krt kimliinin temsiliyeti ve sreklilik arzetmesinin bir ifadesi olmas asndan Newroz eylemliliklerinin hatr saylr bir yerde durduduunu aklda tutmak gerekmektedir (bkz. Aydn, 2005).
182
TKD: Sen de mi vermezsin? kinci i: Hayr vermem. Birinci i: Ben neden oyumu ona veriyorum? Bir zm iin. O kesinlikle savunamaz. TKD: Mesela Akn Birdal gibi bir adam. Akn Birdal, Trktr. Birinci i: Akn Birdal gibi bir adam artk kamaz. nc i: Bizimkiler yapamyorsa onlar nasl yapsnlar? kinci i: Daha nce bir ey yapmsa, tanyorsak bir eyler yaparz ama yeni katlan birisi ise[XV. Grme] Birinci i olarak geen Krt tersane iisinin, nceki seimlerde Krt meselesinin zlmesi iin AKPye oy verdiini pimanlkla dile getirmi olmas gz nnde tutulmas gereken baka bir noktadr. Bu iiden de anlald zere, fazlasyla politik konjonktrel deiimlere ak olabilecek oy verme davranlarn dorudan Krtlerin etnik bilinlerine dair bir kriter olarak ele almaktan ziyade, Krt olmayan adaylara kar bir gven bunalmnn varlna dikkat eken bir iareti olmas hasebiyle vurgulamaya ihtiya duyulmaktadr. Etnik bilincin politizasyonu erevesinde ele alnacak olursa, ortak zemin yokluunda ve ayrmc pratiklerin varlnda grup iine dnk eilimlerin belirginletii ynnde bir tehis yaplabilir. Son tahlilde, Krtlerin g dalgalar sonucunda kentlere yerlemeleriyle kesien olgular btnn derli toplu bir izgide dnmekte fayda var. Tuzla Tersaneler Blgesine zorunlu Krt g sonrasnda gelen Krtlerin neoliberal dnemde cretler, emek-younluk, enformalleme, i gvencesi yoksunluu gibi kriterler esasnda i hiyerarisinin en alt katmanlarna yerlemi olmas nemle vurgulanmas gereken konulardr. Bu noktada, Krtlerin ayrmc pratikler ve sylemlerin varlnda tepkisel milliyetilikle ivme kazand hatrlanmaldr. Gelitirmi olduumuz bu argmann, herhangi bir niceliksel metot zerinden incelenmesinin veya test edilmesinin malum koullar altnda imknsza yakn olduu uyarsyla beraber, Krtlere ynelik ayrmcln hem i sahasnda hem Trkiye Devleti ile kurulan ilikilerde hem de dier gnlk yaam pratiklerinde izlerinin srlebildiini Tuzla rneinde grmek mmkndr. ki-Uluslu hegemonik proje kapsamnda, gcne ket vurulan ve bask altnda tutulan tarafta yer alan Krt ve Trk emekilerinin ortaklaabilecekleri bir zeminin eksikliinin, grup iine dnk ynelimleri derinletirmi olduu Tuzla zelinde gzlemlenebilir. Sonu Tuzla Tersaneler Blgesi meselesini etraflca anlamak amacyla kaleme alnan bu alma, Trkiyenin yaam olduu neoliberal dnmn hikyesini, Krt meselesini ve Trkiyedeki Krt toplumunun yaad dnmleri merkeze alarak incelemitir. Bu balamda, Trkiyenin neoliberal tahakkm altna girmesine paralel bir tarihsel aralkta kar-hegemonya unsuru haline gelen Krt hareketinin, ki-Uluslu hegemonik projeye giriimi sresince
yaanan hegemonik krizleri derinletirdiini ve dntrdn sylenebilir. Krt hareketi, Trkiyenin neoliberal dnm sresince yalnzca artan askeri harcama kalemlerine etki eden ve bu ekilde ekonomik krizleri derinletiren bir faktr olarak deil, bilakis Trkiye Devleti ierisindeki kurumlarn yeniden rgtlenmesine ve dk younluklu demokrasi rejiminin katmerlenerek sregelmesine yol aan bir aktr olarak not dlmelidir. Bu noktada, nemli bir ksm 1990larn ilk yarsnda vuku bulan zorunlu Krt g, Trkiye Devletinin Krt hareketini ve dolaysyla da Krtleri hedef alan manevra savalar kapsamnda hegemonik mcadele srecinin bir paras olarak ele alnmtr. Bu noktada, zorunlu Krt g sonrasnda Krt emeki ynlarnn Krt Blgesindeki illere ve Trkiye metropollerine akmas sonucunda oluan ucuz emek gcne sarlan neoliberal piyasalar, Krtleri i hiyerarisinin en diplerine doru itmitir. Bununla ilikili olarak, zorunlu Krt gnn gerekletii tarihsel dnemin neoliberal dnmn en etrefilli ekilde yaand ve devletin materyal ayrcalklar datan misyonunun eridii bir dnemle akmas sonucunda ortaya kan Krt yoksulluundan bahsedilebilir. 1990larn ortasnda, Krt hareketi ve slamc hareketin meydan okumalar sonrasnda etki yzeyi ciddi manada anan ulusal-popler proje kapsamnda yeniden vcuda getirilen ve bir pasif devrim abas olan neo-Kemalizmin, ksmi olarak kaydettii baarlara ramen klli bir reformist dnm salayamadn sylemek mmkndr. Arkasndan, zal dneminde balayan ve ikinci nemli kopuunu 2000ler sonrasnda AKP ile srdren neoliberal dnmn tm keskinliiyle devam etmekte olduu yakn dnemde, Krt hareketinin etkin bir aktr olma konumunu koruduu aka grlebilir. Lakin Trkiyedeki neoliberalizm kart siyasetin emek ve snf eksenlerinden ulusal-popler projeye yedeklenmi olmaktan kurtulamad ve devrimci ii snf mcadelesinin 2000li yllara doru inie getii gz nnde tutulursa, Krt hareketinin neoliberal muhalefet ile arasndaki mesafeyi anlamak kolaylaacaktr. Yakn dnemden biraz gerilere doru gidilecek olursa, Krt blgesinin sosyo-ekonomik olarak geri kalma sebeplerini neoliberal dnm ncesi dnemle karlatrmal bir erevede tartma sonucunda ortaya atlan tezlerden bir tanesi, atmal politik iklimin geri kalmlk balamnda nemli bir yer tutmasna ramen, geri kalmlk olgusunun tam manasyla aklanabilmesi iin yetersiz kald ynndedir. Uzun erimli bir tarihsel analizle cevaplanmas mmkn olan ve neoliberal dnm ile katmerleen geri kalmlk olgusunun bizzat Krtln mesele olmasndan ileri geldii ve sadece kapitalizmin eitsiz geliim mant erevesinde kavranmasnn olduka zor olduu not dlmektedir. Tuzla Tersaneleri hakknda ilenen tezler hatrlanacak olursa, tersanelerde yaanan i cinayetlerinin ve i kazalarnn sebeplerinin kapitalist retim srecinde ortaya kan dinamiklerden kaynaklandn sylemek mmkndr. Taeronlama sistemi zerinden emek maliyetlerin drlmesiyle tatl krlar elde eden Tuzla burjuvazisinin, i gvenlii konusunu maliyetleri dr-
183
184
mek iin taeronlara havale etmesi ve taeronlara verilen ilerin net bir son tarihe i yetitirmek iin iilerin olduka youn bir ekilde almak zorunda kalmas gibi yapsal faktrler ekseninde i cinayetleri-kazalar vuku bulduu sylenebilir. Paralel bir erevede ele almak gerekirse, geleneksel toplumsal balarn istihdam edilme biimlerine etki ederek emek rgtlenmesinin zemini kaydrm olmasndan bahsedilebilir. Tuzlada yrtlen ii snf mcadelesinin iilerin lehine ksmi sonular dourmasna ramen, esnek retim ilikileri dolaysyla kayan rgtlenme zemine kout bir ekilde kstl kaldn sylemek mmkndr. Hemerilik, ailevi, blgesel ve etnik/ulusal toplumsal balara yaslanan emek srelerinin, uyumlu alma bal altnda, i verimliliini artrmak iin sermayenin art deer retimine salad katk dolaysyla yeniden retildiini not dlmelidir. Bu noktada, etnik/ulusal kimlik farkllklara sahip iilerin uyumlu alamamasnn altnda yatan nedenlerin yalnzca kltrel veya dilsel bir farkllktan tr deil, daha geni ve politik bir balamda Krt meselesinin ierisinden doan ayrmclk gibi olgularla birlikte dnlmesi gerekmektedir. PKK ile Krtler arasnda devlet tarafndan kurulan kategorik ayrkln and bir dnemde, Trkiye Devletinin, Krt hareketine kar mcadele stratejilerini uygulama srecinde lke birlik ve btnl iin rza devirmek ve bu balamda Trk milliyetiliini harlandrmak gibi bavurduu yollarn bir sonu olarak toplumsal zemine yaylm bir Krt kartl potansiyeli ortaya kardna ve toplumsal etkileimler balamnda bu potansiyelin vcuda geldiine -Tuzla zelinde- iaret etmek mmkndr. Bu yzden, PKK ile Trkiye Devleti arasndaki silahl mcadelenin gndemine bal olarak daha da grnr olan, kimlik kontrolleri ve bayrak kampanyalar benzeri olgular zerinden hegemonik mcadele alannda ekillenerek toplumsal tabana nfuz eden bir bir ayrmclktan bahsedilebilir. Kapitalizmin, henz var olmam bir insan trn Tuzlada geree dntrme konusunda srar edebilmesine olanak tanyan koullarn ancak Tuzla burjuvazisinin Trkiye Devleti ile kurmu olduu ilikiler balamnda mmkn olduunun altnz izmek gerekmektedir. Krt olmann, verimli ve uyumlu alrak Tuzla sermayesine tatl krlar getirdii durumlarda kabul grd, ii olmann -rgtsz bir ekilde- her an lm ve i kazas tehtidi ile yaamay normalletirme artna baland bir Tuzladan sz edilmektedir. Tm bunlara ramen Tuzlann ln duyan; Trk ve Krt iilerin, niversite rencilerinin, Krt hareketinin, rgtl emek siyasetinin ve milletvekillerin birlikte saf tuttuklar eylemlerin iilerin yaamn daha gvenli hale getirdiinin altn izmek gerekmektedir.
KAYNAKA
Akdemir, Nevra. 2008. Taeronlu Birikim: Tuzla Tersaneler Blgesinde retim likilerinde Enformelleme. stanbul: Sosyal Aratrmalar Vakf Yaynlar. Akdemir, Nevra ve Odman, Asl. 2008. Tuzla Tersaneler Blgesinde rlen ve st rtlen Snfsallklar, Toplum ve Bilim 113: 49-89 Akkaya, Yksel. 2002. 1980den Gnmze Trkiye i Snf. Birikim Dergisi. 90-100. Akyz, Ylmaz, Boratav, Korkut. 2003. The Making of the Turkish Financial Crisis. World Development. 3(9). 1549-1566 Alim, Ahmet. 2006. Trk Rejiminde Ordu Sanayi Kompeksi veya Ordu Devlet. Serbest Dergisi. 23: 56-74 Aydn, Delal. 2005. Mobilizing the Kurds in Turkey: Newroz as a Myth. Unpublished M.S. Thesis, Political Science and Public Administration, METU. Aydn, Osman. 2004. Krdistann Demografisi ve Krdistanda Nfus Hareketleri. Apec Frlag: Spanga. Balang, Celal. 2001. Korku Tapna/ Glkonak- Silopi- Lice- Tunceli. stanbul: letiim Yaynlar Beiki, smail. 1970. Dou Anadolunun Dzeni: Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temeller. Ankara: E Yaynlar Bianet. 18.07.2008. Tuzlada Eitim Alan iler: renip tiraz Edecek Olsak ten Atarlar< http://www.bianet.org/bianet/kategori/bianet/109079 /tuzlada-egitim-alan-iscilerogrenip-itiraz-edecek-olsak-isten-atarlar> Bila, Fikret. 01.09.2005. Hizbullah in Uyarmtm. Milliyet Gazetesi, http://www.milliyet.com.tr/2005/09/01/yazar/bila.html Boratav, Korkut. 2006. Trkiye Iktisat Tarihi (1908-2005). Ankara : mge Bozarslan, Hamit. 2000. Why the Armed Struggle? Understanding the Violence in Kurdistan of Turkey. (eds.) Ferhad Ibrahim and Glistan Grbey. Kurdish Conflict in Turkey. New York: Saint Martins Press, 17-30. Bozarslan, Mehmet Emin. 2003. Dounun Sorunlar. stanbul: Avesta Yaynlar Bura, Aye. 2002. Political Islam in Turkey in Historical Context: Strenghts and Weaknesses. (eds.) Neecan Balkan and Sungur Savran. The Politics of Permanent Crisis : Class, Ideology and State in Turkey. New York : Nova Science Publishers, 107-144 Burawoy, Micheal. 1983. Between the Labor Process and the State: The Changing Face of Factory Regimes under Advanced Capitalism, American Sociological Review 48 (5): 587-605 Cam, Srhan. 2006. Institutional Oppression and Neo-Liberalism in Turkey. Capital and Class, 77: 89-114. elik, Betl, Kurban, Dilek, Ykseker, Deniz. 2006. Overcoming a Legacy of Mistrust: Towards Reconciliation Between The State and The Displaced. Geneva: Norwegian Refugee Council Internal Displacement Monitoring Council. elik, Aye Betl. 2005. I miss my village!: Forced Kurdish Migrants in stanbul and Their Representation in Associations, New Perspectives on Turkey, 32: 137-163. elik, Selahattin. 2000. Ar Dan Tamak: ada Krt Halk Direnii: Siyasi, Askeri, Ekonomik ve Toplumsal Sonular. talya: Zambon Verlag SGB, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl. Haziran 2008. Tersaneler ve Tuzla Gerei. Ankara. <http://www.calisma.gov.tr/images/editor/tuzla.pdf> Deniz Haber. 13.02.2008. Kazalarn Sebebi Eitimsiz iler <http://www.denizhaber.com.tr/gemi-insa-san./12216/kazalarin-sebebi-egitimsiz-isciler.html> Deniz Ticaret Gazetesi, 21.05.2008. Roj TVden PKK Talimatnn Faturas Selah Tersanesine.< http://www.denizticaretgazetesi.org/index.php?haber=7329> Devrimci Demokrat Genlik. 1979. Bismil Kylleri Aa Zulmun Proptesto Ettiler. 4: 1015. Devlet Planlama Tetilat. 2000. Dou Anadolu Projesi Ana Plan: Mevcut Durum ve Analizi. < http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/dap/durum3.pdf> Eagleton, Terry. 2004. Kuramdan Sonra. stanbul: Literatr Yaynclk Ecevit, Mehmet. C. (1999). Krsal Trkiyenin Deiim Dinamikleri: Gkeaa Ky Monografisi. Ankara: Kltr Bakanl
185
186
Ercan, Fuat, Ouz, ebnem. 2007. Rethinking Anti-Neoliberal Strategies Through the Perspective of Value Theory: Insights from the Turkish Case. Science & Society, 71(2) 17320 Erdoan, Necmi. 2001. Neo-Kemalizm, Organik Bunalm ve Hegemonya. (eds.) Tanl Bora, Murat Gltekingil. Modern Trkiyede Siyasi Dnce. stanbul: letiim Yaynlar. Erman, Tahire. 2001. The Politics of Squatter (Gecekondu) Studies in Turkey: The Changing Representations of Rural Migrants in the Academic Discourse. Urban Studies, 38(7), 9831002 Gkalp, Deniz. 2007. Beyond Ethnopolitical Contention: The State, Citizenship and Violence in the New Kurdish Question in Turkey. Unpublished Ph.D. Dissertation, Faculty of the Graduate School of the University of Texas at Austin Haber Diyarbakr, 29.05.2008. Krte Lin Sebebi mi? <http://www.haberdiyarbakir.com/news_detail.php?id=10469&uniq_id= 1239538879> Harvey, David. 1997. Postmodernliin Durumu: Kltrel Deiimin Kkenleri. stanbul: Metis Yaynlar. . 2004. Neo-Liberalism and Restoration of Class Power. Neoliberalism Workshop: Historical Perspectives and Critical Possibilities. 15 Ocak 2008, http://www.princeton.edu/~sf/workshops/neoliberalism/classrestore.pdf . 2005. Neolibrealism. A Brief History of Neoliberalism. New York : Oxford University Press. Hechter, Michael. 1973. The Persistence of Regionalism in the British Isles, 1885-1966. The American Journal of Sociology, 79(2): 319-342 -. 1974. The Political Economy of Ethnic Change. The American Journal of Sociology, 79(5): 1151-1178 Hrriyet Gazetesi, 26.05.2008. Sigortaclar, Riskli Grdkleri Tuzla Tersanelerini Sigortalamyor <http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id= 9021532&tarih=2008-0526> Jacoby , Tim. 2004. Social Power and the Turkish State. London ; New York: Frank Cass Jessop, Bob. 1990. State Theory: Putting the Capitalist State in Its Place. Pennsylvania: Pennsylvania State University Press. Jongerden, Joost. 2008. Trkiyede skn Sorunu ve Krtler: Modernite, Sava ve Mekn Politikalar zerine Bir zmleme. stanbul: Vate Yaynlar 2008 Kardas, Aban. 2008. Turkey Under the Justice and Development Party: Between Transformation of Islamism and Democratic Consolidation? Critique: Critical Middle Eastern Studies. 17(2): 175187. Kendal. 1993. Kurdistan in Turkey (eds.) Gerard Chailand. A People Without a Country. Olive Branch Press: New York. Keyder, alar. 2005. Globalization and Social Exclusion in stanbul. International Journal of Urban and Regional Research. 29(1) : 12434 Keyder, alar, stnda, Nazan. 2006. Dou ve Gneydou Anadolunun Kalknmasnda Sosyal Politikalar, Dou ve Gneydou Anadoluda Sosyal ve Ekonomik ncelikler. stanbul: TESEV Yaynlar. Keyman, Fuat. 2005. The Kurdish Question in Ahmet duygu and Fuat Keyman eds., Citizenship in a Global World : European Questions and Turkish Experiences. London: Routledge. Kirii, Kemal, Winrow, Gareth. 2002. Krt Sorunu: Kkeni ve Geliimi. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. KONDA. 2006. Biz Kimiz? Toplumsal Yap Aratrmas: Krtler ve Krt Sorunu. <http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/kurtler.pdf> . 2008. Biz Kimiz?/Hayat Tarzlar Aratrmas. <http://www. konda.com.tr/ html/dosyalar/KONDA_Hayat_Tarzlari_Ozet.pdf> Kz Gazetesi. Nisan 2004. Yaadmz Topraklarda 2004e Kadar 1 Mayslarn Tarihesi <http://www.kozonline.info/kzphp/haber.php?makale=116> Milliyet Gazetesi, 08.09.2006. Sakaryada Olaylar Fslt Gazetesi Trmandrd! <http://www.milliyet.com.tr/2006/09/08/son/sontur25.asp>
Mutlu, Servet. 2002. Dou Sorununun Kkenleri: Ekonomik Adan. Ankara: tken Yaynevi ller tibariyle eitli Gstergeler. 1997. <ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/gosterge/1997-04> Navaro-Yashin, Yael. 2002. Faces of the State : Secularism and Public Life in Turkey. Princeton, N.J. : Princeton University Press. NTVMSNBC. 23.05.2008. Sendikalar Tuzlada Birbirine Dt <http://www.ntvmsnbc. com/news/447545.asp> Odman, Asl. Nisan 2008. Tuzlada iler, Sermaye, Gemiler, Tersaneler: Kaydra Kaydra Nereye?, Sendika.org, URL: http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=16436 ngen, Tlin. 2002. Political Crises and Strategies For Crises Management: From Low Intensity Conflict to a Regime of Low Intensity Instability (eds.) Neecan Balkan and Sungur Savran. The Politics of Permanent Crisis: Class, Ideology and State in Turkey. New York : Nova Science Publishers, 55-84. ni, Ziya. 2006. Beyond The 2001 Financial Crisis: The Political Economy of the New Phase ,of Neo-Liberal Restructring in Turkey. Paper presented at the ISA Annual Convention, San Diego, California, USA, March 22-25. Parla, Taha. 2002. Trkiyede Merkantilist Militarizm:1960-1998. Birikim Dergisi. 160/161, 67-80. Radikal Gazetesi. 31.08.2006. Krt ilere Lin Giriimi <http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=197359> Radikal Gazetesi. 23.06.2008. Tuzlada 88 Lira in lyorlar. <http://www.radikal. com.tr/Default.aspx?aType=HaberDetay&ArticleID=884658&Date=23.06.2008&CategoryID=97> Saraolu, Cenk. 2008. Migration, Neoliberalism and Ethnicization: The Middle-Class Construction of Kurdish Migrants in zmir, Turkey. Unpublished Ph.D Dissertation, School of Graduate and Post-Doctoral Studies, The University of Western Ontario Sendika.Org. 22.05.2008 Tuzlada Hkmetten Lokavt Tehdidi <http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=17171> Sert, Deniz. 2008. Property Rights in return and Resettlement of Internally Displaced Persons (IDPs): A Quantitative and Comparative Study. Unpublished Ph.D. Dissertation, Graduate Faculty in Political Science, The City University of New York. Simon, Roger. c2001. Gramscis Political Thought: An Introduction. London: Electric Book Co. Snmez, Mustafa. 1990. Dou Anadolunun Hikayesi. Krtler: Ekonomik ve Sosyal Tarih. Ankara: Arkada Yaynevi enses, Fikret. 2001. Kresellemenin teki Yz: Yoksulluk, letiim: stanbul. Tamer, Meral. 27.02.2008. Tuzlada iler lmezse, Tersaneler Kr Edemez!. Milliyet Gazetesi. <http://www.milliyet.com.tr/2008/02/27/yazar/tamer.html> Tarrow, Sidney. 1998. Power in Movement: Social Movements and Contentious Politics. Cambridge: Cambridge University Press. TBMM, nsan Haklarn nceleme Komisyonu. Mart 2008. Tuzla Tersaneler Blgesindeki i Sal ve Gvenlii nlemlerinin Yetersizlii ile lgili ddialar Hakknda Alt Komisyon Raporu. Ankara, baslmam. URL: http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhak/insanhaklari.htm Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi. (1988). stanbul: letiim Yaynlar. Tnay, Mahmut. 2002. Trk Yeni Sann Hegemonya Giriimi. Praksis (5):177-197 Uslu, Emrullah. 2008. The Kurdistan Workers Party Turns Against the European Union. Mediterranean Quarterly 19(2): 99-121 Yeen, Mesut. 1999. Devlet Syleminde Krt Sorunu. stanbul: letiim Yaynlar. -. 2001. Kemalizm ve Hegemonya? (eds.) Tanl Bora, Murat Gltekingil. Modern Trkiyede Siyasi Dnce. stanbul: letiim Yaynlar. -. Mays 2006. Mesut Yeenle Mstakbel Trk ve Szde Vatanda zerine: Krtleri Trkletirme Operasyonu, Express, 36-41 Yeldan, Erin. 2005. Turkey in 2005 and Beyond: Macroeconomic Policy, Patterns of Growth and Persistent Fragilites. 12 January 2009. <http://www.countdownnet.info/archivio/analisi/Europa/289.pdf>
187
188
Yeldan, Erin, Cizre, mit. 2005. The Turkish Encounter with Neo-liberalism: Economics and Politics in the 2000/2001 Crises. Review of International Political Economy (12)3: 387408 Yldrm, Ergn, Na, Hsamettin, zler, Hayrettin. 2007. A Sociological Representation of the Justice and Development Party: Is It a Political Design or a Political Becoming?. Turkish Studies. 8(1): 524. Ylmaz, Gamze. 2008. Kapitalizmde Zaman-Mekan Skmas. alma ve Toplum, 2: 155171. Ycesan-zdemir, Gamze. 2003. Neoliberal Social Policy and Production Politics in Turkey. Turkish Studies. 4(3): 178-198. Ykseker, Deniz, Ayata Bilgin. 2005. A Belated Awakening: National and International Responses to the Internal Displacement of Kurds inTurkey. New Perspectives on Turkey, 32: 5-42

Türkiye'de Neoliberalizm, Kürt Meselesi Ve Tuzla Tersaneler Bölgesi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türkiye'de Neoliberalizm, Kürt Meselesi Ve Tuzla Tersaneler Bölgesi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Trkiyede Neoliberalizm, Krt Meselesi ve Tuzla Tersaneler Blgesi

Tuzla Aratrma Grubu*

ller tibariyle eitli Gstergeler, 1997

Kaynak: KONDA, 2006: Tablo 14.

You might also like